ISTANBUL üNiVERSiTESI

MECMUASI. ·

··'

REVUE .
DE LA F.ACULTE DES SCfENCES ECONOMIQUES
· DE · L'UNIVERSITE D'ISTANBUL

YAZI iŞLERI HEYETi

Comite de Redaction :

Ord.- Prof. Ömer Lutfi BARKAN ..

·Prof. Dr. Sabı·i F. ÜLGENER Prof.

. Dr. Orhan TUNA-

..
-
23_ncü Cilt Ekim 1962 -:-.:.:__ Şubat1963 No. 1 ~ 2
 Şehirlerin teşekkül ve inkişafı
. tarihi · bakımınd~n:
...
...
Osmanlı Imparatorluğunda·

imaret sitelerinin kuruluş ~e işleyiş tarzın~

ait ~raştırmalar

Prof." ömer .L1Ufi Barkan

. · - Osmanlı fuiparatorluğunda· tipik _b ir· şekilde Türk ve müsl~an

• olan §ehirlerin. t{J§ekkül ve inli'i§afıyıiı umuıniyetle memle4et~ içti-
mai ve iktisadi hayatında · vakıf yoluyla kurulup idare edilmekte
. olan ve «lmaret sistemi»· n'amı altinda· tetkiİil · mümkün bulurian ı
. mua}ryen bir tesisİer· m~nzfunesinin . {Külliyesinin) büjrük bir rol
· oynadığı malfundır. -
Umumiyetle bir cami etrafında toplanmış olan medrese, ye-
mek pişirilen ve dağıtılan yer, misafir yurdu {tabhane')-, hastahane
{timarhane, darüşŞifa), hamam ve karvansaray...gibi din, kUltür ve-
ya içtimai yardım ~üesse~ele~i ile· bu müesseselerin. kaUı.balık me-
mU.r ve hi.zmetlileri için yapılacak ikam:etgahlarla su yolu, kanali-
zasyon .. gibi medeni {beledi) tes~ler ve _n ihayet bu suretle .meyda-
na gelen tesisZere 'tf,evamlı bir ge'lir sağiamak ·maksadn:yla {her . biri
bir ' sınıf san'at ve ticaret erbabına tahsis ·edilmek üzere) inşa edil- ·
.. miş olan han ·ve çarşılar, f~, değirmen, muın imaıathanesi, bo-
yahane, _salliane, . başhane, b~yram ve pazar yerleri, Çendere.. gibi'
bir inhisar ve imtiyaz mevzuu olan, tesis ve mahaller_-J ·çok defa yerii
kurulacaK olan şehrin veya eşki bir şehrin imar ve iskanı arzu edi-
len yeni bir semtinin çekitdeğini teşkil etmekte idi. ·
Bursa, Ed.itne ve İstanbul ile Anadolu ve· Balkanbirdaki diğ~r
bir çok şehirlerin topoğrafik pİanla~n tetkiki, Qize- bu ş~hirlerin,
pahis konusu' «imaret sitesi»rii' teşkil eden beli_rli 'bir tak~ abidem
binaların etrafında nasil kurulup gelişmiş olduğunu göstermekte-
dir. ·.. · · ·
-
[1] Osman E r gin, Türkiye'de şehi,rc~~ tar.lhr ~işafı, 1936. İstanbul
trniversitesi, İktisat ve !çtimaiyat Enstitüsü neşriyatı .No.· 3.
.•
240 Öm!!r L. Barkan

lmaret sitelerine ciit vakıfların arzettikleri hususiyetler.

Osmanlı İmparatorluğunda şehirleriri teşekkülünde ve memle-

ketin iktisadi ve içtimai bayatında oynadıldan rölün . ehemmiyeti
bakımında olduğu kadar vakfı yapanların §ahsiyeti ile ihtiva ett~k­
Ieri tesislerin gaye, mahiyet ve idare. tarzları itibariyle .arz ettik-
leri hususiyetler yönünden de b.u kabiyi vakıfların . diğerlerinden
ayrı olarak ve hususi bir itina ile tetkikleri icab edeceği işikardır.

GerÇekten bu gibi tesisler, umumiyetle Devlet kudret ve sela-

hiyetlerinin mutlak s~ip ve_ mümessili olan sultanlar veya (çok
defa bu sultanların bususi bağış ve müsaadesiyle) bazı büyük dev-
let adamları tarafından · kurulmuş bulunı::iıa:.ktadır: Onların inşa ve
tesis masraflarının vakfa ismini veren 'sultan veya vezirlerin «hu-
susi hazine»lerinden ·ve «kendi mallarından» temin edilmiş olması,
bu tesislerin devlet eli ile kurulmUş. olup. devlet geliriyle işliye.n~ fa-
kat idari ve mali bak:ı;wlan muhtar ve husıisi bir statüye tabi J:m-
lunan, amme hizmeti müesseseleri olmak vasıflarım unutturmama.-
_ lıdır. · : · ·
Bahusus bu tesislerin hayatını devam etfu?nek için lüzumlu ·
olan ge.l ir kaynaklarından mühim bir kısmı, bir çoklarında, ·devlete
ait topraklann ve dolayısiyle . bu topraklardan. devletin .alması la·
zımgelen vergi gelirlerinin (devlet reisi olmak sıfatiyle) sultanin
· devamlı olçı.r:ak bir tesis'e liasr- ve· tahsisi veya (böyle' bir tahsise
tahvil edilmek va'd. ve şartiyle) bir şahsa temliki suretiyle temin
edilmiş bulunmaktachr ~. · .
Bu bakımdan, bidayetde feth hakkı olarak ancak Emire (sul-
tana veya Devlete) mal edilmiş olması lazımgelen topraklada «ga-
za malından» elde edilen ve şerq,n ~übim bir kısmı fakirlerle yol-
culara harcanması veya müslüman cemaatinin gelecek nesilleri
menfaatine alıkonul.İnası icabeden <<ganimet» hisselerinin bu tah- ,
sislerde yeri büyükdür~ · · ·
Bu suretle, yeni kurulacak şehirlerin ·veya mevcut şehirlerde
teşekkül edecek yeni semtlerin çekirdeğini teşkil eden İıiıaret Si-
tesi'ne dahi.l olan tesislerden bir çoğunun ku~~U§. ve i§letme ser-
mayele?'i, ~kseriya o ş~hir ve havaıls~ ~ışında, imparatorluğun ge-

[2] Bk. a§a~da tablo No. ı.

 lmaret Sitelerinin Kuruluş ve tşıe~i 241

ni§ ve zengin gelir kaynaklarından (devleti temsi.len) . elde edilen

servetlerden ve bu.arada devlete ait araziden bu sitelere vakf edilen ·
köyler ve arazi hasılatından temin edilmektedir. Onların vakıf yo-
: luyla, idari-mali ~uhtariyeti (hukuki bir ·şahsiyeti) haiz imtiya'l-
lı bir müessese halinde kendi hususi ·statüleririe g~re işletilmeleri
usulü ise 8 , bu tesisleri: merkeziyetçi bir devlet _idaresi_n in ve m~mur
zihniyetinin soysuzlaştırıcı tesirlerinden konimak hususunda fay- ·
d?.lı gözükmek ve onlara şahsi ·bir teşebbüs :ve eser şekli vermekle ·
beraber, bir çoklarının devlet namına' toplanması v-e devlete ait ol-
ması lazımgelen . 'fiıfili kaynaklarla başarılmış oldukları meydand~-
dır. ·
Diğer taraftan, bu kabiyi vakıflarm şahsi veya. aiZevi menfeat
kaygularmdan uzak kalarak temamiyle hasbi iı.ayıİ- işlerine ve dini
maksadiara veya bugünkü anlayışımıza göre, .devletin asli ·vazife-
<~ leri a_rasında bulunan Qir takım amme hizmetleri~e yönelmiş· bulun-
ması, onların böylece devletin elinde kalması lazımge.len gelir kay~
'naklarından bir kısmına sahip çıkmalarını da temamiyle meŞ'l'u
göstermektedir : · ·
G~rçekten, siyasi ve ask~ri maksatlari~ veya seyahat ve tica-
retin kolaylaştırılması gayesiyle stratejik yollar boyunca büyük
kervan sitelerinin lqırulması, dil ve din birliğinin . ve siyasi bütünlü-
ğün temini için cami, mektep,_zaviye ve tekye.. gibi faal kültür ve
propaganda merkezlerinin veya imaret ve hastahane gibi içtimai
yardım müesseselerinin· teşkilatlandırılması.. işleri$ bugün için ha-
kikaten belli başlı mühim devlet hizmetleri ·arasında yer almış ol-
duğuna şüphe yo~~ur. . . ·

Temin edilen hizmetin şumul-ve ehemmiyeti

hakkında bazı rakamlar

Amme menfeatine yararlı türlü tesislerle ·beled.i hiZınetleri, iÇ--

timai yardım,· din ve kültür işlerini, ticaret ye. seyahat şartlarınİ ·..
bu suretle devletin vakıf yoluyla ve idar~mall m~tariyeti ve hu-
kuki bir şahsiyeti ·haiz bir teşkilatla idare ettiği devirler.de, bu teş­
kil~tın kazanmış olduğu şumul ve eh~mıniyet . hakkında bir fikir

[SJ Omer Barkan, Osmanlı lmparatorıugunda ·Toprak Valaflarının-idaı1·

maıı: muhtariyeti me'selesi, Türk Hukuk Tarihi Dergisi I, Ankara 1941-194.2.
 242 ömer L. Barlam

verebilmek ıçın, 16 ncı asrın başlarında yapılmış olan Nüfus ~e

V ergi Tahrirlerinin neticelerini ihtiva eden defterler9-en bazı ra-
kamlar zikr etmek fayd.alı olacaktır ,ı : · ·
. .
Gerçekten, Kastamonu, Alaiye, Teke; Hamid ve- Karahisar-ı
Sahib livalan dahil, bütün .Batı Anadolu sancaklarım ·ihtiva eden
o zamanki Anadahi eyaletinin 1530-1540 tarihleri aarsındaki tah~
rirlere göre, umunii varidat yekfmu, 79.784.960 akçe olup bu geli-
rin %.17'si (yani .13.641.684 akÇesi) vakıflann elindedir ve vakıf­
lara ait olan bu gelirden büyük bir kısmı, (bahis mevzuu ettiğimiz
sultan ve vüzera vakıfları halinde) ." açıkça amme hizmetlerine, din
ve hayır işletme tahsis edilmiş bulunmaktadır.
Mesela, o devirde bu gelirin mühim bir kısm~ ile Aİı.adolu vi-
layetinde 45 imaret, 342 cami, 1055 mescid, 110 medrese, 626 zavi-
.
ye ve ·hankaah,
.
154 muallimhane, 1 kalenderhane, .
1 mevlevihane, 2-c
darülhuffaz, . 75 '!:>üyük han ve karhansaray -işletilmekte ve 121 mü;
derris, 3.756 p.atib, imam ve niüezzın ile 3.299 şeyh, şeyh-zade,. ~ay- ·
yum, talebe veya mütevelli:v.e maaş verilmektedir.
·_Evkaf geıirinin mühim .bir kısmı şehirler'deki han, hamam,
dükkan, tahunha~e.. gibi bina ve :tesislerin. kiralarından gelmekle
berab.er, bu vilayetlerde vakıflara ait köylerin adedi de oldukça yük-
sekdir:
. Meşıela, Hüdavendigar livasında mev~ud 1.966_köyden 4J7 si-·
nin, Kütahya livasında 1.071 köyden 166 sının, · Karahisar-ı Sahib
livasında 629 köyden 118 inin geliri bu vakıfhira tahsis edilmiş
bulunmaktadır. ·
Ayın tarihlerde diğer vilayetlerde de umumi gelirin büyük bir
kısmı bahis mevzuu amme hizmetlerine ve bu hizmetlerin vaz.ifeli- ·
lerine s~ edilmek üzere vakıflara terk edilmiş bulunmaktadır. Me-
sela, eyaletin umumi geliri içinde vakıflar gelirinin nisbeti Kara-
İnan vilayetinde% 14, Rum vilayetinde ı%15,7, Haleb ve Şam eya-
letlerinde '% 14, Znikadriye'de ·!% 5 :ve Rumeli'nde '% 5,4_ oJ.arak de-
ğişmektedir 5•

(4] . ömer Barkan, H. 933- ~34 (M. 1527-1928) tarihli bir Osmanlı büd-·
cesi, İktisat Fakültesi Mecmuası, cilt XV, sayı 1 - 4.
[5] Bu tarihlerde Rumeli eyaJetinin · umumi geliri 187.319.348 akçe ola-
rak hesap ed.i.lmi§tir .ve bu yekıln içı,nden 10.206.192 akçesi vakıflarm elinde-
dir. Fakat Rumelindeki vakıflar daha ziyade İstanbul civarı ile Doğu ve Batı
 !mılret Sitelerinin Ku~uluş ve !şleyişi 243

Yukarıda Anadolu eya.leti için zikrettiğimiz rakamlarda gördü-

ğümüz gibi, diğer' vilayetlerde de, vakıflara ait gelir . kayn~anyıa·
bugün Deviet e aıt bulunan türlü a.mm~ hizmetleri ( diİı, külrur· ve ·
içtimar y~~d.ı.m iŞleri) görülmektedir~ Mesela, Ka:r~an eyaletin9.e
vakıf · yoluyla 3 imaret, 75 ·cami, 319 mescit, 45 medrese, 212 zaviye, .
2, da.rülhad.is, 31 darülhuffaz, .4 muallimhane, 4 · ka1enderhane~ 2 9.a-
rüşşifa· ve 14 ~arbansaray işletilİnektedir. '·
~asya,· Çorum, Sivas,· Trabzon ve Malatya taraflannı.· ihtiva ·
eden Rum ~aeyetinde de aynı tarihlerde, 10 imaret, 93. cami,. 218 :
mescid, 35 medres~, 275 hankah ve zaviye·, 13. ;ımiallimhane ve 17 :
karhansaray aynı: şekilde vakıf ·gelirleriyle idare' edilmektedir.
• • 1 • • o • • . ....

Runi.eli'nde P~a livasın~n, bahis mevzu~ imar~t i;_esisİ~riiilıi ·.

bilhassa tekasüf ebniş bulll.D,duğu Trakya ve Makedonya'ya ait bir
kısım k~alarıyla Vize livasımn · İstanbul civan bölgeleriıide de 25 '
imaret, 71 c.a.ml, 400 mescid,_26 _mec4-.ese, 43 karhansaray ve mual-
limhane mevcuttur. · · ·

I. - .YENl KAYNAKLAR. VE !M.ARETLERE A1T YIIiLU{ MUHASEBE

Bn.AN'ÇOLARININ
. . . BİR VESİK-4..' OLARAK öNE'M:!
. TAR!Ht ı. . ·. .
i .
Tetkikleri bu sutetie, türlü . bakımlardan eheıİııniy~t ,arz eden ·
lmaret Siteleriinin kuruluş ve işleyiş tarzlarina dair malumcct edin-
:rru:k için:mevout kaynaklar bjr l;ı.'ayl,i Çok ve çeşitlidir. Ve punlardaıi .
bazıl~rı daha· evvel neşredilmek suretiyle ar!J.Ştınc~nın gözü önüne
de konmuş bulq.nmaktadır.
. .
Bahis mevzuu . kaynaklardan en mühimleri, şüphesiz, va:lqf- .
ların tesis sene.tileri ve. organik -sitatü)leri vaziyetinde olan· vakfiye-
Ierdir, · · · ·
Gerçekten,· vaktiyelerde te~isin gelir kaynakları -etraflı bfr .şe­
kilde sayılıp tasvir ve tesbit edilmekte ve vasfi yapanın b1,1 gelir -'.
~erin sarfı şekline. ve ~esisin idaresine ait vazettiği' esaslar ve kaya-
cağı şartlar da, 'vakfın mahiyeti, gayesi ve işleyiş tarzı h~kkında 'kıy- .
metli malfunatı ihtiva etmektedir. ·
. . .
Trakya, Cenubi Bulgaristan ve ~akedonya'ya. Ait bölgeleı·de toplanmıştır. Ne~
tekim bu bölgelerdeki vakıf gelirlerinin, bu sancakların umu~i gelirine · nisbeti
% 32'ye. kadar yükselmiştir.
244 'ömer L. Barkan

Fakat, vakfiyelerden birçoğu zayi olmuştur veya henüz neşre­

dilmeıniştir. Aynca ve bilhassa, ·vakı.fların tesis senelilerinde (vak-
fiyelerde) tesbit edilmi§ olan gelir kaynakları. ile idari e'sasların .za-
manla ehemmiyet ve mahiyetlerini kaybetme~ de bu müesseselere
mahsus tarihi ge1işme kanunlan bakımından adeta m~adderdir :
Paranın satın alma gücünün ve fiatların değişmesi gibi ikti-
sadi; yangınlar, salgın hastalıklar, biıiaların harabisi gibi fiziki ve-··
ya uzv1 olaylar ve · nihayet idarecilerin su-i istiıİıalleri ve h~etli­
lerin zamanla vazifelerine şahsi veya zümrevi bir imtiyaz ve inhisar
olar.ak sahip Çıkmalanyla, vakfın ge1i.r kaynaklarının · kiracılar ve-
ya memurlar eliı;ıde· irsi bir mülk haline sokulmasına ve (devre ha-
kim umumi 'fiat hareketlerine rağmen) kiraların donduriiımasma se-
bep olan içtimai ve iktisadi temayüller.. gibi beşeri 8.millerin tesiri
altında da vakfın bazı . şartlarının ye1ine getirilem~z olduğu çok de-
_fa görülmüştür. ·
Bilhassa, burada tetkik mevz1iu o~an «İınaret ·Siteleri» nde ol-
duğu gibi, büyük suÜ:an vakıflarının gelir kaynaklannda veya idare
şekilleriyle hizmetliler kadrolannda zamanla esaslı değişiklikler ya-
pılmış olması da her zaman mümkün görülmüştür : ·

Her padişah değiştikçe, mevcut vakıfların d~rw;nl~rının göz-

den geçirilerek bozulmuş oJan düzenin bir nizama sokulmak üzeı;e
y~niden tertibi; siyasi mül3.hazalar; vakfın gelir fazlalarından yeni
pıemuriyf]tler ihdcisı veya maaşlara zamlar yapılması; vakfa daha
faydalı olacağı bahanesiyle ge·Iir kayİıaklannda bazı mübad~üelerin ·
yapılması.. gibi tasarruflar, umuıniyetle vakıflar için mukadder. olan
bünye değişiklik)erini, büyük sultan ve vüzera vakıflarında daha
fazla kolaylaştırmış gözükmektedir.
Bu sebeple, «Vakıfın şartlannın Şeriat vazı'ınıri nas'l~ gibi»
değişmezliği prensibinin dini v~ 'hukuki bir esas olarak umumiyetle
·kabul edilmiş· olmasına rağn;len, vakıf tesislerinin uzun ömürleri _
bayıunca ç~k enteresan safhaZar arzeden zengin bir tarı1ıleri ol'fYUWı
lazımgelir. Vakıfların bu hayat hikayeleri'ni ise onların te'sis sened-
lerinden (vakfiyelerden)· çıkarmanııı mümkün olamıyacağı §.şikar­
dır. İşte burada bazı örneklerini vermek istediğimiz Yııhk Muhase-
be Oedveneri, lçtimai ve iktisadi varlıklar olarak vakıfların 'devir-
lerini~ umumi §artları'nq,, konjonktür 'h!u!susiyetlerine ve k~ yQ§-
larına göre ma'l"UZ kalacak1a:r1J _deği§iklikleri bütün teferrüatvi/la ta/-
 tma.ret Sitelerinin Kurulu§ ve ݧleyi§i 245 .

kip ve rakamlarla tesbit etmeğe müsait malumatı ihtiva etmekte-

dirler.
· Diğer taraftan, bahis mevzuu Yıllık Muhasebe Bilançolarımn
hak.ikl bir vakıflar tarihinin yazılabilmesi için haiz oldukları zengin
vesika kıymeti; onların bu tesislerin hayatlarının muhtelif ·merha-
lelerindeloi teşkilat hususiyetlerini, gelir · kaynaklarının durumunu
ve faaliyet şekillerini . tesbit hususunda vakfiyelerin boşluğunu dol-
durmaktan da ibaret değildir.
Onlar, vakıf tesislerin vakfiyelerde belirtilen idare şekillerinin
ve fonksiyon ·hlisusiyetlerinin tatbikatta aldığı şekilleri rakamların
diiliyle ve bütün tafsilatı.yla ifade ve tesbit etmiş olmak ·gibi büyük
bir hususiyeti haiz bulunmak itibariyle, vakıfm şartlarımn aynen
: tatbik edildikleri ilk -devirler için bile, vakfiyelere nazaran büyük
bir üstüİılük arz etmektedirler·:
Gerçekten, vakfiyelerde iımuniiyetle yalnız dağıtılacak yemeğe,
hastalara verilecek ilaçlara ·ve icab ettikçe yapılacak tamiriere veya
ilaye inşaata sarfedilecek ·paranın fasıllan, azami mikdarlar,. ve, nis:.
betleri kaydedilmiş bulunmaktadır. Fakat, hizmetleri yerine getir-
mek için _lüzumlu malzemenin muhtelif piyasa imkanlarına göre,
hangi fiatlarla ve nasıl temin edilebileceği, çe§itleri rakam.:larla ve
teferruatıyla tesbit edilmemiştir. ,.
. Tetkik mevzuumuz Yıllık Muhasebe Bilançolarında: iEıe, vakfın
tesbit etmiş olduğu hizmetliler kadroları isimlendirilmiş olduğu gibi,
yapılan masraflar da nevi', mikdar ve fiat itibariyle ve rakam "halin-
de teferruatıyla tesbit edilmiş buhı~aktadır. Ayrıca, bu vesikalar-
da· gelir kaynaklanmn mUtdaı: ve terekküb tarzlarındaki yıllık dal-
galanmaların ve tamirat masrafJannui seyrinin ve kullamlacak mal-
zemenin nevi ve mikdar~arı ile işçi ücretlerinin o d_eVirdeki baremi-
nin tesbit edilmiş olması da, bu cedveUeri yalnız vakıflar tarihi için
. değil, fakat vakıf tesislerinin dahil bulwnduğu cem/iyyetin sosyal
ve iktisadi konjonk:t_ür durumunu tayin için de, emsalsiz bir tarihi
vesika haline sokıi:ı.uş bulunmaktadır.
Gerçekten, aynı vakıf tesislerine ait olmak üzere, muntazam se-
riler teşkil edecek surette, ciddi ve tafsilatlı bir şekilde .t anzim edi.Tr
mi§ olan çok sa"yıda Bynelik Muhasebe Bilôtrıgolarının bul'llbiJwp iş­
lenmesi veya myrı serileTin metodlu bir şeloilde tetkik ve mukayesesi
iktisadi ve içtimai tarih araşt~rmaları bak~mdan çok verimli bir
, iş olacaktır : ·
 246 'ömer L. Barkan

Bu gibi çalışmalar bizim için yalnız muhtelif vaklıf tesi$le:rinin

yaptıkları hizmetlerin hacim ve· ehemmiyetini (kapas~tesini) zaman
ve mekô:r;, ~çinde rakamlarla tesbit ve mukayese. ve dolayısıyla va-
·. Kıflar ha.klÖ.nda umumi bir kıyrp.~t .hükmü vermeğe yarıya~ak ob-
. ·jektif ve kantitatif ölçülerin tesbitini mümkün kılmıyacak, aynı za:-
. manda hu ser;ilere tekabül .eden .tarihi devirlerdekj. fiat hareketleriJ..
. nin ve muhtelif . içt~ai ztimrelerin geçim sev(yeleririin tayinine de
imka:n verecektir. Bu s.uretle imkan dahiline girebilecek olan bir
iiat tarihriıin. ise, umumiyetle iktisadi tarih tetkikleri için haiz ol-
duğu eheİnıiıiyet 'pek büyüktür. .

T.efkik mevzuu Yıllık Muhasebe Bimnço'lc!-rı

. . ne için ve nasıl ~zırlanıyordu?

. Burada bazı örneklerini verdiğimiz Yıllık Muhasebe Bilanço-

. larinın lüzfun: ve hazırlanma tarzları ve onlan hazırlamakla vazi-
feli meı:İuiilar . hakkında, ait· old~]~~ı vakfiyeler4e, kafi izahat
·mevcuttur.
Mesela, Fatih. Sultan Mehined~in İstanbul'da inşa ettirdiği ca-
mi v~ imaret tesislerine ve Ayasofyş. 'evkafma ait olup; Vakıflar
Umum -Müdürlüğü tarafından .neşredilmiş olan Türkçe Vakfiye6 ye
nazaran; bahis mevzuu vakıf tesislerinin (( tevliyet ve nezaret ve
cemi'-i )Jlllfır-i vakf-ı şerife mübaşeret (s. 336) », evkafın usul ve şart­
larını tebdil ve tağyir s·ala.hiyeti, sağ kaldıkça vakfı yapan ·suıta­
nın kendi . re'yine tabi ka:laGak, ölümlerinden sonra ise, bu vazifeler
::. yerine geçeçek ev!adlarına ait bulunacakdır. Bu sıfat\a vakfın ge-
. !irinin .O'Yiila, yarımı (msf-ı
.
'öşr-i hasıl) cihet-i .t evliyyet olarak sul-
1 • •
tanları~ hazinelerine tesliı:Q. olunacakdır 7 • · · · .

[6] : Fatih · ~ehriıed. II · ~akfiyesi, Vakıflar Umum ·Miidürlügü Neşriyatı,

Ankara 1938.-. ~k Vakfıyeleri No. ı. ,. .
. . (7] · Diğer bir vesikaya .gqre, Sultan Bayezid II. kendi haztnesine ait ol-
ması . l3:z~gelen' bu hisseyi 2:Unalttan,. ·im~retde dağıtılan. yeriiek mikta,rının
<!-rttirııa:i:ıiİinesi .,için,. vaz geçmiştir : · ·
· ·· «Sultan Bayezid Han'a ... , . matbah~ı ·~e-i mezkiıred.e şar~-ı vakıf
üz~~e pişen ta'am fukaraya kifayet eylemez, deyu 'arz ettiklerinde ?ıtsf-ı
'ö.rr-i ·ina1ışul ki . şart-ı hazret-i vakif üzerine eviAd-ı kirarn ve eshab-İ 'izamdan
t~t-ı .'izzet ve serir-i ha§lllete .kim. vültis ider ise anıann ha.z~e-i '8.mi.relerine
hakk-ı tevliyyet .içün· teslim ol\lllSa gerek idi. C>I ·hisse· dahi. ta'ama hait olunub
. amme~i fukaraya v'e bademe-i ım'aret-i. 'amire ve cami'-i şerif ve medaris-i
. ~ün.tfe müstevfa virile, deyiı . ferm~n itmişler imiş.~:. Süheyl_ Vnve,., Fatih a§-
 İm§.ret_ Sitelerinin Kuruluş ve ݧleyi§i 247

Bu suretle hakiki mütevellinin (ıp.ütevelli-i evvelin) zamiuni:ı

pad~ahı olması ·ıazımgelmekle beraber, suJ.tanın ·fiilen bu işlerle
m~gul olmasma imkan bulunına.dığından, kendilerine vekaleten ay-
n bir (Fatih'in .vakıflarında ayn iki) nazır ve mütevelli. tayin edii-
niesi lazımgelmiş ve bu nazır ve. ıriütevellllerin emrine de birer ka~
tip verilm~tir.
Aynı vakfiyeye nazaran, «ehl-i kalem»· kimseler arasından se~
çil.mesi IB.zımgelen 7catipler, «ahval-i vakf-ı şerifi ma'rifet-i nazır
ile. erbôb-1. sımaat mdbeyninde müte'aref olan tahyk-'ı me'luf üzere ·
zabt ve :kitabet eyleyüb» (s. 333) vakfm «icmal ve tafsilini Ruznam--
. '
çesinde mahfuz» bulunduracak ve aynca «her senenin 'avaid-i ihr3:-
catını müstakıl bir. defterde za'J?ta himmet» ederek vakfın :varidat
ve masraflarının teferruatını tesbit ettiği . senel.ik defteri ı:ı;ı.ühürle­
yip bir kese içine vaz' ve keseyi nazıra teslim edecektir. .
Mütevelllnin türlü tasarrufları bu suretle J:ıazırlanacak «def-
ter-~ vakf-ı şerifdemazbut ve amme-i ahval-ı vakf-ı şerif Defter-i
mu'teberi nazır'a dair ve manut» (s..332) olacak ve bu defter «san-
dukça-i müt~vellide daima mazbut ve umfır-ı vakf ol defter-i mu'-
tebere merbut kalacakdır» (s. ·313).
Bu suretle hazırlanacak ve ayrıca mütevellinin de . mührli ile
mühürlenecek olan defter, Div3:n-ı Sultaniye te~lim edilerek, her se.-
ne «nazır-ı vakf-ı ş~rüin mulıas.ebesi Divan-ı Humayunda g.örülüb
sıdk-u emaheti zahir· olur ise ibkaa-ı ma kô,n 'ala ma kan ile ta'zim
. ve tevkıyr, hilafı mütebeyyen olur ise ref' ve nasb-ı ahar ile zecr~ü
tahkiyr-ü t~'zir» (s. 351) o~una.ca~tır.
Büyük sultan ve vüzera vakıflan gibi zamanlannın mühim bi-
rer l.şletriı.e ve idare müessesele:dndeki defter tutma ve muhasebe.
usulleriyle 'tefti§ ve murakabe yolları hakkında Bayazid n. nin Edir-
ne'deki vakıf tesislerine ait·. vakfiyede s de şu kayıtlar vardı! :.

hanesi Tevzin§.mesi, İstanbul ' 1953. S. 3.

İmaretıerin. a§ ve 'ekmek tahsis!tlar~a aynı· padi§ah zam.anında yapıl­
mi§ olan diğer zamlar için a§ağıda 25 numaralı taban notuna öakını.z.
[8] Tayyib GökbiZgin, . XV ve ·XVI; asırlarda·, Edirne ve Pa§a Livası,
Vakıflar- mülkler ve mukata'alar, Edebiyat Fakültesi neşriyatı, İstanbul 1952.
Tıpki bası s. 61. Süleymaniye cami ve inlareti vakfiyesinde de şu kıı.yıtlar
mevcuttur } «Ve cümle evkafm hasılı ve harcı h·e r ~ Divan-ı All'de pa§alar ve ,
kadıaskerler ve defterdarlar ittifaklariyle ve ma'rüetıeriyle görille ve Sultan'a
'arz oluna». Vakıflar Umum Müdürlüğü ne§rlyiltı, 1962 Ankara, s. ~63.
fa·
.·
 248 ömer L. Barkan

Mütevelli, « katibe emr ide ki yevmi vekayi' bir defterde ve

senevi defter-i '_ahar.d a icmalen ve tafsilen sebt etdirüb ta ki ahır-ı
senede ·mütevell.i mütevelli-i ·evvele (padişaha) .defterlerden hisab
vire'».' Vak.ıfın §artlaİının yerine getirilüb getirilmediğini teftiş ve
ta.hkik .idüb mütevelliye haber virmekle vazifeli olan nazır dahi «ce-
. mi' muhasebata ve vekayi'-i yevmi ev §ehri ve senevi ve ~alil ve ke-
sir her ne .ki ola kema yembagi vukufu olub ?J?-Ütevellfi..i sani ve kô:-
tibin defterler~ bigi (gibi) bunwn dlzhi defterleri olubJ her muhasebe
bunun l!la'rifet(yle ola.»
_Ayrıca «Şöyle şart itdi ki · evkaf-ı mezbfırede kdvanin-i ·defter-
de İn.8.hir ve efanin-i muhasebata kaadir lılı- klitiJJ .nasb oluıia. ·Cümle
müstegallat ve amme-i icraat ve mukata'at yıl 'evvelinden alıırma
varınca· cemi' vekayi' · yevı:ı;ı.i ve şehri ve senevi her ne .ki ola nıkır
ve kıtmir 1'Uznamede İnufassal kayd ede ve bir defterde daM. müf-
. redtitı ve cümle md hüve Jaleyh taf~ilen yazub şöyle ki yıl ahırında
Jvisab görüZicek her neden su'al oluna Jaıa ' ma vaka!a Jaleyh cevaba
kaadır oİa». ·(s. 63) · ·
. ~anaatımızca, burada bazı örneklerini neşrettiğimiz yıllık Mu-
hasebe Bilançoları, bu vakfiyelerde ; bahis mevzu~ edilen şekliyle,
yıl sonunıda tanzim ve Divan-ı Humayunca tetkik ve tasvib edilerek
resmen katiyyet kazanmış olan hesaplara aittir. . .~

N e§irde gaye ve me.tod :

. Bahis
' mevzuu
. Yıllık Muhasebe İ3ilançolaririın mahiyet .
ve
\
kıy-
ri:ı.et).eri hakkında
bir fikir verebilmek için, onlardan bazı örnekleri
n~re hazırlamiş bulunuyoruz. Bu örneklerin hususiyeti, İstanbul ve
Edirne gibi.iki- büyük merkezde bu gibi vakıf tesi.sie.r inin en tipik ve
büyüklerine ait elimizde meVC?.ıt olan en eski numune_ler olması ve .
. hepsiilin de aynı seneler'in hesaplarını · ihtiva etinesidir.
. .
Bu nevi orjjinal arşiv vesikalannın ilmi kıymetlerinden bir şey
kaybetmeden neşredilmiş olmalan' için, bu neşrin aynen ve tam ol.arr
1 • . . '
rak yapılmış olması ~arttır. Onların bazı kısımlarının atılması su-
retiyle neşirleri, bu cedvellerin Yıllık MuhaSebe Bilançosu olarak ve
ait oldukları idare veya işletmelerin· muhasebe ve defter~ tutma
~lleri hakkında bir fikir · v~rmeğe yanyacak örnekler olmak bakı­
ırundan haiz bulundukları sistem ve· mana kıynietlerini kaybettir-
·:'.
 İmaret Sitelerinin Kuruluş ve ݧleyişi 249

mektedir9 • Bu sebeple biz burada, bahis mEwzuu vesikalann aynen

ve birer bütün olarak neşri işinin orta:ya koyduğu türlü müşkül­
leri yenrneğe ve onların: asli şekillerinden ye muhtevalarından hiç
bir fedakarlık yapmadan, yani hiç bir kelime veya' rakamı ·ılizum­
suz görerek· a~lamadaİı ve yerini dahi değiştirmeden I]ietni aynen
ve tam ·o larak verrneğe çalıştık.
· Aynca, yine bir haylj emek sarfı suretiyle ıo, bu nevi' cedvel-
lerdeki muhasebe sistemini meydana koyacak ş·ekilde;. onlarni şe­
malarını tebarüz ~ttirecek bir usul de tesis ve takip ~ttik :
.Gerçekden, neşrettiğimiz. Muhasebe Cedvellerinllı anlaşılabilir
bir hale sakulabilmesi ·için, onların asli şekillerindeki tertip tarz-
lanın biraz değjştirerek, zih~imizin bugünkü itiyad ve - anlayış şe­
malanna' uygun bir tarzda, rakamlan ·(ced,vel teJ:rniğine göre) alt 1
aıt:a istif ·etmek lazımgeln:~.iştir. Aksi takdirde, bu vesikalan tetkik
edecek olanlann, asli şeklin (pek alışık olmadı~lan) tertip tarzı
içinde, rakamların· hakiki yerini ve manasını kav-ramakta zorluk
çekmesi muhakkaktı. Blzim bilimsi bir dikkat ve _itina ile tertip-
liyebildiğimiz tarzda ise; rakamlar, cedvell~rin ·umumi şeması ·için-
de -~olaylıkla yer~erini _.bulmakta, kontroi edilip man~landırılabil­
ınektedir.
Bundan başka, iyi bir tesadüf eseri olarak, burada neşrettiği­
miz Muhasebe Cedvellerin!ien ekserisinin birbirini takip eden iki ve
hatta üç , y·ıla ait örne~leri mevcud bulunduğundan, muhtelif yı~ların
hesaplannın bir arada ve yekdiğeriyle mukayeseli (tenkidli) bir şe­
kilde neşri de imkan da~iline girmiştir :
Mesela, İstanbul'da- Fatih ca.ıru ve imaretine ait olmak üzere
·neşr~ttiğimiz Yillı~ Muhas'el::)e Cedvelleri, birbirini takip eden iki
yıla ait olrriak üzere ,iki aded idi: Bu iki cedvel bizim neşrimizde
birbirinin içinde ve kelime kelime karşılaştırılmak suretiyle (fark-
lar belirtilmiş olarak) bir arada verilmiştir. :
a) 8.94 yılının . Zilka~desi başından (1489 Eylülünün 26 ıncı Cu- ·
ma gününden) 895 ·yılı Şevvalinin sonuna (1490 yılını~ - Eylülünun
15 ine~ Çarşamba ~üne) kadar olan birinci s~nenin hesabı;
· [9] Prof. Tayyib Gö1cbilgin, Edirne ve Paşa livası, isimli kitabınoa, bu-
rada tetkıyk ettigimiz Muhas~be C~dvellerinin bir kısmının ait olduğu valaf-.
lar hakkında etraflı malamat verdiği gibi, bu cedv~llerden bazı parçalar neşir
de ebniştir. s. 125- 155.
. - [10] ' Bu · hususta kıymetli mesai arkadaşım ,Enve1· Meriçli'nin yardıinla-
rı çok faydalı ?lmu§~ur. · •
 /

250 ömer L. Barkan

b) 895 yılının Zilka'desi başından (1490 Eylülünün 16 sına

ra~tlayan Per§embe gününden) 896 yılının sonuna ·(1491 yılı Eylü-
lünün 4 üncü Pazartesi gününe) kadar olan ikinci senenin ·hesabı.
. Bu iki ayrı cedvelden her biri he.men hemen aynı formül ve §e- ·
maları tekrar etmekde olduğundap, onları ayrı ayrı bastırmak faz-
la yer isra~ı~a sebep olacağı gibi, her iki seneye ait hesaplard:a muh- 1
· telif gelir .kaynakları -ile masraflardaki deği§meleri tek bir tablo ha- i .
linde bir arada,.. yan yarıa göstererek mukayeselR:rirlli mümkün kıl­
mak, çok daha faydalı millahaza edilmiştir. Bu sebeple; bu ikio ced- ·
vel bizim ne§rimizde iç-içe, karşıla~tırılıp farklılıkları be.lirtilmiş
olarak, bir arada verilmi§tir. ;
Bu neşirde, ayrıca ·mevzuun mütehassısı olmıyan okuyucular
düşünülerek, li's an hususiyetleri ile bazı lugat ve ısbiahiann kolay
anla§ılabilir bir· haie sokulması için, bir çok yerlerde asli şekiller·
Arap harfleriyle (taban ·n9tlai'ı halinde) gösterilıri.i§ ve lüzumlu gö-
rüldükçe kelimelerin lugat mandları · da m~tarıza içinde bu notlara
ilave edilmiştir. Kelimelerin ıstııah manalan notlar içinde ayrıca
tahlil ve izah edilm~miştir.
Bundan ba§ka, maksadımız İmaret Siteleri halinde teşkilatian­
mış olan bir kısım büyük ·suıtan v~ya vezir vakıflanna ait · Yıllık
Muhasebe Cedvelleri gibi, iktisadı - ve içtimaı tari.h tetkikleri için
ehemrrviyf!t_i büyük, bir k:ıiım arşiv ·vesikalarının meixnultiyeti ve ma-
hiyeti hakkında dikkati" çekecek•
. bazı örnekler. vermek ve bilhassa
• 1
ves!ka neşretmek olduğuna göre, burada bu vesikaları tam olarak
·ii
kıymetlendirmeğe ve bu bi i.niaret sitelerine dahil tesislerden her
birinin işleyiş tarzım · ayrı ayrı ca:ıiıandırmağa çalışılmamışdır.
Mesela; .medreselerin tedris sistemleri ile· hastahanelerdeki te-
davi tarzını tayin, kullanilan iİaçlarin tıb~i değeri veya eski tıp li-
.teratüründe ıstılah olaralt . yerlerini izah, hizmetliler kadrolarında
ismi geçen şahıslarm tarihi hüviyetini tayin .. ilah. gibi her ,biri ayrı
bir mevzu olan me~ele ve tahliliere bu yazıda yer verilmemiştir.
. . '
· Ayrıca, Muhasebe Ceçlvellerindeki kayıtlar ile vakfiyelerd~ ve
vakıf arazinin talırirleri'ne ait defterlerdeki malilmatın kontrol. ve
mukayesesi gibi, çok lüzumlu ve faydalı tetkikler de, bu yaz!mn
7ıuSı.6si bir aldka mevzuu olan bazı vesikaları tamtınaktan ibaret ka-
lan gaye ve planına ithal edilmemiştir.
 imaret Sitelerinin Kuruluş ve ݧleyişi 251

Aşağıda aypca neşrettiğimiz vesikaların kayıtlı bulunduğu def-

• f • .

ter, halen Istanbul'da Belediye ~ütüphanesinde, M . Cevdet Yazmalan

arasında (No. 0.91 de) bulunniaktadır ve muhakkak ~urette merkezi
deviet dairelerinden . birine ait olarak, uzun müddet deylet arşivle­
rinde muhafaza edildikten sonra, bu arşivlerin son zamanlarda ma- ·
rfiz bulunduğu ihmal ''v e tahrib devirlerinde hakiki yer inden uzak-
laşnuş, fakat (bizim için büyük bir şans eseri olarak) kıyınet-bilir
bir zatın eline geçmek suretiyle ebedi olarak kaybolmak tehlikesin-
den kurtulabilmiştiru. · ·
Muhtelif devlet dairelerinin 894-898 seneleri · arasındaki yıllık
hesaplarının· Divan-ı Hilinayunca kabul ve tasdik edilmiş kÔ.t'i .şe­
killerini ihtiva eden form.aların bir araya getirilmesiyle 490 varak- ·
lık büyük bir defter halinde cildienmiş olan bu Muhasebe Cedvelleri,
pek çeşitli mühim mevzularla ilgili hesapları ihtiva etmektedir. Bu
arada 954-955. yıllarına ait cizye ta.lısilatı ile, muhtelif vilayetlerde
Saray ve mutfağı,içlıi yapılan mübayaalara, gemi inşaatına, .kal'a
tamirlerine ve harp malzem~si . tedarikine ait hesaplar... bu defterde
bilhassa mühim bir mevki işgal etmektedir. Aynı defterde bulunup ·
ayrı seriler teŞkil e~en diğer muhasebe cedvelleri de tarafımızdan
ayrı vesilelerle ayrıca yayınlanacaktır.

II. 1489-1490 YILLARINA AlT MUHASEBE BİLAI';IÇOLARININ

TETK!K!NDEN ÇıKAN .BAZI NET!qi:LER

Bünye ve teşekkül tarzlarını aşağıda Fatih imaretine ait bilan~

. ço örneği üzerinde ayrıca tetkik edeceğimiz Yıllık Muhasebe Ced-
velleri, bir arada ve mukayeseli bir şekilde incelenecek olur ise bazı
umumi neticelere varmak ve istatistiki bilgiler elde etmek Iriümkün
, olmaktadır. Bu maksadla haZırlamış olduğumuz tabloların aydın-
latniış olduğu ·ana mes~lelerden bazıları ise şunlardır : · ·

[ll] Bu defterde Yıllık Muhasebe Bilançolan bulunan imaretler arasm-

da Bayazıt I. ve IL ile Murad IL nin Edirne'de ve :Murad II. nin · Ergene ve
Süleyman Paşanın Bolayır'daki -tesisleri de vardır. Burada tetkik konusu yap-
tığımız Muhasebe Bilançolarından Fatih imareti, Ayasofya Caıpii ve Eyüp
Türbesine a.ıt olanlar etüdilinüzün sonunda aynen neşr edilmi§ olacagı. gibi;
Edirne, Ergene ve Bolayddaki im!iretıeriD hesapları ·da Tü;·k Tarih Kuru?ntı'­
nun Edirne'nin Türkler tarafından fethinin altıyüzüncü yıldönümü münasebe-
tiyle neşr edecegi. kitapta bulunacaktır.
 252 ömer L. Barkan

(1) numaralı tablo, Yıllık Muhasebe Bilançoları'mn kasa he~

saplarınıihtiva eden birinci kısımlarında mevcud Gelirler faslı'na
ait rakamlara göre tertip edilmiş olup, .imaretlerin gelir kaynakları-
·mn şehirl~rdeki han, hamam ve dükk!n.:, gibi emlak kiralarmdan
veya vakıf köylerin. hasılatından temin edildiğin~ göre dağılımını .
göstermektedir. .
,
Bu tablonun tet:kikinden anlaşılacağına göre, imare~lerin· vari-
dat kaynaklarından büyiil,t bir kısmı {% 82 si), tesi_s seneelleri (vak-
fiye, vakıfname) gereğince, devcin sultanları tarafından iJRJvlet ge-
liri,nden ihrac ve, ebedi olarak kalmak kaydiyle, kendiZerine tfffk ve
tahsis edilmiş olan köylerin hasılatından gelmektedir. Vakıf idare-
leri, bu arazinin ve arazi ·üzerinde yaş~akta olan köylünün «Sa-
' hibi» sıfatıyla, .aslında Devlete ait olm~r lazımgelen, çeşitli rüsum
ve vergileri toplamaktadır.
· Bu suretle, arazi vakıf ve tahsisi uSulü' ile, Devlete ait haklar-
dan bir kısmının, yüksek hayır ve hizmet maksadlan ve amme menr
faatlfffi bakımından yararlıkları ô.§ikar bir müesseseye devir ve terk
edilmesi ·...an-'anesi'nin umumiyetle imaret vakıfÜı.nnın teşekkülünde
·büyük bir rol oynamış olduğu hakikati, (1) numaralı tablomuzda
rakamlarla ifade ve tesbit edilmiş bulunmaktadır. . ·
M~hiyet itibariyle, bahis. mevzuu imaret siteleri'nin bir cüz'ü
oldukları halde, müstakif bir bütçe ve idare kadrosuna ve dolayısıy­
la ayrı bir .Yıllık Muhasebe Bilançosuna sahip oldukları· için, tablo-
muzda ayrı bir \ grup halinde bir araya toplanmış olan Oamiler fa.s-
lında da köylerden alınan vergiler büyük nisbetler arzetmektedir :
Tablonun . alt kısmında görillec.eği veçhile; Ayasofya Evkafının :ı~
payıtahttaki bina k~ralarından· sağladığı gelirin vasatı rakamın sık­
hatini •tehlikeye düşü?'ecek kadar büyük olmasına ·rağmen, diğer ca-
m.iler ve Ayasofya Evk~ı dahil, .tetkik mevzuumuz vakıflann umu-
mi varidat yekfı.nu içinde köyler hasılatından elqe edilen geliriİı yüz-
desi, 64,6 dan aşağı düşmemektedir.

[12] Ayasofya evkafı, bu devirde teşekkill ve in§a halinde bulunan Türk

iStanbul'un han, hamam, dükkdn .. ·na.ıi. gibi binalarının büyük bir kısmına sıı.­
hip bulundu~ ve gelirini miinhasıran İstanbul şehı·inden elde etti~ için.,' Os-
manlı devri vakıflannın, ·b u öakımdan, istisna.ıarından birini teşkil etmektedir.
Silleymllniye imareti'ne tahsis edilen gelir kaynakları, tesislerin altında veya
civarmdaki b§.zı dükklinlar ve bir iıamam hariç, 200_. den fazla,. köyden teşkil
edilmişti,
 253

TABLO No. ı

894-895 Muhasebe Yılı iÇinde imaretler gelirinin

kaynaklarına · göre dagılımı

Senelik
TESiSIN ADI Şehirlerden % KöyZerden %
1
gelir yekif-'!1-u

Fatih •!mareti ı 500 611 255 2331 ı7 ı 245 378' . 83

-
Eyub Türbesi ı, 117 855 4 3233 3,7 113 532' 96,3
Bayezid . İ. 'imareti
. CEdirne) ı6ı 564 35 5645 22 ı26 ooo• 78
Bayezid rr. 'İmaretı ,\
(Edirne) . 578 663 ı59 6961 27,6 418 9671 72,4
Muı·ad· IL 'İmareti
(Edirne) 385 030 . 47 . 2ı5• ı2,3 337 8ı5ı• 87,7
Murad ·rr. '!ınareti 1

· (Ergene) ıo6 285 24 ı58u 22,7 82 ı2710 77,3

Süleyman Paşa zavı.yesi
(Bolayır) (s. 892) 86 985. ı ı48" ı,3 85 83'r' _98,7

Yeık1ın s· 936 993 . 52'1. 331 1.8 ' 2 499 656 82

Ayasofya Cfuni'i 789 838 789 838'5 ıoo - -

Muı·ad rr.
Ca.mi'i
(Edirne) (s. 895-896) 3ı7 292 9 ı86' 0 3 308 106" 97
Murad rr. Darülbadisi
(Edirne) · (894-896) . ı87 786'8 114 506•• · .6ı 73 280'" 39
Eski Ca.mi' (Edirne) ··:f;.:.i . «:~ .:~.;l P·. ~y

(s. 894-895) 87 9ı7 87 9ı7~ ıoo - ı

o
Yek1ın 1 382 833 ı t' 001 441 1 72~ ı 381 386 27,6

Umum.i Yekun lf 319 826 11 528 18~ 1· 35~ ı 2 191 042

ı) !stanbulda ı2 hamam ve bazı arsalarm kir~arı, .

2) ! stanbulda 8,667 hıristiyan ve yahu_d inin cizyeleri ( 433,698 akça); Çor-
lu, Tekirdat, Ereğli ve Kırklal·-ili bölgesinde· Ş7 kadar köyün mahsu-
lü (723,220) ve bazı zirai mahsullerin satı§ı (88,460),
3) Eyüb'de bir hamam, Filibe'de bş.§htine kiraları,
4) Rumeli ve ADadolu'da 28 kadar köyün mahsulünden,
. 5) Edirne'de kArhansaray ve hamam, Dimetoka'da bamani, Edirne'de
ba§hane, bozahane, fırm, debbağ ve kasab·d~anları, ayrıca 62 dükan,
6) Edirne ve Niğbolu'da 2 köy ve ba_zı hırişttyanlan.n cizyeleri,
 254: ömer L. Barkan

. Diğer tar?ftan, tetkik m,evzuum.uz bilançoların kasa hesa-pları­

na ait bulunan birinci kısımlarında, vakıf köylerin zirai mahsulle-
rinden «öşür» namı altında ve mahsulden bir hisse şekiinde alın­
makta olan ve tahsil edilmelerini müteakıp hemeri satılarak paraya ·
tahvil ve kasaya iyrad kayd ~dilmiş olmıyan zahirenin -temsil ettiği ·
· akçe mikdan kayıdlı değildir.
Halbuki,. bu suretle vakıf. köyler hasılatından imaretlerde qoğ­
rudan doğruya ve aynen sarf ve istihlak edilmiş oldukları için, yal-
nız anbar deftmrule kayıtlı bulunan bir kısım zahirenin mühim mik-
darlara eriştiği görülmektedir. Hububatın satın ."alma veya satma
fiatlan arasında büyük farklar mevcut olduğu gibi, bu farklarm sa-
tış Il!ahalline ve senesine göre de farklılıklıı.r · arz etmesine rağmen, .
·.tetkik ettiğimiz imaretierin bu suretle kasa hesapları muhasebesine
dahil bulunınıyan bir kısım zahire bedellerini takribi olarak aşağı­
daki şekild.e (Bk. Tablo No. 2) hesaplamak ve bu sayede bu imaret-
Ierin hakiki büdcesini ve büdce içinde vakıf köyler hasılatından elde
edilen gelirin nisbetini daha .sıhhatli bir şekilde tayin etmek müm-
kün görülmüştür.
· Belli başlı dört imarete ait . olan ~u hesaplarda bahis mevzuu
zahirenin mikda:rı evvela kil_e ye irca edilmiŞ . ve aynı imaretierin o

7) Edirne §ebrinde 218 dükka.tı, bir hamam ve İstanbul'daki 3 hamam-

dan gelen kiralar, .
8) Edirne, Dimetoka, Gümülciiıe, Filibe ve Prevadı kazalarındaki (57)
kadar köyden (723,220). ve bazı zırat mahsull~riıı satışından (88,460),
9) Serez ve Yanbolu'da -birer hamam, Serez'de 15 dUkkan, Edirne'de _3
başhane ve 8 dUkkAnın kiraları,
10) Yaribol u, Eskihisar-ı Zağra, Vize, İpsala, GUmülcine ve Filibe tarafla-
ı;ında dağnık 14 köylin mahsulleri, ·
ll) Edirne'de hamam, karbansaray, 13 dükkan, Ergeııe'de hamam, boza-
hane ve 47 dükkaııın kiraları,
12) Ergene, :Ma~alkara ve Hayrebolu taraflarında 16 kadar köyün mah-
sulünden,
13) Bolayır'da 6 dükkil.n ve 30 yeldegiımeni,
14) Bolayır'da 6 kadar k9y.tin .türlü mahsulleri ve cizyesi,
15) İstanbul, Üsküdar ve Galata'da 2,360 kada; dUkkan, 1 ,300 ev, 4 kiir-
bansaray, 30 .~\adar bozahane, 23 başhii.ne, Üsküdar ve Galata'da hamam,
16) ·Edirne'de bir hamam ve 3 dükkAn,
17) üç köy, Kratova ltasabası ve ~adeni,
18) Bu rakamlar iki yılın senelik vasatisi hesap edilerek bulunmuştur.
19) Edirne'de 477 dükkan ve Tahta-kal'a bamamı.
20) Kırk-kilise ve Bınar-hi~ar'a tabi 4 köy.
21) Edirne'de bezzazistan, dükkanlar ve zemin mukata'aları.
 İmaret Sitelerinin Kuruluş ve ݧleyişi 255

sene içinde zahire satın alırken ödedikleri fiatların malfun bulun-

dukları yerlerde 'k ile adedi bu fiatlarla, yalnız satış fiatlan mevcut
olan yerlerde ise, mutarıza içinde kaydedilmiş bulunan satış fiatla-
rıyla çoğaltılarak, ba~is mevzuu takribi · kıymeti akçe olarak kay-
dedilmiştir. ··- ·
Bu hesaplara göre, tetkik mevzuu 4 imaretin hakiki gelirlerinin ·
sırasıyla 79.269, 28.602, 33.533; 41.269 akÇe.·daha fazla olmaJan la-
zı.mgelir. Bu hesaplara bazı· imaretierin .\rendilerine .ait tuzlaların­
dan aldıkları tuz hisselerini ve mutfaklarında kendi . zahirelerinden
&arf ettikleri nohud gibi bazı mahsullerin gelirini de hesaba katmak
lazımdır.
***
(3) numaralı tabloda dört büyÜk imaretde sarf edilen senelik
pirinç ve !buğday ile aynı ·imaretierin kendi köylerinden temin ettik-
Ieri pirinç ve buğday mikdarları alt alta yazılmış ve bu rakamlar ara-
sındaki farklar da, köylerden gelen mahsulün sarf edileninden fazla
veya az olduğUna göre, . zayid ( + )• yahud nakıs (-) işaretleriyle
gösterilmi~tir. ·
Aynı . şekilde belli-başlı imaretiere ait Yıl~ !Y.fuhasebe Bilan- .
çalarının «Muhasebe-i gallab> baş).ığını taşıyan fasıllarındaki ra-
kam.İara göre tanzim edilmiş olan (4) ve (5) numaralı ta}:)loiar· da,.
bu imaretierin anbarlanna ·giren pirinç ve buğdayın senelik n;ı.ik­
darları ile nerelerden temin edilmiş olduğu,nu gösterin-ektedir. (7)
ve (8) m,unaralı tablolarla birlikte miitaiaa edildiği. takdirde, 894-
895 yılı içinde imaretierin anbar . defterlerinde kaYıdlı bulunan
ve 1) geçen . sene bakıyyesi olarak devredilmiş olan, · 2) satın alı­
nan ve 3) köylerin malisulünden elde edilen.. piri~ç ve buğdayın
mühim bir kısmının aynı sene içinde imarette. sarf edildiği, bir
kısniının satıldığı "v e geriye kalanların .da .bakıyye olarak gelecek
seneye devredildiği görülmektedir.·
Bazı köylerin öşür mahsulü, nakil masraflflr~dan kurtulmak,
anbarlannda bekliyen m,ahsuı fa.Zialarını tazelemek veya .daha
yüksek vasıflı zahire tedarik etmek .. gibi sebeplerle satılmakta ol-
masından, imaretierin çok defa :aynı zahire için hem satıcı, hem de .
alıcı v~ziyetinde oldukları görülmektedir. Bu sebeple «Muhasebe-i
gallab» fasıllarında «Satın alınan» -ıs nami altında yalnız mikdarları .
yazılı bulunan hububat, aynı zamanda kasa .hesaplarının .masraflar

,[13] « 'Ani'l-ibtiya' ki der bala mezkı1r-est »

 TABLO No. ,2
~
Kasa hesaplarının vadidat fasıllarında kıymeti belirtilmeriı.iş olan · C1l
O)

bir kı~ım- zahirenin · nev' i ve mikd_arları ·ile takribi kıym,eti

- 1nı4re tin ad-ı

Kiıe
Buğday

Fiat T1ıtaır"t Kiıe

P-E ·r i n ç

Fiat TutiliN
Arpa

I Cile _Fiat T.utarı

FAtıh (İstanbul) 3 380 20 67 600 3 550 16,9 ' 5 999, . 945 6 5 670
Bayezid II. (Edirne) - ı 470 11,7 17 199 635 10,55 6 679 ı 680 2,8 . 4 704
Murad II.' (Edirne) 275 ( lO) ~ 750 ı 901 14,4 27 374 769 4,2 3 229
Murad, II. (Ergene) 4 011 -(9,45) .. 37 904 238 10,4 2 475 178 5 890
--- - - - - - - - ---··----
'
- - - - - - - - - --

TABLO No. 3
894 - 895 Muhasebe Yılı içinde belli-başlı 4 i;marette sarf edilmiş
olan pirinç ve buğday miktarının vakıf köyler mahsulünden elde
edilenlerle . mukayese~i
' .. F4tih . (Istanbul) Mura~ İl. (Edirne) Bayezid II. (Edit'.) Mıirad II. (Ergene)
Mud K ey. J;inik Mud K ey. Şinik Mud K ey. Şinilc Mud K ey. JJinik
., .. "
Sarfedifen pii·lnç . . 206 . 17 0,5 .. · 158 2,5 - . 95 1,5 '2,5 ll 18 z·
Köylerden gelen pirlnç. 177,5 - - 31 15 3,5 622 14 3 75 9 -
F a r k. ... -28,5 17 0,5 . -126 7,5 3,5 +527 . 12,5 -0,5 63 10 . 2

Sarfedilen bug-day ..
• -- 169 - - 2 73 10 - 154 6 2 200 - ll 3,5
Köylerden gelen bu!day : 263 9 1,5 235 17 2,5 13 -15 - 311 ' 19 3,5
F :a ı· k . ... . . +93 8 '3,5• +162 7 . 2,5 -140 ll 2 -lll .B -
 TABLO No.. 4
. .
894 - 895 muhasebe yılı
içinde imaretierin: anbarına giren pirirıcin
tedarik ediliş şeloli'ne. nazaran dağılımı
Fawı· imO.reti B01yeziil II. Baye~id I. - Bayezid II. Murad II. · Büleym1111ı ·PtUJaı
' (a) .. (Edirne) (Edirne) - (a) (Edirne) - (b) (Ergene) (a) (Bolalyır) (s.B9~)
.. Muci. Keyı: Şin. M1td. Keyı. Şin. Mud. Keyı. Şin. Mud. Keyı. Şin. Mud. Keyı. Şin. Mud. Key-ı. Şin.
~çen şeneden -
..
devredilen 32 . 91,5 1,5 154 8 2,5 lll 19 - 59,5 - - 24 . 17 - - 15 1
Satın alman 38 . ,6 - 107 17 0,5 - - - - - - - - - ll 16 . -
ı
Köylerin . ......~;:.':-: ;;:~:~
.
mahsulünden 177,5 - ·- sı . 15 8,5 78 13.5 - 622 14 3 75 9 - - - -
YekQn 247,5 15,5 1,5 294 1 2,5 185 12,5 ·. - 682 4 3 100' 6. - 12 ll ı
-------------- --

" . ~l

TA~LO No. 5
894 -.'895 muhasebe yılı içinde imaretierin anearına giren bwğdayın
tedarik ediliş şek7.1J.'ne nazaran .dağılımı
Bayeziil II. Bayezid- 1. Murad II. Murad II.ıa Süleyman PfU}a
1 Fatih imıiretiı (EIUrne) (Edirne) · (Edirne) (Ergene) (B,OZa1fır)
(s.89t)
'
M·u d. ·Keyl. Şin. M1ıd. Keyı. Şin. Mud. KeyZ. Şin. Mud. Keyı. Şin. Mud. Keyl ... Şin Mıul. KeyZ. Şiın.
Geçen seneden· ·
devredilen - ı ı 16 18 2,5 - 6 '3 9 5. - 16 2 - . 91 7 ı

Sa,tın- alman '9 9 18 - 76 14 3 24 . ll ·- 217 2 1,5 . - - - 232 s -

Köylerin 1

mahsulünden 263 9 1,5 . 285 17 2,5 - - ·- 13 15' - . 311 19 3,5 . - - -

YekO.n 363 8 2,5 329 ll \ - 24 17 ' 3 240 2 1,5 . 328 . ı 3,5 323 10 ı
"
 ömer L. Barkan

(el-ihracat) bölümünde imaret mutfağı için satın alınan muhtelif za-

hifenin bedelleri arasında 14 mikdar ve fiatlarıyla kaydedildiği gi-
bi, anbar hesapları arasında «SatılmiŞ» olarak kayıtlı olan hubu-
batın satış bedelleri de, aynı zamanda, kasa hesaplannın gelirler
faslının «'ani'l-mebi'at» bölümünde satış fiatlanyla birlikte kay-
dediimiş b';llunmaktadıft

«6» numaralı .tablo, çeşitli hububat nevi'lerinin muhtelif ıma­

retler tarafından birbirini takip eden iki yıl içinde satılırken ve sa-
. tın alınırken kile başına kaydedilen fiyatlarını göstermektedir.
Tablodaki rakamlara göre, satış yapılan yerl~rin ölçüleri ve
f~yatları arasındaki mahalli farklar, bu fark.lanri ·iier sene mahsul
vaziyetine göre arzettikleri dalgalanmalar, ma.lın kalitesi ·ve niha-
yet imaretin 81ıcı ve satıcı durumda olması... gibi sebepler dolayı-
. sıyla, aynı mahsulün fiyatları arasında büyük farklar meydana Çık-
bğı göze çarpmaktadır. ·
Bu farkların izahı~ bilhassa şu sebepleı: dolayısıyla çok güç· ol-
maktadır:

a) Istanbul'un Edirne veya Gelibolu'nun «mud» - larının, her

cins mahsul için, hakiki ok.ka tutarları layıkıyla -malfim.umuz de-
ğildir.

b) «a» ve «h» işaretleriyle aynı imaretin birbirini takip eden

iki yılına ait ralramıar alt alta yazılmış 'i se de, her imaretiri «a» ve
«h» kayıtları ayın senelere tesadüf etme:ı:q~ktedir. Mesela,. Süleyman
Paşanın Bolayır'daki zaviyesine ait olarak neşredeceğimiz Muha~ebe
. Bilançolarımn «a» sı 891 - 892 ve «h» _si 892 yılına, Murad II.' nin
· Edirne'deki imaretine ait cedvellerin «a» sı, 893 - 894, «h» si 894-
895 yılianna aittir:
Bayezid II.'nin Edirne'de, Murad II.'nin Ergene'de, Fatih'in ve
Eyüb Türbesinin İstanbul'daki imaretlerine ait llesapların «a» he-
sabları 894 - 895 ve «b» hesabiarı ise 895- 896 yİllarına aittir. !kinci
Murad'ın Edirne'deki Darülhadisine ait rakamlar da sadece ~96 .yı-
lına ait bUlunmaktadır. .

[14] « Harc-ı me'kfılat-ı 'imaret » , « Harc-ı matbab-ı 'imaret >.

 TABLO No. 6 Çeşitli hububatın muhtelif imaretlerde, muhtelif yı.llarda satılırken
ve alınırken 'kiie başına . akçe olarak fiyatlafı . · ·

Fati 'imllireti' _Iilyyüb tiih'be.si • Bayezid II. Murad II. Murad II. Murad Il; ... Süleyman. Pa,şa
1
( Edi1'1ıe) ( Edi?'ruJ) . (Ergene) · D4r'ülht2df.sL (Bolayır)

Alış ·
~

, Scı,tış Satış Alış Satış . Alı~ Satış Alış. Satış Alış . Satış Alış Satış Alı~

Pirinç .... : .. ı , 16,9

(15)
j -
-
17,
(13,4)
ı -
-
-- --

10,551 9,45
(12,7) (10)
18;3 1 14,4
(-) (-)
-
-
1 -
-
-
-
ı
-- --

Bug-day .... , 12,3

(5,2)
20(-*) ı
(9,2)
-- 15,4 ı 5
(13,8) (2,-2!)
11,4 1 10,4
(5,7) (8,3)
13,9 1 10
(13) (8)
-
-
ı · 8,8
- ·~
- ı 5,1
(8,4)
'-

Un ..... .-., ...~

.
-
-
16,7
(~0,6)
1 -
-
17,5 · ı
(13,5)
. . .,.
-
13 1 -
(6,8) . -
13,6 ı
(12,3)
-
-
- -
-
ı
-
-
-
1
ı .-
. Arpa . ; ..... , 6,25 6 ı - - ı 3 - 1 ...... ı 5 - ı 5 - ı · 3,5
. .. (2,86) (4) - . (2,78) - . (4,2). - (2,9) - - - (4)
Yulaf. ('alef)l 5,48
(3.)
-
-
ı - -
- -
1 -
!2) .
-
-
ı 4 ·
(3,4)
-
-
· ı 4,5
(1,9)
-
-
ı- 4,3
-
-
-
1 2,5
(3)
Darı(duhne) ı - - ı - - ı · 2,5 - ,, 5 - ı (8) - ı 3,7 - ı 4,2
- - - - (2,16) - (~.5) - (1,9) - - -
Çavdar · ... :ı 7,2 - 1 - - 1 3 . - 1 4 - ı 6 - -~ 4,8 ---::.-ı
(2,3') - - - (2,4) - (6,6) - - (1,86) - - -
Nohud ....... -, -
-
-
-
ı -
- i
-
-
ı - -
- -
1 5.
(6>
14
' (16;5>
113
(7,6)
-
-
1 -
-
- 1 5,6
<14>
Susam ....... ı
.
-
-
- ı- -
- - -
ı -
(10)
-- 1 20
(29,4)
-
-
1 -
-
-
-
1 -
-
- . ı 10,7
- (14)

·r
Bögriilce .... , -
• -
-
-
ı - - - -
ı -- -
. ı - -
(12) -
1 15
(~)
-
-
1 -
-
-
-
1
(16)
\ .
. [*) !stanb,ul'da 907 tarihinde yapılan bh· ankete nazaran
yedi yıldan beri biı_: mud bug-dayın balıasının 366,5 akce
ettiği (idlesi 18 akçe) ve Edirne'de l l akçeye satılan bil· kile un
ile 15 altçelllt ekmek yapıldıg-t tesbit edilmiştir. (B. 27
numaralı not). Bu cedvelde mu'tania içine alınmış olan rakamlar. iJn§.retıerin bizim neşrlmize göre .«b» lm.yıtıarına; yll.ni
müteakıp yıllara tekabül etmektedir. '
 ·260 ömer ·L. Barkan

Bu vaziyete göre, Murad İI.'nin Edirne'deki imaretine ait ra-

kamların «b» si, tarih itibariyle Bayezid TI.'nin Edirne'de, Murad
TI.'nin Ergene'de, ve Fatih'in İstanbul'daki · imaretlerinin · ancak
«a» kayıtlarına tekabül etmektedir. Buna mukabil Murad TI.'nin
· Edirne'd~ki Darülhadis'ine ait rakamlar, tarih itibariyle, bu ima-
retierin S!:!-dece «b» kayıtlarına uymaktadır.
c) İm.aretlerin satışlarının kalite itibariyle düşük, sene içinde
sarf eQ.ilmiyerek anbarda kalmış ve bozulmağa yüz tutmuş hayat
mallar olması, nakil masraflarından kurtulmak için «ÖŞr» ün alın- .
dığı yerlerde, köylerde satılmış bulu.nması.. .

d) Elimizde 8 - 10 seneye ait devamlı fiyat serileri bulunma-

yışı,büyük fiyat farklarının hakiki sebebini ve mahiyetini izah
edebilmemize mani' olmaktadır. ;
e) Her yerde satın alış fiyatları yanında satış fiyatlarının her
zaman mevcut olmayışı, hakıykata -yakın bir hükme ·varmamıza im-
k~n vermemektedir. · ·
Bütün bu millahaza ve ilitirazi kayıtlara rağmen -894 - 895 yıl­
larına ~it fiyatlarla 895 - 896 yılına 8:it fiyatlar arasmda büyük
farklar olduğu ve bu bakımdan 895 - 896 hasad yılının bol m3.hsul
senesi olduğu söylenebilir. Aynı 'müşa.i:ıedeyi ·Süleyman Paşanın ~o-
. layır'daki zaviyesi hesaplarmda da yaparak, 891 - 892 yılında hu-
bubat fiyatlarının 892-893 yılına nazaran daha düşük olduğu söy- ·
lenebilir. •·

·,
m. TEMİN EDİLEN HİZMETLERİN MI:KDAR VE HACMINA
.AlT RAKAMLAR

/,

Ne şekilde kurulduğu ve ne çapta bir ımar ·hareketine vesiıle.

olduğu maltım bulunan İstanbul'daki Fatih imareti tesislerinin,
imaret'lerin içtimaı yardım müessesesi olarak Miz oldukları fonksi-
yonlar bakımınd(!,n, bir örnek olarak tetkiki de ·mümkündür.
Bu maksat için· imaretin bilhassa kiler ve mutfağına, yemek-
hane, misafirhane ve darüşşifa.. gibi teSislerinin işleyiş tarzına ve
bu tesis'lerle temin ed!ı"Zen hizmetin mıkdar ve hacmına ait bazı bil-
giler vermek icabetmektedir.
 lmAret Sitelerinin Kuruluş ve Işleyişi 261

Evvela, Fatih imareti aşhanesinde tevzi edilen ekmek ve ye-

meklerin mıkdar ve nevi'lei1yle bu dağıtımlardan faydalananlarm
listesini tetkik edelim :
Bu hususta enteresan bazı malfunatı, 952 (1545). yılında tan-
zim edilmiş Q~ul? .«Fatih Aşhane'si Tevzin~esi» ismiyle neşir edil-
miş 'ls ·b ulunan bir vesikadan da ·faydalanmak mümkün olacaktır.·

Bahis mevzuu Tevzinameye göre, imaretde biri sabahın erken

. saatlerinde (kuşluk vaktinde), diğer ikindiden sonra, akşama doğru
olmak üz~re iki öğün yemek verilmektedir : · ·
«Her gün sabahdave akşamda iki kerre ta'am .pişe, Cuma gi-
celerinden gayri gicelerde sabah pi:rinç şurbası ve akşam buğday
aşı pişe ve Cum'a gicalerinde sabah buğday aşı ve alışam dane ve
zerde ve zibac bişe»· (s. 3).
. İmarett~ da:ğıtılan · yemekietin c.i ns ve mıktaiı'na gelince; bu
hususta sabah Çorbalannda ve ·Cuma, Ram.3.zan ye Bayram gece-
lerinde pişirilme~i adet olan pilav ve zerde yemeklerinde sarf e~eii
pirincin miktarına dair elde mevcut malfunat, ·bu yemeklerin: mık­
tanna ve dolayısiyle tevzi'den ~aydalananlann sayısına ait, hakıy­
kate yakın, tahminler yapınağa müsaittir.
Gerç~kten, Fatih Vald;iyesine göre, .adi güpl~rde sabahlan ve-
rilen pirinç çarbasma altışar . kile pirinç, · ikindiden sonra . verileıı
buğday aşına da günde . altı kile buğday sarf edi.!ınesi lazımgelir 'le.

1545 yılında tanzim edilen «Tevziname» de ·ise bu mıktarlar

7,5 kile pi.rinç ve buğday olarak gösteı:ilmi§tir. ·
İmaretin günlük yemek listelerinde Cuma, Ramazan ve Bay-
ram gecelerinde yenilikl~r yapılmakta ve 'alel'ade . günlerin mutad .
buğday-aşı yerine listede ·pilav (dane), zerdeve zirebac bulunmak-
tadır.

Süheyı V'nver, 1935, İstanbul. Bk. Aynı müellif, Fatih Külliyesine

. [15)
ait diğer
mUhim . bir vesika, Vakıflar Dergisi, No. 1, Ankara 1938. .
[16) Bu yemekiere lezzet veımek için, vakfiyeye göre; ayrıca 'her gün
on be§ olq{a soğan, 100 dirhem kimyon, . 4q dirhem· karabiber ve buçuk kil e
nohud verllmekted.iJ,·. A§ağıda görüleceği üzere her yemekte ayrıca birer parça
et de bulunmaktadır. Kabak mevsiminde 40 gün kadar günde 6Q okka kabak
ve 60 okka koruk, yoğurd zamanın~ da 50 okka yoğıırt ile 8 akçaWt pAzu
pi§mektedir (Vakıflar Umum Müdürlüğü neşriyatı, Fatih Mehmed II. Vak-
tiyeleri Ankara, 1938).
262 ömer L. Barkan

Cuma geceleri pişen pilav, zerdeve zirebac harcı için, vakfiyeye ·

nazaran 25 er (bizim neşrettiğimiz Muhasebe Cedvelleriyle Tevzi'-
nameye göre 30 ar kile) pirinç verilİnektdirn.
Ayrıca bahis mevziıu .zerde ve zirebac tatlıları~n harcı içm' de
7'evzi'nameye. göre, her d~fasında anbardan 87 . (vakfiyeye göre
62,5) okka sadeyağı, 1_40 okka (vakfiyeye göre 42 okka) süiülmüş­
bal, 60 okka kırmızı üzüm, 10 okka erik, 15 okka badem, 10 okka
incir, 40 okka ni§asta, 150 dirhem (vakfiyede 42 dirhem) za'feran,
80 direm karabiber (fülfül) verilmektedir (s. 4) 18•

A) PirymÇ hesapla71 :

Bahsi geçen yemek çeşitlerine

göre, imaret mutfaklariilJ.l?. en
mühim erkamından ·biri olarak pirincin sarfiyatı ve omm arkasın~
dan bu ima~etlerde pişeİı. yemekle~in mikdar ve ç~şitleri hakkında.

[17} TevziDameye göre, Ram.azan · gecelerinde pi§iı•ilen pilav, zerde ve ·.

zirebac harcı için, Cuma gecelerinden de biraz fazla olarak, «25 kile pi~inç ve
71,3 valuyye ya~ virilip, di~er levazım Cum'a 'gicelerinde ne nukdar viriliı·se
ol kadar» virilmektedir (s. 4). Buradaki pirinç ve yağ nisbetleri, a§ağıda .(21
numaralı notun bulunduğıı yerde) tafsil edildiği veçhile, Bayezid rr.~nin Edir- -
ne'deki imaret1ııde bu yemekler için harc edilebilecek malzeme list.e lerinde ve-
rilmi§ olan pilavda yağ ve pirinç nisbetlerinden biraz daha dü§iiktür. SUley-
maniye vakıfnamesine göre ise: «Ve hergün §Orba içün -yedi keyl ve iki §inik
ola .Id her keyl valnyye-i mezbQre ( 400 dirhemlik okka) ile on ( ? ) ~ Edirnenin
pirinç kilesi 49 okka idi ve çorba için her gün . 5 kile veriliyordu) vakıyyedir.
Ve yedi keyl ki un keyli (20 old<.alık) ile' dir, gayet eyi döğülmüş boğday §Orba
olup ... (s. 155). Ve teyiili-i Ramazanda :ve her cuma gecesinde ve her barram
'günleri ve Regaaib ve Berat'da bi§en dane içün yirmi üç kile pirinç ve kile
pirince üç vakıyye hisabmca altmış dokuz vakiyye sade yağ sarf olı,ıpa. Ve
taam-ı zerde _içüıi · yedi kile pirinç, her kile pirince iki vakıi,ye hisabmca on
dört vakıyye yağ ve kileye dolmz vakıyye hisabmciL altmış üç vakıyye 'aseı
ve otuz dirhem za'f1·an sarf· oluna. Ve ta'arn-ı zirba (c) -içün doksan vakıyye'­
asel ve yiiz yi!1Di dirhem za'ferAn ve kıı:k okka metiiz-i .siirh ve onbeş vakıyye
bA.dem ve on vakıyye kayısı ve on vakıyye alfiy-ı siyah ve kırk vakıyye ni§asta
sarf : olıina». (s. 157)' denilmektedir. ;su rakarnlar içinde İstanbul'un pirinç kile-
sin1ıı, ihtimal yanlışlıkla im ( ? ) okka olara~ t!l.rif edilmi§ ~lması, pişen pllA.v -
ve zerdenin mikdarma ve bu yemeklerdeki pirinçle yağ ve bal nisbetlerine ait
hesapları karıştırarak mul<.ayeseyi imkansız kılmakdadır. '
[18] Zirebac tatlısının hakiki ismi ve hüviyeti malOmumuz o~arnakla
beraber, yukarıda' ~ayılan malzemeden. zerdeye ait olanlar çıkarıldığı takdirde
geriye kalanla~ ve nişasta ile hazırlanan bir ne~i' meyvalı pelte oldug-u tah-
min edilebilir. ·
 tmaret Sitelerinin Ku~uluş ve· İşleyişi 263
. .
daha sarili ve tafsilatlr bilgi vermek ve neşredeceğimiz Yıllık Mu-
hasebe Cedvellerinin kıymetlendirilmesini kolaylaştırmak bak~a­
rından, I;Jayezid II/nin Edirne'ileki imaretine ait vakfiye 19 sinde.
dikkate değer kayıtlar mevcuttur. · Burada bu ~ayıtların gözden ge~
çirilm.esinde fayda olacaktır :
Vakıfnam.eye göre, 3.54 ·günlük Kameri senenin 322 gününü
· 'alelrtide günler olara,k kabul etmek ve bu günlerde her ~abah tevZi
edilen pirinç çorbası için her defasında beşer kile pirinç sal'f etmek
lazımgelir.

Aynı vakfiyeye göre, adi günlerin dışında kalan 30 Ramazan

ve 2 Bayram geceleriyle (Raınazana rastlıyari dördü hariç) senenin·
46 Cuma gecesi verilmesi· adet ola~ pilav ve zerde ile Ber~t, A.şure,
Mevlid.. gibi ·dini bir ehemmiyeti olan gecelerde dağıtılan bazı hu-
susi yemek ve tatlılann : (garaib-i et'imenin) ve misafirhaneye inen
yolculara çekilen 'z iyafetlerin. hazırlanması için sarfedilen pirincin
mıkdarları ise, şöyle hillasa edilebilmektedir :

Kile Pirin~

1) Senenin 'alel-ade günlerinin pirinç çarbaları için:

( 322 gün X 5 er . kileden = ) . . . . 161(}

2) 30 Ramazan ve, 2 Bayı·am geceleri· verilen pilav ve

zerde için: ,(33 gün X 20 şer kileden =) . . . 640

3 46 Cuma gecesinin pilav ve zerdest için:

( 46 gün ·x 20 şer kileden = ) . .

4) Berat, Aşfıre ve Mevlid.. gibi bazı dini bayı·amlar.ın

.husust yemekleri için . . .

5) MisafirhAneye inen yolcuiara çekilen ziyafetler için

Vakfiyeye göre sertedilecek pirincin senelik mıkdarı
( 49 o kk alık Ediı·ne kileleriyle) "200

345020

[19] Tayyib Gökbil'gin, XV ve XVI. asırlarda, Edirııe ve Pa§a Liv~,

'Vakıflar - 'znillkler ve m:ukata'alar, !stanbul 1952. Tıpkıbası, s. 61.
[20i Neşrettiğimii Muhasebe' cedvellerine göre ~nzim edilen «6» numa~
ralı tabloda bu mi}tdar 3062 kile piıinç olarak gösterilmiştir.
 264

Bu hesaplara göre, ·Bayezid II.'nin ·:Edirne'deki imaretinin pi-

rinç sarfiyatımn seneiİk tutatı olan 3 450 kile (172,5 mud.) pirincin
1 6l0 kile~inin sabah çorbalarına, geriye kalan 1 840 kilesiniİı ise;
· Ramazan, Bayram ve cuina geceİeri dağıtılan pilav, zerde ve ~bac
ile tabka;,e'ye inen misafirlere sarfedildiği anlaşılmaktadır.
Pilav·,, zerde gibi yemeklerin. hazırlanması
için lüzumlu olan
t"e:reyağının mıkdarı~ .vakfiyede 49 o:kka pirinci ihtiva eden
her kile
için 3 okka olarak hesap edilmektedir n. Bu h~saba göre, 1840 kile ·
pirinç için 5 520 okka (44 okkalık kantarlar1a 125 kantar ve 20
okka) sadeyağı sarfedilmesi lazımgeldiği kaydedilmiştir.
Bu suretle, imaretlerde sarfedile;n pir-irıcin muhteZvf gün ve ye-
meklere göre tevzi' edili§ 'şekline dair sarih bir hesab şeması vermiş
olan Bayezid TI.'nin Ediriie'deki i.İnaretine ait vakfiyenin rakambirını
tetidkten sonra, Fatih imaretinin bizim neşredeceğimiz Yıllık Mu-
hasebe Cedvelindeki rakamları ele alacak olursak 22, bu im8.retin·
, 894- 895 yılındaki pirinç sal:fiyatının aşağıdaki şekilde olması ' la-
zımgelir ·:
Kile Pirinç
a) 273 adi günde sabahları verilen pirinç çorbaııı için,
günde 7,5 kile hesabı üzere verilen . : . . . 19'62

b) Cuma ve Bayram geceleri pi§en pilAv ve zer de iy in

her defasmda 30 ar kileden, 49 gece için . . 1442

c) Misafirhaneye inen yolculara ziyafet için -, 275

d) Ramazan geceleri pi§en pilav ve zerde için 456

Yıllık Muhasebe Cedveline göre, Fatih· imare_tinin yıl­

lık pirinç sarfiyab (ağırlığı ayrıca tasrih edilmemiş

olan bir kile ile) (Bl{. Not 17) . . . . . . . , ~ 4135 ·
. . '

Diğer imaretler için de senelik sarfedilen pirinç mıktarım ve

bu pirincin sabah çorbalannda veya ·Cuma ve Bayraİn gecelerinde
ve Ramazanda pişen pilav, zerdeve zirebac-gibi yemeklerin· hazırlan­
masında hangi nisbetlerde harcanmış o~duğunu bizim neşredeceği­
~ Yıllık M_uh~sebe Bilançolarından ç~karmak mümkündür. Bu sa-

[22] !yi bir pilav pi§irmek ıÇın bu nisbetler çok. dü§Ukt!lr.

[22] Bk. «7» numaralı tablo.
 !maı·et Sitelerinin Kuruluş ve !şleyi§i 265

yede, bu imaretlerden her birinde muhtelif vesilelerle yapılmak:f:a

olan yemek dağıtımının hCU}ım ve ?ıevi'lerini mukayeseli bir şekilde
tesbit etmek de mümkün olmaktadır : ·
«7» numaralı tablo bu maksatla tertip edilmiş 'olup, Fatih ve
-· Bayezid II. imaretlerine ait vakfiye ve <<Aş Tevzinameleri» inden çı­
. kardığımız malfunat ile birlikte tetkik edilmek suretiyle kı~etli
bilgileri ihtiva etmektedir.
· Bu tablonun ilk dört numarasında kayıtlı bulunan sar!iyat, _pi-
. r incin imaret mutfağındaki fUllan~lış yerlerini teferruatlı bir şekil-
de göstermektedir.· ·
Aynı tablonun «5» inci numarasındaki kayqa göre, bazı imA-
retlerde mütevelli, katip ve riıüderris. . gibi vazifelllere her sene
«Cerre» namı altında bir mıkdar pirinç (buğday ve arpa ile birlikte)
verilmektedir. Bayezid I.'in Edirne'deki. imaretinde mütevelli'ye
· «hakk-ı tevliyyet» olarak pirinç ıiıahsulünden bir hisse verilmesi de
bu bakımdan dikkati çe)mıektedir.· Aynı imaretde kile ile ölçen me-
murun da mahsulden aynen aldığı bir hisse mevcuttur.
Bu muhtelif rakamla r, imaretiere ait pirincin o seneler içinde
sarfedilen mıktarını göstermektedir. Tabiomuza nazaran, geriye
kalan pirincin bir kıs_mı satılmış ve diğer bir kısmı da anbarda ka-
lan bakıyye olarak gelecek seneye devrediımiştir. Bu sebeple, tablÔ-
muzdaki umumi yekUn.lar, imaretin anbar defterine bir se~e- zarfın­
da girmiş olan pirincin nerelerden ve nasıl . tedarik edilmiş olduğunu
gösteren «4» numaralı tabionun «yekün» rak~larına uyniakta ve
bu suretle bu iki ta~lodaki rakamlar ~ekdiğerini kontrol etmektedir.
«8» numaralı tabloya gelince, bu tablolardaki rakamlar da aynı
şekilde. neşredeceğimiz Yıllık Muhasebe · Bilançolarından çıkarılmış
olup, tetkik ri:ıevzuumuz altı imaretle bir sene içinde harcanmış olan
buğday'ın mıkdarı ile nerelere, n~ şekilde sarfedilmiş olduğunu gös-
termektedir. · ·
Burada da bazı memiı.rlara «Cerre» ismi altında her sene· ima-
ret anbarından bir mıkdar . buğday tahsis edilmiş olduğunu, Süley-_
man Paşa Zaviyesi mütevelli~e <<Tevliyyet hakkı» nın :ınahsulden
bir hisse şeklinde ödendiğini görmekteyiz. ·
!maretlere ait buğdaylardan bir kısmının, ekmek yapılmak
. ü,zere, öğütdürülmüş ve bu sebeple ~eğirmenciye de. bir hak öden-
 TABLO No. 7

1) 894 - 895 muhasebe yıli içinde 'im~retlerin anbarlarına

giren pirinci n sarfediliş şekline göre dağılımı

Fatil~ Ba;yeziil II. B(11!Jeziill. Murail II. Murailll. Siile.ymc:n P~ıı .

imd.reti imd.reti imd.reti · i'l'IU'treti · imd.1·eti zCiviyesiı .
(!stanbul) (Edirne) · (Edi1·ne) (Edirne) (Er:gene) (Bolayır) (s. 892)
M1td. KeıJl. ~in. Mud. Keyı. Şin. Mud. K.eyı. Şin. Mud. Keyı: ~in. Mud. Keyı: Şin. Mud. Keyı. Şin.

ı) Çoı·ba için 98 2 2,5 80,5 - - 3ı ı o - . 47 8,5 - - - - 8 ı2,5 -

2) Cwn'a. ve
bayramlarda 72 2 s 42.5 - - 30 ı7 - 26 - - - - ·- ı7 -
3·) Ramazanda 22
. ı~ - 30 - - - - - 7 . ~- - ıo ı8,5 ı 8,5 -
4) Misaflrlere . ı3 . ı5 s - - - ı ıs,5 - 8 26 * 2,5 - - - ,- - -
5) Memuı·Iara.
(Ceı-re) - - - ·- - . - - - 5 3 - ~ ı - - - - -
6) KeyyAl'e - - - - - - - 4 - - - - - - - - - -
7 )Mütevelli'ye - - - - - - 7 7 ı - - - - - - - - -
8) Tohum - - - 5 2,5 - - -
- - - - - - - - - -
Yekıın. 2Ö6 i"/ . 0,5 158 2~5 - 71 11 s 95 1,5 S,5 11 18 2 10 18 -
9) Satılan - - - - - - - - - 323 ı5 ı,5 63 7 3 - - -
ıo) Anbarde.
kalan 4ı 8 ı,5 ı35 19 0,5 114 - 3 263 7 1 24 19 3 ı 13 1

U11ı. Ye1o1ln · 21,"1,5 15,6 . :- 291, 1 2,6 185 12,5 - ·- 682 4 s 100 6 - 12 11 t

(• ~ 7 kllesi hii.fızlara zly~fet.

 ·•
TABLO No. 8 ...
2) 894-895 muhasebe yılı içinde 'imaretlerin · anbarlarına
giren bwğdayın . sarfediltiş şekline göre dağılı~ı
··-·
Fa.tih Bl111Jezid _İl. Bayezia I . Murad II. Mwı·ad. II. Silleyml111ı Pal}a,
imtı1·eti imtireti · i imıcireti imııreti imt.keti \ ztivilıjesi.
(ls_tanbuZ) (Edirne) (IJJilirne) . (Edirne) (IJJ1·geneJ 1 (Bolayıı-) (s. 89~)

Mud.. ICeyı. Şin. Mud.. Keyı• .Şin. Mud.. Keyl. Şit~.. Mıicl• .Keyı. Şin. Mud.. Keyı. Şin. Mud.. ICey~. Şin:
"'
ı ) Çorba.'yan 116 - 2 6ı - -
'-
20 3,5 - 37,5 - - 36 - ..
- ı7 9 -
2 >' ·un için - - - ll - - - - 96 ı5 · ı 60 . ı 3,5 79 3,5 -
3) Değirmen
hakkı - - - ı ı o - - .. - - 5 ı ı ı - - - - -
4) Memurlara
(Ceı·re) . 53 - - - - - .- - - ı5 - - 103 ıo - 35 2 ı
5) Müteyelltye - - -· - - - _._
- - - - - - - .. . .....-... 23 4 ı

· Ye1ciln 169 - ıl "13 . 10 - 20 3,5 - 154 6 2 MO '11 3,5 154 19 -

6) Satılan .. ı94 - 3 3 ı6 ç- - - - ' 69 ı8 2,5 74 ı5 3 4ı 1 ı3 -
7) Anbarda.. ·
lt alan ·- 7 1,5 256 5 - 4 ı4 . ı ı5 · ı7 ı 52 ı4 • ı. ı26 ı8 ı

8) Um. Yek1ln 363 8 S,5 329 11 - 24 1'1 . 3 .2110 ·S 1,6 328 1 3,6 323 10 1
---- - --- -------------------------------- ----------- ---------------- - - --
268 · ömer L. Baı·kan

miş olduğu görülmektedir. ·Fakat, imaretierin pek büyük olan un

ihtiyacı umumiyetle unun öğüdülmüş olarak pazardan satın alın­
ması suretiyle temin edilmektedir ~ 3 •

B) Yağ ve bal hesaplar-ı :

Bayezid, II.'ni.İı Edirne'deki imaretinin vakfiyesinde~ çıkarıp

biraz evve1 tetkik ettiğimiz hesap şernalarına uyarak Fatih imare-
tinin yukanda koyduğumuz Yıllık Muhasebe Cedvellerinlıi rakam-
larını manalandırmağa kalkacak olUrsak, bu hesapların birinci fas-
. lındaki sabah çorbalarına mahsus olan ı 962 kile piriner senelik pi-
rinç sarfiyatı yekfıri olan· 4 ıoo kileden çıkanl~an sonra geriy_e ·
2 ı73 kil e kalmakta ve bu pirincin pilav ·ve zerdeye mahsus olması .
icabetmektedir.
Bu gibi yemekierin haZırlanması işinde kullanıla-cak yağın pi-
rince nisbeti ise, bahis mevzuu Bayezid imareti vakfiyesinde: bi-r
kile pirinç için üç okka sadeyağ olarak tesbit. edilmiş olduğuna gö- .
re, Fatih imaretinde_. bütün bir sene i!}inde pilav ve zerdeye sfl#edil-
miş olan 2 ı73 kile pirinç için 6 5ı9 okka tereyağı harcanmış olması
lazımgelir. Fatih ima:tetine ait bizim yayınlayacağımız cedvelde ise,
vakfın o seneki yağ sarfiyatı 5 759,5 okka çılarak gösterilmiştir ki
bu iki rakam arasındaki fark ( -5ı9) pek iıüyük sayılmasa gerek- ·
tir. Bu farkın İstanbul'da kullanılan pirinç kilesinin,· muhtemel ola-
rak Edirne'dekinden farklı bulunmasından ileri gelmiş olması da
milmkündür. · . . ·
Yine Bayezid Ii.'nin Edirne'deki imareti.ni.,;_ vakfiyesi~ -verı-z.;·.
miş olan esasla.ra göre; zerde imalindeki pirinç ve bal -nisbeti bir
kile pi".rinc~ 8 okka.süzme-bal olarak kabul eder ve Fat ih imAretinde .
zerdeye. ayrılacak pirinci · (pilav. ve zerde için ayrılan 2 ı 73 kil e pi-'
rinçten misafirhaneye inen yolculara ait 275 kilelik kısmı çıkarıla­
rak geri kalacak olan) ı 898 kile pirincin dörtte biri .(474,5 kile)
olarak kabul edecek olursak, .Fatih iİnaretinin bu. maksatla sarfet..
tiği senelik bal mıkdarının 3 796 okka olması lazım~elir. .
Hakikatte, bizim neşrettiğimiz şe~liyle,. Fatih imaret inin 894-
895 yılı muhasebesinde de vakfın senelik bal sarfiyatının 3 845 ok- .
ka olarak gösterilmiş olması bu bakımdan manalıdır. Arada mevcud
85 okkalık bir. fazlalığın misafirhaneye inen her yolcuya hemen elli
[23] Bu iki tabloda, 4 ve 5 'numaralı tablolarda da olduğu gibi, plrinç
ve buğdayın mıkdarı 20 kilelik niud ve 4 §inikden ibli.ret kileler balinde göste-
ril.m.iş ve bu rakamlar 'kendi aralarmda· bu esasa göre cem' edilmi§tlr.
 lmaret Sitelerinin Kuruluş ve !şleyi§i ' 269

dirhem mikdarında süzme-bal ile yüz dirhemlik bir fodlanın ikram

edilmesi nev'inden diğer yerlere vaki bal sarfiyatiyle izahı pekala
mümkündür.
Neşredeceğimiz Muhasebe Cedvellerine göre, belli-başlı dört
imar~tde senelik · yağ ve bal sarfiyab, müteakıp (a ve b) iki yılda
aşağıdaki şekilde olmuştur :

a) 8A.DEYA(1. 'Tutar$ Ortazama

Okka akçe okka fiyatı
Fatih lmaxeti a: 5 759,5 . 34:468, 5,98 .
b' : (6 093) (43 237") (7,09}
Bayezid. rr. İmil.retı (Edirne) a : 4Ş50 25775 5,9
938• 5630* . 62~
b ·: .(3 914) (27 358) (6,S)
(593* ) ( 3 905*) (6,58)
M'urad rr. !mAreti (Edirne) a: 1698 11293 6,6
b: (1305,6) ( 8 051 ) (6)
M ura~ I. !mareti (Erg:ene) a : 550 2920 5,3
b: 750) ( 4135) (5,5)

b) .BAL Okka
Tutarı
akçe
·ortalama
okka fiyatı
Fati !mareti a: 3845 16909 4,39
2426* 8239* 3,39
b : (3 809) (145ll)· (3,8 )
(2 348) . ( 7 320) (3,11)
Bayezid n. !mareti (Edirne) a : 2968 11581 3,9
707,5** 2 885** 4
1002$ 3 i95* 3,18
b (2 655,4) (10 421) (3,9 )
( 566""") ( 2164)** (3,8)
( 798,5*) ( 2 335)* (2,92)
M urad n. !mareti (Edirne) a: 2369 9 551 4 ·
b : (2 365,7) ( '9 404) (4)
·M'urad n. imareti (Ergene) a.: 1· 286 4302 3,34
b : (1452) ( 4 711) (3,.24)

("') ,. Ayrıca dil.rüş§ifil.'da

sarfedilen. (**) Ayrıca misılfirler iÇin.
['2~ MiSafirler için sarfedilen sade yağ mıkdan aslında 625 önge, 2,5
~odra (ve 5,630 akçe) olarak gösterilmi§tir. Önge'nin bakiki ağırlığı bizce mıi.­
lCım. olı;nadığından, 625 önge yağın tutarı olan 5 p30 akçe, cari fiyat 'olan 6 ak-
çeye taksim· edilerek yağ mıkdarının takı;ibi okka adedi tarafımızdan bulun-
muştur.

o
270 ömer L. Barkan

Bu listelerde dikkati çeken cihet, Bayezid n. nin Edirne'deki

imaretinde ·misafirlerle darüşşifa'daki hastalara sarfedi~en bal ile
misafirlere sarf edilen sadeyağın ve Fatih imaretinde de dafüş­
şifa'da sarf edilen balın imarette pişen pilav ve zerde için sarf
edilenlerden ayrı olarak gösterilmiş : olmasıdır.
· Diğer taraftan neşredeceğimiz Muhasebe Cedvellerinde baz.an;
895 yılı içinde sarf edilmiş olan yağ ve balın ne şekilde sarf edilmiş
olduğuna dair de malfunat var. Mesela, Bayezid n. nin Edirne'de
olan imaretinde (misafirler ve darüşşifa için sarf edilenler hariç)
zerde ve zirebac 'için sarf edilmiş olan ve okkası ortalama olarak 3,9
akçeden ll.Q81 akçe tutarındaki 2.968 okka balvn sarf şekli Şöyledir:

Ok ka

a) Karneri senenin, Ramazana rastlıyanlar hariç,

4 7 Cuma gecesi için ~ 5 • 1608
b) 30 Ramazan gecesi, 40 ar okkadan 1200
c) 2 Bayram günü 40 ar okkadan 80
d) Ragaib ve Berat geceleri 40 ar .okkadan 80

2 968

(25] Biday~tde, her Cuma gecesi zerde harcı için 32 okka bal vertımekde
iken 895 yılının Şevvar ayı başından itibaren, 8 er okkalık bir ~ ya.pıla!ak
Cwna gecelerin1n bal tahsisatı 40 okkaya çıkarılmıştır. ·Bu sebeple, o seneki
47 Cuma gecesinden 34 ü 32 şer ve '13 ü de 40 ar okka üzeririden. verilmiştir.
İmaret ı:nutfakl~rı için, vaktiyle vakıflarm tesis senetlerinde (vakfiye-
lerde) tayin edilmiş olan erzakın nevi ve mikdarla.rında zamanla artırmalar
yapıldığı, umumiyetıe müşahede edilen bir haldir. Bilhassa, vakıflar v e din iş­
leriyle yakın aUikası dolayu;ıyla «Veli:. ldkabını almış olan Bayezidll. devrinde
bu hususta mühim terakkiler kaydeQ.ilmiş olduğu görülmektedir : ·
Bu padişahın Edirnedeltı imaretinin Muhasebe BilAnçosuna ek olarak neş·­
r~deceğimiz, «Hizmetlilerin A§ Defteri» ne nazarl;lll, bu ·imaretin te~isinden ' pek
kısa. bir zaman ı:ıonra (15 .MuhaıTem 898 tarihinde) misafirZere malısu.s pirinç
tahsisatı?ı~n 10 mud.'dan 18 mud.'a, sadeyağ mikdarının da artan pirinç ile mü-
tenasip olarak, 150 okkadan 270 okka.ya çıkarıldığı görülmektedir. Aynı a.ş
defteri kayıtlarına göre, 10 Receb 899 tarihinderi itiba'ı·e~ de, imaretdeki vazi-
feiiierden her biı·in~ verilmesi icabeden 4 ekmek yerine 6 şar ekmek dağıtıl­
ması · kararlaştırılmıştır.
Aynı padişahın Fatih imareti mutfağı iÇin yaptığı bir bağış hakkında. (29)
nurnaralı taban notu'nda da maHlmat vardır. .Aynı ilisanlardan Eyüb TUrbesi
mutfağı da taydalanmış ve 895 yılı Çemaziye'l-evvelinin başından itibaren, b~
imaretin ekmeginin un tahsisatı günde 2 kileden, · ıki kile bir şiı;ıiğe, et tahsisatı
o
 ömer L. Barkan 271

Aym şekilde, yine aynı imaretde 895 ·yılı · içinde ·s arf edilıiıiş
olan ve ortalama olarak ok.kası 5,9 akçeden imarete 25.775 akçeye
mal olan 4.350 okka sade yağın sarf şekli de şöy~edit :

Ok.ka

a) Ramazana rastlıyanlar hariç, Kamer! sene-

nin 47 Cuma gecesi için 26 • • 2310
b) 30_ Ramazn gecesi, 45 er okkadan . . 1800
c) 2 Bayram ·gü.pü, 60 Şar okkadan 120
d) Regaib ve Berat geceleri 60 şar okkadan . 120

4350

C) Ekmek hesapları :
\

İmarette yemekle beraber ekmek de dağıtılmakta olduğUna göre,·

ehemmiyeti .ve hakkındaki bilgilerimizin d~ha sarili . ve teferruatlı
oluşu bakımından, bu ekmeğin ve dolayısıyla irr/4ret miıtfağından
faydalananların mikdarını tayine yarıyacak bazı Tf!-kamları gözden
geçirmek. faydalı olacaktır :
Fatih imareti vakfiyt?sine nazaran, imaretle her gün tevzi olu-
nan ekmeğin harcı için İstanqul kilesiyle 30 kile (bir buçuk mud)
has un sarfedilmeşi .icabeder (s. 296). Bizim neşrettiğimiz Muhasebe .
Cedvelinde de imaretin günlük un şarfiyatı 1,5 mud olarak hesap-
lanmıştır. «T~vziname: de de bu ...hJisus teyid ve. daha fazla tafsil

da güride 20 okkadan 26· okkaya çıkarılmıştır.

Eyub türbesi vakfının 999 tarihinde yeniden tanzim edilmiş ola!l Arabca.
vakfiyesinde ise, günlük ekmek tevziatı için vaktiyle kilfi görülmüş olan 2 kile
bir şinik unun 5,5 kileye çıkarılmış olduğu görüldüğü gibi; o zamana · kadar
tahsisatı yalnız pirinç çorbası ile buğday aşı pişirmeğe kifayet eden ~aret tah-
sisatina aynca, Ramazan geceleri ile Bayram günlerinde zerde•. P.ilav ve zire-
hac pişirilip «yoksullara yedirilmesi için» , her perşe~be günü 13 buçıık okka
sadeyağ, 12 buçıik okka bal ve her sene 450 dirhem safran ile 2 okka kara
· biber, 40 okka erik, .35 okka badem, 120 okka nişasta, 82 okka kuru kayısı ve
60 okka pestil... ta'yin ediımiştir.
Fatih· Mehmed II. vakfiyeleri, Vakıflar . Urouro Müdtirlüğü Neşriyatı. An-
l;tara 1938, s. 323.
[26] Bal için olduğu gibi, sadeyağ için de aynı senenin Şevvaı ayı başm­
dan itibaren, 15 er 'o'kkalık bir zam · yapılmış olduğundan, o senenin 34 Cilması
45 ve 13 Cum~sı ise 60 okkadan verilmiştir. ·
272 . ömer L. Barkan

edilerek, bu tevziden faydalananların adedini tayili bakımından çok

mühim olan, .ŞU izahat Verilmektedir. :
«Her gün fodla pişürmek içün otuz kile un virile ve bir kileden
110 fodula kılınub cümle bu takdirce ·3 300 fodula olur, yüz dirhem-
den» (s. 3-4).
Bu kayda göre, İstanbuldaki Fatih imaretinden her gün yüzer
dirhem ağırlığındaki fodlalardan 3 3000 aded dağıtıldığı gayet sai:'i.h
bir şekilde anlaşılmaktadır 27 •

[27] İstanbul Belediyesinin İktisat MUdUrlüğünden aldığımız maltlmata.

göre, bugün İstanbul fırınlarmda 71,5 kiloluk bir çuval undan' beheri . 650 gram-
lık 148,5 ekmek yapılmaktadu·.
Bıt hesaba göre, bu çe§nide bir ekmeğin yüz gramıını elde ·etme1o için 74
g1·am un sarfetmek ld.zım gelmektedir ve· FAtih imaretinde dag-ıtııan fodla'larm
aynı çe§nide olduğunu kabul edecek olursak, yüz dirhemlik bir fodlanm da 74
dirhem unla yapılaJ:?ileceği anlaşılmakta.dır. ·
Y·i ne aynı hesaplaı·a göı·e, Fatih imaretinde, 30 kiZe '1!-n iZe yaptlcuı yüzer
dirhemlik 3.300 fodZa için (74X3.300-) 244.000 dirhem, yani 610,5 okka un sarf
eclllmİş olması liizım gelir l.d, bu takdirde bahis mevzuu İstanbul kilelerinden
~er biri.İıip. 20,3 okka ·unu ihtiva etmesi lil.zım geliı·.
Bayezid n. nin Edirnedeki imaretine ait vakfiyede ise, Ediı·ne kilesiyle
bir kile buğday unu'nun 18 okka ettiği tasrih edilmiştir (Bk. not No. 28).
· Buı·ada tetkıyk etti~ Muhasebe Cedvellerine· (894-899) nazaran· 70
sene kadar sonra (964) tanzim edilmi.§ olan Süleymaniye vakıinamesine göre:
«Her gUn İStanbul keyli ile otuz keyl ki her keyli yirmi vakıyye ve her va-
kıyye dörtyüz dirhemdir, gayet a'lA halis un etme~ q_la ve her etmek ba'de'd-
tabh yüz dirhem ola . . . ve yedi keyl 'ki, un keyli iledir, gil.yet eyi dö~U§
bo~day şorba· olub.. ~ es. 155).
Burada İstanbul'un kilesi ile bir kile un'un yirmi okka olduğunun tasrih
edilmiş olması miihimdir. Fakat bu mikdann, ihtimal bo~daym cinsine ve
elenme derecesine göre, de~şebileceğinl gösteren di~er i§aretıer de mevcuttur:
iStanbul kilesiyle bir kile bu~daym 20 okka. etti~e rut elimizde sarih
kaıtıar mevc'ut bulunmakla beraber, aynı kile ile bir kile unun ne kadar gelmesi
Iiizun geldiği hakkında. sağlam bir bilgimiz yoktur. Unun elenine §ekline ve
bu~dayın cinsine göre bu mlkdarm de~§eceği muhakkaktır. 1078 ta.rihli bir
kayda göre: «sa~ .bo~daym kepeki çıkmı§ halis deklyk olmak üzere her İstanbul
kilesi 24 er vakıyye olup ve her 2,5 kilesi bir çuvaıa vaz·~ olunmaktadır. .
Ne§retti~i.z 906 · tarihli İstarıbuı thtisab K~nwımd:ınesi'nde İstanbulda
elane~ fiatmı tayin için yapılmış olan enteresan bir «çe§Di tutmak:ı> tecrti-
besi mevcut ise de, maalesef bu zabıtta. da kiae iZe ölçiilmede buğday-un mü-
nasebetleri pek iyi anla§llamamaktadır. Bk. 15. asrın sonlarmda, bazı büyiik ııe­
hirlerdekl eşya ve yiy_e cek fİatıarmm tesbit ve teftişi. hususlarmı tanzim eden
kanunlar. Tarih Vesı1caları dergisi, cilt I ve n, No. 5, 7 ve _9. !stanbul 1942.
 lmaret Siteleı:.inin Kuruluş ve !şleyişi 273

Bu ekmeklerden sabah ve · akşam öğünlerinde herkese birer ta-

ne verildiğini farzetsek, her gün imaret mutfağından ı' 650 kişinin
faydalanmakta olması lazımgelir. Fakat herkese her öğünde yüzer
dirhemlik birer ekmek verildiği kat'i olarak tesbit edilememektedir.
İmaret mutfağından faydalananlar içinde bir öğün ve bir ekmekle
yetinenlerin bulunması mümkündür. Ayn,ı şekilde mahdud adette
bazı memur ve hizm~tlilerin ekmekden ikişer hisse aldıkları da gö-'
rillm.ektedir.
Bu bakımdan niecmfı adedi malfım olmakla beraber, ekmeğin
tevzi şekli. pek açık de~ldir. Bu sebeple, yemek tevzHi:tına ve hak
sahiplerinin listelerine ait m.alıimat ile ekmeğin dağıtılına şeklini
kontrol etmek İazungelinektedir.
. ' .
Bayezid II.. nin Edirnedeki imaretine ait vakfiyede her gün pi-
şen ekmeğin mikdarı zikredilmemekle beraber, kile olarak günlük un .
tahsisatıve Edirne kilesiyle upun bir kilesinin ağırlığı verilmiş ol-
duğundan, h er gün pişen ekmek mikdannı hesaplamak mümkün ol-
maktadır. Gerçekden, bu imarette her gün pişirilmesi' gereken· ek-
mek için Edirne'nin 18 okka gelen kileleriyl_e her güz.ı 20 kile (bir
mudt un sarf edilmektedir 2 iı.
Buradaki ekmekle$ de _1 00 er. dirhemlik olduğunu kabul ede-
cek olursak yukarıda yaptığımız hesaba göre (Bk. not 27) 7 100 dir-
lıemlilC bir ekmek elde etmek için 14 dirhemlik un kurlan'mak icabet-
tiğine gö.re7 her gün sarf edilen (20X18=) 360 okka (14:4.000 dir- -
hem) un ile (1.44000 : 74=) 1946 ekmek imal ediİmesi lazın;ıgelir.
Bu ekmeklerin de iki öğünde birer tane olarak !):ıer gün 976. kişi3(e
dağıtılmış olması mümkündür. Bununla beraber, aşağıda . görüleceği
veçhile bu im~retin kadrosunda bu1unan memurlarda!!- bazılarına
günd~ 4, hatta 6 ekmek verildiği de görülmek~edir.

[~81 !maretln günlük un sarfiyatı ne ilgili kısminda Bayezid II. imareti

vaktiyesinde verilen maıo.ı;nat şunlardır : ' ,
.' «Ve habz-ı hubz içün oı nevahide mü.sta'meı tahaı kilesi ki mezkur vakıyye
ile 18 vakıyye hisab olunur kile ile yirmi kile ki bir mudd 'ad olunır, ternamet-i
senenin cemi'-i eyyanunda 'aled-deva.m her giin bir 'mudd un etmek itmek Uze- ·
rlne ki cem'an bir yılda 350 mudd etmek bişürile».
«Mezkur matbalıda ternamet-i seneden 303 gün 'asr'ında bişürÜen §orba
Jçün mezkO.r tahal ki.lesi ile eyy4m-ı mezkfirenin her birinde dörtler klle bug--
day bişürülmek hisabmca cem'an 1.212 kile ki..» (s. 141).
 274 ömer L. Barkan

Neşredeceğimiz Muhasebe Cedvellerine göre, muhtelif imaretiere

ek:mek yapılmak üzere tahsis edilen günlük un mikdarı aşağıdaki.
şekilde tesbit edilmiş olduğuna göre, bu m.ikdarlardan her gün dağı-
tılan ekmek adedi hesap edilebilir·: ·

Kile un

Fatih imareti (İstanbul) 30

Bayezid n .. imareti (Edirne). 20 .
Murad n. imareti (Edirne) 12·
Bayezici I. imareti (Edirne) 6
Suleymari Paşa Zaviyesi !Bolayir) 4,5
Eyüb Türbesi (İstanbul) . 2,5

D) Et hesapları :

İmaret mutfağında hazırlanan yemekler arasmda etin de 'mü-

him bir yer işgal et!Jg;, ve günlük et tahsisatının mikdairuy'la, tevz'i
esnasında bölündüğü parçaların adedi ve ağ·ırlığı gibi bilgilerin, inia-
retle dağıtılan yemekierin evsafı ve b~vzilerdEm faydalananların ade-.
. di hakkında bilgi edinmemize yardım edecek mahiyettedir.
. Vakfiyyeye nazaran, Fatih'in İstanbuldaki imaretinde ist~sn?Sız
her ·gün 240 okka semiz koyun eti sarf edilmesi icabeder. 'Bizim neş­
rettiğimiz Yıllık Muhasebe Cedvellerine göre ise, bu mikdann o de-
virde 300 okkaya yükseltilmiş olduğu 29 anlaşılmaktadır.

. [29.] ) Yukarıda 7 numaralı notun bul~ndug-tl yerde izah ettiğimiz 'gibi,

Baye~d II. , vakıfın neslinden saltanat mevküni işgal eden bir padi§ah olduğu
için FAtih'in vaktiyesinde vaktiyle koymuş olduğ'u şartıara göre, bu vakıfla­
rın hakiki' mütevellisi (~üteyelli-i evvel'i) adedherek, mahsulün öşrüniinı ya;ıs'
(wsf-ı 'öşr-i malisul) nın' «tevliyet ha~» olarak her sene husust hazinesine
alınması lazım gelirken, kendİ hakkından vazgeÇerek bu hissenin de imaretin
· mutfa.~da sarfedilmesini emretnı.iştir.
!maretin kuruluşundan kısa bir müddet sonra, günlük et tahsisatının vak-
fiyede tesbit edilmiş olan 240 okkadan 895 tarihli Muhasebe Bilançosundaki
300 e çıkarılmış olmasını !>u suretle izah etmek mÜmkün olınaktş.dır. 'F akat,
,bu tezyid de kAfi gelmemiş olacaktır ki, 952 (1545) tarihinde tanzim ed.i.Jrı:ıiş
olan Tevzinii.roe'de bu imaretin günlük et tahsisatının 320 okkaya çıkarılmış
olduğu görülmektedir. Bu artu·ışların günlük ekmek tal)sisatıyla, pirinç çor-
bası ve bug-day aşı gibi esas yemeklerden ziyade !!t gibi gıda maddelerinde
bu ~sbetlerde bariz ve ~evamlı bir §ek.P alması da .a~ıca dikkati ç~kmektedir..
 İmaret Sitelerinin Kuruluş ·ve İ~leyişi 275

« Tevziname » de ise, imaretin günlük et tahsisatinın mikdarı

da.ıia .fazla arttınlmış bir. şekilde 320 okka olarak kaydedilmiştir. :
«Her gün sabah ve akşam ta'amları içün 320 vakıyye koyun ei;i alına
ve Ramazan gicelerinden gayrı gü.ı;ılerde nısfı sabah ve nısfı alışam
bişe, am..-na Ramazanqa cümlesi ahş.am bişe» (s. 5). · ·
Yine «Tevziname» ye göre, imaretin günl~ tahsisatı. olan 320
okka etı sabah ve al{şam payları ola:ı;ak ı60 şar ~kkalık. iki kısD:ı~
bölündü.kten sonra, etin her okkası · 80 er dirhemlik beşer parçaya
bölünerekher öğünde 800 parça et ~asıl olacaktır. (Bu parçalar piş­
tikten sonra tahminen ellişer dirh eD?- kaJ.ı:ri.aktadır) 30•
Aşağıda tevZiden. faydalananların listesi tetkik edilirken daha
iyi görüleceği veçhile, bu et parçalarından her biri te_vziden her ~­
man faydalananlara her iki öyfuıde birer tam parça halinde veril-
memektedir. Bu bakımdan her öğünde 800 parça etin 800 poı;siyon
yemek manasma gelmed~ği gipi, et parçalarının adedinden mutfak-
tan faydalananların .adedini kat'i bir şekilde istidlal etmek de müm-
kün bulunmamaktadır.
Gerçekden, Tevziname~ye göre, Fatih imaretinde·600 nefer softa-
.nın önüne iki k:işi.ye bir tas çorba ve her ·tasa bi1· pare yofhni ko~du­
ğuna; kendilerine her defasında -dörder kişilik 40 sofra halinde ye-.
rnek çıkaİı. (bu suretle a,detleri ı60 ı bulan) mtsafirlerin dört kişilik
sofralarındaki pilavları11: yanında da iki pare Y<!hni bulunduğwna .
göre her öğünde sarfı icabeden 160 okka etin her- okkasının beş
pa;rçaya bölünmesiyle .lıasıl olan 800 parça etin hiç olmazsa 380 par-
çasıyla bu parçaların iki misli, yani 760 kişinin yemek yediği mey-
dana çıkmaktı;ı.dır. Geriye kalan 4.20 parça etden ise, bizim tesbit
edebildiğimize 220 parçasının kat'i olarak, 140 kadarımn ise muh-
temelen, birer hisse halinde (bütün ola,rak) imaretin iti~arlı idare
kadrolarına ve ıiıedrese!erin yüksek kısımları talebelerine tevzi· edil-
. diği ve geriye kalanların da, adedi malıimum!IZ · olmıyan fakiriere
daha ufak parç_alar halinde dağıtıldığı tahmin edilebilir.
Bu vaiiyete göre, 800 parça ·etin en aşağı ı 25.0 - ı {500 k~dar
sahibi meydana çıkmaktadıı:.
. Bu rakam ise, bizim ekmek. tezviatın-
[30] Bayezid ll. nin Ediı·nedeki imaretine ait. vakf!yeye göre, bu imaret
için· het· gün selniz erkek koyun · etinden 165 okka et satm - alınacak ve biı et-
• halinde sabah ve akşam yemeklerinde, pi-
!erin 150 okkast, ?5 ·erlik iki parti·
şirilecek, geriye kalan 15 okka et ise, misafirhaneye gelen yolcula~a tahsis
edilmiş bulunacaktır. ·
Süleymaniye vakıfnamesine göre : <her gün üçyüz yirnıi vakıyye koyu:ı
eti pişe ve vakıyye çig- iken be§ kıt'a kılına». (s. 155).
 27.6 ömer
1
L. Barkan

da bulduğumuz a~garl 1 650 raka.mın4an oldukça aşağıdadır. Bu-

nunla beraber, fakiriere dağıtılacak et parçalannı, daha da küçül-
t_erek Fatih imaretinde~ faydalananların, tevzie tabi et ·parçalan ·he-
sabına göre de, her öğündeki adedini 1500 hatta 1600 e çıkarmak
mümkündür.

E) MisafiThaneae verilen yemekler :

Fatih imaretinin inutfağından faydalananların takribi listele-

. rininnasıl tertip edilebileceğinin tetkikine geçmed~n evvel, imaretin
misafirhanesine ( tabhaneye) inen yolculara verilen yemeklerden de
bir l~za bahsetme~ faydalı olacaktır.
Vakıfnameye göre, fakir veya zengin herkesin güler· yüzle kar-
şılamp itibar. göreceği ve seyahatin meşakkatleri alt;ında takatdan
düşüp yorulmuş olan yolculann üç gün müddetle dinl~nip kuvvet
kazanabilmeleri için imaretin tabhanesinde her türlü istirahatleri
esbabınm temin edileceği, hayvaniarına da yer ve yem verileceği ·
kayıtlı 'bulunan misafirlerin nefis yemeklerle 1zaz ve ikra.m e4ilecek-
leri muhakkaktır . :
Bir defa her yolcunun gelir gelmez 50 dirhemlik süzme-bal ve
100 dirhemlik bir fodla ikramıyla açlığının giderilmesine çalı~ılması, ·
«riayeti mühim»· addedilen misafirlere ayrıca ·sofra başına ikişer ak-
çelik birer tabak ·«paça», ısııiarlanması; her sene 50· okka kabağın,
buçuk kantar bal, bir mikdar darçın ve karanfil ile kaynatılmasıyla
imal edilecek reçel ile yapılan ikram; her sene imaret 'için satın alı­
~cak 80 desÜ üzüm tıirşusu, 3 000 dane patlıcan turşusu ve 6 kan..
tar soğan turşusundan (danişmend ve sçftalar gibi) misafirle!e d~
verilmesi (s. 4, 6) dikkati çekmektedi_r31.
. .
[31] Bayezid II.'nin Edirne'deki imaretinin vakfiyesine nazaran da, mi-
s~irler, «halviyAt, ı:eçeliyAt ve humQzA.b ikramıyla ihtiramla tAamlanıp, ziya- .
fetleneceklerdir. Misafirler için her sene 20 kantar siizme bal tahsis edilmiştir.
«reçellyA.t ve. hummat tertibi için» her sene . 5.000 akçe sarf edilecektir. .
Murad II. nin Edirnede}ti imaretinin Muhasebe Cedvellnde, «Harc-ı me'.-
kQlil.t-~ 'iınA:ret» bö~ümilnün 28. numarasında, reçel ve turııu hazırlamak için
harc ve ustalık (tistAdiye) ücreti olarak 2.437 akçe yazılıdır•
mühim
. !ma.retıerin misafirleri . arasında bazan, pek ııahslyetıere de tesa-
düf edilmektedir. Mesela,. Murad II. nin Ergene'deki imaretine 895.·896 muha-
sebe yılı içinde Padişah da misafir olmuş ve bu münasebetle 84 akçe tutarında
28 koyun, 170 akçelik 70 tavuk ve bademli çörek ikram ~tir. Aynı imare-
tın mlsafirlere· ziyafet çekmek için yapılan masrafları arasında, üzüm turşusu,
peynir, yogurt, taVUk, safran, kara biber ve meyve vardır.
 • 1
lmAret Sitelerinin Kuruluş ve ݧleyişi 277

Vakfiyeye göre de, mis_a firlere pıahsus safralann bu suretle

bazan hakikaten «şahane» bir ziyafet şeklini alması mü.mkündür.
Imaretin şeyhi, bilhassa ba~ itibarlı Inisafirlerin şerefiyle mütena- .
sip nadide yemek listelerini te.rtip etmek ve bu hususta icabed~n her
· türlü masraflan ihtiyar etmekle vazif~lendirilmişlerdiı:.
Aym şekilde, . vakfiyede misafirlere mahsus yemekler arasmda
ismi geçen «zerde» ile «ekşi» hakkında bazı izahat da verilmiş - bu-
lunmaktadır. ZerdeDin harcı, dört kişilik bir misafir · sofrası için,
100 dirhem bal, ve 50 dirhem yağ olarak hesapla~aktadır. «1Dkşi»
denilen yemek hazırlanacağı zaman. da bu dört kişilik misatir sofra-
larından her birinin maİzemesi şu şekilde hesaplanmaktadır : Her
sofraya 25 dirhem ( ?) pirinç, 200 dirhem kara üzüm, 25 dirhem in-
cir ve 25 dirhem siyah erik (s. 4). ·
Fakat, misafj.rlerin normal" yemeği· dörder kişilik sofralarda su-
nulan pilav ve et'tir. Bu sofralarm azanil sayısı dörder kişilik 40
sofra (40X4= 160 kişi) olabilmektedir. Kırk sofranın dane pirinci-
nin (pilavİnm) harcına ise, 2 kile pirinç ve 6 okka yağ h-e saplanmak-
tadır. Her sofrada ~arıda bahis mevzuu edilen 80 dirhemlik et
parçalaqndan 2 parça yahni ve herkesin önünde· de 100 er dirhem-
lik birer fodla vardır (s. ~) 3 ~.

[32] «Geldügi sa'at elli dirhem 'asel ve yüz dirhem bir fodula virile ve
her günde rnisaf.i rine nihayet lark sofra ta'am kona, ziyade koDDUya ve her
sofra dört kirnesne önüne kona ve her sofraya bir. tabak .d!l.ne piriı_ıç kona ve
kırk sofra ddne pirincin harcina iki kile .pirinc ve altı vakıyye yağ_ .vir.ile
ve gayrı ıevazım kif!yet mıkdarı görille ve her sofraya iki pare yahni kona
ve dörder fodula virile lazım oldukca adamına göre zerde dahi l:Hşiireler ve her
sofraya yüz dirhem pirinç ve yüz elirhem 'asel ve elli dirhem yag- virlle..» (s. 4:).
· İmaret şeyhi'nin vazifeleri arasmda misafirlerı karşılama tarzı şu şekilde
izah ve tasvir edi.Iİnektedir: «Emanet ve\ eliyanet ile ma'ruf bir şeyh tayin
edeler ki kat'-ı rdh-ı beyabıin idiıli berk-i luızd:n gibi rüy-1. zerd ve hez(J,ran derd
ile ser-me~zil-i .isti1·ahate iri§en misafirini ve~h-1 subh ile ist;ikbal.. önlerine
düşüb ta'zim ve icliU ile ol cennet-mis!! d!l.r-ı na'im ve makam-ı kerime kon-
durub ikram..»
Siileymliniye Vakfiyesinde ınisafirlere çıkarılan sofralar hakkında şu iza-
hat mevcuttur :
«Ver her 'gün be§ adama bir sofra hisabınca ?«rk sofralık ddne pişüp her
sofraya üçyilz · dirhem pirinç ve sekizer sofraya birer dirhem fiilfiil ve bir kile
pirince dört vakıyye yağ hisabmca yag- konula. Ve ta'am-ı zerde içün her sof-
raya yüzelll dirhem pirinç ·ve yüz elli dirhem ;asel ve sekiz sofraya bir dirbem
z!'feran ve her kile pirince iki vakıyye hisabmca yağ Ba:rf olUD.a>. (s. 157).
 278

Misafirterin de diğerleri gibi, sabah ve akşam 2 öğün dayurul-

duğu tahmin edilebilir. .

Misafirhane (tabhane)_ lerin 'döşeme ve eşyalarına dair elde mev-

cut bazı malıdut malfımat ta misafirlere gösterilen itibar ve iyi ka-
bultin .derecesi hakkında bir fikir verinektedir :
Bayezid II. Edirnedeki imareti vakfiyesine nazaran, bu imaretin
yatakhanesinde ( ferraşhanesinde ) misafirler için hazırlanmış, 15
halı, 3 zili, biı; ytizü çuka ve bir yüZü ~ahtiyan (onu btıyük ve 20 si
küçük) 30 döşek ve 30 kıt'a sahtiyan yastık vardır. Geceleri aydın­
lanmak üzere tabhanede «caini» çerağı cinsi:rıden 'sekiz kıt'a çerağ
ve kandil» yanmaktadır (s. 37) .: Malıdut ş.detJ;eki sahtiyan yatak-
ların itibarh misafirlere tahsis - edilecekleri, diğerlerinin kendi ya-
tax veya kilimlerini yere serip yatabilecekleri de tahmin edilebilir3 •
Tevzi listelerinde yerleri o}mamakla beraber, imaret mutfağındiı
pi§en yemeklerden Darüş§ifalarda yatan hasta.lara da ver-il7nliş olma-
m icabeder. · Çünki, ·darüşşif~lar için · çeşitli ilaçlarJa bal ve şekerden
başka· zahire masrafları kaydedilmediği gibi bu tesisler in k~drola­
rında bullınan aşçının ünvanı da «tebbah-ı edviye» (devaları pişi­
ren) dir. Bu aşçının hastalar için husus! bazı ilave yemekler hazır­
lamakta olması da mümkündür. Darüşşifanın demir-baş eşyası ara-
smda delileri bağlamağa mahsus zincirlerle, göz doktoru ve cerrah-
lar için aletler yanında hastalarm şerhetlerini ( il8.Çlarını) ve gıda­
larını piş~rmeğe ve çamaşırlarını yıkamağa mahsus edevatdan bahs
edilme~tedir (s. 47).

Bayezid II. vakfiyesine göre <;le, Edirnedeki imaretin «timarha-

nesinde birnar'lar için müheyya ve müretteb 30 kıt'a döşek ve 30
[33} İmaretlerde misafirleı·in hayvanıarına da yem ve yer verilmektedir.
~ayezid II. vaktiyesinde, Inisafirlerin hayvanlan için «biı· ahıırcı, her gice
kapuyı killdliye ve sabah açub !çini pii.k idüb gereg-i gibi zabt ide» denilmektedir
(s. 123) . Fatih vaktiyesinde de, misafirler için hazırlarian aı-Payı muhıi.faza ve
her .gün hayvanlarm yemini dag-ıdan bir arpa emini'nden bahsedilmelctedir (s.
. 289). . .
'
Vaktiyelere göre, bu iki imaretde Inisafirlerin bayvanlarma '
verilebilecek
arpa mikdarı senede 2.000 kiltfyi bulabilmektedir. Ne§rettiğimiz cedvellere
göre ise, Fatih imaretinde müteakıp iki yılda sarfedi~en yulaf 1.172 (819), arpa
ise 400 · (840) ltiledir. Bayezid II. nin imaretinde sarf edilen. senelik arpa da,
.. 1.64f kiledir. Aym şekilde, Murad ;ri.'nin Edirne'deki imaretinde 923,5 k.lle arpa;
Ergene'deki imaretinde ise 1.140 (1.377) kile arpa ile 1.063 (1:917) lille yulaf,
Silleyıİl.an Pa§anm Bolayır'daki imaretinde 360 (40) ,ldle arpa ile ~ (80) kile
yillaf sarf edilmiş buliınmaktadır.
 İmaret Sitelerinin Kuruluş ve :):şleyişl 279

kıt'a.yorgan ve 64 kıt'a yasduk» vardır. Bakır kap olarak da «8 kıt'a

t~ncere ve 2 kazgan ve 1 hereni ve iki güğüın ve 16 bakraç ve 2 sini
ve irili ufaklu 6 kıt'a tas ve 15 kıt'a gülabdan» mevcuttur. Gül-suyu
vesair Çiçek suları elde etmek için qe kurşundan (üsrübdenj mamul
üÇ fırın mevcuttur~ ·
Ayasofya imaretine bağlı Kalenderhane ve Edirne'd.e ki Murad ll.
imaretindeki Mevlevihane gibi tesisler ise, bilahare büyiik bir vi.i,s'at
ve -ehemmiyet kaza'f?(lcak olan bu nevi vakıfların ilk ve müteva.zi ör-
neklerini teşloil etmektedir. Mesela İstanbuldaki · Kalenderhane'de
«alayiş-i dünyay-ı bi-bekadan» ümidini keserek örümcek gibi bir kö-
şeye çekilip kanaati· ihtjyar eden dervişlerden bahs edilme~te ve bu
' zaviyenin nazın olacak kimsenin <<mücavirinin» günlük yiyecekleri
ve İnisafirlere çekilecek ziyafetterin tertibi ile meşgul . olması lazım­
g~ldiği kaydedilmektedir. Her iki imaret kadrolarında ·da mevlevi-
ayinleri veçhile sema: meclisleri akd edebilmek için lüzumlu mUsiki-
şinaslar mevcut bulunmaktadır. ·

İmaretlerin mutfaklarından fay_dalananlarvn takribi listesi: : .

~<Tevziname>~ de verilen izahata (s. 5-6) vakfiye ve Yıllık Mu-

hasebe Cedvellerinde mevcut bilgileri de ilave ederek Fatih i.ı:q.areti­
nin günlük yemek tevziat listesi'ni şu şekilde tanzim etmek müm-
kündür: · ·

Kişi sayısı

1) Dörder ki§ilik 40 sofra hallnde yemek yiyen misafir-

!erin azami sayısı3~ 160
2) Yüksek deı·eceli tahsil müessesesi olan 8 medreşe fme-
daris-i semıin) nin « tale)?e·i 'ulfun >~ yahud «dan~§- ·.
mend » denilen · öğrencilerine (her medresede 15 dane-
bulundug-una göre). . . . . . 120

[34] «Bir kirnesne za~ye-i şerlfenin 'nazırı olub ... -vıiica1Virin'in et'ime-i ·
muvazzafa ve misa-jirin'in ziyafet-i .müı·ettebesi ile tel{ayyüd... ve. 4 nefer dervi-
şan ve mevleviyll.n senıa'-ze~ t:A'bir olunur yaranla. hasbe'l-ll.de 'akd-i meclis-i
sema' ideler.. killle yevmin ta'am-ı fukaray-ı mücavirine 40 akçe sarf oluna
ve misafirtn ve vA.ridin ta'amma külle yevmin 15 akçe... ~ (s. 328).
 ' ..
280. ömer L. Barkan

3) Yükselt dereceli 8 medreseİı.in birer «mu'id» ine (her

birine ikişer danişmend hissesi)35 (1!) hisse) . . . . 8
4) Yüksek dereceli Sekiz Medrese lle bu medreselerin ih-
zaii kısımları olan Tet·i mmeas medreselerinin ·bevyab
v~ noktacilarına (Mubassırlarına) . . . . . . . . 32
5) KalenderhAne :H, ·EfdAl-zade, GCu·a.nt medres~leriyle
Effi.ır-Buhari, Haınza-Dede, Hasan Dede ve Baba-Pars .
zaviyelerine cem'an (83 danişmend aşı) . .' . . 33
6) İmaret şeyhine, vekll-harca ve kAtibine ve Evkaf kli.-
tibine (ik.işer. dli.ni§mend aşı) 3e • • • • (8) 4
_7) Sulehadan 10 ki§iye birer danişmend aşı 10
8) Baldhane'de ikaınet eden birer ehl-1 'ilm'e . 2
9) . Tabib şakirdlerine 2
10) Tetimme medreselerinde okuyan ve sühte (softa) de-
nilen ~ri kısım ö~ı:encilerine .(iki ki§iye bir tas çor-
ba, her. tasa bir pare yahni ve ·her softa'ya yUz di~hem-
lik bir fodla olmak üzere) 37 • • • • • • • • (300) 600
ll) Emirlerden 8 nefer kimes~eye (~ ki§lye bir tas
çorba ) ar . . .~ . . . . .. . . . . • • . . (4) 8
12)' . cami'in ımam, müezzin, mtıvakkıt, çerakcı, !l§.h. gibi .
hizmetlilerine· ( birer tas ) . . . . . . 32
13) Yeniçeri nöbetçilerine . ·. . . . . ~ 6

14)· Mutfak, kilar, ' furun ve misafirbiinede çalışanlara

birer aş . . . . . . . . . . 40
15) DArüşşifa'da çalışan doktor, cerrah, §erbetçi ve hade-
melere birer .a§ . . . . . . . 29
16) Tamirci, suyolcu.. gibi vakfın dl~er memurlarına bi-
rer aş . . . . . . o • • o.o • 10
17) Mekteb hocasına ve yarduncılarına .. 4
18) Türbedarla ra . .· 3

1.11"1 '
[35] « Ve dahi evvel& misafirin ziyafet oluna ve andan sonra.. Medaris-i ..
Sernan'da olan talebe-i 'jlimden her birine ve medaris-i mezkilre ve Tetimme-
leri bevvablarına ve noktacısın&. her nöbetde bii pare yahni ve ·bir. pare ikiyüz
dirhem fo d ula ve ni§anlu dani§1!ıetıd ' kepç_esiyle bir kepçe ·aş virile ve amma.
medaı'is-i merkuma mu'idlerinden .her birine iki ddni§men4 hissesi mıkdarı vi-
rUe» (s.· 4) •.
L36] « Ve bu mezküratda ternam hisselu illssesi virildikden, sonra .'imG.-
ret-i merkume hademesin~en evkaf katibine ve vekllharc katibine ve 'imAret
şeybine ve v:ekil-i harc'a ikiı,ıer aı,ı virile » o

[37] « Ve ba'dehü 600 nefer sühteye 300 tas şorba Virile ve ta~'a "!)ır p§.re
 tma:ı:et Sitelerinin Kurulıış ve !şleyişi 281

Yukarıda görüldüğü · üzere, Fatih imareti mutfağından yemek

yiyenler listesinde en aşağı 1.117 kişi olmak lazımgelir. Bu rakam, ·
. müracaat ettiğimiz vesikalardan birinde. sarili olarak kaydedilme-
miştir. Fakat, Tevzinamedeki kayıtlara göre, tarafı.inıZd~n hesap-
lanmıştır. Resmi Ustenin daha ·d a fazla olması mümkündür. Bilhassa
TevZiname'nin sonunda: Ve mesarif-i mezkureden ziyade kalan tr%- .
amın' kifayet eyledüğü mıkdan fukaraya tevzi' oluna» şeklinde bir
kayıt mevcuttur. ~alnız, bu züm.reye mensup hakiki fukaraya dağı­
tılabilmek için tasarruf edilebilen yemeğin mikdarı belli değildir.

Bu listede yerleri mevcut olanların hepsinin imaretj.n yemeğ~n­

den müsavi bakla aynı şekild,e faydalandıkları zannedilınemelidir.
Evvela, 2-9 numaralar arasında bulunanlar her nöbette birer p3:re
yahni ve «nişanlı daniŞmend kepçesiyle birer .kepçe aş» almak su-
retiyle en itibarlı ve yüksek zümreyi teşkil etmektedirler. İçierinıle
3 ve 6 num~adaki olanlar gibi iki danişmend ~şı alimlar'da vardır.
Fatih İmaretinde dağıtılan ekmek ve yemeğin büyük bir kıs­
minın (her gün pişen· 3.300 ekmekten en aşağı 2.234 ünün ve her
öğünde dağıtılan 800 parça etin de tahminen 740 parçasının) adedi
957 yi bulan vazifeli memur ve hizmetlilerle, talebeye ve 160 kadar
misafire verildiği, bu sebeple imaret mutfağının daha fazla memur
ve. talebeye aş tevzi· ettiği, bu arada Istanbul'un fakir ve rrıuhtaç
halkına dağltılmak üzere g~riye fazla bir şey kalmadığı söylene- ·
bil1r. .
Bununla. beraber, geriye kalan 1.066 adet yüz dirhemlik ekmek
ile iıer öğünde artan 60 parça etten ayrılacak ufak parçaların, di-
ğer çorba ve. pilav fazlalarıyla birlikte, oldukça kalabalık bir fakit-

yahni kooa ve her sfihteye yüz dirhem bir fodula virile. ve veçh-i merkum üze-
riDe 4 tas aş dahi emirlerden 8 nefer klmesneye virile .v e şu ·şart Ue ki 'imtl.-
1. ret-i mezkfu'e içinde iftar 'ideler. » . ·
[38) «Vakf-ı şerifleri hasılından killle senetin ezvacda.1~ lu'iliye olan sali-
hiit-ı miı'mindt içün ve 'imaret-i 'ıiınireleriDe eşrafdan ·nüZru iden misafir§n ·
ziya,feti içün 15.000 akçe ta'yiD buY)lrdılar. _Tiiki za'ifler ki kuut-ı yevmlden
'aciz ve ıı·z u haya bürüz ve zuhO.ra ha.Zll'dır. Hizmetkarlarım gönderüb 'ima-
ret-i 'iimireleriDdeo ref'i zariı.ret ve safay-ı hatırla du'ayı deviim-ı devletleriDe
müdl!.vemet eyliyeler.. » (s. 299) ·
282 ömer L. Barkan

ler zümresini günde bir veya iki def'a doyurması da mümkün gö-
. rülmektedir. Vaziyetin diğeı: imaretlerde daha müsait olması da
müıİıkündür : . -.
'
Bayezid II. Edirne'deki imaretine dair olup, bu imarete ait Yıl- . "
. lık Muhasebe· Bilançosunuı:ı. sonuna ekliyerek rieşredeceğimiz: bir «Aş
defteri» billasasına göre, bu imaretin mutfağında h;:ı.zırlanan ekmek .
ve yemekten, memur ve hizmetlilerle medrese .talebelerine tahsis
ediimiş olan muayyen hisselerden artan ve·· bu sebeple, misafirlerle
şehrin muhtaç kişilerin~ daha geniş ölçüde ve müessir bir şe~lde
dağıtılm!isı mümkün görülen miktar bir hayli yüksek · görülmek-
. tedir. · '
Bahis mevzuu «Aş Defteri>>ne nazaran, Edirne'deki Bayezid II.
: im.i reti mutfağından ıiı.uayyen hisselerle bak sahibi olan memur ·ve
, hizmetlilerin listesi şu şekli almaktadır :
Şah1s adedi

1) İm§.retin nazır, §eyh ve katibi (iki§er hisse) · . . . .. 3

2) İmam ve müezzin gibi cil.m..ide vazüeli olanlar . . . ıs
3) Medresedeki 18 taleb e ile kütüpM.neci v~ dig-er hizmet-
iliere . . . . . . .· . · . . . . . . . . . . . 21
4) tmaretin a§çı, vekil-i harc, ·pirinç ayıklıyan, kase yıkı-
yan.. gibi hizmetilieri · . . . 32
5) Tabib, ceı'rah, a§çı ve katib.. gibi Darüffi§adaki biz-
metınere . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 21
6) Tevzi'den hususi bir emirle faydalanan 5 ki§i (yal.nız bi-
ri sine iki hisse) . "" 5

95

Listede mevcut 95 ,kişiden ilk üçü ~le, tevzi'den bususi bir .emir-
le fay<talanan 5 kişiden biri et ve aş tevzi'inde çifte hisse sahibi ol-
duklarından 95 kişilik listemizdeki hisse adedi 99'a yükselmekte-
dir. Bu suretle, imaret mutfağında· pi§en yemeklerden her ö~de
99 kepçe aş ile 99' parça et (bir günde 198 kepçe aş ve 198 parça
et) yukarıdaki listede kayıtlı memur ve hizmetiHere ·dağıtılmak-
tadır. ·
Ekmek tevziatına gelince;· listede birinci nurnarada kayıtlı na-
zır, şeyhve katibin her öğünde ·3 er ekmeği (günde 6 şar ekmeği),
hususi bir emirle tevzi'den .. faydalanmakta. olan beş kişiden ç~e
 İm~ret Sitelerinin Kuruluş ve !şleyişi 283
ı.

hisse sahibi olan bir kişinin

ise her öğünde 4 olmak üzere 8 ekmek
hakkı vardır. G~riye kalan 91 kişinin ise, günllik tahsisatı 4 er ek-
mekten ibarettir ki, bu hesaba göre, imaretin memur ve hizmetli-
leri için her gün tevzi edilen ekıiıeğin miktarının 390 . olması 1~­
· zımgelir.

Yine tetkik mevzuumuz «Aş D~fteri>mdeki kayıtlara göre, .sene

içinde ekm~k tevziatında bir arttırma yapılmış ve o zamana kadar
her öğiİ!lde 2 ekmek alan 91 kişiye, n8.zır, şey;h ve katip için ol-
duğu gÜ:ii, 3 er ekmek verilrneğe başlanmış; 6 ncı gruptan çifte
hisse sahibi olan zat da, bu zamdan faydalanarak, her öğünde 4
değil, 6 ekmek almağa başlamıştır. Bu suretle imaret memur v~
hi~etlilerin günlük tahsisatı 576 ekmeği bulmuştur.
..
Fakat, bu zamlardan sonra dahi, tevzi edilen ekmek . miktarı,
im~retde pişirilen ekmeğin ancak '% 23,8 ini teşkil etmektedir. Çün-
ki, vakfiyeden öğrendiğimize göre, imaretde her gün, 18 okkalik
Edirne kilesiyle, 20 kile (bir mud) U.ndan ekmek .yapılması laZım­
gelir. Bizim neşredeceğimiz Muhasebe Bilançosunda da bu husus te-
yid edilmektedir. 28 numaralı ·not~ bulunqu~ yerde hesapladığı­
mız gibi, Bayezid II. mn Edirne'deki imaretinde her gün her biri
ioo dirhemlik 1.946 ekmeğin pişirilmiş olması lazımgelir. Nitekim,
bu imaretin Yıllık . Muhasebe Bi]~çosuna ek olarak neşrettiğimiz,
«Aş defteri>mde bir kenara kçmmuş olan bir kayda göre; bu ima-
retde her gün 1 İn.ud (20 kile) un ile 2.000 ekmek pişirilmektedir.
Bu 2.000 ekmekten yukarıdaki liste mucibince, sene içinde · yapıl­
mış zamlar da hesaba· katılmak şartiyle, yalnız 576 ,tanesinin sahi-
bi malfımdur. Geri kalan 1.424 ekm~ğin misafirlerie fakiriere ait
olması lazımgelir.

· · Listemizde hisseleri belirtilmiş olan memur ve hizmetliler Irad-

rolarına her ' gün tahsis edilmiş olan 198 parça et· ile de, bu ima-
rette her güıi pişen 150 okka (750 parça) · etin ancak % 26 sının
kimlere ait olacağı gösterilmiştir. Geriye kalan parçaların kimlere
dağıtılmış olacağı ayrıca tetkike şayandır 39• :

. .
[39) Bu imaretin vazifeliler listesinde ve tetkik mevzuumuz «Hizmet-
lilerin A.§ Defteri»nde sadece 19 dlHib-i . 'i.lllu den bahsedilmiş olması, hesap-'
Ianmızın noksan olmasına sebep olmuş bulunabilir..
Nitekim, Fatih tmaretine alt hizınetliler kadrosunda da, her birinde 15
talebe (danişmend, yahut vakfiyedeki tarifi ile «Müderris huzılruoda füotln-ı
şettadan mubahasa ve muhatabaya kabil talib-i 'illrn») bulunan. yüksek dere-
 .•
r

284 ömer L .. Barkan

IV. iM:ARETLERİN MEMUR .KADROLAR! VE MAAŞLARili

tMARET BÜTÇELERİNDEKİ YERİ,.

. .
Yukarıda, Fatih imareti mutfağından yapılan ekmek ve aş da-
. · ğıtımla:r,ınqan faydalananlarm ljstesi tetkik .edilirken, bu listeye
dahil olanlardan büYmr bir. ekseriyetin imaret tesislerinin memur-ve
hizmetiileriyle medrese öğrencilerinden ibaret olduğu gorülerek, bu
• • tl •

mesfJlenin miina ve elıemmiyeti üzerinde durulmuştu.

Aynı nieseleyi, yani imaret tesislerinin çevreleriyle ilgi~ sos-
yal yardım ve hizmetleri ne derece külfetsiz ve ucuza mal ederek
temitı edebildikleri mes.elesini~ bütçelerinin tetkiİdyle de derinl!'!ş­
tirmek mümkün görülmektedir.
. ·ı

. Gerçekten, imaretler:in seyahatleri ve dolayısiyle fikir ve mal

mübadelesini, din- ve kültür birliğinin teessüsünü · kolaylaştırmak,
Sultamn nam ve şamm her tarafta yaya~ak siyasi kudreti arttı:r­
mak; açlıktan ölmek tehdidi altmda ahlak ve cemiyet nizarnı içi~
tehlikeli· hareketlere s~lenecek olan ümitsiz kişilere bir sığına~
teşkil ederek, büyük şehiİlerin sosyal m~asebetler nizarnında ya-
tıştırıcı bir rol oynamak ve riihayet, insalııara şefkat ve yok$ul-
. lara· yardım.. gibi insani ve dint veeibeleri sistemli ve . müessir bir
şekilde yerine getirmek.. gibi gayeleri vardır. Fakat, bu asli gaye
ve vazifeleri zamanla unutularak, «Vazifeli» ya)ıut «berat sahibi»
ünvaniyle bir sürü p_arazit tarafından sömürüldükleri vakit, ima-
retierin çevrelerine faydası dokunamıyaca}r derecede soysuzfaşan
v~ ancak kendi .kendileri için yaşıyan garip bir varlık haline düş-
tükleri d~ çok defa görülmüş~ür. ·

. celi . 8 medrese ka:Yıtıı bulundugu halde, «Tevzi'name~ de bunlardan ba§ka ih- ·

· zari . «Teti.P'>.ıne~ Mei:lreseİeriniıi 600 .softa'SIDJIJ. iınaret ı:İıuffa~dan faydalan-
dığı anlaşılıruştır.
Nftekiın, Bayezid II. ' İmaretinin vaktiyesinde de muhtelif vesilelerle
mu'id (müzakereci) den ayrı olarak «ehl-i müsta'Id talib-i ilimler», «'ilmiyle
'amel ider «lilimler» zümresinin yanında softalardan (sfıhtevat'dan) da bahs
edilmekteelir (s. 91- 97). Mesela, Medrese kapıcılannın va,zifeieri anlatılırken
«Medresede sakin .olanlara aş virildikde ... mu' id ve m üste' id ve amme-i müs-
_tefid sfıhtevat ahvalini temam:> bilmeleri lüzQmu· kaydedilmektedir. Buna gö-
re, Bayezid II. nin imaretmin yemek tevzi listesine «.Amme-i fukara)) arasında;
muhtemel oiarak, adetleri oldukça yüksek bir. .sottaıar züriıresini de ilave et-.
me).t I§.zımgelecektir.
 İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyişi 285

Bu sebeple, tesis tarihl~rine oldukça yakın bir devrede ve İm­

paratorluğun kendisine mahsus nizaıp.ı en fazla yaratmış gör~dü­
ğü sosyal ve ekonomik bir yükseliş safhasında, İstanbul ve Edir-
ne gibi iki mühim. merkezde, Osmanlı devrinin tipik bazı imaret-
lerinin bu bakımdan nasıl iş~ediğini, bu imaretlerden kimlerin ne
şekilde faydalandığ?.nı ve bu müesseselerin asil vazife ve gayelerine
uygun sayılabilecek şekilde sarf edilmek üzere bütçelerinden ayır­
dıkiarı paranın diğer masraflara nazaran nisbetini te~bit etmekte
bibahıre vuku' ·bulacak ·inkişafın seyrini takip bakımından) fayda
olacaktır.

:?u maksatla tertip edilmiş olan «9» numaralı tablo, Yıllık Mu-
hasebe B~ançolarını neşredeceğimiz 7 imaretle 4 cami'den ib~et iki
ayrı vakıf grubundan her birinin, ayrı ayrı ve bir arada olarak
yıllık masraf yekfı.nlarıyla, bu yekfı.nlar içinde memur ve hizmetli
maaşlarına tahsis edilmiş olan paraların (ıp.utfak, ilaç, tamir mas-
rafı.. ilah olarak harcananlarla karşılıklı olarak) miktar ve yüzde
nisbetle~inis göstermektedir. · · .
Memur· maaşlarının pütçelerin senelik sarfiyat faslındaki va-
satı yüzde nisbeti~ bu tablonun imaretler grubunda 52,5 olduğu
halde, cami'ler kısmında bu nisbet '% 90 ı bulmaktadır. Vazifeleri
sadece müslümanlara namaz ve ibadet saatlerine mahsus dini ser- .
visler temin etmekten ibaret olan ve kandil yağı, hasır,· süpÜrge..
ile tamir b.edellerindeİı başka masrafı bulunınıyan camiler için öu
halin tabii sayılması lazımgelir. İmaretlerde ise, ekmek ve aş tev-
. ziatı, darüşşifaların ilaç, · misafirhane (tabhane) ve karhansaray-
ların üçer gün mUddetle temin ettikleri otel hizmetleri ve iaşe iş­
leri. türlü zahire ve malzemenin satın alınması iç~ büyük masraf-
lar ihtiyarını icab ettirmekteclir. · ·
Bu sebeplerle, imaretierin diğer tesislerinde.n ziyade cami'lerde ·
memur maaşlarının yıllık masraflar içindeki fi..zde nisbetleri yük-
sek olmaktadır. Cami. kadrolarından maaş alan «vazifeli» lerden
hepsinin bu müesseselerin temin ettiği 9-lıll servisierin ifası için
zarurt _oldukları da söylenemez:
Fatih ve · Ayasofya cami'leri gibi şöhretli ma'bedleri, islam
dünyasının hegemozı.yasını ellerine almaya namzet Hailfe-Sultanla-
. rın payitahtına layık bir şekilde, göz kamaştırıcı birer dini. ve~d ve
heyecan merkezi haline sokmak için elden gelen her türlü mail fe-
dakarlıkların esirgenmecliği görülmektedir. .Mesela, Fatih cami'i
286 ömer L. Barkan

kadrosunda bir hatib, 2 imam, 12 müezzin, 6 kayyum, 4 kandilci

ile kütüphaneci, bağçıvan, bela hademesi, kontrolcu (noktai) ilah.
gibi za;ruri personelden başka; 20 aded her biri «~elime-i tevhtdi»
her gün 3.500 kerre tekrar edecek (müsebbih), 20 :ı;ıefer he;r gün
Kur'andan bir cüz' okuyan (cüzha:ı~.) iı~fız; 6 sala veren (musallı)
ve 10 devirha~ hafız, 2 biı.hurcu, 10 salavatcı (her biri her gün 1000
def'a allahümme salli 'ala.. deyen) ve bir mu'arrif (du'acı) . mev-
cuttur (Vakfiye, s. 246).- Aynı şekilde mezarının başında gece ve
gündüz fasılasız olarak kur'an okunmasını temin için, Fatih'in TUr· ·
besinde (üç ayrı ekip halinde çalışan) 36 ve zevcesi_nin Tüı:~esintle
30' hafız vazifelidir. ··
Bayezid ll. nin Edirne'deki imaretine ait cami'in kadrosunda
da, 1 hatib, 2 imam, 4 müezzinden başka; 30 hafız, 10 ·devir'han,
5 enlam okuyucu, 1 hoşhan (Peygamberin methiyelerini okuyan)
·ile .birlikte her gün her biri sabah nazamlarından sorira 10.000 ker-
re la ildhe-illallah diyecek 7 nefer «mühellil» ve yine her .biri- aynı
şekilde 10.000 def'a arl(J,hürrime· sdlli 'ala diyecek 7 saiavatcı mev-
cı,ıttur (Bk. Vakfiye, s. 69)~ SüleynianJye. camiinde de imam, hatip,
kayyfun, . kandilcive süpürüc~.. .. ilh. iibi, zaruri hizmetlerin . sahip- .
lerinden başka, 24 müezzin, 10 «devirhaiı», 30 ar kişilik ,dört gurup
halinde devamlı olarak çalışan· 120 «Cüzhaİı», 41 En'amcı, 20 «mü~ :
hellil», 10 salavatıcı ve 6 «musalli» mevcuttur. Padişahin ·rurbesin-
de (Kur'andan «CÜZ» okumakla vazifeli) 90 «cüzhan» ve 40 . hafız,
Hürrem Sultan'ın türbesinde de· aynı işlerle_ görevli 90 kişili}{ i::ıir
«cüzhan» kadrosu. varçlı (Vakfiye, s. 107, 165).

«10» numaralı tabloda imaretierin muhtelif tesislerinden her

birinde. mevcut <<'pazifeliler» in adedi ile bıı vazifelilere verilen ma-
. aşların tutarı kaydedilmiştir :
Bu tabloya nazaran, :mesela, Fatih imareti kadrosundan maaş
alan vazifelilerin sayısı. 496 yı bulmaktadır v~ bu 496 kişinin 95 i
cami'de vazifelidir. Geriye kalanlardan ancak 36 sı imaretde, .30 u
darüşşifa'da vazifelidirler ki, ekmekçi, aşçı, doktor, ilaç hazırlıyan,
bulaşuk ve çamaşır yıkıyan, kapucı... ilah. gibi imaretin tfulü sos-
yal yardım hizrrietlerlni bil~fiil temin eden bu _kadroları son dere-
cede lüzumlu saymak icab eder. Aynı hükmü; ade.d leri 186 yı bulan
yüksek dereceli 8 medresenin mensupları için de vennek ·mümkün-
dür. .
 · 287

TABLO No. 9

894 - 895 muhasebe yılı içinde 'imaretlerin

yaptıklarımasraflarm dağılımı.
· {'

M a.sı·ajların Miibaya/alaı·
umumi Memur ve diğeı·
Te~isin adı yekfl.nu maa§ları '% . ma~aflar %

Fatih 'imareti 1.483.931 ·869.260 58,6 614.671 41,4

Eyyub Türbesi -104.702 63.189 60,4 41.513 39,6

Bayezid L İmareti '

· (Edirne) ........... . 182.619 87.1471 47,7 95.472 52,3

Bayezid II. İm~eti

(Edirne) .......... .. 657.971 244.698 37,2 413.273 62,8

Murad II. 'İmareti

(Edirne) ........... . 325.720 175.331 53,8 150.389 46,2

Murad II. 1İmii.reti

(Ergene) .......... .. 85.733 43.905 51,2 41.828 48,8

Süleyman Pa§a Zli.viyesi

Bolayır (s. 892) ......... 130.397. 75.873 58,2 54.524

Yekıın 2.9"11.0"18 1.559.1,08 52,5 41,5 .

.-
e;·
· Ayasofya Ci'i.mi'i 526.666. 464.719. 88 61.947 · 12

-Murad II. ~ii.ıni'i

(Edlrne) ............ • 260.307 238.105 91,5 22.202 8,5

Murad II. Dii.rülhadisi

.(Edirne) .. ........ .. 155.8312 139.663 .89,6 16.168 10,4

Eski Climi' (Edirne) .... 7S.829 76.065 96,5 2.764 3,5

· Oami'lerin ma.sı·af
yekıınu .. .... .. .. .. .. . 1.'01&1.688 · 918.552 90 108.081

. !7Jttiret ve ·oamilerin
u1numı ma~af yekıı?l-u.. 8.992."106 2.4"1"1.955 6S},6 ·1.511,."151 3"1,4

. 1) 16.487. akçe tutarmda olan «Hakk-ı _ tevliyyet», ashuda mUbaya'alar

(İhracat) faslında kaydedilmi§tir. Bir maaş . mli.hiyetinde oi<İügıı için
tarafİıİı.ı.zdan maaşlar (vezii.if) faslma aktarılmı§tır.
2) Bu rakam iki yılın vas?otisi , alınarak bulunmuştur.
 ,.
,.
· TABLO No. 10

. Memur ·ve hizmetiilere ödeneri maaşların dağılımı .

... ... ;g ... ...

:~
Va kOn 'tl 'tl· ''· ~

~ ... ...~ ...

i
;s
ı!;ı
::;..Q)
....
~ 1
~
...
;s
·~
... .
;s ::;:. .....
~ ~
!;:! ~ e.> Cl) Cl) ~·
1
~
~ ~­
~
~ ... ı-.
,g f! Cl) Cl)
:;r ~ ~ !ii ~ ·~ ~
.i
Cl) Cl) Q)

ğ' ~ ~;ı; ~ ....

ı-.,
.§~ og~ ~
~ !ii
' .~
<tl ...
~
tl
~~
.~
.... ~~
., ... ·;g ~ lll ~-~ .~
lll
.§.:.!
A.g lll
Cl).:.!
~~
. <U c; · .~
~
.~
r-ı .... 'tl lll t'l.::! lll lll
. Fa.tih · tİnare U 869.260 496 147.720 95 52.560 36 60.251 30 303.250 168 202.291 . . 60 103.188. 1071.
Eyüb Türbesi .. .. .. 63.189 33 7.380 . 16 38;500 19 17.309 4 .- .-
Bayezid I. tmareti
(Ed\rne) .. ....... 87.147 82 . 19.800: 36 . 55.367• 38 -.- 11.980 8
Bayezid II. lmareti
(Edirne) ......... 244.698 176 79.440 80 84.588 49 45.220 23 35:450 24 -.- f _- :--

~urad II; lmareti ~·

(Edirne) .-. ....... .' 175.331 1~9 -.- 103.832 73• -.- -.- 63.219 48 8.280° 8
·Murad II. lmareti
(Ergene)' .......... 43.905 . 42 31.500 34 -.- 12.405 8
Süleyman Paşa Zavi-
yesi Bolayır (s. 8~2) 87.071 68 -.- 64.3421 49 -.- 22.729 19·

Yek1ln ... 1.5"10.601 1.026 1 ~54.tJ40 ~~1 480.689 298 105J,"11 . 58 . 356.009 196 ~1M24 143 . 111.468 115

·Ayıi.Sofya cam~' i .. . 464.719 . . 457 · 1 164.4968 130 --·---:-- -.- 209.627 100 90.596 227•
Murad II. Cami'i ·
(Edirne) (s.
895-896) 238.105 158 · 1 84.6Qo· 82 -.- - -.- 74:88010 48 72.325 22 ' 6.300\1 . 6
 Mura.d ır. <:Jarülhadts~ . • . t,:.

(Edirne) (s• .894·8~5) 139.663 113 ı 90;973" 89 -.- - -.- - -- - 48:690 24 -.-
Eski Cami' (Edirne) C,')

'(s. 894-895) ......... 76.068 67. 59.268 59 ...• -.- - -.- - 16.800 -.- ~
""'-:"·- 8
.
Yekıın ... . 918-.555 195 399.837 860 -.- - -.- - 14.880 . . 48 34"1.442 . 154 96.896 283 .

Um.umı Yekıın ... 2.489.156 .1.821 653.6"1"1 581 430.689 298 .105.4"11 ' 53 430.889 244 660.066 297 . 208.3.64 348

.'

1) İçlerinden 37 si FAtih'in 'İ'Urbesinde,' 32. si Fatih'irı . zevcesinin ·r.rurbesinde 'du'§. ile meşgul olanlai· olub 'g eriye kalanların 17 si
rrii'mar ve tamirci ve if i de cabidir. .• .
2) Edirne'.dek( «Cam~-i Köhne» ve .«Çelebi» cami'leriyle Dimetoka ve .Malkara'daki, caıni'e aitdir..
. 3) :!.6•487 akçesi haklt-ı tevliyettir. • ·' . ..
4) Bu imaret yeni aç~lmış oldug-u için valüiye dışı gelir fazlasından faydalanmak üzere eınirle tayinler henüz. yapılm.amfştır.
5) 5.9 nefer :ve 87.0Q6. akçesi .'imarettekf memur ve hizmetlilere, 15 nefer. ve 16:736 akçesi valnf cal;ıilerine aittir.
6). · Bu rakam cami'e deg"il, Mevlevihaneye aittir.
. 7) Zaviyede. Bu rakamın içinden 11.198 ·akçesi «Mtitevellinin haltkı» olarak kayıtlı bulundug"u «İhracat» faslından buraya nakle-
. dilmiııtir. '· '
8) · Bu ı·akamm 75.244. akçe~i ve 53 hizmet~is~, Ayasof~a Vakfı idaresine tabi' bulunan Galata, Yedikule, Güngörmez, Karvansarayj/ • .
daki Şadırvan ·ustU, Rumeli ve Anadolu Hisarı ve Silivri cami'leriyle debbag"lar, ·«'İmaret-i Köhne» mescidlerine ve .Kalender- .
hiine· Medresesine IÜttir. · . ' ..
,9)'· Cema'at-i Müteferrika içinde : (vakfiyeye göre) günde yarıro. akçe yeviniyesi olan· 20Q yetim ile 13 cabi, 2 ınu'teıned ve 4 bezza-
. . zistan. ~ekçisi mevcutdur. . . . . . .
10) 'Bu' paranın yarısı Eski ve yarısı :Yeni ·medreseye llittlr.
ll ) İlk m'eıttebe (mektephane'ye) aittir. . .
12) . Bu ·rakam DarUlhadisteki vazife'ıilere ·aittir ve içlerinde 40 ye tim in aylıkları da vardp;.
 ? .

290 ömer L. Barkan

o

Buna mukabil, yine· Fatih İmareti vazifelileri kadrolarında

zevaidhor'lar (vakfın gelir fazlasını yiyenler) na~ altında kayıtlı
60 kişi mevcuttur ki, vakfın asli kuruluş teşkilfitında .Yeri olmıyan
bu kadro-dışı vazifelilerin listelerini~ imaret maliye ve idarelerinjn
zamanla nasıl soysÜzlaştıklarını· anlamağa yarayacak enteresan
misaller bulmak maksadiyle tetkik etmek mümkündür. Ayasofya
c.8.mi'i vakfı kadrosunda is~ bu gibilerin adedi 100 ü bulmuştur.
. .
Bu iki vakfın tesis tarihlerinden ~ncak 20 sene kadar az 'b ir
zaman geçmiş olmasına rağmen, kadrolarının zevaidhor'larla bu
d·e recede doldurulmuş olması dikkati bilhassa çekmektedir. Zaman
geçtikçe imaretiere bu yoldan kapılananların adedinin daha .fazla .
artacağı ise şüphesiZdir. ·Nitekim, Bayezid II. nin Edirne' dek~ ima-
reti, henüz yeni açılmış olduğU. için, kadrolarında bu . gibi zevaid-
hor'lar mevcut değildir. Halbuki II. Murad'ıp. Edirne'deki imaretin-
de 48, Süleyman _Paşa'nın Bolayır'daki. zaYiyesinin kadrosunda 19
kadar (asli teşkilatın dışında) ilave maaş ye memuriyetler teŞek­
kül etmiştir ki, sayıla'rm az. olmasına rağmen, bu gibi küçük imŞ.­
retlerde memu1· ve hizinetli maaşlarının dörtif-e ve hatta üçte birini
sömürmeleri dolayısiyle~ bu tesislerin hayatiyet ve fd'aliyetleri için
tehlikeli bir hal arz etmektedirler.
~u suretle, aslında imaretin klll'UlUŞ maksatlarına uygun bir
şekilde daha-fazla· yolcuyu misafir etmek, daha-çok adette yo~sulu
doyurmak . ve hastayı tedavi etmek için sarf edilmesi lazımgelen
gelir fazlalarını sömürmek üzere, hususi müsaade ve emirlerle, va- _
kıfların tesis senedierinde tvakfiyelerde) .mevcut olmıyan Zü- · ·.
z·umsuz kadro ve teşkilfit ih(lasının zmiıanla ~at ve .ehemmiyet .
kazanarak vakıfları mali ve idari bakımdan mü.şkül bir duru1?'J.a
SÇJkacağı~ daha ilk zamanlarda. dikkati çekmiş ve bu tehlikeyi ön-
leyici kat'i bazı emirler de verilmiş ise de, kökleri pek derinlerde
olan .zm temayüZün önüne geçmek bir türlü · mümkün .'olam'a.mış­
tır -ı.o.

( 40] Aşag-ıdaki hüküm s~reti, bu maksatla, imiiret hesapları tetklk ·

edilirken padişah . divanında hazır. bulunan ve bu usulün doğuracag-ı neticeleri
his etmiş bulunan isimleri yazılı vezirlerin reyile a.İınmış olan bir kararı ak-
settirmekte v.e. gelecek yıllarda tasdika _gelecek Muhasebe Cedvellerinin tet-
kikinde göz önünde tutulabilmek için, bu cedvellerin bulunduğu ana defterde,
Ayasofya Va~ına ait cedvellerin başına kaydedilmi§ bulunmaktadır :
. «Rumelin'de ve .Anadolu'da olan selat-hı 'imll.retlerinin zevad-i evkafı h u-
 . '··

lmaret .Sitelerinin Kurulu§ ve ݧleyl§l . . 291

«1.1» numaralı tablo, imaretierin «Vazifeliler» e ait maaşlardan

gayri, türlü )Üyecek ma,ddesi, malzeme ve hizm~t satın almak için
harcadıkları paraların senelik yekfuı:l.arı ile. bi.ı yekılnlar içi,nde mut- .
fağın, darüşşifanın, ta'miratın ve camiierin masraflarının ayrı ~ayrı
tutarları ve yüzde nisbetlerini vermektedir,

Bu rakamlara göre, aynı şekilde bir mutfak masrafı sayılma..,.

sı lazımgelen ve esasen bir çoğunda bir arada veriimiş olan, «diğer
masraflar» da dahil olmak Üzere, imaretierin en büyük masrafları
mutfak masraflarıdır. Bu .masraflar umumi yekılnun yüzde 93 .üne
lçadar yükselmektedir.
Darüşşifa olan yerlerde bu müesseselerin masrafları da, ima-
ret masraflarinıl'\ ı% ı7 sine kadar yükselmektedir..
Tamir:ıt masra~larına gelince; senelik m~sraflarİnın % 18 ve
hatta '% 19'unu tamirat işlerine ayırmakta olan imaretler vardır
ve hatta Murad n. nin Edirne'deki Darülhadis'in bütün masrafları
müessesenin o seneki tamirat veyahp.t (yanan veya yıkılan dükkan-
Iarın yeniden) inşa masrafları;na aittir. Her vakıfta :devamfı olarak
her sene böyle yüksek bir tamirat masrafının mevcut bulunuşu, bu
devirde binaların haral;ı olmaktan korunması iç~n sarfedilmekte
olan deva~ı.ih~imam ve gayretleri göstermektedir41•
Tetkik mevzuumuz imaretler, muayyen bir devirde -ve İstanbul
ve Edirne gibi muayyen iki merkezde faaliyette bulunanlar olarak
ancak tipik bazı örnekleri temsil etmektedir. Onların dışında aynı­
tarihlerde, İniparatorluğwi diğer bölgelerinde, aYnı şekillerde fa-
aliyet' halinde bulunan daha bir çok benzeri tesisler mevcut bulun-
duğu gibi; imaretierin adedi, bilhassa İstanbul'da ve diğer .bazı mü-
him merkezlerde sür'atle artmıştır.

81~unda ferman-ı kaza-ceryan §öyle varid oldu ki :

Miti--ba'd hiç bir ehad'a zikr olan zevdidden cihete · ta'yi7ı olmaya ve bil'-
fi'il zevaid-hor olanlardan fevt olsa veyahut .Yeri mahlQI olsa a~lardan daht
hiç· kirnesneye cihet olmaya Be-ma'rifet-i hazret-i ~avud Pa§a ve !braliim
Pa§a ve Ali Pa§a ve İskender Pa§a ve Muhiddin Ç~lebi ve Mevlana. Nureddin
defterdaran-ı hızane-i ..'Amire el-vAkı' fi 8 L. s. 896 Der malırCıse-i İstanbul.
· <ı:Mevl!Uıa Halil-zade ya,zdU~ Ayasofya defteri'nin bir sureti §imdi müte-
veııı: olap. Muparek-zade ki Mevlana Muhiddin'dir, ana virildi Fi 21 Şevval
896 (s. 68). · . ·
[41) ·!kinci Bayezid'in Edirne'deki iına.reti valiliyesine göre, vakfm ge-
lirinden her sene 30.000 akçe aynlarak binalarm ta.'mirine ve zayi olan, yemek
takımlannın yerine konmasma sarf edilmesi lazım gelmektedir (s. 55).
 TABLO No. ll

Mübaya'alar ve diğer masraflar için harcanan

yıliık paranın dağılımı.
,
. M ası·atların Matbalı Di.ğe-! DO.?'ii.ş§ijanm Tamirat OO.mi'in
tutarı mas?·aparı % mas?·afla?' % 0 mas?'afları % mas·rajları o/C' . masrafları %
•.
Fll.tıh 'ImAreti . :....... 614.671 461.41'1. 75 63.432 10,3 72.000 11,7 13.663 o 2,~ 4.159 0;8
.
0
Ey Ub TUrÇesi . 00 oo : oo 00 41.513 35.824 86,3 3.419 8,2 - - 2.270 5,5 - -
'
Bayezid I. imll.reti ,
(Edirne) .......... .. 95.472' 77.114 '% 80,8 - - 18.358' 19,2 - -
Bayezid II.' 'imareti
0
(Edirne) ............ 413.273 . ' 306.606 74.2 18.381"' 4,4 72.000 17,4 16:286 4 - -
Murad II. 'imareti •, - -
(Edirne) o oooooo•oo . . . 150.389 o 137.29i 91,3 1.347 0,9 - - 11.751 7;8 .
Murad II. 'lınareti 7.555 18,1 - -
(Ergene) ............ 41.828 34.273 % 81,9 -
'\
1 o

Süloeyman Pa§a Zavi- ,.

yesi (BolaY.ır) (s. 892) 43.326'1 40.534 % 93,6 -- - 2.792 6,4 .- -
---
Yektın
·········
,
1.1,00.4'12 1.1'19.638 . % ,84,2 144.000 10,2 '12.6'15 5,2 4.159 0,4
 ~
..· ..
Ayasofya CAmi'i ... ::'. 61.947 - '- - - - - . 56.467' 91 5.480 9
..
Murad ll. Cflmi'i .
(Edirne) ............ 22.202 - - 4A31" 19,9 - - 6.031 . 27,2 .11.740 .5 2,9
•
·:...
Murad IL Darlilhadi-
si (Edirne) ......... 16.168' - - 4.431 4,3 - -- · 16.1Ş8' 100 -
ı
- ·~

Esld cami' (Edirne). 2.764 - - 1 - - 1 283 . lO 2.481 90

·' ___
,_ ."\'

Yekıın .......... .ios.oa1· - - 1 - /

ı 78.949 76,7 1 19.701 19

Umumi Yekıın ·..... .. :. 1.503.553 ı 1.184.069 % 18,7 ı 144.000 9,6

ı 151.624 . 10 . ı 23.860 1,1

1) Aslında. 111.959 alcçe olarak kayıtlı bulunan bu rakam, hakk-ı tevliyyet olaralt ta'yin edilmi§ olan 16.487 akçanın
tarafımızdan «El-ihracil.t» faslında maaşlar bölümüile nakledilmesiyle bu şekli ıı.lını§tır.
2) Tamir 1:257 + Tecdid- 17.089 = 18.358. . ·
3) 8.451 akçası,. yeni inşa edilen sa'athtl.neye sarfolunmuııtur. .
4) Aslında 54.524 akça olaralt ltayıtlı bulunan bu ralcaının içinden Tevliyyet hakkı olan 11.198 akçasının çılcanlıp ta-
rafunızdan maaşlar faslma nalcil ınündsip göı·UlmUştür.
5) Bu ralcamın içinde 1.992 dUldeanın ta'miri ve 12 düklcanın yeniden inşası bedelleri de vardır.
6) Su çekmeıtte kullanılan 6 aded dolab'ın beygirlerinin maşrafları.
7> ·Bu rakam, iki yılın vasatisi alınarak bulunmuştur.
8) Bu rakamın bUyUk bir kısmı dUkkdn satın almak fçl.n sarfedilmiştir.
 294 ömer L. Barkan

·Bu suretle, daha büyük adette yolcuylı misafir edecek karvan-

saraylar, daha kalabalık bir yoksul zümresinin karnını doyurabi-
~ecek imaret mutfakları teşekkül edere,k imaretierin içtiıp.ai yardım
fonksiyonlan, durmadan inkişaf halinde bulunap. bir cem'iyyetin
-maddi ve manevi ihtiyaçlarına cevap :verebilecek şekilde, vüs'at ve
ehemmiyet k~zanmıştır.
Bu imaretlerden bir kısmının Darüşşifa tesisleriyle· }?.alka za-
manımızın poliklinik ve hastahane servislerini, devrin en salahiyet-
li tıp üstadlarının eliyle ve bedava olarak temin etmeieri; yüzler-
ce yetime maaş bağlamaları, bazı dul kadınları himayeleri altına
almaları, tercihan yetim. ve fakir çocuklarını akutmak üzere rnek-
. . ' .
tepler· açmaları.. gibi hizmetler ise, zamanları için hakikaten tak-
dire şayan ve m~essir içtimai yardım mevzularıdır.
. '
Bu tetkikimizde üzerinde aaha fazla durmak fırsatını bulama,.
dığımız bu hizmetler hakkında, tetkik mevzuumuz imaretiere ait
kayıtlaı:da tesadüf edilen bazı hususları kısaca hatırlatmak yerinde
olacaktır : ·
Tetkik e~tiğimiz imaretierin darüşşifalannda lcullanılan ilaç-
ların. nevi' ve milcdarları, bu darüşşifalara · ait masraf listelerinde
tefe:rruatlı bir şekilde kaydedilmiştir. Zamanın tıp bilgisi ve_tedavi
usulleri ile bu tesislerin yaptıkları hizmetin vüs'at ve ehemmiyeti
.hakkında. bir f,i kir edinmek için bu listelerin tetkiki şüphesiz, çok
faydalı olacaktır. ·
Darüşşifaya müracaat eden faki.r hastala~. zamanlarının en ··
hazık ve tecrübell doktorları; göz hastalıkları mütehassısları ve ~er­
rahlar tarafından muayene ve tedavi edilmekte ve bu il~çların en
pahalı ve iyilerinden ·faydalanabilmektedir. Hastahaneye yatır'ılan-
. lar da orada her türlü ilitimarnı görmekte, çamaşırları ve kendileri
yıkanmakta, türlü devalar, şerhetler ve kuvvet ilaçlah ile hastala-
rın şifa imkanları. sağlanmağa çalışılmaktadır. ·Ölenler için ·ihtiyar
edilen «teçhiz ve tek~in~> masraflan ·da bu hastalara gösterilen ili-
tirnamların son bir alametidir. Ha-stalıkları zamanında daha fazla·
yardıma ihtiyacı olan yoksul kişiler için üİnid ve teselli ·kaynağı
'bir sığınak va~ifesini gören darüşşifalann hakiki birer hayır ve
şefkat · müessesesi olarak vazifelerini gördüklerinde şüphe yoktur:

· Tetkik ettiğim~ imaretierin yaptıkları hayırlı işler arasında

· bir kıs,ım kimsesiz çocuklann yetiştirilmesi işini imaretierin kendi
 tmaret Sitelerinin Kuruluş ve !şle~i 295

üzerlerine alarak, hayatlarını kazanacak bir çağa gelinceye kadar,

yetimlere maaş bağlanması gibi hizmetler de vardır. .Ayasofya Vak-
fından maaş alan 200 ve E~e'deki Murad II. Darülhadisiıiden ma-
aş alan 40 yetimi bu husustaki teamiilleri~ bir misali olarak zik-
redebiliriz (BK. Tablo lO). Fatih İmareti Vakfiyesine nazaran ~ 2
bu yetimlerin seçilinesi işi ile İstanbul kadısl meşgul olacak ve
~ i'ta ve intiha Payitaht Kadısı Defterinde mukayyed ve mestftr»
bulunacaktır. Erkek veya kız, ana ve babası :tmlunmıyıin, 200 yeti_-
me tahsis edilecek maaş mikdarı ayda 3.000 akçeyi bulnlaktadır. ·
Aynı şekilde, içtimai mevki' s·a hibi . kocalarını kaybe~ş bazi
yoksul dul kadınları zarftret içine düşmekten korumak için hususi
tiıhsisat ayrılmış ve bu gibilerin hiZınetçilerini göndererek imaret-
de, eşraftan misafrrle:r için hazırlanacçı.k ·yemeklerden, istisnai ola-
rak faydalanmala:rı sağlanmıştır as. lmarete dahil tesisler içinde bu-
lunan ilk mektepte (ı:larutta'Iim'de)' vakfiyeye göre, yetimlerin
ve ancak y~timler bulunmadığı . takdirde, diğer fukara çocuklarının
okutturulması 43 şartının mevcut olniası da imaretierin yoksul ve
yetimleri·himayeye müteveccih faaliyetleriİlİn bir es·e ri telakki .edi-
lebilir. .
Tetkik mevzuumuz imaret nizamları . içinde, dikkati çeken bir
hususiyet de, Fatih İmareti Vakfiyesinde açıkça ifadesini bulmuş
olan bir anlayışa göre; vakıf hizmetlilerinin yekdiğerlerini ve vakıf
idaresini müşterek· ve karşılıklı kontrol esasının bidayette bu 'mü-
esse~elerde mevcut bulunuşudur. Bu usule göre; vakıfla alakalı bü-
tün vazifeliler sene sonunda, adeta bir umiımi heyet halinde içtima'
edip, viı.kfiyeyi beraberce okumaları ve sene içinde her şartm yerine
ğetirilmiş olup olmadığın müzakere etmeleridir 44 • Kend~lerine malı-

[42] ,S. 328. . . .

[43] «Mekteb'de bir· ...mu'alllm ta'~ oluna. Tıiki eytiim bulunuyor ise,
ta'lim-i eytam, bulunmaz ise, etfAl-i fukaı·a-yı müslimine ta'lime ikda.m eyle- .
yUb, mukabele-i hizmette killll yevmin 6. akçe vazifeye mutasarrıf oıa, s. 313.
[44] «basılı, rey-'i vakf-ı ııeriflerinden irtizak eden ihvan-ı 'mü'minin
heı· sene . tamd:mında cami'-i bari'lerinde icma! ve ittifak idiib Kitab-ı vakf_,
şerifleri 'ala riiüsi'Z-eşhad kıra'at olunmağla, cem!' huzzar işhad . olınub şera.it-i
mu'teberlerinde nev'-i kusı1r, yahud mürtezikadan birinden terk-i hizmet-i la-
zime sudı1r etse şart-ı şerifleri n'ayetine cümlesi sa'i ve medlül-i latifini mü- .
.ra'i olalar» (s. 351).
SUleymli.niye vaktiyesine göre, benzeri bir kontrol şekli imaret medr~se-
 296 .Öll)er L. Barkan

sus hususi bir statüye tabi olan ve idari-mali bakımdan muhta?'i-

yeti ha~z bulunan bu müesseselerin, kendi kendilerini kontrolü ba-
kımınd,an bu usullerin müessir o linası · icab eder. Diğer imaretlerıle
ay başlarında imaret vazifelilerine ve hafızlara ziy_afet vermek üze-
re ayrılmış. olan paralan da bu müesseselerin mensupları arasmda
müşterek menfaatler ve vazif~ birliği ruhunun beslenmesi için .dü-
" şünülmüş tedbirler olarak tetk.ik edebiliriz.

Bütün bu· tedbirlere rağmen, imaretierin kurulmalarına hakiıli

olan düşünce ve ruhu .k aybederek soysuzlaşmaları hadisesi, vakıf­
ların muhtariyeti prensibinin bir kenara itilerek b,:ıı müesseselere
devletin her gün dah.a fazla müdabalesi ve idare kaqrolarını me-
ı;nurlaştırması yoluyla oimuştur denilebilir. , '

·:
/

lerinde vazifeli müderrisler hey'etine verilmişti- : . «Her ay ba~ında medrese-i

ma'murelerinde müderris olan müdenisler imaret-i Amire'nin üzerine varup
aŞ!ın ve etme~ ahvalin. görüp tarıyk-ı ıslam ne ise ana müb~ir olalan.
{s. 77).