FatihSultanMehmedinlgiDuyduuKitaplarve

Ktphanesi

smailE.Ernsal(29Maysniversitesi)

Osmanlsultanlarnnhangikitaplarokuduklardaimamerakkonusu
olmutur.Yakndnemleilgili,belgevebilgibulmakmmknolmaktaysa
daXVI.XVII.asrlaraaitbukonudaokazbelgevebilgimevcuttur.Mesela
YavuzSultanSeliminMsrSeferisrasndaokuduuVassafTarihiniyolda
kaybettiiniveKahireyegidincebueseriistinsahettirdiinibiliyoruz.Hoca
Sadeddinbuolaydanbahsederkenyleder:

Birgicemiresbbykindenbirizulmetileyldegirkalmalaarab

gret itmi.Megerbirsandukkitapdahibilezyiolm.Birlatfhat

ileTarihiVassfolkitaplarniindeimi.MerhmPdihol

nshayamillerolupyoldaelenceleriimi.Vlideydr:Sarayhocas

varidi,Mevlnemseddindirlerdi...Sratihattbyleidikion

gndebirMushaferfyazaridi...Msrfetholundukdahocalar

HalimEfendiyebuyurdlarkiemseddinbizebirTarihiVassf

yazsun.1

XVI.AsrnsonlarndahazrlanmbirlistedeadbelirtilmeyenbirPadiahn
Mbeynkasrndakizthmyunhsrevnelerinemahsusolanktbi
nefsearasndaKanunnmeiBektaiyn,TezkiretuarliDerviSeh,
DvnTfl(bihattihi)gibikitapkaytlarvardr.

II.SeliminHazinedenaldkitaplarnkaydedildii982tarihlibir
belgedeehnme,DivanHfzgibikitaplarnadgemektevepadiahn
sancaktangetirdiiCmiDivannncildiyleilksayfastezhibliMesneviyi
aldbildirilmektedir.3

III.Mehmedindeokuduukitaplarlailgilibelgelermevcuttur.
Rebilevvel1012tarihlibirbelgedesadetlpdihDavudPaayatusunda
2

1 TcutTevrih,c.II,s.610.
2 TSA.D.8506
3 TSA.D.3261,s.3a.EmineFetvac,Saraynmgeleri:OsmanlSaraynn
GzyleResimliTarih,ev.NurettinelHseyn,stanbul2011,s.6970.

ikenistediicnklerleveyineDavudPaayatusundaikenistediiTrke
kitaplarnisimleriverilmektedir.4

TopkapSarayArivindekibirbelgede51115Cemazielahirinin
evastndadneminpadiahnnHasOdaHazinesineterifbuyurduklarnda
ihracolunupHaremierifeteslimolunaneyaarasndabirkaMushafve
EnmdndaRisletRiclullah,Tuhfetldb,dbHarb,Tercmei
Sadruera,altuncildlSultanOsmanMecmas,DivnMuhibbi,Kyafet
nmeveTefsirEbusSudgibieserlerinadlargemektedir.Aynbelgede
SrKtibiAliAakullarnaberyistimliHmynteslmolunanktb
imtenevviabalaltnda23kitabnisimleriverilmektedir.6
FatihSultanMehmedinokuduukitaplarlailgilibutrbelgeleresahip
deiliz. Ancak Fatihin ilgi duyduu ve muhtemelen bazlarn okuduu
kitaplarlailgiliolarakmuasrkaynaklardabazipularbulabilmekmmkn
olmaktadr.Fatihin,ArapaveFarsayanndaGrekevetalyancadabildii
nakl edilmektedir. Eski Yunan ve Romann kltr mirasyla da yakndan
ilgilendii ve bu dillerde yazlm baz eserleri hem ktphanesine
kazandrmakhemdetercmeettirmekiinbazteebbslerdebulunduunu
biliyoruz.7 14601480tarihleriarasndaSaraydaGrekeeserleriistinsaheden
katipler 16 Greke eseri kopye etmilerdi. Saray Ktphanesi hakknda
nemli bir eser yazm olan Deisman Fatihin stanbulda dou ve Bat
kltrn bir araya getirme misyonunu stlendiini sylemektedir. 8 Saray
Ktphanesinde bir ksm muhtemelen Bizanstan kalan yazmalar arasnda
FtihSultanMehmedineitliyollarlaedindiiGreke,Latincevetalyanca
yazmalar da yer almaktayd. Mesela Dubrovnik Arivinde yer alan bir
belgeden Ftihin veziri azam Mahmud Paa vastasyla getirtilen kitaba
teekkr ettiini ve lo marilio sopra lo poe lo quarto Tadeus itilis adl

4 TSA.E.861/5.Bubelgeninneriiinbkz:smailE.Ernsal,
KtphaneciliklelgiliOsmanlcaMetinlerveBelgelerI,stanbul1982,s.
362363.
5 TSA.D.2402,s.2a.
6 TSA.D.2402,s.2b.
7 FatihinemriyleGrekedenArapayatercmeedilenbazkitaplariin
bkz:MariaMavroudi,TranslationsFromGreekintoArabicattheCourtof
MehmedtheConqueror,TheByzantineCourt:SourceofPowerandCulture,
PapersFromTheSecondInternationalSevgiGnlByzantineStudies
Symposium,KoUniversityPress2013,s.195207.
8 Vryonis,ByzantineConstantinopleandOttomanIstanbul,TheOttoman
CityandItsParts,UrbanStructureandSocialOrder,yaynahaz.IreneA.
Bierman,RifaatA.AbouElHaj,NewYork1991,s.39.

dier bir kitabn da bulunup gnderilmesini istediini renmekteyiz. 9

Batlamyusun Corafyasnn (Geography) talyanca tercmesinin bir nshas
mtercimitarafndanFatihegnderilmiti.10
DiertaraftanFatihslamdinininvekltrnnennemlikaynaklarn
Saray Ktphanesine kazandrmak iin de byk gayret sarf etmi ve fethi
mteakip ilk yaplan binalardan biri Beyazddaki Eski Sarayda bir
ktphane oluturmutur. II. Mehmedin Manisadan Edirne sarayna
gtrd kitaplarn Eski Sarayn tamamlanmasndan sonra buraya nakl
edildii bilinmektedir11. Fetihden sonra stanbulda ilk kurulan ktphne
olan bu saray ktphnesi daha sonra Yeni Saraya tanmtr12. Belgelerde
vekaynaklardabukitaplarnmuhafazaedildikleriyerbelirtilirkengenellikle
hazineszckullanlr.yleanlalyorkihazineszciindekitaplarn
ve kymetli eyann bulunduu bir mekna iaret etmektedir. Nitekim III.
Ahmedin Topkap Saraynda yaptrd ktphanenin koleksiyonunun
olumasn belirten baz belgelerde Bodrum hazinesinden ihrac olunup
...hfzktbeteslimedilenkitaplar,mevcudhazinedenHazineOdasna
vakfolmakiinteslimolunankitaplar13 gibiifadeleringemesidebugr
kuvvetlendirmektedir.
Sarayda teekkl eden bu ktphanenin kendine mahsus bir alan
olmaldr. Safer 915/Haziran 1509 ylna ait bir muhasebe defterinde buna
iaretedenbirkaytmevcuttur:BecihetiperdeiKitbhnederEndern14
bal altnda Enderunda kitapln perdelerinin tamiri iin kullanlan
kumalarnisimleriverilmitir.
Kaynaklardan ve baz belgelerden devrin nl limlerinden Molla
Ltfinin bir sre bu ktphnede hfz ktb olarak altn

10
11

12

13
14

Bkz: Ciro Truhelka, Dubrovnik Arivinde Trkslm Vesikalar,

stanbulEnstitsDergisi,c.I(stanbul1955),s.5152.
MariaMavroudi,a.g.m.s.199.
smail Baykal, Ftih Sultan Mehmedin Husus Ktphnesi ve
Kitaplar, Vakflar Dergisi IV (1958), s. 77; A. Sheyl nver, Edirnede
FtihinCihannmKasr,stanbul1953,s.1213.
Belgelerde ve kaynaklarda bu kitaplarn muhafaza edildikleri yer
belirtilirken genellikle hazine szc kullanlr. Muhakkak ki saray
iindekitaplarnbulunduubirmeknmevcuttu.Safer915/Haziran1509
ylna ait bir muhasebe defterinde buna iaret eden bir kayt mevcuttur:
BecihetiperdeiKitbhnederEndern.BOA.KepeciMteferrik7412,
s.11.
TSA.D.2362/12,s.3a3b.(Muharrem1131).
BOA.KepeciMteferrik7412,s.11.
3

renmekteyiz15. Fatih zaman zaman bu ktphaneye gidip kitap okuyor

olmal ki Tezkireci Sehi (l.1548), bu ktphanede, Molla Ltfi ile Fatihin
arasndaylebirhadisenincereyanettiininakleder:
Rivyet iderler ki bir gn Sultan Mehmed bir kitab murad idinb
kitabhaneye gelmi. Molla Ltfiye hitab idb bana ol kitab alver
diy emreyledi. Kitab bir ykseck yirde bulnub eli kitaba irmedi.
Kitablarnindeyirdebirmermerpresitayaturm.MevlnLtfi
ol taa basub kitab alub Padiah eline vireyin dimiiken Sultan
Mehmed merhum incinb hay neyledn ol ta sa aleyhisselam
mevlididr, o ta stine domdur didi. Molla Ltfi dahi nesne
dimeybkitabhanedehizmetinemegulolubhizmetiderkenkitablar
stine rtlmi bir khne bez presin grr. Gveler yemi, delk
delk eylemi st kapkara toz olm yatur. Nazkligile ol beze iki
elinn parma ucyla edeb ve ihtiram birle yapub ol bezi getrb
izz u ikrm uslubunda Sultan Mehmedin oturduu yirde dizi
stine kor. Sultan Mehmed bun gricek bihuzur olub bun benm
stmeneyegetrdndiyicekMollaLtfidevletlPadiahneyebi
huzur olursuz. Bu bez sa Peygamberin biigi bezidr diy cevab
virdi.16
Fatih dneminde Sarayda oluan ktphane Fatihin ilgi duyduu
eserlerle ilgili ba vurabileceimiz en nemli kaynaktr. Bu ktphanenin
Ftih devrinde mevcut kitap says hakknda bir bilgimiz yoktur. Ancak bu
ktphnenin II. Byezid devrinde 908 (1502) tarihinde hazrlanm
katalounda 5.700 cilt iinde 7.200 eserin knyelerinin verildii gz nne
alnacak olunursa 17 Ftih dneminde de saray ktphnesinin olduka
zengin olduu sylenebilir. II. Bayezidin emri zerine hazrlanan ve 340
yapraktan oluan bu katalog, ilk sayfasnda Kitbulktb, Defterl
ktb diye adlandrlmtr. Her ne kadar katalou hazrlayan ismini

15 TSA.E.6345;akaiks.107,169.ttifakSultanMuhammedHan,hiznei
ktbneemnbirehliilmistedi.Anlar[SinanPaa]dahiMonlaLtfiyi
sevkidpgerekkendlervegerekMonlaLtfioltariklektbinefseye
destres buld. Gelibolulu Mustafa l, KnhlAhbr, Ftih Sultan
MehmedDevri14511481,c.II,hazrlayanM.Hdientrk,Ankara2003,
s. 202. Molla Ltfi, erh RisletlUlmieriyye velArabiyye (Beyrut
1994, s. 79) adl eserinde Uzun Hasan, Tokat yamaladnda Ftihin
ktphanesinde hfz ktp olarak grev yapmakta olduunu
sylemektedir.
16 HetBehit,yaynlayanGnayKut,Harvard1978,s.40ab.
17 Marth, Mikls, The Library of Sultan Bayezid II, IranoTurkic Cultural
Contacts,yaynahaz:EvaM.Jeremis(Piliscsaba,2003),s.112.

eserinin zerinde belirtmemise de , kataloglanan eserler arasnda birka

eserinknyesiniverirkenkendisindenbuktphaneninhfzktbAtufi
eklinde bahsetmitir. 18 Bu kayttan anlaldna gre, bu katalog II.
Bayezdin Saray Ktphanesinde grevli Atf adl bir ahs tarafndan
hazrlanmtr.akaiknnumaniyyedeII.Bayezddnemilemsarasnda
AtfdiyebilinenHayreddinHzrn,saraydakihizmetlilerinhocasolduu,
hadis, tefsir ve tb sahasnda eserleri bulunduu, baz camilerde vaaz ettii
belirtilirse de, onun Saray Ktphanesinde hfz ktblk yaptndan
bahsedilmez. 19 Ancak II. Byezd dnemine it bir inmt mecmuasnda
hfzktbvevizAtfyeeitlivesilelerleverileninmlarbelirtilmitir.20
Bilindii gibi stanbulun fethinden sonra yararlk gsteren merya ve baz
tarikat erbabna da Bizanstan kalma evler tahsis edilmitir.21 926 Muharrem
(1519 Aralk) tarihinde hazrlanan Ayasofya vakflarnn mukataa defterinde
vizAtfyedeikievtahsisedildiinedirbirkakaytmevcuttur.22
Bu katalog, erken bir dnemde, XVI. Asrn balarnda Osmanl
Sarayndamevcutkitaplarnlistesinivermesibakmndankltrtarihimizin,
zellikle de edebiyat tarihimizin baz noktalarn aydnlatmada nemli
katklarsalamaktadr.Katalogda,Arapa,FarsaveTrkeeserleryannda
Dou Trkesiyle yazlm eserler de yer almaktadr. Gnmze ulamayan
biok eserin de katalogda yer ald grlmektedir. Katalogda Dvnu
LugtitTrknbirnshasnnbulunmasdailgindir.Atfkatalounlugat
lereayrdblmndeMukaddimetlEdebinnshasnverdiktensonra,

18
KitabuRavdlnsanfitTbbinNebevveRisletZuhrilAtnfit

TbbinNebevveRisletHfzilEbdnfittbkllihbitTrkiyyetil

manzmemintelftadafilibdelAtfelhdimliktbilhiznetil

miretisSultnByezdHniyye,fimcelledinvhid.DefterlKtb,

s.151.
19
akaiknnumaniyye,s.416417.
20
Bkz.BelediyeKtphanesi(AtatrkKitapl),Mc.O.71,s.24,40ve449:

F16Cemzielhir,sene909.MevlnAtfhfzktbkikitbdde

bud.Nakdiye:2.000,Cbbeanmurabba,buka,sevb.;F15

Ramazan,sene909.MevlnAtf,viz.3000;Fi5Rebilhir,sene

918.MevlnAtfvizkitelfihodverd.3.000.
909tarihliilkkayttaAtfdenhfzktb,ikincikayttaisevizdiye

bahsedildiinegreAtfkataloutemizeektiktenksabirsresonra

saraydakigrevindenayrlmolmaldr.
21
ehabeddinTekinda,stanbuluntarihtoporafyasilealkalvakfve

tahrirdefterleri,VI.TrkTarihKongresi,Ankara,1967,s.308.
22
AyasofyaVakflarTahrirDefteri,stanbulBelediyeKtphanesi

(AtatrkKitapl),Mc.O.64,varak106b,109b,242b.

Dvnu LugtitTrkn 1. cildinin ktphanede mevcut olduunu yle

belirtir:
Elmcelledlevvel min Kitbu Dvni LuatitTrk fillutitTr
kiyye(s.298).
Katalogdaki bu kayt ortaya cevaplandrlmas gereken baz sorular
karmaktadr.HereydennceSarayKtphanesindebirzamanlarmevcut
olan bu nshann bugn elimizde mevcut olan Ali Emir nshas olup
olmad sorusuna cevap aramamz gerekecektir. Saray Ktphanesinden
zaman zaman eitli vesilelerle baz kitaplarn karld, hediye edildii
hatta satld bilinen bir gerektir. 23 Ali Emir nshasnn sahaflara geli
hikyesini hatrlarsak bu nshann pekl Mliye Nzr Nazif Paaya24
hediyeedilminshaolduunuveonundayanndaalanemektarlarndan
birine vermi olmasnn mmkn olabileceini kabul edebiliriz. 25 Bu
durumdacevaplandrlmasgerekendierbirsoruortayakmaktadr.Atf
niinSarayKtphanesindekinshayaDvnuLugtitTrknbirincicildi
demektedir. Byle bir kayd neye dayanarak yapmtr. Eer bu nsha Ali
EmirnshasysanedenAliEmirnshasndabirincicildolduunugsteren
herhangibirkaytyoktur.Acababunshada,birincicildolduunugsteren

23 Bukonudagenibilgiiinbkz:smailE.Ernsal,OsmanllardaSahhaflk

veSahhaflar,TimaYaynlar,stanbul2014,s.99108.
24 AhmetNazifPaa21Safer1310(1892)10Zilkade1323(1904)yllar

arasndakereMaliyeNezaretindebulunmutur.NazifPaa;

mutalaaypeksever,aynzamandakitapmeraklsbirzatidi.Zamannn

bazbykleriveokumamerakllargibinshasnadirvehatvetezhibi

gzelkitaplarsatnalr,bunlarniyimuhafazasnaitinaeylerdi.ilesinin

zaruretyzndensatmakmecburiyetindekalarakAliEmiriEfendi

tarafndansatnalnmvesonradanMaarifNezaretincebastrlmolan

(DvnLgatittrk)adlkymetlikitabnmerhumunmetrktarasnda

zuhuretmesibunadelaleteyler.M.Z.Pakaln,MaliyeTekilatTarihi

(14421930),c.4,Ankara,1978,s.6365.
25 KilisliRifat,AliEmiriEfendidennakleneserinsahaflaragelihikayesini

yleanlatr:detimvechilehaftadaiki,kereSahaflararsnaurar,

yenibireyvarmdiyekitaplarasorarm;dndeuradm.Kitap

BurhanBeyindkkanndaoturdum.Bireyvarm?dedim.Kitap:

Birkitapvaramasahibiotuzliraistiyor.Sordumsahibikimdir?

Dedim.Cevabendediki:Yalcabirhanmdr,eskiMaliyeNzrNazif

BeyinmensubatndanPaa,bukitabonaverirken:Bakasanabir

kitapveriyorum.yisakla!Skldnzamankitaplaragtr.Altnpara

otuzliraeder,aayaverme!demi.tebuotuzlirakadnnkulanda

kpeolmu.KilisliRifatBilge,DvnLgatitTrkveEmirEfendi,

TrkKltr,c.VII,no.88(Ankara,1970),s.23.

birkaydnmevcutolduufevidkaytlarnierenbirsayfavarddabusayfa
koptu veya koparld m? Saray Ktphanesi koleksiyonunda bulunan
kitaplarda genellikle mevcut olan padiah mhrleri ve saym kaytlar bu
nshadanedenmevcutdeildir.
Busorularatatminedicibircevapbulmamzmmknolmadndanya
Saray ktphanesi nshasnn Nazif Paann veresesinden satn alnan Ali
Emir nshas olduunu ve bir ekilde eserin Saray Ktphanesinde
bulunuuyla ilgili kaytlarn yok olduunu kabul edeceiz veya Saray
Ktphanesinde bir zamanlar Dvnu LugtitTrkn birinci cildinin
mevcutolduunuvesonradanbunshannkaybolduunudneceiz.26
Saray ktphnesinde slm yazmalar dnda Greke, Latince,
Ermenice, Sryanice, talyanca ve branice yazlm yazma eserler de
mevcuttu. Saray Ktphanesinin XVI. asrn balarndaki durumunu
aksettirenbirbatlseyyahngzlemleridebuhususudorulamaktadr:

Sarayda iki byk ktphane vardr. Biri hizmetilerin ve

iolanlarnnyaadblmnarkasndakiSaraymensuplarnaak
olan byk ktphane, dieri de Sultann yatak odasnn yannda
daha gizemli olan dier bir ktphanedir. Bu ikincisi en mehur
olandr.[Burada]kristalcamlkapaklarolanikidolapdaSultannsk
skokuduuikidzineminyatrlkitapvardr...Budolaplardafarkl
dillerdeki kitaplar ok gzeldir. zellikle de Byk Konstantinin
ktphanesinden gelen 120 aded, iki metre civarnda eninde ve
metre boyunda, inceliinden dolay ipek gibi gzken parmen
zerinealtnlayazlmgmmahfazalncilveTevratlar.27

26
KtipelebininKefzZnnda(c.I,st.808)bahsettiinshanndabu

nshalardanfarklbirnshaolupolmaddacevaplanmasgerekenbir

sorudur.BilindiigibiKtipelebibueseretahsisettiiksaparagrafta

eserinbalangcmlesinivermektevemuhtevasndanksaca

bahsetmektedir.Ktipelebininbubilgiyiverebilmesiiineserigrm

olmasgerekir.SarayKtphanesindenyararlanmasmmkn

olmadnagreKtipelebi,bugnelimizdemevcutolmayanbakabir

nshaygrmolmaldr.KatalouhazrlayanAtufi,baakoyduu

kurallardahereserinisminin,kitabnzerindeveyamklebindeyazld

ekildekaydedildiinisylyor.OhaldeAtufiningrdnshann

zerindeeserin1.cildolduuyazlmaktayd.AliEmirnshasndabyle

birnotyoktur.
27
RelationediConstantinopoliedelGranTurco,BodleianLibrary,Oxford,Ms.

Rawl.D.499.AndreiPippidi,VisionsoftheOttomanWorldinRenaissance,

London2012,s.126,232dennaklen.

XVI.AsrdahazrlananbirlistedeounluuGrekeolmakzereSaray
ktphnesinde 120 slm olmayan yazma eser bulunduu belirtilmitir.28
Bizanstan kalma eserlerin Saray ktphnesine intikal ettii varsaymyla
XVII.asrnilkyarsndanbalyarakbatlaratrmaclar,Rnesansdnemine
it baz eserleri gn na karma midiyle bu ktphneye nfz etmek
iin eitli teebbslerde bulunmularsa da 29 uzun sre pek de baarl
olamamlardr. XVIII. yzyln sonlarnda stanbulda bulunan G. Toderini
buhususuyledilegetirir:

SarayktphanesibugnedekAvrupannilimdnyasasndanbir
sr olarak kalmt. Seyyahlar ondan sz etmi, alma odalarnda
kitaplarnn ortasnda rahat rahat oturup, hakikatten uzak, masallarla
dolu seyahatnamelere dayanan limler de hakknda fikir
yrtmlerdi.FransakralnnktphanesineYunancayazmalarsatn
almakzere1728insonunadorustanbulagelenBapapazSevinbu
eriilmez mabede asla giremedi...Bu ktphaneyi grebilmek iin
yapmadmkalmad;amakurduumoncahayalinvesonugelmeyen
vaatlerinardndan,umutlarmsnd.30

AncakXIX.yzyldabazbatlbilimadamlarnnSarayKtphanesine
nfuzetmelerimmknolabilmitir.31

28 Speros Vryonis, Byzantine Constantinople and Ottoman Istanbul, The

Ottoman City and Its Parts, Urban Structure and Social Order, yayna haz.
IreneA.Bierman,RifaatA.AbouElHaj,NewYork1991,s.3740.Ftih
Sultan Mehmedin saray ktphnesine Batdan getirttii ve yazdrtt
dier baz eserler iin bkz: J. Raby, East and West in Mehmed the
ConquerorsLibrary,BulletinduBibliophile,3,Paris1987,s.297321.Saray
ktphnesi iin ayrca bkz: Emil Jacobs, Untersuchungen zur Geschichte
derBibliothekimSeraizuKonstantinopel,Heidelberg1919.
29 LoukiaDroulia,LesFoyersdeCultureenGrcePendantlaDomination
Ottomana: Les Cas des Bibliothques, Le Livre dans le Socits Pr
Industrielles,Athnes1982,s.195;JulianRaby,MehmedtheConquerors
GreekScriptorium,DumbartonOaksPapers,c.37(1983),s.1516.Ahmed
Sibin de bu konuda erken tarihli olduka ilgin bir yazs vardr:
Saray hmyunda Vizantiyus Ktphanesi, Serveti Fnn, c. 46, no.
1183, s. 302304. Bu makalenin metni Latin harfleriyle u almada
verilmitir: Hasan Kaya, Serveti Fnn Dergisi, Baslmam Yksek
LisansTezi,Cumhuriyetniversitesi,Sivas2002,s.547552.
30
GiambattistaToderini,TrklerinYazlKltr(TrklerinEdebiyat),ev.

AliBerktay,stanbul2012,s.145146.
31
BuhusustabaarlolanlardanbiriConstantinvonTischendorftu(1815

1874).KrmSavandansonrastanbuldaRuselisiolanAlexander

LobanovRostovskiininyardmylaSarayKtphanesinegirebilmive

KritoboulosunCritobuliImbriotaeHistoriae(ed.D.R.Reinsch,Berlin

NewYork,1983) eserinibulmutu.MacarBilimlerAkademiside

stanbula,SarayKtphanesinegetirildiisylenenMacarkral

MathiasCorvinusun(14431490)efsanevktphanesinibulmakiinbir

heyetgndermiti.Bkz:JohannStrauss,TheMilletsandtheOttoman

Language,DieWeltdesIslam,c.35/2,1995,s.245.