Oytun Ayberk Fırat

2502210304

Aynî (1361-1451)

Müellifin Hayatı

Tam adı Mahmûd b. Ahmed b.Mûsâ b. Ahmed b. Hüseyin b. Yûsuf b. Mahmud el-
Bedr Ebû Muhammed Ebu’s Senâ b. Şihâb el-Halebî el-Aynî olan müellif, Aynî ismiyle
tanınmaktadır. Türk kökenli yazarın dedesi Şerafüddîn Ankara’lı idi. Onun ailesi önce Halep
şehrine ardından Gaziantep’e yerleşmişti.1

Müverrih, 1361’de (762) Gaziantep’te doğmuş ve kentteki önemli meşhur hocalardan

da tahsil görmüştü. Edip, fıkıh konusunda aldığı icâzet akabinde şehrin kadılığını yapmıştı.
Aynî bundan sonra ise Halep’e gitmiş ve orada eğitimine devam etmişti. Kendini İslâmî
ilimlerde yetiştirdikten sonra memleketine dönmüş ve ardından da hacca gitmişti. Bu
yolculuğu esnasında Şam’a ve Kudüs’e de uğramıştı. Ancak Berkûkiyye Medresesi’nin hocası
olan Sîrâmî (ö. 790/1388) ile tanışan Aynî, ondan çok etkilenmiş ve bu yüzünden Mısır’a
yerleşmişti. Müellif, burada bulunan Berkûkiyye, Müeyyediyye, Mahmûdiyye, Şeyhûniyye
gibi dönemin ünlü medreselerinde hocalık yapmıştı. Bununla birlikte evkâf nazırlığı ile
Hanefîlerin kadılığını da îfâ etmişti. Ancak 1449 yılında bütün görevlerinden alındı. Bundan
sonraki yaşamını zorluklar içinde geçiren Aynî, 28 Aralık 1451 (4 Zilhicce 855) tarihinde
vefat etti ve Mısır’a defnedildi.2

Eserleri

Aynî, tahsil gördüğü alanlarda çalışmalar yapmış ve bunun sonucunda fıkıh, hadis, dil
alanlarında yetkinliğini kanıtlayan birçok eseri kaleme almıştır. 3 Ancak o, daha çok tarih
konusundaki yetkinliği ile bilinmektedir. Hatta müellif, mezkûr ilmi savunan bir fetva vermiş
ve bu yazı Fuad Seyyid tarafından neşredilmiştir.4
1
Talat Sakallı, Bedruddin Aynî (Hayat, Eserleri ve İlmî Şahsiyeti), Ankara 1995, s. 17.
2
Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 217; George Marçais, “al-
ʿAynī”, EI2, I, 790-791; Ali Osman Koçkuzu, “Aynî”, DİA, IV, 271.
3
Sakallı, a.g.e., s. 71-73.
4
Şeşen, a.g.e, s. 218.

1
 Memlûk Devleti tarihçisi olan Aynî, bu alanda ‛Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân
adlı eserinin dışında et-Târîhu’l-Bedr fî Evsâfi Ehli’l-Asr, Târîhü’l-Ekâsire, Târîhü’l-Bedr,
Muhtasaru Târîhi Dimaşk, Muhtasaru Vefeyâti’l-‛Ayân, Havâdisu’d-Duhûr fî Mede’l-Eyyâmi
ve’ş-Şuhûr gibi kitapları da kaleme almıştır.5 Fakat müverrihin ‛Ikdu’l-Cumân ismini taşıyan
kaynağının haricindeki telifleri ileride de bahsedileceği üzere özet mahiyetindeki
çalışmalardır. Bununla birlikte yazarın eserleri, Memlûk dönemi tarihçiliğinde olduğu gibi
genel bir vekâyiname yazma anlayışı doğrultusunda kaleme alınmıştır.6

‛Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân

Aynî’nin tarih alanındaki en meşhur eseri ‛Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân

(İnsanlık Tarihinde İnci Gerdanlık) adlı vekayinâmesidir. Bu eser, Seyfeddin Berkuk (1382-
1390), Nasıruddin Ferec (1390-1398), el-Müeyyed (1412-1421), Seyfüddin Tatar (1421),
Seyfüddin Barsbay (1421-1438) ve ez-Zahir Seyfüddin Çakmak (1438-1453) devirleri için
çağdaş bir kaynaktır.7

Daha önceden belirtildiği üzere genel bir tarih mahiyetinde kaleme alınan eserde o
sene içinde olan hadiseler anlatılmıştır. Fakat ‛Ikdu’l-Cumân’daki XIV. asır öncesine ait
bilgilerin kaynağı, daha önceden yaşamış olan tarihçilerden olduğu gibi yapılan nakillere
dayanmaktadır.8

‛Ikdu’l-Cumân kronolojik olarak yaratılıştan itibaren 1446 (850) senesine kadar olan
zaman dilimini ihtiva etmektedir. Aynî, eserinin giriş bölümünde, başlangıçtan itibaren 1402
(805) yılına kadar yazdığını ancak daha sonradan eserini tashih edip her şeyi ayrıntıları ile
anlatmaya karar verdiğini anlatmıştır. Dolayısıyla müellif, muhtasar metnini mufassal bir
kaynağa dönüştürdüğü anlaşılmaktadır. ‛Ikdu’l-Cumân’ın ilk bölümü bir mukaddimeden
ibarettir. Kaynaktaki ikinci sırada ise hicrî birinci asra kadar meydana gelen olaylardan,
göklerin ve diğer varlıkların yaratılışından bahsedilmiştir. Aynî daha sonra ise insan ırkları
hakkında izahlı bilgiler vermiştir. Bu satırların devamında ise ilk insan ve peygamber olan Hz.
Adem’in yaratılışı ve çocuklarının mücadeleleri zikredilmiştir. Ayrıca eserde diğer
peygamberlerin hayatları da kronolojiye uygun şekilde nakledilmiştir.9

5
Gösterilen yer.
6
Donald Presgrave Little, An Introduction to Mamlūk Historiography, Wiesbaden 1970, s. 80-81.
7
Sakallı, a.g.e., s. 78.
8
Şeşen, a.g.e., s. 218.
9
Sakallı, a.g.e., s. 73-75.

2
 Kaynağın geri kalan kısımları ise İslâm ve Müslümanlar tarafından tesis edilen
devletlere ayrılmıştır. Burada Hz. Muhammed’in hayatı, Emevîler, Abbâsîler ile Kuzey
Afrika, Mısır, Hicaz, İran, Maveraünnehr ve Anadolu’da kurulmuş İslâm ülkeleri hakkında
geniş bilgiler mevcuttur. Diğer yandan ‛Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân’da Bizans
İmparatorluğu ve diğer Batı ülkelerine de yer ayrılmıştır. Fakat bu tür nakiller oldukça kısadır.
Bu şekilde devam eden eser, daha önceden de belirtildiği üzere 1446 (850) senesi hadiseleri
ile son bulur.10

Öte yandan kitapta Türk kavimleri hakkında kıymetli bilgiler mevcuttur. Hatta Aynî
bu noktada Kaşgarlı Mahmud’un meşhur eseri Dîvânü lugāti’t-Türk’ten de yararlanmıştır.
Aynı zamanda müellifin metni, XV. asırdaki Anadolu beylikleri hakkında değerli muhteva
içermektedir. Yazar, Melik Müeyyed tarafından Türkçe bilmesinden ötürü Karamanoğulları
Beyliği’ne elçi olarak da gönderilmişti.11 Dolayısıyla kitapta Anadolu’ya dair yer alan kayıtlar
müverrihin bizzat gördüğü olaylara dayanmaktadır. Kâzım Yaşar Kopraman, ‛Ikdu’l-Cumân
fî Târîhi Ehli’z-Zamân’da geçen nakillerden hareketle bir doktora tezi hazırlamıştır. 12 Bunun
yanında eser, Şehabeddin Tekindağ’ın Batı Anadolu hakkındaki araştırmasının en önemli
kaynaklarından biridir.13 Diğer yandan kaynakta yer alan Osmanlı Devleti hakkındaki kayıtlar
ise Âdile Âbidin tarafından tetkik edilmiştir.14

Lâkin eser tam olarak neşredilmemiştir. Ancak kitabın farklı kısımları Muhammed
Muhammed Emîn ile Abdürrâzık et-Tantâvî el-Karmût tarafından yayımlanmıştır. 15‛Ikdu’l-
Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân iki kez farklı zamanlarda özetlenmiştir. Aynî ve kardeşi
Şihabüddin Ahmed’in birlikte ihtisar ettiği eser, Tarihu’ş-Şihâbî ismiyle de bilinmektedir. Öte
yandan müellifin kendisi de bizzat mufassal metinlerini, üç cilt olarak Tarihu’l-Bedr fi Evsâfı
Ehli’l-Asr adıyla kısaltmıştır. Ayrıca mezkûr kitaplarda, büyük eserde bulunmayan bazı
önemli bilgiler bulunmaktadır.16 Kitap, III. Ahmed devrinde 1725’te padişahın emriyle

10
Sakallı, a.g.e., s. 75-76.
11
Sakallı, a.g.e., s. 76-77.
12
Yaşar Kopraman, el-Aynî’nin İkdü’l-cümân’ında XV. Yüzyıla Ait Anadolu Tarihi ile İlgili Kayıtlar,
Ankara Üniversitesi/Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1971.
13
Şehabeddin Tekindağ, XIII-XV. Asır Cenûbi Anadolu Tarihine Ait Bir Tedkik, İstanbul Üniversitesi,
Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1947, s. 9 vd.
14
Âdile Âbidin, “Aynî’nin Ikdülcuman Fi Tarihi Ehlizzeman Adlı Tarihinde Osmanlılara Ait Verilen Malûmatın
Tetkiki”, Tarih Semineri Dergisi, II (1938), s. 109-215.
15
Koçkuzu, a.g.e., IV, 272.
16
Sakallı, a.g.e., s. 77.

3
kurulan büyük bir komisyon tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir.17 Ancak bu noktada
Âdile Âbidin sözü geçen çevirinin Arapça metne göre eksik olduğunu dile getirir.18

Bununla birlikte minyatürle süslenmiş olan çeviri hakkında Ali Nihat Kundak
tarafından bir doktora tezi de hazırlanmıştır.19

‛Ikdu’l-Cumân fî Târîhi Ehli’z-Zamân’da Haçlılar

Kitaptaki Haçlılar ile alakalı bazı bölümler B. de Meynard tarafından Recueil des
Historiens des Croisades adlı külliyatın içinde Fransızca tercümeleri ile neşredilmiştir. Bu
hususta bilgi veren Işın Demirkent; mezkûr tercümenin 1226 ile 1274 seneleri arasında
Eyyûbîler ve Memlûklerin, Haçlılar ile olan ilişkilerini kapsadığını yazmıştır.20

BİBLİYOGRAFYA

17
M. Münir Aktepe, “Damad İbrahim Paşa”, DİA, VIII, 443.
18
Âbidin, a.g.m., s. 114.
19
Ali Nihat Kundak, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yıldızlar ve Burçlar: Tercüme-i 'İkdü'l-cümân
fî târîh-i ehli'z-zamân Nüshalarının Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2011.
20
Işın Demirkent, “Haçlı Seferleri Kaynaklarının Büyük Külliyatı: Recueil des Historiens des Croisades I
Doğulu Tarihçiler [Kitap Tanıtımı]”, Belleten, 244 (2001), s. 870, 872-873.

4
Âbidin, Âdile: “Aynî’nin Ikdülcuman Fi Tarihi Ehlizzeman Adlı Tarihinde Osmanlılara Ait
Verilen Malûmatın Tetkiki”, Tarih Semineri Dergisi, II (1938), s. 109-215.

Aktepe, M. Münir: “Damad İbrahim Paşa”, DİA, VIII, 441-443.

Demirkent, Işın: “Haçlı Seferleri Kaynaklarının Büyük Külliyatı: Recueil des Historiens des
Croisades I Doğulu Tarihçiler [Kitap Tanıtımı]”, Belleten, 244 (2001), s. 921-958.

Koçkuzu, Ali Osman: “Aynî”, DİA, IV, 271-271.

Kopraman, Yaşar: el-Aynî’nin İkdü’l-cümân’ında XV. Yüzyıla Ait Anadolu Tarihi ile
İlgili Kayıtlar, Ankara Üniversitesi/Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, (Yayımlanmamış
Doktora Tezi), Ankara 1971.

Kundak, Ali Nihat: XVIII. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yıldızlar ve Burçlar: Tercüme-
i 'İkdü'l-cümân fî târîh-i ehli'z-zamân Nüshalarının Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel
Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul
2011.

Little, Donald Presgrave: An Introduction to Mamlūk Historiography, Wiesbaden 1970.

Marçais, George: “al-ʿAynī”, EI2, I, 790-791.

Sakallı, Talat: Bedruddin Aynî (Hayat, Eserleri ve İlmî Şahsiyeti), Ankara 1995.

Şeşen, Ramazan: Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.

Tekindağ, Şehabeddin: XIII-XV. Asır Cenûbi Anadolu Tarihine Ait Bir Tedkik, İstanbul
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul
1947.