e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.

com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

BNL-EZRAK VE ESER MEYYFRKN VE MD TARH ZERNE

TRKYEDE YAPILAN ALIMALAR IIINDA BR DEERLENDRME1

Ercan GM
Mardin Artuklu niversitesi

zet:
Hicri 510-577/ Miladi 1117-1181 yllar arasnda yaam ve tam ad Ahmed b.
Yusuf b. Ali b. Ezrak olan bnl-Ezrak, bugnk Diyarbakr ilinin Silvan ilesinde
yaamtr. Memleketini ve tarih ilmini ok sevdiini eserinden rendiimiz bn'lEzrak, bu motivasyon ile Tarihl Meyyafarikn ve midi kaleme almtr.
Eser XII. yzyla kadar olan blge tarihi iin esiz bir kaynaktr. Bizzat
gzlemlerine ve kendinden nce eser veren slam tarihileri ve corafyaclarna dayanan
bnl-Ezrak, eserini kimseye sunma gayreti iinde olmamtr. Bu zellik esere ayrca
kymet katmaktadr.
Eserin Mervaniler ve Artuklular blm Trkeye evrilmi olup dier
blmleri evrilmeyi beklemektedir.
Anahtar Kelimeler: bnl-Ezrak, Meyyafrikn, Amid, Mervaniler, Artuklular.
AN
APPRAISEMENT
ON IBNUL-EZRAK
AND
HIS
WORK
"MAYYAFARKIN AND AMID HISTORY IN THE LIGHT OF THE STUDIES
MADE IN TURKEY
Abstract:
Ibnul-Ezrak whose full name was Ahmed bin Yusuf bin Ali bin Ezrak lived in
Silvan the town of Diyarbakr between 1117-1181 acording to the Gregoarian Calendar
and between 510-577 in Muslim Calendar.
Ibnul-Ezrak from whose work we conclude from that he loved history and his
country wrote Tarihul Meyyafarikn ve Amid.
The work had been an unequalled resource for the history of the region until the
12th century. He based his work on observation and the previous slam historians and
geographers but he didnt intend to present his work to anybody, which makes the work
more valuable.

Bu makalenin zeti 25-27 Nisan 2008 tarihinde Uluslararas Silvan Sempozyumu nda bildiri olarak
sunulmutur.

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

The parts of Mervani and Artuklu of the work has been translated into Turkish
but the work has not been translated into Turkish as a whole. The translation of the
(work) has been ignored.
Key Words: Ibnul-Ezrak, Mayyafarkin, Amid, Marvanids, Artuqids.
Giri:
Tarihi, tarihi olay ve olgular kurgulayp naklederken kaynaklara dayanr.
Naklettii ya da kurgulad anlatsn elinde bulunan kaynaklar zerine bina eder.
Kaynaklarn eitlilii ve gvenilirlii nakledilen ya da anlatlan olay ve olgularn
varln ve doruluunu salamlatrr, duruma gre tartlmaz ya da daha az tartlr
bir zemine oturtur.
Yukarda bahsedilen durumdan hareketle, bahsedilenin tersine, kaynaklarn
yetersizlii nakledilen olay ve olguyu tartlr bir zemine oturtur. Bu adan
deerlendirme yapldnda grlr ki gnmze en yakn olaylar kaynaklarn
zenginlii ve ulalabilirlii itibariyle daha bilimsel iken, gemie doru gidildiinde bu
durum daha da etkisizleir ve bilimsel aralardan daha az faydalanarak tahmini bir ekil
alr. Belki burada eskia ve ilka zerine yaplan aratrmalarn kaynak sknts rnek
olarak sunulabilir. rnekten hareketle elindeki somut bir bulguyu-ou zaman
arkeolojik bir bulgu- tahminlere dayanarak olay veya olgu kurmacasna giden bir tarihi
ile 20. yzyl grsel ve yazl kaynaklarna sahip bir tarihinin mukayesesi verilebilir.
kisine de kulak verildiinde gnmze yakn ara ve kaynaklara sahip olan tarihinin
bilimsel ikna ediciliinin daha yksek olduu dnlmektedir. Bu noktada belirleyici
olan hususlar, kaynan gnmze yaknl, eitlilii, gvenilirlii ve muhtevasdr.
XII. yzyl Ortadou ve Anadolu zerine yaplacak bir aratrmann belirleyici
temel unsuru, kaynak problemidir. Bilindii zere o yllarda kaleme alnp bugne
ulaabilen eser olduka azdr. Bunun sebebi ise bahsedilen corafyann doudan Mool
saldrs, batdan Hal seferleri gibi ykc ve tahribat yzlerce yl sren felaketleri
yaam olmasdr.
Yaz baln tayan eserin nemi, XII. yzyldan gnmze ulaabilmi
olmas ve Anadolu ile Ortadou tarihi ve corafyas iin esiz bilgiler tamasnda
yatmaktadr.
Kaleme aldmz alma, arlkl olarak bnl-Ezrakn eserini inceleme
konusu edinmi iki aratrma-eviri esere dayanmaktadr. Bunlardan ilki Mehmet Emin
Bozarslan tarafndan 1975 ylnda Mervani Krtleri Tarihi adyla Trkeye evrilmi
eserdir. Arapa orijinal almay 1956 ylnda Msrl bir bilim adam olan Bedev
Abdullatif Avad Meyyafarikin ve Amid Tarihi adyla doktora almas olarak
yapm ve Bozarslan bu almann fotokopileri zerinden 1975 ylnda Mervaniler
ksmn yazarn nsz ile tercme etmitir.(bnl-Ezrak, 1990 )
Kahire basksnn nsznde B. A. Avadn bu almaya 1949 ylnda karar
vererek, eserin aslna British Museumda ulatn, Cambridge niversitesine doktora

Bugn Diyarbakr ili Silvan lesidir.

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

tezi olarak verdiini, almaya kendisini ynelten sebebin ise bnl-Ezrakn bn

Hallikan, Sbt bnl Cevz, Yakut, bn eddad gibi nemli yazarlara ve bunlarn
eserlerine kaynaklk etmesini dnmek olduunu, almasn tamamladktan sonra
geni hacimli bu eseri bir seferde basma veremediinden birinci blm Mervani Krt
Devleti balyla sunduunu ve dierlerini de toplamda birka blm olarak
yaynlamay dndn, Mervanilere ait bu blmn ise orijinal yazma kitabn 80
sayfasn kapsadn anlatmaktadr.(bnl-Ezrak, 1990, s. 9-12)
kinci Trke eviriyi Ahmet Savran Meyyafarikn ve Amid Tarihi (Artuklular
Ksm) olarak kaleme almtr. Bu alma 1992 ylnda Erzurumda
baslmtr.(bnl-Ezrak, 1992)
Savran, kendi kulland istinsah yazmann Artuklular ksmnda 4 ana balk
bulunduunu ve bunlardan ilkinin Necmeddin lgazinin idaresi ve Meyyafarikne
hakim olmas, ikincisinin Hsameddin(Temurta)in idaresi, ncsnn Artuklularn
soy kt ve drdnc baln el-Mlik Necmeddin b. es-Said Hsameddin
Temurtan idaresi adlarn tadn belirtir. Fakat Savran, almasnda bahsedilen
balklarn yannda baz ek balklar kendisinin koyduunu belirtmektedir. Savrana
gre temel eserin Artuklular ksm sadece bu devleti anlatmamaktadr. Mezopotamyay
gezen bnl-Ezrakn buraya ait ayrntlar hatta Msr ve Maribde bulunan yerlere ve
olaylara da deindiini, fakat genellikle Meyyafarikn, Amid, Mardin, Hsn- Keyfa,
Ahlat ve Harput gibi Artuklu idaresindeki ehirlerde siyasi, sosyal meselelere, lmlere
ve imar faaliyetlerine yer verdiini de Savrandan renmekteyiz.(bnl-Ezrak, 1992,
s. 7-8)
Yukarda, orijinal eser temel alnarak hazrlanan iki almann yannda Ali
Emir Efendinin mevzubahis eserle olan serencamna deinmekte fayda vardr. Ali
Emir Efendi, Osmanl Vilyt- arkiyyesi adl 1918 tarihli eserinde Diyarbakr ili
tarihini anlatt blmde Mervaniler konusunda ulaamad bir eserden
bahsetmektedir. Buna gre 1313/1895-1896 ylnda Ali Emir Erzurumda Defterdarlk
grevinde bulunduu srada bu ilin meclis idare yelerinden Alemdarzade Dervi
Efendi, Haydaranl Hseyin Paada o blgeye ait bir eser bulunduunu haber verir.
Bunun zerine Dervi Efendi araclyla mevzubahis eseri incelemek ve kopya etmek
talebinde bulunan Emir Efendi, Hseyin Paann kendisine ziyarete geldiini, eserin
Erzurum evresine ait olmayp Diyarbekir ve Meyyafarikne ait olduunu ve ecdadnn
buraya g ettii srada eseri de beraberlerinde getirdiklerini, eserin u an hocas Molla
Resulun yannda olduunu, bu zatn da bir iki ay sonra randan dneceini ve
sonrasnda eserin kendisine verilebileceini sylediini belirtir. Ali Emir Efendi,
mezkur eserin bnl-Ezrakn Tarihl Meyyafarikn ve mid olduu grndedir.
Fakat bu sralarda Yanya ve kodraya maliye mfettii olarak gnderilen Ali Emir,
eseri gremez. Kopyalama iini Dervi Efendiden rica etse de maksad hsl olmaz ve
bir cevap da alamaz. O sralar days Abdi Efendinin Kzlderede Ruusat Mdr
olarak vazife bandayken kendisinden eserin istinsahn rica ettiini belirten Emir,
daysnn gnderdii mektuplara Hseyin Paadan cevap gelmediini, bundan sonraki
yllarda Diyarbekir ve Bitlis valileri nezdinde bulunduu teebbslerin de akim
kaldn belirterek 25 yllk bir arzu ve takibin sonusuz kaldn belirtir.(Emir, 2005,
s. 57-58)
5

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

nceki paragraflarda bahsedilen almalar ve yazarlardan farkl olarak bnlEzrak ve eseri ile ilgili bir makale kaleme alan Ali Sevime ve almasna da deinmek
gerekmektedir. VI. Trk Tarih Kongresine 1961 ylnda bir tebli olarak sunulan bu
alma, Bedevi Abdullatif Avadn 1959 Kahire basks zerine oturtulmutur. Tebliin
ad Tarihu Meyyfrikn ve Amdin Mervanllar Blmnn Yayn
Mnasebetiyledir.(Sevim, 2005)
Son olarak bnl-Ezrak ve eserini zet eklinde kaynaklar arasnda tantan
evket Beysanolunun Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi adl iki ciltlik
almasn belirtmek yerinde olacaktr.(Beysanolu, 2003) Ad geen alma 1961
ylnda hazrlanm ve baslm, sonralar ise belirli periyotlarla Bykehir Belediyesi
Yaynlar arasnda yaymlanmtr. Ancak Beysanolu, bnl-Ezrak ve eserini tantmak
iin kaynak olarak yukarda bahsi geen Avad, Bozarslan, Sevim ve Savran
kullanmtr.
bnl-Ezrakn Hayat
Tam ad Ahmed b. Yusuf b. Ali b. Ezrak olup daha ok, bnl-Ezrak elFarik olarak tannmtr. 510/1117 ylnn evval aynda Meyyafariknde doan
bnl-Ezrak, soylu ve tannm bir ailenin ocuudur. Avad, onun ocukluuna dair
bilginin eserinde mevcut olmadn belirtir. Genliinde muhtemelen hkmet
ilerinde grev aldn belirterek bn Hallikan, bn akir el-Ktb, Yakut ve dier
tabakat ve teracim yazarlarnn eserlerinde ondan bahsetmemi olmalarn artc bir
durum olarak deerlendirir. Avada gre bnl-Ezrak devrinin tannm byk bir
tarihisidir ve hususiyetle kendisinden bahsedilmemi olmas dikkate ayandr.(bnlEzrak, 1990, s. 49)
Hayat hakknda bilinenler kendi eserinden alnmadr ve bu bilgiler eserinde
dank halde yer almaktadr. Daha nce belirtildii zere ocukluuna ait bilgilerin yer
almad eserinde genlii ve kltr dzeyi ile ilgili bilgiler mevcuttur.
Yolculuklarndan Fars, Irak, el-Cezire, Ermeniyye, am gibi lkeleri gezip grdn,
buradaki milletlerin birok gelenek, grenek ve dzenlerini inceleyip rendii
anlalmaktadr.
bnl-Ezrakn ve ailesinin toplum iinde yksek mevkilerde olduu
anlalmaktadr. Dedesi Ebul-Hasan Reis Ali b. Ezrak, Muhammed b. Cehirin2
vezirlii srasnda nazrlk makamna ykselmi, Fahrddevle Muhammed b. Cehir ve
olu Zaimddevle Ebul-Kasm, 478/1086 yl Cemaziyelevvel aynda Amidi,
Meyyafarikni ve btn Diyarbekiri fethettii zaman -Mervani Devletinin son
yllarnda- Ebul-Hasan, Hasankeyfte nazrlk yapmtr. (bnl-Ezrak, 1990, s. 50-51;
2

Bu vezir bir sre Seluklulara da vezirlik yapmtr. Mervani Devletinde Ahmed b. Mervan, onun olu
Nasr b. Ahmed, kardei Said b. Ahmed ve yerine geen yeeni Mansur b. Nasr dnemlerinde uzun yllar
vezirlik yapmtr. Seluklularla anlaarak vezirlik yapt devletin hkmdar Mansura bakaldrm ve
girdii mcadele de Mervani Devletinin sonunu getirmitir. (erefname, 1990, s. 30-31; Zeki Beg, 2002,
s. 341-342) Varl, bu vezirin devletin idaresini ele geirmek iin sahtekarla meylettiini belirtir. bn-i
Cehirin 1085 ylnda Emir Mansur ile girdii savata galip gelerek Emir Mansuru Cizrede tutsak ve
hapsettiini, zindanda hastalanan Emir Mansurun 1095 ylnda ldn, bylece Mervani Devletinin
1095 ylnda ykldn kaydeder. (Varl, 1997, s. 179)

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

Beysanolu, 2003, s. XV) Bunlardan baka Savran, bu tarihten sonra Ebul-Hasann

Erzen valiliine atandn kaydeder. Hatta Diyarbekir blgesinin idarecisi olan bn
Cheyr (Cehir)in bu grevden alnarak yerine atanan Ebu Ali el-Belhinin
deitirilmesi iin Meyyafarikn halk tarafndan Sultana gnderilen heyette EbulHasann da bulunduunu belirtir. (bnl-Ezrak, 1992, s. 10)
bnl-Ezrak, byynce Badada giderek orada Kuran, fkh, feraiz, dilbilgisi,
hadis ve tefsir okumutur. (bnl-Ezrak, 1990, s. 51)
Kuran derslerini e-eyh
Ebu Muhammed b. Bint e-eyh ve e-eyh Abdlvehhab el-Haffaftan, hadis
derslerini el-Bimaristan kads Ebu Bekr, bn el-Semerkand ve Abdulvehhab elEnmaden, fkh derslerini e-eyh Abdulkadir b. en-Nerav, Kadiul-Kudat elDamgan ve Yusuf b. ed-Dmaknin ocuklarndan, feraiz derslerini e-eyh EbulMuzaffer b. e-ehrizor ve el-Attardan almtr. (Sevim, 2005, s. 475)
yle anlalmaktadr ki bnl-Ezrak tarih ilmini ok sevmektedir ve o, bu
konuda yazmay benimsemitir. Tarih ilmini renmeye gayret eden yazar, bni Ebi
Tahir Tayfurun Badad Tarihini, Muhammed b. es-Smsatnin Musul Tarihini,
Slnin Evrakn, sfehannin el-Eansini, Sbnin Tarihini, Dinevernin elAhbarul-Tvaln, bni Kuteybenin Kitabl-Maarifini ve tarih ile ilgisi bulunan
corafya, dilbilgisi, edebiyat gibi alanlara ait birok eseri okumutur. (bnl-Ezrak,
1990, s. 52)
Savran, bnl-Ezrak n verdii bilgilere dayanarak onun 19 yandayken
529/1134 ylnda almak gayesiyle Meyyafariknden Mardine gittiini ve Temurta
b. Necmeddin lgazinin idaresinde ilk defa olarak kamu hizmetinde altn belirtir.
(bnl-Ezrak, 1992, s. 10-11)
Yine bnl-Ezrakn eserinden anlaldna gre 531/1136da Mardinden
sonra ilk yolculuunu el-Cezire ve Nusaybine yapmtr. Nusaybinde Atabey Zengiyi
grm ve birka gn kaldktan sonra Meyyafarikne geri dnmtr. 533/1138de
Amidde bulunan bnl-Ezrak ayn yln sonunda ilk defa Badata doru yola km
ve burada 6 ay kalmtr. Burada kald sre iinde tank olduu olaylar kaydetmi ve
yukarda Avadn belirttii ilim dallarnda tahsil grmtr. Badatta bulunduu sre
zarfnda btn trbeleri ve ayrca Medainde Selman el-Farisnin kabrini ziyaret
etmitir. Badatta bulunduu srada buraya geliinden 4 yl nce yaanan Abbasi
Halifesi el-Msteridin Seluklu Sultan Mesuda kar ayaklanma hadisesinin i
yzn aratrmtr. Halifenin meclisinde bulunan ve bu savaa bizzat itirak eden esSaid Meyyiduddin Ebu Abdulhah Muhammed bnul-Anbari ile grm ve ondan
halifenin ayaklanmasnn sebebine dair ayrntl bilgiler almtr. Bu suretle eseri, hem
kendi ahitliklerine hem de grg tanklarnn anlatmna dayanarak ayr bir nem
kazanmtr. 535/1140 ylnda tekrar Meyyafarikne dnmtr. Sonraki 2 ylda 536537/1141-1142, Amid ve Musulda bulunduktan sonra Hsameddin Temurtan kardei
emsddevlenin lm zerine 538/1143de Meyyafariknin idaresini aldnda
Mardinde bulunmu ve 542/1147 ylnda para basacak olan Temurta adna Madene
bakr almaya gitmitir. 543/1148 ylnda Meyyafarikn dndaki vakflarn mfettilik
grevini elinde bulunduran bnl-Ezrak, 544/1149 ylnda Temurta adna Musulda
demir satmaya balam, ayn yln sonunda Temurtan Dr kuatmasnda hazr
bulunmutur. (bnl-Ezrak, 1992, s. 11-12; Beysanolu, 2003, s. XV)
7

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

546/1151 ylna kadar Musulda kalan bnl-Ezrak Ahlat yolundan Mardine

dnm ve ayn yl tekrar Badata gitmitir. Bu srada k geirmek iin Badata
gelen Irak Seluklu Sultan Mesudu grmtr. 548/1154 ylnda Tiflis seyahatine
km ve uzun sre Grc ve Abhazlarn kral Dimitrinin saraynda kalmtr. Kraln
Allan ve Derbend yolu ile Abhaza kadar uzanan yetmi gnlk gezisine katlmtr.
Eserinde, Kral Dimitrinin Tifliste yerleik Mslmanlar yararna verdii emirleri,
onlara olan iyiliklerini ve kentin Mslman kesiminde domuz kesilip satlmasn
yasaklam olmasn, Mslmanlarn kendi adlarna para basmalarna, sultan ve halife
adna hutbe okutmalarna izin verdiini ve bu zellikleriyle buradaki Mslmanlarn
Badatta bile gremeyecekleri bir sayg ve kabullenme grdklerini belirtmektedir.
Ayrca kraln bir Cuma gn namaz sonras camiye geldiini ve cami hayrna 200 dinar
verdiini de kaydeder. (bnl-Ezrak, 1992, s. 13-14)
bnl-Ezrak n uzun Grcistan ziyareti 549/1154 ylnda sona ermitir. Dou
Anadolu zerinden Ahlata doru yola koyulmu, Sivasa gelmi burann emiri
Nizameddin Yabasan b. Danimend ile grm ve ayn yln Cemaziyelevvel aynda
Ahlata ulam, buradan Erci, Berkiri , Niabur, Katvar, Hoy, Merend, Tebriz ve
Zencan yollarndan Reye gitmi, bu ziyaretini ksa tutarak ayn yoldan Meyyafarikne
dnmtr. (bnl-Ezrak, 1992, s. 15-16)
558/1162 ylnda Sultan Arslanah, Nasruddin Skmen II., emseddin ldeniz ve
Erzen Beyi Fahreddinin birleik ordularnn Grcleri yenmeleri zerine bnl-Ezrak
tekrar Ahlatta grmekteyiz. 4 yl sonra 562/1167de Meyyafarikndeki vakflarn
mfettiliine atanm, bir yl sonra 563/1168 ylnda Urfa, Menbic, Haleb, Hama, Hms
yoluyla Dmaka gitmi, Kadul-Kudat (Bakad) ile grm ve amdaki vakflarn
nazrlna atanmtr. 22 evval 565/ 5 Temmuz 1170 Pazar gn kuluk vaktinde
meydana gelen byk bir depreme ahit olmu ve bunu eserinde ayrntl olarak
anlatmtr. (bnl-Ezrak, 1992, s. 16)
bnl-Ezrak, amda 20 Rebilahir 566/ 31 Aralk 1170 tarihinde Msra
hareket eden bir kervana rastlamtr. Bu kervan iin, dnyada bir benzerinin
toplanmas mmkn deildir diyerek iinde 70.000 devenin bulunduunu, yolcularnn
ise Selahaddin Eyyubinin kardei emsddevle Turanahn kz, ocuklar, akrabalar,
adamlar, bunlarn eleri ve am halkndan byk bir kalabalktan olutuunu
belirtmitir.(bnl-Ezrak, 1992, s. 17)
568/1172de nc defa Badatta bulunan bnl-Ezrak, 571/1175 ylnda
birleik Mslman Trk kuvvetlerinin Grclere kar kazand ikinci zafer zerine
tekrar Ahlata gelmitir. Bu ziyaret, eserinde zikrettii son seyahattir. Savran,
577/1181de bnl-Ezrakn hala hayatta olduunu iddia eder. Fakat lm tarihinin
bilinmediini kaydeder. (bnl-Ezrak, 1992, s. 17)
Meyyfrikn ve md Tarihi
Avad, bnl-Ezrakn eserinin asl olduuna inand byk bir yazma ile
beraber dier bir yazmann yani toplamda iki yazma eserin Biritish Museumda

Bugn Van iline bal Muradiye ilesidir.

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

olduunu kaydeder. Ayrca yazar bilinmeyen fakat ieriinin ounun Meyyfrikn

ve md Tarihinden alnd belli olan baka bir eserin yukarda deinilen iki
yazmadan farkl olarak- Budlin Ktphanesinde olduunu belirttikten sonra orijinal
eserin Biritish Museumdaki byk yazma olduuna dair iddiasn ve argmanlarn
nszde ortaya koyar. (bnl-Ezrak, 1990, s. 14-15)
bnl-Ezrakn eserini nerede ve ne zaman kaleme ald sorusuna B. A. Avad
bnl-Ezrak eserinde buna deinmemitir. eklinde cevap vermektedir. Avad,
kulland istinsahn kimin tarafndan yazldn da bilmediini kaydetmektedir. Ancak
bnl-Ezrakn eserini hayatnn ilk yllarnda yazm olabileceini belirtir. Kopyann
ise yazarn lmnden sonra 7./13. yzylda Arapay iyi bilmeyen fakat yazs gzel
olan bir Trkn kaleme ald kanaatini tamaktadr. Eserin iki kopyasnn
bulunduunu, bunlardan byk olan yazma nshann 418 sayfa, kk olan ya da ilk
yazlm nshann ise 280 sayfa olduunu belirtir. (bnl-Ezrak, 1990, s. 22)
Yukardaki bilgilere ek olarak Savran, Biritish Museumdaki muhtasar yazmann
adeta bir gnlk niteliinde 560/1164-65 ylnda kaleme alndn, mufassal nshann
ise en az 12 yl sonra bunun geniletilmi bir hali olarak telif edildiini belirterek
orijinal nsha tartmasnda Avad ile taban tabana zt bir iddiay ortaya koymaktadr.
Savrana gre geni yazma bnl-Ezrak tarafndan cilt olarak hazrlanmtr fakat
kendisi dnya ktphanelerinde birinci ve ikinci cilde rastlayamadn belirtmektedir.
Eser dnem itibariyle dier Mslman tarihilerde olduu gibi yaratltan balayarak
bnl-Ezrakn kendi yaad aa kadar gelmekte ve blge olarak Dou-Gneydou
Anadolu ile Mezopotamya tarihini iermektedir. bnl-Ezrak geni yazmay (mufassal)
572/1176 ylnda telif etmitir. Hayat itibariyle 50 yandayken muhtasar yazmay, 62
yandayken ise mufassal yazmay kaleme almtr. (bnl-Ezrak, 1992, s. 1-3)
Savrana gre bnl-Ezrakn Tarih-i Meyyfrikn ve mid dnda eserinin
bulunduu bilinmemektedir. Yine Savrana gre bugn mevcut olan yazmalar, onun
eserinin son czn tekil etmektedir. (bnl-Ezrak, 1992, s. 18)
Beysanolu, bnl-Ezrak ve eseri hakknda ilk ayrntl bilgileri ngiliz
oryantalist H. F. Amedrozun 1902 ylnda3 yaymladn belirtir.(Beysanolu, 2003, s.
XV)
Yazmalarn istinsah tarihinin bilinmediini belirten Savran, eldeki kopyann
tahminen 656/1258 ylnda kaleme alndn dnmektedir. Geni yazmann 209 varak
olduunu, fakat bu nshann ilk sekiz ve son bir sayfas olmak zere 9 sayfasnn
kaybolmu olduunu kaydeder. Muhtasar yazmann ise yeni numaralandrmayla 138
sayfa olduunu belirtir. Bu eseri istinsah edenin bir Trk olduu grnde-Avad da
ayn grtedir.- olan Savran, bu mstensihin bnl-Ezrakn muhtasar eseri 560/116465 ylnda kaleme aldn kaydettiini belirtir. (bnl-Ezrak, 1992, s. 4-7)
Avad, bnl-Ezrakn bu kitab, Meyyafariknin kendi zamanna kadar olan
tarihini vermek iin yazdn kaydeder. Kitabn adndan sadece Meyyafarikn ehrine
ait olduu intiba uyansa da aslnda eserin eski yzyllarn ve zellikle yazarn yaad
6./12. yzyln kltrn ve siyasal durumunu da geni bir ekilde yansttn belirtir.
3

Amedroz, Three Arabic MSS of the history of the city of Meyyafriqin (Meyyafarikin ehri tarihi
hakknda yazma), Journal of the Royal Asiatic Society, 1902, sf. 784-812. (Beysanolu, 2003, s. XV)

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

Bu haliyle halifelerin, emirlerin, vezirlerin, sultanlarn ve bilginlerin tutum ve

davranlarn, uluslarn ve ahslarn siyasal durumlarn da ele aldn, ayrca baz
mezhep atmalarndan, corafi sorunlardan ve birok lkenin zelliklerinden
bahsettiini kaydeder. Ayrca halifelikten ve onun Haimi ailesinin hakk olduundan,
Yezid b. Muaviyenin veliahtl gibi nemli tarihsel sorunlardan ve baz lkelerin mali
ve iktisadi durumlarndan bahseder. Bunun yannda ziyaret ettii lke, blge ve
uluslardan, o gnk durumlarndan geleneklerinden ve kltrlerinden sz eder. (bnlEzrak, 1990, s. 18-19)
bnl-Ezrak, eserinde Emevi Devletine, halifelerine, o srada yaanan i
sorunlara ve Emevilerin komular ile olan ilikilerine deinmi ve daha sonra
Abbasilerden de bahsetmitir. Dorudan kendi gr ve ahitliklerine ya da kendine
iletilen haberlere geni olarak yer verir. Abbasi halifelerini, vezirlerini, devlet
ynetiminde yksek makam igal etmi kiileri anlatt gibi, am, Irak, el-Cezire,
Ermeniyye ve ran gibi komu blgelerde kurulmu olan Seluklular, Mervaniler,
Atabeylikler ile Artukoullar gibi devletler ve beyliklerden ve bunlarn birbirleriyle ve
slam halifeliiyle ayrca Bizans, Fatm, Endls ve Kuzey Afrika gibi komu
devletlerle olan barl ya da dmanca ilikilerinden de sz etmektedir.(bnl-Ezrak,
1990, s. 19)
Meyyafarikn ehrini anlatrken slamiyetten nce Farslar ve Romallar dnemi
tarihini, bu ehri yneten krallar, komutanlar, Hz. mer dneminde Iyaz b. Ganm
tarafndan fethini, fethin zorla m, yoksa bar yoluyla m gerekletiini anlatmtr.
Ayrca Emeviler, Abbasiler ve teki devletler zamannda Meyyafarikni ynetmi olan
vali ve hkmdarlar, bunlarn kendi dneminde yaptklar faaliyetleri, uyguladklar
ilke ve kanunlar zikretmitir. Bunlardan baka Meyyafariknde yaplm camii,
medrese, meydan gibi byk bina ve bayndrlk ilerine, burada vefat etmi olan
hkmdar, bilgin ve erafa da yer vermitir. Bu saylanlarn eserine byk bir kymet
katt yazarn, verdii bu bilgiler karanlkta kalm bir a iin siyasal durum, bilim
hayat ve sosyal hayat asndan baha biilemez deerdedir. Belirtilmelidir ki yazar,
slam toplumunun iinde yksek bir mevki igal etmitir. Bu durum eseri ayrca nemli
klmaktadr. nk kendisi farkl devlet ve hkmetlerde birok makamda bulunduktan
sonra nihayet Evkaf vezirlii grevine ulamtr. Nitekim bu vazife daha nce dedesi
Ebul-Hasan Ali b. Ezrak tarafndan da ifa edilmiti. (bnl-Ezrak, 1990, s. 20)
Bedevi Abdullatif Avad, bnl-Ezrakn bu eseri bir bey, vezir, halife veya
sultana beenilmek arzusu ve gayesiyle yazmadn ifade eder. Ona gre bnl-Ezrak
bu eseri srf tarihi sevdii iin yazmtr. Onu bu ie memleketi olan Meyyafarikne
kar duyduu sevgi itmitir. Bedevi A. Avad bu iddiasn bnl-Ezrakn byk
yazmada yer alan cmlelerine dayandrmaktadr. (bnl-Ezrak, 1990, s. 28) Bu
ayrntnn eseri daha az tarafl ve ada eserlere gre nispeten objektif bir konuma
oturttuu dnlebilir.
Meyyafarikn ve mid Tarihini besleyen kaynaklarda ilk sray Kuran-
Kerimin ve Hz. Peygamberin hadislerinin ald grlmektedir. kinci olarak Dinever,
bni Kuteybe, Muhammed b. Ali el-Smsat, Tayfur b. Ebi Tahir, Ebul-Ferec elsfehan, bni Hurdazbih, Sli, Sbi, Belazuri, Vahid, Saleb gibi tarihi, mfessir ve
corafyaclar yer almaktadr. nc ve en nemli kaynak ise yazarn bol bol yapm
10

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

olduu gezilerden elde ettii bilgiler ve bu esnada yapt gzlemlerdir.(bnl-Ezrak,

1990, s. 28-30)
Yazarn bavurduu kaynaklarn en mhimlerini yle sralayabiliriz;
1. Futhul-Buldan: Belazur4nin mehur eseridir.
2. et-Tes: Sryaniceden Arapaya tercme edilmi bu eser Meyyafarikn
ehrindeki Hkmdarlk Manastrnda bulunmutur. bnl-Ezrak bir
Hristiyana bu eseri okutup Arapaya tercme ettirmitir.
3. el-Maarif: bni Kuteybe5nin eseridir.
4. Badad Tarihi: Tayfur b. Ebi Tahirin eseridir.
5. Musul Tarihi: Muhammed b. Ali es-Smsatnin eseridir.
6. el-Ahbarut-Tval: Dinever 6nin eseridir.
7. el-Vahid Tefsiri
8. Salebi Tefsiri
9. Sbi Tarihi ve Slinin Evrak adl kitab
10. el-Ean: Ebul-Ferec el-sfehannin eseridir. (bnl-Ezrak 1990, s. 32-37;
Sevim, 2005, s. 472)
11. bn ecer Tarihi
12. Kitabl-Mesalik vel-Memlik: bni Hurdazbih(Ubeydullah b. Abdullah)in bu
eserini mellif eitli yer ve kent isimleri iin kullanmtr.(bnl-Ezrak, 1992,
s. 22)
Avad, bnl-Ezrakn aada sralanan yazarlar ve eserler iin kaynak olarak
kullanldnn ok ak bir ekilde anlaldn belirtmektedir. Bunlar yle
sralanmaktadr:
1. bnl-Esir7, el-Kamil fit-Tarih
2. bni Hallikan8, Vefayatl-Ayan
4

Belazur, . 284/892: Ahmed bin Yahya b. Cbir, Fars asll Abbasi dnemi sekin tarihisidir. Hicri 1.
yzylda yaplan fetihleri kapsayan Futuhul-Buldn ve Ensabul-Eraf adl eserleri mehurdur.
Ayrntl bilgi iin bkz. Sabri Hizmetli, slam Tarihi ilk Dnem-, Ankara, 1999, s. 96.
5
bn Kuteybe, 198-267/813-889: Hadis, tefsir, dil ve edebiyat ilimlerinde kendini kabul ettirmi sekin
bir alim olan bn Kuteybe Kitabul-Maarifin yazardr. (Hizmetli, 1999, s. 95) Srma, el-mme vesSiyase adl eserinin baz ksmlarnn kendisine ait olmadn belirtir. Srma, ayrca Uyunul-Ahbr
adl bir eserinin de mevcut olduunu bildirir. (Srma, 2005, s. 157.)
6
Dinever, . 282/895: Hicri 3. yzyln nl tarihilerindendir. Irakn Dnever kasabasnda dodu.
Kitabul-Ahbarit-Tvl adl mehur eseri yazd. ran tarihiyle ilgili olaylar milli bir tarafgirlikle ele
almas eletirilmitir. Kerbala gibi iilikle ilgili olaylar dramatik bir dille nakleder. (Hizmetli, 1999, s.
96.)
7
bnl-Esir, . 630/1233: Hicri 6. yzyl tarihisidir. Hicri 555 ylnda Musul yaknndaki bn mer
Ceziresinde domutur. Ebul Kerimin Mecidddin, zzddin ve Ziyauddin adlarndaki bilgin
olundan biridir. Dounun en sekin bilginlerinden olan ve doduklar kasabann adn her tarafa duyuran
bu karde tarihte bnul-Esirler diye n yapmlardr. Mecidddin hadis, Ziyaddin iir ve ina,
zzddin ise tarih alannda mehur olmutur. zzddin (bnl-Esir)in en mehur eseri ise bir dnya ve
slam tarihi olan ve 7./13. yzyla uzanan Tarihl-Kmilidir. (Hizmetli, 1999, s. 103-104.) bnl-Esir,
bu eserde genellikle Taberiyi kullanmtr. (Srma, 2005, s. 154.)
8
bn Hallikan: 608-681/1211-1282: Erbilde dodu. Bilgin bir aileye mensuptu. Babas Muzafferiyye
Medreseseinin mderrislerindendi. Tam ad emsddin Ebul-Abbas Ahmed bin brahim bin Ebu Bekir
olan bn Hallikan, mml-Meyyid en-Nisabur adndaki bilgin kadndan icazet ald. 14 yanda
Buhariyi bitirmeyi baaran mverrih tahsili ve uzun seyahatlerinden sonra am kadl yapt. slam
dnyasnda yetien nl bilginleri anlatt eseri Vefayatul-Ayan adl eseriyle n sald. Eserde hicri 1.
yzyldan kendi zamanna kadar yetien bilginleri anlatan eseri Wustenfeld tarafndan Getingde
baslmtr. (Hizmetli, 1999, s. 104.) slam ansiklopedisi eklinde kaleme alnan eserde bilginler harf

11

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

Yakutul-Hamev9, Muceml-Bldan ve Muceml-Udeba

Sbt bnl-Cevz10, Miratz-Zeman
Ayn, Tarihl-Ayni
bni eddad11, el-Alakul-Hatire fi Zikri Umerai-am vel-Cezire (bnlEzrak, 1990, s. 40)
7. bni Tagriberd, en-Nucmuz-Zhire fi Mulk Msr val Kahire. (bnl-Ezrak,
1992, s. 24-25)
Ali Sevim, bnl-Ezrak kaynak olarak kullanan eserleri iki gruba ayrmaktadr.
lk grupta bnl-Ezrakn adn zikrederek eserinden faydalananlar yer alr. Bunlar, bn
Hallikan, Sbt bnl-Cevzi ve bn eddaddr. kinci grupta ise bnl-Ezrakn adn
zikretmeden eserinden faydalananlar yer alr. Bunlar da bnl-Esir, Yakut ve Ayn
olarak belirtilmitir.(Sevim, 2005, s. 473-474)
bnl-Ezrakn adn zikretmeden eserini kullanan tarihiler bal bana bir
aratrma konusu olabilir. Bu balamda aratrmamz srasnda Bitlis Emiri erefhan
Beyin Osmanl Hkmdar III. Mehmete sunmak zere kaleme ald erefname
adl Krt tarihine dair kitabnn Zirkan Beyleri ile ilgili ksmnda bnl-Ezrak kaynak
olarak kullandna dair bilgilerle karlatk.(Cengiz, 2009) Cengiz, erefhann,
bnl-Ezrak n yaad yllarda kendi dnemi ile ilgili verdii bilgileri ayn ekilde
kullandn iddia eder.12
3.
4.
5.
6.

Sonu:
Yazld dnemin adetleri zere bir bey, sultan ya da hkmdara sunulma
amac gdlmemi olan Meyyafarikn ve mid Tarihi, bu zellii ile mstesna bir yer
tutmaktadr. Kukusuz byle bir zellik eserin nispeten tarafsz ve objektif olarak
deerlendirilmesine yardmc olmaktadr.

srasna gre verilmitir. En gzel basksnn 8 cilt olarak Beyrutta yapld kaydedilmektedir. (Srma,
1999, s. 155.)
9
Yakutul-Hamev, . 1229: Badat ve Maverannehirde kitap ticaretiyle uram sonralar Batya
gelerek Hama Eyyubilerinin hizmetinde almtr. Aslen Anadolu Trkmenlerinden olduu ve bu
sebeple kendisine er-Rum lakabnn verildiini belirten Ramazan een, biyografi alannda radulErib, Corafya sahasnda Mucemul-Buldan adlarnda iki nemli eser yazdn kaydeder. Bu iki eser
de gnmze ulamtr. (een, 1992, s. 422.)
10
Sbt bin el-Cevz, . 1256: Mehur bilgin bnl-Cevznin torunudur. Aslen Badatldr fakat 1203
ylndan sonra ama yerleip Eyyublerin hizmetine girmitir. Miratz-Zeman adl deerli slam tarihi
1203-1250 yllar aras Eyyubler dnemi iin en nemli kaynaklardandr. (een, 1992, s. 423.)
11
zzeddin bin eddad, . 1285: Eyyubler devrinde yetien byk tarihilerindendir. am, el-Cezire ve
Dou Anadoluda Artuklular devrindeki siyasi olaylardan, bayndrlk ve eitim kurumlarndan bahseden
el-Alakul-Hatra adl nemli bir eser yazmtr. Bu deerli eserde Eyyubler devri medreseler,
hastaneler, kervansaraylar, hanlar, hamamlar, dier mimari eserler ve vergilere dair kaytlar balca
kaynak olarak kullanlmaktadr. Ayrca Baybars n tarihine dair deerli bir eser daha yazmtr. (een,
1992, s. 424.)
12
erefname incelendiinde bnl-Ezrakn kaynak olarak kullanlabilecei yerin Zirkanllarn kkenine
dair blm olabilecei grlr. Buna gre am Araplarndan eyh Hasan yaad memleketi terk ederek
Mardine yerlemek zorunda kalr. Ad geen eyh srekli mavi renkli elbise giydii iin- ya da
gzlerinin renginden tr- eyh Ezrak(Mavi) olarak anlr olmutur. Bu Ezrak sfatndaki E harfi
dm ve zamanla Zirk halini almtr. (erefhan, 1990, s. 266)

12

e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Say: VII, Nisan 2012

Bu eser 7./12. yzylda genelde Ortadouda kurulmu olan devletler tarihi,

zelde Gneydou ve Dou Anadolu Blgesi tarihi iin byk bir kymete sahiptir. Bu
ynyle aratrmaclarn ilgisini beklemektedir.
1949 ylnda B. A. Avadn ilgi duymas ile akademik bir almann sonucunda
tekrar gndeme gelen ve karanlk saylabilecek bir dnemi aydnlataca dnlen
eserin Mervani Krtleri ksm M. Emin Bozarslan, Artuklular ksm Ahmet Savran
ve eddadiler ksm V. Minorsky13 tarafndan para para olarak yaynlanmtr.
Umarz ki blge ile ilgili ok nemli bilgileri havi bu eser nmzdeki srete bir btn
olarak Trke ve dier blge dillerine tercme edilebilir.
Kaynaka:

Beysanolu, . (2003). Antlar ve Kitabeleri ile Diyarbakr Tarihi. Ankara:

Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Sanat Yaynlar.
Cengiz, S. (2009), Zeriki Aireti. www.gencimranlilar.com/zeriki-asiretit12251.html adresinden 26.12.2009 tarihinde eriildi.
Emir, A. (2005). Osmanl Vilayt-i arkiyyesi. Ta, K. Z. vd. (haz.). Ankara:
lahiyat Yay.
Hizmetli, S. (1999). slam Tarihi lk Dnem-. Ankara: Bizim Bro Basmevi.
bnl-Ezrak (1990). Mervani Krtleri Tarihi, Bozarslan M. A. (haz.). Ankara:
Koral Yaynlar.
bnl-Ezrak Ahmed Bin Yusuf Bin Ali (1992). Meyyafarikin ve Amid Tarihi (
Artuklular Ksm). Savran A. (ev.). Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar.
Zek Beg, M. Z. (2002). Diroka Kurd u Kurdistane. Diyarbakr: Avesta Yay.
Sevim, A. (2005). Makaleler 3. Yaln, S. zbek S. (haz.). Ankara: Berikan
Yaynlar.
Srma, . S. (2005). slam ve Tarih. stanbul: Beyan Yaynlar.
erefhan (1990). erefname Krt Tarihi. Bozarslan, M. A. (ev.). stanbul: Hasat
Yaynlar.
een, Ramazan (1992), Eyyubler. Doutan Gnmze slam Tarihi. 6. cilt.
stanbul: a Yaynlar.
Varl, E. M. M. (Hoko) Xan (1997). Droka Dugeln Kurdan 600-1500. Derpe 1.
stanbul: Weanen Sipan.

13

V. Minorsky, eddadiler ile ilgili blm Studies in Caucasian History of Mayyfrqin adyla bir
makale olarak yaynlamtr.( bnl-Ezrak, 1992, s. XIII.)

13