KARAGZ BEY KLLiYESi

BBLYOGRAFYA :

Evliya elebi, Seyahatname, VI , 484; K. Peez.

Mostar und Se ine Kulturkreis , Leipzig 1891,
tr.yer.; Hvz a Hasandedic. Spomenici Kulture
Turskog Doba, Sarajevo 1980, tr.yer.; a.mlf.,
"Kulturno - sto rijski Spome nici u Mostaru iz
Thrskog Doba", POF, X-Xl ( 1960-61 ). s. 150, 161162, 164, 171 , 172, 75; a.mlf., "Mostar'n Trk
Devri Kltrel ve Tarihi A ntl ar" [tre. sm ail
Eren). VD,sy. 7(1968).s .216, 224, 226,230 ,
231, 23 2; Ayverdi. Aurupa 'da Osmanl Mimari Eserleri If, s. 231-233; Mehmed Mujezinovic,
/slamska Epigrafika Bosne i Hercegouin e, Sarajevo 1982, lll , 146, 175-207; Mosta r[foto monog rafij a). Mostar 1983; M. Mujic, "Vukufnama
Zaima H adzi Muhammed-beg iz 1570", Vuku{name iz Bos ne i H erceg ouin e (XV i XVI
uijek), Sarajevo 1985, s. 159-174; 1. Zovko, "O
Postanku Karadozbegovve Dzamije u Mostaru ", Glasnik Zemaljskog Muz~a BiH, 1/ 4, Saraj evo 1889, s. 137 -1 38; Ala Nametak, "Karaozbeg i Njegovo Doba", Noui Behar, Vll/1-2,
Sarajevo 1933 -34, s. 36-41; Mehmed Hancllic.
"Nekoliko Dragocjenih Rukopisa u Karadozbegovoj Biblioteci u Mostaru" , Glasn ik IVZ, ll/
12, Beog rad 1934, s. 633 -639 ; Hasan Nametak, "Mostarske Dzamije i Njihovi Vakuf", Noui
Behar, X/20 -22, Sarajevo 1936, s. 271-274; R.
Stanic- M. Sandzaktar. "Konzervacija Karadozbegove Medrese u Mostaru", N as e Starine, Xl,
Saraj evo 1967 , s. 87-100; M. Becirbegovic.
"Prosvj etni Objekti l sl am ske A rhitekture u
Bosni i Hercegov ini" , XX- XXI , POF[ 974). s.
309 -3 10.

l1iikl

AMIR LJUBOVIC

KARAHAN, Abdlkadir
(1 913-2000)
Eski Trk
L

edebiyat alanndaki

almalaryla tannan

Eyll 1913'te

Urfa ' nn

alim.

_j

Siverek kazayrenin tannm din

adamlarndan Molla Hac Zlfikar Efendi, annesi Besime Hanm ' dr. lkreni
mini Siverek'te, orta renimini Adana
ve zmir retmen okullaryla zmir Atatrk Lisesi'nde tamamlad ( 1934 ). Bir yl
kadar zmir'de ilkokul retmenlii yaptktan sonra Yksek Muallim Mektebi ve
istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm'ne girdi.
Mezuniyetinin ardndan Samsun ve zmir
(nn) liselerinde edebiyat retmenli
i yapt ( 939-194 7). Bu yllarda Fikirler
D ergisi ile Yeni Asr gazetesinde yaz
lar kt. istanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi'nde yapt Fuzuli : Muhiti,
Ha yat ve ahsiyeti adl almasyla
doktor unvann kazand ( 1945). Ayn fakltenin Trk Dili ve Edebiyat Blm
Eski Trk Edebiyat Krss'nde metinler erhi ve Osmanl edebiyat asistanl
na tayin edildi ( 194 7) slam- Trk E desnda dodu. Babas

404

biyatnda Krk Hadis adl teziyle doent oldu ( 1952) 27 Mays ihtilali zerine 14 Tler arasnda uzaklatnld krssne 1963'te dnerek eski Trk edebiyat profesrlne ykseltildi. Bu arada istanbul Yksek slam Enstits'nde
hadis ( 963- 973). Yksek retmen
Okulu'nda eski edebiyat metinleri ( 972 979) derslerini okuttu . Bir sre Kahire'de Ayn ems niversitesi'nde ders verdi
(1963).

1948-1950 yllar arasnda ilmi aratr

malar iin Paris'te bulunan. ayrca eitli
kongre ve sempozyumlara katlan. kbal
Akademisi, Joseph von Hammer Cemiyeti, Avrupa ve slam Aratrmalar Birlii
gibi eitli milletleraras kurulularn yesi olan Karahan 1 Ocak 1983'te emekli oldu. 27 Temmuz 2000 tarihinde ld ve
Zincirlikuyu Mezarl'na defnedildi. 7000
kitap ve 150 kadar sreli yayndan oluan ktphanesini salnda Urfa 'da
kendi adn tayan cadde zerinde kuru
lan ktphaneye balamtr.
Karahan'n

genlik yllarnda yazd ilk

olan ve Servet-i Fnun mecmuasn
da yaymlanan "Dicle' de Akam Gnei " n
den sonra ilkiir kitab Gnein Dodu
u Yurt'tur (i zmir 1934 ). ilmi aratrma
lar ve eitli yazlar ise Trkiyat Mecmuas ile Trk Dili ve Edebiyat Dergisi bata olmak zere birok dergi ve
gazetede yaymlanmtr. Ayrca slam
Ansiklopedisi ile Trk Ansiklopedisi'nde, slfm Ansiklopedisi'nin ngilizce ve
Franszca basklarnda , Trkiye Diyanet
Vakf slam Ansiklopedisi'nde maddeleri neredilmitir.
iiri

EserlerL Karahan'n kitap halinde yaeserlerinden bazlar unlardr:

Fuzuli'nin M e ktuplar (istanbul 1948);
Fuzuli : Muhiti, Hayat ve ahsiyeti
(i stanbull949; Anka ra 1989, 1995); Nabi
(istanbul 1953; Ankara 1987); Nef'i(istanbul I 954; Ankara I 986); Fatih -air Avni

ymlanan

Abdlkadir
Karahan

(istanbul 1954) : slam TrkEdebiyat 'n

da Krk Hadis (istanbul I 95 4); Kanuni
Sultan Sleyman a airlerinden
Figanive Divanesi (i stanbul 1966); Dr.
Muhammed kbal ve Eserlerinden Sem eler(istanbul 1974; Do udan Gelen Ses
kbal adyl a istanbul 200 I) ; Kaid-i A 'zam
M. Ali Cinnah 'm 100. Doum Yld n
mn e Armaan (istanbul 1977) ; E.ski
Trk Edebiyat ncelemeleri ( istanbu 1
1980): XIV. Yzyl Sonlarna Kadar
Trk Kltr ve Edebiyat (ista nbul
I 985); iiazl Hat z ve iirlerinden
Semeler (i stanbul 1988 ); Trk Kltr ve Edebiyat (istanbul 1988 )
BBLYOGRAFYA :

Cumhuriyetin 50. Ylnda sta nbul niuersitesi, stanbul 1973, s. 438, 452, 457, 462; hsan
Ik , Yazarlar Szl, sta nbul 1998,.s. 345346; zcan nl ," Hoca lar n Hocas " , Eitim
Bilim, sy. 23, s tanbul 2000, s. 60-62; Edessa, sy. 10, s ta nbul 200 (Abdlkadir Karahan
ze l Says ) ; Mehmet Nuri Yardm. " Abdlkadir
Karahan H oca ile Yap l an Son Mlakat", a.e.,
s. 21-22; s kender Pala. "Karahan, Abdlkadir",
TDEA , V, 170-171; "Karahan, Abdlkadir" , Tanzimat'tan Bugne Edebiyat /a r Ansiklopedisi, sta nbul 20 01, ll, 466 . r;;

HASAN AKSOY

KARAHANLIIAR
ve

Maverannehir
Trkistan'da hkm sren
Trk- slam hanedam
(840 -121 2).

Dou

_j

nceleri Trkistan ve Uygur hanlar

bilinen bu hanedann mensuplar
kara han, kara hakan, arslan kara hakan,
bura karahakan gibi unvaniarnda "ykseklik ve ycelik" anlamna gelen kara kelimesini kullandklar iin kurmu olduklar devlete de ilk defa Rus arkiyats
Vasil Vasilevic Grigorev 1874'te yazd
bir makalede (bk. bi bl.) Karahanllar adn
vermi. hanedan daha sonra bu adla tannmtr. Karahanllar slam tarihi kaynaklarnda Hakaniyye ( Haka nllar). Haniyye (Divan lugati't-Trk Tercmesi, . 14;
RCzraverl. lll, 374; ibn ' I-Eslr. IX, 462).
Al-i Hakan, Hakaniyan (NizamT-i ArCzT. s.
28 ; 46). Mluk'l-Hakaniyye. Mluk'l-Haniyye (Divan lugati 't-Trk Tercm es i, .
30: ibn'l-Eslr, X. 20). Evlad'l-Haniyye
(ibn 'l-EsTr. X. 350). MlQk'l-Haniyye elEtrak ( a.g.e., Xl, 82). Al-i Efrasyab et-Trki (a.g.e., XI. 82). Beyt'l-Haniyye (a.g. e.,
Xl. 83) , Neblre-i Efrasyab (CveynT. ll , 30 5).
MlQk ve Selatin-i Efrasyabl (CC zcanT. .
307). mera-yi Efrasyab (a.g.e., . 252) .
MlQk-i Trkistan ve Efrasyabiyan (a.g.e.,
adyla

KARAHAN Ll lAR
.

245)

eklinde anlmaktadr.

Karahanisimlerden biri
Bura Hanllar. dieri de sikkelerde ve
islam kaynaklarnda ska geen (ibn 'lEslr. IX, 100, 108; Cveynl, ll , 33 I) i lig {ii ek)
Han lar' dr.
llar hakknda kullanlan

Karahanllar'n kkeni konusunda Uygur. Trkmen , Yama. Karluk, KarlukYama. i il ve T'i.che-A-shi-na (TukyuGktrk) olmak zere yedi faraziye ileri
srlmektedir. Karahanllar' T'uche-Ashi-na hanedannn bir kolunu tekil eden
Karluklar'a balayan OmeUan Pritsak (Isi.,
XXX [ 1952 . s. 22; A, VI. 252). Karluklar'n
Uygurlar'n eitli savalar sebebiyle iinde bulunduklar skntl ortamdan istifade ederek Balasagun ve Talas' (Taraz) istila ettiklerini, ancak 840 ylna kadar
Uygurlar ' metbQ tanmay srdrdklerini syler. Ona gre bu tarihte Uygur
Devleti Krgzlar tarafndan yklnca Trk
devlet sisteminde byk bir deiiklik
meydana gelmi . T'uche-A-shi-na soyuna
mensup olduunu iddia eden Karlukyabgusu kendisini bozkrlar hakiminin (Gktrk Ka a nl) kanuni halefi ilan ederek
Karahan (Kara Hakan. Arslan Kara Hakan)
unvann almtr. Yeni kurulan Karahanl
lar Devleti iin Balasagun (Kuzordu) merkez olarak seilmi ve devlet Altay sistemine gre ikiye ayrlmtr. Dou ksmnn
hakimi olan byk kaan Balasagun'a yerlemi ve Arslan Hakan unvanyla btn
Karahanllar'n en byk hakimi saylm
tr. Batdaki topraklar idare eden Bura
Han byk kaana tabi olmak artyla
nce Talas', ardndan Kagar' ve sonra
tekrar Talas' baehir olarak semitir
(A, VI, 252).

Ka r ah anllar

Pritsak'n verdii bilgilere pheyle bakan ve Karluklar'n bu dnemde gl bir

siyasi varlk tekil edecek durumda olmadklarn ileri sren Reat Gen. Samani
Hkmdan ismail b. Ahmed'in 893'te
Talas'a kadar gelerek Karlukyabgusunun
hatunu da dahil olmak zere 15.000 kiiyi esir alp dnmesinden hareketle Karluklar'n Karahanllar gibi byk bir devlet kuracak kadar gl olmadklarn.
kuwetli olsalard Samaniler karsnda
zor durumda kalmayacaklarn syler (Karaha nl Dev let Tekilat, s. 35-36) . kjrca
Karluklar'n banda bulunan hkmdarlarn kaan . hakan veya han gibi unvanlar
tadklarnn tesbit edilemediini belirterek Karluklar' Karahanllar'n kurucusu diye kabul etmenin mmkn olmad
n ileri srer. Ona gre Karahanllar'n
kurucusu Karluklar deil Yamalar'dr.
840'ta tken'deki Uygur Devleti'nin y
klmasnn ardndan Uygur hkmdar
ailesinden babularn idaresinde bulunan Yamalar Kagar'a gelmi ve baz
yerleri Karluklar'dan alarak blgeye hakim olmular. daha sonra hakimiyet sahalarn geniletip Q ve ili vadilerini de
ele geirmilerdir. Q vadisindeki Balasagun ilk fetihlerin arkasndan Kagar'la
birlikte devletin nemli merkezlerinden
biri olmutur. 521'de (1127) yazlan mellifi mehul Mcmel't-tevaril] ve'l-]J:
a'ta Yamalar'n bandaki hkmdarlarn "Bura Han", iiller ' in hkmdar
nn da "Tekin" (Tegin) unvann kullandk
larnn belirtilmesi. If udud '1-'alem 'de
de Yamalar'n Uygurlar'n bir kolu olarak
gsterilmesi (s. 96) ve Kagar ile Artu'un
o dnemde Yamalar'n elinde olduunun

bildirilmesi (s. 97). 11 OS'te Karahanl sarayndan Abbasi Ha lifesi Mstazhir- Billah'a eli olarak gnderilen Eb'l-Mecd
Mahmud b. Abdlcelil'in Satuk Bura
Han'n Artulu olduunu sylemesi (Golden, Th e Cambridge History o{ Early lnner
Asia, s. 35 7) Yamalar'n Karahanllar'n
kurucusu olduunu gsteren kuwetli delillerdir.
T'uche-A-shi-na hanedannn yklimas
zerine (742) bozkrlarda hakimiyet nce
Basmillar'a, ardndan Uygurlar'a geti.
Uygur Devleti (Dokuz Ouz lar Krgzlar'n
basksyla 840'ta ykld. Bu tarihten itibaren batya doru g ederek Kagar blgesine gelen ve buralar Karluklar'dan alp
kendilerine yurt edinen. daha sonra ili vadisine yaylp Balasagun'u da ele geiren
Yamalar'n hkmdarlar han unvann
kullanmaya baladlar. Halbuki o srada
Karluklar yabgu unvann kullanyorlar
d (Gen , Kara h a n/ D ev let Tek ilat , s.
126).
Karahanl hanedannn ilk kaan Bilge
Kl KadrHan'dan sonra byk olu Arslan Han Bezir'in byk kaan sfatyla Balasagun'da, dier olu KadrHan'n Oul
ak, yardmc kaan sfatyla Talas'ta ve
Kagar'da hkm srd kaydedilmektedir. Ancak bu bilgiler Balasagun'un 942
yllarna kadar Karahanllar ' n hakimiyetinde olduuna dair hibir delil olmadn
dikkate alan baz aratrmaclar tarafn
dan pheyle karlanmtr (a.g.e., s. 3839). Byk kaanlar hakknda X. yzyln
sonuna kadar hibir malmat bulunmamaktadr.

Samaniler'den ismail b. Ahmed. Muharrem 280'de (Mart- Nisan 893) Dou Karahanllar'n merkezi Talas ' zaptedince buradaki Trk emir ve dihkanlarnn ou
mslman oldu . Kadr Han Oulak bu
gelimeler zerine baehri Kagar'a
nakletti. Daha sonra Samaniler arasnda
ki i atmalardan faydalanarak Samani
topraklarna saldran Oulak kendisine
snan bir Samani ehzadesini kabul etti. Bu mslman ehzadeyle ve Niabur
lu Eb'l-Hasan Muhammed b. Sfyan eiKelemati (Sem 'a nT. X, 458-459) gibi alim
ve sQflerle karlaan Oulak'n yeeni
Karahakan Satuk b. Bezir (ibn ' I-Eslr, Xl.
82) mslman oldu (308/920 veya 333/
945) ibn'I-Esir. onun ryasnda gkten
inen bir kiinin kendisine Trke olarak.
"Mslman ol ki dnya ve ahirette selarnet bulasn" dediini, bunun zerine ryasnda islamiyet'i kabul ettiini ve sabah
olunca mslman olduunu herkese ak
ladn kaydeder (a.g.e., Xl , 82) Abdl-

405

KARAHAN Ll lAR
kerim adn alan Satuk amcas Oulak ile
mcadele ederek baar kazanm ve Karahanllar'n batdaki topraklarnda sla

miyet'in yaylmasna almtr. Mcahid

ve gazi unvanlaryla anlan Satuk Bura
Han mslman olmayan Trkler'le uzun
sre mcadele etmi , gayri mslim Trkler 942'de Balasagun'u ele geirmiler,
ancak Satuk Bura Han daha sonra buray geri almay baarmtr.
Satuk Bura Han 'n slamiyet' i kabulnn ardndan Samani-Karahanl mcadelesi yerini dostluk ve i birliine brak
t . 344'te (955) vefat eden Satuk Bura
Han Kagar yaknlarndaki Artu'ta defnedildi. Onun lmnden be yl sonra yerine olu M sa (Pritsak' a greTrke ad
Bayta'tr, b k. Isi. , XXX 119521 , s. 2 5), Musa'nn ardndan da kardei Arslan Han
Bayta Sleyman geti. Sleyman. Dou
Karahanl Hkmdan Arslan Han' ma
lp ederek hanedann bu koluna son verdi.
Bayta Sleyman'n yerine geen olu
(P rit sak'a gre M usa ' nn olu, b k. a.g.e.,
s. 25) Eb'I-Hasan Ali Arslan Han . Samanller'in Horasan valisi Eb Ali Slmcrl ile Ceyhun nehri snr olmak zere Samani topraklarn paylat: bylece Horasan Slmcrller'in, Maverannehir de kardei Harun Bura Han'n (Kl Bu ra Han
H asa n) hakimiyetine girdi. slamiyet'in
yaylmas iin byk gayret gsteren
Eb'I-Hasan Ali 388 Muharrem sonlarn
da (Ocak 998) vefat etti. Eb'I-Hasan Ali'nin kardei Harun Bura Han (K l Bura
Han EbO MOsa Hasan) Samani emirlerinin
de yardmyla 990:da sficab' zaptetti.
992 balarnda Semerkant' aldktan sonra Samani baehri Buhara'y ele geirdi. Kagar ' a dnerken Kokarba denilen
yerde vefat etti (992) .

Eb'I-Hasan Ali Arslan Han'n lm

zerine (388/998) olu Eb Nasr Ahmed
byk kaan sfatyla tahta geti. Karahanllar bu tarihten itibaren Ali ve Hasan
(Harun Bura Han) kolu olmak zere iki kol
halinde varlklarn srdrdler. Arslan
Han Eb'I-Hasan Ali'nin Togan Han Eb
Nasr Ahmed. lig Han Nasr, Arslan Han
MansOr ve Muhammed adl oullar Karahanllar'n birinci kolunu: Kl Bura
Han Hasan'n olu KadrHan Yusuf
(oullar Sleyman. Muhammed , Ma hmud) . Togan Han Ahmed, Ali Tegin (olu
Yusuf) ikinci kolunu tekil eder. Arslan
Han Ali'nin drt olundan lig Han Nasr
998'e kadar babas adna. bu tarihten
sonra da kardei Togan Han Ebu Nasr Ah-

406

med adna batda hkm srd ve Samanller'le mcadele etti. lig Han Nasr, o tarihte Abbas! Halifesi Kadir-Billah' metb
tanyan ilk Karahanl olarak bilinir. Samani Devleti'nde nemli mevkileri ellerinde
bulunduran Faik ei-Hassa, Eb Ali Slmcrl ve Se bk Tegin arasnda balayan i
mcadelelerden istifade eden lig Han
Nasr 386'da (9961 Faik'in tevikiyle Saman topraklarna yrd ve Gazne Valisi Sebk Tegin'in vastasyla yaplan antlama ile Siriderya sahas Katvan'a kadar
Karahanllar'a brakld. Faik de Semerkant valisi oldu (996) . 997'de Buhara zerine yryen. ancak baarl olamayan lig
Han Nasr iki yl sonra hibir mukavemetle karlamadan Samani baehri Buhara'y zaptetti ( 389/999). Hanedan mensuplarn zkent'e srd, blgeye kendi
valilerini tayin edip zkent'e dnd. Samanller Devleti bylece fiilen sona ermi
oldu . Karahanllar'n elinden kamay baaran Saman ehzadesi smail b. Nh.
390 ( 1000 [?]) ylnda Buhara'da eiMntasr unvanyla tahta knca lig Han
Nasr kar saldrya geti. smail Buhara'y terketmek zorunda kald ve Seluk
Bey'in olu Arslan Yabgu'dan yardm istedi. Bu sayede, Karahanllar'la yaplan
savalarda zaman zaman baarl olan ismail bir sre sonra ldrld (395/ 1005)
Sebk Tegin'in yerine geen olu Gazneli Mahmud, Karahanllar'la Amuderya
snr olmak zere bir antlama yapt. lig
Han Nasr. Gazneli Mahmud'un Hindistan
seferinde bulunduu bir srada btn
Samani topraklarn ve anlama gerei
Gazneliler'e brakt Horasan' ele geirmek iin Horasan zerine iki ordu gnderdi 1 006) Bu ordular Mahmud tarafn
dan malp edilince Hoten'i elinde tutan
KadrHan Yusuf b. Hasan'dan yardm istedi. Buna ramen Gazneliler karsnda
Belh savanda yeniidi (398/ 1008 ). Karahanllar'n Horasan' ele geirmek iin
yaptklar son teebbs de baarszlkla
sonuland. Bu baarszlklar hanedan
arasnda ekimeye sebep oldu . Byk
Kaan Togan Han Ahmed b. Ali, kardei
lig Han Nasr'a kar Gazneli Mahmud ile
dostluk kurdu. Sikkelerde kullandklar
"mevla emlri'l-m'minln" ibaresinden. bu
yllarda Bat Karahanllar'n Abbas! halifelerinin otoritesini tand ve onlar
metb kabul ettii anlalmaktadr.
lig Han Nasr. bu mcadelede kendisine
yardm

etmeyen aabeyi Byk Kaan

Togan Han Ahmed'e kar bamszlk
mcadelesine girdi ve Kagar zerine y-

rd. Fakat k yznden baanya ulaa

mad. Gazneli Mahmud'un araclyla iki
karde arasnda bar saland. Ancak ok
gemeden lig Han Nasr ld (403/1 O1213). Yerine Arslan lig Han sfatyla kardei MansOr b. Ali geti ve ksa zamanda
hanedann en mehur hkmdan oldu.
Aabeyi

Togan Han Ahmed'in hastal

kendini byk kaan
ilan eden Arslan lig Han MansOr Talas,
ndan faydalanp

a.Fergana.zkent. Hucend,rsene

hakimiyeti altna ald. Dier

Muhammed de onun hakimiyetini tand. Bunun zerine Togan Han Ahmed. Hoten hakimi Yusuf Kadr Han ve
Ali Tegin ile birlikte kardeleri Arslan lig
Han MansOr ile Muhammed' e kar harekete geti. ancak baar salayamad. Henz islamiyet'i kabul etmemi olan gebe Trkler'le mcadele eden Togan Han
Ahmed 'in lmnden ( o 7) sonra Harun Bura Han'n (K l Bura Han Hasan )
olu Yusuf Kadr Han. Arslan lig Han
Mansur'u byk kaan olarak tanmayp
bu unvan kendisi kullanmak istedi. Bu
amala Gazneli Mahmud'dan yardm istedi. Mahmud yardm iin yola ktysa
da sonra geri dnd. Bunun zerine Yusuf Kadr Han ile Arslan lig Han MansOr
birleerek Mahmud'a sava atlar. Fakat
Belh civarnda yaplan savata yenildiler
(41 O/ o 19) . Karahanl ordusuna mensup
ok sayda asker Ceyhun'u geerken bouldu. Yenilginin ardndan Yusuf Kadr
Han Gazneli Mahmud ile anlat. ok
gemeden Arslan lig Muhammed birok
ehirde hakimiyet kurarak hanedan n en
gl simas oldu. Ancak Yusuf Kadr
Han'n kardei Ahmed b. Hasan 409'da
11 o 19) Arslan lig Muhammed'in ba
ehri zkent'i. ertesi yl da Ahslkes'i
ele geirdi. Tam bu srada Yusuf Kadr
Han'n kardei Ali Tegin, Arslan lig MansOr'un elinden kurtulup Arslan b. Seluk
ile i birlii yaparak Buhara'y zaptetti ve
MansOr'un kardei Muhammed b. Ali'nin kuwetlerini bozguna uratt. Ali Tegin bunun ardndan Arslan lig Mansr'u
byk kaan olarak tand. MansOr 415'te ( 1024) dervilii tercih edip tahtndan
feragat edince yerine Yusuf Kadr Han
geti. Daha nce Hoten hakimi olan Yusuf KadrHan ' n bir sre Buhara'y. Arslan lig MansOr b . Ali adna da Semerkant' idare ettii anlalmaktadr. Kardeleri. Ali Tegin ile Ahmed Yusuf Kadr
Han'a kar mcadeleye giritiler. Ah med'in kendisini byk kaan ilan ederek Balasagun. Hucend ve Fergana'y ele
geirmesi zerine Yusuf Kadr Han, Gazve

Buhara'y

kardei

KARAHAN Ll LAR
neli Mahmud ile tekrar ittifak yapt. Mahmud esasen Ali Tegin 'in kendi lkesine
saldrda bulunmasndan rahatszd. Semerkant'taki ikinci bulumalarnda Maverannehir'in Ali Tegin'den alnp Yusuf
KadrHan'n olu Muhammed'e verilmesini, Arslan Yabgu 'nun kendilerine problem karmamas iin gerekli tedbirlerin
alnmasn ve iki hanedan arasnda akrabalk tesis edilmesini kararlatrdlar. Ali
Tegin , Buhara ve Semerkant' brakp
bozkrlara kat , mttefiki Arslan b. Seluk bir ziyafet srasnda hileyle tutuklanp
Hindistan'daki Kalincar Kalesi'ne hapsedildi (41 6/ 1025 ). AncakGazneli Mahmud,
Yusuf KadrHan'n tek bana btn Trkistan'a hakim olmasndan endie ettii
iin Ali Tegin'i bertaraf etmeyi dnme
di. Ali Tegin, Mahmud'un ayrlmasndan
sonra tekrar Buhara ve Semerkant'a hakim oldu . Gazneli Mahmud, Abbas! haIifeliinin Karahanllar ' la olan ilikilerini
kendi vastasyla yapmalar iin Abbasller'le antlama yapt.
Yusuf Kadr Han ile oullar 416'da
(1025) zkent'i. ertesi yl baehir Balasagun'u ele geirdiler. Sonunda kardei
Ahmed b. Hasan da Yusuf KadrHan'n
hakimiyetini tand. Gazneli Mesud 421
( 1030) ylnda tahta geince Karahanl
Iar'a bir elilik heyeti gnderip tahta k
tn haber verdi ve Karahanllar'la akrabalk kurma arzusunu bildirdi. Ancak
Yusuf Kadr Han, byk kaanlk meselesinden dolay krgn olduundan Ka
gar'da elileri iyi karlamad (4 22/ 1031 ).
Ysuf Kadr Han Muharrem 424'te (AraIk 1032) vefat etti ve Kagar'da Cenbezetlhakaniyye denilen mezarlkta gmld. Devlet ynetimini oullar Arslan
Han Sleyman ile Bura Han Muhammed
stlendiler.
405'te (101 4) Buhara ve 407'de (1016)
Semerkant hakimi old u u anlalan Ysuf
KadrHan ' n kardei Ali Tegin , Gazneli
Mahmud'un saldrlarndan kurtulduktan
sonra 41 Tde (1 026) Maverannehir'in
mstakil hkmdan oldu . Bylece sratle Maverannehir'i ele geiren Ali Tegin
Tamga Bura, Karahakan unvanyla tekrar bamszln ilan etti (42 3/ 10 32) .
Gazneli Mesud, taht kavgas srasnda
kardei Muhammed'e kar Ali Tegin'den
yardm istedi ve Huttel'i de ona vereceini syledi. Ancak sznde durmayp Ali
Tegin 'e kar Yusuf KadrHan'n olu Muhammed'in Maverannehir'e hakim olmas iin gayret sarfetti. Gazneli tahtna
knca Maverannehir'i Ali Tegin'den alp

yerine Yusuf KadrHan ' n olu Bura Han

Mahmud'u getirmek istedi. Bu maksatla
Harizmah Altunta ei-Hacib'i 423 ( 1032)
baharnda Ali Tegin zerine gnderdi. Altunta Debusiye savanda ar yaraland . ki yl sonra Harizmah Harun Gazneli
Mesud'a kar Ali Tegin ile ittifak yapt.
Bu olayn ardndan Ali Tegin ld (426/
1035). Ailenin Ali Tegin ile devam eden bu
kolu, Satuk Bura Han'n torunlarndan
Kl Bura Han Hasan (Harun) b. Bayta'a
nisbetle Hasanller adyla bilinir. Ali Tegin'in olu ve halefi Yusuf, Harizmah
Altunta ailesiyle yaplan antlamaya sadk kald ve onunla birlikte Mesud'a kar
harekete geerek Saganiya n' zaptetti.
Tirmiz'i kuatt. Daha sonra Karahanl
Iar'la Gazneliler arasnda akrabalk tesis
edildi.
Ysuf Kadr Han ile oullar 416'da
(1025) zaptettikleri zkent'i 423' e (1032)
kadar ellerinde tuttular. zkent, 424-425
( 1033-1034) yllarnda lig Han Nasr'n o
lu Aynddevle Muhammed'in elindeydi.
426'da (1 035) Ysuf KadrHan'n oullar
tarafndan buradan uzaklatrlan Aynddevle Muhammed 428'de (1 037) tekrar
ve daha gl bir ekilde ehre hakim oldu. Kardei Bri Tegin brahim , Gazneliler
karsnda baar saladktan sonra Ali
Tegin'in oullaryla mcadeleye girdi. Harizmah Harun 'un lmnn (426/ 1035)
ardndan Ali Tegin 'in vefat zerine yerine
geen olu Ysuf. Gazneli Sultan Mesud'a
bavurarak Arslan Han Sleyman ile barmalar iin araclk yapmasn istedi, fakat bundan sonu alnamad. Bri Tegin ,
brahim Ali Tegin oullarnn hakimiyetindeki Sod ve Buhara ile dier baz yerIeri ele geirdi. Ali Tegin'in oullar Yusuf
KadrHan'n oullarna sndlar. Aynddevle Muhammed ve kardei Bri Tegin
brahim , Ali Tegin oullarna kar kazandklar zaferlerden sonra Maverannehir'in tam a mna hakim olup burada bamsz bir devlet kurdular ( 433/1 04 -42 ).
Ailenin Satuk Bura Han'n torunlarndan
Arslan Han Eb'I-Hasan Ali b. Bayta ile
devam eden bu kolu ona nisbetle Alevi
diye anlmaktadr. Byk Kaan Aynddevle Muhammed Arslan Hakan, yardm
c kaan brahim ise Tabga Bura Kara
Hakan unvann alm, bu tarihten itibaren Karahanllar Dou ve Bat Karahanl
lar olmak zere ikiye ayrlmtr.
Do u Kara h a nlla r.

Yusuf KadrHan'n
lmnden sonra batda meydana gelen
olaylar sonucunda batdaki topraklar lig
Han Nasr ' n ocuklarna intikal edince Yusuf Kadr Han'n oullar da douda h-

km srmeye baladlar. Dou Karahanllar'n ilk hkmdan Yusuf Kadr Han ' n
olu erefddevle Arslan Han Sleyman
423-448 (1032-1056) yllar arasnda hkm srd. Onun zamannda mslman
olmayan Trkler'le mcadele edildi. Kuzeydouda Yabaku, Basmil ve omullar
itaat altna alnd. Balka ve Aral gl yresi bir mddet iin de olsa Karahanl hakimiyeti altna girdi . Bu mcadelelerin
Karahanllar lehine sonulanmasyla Bulgar ve Balasagun arasnda yerlemi olan
10.000 adrlk gebe Trk sla miyet'i
kabul etti (435/1044) . Arslan Han Sleyman bu ilerle urarken lig Han Nasr'n
oullar batdaki topraklar ele geirdiler.
Arslan Han Sleyman ve ka rdeleri lkede huzur ve dzeni saladktan sonra i
birlii yapmaya karar vererek ayn yl bir
araya geldiler. Buna gre Sleyman Byk Kaan sfatyla Balasagun ve Ka
gar', kardei Muhammed (muhtem elen
K a ga rl Mahm ud' un dedes id ir) Bura
Han sfat ile Talas ve sficab ' , dier kardei Mahmud ise devletin en doudaki
eyaJetini idare edecekti. Kardeler Bat
Karahanllar'a kar i birlii yaparak Fergana' nn baz topraklaryla zkent'i zaptettiler.
Arslan Han Sleyman, 448'de (1 056)
kardei Muhammed'in topraklarna dzenledii sefer srasnda esir dt ve
hapsedildL Bu olayn ardndan kendini
byk kaan ilan eden Muhammed on
be ay sonra devlet idaresini byk olu
Hseyin'e (ar Tegin) brakt. Fakat kar
s buna fkelenip vey olu olan Hseyin'i
zehirletti ve kendi olu brahim ' i tahta
kard (449/ 1057) .
brahim b. Muhammed lkede istikrar
salamakta skntlarla karlat .

Bu fr
sattan istifade eden Bat Karahanllar'n
byk kaan Tamga Han Bri Tegin b
rahim b. Nasr Fergana'y tekrar zaptetti,
Dou Karahanll ar 'n hakim iyetindeki a
ve dier baz yerleri de ele geirdi. Annesinin kkrtmalar sonunda Barsgan ehri
hakimiYinal Tegin zerine yryen bra
him b. Muhammed bu Karahanl prensi
tarafndan ma!Qp edilerek ldrld
(451/1 05 9). Bunun zerine Yusuf Kadr
Han ' n olu Turul Karahan Mahmud Dou Karahanllar'n byk kaanlna getirildi.
Turul

Karahan Mahmud. yardmc kahakimi Tamga Bura Karahan Ebu Ali Hasan b. Sleyman ile beraber Bat Karahanllar ' a kaptrlm olan
topraklar geri almak iin Bri Tegin bra
him b. Nasr'n lmnn ardndan halefi
an Kagar

407

KARAHAN Ll lAR
emslmlk Nasr b. brahim zerine y-

rd. 460'tan (1 068) sonra iki devlet arasndaki snrlar tesbit eden bir anlama
yapld. Buna gre Bat Karahanllar' n s
nr Sirideryay takiben emslmlk Nasr'a
verilen Hucend'e kadar uzanyor ve btn
Fergana Dou Karahanllar'a braklyor
du. Mahmud'un yerine olu Turul Tegin
mer geti (467/ 1075) . Ancak iki ay sonra iktidar Kagar hakimi Tamga Bura
Han ele geirdi.
Sultan Melikah 482'de (1089) Maverannehir'i zaptedip zkent'e gelince
Tamga Bura Han ona tabiiyyet arzetti.
Tamga Bura Han'n kardei ve Atba
hakimi Yakub Tegin Semerkant tahtna
kt, ancak Melikah ' n yaklamas zerine Atba'na kat. Tamga. Melikah'n
emriyle kardeini ele geirdi. Onu Sultan
Melikah'a teslim etmek zere zkent'e
hareket ettii srada Turul b. Yi nal adl
Karahanl prensi tarafndan esir alnd.
Bunun zerine Sultan Melikah, Yakub
Tegin ile anlap Turul ile mcadeleyi ona
brakt. Tamga Bura Han Ebu Ali Hasan
bir sre sonra esaretten kurtuldu ve o
lu ar Tegin Ebu Musa Harun 'u kendi
adna Yarkent ve havalisini idare etmek
zere grevlendirdi (494/11 O). Byk kaan olarak 1075-1102 yllarnda hkm
sren Tamga Bura Han Eb Ali Hasan'n dneminde Kagar nemli bir kltr merkezi haline geldi. Yusuf Has Hacib
Kutadgu Bilig'i ona ithaf etmi , Eb'IFtuh Abdlgafir el-Aimai de Tarih-i
Kfgar adl eserini bu dnemde yazm
tr.

1'amga Bura Han'n yerine geen o

lu Ahmed, Halife Mstazhir-Billah'a eli
gnderip berat istedi. Halife de bu istei
kabul edip ona Nurddevle lakabn verdi. Ahmed, 522'de (1128) veya daha sonraki bir tarihte Karahtaylar' malup
ederek onlarn ileri harekatn bir sre
iin engelledi. Ahmed muhtemelen 535
(1141) ylnda ld . Onun halefi, Balasa- .
gun'da hkm sren ll. brahim b. Ahmed Karahtaylar' yardma aran kii
olmaldr. Yardm amacyla blgeye gelen
Karahtaylar'dan Grhan Balasagun'u ele
geirdi. Bylece Balasagun Karahtay ba
ehri. Grhan byk kaan oldu. lig-i
Trkmen (Cveynl, ll , 305) unvann verdii ll. brahim 'in baehri Kagar oldu ve
lkeyi buradan idare etmek zorunda kald. Bu sre Bat Karahan l lar'n Karah
taylar'a tabi olmalaryla sonuland .
isyan eden Karluk Trkmenleri'ni basiin Grhan tarafndan Mavera-

trmak

408

rnnehir'e gnderilen ll. brahim muhtemelen bu srada ehid dt (553/1158) .

Onun Arslan Han unvann tayan olu
ll. Muhammed hakknda bilgi yoktur. Torunu Eb'I-Muzaffer Ysuf b. Muhammed'in Receb 601 'de (Mart 1205) ld
ve Kagar'da hkmdarlar mezarlna
gmld bilinmektedir.
Nayman Devleti Hkmdan Glg
(Klk) Han, Grhan' esir alnca Eb'IMuzaffer Yusuf'un olu Eb'I-Feth lll.
Muhammed'i kurtarp Dou Karahanl
tahtna oturtmak zere Kagar'a gnderdi. Fakat ehrin ileri gelenleri ve beyler isyan edip Karahanllar'n bu son temsilcisini daha Kagar'a varmadan yolda
ldrdler (607/121 O- ll) . Bunun zerine
Glg Han Kagar' da ele geirip isyanclar ldrtt. Dou Karahanllar da bu
ekilde sona ermi oldu .
Bat Karahanllar. Aynddevle Muhammed b. Nasr. Bat Karahanllar'n byk
kaan (Arslan Kara Hakan) olduktan sonra da zkent'te oturdu . Yardmc kaan
olan kardei Tamga Han brahim ise Sem erkant'ta oturup Maverannehir'i idare
ediyordu. Aynddevle muhtemelen 444
( 1052) vefat edince kardei Bri Tegin b
rahim, Tamga Bura Karahan unvanyla
byk kaan oldu ve zkent'e gitmeyip
baehir olarak batnn merkezi Semerkant' tercih etti.

Hanedan, Aynddevle Muhammed b.

Ahmed ile Abbas'n ocuklar olmad iin Tamga Han bra
him b. Nasr'n soyu ile devam etti. Byk Tamga Han olarak bilinen brahim
b. Nasr ( 052-1 068) slam tarihi kaynaklarnda adil ve dindar bir hkmdar olarak tantlmakta, devlete ait kararlar bizzat kaleme ald , fukahadan izin almadan yeni vergiler ihdas etmedii kaydedilmektedir (ibn 'l-Eslr, IX, 300). Buhara
ve Semerkant merkez olmak zere birok
ehirde hayr messeseleri kuran Tamga
Han brahim Semerkant'ta medrese ve
hastahane yaptrmtr. Bu medrese ve
hastahanenin Arapa vaktiyeleri Franszca tercmeleriyle birlikte Muhammed
Kadr (Khadr) tarafndan yaymlanmtr
(bk. bibl.) Dahayardmc kaan iken436'da (1044-45) Maverannehir'de smaill
ler'le mcadele eden Tamga Han bra
him. hanedann Dou Karahanllar'n iindeki anlamazlklardan istifade ederek
onlarn topraklarna girdi. 451 ( 1059) y
lndan itibaren a. llak, Tnhas ve Fergana'da baslan sikkelerde onun ad mevcuttur. Seluklular'n hzla ykseldii bu
Nasr ' n oullar

dnemde Sultan Alparslan. Huttel (Huttelan) ve Saganiyan' (aganiyan) zaptetti.

Seluklular buradan Karahanllar sahas
na aknlar yapmaya baladlar. Tamga
Han brahim halifeye eli gnderip bu durumdan ikayeti olduysa da bir sonu
alamad. te yandan Dou Karahan l hkmdarlar Mahmud b. Yusuf ile Hasan b.
Sleyman ona kar harekete geip eski
topraklarn almak istedilerse de bu mcadele barla noktaland. Tamga Han
fel olunca yerine olu emslmlk ll.
Nasr b. brahim geti ( 068-1 079) Seluklular'la dorudan savaa giren ll.
Nasr. Alparslan'n Maverannehir seferinde lm zerine Tirmiz'i ald (Rebllahir 465 1A ra l k 072). ardndan Belh zerine yryp buray da zaptetti.
Seluklu- Karahan l mcadelesi M elikdevrinde de devam etti. Melikah,
Tirmiz'i teslim aldktan sonra Semerkant
zerine yrynce II. Nasr bar istedi.
Nizamlmlk'n gayretleriyle bar sa
land ( 466/ 1074) ve Maverannehir'de
Seluklu hakimiyeti tannd. ll. Nasr, Melikah ' n kz kardei Aye Hatun ile evlendi. Amcas Isa Han'n kz Celaliye Hatun'u
da (Terken Hatun) Melikah'a verdi. II.
Nasr. Buhara yaknlarnda ernsabad Saray ile biri Harceng ky yaknlarnda , dieri Semerkant- Hucend yolu zerinde iki
ri bat yaptrd. Bozkrlarda islamiyet'i yaymak ve lkede dini konulardaki kark
Ikiara son vermek iin alt. mer Hayyam'n Semerkant'a kadar gidip kendisiyle grt kaydedilmektedir.
ah

yerine geen karde i Ebu

080) hakknda yeterli bilgi yoktur. air ve alimierin ham isi,
akll ve adil bir hkmdar olarak tan
tlan HzrHan ' n yerine geen kkya
taki olu Ahmed Han ( 081-1 088 ve 0901095) ulema ilegeinemedi. Kadlkudat
Ahmed b. Sleyman' ldrd. Bunun
zerine afii fakihi Ebu Tahir b. Alek isfahan 'a giderek Melikah'tan yardm istedi. Melikah 481'de (1088) Buhara ve
Semerkant' zaptederek zkent'e geldi
ve Ahmed Han' esir alp sfahan'a gtrd. Semerkant'a Eb Tahir ei-Harizml nai b tayin edildi. Bu srada Talas, sficab ve
Balasagun hakimleri Sultan Melikah 'a
tabi olduklarn bildirdiler. Melikah daha
sonra Dou Karahan l topraklarna yneldi, zkent'e kadar geldi. Bu esnada Ka
gar hakimi Bura Kara Hakan Hasan da
itaat arzedip hutbeyi Melikah adna
okuttu. Bylece Ahmed Han'n esir aln
masyla Bat Karahanllar Seluklular'a
II.

Nasr ' n

ca Hzr ( 079-1

KARAHAN Ll lAR
klnd gibi Dou Karahanllar da onmetbu tand (4 8 2 / 089) . Ancak bir
sre sonra i iller'in kumandan Aynddevle Seluklu hakimiyetine kar isyan
edip Semerkant naibi Ebu Tahir'i ehir
den kard: Kagar Han Kara Hakan Hasan'n kardei ve Atba hakimi Yakub Tegin'i Semerkant'a davet etti. Yakub Tegin
Aynddevle'yi katiedince iiller ona d
man oldular. Melikah tekrar Buhara'ya
gelince Yakub Tegin Atba'na kat. Melikah 483 ( 1090) yl sonlarnda ikinci defa
Semerkant' zaptettiinde Emir Atsz' buraya vali tayin etti. Kagar hanna da haber gndererek Yakub Tegin'i yakalayp
huzura getirmesini istedi ve zkent'e hareket etti. Ancak Kagar Han Kara Hakan
Hasan kardeini teslim etmek istemedi.
Fakat sultann ikinci defa zkent'e gelmesi zerine kendisine snan kardei
Yakub Tegin'i Sultan Melikah'a teslim
edilmek zere gnderdi. Bu srada Kaan
Kalesi hakimi Turul b. Yna!, Kagar Han Kara Hakan Hasan' esir ald. Yakub Tegin de muhafziara baz vaadlerde bulunarak kurtuldu. Melikah. Yakub ile anlaarak onu Dou Karahanllar'n bana
getirdi ve Turul b. Yinal ile mcadele etmek zere grevlendirdi. Melikah sfa
han'a dndkten sonra Ahmed b. Hzr'
kendisine tabi kalmak artyla lkesine
iade etti. Ulema, muhtemelen ran'da ismailller'in etkisinde kalan Ahmed'i zndk
lkla itharn etti. Bunun zerine Ahmed
yarglanp idama mahkum edildi ( 8 Cemazi ye lahir 488 125 Haziran 095) .

tabi
lar

Ahmed b. Hzr'n yerine Arslan lig olan

amcazadesi Kl Tamga Han . Mes'ud
b. Muhammed getirildi ( 095- 097). Seluklu Sultan Berkyaruk Maverannehir'e
hakim olduktan sonra Kl Tamga Han
Mesud'un halefini pepee tahta
kard. Bunlardan ilki, Mesud'un amcazadesi Bura Han Sleyman Tegin b. Davud 'dur. Bura Han . Sleyman Berkyaruk'un kz kardeiyle evlenmi ve tahta
kineaya kadar Merv'de Seluklular 'n
arasnda kalmtr. kincisi Tamga Han
Eb'I-Kasm . Mahmud (097-099).
ncs de Harun Tegin'dir (Togan Han
KadrHan Cibrail b. mer). Eb'l-Kasm
Mahmud'u ldrp devleti ele geiren
Harun Tegin. Maverannehir'i istila ettikten sonra Melikah'n oullar a rasnda
kan karklklardan faydalanarak Horasan' ele geirmek istedi ve 11rmiz'i zaptetti. Fakat Seluklu Sultan Sencer tarafndan esir alnp idam edildi (2 a ban
495 122 M ay s o2 Maverannehir'e tamamen hakim olan Sultan Sencer. onun

yerine yeeni ve damad ll. Muhammed

b. Sleyman' Arslan Han unvanyla byk kaan olarak Bat Karahanllar'n bana gemek zere Semerkant'a tayin
etti ( 02- 30) Onun baz sikkelerinde
metbu Sultan Sencer'in adna da yer
verilmitir.

Kimlii tam olarak tesbit edilemeyen

mer Han adl bir kii Arslan Han Muhammed'i Semerkant'tan uzaklatrd.
Fakat mer Han askerleriyle geinemedii iin Harizm'e kamak zorunda kald.
Orada Sencer tarafndan malup edilerek
ldrld. Arslan Han bylece bu tehlikeden kurtulmu oldu . Bu yllarda Ali Tegin'in soyundan gelen Hasan b. Ali (Sagu n
Beg, Sar Bey), Karahanl tahtnda hak iddia ederek Arslan Han Muhammed ile
m cadeleye girdi. Sekiz yl sren mcadele, Naheb'de yaplan savata Sencer'in
yardm sayesinde Arslan Han Muhammed'in zaferiyle sonuland (50 3/1 o9) .
Arslan Han ll. Muhammed b. Sleyman
adna baslan sikkelerde Sencer'in adna
yer verilmesi Karahanllar ' n Seluklular'a
tabi olduunu gstermektedir.

Bndarl'ye gre Arslan Han Muhammed (metinde yan l lkla Ahm ed) b. Sleyman 12.000 kiilik bir orduyla mslman olmayan Trkler'e kar (muhtemelen Kpak l ar sefer dzenlemi ve bu sebeple gazi unvann almtr (Zbdet 'nNusra, metin s. 264, tre. s. 239) . lkede istikrar saladktan sonra Buhara'da baz
imar faaliyetlerinde bulunan Arslan Han
Muhammed, son yllarnda fel olduun
dan oullarndan yardmc kaan lll.
Nasr' kendisine naib tayin etti. Nasr'n
bir suikast sonucu ldrlmesi zerine
dier olu ll. Ahmed'i Semerkant'a ar
d. Sultan Sencer ile ll. Ahmed ve babas
Arslan Han Muhammed arasnda ihtilaf
knca Sencer Semerkant' zaptederek
ynetime el koydu ve Arslan Han Muhammed'i esir ald ( 5 24/ 30) . Muhammed
526'da (1132) Merv'de ld. ll. Ahmed
ise 526'ya (1132) kadar muhtemelen
Sencer' e tabi olmadan hkm srd.
Sencer, ll. Ahmed'den sonra Merv'de
esir olarak bulunan Hasan b. Ali'yi (Hasan
Tegin, Sagun Bey) Semerkant'a tayin etti.
Onun 526'da (1132) lm zerine Arslan Han Muhammed'in kardei Tamga
Bura Han brahim byk kaan oldu.
Onun da lmnden sonra Arslan Han
Muhammed'in nc olu ll . Mahmud ( 32- 4 byk kaan ilan edildi. Sencer'in yeeni olan ll. Mahmud
Han, Hucend yaknlarndaki savata Ka-

yenilerek Semerkant'a kat

(Ramazan 5 3 / Haziran 3 7) . 1l. Mahmud Han Karluklar'la anlaarnayp Sencer'den yard m isteyince Karluklar da Karahtaylar'dan yardm istedi. Katvan bozkrlarnda 536 (11 4 1) ylnda yaplan savata yenilen Sencer ve ll. Mahmud Maverannehir'i Karahtaylar'a terkederek
Horasan'a kamak zorunda kaldlar. Bu
olayn ardndan ll. Mahmud'un kardei
Tamga Bura Han lll. brahim . .Karah
taylar'n himayesinde Bat Karahanl tahtna geti (5 3 6/ 4 ) . Ayn yl Alp Tegin
adl bir kii Buhara valisi tayin ediidiyse de
idareye Burhan ailesi hakimdi. lll. bra
him Karluklar'la yapt sava kaybedip
ldrld (55 ; 56) . ll. Mahmud lnceye kadar Horasan'da kald. Sencer'in
Ouzlar'a esir dt 1153-1156 ylla
rnda ve Sencer'in lmnden sonra
( 57- 62) iki defa tahta karld. ll.
Mahmud'un hanl Irak Seluklu Sultan
Muhammed b. Mahmud tarafndan da
tasdik edildi (a.g .e. , s. 284) . ll. Mahmud
Nlabur'da bulunurken olu Muhammed
de yardmc kaan olarak Maverannehir'de kalm olmaldr. Ouzlar'n istei
zerine nce olu Muhammed 554'te
(1159) Ouzlar'n bana geti. Ardndan
kendisi Ouzlar'n hkmdan oldu. Harizmah Atsz ona "hakan - a'zam" diye
hitap ederdi. Mahmud adna Horasan'da
baslm sikkeler mevcuttur. Horasan'
ele geirmek iin harekete geen Sencer'in kumandanlarndan Meyyed Ayaba, 558'de (1163) ll. Mahmud ile olu
Muhammed'i esir alp gzlerine mil ektirdi. Ertesi yl ikisi de hapishanede lnce
Bat Karahanllar sona ermi oldu (559/
rahtaylar'a

64)

Bundan sonra iktidar Ali Tegin ailesinin

eline geti. Hasan Tegin'in olu Ali Han
(Kk Sagun, ar Han) lll. brahim b. Muhammed'e halef oldu . Ali Han dneminde
( 56-1 160) Karluk reisi Yabgu (Peygu) ldrlerek Karluklar Maverannehir'den
uzaklatrld. Ali Han 555'te ( 1160) lnce yerine kardei Alp Kutlu Toga (Tlga)
Bilge Kl Tamga Han ll. Mesud geti.
Karluklar ve Ouzlar'la mcadele eden Alp
Kutlu lkede istikrar salamaya al
t. imar faaliyetlerinde bulundu, alim ve
edipleri korudu . Muhammed b. Ali ez-Zahiri es-Semerkandl Sindb.dn.me (n r.
Ahmed At e , istanbu l 948) adl eserini
ona ith af etmitir. Olu ll. Muhammed de
onun yardmc kaan idi. Alp Kutlu ll.
Mesud'un 574'te (1178) vefat zerine yerine yeeni Arslan Han IV. brahim b. Hseyin geti. Mecdddin Muhammed b.

409

KARAHAN Ll LAR
Adnan es-Surhakatl Tarih-i Trkistan
adl eserini ona ithaf etmitir. IV. ibrahim
601 'de (1204) ld, yerine olu 1. Osman
byk kaan sfatyla tahta kt. Osman
nce Karahtaylar'a tabi iken daha sonra
Karahtaylar'a kar Harizmah Muhammed b. Teki ile i birlii yapt ve 604'te (1207-1208) Buhara'y zaptetti. 607
(1210) tarihli sikkeden Osman ' n Harizmah Muhammed'e tabi olduu anlal
maktadr. Osman daha sonra Harizmah
lar' malup eden Karahtaylar'a tabi oldu. Bir sre sonra tekrar Harizmah ile
anlat, Harizmah ' n kzyla evlenip bir yl
kadar Harizm'de kald. Semerkant'a dnnce ona tabiiyeti reddetti. Osman ' n
Semerkant'ta kan isyanda Harizmliler'i
kltan geirmesine fkelenen Harizmah Muhammed Semerkant' ele geirip
katliam emrini verdi; ancak seyyidler ve
alimierin efaat dilemeleri zerine bundan vazgeti. Esir ald Osman ' bir sre
sonra kz Han Sultan'n istei zerine ldrtt (Cveyn!, ll , 333). Semerkant Harizmah Muhammed 'in baehri oldu.
Bylece Karahanllar tarihe karm oldu (608/ 1212)
Fergana Hanl. Bat Karahanllar ayr
bir devlet olarak ortaya knca buraya
bal bir kaanlk olarak varln srdren Fergana 440'ta (1 048) tekrar Dou
Karahanllar'n eline geti. Togan Han ll.
Ahmed'in lmnden sonra buraya Ali
Tegin kolu hakim oldu (448/ 1056). Karahtaylar'n Maverannehir'i istila etmesinin ardndan (536/1 4 ) Fergana'da ba
ehri zkent olmak zere bamsz bir
Karahanl Devleti kuruldu . Fergana hkmdarlar Turul Kara Hakan unvann
aldlar. Hasan Tegin'in olu Hseyin bu
hanln ilk hkmdan olarak gsterilmektedir. Hseyin'in iki kardei Ali ve ll.
Mesud Bat Karahanllar'n byk kaan
olmulardr.

Hseyin, Karahanllar arasnda unvaTrk kelimesi bulunan (Bilge Trk

Tu rul Haka n) ilk hkmdardr. Hseyin'den sonra ( . Receb 55 1 Eyll 56)
yerine olu Togan Han (Turul Han) Mahmud geti. Mahmud SS9'da (1164) vefat
edince kardei Nusret'd-dnya ve'd-dln
ibrahim (son B at Ka rahan l hkmdan
Osman'n babas IV. ibra him ) ona halef oldu. Mahmud'un dier kardei Turul Han
Nasr ise Fergana tahtna geti ( 68 73) . Turul Han Nasr'n olu Turul Hakan Muhammed S78 'de (1182) Fergana'da tahtta bulunuyordu . 606 ( 121 O)
ylnda Ulu Sultan Kadr Han unvanyla
zkent'te tahta kan kii onun olu veya
nnda

410

kardei olmaldr. Bat Karahanl

Hkmlmnn ardndan Harizmah Muhammed'in kendine tabi olmaya ard Fergana emlri de muhtemelen bu ahstr. Osman ' n yeeni Taceddin Bilge Han da Fergana koluna mensup olup 613'e (1216) kadar Otrar 'da
hkm srm ve Nesa'da Harizmah
dan

Osman ' n

tarafndan ldrlmtr.

Kaynaklarda Mool istilas anlatlrken

Yedisu'da bir Karluk Devleti'nin bulunduundan bahsedilmektedir. ll. Arslan
Han adndaki Karluk hkmdarnn ba
ehri Kayal (Kayalk) idi. Bir mddet Karahtaylar'a tabi olarak hkm sren ll.
Arslan Han. 608'de (1211) Karahtaylar'a
tabiiyetten ayrlp Cengiz Hana tabi olmu. Meng Han da onun olunu zkent
hakimi tayin etmitir. Bunlarn Harizmahlar' n katliamndan kurtularak Yedisu'ya snan Fergana Karahanilan olduu dnlebilir.

Tekilat ve dare.

Eski Trk hakimiyet

benimseyen Karahanllar hakimiyetin ilahi meneli olduuna. yani devleti ynetme yetki ve gcn ifade eden
"kut"u Tanr kime vermiseancak onun
hkmdar olabileceine inanyorlard (Yusuf Has Hacib, beyit nr. 740-741 ). Bundan
dolay hkmdarlk kutsal saylmakta ve
kutu n kan yoluyla babann hatundan doan oullarnn hepsine intikal ettii kabul edilmekteydi. Yusuf Has Hacib'in "Babas bey ise olu da bey doar ve babalar
gibi bey olur" sz (a.g.e., beyit nr. I 950)
ve. "Babasnn taht (yeri) ve ad oula
kalr" atasz de bu anlay ifade etmektedir. Kuta nail olan hkmdarlar devleti
iyi idare etmek. halkn huzur ve refahn
salamak zorundadr. Aksi takdirde kendisine kutu veren Tanr katnda sorumlu
anlayn

olacaktr.

Karahanl hkmdarlar beg. ilig ("il"e

yani devlete sahip olan hkmdar), hakan
ve han unvaniarn kullanmlardr. Bu
konudaki almalaryla tannan OmeUan
Pritsak, ilig unvannn devletin drt yardmc kaanndan sadece ikisi tarafndan
kullanldn. ilig ve hann birbirinden ayr unvanlar olduunu ve farkl rtbeleri
gsterdiini syler ( A, VI, 2 5 ) . Reat
Gen ise Kutadgu Bilig ve eitli belgelere dayanarak iligin yardmc kaan iin
deil hakan unvan yerine kullanldn
ve bu tabirin zaman zaman "ilig-han, ilig
padiah" eklinde kaydedildiini, Kutadgu Bilig'deki "ilig kut " (beyit nr. 720)
sznn "devletli hkmdar" anlamna
geldiini belirtir ( Karahan/ Devlet Teki
La t, s. 131-132).

Hkmdarlar unvaniarn Muizzddevle, emslmlk. Meyyidddevle, izzddin, Burhan'l-mlk gibi eitli lakaplarla: arslan, bura, tonga, tamga. kara ,
kadr ve kl gibi isim ve sfatlarla birlikte kullanmlardr. Karahanllar'n kuruluundan nce Yamalar tarafndan kullanlan Bura Han (Bugra Karahan) unvan
n Karahanl hkmdarlar da kullanm
lardr. Hkmdarlar bunun dnda Tamga (Tavga) Han ("lkesi byk ve eski"
anlamna gelen bir unvan). KadrHan (sert
huylu ve etin hkmdar) , Kl Han (kl
gib i keskin kararl h kmdar). ldk-kut
(Tanr tarafndan verilen iktidar yetkisi).
sultan ve sahib-kran gibi unvanlar da
kullanmlardr. Bunlarn dnda hutbe,
sikke, bakent (ordu) (Ka ga r. Balasagun,
Talas, zkent ve Semerkant), saray. ota
(uva). taht, ta. etr. bayrak, tu. nevbet ve hil'at Karahanl hkmdarlarnn
hakimiyet alametleriydi. Hakandan sonra sz sahibi olan hkmdar hanmfarna
Terken Hatun, ehzadelere tegin (tigin),
hanedan mensubu prens ve prenseslerle
bunlarn ocuklarna da tarm denilirdi.
Saray tekilatnn banda ulu (ulug) haci b bulunurdu. Onun emrinde baka hacibler ve sadece hkmdara mahsus bir
de has hacib vard. Ulu hacib emrindeki
dier haciblerle birlikte devlet adam. kumandan ve halkn ikayetlerini dinlemek.
hakszla urayp ikayeti olanlar mezalim gnlerinde hkmdarn huzuruna
karmak, trenlerde herkesi rtbesine
gre yerletirmek. elileri karlayp her
eit ilerine bakmakla mkellefti. Kap
cba ise saray grevlilerinin her trl
tayin ve terfileriyle ilgilenmek. saray hizmetlerinin aksatlmadan yrtlmesini
salamak ve hkmdarn korunmasyla
alakah tedbirleri almakla ykmlyd.
Hkmdar ve dier saray mensuplarn
korumak candarlarn greviydi: balarn
daki kumandana emir-i candar denilirdi.
Bunlarn dnda sarayda silahdar, alem- .
dar. hansalar ve camedar gibi grevliler
de vard.
Merkez tekilatnn banda yuru denilen vezir bulunurdu ve hkmdar ad
na devlet ilerini yrtrd. Yusuf Has
Hacib hkmdarn vezirlikle grevlendirdii kiiye tu, davul, zrh. hil'at. eyer takm, at ve vezaret mhr verdiini syler (Kutadgu Bilig, beyit nr. 1036, I 766).
Vezirin ikbalin son derecesine ulat
kabul edilir. ondan lkeyi iyi ynetmesi,
halkn huzurunu temin edecek tedbirleri
almas. devlet hazinesini zenginletir
mesi, lkeyi geniletmesi, hizmet erba-

KARAHAN Ll lAR
bna iyi davranmas istenirdi (a.g.e., beyitnr.l766,2178-2180).

Karahanl devlet tekilatnda yer alan

vezirlerin bakanlk ettii byk divanla
ilgili malumat yoktur. Ancak Sencer'in
ina divanndan kan baz mektuplarda
Bat Karahanllar'n meclis-i allsinden sk
a bahsedilmesi Karahanllar'da da benzeri bir divann bulunduunu gstermektedir (Gen, Karahanit Devlet Tekilatt, s.
255) Karahanllar'da byk divana bal
olarak alan dier divanlarn bulunup bulunmad konusunda da yeterli bilgi yoktur. Bununla beraber mstevfinin yerine
a (hazinedar). turainin yerine bitigci
denilmesi. lmga ve tamga (mhrdar)
gibi grevlilerden sz edilmesi dikkate
alnarak bu tekilatn mevcut olduu sylenebilir.
Hkmdarn fermaniarna yarlk

denir

(Dfvan Lugati 't-Trk Tercmesi, lll, 42)

ve bunlar

hkmdarn damgasn tard

353). Uygur harfleriyle yazlan

fermanlar kaleme alan katipiere lmga
ad verilirdi ( a.g.e., . 143; katipierin ta
mas gereken vasflar iin bk. Gen, KarahaniL Devlet Tekilatt, s. 259 vd.). Hazineye a kaznakl ve kaznak. daha sonralar
hazine ve kenc. hazinedara ise a denildii ve Xl. yzyln ikinci yarsndan itibaren mali ilerle uraanlar iin mstevfi ve amil unvaniarnn kullanld anlalmaktadr (a.g.e., s. 263).
(a .g .e.,

Karahanl hkmdarlar bizzat mezalim mahkemelerine bakanlk ettikleri gibi kendilerine vekalet etmek zere bir kady da grevlendirebilirlerdi. Mesela Tamga Bura Han brahim b. Nasr, Kad Ebu
Nasr Mansur b. Ahmed b. smail'i Semerkant ve civarna sahib'l-mezalim tayin
etmiti (a.g.e., s. 266; Muhammed Khadr.
JA, CCLV 119671. s. 320). er'i davalara
ise kadlkudatn naibi durumundaki kadlar bakard. Bat Karah anl Hkmdan
Ahmed b. Hzr Han . kad ve fakihlerden
oluan bir mahkeme heyeti tarafndan
zndklkla sulanarak yarglanm ve
lm cezasna arptrlmt (bn'I-Eslr.
X, 243-244)
Karahanl

Devleti eski Trk idari geleuygun olarak ikili tekilat esasna

gre idare edilirdi. Dou ve bat olmak
zere ikiye ayrlan devletin dou ksm
dorudan byk hakan. bat taraf ise
onu metbu tanyan bir hanedan mensubu
tarafndan ynetilirdi. Mesela Ebu Nasr
Ahmed b. Ali byk hakan olarak iktidar
elinde bulunduruyor. kardei Nasr b. Ali
de ona tabi olarak bata Maverannehir
neine

olmak zere Fergana'dan itibaren devletin batdaki topraklarn idare ediyordu.

Bu durum devletin ikiye ayrld 10411042 yllarna kadar srmtr (Gen. Karahanlt Devlet Tekilatt, s. 269). Vilayetler
ise hanedan mensuplar. naibler ve valiler
tarafndan ynetilirdi. Mesela lig Han
Nasr, Semerkant'n idaresini kardei Cafer Tegin'e verirken Buhara'ya da bir vali
tayin etmiti (a.g.e., s. 270).
Dier Trk devletlerinde olduu gibi
askeri karaktere sahip olan Karahanllar
da ordu saray muhafzlar, hassa ordusu.
hanedan mensuplaryla vali ve dier devlet adamlarna bal gler. iil, Karluk
gibi devlete tabi Trk kabilelerine mensup kuwetlerden teekkl ediyordu. Yatgak ve turgak denilen saray muhafzlar
hkmdan ve saray gece-gndz korumakla grevliydi. Gulamlar kk yata
satn alnarak yetitirilirdi. Gulamlardan
oluan muhafziara bir suba kumanda
ederdi (a.g.e., s. 288). len hkmdarn
ve devlet adamlarnn gulamlar yeni hkmdarn hizmetine girerdi (a.g.e., s.
290) Hkmdarn ahsna bal cretli
askerlerden meydana gelen hassa ordusu hakknda yeterli bilgi yoktur. Ancak
Arslan Han Muhammed b. Sleyman'n
12.000 Trk kleden oluan ordusu bulunduu bilinmektedir (Bndarl, s. 239).
Ordunun maa ve sava ara gereleriyle ilgilenen askerlerin kaytlarn tutan bir divan tekilatnn (Divan- Arz. DTvan'l-cey) mevcut olduu anlalmak
tadr. Askerlerin adlar ve istihkaklar Ay
bitii denilen (Dfvan Lugati't-Trk Tercmesi, . 40) bir deftere kaydedilirdi. zellikle Bat Karahanllar'da hassa askerlerinin ikta sahibi olduu sylenebilir (Gen,
Karahanit Devlet Tekilatt, s. 293). Hkmdarn belli blge ve vilayetleri ynetmek zere grevlendirdii hanedan mensuplarnn ve valilerin de kendilerine bal
askeri birlikleri bulunmaktayd.
Karahanl ordusunda bata iiller olmak zere muhtelif Trk kavimlerine
mensup kuvvetler vard. iiller ' in kumandanlar Karahanllar'la Seluklular
arasndaki siyasi ilikilerde nemli rol oynamlar, ayn ekilde Karluklar da XII.
yzyla kadar Karahanl ordusunda hizmet etmilerdir. Ali Tegin'in Buhara yaknlarndaki Harluh -ordu denilen askeri
karargah Karluklar'n Karahanl ordusuna hizmet ettiklerini gstermektedir ( A,
VI, 259). Ugraklar'n Uygurlar'la yaplan
savalarda Karahanl ordusunda grev
yaptklar

(Dfvan-1 Lugati't-Trk Tercmesi, lll. 183). Basmil ve omullar'n da or-

duda grev aldklar bilinmektedir (Gen,

KarahaniL Devlet Tekilatt, s. 296).
Hunlar'dan beri uyguland bilinen onlu sistemin Karahanl ordusunda da tatbik edildii sylenebilir. En kk askeri
birlie otag. kumandanna otagba denilirdi. Otagbann emrinde yaklak on
kiinin bulunduu tahmin edilmektedir.
Daha sonra srasyla yaklak elli kiiden
oluan hay! (hi! de denilen takm) ve onotag denilen askeri birlikler geliyordu.
On- otan yaklak 100 kiiden olutuu
tahmin edilmektedir (a.g.e., s. 317). Her
ordunun bandaki kumandan suba unvanyla anlrd. Yusuf Has Hacib'in. "On
iki binlik ordu byk bir kuwet" ve. "Drt
bin asker tam bir ord udur" eklindeki
ifadelerinden (Kutadgu Bilig, beyit nr.
2334. 2335) bu ordularn 4000-12.000 kiilik askeri birliklerden meydana geldii
tahmin edilebilir.
BBLYOGRAFYA :

Diuan lugati't-Trk Tercmesi, 1, 14, 28, 30,

32,40,61,63,92, 101 , 108,142-143,255,271,
376,408,410, 441; III, 42, 77, 157, 170, 183,
353; ayrca bk. ndeks.; Ahmet Caferolu, Eski
Uygur Trkesi Szl, istanbul 1968, s. 92,
161; Nerahl, Tari/] u Bul]ara (tre. Emln Abdlmecld Bedevl- Nasrullah Mbeir et-Trazl).
Kahire 1385/1965, s. 29-30,48-49,57,76-77,
147-148; ayrca b k. ndeks; fjudd '1-'a.Lem
(Minorsky), s. 95-97; ayrca b k. ndeks; Gerdlzl,
Zeyn'l-al]bar(nr. Abdlhay Hablbl), Tahran
1347 h., s. 187-188,201-202, 260;Muhammed b. Hseyin ei-Beyhakl, Tari/] (nr. Kasm Ganl- Ali Ekber Feyyaz). Tahran 1375, s. 68-69,
77, 84, 91, 197-199, 215, 220, 233,283,325,
331, 338, 409, 509, 526-530, 547, 551, 673,
677; Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig (tre. Reid Rahmeti Arat). Ankara 1974, beyit nr. 720,
740-741, 1036, 1766, 2178, 2180-2183, 2193,
2334-2335, 2731; ayrca bk. trl beyitler; Nizamlmlk, Siyasetname(Kymen). s. 122-124;
ayrca bk. ndeks; Rzraverl. leyl Tecaribi'lmem(nr. H. F.Amedroz). Oxford 1921, III, 374;
Mcmel't-tevaril] ve'l-ka (nr. Muhammed
Ramazanl). Tahran 1318 h., s. 421; Nizarni-i
Arzl. ehiirMakale(nr. Muhammed Kazvlnl).
Leyden-London 1910, s. 28, 46; ayrca bk. ndeks;
Sem'anl. el-Ensab, X, 458-459; Ahbiir'd-devleti's-Selckyye (Lugal). s. 37, 44-45, 54, 63;
Yakt, Mu'cem'l-bldan (Cndl). I, 419-423,
564-566; III, 279-283; ayrca bk. ndek s; bn'I
Eslr. el-Kamil, IX, 100, 108, 300, 462; X, 120,
243-244, 350; XI, 82-84; ayrca bk. ndeks ; Muhammed b. Ahmed en-Nesevl, Siret-i Celaleddin-i Mingburni (tre Anonim. nr. Mcteba Mlnovl). Tahran 1344 h ./1965, s. 60; Bndarl. Zbdet'n-Nusra (Burslan). bk.ndeks; Czcanl. Tabakiii- Nari, I, 245, 252, 307; Cveynl. Tarih-i
Cihanga [ztrk). II, 297,301-302, 305-307,
331-334; Mneccimba. Sahiiif '1-ahba.r, ll,
514-519; Ahmed ei-Menlnl. el-Fethu 'l-u ehbi
'ala Tari i] i Ebi Nar el-'Utbi, Kah i re 1286, II, 26
vd., 76 vd. 128 vd .; S. -L. Poole, Catalogue of
Oriental Coins in the British Museum, London
1876-89, III, 120-126; IX, 193-197;Ahmed Tev-

411

KARAHAN Ll LAR
hid, Meskukat- Kadfme-i islamiyye Kata/ou,
stanbul 1321, IV, 1-36; M. Fuad Kprl, Trkiye Tarihi, stanbul 1923, I, 106-120; brahim
Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk
Seluklu imparatorluu, stanbul 1953, s. 1,

2,13-19,28-29,121-122,151;a.mlf .. Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1956, bk. ndeks.;

a.mlf., "Yazlnn 900. Yl Mnasebetiyle Kutadgubiligve Kltr Tarihimizdeki Yeri", TED,
(1970), s. 1-38; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu imparatorluu Tarihi, Ankara
1954, ll, bk. ndeks.; lll, 1, 3-4, 42, 134-135,
172, 178, 373; Faruk Smer, Ouzlar: Trkmenler, Ankara 1957, bk. ndeks; Zeki Yelidi Togan. Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970,
s. 58-59; a.mlf .. "Karahanllar Tarihine Ait Baz Kaytlar" , TY, V/ll (1966), s. 7-lO;V. V. Barthold , Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler (haz. Kazm Yaar Kopraman- Afar smai l
Aka). Ankara 1975, bk. ndeks; a.mlf .. Mool
istilasna Kadar Trkistan (haz. Hakk Dursun
Yldz), Ankara 1990, bk. ndeks; a.mlf.. "Kutadgu Bilig'in Zikrettii Bugra Han Kimdir~",
TM, I ( 1925). s. 221-226; a.mlf., "Ali Tegin", lA,
, 358; a.mlf. , "Bri Tigin", a.e., ll, 740-741;
a.mlf., "Bugra-Han", a.e., ll, 760-761; Yusuf
Ziya Kavak. XI ve XII. Asrlarda Karahanl/ar
Devrinde Mavara al-Nahr islam Hukukular,

Ankara 1976; Erdoan Meril. "Karahanllar",

TDEK, s. 794-799; a.mlf., Mslman- Trk
Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 18-33; M. F.
Grenard, "Satuk Burahan Menktesi ve Tarih"
(tre. Osman Turan). Seluklular ve islamiyet,
stanbul 1980, s. 245-308; Reat Gen; KarahaniL Devlet Tekilat, Ankara 1981; a .mlf ..
"Karahanllar" , Doutan Gnmze Byk
islam Tarihi, stanbul 1987, VI, 137-179;Emel
Esin, "Trkler' in is!a.miyet'e Girii", Tarihte Trk
Devletleri, Ankara 1987, I, 296-306; a.mlf.,

"Trk San'at Tarihinde Kara-hanl Devrinin

Mevkii", TTK Bildiriler, VI ( 1967), s. 100-130;
a.mlf., "Bri Tigin Thmga Bura Kara Hakan
brahim'in (H . 444-60/1052-68) Samarkand'da
Yaptrd Abideler", STY, VIII (1979). s. 37-55;
Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar
Devri Seluklu Tarihi (498-511/1105-1118),

Ankara 1990, s. 139-140; a.mlf., Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485498!10921104), stanbul 2001, s. 119-122; a.mlf., "Arslan Han", DiA, lll, 401; P. B. Golden, "The Karakhanids and Early Islam", The Cambridge
History of Early lnner Asia (ed. D. Sinor). Cam-

bridge 1990, s. 343-373; a.mlf., "Qarakhanids",

Dictionary o{the Middle Ages (ed.) R. Strayer),
New York 1989, X, 230-231 ; Abdlkadir Donuk,
Eski Trk Devletlerinde idarf -Askerf Un van ve
Terimler, stanbul 1998, tr. yer.; C. E. Bosworth,
The New lslamic Dynasties, Edinburgh 1996;
a.mlf., "Ilek-Khans or !5arakha.nids", E/ 2 (ng.),

lll, 1113-1117; V. V. Grigorev, "Karachanidy v

Maverannagre po Tarichi Muneddzima-basi v
osmankom texte s prevodom i primecanijami" ,
ZVO, sy. 17 ( 1874), s. 189-258; R. Vasmer. "Zur
Mnzkunde der Qarahaniden", MSOS, XXXIII
( 1930). s. 83-1 05;. Osman Turan, "lig Unvan
Hakknda", TM, VII-Vlll (1952). s . 192-199; O.
Pritsak, "Die Karachaniden", Isi., XXX (1952),
s. 17 -68; a .mlf., "Karahanllar", iA, VI , 251273; Muhammed Khadr. "Deux actes de Waqf
d' un parahanide d'Asie centrale", JA, CCLV
( 1967), s. 304-334; inasi Tekin, "Bilinen En
Eski islami Trke Metinler: Uygur Harfleriyle Yazlm Karahanllar Devrine Ait Tarla Sat

412

Senetleri", Seluklu Aratrmalan Dergisi, IV,

Ankara 1975, s. 157 -186; Msfir b. Salim b. Aric
ei-Gamidi, "'Ala~t 'l-I5arabaniyyin bi- Trkistan ve biladi Mavera'innehr bi'd-dveli'l-islamiyyeti'l-mcavire ve devrhm f neri'l
islam (382-482/992 -1089)" , Mecellet Cami'ati
mmi 'l-kura, 111/5, Mekke 1411/1991 , s. 239278; B. D. Kochnev. "The Origins of Karakhanids: A Reconsideration" (tre. J. Pau l), Isi., LXXlll
( 1996), s. 352-357. -.:
..

ABDLKERM

ZAYDIN

Karahanl

Trkesi . X. yzyln bala

Maverannehir ile Dou Trkistan
arasndaki blgede kurulan Karahanl
Devleti'nin kulland yaz diline Karahan l
Trkesi ya da Hakaniye Trkesi denir.
Buna, aatay Trkesi'nin teekklne
kadar Orta Asya Trk edebiyatnn ortak
edebi dili olmas sebebiyle Mterek Orta Asya Trkesi ad da verilmitir. Dil.
lehe ve ivelerin corafya ismiyle anl
mas uygun olmadndan genellikle yabanc Trkologlar'n tercih ettii bu son
adiandrma doru kabul edilmemektedir.
Trke'nin eitli dnemlerinin adland
rlmasnda aatay, Harizm ve Osmanl
Trkesi gibi devlet ismi de kullanldn
dan bu dnem iin Karahanl Trkesi
veya Trkistan Trkesi denmesi daha
uygundur. Dou Trkesi de denilen aatay Trkesi'nin esasn Karahan l Trkesi tekil eder. Kagarl Mahmud, Divdn lug.ti't-T:k'te bu dnemdeki yaz
dili iin Hakaniye Trkesi ile birlikte sadece Trke ifadesine de yer vermitir.
rnda

Karahanl

Trkesi Eski Trke'nin kullanld blgenin dnda slam medeniyetinin etkisinde gelien ve Eski Trke'nin dil zelliklerini kk deiikliklerle
de~am ettiren bir ivedir. Orta Trke dil
devresinin ilk yaz dili olmas vasfn da
tayan XI-XII. yzyllar arasndaki bu dnemde Uygur yazsyla birlikte Arap yazs
da kullanlmaya balanmtr. Kelime hazinesi bakmndan Eski Trke'ye gre
daha zengin olan bu dnemde Eski Uygurca devresinde dile giren Budizm'le ilgili kelimelerin birou atlm. bunlarn
yerine Arapa ve Farsa'dan slamiyet' le
ilgili kelimeler alnmtr. Karahanl Trkesi'nin eldeki rnekleri u eseriere dayanmaktadr: 1. Kur'an Tercmesi. Dou Trkesi ile yazlm. gnmze kadar
ulaan Kur'an tercmelerinin dilinden.
bu metinlerin ya Samanller'den Mansur
b . Nuh zamannda (961-976) Kur'an'n
Farsa'ya ilk tercmesi yaplrken ya da
Xl. yzylda Trke'ye de evrilmi olduu anlalmaktadr (inan . TDl., 1161 9521.
s. 12-15;Togan, lllll -2 11960J,s. 134-140).

z. Kutadgu Biliif.

Balasagunlu Yusuf
Has Hacib tarafndan 1 069 ylnda yazl
m 6645 beyitlik bu eserde eski ve yeni
kltr evrelerinden yabanc asll kelime
az miktarda bulunduundan dili henz
safln koruyan bir Trke olarak kabul
edilebilir. 3.Divan lugati't-Trk*. Ka
garl Mahmud'un 1 074 ylnda telif ettii
eser Araplar'a Trke'yi retmek amacyla kaleme alnmtr. Trke'nin ilk
szl olmasnn yan sra iinde eitli
Trke iirlerin yer almas bakmnd~n da
nemli olan eserde ayrca o dnemdeki
Trk boylar ve bunlarn dilleri hakknda
bilgi verilir. 4. Atebet 'l-hakayk*. Edi b
Ahmed Yknekl tarafndan yazlan eser
101 drtlkten oluur. Yazl tarihi ve yeri bilinmese de eser Karahanl Trkesi'nin son zamanlarna ait olmaldr. Yabanc
kelime nisbeti Kutadgu Bilig'e gre bir
hayli oalmtr. s. Divan - Hikmet*.
Ahmed Yesevi'nin hikmetlerinden oluan
eserin gnmze ulaan nshalar Ahmed
Yesevi'nin dilini yanstmasa da XII. yzy
ln ilk yarsnda yazld tahmin edildiinden Karahanl Trkesi'nin rnlerinden saylmaktadr. Divdn lug.ti'tTrk'te 8624, Kutadgu Bilig'de 2961
ve Atebet '1-hak.yk'ta 1306 madde
ba szn bulunmas, Karahanl Trkesi'nin kelime hazinesinin zenginliini gstermesi bakmndan bir fikir vermektedir.
BBLYOGRAFYA :

C. Brockelmann, Osttrkische Grammalik

der Islamisehen Litteratursprachen Mittelasiens,
Leiden 1954; Mecdut Mansurou. "Das Karakhanidische", Ph.TF, , 87-112 (bu yaznn tercmesi iin bk. "Karahanlca", Tarihi Trk i
veleri, haz. Mehmet Akaln, Ankara 979. s. 4
82); A. M. erbak, Grammatieskiy Oerk
Yazka Tyurkskih Tekstav X-XIII vv. iz Vostocnogo Turkestana, Moskova- Leningrad 1961;
Abdlkadir inan, Kur'an- Kerim'in Trke Tercmeleri zerinde Bir inceleme, Ankara 1961;
a.mlf .. "Eski Trke Kur'an 'Iercmesi" , TDI.,
1/6 (952). s.l2-15; Ali Karamanlou. Trk
Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, stanbul
1972, s. 45-75; Burhan Paacolu, Orta Trke: Karahan l, Harezm, Kpak ve Eski Anadolu Trkesi, Sivas 1995, s . 1-27; Necmettin Haceminolu, KarahaniL Trkesi Grameri, An-

kara 1996; Zeki Yelidi Togan, "Londra ve Tahrandaki islami Yazmalardan Bazlarna Dair",
iTED, 111/1-2 ( 960). s. 133-160; J. Eckmann.
"Kur'an'n Dou Trkesi'ne Tercmeleri",
TDED, XXI (975), s. 15-24.

[il NECMETIN HACIEMNOGLU

o MMAR. Asya'da slami dnem
Trk mimarisinin izlenebilen gelimesi
nin ilk eserleri Karahanllar devrinde ortaya kar. lk Karahanl eserleri kerpi ya-