Ahmet Refik

Osnmanhda Hoca Nfuzu.

1.
2.

bask

bask Hilmi Kitaphanesi, 1933

Toplumsal Dnm Yaynlan, 1997

Bask: Zafer Matbaas 0(212)512 16 88

Cilt: zdemir Mcellit

Toplam 1.500 baslm olup,

150 adedj

numaralandrlarak sat d tutulmutur.

Genel
KARDAK

Datam

Uluslararas Basn Yayn Datm

Narlbahe Sk. No: 6/3 Caalolu 1istanbul

tel: 0(212) 527 98 25

Toplumsal
KARDAK Uluslarars

Dnm Yaynlan

Basn Yayn Datm 'n

bir kuruluudur.

Ahmet Refik

Osmanl

Devrinde

Hoca Nfuzu

TOPLUMSAL DNM YAYlNLARI

Toplumsal Dnm
Tarih Dizisi: 2

Yaynlar:

44

[ALTlNAY], Ahmet Refik

Osmanl Devrinde Hoca Nfusu /gnmz
Trkesine ev. Gven Aka. 2.bs. stanbul:
Toplumsal Dnm Yaynlan. 1997
174 s.; 19,5 cm.
ISBN 975-7244-57-0

I. Kitap ad
istanbul Kutuphaneci/ik Kitap/k

Yayn Ynetmeni: Hayri BiLDK

Editr: Hatice BAHTY AR
Sanat Danman: Mehmet AKlNCI
Kapak Tasatm: Mehmet ZAY
Gnmz Trkesine eviren: Gven AKAG
Dizgi: KK (245 41 21)
Bask Hazrlk: Semra YILDIRIM
Reprodksiyon: Gksu Grafik

ISBN 975-7244-57-0

Ahmet Refik

Osmanl

Devrinde

Hoca Nfuzu

AHMET REFK KMD?

Ahmet Refik 1880'de stanbul'da Beikta'n
Valideeme semtinde dodu. Babas Abdlaziz'in
vekilharc rgpl Ahmet Aa idi. Memleketlerinde
"Grlkcoullan" diye anlrlard. lk renimini
Beikta'ta Vinezade okulunda grd. Bundan sonra
Beikta Askeri Ortaokulu'nu bitirdi. Buradan da Kuleli
Askeri Lisesi'ne geti. Harbiye'yi 1898 ylnda daha 18
yanda iken birineilikle bitirerek piyade astemeni
rtbesiyle orduya katld. Ancak yann kklnden
tr kt'a hizmetine verilmeyerek Topta Askeri
Ortaokulu ile Soukeme Askeri Ortaokulu'na corafya
retmeni olarak atand. Drt yl kadar bu grevlerini
yrten gen subay Ahmet Refik, 1902'de Harbiye'ye
Franszca retmenliine geirildi.
1903'de temen,
1907'de yzbala ykseldi.
Harbiye'de retmenlik yapt yllarda gnlk ve
haftalk gazetelerde, dergilerde ilk yazlarn yay,nlamaya
balad.
Hatta bir aralk "Tercman- Hakikat"
gazetesinde bayazarlk grevini stlendi. "rtiki",
"Malumat", "Hazine-i Fnun", "Mecmua-i Ebzziya" da makaleleri yaynlanyordu.
1908'de Merutiyet'in ilanyla birlikte, o zamana
kadarki yaynlarnn ilk rnn toplad. Harbiye Talim
Kurulu'nda en nemli krs Ahmet Refik'e verildi.
7

Harbiye'nin tarih retmeni oldu. ayn yl "Millet"

gazetesinin bayazarln zerine ald. Bir sre sonra da
"kdam" gazetesinde "Lale Devrinin Tarihi Simalan",
"Kprller" ve "Felaket Seneleri" diziyazlar
yaynlanmaya balad. Bu yazlar bir yandan binlerce
okuyucuyu kendisine ekerken, te yandan da Ahmet
Refik'e geni bir n salad. Ayn zamanda bu yazlar
"Ktphane-i As-keri"nin "Gemi Asiriardaki
Osmanh Hayat" klliyatnn temeleni oluturdu.
Ahmet Refik 1909'da Erkanharbiyei Umumiye'nin
(Genel
Kurmay
Bakanl)
Basn
ubesinde
grevlendirildi. "Mecmua-i Askeriye" (Askerlik Dergisi)
Yaynma bakanlk etti. Bu dergide askeri konularda
yazlar yazd. Ayn yl, yeni kurulan "Tarihi Osmani
Encmeni"ne daimi ye olarak atnd. Bir heyetle birlikte
inceleme iin Fransa'ya gitti. Bu sayede ilk kez baz Fransz
bilimadamlar ve tarihileriyle tant.
9 2 Balkan Sava'nda askeri sansr mfettiliine
atnd. Sava sonunda kendi isteiyle emekli edildi. Emekli
olduu tarihten itibaren Ahmet Refik'in en verimli dnemi
balad. Bir yandan "hazine-i evrak"ta alyor, te
yandan ktphaneleri dolayor, bu yorucu almann
rn olarak bir takm belgeler, metinler yaynlyor,
makaleler, kitaplar yazyordu.
1913'te Birinci Dnya Savann arifesinde yzba
rtbesiyle yeniden silah atma alnd. Tekrar sansr genel
mfettii oldu. Genel Kurmay Bakanlnn emriyle
Trkiye-Rusya ilikilerine ilikin makaleler yazmakla
grevlendirildi. Bu makalelerinin arasnda Msr sorununa
da deinmek zorunda kalan Ahmet Refik, Kavalal
Mehmet Ali Paa'nn fkelenmesine neden oldu. Bu
8

yzden tarihi subay Ahmet Refik, Sadrazarnn isteiyle

alaydan yetime bir yzbann emrinde "arpa ve saman"
ilerinden sorumlu bir memur olarak Ulukla'ya srld.
Memuriyet eklinde grnen bu srgn yaam, kken
itibariyle bir Anadolu ocuu olan Ahmet Refik'e lkeyi
yakndan grmek incelemek frsatn verdi.
Dnya Sava'nn ikinci yl olan 9 5'de Eskiehir
Sevk Komisyonu Bakan oldu. Bu grevi, Ermeni
tehcirinin Eskiehir durandan yaplan sevkiyat
ieriyordu. Bu yorucu grevi yerine getirirken ar ekilde
hastaland. Tedavi iin istanbul'a getirildi. Enver Paa'nn
araclyla Sadrazam Sait Halim Paa'nn Ahmet Refik'e
duyduu fke yattnld 1ve artk stanbul'da kald.
"Sava Dergisi"nde Trk sava tarihinin parlak
anlarn yazd.
Bakomutanln emriyle eski Trk
savaiarna ilikin belge toplamak iin "hazine-i evrak"ta
alt. Bir yandan da Genel Kurmay Bakanlnn emriyle
cephedeki askerlere datlmak zeri "Tarihte Osmanl
Neferi", "Yirmi Be Sene Siper Kavgas" vb. gibi
Mehmetk destanlann kaleme ald.
19 l 6'da "Yeni Mecmua "da kendisine sekin bir yer
aynld. "Yeni Mecmua "nn ortasndaki parlak kattan iki
yaprakta zellikle onun tarihi makalelerine yer veriliyordu.
Dnya Savann son yllannda, Dou Anadolu
Ruslann igalinden kurtulduunda "Ermeni Zulm"n
gstermek zere yabanc gazetecilerden oluan bir heyetin
bakanlnda Dou Anadolu'ya gitti. Batum, Trabzon,
Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan, Artvin ve yresini
dolat. Bu uzun gezi srasnda toplad notlarla "Kafkas
Yollannda" adndaki eserini meydana ~etirdi. Bu
notlanna Eskiehirdeki anlann da ekleyerek "Iki Komite,
9

iki Ktal" (Ktal: Vuruma, Sava) kitabn yazd.

Savan

sonunda yeniden emekli edilen Ahmet Refik,

9 Tde Mehmet Arif Bey'den boalan stanbul Darl-

fnunu Osmanl Tarihi retmenliine atand. Az sonra

ayn niversitenin Trkiye Tarihi profesr oldu. Vakanvis Abdurrahman erefin lm zerine, 924'de ad
Trk tarih Encmeni'ne dntrlm olan Tarih
Encmeni bakanlna seildi. Bir sre sonra bu ba
kanl Profesor Fuad Kprl'ye devretti. Encmende yine
daimi ye olarak alan Ahmet Refik, Darlfnun'un
kaldmina kadar, yirmi yl krssn korudu. Yeni
kurulan niversite rgtlenmesinde akta kald. Emekli
bir asker olduu iin Darlfnun'da zaten cretli olarak
al-yordu. Akta kalnca btn. geliri, ok az olan eski
yzba emeklilii maayd. En son hastalnda, eli
kalemini tutamad gn, ilalarn alabilmek iin, alma
odasndaki tarihi deeri olan bir tobloyu satmak zorunda
kald.
O

Ekim

Bykada'nn

93 7' de
Tepeky

Haydarpaa
mezarlna

Hastanesinde ld.
gmld.

AHMET REFK N NELER DEDLER?

Ahmet Refik'in lmnn ardndan o dnemin gazetelerinde ke yazsn yazan nl edipler ve yazarlar, onun
hakknda yazlar yaynlad. Bunlar Ercment Ekrem Talu,
M. Turhan, Nizarnettin Nazif, Nurullah Ata, Peyarn Safa,
Sadri Ertem ve V ala Nurettin gibi isimlerdi.
"Akam" gazetesinde "Akamca" imzasyla "Akamdan Akama" stununda yazan V ala Nurettin, Ahmet
Refik iin u yazy yaynlamt:
"Tarihi Kolay Okunur Hale Getirdi"
Tarihi Ahmet Refik'in vefatn dnk
nshamzda elemle haber vermitik.
Ahmet Refik
senelerden beri hatta Akam'n ilk kuruluundan berigazetemizin muharrirleri (yazarlar) arasnda bulunduu
iin, bizler, yalnz kymetli ve yksek bir mnevverimizi
(aydnmz) kaybedeki e deil, bir mesai arkadamz da
aramzdan silinmi grrnek ile matemdeyiz.
Onu kim bilmez? Eserlerini kim okumamtr? Ahmet
Refik'ten kim yeni bir ey renmemitir?
Merhumun dorudan doruya tarih kitab eklinde
muhtelif ve cild cild muhalledat (kalc eserleri) vardr ki,
kendi sahalannda Trkemizde henz daha iyileri
yazlmamtr. Tarih telakkisinin ( anlaynn) son
deimesine kadar bunlar kendinden evvelkilerdeki btn
malumat (bilgileri) toplayp zerlerine yenilerini de ilave
"Tannm

etmi saylyorlard.

ll

Ahmet Refik eski el yass eserleri, hazine-i evrak

senelerce byk bir sabrla aratrm, elde ettii vesikalar
mecmualarda neretmitir. Bunlar, muhtelif devirlere,
muhtelif ahslara dair beerin (insanln) bilgi
istinatgahlar (dayanaklar) olarak kalacaklardr. Daha
imdiden beynelmilel (uluslararas) takdiriere de mazhar
olmulardr. Nitekim isveliler Demirba arl'a dair yazd
bir eser iin kendisine madalya vermilerdi.
Bahusus (bakaca, ayrca), o, bu sonuncu eid
mesaisiyle (almasyla) asla modas gememi,
gemeyecek kymetli bir alimimiz, bir mtetebbiimiz
(aratrmacmz, incelemecimiz) olarak kalacaktr.
almalarndan pratik faydalar da hasl olmutur.
Srp Agop mezarlna dair vesaiki (belgeleri) ortaya
karmak sretiyle, stanbul ehrine bir ka milyon lira
kazandrmt.
Grd. ender
mkafatlar (dller)
arasnda, ona bu hizmetinden dolay kck bir ev almak
paras verilmiti.

Ahmet Refik, kuru, can skc bir alim olarak

kalmasn

istememitir. Halka, geni tabakalara okutmak hevesiyle

kalemini kullanmtr. Tarihi kolay okunur, herkese
anlalr bir tarzda yazmak tecrbesine memleketimizde ilk
girien ve bunda muvaffak (baarl) olan Ahmet Refik'tir

Mesela "Lale Devri" gibi eserleri, en ok okunan romanlar

derecesinde ammenin (kamuoyu) rabetini kazanmt;
lezzetle, zevkle, her yataki her seviyedeki vatandalar
tarafndan okunmutur.

Ahmet Refik'i taklid ederek, bir ok muharrirler

(yazarlar) tarihi romanlatrmaya kalkmlar; bazen de ii
rndan karmlardr; hakikatleri tahrif etmilerdir
(gerekleri deitirmilerdir). Fakat o, kendi bildii,
12

hakikatine inand yoldan aynlmam, halk iin yazd

eserlerde de daima doruyu vesikalara istinaden tahkiye
etmitir (belgelere dayanarak salamlatrmtr).
stadn halk muharriri (yazan) olmay sevmesine ve
halka kendisini sevdirebilmesine iki esasl sebeb vard.
Bunlardan birisi gazetecilii idi. Ahmet Refik, kdam'n
dorudan doruya profesyonel muharrirliini (yazarln)
yapmt. Yazndaki tatl slubu da tab'ndaki (karakter)
airaneliinden almt. Ahmet Refik'in manzum eserleri de
vardr arklar hala dillerde dolamaktadr:
"Rabbin bana bir nimeti varsa o da sensin!"

Kendisini btn tanyanlar sevmilerdir. Zira o, gayet

rind, ne'eli bir insand. Genliinde de yakkl bir zabit
(subay) olarak tannmt. Maziyi sevdii gibi hali de
severdi: Tarinin gzel kadnlan var diye devrimizin
dilberierine yz evirmezdi. Cem ayinini yirminci asrda
ihyaya (diri etmeye) alrd: ikiden ok holanrd. Fakat
derler ki krkna kadar hi iret (iki) kullanmam da
ondan sonra balam.
Bunu da hayatn istedii kadar kolaylkla
kazanrnamasna
hamletmet (yklemek) mmkndr.
Nitekim sefalet iinde ldn reniyoruz. Sefalet ise
sefahetle (zevk ve elence) arkadatr. kisi de bade
(kadeh) tokuturur. Filhakika (gerekten) Ahmet Refik, ok
skntl gnler yaamtr.

Ne garip bir tecellidir ki, tarihi bir takm hakikatleri

meydana karan Ahmet Refik'in ld gn, doum tarihi

gazetelerce mnazinfh oldu: (zerinde

Kimi 1881 diye, kimi 1882 diye yazd. Biz
de 1876 dedik. Sannn ki bu en dorusudur. Zira aksi
takdirde 18 yanda zabit kp (subay olup) muallimlik
muhtelif

anlalamad).

(retmenlik) etmi olmas lazmgeliyor.

Ahmet Refik bizim hesabmza gre 61 yanda vefat

erken, pek vakitsiz kaybettiimizden
(esefleniyoruz). Kendisinden pek ok
faydalar daha beklerdik.
"Allah rahmet eylesin."

etmitir. Onu pek

dolay mteessifiz.

"Son Posta" gazetesinde "Szn Ksas" kesinde

yazan Ercment Ekrem Talu da Ahmet Refik'in ardndan
unlar yazmt:

"Tarihin

Yorgunluunu iirle

Giderirdi"

"Son defa kendisini grdmde, dudaklarnn daimi

tebessm daha ziyade bir elem ve strap kvrm olmutu.
-Hasta msn? diye sordum.
..
-Hayr ! Maatteessf (zelerek syleyeyim) turp
gibiyim; cevabn verdi.
Salamlna ve salna esef eden bu zihniyeti
anlamak benim iin g deildi. Ne vakittir, Ahmet
Refik'in maddi ve manevi zntden artk bunalacak
raddeye gelmi olduunu biliyordum. Kibarlnn son bir
akslameli (tepkisi) ile bu vaziyetini belli etmemeye al
yordu. Fakat btn o strabn, simasnda gittike
derinleen izlerinden biz onun yaknlar her eyi anlyorduk.
Bir iki seneden beridir, muntazaman alabiirnek
kabiliyetini de kaybetmiti. O velfd (verimli) muharrir
14

istila eden baka dnceler ve baka

yznden ksr olmutu.
Ahmet Refik, her gnk megalesini tekil eden
tarihin yorgunluunu iirle girlerneyi seven ok ince
duygulu bir insand. Ada'nn k yaz ihtiyarlamasn
bilmeyen baz gnller gibi, tazeliini ve yeilliini
muhafaza eden arnlarnn altnda, ak kalbieri senelerce
coturan ark gf-teleri sylemi ve onlar besteleterek
piyasada yaymt.
Endammm hayalini gzlerimden silernem
Kollannda can vereyim baka nimet dilemem
arks onun, karlk grmeyen bir sevgisinin iten
kopmu muhsul idi {rnyd).
Ona rastladm o gn, malzun ehresinde ufack bir
ne'e lem'as (nee pnlts) parlatabilirmiyim acaba diye
kendisine bu arkdan bahsedecek oldum. Bu sefer ac ac
gld:
-~ erirnden o hayal .... gnlmden o emel de silindi
gitti .... dedi.

(yazar),

diman

endieler

Ahmet Refik bir yn eser yazmt. Bunlarn pek

ounu bugn piyasada arasaruz, bulamazsnz. O derece
rabet grm, o kadar ok satlmt. O eserlerin yznden bol para kazanan Babtalinin dima ve kltr
kabzmallar, mariz (hastalkl) vcudunu o nankr
kaldnnlarda sryen Ahmet Refik'ten yz evirdiler.
Eer geen gnk bir makalemde teekkln
temenni ettiim (kurulmasn dilediim) muharrirler birlii
(Yazarlar Birlii) mevcut olsayd, bu kymetli fikir adam
~u dnyadan tekine, gnlnde daha az meraretle (aclkla)
15

ve insanlarn
gerdi.

nankrl hakknda

daha az kanaada

Ahmet Refik, zerinde hayatnn ayn zamanda hem en

mes'ud ve hem de en elemli gnlerini yaad Bykada
toprann imdiden sonra da altnda ebebi istirahete
kavumu bulunuyor.
O, Ada'y mfik ve fedakar bir mauka (kadn
sevgili) gibi severdi. Hakl imi: Ona mrnn sonunda
kucak aan o oldu .. .
Zavall Refik!. ... "
Ayn zamanda tarihi romanlar yazar olan M.Turhan
Tan, Cumhuriyet gazetesindeki "Ke Penceresinden"
stununda Ahmet Refik iin unlar yazyordu:

"Onu Tarih Miman Sayabiliriz"

"Onu her grte Reidttin'i, Hakani'yi, Asm'
hatrlar ve iin iin yanardm. Bu hatrlay ve bu yan
bende tabii-lemi, yahut Ahmet Refik'in sevimli ve zeki
yz benim iin o ly gsteren bir aynaya
dnmt. Kendisiyle karlar karlamaz mutlaka biri
on drdnc, biri de on dokuzuncu asrda (yzylda) len o
muhterem ahsiyetleri grr gibi olurdum. Garip bir
zntye kaplrdm
Reidttin btn kre zerinde ilk ilmi (bilimsel) cihan
(evren) tarihini yazan adamd, felaket iin de can verdi.
Hak.ani, abdest alnarak okunnaya layk grlm bir
eserin muharriri (yazar) idi. Seksen yana varmt
bulunmasna ramen ata binrnek msadesi (izni) alamad,
16

tabuta konuluncaya kadar yaya kald. Asm , "Kamus" ve

"Burhan" gibi iki byk eserin mtercimi (evirmeni) iki
koca cild tutan nefis bir tarinin de muharriri olduu halde
a ld. Ahmet Refik da bana onlarn baltm tayan bir
adam gibi geliyordu ve yreime -her tesadfmzde
(rastlamamzda) tazelenen -bir elem alyordu.
Ne yazk ki yllardan beri sezinsediim bu akbet kuru
bir kurunturlan ibaret kalmad. on binlerce tarihseverin
adn yllardan beri sayg ve sevgi ile anageldii Ahmet
Refik, her eseri er beer kere baslp kapa kapa
alnm ve okunmu olan Ahmet Refik; btn Trk
okuyucularna yllarca tarih sevgisi sunan Ahmet Refik;
niversitede uzun yllar mderrislik (profesrlk) yapan
Ahmet Refik nihayet bir gz souuna kar zayf
vcudunu koruyacak rt bulamayarak zatrreye
yakaland. Bir yudum ila paras tedarik edebilmek iin
hasta hasta sokaa kt iin stelik satlcana da tutuldu
ve ad duyulmam, kendisi tannmam bir adam sessizlii
iinde lp gitti. Reidttin de en geni bir hrete ramen
onun gibi srnm; Hakani de eseri muskalam bir
muharrir iken yurdunda byle kszlemi; Asm da
eserleri elde ve ad dillerde gezerken bu ekilde dnyadan
gp gitmiti.
Anlalyor ki yalnz bilmek, yalnz eser neretmek u
fani illernde bahriyar olmaya kafi gelmiyor. Biraz baltn iyi
olmas lazm. Fakat bahtla ilmin uyumas da kolay deil.

Ahmet Refik, phe yok ki mverrihti (tarihiydi).

Lakin onda tarih bilgisi kadar tarihi sevdirrnek ve okutmak
bilgisi de vard. Hibir kimse tarafndan tekzip
17

edilmeyeceine

emin olarak sylyorum: Memleketimizde

Ahmet Refik adl biri kp da tarihi eserler yazrnasayd,
bugn umumilemi ve garp alemine (bat dnyasna) bile
muessir olmaya (etkili olmaya) balam olan tarih
sevgimiz vcud bulmayacakt. Onu bu bakmdan sade bir
tarihi deil, tarih mimar da sayabiliriz.
Mimar dedim. Doru. Fakat kendi hayat batan baa
harab bir mimar Keki, o, biraz marnur ve biraz mes'ud
11
olayd da ad sade mverrih (tarihi) kalayd ....

"Haber" gazetesinde Nizarnettin Nazif de, Ahmet

Refik'in ardndan unlar yazmt:
"Ahmet Refik'ten Boalan Yer Byktr"
Ahmet Refik benim dostumrlu ve sannn ki ok
seviirdik de ....
Onu son defa Tarih Kongresi'nde grrntm. Tarih
Kongresi'nin encmenlerine seilmi olmann gururu,
galiba dostuma tarih profesrl krssnden mahrum
kalmann acsn bir para unutturrnutu.
ieri glen yeil gzlerini bana dikerek:
-Ecnebi tarihileri, arkeologlar dinledin ya .. demiti,
hep bizi konuuyorlar... Tarih demek biz demekiz. Trk ile
tarih bir manaya gelir. Ne yazk ki all bu hakikatn hala
gafilidir.
-Bunu nereden kestiryorsunuz hoca? diyecek
11

olmutum.

Yeil

gzlerinde

tatl

bir

hrnlk ldarken u cevab

vermiti:

-Nereden
18

olacak? Ortada yok,

grnrde yok,

kongrede yok, Ada'da yok, Ahmet Refik'in ziyaretine gelen

dostlar arasnda yok. Her yerde, memleketin her tarafnda
mnevver (aydn) insan, zekal insan, sanatkar insan
teneffs ediyorum. Yalnz onu gremiyorum. Ortada bir
all yok.
ali....

Ahmet Refik, mrunun son on ylnn hem onunla

yanyana. hem onun nstaljisini duyarak yaad. Bu garib
tezad all'nn bazan bulunduu yerde, ayn zamanda var
ve ayn zamanda yok oluunu ifade eder.
all ....
Bilmem bu sanatkar dostum, onu, o ok iyi insan, onu
ok sevmi olan Ahmet Refik'i abuk unutabilecek mi? ....
Krk yl geen uzun ve yorucu bir alma devresinde
sar ve yumuak salar teker teker krlaan ve seyrekleen
bu ba, bu memleketin fikir, sanat ve kltr alemine hi
ihmale gelmez bir kynet katan Ahmet Refik'in ba,
Ada'nn kiremit renkli toprana gmld gn, bana
onun ne yaptn bilmez bir hale girdiini, o geceyi al
ovalarnda babo dolap koarken birden kalbi durmu
bir aygr gibi dostumuzun mezar stne yklarak
geirdiini sylediler. Eer byle ise Ahmet Refik'in tek
alaca kalmaz.
Gani ekilde, en cmert ekilde tediye edilmi
(denmi) olur. Ve bir dostun yok oluundan duyulan
azabn bu tecellisi ile u san'atkar "mparator Timur ve
mparator Yldnm"
adl
mstakbel eserinden
umduumuz derecede kuvvetli ve yeni bir lmszlk
daha kazanacana inanabilir.

19

Ahmet Refik'in

Kpr

stnde bir yaz

yle

bardru iitmitim:

-Gelin be! Bann zmleri hep sizin iin yetiiyor.

Evimin altnda dostlar iin bir meyhane atm.
Bir yaz da bana kollarn aarak byle sylenrniti:
-Bahem karanfillerle dolu. Gelin, koklayn ... Erikler,
eftaliler yle oldular ki, aalarn dallar knlacak. Gelin
Allahruz severseniz, gelin u erikleri, u eftalileri
yeyin!. ... Ktr ktr eftaliler... Aalarnn dallarn
masum kz gslerinin azabndan kurtarn ....
Ahmet Refik'in riodane odasnda kah bir ilah Bakus,
kah bir Hayyam, kah bir Hafz, kah bir Mevlana konuur
gibi olurdu.
O bir mverrih (tarihi) miydi? Sanmam. devrini
vermedi. Gemi devirlerin hibir karanlna onun eliyle
bir sistemin meale uzatt da iddia edilemez. Bununla
beraber gerek Trk talihiliinde ve gerek umumi Trk
kltrnde Ahmet Refik'in arzettii endam pek enne
boyunadr.

Trk

edebiyatnda

Ahmet Refik'in rol asla

Ahmet Refik, byk bir

unutulmayacaktr. Kaybettiimiz

Ahmet Refik'tir..
Btn aksi iddialar onun yirmi be yl evvel ayandan
kard izmelerin topraklarna kadar bile eriemez.
Bence Ahmet Refik'in lmyle aramzdan aynlan
vatanda, bizi saysz hatralar ve unutulmaz matemi ile
babaa brakan vatanda, bir alimden ziyade bir
san'atkardr.

Kltr, heyacan, insani manas ve verimi yksek bir

edibin matemini tutmaktayz.
Alt yedi yl kadar oluyor galiba ... Bir gn Sirkeci'de
20

tramvay caddesine bakan bir gazinonun tarasasnda

oturuyordum. Onzuma bir el dokundu. Baktm:
0:
-Naslsn?....
-yiyim hoca....
Biraz dalgnca bir hali vard, yanma oturunca sordum:
-Neyin var? Bir eye mi sinirlendin?...
-Evet. ..
Biraz ne'elensin diye bir komedyen tavr taknarak
bard m:
-Hangi mel'un senin cann skt hocam? Aaah bir
elime geirsem kafasn patlatnm.
Glmsedi:
-Tamam ... Ben de bunun iin geldim zaten ... Sen onu
tanyormusun!. ...
-Kim bu, o?
-Senin snf arkadalarndan biriymi.
-Tuhaf ey, ne yapt sana?...
-Ne yapacak? Bana damat olmak istediini syledi.
-Ey .... sen ne yaptn?
-Olmaz, dedim ...
-Mkemmel! Kesip atrnsn ite.
-Benim kesip atrnamla i bitse iyi, senin mel'un srar
ediyor.
-Ya kz?
-0 da senin mel'unla ayn fikirde.
-Mesele kalmam yle ise.
-Sannm sen arkadana bir rica edersen bu sevdarlan
vazgeirebilirsin.
-Adn syle bakaym ...
Eildi. ocukluk arkadann adn kulama fslad.

21

Bu, tandklarnn en halfku (iyi huylu, iyi ahlak sahibi), en

zekisi idi ve erefli, parlak bir istikbale de namzetti:
-Hoca dedim, sana birinci ikramiye isabet etmi,
bundan iyisini nereden bulursun? ...
Kzd, hiddetlendi, bir hayli kavgadan , grltden,
mnakaadan sonra homurdanarak yanmdan ayrld.
ki yl benimle konumad. Sonra bir gn onu Ada'da,
be yanda sevimli bir yavruya yemi alrken manavn
nnde yakaladm:
-htiyor bu kim?
Hemen kulaama eildi:
-Sus! Sakn o kavgamzdan bahsetme! Duymasn ....
Onun domasn istememi olduumu sanmasndan
korkarm. Torunumu ne kadar seviyorum bilsen? Geceleri
gsme kp uyuyor yaramaz...
Onun o gn, yemi yiyen sar sal bir mini miniyi
yederek nmden gidii ne gzeldi. Byk babalk Ahmet
Refik'e ok yakmt. Ve galiba hayatnn son dneminde
en byk zevki torunuyla akalamak ve en beendii sfat
bykbabalk oldu.

Ahmet Refik'ten boalan yer byktr.

O, bunamarlan ve modas gemeden ld.
O, byk eserlerini glgede brakacak en byk
verimler vadederken ld. Byk dosturnun azab
iindeyim. 193 7 ok kt balad, ok kt yryor."
Ayn

"Haber" gazetesinde Nurullah Ata da

"Hayata Dair" Stunuda Ahmet Refik iin iki kez u
yazlar yazd:

22

"Tarihiden Ziyade airdi ... "

kabiliyetini kaybetmenin acsn, Ahmet
Refik'in cenazesinde anladm. O adam, yllardan beri
sevmiye, elini pmeye, hatta mtemadiyen kendinden
bahsetmesine, kendisini mesine almtk.
Bir tarihi Ahmet Refik vard, bir de bizim dostumuz
olan Ahmet Refik. Birincisinin cild cild kitaplar vardr,
onlar daha uzun zaman okunacaktr. Zaten bizim nesle tarih zevkini deil- okumak zevkini alamakta o kitaplarn
byk hizmeti oldu. "Tarih-i Umumi'si forma forma
karken bizler daha mektep (okul) sralarnda idik. Onlar
haftada bir alr, biraz okur, resimlerine bakar, saklardk
Her cild bitip de Hilmi Ktphanesi'nden onun yeil cildini
aldk m, koltuklarmz kabarrd. Ahmet Refik bizim ilk
kymetli kitabmzn muharridir (yazardr). Sonradan
ktphanelerirnize daha gzel, daha kymetli kitaplar girdi.
Parlak kadn, resmin byk bir ey olmadn anladk:
Tarih-i Umumi'yi ap okumaz olduk, hatta oumuz onu
bakalarna verdik, kaybettik. Fakat onu unutmadk Ona
ocukluumuz, ilk okuma zevkimiz baldr. imdi
Hilmi'nin Atlas'n ve o .'Tarih-i Umumi'yi hatrladka
gzlerimin nne yeni okumaya baladm gnlerin bahar
sabahlar geliyor. Bu yalnz benim iin byle deildir,
bizim neslin bir ok kimseleri iin byledir. Hatta bugn
ben yata olanlar, Ahmet Refik'in kitaplarn benden fazla
okudular. Ben Lale Devri'ni, Sokullu'yu yeni ktklar
zaman okumadm: nk ben Ata Bey'in oluyum. Ata
bey de -her nedense- Ahmet Refik'ten pek holanmazd.
Bizim dostumuz Ahmet Refik, tarihiden ziyade
airdi. Rak imeye oturdu mu, ikinci kadehte coar,
"Alamak

23

arklarn okumaya balard. Bazan da bize: "bir iir

okuyun" derdi, fakat ne sylesek beenmez, bakasn
isterdi. O, istedii baka iir, kendi manzumeleri, arklar,
alname'si idi. Onlar ezbere bilenimiz az olduundan
hoca ile iirden bahsetmek hayli zor i olurdu. Fakat o
kusura bakmaz, bizim yerimize kendisi okuyuverirdi.
Ahmet Refik'i ok severdim: nnine kar iimde, belki
babamdan kalma bir phe vard ama, bir ocuk gibi,
nahvetini (kibrini, bbrlenrnesini) gizlemeyen, herkesle,
hi tanmad kimselerle senli benli konuan o gnlsz
insandan holanrdm. Buna ramen iirlerinin harikulade
olduunu syleyemeyeceim. Hi san'atkar deildi, gelii
gzel sylerdi. arklar, mesaJa, "Rabbin bana bir
nimeti varsa ... " , "en gzlerine ne'e veren " hala
dillerde dolayor, bir mddet daha sylenecektir. Fakat
"Gnl" -iir mecmuas (dergisi) - pek rabet grmedi;
bundan sonra greceini de pek zannetmiyorum. Belki bir
ka beyti hafzalarda yer etmeye layktr. Mesela,
"lebimden aldaa ezvaka sen bir dinle sinenden-Ne
sinen kurtulur benden, ne gnl m vazgeea senden... "
Bu da kaf deil mi?...
Zavall Ahmet Refik, zavall hocam... leceini biliyorduk, ama yine yreim paraland. Bir alayabilseydim,
belki ondan sonra seni skiinla, gzel hatralarn verdii
tebessmle anabilirdim."

Nurullah Ata'n Haber'deki ikinci

Ahmet Refik iin:

yazs

da

yleydi

"Cenazesi yle Parlak Olmad"

"Pazar ile pazartesi arasndaki gece grlt ile

24

yamaya

balamt

ama sabahleyin durdu ve bizbarometreye bakmaya bir trl alamayanlar, daha

dorusu akl erdiremeyenler- hava alacak diye mide
dtk. O gn Bykada mezarlna Ahmet
Refik'i
brakmaya gittik. Ahmet Refik, karanlk bir gk altnda,
imekler akarken gmleceini bilseydi bunu, romantik
ruhuna uygun bulup memnun olurdu. Son krek toprak da
atlp kur'an okuyanlar sustuktan sonra ilk olgun taneler
dmeye balad. Cenazeye gelen kadn, erkek, oluk
ocuk Tepeky'nden iskeleye koar gibi acele acele iniyordu: Sanki bir panik, kelimenin hakiki manas ile bir
panik, yani, Pan Tanrnn gzkvermesiyle yrekleri
sarveren rperme.... Ahmet Refik'in cenazesi yle parlak
olmad ; byk bir kalabalk yoktu; fakat pek sevdii
istanbul'un semas o gn elinden geldii kadar heybetli
11
olmay esirgemedi.
Cumhuriyet gazetesinde "Haberler Arasmda"
stununda yazan Peyarn Safa da, Ahmet Refik'in lm
zerine u yazy kalema almt:
"lk Tarih Muharriri"
Ahmet Refik'in acele bir krokisini izmek isyenlerin
gzleri nne gelen adam udur: mparatorluun son ve
halkn ilk tarihisi; yapt ii sarayn dalkavukluu
halinden kararak milletin mdafaas haline sokan ilk tarih
muharriri; yazd kitaplar halka okutabiirnek iin tarih
vulgarizasyonu yapan ilk kalem sahibi; imparatorluun
srlarn demek iin evrak hazinesine gzlerini daldran ilk
mtecessiz ( merakl); tarihi devirleri, iinde bulunduklar
edebiyat atmosferi iinde mtalaa eden ilk tarih
11

25

edebiyats; imparatorluun yklmasna sebeb olmu

klerikal tesirlere, ulema ve softa otoritesine hcum etmi
ilk tarihi.
Fakat, ilrrl denilebilecek bir metoddan mahrum; fakat
ilmi denebilecek herhangi bir tarih felsefesinden habersiz;
fakat maziye zekasndan ziyade mizacyla ve hassasiyetiyle
bakm, eserlerine bilgisinden ziyade gnln kartrm;
fakat, bilhassa Balkan Harbi'nden sonra midleri ykld
iin nesiinin hemen btn sanatkarlar gibi kendisini
umumi manasyla tam bir epikrizme vererek, hakikatte bir
na.Ie (inilti, figan) devrinden baka bir ey olmayan La.Ie
Devri'nin tasasz, apkn ve mstehzi iirini sevmi; fikir
adam ve ehli kalem olmaktan ziyade ehli dil; kahkaba ile
gzya arasnda kararn bulamam ve btn mr
birinden tekine adamakla gemi; iire tarihten fazla
istidatl fakat tarihe iirden fazla emek vermi; ikisinin de
s athnda (yzeyinde )kald halde akn duymu, fakat
ikisinin de iine dalamam olmann uursuz dramn
yaam bir kalender: Byk ve zavall Ahmet Refik,
zavall hoca.... "

"Kurun" gazetesinin haftalk ekinde Sadri Ertem de

Ahmet Refik iin unlar yazmt:
"zahm Bulamam Bir insand"
"Ne ok basit, ne de ok mrekkeb (karmak) olan
eyi tarif edemiyoruz. Onun iin hayat izahsz kalyor.
Dnyaya gelip giden insanlar bazan bir kalp iinde
dklm madenler gibi ekilli olarak tannz. Ona ad veririz, sfatiarn kolayca sayarz. Sanki onlar mikroskop altna
konmu bir ka damla sudur... Statik ekillenmi itiyadn

26

(alkanln) raylar stnde

dolaan ruhlar anlamak
isteyenler, eer varsa ancak derinliklerinde mkllerle
karlarlar. Fakat arzn koynuna lmden kaan yavrular

gibi sokulan madeniere pek benzeyen insan vasflar

k3ifleri gzlerler:
Onlar k3iflere btn srlarn vermekte hi de inat
deildirler... Usta k3ifleri pusuda beklerler. Fakat hibir
kalba uymayan, mbhernlii (kapall, anlalmazl) ve
basitlii altnda bir maher tayan ruhlar tarif asla
mmkn olamaz. Sicilleri, meslekleri, hatta gndelik
hayatlar onlarn hayallerini ve nefeslerinin izlerini tayan,
aksettiren bir ayna deildir... Elbiseleri ne kadar
ahsiyetlerini ifade-den uzak ise, megul olduklar, yahut
urar gibi grndkleri iler de onlar bize anlatamaz.
Sanki meslekleri, gndelik hayatlar, grnleri insanlarla
alay etmek, insanlar artmak iin hazrlanm birer
oyundur.
Harbiye mektebinin eski ma hocas zabit, mellif
(yazar), bestekar, air, mverrih (tarihi), profesr,
mtekaid (emekli) yzba, tek bana Ahmet Refik'i ifade
etmekten yzde yz uzaktr.
Ahmet Refik'i en ziyade aksettirdii iddia edilen hatta
kendisine byk hret veren tarihiliini de ben onu
aniatmayan vasflardan biri olarak alyorum.
V aka o bizde modem tarih muharrirliinin babasdr.
Bugn irili ufakl bir sr tarih hikayesi, tarih roman yazan
insanlar vardr ki; onun kitaplarn okumu, gazete
sayfalarna naklettii tarihi hadiseleri anlam, slupla
tarihin izdivacna (evlenmesine) bizde ilk misali veren
Ahmet Refik'ten feyiz almtr. O, tarihi poplerletirmekte
balbana bir mektep vazifesi grmtr. Fakat bir

27

muharrir iin kafi (yeterli) bir mazhariyet (stnlk, e

reflilik) diyebileceimiz bu vasf yannda onu modem
manasiyle bir mverrih diye tanmamza imkan yoktur. Bu
imkanszl bir taraftan da devrinin psikolojisinde aramaldr.

Ahmet Refik, hendesi (geometrik), berrak, vanh (ak,

anlalr) bir mizaca sahip deildi. Kuru ve hendesi
mstehaseler (fosiller), l ehirler, l vakalar zerinde
mukayeseler (karlatrmalar) yapmaya, l medeniyetlerin baucunda vesikalar toplamaya, metrokat (miraslar)
kaydetmeye ruhu asla msaid deildi. Geri Babali hazinesinden bir ok eyler kard. Fakat bunlar sadece tarihin
hammaddeleri dir. Ve baz zaruretlerin ifadesi dir. Ruhun
verdii bu imkanszla, devrin ilim ve tarih zihniyetini de
ilave etmek gerektir.
Bu devirde Osmanl vakanvislii gmlm olmakla
beraber ciddi ve modem ilim zihniyetinin istedii usullere
gre tarih yazmak asla tahayyl edilmi bir hakikat deildi.
Ahmet Refik, vak'anvisin ld ve tarihin yasak sayld
devrin ortasnda hayata gzn amt. Abdlhamid devri;
tarihi, bomba, dinamit, isyan beyannamesi ve ihtilal nevinden birey sayyor ve onu hacaklar zincirli muharrikler
(tahrik edenler) arasnda zindanlara atyordu. Tarihin tekevvn edememesi (oluamamas) iin bu politik artn
yannda insan fikirleri, zamane mnevverlerini (aydnlarru)
idare eden zihniyet de mverrihin (tarihinin) yetimesine
imkan brakmyordu. Mverrihin asgari msbet (olumlu)
ve felsefi bir kltre sahip bulunmas iktiza eder
(gereklidir). Halbuki zihniyetin sentez yapmasna vasta
olan felsefi tefekkr bu zamanda "ilmi kelam" hudutlarn
aamamt. ilmi kelam tefekkrne gre tarih ancak
28

"mukaddes hikaye"lerin yekfnu olabilirdi. Maamafih bunun yannda tarih iinde Tanzimat Devri ekonomi, edebiyat, madde ve tabiat ilimleri iin ne yaptysa ayn yata
Avrupal bir teneffs cihaz brakrnt: ithalatlk! ....
thalat ekonomi sistemi, ithalat edebiyat ve ilim
havas yannda ithalat emtias (mal) olan tarih bilgisi ancak
ayakta durabiliyordu. Bu ruh, mektep kitaplarnn bile tercme edilmesi gibi bir basmakalplk eklini almt. Me
rutiyet Devri'nde para getiren ilim yolu bundan baka bir
ey deildi.

Ahmet Refik bu devrin ortasnda tarihi sevdi, bakala

nna sevdirdi. Ve san'atkar ruhunun btn kudretiyle insanlan tarihin galerilerine sevketti.

Ahmet Refik'in en kuwetli grnen cephesi, bylece

onun ruhunu ifadeden uzaktr. Onun bu vasf kendisini
deil; Babal kitaplannn zekalann, hesap cetvellerini
ifade eder. Onun ruhundan ancak bir paray haber verir:
San'atkar Ahmet Refik'ten bir ka kvlcm.
O, izahn bulamam bir insand. air olarak, mellif
olarak, musikiinas olarak onu ayr ayr adlarla anmaktan
ise cokun hayat diye mphem brakmak daha doru olur.
Bu ili, daima delikanl olan artist Ahmet Refik'in lmn biz daima gen bir lnn hzniyle hatrlaya
caz... "
Vala Nurettin de bu kez kendi imzasyla "Haber"
gazetesindeki "Benim Grm" kesinde unlan yazmt Ahmet Refik'in ardndan:

29

"Bir Byk Adam Kaybettik"

"Bazan bir eser okursunuz; ok hounuza gider, kendi
kendinize:
-Ah unun mellifini grebilseydim! diye dnrs
nz.
Karnzda hayalen canlandrdnz ahsiyet belki
Fuzuli'dir, belki Nedim'dir, belki Naima'dr, belki Evliya
elebi'dir.... Yahut Ziya Paa, Tevfik Fikret...
Bunlar birer manevi yarm ilahtrlar.
Sonra, garp mellifleri (batl yazarlar), Shakespeare
ve daha bin bir isim.
Hayatta kendileriyle karlasaydnz, ne kadar merak,
tecesss ve hrmet duyardnz. Bunlar hakknda, ihtifaller
(anma trenleri) yaplyor, heykeller dikiliyor, yahut dikilecek. Merasimler iin avu dolusu para sarfolunuyor.
Fakat bugn de aramzda yaayan bir ok bu kabil
insanlar vardr. Ve vard. Mesala Abdlhak Hamid. ayet
bir asr evvel yaasayd, bir Fuzuli, bir Nedim kadar merakmz celbetmeyecek miydi? Onu grmemi olan bir takm
vatandalarmzn nazarnda o, lmnden sonra, ayn eriilmez ahikaya ykselmemi midir? Keza, Yahya Kemal ...
nallah ok yaar. Fakat bu millet kendisini elbette bir gn
kaybedecektir. O zaman kymeti bilinecek, stun stun
yazlar, abideler, mitingler, merasim ...
Bugn Yahya Kemal, sizin, benim gibi tramvaya,
vapura biniyor, bir evde oturuyor. Gidebilir, kendisiyle
grebilirsiniz. Haddizatnda, onun tarihteki en mehur
airlerden eksii yoktur, bazen yle dnyorum da, eski
Yunan'n faniler arasna karm mabutlar (tanrlar) gzmn nne gelir. Bunlar da ite bizlerin arasnda yayor.
Bence, Ahmet Refik de byle bir insand. Tarihleriyle

30

bilhassa eserleriyle, aramza nazil olmutu. (Gkten aa

inmiti). Tarihlerini, bilhassa kymeti birinci derecede olan
tedkik (aratrma) makalelerini, halk iin yazlm kitaplann st ste koyacak olursanz bu manevi hviyet kendi
maddi hviyetinden herhalde pek yksek boylu tutard.
Onun beeri kusurlan olabilir. Fakat meziyetleri yle bykt ki; kusurlan, eserlerinin yannda, Oscar Wilde'n
gnl kaptrmas yahut Hayyam'n sarho olmas, Nedim'in
brahim Paa'ya dalkavukluk etmesi kabilindendir.
Ahmet Refik'in lmn byk bir elemle ananz. Hele
sefalet iinde lm! Bir byk adam kaybettik. Bir byk
adammz, f'ani hayatndan ekildi, ktphanelerimize yn
larta eserini brakp gitti.
Allah rahmet eylesin."

31

AHMET REFK'N ESERLER

Ahmet Refik'in ilk, orta ve liseler iin yazd pek ok
kitab vard. Okullarn tarih kitaplar, Trk Tarihi Aratrma Kurumu'na veritene dek, Ahmet Refik'in kitaplan
varolanlarn en iyilerindendi
Muallim Ahmed Halid Kitapevi tarafndan yaynlanan,
okul ocuklan iin yazd tpili kitaplan unlard.

tarih

Kitabn Ad

Yaynland Yl

Sokullu Mehmed Paa

Kanije Gazileri
Viyana nnde Trkler
Eski Trk Zaferleri
Trkler ve Byk Petro
Waslington ve Amerika stikiali
Yinni Be Sene Siper Kavgas
Napoleon
Trklerin stanbul Muhasaralan

Trk Aklnclan
Ege Havzas Tarihi

Kanaat Kitabevi

32

1931
1931
1931
1932
1932
1932
1932
1932
1932
1932
1934

tarafndan yaynlanan

Sayfa Adedi

44
72
48

64
48

40
S6
S6

ss

S2

ansiklopedik

yaynlan unlard:

Mimar Sinan
Byk Frederik
Byk skender
Eski stanbul

1931
1931
1931
1931

Yine Kanaat Kitabevi tarafndan

Ktphane Tarih Serisi" unlard:
Naima
Katip elebi
Osmanl Devrinde Zorbalar
Tarih ve Mverrihler
Alman Mverrihleri
Fransz Mverrihleri
Peevi
Selariki
Fndkl

Silahdar Mehmed Aa
Hoca Sadettin
Ak Paazade

72

120
88
136
yaynlanan

"Milli

1932
1932
1932
1932
1932
1932
1933
1933
1933
1933
1932

Ahmet Refik'in eitli genel balklar altnda ve tekil

olarak eitli gazete ve dergilerde kan makalelerinin tam
bir bibliyografyasn yapmak zordur. Pek ou orjinalliiyle
deer tayan bu makalelerin byk bir ksm "kdam" ve
"Akam" gazeteleriyle eski Tarih Encmeni dergisinde,
Yeni Mecmua'da, Hayat'ta srekli yaynlanmtr. Cumhuriyet gazetesi ile Yedign dergisinde de bir ok yazlan

33

kmtr.

Dergilerde

yaynlanan

makalelerin dkm

ledir:
Tarih Encmeni Mecmuasi

Tevarihi Ali Osman

Mahmud-u Sani'nin Valdesi
Osmanl mparatorluunda Mesk.ikat

Trkiye'de Isiahat Ferman

Damad brahim Paa Zamannda rgb ve Nevehir
Erniri Efendi
Aknclar ve Aknclar
Moral Ali Efendinin Paris Sefareti
Tevfik Paa (Esatiri Yunaniyan Mellifi)
Harb Mecmuasi

Kahire Yollarnda (Y avuz'un Msr Seferi)

Galiya'daki anh Osmanl Askerlerine
Osmanl Miferleri ve Harb-i Hazr
Harp Edebiyat ve Eski iirlerimiz
Tarihi Menkbeler: ehid Kara Mehmed
Yeni Mecmua (1917-1918)

Lehistan'da Osmanl Nfuzu

Turhan Sultan ve anakkale
Murad-t Salis ve Kralie Elizabet
Mverrih Selaniki Mustafa Efendi
Alman Mverrihleri
Bizde ehnamecilik
Val de Camileri
34

Saadabad
Michelet
Mimar Sinan
Badat Kk

Ka'riye Camii
Range
Bizans Devrinde Bykada
Selim-i Salis'te Halk Muhabbeti
Budinde Osmanllar
Sultan Ahmed emeleri
Hrrem Sultann Son Seneleri
Sultan Ahmed-i Salis ve Damad
Pasarofa Muahedesi Akdedilirken
Pasarofa Muahedesinden Sonra stanbul
Sultan Ahmed-i Salis'in Hayatna Dair
Gazi Zeynel Bey
stanbul'da Ecnebi Ressamlar: Van Moor, Hiler
Sultan Mahmud-u Sani Devrinde stanbul
ar Birinci Pol ve Zaman
Koca Ragp Paa Devrinde stanbul
Kralie Elizabet ve Mari Stuart
Rid

Pariste Trkan San'at

Naima
Fransz Elisi Vergen'in Muhaberatna Nazaran Koca
Ragp Paa Sadarerinde Babati
Hoca Sadettin
Isiahat Ferman-Hristiyanlarn Hukuku
Yeni Mecmua (Yeni Seri-1923)

35

kinci Sultan Murad Zamannda Edirne

Kurtulan Beldelerimiz: Alaehir
Drdnc Murad Zamannda Musul
zmir ve zmir Olu
Tulon'da Barbaros Hayreddin
Yeil Bursa Payitaht iken
Mazide Bahar Seyranlar

Hayat
Sapanca-zmit Kanal

Xll'inci Asrda Kadn Hayat

Trklerde Avclk
Ankara'da Osmanl Trkleri
Devirme ve Acemi Olanlar
Tarih ve Mverrihler.
Latin Mverrihleri
brahim Hilmi Kitabevi tarafndan 6 cilt olarak yayn
lanan "Byk Tarihi Umumi" u cilderden meydana
geldi:

Asya ve Msr (Birinci Cilt)

Eski Yunan (kinci Cilt)
Romallar (nc Cilt)
Muhacereti Akvam. Bizans. Trkler. Ortaa'da Avrupa
(Drdnc Cilt)
slam Tarihi (Beinci Cilt)
Hal Seferleri. Selukiler. Ortaa'da Avrupa (Altnc Cilt)
brahim Hilmi Kitabevi tarafndan yaynlanan
"Gemi Asrlarda Trk Hayat" serisi u kitaplardan
36

oluuyordu:

Tarihi Simalar
Kabak Mustafa
Lale Devri
Kprl Mehmed Paa
Kprlzade Ahmet Paa
Tesaviri Rical
Felaket Seneleri
Kadnlar Saltanat (I. Cilt)
Kadnlar Saltanat (II. Cilt)
Sultan Cem
Kadnlar Saltanat (TII.Cilt)
Kadnlar Saltanat (IV. Cilt)
Sokul lu
Alimler ve Sanatkarlar
Bizans Karsnda Trkler
Sarnur Devri
Yine brahim Hilmi Kitabevi tarafndan yaynlanan
"Genlik Ktphanesi" serisi

unlard:

Lale Devri
Lady Montague'in ark Mektuplar
Osmanl Devrinde Hoca Nfuzu
Trk Mimarlar
teki Kitaplan
Baltac Mehmed Paa
Birinci Viyana Muhasaras
Sahaifi Muzafferiyat Osmaniye

37

Gazavat Celilei Peygamberi

Mehur Osmanl Kumandanlan

Fatih Sultan Mehmed ve Ressam Beliini

Tarih Sahifeleri
Fatma Sultan
iki Komite, iki Ktal
Kafkas Yollarnda
Turhan Valide
Sultan Abdlhamid-i Saniye Dair
Tarihte Osmanl Neferi
Bizans mparatorieleri
Alemdar Mustafa Paa
Prnsya Nasl Ykseldi
Ocak Aalan
Tarihte Kadn Simalan
Kzlaraas

Belgeler
Ahmet Refik; Encmen dergisinde, Edebiyat Fakltesi
dergisinde, Trkiyat Enstits yaynlan arasnda, "hazine-i
evrak"taki belgelerden bir blmn yaynlamt. Bu
konuda Kprlzade Mehmed Fuad, Trk Hukuk Tarihi
dergisinde yaynlad "Tahlil ve Tenkid" yazsnda Ahmet Refik'in bu konudaki deerli hizmetlerini yle deer
lendirmiti:

"te
bu
"hazine-i
evrak"
belgeleri
vekaymamelerin brakt derin bir boluu doldurmak itibariyle olaanst deerlidir. Onlar sayesinde
hayatn eitli tecellilerini ve zellikle iktisade ve mali

38

hayata dair bir ok meseleleri aydnlatmak mmkn

olabilirdi. Ancak, zlerek itiraf etmek zorunda kaliyoruz ki, Ahmet Refik Bey'in "Hicri Onuncu Asra"
ait yaynlad nemli belgeler, lkemizde hibir ara
trma-inceleme konusu tekil etmedi. Onlann nemi,
daha ok msterikler (dou bilimcileri) tarafndan
takdir edildi. Ahmed Refik Bey'in toplumsal tarihimizi aydnlatacak bu gibi belgeleri toplayp yaynla
mas ok byk bir hizmettir."
Bu belgeler ve yaynlandklan yerler yle:

Tarih Encmeni Mecmuas

Sultan Murad- Rabn Hatt Hmayunlar
"
Sultan Sleyman- Kanuni'nin Son Zamannda
"
stanbul'un Usul ae ve Alvali Ticariyesi
"
Konya Muharebesinden Sonra ehzade
"
Beyazd'n ran'aFiran
"
Sokullu Mehmed Paa ve Lehistan ntihabat
"
Bahri Hazer-Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi"
Fatih Devrine Aid Yesikatar
"
Fatih Zamannda Kocaili
"
Fatih Zamannda Tekeili
"
Fatih Zamarnnda Sultanhy
"
'Lehistan'da Trk Hakimiyeti
"
Trkiye'de Katolik Propagandas
"
1284 Bulgar ihtilali
"
inasi'nin Beray Tahsil Paris'e Gitmesi
"
Mlteciler Meselesine Dair
"
Onuncu Asrda Ak Deniz Meselesi ve
Azak Muhasaras
"
39

Mimar Sinan

(T.E.M. yeni serisinde aynca

kitap halinde -Ahmed Halid
kitabevi-1931)

Mimar Davud
(Edebiyat Fakltesi Mecmuasa)
Osmanl Devrinde Rafizlik. Bektailik
"
ve aynca kitap halinde
Trk Hizmetinde Kral Tkli mre
"
ve aynca kitap halinde
znik inileri
Trkiye Madenieri
Anadoluda Trk Airetleri

"
(Trkiyat Enstits )

"

"
Trkler ve Kralie Elizabet (Matbacahk ve Neriyat T .A.)
Trk daresinde Bulgarstan
(Ahmed Halid Kitabevi)
Hicri X'uncu Asrdastanbul Hayat (T.E. Klliyatndan )
Hicri XI'inci Asrda stanbul Hayat
"
"
Hicri Xll'inci Asrdastanbul Hayat
"
"
Hicri Xlll'nc Asrdastanbul Hayat (E.F.M.
ve aynca kitap halinde)
(T.E. Klliyat )
Lamartine
Memaliki Osmaniye'de Kral Rakoci veTevabii "
"
Kral Demirba arl
Y aymlanma Metinleri

Mehmed Halife, Tarihi Glmani

Fndkl Mehmed Aa, Silahdar Tarihi
Evliya elebi Seyahatnarnesi (9. ve 10. cilt Kltr Bakanl)
Pasarofa Muahedesinden Sonra Viyanaya zam Edilen
brahim Paann Hatrat
(Tarih Encmeni Mecmuas)
40

evirileri:
Tarihi Medeniyet (3 Cilt)
Ahmed-i Salis Devrine Ait Madan Montague'in Mektuplan
(T.E.M. ve aynca kitap halinde)
Sultan Abdlmecid Hann Saraynda Doktor pitzer'in
Hatrat
(T.E.M.)
Fransua d Noay'in Trkiyeye Tehlikeli Bir Sefareti
(Abbe A. Degren'in Revue
Historique'deki bir makalesinin
hazine-i evrak vesikalar ile
karlatnlarak tercmesi)
(T.E.M.'nin yeni serisi)

Askeri Meslek Kitaplan

Ate

Muharebesinde Takm Zabiti (Almancadan)

Piyade Snfna Muhsus Tahmini Mesafe
MangaBa

iirleri:

Gnl

(brahim Hilmi Kitabevi- 1932)

41

Osmanl

devrinde

Hoca Nfuzu
Osmanl

devrinde

hocalarn

nfuzu

bykt.
stanbul'un ehreminlik (belediye bakanl) grevini
stanbul kads yapt gibi, vilayetlerde bulunan Kadlar
da bulunduklar mahallerio inzibat, idaresi, asayii ve
iaesiyle megul olurlard. Malailelerin ynetim ve
inzibatnda mahalle imamnn ve mezzinin pek byk
nfzlar vard.

Sarayda hoca nfuzu m. Murat<x> zamannda

m. Murat zamannda eyh cca Padiahn
gveni sayesinde kendisine byk bir mevki salamt.
eyh cca aslnda Manisa'da bahvanlk yapan
bir kimseydi. O zamanlar m. Murat da ehzade olarak
Manisa' da bulunuyordu. ehzade Murat bir gece rya
grr. Ryasn Raziye Kalfaya anlatr. Aslnda Raziye
Kalfa, eyh cca'nn rya tabir ettiini duyarm.
Bunun zerine Raziye Kalfa hemen eyhe haber
gnderir, ryay tabir ettirir. eyh cca ehzadenin
yaknda padiah olacan syler. ehzade, bu mjdeden
memnun olur. Bir sre sonra gerekten II. Selim vefat
eder. eyh sevincinden ne yapacan arr. Raziye
balad.

(x) 12. Osmanl padiahiii.Murat, Il. Selim'in ogluydu. 1574-1595

tahtta kald.

yllar arasnda

43

eyhi, huzura karr. eyh cca gayet kurnaz.

n. Murat'n saf ve temiz bir insan olduunu anlaynca,
istedii gibi atar tutar. "Saadetlu Padiahn bir vechile

Kalfa

itimadna bais olur ki kutbu alem irliinde itibah

kalmaz." ehzade Murat eyhi stanbul'a getirir. eyh
cca "Padiah eyhi" diye nlenir.

eyh cca stanbul'a geldikten sonra, byk bir

nfuz sahibi olmutu. eybin en nemli zellii u idi:

Hassa duacs. eyh cca bu mevkiden yararlanarak
Raziye Kalfay tmyle elde etti. Servetini gittike
artrd. Az bir zamanda baheler, mahzenler, kaykhane
ler ve me&'haneler amay baard. stanbul'un "nazenin
nigarlar" x) ile mr srmeye balad. eybin bu halini
grenler III. Murat' a bavurdular:
"eyh hazretleri filan bahesinde nigar safasnda
felekten gam almaktadrlar. timat huyurulmazsa
mutemed ademler gnderb tecesss buyurun." <xx>
eklinde Padiaha rk'alar<xxc) sundular.
n. Muradn eyhe son derece gveniyordu. Bu
szlere kesinlikle nem vermedi. Fakat eyh cca
hakknda sylenen szler doru idi.
n. Murat zamannda, her trl rgt gibi,
ulema<x=> rgt de bozuldu. Hoca Sadedinler,
Bostanzadeler, Bakiler, meziyet ve iktidarlaryla birlikte,

<> Nazenin nigarlar: Nazl, gzel yzl sevgililer.

(xx) "eyh hazretleri filan bahede, gzel yzl sevgililerle elenmektedir. Bu
sylediklerimize inanmazsanz, kendi gvendiiniz kiileri gnderip gizlice
gzetlernesi buyruu verin"
rxxx Rk'a: Dileke, Rk'alar: Dilekeler.
<xxxx> Ulema: Alimler

44

meihat<x>

peinde

komaktan,

devletin siyasetine
mdahale etmekten bir trl kendilerini alkoyamadlar.
Kazaskerlerin bile Yenieri zorbalar yannda nfuzlar
kalmad.

m. Murat'n son senelerinde ulufe yznden

isyanlar kt zaman, Kazasker Bostanzadenin gzleri
nnde sadat'tan<xx> bir Defterdan katietmekten bile geri
durmadlar. Kazasker bu galeyana kar kzm:
- Bu Divan Yezid divan mdr ki,Ali Resul ban
galetan iderler! diye barmt.
Ulemann hrs

en ok On Yedinci Yzyla doru

nedeni; siyasi nfuza sahip
ulemann oalmas, ehislamn siyasi ilere karmas
idi. Bu meslekte en ok ne kan ehislam, Hoca
Sadettin Efendi idi. Hoca Sadettin Efendinin sultan
hocas olmas saraydaki nfuzunu arttrm, bu ekilde
kendisine balanmak iin ulemann rvet almalarnn ve
kt ilerinin yolu almt. O zamana kadar yksek
kadernelere kmak iin tek l, ilimdi. O tarihten
sonra V eziriazama veya Hoca Efendiye balanmak
byk bir meziyet olmutu. Ebssuut Efendi zamanna
gelinceye kadar meihat veya mftiyylenam<xxx> mevkii
hibir suretle izin gerektirmez. ilim ve fazitede ne
kanlar bu mevkie doal olarak getirilirlerdi.
balad.

Bunun da

ehislamn

balca

grevinin

karl

devlet hazinesinden

<> Meihat: eyhlik postu, ehislamlk, ehislamlk dairesi.

(xx) Sadat: Seyyitler, Ulular.
(lll) MOftiylenam: ehislamlk.

45

iki yz ake ulfe idi. Merutas<x>: "Bayazit han inasi

eliiii medrese ve say.fi ve itai hi/at/er ve soja kab/u sal
besal ikier sernur ve vak" idi. Fakat ounluu
bununla doymazlar, rvet alma ve kt ilerle
haysiyetlerini ayaklar altna almaktan geri durmazlard.
Ebssuut Efendi'nin ehislamlnn sonuna kadar;
hocalar faziletleri ve olgunluklaryla nfuzlarn
korumulard. Bu dnem, Trklerin bilgin hocalarn
etkisiyle dini bir terbiye altnda gazadan gazaya
kotuklar dnemdi. Hoca Sadettin'den sonra balayan
dnemde ise, hocalar arpalk kavgalaryla Osmanl
Devletini yamalamaya, memleketi ihtilaller ve
isyanlarla alt st etmeye baladlar.
Hoca Sadettin Efendi, Yavuz Sultan Selim'in
nedimi Hasan Cann olu idi. Babasnn nfuzu
sayesinde Saraya balanm, bununla beraber ilmi ve
faziletleriyle zamann ulemasnn nne geti. Hoca
Efendi 'nin Osmanoullarna byk bir sevgisi ve
ball vard. "Tacttevarih" eseri Hoca Efendi'nin
Arapa ve Farsadaki kudretini gsteren nefs bir eserdi.
I. Selim devrinden sonra ll. Selim, lll. Murat devrini de
yaayan Hoca Sadettin Efendi, III. Mehmet ehzadelii
zamannda hoca {retmen) olarak verilmiti. Bu
nedenle ehzade Murat'n Osmanl tahtna clusu Hoca
Sadettin Efendi'nin nfuzunu arttrd: Kendisinin
sultann retmeni olmas saraya katlmasna neden
oldu. Hoca Sadettin Efendi zellikle Valide Safiye
Merilta: Satlmamak artyla bir kimseye veya bir kurulua braklm mlk.
Buradaki anlam: Satlmamak artyla ehislama braklan mlk

(xl

46

Sultan'n tevecchn kazanmt. Tek hasm, ehislam

Bostanzade idi. Aralarndaki husumet ill. Murat' n
cenaze namaznda balad. Hoca Sadettin Efendi,
dnemin vezierlerinin rekabetlerine alet olmaktan da
geri durmad. air Baki de, kendisini ehislamlk
makamna geirmednden dolay Hoca Sadettin
Efendi'ye kin balamt. Bununla beraber Hoca
Efendi'nin nfuzu Sarayda kalcyd. Bir defa, Sinan
Paa'nn grevinden alnmas zerine Hoca Sadettin
Efendi de grevinden alnd. V ali de Safiye Sultan' n
efaatiyle yeniden greve getirildi. Artk bundan byle
sarayda sadrazamlarn aziedilmesi ve atanmas bile
Hoca Sadettin Efendi'nin oyuyla yaplmaya balamt.
Sadarazam Hasan Paa'nn katiedilmesine karar veren,
Hoca Sadettin Efendi'ydi. Btn vezirler Sadettin
Efendi 'yle ho geinmekten baka are bulamyorlard.
Hoca Sadettin Efendi valide Safiye Sultan'n adeta
yardmcs konumdayd.

Hal byle ikeh bu devirde ehislamlk makamnda

Sunuilah Efendi gibi kiiler eriat uygulamaktan geri
durmuyorlard. Yemii Hasan Paa'nn ehislam
Ebulmyamen Mustafa Efendi zamannda ihtiraslarn
doyurulmas iin ilk fetvalar verildi. Her gn isyan
kyordu. Devrin rezaletlerinden herkes yaka silkiyordu.
Bir gn eyh Emir Efendi vaaznda: "Ekabir rivet alur.
Mstahikk lanet olur. Menasb Devlet naehle viriliir.
Mezalim ile alem doldu. Ulemamz dnya in a'dayi

47

din kapusna varrlar'<x> diyerek halk tvbeye davet

etti.

Bu szler devlet byklerinin holarrna gitmedi.

Efendi srld, Yenieriler ayakland. eyhin
kesinlikle kendilerine verilmesini istiyorlard. V ali de
Sultan korkmaya balad. eyhlere sadaka yollad.
- Benim haberim yokdur. Beddua eylemeyesiz.
Yine gelsn. Ademler ve kad gnderdim, dedi.
Gerekten eyh Emir Efendi on be gn iinde
stanbul' a geldi.
eyh Efendi hakl idi. Saray kadniarna bal olan
hocalar Kadaskerlik elde ederek, ilimleri ve
faziletleriyle kendilerinden yksek olanlarn stne
karlar d.. Razi ye Kadnn damad Muhiddin, Semaniye
mderrisliinden Kad' la gemiti ..
Hoca Sadettin Efendi'nin devlete byk bir hizmeti
olmutu. O da, Eri Seferi'nde cepheden kamaya
hazrlanan lll. Mehmed' in atn tutarak, kendisini kalp
savamaya tevik etmesiydi. Hoca Efendi 'nin bu fazileti
kendisinin Saray entirikalarna karmasn bir dereceye
kadar affettirebilirdi. Oysa ki, ocuklarn ve
akrabalarn belli bal yerlere yerletirmek Hoca
Sadettin Efendi'nin devaml yapt bir iti.
Menfaat hrs, arpalk sevdas her hocann kalbinde
byk bir yer tutuyordu. Artk Osman oullarn
iddetten ve adaletsizlikten vazgerneye
alan
eyh

<> "Devlet bykleri rvet alrlar. Hakkyla i yapanlara lanet okunur. Devlet
hizmetleri ehil olmayan kimselere verilir. Dnya zulmle doldu. Ulemamz
dnyalklan iin, din dmanlannn kapsna vanrlar."

48

mcadeleci alimler silsilesine son verilmi; ikiyzllk,

el-etek pme, rvet, irtikap, mzevirlik, makam elde
etmek iin hocalarn ounlukla bavurduklar arelerdi.
ilk devirde yetien alimler, padiahlarn meziyetleriyle
gurur duyarlard. I. Ahmet devrinin alimleri ise akl ve
uurdan mahrum bir ehzadeyi Osmanl tahtna
karacak
derecede devlet menfaatlerine kaytsz
kalyorlard.

Bu devirde memleketin en zorba, en cokulu, en

hareketli gc Y enierilerdi. Onlar bile hocalara boyun
eeri erdi. Oysa ki Y enieriler hocalarn da yamac
lkta kendi seviyelerine dm olduklarn bilmezlerdi.
Dolaysyla padiahlarn tahta klarnda ulemann da
etkili olmas ok doald. Sultan Mustafa, o zamann
anlayna gre, er'en padiah ve halife olamazd.
Kendisinde halife zellikleri yoktu. Aklen zayft:
Havuzda balkiara para serper, deliye benzeyen halleri
darda bile dikkati ekerdi. Oysaki bu meselede
ulemay bir dereceye kadar mazur gsterecek neden
vard: Birinci Ahmet veraset usuln deitiriyordu. O
zamana kadar padiaha byk olu halef olurdu;
imdiyse hanedann en by halef olacakt. Bu usuln
konulmasnn
nedeni, hanedan arasndaki karde
h,smetini kaldrrnakt. O srada hanedann en by
olmak zere Sultan Mustafa'dan baka ehzade yoktu.
Ulema bu adan mazur grlebilirdi; fakat onlar en
ok gln duruma sokan nokta, Sultan Mustafa'nn
ruhsal
hastal
anlald
zaman
bunu,
"Dervimerepliine",
"cezbei
ralmana

49

mazhariyetine"<:> balamalaryd. Hocalarn bu anlay

uzun sre devam etmedi. Sultan Mustafa'nn sokaklara
altnlar serpmesi, sonunda tahttan indirilmesine neden
oldu. Fakat yeni padiah, II. Osman, hocalarn btn
arzularna boyun eecek yaradlta deildi.
II. Osman devrinin nl alimleri: Mft Esat
Efendi, Hoca mer Efendi, eyh Mahmut Efendi idi.
Mft Esat Efendi, kardei ahzade Mehmed'in
katledilmesi iin fetva isteyen padiaha hayr diyecek
kadar ahlak, cesaret ve fazilete sahipti. Sultan Osman
mft Esat Efendi' den alamad fetvay Kazasker
Kemaleddin Efendi' den alm, tasarlad cinayeti
ilernekten yine de geri durmamt. Bununla birlikte
Mft Esat Efendi 'nin padiah yanndaki deeri ve
itibar yksekti. Kz Akile Hanm padiah tarafndan
karla kabul edilmiti. Fakat padiahn Mft Es~t
Efendi 'ye bir noktada gceniklii vard. O da,
LAhmed'in lmnn arkasndan tahta Sultan
Mustafa'nn
kmas
konusundaki gayretiydi. Bu
nedenden sarayda en ok nfuz sahibi, Hoca mer
Efendi idi. Ancak saray hocalar snfnn dnda bir kii
daha vard ki, o da skdari eyh Mahmut Hdayi
eyh
Mahmut
Hdayi
Efendi
Efendi
idi.
"kutblvasdin, gevslsalikin n(:) nvann tayordu.
Dergah
"kin
itmam
edilecek"<n>
kiilerin

(x)

Dervimerep: Dervi ruhlu

Cezbe-i

ralmana

mazhariyet:

Tannnn

kendisinden

geiriciliinin erefine

erimi.

Kutblvasilin: Birbirinden aynlmayan kutuplan birarada tutan

gevslsalikin: Gen insanlan tarikat yoluna sokan
(xx) kin itmam edilecek: Etkilenmesi tamamlanacak.
(x)

50

snayd.

Sultan Osman'la eyh Mahmut Efendi'nin

iyiydi. Sultan ou ryalarn ona tabir ettirirdi. Bu
ulema, yani Mft Esat Efendi, Hoca mer Efendi
ve eyh Mahmut Hdayi Efendi gen sultan Osman'a
gerek birer yol gsterici grevi yaptlar. Sultan Osman
onlarn mutedil szlerini dinleseydi, hi phesiz bana
gelen facia Osmanl tarihine kanl bir sayfa olarak
eklenmeyecekti.
Sultan Osmana kar Yenierler isyan ettikleri
zaman, aralarnda hocalar da vard. Hocalar isyana etkili
olmaya artk gerek ekilde balamlard. Bu yzden
Sultan Osman da Yenierileri yattrmak iin ulemay
evresine toplad:
-Vann, sylen, Kabe'ye gitmekden feragat itdim,
dedi.
Fakat bu boyun ei ten hibir sonu alnamad.
isyana katlan ulema iinde sekin simalar da vard:
Yahya Efendi, Kadzade, hepsi iindeydi. Bu dehetli
isyan yattrmak iin hibirisi de mdahale etmiyordu.
Hatta Padiap huzuruna kmlar, katledilmesi istenilen
devlet yneticilerininYenierilere teslim edilmesini
neriyorlard.
Ulema ile padiah arasnda geen
konuma dikkat ekiciydi:
-Ehveni erreyin ihtiyar lhmdr. Virilmezse
ziyade errfesada bais olur. Zarar- arndan zarar- has
tercih oluna gelmilerdi.
-Siz mukayyed olman. Anlar basz askerdir, tez
aras

dalr.

-Kul taifesi cemiyet itdikte istediklerini alurlar.

51

Ecdad
izamnzdan
olmak evladr.

alagelmilerdir.

Mukaddemce

ftne erbabn siz tahrik itmie benzersiz. Evvel

krarm. Badehu anlar. Bu taifenin terlariki

-Bu
sizi

grlmdr.

Ulema bu cevap zerine hi ses karmad.

Yenieriler saraya hcum edecekleri zaman ulemay
beklediler. Yenierilerin saraya saldrs ok dehetli
oldu. "eriat" istiyorlard. Nihayet "ariat" yerini
buldu. Yenieriler Sultan Mustafa'ya ulatlar. Hocalar
kendilerine:
- Yoldalar, padiah istediinizi verdi. Ve hatta kimi
isterseniz Padiahtan aldralm, dediler.
Yenierileri yattrmak istediler:
- Yoldalar, gelin, vazgein. Padiahnz Sultan
Osman Han size selim eyledi. stediklerinin ikisini
verdim. Geri kalann da vereyim dedi. Biz kefil olalm.
Sultan Mustafa'y brakn dursun. Sonra piman
olursunuz, dediler.
Fakat dinletemediler.
Yenierilerin verdii cevap uydu:
-Biz Padiahmz bulduk. Siz de biat edin!
Hocalar boyun ediler. Hatta Yenieriterin klca
davranmalar zerine Sultan Mustafa'ya biat ettikleri
srada ilerinden Kafzade Efendi'nin
"havfindan
ehresi ik ve mnzili hik"<:> oldu.
(x)

"havfndan ehresi 8k ve mOnzili hak": Korkusundan yQzO arpld ve inme

indi.

52

Nihayet bu isyan, Sultan Osman'n katledilmesiyle

sonuland. Bu cinayetten sonra ynetim Yenierelerle
ulemann
eline geti. Artk hocalar zorbalada
birlemilerdi. Hocalarn fikirsel dzeyi de, zorbalarn
dzeyine inmiti.
Yeni padiah, Sultan Mustafa, hala eski durumunda
idi. Fakat ulema bu durumu bir "mazhariyet"
sayyorlard. Bir gn, Cerrah eyhi brahim Efendi,
vazda Sultan Mustafa' dan yle sz etti:
"mmeti muhammet. Padiah deli. gndr
tenha bir odaya girb kapanm. Namaz kalub
alamakdadr. Hi kimseye sylemez, duayla niye
megul olduunun srrma yine kendi vakftar. Sultan
Osman Han'm mertebesini alemi ryada mahede
eylemiler. Kati ali grmler. Haktaala rahmet
ey liye .. "
Cemaat hngr hngr alad.
Hocalar artk siyasi birer alet haline gelmilerdi.
Yahya Efendi gibi kiilerin bile zekas artk hibir etki
yapamyordu. Onlar da Sultan Osman' n katilleriyle
birlikte yayorlar, bir mecliste bulunuyorlar, kendilerine
saygda kusur etmiyorlard. ilim, gl bir dayanak
bulamamas yznden cinayet erbabna kar hibir
etki edemiyordu. Aslnda ilmiye snfnn hi itibar
kalmamt artk. Kadlar bile Sadrazamdan dayak
yiyorlard.

Nitekim "Fatih Camii Vak'as" bu durumun kt

bir sonucu olmutu. Hocalarn bu isyan cidden
glnt. Sadrazam Merre Hseyin Paa bir Karly
dd. Kad, Sadrazamdan intikam almak iin btn
53

ulemann

evlerini dolat. Ulema tmyle ayakland. Bir

sabah Fatih Camii hocalarla doldu. Her taraftan akn
akn hocalar geliyordu. Ulemann bu isyan dine saldr,
Allah'a ik komak aleyhine filan deildi. Asl ama,
ulema ile iyi geinmeyen Sadarazam Merre Hseyin
Paa' dan intikam almak, kiisel kinlerini kusmakt.
Oysaki, te yandan haklar ayaklar altna alnr, devlet
hazinesi tam takr olurdu, ulema iin bunlarn hibir
nemi yoktu. Onlar Sadrazam Merre Hseyin Paa'y
istemiyorlard.
Sadrazam Merre Hseyin Paa'nn
"krr
ve
dalaletine
ve
ibahati
demivablirak8SJn8 n(X) fetvalar yazy0rlard1.
Sonunda eyhlislam Yahya Efendi geldi:
-Vezir gelsn. Davamz grlsn. Hkm er'i icra
olunsun, dediler.
Yahya Efendi, asi hocalar yattrmak istedi:
-Mademki Veziriazamdr, gelmez, ve hakknda
icray alkarn mkldr. Siz bunda tevakkuf edin. Ben
varup Padiaha vakii hali ilam edeyin. Mazul oldukdan
sonra gelb davanz grlsn, dedi.
Gitmek istedi, fakat Bakolu ileriye atld.
Yahya Efendi'ti brakmamak istedi:
-Bunu meclisten zinhar salvermem. Yolsa
cmleniz katiolunmak mukarrerdir, dedi.
Bu szlere kimse kulak asmad. Yahya Efendi
cann saraya att. Sadrazam Merre Hseyin Paa
Aakapsna snd. Yenieri Aasyla Kazaskerleri
<x koftr ve sapknlldanna ve haksz yere kn dkOlmesini mbah saymasna ..

54

toplad:

-Sultan Mehmed de olan cemiyetin perian olmas

hmayundur.
Hususan
Valide
Sultan
Hazretlerinin maksududur, dedi.
Ocak aalarndan birka kiiyi Fatihe gnderdi.
Aalar camie girdiler, hocalara meseleyi anlatmak
istediler, fakat ilerinden biri:
-Bunlar yave syler. Bire urun! diye bard.
Ortalk birbirine kart. Ulema Aalarn etrafn
evirdiler; sille tokat vurumaya baladlar. Sonunda
Kadzadeterin mdahalesi bu meseleyi bitirdi.
Ulemann iinde Yenieriler de vard. Hatta bunlar
kandrmak iin kendilerine:
-Bizim ile olurmusz? Sultan Mustafa bir divane
mecnundur. Padiah yokdur. Cliis etdirelim, dediler.
Yenieriler ch1s meselerini duyar duymaz,
alacaklar bahilerle parhyan gzlerini aarak u cevab
murad

vermilerdi:

-U lema Efendilerimiz kande ise biz dahi anlar ile

bileyz.
isyan halen devam ediyordu. Sonunda Sadrazam
Merre Hseyin Paa hocalar yattrmak iin Nakib
Gibari Efendi 'yi gndermeye karar verdi. Gibari Efendi,
Fatih Camii'ne geldii zaman ikindi idi. Camide
ulemalar da aralarnda btn millet kaynayordu. Asi
ulemadan birou Gibari Efendi 'yi hemen karlayarak,
mihrapla minberin arasna gtrdler. Orada bir
pencereye oturttular:
55

-Syle, cevabn nedir? dediler.

Gibari Efendi hocalara t vermeye balad, bu
davadan vaz gemelerini istedi. Sonra koynundan bir
Hatt Hmayun karp, okumaya balad. te o zaman
dehetli bir amata
koptu. Btn hocalar hep bir
azdan baryorlard:

-Bizim Padiahmrz mecnundur, okumak yazmak

bilmez. Bu hat filan cariyenindir.
Daha nce Mecnun Padiahn hilafe olmasna raz
ulema, imdi bu haykrlaryla ortal
nlatyorlard. Aradan ok gemedi, ilerinden biri,
milrabn yannda srk zerinde duran Akemsettin' in
tacn yakalad, acele bir bayrak haline getirmeye alt.
Bayrak meydana gelir gelmez, Fatih'in muhteem
camiinde ulemann brsn ve alakln gsteren
tiksindirici bir manzara olutu: Bayrak aldka hocalar
koca kavuklar, geni cppeleriyle kollarn amlar,
tekbir getirerek hocann etrafna toplanmlard. Kimi
bayraa yzn gzn sryor, kimi mikramesini
uzaratarak yzne gtryordu. Kalabalk ve kargaa o
kadar bykt ki bu arada bayran sr atrttarla
krld. Sr yaklayan ulemadan bazlar tepe taklak
yerlere yuvarland. Bu ban an iinde bayrak
darya, hnkar ma~suresine dikildi. Sadrazam Merre
Hseyin Paa'nn Nakibi (yardmcs) Gibari Efendi de
bayran yannda duruyordu.
olan

Ne yapacaklard? Camiin evresi, avlusu hocatarla

ve seyircilerle dolmutu. Hocalar civardaki tekketerden
bulduklar bayraklar da getirmiler, hepsini yanyana
dikmilerdi. Her tarafa adamlar kouyor, hocalar
56

karlyor,
gelenler
salverilmiyordu. Btn seyyitler ve

evlerinden

bir
daha
ulular oradayd.
Camiiin merdiveni banda heybetli bir sesle "Fetih
Sresi"ni okuyorlard. Halk azn am, bu rezalete
hayran hayran bakyordu. Sonunda dua bitti. Korkun
bir ses ykseldi.
-"Cenk ideriz!"(Savarz)
Fakat hibirinde silah yoktu.
Akam
oldu.
Sadrazam,
hocalarn
hala
dalmadklarn rendi. Artk isyan kesin olarak
bastrmaya karar vermiti. Fatih Camii'ne silahl
Yenierilerle, Yenieri Aas 'nn geldiini duyan ne
yapacaklarn ardlar. Bu haberi alanlardan bir ou
korkularndan:

-Akam

oldu. Gidelim, sabah yine gelelim, diyerek

svtlar.

Bazlar

abdest almak bahanesiyle savutular.

Bazlar da evlerine gittiler. Gece, Baavu Fatih
Camii'ne geldii zaman, camide pek az adam kalmt.
Fakat kalanlara yle bir kl aldlar ki, cesetlerini
lamlara doldurdular.
Fatih Camii olay bu ekilde sonulanmt.
Sadarazam, ok neeli idi. Ertesi gn ulemadan bazlar
Aakapsna gidemedikleri iin itiraz ettikleri zaman,
Sadarazam az kulaklarnda:
-Sultan Mehmed'e varma bilrdnz! demiti.
Ulemann artk halkn nazarnda

hi bir deeri
Halk sokakta kocaman sarkl birinin
ne zaman grse, hemen alaya vuruyor:

kalmamt.

getiini

57

- Sancak dibine! diye baryordu.

Hocalar bu
aalarlan
mteessir oldular,
Y enierilere husumet beslerneye baladlar. Erzurum' da
zorbalk zihniyetiyle isyan eden Alaza'y devlet aleyhine
tevik etmete balamlard.
Ulema bu ilerle ilgilenirkenken, her tarafta
perianlk hkm srmekte idi. Devlet, Yenieri
zorbalarnn elindeydi. Saltanatn nfuzu kalmamt.
Vilayetler isyan ateleri iinde yanyordu. Bulac bir
hastalk gibi sefalet her tarafa yaylmt. Sultan
Mustafa'nn delilii
artk tahamml edilemeyecek
dereceye varmt. Devlet erkan sonunda karar vererek,
padiah hal'ettiler (tahttan indirdiler), yerine I. Sultan
Ahmet'in olu IV.Murat' geirdiler.
Hocalarn hakkndan artk IV. Murat'n gelecei
phesizdi. Gen, faal, azimli, gerek bir mstebit ruhu
tayan IV. Murat, isyanlara son vermeye azmetmiti.
En sevdii ehislam air Yahya Efendi idi. Kazasker
Bostanzade, damad Sadrazam Ali Paa'ya casusluk
eder, onun sefil ihtiraslarna alet olurdu. Kemanke Ali
Paa, rak,bi Biber Mehmet Paa'y ldrtecei zaman
biare Vezir'in azn aratmak iin Bostanzadeyi
gndermi, o da aalayc grevi hakkyla yerine .
getirmiti.

Bostanzade bir gn Biber Mehmet

gelir, sarndan bir kat karr:
- Sultanm,der, ben
cifrde<x>

Paa'nn yanna

ok

ustaym,

< Cifr: Gelecekten haber veren, gayb bildiren bir bilimdir ki, sembo~ harf ve

rakamla ifade edilir.

58

yldznamecilikte de rakibim yoktur. Elbette damadm

yerine sen Sadrazam olursun. Rica ederim, ol zaman
bize eziyyet buyurman, diye yalandan yalvarr.
Biber Mehmet Paa bu hale kar arr:

Kit hey Efendi! Dime byle kelam, bize Sadaret

vererek bana bir. bela gelmesin
korkar. Bostanzade srar eder, mutlaka Sadarazam
olacan syler. Biber Mehmet Paa, Bostanzade'den
yakasm kurtarmak iin:
- Mukadder ise hayr ola, der.
Bostanzade yerinden frlar, doru Kemankee
koarak sevine sevine:
- Vezarete rabeti vardr, der, ve bu tezvir zerine
zavall Mehmet Paa feci bir ekilde katledilir.
Hocalardan kazaskerlik makamna kanlar bile
tezvirlerden 9geri durmazlar d. ehislamla ulema, ekiya
elinde oyuncakt. Onlarn fetvalar memleketin felaketini
hzlandrmak iin sanki birer emirname eklindeydi. IV.
Murat' a sarayda huc m eden, Hafz Paann
katledilmesine, stanbul'un gnlerce kargaa iinde
alkanmasna neden olan zorbalar isyan, ehislamla
ulemann
fetvalar
sonucunda meydana gelmiti.
(Fezlike-i Katip elebi, c ll, s 423). IV. Murat durumun
tmyle farkndayd. stediklerinin tersini yapan ulemay
hemen srgn ettiriyordu. Nakbleraf eyhi "hilafi
nzay
humayn hall akde mtaallik baz
gftgsu" iitildii iin srgn edildi. Bursa'ya
giderken kk bir ihmal gsteren znik Kads hemen
idam edildi.
lazm deil, cevabn

59

da iddetli
davranmt. ehislam Ahizade Hseyin Efendi, znik
Kads 'nn katledilmesi zerine Ksem Sultan' a bir
tezkere yazd, oluna nasihat etmesini rica etti. Ahizade
Hseyin Efendi'nin dmanlar hemen Valide Sultan'a
bir jumal verdiler. Ahizade Hseyin Efendi'nin tahta
yeni birisini karma tertibiyle uratn anlattlar.
Valide Ksem Sultan fena halde kzd. Ahizade'nin daha
nce Kad hakknda yollad mektupla birlikte oluna,
Bursa'ya mektup gnderdi: "Benim arslamm. Acele
zre gelesiz. Clis tedbiri in szler ve cemiyetler
olmaktadr." dedi.
IV. Murat yld.,rm hzyla Bursa'dan kotu,
ehislam arabuk aziederek yerine Yahya Efendi'yi
geirdi. Ahizade'yi. , srgn ettirdi. Bununla da
yetinmedi. Bindii ektirme daha Boaz'dan kmadan
arkasndan Bostancnlar gnderdi. Maiyetinin tezvirine
urayan zavall ehislam haksz yere bodurdu. Bu
cinayetin btn gnah, yalanlar ve tezvirleri ortaya
atan hocalara aitti. lmen ve ahlaken yksek olmalar
gereken ulema; haset ve rekabet yznden, namuslu
adamlarn felaketine neden oluyorlard. Bununla birlikte,
IV. Murat fazileti ve irfan takdir eder, seferde
ehislam
ile fikir
alveriinde
bulunmaktan
ekinmezdi.
IV. Murat'n lmnden sonra ulema, byk bir
belaya att. Bu belann balangc Cinci Hocann ortaya
kmasyd.
Duas
ve nefesiyle Sultan nesil
yetitirmesine himmet ve hizmet eden Cinci Hoca,
sarayn en nfuzlu adamyd. Cinci Hocann sarayda
grd iltifat, dardaki namuslu ve faziletli ulemann
IV.

60

Murat

ehislamlar

hakknda

zntsne neden oluyordu.

Cinci Hoca Safranbolu'luydu. stanbul'a geldii
zaman ok fakirdi. Ad Hseyin Molla idi. Bu fakirlik
artlarna uzun mddet tahamml etti. Bir sre
medreselerde dolat, byclk ve efsunculukla
nlendi. Bir ara, eyh Mehmet elebi'nin yannda staj
yapt. eyh Mehmet elebi, Sleymaniye'den zmir
kadlna tayin edildi.
Dostlar,
eyh
Mehmet elebi 'ye Hseyin
Efendi'yi de yannda gtrmesini tavsiye ettiler. Fakat
eyh buna raz olmad. Hseyin Efendi, eyhinin
dostlarna bavurdu. afaat etmelerini rica etti. Sonunda
Hseyin Efendi'nin srarna dayanarnayp eyh'e
bavurdular:

- u
yannzda

biareye yazktr. Bukadar zaman staj yapt,

gtrn, dediler.
eyh Efendi yine kabul etmedi:
- Behey Efendi! Bizim rzmz vardr. Avret ve
oluna efsun okuyan bir sehhar-a nabekara<x> bile
gtrb mansbmzda bednam m olalm? dedi.
Hseyin Efendi, ok zgn ve mteessir bir ekilde
stanbul'da kald. Bununla birlikte yine sanatyla megul
oldu. Nefesinin keskinlii sayesinde byk n kazand,
ve bu sayede Saraya girdi. Hocann Saraya sokulmas,
saadetinin balangc oldu. Sultan brahim, btn
varlyla Hoca Efendi 'ye teslim oldu. C inci Hoca
medrese kelerinde srnrken, dorudan Hari
mderrisi at<Md. ehislam Yahya Efendi:

<l sehhar- nabekar:

Byc, serseri

61

- Kanun

deildir,

diye reddetti.

Fakat Sultan brahim hemen Hatt- kard. Cinci

Hoca'ya Sahn medresesi verildi, konaklar ve saraylar
ihsan olundu. Birka gn sonra Sleymaniye Medresesi,
Galata Kadl ve hocalk verilince, byc Hseyin
Efendi "Cinci Hoca" lakabyla nlenmeye balad.
Artk herkes hem Saraya ho grnmek, hem de Hoca
Efendi hazrederine balanmak iin ruhaniyetinden
yararlanmaya kotular.
Cinci Hoca gnden gne ilerledi. Ulemann en
soylu aileleriyle dostluk kurdu. Kara elebizade
Mahmut Efendi 'ye damat oldu. Azietme ve atamada
ehislamn bile nfuzuna mdahale eder oldu. Hoca
Efendi padiaha her gn dua okuyor, tts yapyordu.
Sultan brahim bir ocuk gibi nne oturur, Hoca Efendi
koca kavuunun altndaki gzlerini kapar, elleri Sultan
brahim'in banda "Kenzlar" duas okurdu. (Evliya
elebi, Cilt:l, s274).
Cinci Hoca Sultan brahim'in btn uarlklarna
alet olurdu. Cinci Hoca devri, faziletli ulema iin bir
felaketti. Bu devirde Yahya Efendi gibi sekin ulemann
hi nfuzlar yoktu. Cehaletin hkm srd bir
evrede bilime kimsenin rabet ettii grlmyordu.
Devletin urad felaketi idrak edenler, artk dorudan
doruya isyan gze almlard.
Sultan brahim sarnur ve anber merakna dt
zaman, ehislam ve kadaskerler de bu hediyeyi takdime
balamlard.
Bir gn,
ehislam
Abdrrahim
Efendizade, Galata Kads Mehmet elebi'ye fena halde
kzd. Bir bohann iine aba ile bir mevlevi klah
62

koydu. Bobay koltuklayarak sadrazarnn

geldi. Orada Batezkereci amizade'yi grd:
-Efendi, ben krk verrnee kadir deilim.
ve klah giyb mansbdan geerim, dedi.

konana
u hrka

Fakirliinden sz etti. Sonunda sadrazama haber

verildi. Sadrazam elebi'yi huzuruna ard:
-Efendi niin byle huunet idersin. Padiah bilmez
misin? Baban verdi, sen nin inat idersin? dedi.
O zaman Mehmet elebi u cevab verdi:
-Babam mansb havfndan virmi. Ben bugn
Galata'ya naib gndermedim. Benim sutanmdan recam
budur ki, beni padiah huzuruna gtresiz. Ana daha
cevap veriyim ki, bu tarikle musadere-i ulema ullemre
mnasib deildir. Gayreti bana halin biri isabet eder:
Eer
katlderse
ahadet
canma
minnettir. Eer
nefyiderse iyi yla karibdir istanbul zelzeleden hali
deildir, bu slub ile bir gn yire geer. Bu ehirde
bulunmamak ganimettir. Eer azlderse bugn ben naib
gndermedm ve u hrka ve klah giyerim.
Bu devirde bile medeni cesaret gsteren ulema az
deildi. Artk herkes usanmt. Cinci Hoca'nn nfuzu
silsile-i meratibi, her eyi mahvediyordu. Saray
kadnlannn iltimasyla ilmi rtbelerde meslektalarnn
hakkn yiyen ulema pek oktu. Sarayn amarc
kadnlar bile Sahhaf eyhini Bursa Mevleviyetine tayin
ettirmek gcn ellerinde bulunduruyorlard. Bazan
"mizul bir suhte-i mechule Trablus Mevleviyeti
verilmek i n Harem-i Hmayn tarafndan reca"
olunur, ehislam engel olsa bile, sadrazam olay

63

fermanyla ynlendirirdi.

Sultan brahim'in 8 yl sren saltanat sresince drt

ehislam deimiti: air Yahya Efendi, Ebusait Efendi,
Sait Ahmet Efendi, Abdrrahim Efendi. Btn
ehislamlarn stnde, tek bir nfuz egemen olmutu.
Sadece bir kii kendisini tantmt: Cinci Hseyin
Efendi.
Herkes Cinci Hoca'nn nfuzuna ve bysne
tutkundu. Padiah gcn ve aklnn dengesini yola
koymak, saray kadnlar gzellikleriyle ekici olmak,
padiah- ilempenah"a irin grnmek iin Cinci
Hoca'nn nefesinden yararlanyorlard. Fakat asl maddi
kazanc Cinci Hoca yapyordu. Saraydaki nfuzundan
yararlanarak, devlet makamlarn istedii gibi datr,
skdar'da kendisine saraylar, hamamlar yaptrr,
ehislama, ulemaya, herkese emir verirdi.
ehislam Yahya Efendi:
"Aleme cbbe- destar keramet mi verir"
tesellisiyle sonunda bir keye ekilmi, Cinci Hoca'nn
nfuzu karsnda yenilgisini o da kavramt. Cinci
Hoca'nn tevecchne mazhar olmak isteyenler, sarayna
gider gelirler, hatta yaptrd saraylar iin:
"Mualli devletibad oldu bu menzil mbarek

bad"
yada:
"Ymn devletle mbarek ola daim bu mekan"
eklinde

tarihler drrlerdi.
ou ulema kadlk almak,

64

mansp

sahibi olmak

Cinci Hoca'ya bavururlard. Padiah hocaln

eline geiren Cinci Hseyin Efendi yce saraylarda
oturur, rvetle Kadlar tayin ettirirdi. Ulemann mansp
yamas gnden gne artyordu. Mansp almay
baararnayanlar, koltuklarnda bir kitap, kocaman
kavuklaryla Divan'a gelirler:
Sultanm

alim arnilim bana zulrneyledi, diye

ederlerdi.
ehislarndan yz bulamayanlar ise Cinci Hoca'ya
bavururlar, istedikleri medreseleri ellerine geirirlerdi.
Be bin kuru veren ulerna, Cinci Hoca'dan Mekke
Kadln alrd. ounluu sralar gelmeden Kadla
kavuurlard. Bazen Cinci Hoca ile ehislarnn bir
Kadl iki kiiye sattklar olurdu. O zaman hangi
tarafn nfuzu salamsa davay o taraf kazanrd.
Ulernann Kad'lk alverii gznnde yaplrd.
Mlakkap Muslihddin, am Kadln on dokuz
bin kurua elde etmiti. Bu paray am'dan
-

ehislarna ikayet

karamayacan

isterneye

kalkt.

utanrnazd.

anlaynca,

Devlet

erkan

Gerektiinde

Yeniehir

da

mansp

ehislarn,

rnansbn

satmaktan
ilernin

abuklatrlrnas iin Sadrazarndan tezkere alr, bu

arada resmi ilem de yrr giderdi. Edirne'den aziedilen
Hanefi Efendi krk kese aka ile Anadolu Kazaskerliini
alm, Siyami Efendi on bin kurula Selanik Kadln
elde etmiti. Hatta verecek paras olmad iin szn
yerine getirernemi, kendisine gnderilen rnbairden
dn ald paray vermi, kederinden de yolda
lmt.

Sultan brahim devrinin bu reziliikieri sonunda

65

dehetli bir isyan kmasna neden oldu. in tuhaf, bu

isyanda ehislam Abdcrahim Efendi'nin lutuflarna
sahip olan ehislam, imdi Sultan brahim'in aleyhinde
galeyana gelen Aatarla birlikteydi. Murat Aa
kendisiyle grt zaman, ehislam da devrio
zulmlerinden ikayet etti:
- Mal ve canmzdan emn rahatimiz gitdi. Bulayki
bu gaile shuletle husule geleydi.
Murat Aa ehislamn tederrt ettiini farkedince,
kendisine daha ok cesaret vermek istedi:
- Behey efendi. Bu iler cmle sizin skutunuz ve
ademi ittifaknz ile bu mertebelere gelmitir. Yohsa
bunun aresi grlmek emr-i sehildir. Siz ulemay Cem
ve Sultan Mehmet camiine buyurun, bu gaile hertaraf
olmadka cemiyetimiz muhtel olmak muhaldir, dedi.
Abdrrahim Efendi, o gnden itibaren, isyana fiilen
katld. Ulemann listesi yapld ve hepsine birer davet
tezkeresi gnderildi. Kendisi de atma bindi Sultan
Mehmet camiine geldi, mihraba kurulup oturdu. Biraz
sonra ulema da akn akn gelmeye balad. syan
ynlendiren en nemli sima ehislam Efendiydi. Hatta
Aalar
ve dierleri camie toplandklar zaman,
avuba Eriboyun'u ard:

- Var syle. Vezir krkn ve ihtiamn giyb

mhr alub buraya gelsn! dedi.
Vezir kamt. Sultan brahim topluluun
dalmas iin camie adam gnderdi. ehislam u cevab
verdi:
- Veziri bize teslim etsn. Bu cemiyet dalmaz,
66

er'ile

szmz vardr, dedi.

ehislamn

bu szlerine Haseki hayret etti:

- Padiaha kar koymak mnasip midir? dedi.
ehislam

btn fkesiyle yerinden frlad:

- k! Sana sylenen cevab gtr. Madem ki veziri
virmeye, i bitmez! diye bard.
Bu srada ehislamn hasn Rumeli Kazaskeri
Mlakkap Muslihddin de topluluun bulunduu yere
gelmek, kazanlacak zaferden o da hisse almak
istiyordu. Fakat ehislam buna kesinlikle raz olmad.
Ksaca:

- Gelmesn, sonra kend bilr, dedi.

Bununla birlikte Mlakkab' orda grnce, yanna
sokuldu:
- Bire bu mahalle nin geldin? Bu mahal ne
mahaldir? Bire, Allah insaf virecek. Var, bu taraftan
ekil, git, dedi.
Fakat Mlakkap Kazasker, kendisini namuslukabul
ediyordu. Hanefi Efendi Mlakkap Kazaskeri grnce
dayanamad, uzaktan grnen ehislama doru atn
srd, yanna yaklat:
- Sultanm, bu mel'un bunda ne arar? Niin geldi?
diye sordu. ehislam ksaca cevap verdi:
- Biz, dnsn ve bugn gelmesn deyu haber
gnderdik. Gelmi, kend bilr.
Gerekten biraz sonra Mlakkap mthi bir
hepsi Mlakkap'n etrafn

saldnya urad. Ulemann

67

evirmiler,

galiz kfrler ediyorlard.

Sonunda ortalk kart.

Bire urun! haykn ykselir ykselmez,

Mlakkap:
- Medet Sultanm diyerek ehislama snmak
istedi. Fakat bu abasnn hibir etkisi olmad. Bir iki
sabk
Kazasker
"yzkoyun
dakika
iinde,
mekurlavre" (st ba paralanp, nlplak
yzkoyun yere serilmiti.) yere serilmiti. ehislam
soukkanlyd, camiye gitti, mihrabn yanna kurulup
oturdu. Bu durum Yenierileri ok rktmt. Onlar,
ulemann
iledii
bu cinayeti zerlerine almak
istemiyorlard. .
-Efendiler! Bu ey bizden olmad, yine sizden oldu,
dediler.
Hatta Murat Aa da camiden dar kt.
Yenierilere u emri verdi:
- Ulema parelendiine rzamz yoktur. Bizden
olmamtr. Edebiniz ile olun.
Asl
garibi, bu isyana Cinci Hoca'nn da
katlmasyd. Sultan brahim devrini arpalk kavgasyla,
menasp alveriiyle rezil eden ulema, gelecek devri de
kendilerine salama almann aresine bakyorlard. Cinci
Hoca'y grenler, oradan hemen savumasn tavsiye
ettiler. Fakat bu tavsiye Efendi hazretlerinin cann skt:
- Ya biz nin gelmeziz? Biz bu gn Allahtan
isterdik Alem ne ekil ykld, harap oldu grmezrnisiz,
dedi.

68

Sonunda kaymatas Kara elebizade Mahmut

Efendi, Cinci Hseyin Efendi'nin kolundan tuttu, camiin
arka kapsndan karnay baard.
Bu isyanda ulemadan baka birbirine rekabet eden
yoktu. Arpalk kavgasnda birbirinin hayatna kasteden
isyann
erefine
bile
birbirleriyle
hocalar,
paylaamyorlard. Toplulua istemedikleri birisi gelse,
hemen ilerinden biri zerine atlyor, fakat
arkadalarnn:

- Bire sefil! Bu mahal icra-i garaz mahalli midir?

Epsem ol! eklinde azarlamayla susturuluyordu.
Hocalar adeta Sultan brahim'in cenazesine gelmi,
skat bekler bir durumda oturuyorlard. Sonunda
cinayetler ilendi. Sultan brahim'in yakndaki ve
evresindeki gler kendi saflarna ekildi, nde ulema
olduu halde bir heyet saraya doru yola kt.
Sarayda Valide Ksem Sultan ortaya kt. Ksem
Sultan' en ok azarlayan ulema idi. Kara elebizade
Aziz Efendi, Hanefi Efendi ulemann nde
gelenlerindendi. zellikle kara elebizade'nin Valide
Sultan'a syledii szler ok ard. Kara elebizade,
Aatarla birlemiti. Valide Sultan'a syledii szlerin
tm doruydu. Sadece ehislam Abdrrahim Efendi
hi ses karmyordu, nk o .da memleketi perianla
srkleyen Vezir gibi Valide Sultan'n "perverde-i
naz nimeti" (nimetleriyle yeti-tirilmi, eitilmi) idi.
Nihayet istenen sonuca ulald. Valide Sultan
ulemann srarna dayanamad, 7 yandaki torunuSultan
Mehmed'in tahta kmasna raz oldu. Bu yiitlik
ulemann hak ve adalet yolunda gsterdii ilk tepkiydi.
69

Gerekten ilerinde memleketin hayrn ve kurtuluunu

isteyenler de vard; fakat bu felakete dorudan doruya
katlm olanlar da eksik deildi.
Sultan brahim'i tahtndan indirmek iin saraya
giden heyetin arasnda da ulema vard. zellikle Kara
elebizade ile ehislam Abdrrahim Efendi bu
heyetteki en nemli simalard. Sultan brahim etrafn
eviren Aalara hayretle bakyordu. O srada gz
ehislam Abdrrahim Efendi'ye iliti, fkeyle bard:
-Bire Abdrrahim! Ben seni mfti etmedim mi?
ehislam sukunetle cevap verdi:
- Hayr. Sen beni mfti etmedin. Allah eyledi.
Sultan brahim bu cevap zerine ard. Bir
zamanlar "ehlislama enam" (eyhlislam denilen
hayvan. )'n kendisine yapt yaltaklanma ve el-etek
pmeyi dnd. Ellerini ge kaldrd zntl bir
sesle:

- lahi! Ben bunlar sana saldm. Sen bu zalim ve

gaddarlarn hakkndan gel. Cmlesi ittifakla benim
zerime huru ettiler, diye bard.
Sultan brahim hapsedildi. Ulema bununla da
yetinmedi. Sultan brahim'in katline de fetva verdi. Bu
fetva ok anlamlyd. Gerekten Sultan brahim devrinde
pek ok ktlkler olmutu. Haksz yere adam
ldrmeler, israflar, el koymalar halk canndan
bezdirmiti. Hibir kimse malndan ve canndan emin
deildi. Ulema bunlarn hibirine gznne almamt.
Onlarn en ok dikkat ettikleri eyler; arpalklar,
mansplar, kadlklar ve medrese'lerdi. Bunlarn ehil
70

olmayan kimselere verilmesini Sultan brahim'in katli

iin nemli bir neden sayyorlard. Sonunda istedikleri
oldu. Verdikleri fetva yleydi:
" Menasb-i ilmiyye ve seyfiyyeyi ebiine
virmeyb rivetle naehline tevcih itmekle nizam-
aleme halel viren padiahn hal' ve izalesi caiz olur
mu? Elcevab: Olur!"
Ulema yalnz fetvay vermekle kalmad, katl
eylemini de kendileri yapmak iin padiahn hapsedilmi
olduu odaya geldiler. Bir zamanlar Aatarla birleen
ehislam imdi de cellatlara nayak oluyordu. Olayda
Kazasker Bahai Efendi de hazrd. Bahai Efendi Sultan
brahim'in nasl ldrldn yle anlatyor:

"Vezir ve Mfti yalnz ikisi cellatlar nne katub

ieru dhul etdiklerinde biz dehlizden
nazrdk, Sultan brahim bir glgfin atlas entari giymi,
krmz bir kellepu, Sol elinde mushaf- erif Mftiye
hitap idp:

malbesden

-Baka Abdrrahim! Yusuf Paa bana senin in bir

fettan dinsizdir, demiti. Seni ldrmedim. Meer sen
beni ldr~cekmisin. te kitabullah. Beni ne hkmile
ldrrsnz zalimler! diye feryat eyledi. Bilalara
cellatlar girb kemendi glfear ile karn itmam
itdiler."
lV.Mehmet devri hoca nfuzu iin en uygun
devirlerden biriydi. Padiah 7 yanda bir ocuktu devlet
Ksem Sultan'n elindeydi. Sarayda en ok nfuzlarn
cra edenler Aalard. syan onlar karmlar, ihtilali
onlar yapmlar, padiah onlar tahtndan indirmilerdi.
Aatarla
uyutuktan,
onlarn
hakh-haksz
her

hareketlerini onaylarlktan sonra kendilerinin de

nfuzlarn yrtmeleri doald. zellikle Abdrrahim
Efendi Sultan brahim cinayetinde Aatarla ortak
davranmt. imdi Aalarn kazanaca nfuzda onun
da pay vard. Olu Mehmet elebi Galata Karls iken
koltuuna bohasn alarak isyan edenlerdendi. imdi
yamaya ortak olanlar arasnda da vard. Artk Sultan
brahim'i nce tahtndan indirip daha sonra da katleden
Aalar ortal yama etmeye balamlard. Ulema da
bunlarn arasndayd. ou kez, ulemann ehislam
dairesinde birbiriyle mansp kavgas ettikleri grlrd.
Kimi kdemini, kimi liyakatn ne srer, ilmi mansplar
bir trl paylaamazlard. ehislam dairesini dolduran
beyaz sarklar altnda galiz kfrler iitilir, hocalarn
fikri dzeyini gsterecek mantklara rastlanabilirdi.
Mesela aravizade, Msr mansbn almak ister,
iktidarn ve kdemini ileri srer, bunlarn hibirisinin
etkisini gremeyince mthi bir fkeyle barr:
- Msr alemi ryada bana peygamber aleyhisselam
verdi. Her kim tasarruf iderse hanman herbed olur.
Bana gadriden hayr grmez!..
Daha sonra ehislamn olu kendisinin Galata
Kadlndan alnacan hisseder etmez, babasna bile
hakaret etmekten geri durmad. Hatta mthi bir fkeyle
Abdrrahim Efendi'nin huzuruna km:
- Bu mansb bana sen mi verdin, alursun? Eer
gayriye verirsen dverim, tepelerim, diye haykrmt.
Aalarn zulm altnda perian olan halk "er'i
erife" (eriata uygun olmak) gre soyacak ulema bu
grevi kapmak iin birbirlerini paralard. Sonunda,

72

Sultan brahim'e kar isyan tertip eden ve imdi lV.

Mehmet devrinde saclareti yakalayan Murat Paa bir
are dnd. Bir gn Kazaskerlere:
- Efendiler. Ulema iinde nice chela yksek
mertebelere kmlar, nice alim ve mstahaklar metruk
ve hiitibar kalmlar. Badelyevm bunlara ilim ve
fazliarna gre tevcihi meratib olunsun, dedi.
Fakat Kazaskerler hi ses karmad. Bu
sessizlikleriyle bu usuln uygulanmasnn olanaksz
olduunu anlatmak istiyorlard.
Hocalar Aalarla tmyle birlemilerdi. ehislam
Abdrrahim Efendi Aalarn gzbebeiydi. Hatta Murat
Paa kendisini aziettirdii zaman msteariar Fatih
vaz ile babaa vermiler:
- Srrren ve cehren (aktan ve gizliden) yargarmz
(ok yakn arkada) olan Abdrrahim Efendiyi azlitmee
sebeb nedir? Bizimle meveret etmeksizin bu emri
hatre cret itmekten vezirin bize de suikasdi vardr,
demilerdi.

Abdrrahim Efendi aziedildikten sonra btn

ktlkler ortaya kt. ehislam Abdrrahman
Efendinin oluna mansp almak iin para verenler
yakasna yaptlar, zorla stanbul Karls'nn karsna
kardlar. te o zaman iki Kad'nn arasnda iddetli bir
tartma kt. stanbul Karls davay dinledikten sonra "
Aketerin eshabma reddine" (Akelerin sahiplerine
geri verilmesine.) karar verdi. Abdrrahim'in olu
Mehmet elebi bu hkme kar hayret etti:

73

hkmdr? diye bard.

Kad u cevab verdi:
- Behey elebi. Bu senin bildn mesele deildir.
Var u mslmanlarn hakkn ver.
- Bihamdillah okuduumuz bize yeter. Hele
me'bunluk (kt huylu) erkek ile mehur deilleriz.
- elebi. Me'bunlar kend aybn halka isnad ve
iftira ile teberri izhar (yz evirmek) olagelmitir.
Me'bun o dur ki, yirmi otuz zirdest (uyruk,tebaa) dilher
olan besliye.
Kad Efendi bu szlerle de fkesini yenemedi.
Murat Paa'ya kotu. "Mahdumun harici ez edeb
vasfn" anlatt. Muraf Paa ehislam da olunu da "
Topal Muharremin kalyonuna koyub hacc erife irsal"

etti. (gnderdi).
eyhlislamlk makamna Bahai Efendinin bir
dman vard. O da Kara elebizade Abdlaziz Efendi
idi.
Abdlaziz Efendi fazileti ve olgunluuyla bilinirdi,
fakat ok hrsl birisiydi. Hrs iin kendisinin eiti
olmayan en baya adamlarla birlikte i yapmaktan
ekinmezdi. Gz eyhlislamrk makamndayd. Hatta
Bahai Efendiyi aziettiemek n ok uram,
baaramaynca srf kendi ahsna ait olmak zere "fetva
payesi" (rtbesi) icat ettirmiti. Abdlaziz Efendi bu
rtbe ile de istediine ulaamamt. Kara elebizade
merasimlerde ve bayramiamalarda kendisine yer
bulamaz, herkes tarafndan itilir kaklr, ksa boyu,
iman vcudu, kocaman kavuuyla ezile bzle eski
- Efendi, bu ne

74

asl

makamna

ekilirdi. Devrin en bilgin kiileri bile bu gibi

kklklerden kendilerini alamazlard.
Divanda Mekke Karls'nn Bursa Karls'nda nce
gelmesi usuldendi. Mekke'den aziedilen kad ehislamla,
Murat Paa'yla bu konuyu grt. Divanda, Bursa
Kads'na kdemini gstermek istedi. Bursa Kads ise
Divan'a arlmad. Fakat davetsiz bir ekilde
kagelince, Divan'da da mansp kavgalar balad.
Sonunda Murat Paa'ya haber gnderildi. Mekke
Kadsnn kdemli olduuna dair emir geldi. Bursa
Kads bu cevaptan zld:
- imdi biz gidelim, dedi.
Murat Paa da bu nazlanmaya kar u cevab verdi:
-Cehenneme!
Kad bu hakarete hi karlk verriedi, huzurdakileri
selamlad, ar bir sessizlikle kp gitti.
Divan'da bu gibi kavgalar eksik olmazd. Bykl
Mustafa Paa'nn lmnden sonra on drt bin florinini
gaspeden Bouk Mustafa varislerle duruma iin
Divana geldii zaman Rumeli Kazaskeri varisierin
tarafn tuttu. Bouk Mustafa kfr etmeye balad.
Mustafa da ehislamn kfrlerine aynen karlk verdi,
"Kazaskerlik rzm" yere batrmaktan geri kalmad,
ulemann Divan'da bile arballndan ve onurundan
bir ey kalmad.
Resmi makamlarda bu gibi kavgalar var olduu
gibi, dini ve mesleki anlamazlklar da her zaman
hkm srerdi.
Bu devirde ulema iki

snfa ayrlmt: Kadzadeler

75

ve Tarikatlar Ehli.
Kadzade

taraftarlarndan Ayasofya'da bir vaz

Camide daima somaki diree yaslanarak vaz
ettii iin " stvani" (Silindir biiminde) lakab
taklmt.
Aslen amlyd. Memleketinde cinayet
ilemi "Ksas havfinden cilayi vatan idb" (intikam
korkusundan vatanndan kaarak) stanbul'a gelmi,
Aalar zmresine dahil olmutu. Aalara mensup ne
kadar saray erkan, helvaclar, bostanclar varsa
stvani'nin vazna devam ederlerdi.
zellikle IV. Mehmet'in hocas Reyhan Aa Hoca
Efendi'nin Arapayla ilgili engin bilgisinden yararland,
kendisi mutaassp olduu iin stvani ile dostluu
artrd. Bu vasta ile Ksem Sultan da Hoca Efendiye
iltifat etti, nihayet "kan.una mugayir" (y~aya aykr) Has
Oda'ya bir krs kondu. stvani sarayda da vaza
balad. Bu tarihten itibaren stvani Efendi Aalar
tarafndan
ldrtten Cinci Hoca derecesinde
nlendi.Btn halk "Padiah eyhidir deyu" akn akn
stvani'nin vazna kotu. Bazlan utanmazca ikiyzl,
bazlar
kalpten sever grnerek eyh efendiye
balanm
grndler. stvani'nin taraftarlarn
gittike oald. avu olu, Macuncu Hamza gibi
zenginler, Bey Mustafalar, Arap Abdurrahman gibi
kabadaylar hep bu zmreye dahil oldular. Bunlar tarikat
eyhlerinin vazlarna giderler, bire bin katarak stvani
Efendiyi anlatrlar, sofular aleyhine konuurlard.
Mesela eyhislam Yahya Efendi'nin:
Mescidde riyapieler itsn ko riyayi

vard.

Meyhaneye gel kim ne riya var ne

76

mray

beytiyle
avu Olu

balayan

bir gazel syledii duyulunca,

hemen krsye frlar, kendisine taraftar

olan halka:
- mmet-i Muhammed! Her kim bu beyti okursa
kafr olur. Zira bu beyit kfr- sarihtir (aka
kfrdr), diye barr.
Sonra, mesela Mft Bahai Efendi'nin ttnn
haram olmadna dair fetva verdii duyurulur. stvani
taraftarlar hemen toplanrlar, mftden intikam almak
iin gizli gizli toplant yaparlard. stvaniter saray
partisine, Aalar zmresine mensup olduklar iin,
gerektiinde
Sadrazamdan emir alrlar, tekketeri
basarlard. Baz tekketeri Samsuncuba gibi mrider
kurtarrlard. Bir keresinde Samsuncuba mensubu
olduu tekkenin baslacan duyunca, geceleyin on be
kadar uhadar tekkede saklam, kendisi de krkn bir
tarafa frlatarak "halka-i zikre" katlmt. stvaniter
bunu haber alr almaz, tekkeye yanamaya cesaret
edememilerdi.

Nihayet devrio en sz geen devlet byklerinden

Kethda Bey'in tekke mridierinden olmas da sofularn
yzlerini gldrd. Kethda Bey "devran ve zikir ve
merasim tarikierine tariz olunmya" deyu Sadrazamdan
bir ferman ald. Fakat stvani taraftarlar ferman
dinlemediler.
Eski
Fetvalar~
zetle
Kemal
Paazadelerin, Ebussuut Efendilerin "hkmeti raks ve
devir babnda" verdikleri fetvalar ileri srdler.
eyhislam Bahai Efendi'den bu mesele konusunda fetva
istediler.
stvanileri

durdurmak

mmkn

olmuyordu.
77

Bazen tekke eyhlerine kat yazyorlar:

:_sen raksu devran itmekle men'in vacib olmutur.
Tekketeri basub seni ve itban kelederiz. Ve tekkenin
birka arn temelini kazub topran deryaya dkeriz ki
tam bu mertebe ihtimam olmadan ol mevkide edai salat
caiz olmaz" diyorlard.
Edai salat (namaz klmak) iin hendekler kaznay
gze aldran ulema, Bekta Aalarn zulmlerine fiilen
katlyordu. Fakat bu tezkereler nihayet Mft Efendiye
gtrld. Bahai Efendi, mthi fkelendi.Bir tezkere
ile stvani'yi artt:
"Sen ki stvani'sin. Varaka vusuln de gelesen.
Muhalefet idersen zarar ekmen mukarrerdir."
stvani byk bir telata teye beriye bavurdu.
Mftye rica ettirdi. Sonunda Reislkttap araclyla
sadaret tarafndan affedilmesini istedi. Fakat Bahai
Efendi artk bu rezaletlerden bkmt. Saderetn
araclna kar bara bara u szleri syledi:
- Baka efendi. Hala devlet-i aliyyede rivetler
alnup menasb beyimenyzid ile satlub menahi ve
kabayih den bunca mesalihi mezmume temiyet
otunurken neden icab eyledi bu makule fitneengiz
aslacaklar sahabet olunalar. Bu devran mutasavvufa ve
efkan fukuha bir eski hikaye ve kadimi kzyyedir. Bir
dahi ana binaen zahiri e'rle hrmeti raksa fetva
vermekde eslafa mulayemet ve muvafakat itmiiz.
Amma bu mukarrerdir ki, nice muazzam padiahlar ve
kendden evvel bunca sahibi vcud vezirler ve bizden
a'lem ve ahkem mftiler gelb eeri devleti snayet ve
zahiri er'e riayet in bu fetvalar verilmiidi, yine
78

kirnesne sofileri darb ve katil ve men'e ikdam itmedi. On

masum pak padiah islami bir blk
habisnnefis fitnecuylar ihata idb bedduayi fukaraya
uratmak neden mhim oldu? Elbette ya ol stvani
tedib olunur. Ve illa sakaln tra idb kree korum.
(Bak Efendi. Hala yce devlette rvetler alnp,
edepsizce pazarlklarla devlet grevleri satlp, haram
klnan ve kabahat saylantarla ktlklerin snn
almken, neden gerekti bu fitne karc aslacaklar
kalabaln kayrma, koruma? Bu devirler tasavvufa ve
fkha dayanan eski hikayeler ve eski meselelerdir. Biz
bile buna dayanarak, bilinen ayetlerle, hadislerle dansa
elenmeye hrmet etme konusunda fetva vermekle
bizden ncekilere yumuak ve uygun davranmz.
Ancak undan phe yoktur ki, nice azamedi padiahlar
ve kendinden nceki bu kadar vezirler, bizden daha alim
ve hkmedici mftler geldi geti, aslnda devleti
koruma ve haram klnana uymak iin bu fetvalar
verilmiti, yine de kimse sofulan vurup krmad,
katletmedi, ilerlemelerine engel olmad. On yandaki
masum tertemiz islam padiahnn evresini bir takm
kt ruhlu fitneficr kimseler alp fukaralara beddua
okutmak neden nemli oldu? Elbette o stvani denilen
kiinin terbiyesi verilir. Ve mutlaka sakalm kaztp
krek cezasna arptrnm)
Bahai Efendi bu azarlamadan sonra stanbul
Kadsna tekrar tekrar emirler gnderdi. Ulemadan pek
ok stvani taraftarm bilimsel cevaptarla ikna etmeye
alt, sonunda bu mesele de baaryla zld.

yanda

Bahai Efendi cidden

deerli

bir

zatt.

Osmanl

79

devrinde medeni ve er'i cesarete rnek olacak bir

kirnseydi. Bahai Efendi bir kez de zmir Konsolosu
meselesinde bu metanetini gsterdi. Bir alacak
dolay
yabanc
uyruklu
birinin
meselesinden
yarglanmasna zmir Karls bakmak istedi. Konsolos
anlama gereince, iki yz akeden az davalarn er'i
mahkemelerde grlerneyeceini ileri srd.
Fakat bu iddiay kabalkla ileri srd. Kad,
Konsolosun kabalna kzd:
- Bire rnel'un er'i erif muktezas zre nin
dinlenien?
Konsolos mahkeme hadernelerini itip dar frlad.
Sonunda "konsolos-u rnehnus"un (uursuz konsolos) bu
hareketi "er'i erifi istihfaf'_ sayld. zmir . Karls
rneseleyi Bahai Efenjiye yazyla bildirdi. Bahai Efendi
zaten sinirliydi. Hemen Galata'dan eliyi artt. Mft
ile eli arasnda uzun bir tartma kt. Bahai Efendi
konsolosun hemen aziedilmesini istedi:
- Elbette ol rnel'un! Siz ne gne rnuahid geinirsz
ki daima din devlete hyanetden hali deilsiz. V enedi k
kafirine nin kalyonlar ve irndatlar verirsiz? Sizin
rnefasidiniz bulunmad mi zannidersiz.
- Bizden her kim kalyon ve soldat isterse icare ile
veririz. Siz de isterseniz veririz. Bu rnertebe ile
ahirnamemiz bozulrnaz.
- Gtrn bu rnel'unu Paa'ya hapsitsn.
- Efendi, sen beni hapse kadir deilsin.
- Bire, kaldrn u rnel'unu.

80

Mft Efendinin kavuklu aalar elinin yakasna

yumruklarla eze-de perian bir halde
mftnn ahrna gtrp, oraya kapattlar.

yaptlar,

Elinin hapsedilmesi Aalarn arasnda bile endie

Sonunda mftye haber gnderdiler. Bahai
Efendi, Aalarn mdahalesini grnce bsbtn
fkelendi. Aalar tarafndan gnderilen Altparmak'a:
dourdu.

- Aa dirliin heriflerin bu tasalludu nedir? Byle

kalur mu zanniderler? Vallah Aalarn da , seni de
katliderler! diye bard.
Aalar
bu kez bir bakasn, Sar Katibi
gnderdiler, ehislam Efendiye bu yabanc devletin
nemini anlattlar:
-Bunlarn kral hod mluk Frengistann azrnndan
mal ve leker sahibi ve sfn ve alat harbiyyeden nice
kiiye malik bir kraldr ki, eer msabele olunnazsa
mafasidi izime ve mazarrat cesimeye kadirdir. Anola
nakz sulh olub askeri islama bir i amak mnasib
midir?
(Bunlarn kral kendi frengistan mlknn en
bynn mal ve a.;sker sahibi, ve gemilere ve sava
aletleriyle donatlm pek ok kiiye sahip bir kraldr,
eer bu konuda sulh olunmazsa, byk kayplar ve
zararlar verdirmeye gc yeter. Onunla dman olup
islam askerinin bana bir i amak uygun mudur?)
Efendi Hazretlerinin bu szler de kulana girmedi.
nk ngiltere'nin ne olduunu bilmiyordu. u cevab
verdi:
- Baka Katip Efendi. Bu mel'unun sulha riayeti olsa
81

a'daya imdad virmezdi. Bundan sonra bu kadar sui edeb

idb er'an an ref lazmgelb umuru dine devlete canibi
er'den stiare ve inkiyat lazm iken bu makule siz
islama der mi?
( Bak Katip Efendi. Bu mel'un

bar

isteseydi

dmaniara yardmc olmazd. Bundan sonra, bu kadar

edepsizlik eden bu adam er'en ortadan kaldrmak
gerekir. Devletin dini emirleriyle, iin ktlk tarafn
konumak ve sonuca uymak gerekirken, bu konuda bu
kadar laf etmek islama der mi?)

- Behey Efendi. Kangi mft hanesinde Balyos'u

hapsitti? (Balyos: Osmanl mparatorluu devrinde nce
Venedik elilerine sonradan da Frenk elilerine verilen
isim) u mel'unu tlak idin!
(Behey Efendi. Hangi mft imdiye kadar evinde
Balyos'u hapsetti? u.mel'unu koyverin!)
Bahai Efendinin rengi att. Sar Katibin cretine
hayret etti. Adeta zerine atlarak:
-Baka bire aslacak! Bu Aalarn olacak herifler ne
demek isterler? Anlarn umuru dinde mdahaleleri
nedir? Nin hadlerini bilmezler? .Alemi rivetle harab
idb hadlerini tecavzde irfat ettiler. imden sonra bu
ehirde icrai er' nice mmkndr? diye bard.
(Bak bire aslacak adam! Bu Aalarn olacak
herifler ne demek istiyor? Dinin emirlerine niye
mdahale ediyorlar? Niye hadlerini bilmiyorlar?
Dnyay, aldklar rvetlerle harap edip, hadlerini
amakta iyice arya katlar. Bundan sonra bu ehirde
ktlk yapabilmek mmkn m?
82

San Katibi bir gzel balad.

Bahai Efendi Aalarn zulmnden, teden beri yaka
silkiyordu. Ka kez Valide Sultana tezkere gndermiti:
"Bu mtegalliblerin szlerine imtisal ve
mekruhatlarna msaade ittiba mkil maslahattr. Ben
bunlarn muradnca hareket edemem. Ve bunlar ile baa
klmak dahi muhaldr"
(Bu zorbalarn szlerine uymak ve dinin yasaklad
eyleri yapmalarna izinvermek ve onlara boyun emek
zor itir. Ben onlarn istedii gibi hareket edemem. V e
bunlarla baa kmak dahi imkansz bir hal almtr)
Fakat Ksem Sultan:
"Mdara ile hsn hulk ile geinb bir zaman
tahamml itsinler"
(Yze glerek, iyi huylulukla geinip bir zaman
tihamml etsinler) diye cevap yollamt.
Bahai Efendi, Sar Katibi azarlad zaman,
irvanizade Ahmet Efendi de orada imi. Daha sonra
olay u ekilde atlatm:

"Anadolu Kadaskeri Kudsizade ol w.meclisde

bulunub Mollann tehevvrn grdkde akbetendilik
yolundan Mollaya raciyane hitab idb:Sultanm,
bunlarn gnah yokdur. Bunlara tehevvr buyurman,
deyu Sar Katibi derhast itdikde Molla ana da imizaz
hitab baitab idb: Baka Efendi! Sen Kazasker misin?
Himayeti kffar iden herifler eyyamnda ne masiahat
in Divana varrsn? Yarn menzilinden kma ve
Divana varma! deyu azar idb badebu Sar Katibe:

83

- k! deyu azar ile gnderdi. Sar habis dahi her

sze bin berkah ileyb Aalara iritir di."
(Anadolu Kazaskeri Kudsizade o mecliste bulunup
mollann fkesini grnce, meselenin zlmesi iin
Mollaya rica eder bir ekilde yle dedi: Sultanm,
bunlar gnahszdr, bunlara fkelenmeyin dileinde
bulunan Sar Katibe, Molla suratn ekiterek yle dedi:
Bak Efendi! Sen Kazasker misin, kafirleri koruyan
adamlar tarafndan ne yapmak iin Divana gnderilirsin?
Yarn konandan darya kma ve Divan'a gelme! Bu
ekilde azarlad sar Katibe yle dedi:
-k!

Kt ruhlu Sar Katip de sylenenleri bire bin

katarak Aalara yetitirdi)
Bu mesele yznden Bahai Efendi azledildi.
Aalar,
Kara
elebizade
Aldlaziz
Efendi'yi
eyhlislamlk makamna kardlar.

Kara elebizade, Aalarn her istediine boyun

birisiydi. Aslnda hayatnda onun iin
tek mutluluk, eyhlislamlk makamna kmakt. Fakat
Aalar zamannda bunu yapabilmesi zordu. Halk o
kadar zulm altndayd ki, hemen isyan etmeye hazrd.
Gerekten aras ok gemedi. Dehetli bir isyan
istanbul'u alt-st etti. Halkn tek bavuraca yer ve kii
eyhlislamd. Byk bir kalabalk ehislamn huzuruna
eecek yaratlta

kt:

eyhlislamsnz. Bizim hakkmz grb bu

belay bamzdan defitmek gereksiz. Bu zulmn defini
bizzat padiah-islam hazrederinden rica ederiz. Vezire

- Siz

84

vardk.

Bize kafr gidiler deyu etmeyledi. Vkelasndan

mid kalmad. Kalk, ahvalimizi padiaha bildir, diye
sadrazamdan ikayet ettiler.
(Siz eyhlislamsnz. Bizim hakllmz grp, bu
belay
bamzdan
atmanz gerekir.
Bu zulmn
kaldrlmasn bizzat islam padiah hazrederinden rica
ederiz. Vezire bavurduk Bize 'gidi kafrler' diye svp
sayd. Vekillerinden ise hi midimiz yok. Kalk halimizi
padiaha bildir diyerek sadrazamdan ikayet ettiler.)
Abdlaziz Efendi Aatarla birlikteydi, Halkn
sefalet ekmesi ve felakete urarnamasnn onun n
hibir nemi yoktu.
- Byle hususda karmaa kadir deilim, dedi.
(Bu konularda karmaya yetkili deilim)
Kalabaln iindeki ileri gelenler ehislamn bu
szlerinden gcendiler.
- Kendinizden krkler istendikde ayaa kalkub
Sultan brahim'i ve vezirini katlettiniz. Peki imdi bizim
alvalimiz in ne acep karmazsz? Emir er'in. Ya
kalk nmze d ya da hemen ne olmal ise olsun.
(Kendinizden krk istendii zaman ayaklanp Sultan
brahim'i ve vezirini katlettiniz. Peki imdi durumumuza
niye karmyorsunuz? eriatn emri dir. Ya kalk
nmze d ya da imdi ne alacaksa olsun.) diye
barmaya baladlar. Halkn bu syledikleri doruydu.
Devlet bykleri karlarn ve hrsiarn doyurmak iin
\iledikleri cinayetlerden halkn hi haberi olmadn
sanyorlard. Kara elebizade halk bandan savmak
istedi:
85

tekiitin def'i ise ben paaya

efaatname yazub refolmasna tekeffl ideyim.
(stediiniz teklif ettikterinizi ulatrmaksa, ben
paaya araclk ederek, kabul edilmesine kefil olaym.)
- Efendi. Def mmkn deildir. Elbet kalk,
nmze d, dediler.
(Efendi. Tekliflmizi ulatrmak sz konusu deil.
Hemen kalk nmze d)
Kara elebizade halk oyalamak istiyordu. Hatta bir
an ellerinden kap kurtulmak istedi. Fakat efendi
hazretlerinin niyetini anlayanlar:
-Bire! Efendiyi kardk. Tutun hay! diye etenden
yakaladlar. eyhlislarri Efendiyi zorla ata bindirdiler.
Kara elebizade'nin bu iten kanmas ok tuhaft.
Sultan brahim'in tahtndan indirmek ve hatta ldrmek
iin halkn nne den o deil miydi? O zamanlar Kara
elebizade'nin peinde kotuu bir emeli vard. imdi
artk bu emeline kavumutu. Ancak bu kez ayaklanan
Ocak deil, stanbul halkyd. Halk ilk kez olmak zere
hakkn almak iin isyan etmiti.
Halk darda aalarn tahakkmne kar isyan
etmiti. eride, sarayda da Ksem Sultan'a kar
komplolar kuruluyordu. Sonunda bu mcadele Ksem
Sultan'n katledilmesiyle bitti.
-

Muradnz

Sarayda tek egemen g Turhan Sultan'la Kzlar

Aas Sleyman'd. Ulemann ou saraydan yana idi.
Aatarla birlikte yalnz Kara elebizade kalmt.
Sarayda "Sanca erif' karlmt. Turhan Sultan

86

halkla birlik olmu, Aalar tepelerneye azmetmt.

Sarayda toplanan hocalar, Aalar zamannda atanan
eyhlislam ve kazaskerleri istemiyorlard.
Bir ksm Ebusait Efendiyi, dier bir ksm da Bahai
Efendi'yi eyhlislamla uygun gryorlard. Hanefi
Efendi de meclisteydi. Bu kii devrin saygn bir
simasyd.

Hanefi Efendi "tarik eskisi" (bu yolun

kdemlisi)

olduu iin, hemen o gn eyhlislamla kavuacan

dnerek, srtna ne olur ne olmaz diye beyaz bir sof
giymiti. Fakat mecliste kendisinden hi szedilmediini

grnce, can skld.

Sadrazama:
- Paa Hazretleri. Huzur-u hmayuna gelmekde
cmleye takaddm ve padiahmz uurunda bezli
makduru sehat idb bihamdillillahi taala zaten ve
zamanen liyakat muhakkak iken hizmeti ftann bizden
tahafflnde ne faide melhuzdur? dedi.
(Paa Hazretleri. Huzur-u hmayuna btn kdemli
insanlarn gelmesi ve padiahmzn urunda elinden
geleni sebatla yaparak, Alllaha krler olsun, zaman
iinde ve zaten deerim bilinmekte iken, bu hizmetin
bizden esirgenmesinde ne fayda umulmaktadr?)
Sadrazam eyhlislamlk hattn Hanefi Efendiye
verdi. Rumeli Kazaskerliine de Balzade'ye teklif
edildi. Balizade grev kabul etmiyordu. Mecliste hazr
bulunan padiaha:
- Padiahm. Biz bu meclise mansp mniyyesiyle
gelmedik. Taife-i bagiyenin cemiyetlerinde def ve
87

zalemeyi men in geldi. Halen bana lazm deildir. Bir

gayri duacnza virin, dedi.
(Padiahm. Biz bu meclise grev mit ederek
gelmedik. Asi insan gruplarn cemiyetten defetmeye ve
asilere engel olmak iin geldik. imdilik bana bu grev
lazm deil. Baka bir duacnza verin.)
Hatt hmayunu pp geri verdi. O zaman Rumeli
Kazaskerlii Hocazade Mes'ut Efendi'ye verildi. Bu
srada Ebusait Efendi de "ka gelince" yeniden bir
grev hatt yazld, Ebusait Efendiye verildi. Hanefi
Efendi hatt geri vermek istemedi. Hatta aka yalan
sylemeyi bile gze ald. Maksad hi olmazsa
eyhlislamlk hattn ~lsun "teberrken ve tefe'len"
(uur sayarak ve bereket getireceine inanarak)
saklamakt. Kendisinden hat istenince:
- Yanmda deil, eve gndermiidim, dedi.
Hocazadeden Rumeli kazaskerlii alnp Anadolu
Kazaskerlii verilmek istendi.
Hocazade ard:
- Bire canm, bu ne caib nesnedir? Ya imdi bana
Rumeli sadr virilmiken derhal tahavvln manas
nedir? dedi.
(Bire canm. Bu ne acayip itir? imdi bana Rumeli
Kazaskerlii verilmiken, bu ani deiikliin anlam
nedir?)
Sadrazam:
- Efendi imdi byl iktiza eyledi. bitsn de
Sadr- Rum dahi olursun. Elem ekmen, cevabn verdi.
88

(Efendi imdi byle gerekti. bittiinde Rumeli

sadrazan da olursun. zlme.)
Daha sonra Hocazade, Hanefi Efendinin hatt geri
teessf' (ok eseflenerek):

vermediini duymu :_vafr

- Ya bizden Rumeli

hattn almann manas

nedir?

demiti.

stanbul karmakarkt. Bir tarafta Aalar, bir

tarafta halk, birbirinin gcn yoketmeye alyorlard.
Kavgaya neden olan mesele ok basitti. Devlet gcn
frsattan
yararlanarak
"sprb
eline almak,
sefalanmak"t. Zaten o zamana kadar Osmanldaki
hangi isyan halkn mutluluu ve ilerlemesi adna
yaplmt?
Aalar darda

Turhan Sultan'n gcn kesrnek

iin yanda toplamaya alyorlard. Fakat ne mmkn!
Bir zamanlar Aalara dalkavukluk eden hocalar bile,
imdi o kadar para ve armaan teklif edildii halde
yanlarna sokulmuyorlard. Hatta bir zamanlar aalara
danmanlkta nlenen eyh Veli bile ynetimin
deitiini anlar anlamaz Aalara atm:
- Baka. Siz ne oldum zannedersiz? Sizin her biriniz
bir Firavun oldu. Alemi habara virdiniz. Bizler skut ve
kapularnza mlazemet eylediimiz, iztrar siyaneti rz
ind. Siz nasihat itmezsiz. Aranzda bulunmak
hatadr, demiti.

(Bakn. Siz ne olduunuzu zannediyorsunuz? Her

biriniz bir Firavun haline geldiniz. Bizlerin susmas ve
sizlere bal kalmamz, rzmzn korunmas gerektii
iindi. Siz nasihat kabul etmezsiniz. Sizin aranzda

89

bulunmak hatadr.)
eybin maksad

o zamana kadar kendilerine bal

bu ekilde aalayarak Saray
tarafna gemekti. Fakat Aalarn "seremesi" (su
bas) Bekta Aa, eybin ne dndn hemen
kavrad, yumruklarn skarak nne dikildi:
bulunduu

Aalar

-Kuzgun softa! Krklerimizi giyb kiselerle

akelerimizi alurken; sizler bu devlete lazm ve devlet
sizin ittifak ve tedbirinizle kaimdir derdin. imdi rzigar
yz evirmekle senin yannda daha yaramaz m olduk?
diye_ bard.
(Kuzgun softa. Krklerimizi giyip, keselerden
akelerimizi alrken, sizler devlete gereklisiniz, devlet
sizin birliiniz ve nlemlerinizle ayakta duruyor
diyordun. imdi rzgar" baka yandan esmeye balaynca
m senin yannda yaramaz olduk?)
eyh
Veli bu sylenenlerden hi utanmad.
Cbbesini savurarak saraya doru yolland.
Kara elebizade iin Yeni eri Ocann bu tavr
ok aalaycyd. Abdlaziz Efendi, devrinin en byk
simasyd.
ok zengindi. Atalar, ulemann en
sekinlerindendi. Kara elebizade muhteem bir
sarayda oturur, k giynr mkellef sofralar kurdururdu.
Evinden hibir zaman konuk eksik olmazd. Herkesle
resmi grrd. ou zamann okuma ve yazma ile
geirirdi. Dnemimin gerekten en byk ulemasndan
olduu halde ilimle uramazd. "Sar huddamdan
maada nadir ve mehpare be alt tane nazenin hizmetkar
eksik olmazd. Pakdamen ve salih idiler. Lakin
mahade-i cemali huban ile mtelezziz olub olmakule
90

sureti ve sireti mahbub elebileri evlad yerine terbiye

idb okutub yazdrb irag itmee mail idiler.
Hatta maldurnlara eyyam itade Hint alacas ve
mirza boassi kapama ve al kuak ve eyyam sayifte
ince Krm kesimi beyaz sade ve som srma kolan kuak
kaatub eyyam mutedilede sdmaisi ince berityanlar
giydirb akr giydirmez imi. V esadelerinin yrtmac
ikaf atrengi al iki kar miktar olub bir iki yerden
rabt in altun kopa dikerler imi ki misafir huzurunda
almamak in yrtmalar iliklenrd.
Sair vakitde kade olub esnai hizmetde sr'atle
amed d ittike akk tulani yrtmalardan sirnin
topuklarn
aaas
meclise pertev salard. Efendi
hazretleri bu vehile topuk seyri ve Krm kesimi
esvabn ikafidan ayine-i sine temaasn idb bu
kadarca ile kanaat idermi.
Hizmetkarlar nakliderler ki nazar ile telezzzden
gayri bir ferde takarrp ittii belki bir buse ald yoktur
deyu yemin iderlermi. Hatta mahremi esrar olan
kibardan biri Sultanm bu taze uaklar istihdam
itdiiniz endan mnasib grlmez didikde Hsn suret
kabiliyeti sirete alametdir. Bir alay habihlvech ehrimen
istindamndan bunlar mnasiptir. Ve bir alay feseka
errioden hfz ve terbiye ile adem itdiimiz cihetle
me'cur oluruz dimiler amma sultanm, tarz
libaslarndan muhteri tekellflere itinanz sebebile
a'danz tan ve dostlarnz suizan iderler didikde
telezzz nazardan gayri kasdirniz yokdur" dermi.
(teki hizmetilerio dnda; az bulunur, ay paras
gibi be-alt tane nazl hizmetkar hi eksik olmazd.
91

Namuslu ve faziletli idiler. Lakin yzlerine baklan

dilberlerle tad alp, yzleri ve ahlaklar gzel erkek
sevgili elebileri olu gibi eitip, okuma yazma
reterek aydntatmaya eilimliydi.

Hatta onlara k gnlerinde Hint alacas ve al

yaz gnlerinde ince Knm kesimi beyaz sade ve
som srma kolan kuaklar, sardrr, lk gnlerde st
mavisi ince giysiler giydirip akr giydirmezmi.
Oturup kalkarlarken rahat etmeleri iin braklan aldaki
yrtmalar iki kar olup, iki yerinden balamak iin altn
kopa dikerlermi ki, misafrlerin karsnda almamas
iin iliktensin diye.
Dier zamanlarda ak olan, hizmet srasnda hzl
davranmalar gerektiinde, topuklara kadar inen gm
yrtmalarn grnts meclisi aydnlatrd. Efendi
hazretlerinin bu ekilde topuk seyreder ve Knm Kesimi
elbisenin iinde ayna gibi dileri seyretmekle yetinirmi,
Hizmetkarlar
naklederler ki, bakla lezzet
almaktan baka hibir kimseye yaknlamadna, bir
pck bile almadna yemin ederlermi. Hatta gizli
srlarnn orta olan byklerden biri; 'Sultanm bu taze
uaklar hizmetinize almanz epey zamandan beri uygun
grlmemektedir" dediinde, 'gzel yz, yetenein
yansmasnn belirtisidir. Bir alay eytan suratl kiinin
hizmete alnmasndan bunlar daha uygundur. V e bir alay
gnah ileyenierin ktlklerinden koruyarak ve
eiterek adam ettiimiz iin sevap kazanm oluruz
cevabn vermiler. 'Amma Sultanm giyini
biimlerindeki yeni bululara kefil olmanz, zen
dmanlarnz
kfredip
gstermeniz
nedeniyle
kuak,

92

syorlar,

dostlarnz

Bakarak tat almaktan

yanl anlyorlar' denilince '

baka bir maksadmz yoktur"

dermi.)
Aslnda

ulemadan ounun baklarla tat almaktan

bir kastlar yoktu. Hocalar cinsel duygularn bile
tasavvufa ve felsefeye uyduruyorlard. Ulemann
gznde bu gibi iler ayp saylmazd. Devrin
ulemasndan ivizade'nin "Sabkta Anadolu sadn
iken" gen bir ocukla yapt rezalet mahkemelere
kadar dm. "Tman hunaludu nazar dikkati
celbetmesi" (Kanl donu dikkatini ekmesi) ehislam
Yahya Efendiyi bile hayredere drerek:
- u adam bu fende dahi cahil imi, diye
"taaccabane" (aarak) latife etmi.
Bu ocuk zamanla paala kadar ykselmi.
Kprlzade Fazl Ahmet Paa devrinin Defterdar
Ahmet Paa bu ocuk imi. Hatta Ahmet Paa'nn
bulunduu bir toplulukta Kprlzade'ye Kad'nn biri
ivizade'den sz etmi. Ahmet Paa kzarm bozarm.
Hemen
danya
frlam.
Bunun
zerine
topluluktakilerden biri:
- Bire Allah insaf viresi. Tel krdn. Ol olan paa
kendsidir, demi.
baka

Kara elebizade'nin meclisinde de byle akalar

eksik olmazd. Bir zamanlar saraya hkmeden,
padiahlarn tahttan inidirilmesinde nayak olan "mftii
enam" Aalarn bahtsz millete yaptklan fenalklara
yllarca gz yummutu. imdi arptrld cezay
hak etmiti.

93

Fakat ceza yalnz bununla kalmad. Kara

elebizade Sakz'a srld. stanbul'da en ok nfuz
sahibi olarak ehislam Ebussait Efendi, Hocazade Bahai
Efendi kald. Sadrazamlar padiahn zaafndan, Valide
Turhan Sultan'n idaresizliinden dolay sk sk
deiirken, hocalar da kendi alemlerinde arpalk
kavgalaryla urayorlard.
Artk

bilimin ve marifetin nemi kalmamt.

en alimleri bile bilimleriyle etkili
olmuyorlard. Halk vazla, din ve terbiyeyle islah etmek
iin grevlendiritmi hocalar ehislamlk ve arpalk
hrsyla birbirini rezil etmeye balamlard. Turhan
Sultan devrinde olduu kadar ulemann deerini ve
onurunu, yine kendi kendilerine, ayaklar altna aldklar
hibir devir yoktu. Aralarnda ettikleri latifeler bile
Hocalarn

bayayd:

Bursa kadlndan aziedilmi Orman Mustafa

Efendi dostu Kara elebizade Mahmut Efendinin evine
misafir geldi.
Mahmut Efendiye:
- Balenizi gezelim, teklifinde bulundu.
Mahmut Efendi misafirini baheye gtrr. Hazret,
evresine gz gezdirir. Glmseyerek:
-Behey Sultanm. Baheniz orman olmu, der.
O da u

cevab

verir:

- Evet. Biz de sizi orman olduu iin gezdirdik.

Bu gibi

ar

arasnda olduu

94

akalar,

gibi, ulema

galiz kfrler, vezirler

arasnda da duyulurdu.

zellikle Hocazade herkese kar iddet gstermekten

geri durmuyordu. Sadrazarola ortaklaa sadaret eder,
herkesi azarlar, her ie karrd. Sonunda ehislam
Ebusait Efendi ile Tarhunlu Ahmet Paa birletiler.
Hocazadenin yznden nce Rumeli Kazaskerini, sonra
da kendisini azlettirdiler.
Hocazade ile Rumeli Kazaskerinin azli nemli bir
olaya neden oldu.. Rumeli Kazaskerliini istanbul' dan
aziedilen Esat Efendi bekliyordu. Fakat bu makama
Tulumcu Sarmzade'nin atanmas Esat Efendi'yi
galeyane getirdi. Doru ehislam Ebusait Efendi 'ye
gitti, yanna girer girmez fkeyle bard:
- Bire Allahtan korkmaz! Bire mrtei (rveti)
zalim! Anadolu benim hakkm iken nin ahere
(bakasna) verdin?
ehislam bu hakaredere ard. Sanki akl bandan
gitti, eli aya titriyerek bard:
- Bire cahil edepsiz, hayasz! Sen kaan adem oldun
ki bu gne kstahla cr'et idersin. Bu zebandrazlk
(dil uzatclk) ne haddindir? Sen Snbl Ali'nin kahve
olan deil miydin? Bu rutbelere hep rivet ile, himayet
ile gelmedin mi? Sen kendn adem mi sanursun?
Esat Efendi daha ok parlad. Artk iki taraf
birbirine kfr ediyor, baryordu. ehislam:
- Bire kaldrn unu. Tiz falaka denek getrn!
diye hizmetkarlarna haykrd.
Esat Efendi hakaretlerini srdrd. Sonunda
hizmetkarlar geldiler, Esat Efendinin kollarndan
yakaladlar:

95

- Kalk, hey Efendi, diye ekitirdiler.

Esat Efendi direniyordu. te o zaman, ehislamla
sabk stanbul Kads arasnda feci bir d balad.
ehislam, Kad'nn yakasna yapm, bana gzne
Kad'nn
sar
yerlere
yumruklar
indiriyor,
yuvarlanyordu. Bu vurumaya hizmetkarlar da katld.
Bir yandan da falaka aranyordu. Sonunda falakay
bulamadlar. Kad'ya "vafir mut" (pek ok yumruk)
vurdular. Bu srada ehislamn misafirleri her biri bir
tarafa kam, uzaktan bu olay seyrediyorlard.
ehislamn fkesi yatnca birer ikier ortaya ktlar,
. mftnn eline ayana kapanp, Esat Efendiyi
kurtardlar:

- Var. Efendinin

etein

p, dediler.
Bana kavuunu giydirdiler, mollann onune ite
kaka gtrdler. Fakat ehislamn fkesi daha
gememiti.
Kady
karsnda grnce bsbtn
parlam, yakasndan ve sakalndan tutmu, eli aya
titriyor:
- Bire habis, bire olan!, diye sarsyor, bana,
enesine, yzne yumruklar indiriyordu. Sonunda
paalar, Kad'y gbela kurtardlar. Kad, srgn
edilmemesini rica edince, o zaman paalar araya girerek:
- Kii meayihi islama byle edebsizlik ve itale-i
lisan ile kstahlk ider mi? Bu nasl idir? (nsan islamn
ehislamna byle edepsizlik ve dil uzatarak kstahlk
eder mi? Bu nasl itir?), diye Kad'y azarladlar,
perian bir halde " menziline"(konana) yolladlar.
Kadnn dayak yemesi hocalar arasnda byk bir
96

fkeye neden oldu. Esat Efendi daya yedikten sonra

ehislamdan intikam almaya karar verdi. Kap kap
btn ulema evlerini dolat.
- Irz ulema yok mudur?, diye Bahaileri, Kara
elebizadeleri tevik etti.
Esat Efendi hem derdini anlatyor, hem alyordu.
Esat Efendi'nin halini grenler hep ayaklandlar,
Mftinin azli n toplandlar. ehislam bunu
duyduunda, ulemadan daha fesat davrand. Esat
Efendi'nin aleyhinde Saraya bir jumal verdi.
Jumalin sonunda:
"Asl muradlar tecemm idb Padiaha sui kastdir.
Bunlarn haklarndan gelinb tedibleri vacib olmutur.
Ve illa yine ftnei azime ikaz itmeleri mukarrerdir" (Asl
niyetleri bir araya gelerek padiaha suikast yapmaktr.
Bunlarn haklarndan gelinip hadlerini bildirecek ekilde
cezalandrmak art oldu. Aksi halde yeniden byk bir
ftne karmalar kanlmazdr) diyordu.
ehislam, ayn zamanda, Tarhuncu'yu da tevik
etti, ulema topluluunun kendisi iin de tehlikeli
olduunu anlatt. ehislam Efendi, Saray elde etmek
iin Valide Turhan Sultan'la Meleki Kalfa'ya da bir
tezkere yazd. Sonunda ulemann datlmas iin emir
ald. Hatt- Hmayn ulemaya tebli edildi. Fitneye
devam edecek olurlarsa zerlerine orbaclar'n
gnderilecei sylendi. Ulema bu tehdit karsnda
kprd. zellikle Bolavi Mustafa Efendi kendini
tutamad. Kad 'ya fkeli bir ekilde bard:
- Ne poh yir bu mel'un.Bire

hnzir!

Biz huru mu

97

itdik ki zerimize blkler tayin olunur? Bak habisin

herzeye!

yed

Sonra, gelene de gidene de kfrler savurdu. Artk

padiaha
kadar gitmek istediler.Bu
hareketleri, kendilerince hakl ve namusluca idi.
Amalar ulemann rzn korumak, ulemaya tecavz
eden ehislam azlettirmekti. "Byle bir cr'eti
Selatinden (sultanlardan) bile kimse itmemidir"
diyorlard. Sipahiler ve Aalar aslnda isyana hazrlard.
Hatta ulemann bu hareketini grnce ba kaldrmlar,
adamlar koturmular:
- Efendiler isterlerse silahlanub varalm,hizmetde
bulunalm, dediler.
Hocalarn amalar isyan deildi; onun iin bu
teklifi kabul etmedile.r:
- Aalara bizden selam eylen. Bizim hcuma ve
size mteallik iimiz yokdur, dediler.
Bununla birlikte evrelerinde isyann kn
bekleyen halktan bir sr kii vard. stanbul halkn
yaatan da, ldren de bu gibi isyanlard. isyan;
stanbul' a,
devlet
er kanna,
paavra
insan
kalabalkianna hayat veriyor, can veriyordu. rfan, zeka,
yetkinlik, insanl olgunlua gtren hibir ey, bu
evrede geerli deildi. Servet yapmak ve yaamak iin
mer areler tkenmi gibiydi. Yalnz bir are vard:
isyan! Vatanda ldrmek, devlet maln yamalamak,
mansp almak, makam sahibi olmak, kendisi gibi
insanlar zulmle, tahakkmle ezmek, karn doyurmak
ve ulfe almak iin bundan baka are yoktu.
durmadlar,

98

htiraslarn doyuramayanlar, ancak kanunu ve

dzeni bozarak ibama gemek isterlerdi.
Ulemann bu hareketlerine her taraftan yardm
sunuluyordu. arlardan, Bedestenden adamlar gelmi:

- Buyurursanz
Saraya bile gidelim,

dkkaniar
diyorlard.

kapayub nusret idelim,

Ulema bunlara da u cevap verdiler:

- Yok. Zinhar. Bizim fitne ve kavgamz yokdur.
Her tarafta yrekler oynuyor, kazan damarlar,
yamaclk ihtiraslar uyanyordu.

isyan! Bir yla yakn bir sredir isyan kmam, kan

dklmemi,

vatanda

soyulmamt.

Ortalk

karmam,
insanlar paralanmamt. Hocalarn
galeyann grenler, ulfe alanyan sipahiler, mevki

sahibi olmak istiyenler, hep bu kanl frsat bekliyorlard.

Fakat hocalarn engel olmas zerine hepsi de
umutlarnn krldn grdler, zldler. Bununla
birlikte yine hocalarn peine taklmlar, isyana hazr
ilerliyorlard.

Hocalar ehzadeba'na, Eski Odalar evresine

geldikleri srada, kardan krmz dolamal, neredeyse
batan aa kuakl bir Haseki grnd. Elinde Hatt-
Hmayun vard. Atndan indi, ulemadan Kara
elebizade Mahmut Efendi'nin eteinden pt, Hatt-
Hmayun'u sundu. Mahmut Efendi yksek sesle okudu:
"zzetli ulema Efendiler,

Benim eba an ced devletim rluaclar ulemai

devletimsiz ve ben size zulm ve gadir olduuna ve en
99

ednanzn hatr rencide olduuna kat'a rzai hmayunum

yokdur. Ve herbirinize inayet ve riayet murad
hmayunumdur.
Elem ekmiyesiz.
imdi Hatt
Hmayunum vusul buldukda cemiyede bir kadem dahi
iler gelmeyb m enzilinize dalasz. V e muradnz ne
ise yazub bildiresiz ve bir iki gn sabridesiz. Muradnz
ne ise bir hal ideriz. Zinhar mazmunu Hatt erifime
mugayir i itmiyesiz, vessalam"
(erefli ulema Efendiler,
Benim babadan, dededen devletin duaclar,
devletimin ulemasssnz ve ben zlum yaplmasna ve
hakszla uramanza ve atalarmzn anlarnn rencide
edilmesine hkmdarnz olarak hibir olurum yoktur.
V e herbirinize iyilikle davrandmas ve dediklerinizin
yaplmas dorultusundadr emirlerim. zlmeyiniz. Bu
padiah emrim size ulatnda toplulukla bir adm dahi
yrmeden konaklarmza daln. Ve istekleriniz ne ise
yazl olarak bildirin ve bir-iki gn sabredin. isteiniz ne
ise hallederiz. Kesinlikle bu padiah buyruuna aykr i
yapmayn, vesselam)
Hocalar bu emre boyun ediler, bir adm
iledemediler ve daldlar, isteklerini yazl olarak
bildirdiler. istekleri ok akt: Mftnn(ehislam)
aziini istiyorlard:
"Cmle
ulema
duacnza
merhamet idb an azil ve her kim olursa olsun bir
duacnz mft nasb
buyurulmasn reca ideriz"
(Duacnz olan btn ulemaya merhamet ederek
ehislam azietmenizi ve yerine kim olursa olsun
duaclarnzdan birini mft atamanz rica ederiz.)
diyorlard.

100

Hocalara:
-Kimi istersiniz?, diye sordular.
Hocalarn
cevab
ok boyun
teslimiyetiydi:

eici

ve

- Maazallah. Filan kirnesneyi isteriz dimee ne

haddimiz vardr? Hemen bunu azltsnler, gayri kimi
mft iderlerse ferman kendilerinindir. Kabul ideriz,
varub elin periz, ( Allah esirgesin. Filan kiiyi istiyoruz
demek bizim haddmize mi dmtr? imdikini
azietsinler de, yerine kimi ehislam atarlarsa atasnlar.
Ferman kendilerinindir. Kabul ederiz, elini periz.)
dediler.
Sonunda Ebusait Efendi azledildi, yerine Bahai
Efendi yeniden eyhlislamla getirildi.
Bahai Efendi'nin fkeli biri olduu ve tutumu
biliniyordu. Fakat onun da doruluundan phe
ettirecek olaylar oldu. Mesela Turhan Sultan'a Yenieri
Aasnn azli iin Bahai Efendi' den bir tezkere geldi.
Turhan Sultan tezkereyi Yenieri Aasna gnderdi.
Aa ile mftnn aras ald. Sonunda Mft tezkereyi
inkar etti, mesele de bu ekilde kapatld.
Kadzadeler sorunu ise halen devam ediyordu. Krt
ulemasndan Molla Mehmed'in "Tarikat- Muhammediye" (Muhammed'in, islamln yolu) hakkndaki
eletirisi ne Tatar mam'n bir erhi (aklamal yorumu)
Karlzadeiileri ayaklandrd. Kadzade sorunu IV. Murat
devrinden beri vard. Bu sorun tarikat bykleriyle
hocalar arasnda Hlefa-i Raid'in (drt halifeler devri)
zamanndan beri varolan anlamazln devamndan
o

ibaretti. Osmanl' da bu anlamazln srmesinin

Kadzade ile tarikat eyhlerinden Sivasi
ekimesiydi.

nedeni
Efendi

Kadzade, Balkesirliydi.
Doanizade Mustafa
Efendi'nin olu idi. Asl ad, Mehmet'ti. Memleketinde
felsefe renimi yaptktan sonra uzun sre eyhlik
etmiti. Fakat "semti tasavvuf merebine mavafk
grnmeyub tariki nazara slk" eylemiti.(Tasavvuf
bilimine uygun birisi olarak gsterilmeyip, mtalaa
yoluna balanmt.)
V azlar ve verdii dersler herkesin beenisini
kazanyordu. Kadzade, IV. Murat devrinde ok itibart
birisiydi.
Sivas
Efendi, "eyh Abdlmecit" namyla
anlyordu. Halvetiye tarikat ehlerinden Sivasi emsi
Efendi' -nin halifesiydi. Ya yetmi i gemiti. lahi leri,
manzumeleri vard. V azdan nce ok gzel bir sesle
fatiha suresini okur, herkes tatl tatl dinlerdi.
"Cmleden mukaddem Mehmet Aa iman Kefevi
Ali Efendi dir ki, bir gice eyh bana fili eni eyledi.
mam Efendi elem ekme. Sana vaki olan bana Hazreti
Ali Kerremallah vehe ile vaki oldu. Ann tabiri,
tasarrufu batini ile kalb ve katbn musahhar olmasdr.
Ve levhi kader keramete art ve lazm olan tasarrufat
hafiyei arza arziye~ stinadiar mertebe suveri makile
ile mehur ola gelmilerdir diye buyurmulardr."
(Herkesten byk Mehmet Aa'nn iman Kefevi
Ali Efendidir ki, 'bir gece eyh bana kt bir ey yapt'
dedi. O da 'mam Efendi zlme. Sana yaplan bana
Hazreti Ali 'ye giderken yapld. Onun yorumu, yrekle

102

vcudun bir
aln yazs,

klnmasyla, srlarn kullanlmasdr. Ve

art ve gerekli olan gizli

keramet iin

kullanlmasyla
ekilleriyle
buyurmulardr.)

belirtilerin
yzlerinin

dayandklar
mertebede
nlenmilerdir'
diye

Devrio ulemas bu olay

kerametleri arasnda sayarlard.
ki

eyh

arasnda

kan

Sivasi

sorunlarn

Efendi'nin
balcalar

unlar d:

1. Hakayiki eyadan bahseden ulumu akliyye veya

riyaziyyeye teveggulden men olunmak.
(Eyalarn
gerekliinden
szeden akla ve
matematie
dayal
bilimle
megul
olmann
yasaklanmas)

Avaz latifle teganni ve naamat caiz grmemek.

(Kadnlarn ark ve ezgi sylemesini uygun

2.

grmemek)
3. Tarikat erbab raks ve devir yapmamak.
{Tarikat ulularnn dansetmemesi ve dnmemesi)
4. Ttn, kahve ve sair muhdesat men etmek.
{ttn, kahve ve teki keyif verici ieceklerin
yasaklanmas)

Bunlardan baka, daha baka sorunlar da vard.

Efendi bu sorunlarn tmyle aleyhindeydi.
zellikle IV. Murat devriride ttnn yasaklanmas ve
padiahn da bunu onaylamas Kadzade'nin nn bir
kat daha artrmt. Kadzade, IV. Murat'n siyasetine
alet olmutu. Bununla birlikte padiah, Sivas! Efendi'yi
Kadzade

103

de takdir ederdi. Bu nedenden iki

eyh

arasna

kskanlk girmiti.
Kadzade'nin

lmnden sonra anlamazlk

geti. Onlar da : "Baisi hret olmak
in kubbei asuman ne yzden prseda itsek"
(nl olmak iin gkkubbeyi niin sesimizle yrtalm)
diyerek Kadir, Regaip ve Berat namaz kl anlara, ezan
ezgili bir ekilde okuyaniara engel olurlar ve "bid'at
makulesinin mrtekibi kafirdir deyu"

taraftariarna

(Bylesi dncelere ortak olanlar kafirdir diye)

hkmederi erdi. Kadzadeiii er "Sofiyyn fukarasa "nn
(Sofiyyun: slam dininde mistisizm doktrini ile ilgili ve
ona mensup- burada fakir sofiler) dmanyd. Hemen
hergn meclislerde bu konular ileri srerler,
birbirileriyle tartrl.r ve kavga ederlerdi. Aalar
saltanat srasnda ise, Kadzadelerin nfusu ok
fazlay d.
Bunlar "Zhd takva suretinden grnmeyi
dnya tahsiline dami tezvir idb ekseriya
morabahac babisieri ve muhtekir navlunculara ve
ehli sukdan mrai kaHaiara tesbir idb Paa ve
Kada tarafana den masiahatlarm efaatle" (Tarikat
yolunda ile doldurur eklinde grnmeyi hep ne
karp, oysa ki ou kez faizci, tefeci kt insanlar ve
vurguncu navluncular, ar esnafndan ikiyzl
kalleleri byleyip, paalar ve kadlar tarafndan
grlecek ilerine araclk ederler) bitirirler, rvet
alrlar,
servet sahibi olurlard. Saray adamlar,
bostanclar, kapclar hep bunlarn vazlarnda hazr
bulunurlard. eyh stuvani halen hayattayd. Arada
104

srada

Valide Turhan Sultan

tarafndan

iltifata edilirdi.

"eyh Efendi dahi havass mukarrebin iltifatile daha

ziyade kuvvet bulub kendlere mtekid geinen ehasla
baz menasb ve tevcihat ve buna mtaallik nice mesalih
syleb baya bazar idb gizlce casuslar ile
mukarrebin tarafna haber gnderb bu husus makuldur
ve dini devlete nafidir dirler idi. Seramedli kimseler
nihani yryb eyh Efendinin mtedil grdkleri i
suret bulurdu"

Efendi de halktan kendisine yaklaanlarn

daha da glenip kendisine inanr geinen
kiilerle, menasp ve rtbeler ve bunlara ilikin
konularda konuup,
pazarlk
edip casuslaryla
yaknlarna gizlice haber gnderip 'bu husus makuldur'
ya da 'din-i devlete aykrdr' gibi kararlara varrd.
Sekin kimseler gizlice eyh Efendi 'ye giderek
istedikleri ilerini yaptrrlar d.)
Molla Mehmet'in eletirisi zerine Kadzadeliler
ayaklanmlard, Mollann katiedilmesini istiyorlard.
Kadzadelilerin karar, kesindi: "Elbette katline fetva
virin. Depeliyelim" diyorlard. Fakat eyhislam Bahai
Efendi akll ve uyank bir kimseydi. Tatar man
Karlzadeiilere kar korudu, hepsine kar meydan
okudu. Krt Molla kamt; fakat Tatar mam kamad.
(

eyh

iltifatlaryla

-Emri

er'a razyz,

diyerek

konana kotu.

"Ktb ahadis ve ol fenne mteallik nshalar"

(hadis kitaplarn ve fenle ilgili yazmalarn) bir katra
ykletti, doru Fatih Camii'ne geldi. "te meydan
deyu vafir (epeyce zaman) oturdu" Gelen giden
olmad. Yalnz bir ok seyirciler, kitaplarnn nnde
lOS

hasmlarn bekliyen Tatar mam'n etrafn evirmiler,

merakl baklarta

hoca efendiyi szyorlard.

Kadzadeliler
bilim
ynnden
nlerine
geilemeyeceini bilirlerdi. Fakat bilimsel baarlarn
bile zor yoluyla elde etmek isterlerdi. Sonunda
Kzlaraas
Reyhan Aa'ya katlar yadrdlar,
isteklerini elde ettiler. Turhan Sultan' dan emir geldi.
Bundan byle "kibara islamn te'lifat ve asarana dahi,
italei lisan"(slam byklerinin yazdklarna ve
eserlerine mdahele etmek, dil u.atmak sayld.)
addedildi. Kadzadeliler Tatar mam'n hakl olduunu
biliyorlard. Sorun konu edilen hadisler hakknda idi.
Fakat onlar "tashihi ahlak ve tevii ibarat in ol
mutedile ahadis lieclitterhib vetterhip irad olunmakda
beis yokdur"(ahlakQ dzeltilmesi ve cmlelerin
kartrlmas iin, hadis dzenleme almainnda bir
ktlk yoktur) diyorlard.
Halk bu gibi dini tartmalar ilgilendirmezdi.
Onlar en ok oyalayan bir snf vard: Kadlar. Halkn
ilikisi en ok onlarlayd.
Dervi Paa'nn bir Macar klesi vard. Kendisinin
anigirbas ( sofracbas) idi. B u kii Macaristan' a
eli olarak atand. Yolda, Karnahada urad.
Karinabad Karls raz olmad. anigirba yoluna
devam etti. Macarstana gitti. Dnte yine kadya
urad.
Hizmetka.rlarna
Kad'nn
grev yapt
mahkemenin bulunduu binay kuattrd. fkeyle
Kad'nn yanna girdi ve sordu:
- Baka bire Kad! Sen nin bana zahire virmedin?

106

Kad ard. anigirba

Meer

ieriye girerken

hibir

ey

hizmetkarlarna

dinlemiyordu.
bir deste sopa

gitirtmiti:

- Getrn unu!, diye bard.

bir sopa ald. Kadnn kafasna ve
vurdu:

Hizmetkarlarndan
srtna bir ka kez

- Ben stanbul' a varnca kad tepelemee ahdim

vardr. htidas (birincisi) sensin, dedi.
aresiz Kad'y perian bir halde brakp kt .. Bu
kadarla da kalmad. Kadnn evine saldrd.. Adamlarn
dd, eyasn yama etti, elini kolunu saliaya saliaya
stanbul' a geldi. Sorun eyhlislamla yanstld.
ehislam Bahai Efendi byle bir olay ho grmedi.
anigirba'mn katline hccet (davay kantlayan yaz)
yazld. Bahai Efendi ayak diriyor: "Eeddi ukubet ile
katil" (en iddetli bir biimde, ikenceyle katledilsin)
diyordu.
Enderun ayakland. Sonunda anigirba bu kadar
hakaretlerden sonra yine kurtutmay baard. Fakat
Bahai Efendi bunun acsn Silahdar'dan kard.
Silahdar'n saraydan, sadrazamlktan kmasna engel
oldu.
Bununla birlikte kadlardan bazlar da, bylesi
muameleyi hak eden takmdand. Biroklar Mftye
giderler, elini ayan peder, yalvarrlar, yakardar
istediklerini elde edemeyince ak sakallarndan gzyalar
szlerek karlard, huzurdan. Bilime ve iktidara nem
verilmemesi, dilenciliin artmasna neden olmutu.
Rezil olmak hrmet saylr, halkn da Kadlada alay
ettikleri grlrd.
107

O sralarda stanbul Kad s deimiti. Yerine

atanan Kad, trenle Sadrazarnn yanna gitti, elini pt.
Artk
makamndan
emindi. Fakat biraz sonra,
arkasndan aziedilmesine karar verilmi, onun bundan
haberi olmamt. Kadnn aziedildiini ancak V ezir
Kapsndaki kul olanlaryla muhzrlar (ilgili kimseleri
mahkemeye armak ve gtrmekle grevli kimseler)
duyabilmilerdi.
Kad, bir-iki gn, azietmeler ve atamalarla ilgilendi.
nc gn, geleneksel yerinde, arkasnda keeli
uhadarlar, Muhzrbalar, mameli Kethda, resmi
kavuklu muhzrlar, "alay vala ile" kol gezmeye kt.
Yolda zmc leri grd. Ar bir_ ciddiyede zm e narh
koydu, nk bu grev Kadlara aitti:
- Eer parmak ve eer gayri, iki akeye satn? dedi.
Kad,
byle emirler vere vere gidiyordu.
Arkasndan, kendisinin aziedildiini bilen kul olanlar
zarifbir biimde alay ediyorlar, esnafa glerek:
- Yabana syler. Szn dinlemen. Yine ere
satn. Yarn mazul (azledilir) olur. Kendnn haberi
yokdur, diyorlard.
Kad'nn bireyden haberi yoktu. Zavall, o gn
btn arlar gezdi. Grevini bitirdikten sonra
Hocazade Mes'ut Efendi 'ye geldi. Kahveler ve erhetler
iildi, t ve anber sefalar yapld (t aac ve Hint
Denizi' nde yaayan ada balnn midesinden karlan
gzel kokulu siyah bir madde, amnerden tatma,
koklama elencesi). Kad yaptklarn anlatyor, zevkten
keyfinin snr belli olmuyordu. Bu srada ieriye biri
girdi, Bolavi Mustafa Efendi'nin istanbul Karls

108

olduunu

syledi. Kadnn maiyeti artk fazla sz

dinlemediler, "cmle macevvezel muhzrlar ve kul
olanlar gruh ile" (btn resmi munzrlarn ve
kulolanlarnn kalabalyla) Bolavi'nin evine kotular.
Kadnn yreine indi. Ne yapacan ard. Birka
dakika evvel parlak bir maiyetele gelen Kad Efendi
biraz sonra "bila muhzr vela yuhzr" evine dnd.
Evinde kimsenin iten haberi yoktu. O gn yaplan ileri
Kad 'ya saf saf anlatyorlard.
Kad Efendi birdenbire kzd:
-Ykln, gidin bire mel'unlar! Kad'nn da, Naibinin
de Allah belasn virsn, diye bard.
Yukarya odasna kt. fkesinden ne yapacan
armt. Orada oturan dostlarna fkeli bir ekilde
unlar syledi:
- Grdnz m u binemaz mlhidi mnkir (dinden
km kafr) bize ne renk eyledi? Dn stanbul Karls
eyledi, bugn azlidb bizi alemiere maskara itdi.
O gnden sonra Bahai Efendi ile Kad'nn aras
ald. Artk Kad her rast geldiine Bahai Efendi 'yi
ktlyor, skender'i bile bilmediini anlatyordu.
Bahai Efendi'nin lm zerine Ebusait Efendi
nc kez eyhlislamla getii zaman, ayn
durumlar srp gitmiti. Kazaskerler kitap gstererek
birbirile snava ekme iddiasnda bulunurlarken,
mevkilerini salama almak iin aban Aa gibi Saray
mensuplarnn elini eteini perlerdi. Bazen de fazilet
ve deerleriyle atanan Kadlar valilerin gasplarna
engel olduklar iin haksz yere azlediliyorlard.Daha

109

sonra hakl olduklar anlalyor, fakat memuriyederi

geriye verilmiyordu. rnein Msr Kads bu ekilde
azledilmi, yerine Sadrazam Dervi Paa'nn ricasylae
Ebussuutzade atanmt.
Ebussuutzade ok gururlu birisiydi. Sadrazama
ballnn kimse tarafndan bilinmesini istemezdi ..
Atanmasnn kendi gerek gcnden olduunu syler ve
bununla gurur d uyard. Ebssuutzade Msr'a atand
srada
tandklarndan
biri
ziyaretine
geldi.
Ebussuutzade yine kendi gerek gcnden sz ederek
nmeye balad, Vezirden sz at:
- Allah bilr ki, kendlere teredddmz yogidi,
dedi.
stanbul'dan hareket edecei zaman skdar'a
geti. Btn yakn evresi topland, ziyafetler verildi,
ingene Ahmet grubunun sazlar, arkclar etraf
nlattlar. engi olanlarnn alnna drder beer filori
yaptrdlar. Kad Efendi yakn evresiyle elendi. O
devirde ortaya kan falc araplardan eyh Salim de bu
elencede hazr bulundu.
-Ya sultanm elebi Efendi! Sjz sahibi devlete
verdiiniz altun raht emanet gzel (altndan rvetler),
gzel rahttr. Ben anda idim, pek haz ittdler(ben o
srada oradaydm, ok holarna gitti), dedi.
Ebssuutzade'nin foyas meydana kt, kzard,
morard. Mecliste, eski dostlarndan biri de Efendi
Hazrederine atanmasnn eskiliini anlatmak, hazr
olanlarn iindeki sekinliini gstermek istedi.
Ebssuutzade'ye dnd:
o

-Sultanm. Siz
iletdiiniz altun

Halep'te bin be yz gurua

raht deil mi?, diye sorunca,
Ebssuutzade'nin sadrazama ball, kadl rvetle
ald ortaya kt. Herkes byk altndan gld,
Ebssuutzade de yerin dibine geti.
Kadlar bu ekilde rvet verdikleri gibi, ou kez
ihanetiere uruyorlard. Mesela Rumeli Kazaskeri
Memikzade'nin tezkerecesi Tiryaki Kubaz kadlklar
satar satar, sa olan Kadlarn makamn ld diye
verirdi. Asl Kad:
-Ben sam, lmedim!, diye ortaya
istitini bozmaz:

knca

hi

-Sbhanallah. Mslman skkadan (sakinlerden)

drt be mslman fevtini (lmn) haber virdiler.
Hemen sa ol, bu kadar zahmet zarar vermez, diye
teselli ederdi. Ondan da biraz para alr, yanl olmu
diye eline bir kat tututururdu. O zaman, nceden para
verip te kadl alan hoca meydana kar, onu da:
-Elem ekme, sana da bir yer peyda ideriz, diyerek
bandan savard.

Bir ka gn sonra, baka bir Kad'nn makamn

ona satar, Kadlar zincieleme bir ekilde dolandrrd.
Rumeli Kazaskeri ile Anadolu Kazaskeri'nin
rvetilikleri
herkes tarafndan bilinirdi. Bazan
kalabalk meclislerde rvetilikleri aka yzlerine
vurulur, yine de utanmazlard. Bir gn, ikisi de Vezirin
divannda otururlarken Kara Aptullah ieri girdi. Bu
kii, devrinin Nasraddn Hoca'syd. Biraz akalald .
Kara Aptullah, vezire iini anlatt. karken sadrazam

lll

Dervi
Paa'ya
dua etti. Rumeli ve Anadolu
Kazaskerleri hakknda da dualarda bulundu. Sadrazam
bu duann altndan bir i kacan anlad. Kara
Aptullaha glerek sordu:
-Bu duann asl nedir?
-Sultanm. Bir cier kfiem ( cierimin kesi)
kulunuz vardr, muhmum (hastaland) oldu. Hezar ila
itdim, mfid olmad (hemen ila iirdim bir faydas
olmad). Ahir hitab idub (sonunda syle dedim):
-Bire stma! Eer u olan salvirmezsen, bu defa
Anadolu Efendisi mamzade'nin kazanduu gnahlar
senin boynuna olsun, didim. Hemen ol saat olan gz
uub ifakat buldu (iyileti).
Sadrazam bu szlerden hazetti, sonra tekrar sordu:
-Ya ne aceb Sard Rum un gnahlarn havale
etmemisin? (Peki, niye Rumeli Sadrazamn gnahlarn
ona gndermedin?)
Kara Aptullah u cevab verdi:
-Yok S ultanm, anlar byle cz' i
eylere
sarfitmem. An olann taununa saklarm.
(Yok sultanm onlar byle kk eyler iin
harcamam. Onu olann veba olduunda kullanmak iin
saklyorum.)

Ortalkta bir kahkabadr koptu. in tuhaf yan,

Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri de hi sklmayp, bu

kahkahalara katldlar.
Kadlardan
bir
ou
bylesi
durumlar
kaldramyorlard. ou kez ehislfun Ebusait Efendi'ye
112

ikayet

ediyorlar, bazen de yzne vurarak, verdii

kabul etmiyorlard. Bazan hocalarn arasnda
pek ok kiinin imzalad dilekeler yazlarak saraya
gnderildii olurdu. Hatta o sralarda padiaha gizlice
verilen bir tezkire hepsini unuttururdu. Bu tezkerede
vezirin ve ehislam'n , Turhan Sultan'n , saray
kadnlarnn rvet alma gelenekleri anlatlyordu.
Altnda imza olmayan tezkire bir kadn yazsna
benziyordu. Sultan Mehmet hayret etti. Mesele herkes
tarafndan duyuldu. IV. Mehmet skdar bahesinde
idi. evreye adamlar koturdu. Vezir, Mft, ulema
davet edildi. Kadlar da meseleyi haber aldlar. Gruplar
halinde skdar'a getiler, saray bahesinin evresine
yldlar. Artk vezir ile mft de Ebusait Efendi'nin
kesinlikle aziedileceine emindiler. Hatta gerektiinde
ieri girip aleyhlerinde bulunmak iin kapnn nnde
hazr bekliyorlard. Fakat vezirle mft ve sadaret
yetkilileri kapda bekleyen Kadlardan hibirini ieriye
braktrmadlar. Kendileri huzura girdiler, elpene divan
durdular. Sultan Mehmet tezkereyi okuttu. Sra, saray
kadnlarnn rvetiliine geldiinde Sultan Mehmet:
-Ol malum. Aasn oku!, dedi.
Aas
da okundu. Birbiri ardna dualar
okunuyordu. Sonunda ehislam btn bu sylenenlerin
iftira olduunu anlatt. Sra Kadlara geldi, onlar da
arkadan "Ahfe keisi gibi" kavuklarn salladlar. Bu
tezkerenin grev kabul etmeyen mazul saclaretten
aziedilmi kimseler tarafndan yazldn sylediler.
zetle gen padiah kandrdlar.
makamlar

Pek ok

Kad darda bekleiyor~

"Molla

hakkna

113

yle sylesem, Kazasker hakkna byle sylesem" diye

ikayetlere hazrlanyorlard. Fakat bir de ne grsnler!
Vezir ile mft atiarna binmiler, uzaktan gle gle
kapclar: "k k!, diye yol
iinde alim, faziletli, madur bir
ok kii vard. Hepsi de rvetten, zulmden kan
alyordu. Ne yapsnlar? Bu durum karsnda onlar da
ezile buzle geri ekildiler. Fakat hepsinin de yrekleri
yanmt. Sonunda, vezir ile ehislamn geecei yola
toplandlar. Avazlar kt kadar bardlar:
-Bire ak sakal kana boyanas zalim! Bu eyledn
rnekruh hud'a nedir? (Bu yaptn iren hileler n.edir?)
Seni Cenab Allaha havale eyledik!
Vezir ile ehislam bu beddular duymuyorlard.
Onlar ilerini uydurm~lar, at zerinde kurulu bir
ekilde gidiyorlar:
-evketlf Padiahmzn bu gn vehi eriflerinde
olan beaet ve sabahate ne buyurursunuz? mrleri
efzun olsun. Devleti aliyle urourunun dekaykine ittialar
inkar olunur mu? Bu kadar vukuf ve ittila keramete
hamiolunacak manadr?
(Yce
padiahmzn
bugn
toplanty
ereflendirdiklerinde yzndeki gzellik ve glce ne
buyurursunuz? mrleri ok olsun. Yce devletin
emirlerini yerine getirmedeki ululukalr inkar edilir mi?
Bu kadar ycelik ve konuya vukufyet ancak keramete

geliyorlar, evredeki

ayorlard. Kadlarn

balanabilir?)
Arkalarndan Kad 'lar,

yrekleriyle

baryorlard.

hizmetkarlarn

114

ayak

kocaman kavuklar, yank

Fakat atlarn nal sesinden,
patrdsndan

feryatlarn

duyurarnyorlard.

Ebusait Efendi'nin eyhlislarnl eski dzensizlii

uzatmaktan baka fayda vermedi. Ebusait Efendi (r)
harflerini telaffuz edemez (g) sesi karrd. rnein
(Um ur) diyecek yerde ( urnug) derdi. bir Paa
sarlaretle stanbul'a gelecei srada, birin aleyhinde
sz sylernekten hep kanrd. Bir gn, yine bir'in
aleyhinde sz sylerniler, o zaman ehislarn efendi
peltek diliyle u cevab vermiti:
-imdi fnnefselernig tagada nice ihtilali urnug ve
istgab vagdg. Bu asgda rnhg egifin tagada
bulunduu makul oldu. Etgafta olan urnugu ggub
badebu gelgler. (imdi aslnda tarada nice emir
karkl ve strab vard. Bu yzylda mhr erifn
tarada bulunmas iyi oldu. evredekiler emirleri grp
ondan sonra gelirler.)
bir Paa sadrazam olduu zaman Ebusait Efendi
epeyce gze girdi. eyhlislarnlkla Vakflar birletirildi.
Fakat Ebusait Efendi'nin mutluluu da bir Paann
sadrazarnlyla kayboldu.
Ebusait Efendi'nin mthi bir rakibi vard: O da
idi. Hocazade "ilim ve
Hocazade Mes'ut Efendi
faziletten behredar" (bilim ve faziletten payn alm)
birisi deildi. Babas, I. Sultan Ahmed'in iman ve
retrneniydi. Bu nedenle saraya ball vard.
Genliinde kardeleriyle birlikte rnftlere giderler,
"tahriki medrese in" (Medreseyi harekete geirmek
iin) Haremi Hrnayun Aalarn arac klarlard. Hatta
ehislarn Yahya Efendi
bunlarn fazla stne
dmelerinden ve srarlarndan yaka silker duruma
115

gelmiti:

-Allah taala Hoca Efendiye rahmet eylesn ki bu

elebileri okutmamlar. Bu halleri ile bizi aciz itdiler.
Ya tahsil i maarif idel erdi, bunlara kim cevab virirdi?
Demiti.

Hocazede "Ahvali ruzigardan gafil devleti

dnyeviyyeye ifratla mail" (rzgarn durumuna gre
gafil devleti dnyann anlklarndan kurtarmaya
eilimliydi.)di. Yalnz bir ka kez huzurda, Turhan
Sultan' n karsnda vezirlerin ihanetlerini yzlerine
vurmu, saray tarafndan
"szn saknmaz" birisi
olarak tannmt. Bu n Hocazade'yi tamamyla
martmt. Kendisi, Anadolu Kazaskeri olduu halde
Mftye bile emredecek mertebelere ykselmiti.
Hocazade, Mft Ebusait Efendinin her zaman
aleyhindeydi. Hakbilir davranmak ister gibi yaparak
mftnn btn ayiplarn yzne vururdu. Bir gn,
Rumeli Kazaskare Mft Efendi'ye Hocazade'nin asl
astar
olmayan eylerden szettiini anlatrken
birdenbire ieriye girdi. Mft ile uzun bir tartma
balad. Sonunda tatsz bir ekilde sen-ben kavgasna
dnd. ehislam Hocazade'ye:
-Siz bu kadar cr'et itmek terki edeb deil midir?
Siz bizim elimizi pegelmediniz mi? dedi.
Hocazade de:
-Beli Efendim. pegeldik. Ve yine de periz. Ve bu
szleri size hayrhahlktan syleriz. imdi halk derler ki,
Molla hazretleri bu anedek elli bin guru rivet alm.
Byle szler stimamdan mteellimiz.
(Belli efendim. Opegeldik. Ve yine periz. Ve bu
116

szleri size hakbilirliimizden tr syleriz. imdi halk

der ki, molla hazretleri imdiye kadar elli bin kuru
rvet alm. Byle szler sarf edilmesinden zlrz.)
diye cevap verdi.
Ulemann btn ii-gc eyhlislamlk, arpalk,
kadlk, makam, sadrazamlk, medreseleri harekete
geirme, rvet ve alp rpmadan ibaretti. Btn bu
meguliyeder yannda bilginin hibir deeri yoktu.
Hocalar konumlarn korumak iin sadrazarnlara alet
olurlar, veya sadrazamlar batan karrlard. Nitekim
Ebusait Efendi de, kendi nl bir aileye, Haramcan
ailesine mensup olduu halde, hi sklmadan
ekiyalktan sadrazamla getirilen okumas-yazmas
olmayan bir gibi bir adama alet olmutu. Fakat
ehislamn bu hareketi birin uryaca felakete
kendisinin de hedef olmasna neden oldu. Murat
Paa'nn bir Paa aleyhine kard isyanda evi bark
perian oldu.
IV. Mehmet isyan bastrmak iin ekabir ile
muhtelit, bastkelama kadir" (eyhlislamhn tannm
kiileri byklerden derleik(karmak) gzel konuma
yetenei olan) zevattan (kiilerden) vaizlerle ok dp
kalkt iin kendisine stanbul'un zarif ulemas "Veli
Aa"y gnderdi.
V eli Efendi ekyann yanna geldi. Padiahn
dileklerini aktard. Zorbaba Krt Mehmet'le baz
ihtiyarlar.:
-Ta vezir ile Mft katlolunmadka biz dalmazz
(Sadrazamla eyhlislam katiedilene kadar biz
dalmayz)
dediler.
Anadolu'nun
perianln
117

anlattlar. V az V eli, kurnaz, derhal Aalardan yana

oldu:
-Vallahi Aa, bir kitabi sz syledin. Bu gen
yada alvali aleme (dnyann durumuna) bu kadar
muttali olmaa(haberdar olmaya)
hezar (hazrlk)
aferin. Akl yada deil badadr didikleri gerekdir.
Baka Aa , ite dainiz (alacakllarnz) bu szleri
herbirine karratle
(defalarca)syledim. Allah slah
idecekterin hibirisi dinlemedi. Hatta krsiyerimizde
mmet-i Muhammed'e esna-i vazda(vaiz srasnda) bile
sylerdim, ve alemin haline alaub slahyn hayr
dualar iderdik. Ancak duac blnden olmakla
elimizden gayri hi i gelmezdi. Hala varaym. Bu
makul szlerinizi Padiahmza ilam ideyim, dedi.
Krt Mehmet bu. szlerden duyguland:
-Ehli hak ulemay grdnz m? Hey Baba Efendi!
Allahaziman ilmin artdursun, dedi.
Vruz Veli'yi sayg ve hrmetlerle padiaha yollad.
Veli Efendi padiaha mes' eleyi anlatt. Sonunda
bir Paa ile ehislamn katline karar verildi.
IV. Mehmet'in bu karar her an yerne
getirilebilirdi. Nitekim IV. Murat da ehislam
Ahizede'yi katlettirmiti. Fesatta, alp rpmada ve
rvette Yenierileri bile geen hocalarn ceza bahsinde
onlardan ayr tutulduklar yoktu. Hatta hocalardan bir
oklar
"Ebusaid'in baz mezalimin(zulmlerinin)
zikridp def-i ftne in katil" (nne geilmesi iin
katledilmesi) uygun grmlerdi. Fakat bu mutalaaya
Nakbleraf Zeyrekzade hemen itiraz etti:

118

Katlollunmasnda fesad azim vardr. eyhislam

narnma olan adem sair ehli cerayim gibi rayegan
katiolunmak ne mertebe kabihdir. Artk namusu ulema
herbad olur. Yarn bir gn birer bahane ile herbirimizi
katliderler. Bu muhaldir, ve fesad azime sebebdir.
Alkarn er'iyyede bile tazirat herkesin hal
anna
gr edir. Avama olan ulemaya ira olunmak caiz
deildir. Zevil!ukulden olan buna ruhsat virir mi? Biz
katlolonmaynca
Mtti
cmlemiz
mukaddem
katlolunmaz, dedi. (Katledilmesi talebinin altnda byk
bir fesat yatmaktadr. eyhlislam adn tayan kiinin
teki sulular gibi kabul edilerek katledilmesi doru
olmaz. Bundan sonra ulemann namusu lekelenir. Yarn
bir gn birer bahane ile hepimizi katlederler. Bu
. kanlmazdr ve bunun nedeni fesadn bykldr.
er' i kurallara gre cezalandrma bile herkesin hal ve
anna uygun ekildedir. Halktan kimselere uygulanan
cezann ulemaya uygulanmas caiz deildir. Akl sahibi
olan insanlar byle bir eye izin verir mi? lk bata
hepimiz katledilmedike mft katledilemez)
Bu ekilde Ebussait Efendiyi kurtard. Bununla
birlikte Nakpleraf Zeyrekzade'nin bu yorumu
mensubu olduu meslei korumay hedefliyordu. Fakat
halk alaklklarn, ktlklerini grdkleri ehislamlara
gereken cezanni verilmesinden geri durmuyorlard..
Ebussait Efendi srgn edildi, yerine Hsamzade
ehislam oldu. Hsamzade'nin on ay sren ehislaml
srasnda da stanbul' da karklk eksik olmad.
Hocazade Mes'ut Efendi ehislaml elde etmek iin
bin trl frldaklar evirdi. inar Vak'as (olay)
stanbul'u altst etti. isyan, ekiyalk, stanbul halkn

119

gnlerce heyecan iinde yaatt. Asiler kafilesi iinde

Yenieri kyafetine girmi hocalar da vard.
syan feci bir ekilde sonuland. Pek ok insan
Sultan Ahmet meydanndaki nar aacna ashrken,
Memikzade'nin ehislamh ilan olundu. Fakat Aalar
bunu kabul etmediler. Asilerin ou Hocazade
yandayd. Ekya kyafetine giren Hocalar Yenerileri
kkrtyor,
Hocazade'nin
ehislam
olmasn
neriyorlard. Artk karar verilmiti:
-Memikzade Efendi'yi istemeziz. An Mfti
ideceklerine bir Yenieri as Mfti olmak dahi
makuldr, dediler.
Hocazade'yi eyhlislam yapmay baardlar.Bu
nedenden dolay da dmanlar Mes'ut Efendi'nin
mftiliine "Mftii fitne" diye tarih drdler.
Hocazade artk tek emeline kavumutu. Fakat a.Sl
zorluk , ehislam olduktan sonra balad. O zamana
kadar Hocazadenin tok sz sylemesiyle nlyd ..
Mes'ut Efendi'nin ilk baars o srada ayaklanan
Meydan Aalarnn cezalandrmasna karar vermesi
oldu. Kara Hasan Olu Hseyin Aa, kendisine:
-Sultanm. Tahakkm Alessultan idb nizarn
mesalihi umuru ibadn ifsadna 'Sebeb olan er'an ne
lazmdr. ?(Sultanm.
Padiahln
egemen olduu
dzende uygulanmas gereken emirlere kar klnasna
neden olanlara er'an ne yapmak gerekir?)
Diye
sorduu zaman:
-Seyfi siyasetle izaleleri lazmdr. (Siyaset khcyla
yok edilmeleri gerekir},dedi, ve bu karar yerine getirildi.
120

Hocazade, artk bu tarihten sonra, devletin btn

Turhan Sultan'la birlikte yrtmeye balad.
Devletin ruhu Hocazade idi. "Kurnaz Mft" llkabyla
anlan M es' ut Efendi kendisine zg bir siyaset
yrtyor, btn nfuzu eline almak istiyordu.
Hocazadenin en nemli kusuru ihtirasyd.
ilerini

Hocazade ilk nce makamn salamlatrmay

dnd. Yenieri O can elde etti, ibama hep kendi
adamlarn
geirdi. Kendi nerisiyle Boynuyarab
Mehmet Paay da sadrazamla getirdi. Rakiplerini
birer birer ortadan kaldrmay kafasna koymutu.
Yenieri Aasn idam ettirdi. Kendisine pek ok
hizmeti dokunduu halde stanbul kaymakamn
azlettirdi. Hrs ve yanl .. davrahlaryla herkesi
kendisinden souttu. Aslnda nar V ak' asnda
(olaynda) eyhlislaml elde etmek iin Yenierileri
herkes tarafndan biliniyordu.
isyana tevik ettii
Hocazade'nin bu lekeden kurtulmas mmkn deildi.
ehislamn devlet ynetimindeki beceriksizlii
gzler nndeydi. Fakat Hoca..:ade apnda olanlarn da
olanlarn da siyasetten baka bir ile ilgilenmemeleri
doald. Hocazade, siyasetle ilgilenmesi
yznden
.. eyhlsilamln kendisine sunulmasn" da bozdu, yok
etti.. Hatta kendisinin atanmasn istedii sadrazam S
Boynuyaral Mehmet Paa bile onu dinlememeye
balad. Bir zamanlar Sadrazamla birlik olup Padiahn
akln elen ehislam,
imdi yapyalnz kalmt.
Boynuyaral Mehmet Paa'nn tutumundan
ok
etkilendi:
-Bu ademi

yanl

sevk

itmiiz.

Bu merkezin recl
121

deildir ( bu makamn ehli deildir). Gayri adem

tadariki iktiza itdi (Baak bir insan bulunmas
gerekiyor), dedi.
Turhan Sultana haber yollad Zaten Hocazadeden
Turhan Sultan da usanmt:
-Bu ademi kendler tarif itdi. Mucibi azil ne crm
var? (Azletmeyi gerektirecek ne suu var?) Kffar
alvali byle. (Kafirlerin durumu biliniyor) Devletin
zaruret ve ihtilali malum. (Devletin ihtiyalar br
karkl biliniyor) Byle vakitde bila crm iki gnde
bir vezir tehdit olunmak zararn mlahaza itmeden
byle ham fikre zahib olurlar (Byle zamanda hi suu
olmadan iki gnde bir sadrazam deitirmenin zararn
dnmeden bylesine ham bir fikre sahip olurlar), dedi.
Hocazede bu cevaptan hi utanmad. onun zaten
dmanlar
ve
memleketi
dnd
yoktu.
eyhlislamlk
tehlikedeydi.
ahsi
kar
"eyhlislamln", yannda lkenin karlarndan daha
kutsald. Hemen, dostu Haydar Aazadeye kotu:
-Bu matuhu bihasbezzarur sevk eyledik. imdi
ayamz alnaa sa'yidiyor. Canibi satanata shhat
haberi gnderdik. Dinlenmedi. Kffar Bozca Aday ald.
imdiden sonra bu vaz'mza gre stanbula gelr.
Maslahat vakit budur ki, Oca tahrik ile Sultan
Sleyman iclas eyliyelim. Sen Vezir ol, alemin
nizamma sa'yidelim, dedi.
(Bu bunam gerekli olduu iin biz ynlendirdik.
imdi
elme takmaya urayor. Saraya haber
gnderdik. Dinlemediler. Kafirler Bozcada'y ald. Bu
durumda da bundan sonra stanbul'abile gelirler. imdi

122

yaplacak
i,
enieri Ocan kkrtarak
Sleyman' tahta kartalm. Sen Sadrazam ol,
kurulmasna alalm.)

Sultan
dzenin

Boynuyarab Mehmet Paa, Hocazade'nin bu

fitnesini haber ald. Turhan Sultan'a adam gnderdi.
Hocazade konumak iin saraya davet edildi. Orada
yakalanp, Diyarbekir' e gnderildi. Hocazade armt.
Srkeli bir kabahatinin olmadn ileri sryordu:
-Bizumle bu muamele neden iktiza
Crmmz tafassuh olunmadyen a'damz
vcud virilmek layk mdr? diyordu.

eyledi?
iftirasna

(Bize byle bir muamele yaplmas neden gerekli

oldu ? Suumuz kantianmadan dmanmzn iftirasyla
byle davranlmas doru mudur?)
Hocazade,
nce
Bursa'ya
geldi.
Oradan
Diyarbekir' e gidecekti. Yollar ekya tutmutu.
Kendisini koruyacak leventler yazmak istedi. Bu
davran saraya deiik _ekilde yanstld. Bursa Kads
da Hocazade'nin dmanlarndan birisiydi. Kad Efendi
kiisel intikamn almak iin Hocazade'yi jumal etti.
Saraydan u kesin emir kt:
"Ferman
megul

ull'emre itaat itmeyb asker cem'i ne

olmagin katloluna."

(Halifenin
megul olduu

fermanna

uymayarak asker toplamakla

iin katledilsin)

Bursa Kadsna hemen haber gnderildi. Bir gece

Hocazade'nin kald ev kuatld. Mft Efendi o
123

srada mehtab

seyrediyordu. Birden bire

ard:

-Bu herifler kimlerdir? Gice ile bunda ne ararlar?

Tiz sahibi hane gelsn; dedi.
(Bu adamlar kimdir? Gece
aryorlar. Hemen ev sahibi gelsin)

yars

burada ne

Klcn kuanp

gelenlere meydan okudu. Fakat

mthi bir saldr Hocazade'yi yere serdi. Bursa Kads,
Hocazade'yi hem jumal etmi, hem de katledilmesi iini
stlenmiti. Hocazade'nin cesedi plak ve perian bir
halde yerlerde srklendi. Turhan Sultan'n eyhlislam
Hocazade'nin yzne bir tlbent bile rttneden ehir
dndaki ple atldt. Ertesi gn
cenaze namaz
klnrken, Mslmanlardan daha ok Hristiyanlar vard.
Bunlar, vaktiyle Hocuade Bursa'da iken sonradan
yaptrdklar kiliselerini yktran adamn cenazesini
seyretmeye gelen hristiyanlard.
Boynuyarab Mehmet Paa
Hocazade'den
Hanefi
Efendiyi
kurtulduktan
sonra aklland.
eyhlislamla getirtti. Boynuyarab Mehmet Paa :
"Mftiler, alvali alemden habir olub hayrerri farkider
nikhah devlet bir muhakkik adem olduu takdirce
veziriazamlara senedi kavi olub temiyeti urourunda
dalli azimi" ( Mftler dnyann durumundan baberli
olup bayr ve erri birbirinden ayran devletin iyiliini
isteyen gvenilir bir kimse olduundan veziriazamlara
salam bir senetle emirlerin yerine getirilmesinde kararl
mdahaleleri olacan) dnmemiti.
Hatta Kendisine:
124

-Hanefi Efendi sard. Esnayi muhatabada ziyade

refi savta muhtatr. Byle piriniin mfti idersiniz?
(Hanefi Efendi sardr. Kar karya geldiinizde
barnanz gerektirir. Byle bir yal adam niye mft
yaparsnz?) dedikleri zaman:
-Kdki kr dahi olayd ziyade makUl iqi. (Keke bir
de kr olayd, daha ok ie yarard) diye cevap vermiti.

Hocazade'nin
mdahalelerinden
Boynuyarab
Mehmet Paa'nn o kadar can yannt ki!. ...
Boynuyaralnn

sadrazaml

sra_:;nda

artk

Kadzadeler

nfuz sahibi idiler. "Azil ve nasba

mtaallik bir emre rfi olunsa efendilere ihsan urresi
pein" (Azletmeye ve atamaya ilikin bir emir yrrle
girse,
efendilere
hsanlar)
verilmesi
artk
geleneksellemi gibiydi. Fakat Boynuyarab bu duruma
kesin bir son vermek istedi. Aslnda nar V ak' as
(Olay)n yapanlarn ou hocalard. Sadrazam bunlar
tmyle biliyordu.
Hocalar
kapldlar.

bu

haberi

duyunca tmyle

fkeye

Bozcada'nn dman tarafndan alndn

krslerde sadrazarnn aleyhinde

konumaya baladlar. Artk her gn krslerde:

ileri

srerek

ok. (Zalim ve rveti

ok).er'i erif icra olunmaz. Memaliki islamiye
bid'atle doldu. Vezir ve mft ehli tarik tebu'larn
himaye ederler, diye baryorlard.
-Zalim

ve

(Zalim ve

mrtei

rveti

ok.

eriatn

kutsal

doru

yolu
125

uygulanamyor. Osmanl

lkesi sonradan icat edilen bir

sr eyle doldu tat. Sadrazam ve eyhlislam, tarikat
ehli taraftarlarn koruyorlar)
Gerekten nde gelen eyhterin stvani
Hazretleri: "Nice mesalih syleyb baya hazar idb"
(nice dinsel grev yerlerini pazarla kararak),
memlekete en zararl iler iin bile: "bu husus makuldr
ve din devlete nefdir" (bu konu akla uygundur ve
devlet dini iin yararldr) diyerek saray kandrd
zaman er'i erif dnmemilerdi.
sadrazam olduu zaman
Kadzadeliler taassuplarn daha da ileri gtrdler.
Karlarnda, yal fakat azimli bir vezir olduunu hi
gznne almadlar. Sadrazamla geiinin haftasnda,
bir cuma gn Sulian Mehmet camiinde namaz
klnyordu. Meyzinler (mezzinler) mahfilde naat-
peygamberiyi (Hazreti Muhammed n yazlm
kasideleri) tatl bir sesle okumaya baladlar.
Kadzadelilerden
birisi ayaa kalkt, meyzinleri
susturmak istedi. Ortalk birbirine kart. Camide
mthi bir katliam olmasna az kalmt. Kadzadeliler
bu olaydan sonra tmyle gemi azya aldlar, sofyyuna
adavetlerini (sofulara dmanlklarn) gittike artrdlar.
Sonunda istanbul' daki ve ehir dndaki tekketeri
ykmaya, talarn-topraklarn denize dkmeye karar
verdiler. Hemen silahlandlar. Sultan Mehmet camiinde
toplanmak iin szletiler.
Kprl Mehmet

Paa

-mmeti Muhammed'den olan yarn aleti harp ile

126

cami hareminde hazr olsunlar. Emri bilmaruf ve nehyi

anilmnker hizmetine muavenat eylesnler, diye halka
da tenbih ettiler.
(Muhmammed mmetinden olan yarn sava
aletiyle caminin avlusunda hazr beklesinler. Verilen
emirleri yerine getirmek iin yardmda bulunsunlar)
Kadzadeliler o gn yanlarndaki silahl kalabalkla
tekkeleri basacaklar, hepsini ykacaklar, rastladklar
"sal ve tal dervian fukarasna tecdidi imah (inan
tazeleme )" ettireceklerdi.
Kabul
etmeyeni
ise
tepeleyecekler, sonra "cumhur ile" (halka) padiahn
huzuruna
gelecekler
bid'atlerin
(peygamberin
zamanndan sonra dine yeni eklenen eyler) kaldrlmas
iin ferman alacaklard. Camiierin birer minaresini
brakp tekileri ykacaklard. Hocalarn bu hareketleri
delilikti. Sanata ve uygarla hi uygun bir yan yoktu.
Halk aslnda hocalarn cahilliklerinden yaka silkiyordu.
Camilerdeki vaazlar, ayp deyimlerle doluydu, sosyal ve
dnsel
hibir gerei iinde barndrmyordu.
Mslmanlar camie ve ibadete yneltecek, dinsel ve
duygusal hibir etken yoktu. Hocalar anlamayanlar, hi
olmazsa, ho bir sesle okunan Kur' an dinlemek iin
camie geliyorlard. ibadet, camilerde yank bir sesle
okunan ilahilerle bir kat daha duygusal bir ekim haline
geliyordu. imdi bu da ortadan kalkacakt. Kendileri
"elhan"dan (etkili sesler, nameler, ezgiler, gzel ve
uslne uygun sesler) tat almadklar halde yapmadklar
rezalet yoktu.

127

Kadzadelelirin

nde gelenlerinden biri "byklarn

tra ve zfmanca her halini snneti nebeviyyeye"
(byklarn keserek ve phe ettii her eyden
kurtularak, her haliyle pemgamberin snnetine) uygun
davranma iddiasndayd. "Ef ali enia" (ahlak d kt
iler) ya baknayp da tn imek, ipekten giysiler
giymek, byn kesmemek, sofularn simasma uygun
olmamak onlarn hazarnda cezalarn en byn
haketmekti.
Kadzadelilerden

Bu

biri Trk Ahmef e

sormu:

-Bid'ati haseneyi ve cmle seyyieyi refitseniz gerek.

ve don giyrnek dahi bidattir. Anlar dahi

akr

kadrr msz.

(Gzel bid'atleri. ve btn gnahlar kendinizden

uzaklatumanz gerek. Bu akr ve donu giyrnek bile
bid'attir. Bunlardan da vazgeermisiniz?)
Trk Ahmet, cevap olarak:
-Beli. An da menideriz. Futa ve petemal
kullansunlar, demi. (Tabi onlar da yasaklarz. pek ve
petemal kullansnlar)

Adam yeniden

sormu:

-Ya kak istimali de bid' attr,

an

(Peki Kak kullanmak Da

diyeceksiniz?)
-An

ne

ilersiz.

bid'attr,

ona ne

da kaldrrz. Taam elle yisnler. Zehir deil a

yedikleri taam. Ellerine bulamakla ne lazum gelr?

128

(Onu da yasaklarz. Yemei elleriyle yesinler. Zehir

deil ya yedikleri yemek. Ellerine bulasa ne olur?)
Sonunda adam

dayanamam:

-imdi. Efendiler, halki alemi soyub gt plak l

koymak istersiz, demiler.

arab k~yafetine
(imdi,

plak

efendiler, dnyann halkn soyup gt

arap haline getirmek istiyorsunuz)

Mecliste bulunanlar gtmeye balamlar. Sonunda

orada bulunanlardan biri sze karm:
-Ya

sultan m,

kak fukaras

kaklar

ne itsnler?

yasak oldukda bir alay

demi.

Trk Ahmet:
-Misvak ve tespih yapub
deyince, o kibar kii:

annla

gensnler,

-Misvak ve tespih sanatn Aksaray' da Tarakl

Trklerine iledirsiz. Harameyn ( Haramdekiler)
fukarasna da taayy idecek (geinecek) bir sanat
bulun, diye Kadzadeliler'in anlayyla bir gzel alay
etmi.

Kendileri bu anlayta olduklar halde, halk ve

dnyann
durumunu
dzeltmek
fikrinde
olan
Kadzadeliler, gerekte karlarn yoluna koymaya
alyorlard. Hatta bir gn, eyhlerden bazlar
ulemadan meydana gelmi bir mecliste Kadzadelilerden
ikayet etmi . Hanaf Efendi:
-Kadzadeliler

bu devlete

ah

berk (dal budak

129

salm)

bir kkl aaca benzer. Bir kolu Bostanclar

bir baka kolu da ar ensafn da dolaarak
kklemitir. Yumuak davranla t dinlemiyorlar.
Bunun nne nasl geelim? diye sormu.
Ocana,

Bolevi Mustafa Efendi de, "sze gelb":

-Azizler. Evliyalar katnda bilinen batini (gizli) kl
vardr. Onunla intikam alsanza!, diye karlk vermi.
Gerekte Kadzadelilerden bit ok ulema da bkm
usanmt. Koca Kprl hocalarn Sultan Mehmet
camiine toplandn haber ald zaman hi istifni
bozmad. nce eyh efendilere haber yollad:
-Fesade meddi bu gibi
(Fesad

douran

ilerden

farif olsunlar, dedi.

byle ilerden uzak dursunlar)

Dinlemediler.

Sonra
"ulemai
izam
taala ila yevmilkyam hazaratn" (ulu
ulemadan bilgili kiilerin ve isyan gnlerinden sonra
durumu grecek olanlar) davet etti. Onlardan
Kadzadelilerin
hareketleri
ve
ileri
hakknda
dncelerini sordu.
kesserehmullahf

Cezalandrlmalar gerektiini onlara da onaylatt.

Meseleyi hemen padiaha iletti, katiedilmeleri iin emir
ald. Koca Kprl bir ka saat iinde devleti yllardan
beri oyalayan bu sorunu zverdi. Hatta Kadzadeliler
hakknda srgn cezasn onaylayarak iyilikte bile
bulundu. Gerekten o gn isyan yattrmak iin Sul~an
Mehmet Camiine adam yollamaya bile gerek grmedi.
"Ol saat" stvani, Trk Ahmet, Divane Mustafa gibi

130

Kadzadelilerin saygn eyhlerini yakalatt,

Kbrs'a

srerek halk onlarn

kurban olmaktan kurtard.

mutaassp

hepsini de
fikirlerinin

Kprl cahil ve rveti hocalarn en byk

nfuzuna en byk darbeyi vuran
vezir, Kprl Mehmet Paa oldu. Kprl Mehmet
Paa halk kandran, onlar "avam- nas ahmaklar"
(aklsz halk kalabal) sayan eyhleri tmyle ortadan
kaldrmaya kararlyd. Devrin en seikn eyhlerinden
birisi eyh Salim' di. eyh Salim "daveti ruhaniyeyyet
ve tararrufat ve tishirat" (ruh armak, onlara
hkmetmek ve by yapmak) iddiasndayd. Sarayda
kendisini en ok Hocazade Mes' ut Efendi tutar d.
eybin evresinde bir sr hilekar ve kalpazan vard.
Asl maksatlar din kisvesi altnda "aklsz halk
kalaban" dolandrmak, para yapmak, zevk sefa
srmekti. eybin meclisi byk adamlarla dolu olurdu.
Bazen bunlarn yanna yalandan klahl ve dolamal
Baltaclar girerler, eyh efendinin elini perler; "Valide
sultan Hazrederinden olmak zere ar boyama sarl bir
hkm tezkeresi" sunarlar, kabul edilmesini rica
ederlerdi. O zaman eyh efendi, paraya gzucuyla yle
bir bakar, ancak hi dokunmazd. Sadece tezkereyi bin
bir nazla okur, Valide Sultan'a cevap yazard. Paray
hemen dervileri ortadan kaldrrlard. eybin bylece
Valide Sultan'n azndan tezkereler yazarak halkn
karsnda kendisini ok nfuzlu gstermek istedii
anlahyordu. eybin meclislerinde bu durumu grenler
"eyh efendinin ne mertebe uluvan vardr ki, bu
dmanyd. Hocalarn

131

kadar iltifata mazhar oldu deyi", mallarn satarak eyhin

gzne girmeye allrd. eyh Salim kendisinin nesl-i
sddktan (peygamber soyundan) olduunu iddia ederdi,
evresindeki Trkler ise kedi soylarndan ziyade
Araplarn byk insaniarna bal olduklarn yayarlar,
milli duygulardan uzak, dinin inceliklerini anlamaktan
aciz, bilmedikleri bir dilin byl ekiciliiyle
kendilerinden gemi, eyh Efendi 'ye avu avu para
aktrlard. Fakat bu iin ekiciliine kaplan sadece
basit halk deildi, saray bykleri de eyhin dolabna
kaplmlard.
eyh
"ipeklerden, kiralardan ve
vakflardan gnlk bin ake kadar para toplamaya"
balamt.

Kprl

Paa

Mehmet

btn bu grevleri
Salim de Kprl'nn yanna
ortaya dkt. Sadrazam kaytszca

soruturduu srada, eyh

geldi.

Seratarn

bakt:

-istanbul gmrnden ikiyz ake verin, eyhin

geimi iin yeter, dedi.
Sadrazarnn

bu emri

eyh

Salim'i fkelendirdi:

-Padiah
badr,

ihsandr, nicn kat idersiz?

niye kesiyorsunuz) dedi.

(Padiah

Kprl gzellikle davranmak istedi:

-Sabritsen gerekdir. Ve ham hazinenin mzayekas
vardr. imdilik bu miktar ile iktifa eylen. nailan vakti
vs' atte yine ikram mmkndr, dedi.
(Sabretsen gerekir. Ve hem
132

imdi

hazine

sknt

iindedir. imdilik bu miktarla yetin. nallah yne

uygun bir zamanda artrmak mmkndr.)
eyh Salim: "Ama Arab biedeb hayf haya
perdesin akidb" (Edepsizce bir davranla utanma
perdesini de yrtarak):

-Biz size gr ne

ileriz!

diye sylenerek

kt.

Kprl "tebessm gazabalud idb" (fkeden ac

glerek) hi sesn karmad. Asesba'ya
seslenerek eyhi hemen yakalatt. Bir temiz "tokatlatt".
Yine o saat "eriata aykr szler syledi" diye padiaha
haber gnderdi, Hemen o gece eyhi bodurup, cesedini
denize attrd.
ac

Kprl grevini arballkla yrtt. cret

karlnda dua etmek iini yasaklad. ehislam Balizde
Efendi de: "trenler srasnda laubali davrand iin
fetva makamnda oturmas normal grlmediinden
grevinden azledildi. Kprl eyhlislamlk makamn
bir sre bo tuttu. Bu makama, haris onursuz,
konumunu nemn kavramaktan aciz kimseleri
geirmemeye karar verdi. Engin bilgisiyle ne km,
samimi ve soylu Seyid Ali Efendi'yi eyhlislamlk
makamna geirdi. Kprl Mehmet Paa dindar bir kii
olmakla birlikte, dini ikiyzlce kullanmyordu.
Fakat Seyid Ali Efendi'yle de uzun sre
geinemedi. Ali Efendi Kprl'nn siyasi emellerine
Seyid Ali Efendi'nin gelecekte
alet olmad.
sadrazamla vekalet etmesi gereken devletinn niyeti
devlete hizmet etmek deil, kendi makamn
133

kaybetmemek korkusuyla sadece kendisini dnen"

birisi olduunu ileri srerek ondu da aziettirdi. Yerine
Bursevi Mehmet Efendi eyhillislam oldu.
Yeni ehislam Anadolu'yu cahil hocalarn elinden
kurtarmak istiyordu. Bu nedenle ne kadar mevlevi
kyafetli adam buldurduysa, onlarn sahte olanlarn
hapsetterdi. "Eitim ve ilim yayma" adna Anadolu'da
ne kadar para kazanan serseri varsa, hepsinin paralarn
kestirdi.
padiah zayf,

ynetimi

kadnlarn

elinde
n
ortala
dklmlerdi.
Kprl
sadrazamla getirilince, kadn nfuzuyla birlikte hoca
nfuzu da; daha dorusu medrese saltanat da byk bir
darbe yedi. Artk. hocalarn szlerine kimse
inanmyordu. Yal vezir, ehislamlar en sekin
kiilerden ve gerek bilginlerden atyordu.

Hocalar
grdkleri

Kprl Mehmet Paa da, olu Fazl Ahmet Paa

da bilimi gerek anlamyla anlamlard. Yal vezir,
kendisi bilim ve renim grmedii halde olunu
ulemala
sokmutu.
Kprl'nn
olunu
katiedilmekten kurtarmak n hoca mesleine
soktuunu iddia edenler, hocalarn idamna er'an imkan
olmadn zennedenlerdi. Oysa ki Kprl hocalara en
ar cezalarn verilmesine neden olmutu. Olunu hoca
mesleine
sokmaktan
maksad,
bilime
deer
verdiindendi.
Fazl
Ahmet Paa medreseden
sadrazamla getii zaman ilk ii; hocalarn ihtiras
peinde komalarna, halk bir takm batl inanlara
134

yneltmelerinin nne gemek oldu.

Eski stanbul Kads olan Sadrettinzade Ruhuilah
Efendi ile arkadalar, devlete ilikin baz yldzname
mektuplamalar yapmak suuyla sz edilen yln
ramazam erifinin drdnc gn zindanda tututmalar
ve dnemin mfts Balizade Efendinin, evlerinin
barklarnn ellerinden alnmas fetvasyla Alaykk
nnden kendileri gnl rahatl iinde ayaklarna, ta
balanarak salverildi. "
Fazl

cahillikleriyle halkn
ok ciddi davrand,
onlan her frsatta aalamaktan ve kk drmekten
geri kalmad. Bir gn IV. Mehmet'in huzurunda, sz
Kprl Ahmet Paa'ya geldi. ehislam Bursal
Mehmet Efendi:
kafasnn

Ahmet

Paa hocalarn

kartumalarma

kar

-Mevti isabet olu. Zira ok ehli rzn bunu namusun

rizan ve nahak yere kati ok kan imiti, dedi.
(lm isabetli oldu, nk pek ok rz ehlinin
namusunu lekeledi ve haksz yere ok kan dkt)
Mft Efendi de:
-errinden korkardm.

deyince, Kprlzade

Ann

u cevab

in fetva virirdim,
verdi.

-Ya efendi, Allahtaaladan korkmayp mahliikdan

havf itmek ilmi diyanete layk mdr?
Efendi, Allahtan kokmayp da onun
yarattndan korkmak din bilimine uygun mudur?)
(Peki

135

IV. Mehmet ehislamn bu zaafn grnce: "Sadr

fetvaya bir mtedeyyin ve perbizkar adem tedarik eyle
deyu" (Fetva makamna dinine bal ve nefsine sahip bir
kii bul) diye hatt hmayun yollad. Bunun zerine
Hanefizade Mehmet Efendi eyhlislam oldu. Aradan
ok gemedi, o da: "evzanda muayene olunun hiffeti
vakar makam fetvaya hal el virir hal et" (tavrlarna
bakldnda bu fetva makamnn arballna zarar
getiri ci) olduu iin azledildi. Yerine Minkarizada
Yahya Efendi getirildi.
Sultan Mehmet eyhislamnn kavrayn herzaman
takdir eder, kendisine arasra "bir hokkai sil ile beyz
altun ihsan etmekten" (bir kalem de beyz altn hediye
etmekten) geri durmazd. IV.Mehmet gen birisi
olmakla birlikte eyhlislamln nemini takdir ederdi.
Bulunduu makamn arballn koruyamayacak
derecede dknlk gsterenleri hi bir zaman
eyhlislamla getirmek istemezdi. Devletin ynetimi
Fazl Ahmet Paa gibi hocalktan yetime, bilimin ve
faziletin deerini gerek anlamyla takdir eden bir veziri
azarnn elinde bulunduu bir dnemde padiahnda ayn
dncede olmas doald. Bu nedenden eyhislamn
arzusuna uygun faziletlerini grnce her zaman onu
yceltmek ister "ulemaya mahsus saakl rahtzeyin ile
mzeyyen ve mrettep bir rah dldlendam" (ulemaya
zg saakl ilemelerle sslenmi beyazla kark
krmz renkli bir binek at) hediye ederek gnln ho
tutmaya alrd.

136

IV. Mehmet'in hocalara byk saygs vard. ou

kez eyhislamn evini ziyarete gider, bazen de ehislam
efendiyi davet ederek "cevahiri mezayai kur'aniye"
(kur' ann cevahir kadar deerli meziyetleri) dair efendi
hazretlerinin yorumlarndan yararlanrd. Hatta bir
keresinde "eyhipadiah" V ani Efendi rencileri ile
birlikte dairei hmayna (hkmdarlk dairesine) davet
edilmi, rencileri iin de adr kurulmutu. IV.
Mehmet dersleri dinlemi rencilere iki n yemek
verdirmiti. IV. Mehmet' in saltanatnn ilk dnemlerinde
bu gibi dini fikir al-verilerine merak vard. Ava
km
olsa bile hocalarn dini tartmalarda
bulunduunu haber alrsa hemen oraya gider eyislam
efendiyi, ulemay hediyeleri ile sevindirirdi.
Bununla birlikte IV. Mehmet zamannda olduu
kadar dini banazln hkm srd bir baka devir
yoktu. Vani Efendinin nfuzu hereye egemendi.
stanbul da hemen hemen birka ay arayla hocalar
srgn e gnderiliyordu. Lari Mehmet Efendi "V ukuu
har neir ve farziyeti salat savn inkar" (maher
gnnn olacana inanmad ve farz namazn ve
orucu inkar) ettii iin katledilmiti.
Dnmelik IV. Mehmet zamannda balatlmt.
Dnmelerin pirinin mslmanl ne ekilde kabul
ettiini vak'anvis Rait Efendi u ekilde anlatyor:
"Bundan akdem zmir' den zuhiir iden halarn
narnma ahs cehut mutekadn aleyh taifeyi Y ehut olup
baka cemiyet itmelerinden asar fitne mehut olmala
137

Boaz Hisarna

mutru ve meb'ut olmuiken anda dahi

fitne endaz meyanei Y ehut olmagin mah rebiulaherin
onaltnc gn Edirne rikab hmayuna ihsar ve
ehislam Efendi ve Vani Efendi ve Kaymakam Paa
huzuru hmayunda iken yahudi mesfur getirilb macari
hali istifsar olundukta hakknda hret bulan trehhat
inkar ve katlin mukarrer bildiinden islama rabet izhar
eyledi." (Tarihi Rait C. s.133)
(Bundan ok zaman nce zmir' de ortaya halarn
adyla anlan yahudi bir kii inanlan eylerin aleyhinde
yahudi tayfesinden olup baka bir cemiyet kurarak
yaptklar fitneler gzle grlmeye baland. Boazdaki
Hisar evresinde saz alp elenirken bile fitne kararak
herkesi Yahu di olmaya armalar rebiulahir aynn
olaltnc gn Edime'yr at zerinde padiah sarayna
getirilerek eyislam efendi, V ani Efendi ve Kaymakam
Paann da padiah huzurunda bulunduklar srada
yahudilikten vazgetiini aklamas halinde affedilecek
aksi halde katiedileceklerini anlaynca mslman
oldular.)
Bununla birlikte bu konuda katliamlar da eksik
Sonu olarak recm (zina yapan mslman bir
kadnn talanarak ldrlmesi) meselesi ilk kez olmak
zere IV. Mehmet zamannda yaand . 09 'de
Aksaray' da kavaf Abdullah Efendinin kars bir yahudi
ile zina yaparken yakaland. Ancak byle bir eylemin
kantlanmas ok zordu. Bununla birlikte yine de kadnn
recm edilmesine karar verildi. Rem ilemini padiah da

olmazd.

138

grmek istedi. Sultanahmet meydanna bakan Fazlpaa

Sarayna geldi halk akn akn meydana yld. Kadnla
Yahudi hapishaneden karld. Kadn orada zel olarak
kazlm bir ukura boazna kadar gmdler. "Cem
olan nasn her biri bir ta atup recm ile helak eylediler"
(Oraya toplanan kalabal meydana getiren insanlardan
herbiri birer ta atarak kadn ldrdler.) Yahudi ise
korkusundan mslman olmu fakat yine de kafasm
kltan kurtaramamt.

Taassup olanca iddetiyle hkm sryordu. eyh

Vani Efendi Edirne yresindeki Kzbaba trbesini
yktnyor, vaazlarnda "s lahat sofiyenin kavamz
esrarndan"
( sofularn slah edilmesinden gizli
nktelerle) szeden eyhler srgn e gnderiliyordu.
Kadzadelilerin izgisi olduu gibi srdrlyordu. Bu
izgiyi imdi tmyle V ani Efendi temsil ediyordu.
Halvetiye eyhlerinden eyh Msri'nin, Karaba
eyhinin srgn edilmeleri hep tarikat nderleri
olmalarndan tryd. Kbrs adas srgn eyhlerle
dolmu tamt. Bununla birlikte stanbul'da "Ulemai
zahir"
(grnte
ulema)
den
olanlarn
mnasebetsizliklerinin haddi hesab yoktu. Nakibleraf
Esatzade Efendinin byk olu mahiyetindeki
hizmetkarlarn "bir Krt danimendinin aka yolundan
mak'adine bir balmumu sokmalar ile kazara helak" (bir
krt
bilginin
akacktan
makadna
balmumu
sokmalaryla kazaen lmesi) olmu Esatzadenin olu
mahkemeye anlm fakat bu arya uymaynca
tarikatndan atlm, . babas da Bursa'ya srgn
139

edilmiti.

IV. Mehmet devrinde yetien ehislamlar arasndaki

en nemli kii Minkarzade idi. Fakat yal ve hasta
olmas dolaysyla ksa zamanda grevinden alnan
eyislam'n eyh Yani Efendinin yannda fazla bir
nfuzu yoktu.
IV. Mehmet'in son zamanlarnda medreselerin eski
dzeni kaybolmutu. Mderrislerin (ders veren
hocalarn) haftada drt kez derse gitmeleri usuldendi.
Fakat bu usul artk tmyle braklm g!biydi. yle
mderrisler
vard ki ayda
bir kez bile derse
gitmiyorlard. Nedeni de bilginierin medreselere rabet
gstermemeleri idi. (ilmiye) rtbesi ocuklara bile
verilir olmutu. Hocazadeler bulf ana geldiklerinde
elli akeye; mftzadeler, kazaskerzadeler krkar aka;
bakent
kadlar
ise otuz
akaye medreseye
kavuurlard. Bunlar iin medrese aratrlmasna hi
gerek grlmezdi. Biroklar daha beikteyken lzumlu
kimseler olurlar "konumalarnda kudretli olduklan
phe
gtrmez" olduklarndan nemli devlet
grevlerine geirilirlerdi. Bu nedenden ou kez "bulu
ana"
gelir gelmez mevlevilie kavuurlard.
Hocalardan ou atanarak mansp almay baarrlard.
Bu yzden de okuma ve yazma ihtiyac duymazlard.
Bilime
rabet olmad
n mderrislerin ve
asistanlarnn ou cahil kimselerdi. Mansplar ou kez
rvetle satn alnrlard. Paras olan en byk mansba
kavuurdu.

140

eyhislamar

iinde

ulemann

nfuzunu korumak
Yahya Efendiydi. onun
zamannda ulemaya rabet edilir mderris efendilerin
bilgilerine bavurulurdu. Krk Medreselerine varncaya
kadar herkesin huzurunda snavdan geerlerdi. Mekke
kads olmadan istanbul kads olmak mmkn deildi.

iin en ok

alan Minkarzade

Minkarzadeden sonra ulemann dzeni bozuldu.

Memuriyeder alenen satlmaya baland. eyislamla
kazaskerler istedikleri kadar memuriyet satarlard.
Dnemin faziletli insanlar eyislamdan kazaskerlere
kadar alp rpan rvetiteri grdkce eski dnemleri
zlerler:
"Fazi ehli

hayl

Rivet yo

muteberu karoran

idi anda zernan ol zerhan

(Fazilet ehli olduka itibarl

Rvet

imi
imi"

olduundan mutluymu

yoktu eskiden zaman

ite

o zaman

imi)

diye dertlerini dkerlerdi.

IV. Mehmet' in tahtan indirilmesinden sonra ortalk
tmyle kart. eyhlislamlk makamn elde edenler
arasnda atalcal Ali Efendi gibi nemli kiilerde
yetiti. Fakat eyislam Feyzullah Efendi ihtiras ve
yolsuzluklaryla hem kendisinin felaketine hem de
Padiah II. Mustafa'nn tahtndan indirilmesine neden
oldu.
Feyzullah Efendi Erzurumluydu.

eyh

Vani Efendi

141

Padiahn

hocas olduu zaman onu Erzurumdan

getirtti, hatta kzyla evetndirerek kendisine
damat bile etti. Kaynpederinin aracl ile huzura kabul
olundu. te o andan itibaren F eyzulla Efendinin yaldz
parlad. Bir sre ehzade Sultan Ahmet'in eitim ve
reniminde grevlendirildi. IV. Mehmet'in tahtan
indirilmesi zerine eyhlislamlk makamna da geti.

stanbul' a

Fakat bir isyan araclyla elde

yine bir isyan sonucunda elinden

ettii

bu

kard.

makam
Siyavu

Paa'nn

Sadrazaml srasnda kan bir isyanda

Sadrazam ldrld, Feyzullan Efendi de Erzurum'a
srgn edildi. II. Mustafa'nn tahta kna kadar
Erzurum' da kald. II. Mustafa tahta ktnda Padiahn
retmeni olmas sfatyla stanbul' a davet edildi. II.
Mustafa'nn tahta knn ertesi ylnda Edirne'de
eyhlislamla getirildi.

Feyzullah Efendi'nin eyhlislaml ulema iin de

memleket iin de tam bir felaket oldu. Ulemann
arasnda faziletli, olgun ve sekin adamlar vard, fakat
eyislam F eyzullah Efendiye veya yaknlarna ballk
gstermedike ne kmak mmkn deildi. Padiah ise
hocasnn sznden kmyor, hatta uygunsuz ilerini
syledikleri zaman bile duymamazlktan geliyordu.
Feyzullah Efendi'nin evlat ve akraba kayrmakta
stne yoktu. Olu Fettullah Efendi, II. Ahmet'in son
zamanlarnda Erzurum' dan stanbul' a gelmiti. O
sralarda mft olan Sadk Mehmet Efendi kendisine
Hari Medresesini teklif etmi, fakat Fettullah Efendi
142

babasnn ehislamlkta buluduunu

ileri srerek:

-Maayihi islamiye eviad tariki musilai sahn

medresesi
ile
dhul
idegelmilerdir.
(slam
eyhlislamn olunun yolu "Musilein sahn" en yksek
mderrisliklere basamak olan Fatih ve Sleymaniye
mderisliklerine girmeyi kafasna koymutur) diyerek
bu neriyi reddetmiti.
O sralarda ll. Mustafa tahta knca babasnn
ikbali hissedilen Fettulah Efendiye hemen Fatih ve
Sleymaniye mderrislikleri verilmiti. Hele babas
Feyzullah Efendi ehislam olunca artk i tmyle
kolaylat. Fettullah Efendi bir yl iinde renimini
tamamlad. I 5 gn iinde Yeniehir kazasna ksa sre
sonra da istanbul payesine kavutu. Arkasndan "cenah
himmeti perleri tetvamakar ile" (fetva makamndaki
babasnn himmetiyle) Anadolu sadramazlna atand.
Aras o~ gemeden Nakibleraf oldu. teki olu
Mustafa Efendiye de Anadolu sarlareti baland. Artk
istanbul' da en byk makamlar elde etmek iin bilime
ve fazilete gerek kalmamt. Anadolu ve Rumeli
sadrazamlklar, Nakibleraflk, ehislam efendinin
oullar tarafndan paylaldka
yolu Anadolu'ya
denler ne yapacaklarn aryorlard.
Feyzullah Efendi bununla da kalmad. lmnden
sonra ehlislamlk makamn da oluna braknay
dnd. Olu Fettullah Efendiye "Fetfa Rtbesi"
verdirdi. Bir zamanlar Kara elebizade'nin fazileti ve
irfan ile birlikte elde ettii bu payeye o sralar ne kadar
143

itiraz edilmiti!
olu bu rtbeyi

imdi

hibir zellik tamayan mftnn

srf o kandan geldii iin koruyacakt.

ehislama

mensup "oullar" iin en kk rtbe

Rumeli Sadrazaml idi. Feyzullah Efendinin damad
vezirlik rtbesi elde etmiti. Hoca Efendi bir trl
doymak bilmiyordu. Hak, insaf ve adalet onun gznde
btn deerini yitirmiti. Feyzullah Efendinin bilimine
ve kltrne kimsenin bir diyecei yoktu. Fakat ihtiras,
ulemann haklarna tecavz nceki tarihlerde misli
grlmedik derecede artmt.
Devletin siyaseti hoca efendinin fikirleriyle
ynetiliyordu. Sadrazam Feyzullah Efendinin araclyla
makamn ele geirmiti. Daltaban Mustafa Paa'nn
devrilmesine sebep olan Feyzullah Efendi:
-Kendi ramzdr, diye sadrazam Rami Mehmet
hi nem vermezdi. Sadrazamlk makamnn
yetkilerine hoca
efendi her zaman karrd. Bu
nedenden sadece ulema deil sadrazam bile kendisinden
nefret ederdi.
Paa'ya

Feyzullah Efendi zamannda ulemann durumu kt

idi. Sadece bilim ve yetenekleriyle sivrilmek isteyenler
bor iinde yaarlard. ou ulema peynir-ekmek paras
bulmaktan acizdi. stanbul, Mekke btn kadlklar hoca
efendinin oullarna ve yandalarna ayrlmt. Edirne,
Bursa ve Msr' dan aziedilen kadlarn usulen bu
makamlara gemeleri gerekirdi, ancak bu makamlar
aslnda igal edilmi olduundan byle nemli yerlerden
aziedilerek gelen kadlara Galata, skdar ve Eyp gibi
144

makamlar verilerek aalanrd. zellikle mderrislerin

durumu ok ackl idi. Servetleri sadece medresede
yaptklar grevden ibaret olduu iin bu eresz
insanlar medreseden bile dar kamyorlard.
Milletin

aydn kiileri

fakirlik ve ihtiya iinde,

haklar inenmi yaarken hoca efendi mutlu ve refah
iinde bir saltanat srmekten geri kalmyordu.
Hoca efendinin nfuz egemenlii hatr ve hayale
gelmeyecek derecede idi. ncelikle her hareketinde
bamszd. Kendisine gsterilen sayg o zamana kada
hibir sadrazama bile yaplmamt: Ne zaman
sadrazan ziyarete gitse y~llar
sulanr, her taraf
sprlr, kendisini karlamak iin karsna byk bir
heyet gnderilirdi. Ayn karlama ehislam efendinin
oullarna da yaplrd.
Feyzullah Efendinin bu gasbedici egemenliine
halkn uzun sre boyun emeyecei grlyordu.
Nitekim ylede oldu. Edirne vak'as (olay) deil sadece
stanbul'u II. Mustafa'nn tahtn ve saltanatn yerinden
oynatt. Padiah Edirne' deydi, isyan basit bir maa
sorunundan kt, gittike byd. Halk bezgindi, ulema
yllardan
beri haklar gaspedildii halde isyana
katlmaktan korkuyordu. Btn hkmet g ve nfuz
F eyzullah efendinin adamlarnn elindeydi. Byle bir
isyann abuk hastnlaca phesizdi. Oysaki hoca
efendinin atad adamlar azimli deildi. Bu nedenden
isyan gittike byd. Ulemaya gittike cesaret geldi.
Aslnda stanbul kads tarafndan kandilerine yazlan
145

tezkedere "isyana katlmayaniann evleri baslp yama

edilecei ve zorla getirilecekleri" haber verilmiti.
Hocalar glerine inannca neelendiler, hemen karar
verdiler.
O cuma stanbul'da namaz klnmad. Yenerilerle
elele veren ulema Atmeydann akn akn doldurdular.
nce
ok imzal bir dileke hazrladlar. Bunda
ehislam
ile
yaknlarnn
katlini
istiyorlard.
eylislamlk makamndan bir kii bu dilekeyi yksek
sesle okudu. Herkes tarafndan onayland. Dileke
Edirne'ye gnderildi, fakat yolda ehislam efendinin
eline geti, F eyzullah Efendi dilekeyi padiaha
gstermeden yakp yok ~tti.

n. Mustafa istanbul isyann haber ald zaman

sadrazaman Rami Mehinet Paa'y arm azarlyordu.
Fakat sadrazam ftursuzca u cevab verdi:
-evketlu

efendim. Bana teslimi mhr erif

zaman, zinhar ehislam efendinin
re'yinden hari hareket eyleme deyu tenbuh
huyurduunuzdan
nai
bu emirde dahi rey ve
meveretlerine naar ferman
hmayununuz zre
muvafakat eyledim.
huyurduunuz

evkedi

efendim. Kutsal mhr bana teslim

zaman, kesinlikle ehislam efendinin grnn
dnda hareket etme diye tenbih huyurduunuzdan
dolay bu emirde de oyunu ve fikirlerini aresiz kabul
ederek sizin ferman huyurduunuz gibi davrandm. )
(

ettiiniz

n.
146

Mustafa sonunda bu felaketi feci

ekilde

hazrlayan

ehislam

memleketi Erzurum' a srmeye

karar verdi.
isyan yatmamt. stanbul' dan ilerleyen ordu
ounluu itibariyle hocalardan olumutu. nde okul
ocuklar, balarnda mushaflar "amin!" diye bararak
yryorlar d. Sultan Mustafa da Edirne' de bunlara kar
koymak . iin hazrlk yapyordu. Fakat asl g
stanbul' dan gelen ordudayd.

lerinden bazlar tahta geirmek iin II. Ahmet' in

ehzadesi Sultan brahim'i uygun gryordu. Fakat
hocalar~

"Nizami tertibi hilafete halel virmekle kyamete

dek hedefi taan" (Halifelie geli dzenini bozarak
kyamete kadar hedef gsterilmek) olmamak iin m.
Ahmet'i tahta kardlar. Btn bu grlt patrt
arasnda kitleleri topluca hareket ettiren bir g vard:
Fetvalar. Her iki tarafda birbirini haksz gstermernek
ve cezalandrmak iin yanda olan ulemaya fetva
verdiriyordu. Sonunda iki ordu karlat. Edirne' den
gelen g stanbul' dan gelenle birleti.

Bu srada ehislam Feyzullah Efendi hapsedilmiti.

Erzurum' a gnderilmesine karar verildii zaman V ama
yoluyla gitmesi uygun grld. Fakat askerin heyacan
dikkate alnd, hoca efendi Aa kapsnda hapsedildi. O
srada stanbul' dan hareket eden ordu da Edirne 'ye
varmt. syan ynetenler ehislam efendiyle olunun
katiedilmesine fetva aldlar. Aa Kapsna hcum ettiler.
F eyzullah Efendiyle ailesini telef etmek iin gn
boyunca uratlar. ehlislam bir yk beygirine
147

bindirdiler. Bitpazarna getirdiler, orada boynunu

vurdular. Sonra halktan pek ok kii ayana bir ip
baladlar, en ne bir papaz geirerek ehislamn
cesedini hristiyanlara srklettiler. Papazlar nde dua
okuyor, bir zamanlar eyhislamhk yapm olan
F eyzullah Efendinin cesedi yerlerde srkleniyordu.
Feyzullah Efendinin lsn ordugahn nnden
geirdiler, biraz sonra da Tunca nehrinin sularna frlatp
attlar.

Edirne isyannda ehislam da, madur olan ulema

. da zihniyetierini tmyle sergilediler. Artk ulema
mesleinin slah edilmesine imkan yoktu. Ebusuud
Efendinin lmyle hocalk meslei de eski sayg ve
itibarn yitirmiti. m. Ahmet'in tahta kna kadar
arpalk kavgasyla, mansp
rpmayla

kavgasyla, rvetle, alp

g ve faziletleri kirlenen ulema imdi bu

zavall
milleti bilimlerine gvenerek
ynetmek
fkrindeydiler. Oysaki; onlarn bilimleri, ahlaklarn
dzeltmeye yetecek bir seviyede deildi. Halk hocalarn
ne olduunu tmyle anlamt. Bilimiyle ve olgunluu
ile sivrilmi ulemaya kimsenin birey dedii yoktu.
Zaten byleleri aslnda bilimleriyle etkili olan ulemayd.
siyaseti
kullanarak
makam
salayan
ancak
eyhlislamlk makamnn kutsalln bozan ulema
deildi. Byleleri halkn gznde her zaman hakaret
edilecek ve hor grlecek kimseydi. Hoca Feyzullah
Efendi, byle uleman hepsine rnek olacak bir kiilik
sergilemiti.

148

1115 ylna gelinceye kada ulema rtbe ve makam

iin isyanlara bakanl etmiti. Bu tarihten sonra onlar
iin yeni bir isyan vesilesi kmt: Bat uygarlna
saldrmak ...
sonra, hocalar arasnda
gerekiyordu.
Devrin
hakszlklarndan etkilenenler iin lll. Ahmet devri
reforma, dzenlemeye ve eksiklerin tamamlanmasna
ok uygun bir devirdi. Fakat bu reformlarn hibiri
yaplmad. Hoca Feyzullah Efendi saltanatnn tm
hakszlklarn gidermek iin sadece onun dneminde
srlm hocalardan bazlarnn stanbul' a gelmesine
izin verildi. Buna karlk da eski ehislam oul ve
akrabalarnn, yaknlarnn srgn ve katiedilmeleriyle
yetinildi. Yaplan reform dnsel ve bilimsel deildi.
Kiisel almalardan ibaretti.
Edirne

bir

isyan bastnldktan

uyann

olmas

Naima, Edirne vakasna

brorde unlar diyordu. :

(olayna) ilikin yazd

bir

"Bir dahi devletde Feyzullah Efendinin naziri bir

adem zuhur itmek ve bu kadar esbap ve alamat ile
mizac alemde ftneye istinat hasl olmak ve halk bila
mucip byle ftneyi irtikap eylemek emri muhaldir"
(Bir daha devlette Feyzullah Efendi gibi bir insann
ortaya kmas ve bu kadar neden ve kantlarla dnya
dzeninde ftneye dayanmak ve halk hi gereksiz byle
bir ftneyi baa getirmek emrini dinlemek bir hayal dir.)
Oysaki memlekette bilim ve kltr gc kendisini
kabul ettirmedike ulemann bir yandan "eyann
149

gereinden

sz eden akli ve matematiksel bilimlerle

ilgilenmeyi yasaklamak" areleri ararken te yandan da
"Firavun imanyla gitmek konusu"yla megulken hak en
az menfaatlerini korumaktan baka bir endie
duymadka "Dnya dzeninde" daha byle pek ok
ftnenin ortaya kaca grlyordu.
Bu kez de Bat ile iliki balamt. 17. yzyla
gelinceye kadar halkn gznde Bat kltr hi
bilinmiyordu hatta bilenler iin bile kafr eseri olduu
iin tmyle inkar ediliyordu. imdi III. Ahmet'in
vezirleri Bat memleketirinin elileriyle samimi ilikilere
giriyorlar, siyasette olduu gibi bilim ve kltr
konularnda da Bat' dan baz eyler almak istiyorlard.

m.

Ahmet'in vezirleri ulema mesleinde reform

yaplmasn da dndler. Hoca Feyzullah Efendi
devrinin bilirnde yapt hakszlklar ve dzensizlikleri
yoluna koymak istediler. Bunda son derece haklar
vard. O zamana gre halk aydnlatacak, onlara doru
yolu gsterecek, hatta uradklar baskdan kurturmaya
alacak tek snf ulema snfyd. Ulemann ahlaka
bozulmas bilim mesleinin toplumsal hayatta zararl
oluundan deil, bu mesliin ciddi bir reform tabi
tutulmas ve ilerinde yetien sekin kiilerin ne
kmalarna
gayret
edilmesi
gerektii
kans
dourmutu. Hocalar zararl duruma sokan kiilikleri ve
yaradltan gelen zellikleri deildi. Tersine evreleri
ve zellikle devlet ynetim makinasn dndren
kiilerin ihtiras ve ahlakszl idi. Hocalar iinde yle

150

sekin kiiler
becerileriyle

yetiiyorrlu

ki; iirleri ile, kltrleri ile

Osmanl kltrnn ruhunu meydana
getiriyorlard. Fakat resmi hoca snf yannda doal
yetenekleriyle Osmanl kltrnn dehasn gsteren
bilim ve fen ustas ulema hibir rabet grmyordu.
Bilime rabet gstermernek ilmiye mesleinin
gerilemesine
neden
oluyordu.
Sonu
olarak
mzazemetler (dinsel memuriyet) meselesi ok nemli
idi. Mlazemetler aka mzayedeye karlrd. Kimin
paras varsa mlazemet satn alr ve isteine kavuurdu.
Anadolu'da pek ok cahil "birka ake peyda ittii saat"
hemen bir mlazemet satn alr, srasyla silsileye uyarak
hocalar arasnda nemli bir yer elde etmi olurdu. Paras
olmayan bilim ve marifet erbabna ise:
-Var, muid ve muzafol derlerdi.
III. Ahmet hocalar ve zellikle bilim ve marifete
sahip ulemay mahveden bu tehlikenin nn almak
istedi. Edirne rikab hmayn kaymakamna bir padiah
ferman gnderdi. Bunda:
"Tariki ulemada ehil ve naehle bakulmayup kesretle
mlazemet virilmek ilmi eritin ademi rabetine ve
mstahakinin mezeletine bahis olmala fimabahat
biveih behane ile mlazemet verilmeyp ancak medaris
ve mevleviyette nisap ve harekat vukuunda vaz'
kadimibi ne ise mutat zre virilecek mlazemetlerin
vakitleri geldikte veyahut bir mustahaka mlazemet
virilmek iktiza ittikde hreti yaias ve ka yanda
olduu ve kimden okuduu ve ne okuduu efendi
151

daimizin malumu olub ve iareti olduu malumu

olduktan sonra rikab kamiyaba arzeylemesini ve
mlazemeti arzolunan ulemazadeden ise ancak kimin
olu olduu arzolunmak kifayet ider. Ka yanda
olduu ve ne okuduunu ilama hacet oytur." denildi.
(Ulemalk

yolunda ehliyetli veya ehliyetsizliine

pek ok mlazemetin verilmesi insanlarn
ilmi erife rabet etmesine ve hak edenlerin
aatanmasnn sz konusu olmas, bundan sonra
nedensiz bahane ile mlazemet verilmeyip ancak
medreselerde ve mevlevihanelerde tedenberi bulunmu
olan kimselere herzamanki gibi verilecek olan
mlazemetlerin vakti geldiinde yada hakeden birisine
mlazemet verilmesi gerektiinde tannmh, ka
yanda olduu, kimen okuduu ve ne okuduu
aratmhp ve doruluu renildikten sonra makama
sunulmasnn, mlazemeti sunulan kii ulema soyundan
ise sadece kimin olu olduunun belirtilmesi yeterlidir.
Ka yanda olduu ve ne okuduunu belirtmeye gerek
yoktur. )

baklnayp

ehislam 16, Rumelikazaskeri 8, Anadolukazaskeri

ile Nakibleraf 6, Hekimba ile mami Sultani 4,
Mekke ve Kuds kads 5 mlazemet verebilirlerdi.
Bunun iin ehislam efendinin onay yeterli idi. Bundan
baka ehislam efendi Sultan B ayazt Medresesinden
her alt ayd bir kez muid ve muzafna 2, sadaret
makamndaki efendiler her alt ayda bir "tezkerecilik
sunulmas adyla" bir, mderrisler "mansb olunca" 4

152

stajiyer yazarlard. III. Ahmet mlazemetlerin ortalama

bir snra ekilmesini istedi. Hatt hmayununda;
ehislam efendilerin atanmasnda 3, kazaskerlerin
atanmasnda
2,
Sultan
Beyazt
Medresesi
danmanlarna
ylda
4' er kazaskerlerin grev
srelerinde tezkerecilikl, medreseden unvan alarak
mderrislie geeniere birer, Sleymaniye'yle geeniere
birer, Sleymaniyeden mansp alanlara birer mlazemet
verilmesini emretti. Her mderrisin drder mzazemet
yazmas karar altna alnd. Yaplan reform sadece
bundan ibaret kald. Ulema ocuklarnn imtiyaz yine
korundu.
Kadlarn
atanmalarnda
ve
yer
deitirmelerinde teden beri yaplagelen suistimalin de
bir dereceye kadar nne geildi. Fakat btn bu
yaplanlar hocalarn anlaynda ve yetimesinde hibir
deiiklik yapmad. Hatta "Attar olsun bakkak olsun
deyu" pekok kimse snavdan geirilerek "Hari
Medresesine atanmalar" yapld oldu.
Bu reform sadece geim derdi ve hakedilen eyleri
elde etme asndand. Sarayda yksek mevkilerde halk
arasnda bulunan hocalar eski anladarn koruyorlar,
hile ve ihtiraslarn yrtyorlard. Hoca Feyzullah
Efendi zamarnnda eyh V ani Efendinin ktlernesi ile
srgn edilenler birer birer affediliyordu. Fakat buna
karlk hrs ve kskanlk yznden bir baka ulema
grubu Sinop' a ve Kuadasna srgn ediliyordu. Saray
yneticileri ile ehislamlarn evirdikleri entrikalar hala
sryordu. O srada ehislam Esseyid Ali Efendi idi.
Ali Efendi bilim ve fazileti ile sekin birisi idi.
153

Mderisleri ve mevleviyet rtbesindeki bilim adamlarn

korur, kendisine yneltilen her soruya en doru yant
verirdi. Ali Efendi ile Sadrazam orlulu Ali Paa'nn
aras akt. Nedeni de "kendisine baz durumlarda t
vermi" olmas idi. zellikle III. Ahmet'in ehislam
efendiye gsterdii sevecenlii bir trl ekemiyordu.
rnein
kendinden
nce
gelen
sadrazamlarn
aziedilmesini hep hoca efendiden biliyordu. Bu
nedenden huzurda ne zaman ehislam efendiden sz
alsa orlulu Ali Paa hemen sureti haktan grnp
padiaha syle derdi:
-evketlu

Efendim. ehislam efendi ne mertebe

stad
mekr fsun ... ulduu galiba malumu
hmayununuz deildir. Edirne vakasna ibtida suret
virp tamam halka tariki ftne ve fesad talim ittikden
sonra akbetinde kend asla zahmet ekmernek in
temerruz idp ekavet ve tugyanlarn iraktan seyriden
cmle bu yadigar deilmidir? Hala hadi kulunuzun
indinde deruni nice kasti fasid ile meml olup el altndan
hezar mekru hile tertibinde oldu biitibahtr. Ancak
tab ' hmayun mevlanai mezburu yle itikat
itmemitirki hakknda irad olunan kilemata tmat
buyrla.
Lakin madamki mft efendi tevecch
hmayununuz ile eslafndan ziyade umurunda istiklal
zdedir, bu kullar edayi hidmetde kadir deilim.
(evketli Efendim. ehislam efendinin ne kadar
byleyici sz syleme stad olduunu bilemezsiniz.
Edirne olaynda balangta btn halka ftnelik yolunun

154

ve fesatn kt bir ey olduunu anlattktan sonra

kendisi de bir ktle uramamak iin hastaym diye
bir kenara ekilerek ekiyal ve isyanlar uzaktan
seyreden bu hatra insan deil midir.
Hatta ben
kulunuzun gznde dahi gizli nice fesat kastyla dolmu
el altndan hileye giritii phesizdir. Ancak
hkmdarlnz buna inanmazki, hakknda sylenen
szlere gvene. Lakin madem ki mft efendi sizin
gsterdiiniz
tevecchnz
nedeniyle
kendisine
kendisinden nceki ehislamlardan daha ok emirlerinde
bamszdr. u karnzdaki kulunuz byle hizmetlerde
bulunmaya muktedir deilim. )
orlulu Ali Paa sonunda istediine ulat. Esseyid
Ali efendi ehislamlktan azledildi. Yerine Sadk Efendi
getirildi. Fakat yeni ehislam "kendine bal olanlara
yenik ve kendinden gl olanlara bir ey yapamayacak
durumdayd"
bu
yzden
ilerine
adamlarn
kartrmamak iin emrine bir kethda verildi. Fakat
btn ileri kethdann bakmasnn da zarar douraca
dnld. Sonunda Sadarettekilerin eyhislam Efendi
ile ortak i yapmalarna karar verildi. Fakat bunun
zararlar da ok abuk grld. Sadarette grevli
efendiler "silsile dzenini" bozmamak iin bir sre
ehislam Efendinin evine gittiler, daha sonra bu emir
komuta dzenini kendi evlerinde srdrmeye baladlar.
ehislam grevlerinin bu ekilde kstlanmas hocalar
arasnda dedikoduya neden oldu. Artk btn hocalar:
-Her

k1ede

bir mft hadis oldu, "deyu,

ikayet

155

ediyorlard.

Sonunda sadrazam da bu yntemin zararlarn

anlad. Birgn ehislam Efendiyle birlikte oturuyordu.
"Sohbet zre iken" Baltaclar kethdas mft efendiye
bir hatt- hmayun getirdi
eyhislam aslnda
grevlerinin kesintiye uratlmasndan ikayeti idi.
Hatthmayunu grnce "bize hatthmayn gelmek ne
ihtimal. Galiba sadrazama aid olup kethda galat itti.
diye hattuhmaynu sadrazama doru uzatt. Fakat
sadrazam hafife glmseyerek:
- Hatterif cenabnzadr dedi.
Meer

sadrazam

eylislam

ehislam

hatthmaynundan

grevlerinin
aksamasndan
doan
zararlar
aniayarak btn
grevlerin eskisi gibi ehislam efendiye verilmesini arz
etmi. Gelen hatthmayun da bununla ilgiliymi.
ok memnun oldu.
hmayunla ehlislamlk
makamna gemi olduuna inanm olduunu anlatmak
istedi. O gn sadrazamlktaki efendiler emir komuta
zincirini kurmak iin zellikle ehislam Efendinin
adamlarn meclise ardlar.:
Kendisinin ancak bu

hatt

-V ar defterleri kar. Hala iktizar eden iki kol

silsileyi tertip idelim dediler.
Fakat ehislam hi

Ancak,
156

Sadece:

erbet

geturn

namusunu

korudunu

-Efendilere
ehlislamln

bozmad.

Sadk

Efendinin

kinayesiyle
anlatmak istedi.

ehislaml

ok srmedi.

nce, "temieti umuru fetvaya kat'an dimag" (fetva

ile verilen emirleri yrtmeye kesinlikle aklnn
almamas) yoktu. Sadrazama her zaman aczinden
yaknr ikayet ederdi. Hatta Hate Sultann cenaze
namaznda bayram namazndaki gibi her tekbirden sonra
ellerini kaldrmt. Bylece hazretin artk hibir grev
yapamayaca anlald. Yerine E bezade Abdrrahim
Efendinin ehislamlnda bir "arzuhali manzum" (iir
tarznda
dileke) sorunu ortaya kt. Padiah
Edirne' deyken sadrazamlktaki .efendilerin aleyhinde
manzum
bir arzuhal verildi. m. Ahmet'in bu
arzuhalden can skld. Sadrazamlktaki efendiler
azledildiler. Fakat "taifeyi ulema hakknda ol makule
naseza klikal merfuf. dergah cah olmak nice mefasidi
mtemil ahval" (ulema taifesi hakknda yakk
almayan szler sarfedilmesi, sarfedilen szlerin
dergahlarda bire bin katlarak anlatlmas mnafklarn
iine yarayaca)olaca dnld.

Arzuhali dznleyenlerin cezalandrlmasna karar

verildi. Sununda bu ii kimlerin yapt onlald, kii
yakaland. Biri manzumeyi kendisinin yazdm ikrar
etti, fakat dier iki kiinin srar ile yazdm syledi.
Sadrazam ulemay toplad bunlarn idamlarna fetva
almak istedi. Ulemadan bazlar raz oldu fakat Rumeli
Sadrazan smail Efendi bu teklifi reddetti:
-Padiahmz bunlar

siyaseten katil murat huyursa

asla bizlere sual buyurmazlard. Lakin murad
humayf.nlar cevaz er'iyi sual ve zerlerinden defi

157

bar vebaldir. Nin hakk ketmeyleriz? Hele benim

bildiim bu kadardr. Yine a'lemsiz dedi.
(Padiahmz bunlarn

katiedilmesini isteseydi bize

Ancak hkmdarln murad eriatn
gerektirdii suali sorarak gnah ve hali zerinden
atmaktr. Niye bu hakkmz kullanmyalm. Benim
bildiim ite bu kadardr. Asl bilgin sizsiniz.)

sual

sormazd.

pek oktu. ehit Ali

Paa'nn sadrazaml srasnda Avusturya'ya kar
sefer alaca zaman mecliste hazr bulunan kazasker
Mirzazade'de ayn yiitlii gstermek istedi. Bu yiitlii
sefere birdenbire atlmak gerektiini tavsiye etmekten
ibaretti. O zamanlar hoca efendinin bu yorumunu
Sadrazam Ali Paa kaldramam meclise sava
hakkndaki fikrini aklamak zere anld halde
fikrini aklad iin srgne gnderilmiti.
Hocalar

arasnda

bu gibi

kiiler

Damat brahim Paa'nn sadrazaml dneminde

de hocalara kar iddetle davranld. "Harfidat"
okunnas nemli bir sorun haline geldi. Bu konuda baz
kiileri aalayanlar srgn ediliyor, Ayasofya vaazna
tenbihler gnderiliyordu. Ayn ekilde hakkn isteyen
kadlar da srlyordu. Bununla birlikte bu devirde
bilim ve faziletiyle ne kan pekok ulema vard, fakat
hepsinin de anlay Kadzadeliler anlay idi. Ulema
arasndan bu anlayn skp atlmas mmkn deildi.
Birok vezirin iddeti hatta kanl eylemleri bile bu
anlay yok edememiti. Bu da ok doald nk bu
anlay ancak bat kltr ile pozitif bilimler renmekle
158

tedavi edilebilirdi. Bu ise Osmanl toplumunda olanak

d idi. ehit Ali Paa ld zaman kitaplarn vakfa
brakt
anlald.
"Hususu
mezbur
a'le-ml
ulemailmtebahhirin efdelmteverriin" (Yukarda sz
edilen konu engin ulelamalardan stn tarihi) ehislam
smail Efendiden fetva isternek iin sunuldu.
Fakat sonunda "zeyd malik olduu ktb ilmiyle
vakfolsun deyp badebu teslimi ilelmtevelli idp tescil
ettirdikten sonra fevtolsa zeyidin felsefe ve nucum ve
ekazip ile mehun olan e' ar ve tevarihe mteallik olan
kitaplar dahi vakfda dahil olmaz. Ol makule ktbn
vakf mtearef deildir deyu" (Zeyid sahip olduu bilim
kitaplarn vakfettim diye vakf heyetine teslim edip
kaydettirdikten sonra lse. Zeydin felsefe, yldzlar ve
aslsz bilgilerle dolu olan eserler ve tarihe ilikin
kitaplar vakfa sokulmaz. Sz edilen kitaplarn vakfa
braklmas zaten herkesin kabul edebilecei bir ey
deildir) diye fetva verildi.
Kadzadelilerin anlay srp gidiyordu. Zaten
onlar da "eyann gereinden szeden akli ve
matematiksel bilgiyle ilgilenmeyi yasak etmeyi"
onaylamyorlarmyd? Bunun birlikte fenni bu ekilde
aalayar ve hatta fen ile ilgili kitaplarn vakfa
balanmasn caiz grmeyen hocalar arasnda kalpazar
hatipler, kadnlarn gbegine yaz yazan eyhlerde vard.
Divan hmayundan:

"Mahmiyei stanbul' da skpl Camii hatibi olup

ibu senei mbarekte hccac mslimin ile maan hacc
159

erife

azimet giden Seyyid Tahir nam kirnesne hala

ahzolunan kalpazanlarn rfekasndan olub
ve kateyledii kal altunlardan yannda ikibin adet altun
maan gtrrken" (Byk stanbul ehrinde skpl
Camii'nin hatibi olup bu yln kutsal aynda mslman
haclar ile birlikte hacca gitmek iin yola kan Seyyid
Tahir adndaki kii halen stanbul'da toplanan
kalpazanlarn arkadalarndan olup toplad altnlardan
yannda ikibin adedini gtrrken) haber alnmasyla
kendisinin tutuklanmas iin emirler verildii grld.
Ayn
ekilde
kadnlarn
gbeine
yaz
yazan
ehismail' de "kend halinde olmayup aribulhamir ve
ibadullahun ayaline taarruz ve nisa makulesinin gbein
yazup" (kendi halinde birisi olmayp arap ien ve
Alhan yolundaki insanlarn eierine saldran ve
kadnlarn gbeine yaz yazan ) mnasebetsizlik ettii
iin Bozcaada'ya srlmt. Hocalar ipek giymedii
halde gnah saylm ve yasaklanm her trl eye
dkn olanlar da vard.
stanbul' da

Bunlarn

birine:

-Behey efendi. Lezzat nefsaniye olan kabayihi

cmle gizlce irtikab idp sureti sahirede cz'iyat
~akulesi olan eylerde taassup idersiz bunun asl nedir?
(Hey efendi. Nefsini doyurmak n btn
kabahatleri gizlice yapyorsun, grnrde ise ok az
zararl olan eylerde tutuculuk yapyorsun. Bunun asl
ne? diye birisi sormu. O da u cevab vermi:
-Beyim sen gayet ahmak imisin. nsan bir hararn
160

irtikab ittii zaman zmnnda ya tahsili mal, ya zevki

nefsani ve lezzeti cismani bulunmaa muhtatrki
gnahkarl abes olmya. Y ohsa altun ve gm evani
kullanmak, harir giymek, ttn imek ve tefanni stima
etmek vesair buna benzer eylerde ne tezzet vardr? Akil
oldurki bu makule lezzeti czziyati terkidp belki sureti
zairede inkar ve men i babnda taassub gsterp avam
nas ahmaklarn hsn haline itikat ittire. Yine mahremi
esrar olanlar ile veray perdede dnyevi masiahat ve
nefsani lezzete derkar olmaa meni yok. Cahillerin sui
zannndan kurtulmu olur.
(Beyim sen ok ahmak biriymisin. nsan bir haram
zaman dolaysyla ya maln artrmak ya nefsinin
zevkini tatmin etmek ve cismini lezzetle doyurmak
ister ki aka gnah ilemi olmasn. Yoksa altn ve
gmn eidini kullanmak, ipek giymek, ttn imek,
mzik dinlemek ve buna benzer eyleri bir yana brakp
grnrde inkar ve yasak asndan tutuculuk edip
ahmak kalabalklar kendisinin iyi insan olduuna
inandrsn . Yine gizli srlar olanlar ile dnyevi ilerin
yansmas ve nefsin tat almasna engel olunamayaca
aktr. Bylece cahillerin yaplanlar kt birey
zannetmesinden kurtulunmu olunur.)
iledii

nl Vani Efendi de ayn anlayta birisi idi.

Dostlarndan birisi kendisine sormu:
-Sultanm.

Davai zht takvada infiradnz malum.

Lakin niye tahsili dnyaya himmetiniz ve nazik
cariyelere ve lazimei zinet olan incu ve cevahir ve sarnur
161

ve sair envale vcuh ile

idrak idemedim.

rabetiniz

var? Bunun

smn

(Sultanm.

Din ilerine sevgi ve sayg gstermedeki

ileciliiniz biliniyor. Ancak niye dnya malna eiliyor,
gzel cariyelere ve inci cevahir, sarnur benzeri ziynet
eyalarna niye bu kadar rabet ediyorsunuz? Bunun
smn kavrayamadm.)

V ani Efendi

u cevab vermi:

-Behey nadan. Dnyann kend biayniha kabih

mezmum deildir. Cmlenin matlup ve mergubu bir
nimeti celiledir. Zernolunan cihet tahsili ve keyfiyeti
tanavldr. Ahz tenavlde sen bana mabih ve
mrnasil deilsin. Bir lokma tenavl sana haram iken
kuvveti ilmiye ve tasarrufat akliye ile bana helal olur.
(Behey cahil. Dnyann kendisi olduu gibi irkin
ve kt deildir. Herkesin istedii ve rabet ettii
yaratandan bir nimettir. Ktlenen taraf mal biriktirme
ve yeme ime keyfiyeti dir. Yerne ime asndan sen
benimle eit ve ayn paralelde biri deilsin. Bir lokma
yemek sana haram klnmken bilim gc ve akln
kullanma asndan bana helaldir)
kii V ani Efendinin bu cevabndan
Bunun Zerine eyh Yani Efendiden
bir rnek vermesini istemi. Efendi hazretleri bu kez u

Soruyu soran

birey anlamam.
cevab vermi:

-Mesala taam yirkin dileri

lahimperesini sen hilal ile zor ile tara
162

arasna

giren

karup yudarsn

. Sana rnekruh olur. Ben nazikane tahriki lisanla

kurtarup yudarm bana helal olur. Bir misal dahi: Siz
mali haram ile meklat alub haram yersiz. Biz ise
meklat ve melbusat deyi ile aluruz. Aybanda pheli
malimizden eda ederiz. Bu hile ile helal yeriz. te mali
dnyay ahztenavl
hususunda dahi nice alimane
tasarrufatmz vardr ki bize caizdir.
(rnein yemek yerken dilerinin arasna giren et
parasn sen krdanla zorlayp karr yutarsn. Sana
haram olur. Bense nazik bir dille uraarak kurtarr
yutarm bana helal olur. Bir rnek daha: Siz haram
malla yenecek eyler alr haram yersiniz. Biz ise
yiyecekler ve giyecekler diye alrz. Aybanda da
nereden edindiimiz pheli olan malmzdan deriz. Bu
hileyle helal yeriz. te dnya maln yeme ime
konusunda daha ne kadar alince tasarrufumuz vardr ki
hepsi bize caizdir.)
Hocalarn bu anlaylarn o devirde de kimse
normal grmezdi. Hatta bu konuyu aktaran tarihi
fkray tmyle anlattktan sonra: "Neticei alvalieri bu
hikayeden malum oldu." (Bu durumun sonucu
anlattmz hikayeden anlald.) diye eklemitir.

Hocalarn

bu

anlalarn

vezirlerden

pekou

da

kabul etmezdi.
Nevehirli

brahim Paa'da bunlardan biriydi. III.

Ahmet'in damad olan Nevehirli brahim Paa ulemaya
rabet

gstermekle birlikte devletin siyasetine aykr

hareket edenleri cezalandrmaktan geri durmazd. damat
163

ihrahim

Paa zamannda ehislam makamna

getirilenler
arasnda ok deerli kiiler vard. Bunlarn siyaseti
makamiarna alet etmezlerdi. Siyaseti kendilerine alet
edenler kadlarla saraya mensup ulema arasndan
kard. zetle Damat brahim Paa'nn devrilmesini
hazrlayan da istanbul Karls Zlali Hasan Efendi idi.
sekin kiilerden
olumas yzylardan beri gerek ulema snf ve gerekse
halkn nazarnda yaayan zihniyeti ve daha dorusu bat
dmanln ortadan kaldramad. Nitekim yle oldu.
ehislam osmanl lkesinde matbaacln yaplmasna
fetva verdi. Ancak te yandan brahim Paa'nn uygarlk
ve sanat adna meydana getirdii eserler hocalarn bat
medeniyetine dmanl yznden harab edildi.
Bununla birlikte

stanbul

ehilislamlarn

gnlerce isyan ateleri iinde yand.

Veziriazam damat brahim Paa ile akrabalarnn

cesetleri sokaklarda srnd.
"stanbul

karls

olacak haneharab" (evi b ark

yklas) Sadabatta yapyan kklerin yklmasna karar
verdi. Padiah bu karara raz olmak istemedi: "hrakna
rzai hyayunun yoktur. Bu kadar'a dai dini devlet olan
nesaraya baisi hande olacak bir mevad olmala ancak
hedim ve taribine ruhsat ve iznim olmutur." (Yakp
yklmasna padiah olarak raz deilim. Bu karlarna
dahi devlet dinine glge drecek olan elence nedeni
olan eylerin tahrip ve yokedilmesine izin ve ruhsat
vermiimdir. ) dedi.
O gn stanbul' da bat sanat adna meydana
164

getirilen binalar atr atr yklmaya. yllardan beri

ganimetten mahrum kalanlar tarafndan kuru tahtalar
bile kaplmaya baland. Hocalarn bat uygarlna
dmanlndan
padiah
bile korkmu, yazd
hatthmayunda
din n galeyana gelenlerden
sederken, "Devletin dinini ayakta tutanlar" deyimini
kullanmak zorunda kalmt. Fakat bu dehetli harekete
"elence aracnn neden" olduunu tmyle kavramt.
stanbul kads Deli brahim'in anlay daha uzun
zaman srd gitti. I. Mahmut devrinden m. Selim
devrine kadar ehislamlarla hocalar arasnda bilim ve
hnerleri ile sekin kiiler de yetiti. Fakat bu zekalarn
btn
bilgisi Dounun geleneksel bilimlerinin
yaratltan gelen zeka ile ifade edilmesinden baka
birey olmad iin yzyln ihtiyacna hi de uygun
deildi. Bu yetikin kiilerin evresinde byk bir hoca
kitlesi yayordu ki, ounluu cahillerden meydana
gelmiti.
lerinde
kazaskerlik makamna kadar
ykselenler bile vard. Ancak corafYadan hi haberleri
yoktu. m. Selim'in saltanatnn ilk yllarndaPrusya ile
ittifak yapmak sorunu szkonusu oldu. Rumeli kazaskeri
Tevfik Efendi Prusya dan haberdar deildi. Devletin
en nemli yneticilerinden oluan mecliste hi utanp
sklmadan:

-Prusya didikleri hangi devlettir? (Prusya dedikleri

hangi devlettir?) diye sordu.
Kendisine

cevap verildi:

-Branda Bork didikleri

Prusyadr. Aslnda

neme
165

herseklerinden olup giderek asker ve kuvvete malik

olarak elhalet hazibi Moskov ve nemeye mukabil bir
devlettir. Ve memleketi dahi bu iki devletin vasatnda
vaki olmala devleti aliyeye dahi milken hemivar
gibidir.
(Branden brok dedikleri Prusyadr. Aslnda
Avusturya Herseklerinden olup giderek byyen askere
ve gce sahip halen Moskofa ve Avusturya'ya kar olan
bir devlettir. Ve topraklar bu iki devletin ortasnda
olmasna ramen yce devleti toprak olarak onlara evre
gibidir:)
Daha sonra kendisinin byle
srerek:

eyleri bilmediini

ileri

-Dorusunu

isterseniz dvel ahvaline bizlerin

te Kaptan Paa ve ricali
devlet. Bunlarn vukuflar bizler gibi deildir. Bu kadar
seferlerde bulunmulardr. Bizden mesaili er'iye sual
olunursa vazifemiz budur dedi.
vukufumiz . sima iledir.

(Dorusu
isterseniz
devletlerin
durumu
konusundaki bilgimiz yzeyseldir. te karnzda
Kaptan Paa ve devlet yneticileri oturuyor. Bunlarn
bilgileri bizim gibi deildir. Pek ok seferde
bulunmulardr. Bizden eriatn sorunlar hakknda soru
sorulursa bunlara cevap vermek grevimizdir.)
Aslnda

Tevfik Efendinin bu yorumunda bir gerek

meselelerinden" baka bir
konuda bireyden anlamadklar devletin siyasi ilerine
kesinlikle hibir katklarnn olmad idi. Bunun en

vardki

166

oda

hocalarn "eriat

medrese reniminin yzyln

idi. O tarihe gelene kadar
ulema snf bilgi asndan her snfn stndeydi.
rnein ehit ali Paa'nn Avusturya'ya sava ilan
edecei zaman toplad mecliste bulunan Mirzazadeler
ve dier ulema I. Abdlhamit ve m. Selim devrinde
yaplan meclis toplantlarndaki ulemadan ok farkl idi.

nemli

nedeni

de

ihtiyalarn kartyamamas

Bu devirde "kalemiye ricali" (kalem bykleri)

bilgi asndan hocalara yetimeye balamt. nk
bunlar bir dereceye kadar bat
kltrnden
yararlanyorlard.
Daha m. Ahmet zamarnnda
Franszcadan eviriler yaplmaya balanmt. Kalemiye
ricali corafyay ve Avrupa'nn durumunu biliyordu.
Hocalarn ise bu konulardan hi haberi yoktu. Siyasi
sorunlar szkonusu olduunda "kendlerinden reyi naf
almak yle dursun, zati maslahat tefehhum"
(kendilerinden yararl bir oy almak bir yana, kiisel
ilerinin farknda deillerdi. ) edemezlerdi. "Tariki
ilmiye vaktiyle fhul lemaya mahsus bir tarik olmu
iken kavanihi asliyesine ademi riayetle ehil ve erbab
olmyanlarn
sisileye duhul vebadehu hasbettarik
meratibi ilmiyeye suhutlar bu tarikatn an ve erefine
halel vermiti. Refte refte bu makule naehillerin galebesi
ve tevcihat ve tarakkiyat ilmiyenin mcerret erefi
haseb ve taalluka bina olunmas hasebiyle btn btn
bir resmi tarika olup ilme ve fazla kanunu kadimi
zerinde bilimtihan bu tarikin mahreci olan mderrislik
rtbesine nail olsalarda nki hidemat mhimmede
mustahdem olmadklarndan umuru devletten ve alvali
167

alemden bihaber olmalaryle eksensinin mr bu

rtbede geer ve yahut ihtiyar tekat iderlerdi. '' (lmiye
eskiden benzerlerinden ileride ulan ulemaya zg bir yol
iken temel yasalarna ehil olan ve olmayanlarn
uymasyla silsilesine katlanlar ve daha sonra bu yolda
bilimsel merdivenleri kamayanlar bu yolun ann ve
erefini zedelemilerdi.
Geli-gidi bu yolda ehil
olmayanlarn
stn gelmesi bilime ynelme ve
ilerlemenin soyut erefi soydan gelenlere dayanmasyla
tmyle resmi bir bilim yolu olup konunun
mderrislik rtbesine kadar
ilerlemesinde snavla
ksalar
da devletin nemli hizmetlerini yerine
getiremediklerinden ve dnyann durumundan habersiz
olmalaryla ounun mr bu rtbede geer ve yahut
emeklilik ya geldiinde emekliye ayrhrlard. )
Bu nedende ulema arasnda bilim ustas pek
ilmiye makamlar gtr olarak alnr sathrd.

azd.

Ulemann cahillii pekok eye rnek olacak

derecede idi. Hem Arap kltrn bilmezler, hem de
milletin Bat kltr ile tanmasna da raz olmazlard.
Son yzyllarda Trk milletinin cehaletinin, kavraynn
snrhlnn, toplumsal hayatn sefaletinin, tek nedeni
hocalard. Hocalarn cehaleti bu millet iin bulac bir
hastalk gibiydi. Bu hastaln kesin bir tedaviye ihtiyac
vard. Anlaylar ise sonsuza kadar "elenilecek" bir
derecede idi. u tarihi gerek hocalarnn anlaynn
nasl olduunu ok gzel kantlar: m. Selim zamannda
Valide Kethdas Yusuf Aa, Sadullah Aa adndaki

168

birisine bavurur. Belirli bir para karlnda mrnn

yedi yln satn almak ister. Sadullah Aa raz olur,
Galata kads eytan Emin Efendiye bavururlar. Kad
Efendi, tanklar arr. "Mahzar uhutta" (Tanklarn
dilekesinde) eriata gre bir kant ister. Hocalarn
anlayn tmyle kantlayan bu "kantta":
-Saadedu, atufedu Yusuf Aa, elmerhum smail
hazretlerini sahilhanelerinde mnakit meclisi er'i
enverde elhac Sadullah Aa bin Ahmed i bu
bahislkitap marnileyh hazretleri mahzarnda bittavu
verrza ikrar tam ve katriri kelam idp iptay hlkati
ervahta takdir ve levhi mahfuza sept tahrir olunan eceli
mev'udumdan mrumun yedi senei kamilesini
marnileyh Yusuf Aa Hazrederine hibe idp ilah ... "
(Sadetli ,. ltufkar Yusuf Aa, merhum smail Aa
hazretlerinin yalsndaki eriat meclisinde iki taraf
arasnda resmen kabul edilip, imzalanm nurlu hac
Sadullah Aa Bin Ahmet ibu sz edilen kitap ad
geen hazretin huzurunda isteiyle ve rzasyla szle ve
yazyla kabul ederek ruhlarnn dirileceini kabul,
Allahn yazgsyla ecelim geldiinde btn mrmn
yedi yln sz geen Yusuf Aa hazrederine balayp
v~ ..... ) denildikten sonra bu balamann er'an
geerli olduu yazlyordu.
Aa

Hocalarn

bu anlalan bilim ve fen dnda

hurafelerle dolu kitaplarna bavurmaktan
douyordu. Hatta devrin tarihisi Asm Efendi bile bu
sorunu uzun uzadya tartm ve u sonucu karmt:
Dou'nun

169

"Cemiyeti mekume mebnas olmak zere Hazreti

Adem aleyhiselamn mrnden bir miktarn lienne
sellim id Aleyhiselam Hazrederine midir yohsa Davut
Aleyhiselam Hazrederine midir hibe ittii baz tevarihte
alelihtilaf residei nazragu olub lakin hak budur ki bir
mahalli
mensupta mer'i ve
mazbut
olduu
hatrinasmz deildir."

(Mevcut toplumun ayakta kalabilmesi iin Hazreti

Adem aleyhiselamn mrnden bir miktarnn selamet
meksadyla it Aleyhiselam Hazrederine mi, yoksa
Davut Aleyhiselam Hazrederine mi baland baz
tarihlerde ihtilaf dourmutur. Ancak iin dorusu
bunun bir ekilde belgelendirildii bizim gzmzden
kamamtr. )

m.

Selim hocalarn. cahil olduklarn bilir, onlarn

hurafeye dayal tlerine hi nem vermezdi.
Kendisine "nusreti islam ve defi mazarrat a'day leam
in nefer kirnesne ile eraytine riayet olunarak eyh
azeli
ahzab erifesi
kraatine msaade etmesi"
(slamiyetin
baars
ve dnyadan ktlklerin
kaldrlmas iin kii ile artlarna uygun olarak eyh
Sazelinin kuran okumasna izin verilmesi) ve okuyaniara
alt ayda ikibindrtyzkuru verilmesi arzolunmutu. m.
Selim bu bavurunun kenarna u satrlar yazmt:
"Bilmem hulus ile mi, kraat olunmuyor. Yohsa
m tesadf olunmuyor ki bir semeresi
mahade olunamyor? Haimdi yine alt mah kraat
olunsun ve akesi darphaneden virlsn. Ake ile olan
erbabna

170

dua byle olur."

(Bilmem samirniyetten mi, yoksa ustasna m
rastlanmyor okumann bir rnn alamadk. imdi
gene alt ay okunsun ve akeside Darphaneden verilsin.
Ake karlnda okunan dua byle olur. )
n.

Selimin hocalara kar husumeti ulemadan

birounun Nizami Cedid'in aleyhinde olmalan idi.
Bunlar "Bilad
islamiyenin
tecavz
a' dadan
masuniyetn
temin" (islam beldelerinin dman
saldrsndan korunmasn salayacak) edecek kuvvetin
zayflamasna neden oluyorlard.
n.

Selim memlekete bilim ve fen sevgisini sokarak

bu anlayn nn almaya alt. Geometri okulunun
almas,
ulema
nfusunun
bilimle
meslekle
tantrlmas iin atlan ilk kesin adm d. Fakat bu
konuyla
Yenieriler de ilgileniyorlard. Hocalar
tutucukularyla, Yenieriler silahlaryla memleketin
ilerlemesine kar iki nemli engel oluturmulard.

m.

Selim bu iki gle yllarca arpt. ehislam

Topal Ata Efendi ile Aygr imam Yenieri cahileriyle
birlemilerdi. Tmnn de kahraman Kabak idi.
ehislam grnte m. Selim' e fakat gerekte Avrupa
uygarlna kar yapt isyanla eyhlislamlnn
nfuzunu ekiyala alet etti. Btn sokaklara arclar
gnderdiler. Hepsi de yle baryordu:
Ya badullah. Bizim merammz Nizammmz
Cedid beliyyesini kaldrmaktr. Baka eyimiz
yokdur. Mslman olanlar, kenditerin Ocakl bilenler
Nizam-

171

bizimle beraber olsun!

Bizim derdimiz Nizarn Cedid
belasn ortadan kaldrmaktr. Baka bir ey istemiyoruz.
Mslman olanlar kendisini Yenieri Ocandan
sayanlar bizimle birlikte olsun!)
(Ey

Tanrnn kullar.

Kabak isyan stanbul'u gnlerce alt st etti. Bu

isyanda en nemli etken, gene hocalard. Hatta m.

Selim' in gya ahzadelere tecavz edecei ileri
srlm, ehzadelerin korunmas iin Aygr mam
grevlendirilmiti.

Aygr mam
hatipliinden bu

III. Selim'in imamyd. Ayasofya

makaf!Ia geen Aygr mam, m.
Selim' in velinimetinden gelen iyilikleriyle beslenmiti.
imdi ekya tarafndan saraya murahhas olarak atanyor
ve bu grevi kabul ediyordu. Gerekten Aygr mam hi
sklmad. O gn saraya geldi. III. Selim'in huzuruna
kt. Padiah azarlamaya balad:
Sen smail Paa gibi bir vezirin deerini bilmedin.
Hep brahim Kethda'ya itibar ettin. brahim Kethda
dnyay mahvetti. Ben onun ktlnden iki senedir
Tokat arpaln elde edemedim. Sen hemen ona
namusunu teslim ettin. Onun szyle az kald smail
Paa gibi sadk bir veziri idam ettiriyordun, dedi.
Adamn arpalktan baka

m.

Selim

yaratltan

Utanmazlna

ard,

korumaktan geri

kalmad:

172

bir ey dnd yoktu.

nazik birisiydi. Hocann bu
fakat yine de nezaketini

-Efendiyi gtrn, rahat etsin! dedi.

Haris

iman

nezaketle

bandan savmay baard.

te yanda ise, ehislam Efendi memlekete

hizmetten ve Trkleri Bat kltryle yetirtirmekten
baka bir ey dnmeyen m. Selim'in tahttan
indirilmesi iin fetva verecekti. Bununla birlikte
"eyhlislam" fetvasn bile ekya ya danaarak vermek
istedi:
-V arn, bir kere babulara ve sergerdel ere sual
idin. Daha bir mes'ulleri var mdr, tamam mdr? diye
sordu.

m. Selim tahtan indirilmesi n fetva

isteyeceklerini zaten biliyordu. Fakat hocalar "halife-i
mslimini" (mslmanlarn halifesini) tahttan indirmek
iin ekya ile birlemilerdi, onlarn aylarn almadan
fetva veremezdi. ehislam ekyadan "olur" cevabn alr
almaz, hemen fetvay imzalad. Fakat bunun m. Selim' e
tebli edilmesi gerekiyordu. Bu grevi de kendisi yerine
getirdi. Saraya yalnz bana gitmeye korktu.
-Ben yalnz gidemem, asker isterim, dedi.
Ekya

hep bir

-Be~yz

azdan

sordu:

olsun mu?

-Daha ziyade olsun

-Pek gzel, maiyetinize iki bin asker virelim. Saraya
gidinceye kadar yirmi bin olur.
Gerekten de yle oldu.

ehislam

Efendi btn
173

ayak takmn saraya saltrtt. Kendisi, ieriye m.

Selim'in hal'ini (tahttan indirilmesini) ieren fetvay
gnderdi. m. Selim bu fetvaya u ekilde karlk verdi:
-Zalike takdirl azizlalim.
(Bu da byle takdir edilmi

Tanr tarafndan)

m.

Selim ehislama gvenmi, onun bilimini takdir

etmt.
Fakat
ehislamlar
arasnda
katiller
bulunduunu, bir ksmnn da ballklarnn mevkilerini
elde
edip,
arpalklarn
artrncaya
kadar
srdrebileceklerini dnmemiti. Gerekten bu tarihi
gereg

dnmeyen

padiahlarn

ehislamlarnda

grdkleri, bilime ve heyecana kapdarak memlekete pek

ok ktlklerin yaplmasna neden olmalaryd. Hoca
nfuzu bu ekilde sadece devlet ynetimini, kar
yznden bozulmaya uratmakla kalmad, milletin
kltrn de krletti ...

174

{kutupyldz kitaph}

848

Asl ileri

insanlara din bilgisi vermek ve onlara

dinsel pratiklerini yerine getirmede yardmclk
olan imamlar, hatipler, hocalar ve eyhlislamlar
XVII. yy. itibaren Osmanl ynetimini avucuna
ald. "Arpalk" kapmak ve "uh1ffe"sini artrmak
iin olabildiince "dnyevi"leen din adamlannn
bu uurda yapmayacaklar ey yoktu: isyan
karmaktan , padiah hal'etmeye, idamlarna
fetva vermekten " ocuk " lar taht'a karmaya
kadar hibir pervaszlktan geri durmadlar.
Cinci Hoca'sndan Aygr mam'na kadar binlerce .
din adam yzlerce yl Osmanl toplumunu
kast savurdu.
Tarihi "mverrihlik"ten karp halklatran bir
dnemin nl yazar Ahmet Refik'in " Osmanl
Devrinde Hoca Nfuzu" kitab ilk yaynland
1933 ylnda byk bir ilgi grmt . Toplumsal
Dnm Yaynlar Ahmet Refik'in bu kitabn
yllar sonra yeniden gnyzne kararak
gnmz siyasetindeki "hoca nfuzu"na
gnderme yapmak istedi.
lkemiz; gemii renmek gelecee k tutar.