Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19, ss. 401-411.

KDR SFS BN TEYMYYE1

George MAKDISI ev.: Vahit GKTA * Genel olarak slm dncesindeki Hanbel Okulunun, tasavvufa kar olduu dnlr. Yine bu okulun nde gelen stadlarndan biri olan bn Teymiyye, tasavvufun amansz bir dman olarak grlr. Bu makale iin seilen balk dncesizce seilmi gibi gzkebilir; ne var ki bu balk kasten seilmitir. Bu yzden bu bal kantlamaya ynelik yeterli kant sunmak ve slm dnce tarihindeki en nemli dnrlerden biri olan bu Hanbel stadnn zarar grm imajn dzeltmeye yardmc olmak istiyorum. Bugn bn Teymiyye (.728/1328)hakknda sahip olduumuz dncenin ilk geni kapsaml etkileri bir yz yl nce ortaya kmtr. Kendisini batl bilim adamlarnn almalarnda zemini salam olmayan bir adam olarak tandk, bu onun ortaa muhaliflerinin birinin azndan dn alnm bir yarg idi.2 Bu cmlenin Batda ilk defa reva bulmasn salayan byk bilim adam Ignaz Goldziher ve D. B. Macdonald,3 bn Teymiyyenin mistikler, felsefeciler, Ear kelamclar, hatta hi kimsenin iine yaramayaca aklamas ile ne ktlar.4 u anda ise bn Teymiyye hakknda sahip olduumuz bu yargy deitirme yolundayz. Ancak onun bu imajyla ilgili yanl kanaat yaygnlamtr. En iyi bildiimiz ve objektif almalarmzda bile bu yanl imajn
1 Bu makale 1973 ylnda Sami A. Hannann editrlnde The American Journal of Arabic Studies adl dergide 118 -129 sayfalar arasnda yaymlanmtr. Makalenin orijinal ismi bn Tayimiya: A Sfi of the Qadiriya Order eklindedir. Bk. The American Journal of Arabic Studies, Editr:Sami A. Hana, I. bsk. , E. J. Birill, Leiden 1973. Ar. Gr. Dr., Anakara . lahiyat Fakltesi I. Goldziher, Die Zhiriten : Ihr Lehrsystem and ihre Geschichle, Beitrag zur Geschichte der muhammedenischen Theologie, O. Schulze, Leipzig 1884, s. 189; er war ein bedeutenden Mann, konute er ber die vershiedensten Wissengebiete sprechen, nur heatte er einen Sparren im Kopfe: Wolfgang Behn tarafndan ngilizceye evrildi, The Zahiris; Their Theology Doctrine and Their History, A Contribution to the History of Islamic Theology , E. J. Brill, Leiden,1971, s. 173: <ancak saplantl biriydi A. R. Gibb, The travels of bn Batuta, 1. bs., Hakluyt Society, Cambridge 1958, s. 135: ok deerli ve bir ok bilim zerine konuabilecek bir adam fakat baz garip fikirleri var. ef. Sonraki not. Arapasnda <. lla anna fi aqlhi sahaihan yer almaktadr, bk. bn Battuta, Rihla, Dr Sdir, Beyrut 1964, ss. 95, 96. D. B. MacDonald, Development of Muslim Theology Jurispendence, and Costitutional Theory, New York 1903, s. 273: ok kabiliyetli ve bir ok alanda alm birisi ancak bir vidas e ksik Ayn yer.

* 2

3 4

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi

402 | George Makdisi, ev.: Vahit GKTA

hakimiyeti vardr. Bu ise slm diniyle ilgili almalarn doru anlalmasn engellemekte ve bize yanl bak as sunmaktadr. bn Teymiyye hakknda sylenenler okta insafl deildi. Aslnda u daha doru sanki: Biz Hristiyan ve Yahudilerin tezlerini rtmeye ynelik yazlar yazm olan bn Teymiyyeye pek fazla insafl davranmadk.5 bn Teymiyyenin bu yanl imaj zerindeki tartmalarn tm, ksa bir zaman diliminde ortaya kmtr. Goldziher'n 1984 ylnda yaynlanan Die Zahiriten i, Martin Schreiner' 1989 99 yllarnda yaynlanan "Beitnige"i6 ve yine Goldziher'n 1908 ylnda yaynlanan "Zur Geschiclite der hanbalitischen Bewe-gungen,7"i bu portre zerindeki tm nemli vurgulamalar yapmtr. Gnmze kadar oalarak gelmi olan bu rn, bize bn Teymiyye ve onun mensubu olduu Hanbel Okulunun slm dncesinin ana aknn dnda kaldklar ve bu yzden izole edildikleri yargsn ne karmtr. Bu kuralda ne kan bir istisna, ok uzun zamandr neredeyse hi duyulmam, sessizlikte baran bir ses olan; ancak zamanla bn Teymiyye kart polemiin rengini yumuatm ok nemli bir alma olan M. Henri Laoustn almasdr. Ne var ki eski imaj, tpk granit iine oyulmu gibi, varln koruyor gzkmektedir. bn Teymiyye ve onun slm dncesi iindeki yeri konusunda daha iyi bir bak as yakalamak amacyla, otuz yldan fazla bir sre nce yaynlanm olan M. Laoustn almasnn okunmasn neriyorum . Bu makalede tek amacm bn Teymiyyenin iddia edildii gibi tasavvufa dman olmadn ortaya koymak ve kendi dnce dnyas ierisinde en az Gazzl kadar bir sfi olduunu ne srmektir. Bunun tesinde bn Teymiyyenin, henz Gazzlde kendini gstermemi olan tasavvufun, tarkat ynyle de ilgisi vardr. Bugn bile slm aratrmalarn kendine has olan artlar, dardan aldmz dncelerimizi reten bir iklim oluturma noktasna gelmitir. Bugn itibariyle, Arap-slm kaynaklar hem zel hem de devlet olmak zere dnya apnda ktphanelere dalmtr ve bu kaynaklarn arlkl bir blm halen el yazmas olarak mevcuttur. On dokuzuncu yz yln ikinci yarsnda bu almalarn bazlarnn yaynlanmas iin ciddi abalar sarf edilmeye ba landnda, bu kaynaklarda Hanbel ekol hi temsil edilmemiti. Bundan daha k-

6 7

Bkz. Takhjil Ahl al-Injil, or Takhjil man harrafa el- njil: al-Jawab as-Sahih li-man baddala din alMasih: Masalat al -kanis: vs. Bu almalar ve bibliyografik ayrntlar iin bk. Brockelmanna, Geschichte s. 123. M. Schreiner, Beitrage zur Geschichte der theologischen Bewegungen im Islam , Zeitsechrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft (ZDMG), c. 52, 1898; c. 53, 1899. Age, c. 62, 1908, ss. 1-28.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

Kadir Sfsi bn Teymiyye

| 403

ts nemli sayda tarihi ve din eserlerde Hanbel kart n yarg fazlaca b ulunuyordu. Kaynaklar elde etmenin olduka zor olduu bir durumda, bu dier mevcut kaynaklardan elde edilen dncelerin salam bir ekilde yerlemesi iin fazla zaman vard. Nesilden nesile dncelerin pazar yerinde pazar kapyorlard. Bu yzden, kaynaklar, kademeli olarak daha ulalabilir, daha bol ve daha eitli hale geldiinde ve daha nceki fikirlerle ak bir ekilde uyum ayan baz nemli vakalar ortaya ktnda bile, kolayca ve nedensiz olarak olaylarn geri kalan dier ynleri ile harmanlanacak ekilde yorumlanmtr. Gazzl tasavvufun Ortodokslatrcs olarak telakk edildii bir zamanda, mutasavvf ve ayn zamanda Hanbel olan Herev sahneye kt. Herev, vasiyetinde tm mslmanlar Hanbel olmaya davet edecek kadar Hanbel idi. Herev, tm yaamn bir mutasavvf olarak srdrd ve Gazzl henz Badata8 gelmemiken, hatta aslnda Gazzl henz ciddi anlamda tasavvufa9 ynelmemiken bir Hanbel10 olarak ld. Ayn kategoriye ait dier bir vaka, gnmzde halen geerliliini srdrmekte olan Kdir tarikatna adn veren bir Hanbel sfi olan Abdlkdir Geylannin ortaya k idi. Kdir tarkat, slm tarihinde bilinen ilk tarkattr ve hl mntesiplerinin says en fazla olan tarkat olarak bilinmektedir. Herev, zerine bir ok erh yazlm olan mehur Menzils-sirn kitabnn yazardr. Kitap Pere de Beaurecueil11 tarafndan allm ve tercme edilmitir. Abdlkdir-i Geylan, Profesr Walther Braune12 tarafndan tercme edilen ve allan Futhul-Gayb kitabnn yazardr. Uzun zamandr bu iki Hanbel stad basite sfi olarak biliniyordu; bu kiilerin Hanbel olduu fazlaca bilinmiyordu; aslnda bu konu hala slm almalar alannda evrensel ol arak bilinen bir gerek olmaktan uzaktr. Sadece bu iki vaka ile, baz fikirlerin deimi olaca dnlebilir; ancak bu olmad. Bir aklama ne srld ve bu aklama gnmze kadar kabul edile geldi. Buna gre bu ilk sfiler sadece rasyonalist teoriden veya kelamdan iltica ettikleri iin Hanbel idiler. Bize anlatlanlara gre, Hanbel okulu bunlara bavurdu; nk kendisi de kelma kar idi. Bunu delillendirmek iin de bir sfi olan bnl-Arabnin Zahir olmas rnek gsterildi. Ancak bnl8 9 10 11 Gazzl bir afi mezhebi alimi olarak hicri 484 ylnda Badata geldi. Gazzlnin hicri 488de Badat terk ettikten sonra tasavvufa yneldii s ylenmektedir. Hicri 481 ylnda. S. De Laugier de Beaurecucil, O. P. , Anriyt 1: Mahmud al Firkw, Commanteire du Livre des Etapes, Kahire: Instutut Franais dArcheolojie oriantale, 1953 ; dem, Khwdja Abdullah Anr: Mystique hanbalite (Beyrut: mprimerie Catholique, 1965); bir ok almas Melanges de lInstutut Dominicain dEtudes Orientales, Kahire: Dar al Maarif, h. 1954 de yaymlanmtr. Walther Braune, Die Futh al-Gaib des Abd al-Qadir , Walther de Gruyter, Berlin Leipzig 1933.

12

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

404 | George Makdisi, ev.: Vahit GKTA

Arabnin ayn zamanda Hanbel okulu ile ak balantlar vardr.13 Hi kimse, kelma kar olmayan Eri okuluna mensup olan sfilerin olduu gerei gz nnde bulundurulduunda aslnda zayf olan bu argmann byle olduunu dnmyor gzkyordu, ne var ki bu okul kelam destekledi ve Mutezile okulundan sonra gelitirdi. Ancak daha sonra bu, ki mseyi fazlaca ilgilendirmiyordu; belki de bunun nedeni, Hanbel okuluna atfedilen zelliklerden birisinin iddia edildii gibi bu okulun nemsiz olmas ve ilgilenilmesi gereken daha nemli alanlarn ak bir ekilde mevcut bulunmasyd. bn Teymiyye ve Hanbel okuluna ilikin bu yanl fikirlerden ayrlma M. Laoustun almas ile balad. M. Laoust, bn Teymiyye ile ilgili 1890lardan 1930lara kadar yaynlanan yazlar ciddi bir ekilde okudu ve 1930lu yllarn sonunda almasn tamamlad.14 Bu gn de devam etmekte olan bn Teymiyye ile ilgili yazlarn ou Selefiye ve Vahhab hareketlerine mensup kiiler tarafndan yazlmaktadr. bn Teymiyyenin sosyal ve siyasi fikirlerini alrken M. Laoust, bn Teymiyyenin dncesindeki zengin sfi vurgular ile akna uramt. Ayn zamanda, bn Teymiyyenin tasavvufla ilikisine, yani bu stadn iddia edilen tasavvufa olan dmanlna dair mevcut fikirlerin tamamen bilincinde idi. Yine de yz yze olduu bu gereklerin yalanlanmas mmkn deildi. Bu konu zerinde akademik dzeyde uzla salanm grnmesine ramen, M. Laoust, bn Teymiyyenin doktrinlerinin nemli miktarda tasavvuf etkisini dile getirdii ve onun eserlerinde tasavvufa kar en kk bir eletir inin dahi boa kaca gereini aa kavuturan ilk kiiydi. bn Teymiyyenin tenkit ettii, panteizmin etkisiyle oluan ittihat fikriydi.15 M. Laoust yargsnda sabitti ancak bunu ortaya koyarken ihtiyatlyd: yle gzkyor ki balangta kabul edilmesi zor olan tek ey, slm tasavvufunun onun eitimi zerindeki olas bir etkisiydi. Zira bn Teymiyyenin kendisinin genel olarak tasavvufun en uzlamasz muhaliflerinden biri olduu vars aylyordu ki bu nedenle onun okuluna sklkla ak bir gvensizlik beslenmitir. 16 Bu durum, bu gr ayyuka kmadan ve bn Teymiyyenin bnl Arabnin vahdet-i vcd dncesine hakl olarak meydan okuduunun tespit

13 14 15 16

I. Goldziher, Zur Geschichte der hanbalitischen Beewegungen ZDMG, c. 62 , 1908, ss. 10-11; idem, le Dogme, ss. 144-145. Henri Laoust, Essai sur les doctrines sociales er polituques de Taki-d-Din Ahmed b. Taimiya, Intitut Franais dArcheologie Or ientale, Kahire, 1939. H. Laoust, Essai, ss. 91: idem, Ibn Taymiyya Encyclopedia of slm, (slam Ansiklopedisi) (EI), 2.bs., vr. 953b. H. Laoust, Essai, s. 89.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

Kadir Sfsi bn Teymiyye

| 405

edilmesinden az bir sre nce idi.17 bn Teymiyye ayn zamanda tasavvufu reddeden ancak slm ats altndaki manev deerleri tasdik eden18 bir kii olarak da grlmektedir. Ancak, her ne kadar bir neo-sfi olarak atfta bulunulsa da, bn Teymiyye hala tasavvufun yeminli bir dman olarak grlmektedir.19 Bizim iin Hanbel okulunun sfi kart olduu konusundaki yerlemi inanc brakmak o kadar zordur ki Abdlkdir Geylannin Hanbel okuluna mensup olduu gereini rendiimizde bile bu apak sapma iin hemen bir aklama buluyoruz. Artk onun Hanbel okuluna mensup olamayaca ve bir tarkat kurmasnn temelinde Gazzl etkisinin (her yerde mevcut olduu gibi) yer ald varsaymna sahibiz.20 Birka yl nce Portekizde 4. Arap ve slm almalar Kongresinin (1968) yelerine bir tebli sundum. Bu tebli halen mevcuttur. Tebliin bal Ha nbel Okulu ve Tasavvuf21 idi. Amac, Hanbellerin tasavvufa kar olduu tezinin artk makul olmadn gstermekti. Orada sunulan yeni deliller, Avrupa ve Orta Dou ktphanelerinde birka yl nce karlatm el yazma kaynaklardan alnmt. zel olarak bu dkmanlar, imdiye kadar sfi olduklar b ilinmeyen belli sayda Hanbel stadnn silsilesiyle ilgiliydi. Bir baka deyile bu, mehur Hanbel sfisi Abdlkdir Geylninin altnda bulunan Hanbellerin oluturduu silsile idi. Silsiledeki lm tarihleri hicri 561den hicri 795e uzamaktayd. Yani, sfi tarikatna adn vermi olan Abdlkdir -i Geyln22, hrkasn hem Ebu mer bin Kudmeye (.607/1210) 23 ve kardei Muvaffak edDin b. Kudmeye (.620/1223) 24 vermiti. lkinin olu, ikincisinin de yeeni

17 18 19 20 21

22

23 24

G.- C. Anawati and Louis Gadret, Mystique musulmane, J. Vin, Paris 1961, ss. 82, 162. Fazlur Rahman, Prophecy in Islam: Philojophy and Orthodoxy , G. Allen and Unwin, Londra 1958, s. 92. Fazlur Rahman, slm,: Holt, Reinhart an Winston, New York 1966, s. 195: bn Teymiyenin retisi bn Kayyim el- Cevziyye ile ayn rol stlenmit ir. W. M. Watt, Islam and the Integration of Society ,: Rontlodge and Kegan Paul, London 1961, s. 246. Bu sempozyum teblii The Hanbali School and Sfizm orijinal bal altnda ilki ACTAS IV Congressa de Estudos Arabes e Islamicos, Coimbra-Lisboa 1 A 8 de Setembro de 1968, E. J, Brill, Leiden1971, ss. 71-88 ve dieri Humoniora Islamca, SOAS, Cilt II/1974, olmak zere iki kez yaynlanmtr. Bu tebliin Trke evirisi Ramazan zmen tarafndan yaplm ve Tasavvuf Dergisinde yaymlanmtr. Bk. Ramazan zmen, Hanbel Mezhebi ve Tasavvuf ,Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi , say: 18, Ankara 2007, ss. 297 -310. (ev.) Bk. EI, Abd al-Kadir al-Jili , E. Braune, ve orda geen bibliyografyaya; yine ayn ekilde H. Laoust, Le Hanbalisme sous le califat de Bagdad, Revue des Etudes Islamigues (REI)de 1959), ss. 140-142. Bk. bn Rajab, Dhail, ala Tabaqat al-hanabila, 2. bs., ed. M. Hamid al- Fiqi, as-Sunna alMuhammadiya Pres, Kahire, 1372/1952-53, c.11 ss. 52-61. Bk. G. Makdisi, EI, bn Kudama al-Makdisi

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

406 | George Makdisi, ev.: Vahit GKTA

olan bn Ebu mer b. Kudme (.682/1283)25 hrkay dorudan babasndan ve amcasndan ald. te bn Teymiyyeye sfi hrkasn teslim eden bu bn Kudmedir. Bu manv silsile, bn Teymiyye yoluyla mehur Hanbel sfisi Herev (. 481/1089)26nin eseri olan nl Menzils-sirin zerine Medricsslikn27 adl bir erh yazm olan bn Kayym el-Cevziyyeye (.751/1350)28 kadar devam etmektedir. Bu silsile zerindeki son isim Hanbel Okulunun biyografi yazar olan bn Receptir (.795/1393).29 Yani bu silsilenin balantlarn oluturun tm yedi isim Hanbel Okuluna mensuptur. Bunlarn yaamlar altnc (m. on ikici) yzyldan sekizinci (m. on drdnc) yzyla uzanan asrlk bir sreyi kapsamaktadr. Bu silsile bizim iin, halen kataloglandrma srecinde olan dier el yazmalar arasnda, Hanbel Yusuf b. Abdulhadinin Bad' al-'ulqa bi-lubs al-khirqa isimli Princeton niversitesi Firestone Ktphanesinde muhafaza edilen bir el yazmas almada korunmutur. Dublindeki Shester Beattu Ktphanesinde korunmakta olan dier bir el yazmas eserde, bn Teymiyyenin manev silsilesini teyit eden bilgiler buluyoruz. Sz konusu alma, Cemaleddin et-Talyaninin Terib el-Mutahabbin fi-l lubs hrka el-mutumaiyizin30 adl eseridir ve burada bn Teymiyyenin u cmlesi yer almaktadr: Ben Abdlkdir Geylninin mukaddes hrkasn giydim, benle onun arasnda iki (Sfi eyhi) vard. Bir baka teyit ise, u anda paralar halinde Yusuf b. Abdulhdinin Bad el-ulka adl eserinde korunan kayp bir alma olan Nasruddinin Itfa hurqat al-hauba bi-ilbas khirqat al-taub eserindedir. bn Teymiyyeden burada yaplan alntlar birden fazla sfi yoluna iaret etmekte ve Kdir tarikatn bunlarn en by olarak vmektedir. yle alntlanmaktadr: Bir ok tarikata mensup bir ok eyhin hrkasn giydim, bunlar arasnda yolu bilinen tarikatlarn en by olan eyh Abdlkdir Geyln de vardr. bn Teymiyye ldnde, ailesinin dier fertlerinin ve ayn zamanda sfilerin de gml bulunduu amdaki bir sfi mezarlna gmlmtr. bnl-Arabi (.638/1240) nin ve tasavvufun amansz dman olduu aldanmasna kaplan baz yazarlar bu kaderde ironik bir makus talih grmeye al-

25 26 27 28 29 30

Bk. GAL, c. I, s. 399, Suppl, c.I, s. 691; bn Ragab, ayn eser, c. II, ss. 304 -310. Bk. S. De Laugier de Beaurecucil , EI, s. 5. Bk. Suppl, c.I, s. 774 , no 6. Bk. GAL, c. II, ss. 1054, Suppl, c.II, ss. 1261; H. Laoust, Le Hanbalisme sous les Mamlonks Bahrides REI,1960, ss. 66 -68. G. Makdisi, EI, s. 5. Chester Beatty Arabic Ms. 3296, 8,vr. 49a-70b.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

Kadir Sfsi bn Teymiyye

| 407

maktadr. Ancak bu, muhakkak ki bu tr bir ey deildi; nk bir sfi olan bn Teymiyye iin sfiler arasna gmlmekten daha doal bir ey olamazd. Burada tanmlanan silsile tamamen Hanbellerden olumaktadr ve mezar bugn Badatta ziyaret merkezi olan byk Hanbel sfisi Abdlkdir Geylni (.562/1166)ye kadar uzanmaktadr. Bu silsilenin balantlarn oluturan ve Abdlkdir Geylnden, Cneyd-i Badd (.297/909)ye kadar pek ok ismi buluyoruz. Ancak genel olarak bilinmeyen ey, bu zincirin Abdlkdir -i Geylnden iki asr nce ve Herevden bir asr nce yaam olan Hanbelleri iermekte olduudur. Sz konusu silsile, Louis Massignona atfedilen Paristeki Cahier de lHernenin bir saysnda yaknda kacak olan bir makalede detayl olarak ele alnmtr.31 Bu yzden belgenin ve ieriinin ksa ve z bir tanmn vermekle yetineceim. Bu belge, muhtelif bir ciltte amdaki Zahiriyye Ktphanesinde saklanmaktadr ve tek bir sayfadan mteekkildir, bu sayfada 757 / 1356 ylnda lm olan emseddin Dunaysrnin manev silsilesini vermektedir. Silsile orijinalinde Dunaysrnin kendisi tarafndan yazlmtr. Zahiriye dokman bu asl nshann bir kopyasdr. Yazar hayatta iken; yani 744 / 1343te hazrlanmtr ki bu yazarn lmnden otuz yl ncedir. Dokmann yazar olan Dunaysr bir Hanbel deildir. Bu sf silsilesinin yirmi bir halkas vardr. Bundan daha tam bir silsile olamaz, nk bu Halife Aliye (no. 18), Peygambere, Cebraile ve son olarak Allaha (no. 21) kadar uzanmaktadr. Zincirdeki 13 ve 17. halkalar erken dnem sfilerinden bilinen gruplara aittir Seryys-Sakt (.257/870), Marf elKerh (.200 veya 201/816), Davud et-T (.165/781), Habib el-Acem ve son olarak, zellikle Hanbellerin hayran olduklar, Hasanl-Basri (.110/728). 11 ve 12 numaralar srasyla ibl (.334/945) ve Cneyd-i Badd (.297/909)dir. Ancak bizi zel olarak ilgilendiren zincirin 10 numaral halkasna doru yukar kan halkalardr. Bu on sfiden yedisi Hanbeldir. Halka yledir: 1. Dunaysri; 2. Ma'dani (Hanbel); 3. emseddin Kudme (Hanbel); 4. Muvaffak ed-Din b. Kudme (Hanbel); 5. Abdulkadir-i Geylan (Hanbel); 6. Muharrim (Hanbel); 7. Hakkar; 8. Tarsus; 9. Abdulvahid et-Temimi (Hanbali); 10. Abdulaziz et-Tamimi (Hanbel, hrkasn ibliden almtr ki bu da hrkasn Cneyd-i Baddden almtr).32 Kdir silsilesine adn veren Abdlkdir-i Geylnnin, 525/ 1130 ylnda

31 32

Bk. G. Makdisi, LIsnad initiatigue soufi de Muwaffaq ad-Din ibn Qudama in Massignon Cahier de IHerne , 1970, ss. 88-96. Bu silsilenin her bir balants iin bk. G. Makdisi, ayn eser, ss. 90-92.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

408 | George Makdisi, ev.: Vahit GKTA

lm olan Hammad ed-Dabbas33 adnda bir eyhi vardr. Ancak manev yolu bu koldan devam etmemektedir. O manev silsilesini, her ikisi de 513 / 1119 ylnda lm olan ve her ikisi de Abdlkdir-i Geylnnin Hanbel fkh hocas olan Hanbel mridi Ebu Sad el-Muharrimi34den almaktadr. Ayrca unu da biliyoruz ki Abdlkdir-i Geylnnin medrese veya fkh eitimi, kendisine tasavvuf hrkasn vermi olan hocas el-Muharrimidendir. Abdlkdir-i Geyln bu medreseyi geniletmitir. Biyografik literatrde Abdlkdir-i Geylnnin medresesi veya Abdlkdir-i Geylnnin tekkesine referanslar buluyoruz, bu her ikisinin de ayn mimari komplekse sahip olduu fikrini gndeme getirmitir. Muharrimi ve sonraki iki Hanbel arasnda iki Hanbel olmayan sfi b ulunmaktadr. Hanbeller birbirleri ile baba oul ilikisi olan Temimi ailesindendir. imdi ksa ve z olarak tanmladmz delillere bn Teymiyyenin bir almasn ekleyebiliriz; yani, kendisinin Abdkdir Geylnnin iyi bilinen bir sfi almasna yazd erh. Hatrlanacaktr ki Geylninin almas Profesr Walther Braune tarafndan 1933 ylnda Almancaya evrilmi ve allmtr. Kendisinin de ait olduu tarikatn sfi stadnn eserine yazlan erhte, bn Teymiyye, Geylninin almalar konusunda bir ok nemli blm alntlamakta ve bunlar zerinde uzun uzadya yorum yapmaktadr. te burada, s adece kendi takip ettii mehur Hanbel ve sfi stad Abdlkdir-i Geyln iin deil, bunun yannda onun da sfi stad olan ve Hanbel olmayan Hammad ed-Dabbasa olan hayranln aka gstermektedir. Bu, Hammad ed Dabbasn ada nl bn Akilin, bu sfiyi Ortodoks olmayan sfi uygulamalar nedeniyle knamas durumunda son derece belirgin bir ekilde grlmektedir. Bunun aksine, bn Teymiyye, Ortodoks bir sfi stad olarak grd Hammad ed-Dabbas vmektedir. Dahas, Hanbel sfi Abdlkdir Geylnye ve Hanbel olmayan sfi Hammad ed-Dabbasa olan vgsnn tersine, bn Teymiyye takip ettii Hanbel sfi Herevyi eletirmekte ve kendisinin elikiye dtn sylemektedir.35 bn Teymiyyenin Herevye kar taknd bu tutum talebesi bn Kayym el-Cevziyyede tam tersidir. Cevziyye, Herevyi takdir etmi ve onun az nce bahsettiimiz Menazils-sairn adl eserine en nemli erhlerinden birini yazmtr.
33 bn Akl tarafndan eletirilmi olan bu sfi iin bk. G. Makdisi, Aqil et la vesurgence de lIslam traditionaliste, an Xle siecle, Damas, Institut Fran ais de Damas, 1963, s. 376, n. I ve s. 383, n. I, biyografik notlar dahil. Bk. G. Makdisi, Age, endeks, s. 5. al-Muharrimi s. 256. Bk. bn Teymiyye, htijaj, MRKde, c. II, ss. 146-147.

34 35

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

Kadir Sfsi bn Teymiyye

| 409

bn Teymiyyenin bu almasnn ksa ve z tanmn ve ierii hakknda birka yorumu vererek fazla almayacam. Bu almaya Princetondaki kataloglanmam el yazmalar koleksiyonunda rastladm.36 Bu, bn Teymiyyenin says fazla olan eserlerinden biridir ve muhtelif konular ieren bir ciltte yer almaktadr. erhin balk sayfas yazarn adndan basite eyhl slm ol arak bahsetmektedir. almann ilk sayfas daha aktr ve ismi daha ayrntl vermektedir: Ebul-Abbas Ahmed b. Teymiyye. Ayrca unu da gryoruz ki metnin kendisinde yazar Ebul Berekattan dedesi olarak bahsetmektedir (jadduna Abu'l-Barakat), ki bu h.652/m. 1255 ylnda lm olan Ebul Berakat Mecduddin b. Teymiyyeden bakas deildir. Ayrca, almann ierii hem dil slubu olarak hem de tartlan doktrinler bakmndan ak bir ekilde bn Teymiyyeye aittir. bn Teymiyyenin yazlarn tanyan herkes, bu eserin, kendisinin Maratib al-irada37, al-Qada wal-qadar38 ve al-Ihtijaj bi'l-qadar39 isimli eserleri ile ayn izgiye ait olduunu fark edecektir. Bu yzden, eserin yazaryla ilgili herhangi bir phe olamaz. Az nce bahsedilen eserlerde bn Teymiyyenin Herevyi ve Hallac eletirdii ve Abdlkdir Geylnyi ve Hammad ed-Dabbas vd bilinmektedir, bu knama ve vg elimizde erhte de yer almaktadr. Abdlkdir ve Hammad ed-Dabbasn dnda eski ve yeni bir ok sfi bn Teymiyye tarafndan Ortodoks Sfi eyhleri olarak vlmektedir ki bu terim kendisi tarafndan "al-Mashayikh, ahl al-istiqame," veya "al-Mustakimun mina's-saliqin," veya "Ahl al-istikama min ahl al-ibade." kelimeleri ile ifade edilmektedir. bn Teymiyyenin tasdikini alm olan bu sfiler arasnda unlar yer alr: el-Fudayl b. yaz brahim b. Edhem, Ebu Sulyman ed-Darani, Ma'ruf el-Kerhi, Sari esSaqati, ve Cneyd-i Badd. Bu kiilerden erken dnem Ortodoks sfilerin nde gidenleri olarak bahsetmektedir. (jumhur mashayikh as-salaf). Sonraki dnem Ortodoks sfileri arasnda Abdulkadir -i Geyln, Hammad ed-Dabbas ve Ebul Beyan (.551/1156) saymaktadr. Bu dokuz isim iinde bn Teymiyyenin daha nceden bahsedilen sfi silsilesinden drt isim buluyoruz: Ma'ruf el-Kerhi, Seryys-Sakat, Cneyd-i Badd ve Abdlkdir-i Geyln. Otuz yldan fazla bir sre nce, M. Laoust tasavvufun bn Teymiyyen in dnceleri zerindeki etkisine dikkat ekmiti. Onun bu konudaki terminolojisini grebilmek iin yukarda bahsi geen eserlerin ve elimizde bulunan erhin
36 37 38 39 Ayn almann farkl bir nshas Leipzing niversitesi Ktphanesinde mevcuttur. Bk. bn Teymiyye, Majmuat ar-rasail al-kubra (MRK), Sharatiya, Kahire1323/1905, c. II, ss. 6479. Age. ss. 80-86. Age. ss. 87-145.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

410 | George Makdisi, ev.: Vahit GKTA

okunmas yeterli olacaktr, bu eserlerde u gibi sfi terminolojisine rastlamak mmkndr: ilham, zevk, vecd, muhabbet, kef, hakikat, hayet, kemal en-nefs ve dierleri. lham zayf bir analoji veya zayf bir gelenekten daha gl bir ekilde kullanmaktadr veya fkh ehlinin kulland istishab veya fkh ehlinin ayrl (hilaf), veya fkhn ilkeleri ve kaynaklar (usul el-fkh) terimleri arasnda bu terim sklkla gemektedir. Bu, genellikle sfilerin dman bir hukuku / fkh olarak kabul edilen bn Teymiyyenin erhinden bir alntdr. Bunun aksine, kendisinin Gazzlye ve Hanbel Muvaftak ed-Dn b. Kudmeye kar olarak ilham savunduunu gryoruz ki bu kiileri bn Teymiyye ok fazla fkh gibi hareket etmekle sulamakta ve bunun ancak fantezi olarak ifade edilebileceini sylemektedir (ma la yuabbar anhu fa-huwa hawas).40 bn Teymiyyenin tasavvufu, lml bir tasavvuftur. Onun amac tasavv ufun nass ile uyumlu olduunu gstermektir. Nasslara dayanmayan bir tasa vvuf sapkndr. Onun tasavvufu; ilhamn, yksek hukuk geerlilie sahip delil yerine koymasna neden olmu ve yine ilhamn, tm dier kaynaklarn yetersiz kalmas durumunda, bir fiilin dierine tercih edilmesine temel tekil edeceini savunmutur. lham bir hukuk kayna olarak ne mutlak olarak inkar edilmeli ne de mutlak olarak tasdik edilmelidir. Ancak hukuk kaynaklarnn yetersiz kald durumlarda ilev grebilir. Vahyin emir ve yasaklarn gzetmeden geree ulatklar iddiasnda bulunanlar hata iindedir. Gerek bilgi vahyedilmi kutsal bilgi ile uyumlu olan bilgidir. Sahih irade, sfinin A llah aray, Allah ak (muhabbet) ve Allahn indirmi olduu emrinin tasdiki ile uyumlu olandr. Allaha dayanma (tevekkl) sadece Allahn emirlerine uyulduunda geerlidir. Dier taraftan Ona tevekkl etmeden Onun emrine uymak da kiinin mesuliyetten kamas demektir. Gerek monoteizm sadece Allaha ibadet etmeyi ierir. badet, kemle ermi ak, kemle ermi saygy, kemle ermi midi, korkuyu, huuyu ve itaat gerektirir bn Teymiyyenin saldrsnn hedefinde felsefeciler ve bunlardan etkilenen sfiler yer almaktadr. Filozof sfilere gre, nefsin mkemmellemesi (kemal en-nefs) sadece bilgi iinde aranlacak bir durumdur ve sadece bilgi ile u anda bildiklerini bilebilirler. Ancak bn Teymiyyeye gre nefsin mkemmellemesi sadece bilgiden geen bir yol deildir. Aksine, Allahla alakal bilginin yannda
40 Vr. 122 b. Satr:17-18 Princeton Ms: wa-inkaru Abi Hamid al-Ghazzali wa Abi Muhammad alMakdisi (bn Qudama)<tariqatu l fuqaha uras kaydedilmelidir ki bn Kudameyi Gazzl kadar kuralc olmakla eletiren bn Teymiyyedir bu Gazzlnin fkhlara kar ne srd bir eletiridir.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

Kadir Sfsi bn Teymiyye

| 411

Onun yolunda olanlara kar duyulacak muhabbet, A llaha ibadet etmek ve tevbe ederek ona ynelmek vardr. Felsefeciler ve onlarn takipileri Peygamberler tarafndan getirilmi olan kutsal bilgiyi bilmezler. Bu en yce bilgidir. Ruh ancak vahyin mrifeti ile mkemmellie eriir. Ayrca, felsefeci sfiler bilgiye ulatklarnda eriatn ngrd ykmllkleri yerine getirme grevlerinin dtne ve eriatn yasaklarnn onlar iin hkmsz olduuna in anrlar. Ne var ki byle inananlarn tm hata ederek cehalete adm atmtr. Yukarda bn Teymiyyenin yorumundan bir rnek sunduk ki bunu yakn gelecekte yaynlamak istiyorum. Bu yorum ve daha nce tarif edilen sfi silsilesinin halkalar ne Hanbel okulunun ne de bn Teymiyyenin, kendilerine glge drenlerin almalarna dayal olarak iddia edildii gibi tasavvufun azl dman olmadklarn gstermek iin yeterli delil tekil etmektedir. Tasavvufu, d etkilere bal olarak byyen, slma yabanclardan ithal edilen ve Hanbel mezhebi mensuplarnn mutlak olarak kar kmas gereken bir gelime olarak deerlendirmek yanltr. Bilakis tasavvuf, kendi i dinamiklerine bal olarak, slmn kendi zengin manev yaants neticesinde ortaya kmtr. Felsefeden (yeni Platonculuk) kaynaklanan, tasavvufun ana izgisinden uzaklaan baz eklemeler yine mutasavvflar tarafndan tenkit edilmitir. Mutasavvflar, tasavvuflarn Kurn ve snnetin yani eriatn miras zerine ina etmiler ve daha sonra gelien yanl sfi telakklere de kar durmulardr.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19