Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi

53, 2 (2013) 451-477

NAMIK KEMALDE TERAKK VE MAARF

DNCES*
Mithat AYDIN**
z
Osmanl tarihinin son yzyl, Trk modernleme sorununun Osmanl
aydnlar arasnda youn bir ekilde tartlmasna tanklk etmitir. Bu aydnlarn
nde gelenlerinden biri de vatan ve hrriyet airi namyla hret bulan Namk
Kemaldir. Namk Kemal, vatan, hrriyet, eitlik, halk egemenlii, hukukun
stnl, parlamenter sistem gibi modern an kavramlarn Trk toplumuna
ilenmesi ve sonraki dnemlere etkisiyle bir devre damgasn vurmutur. O, btn
bu kavram ve deerleri medeniyet dairesi iinde ele almtr. Ona gre
medeniyet insanln bilimde, teknikte, dncede, hukukta, sanayide, idarede
ulam olduu ortak ve ileri deerler btndr. Medeniyete ileri gitmi olan Bat
dnyas, dnyann dier ksmlarna nclk edebilecek gtedir. Bir aya Avrupa
ktasnda olan Osmanl Devletinin terakkisi, Bat medeniyetini kavramak ve
yararlanmakla mmkn olacaktr. Gelimek, kalknmak, ilerlemek anlamnda
kullanlan terakki ancak maarifle balayabilir, maarifle srdrlebilirdi. Bu
alma, Kemalin medeniyet, terakki ve maarif tasavvurunu, Osmanl Devletinin
iinde bulunduu durumun, fert, toplum ve devlet dzeni asndan Bat
medeniyetiyle mukayesesini ele almaktadr. Kemalin almamza konu olan
grleri, bret, Hrriyet, Hadika ve Diyojen gibi dnemin gazetelerinde yer alan
makalelerinden istifade edilerek deerlendirilmitir.
Anahtar Kelimeler: Namk Kemal, Maarif Nizamnamesi, Terakki, stikbal,
bret, Diyojen, Medeniyet, Maarif.
Abstract
Namk Kemals Idea of Progress and Education
The last century of Ottoman history witnessed the discussion between Ottoman
intellectuals about Turkish modernization. One of the foremost intellectuals is
Namk Kemal being famous with the fame nation and liberty. He had an impact on
*

Bu alma, 6-7 Aralk 2012 tarihinde Denizlide yaplan Trk Tefekkr Tarihi Bilgi
lenine sunulan bildirinin geniletilmi eklidir.
**
Do. Dr. Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler Eitimi Anabilim Dal,
Knkl Yerlekesi/Denizli, maydin@pau.edu.tr

452

Mithat AYDIN

century using the modern era concepts like nation, liberty, equality, popular
sovereignty, parliamentary system. He was deal with all these concepts and values
in the civilization circle. According to him, civilization is the common set of values
that mankind reaches at science, practice, thought, law, industry and
administration. The Western World being forward at civilization is powerful to lead
other parts of world. The development of Ottoman which has a part on Europe was
possible when the western civilization was realized and comprehended. The
development means to protect and reconstruct can start and continue only with
education. This study deals with Kemals thought about development and education
and comparison of person, society and government order between Ottoman and
Western civilization. The Kemals thoughts in this study were evaluated making use
of his essays in newspapers like bret, Hrriyet, Hadika and Diogenes.
Keywords: Namk Kemal, Regulation of Education, Development,
bret, Diogenes, Civilization, Education.

Future,

Giri
Namk Kemal 21 Aralk 1840 tarihinde Tekirdada dnyaya gelmitir.
Asl ad Mehmed Kemal olup, Namk mahlas Sofyada bulunduu srada
air Binba Eref Bey tarafndan kendine verilmitir. Sadrazamlar,
kumandanlar, mderrisler yetitiren bir aileye mensuptur. Bilinen ilk atas
Konyal Bekir Aadr. Slalesinde asl hret sahibi olan kii, Konyal
Bekir Aann olu olan ve ran savalarnda ehit den Sadrazam Topal
Osmandr.
Babas,
Esham
Mdrl
ve
II.Abdlhamidin
mneccimbalk grevinde bulunmu Mustafa Asm Beydir. Kemale
inklp ruhunu veren de odur(Bolayr, 1998: 15). Sekiz yanda annesini
kaybettikten sonra dedesi Abdllatif Paann yannda kalmtr. Dedesinin
Afyonkarahisar, Kbrs, Kars, Sofyadaki grevleri srasnda, 1846-1856
yllar arasnda fikr ve ruh geliimine dair ilk bilgileri edinmitir. Dedesinin
Afyonkarahisardaki grevinden stanbula dndkten sonra ay Bayezid
Rdiyesinde, dokuz ay da Valide Rdiyesinde tahsil grmtr. Onun
iire kar ilgi duymas, ilk beytini yazmas, ksaca edebiyat terbiyesi,
Karsta bulunduu srada ders ald Vaizzde Seyit Mehmet Efendinin
sayesinde olmutur (Dizdarolu, 1995: 9). Ancak, Kemalin dnce ve
edebiyat dnyasnn olgunlamasnda Sofyada bulunduu yllar nemli bir
yer tutmutur. Okuma ve yabanc dillere hevesi artm, Arapa ve Farsasn
glendirmi, Franszca renmeye balam, bir divan dolduracak kadar iir
yazm, ksaca Mehmet Kemal burada Namk Kemal olmutur.
8 Kasm 1857de ilk memurluk grevine Tercme Odasnda
balamtr. Franszcay tam anlamyla burada renmitir. 1861de eski ve
yeni nesil airleri bir araya getiren Encmen-i rya dhil olmutur. 1862
ylnda inasi ile tanmas ve onun daveti zerine Tasvir-i Efkr gazetesinde

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

453

yazmaya balamas hayatnda bir dnm noktasn tekil etmitir. inasiden

slup konusunda etkilendii gibi, i ve d politika konusunda da pek ok
ey renmitir. Onun klasik iirin mcerredliinden (soyutluundan)
toplumun sosyal ve siys muhtevl mahhaslna (somutluuna)
ynelmesi(Ggn, 1987: 6). inasinin etkisiyle olmutur. 1864 ylnda
inasinin Parise gitmesinden sonra Tasvir-i Efkr tek bana karmtr.
1865te meruti idareyi tesis etmek amacyla kurulmu ve gizli olarak
faaliyet gsteren ttifak- Hamiyet Cemiyetine dhil olmutur. Yeni
Osmanllar adn alacak bu Cemiyetin toplantlarnn ve mensuplarnn bir
sre sonra tespit edilmesi zerine 24 Mart 1867 ylnda Erzurum Vali
Muavinlii grevine atanarak stanbuldan srlmek istenmitir. Bu
grevine gitmeyerek Ziya Paa ile beraber gizlice Parise kamtr. Pariste
Ali Suavi ile Muhbiri karmtr (31 Austos 1867). Ancak Ali Suavi ile
anlaamayp ayn yl Londraya geen Namk Kemal, burada Ziya Paa ile
Hrriyeti karmtr (29 Haziran 1868). Ziya Paa ile aralarnn almas
zerine de Hrriyet gazetesinden 63.saysndan sonra ayrlmtr (6 Eyll
1869). 24 Kasm 1870de hkmet aleyhinde neriyatta bulunmamak
artyla stanbula dnm ve Ali Paann lmne kadar da Diyojene
verdii birka yaznn dnda yaz yazmamtr. Mahmud Nedim Paann
kard genel aftan sonra stanbula dnen Yeni Osmanllarla (Kayazade
Nuri, Menapirzade Read ve Ebuzziya Tevfik beylerle) beraber bret
gazetesinin yayn hakkn satn alarak yeniden yazmaya balamtr (13
Haziran 1872). Bunda, gazete yoluyla, siyasete, siyaset kurallarna, gelien
ve gittike anlamn genileten uygarla dair halka yararl bilgiler
vermek amalanmt (Ebuzziya Tevfik, 2006: 373). Ancak Bamuharrir
olarak yazd ateli yazlar, gazetenin yirmi yedi gn sonra drt ay sreyle
kapatlmasna neden olmutur. Kendisi de Gelibolu Mutasarrflna tayin
olarak stanbuldan uzaklatrlmtr. 25 Aralk 1872te azledilip stanbula
dndnde bret gazetesinde yeniden yazmaya balamtr. Gedikpaa
Agop tiyatrosunda sahnelenen Vatan Yahud Silistre piyesi, o zamana
kadar hi alk olmadk bir ekilde halk ok byk bir heyecana getirip
sokaklara dkmtr (Ebuzziya Tevfik, 2006: 437). Gerek bu piyesin halk
zerindeki etkisi, gerekse Kemal ve arkadalarnn baz siyasi faaliyetleri
Babliyi kukulandrmtr. 6 Nisan gn Namk Kemal, Hac Nuri, Ahmet
Mithat, Bereketzde smail Hakk ve Ebuzziya Tevfik tutuklanm ve gn
sonra srgn edilmilerdir. Namk Kemal Magosaya srlmtr. Burada
38 ay kalm, 30 Mays 1876da karlan genel af zerine serbest kalarak
stanbula dnmtr. stanbula dndkten sonra r-y Devlet (Dantay)
azalna atanm ve 7 Ekimde de Kanun- Esas Encmeni (Anayasa
Komisyonu) yesi olmutur. Mecliste okuduu bir iir zerine padiahn
tahttan indirilebileceini ima ettii gerekesiyle tutuklanm, fakat

454

Mithat AYDIN

muhakemesi yapldktan sonra cezaya arptrlacak bir su ilemedii

anlalmtr. Yine de stanbulda oturmas sakncal bulunduundan Giritte
oturmas istenmi, ancak kendisinin istei dikkate alnarak Girit yerine
Midilliye gnderilmesi kabul edilmitir. (19 Temmuz 1877). 1888e kadar
Midilli, Rodos ve Sakz mutasarrflklar grevinde bulunmutur. Osmanl
Tarihini de Rodos ve Sakz mutasarrflklarnda bulunduu srada yazmtr.
2 Aralk 1888 tarihinde Sakzdaki grevindeyken geirdii zatrre hastal
sonucunda hayata gzlerini yummutur (Ebzziya Tevfik, 1304;

Sleyman Nazif. 1340; Kuntay, 1944; Kaplan, 1948; Akn, 1993;

Nergiz Ylmaz Aydodu, smail Kara, 2005).
Namk Kemal Bey, devlet, siyaset, edebiyat, kltr ve dnce
yaammza etkisi itibariyle Tanzimat devrinin en byk deerlerinden biri
olarak karmza karmaktadr. Meselelere bak ve fikir dnyamza
kazandrd kavramlar, Merutiyet ve Cumhuriyet aydn ve reformcular
tarafndan hayli istifade edilmitir (Cebesoy, Tarihsiz). Kimi yazarlar onun
ideolog kiiliinin ancak Ziya Gkalp ile mukayese edilebileceini ileri
srmlerdir. Edebiyat tarihisi Mehmet Kaplan bu mukayeseyi yle
yapmtr: Namk Kemal, Ziya Gkalp gelinceye kadar Trkiyenin ruhunu
ve zihniyetini tekil etmitir. Gkalpten sonra baka bir ruh ve zihniyet
doar ve Namk Kemal eski messiriyetini kaybeder. Ancak Ziya Gkalpi
byk lde hazrlayanlardan birinin Namk Kemal olduunu gzden
karmamak gerekir (Ttengil, 1985: 71-72).
Namk Kemalde Medeniyet Dncesi
Trk aydnlama hareketinin nde gelen simalarndan olan Namk
Kemal, dnce ve yazn hayatmza; vatan, hrriyet, eitlik, birey olma,
halk egemenlii, parlamenter sistem, hukukun stnl gibi kavramlarn
girii ve anlam kazanmasnda byk rol oynamtr. Bu bakmdan O, gerek
yaad adaki, gerekse bata Mustafa Kemal Atatrk olmak zere
Cumhuriyeti kuran kadrolar zerindeki etkisiyle, siyasal ve dnsel
tarihimizde apayr bir yere sahip olmutur.
Belirtmek gerekir ki, Namk Kemal, yukarda sz edilen kavramlar bir
btn olarak medeniyetin vazgeilmez unsurlar olarak grmtr. Bu
bakmdan, onun milletinin terakkisi iin ngrd modern insan, modern
toplum ve modern devlet gr, temelde medenileme/uygarlama
meselesi olarak ele alnmtr. Namk Kemale gre medeniyet, insann
toplumun bir yesi olduu dikkate alnrsa, hayat- beer iin levzm-
tabiiyyedendir. Bu bakmdan, kudret sahibi Yaratcnn insann doasna
ihsan ettii terakki eilimi dahi birlikte yaama haline baklrsa, insann
temeddne (medenilemeye) ihtiyac bir kat daha sabit olur. Namk Kemal,

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

455

burada medeniyeti insann sosyallemesi boyutuyla ele alm ve iyi bir

insann sahip olduu deerler btn olarak grmtr.
Namk Kemal, medeniyeti insann mana dnyasnda ifade ettii
anlam itibariyle ele alrken, bunun maddi zenginlikten ayr
dnlemeyeceine inanmtr. Dolaysyla, Kemal, madde ile mana
arasndaki dengeyi gzetmi, maddi servet ve birikimi (bilim, teknoloji,
fikir) medenilemenin temel unsuru olarak saymtr. O, insanolunun yaam
koullarn nemsemi, meseleye sadece asayi nokta-i nazarndan
bakmamtr. Yani insan iin her ne olursa olsun karn doyurmak, uyumak
gibi temel biyolojik ihtiyalarn grlp asayi iinde yaanyor olunmas,
bir l olarak kabul edilemez. Fertler ve toplumlar iin daha mreffeh bir
yaamn gerekli kld unsurlarn alnmas elzemdir. Bunu u yndeki kart
fikirleri ele alarak tartmaya amtr:
B perv diyebiliriz ki avdar ekmei yemei
ve toprak zerinde yatmaa alm bir demin karnn
doyurmak ve uykusunu uyumakta grd syi nefis
tamlar yemek ve yaldzl kryolalarda yatmaa melf
olanlarn rahatndan az mdr? Ve bu iki trl maiet
arasnda fakirin bir lokma siyh ekmekle birka arn
kara topra bulabilmekden dima emin olduundan,
gannin ise her dakika elindeki nimetten mahrumiyet
muhtarasnda bulunduundan baka bir fark var mdr?
Vcudu stmakta Fransz ukasnn di abya ne
rchn olabilir? Medeniyet insan milyonlarla altna
mlik edermi. Altn itahy m zenginletirir, hayt
m
oaltr?
Medeniyet
mermerden
masn
(sanatkrane) saraylar peyd eylermi. O kadar metin
binlar ecele mi medhal brakmaz? Hastal m men
eder? Medeniyet geceleri sokkta gz peyd edermi.
Allahn gnei zil oldukdan sonra insana gre
akrabasnn arasna girb de itilf- ileden mstefd
olmak gibi bir lezzeti terk ederek kahve kahve
dolamakta ne letfet tasavvur olunabilir? Medeniyet
vapurlar, imendferler husle getir[ir]mi. kmetine
bir kulbe ve maietine iki dnm toprak kfi olan bir
[de]min yz saatlik yerlere gitmee ve be on gn
denizler iinde kalmaa ne ihtiyac olabilir? Medeniyet
telgrf icd eylemi, yan bandaki odada geen ahvli
bilmeyen bareye gre Amerikann vuktn
renmeye almakta ne man vardr? Kez kez.

(bret, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288).

Kemal Beyin izahatndan anlald zere, 19.yzyl Osmanl
Devletinde kaderci ve kendine yeter bir toplum ve devlet dzeni savunarak
uygarlama/modernlemeye kar olan bir evrenin bulunduu aktr. Bu

456

Mithat AYDIN

evreler, insanln ortak bilgi ve tecrbesinin insan ve toplum yaam iin

sunduu maddi refah anlamsz ve gereksiz grmekteydi ki, Kemal Beyin
itiraz ite bu noktada idi. Kemal Bey, bu gayr- meden dnce biimini,
hsn-i intizama mtemayil olan insann tabiat ve istidadna btnyle
aykr bulmu ve gaflet mesabesinde deerlendirmitir. leri srd
grleri somut rneklerle aklama yoluna giden Kemal Bey, yukarda
tartmaya at sorular u ekilde kritik etmitir:
Evet vcudu uk[a] abdan ziyde stmaz
fakat tabiat- beer hsn-i intizma mildir. ukann
letfeti giyenlerin o iki misline tekbl ediyor. Kimseye
zarar dokunmayan bir lezzetten mstefid olmak neden
yn- tayb olabilsin? Evet, altn hayat oaltmaz.
Fakat levzm- hayat ikml eder. Stmaya uram bir
dem tabibe mrcaat etmek iktiz eden mulect
almak iin paraya muhtac deil midir? lletinin defi
iin ne yapsn? Kendi ke balarna dkkn aan
Mariblere okutarak ve koluna pamuk iplii balayarak
m ide-i shhate alsn? Evet, krgir binlar ecele,
hastala mukvemet etmez. Fakat yanmaa, yklmaa
kar durur. Letfet ve mamriyetle birka karn evlda
kalr. Evet, geceleri isiz bir dem iin muttasl ilesini
terk edip de sokaklarda elence teharr etmekte bir
letfet yoktur. Fakat gz olan yerlerde ashb- say
ticret, geceleri de alt yedi saat iiyle veya alveriiyle
megul olur ve bu suretle mr zerine bir mr daha
katar. imendfer veya vapur ile birka yz saatlik
yerlere giden veya birka gn deniz zerinde
alkalananlar ise marifetin bir kermet-i garbesiyle
tayy-i mekn etmi veya postuyla sulardan gemi gibi
cihnn t br tarafna giderler, havyic-i hayat
getirirler, vatandalarnn ayana sr ederler. Telgrf
kullanan akvm eer eski dnyada ise yeni dnyada
bulunan bir tabibin zarfetinden veya zuhur eden bir
vakann tesirtndan hayatlarnca, saadetlerince byk
byk fideler grrler (bret, 2 Zilkade 1289/ 20

Knun- evvel 1288).

Grld gibi eski zihniyetle atma halinde olan Namk Kemal,

an gereklerini kavrayabilmeyi medenilemenin n koulu olarak
grmtr. Ona gre medeniyetin her sknts bir rahat tevlid eder, [ancak]
vahetin her rahat bin eziyeti mucib olur. yle ki O, meden bir yaam
insanlarn ve toplumlarn varlk sebebi olarak grmtr: Medeniyetsiz
yaamak ecelsiz lmek kablindendir. Bu bakmdan Kemal Bey, medeniyet
yolunda ilerlemeyi, insana vatanda olmann verdii ulvi bir grev olarak
saymtr. Bu grev, bilim ve teknik, ekonomi, ticaret, bayndrlk, salk
gibi yaamnn her alann kapsamtr.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

457

Onun, toplum hayatnn her alann kapsayan bu medeniyet tanmna,

sreklilik zelliini eklemek gerekir. Kemal Bey, bu hususu Meyaln-
lem balkl yazsnda hibir ferd be sene bir halde, bir revite
kalamad gibi medeniyet dahi on be yl bir revite, bir meyilde
duramyor eklinde ifade etmitir (bret, Nu.17, 30 Rebilahir 1289/24
Haziran 1288).
Osmanl Devleti ve Terakki
Namk Kemal, gerek yurt dnda, gerekse lkesinde bulunduu yllarda
medeni lkelerde olup bitenleri deerlendirerek lkesinin sorunlarna eilen
ve gelecee ilikin tespitlerde bulunan aydnlarn banda gelmektedir.
Fikirlerini byk lde dnemin gazetelerinde paylaan Kemal Bey, i
meselelere ilikin tahlillerini d dnyadaki gelimeler erevesinde
yapmtr. Bu bakmdan meseleyi bir kalknma/ilerleme meselesi olarak
ele alm ve Trk toplumu ve devletinin medeni milletler (milel-i
mtemeddin) iindeki yerini tespite almtr. O halde, ncelikle Namk
Kemalin Osmanl toplumu ve devletinin iinde bulunduu duruma ilikin
grlerini ortaya koymak gerekmektedir. Zira bu bize, Osmanlda
modernlemeyi zaruri klan koullara dair net bir fikir verirken, Kemaldeki
terakki dncesinin erevesini de izmeye yardmc olacaktr.
Namk Kemal, temelde ahs- manevi diye tanmlad devletin
uluslararas platformda saygn ve sz sahibi olabilmesini, sahip olduu g
ile ilgili grmtr. Ona gre vaktiyle kk bir airetden Hilafet-i Kbra
tekil eden ve sademt- celadetiyle dnyay titreten Devlet-i Aliyye, imdi
iinde bulunduu idar, mal, asker zaaf ile mzmin bir hastaln
penesindedir. Franszlarn Hasta Adam tabirini konu edindii bir
makalesinde ba Avrupa dediimiz devlethne-i medeniyetin en gzel bir
noktasna yaslanm ve ktann en mhim mevkilerine uzanm gen,
din, gzel, dnya durduka yaamaa msteid bir koca yiit iken can
ekiip yatmakta olan Osmanl Devletinin yakaland hastaln
nedenini, ya hastaln hakikati nedir sorusuyla tartm ve ksaca u
tespitte bulunmutur: Hastaln hakikati kllet-i rical, kllet-i ml, kllet-i
asker, kllet-i esbb vel-hasl kllet, kllet kllet. Her eyde kllet. Onun
menei ise istibdd- hkmettir (Namk Kemal, 1327).1 Yazar Osmanl
Devletinin iinde bulunduu duruma ilikin tespit ve getirdii zm
nerilerini sk sk Avrupa ile mukayese etme yoluna giderek aklamaya
almtr. Memalik-i Osmaniyyenin Yeni Muksemesi balkl
makalesinde (Hrriyet, 9 Kasm 1868, Nu.20) bu durumu daha somut bir
ekilde yle ortaya koymutur:
1

Kemal Beyin bu makalesi 24 Kanun- evvel 1285 tarihli Hrriyet gazetesinin 24 numaral
nshasnda yer almaktadr.

458

Mithat AYDIN
Devlet-i Aliyyenin beks ve tamamiyeti u
idre ile mmkin ve mutasavver olur mu bahsine
gelinirse biz-zarre nefiyy ile cevb verilir. nk
Avrupa ktasn bir mahalleye ve her devlet ve
hkmeti birer hneye tebih ile yle yksek bir dan
bandan nazar etsek grrz ki her hnenin skinleri
kimi dam aktarr, kimi pencereleri silb parladr, kimi
sprr, kimi siler, kimi bae beller, kimi aa budar
vel-hsl herkes hnesinin imr hidmetiyle durmuyor
alyor. te bu hneler Avrupa devletlerinin ayndr.
Bir de bunlarn arasnda ve mahallenin en gzel yerinde
bir hne grrz ki temelleri gayet salam olduu halde
yerlerinden oynayub binnn her cnibi inhidma yz
tutmu iinde birka adam ellerindeki balta ile muttasl
erilmi temelleri kesmeye ve birka ahs dahi
stndeki keremidleri ve camlar soymaya abalar.
Hnenin her tarafndan aralkda alevler grnr biraz
kimseler ellerindeki abdest ibrikleriyle su tayarak
bunlar sndrmeye alrlar. Hlbuki hnenin drt
tarafndan ellerinde yanan mealeler ile ier girb
yakmaa alan dmanlar defe kimse takayyd
etmez. Asl hnenin shibleri olan binlerce nfus a ve
plak kuru tahtalarda yatar. Hanenin halinden asl
haberdar edilmez. Ve biraz haberi olanlar dahi
tevekklet-i all-lah il ile gelen dn bayramdr diye
biri birine teselli vererek oturur. te bu da bizim
devletimizin hlidir. Artk yle bir muntazam mahallede
byle bir hnenin u heyetde durmas yakk
almayacandan eeri bir zaman hnenin taksim-i
arsasndaki ihtilaf, arbedenin beksna medr olursa da
bir gn gelr ki ahli-i mahalle amatadan grltden ve
hnenin nizmszlndan bzar olarak ya siz de iinizi
yoluna koyub bize benzeyiniz yahud bu mahalleden
knz derler. Ve ite o gn hnenin pencere ve
keremidlerini soyanlar cem etdikleri emvli omuzlayub
teki muntazam hnelerin birine geer yan gelr bir
yeni mtevekkil grhu sefil ve sergerdn srm srm
srnr.

Grld gibi yazarmz, burada harap ve bir yangnn ortasnda

dmanlar tarafndan kuatlm bir hane olarak tasvir ettii Osmanl
Devletinin medeni devletler karsndaki geriliinden ve aczinden
yaknmaktadr. Namk Kemal stikbal adl makalesinde de Avrupann
medeni milletlerini Osmanl ile mukayese eder ve benzer ekilde
hali/mevcut durumu u ekilde izah eder:

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

459

Trik-i terakkide olan akvmn hlini grdk,

kendi mesleimizi de biliyoruz ya. Onlar da bizim gibi
bir dakika sonra yaayacan sahihen bilmez ve nihyet
yz seneden ziyde yaayamayaca(n) yakinen bilir.
Birer mevcd- fni iken dnyaya kzk kakacak sretde
tadan yon(t)ulmu ve belki timurdan dklm
saraylarda oturmaa alyorlar. Biz srf kendimiz gibi
ancak yz sene kbil-i bek ve her dakika bir hdisenin
errine fed olan tahta drlar ihtiyr ediyoruz. Onlar
be yz sene sonra makinelerini idre in iktiz eden
kmrn imdiden tedrikine are dnyorlar. Biz
be gn sonra midemizin hareketi iin katiyl-vcb
olan gdnn esbb- istihslini bile dnmyoruz.
Onlar vatann her cihetinde timuryol yapma bis-i
hayat add ediyorlar. Biz yalnz pyitaht- saltanatn bir
keciinde yaplan trmvy illet-i memt (lm illeti)
biliyoruz. Onlar iktiz ederse kendi karnlarn a
brakyorlar. ocuklarnn fikirlerini besliyorlar, biz
dnnde ahbbna ziyfet vermemek korkusuyla
ocuklarmz mektebe balatmyoruz da nimet-i
marifetden mahrm ediyoruz (bret, 1 Haziran

1288, Nu.1).
Namk Kemal, Osmanl toplumunun meden milletler karsndaki
geriliini ele ald birok yazsnda, durumu ou zaman toplumun
hlihazrdaki ataletiyle ilgili grmtr. Diyojen gazetesindeki Bizde Efkr Terakki balkl yazsnda, halihazrda toplumun, her iin bakas
tarafndan yaplmasn bekleyen enge ve tembellie alm olduunu
ileri srmtr. Ancak, yaknd bu durumun, toplumun susturulmu
olmasndan da kaynaklanm olduunu belirtmitir.2 Benzer ekilde Sanat
ve Ticaretimiz balkl yazsnda da (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8
Terin-i sni 1288) meden dnyada, her saatte bin trl terakkinin
2

Namk Kemal, Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, Nu.152, 19 Terin-i Evvel 1288. Namk
Kemal, bu yazsnda evi yanan bir tembel adam hikyesiyle dncelerini aklamtr. Bu
hikyede Tembel adamn, evinin her tarafnn alev almasna ramen engelikten evini bile
terk etmek istemeyip her eyi bakasndan bekleyii temel ihtiyalarn bile karlamaktaki
acizlii, engelii ve tembellii anlatlmtr. Yazarn nihayette halkn hlihazrdaki
durumuna dair vard sonu yledir: Efkr- terakkiyi kendi haline brakyorum. Zir
grdm ki ben hibir ey sylemeyecek olsam bile efkr- terakki yava yava derece-i
lzmesini bulacak. Ve halkmz daha imdiden balam olduklar bizi yangndan muhfaza
ediniz, kpeklerden muhfaza ediniz. Bizi yklenb gtrmek in imendiferler yapnz.
Bizim karnmz doymuyor doydurmak in ziraati tevsi ediniz gibi mstedayt nihyet
bizim uykumuz gelmiyor bize ninni arnz derecesine kadar sl edeceklerdir. Artk buna
syleyecek sz kalr m? Namk Kemal, Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, 19 Terin-i Evvel
1288, s.2, stn.1.

460

Mithat AYDIN

meydana gelip, her saatte bin trl icadn gerekletiini belirtmi ve

Kurandaki Zuhruf suresine atfta bulunarak
bizim atalarmzda
bulduklarmzla yetindiimizi belirtmitir. Kemale gre biz biraz
kmldamak istedike fersah fersah geri atldk. Bir adm ileri gitmeye
muktedir olamadk. Nihayet mirsyedi eline gemi metrukt bakiyesi
kabilinden olarak aramzda mevcud olan pedermnde birka sanat ve bir
de dhili ticretle geinb dururken devr-i inklbmz geldi. Onlar da
berbd ve perin eyledi.
Belirtmek gerekir ki, Namk Kemal, mensubu olduu toplumun geri
kalmlna ynelik zeletirisini, zaman zaman sertletirmekle beraber,
slam toplumlarnn geriliini slam dinine hamleden Ernest Renann
grlerine de iddetle kar kmtr. Renan Mdafaanamesinde (Namk
Kemal, 1326) etrafl bir ekilde slam dinine ve toplumlarna yneltilen
eletirileri ele alm ve slamn, akl ve mant temel alarak modern
bilimleri tevik eden felsefi bir temelden beslendiini aklamaya almtr.
Grlerini Kurandan verdii ayetlerle izah eden Namk Kemal, daha ileri
giderek bilim ve felsefe tahsilini, hakikate ulamakta Mslmanlar iin din
bir grev olarak dnmtr. Bununla beraber, dnyay firdevs-i
mamriyet medeniyetin esbb- klliyesini idd eden (Hadika, Nu.2, 11
Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289) Mslmanlarn stn konumlarn
nasl kaybettiklerini ya da Bat medeniyetinin hangi gelimeler ve deerler
zerinde ykseldiini birok yazsnda aklama yoluna gitmitir. Bu
nedenle felsefe tarihisi Hilmi Ziya lken, Onu, kuvvetini Trk-slam
geleneinden alarak Batdan gelen siyasi fikirlere gre hamle yapan
muhafazac bir merutiyeti olarak tanmlamtr.3 Tarihi Bernard Lewis
ise, Kemalin bu konudaki siyasal dncesine iaret ederek, onun slam
geleneklerini modern uygarlkla birletirip, Asya ve Afrikada bir dou
kuvvet dengesi yaratmak zere Osmanl nderliinde bir Panislamik birlik
kurmak fikrine sahip bulunduunu ileri srmtr (Lewis, 1998: 141).
3

lken, 2005: 111. lken, Namk Kemalin geleneki yap zerine ina etmeye alt
Batc fikrini u ekilde deerlendirmektedir: [Namk Kemal], nce kendi varlmza gveni
elde etmek, batllamay onun zerine kurmak istiyor. Bunun iin de gelenee kkten hcum
edenlerle olduu kadar, bat fikirlerini beenmeyen gelenekilerle anlaamyor. Dar
slamclarla ve Suavi ile erkenden arasnn almas bundand. Kemalin siyasi fikirleri
Aydnlanmaya Fransz ideologlarna baldr. Bat medeniyetini, onun zihinciliini
(intellectualisme), teknik ilerlemelerini, siyasi devrimlerini benimsiyor. Bunlarsz yaama
gcn kaybedeceimize inanyor, fakat kendi varlmzdan, Trk-slam tarihinden kuvvet
almadka bu yeni medeniyete maymun taklitili ile gidemeyiz. Yeni fikirler, geleneklerimize
yabanc deildir. Mslman olarak ounluun oyunu biliyoruz. Osmanl Trk olarak
bunu tarihimizde tatbik etmitik. imdi bu gelenei ada fikirlerle tazeleyeceiz ve bat
milletlerinin seviyesine kacaz. Bunun iin de Osmanl birliine giren eitli rk ve dinden
olanlarla hrriyet, eitlik fikrinde birlemek, bu birlii devam ettirmek iin yetecektir diyor.
lken, 2005: 111-112.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

461

Namk Kemal, Avrupa ile Osmanl karlatrmalarn yapt

yazlarnda, Avrupal devletlerin ulamdan sanayiye, eitimden bilime,
diplomasiden orduya birok alandaki gelimiliini ve stnln ortaya
koyarak, toplumunun meden dnyada yerini almasnda manevi mecburiyet
hissetmitir (bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288). Terakki adl
yazsnda Osmanl modernlemesine l olmak zere Avrupa medeniyetini
tantmaya, bu suretle Londradaki gzlemlerini paylamaya almtr. Buna
gre; ngiliz medeniyetinin birok alanda gsterdii dikkate deer geliimi
yle sralamak mmkndr:4
1-Siyasi kanunlar, yasama merkezi olan Parlamentoda kar. Burada,
yz seksen milyonu temsilen bulunan yz, drt yz mebus,
kavminin emellerine ve istikbaldeki isteklerine tercman olup,
adaletin tevzii ve terakki iin gerekli olan hkmleri karr.
Parlamentodaki tartmalar, edibne slp ve olgunlukta gerekleir.
Azalardan bir ka sz alr. steklerinin yzde doksan hakka uygun
olup, ounluk tarafndan kabul edildii iin makbuldr.
2-Parlamentodan kan kanunlar mahkemeler tarafndan uygulanr.
Mahkemelerdeki hkimlerin insaf ve adaletinden phe yoktur.
Hkimlere, hakikatin ortaya karlmas konusunda bir jri heyeti
yardmc olur. Mahkemede taraflarn kendilerini savunmas iin fakirlerin cretsiz yararland- vekiller/muinler (avukatlar)
bulunmaktadr ki, ounluun indinde hukuk meseleleri, melekt-
rsihalar sayesinde mehur bilimler hkmne girmi, bir hakl davay
kazanmak maddi kazanca tercih edilmitir. Kiilik haklarna sayg
gsterilmesinin temel prensip olarak kabul edildii mahkemede, hi
kimse iin aalayc ifadeler kullanlmaz ve bask ve iddet mazur
grlmez.
3-Belli bir nizam ve terbiye ile eitim veren okullarda nitelikli insan
yetimektedir. lkokul dzeyindeki okullarnda okuyan renciler,
yirmi otuz yandaki yetikinler dzeyinde, iyi eitilmi olduu gibi,
rdiye dzeyindeki okullarda okuyan renciler -drt dil
renmekte ve yksek bilimlerden alt-yedi esasl bilime vakf
bulunmaktadr.
4-Deniz kuvvetlerinde alan personel, iyi yetimi olmakla beraber,
yenilie ak meslek bilgilerini gelitirecek ortamlar iinde
bulunmakta ve bilgilerini paylamaktadr.
4

Namk Kemal, Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288, s.1, stn2s.3, stn1. Namk Kemalin Bat medeniyetini tarifte Londra ayr bir yere ve neme sahip
olmutur. nk Londra, Batnn ileri medeniyetini en iyi resmeden kentti. Bu nedenle,
Londray enmuzec-i lem olarak tavsif ediyor. Namk Kemal, Terakki, bret, Nu.45, 3
Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288, s.1, stn.1.

462

Mithat AYDIN

5-Gkyznn derinliklerini kefetmeye alan rasathane byleyici

niteliktedir.
6-ki milyon kitab barndran ve her fenne vakf yzlerce uzmann
bulunduu ktphaneleri, toplumun her kesiminden insan cezp
etmektedir. Parlamentoda da bir kitap hazinesi mevcuttur.
7-Bir bilgiyi ksa bir zamanda dnyann her tarafna yayma zelliine
sahip bulunan ve insan fikrine cihan kadar vsat (genilik) veren
basm-yayn, hrriyet, eitlik, taksim-i mesaiyi, usul-i servet ileri
hayli ilerlemitir.
8-Buhar kuvveti, endstriyel retim ve toplumsal deiimdeki rolyle
terakkinin ana unsurlarndan biri olmaya devam etmektedir. Namk
Kemalin deyimiyle buhar kuvveti, nsana karada yzmeye ve
ummanda gezmeye iktidar veren ve kat- mesafede (mesafeyi ortadan
kaldrmaya) kemal-i srati ve ar ve zor ilerin hallini
kolaylatrmas ynyle insanolunun mrn ve kudretini kat kat
artran byk bir gtr.
9-Londradaki ebniye-i liye (byk binalar) memleketin servet ve
mamuriyetinin somut bir iaretidir ki, bunlar yana yana gelse stanbul
kadar ahane saraylar teekkl eder.
10-Defin-i tabiat ve hazin-i servet serp yama edilip oraya
getirilmi zannn veren kymetli madenlere sahiplerdir. Bankalardaki
altn fazlal inanlmaz dzeydedir.
11-Ticar muamelelerde muazzam bir emniyet sistemi gelitirmilerdir.
irketlerin, evlerinin milyonlarca altn veya nakit evraklar maal
ktiplerin emanetine braklmtr. Serveti bankalarda bulunanlar da
kolay ileyen bir sistemle ilerini yrtmektedirler.
12- Piyasadaki nakit para ak, ticar hayatin olaanst canlln
ortaya koymaktadr. yle ki, bu durum Asya memleketleriyle kyas
bile kabul etmez.
13- ehirdeki on binleri bulan ulam aracnn (ev arabas, kira arabalar,
omnibsler) dnda imendiferler, vapurlar, girdab- azime dnm
ulam sirklasyonunu meydana getirmitir. Mkemmel kprler, bu
sirklasyonu kolaylatrmakta byk yere sahiptir.
14-Fabrikalar, iindeki ileyen makinelerin gc ve etkisiyle, insan
dehete drecek dzeydedir.
15-Devasa byklkte, saatte iki yz bin adet gazete basan ve binlerce
alannn olduu matbaalara sahip bulunmaktadrlar.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

463

16-Madencilik hayli gelimitir. Demir ve kmr madenini karmak

iin yerin derinliklerine inmektedirler. Ayrca altn karmak iin
gsterdikleri gayret takdire deerdir.
17-Denizde kurduklar kasaba byklndeki ehirlerde drt bin
insan yaamakta olup bu ehirlerin etrafnda vapur iletmektedirler.
18-Demirden dklm ve adeta bir ehir byklndeki zrhl gemiler
ngiliz hkmetinin gcn ortaya koymaktadr. Asker teknolojiyi
yenilemek ihtimam gsterilen konularn banda gelir.
19-Otelleri, dkknlar, mesirelik alanlar ile toplumsal ihtiyalar
karlayacak yaplara ve imknlara sahip kentte halk, maddi gce ve
refaha sahip olmakla beraber, bunlar arasnda servetini kamu yararna
adayabilecek insanlar bulunmaktadr.
20-Hayvanclk ve ziraat konusundaki slah almalar verimi fevkalade
artrm durumdadr. yle ki, sahralarnda ifti terbiyesi grmemi
bir kar yer ve dalarnda stad eli dememi bir kk aa
bulunmaz.
21-Adalet ve asayi, o denli tahkim edilmitir ki, halkn can ve mal
gvenliini muhafaza etmekle grevlendirilmi jandarmalardan baka
hi kimse bulunmaz. Gvenlik konusunda hkmeti megul edecek i
binde bir dzeyindedir. Grevlendirilen jandarmalar ise, daha ziyade
trafie nezaret eder, evlerin ve dkknlarn kap ve pencerelerinin
korunakl olup olmadn gzetlerler.
22-Refah ve meden kazanm iki ynde elde edilmi baarnn rndr:
almak ve bilim.
Btn bu gelimeler, Londrann ahsnda Avrupa medeniyetinin
idarede, kara ve deniz kuvvetlerinde, ticarette, ulamda, sanayide, bilim ve
teknikte, vs. ulat gc ortaya koymaktadr ki, hibir memleketin hibir
tarafnda ayklanmam bir gl, kprsz bir nehir, intizamsz bir yol,
imendifersiz bir ehir, limansz bir sahil, rhtmsz bir liman grlemez.
Oysa ok deil bundan yz sene nce Avrupallar, Osmanl kuman
giyer, Osmanl silahn kullanrd. Onlar, Hindistan hakknda gerek hibir
bilgiye sahip deillerken, Osmanllar sadece lkelerine deil, ayn zamanda
Buharaya, Kagara, Cezayire, Fasa, Hint mallarn tamaktayd. Ancak
Avrupallar, pusula ile matbuatn zuhurundan sonra denizcilikte ileri gitmi,
ticareti gnden gne geniletmi, sanat ilgi duyulan bir alan haline
getirmilerdir. zellikle matbuat kuvvetiyle gelien medeniyette, servet ve
saadette insanln var oluundan beri grlen ilerlemenin birka katn
meydana getirmilerdir. Bilimin kaideleri deimi, Buhar gc, telgraf gibi

464

Mithat AYDIN

byk keifler yaplmtr. yle ki; bizde bin kiinin vcda

getiremeyecei eyay, onlar birka yz okka demir paras iml etmeye
muktedir olmulardr (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288).
Batnn medeniyette ulat nokta Osmanlnn bulunduu yerle
kyaslandnda, yukarda deinildii gibi, olduka karamsar bir tablo ortaya
kmaktadr. Bu tabloya ramen Namk Kemal, devletin yeniden eski ruh ve
kudretini kazanabilecei inancn tamakta ve bize nazar- hakaretle
bakanlara meyyit olmadmz bildirelim demektedir. Bunun ise sir
milletler ne yolda ileri gitmilerse, o yola girilerek mmkn olabileceini
belirtmitir (Hrriyet, Nu.20, 9 Kasm 1868). Bir iki yz sene evvel
Avrupann da bizim memleketden hi fark yokdu. Say ile (almakla)
orada vcda gelen eyler burada niin yaplmasn? diyordu Namk Kemal
(bret, Nu.121, 22 Muharrem 1290/10 Mart 1289). Ona gre; artk,
Tanzimatla balayan kk apl terakkiyatn, emekleme dneminden kp,
cihn- medeniyetin hareket-i hakykcynesiyle msabakaya balayacak
nitelikte olmas gerektii muhakkakt.5
Bununla birlikte, birka senede stanbulu Londra, Rumeliyi Fransa
haline getirmenin, yani Avrupann iki asrda ulam olduu medeniyet
dzeyine ulamann hemen mmkn olmayacan da belirtmitir. Ancak,
zamanmz durulacak zaman deil. Btn cihn- insaniyet keml-i evk
itb ile trik-i terakkide kat- mesafta balad (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i
sni 1288/10 Ramazan 1289). Avrupann iki asrda yaratt medeniyeti
tekil eden deerler ve bunlar elde etmenin aralar ortada olduuna gre,
i etrfl ele alnrsa, hi olmazsa iki asr iinde de olsa, bizim de en
mtemeddin memleketler durumuna gelmemize bhe yoktur. ki asr
cemiyet hayat iin lemha-y basar6 hkmndedir (Terakki, bret, Nu.45,
3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288).
Bu noktada Kemalin Osmanl Devleti ve toplumunun terakkisine ve
istikbaline olan inanc tamdr. nk O, baki olan vatann7 terakkisi iin
5

Namk Kemal, stikbal, bret, 1 Haziran 1288, Nu.1, s.2, stn.1. Namk Kemalin, dorudan
doruya Tanzimat hakkndaki grlerini brette yaymlad Tanzimat balkl
makalesinde grmek mmkndr. Bu makalesinde Namk Kemal, mucizat- adaletten biri
olarak adlandrd Tanzimatn, Osmanl Devletinin hayatn temin maksadyla ilan
edildiini belirtmitir. Kemal, burada zellikle Tanzimatn Osmanl siyasi tarihindeki yerini
ve nemini ilemeye almtr. Baknz: Tanzimat, bret, Nu.46, 4 Ramazan 1289/24
Terin-i evvel 1288.
6
Lemha-y basar, gz ap kapayncaya kadar geen ok az bir zaman anlamndadr.
7
Namk Kemalin yaad dnemde birok kii Osmanl devletinin yaayamayacana
inanmaktayd. Kemal Bey, zaman zaman bu kiilerin grn makalelerine konu ederek,
Osmanl Devletinin bekasna ve vatann kudsiyetine dair fikirlerini ilemitir: Bu
devletin beksndan mid yokdur; bari biz frsat elimizde iken ykmz tutalm da ileride

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

465

gerekli olan unsurlarn lkesinde bulunduunu dnmtr. ktada

topraklar olan Osmanllarn, iktisad ve ticar imknlar, yeralt ve yerst
zenginlikleri, insan potansiyeli, tarih ve meden tecrbesi vs. istikbaldeki
mrvvetinin teminat idi (bret, 1 Haziran 1288, Nu.1). Kemal Bey,
terakkiyat iin bir lkenin sahip bulunduu potansiyelin nemli olduunu
dnmekle birlikte, asl deiim ve dnm gerekletirecek gcn
bilimde ilerlemekle ve almakla mmkn olacana inanmtr. Bu
bakmdan esas olarak marifet ve sayde olan noksann slahna are
bulmak her eyden nce gelmektedir. Bu nedenle toplumunda
kanaatkrla inanp kendini tembellie brakanlar sert bir ekilde
eletirmitir:
Elden gelen say fiile getirdikten sonra myesser
olan kesb ile iktif demek olan kanat baka manya
haml olunmu. Bir hrka ile bir lokma nasib oldu mu bir
kenz-i l-yefnya mlikiyet zehb hsl olarak tenperverlik pey-glesinde yan gelip zevke bakmak sevb
hkmnde tutuluyor. Her trl ikbl menlin beksna
gururdan tahzr iin nazargh- ibrete vaz olunan feny lem btn btn hilf- maksat bir takm fikirler
tevlidine medr edilmi. nsan bir kere leceini bildi
mi lnceye kadar kendinin ve ondan sonra evladnn
nasl yaayacan hi dnmek lzm gelmez
itikdnda bulunuluyor. Krmz yemeni veya tek
yelkenli rnk yapmak itikadiyat hkmn bulmu. Bir
botin iml eylemeye veya bir vapur peyd etmee
almaktan ilhd mucib olacak haller kadar tevakki
ediliyor. Halkta bu fikirler mevcud iken hemen hi
kimsenin ekmecesinde havic-i zarriyesini idre
edecek mikdardan ziyde ve belki o kadar para
bulunabilmek ve hemen hi kimseye ceddinden-tamir
ihtiycndan vreste-bir krgir hne kalmak ihtimli
yoktur (bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i
evvel 1288). Ne yazk ki, biz her ne arzumuz var ise
husln ibtid hkmetten ve olmaz ise Cenb-
Haktan bekliyoruz. Hi bhe edilmemek iktiz eder ki
bir hkmet halkn ne pederidir, ne hocasdr, ne
vasisidir, ne llsdr (bret, Nu.3, 11 Rebilahir

1289/5 Haziran 1288).

refh ile geinelim denilerek ekseri kabristn- fenda yatyor. Fakat biz fniyiz. Vatanmz
bkidir. Biz lrz vatanmz ihy ederiz denilerek hl istikblde b ve ecddnn hret-i
hamiyetini idme edecek evld dnyaya gelir. stikbal, bret, 1 Haziran 1288, Nu.1, s.2,
stn.1.Grld burada Kemal, vatann ihyasn urunda can verecek lde bir vatandalk
devi saymtr.

466

Mithat AYDIN

Bu szlerden de anlald gibi, Kemalin en byk mcadelesi,

dncede ve fiiliyatta kendini miskinlie terk edip retmeyen, almayan,
tembel, yeniliklerden habersiz, statik ve kaderci dzene kardr. stelik
byle bir toplumda byk atlmlar gerekletirecek sermayedar bir snf da
mevcut olmamtr.
Kemalin topluma uyars ve almaya vurgusu, Ey ihvn- vatan nice
bir bu zalm- gaflet?... Nice bir bu hb- ten-perestne?... drkten mi
kaldk? Biz de bir fen renmeye alalm. Ellerimiz tutmaz m oldu. Biz de
yeni bir ey yapalm da meydana karalm Ayetle, hikmetle, icm ile,
tecrbe ile, ibretle mbeyyendir ki insan iin her ne hsl olursa say ile
olur. nsan her neye vsl olursa say ile olur eklindedir (bret, Nu.45, 3
Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288).
Anlald gibi, Namk Kemal, lkesinin Avrupann en medeni
lkeleri arasna girmesini, iin etrafl bir ekilde ele alnmas artna
balamtr. Buradaki kast ise Avrupa medeniyetinin dayand deerler
sistemini tanmak ve yararlanmaktr. Hatta tabii kabiliyetimizin meydan
karlmas iin medeniyette ileri gitmi olan Batl milletler ibret
alnmaldr (bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288). Bylece, bilim
tahsilini ve insan iradesini hayat felsefesi olarak benimseyen Kemal Bey,8
Trk devleti ve toplumuna Bat medeniyetinin gl ve stn taraflarn
kabul ile bir modernleme yolu gstermitir. Ancak Kemal Bey, Avrupa
medeniyetini kr krne taklit etmeyi de reddetmitir. Bu dncesini u
ekilde belirtmitir:
Bir de farz edelim ki, medeniyetin Avrupadaki
hli bin trl nekyis ve seyyit ile mlml imi.
ktibs- medeniyete alan akvam iin tamam
tamamna Avrupay taklid etmek neden lzm gelsin?
Bir takm hakyk- ilmiye vardr ki dnyann hibir
tarafnda deimez, hibir yerde su-i tesiri grlmez.
Mesel ticarette de olsa hassa-i inbista mliktir. Hassai inbist nerede olsa vsta-i tahrikdir. Vsta-i tahrik
nerede olsa say- beere byk byk muvenetler
eder. Say- beerin muveneti nerede olsa istifde
olunur. imdi biz tervc-i medeniyeti arzu edersek bu
kablden olan hakyk- nfiay nerede bulursak iktibs
ederiz.

Namk Kemalin modernleme dncesinde insan akl ve iradesinin yeri iin baknz:
Akta, erif. (1993). Namk Kemal ve nsan, Doumunun Yz Ellinci Ylnda Namk Kemal.
Ankara.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

467

Namk Kemal, bu dncesinde gereki ve aklcdr. nsanolunun

tarih sre iinde elde ettiklerini milletlerin ortak miras olarak grmektedir.
Bununla beraber, binlerce yllk gemiinde teekkl etmi olan ve kendisini
kendisi yapan ahlak deerlerin mevcudiyetine inanmakta ve Trk
toplumunun bu ynn Avrupallardan stn tutmaktadr. Efkr- Cedide
balkl makalesinde bu dncesini ahlk- slamiye dt- garbiyeye bin
suretle mreccahtr eklinde ifade etmitir (Hadika, Nu.14, 27 Terin-i sni
1288/26 Ramazan 1289). Namk Kemalin dncesinde Batdan taklide
lzum grnen eyler, bilim-teknik ve sanayi alanna mnhasr idi. Bu
nedenle; ona gre, medenilemek iin inlilerin slk kebab ekt etmei
almaya muhta olmadmz gibi, Avrupallarn dansn, usl- mnkehtn
(nikah kyma usuln) taklit etmeye hi lzum yoktur. Kendi ahlkmzn
ilct, kendi aklmzn tasvibt sr- medeniyetin frtna maaziydetin kfidir (bret, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288).
Sonu itibariyle Namk Kemal, Batnn birka asrda tecrbe ve
fedakrlklarla kazandklar sanayi ve bilimi vakit kaybetmeksizin iktibas
etmenin zaruretine inanm ve bu iktibasn slam/mill bir hukuk zemininde
gerekleebileceini dnmtr. Bu bakmdan yazarmz, temelde Bat
sistemini Dou tefekkryle birletirme yoluna gitmitir (Ggn, 1991:
207).9
Namk Kemalin Maarif Dncesi
Namk Kemal, memlik-i mahrsenin terakkisi konusunda kaleme
ald yazlarnda maarifin cemiyet ve devlet yaamndaki nemine atfta
bulunarak sosyolojik tahlillerde bulunmutur. Bu almamza temel
oluturacak kimi yazlar ise dorudan doruya maarifle ilgilidir. Bu
yazlarnda Namk Kemal, eitimin milletlerin ilerleme ve kalknmasndaki
roln, lkesinin eitim durumunu, Osmanl eitim sistemi ve politikalarn
gelimi lkelerle mukayese ederek deerlendirmitir.
Namk Kemale gre; maarif, dnyada mevcut olan siyasi konularn
hepsinden nemlidir (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288).
9

Bu noktada N. Kemalin merutiyet (parlamenterizm), vatan, hrriyet, kamuoyu

konusundaki grleri eitli almalara konu olmutur. Burada bu hususlar tekrar ele
almay gerekli grmemekle beraber, Kemal Beyin hkm-i eriata atfetmi olduu nemin,
slamiyetin ayrca birlik prensibinden ileri gelmi olduunu belirtmek gerekir: slamiyet
vahdete gelmeyi emrediyor. Binaenaleyh buralarda Lazlk, Arnavudluk, Krdlk, Arablk
devisinin zuhuru muhl hkmndedir. Ggn, 1991:208. (bret, 13 Haziran 1288). Yine
de onun millet tasavvuru Osmanllk fikri etrafnda biimlenmitir. Ona gre vatanda hukuka
eit, menfaate mterek bulunan herkesin dil ve mezhep daiyesiyle birbirinden ayrlmasnn
mmkn olmayacadr. Namk Kemal, mtizc- Akvm, bret, Nu.14, 26 Rebilahir
1289/20 Haziran 1288, s.2, stn1-4.

468

Mithat AYDIN

Her milletin medar- hayatdr (hayat merkezidir). Bir cemiyeti helk

nedmetten kurtaracak vastadr (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10
Ramazan 1289). Bu nedenle halkn ikmal- tahsiline sarf olunmak iin
malndan deil, cevher-i canndan bile bedel alnsa ok grlmez (Karal,
1988: 198). Ona gre maarif, tufan- terakki iin ihtiya duyulan
tedbirlerin alnmasn zaruri hale getirir ki, bu bakmdan gerek ticaret ve
gerekse sanatn stad mektep, edevt mektep, sermayesi yine
mekteptir (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288). Namk
Kemal, bir yazsnda, maarifi, fert ve toplum iin yarar bakmndan,
gnein vasfnda kaside sylemek ve bu suretle gnein iindeki parlak
burhanlar olarak addetmitir (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22
Haziran 1288). Namk Kemal, eitime ve eitim yoluyla tahsil edilen
bilgiye, insan olma vasfnn ilk koulu olarak grecek derecede byk bir
deer yklemitir. Bu nedenledir ki, O, insanlk iin ancak ve sadece hr ve
eit olmay l olarak grmesine ramen, eitim ve bilim sz konusu
olduunda bir ayrma gitmitir. Bu dncesini de u hadisle ifade etmitir:
En-nsu imma limun ev mteallimun vel-bki hemecun (insanlar ya lim
ya da mteallim talebedir, gerisi srdr). Bu itibarla eitim ve bilim
insanln varlk ve onur nedenidir. Namk Kemalin deyimiyle;
Herkesi Hlikyla vazife-i hilkatinden haberdar
eden maarif deil midir? Ftratmzdaki istidd- kemli
bil-fiil izhr eden maarif deil midir? Mevcudt-
zemini ekser havssyla beraber ben nevimize
(insanlmza) hizmetkr eden marif deil midir?
Dnyann bir kesindeki niam- fevidi dier
kesinde bulunanlarn pyna sr eden marif deil
midir? Tufn-zede-i fen olan bunca akvm- slifenin
mesir-i irfnn cihn- medeniyette dimiyylistikrr eden marif deil midir? (Hadika, Nu.2, 11

Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289).

Namk Kemal, bu dncesiyle maarifin, insanolunun kendi benlii ve

meziyetlerini kefi ve medeniyet servenindeki kazanmlar asndan sahip
olduu yerin herkesin malumu olduuna kanidir.
Maarif herkese hak ve sorumluluklarn bildirir, ahkm- hrriyeti
ikmal eder. Vatan topraklarnda hr yaamak gibi, erdemli insann sahip
bulunduu btn deerler maarif yoluyla ilenir ve gelecek kuaklara
aktarlr. Devlet idaresinde kamu yararn, hukukun stnln ve halk
egemenliini merkeze alan modern dzenin tesisinin temel unsurudur
maarif. Nitekim,
Bu asrlarda marif ilerleyb herkesin
gzndeki perde kalkmala hakikat meydana kd. Eski
zamanlardaki idre-i mstakilnenin mevsimi gedi ve
oyunlarn okdan sakal bitdi. imdiki zamanda sefy

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

469

bl ile icr-y hkmet edeyim diyen hkim akl mizc asr zere tebaasnn pederi olmakla himmet etmeli
ve kendini hkim memur bilb mlik-i zan etmemeli.
Yoksa cebr ve zor ile ben halk esir gibi kullanrm
itikdnda bulunursa byk hatadr. te Fransa
numunesi meydandadr.10

Namk Kemale gre maarif insanolunun en kymetli zenginlik

kaynadr. Tarih de bunu tecrbe etmitir. Mesela; spanyollar, vaktiyle
dnyann en zengin altn madenlerine sahip iken, maarife eksik olmalar
nedeniyle ellerinde bir ey kalmamtr. spanyollarn aksine, demir ve
kmrden baka madeni bulunmayan ngilizler ise, maarifte ileri gitmi
olmalar hasebiyle memleketlerini dnyann servet hazinesi hkmne
getirmilerdir. Dolaysyla, cevher-i servetin madeni marif, sermye-i
saadetin mahzeni yine mariftir. Bu itibarla, maarif bir memleket iin
gerekli olan ihtiyalarn en stndr. Asker ihtiyalar dahi maarifin nne
geemez. Namk Kemal, bu denli deer verdii maarifin, bir memlekette
asker ilere dahi nasl stn tutulmas gerektiini yle aklamaktadr:
Evet bir millettir ki, klc syesinde kim olur, makmnda
klca dayanarak kim olur. Haddiztnda dahi seyf-i ecat mlik-i
rikb- lem olmu bir cihngirdir ki, cihngirler hkmne esirdir.
Fakat o da baz-y tedbirin kabza-i teshirinde olursa sahib-i tesirdir.
el Mecd lis-seyf leysel-mecd lil kalem (eref kltadr kalemde
deil) derler imi. imdi topun tenvir-i mddeda berk-i stn
seyrederler: el Fevz lil-ilmi leysel-fevz lil-alemi (kurtulu
ilimdedir alemde deil) kavlini itirf ediyorlar (Hadika, Nu.2, 11
Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289). Burada da ifade edildii gibi
Namk Kemal, tam anlamyla, maarifin milletlerin ve devletlerin
hayat iin sahip olduu ncelie dikkat ekerken, onun en byk
servet kayna ve en stn g olduuna inanmtr.
10

Namk Kemal, Fransa htilli, Hrriyet, 21 Haziran 1869, s.6, stn.1. Bu makalenin
kapsam nedeniyle zerinde etraflca duramadmz, Namk Kemaldeki hrriyet, msavat,
hukukun stnl, kamuoyu, demokrasi ve meveret dncesi iin u yazlarna baknz:
Baz Mlhazt Devlet ve Millet, bret, Nu.27, 27 Eyll 1288/6 aban 1289; Efkr-
Ummiye, bret, Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288; Hrriyet-i Efkr, Hadika,
Nu.3, 12 Terin-i sni 1288/11 Ramazan 1289; Hrriyet, Hrriyet, Nu.57, 2 Austos 1286;
Mesele-i Msvt, Hrriyet, Nu.15, 5 Ekim 1868; Fransa htilli; Nu.52, Hrriyet, 21
Haziran 1869; Vevirhm fil-emr; Hrriyet, Nu.4, 20 Haziran 1868; mmetimin htilaf
rahmettir, Hadika, nu.20, 10 Kanun- evvel 1288/9 evvl 1289; Efkr- Ummiye, bret,
Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288. Ayrca, Usul-i Meveret hakknda Namk
Kemalin Hrriyetin 12,13, 14, 16, 17, 18, 20 ve 21. saylarnda sekiz mektubu
yaynlanmtr (Kaynakaya baknz.)

470

Mithat AYDIN

Bu bakmdan; maarif, milletlerin meden dnyada bulunduklar yeri ve

gelecekteki konumlarn tayin eden unsurlarn banda gelmektedir. Namk
Kemal, bu durumu insanln, gelmi olduu noktada tarih deneyimiyle
aklama yoluna gitmitir:
Marif syesindedir ki, Avrupada herkes
mebsn- ahlinin tayin ettii menfii vikyeye kfil
olur. Halbuki Asyada hi kimse mebsn- ilahnin
tayin ettii eryii himyet edemez! Maarif
syesindedir ki ngilizler bir kk ordu ile yz
milyondan ziyde nfusa mlik olan in hkmetinin
pyitahtna dhil olur. Halbuki o koca in hkmeti bir
kk frka-i siyenin bile zerine varmaa cesret
edemez! Marif syesindedir ki birka gnde Avrupal
birka bahr- muhti geerek dnyann br kesine
vsl olur. Halbuki birka milyon Tatar birka yz sene
bir dvr amaa kesb-i kudret edemez! Marif
syesindedir ki daire-i medeniyet iinde hakikati em-i
idrke nihn olan bunca ilel-i mhlikenin tedvisi kbil
olur. Halbuki bedeviyet sahralarnda hi kimse vcudu
meydnda olan siba kar defi mazarrat edemez!
Marif sayesindedir ki Pariste bir edib-i kmil be
ay alarak bir hikye tertib etse mddet-i mrnde
zarret grmeyecek kadar servete nil olur. Halbuki
stanbulda bir allme-i b-mudil mddet-i mrnde
telif edecei kitablarn mahsulyle be ay istif-y
hcet edemez! (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni

1288/10 Ramazan 1).

Grld gibi Namk Kemal, maarifi; ulus, devlet ve dnya dzeni
asndan ele alarak ok geni bir ereveye oturtmu, btnyle insanln
ulat medeniyetin ana unsuru olarak saymtr. Meden milletler; refah,
zenginlik ve gc, maarif yoluyla elde ettikleri kalknma ve ilerleme
hamlesine borludur. Dolaysyla, bilimde, teknikte, sanayide, hukukta, ileri
giden an gl devletleri/milletleri maarife de gelimi ve ileridirler. Bu
devletler bunu, akl ve bilimi merkeze alan eitim sistemleri ile ok
alarak baarmlardr. Bu bakmdan Batnn eitim sistemi ve kurumlar
hep dikkatini ekmi ve terakkiyat davasnn ana unsurlarndan biri haline
gelmitir.
Namk Kemal, Avrupada bulunduu yllarda Avrupann eitim
hayatn yakndan grme imknna sahip olmutur. Burada Avrupann
eitim durumunu etraflca tahlil ederken, kendi lkesinin de yetersiz ve aa
uygun olmayan eitim yapsn kritik etme ansn elde etmitir. Fransz ve

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

471

ngiliz eitim sistemi, onun maarifte modernleme gr ve tavsiyelerinde

byk yer tutmutur. Londrada bulunduu srada ngiliz eitim sistemine
dair tespitlerini, zaman zaman Osmanl eitim sistemi ile kyaslama yoluna
giderek u ekilde aklamtr: Eitim ve bilim alannda kemal derecesinde
ileridirler. Hangi okulda olursa olsun 10-12 yalarndaki ilk okul rencileri
bile, bym de sonra yine klm gibi, adeta 20-30 yandaki
yetikinler lsnde trl intizam ve terbiyeye sahiplerdir. Rdiye
dzeyindeki okullarda okuyan renciler -drt dil okur ve ulm-
liyeden alt-yedi esasl fen bilir. lkokullarda rencilerin ounluu,
genel olarak ya itibariyle 7-8 yandan byk olmamasna ramen, eitim
programlarnda Osmanl sbyan mekteplerinde okutulan elif-ba, yaz, drt
ilem, itikad prensipler gibi derslerin hi biri bulunmaz; zira renciler bu
konuda okula donanml geldiklerinden okul programlarnda sz konusu
derslerin bulunmas abes grlerek kaldrlmtr. Okul; ocuun
kendisini, evresini ve dnyay tanmasna ve bu suretle bedenen ve ruhen
gelimesine imkn salar. 10-12 yandaki ocuklar, okuduklar gazetelerle
dnyadan haberdar olmaktadrlar (bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i
evvel 1288).
Dolaysyla yazmak ve okumak Avrupada bir nesnenin adn
yazmak ve okumaktan ibaret deildir. Gemicisinden hamalna kadar okumayazma bilir denen insanlar, dini konulara vakf olduklar gibi baz bilimlere
mahsus konular dnda- her okuduunu laykyla anlayacak ve her
dndn imlasyla yazacak kadar lisanlar bilirler. Bir veya daha fazla
yabanc dil bilir, okur ve yazarlar. Corafya, tarih, aritmetik, cebir, geometri,
fizik, kimya, astronomi ve doa tarihi gibi alanlarda temel bilgileri
almlardr. yle ki, bir Almanyal demirci ustas vatan grevi sz konusu
ise demirci petamaln kararak; eline bir tfek ve bir harita alp Fransa
topraklarna geldiinde girip klacak yerleri bilir ve maiyetindekileri
gidilecek yerlere emniyetle sevk eder (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22
Haziran 1288). Kemalin anlatmndan anlald zere, medeni
memleketlerde okumak ve yazmak, insann yaad dnyay tanmas,
anlamas, yaamn her alannda ihtiya duyulan bilgiyi, beceriyi ve gc elde
etmesi olarak anlalmaldr.
Dolaysyla Avrupann birok yerinde halkn yzde doksannn okuryazar olmasn bu ynyle deerlendirmek gerekmektedir. Okur-yazar
orannn yksek olmasnda, eitimin zorunlu olmasnn pay vardr.
Ancak, ailelerin eitimin nemine ilikin sahip olduklar bilin nedeniyle,
ocuklar okula gndermeye zorlamak gibi duruma da gerek kalmamaktadr.
ounun yemek, imek, oturmak, gezmek gibi ihtiyalar iin yaplan
masraf; gazete, kitap ve okul iin yaplan masraflar kadardr, belki de ondan

472

Mithat AYDIN

fazladr. Bu ailelerin ocuklar da okula o nispette gayretli ve bilgili giderler

(bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288).
te, eitimi adeta yaam nedeni sayan Avrupal milletler her alanda kat
be kat ileri gitmilerdir. Denebilir ki, ineden iplie varnca ne kadar
mahsult- medeniyet var ise en byk destgh mekteb ve en birinci stad
marifettir (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289).
Avrupal milletler iin gerek bu iken, Osmanl maarifi, devlet ve toplum
hayatnda byk bir dnm gerekletirmekten uzaktr. Asker okullarn
dnda eitim kurumlarnda trl zorluklarla kendini gelitiren az sayda
yetimi insan bulunmaktayd. Bunlar da birka snf mhendis, mderris,
ktip ve zabitten ibaretti. Osmanl toplumunda bir aydnlanma devri aacak
sivil okullar mevcut deildi. Bu ynde sadece II.Mahmud zamannda alm
olan rdiyeler, emekleme dneminde olup imparatorluk topraklarnda
yaygnlatrlamamt.
Bu
olumsuz
durumdan,
her
frsatta
terakkicuyluktan bahsedip hibir ey yapmayan Babalinin mesuliyeti
bykt. nk mevcut modern asker okullarn ihtiyalar bile tam olarak
karlanamad gibi, tarada alan az saydaki rdiyeler de ancak blgenin
ileri gelenlerden toplanan yardmlarla tesis edilebilmiti (Sungu 1999: 841842).
Aslnda Namk Kemalin yaad dnemde Osmanl maarifinin iinde
bulunduu durum ve terakki sorunu dnemin aydnlarnca etraflca
tartlmaktayd. Tartlan konular, Maarif Nizamnamesi, eitimin
yaygnlatrlmas ilkretimden yksek retime eitim kurumlarnn ihdas
gibi geni bir yelpazeyi kapsamtr. Bu hususlarda zm iin ngren
balca grler yleydi: Maarif Nizamnamesinde ngrlen tedbirler
teoriden uygulamaya geirilmelidir. Nizamnamenin zellikle birinci ve
ikinci derecedeki tahsil iin yetersiz olan program iyiletirilmelidir.
Nizamnamenin herkese ilikin ksmlarn bir kerede icra etmek mmkn
olmadndan, hlihazrda yalnz Darlfnun ve Darlmuallimin gibi halkn
terakkisine hizmet edecek kurumlarla ilgilenilmelidir. Eitim sadece
ocuklar deil, tahsile muhta yediden yetmie herkesi kapsamaldr. Bunun
iin de geceleri cami ve kiliselerden yararlanlmaldr.
Bu grler, genel olarak Namk Kemal tarafndan da kabul grmtr.
Bununla birlikte Namk Kemal, ie nereden balanmas gerektiini
sorgulayarak meseleyi farkl bir bak asyla ele almtr. Kemal Bey,
nceliin muntazam sbyan ve rdiye mekteplerinin meydana
getirilmesine verilmesini, ngrlen dier btn zm nerilerinin yerinin
ve zamannn beklenilmesi gerektiini dnmtr. Bu yndeki dncesini
u ekilde aklamtr:

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

473

Maarifin terakkisi matlb ise devlet tarafndan

olsun, halk cnibinden olsun yle byk byk
darlfnunlar, byk byk mualliminler yapmak veya
her kyde bir mekteb bulundurmak veya herkesi
okutmak gibi subeti cretini istihleye drecek
teebbst- azmeyi zamnna talik ederek imdilik
bir cz fedakrlkla velev yalnz stanbulda olsun
birka tane muntazam sbyn ve rdiye mektebleri
hsl etmee almaktr.

Dikkat edilirse burada, nceliin ilkretime verilmesi gerektiine

inanan Kemal Bey, retimin nicelikten ziyade niteliksel ynn nemli
grmtr.
Bir kere bu hsl olur da herkes sbyn
mektebinden ocuklarnn eline ald mektubu okumak
ve isterse ufack bir mektup yazabilmek ve hnesinin
ahz itsn hesb etmek gibi meziyyta mlik olarak
ktn grr ve rdiyeden kan evldnn gerek
hizmet-i devletde ve gerek sir yolda her ay iki bin
kuru kazanabildiini anlarsa o zaman Marif
Nizmnmesi umm arasnda mehd-i muntazar
itibrn bulur (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/

22 Haziran 1288).

Namk Kemal, bireyin sosyal yaamnda ihtiya duyduu bilgi ve

becerinin kazanlmasnda maarifin, bireyin kendisi, ailesi ve devleti iin
nemini ele alrken, toplumun kadn nfusunun tahsiliyle ayrca
ilgilenmitir. Onun terakki dncesinde, Osmanl Trk kadnnn eitim ve
sosyal durumunun iyiletirilmesi nemli bir yer tutmutur. Meden dnyada
kadnn sahip olduu haklara ve statye Trk kadn da sahip olmaldr.
Namk Kemal, Trk kadnnn devlet ve toplum nazarnda hak ettii saygn
yeri almas konusundaki fikrini aklarken, kadnn medeni lkelerdeki
durumuna da aklk getirmitir. Avrupann medeniyete ileri gitmi
memleketlerinde kadnlar, erkekler gibi tahsil grr; kendi lisannn ve kendi
devletinin birincisi saylacak derecede ktip ve air olarak yetiirler. Kimi
lkelerde, her eit okullarda grev yapan retmenlerin yarsndan fazlas
kadndr. Bunlardan, toplumun nde gelen kil insanlar dahi istifade
etmektedirler (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288).
Grld gibi, Namk Kemal, kadn terakki-i maarifin ayrlmaz bir
paras olarak grmtr.
Sonu
Namk Kemal, ideolog kiilii ve sonraki kuaklara etkisiyle
19.yzyln nde gelen aydnlar arasnda yer almtr. Kaleme ald
yazlarnda yaad a gerek anlamda anlayabilmi, mensubu olduu

474

Mithat AYDIN

Osmanl Devleti ve toplumunun bulunduu yeri doru bir ekilde tespit

edebilmitir. Derin gzlem ve sosyolojik tahlillere dayal yazlar, onun
aklc bir kiilie sahip olduunu gstermektedir. Bu gzlem ve tahlillerinde
Avrupa medeniyetinin muhtevasn ve Osmanl Devletiyle mukayesesini
geni bir ekilde grmek mmkndr. Bu erevede O, mensubu olduu
devlet ve topluma, modern dnyada alnmas gereken yeri idealize ederek bir
modernleme yolu gstermitir. Modernleme dncesinde, Bat
medeniyetinin iktibas edilmesini ngrmekle beraber, bunun mill/slam bir
izgide gerekleebileceini dnmtr. Bir baka deyile O, terakki
davasnda Bat medeniyetini slam kltr zeminine oturtmaya ya da
uzlatrmaya almtr. Aydnlanma a dnrlerinden mlhem halk
egemenlii, parlamenter sistem, hukukun stnl, birey, hrriyet, eitlik,
kadn haklar gibi kavramlar etrafl bir ekilde ele alarak modern
dncenin Trkiyede gelimesi ve yerlemesine nayak olmutur. Esas
itibariyle onun Batllama zemininde gelien modernleme dncesi,
kamuoyu, kanun nnde eitlik, hak ve zgrlkler gibi konularda Tanzimat
dnemi aydnlarnn fikriyat ve beklentileriyle paralellik arz eder.
Meseleleri ele al biimi ve hayat felsefesi, toplumsal sorunlar zme
kavuturabilmek hususunda yol gsterici bir hviyete sahiptir. Bu bakmdan;
Namk Kemalin derin gzlemlerine dayal tahlilleri, ada dnyay
anlayabilmek ve modernlemek davasnda gnmz insan iin de hayli
nemli mesajlar iermektedir.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

475

KAYNAKA
Namk Kemalin Makaleleri
Baz Mlhazt Devlet ve Millet, bret, Nu.27, 27 Eyll 1288/6 aban 1289.
Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, Nu.152, 19 Terin-i evvel 1288.
Efkr- Cedide, Hadika, Nu.14, 27 Terin-i sni 1288/26 Ramazan 1289
Efkr- Ummiye, bret, Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288.
Fransa htilli, Hrriyet, Nu.52, 21 Haziran 1869.
Hasta Adam, Klliyt- Keml: Maklt- Siysiye ve Edebiye, Selanik Matbaas,
stanbul, 1327 [1911].
Hrriyet, Hrriyet, Nu.57, 2 Austos 1286.
Hrriyet-i Efkr, Hadika, Nu.3, 12 Terin-i sni 1288/11 Ramazan 1289.
bret, bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288.
mtizc- Akvm, bret, Nu.14, 26 Rebilahir 1289/20 Haziran 1288.
stikbal, bret, Nu.1, 7 Rebilahir 1289/1 Haziran 1288.
Maarif, bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288.
Maarife Dair Bir Makale, Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289.
Medeniyet, bret, Nu.84, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288.
Memlik-i Osmaniyenin Yeni Muksemesi, Hrriyet, Nu.20, 9 Kasm 1868.
Mesele-i Msvt, Nu.15, Hrriyet, 5 Ekim 1868.
Meyeln- lem, bret, Nu.17, 30 Rebilahir 1289/24 Haziran 1288.
Renan Mdfaanmesi, stanbul, 1326 [1910].
Sanat ve Ticaret, bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288.
Tanzimat, bret, Nu.46, 4 Ramazan 1289/24 Terin-i evvel 1288.
Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288.
Usl-i meveret hakknda drdnc nshamzda, Hrriyet, Nu.12, 14 Eyll
1868, s.5.
Usl-i meverete dair geenki nshada yazlan mektubun ikincisi, Hrriyet,
Nu.13, 21 Eyll 1868, s.6.
Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun ncs, Hrriyet,
Nu.14, 29 Eyll 1868, s.5.
Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun drdncs,
Hrriyet, Nu.16, 12 Ekim 1868, s.7.

476

Mithat AYDIN

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun beincisi, Hrriyet,

Nu.17, 19 Ekim 1868, s.6.
Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun altncs, Hrriyet,
Nu.18, 26 Ekim 1868, s.6.
Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun yedincisi, Hrriyet,
Nu.20, 9 Kasm 1868, s.8.
Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun Nihyeti, Hrriyet,
Nu.21, 28 Kasm 1868, s.6.
mmetimin htilf rahmettir, Hadika, Nu.20, 10 Kanun- evvel 1288/9 evvl
1289.
Vatan, bret, Nu.121, 22 Muharrem 1290/10 Mart 1289.
Vevirhm fil-emr; Hrriyet, Nu.4, 20 Haziran 1868.
Aratrmalar
Akta, erif. (1993). Namk Kemal ve nsan, Doumunun Yz Ellinci Ylnda
Namk Kemal, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, sa. 67, 1-12.
Akn, .Faruk. (1993). Namk Kemal, slam Ansiklopedisi, c.9.
[Bolayr], Ali Ekrem. (1998). Namk Kemal, Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 2133.
Cebesoy, Ali Fuad. (Tarihsiz). Snf Arkadam Atatrk, stanbul: nklap Kitabevi.
Dizdarolu, Hikmet. (1995). Namk Kemal/Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul:
Milliyet Varlk Yaynlar.
Ebuzziya Tevfik. (1304). Namk Keml: Cmel-i Mntehibe-i Keml, stanbul:
Matbaa-i Ebzziya.
Ebuzziya Tevfik. (2006). Yeni Osmanllar/ mparatorluun Son Dnemindeki Gen
Trkler, Gnmz Trkesine eviren: emsettin Kutlu, stanbul: Pegasus
Yaynlar.
Ggn, nder. (1987). Nmk Keml, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar:838.
------------------ .(1991). Namk Kemlin Devlet deali ve Devletler Aras
Mnasebetler Hakkndaki Grleri, Trk Edebiyat Aratrmalar, c.1,
Konya: Seluk niversitesi Yaynlar No:90.
Kaplan, Mehmet. (1948). Namk Kemal: Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi.
Karal, Enver Ziya. (1988). Osmanl Tarihi-Islahat Ferman Devri (1361-1876),
c.XVII, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

477

Kuntay, Midhat Cemal. (1944). Namk Kemal: Devrinin insanlar ve olaylar

arasnda, Cilt I: Politika: Namk Kemalin Sofya dnnden Avrupa
dnne kadar 1857-1870, Maarif Vekaleti.
Lewis, Bernard. (1998). Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Namk Kemal-Osmanl Modernlemesinin Meseleleri/Btn Makaleleri 1. (2005).
Haz: Nergiz Ylmaz Aydodu, smail Kara, stanbul: Dergh Yaynlar: 297.
Nazif, Sleyman. (1340). Namk Kemal, Dersaadet.
Sungu, hsan. (1999). Yeni Osmanllar, Tanzimat, c.2, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar: 3275.
Ttengil, Cavit Orhan. (1985). Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk
Gazetecilii (1867-1967), stanbul: Belge Yaynlar:31.
lken, Hilmi Ziya. (2005). Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar.