Nisan - Mays - Haziran - 2009

Gurbetteki eyhlislm: Mustafa Sabri Efendi (18691954)

Kadir ERDAL

Bedizzaman Said Nurs'nin Tarihe-i Hayat' iin kaleme ald Mukaddime'de Ali Ulvi Kurucu yle diyor: "Allme eyhlislm Mustafa Sabri Efendi merhumdan, feragate ait yle bir sz iitmitim: slm bugn yle mchitler ister ki, dnyas n deil, hiretini dahi feda etmeye haz r olacak..." Byk adamdan sd r olan bu byk sz tamamen kavrayamad m iin, mutasavv flar n istirak hllerinde syledikleri esrarl szlere benzeterek, herkese sylememi ve olur olmaz yerlerde de amam t m. Vakt ki ayn sz Bedizzaman' n ateler saan heyecanl ifadelerinde de okuyunca anlad m ki, byklere gre feragatin ls de byyor.1 Ruhumuzun Heykelini Dikerken isimli eserinde M. Fethullah Glen Hocaefendi ise, dnce ve aksiyon insan n n genel vas flar n s ralarken: "Bazen vefl bir vatan evld , bazen dnce buudlu bir hareket insan , bazen bir ilim , bazen dhi bir sanatkr, bazen bir devlet adam , bazen de bunlar n hepsidir." demekte ve Mustafa Sabri Efendi'nin de bunlardan biri olduunu vurgulamaktad r.2 Zor Zamanlarn eyhlislm Yz yirmi yedinci Osmanl eyhlislm olan Mustafa Sabri Efendi, 1869 senesinde Tokat'ta dodu. lk tahsilini memleketinde yapt ktan sonra Kayseri'ye gidip, Kayseri Medresesi'nde Divrikli Hac Emin Efendi'den ilim rendi. Daha sonra stanbul'a gelerek 'huzur dersleri' mukarriri [padiah n huzurunda bir konuyu etrafl ca anlatan] Ahmed As m Efendi'den de ilim renip iczet ald . 1890 senesinde yap lan rus [din ilimlerde bir derece] imtihan n kazanarak, yirmi iki ya nda Fatih Camii'nde ders vermeye balad . Padiah kinci Abdlhamid'in kat ld 'huzur dersleri'ne on alt y l boyunca devam etti. Elliden fazla talebeye iczet verdi. 1900 y l nda kinci Abdlhamid Han' n kitap l na getirildi, kendisine bir adet alt n liykat madalyas ve drdnc rtbeden Osman nian verildi. Bir dnem Silistre mftl yapt . Farkl zamanlarda Peym- Sabah, kdam, Yar n ve Alemdar gibi mevkutelerde yaz lar kaleme alan Mustafa Sabri Efendi, 2. Merutiyetin iln n n ard ndan 1908'de Tokat mebusu seildi. Bu arada Fatih Camii mderrislii grevini de yrtt.

ttihat ve Terakki Partisi'ne kar k p, o zaman Cemiyet-i lmiye-i slmiye'nin yay n organ olan Beyan'-l Hakk dergisinde bayazar olarak yaz lar yazd . 1913 Bb- li bask n , giderek sertleen iktidar n tutumu ve ttihat ve Terakki Partisi'ne mensup olanlar n kendisini ldrme teebbsleri zerine nce M s r'a, oradan da Romanya'ya gitti. Birinci Dnya Sava s ras nda Osmanl ordusunun Romanya'ya girmesi zerine Gemlik'e gnderilerek mecbr ikamete tbi tutuldu. Daha sonra stanbul'a dnp Sleymaniye Medresesi'nde Hads-i eri mderrislii yapt . Ayn y l Dar'l-Hikmeti'l-slmiye azal na seildi. 4 Mart 1919 tarihinde 1. Damat Ferit Paa kabinesinde eyhlislml a getirildi. 6 Haziran 1919'da Paris Konferans 'na giden Damad Ferid Paa'n n yerine Sadrazam vekillii de yapan Mustafa Sabri Efendi, ayn y l kabinenin dmesi zerine yan [senato] azal na atand . Cemiyet-i Mderrisn'in birinci reisliini yapt . Buradaki mesai arkadalar ; Mustafa Saffet, skilipli Mehmet At f ve Bedizzaman Said Nurs idi. K sa bir sre sonra bu grevden ayr ld ysa da 1920 y l nda ikinci defa kurulan Damad Ferid Paa kabinesinde tekrar eyhlislml a getirilen Sabri Efendi, kabine yeleriyle anlaamad ndan bu grevi de k sa sreli oldu ve istifa etti. Ayn y l tekil edilen "Mutedil Hrriyet ve tilaf F rkas " kurucular aras nda yer ald .3 eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, asl nda istikll hareketine kar deildi. Kar gibi olup, son padiah Sultan Alt nc Muhammed Vahdettin Han ile byk dikkat gstererek istikll mcdelesine ve mcdelenin merkezi Ankara'daki Trkiye Byk Millet Meclisi'ne el alt ndan byk yard mlarda bulunuyordu. gal alt ndaki stanbul'da, igal kuvvetleri tehlikesi olduundan, dorudan istikll hareketini savunam yor ve yard m yollayam yordu. Dorudan olmas payitahtta nice felaketlere sebep olabilirdi. Ancak Mustafa Sabri Efendi ve olu brahim Sabri, ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mukvemet gsterdikleri iin Cumhuriyet'in iln ndan sonra 150'likler aras nda yer alm lard .4 Mustafa Sabri Efendi, 1922 y l nda stanbul'dan Kahire'ye, oradan da s ras yla Mekke, M s r, Lbnan, Romanya, Gmlcine, Kahire, skenderiye ve son olarak tekrar Kahire'ye giderek oraya yerleti. Bir hayli ileli ve oka inili- k l bir hayat yaayan bu vatan evld , Kahire'de kald evi bir okul hline getirdi. Bu arada 1 Haziran 1924'te vatandal ktan kar ld . Vefat ettii 1954'e kadar Kahire'de yaayan Mustafa Sabri Efendi; verdii dersler, yapt sohbetler, yazd makaleler ve kitaplarla M s rl lar n olduu kadar slm dnyas n n takdirle takip ettii bir kii olarak hayat n tamamlad . Hatt yle ki, M s r ulemas Mustafa Sabri Efendi'nin yazd klar n okumadan hayat na yn vermemeye balam t .5 Mustafa Sabri Efendi, Mevkif'l-Akl ve'l-lm adl eserinde, doru yoldan ayr larak sap k bir yol tutan Muhammed Abduh ve Cemaleddin Efgani hakk nda ok sert eletirilerde bulundu. Sz konusu ah slar n Ezher'i kar t rd klar n , ad m ad m dinsizlere yaklaarak zararl gelimelere sebep olduklar n sert bir ekilde ifade

etti, onlar n bozuk fikirlerini rterek sap kl klar n ortaya koydu. Bylece ehl-i snnet itikad na sald ranlar n maskelerini indirmi ve birok kimsenin bunlara aldanmas n nlemi oldu.6 Grld gibi Mustafa Sabri Efendi'nin yaad y llar, byk bir nar n dallar n n budan p, suyunun kesilip, bah van n yetersiz b rak ld bir dneme rastlamaktad r. Osmanl n n sonunu gren bu deerli lim, yeni Trk devletinin, yurdundan uzak yaamaya mahkm ettii isimler aras nda yer almaktad r. Nitekim Mustafa Sabri Efendi, hilfetin sona eriini yurtd nda znt iinde gzlemlemitir. Bylesine alkant l bir dnemde yaayan, buna ramen ilm ve siyas dirayetiyle, veld kalemiyle byk bir r aan eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, 12 Mart 1954'te Mira gecesinin sabah nda Kahire'de hirete irtihl etmitir. Din-Felsef Grleri Mustafa Sabri Efendi, kendi dneminde yayg n olan pozitivist, materyalist ve ateist ak mlar n etkisiyle daha ok kelm ve usl'd-dn konular zerinde durmutur. Dikkat eken grleri ylece zetlenebilir: "Allah' n varl n ispatlayan en nemli delil Kur'n'da da s k s k iaret edilen 'gye' ve 'nizam' delilidir. Evren hakk ndaki bilimsel bulular bu delili beslemi ve daha gl hle getirmitir. Bunun yan nda evrenin yarat lm olduunu vurgulayan 'huds' ve 'imkn' delilleri de rasyonel a dan hl geerlidir. Kant' n iddias n n aksine Allah' n varl rasyonel bilgilerle kan tlanabilir."7 "Bilinebilen varl klar iinde sadece insan n irade sahibi olmas maddeci ve tabiat felsefelerin temelsizliini gsterir."8 "Maddecilerin bilgiyi gzlem ve deneye mnhas r k l p akl istidlali reddetmeleri dorulanabilir temelden yoksundur; aksi takdirde mant k, felsefe ve matematik gibi rasyonel bilgiye dayanan disiplinleri de reddetmek gerekir. Maddecilerin, inkr dncesini Allah' duyularla alg laman n imkns zl na dayand rmalar da mant k bir temele oturmaz. nk duyularla alg lanmamak, var olmama sonucunu gerektirmez. Allah' n varl aleyhinde delil diye ileri srlen evrim teorisi zan ve tahminlere dayan r."9 "Vahdet-i vcd telkkisi, 'varl zorunlu olmayan kinat , varl zorunlu olan Allah'a nispetle yok hkmnde kabul etmek' eklinde anla ld takdirde benimsenebilir, Allah-lem ve Allah-insan ay r m n ortadan kald ran anlay lar ise kiiyi kfre gtrr."10 Nbvvet inanc n ulhiyete ve uhrev sorumlulua iman etmenin bir gerei

olarak gren Mustafa Sabri Efendi, Allah'a ve hirete inanan Bat l teist filozoflar n peygamberlie olan ihtiyac grememelerini a rt c bulur;11 onlar n nbvveti felsef bir problem saymamalar n n Hz. sa'n n tanr lat r lmas inanc ndan kaynaklanm olabileceini dnr. "Peygamberlerin getirdii dnyev ilkeler insanlar aras mnsebetlerin ana kayna n tekil eder. Bunlar n bir k sm n hukukun d na itmek dinin ruhuyla badamaz."12 Mustafa Sabri Efendi, din hayat bayramlara indirgeyen bir anlay n ortaya kmas ndan yak narak H ristiyanlar taklit etmekten kaynakland n dnd bu yakla m n dinin iini boaltmak anlam na geldiini belirtir. Ona gre "Roma hukukunun balang ta slm hukukuna kaynakl k yapt na ilikin iddialar geree ayk r d r ve her iki hukuk sisteminin farkl l klar bunun a k delilidir."13 "slm a dan kad n n rtnmesinin gerekmediini iddia etmek bu konudaki a k emir ve hkmleri reddetmek demektir. Kas m Emn gibi baz yazarlar n ileri srd iddian n aksine; rtnmenin bilgisizlikle alkas olmad gibi rtnme slm bir emir olup baka kltrlerden intikl etmi bir yaama tarz deildir."14 Mustafa Sabri Efendi, Bat l lama hareketine kar slm inan ve deerleri savunan ada slm dnrleri aras nda yer al r. zellikle Emmanuel Kant' n rasyonel bilgiyi teolojik alandan d lamas n eletirmesi, evrim teorisinin gzlem ve deneye dayanmad n vurgulamas ve inan konular n n bilimsel bilgilerle temellendirilme ynteminin yanl l n belirtmesi dikkat ekicidir. Bununla birlikte muhtemelen ok deiken ve s k nt l hayat mcadelesinin de etkisiyle kader konusunda yetitii kltrn aksine cebre yaklaan bir telakkiyi benimsemitir. Kahire Sohbetleri Hayat nda pek ok s k nt lar ekmi, davas n n ne hllere dtn grm, yurdunu terk etmi olan Mustafa Sabri Efendi, M s r'da bulunduu y llarda etraf ndaki ilim genlere mit ve mcadele azmi a lamakta, o hliyle en gzel bir numne-i imtisl olmaktayd . O; samim, mert, sznden, fikrinden, kanaatinden dnmeyen, inand gibi yaayan bir dnce ve aksiyon adam yd . Mehmet kif Ersoy gibi o da: "Szm odun gibi olsun, hakikat olsun tek!" diyor ve herkese kar doruyu, dosdoru olarak sylyordu. Ayr ca harp meydan nda, ate hatt nda, kurun yamuru alt nda bir mchit, ne kadar fedakr ve fed ise Mustafa Sabri Efendi de o kadar sammiydi. Ezher'de okuduu y llarda eyhlislm Mustafa Sabri Efendi'nin sohbetlerini dinlediini ve bu sohbetlerin sadece ilim, irfan, din, iman, bilhassa lem-i slm ve Trkiye zerine olduunu hat ralar nda yazan Ali Ulvi Kurucu, onun iin

unlar sylyor: "Nam k Kemal: 'Bis-i ekv bize hzn-i ummdir Keml / Kendi derdi gnlmn billh gelmez yd na' diye bir beyit yazm t r. Hoca Efendi de bir gn ne kendi vaziyetinden bahsetti ne de mal s k nt lar n anlatt . Biz sorduka veya yeri geldike eskiden geirdiklerinden bahsederdi. Onlar bile kendi nam na deil, mmetin ad na zlerek anlat rd ."15 "Ben yirmi iki ya mda mderris oldum, hl ilme doyamad m." diyen Mustafa Sabri Efendi, milletinin ilme lakayt kal kar s nda derinden zlyor, "Dinin ilk emri 'Oku!' olan bir millet, nas l chil kal r, kalabilir?" eklinde vaveyla ediyordu.16 "Milletin bir ii, bir de d vard r. Cismi var, ruhu var; maddesi var, mns var; topra var, dini, iman var, rz var, namusu var... Milletin d n , maddesini, topra n ordusu korur. cb nda yette emrolunduu gibi, btn bir millet bu cihada kat l r, sava r. Ama milleti millet yapan as l deerler, ruh, mn, din, iman, ahlk, namus ise, mnev ordu olan ilim adamlar n n korumas alt ndad r. As l millet, bu deerlerden meydana gelir. Bunlar korunabilirse, bir millet, her zaman ve her yerde, kendisini yeniden ina edebilir. te o mnev ordu, sizlersiniz. Milletin mnev mdafaas n ehl-i ilim yapar. Sizler, bu mukaddes vazifeyi yapacak olan mnev ordunun kumandanlar s n z."17 dedikten sonra da kendisini sammi bir ekilde dinleyen genlerden etkilenerek "Ah keke, ben de sizin gibi talebe olsayd m." diye i geiriyordu. Bedizzaman'la rtibat Bedizzaman' n, "Dr'l-Hikmet'te benim arkada m..." dedii Mustafa Sabri Efendi'ye verilmek zere Cami'l-Ezher'e "hediye-i vakfiye... olarak on bir tane husus mecmualar [n ]..." gnderdii ve slm' n byk medresesinin o s ralarda yirmi yedi bin rencisinin olduu belirtilmektedir.18 Bylece Nurlardan ok say da kiinin istifadesi salanm t r. Mustafa Sabri Efendi, Kahire'de bulunduu s ralarda hem Bedizzaman hem de Risle-i Nur ile alakas n kesmedi. Ezher niversitesi'nde Nurlara zel nem verdi, okunmas na katk da bulundu.19 Mustafa Sabri Efendi, Bedizzaman' n ok say da talebesi olmas na ramen neden cihat iin harekete gemediini, Ezher'de okuyan talebeler arac yla sordu. Bedizzaman, en byk cihd n iman dvs olduunu, en nemli meselenin imn kurtarmak olduunu, dhilde mspet hareket ederek asyie zarar verilmemesinin ehemmiyetine iaret ederek cevap verdi: "... Bilhassa Mslmanlar n ba na yle bir hadise ve yle bir dv a lm ki, her adam, eer Alman ve ngiliz kadar kuvveti ve serveti olsa ve akl da varsa, o tek dvy kazanmak iin, biltereddt sarf edecek. O dv da iman kazanma veya kaybetme dvs d r."20 Mustafa Sabri Efendi, Bedizzaman ve syledikleri hakk nda; "...Said Efendi gerekten hakl d r! Evet, syledikleri dorudur. O

dvs nda muvaffak oldu. O memleketten hibir yere ayr lmad , sebt etti..." ifadeleriyle Bedizzaman' tasvip ve takdir ettiini belirtmitir.21 Eserleri Yeni slm Mctehidlerinin K ymet-i lmiyyesi: Ms Crullah Bigi'nin cehennem azab n n ebed olmad n savunan Rahmet-i lhiyye Burhanlar adl eserine reddiyedir. (stanbul, 1335; nr. Sibel Dericiolu, Bedir Neriyat, stanbul, 1998)22 Din Mceddidler yahut Trkiye iin Necat ve 'ti Yollar nda Bir Rehber: "Yeni Mslmanlar" ad n alan Haim Nahit ve arkadalar n n slm'da reform yap lmas gerektiine dair grlerine kar yaz lm t r. (stanbul, 1341, 1969, 1987, 1994) En-Nekr Al Mnkiri'n-Ni'me Mine'd-Dn ve'1-Hilfe ve'1-mme: ada slmsiyaset dncesi ve hilfet-siyaset ilikisiyle ilgili konular ihtiva eder.23 Mes'elet Tercme-ti'1-Kur'n: Namazda Kur'n' n Trke mealinin okunmas teebbslerini savunanlara kar bir reddiyedir.24 ( Kahire, 1932) Mevk f'l-Beer Tahte Sultni'l-Kader: Kader ve irade hrriyetine ilikin grlerin tart ld eserde insan n irade a s ndan icbar alt nda bulunduu ileri srlr.25 (Kahire, 1352) El-Kavl'1-Fasl Beyne'llezne Y'mimne Bi'l-ayb Ve'llezne L Y'minn: Mevk f'l-Akl adl hacimli eserinin zeti mahiyetinde olup pozitivizmin yay lmas ndan sonra slm dnyas nda nbvvet, hiss mucizeler, k yamet almetleri ve hiret konular nda yap lan yanl yorumlar n eletirisini kapsar. (Kahire, 1361, 1407/1986) Mevk f'l-Akl ve'l-lm ve'l-lem: Usl'd-dne dairdir. Allah' n varl na ilikin deliller, vahdet-i vcd, bilim-din ve bilim-ak l mnsebeti, nbvvet ve hiret inanc n n delilleri, slm'a gre din-siyaset ilikisi gibi konular ierir.26 (I-IV, Kahire 1369; Beyrut, 1981) slm'da mmet-i Kbr: Hilfet ve siyaset konular nda Yar n gazetesinde kan bir dizi makalesinden derlenerek kitap hline getirilmitir. (Kahire 1925) Savm- Ramazn: Yar n gazetesinde tefrika edilmi olup oru tutmak yerine fidye verilmesini neren Sleyman Nazif'e reddiyedir. (Gmlcine, 19271928) Dn-i slm'da Hedef-i Mnkaa Olan Mesil: Mellifin Beyn'l-Hakk dergisinde yay mlanan sosyal ve ekonomik muhteval din makalelerinin bir

araya getirilmesinden ibarettir.27 Kavli 'l-Mer'e ve Mukreneth Biakvli Mukallide-ti'1-Garb: El-Feth dergisinde kan bir dizi makalesinin derlenmesinden olumutur. Eserde, slm dininin kad nlar n rtnmesi ve evlilikleriyle ilgili hkmleriyle Bat kltrnn kad nlara dair anlay n n birbirine uymad tezi savunulur.28 (Beyrut, 1410/1990) Dipnotlar 1 Bedizzaman da eyhlislm Mustafa Sabri Efendi'nin tespitleri dorultusunda "Ben, cemiyetin iman n kurtarmak yolunda dnyam da feda ettim, hiretimi de..." demektedir. (Tarihe-i Hayat, Isparta Hayat , Szler Yay nevi, stanbul, 1991, s. 553) 2 M. Fethullah Glen, Ruhumuzun Heykelini Dikerken, Feza Gazetecilik, stanbul, 1998, s. 72. 3 Sad k Albayrak, Son Devrin slm Akademisi Dar'l-Hikmeti'l-slmiye, Yeni Asya Y. , 2. Bask , stanbul 1973, s. 179. 4 150'likler, Kurtulu Sava sonras mal varl klar na el konularak Trkiye'den srlen insanlara verilen isimdir. Listenin ilk s ras nda Sultan Vahdettin bulunuyordu. 28 Haziran 1938'de 150'liklerin yurda girmesini engelleyen yasa kald r lsa da geri dnen ok kii olmad . 5 Yusuf evki Yavuz, "Mustafa Sabri", TDV slm Ansiklopedisi, c. 31, stanbul 2000, s. 350- 353. 6 "Mustafa Sabri Efendi", Yeni Rehber Ansiklopedisi, Trkiye Gazetesi Yay nlar , c. 15, s. 29. 7 Mevk f'l-Akl ve'l-lm ve'l-lem II, Beyrut, 1981, s. 343386. 8 a.g.e., III, s. 63. 9 a.g.e., s. 77-78, 276, 301-302. 10 Mevk f'l-Beer Tahte Sultani'l-Kader, Kahire, 1352, s. 233. 11 El-Kavl'l-Fasl Beyne'llezne Y'mimne Bi'l-ayb Ve'llezne L Y'minn, Kahire, 1986, s. 14, 154159. 12 Mevk f'l-Akl ve'l-lm ve'l-lem IV, Beyrut, 1981, s. 161162, 28129. 13 a.g.e., IV, s. 304-305. 14 a.g.e., I, s. 283-291, 487-488. 15 M. Erturul Dzda, stad Ali Ulvi Kurucu Hat ralar 2, Kaynak Yay., stanbul, 2007, s. 38 16 a.g.e., s. 51 17 a.g.e., s. 50 18 Bedizzaman Said Nurs, Emirda Lhikas , Szler Yay nevi, stanbul, 1991, s. 61. 19 Bedizzaman Said Nurs, Szler, Konferans, Szler Yay nevi, stanbul, 1990, s. X. 20 Bedizzaman Said Nurs, As-y Msa, Szler Yay nevi, stanbul, 1991, s. 202. 21 Necmettin ahiner, Son ahitler, c. 4, Nesil Yay nlar , stanbul, 1993, s. 442.

22 mer H. zalp her iki eseri ve Ms Crullah' n nsanlar n Akde-i Nahiyelerine Bir Nazar adl kk al mas n sadeletirerek birlikte yay mlam t r. (P nar Yay. , stanbul, 1996) 23 Oktay Y lmaz taraf ndan Hilfetin lgas n n Arka Pln ad yla Trkeye evrilmitir. (nsan Yay nlar , stanbul, 1998) 24 Sleyman elik, Kur'n Tercmesi Meselesi ad yla Trkeye evirmitir. (Bedir Yay nlar , stanbul, 1993) 25 sa Doan, nsan ve Kader ad yla bu eseri tercme etmitir. (Kltr Bas n Yay n Birlii, stanbul, 1989) 26 Eserin, mellifin olu brahim Sabri taraf ndan yap lan Trke tercmesi henz yay mlanmam t r. 27 Osman Nuri Grsoy taraf ndan sadeletirilerek slm'da Mnakaaya Hedef Olan Meseleler ad yla neredilmitir. (Sebil Yay nlar , stanbul, 1976) 28 Mustafa Y lmaz, kitab Kad nla lgili Grm ve Bu Grn Bat Taklitisi Szlerle Kar lat r lmas ad yla Trkeye evirmitir. (Esra Yay nlar , Konya, 1994)
www.yagmurdergisi.com.tr