Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού

ΣΠYPOΣ MAPKETOΣ
A ΛEΞANΔPOΣ ΠAΠANAΣTAΣIOY
K A I H E ΠOXH TOY.
ANTINOMIEΣ
T O Y M E T A P P Y ΘMIΣTIKOY
Σ OΣIAΛIΣMOY
AΘHNA 1998
στον Aλέκο, την Kαίτη,
την Mαρίνα και την Mαρίνα.

Tο έργο αυτό κατατέθηκε ως διδακτορική διατριβή στο Tµήµα Iστορίας και Aρχαιολογίας του
Πανεπιστηµίου Aθηνών την άνοιξη του 1998. Tην τριµελή επιτροπή που επόπτευσε τη συγγραφή
του αποτελούσαν οι Aντώνης Λιάκος, Γιώργος Λεονταρίτης και Γιώργος Πάσχος, ενώ στην
επταµελή επιτροπή που το έκρινε µετείχαν επίσης οι καθηγητές Γιώργος Mαυρογορδάτος,
Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, Kωνσταντίνος Σβολόπουλος και Σπύρος Mπρέκης.
Σπύρος Mαρκέτος
Παράσχου 1,
26442 Πάτρα.
061.436698.
Περιεχόµενα
Περιεχόµενα ..................................................................................................................................................i
Bραχυγραφίες και αρκτικογράµµατα ......................................................................................................vii
Eυχαριστίες .................................................................................................................................................ix
Σηµείωµα για την ορολογία .......................................................................................................................xi
EIΣAΓΩΓH
ΣYNTETAΓMENEΣ TOY METAPPYΘMIΣTIKOY
ΣOΣIAΛIΣMOY, EΛΛAΔA 1906-1936
1
Πρόσληψη .....................................................................................................................................................4
Xρόνος..........................................................................................................................................................7
Mάζες ..........................................................................................................................................................12
Πόλεµος ......................................................................................................................................................17
Σύνοψη........................................................................................................................................................19
KEΦAΛAIO ΠPΩTO
H ΠAIΔEIA TOY ΠAΠANAΣTAΣIOY
33
α. Hθική και πρόοδος ................................................................................................................................33
Oικογενειακές καταβολές..........................................................................................................................33
O Iωάννης Aποστολόπουλος....................................................................................................................37
β. Eισαγωγή στην κοινωνιολογία .............................................................................................................39

Φοιτητής µε κόκκινη γραβάτα ..................................................................................................................39
Aναθεωρητισµός και νεοκαντιανισµός ...................................................................................................44
Πολιτική αγωγή..........................................................................................................................................46
γ. Γνωσιολογία και οικονοµική................................................................................................................55

Tο γνωσιολογικό ζήτηµα...........................................................................................................................56
H οικονοµολογική παιδεία του Παπαναστασίου ...................................................................................61
Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής.........................................................................................65
i
KEΦAΛAIO ΔEYTEPO
EMΦANIZONTAI OI KOINΩNIOΛOΓOI
81
α. H Eλλάδα του 1906-1908 ......................................................................................................................81
Aναπτυξιακά και πολιτικά αδιέξοδα ......................................................................................................82
H εισαγωγή της κοινωνιολογικής αντίληψης και η προϊστορία του σοσιαλιστικού
κινήµατος....................................................................................................................................................86
β. H Kοινωνιολογική Eταιρεία ................................................................................................................90

Oι ιδρυτές ...................................................................................................................................................90
H Kοινωνιολογική.....................................................................................................................................94
Eκπαιδευτικά προγράµµατα και πανεπιστηµιακές εκκαθαρίσεις ........................................................97
γ. Tο σοσιαλιστικό σχέδιο.......................................................................................................................100
Tο περιεχόµενο του σοσιαλισµού ..........................................................................................................101
H κοινωνική δυναµική ............................................................................................................................104
Oικονοµικές και πολιτικές όψεις της µεταβατικής περιόδου .............................................................108
KEΦAΛAIO TPITO
TO ΛAΪKO KOMMA KAI TO EPΓATIKO KINHMA
127
α. Tο Λαϊκό Kόµµα .................................................................................................................................129
Oι Hµέρες του 1909 και το στρατιωτικό κίνηµα ..................................................................................129
Λαϊκή αναταραχή και κοµµατικοί µετασχηµατισµοί...........................................................................137
β. Aναζωογονούνται οι σοσιαλιστές......................................................................................................145
Tύπος και προπαγάνδα ...........................................................................................................................146
Aπό τον αναρχοσυνδικαλισµό στη σοσιαλδηµοκρατία:
οι Kοινωνιολόγοι και οι σοσιαλιστές του Bόλου ................................................................................153
γ. Σοσιαλισµός του Kράτους..................................................................................................................159

Όψεις της οργάνωσης των εργαζοµένων...............................................................................................163
H προστατευτική νοµοθεσία και η εφαρµογή της.................................................................................168
ii
KEΦAΛAIO TETAPTO
OI KOINΩNIOΛOΓOI
KAI H KYBEPNHΣH BENIZEΛOY
191
α. H Διπλή Aναθεωρητική Bουλή ..........................................................................................................193
Oι θερινές εκλογές του 1910 ...................................................................................................................194
Kριτική υποστήριξη των Φιλελευθέρων................................................................................................202
α. Aναδιοργανώνουν την τοπική αυτοδιοίκηση ...................................................................................206
β. H σύγκρουση µε τον N. Δηµητρακόπουλο.........................................................................................207
γ. Δηµοσιονοµική πολιτική και κρατική παρέµβαση στην οικονοµία ................................................210
δ. H ενίσχυση της κρατικής εξουσίας ....................................................................................................212
β. Oι εκλογές του 1912.............................................................................................................................216
γ. Oι Kοινωνιολόγοι και η αγροτική µεταρρύθµιση ............................................................................221

Tο αγροτικό ζήτηµα .................................................................................................................................222
Oι θέσεις του Παπαναστασίου και ο αντίκτυπός τους ........................................................................227
Έθνος και γεωργοί µετά το 1912............................................................................................................237
KEΦAΛAIO ΠEMΠTO
H APIΣTEPA KAI O ΠOΛEMOΣ
267
α. Eθνική ιδεολογία και διεθνισµός.......................................................................................................271
Προλεταριακός πατριωτισµός ...............................................................................................................272
“Eιρήνη, πρόοδο και πολιτισµό στα Bαλκάνια” ..................................................................................276
Στο πλευρό του Bενιζέλου ......................................................................................................................279
β. Πόλεµος κι εσωτερική πολιτική, 1912-1914 ......................................................................................282

Πολεµικές αγριότητες..............................................................................................................................282
Iσονοµία ή ξενηλασία;.............................................................................................................................285
Eθνικοί διωγµοί .......................................................................................................................................289
γ. Eθνικισµός και Bαλκανική Ένωση....................................................................................................296

“O εθνικισµός” .........................................................................................................................................299
Eθνικισµός και ιµπεριαλισµός τη δεύτερη τετραετία του Bενιζέλου .................................................305
Mειονότητες και Δηµοκρατική Ένωση..................................................................................................309
H οµοσπονδία των λαών και η βαλκανική ένωση ................................................................................314
iii
KEΦAΛAIO EKTO
APIΣTEPA TOY ΔIXAΣMOY
339
α. H διαµόρφωση των αντίπαλων στρατοπέδων..................................................................................344
H ρήξη για την εξωτερική πολιτική .......................................................................................................346
Διασπάται το κράτος...............................................................................................................................354
H µεταβίβαση της εξουσίας.....................................................................................................................366
β. H βενιζελική αριστερά.........................................................................................................................374
“Kρατικός σοσιαλισµός” και ανάπτυξη της αριστεράς .......................................................................374
O αγώνας για τους διανοούµενους ........................................................................................................388
O Παπαναστασίου στα Eπτάνησα και στο υπουργείο Συγκοινωνιών ...............................................392
KEΦAΛAIO EBΔOMO
H ΔHMOKPATIKH ENΩΣH
419
α. Aναβιώνει η δηµοκρατική προπαγάνδα ............................................................................................421
O Bενιζέλος καθηλώνει τον λαϊκό Δηµοκρατισµό...............................................................................421
H επιστροφή των µοναρχικών υπονοµεύει τη µοναρχία.....................................................................426
Nέα στροφή των µαζών προς τα αριστερά ............................................................................................430
β. Λευκή τροµοκρατία .............................................................................................................................447

Oι διώξεις εστιάζονται στους Δηµοκρατικούς .....................................................................................449
Tο Δηµοκρατικό Mανιφέστο ..................................................................................................................454
O πρωτοφασισµός εναντίον των Δηµοκρατικών .................................................................................467
γ. H Δηµοκρατική Ένωση .......................................................................................................................473

Tο σκεπτικό της Δηµοκρατικής Ένωσης ...............................................................................................474
H Δηµοκρατική ιδεολογία και ο “εµφύλιος πόλεµος κατά της πολιτικής φεουδαρχίας” ................485
Eργατικές και αγροτικές συνιστώσες της Δηµοκρατικής Ένωσης .....................................................490
iv
KEΦAΛAIO OΓΔOO
TO EΠANAΣTATIKO KAΘEΣTΩΣ
533
α. Tο τέλος του ιµπεριαλιστικού ονείρου .............................................................................................535
Kαταρρέει το παλαιό καθεστώς .............................................................................................................536
Tο στρατιωτικό κίνηµα αναζωογονεί τους Δηµοκρατικούς................................................................540
H δίκη και η εκτέλεση των Έξι...............................................................................................................549
β. Aναδιοργανώνονται η αριστερά και το κέντρο ................................................................................555

Tο επαναστατικό καθεστώς παγιώνεται................................................................................................556
Zυµώσεις µεταξύ των Φιλελευθέρων.....................................................................................................557
H ανάπτυξη του µιλιταρισµού ...............................................................................................................563
γ. H Συνθήκη της Λωζάννης και η αναδιοργάνωση της Δηµοκρατικής Ένωσης ..............................569

Φόβοι νέας παλινόρθωσης ......................................................................................................................573
Eξωτερική ύφεση κι εσωτερική πόλωση ................................................................................................577
H επανάσταση καταστέλλει τους εργάτες .............................................................................................580
KEΦAΛAIO ENATO
H ΔHMOKPATIKH ENΩΣH ΣYΓKPOYETAI
ME TOYΣ ΦIΛEΛEYΘEPOYΣ
599
α. Eξουδετερώνουν τους υπερασπιστές της µοναρχίας.......................................................................604
O εκλογικός νόµος του Γ. Παπανδρέου ................................................................................................605
Tο µεταξικό πραξικόπηµα ......................................................................................................................606
Tο φάντασµα του εξωτερικού κινδύνου................................................................................................609
β. Δηµοκρατικοί και Φιλελεύθεροι.........................................................................................................614

Tο σχέδιο του Bενιζέλου .........................................................................................................................615
Παρίσι - Λονδίνο - Aθήνα.......................................................................................................................616
Oι εκλογές της 16ης Δεκεµβρίου ............................................................................................................621
γ. H επιστροφή του Bενιζέλου................................................................................................................632

O Γεώργιος διώχνεται .............................................................................................................................633
O Bενιζέλος δεν κυβερνά ........................................................................................................................636
Oι Δηµοκρατικοί επιβάλλονται..............................................................................................................642
v
KEΦAΛAIO ΔEKATO
H KYBEPNHΣH ΠAΠANAΣTAΣIOY
665
α. H ανακήρυξη της Δηµοκρατίας..........................................................................................................666
Συµφιλιωτικές προτάσεις και διπλωµατικές απογοητεύσεις..............................................................668
O λαός επικυρώνει τη µεταπολίτευση ...................................................................................................678
β. H εσωτερική πολιτική του Παπαναστασίου .....................................................................................686

Xαλεπόν το κυβερνάν..............................................................................................................................688
H Δηµοκρατία διασπά τους εργάτες ......................................................................................................697
“Φασισµός” εναντίον “κοµµουνισµού” .................................................................................................704
γ. H Δηµοκρατική Ένωση χάνει την εξουσία........................................................................................714

Διελκυστίνδες µε τους στρατιωτικούς...................................................................................................716
H πτώση της πρώτης Δηµοκρατικής Kυβέρνησης ................................................................................719
KEΦAΛAIO ENΔEKATO
ΔHMOKPATIKOΣ KAI
MONAPXIKOΣ AYTAPXIΣMOΣ
733
α. H αποτυχία της Δηµοκρατίας ............................................................................................................734
β. H επιστροφή του µοναρχισµού και η συσπείρωση της βάσης της αριστεράς ................................741
EΠIΛOΓOΣ
H HTTA
TOY METAPPYΘMIΣTIKOY ΣOΣIAΛIΣMOY
757
Bασική βιβλιογραφία...............................................................................................................................771
vi
BPAXYΓPAΦIEΣ
K A I A P K T I K O Γ P A M M A TA
AEK: Aγροτικό και Eργατικό Kόµµα.

AKE: Aγροτικό Kόµµα Eλλάδας.
AOKE: Aρχείον Oικονοµικών και Kοινωνικών Eπιστηµών.
AΠΛ: Aρχείο Aλέξανδρου Παπαναστασίου, Λεβίδι Aρκαδίας.
AΣKI: Aρχεία Σύγχρονης Kοινωνικής Iστορίας, Aθήνα.
BAE: Γιώργος Θ. Mαυρογορδάτος - Xρήστος Xατζηϊωσήφ (επιµ.), Bενιζελισµός και αστικός
εκσυγχρονισµός, Pέθυµνο: Πανεπιστηµιακές Eκδόσεις Kρήτης 1988.
ΔE: Δηµοκρατική Eνωσις.
EKNE: Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών.
EKΠE: Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών.
EΣB: Eφηµερίς των Συζητήσεων της Bουλής.
EφKυβ: Eφηµερίς της Kυβερνήσεως.
FO: Foreign Office.
IEE: Iστορία του ελληνικού έθνους, Eκδοτική Aθηνών.
IESS: International Encyclopaedia of the Social Sciences.
KE: Kοινωνιολογική Eταιρεία.
KKE: Kοµµουνιστικό Kόµµα Eλλάδας.
KΦ: Kόµµα Φιλελευθέρων.
ΛK: Λαϊκό Kόµµα.
MIATE: Mορφωτικό Iδρυµα Aγροτικής Tράπεζας.
MIET: Mορφωτικό Iδρυµα Eθνικής Tραπέζης.
MΛA: Aλ. Παπαναστασίου, Mελέτες, Λόγοι, Aρθρα (επιµ. Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη).
PRO: Public Records Office.
ΣEB: Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών
3, 4 και 5 Δεκεµβρίου 1986, EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988.
ΣEKE: Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα Eλλάδας.
SPD: Sozialdemokratische Partei Deutschlands.
VfS: Verein fur Sozialpolitik.
vii
ix
EYXAPIΣTIEΣ
Tην έρευνα για τη συγγραφή αυτής της εργασίας ξεκίνησα µε την οικονοµική ενίσχυση του
Mορφωτικού Iδρύµατος της Aγροτικής Tράπεζας της Eλλάδας. Στην πραγµατοποίησή της µε
βοήθησαν πρόθυµα κι ευγενικά οι αρµόδιοι και το προσωπικό των Aρχείων Σύγχρονης
Kοινωνικής Iστορίας (Aθήνα), του Aρχείου Aλέξανδρου Παπαναστασίου (Λεβίδι), του Mουσείου
Mπενάκη (Kηφισιά), του Σπουδαστηρίου Δηµοσίου Δικαίου του Aριστοτέλειου Πανεπιστηµίου
(Θεσσαλονίκη), των ιστορικών σπουδαστηρίων του Eθνικού και Kαποδιστριακού Πανεπιστηµίου
(Aθήνα), της Eταιρείας Λογοτεχνικού και Iστορικού Aρχείου (Aθήνα), του Public Records Office,
(Kew, London), της Γενναδείου Bιβλιοθήκης (Aθήνα), της Mπενακείου Bιβλιοθήκης (Aθήνα), της
Λέσχης Φιλελευθέρων (Aθήνα), του φίλτατου Mνήµονα, των δηµοτικών βιβλιοθηκών της
Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, του Aργοστολιού και της Iθάκης, της British Library (London) και του
King’s College (London). Mακάρι να µπορούσα να πω καλά λόγια και για την αντιµετώπιση που
συνάντησα στην Eθνική Bιβλιοθήκη (Aθήνα).
Στα πολλά χρόνια που χρειάστηκα γι’ αυτή την εργασία είχα τη συµπαράσταση
αγαπηµένων ανθρώπων και φίλων που δεν αρκούν τα λόγια για να τους ευχαριστήσω. Πρώτα
πρώτα των γονιών µου, Aλέκου Mαρκέτου και Kαίτης Kουπατσάρη, καθώς και της Mαρίνας
Mυλωνίδου και της γυναίκας µου Mαρίνας Kαρακάντζα, στους οποίους και αφιερώνω αυτό το
βιβλίο - αλλά επίσης πλήθους άλλων. Aπό τη Θεσσαλονίκη αναφέρω τις αδελφές µου: την
Γεωργία, την Πελαγία (και συνάδελφο ιστορικό, που µε βοήθησε µε το παραπάνω µε τις εύστοχες
παρατηρήσεις της) και την Δήµητρα Mαρκέτου και τον Giordano Bendandi, την Bάγια και τον
Tάσο Oικονόµου, την κ. Γιώτα και τον κ. Kοσµά Mυλωνίδη, τον Δηµήτρη Mαυρόπουλο, τον
Kώστα Γαγανάκη, την Mελίνα και τον Tάσο Δαρβέρη, την Mελίνα Σπυρίδου και τον Δηµήτρη
Mυλωνίδη, την Nathalie Audureau και τον Michel Delambre, τον Nίκο Bουλγαρόπουλο, την Πίτσα
Θεοδωρίδου, την Pίκα Mπενβενίστε και τον Kώστα Xατζηκυριάκο, την Σοφία Kαρακάντζα και
τον Aνδρέα Tσάφο, την Tούλα Kολιαδήµα και την Xρυσούλα και τον Xρήστο Πέτσο. Aπό την
Aθήνα την Bίλη και τον Άλκη Πατσούρα, την Bούλα Δελησπηλιοπούλου και τον Nίκο Kαπλάνη,
τον Γιώργο Λυερό, την Έλσα Kοντογιώργη και τον Mιχάλη Φαρδύ, την Έφη Aβδελά και τον Άκη
Παπαταξιάρχη, την Kική και τον Παντελή Λέκκα, τον Kώστα Σπαϊδιώτη, την Mιµή και τον Θέµη
Mιχαήλ, τον Mιχάλη Ψαλιδόπουλο, την Nίκη Kουλουµπή - Σουρή και τον Nίκο Σουρή. Στη
Σέριφο την Josette και τον Φραγκίσκο Σοµµαρίπα. Στην Kαβάλα την κ. Aθηνά και τον κ. Tάκη
Kαρακάντζα, τον Γιώργο Kαρακάντζα καθώς και την Έφη Kαρακάντζα και τον Παναγιώτη
Mπαλτά. Στην Πάτρα την Eλένη και τον Aντρέα Bγενόπουλο, την Eλένη Θεοδωρή και τον Aντρέα
Aθανασόπουλο, την Mαρία και τον Διονύση Ποµώνη, την Φούλα Σταυροπούλου και τον Πέτρο
Xάλκο. Στην Kεφαλονιά την Kαίτη Δραγώνα, τον Kώστα Zαπάντη και την Πόπη Kουρκουµέλη.
Στο Mάντσεστερ τον Mike Ballard και την Sheila Ritchie. Στο Γιοχάννεσµπουργκ την Tώνια και
τον Kώστα Kρυσταλλίδη, καθώς και τον κ. Γιώργο Mπίζο. Στο Παρίσι τον Dominic Lacy και τον
Olivier Mestrovic. Στο Λονδίνο τον Ilhan Dakin, τον Gün Anarli και την Emine Kadinski - και
x
βεβαίως τη gospodica Irene Leczynski και τον David Bevan. Ξεχωριστά ας ευχαριστήσω εκείνους
που στην πορεία των χρόνων µε βοήθησαν να στρώσω τη γλώσσα που χρησιµοποιώ: τη µητέρα
µου, δηµοτικίστρια φιλόλογο, τους αγαπηµένους µου δασκάλους στο γυµνάσιο Mανώλη Λανάρη,
Xρήστο Tσολάκη και Nίκο Bαρµάζη, και τέλος την κ. Aντιγόνη Φιλιπποπούλου. Eπίσης
ευχαριστώ τον Aνδρέα Σακελλαρόπουλο, τον καθηγητή Γιάννη Γιαννουλόπουλο και τον Hλία
Πετρόπουλο για τις χρήσιµες πληροφορίες που τόσο πρόθυµα µου πρόσφεραν, καθώς και τον
καθηγητή Bασίλη Παναγιωτόπουλο, από το Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών, ο οποίος µε βοήθησε
στο πρώτο στάδιο αυτής της µελέτης. Tέλος τον Aντώνη Λιάκο, χωρίς τις επίµονες παροτρύνσεις
και την αγάπη του οποίου η εργασία αυτή δεν θα είχε γραφτεί.
Σ. M.
xi
xii
Σηµείωµα για την ορολογία
Στη µελέτη που ακολουθεί ως πολεµική για την Eλλάδα περίοδο αναφέρεται το διάστηµα των
αδιάκοπων σχεδόν εχθροπραξιών και πολεµικής ετοιµότητας που µεσολάβησε από την έναρξη των
Bαλκανικών Πολέµων ως την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, στις 24 Iουλίου 1923, ενώ
ως προπολεµική και µεταπολεµική περίοδος αντιστοίχως εκείνες που προηγήθηκαν από τον
Oκτώβριο του 1912 κι εκείνες που ακολούθησαν τον Iούλιο του 1923.
Στις ηµεροµηνίες εντός κειµένου ακολουθώ το ηµερολόγιο που ίσχυε εκάστοτε στην
Eλλάδα, δηλαδή το ιουλιανό ως τις 16 Φεβρουαρίου 1923 και το γρηγοριανό από την επόµενη
ηµέρα, την οποία όρισε το επαναστατικό καθεστώς ως 1η Mαρτίου 1923. Eποµένως στις λίγες
περιπτώσεις όπου χρησιµοποιούσαν το γρηγοριανό ηµερολόγιο στην Eλλάδα πριν από τον
Mάρτιο του 1923, η ηµεροµηνία που σηµειώνω στο κείµενο είναι δεκατρείς ηµέρες προγενέστερη
της αναγραφόµενης στην πηγή, δηλαδή ανάγεται στην αντίστοιχη ηµεροµηνία του επίσηµου
ηµερολογίου του ελληνικού κράτους. Στις συνοδευτικές σηµειώσεις όµως διατηρώ πάντοτε την
ηµεροµηνία που αναγράφουν κάθε φορά τα σχετικά κείµενα.
Ως προς ορισµένες γλωσσικές επιλογές: µεταχειρίζοµαι εναλλακτικά τις εξίσου νόµιµες
εκδοχές ξενόγλωσσων όρων οι οποίοι, µε κυµαινόµενο ζήλο κι ενάργεια, εξελληνίστηκαν
µετριοπαθώς ή ριζικά. Oι όροι Pεβιζιονισµός και Aναθεωρητισµός, για παράδειγµα,
χρησιµοποιούνται παρακάτω ως ισοδύναµες αποδόσεις του γερµανικού Revisionismus· η
νεωτερικότητα ως ισοδύναµη του µοντέρνου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις καινοτοµώ, όχι τόσο
επινοώντας νέους όρους όσο καταργώντας χρήσεις καθιερωµένες κατά το σχετικά πρόσφατο
ιστορικό παρελθόν. Έτσι ο όρος πολιτικός πόλεµος, αντίστοιχος των civil war, guerre civile,
guerra civile, Bürgerkrieg κλπ., αντικαθιστά στα παραπάνω συγκείµενα τον όρο εµφύλιος πόλεµος
ο οποίος συνδέεται αναπόσπαστα µε φυλετιστικά ιδεολογήµατα. Mάλιστα ο πρώτος όρος
υπερτερεί επίσης επειδή αναδεικνύει την πολιτική λειτουργία των πολέµων στο εσωτερικό
κρατικών µορφωµάτων κι επιπλέον απονοµιµοποιεί τη - συνηθέστατη την περίοδο που εξετάζουµε
- καταδίωξη των θεωρούµενων ως αλλοεθνών υπηκόων του κράτους, µια δίωξη την οποία εύκολα
εξαφανίζει το δίπολο “εµφύλιος” πόλεµος / διακρατικός πόλεµος.
Όσον αφορά µερικούς ιδεολογικώς φορτισµένους ορθογραφικούς νεωτερισµούς: µε
κεφαλαίο αρχικό γράφω τα πραγµατικά και νοµικά πρόσωπα, καθώς και όσους θεσµούς και
συλλογικά σώµατα διέθεταν χειροπιαστή υπόσταση κι εκτελεστική αυτονοµία: Aλέξανδρος
Παπαναστασίου, Kόµµα Φιλελευθέρων, Yπουργείο Oικονοµικών, Eµπορική Tράπεζα. Aνοιχτό
ερώτηµα παραµένει κατά πόσον πρέπει να µιλούµε για ελληνικό Kράτος ή κράτος κατά τον
Mεσοπόλεµο· τότε επικρατούσε ο πρώτος τύπος αλλά παρακάτω χρησιµοποιώ τον καθιερωµένο
σήµερα δεύτερο τύπο, συµβατικά και όχι για να προκαταλάβω οποιαδήποτε άποψη. H
µεγαλογράµµατη γραφή µεγαλοπρεπείας (Bασιλιάς, Πρόεδρος, Eνοµωτάρχης, Έλληνας κλπ.)
καταργείται ως µυθοποιητική όταν αφορά ιδιότητες ή τίτλους· άλλωστε στο κείµενο που
xiii
ακολουθεί, έθνη µε κεφαλαίο δεν υπάρχουν.1 Στα µεταφρασµένα εδάφια όµως διατηρώ πάντοτε τη
µεγαλογράµµατη ή µικρογράµµατη γραφή όπως τήν χρησιµοποιούν οι συγγραφείς, ώστε να
αναπαραγάγω πιστότερα τις ιδεολογικές προϋποθέσεις και τις εσωτερικευµένες ιεραρχήσεις τους:
αλλού συναντούµε τον βασιλέα και τη Δηµοκρατία, αλλού τον Bασιλέα και τη δηµοκρατία - ενώ η
ιεραρχία της βρετανικής διπλωµατικής διαλέκτου, λόγου χάρη, αναγνώριζε απαρεγκλίτως
Kυβερνήσεις αλλά κόµµατα, Λοχαγούς αλλά τραπεζίτες. Στις ελληνικές πηγές, την ορθογραφία
και τη στίξη των οποίων διατηρώ απολύτως µε εξαίρεση τόνους και πνεύµατα, δεν έχουµε σαφείς
διαχωρισµούς, προφανώς επειδή οι κοινωνικοί θεσµοί και οι ιεραρχίες διακρίνονταν από
µεγαλύτερη ρευστότητα. Eντός κειµένου όµως (και όχι, εννοείται, στα µεταφρασµένα εδάφια)
χρησιµοποιώ κεφαλαία αρχικά όπου διευκολύνουν την αντιδιαστολή ανάµεσα σε µια αφηρηµένη
και σε µια περισσότερο συγκεκριµένη έννοια ή ταυτότητα, πολιτική ή άλλη: Φιλελεύθερος (το
µέλος του Kόµµατος Φιλελευθέρων) και φιλελεύθερος (ο εµφορούµενος από φιλελεύθερες ιδέες)·
δηµοκρατικός (ο οπαδός της δηµοκρατίας) και Δηµοκρατικός (ο οπαδός του αβασίλευτου
πολιτεύµατος)· νατουραλισµός (η αντίληψη) και Nατουραλισµός (η συγκεκριµένη νατουραλιστική
φιλοσοφία).
Tα τοπωνύµια παρατίθενται όπως αναφέρονται εκάστοτε στις πηγές, ή µε την πλησιέστερη
δυνατή µεταγλώττιση, ώστε να µην αποκρυβούν τα πολλαπλά ιδεολογικά σύµπαντα της εποχής.
Tέλος, µε γνώµονα την “ανοικείωση του παρελθόντος” (Jakob Burkhardt) αλλά και το σεβασµό
προς τα δρώντα υποκείµενα της ιστορίας, παραθέτω και κλίνω τα ονόµατα προσώπων και
οργανώσεων σύµφωνα µε τις τρέχουσες επιλογές τους - στο µέτρο, εννοείται, που είναι γνωστές:
Γιάνης Kορδάτος αλλά Iωάννης Pάλλης· της Δηµοκρατικής Ένωσης αλλά της Eνώσεως
Bασιλοφρόνων. Aπεναντίας παρουσιάζω τα ξένα ονόµατα σε ελληνική µεταγραφή για λόγους
οµοιογενείας του κειµένου· µόνον όπου αναφέρω εκδόσεις ξεχασµένων σήµερα συγγραφέων της
βιβλιοθήκης του Παπαναστασίου, παραλείποντας για οικονοµία χώρου τις πλήρεις
βιβλιογραφικές παραποµπές, παραθέτω εντός κειµένου ονόµατα και τίτλους όπως γράφονταν στα
σώµατα των βιβλίων.
Σε σχέση µε τη σύνθεση και τη µορφή της διατριβής: ενσωµατώνοντας εδάφια από
διπλωµατικές κυρίως πηγές διευκολύνεται, νοµίζω, η ερµηνεία των πράξεων και παραλείψεων
των ηρώων της ιστορίας µας ενώ συνάµα αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις οι µυστικιστικοί
raisons d’ État µε τους οποίους συχνά νοµιµοποιούσαν αδικαιολόγητες επιλογές. Oι βρετανικές
πηγές µάλιστα αποδίδουν την πολιτική και οικονοµική ζωή από τη σκοπιά ενός εξωτερικού
παρατηρητή ο οποίος έχει ζωτικό συµφέρον να γνωρίζει την πορεία των ελληνικών πραγµάτων
και συστηµατικά τήν ερµηνεύει σύµφωνα µε κυρίαρχες (συντηρητικές) απόψεις της εποχής·
επιπλέον, αντιθέτως από πολλούς εγχώριους συντάκτες επίσηµων εγγράφων, έχει εκπαιδευτεί να
1
Aνέκαθεν ορισµένοι σοσιαλιστές, δηµοτικιστές όσο και καθαρεύοντες, έγραφαν τα εθνικά ονόµατα µε µικρό
αρχικό· βλ. π.χ., στο επίπεδο του λόγιου λόγου, τις επιστολές του Kώστα Xατζόπουλου προς τον Aλ.
Παπαναστασίου σε AΠΛ, φάκελλος 2, ή την επιθεώρηση του Πλάτωνος Δρακούλη 'Eρευνα· ενδεικτικά βλ. 'Eρευνα,
τοµ. E’, τευχ. B’, Φεβρουάριος 1910.
xiv
διακρίνει πολιτικά κρίσιµες εξελίξεις. Bεβαίως το πρόβληµα της προβολής προκατασκευασµένων
στερεοτύπων στις καταστάσεις τις οποίες εξετάζουν δεν το αντιµετωπίζουν ευκολότερα οι
εξωτερικοί από τους εγχώριους παρατηρητές. Παρ’ όλα όµως τα ενίοτε κατάφωρα σφάλµατα
κρίσης τους, οι διπλωµάτες συχνά αποµυθοποιούν τους εγχώριους απολογητικούς λόγους
γεφυρώνοντας ιδανικά την υποτιθέµενη “εθνική” µε την παγκόσµια πραγµατικότητα, ακριβώς
επειδή οφείλουν πάντοτε να µεταφράζουν την πρώτη µε όρους της δεύτερης. Προσφέρουν
εποµένως µια αίσθηση προοπτικής ευπρόσδεκτη σε µια “εθνική” ιστορία.1
Tα βρετανικά διπλωµατικά αρχεία συµπληρώνουν τις εγχώριες πηγές µέσα από τις οποίες
εξέτασα την κεντρική πολιτική σκηνή και το υπόβαθρό της - δηλαδή κυρίως την Eφηµερίδα των
Συζητήσεων της Bουλής για τον επίσηµο πολιτικό λόγο και τον ηµερήσιο και περιοδικό τύπο για
την κοινωνικοπολιτική ατµόσφαιρα µε την οποία αναδρούσε αυτός ο λόγος. Δίπλα στις
πρωτογενείς πηγές, βεβαίως, από αρχής µέχρι τέλους µε καθοδήγησαν τα βασικά έργα του Aντώνη
Λιάκου, του Γιώργου Λεονταρίτη, του Γιώργου Mαυρογορδάτου, του Xρήστου Xατζηιωσήφ και
του Γιώργου Δερτιλή, µαζί µε την κλασική ανασύνθεση του Mεσοπολέµου από τον Γρηγόριο
Δαφνή καθώς και µε την κριτική ανάλυση του διορατικότερου ίσως συγκαιρινού στοχαστή, του
Σεραφείµ Mάξιµου. Eννοείται πως µε όλα αυτά δεν φορτώνω σε ξένους ώµους την ευθύνη των
δικών µου ατοπηµάτων ή των προσωρινών οπωσδήποτε απόψεων που περιέχουν οι επόµενες
σελίδες: αποµένει να ξεκαθαρίσουν πολλές όψεις της εποχής και αναµφίβολα όταν
αντιπαραβάλουµε κάποτε τα βρετανικά έγγραφα µε τις πηγές των υπόλοιπων Δυνάµεων, και
βεβαίως µε τα ελληνικά επίσηµα αρχεία, θα προστεθούν σηµαντικά στοιχεία και θα καλυφθούν
αφηγηµατικά κενά - θέλω να ελπίζω όµως πως δεν θ’ ανατραπούν ριζικά οι διαπιστώσεις της
παρούσας µελέτης.
Σε σχέση, τέλος, µε τις αφηγηµατικές παρεκβάσεις του κειµένου: περιστασιακά επεκτείνω το
µίτο της ιστορίας σε ζητήµατα αποµακρυσµένα, όπως ήταν φερ’ ειπείν τα κίνητρα και οι
αποφάσεις της βρετανικής διπλωµατίας. Ίσως ξενίσει µια τέτοια επιλογή, το γεγονός όµως
παραµένει - πιστεύω το επιβεβαιώνει και η αφήγηση που ακολουθεί - πως η ιστορία των κατά
Bαλλερστάιν εξαρτηµένων ηµιπεριφερειακών χωρών δεν γράφεται µόνον εντός των συνόρων
τους· το γνώριζαν αυτό από τις αρχές του αιώνα, ενώ και ο ίδιος ο Bενιζέλος διαπίστωνε πως η
Eλλάδα “είναι κατά βάθος κράτος ουχί ανεξάρτητον αλλ’ υπό προστασίαν. Aι χειροπέδαι της
ανεξαρτησίας αυτής είναι διτταί, πολιτικαί και οικονοµικαί”. Tη γεωπολιτική σηµασία του
περιαιγαιικού χώρου άλλωστε, καθώς και τη λειτουργία της “Προστασίας” στη νεοελληνική
διαχρονία, εύστοχα ανέλυσε ο Γιώργος Δερτιλής.2 Δεν είναι τυχαίο ότι την περίοδο που
1
Σχετικά µε την ποιότητα των βρετανικών στοιχείων που αφορούν την Eλλάδα βλ. επίσης τις παρατηρήσεις σε
Γιώργος Δερτιλής, “Oι Bρετανικές προξενικές εκθέσεις πηγή ελληνικής και συγκριτικής ιστορίας”, Tα Iστορικά 2
[1984]. 'Aλλα δηµοσιευµένα στοιχεία βλ. σε Eλευθέριος Πρεβελάκης, Tα βρεττανικά κοινοβουλευτικά έγγραφα και η
νεώτερη ελληνική ιστορία, 1801-1960, Θεσσαλονίκη 1960.
2
Eλ. Bενιζέλος, συνέντευξη σε Quarterly Review [1910], όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα
του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, Λέσχη Φιλελευθέρων - Mνήµη Eλευθ. Bενιζέλου 1981, σ. 130· Γιώργος Δερτιλής,
xv
εξετάζουµε επικρατέστερη επιρροή στην Aθήνα ήταν η αγγλική: “H Eλλάδα είναι, και πάντοτε
ήταν, ένα από τα ζωτικά συµφέροντα της Bρετανίας”, δήλωνε ένας επικεφαλής του Φόρεϊν Όφφις,
ενώ γνωστή ήταν και η οικονοµική εξάρτησή της από το Σίτυ.1
* * *
Eλληνική οικονοµία (1830-1910) και βιοµηχανική επανάσταση, Σάκκουλας 1984, σ. 8 κ.ε.· Γιώργος B. Δερτιλής,
Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση 1880-1909, Eξάντας 3 1985, σ. 160 κ.ε.. Για την ένταξη της
µεσογειακής Eυρώπης στην ηµιπεριφέρεια της κοσµοοικονοµίας βλ. Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-
Economy, ό.π., σ. 18 κ.ε.. Για τη δηµοσιονοµική εξάρτηση της Eλλάδας την περίοδο που εξετάζουµε βλ. Nίκος
Παντελάκης, “Tα πολεµικά δάνεια 1918-1919 παράγοντας εξωτερικής οικονοµικής και πολιτικής εξάρτησης”, σε Γ.
Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
1
Orme Sargent, 1943, όπως παρατίθεται στο Richard Clogg, “The Greek Government in Exile, 1941-1944”,
International History Review, [July 1979], σ. 390. Bλ. σχετικά και τις σύγχρονες απόψεις της ιταλικής διπλωµατίας
στο Pierro Silva, Italia, Francia, Inghilterra nel Mediterraneo, Instituto per gli studi di politica internazionale, Milano
1936, σ. 67-68, 96-97, 108 κ.ε. και ιδίως σ. 121 κ.ε.· όσον αφορά τους µηχανισµούς οικονοµικής εξάρτησης το
Mεσοπόλεµο βλ. το ήδη κλασικό M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, Oxford: Clarendon Press
1991, σ. 151 κ.ε..
xvi
xvii
1
2
EIΣAΓΩΓH
ΣYNTETAΓMENEΣ TOY METAPPYΘMIΣTIKOY
ΣOΣIAΛIΣMOY, EΛΛAΔA 1906-1936
H πολιτική δραστηριότητα του Aλέξανδρου Παπαναστασίου - Aλέκου Παπαναστάση για τους

φίλους και τους οπαδούς του - έληξε µε το θάνατό του το 1936, έπειτα από επώδυνες ήττες.
Έκτοτε αχλύς κάλυψε το πρόσωπό του, εύγλωττη για τη γκρίζα περίοδο που ακολούθησε όσο και
το σκοτάδι που τύλιξε πολλούς ανταγωνιστές και συνεργάτες του. O Παπαναστασίου, µολονότι
έµεινε στο προσκήνιο επί ένα τέταρτο του αιώνα, κινήθηκε στο περιθώριο των παρατάξεων που
κυριάρχησαν κι επέβαλαν δικές τους εκδοχές της ιστορίας. Tο επιστέγασµα της δράσης του, η
Δεύτερη Eλληνική Δηµοκρατία, δυσφηµίστηκε συστηµατικά από τη συντηρητική ελίτ που τήν
αρνήθηκε, τήν πολέµησε κι εντέλει τήν ανέτρεψε. Oι µεταρρυθµίσεις στις οποίες πρωτοστάτησε,
από την αγροτική µεταρρύθµιση ως την κοινωνική ασφάλιση, παραγνωρίστηκαν, εκτροχιάστηκαν
ή καταχωρήθηκαν στο ενεργητικό άλλων, και κάποτε εχθρικών, πολιτικών χώρων. H βαλκανική
ένωση, άξονας της πολιτικής του όπως και των περισσότερων βαλκάνιων σοσιαλιστών,
αναθεµατίστηκε ένοχα από τον εθνικό λόγο. H θεωρητική συγκρότησή του, εδρασµένη στον
γερµανικό Aναθεωρητισµό (Revisionismus), άφησε αδιάφορους τους φυσικούς κληρονόµους της,
εν µέρει βεβαίως επειδή δεν απαντούσε στην προϊούσα κοινωνική πόλωση, επίσης όµως επειδή ο
Παπαναστασίου, παρ’ όλες τις αναλύσεις του, δεν επινόησε µετά τον Δηµοκρατισµό ένα νέο
έννοιακό σύστηµα που θα νοµιµοποιούσε θεωρητικά, στα τοπικά συγκείµενα, το πολιτικό
εγχείρηµά του.
Στην έλλειψη πολιτικών κινήτρων για την οικειοποίηση της µνήµης του Παπαναστασίου
προστέθηκε η παραλυτική ατροφία της ακαδηµαϊκής ιστοριογραφίας, η οποία άφησε ουσιαστικά
αχαρτογράφητες -όχι ως προς την υπόλοιπη ελληνική ιστορία αλλά σε σχέση µε τη σύγχρονη
ευρωπαϊκή ιστορία - τις εποχές των πολέµων και του µεσοπολέµου, παρ’ όλη τη σχετική
βιβλιογραφία.1 Όσο για τις τρέχουσες αφηγήσεις, µε τα λόγια του Aντιστρατήγου Παναγάκου,
“κακοί Eλληνες, ίνα εξυπηρετήσουν ευτελείς πολιτικούς σκοπούς των, παρεποίησαν [την εποχή]
δεινώς και επλαστογράφησαν εν πολλοίς”:2 προφανώς αναφερόταν στις ανεπάρκειες της
1
Bλ. και τις σχετικές επισηµάνσεις στο Γιώργος Δερτιλής, “Γιά την ιστορική έρευνα”, Tα Iστορικά 14-15 [1991], σ.
14.
2
Π. Παναγάκος, Συµβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Aθήναι 1960, σ. 3.
1
συνθετικής αφήγησης του Γρηγορίου Δαφνή, τις οποίες έκτοτε άλλοι µελετητές διέγνωσαν
εµπεριστατωµένα. Eµπειρικής προέλευσης έννοιες, όπως λόγου χάρη η έννοια του “βενιζελισµού”,
έγιναν δεκτές ως αναλυτικές κατηγορίες και απέκρυψαν καίριες αντιθέσεις· τα εγχώρια πολιτικά
ρεύµατα εξετάστηκαν αποκοµµένα από τις µήτρες τους - ευρωπαϊκές, βαλκανικές ή ανατολικές.
Δεν αποσαφηνίστηκαν συστηµατικά οι λόγοι (discours) των πρωταγωνιστών, ούτε τα
χαρακτηριστικά των κυρίαρχων ιδεολογικών αντιλήψεων, οι προτεραιότητες και τα σηµεία τριβής
τους, οι κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις τους, τα µακροπρόθεσµα αποτελέσµατά τους·
ακόµη και η διακρίβωση της αλληλουχίας των εξελίξεων παρεµποδίστηκε από το δυσπρόσιτο
σηµαντικών πηγών. Έτσι όµως καθυστέρησαν η αποµυθοποίηση της πολιτικής ζωής και η ένταξή
της στη συγκριτική προοπτική.
Παρακάτω περιγράφω πώς διαµορφώθηκαν ο λόγος και η σύστοιχη πολιτική πρακτική του
Παπαναστασίου, όπως τα αναλύω και τα κρίνω από την οπτική γωνία ενός fin de siécle όπου η
οικονοµία δυσλειτουργεί και η δηµοκρατία αναιρείται, ενός κόσµου εν αναµονή του “γενικού
ατυχήµατος”.1 Tα εξετάζω σε διαρκή αντιπαραβολή, ανατρέχοντας συνάµα στο ιστορικό πλαίσιο
και στους αντίπαλους ή παραπληρωµατικούς λόγους των συγκαιρινών.2 Eπιµένω στη συµβολή
των Kοινωνιολόγων στην αυτοσυνείδηση της εργατικής τάξης3 και περιστασιακά προβάλλω το
κοινωνικό φόντο, αξιοποιώντας για την οικονοµία της αφήγησης τα µοτίβα που αναδεικνύονται
κατ’ αυτό τον τρόπο καθώς και τις αναντικατάστατες περιγραφές των γεγονότων από τους
συγκαιρινούς παρατηρητές. Eλπίζω πως έτσι αποφεύγω τις προηγούµενες µονοµερείς
προσεγγίσεις του Παπαναστασίου που ορθά διέκρινε ο Γ. Mαυρογορδάτος, την προσωποκεντρική
όσο και την ιδεοκρατική.4
1
Για το γενικό ατύχηµα βλ. Paul Virilio, “Alerte dans le cyberespace”, Le Monde Diplomatique, 497 [Août 1995]. H
τυπική αντίληψη της δηµοκρατίας την οποία πρεσβεύουν θετικιστές όπως ο Samuel Huntington, παρ’ όλη την
αναλυτική χρησιµότητά της αδιαφορεί για κρίσιµα φαινόµενα πολιτικής αλλοτρίωσης· βλ. πάντως τα σηµαντικά
Samuel P. Huntington, The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century, Oklahoma UP 1991 και
κυρίως Samuel P. Huntington, Political Order in Changing Societies, Yale UP 1968. Bλ. contra µια νεοµαρξιστική
άποψη σε Γιώργος Πάσχος, Πολιτική δηµοκρατία και κοινωνική εξουσία. Δηµοκρατική αρχή και πολιτική
νοµιµοποίηση, Παρατηρητής 1979, passim και ιδίως τον επίλογο, όπου ο συγγραφέας διακρίνει τη µορφή από το
περιεχόµενο της δηµοκρατικής αρχής κι επίσης τονίζει την αντίφαση µεταξύ δηµοκρατικής αρχής και αστικής
κυριαρχίας (σ. 369 κ.ε.).
2
Bλ. σχετικά ποιά µεθοδολογικά προβλήµατα επισηµαίνει η Έφη Aβδελά, “H κοινωνική τάξη στη σύγχρονη
ιστοριογραφία: από το οικονοµικό δεδοµένο στην πολιτισµική κατασκευή”, Tα Iστορικά 22 [1995], σ. 173-204.
3
Πρβλ. Aντώνης Λιάκος, “H αλληλεξάρτηση πολιτικών και µεθοδολογικών προσεγγίσεων στην ιστορία του
εργατικού κινήµατος”, Mνήµων 11 [1987].
4
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Γιώργος Aναστασιάδης, Γιώργος
Kοντογιώργης και Παύλος Πετρίδης (επιµ.), Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο
Mεσοπόλεµο, Πολύτυπο 1987, σ. 103.
2
O Παπαναστασίου προσπάθησε λοιπόν να εισαγάγει στην Eλλάδα τον µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό. Πρωτότυπο σχέδιο, που φάνηκε να ευοδώνεται το 1924 όταν η Δηµοκρατική Ένωση,
ο συνασπισµός που συγκρότησε από αριστερές οµάδες, “προοδευτικούς” πολιτευτές και
διανοούµενους και αντιβασιλικούς στρατιωτικούς, κατέλυσε τη µοναρχία, εξοστράκισε τον
Bενιζέλο και διέσπασε τους Φιλελευθέρους. Ωστόσο σύντοµα έχασε την υποστήριξη των
αλυτρωτιστών αξιωµατικών και των κεντρώων πολιτικών κι εφεξής περιθωριοποιήθηκε: µαταίως
προσπάθησε να στήσει ένα ευρύ κόµµα των λαϊκών τάξεων µε διφυή υπόσταση, όπου δηλαδή θα
ένωνε Δηµοκρατικούς πολιτευτές και µαζικές οργανώσεις. H στρατηγική του µαταιώθηκε από
ευρύτερες εξελίξεις αλλά επίσης από την τακτική ακαµψία του. Δεν απαντούσε στην κοινωνική
πόλωση που συνόδευσε τη Mικρασιατική Kαταστροφή και κατόπιν απέτυχε να εκµεταλλευτεί την
οικονοµική και πολιτική κρίση των αρχών της δεκαετίας του 1930· εντέλει οι µικροαστοί
στράφηκαν προς τον αυταρχικό αντικοµµουνισµό ενώ στην αριστερά η πρωτοβουλία κινήσεων
πέρασε στο Kοµµουνιστικό Kόµµα.
Στις αµέσως επόµενες παραγράφους προεκτείνω ορισµένα στοιχεία της αφήγησης που
ακολουθεί παρακάτω. Συνοψίζω πρώτον πώς εξελίχτηκε ο λόγος του Παπαναστασίου από τη
σοσιαλδηµοκρατία στον Δηµοκρατισµό, καθώς και πώς τόν προσλάµβανε το εκάστοτε ακροατήριό
του, ενώ περαιτέρω θίγω την αµφίθυµη σχέση του µε τον πολιτικό µοντερνισµό. H κινητοποίηση
των µαζών συνιστούσε επίσης σηµαντική παράµετρο της δράσης του: οι Kοινωνιολόγοι
µετεωρίζονταν µεταξύ του Bενιζέλου, που επιδίωκε να ενσωµατώσει τις µάζες στο αστικό
σύστηµα, και της ριζοσπαστικής αριστεράς την οποία συσπείρωσε η Φεντερασιόν προτάσσοντας
τη διεθνιστική απενσωµάτωσή τους. O Bενιζέλος οικειοποιούµενος το ελάχιστο (minimum)
πρόγραµµα των Kοινωνιολόγων και προωθώντας προστατευτική εργατική νοµοθεσία προσέλκυσε
πολλούς συνδικαλιστές· γενικότερα µάλιστα, οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές του ελληνικού
βασιλείου, εξαιτίας της πολεµικής συγκυρίας όσο και των κυρίαρχων αντιλήψεών τους,
συµµερίστηκαν το εθνικό πρόγραµµα των Φιλελευθέρων κι εντάχθηκαν ή µάλλον υποτάχθηκαν
στην αριστερή τους πτέρυγα. Aυτή η πρώτη µεταρρυθµιστική αριστερά, προτού αυτονοµηθεί κατά
τα πρότυπα της Δεύτερης Διεθνούς, πολιτικά και πολιτισµικά, υπέκυψε στην αστική ηγεµονία και
παρέδωσε την ανεξαρτησία της. Oι Kοινωνιολόγοι δεν αντικατέστησαν την “προεθνική µη
ενσωµάτωση” της εργατικής τάξης και των άκληρων αγροτών µε τη “διεθνιστική µη ενσωµάτωσή”
τους στο αστικό σύστηµα, αλλά µάλλον µε την υποτελή ενσωµάτωσή τους.1
Tο σχέδιο εκδηµοκρατισµού του κράτους, τον οποίο οι µεταρρυθµιστές θεωρούσαν πρόοδο
προς τον σοσιαλισµό, διευκόλυνε επίσης τη σύγκλιση µεταξύ Kοινωνιολόγων και Bενιζέλου, η
πολεµική δεκαετία όµως διέψευσε την αισιοδοξία τους. Mετά τους Bαλκανικούς Πολέµους η
στρατοκρατία κατέστειλε τους “εσωτερικούς εχθρούς” αντί να προωθήσει κοινωνικές
1
Για τις έννοιες της προεθνικής και της διεθνιστικής µη ενσωµάτωσης βλ. Marcel van der Linden, “The National
Integration of European Working Classes (1871-1914). Exploring the Causal Configuration”, International Review of
Social History, XXXIII [1988], σ. 288.
3
µεταρρυθµίσεις - και η πόλωση που επακολούθησε, καθώς και ο Διχασµός των αστών, ευνόησαν
αντί της µεταρρυθµιστικής αριστεράς τη Φεντερασιόν και κατόπιν τους Σοσιαλεργατικούς. Στο
µεταξύ ο Παπαναστασίου πρωτοστάτησε στη µετατροπή του αντικωνσταντινισµού σε
αντιµοναρχισµό και το 1921-1923 στην αποκρυστάλλωση της Δηµοκρατικής ιδεολογίας. Ωστόσο
λίγο µετά την ανακήρυξη της Δηµοκρατίας η Δηµοκρατική Ένωση έχασε την εξουσία και δεν
απέκτησε κατόπιν σαφή πολιτική ταυτότητα· εντέλει η ανταγωνιστική κινητοποίηση των τάξεων
την επαύριο της Mικρασιατικής Kαταστροφής, αλληλένδετη µε την ανάπτυξη ταξικών κοµµάτων
στ’ αριστερά του Παπαναστασίου, υπονόµευσε τη δηµιουργία της ηγεµονικής παράταξης του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού στην οποία στοιχηµάτισε. Kαι συνάµα έδειξε τους περιορισµούς
των ιδεών όπου ήθελε να στηρίξει την πολιτική του.
Πρόσληψη
O Παπαναστασίου είχε µελετήσει συστηµατικά τους σοσιαλιστές του καιρού του κι ενσωµάτωσε
εκλεκτικά τις ιδέες τους σ’ ένα πολιτικό σχέδιο φτιαγµένο για την Eλλάδα, αλλά η λογική του
προσέγγιζε εκείνη του Έντουαρντ Mπερνστάιν, του γνωστότερου “σοσιαλδηµοκράτη
αναθεωρητή”: συµµερίζονταν τον ίδιο µαχητικό σκεπτικισµό, το πρωτογενές αίτηµα για κοινωνική
δικαιοσύνη καθώς και τον νεοκαντιανισµό όπου πάντως οδηγήθηκαν από διαφορετικές διαδροµές.
Kυριότερα προτερήµατα όµως του Mπερνστάιν για τους σοσιαλιστές περιφερειακών χωρών µε
σχετικά δηµοκρατικό σύστηµα ήταν η εµπειρική προσέγγιση των κοινωνικών σχηµατισµών και η
απεξάρτηση, σε σύγκριση µε τον Kάουτσκι, της πολιτικής επινοητικότητας από την οικονοµική
νοµοτέλεια. Xωρίς να εγκαταλείψει το σοσιαλιστικό πρόταγµα, το οποίο αντιλαµβανόταν ως
εξελικτική πρόοδο στο πλαίσιο της “αναπόφευκτης” κατάρρευσης των καπιταλιστικών
παραγωγικών µορφών, ο Mπερνστάιν παρουσίασε καινοτόµες αναλύσεις του καπιταλισµού και
περιεκτικά πολιτικά σχέδια. Aναθεωρώντας τη στρατηγική που, θεωρητικά τουλάχιστον,
ασπαζόταν η γερµανική σοσιαλδηµοκρατία, αντικατέστησε την ιδέα της µετωπικής επίθεσης του
βιοµηχανικού προλεταριάτου για την κατάληψη του κράτους µε το όραµα µιας ευρείας ταξικής
συµµαχίας η οποία βαθµιαία θ’ αποσπούσε µεταρρυθµίσεις από την άρχουσα τάξη· θα
πρωταγωνιστούσε σ’ αυτήν τη συµµαχία η εργατική τάξη συσπειρώνοντας γύρω της µικροαστούς
και αγρότες που προλεταριοποιούνταν βραδύτερα απ’ όσο ανέµενε ο Kάουτσκι. Eποµένως ο
Mπερνστάιν ανέπτυξε έναν “χαλαρό” ή “διευρυµένο” ταξικό λόγο, µεταγράφοντας τον ταξικό
λόγο της σοσιαλδηµοκρατίας ως ιδανικού εκφραστή του βιοµηχανικού προλεταριάτου σ’ έναν
πολιτικά πιο ευέλικτο λόγο που συνέθετε επιδιώξεις περισσότερων τάξεων. Παρέµενε ταξικός
λόγος µε την έννοια πως διαµορφώθηκε µε αρχέτυπο τον µαρξιστικό λόγο και µε βάση τις ιδέες
της ταξικής πάλης και της πρωτοκαθεδρίας του προλεταριάτου, ενώ διατήρησε επαναστατικές
αιχµές εναντίον των κυρίαρχων τάξεων· αφετέρου όµως προσέγγιζε τον εθνικό λόγο ορισµένων
αστών µεταρρυθµιστών σε ζητήµατα όπως ήταν η ρύθµιση της οικονοµίας και η αύξηση της
παραγωγής, η κοινωνική πολιτική, ο εξορθολογισµός ή ο εκδηµοκρατισµός του κράτους, ή τέλος η
δηµιουργία αποικιών. Για να χρησιµοποιήσουµε την ορολογία του Eρνέστο Λακλάου,
4
αναγνωρίζοντας τις λαϊκές τάξεις ως πρώτη ύλη µιας ηγεµονικής παράταξης κι εκτιµώντας τις
τοπικές συνθήκες στη Γερµανία (χωρίς να γενικεύει για άλλες χώρες) στηρίχτηκε στην
πρωτοκαθεδρία της εργατικής τάξης, προσπαθώντας συνάµα µε πολιτικές διαµεσολαβήσεις να
συνθέσει τις επιδιώξεις και τα συµφέροντα αυτών των τάξεων.1
Aρχικά λοιπόν ο Παπαναστασίου εξειδίκευσε τον διευρυµένο ταξικό λόγο των
Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών, αποσκοπώντας στην ευρεία συµµαχία των εργατών µε τους
αγρότες και µε µικροαστικά στρώµατα η οποία θα εγκαινίαζε τον σοσιαλιστικό µετασχηµατισµό.2
Στον ίδιο λόγο στήριξε την αντιπαράθεση του πρώτου Λαϊκού Kόµµατος (διαφορετικού από το
µεταγενέστερο του Δ. Γούναρη) προς τους Φιλελευθέρους το 1910. H Kυβέρνηση Bενιζέλου όµως
µαταίωσε την αυτονόµηση της αριστεράς εκτονώνοντας την κοινωνική δυσαρέσκεια· εγγυήθηκε η
ίδια την αποτελεσµατικότητα αυτού του λόγου, δροµολογώντας µεταρρυθµίσεις οι οποίες
φαινοµενικά ενίσχυαν τη θέση και το πολιτικό βάρος των λαϊκών τάξεων - ώσπου ο εθνικός λόγος
της προσέγγισε τον διευρυµένο ταξικό λόγο του Παπαναστασίου, αναγνωρίζοντας ως εθνικά
συµφέροντα την αγροτική µεταρρύθµιση και την προστασία των εργαζοµένων. “Φαινοµενικά” όχι
επειδή δεν έκανε πραγµατικές παραχωρήσεις, αλλά επειδή τις χρησιµοποίησε ως αντάλλαγµα της
αστικής ηγεµονίας. Όταν ξέσπασε ο πόλεµος οι Kοινωνιολόγοι επικαλέστηκαν έναν παρεµφερή
εθνικό λόγο, όπως θα έκαναν σύντοµα και πολλοί οµοϊδεάτες τους σε ολόκληρη την Eυρώπη.
Mεταπηδώντας απνευστί από τον εθνικό στον ταξικό λόγο και αντιστρόφως, απηχούσαν ένα
πολιτικό δισυπόστατο: ενώ ζητούσαν ως σοσιαλιστές την υποστήριξη της οργανωµένης εργασίας,
δεν βασίζονταν σε µαζικά κόµµατα αλλά ενεργούσαν ως πολιτευτές - µια ευκαιριοθηρική τακτική
µε συνέπειες που θα εξετάσουµε παρακάτω.
H πολεµική δεκαετία είχε αντιφατικά αποτελέσµατα· ενίσχυσε ρήγµατα και πολώσεις, ενώ
παντού τροφοδότησε εθνικούς φόβους και αντιθέσεις. Στα στρώµατα που ωφέλησε ύψωσε το
γόητρο του εθνικού λόγου, παράλληλα όµως οι καταστροφές, η οικονοµική δυσπραγία και η
τελική ήττα κατάφεραν αλλεπάλληλα πλήγµατα στο εθνικό σχέδιο που έκφραζαν οι
µεταρρυθµισµοί του Bενιζέλου και των Kοινωνιολόγων και απονοµιµοποίησαν τον εθνικό λόγο
σε µεγάλο µέρος του ακροατηρίου τους. Mάλιστα η αριστερά διέθετε ήδη έναν αντίθετο πόλο, την
ισχυρή Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης, την πρώτη µαζική πολιτική οργάνωση της χώρας κι εξ
1
Bλ. µια σύνοψη των ιδεών του Bernstein σε Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, Schocken 1961,
συντετµηµένη αγγλική µετάφραση υπό Edith C. Harvey του Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben
der Sozialdemokratie [1899]. Eπίσης Ernesto Laclau, Πολιτική και ιδεολογία στη Mαρξιστική Θεωρία.
Kαπιταλισµός Φασισµός Λαϊκισµός, [1977] µετάφραση, επιµέλεια Γρηγόρης Aνανιάδης, Σύγχρονα Θέµατα 1983.
2
Xρησιµοποιώ τον όρο “µικροαστικά στρώµατα” ως συστατικά της “µικροαστικής τάξης”, µε την έννοια που της
δίνει ο Γ. B. Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση 1880-1909, o.π., σ. 56.
5
ορισµού αντιεθνικιστική.1 Kαθώς η Pωσική Eπανάσταση γινόταν καταλύτης για την οριστική
αυτονόµηση της ταξικής αριστεράς, της εργατικής όσο και της αγροτικής, ο Παπαναστασίου
αποµακρυνόταν από το Σοσιαλεργατικό και λίγο αργότερα από το Aγροτικό κόµµα. O ταξικός
λόγος τους κέρδιζε σε πειθώ όσο παροξύνονταν οι αντιφάσεις του εθνικού λόγου και
αλληλοσπαράσσονταν οι φυσικοί εκφραστές του, όσο αποκαλύπτονταν τα καταστροφικά
αποτελέσµατά του και αυξάνονταν οι κοινωνικές ανισότητες - γι’ αυτό ακριβώς όµως οι αστοί τόν
έκαναν φόβητρο. Eγκαταλείποντας προηγούµενες παραδόσεις πολιτικής δηµοκρατίας οι
κυρίαρχες παρατάξεις ανέπτυξαν µιλιταριστικές και αυταρχικές τάσεις που αργότερα
συγχωνεύτηκαν στη νοµιµοποιητική ιδεολογία του αντικοµµουνισµού, ενώ το κράτος καταδίωκε
συστηµατικά πολυπληθείς κατηγορίες υπηκόων του, αρχικά τους “αλλοεθνείς” ή “αλλοδόξους”
και κατόπιν τους πολιτικούς αντίπαλους των εκάστοτε κρατούντων. O Παπαναστασίου
προσπαθούσε να κλείσει όπως όπως το χάσµα µεταξύ “προοδευτικών” εθνικιστών και νέας
αριστεράς - οργανώνοντας µια ασταθή συµµαχία, ή µάλλον µια συνεννόηση, προκειµένου να
παραγκωνίσει την άρχουσα ελίτ.
Tο 1920 ακύρωσε τα µεταρρυθµιστικά σχέδια της προηγούµενης δεκαετίας. Kαθώς η
παλινόρθωση του Kωνσταντίνου και η φυγή του Bενιζέλου δίχαζαν τους Φιλελευθέρους, ο
Παπαναστασίου επεξεργάστηκε την ιδεολογία του Δηµοκρατισµού ώστε να καλύψει τόσο τον
“προοδευτικό” εθνικό όσο και τον διευρυµένο ταξικό λόγο· η συνεκφορά αυτών των εγγενώς
αντιφατικών λόγων, τους οποίους χρησιµοποιούσε εναλλάξ αναλόγως µε τις περιστάσεις, τόν
διευκόλυνε να ανατρέψει το παλιό καθεστώς και ίσως να τόν ωφελούσε κι επί Δηµοκρατίας αν δεν
µονιµοποιούνταν η κοινωνική πόλωση. H Δηµοκρατική Ένωση, το σηµαντικότερο δηµιούργηµα
της σταδιοδροµίας του, δεν γεφύρωσε το ρήγµα µε την ταξική αριστερά αλλά εδραιώθηκε γοργά
µεταξύ των δυσαρεστηµένων και πρωτοστάτησε στην κατάλυση του µοναρχισµού. Mια νέα
µεταρρυθµιστική προοπτική άνοιγε τώρα, περισσότερο περιορισµένη αλλά και ασφαλέστερη απ’
ό,τι το 1909, µε εγγυητή όχι πλέον τον Bενιζέλο αλλά Δηµοκρατικούς στρατοκράτες κι
εντοπισµένη σ’ ένα εθνικώς καθαρµένο περιβάλλον. Tα προβλήµατα που αντιµετώπιζε ήταν
διαφορετικά, καθώς και οι εσωτερικοί και διεθνείς συσχετισµοί δύναµης· η βίαιη
προλεταριοποίηση των προσφύγων αφενός διευκόλυνε τη βιοµηχανική ανάπτυξη, αφετέρου
απειλούσε την κοινωνική σταθερότητα: για να τήν αντιµετωπίσει η νέα άρχουσα ελίτ, απέναντι
στην οποία η Δηµοκρατική Ένωση λειτουργούσε εν µέρει ως σύµµαχος έναντι της δεξιάς κι εν
µέρει ως αριστερή αντιπολίτευση, εκτόνωσε τις εντάσεις ενισχύοντας τους µικρογεωργούς. Mετά
το 1922 ο κυρίαρχος εθνικός λόγος εξασφάλισε σταθερότητα υποσχόµενος στους αγρότες, γηγενείς
ή πρόσφυγες, να τούς κάνει ιδιοκτήτες - κι εν καιρώ το πραγµατοποίησε, δεν πρόσφερε όµως
τίποτε ανάλογο στους µισθωτούς ούτε στις µειονότητες µεταξύ των οποίων εδραιώθηκε ο
1
Bλ. σχετικά Σπύρος Mαρκέτος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισµού”, σε Eταιρεία
Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσµού, Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο: ζητήµατα ιστορίας στη µακρά διάρκεια, Πρακτικά
του A’ Συµπόσιου Iστορίας, Θεσσαλονίκη, 23-24 Nοεµβρίου 1991, Γαβριηλίδης 1995, σ. 151-172.
6
κοµµουνισµός, ενώ ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός φαίνεται πως προσέλκυε κυρίως αγρότες και
σχετικά προνοµιούχους και οργανωµένους εργαζόµενους.
H στρατηγική του Παπαναστασίου φάνηκε τότε να δικαιώνεται. Όταν κατέστειλαν το
Kίνηµα Mεταξά, φθινόπωρο του 1923, τα κυριότερα κέντρα εξουσίας πέρασαν στα χέρια
αντιµοναρχικών ενώ στο στρατό η διελκυστίνδα µεταξύ της Δηµοκρατικής Ένωσης και του
Kόµµατος Φιλελευθέρων ευνόησε την πρώτη που συσπείρωσε δυναµικούς αξιωµατικούς όπως τον
Kονδύλη και τον Xατζηκυριάκο. Aγώνας αµφίρροπος: ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος ήθελε να
κλείσουν το καθεστωτικό ζήτηµα ανακηρύσσοντας τη Δηµοκρατία προτού ανακάµψουν οι
αντίπαλοι, τόν βραχυκύκλωσαν όµως η κινητοποίηση των συντηρητικών Φιλελευθέρων και
στρατοκρατών, η βίαιη αντίδραση του Bενιζέλου κι εξωτερικές απειλές. Όταν απέτυχαν να
παρασύρουν την Eπανάσταση στην πραξικοπηµατική ανακήρυξη της Δηµοκρατίας οι
στρατιωτικοί και ο Παπαναστασίου, ο οποίος κράτησε αποστάσεις από αυτούς αλλά δεν τούς
εµπόδισε, προσπάθησαν να επικρατήσουν µε πολιτικά µέσα, δηλαδή να δεσµεύσουν υπέρ της
µεταπολίτευσης τους Φιλελευθέρους: τελικά το πέτυχαν διασπώντας το κόµµα του Bενιζέλου.
Eποµένως ο λόγος της Δηµοκρατικής Ένωσης καρποφόρησε· όπως αναγνωρίζει και ο
Δαφνής, ο οποίος συστηµατικά υποβαθµίζει την ισχύ και τη σηµασία της Δηµοκρατικής κίνησης,
κυριάρχησε όχι µόνο στην κοινή γνώµη αλλά και στο σηµαντικότερο και νοµιµοφανέστερο κέντρο
εξουσίας: “Oι αµερόληπτοι παρατηρηταί εσχηµάτισαν την εντύπωσιν ... ότι εις την
Eθνοσυνέλευσιν ήτο διάχυτον το αντιβασιλικόν πνεύµα, όπως ήτο διάχυτον και εις την µεγάλην
πλειοψηφίαν του λαού, και ότι προσπάθεια διασώσεως του βασιλικού θεσµού θα προσέκρουε εις
έντονον και αποφασιστικήν αντίδρασιν”.1 Ωστόσο δεν πρόσφερε την ποθητή αυτονοµία στην
κυβέρνηση του Παπαναστασίου· πίσω από τη µαζική κινητοποίηση υπέρ της Δηµοκρατίας
βρίσκονταν κινητοποιήσεις αντίπαλων τάξεων και στρωµάτων που συγκρούστηκαν όταν
εξασφάλισαν τον κοινό στόχο - µε αποτέλεσµα τη διάσπαση και την πτώση της Δηµοκρατικής
Ένωσης. Όλοι οι Δηµοκρατικοί ηγέτες δέχονταν την αγροτική µεταρρύθµιση αλλά διαφωνούσαν
στα διόλου δευτερεύοντα ζητήµατα της προστασίας της εργασίας, της αναµόρφωσης του
τραπεζικού συστήµατος και γενικότερα της οικονοµικής πολιτικής, της εξωτερικής πολιτικής και
των λειτουργιών του κράτους. Kυβερνώντας την επόµενη δεκαετία συγκρούστηκαν στα θέµατα
των πολιτικών ελευθεριών και των κοινωνικών ασφαλίσεων, της ίδρυσης νέων τραπεζών και των
καλυµµάτων της Eθνικής Tράπεζας, της αντιµετώπισης της οικονοµικής κρίσης και της
προστασίας των γεωργών, της προσέγγισης µε την Tουρκία και της µείωσης των στρατιωτικών
δαπανών.2 Mετά το 1924, µε δυο λόγια, ο Δηµοκρατικός λόγος διαλύθηκε στα εξ ών συνετέθη και
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 206.
2
Για τις κοινωνικές ασφαλίσεις βλ. Aντώνης Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα του Mεσοπολέµου. Tο
Διεθνές Γραφείο Eργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσµών, Iδρυµα 'Eρευνας και Παιδείας της Eµπορικής
Tράπεζας της Eλλάδος 1993, passim, έργο βασικό για την κατανόηση της εποχής. Για τις διαφωνίες ως προς την
οικονοµική πολιτική βλ. Mark Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., passim. Για τη σύγκρουση
7
αξιοποιήθηκε από την αριστερά όσο και από τη δεξιά χωρίς να αποφέρει απτά κέρδη στην
παράταξη του Παπαναστασίου.
Xρόνος
Oι λόγοι που συνδύαζαν οι Kοινωνιολόγοι συναντούνταν στο κοινό σηµείο φυγής των εγγενώς
αντιφατικών πολιτικών λόγων, στο υποθετικό µέλλον. Tο σύστηµα αναφοράς του
Παπαναστασίου, ο σοσιαλδηµοκρατικός µεταρρυθµισµός, επέτρεπε παρόµοιες ακροβασίες όπως
έκαναν άλλωστε και πολλές ποικιλίες του φιλελευθερισµού· για τους Aναθεωρητές ο σοσιαλισµός
ερχόταν µε την ανάπτυξη του καπιταλισµού και η εξέλιξη των εθνικών κρατών εξάλειφε τις
εθνικές αντιθέσεις. Ξεκινώντας από άλλες θεωρητικές αφετηρίες και χρησιµοποιώντας ετερογενείς
διατυπώσεις οι Kοινωνιολόγοι κατέληγαν σε παρόµοιες στοχοθετήσεις µε τον Bενιζέλο και
συµµερίζονταν την οπτική του, πράγµα που τούς έκανε να συµπλεύσουν µαζί του µετά το 1910 και
τούς προσέλκυσε στο στρατόπεδό του επί Διχασµού. Δεν είχαν το ίδιο όραµα και συχνά έθεταν
διαφορετικές προτεραιότητες, αλλά χαρακτηρίζονταν από κοινή σύλληψη του χρόνου.
Γενικώς οι λόγοι περί πολιτικής των αντίπαλων παρατάξεων αντανακλούσαν αλλιώτικες
αντιλήψεις για το χρόνο· οι ιδέες της πολιτικής ενσωµάτωσης και της οικονοµικής ανάπτυξης
αποκτούσαν αντίθετες έννοιες και αξιακά πρόσηµα, αναλόγως µε ποιές αντιλήψεις του χρόνου τίς
συνέδεαν τα πολιτικά υποκείµενα. O αστός, ο γεωργός και ο περιπλανώµενος νοµάδας της
προπολεµικής Eλλάδας ζούσαν σε χρόνους µε διαφορετικές ροπές, πυκνώσεις και αραιώσεις - και
το ίδιο συνέβαινε εν µέρει µε τους πολιτικούς εκπροσώπους τους. Kάθε γεωγραφικό κέντρο και
κάθε εστία κοινωνικής δύναµης παλλόταν µε ιδιαίτερους ρυθµούς οι οποίοι πάντως έβρισκαν
κοινούς παρονοµαστές στην κεντρική πολιτική σκηνή· οι πολιτικοί ανίχνευαν τις τάσεις και τις
καµπές αυτών των ρυθµών, αντιδρούσαν απέναντί τους και ταυτοχρόνως συνδιαµόρφωναν το
αδιάκοπο παιχνίδι τους. Tη µοντέρνα συνύπαρξη ανταγωνιστικών αντιλήψεων του χρόνου
αντανακλούσε ο καθιερωµένος αυτοχαρακτηρισµός των πολιτικών οµάδων ως προοδευτικών ή
συντηρητικών, ως καταρχήν προσανατολισµένων στο µέλλον ή προς το παρελθόν.
O Bενιζέλος, διαθέτοντας βαθύτερη σύλληψη του χρόνου σε σχέση µε τους συντηρητικούς
αντίπαλους και οπαδούς του, εξασφάλισε στους Φιλελευθέρους το ρόλο του “κόµµατος της
προόδου” και την πρωτοβουλία κινήσεων κατά το µεγαλύτερο διάστηµα από το 1910 ως το 1935·
συνέβαλε στην πολιτική επιτυχία του ότι συνδύαζε το περιεκτικό στρατηγικό όραµα µε τακτικό
ένστικτο, υπολογίζοντας διορατικά τις αντιδράσεις των ανταγωνιστών του - καθώς µάλιστα
µεταξύ των τελευταίων µόνον ο Παπαναστασίου διέθετε το πρώτο και µόνον ο Mεταξάς το
στην εξωτερική και στη στρατιωτική πολιτική βλ. την κοινοβουλευτική αγόρευση του Bενιζέλου στις 10
Φεβρουαρίου του 1930 καθώς και τις σύγχρονες συζητήσεις για την κύρωση της Συνθήκης της Λωζάννης και για
τον περιορισµό των ναυτικών εξοπλισµών· για την εξέλιξη του ελληνικού ναυτικού προγράµµατος το 1931 βλ. σε
FO 371.15230/182-184, 187-235.
8
δεύτερο. Eντούτοις ο Bενιζέλος δεν πρόβλεψε πως αντί των δεκαετιών που έλπιζε θα εξασφάλιζε
τετραετίες.
Kαταρχήν ο φιλελεύθερος ηγέτης αντιλαµβανόταν τον ιστορικό χρόνο ως ένα συνεχές και
απτό reform medium, ως µέσο µεταρρυθµίσεων που θα µεταµόρφωναν την κοινωνία και θα
ξεκλείδωναν τις “χειροπέδες” της χώρας αναβαθµίζοντάς την διπλωµατικά και οικονοµικά.
Συµµεριζόταν την προσήλωση στο µέλλον και την κοινωνική µηχανική µε την οποία
πειραµατιζόταν ο Παπαναστασίου, κι ας αµφισβητούσε τα σοσιαλιστικά οράµατά του. Oι δυο
ηγέτες πάντως ξεκινώντας από το περιθώριο εµβολιάστηκαν επιτυχώς στο πολιτικό σύστηµα και
δίνοντας µάχες το µεταµόρφωσαν, αλλά απέτυχαν να προβάλουν την ιδέα της συνέχειας στην
πολιτική οργάνωση, να δηµιουργήσουν κόµµατα προικισµένα µε ιδεολογική και οργανωτική
συνοχή ώστε να αντισταθούν στις ανατροπές και στις διώξεις της επόµενης περιόδου· αντιθέτως η
επαναστατική αριστερά έφτιαξε το Kοµµουνιστικό Kόµµα.
O χρόνος όπου κατοικούσαν οι κοµµουνιστές διέφερε ριζικά από το χρόνο των
συντηρητικών, αντιβενιζελικών ή Φιλελευθέρων, κι επίσης αρκετά από το χρόνο του Bενιζέλου και
του Παπαναστασίου. Ήταν προσανατολισµένος στο µέλλον, ένας αποκαλυπτικός χρόνος
σηµασιοδοτηµένος από τις αλλεπάλληλες ανατροπές του 1912, του 1914, του 1917, του 1922 όσο
και από τις άλλες που φαινόταν λογικό ν’ ακολουθήσουν. Στις ιδεοληψίες της ιστορικής συνέχειας
στο χρόνο - εθνικής, κρατικής ή πολιτισµικής - αντέτασσε τις καταστροφές που θρυµµάτιζαν τον
βιωµένο χρόνο· στις προλήψεις της εθνικής, κρατικής και πολιτισµικής ασυνέχειας στο χώρο
αντιπαρέθετε τον ριζοσπαστικό διεθνισµό και το αδήριτο πρόγραµµα της παγκόσµιας
επανάστασης. O αποκαλυπτικός χρόνος της επαναστατικής αριστεράς, µε τις ασυνέχειες και µε τις
τοµές του, δοµήθηκε κατ’ αναλογίαν του βιωµένου χρόνου των κοινωνικών οµάδων που πλήγηκαν
περισσότερο από τη δεκαετία των καταστροφών - των προλετάριων, των προσφύγων, των
“αλλοεθνών” - υποτασσόταν και αυτός ωστόσο, αντιθέτως από την πολιτική “επινοητικότητα”
(constructivism) ριζοσπαστών όπως ο Λένιν, στη θεωρούµενη ως ιστορική νοµοτέλεια. Παροµοίως
ο οµοιογενής εξελικτικός χρόνος που ανέδειξαν σε πεδίο µεταρρυθµίσεων ο Bενιζέλος και ο
Παπαναστασίου παρουσίαζε δοµικές αναλογίες µε τους µακροπρόθεσµους προγραµµατισµούς
των κεφαλαιοκρατών, των µεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων, των Δυνάµεων που επιδίωκαν
σταθερότητα στην περιοχή, των εδραιωµένων εµπόρων, των εργαζόµενων σε µοντέρνους και
αναπτυσσόµενους τοµείς, συνοπτικά όλων όσων προσδοκούσαν να ωφεληθούν από την πολιτική
σταθερότητα και από την οργανωµένη οικονοµική ανάπτυξη. Tο επαναστατικό και το
µεταρρυθµιστικό σχέδιο, εξίσου µοντέρνα και στραµµένα προς το µέλλον, αποτιµούσαν
διαφορετικά κρίσιµους παράγοντες όπως ήταν κυρίως η ισχύς του καθεστώτος και οι όψεις του
που έπρεπε ν' αλλάξουν πρώτες.
Aναλογίες ανιχνεύονται τέλος ανάµεσα στην έλλειψη κοινωνικού οράµατος των
συντηρητικών ηγετών όπως ήταν ο Παναγής Tσαλδάρης, µε τον παροντισµό και τη βουλησιαρχία,
τις αµφιταλαντεύσεις και την ευκαιριοθηρία που τούς διέκριναν, και στη µελλοντοφοβία των
προνοµιούχων στρωµάτων που έβλεπαν το κοινωνικό και οικονοµικό κεφάλαιό τους να
9
διαβρώνεται µετά το 1910· σ’ αυτά συγκαταλέγονταν η αστική κοινωνία που αµυνόταν
επιστρατεύοντας την παράδοση και τη µοναρχία εναντίον των parvenus, έµποροι κι επαγγελµατίες
που γονάτιζαν από τον ανταγωνισµό, πλήθος παράγοντες της Eθνικής Tράπεζας που
υποπτεύονταν τον κρατικό παρεµβατισµό, κατεστραµµένοι γαιοκτήµονες και τσελιγκάδες,
“παλιοελλαδίτες” που έπαυαν να µονοπωλούν τον κρατικό µηχανισµό, σταφιδοπαραγωγοί και
καλλιεργητές που αντιµετώπιζαν νέους ανταγωνιστές, ακόµη και οι ληστές. Ήτανε στρώµατα που
από την έναρξη του Διχασµού ως την Kαταστροφή συχνά προσέβλεπαν στη χαρισµατική
απολυταρχία και στις στρατιωτικές µορφές οργάνωσης - ενώ το ίδιο έκαναν επίσης την επαύριο
της οικονοµικής κρίσης, τη δεκαετία του 1930. Ήθελαν να συντηρήσουν τον κόσµο τους µε µέσα τα
οποία τον υπονόµευαν ακόµη περισσότερο.
Mε αυτή την έννοια ο αντιβενιζελισµός δεν είχε ταξική αλλά µάλλον διαταξική βάση, σε
φθίνουσες οµάδες όλων των τάξεων οι οποίες αντί να αποδώσουν την παρακµή τους στους
ιστορικούς κατακλυσµούς της εποχής ή στη φύση του συστήµατος, όπως έκανε η σοσιαλιστική
αντιπολίτευση, τήν χρέωναν στην πολιτική του Bενιζέλου η οποία διαµεσολάβησε τους πολέµους
και τη συγκέντρωση του κεφαλαίου. Iδιαιτέρως φοβούνταν όµως τη νεωτερική αίσθηση του
χρόνου, της κίνησης και του αυτοκαθορισµού που επιδείκνυε ο απρόβλεπτος πρωθυπουργός, µε
την οποία ένωσε τους ασύντακτους τοπάρχες σε οργανωµένο στρατό και µεταµόρφωσε την
ελληνική πολιτική από πόλεµο θέσεων σε πόλεµο κινήσεων. Προηγουµένως, ενόσο κυριαρχούσαν
αυτές οι οµάδες, σε γενικές γραµµές εθνική πολιτική σήµαινε το θρόνο συν ένα άθροισµα τοπικών
πολιτικών· ακρόπολη της τοπικής πολιτικής ήταν η βουλευτική έδρα· για να τήν καταλάβει κανείς
έπρεπε πρώτα να πάρει έναν προς έναν αρκετούς προµαχώνες ώστε να διαρρήξει τις οχυρώσεις
της, και τέτοιοι προµαχώνες ήταν τα δηµόσια αξιώµατα από τον πρωτοδίκη και το δήµαρχο ως
τον τελώνη και τον αγροφύλακα, όπως και ιδιωτικές θέσεις µε κύρος κι εξουσία από τον
τραπεζικό ως τον τοκογλύφο και από τον εξαγωγέα ως τον παντοπώλη - σε αρκετές επαρχίες
είχαν επίσης τον τσιφλικά. Σε αντιδιαστολή µε τον ταξικό πόλεµο θέσεων που οραµατιζόταν ο
Γκράµσι, τα χαρακώµατά του συνήθως έτεµναν καθέτως την ταξική διαστρωµάτωση· στους
πολέµους φθοράς της κλειστής κοινωνίας κυρίαρχες αρετές ήταν η πανουργία, η υποµονή και η
επιµονή· ωστόσο αίµα δεν χυνόταν συχνά και η νίκη σπανίως σήµαινε καταστροφή του αντιπάλου.
Όλα αλλάζουν την πενταετία από την άφιξη του Bενιζέλου ως το ξέσπασµα του Διχασµού -
και πρωταγωνιστής της µεταµόρφωσης είναι ο κρητικός πολιτικός. Kινείται πρώτα πρώτα στο
χώρο, από τα Xανιά στην Aθήνα όπου εσαεί παραµένει “ο ξένος”. Mεταβάλλει αδιάκοπα
ιδεολογικό στίγµα: από φυσεκοφόρος αλυτρωτιστής γίνεται υµνητής της διεθνούς νοµιµότητας
και καταγγέλλεται ως υποχείριο των Δυνάµεων, από αντιδυναστικός επαναστάτης καταλήγει
στήριγµα του θρόνου, από “σοσιαλιστής” - όπως αυτοχαρακτηριζόταν περιστασιακά -
ευνοούµενος των “χρυσοκανθάρων”, από δηµοτικιστής βαφτίζεται καθαρευουσιάνος και
αντιστρόφως. Eχθροί και φίλοι παραλύουν από τις πρωτεϊκές µεταµορφώσεις του· άλλοι τόν
δαιµονοποιούν ως προσωποποίηση του ψεύδους ενώ άλλοι υποκύπτουν στην υπεροχή του χωρίς
να προσπαθούν πάντοτε να τόν καταλάβουν. H αέναη περιδίνησή του µεταδίδεται βαθµιαία στον
10
περίγυρο που τόν µιµείται µε µικρότερη επιτυχία· ο Bενιζέλος γίνεται το άπιαστο αρχέτυπο του
µοντέρνου πολιτικού.
Φθάνοντας στην πρωτεύουσα το 1910 δεν έχει άλλη επιλογή από τον πόλεµο κινήσεων: ο
ίδιος δεν κατέχει κανένα οχυρό. Kουρσεύει ωστόσο τον ακυβέρνητο juggernaut, το στρατό που
περιφέρεται ανεξέλεγκτος απειλώντας να γκρεµίσει το θρόνο και την ίδια τη χώρα. Mε αυτό το
θωρηκτό διασπά αστραπιαία τις γραµµές του βασιλιά και των συντηρητικών πολιτικών και
αµέσως µετά το αφοπλίζει προτού χάσει τον έλεγχό του. Tόν κατηγορούν για συµβιβασµό, για την
πρώτη προδοσία, αλλά αυτός στο µεταξύ έχει εξαπολύσει νέα επίθεση σε πιο πρόσφορο πεδίο
µάχης. Mε την Eθνοσυνέλευση ωθεί στην ανταρσία τους βαρόνους των αντιπάλων του και βάζει
στο παιχνίδι τους ξεσηκωµένους υποτελείς τους· τα φρούρια αλώνονται εκ των ένδον. Mέσα σε
µερικούς µήνες από την πρώτη εξόρµησή του ο Bενιζέλος παίρνει λάφυρο την πρωθυπουργία.
Σ’ αυτήν τη θέση µάλιστα δεν οχυρώνεται µε τη στάση αλλά µε την κίνηση. Tήν
στοιχηµατίζει αµέσως και φεύγει για νέα razzia στις επικράτειες των παλαιών κοµµάτων που
ζαλισµένα φυγοµαχούν: κερδίζει ξανά το στοίχηµα και κοσµεί µε νέα εµβλήµατα το θυρεό του.
Tώρα παίρνει στα χέρια του ολόκληρο το οπλοστάσιο της κυβέρνησης· πειθαρχεί όσο µπορεί τον
αυτοσχέδιο στρατό που φτιάχνει από στασιαστές και παρίες, ιδεαλιστές κι εξωµότες· βρίσκει τον
Mπλαιχραίντερ του στη Λέσχη Φιλελευθέρων. Συµπυκνώνοντας τις µεταρρυθµίσεις, δηλαδή τις
επιθέσεις, στη βουλή του 1911, µετατρέπει τον αγχώδη ρυθµό του σε χρόνο της εξουσίας. Tο
επόµενο έτος πραγµατοποιεί την πρώτη προεκλογική περιοδεία που γνώρισε η Eλλάδα, µια
πραγµατική εκλογική εκστρατεία. Eπειτα στρέφει την πυγµή προς τα έξω· το παράτολµο θράσος
του αποτυπώνεται στη σύγκρουση µε τον Διάδοχο για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης.
Aπεναντίας ο Kωνσταντίνος αντιτάσσει τη σταθερότητα στην ευκινησία του
“τυχάρπαστου”. Aντλεί νοµιµοποίηση από αιώνιες αξίες, δεν δελεάζεται από πρόσκαιρα δώρα
ούτε κάµπτεται από παροδικές ήττες. Συσπειρώνει γύρω του άλλους δυσαρεστηµένους και
κλέβοντας τα όπλα του αντιπάλου του κινητοποιεί µε τη σειρά του τις µάζες. Στο µεταξύ όµως ο
Bενιζέλος αλλάζει εκ νέου πεδίο µάχης: οι Eπίστρατοι αποδεικνύονται ανίσχυροι µπροστά στις
Προστάτιδες Δυνάµεις. O νικητής µετακινείται ακόµη µια φορά από τη Θεσσαλονίκη στην Aθήνα
και από εκεί στις πρωτεύουσες όπου αποφασίζουν τη µοίρα της Eυρώπης, αφήνοντας όµως
µοιραία ακάλυπτα τα νώτα του. O νικηµένος µονάρχης εγκαταλείπει το θρόνο µπροστά στην
απειλή της φυσικής βίας αλλά δεν παραιτείται από αυτόν κι εντέλει τόν συµπαρασύρει στην
καταστροφή, έστω και αν αφήνει πίσω του ένα διάδοχο πιο εύκαµπτο ακόµη και από τον αντίπαλό
του. Tο 1924 ο Bενιζέλος, έπειτα από πολλές αναβολές, προσβάλλει επιτέλους το αρχιµήδειο
σηµείο της εξουσίας, το θρόνο, στο κάστρο της µοναρχίας όµως στήνει πρώτος τη σηµαία του ο
άλλος πολιτικός µοντερνιστής, ο Παπαναστασίου. Eφεξής δεν υπάρχει τίποτε αµετακίνητο στη
δηµόσια ζωή της Eλλάδας - ούτε καν η ίδια η Δηµοκρατία.
Aπό µια άποψη δικαίως κατάκτησε το τρόπαιο ο Παπαναστασίου. Aπέναντι στον
υδραργυρικό Bενιζέλο εκπροσωπούσε τη σταθερή κίνηση προς µια ορισµένη κατεύθυνση. Aπό
χρόνια προσπαθούσε να ρίξει το θρόνο, µολονότι ο Φιλελεύθερος ηγέτης περιστασιακά τόν
11
απείλησε περισσότερο. H βασιλεία δεν θα έπεφτε το 1924 αν ο αρχηγός της Δηµοκρατικής Ένωσης
δεν αναβίωνε το αντιµοναρχικό ρεύµα και δεν εφορµούσε στην παράτολµη αλλά τελικά νικηφόρα
επίθεση του Δηµοκρατικού Mανιφέστου. Ίσως δεν στηρίχτηκε τόσο σε αναλύσεις συσχετισµών
δυνάµεων όσο στην ισχύ των κοινωνιολογικών “νόµων” µε τους οποίους ερµήνευε την
πραγµατικότητα· όσο σωστά και αν εκτίµησε όµως πως η διάσπαση των Φιλελευθέρων διευκόλυνε
να στηθεί µια πλατιά παράταξη της αριστεράς, στη δοκιµασία του 1922 τόν βοήθησε µε το
παραπάνω η τύχη.
Στα τακτικά ζητήµατα έδειξε συχνά ευελιξία ο Παπαναστασίου, αλλά οι πολιτικές απόψεις
του εξελίσσονταν αργά και βαθµηδόν, σε συνάρτηση πάντοτε µε εξωτερικές µεταβολές. Aπό αρχής
µέχρι τέλους της σταδιοδροµίας του επέµεινε στο λόγο του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού: σε µια
στερεότυπη σύλληψη του σοσιαλισµού και σε µια εκλεπτυσµένη αλλά συνάµα αρκετά παγιωµένη
αντίληψη της κοινωνικής µεταβολής. Παρατηρούµε απλώς µεταλλάξεις του ευρύτερου
προγράµµατός του έπειτα από τις αρχικές ταλαντεύσεις του 1909-1910 - κυρίως τη σύγκλιση µε
τους Φιλελευθέρους το 1915 και τη δηµιουργία της Δηµοκρατικής Ένωσης το 1920 - µάλλον
δευτερεύουσες αν αναλογιστούµε πόσο εξελίχθηκαν ενδιαµέσως τα παγκόσµια πολιτικά ρεύµατα
και η ίδια η Eλλάδα. Aντιθέτως από τον Bενιζέλο αντιλαµβανόταν την πολιτική κατεξοχήν
στατικά, ως πόλεµο θέσεων, τόσο όταν πολιτευόταν στην πελοποννησιακή επαρχία όσο και όταν
συγκροτούσε κοινωνικούς συνασπισµούς, ενώ µε κυριότερη εξαίρεση την ανακήρυξη της
Δηµοκρατίας οι πολιτικές κινήσεις του δεν έφεραν αποτέλεσµα. Xώρια που η συµπεριφορά του
όσο και ο λόγος του χαρακτηρίζονταν από συναισθηµατικές προσκολλήσεις - άλλη µια τροχοπέδη
στην αέναη κίνηση. Δύσκολα τόν φαντάζεται κανείς να συµµετέχει σε διεθνείς ίντριγκες, να
κηρύσσει πολέµους και να χαράζει σύνορα κρατών στο χάρτη ή να συµµαχεί µε εχθρούς και να
χρησιµοποιεί τους ανθρώπους όπως έκανε ο Bενιζέλος· πράγµατα τα οποία γνώριζαν επίσης οι
σύγχρονοί του: εντέλει ο Παπαναστασίου ήταν υπερβολικά προβλέψιµος για να γίνει µεγάλος
πολιτικός.
Mάζες
Ωστόσο, οι πολιτικοί της κίνησης χρειάζονται την πολιτική της κινητοποίησης. Στο εσωτερικό
πεδίο µάχης λοιπόν, αντιθέτως από το εξωτερικό όπου η κίνηση ήταν προαιώνιος κανόνας, η
πολιτική τους προκαλούσε όσο και προϋπέθετε τη µαζική κινητοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι
καταλύτης για την ανάδειξη των Φιλελευθέρων όσο και των Kοινωνιολόγων αποδείχτηκε το
κίνηµα στο Γουδί,1 το οποίο ήταν µια µόνον εκδήλωση της εξεγερσιακής έκρηξης του 1909.
1
Όπως ορθά επισηµαίνει ο Γ. Mαυρογορδάτος, το Γουδί δεν ήταν επανάσταση αλλά κίνηµα: µετέβαλε το
συσχετισµό των πολιτικών δυνάµεων αλλά δεν δηµιούργησε νέα νοµιµότητα· βλ. George Th. Mavrogordatos,
Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, University of California Press 1983, σ.
125 κ.ε..
12
Oι επαναστατικές τοµές εκείνης της χρονιάς - το στρατιωτικό προνουντσιαµέντο, η
κινητοποίηση των µαζών, η εξάπλωση των σοσιαλιστικών και αντικαθεστωτικών οργανώσεων -
αποτελούσαν εντέλει εκφράσεις της πολλαπλής κρίσης, οικονοµικής, πολιτικής και ιδεολογικής,
που έπληξε το ελληνικό βασίλειο µετά το 1897, ενώ επίσης διευκολύνθηκαν από το κίνηµα των
Nεοτούρκων. Tις ατοµικές αντιδράσεις στο φόβο του µέλλοντος και στην αναδιάταξη του
κοινωνικού ιστού - µετανάστευση, ληστεία - ακολούθησαν απεργίες, διαβήµατα οργανωµένων
οµάδων µε οικονοµικά και θεσµικά αιτήµατα και, µετά το στρατιωτικό κίνηµα, συλλαλητήρια και
βίαιες εξεγέρσεις. Σε συνθήκες δηµοσιονοµικής κρίσης ενέσκηψε η οξύτατη κρίση εξουσίας η οποία
παρέλυσε το σύστηµα των στελεχικών κοµµάτων, ανέδειξε προσωρινό ρυθµιστή της κατάστασης
τον θολά επαναστατικό Στρατιωτικό Σύνδεσµο και παρόξυνε ένα κύµα λαϊκών ζυµώσεων και
ταραχών.
Έτσι το κέντρο βάρους του πολιτικού συστήµατος µετατοπίστηκε από το κοινοβούλιο και
το παλάτι προς το στρατό αρχικά, προς τις εξεγερµένες µικροαστικές και αγροτικές µάζες
κατόπιν, ώσπου ισορρόπησε στην εκτελεστική εξουσία του Bενιζέλου. H πολιτική τάξη
αναδιοργανώθηκε µε την εµφάνιση πλήθους “νέων ανδρών” και µε την προσχώρηση των
περισσότερων στο Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ αργότερα ο Kωνσταντίνος, ρέκτης του
απολυταρχισµού, κινητοποίησε επίσης τους δικούς του οπαδούς. H εθνική ιδεολογία, αντιµέτωπη
µε πρωτόγνωρα πρακτικά καθήκοντα, µεταπλάστηκε σε δυο αντίθετα ρεύµατα µε άξονες το
“Έθνος” και το “Θρόνο” αντιστοίχως, τα οποία µάταια προσπάθησε να ενώσει ο Bενιζέλος ώσπου
συγκρούστηκαν λυσσαλέα κατά τον Διχασµό. O εθνικός πόλεµος δίδαξε στην ελληνική ελίτ τον
σύγχρονο πολιτικό πόλεµο.
Kοινή αντίληψη του χρόνου, παρεµφερείς λόγοι, συστηµατική συνεργασία και συχνά
συµµαχία: ο Παπαναστασίου και ο Bενιζέλος αδύνατον να εξεταστούν χωριστά. O
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός του πρώτου συνδιαµόρφωσε τον εθνικό πατερναλισµό του
δεύτερου και µάλιστα αποτέλεσε αναγκαία προϋπόθεσή του αφού προετοίµασε την προστατευτική
εργατική νοµοθεσία και την αγροτική µεταρρύθµιση, βοήθησε τον Bενιζέλο να αναδιοργανώσει το
κράτος και τέλος λειτουργούσε πάντοτε ως αντίπαλο δέος στην ισχυρή δεξιά των Φιλελευθέρων.
Ήταν διακριτές πολιτικές αντιλήψεις µε διαφορετικές καταβολές κι ευαισθησίες αλλά πλήθος
κοινές προτεραιότητες· δυο ξεχωριστά σχέδια που συνυφάνθηκαν στην πράξη.
Eξίσου καθόρισε άλλωστε τους Kοινωνιολόγους η σχέση ανταγωνιστικής συνεργασίας που
ανέπτυξαν µε το ηγεµονικό κόµµα της ελληνικής πολιτικής από το 1910 ως το 1936. Xάρη στον
Bενιζέλο προωθούσαν τις µεταρρυθµίσεις τους κι έµµεσα συµµετείχαν σε κρίσιµες πολιτικές
αποφάσεις χωρίς να έχουν επισήµως εξουσία. Tο έκαναν αυτό όµως ως παραδοσιακοί πολιτευτές
µάλλον παρά ως εκπρόσωποι ενός µαζικού κόµµατος· ως φορείς εθνικού µάλλον παρά ταξικού
λόγου. Kαθώς απέκτησαν πολιτική ισχύ ανεξάρτητη από την υποστήριξη του µαζικού κόµµατος
που ετοίµαζαν, οι πρακτικές πολιτικές ανάγκες τους αντέφασκαν µε τις διακηρυγµένες προθέσεις.
Eνώ το 1910 προώθησαν ένα µαζικό κόµµα σοσιαλδηµοκρατικού τύπου, όταν το βραχυκύκλωσε ο
Bενιζέλος ανταγωνίστηκαν την επίσης σοσιαλδηµοκρατική Φεντερασιόν και κατόπιν
13
προσχώρησαν στην παράταξή του. H ατοµική ενσωµάτωσή τους στο πολιτικό σύστηµα αρχικά
τούς αποµάκρυνε από τη ριζοσπαστική αριστερά κι έπειτα αντιστρατεύτηκε τη µεταµόρφωση της
Δηµοκρατικής Ένωσης σε µοντέρνο κόµµα: µόνοι τους προκάλεσαν την απουσία ερεισµάτων στην
εργατική τάξη, τα επακόλουθα της οποίας εύστοχα επισήµανε ο Γ. Mαυρογορδάτος.1
Eντούτοις πλαίσιο δράσης των Kοινωνιολόγων ήταν συνάµα πάντοτε οι κινητοποιηµένες
µάζες: η γενιά του 1910 ωρίµασε γοργά µέσα από οδυνηρές εµπειρίες αλλεπάλληλων διακρατικών
και πολιτικών πολέµων και ξενηλασιών, όπως ονόµασαν την εκκαθάριση των “ξένων”. Mαζί µε
την οικονοµία και µε την κοινωνία µεταµορφώθηκε ο πολιτικός κόσµος. Tα πολιτικά ρεύµατα που
κυριάρχησαν µετά το 1909 - ο µοναρχικός απολυταρχισµός, ο φιλελεύθερος εθνικισµός και ο
σοσιαλισµός - παρ’ όλες τις περίοπτες διαφορές που τα χώριζαν, αποκρυσταλλώθηκαν
οργανωτικά και ιδεολογικά µε αξιοσηµείωτη συµµετρία. Eπιγραµµατικά θα λέγαµε πως δεν
εξελίχτηκαν µε βάση εσωτερικές ανακατατάξεις του πολιτικού λόγου αλλ' αντιθέτως απαντούσαν,
σε ποικίλους βαθµούς και µε διαφορετικές στοχοθεσίες, στις εξωτερικές πιέσεις που ασκούσε ο
διττός µετασχηµατισµός των κοινωνικοοικονοµικών σχέσεων - δηλαδή η ενσωµάτωση της εθνικής
στη διεθνή κοινωνία και οικονοµία και παραλλήλως η ενσωµάτωση των τοπικών µικροκοινωνιών
και µικροοικονοµιών στην εθνική ζωή - ο οποίος προχωρεί ακατάπαυστα αφότου εµφανίστηκαν η
κοσµοοικονοµία, για να χρησιµοποιήσουµε τον επιτυχηµένο όρο του Iµµάνουελ Bαλλερστάιν, και
µέσα της ή επάνω της τα εθνικά κράτη.2 Έτσι στο τέλος της περιόδου 1909-1924 η διάταξη των
ελληνικών πολιτικών ρευµάτων θύµιζε περισσότερο τον δυτικοευρωπαϊκό κανόνα απ’ ό,τι στην
αρχή της.
Aπό τις αρχές του εικοστού αιώνα τον τόνο έδιναν σ’ αυτήν τη διαδικασία µαζικής
κινητοποίησης τάσεις αλληλένδετες όσο και αντιφατικές - η αποσπασµατική εκβιοµηχάνιση των
βαλκανικών κοινωνιών, η ανταγωνιστική ενσωµάτωσή τους στην ηµιπεριφέρεια της ευρωπαϊκής
οικονοµίας, η υποταγή τους στα παγκόσµια δίκτυα πολιτικής εξουσίας κι εµπορευµατικής
ανταλλαγής, η βαθµιαία εισβολή και η εντόπια προσαρµογή των µοντέρνων ιδεών. Ωστόσο δεν είχε
κανέναν αυτοµατισµό η πολιτική έκφραση των τάξεων όπως φαντάζονταν ο Σκληρός και οι
1
Γιώργος Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου.
Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 110.
2
Για τις απόψεις του Wallerstein βλ. το περιοδικό Review καθώς και το κλασικό συνθετικό έργο Immanuel
Wallerstein, The Modern World-System, vol. 1: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-
Economy in the Sixteenth Century, vol. 2: Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy,
1600-1750, Nέα Yόρκη: Academic Press 1974, 1980· επίσης, Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-Economy,
CUP-Editions de la Maison des Sciences de l’ Homme 2 1980. Σχετικά µε τις ίδιες διαδικασίες στην Eλλάδα βλ.
Xρήστος Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, δακτυλόγραφο χ.τ. 1991, κεφ. 1. Για τον
περιφερειακό χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηµατισµού την εποχή που εξετάζουµε βλ. Kωνσταντίνος
Tσουκαλάς, Eξάρτηση και αναπαραγωγή. O κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Eλλάδα (1830-
1922), Θεµέλιο 1977, passim και ιδίως την “Eισαγωγή”.
14
οπαδοί του, οι οποίοι άλλωστε απλώς και µόνον εκφράζοντας αυτή την άποψη προκάλεσαν ένα
βαρυσήµαντο πολιτικό γεγονός. Oύτε τυποποιούνταν οι βιοτικές συνθήκες ενόσο διαιωνιζόταν η
συνύπαρξη προβιοµηχανικών, ηµιβιοµηχανικών και βιοµηχανικών συνθηκών παραγωγής στη
συγκρότηση της ελληνικής εργατικής τάξης.
Mάλιστα η έλλειψη “κοµµάτων αρχών” ίσως δεν ήταν πρόβληµα µε την έννοια που το
αντιλαµβάνονταν τότε. Σήµαινε κυρίως πως οι µερίδες της αστικής τάξης δεν µπορούσαν να
δηµιουργήσουν ταξικές συµµαχίες - κάτι το αναµενόµενο σ' εποχές σχετικής παθητικότητας των
υπόλοιπων τάξεων. Eκ των υστέρων διαπιστώνουµε πως στα προβενιζελικά κόµµατα αρχές όχι
µόνον υπήρχαν αλλά σχηµάτιζαν έναν αδιαπέραστο ιδεολογικό ορίζοντα, κατεξοχήν οι ιερές
αρχές της οικονοµικής ελευθερίας και του αλυτρωτισµού. Aφού οι αστοί δεν συγκρούονταν µε
πολιτικώς κινητοποιηµένες τάξεις, ανώτερες ή κατώτερες, δεν χρειάζονταν κοµµατικούς
µηχανισµούς στερεότερους. Aκριβώς επειδή όλα τα κόµµατα έκφραζαν τους αστούς και όλα τους
είχαν κοινές αρχές, δεν είχαν σταθερά όρια µεταξύ τους· ακόµη και ανεξάρτητους όπως τον
Φιλάρετο, ο οποίος διαφωνούσε ως προς τις όχι εντελώς δευτερεύουσες αρχές της µοναρχίας και
της µορτής, µπορούσαν να τούς εντάσσουν στους συνδυασµούς και µάλιστα να τούς αναθέτουν
υπουργεία.
Kαθώς ο αµοιβαδικός µεταµορφισµός του συστήµατος τροφοδοτούσε, παροµοίως µε τις
ινδικές κάστες, τη µονολιθική ακαµψία του, απέτυχε να προσαρµοστεί όταν η ήττα του 1897 και η
κινητοποίηση αγροτών κι εργατών υπονόµευσαν τα ιδεολογικά θεµέλιά του. Kλονίστηκε το 1909,
αλλά ακόµη και η έλευση του Bενιζέλου και η δηµιουργία των Φιλελευθέρων το τροποποίησαν
µόνον εν µέρει: τα κόµµατα δέχονταν πλέον ως πολιτευτές εκπροσώπους των εργατών ή των
αγροτών, οι οποίοι ενδεχοµένως στηρίζονταν σε µαζικές οργανώσεις, αλλά ούτε εκδηµοκράτισαν
ουσιαστικά τη λειτουργία τους ούτε απέκτησαν δοµή γραφειοκρατική. Δεν µπορούσαν όµως να
προεκτείνουν το ίδιο σύστηµα στις Nέες Xώρες όταν τις ενσωµάτωσαν: εκεί κρατικοί και
στρατιωτικοί µηχανισµοί ανέλαβαν άµεσα, δίπλα στην καταστολή, τη δηµιουργία και την
αναπαραγωγή των πελατειακών σχέσεων, οι οποίες φαίνεται πως µολαταύτα παρέµειναν σχετικώς
ατροφικές στο βορά - µε εξαίρεση τους µουσουλµάνους της Θράκης, στους οποίους όµως και πάλι
απέκτησαν σοβαρά ερείσµατα κοµµουνιστές και αγροτιστές µετά το 1930.1
H περίοδος επώασης πάντως των ρευµάτων τα οποία αυτοπροσδιορίστηκαν ως αριστερά,
κέντρο και δεξιά, ήταν κοινή: τα χρόνια που µεσολάβησαν µεταξύ της ταπείνωσης του 1897, οπότε
υπονοµεύτηκε η ελληνοκεντρική µυθολογία του περιούσιου λαού, και του κατακλυσµού του 1909-
1910. Tο πολιτικό κέντρο βάρους πλησίασε τότε τις λαϊκές τάξεις και οι εκπρόσωποί τους
απέκτησαν σταθερότερα ιδεολογικά ερείσµατα. Kατά την επόµενη φάση, που διαρκεί από το 1909-
1
Bλ. τις σχετικές παρατηρήσεις σε Riki van Boeschoten, “Oι αγρότες και το KKE: Λαϊκός κοµµουνισµός στην
περίοδο της Aντίστασης και του Eµφυλίου”, Tα Iστορικά 21 [1994], σ. 373. Για τους µουσουλµάνους της Θράκης
βλ. Hλίας Nικολακόπουλος, “Πολιτικές δυνάµεις και εκλογική συµπεριφορά της µουσουλµανικής µειονότητας στη
Δυτική Θράκη: 1923-1955”, Δελτίο του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών 8 [1990-1991], σ. 183.
15
1910 ως την κατάρρευση του καθεστώτος και µαζί των ιδεολογιών του, το 1922, προχωρούν
επίσης από κοινού για τους τρεις σχηµατισµούς, αλλά ετερόρρυθµα, οι διαδικασίες ιδεολογικής
και οργανωτικής αποκρυστάλλωσης. Συντελούνται πλέον µε άξονα σύγχρονα ευρωπαϊκά
πολιτικά ρεύµατα: οι εκπρόσωποί τους συνειδητά αντιγράφουν τον καϊζερικό απολυταρχισµό,
τον βρετανικό φιλελευθερισµό και τον σοσιαλισµό γαλλικού ή γερµανικού - και µετά το 1917
µπολσεβικικού - τύπου αντιστοίχως. Oι αντίπαλες παρατάξεις, δίχως να εγκαταλείψουν τις
προηγούµενες πελατειακές λειτουργίες τους, εκφράζουν ρητές ή υπόρρητες επιθυµίες των µαζών
αξιοποιώντας τον µεσσιανισµό, την προσωπολατρεία ή τους χιλιαστικούς πόθους - και κυρίως
κινητοποιούν τις µάζες και τις οργανώνουν. Aπό το 1908 ως το 1922 ξεπηδούν σε πρωτότυπη
µορφή όλα τα πολιτικά κύτταρα του µεσοπολέµου: συνοµωτικές και παραστρατιωτικές
οργανώσεις, Πολιτικοί και Φιλελεύθεροι σύλλογοι και λέσχες, Δηµοκρατικοί σύλλογοι κι ενώσεις
νεολαίας, πολιτικοποιηµένα εργατικά συνδικάτα και φασιστικές οµάδες κρούσης, σοσιαλιστικοί
πυρήνες και πανελλαδικά ταξικά κόµµατα.
Ωστόσο κανένας από τους ανταγωνιστικούς χώρους δεν παίρνει αποφασιστικό προβάδισµα
στην κινητοποίηση και στην οργάνωση των µαζών - εξ ού και η πολιτική ρευστότητα αυτής της
περιόδου. Mάλιστα οι παρατάξεις συµπλέκονται καθ’ όλους τους δυνατούς συνδυασµούς στα
επιµέρους πεδία σύγκρουσης, προσδίδοντας απρόσµενη ισορροπία στο όλο σύστηµα. Για τον
έλεγχο του κράτους οι Φιλελεύθεροι ερίζουν µε τους Kωνσταντινικούς· στην οικονοµία το κρίσιµο
ρήγµα βρίσκεται στο µέσον του κεντρώου χώρου· στην εξωτερική πολιτική αντιπαρατίθενται
αρχικά οι βενιζελικοί στους βασιλικούς και στην αριστερά, ενώ κατόπιν ο ριζοσπαστικός
διεθνισµός του ΣEKE αντισυσπειρώνει τις αστικές δυνάµεις και τη µεταρρυθµιστική αριστερά.
Tεµνόµενα ρήγµατα, ασταθείς εντάσεις που ενίσχυαν τη σταθερότητα, το παρατήρησε ο Γιώργος
Mαυρογορδάτος· ισάριθµα ναρκοπέδια για µια πολιτική που µετεωριζόταν µεταξύ κοινωνικής
µεταρρύθµισης και πολιτικής επανάστασης. Παρακάτω θα σκιαγραφήσουµε σε συνάρτηση µε την
πρακτική των Kοινωνιολόγων τις κυριότερες όψεις κι επιπτώσεις της δεκαπεντάχρονης κρίσης,
καθώς και τις µορφές που προσέλαβε συνάµα η κοινωνική εξέγερση και την πρόσκαιρη
επαναφοµοίωσή της από τις µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου. Tα καταλυτικά παραδείγµατα
οργάνωσης και κινητοποίησης όµως, που διαµόρφωσαν ιδεολογίες, νοοτροπίες και κινήσεις, στην
Eλλάδα όσο και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ήταν ο στρατός και ο πόλεµος.
Πόλεµος
H αντιµετώπιση των γειτονικών λαών ως υπανθρώπων, προετοιµασµένη από δεκαετίες
σκοταδιστικής ρητορείας, εναρµονιζόταν µε ρατσιστικά δόγµατα που καλλιεργούσαν µε τη ρητή ή
σιωπηρή ενθάρρυνση της αυλής δηµοφιλείς πολιτικοί και λόγιοι όπως ήταν οι αδελφοί Δραγούµη,
ο Nεοκλής Kαζάζης και ο Πέτρος Bλαστός. Άλλοι, “προοδευτικοί” εθνικιστές, όπως ο Kουτούπης,
εξέφραζαν πιο προηγµένες αντιλήψεις: “Δι ηµάς όµως”, δήλωνε στην Kοινωνιολογική ο
τελευταίος, “θέσιν αποικιών επέχουσιν αι υπόδουλοι ελληνικαί χώρες, η Aίγυπτος και τινες χώρες
16
του Eυξείνου”.1 Παράγωγες της Mεγάλης Iδέας υπήρξαν οι πολιτικές της εθνικής καθαρότητας και
της ενσωµάτωσης επίλεκτων “αλλοεθνών”, ανάµεσα στις οποίες ταλαντευόταν το κράτος.
Mετά το 1912 η απόκρουση του “εσωτερικού εχθρού” έγινε δοµικό ιδεολογικό στοιχείο, άν
όχι κύριος λόγος ύπαρξης, όλων των βαλκανικών κρατών. Aπό νωρίτερα βεβαίως η
κακοµεταχείριση και η δίωξη των “εχθρικών” πληθυσµών συνιστούσαν πάγιες όψεις της πολιτικής
ζωής, ενώ ήδη εξέταζαν ανεπίσηµα, και όχι µόνον οι “απολίτιστοι γηγενείς”, σχέδια
κατατεµαχισµού των Bαλκανίων σε εθνικώς οµοιογενείς ζώνες. Aπό το 1906 λόγου χάρη, όταν ο
τότε πρωθυπουργός Θεοτόκης συζητούσε µε ξένους επισήµους να διαιρέσουν τη Mακεδονία “σε
διοικητικές περιοχές αναλόγως µε το κυρίαρχο πληθυσµιακό στοιχείο της κάθε µιας, το οποίο θα
προσέλκυε βαθµιαία στην περιοχή του τα αντίστοιχα στοιχεία απ’ όλες τις υπόλοιπες”,2 ο
βρετανός συνοµιλητής του διέκρινε απλώς τεχνικά προβλήµατα σε µια τέτοια κατάτµηση.3
Oι Bαλκανικοί Πόλεµοι επέτρεψαν στα κράτη ανταλλαγές πληθυσµών σε κλίµακα
αδιανόητη προηγουµένως. H κατάληψη των Nέων Xωρών από τους στρατούς των χριστιανών
µοναρχών συνοδεύτηκε από απηνείς διωγµούς µουσουλµάνων που προκάλεσαν κύµατα
εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων προς την οθωµανική επικράτεια. Στην Eλλάδα ο Bενιζέλος
προσπάθησε να τούς αποτρέψει, απέτυχε όµως να επιβληθεί στον κρατικό µηχανισµό που
συγκροτούσαν εκ των ενόντων στις Nέες Xώρες ή έστω να συγκρατήσει τους τοπικούς
χριστιανικούς πληθυσµούς από την πολλαπλάσια ανταπόδοση της ωµής καταπίεσης που είχαν
υποστεί πρόσφατα· η κοινωνική αντίθεση µεταξύ χριστιανού καλλιεργητή και µουσουλµάνου
γαιοκτήµονα έκανε ακόµη σκληρότερη τη σύγκρουση. Σε µικρότερη κλίµακα πραγµατοποιήθηκαν
µετακινήσεις και άλλων πληθυσµών προς τις αποκαλούµενες εθνικές εστίες τους, ενώ την άνοιξη
του 1914 η Eπιτροπή Ένωση και Πρόοδος ανταπέδωσε τα ίσα στους χριστιανούς στρατηγικών
περιοχών της Mικράς Aσίας και της Θράκης. Σε διάστηµα µερικών µηνών τα κράτη ανάγκασαν
εκατοντάδες χιλιάδες υπηκόους να µετακινηθούν, εγκαταλείποντας τις περιουσίες τους, µεταξύ
Eλλάδας, Bουλγαρίας, Σερβίας και Tουρκίας. Όταν εντέλει παραδέχτηκε η ελληνική ηγεσία πως
ήταν αδύνατο να επεκτείνει αρκετά τα κρατικά σύνορα ώστε να χωρέσουν όλοι οι “οµογενείς”,
πρότεινε ως εναλλακτική λύση να ξεριζώσουν τους διεκδικούµενους πληθυσµούς χάριν των
οποίων, σύµφωνα µε την εθνική ιδεολογία, είχαν ξεκινήσει τους πολέµους, και να τούς
1
Θαλής Kουτούπης, “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”, Eπιθεώρησις των Kοινωνιολογικών και
Nοµικών Eπιστηµών, τ. 1α [1908]. Για τον N. Kαζάζη βλ. Γιώργος Kόκκινος, O πολιτικός ανορθολογισµός στην
Eλλάδα. Tο έργο και η σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936), Tροχαλία 1996, ιδίως σ. 260 κ.ε..
2
FO 371.286.498/108, Young προς Grey, 16.8.1906· FO 371.286.498/155, Young προς Grey, 15.11.1906· FO
371.464/1, Elliot προς Grey, 1.1.1908· FO 371.286.498/160, Young προς Grey, 30.11.1906.
3
FO 371.286.498/160, Young προς Grey, 30.11.1906: “ανέκαθεν συµµεριζόµουν την άποψη πως άριστη και ριζική
λύση του µακεδονικού προβλήµατος θα ήταν η µεταφύτευση πληθυσµών σε µεγάλη κλίµακα, κάτι τέτοιο όµως ήταν
τόσο αντίθετο προς τις αρχές της Tουρκικής Διοίκησης ώστε φοβόµουν πως δεν είχε καµιά ελπίδα να υλοποιηθεί,
έστω και ως απλή σκέψη”.
17
µεταφυτεύσουν στο εσωτερικό των κρατικών συνόρων. O Bενιζέλος, ο οποίος µαταίως
προσπάθησε να εγγράψει στη Συνθήκη του Bουκουρεστίου ουσιαστικές εγγυήσεις των
δικαιωµάτων των µειονοτήτων, υπήρξε ο πρώτος έλληνας πολιτικός που επεξεργάστηκε αυτό το
ενδεχόµενο· ο σπόρος του 1922 φυτεύτηκε το 1914 - είδαµε όµως πως η ιδέα αιωρούνταν ήδη στην
ατµόσφαιρα.
Oι εθνικές εκκαθαρίσεις του 1912-1914 στην Eλλάδα και στην Tουρκία, τις οποίες η µεν
ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε η δε τουρκική κατεύθυνε, θέτουν λοιπόν σοβαρά ερωτήµατα σχετικά
µε τη φύση και τη λειτουργία των βαλκανικών κρατών. Σε κάθε περίπτωση, δεν έφταιγαν µόνον οι
κυβερνήσεις. Oι εκκαθαρίσεις που ακολούθησαν τους Bαλκανικούς Πολέµους - ad hoc και
σπασµωδικές από την πλευρά της Eλλάδας, συστηµατικές και κρατικά οργανωµένες στην Tουρκία,
αλλά βάρβαρες εκατέρωθεν - αποτέλεσαν την όχι αναπόφευκτη αλλά πάντως λογική απόληξη του
κοινωνικού κατακερµατισµού της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, της ενσωµάτωσής της στο
καπιταλιστικό κοσµοσύστηµα που διαθλάστηκε ιδεολογικά στην ανάπτυξη αντίπαλων εθνικισµών.
Oι αγριότητες εναντίον ανυπεράσπιστων πληθυσµών έγιναν καθηµερινότητα µετά το 1912 και
προετοίµασαν τις αλλεπάλληλες πολεµικές συγκρούσεις που χώρισαν µε τάφρους µίσους τα
Bαλκάνια, εµπέδωσαν την οικονοµική, πολιτική και πολιτισµική εξάρτηση της περιοχής,
ανέδειξαν τους στρατιωτικούς µηχανισµούς σε πρωταγωνιστές της κρατικής ζωής και το κράτος
σε επικυρίαρχο της κοινωνίας, ενώ παγίωσαν τη διατύπωση των οικονοµικών και ταξικών
συγκρούσεων µε εθνικοθρησκευτικούς όρους ολόκληρο τον εικοστό αιώνα.
Mε την ίδια αδυσώπητη λογική που εµπλέκονταν οι περιφερειακές Δυάµεις στο παιχνίδι
του ιµπεριαλισµού, παρέσυραν τους τοπικούς πληθυσµούς στον εθνικό ανταγωνισµό και τούς
καθυπέτασσαν σε αλλότρια συµφέροντα και στις βλέψεις κρατικών, εκκλησιαστικών κι
επιχειρηµατικών κέντρων· µετά την πρώτη καταστροφή των Bαλκανικών Πολέµων µάλιστα
συνέχισαν να τούς χρησιµοποιούν σαν πεσσούς ενόψει νέων συγκρούσεων, εντέλει τούς έκαναν
ανδράποδα ανεξέλεγκτων πολιτικών και διπλωµατών. Στο ελληνικό κράτος, η διαγωγή του
οποίου δεν απείχε από τον µέσο όρο, ακόµη και ο Bενιζέλος υιοθέτησε τη ρητορεία περί
“κληρονοµικών εχθρών” ενώ διακηρυγµένος σκοπός του Kωνσταντίνου ήταν “να κάµωµεν
Eλλάδα πολεµικώς ισχυροτάτην, σεβαστήν εις τους φίλους της και τροµεράν εις τους εχθρούς
της”.1
1
Για τον Bενιζέλο βλ. σε George B. Leontaritis, Greece and the First World War: From Neutrality to Intervention,
1917-1918, Boulder 1990, σ. 62. Bλ. ακόµη το διάγγελµα του Kωνσταντίνου “προς τον στρατόν µου και τον
στόλον”, από Λιβούνοβο στις 26.7.1913, Aκρόπολις, φ. της 28.7.1913. 'Oσο για την κωµική υποχώρηση του πρέσβυ
στο Λονδίνο Γενναδίου και του ίδιου του Kωνσταντίνου όταν επιχείρησαν να διαψεύσουν τις ανταποκρίσεις του
Mπάουτσερ σχετικά µε τις ωµότητες του βασιλικού στρατού, βλ. Lady Grogan, The Life of J. D. Bourchier, Hurst and
Blackett 1926, σ. 151 κ.ε.. Tο ζήτηµα βεβαίως, όχι τυχαία παραγκωνισµένο ως πρόσφατα από την ελληνική
ιστοριογραφία, απαιτεί επισταµένη έρευνα.
18
Aν όµως η επιστροφή στη βαρβαρότητα έθρεψε τα εθνικά µίση και ανέσχεσε προσωρινά
τους σοσιαλιστές, παράλληλα κατακρήµνισε τις οικονοµικοπολιτικές ιεραρχίες του οθωµανικού
καθεστώτος και στις περισσότερες χώρες ανέτρεψε εδραιωµένους συσχετισµούς δυνάµεων µεταξύ
των κοινωνικών στρωµάτων. Πολλές διαστάσεις της πολεµικής δεκαετίας αποµένει να
ερευνηθούν, αλλά φαίνεται πως οι κυρίαρχες εθνότητες κάθε κράτους επωφελήθηκαν για να
οικειοποιηθούν πόρους και εισοδήµατα που απολάµβαναν προηγουµένως αλλοεθνείς. Oι
διαδοχικές µεταβιβάσεις πολιτικής εξουσίας από το ένα έθνος στο άλλο συνοδεύονταν από
ισάριθµες µετατοπίσεις της οικονοµικής δύναµης και συχνά η απόσπαση κεφαλαίου αποτέλεσε
απροκάλυπτο στόχο των διωγµών. Eντέλει η αναδιανοµή του πλούτου µε την απαλλοτρίωση
“εχθρικών” πληθυσµών αποτέλεσε µια διεστραµµένη απάντηση στις κοινωνικές πιέσεις τις οποίες
συµπύκνωναν τα σοσιαλιστικά αιτήµατα της ισονοµίας και της κοινωνικοποίησης του
παραγωγικού µηχανισµού.
Προοιωnιζόµενη τη στάση πολλών ευρωπαίων σοσιαλδηµοκρατών του 1914, η ελληνική
µεταρρυθµιστική αριστερά δεν αντιτάχτηκε ενεργά σ’ αυτές τις εξελίξεις· όταν πραγµατοποιήθηκε
το αδιανόητο, το αποδέχτηκε ως αναπότρεπτο. Σε κανένα προπολεµικό κείµενο του
Παπαναστασίου δεν συναντούµε την παραµικρή φράση που θα µπορούσε να ερµηνευτεί ως
υποστήριξη εθνικών εκκαθαρίσεων, αλλά και στα γνωστά κείµενά του από το 1912 ως το 1922 δεν
υπάρχει ρητή καταγγελία τους, µολονότι αργότερα καταδίκασε τη διαγωγή της Eλλάδας στη
Mικρά Aσία. Στη Nέα Eλλάδα, είναι αλήθεια, δηµοσίευσαν πλήθος άρθρα κατά της κακοδιοίκησης
των Nέων Xωρών όταν οι αρχές εξαπέλυσαν το δριµύτερο κύµα διώξεων εις βάρος των
ισλαµιστών, άνοιξη του 1914, αλλά δεν έγραψαν λέξη για όσα συνέβαιναν στη Mακεδονία. H
πολιτική του εφικτού επέτασσε τώρα τη συσπείρωση των µεταρρυθµιστών γύρω από τον Bενιζέλο,
ώστε να µην επιστεγάσει την κοινωνική αποβαρβάρωση η παλινδρόµηση στην απολυταρχία.
Eπέβαλλε επίσης να αξιοποιήσουν τις συγκυρίες ώστε να καρπωθούν τουλάχιστον οι λαϊκές
τάξεις ένα µέρος των λαφύρων - και στις Nέες Xώρες τέτοια ήταν κατεξοχήν τα τσιφλίκια. H
αγροτική µεταρρύθµιση δεν µπορούσε άραγε ν' αντισταθµίσει το άγος των διωγµών;
Σύνοψη
Kεντρικός µίτος της αφήγησης που ακολουθεί είναι η σκέψη του Aλέξανδρου Παπαναστασίου και
οι διασυνδέσεις της µε την κοινωνική, οικονοµική και ιδεολογική ζωή της εποχής. Στο Πρώτο
Kεφάλαιο παρουσιάζω το κοινωνικό και πνευµατικό περιβάλλον του σοσιαλιστή ηγέτη· η
στράτευσή του αντανακλούσε οικογενειακές παραδόσεις αφού ο πατέρας του ήταν επίσης
πολιτικό πρόσωπο και η µητέρα του καταγόταν από οικογένεια πολιτευτών. Aπό παιδί γνώρισε
αντίθετες όψεις της ελληνικής ζωής και αντέδρασε παροµοίως µε συγκαιρινούς σοσιαλιστές στην
κοινωνική ανισότητα τριγύρω του. Aνιχνεύω οµοιότητες ανάµεσα στις ιδέες του, και ιδίως στην
επιµονή µε την οποία προώθησε την αγροτική µεταρρύθµιση, και στις απόψεις που υποστήριζε ο
θείος του Iωάννης Aποστολόπουλος, ένας γεωπόνος και συγγραφέας που επηρέασε τις αντιλήψεις
19
σχετικά µε τη γεωργία στην Eλλάδα. Ωστόσο οι σοσιαλιστικές ιδέες του Παπαναστασίου, όσο και
ο µποεµισµός που τόν χαρακτήριζε δια βίου, αποκρυσταλλώθηκαν ενόσο σπούδαζε στο Bερολίνο·
εξετάζω ποιά ζητήµατα µελέτησε εκεί και από ποιές φιλοσοφικές, πολιτικές κι επιστηµονικές
σχολές επηρεάστηκε, ενώ επισηµαίνω επίσης µέσω τίνων πηγών της οικονοµικής, της
κοινωνιολογίας και της ιστορικής κοινωνιολογίας ερµήνευε τις ελληνικές συνθήκες και
νοηµατοδοτούσε την πολιτική πράξη του. Συσχετίζω τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό που
ανέπτυξε την πρώτη περίοδο της πολιτικής δράσης του µε το ρεύµα των Aναθεωρητών
σοσιαλδηµοκρατών και πιθανολογώ τις αιτίες αυτής της σύγκλισης, επιµένοντας ιδιαιτέρως στις
οικονοµικές και γνωσιολογικές αντιλήψεις που επηρέασαν τις πολιτικές προτεραιότητές του: ο
Παπαναστασίου επικέντρωσε τις ακαδηµαϊκές σπουδές και τα αναγνώσµατά του στη µελέτη της
κοινωνίας από οικονοµική σκοπιά, ενώ γνώρισε από πρώτο χέρι τη Διαµάχη περί της Mεθόδου
(Methodenstreit) µαθητεύοντας δίπλα σε δυο από τους πρωταγωνιστές της - τον Γκούσταφ
Σµόλλερ και τον Άντολφ Bάγκνερ. Kάλυψε ευρύ φάσµα θεµάτων, από την αφηρηµένη θεωρία και
τις µεθοδολογικές έρευνες ως επιµέρους τοµείς όπως ήταν η στατιστική, καθώς και πρακτικά
προβλήµατα µε ιδιαίτερο πολιτικό ενδιαφέρον για τον ελληνικό και βαλκανικό χώρο όπως τη
γεωργική οικονοµία και τη νοµισµατική και πιστωτική πολιτική. H επιλογή τέτοιων αντικειµένων
στα πλαίσια των “πολιτικών επιστηµών” (Staatswissenschaften) δείχνει πως θεωρούσε την
οικονοµική γνώση ως προπαίδεια της πρακτικής παρέµβασης, ενώ το βάρος που της έδωσε ευθύς
εξαρχής φανέρωνε πως προτού ακόµη σπουδάσει στη Γερµανία διέκρινε, αντιθέτως από πολλούς
συγκαιρινούς αστούς, τη σηµασία της οικονοµίας για την κοινωνική δυναµική.
H πολιτική δραστηριοποίηση των Kοινωνιολόγων, την οποία εξετάζω στο Δεύτερο Kεφάλαιο,
συνέπεσε µε ένα κύµα εγχώριων και διεθνών ανακατατάξεων. Προτού επεκταθώ σ’ αυτές
παρουσιάζω το πλαίσιο της δράσης τους - την κατάσταση της χώρας όταν επέστρεψαν από το
εξωτερικό, την προσωπικότητα των πρωτεργατών της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και τις
απόπειρές τους να συνδεθούν µε άλλους χώρους προοδευτικών διανοούµενων. Eπιπλέον
συνοψίζω ποιές αντιλήψεις επεξεργάστηκε ο Παπαναστασίου σχετικά µε το σοσιαλιστικό σχέδιο
και µε την τακτική της µετάβασης προς τη σοσιαλιστική κοινωνία, αντιπαραβάλλοντάς τες προς
τις πηγές από τις οποίες εµπνεύστηκε και κυρίως προς τον γερµανικό µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό. Kατόπιν επισκοπώ τη δράση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και του Λαϊκού
Kόµµατος στην κεντρική πολιτική σκηνή όσο και µεταξύ των διανοούµενων, των εργατών και των
αγροτών.
Tο στρατιωτικό κίνηµα του Aυγούστου του 1909 χωρίζει σε δυο ευδιάκριτες φάσεις αυτή
την περίοδο· κατά την πρώτη, η οποία καλύπτει την αρχική προπαρασκευή της οµάδας και τη
δηµόσια εµφάνισή της, άνοιξη του 1908, µε την έκδοση της Eπιθεωρήσεως Kοινωνικών και
Nοµικών Eπιστηµών και µε τη διαµαρτυρία για τη δίωξη του Παλαµά, οι προσπάθειές της είχαν
δυο σκέλη. Eστιάστηκαν καταρχάς στη συγκρότηση ενός πόλου διανοούµενων γύρω από την
Kοινωνιολογική, όπως τήν αποκαλούσαν χαϊδευτικά, ο οποίος επεξεργαζόταν προβλήµατα κι
20
αιτήµατα της ελληνικής κοινωνίας σύµφωνα µε αναλυτικές κατηγορίες που είχε αναπτύξει ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός. Aντιθέτως από άλλους σοσιαλιστές οι Kοινωνιολόγοι
αντιλαµβάνονταν πως οι εγχώριες συνθήκες απαιτούσαν συγκεκριµένη µελέτη κι επεξεργασία
κατάλληλα προσαρµοσµένων τακτικών, και όχι απλή αναπαραγωγή σοσιαλιστικών ιδεών και
προγραµµάτων που αφορούσαν χώρες µε οργανωµένη εργατική τάξη κι εξελιγµένες
πολιτικοοικονοµικές σχέσεις. Παράλληλα όµως µε την αρχική οµάδα διανοούµενων προσπάθησαν
να συστήσουν έναν ευρύτερο πυρήνα του µαζικού σοσιαλιστικού κόµµατος που θα αξιοποιούσε
τις “κοινωνιολογικές” αναλύσεις τους· ενώ τούς παρείχαν, εδώ, χαλαρά υποδείγµατα οι τακτικές
που συζητούσαν οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές, δεν είχαν προϋπάρξει ανάλογα σχήµατα στην
Eλλάδα: έπρεπε λοιπόν ν’ ανακαλύψουν µόνοι τους µια ευέλικτη τακτική, συνδέοντας τα αιτήµατα
των λαϊκών τάξεων µε τοµές σε καίρια ζητήµατα όπως ήταν το αλυτρωτικό και το γλωσσικό. Στο
µεταξύ ενίσχυσαν τους εργατικούς πυρήνες που είχαν παρουσιαστεί ανεξάρτητα στην Aττική, στο
Bόλο και στην Πάτρα, επιδιώκοντας µια κοινωνική συµµαχία η οποία θα ένωνε την αδύναµη
εργατική τάξη µε το κολληγικό κίνηµα της Θεσσαλίας και µε τον προοδευτικό δηµοτικισµό των
διανοούµενων.
Στο Tρίτο Kεφάλαιο βλέπουµε τη δεύτερη φάση της ίδιας περιόδου: πώς οι Kοινωνιολόγοι
απέτυχαν να προσεταιριστούν τους αντιδυναστικούς αξιωµατικούς µετά το κίνηµα στο Γουδί,
πώς περιθωριοποιήθηκαν µετά την άφιξη του Bενιζέλου και µε ποιούς τρόπους αξιοποίησε τις
αναλύσεις τους ο τελευταίος. Πρώτον θα παρακολουθήσουµε πώς αναβάθµισαν τη δράση τους
όταν παρενέβησαν στην κεντρική πολιτική σκηνή προτείνοντας στους στρατιωτικούς µιά
πρόσκαιρη δικτατορία προσανατολισµένη προς πολιτικές και κοινωνικές µεταρρυθµίσεις - το
καλοκαίρι του 1909, που σηµάδεψε πολύσηµα την πορεία τους: ξεκίνησαν τη µακρόχρονη
ερωτοτροπία µε τους ριζοσπάστες αξιωµατικούς, έθιξαν το καθεστωτικό ζήτηµα και
πολλαπλασίασαν την απήχησή τους στις µάζες· προκαταβολικά σηµειώνουµε πως η φορά των
εξελίξεων ευνοούσε, αν όχι αναγκαστικά τους ίδιους τους Kοινωνιολόγους, πάντως την ανάπτυξη
της ευρύτερης αριστεράς από την οποία αντλούσαν δυνάµεις και την οποία επηρέαζαν. Ωστόσο
περιθωριοποιήθηκαν εν µέρει από την τακτική απειρία τους και κυρίως επειδή ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός τους µόνον πρόσκαιρα προσέλκυσε τους εξεγερµένους
µικροαστούς του 1909.
Στο ίδιο κεφάλαιο ανασκοπούµε ποιές τακτικές ακολούθησαν απέναντι στην αριστερά µετά
τον Aύγουστο του 1909, εστιάζοντας στο ενδιάµεσο πολιτικό επίπεδο όπου αφενός εξειδικεύονταν
οι θεωρητικές απόψεις του Παπαναστασίου περί κοινωνικού µετασχηµατισµού και αφετέρου
συµπυκνωνόταν η πρακτική εµπειρία των δεσµών της οµάδας του µε τους εργάτες και αργότερα µε
τους αγρότες. Έπειτα βλέπουµε πώς η κοινωνική αναταραχή τούς έπεισε πως είχαν ωριµάσει οι
συνθήκες για τη δηµιουργία µαζικού σοσιαλιστικού κόµµατος. Tέλος επιδίωξαν να συνδεθούν µε
τη νεοσύστατη εργατική τάξη - κι εξετάζω πώς εφάρµοσαν τις αντιλήψεις τους σχετικά µε την
αυτοοργάνωσή της: τη συνεργεία τους µε το εργατικό κίνηµα του Bόλου, την αντιπαράθεσή τους
21
προς τους Φιλελευθέρους καθώς και τη συµβολή τους στην ψήφιση και στην εφαρµογή της
κοινωνικής νοµοθεσίας που ενσωµάτωσε πολλούς εργατες της Παλαιάς Eλλάδας στο εθνικό σώµα.
Eνώ παραπάνω εξετάζουµε τους Kοινωνιολόγους κυρίως σε σχέση µε την ανάπτυξη της
αριστεράς, στο Tέταρτο Kεφάλαιο τούς παρακολουθούµε στην κεντρική πολιτική σκηνή - στο
Λαϊκό Kόµµα όπου προσπαθούν να προσεταιριστούν τις Συντεχνίες, στις προεκλογικές
εκστρατείες και στις δυο αναθεωρητικές βουλές - κυρίως σε σχέση µε την πολιτική του Bενιζέλου.
Aφού διέλυσε την A' Aναθεωρητική Bουλή ο νέος πρωθυπουργός παρουσίασε στον Γεώργιο ένα
συµφιλιωτικό πρόγραµµα, θέτοντας ως βασικούς σκοπούς την πειθάρχηση του στρατού και την
επιβολή εσωτερικής ευταξίας. Iκανοποίησε την αυλή αναγορεύοντας επείγοντες στόχους την
εθνική ενότητα και πρωτίστως τη συµφιλίωση του λαού µε το θρόνο,1 αλλά η εσωτερική ειρήνευση
και οι µεταρρυθµίσεις που εφάρµοσε µόλις ανέλαβε την κυβέρνηση αποσκοπούσαν παραλλήλως
στη βελτίωση της διεθνούς θέσης της χώρας. H εκτελεστική εξουσία, υπό τη γενική και άµεση
καθοδήγησή του, εκτόνωσε συστηµατικά τις εσωτερικές εντάσεις διαµεσολαβώντας αµοιβαίες
παραχωρήσεις από τις αντίπαλες κοινωνικές οµάδες. O Bενιζέλος έθεσε εν µέρει αντιφατικούς
αλλά όχι ασύµβατους άξονες µεταρρυθµίσεων στην πρώτη πρωθυπουργία του: ενίσχυση κι
εκδηµοκρατισµό του κράτους, οικονοµική ανάπτυξη µε προστασία του µεγάλου κεφαλαίου και
τέλος βελτίωση της θέσης των λαϊκών τάξεων ώστε να εξασφαλίσει τη νοµιµοφροσύνη τους.
Θεµελίωσε την ανταγωνιστική συµµαχία του µε τους Kοινωνιολόγους στο γεγονός πως, παρ’ όλες
τις φραστικές συγκρούσεις και τις διαφορές έµφασης, τα άµεσα εσωτερικά προγράµµατά τους
συνέπιπταν συχνά· η σύγκριση των προγραµµατικών κειµένων και των κοινοβουλευτικών
παρεµβάσεών τους αναδεικνύει µια βαθύτερη σύγκλιση απότοκη των επίκοινων οπτικών που
ανέπτυξαν από το Γουδί ως την έναρξη του Διχασµού.
Στο Πέµπτο Kεφάλαιο βλέπουµε την ανάδραση µεταξύ αλυτρωτικής πολιτικής και τοποθέτησης
των Kοινωνιολόγων στο εθνικό ζήτηµα. Mολονότι ο Παπαναστασίου εξέφρασε αρχικά
διεθνιστικές ιδέες και ύψωσε θαρραλέα τη φωνή του εναντίον του “βάρβαρου πολέµου των
εθνοτήτων” στη Mακεδονία και υπέρ των βούλγαρων σοσιαλιστών, µετά την άνοδο του Bενιζέλου
έστερξε την ανακαίνιση του εθνικού λόγου. Διακρίνουµε άλλη µια φορά επιρροές του
Aναθεωρητισµού: ο Mπερνστάιν αναγνώριζε σχετική αυτονοµία στον εθνικό παράγοντα και
µάλιστα υποστήριζε συγκεκριµένα την εθνική αυτοδιάθεση των βαλκανικών λαών,
αντιπαραθέτοντας στον “αστικό εθνικισµό” τον ειρηνικό και δηµοκρατικό “προλεταριακό
πατριωτισµό”· µεταφερµένος στα Bαλκάνια ο ίδιος λόγος αφενός διευκόλυνε την ενσωµάτωση
1
FO 371.913/122, Elliot προς Grey, 20.10.1910/39501. Xάρη στην αποφασιστική επέµβαση του Bενιζέλου η
λειτουργία της κρατικής µηχανής άλλαξε αστραπιαία· προτού κλείσει ο Oκτώβριος ο Elliot ανέφερε πως "τα
ειρηνοδικεία δείχνουν ασυνήθιστη τυπικότητα και αµεροληψία αφότου ανέλαβε η νέα κυβέρνηση"· βλ. FO
371.913/329, Elliot προς Grey, 31.10.1910/40637.
22
ορισµένων απόκληρων στο εθνικό σώµα αλλ’ αφετέρου νοµιµοποιούσε τον αυταρχισµό των
εθνικών κρατών απέναντι στους “αλλοεθνείς” εντός κι εκτός της επικρατείας τους.
Mετά το 1912 εθνικά µίση κυρίευσαν τους βαλκανικούς λαούς ενώ ο έλεγχος των
“αλλοεθνών” συµπεριλήφθηκε στους κύριους σκοπούς του ελληνικού κράτους και
πρωτοεφαρµόστηκαν οι µέθοδοι µαζικής καταστολής και οι διωγµοί που θα έπλητταν το ίδιο το
“εθνικό σώµα” κατά τη διάρκεια του Διχασµού. Mολονότι ο Παπαναστασίου συµφωνούσε µε τους
ριζοσπάστες σοσιαλιστές στην ένωση των εργατών ανεξαρτήτως εθνικότητας, συντάχθηκε µε την
παρεµβατική πολιτική του Bενιζέλου στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο και πρακτικώς πρόκρινε τα εθνικά
έναντι των ταξικών συµφερόντων. Aντίθετη στάση τήρησαν η Φεντερασιόν και αρκετοί
σοσιαλιστές της Παλαιάς Eλλάδας: ο ιδεολογικός διχασµός της αριστεράς στο εθνικό ζήτηµα
συνέβαλε καθοριστικά στη διάσπασή της σε µια µεταρρυθµιστική και σε µια ριζοσπαστική µερίδα η
οποία τήν εξασθένησε και µακροπρόθεσµα υπονόµευσε το πολιτικό σχέδιο του Παπαναστασίου.
O τελευταίος επιχείρησε µια θεωρητική προσέγγιση του ζητήµατος, µε κρίσιµες πολιτικές
προεκτάσεις, στο δοκίµιο για τον εθνικισµό που δηµοσίευσε το 1916· ωστόσο δεν εγκατέλειψε ποτέ
το σύνθηµα της Bαλκανικής Ένωσης που ένωνε όλους τους σοσιαλιστές της περιοχής, από τους
αγροτιστές ως τους κοµµουνιστές. Mε πράξεις ή παραλείψεις πάντως έγινε συνυπεύθυνος
αδικαιολόγητων ενεργειών την εποχή της εθνικής αλαζονείας, µολονότι αργότερα δήλωσε
µεταµέλεια για ορισµένες από αυτές. H Δηµοκρατική Ένωση µαστιζόταν από ακόµη µεγαλύτερες
αντιφάσεις: στέγασε µιλιταριστές και σωβινιστές ενώ συνάµα παρουσιαζόταν ως κόµµα των
µειονοτήτων και ο βουλευτής της Γ. Δουζίνας αυτοχαρακτηριζόταν “Aντιπρόσωπος του
Eλληνικού Λαού, διότι το Έθνος αποτελούσι και πληθυσµοί µη ελληνικοί”.1
Στο Έκτο Kεφάλαιο εξετάζω την ένταξη του Παπαναστασίου στην αριστερά των Φιλελευθέρων
από τις αρχές του 1915 ως τον Nοέµβριο του 1920. H προσχώρηση των Kοινωνιολόγων ενθάρρυνε
τη ριζοσπαστικοποίηση των Φιλελευθέρων σε ζητήµατα εσωτερικής πολιτικής κι επίσης προώθησε
το αίτηµα της Δηµοκρατίας και την εκπαιδευτική και την αγροτική µεταρρύθµιση, αλλά αφετέρου
συνεπαγόταν δεσµεύσεις στη δηµόσια έκφραση των απόψεών τους - και αυτό ίσχυε ιδίως για τον
Παπαναστασίου την τετραετία που κατείχε δηµόσια αξιώµατα. Έπληξε επίσης τις σχέσεις του µε
την οργανωµένη εργασία, καθώς µάλιστα δυνάµωναν τη ριζοσπαστική αριστερά εξελίξεις όπως η
κοινωνική πόλωση, η Pωσική Eπανάσταση και αργότερα η ίδρυση του Σοσιαλεργατικού
Kόµµατος. Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι δεν ενσωµατώθηκαν στους Φιλελευθέρους αλλά, όπως το
έθεσε ο K. Tριανταφυλλόπουλος, “διετήρησαν την αυτοτέλειάν των, µετέχοντες ως σύµµαχοι και
ουχί ως φιλελεύθεροι, και δια τούτο πάντοτε υποβλεπόµενοι υπ’ αυτών”.2
1
Γ. Δουζίνας, σε EΣB, Συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.164.
2
K. Tριανταφυλλόπουλος, συνέντευξη στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, όπως παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος,
Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, Mπουκουµάνης 6 1973, σ. 113-114.
23
Eδώ θα παρακολουθήσουµε πρώτα τη ρήξη για τη διεθνή πολιτική και την απόπειρα του
Bενιζέλου να αναδιοργανώσει τους Φιλελευθέρους την άνοιξη του 1916, την προσπάθεια των
αντίπαλων παρατάξεων να ελέγξουν το στρατό και την ανάδειξη των Kοινωνιολόγων σε πόλο του
αντιµοναρχισµού προς τον οποίο ωθούσαν το κίνηµα της Eθνικής Aµύνης - συνάµα όµως
εδραιώνονταν στην άλλη πλευρά οι σύλλογοι των Eπιστράτων, επικυρώνοντας τη µεταµόρφωση
του Διχασµού από αντιπαράθεση πολιτικών ελίτ σε σύγκρουση λαϊκών µαζών. Kατόπιν
περιγράφω πώς ο Bενιζέλος απέφυγε µετά βίας τον “εµφύλιο”, ή µάλλον τον πολιτικό πόλεµο,
πώς κατέλαβε σχεδόν αναίµακτα την εξουσία στην Aθήνα και πώς εµπόδισε εκ νέου τη σύγκρουση
την οποία άστοχα υποδαύλιζαν οι µοναρχικοί. Ωστόσο ακολούθησαν η οριστική µαταίωση της
“εθνικής συσπείρωσης” που επιδίωκε, η συστηµατική δίωξη αντιπάλων, η επαναφορά του
αυταρχικού κράτους και η αποτυχία της αναδιοργάνωσης των Φιλελευθέρων µέσω συλλογικών
οργανώσεων στις οποίες πρωτοστατούσε η βενιζελική αριστερά· στο µεταξύ η σοσιαλιστική
αντιπολίτευση οργανώθηκε στο Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα, ενώ το 1920 και οι µοναρχικοί
αξιοποίησαν τους Λαϊκούς Πολιτικούς Συλλόγους.
Eπειτα θα εξετάσουµε “από τα κάτω” την ίδια περίοδο και ιδίως τη σύνδεση των
Kοινωνιολόγων µε κοινωνικούς φορείς. Bλέπουµε στη βάση την ανάσχεση του “σοσιαλισµού του
κράτους” παράλληλα µε την ανάπτυξη της αριστεράς η οποία έφερε τη δηµιουργία του
Σοσιαλεργατικού Kόµµατος - µεγάλο πλήγµα για τους σοσιαλιστές που έµειναν προσκολληµένοι
στον Bενιζέλο. Eπισκοπούµε πώς προσπάθησαν οι Kοινωνιολόγοι να ηγεµονεύσουν στους
διανοούµενους µε την Eταιρεία Πολιτικών και Kοινωνικών Eπιστηµών και βοηθώντας τη
Nεοελληνική Eπιθεώρηση· τέλος παρακολουθούµε τη δραστηριότητα του Παπαναστασίου ως
µέλους της βενιζελικής κυβέρνησης αρχικά στα Eπτάνησα και κατόπιν στο Yπουργείο
Συγκοινωνιών.
Στο Έβδοµο Kεφάλαιο παρακολουθούµε πώς αξιοποίησε ο Παπαναστασίου το καθεστωτικό για

να συσπειρώσει γύρω από το σύνθηµα της Δηµοκρατίας την αριστερά των Φιλελευθέρων κι ένα
τµήµα της πέραν αυτής µεταρρυθµιστικής αριστεράς, µαζί µε ευκαιριακούς συνοδοιπόρους:
ακραίους αλυτρωτιστές και στρατοκράτες, πρόσφυγες, αγροτιστές, κοινοτιστές και άλλους. H
συνέχιση του πολέµου µετά την 1η Nοεµβρίου, η οικονοµική στενότητα, οι διώξεις και οι
απολύσεις των βενιζελικών πρόσφεραν ένα φυσικό ακροατήριο στους αντιµοναρχικούς, ενώ η
δυσαρέσκεια επιτεινόταν µετά τον Mάρτιο του 1921, όταν ο στρατός ανασχέθηκε στη Mικρά Aσία
και φάνηκε πως θα παρατείνονταν οι πολεµικές επιχειρήσεις. O Παπαναστασίου κήρυξε πρώτος
την αποµάκρυνση του Kωνσταντίνου από το θρόνο και συγκρούστηκε µε τους µετριοπαθείς
Φιλελευθέρους. Mολονότι σύντοµα επέστρεψε σε µετριοπαθέστερα αιτήµατα, η εργατική και η
ριζοσπαστική αριστερά δραστηριοποιήθηκαν εναντίον του νέου καθεστώτος· µάλιστα η ήττα στον
Σαγγάριο τον Aύγουστο του 1921 ανέτρεψε την εξωτερική πολιτική της βασιλικής κυβέρνησης, η
οποία εναπέθεσε πλέον τις ελπίδες της στις Δυνάµεις.
24
Bαθµηδόν ο κρατικός µηχανισµός και οι Λαϊκοί Πολιτικοί Σύλλογοι κλιµάκωσαν την
τροµοκρατία· η ίδια η κυβέρνηση ετοιµαζόταν να ξεσπάσει, αν αναγκαζόταν να συνεννοηθεί µε τον
Kεµάλ, επάνω στους αντιπάλους της. Oι βρετανοί διέκριναν εδώ µια παρακρατική οργάνωση που
κατεύθυνε η Iταλία, αναµφίβολα οµως ο διωγµός των Φιλελευθέρων αντανακλούσε αισθήµατα
πολλών αντιβενιζελικών που βιάζονταν να ανταποδώσουν όσα είχαν υποστεί προηγουµένως. Θα
παρακολουθήσουµε τις διακυµάνσεις της τροµοκρατίας την οποία η πολιτική εξουσία
χρησιµοποιούσε για τους σκοπούς της: αρχικά οι διώξεις έπλητταν γενικά τους βενιζελικούς και
ιδίως τους πρόσφυγες, βαθµιαία όµως επικεντρώθηκαν στους Δηµοκρατικούς. Στα τέλη του 1921,
ενόψει του εξωτερικού αδιεξόδου, το υπουργικό συµβούλιο µελέτησε σχέδια γενικού πογκρόµ
εναντίον των βενιζελικών και αποφάσισε να δολοφονήσει εξέχουσες προσωπικότητες µε πρώτο
τον Nαύαρχο Kουντουριώτη· η προσπάθεια µαταιώθηκε επειδή διέρρευσε όσο κι εξαιτίας
εξωτερικών αντιδράσεων. Kαθώς δεν είχαν εναλλακτικά σχέδια, οι κυβερνητικοί παρέλυσαν αρχές
του 1922. Oι µετριοπαθείς των δυο παρατάξεων, αλλά και οι βρετανοί, απέβλεπαν τώρα στο
σχηµατισµό ενωτικής κυβέρνησης υπό τον Στεργιάδη, απέτυχαν όµως να τήν δροµολογήσουν.
Σ’ αυτό το πολιτικό κενό κι ενώ τόσο η κυβέρνηση όσο και οι µετριοπαθείς Φιλελεύθεροι
είχαν αυτοεγκλωβιστεί στην αδράνεια, η οµάδα του Παπαναστασίου κήρυξε πόλεµο στην αυλή µε
το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” που ζητούσε να αποµακρύνουν τον Kωνσταντίνο από το θρόνο
ώστε να ενισχύσουν τη διεθνή θέση της χώρας. Άποψη βάσιµη, όπως τόνιζαν σηµαντικά στελέχη
του Φόρεϊν Όφφις µε επικεφαλής τον Nίκολσον.1 Ωστόσο η κυβέρνηση καταδίωξε τη Δηµοκρατική
ηγεσία και δολοφόνησε το διευθυντή της εφηµερίδας που δηµοσίευσε τη διακήρυξη· τέτοιες
αντιδράσεις έφεραν αντίθετο από το επιθυµητό αποτέλεσµα και αντί να φιµώσουν τους
αµφισβητίες εκτίναξαν στα ύψη το γόητρο του Παπαναστασίου: τότε αναδεικνύεται για πρώτη
φορά σε πολιτική µορφή ευρύτερου βεληνεκούς και παύει να απευθύνεται αποκλειστικά στους
σοσιαλιστές και στους αριστερούς Φιλελευθέρους. Aξιοποιώντας τη γενική ενίσχυση των
Δηµοκρατικών και την κυβερνητική αστάθεια πίεζε για εκλογές· στο µεταξύ κατέστρωσε ένα
λεπτοµερές σχέδιο εξόδου από την κρίση, το οποίο όµως βραχυκύκλωσε η παθητικότητα της
Φιλελεύθερης ηγεσίας. Παράλληλα επεξεργάστηκε τη “Δηµοκρατική ιδεολογία” η οποία θα
συγκολλούσε τη Δηµοκρατική Ένωση και προσέλκυσε αγροτικές κι εργατικές οµάδες· µολονότι
εξακολούθησε να επικαλείται φραστικά το σοσιαλισµό, οι τακτικές κινήσεις του αποσκοπούσαν
τώρα στον προσεταιρισµό όλων των δυσαρεστηµένων από τους µοναρχικούς.
Στο Όγδοο Kεφάλαιο παρακολουθούµε κυρίως από πολιτική σκοπιά κι επικεντρώνοντας στη
Δηµοκρατική Ένωση τη συντριβή του µοναρχισµού: τις αγωνιώδεις προσπάθειές του να κρατήσει
την εξουσία µετά την ήττα, την αγκύλωση των Φιλελευθέρων και την αδυναµία του πληθυσµού να
συλλάβει την έκταση της καταστροφής, τους φόβους που γεννούσε η επιστροφή των στρατιωτών
στη χώρα. Παρακάτω δείχνω πώς αµφιταλαντευόταν η νικήτρια Eπανάσταση, τη διελκυστίνδα
1
FO 371.7584/82, σηµείωµα Nicolson προς FO, 13.3.1922.
25
µεταξύ µετριοπαθών πολιτικών και αδιάλλακτων που ετοίµαζαν προγραφές, καθώς και την
απόφαση της Δηµοκρατικής Ένωσης να µη συνταχθεί µε τη στρατιωτική κυβέρνηση αλλά να
λειτουργήσει ως αριστερή αντιπολίτευσή της. Tην ίδια εποχή επανενεργοποίησαν το Kόµµα
Φιλελευθέρων και φάνηκε πως ο Παπαναστασίου επηρέαζε µεγάλο µέρος των στελεχών του· τότε
πρότεινε το σχέδιο για τη Δηµοκρατία το οποίο θα ακολουθούσε σε γενικές γραµµές ως το 1924. H
Δηµοκρατική Ένωση οργανωνόταν στους κοινωνικούς χώρους ενώ ολοένα και περισσότεροι
στρατιωτικοί τάσσονταν υπέρ της µεταπολίτευσης. Aκολούθησαν η Eκτέλεση των Έξι και η
σταθεροποίηση του επαναστατικού καθεστώτος το οποίο, αναζητώντας µαζική βάση, οργάνωσε
τους Συνδέσµους Eθνικής Σωτηρίας· απεναντίας οι συντηρητικοί Φιλελεύθεροι απέτυχαν να
ενώσουν το κέντρο ή να περιορίσουν τη Δηµοκρατική ζύµωση. O Bενιζέλος µάλιστα τορπίλλισε
την προσπάθεια του Zαΐµη να ενοποιήσει τους παραδοσιακούς κεντρώους πολιτευτές, ενώ η
Συνθήκη της Λωζάννης διέσπασε τους επαναστάτες στρατιωτικούς κι ευνόησε τον Mεταξά ο
οποίος προετοίµαζε αντίποινα αν κέρδιζε, όπως έλπιζε, τις εκλογές. Όσο όµως ενισχυόταν ο
τελευταίος, τόσο µεγάλωνε η αποφασιστικότητα της Eπανάστασης να εξασφαλίσει φίλους
διαδόχους· στο µεταξύ προώθησε φιλολαϊκές δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις και κυρίως την
αγροτική µεταρρύθµιση, αλλά συνέτριψε το ριζοσπαστικοποιηµένο εργατικό κίνηµα το οποίο
θεώρησε επίφοβο επειδή, µεταξύ άλλων, έλεγχε τους Παλαιούς Πολεµιστές.
Στο Ένατο Kεφάλαιο εξετάζω πώς έλυσε το αδιέξοδο το αποτυχηµένο κίνηµα του Mεταξά, το
οποίο ενισχύθηκε από την Iταλία και λίγο έλειψε να εξελιχθεί σε εκτεταµένο πολιτικό (“εµφύλιο”)
πόλεµο. H πρωτοβουλία κινήσεων πέρασε εφεξής στους Δηµοκρατικούς, ενώ µια ισχυρή µερίδα
Φιλελευθέρων πολιτευτών αποσπάστηκε από το µητρικό κόµµα και οργάνωσε ανεξάρτητα την
οµάδα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Περιγράφω µε ποιούς χειρισµούς ο Παπαναστασίου και
οι αδιάλλακτοι στρατιωτικοί έδιωξαν τον µονάρχη την επαύριο των εκλογών του 1923 κι επίσης
το νέο σχέδιο που επεξεργάστηκε ο Bενιζέλος προτού επιστρέψει - υποτιµώντας όµως τις
εσωτερικές αντιζηλίες των Φιλελευθέρων, τη δυσπιστία των µοναρχικών, την αδιαλλαξία των
στρατιωτικών όσο και την εµµονή του Παπαναστασίου στο Δηµοκρατικό κοινωνικό πρόγραµµα.
H αντίθεση όλων αυτών των µερίδων έφερε την πτώση του ιδρυτή των Φιλελευθέρων όσο και του
Kαφαντάρη ο οποίος τόν διαδέχτηκε.
Στο Δέκατο Kεφάλαιο εξετάζω την Πρώτη Δηµοκρατική Kυβέρνηση. Tον Mάρτιο του 1924 το
άστρο του Aλεξάνδρου Παπαναστασίου βρέθηκε στο ζενίθ. H µεταπολίτευση, ο στρατηγικός
στόχος τον οποίο από χρόνια “µετά λύσσης επέσπευδε” (Aλέξανδρος Mαζαράκης-Aινιάν)
πραγµατοποιούνταν επιτέλους·1 η Δηµοκρατική Ένωση κυριαρχούσε στην εθνοσυνέλευση, είχε
σύµµαχο το στρατό και µεγαλύτερη παρά ποτέ απήχηση στις µάζες, ενώ ο ίδιος αναλάµβανε το
ανώτατο πολιτικό αξίωµα. H αποφασιστικότητά του όµως προκάλεσε αντισυσπειρώσεις.
1
Aλέξανδρος Mαζαράκης-Aινιάν, Aποµνηµονεύµατα, Iκαρος 1948, σ. 336.
26
Eνεργοποίησε την εχθρότητα της κεντρώας ηγεσίας κι εξασθένησε τις προοδευτικές φωνές στο
στρατόπεδο των Φιλελευθέρων ώσπου οι ηγέτες τους τόν ανέτρεψαν αξιοποιώντας την
απροκάλυπτη αντίθεση του στρατού στον κοινωνικό χαρακτήρα της Δηµοκρατίας. Tα στελέχη
τους απειλούνταν άµεσα από την κυβέρνησή του Παπαναστασίου αφού η πολιτική του,
συµπεριλαµβανοµένης της αναλογικής εκλογής και της συµφιλίωσης µε τους µοναρχικούς, αφενός
τούς υπονόµευε ευνοώντας τα µαζικά κόµµατα και αφετέρου ενσωµάτωνε εκ νέου στο πολιτικό
παιχνίδι τους συντηρητικούς ανταγωνιστές τους. Δεν είναι παράδοξο πως όσο περισσότερο
αποξένωνε τον Kαφαντάρη και τον Mιχαλακόπουλο ο νέος πρωθυπουργός, τόσο ευκολότερα τόν
δέχονταν οι αντιβενιζελικοί ως συµφιλιωτή.
Aδιαφιλονίκητο επίτευγµα ήταν η προσωρινή εκτόνωση του Διχασµού, την οποία πέτυχε ο
Παπαναστασίου χωρίς να παρεκκλίνει από τον κεντρικό στόχο του δηλαδή την κατάργηση της
µοναρχίας. Όπως παραδέχτηκε ένας εχθρικός παρατηρητής, “δίκαιο είναι να οµολογήσουµε πως
υπό την ηγεσία του κ. Παπαναστασίου (που δεν έχει κανένα λόγο να αγαπά τους πολιτικούς
αντιπάλους του, οι οποίοι τον φυλάκισαν και τον καταδίωξαν), επιτεύχθηκε µεγάλη πρόοδος στο
έργο της συµφιλίωσης, παρ’ όλες τις φρενιτιώδεις προσπάθειες [µοναρχικών] εφηµερίδων όπως
είναι το Σκριπ και η Nέα Hµέρα να συντηρήσουν τη σύγκρουση. Aναµφίβολα τον Πρωθυπουργό
βοήθησαν επίσης οι περιστάσεις, όπως ήταν η κόπωση ... Eάν όµως δεν σηµείωσε ακόµη
µεγαλύτερη πρόοδο, αυτό δεν µπορεί να αποδοθεί σε οποιαδήποτε πράξη της Kυβέρνησης του -
παρά το γεγονός ότι µεταξύ των µελών της συµπεριλήφθηκαν διαβόητοι ‘εξτρεµιστές’ όπως οι
Στρατηγοί Πάγκαλος, Kονδύλης, Xατζηκυριάκος, και προσφάτως ο κ. Kούνδουρος”.1
Στο Eνδέκατο Kεφάλαιο εξετάζω συνοπτικά την πορεία του Παπαναστασίου µετά την πτώση του·
εφεξής περιθωριοποιείται εκλογικά αλλά η επιρροή του σταθεροποιείται σε ορισµένους κύκλους
τεχνοκρατών οι οποίοι ήθελαν να αναµορφώσουν τη λειτουργία του κράτους. Θέτει τη σφραγίδα
του στις πολιτικές εξελίξεις πρωτοστατώντας στην κατάρτιση του Δηµοκρατικού Συντάγµατος,
στη στήριξη της γεωργίας µε δυνάµει ριζοσπαστικούς θεσµούς όπως ήταν η Aγροτική Tράπεζα και
η συγκέντρωση του σίτου, καθώς και στην εισαγωγή των κοινωνικών ασφαλίσεων, αλλά δεν
ανακτά ποτέ την προηγούµενη αίγλη του. Mετατρέπει τη Δηµοκρατική Ένωση σε Aγροτεργατικό
Kόµµα αλλά αποτυχαίνει να της προσδώσει σαφή φυσιογνωµία είτε να συσπειρώσει τη
µεταρρυθµιστική αριστερά, ενώ µετά το 1928 τόν επισκιάζει η επιστροφή του Bενιζέλου µε τον
οποίο συνεργάζεται τις κρίσιµες στιγµές. H ενίσχυση των αυταρχικών και µιλιταριστικών τάσεων
στο Δηµοκρατικό όσο και στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο µετά την οικονοµική κρίση του 1931-
1932 µείωσε ακόµη περισσότερο την επιρροή των δυνάµεων που επέµεναν στον κοινοβουλευτισµό,
στις οποίες συγκαταλεγόταν ο Παπαναστασίου. H ήττα της Δηµοκρατίας το 1935 και η µεταξική
δικτατορία τον επόµενο χρόνο εξουδετέρωσαν τα κοινοβουλευτικά κόµµατα κι επισφράγισαν τη
διάλυση της µεταρρυθµιστικής αριστεράς, µολονότι δεν ακύρωσαν ολότελα το έργο της: στη νέα
1
FO 371.9880/197, Cheetham προς Ramsay McDonald, 28.6.1924/422.
27
περίοδο πόλωσης θα πρωταγωνιστούσαν εκ µέρους των αστών οι µοναρχικές και φιλοφασιστικές
δυνάµεις που συσπείρωνε η 4η Aυγούστου και από την πλευρά των προλετάριων το
Kοµµουνιστικό Kόµµα Eλλάδας. Tέλος στον Eπίλογο επιχειρώ ορισµένες διαπιστώσεις σχετικά
µε τα αίτια της ήττας του δηµοκρατικού σοσιαλισµού.
*****
28
29
K E Φ A Λ A I O Π P Ω T O
H ΠAIΔEIA TOY ΠAΠANAΣTAΣIOY
α. Hθική και πρόοδος

Στις παραγράφους που ακολουθούν σκιαγραφώ τις οικογενειακές καταβολές του Παπαναστασίου
καθώς και τις πρώιµες πολιτικές επιδράσεις που δέχτηκε από το περιβάλλον του. Όµοια µε
άλλους σοσιαλιστές ηγέτες της ίδιας εποχής ανατράφηκε σε αστική οικογένεια αλλά έφηβος
γνώρισε το κοινωνικό πρόβληµα και τις ισονοµιστικές θεωρίες, όπως λόγου χάρη εκείνη που
επαγγελλόταν ο θείος του Iωάννης Aποστολόπουλος. Mεγάλωσε σε µια εποχή που η τρέχουσα
γλώσσα διευκόλυνε τους διανοούµενους - και όχι µόνον - να εκφράσουν την εµπειρία τους µε
κοινωνικούς όρους κι έθεσε ως σκοπό της πολιτικής πράξης την αλλαγή του κόσµου, όχι τη
συντήρησή του.
Oικογενειακές καταβολές
Συγκεκχυµένα παραµένουν τα βιογραφικά στοιχεία για την παιδική ηλικία του Παπαναστασίου.
Yποστήριξαν δύο ηµεροµηνίες γέννησής του, την 8η Iουλίου 1879 και την ίδια ηµέρα του 1876. H
εγγραφή του στο δηµοτικό και η αποφοίτησή του από το A' Eλληνικό Σχολείο του Πειραιά
ταιριάζουν µε την ηµεροµηνία του 1876, στην οποία εξάλλου επιµένει ο γραµµατέας και κατοπινός
βιογράφος του Bασίλης Γ. Διαµαντόπουλος· ελάχιστες άλλωστε σκιές αµφιβολίας αφήνει το
απολυτήριό του από το Γυµνάσιο Σιµοπούλου της πρωτεύουσας: “O κ. Παπαναστασίου
Aλέξανδρος, εκ Λεβιδίου, ετών 15 (16), πατρός φιλολόγου ... κρίνεται άξιος του βαθµού “λίαν
καλώς” (8 30/62) και της εις το Πανεπιστήµιον φοιτήσεως ... Eν Aθήναις τη 26η Iουνίου 1892”. Tον
ίδιο χρόνο (ή το 1895, σύµφωνα µε τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη) γράφεται στη Nοµική Σχολή του
Aθήνησι κι έκτοτε όλες οι ηµεροµηνίες συµφωνούν µε την εκδοχή του 1876: πτυχίο στα 1899, άδεια
δικηγόρου στα 1900, άφιξη στη Xαϊδελβέργη αρχές του επόµενου έτους.1 Ωστόσο η αδελφή του
1
Tο πρώτο απολυτήριό του έχει ως εξής: “Aριθ. 30. A’ Eλληνικόν Σχολείον εν Πειραιεί. Aπολυτήριον. O µαθητής
Aλέξ. Π. Παπαναστασίου εκ Λεβιδίου ετών 12 πατρός Γυµνασιάρχου διακούσας πάντα τα εν τω Σχολείω τούτω
διδασκόµενα µαθήµατα και την απολυτήριον δοκιµασίαν, κατά το τέλος του Σχολικού έτους, υποστάς, εκρίθη
άξιος του βαθµού λίαν καλώς (8). H δε εν τω Σχολείω διαγωγή αυτού υπήρξε Kαλλίστη. Eν Πειραιεί τη 1η Iουλίου
1888. O Σχολάρχης. Oι Διδάσκαλοι”. Bιογραφικά στοιχεία για τον νεαρό Aλ. Παπαναστασίου βλ. σε Tούλα
Aποστολοπούλου Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος Π. Παπαναστασίου. O πολιτικός - ο επιστήµων - ο αγωνιστής - ο
άνθρωπος”, και σε Tούλα Aποστολοπούλου Γεωργιάδη, “Στοιχεία για µια προσωπογραφία του Aλ.
Παπαναστασίου”, αµφότερα στο Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο,
ό.π.· η ανηψιά αυτή του Παπαναστασίου θεωρεί βέβαιη την ηµεροµηνία του 1876 (ο.π., σ. 21). Eπίσης, σε B.Γ.
31
Aριστοβούλη Λοπρέστη πληροφόρησε αργότερα τον Λευκοπαρίδη πως ο Aλέξανδρος γεννήθηκε το
1879, αλλά ο ιστορικός απέφυγε να εκφραστεί µε βεβαιότητα για το ζήτηµα.1 Πιθανώς οι γονείς
του καθυστέρησαν να δηλώσουν τη γέννησή του, ίσως για στρατολογικούς λόγους όπως συνήθιζαν
τότε οι αστοί, ώστε να διευκολύνουν την εξαγορά της θητείας του όταν θα ενηλικιωνόταν· βέβαιο
είναι πως ο Παπαναστασίου, όπως άλλωστε και οι περισσότεροι Kοινωνιολόγοι, απέφυγε να
υπηρετήσει στο στρατό µαζί µε την κλάση του: το έκανε µόνον όταν ξέσπασαν οι Bαλκανικοί
Πόλεµοι, ενώ κόντευε τα σαράντα και είχε ήδη κατέβει στην πολιτική.
Oι γονείς του Aλέξανδρου κατάγονταν από το Λεβίδι αλλά ως τόπος γέννησής του
αναφέρεται η Tρίπολη όπου εγυµνασιάρχευε εκείνο τον καιρό ο πατέρας του. Λίγο αργότερα τον
µετέθεσαν στην Kαλαµάτα και το 1883 στον Πειραιά, στο νέο εµπορικό και βιοµηχανικό κέντρο
της χώρας που αναπτυσσόταν ορµητικά. Στην “Eλληνικήν Mαγχεστρίαν” πέρασε ο µελλοντικός
Kοινωνιολόγος τα παιδικά χρόνια του ως το 1890, οπότε σηµειώθηκαν µεγάλες αλλαγές στη ζωή
της οικογενείας: ο Παναγιώτης Παπαναστασίου µετατέθηκε στην πρωτεύουσα και ανέλαβε
τµηµατάρχης µέσης εκπαίδευσης στο Yπουργείον των Eκκλησιαστικών και της Δηµοσίας
Eκπαιδεύσεως.2
Kατόπιν εξελίσσεται θεαµατικά: διορίζεται τµηµατάρχης ανώτερης εκπαίδευσης και, από το
1893, διευθυντής ενός από τα τρία ασφαλιστικά ταµεία της εποχής, του Mετοχικού Tαµείου
Πολιτικών Yπαλλήλων - θέση µε κύρος κι εξουσία. Tο 1902 εκλέγεται βουλευτής στην επαρχία του
µε τον δηλιγιαννικό συνδυασµό. Δυο ενδιαφέροντα στοιχεία από τη ζωή του: πρώτον, µαλλον
συνδεόταν µε µασονικές στοές όπως µαρτυρούν βιβλία και φυλλάδια που διασώθηκαν στη
βιβλιοθήκη του.3 Δεύτερον, η κοινωνική του άνοδος δεν συνοδεύτηκε από επιδεικτική βελτίωση
των οικονοµικών του· το σπίτι της οδού Πανεπιστηµίου όπου κύλησε η εφηβεία του Aλέξανδρου
ήταν νοικιασµένο, ενώ στο Yποθηκοφυλακείο Aθηνών δεν καταχωρήθηκε εκείνη την περίοδο
απόκτηση ακίνητης περιουσίας από την οικογένεια Παπαναστασίου. Eάν συγκέντρωσε οικονοµίες,
ίσως τις διοχέτευσε στην Aρκαδία και στην προίκα της πρεσβύτερης αδερφής του Aλέξανδρου, της
Διαµαντόπουλος, Aπό την πολιτική και πνευµατική ζωή του Aλ. Παπαναστασίου, Aθήνα 1982, ιδίως σε σ. 11,
όπου και αντεπιχειρήµατα σχετικά µε την ηµεροµηνία γέννησής του. H άποψη της αδελφής του Aριστοβούλης
υπάρχει στο Aλ. Παπαναστασίου, Mελέτες, Λόγοι, Aρθρα, πρόλογος Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος,
επιµέλεια Ξενοφών Λευκοπαρίδης, τ. A’-B’, MIATE 3 1988, (στο εξής MΛA), τ. B’, σ. 874· βλ. επίσης και το
χειρόγραφο βιογραφικό σηµείωµα του Παπαναστασίου (στα γαλλικά, γραµµένο περί το 1930), στο AΠΛ, φάκελλος
14, φ. 74-83 και φ. 29, όπου βρίσκεται και το απολυτήριό του από το A’ Eλληνικόν Σχολείον του Πειραιά, το
οποίο βεβαιώνει πως ο δωδεκαετής Aλέξανδρος απολύθηκε στις 1 Iουλίου 1888 µε βαθµό 8.
1
MΛA, τ. B’, σ. 874.
2
Στο ίδιο, σ. 874.
3
Στο ίδιο, σ. 874. H Tούλα Aποστολοπούλου Γεωργιάδη υποστηρίζει πως ο Παναγιώτης Παπαναστασίου είχε
φοιτήσει επίσης στη νοµική σχολή, πράγµα αρκετά πιθανόν αν λάβουµε υπόψιν τις διοικητικές θέσεις που
κατέλαβε.· βλ. T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος...”, ό.π., σ. 21.
32
Aριστοβούλης. O Παναγιώτης Παπαναστασίου πάντως έµοιαζε άτοµο θετικό και µεθοδικό, µε
ισχυρά πνευµατικά ενδιαφέροντα τα οποία αποτυπώθηκαν στη συµµετοχή του στον “Παρνασσό”
και σε επιστηµονικές εταιρείες, καθώς και στην πλούσια ιστορική και φιλοσοφική βιβλιοθήκη που
κληροδότησε στο γιό του.1 Oι φωτογραφίες του δείχνουν έναν άνθρωπο στοχαστικό, ήρεµου
χαρακτήρα, δίχως επιθετικότητα, µε αρκετή εσωστρέφεια και ίσως κάποια µελαγχολία.
Σε µερικές τόν συνοδεύει η σύζυγός του Mαρία Pογάρη Aποστολοπούλου, από οικογένεια
προυχόντων και πολιτευτών του Λεβιδιού. Στο βλέµµα της διακρίνουµε αυταρχική
ισχυρογνωµοσύνη, ενδεχοµένως και κάποια απλοϊκότητα. H επιρροή που άσκησε στον γυιό της
παραµένει αδιευκρίνιστη αλλά από το ύφος, τη διάρκεια και τη συχνότητα της αλληλογραφίας
τους φαίνεται πως ο τελευταίος τής είχε αδυναµία, όπως και στην Aριστοβούλη η οποία µάλλον
τον στήριζε οικονοµικά µέχρι τέλους της ζωής του, στην κοινή κατοικία τους στην Eκάλη.
Aντιθέτως, λοιπόν, από έναν διαδεδοµένο µύθο, ο Aλέξανδρος Παπαναστασίου δεν µεγάλωσε
ανάµεσα στους πελοποννήσιους αγρότες ούτε ο πατέρας του ήταν απλός γυµνασιάρχης. Ωστόσο η
άνετη ανατροφή του δεν περιόρισε την προσοχή του στη φωτεινή όψη της ελληνικής ζωής.
Aφηγούνταν αργότερα:
Aυτά που λέω ... πηγάζουν από άµεση παρατήρηση και δεν είναι τυπικές σκέψεις ... ο
αγροτισµός που χαρακτηρίζει την πολιτικήν µου, ως ιδέα και ως κατεύθυνσις πολιτική,
ερριζοβόλησε στην ψυχή µου πολλά χρόνια τώρα, όταν το καλοκαίρι που έµεινα στο Λεβίδι
... έβλεπα τους συγγενείς µου ... να βασανίζονται από τα ξηµερώµατα ως το βράδυ, πότε για
να καλλιεργούν την σκληροτράχηλη γή του τόπου εκεί, και πότε για να συγκοµίζουν από
µακριά τα πενιχρά τους εισοδήµατα και άλλοτε για να κουβαλούν νερό και για να φέρνουν
ξύλα από το βουνό. Tους έβλεπα µαύρους από το λιοπύρι, κάθιδρους και νευρώδεις, και
βουτηγµένους στη λάσπη και βρεγµένους ως το κόκκαλο, ανήσυχους µην πάθει το µουλάρι
τους ή το βώδι τους τίποτα, ανήσυχους συχνά µήπως συναντήσουν τον εισπράκτορα ή τον
χωροφύλακα εφοδιασµένο µε κανένα ένταλµα εναντίον τους, ανήσυχους ακόµα µήπως βγεί
στον πλειστηριασµό το χωράφι τους και το σπίτι τους και κάτισχνους από την ανεπαρκή
τροφή και την πολλή εργασία, χωρίς από το άλλο µέρος νάχουν για αµοιβή µερικές
απολαύσεις ... Έτσι, από την άµεση παρατήρηση είδα πόσο βασανισµένη είναι η αγροτική
ζωή, πόσο άδικα φέρεται απέναντι του αγροτικού κόσµου το κράτος ... Ήταν φυσικό να µου
1
O Παναγιώτης Παπαναστασίου ήταν εταίρος της εν Aθήναις Eπιστηµονικής Eταιρείας (βλ. Aθηνά, τ. 12 [1900], σ.
509) και παρακολουθούσε επιθεωρήσεις κι εκλαϊκευτικά επιστηµονικά περιοδικά όπως την Aθηνά και το Nέον
Πνεύµα, τεύχη των οποίων σώζονται στη βιβλιοθήκη του. Eπιπλέον αναφέρεται ως τακτικό µέλος του
“Παρνασσού” το 1907: βλ. Kωνσταντίνος Bοβολίνης, Tο χρονικόν του Παρνασσού, 1865-1950, Aθήναι 1951, σ. 572
επ..
33
γεννηθεί η σκέψη πως η πολιτική του Kράτους έπρεπε να αλλάξει και να στηριχθεί σε µια
συστηµατική προσπάθεια για τον υψωµό, ηθικό και οικονοµικό, του Aγροτικού Kόσµου.1
Tην ουσία των παρατηρήσεων του νεαρού Παπαναστασίου ενισχύει µια λίγο µεταγενέστερη
µελέτη του γνωστού γεωπόνου και οικονοµολόγου Σπύρου Xασιώτη: “δεν αρκεί η γή της
Aρκαδίας, ήτις κατά το πλείστον είνε ορεινή και βραχώδης, να διαθρέψη τους κατοίκους αυτής ...
η τοκογλυφία ευρίσκει έδαφος πρόσφορον ... των αµελών αι πρόσοδοι δεν είνε αρκούντως
ικανοποιητικαί ... πολλοί των αγροτών της Aρκαδίας ένεκα της ανεπαρκείας των εισοδηµάτων και
της σµικρότητος ή της αφορίας των κληµάτων αυτών, ανέκαθεν συνηθίζουσιν όχι µόνον να
τρέπωνται εις παντοία άλλα επαγγέλµατα αλλά και να µεταβαίνωσι κατά µεγάλας οµάδας ως
εργάται ηµεροµίσθιοι εις άλλας επαρχίας ως και εις τας σταφιδοφόρους της Hλείας, της Aχαΐας,
της Mεσσηνίας, της Kορινθίας και της Aργολίδος ... Άλλοι Aρκάδες, Kυνουριείς ιδία καί τινες εκ
της Mαντινείας, κατέρχονται µετά των γυναικοπαίδων κατά τον καιρόν του θερισµού εις την
Aργολίδα”.2 Tέτοιες περιστάσεις προκάλεσαν µεγάλα µεταναστευτικά κύµατα από την Aρκαδία
κυρίως προς Aθήνα και προς την Aµερική.
O Παπαναστασίου µεγάλωσε λοιπόν ανάµεσα σε σύµπαντα διαφορετικά, συµπληρωµατικά
και αντιµέτωπα συνάµα: Aθήνα, Πειραιάς, Λεβίδι, Kαλαµάτα, Tρίπολη. Γνώρισε, ο ίδιος µάς λέει,
“από την άµεση παρατήρηση” τη σύγκρουση της παραδοσιακής µε τη µοντέρνα κοινωνία, την
επίµοχθη ανακύκλωση ενός αρχαϊκού κόσµου που αρνούνταν να δύσει κάτω από την οργανωµένη
εξουσία του σύγχρονου κόσµου των µαζών που µόλις αποτολµούσε τα πρώτα του βήµατα.3
Σφηνωµένος στο µεταίχµιο διαφορετικών χώρων, µε δεσµούς αµφίπλευρους, διαπίστωσε τον
αρχετυπικό χαρακτήρα των συγκρούσεων που ξετυλίγονταν µπροστά του. Λίγο αργότερα
προχωρεί στην αφηρηµένη διατύπωση µιας βασικής ιδέας: “στα µικρά µου χρόνια µε απασχολούσε
το πρόβληµα: γιατί να υπάρχουν αυτές οι διαφορές κι’ αυτά τα τείχη που χωρίζουν τους
ανθρώπους και ποιός θα ήταν ο τρόπος που θα µπορούσε να διορθωθή αυτή η κατάσταση. Aυτά
εκινούντο στο µυαλό µου πριν ακόµη διαβάσω βιβλία και πριν επηρεασθώ απ’ οποιεσδήποτε
θεωρίες. Aργότερα, αφού ενεβάθυνα σε µελέτες, διέγραψα την πολιτική µου επηρεασµένος κι’ από
τα διαβάσµατα. Aλλ’ όπως βλέπετε τον σπόρο των ιδεών που χαρακτηρίζουν την πολιτική µου τον
είχα πάρει προ πολλών ετών”.4
Tέτοιες φράσεις δύσκολα εκπορεύονται από προσπάθειες ενός δηµόσιου προσώπου,
συνειδητές ή ασύνειδες, να προσαρµόσει την πνευµατική προϊστορία του σε µεταγενέστερες
1
Για την ανάµνηση αυτή του Παπαναστασίου βλ. Aλ. Παπαναστασίου. “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, Δηµοκρατία,
φ. της 25.9.1932, αναδηµοσίευση από Aρκαδία, τ. της 14.9.1932· επίσης αναδηµοσιεύεται σε MΛA, τ. B’, σ. 728.
2
Σπύρος Xασιώτης, “H Aρκαδία υπό γεωργικήν έποψιν”, Aρκαδική Eπετηρίς, τ. A’ [1903], (εκδότης Tάκης X.
Kανδηλώρος), σ. 88-90.
3
Λεωνίδας Kαλλιβρετάκης, H δυναµική του αγροτικού εκσυγχρονισµού στην Eλλάδα του 19ου αιώνα, MIATE 1990,
κυρίως σ. 234 κ.ε..
4
Aλ. Παπαναστασίου. “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, ό.π..
34
πολιτικές ανάγκες· απεναντίας παρέχουν χρήσιµους κώδικες για την αποκρυπτογράφηση της
πρώιµης ιδεολογικής γραµµατικής που κατεύθυνε τις επιλογές και την κοσµοθεώρηση του
Παπαναστασίου. Aναδεικνύουν την πίστη στην ιδέα της προόδου και στη δυνατότητα ορθολογικής
ανάπλασης της κοινωνίας - συνοπτικά, στο τολµηρό κοινωνικοπολιτικό πρόγραµµα του
Διαφωτισµού που κληρονόµησε, µετάλλαξε και διεύρυνε ο σοσιαλισµός.1 Aνθρωπος, φύση,
κοινωνία, εξαθλίωση: τα ουσιαστικά που κυριαρχούν στη γλώσσα του νεαρού Παπαναστασίου
ανήκουν στο τυπικό λεξιλόγιο της πολιτικής φιλοσοφίας του Διαφωτισµού και του πρώιµου
σοσιαλισµού. Παροµοίως και το κατηγόρηµα που τα συνδέει, φορτισµένο µε πυκνό ηθικό αίσθηµα:
είναι άδικο, συνεπώς κακό - και µε την ίδια πνοή προφέρει ο Παπαναστασίου: δεν είναι αναγκαίο,
µπορεί να αλλάξει, πρέπει να αλλάξει. Oι εµπειρίες µέσα από τις οποίες αποδέχτηκε την πολιτική
νεωτερικότητα και συνάµα ριζοσπαστικοποιήθηκε ήταν παραδειγµατικές καταστάσεων που
οδήγησαν στο σοσιαλισµό ή στο µαρξισµό διανοούµενους απ’ όλη την Eυρώπη· σηµειώνουµε εδώ
τον σύγχρονο θεωρητικό και ηγέτη των ρώσων Aναθεωρητών (Nόµιµων Mαρξιστών) Πέτρο
Mπερνάρντοβιτς Στρούβε (1870-1944) ο οποίος τόνιζε το βιωµατικό στοιχείο όσο και ο
Παπαναστασίου όταν περιέγραφε µε παρόµοιες εµφάσεις πώς ριζοσπαστικοποίησε τη ρωσική
νεολαία η βιωµατική εµπειρία του λιµού στην ύπαιθρο: “H γενιά µας συγκλονίστηκε από εκείνο το
λιµό [του 1881-1882] ... Eκείνες οι εντυπώσεις γέννησαν το κίνηµα σκέψης για τα δηµόσια
πράγµατα που έγινε γνωστό ως Nόµιµος Mαρξισµός. Tονίζω το γεγονός πως δεν γεννήθηκε από
βιβλία αλλά από εικόνες της ζωής”.2
Xωρίς να αναδιφήσουµε τη γενεαλογία του αιτήµατος µιας κοινωνίας δίχως αδικίες και
δίχως τείχη, ας κρατήσουµε την ασυνήθιστη για έναν έφηβο διάκριση µεταξύ κράτους και κρατικής
πολιτικής την οποία διατυπώνει ο µελλοντικός Kοινωνιολόγος.3 Ίσως εξέφραζε µεταγενέστερες
αντιλήψεις του Παπαναστασίου, ή ίσως η θέση του πατέρα του στην κορυφή της
δηµοσιοϋπαλληλικής ιεραρχίας να του εντύπωσε νωρίς µια παρόµοια διχοτοµία - αλλά φανερή σ'
αυτό το σηµείο ήταν επίσης η επιρροή ενός συγγενικού προσώπου που διατηρούσε στενές σχέσεις
µε την οικογένειά του, του Iωάννη K. Aποστολοπούλου.
O Iωάννης Aποστολόπουλος
1
C. B. MacPherson, H ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, [1977] µετάφραση Eλένη Kασίµη, Γνώση 1986, σ
31 κ.ε., 67 κ.ε.· R.N. Berki, The Genesis of Marxism. Four Lectures, Everyman 1988, σ. 44 κ.ε.· βλ. επίσης Theodor Adorno
- Max Horkeimer, H φιλοσοφία του διαφωτισµού, µετάφραση Zήσης Σαρίκας, Yψιλον 1986.
2
Richard Kindersley, The First Russian Revisionists: A Study of “Legal Marxism” in Russia, Clarendon Press 1962, σ. 41
(κλασική µελέτη της σοσιαλδηµοκρατικής σκέψης). Bλ. ακόµη τις παρατηρήσεις σχετικά µε τους Nόµιµους Mαρξιστές
στο Leszek Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2: The Golden Age, [1978] OUP 3 1982, σ. 362 κ.ε..
3
Σχετικά µε τη διαδροµή της πλατωνικής σύνδεσης δικαιοσύνης και πολιτικού αγαθού, η οποία διαπότισε την κλασική
και τη µεσαιωνική πολιτική θεωρία, βλ. ιδίως Ernst Cassirer, O µύθος του κράτους, µετάφραση Στέφανος Pοζάνης -
Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος, Γνώση 1991, passim.
35
O Aποστολόπουλος (+1904) ήταν θείος του Aλέξανδρου από την πλευρά της µητέρας του1 και
πόλιτικά συστρατευµένος στη δηλιγιαννική παράταξη µε τον πατέρα του. Aνήκε στον κύκλο του
Oθωνος Pουσσοπούλου που είχε ιδρύσει την Aκαδηµία Pουσσοπούλου, ενώ συγγένευε επίσης µε
τον “εθνικό ευεργέτη” Παναγιώτη Tριανταφυλλίδη, χρηµατοδότη των Tριανταφυλλιδείων
Γεωργικών Σχολείων. “Πτυχιούχος της Γεωργικής Σχολής του Γρινιώ και της Yδραυλοµηχανικής
Σχολής του Λεζαρδώ”, όπως υπέγραφε, µετά την έξωση του Όθωνα διατέλεσε κατά περιόδους
διευθυντής της Γεωργικής Σχολής Tίρυνθος, εκδότης, δηµοσιογράφος και συγγραφέας.
Πληθωρικός και ανήσυχος, συναγωνιζόταν σε πνευµατικά εφόδια και σε χιούµορ τον προκάτοχο
της θέσης του στην Tίρυνθα Γρηγόριο Παλαιολόγο. Tο περιεκτικό κοινωνικό όραµά του κήρυσσε
τη µεταµόρφωση της Eλλάδας σε κοινοπολιτεία µικροκαλλιεργητών· η πολιτική φιλοσοφία του
και η έµφαση που έδινε στην κρατική παρέµβαση για την ανάπτυξη της υπαίθρου αντανακλούσαν
τις σαινσιµονικές ιδέες οι οποίες κυκλοφορούσαν στη Γαλλία όταν σπούδαζε εκεί2 - όπως
αναγνώστης του Σαιν Σιµόν υπήρξε επίσης ο Aλ. Παπαναστασίου, που κράτησε στη βιβλιοθήκη
του τον Nέο Xριστιανισµό σε γερµανική έκδοση του 1911.3
O Aποστολόπουλος δίχως ιστορική αίσθηση πρόβαλλε την ουτοπία του στο εγγύς µέλλον:
µια συντηρητική δηµοκρατία ανεξάρτητων µικροπαραγωγών θα οικοδοµούσε την “ευνοµουµένη
πολιτεία εν ή ακµάζει η παιδεία, ισχύουσιν οι νόµοι, εκλείπει η έρις, επικρατεί ο σεβασµός,
διατηρείται ως εκ της καλής ρυθµίσεως η υγεία, προοδεύει και η γεωργία”,4 αντιστρέφοντας την
κοινωνική πόλωση της δυσοίωνης στα µάτια του συγγραφέα καπιταλιστικής ανάπτυξης: “H
πρόοδος των κοινωνιών παρατηρείται όχι εις µίαν τάξιν ατόµων, αλλ’ εις απάσας. Όταν µία τάξις
προοδεύει και αι άλλαι οπισθοδροµώσι, τότε είναι κοινωνική ανισότης, χαλάρωσις της κοινωνικής
προόδου και αναπτύξεως, καχεκτικότης του έθνους και κατάταξις αυτού µεταξύ των
1
Πληροφορία της Tούλας Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη.
2
Oι επιστηµονικοί τίτλοι του Aποστολοπούλου κοσµούσαν τις προµετωπίδες της εφηµερίδας που εξέδιδε µε τίτλο
άλλοτε Eφηµερίς της Γεωργίας και άλλοτε Γεωργική Eφηµερίς. Bλ. Eφηµερίς της Γεωργίας, φυλλάδιον A’
[Aπρίλιος 1859]· για τις σχέσεις του µε τους Pουσσόπουλο και Tριανταφυλλίδη, βλ. Eφηµερίς της Γεωργίας, φ. 61
[20.7.1891]. Σχετικά µε τον Henri de Saint-Simon και τη σχολή του, βλ. το λήµµα του Martin U. Martel στην IESS.
3
Xαρακτηριστικό δείγµα γραφής του Aποστολοπούλου: “Πρώτον και κύριον έργον πάσης πατρικής κυβερνήσεως
είναι να διδάξη τον λαόν της πώς τελειοποιείται η γεωργία δια των γεωργικών αυτής σχολών, δεύτερον να
εµψυχώση ταύτην την γεωργίαν δια της συστάσεως των γεωργικών τραπεζών, τρίτον να την καταστήση
επιθυµητήν εις πάντας δια της βραβεύσεως και της διωργανώσεως καταλλήλου φορολογικού νόµου, τέταρτον να
ενισχύση την δηµοσίαν ασφάλειαν, και τέλος να αποξηράνη τας λίµνας, να καταστήση προσιτήν εις πάντας την
ελευθέραν συγκοινωνίαν δια της κατασκευής οδών προς µεταφοράν των προϊόντων, και να µεταβάλη επί το
βέλτιον τους αγροτικούς νόµους”: Περί της εν Eλλάδι γεωργίας και ιδίως περί της γεωργικής σχολής Tίρυνθος,
υπό του διευθυντού αυτής Iωάννου K. Aποστολοπούλου, Nαύπλιο 1868, σ. 7.
4
Γεωργική Eφηµερίς, έτος A’, αρ. 8, Nαύπλιο 5.12.1869.
36
νηπιαζόντων”.1 Kρατούµε από εδώ, για την ώρα, την ηχηρή αναφορά στην έννοια της τάξης όσο
και την ηλικιακή µεταφορά που αποδίδει τη θεωρούµενη ως κοινωνική και πολιτισµική ιεραρχία
των εθνών.
H προσήλωση στη γεωργική ανάπτυξη, η οποία εµπότισε αργότερα την ελληνική ελίτ και
κατεξοχήν τους βενιζελικούς, αντιστρατευόταν τα κυρίαρχα ρεύµατα της οικονοµικής συζήτησης
που διεξήγαν την ίδια εποχή στην Eυρώπη· απηχώντας καθυστερηµένα τους Φυσιοκράτες ο
Aποστολόπουλος δεν έβλεπε άλλη παραγωγική τάξη στην Eλλάδα εκτός από τους γεωργούς. Παρ’
όλες όµως τις γραφικές υπερβολές του, διέγνωσε µε οξυδέρκεια και µε κοινωνική ευαισθησία
πολλά επίκαιρα προβλήµατα της εποχής: επισήµανε πως η ελληνική ύπαιθρος δεν προσφερόταν
για τη µεταφορά έτοιµων συνταγών από τα “προοδευµένα έθνη” και ανέπτυξε την ιδέα της
αλληλοτροφοδοτούµενης ανάπτυξης βιοµηχανίας και γεωργίας· πρότεινε επίσης να συµπήξουν
γεωργικές εταιρείες, συνεταιρισµούς και γεωργικές τράπεζες ώστε να αντιµετωπίσουν τη χρόνια
έλλειψη κεφαλαίου που µάστιζε τους µικροκαλλιεργητές.2
Περιττό λοιπόν ν’ αναζητήσουµε βορειότερα την πηγή της επιµονής του Παπαναστασίου
στη γεωργική µεταρρύθµιση: συγκαταλεγόταν στις σηµαντικές ιδέες µε τις οποίες εξοικειώθηκε
από το οικογενειακό περιβάλλον του. Yπήρχαν όµως αρκετές αντιστοιχίες ανάµεσα σε στάσεις και
ιδέες διάχυτες στο ίδιο περιβάλλον και στις νεανικές ευαισθησίες του Aλέξανδρου. Λόγου χάρη η
ορθολογική ερµηνεία που έδινε στην ανθρώπινη µοίρα συνδεόταν πιθανότατα µε τη διαφωτιστική
παιδεία και µε την ανθρωπιστική καλλιέργεια του πατέρα του. H πρώιµη βιωµατική επαφή του µε
την αστική ανάπτυξη και µε τον τεχνικό νεωτερισµό παρέπεµπε ευθέως στην ιδέα της προόδου· η
γνωριµία του µε την αγροτική φτώχεια έστρεψε το βλέµµα του στο κοινωνικό πρόβληµα.
Aντιστρόφως, η ανατροφή του στην καρδιά µιας µονοεθνικής κοινωνίας άµβλυνε το ενδιαφέρον
του για τους εθνικούς ανταγωνισµούς. Eύλογα ιεράρχησε προσωπικές και κοινωνικές
προτεραιότητες διαφορετικά απ’ ό,τι µόνιµοι ή περιστασιακοί συνεργάτες του όπως ήταν ο
Bενιζέλος, ο οποίος γνώρισε νήπιο τον εθνικό διωγµό, ή ο Kαφαντάρης που βίωσε αργά τις
πραγµατικότητες της σύγχρονης πόλης, ή ο εξ αλυτρώτων πατρίκιος Iων Δραγούµης και ο
ειδήµονας στη γεύση της κοινωνικής αδικίας Nίκος Γιαννιός, ή τέλος, στην αντίπερα όχθη, οι
φορτωµένοι αιώνες φεουδαρχικών παραδόσεων Θεοτόκηδες. Eντούτοις παρά τη βαθιά συνέχεια
ανάµεσα στο διαφωτιστικό πνευµατικό κλίµα όπου ανατράφηκε ο Παπαναστασίου και στη γενική
κατεύθυνση των ιδεών του, τις αποσαφήνισε σ’ έναν εντελώς διαφορετικό χώρο - στη νεωτερική
µητρόπολη της σοσιαλδηµοκρατίας, της κοινωνιολογίας και του εξπρεσιονισµού.
β. Eισαγωγή στην κοινωνιολογία
1
Γεωργική Eφηµερίς, έτος A’, αρ. 2, Nαύπλιο 18.9.1869.
2
Σχετικά µε το πρόβληµα της τοκογλυφίας εκείνη την περίοδο βλ. G. Dertilis, “Hiérarchies sociales, capitaux et
retard économique en Grèce (XVIIIe - XXe siècle)”, ανάτυπο από τις Actes du IIe Colloque International d’ Histoire,
Athènes 1985.
37
Tελειώνοντας το γυµνάσιο ο Παπαναστασίου σπουδάζει στη νοµική σχολή της Aθήνας, απ’ όπου
αποφοιτά µε κάποια καθυστέρηση το 1899. Mόλις παίρνει την άδεια δικηγόρου κλείνει το
κεφάλαιο των νοµικών σπουδών και πηγαίνει ένα χρόνο στη Xαϊδελβέργη, µάλλον για να µάθει
γερµανικά.1 Στο Bερολίνο, κέντρο της επαναστατικής διανόησης εκείνη την εποχή, φτάνει
Oκτώβριο του 1902 και στις 31 Nοεµβρίου γράφεται στο Πανεπιστήµιο του Φρειδερίκου
Γουλιέλµου, στον τοµέα των Staatswissenschaften ή “πολιτειακών επιστηµών”. H γνωστική
κατεύθυνση που ονόµαζαν έτσι τα γερµανικά πανεπιστήµια συνέχιζε την παράδοση του
καµεραλισµού και αποσκοπούσε στη διαµόρφωση ανώτερων διοικητικών υπαλλήλων· συνδύαζε
µαθήµατα πολιτικής οικονοµίας, δηµοσιονοµίας, στατιστικής, διοικητικού δικαίου, ιστορικών
σπουδών και, ήδη από εκείνη την εποχή στο Bερολίνο, κοινωνιολογίας. Παρόµοιες γνώσεις δεν
διευκόλυναν συµβατικές σταδιοδροµίες στην ελληνική δικαιοσύνη ή στο Aθήνησι πανεπιστήµιο,
αλλά αποτελούσαν ιδανική προετοιµασία για δηµεγέρτες περιφερειακών κοινωνιών που
επικαλούνταν τη σύγχρονη ευρωπαϊκή επιστήµη επιδιώκοντας να νοµιµοποιήσουν ανατρεπτικές
προτάσεις. Eποµένως ο Παπαναστασίου, προσπερνώντας τη βασιλική οδό της ελληνικής
πολιτικής, απαξίωσε να διεκδικήσει οιονεί κληρονοµικώς τη βουλευτική έδρα του πατέρα του:
αντί να σπεύσει να γίνει τοπικός κοµµατάρχης απέκτησε στερεή παιδεία, εφάµιλλη των ευρωπαίων
πολιτικών.
Φοιτητής µε κόκκινη γραβάτα

Στο πανεπιστήµιο ακολούθησε εντατικά προγράµµατα σπουδών και αποφοίτησε στις 31 Mαΐου
του 1905 µε “καλώς”·2 ωστόσο τα ενδιαφέροντα που ανέπτυξε στο Bερολίνο δεν ήταν απλώς
ακαδηµαϊκά. Oι επιστολές και η βιβλιοθήκη του µαρτυρούν πως εκτιµούσε προωθηµένα
καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά ρεύµατα, ιδίως τον γερµανικό ρεαλισµό και τον προδροµικό
εξπρεσιονισµό. Aπό µαρτυρίες για τη συµπεριφορά και για την εµφάνισή του φαίνεται πως τον
διέκρινε µποεµισµός ασυνήθιστος στους ελληνικούς κύκλους του Bερολίνου· αυτή την αίσθηση
άφησε στον Tριανταφυλλόπουλο η πρώτη συνάντησή τους σε µια χριστουγενιάτικη γιορτή: “Hσαν
εκεί ήδη συνηγµένοι µερικοί σπουδασταί γνωστοί µου εξ Aθηνών και άλλοι, ιδίως υπάλληλοι, όλοι
λαµπροφορεµένοι και µυστακοφόροι κατά την τότε µόδα, ότε εισήλθεν εις την αίθουσαν ένας
διαφορετικός τύπος, απλός, κυµατίζουσα κόµη, κόκκινη κραβάτα, εντελώς ξυρισµένο πρόσωπο,
δύο φωτερά µάτια, ένα ελαφρό µειδίαµα, κλίση της κεφαλής, ένα γοητευτικό σύνολο που µού
1
'Oπως συµπεραίνει ο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ο οποίος ερεύνησε τα σχετικά µε τις σπουδές του Παπαναστασίου
στη Γερµανία· βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, “O Aλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονοµολόγος”, στο BAE, σ. 330·
από την ίδια πηγή προέρχονται επίσης τα στοιχεία που ακολουθούν σχετικά µε τα µαθήµατα που παρακολούθησε ο
Παπαναστασίου στο πανεπιστήµιο Φρειδερίκου Γουλιέλµου. Για το ρόλο που έπαιξε το Bερολίνο στη διαµόρφωση
της ευρωπαϊκής αριστεράς βλ. ενδεικτικά Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a
1918, Presses Universitaires de France 1974, σ. 16.
2
38
έκαµε ξεχωριστή εντύπωσι”.1 Iδιαίτερα το “ξυρισµένο πρόσωπο” σπάνιζε µεταξύ των ελλήνων
εκείνης της εποχής, ενώ και η κόκκινη γραβάτα δεν ήταν τυχαία.
Συγκερώντας τα στοιχεία για τις σπουδές του Παπαναστασίου που ανέσυρε ο Mιχάλης
Ψαλιδόπουλος στο Bερολίνο µε όσα προκύπτουν από το κοµµάτι της βιβλιοθήκης του που
σώζεται στη Θεσσαλονίκη καθώς και µε τις φοιτητικές σηµειώσεις που φύλαξαν στο Λεβίδι
παίρνουµε µια εικόνα της παιδείας και των ενδιαφερόντων του. Άξονες των µαθηµάτων που
παρακολούθησε ήταν η οικονοµική, η φιλοσοφία και η κοινωνιολογία - ενώ η βιβλιοθήκη του είχε
θεµατολογία ευρύτερη και συµπληρωµατική ως προς τις πανεπιστηµιακές σπουδές του: στο
µεγαλύτερο µέρος της συγκέντρωνε σοσιαλιστές συγγραφείς κάθε απόχρωσης και συνήθως ξένους
προς την ακαδηµαϊκή ζωή. Στο Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου, στη Nοµική Σχολή του
Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, σώζονται περίπου 1700 ξενόγλωσσα βιβλία και φυλλάδια. H
κατάταξη των τίτλων κατ’ αντικείµενο και κατά συγγραφέα, καθώς και κατά ηµεροµηνία έκδοσης
και πρόσκτησης όπου ήταν δυνατόν,2 σε συνδυασµό µε την έρευνα των σωµάτων για τυχόν
ενδείξεις ανάγνωσης από τον Aλέξανδρο Παπαναστασίου, αναδεικνύει τα ενδιαφέροντά του κάθε
χρονική περίοδο. H συνήθειά του να υπογραµµίζει όσα σηµεία θεωρούσε σηµαντικά και να
σηµειώνει παρατηρήσεις κατά χαρακτηριστικό τρόπο µάς επιτρέπει να ξεχωρίσουµε έναν πυρήνα
171 τίτλων έκδοσης µέχρι και του 1908 τους οποίους µελέτησε εν όλω ή εν µέρει, δηλαδή 118
γερµανόγλωσσων, 28 αγγλικών και αµερικανικών και 25 γαλλικών.
Παρακάτω αναζητώ συγγένειες µεταξύ των ιδεών που προσοικειώθηκε εκείνη την περίοδο ο
Παπαναστασίου και µεταγενέστερων απόψεών του, οι οποίες βεβαίως δεν θεµελιώνουν
µονοσήµαντες αντιστοιχίες. Eαν η θεωρητική παιδεία τού επέτρεπε να σκιαγραφεί κοινωνικά
οράµατα και προγράµµατα δράσης που αντανακλούσαν τις πολιτικές επιλογές του, ωστόσο τα
αναπροσάρµοζε διαρκώς µέσα από συγκεκριµένες αναλύσεις στις εξίσου ευµετάβλητες εµπειρικές
εικόνες της επιστηµονικά ανερεύνητης ελληνικής κοινωνίας· έτσι η σκέψη του ανέπτυξε
πρωτότυπες διασυνδέσεις και προσανατολίστηκε στη λύση απτών πολιτικών προβληµάτων.
Mολονότι όµως δεν απώλεσε ποτέ το ενδιαφέρον του για την αφηρηµένη θεωρία, προσανατόλισε
τις προτεραιότητές του σε πρακτικές ανάγκες και περιστασιακά στράφηκε προς τεχνικά ζητήµατα
άγονα από θεωρητική άποψη - λόγου χάρη στις γεωπονικές όψεις της αγροτικής µεταρρύθµισης.
Aυτό δυσχέρανε τη συστηµατοποίηση και την αποσαφήνιση των ιδεών του σε άλλους τοµείς και
1
MΛA, τ. A', πρόλογος K. Tριανταφυλλοπούλου, σ. ζ’. O ίδιος ο Παπαναστασίου µας πληροφορεί πως
διαχειριζόταν τα χρήµατά του πληµµελώς και αναγκαζόταν να προσφεύγει σε ενεχυροδανειστές· βλ. Aλ.
Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 69η, της 8.2.1929, σ. 473.
2
'Eνα terminus post quem της ηµεροµηνίας κτήσης πολλών τόµων παρέχουν οι ηµεροµηνίες άφιξής τους που
σηµείωναν µε µολύβι οι βιβλιοπώλες στην τελευταία σελίδα ή στην εσωτερική πλευρά του οπισθοφύλλου. O
Παπαναστασίου µάλλον παράγγελλε τα περισσότερα εξειδικευµένου ή επιστηµονικού ενδιαφέροντος ξενόγλωσσα
βιβλία που αγόραζε στην Eλλάδα, κατά κανόνα στου Eλευθερουδάκη, και συνεπώς πρέπει να τα έπαιρνε στα χέρια
του λίγο µετά την άφιξή τους στο βιβλιοπωλείο.
39
τον εµπόδισε να παραγάγει πρωτότυπο θεωρητικό έργο, αντιθέτως από πολλούς ηγέτες
ανεπτυγµένων σοσιαλιστικών κινηµάτων· εποµένως επηρέασε µακροπρόθεσµα την πολιτική πράξη
του Παπαναστασίου. Aς µην τον κρίνουµε όµως όπως θα άρµοζε σ’ έναν ακαδηµαϊκό στοχαστή, ή
στους επικεφαλής κοινωνικών κινηµάτων πλούσιων αρκετά για να υποστηρίξουν εκτενείς
καταµερισµούς πνευµατικής εργασίας· ας συνυπολογίσουµε αντιθέτως την ένδεια του
σοσιαλιστικού κινήµατος στην Eλλάδα όσο και τη θέση του στην περιφέρεια του παγκόσµιου
σοσιαλιστικού κινήµατος. Aφότου επέστρεψε στη γενέτειρά του έγινε άνθρωπος ορχήστρα και
αναγκαστικά αποµακρύνθηκε από τον προσωπικά ικανοποιητικότερο δρόµο του σολίστ. Kρίσιµη
πάντως προϋπόθεση για την ερµηνεία του λόγου του είναι να διαγνώσουµε τις πρώτες έννοιες, τις
χαρακτηριστικές διαζεύξεις και συζεύξεις καθώς και το εύρος της προβληµατικής µε την οποία
εξοικειώθηκε ενόσο αποκρυστάλλωνόταν η πνευµατική κατατοµή του· παρακάτω θα δούµε ποιές
µήτρες διαµόρφωσαν τη σκέψη του, ξεκινώντας από τη φιλοσοφία και από τη νεαρή επιστήµη της
κοινωνιολογίας.
Tο πιθανότερο είναι πως φθάνοντας στη Γερµανία ο Παπαναστασίου κατείχε φιλοσοφική
προπαιδεία µε επίκεντρο τους έλληνες κλασικούς· στη βιβλιοθήκη του βρίσκουµε πλήθος έργα τους
σε εκδόσεις του δέκατου ένατου αιώνα - πατρική κληρονοµιά οι περισσότερες. Στη συνέχεια, και
ως το 1909, συγκρότησε µια ενηµερωµένη συλλογή γερµανόγλωσσων κυρίως φιλοσοφικών έργων.
Mελέτησε τον ορθολογισµό, τον εµπειρισµό και τους επικριτές τους µέσα από τον Σπινόζα, τον
Πασκάλ, τον Mπέρκλεϋ και τον Λοκ· από τον δέκατο ένατο αιώνα διάβασε Xέγκελ, Φώυερµπαχ,
Σοπενάουερ, Nίτσε, Kοντ, Tζων Στιούαρτ Mιλ, Xαίκελ, Tόµας Xάξλεϋ και άλλους. Mέτριο
ενδιαφέρον έδειξε ενόσο σπούδαζε για τον βιολογισµό και για τον ψυχολογισµό του ύστερου
δέκατου ένατου αιώνα, ενώ αργότερα γνώρισε επίσης την ψυχανάλυση. Aπό τη συλλογή του
λείπουν τα έργα του Kαντ, τον οποίο βεβαίως δεν αγνοούσε: προφανώς δωρίστηκαν ή
αφαιρέθηκαν αργότερα. Περιλαµβάνεται όµως σ' αυτήν το βασικό προδροµικό έργο του
Nεοκαντιανισµού, η Iστορία του υλισµού του Friedrich A. Lange σε έκδοση του 1873· µεταξύ των
νεοκαντιανών υπερβατικών ιδεαλιστών µελέτησε κυρίως από τη Σχολή του Mαρβούργου τον
Hermann Cohen και συστηµατικά τον σοσιαλιστή Paul Natorp. Kατείχε, επίσης, ένα έργο του
“φιλοσόφου της εµµενείας” W. Schuppe, µάλλον όµως παρέλειψε να ασχοληθεί µε τους
εκπρόσωπους άλλων συγγενικών σχολών. Aργότερα υποστήριξε πως οι φυσικοί νόµοι αποτελούν
δηµιουργήµατα του ανθρώπινου πνεύµατος, απηχώντας τον υπερβατικό ιδεαλισµό ο οποίος
προϋπέθετε την εµµένεια της συνείδησης - µια έννοια συγγενή προς την “αυθόρµητη σκέψη” στην
οποία αναφερόταν περιστασιακά και ο ίδιος. Ωστόσο ο νεοκαντιανός µε τον οποίο διατηρούσε
διαρκή και άµεση επαφή ήταν ο καθηγητής του Γκέοργκ Zίµµελ.1
1
Tα πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία των εκδόσεων που αναφέρονται παραπάνω βλ. στο Γ. Aναστασιάδης - A.
Mητρούδη (επιµ.), Bιβλιοθήκη Aλεξάνδρου Παπαναστασίου, Παρατηρητής 1984, όπου όµως υπάρχουν αµέτρητα
παροράµατα και λάθη. Για την καντιανή έννοια της εµµενείας (ό,τι αποµένει στη συνείδηση αφού αφαιρεθούν οι
εξωγενείς παραστάσεις) βλ. περισσότερα σε Wolfgang Windelband - Hans Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της
40
Tο πρώτο εξάµηνο στο πανεπιστήµιο του Bερολίνου παρακολούθησε αποκλειστικά
παραδόσεις του Zίµµελ για την ηθική φιλοσοφία και τον Kαντ· κατά το τρίτο εξάµηνο σπούδασε
δίπλα του κοινωνιολογία και το τέταρτο εξάµηνο ιστορία της φιλοσοφίας, κοινωνική ψυχολογία
και ασκήσεις κοινωνιολογίας. Eπιπλέον µελέτησε το “κοινωνικό ζήτηµα” µαζί µε τον αριστερό
εκδότη του περιοδικού Soziale Praxis και στενό φίλο του Zίµµελ Ignaz Jastrow. Διδάχτηκε τέλος
“βασικά προβλήµατα της φιλοσοφίας”, γνωσιολογία και λογική από τον M. Dessoir, ιστορία της
νεότερης φιλοσοφίας από τον Friedrich Paulsen και συµπληρωµατικά ειδική και γενική φυσική
ανθρωπολογία από τον von Luschan - ας σηµειώσουµε εδώ επίσης πως η γλώσσα του µαρτυρούσε
συνειδητή αποστασιοποίηση από τη γλώσσα του κοινωνικού δαρβινισµού που ήταν του συρµού
εκείνη την εποχή ακόµη και σε ορισµένους σοσιαλιστές. Oι σηµειώσεις του Παπαναστασίου από
τις παραπάνω σειρές παραδόσεων σώζονται εν µέρει στο αρχείο του Λεβιδιού και µαρτυρούν
πραγµατικό ενδιαφέρον κι επιµελή µελέτη.1 Στο Bερολίνο γνώρισε τη γενική προβληµατική και
τους επιµέρους κλάδους της φιλοσοφίας κατά βάσιν από νεοκαντιανή σκοπιά κι εξοικειώθηκε µε
την αρτιγέννητη κοινωνιολογία η οποία σφράγισε τον πολιτικό λόγο του· κεντρικό πρόσωπο στη
γνωριµία του µε αµφότερους τους τοµείς στάθηκε ο Zίµµελ.
O Γκέοργκ Zίµµελ εκτός από επιφανής εκπρόσωπος της νεοκαντιανής φιλοσοφίας υπήρξε
πρωτοπόρος στην κοινωνιολογία της νεωτερικότητας και της αστικής ζωής. O Γκέοργκ Λούκατς,
µαθητής του και αυτός, τον χαιρέτισε ως θεµελιωτή της κοινωνιολογίας του πολιτισµού, ενώ ο
Bάλτερ Mπένγιαµιν τον αξιοποίησε για την ανάγνωση του Mπωντλαίρ· η επιρροή του
διακρινόταν επίσης στο έργο άλλων περίφηµων µαθητών του όπως ήταν ο Kαρλ Mάννχαϊµ και ο
Έρνστ Mπλοχ. O Mαξ Bέµπερ τόν θεωρούσε ως τον µεγαλύτερο σύγχρονο γερµανό φιλόσοφο και
ποτέ δεν συγχώρησε όσους του στέρησαν µια τακτική πανεπιστηµιακή έδρα επειδή ήταν εβραίος.
Kατηγορούνταν πως µετέτρεπε “σε εστία επαναστατικών και αντιγερµανικών προσδοκιών” τις
πανεπιστηµιακές παραδόσεις του, οι οποίες “προσέλκυαν τον λάθος τύπο σπουδαστών ... ιδίως
από τη Pωσία και από την Πολωνία”. Eπέκριναν τη διαγωγή του ως σκανδαλώδη επειδή στις
αρχές της δεκαετίας του 1890 συνδεόταν στενά µε σοσιαλιστικούς κύκλους εντός κι εκτός
ακαδηµίας και αρθρογραφούσε σε αριστερά περιοδικά καθώς και στο όργανο του S.P.D. Vorwärts
για θέµατα όπως ήταν τα συνδικαλιστικά δικαιώµατα και η κοινωνικοποίηση της ιατρικής.2
φιλοσοφίας. Γ' τόµος. H γερµανική φιλοσοφία. H φιλοσοφία του 19ου αιώνα. H φιλοσοφία του 20ού αιώνα,
µετάφραση N. M. Σκουτερόπουλος, MIET 1985., τ. Γ’, σ. 201.
1
AΠΛ, φάκελλοι 132-134. Σχετικά µε τον Jastrow βλ. David Frisby, Georg Simmell, Tavistock Publications 1984, σ.
34. Aς προστεθεί εδώ πως ο Παπαναστασίου, πλην της κοινωνιολογίας, φιλοσοφίας και οικονοµικής,
παρακολούθησε επί ένα εξάµηνο κλασική φιλολογία (για την Oρέστεια του Aισχύλου µε τον Ulrich von
Willamowitz-Moellendorf), καθώς και γερµανικό και πρωσικό διοικητικό δίκαιο µε τον καθηγητή Kahl· βλ. M.
Ψαλιδόπουλος, “O Aλέξανδρος..., ό.π., σ. 343-344.
2
Bλ. για τον Simmell, D. Frisby, Georg..., ό.π.· την εισαγωγή των Frisby και Tom Bottomore στο Georg Simmell, The
Philosophy of Money, Routledge and Kegan Paul 1978· Nicholas J. Spykman, The Social Theory of Georg Simmell,
41
H επίδραση που άσκησε ο Zίµµελ στον Παπαναστασίου εν µέρει µόνον τεκµηριώνεται
άµεσα, µολονότι ο νεαρός σπουδαστής µελέτησε πολλά έργα του και τα φύλαξε µε φροντίδα στη
βιβλιοθήκη του. Παρότι όµως ενστερνίστηκε την προοπτική της νεωτερικότητας και τον
κοσµοπολιτισµό του καθηγητή του, και παρ’ όλη την εύγλωττη προσκόλλησή του στα
πανεπιστηµιακά σεµινάρια του τελευταίου, τελικά προσανατολίστηκε στην πρακτική πολιτική αντί
για την κοινωνιολογική ή τη φιλοσοφική θεωρία· αν δούµε συνολικά τις σπουδές και τα
αναγνώσµατά του, στη φιλοσοφία αφιέρωσε δευτερεύουσα θέση. Eπιπλέον πρόκρινε µια απτή
σύλληψη του κοινωνικού µετασχηµατισµού αποµακρυσµένη από το συνθετικό πνεύµα του Zίµµελ,
που ανέδιδε αισθητική ένταση και σκεπτικισµό σχετικά µε τη δυνατότητα διατύπωσης ιστορικών
νόµων.1
Ωστόσο η αιχµηρότητά του Zίµµελ απέναντι στον θετικισµό του ύστερου δέκατου ένατου
αιώνα έθρεψε την επιφυλακτικότητα µε την οποία τον αντιµετώπισε και ο Παπαναστασίου· η
κριτική στάση του τελευταίου έναντι του Nατουραλισµού και των κωδικοποιήσεων του
διαλεκτικού υλισµού, πολιτικά σηµαίνουσα και πριν από την προπαγανδιστική αξιοποίησή τους
από την Tρίτη Διεθνή, οφειλόταν εν µέρει στην υπεράσπιση της αυτονοµίας των κοινωνικών
επιστηµών, την οποία πρόβαλλε ο Zίµµελ, από τις κατηγορίες και από τις µεθόδους της φυσικής
γνώσης. Aνάλογη προέλευση είχε η αδιαφορία του Παπαναστασίου για αντίπαλες θεωρητικές
τάσεις όπως ήταν η “κριτική της επιστήµης”, ο φιλοσοφικός θετικισµός και ο πραγµατισµός, τις
οποίες ούτε στο πανεπιστήµιο παρακολούθησε ούτε στη βιβλιοθήκη του φαίνεται να συµπεριέλαβε,
ενώ πλάι στον Zίµµελ απέφυγε και την αντίθετη φιλοσοφική στροφή προς τη φαινοµενολογία. Oι
ιδέες που εξετάζουµε παρακάτω συγκρούονται µε φαινοµενολογικές έννοιες όπως είναι η
φαινοµενολογική αναγωγή, η υπερβατική αναγωγή και το υπερβατικό εγώ, και γενικώς
αντιφάσκουν µε το γνωσιολογικό πρόγραµµα των φαινοµενολόγων που επιδίωκαν να
θεµελιώσουν την εµπειρική επιστήµη στις υποτιθέµενες ουσιώδεις δοµές της συνείδησης τις οποίες
αναζητούσαν µε τη φαινοµενολογική αναγωγή.2
Atherton Press 1966· Renate Mayntz, λήµµα “Georg Simmell” σε IESS, vol. 14· λιγότερο σηµαντικό αλλά
περιστασιακά χρήσιµο το νεότερο Bryan S. Green, Literary Methods and Sociological Theory. Case studies of Simmel
and Weber, The University of Chicago Press 1988· βλ. επίσης τα έργα του Simmell: Georg Simmell, The Philosophy of
Money, ό.π.· Georg Simmell, The Problems of the Philosophy of History, Free Press 1977· Georg Simmell, Essays on
Interpretation in Social Science, Manchester U.P. 1980. Για το χαρακτηρισµό του Simmell από τον Lukacs βλ. την
εισαγωγή των Frisby και Bottomore στο G. Simmell, The Philosophy..., ό.π., σ. 17 και 27· για τον Max Weber στο
ίδιο, σ. 3 και 38· για τον Benjamin στο ίδιο, σ. 21. Σχετικά µε την πολιτική τοποθέτηση του Simmell βλ. D. Frisby,
Georg..., ό.π., σ. 34 κ.ε..
1
Σχετικά µε την αντίληψη του Simmell περί ιστορικής νοµοτελείας βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 59.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, σε MΛA, τ. A’, σ. 4-21· σχετικά µε τη
φαινοµενολογία, βλ. W. Windelband - H. Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας..., ό.π., σ. 205 κ.ε., 232·
42
Παρά τη σοσιαλιστική κατεύθυνσή της πάντως η νεωτερική κοινωνιολογία του Zίµµελ
παρουσιαζόταν ως ανεξάρτητη από κάθε πρακτικό πολιτικό πρόγραµµα. Yπονόµευε τις
παγιωµένες θρησκευτικές, εθνικές και πολιτικές ιδεολογίες, ενώ συγκρουόταν µε τις απόψεις των
εθνικών ιστοριοκρατικών σχολών όπως ήταν βεβαίως κι εκείνη που κυριαρχούσε στην Eλλάδα τον
ύστερο δέκατο ένατο αιώνα· είχε αφετηρία τη “ρυθµιστική αρχή της ανάδρασης και της αµοιβαίας
διασύνδεσης όλων των φαινοµένων” και όριζε ως αντικείµενό της τις κοινωνικές αναδράσεις “των
εµπειρικών ατόµων της [κοινωνίας], των εννοιών, των προσώπων και των οµάδων που αποτελούν
λειτουργικές ενότητες”.1 Oι αρχές της θεµελιώνονταν στη “γενική τάση της µοντέρνας σκέψης να
διαλύει τις ουσίες σε λειτουργίες, το παγιωµένο και το σταθερό στη ροή της αέναης ανάπτυξης -
µια στάση πνευµατική η οποία οπωσδήποτε αναδρά µε τα πρακτικά κινήµατα”. Σύµφωνα µε µια
“δεύτερη γενική ρυθµιστική αρχή των επιστηµών του ανθρώπου”, οι “πραγµατικοί και
καθοριστικοί παράγοντες της κοινωνικής ζωής δεν είναι οι ατοµικές µοίρες των ανθρώπων ...
αλλά µάλλον οι κοινωνικές δυνάµεις, τα συλλογικά κινήµατα”.2 Mε την εµφάνιση της µοντέρνας
κοινωνίας και των µητροπόλεων κορυφώνεται η διαδικασία διεύρυνσης των κοινωνικών οµάδων
µε την οποία συµβαδίζουν η εσωτερική διαφοροποίησή τους και η εντεινόµενη αλληλεξάρτηση των
µελών τους. Παράλληλα τα πρόσωπα εξατοµικεύονται συµµετέχοντας σε ετερογενείς κύκλους
όπως είναι οι οικογένειες, οι σύλλογοι, οι επαγγελµατικές οµάδες κι ενώσεις, τα πολιτικά κόµµατα
και τα έθνη. Συνέπεια του καταµερισµού της εργασίας αποτελεί η ανάπτυξη της “επίκοινης
κοινωνικής συνείδησης” και της “αλληλεγγύης” των µισθωτών, η οποία προκύπτει από την
“ταυτόσηµη σχέση τους µε το κεφάλαιο”. Mια άλλη όψη της νεωτερικότητας είναι η γυναικεία
απελευθέρωση.3 Tα παραπάνω µοτίβα θα καθοδηγήσουν αργότερα την πολιτική του
Παπαναστασίου.
O σταθερός προσανατολισµός του προς την κοινωνιολογική οπτική διαφαίνεται επίσης στα
µεταγενέστερα αναγνώσµατά του. Ως τη δεκαετία του 1930 παρακολουθεί αδιάλειπτα και µελετά
τη θεωρητική παραγωγή του Zίµµελ, του Oππενχάιµερ, του Zόµπαρτ, του Mάξ Bέµπερ και του
IESS, vol. 14, σ. 28-29. Για τη στάση του Simmell έναντι του ιστορικού και του διαλεκτικού υλισµού βλ. D. Frisby,
Georg..., ό.π., σ. 76.
1
Για τη θεµελίωση της κοινωνιολογίας του Simmell βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 50-60. Για την εθνική
ιστοριογραφική σχολή βλ. ιδίως Aντώνης Λιάκος, “‘Προς επισκευήν ολοµελείας και ενότητος’. H δόµηση του
εθνικού χρόνου”, σε Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης (επιµ.), Eπιστηµονική συζήτηση στη µνήµη του K. Θ. Δηµαρά,
KNE/EIE 1994, σ. 171-199· Παντελής Λέκκας, H εθνικιστική ιδεολογία: πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική
κοινωνιολογία, EMNE 1992· Γιώργος Bελουδής, O Jakob Philip Fallmereyer και η γένεση του ελληνικού
ιστορισµού, EMNE 1982.
2
Για τις “παγκόσµιες ρυθµιστικές αρχές” βλ. D. Frisby, Georg..., ό.π., σ. 60.
3
Για την εξατοµίκευση και την ανάπτυξη των δεσµών µεταξύ των µελών της πολιτικής κοινωνίας βλ. στο ίδιο, σ.
80 κ.ε..
43
Tαίνις.1 Aντιθέτως στη βιβλιοθήκη του συναντούµε ελάχιστα έργα ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας·
ανάµεσά τους ξεχωρίζει, αγορασµένη στα φοιτητικά του χρόνια, η πολύτοµη ιστορία των
Σενιοµπός και Mετέν που κάλυπτε από τον µεσαίωνα ως την αυγή του εικοστού αιώνα.2
Συµπερασµατικά, ο Παπαναστασίου ανέγνωσε την κοινωνική εξέλιξη σύµφωνα µε αρχές και
µεθόδους της ιστορικής κοινωνιολογίας οι οποίες του επέτρεπαν να αντιµετωπίζει κριτικά τη
θετικιστική και τη φαινοµενολογική κοινωνιολογία, καθώς και τις εµπειριοκρατικές όσο και τις
ιδεαλιστικές εκδοχές του ιστορικισµού.
Aναθεωρητισµός και νεοκαντιανισµός

Aντιθέτως από πολλούς σοσιαλιστές ηγέτες ο Παπαναστασίου δεν κωδικοποίησε τις φιλοσοφικές
παραµέτρους της πολιτικής πράξης του· παράλειψη που οφειλόταν µάλλον στη διαπίστωση της
καθ’ ηµάς αδιαφορίας για παρόµοιες συζητήσεις και όχι στην έλλειψη θεωρητικών απόψεων, τις
οποίες υποδήλωνε συχνά στα κείµενά του χρησιµοποιώντας χαρακτηριστικούς συσχετισµούς και
όρους κλειδιά. Aντιθέτως από τους περισσότερους σύγχρονους πολιτικούς απέκτησε στερεή
φιλοσοφική µόρφωση κι εφ’ όρου ζωής παρακολουθούσε τα νεότερα ρεύµατα. Eίδαµε πως τον
προσέλκυσε ο νεοκαντιανισµός που ανθούσε µεταξύ των σοσιαλιστών και διδασκόταν από τον
Zίµµελ στο πανεπιστήµιο του Bερολίνου - µια φιλοσοφία που ανταποκρινόταν σε αναζητήσεις
αιχµής3 και γεφύρωνε ιδανικά τις πρώιµες ηθικές παρορµήσεις του Παπαναστασίου και την
επιστηµονική ανάλυση της κοινωνικής ζωής όπου στράφηκε έφηβος. Eπιπλέον ικανοποιούσε τη
θεωρητική ροπή που χαρακτήριζε τη σκέψη του: τα νεοκαντιανά ερωτήµατα ωθούσαν προς
θεωρητικές αναζητήσεις σε παράπλευρα πεδία και κατεξοχήν στην κοινωνιολογία και στην
οικονοµική, αναζητήσεις οι οποίες µε τη σειρά τους αποκάλυπταν νέα φιλοσοφικά ερωτήµατα·
µέσω του νεοκαντιανισµού εµπέδωσε τη φιλοσοφική οπτική της ολότητας και προσανατόλισε την
1
Σταχυολογούµε από τη βιβλιοθήκη του: Georg Simmel, Über soziale Differenzierung, (1890)· Die Probleme der
Geschichtsphilosophie (1905)· Die Religion (1906, αγοράστηκε µετά τον Mάρτιο του 1908)· Soziologie,
Untersuchungen über Formen der Vergesselschaftung (1908)· Grundfragen der Soziologie - Individuum und Gesselschaft
(1917). 'Oλα τα παραπάνω, πλην του τελευταίου, φέρουν ενδείξεις συστηµατικής ανάγνωσης. Eπίσης συναντούµε
εννέα έργα του Franz Oppenheimer έκδοσης από το 1869 ως το 1935, τα έξι µε εκτεταµένες ενδείξεις ανάγνωσης·
εννιά έργα του Werner Sombart έκδοσης από το 1900 ως το 1928, τα πέντε µε εκτεταµένες ενδείξεις ανάγνωσης·
επίσης του Ferdinand Tönnies, το Die Entwicklung der Sozialen Frage (1907, µε ενδείξεις ανάγνωσης) καθώς και το
θεµελιώδες Gemeinschaft und Gesselschaft (1897)· τέλος του Aβροτέλη Eλευθεροπούλου τα Rechtsphilosophie,
Soziologie und Politik (1908), Soziologie (1904, αγορασµένο µετά το 1908), και Philosophie: Allgemeine
Weltanschauung (1911).
2
C. Seignobos - A. Metin, Histoire contemporaine depuis 1815, (1900), και C. Seignobos - A. Metin, Histoire
moderne, (1900).
3
Peter Hughes, Consciousness and Society, Paladin 1974, εισαγωγή· πρβλ. επίσης την αντίθεση µεταξύ Mach και
Kant, την οποία επισηµαίνει ο Παπαναστασίου στην EKΠE, όπως αναφέρω στο οικείο κεφάλαιο.
44
επιστηµονική έρευνά του στο συνολικό κοινωνικό γίγνεσθαι, στο οποίο ανέφερε πάντοτε τα
συµπεράσµατα των επιµέρους γνωστικών κλάδων. Παράλληλα στερέωσε την αντίθεσή του στην
εγελιανή διαλεκτική που ανέπτυσσε η µαρξιστική αριστερά, όσο και προς τον εµπειριοκρατισµό
και τον θετικισµό που την ίδια εποχή διαδίδονταν στην Eλλάδα και συνδέονταν κυρίως µε τον
ευρωπαϊκό φιλελευθερισµό αλλά και µε µετριοπαθείς σοσιαλιστικές τάσεις.
O νεοκαντιανισµός προήλθε από τη φιλοσοφική κρίση του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα,
όταν έγινε πρόδηλη η ανάγκη να ενσωµατώσουν στη φιλοσοφική προβληµατική νέες επιστηµονικές
µεθόδους και δεδοµένα. H επιστροφή στον Kαντ ξεκίνησε από ακαδηµαϊκούς κύκλους αλλά δεν
περιορίστηκε σ' αυτούς.1 Mεταξύ των γερµανών σοσιαλιστών, µια απλουστευτική εκδοχή της
κριτικής φιλοσοφίας χρησιµοποίησε ο Έντουαρντ Mπερνστάιν προσπαθώντας, στο πλαίσιο της
“αναθεώρησης”, να αποµακρύνει τη σοσιαλδηµοκρατία από τον µαρξικό εγελιανισµό όσο και από
τον διαλεκτικό υλισµό που κληροδότησε ο Eνγκελς. Συστηµατικά συνέδεσαν τον Mαρξ µε τον
Kαντ ο φιλόσοφος Kαρλ Φορλάντερ, προσωπικός φίλος του Mπερνστάιν και, στην αριστερά της
σοσιαλδηµοκρατίας, οι Aυστροµαρξιστές. O επιφανέστερος φιλόσοφός τους, ο Mαξ Άντλερ,
θεµελίωσε τη νοµιµοποίηση του σοσιαλιστικού σχέδιου στην καντιανή ηθική αντί της ιστορικής
νοµοτέλειας· πρόβαλε τον σοσιαλισµό ως ηθική επιταγή και όχι ως άφευκτο αποτέλεσµα της
κοινωνικής εξέλιξης: ήταν δυνατό και σκόπιµο να διαχωρίσουν θεωρητικά την ιστοριονοµική
επικύρωση της ταξικής πάλης, η οποία εγγραφόταν προηγουµένως στον µαρξισµό, από την
κατηγορική προσταγή της σοσιαλιστικής κοινωνίας· ο αγώνας για το σοσιαλισµό επιβαλλόταν για
ηθικούς λόγους ακόµη και αν η “ιστορική νοµοτέλεια” του διαλεκτικού υλισµού αµφισβητούσε τη
βέβαιη νίκη του. Eντέλει οι Aυστροµαρξιστές αντί να περιοριστούν στην εκλεκτική σύνδεση του
νεοκαντιανισµού µε τον µαρξισµό, όπως έκαναν ο Mπερνστάιν και άλλοι Aναθεωρητές,
αξιοποίησαν επιθετικά τη νεοκαντιανή κριτική της γνώσης προκειµένου να υπερασπιστούν τη
µαρξιστική κοινωνική επιστήµη την οποία διαχώρισαν µεθοδολογικά από κάθε ηθική
δικαιολόγηση του σοσιαλισµού.2 Έτσι πρωτοστάτησαν στη σύνδεση των κατεξοχήν ηθικών και
γνωσιολογικών αναζητήσεων του Nεοκαντιανισµού µε τις κοινωνικές επιστήµες που
αναπτύχθηκαν την ίδια εποχή στον γερµανόφωνο χώρο.
H έµφαση των νεοκαντιανών στην έννοια της ηθικής, η επιστηµολογική τους εκλέπτυνση και
η αντίθεσή τους στον εγελιανισµό που επέκριναν ως µεταφυσικό και ανηθικιστικό βρήκαν
πρόσφορο έδαφος στη σκέψη του Παπαναστασίου. Στο εκτεταµένο φιλοσοφικό τµήµα της
βιβλιοθήκης του που σώθηκε δεν περιλαµβάνονται εγελιανοί πλην του Φώυερµπαχ αλλά η
νεοκαντιανή σχολή αντιπροσωπεύεται πυκνά. Bρίσκουµε εκεί µελετηµένα τα έργα που αναφέραµε
1
Για το ρεύµα των νεοκαντιανών βλ. ενδεικτικά σε W. Windelband - H. Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της
φιλοσοφίας..., o.π., τ. Γ’, σ. 195 κ.ε..
2
Otto Bauer, Ein Beitrag zur Geschichte des Austro-Marxismus (1937), όπως παρατίθεται σε αγγλική µετάφραση στο
Tom Bottomore - Patrick Goode (eds), Austromarxism, Clarendon Press 1976, σ. 52. Bλ. και τις παρατηρήσεις για
τους Aυστροµαρξιστές σε L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2: The Golden Age, ό.π., σ. 240 κ.ε..
45
προηγουµένως µαζί µε τα κυριότερα συγγράµµατα του Kαρλ Φορλάντερ· µεταξύ τους συναντούµε
το Kant und Marx, την “εγκυρότερη µελέτη της φιλοσοφικής πλευράς του Aναθεωρητικού
κινήµατος, η οποία έδινε ιδιαίτερη έµφαση στη συναγωγή των δογµάτων του από την καντιανή
ηθική”.1 H διάχυτη επίδραση του νεοκαντιανισµού διακρίνεται σε στάσεις και σε απόψεις που
πρόβαλε κατά την ωριµότητά του ο Παπαναστασίου - λόγου χάρη στις γνωσιολογικές κι
επιστηµολογικές τοποθετήσεις του, ή στην παραδοχή του απριορικού ηθικού αισθήµατος. Όταν
αφοσιώθηκε στην πολιτική δράση ατόνησε το ενεργό ενδιαφέρον του για τις φιλοσοφικές
εξελίξεις, ο λόγος του όµως διατήρησε αποχρώσεις φιλοσοφικής αυτοσυνείδησης και η βιβλιοθήκη
του συνέχισε να εµπλουτίζεται µε σύγχρονους συγγραφείς· µεταξύ των τόµων που προµηθεύτηκε
τη δεκαετία του 1930 βρίσκουµε, µελετηµένες εξαντλητικά, τις Δυο πηγές της ηθικής και της
θρησκείας του Mπερξόν.2 Kατέθεσε µάλιστα τις γνωσιολογικές αντιλήψεις του στις συζητήσεις της
Eταιρείας των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών το 1916. Σε µια από αυτές, όπου ο
Nικόλαος Kιτσίκης παρουσίασε τον θετικισµό του Έρνστ Mαχ ως εξίσου σηµαντική αλλ’ αντίθετη
προς τον νεοκαντιανισµό φιλοσοφία της σύγχρονης εποχής, ο Παπαναστασίου, ο µόνος ακροατής
που µετείχε ουσιαστικά στη συζήτηση, αντέταξε µια εναργή σύνοψη της νεοκαντιανής
γνωσιολογίας που αναδείκνυε την υπεροχή του Kαντ δείχνοντας συνάµα πού συνέκλιναν οι δυο
φιλοσοφίες και διατύπωσε επίσης επιµέρους κριτικές των γνωσιολογικών απόψεων του Mαχ.3 H
αντίθεσή του στον θετικισµό και στον βιολογισµό, που θριάµβευαν εκείνη την εποχή, πήγαζε από
τη στερεή φιλοσοφική υποδοµή που απέκτησε στο Bερολίνο και όχι, όπως θα µπορούσε να
υποτεθεί, από άγνοια αυτών των ρευµάτων, αφού η βιβλιοθήκη του δείχνει πως είχε µελετήσει τα
σηµαντικότερα έργα τους.4
Πολιτική αγωγή
Aνακεφαλαιώνουµε: τελειώνοντας τη νοµική στο πανεπιστήµιο της Aθήνας ο Παπαναστασίου
πηγαίνει στο Bερολίνο για να σπουδάσει Staatswissenschaften· εκεί ωριµάζει η σκέψη του. Mελετά
συστηµατικά τον Zίµµελ, τον Bάγκνερ, τον Σµόλλερ και τους σύγχρονους γερµανούς
σοσιαλδηµοκράτες. Mεταπλάθει σύµφωνα µε την πνευµατική κατατοµή και τις προτιµήσεις του τις
1
Karl Vorlander, Kant und Marx, (1911). O χαρακτηρισµός είναι του Georges Lichtheim, Marxism, RKP 1974, σ.
279.
2
Henri Bergson, Les deux sources de la morale et de la religion, Paris 11 1932.
3
Πρακτικά της συζήτησης της 21ης Σεπτεµβρίου 1916, όπως παρατίθενται στην Eπιθεώρησιν των Kοινωνικών και
Πολιτικών Eπιστηµών, τοµ. 1, τευχ. A’- B’ [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. 253. Στο ίδιο τεύχος βρίσκεται και το
ανεπτυγµένο κείµενο της οµιλίας του N. Kιτσίκη, “H θετικιστική θεωρία της γνώσεως κατά E. Mach” (σ. 127 κ.ε.).
4
Mεταξύ των συγγραφέων που µελέτησε ξεχωρίζουµε τους O. Bueck, Ernst Haeckel, W. Ostwald, F. Soddy, L.
Woltmann, L. Delaunay, comte de Gobineau, C. Letourneau. Για τη θεωρία του Mach βλ. W. Windelband - H.
Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας..., o.π., τ. Γ’, σ. 136, 163, 204· και µια µαρξιστική κριτική, εκτός
από τη γνωστή του Λένιν, στο A. Pannekoek, O Λένιν..., σ. 76 κ.ε..
46
ιδέες των ακαδηµαϊκών φιλοσόφων και οικονοµολόγων που συναντά. H φιλοσοφία, η
κοινωνιολογία και η οικονοµική θεωρία ήταν ο κορµός των τυπικών σπουδών του αλλά όχι και
µοναδικοί πόλοι των ενδιαφερόντων του· η προσήλωσή του στη σύγχρονη φιλοσοφία µαρτυρά
πως η επιστηµονική παρόρµηση που τον έστειλε φοιτητή στο Bερολίνο είχε επίσης πρακτικές,
ηθικές διαστάσεις, τις οποίες µετέφρασε σε ενεργό πόθο πολιτικής αρτίωσης σύµφωνα µε το
χαρακτήρα του αλλά και µε το πνεύµα της εποχής· ας µην ξεχνούµε πως τελικά ο Παπαναστασίου
διάλεξε να σπουδάσει Staatswissenschaften και όχι Philosophie ή Sozialwissenschaften.
Aναγνωρίζοντας τη σηµασία των οικονοµικών σχέσεων στην κοινωνική εξέλιξη εµβάθυνε στα
οικονοµικά κι επίσης ανέπτυξε την κλίση του προς τη φιλοσοφία, αλλά πάντως οι πολιτικές
ανησυχίες του επικαθόριζαν και νοµιµοποιούσαν τις θεωρητικές, προσδιορίζοντας ποιά
επιµέρους γνωστικά αντικείµενα θα µελετούσε διαδοχικά. H οικονοµική και φιλοσοφική παιδεία,
αλλά και η άµεση εµπειρία της σύγχρονης ζωής στο Bερολίνο, επηρέασαν µε τη σειρά τους τις
πολιτικές αντιλήψεις του· επικύρωσαν το σοσιαλιστικό προσανατολισµό του και τού επέτρεψαν
να ορίσει πρακτικές και θεωρητικές προτεραιότητες. Σχηµατοποιώντας αυτήν τη διαλεκτική θα
λέγαµε πως οι ηθικές παρορµήσεις τον έστρεψαν προς µια πολιτική προβληµατική, οι πολιτικές
αναζητήσεις τον κατεύθυναν στην οικονοµική, η εµπειρία της ευρωπαϊκής µητρόπολης τού
επέτρεψε να εκτιµήσει τις φιλοσοφικές αναλύσεις της νεωτερικότητας και τέλος η σύγχρονη
οικονοµική και η φιλοσοφία αποσαφήνισαν και στερέωσαν τις πολιτικές ιδέες του· όλες αυτές οι
πλευρές ήταν αλληλένδετες. Tελειώνοντας τις σπουδές του επιστρέφει στην Eλλάδα µε ευρύτερες
εµπειρίες, ανώτερες αναλυτικές ικανότητες, ικανή φιλοσοφική εκλέπτυνση κι επιστηµονική γνώση,
και ταυτοχρόνως διατηρώντας ακέραιες τις πρωταρχικές ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές
αναζητήσεις του.
Tα γερµανικά πανεπιστήµια δεν δίδασκαν τον σοσιαλισµό, µεταρρυθµιστικό ή
επαναστατικό.1 Mε δική του πρωτοβουλία συγκρότησε ο Παπαναστασίου την πλούσια βιβλιοθήκη
η οποία σώθηκε κατά το µεγαλύτερο µέρος της και σήµερα φυλάγεται στο Σπουδαστήριο Δηµοσίου
Δικαίου της Nοµικής Σχολής, στη Θεσσαλονίκη. Eίπαµε πως µελέτησε συστηµατικά και
υπογράµµισε χαρακτηριστικά εκατοντάδες τόµους σχολιάζοντας στο περιθώριο, παρενθέτοντας
φύλλα µε παρατηρήσεις ανάµεσα στις σελίδες τους, ή και συµπληρώνοντάς τους µε χωριστά
τετράδια σηµειώσεων· ο κατάλογός τους αποδίδει ποιά δεδοµένα και ποιές απόψεις είχε στη
διάθεσή του, καθώς και πόσο µόχθησε να σχηµατίσει προσωπικές αντιλήψεις. Δεν έχουµε, στην
περίπτωσή του, απλή µεταφορά ιδεών από την ανεπτυγµένη Eσπερία στην Eλλάδα, αλλά µια
παραδειγµατική µορφή κοσµοπολίτη διανοούµενου ο οποίος κατέχει τις κυριότερες ευρωπαϊκές
γλώσσες και διαλέγεται µε τις σύγχρονες ιδέες απευθείας στις µητροπόλεις της νεωτερικότητας·
κρίνει, συγκρίνει και τελικά επιλέγει όσες τού χρησιµεύουν για να συγκροτήσει ένα σφαιρικό
πολιτικό όραµα, πρωτότυπο κι εστιασµένο στις ιδιαιτερότητες του ηµιπεριφερειακού χώρου απ'
1
Yπήρχαν ελάχιστες εξαιρέσεις, λόγου χάρη ο δάσκαλος του Kαλιτσουνάκι Heinrich Herkner, οι οποίες δεν
αναιρούν τον κανόνα.
47
όπου προέρχεται και όπου εστιάζει τη δράση του. Aπό αυτή την άποψη έµοιαζε µάλλον µε στελέχη
που ανέδειξαν οι σοσιαλιστικές διεθνείς, µε τον τύπο πολιτικού που ενσάρκωναν διανοούµενοι
όπως ο Kριστιάν Pακόφσκι και οι Nόµιµοι Mαρξιστές, παρά µε τους εγχώριους αντιπάλους του
που ανέδιδαν συνήθως ιδεολογικό µεταπρατισµό.
Δεν αρκούν για να αποκρυπτογραφηθεί ο λόγος του Παπαναστασίου οι εξωτερικές
οµοιότητες που παρουσίαζε µε τη µια ή την άλλη σχολή· ανιχνεύοντας την ιδεολογική του
συγκρότηση ώστε να τον εντάξουµε σε κάποιο σοσιαλιστικό ρεύµα οφείλουµε πρώτα να
διαλευκάνουµε την παραγωγική µέθοδο της σκέψης του, τις πρώτες έννοιες που χρησιµοποιούσε
και τις θεµελιώδεις σχέσεις που τις διασύνδεαν, κι έπειτα να συγκρίνουµε µε σύγχρονες πολιτικές
προτάσεις τις τοποθετήσεις του σε κρίσιµα ζητήµατα. Kάτι τέτοιο θα διευκολυνόταν αν διαθέταµε
άµεσα τεκµήρια της πνευµατικής και πολιτικής ωρίµανσής του, αλλά δυστυχώς τέτοια δεν
εντοπίζονται· τα πρώτα γνωστά κείµενά του - ουσιαστικά τα άρθρα στην Kοινωνιολογική και οι
αγορεύσεις στη βουλή του 1911 - γράφονται µετά τα τριάντα. Δεν προδίδουν αρχάρια πένα,
αντιθέτως, κοσµούνται από ύφος λείο και περιεχόµενο πυκνό· πιθανότατα έγραφε προηγουµένως
στον αχαρτογράφητο σοσιαλιστικό τύπο, ανυπόγραφα ή ψευδώνυµα. Όταν πάντως εµφανίζεται
δηµοσίως, η γλώσσα του παρουσιάζει δοµικές αναλογίες µε κείνη των Aναθεωρητών
σοσιαλδηµοκρατών και σαφείς οµοιότητες µε τις απόψεις του Mπερνστάιν, το έργο του οποίου
µελέτησε εξαντλητικά.
Tην εποχή εκείνη διακρίνονταν τρία κυρίως ρεύµατα της ευρωπαϊκής σοσιαλδηµοκρατίας·
µια ετερογενής αριστερά µε γνωστότερους ηγέτες την Pόζα Λούξεµπουργκ και τον Λένιν, οι
“κεντριστές” υπό τον παλαίµαχο Kάουτσκυ µε τους οποίους συνέκλιναν σε πολλά σηµεία οι
Aυστροµαρξιστές, και τέλος το “αναθεωρητικό” ρεύµα το οποίο εκφράστηκε θεωρητικά κυρίως
από τον Mπερνστάιν στη Γερµανία, πήρε τη µορφή του “υπουργισµού” στη Γαλλία και στην Iταλία
και περίκλειε επίσης τους Nόµιµους Mαρξιστές και τους Oικονοµιστές της Pωσίας.1 Στη Γερµανία
η χρόνια ένταση µεταξύ µαρξιστών και λασσαλικών σοσιαλδηµοκρατών κατέληξε στην πρακτική
επικράτηση των τελευταίων.2 Oι οπαδοί του Mπερνστάιν αλλά και σοσιαλιστές ή συνδικαλιστές
προσανατολισµένοι προς την εµπειρική πολιτική χρησιµοποίησαν τον διευρυµένο ταξικό λόγο για
να προτείνουν ευέλικτες οικονοµικές πολιτικές, ικανές να εγκολπωθούν τις ανάγκες των
µεσοστρωµάτων και ιδίως των αγροτών· έτσι πρόσφεραν υποδείγµατα στους σοσιαλιστές των
περιφερειακών κοινωνιών που αγνοούσαν την πόλωση µεταξύ της εργατικής και της αστικής
τάξης. Eντέλει η συζήτηση που άνοιξε ο Mπερνστάιν ενίσχυσε το σοσιαλδηµοκρατικό σχέδιο µε
ένα φάσµα στρατηγικών αρκετά ευρύ ώστε να προσελκύσει πολλούς σοσιαλιστές της ευρωπαϊκής
ηµιπεριφέρειας και της περιφέρειας· ο σοσιαλισµός, ως πολιτική πρόταση πλέον και όχι ως απλό
θεωρητικό σχήµα, έπαψε να αποτελεί προνόµιο των βιοµηχανικά ανεπτυγµένων χωρών.
1
Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a 1918, Presses Universitaires de France 1974,
σ. 17.
2
Joseph A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, Columbia UP 1949, σ. 12.
48
Στα Bαλκάνια οι ιδέες των Aναθεωρητών, συχνά συνυφασµένες επιλεκτικά µε κείνες των
Aυστροµαρξιστών, επηρέασαν τις ισχυρότερες σοσιαλιστικές οργανώσεις, ιδίως τους Πλατείς που
επικρατούσαν αριθµητικά στους κόλπους της ισχυρής βουλγαρικής σοσιαλδηµοκρατίας, καθώς
και τη Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία της Θεσσαλονίκης κι έµµεσα τους συγγενείς
πολιτικούς σχηµατισµούς όπως ήταν οι αγροτιστές. O Παπαναστασίου άλλωστε εξαρχής εστίασε
την προσοχή του στη γεωργία κι εξήρε ως πρωταρχικούς όρους της κοινωνικής προόδου τη
βελτίωση της θέσης των γεωργών και την αύξηση της παραγωγικότητάς τους. Oι σοσιαλιστές που
έδρασαν στην Eλλάδα πριν από την Kοινωνιολογική Eταιρεία επίσης αναγνώρισαν το πολιτικό
και κοινωνικό βάρος της υπαίθρου, αλλά προσπάθησαν ατελέσφορα να προσελκύσουν τους
απόκληρους προβάλλοντας αναδιανεµητικά συνθήµατα και ηθικά ιδανικά διανθισµένα µε
καταλόγους επιµέρους διεκδικήσεων. Aντιθέτως οι Kοινωνιολόγοι παρουσίασαν µια
ολοκληρωµένη πρόταση µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, συνθέτοντας τα αιτήµατα των λαϊκών
στρωµάτων της υπαίθρου και της πόλης µε µια αναπτυξιακή στρατηγική στηριγµένη στην κρατική
παρέµβαση· αυτή ήταν η δική του εκδοχή τους διευρυµένου ταξικού λόγου.
Oι κεντρικοί στρατηγικοί στόχοι τους - αγροτική µεταρρύθµιση, βελτίωση της θέσης των
εργαζοµένων παράλληλα µε τη συσσώρευση του κεφαλαίου, εκδηµοκρατισµός του κράτους -
συγκαταλέγονταν στις µεταβατικές µεταρρυθµίσεις που προωθούσαν οι Aναθεωρητές και
προϋπέθεταν οµόλογες οικονοµικές και κοινωνικές αναλύσεις1 οι οποίες καθόρισαν την πολιτική
τακτική τους κι έστρεψαν τις προσπάθειές τους στη δηµιουργία ενός κόµµατος των λαϊκών
τάξεων µε επικεφαλής την εργατική τάξη, δηλαδή σ' ένα σχηµατισµό ανάλογο µε κείνο στον οποίο
επιδίωκαν να µετατρέψουν οι Aναθεωρητές το SPD. Συµβάδιζαν επίσης στην αποδοχή του
κοινοβουλευτισµού µε την ορθόδοξη σοσιαλδηµοκρατία, στην οποία επικράτησαν µετά το 1890 οι
απόψεις του Mπέµπελ σχετικά µε την ανάγκη ενεργού συµµετοχής στην εθνική αντιπροσωπεία.2 H
οξυδέρκεια και οι πρακτικές συνέπειες αυτής της επιλογής φαίνονται αν την αντιπαραβάλουµε µε
την τακτική που χρησιµοποίησαν οι Kρατικοί Σοσιαλιστές στη Γερµανία - και περιστασιακά ο
Πλάτων Δρακούλης στην Eλλάδα - οι οποίοι στήριξαν τις ελπίδες τους για µεταρρυθµίσεις στη
βασιλική αυλή, ή µε τις προσπάθειες των ριζοσπαστών και αναρχικών να συσπειρώσουν τους
χειµαζόµενους µικροϊδιοκτήτες της ελληνικής υπαίθρου, ή τέλος µε τη βραχύβια απόπειρα του
Nίκου Γιαννιού να δηµιουργήσει ένα αποκλειστικώς εργατικό κόµµα.3
Yπήρχε εντούτοις µια κρίσιµη διαφορά στην έννοια που έδιναν στις ίδιες θεωρητικές αρχές
το Λαϊκό Kόµµα και η γερµανική σοσιαλδηµοκρατία. H δεύτερη περιείχε έναν αστερισµό
ανεπτυγµένων και δηµοκρατικά δοµηµένων κοµµάτων, µε πλούσια θεωρητική και οργανωτική ζωή
1
G. Lichtheim, Marxism, ό.π., σ. 278-300· M. Droz, Le Socialisme..., σ. 25-42. Bλ. επίσης τη συζήτηση για τον
ρεβιζιονισµό στο David McLellan, Marxism after Marx. An Introduction, Macmillan 1979, σ. 20 κ.ε..
2
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 32, 54.
3
Για την απόπειρα προσεταιρισµού του Γεωργίου από τον Δρακούλη, βλ. 'Eρευνα. Kοινωνιολογία Aνθρωπισµός
Mυχιολογικαί Eπιστήµαι. Tόµος E’, τεύχος Στ’ [Iούνιος 1910], και Tόµος E’, τεύχος I’ [Oκτώβριος 1910].
49
και ρίζες στην εργατική τάξη. Tα ανοίγµατά τους προς τους αγρότες δεν αντιστρατεύονταν την
κοµµατική ανάπτυξη ούτε ακύρωναν την πρωτοκαθεδρία των εργατών. Aπεναντίας οι
Kοινωνιολόγοι ούτε προέρχονταν από την εργατική τάξη ούτε στηρίζονταν σε καµιά µαζική
οργάνωση. Ξεκινούσαν από την κορυφή να χτίσουν το “κόµµα των λαϊκών τάξεων”
διαµεσολαβώντας στο επίπεδο της πολιτικής τα συµφέροντα αυτών των τάξεων - όπως τα
αντιλαµβάνονταν οι ίδιοι, αφού δεν εντάχθηκαν στο Λαϊκό Kόµµα ανεξάρτητες ταξικές
οργανώσεις - και παράγοντας για λογαριασµό τους πολιτικό λόγο και κοινοβουλευτικό έργο.
Eποµένως ανέπτυσσαν ιεραρχική σχέση µε τις τάξεις που εκπροσωπούσαν, αντιθέτως από τους
βουλευτές τις Φεντερασιόν οι οποίοι δεσµεύονταν από τις αποφάσεις της µαζικής οργάνωσης.
Ίσως οι Kοινωνιολόγοι πίστευαν πως έτσι θα συνέθεταν ευκολότερα τα ετερογενή συµφέροντα
των εργατών, των αγροτών και των µικροαστών, εντέλει όµως στις συνθήκες του ελληνικού
κοινοβουλευτισµού η λειτουργία τους ως ανεξάρτητων σοσιαλιστών βουλευτών εξοµοιώθηκε
ποικιλοτρόπως µε τις λειτουργίες των παραδοσιακών πολιτευτών. Ήδη από το Λαϊκό Kόµµα
βρίσκουµε το σπέρµα των µεταγενέστερων ταλαντεύσεών τους ανάµεσα στο κόµµα στελεχών και
στο µαζικό κόµµα.
O µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός του Παπαναστασίου διέψευσε µακροπρόθεσµα τις
προσδοκίες του. Όταν ο Bενιζέλος ενσωµάτωσε τους στόχους του Λαϊκού Kόµµατος στο
κυβερνητικό πρόγραµµα, καθυποτάσσοντάς τους συνάµα στην αντιδηµοφιλή πολιτική παρέµβασης
στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο, οι Kοινωνιολόγοι τον ακολούθησαν και η ελληνική αριστερά
διασπάστηκε σε µια µεταρρυθµιστική και σε µια ριζοσπαστική πτέρυγα - όπως συνέβη και στις
περισσότερες χώρες της ηπειρωτικής Eυρώπης. Oι συντυχίες της εποχής και το ιδιαιτέρως µεγάλο
βάρος των γεωργών στην ελληνική κοινωνία έκαναν να πάρει ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός το
µεσοπόλεµο κυρίως τη µορφή ενός περισσότερο ή λιγότερο ριζοσπαστικού αγροτισµού, ενώ
αφετέρου η ριζοσπαστική αριστερά µπολσεβικοποιήθηκε κι εξοστρακίστηκε από την εθνική
πολιτική ζωή. Tο ρήγµα µεταξύ τους βάθαινε, στο επίπεδο της ηγεσίας αν όχι σε κείνο της βάσης,
βραχυκυκλώνοντας τον Παπαναστασίου, ώσπου ανασυγκολλήθηκαν στο πλαίσιο του Eθνικού
Aπελευθερωτικού Mετώπου επί Kατοχής.
O µεταρρυθµισµός των Aναθεωρητών πάντως δεν δέσµευε τις προτάσεις και τις
αντιδράσεις των Kοινωνιολόγων. Kαταρχάς η πίστη τους στον κοινοβουλευτισµό ήταν σχετική·
πάντοτε παρουσίαζαν την πολιτική επανάσταση όχι απλώς ως θεµιτή και νόµιµη, αλλά ως
φυσιολογική (ανδροπρεπή) απόλαυση. “Kαι µε κουµπούρες εν ανάγκη!”, απάντησε αργότερα ο
Παπαναστασίου όταν τον ρώτησαν πώς προάσπιζε τις πολιτειακές αντιλήψεις του· ως τις
τελευταίες ηµέρες της ζωής του συνοµωτούσε για µια αντιµεταξική εξέγερση στην Kρήτη, ενώ
συχνά συµµετείχε σε βίαια κινήµατα.1 Ήδη από το 1909 οι Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν
1
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις της 7.12.1929, σ. 215· T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος...”,
ό.π., σ. 71, και T. Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Στοιχεία για µια προσωπογραφία του Aλ. Παπαναστασίου”, ό.π.,
σ. 432. Tις σχετικές απόψεις του Bernstein βλ. σε E. Bernstein, Evolutionary Socialism, o.π., σ. 101, 206, 217-218.
50
ριψοκίνδυνα το αγνώστων προθέσεων και δυνατοτήτων στρατιωτικό κίνηµα ενάντια στην
κοινοβουλευτική και πολιτειακή εξουσία, ενώ αντιθέτως βασικό αναλυτικό και πολιτικό σφάλµα
του Mπερνστάιν ήταν πως νοµιµοποιώντας το κατά Bέµπερ “ψευδοσυνταγµατικό” γερµανικό
κράτος βρέθηκε απροετοίµαστος όταν διαπίστωσαν πως το µέλλον της χώρας δεν αποφασιζόταν
στους δηµοκρατικούς θεσµούς αλλά από ηµιφεουδαρχικούς αυθέντες. Xωρούν πολλές ερµηνείες
του αµετανόητου συνοµωτισµού των Kοινωνιολόγων - ο οποίος σπάνιζε στους µεταρρυθµιστές
σοσιαλιστές - από τις “κακές συναναστροφές” της ελληνικής πολιτικής ζωής ως τον ιδεολογικό
επαµφοτερισµό των ίδιων όσο και των οργανώσεων που τούς ακολουθούσαν. Aυτή πάντως η
ελιτιστική µορφή δράσης αναµφίβολα συνδεόταν µε την απροθυµία τους να ενταχθούν σε µαζικές
οργανώσεις.
Kρατώντας τις παραπάνω επισηµάνσεις, µπορούµε να δούµε τους κυριότερους συγγραφείς
και τα ρεύµατα που µελέτησε ο Παπαναστασίου την περίοδο των σπουδών του και ως την έναρξη
των πολέµων. Oι πολιτικές σχολές στις οποίες εµβάθυνε προέρχονταν από τον γερµανόφωνο
χώρο: οι Kρατικοί Σοσιαλιστές και οι Aναθεωρητές, σε µικρότερο βαθµό οι ορθόδοξοι
σοσιαλδηµοκράτες και τέλος οι Aυστροµαρξιστές µε τους οποίους κορυφώθηκαν οι θεωρητικές
συζητήσεις του προηγούµενου αιώνα.1 Mετά την αναχώρησή του από το Bερολίνο συγκέντρωσε
επίσης έργα γάλλων Συνεργατιστών και Pιζοσπαστών, καθώς και των βρετανών Φαβιανών.
Aξιοποίησε εκλεκτικά τις απόψεις µεγάλης γκάµας συγγραφέων, µολονότι στις αναλύσεις και στις
µεταρρυθµιστικές προτάσεις του ακολουθούσε γενικώς τη λογική του Mπερνστάιν. Tα περιοδικά
που φύλαξε δείχνουν το εύρος των ενδιαφερόντων του. Mεταξύ τους συναντούµε το ηµιεπίσηµο
όργανο των Aναθεωρητών - το Sozialistische Monatshefte που εκδίδονταν από τον Joseph Bloch -
και τη Soziale Rundschau µε την οποία συνεργαζόταν ο Pόσερ, την Die Gesselschaft του Mονάχου,
το Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik των Mαξ Bέµπερ και Bέρνερ Zόµπαρτ που
εξέδιδε η Verein für Sozialpolitik, και τέλος το Die Zukunft του εκκεντρικού σοσιαλιστή Maximilien
Harden και του Hochberg, γραµµατέας του οποίου διατέλεσε ο Mπερνστάιν.2
1
Ernesto Laclau, Πολιτική και ιδεολογία στη Mαρξιστική Θεωρία. Kαπιταλισµός Φασισµός Λαϊκισµός, ό.π., σ. 9.
2
Στοιχεία για τα παραπάνω περιοδικά και συγγραφείς βλ. σε M. Droz, Le Socialisme..., σ. 29-31. Aς σηµειώσω εδώ
πως η επίδραση της γερµανόφωνης σοσιαλδηµοκρατίας στον Παπαναστασίου παραλείπεται ολότελα στο
Aλέξανδρος-Aνδρέας Kύρτσης, “O A. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής µεταρρύθµισης των αρχών του
20ού αιώνα”, Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 339-351. 'Eνας λόγος γι’ αυτό είναι οι πηγές που χρησιµοποιεί ο
ερευνητής· πράγµατι, στα τετράδια πανεπιστηµιακών σηµειώσεων που σώζονται στο Aρχείο Παπαναστασίου στο
Λεβίδι δεν υπάρχουν αναφορές στους σοσιαλδηµοκράτες - και δεν θα µπορούσαν να υπάρχουν αφού οι
σοσιαλδηµοκράτες αποκλείονταν από το γερµανικό πανεπιστήµιο εκείνη την εποχή. 'Aλλος λόγος είναι ίσως η
προσπάθεια του A-A. Kύρτση να ερµηνεύσει το πολιτικό σχέδιο του Παπαναστασίου χρησιµοποιώντας
µεταγενέστερα καθιερωµένες έννοιες όπως “εκσυγχρονισµός”, “εκσυγχρονιστική ιδεολογία”, “πληροφορία που
προϋποθέτει η διατύπωση κάθε κοινωνικής τεχνολογίας”, ακόµη και τον “εξορθολογισµό” µε την έννοια που
χρησιµοποιεί στο κείµενο (σ. 346). O ίδιος µαρτυρά πως τα συµπεράσµατα όπου οδηγεί αυτή η προσέγγιση δεν
51
Tο ενδιαφέρον του Παπαναστασίου για τους σοσιαλιστές δεν περιοριζόταν στους
σύγχρονους· προµηθευόταν έργα προδρόµων όπως του Jean-Jacques Rousseau (Du contrat social,
σε έκδοση του 1900) και του Henri de Saint-Simon (Neues Christentum, 1911), ενώ επίσης µελέτησε
τον κοινωνικό φιλελευθερισµό του John Stewart Mill.1 Eπιπλέον παρακολουθούσε µε αδιάλειπτο
ενδιαφέρον, προπολεµικά όσο και µεταπολεµικά, τις τάσεις του σοσιαλιστικού αναρχισµού,
απηχώντας ίσως νεανικές προδιαθέσεις.2
Aπό τους προδρόµους και τους πρωτεργάτες της γερµανικής σοσιαλδηµοκρατίας ο
Παπαναστασίου είχε εξοικειωθεί περισσότερο µε τον Λασσάλ και τον Pοντµπέρτους Γιαγκέτσωφ.
Ωστόσο η σκέψη τους και ιδίως τουπρώτου δεν επηρέασε άµεσα την πολιτική του.3 Eπίσης, οι
ιδρυτές του µαρξισµού υποαντιπροσωπεύονταν στο σωζόµενο τµήµα της βιβλιοθήκης· το
πιθανότερο είναι πως υπήρχαν αλλά χάθηκαν, όπως συνέβη µάλλον και µε άλλους δηµοφιλείς
συγγραφείς, µε πρώτο και καλύτερο τον Kαντ. Πάντως σώζονται εκεί το πλήρες Das Kapital του
Karl Marx, επιστολές του Friedrich Engels και, σε έκδοση του 1919, τα Grundsätze des
Kommunismus των Friedrich Engels και Eduard Bernstein. Πλαισιώνονται από πολυάριθµες
συνόψεις, παρουσιάσεις και κριτικές αποτιµήσεις του µαρξισµού, υπογραµµένες από οπαδούς,
αναθεωρητές και αντιπάλους του. Iδιαιτέρως επέµεινε ο Παπαναστασίου στις φιλοσοφικές,
κοινωνιολογικές και πολιτικές αναλύσεις της µαρξιστικής θεωρίας, µεταξύ των οποίων ξεχώριζαν
εκείνες του Kάουτσκυ και του Mαξ Άντλερ που αναφέρουµε παρακάτω· επίσης εµβάθυνε στην
µπορούν να εξηγήσουν την πολιτική δράση του Παπαναστασίου (σ. 347). Nοµίζω πως αξίζει να προσεχτούν
ιδιαιτέρως η σχετική κριτική της έννοιας του εκσυγχρονισµού, σε συνδυασµό µε την “κοσµοσυστηµική προοπτική”
και το αλληλένδετο πρόγραµµα εργασίας που βρίσκουµε στο Immanuel Wallerstein, The Capitalist World-Economy,
ό.π., σ. 132-137, 53, 153 κ.ε..
1
Tου John Stewart Mill διέθετε τα Considerations on Representative Government (1861), A System of Logic (1898)
και Principles of Political Economy (1902).
2
Ξεχωρίζουµε από τα έργα που βρίσκουµε στη βιβλιοθήκη του τα De la justice dans la revolution (1870) του Pierre
Joseph Proudhon, Fouriers Systeme (1906, σε γερµανική µετάφραση) του Victor Considerant, Le collectivisme (1905)
του Gustave Hervé, La Proprieté: Origine et evolution (1895) του Paul Lafargue, Gegenseitige Hilfe in der Tier-und-
Menschwelt (1920) του Pyotr Kropotkin, και άλλα ακόµη µε θέµα τον Fourier και τον William Morris: G. Fritzsche,
William Morris: Sozialismus und Anarchistische Kommunismus (1927), και H. Bourgin, Fourier - Le Socialisme
Societaire. Extraits des oeuvres completes, (1903).
3
Tου Karl Rodbertus-Jagetzow διέθετε τα Schriften (1899), Zur Beleuchtung der Sozialen Frage (1890) και Zur
Erklärung der Heutigen Kreditnoth des Grundbesitzes (1893)· του Ferdinand Lassale, το Das System des Erwerbenen
Rechts (1870) κι επιπλέον σχετικά έργα άλλων συγγραφέων όπως τα E. Blum, Ferdinand Lassale’s Politische Reden
und Schriften (1861) και S. Grotzmann, Ferdinand Lassale (1919). Bλ. σχετικά µε τον Lassalle τα Ferdinand Lassalle,
The Workingman’s Programme, The Twentieth Century Press, London 1909, και Eduard Bernstein, Ferdinand Lassalle
as a Social Reformer, µτφρ. Eleanor Marx-Aveling, Swan Sonnenschein 1893. Eνδιαφέροντα περιγραφικά στοιχεία
προσθέτει ο William Harbutt Dawson, German Socialism and Ferdinand Lassalle, Scribner’s 1899.
52
οικονοµική πλευρά του µαρξικού έργου και µελέτησε εξαντλητικά το Das System des Marxismus.
Darstellung und Kritik (1910) του Georg Charasoff, ο οποίος ανέλυσε κι εν µέρει ανασκεύασε τις
θέσεις του Mαρξ σχετικά µε τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφάλαιου. Mελέτησε τέλος τα Die
volkswirtschaftlichen Grundbegriffe nach der Lehre von Karl Marx (1919) και Einfuhrung in den
Wissenschaftlichen Sozialismus (1906) του µαρξιστή ιστορικού της οικονοµίας Julian Borchardt.1
O Παπαναστασίου συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του σε σοσιαλιστές συγγραφείς που
συνδέονταν συνήθως µε τη Δεύτερη Διεθνή. Όταν σπούδαζε παρακολουθούσε τις δηµόσιες
συζητήσεις των διάφορων τάσεων του Sozialdemokratische Partei Deutschlands, ενώ τουλάχιστον
ως το 1927 προµηθευόταν τακτικά τις κοµµατικές εκδόσεις του· εκτός από θεωρητικά κείµενα
διάβαζε και βιωµατικής υφής έργα όπως το Aus Meinem Leben (1925) του August Bebel - του ίδιου
διέθετε επίσης το Unsere Ziele (1919) - είτε εκδόσεις επικαιρικού περιεχοµένου. Mελέτησε
συστηµατικά την ορθόδοξη σοσιαλδηµοκρατική άποψη, κυρίως µέσα από το Die Historische
Leistung vom Karl Marx (1908) και άλλα οκτώ βιβλία του Karl Kautsky, έκδοσης από το 1902 ως
το 1920. Eξίσου επέµεινε στους Aναθεωρητές: ανάµεσα σε πλήθος έργα του Eduard Bernstein που
συναντούµε στη βιβλιοθήκη του, µελετηµένα είναι τα Wie ist der Wissenschaflicher Sozialismus
Moglich? (1901), Zur Theorie und Geschichte des Sozialismus (1904) και Die Voraussetzungen des
Sozialismus und die Auftrieben der Sozialdemokratie (1904)· του Eduard David, τα Sozialismus und
Landwirtschaft (1903) και Referenten-Führer (1908, αγορασµένο περίπου την ίδια εποχή).
Σηµειώνουµε τέλος το Archiv fur die Geschichte des Sozialismus und Arbeiterbewegung (1910,
αγορασµένο την ίδια περίπου εποχή) του Carl Grünberg.2
Δεν έχουµε ενδείξεις πως ο Παπαναστασίου παρακολούθησε µε ανάλογο ενδιαφέρον τις
απόψεις των Aυστροµαρξιστών, πλην του Max Adler από τον οποίο µελέτησε τα Marx als Denker
(1908, αγοράστηκε περί το 1909) και Die Bedeutung der Illusionen fur Politik und Soziales Leben
(1904). Προµηθεύτηκε ακόµη τέσσερα έργα του - Die Bedeutung des Sozialismus (1925), Der
Sozialismus und die Intellektuellen (1908, διαβάστηκε µετά το 1909), Die Soziologische Sinn des
Lehres von Karl Marx (1920), και Demokratie und Rätesystem (1904) - και συνέχισε να
ενηµερώνεται για τις αντιλήψεις του µετά τον Eυρωπαϊκό Πόλεµο. Mεταπολεµικό ήταν το µόνο
1
Mολονότι παραλείπονται από τον δηµοσιευµένο κατάλογο της βιβλιοθήκης του Παπαναστασίου, υπάρχουν στο
σπουδαστήριο οι τρεις τόµοι του Das Kapital (ταξινοµικός αριθµός 121870). Mια εκτενή παρουσίαση στα ελληνικά
του Charasoff βλ. στο Γιώργος Σταµάτης, “Georg Charasoff - ένας πρωτοπόρος της θεωρίας των γραµµικών
συστηµάτων παραγωγής. Mε ένα µαθηµατικό παράρτηµα του Aλέκου Tσίτσοβιτς”, Tεύχη Πολιτικής Oικονοµίας 2
[1988], σ. 3-63.
2
Bλ. για τον Bernstein σε Lucio Colletti, εισαγωγή στο Ed. Bernstein, I presupposti del socialismo, Laterza 1968·
Peter Gay, The Dilemma of Democratic Socialism, Columbia U.P. 1952· Christian Gneuss, “The Precursor: Eduard
Bernstein” σε Leopold Labedz (ed.), Revisionism, Praeger 1962· L. Kolakowski, Main Currents of Marxism, vοl. 2:
The Golden Age, ό.π., σ. 98 κ.ε.. O Karl Grünberg ήταν καθηγητής του πανεπιστηµίου της Bιέννης, ειδικός στα
αγροτικά ζητήµατα κι εκδότης του Archiv für die Geschichte des Sozialismus und der Arbeiterbewegung.
53
έργο του Otto Bauer που βρίσκουµε στα ράφια της βιβλιοθήκης του, Der Weg zum Sozialismus
(1919).
O Παπανασταστασίου διατήρησε επίσης επαφή µε τον Kρατικό Σοσιαλισµό µέσα από τις
εκδόσεις της Verein fur Sozialpolitik. Aργότερα προµηθεύτηκε περιεκτικές θεωρήσεις όπως ήταν το
Les origines du socialisme d’ état en Allemagne (1911) του Ch. Andler και το Staatssozialismus (1916)
του Leopold von Wiese.1 Ωστόσο τα αναγνώσµατά του αφότου ξέσπασε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος
αφορούσαν, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, σοσιαλδηµοκράτες συγγραφείς. Mολονότι η σκέψη
του διαµορφώθηκε αρχικά σε συνάρτηση µε τον γερµανικό σοσιαλισµο, αξιοποίησε την πείρα των
εργατικών και σοσιαλιστικών κινηµάτων πολλών άλλων χωρών2 κι εντέλει απέκτησε συνολική
εποπτεία των τάσεων του βορειοευρωπαϊκού σοσιαλισµού - ενώ δεν ενδιαφέρθηκε συστηµατικά
για τα οµόλογα κινήµατα των βαλκανικών και των µεσογειακών κρατών µε εξαίρεση τη Γαλλία.
Aδιαφόρησε άραγε για την αριστερή σοσιαλδηµοκρατία της κεντρικής και της ανατολικής
Eυρώπης; δεν σώζονται στη βιβλιοθήκη του έργα γνωστών συγγραφέων της εποχής όπως ήταν η
Λούξεµπουργκ, ο Πάρβους, ο Πλεχάνωφ, ο Tρότσκι και ο Λένιν· πιθανόν τα δάνεισε ή χάθηκαν σε
εποχές βιβλιοπρογραφών, οπωσδήποτε όµως δεν επηρεάστηκε από αυτές τις τάσεις. Tα κύρια µη
γερµανικά ρεύµατα που µελέτησε, άλλοτε από το πρωτότυπο και άλλοτε σε γερµανικές
µεταφράσεις, ήταν οι άγγλοι και οι γάλλοι Συνεταιριστές και Συνεργατιστές, οι Φαβιανοί, οι
Συνδικαλιστές και τέλος οι ρώσοι Aναθεωρητές (Nόµιµοι Mαρξιστές) που είχαν αξιοσηµείωτες
αναλογίες στις απόψεις και στην πρακτική δράση µε τους Kοινωνιολόγους.
Στους τελευταίους ανήκε ένας από τους σηµαντικότερους µαρξιστές οικονοµολόγους, ο
Mιχαήλ Tουγκάν Mπαρανόφσκι· ο Παπαναστασίου µελέτησε εξαντλητικά το θεµελιώδες έργο του
O σύγχρονος καπιταλισµός στην ιστορική του εξέλιξη στη γερµανική έκδοση του 1908.3 Aπό τους
γάλλους σοσιαλιστές διάβασε Jean Jaurés (Action Socialiste, 1900) καθώς κι έργα συνδικαλιστών
όπως ήταν ο Henri Lagardelle (Le socialisme ouvrier, 1911)· ενδιαφερόταν µάλλον για προτάσεις
1
Σχετικά µε τις πολιτικές όψεις του γερµανικού κρατικού σοσιαλισµού βλ. William Harbutt Dawson, Bismarck and
State Socialism, Swan Sonnenschein 1890· Lujo Brentano, La Question ouvriere, Librairie des bibliophiles 1885· Lujo
Brentano, On the Relation of Labour to the Law of Today, Putnam’s 1891. Στο τελευταίο έργο αναδεικνύονται
ανάγλυφα οι διαφορές µεταξύ της σκέψης του Παπαναστασίου και του Brentano. Bλ. επίσης, σχετικά µε την
επιρροή αγγλικών παραδειγµάτων στα µέλη της VfS την εισαγωγή στο Dr. G. von Schulze-Gaevernitz, Social Peace:
a Study of the Trade Union Mouvement in England, Swan Sonnenschein 1893.
2
Aκόµη και της Iαπωνίας· βρίσκουµε, λόγου χάριν, µεταξύ των βιβλίων που προµηθεύτηκε το Le Mouvement
ouvrier au Japon (1912) του Félicien Challaye. Mια εύστοχη κρίση για την επιρροή των Πλεχάνωφ, Jaurés και
Bernstein στους Kοινωνιολόγους βλ. στο Aγγελος Eλεφάντης, H επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, ό.π., σ. 196.
3
Michael Tugan-Baranovski, Der Moderne Kapitalismus im seiner Geschichtlischen Entwicklung, (1908). Σχετικά µε
τους ρώσους Aναθεωρητές βλ. κυρίως την εξαιρετική µελέτη του Richard Kindersley, The First Russian Revisionists:
A Study of “Legal Marxism” in Russia, Clarendon Press 1962· συµπληρωµατικά, Donald A. Lowrie, Rebellious
Prophet: A Life of Nicolai Berdyaev, Harper 1960.
54
τους σε θέµατα αγροτικής µεταρρύθµισης και συνεργατισµού παρά για τις θεωρητικές θέσεις τους.
Mελέτησε ιδίως τις απόψεις περί γεωργίας που ανέπτυξε προπολεµικά ο βέλγος
σοσιαλδηµοκράτης Emile Vandervelde - L’ exode rurale et le retour aux champs (1903, αγοράστηκε
περί το 1910) και Le socialisme agraire, ou le collectivisme et l’ evolution agricole (1908) - αλλά
επίσης και µεταπολεµικά - Le socialisme contre l’ etat (1919) και Trois aspects de la revolution
russe. 7 mai - 25 juin 1917 (1918).1
Σε σχέση µε τον Συνεργατισµό η παιδεία του είχε γερµανικές βάσεις. Mελέτησε συστηµατικά
τους γερµανικούς νόµους καθώς και καταστατικά κι έντυπα συνεταιριστικών οργανώσεων,
ιδιαιτέρως του κινήµατος του Reiffeissen· δίπλα τους ξεχωρίζουµε από µια µεγάλη γκάµα
θεωρητικών έργων τις µελέτες του Otto von Gierke - Das Wesen der Menschilchen Verbände (1902)
και Rechtsgeschichte der Deutschen Genossenschaften (1868) - και του Franz Oppenheimer
(αναφέρθηκαν παραπάνω). Aπό άλλες χώρες συναντούµε τον Charles Gide (Les societes
cooperatives de consommation, 1910), τον βούλγαρο Jovan F. Guechoff (Les associations agricoles et
ouvrieres, 1904), τον κοινωνιολόγο G. Bouglé (Le solidarisme, 1907), καθώς και τους Φαβιανούς:
Catherine Webb (ed.), Industrial Cooperation: The Story of a Peaceful Revolution (1906) και Beatrice
Potter-Webb, The Co-Operative Movement in Great Britain (1909). O Παπαναστασίου
προµηθεύτηκε επίσης µελέτες του ζεύγους Webb σχετικά µε επιµέρους µεταρρυθµίσεις: English
Local Government from the Revolution to the Municipal Corporations Act (1908), English Poor Law
Policy (1910), καθώς και την πολύ µεταγενέστερη English Local Government: English Poor Law
History (1929).2
Eύκολα διακρίνονται οµοιότητες µεταξύ των Kοινωνιολόγων και των Φαβιανών, οι οποίες
υπερτονίστηκαν αργότερα. Oι δυο Eταιρείες δηµιουργήθηκαν από κλειστές οµάδες σοσιαλιστών
διανοούµενων µε πολιτική εµβέλεια δυσανάλογα ευρύτερη από τον περιορισµένο αριθµό των
µελών τους και είχαν άµεση πρόσβαση στην πολιτική εξουσία ανεξάρτητη από την υποστήριξη των
εργατικών οργανώσεων. Aπό θεωρητική άποψη καµιά τους δεν διέθετε συνοχή· αντιθέτως,
1
Kατείχε και άλλα έργα του Vandervelde, το τελευταίο από τα οποία εκδόθηκε το 1933 (L’ alternative - capitalisme
d’ état ou socialisme democratique)· επίσης συνέχισε να προµηθεύεται έργα του Jaurés, από τα οποία σηµειώνουµε
το σηµαντικό L’ Armee nouvelle (1915). Προσθέτουµε τον H. Bourgin, του οποίου κατείχε έργα σχετικά µε τη
γεωργία, µε τον προµαρξικό σοσιαλισµό κ.ά..
2
Σχετικά µε τις θέσεις και την ιστορία του φαβιανισµού, βλ. Edward R. Pease, The History of the Fabian Society,
George Allen and Unwin 1925. 'Aλλοι αγγλοσάξωνες δηµοσιολόγοι και οικονοµολόγοι που µελέτησε, χωρίς να τον
επηρεάσουν ουσιαστικά, ήταν ο “τόρυ σοσιαλιστής” Robert Blatchford (Britain for the British, 1902), o William
Cunningham (Modern Civilization in some of its Economic Aspects, 1893), ο Henry George (Protection or Free Trade
(1903) και Progress and Poverty (1881)) και ο William Jevons (The State in Relation to Labour, 1894). Eπίσης
µελέτησε πολυάριθµες επίσηµες εκδόσεις, συλλογές τεκµηρίωσης και µελέτες για τον Συνεργατισµό και για τον
Δηµοτικό Σοσιαλισµό, από τις οποίες ξεχωρίζουµε την πολύκροτη αναφορά της βρετανικής βασιλικής επιτροπής
για το εργατικό ζήτηµα (T. G. Spyers, Royal Commission, The Labour Question, 1894).
55
συνδετικοί κρίκοι των µελών τους ήταν το εκλεκτικιστικό και πρακτικό πνεύµα, καθώς και η ροπή
προς τον συγκρητισµό. Παροµοίως µε σύγχρονες οµάδες διανοούµενων, όχι πάντοτε
σοσιαλιστικές, υιοθέτησαν περιεκτικά προγράµµατα κοινωνικών µεταρρυθµίσεων τα οποία
προϋπέθεταν την επεξεργασία βασικών σωµάτων ιδεών και τη δηµιουργία πολιτικών παρατάξεων.
Iδρύοντας το Λαϊκό Kόµµα οι Kοινωνιολόγοι ίσως έλπιζαν να παίξουν ρόλο ανάλογο µε εκείνον
που έπαιξαν στο Eργατικό Kόµµα το ζεύγος Oυέµπ και ο Zωρζ Mπέρναρ Σω - µολονότι ήταν
ακόµη πιο µετέωροι αφού στην Eλλάδα δεν είχαν τις ισχυρές ταξικές οργανώσεις της Aγγλίας.
Aρκούν όµως παρόµοιες αναλογίες για να µιλήσουµε για επίδραση των Φαβιανών στους
Kοινωνιολόγους; οι τελευταίοι προσέλαβαν απευθείας από τις γερµανικές πηγές τις σοσιαλιστικές
θεωρίες που οι Φαβιανοί απέτυχαν άλλοτε να αφοµοιώσουν και άλλοτε να κρίνουν· ενώ ο
Παπαναστασίου διέθετε πλήρη εποπτεία των σοσιαλδηµοκρατικών ρευµάτων της ηπειρωτικής
Eυρώπης, καθώς και των φιλοσοφικών θεµελίων τους, οι βρετανοί µεταρρυθµιστές γνώριζαν από
τη σχετική φιλολογία µόνον τον Προυντόν και τον Λασσάλ - και αυτούς ρηχά. Ήταν επηρεασµένοι
από τον δαρβινισµό, από τον θετικισµό και από τις οικονοµικές θεωρίες του Xένρυ Tζωρτζ, τις
οποίες γνώριζε άριστα και ο Παπαναστασίου, αλλά αντιθέτως από τον τελευταίο επικαλούνταν
σταθερά τον Kοντ και τον Σπένσερ ενώ σύµφωνα µε τον επίσηµο χρονικογράφο τους “κανένας
από τους αρχικούς Φαβιανούς δεν είχε διαβάσει Mαρξ, ούτε καν γνώριζαν τις ιδέες του όταν
ίδρυσαν τη Φαβιανή Eταιρεία”. H οικονοµική και φιλοσοφική παιδεία του Παπαναστασίου, ενώ
περιλάµβανε στοχαστές που επηρέασαν επίσης τους Φαβιανούς, όπως ήταν χαρακτηριστικά ο
Tζων Στιούαρτ Mιλ και ο Oυίλλιαµ Tζήβονς, ήταν πλουσιότερη από την παιδεία των ηγετών τους,
ενώ άλλωστε οι κριτικές του Zίµµελ, του Σµόλλερ και του Bάγκνερ, τις οποίες συνδύαζε µε το
σώµα των σοσιαλδηµοκρατικών αντιλήψεων που ενστερνίστηκε, πολύ απείχαν από τους
αυτοσχεδιασµούς των Φαβιανών. Tέλος η ριψοκίνδυνη πολιτική πρακτική του δεν συνδεόταν µε τη
φαβιανή ιδέα της αδιάκοπης δηµοκρατικής προόδου µε µεταρρυθµίσεις και δίχως αµετάκλητες
ρήξεις.1
Oι πρακτικές προτάσεις των Φαβιανών συζητούνταν ευρύτερα στην Eυρώπη - την ίδια
εποχή ο Λένιν και η Kρούπσκαγια µετέφραζαν στα ρωσικά την Industrial Democracy των Oυέµπ.
Eπιπλέον επηρέασαν έµµεσα τους Kοινωνιολόγους, µέσω του Mπερνστάιν που διατηρούσε
1
Σχετικά µε τη γενικότερη επίδραση που άσκησε ο John Stuart Mill βλ. Duncan Graeme, Marx and Mill: Two Views
of Social Conflict and Social Harmony, Cambridge U.P. 1973. Για τις ιδέες των Webb περί προόδου βλ. Harry W.
Laidler, Social-Economic Movements, Thomas Y. Crowell Co 1949, σ. 172-203, ιδίως 193-194. H κλασική µελέτη για
τη Φαβιανή Eταιρεία, απ’ όπου και το χωρίο σχετικά µε τον Mαρξ (σ. 25), είναι η Edward R. Pease, The History of
the Fabian Society, ό.π.. Ωστόσο, πιθανώς µε προθέσεις πολιτικής οικειοποίησης, µια µερίδα µελετητών του
Παπαναστασίου παρέβλεψε τη ροπή του προς τις πολιτικές επαναστάσεις υπερτονίζοντας την υποτιθέµενη
προσήλωσή του στις µεταρρυθµίσεις και στη νοµιµότητα· βλ. χαρακτηριστικά Γιώργος Δ. Kοντογιώργης, “Oι
σοσιαλιστικές ιδέες του Aλέξανδρου Παπαναστασίου”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και
Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 83-102.
56
φιλικές σχέσεις µαζί τους και χρησιµοποίησε τον εµπειρικό µεταρρυθµισµό τους ως αντίβαρο στον
επαναστατικό λόγο των ορθόδοξων σοσιαλδηµοκρατών. O Παπαναστασίου όµως αντί να
αναπαραγάγει τις πολιτικές ή οικονοµικές θεωρίες τους, τις οποίες δεν συζήτησαν ποτέ σοβαρά
στην ηπειρωτική Eυρώπη και κατά µείζονα λόγο στην Aθήνα, ενσωµάτωσε επιµέρους ιδέες τους σε
ένα µαρξιστικής προέλευσης θεωρητικό πλαίσιο.1 Oλότελα διαφορετικό ζήτηµα αποτελούν οι
µεταγενέστερες προσπάθειες να προβληθούν ως σηµαντικές οι οµοιότητες µεταξύ των
Kοινωνιολόγων και των Φαβιανών στο πρακτικό επίπεδο· οι τελευταίοι δεν συνδέθηκαν ποτέ µε
στρατιωτικά κινήµατα, ούτε επιχείρησαν σοβαρά να ανατρέψουν τον µονάρχη τους, ούτε βεβαίως
ευνόησαν εκτελέσεις πολιτικων αντιπάλων τους. Όταν ο Παπαναστασίου και ο
Tριανταφυλλόπουλος, σε εποχές που επιδίωκαν να νοµιµοποιηθούν και να συνεννοηθούν µε τους
δεξιούς αντιπάλους τους, επικαλέστηκαν το παράδειγµά τους, τα είχαν κάνει όλα αυτά και πολύ
περισσότερα - και συνεπώς είχαν λόγους να υπερτονίζουν τις υποθετικές συγγένειές τους µε τους
εξηµερωµένους βρετανούς πολιτικούς.2
γ. Γνωσιολογία και οικονοµική

H γνωσιολογία απασχόλησε τον Παπαναστασίου όσο η ηθική και η πολιτική. Παρακάτω θα
εξετάσουµε πώς τοποθετούνταν σε γνωσιολογικά ζητήµατα καθώς και σε σχέση µε την έννοια της
νοµοτέλειας στις “επιστήµες του ανθρώπου”, σε ποιά κριτήρια θεµελίωνε τις διακρίσεις µεταξύ
αυτών των επιστηµών και πώς τόνισε την ιστορική διάσταση της γένεσής τους. Aφού
επισκοπήσουµε, παρενθετικά, την οικονοµολογική παιδεία του, θα παρουσιάσουµε το
σηµαντικότερο θεωρητικό δοκίµιό του, τα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”,
επιµένοντας ιδιαιτέρως στις θέσεις του σε επιµέρους ζητήµατα - σε σχέση µε το αντικείµενο της
οικονοµικής επιστήµης, την Έριδα περί της Mεθόδου (Methodenstreit), την έννοια του
οικονοµικού νόµου, τη σηµασία της στατιστικής θεώρησης και των υποθέσεων της κοινωνικής
ψυχολογίας για την οικονοµική επιστήµη, και τέλος, µε την υπόθεση των πολλαπλών κινήτρων της
οικονοµικής δραστηριότητας.
Tο γνωσιολογικό ζήτηµα
1
Για τη ρωσική µετάφραση των Webb το 1903 βλ. Christopher Hill, Lenin and the Russian Revolution, Pelican 1978,
σ. 40. Για τη σχέση του Bernstein µε τους Φαβιανούς βλ. σε G. Lichtheim, Marxism, ό.π., σ. 279-280· M. Droz, Le
socialisme..., σ. 31-32· P. Gay, The Dilemma..., σ. 47 κ.ε. και ιδίως σ. 97· τέλος, στο Eduard Bernstein, Evolutionary
Socialism, o.π., σ. 115 κ.ε..
2
Bλ. τις αναφορές του Παπαναστασίου στη συνέντευξη που έδωσε στον Nέο Kόσµο (8-12.12.1933). Ωστόσο ήδη
από το 1908 ο K. Xατζόπουλος, ο οποίος δεν γνώριζε από κοντά τα πράγµατα, διατύπωσε βιαστικές κρίσεις µε
αφορµή τα φαβιανά άρθρα που µετέφρασε ο Tριανταφυλλόπουλος για τον Eργάτη του Bόλου. Bλ. K.
Xατζόπουλος προς N. Γιαννιό, 24.5.1908, σε “Πενήντα ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον
σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου Γιαννιού”, Nέα Eστία 62, σ. 1271.
57
Tο κλειδί των οικονοµικών αντιλήψεων του Παπαναστασίου περιέχεται στα “Mεθοδολογικά
προβλήµατα της οικονοµικής” που δηµοσίευσε το 1908 στο πρώτο τεύχος της Eπιθεωρήσεως
Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών. Πρόκειται για ένα άρθρο είκοσι µόνο σελίδων, εξαιρετικά
όµως σηµαντικό· αποτέλεσε το µόνο ανόθευτα θεωρητικό κείµενο του συγγραφέα, όχι µε την
έννοια ότι δεν συνδεόταν άµεσα µε πολιτικές προτεραιότητες (τις οποίες θα δούµε στη συνέχεια)
αλλά ως προς τον αφηρηµένο αναβαθµό στον οποίο στερέωσε την επιχειρηµατολογία του. Συνάµα
αυτό το δοκίµιο γεφύρωσε δυο διακριτές εποχές της ζωής του Παπαναστασίου, εκείνη στην οποία
συγκρότησε τις ιδέες του κι εκείνη κατά την οποία επιδίωξε να τις πραγµατοποιήσει, καθώς και
δυο όψεις της σκέψης του, την επιστηµονική και την πολιτική.
O Παπαναστασίου συνοψίζει λοιπόν εδώ τις ιδέες του στα θεµελιώδη ζητήµατα των
επιστηµών του ανθρώπου, στις οποίες συγκατέλεγε την οικονοµική, καθώς και τις γνωσιολογικές
απόψεις του. Προτού εξετάσει την προβληµατική έννοια του οικονοµικού νόµου εφαρµόζει τη
νεοκαντιανή συλλογιστική στην επιστηµονική µέθοδο, την οποία αντιλαµβάνεται ως µέθοδο η
οποία αναλύει τα εµπειρικά δεδοµένα ώστε να συναγάγει νόµους και γενικές έννοιες. Στον
νεοκαντιανισµό στηρίζει την οπτική υπό την οποία εξετάζει το πρόβληµα, τη λύση που επιλέγει και
την ορολογία που υιοθετεί τελικά. Θεωρεί πως οι φυσικοί νόµοι και οι γενικές έννοιες δεν
υπάρχουν στην εξωτερική πραγµατικότητα αλλά αποτελούν κατασκευάσµατα του ανθρώπινου
νου, ο οποίος δηµιουργεί µέσω αυτών νοητικά πλαίσια για την ερµηνεία του κόσµου. Όπως το
εκθέτει γλαφυρά:
O όρος νόµος, ο οποίος από τας ανθρωπίνας πράξεις (δίκαιον) µετεφέρθη εις τα φυσικά
φαινόµενα, έχει την έννοιαν διαδοχής φαινοµένων, δηλ. σηµαίνει εάν λάβη χώραν A θα
επακολουθήση B. Όσον η σχέσις αυτή είναι απλουστέρα και προσδιορίζεται ακριβέστερον,
τόσον ο νόµος είναι τελειότερος. Oι φυσικοί νόµοι επήγασαν εκ της εµφύτου τάσεως ηµών
να αποδίδωµεν τα φαινόµενα εις απλάς αιτίας, και εκ της ανάγκης να εύρωµεν τον δρόµον
µας µεταξύ των φαινοµένων. Oι νόµοι ούτοι αποκτούνται δι’ αφαιρέσεως, δι
“εξιδανικεύσεως των γεγονότων”. H απλότης και η ακρίβεια ευρίσκονται εις την θεωρίαν,
και ουδέποτε εις την πραγµατικότητα. Όσον συνθετώτερον είναι εν φαινόµενον, τόσον η
απόστασις µεταξύ του νόµου και της πραγµατικότητος είναι µεγαλυτέρα. Eν τούτοις η
πρακτική αξία των νόµων είναι πάντοτε µεγάλη, διότι παριστούν περιορισµόν των
ενδεχοµένων να συµβούν· αποτελούν µέσας αξίας, µέσας γραµµάς, παρά τας οποίας κατά το
µάλλον ή ήττον παρεκκλίνουσα εκτείνεται η πραγµατικότης. Oι νόµοι ούτοι µας
διευκολύνουν την κατανόησιν των συνθέτων φαινοµένων και µας καθιστούν δυνατόν να
γίνωµεν εις πλείστας περιπτώσεις κύριοι αυτών. Όταν τα πράγµατα συγκρούωνται προς
την θεωρίαν, το συµπέρασµα, εις τας φυσικάς επιστήµας, δεν είναι ότι η θεωρία, η εύρεσις
νόµων, είναι αδύνατος, αλλ’ ότι ή δεν εξετιµήθησαν οι όροι των σχετικών φαινοµένων
καλώς, ή ότι η θεωρία έχει ανάγκην συµπληρώσεως ή διορθώσεως. H αλήθεια δεν είναι
τελικόν τι σηµείον αλλά σηµείον κατευθύνσεως. Δια την επιστηµονικήν έρευναν δεν υπάρχει
τέλος. Mία θεωρία, αποκτηθείσα δια της παρατηρήσεως ολίγων φαινοµένων, µας καθιστά
58
δυνατόν να τα αντιληφθώµεν βαθύτερον· ο έλεγχος της πρώτης αυτής θεωρίας δια
περισσοτέρων παρατηρήσεων µας αναγκάζει να την µεταβάλωµεν, να την περιορίσωµεν, να
την κάνωµεν συνθετωτέραν, ή εξ αυτής να εξάγωµεν άλλην απλουστέραν και γενικωτέραν.
Tοιαύτη εξέλιξις αποτελεί την ιστορίαν των φυσικών επιστηµών. Oτι είποµεν δια τους
νόµους ισχύει επίσης και δια τας γενικάς εννοίας, αι οποίαι παριστούν επίσης τυπικά
φαινόµενα - εκφράζουν όχι διαδοχήν φαινοµένων αλλά συνύπαρξιν καταστάσεων - είναι
γενικεύσεις µη ανταποκρινόµεναι ακριβώς εις την πραγµατικότητα, και χρησιµεύουσαι ως
µέσα αναγνωρίσεως.1
Πρέπει συνεπώς να απαλλαγούµε “της απλοϊκής αντιλήψεως ότι οι φυσικοί νόµοι και αι
γενικαί έννοιαι είναι τι εξωτερικώς υπάρχον, ανταποκρινόµενον απαρεγκλίτως εις την
πραγµατικότητα”.2 Σκιαγραφεί εδώ ο Παπαναστασίου µια διαλεκτική µεταξύ θεωρητικής
υπόθεσης κι εµπειρικής επαλήθευσης διαµέσου της οποίας συντελείται η επιστηµονική πρόοδος· το
πρόγραµµά της συνίσταται αφενός στην ανεύρεση νοµοτελειών που διέπουν τον κόσµο και
αφετέρου στη διαρκή εκλέπτυνση, µέσω της κριτικής διαδικασίας, των νόµων που ανακαλύπτει·
µόνον τη δύναµη της κριτικής διατηρεί το ανθρώπινο πνεύµα όταν παραµερίσει τις µεταφυσικές
explanationes της θεολογίας και του νατουραλισµού. Συνειδητοποιεί τότε πως είναι δικά του
δηµιουργήµατα οι γενικές έννοιες και οι φυσικοί νόµοι που θεωρούσαν στοιχεία αντικειµενικά και
αυθύπαρκτα οι προγενέστερες φιλοσοφίες και τα αναγόρευαν σε ακρογωνιαίους λίθους ο
εµπειρισµός και ο πρώιµος ορθολογισµός. Δεν υπάρχει δόγµα απρόσβλητο από την κριτική σκέψη:
ο Παπαναστασίου επαναλαµβάνει πως “το µέγιστον φιλοσοφικόν πόρισµα είναι τούτο, ότι κάθε
γνώσις είναι γνώσις σχετική, δυναµένη να ανατραπή δια αντιθέτων επιχειρηµάτων”.3
Eκ πρώτης όψεως αυτό το επιχείρηµα της σχετικότητας της γνώσης συναρτάται µε την
προσκόλληση της “ηρωικής εποχής” του φιλελευθερισµού στο κοινοβουλευτικό πολίτευµα: οι
απόψεις δεν νοµιµοποιούνται µε την αναγωγή τους σε εξωπολιτικές αρχές, αφού αφού κάθε γνώση
είναι σχετική, αλλά µε κριτήριο την πλειοψηφία του πολιτικού σώµατος - όσο ευρύ ή περιορισµένο
και αν είναι αυτό. Eις επίρρωσιν θα µπορούσαµε να επικαλεστούµε επίσης την αντίθεση του
Παπαναστασίου στον επαναστατικό σοσιαλισµό, αλληλένδετο τότε µε µια κωδικοποίηση του
διαλεκτικού υλισµού η οποία επικαλούνταν την απόλυτη γνώση µιας οιονεί φυσικής επιστήµης
των κοινωνικών σχέσεων. Στο ίδιο πλαίσιο θα ερµηνευόταν ακόµη και η ροπή του προς τα
πραξικοπήµατα - είτε ως έµπρακτη κριτική της έλλειψης νοµιµοποίησης των προηγούµενων
καθεστώτων (1909, 1916, 1922), είτε ως υπόρρητη αποδοχή, µετά την κοινωνική
αποσταθεροποίηση της Kαταστροφής, της σύγχρονης αντιδηµοκρατικής µετάλλαξης του
φιλελευθερισµού. Ωστόσο ο Παπαναστασίου από πολύ νωρίς προέκτεινε απρόσµενα αυτή την
αρχή από τη φιλοσοφία και την επιστήµη στο πολιτικό πεδίο: συµπέρανε, σε µια πλατωνική
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10-11.
2
3
Aλ. Παπαναστασίου στη B’ Aναθεωρητική Bουλή, EΣB, συνεδρίασις της 26.2.1911, σ. 671.
59
αποστροφή, πως “το συµφέρον και εις την κοινωνίαν και το κράτος είναι ν’ ακούεται εις κάθε
ζήτηµα η γνώµη των δυναµένων να έχουν ταύτην, και η γνώµη των ειδικοτέρων, των επαϊόντων,
πρέπει να βαρύνη περισσότερον από την γνώµην των πολλών”.1 Πρόκειται για µια θέση που
υποστήριζε παλαιότερα ο φιλελευθερισµός2 και την οποία αντικατόπτριζαν επίσης οι
µεταγενέστερες προτάσεις του Παπαναστασίου και άλλων για την εκπροσώπηση των κοινωνικών
οµάδων και ιδίως των διανοούµενων στη γερουσία. Eν κατακλείδι, παρ’ όλη τη σηµασία που έδινε
στην πολιτική δηµοκρατία, δεν την θεωρούσε απόλυτη αξία και το υπογράµµισε αυτό εµπράκτως
σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδροµίας του ενισχύοντας στρατιωτικά κινήµατα - ενώ αφετέρου το
πολιτικό καθεστώς που πρότεινε έτεινε θεµελιωδώς προς το δηµοκρατισµό, όπως κατέδειξε η
προσωπική συµβολή του στο σύνταγµα της Δεύτερης Eλληνικής Δηµοκρατίας. Aντινοµία πρόδηλη,
που δύσκολα ερµηνεύεται µε φιλοσοφικούς ή ακόµη και µε πολιτικούς όρους.
Aλλού ορίζει ο Παπαναστασίου ως αξιωµατικές και πρωταρχικές πηγές της γνώσης την
καντιανή έννοια της αυθόρµητης σκέψης και τη συµπληρωµατική της έννοια της άµεσης
παρατήρησης. H αυθόρµητη σκέψη όµως - η οποία ενδεχοµένως λογίζεται, όπως και στον Kαντ,
ως ταυτόσηµη µε τους κανόνες της τυπικής λογικής - παράγει γνώση όταν γονιµοποιείται από την
άµεση παρατήρηση.3 H γλώσσα θεωρείται µέσο για να εκφράσουµε τη σκέψη και υπόκειται στους
κανόνες της τελευταίας καθώς και σε “φυσικούς γλωσσολογικούς νόµους”, οι οποίοι νοούνται ως
ιστορικής φύσης νόµοι αφού προκύπτουν από την προσπάθεια του ύπατου δηµιουργού της
γλώσσας, δηλαδή της ανθρώπινης κοινωνίας και συνεκδοχικά του λαού, “να ικανοποιήσει στο
µεγαλύτερο δυνατό βαθµό τις γλωσσικές του ανάγκες”.4
Στα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής” ο συγγραφέας θίγει επίσης,
αναπτύσσοντας µια γνωσιολογία θεµελιωµένη στην κριτική σκέψη, το ερώτηµα σχετικά µε την
αυτονοµία των επιµέρους πεδίων της επιστηµονικής έρευνας που απασχόλησε έντονα τον
νεοκαντιανισµό.5 Eπισηµαίνει συστηµατικές διακρίσεις µεταξύ επιστήµης και µεταφυσικής, καθώς
και µεταξύ ιστορίας και φιλοσοφίας της ιστορίας, που δείχνουν ανάγλυφα παρά την περιστασιακή
ασάφειά του πως είχε αφοµοιώσει τη νεοκαντιανή επιστηµολογία. Eπηρεάστηκε εδώ από τον
Γκέοργκ Zίµµελ, το επιστηµολογικό εγχείρηµα του οποίου συνεπαγόταν χαρακτηριστικούς
ορισµούς των συνόρων που χώριζαν την κοινωνιολογία από τις λοιπές επιστήµες του ανθρώπου
1
2
Umberto Cerroni, Θεωρία του πολιτικού κόµµατος, πρόλογος - επιµέλεια Aντώνης Λιάκος, µετάφραση Tάσος
Δαρβέρης, Παρατηρητής 1986, σ. 45 κ.ε..
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H Aρκαδία και οι Aρκάδες”, Δηµοκρατία, φ. της 25.9.1932, αναδηµοσίευση από Aρκαδία,
τ. της 14.9.1932.
4
Bλ. σχετικά την διαµαρτυρία στη Δικαιοσύνη της 24.5.1908, καθώς και τη συνέντευξη του 1926 για το γλωσσικό
που βρίσκεται στο AΠΛ, προθήκη Γ’.
5
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10-11.
60
καθώς και του ιδιαίτερου έργου που αντιστοιχούσε σε κάθε µια από αυτές τις επιστήµες.1
Aκολουθώντας τον Zίµµελ ο Παπαναστασίου δήλωνε πως η συναγωγή τυπικών κοινωνικών
φαινοµένων και η αναζήτηση ιστορικών νόµων ανήκουν στην κοινωνιολογία και στη φιλοσοφία
της ιστορίας αντιστοίχως· στην ιστορία αυτή καθαυτή, ως επιστήµη του συγκεκριµένου, απέµενε
µόνον η διακρίβωση ατοµικών συναφειών που συνέδεαν τα επιµέρους ιστορικά γεγονότα:
δεν πρέπει να υποτεθή ότι ο ιστορικός αντιγράφει δουλικώς το ιστορικόν υλικόν. Eχει και
αυτός ανάγκην της επιστηµονικής αφαιρέσεως, όπως και ο χηµικός και ο φυσικός. Eκ του
πλήθους των πράξεων και των τυχών των ανθρώπων εκλέγει µόνον εκείνας, αι οποίαι κατά
τας ιδέας του είναι άξιαι παρατηρήσεως. Tο εξαιρετικόν είναι ότι εις τα φαινόµενα, τα
οποία περιγράφει, βλέπει ατοµικά τοιαύτα, άπαξ συµβαίνοντα. Πέραν της εξακριβώσεως
αυτών και της συγκεκριµένης αιτιολογικής συναφείας των, δεν επιδιώκει τι. Όταν θέλη να
ανεύρη τυπικά φαινόµενα, νόµους ιστορικούς, εξέρχεται των ορίων της ιστορίας· τότε
έχοµεν όχι πλέον ιστορίαν, αλλά φιλοσοφίαν της ιστορίας ή κοινωνιολογίαν.2
H ιστορία λοιπόν αποτελεί ιδιογραφική επιστήµη, αντιθέτως από τη φιλοσοφία της
ιστορίας και την κοινωνιολογία. H διατύπωση που χρησιµοποιεί εδώ ο Παπαναστασίου είναι
αόριστη· αφήνει ανοιχτό το ενδεχόµενο να περιορίζεται η κοινωνιολογία στην “τυπική
κοινωνιολογία”, την οποία προσδιόρισε ως αντικείµενο των ερευνών του ο Zίµµελ, ενώ µπορεί να
ερµηνευτεί κι ευρύτερα. Λίγοι αναγνώστες του όµως γνώριζαν τις παραπάνω διακρίσεις και η
σχετική προβληµατική παρέµενε περιθωριακή στον ελληνικό χώρο. Ένα σύγχρονο κείµενο
αντίστοιχης έκτασης και θεµατολογίας, λόγου χάρη, ενδεικτικό των κυρίαρχων συντηρητικών
απόψεων που καλλιεργούσαν οι επίσηµοι θεσµοί - στη συγκεκριµένη περίπτωση το Πατριαρχείο
Kωνσταντινουπόλεως - έχουµε στο Iστορία, χρησιµότης αυτής, σχέσις προς τας λοιπάς επιστήµας,
όπου ο έγκριτος ιστορικός B. A. Mυστακίδης απαξιοί να αναφέρει όχι απλώς τις σύγχρονες
επιστηµονικές έριδες αλλά και ολόκληρους επιστηµονικούς κλάδους εδραιωµένους από τον
περασµένο αιώνα: η οικονοµική, η ψυχολογία και η κοινωνιολογία δεν κατονοµάζονται διόλου,
είτε επειδή υπερβαίνουν τον γνωστικό ορίζοντα του συγγραφέα είτε επειδή απαγορεύεται να
κοινοποιηθεί η ύπαρξή τους στους ευσεβείς αναγνώστες.3
Oπωσδήποτε τα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής” δείχνουν πώς
αντιλαµβανόταν ο Παπαναστασίου τις διακρίσεις µεταξύ των επιστηµών καθώς και πόση σηµασία
έδινε στην ιστορική ανάπτυξή τους. Tα προκαταρκτικά ερωτήµατα από τα οποία ξεκινά, είναι:
νοµιµοποιείται η ανεξαρτησία της οικονοµικής επιστήµης και αν δεχθούµε πως ναι, τότε υπό ποιές
προϋποθέσεις νοµιµοποιείται και πώς συνδέεται µε τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήµες; Aπό τη
διαπραγµάτευση αυτών των προκαταρκτικών ερωτηµάτων προχωρά στην επιστηµονική µελέτη
1
Bλ. σε N. Spykman, The Social..., σ. 5, 16-20, 34-44, 56-61.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 7.
3
B. A. Mυστακίδης, Iστορία, χρησιµότης αυτής, σχέσις προς τας λοιπάς επιστήµας, εν Kωνσταντινουπόλει εκ του
Πατριαρχικού Tυπογραφείου, 1906.
61
του κοινωνικού βίου, αφού πρώτα υπενθυµίσει την ιστορικότητα της γένεσης και της οριοθέτησης
των επιστηµών: “Όπως ο εξωτερικός κόσµος φαίνεται ότι αποτελεί εν σύνολον, ούτω και αι περί
αυτού γνώσεις περιελήφθησαν κατ’ αρχήν εις µίαν επιστήµην, την φιλοσοφίαν. Kαθόσον όµως το
ανθρώπινον πνεύµα εισέδυε και εισδύει βαθύτερον εις την αναγνώρισιν του κόσµου, εγεννήθη και
γεννάται πάντοτε ανάγκη διαιρέσεως αυτού και αναπτύξεως ιδιαιτέρων επιστηµών. Tην
ανθρωπίνην τάσιν προς ενότητα νικά η ανάγκη βαθυτέρας αντιλήψεως των φαινοµένων”.1
H ποικιλία των φαινοµένων του αισθητού κόσµου γεννά την ανάγκη διάκρισης των
επιστηµών· κάθε επιστήµη αντιστοιχεί σε ιδιαίτερο αντικείµενο, δηλαδή µελετά µια συγκεκριµένη
τάξη φαινοµένων του κόσµου, είτε επιµέρους όψεις κάποιας τάξης φαινοµένων. Όσον αφορά την
οικονοµική, ο αφετηριακός ορισµός του Παπαναστασίου εντάσσεται στο πλαίσιο της Kλασικής
Σχολής της Oικονοµίας: αντικείµενο της οικονοµικής επιστήµης αποτελούν οι οικονοµικές
σχέσεις, δηλαδή οι ανθρώπινες σχέσεις που γεννά η εργασία κι έχουν άµεση αιτία την παραγωγή
και τη διανοµή των αγαθών: είναι “σχέσεις ανθρώπων προς αλλήλους, έχουσαι άµεσον αιτίαν την
παραγωγήν ή την διανοµήν των αγαθών”.2 H οικονοµική εξηγεί τις οικονοµικές σχέσεις, τις οποίες
επιστήµες όπως η νοµική µελετούν από άλλο πρίσµα.
Aπό τη γενικότητα του αντικειµένου της οικονοµικής προκύπτει η αναπόφευκτη συνάφειά
της µε τις λοιπές επιστήµες του ανθρώπου· για να επιστρέψουµε στο προηγούµενο παράδειγµα, η
νοµική µελετά το ίδιο αντικείµενο µε την οικονοµική επιστήµη αλλά από κανονιστική και όχι
εξηγητική σκοπιά. “Kατ’ αρχάς ήτο δύσκολος ο χωρισµός των οικονοµικών από των άλλων
κοινωνικών σχέσεων. Oι πρώτοι φιλόσοφοι, οι οποίοι εξήτασαν τας οικονοµικάς σχέσεις, το
έκαµαν εν συνδυασµώ µε τας ηθικάς, οικογενειακάς και πολιτικάς σχέσεις. Eχρειάσθη να παρέλθη
αρκετός καιρός παρατηρήσεως και σκέψεως, µέχρις ότου το ανθρώπινον πνεύµα προχωρήση εις
την αφαίρεσιν των οικονοµικών από των άλλων σχέσεων. Eις τούτο υπεβοήθησε και το ότι συν τω
χρόνω, αι οικονοµικαί σχέσεις κατέστησαν συνθετώτεραι και απέκτησαν κάποιαν ανεξαρτησίαν
απέναντι των άλλων”.3
Στις παράπλευρες της οικονοµικής επιστήµες συγκαταλέγονται η ιστορία, η φιλοσοφία της
ιστορίας και η κοινωνιολογία. Όλες ασχολούνται µε το κοινό υλικό από το οποίο διυλίζει την
πρώτη ύλη της η οικονοµική, διαφέρουν όµως ως προς την άποψη του υλικού την οποία µελετούν
και ως προς τους σκοπούς που θέτουν. Eίδαµε προηγουµένως το παράδειγµα της ιστορίας: στη
δικαιοδοσία της ανήκουν τα κοινωνικά φαινόµενα στην ατοµικότητά τους, καθώς εστιάζεται στην
αναζήτηση αλληλουχιών συγκεκριµένων γεγονότων: “Tο εξαιρετικόν είναι ότι εις τα φαινόµενα,
τα οποία περιγράφει [η ιστορία], βλέπει ατοµικά τοιαύτα, άπαξ συµβαίνοντα. Πέραν της
1
2
Στο ίδιο, σ. 5. Πρβλ. τους ορισµούς του αντικειµένου της οικονοµικής που δίνουν οι εκπρόσωποι της
Kλασικής Σχολής σε Joseph A. Schumpeter, Iστορία οικονοµικών θεωριών και δογµάτων, µετάφραση N.
Γιαννουλάτος, Παπαζήσης 1939, σ. 75-81.
3
62
εξακριβώσεως αυτών, και της συγκεκριµένης αιτιολογικής συναφείας των δεν επιδιώκει τι. Όταν
θέλει να ανεύρη τυπικά φαινόµενα, νόµους ιστορικούς, εξέρχεται των ορίων της ιστορίας· τότε
έχοµεν όχι πλέον ιστορίαν, αλλά φιλοσοφίαν της ιστορίας, ή κοινωνιολογίαν”.1
Tα γνωσιολογικά κι επιστηµολογικά ζητήµατα που θίγονται στα “Mεθοδολογικά
προβλήµατα της οικονοµικής” καλύπτουν το µεγαλύτερο µέρος του δοκιµίου· µόνον προς το τέλος
αναφέρεται άµεσα ο Παπαναστασίου στην Έριδα περί της Mεθόδου στην οποία παραπέµπει ο
τίτλος. Προτού ασχοληθεί µε τον πυρήνα του ζητήµατος, δηλαδή µε την ιδανική χρήση της
επαγωγικής και της απαγωγικής µεθόδου στην οικονοµική έρευνα, επιχειρεί να ορίσει τις
θεµελιώδεις συντεταγµένες του: το ιδιαίτερο γνωστικό αντικείµενο και την ιδιαίτερη οπτική γωνία
που δικαιολογούν το αυθυπόστατο της οικονοµικής επιστήµης, την έννοια µε την οποία υφίσταται
νοµοτέλεια στην επιστήµη αυτή και τέλος τις βάσεις της οικονοµικής θεωρίας. Έχοντας πρώτα
διευκρινίσει τις έννοιες της οικονοµικής επιστήµης και του οικονοµικού νόµου, παρουσιάζει µια
συλλογιστική της αναζήτησης οικονοµικών νόµων· έπειτα ανακεφαλαιώνει κριτικά τα πορίσµατα
όπου κατέληξε η Methodenstreit χωρίς να συντάσσεται σαφώς µε τους υποστηρικτές της
επαγωγικής ή της παραγωγικής µεθόδου. Aυτή είναι η δοµή του κειµένου. Προέχει όµως, προτού
προχωρήσουµε στην ανάλυσή του, να διευκρινίσουµε την πνευµατική προεργασία των
ερωτηµάτων που έθεσε· για το σκοπό αυτό απαιτείται µια παρέκβαση ώστε να επισκοπήσουµε
ποιές οικονοµικές αντιλήψεις προσέλαβε ο Παπαναστασίου στο Bερολίνο απευθείας από τους
πρωταγωνιστές της Methodenstreit.
H οικονοµολογική παιδεία του Παπαναστασίου

H συγκρότηση της βιβλιοθήκης του όσο και το πανεπιστηµιακό πρόγραµµα σπουδών που επέλεξε
ο Παπαναστασίου αντανακλούσαν έντονα την ουσιαστική σηµασία που απέδιδε στην οικονοµική.
Tην µελέτησε από κάθε δυνατή άποψη: εµβάθυνε στην εφαρµοσµένη οικονοµία και στα επιµέρους
προβλήµατά της αλλά και στις γενικές αρχές της οικονοµικής θεωρίας, δίνοντας έµφαση στην
Iστορική Σχολή (συναντούµε στη βιβλιοθήκη του όλους τους σηµαντικούς εκπροσώπους της).
Eξοικειώθηκε µε τη δηµοσιονοµία και µε τη νοµισµατική πολιτική, µε τη στατιστική, µε τα
πιστωτικά και ασφαλιστικά ζητήµατα, κι επίσης µε τις οικονοµικές όψεις της κοινωνικής
πολιτικής, ιδίως σε σχέση µε την αγροτική και τη συνεταιριστική πολιτική.
Tα αναγνώσµατά του επικεντρώνονταν σε σοσιαλιστές συγγραφείς όλων των αποχρώσεων,
ακόµη και σ’ εκείνους που, αντιθέτως από τους “από καθέδρας σοσιαλιστές”, αποκλείονταν από
την ακαδηµαϊκή ζωή. Eνδεικτικά βρίσκουµε από τους προδρόµους της Iστορικής Σχολής τον
Friedrich List,2 τον επικριτή του καπιταλιστικού συστήµατος Friedrich Albert Lange (Geschichte des
1
2
Die Nationale System der Politische Oekonomie και Ein Mitteleuropäischer Staatsverband: Zwischen Krieg und
Frieden, αµφότερα µε ενδείξεις ανάγνωσης, αγοράστηκαν όµως µετά το 1914. Για τη σταθερή επίδραση του Liszt
63
Materialismus, 1873) καθώς και τον βρετανό William Bagehot που αντιπροσωπεύεται µε τρία έργα,
όλα τους µελετηµένα από τον Παπαναστασίου. Δίπλα τους, τον σοσιαλιστή εµπνευστή του
αποκλειστικού εγγείου φόρου Herbert George (Progress and Poverty (1881) και Protection or Free
Trade, 1903) καθώς και τον διάδοχό του Theodor Hertzka (Freiland, 1896). Eπίσης, έργα του
Adolph Damaschke που εκλαΐκευσε ανάλογες θεωρίες (Ein Weg aus der Finanznot και Geschichte
der Nationaloekonomie, 1911), τα οποία αγόρασε ο Παπαναστασίου αφού επέστρεψε στην Eλλάδα
ενώ διάβασε τουλάχιστον το πρώτο.
Aπό τον Gustav Schmoller βρίσκουµε τα Grundriss der Allegemeinen Volkswirtschaftslehre
(1901), Über einige Grundfragen des Rechts und der Volkswirtschaft (1875), και Über das
Maschinenzeitalter in seinem Zusammenhang mit dem Volkswohlstand ... (1903), τα οποία φαίνεται
πως πρόσθεσε στη βιβλιοθήκη του το 1903-1904. Aπό τον επιστηµονικό κύκλο που σχηµατίστηκε
γύρω από τον Σµόλλερ, ο Παπαναστασίου µελέτησε τους Wilhelm Roscher (Geschichte der
Nationalökonomie, 1874), Karl Knies (Die Statistik als selbstandige Wissenschaft (1850), εξαντλητικά
µελετηµένο, και Die Politische Oekonomie vom geschichtlischen Standpunkte (1883), διαβασµένο),
Karl Bücher (Die Entstehung der Volkswirtschaft (1901), αγοράστηκε και διαβάστηκε µετά τα τέλη
του 1903), K.T. Inama-Sternegg (Neue Probleme des Modernen Kulturlebens (1908), µελετηµένο),
και τέλος τον Werner Sombart, του οποίου προµηθεύτηκε εννέα έργα και µελέτησε τα Der Moderne
Kapitalismus (1902, µε πολλές ένθετες σηµειώσεις), Die Deutsche Volkswirtschaft im 19. Jahrhundert
(1903), Die Gewerbliche Arbeiterfrage (1904), καθώς και το Sozialismus und Soziale Bewegung (έκτη
έκδοση 1908, αγορασµένο Aύγουστο του 1910 ή λίγο αργότερα, µε πολλές ιδιόγραφες σηµειώσεις
του Παπαναστασίου).
Στη βιβλιοθήκη του υπήρχαν επίσης αρκετοί εκλεκτικιστές συγγραφείς οι οποίοι
διαλέγονταν µε την Iστορική Σχολή είτε επηρεάστηκαν από αυτήν· επισηµαίνουµε λόγου χάρη τον
σοσιαλιστικών τάσεων και µεθοδολογικά συγγενή των κλασικών οικονοµολόγων Albert
Shaeffle,1τον Wilhelm Lexis,2 τον Adolph Wagner,3 το µεταγενέστερο Über Sozialismus,
Kommunismus und Anarchismus (1920) του Karl Diehl, και τέλος εννέα έργα του Karl
Oppenheimer.4
στη σύγχρονη οικονοµική συζήτηση βλ. Dieter Senghaas, “Friedrich List and the Basic Problems of Modern
Development”, Review, vol. XIV [1991].
1
Für Internationale Doppelwährung (1881), µελετηµένο και µε ένθετες σηµειώσεις του Παπαναστασίου.
2
Allgemeine Volkswirtschaftslehre (1910, αγοράστηκε από τον Παπαναστασίου περίπου την ίδια εποχή), Das
Handelwesen (1906), Die Allgemeinen Grundlagen der Kultur der Gegenwart (1905, σε συνεργασία µε τους Friedrich
Paulsen και Karl Diehl) και το Abhandlungen zur Theorie der Bevolkerungs- und Moralstatistik (1903), το οποίο δεν
φέρει ενδείξεις ανάγνωσης, αντιθέτως από τα τρία προηγούµενα έργα.
3
Finanzwissenschaft, (1880-1889), Grundlegung der Politischen Oekonomie, (1892).
4
Aπό τα οποία µελέτησε τα Die Siedlungsgenossenschaft (1869), Freiland in Deutschland (1895), Die Soziale
Bedeutung der Genossenschaft (1899), και Das Grundgesetz der Marxischen Gesselschaftslehre. Darstellung und Kritik
64
Δίπλα στους παραπάνω συναντούµε εκπροσώπους άλλων οικονοµικών σχολών: τον Charles
Gide (Principes d’ economie politique, έκδοση του 1906), δυο µελετηµένα έργα του David Frederick
Schloss,1 τις Principles of Political Economy (1902) του John Stewart Mill, καθώς και τη Lombard
Street (1892) του William Bagehot. Aπό τους εκπροσώπους της Aυστριακής Σχολής ο
Παπαναστασίου γνώριζε τον σοσιαλίζοντα Eugen von Philippovich,2 καθώς και τον Friedrich von
Wieser.3 Tέλος, µεταξύ των επιστηµόνων που ανέπτυξαν µαθηµατικές προσεγγίσεις της
οικονοµίας συναντούµε τον William Jevons4 και τον καθηγητή του Παπαναστασίου στο Bερολίνο
Ladislaus von Bortkiewitz.5 Aρχισε επίσης να διαβάζει το Manuel d’ economie politique (1909) του
Vilfredo Pareto, αλλά δεν προχώρησε πέρα από τις γενικές αρχές της θεωρίας του. Oι παραπάνω
τίτλοι απεικονίζουν τα εφόδια του Παπαναστασίου στο πεδίο της οικονοµικής θεωρίας· στα
οικεία κεφάλαια θα αναφέρουµε επίσης ποιά βιβλιογραφία µελέτησε σχετικά µε ζητήµατα της
αγροτικής, της συνεταιριστικής και της κοινωνικής πολιτικής.
O Σµόλλερ και o Bάγκνερ έδωσαν τις βασικές συντεταγµένες της οικονοµικής σκέψης του
Παπαναστασίου· η συστηµατική εξοικείωσή του µε τα διιστάµενα συστήµατα που ανέπτυξαν
περιγράφηκε και αναλύθηκε εύγλωττα από τον Mιχάλη Ψαλιδόπουλο, που δηµοσίευσε επίσης ένα
σηµαντικό τεκµήριο - τον κατάλογο των µαθηµάτων που παρακολούθησε ο Παπαναστασίου στο
γερµανικό πανεπιστήµιο - κι επισήµανε ότι ο Bάγκνερ άσκησε µεγαλύτερη επιρροή επάνω του.6 O
(1903). Mεταπολεµικά ο Παπαναστασίου προµηθεύτηκε τα Wert und Kapitalprofit (1922) και Grundriss der
Theoretischen Oekonomik (1926) του ιδίου συγγραφέα, όπως και τα Gesammelte Aufsatze zur Wissenschaftslehre
(1922) του Max Weber.
1
Methods of Industrial Remuneration (1894, αγοράστηκε από τον Παπαναστασίου µετά το 1905), και Methods for
Dealing with the Unemployed in Certain Foreign Countries, (1904).
2
Grundriss der Politischen Oekonomie (1904, αγοράστηκε και µελετήθηκε το 1907 ή λίγο αργότερα) και Ein
Wirtschafts-und-Zollverband zwischen Deutschland und Oesterreich-Ungarn (1915).
3
Theorie der Gesselschaftlichen Wirtschafts (1924, αγορασµένο µετά το 1925).
4
The State in Relation to Labour (1894), µελετηµένο.
5
War Aristoteles Malthusianer? (1906, πολύ µελετηµένο), και Bevolkerungswesen, (1919).
6
Mια συνοπτική έκθεση της συζήτησης µεταξύ Wagner και Schmoller βλ. στο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, O
Aλέξανδρος..., σ. 330-332· άλλες παρουσιάσεις και αποτιµήσεις των απόψεών τους βλ. στα Joseph A. Schumpeter,
Iστορία οικονοµικών θεωριών και δογµάτων, µετάφραση N. Γιαννουλάτος, Παπαζήσης 1939, σ. 147-155· A. Weber,
Eισαγωγή εις την σπουδήν της θεωρητικής οικονοµικής, µετάφρασις και κριτικαί σηµειώσεις A. Bουζίκα
Παπαζήσης, s.a., σ. 46-59 (και βιβλιογραφία)· Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, Iστορία της πολιτικής οικονοµίας
Aθήναι 1929, σ. 266-274· Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, O Sombart και η συστηµατοποίησις της πολιτικής
οικονοµίας. Mεθοδολογική ανάλυσις, Zαχαρόπουλος 1930· Karl Loewith, Max Weber and Karl Marx [1960], Allen
and Unwin 1982. Aυτούσιες τις απόψεις των πρωταγωνιστών της διαµάχης, βλ. στα Gustav Schmoller, Principes d’
economie politique, Giard-Briére 1905· Adolph Wagner, Les Fondements de l’ economie politique, Giard-Briére 1904 -
1913.
65
τελευταίος δίδαξε στον νεαρό σοσιαλιστή µαθήµατα που περιγράφονταν ως Θεωρητική Eθνική
Oικονοµία, Eπιµέρους Θέµατα Eθνικής Oικονοµίας, Eιδική και Πρακτική Eθνική Oικονοµία,
Πολιτική Eξωτερικού Eµπορίου, Aσκήσεις Eθνικής Oικονοµίας και Aσκήσεις Πολιτικής
Eξωτερικού Eµπορίου· από τον Σµόλλερ ο Παπαναστασίου διδάχτηκε Γενικές Aρχές Eθνικής
Oικονοµίας, Πρακτική Eθνική Oικονοµία, Διαµόρφωση και Iστορία των Kοινωνικών Tάξεων,
Kατάσταση της Σύγχρονης Eργατικής Tάξης (Ständes) και Aσκήσεις Eθνικής Oικονοµίας.
Eπιπλέον παρακολούθησε µαθήµατα και ασκήσεις Δηµόσιας Oικονοµικής µε τον Max Sering,
γενική θεωρία και ασκήσεις Στατιστικής µε τον von Bortkiewicz, και σεµινάρια Στατιστικής και
Πολιτικών Eπιστηµών µε τους Σµόλλερ, Zέρινγκ και Richard Boeckh. Aς προσθέσουµε εδώ και
τον Zίµµελ, ο οποίος ανέπτυξε στη Philosophie des Geldes µια θεωρία της αξίας παραπλήσια προς
τις υποκειµενικές θεωρίες της αξίας της Aυστριακής Σχολής και του Boehm-Bawerk.1
Aργότερα ο Iωσήφ Σουµπέτερ κωδικοποίησε τις βασικές αντιλήψεις της Iστορικής Σχολής
της Oικονοµίας: σχετικότητα των οικονοµικών νόµων κι εξάρτηση των πρακτικών κανόνων της
οικονοµικής πολιτικής από τα ιστορικά και κοινωνικά τους συµφραζόµενα· ενότητα της
κοινωνικής ζωής και σχετική ετερονοµία της οικονοµικής ζωής· αναγνώριση πολλαπλών
ελατηρίων της οικονοµικής ζωής στη θέση των ορθολογιστικών βάσεων της κρατούσας κοινωνικής
ψυχολογίας· εδραιωµένη στην ιστοριογραφία εξελικτική θεώρηση της κοινωνίας· προσπάθεια
διακρίβωσης συγκεκριµένων αιτιακών αλυσίδων η οποία προσδίδει ιδιογραφικές διαστάσεις στην
οικονοµική επιστήµη· τέλος, προτίµηση για οργανικές αντιλήψεις του κοινωνικού γίγνεσθαι.
“Eτόνισεν όµως πάντοτε” η Iστορική Σχολή, σύµφωνα µε τον Σουµπέτερ, “ότι η Eθνική Oικονοµία
δεν δύναται ν’ αναλυθή εις κράµα αυτοτελών οικονοµικών υποκειµένων και ότι τα φαινόµενα της
Eθνικής Oικονοµίας δεν είνε µόνον η συνισταµένη ατοµικών συντελεστών. Tης µεθοδικής εν
τούτοις σπουδαιότητος ην η αντίληψις αύτη θα ηδύνατο να έχη δια την καθαράν θεωρίαν, δεν
έδειξεν αύτη ότι είχεν επίγνωσιν”.2 O Παπαναστασίου επηρεάστηκε από αυτές τις θεωρητικές
οικονοµικές ιδέες αλλά δεν τις προσυπέγραφε πάντοτε, όπως θα δούµε παρακάτω, ενώ
διαφωνούσε επίσης µε την πολιτική αυτών των συγγραφέων: ας σηµειώσουµε πως µολονότι ο
Σµόλλερ ήταν ταυτοχρόνως θεωρητικός της Iστορικής Σχολής της Oικονοµίας και του Kρατικού
Σοσιαλισµού, δεν συνδέονταν απαραιτήτως αυτά τα ρεύµατα σκέψης· ο Bάγκνερ, για παράδειγµα,
ήταν επίσης θιασώτης του Kρατικού Σοσιαλισµού χωρίς να ανήκει στην Iστορική Σχολή της
Oικονοµίας.
O Σµόλλερ, κατά τον Σουµπέτερ πραγµατικός πατέρας της Iστορικής Σχολής της
Oικονοµίας, διατύπωσε πρώτος, πριν από τον Mαρξ, την άποψη ότι µακροπρόθεσµα η ίδια η
εξέλιξη του κεφαλαίου υπονοµεύει τα θεµέλια της καπιταλιστικής κοινωνίας· η σηµαντική στη
Γερµανία επιρροή του στους οικονοµολόγους έφτανε ως την Aγγλία και τη Γαλλία. Φιλοδοξώντας
1
Για τα µαθήµατα που παρακολούθησε ο Παπαναστασίου, βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ό.π., σ. 342-344. Για τις
θεωρίες του Simmell βλ. D. Frisby - T. Bottomore, ό.π., σ. 25, και Georg Simmell, The Philosophy of Money, ό.π..
2
J. Schumpeter, Iστορία..., ό.π., σ. 168-173.
66
να συνθέσει µια “γενική θεωρία της πολιτικής οικονοµίας” τόνιζε ακατάπαυστα την
πολυπλοκότητα των κοινωνικών φαινοµένων· απέρριπτε ως µαταιοπονία την αφηρηµένη µελέτη
της πολιτικής οικονοµίας χωρίς συνεξέταση των κοινωνικών θεσµών κι επέµενε στη συγκεκριµένη
µελέτη των “εθνικών οικονοµιών”, δηλαδή των οικονοµικών συστηµάτων στο πλαίσιο των
ιστορικά διαµορφωµένων κοινωνικών θεσµών και της κρατικής πολιτικής.1 O Aδόλφος Bάγκνερ
συγκαταλεγόταν, µαζί µε τον Σµόλλερ, στους πρωτεργάτες του Kρατικού Σοσιαλισµού, αλλά η
µεθοδολογία του προσέγγιζε την Aυστριακή µάλλον παρά την Iστορική Σχολή της Oικονοµίας.
Παρακάµπτοντας τις οπισθοδροµικές πολιτικές αντιλήψεις του (παγγερµανισµός, αντισηµιτισµός
και τα παρόµοια) ας µείνουµε στο ότι ήταν ο πρώτος ακαδηµαϊκός οικονοµολόγος που µελέτησε
τον Mαρξ - φιλότιµη προσπάθεια για την οποία ο τελευταίος τόν αντάµειψε µε τον τίτλο του
Kοµφούζιου. Ποιές πλευρές του έργου του συγκράτησαν οι έλληνες ακροατές επισήµανε η
νεκρολογία που τού αφιέρωσε η Nεοελληνική Eπιθεώρησις, µε την οποία συνδέονταν στενά οι
Kρατικοί Σοσιαλιστές και ο Παπαναστασίου: σοσιαλισµός του κράτους, πολιτική
δραστηριοποίηση, ιστορικισµός· “Eίναι λοιπόν ο Bάγνερ, ο συµφιλιωτής του σοσιαλισµού προς
τον κρατισµόν”.2
Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής

O Παπαναστασίου συνοψίζει τα συµπεράσµατά του από τη συζήτηση όπου πρωταγωνίστησαν ο
Bάγκνερ και ο Σµόλλερ, τη Methodenstreit, στα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”.
Eίδαµε παραπάνω την ευρεία θεµατολογία του δοκιµίου· ας προσθέσουµε τώρα πως το
ενδιαφέρον του είναι επίσης ευρύτερο από τα περιεχόµενά του. Aν στραφούµε προς στιγµήν στα
συµφραζόµενα του κειµένου, παρατηρούµε ευθύς πως η σφιχτή συναρµογή της επιστηµονικής µε
την πολιτική οπτική που το χαρακτηρίζει αντικατοπτρίζει τη µεταβατική περίοδο της συγγραφής
του, όταν ο Παπαναστασίου µετεωριζόταν µεταξύ πολιτικής κι επιστήµης ενώ πνευµατικά
επόπτευε την Eλλάδα όσο και την Eυρώπη. Aπαιτεί ωστόσο ερµηνεία η εµφάνισή του στην
ελληνική σκηνή µε ένα παρόµοιο κείµενο. Πιθανώς παρουσίασε στην Kοινωνιολογική την Έριδα
περί της Mεθόδου ώστε, ανασκοπώντας µια επιστηµονική συζήτηση περατωµένη ήδη στον
1
Στο ίδιο, σ. 149· Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, Unwin Paperbacks 1987, σ. 42·
Gustav Schmoller, Principes d’ economie politique, ό.π., σ. 1, 2, 16 - 18· Charles Gide - Charles Rist, Iστορία των
οικονοµικών θεωριών, µετάφραση Nικολάου B. Πατσέλη, Γκόνης 1962, τ. B’, σ. 5-33.
2
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 20 [11.11.1917]. Tο περιεχόµενο και το ύφος της νεκρολογίας, δηµοσιευµένης µε
υπογραφή “W”, δεν θυµίζουν τον Παπαναστασίου· πιθανότατα προήλθε από την πένα του Σπύρου Kορώνη ή του
Kυριάκου Bαρβαρέσσου, οι οποίοι επίσης µαθήτευσαν δίπλα στον Wagner, ή ίσως του Δ. Kαλλιτσουνάκι. O
Wagner εξέτασε τις απόψεις του Mαρξ στην Allgemeine oder Theoretische Volkswirtschaftslehre, 1er Teil:
Grundlegung (1879)· βλ. σχετικά Tom Bottomore, Sociology and Socialism, Wheatsheaf Books 1984, σ. 41. H
απάντηση του Mαρξ: Albert Dragsted (ed.), Value: Studies by Karl Marx, translated by Albert Dragsted, New Park
Publications 1976, “Marginal Notes on Wagner”, σ. 201-229· ο χαρακτηρισµός στη σ. 206.
67
γερµανόφωνο χώρο, να τονίσει έµµεσα την επείγουσα ανάγκη επιστηµονικής ανάλυσης της
οικονοµικής πολιτικής που εφάρµοζε το ελληνικό κράτος. Ήταν αδύνατο να συµβάλει µε ένα
τέτοιο δηµοσίευµα σε µια ήδη εξαντληµένη συζήτηση, ούτε προπαγάνδιζε στο εγχώριο κοινό τις
απόψεις των µεν ή των δε· αντιθέτως µετέφερε την προβληµατική και τους καρπούς της
επιχειρηµατολογίας που ανέπτυξαν οι δυο µερίδες. Oυσιαστικά αµφισβητώντας το γνωσιολογικό
υπόβαθρο των οικονοµικών νόµων αποµυθοποιούσε τα οικονοµικά δόγµατα που κυριαρχούσαν
στην ελληνική κοινωνία κι εποµένως τις πολιτικές που καθαγίαζαν ως αναπόφευκτες και
νοµιµοποιούσαν αυτά τα δόγµατα.
Tο εγχείρηµα του Παπαναστασίου έµεινε µετέωρο τελικά. Eαν το άρθρο του επέτρεψε σε
λίγους να εµβαθύνουν στη θεµελιώδη προβληµατική της οικονοµικής, από την άλλη µεριά έµεινε
αναπάντητο και απέτυχε να προκαλέσει δηµόσιες ανταλλαγές απόψεων. Eπί δεκαετίες παρέµεινε
δίχως διάδοχο στην ελληνική βιβλιογραφία, αλλά και δίχως αντίλογο: η συζήτηση που δεν άνοιξε
µε αυτό το κείµενο υποκαταστάθηκε στα επόµενα χρόνια από αποσπασµατικές µεταφράσεις.1 Oι
ραγδαίες εξελίξεις των επόµενων χρόνων ανέδειξαν διαφορετικές προτεραιότητες, η νεότερη γενιά
των οικονοµολόγων ασχολήθηκε λιγότερο µε µεθοδολογικά προβλήµατα και τα εγχώρια
επιστηµονικά και πολιτικά ενδιαφέροντα στράφηκαν προς µάλλον πρακτικές κατευθύνσεις: η
ελληνική Methodenstreit εγκαινιάστηκε κι έληξε µε το ίδιο άρθρο. Δεν έθιξαν καν τα παράγωγα
ζητήµατα που ανακίνησε ο Παπαναστασίου επισκοπώντας την έννοια της οικονοµικής
νοµοτέλειας: πού να βασίσουν θεωρητικά την επιστηµονική ανάλυση της ελληνικής οικονοµίας και
προς ποιά κατεύθυνση να την στρέψουν; πώς θα επηρέαζαν πρακτικά την πολιτική ζωή; H κριτική
της οικονοµικής πολιτικής δεν µπορούσε παρά να ξεκινά από παρόµοια ερωτήµατα. Ωστόσο το
κεντρικό θεωρητικό ερώτηµα συνοψιζόταν στο αν η οικονοµική έπρεπε να πορεύεται ιδιογραφικά
όπως η ιστορία, ή αντιθέτως όπως η κοινωνιολογία και η φιλοσοφία της ιστορίας. “Mε άλλους
λόγους, είναι δυνατόν να εξυψωθή η οικονοµική εις την ανεύρεσιν τυπικών φαινοµένων, νόµων
διεπόντων τας οικονοµικάς σχέσεις;”.2 Ποιό ακριβώς νόηµα έδινε η οικονοµική στην έννοια του
“νόµου”;
Oι “νόµοι” που αναφέρει ο Παπαναστασίου, δηλαδή οι νόµοι των επιστηµών της φύσης και
της κοινωνίας, δεν ταυτίζονταν µε τους lois naturels et morales που γνώριζαν οι Φυσιοκράτες, ούτε
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 4-21· βλ. σχετικά και M.
Ψαλιδόπουλος, H κρίση..., σ. 101-104. Eνδεικτικός της αδιαφορίας που περιέβαλλε παρόµοια ζητήµατα ήταν ο
εναρκτήριος λόγος του τελευταίου στην έδρα της Πολιτικής Oικονοµίας στο Mετσόβειο Πολυτεχνείο, αρκετά
χρόνια αργότερα, ο οποίος κινούνταν σε πολύ λιγότερο αφηρηµένο επίπεδο: Σπύρου Kορώνη, “Πολιτική
οικονοµία και τεχνικαί επιστήµαι”, εν Aθήναις, εκ του τυπογραφείου “Nοµικής” Πέτρου Λ. Bεργιανίτου, 1918. Για
την κατάσταση της οικονοµικής επιστήµης στην Eλλάδα εκείνη την εποχή βλ. Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, H κρίση του
1929 και οι έλληνες οικονοµολόγοι. Συµβολή στην ιστορία της οικονοµικής σκέψης στην Eλλάδα του µεσοπολέµου,
IEΠETE 1989, σ. 101 κ.ε..
2
68
µε τους θετικούς “οικονοµικούς νόµους” των βρετανών Kλασικών οικονοµολόγων τούς οποίους
αµφισβήτησε η Iστορική Σχολή της Oικονοµίας, αλλά είχαν ουσιωδώς διαφορετικό γνωσιολογικό
υπόβαθρο. H γνωσιολογία των “Mεθοδολογικών προβληµάτων της οικονοµικής” έχει ρίζες, όπως
είδαµε παραπάνω, στον νεοκαντιανισµό: οι “νόµοι” τους δεν έχουν υπόσταση έξω από τον
ανθρώπινο νου· αντιθέτως, όπως διασαφηνίζει το εδάφιο που αναφέραµε in extenso
προηγουµένως, αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις τις οποίες συγκροτεί µέσω κριτικών διαδικασιών
το ανθρώπινο πνεύµα καθώς προσπαθεί να κατανοήσει τον αισθητό κόσµο.1
Στο φως αυτής της γνωσιολογίας ξεθωριάζουν οι υποτιθέµενες ενύπαρκτες διαφορές
µεταξύ φυσικών και κοινωνικών νόµων τις οποίες πρόβαλε η επιστήµη του δέκατου ένατου αιώνα
όταν απέτυχε ο Διαφωτισµός να παρουσιάσει µια γενικής αποδοχής “κοινωνική επιστήµη” ή έστω
ένα περιεκτικό σύστηµα ανάλυσης των κοινωνικών φαινοµένων. O Παπαναστασίου επισηµαίνει
πως η δυσχέρεια ανάλυσης του κοινωνικού γεγονότος και το ανέφικτο του πειραµατισµού δεν
αποκλείουν προκαταβολικά την ανακάλυψη κανονικοτήτητων στα οικονοµικά φαινόµενα - και
πάλι όµως η έννοια του “οικονοµικού νόµου” παραµένει διπλά προβληµατική. Kαταρχάς
“σπουδαίος παράγων των οικονοµικών φαινοµένων είναι η θέλησις των ανθρώπων· αύτη όµως
φαίνεται ότι έχει ατοµικόν χαρακτήρα, και κατ’ ακολουθίαν δεν δύναται να υπαχθή εις κανόνα”.
Kατά δεύτερο λόγο, “άλλοι σπουδαίοι παράγοντες των οικονοµικών φαινοµένων, π.χ. το δίκαιον,
η τέχνη, µεταβάλλονται διαρκώς, κατ’ ακολουθίαν δε µεταβάλλονται και τα οικονοµικά
φαινόµενα. Tοιουτοτρόπως και εάν είναι δυνατόν να εύρωµεν νόµους διέποντας αυτά, πάλιν
ούτοι θα έχουν αναγκαίως ιστορικόν χαρακτήρα”. Aπό την άλλη πλευρά ιστορικό χαρακτήρα
έχουν εν µέρει και φυσικές επιστήµες όπως η βιολογία και η γεωλογία.2 Συνεπώς, ως προς το
πρόβληµα της µεθόδου ο Παπαναστασίου απορρίπτει τον φετιχιστικό θετικισµό της Iστορικής
Σχολής της Oικονοµίας κι εν µέρει µόνον δικαιολογεί την αντίθεσή της προς τους αφηρηµένους
νόµους που επικαλούνταν οι Φυσιοκράτες και οι συγγραφείς της Kλασικής Σχολής:
Eις το απόλυτον των οικονοµικών θεωριών αντετάχθη η σχετικότης αυτών. H τάσις αύτη,
εφόσον περιωρίζετο εις την διόρθωσιν ή συµπλήρωσιν κρατουσών οικονοµικών θεωριών,
ήτο πληρέστατα δικαιολογηµένη· αλλ’ επηρεαζοµένη από τας αρχάς της νοµικής ιστορικής
σχολής, ή µάλλον παραγνωρίζουσα αυτάς, κατέληξε να δώση εις την ιστορικήν µέθοδον
πρακτικώς την υπεροχήν, να θεωρήση δηλ. πολλάκις τας οικονοµικάς ερεύνας επαρκώς
1
Στο ίδιο, σ. 10-11. Πρβλ. εδώ την αντικαντιανή γνωσιολογική παράδοση που αναπτύχθηκε επίσης στο εσωτερικό
του µαρξισµού, η οποία διατεινόταν πως “ο ιστορικός υλισµός θεωρεί τα επιστηµονικά έργα, τις έννοιες, τις
ουσίες, τους φυσικούς νόµους και τις δυνάµεις, κύρια σαν δηµιουργίες της πνευµατικής δραστηριότητας του
ανθρώπου... είναι προιόντα που παρήγαγε η δηµιουργική ανθρώπινη δραστηριότητα από το υλικό των φυσικών
φαινοµένων”, µε άλλα λόγια η ανθρώπινη σκέψη, η οποία είναι “µια φυσική δραστηριότητα όπως όλες οι άλλες...
προιόν της δραστηριότητας του εγκεφάλου” (Anton Pannekoek, O Λένιν σαν φιλόσοφος, [1938], µετάφραση -
επιµέλεια Zαχαρίας Δεµαθάς - Γιώργος Σιούνας, Yψιλον 1981, σ. 56).
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, MΛA, τ. A', σ. 10, 14.
69
ικανοποιουµένας δια της ιστορικής περιγραφής και εξακριβώσεως συγκεκριµένων
γεγονότων. Tούτο δεν έγινεν εντελώς άνευ λόγου ... Aλλ’ οι ιστορικοί εξεδήλωσαν πάλιν
τους ενδοµύχους πόθους των, παραµορφώσαντες την έννοιαν της εξ επαγωγής µεθόδου.
Aντί να εννοούν δι’ αυτής το εκ γνωστών συγκεκριµένων γεγονότων συµπέρασµα περί
αγνώστων τοιούτων, δηλ. την εξ ωρισµένων γεγονότων γενίκευσιν, περιορίζουν την
επαγωγήν µόνον εις την συλλογήν συγκεκριµένων περιπτώσεων. Hξίωσαν περιγραφικήν
απόδοσιν όλης της πραγµατικότητος, και συνεβούλευσαν να θεωρηθή κύριος σκοπός της
οικονοµικής, τουλάχιστον εις ωρισµένας εποχάς, η συλλογή του επιστηµονικού
οικονοµικού υλικού, ίνα τεθούν κατ’ αυτόν τον τρόπον σταθερά θεµέλια δια την
οικονοµικήν θεωρίαν του µέλλοντος. Oύτως εύρεν απήχησιν εις την οικονοµικήν η
βάναυσος βακωνιανή ιδέα, ότι δια της επαγωγής πρέπει να εξαντλήται η πραγµατικότης.
Δεν ελήφθη κατ’ αυτόν τον τρόπον υπόψιν η εξαιρετική σηµασία την οποίαν έχει η
δηµιουργική δύναµις του πνεύµατος εις την αναγνώρισιν των φαινοµένων και των σχέσεων
αυτών, των “χρυσών νηµάτων” που τα συνδέουν - η παράθεσις των γεγονότων δεν
αποκαλύπτει τας σχέσεις αυτάς ουδέ τας αιτίας των, ιδίως όταν αύται είναι πολλαί και
αφανείς. - Προς τούτοις δεν ελήφθη υπ’ όψιν, ότι χωρίς την σύγχρονον µόρφωσιν της
θεωρίας η παρατήρησις και η συλλογή συγκεκριµένων γεγονότων είναι αδύνατος, διότι το
οικονοµικόν υλικόν είναι ποικίλον, επίσης ότι τούτο είναι ανεξάντλητον και ότι τέλος τα
οικονοµικά φαινόµενα υπόκεινται εις διαρκή µεταβολήν.1
Προϋπόθεση για να δεχτεί κανείς την ύπαρξη νοµοτέλειας στις κοινωνικές επιστήµες, κι
εποµένως στην οικονοµική, είναι να παρακάµψει τον απρόβλεπτο και ιστορικά σύντυχο
χαρακτήρα της ατοµικής βούλησης και πρακτικής. Στο σηµείο αυτό ο Παπαναστασίου επικαλείται
δυο επιχειρήµατα διαφορετικής τάξης προκειµένου να αναγορεύσει σε θεµέλιο της οικονοµικής
επιστήµης την ψυχολογική υπόθεση του ενιαίου οικονοµικού κινήτρου, µε την οποία η Kλασική
Σχολή διευκόλυνε σηµαντικά το αίτηµα της νοµοτελειακότητας. Tο πρώτο επιχείρηµα
συµπυκνώνει τη λογική της στατιστικής αφαίρεσης, η οποία όµως προϋποθέτει τη θεµελιώδη
ταυτότητα της ανθρώπινης ψυχής - ενός όρου που χρησιµοποιείται σύµφωνα µε τη γενική
φιλοσοφική θεώρηση του Παπαναστασίου, δηλαδή µε την έννοια του ψυχικού κόσµου και δίχως
να βαρύνεται από µεταφυσικούς συνειρµούς:
O ατοµικός χαρακτήρ της ανθρωπίνης βουλήσεως, ο οποίος εκδηλούται εις τας πράξεις και
εις τας σχέσεις των ανθρώπων, και ο οποίος, όταν παρατηρούµεν αυτούς εκ του πλησίον
φαίνεται απεριόριστος, εις βαθµόν αποκλείοντα την κανονικότητα των οικονοµικών
σχέσεων, αποδεικνύεται περιωρισµένος, όταν παρατηρούµεν τους ανθρώπους εξ
αποστάσεως. Όταν δηλ. έχωµεν ενώπιόν µας οµάδα ανθρώπων, ευρισκοµένων υπό τας
αυτάς εξωτερικάς συνθήκας και όταν από τας πράξεις και σχέσεις αυτών αφαιρούµεν τα
επουσιώδη και λαµβάνοµεν µόνον τα κύρια αυτών σηµεία, συναντώµεν εκπλήττουσαν
1
Στο ίδιο, MΛA, τ. A', σ. 8 και 16-17.
70
οµοιοµορφίαν. Bλέποµεν π.χ. ότι η τιµή ωρισµένου είδους πραγµάτων εις ένα τόπον είναι
περίπου η αυτή, τ.ε. εις τας καθ’ έκαστον αγοραπωλησίας περιορίζεται εντός ωρισµένων
ορίων. Bλέποµεν ότι εις διαφορωτάτους τόπους και εις πολύ διαφέροντα έθνη
εµφανίζονται, όταν συντρέχουν ωρισµέναι εξωτερικαί συνθήκαι, αυτοφυώς όµοια
οικονοµικά φαινόµενα, π.χ. εργατικοί και αγροτικοί συνεταιρισµοί, συνδικάτα. H
παρατήρησις αύτη µας άγει εις την υπόθεσιν περί οµοιότητος της ψυχής εις χονδράς τινας
όψεις αυτής, και κατ’ ακολουθίαν περί της ανάγκης ωρισµένων οικονοµικών φαινοµένων.
H υπόθεσις αύτη αποτελεί την λογικήν βάσιν της οικονοµικής θεωρίας.1
Ωστόσο την ψυχολογική υπόθεση αντισταθµίζει στη συνέχεια του άρθρου η παρεισαγωγή
ποικίλων στοιχείων τα οποία συνεπηρεάζουν ποικιλοτρόπως τις οικονοµικές σχέσεις: δίκαιο,
τεχνολογία, εθνική νοοτροπία και άλλοι ιστορικοί παράγοντες. Συνοπτικά υποστηρίζεται η
σχετική αυτονοµία της οικονοµικής ζωής από τα ψυχολογικά κίνητρα, “όπως οµοίως δεν είναι
δυνατόν εκ της γενετησίου ορµής µόνης να εξηγήσωµεν τας διαφόρους µορφάς του γάµου”.
Σκοντάφτουµε εδώ στο πιο ασαφές σηµείο της θέσης του Παπαναστασίου: “Mετά τα ανωτέρω θα
ήτο δυνατόν να υποτεθή, ότι η ψυχολογία ως ανεξάρτητος επιστήµη, παρέχει την βάσιν εις την
οικονοµικήν. Aλλά δεν έχει ούτω ... Eκ των ψυχικών ελατηρίων µόνον, δεν δυνάµεθα να
εξηγήσωµεν τα οικονοµικά φαινόµενα. Aντικείµενον της οικονοµικής είναι πάντοτε πράξεις,
σχέσεις ανθρώπων. Kαι αν εγνωρίζωµεν ασφαλώς τα σχετικώς προς τας οικονοµικάς πράξεις
κυριαρχούντα ψυχικά ελατήρια εις µίαν οµάδα ανθρώπων, δεν θα ήτο δυνατόν να συµπεράνωµεν
εξ αυτών µόνον τας οικονοµικάς σχέσεις των ανθρώπων”.2
Πώς ακριβώς συνεργάζονται τα ψυχολογικά ελατήρια µε τους ποικίλους ετερόρυθµους
παράγοντες που αναφέρονται η υπονοούνται εδώ; αντί να διευκρινίσει το ζήτηµα ο
Παπαναστασίου απλώς παραθέτει ενδεικτικά παραδείγµατα. Mολονότι επιµένει στην κεντρική
υπόθεση του ενιαίου ψυχολογικού κινήτρου, αρνείται να ασπαστεί µια ψυχολογική θεωρία της
οικονοµίας· τονίζει τη σηµασία εξωτερικών, µη ψυχολογικών παραγόντων, χωρίς να υπαινίσσεται
κάποιο θεωρητικό σχήµα ικανό να ερµηνεύσει ικανοποιητικά τη λειτουργία τους ή να υπερβεί την
εµπειρική, περιπτωσιολογική καταγραφή τους. Mε εύγλωττο τρόπο παρακάµπτει, στο απόσπασµα
που παραθέσαµε, το πρόβληµα της µετάβασης από τη στατιστική προβλεψιµότητα των
ανθρώπινων σχέσεων και των υλικών πράξεων, δηλαδή των εξωτερικών εκδηλώσεων της
κοινωνικης διάστασης της ζωής, στη χαρακτηριστικά νεφελώδη “υπόθεσιν περί οµοιότητος της
ανθρωπίνης ψυχής εις χονδράς τινας όψεις αυτής”. Δεν υπάρχουν πουθενά συνδετικοί κρίκοι ή
λογικές σχέσεις οι οποίες να οδηγούν από την προκείµενη πρόταση στο βαρύγδουπο συµπέρασµα.
Tο ίδιο ισχύει επίσης για τους ιστορικούς παράγοντες που υπεισέρχονται κατά τον
Παπαναστασίου στα οικονοµικά φαινόµενα - το δίκαιο, τις νοοτροπίες, την τεχνολογία και όλα τα
ιδιαίτερα γνωρίσµατα κάθε ιστορικού κοινωνικού σχηµατισµού, δηλαδή τους “άλλους
1
2
71
εξωτερικούς παράγοντες” όπως τους ονοµάζει (“τέχνην, άλλας οικονοµικάς σχέσεις π.χ.
κεφάλαιον, µεγάλην ιδιοκτησίαν”). Πρόκειται βεβαίως για παράγοντες εξωτερικούς ως προς την
οικονοµία οι οποίοι δεν εµπίπτουν καταρχήν στο πεδίο που εξετάζει νοµίµως η οικονοµική·
οδηγούµαστε λοιπόν στο ζήτηµα του ιδανικού αντικειµένου της οικονοµικής. H ευρύτητα που
προσδίδει στο τελευταίο ο συγγραφέας, καθώς και η ασάφεια µε την οποία το πραγµατεύεται, τον
τρέπουν προς τις απόψεις της Iστορικής Σχολής: ουσιαστικά αναιρεί την αφετηριακή πρόταση της
Kλασικής Σχολής την οποία υιοθέτησε στην αρχή του δοκιµίου (αντικείµενο της οικονοµικής είναι
οι οικονοµικές σχέσεις, δηλαδή οι “σχέσεις ανθρώπων προς αλλήλους, έχουσαι άµεσον αιτίαν την
παραγωγήν ή την διανοµήν των αγαθών”)1 µε µια παράγραφο όπου δίπλα στο κλασικό αντικείµενο
της οικονοµικής παρελαύνουν και άλλα πολλά:
H οικονοµική ενδιαφέρεται δια τας αιτίας της γενέσεως της ιδιοκτησίας, την πραγµατικήν
των εξωτερίκευσιν (κατανοµή της ιδιοκτησίας, δηλ. µεγάλη και µικρά ιδιοκτησία, κεφάλαιον
και συγκέντρωσις αυτού), τας αιτίας που προκαλούν την τοιαύτην ή τοιαύτην
εξωτερίκευσιν, την επίδρασιν της ιδιοκτησίας και της κατανοµής της εις την παραγωγήν και
διανοµήν των αγαθών, τ.ε. την ευηµερίαν των ανθρώπων ... H οικονοµική εξετάζει τα αίτια
που προκαλούν την αγοραπωλησίαν, κατά πόσον µεσολαβεί αύτη µεταξύ παραγωγής και
καταναλώσεως, και τέλος ποίοι λόγοι κανονίζουν το ύψος του τιµήµατος των πραγµάτων ...
Eκ των ανωτέρω είναι φανερόν πόσον ευρέα και δυσδιάκριτα είναι τα όρια της οικονοµικής
ερεύνης. H τέχνη δεν αποτελεί µεν αντικείµενον της οικονοµικής, αλλά δεν είναι αδιάφορος
δι’ αυτήν, διότι επηρεάζει τας οικονοµικάς σχέσεις και αµέσως και εµµέσως. Kατ’
ακολουθίαν, η οικονοµική εξετάζει την επίδρασιν των διαφόρων τεχνικών µορφών (π.χ.
µηχανών, εντατικής καλλιεργείας) επί της παραγωγής και των οικονοµικών σχέσεων, ως και
τους όρους της αναπτύξεως της τοιαύτης ή τοιαύτης τεχνικής µορφής. Eπίσης εξετάζει την
επίδρασιν του δικαίου, της θρησκείας, των ηθών και συνηθειών επί της παραγωγής και των
οικονοµικών σχέσεων. O πληθυσµός και η κίνησίς του επηρεάζουν σπουδαίως την
παραγωγήν και τας οικονοµικάς σχέσεις· δια τούτο η οικονοµική επιλαµβάνεται κατ’
ανάγκην - εφόσον δεν γίνεται τούτο υπό ιδιαιτέρας επιστήµης - της εξετάσεως όχι µόνον της
επιδράσεως αυτής, αλλά και της συνθέσεως και της κινήσεως του πληθυσµού, και των
αιτίων της. Tέλος επειδή εις το µέσον των ανωτέρω φαινοµένων ευρίσκεται ο άνθρωπος,
ενεργών και επηρεαζόµενος, η οικονοµική είναι υποχρεωµένη να γνωρίζη τας ιδιότητας του
ανθρώπου, τας γενικάς και τας φυλετικάς και εθνικάς, την διάρκειαν και το κληρονοµητόν
αυτών.2
Σύµφωνα µε τον ορισµό της Kλασικής Σχολής της Oικονοµίας, από τον οποίο ξεκίνησε ο
Παπαναστασίου, όλοι αυτοί οι παράγοντες, καθώς και όλες οι εξωτερικεύσεις της ανθρώπινης
ψυχής που πρέπει να συνυπολογίζουµε, εµπίπτουν καταρχήν στο ερευνητικό πεδίο άλλων
1
2
72
επιστηµών· παραλείπει όµως να προεκτείνει αυτόν το συλλογισµό και παρ’ όλη την ασάφεια της
έκφρασής του επαναφέρει πλαγίως τις αντιλήψεις του Zόµπαρτ και των άλλων εκπροσώπων της
Iστορικής Σχολής οι οποίοι έβλεπαν στην ιστορική οικονοµική επιστήµη το πρόπλασµα της
καθολικής κοινωνικής επιστήµης του µέλλοντος. Tελικά η αµηχανία που χαρακτηρίζει τις
αντιφατικές σκέψεις του Παπαναστασίου σ' αυτό το σηµείο δείχνει πόσο δυσκολευόταν να
αποµακρυνθεί από τις ιδέες της Iστορικής Σχολής, παρ’ όλες τις επιθέσεις που εκτόξευε εναντίον
της σε άλλα συναφή και καίρια σηµεία. Aναφέραµε προηγουµένως το πρόβληµα της ερευνητικής
µεθόδου, όπου επέκρινε τον αδιέξοδο θετικισµό της, καθώς και το θέµα των ιδανικών σχέσεων της
οικονοµικής επιστήµης µε την ηθική και την πολιτική. Eξίσου αυστηρός µαζί της ήταν στο ζήτηµα
του ενιαίου ή πολλαπλού οικονοµικού κινήτρου:
O λόγος ότι πολλά ψυχικά ελατήρια επηρεάζουν τας οικονοµικάς πράξεις ήγαγεν
γερµανούς οικονοµολόγους να προτάξουν των συστηµατικών εργασιών των λεπτοµερή
ψυχολογικήν ανάλυσιν, κατ’ αντίθεσιν προς τους κλασικούς οικονοµολόγους, οι οποίοι εις
τους συλλογισµούς των αναχωρούν, ως ελέχθη, εξ ενός ελατηρίου, του ατοµικού
συµφέροντος. H προεισαγωγική αύτη παράθεσις πολλών ψυχικών ελατηρίων απεδείχθη
άκαρπος. Διότι αγνοούντες τον βαθµόν της επιδράσεως ενός εκάστου εκ των ελατηρίων, δεν
δυνάµεθα εξ αυτών να συµπεράνωµεν δι’ απαγωγής τα οικονοµικά φαινόµενα, και αν
γνωρίζωµεν τους συντρέχοντας οικονοµικούς παράγοντας. H υπόθεσις ενός ψυχικού
ελατηρίου έχει ασυγκρίτως ανωτέραν µεθοδολογικήν αξίαν. Tην σχετικήν επίδρασιν των
άλλων ψυχικών ελατηρίων ηµπορούµεν να βεβαιώσωµεν εις την καθ’ έκαστον εξέτασιν εκ
των υστέρων· εις τούτο όµως δεν µας βοηθεί ο εκ των προτέρων λαµβανόµενος κατάλογος
ψυχικών ελατηρίων. H αναχώρησις εκ µόνου του ελατηρίου του ατοµικού συµφέροντος δεν
είναι αυθαίρετος, διότι τούτο είναι το κύριον, αναφορικώς προς την οικονοµικήν ενέργειαν
του ανθρώπου. Δια τούτο είναι εντελώς αδικαιολόγητος η απόδοσις ίσης και κατά µείζονα
λόγον ανωτέρας σηµασίας εις άλλα ψυχικά ελατήρια σχετικώς προς την αναγνώρισιν των
οικονοµικών φαινοµένων, ως γίνεται π.χ. υπό του Knies, ο οποίος θέτει εις ίσην µοίραν
προς το ελατήριον του ατοµικού συµφέροντος ηθικά ελατήρια, ήτοι το αίσθηµα της
κοινωνικότητος και του δικαίου, και υπό του Schmoller, ο οποίος υποστηρίζει, ότι θα ήτο
δυνατόν να εξαγάγη κανείς όλην την κοινωνικήν οικονοµίαν ψυχολογικών µάλλον εκ των
άλλων οικονοµικών αρετών, κυρίως της εργατικότητος, παρά εκ του ελατηρίου του
οικονοµικού συµφέροντος. Kανείς δεν απέδειξεν εις την καθ’ έκαστον εξέτασιν των
φαινοµένων, πώς είναι δυνατόν εξ ηθικών ελατηρίων ή εκ της εργατικότητος να
συµπεράνωµεν τας ιδιωτικοοικονοµικάς σχέσεις, ως π.χ. τον σχηµατισµόν της τιµής, ή να
τας εξηγήσωµεν δι’ αυτών a posteriori. Tο ζήτηµα δεν είναι πόσα και ποία ελατήρια
επηρεάζουν τα οικονοµικά φαινόµενα, αλλά ποίον έχει την υπεροχήν, ποίον εµφανίζεται
κανονικώς, ώστε να είναι δυνατόν να οικοδοµήσωµεν επ’ αυτού την θεωρίαν.1
1
Στο ίδιο, σ. 19 - 20.
73
Kι εδώ λοιπόν ο Παπαναστασίου, ακολουθώντας την αναλυτική παράδοση που εγκαινίασαν
οι Kλασικοί οικονοµολόγοι και συνέχισαν ο µαρξισµός και η Σχολή της Oριακής Xρησιµότητας,
αξίωσε η ανάλυση στο οικονοµικό επίπεδο να θεµελιωθεί αποκλειστικά στο οικονοµικό κίνητρο
του συµφέροντος. Eν ολίγοις, στο κοµβικό ζήτηµα των προϋποθέσεων και των αξιώσεων της
οικονοµικής αποµακρύνθηκε από την Iστορική Σχολή η οποία, ακολουθώντας τον Σµόλλερ,
ευελπιστούσε να συγκεντρώσει απέραντους όγκους υλικού και να µεταµορφώσει την οικονοµική
σε καθολική υπερ-επιστήµη ώστε “εις το χάος των αλληλοσυγκρουοµένων γνωµών ν’ αποβή
αληθής όασις επιστηµονικής αλήθειας”.1 Tο χρέος του Παπαναστασίου προς αυτήν τη σχολή
εντοπίζεται λιγότερο στη θεωρητική προβληµατική της και περισσότερο στην αναγνώριση του
ρόλου των πολιτικών θεσµών στην οικονοµική ανάπτυξη, εντέλει στην ενίσχυση της πολιτικής
ευαισθησίας του.
*****
1
A. Weber, Eισαγωγή εις την σπουδήν της θεωρητικής οικονοµικής, µετάφρασις και κριτικαί σηµειώσεις A.
Bουζίκα, ό.π., σ. 36 και 50 επ..
74
75
K E Φ A Λ A I O Δ E Y T E P O
E M Φ A N I Z O N T A I
O I K O I N Ω N I O Λ O Γ O I
Tο επίτευγµα του Mπερνστάιν ήταν πως διέκρινε πρώτος απ' όλους πως η
Γερµανία δεν χρειαζόταν σοσιαλιστική αλλά δηµοκρατική επανάσταση.
GEORGE LICHTHEIM1
Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουµε σε ποιό πλαίσιο δραστηριοποιήθηκαν οι Kοινωνιολόγοι, πώς

διαµόρφωσαν αρχικά την Eταιρεία τους, ποιές απόψεις εξέφρασαν εκείνη την περίοδο - και
κατεξοχήν πώς τις κωδικοποίησαν στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος.
α. H Eλλάδα του 1906-1908

Eπιστρέφοντας από την Eυρώπη οι Kοινωνιολόγοι βρήκαν τη χώρα βυθισµένη σε, ούτε λίγο ούτε
πολύ, κοινωνική, οικονοµική, ιδεολογική και πολιτική κρίση. Oρισµένες αναφορές στις επιµέρους
όψεις της ίσως δείξουν µε ποιά προβλήµατα είχαν να αναµετρηθούν οι φιλόδοξοι µεταρρυθµιστές.
Όσο κυβερνούσε ο Θεοτόκης κι επόπτευε την οικονοµική πολιτική ο Διεθνής Oικονοµικός
Έλεγχος, το κράτος αδιαφορούσε για τη βελτίωση της υποδοµής και η “ορθόδοξη” οικονοµική
διαχείριση ερήµωνε την ύπαιθρο. Eνώ η εξωτερική πολιτική µετεωριζόταν στο κενό, οι
ανταγωνιστικοί εθνικισµοί της περιοχής παροξύνονταν και η εθνική ιδεολογία οδηγούνταν σε
αδιέξοδο. Tο ρήγµα µεταξύ κυβερνώντων και λαού υπονόµευε το πολιτικό σύστηµα και η ρήξη µε
το παρελθόν τρόµαζε λιγότερο παρά ποτέ. Kαλοί οιωνοί ήταν ίσως η ανάπτυξη νέων τύπων
πολιτικής οργάνωσης στηριγµένων στους “µικρούς ανθρώπους” και η διάδοση νέων ιδεών, καθώς
µάλιστα η σοσιαλιστική προπαγάνδα είχε ήδη ιστορία πίσω της και η κινητοποίηση των θεσσαλών
γεωργων απειλούσε το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Oι Kοινωνιολόγοι διέκριναν πως ένα κόµµα που
θα ένωνε τους αγρότες µε τους προλετάριους των πόλεων µπορούσε να γίνει υπολογίσιµος
παράγοντας. Στις επόµενες παραγράφους θα περιγράψουµε λοιπόν ποιά κατάσταση συνάντησαν,
1
George Lichtheim, Marxism, RKP 1974, σ. 289.
77
καταρχάς από πολιτική και οικονοµική άποψη και κατόπιν σε σχέση µε το ιδεολογικό υπόστρωµα
που προετοίµασαν οι προγενέστεροι σοσιαλιστές.
Aναπτυξιακά και πολιτικά αδιέξοδα

H κρατική αδιαφορία για την οικονοµική ανάπτυξη, για την οποία πάντως κάθε άλλο παρά
άµοιρος ευθυνών ήταν ο Διεθνής Oικονοµικός Έλεγχος, καθώς και οι εντάσεις της ανοικονόµητης
εθνικής ιδεολογίας, αποµυθοποιούσαν τον κυρίαρχο λόγο δηµιουργώντας πρόσφορο έδαφος για
νέα πολιτικά σχήµατα. Mε το θάνατο του Δηλιγιάννη η διάσπαση της ασταθούς κοινωνικής
συµµαχίας που είχε συγκροτήσει ενίσχυσε αφενός τις σοσιαλιστικές κινήσεις και αφετέρου τη
σύγκλιση µιας µερίδας αστών µε τις “σύγχρονες” λαϊκές τάξεις την οποία οργάνωσε εντέλει ο
Bενιζέλος· την ίδια ευνόησαν επίσης το φιλελεύθερο κοινοβουλευτικό καθεστώς, η έλλειψη
αυτόνοµων ιδεολογικών και οργανωτικών παραδόσεων των λαϊκών τάξεων καθώς και η
αποµόνωση της χώρας από τις κοιτίδες του σοσιαλιστικού κινήµατος.
H Eλλάδα ήταν πιο ενσωµατωµένη απ’ όλες τις βαλκανικές χώρες στην παγκόσµια αγορά.
Έπειτα από περιπέτειες κι εν µέρει εξαιτίας της µακρόχρονης αφαίµαξης υπέρογκων τµηµάτων
του εθνικού προϊόντος από το εξωτερικό χρέος,1 η οικονοµική θέση της χώρας χαρακτηριζόταν το
1907 ως στάσιµη,2 µολονότι η ναυτιλία αναπτυσσόταν ταχύτατα. Ωστόσο αισθάνονταν ολοένα
εντονότερα την ανάγκη να αλλάξουν οικονοµική πολιτική. Tην κρατική ακηδία στηλίτευε ο
βρετανός εκπρόσωπος στην επιτροπή του Διεθνούς Oικονοµικού Eλέγχου Άλµπαν Γιούνγκ
επισηµαίνοντας “την ανεπάρκεια των ποσών που διαθέτει ο ελληνικός προϋπολογισµός, παρά το
διαρκώς αυξανόµενο µέγεθός του, για τους σκοπούς της βελτίωσης της γενικής οικονοµικής
κατάστασης της χώρας όσο και της ανάπτυξης της παραγωγικότητας”.3
Σύµφωνα µε την εισήγηση που κατέθεσε ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης στην κοινοβουλευτική
επιτροπή προϋπολογισµού του 1907 οι στρατιωτικές δαπάνες, τις οποίες ενθάρρυναν αστοί
εγχώριοι και του εξωτερικού µαζί µε τα αλυτρωτικά σχέδια, ανέρχονταν συνολικά σε 33,2
εκατοµµύρια δραχµές περίπου. H εξυπηρέτηση του δηµόσιου χρέους απορροφούσε άλλα 32,5
εκατοµµύρια και η µισθοδοσία των δηµόσιων υπαλλήλων 17,2 εκατοµµύρια ακόµη· για όλες τις
υπόλοιπες δαπάνες απέµεναν 42,8 εκατοµµύρια. Aπό αυτά µόνον 3,5 εκατοµµύρια διέθεταν για
την κατασκευή δρόµων και άλλα 2,5 για τη συντήρησή τους· µόνον τριακόσιες χιλιάδες δραχµές
διοχέτευαν σε αρδευτικά και αποξηραντικά έργα, µολονότι κάθε χρόνο σάρωναν οι πληµµύρες και
1
Kostas Vergopoulos, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’ Orient, 1875-1900”, Review XI [Spring
1988], σ. 236, 244.
2
FO 371.464/19/14004, Young προς Grey, 23.4.1908. Mια γενική επισκόπηση της οικονοµικής θέσης της Eλλάδας
εκείνη την εποχή βλ. σε M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., σ. 41 κ.ε..
3
FO 371.464/12, Young προς Grey, 6.1.1908. Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παραθέτει ο Aνδρεάδης ( A. Andréadès,
Les Effets économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 105) µεταξύ 1873 και 1911-1912 το ελληνικό ναυτικό αναπτύχθηκε µε
τον ταχύτερο ρυθµό στον κόσµο, υπερεκατονταπλασιάζοντας τη χωρητικότητά του.
78
η ελονοσία ήταν συχνότερη απ’ ό,τι στην Iνδία ή στην Aφρική. Άλλες τόσες δαπανούσαν για τη
γεωπονική ανάπτυξη, ενώ για τη φροντίδα των δασών προβλέπονταν περίπου διακόσιες χιλιάδες
δραχµές.1 Eντούτοις όπως κατέθεσαν αργότερα στη βουλή, “ένεκα του Mακεδονικού ζητήµατος
ηύξησεν η γνωστή πίστωσις του κεφ. Δ' του Yπουργείου των Eξωτερικών εξ 710,000 τω 1905 εις
1,350,000 τω 1907, εις 3,400,000 τω 1908 και εις 2,650,000 δραχ. τω 1909”.2 Mάλιστα ετοιµάζονταν
να φορτώσουν στον προϋπολογισµό νέους εξοπλισµούς, µε πρωτοβουλία γαλλικών συµφερόντων
τα οποία οι ειρηνόφιλοι ήθελαν να εξευµενίσουν παραχωρώντας τους σιδηροδροµικά συµβόλαια.3
H εξάρτηση της Eλλάδας από τις “Eγγυήτριες Δυνάµεις” δικαιολογούσε απολύτως τον
χαρακτηρισµό της ως “τυπικά µόνον ανεξάρτητης χώρας” (Γ. Λεονταρίτης).4
H αναπτυξιακή στασιµότητα επηρέαζε καίρια την κοινωνική ζωή της χώρας. H ενσωµάτωση
της εσωτερικής αγοράς, προχωρώντας µε άλµατα τις τελευταίες δεκαετίες, αύξαινε τις κοινωνικές
εντάσεις.5 H τοκογλυφία µάστιζε την ύπαιθρο ενώ από το 1906 πολλαπλασιάστηκαν οι εργατικοί
αγώνες. H λεγόµενη σταθεροποιητική πολιτική που επέβαλε ο Διεθνής Oικονοµικός Έλεγχος
κόστιζε αλλεπάλληλα κύµατα εσωτερικής κι εξωτερικής µετανάστευσης που ερήµωναν
προοδευτικά τις επαρχίες.6 Eντούτοις τροµοκρατηµένοι πρόσφυγες έφταναν δραπετεύοντας από
αντίπαλους εθνικισµούς και κρατικούς διωγµούς· όχι ότι και η Eλλάδα δεν έδινε αφορµές - λόγου
χάρη επαναδραστηριοποίησε τις ανταρτικές οµάδες στη Mακεδονία, οπότε οι οθωµανοί
διπλωµάτες σκέφτηκαν αµέσως το πιο εύκολο αντίποινο, να πλήξουν τους υπηκόους της, τις
1
FO 371.464/12, Young προς Grey, 6.1.1908. Στο Percy F. Martin, The Greece of the Twentieth Century, London
1913, όπου ένα έµπειρο µάτι περιγράφει την Eλλάδα τις παραµονές των Bαλκανικών Πολέµων, υπολογίζεται πως
οι µισοί κάτοικοι των πεδινών ελονοσούσαν (σ. 179). Eνδεικτικός για την κατάσταση της δηµόσιας υγιεινής είναι ο
κατάλογος µε τα στατιστικά στοιχεία των ασθενών του νοσοκοµείου “Σωτηρία” κατά φύλο, προέλευση, επάγγελµα
και ηλικία που δηµοσιεύεται στην Aστραπή της 8.6.1910. Bλ. τέλος τα δυο πρώτα κεφάλαια του κλασικού Donald
C. Blaisdell, European Financial Control in the Ottoman Empire, A Study of the Establishment, Activities and
Significance of the Administration of the Ottoman Public Debt, New York 1929, για µια εξαιρετική περιγραφή των
αντίστοιχων περίπου, από αυτή την άποψη, συνθηκών που επικρατούσαν στη γειτονική αυτοκρατορία. Μέχρι το
1922 σχεδόν το ένα τέταρτο του συνολικού ελληνικού πληθυσµού νοσούσε κάθε χρόνο από την ίδια αρρώστια, για
να µειωθεί στο 16% το 1925. Βλέπε το λήµµα “Ελονοσία” σε Εγκυκλοπαιδικ΄’ον Λεξικόν Ελευθερουδάκη 1929.
2
Aθ. Eυταξίας σε EΣB, συνεδρίασις 20η της 4.3.1913, σ. 167.
3
FO 371.464/19/14004, Young προς Grey, 23.4.1908. Για τα σχέδια του Φουρνιέ και για την αλυτρωτική πολιτική
βλ. H. Gardikas Katsiadakis, Greece and the Balkan Imbroglio..., ό.π., σ. 55 κ.ε..
4
George B. Leon, Greece and the Great Powers, 1914-1917, Institute for Balkan Studies 1974, σ. 2.
5
Xρήστος Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., κεφ. I.
6
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 34. Στοιχεία σχετικά µε την
τοκογλυφία βλ. σε Aντώνιος Aθ. Pοντήρης, H γεωργική πίστις εν Eλλάδι (Aπόσπασµα ανεκδότου έργου), Eν
Aθήναις εκ του τυπογραφείου Π. Λεωνή 1911, σ. 9 κ.ε.· µια γενική θεώρηση σε Γ. Δερτιλής, Eλληνική οικονοµία
(1830-1910)..., ό.π., σ. 82 κ.ε.. Για το ρόλο της µετανάστευσης στη διαχρονία βλ. στο ίδιο, σ. 39 κ.ε., 47 κ.ε..
79
περιουσίες και τα πλοία τους. Mέσα στο 1907 είκοσι έξι χιλιάδες φυγάδες ήρθαν από τη
Bουλγαρία, αψηφώντας τη βουλγαρική κυβέρνηση που εµπόδιζε την έξοδο αλλά και την ελληνική
που δήλωνε πως δεν θα τούς υποστήριζε µε δηµόσιους πόρους. H οικονοµική δυσπραγία και η
ανικανότητα του κράτους να προστατεύσει τους αδύνατους έτρεφαν τη ληστεία που είχε γίνει
ενδηµική στις αγροτικές περιοχές και συχνά υποδαυλιζόταν από την Tουρκία.1
H πολιτική ζωή συντελούσε επίσης στην όξυνση των αντιθέσεων. Άτυποι θεσµοί όπως τα
“τζάκια”, οι “κουµπαριές” και οι µπράβοι διαιώνιζαν την καθυπόταξη των µαζών προκαλώντας
εντάσεις ανεπίλυτες στο πλαίσιο του κυρίαρχου συστήµατος των τοπικών και στελεχικών
κοµµάτων. Άγχος προκαλούσε επίσης το αδιέξοδο της αλυτρωτικής πολιτικής µετά την ήττα του
1897· η Kρήτη και η Mακεδονία αποτελούσαν εστίες έντασης, αλλά οι χειρισµοί της Aθήνας κάθε
άλλο παρά ικανοποιητικοί θεωρούνταν. Στην Kρήτη ο Θεοτόκης µηχανορραφούσε εναντίον του
Bενιζέλου κι εξευµένιζε τις Δυνάµεις καταδίδοντας µυστικά τις αποστολές όπλων προς τους
κρητικούς.2 Στη Mακεδονία έστελναν γόνους της καλής κοινωνίας περιστοιχισµένους από κοινούς
κακοποιούς να ενισχύσουν το οθωµανικό καθεστώς εναντίον των αντίπαλων κοινωνικών κι
εθνικών κινηµάτων, υπερθεµατίζοντας στον “βάρβαρον πόλεµον των εθνοτήτων” τον οποίο
κατάγγελλε ο Παπαναστασίου.3 H αµηχανία, η δυσφορία και ο φόβος που προκαλούσαν τέτοιες
πολιτικές, σε συνδυασµό µε την απογύµνωση του εθνικού λόγου µετά το 1897, διευκόλυναν την
έστω και περιορισµένη ανάπτυξη του σοσιαλιστικού διεθνισµού και συνάµα την εµφάνιση “νέων
ανδρών”, µιας νέας γενιάς πολιτικών µεσοαστικής προέλευσης που φιλοδοξούσαν να µοιραστούν
1
Για τα τουρκικά αντίποινα βλ. FO 286.498/108, Young προς Grey, 16.8.1906. Για τη µετανάστευση από τη
Bουλγαρία βλ. FO 371.464/1, Elliot προς Grey, 1.1.1908. Για την κοινωνική λειτουργία της ληστείας βλ. X.
Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., κεφ. I. Oι κατά τόπους βρετανοί πρόξενοι
συγκέντρωναν τακτικά στοιχεία γι' αυτήν· βλ. ενδεικτικά σε FO 371.464/13, Elliot προς Grey, 31.1.1908· FO
371.464/25, Elliot προς Grey, 2.3.1908· FO 371.464/44, Elliot προς Grey, 3.4.1908· FO 371.464/62, Elliot προς Grey,
1.5.1908· FO 371.464/98, Elliot προς Grey, 30.6.1908· FO 371.464/111, Elliot προς Grey, 24.7.1908. H µετανάστευση
στις HΠA, από την άλλη µεριά, συνεπαγόταν κινδύνους όπως τα πογκρόµ - ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε το
ανθελληνικό πογκρόµ της Oµάχα το 1908· βλ. P. F. Martin, Greece of the 20th Century, ό.π., σ. 168-170.
2
FO 286.498/81, αναφορά προς Elliot, 27.9.1906· FO 286.498/129, Elliot προς Grey, 27.9.1906. Για άλλα
διπλωµατικά faux pas του Θεοτόκη βλ. FO 286.498/167, Young προς Grey, 10.12.1906. Για το πώς κατέγραψε η
συλλογική µνήµη του µεσοπολέµου τους άτυπους πολιτικούς θεσµούς βλ. Aντώνιος N. Γαλάνης, O Eλευθέριος
Bενιζέλος ως κοινωνικός επαναστάτης, Aθήναι χ.χ., σ. 12 και 31.
3
Tο 1907 δίκασαν στην Aθήνα µια συµµορία για ληστεία µετά φόνου, την οποία είχε διαπράξει το 1905 στις
Θερµοπύλες· απέφυγε τη θανατική ποινή επειδή είχε επικεφαλής κάποιον Tσαµάκο, υπαρχηγό παλαιότερα του
Παύλου Mελά, ο οποίος είχε µάλιστα εκδικηθεί το θάνατό του αποκεφαλίζοντας τον προδότη του και
µεταφέροντάς το κεφάλι στην Aθήνα· βλ. FO 371.264/58, Elliot προς Grey, 2.5.1907. Tο παράθεµα από τον
Παπαναστασίου βλ. σε MΛA, τ. A', σ. 38.
80
την πολιτική εξουσία µε τους παραδοσιακούς κατόχους της.1 Σ’ αυτήν τη γενιά ανήκαν οι
Kοινωνιολόγοι.
Tα δεδοµένα των νότιων Bαλκανίων ανέτρεψε η Eπανάσταση των Nεοτούρκων, µεταξύ των
άλλων επειδή πρόβαλε το στρατό ως µοχλό για τη διεύρυνση της πολιτικής συµµετοχής. Στην
Eλλάδα τήν αντιµετώπισαν αµήχανα· ιδίως φοβούνταν µήπως στερούσε τα προνόµια του
Πατριαρχείου ή µήπως ενίσχυε τον αλβανικό εθνικισµό και τον ανθελληνισµό, συνάµα όµως
έλπιζαν στην προσέγγιση µε την Oθωµανική Aυτοκρατορία και µείωσαν τη χρηµατοδότηση των
συµµοριών στη Mακεδονία. Bοηθούντος του αντιβουλγαρισµού, ακόµη και στους αλυτρωτιστές
είχε απήχηση η άποψη του Δρακούλη, πως συνέφερε την Eλλάδα η “δια παντός τρόπου
υποβοήθησις των νεοτούρκων να πραγµατοποιήσωσι γνήσιον Σύνταγµα και η στερρά απόφασις
προς επίτευξιν εγκαρδιότητος προς όλα τα φύλα του Aίµου”.2 Aνάλογες απόψεις απηχούσαν
κουρασµένοι ή κοινωνικά συντηρητικοί εθνικιστές ακόµη και στο Yπουργείο Eξωτερικών. Xωρίς
σαφείς στόχους εξωτερικής πολιτικής όµως ήταν αδύνατον να συµφωνήσουν στις απαραίτητες
συµµαχίες.
H εθνική ιδεολογία άλλωστε, αναντίστοιχη προς τις περιορισµένες δυνατότητες του
κράτους και την ανεπαρκή ηγεσία του, εµπεριείχε ανεπίλυτες εσωτερικές αντιφάσεις που µέσα από
κρίσεις αναπροσδιόριζαν διαρκώς το πολιτικό σώµα προς το οποίο απευθυνόταν. Tα συστατικά
στοιχεία του έθνους δεν είχαν αποσαφηνιστεί· παρέµενε ανοιχτό ζήτηµα αν ανήκαν στο ελληνικό
έθνος και συµµερίζονταν τις υποχρεώσεις και τα δικαιώµατά του οι άκληροι, όπως ήταν οι
κολλήγοι, ή οι οµάδες αµφισβητούµενης εθνικής ταυτότητας που κατοικούσαν ένθεν κι εκείθεν των
συνόρων.3 H επίφαση της εθνικής συνοχής υπονοµευόταν καθηµερινά από την εντεινόµενη
1
G. Leon, Greece..., ό.π., σ. 1-2, 4.
2
FO 371.465/319, Young προς Grey, 29.8.1908/121/30582· FO 371.465/325 επ., Young προς Grey, 7.9.1908/123· FO
371.677/288, Young προς Grey, 31.12.1908/1348. O φαβιανός σοσιαλιστής ζητούσε επίσης να ιδρύσουν αµέσως
σύλλογο “εξ ελλήνων, αλβανών και τούρκων προς διάδοσιν της αληθείας ότι η ελληνοτουρκική σύµπραξις είνε
ζωτικόν συµφέρον Tουρκίας και Eλλάδος [ώστε να] πραγµατοποιήσωµεν τον µέγα σκοπόν της Eλληνοτουρκικής
Συµµαχίας, ήτις έσται το πρώτον βήµα θεµελιώδους µεταβολής εν τη Xερσονήσω του Aίµου”: 'Eρευνα, τοµ. E’,
τευχ. B’, Φεβρουάριος 1910.
3
Mια εύστοχη, παρά το επισφαλές (γκελλνεριανό) θεωρητικό υπόβαθρό της ερµηνεία των βαλκανικών αντιλήψεων
περί εθνικού κράτους βλ. σε Kemal H. Karpat, “Gli stati balcanici e il nazionalismo: l’ immagine e la realtà”, Quaderni
Storici, 84 [1993], σ. 679-718. Xαρακτηριστικά στιγµιότυπα των ευαίσθητων ισορροπιών του ελληνικού εθνικού
λόγου: όταν συζητούσαν την παραχώρηση γης στη Θεσσαλία για να εγκαταστήσουν πρόσφυγες από τη Pωµυλία,
φοβήθηκαν µήπως κατ’ αυτό τον τρόπο ανακινούσαν το αγροτικό ζήτηµα (FO 371.264/253, Young προς Grey,
27.4.1907). 'Oσον αφορά οµάδες όπως ήταν οι ορθόδοξοι αλβανοί, ανέκαθεν θεωρούνταν µετόχοι της ελληνικής
ταυτότητας· απαντούµε συχνά φράσεις όπως την παρακάτω, η οποία περιέγραφε ένα σχέδιο επίθεσης στην
Tουρκία: “δύναται η Eλλάς να διαβιβάση ολόκληρα τάγµατα ατάκτων, υπό την αρχηγίαν αλβανών Eλλήνων
αξιωµατικών δηµοτικοτάτων εν Aλβανία” (Γ. Xατζηγιαννάκογλου, O πολιτικός βίος του κ. Θ. Δηλιγιάννη, µέρη
81
κοινωνική δυσαρέσκεια, ενώ αφορµή για το στρατιωτικό κίνηµα του 1909 ήταν µια διπλωµατική
ταπείνωση από την Tουρκία. Δύσκολα συναρµοζόταν ο επίσηµος αλυτρωτικός λόγος µε
φαινόµενα όπως ήταν η υπερπόντια µετανάστευση ή οι οιονεί εθνικές συγκρούσεις µεταξύ
κρητικών και µανιατών1 - και βεβαίως ένα από τα πρώτα συνθήµατα που χρησιµοποίησαν
εναντίον του Bενιζέλου ήταν το “Έξω ο ξένος!”.2
Aνάλογη εθνική αυταπάρνηση επιδείκνυαν οι ανώτερες τάξεις. O λαός αντιπαρέβαλλε τις
πατριωτικές διακηρύξεις της δήθεν αριστοκρατίας µε την εµµονή της σε προνόµια και σε
προκλητικές απολαύσεις. Όταν λόγου χάρη έκλεισαν τα αθηναϊκά θέατρα σε ένδειξη πένθους για
τα ανθελληνικά πογκρόµ της Aγχιάλου, η αυλή συνέχισε να διασκεδάζει µε θεατρικές παραστάσεις
προκαλώντας κατακραυγή· οργάνωσαν στην Πλατεία Συντάγµατος συλλαλητήριο πενήντα
χιλιάδων πολιτών, σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του άγγλου πρέσβυ, όπου εκφώνησαν
βιαιότατους λόγους εναντίον της - ενώ εκείνη σε απάντηση πολλαπλασίασε τη στρατιωτική
φρουρά της Aθήνας, όχι βεβαίως για να προστατεύσει την πόλη από τους βουλγάρους. “Aι ηθικαί
παρεκβάσεις” της αυλής έγιναν τυπικό µοτίβο του Δηµοκρατικού λόγου ως τα τελευταία χρόνια
του µεσοπολέµου.3
Παρά τους κοινοβουλευτικούς και δηµοκρατικούς τύπους του, το πολιτικό σύστηµα
λειτουργούσε ατελώς ως δικλείδα ασφαλείας. Oι πελατειακές σχέσεις µε τις οποίες ενσωµάτωνε εν
µέρει τα λαϊκά στρώµατα δεν εκτόνωναν επαρκώς τις συσσωρευµένες εντάσεις. Oι παρατάξεις
αδιαφορούσαν για τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις και απέφευγαν κάθε λόγο περί κοινωνίας· ο
διπολισµός των κυρίαρχων πολιτικών προτάσεων αντικατόπτριζε τον τυπικό δυϊσµό που
παρατηρείται στην περιφέρεια του καπιταλιστικού συστήµατος, όπου οι κυρίαρχοι προωθούν τη
συσσώρευση του κεφαλαίου επικαλούµενοι “εκσυγχρονιστικούς” λόγους ενώ οι µάζες
A’ και B’, Bεργιανίτης 1902, σ. 112). 'Aλλο ενδεικτικό άρθρο: Λυδός Ποδαβρός [Iωάννης Σταµνόπουλος], “Φίλους
τους Aρβανίτες!”, Nουµάς, Kεριακή 15 του Nοέβρη 1909, αρ. 366. Mέχρι και τη δεκαετία του 1930 το ελληνικό
Yπουργείο Eξωτερικών συγκατέλεγε στην “Eλληνική Mειονότητα της Aλβανίας” τις εκατό χιλιάδες ορθόδοξους
της χώρας αυτής από τους οποίους οι περισσότεροι δεν γνώριζαν ελληνικά· βλ. το σηµείωµα της 16ης Oκτωβρίου
1930 του B’ Πολιτικού Tµήµατος του Yπουργείου Eξωτερικών, όπως αναδηµοσιεύεται στο Aρετή Tούντα -
Φεργάδη, Mειονότητες στα Bαλκάνια. Bαλκανικές διασκέψεις 1930 -1934, Παρατηρητής 1994, σ. 172.
1
FO 371.71/38, Elliot προς Grey, 5.3.1906. H πρώτη σύγκρουση που αναφέρουµε έγινε στις 12 Iανουαρίου 1906
(ιουλιανό ηµερολόγιο). Bλ. ακόµη FO 371.464/145, Elliot προς Grey, 2.11.1908.
2
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 362.
3
FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 14.8.1906· FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 15.8.1906· FO 286.498/111, Elliot
προς Grey, 16.8.1906. O Elliot εκτιµούσε από τότε πως οι διωγµοί της Στενηµάχου αφύπνισαν τη λανθάνουσα
εχθρότητα εναντίον της βασιλικής οικογένειας και τον αντιδυναστισµό· βλ. FO 286.498/51, Elliot προς Grey,
18.8.1906 και FO 286.498/111, Elliot προς Grey, 22.8.1906. 'Oσον αφορά την αντικαθεστωτική ρητορεία της εποχής,
βλ. N.Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ανατύπωσις εκ του Eλευθέρου Bήµατος, Aθήναι
1932, σ. 47-74.
82
αναπτύσσουν αντιλήψεις διανθισµένες µε σοσιαλιστικά στοιχεία αλλά ανίκανες να ερµηνεύσουν
ορθολογικά το παρόν και συχνά οπισθοδροµικές από κοινωνική και πολιτισµική άποψη.
H πολιτική παράδοση του Δηλιγιάννη, µε την οποία συνδεόταν οικογενειακώς ο
Παπαναστασίου όπως και οι περισσότεροι πολιτευόµενοι που πλαισίωσαν τους Kοινωνιολόγους
και τις πρωτοσοσιαλιστικές κινήσεις, βρισκόταν σε αδιέξοδο.1 Στην κοινωνική βάση του
κυριαρχούσε µια επισφαλής συµµαχία µικροϊδιοκτητών, κυρίως πελοποννήσιων, µε νέα εργατικά
στρώµατα και µε ακτήµονες της Θεσσαλίας· το ιδεολογικό νεφέλωµά του χωρούσε, δίπλα στα
κατάλοιπα ενός επαναστατικού εθνικισµού εκφυλισµένου σε στερεότυπα ροµαντικού
αλυτρωτισµού, ιδέες µε προοδευτικό κοινωνικό περιεχόµενο επηρεασµένες από τον Leon Duguit
και από τους γερµανούς Aπό Kαθέδρας Σοσιαλιστές. Παρ’ όλες τις αναλογίες του µε ευρωπαϊκά
πατερναλιστικά σχήµατα, κι ενώ ονόµαζαν το κόµµα του “Συντηρητικόν”, οι παρεµβατικές
οικονοµικές αντιλήψεις του δηλιγιαννισµού ήταν, όπως επισηµαίνει ο X. Xατζηϊωσήφ, πιο
σύγχρονες από εκείνες του Tρικούπη2 - και από αυτή την άποψη επίσης, παρά τα εγγενή όριά τους,
συνδέονταν µε στερεά νήµατα µε τις ιδέες των Kοινωνιολόγων.
H ίδια παράταξη προσέλκυε επίσης τους αντιδυναστικούς προβάλλοντας το δόγµα των
“ψυχρών µετά της βασιλείας σχέσεων”. Συσπειρώνοντας τον “µωραϊτισµό” ολόκληρης της
Eλλάδας ο δηλιγιαννισµός αποτέλεσε, σύµφωνα µε τον N. Π. Aποστολόπουλο ο οποίος
υπερασπιζόταν σταθερά την κληρονοµιά του, το πρώτο κόµµα µε αρχηγό πανελλαδικής επιρροής·
επιπλέον πρώτος ένωσε σε σταθερή παράταξη τους βουλευτές που έπαιρναν (µετεκλογικά πάντως)
το αρχηγικό χρίσµα. Aπεναντίας ο Pάλλης και ο Θεοτόκης διέθεταν αποκλειστικώς τοπική βάση
και λειτουργούσαν ως πρώτοι µεταξύ ίσων βουλευτών. O δηλιγιαννισµός, προσθέτει ο N.
1
Στο ίδιο, σ. 480. Για τον αντικεφαλαιοκρατισµό του Δηλιγιάννη και για την οικονοµική πολιτική η οποία τόν
οδήγησε σε σύγκρουση µε χρηµατιστές όπως ήταν ο Bλαστός και ο Συγγρός, βλ. σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ.
49 κ.ε., 56 κ.ε.. 'Oσον αφορά τις οικογενειακές διασυνδέσεις των Kοινωνιολόγων: όπως φαίνεται από την EΣB του
1902, µε τους δηλιγιαννικούς συνδυασµούς εισήλθαν τότε στη βουλή, εκτός από τον πατέρα του Παπαναστασίου, ο
οποίος µάλιστα εκλέχτηκε στην Kοινοβουλευτική Eπιτροπή επί της Δηµοσίας Eκπαιδεύσεως (βλ. EΣB, συνεδρίασις
της 4.6.1903, σ. 4), ο κεφαλονίτης σοσιαλιστής Aνδρέας Mονοκρούσος, ο µετέπειτα συνεργάτης της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας Θεόδωρος Bελλιανίτης, ο Iωάννης Mπακόπουλος, πατέρας του κατοπινού βουλευτή
της Δηµοκρατικής 'Eνωσης Nικολάου Mπακοπούλου, και άλλοι. O σοσιαλιστής Nικόλαος Mαζαράκης εκλεγόταν
επίσης ως δηλιγιαννικός στην Kεφαλονιά· βλ. ακόµη σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ. 126. Aντιθέτως, από τους
συγγενείς των Kοινωνιολόγων ήταν κοµµατάρχης και βουλευτής του Tρικούπη ο θείος και συνεπώνυµος του Aλ.
Δελµούζου, Iωάννης· ο Θαλής Kουτούπης, τέλος, συντασσόταν σταθερά µε την τρικουπική αντί της δηλιγιαννικής
παράδοσης: βλ. ενδεικτικά τον έπαινο της οικονοµικής πολιτικής του Tρικούπη στην EΣB, συζήτησις της
17.12.1911, σ. 1570.
2
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 215. Mε την ορολογία του Nίκου
Oικονόµου αποτελούσε µια προσπάθεια προσαρµογής του εγχώριου λαϊκιστικού συντηρητισµού προς την ιδέα του
κράτους προνοίας: N. Oικονόµου, “Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα πριν από τον Eλ. Bενιζέλο”, σε MBE, σ. 479.
83
Oικονόµου, αντιθέτως απ’ όσα πρέσβευαν οι τρικουπικοί, θεωρούσε τη λαϊκή κυριαρχία ως µόνη
νόµιµη πηγή εξουσίας, κατάγγελλε τον ανεξέλεγκτο κοινοβουλευτισµό και υπεράσπιζε την άµεση
δηµοψηφισµατική δηµοκρατία και την κοµµατική πειθαρχία των βουλευτών.1 O Bενιζέλος
διεκδίκησε την ίδια παράδοση στις πρώτες κοινοβουλευτικές εµφανίσεις του - µολονότι ήδη επί
Διχασµού ορισµένοι οπαδοί του τόνισαν τις οµοιότητές του µε τον Tρικούπη, τις οποίες
αναδείκνυε συνάµα ο εναγκαλισµός του µε το µεγάλο κεφάλαιο αφότου πήρε την πρωθυπουργία.2
Aπό την άλλη πλευρά ενισχύονταν οι σοσιαλιστές που προέκτειναν τις ίδιες ιδέες προς
διαφορετικές κατευθύνσεις, όπως δείχνει επίσης το ρεπερτόριο των Kοινωνιολόγων.
H εισαγωγή της κοινωνιολογικής αντίληψης και η προϊστορία του σοσιαλιστικού κινήµατος

H φτωχή και πολυδιασπασµένη σε τοπικές κοινωνίες προβενιζελική Eλλάδα δεν ανέδειξε
οργανωµένα σοσιαλιστικά κινήµατα ικανά να παράγουν τάσεις και ρεύµατα, να µετέχουν ενεργά
στην πανευρωπαϊκή κίνηση των ιδεών και να αυτοκαθορίζονται· δεν παρουσίασε καν οργανώσεις
σταθερά δραστήριες σε υπερτοπικό επίπεδο. Bλέπουµε πάντως τάσεις ζωηρής πολιτικοποίησης
στο σύνολο σχεδόν του ανδρικού πληθυσµού, έντονες εξεγερσιακές διαθέσεις των απόκληρων
καθώς και διανοούµενους που ψηλαφούν τα κοινωνικά προβλήµατα, παράλληλα µε µια
χαρακτηριστική υστέρηση της κοινωνικής έρευνας. H Eλλάδα ήταν η µοναδική ευρωπαϊκή χώρα
που δεν παρουσίασε κανέναν σοσιαλιστή δηµιουργό ιδεών ως το 1907, µολονότι δεν υστέρησε
διόλου στην παραγωγή διανοούµενων: οι αναζητήσεις τους όµως στρέφονταν στη Mεγάλη Iδέα,
στην εθνική µυθολογία της “ελληνικότητας” και στη συντήρηση της ορθόδοξης εκκλησίας. Oι
σοσιαλιστικές ιδέες ευνουχίζονταν καθώς ενσωµατώνονταν ως επιµέρους στοιχεία σε τέτοια
ιδεολογήµατα, ενώ η λειτουργία του κοινοβουλευτισµού επέτρεπε στα πρωτεϊκά στελεχικά
κόµµατα να οικειοποιούνται αρκετά λαϊκά αιτήµατα. Στον φαύλο κύκλο συνέβαλλε επίσης η
1
Στο ίδιο, σ. 481, και N. Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ό.π., σ. 80-81. Tο πρόγραµµα της
αναδιοργάνωσης των κοµµάτων βλ. σε Γ. Xατζηγιαννάκογλου, ό.π., σ. 61 κ.ε..· την πολιτική θεωρία του Δηλιγιάννη
στο ίδιο, σ. 143-159. Tη συντηρητική όψη του Δηλιγιάννη προβάλλει ο Γεώργιος Aσπρέας, Πολιτική ιστορία της
νεωτέρας Eλλάδος, 1821-1928, τ. Γ’, εν Aθήναις 1930. Ίσως, όπως επισήµανε ο Mιχάλης Ψαλιδόπουλος, ν’ αξίζει
να ερευνηθεί περισσότερο η σχέση αυτού του “συντηρητισµού” µε τις αντιδράσεις στην προϊούσα κοινωνική
πόλωση.
2
Eνόσο βρισκόταν στην Kρήτη ο Bενιζέλος θεωρούνταν πως υποστήριζε τον Δηλιγιάννη στον Kήρυκα, ενώ
ταυτοχρόνως και η αθηναϊκή Πρωΐα που ελεγχόταν από τον Δηλιγιάννη ευνοούσε την πολιτική του Bενιζέλου· βλ.
N. Π. Aποστολόπουλος, O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ό.π., σ. 64 και 66. Tην άποψη περί κυριαρχίας του
κοινοβουλίου καταδίκασε απερίφραστα ο Bενιζέλος στην A’ Aναθεωρητική Bουλή: βλ. σε EΣB, συζήτησις της
9.10.1910, σ. 227. Bλ. επίσης σε Nέα Eλλάς, φ. της 28.7.1916, για τα επεισόδια που ξέσπασαν σε µια θεατρική
παράσταση όπου παρουσίασαν τον Tρικούπη να πλέκει το εγκώµιο του Bενιζέλου (!).
84
γεωγραφική και πολιτισµική - λόγω ορθοδοξίας και τουρκοκρατίας - αποµόνωση του
“Eλληνισµού”, η οποία επηρέαζε τις µάζες όσο και την ιντελλιγκέντσια.1
Πόσες δυσκολίες αντιµετώπισαν οι Kοινωνιολόγοι αναδεικνύει η τυπολογία του Zακ Nτρόζ
για τους παράγοντες που επηρέασαν την ανάπτυξη του σοσιαλισµού στις διάφορες χώρες:
απαριθµεί ως τέτοιους το επίπεδο της βιοµηχανικής ανάπτυξης και την αρχαιότητά της, το
φιλελεύθερο ή αυταρχικό πολιτικό καθεστώς, την ύπαρξη επαναστατικών παραδόσεων και τέλος
την “εθνική νοοτροπία” και τις πνευµατικές συνήθειες.2 Στην Eλλάδα συναντούµε έναν από τους
χειρότερους δυνατούς συνδυασµούς: βιοµηχανική ανάπτυξη περιορισµένη και πρόφατη, πολιτικό
σύστηµα που αποθάρρυνε την αυτόνοµη εκπροσώπηση της εργατικής τάξης, επαναστατικές
παραδόσεις ισχυρές αλλά στραµµένες µέσω της Mεγάλης Iδέας προς το εξωτερικό µάλλον παρά
στο εσωτερικό, νοοτροπίες που υπονόµευαν κάθε αντίληψη συλλογικότητας. H διανοµή των
εθνικών γαιών είχε περιστείλει το πολιτικό βάρος των ακτηµόνων τάξεων. Ένας άλλος
παράγοντας συναρτούνταν από τους οικονοµικούς ρυθµούς του καπιταλιστικού
κοσµοσυστήµατος: η διείσδυσή του στην Aίγυπτο και στη Mικρά Aσία και η ακόρεστη ανάγκη του
για εργατικό δυναµικό στη Bόρεια Aµερική, σε συνδυασµό µε την τοπική παράδοση της
εκτεταµένης µετανάστευσης στο εξωτερικό, άνοιγαν οδούς διαφυγής για τα ενεργητικότερα
στοιχεία των λαϊκών τάξεων κι εκτόνωναν τις εσωτερικές εντάσεις.
H κατάσταση του “Eλληνισµού” αναλύθηκε συστηµατικά µε σύγχρονους κοινωνιολογικούς
όρους από τον απόδηµο Σκληρό, ενώ µια περίπου ταυτόχρονη προσπάθεια ξεκίνησε ανεξάρτητα η
Kοινωνιολογική Eταιρεία - µε τη διαφορά ότι η τελευταία εστιαζόταν στο εσωτερικό του
ελληνικού βασιλείου. Προηγουµένως οι διανοούµενοι αρκούνταν σε οικονοµολογικές περιγραφές
χωρίς συνθετικό βάθος, µε ελάχιστες εξαιρέσεις όπως ήταν ο Aνδρέας Aνδρεάδης ο οποίος
ανέπτυξε µε αξιώσεις τον κλάδο της οικονοµικής ιστορίας κι εφάρµοσε τις ιδέες του σε
συγκεκριµένες αναλύσεις. H εθνική ιδεολογία, προσηλωµένη στον ιστορισµό και στην ορθοδοξία,
αντιστρατευόταν τις νέες αντιλήψεις· οι ισχυροί πολιτικοί νοσταλγούσαν βεβαιότητες του
περασµένου αιώνα ενώ µεταρρυθµιστές όπως ο Δηµήτριος Γούναρης, που κληροδότησε το µύθο
του ψευδώνυµου “κρατικού σοσιαλισµού” του, δεν στηρίζονταν σε κοινωνικές αναλύσεις αλλά
στην απλή αντιδιαστολή µεταξύ των ελληνικών και των εξιδανικευµένων ευρωπαϊκών συνθηκών,
ή στη ρητορική καταγγελία κάποιων απροσδιόριστων εχθρών της προόδου. Oι αραιές ανταύγειες
1
Bλ. Aντώνης Λιάκος, “H διάθλαση των επαναστατικών ιδεών στον ελληνικό χώρο, 1830-1850”, Tα Iστορικά 1
[1983]· επίσης την αφετηρία µιας κοινωνιολογικής ερµηνείας της έλλειψης επαναστατών διανοουµένων στην
Eλλάδα που παραθέτει η Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο. Σοσιαλισµός, δηµοτικισµός και
µεταρρύθµιση, Θεµέλιο 1988, σ. 22. Mια θλιβερή εκτίµηση για το θεωρητικό επίπεδο του λαϊκού σοσιαλισµού µέχρι
πολύ αργότερα βλ. στο Aριστοτέλης Δ. Σίδερις, O ιστορικός υλισµός, K.Σ. Παπαδογιάννης 1926, σ. ε’.
2
Jacques Droz (dir.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a 1918, Presses Universitaires de France 1974,
σ. 10.
85
του νεότερου θετικισµού δύσκολα διαπερνούσαν τα ερέβη της αστικής ιδεολογίας· όσο για την
πολιτική χρήση εννοιών όπως “κοινωνική τάξη” ή “καπιταλισµός”, αυτή παρέµενε σπάνια.
Πριν από το Γουδί στους διανοούµενους κυριαρχούσαν διαµάχες για το εθνικό και για το
γλωσσικό ζήτηµα οι οποίες αγνοούσαν γενικώς τη λογική και τους όρους των κοινωνικών
επιστηµών - ώσπου εµφανίστηκε ο Σκληρός, ο οποίος τάραξε τα νερά ακριβώς επειδή παρουσίασε
παρόµοιες εξωτικές αντιλήψεις. Όταν οι Kοινωνιολόγοι παρουσίασαν το µεταρρυθµιστικό
πρόγραµµά τους στον ηγέτη του Στρατιωτικού Συνδέσµου εκείνος απλώς δεν κατάλαβε τι ήθελαν
να πουν· όταν αργότερα, στις συζητήσεις της B' Aναθεωρητικής Bουλής, πρόβαλαν τον
κοινωνιολογικό λόγο ως πολιτικό όπλο, οι αντίπαλοί τους αντέτειναν πως απλώς σφετερίζονταν
τον όρο αφού η κοινωνιολογία, δηλαδή η γεννηµένη στην Eυρώπη και συνεπώς όχι αυταπόδεικτα
άκυρη επιστήµη της κοινωνιολογίας, δεν αποτελούσε ιδιοκτησία των κοινωνιστών.
Πόσο είχε προετοιµαστεί το έδαφος για την πολιτική αξιοποίηση του κοινωνικού λόγου και
του ταξικού αναλυτικού παραδείγµατος; Aν δεχτούµε ως κριτήριο ενηλικίωσης των
σοσιαλιστικών κινηµάτων τη δηµιουργία κοµµάτων µε επαρκή ιδεολογική και οργανωτική
συγκρότηση, καθώς και µε απήχηση στην κοινωνία ικανή να εξασφαλίσει την επιβίωσή τους, τότε
δεν µπορούµε παρά να ορίσουµε ως προϊστορία του ελληνικού σοσιαλισµού το διάστηµα που
µεσολάβησε από την εµφάνιση των νεότερων σοσιαλιστικών ιδεών ως το 1914, οπότε ενσωµάτωσε
τη Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία (Φεντερασιόν) της Θεσσαλονίκης.1
Bεβαίως στην Πελοπόννησο και στα Eπτάνησα, που διατηρούσαν επαφές µε την Iταλία,
άφησαν τη σφραγίδα τους αναρχικά ρεύµατα φερµένα από τη γειτονική χώρα· από αυτά
επηρεαζόταν ο Δηµοκρατικός Σύλλογος που οργάνωσαν το 1876 στην Πάτρα.2 Aργότερα σηµείωσε
αξιόλογη εκλογική επιτυχία ο σοσιαλίζων Δηµοκρατικός Συνδυασµός,3 δεν µπόρεσε όµως να
εκφράσει µαζικές οργανώσεις. Tο 1885 ο Σταύρος Kαλλέργης ίδρυσε τον Σοσιαλιστικό Σύλλογο,
µε µέλη κυρίως φοιτητές και µαθητές, και το 1890 τη σηµαντικότερη οργάνωση πριν από τους
Kοινωνιολόγους, τον Kεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο.4 Kαι πάλι, η απήχησή του έµεινε
1
Για το αντίστοιχο φαινόµενο στην Eυρώπη βλ. Dick Geary, Tο ευρωπαϊκό εργατικό κίνηµα 1848-1939, µετάφραση
Tάσος Δαρβέρης, Παρατηρητής 1988, σ. 62-73. Bλ. επίσης τα κριτήρια που χρησιµοποιεί για την περιοδολόγηση της
οργανωτικής εξέλιξης του εργατικού κινήµατος σε τρεις φάσεις ο Umberto Cerroni, Θεωρία του πολιτικού
κόµµατος, ό.π., σ. 15· σύµφωνα µε αυτά η Φεντερασιόν οδήγησε το εργατικό κίνηµα της Eλλάδας στην “ενδοµήτρια
πολιτική φάση”. Προηγουµένως οι σοσιαλιστικές ιδέες συγκέντρωναν κάποιο ενδιαφέρον, ιδίως όταν εισάγονταν
από την Eσπερία, δεν έστησαν όµως σταθερές και µαζικές οργανώσεις, πολιτικές ή έστω συνδικαλιστικές· ως
πρόδροµοι απλώς των τελευταίων µπορούν να χαρακτηριστούν τα αλληλοβοηθητικά σωµατεία και τα αδελφάτα
που εµφανίστηκαν σε λίγες πόλεις γύρω στο 1880 αλλά ελέγχονταν από αστούς και δεν φαίνεται να είχαν
ιδεολογικούς ή συνδικαλιστικούς στόχους.
2
Bλ. ενδεικτικά µια συνοπτική παρουσίαση στο Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό ..., ό.π., σ. 17-58.
3
Kωστής Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 153 κ.ε..
4
Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 20 κ.ε..
86
περιορισµένη· ευρύτερη επιρροή είχαν οι ιδέες που ανέπτυσσε στις στήλες της Eρευνας ο Πλάτων
Δρακούλης, οι οποίες πλησίαζαν τις αναζητήσεις των Φαβιανών.1 Άλλοι στρέφονταν προς
δυναµικότερες αλλ’ αδιέξοδες µορφές πάλης. Mετά τη γελοιοποίηση του 1897 “[ε]ις τον κήπον του
κλαυθµώνος εκατοντάδες άνθρωποι άκουον χάσκοντες και χειροκροτούσαν µιαν παρέα
υπαιθρίων ρητόρων που συνιστούσε την επανάστασιν και την εγκαθίδρυσιν Kοµµούνας”.2 O
καλός Bασιλιάς Γεώργιος παρά τρίχα γλύτωσε από µια δολοφονική απόπειρα, ενώ λίγο πριν από
το κίνηµα στο Γουδί πήγαν να δυναµιτίσουν τη Bουλή.3
Aν όµως οι πρώτοι σοσιαλιστές δεν επηρέασαν άµεσα τις πολιτικές εξελίξεις, πάντως
καλλιέργησαν στον πληθυσµό ένα υπόστρωµα πνευµατικών τάσεων, αντιλήψεων και ιδεών που
επέτρεψε να βρουν απήχηση οι προτάσεις των διαδόχων τους. Eίναι δύσκολο να
αποκαταστήσουµε τα νήµατα που ένωναν την οµάδα του Παπαναστασίου µε τις προηγούµενες
σοσιαλιστικές κινήσεις, αλλά πάντως στοιχειοθετούνται ενδείξεις της ύπαρξής τους.4 Γενικώς,
άλλωστε, υπήρχε συνέχεια ανάµεσα στα αιτήµατα του Σοσιαλιστικού Συλλόγου και σε κείνα που
προώθησε το πρώτο Λαϊκό Kόµµα.5 Έκφραζαν τα ίδια περίπου κοινωνικά στρώµατα,
προέρχονταν από κοινή µήτρα - από το σοσιαλδηµοκρατικό πρόγραµµα της Eρφούρτης - και
πιθανότατα βρέθηκαν στα χείλη των ίδιων λαϊκών ρητόρων.
Σε ποιό βαθµό οι αναλογίες και οι οµοιότητες ανάµεσα στους σοσιαλιστές του 1910 και
στους προηγούµενους αντανακλούσαν πραγµατικές συνέχειες ατόµων και αντιλήψεων, και ως
ποιο βαθµό οφείλονταν απλώς στο γεγονός πως όλοι τους αντλούσαν από κοινές πηγές; Eφόσον
παραµένει αχαρτογράφητη η προϊστορία του εργατικού κινήµατος στην Eλλάδα θα είναι απλή
εικασία κάθε απάντηση στο ερώτηµα αυτό.6 Πρόκειται ουσιαστικά για το πρόβληµα των
διανοητικών συνεχειών στις “ετερόφωτες” περιφερειακές χώρες όπου διάφορες οµάδες αντλούν
από ένα “κοινό ταµείο” (στην περίπτωσή µας από τον δυτικοευρωπαϊκό σοσιαλισµό) κι
εξελίσσονται εν µέρει σε συνάρτηση µαζί του κι εν µέρει µέσω διαλόγων µεταξύ τους. Παρακάτω
θα δούµε πώς οι Kοινωνιολόγοι “εγκλιµάτισαν” διαφορετικά από τους προηγούµενους
1
Bλ. ενδεικτικά 'Eρευνα. Kοινωνιολογία Aνθρωπισµός Mυχιολογικαί Eπιστήµαι. Tόµος E’, τεύχος A’
[Iανουάριος 1910], σ. 5· στο ίδιο, Tόµος E’, τεύχος Δ’ [Aπρίλιος 1910], σ. 67 κ.ε.· στο ίδιο, Tόµος E’, τεύχος Στ’
[Iούνιος 1910], σ. 87 κ.ε..
2
Θωµάς Aθ. Bαΐδης, Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), [1934], Mπάυρον 2 1973, σ. 90.
3
Σκριπ, φ. της 10.1.1908.
4
Xαρακτηριστικά, οι εµπνευστές του Δηµοκρατικού Συλλόγου συντάσσονταν µε τους µικρογεωργούς και,
απηχώντας τον µη µαρξιστικό σοσιαλισµό των λατινικών χωρών, έκαναν σηµαντικές προσπάθειες για τη
δηµιουργία συνεταιρισµών· αργότερα ο Παπαναστασίου µελέτησε µε ζήλο τα ίδια ζητήµατα και τα αναγόρευσε
άξονες της πολιτικής του, ενώ επανέλαβε τα σηµεία από το πρόγραµµα του Δηµοκρατικού Συλλόγου που ζητούσαν
ευρύτατη αποκέντρωση και πλήρη αυτονοµία των κοινοτήτων: βλ. Γ. B. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό ..., ό.π., σ. 45.
5
Bλ. παρακάτω και τα σχετικά µε το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος.
6
Πάντως βλ. και Παναγιώτης Nούτσος, H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), Γνώση 1990.
87
σοσιαλιστές τις σύγχρονες ιδέες. Aναµφίβολα διατηρούνταν µια ζωντανή παράδοση κι ένας όχι
αµελητέος βαθµός συνεχείας: δεν έσβησε ούτε στιγµή η έκφραση των σοσιαλιστικών ιδεών το
τελευταίο τέταρτο του δέκατου ένατου αιώνα και το ίδιο µπορεί να ειπωθεί για τις πρακτικές
πρωτοβουλίες ορισµένων οµάδων. Προτού όµως ανασκαφούν νέα στοιχεία είναι αδύνατο να
εξακριβώσουµε πώς και κατά πόσον επηρέασε τους Kοινωνιολόγους αυτή η παράδοση.
Mια βαρυσήµαντη παράλληλη εξέλιξη ήταν η αφύπνιση των αγροτικών µαζών η οποία
εκφραζόταν ποικιλοτρόπως και συνδεόταν µε την κρίση των κοινωνικών και οικονοµικών
σχέσεων στην ύπαιθρο. Oι αναντίστρεπτες εξελικτικές διαδικασίες της δεκαετίας του 1880
επηρέαζαν σωρευτικά τη γεωργία: εισαγωγή καπιταλιστικών γνωρισµάτων στις καλλιεργητικές
µεθόδους, βελτίωση των συγκοινωνιών και των µεταφορών, κατάλυση της αγροτικής αυτάρκειας
και βαθµιαία εγκατάλειψη των πρωτόγονων τεχνικών παραγωγής, διανοµή των εθνικών γαιών στη
νότια Eλλάδα κι εµφάνιση του κολληγικού προβλήµατος µε την ενσωµάτωση της Θεσσαλίας και
της νότιας Hπείρου. Aν οξύνονταν ιδιαιτέρως οι κοινωνικές σχέσεις σ' αυτές τις επαρχίες,
ελάχιστα καλύτερη µοίρα είχε η υπόλοιπη ύπαιθρος. Παντού ένα συντηρητικό στρώµα προεστών
έλεγχε ασφυκτικά τον κοινωνικό ιστό συνδυάζοντας τις λειτουργίες του γαιοκτήµονα, του
τοκογλύφου, του φοροεισπράκτορα, του πολιτευτή, του εισαγωγέα αγαθών και του εµπόρου των
γεννηµάτων - ενώ η βελτίωση της παραγωγής δεν συµπεριλαµβανόταν στις προτεραιότητές του. H
πολιτεία ελάχιστα µεριµνούσε για την ανάπτυξη της υπαίθρου· ένα τµήµα µε γεωργικές
αρµοδιότητες που ίδρυσαν το 1887 στο Yπουργείο Eσωτερικών σύντοµα καταποντίστηκε εν µέσω
µύριων προβληµάτων. H σταφιδική κρίση προκάλεσε αλυσιδωτές κοινωνικές εντάσεις τις οποίες
µερικά µόνον εκτόνωναν τα επάλληλα κύµατα εσωτερικής κι εξωτερικής µετανάστευσης, ταραχών,
εξεγέρσεων και ληστείας. Aνάλογα προβλήµατα γνώρισαν µετά το 1905 οι οινοπαραγωγικές
επαρχίες.1
Tέτοια κατάσταση επικρατούσε όταν, όπως διαπίστωνε ο ορθόδοξος σοσιαλδηµοκράτης K.
Xατζόπουλος, η Kοινωνιολογική Eταιρεία “ιδρυµένη ... µε σοσιαλιστικές (ρεβιζιονιστικές για να
το πούµε γερµανικά) βάσεις άρχισε να κουνιέται κι αυτή ... µε την κυβέρνηση µερικών υφηγητών
και την προεδρία ενός αρκετά καλά µορφωµένου οικονοµολόγου, του Παπαναστασίου”.2 O
τελευταίος κατεύθυνε την πρώτη αξιόλογη προσπάθεια να δηµιουργήσουν σοσιαλδηµοκρατικό
κόµµα στην Eλλάδα, όπως παρατήρησε ο Γ. Mαυρογορδάτος αντιδιαστέλλοντας εύστοχα την
1
Για την κοινωνική λειτουργία της ληστείας βλ. X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-
1940, ό.π., κεφ. I.
2
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Karl Dieterich, 21 Φεβρουαρίου 1910, όπως παρατίθεται σε P. Σταυρίδη-
Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, Tα Iστορικά, τ. 9 [Δεκέµβριος 1988],
σ. 363.
88
προσήλωσή του στο σοσιαλδηµοκρατικό ιδεολογικό πρότυπο µε την αποτυχία του να στήσει ένα
µαζικό κόµµα σύµφωνα µε το σοσιαλδηµοκρατικό οργανωτικό πρότυπο.1
β. H Kοινωνιολογική Eταιρεία
Φαίνεται ότι πριν από το κίνηµα στο Γουδί οι πρωτεργάτες της Kοινωνιολογικής Eταιρείας
επιχείρησαν να τήν διευρύνουν, αλλά δεν επένδυσαν αρκετά σ’ αυτό το εγχείρηµα για ν’
αποποιηθούν την αυτόνοµη πολιτική βάση που είχαν κληρονοµήσει στις επαρχίες τους. Στις
επόµενες παραγράφους παρουσιάζω τον ευρύτερο κύκλο τους, τη σηµαντική Eπιθεώρησιν
Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών την οποία εξέδωσαν, και τις προσπάθειές τους να
συνδεθούν µε τους προοδευτικούς δηµοτικιστικούς και πανεπιστηµιακούς κύκλους. Έπειτα
εξετάζω τις αντιλήψεις τους για τον σοσιαλισµό και για τη µέθοδο της µετάβασης σ' αυτόν - και
αφού τις συγκρίνω µε τις απόψεις Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών όπως ήταν ο Έντουαρντ
Mπερνστάιν και Kρατικών Σοσιαλιστών όπως ήταν οι καθηγητές του Παπαναστασίου στο
Bερολίνο, συµπεραίνω πως ουσιαστικότερη στάθηκε η ιδεολογική επίδραση των πρώτων.
Oι ιδρυτές
Eίδαµε πως τον αρχικό πυρήνα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας αποτέλεσαν ο Παπαναστασίου, ο
Aραβαντινός, ο Πετµεζάς και ο Tριανταφυλλόπουλος. Όλοι είχαν σπουδάσει στη νοµική σχολή
του Πανεπιστηµίου Aθηνών και κατόπιν συναντήθηκαν στο πανεπιστήµιο του Bερολίνου· ως
περίπου συνοµήλικοι που προέρχονταν από έναν στενό κοινωνικό χώρο, αναµφίβολα
γνωρίζονταν προτού φύγουν από την Eλλάδα - ίσως πλην του τελευταίου, ο οποίος ήταν νεότερος
και πρωτοσυνάντησε τον Παπαναστασίου στο Bερολίνο. Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του
Tριανταφυλλοπούλου η σχέση τους χρονολογούνταν τουλάχιστον από µια συγκέντρωση τα
Xριστούγεννα του 1903: “από τους συνδαιτηµόνας εκείνης της βραδυάς του Bερολίνου, και τινας
άλλους, όταν επανήλθοµεν εις την πατρίδα, προήλθεν η Kοινωνιολογική Eταιρία”. Tέσσερα
χρόνια µεσολάβησαν: “H Kοινωνιολογική Eταιρία ιδρύθη το 1907. Aπό το Bερολίνον, όπου
υπήρξαµεν συσπουδασταί, επανελθόντες άλλοι µεν αρχάς άλλοι δε τέλος του 1906, ησθάνθηµεν
την ανάγκην επιστηµονικής ενώσεως προς καλλιέργειαν των οικονοµικών και νοµικών σπουδών
εν Eλλάδι, αφενός, και αφετέρου λαϊκής διαφωτίσεως. H οµάς που την ίδρυσε περιελάµβανε τους
Aλ. Παπαναστασίου, Παναγιώτη Aραβαντινόν, Θρασύβουλον Πετµεζάν, εµέ, και Aλέξανδρον
Δελµούζον, όστις είχε σπουδάσει εις Λειψίαν παιδαγωγικά, και ενωρίς συνεδέθη εδώ [στην Aθήνα]
µαζί µας”.2
1
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “H αυγή της ελληνικής σοσιαλδηµοκρατίας”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί,
Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 104.
2
Eισαγωγικό σηµείωµα του K. Tριανταφυλλοπούλου στα MΛA, τ. A', σ. στ' - η'. Bλ. ωστόσο και τις εύστοχες
παρατηρήσεις της Pένας Σταυρίδου Πατρικίου σχετικά µε την ασάφεια και την αντιφατικότητα των µαρτυριών των
89
H τάση πολλών πρωταγωνιστών της εποχής να προσαρµόζουν αφηγηµατικά τη νεανική
δράση τους στη µεταγενέστερη, και συνήθως συντηρητικότερη, δηµόσια εικόνα τους, δυσκολεύει
συχνά τον µελετητή. O Tριανταφυλλόπουλος, ο οποίος δηµοσίευσε αυτές τις ενθυµήσεις σε
καιρούς σκοταδιστικής αντίδρασης, δεν απέδιδε ακριβώς την πραγµατικότητα: πρώτον,
παρασιωπούσε συστηµατικά την παρουσία του Θαλή Kουτούπη· δεύτερον, παραµόρφωνε την
πολιτική τοποθέτησή τους. Σύγχρονες µε τα γεγονότα πηγές αποσαφήνιζαν το περιεχόµενο της
“λαϊκής διαφωτίσεως” που εγκαινίασαν οι Kοινωνιολόγοι - λόγου χάρη οι ανταποκρίσεις του
Σπύρου Mελά, ενός άλλου ανανήψαντα ο οποίος διαστρέβλωσε πολύ χειρότερα την ίδια εποχή σε
µια σειρά εκλαϊκευτικών ιστορικών αφηγηµάτων. Όταν όµως παρακολούθησε ως δηµοσιογράφος
την πρώτη διάλεξη της Eταιρείας προς τους εργάτες του Πειραιά, τον Φεβρουάριο του 1909,
έγραφε: “Eίνε νέοι σοβαροί, µε ήθος εξαίρετον και µόρφωσιν σπανίαν. Oι περισσότεροι
εσπούδασαν εις Γερµανίαν και είνε Mαρξισταί. O κ. Παπαναστασίου, ένας από τους κυριωτέρους,
τον οποίον µόλις προ τινών ηµερών εγνώρισα, µού αφήκε την εντύπωσιν φυσιογνωµίας
εξαιρετικής ... Yπάρχει βεβαιότης ότι την φοράν αυτήν σχηµατίζεται ο πρώτος σταθερός
[σοσιαλιστικός] πυρήν ενεργείας, µε µεγάλας ελπίδας επιτυχίας”.1 Λίγο αργότερα συνδέθηκε µαζί
τους µολονότι παρουσιαζόταν ως αναρχικός, ενώ µετά από πολλά χρόνια έγραψε τα σχετικά
βιβλία ως ακραιφνής µοναρχικός βενιζελικού παρελθόντος.
Aπό τα µέλη της ιδρυτικής οµάδας λίγο µεγαλύτερος σε ηλικία ήταν ο Θρασύβουλος
Πετµεζάς, γεννηµένος το 1874. Aνήκε σε οικογένεια προυχόντων και πολιτευτών των Kαλαβρύτων
(ο πατέρας του ήταν ανώτατος δικαστικός Δηµοκρατικών πεποιθήσεων, φίλος του Γεωργίου
Φιλαρέτου) κι επιστρέφοντας στην Eλλάδα, το 1906, έγινε υφηγητής του εµπορικού δικαίου στο
Eθνικό και Kαποδιστριακό Πανεπιστήµιο. Έξι χρόνια νεότερος ήταν ο Παναγιώτης Aραβαντινός,
γόνος κορίνθιου νοµικού και αργότερα καθηγητή του συνταγµατικού δικαίου, ο οποίος τόν
προόριζε για διάδοχο στο δικηγορικό γραφείο του που µονοπωλούσε σχεδόν τις υποθέσεις των
πελοποννήσιων στην Aθήνα και είχε αποδυθεί σε οξύ επαγγελµατικό ανταγωνισµό µε τον
ανερχόµενο Παναγή Tσαλδάρη. O δελφίνος όµως επιστρέφοντας στην Eλλάδα διορίστηκε, επίσης
το 1906, υφηγητής του αστικού δικαίου στη νοµική σχολή της Aθήνας και αµέσως ρίχτηκε στον
αγώνα εναντίον της εισαγωγής του γερµανικού αστικού κώδικα.2 O Kωνσταντίνος
Kοινωνιολόγων για τη συγκρότηση της οµάδας τους, µαζί µε µια ερµηνεία, στο Pένα Σταυρίδου Πατρικίου, “H
σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, Tα Iστορικά, τ. 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 353-370.
1
Πατρίς, φ. της 16.2.1909. ’Eργα όµως του Mελά όπως τα 1909, O γυιός του Ψηλορείτη, Oι Bαλκανικοί Πόλεµοι
και άλλα, γραµµένα για το ευρύ κοινό σε εποχές εθνικιστικής υστερίας, συντέλεσαν στη διαµόρφωση της αστικής
πανστρατιάς εναντίον του “κοµµουνισµού”.
2
Για τον πατέρα του Πετµεζά βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 47. Για τον ανταγωνισµό του
Aραβαντινού µε τον Tσαλδάρη βλ. Γεώργιος Bούρος, Παναγής Tσαλδάρης, 1867-1936. H ζωή και ο αγών του,
[Eλληνική Eκδοτική Eταιρεία 1955], σ. 42. Για τις νοµικές απόψεις του Aραβαντινού βλ. τον εναρκτήριο λόγο που
90
Tριανταφυλλόπουλος τούς ακολούθησε στην ίδια σχολή το 1908, υφηγητής στην έδρα του
ρωµαϊκού δικαίου.1
Στους παραπάνω προστέθηκαν ο Aλέξανδρος Δελµούζος και λίγο αργότερα ο Θαλής
Kουτούπης και ο Aλέξανδρος Mυλωνάς, “οίτινες είχον επανέλθει εν τω µεταξύ [στην Eλλάδα], και
απετέλεσαν µέλη της οµάδος”.2 O τελευταίος είχε τις περισσότερες οµοιότητες µε την αρχική
παρέα: περίπου συνοµήλικός τους (γεννήθηκε το 1881), γιός υφηγητή της αρχαιολογίας στο
πανεπιστήµιο της Aθήνας, µε σπουδές νοµικής στην Aθήνα και στη Γερµανία. Σύντοµα ανέπτυξε
πλήθος δραστηριότητες δίπλα στον αρχικό πυρήνα και αναδείχθηκε σε σηµαντικό συνεργάτη της
Kοινωνιολογικής, απέτυχε όµως να εκλεγεί στη Διπλή Aναθεωρητική Bουλή· αργότερα
παντρεύτηκε την κόρη του Στρατηγού Δαγκλή κι ενσωµατώθηκε στην προοδευτική πτέρυγα των
Φιλελευθέρων αντί να ακολουθήσει τους υπολοίπους Kοινωνιολόγους στη Δηµοκρατική Ένωση,
ενώ το Mεσοπόλεµο τέθηκε επικεφαλής µιας µερίδας αγροτιστών.
Σηµαντικές διαφορές ιδιοσυγκρασίας, αντιλήψεων και ύφους χώριζαν τους παραπάνω από
τον Kουτούπη. Mεγαλύτερος όλων στην ηλικία - είχε γεννηθεί το 1870 - διέθετε περισσότερο
τυχοδιωκτισµό αλλά λιγότερο πειθαρχηµένο πνεύµα· σπούδασε νοµικά, την εποχή όµως που
εξετάζουµε υπηρετούσε οικονοµικός αξιωµατικός στο ναυτικό. Eυρύτερα αναδείχτηκε έπειτα από
το κίνηµα στο Γουδί όπου δεν έχασε την ευκαιρία να πρωτοστατήσει. Aνέλαβε διευθυντής του
προµηθευτικού συνεταιρισµού των αξιωµατικών (δίνοντας λαβή για κατηγορίες ατασθαλιών εις
βάρος του) και συντέλεσε µε αµείλικτους φιλιππικούς στην εκκαθάριση των πανεπιστηµιακών
καθηγητών - για να εµφανιστεί λίγο αργότερα υφηγητής της πολιτικής οικονοµίας στο Aθήνησι·
στη συνέχεια τον βλέπουµε δηµοσιογράφο, συγγραφέα, εκδότη προοδευτικών εφηµερίδων,
βουλευτή, παρασκηνιακό µηχανορράφο, αλυτρωτιστή, αρχιστασιαστή και το 1916 υπουργό στην
επαναστατική Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Eίχε τέλος αντάξιο της πολυτάραχης ζωής του·
σκοτώθηκε σε ορειβατικό ατύχηµα στον Eλικώνα το 1935.3
Στον περίγυρο των παραπάνω προσώπων κινούνταν αρκετοί που συνδέονταν µε την
Eταιρεία αλλά δεν είχαν ουσιαστικό λόγο στη διαµόρφωση των απόψεών της. Mεταξύ τους
συγκαταλεγόταν ο Aλέξανδρος Δελµούζος. Mολονότι προβλήθηκε ως σηµαντικό µέλος των
Kοινωνιολόγων, ίσως επειδή οι περισσότερες πηγές που διαθέτουµε σχετικά µε την εποχή
προέρχονται από τον δηµοτικισµό στον οποίο πρωτοστάτησε, έπαιξε µικρότερο ρόλο από τους
υπόλοιπους στη διαµόρφωση της πολιτικής τους. Δεν κατείχε νοµική ούτε οικονοµολογική
εκφώνησε στις 3 Mαίου 1906 στη νοµική, Περί του γερµανικού αστικού κώδικος εν σχέσει προς την κωδικοποίησιν
του ελληνικού δικαίου ... υπό Π. I. Aραβαντινού, Aθήναι 1906.
1
K. Tριανταφυλλόπουλος, Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 113.
2
Στο ίδιο, σ. 110. O Mυλωνάς επέστρεψε από τη Γερµανία τέλη Aπριλίου του 1908· βλ. Pιζοσπάστης, φ. 13 της
3.5.1908.
3
Nεολόγος (Πατρών), φ. της 28.10.1935.
91
παιδεία και η εµβάθυνσή του στις σοσιαλιστικές θεωρίες ήταν αντιστρόφως ανάλογη του
ενθουσιασµού του· αντιθέτως από τους πρώτους Kοινωνιολόγους τις γνώρισε µόνο µέσω “του
Kοινωνικού Mανιφέστου του Mαρξ” και του Γεώργιου Σκληρού.1 Tον καιρό που τόν δέχτηκαν
στην Eταιρεία, όπως αναφέρει ο Tριανταφυλλόπουλος, ξιφουλκούσε υπέρ των ιδεών του Σκληρού
στον Nουµά. Xαρακτηριστικά, απέφυγε να αρθρογραφήσει στην Kοινωνιολογική µολονότι οι
υπόλοιποι Kοινωνιολόγοι του ζητούσαν επίµονα άρθρα για το γλωσσικό ζήτηµα.2 Δεν ήταν
φτιαγµένος από τη στόφα του πολιτικού και το διάλειµµα κατά το οποίο ο σοσιαλισµός τόν
απορρόφησε περισσότερο από τα “γλωσσοεκπαιδευτικά” έληξε σύντοµα: ουσιαστικά “ήταν ένας
ιδεαλιστής και εθνολάτρης ουµανιστής ... πέρα και πάνω από κάθε άλλη ιδιότητα και βλέψη του ...
‘δάσκαλος’”.3 Aργότερα ο Eυάγγελος Παπανούτσος επισήµανε την “αποστροφή του προς τον
δίχως ‘εθνικές ρίζες’ κοσµοπολιτισµό, [την] αντιπάθειά του προς ιδέες και συστήµατα (κοινωνικά,
πολιτικά κτλ.) που έρχονται από άλλα χώµατα”, µε δυο λόγια το φόβο συστατικών όψεων της
νεωτερικότητας. Ίσως αυτό συνδεόταν µε την ανατροφή του στην επαρχία η οποία τον είχε αγγίξει
διαφορετικά απ’ ό,τι τον Παπαναστασίου: “Tα πρώτα δεκαέξη χρόνια της ζωής µου τα έζησα στα
Σάλωνα. Kαι αν αξίζει κάτι στη δουλειά που έχω κάµει ως τώρα, το χρωστώ κυρίως στα χρόνια
εκείνα. Eκεί, σε µια επαρχιακή πόλη και σε σπίτι που ήταν η καρδιά της, έζησα ζωή αληθινά
ελληνική, µε τις αξίες της, τα έθιµα και τις παραδόσεις της, τα τραγούδια της, τις προλήψεις και
τις δεισιδαιµονίες της”.4 Λίγο µετά τη σύσταση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας αποσύρεται στο
Bόλο, τον Oκτώβριο του 1908, για να εµψυχώσει το γνωστό εκπαιδευτικό πείραµα· διατηρεί εκεί
επαφές µε τους σοσιαλιστές αλλά εφεξής διοχετεύει την ενεργητικότητά του προς άλλες
κατευθύνσεις. Tην ίδια περίοδο εγκαταλείπει και τη συζήτηση που είχε ανοίξει στον Nουµά για τις
ιδέες του Σκληρού και αγωνιά για κοινωνική αποκατάσταση·5 µάλιστα επαινεί τα δηλητηριώδη
παιδικά αναγνώσµατα της Πηνελόπης Δέλτα ως “ύµνους του δυνατού”.6 Aφότου διώκεται
δικαστικά µε αφορµή το Παρθεναγωγείο παύει να κάνει λόγο για σοσιαλισµό και προσπαθεί να
1
Pένα Σταυρίδου - Πατρικίου (επιµ.), Δηµοτικισµός και κοινωνικό πρόβληµα, Eρµής 1976, σ. λδ'. Για την επίδραση
που άσκησε στον Δελµούζο µετά το 1907 ο Σκληρός βλ. ό.π., σ. λε' κ.ε., καθώς και στο Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου,
O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο. Σοσιαλισµός, δηµοτικισµός και µεταρρύθµιση, Θεµέλιο 1988. H µαρτυρία του
Tριανταφυλλόπουλου βρίσκεται στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο στην
Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 111.
2
X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο του Bόλου, IAEN 1989, τ. B', σ. 106.
3
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, MIET 2 1984, σ. 35-36, καθώς και P. Σταυρίδου - Πατρικίου,
Δηµοτικισµός..., ό.π., σ. λε'.
4
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, ό.π., σ. 27.
5
Άλλωστε στη δηµοσιευµένη αλληλογραφία του αυτής της εποχής δεν αναφέρει τις δραστηριότητες της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας· βλ. X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο ... ό.π., passim και ιδίως σ. 55 και 57.
6
Eπιστολή Δελµούζου προς Δέλτα, Bόλος 14.12.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Aλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα.
1906-1940, επιµέλεια Ξενοφώντος Λευκοπαρίδη, Bιβλιοπωλείον της Eστίας, χ.χ., σ. 221.
92
υποβαθµίσει τη συµµετοχή του στις δραστηριότητες του Eργατικού Kέντρου Bόλου· στη Δίκη του
Nαυπλίου αποστασιοποιείται απ' όσους συγκατηγορούµενούς του δεν αποκήρυξαν τις ιδέες τους.
Λίγο αργότερα απολογείται για τις διαλέξεις του προς τους εργάτες: “εκαυτηρίασα τον
αναρχισµόν ... επολέµησα και τον κακώς εννοούµενον σοσιαλισµόν, ζητήσας να περιορίσω τον
εργατικόν αγώνα εις το πλαίσιον των εθνικών µας παραδόσεων”.1
Στους οπαδούς της Kοινωνιολογικής Eταιρείας ο Σπύρος Mελάς συγκαταλέγει επίσης τον
εαυτό του, τον Aλέξανδρο Διοµήδη, τον Kωνσταντίνο Δεµερτζή και τον Λουκά Nάκο, ενώ ο
Γεώργιος Bεντήρης προσθέτει τον Iωάννη Λυµπερόπουλο. O Γιάνης Kορδάτος, που γνώριζε
πρόσωπα και καταστάσεις, αναφέρει ως συνιδρυτές τους Nάκο, Mελά (αυτό όµως το διέψευδαν οι
Kοινωνιολόγοι), Λυµπερόπουλο και Nικόλαο Eξαρχόπουλο, ενώ ως µεταγενέστερα µέλη, εκτός
από τον Mυλωνά, τους Παναγή Σκουριώτη, Δηµήτριο Σαράτση, Σπύρο Kορώνη, Δηµήτρη Γληνό
και Kυριάκο Bαρβαρέσσο. Tούς χαρακτηρίζει νέους “επιστήµονες που οι πιο πολλοί είχαν
σπουδάσει στη Γερµανία και είχαν επηρεαστεί από το γερµανικό µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό”.2
Bλέπουµε πως ενώ ποίκιλλε η ιδεολογική τοποθέτησή τους, όλοι ήταν νέοι (πλην του Nάκου)
διανοούµενοι.
Φαίνεται πως το χειµώνα του 1908-1909 ο διευρυµένος πλέον αρχικός πυρήνας επιχείρησε
να µετατρέψει την Kοινωνιολογική Eταιρεία σε ανοιχτή οργάνωση µε τοπικά παραρτήµατα στις
επαρχιακές πόλεις. Στην επίσηµη ιδρυτική συνέλευση συµµετείχαν σύµφωνα µε τη µαρτυρία του
Δρακούλη παραπάνω από εβδοµήντα άτοµα, ανοµοιογενούς προέλευσης αν κρίνουµε από το ότι
έγινε µέλος της Eταιρείας ακόµη και ο Σοφοκλής Tριανταφυλλίδης, αλλά σύντοµα οι
περισσότεροι αποµακρύνθηκαν. Mάλλον εγκατέλειψαν την ιδέα των τοπικών παραρτηµάτων, µε
εξαίρεση το Bόλο, µετά την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού το καλοκαίρι του 1909, όταν όµως
ξέσπασε το στρατιωτικό κίνηµα οι ιδρυτές παρουσιάζονταν ήδη ως Διοικητικό Συµβούλιο της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας. Σε µια συλλογική φωτογραφία δηµοσιευµένη την άνοιξη του 1910
βλέπουµε την κεντρική τετράδα που µιλούσε σταθερά εν ονόµατι του µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού - Παπαναστασίου, Aραβαντινός, Πετµεζάς, Tριανταφυλλόπουλος - πλαισιωµένη από
τον Λουκά Nάκο, τον Iωάννη Λυµπερόπουλο, τον Nικόλαο Eξαρχόπουλο, τον Kώστα Zάχο και
τον Σπύρο Mελά, δηλαδή από άτοµα µε διαφορετικές ιδέες, ενδιαφέροντα και κατευθύνσεις.3
1
Eυ. Παπανούτσος, Aλέξανδρος Δελµούζος, ό.π., σ. 57. Για τη στάση που τήρησε ο Δελµούζος στη Δίκη του
Nαυπλίου έναντι των εργατών και του K. Zάχου, βλ. την αλληλογραφία του µε τον Σαράτση σε X. Γ. Xαρίτος, Tο
παρθεναγωγείο ..., ό.π., τ. B', σ. 289, 293, 296, 323, 371, 377, 388.
2
Σπύρος Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, Mπίρης 1958 , σ. 69· Γεώργιος Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, Aθήναι
χ.χ., σ. 32· Γιάνης K. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, 20ος Aιώνας χ.χ., σ. 79· Γ. Kορδάτος, Iστορία
του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 110.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. Δ’, Aπρίλιος 1910 . Bλ. ακόµη N. Kολιού, O "Eργάτης" του Bόλου ..., ό.π., σ. 165· Oλια
Σκουριώτη, Παναγής Σκουριώτης. H ζωή του - Tο έργο του, Aθήναι 1964, σ. 15. 'Eνα σχέδιο καταστατικού που
σώζεται στο Aρχείο Παπαναστασίου στο Λεβίδι προβλέπει την ίδρυση τοπικών πυρήνων της Eταιρείας στις
93
Tο σηµαντικότερο στοιχείο σχετικά µε τη δράση των Kοινωνιολόγων αυτή την περίοδο
είναι ακριβώς η έλλειψη τεκµηρίων και η ασάφεια µε την οποία τήν παρουσιάζουν αργότερα οι
πρωταγωνιστές της. Oρθά νοµίζω παρατήρησε η Pένα Σταυρίδη-Πατρικίου πως αφιέρωσαν το
χειµώνα του 1907 - 1908 σε ζυµώσεις µε άτοµα και οµάδες του δηµοτικιστικού και του
σοσιαλιστικού χώρου1 από τις οποίες ανέµεναν να διαµορφωθεί η Kοινωνιολογική Eταιρεία, η
οποία όµως τελικά χαρακτηριζόταν από έλλειψη ιδεολογικής συνοχής. Tα γνωστά στοιχεία
επιβεβαιώνουν επίσης την άποψη της ίδιας συγγραφέως πως µάλλον το καλοκαίρι του 1908 άρχισε
να συνεργάζεται ο αρχικός πυρήνας των Kοινωνιολόγων µε τις σοσιαλιστικές οµάδες του
Mέλλοντος και του K. Xατζόπουλου.2
H Kοινωνιολογική
H απαρίθµηση των προσώπων και των οµάδων που αναφέραµε παραπάνω αρκεί για να δείξει
πόσο στρατηγικός ήταν για τους Kοινωνιολόγους ο χώρος των διανοούµενων. Σχεδόν όλοι είχαν
άµεση ή έµµεση σχέση µε το πανεπιστήµιο και οι περισσότεροι σταδιοδρόµησαν αργότερα στον
εκπαιδευτικό µηχανισµό. Aντιστοίχως, κύριοι άξονες της δράσης τους σ' αυτόν το χώρο τα
επόµενα χρόνια ήταν η δηµιουργία ερεισµάτων στο πανεπιστήµιο, η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση
και η προώθηση της δηµοτικής η οποία προσφερόταν, όπως συνοψίζει εύγλωττα η Σταυρίδη -
Πατρικίου, επειδή µπορούσε “να είναι ταυτόχρονα η γλώσσα της παράδοσης, η γλώσσα των
λαϊκών ελευθεριών, η γλώσσα πνευµατικό όπλο της εργατικής τάξης”.3 H προσέγγιση κατά
προτεραιότητα των διανοούµενων, δοκιµασµένη τακτική των µαρξιστών στις περιφερειακές
χώρες, αποτελούσε συνειδητή επιλογή των Kοινωνιολόγων και παρέµεινε σταθερή παράµετρος της
πολιτικής τους· αρχικά εκφράστηκε µέσω της Kοινωνιολογικής και του Eκπαιδευτικού Oµίλου,
στην έναρξη του Διχασµού µε την Eπιθεώρησιν Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών και
κατόπιν µε το Aρχείον Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών, µεταπολεµικά µε τους αγώνες
τους για την ίδρυση του πανεπιστηµίου της Θεσσαλονίκης και για την αντιπροσώπευση των
“εργατών του πνεύµατος” στη Δηµοκρατική γερουσία. Oι αιτίες της επιµονής τους πρέπει να
αναζητηθούν στην προέλευσή τους από τον ίδιο κοινωνικό χώρο, στην εµπειρική διαπίστωση της
σηµαντικής επιρροής που είχαν οι διανοούµενοι στην Eλλάδα κι επίσης στις θεωρητικές
επαρχιακές πόλεις. Για το παράρτηµα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας στο Bόλο βλ. παρακάτω. Για το Διοικητικό
Συµβούλιο, σε K. Tριανταφυλλόπουλος, “Πρόλογος” στις MΛA, τ. A', σ. ι’. Για τη µαρτυρία του K. Zάχου σχετικά
µε την ιδρυτική συνέλευση βλ. N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 166. Για τη δράση του Zάχου βλ. επίσης X. Γ.
Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο..., ό.π., passim. H φωτογραφία, από τον Kαλλιτέχνη, τ. 2 [Mάιος 1910],
αναδηµοσιεύεται στο P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”,
Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], σ. 369.
1
P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 354-355.
2
Στο ίδιο, σ. 361-362.
3
94
αντιλήψεις τους σχετικά µε τη δυναµική της κοινωνικής µεταβολής, τις οποίες θα αναπτύξουµε
στο επόµενο υποκεφάλαιο.
Στους διανοούµενους απευθυνόταν η πρώτη δηµόσια εκδήλωση της Kοινωνιολογικής
Eταιρείας τον Mάιο του 1908 µε αφορµή ένα έλασσον επεισόδιο του γλωσσικού ζητήµατος, τη
δίωξη του Kωστή Παλαµά από κάποιον αντιδηµοτικιστή υπουργό. O Παπαναστασίου συνέταξε
ένα γενικόλογο κείµενο υπέρ της ελευθερίας του λόγου και το δηµοσίευσαν ως επιστολή στην
εβδοµαδιαία δικηγορική εφηµερίδα Δικαιοσύνη χωρίς να αναφέρουν πουθενά την Eταιρεία·1 το
υπέγραψαν ατοµικά τα υπόλοιπα µέλη πλην του Kουτούπη, επειδή “ηθέλαµεν να µαζεύσωµεν
πολλάς υπογραφάς, ως Eταιρεία δε θα ήτο τούτο αδύνατον, διότι εν τω µεταξύ αύτη ήτο κοινόν
µυστικόν, και εθεωρείτο ως επαναστατικόν σωµατείον”.2 Παρ’ όλες τις προφυλάξεις ο µοναδικός
που προσυπέγραψε τη µετριοπαθή προκήρυξη ήταν ο Aντώνιος Γαζής, φίλος του Παπαναστασίου
και αργότερα ανώτατος δικαστικός. Πίστευαν ότι οι Kοινωνιολόγοι έκρυβαν περισσότερα απ’ όσα
άφηναν να φανούν: “H πνοή της επιφύλαξης που τήν χαρακτηρίζει πάνου ως κάτου [τη
διαµαρτυρία] πρέπει να οφειλόταν σε κάποιο σχέδιο κάποιας πολιτικής προς την κοινή γνώµη”,
γνωµοδοτούσε ο Nουµάς, ο οποίος χαιρέτιζε την επιστολή “ένα πρώτης τάξεως φωτεινό
γεγονότο”.3 Tέτοιες φήµες όµως δεν βελτίωναν την εικόνα της Eταιρείας στα µάτια των
περισσότερων διανοούµενων, ούτε τήν διευκόλυναν να προσεγγίσει το ευρύ κοινό.
Oι Kοινωνιολόγοι αποσαφήνισαν το στίγµα τους στον επιστηµονικό χώρο τον Iούλιο του
1908, όταν εξέδωσαν την Eπιθεώρησιν των Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών. Tο πρώτο
τεύχος, τυπωµένο σε πεντακόσια αντίτυπα από τον εκδότη Kωνσταντίνο Eλευθερουδάκη, πέρασε
ασχολίαστο από τον τύπο µε εξαίρεση µια εκτεταµένη παρουσίαση στον Nουµά από τον
ενθουσιώδη Pήγα Γκόλφη: H Kοινωνιολογική θα ερευνούσε τις κοινωνικές επιστήµες σπέρνοντας
γύρω της “την πολεµική ταραχή, την υπόσχεση µιας δυνατής µάχης, την ελπίδα της αλλαγής ... Kι
έτσι ο τέτοιος θεωρητικός πόλεµος θα σταθεί ο πρόδροµος του πραχτικού, θα τού ανοίξει το
δρόµο, θα τού φανερώσει τα µέρη που πρέπει να χτυπήσει, θα τού δείξει τον τόπο που πρέπει να
σταθεί”.4 Mολονότι πάντως τήν θεώρησαν ώς το κυριότερο όχηµα “δια τας ακαδηµαϊκάς
συζητήσεις των Eλλήνων Kοινωνιστών”, οι στήλες της ήταν ανοιχτές σε επιστήµονες από
1
Δηµοσιεύτηκε στη Δικαιοσύνη της 24ης Mαίου 1908, και αναδηµοσιεύτηκε αυτούσιο στις MΛA, τ. A', σ. 1.
2
K. Tριανταφυλλόπουλος, συνέντευξη στην εφηµερίδα Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ.
Kορδάτο στην Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 111. Eύστοχα και όσα υποστηρίζει σχετικά µε
την επιστολή αυτή η P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”,
ό.π., σ. 353 κ.ε., όπου πάντως υπερτονίζει κατά τη γνώµη µου την επίδραση της δηµοτικιστικής προβληµατικής στη
διαµόρφωση των Kοινωνιολόγων, παραβλέποντας τις υπόλοιπες πηγές των αντιλήψεών τους.
3
Nουµάς, φ. 298 της 1.7.1908.
4
Nουµάς, φ. 310 της 21.9.1908· βλ. επίσης τη σχετική αλλά πολύ µεταγενέστερη ανταπόκριση του N. Γιαννιού στο
Eργάτης, Oργανο του Σοσιαλιστικού Kέντρου της Tουρκίας, χρ. A’, αρ. 10, της 31.10.1910.
95
ευρύτερο χώρο.1 Στις συζητήσεις της µετείχαν εκτός από τα µέλη της Eταιρείας και διαπρεπείς
ανεξάρτητοι σοσιαλιστές όπως ο Aβροτέλης Eλευθερόπουλος, σηµαντικοί προοδευτικοί
επιστήµονες όπως ο Aνδρέας Aνδρεάδης, ο Θεόφιλος Bορέας, οι ηλικιωµένοι καθηγητές του
διοικητικού δικαίου Γεώργιος Aγγελόπουλος και του αστικού δικαίου Aντώνιος Mοµφερράτος
(υπουργός Δικαιοσύνης σε κυβερνήσεις του Zαΐµη), και άλλοι ακόµη οι οποίοι σύντοµα
συγκρούστηκαν µε τους Kοινωνιολόγους όπως ήταν ο Tίµος Hλιόπουλος και ο Nικόλαος
Δηµητρακόπουλος.2 Tην ετερογένεια των συνεργατών της επιθεώρησης αντανακλούσε ιδίως το
τµήµα των βιβλιοκρισιών.
Eξέδωσαν τρία τεύχη της Kοινωνιολογικής, από τα οποία το τελευταίο (B'+Γ') ήταν διπλό.
Περίπου τα µισά άρθρα που δηµοσίευσαν είχαν νοµικό περιεχόµενο· τα υπόλοιπα ασχολούνταν µε
ζητήµατα οικονοµικής, οικονοµικής ιστορίας και φιλοσοφίας κι επιπλέον υπήρχε η σηµαντική
τοποθέτηση του Παπαναστασίου σχετικά µε το εθνικό ζήτηµα και την επανάσταση των
Nεοτούρκων. O Aνδρεάδης έγραφε για θέµατα δηµοσιονοµικής θεωρίας και οικονοµικής ιστορίας,
ενώ ο Eλευθερόπουλος παρουσίασε εκτενέστατα την “Yλιστική θεωρία της ιστορίας κατά K.
Mαρξ”. Tα άρθρα του Kουτούπη τιτλοφορούνταν “Kοινωνική νοµοθεσία εν Aγγλία”, “Συντάξεις
εις τους απόρους γέροντας” και “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”· ο
Tριανταφυλλόπουλος δηµοσίευσε δυο άλλα µε θέµατα ρωµαϊκού δικαίου, ο Aραβαντινός ένα για
το δίκαιο των παραγραφών, ο Πετµεζάς τρία για το αστικό δίκαιο και τέλος ο Mυλωνάς τέσσερα
άρθρα τα οποία αφορούσαν το βυζαντινό δίκαιο, το εµπορικό δίκαιο και τη δίωξη της
τοκογλυφίας.3
Aµεσότερο πολιτικό ενδιαφέρον καθώς κι αιχµές εναντίον της τρέχουσας δηµοσιονοµικής
και της εξωτερικής πολιτικής είχαν τα τρία κείµενα του Παπαναστασίου που αναδηµοσίευσε
αυτούσια ο Λευκοπαρίδης στο Mελέτες-Λόγοι-Άρθρα. Aπό αυτά, τα “Θεωρητικά προβλήµατα της
οικονοµικής” είχαν καταχωρηθεί στο τµήµα των “άρθρων” της επιθεώρησης· τα άλλα δυο, “H
Tουρκική επανάστασις” και τα “Xάρτινα και αργυρά κέρµατα”, γραµµένα µε αφορµή επίκαιρα
γεγονότα - την επανάσταση στην Oθωµανική Aυτοκρατορία και την επιστροφή της δραχµής στον
κανόνα χρυσού - εµφανίστηκαν στις “ανακοινώσεις και ειδήσεις”. Eπιπλέον ο Παπαναστασίου
δηµοσίευσε δυο σύντοµες βιβλιοκρισίες· η πρώτη εγκωµίαζε το πρόσφατο (έκδοσης του 1908)
φυλλάδιο του πατρινού σοσιαλιστή Γ. Mουρίκη “Oργάνωσις και λειτουργία των ελληνικών
τελωνείων”, ενώ η δεύτερη παρουσίαζε την πραγµατεία του Nικολάου Eξαρχοπούλου Tο
1
Aνταπόκριση του Σπύρου Mελά στην Πατρίδα, φ. της 16.2.1909.
2
Aς σηµειώσουµε εδώ πως σύντοµα ο Aνδρεάδης έγινε στόχος αλυτρωτιστών που τόν κατάγγελλαν ως “εθνικό
δολοφόνο” και προκαλούσαν επεισόδια στις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του· βλ. Aστραπή, φ. της 13 και
14.2.1910.
3
Bλ. το σώµα της επιθεώρησης που βρίσκεται στην Eθνική Bιβλιοθήκη· το διπλό τεύχος δόθηκε στην κυκλοφορία
τον Iανουάριο του 1909 (Πατρίς, φ. της 19.1.1909).
96
εκπαιδευτικό σύστηµα της Aθήνας και της Σπάρτης κατά τον Στ' αιώνα π.X., η οποία
κυκλοφόρησε το 1909 στα γερµανικά.
Eκδίδοντας λοιπόν την Kοινωνιολογική η Eταιρεία µάλλον επιδίωκε, πέρα από την
προβολή σοσιαλιστικών ιδεών, να εδραιώσει την επιρροή της µεταξύ των διανοούµενων ώστε
µακροπρόθεσµα να επιβάλει την ηγεµονία της. Kαθώς τήν αντιλαµβανόταν ως δηµόσιο βήµα απ’
όπου θα παρουσίαζε συστηµατικά τις απόψεις της, άνοιξε τις στήλες της σε ευρύ φάσµα
διανοητών και χρωµάτισε τη θεµατολογία και το ύφος της µε διάθεση επιστηµονικής
αποστασιοποίησης· συνειδητά “του πολιτικού κόµµατος η λειτουργία εκρατήθη χωριστή από την
επιστηµονικήν δια του περιοδικού εµφάνισιν της οµάδος, και τούτο ίνα είναι δυνατή η συνεργασία
και προσώπων µη ανηκόντων εις το πολιτικόν κόµµα”.1 Έδωσαν χαρακτηριστική βαρύτητα στην
έκδοση της επιθεώρησης προτού ακόµη αποκτήσουν δηµοσιογραφικό όργανο για να επικοινωνούν
µε το ευρύ κοινο - ένας ρόλος που ανέθεσαν στο Mέλλον. H ένταξη των Kοινωνιολόγων στο
δηµοτικιστικό στρατόπεδο και η είσοδός τους στο πανεπιστήµιο αποτελούσαν συµπληρωµατικές
όψεις της ίδιας προσπάθειας· µάλιστα διευκόλυναν αργότερα τη σύγκλισή τους µε τους
Φιλελευθέρους, οι οποίοι µπορούσαν να ευνουχίσουν την αριστερή κριτική ενσωµατώνοντας την
εκπαιδευτική µεταρρύθµιση στο εθνικό σχέδιό τους ή και προσφέροντας χρησιµοθηρικά
ανταλλάγµατα. Aυτές οι επιλογές όµως είχαν, ας µην ξεχνάµε, και παρενέργειες: αποµάκρυναν
τους Kοινωνιολόγους από τις εργατικές οργανώσεις.
Eκπαιδευτικά προγράµµατα και πανεπιστηµιακές εκκαθαρίσεις

Kαθώς οξυνόταν η αναταραχή ενισχύονταν τα ερείσµατα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας σε νέες
κοινωνικές οµάδες· ιδίως µετά το Γουδί προσανατόλισε τη δραστηριότητά της κυρίως προς τους
αξιωµατικούς και προς τα λαϊκά στρώµατα αλλά διατήρησε την προνοµιακή σχέση της µε τους
διανοούµενους και κατεξοχήν µε τους δηµοτικιστές. Tα άρθρα του Παπαναστασίου στην
Kοινωνιολογική επαινούνταν από τον Nουµά για την απλοποίηση της επιστηµονικής γλώσσας
που σηµατοδοτούσαν.2 H Eταιρεία ήταν ο πρώτος πολιτικός φορέας στην Eλλάδα που
τοποθετήθηκε µε σαφήνεια, ήδη από το 1909, υπέρ της δηµοτικής και της εκπαιδευτικής
µεταρρύθµισης, ενώ αργότερα τίς υπερασπίστηκε µαχητικά στη B' Aναθεωρητική Eθνοσυνέλευση.
Mολονότι οι Kοινωνιολόγοι αρχικά δεν συνδέονταν µε τους επιφανείς σοσιαλιστές δηµοτικιστές
της Eλλάδας και της διασποράς, όπως ήταν ο Xατζόπουλος, ο Σκληρός και ο Γιαννιός, βρήκαν
1
K. Tριανταφυλλόπουλος, “Πρόλογος” στις MΛA, τ. A', σ. η’.
2
Kρίση του Pήγα Γκόλφη για την Kοινωνιολογική, Nουµάς, Kεριακή 21 του Σεπτέβρη 1908. Tη σηµασία της
“ρωγµής στο καθαρολογικό θεµέλιο που υποβαστάζει τον επιστηµονικό λόγο” που αποτελούσε η απλή
καθαρεύουσα του Παπαναστασίου τόνισε αργότερα και η P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων
µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 356. Σχετικά µε το ρόλο που παίζουν οι διανοούµενοι στη συγκρότηση
ιδεολογιών της πράξης στις ηµιπεριφερειακές κοινωνίες, βλ. Παντελής E. Λέκκας, “Eθνικιστική ιδεολογία.
Παράδοση και εκσυγχρονισµός”, Σύγχρονα Θέµατα 50-51 [1994].
97
µέσω του Δελµούζου γέφυρες και προς αυτόν το χώρο.1 Aλλά τη στιγµή που πρόσθεσαν το βάρος
τους στην πλάστιγγα η συζήτηση στον Nουµά δίχαζε ήδη τους δηµοτικιστές, ενώ οι σοσιαλιστές
αποµονώνονταν από τους, ισχυρότερους κοινωνικά, συντηρητικούς αντιπαλους τους.
O Δελµούζος συµµετείχε στην Eφορία του Πρότυπου Δηµοτικού Σχολείου (σχηµατίστηκε
Mάρτιο του 1910) η οποία δηµοσίευσε την ανοιχτή πρόσκληση για τη δηµιουργία του
Eκπαιδευτικού Oµίλου στον Nουµά της 2ας Mαΐου 1910.2 Aνταποκρίθηκε σύσσωµη σχεδόν η
Kοινωνιολογική Eταιρεία - και ο Παπαναστασίου, ο Mυλωνάς, ο Πετµεζάς, ο Σαράτσης και ο
Tριανταφυλλόπουλος συνυπέγραψαν το καταστατικό του Eκπαιδευτικού Oµίλου, µε χρονολογία
Mαΐου του 1910. Σύντοµα ο Όµιλος απέκτησε γραφεία και κάπου τετρακόσια µέλη, κανείς όµως
από τους Kοινωνιολόγους δεν εισχώρησε στην Eπιτροπή του·3 κυριαρχούσαν “πλουτοκράτορες
δηµοτικιστές” όπως τους χαρακτήρισε χωρίς υπερβολή ο Kορδάτος, που πρόβαλλαν στο λόγο του
τη “φυλή” συχνότερα παρά το “έθνος”, για να µη µιλήσουµε για το “λαό”.4 Δεν ήταν κατάλληλος
χώρος για την προώθηση σοσιαλιστικών ιδεών, φαίνεται όµως πως οι Kοινωνιολόγοι
αξιοποίησαν τις εµπειρίες τους από αυτόν για να συνδέσουν τον σοσιαλισµό µε την εκπαιδευτική
1
Δεν µαρτυρούνται άµεσες επαφές µεταξύ του Σκληρού και του Xατζόπουλου αφενός και των Kοινωνιολόγων
αφετέρου, πλην του Δελµούζου· βλ. όµως τις αναφορές του Xατζόπουλου στον Παπαναστασίου, στα “Πενήντα
ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου-
Γιαννιού”, Nέα Eστία 62 [1957], σ. 1271, 1337, και 63 [1958], σ. 402. Για τις σχέσεις µεταξύ δηµοτικισµού και
σοσιαλισµού εκείνη την περίοδο βλ. κυρίως Pένα Σταυρίδου - Πατρικίου, Δηµοτικισµός ... ό.π., σ. στ’-ια’ και κ’
κ.ε.· Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο..., ό.π., σ. 19-60 και ιδίως την εναργή παρατήρηση στη
σ. 52 σχετικά µε τη σύγχυση των εννοιών του δηµοτικισµού, του φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού. Mια
συνοπτική παρουσίαση της εξέλιξης των σχέσεων µεταξύ των Kοινωνιολόγων και των δηµοτικιστών σοσιαλιστών
βλ. στο P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 353-370.
Bλ. ακόµη Aννα Φραγκουδάκη, Eκπαιδευτική µεταρρύθµιση και φιλελεύθεροι διανοούµενοι. Aγονοι αγώνες και
ιδεολογικά αδιέξοδα στο µεσοπόλεµο, Kέδρος 1977, και ιδίως τις διορατικές θέσεις των σ. 137-155 για τους
διανοούµενους και για το µύθο του εθνικού συµφέροντος. Bλ. τέλος το Γιάνης Kορδάτος, Δηµοτικισµός και
λογιωτατισµός, Mπουκουµάνης 3 1974.
2
Nουµάς, Kεριακή 2 του Mάη 1910, αριθµός 390· βλ. σχετικά και στο Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oµίλου,
Tυπογραφείο “Eστία”, τ. A’ [1910], σ. 3 κ.ε.. Kανένας από τους συνυπογράφοντες δεν ήταν τότε σοσιαλιστής·
µεταξύ τους ξεχωρίζουµε τα ονόµατα των K. Δεµερτζή, A. Διοµήδη K. Mελά, A. Mπενάκη, και Γ. Σωτηριάδη, οι
οποίοι θα συνεργαστούν αργότερα σε διάφορες περιπτώσεις µε τους Kοινωνιολόγους, αλλά επίσης και του I.
Δραγούµη.
3
Γ. X. Kαλογιάννης, O Nουµάς και η εποχή του (1903-1931). Γλωσσικοί και ιδεολογικοί αγώνες, Eπικαιρότητα
1984, σ. 164 και 174. Στους συνιδρυτές συµπεριλαµβάνονταν οι Λ. Mαβίλης, Π. Aργυρόπουλος και Γ.
Kαφαντάρης.
4
Bλ. ιδίως Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oµίλου, Tυπογραφείο “Eστία”, τ. B’ [1911], σ. 10 κ.ε., καθώς και Γιάνης
Kορδάτος, Δηµοτικισµός και λογιωτατισµός, ό.π., σ. 126.
98
µεταρρύθµιση στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος που κυκλοφόρησαν λίγο αργότερα.1 Όταν
κατόπιν, τον Mάρτιο του 1911, µαταιώθηκε η προσπάθεια του Oµίλου να ιδρύσει στην Aθήνα το
πρότυπο δηµοτικό σχολείο, η Eταιρεία προσπάθησε ανεπιτυχώς να τόν στρέψει προς την έκδοση
εφηµερίδας.2
Tο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, ένα από τα πρώτα σοσιαλιστικά προγραµµατικά
κείµενα που έγιναν ευρύτερα γνωστά, συνέδεσε την εκπαιδευτική µε την κοινωνική µεταρρύθµιση.
Aπέδιδε στην αστική τάξη την πνευµατική καθυστέρηση της Eλλάδας και διεκτραγωδούσε τα δεινά
που υπέφεραν οι διανοούµενοι στο καπιταλιστικό καθεστώς.3 Έδινε εξέχουσα θέση στο αίτηµα της
εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης επιµένοντας στην ανανέωση του περιεχοµένου όσο και της
γλωσσικής µορφής της διδασκαλίας. Mια από τις επιτακτικές άµεσες µεταρρυθµίσεις που αξίωνε
το “Προοίµιό” του συνέδεε µάλιστα τον εκσυγχρονισµό της παιδείας µε τον πολιτικό
εκδηµοκρατισµό και µε τον σοσιαλισµό.4 Στην πρόταση αυτή συµπύκνωναν οι Kοινωνιολόγοι τον
πάγιο στόχο που είχαν παρουσιάσει νωρίτερα στο υπόµνηµα προς τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο
(Aύγουστος του 1909) µαζί µε το αίτηµα να θεµελιώσουν στη δηµοτική γλώσσα την κατώτερη
εκπαίδευση.5
Tο κύριο σώµα του “Προγράµµατος” ανέπτυσσε µια περιεκτική πρόταση εκπαιδευτικής
µεταρρύθµισης προικισµένη µε συνοχή και σαφήνεια ολωσδιόλου ασυνήθιστες στα δηµοτικιστικά
1
Για την αποστροφή που αισθάνονταν οι χρηµατοδότες του Eκπαιδευτικού Oµίλου προς τις σοσιαλιστικές ιδέες,
καθώς και για τις πρακτικές συνέπειές της, βλ. ενδεικτικά σε Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην
Aίγυπτο..., ό.π., σ. 35. Για το “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος” βλ. περισσότερα στα επόµενα κεφάλαια αυτού
του τόµου.
2
Eπιστολή της Π. Xριστάκου στον Aλ. Δελµούζο, 19 Mαρτίου 1911, όπως παρατίθεται στο Xαράλαµπος Γ.
Xαρίτος, Tο Παρθεναγωγείο του Bόλου, τ. B’, IAEN 1989, σ. 202.
3
MΛA, τ. A’, σ. 74: “η τάξις αύτη [η αστική] δεν υποβάλλει εις αφόρητον εξάρτησίν της µόνον τους εις
οικονοµικάς εργασίας απασχολουµένους ανθρώπους, αλλά κατά µέγα µέρος και τους εις τας επιστήµας και τας
τέχνας αφωσιωµένους, τους οποίους αναγκάζει να εργάζωνται σύµφωνα προς τας ορέξεις και τα συµφέροντά της,
προς βλάβην της πνευµατικής κινήσεως και της τέχνης”.
4
5
“Tι πρέπει να γίνη”, σε MΛA, τ. A’, σ. 49: “Nα µεταρρυθµισθή το εκπαιδευτικόν σύστηµα κατά τρόπον
εξασφαλίζοντα την προαγωγήν και διάδοσιν των επιστηµών εις τον λαόν, από της ταχυτέρας πνευµατικής
αναπτύξεως του οποίου θέλει εξαρτηθή προφανώς και η αύξησις της πολιτικής επιρροής του και η προς το
συµφέρον του µεταρρύθµισις του οικονοµικού οργανισµού”. Πρόκειται για σαφή και σηµαντική πρόταση, η οποία
όµως δεν προσέχτηκε όσο έπρεπε από µεταγενέστερους ερευνητές· χαρακτηριστικά, παραλείπεται από τη βασική
συλλογή τεκµηρίων του Aλέξη Δηµαρά (επιµ.), H µεταρρύθµιση που δεν έγινε, τ. B’, 1895-1967, Eρµής 1974.
Aντιθέτως τήν επισηµαίνει η Pένα Σταυρίδου Πατρικίου στη Στρογγυλή Tράπεζα: Iδεολογικά ρεύµατα και
βενιζελισµοί, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών 3, 4
και 5 Δεκεµβρίου 1986, EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988, σ. 325.
99
προγράµµατα. Zητούσαν καταρχάς εκδηµοκρατισµό κι εκσυγχρονισµό της κατώτερης
εκπαίδευσης: να πολλαπλασιάσουν τα εξατάξια δηµοτικά, να καταργήσουν τη χωριστή διδασκαλία
αγοριών και κοριτσιών σ' αυτά, να εφαρµόσουν αυστηρά το νόµο για την υποχρεωτική εκπαίδευση
και να επεκτείνουν την υποχρεωτική φοίτηση στα κατώτερα επαγγελµατικά σχολεία. Eπείγε,
άλλωστε, η ολοκληρωτική ρήξη µε την παράδοση ως προς το περιεχόµενο της διδασκαλίας. Ένα
σύστηµα υποτροφιών και ατελειών θα βελτίωνε την πρόσβαση των φτωχότερων τάξεων ακόµη και
στα τριτοβάθµια ιδρύµατα. Iδιαίτερα τόνιζαν οι Kοινωνιολόγοι πόσο στρατηγική σηµασία είχε η
πολιτισµική ελίτ για τον κοινωνικό µετασχηµατισµό: επιδιώκοντας την επιστηµονική ανανέωση θα
έστελναν φοιτητές σε ευρωπαϊκά πανεπιστήµια, ενώ µε την “παροχήν χρηµατικών βοηθηµάτων εις
τους προάγοντας τας επιστήµας και τας τέχνας” θα διευκόλυναν την απεξάρτηση των
διανοούµενων από το κεφάλαιο1 Aνάλογο νόηµα είχε η µεταγενέστερη πρότασή τους στην
Aναθεωρητική Bουλή να καταργήσουν τα πανεπιστηµιακά δίδακτρα.2
Tο πανεπιστήµιο της Aθήνας είχε µεταµορφωθεί προ πολλού σε άκρως συντηρητικό θεσµό,
ωστόσο διατηρούσε εν µέρει την προηγούµενη αίγλη του πρωτοστατώντας στην αναπαραγωγή της
εθνικής ελιτ και της εθνικής ιδεολογίας. Όταν δροµολόγησε την εκκαθάρισή του ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος συνάντησε πανίσχυρες αντιστάσεις κι εγκαινίασε αλλεπάλληλες συγκρούσεις που
κορυφώθηκαν το καλοκαίρι του 1910. Aπό τον Mάρτιο φάνηκε πως θα ήταν ηράκλειο έργο να
αποπέµψουν όσους καθηγητές έκριναν ανεπαρκείς.3 Tον Iούνιο ο πρωθυπουργός Δραγούµης,
αφήνοντας τελευταία την κάθαρση σ' αυτόν το χώρο, αναζωπύρωσε τις παρασκηνιακές έριδες στις
οποίες αναµείχθηκε σύσσωµη η πολιτική και η στρατιωτική ελίτ κινητοποιώντας µάλιστα και τις
µάζες· άρχισαν να οργανώνουν συλλαλητήρια και αντισυλλαλητήρια. Έκαµψαν τις αντιδράσεις
που προκάλεσε η ριζικότερη της αναµενόµενης κάθαρση όταν απέτυχε το συλλαλητήριο των
1
MΛA, τ. B’, σ. 882: “θεµελίωσιν της ... διδασκαλίας [στα δηµοτικά] εις την αλήθειαν δια καλλιεργείας της
οµιλουµένης γλώσσης και δι’ αντικαταστάσεως της αχρήστου και απηρχαιωµένης ύλης µε γνώσεις θετικάς και
πρακτικάς, αίτινες είναι απόρροια των τελευταίων ερευνών της επιστήµης και ανταποκρίνονται εις τας ανάγκας
της λαϊκής τάξεως”. Έπρεπε να περιορίσουν την κλασική εκπαίδευση ιδρύοντας επαγγελµατικά, βιοτεχνικά και
γεωργικά σχολεία, να ενισχύσουν τις θετικές επιστήµες και γενικώς να αυξήσουν το χρόνο φοίτησης στη µέση
εκπαίδευση και να προσλάβουν εξειδικευµένους καθηγητές. H ανώτατη εκπαίδευση, τέλος, χρειαζόταν
“µεταρρύθµισιν των οργανισµών του Πανεπιστηµίου και του Πολυτεχνείου κατά τρόπον εξασφαλίζοντα την
ανεπηρέαστον εκλογήν των καθηγητών, την ειδίκευσιν των σπουδών και την ευρυτέραν καλλιέργειαν των
νεωτέρων επιστηµών”. Bλ. σε αντιπαραβολή την επισήµανση της Pένας Σταυρίδου Πατρικίου ότι αντιθέτως απ’
όσα ίσχυαν στις ευρωπαϊκές µητροπόλεις, “δεν υπήρξε κανένα περιθώριο [στην ελληνική κοινωνία] τουλάχιστον
ως την τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα, να δηµιουργηθούν κοινωνικά αντιστηρίγµατα για να επιζήσουν
διανοούµενοι µε ιδέες αµφισβήτησης”, σε P. Σταυρίδου-Πατρικίου, O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο..., ό.π., σ. 22.
2
EΣB, συνεδρίασις 150 της 25.10.1911, σ. 267 κ.ε..
3
Σχετικά µε τις αντιστάσεις στην πανεπιστηµιακή εκκαθάριση βλ. FO 371.909/242, Elliot προς Grey, 24.3.1910/55·
FO 371.909/307, Young προς Grey, 2.7.1910/307/24707· FO 371.909/313, Young προς Grey, 1.8.1910/116/28680.
100
θιγόµενων καθηγητών, τον Iούλιο του 1910, αλλά η ανώµαλη κατάσταση συνεχίστηκε ως την B'
Aναθεωρητική Bουλή·1 σε αρκετές συνεδριάσεις της οι Kοινωνιολόγοι ανακινούσαν
πανεπιστηµιακά ζητήµατα που αφορούσαν ευρύτερα τους επιστήµονες και τους διανοούµενους:
εκκαθαρίσεις και πληρώσεις εδρών, είσοδος δηµοτικιστών στη φιλοσοφική σχολή. Σφυροκόπησαν
επίσης το καθεστώς που επικρατούσε στη νοµική σχολή και όπως προαναφέραµε ζήτησαν
κατάργηση των διδάκτρων. Oι πιέσεις τους συχνά έφερναν αποτέλεσµα και ο Παπαναστασίου
ανάγκασε τον Bενιζέλο να αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη των διορισµών στην ιατρική
σχολή.2 Δεν έµεινε ικανοποιηµένος· η τελική κρίση του ήταν πως “ουδέν επιτέλεσεν η Kυβέρνησις
[σε σχέση µε τη διοίκηση της εκπαίδευσης] εκτός της οργανώσεως του Πανεπιστηµίου, η οποία
όµως ένεκα του τρόπου, κατά τον οποίον διεχειρίσθη η Kυβέρνησις το ζήτηµα της πληρώσεως των
καθηγητικών θέσεων, δεν έφερεν τα προσδωκώµενα αποτελέσµατα”.3
Kατακόρυφα ύψωσε το κύρος των Kοινωνιολόγων στους δηµοτικιστές διανοούµενους η
µαχητική στάση τους στην περίφηµη συζήτηση της B' Aναθεωρητικής Bουλής όπου απέρριψαν τη
συνταγµατική καθιέρωση της καθαρεύουσας ως επίσηµης γλώσσας του κράτους. Eκφράζοντας
τότε µια “ακραία” δηµοτικιστική άποψη επέτρεψαν στον Bενιζέλο να προωθήσει τη δηµοτική
χωρίς να απωλέσει την ευάλωτη αύρα του µετριοπαθούς πολιτικού που καλλιεργούσε. O
Παπαναστασίου υπερασπίστηκε συγκροτηµένα και λόγια τη δηµοτική προβάλλοντας κυρίως
ιστορικά και κοινωνικά επιχειρήµατα, πολιτικό χαρακτήρα όµως είχε η καταληκτική έκκληση
όπου υπενθύµιζε “υπάρχουν και οµοεθνείς ηµών, υπέρ των οποίων είµεθα υποχρεωµένοι να
διεκδικήσωµεν τας ελευθερίας τας ατοµικάς, µεταξύ των οποίων είναι και η ελευθερία της
εκφράσεως της γνώµης και η ελευθερία της γλώσσης. Συλλογισθήτε ότι δεν πρέπει να δώσωµεν
ηµείς το παράδειγµα της καταπιέσεως και της ανελευθερίας”. Tον ίδιο περίπου συλλογισµό
επανέλαβε αµέσως ο Bενιζέλος για να επικυρώσει το δικαίωµα των δηµόσιων υπαλλήλων - πλην
των εκπαιδευτικών - να χρησιµοποιούν εκτός υπηρεσίας τη γλώσσα της αρεσκείας τους.4
1
'Eνα µέρος των παρασκηνιακών συγκρούσεων διαπίδυσε στις στήλες του τύπου· βλ. ενδεικτικά στηνAστραπή του
1910, τα φ. των ηµεροµηνιών 13, 21, 29, 30 και 31 Mαρτίου, 2, 9, 11 και 21 Iουνίου, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14,
15, 16, 18, 19 και 20 Iουλίου, και 3 και 4 Aυγούστου.
2
Bλ. ενδεικτικά σε EΣB, συνεδρίασις 26 της 10.2.1911, και συνεδρίαση 194 της 16.12.1911, σ. 1516-1518. Eπίσης,
EΣB, συνεδρίασις της 18.11.1911, σ. 851· EΣB, συνεδρίασις 149 της 24.10.1911, σ. 212 κ.ε.. Bλ. τέλος και τις
παρεµβάσεις των Kοινωνιολόγων στις συζητήσεις πανεπιστηµιακών νόµων στις συνεδριάσεις 196 της 18.12.1911,
σ. 1670-1671, και 198 της 20.12.1911, σ. 1735-1737.
3
Aλ. Παπαναστασίου, σε EΣB, συνεδρίασις 195 της 17.12.1911, σ. 1595.
4
EΣB, συνεδρίασις 36η της 26.2.1911, σ. 667 κ.ε., όπου περιγράφει ο Παπαναστασίου το ιστορικό και το σκεπτικό
της προσχώρησής του στο δηµοτικισµό (σ. 667-668), καθώς και EΣB, συνεδρίασις 37η της 28.2.1911, σ. 730 κ.ε.. Bλ.
σχετικά και P. Σταυρίδη-Πατρικίου, “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, ό.π., σ. 367·
Aννα Φραγκουδάκη, O εκπαιδευτικός δηµοτικισµός και ο γλωσσικός συµβιβασµός του 1911, Iωάννινα 1977. Bλ. σε
αντιπαραβολή την κυρίαρχη σήµερα άποψη πως ο δηµοτικισµός υπήρξε η κατεξοχήν εθνική γλώσσα ενώ η
101
γ. Tο σοσιαλιστικό σχέδιο
Eίδαµε παραπάνω τι προέβλεπε το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος για την εκπαιδευτική
µεταρρύθµιση· στα επόµενα θα εξετάσουµε ποιά πολιτική τακτική σηµατοδοτούσε, εστιάζοντας
καταρχάς στο θεωρητικό υπόβαθρό της. Oι Kοινωνιολόγοι στοχοθέτησαν, επικαλούµενοι
κοινωνιολογικές αναλύσεις, µια πολιτική τακτική κωδικοποιηµένη µε όρους που παρέπεµπαν σε
σύγχρονα σοσιαλδηµοκρατικά προγράµµατα. Tο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος” ήταν το
πρώτο ολοκληρωµένο σοσιαλιστικό πρόγραµµα που γνώρισε το εγχώριο πολιτικό σώµα·
προηγουµένως οι σοσιαλιστές µετέφεραν ξένες προτάσεις µάλλον αντί να επεξεργάζονται τακτικές
κατάλληλες για τις εντόπιες συνθήκες, ώσπου ο Σκληρός παρουσίασε µια συνολική οπτική
ανάλογη προς εκείνη των Kοινωνιολόγων, χαλαρότερα διατυπωµένη - δεν την συµπύκνωσε όµως
σε κανένα προγραµµατικό κείµενο, ούτε επηρέασε απευθείας την εγχώρια πολιτική ζωή.
Tο “Πρόγραµµα” γράφτηκε σε περίοδο λαϊκής αναταραχής, καλοκαίρι προς το φθινόπωρο
του 1910, ενόψει των εκλογών για τη B' Aναθεωρητική Bουλή όπου οι Kοινωνιολόγοι συµµετείχαν
ως υποψήφιοι του νεοπαγούς Λαϊκού Kόµµατος.1 Kυκλοφόρησε πλατιά τον Oκτώβριο: το
διένειµαν σε φυλλάδιο ως παράρτηµα του Kοινωνισµού, καλώντας σε κινητοποιήσεις τους
ψηφοφόρους: “συνασπισθήτε, οργανωθήτε, εκδηλώσατε τα παράπονά σας, διατυπώσατε τους
πόθους σας και τις αξιώσεις σας”.2 Παραµένει δυσδιάκριτη η απήχησή του και πάντως δεν
αντιπροσώπευε την κρατούσα γνώµη στους κόλπους του ευρύτερου αρχικά Λαϊκού Kόµµατος, το
οποίο συγκέντρωνε άτοµα και οµάδες µικροαστικής κυρίως προέλευσης και ακαθόριστης
ιδεολογίας. Eνδεχοµένως οι Kοινωνιολόγοι υφάρπασαν την έγκριση κάποιου συλλογικού οργάνου
για το γραπτό που τιτλοφόρησαν τόσο αισιόδοξα, ελπίζοντας να προσεταιριστούν αργότερα τη
µάζα των κοµµατικών οπαδών· πολλοί όµως Λαϊκοί συνυποψήφιοί τους στις θερινές εκλογές
πρόβαλλαν συγχυσµένες απόψεις ή αδιαφορούσαν για τα προγραµµατικά κείµενα - και βρέθηκαν
σε αντίπαλους συνδυασµούς το φθινόπωρο. Ωστόσο, όπως θα δούµε παρακάτω, προτού
αποσυντεθεί το Λαϊκό Kόµµα οι Kοινωνιολόγοι προπαγάνδισαν δραστήρια τις σοσιαλιστικές
ιδέες µε προεκλογικές συγκεντρώσεις και ιδιαιτέρως στους εργάτες - άλλωστε στα
σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα παρατηρούνταν συχνά εντάσεις µεταξύ “δογµατικών” ηγεσιών µε
καθαρεύουσα διέσπασε το έθνος, όπως παρουσιάζεται στην “Eισαγωγή” του Γ. Παπακώστα στο Γιάννης
Παπακώστας, O Φώτης Φωτιάδης και το Aδερφάτο της Eθνικής Γλώσσας. H αλληλογραφία, EΛIA 1985, ιδίως σ.
17-23.
1
Σύµφωνα µε τις αναµνήσεις του K. Tριανταφυλλοπούλου το µοίρασαν στην προεκλογική εκστρατεία για τη B’
Aναθεωρητική Bουλή· βλ. Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται από τον Γ. Kορδάτο, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 112.
2
I. K. Kορδάτος, “Tα κόµµατα στην τελευταία δωδεκαετία”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, Eτος A’, Aριθ. 4,
Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 128.
102
σαφείς θεωρητικές αντιλήψεις και µεσαίων ή συνδικαλιστικών στελεχών που διακρίνονταν για τον
πραγµατισµό τους.1
Aποφεύγοντας τα διαµφισβητούµενα ζητήµατα συνόψισαν στο “Πρόγραµµα” κοινούς
τόπους των Oρθόδοξων και των Aναθεωρητών σοσιαλδηµοκρατών και πρόταξαν ένα “Προοίµιο”
µε τη συνολική αποτίµηση και συνοπτική καταδίκη του καπιταλιστικού συστήµατος. Ήταν
συλλογικό έργο των Kοινωνιολόγων όπως και τα προηγούµενα προγραµµατικά κείµενά τους - το
συνοπτικό “Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας” (1908) και το “Tι πρέπει να γίνη”
(1909) - αλλά έφερε το συνθετικό και συµπυκνωµένο ύφος του Παπαναστασίου. H αντιπαραβολή
των τριών κειµένων δείχνει πως οι Aναθεωρητικές αντιλήψεις που κωδικοποίησε ο Έντουαρντ
Mπερνστάιν κυριαρχούσαν στην Eταιρεία, το “Πρόγραµµα” όµως κάλυπτε επίσης τους
ορθόδοξους σοσιαλδηµοκράτες, όπως ήταν τα µέλη άλλων σοσιαλιστικών οµάδων που
συνεργάζονταν τότε µε τον αρχικό πυρήνα των Kοινωνιολόγων.
H Kοινωνιολογική Eταιρεία επιδίωκε µια µελλοντική κοινωνία όπου η κοινοκτηµοσύνη και
η διανοµή των αγαθών ανάλογα µε τις ανάγκες καθενός θα απελευθέρωναν την προσωπικότητα
όλων. Προϋπόθεση ήταν να ιδρύσουν ένα πολιτικό κόµµα το οποίο αντί να υπηρετεί την άρχουσα
κεφαλαιοκρατία, όπως τα υπάρχοντα, θα αποσπούσε το κράτος από τον έλεγχο των αστών και
βαθµηδόν θα κοινωνικοποιούσε την παραγωγή. H κριτική που ασκούσαν στον καπιταλισµό,
µολονότι έθιγε τις δυσοίωνες πολιτισµικές επιπτώσεις του, εστιαζόταν στο οικονοµικό επίπεδο·
θεωρούσαν πως οι θεσµοί της ιδιοκτησίας και του ελεύθερου ανταγωνισµού αναπόφευκτα
στρέβλωναν την παραγωγή, αύξαιναν την εκµετάλλευση και τη σχετική εξαθλίωση των
εργαζοµένων κι εντέλει πόλωναν την κοινωνία καταλύοντας ισότητα κι ελευθερία. Παρακάτω θα
εξετάσουµε λεπτοµερέστερα αυτή την επιχειρηµατολογία, πρώτον ως προς την έννοια που έδιναν
στο σοσιαλισµό εστιάζοντας την προσοχή τους, σύµφωνα µε τις µαρξιστικές αντιλήψεις, στην
οικονοµική σφαίρα, έπειτα ως προς τον επίσης µαρξιστικής προέλευσης ρόλο του ιστορικού
υποκειµένου που απέδιδαν στην εργατική τάξη, και τέλος ως προς τη στρατηγική της µετάβασης
στον σοσιαλισµό την οποία στήριξαν στις Aναθεωρητικές ιδέες.
Tο περιεχόµενο του σοσιαλισµού

Aξιοπρόσεκτη καταρχάς θέση κατέχει στο όραµα των Kοινωνιολόγων ο σοσιαλισµός: τον κρατούν
στις διαστάσεις ενός κοινωνικού συστήµατος αντί να τον παρουσιάζουν ως αυτοσκοπό είτε ως
αίσιο τέρµα ή καταληκτική ουτοπία της ανθρώπινης ιστορίας· πραγµατώνει τη δεοντολογική αρχή
την οποία αναφέρει στερεότυπα ο Παπαναστασίου ως το τέλος της ζωής του, ως αξιωµατική
αφετηρία των συλλογισµών του, “ότι σκοπός της πολιτείας είναι η δι’ όλα τα µέλη της κοινωνίας
εξασφάλισις και προαγωγή εξ ίσου ευνοϊκών συνθηκών προς ανάπτυξιν της προσωπικότητός
1
Για τις εντάσεις στο εσωτερικό των σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων βλ. George Lichtheim, A Short History of
Socialism, Fontana 1980, σ. 219 κ.ε, 249 κ.ε., και ειδικά όσον αφορούσε το SPD, σε M. Droz, Le socialisme..., σ. 41.
κ.ε..
103
των”.1 Tην ίδια αρχή διατυπώνει µε παραπλήσιους όρους ο Mπερνστάιν·2 καταβολές της
βρίσκουµε στη µαρξική κριτική της αλλοτρίωσης και ειδικότερα στη νεοκαντιανή ανάγνωσή της, η
οποία έβλεπε τον σοσιαλισµό ως ηθική επιταγή. Πρόκειται για τη φράση που επισφραγίζει επίσης
το Δεύτερο Mέρος του Kοµµουνιστικού Mανιφέστου, για την “ένωση όπου η ελεύθερη ανάπτυξη
του καθενός θα είναι προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων”, µεταµορφωµένη σε ηθικό
πρόσταγµα.3 Mάλιστα χαρακτηρίζεται από µια αφανή τότε συνέχεια µε τη µαρξική θέση: η
διαπίστωση πως “ο κοµµουνισµός αποτελεί την αναγκαία και δυναµική αρχή του άµεσου
µέλλοντος αλλά δεν συνιστά καθεαυτός το σκοπό της ανθρώπινης εξέλιξης” περιέχεται στα
ανέκδοτα τότε Oικονοµικοφιλοσοφικά χειρόγραφα του 1844 .4
Oι Kοινωνιολόγοι, ακολουθώντας επίσης τη µαρξιστική κριτική, θεωρούσαν ουσιώδη την
οικονοµική διευθέτηση της κοινωνίας και αντιλαµβάνονταν ως θεµελιώδη όψη του σοσιαλισµού
την οικονοµική, δηλαδή την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας των µέσων παραγωγής και
συνεπώς των ταξικών σχέσεων. Πρέπει να “καταστώσι κοινά τα µέσα της παραγωγής και ρυθµισθή
η διανοµή του πλούτου αναλόγως των αναγκών εκάστου”, πράγµα που προϋποθέτει “να
τελειοποιηθή εις τοιούτον βαθµόν ο πολιτειακός οργανισµός, ώστε να περιλάβη εις την
λειτουργίαν του την παραγωγήν των αγαθών και να ρυθµίση την διανοµήν αυτών κατά τρόπον
δίκαιον και ανθρώπινον”.5 Συµµετρικά ο καπιταλισµός θεµελιώνεται σε δυο οικονοµικούς
θεσµούς: είναι “το επί της ιδιοκτησίας και του ελευθέρου ανταγωνισµού στηριζόµενον σηµερινόν
οικονοµικόν σύστηµα”, το οποίο “δεν εδικαίωσεν τας προσδοκίας αι οποίαι εστηρίχθησαν επ’
αυτού”.6 Aναπόφευκτα προκαλεί το φαινόµενο της εκµετάλλευσης, το οποίο πρόβαλλαν
στερεότυπα οι µαρξιστές κυρίως επικριτές του καπιταλισµού αλλά και άλλοι όπως ήταν οι
Φαβιανοί.7 H ανάγκη “να λείψη ο διχασµός της κοινωνίας εις εκµεταλλευτάς και
1
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, (1908), σε MΛA, τ. A', σ. 3. Πρβλ. τη φράση µε την οποία ορίζει
τον απώτερο σκοπό της πολιτικής του δραστηριότητας το 1936: “να καταλήξωµεν επιτυχώς εις µίαν κατάστασιν
κοινωνικής δικαιοσύνης, αποκλείουσαν την εκµετάλλευσιν ανθρώπων από ανθρώπους, δηµιουργούσαν εξ ίσου
ευνοϊκούς όρους της αναπτύξεως της προσωπικότητος κάθε ανθρώπου”. (“Tο K.K. και ο κίνδυνος του φασισµού”,
Aνεξάρτητος, 27.5.1936).
2
“Σκοπός όλων των σοσιαλιστικών µέτρων, ακόµη κι εκείνων που εξωτερικά εµφανίζονται ως καταπιεστικά
µέτρα, είναι η ανάπτυξη και η εξασφάλιση µιας ελεύθερης προσωπικότητας” (Eduard Bernstein, Evolutionary
Socialism, ό.π., σ. 149).
3
Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist Manifesto, Washington Square Press 1972, σ. 95.
4
Karl Marx, Early Writings, Pelican 1977, σ. 358.
5
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, 1908, MΛA, τ. A', σ. 3, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού
Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 75.
6
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 73.
7
Στο ίδιο, σ. 73. H µαρξική κριτική της οικονοµικής εκµετάλλευσης ενσωµατώθηκε στο γλωσσάριο της
σοσιαλδηµοκρατίας· ο ίδιος ο όρος της εκµετάλλευσης, µε την εµπειρική µάλλον παρά µε τη συνθετική του έννοια,
104
εκµεταλλευοµένους” επαναλαµβάνεται στα προγραµµατικά κείµενα του Παπαναστασίου εκείνη
την περίοδο.1 Συνοπτικά ο σοσιαλισµός δεν παρουσιάζεται ως αποτέλεσµα επιµέρους
µεταρρυθµίσεων αλλά ως συνολική άρνηση του παρόντος, ως κατάργηση της “ελεύθερης”
οικονοµίας που εδραιώνει η ιδιωτική ιδιοκτησία των παραγωγικών µέσων· απαιτεί διάρρηξη της
συνέχειας µε την καπιταλιστική κοινωνία, µια ρήξη την οποία οι Kοινωνιολόγοι εννοούσαν
καταρχήν ως παρατεταµένη περίοδο µετασχηµατισµού των θεσµών.
H αφετηρία αυτής της αντίληψης ανιχνεύεται στον Mαρξ, ο οποίος θεωρούσε την
αυξανόµενη εκµετάλλευση των προλεταρίων συστατικό στοιχείο του καπιταλισµού αλλά δεν έδινε
απόλυτη έννοια στη συνεπαγόµενη εξαθλίωση: καθώς οι ανθρώπινες ανάγκες καθορίζονται
ιστορικά και κοινωνικά, για τη σχετική εξαθλίωση αρκεί να διευρύνεται το χάσµα µεταξύ
κεφαλαιοκρατών κι εργαζόµενων.2 Aκολούθως ο Eνγκελς και ο Kάουτσκυ πίστεψαν πως η
συγκέντρωση του κεφαλαίου οδηγούσε αναπότρεπτα τους εργάτες στην απόλυτη πτώχευση και
κατόπιν στην επανάσταση - µιά άποψη την οποία υιοθέτησε επίσης το Πρόγραµµα της Eρφούρτης.
Oι Aναθεωρητές, χρησιµοποιώντας εµπειρικές κυρίως παρατηρήσεις, επέστρεψαν στη λιγότερο
δεσµευτική µαρξική εκδοχή της σχετικής εξαθλίωσης και την επιχειρηµατολογία τους
αναπαρήγαγαν οι Kοινωνιολόγοι: “Tο ισχύον οικονοµικόν σύστηµα διευκολύνει την εξάρτησιν
και εκµετάλλευσιν των πολλών εργαζοµένων από τους ολίγους κατόχους των µέσων της
παραγωγής. Kαι είναι µεν αληθές, ότι διά των επιστηµονικών και τεχνικών προόδων και δια της
ανακαλύψεως και χρησιµοποιήσεως πρότερον ανεκµεταλλεύτων χωρών επήλθεν αύξησις του
µέσου όρου των απολαβών των εργατικών τάξεων, αλλ’ ουχί και αναλόγως της δια των ρηθεισών
προσόδων επιτευχθείσης αυξήσεως της παραγωγικότητος της εργασίας”.3 O συλλογισµός
αντλείται αυτούσιος από τον Mαρξ µέσω Mπερνστάιν.4
Όλα τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιεί το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος εναντίον της
κεφαλαιοκρατίας επαναλαµβάνουν τρέχουσες απόψεις των γερµανών σοσιαλδηµοκρατών.
Πρόκειται για επιχειρήµατα οικονοµικής καταρχήν φύσης: η αναρχία της καπιταλιστικής
παραγωγής προκαλεί οικονοµικές συγκρούσεις και περιστασιακά καταστροφικές κρίσεις.
Aδυνατεί να αξιοποιήσει το ανθρώπινο δυναµικό και τις επιστηµονικές και τεχνικές προόδους,
καταδικάζοντας σε ανεργία τους εργαζόµενους. Tέλος επιτρέπει να αναπτυχθούν “µέγισται
χρησιµοποιούνταν από την πλειονότητα των σοσιαλιστών, όχι όµως και από τους κρατικούς σοσιαλιστές. Για την
πρωτότυπη θεωρία της εκµετάλλευσης που υιοθέτησαν οι Φαβιανοί, βλ. κριτικά στο George Lichtheim, A Short
History of Socialism, Fontana 1980, σ. 206 κ.ε., και αναλυτικά στο Harry W. Laidler, Social-Economic Movements,
ό.π., σ. 173 κ.ε..
1
Bλ. ενδεικτικά Aλ. Παπαναστασίου, “O αγών του ‘Λαού’”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των
γεωργών, ετος A’, φ. 2 της 29.3.1914.
2
David MacLellan, The Thought of Karl Marx, Macmillan 1980, σ. 179.
3
4
Tη θέση του Bernstein βλ. στο Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 40 κ.ε..
105
συγκεντρώσεις επιχειρήσεων και συσσωρεύσεις κεφαλαίων, άγνωστοι εις προηγούµενας εποχάς,
αι οποίαι δια της υπό το υπάρχον σύστηµα ελευθέρας εξελίξεως θέλουν λάβει αναγκαίως
µεγαλειτέρας διαστάσεις”.1 H ανισοκατανοµή του πλούτου στρεβλώνει µακροπρόθεσµα την
παραγωγική δοµή, η οποία προσανατολίζεται “κατ’ ανάγκην και εις δηµιουργίαν πραγµάτων, όχι
χρησίµων προς προαγωγήν των ανθρώπων, αλλά σκοπούντων µόνον να αυξήσουν την τρυφήν και
την πολυτέλειαν της τάξεως, η οποία κατέχει τα µέσα της παραγωγής”.2
H συγκέντρωση και η συσσώρευση του κεφαλαίου επιφέρουν κοινωνική πόλωση.3 H
ενίσχυση της αστικής τάξης πλήττει την πολιτική ζωή· αντιστρατεύεται ευθέως και απειλεί να
καταλύσει το δηµοκρατικό πολίτευµα που στήθηκε επάνω στα ερείπια του Παλαιού Kαθεστώτος:
“τοιαύτη εξάρτησις και τοιαύτη εκµετάλλευσις είναι εντελώς ασυµβίβαστοι προς την ιδέαν της
ισότητος και της ελευθερίας, επί των οποίων αξιούν ότι στηρίζονται τα πολιτεύµατα των
νεωτέρων Kρατών”. Tο Λαϊκό Kόµµα πρόβαλλε το αίτηµα της πολιτικής δηµοκρατίας που είχε
επίσης κεντρική θέση στο πρόγραµµα της προπολεµικής σοσιαλδηµοκρατίας, ενώ απεναντίας
προκαλούσε εχθρότητα στους Kρατικούς Σοσιαλιστές.4 Mολονότι το Σύνταγµα του 1864 είχε
εκπληρώσει τυπικώς αυτό το αίτηµα, συνεχίζει ο Παπαναστασίου, το έκανε εκ νέου επίκαιρο η
κυριαρχία της αστικής τάξης η οποία αξιοποιώντας την οικονοµική υπεροχή της υπέτασσε
πάντοτε την κρατική πολιτική: “απλώνει τους πλοκάµους της και επί της πολιτείας, καθιστά
υποχείρια τα όργανά της και αφενός µεν εκµεταλλεύεται αυτήν αµέσως δια παντός τρόπου,
αφετέρου δε εµποδίζει κάθε νοµοθετικόν µέτρον υπέρ των εργατικών τάξεων και εν γένει
κατορθώνει να ρυθµίζη την πολιτικήν του κράτους αναλόγως των συµφερόντων της”.5 H κυρίαρχη
ιδεολογία και το νοµικό και θεσµικό πλαίσιο, πρόσθετε αργότερα ο Παπαναστασίου,
αντανακλούσαν συµφέροντα των κυρίαρχων τάξεων οι οποίες προστατεύονταν “από το καθεστώς,
τους υπάρχοντας νόµους, τας κρατούσας αρχάς και αντιλήψεις περί του καλυτέρου κανονισµού
των κοινωνικών και πολιτειακών πραγµάτων”.6
Eνώ τα παραπάνω ίσχυαν σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία, στην Eλλάδα η κυριαρχία της
κεφαλαιοκρατίας ήταν καταστροφική: “H κακή επίδρασις της και παρ’ ηµίν αναπτύξεως
κεφαλαιοκρατικής τάξεως είναι καταφανής και εις την οικονοµικήν και εις την κοινωνικήν και εις
1
2
3
“Tοιουτοτρόπως εδηµιουργήθη µία κοινωνική τάξις, στηριζοµένη εις την κατοχήν των µέσων της παραγωγής,
καρπουµένη την εργασίαν των πολλών και ευρισκοµένη εις ανυπέρβλητον, εν συγκρίσει προς προγενεστέρας
εποχάς, κοινωνικήν απόστασιν από τας εργαζοµένας τάξεις, της οποίας η δύναµις καθίσταται ολονέν ισχυροτέρα”.
4
Στο ίδιο, σ. 74· George Lichtheim, A Short History of Socialism, Fontana 1980, σ. 227, 244-246, 260.
5
6
Aλ. Παπαναστασίου, “O αγών του ‘Λαού’”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των γεωργών, ετος
A’, φ. 2 της 29.3.1914.
106
την πολιτικήν ζωήν. Tα υπάρχοντα προσωπικά κόµµατα, τα διαδεχόµενα άλληλα εκ περιτροπής
εις την αρχήν, έχουν καταντήσει πειθήνια όργανα των συµφερόντων της κατεχούσης τα µέσα της
παραγωγής τάξεως, ιδίως των εις διαφόρους εταιρίας συνησπισµένων κεφαλαιούχων, οίτινες,
χωρίς να έχουν καµµίαν πολιτικήν ικανότητα, κυβερνούν είτε αµέσως είτε εκ των παρασκηνίων
τον τόπον, κανονίζοντες την πολιτικήν του εις τα µεγάλα οικονοµικά ζητήµατα προς ίδιον όφελος,
αφήνοντες δ’ ως αντιστάθµισµα εις τα κατώτερα όργανα των προσωπικών κοµµάτων την
διοικητικήν ακολασίαν και λαφυραγωγίαν ... Kατ’ αυτό τον τρόπον και η πολιτεία κατέρρευσε,
και οικονοµικώς ο τόπος εξησθένησε, και µέγιστον µέρος των ισχυροτέρων εκ των εργαζοµένων
ανθρώπων ηναγκάσθη να εκπατρισθή”.1 Tο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος περιείχε
σπερµατικά στοιχεία της πρωτότυπης ανάλυσης του ελληνικού πολιτικού συστήµατος την οποία
µετασχηµάτισαν αργότερα στη θεωρία της “πολιτικής φεουδαρχίας”.2
Tέλος οι Kοινωνιολόγοι κατάγγελλαν τις ολέθριες πολιτισµικές επιπτώσεις του
καπιταλισµού. Oι επικρίσεις τους στις σφαίρες της επιστήµης, της τέχνης και της ηθικής, µολονότι
αντιπαρέθεταν ηθικούς λόγους στην αρχή της απόλαυσης, εδράζονταν στην αποδοχή της
νεωτερικότητας· αποφεύγοντας να εξιδανικεύσουν το παρελθόν κήρυσσαν την εξελικτική πρόοδο.
Διαµαρτύρονταν για την εξάρτηση των διανοούµενων από την αστική τάξη η οποία µεταφραζόταν
σε “βλάβην και της πνευµατικής κινήσεως και της τέχνης”, επισηµαίνοντας πως “το ισχύον
οικονοµικόν σύστηµα, ένεκα του αχαλινώτου ανταγωνισµού, τον οποίον υποθάλπει, και των
παντοίων απολαύσεων, άς εξασφαλίζει εις τους κατόχους των µέσων της παραγωγής, δίδει
µεγάλην τροφήν εις τον δια δολίων και ποταπών µέσων πλουτισµόν και εν γένει εις την ανάπτυξιν
ανηθίκων ελατηρίων εις τους ανθρώπους προς βλάβην του εξευγενισµού και της ηθικοποιήσεως
της ζωής”.3 Mόνον ο σοσιαλισµός θα έδινε αντίθετο περιεχόµενο στην πολιτισµική ζωή.
H κοινωνική δυναµική
Ένα συναφές θεωρητικό ζήτηµα µε άµεσες πρακτικές επιπτώσεις, στο οποίο ο Παπαναστασίου
υιοθέτησε την τρέχουσα µαρξιστική κωδικοποίηση της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας,
αφορούσε το ιδανικό υποκείµενο της κοινωνικής αλλαγής. Ποιό συλλογικό υποκείµενο, ή µάλλον,
σύµφωνα µε την ορολογία που δεχόταν ο ίδιος, ποιά κοινωνική τάξη ωθεί την κοινωνία προς τον
σοσιαλισµό; όλα τα προγραµµατικά κείµενα των Kοινωνιολόγων υπονοούν την απάντηση, την
διατυπώνει όµως χαρακτηριστικά σ' ένα γραπτό του 1914: ο σοσιαλισµός θα επιστεγάσει τη
1
2
Bλ. σχετικά παρακάτω, στο κεφάλαιο για τη Δηµοκρατική 'Eνωση.
3
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π., σ. 74. Στο τέλος του προηγούµενου κεφαλαίου είδαµε την
ακριβή διατύπωση του “Προγράµµατος” σχετικά µε την εξάρτηση των διανοούµενων· τις απόψεις του
Παπαναστασίου σχετικά µε την υπερτροφία του “οικονοµικού εγωιστικού ελατηρίου” που καλλιεργεί στον
σύγχρονο άνθρωπο το καπιταλιστικό σύστηµα αναφέραµε παραπάνω κατά την παρουσίαση των οικονοµολογικών
απόψεών του.
107
µακραίωνη ιστορική διαδικασία µε την οποία αναπτύσσεται και οργανώνεται η εργατική τάξη·
αυτή µε τους αγώνες της δίνει νέο χαρακτήρα στο κράτος ώσπου πραγµατώνει το πρόγραµµά της
στην παγκόσµια αταξική κοινωνία. Mόνο µε την αδιάκοπη πάλη η εργατική τάξη µεταβάλλει τη
λειτουργία των θεσµών, υποχρεώνει το κράτος να µεριµνήσει για την προστασία της και τελικά
κατακτά την πολιτική εξουσία. O Παπαναστασίου συµπύκνωσε µέσα σε λίγες γραµµές µια από τις
παραστατικότερες συνόψεις της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας που γράφτηκαν στα ελληνικά·
αρχικά αναπτύσσει την εγελιανών καταβολών ιδέα του προλεταριάτου ως λυτρωτή της
ανθρωπότητας, για να παραθέσει κατόπιν το ουσιώδες σκεπτικό της πολιτικής δράσης του:
η πρόοδος των τεχνών φέρει επανάστασιν εις την παραγωγήν, και συγκεντρώνει εις µεγάλας
πόλεις µίαν πολυάριθµον κοινωνικήν τάξιν. H τάξις αυτή, η εργατική, µε την βοήθειαν κατ’
αρχάς της πλουτοκρατικής τάξεως αποκτά τυπικά πολιτικά δικαιώµατα, αλλ’ εξακολουθεί
να είναι η τελευταία τάξις, η τάξις των αδικουµένων, των καταδυναστευοµένων, των
εργαζοµένων και µη απολαµβανόντων ολόκληρον τον καρπόν της εργασίας των. Aυτή θέλει
να καταργήση και τας ουσιαστικάς πολιτικάς διαφοράς, να ενώση όλους τους ανθρώπους
εις µίαν κοινωνικήν τάξιν. Δεν έχει µολυνθή από κανέν µικρόβιον προνοµίου και δεν
υπάρχει φόβος ότι αν επικρατήση θα γίνη και αυτή προνοµιακή τάξις όπως έγινε η
πλουτοκρατική, αφού ανέτρεψε από την προνοµιακήν θέσιν των την αριστοκρατίαν και τον
κλήρον. Kαι οι πόθοι της εργατικής τάξεως είναι ακόµη µεγαλύτεροι. Θέλει να
συναδελφώση και τους λαούς και να στηρίξη τας σχέσεις των εις αρχάς δικαιοσύνης. Oι
αγώνες της τάξεως αυτής, που χαρακτηρίζουν τον τελευταίον και τον νέον αιώνα, φέρνουν
µίαν µεγάλην µεταβολήν εις τον πολιτικόν και κοινωνικόν οργανισµόν. Tο Kράτος αρχίζει
να επεµβαίνη και να περιορίζη την οικονοµικήν εκµετάλλευσιν των οικονοµικώς ανισχύρων
από τους ισχυρούς και να προστατεύη γενικώς τους αδυνάτους.1
Συνεπώς η κινητοποίηση των εργαζοµένων µεταβάλλει τις πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις
καθώς και τη λειτουργία του κράτους. Στον ενεργητικό ρόλο που αποδίδει ο Παπαναστασίου στην
εργατική τάξη εντοπίζεται µια θεµελιώδης διαφοροποίησή του από τον Kρατικό Σοσιαλισµό, ο
οποίος έβλεπε την εργατική πολιτική ως µέσο για την εξηµέρωση και την καθυπόταξη µιας
απείθαρχης τάξης. Aντιθέτως οι Kοινωνιολόγοι, ως σοσιαλδηµοκράτες, έβλεπαν την κοινωνική
δυναµική από τη σκοπιά της εργατικής τάξης· απέδιδαν θετικό κι ενεργό ρόλο στην πάλη των
εργαζοµένων καταρχάς και δευτερογενώς στο κράτος. Έκαναν τη συζήτηση επίκαιρη µετά το
Γουδί και ακόµη περισσότερο όταν προώθησαν την προστατευτική νοµοθεσία οι Φιλελεύθεροι.
Kαθώς η βουλή εξετάζει το πρώτο σχετικό νοµοθέτηµα του Bενιζέλου, το νοµοσχέδιο “Περί
υγιεινής και ασφαλείας των εργατών, και περί ωρών εργασίας”, ο Παπαναστασίου δηλώνει: “θα
ήσαν ανάξιοι καλλιτέρας τύχης οι εργάται, αν έκαστον µέτρον νοµοθετικόν, το οποίον θα
απέβλεπεν εις την βελτίωσιν της θέσεως αυτών, δεν εχρησίµευεν µόνον ως ορεκτικόν προς αύξησιν
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Xριστιανισµός και σοσιαλισµός”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των
γεωργών, ετος A’, φ. 3 της 5.4.1914.
108
των αξιώσεων αυτών µέχρι της εποχής κατά την οποίαν ήθελεν εκλείψει πάσα εκµετάλλευσις
κοινωνική και ήθελεν κατορθωθή, ώστε έκαστος εργάτης να απολαµβάνη ολόκληρον των καρπόν
της εργασίας του”.1 H κοινωνική νοµοθεσία έπρεπε να διεγείρει αντί να κατευνάζει την εργατική
τάξη.2 Aντίθετη λογική ενστερνιζόταν ο Kρατικός Σοσιαλισµός όταν πρότεινε ανάλογες
µεταρρυθµίσεις - ενώ απεναντίας οι αριστεροί σοσιαλδηµοκράτες περιφερειακών κοινωνιών,
όπως ήταν ο Λένιν και οι βούλγαροι Στενοί, µολονότι θεωρούσαν τον καπιταλισµό προοδευτικό
φαινόµενο στις καθυστερηµένες κοινωνίες τους, έσπρωχναν το προλεταριάτο σε επαναστατική και
όχι µεταρρυθµιστική δράση.3
Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι έπρεπε να εξειδικεύσουν αυτήν τη γενική αντίληψη της ιστορικής
προόδου. Mετά το στρατιωτικό κίνηµα του 1909, που δεν χωρούσε εύκολα στα σύγχρονα
θεωρητικά σχήµατα, ανέπτυξαν µια “επινοητική αντίληψη” της πολιτικής µε την έννοια που δίνει
στον όρο ο Kοστάντσο Πρέβε - αλλ' αντιθέτως από τους κοµµουνιστές την έθεσαν στην υπηρεσία
της µεταρρύθµισης. Διαπίστωσαν εκ πείρας πως η κρατική πολιτική δεν εξαρτούνταν απολύτως
από την άρχουσα τάξη ούτε αντανακλούσε µηχανικά τρέχοντες συσχετισµούς κοινωνικών
δυνάµεων· η µακροπρόθεσµη “µεταβολή της λειτουργίας του κράτους προς όφελος των αδυνάτων”
σε ορισµένες συγκυρίες παρουσιαζόταν σχετικά αυτόνοµη από κοινωνικές πιέσεις - χωρίς πάντως
να προχωρά ερήµην τους. Σ' ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα, η αποδιοργάνωση του
κατασταλτικού µηχανισµού και η αναζήτηση κοινωνικών ερεισµάτων από τον Στρατιωτικό
Σύνδεσµο τούς επέτρεψαν να αναλάβουν ρόλο διαµεσολαβητή προς την εργατική τάξη και να
προωθήσουν την προστατευτική νοµοθεσία που αρνούνταν να παραχωρήσει το προηγούµενο
καθεστώς προτού κορυφωθεί η εργατική αναταραχή.4 Kατόπιν συνέδραµαν τον Bενιζέλο στην
επέκταση της κοινωνικής νοµοθεσίας - σήµαινε αυτό όµως πως ασπάστηκαν τον Kρατικό
Σοσιαλισµό, όπως τούς κατηγόρησαν άλλοι αριστεροί; δεν επιδίωκαν τη νέα νοµοθεσία για να
προλάβουν τη ριζοσπαστικοποίηση των εργατών αλλά τουναντίον για να εκµεταλλευτούν την
πρόσκαιρη ευνοϊκή πολιτική συγκυρία ώστε να βελτιώσουν υπέρ της εργατικής τάξης το
συσχετισµό δυνάµεων στην κοινωνία. Xρειάζονταν την ισχυρή και οργανωµένη εργατική τάξη
1
EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 442.
2
O Πετµεζάς συµπλήρωνε πως “το εργατικόν πρόγραµµα της Kυβερνήσεως απεσπάσθη ως λαϊκή κατάκτησις δια
της επαναστάσεως ... οι εργάται είναι εκείνοι, οι οποίοι εκ των πρώτων συνεσπειρώθησαν περί τον πολιτικόν
πυρήνα, ο οποίος εξειλίχθη εις κόµµα Φιλελευθέρων ... έχοµεν καθήκον να διαµαρτυρηθώµεν κατ’ αυτής της ...
αντιλήψεως, η οποία παρουσιάζει το κόµµα των Φιλελευθέρων ως κόµµα παρέχον δωρεάς, συγκαταβάσεις πρός
τινας”: EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 443· EΣB, συνεδρίασις 159η της 5.11.1911, σ. 550.
3
Ch. Hill, Lenin and the Russian Revolution, ό.π., σ. 49.
4
Constanzo Preve, Tο ασίγαστο πάθος. Σκέψεις ενός µαρξιστή φιλόσοφου πάνω στην κρίσιµη καµπή της εποχής
µας, µετάφραση Xρήστος Nάσιος, Στάχυ 1992, σ. 93-96. Bλ. σχετικά και παρακάτω, στην ενότητα σχετικά µε τους
Kοινωνιολόγους και το Eργατικό Kέντρο Bόλου.
109
αφού επιδίωκαν να µεσολαβούν, εκπροσωπώντας την, µεταξύ αυτής και του κράτους ή των άλλων
τάξεων.
Eδώ όµως υπήρχε µια αντινοµία. Aκριβώς η ευκολία αυτής της διαµεσολάβησης, που
αξιοποιούσε τις κοινοβουλευτικές παραδόσεις της χώρας, την προέλευση των Kοινωνιολόγων από
την άρχουσα ελίτ και την ιδεολογική σύγχυση της τελευταίας, σε συνδυασµό µε τις ιδέες περί
διαταξικής συµµαχίας η οποία απαιτούσε επίσης πολιτικούς διαµεσολαβητές, τούς έδειχνε πως
διέθεταν, αντιθέτως από τους λαϊκής προέλευσης σοσιαλιστές όπως ήταν ο Γιαννιός, πολιτικό
µέλλον ανεξάρτητο από τις εργατικές οργανώσεις. Ίσως φαινόταν αρχικά κοµµένη και ραµµένη
στα µέτρα τους, αφού τούς εξασφάλιζε κοινωνική υποστήριξη χωρίς να τούς στερεί το ρόλο των
πολιτευτών για τον οποίο ήταν προνοµιακά εφοδιασµένοι. Mακροπρόθεσµα όµως οι αντιλήψεις
περί κοινωνικής συµµαχίας που ενστάλαζαν και η εθελούσια αποστασιοποίηση από τις
οργανώσεις της εργατικής τάξης τούς έκαναν αντικατατάσιµους, αφού ο Bενιζέλος µπορούσε να
χρησιµοποιήσει και άλλους µεσολαβητές προς αυτήν, λόγου χάρη τον Θεοδωρόπουλο, ή και να τήν
προσεγγίσει άµεσα. H πρακτική σύµπτωση των δυο ηγεµονικών σχεδίων έκανε στην αρχή εύπεπτη
την ηγεµονία του, αλλά οι Kοινωνιολόγοι έµειναν µετέωροι όταν ευνόησε άλλους σοσιαλιστές στις
εκλογές του 1912 ενώ κατόπιν υποτάχθηκαν λίγο πολύ στους όρους του και προσχώρησαν στο
κόµµα του στο Διχασµό.
Ένα εύγλωττο παράδειγµα του σκεπτικού τους για την προστατευτική νοµοθεσία
διακρίνουµε στον περιορισµό του ωραρίου. O Παπαναστασίου δεν υποστήριξε το νόµο του
Bενιζέλου επειδή ειδάλλως θα πρόβαλλαν ανάλογες απαιτήσεις οι ίδιοι οι εργάτες, αλλά “διότι εν
Eλλάδι ο βαθµός εις τον οποίον είναι προηγµένα τα εργατικά σωµατεία δεν είναι τοιούτος ώστε
να καθιστά ικανούς τους εργάτας να διεκδικήσουν αποτελεσµατικώς υπέρ εαυτών τον
περιορισµόν του χρονικού ορίου της εργασίας εντός λογικών ορίων, ενώ αλλαχού µέχρι τοιούτου
βαθµού ακµής έφθασαν τα σωµατεία ταύτα, ώστε άνευ επεµβάσεως της κυβερνήσεως κατώρθωσαν
να περιορίσωσι το ανώτατον όριον της εργασίας”. Δικαιότερα θα συνδέαµε αυτή την οπτική µε τον
σοσιαλδηµοκρατικό “υπουργισµο”, ο οποίος θεωρούνταν µορφή του Aναθεωρητισµού, παρά µε
τον Kρατικό Σοσιαλισµό. Mετά το 1909 οι οργανώσεις και οι δηµοσιογράφοι που επηρέαζαν οι
Kοινωνιολόγοι ζητούσαν υπουργεία για τον Παπαναστασίου και για τους φίλους του, µάλιστα
προχώρησαν σε διαπραγµατεύσεις µε την Kυβέρνηση Δραγούµη. Eντούτοις η συζήτηση για τον
“υπουργισµό”, αφότου ξεκίνησε από τη Γαλλία, αφορούσε ζητήµατα πολιτικής τακτικής και δεν
έθιγε θεωρητικά θέµατα ούτε δηµιούργησε ιδεολογικό ρεύµα· διεξάχθηκε άλλωστε στους κόλπους
της Δεύτερης Διεθνούς και δεν αφορούσε τον Kρατικό Σοσιαλισµό. Παροµοίως µε τους
Kοινωνιολόγους ένας από τους διασηµότερους υπουργιστές, ο τότε πληρεξούσιος της γαλλικής
βουλής Aλµπέρ Tοµά, τόνιζε την ίδια εποχή την ανάγκη να δηµιουργήσουν ένα µπλοκ της
αριστεράς µε βάση ένα “πρόγραµµα σοσιαλιστικής επανάστασης µέσω της νόµιµης και
κυβερνητικής δράσης”, µε το οποίο θα ανέπτυσσαν την παραγωγή και θα ανέθεταν στο κράτος τη
διαχείριση των µεγάλων επιχειρήσεων· οι σοσιαλιστές, πίστευε, έπρεπε να ακολουθούν το “ρυθµό
της δηµοκρατίας” αφού οι εποχές µαχών εναλλάσσονταν µε περιόδους στασιµότητας κατά τις
110
οποίες προείχε η διατήρηση των προηγούµενων σοσιαλιστικών κατακτήσεων.1 O υπουργισµός
όµως είχε διαφορετικά συµφραζόµενα σε κάθε χώρα, αναλόγως µε το βαθµό οργάνωσης των
εργαζοµένων O Aλµπέρ Tοµά δεχόταν όπως και οι Kοινωνιολόγοι ως υποκείµενο της κοινωνικής
αλλαγής την εργατική τάξη, αλλά ανήκε ήδη σ' ένα ισχυρό και αυτόνοµο σοσιαλιστικό κόµµα - ενώ
εκείνοι χρειάζονταν να δηµιουργήσουν πρώτα ένα τέτοιο κόµµα για να προωθήσουν τη στρατηγική
τους για την κοινωνική αλλαγή. Σε ποιές θεωρητικές απόψεις στηρίχτηκαν και γιατί δεν το
πέτυχαν, θα δούµε στην επόµενη ενότητα.
Oικονοµικές και πολιτικές όψεις της µεταβατικής περιόδου

Στις προηγούµενες παραγράφους εξετάσαµε ποιές θεωρητικές αντιλήψεις αποτύπωσαν οι
Kοινωνιολόγοι στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος· είδαµε πώς εννοούσαν τον σοσιαλισµό ως
σκοπό της πολιτικής δραστηριότητάς τους, πώς ανέθεταν την επίτευξή του στις µάζες και πώς τον
πρόβαλλαν ως ηθικό αίτηµα µάλλον παρά ως αναπότρεπτο αποτέλεσµα της ιστορικής
διαδικασίας. Eνστερνίζονταν δηλαδή, σ' αυτά τα σηµεία, ιδέες του καντιανού µαρξισµού και κατά
κύριο λόγο των Aναθεωρητών και των Aυστροµαρξιστών, και όχι τον διαλεκτικό υλισµό του
Eνγκελς και του Kάουτσκυ ή τον Kρατικό Σοσιαλισµό. Aµέσως παρακάτω θα εξετάσουµε ποιά
πολιτική στρατηγική επεξεργάστηκαν για τη µετάβαση της Eλλάδας στον σοσιαλισµό και θα
εκθέσουµε συνοπτικά µε ποιά θεωρητική λογική υποστήριζαν αυτήν τη στρατηγική.
H επεξεργασία στρατηγικών µετάβασης ήταν σηµαντική για τους σοσιαλιστές και κατεξοχήν
για τους µαρξιστές που αυτοχαρακτηρίζονταν “επιστηµονικοί σοσιαλιστές” - κι επηρέαζε
πολλαπλά την πρακτική δραστηριότητά τους. Παρόµοιες θεωρητικές επιλογές έκριναν τη
διαµόρφωση ρευµάτων σε εθνικό ή και πανευρωπαϊκό επίπεδο· η θεωρία της µετάβασης που
πρότεινε το κυριαρχούµενο από µαρξιστές Deutsche Sozialdemokratische Partei (SPD) επικράτησε
στη Δεύτερη Διεθνή και στους σοσιαλιστές εν γένει, αλλά τήν ανταγωνίζονταν ασθενέστερες
σχολές που συχνά αντανακλούσαν συνθήκες των κοινωνιών απ' όπου πήγαζαν. Στην αγροτική
κεντροανατολική Eυρώπη ανθούσαν οι Λαϊκιστές (“Nαρόντνικι”)· στις µεσηµβρινές χώρες
διατηρούσαν υπολογίσιµη επιρροή οι Aναρχικοί και οι Συνδικαλιστές που οραµατίζονταν την
ανάδυση µιας εξισωτικής κοινωνίας την επαύριο µιας γενικής απεργίας είτε µιας καθαρτήριας
επαναστατικής καταιγίδας. Oι Συνεργατιστές πρότειναν βαθµιαία µεταλλαγή του οικονοµικού
συστήµατος µε συνεταιρισµούς, οι λεγόµενοι Kρατικοί Σοσιαλιστές προωθούσαν την κοινωνική
πολιτική ως µέσο για τη συντήρηση της καθεστώσας τάξης πραγµάτων, ενώ στη Bρετανία
Φαβιανοί, ωφελιµιστές και θετικιστές προπαγάνδιζαν επιµέρους και ad hoc µεταρρυθµίσεις.
Tέλος, παντού δρούσαν χριστιανικές πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις. O
Παπαναστασίου γνώριζε όλες αυτές τις απόψεις.
O κυρίαρχος µαρξιστικός λόγος της Δεύτερης Διεθνούς έβλεπε στον καπιταλισµό ένα
συνεκτικό σύστηµα κοινωνικών και οικονοµικών σχέσεων ανεπίδεκτο επιµέρους επεµβάσεων. H
1
Bλ. Albert Thomas, La Politique socialiste, Marcel Rivière et Cie 1913. Tο παράθεµα από την σ. 27.
111
αριστερά του καθοδηγούνταν από το πρόταγµα του ιερού πολέµου και όχι της συναίνεσης·
συµπαθούσε µάλιστα τις επαναστατικές παραδόσεις των γάλλων κοµµουνιστών που είχαν
εµπνεύσει τον Mαρξ.1 Έκρινε απαραίτητη, για να αντιστραφεί η εκπτώχευση του προλεταριάτου,
την ανατροπή της αστικής πολιτικής εξουσίας έστω και από µια µειοψηφία και µε επαναστατικά
µέσα - ή µάλλον, κατά προτίµηση από µια µειοψηφία και µε επαναστατικά µέσα. Aπεναντίας στον
γερµανόφωνο χώρο ισχυρά σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα φιλοδοξούσαν να αναλάβουν στο ορατό
µέλλον τα ηνία του κράτους, το οποίο από την πλευρά του προχωρούσε, µόνον φαινοµενικά όπως
απέδειξε σύντοµα, σε µια εύθραυστη διαδικασία εκδηµοκρατισµού. Aυτά τα κόµµατα ερµήνευσαν
διαφορετικά τον µαρξισµό.
Oι ηγέτες του Sozialdemokratische Partei Deutschlands συµφωνούσαν πως δεν
αντιµετώπιζαν οι επιµέρους αλλαγές την εξαθλίωση των εργαζοµένων την οποία συνεπαγόταν η
εγγενής διαλεκτική του καπιταλισµού. Eνώ όµως δεν απέκλειαν θεωρητικώς την προοπτική της
επαναστατικής ρήξης, νόµιζαν φυσιολογική τη δηµοκρατική κατάκτηση της εξουσίας από το
κόµµα του προλεταριάτου και πίστευαν πως µε µεταρρυθµίσεις θα µετασχηµάτιζαν την οικονοµία
προτού πάρουν την πολιτική εξουσία. Bαθµιαία το κέντρο βάρους της καθηµερινής πολιτικής του
SPD, αντίθετα από την σταθερά επαναστατική θεωρία του, µετατοπίστηκε προς αυτές ακριβώς τις
επιµέρους µεταρρυθµίσεις· ήταν µια αντίληψη που είχε εντελώς αντίθετους στόχους αλλά σε
πρακτικά σηµεία συνέκλινε µε το πρόγραµµα των Kρατικών Σοσιαλιστών, οι οποίοι προωθούσαν
την κοινωνική πολιτική από την εποχή του Bίσµαρκ και είχαν εγγράψει στο ενεργητικό τους
οικονοµικά και θεσµικά µέτρα ευνοϊκά για µεγάλες µερίδες των εργαζόµενων.
Aριστερά της “κεντριστικής” ορθοδοξίας εµφανίστηκαν θεωρίες όπως ήταν εκείνη της
Pόζας Λούξεµπουργκ, η οποία ανέµενε πολέµους και κρίσεις και ανέθετε ρόλο επαναστατικού
υποκειµένου στην οργανωµένη εργατική τάξη. Aπό την άλλη πλευρά ο Έντουαρντ Mπερνστάιν
θεωρητικοποίησε και κωδικοποίησε το ρεύµα του Aναθεωρητισµού (Revisionismus), ζητώντας να
συνδυάσουν το µαρξιστικό πνεύµα µε πορίσµατα νεότερων εµπειρικών κοινωνικών και
οικονοµικών ερευνών τα οποία αναιρούσαν βασικές εκτιµήσεις του διαλεκτικού υλισµού.
Συµπέρανε πως ο καπιταλισµός δεν βάδιζε αναπόφευκτα προς οικονοµική κρίση και πως
αποµακρυνόταν η προοπτική της επανάστασης· εποµένως η εργατική τάξη όφειλε να επιδιώξει
βαθµιαίες κι επιµέρους µεταρρυθµίσεις. Έπρεπε λοιπόν να αλλάξει πολιτική τακτική το SPD: αντί
να αδιαφορεί καταρχήν για τους µικρογεωργούς προσδοκώντας τη νοµοτελειακή
προλεταριοποίησή τους, να τούς προσεταιριστεί σ' έναν πολιτικό συνασπισµό ικανό να εκθρονίσει
την αστική τάξη κι έπειτα, αναλόγως µε τις περιστάσεις, να καταλάβει την πολιτική εξουσία
νόµιµα ή µε επανάσταση. Tις αντιλήψεις του Mπερνστάιν προσάρµοσαν στα τοπικά δεδοµένα οι
Kοινωνιολόγοι και σ' αυτές κυρίως στήριξαν την πολιτική τους. Στο “Kαταστατικόν της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, διακρίνοντας τις δυο κρίσιµες κατά τη σοσιαλδηµοκρατική λογική
όψεις της µεταβολής του κοινωνικού καθεστώτος, την οικονοµική και την πολιτική, όριζαν πως
1
Robert Meister, Political Identity. Thinking through Marx, Basil Blackwell 1990, σ. 109.
112
για τον σοσιαλισµό “πρέπει να µεταβάλλεται βαθµιαίως ο οικονοµικός και πολιτειακός
οργανισµός, κατά το εκάστοτε δυνατόν µέτρον”·1 περισσότερο ανέλυαν αυτές τις όψεις, τις οποίες
θα εξετάσουµε διαδοχικά στις επόµενες παραγράφους, στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος.
Kαταρχάς στην οικονοµία ήταν σαφής ο σκοπός του σοσιαλιστικού µετασχηµατισµού
καθώς και τα κυριότερα µέτρα που έπρεπε να λάβει το κράτος. Στο εδάφιο σχετικά µε το ρόλο της
πολιτείας που παραθέσαµε, το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος παρουσίαζε ως κύριους άξονες
των βαθµιαίων µεταρρυθµίσεων τον περιορισµό της εκµετάλλευσης των εργαζοµένων και την
ανάθεση στην πολιτεία των νεύρων της οικονοµικής ζωής. Tα µέτρα που πρότειναν οι
Kοινωνιολόγοι συνόψιζαν το µεταβατικό πρόγραµµα του Kοµµουνιστικού Mανιφέστου (δηλαδή
της “δικτατορίας του προλεταριάτου”, σύµφωνα µε την ορολογία που επικράτησε αργότερα).2 Tο
πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος ανέθετε στο κράτος κεντρικό ρόλο στη συστηµική µετατροπή
των καπιταλιστικών οικονοµικών σχέσεων σε σοσιαλιστικές.3 Συνοπτικά, η πολιτεία όφειλε να
προσαρµόσει τις κατευθύνσεις και τους ρυθµούς του µετασχηµατισµού στις ιδιαίτερες συνθήκες
κάθε παραγωγικού τοµέα. Σ' ένα λίγο µεταγενέστερο κείµενο ο Παπαναστασίου περιέγραφε πώς
θα ανέπλαθαν τις παραγωγικές σχέσεις µε τη συνεργεία της ταξικής συνείδησης και της πολιτικής
εξουσίας στον δυσκολότερο τοµέα τον οποίο έπρεπε να αφήσουν τελευταίο - τον γεωργικό:
Όταν µε τον καιρόν αναπτυχθούν περισσότερον αι κοινωνικαί αρεταί των γεωργών, όταν
µορφωθούν δια των επικρατουσών σήµερον µορφών του συνεταιρισµού εις την
συνεργασίαν και την αλληλεγγύην, θα καταστή δυνατή η από κοινού καλλιέργεια, των
αγρών και ακολούθως η µεταβολή του δικαιώµατος της κατοχής της γης, της επ’ αυτής
κυριότητος περιερχοµένης εις την κοινότητα ή εις το Kράτος. Eπί του παρόντος όµως η
ιδιοκτησία του γεωργού επί της γης που καλλιεργεί, εν συνδυασµώ προς την
συνεταιριστικήν οργάνωσιν ... παρέχει τα µεγαλύτερα εφικτά αποτελέσµατα από
οικονοµικής και από κοινωνικής ακόµη απόψεως. Δια τούτο δικαίως οι µεταρρυθµισταί
σοσιαλισταί ζητούν την ενίσχυσιν της µικράς καλλιεργείας, της µικράς ιδιοκτησίας και της
1
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, σε MΛA, τ. A', σ. 3.
2
Bλ. τις αντίστοιχες διατυπώσεις του Mαρξ στο Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist..., σ. 94.
3
H κοινωνικοποίηση της οικονοµίας “δεν ηµπορεί δι’ ευνοήτους λόγους να γίνη δια µιάς, είναι όµως δυνατόν να
βαδίση βαθµιαίως προς τον απώτερον αυτόν σκοπόν η πολιτεία, περιορίζουσα ολονέν προοδευτικώς την
εκµετάλλευσιν των εργαζοµένων από τας κατεχούσας τα µέσα της παραγωγής τάξεις, προάγουσα οικονοµικώς και
ηθικώς τας εργατικάς τάξεις, παρέχουσα εις αυτάς διαφόρους ωφελείας δαπάναις είτε του κράτους είτε αµέσως
των ευπόρων τάξεων, επηρεάζουσα δια καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας την διανοµήν του πλούτου επί το
δικαιότερον, επεκτείνουσα την δικαιοδοσίαν της εις την ανάληψιν επιχειρήσεων, ωρίµων προς κεντρικήν
διεύθυνσιν και εχουσών εξαιρετικήν κοινωνικήν σπουδαιότητα, τέλος εµποδίζουσα δια καταλλήλου νοµοθεσίας
τας υπερβολικάς συσσωρεύσεις πλούτου”: “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 75.
113
συνεταιριστικής οργανώσεως, όπως δια του συνεταιρισµού των παραγωγών προλειανθή η
οδός, η άγουσα εις το σοσιαλιστικόν ιδεώδες.1
H αντίληψη περί κοινωνικής µεταβολής που δανείστηκε ο Παπαναστασίου από τους
Aναθεωρητές είχε ρίζες στον Mαρξ ο οποίος, ενώ δεν προσδιόριζε τη σειρά απαλλοτρίωσης των
ιδιοκτητριών τάξεων, την αντιλαµβανόταν ως µακρόχρονη διαδικασία. Στο πρόγραµµα της
δικτατορίας του προλεταριάτου, κλείνοντας το Kοµµουνιστικό Mανιφέστο, πρόβαλλε τον
βαθµιαίο χαρακτήρα της· σε άλλα κείµενα έδειχνε πως αυτός ο µετασχηµατισµός θα διαρκούσε
δεκαετίες και θα εξελισσόταν διαφορετικά σε κάθε χώρα.2 Ωστόσο απέκλειε να ανασταλούν, ενόσο
κρατούσαν την πολιτική εξουσία οι αστοί, η συσσώρευση και η συγκέντρωση του κεφαλαίου, όσο
και η εξαθλίωση του προλεταριάτου. O Mπερνστάιν, ακολουθώντας τον και αντιθέτως από τους
Φαβιανούς και από τους Kρατικούς Σοσιαλιστές, οραµατιζόταν την κατάργηση της κυριαρχίας
του εµπορεύµατος3 και όριζε ως προϋποθέσεις του σοσιαλισµού την καπιταλιστική ανάπτυξη και
την πολιτική κυριαρχία του ταξικού κόµµατος των εργατών, δηλαδή της σοσιαλδηµοκρατίας.
Θεωρούσε αδύνατο να καταργήσουν σύντοµα την οικονοµία της αγοράς, αφού η εµπορευµατική
ανταλλαγή είχε ήδη εµποτίσει την κοινωνική ζωή·4 αφετέρου συµφωνούσε µε τους ορθόδοξους
σοσιαλδηµοκράτες πως το κράτος θα έπαιζε στρατηγικό ρόλο στην κοινωνική µεταβολή,
διαφωνούσε όµως µε την τακτική που ακολουθούσαν για την κατάληψη της εξουσίας.5
Kεντρικό αίτηµα του Mπερνστάιν, όπου επίσης συγκρουόταν µε τους Kρατικούς
Σοσιαλιστές, ήταν ο ουσιαστικός πολιτικός εκδηµοκρατισµός: η εργατική τάξη, εκπαιδευµένη στη
δηµοκρατία µε τα συνδικάτα, θα έλεγχε την πολιτική διαδικασία κατακτώντας το γενικό εκλογικό
δικαίωµα και την αναλογική εκπροσώπηση - και κυβερνώντας κατόπιν δηµοκρατικά θα
αποσπούσε βαθµηδόν παραχωρήσεις από την άρχουσα τάξη. Kατακτώντας το κράτος δεν θα
περιόριζε τις πολιτικές ελευθερίες αλλά θα τις γενίκευε µε τη µέγιστη δυνατή αποκέντρωση και µε
την ανάπτυξη της αυτοδιοίκησης.6 Παντού οι σοσιαλδηµοκράτες πρόβαλλαν δηµοκρατικά
αιτήµατα, τόσο επειδή ο µεταβατικός ρόλος που ανέθεταν στο κράτος προϋπέθετε τον
εκδηµοκρατισµό του, όσο κι επειδή προσέλκυαν µε αυτά ευρύτερα στρώµατα. Tούς έδιναν όµως
διαφορετική µορφή αναλόγως του χαρακτήρα του καθεστώτος και του κρατικού µηχανισµού· έτσι
οι Kοινωνιολόγοι, αντί για το γενικό εκλογικό δικαίωµα και την ενίσχυση των κοινοβουλευτικών
εξουσιών που πρόβαλλαν οι οµόλογοί τους, επεξεργάστηκαν προτάσεις για να πάψουν να
1
“Tα µεγάλα ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”, Nέα Hµέρα, 13 Aυγούστου - I Σεπτεµβρίου 1912, όπως αναδηµοσιεύεται
στο MΛA, τ. A', σ. 182-183.
2
Karl Marx - Friedrich Engels, The Communist..., σ. 93· David MacLellan, The Thought of Karl Marx, Macmillan
1980, σ. 179.
3
E. Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 163-164, 206, 213, και 218-219.
4
5
Στο ίδιο, σ. 14, 152-153, και κυρίως 191.
6
Στο ίδιο, σ. 139-165.
114
ελέγχουν θεσµικά κι εξωθεσµικά οι αστοί το κράτος: ο σοσιαλιστικός µετασχηµατισµός απαιτούσε
να το αναδιοργανώσουν µε γνώµονα τις αρχές της λαϊκής κυριαρχίας, της αξιοκρατικής
οργάνωσης της διοίκησης και της ανάπτυξης της αυτοδιοίκησης.1 Έκαναν λοιπόν τον
εκδηµοκρατισµό του κράτους, αίτηµα µε ευρεία πολιτική απήχηση, γέφυρα για να συνεργαστούν
µε τους µικροαστούς του Λαϊκού Kόµµατος και κατόπιν µε τον Bενιζέλο - ενώ την ίδια λογική
προέκτειναν αργότερα µε τη Δηµοκρατική Ένωση, απαιτώντας την κατάργηση της µοναρχίας.
Tα πολιτικά µέτρα που θα υποστάτωναν την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας περιλάµβαναν τις
θεσµικές µεταρρυθµίσεις για τις οποίες αγωνίστηκε ο Παπαναστασίου την επόµενη
εικοσιπενταετία: αναλογική εκλογή, διενέργεια δηµοψηφισµάτων, νοµοθετική πρωτοβουλία µη
κοινοβουλευτικών σωµάτων, σύσταση δεύτερου νοµοπαρασκευαστικού σώµατος και άλλες. Oι
Kοινωνιολόγοι τοποθετούσαν την ενεργή άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας, µε ουσιαστικό όργανο τη
βουλή, στο επίκεντρο του κρατικού εκδηµοκρατισµού. Δέχονταν κατά βάσιν τον
κοινοβουλευτισµό· µολονότι πρότειναν να περιστείλουν ή να µεταβιβάσουν ορισµένες κυριαρχικές
εξουσίες του κοινοβούλιου, ζητούσαν κυρίως να το εναρµονίσουν µε τη λαϊκή θέληση και να το
συµπληρώσουν µε νέους δηµοκρατικούς θεσµούς, εντέλει επιδίωκαν να ενισχύσουν τη θέση που
κατείχε παραδοσιακά ως ενσάρκωση της δηµοκρατικής αρχής. Aποδίδοντας σχηµατικά αυτήν τη
λογική: το κράτος θα κατεύθυνε ιδανικά τη µετάβαση στον σοσιαλισµό, ένα δηµοκρατικό
κοινοβούλιο θα έλεγχε το κράτος, ενώ µια κυβέρνηση του πλειοψηφικού κόµµατος που θα
εξέφραζε την αυτοσυνείδηση των λαϊκών τάξεων, του ενεργού “λαού”, θα καθοδηγούσε το
κοινοβούλιο.2 Ήταν ευκόλως εννοούµενη η θέση που επιφύλασσαν για τους εαυτούς τους σ' αυτήν
τη διαλεκτική: αντιθέτως από τους λαϊκούς σοσιαλιστές µπορούσαν, αξιοποιώντας την
οικογενειακή κληρονοµιά τους, να γεφυρώσουν το παλαιό µε το νέο κοινοβούλιο και ίσως να
τεθούν δικαιωµατικά επικεφαλής αυτής της κυβέρνησης· αντιθέτως από τα στελέχη των αστικών
κοµµάτων, θα είχαν στερεούς δεσµούς µε τις µάζες και πρόγραµµα προσαρµοσµένο στα λαϊκά
συµφέροντα. Eντούτοις κατά καιρούς πρόκριναν προσωρινές αυταρχικές λύσεις, ενώ ένας κρίκος
έλειπε από αυτό το θελκτικό σχέδιο: πώς θα έλεγχε η εργατική τάξη τους πολιτικούς οι οποίοι
φιλοδοξούσαν να τήν εκπροσωπήσουν, αλλά ενώ νοµιµοποιούνταν από το κοινοβούλιο
αρνούνταν να υποταχθούν στις οργανώσεις της; όσο και αν εµπιστεύονταν τους Kοινωνιολόγους
οι εργάτες της Παλαιάς Eλλάδας, αργότερα η Φεντερασιόν θα απαιτούσε περισσότερα εχέγγυα
από τους βουλευτές της.
Eν πάση περιπτώσει, µε τέτοιες µεταρρυθµίσεις οι Kοινωνιολόγοι επιδίωκαν να
µεταφέρουν στην κοινοβουλευτική ζωή τη δυναµική των κοινωνικών αντιθέσεων η οποία
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 75. H αναφορά στην αµεσότερη συµµετοχή του λαού στο
νοµοθετικό έργο παραπέµπει στην ιδέα της νοµοθετικής πρωτοβουλίας του λαού, την οποία επίσης προωθούσαν οι
σοσιαλδηµοκράτες και µε ιδιαίτερο ζήλο ο Bernstein· βλ. σχετικά σε E. Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ.
146.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 881 επ..
115
ευνοούσε, άµεσα αλλά και µακροπρόθεσµα, τα λαϊκά στρώµατα που φιλοδοξούσαν να εκφράσουν.
Eντόπιζαν όµως, ακολουθώντας τη µαρξιστική ιεράρχηση, την πηγή αυτών των αντιθέσεων έξω
από την πολιτική, στην πάλη των τάξεων στην οποία ο Παπαναστασίου απέδιδε την πρόοδο.1
Δανειζόταν, µέχρις εδώ, αναλύσεις που καθόρισαν την τακτική των γερµανών Aναθεωρητών για
τη διεύρυνση και για την ολοκλήρωση της δηµοκρατίας, ενώ αφετέρου παρέκαµπτε τις αντίπαλες
προτάσεις της σοσιαλδηµοκρατικής αριστεράς και κατεξοχήν την ιδέα της προλεταριακής
δικτατορίας.
H κοινή επιµονή του Mπερνστάιν και των Kοινωνιολόγων στην ολοκλήρωση του κρατικού
εκδηµοκρατισµού αντανακλούσε την ένταση που υπέβοσκε στην Eλλάδα όσο και στη Γερµανία
µεταξύ των δηµοκρατικών τύπων και της διατήρησης της πραγµατικής εξουσίας στα χέρια
κλειστών ελίτ. Στο Δεύτερο Pάιχ οι δικαιοδοσίες του κοινοβουλίου ελέγχονταν ασφυκτικά· τις
αποφάσεις έπαιρναν η αυλή, η στρατιωτική και οικονοµική ηγεσία και η πρωσική αριστοκρατία.
Στην Eλλάδα θεωρητικώς η βουλή ήταν κυρίαρχη και τα πολιτικά δικαιώµατα του πληθυσµού
πλήρη, η οικονοµική ζωή όµως ρυθµιζόταν από χρηµατές κύκλους και από τον Διεθνή Oικονοµικό
Έλεγχο, η εξωτερική πολιτική θεωρούνταν βασιλικό προνόµιο και η “πολιτική ολιγαρχία” που
κατακεραύνωνε ο Παπαναστασίου υπονόµευε συστηµικά το κράτος δικαίου. Oι δυο χώρες
αµφιταλαντεύονταν µεταξύ των δυτικών δηµοκρατιών και των αυταρχικών καθεστώτων· ήταν
φυσικό εποµένως οι σοσιαλιστές τους να αιωρούνται µεταξύ του µεταρρυθµισµού που
επικρατούσε στη Bρετανία και στη Γαλλία και του επαναστατικού πνεύµατος που είχε ριζώσει
στην τσαρική αυτοκρατορία. Tο ίδιο ίσχυε γενικά για τους σοσιαλιστές της ευρωπαϊκής
ηµιπεριφέρειας όπου η καταστολή καρυκευόταν από απόπειρες δηµιουργίας συναίνεσης ενώ οι
λαϊκές τάξεις γεύονταν ήδη τους πρώτους καρπούς ενός εκδηµοκρατισµού, έστω και
περιορισµένου ή εύθραυστου· σ’ αυτές τις χωρες η αστική τάξη µάθαινε να άρχει χωρίς να
κυβερνά, ενώ οι προλετάριοι συνήθιζαν να έχουν δικαιώµατα δίχως να τα χρησιµοποιούν προς το
συµφέρον τους - και ήταν κρίσιµη γι’ αυτό το παιχνίδι η επικράτηση των µεταρρυθµιστών ή των
επαναστατών σοσιαλιστών.2
Oι ρεαλιστικές επιλογές της σοσιαλδηµοκρατίας στην Eλλάδα διέφεραν από εκείνες που
συζητούσαν στη Γερµανία - εξαιτίας της θέσης της στην ηµιπεριφέρεια του ευρωπαϊκού
1
“O αγών του ‘Λαού’”, MΛA, τ. A', σ. 196: “ο πολιτικός ανταγωνισµός έχει την ρίζαν του εις την αντίθεσιν
οµαδικών συµφερόντων, και ... εκ της επικρατήσεως του γενικωτέρου, του ζωτικοτέρου εξ αυτών εξαρτάται η
πρόοδος. Eίναι δε φανερόν ότι τόσον περισσότερον εξασφαλίζεται η επικράτησις αύτη, όσον ο ανταγωνισµός των
οµαδικών συµφερόντων, µε άλλους λόγους η πάλη των τάξεων διεξάγεται συστηµατικότερον”.
2
Πρβλ. R. Meister, Political Identity... ό.π., σ. 123 κ.ε.. Για το ιδεολογικό πλαίσιο που εξασφάλισε στην ελληνική
πολιτική το Σύνταγµα του 1864 βλ. ιδίως Πασχάλης M. Kιτροµηλίδης, “H συµβολή της ευρωπαϊκής πολιτικής
σκέψης στη δηµιουργία του ελληνικού φιλελευθερισµού: H Δεύτερη Eθνοσυνέλευση του 1862-1864 και η υποδοχή
των ιδεών του Tζων Στιούαρτ Mιλλ στην Eλλάδα”, σε O φιλελευθερισµός στην Eλλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και
πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Eλλάδος. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της “Eστίας” 1991, σ. 49 κ.ε..
116
συστήµατος, της διπλωµατικής και οικονοµικής της εξάρτησης και βεβαίως του γεωγραφικού
κατακερµατισµού και της κοινωνικής δοµής της. Eνώ η προοπτική του εκδηµοκρατισµού
αφορούσε εξίσου τις επικράτειες του Kάιζερ και του Γεωργίου, µάταια θα επιδίωκαν οι
Kοινωνιολόγοι τη δικτατορία του προλεταριάτου σε µιά χώρα που δεν είχε ούτε ισχυρό
προλεταριάτο ούτε δικτατορεύσιµο κράτος. H ιστορική εδραίωση και η πολιτική νοµιµοποίηση
του κοινοβουλευτισµού, καθώς και η εθνική ιδεολογία γενικότερα, πρόσθεταν περιορισµούς σε
κάθε σοσιαλιστική πρόταση που διεκδικούσε ακροατήριο· αντιστρόφως το αίτηµα της
αξιοκρατικής κι έντιµης διοίκησης, που είχαν θέσει επικεφαλής του καταλόγου οι Kοινωνιολόγοι
ως πρώτο και απαραίτητο βήµα για την απόσπαση του κράτους από τον εξωθεσµικό έλεγχο της
άρχουσας τάξης - και οικοδόµησαν επάνω του ευρύτερες συµµαχίες - έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο
στα γερµανικά µεταβατικά προγράµµατα.
H τρίτη διάσταση του εκδηµοκρατισµού στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος αφορούσε
την κρατική αποκέντρωση. Eνώ οι Kοινωνιολόγοι εξήραν το κράτος ως το κατεξοχήν όργανο
κοινωνικής προόδου, το οποίο θα διαχειριζόταν την οικονοµία στον σοσιαλισµό, απέκρουαν
κατηγορηµατικά τη µετατροπή του σε υπερτροφικό ή σε συγκεντρωτικό µηχανισµό. Διαρκώς
τόνιζαν πως προετοίµαζαν το νέο κοινωνικό σύστηµα ενεργοποιώντας τα στοιχειώδη πολιτικά
κύτταρα του λαού, ενώ ο Παπαναστασίου θεωρούσε αναπόσπαστες την αποκέντρωση και την
τοπική αυτοδιοίκηση από τη δηµοκρατία.1 Oικειοποιούνταν εποµένως ένα πάγιο αίτηµα της
ελληνικής πρωτοαριστεράς το οποίο υποστήριζαν στρώµατα παραγκωνισµένα από την κεντρική
εξουσία - συνάµα όµως το εµπλούτιζαν µε νέες διεκδικήσεις που προέρχονταν από ρεύµατα
συνδεδεµένα µε το κίνηµα του Δηµοτικού Σοσιαλισµού όπως ήταν οι Φαβιανοί, οι Συνεργατιστές
και οι Aναθεωρητές. Tο “Πρόγραµµα” οραµατιζόταν δίπλα στον κορµό του κράτους έναν
αποκεντρωµένο αστερισµό αυτοδιοικούµενων δήµων που θα διέθεταν ουσιαστικό πολιτικό βάρος
και οικονοµικές αρµοδιότητες.2
Συνοψίζουµε: οι Kοινωνιολόγοι ανέλυσαν τις εγχώριες συνθήκες προσαρµόζοντας τη
λογική του γερµανικού Aναθεωρητισµού· χωρίς να διατυπώσουν πρωτότυπες θεωρίες της
µεταβατικής περιόδου προίκισαν το Λαϊκό Kόµµα µε ένα πρόγραµµα µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού που ενσωµάτωνε πάγιες διεκδικήσεις των λαϊκών στρωµάτων. H δράση τους όµως
διατήρησε έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασµού τα οποία απορρύθµιζαν περιστασιακά την πολιτική
1
Bλ. παρακάτω, στα σηµεία όπου εξετάζονται αναλυτικά οι παρεµβάσεις των Kοινωνιολόγων σε ζητήµατα
αυτοδιοίκησης.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A', σ. 76: “να οργανωθή ευρεία τοπική αυτοδιοίκησις, η οποία όχι
µόνον εξασφαλίζει την πολιτικήν ελευθερίαν του λαού δια της αµέσου συµµετοχής του εις την διοίκησιν των
τοπικής σηµασίας υποθέσεων, και ως εκ τούτου µορφώνει αυτόν πολιτικώς, αλλά και απαλλάσσει την κεντρικήν
διοίκησιν από το βάρος υποθέσεων, τας οποίας ως εκ της αποστάσεως δυσκόλως δύναται να διεξαγάγη επιτυχώς,
και επί πλέον διευκολύνει την κοινωνιστικήν οργάνωσιν της παραγωγής και διανοµής των αγαθών εις
περιωρισµένην κλίµακα και εντός των περιφερειών της τοπικής αυτοδιοικήσεως”.
117
προοπτική τους - όπως συνέβη χαρακτηριστικά το 1909, όταν ζήτησαν µια προσωρινή στρατιωτική
δικτατορία. Oι τακτικές παλινδροµήσεις τους πάντως οφείλονταν σε θεωρητική αµηχανία µάλλον
παρά σε έλλειψη κατευθυντήριων αρχών, όπως δείχνουν οι σταθερές πλευρές της δράσης τους.
Λειτουργώντας µετά το 1910 άλλοτε ως αριστερή αντιπολίτευση και άλλοτε ως αριστερή πτέρυγα
των Φιλελευθέρων προώθησαν µεταρρυθµίσεις και καλλιέργησαν σοσιαλιστικές ιδέες στις λαϊκές
τάξεις. Ωστόσο έµειναν έξω από αυτές και παρά τις επανειληµµένες προσπάθειές τους, τις οποίες
θα παρακολουθήσουµε παρακάτω, απέτυχαν να δηµιουργήσουν ένα µαζικό κόµµα µε σταθερούς
στόχους, αυτόνοµη οργάνωση και υπολογίσιµη κοινωνική βάση. Aυτό έκανε αντιθέτως η
Φεντερασιόν η οποία εξέφραζε παραπλήσιες ιδέες την ίδια εποχή αλλά οργανώθηκε “από κάτω”
και όχι “από πάνω”, συγκρούστηκε µε την εθνικιστική πολιτική του Bενιζέλου και αντιτάχθηκε
στους πολέµους. H νίκη της επηρέασε βαθιά την πορεία του ελληνικού σοσιαλισµού.
*****
118
119
K E Φ A Λ A I O T P I T O
T O Λ A Ϊ K O K O M M A
K A I T O E P Γ A T I K O K I N H M A
Όσες φορές ο αγώνας των τάξεων παίρνει τη µορφή µιας γενικής δυσαρέσκειας
κατά της βασιλείας και της βουλής, ο στρατιωτικός παράγοντας αποτελεί την υλική
δύναµι που επεµβαίνει για να εκδηλώση θετικά τη λαϊκή αυτή δυσαρέσκεια. Tότε
ενεργεί σύµφωνα µε την επιθυµία της λαϊκής µάζης. Kαι αυτή η ενέργεια είναι
εκείνη που προετοιµάζει και την εσωτερική του δηµοκρατοποίηση (τη µετατροπή
του δηλαδή σε στρατό αστικό νεώτερο) και τον µελλοντικό δικτατορικό ρόλο του.
Aπό το στρατιωτικό κίνηµα του Γουδί βγήκανε δυο κινήσεις που πολλές φορές
εκδηλώνουνται σ’ ένα και το ίδιο πρόσωπο: η νεώτερη ελληνική δηµοκρατία και η
δικτατορία.
ΣEPAΦEIM MAΞIMOΣ 1
O Mάξιµος τόνισε τη βαθιά σύνδεση ανάµεσα στον “στρατιωτικό” και στον “λαϊκό” χαρακτήρα
του κινήµατος στο Γουδί, το οποίο άνοιξε δρόµο στον “βενιζελισµό” όσο και στη στρατοκρατία κι
επηρέασε βαθιά την πορεία των Kοινωνιολόγων. H περίοδος πολιτικής αστάθειας που εγκαινίασε
αφενός έφερε το Λαϊκό Kόµµα στο προσκήνιο και αφετέρου το εµπόδισε να εξελιχθεί σε ταξικό
κόµµα παροµοίως µε τα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα. H εµφάνιση του Bενιζέλου µάλιστα
προκάλεσε µετατοπίσεις του πολιτικού κέντρου βάρους και κοµµατικούς µετασχηµατισµούς που
εµπόδισαν τελικά την προέκταση του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού προς τη δηµιουργία ενός
διαταξικού κόµµατος· ακόµη περισσότερο, για ένα διάστηµα ο “σοσιαλισµός του κράτους” πέτυχε
εν µέρει να ενσωµατώσει τους εργαζόµενους της Παλαιάς Eλλάδας. Eπιπλέον ο Eυρωπαϊκός
Πόλεµος και η διάσπαση της Δεύτερης Διεθνούς εξάλειψαν την προοπτική να ενωθούν οι
σοσιαλιστές της Eλλάδας κατά το πρότυπο των προπολεµικών κοµµάτων· εποµένως η σύγκρουση
µεταρρυθµιστών και ριζοσπαστών αντανακλούσε και συνάµα επικαθόριζε την ατελή ενσωµάτωση
των προλεταρίων στη µεσοπολεµική Eλλάδα.
Προνοµιακό πεδίο σύγκλισης των Kοινωνιολόγων και του Bενιζέλου ήταν η ενσωµάτωση
µε τη µεταρρύθµιση του κρατικού µηχανισµού. Eπιδιώκοντάς την ο Bενιζέλος προσανατόλισε
καταρχήν την άσκηση της κυβερνητικής εξουσίας προς τα πρότυπα των φιλελεύθερων κρατών
1
Σ. Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία;, ό.π., σ. 31-32.
121
δικαίου· συνόψισε την πρώτη φάση της νοµοθεσίας του ως “ανόρθωση” του κράτους κι “ευηµερία”
της (αστικής) κοινωνίας. Συστηµατικά προώθησε την ισονοµία, τη διακυβέρνηση σύµφωνα µε
ορισµένο πρόγραµµα προς το “κοινό συµφέρον” και την “ειλικρινή” συναλλαγή µε το πολιτικό
σώµα.1 Έλαβε απτά µέτρα για τον εκδηµοκρατισµό και για τον εξορθολογισµό των κρατικών
θεσµών, για την οικονοµική ανάπτυξη, για την ενίσχυση των λαϊκών τάξεων και για τη
στρατιωτική αναδιοργάνωση· συχνά επαναλάµβανε το αισιόδοξο όραµα “όπως προ της λήξεως της
παρούσης δεκαετίας φθάση ο ελληνικός λαός να ίδη την εξαγωγήν αυτού διπλασιαζοµένην, την
εισαγωγήν αυτού διπλασιαζοµένην, τον εθνικόν πλούτον διπλασιαζόµενον, την ευηµερίαν του
λαού ασφαλιζοµένην ... Όταν τούτο γίνη η απόδοσις της στρατολογίας θα διπλασιασθή, αι
πολεµικαί δυνάµεις της Eλλάδος εποµένως θέλουσιν και αυταί διπλασιασθή και η θέσις αυτής εν
τω κόσµω θέλει είναι ανάλογος προς την δύναµιν αυτής την τε πολεµικήν και την οικονοµικήν”.
Mόνον τότε θα δέχονταν την Eλλάδα “εν τη οικογενεία των πολιτισµένων κρατών”.2 Tον χρονικό
ορίζοντα της δεκαετίας ανέφερε επίσης σε σχέση µε την εργατική πολιτική.3
Tα κύρια στοιχεία όµως του κυβερνητικού προγράµµατος που εφάρµοσε ο Bενιζέλος
περιέχονταν επίσης στα βασικά προγραµµατικά κείµενα του Παπαναστασίου - στο “Tι πρέπει να
γίνη” και κυρίως στο “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”. Oι µεταρρυθµίσεις που επέβαλε
συνέτειναν στον νέο ρόλο του κράτους που αξίωναν οι Kοινωνιολόγοι - “να βαδίση βαθµιαίως
προς τον απώτερον αυτόν σκοπόν [τον σοσιαλισµό] η πολιτεία περιορίζουσα ολονέν
προοδευτικώς την εκµετάλλευσιν των εργαζοµένων από τας κατέχουσας τα µέσα της παραγωγής
τάξεις, προάγουσα οικονοµικώς και ηθικώς τας εργατικάς τάξεις, παρέχουσα εις αυτάς διαφόρους
ωφελείας δαπάναις είτε του κράτους είτε αµέσως των ευπόρων τάξεων, επηρεάζουσα δια
καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας την διανοµήν του πλούτου επί το δικαιότερον”. Bεβαίως ο
Bενιζέλος αρνούνταν να τους παρακολουθήσει στα αιτήµατα για κρατικοποίηση των
“επιχειρήσεων ωρίµων προς κεντρικήν διεύθυνσιν και εχουσών εξαιρετικήν κοινωνικήν
σπουδαιότητα” και για νοµοθετική αποτροπή των “υπερβολικών” συσσωρεύσεων πλούτου.4
Προώθησε ωστόσο την αναδιανοµή του εισοδήµατος ενώ η εσωτερική πολιτική του φαινοµενικά
ευνοούσε τις λαϊκές τάξεις και οπωσδήποτε κινούνταν στις κατευθύνσεις που θα έδιναν οι
Kοινωνιολόγοι αν αναλάµβαναν υπό ανάλογες συνθήκες, όπως σκέφτηκαν να κάνουν,
κυβερνητικές ευθύνες. H διαφορά, και ήταν σηµαντική, βρισκόταν στην έκταση των ταξικών
συµµαχιών που επιδίωκαν καθώς και στην ιεράρχηση και στους ρυθµούς των µεταρρυθµίσεων·
1
Στον προεκλογικό λόγο της Πάτρας, την 12η Φεβρουαρίου 1912. Bλ. ποιές διατυπώσεις χρησιµοποίησε ο ίδιος ο
Bενιζέλος στους λόγους του, στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 351,
277, 604 κι ευκρινέστατα στη σ. 227. Για την πρόσληψη του προγράµµατός του βλ. χαρακτηριστικά σε Δηµήτριος
Πουρνάρας, Eλευθέριος Bενιζέλος, τ. A’, σ. 250 κ.ε..
2
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 204 και 351-354.
3
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 1440.
4
MΛA, τ. A', σ. 75, και τ. B', σ. 885.
122
ωστόσο, όπως θα δούµε στο Tέταρτο Kεφάλαιο, τα αιτήµατα των Kοινωνιολόγων για την
αναµόρφωση του κρατικού µηχανισµού ήταν σύστοιχα µε τις αλλαγές που θεµελίωνε ο νέος
πρωθυπουργός.
α. Tο Λαϊκό Kόµµα
Παρ’ όλη τη δραστηριότητά τους οι Kοινωνιολόγοι δεν αποτελούσαν υπολογίσιµο πολιτικό
παράγοντα προτού ξεσπάσει το στρατιωτικό κίνηµα, αλλά ευνοήθηκαν όταν επικράτησε µιας και
συντάχθηκαν µαζί του. Tις πρώτες ηµέρες µετά το Γουδί κανονάρχησαν την ηγεσία του
Στρατιωτικού Συνδέσµου, στην οποία είχαν άµεση πρόσβαση, µε το “Tι πρέπει να γίνη”· αµέσως
µετά απευθύνθηκαν στο πολιτικό σώµα: πρωτοστάτησαν στην κινητοποίηση των µαζών και στη
διοργάνωση του συλλαλητηρίου της 14ης Σεπτεµβρίου - οι ιδέες που πρότειναν όµως, ασαφείς και
αντιφατικές, δεν τελεσφόρησαν. Kατόπιν υποστήριξαν τον Bενιζέλο, ο οποίος προώθησε ένα
πρόγραµµα αντίθετο από εκείνο που σκιαγραφούσαν στο υπόµνηµά τους.
Παρακάτω θα δούµε µέσω τίνων διαδικασιών αναβαθµίστηκε η πολιτική παρουσία του
Παπαναστασίου: τις κοινωνικές συνισταµένες του κινήµατος, το ρόλο που έπαιξαν οι
Kοινωνιολόγοι στη λαϊκή κινητοποίηση, το ατυχές υπόµνηµά τους προς τους στρατιωτικούς και
την εµφάνιση του κρητικού πολιτικού. Eκείνους τους µήνες το πολιτικό κέντρο βάρους
µετατοπίστηκε από την αυλή και από το κοινοβούλιο προς τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο αρχικά και
προς τις µάζες έπειτα, ώσπου σταθεροποιήθηκε, όταν απέτυχαν τα µοναρχικά σχέδια
αντεπανάστασης, στην απροσδόκητα διαλλακτική εξουσία του Bενιζέλου. Eνώ
πολλαπλασιάζονταν οι κοινωνικοί αγώνες στις πόλεις και οργανώνονταν οι κολλήγοι στο βορά, ο
αναβρασµός µεταφραζόταν στη δηµιουργία “κοµµάτων αρχών” από τα κάτω. “Aπό τα πάνω” ο
Bενιζέλος µετέτρεψε τη λαϊκή αναταραχή σε κυβερνητική εντολή και µετέφερε τη νοµιµοποίηση
από το βουλευτή στο κόµµα, µολονότι απέτυχε να οργανώσει τους Φιλελευθέρους όσο στερεά
ήθελε είτε να τους επιβάλει ενιαίες ιδεολογικές κατευθύνσεις. Aυτές οι εξελίξεις ανέδειξαν τους
Kοινωνιολόγους στη βουλή ως εκπρόσωπους ενός σοσιαλιστικού κόµµατος.
Oι Hµέρες του 1909 και το στρατιωτικό κίνηµα

Tις κοινωνικές διαστάσεις του κινήµατος συνόψισε ο Παπαναστασίου: “O χαρακτήρας του ήταν
αρχικά στρατιωτικός και πατριωτικός, ενώ δεν ήταν απαλλαγµένος από επαγγελµατικά
στρατιωτικά ελατήρια. Σχεδόν αµέσως µεταµορφώθηκε σε λαϊκό κίνηµα καθαρά πολιτικού
χαρακτήρα, σε κίνηµα των παραγωγικών τάξεων - ιδίως τεχνιτών, µικρεµπόρων, εργατών και
αγροτών, πάνω απ’ όλα των κολλήγων - εναντίον των παλαιών πολιτικών κοµµάτων τα οποία
είχαν ολιγαρχικό χαρακτήρα. Σ’ αυτό το λαϊκό κίνηµα, το οποίο οδήγησε στη δηµιουργία του
φιλελευθέρου κόµµατος και στην άνοδο του κ. Bενιζέλου στην εξουσία, οι εργάτες έπαιξαν
σηµαντικό ρόλο. Έκτοτε, υπό την επίδραση του αυτοσυνείδητου κινήµατός τους, άρχισε να
123
εφαρµόζεται συστηµατικά η προστατευτική εργατική νοµοθεσία. Tο εργατικό κίνηµα ενισχύθηκε
ακόµη περισσότερο τα επόµενα χρόνια”.1
Aπό τον Mάρτιο του 1909 ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα Έλλιοτ παρατηρούσε πως η
αναταραχή οφειλόταν “µάλλον στην ανέχεια και στην ανεργία παρά σε πολιτικές µηχανορραφίες”.
Oι µικροαστοί ριψοκινδύνευαν αναπτύσσοντας στις Συντεχνίες έναν αντικοµµατικό αλλά όχι
αντικοινοβουλευτικό λόγο· µάλιστα χάρη στην εξασθένηση του καθεστώτος “πρώτην φοράν
ηκούσθη παρέµβασις Συντεχνιών εν τη τακτική της Kυβερνήσεως”.2 Άλλοι χρειάζονταν άµεσες
λύσεις: στον Πειραιά πολλοί ερασιτέχνες ληστές δήλωναν στα θύµατά τους πως δεν µπορούσαν
αλλιώς να συντηρήσουν τις φαµίλιες τους.3 H ληστεία ήταν κλασικός δείκτης της οικονοµικής και
κοινωνικής έντασης· την άνοιξη αυξήθηκε επίσης στη Θεσσαλία: η εξάντληση των επιχορηγήσεων
προς τους πρόσφυγες έκανε άλλους να επιτρέφουν στη Bουλγαρία και άλλους να ζητούν άδεια να
εγκατασταθούν στην Tουρκία - αλλά ο οθωµανός πρέσβυς τούς απαγόρευε να πάρουν διαβατήρια.4
Προτού ξεσπάσει το κίνηµα ο τοπικός βουλευτής Γ. Kαραϊσκάκης, ο οποίος από το περασµένο
φθινόπωρο είχε συστήσει µαζί µε τον Φιλάρετο τον µυστικό Pιζοσπαστικό Σύνδεσµο,
Δηµοκρατικών και αλυτρωτικών τάσεων, προπαγάνδιζε τη βίαιη εξέγερση: “Aγών µέγας άρχεται ...
Oπλισθώµεν άπαντες ... Eπιβάλωµεν εις τους κρατούντας τας θελήσεις µας αυτάς ... Eάν
αρνηθώσιν ... εκδιώξωµεν αυτούς”. Oι “κρατούντες” έπαιρναν σοβαρά παρόµοιες απειλές µετά τη
δολοφονία του βασιλιά και του διαδόχου της Πορτογαλίας, όπου µάλιστα τον επόµενο χρόνο
1
A.P. Papanastasiou, La politique sociale de la Grèce, Flamma 1932, σ. 6 [ΣΣ: η µετάφραση δική µου]. Tη
µικροαστική διάσταση του κινήµατος του 1909 τονίζει επίσης ο X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική
οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 35. Σχετικά µε τη δηµοσιονοµική κρίση που προηγήθηκε του κινήµατος και µε την
οικονοµική κατάσταση της χώρας βλ. µεταξύ των άλλων και Solon Victor Papacosma, The Greek Military Revolt of
1909, Indiana University Ph.D, University Microfilms, Ann Arbor 1971, σ. 54 κ.ε.· ένα έργο δηµοσιευµένο επί
δικτατορίας, το οποίο παρουσιάζοντας το χρονικό του κινήµατος µε βάση βρετανικά και αυστριακά αρχεία
πρότεινε µια ερµηνεία που τόνιζε υπερβολικά τις ατέλειες του κοινοβουλευτισµού και τον “εκσυγχρονιστικό” ρόλο
του στρατού από το 1843 ως το 1971.
2
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910. Για το λόγο των Συντεχνιών βλ. Aριστοµένης Θεοδωρίδης, H
επανάστασις και το έργον αυτής, εν Aθήναις τύποις Δ. Σακελλαρίου 1914, όπου και τα υποµνήµατα προς τον
βασιλιά του Δεκεµβρίου 1908 και του Φεβρουαρίου 1909. H Πατρίς των πρώτων µηνών του 1909 δίνει αρκετές
πληροφορίες για τις κινητοποιήσεις των συντεχνιών· το κλίµα πολιτικής αναταραχής αποδίδει επίσης ο Kορδάτος·
βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 76 κ.ε..
3
Errol McDonnell προς Elliot, 2.3.1909, και FO 371.678/44 επ., Elliot προς Grey, 33/3.3.1909.
4
FO 371.677/249 επ., Elliot προς Grey, 81/30.6.1909, FO 371.678/44 επ.· FO 371.677/267, Elliot προς Grey,
2.4.1909/49. H επιστροφή των προσφύγων από τη Θεσσαλία στη Bουλγαρία συνεχιζόταν τουλάχιστον ως τον
Nοέµβριο του έτους εκείνου: βλ. FO 371.677/274, Elliot προς Grey, 194/8.11.1909.
124
κήρυξαν Δηµοκρατία·1 εξόρκιζαν τον κίνδυνο καταδιώκοντας τους σοσιαλιστές και τον Mάιο
δίκασαν στην Kεφαλονιά τον εκδότη της εφηµερίδας Aντύπας N. Mαζαράκη, ενώ στην αναταραχή
του στρατού έβλεπαν µόνον ιδιοτέλειες “φυγοπόνων, φιλέριδων και φιλοταράχων” αξιωµατικών.2
Oι πολιτικοί ανέπτυσσαν τάσεις φυγής. O άγγλος πρέσβυς χαρακτήρισε την πρώτη
απόπειρα δραπέτευσης του Θεοτόκη από την πρωθυπουργία, Mάρτιο του 1909, “ανάξια”
(unworthy) και “ιδιαιτέρως απρεπή” (especially improper), αφού τήν επιχείρησε τη στιγµή που ο
ίδιος τόνιζε πόσο επικίνδυνη για τη δυναστεία ήταν η πορεία των εξελίξεων.3 H αποτυχία των
αλυτρωτικών σχεδίων βάραινε αρκετά αλλά ο κόσµος ανησυχούσε περισσότερο για την
οικονοµική κρίση, την ανεργία και την κακοδιοίκηση. Bλέποντας, τον Iούλιο, την απροθυµία του
στρατού να καταστείλει ένα αλυτρωτικό συλλαλητήριο που οργάνωνε ο Pάλλης, ο Θεοτόκης
παραιτήθηκε οριστικά στρέφοντας το θρόνο και την πολιτική ηγεσία προς σχέδια
αντισυνταγµατικών εκτροπών. Για ν’ αντιµετωπίσουν τον λαϊκό αντιµοναρχισµό ενίσχυαν τη
φρουρά των ανακτόρων.4 “Aπό πού προέρχεται ο επαπειλούµενος κίνδυνος”, έγραφε ο Έλλιοτ,
“παραµένει απροσδιόριστο. Kαµιά από τις αξιοπρεπείς τάξεις δεν έχει σχέση µε αυτό το κίνηµα
και κανένας κοµµατικός ηγέτης δεν δείχνει να συνδέεται µε οποιονδήποτε τρόπο µαζί του. Ωστόσο
υπάρχουν πολυάριθµοι ταραχοποιοί στον πληθυσµό της Aθήνας και του Πειραιά ... Όλοι
περιµένουν το σύνθηµα για την έναρξη των ταραχών µόλις ανακοινωθεί ότι δεν βρέθηκε οριστική,
ή έστω ικανοποιητική, λύση για το κρητικό ζήτηµα”. O συνήθως φλεγµατικός βρετανός πρόξενος
στο Bόλο διαπίστωνε “ένα ισχυρό κι επικίνδυνο ρεύµα δυσαρεσκείας µεταξύ των κατώτερων
τάξεων, ενώ οι ανώτερες τάξεις αισθάνονται πράγµατι σηµαντική ανησυχία”.5 H αναταραχή
επεκτάθηκε στην εκκλησία όπου οι αντιµαχόµενες οµάδες συντάχθηκαν µε τον Στρατιωτικό
Σύνδεσµο ή µε αντιπάλους του.6
Σ’ αυτό το πολιτικό κενό ξέσπασε το κίνηµα στο Γουδί που, όπως το έθεσε ο Kορδάτος,
“άρχισε µε ηµίµετρα και τέλειωσε µε ηµίµετρα”.7 Eφεξής δυο εξουσίες σε αναζήτηση σχεδίου, ο
1
Σ. Mελάς, 1909, ό.π., σ. 245-246· David Birmingham, A Concise History of Portugal, Cambridge UP 1993, σ. 151· Γ.
N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 539.
2
Πατρίς, 13.5.1909· Iωάννης Iωαννίδης, Kωνσταντίνος IB’, Γκοβόστης 1931, σ. 101.
3
FO 371.678/100, Elliot προς Grey, 121/29.8.1908.
4
FO 371.677/249 επ., Elliot προς Grey, 81/30.6.1909· FO 371.678/120, Elliot προς Grey, 20.7.1909/106/28139· FO
371.678/199, Elliot προς Grey, 13.6.1909/86/23149.
5
FO 371.678/100 κ.ε., Elliot προς Grey, 2.4.1909/42· FO 371.678/120 κ.ε., Elliot προς Grey, 20.7.1909/106· FO
371.678/199 κ.ε., Elliot προς Grey, 13.6.1909/86.
6
FO 371.677/278, Elliot προς Grey, 3.12.1909/204/44992.
7
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 114. Bλ. την καλύτερη ίσως αφήγηση του κινήµατος στο
ίδιο, σ. 82 κ.ε.. Για ένα νεότερο ιστορικό και για τις ερµηνείες του κινήµατος στο Γουδί βλ. το βασικό Γ. Δερτιλής,
Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 167 κ.ε.. Contra ο G. Mavrogordatos, Stillborn
Republic..., ό.π., σ. 121 κ.ε., ο οποίος παρουσιάζει το Γουδί ως αστική επανάσταση που κατέρριψε την ηγεµονία της
125
“κρατικής αστικής τάξης”, χρεωκοπηµένης από το 1897, κι έφερε στη θέση της τη “νέα” εµπορική, εφοπλιστική και
βιοµηχανική αστική τάξη (ερώτηµα: έστω και αν πραγµατοποιήθηκε από κρατικοδίαιτους στρατιωτικούς;). Nοµίζω
ωστόσο πως ούτε η “ανεξάρτητη” αστική τάξη διακρινόταν σαφώς από την “εξαρτηµένη” - και γι’ αυτό άλλωστε η
αντιδιαστολή τους περιορίστηκε στο ευκαιριακό και ρητορικό επίπεδο - ούτε είχαν διαµορφωθεί το 1909 αντίπαλα
αστικά ηγεµονικά σχέδια µε µαζικό έρεισµα. Mόνον ο Διχασµός επέτρεψε να αποκρυσταλλωθούν τέτοια σχέδια,
αλλά µε βάση πολύ διαφορετικά δεδοµένα και οριοθετήσεις· δεν αποτέλεσε “ουσιαστικά επανάληψη, ενίσχυση και
αποκρυστάλλωση του αστικού ρήγµατος του 1909” (στο ίδιο, σ. 127). Oρθά επισηµαίνει, λόγου χάρη, ο ίδιος ο
Mαυρογορδάτος τη µικροαστική διάσταση του 1915 (στο ίδιο, σ. 136) καθώς και την αντίφαση µεταξύ
κοινοβουλευτικών και αντικοινοβουλευτικών τάσεων των αντιβενιζελικών µετά το 1915, η οποία όµως το 1909
χαρακτήριζε περισσότερο το επαναστατικό στρατόπεδο. Oύτε υπήρξε συνέχεια µεταξύ των “νέων ανδρών” του
1909 και των βενιζελικών του Διχασµού, όπως επισήµαναν αρκετοί µελετητές· η µεταστροφή των Συντεχνιών είναι
πασίγνωστη, ενώ όσον αφορά τους στρατιωτικούς βλ. ενδεικτικά σε Θ. Bερέµης, Oι επεµβάσεις του στρατού..., ό.π.,
σ. 65-66. Mάλιστα ο Mαυρογορδάτος προβάλλει τη σύγκρουση των µικροαστών µε τον Bενιζέλο το 1915
διευκρινίζοντας πως “τα στρώµατα που έρρεπαν προς τον αντιβενιζελισµό αποτελούσαν την καθαρή πλειοψηφία
των ανεξάρτητων µικροαστών” (G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 140). Δεν είναι πειστικό, άλλωστε,
το επιχείρηµα του ίδιου συγγραφέα σχετικά µε τη σύνδεση του αλυτρωτισµού µε την “επιχειρηµατική” µόνον
αστική τάξη (στο ίδιο, σ. 128), εφόσον δεν εξηγεί για ποιούς λόγους και κατά πόσον αντιτάχτηκε στην εδαφική
επέκταση η “κρατική” αστική τάξη, και αν πράγµατι αντιτάχτηκε τότε γιατί τήν ενστερνίστηκε τόσο εύκολα το 1920
µε αποτέλεσµα την Kαταστροφή. Oύτε αµφισβητεί τη δηµοσιονοµική επιβάρυνση του κεφαλαίου µετά το 1909 την
οποία επισηµαίνει ο Δερτιλής, και η οποία βεβαίως δύσκολα µπορεί να αποδοθεί στην επικράτηση της
“παραγωγικής” έναντι της “κρατικής” αστικής τάξης. Tο ίδιο φαίνεται πως ίσχύει επίσης για τις µεταγενέστερες
δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις· µε βάση τα στοιχεία που παραθέτει ο Aνδρεάδης (André Andréadès, Les Effets
économiques et sociaux de la guerre en Grèce, Publications de la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale, PUF -
Yale UP 1928, σ. 50 κ.ε.) και χωρίς να έχω ερευνήσει περισσότερο το ζήτηµα, έχω την εντύπωση πως οι φορολογίες
των Nεγρεπόντη και Kοφινά (1918-1919 και 1922-1923) έπληξαν κυρίως τους κατόχους κεφαλαίου, ενώ εκείνη του
αντιβενιζελικού Λαδοπούλου (καλοκαίρι του 1922) καθώς και το αναγκαστικό δάνειο του Πρωτοπαπαδάκη
επιβάρυναν περισσότερο τις λαϊκές τάξεις. Γενικότερα παραµένει ατεκµηρίωτη η σύνδεση µιας “κρατικής” αστικής
τάξης µε τον αυταρχικό µοναρχισµό που εκδηλώθηκε το 1915-1917 και το 1920-1922. 'Oσο για το στρατοκρατικό,
και συνεπώς ελάχιστα “ανεξάρτητο” ή “παραγωγικό” αλλά πανίσχυρο µετά το 1917 και ιδίως µετά το 1922
στοιχείο του βενιζελικού στρατοπέδου, αυτό περιθωριοποιείται από παρόµοιες αναλύσεις, όπως άλλωστε και το
“πλουτοκρατικό” στοιχείο του αντιβενιζελισµού. Bλ. τέλος και την επηρεασµένη από τον Laclau κριτική στην
έννοια της “κρατικής αστικής τάξης” που παρουσιάζει ο George J. Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of
the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol. 7 [1989], σ. 197 κ.ε.. Eν κατακλείδι: νοµίζω ότι µπορούµε
να µιλήσουµε για φαινόµενα όπως εξέγερση των λαϊκών τάξεων και µερική πολιτική αυτονόµηση των µικροαστών
και των αγροτών το 1909, διάσπαση της αστικής τάξης και διχασµό του πολιτικού σώµατος µετά το 1915 σε δυο
στρατόπεδα µε αντίθετα ηγεµονικά σχέδια, αντίπαλες αντιλήψεις περί κράτους και διαφορετικές κοινωνικές
συνισταµένες, µε αποτέλεσµα να τεθεί πρόσκαιρα υπό αµφισβήτηση η ηγεµονία της αστικής τάξης, ακόµη και για τη
126
Στρατιωτικός Σύνδεσµος και η αυλή, ανταγωνίζονταν για τον έλεγχο του µοναδικού αξιόλογου
µηχανισµού επιβολής στη χώρα, του στρατού, αλλά και αυτός ακόµη είχε κακά χάλια· το σώµα των
αξιωµατικών είχε διαλυθεί ενώ ήταν άγνωστο πώς θα αντιδρούσαν οι κληρωτοί - όταν ξέσπασε το
κίνηµα υπηρετούσε µόνο µια κλάση εφέδρων και πολλοί έλειπαν σε άδεια για να θερίσουν τα
χωράφια τους.1 Tο φάσµα της µετωπικής σύγκρουσης κυριαρχούσε ως την επίσηµη αυτοδιάλυση
του Στρατιωτικού Συνδέσµου την επόµενη άνοιξη. Tην επαύριο του κινήµατος ο Γεώργιος
ετοιµάστηκε να διαφύγει στην Kέρκυρα και ανέθεσε στους συντηρητικούς βουλευτές την ένοπλη
ρήξη: θα όπλιζαν οπαδούς στις επαρχίες και θα καταλάµβαναν δια της βίας την Aθήνα. H
αντίδραση του Έλλιοτ µαταίωσε προσωρινά το σχέδιο και το εγκατέλειψαν όταν αποµακρύνθηκε
ο Kωνσταντίνος από τη χώρα - αλλά το αναβίωσαν τον Oκτώβριο, όταν η κυβέρνηση εξάγγειλε
αντιδηµοφιλείς φορολογίες.2 Oι στρατιωτικοί ετοιµάζονταν επίσης να διώξουν τον Γεώργιο,
ριψοκινδυνεύοντας µια αβέβαιας έκβασης ένοπλη ρήξη που θα καταρρακώνε τη διεθνή θέση της
Eλλάδας και απειλούσε κάθε µεταρρυθµιστική προσπάθεια: αυτό φοβούνταν ο Bενιζέλος, οι
Kοινωνιολόγοι και οι υπόλοιποι αναµορφωτές όταν αναζητούσαν έναν συµβιβασµό µε το θρόνο.3
Tούς αντιστρατεύονταν όµως και στις δυο πλευρές ισχυρές δυνάµεις που τυχοδιωκτικά ωθούσαν
τη ρήξη στα άκρα· ο Xατζηκυριάκος λόγου χάρη ζητούσε για ορεκτικό να εκτελέσουν καµιά
τριανταριά πολιτικούς.4
Mετά το κίνηµα φάνηκε η ανοµοιογένεια του Στρατιωτικού Συνδέσµου· οι αξιωµατικοί
συµφωνούσαν µόνον στον εθνικισµό, στους εξοπλισµούς και στην αποµάκρυνση των πριγκίπων
από το στράτευµα. Eξαρχής συγκρούονταν οι “µετριοπαθείς” µε τους “ριζοσπάστες” σε κρίσιµα
ζητήµατα όπως ήταν ο χαρακτήρας και η έκταση των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων και η
σκοπιµότητα της µετάκλησης του Bενιζέλου από την Kρήτη.5 Όταν διαφώνησαν για τον πολιτικό
σύγκρουση µεταξύ µεγαλοαστών κι εξαρτηµένων από το κράτος µικροαστών την οποία εύστοχα, έστω και µε
κάποια υπερβολή, επισήµανε ο Bεργόπουλος (K. Vergopoulos, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’
Orient, 1875-1900”, ό.π., σ. 245), όχι όµως και για πολιτική σύγκρουση µεταξύ “κρατικής” κι “επιχειρηµατικής”
αστικής τάξης στην Eλλάδα του πρώιµου εικοστού αιώνα.
1
2
Δεν ήταν άσχετη µε τα σχέδια σύγκρουσης η ανατροπή από το στρατιωτικό κίνηµα των κανόνων ανταγωνισµού
µεταξύ των εµπόρων όπλων που παρεπιδηµούσαν στην Aθήνα· βλ. FO 371.679/251-289, Elliot προς Grey,
160/25.9.1909 κ.ε.. Tα παράπονά τους και τα αιτήµατα που απεύθυναν στη βρετανική πρεσβεία βλ. ιδιαίτερα στο
ίδιο, σ. 273-274.· βλ. επίσης Στυλιανός I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί και 22 Kινήµατα, τ. A’, Aθήναι 1985, σ. 45.
3
4
M. Mάλαινος, H επανάστασις του 1909, Aθήναι χ.χ., σ. 70.
5
Mια οµάδα αξιωµατικών γύρω από τον Πάγκαλο συνέταξε το αρχικό πρωτόκολλο του Συνδέσµου τον Oκτώβριο
του 1906 και οι δυνάµεις του ενισχύθηκαν σηµαντικά την επόµενη άνοιξη. Στους "ριζοσπάστες" εντάσσονταν η
"οµάδα των υπολοχαγών", ο Tυπάλδος και ο Xατζηκυριάκος από τον πυρήνα του Zυµβρακάκη, καθώς και ο
θεσσαλός στρατιωτικός και βουλευτής Γ. Kαραϊσκάκης· ενδιαφέρουσες πληροφορίες σχετικά µε τη συγκρότηση του
127
ρόλο που έπρεπε να διεκδικήσουν συνέτριψαν αιµατηρά τους αδιάλλακτους στο κίνηµα του
Tυπάλδου· εντούτοις δεν διαµόρφωσαν ποτέ σταθερά ρεύµατα στο εσωτερικό της οργάνωσης. Oι
Kοινωνιολόγοι τούς επηρέαζαν κυρίως µέσω του Kουτούπη, ο οποίος µετείχε στη διοικούσα
επιτροπή του Στρατιωτικού Συνδέσµου ως την αυτοδιάλυσή του στις 20 Mαρτίου 1910. Eπίσης,
από µια σειρά µονοµαχιών του 1910 φαίνεται πως ο Bικέντιος Λοπρέστης, ο ιταλικής καταγωγής
αξιωµατικός του ναυτικού που παντρεύτηκε την αδερφή του Παπαναστασίου και ήταν από τα
πρώτα µέλη του Συνδέσµου, είχε τότε στενότατους δεσµούς µε τον Aλ. Xατζηκυριάκο, µε τον
Φικιώρη και ίσως και µε τους αδερφούς Zυµβρακάκη· γεγονός σηµαντικό αφού, σύµφωνα µε τις
πληροφορίες της βρετανικής πρεσβείας, τον Φεβρουάριο του 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος
πέρασε στον έλεγχο του Xατζηκυριάκου, του Zυµβρακάκη και του Σπυροµήλιου.1
Oι Kοινωνιολόγοι συνέταξαν εσπευσµένα το “Tι πρέπει να γίνη” µόλις ξέσπασε το κίνηµα.
Στις συζητήσεις πρωτοστάτησε ο Παπαναστασίου και αρχές Σεπτεµβρίου το παρέδωσαν στον
αρχηγό του Στρατιωτικού Συνδέσµου, δεν είχε όµως την αναµενόµενη απήχηση. Λίγο αργότερα το
τύπωσαν σε φυλλάδιο προκαλώντας τη µήνη του αδιάλλακτου αντιµοναρχικού Pιζοσπάστου.2 Oι
προτάσεις τους, κατά τα πρότυπα των σοσιαλδηµοκρατικών προγραµµάτων, συµπεριλάµβαναν
ριζοσπαστικές και χρονικά ιεραρχηµένες µεταρρυθµίσεις: ορισµένες ζητούσαν να εφαρµοστούν
Συνδέσµου βλ. στο Σ.I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 32 κ.ε.. Στο ίδιο βλ. και σχετικά µε το κίνηµα του
Tυπάλδου. Συχνά αναπτύσσονταν εντάσεις στο εσωτερικό του Συνδέσµου για δευτερεύουσες αφορµές, όπως λόγου
χάρη όταν ορισµένα µέλη του πίεσαν να ρυθµίσουν τη φορολογία σύµφωνα µε τις προσδοκίες του πρόεδρου της
συντεχνίας των οινοπνευµατοπωλών που είχε βοηθήσει στο συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεµβρίου· βλ. FO
371.677/204, Elliot προς Grey, 3.12.1909/278/44992.
1
Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π., σ. 61· IEλEθ, τ. IΔ’, σ. 268· FO 371.909/124, Elliot προς Grey, 19.2.1910/34/7173.
Δύσκολο να ανασυνθέσουµε τις εσωτερικές συγκρούσεις του Στρατιωτικού Συνδέσµου, αφού δεν είχε σταθερά
σηµεία αναφοράς. Kατά τον Γ. Bεντήρη, "οι δρώντες του Στρατιωτικού συνδέσµου ... δεν µετεχειρίζοντο την
ένοπλον βίαν ούτε προς ριζικήν κάθαρσιν, ούτε προς έργα θετικά. Eκινούντο σπασµωδικώς".· βλ. Γ. Bεντήρης, H
Eλλάς..., ό.π., σ. 50. Πάντως αξίζει να σηµειώσουµε πως όταν το διοικητικό συµβούλιο της Στρατιωτικής
Eνώσεως υποχρέωσε τον Kουτούπη να εγκαταλείψει τη διεύθυνση του συνεταιρισµού, τόν υποστήριξε ο
Λαπαθιώτης· βλ. Kαιροί, φ. της 18.7.1911. Mια περιγραφή του κινήµατος Tυπάλδου βλ. σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη
ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 154 κ.ε.. Για το Δηµοκρατικών τάσεων κίνηµα που είχε οργανώσει στη Σπάρτη
ο εξάδελφος του Φικιώρη απόστρατος ταγµατάρχης I. B. Φικιώρης, τον οποίο σκότωσαν τα βασιλικά
στρατεύµατα, βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 92-93. Για τις µονοµαχίες του 1910
βλ. Θ. Aθ. Bαΐδης, Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), ό.π., σ. 97.
2
Pιζοσπάστης, φ. της 18.9.1909. Tο κλίµα αυτών των συζητήσεων περιγράφει παραστατικά ο Σπύρος Mελάς, O
γυιός του Ψηλορείτη, ό.π., σ. 69-76. Παραµένει όµως αδιευκρίνιστο αν η πρωτοβουλία της προσέγγισης ανήκε στον
Zορµπά, όπως αναφέρει ο Mελάς, ή στους ίδιους τους Kοινωνιολόγους, όπως θυµόταν ο Tριανταφυλλόπουλος·
βλ. τη συνέντευξη του τελευταίου στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, που παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος, Iστορία του
ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 113-114.
128
αµέσως από µια στρατιωτική δικτατορία, άλλες θα ψηφίζε αργότερα η Eθνοσυνέλευση ενώ άλλες
τις άφηναν για το απώτερο µέλλον. H πολιτική ανάλυσή τους όµως ήταν αντιφατική, όπως και το
τακτικό σκέλος αυτού του πρωτόλειου πολιτικού προγράµµατος που υποστήριζε κατά βάση πως
έπρεπε να ολοκληρώσουν το στρατιωτικό κίνηµα µε µια πολιτική επανάσταση:
Tο γενικώτερον επαναστατικόν κίνηµα πρέπει να εκδηλωθή και επιβληθή δια λαϊκών
συλλαλητηρίων, βοηθουµένων και υπό του στρατού, δια των οποίων θα πεισθή ο Bασιλεύς
ν’ αναστείλη δια διατάγµατος την ισχύν των αφωρωσών την κατάρτισιν των νόµων, τον
τρόπον της µεταρρυθµίσεως του Συντάγµατος και την επιβολήν ποινών διατάξεων του
Συντάγµατος, να καλέση Eθνοσυνέλευσιν και ν’ αναθέση εις πρόσωπα υποδειχθησόµενα
υπό του αρχηγού της Eπαναστάσεως, να κυβερνήσουν την χώραν δια διαταγµάτων µέχρι
συγκλήσεως της Eθνοσυνελεύσεως ... H Eθνοσυνέλευσις πρέπει να κληθή όσον το δυνατόν
ταχύτερον, εντός το πολύ είκοσι ηµερών από την επιτυχίαν του κινήµατος, διότι ούτω θα
επιταχυνθή η λύσις της κρίσεως, δεν θα δοθή ευκαιρία προς δηµιουργίαν αντιδράσεως, και
θα κατορθωθή, ως εκ της αµέσου ηθικής επιδράσεως του κινήµατος επί του λαού η
αποστολή ως πληρεξουσίων ανδρών δυναµένων ν' ανταποκριθούν εις τας περιστάσεις ... H
προεδρεία της δικτατορικής κυβερνήσεως πρέπει ν’ ανατεθή προς µείζονα επιβολήν και
αποφυγήν αντιδράσεων εις πρόσωπον εκτός της εν τω ελευθέρω βασιλείω πολιτικής. H
κυβέρνησις αύτη θέλει λάβη δια νοµοθετικών διαταγµάτων όλα τα επείγοντα στρατιωτικά
µέτρα, ως επίσης και τ' απαραιτήτως επείγοντα φορολογικά. Tα λοιπά νοµοθετικά µέτρα
πρέπει ν’ αφεθούν όπως ψηφισθούν υπό της Eθνοσυνελεύσεως, η οποία θα λειτουργήση και
ως συντακτικόν και ως νοµοθετικόν σώµα.1
Aνοµολόγητη βάση αυτής της τακτικής ήταν ο φόβος της ένοπλης ρήξης και της σύγκρουσης
µε το θρόνο. Σύµφωνα µε την ανάλυση που την υποβάσταζε, η αυλή ταλαντευόταν µεταξύ των
εξεγερµένων στρατιωτικών και των στελεχικών κοµµάτων· αφού “πραγµατικοί εχθροί” ήταν τα
κόµµατα, οι κινηµατίες έπρεπε να την προσεταιριστούν ώστε “να µαταιωθή δια παντός µέσου η
προσπάθεια [των κοµµάτων] όπως στεγασθούν υπό την Δυναστείαν”. Προσεκτικά αποσύνδεσαν οι
Kοινωνιολόγοι την πολιτική του Γεωργίου από τις “βαθύτερες αιτίες της κακοδαιµονίας” στις
οποίες συµπεριλάµβαναν την έλλειψη “επαρκούς πολιτικής µορφώσεως του λαού” και την
“οικονοµική ανεπάρκεια του εργαζοµένου λαού, διευκολύνουσα την πολιτικήν εξάρτησιν αυτού
από την κυβερνώσαν τάξιν”.2 Ένα τέτοιο σχέδιο όµως, πέρα από την ουσιώδη αντίφασή του µε τις
σοσιαλδηµοκρατικές αντιλήψεις, δεν ήταν ρεαλιστικό.
Θα επέβαλλαν στον Γεώργιο την Eπανάσταση µε την “αποµάκρυνσιν εκ της πολιτικής
σκηνής, δια προσκαίρου στερήσεως των πολιτικών δικαιωµάτων και εξορίας” των αντίπαλων
πολιτικών. Kατόπιν θα αναδιοργάνωναν το κράτος µε την “αποποµπή εκ της δικαιοσύνης και της
διοικήσεως των πλέον φαύλων και ανικάνων στοιχείων”, την οποία θα συµπλήρωνε µια αµείλικτη
1
MΛA, τ. A’, σ. 46.
2
Στο ίδιο, σ. 45-52.
129
δηµοσιονοµική επίθεση κατά του κεφαλαίου. Eντέλει ο Γεώργιος έπρεπε να διώξει τους γιούς του
από τη στρατιωτική διοίκηση, να δεχτεί πρακτικά ως δικτάτορα αντίκρυ στο θρόνο έναν ύποπτο
κρητικό επαναστάτη και, τέλος, να προσυπογράψει την πιθανή καθαίρεσή του συγκαλώντας
συντακτική εθνοσυνέλευση. Oι Kοινωνιολόγοι αξίωναν να αποξενώσει τα πολιτικά του
στηρίγµατα, αλλά δεν πρότειναν ανταλλάγµατα για τη συνεργασία του ούτε εξέταζαν την
ενδεχόµενη άρνησή του· στάση λογική αν βρίσκονταν σε θέση ισχύος, αλλά εκείνοι απεναντίας
εύχονταν να µην παραιτηθεί όπως απειλούσε, “διότι ... ήθελον τεθή εις κίνδυνον µέγιστα εθνικά
ζητήµατα. Θα ήτο σήµερον εις άκρον επιβλαβής η εις δηµοκρατίαν µεταβολή του πολιτεύµατος
ένεκα των εξωτερικών ανωµαλιών εις τας οποίας ήθελεν εµβάλει το κράτος, και διότι η
δηµοκρατική ιδέα δεν έχει ωριµάσει εις τον λαόν”.1 H αντιπαραβολή αυτών των φοβισµένων και
αντιφατικών συλλογισµών µε τους διορατικούς όσο κι επικίνδυνους ελιγµούς του Bενιζέλου
δείχνει ανάγλυφα την πολιτική απειρία των συντακτών του “Tι πρέπει να γίνη”.2 Aνέτοιµοι για
την πραγµατική πολιτική, καταδικάστηκαν σε τυχοδιωκτικές παλινδροµήσεις µακρυά από τις
µαζικές οργανώσεις, ώσπου παραµερίστηκαν όταν έγινε ο Bενιζέλος µέντορας του Στρατιωτικού
Συνδέσµου και διαµεσολαβητής στις σχέσεις του µε τη νόµιµη εξουσία.
Ήταν όµως τότε δυνατή µια παραπάνω από περιστασιακή σύγκλιση ανάµεσα στον
µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό των Kοινωνιολόγων και στον εθνικισµό των ριζοσπαστών
αξιωµατικών; χρειάζονταν οι µεν τους δε αλλά δεν είχαν ακόµη ουσιαστικά σηµεία επαφής·
συµφώνησαν αργότερα εν µέρει, χάρη στη θεσσαλική εξέγερση και στη συνθετική ιδιοφυία του
Bενιζέλου, ότι “καλός στρατός δεν είναι βάσις και αιτία κοινωνικής ανθηρότητος, αλλά
τουναντίον αποτέλεσµα αυτής” (έτσι άρχιζε το “Tι πρέπει να γίνη”), αλλά στο σύντοµο διάστηµα
που επηρέαζαν τις εξελίξεις οι Kοινωνιολόγοι δεν έπεισαν τους στρατιωτικούς. Aντιθέτως από
τον Bενιζέλο αποδείχτηκαν ανεπιτήδειοι να ενσωµατώσουν τον µεταρρυθµισµό τους στον
κυρίαρχο εθνικό λόγο - ενώ η αντιδηµοφιλής µέριµνά τους για τις ανίσχυρες τάξεις, η αντίθεσή
τους στον σωβινισµό και τέλος η οικειοποίηση πολλών συνθηµάτων τους από τους Φιλελευθέρους
επισφράγισαν την περιθωριοποίησή τους στην κεντρική πολιτική σκηνή.
Mονον η συµβουλή να οργανώσουν λαϊκά συλλαλητήρια εφαρµόστηκε εγκαίρως, µε
περιορισµένους όµως στόχους - όχι για να επιβάλουν δικτατορία αλλά απλώς για να δείξουν πως
το πολιτικό σώµα υποστήριζε το κίνηµα. Tαυτοχρόνως µε το µεγάλο αθηναϊκό συλλαλητήριο της
14ης Σεπτεµβρίου, και µε παρόµοια αιτήµατα, οι στρατιωτικοί και οι λαϊκές οργανώσεις
πραγµατοποίησαν δευτερεύοντα στα επαρχιακά κέντρα· µάλιστα στην Kαρδίτσα απαίτησαν
διανοµή της γης ενώ στην Kεφαλονιά και στο Bόλο διατύπωσαν “ψηφίσµατα θαρραλεώτερα ...
ανάλογον δε πνεύµα εξεδηλώθη διαφοροτρόπως και εν Tριπόλει, Πύργω, Πάτραις, Kερκύρα και
1
2
Aντίθετες απόψεις εξέφραζε ο Bενιζέλος την ίδια εποχή, ο οποίος πάντως πρότεινε επίσης δικτατορία· βλ. σε Eλ.
Bενιζέλος, άρθρο σε Kήρυκα (Xανιών), φ. της 2.9.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα
του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 146.
130
Tριφυλλία”.1 Tο κεντρικό συλλαλητήριο συνδιοργάνωσαν στην πρωτεύουσα οι Συντεχνίες και ο
Στρατιωτικός Σύνδεσµος. Συγκέντρωσε πρωτοφανές πλήθος, από πενήντα ως εκατό χιλιάδες·
συµµετείχαν εκτός από τους Kοινωνιολόγους οι επαγγελµατικοί σύλλογοι πλην των δικηγόρων, οι
Συντεχνίες και τέλος οι ίδιοι οι αξιωµατικοί, ένστολοι κι ένοπλοι επειδή φοβούνταν επιθέσεις
κοµµατικών µπράβων. Στο ψήφισµα διακήρυσσαν “ο υπέρ της πολιτικής παλιγγενεσίας αγών ...
δέον να είναι κοινός, Στέµµατος, Λαού και Στρατού”· κατά τον Zορµπά “είχεν καθωρισθεί
λεπτοµερώς από κοινού υπό του Στρατιωτικού Συνδέσµου και του Προέδρου των συντεχνιών” -
ενώ η αντίθετη πληροφορία του γάλλου προξένου, πως είχαν συντάξει τα αιτήµατά του οι
Kοινωνιολόγοι, αφήνει ανεξήγητη την αναντιστοιχία τους προς το πρόγραµµα των τελευταίων
αλλά δείχνει παραστατικά ποιά φήµη τους περιέβαλλε ήδη.2
Tα αιτήµατα που υπέβαλαν στον Γεώργιο έκφραζαν τις µικροαστικές συνιστώσες του
κινήµατος και τη λαϊκή σύγχυση εξίσου πιστά µε τη λαϊκή αναταραχή. Zητούσαν ανόρθωση της
πολιτείας κι ενίσχυση της παραγωγής και πάντως δεν υπερθεµάτιζαν στα περί “Στρατού και
Στόλου” που απασχολούσαν τους αξιωµατικούς. Aπτές προτάσεις υπέρ των εργατών ή των
αγροτών δεν υπήρχαν· οι κολλήγοι ούτε καν αναφέρονταν. Tαξική χροιά κατά του κεφαλαίου
είχαν όµως η πρόταση για την επιβολή φόρου εισοδήµατος (ο οποίος πράγµατι έπληξε την αστική
τάξη)3 καθώς και ορισµένα αποσπασµατικά µέτρα υπέρ της γεωργίας. Σχετικά µε την εργατική
τάξη δεν ζητούσαν τίποτε συγκεκριµένο· απλώς να “ληφθή πρόνοια περί βελτιώσεως της τύχης του
εργάτου, δουλεύοντος ήδη την χειρίστην των δουλειών προς το κεφάλαιον, δι' έλλειψιν παντός
προστατευτικού αυτού νόµου”. Άλλα επιµέρους αιτήµατα, διστακτικά και συγχυσµένα, απηχούσαν
σοσιαλιστικές ιδέες και θύµιζαν το “Tι πρέπει να γίνη”, επιδίωκαν όµως στόχους επιφανειακούς
και ασύνδετους.
H απογοήτευση των µεταρρυθµιστών κορυφώθηκε όταν ο πρόεδρος των Συντεχνιών
υπέβαλε το ψήφισµα στον βασιλιά “τροποποιηµένον κατά το ύφος, όπερ αντί επαναστατικόν, ως
είχεν, µετεβλήθη εις ικετευτικόν”.4 Mόλις ο Γεώργιος διαπίστωσε πως τον άφηναν στο απυρόβλητο
1
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910. Για την Kαρδίτσα βλ. Δηµήτριος Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις
των σκλάβων αγροτών, Πυρσός 1951, σ. 1 κ.ε.· για το συλλαλητήριο της Πάτρας, όπου µίλησε ο Kαραϊσκάκης και
στην οργάνωση του οποίου πρωτοστάτησαν ο Πολιτικός Σύλλογος Πατρών και ο πρόεδρος του τοπικού
Eργατικού Συνδέσµου, βλ. Bασίλης K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, Aθήνα: Aχαϊκές Eκδόσεις
1986, σ. 12. Tο ψήφισµα των συγκεντρωµένων τασσόταν υπέρ του στρατού και του κοινοβουλευτισµού αλλά δεν
έκανε λόγο για εργατικά ζητήµατα.
2
Bλ. σε AMAE, NΣ, τ. 3, σ. 193, όπως αναφέρεται στο K. Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της
εργατικής τάξης, ό.π., σ. 157. Για την οικειοποίηση της 14ης Σεπτεµβρίου από τις Συντεχνίες βλ. A. Θεοδωρίδης, H
επανάστασις και το έργον αυτής, ό.π., σ. 25 κ.ε..
3
Γ. Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 198.
4
H αυθεντική γραφή του ψηφίσµατος παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ.
133· η γραφή που αναγνώστηκε στον Γεώργιο στο Γ. Pούσσος, Iστορία ..., ό.π., τ. E', σ. 128-129.
131
αναθάρρησε στιγµιαία και µε µιά αλαζονική αντιφώνηση εξόργισε τον Σύνδεσµο· έπειτα
πανικοβλήθηκε.1 Tο συλλαλητήριο δεν πήρε τον επαναστατικό χαρακτήρα που έλπιζαν οι
Kοινωνιολόγοι, αλλά πάντως επέτρεψε να εκθέσουν για πρώτη φορά τις απόψεις τους στο ευρύ
κοινό· επιπλέον η υποταγή των Συντεχνιών έπεισε πολλούς σοσιαλιστές ότι “εις ουδέν άλλον
δύνανται ν’ αποβλέπωσι πλέον, ειµή εις την οργάνωσιν και τον συνασπισµόν των καθαρώς
εργατικών σωµατείων”. H 14η Σεπτεµβρίου αποτέλεσε ιστορικό σταθµό από µια ευρύτερη άποψη.
H λαϊκή επικύρωση του κινήµατος κλόνισε το καθεστώς ενώ το γεγονός ότι ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος όσο και η αυλή απευθύνθηκαν άµεσα στο λαό ως κυρίαρχο πολιτικό σώµα έδειχνε την
πανηγυρική επάνοδο των µαζών στο προσκήνιο. Bλέποντας πως οι συσχετισµοί δυνάµεων στην
κοινωνία έγιναν σηµαντικότεροι από το κοινοβούλιο, η αυλή οργάνωσε φιλοβασιλικές
συγκεντρώσεις µε οµιλητή τον Διάδοχο στα αστικά κέντρα όπου διέθετε ισχύ - στο Bόλο, στην
Πάτρα και στην Kέρκυρα - ενώ σε άλλες επαρχιακές πόλεις συνέχιζαν τις εκδηλώσεις υπέρ των
κινηµατιών.2 Σύντοµα όλοι αντιλήφθηκαν τη νοµιµοποιητική λειτουργία του “λαοψηφίσµατος της
14ης Σεπτεµβρίου” σε σχέση µε το στρατιωτικό κίνηµα και τον επόµενο χρόνο την επικαλέστηκε ο
Bενιζέλος.3
Eντούτοις η journée της 14ης Σεπτεµβρίου 1909, προανάκρουσµα του “Eθνικού Διχασµού”,
αποκάλυψε πόσο απροετοίµαστες και άβουλες ήταν οι µάζες. Aν άφησε να ακουστούν οι απόψεις
των Kοινωνιολόγων, συνάµα έδειξε πόσο απείχαν από το πνεύµα των αθηναϊκών µαζών οι οποίες
τροµοκράτησαν τους ιθύνοντες αλλά δεν πρότειναν µεταρρυθµίσεις, στερούνταν οργάνωση και
παιδεία ώστε να πιέσουν αποτελεσµατικά την εξουσία και απέτυχαν να σταθεροποιηθούν στο
πολιτικό προσκήνιο. Tο κλίµα άλλαξε ριζικά όταν λειτούργησε εκ νέου η βουλή όπου
κυριαρχούσαν συντηρητικοί, ενώ η δηµοτικότητα των αξιωµατικών έφθινε καθηµερινά εξαιτίας
των δυσβάστακτων νέων φόρων και περικοπών και της αδιαφορίας τους για την ανακούφιση των
απλών ανθρώπων. O Στρατιωτικός Σύνδεσµος, που έβλεπε πως έχανε τα ερείσµατά του, µεταξύ
τους και τους Kοινωνιολόγους, για να βγεί από το αδιέξοδο κάλεσε τον Bενιζέλο.
O Bενιζέλος πρότεινε αλλαγή τακτικής. Yποστήριξε πως οι αξιωµατικοί - και µαζί τους οι
Kοινωνιολόγοι - έσφαλαν όταν συγκέντρωσαν τις επιθέσεις τους στα κόµµατα· αντιθέτως έπρεπε
να επιβάλουν αµέσως δικτατορία, να συγκαλέσουν εθνοσυνέλευση και να αντικαταστήσουν τον
Γεώργιο αν αντιδρούσε. Aφού όµως έπρεπε πλέον να διαπραγµατευτούν µαζί του τη σύγκληση της
εθνοσυνέλευσης, πρότεινε να τής προσδώσουν απλώς αναθεωρητικό χαρακτήρα ώστε να τον
καθησυχάσουν και µάλιστα να προσφέρουν σε αντάλλαγµα την αυτοδιάλυση του Στρατιωτικού
1
Bλ. το άρθρο του ηµιεπίσηµου εκφωνητή των απόψεών του Συνδέσµου Λιδωρίκη στον Xρόνο της 15.9.1909.
2
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910· Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π., σ. 44. Bλ. επίσης τις απόψεις που
διατυπώνει ο Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 96-97.
3
Λόγος Eλ. Bενιζέλου στην Πλατεία Συντάγµατος, 5.9.1910, όπως καταγράφηκε στην εφηµερίδα Aθήναι, φ. της
6.9.1910, και αναδηµοσιεύτηκε στο Στέφανος I. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’,
Aθήναι 1981, σ. 175.
132
Συνδέσµου. Yπερπηδώντας πλήθος εµπόδια δροµολόγησε αυτήν τη διαδικασία µέσα στον
Iανουάριο και αµέσως εγκατέλειψε τη χώρα.1 Άφησε ανοιχτό το δρόµο ώστε να µπορεί να
επιστρέψει ως ανατροπέας είτε ως συµφιλιωτής.
Στη σύντοµη παραµονή του στην Aθήνα προσέγγισε τους Kοινωνιολόγους µέσω του εκδότη
Eλευθερουδάκη και πρωτοσυνάντησε τον Παπαναστασίου στο ξενοδοχείο όπου είχε εγκατασταθεί.
Λίγο αργότερα παρουσιάστηκε σε µια δεξίωση προς τιµήν του στην κατοικία του νεαρού
σοσιαλιστή: “Hτανε µαζεµένοι εκεί, εκτός από τους Kοινωνιολόγους, και όλα σχεδόν τα
προοδευτικά στοιχεία, ό,τι ο κόσµος των µορφωµένων νέων ανθρώπων είχε καλύτερο στην
Aθήνα”.2 Eκεί παρατήρησε εκ του σύνεγγυς την αθηναϊκή ιντελλιγκέντσια και σύντοµα
προσέλκυσε στους Φιλελευθέρους πολλούς από τους προσκεκληµένους. Προσέγγισε επιδεικτικά
αυτόν το χώρο ώστε να τροµάξει όσους αντιδρούσαν στη µεσολάβησή του και να προβάλει τις
ενδεχόµενες συνέπειες της αποτυχίας του· ως υπαινιγµό µε αυτό ακριβώς το νόηµα κατέγραψαν τη
δήλωσή του εκείνη τη βραδιά, πως δεν θα ξέραιναν το βασιλικό δέντρο αν έκοβαν τα δύστροπα
κλαδιά του: το ακροατήριο ενθουσιασµένο έδειξε πως προτιµούσε το κλαδέψουν ως τη ρίζα.3
H επιρροή των Kοινωνιολόγων στον Στρατιωτικό Σύνδεσµο ήταν πρόσθετος λόγος για να
τούς πλησιάσει ο Bενιζέλος - µακροπρόθεσµα όµως ήταν σηµαντικότερο ότι χρειαζόταν νέα
φόβητρα των συντηρητικών µετά την αναµενόµενη έκλειψη του Συνδέσµου. Παρόµοιο ρόλο
µπορούσαν να αναλάβουν οι Kοινωνιολόγοι αν δηµιουργούσαν µια αριστερή παράταξη κι έδιναν
έτσι στους Φιλελευθέρους το χώρο του κέντρου· τυπικό στρατήγηµα που εφάρµοζε συχνά ο
Bενιζέλος. Aφού δεν µπορούσε να προσεταιριστεί τους οπαδούς της Συντακτικής, τον συνέφερε
να τούς ελέγξει µε τον Παπαναστασίου - µε τον οποίο είχε συµβατή λογική έστω και αν
ιεραρχούσαν διαφορετικά τις προτεραιότητες - κι επιδίωξε την είτε άτυπη είτε εµφανή συνεργασία
τους, µέσα σε πλαίσιο που συνήθως καθόριζε ο ίδιος. Mε τους χειρισµούς του η λογική του
συµβιβασµού αντικατέστησε σιγά σιγά τη λογική της σύγκρουσης και η ανταγωνιστική
κινητοποίηση των µαζών κατέληξε σε κοινοβουλευτική αντιπαράθεση. H προοπτική των εκλογών
έστρεψε τους Kοινωνιολόγους, που είχαν ήδη αποµακρυνθεί από τους στρατιωτικούς, στην
οργάνωση του Λαϊκού Kόµµατος µαζί µε ριζοσπάστες και Συντακτικούς. Mετά την προπαγάνδα
σε διανοούµενους κι εργάτες, και την ανάµειξή τους µε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο και µε τις
Συντεχνίες το φθινόπωρο του 1909, αισθάνθηκαν έτοιµοι να παρουσιαστούν στην κεντρική
πολιτική σκηνή.
1
Tο χρονικό των κινήσεων του Bενιζέλου και των πολιτικών εξελίξεων εκείνων των µηνών βλ. στα οικεία
κεφάλαια του Γ. Bεντήρης, H Eλλάς..., ό.π..
2
Σπ. Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, ό.π., σ. 176
3
Στο ίδιο, σ. 178. Στον πρώτο λόγο του στην πλατεία Συντάγµατος ο Bενιζέλος ανέπτυξε µια άλλη όψη της ίδιας
φυτολογικής θεωρίας· βλ. σε Aθήναι, 6.9.1910, όπως ανατυπώθηκε στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του
Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 177.
133
Συνοπτικά: το κίνηµα στο Γουδί εγκαινίασε τον δυϊσµό εξουσίας ο οποίος τυπικά διήρκεσε
ως την αυτοδιάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσµου και ουσιαστικά ώσπου ο Bενιζέλος ανέλαβε την
πρωθυπουργία. Eνώ παρουσιάστηκε ως πολιτικό φαινόµενο αντανακλούσε την κινητοποίηση
µικροαστικών κι εργατικών στρωµάτων και οι σύγχρονες µαρτυρίες το απέδιδαν πρωταρχικά
στην οικονοµική κρίση, µολονότι εκ των υστέρων υπερτόνισαν τις “εθνικές” διαστάσεις του. Oι
στρατιωτικοί εξαρχής επιζήτησαν τη λαϊκή υποστήριξη η οποία δεν ήλθε αµέσως·1 τελικά την
εξασφάλισαν µε τη βοήθεια των Kοινωνιολόγων, ενώ κατά τα λοιπά δεν έδωσαν σηµασία στις
αντιφατικές προτάσεις του “Tι πρέπει να γίνη”. Kατόπιν όµως διασπάστηκαν και χειρίστηκαν
αδέξια την επιρροή τους· αποξένωσαν την αριστερά και ανέδειξαν ρυθµιστή των εξελίξεων τον
Bενιζέλο. Eντούτοις ο λαϊκός αναβρασµός δεν κόπασε. Στο µεθεπόµενο υποκεφάλαιο θα δούµε
πώς συσπειρώθηκε η αριστερά των κινητοποιηµένων µαζών στο Λαϊκό Kόµµα, ενώ αµέσως
παρακάτω θα ανασκοπήσουµε πώς αναδιοργάνωσαν το πολιτικό σύστηµα µέσα από τη λαϊκή
αναταραχή, τις σπασµωδικές προσπάθειες της αυλής και των συντηρητικών πολιτικών να
επιβληθούν δια της βίας καθώς και τις πρώτες απόπειρες του Bενιζέλου να διυλίσει από τη λαϊκή
δυσαρέσκεια ένα πειθαρχηµένο κόµµα.
Λαϊκή αναταραχή και κοµµατικοί µετασχηµατισµοί

O Bενιζέλος χρειαζόταν επίσης τους Kοινωνιολόγους ώστε να ελέγξει τη λαϊκή αναταραχή που
συγκλόνιζε τη χώρα από τις αρχές του 1909. Eνώ την χρησιµοποίησε αρχικά για να επιβληθεί
στους ιθύνοντες, ήταν αδύνατον να προωθήσει υπό παρόµοιες συνθήκες την εθνική συµφιλίωση:
οι αρχές δεν µπορούσαν να αντιµετωπίσουν τα αδιάκοπα, πάνδηµα κι ένοπλα συλλαλητήρια απο
άκρη σε άκρη της χώρας, ενώ είχε καταρρακωθεί η εσωτερική συνοχή των δυνάµεων καταστολής·2
όταν λόγου χάρη τον Iούλιο του 1910 τιµωρούν αυστηρά το πλήρωµα ενός πολεµικού που
στασίασε, µια ένοπλη εξέγερση στην Kεφαλονιά τις αναγκάζει να υποχωρήσουν.3 Σε ολόκληρη τη
Θεσσαλία οι αγρότες κινητοποιούνται ακατάπαυστα από την επαύριο του κινήµατος και
1
Γρηγόριος Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, Γαλαξίας 1961, σ. 94-95.
2
Σταχυολογούµε από την Aστραπή του 1910: πεντακόσιοι Στενηµαχίτες πρόσφυγες καταλαµβάνουν το τραίνο
που έρχεται από τη Λεβαδειά (2 Φεβρουαρίου)· µε µαυροκόκκινες σηµαίες και πυροβολισµούς οι κάτοικοι της
Aγουλινίτσας Hλείας σταµατούν το τραίνο (3 Φεβρουαρίου)· άρνηση των κατοίκων της Λευκάδας να πληρώσουν
φόρους και συλλαλητήριο εναντίον της κατάργησης του εκεί ειρηνοδικείου (3 Φεβρουαρίου), και στη συνέχεια
ένοπλο συλλαλητήριο (2 Mαρτίου)· ένοπλο συλλαλητήριο στη Mεσσήνη (27 Φεβρουαρίου)· συλλαλητήριο στο
Aργος για την εφορία και το δηµόσιο ταµείο (27 Φεβρουαρίου)· συλλαλητήριο κατά των φόρων στη Λεβαδειά (2
Iουνίου)· συλλαλητήριο στη Θήβα µε αίτηµα την αναστολή των φόρων για ένα χρόνο (5 Iουλίου)· ένοπλο
συλλαλητήριο για τη σταφίδα στον Πύργο (20 Iουλίου)· πάνδηµο συλλαλητήριο στην Aταλάντη όταν
καταστρέφεται η σοδειά των σιτηρών (2 Σεπτεµβρίου)· ταραχώδες συλλαλητήριο κατά της "Eνιαίας" στην
Kαλαµάτα (23 Σεπτεµβρίου). Aκόµη και αν δεχτούµε πως η εφηµερίδα εξόγκωνε τα γεγονότα, το κλίµα που
διαγράφεται είναι σαφές.
3
Aστραπή, 5, 9 και 10 Iουλίου 1910.
134
πολιτικοποιούνται.1 Στις µεγάλες πόλεις οι διαδηλώσεις περνούν στην ηµερήσια διάταξη και οι
µάζες ριζοσπαστικοποιούνται ραγδαία. Tο αντιβασιλικό πνεύµα που συµπύκνωσε το Λαϊκό
Kόµµα ήταν ήδη ευδιάκριτο στη µεγάλη διαδήλωση των εµπόρων της Aθήνας και του Πειραιά τον
Φεβρουάριο του 1909· τον επόµενο µήνα η βρετανική πρεσβεία παρατηρούσε πως αντιµοναρχικά
αισθήµατα χρωµάτιζαν τη γενική αναταραχή που προκαλούσαν η οικονοµική ύφεση και η ανεργία.
Έβρισκαν εκ νέου απήχηση κήρυκες του Δηµοκρατισµού όπως ο Γεώργιος Φιλάρετος, ενώ στην
Kρήτη στενοί φίλοι του Bενιζέλου όπως ο Mάνος και ο Π. Mαρής είχαν αυτοαναγορευθεί “άκρα
αριστερά” του κόµµατός του και προπαγάνδιζαν τη Δηµοκρατία. Ως τον Δεκέµβριο ο
Στρατιωτικός Σύνδεσµος ο οποίος αναδείχθηκε, παρ’ όλα τα λάθη του, σε εναλλακτικό πόλο
εξουσίας, ενίσχυε την ένταση που συσσωρευόταν αδιάκοπα µεταξύ αυλής και πληθυσµού. Στις
λαϊκές διαδηλώσεις εξαπέλυαν απειλές βίαιης σύρραξης, ενώ και η άλλη πλευρά ετοιµαζόταν να
πληρώσει µε το ίδιο νόµισµα. “Πολλοί σοβαροί Eλληνες”, παρατηρούσε ο Έλλιοτ τον επόµενο
µήνα, “δεν βλέπουν άλλη διέξοδο από την παρούσα κατάσταση εκτός από τον πόλεµο, είτε εµφύλιο
είτε εναντίον εξωτερικών δυνάµεων”.2 Ωστόσο η λαϊκή κινητοποίηση επηρέαζε ήδη τα πολιτικά
σχέδια και η ραγδαία πτώση της δηµοτικότητας της αυλής µαταίωσε την ένοπλη ρήξη που
σχεδίαζε.
Tα σχέδια του Γεωργίου αποσαφηνίστηκαν τέλη του 1909. O γραµµατέας του Διονύσιος
Στεφάνου συζήτησε µε τον Έλλιοτ την προοπτική σύγκρουσης µε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο όταν
θέλησαν να αποµακρύνουν τον υπουργό Eσωτερικών Tριανταφυλλάκο - τον ισχυρότερο
βασιλόφρονα στην Kυβέρνηση Mαυροµιχάλη. O βρετανός πρέσβυς τόν απέτρεψε µόλις διαπίστωσε
πως η αυλή δεν µπορούσε να στηριχτεί ούτε στο ναυτικό ούτε στη χωροφυλακή και πρότεινε να
δροµολογήσουν εκλογές.3 Mολαταύτα οι µοναρχικοί, αµετάπειστοι, αναζητούσαν απεγνωσµένα
τον ισχυρό άνδρα ο οποίος θα οργάνωνε τους “νοµιµόφρονες” και οδύρονταν επειδή η δυναστεία
απώλεσε τη συµπάθεια του στρατού.4 Mέσα Iανουαρίου του 1910 ο Γεώργιος αποφάσισε ν'
αντιταχτεί στη σύγκληση της Eθνοσυνέλευσης από την οποία δεν περίµενε παρά µόνον την
εκθρόνισή του· ετοιµαζόταν να βγει µε τη βασιλική θαλαµηγό στο πέλαγος και να κινητοποιήσει
από εκεί τους οπαδούς του απευθύνοντας διάγγελµα προς το έθνος. “Ωστόσο οι συγκεντρώσεις
πρέπει να οργανωθούν και δεν έχουν κανέναν για να το κάνει αυτό. H A.M. έχει περιπέσει σε
1
Δηµήτριος Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 4 κ.ε..
2
FO 371.910/397-405, Elliot προς Grey, 9640/6096 (ετήσια αναφορά για το έτος 1909), και FO 371.908/122 επ., Elliot
προς Grey, 11.1.1910/6. Tις απόψεις του Φιλάρετου βλ. στο Γεώργιος N. Φιλάρετος, Ξενοκρατία και βασιλεία εν
Eλλάδι (1821-1897), εν Aθήναις, εκ του τυπογραφείου των καταστηµάτων Σπυριδ. Kουσουλίνου, 1897. Για την
Kρήτη βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 543.
3
FO 371.908/42, Elliot προς Grey, 2.1.1910/2/773· βλ. και Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ.
125 κ.ε..
4
Έτσι δήλωνε στον Elliot ο Στεφάνου, στα µέσα Iανουαρίου· βλ. FO 371.908/170, Elliot προς Grey,
17.1.1910/12/2787.
135
κατάσταση µεγάλης αµηχανίας και αποθάρρυνσης”, σχολίαζε ο Έλλιοτ.1 Για να δεχτεί η αυλή την
Eθνοσυνέλευση χρειάστηκαν επιδείξεις δύναµης των στρατιωτικών καθώς και η διάσπαση των
κοµµατικών αρχηγών· την κρίσιµη στιγµή ο Θεοτόκης και ο Pάλλης φοβήθηκαν το πραξικόπηµα
ενώ ο Mαυροµιχάλης και ο Pώµας, που είχαν ήδη συγκροτήσει σώµατα ενόπλων, ετοιµάζονταν για
δυναµική δράση: ενόσο ο Γεώργιος ταλαντευόταν διακήρυξαν πως θα αντιστέκονταν και
οργάνωσαν δικό τους αντικίνηµα στο στρατό και στο ναυτικό.2 Tελικά παρενέβη το γερµανικό
Yπουργείο Eξωτερικών που υποστήριζε σθεναρά τον θρόνο µέχρι τότε3 και ο µονάρχης µαταίωσε
την επιστροφή του Kωνσταντίνου, ο οποίος ετοιµαζόταν να ηγηθεί του αντικινήµατος. “H στιγµή
της βίαιης αντίστασης”, σηµείωνε ανακουφισµένος ο Έλλιοτ, “ακόµη και αν υποθέσουµε πως
υπήρξε ποτέ, έχει πλέον παρέλθει”.4
H αµηχανία των αστών διευκόλυνε τις συνδικαλιστικές και πολιτικές ζυµώσεις όπου
διοχετευόταν ο λαϊκός αναβρασµός. Tον ίδιο χρόνο πολλαπλασιάστηκαν οι απεργίες, ενώ το
κίνηµα στο Γουδί εγκαινίασε νέα περίοδο πολιτικών ζυµώσεων αφού “έπεσαν τα πολιτικά
‘τζάκια’ και κάτι ζητούσε η πλειοψηφία του λαού χωρίς να µπορεί αυτό το κάτι να το εκφράση σε
πολιτικό πρόγραµµα” (A. Mπεναρόγιας).5 Σ' αυτές στηρίχτηκαν το Λαϊκό Kόµµα όσο και το
Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ συνάµα, επισηµαίνει ο Γ. Mαυρογορδάτος, διέδιδαν και αποσαφήνιζαν
το αίτηµα της δηµιουργίας “κοµµάτων αρχών” τα οποία νοούνταν πλέον ως µαζικές οργανώσεις
εφοδιασµένες µε γραφειοκρατική δοµή, γραπτό καταστατικό και σχετική εσωκοµµατική
δηµοκρατία.6 Tέτοια ήταν τα “ανορθωτικά κόµµατα” που εξαπλώνονταν από άκρη σ’ άκρη της
χώρας.7 Στη Θεσσαλία οι αγροτιστές δεν εµπιστεύονταν κανέναν πολιτικό αλλά διαµόρφωναν
1
FO 371.908/195, Elliot προς Grey, 28.1.1910/8/3116, και FO 371.908/204, Elliot προς Grey, 28.1.1910/9/3196.
2
FO 371.908/352, Elliot προς Grey, 31.1.1910/17/4344, και FO 371.908/415, Elliot προς Grey, 3.2.1910/24/4628.
Tαυτόχρονα εξασφάλισαν την υπογραφή µιας διακήρυξης αφοσίωσης στον βασιλιά και στο σύνταγµα από τους
αξιωµατικούς µιας ναυτικής µοίρας, οι οποίοι αρνήθηκαν να τήν διαλύσουν όταν το απαίτησε ο Στρατιωτικός
Σύνδεσµος. Στην ξηρά, έστειλαν τέσσερα συντάγµατα πεζικού από την επαρχία στην Aθήνα· βλ. FO 371.908/74,
Elliot προς Grey, 18.2.1910/23/5790.
3
FO 371.908/84, Goschen (πρέσβυς στο Bερολίνο) προς Grey, 19.2.1910/10/5939.
4
5
Eduard Bernstein, H απεργία. O χαρακτήρ και αι συνέπειαί της. Πρόλογος και µετάφρασις Σπ. B. Kορώνη,
Eκδοτικός Oίκος “Eλευθερουδάκης”, εν Aθήναις 1921, σ. κγ’· A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του
ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 4, Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 251.
6
G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 78.
7
Aµέσως µετά το Γουδί το Δηµοκρατικών αρχών Pιζοσπαστικό Kόµµα, όπου πρωτοστατούσαν ο Γεώργιος
Φιλάρετος και ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ζητούσε να καταλύσουν τα προσωπικά κόµµατα κι έστησε µια πολιτική
οργάνωση δοµηµένη σε συνοικιακά τµήµατα· στις συνελεύσεις του στην Aθήνα συµµετείχαν πολλές δεκάδες άτοµα,
ενώ οργάνωσε επίσης τµήµατα σε πολλές επαρχιακές πόλεις και ακόµη και στο εξωτερικό· έµβληµα είχε “τον
φοίνικα µεταξύ της ελληνικής σηµαίας και ενός πελέκεως” και συνέχισε να δρά ως τον επόµενο χρόνο αλλά
136
σαφή ταξικά αιτήµατα.1 Kαθώς κινητοποιούνταν µικροαστοί, εργάτες και αγρότες επηρέαζαν
επίσης τα στελεχικά κόµµατα: αυτά αναγκαστικά διευρύνονταν ενσωµατώνοντας άτοµα µεσαίας
κοινωνικής υπόστασης, ενώ τροποποιούσαν το λόγο τους επί το λαϊκότερον· την ίδια εποχή
ανεβαίνει ο “ανανεωτής” Γούναρης στην ιεραρχία του “παλαιοκοµµατισµού”. Eντούτοις τα κύρια
πολιτικά µορφώµατα που παρουσιάστηκαν, κόµµατα στελεχών και τα δυο τα οποία όµως
επωφελούνταν από τη λαϊκή κινητοποίηση και αντανακλούσαν την οργανωτική και ιδεολογική
ασυνέχεια µε την προηγούµενη περίοδο, ήταν το Λαϊκό Kόµµα και το Kόµµα Φιλελευθέρων.
Aπό οργανωτική άποψη το Kόµµα Φιλελευθέρων καινοτόµησε λιγότερο απ’ όσο ήθελε ο
αρχηγός του: από τους πρώτους στόχους που έθεσε φθάνοντας στην Aθήνα ήταν να φτιάξει ένα
κόµµα µαζών και αρχικά εξέτασε την ενδεχόµενη συνεργασία µε τους Kοινωνιολόγους· σχεδίαζε
την “δηµιουργίαν πανελλαδικού πολιτικού συλλόγου, διατελούντος εις στενήν επαφήν προς τας
ροπάς της Aνορθωτικής Kυβερνήσεως, εξ ού συλλόγου θα προήρχετο εν νέον κόµµα, το
ανορθωτικόν”, το οποίο έλπιζε να κατακτήσει σηµαντικό αριθµό εδρών στην εθνοσυνέλευση.2 Mε
δυο λόγια, οι βουλευτές θα αντιπροσώπευαν απλώς το κόµµα αντί να το απαρτίζουν. Tον ίδιο
Iανουάριο συσκέφθηκαν ο Bενιζέλος, ο Pέπουλης, ο Στράτος, ο Aπ. Aλεξανδρής, ο I. Tσιριµώκος
και από τους Kοινωνιολόγους ο Nάκος, ο Aραβαντινός και ο Πετµεζάς· κατόπιν ανακοίνωσαν
πως “ο κ. Bενιζέλος θα ιδρύση ANOPΘΩTIKON KOMMA APXΩN” µε τοπικούς συλλόγους σε
κάθε πόλη, αλλά οι Kοινωνιολόγοι συγκρούστηκαν µε τους µετριοπαθείς συνοµιλητές τους για το
χαρακτήρα της νέας βουλης και προσχώρησαν στη Συντακτική παράταξη. Tο ίδιο σχέδιο
επανέλαβε ο Bενιζέλος στην πρώτη οµιλία του προς τον αθηναϊκό λαό, στην πλατεία Συντάγµατος
στις 5 Σεπτεµβρίου του 1910, ενώ στις 26 Nοεµβρίου το ανέλυσε στον προεκλογικό λόγο του στην
πλατεία Oµονοίας, προσθέτοντας ότι οι τοπικοί σύλλογοι έπρεπε να προτείνουν τους υποψήφιους
του νέου κόµµατος· τελικά όµως πορεύτηκε µε τους επιτελείς που τον περιστοίχισαν και η Λέσχη
Φιλελευθέρων, σηµατοδοτώντας την αποµάκρυνσή τους από το λαϊκό πνεύµα, ανέλαβε “ν’
σύντοµα απογοητεύτηκε από τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο. Mαζί µε τους Kοινωνιολόγους αποτέλεσε έναν από τους
κυριότερους συντελεστές του Λαϊκού Kόµµατος στις επόµενες εκλογές. Tον Mάρτιο του 1910 το Eθνικό Kόµµα
στην Aρτα προετοιµάζει έναν εκλογικό συνδυασµό όπου µετέχουν κυρίως αξιωµατικοί και θέλει ηγέτη τον
Bενιζέλο· µια σύσκεψη ογδόντα προέδρων συλλόγων και σωµατείων τον Iούνιο ιδρύει ένα άλλο “κόµµα αρχών” µε
επικεφαλής και πάλι τον απόντα κρητικό. Tον επόµενο µήνα αναζητούν αρχηγό οι Aνορθωτικοί Θηβών· θεωρούν
επίσης κατάλληλο τον Στέφανο Σκουλούδη (βλ. Aστραπή, 30.3.1910, 9.6.1910 και 2.7.1910). Για το Pιζοσπαστικόν
Kόµµα βλ. EΛIA, Aρχείο Άγι Θέρου, φάκελλος 3· Pιζοσπάστης, καλοκαίρι - φθινόπωρο 1908· Γ. N. Φιλάρετος,
Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 540 κ.ε., 568 κ.ε.· για τις επαφές του µε τον Bενιζέλο το
καλοκαίρι του 1909 βλ. Γεώργιος N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος. Bασιλεία ή Δηµοκρατία; Δια γνησίου
δηµοψηφίσµατος, Eν Aθήναις, εκ του Tυπογραφείου Kαµινάρη-Kυριάκου 1923, σ. 12.
1
Δ. Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 4 κ.ε..
2
Eλ. Bενιζέλος, συνέντευξη σε I. Xαλκοκονδύλη, Kήρυξ (Xανιών), φ. της 27.1.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ.
Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 157.
137
αποτελέση το φυτώριον των πολιτικών τούτων συλλόγων”. Eίχαν ήδη ονοµάσει Kόµµα
Φιλελευθέρων, υφαρπάζοντας την ονοµασία του παλαιότερου κόµµατος του Φιλαρέτου, τους
βενιζελικούς πληρεξούσιους της A' Aναθεωρητικής.1
Bεβαίως το κόµµα µαζών που επιδίωκε ο Bενιζέλος δεν ήταν συνάµα και ταξικό κόµµα. Tο
κατά βάσιν στελεχικό κόµµα που προέκυψε τελικά αποτέλεσε συνισταµένη αδιάκοπων αγώνων
µεταξύ του ίδιου, των εδραιωµένων πολιτευτών και των ισχυρών παραγόντων που στεγάστηκαν
υπό την αιγίδα του, της νέας πολιτικής ελίτ και των κινητοποιηµένων µαζών που έβλεπαν ένα
σωτήρα στο πρόσωπό του. Tο τελικό αποτέλεσµα δεν αντιπροσώπευε ό,τι ήθελε ο κρητικός ηγέτης,
αποτελούσε όµως τον πιο προηγµένο πολιτικό µηχανισµό στην τότε Eλλάδα. Ήταν συγκεντρωτικό
σε σχέση µε τα προηγούµενα αρχηγικά κόµµατα και όπως κατάγγελλε ο Δ. Pάλλης αξιοποιούσε
συστηµατικά την πίεση του “όχλου των εκβεβακχευµένων”. Παρ’ όλες τις αντιξοότητες ο
Bενιζέλος µέσα από αλλεπάλληλες συγκρούσεις µε οπαδούς και συνεργάτες απέσπασε το
δικαίωµα να καθορίζει στρατηγικές κατευθύνσεις: “Θ’ ακολουθήσω τις δικές µου αρχές!”, δήλωνε
επιθετικά στα Σωµατεία.2
Eνώ όµως χαλιναγώγησε τη λαϊκή κινητοποίηση, αντιµετώπιζε διαλλακτικά τους
ισχυρότερους αστούς: συχνά εγκατέλειπε την επιλογή υποψήφιων βουλευτών στα χέρια τοπικών
παραγόντων οι οποίοι δεν συµµερίζονταν τα οράµατά του· έτσι διαιώνισε τη “δηµοκρατία των
προκρίτων”, όπως εύστοχα την χαρακτήρισε ο Γρ. Δαφνής.3 Δέκα χρόνια αργότερα τούς
επιτιµούσε: “Aπό τας πρώτας ηµέρας που ήλθον εις την Eλλάδα ... σπουδαιότητα έδωσα εις την
οργάνωσιν των Συλλόγων ... δεν ηµπορώ να δεχθώ κατ’ ουδένα τρόπον ότι εκείνο, το οποίον
κατορθώθη να επιτευχθή εις την Pουµανίαν το πρώτον, εις την Σερβίαν και την Bουλγαρίαν
κατόπιν, δεν ήτο δυνατόν να κατορθωθή και εις την Eλλάδα. Eις όλα τα Έθνη υπάρχουν κόµµατα
ωργανωµένα, είνε δε απαραίτητον να υπάρχουν κόµµατα ωργανωµένα και παρ’ ηµίν, διότι άνευ
της ωργανωµένης εµφανίσεως των κοµµάτων, ορθή λειτουργία της πολιτείας δεν είνε δυνατή”.4
Oύτε και τότε εισακούστηκε. H ετερογένεια των πολιτικών που τόν περιστοίχισαν, καθώς και τα
περιθώρια ελευθερίας που εκών άκων τούς παραχωρούσε, αποτυπώθηκαν στο νοµοθετικό έργο
της B' Aναθεωρητικής Bουλής. Mολαταύτα από την άνοιξη ως το φθινόπωρο του 1910 η πολιτική
φυσιογνωµία του νέου µορφώµατος αποσαφηνίστηκε µέσα από τη σύγκρουση των
1
Aστραπή, 21.1.1910 (απ’ όπου το παράθεµα)· Aπόστολος Aλεξανδρής, Πολιτικαί αναµνήσεις, Πάτραι 1947, σ. 37·
Eλ. Bενιζέλος, λόγοι της 5.9.1910, της 26.11.1910 και της 9.3.1912, όπως αναδηµοσιεύονται σε Στ. Στεφάνου
(επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 178, 228, 361· βλ. και τις παρατηρήσεις σε Γρ. Δαφνής,
Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 121.
2
Aστραπή, 15.7.1910. Tο παράθεµα του Δ. Pάλλη από την κοινοβουλευτική συζήτηση της 21ης Iουνίου του 1913,
όπως παρατίθεται στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 438.
3
Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 110.
4
Eλ. Bενιζέλος, σε Tα εγκαίνια της Λέσχης Φιλελευθέρων. Oι λόγοι του κ. Eλ. Bενιζέλου, του κ. A. Γρίβα και του κ.
Δ. Θεολογίτου, εν Aθήναις, Eκδοσις Πρακτορείου του Tύπου “Aνατολή”, σ. 6-9.
138
“Aναθεωρητικών” Bενιζελικών µε τους “Συντακτικούς” οι οποίοι προσανατολίστηκαν στο Λαϊκό
Kόµµα.1
Θεωρητικώς η σύγκρουση αφορούσε τη φύση της επικείµενης βουλής και τη στάση τους
έναντι του θρόνου· αποφασιστική σηµασία όµως για τη συγκρότηση των δυο συνασπισµών είχε
επίσης η απόφαση του Bενιζέλου να ορίσει στις εκλογές για τη B' Aναθεωρητική Bουλή,
ανατρέποντας την παράδοση, επίσηµους κοµµατικούς συνδυασµούς σε ολόκληρη τη χώρα - µια
κίνηση που γενικώς κατέκριναν ως σφάλµα, ενώ την θεώρησε παρακινδυνευµένη ακόµη και ο
έµπειρος Έλλιοτ. Aφήνοντας την επιλογή των περισσότερων υποψήφιων στα χέρια σχετικώς
συντηρητικών συµβούλων δυσαρέστησε πολλούς θερµούς υποστηρικτές του και κυρίως τις
Συντεχνίες της Aθήνας και του Πειραιά, οι οποίες στράφηκαν στο Λαϊκό Kόµµα µολονότι δεν
εννοούσαν να τον αντιπολιτευτούν αλλά µάλλον να τον ενισχύσουν.2
Eντούτοις ο Bενιζέλος κέρδισε το στοίχηµα: µετέφερε τη νοµιµοποίηση από το βουλευτή στο
κόµµα· στην Aθήνα οι περισσότεροι εκλογείς ψήφιζαν µόνον υποψήφιους µε την άγκυρα, το σήµα
των Φιλελευθέρων.3 Σε πανελλαδικό επίπεδο µετέτρεψε τη λαϊκή αναταραχή σε κυβερνητική
εντολή. Πολλοί νέοι πολιτικοί αισθάνθηκαν πως αναδείχτηκαν χάρη σ' αυτόν και του
αφοσιώθηκαν, ενώ και οι πρόκριτοι τον αποδέχτηκαν αναγνωρίζοντας πως “ο Kρης πολιτικός
συνίστα µικρότερον κίνδυνον από τας ανατρεπτικάς τάσεις των µαζών” (Δαφνής).4 Bεβαίως οι
απόψεις και οι καταβολές των πολιτευτών του παρέµεναν ανοµοιογενείς, ενώ και τα ιδεολογικά
συµφραζόµενα του νέου κόµµατος ποίκιλλαν: ο Bενιζελικός Συνδυασµός Mεσσηνίας κατέβηκε
στις εκλογές µε σύµβολο το πορτραίτο του Φιλελεύθερου ηγέτη πλαισιωµένο από “δύο ερυθρές
[σηµαίες] χιαστί”, ενώ στη Θεσσαλία “φιλελεύθερους” αποκαλούσαν τους Συντακτικούς και τους
αγροτικούς.5
H εκλογική νίκη διεύρυνε τα περιθώρια χειρισµών του Bενιζέλου. Tο 1910-1911
προτεραιότητές του ήταν να σταθεροποιηθεί στην εξουσία και να κρατήσει ενωµένο το κόµµα του:
εκφράζοντας αντιφατικές απόψεις για κάθε λογής ζητήµατα, από τη µοναρχία ως το γλωσσικό,
διευκόλυνε τους ελιγµούς µε τους οποίους κατέλαβε το χώρο του κέντρου αλλά δεν ήταν
προδιαγεγραµµένο ως πού θα συµβιβαζόταν. Παρά τις παλινδροµήσεις του είχε συγκροτηµένες
αντιλήψεις για τη γενική κατεύθυνση των απαραίτητων µεταρρυθµίσεων, επηρεασµένες από τον
1
Bλ. π.χ. σε Aστραπή, 6.9.1910 και 10.9.1910.
2
FO 371.913/363, Elliot προς Grey, 30.11.1910/44057· βλ. επίσης την ανάλυση της επιλογής των Φιλελευθέρων
υποψηφίων σε G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 82.
3
FO 371.913/386, Elliot προς Grey, 16.12.1910/46178.
4
Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 117.
5
Για τη Mεσσηνία βλ. EΣB, συνεδρίασις 11η της 22.1.1911, σ. 101-102· για τη Θεσσαλία Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή
Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21.
139
γαλλικό ριζοσπαστισµό και κυρίως από τον βρετανικό Nέο Φιλελευθερισµό.1 Oι γάλλοι
Pιζοσπάστες υποστήριζαν µαχητικά τη Δηµοκρατία ενώ την ίδια εποχή οι Nέοι Φιλελεύθεροι στη
Bρετανία, για να εκτονώσουν την ταξική σύγκρουση που γεννούσε η οικονοµική, κοινωνική και
πολιτική κρίση, πλαγιοκοπούσαν τους συντηρητικούς Φιλελευθέρους, ενθάρρυναν τον
Δηµοκρατισµό και τον εκδηµοκρατισµό της τοπικής πολιτικής ζωής, προωθούσαν την αγροτική
µεταρρύθµιση και την αναδιανεµητική φορολογία και προσέγγιζαν τα συνδικάτα επιχειρώντας να
αναδοµήσουν τις σχέσεις µεταξύ κεφαλαίου κι εργασίας.2 Παρακάτω θα δούµε πώς εφάρµοσε τα
ίδια µοτίβα ο Bενιζέλος το 1911· προϋπόθεση της ισχύος του πάντως και τολµηρή καινοτοµία του
ήταν το κόµµα νέου τύπου που συγκρότησε - ενώ οι Kοινωνιολόγοι απέτυχαν να κάνουν κάτι
αντίστοιχο.
Προϊόν του αναβρασµού που γέννησε το Kόµµα Φιλελευθέρων ήταν επίσης το πρώτο
Λαϊκό Kόµµα, ευρύτερο από το οµώνυµο σοσιαλιστικό κόµµα που οργάνωσαν οι Kοινωνιολόγοι
το επόµενο φθινόπωρο, το οποίο προήλθε από τους κόλπους του αλλά δεν πρέπει να συγχέεται
µαζί του. Tο πρώτο Λαϊκό Kόµµα τυπικώς ιδρύθηκε τον Aπρίλιο του 1910 µαζί µε µια πολιτική
λέσχη· στελέχη του ήταν, εκτός από τη σοσιαλιστική οµάδα του Παπαναστασίου και τους
Pιζοσπαστικούς, αρκετοί πολιτευτές που αποσχίστηκαν από τα κόµµατα του Mαυροµιχάλη και
του Pάλλη, δηλαδή επίγονοι του δηλιγιαννισµού µε τον οποίο συνδέονταν επίσης οι περισσότεροι
Kοινωνιολόγοι.3 Συµφωνούσαν στο αντιµοναρχικό αίτηµα της Συντακτικής Eθνοσυνέλευσης,
κατά τα λοιπά όµως οι απόψεις τους κάλυπταν ευρύ φάσµα και κυµαίνονταν αδιάκοπα· γενικώς
συγκέντρωναν πέρα από τους σοσιαλιστές όσους επέµεναν στη δηµιουργία του “κόµµατος αρχών”,
ή ήταν περισσότερο ριζοσπαστικοί από τον Bενιζέλο, ή δυσανασχετούσαν µε την ηγεσία του, ή
αποκλείονταν από τους συνδυασµούς του, ή ανταγωνίζονταν τους πολιτευτές του. Aντιθέτως από
τα παλαιά κόµµατα αλλά παροµοίως µε τους Φιλελευθέρους, το Λαϊκό Kόµµα επιζήτησε εξαρχής
1
Για τις παλινδροµήσεις του Bενιζέλου εκείνη την εποχή βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’,
ό.π., σ. 205 κ.ε.· Γ. Bεντήρης, H Eλλάς του 1910-1920, ό.π., σ. 61, και τις καυστικές κριτικές στο Γ. N. Φιλάρετος,
Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., passim. Για τον Nέο Φιλελευθερισµό (New Liberalism) βλ. µια πρόσφατη αποτίµηση
σε David Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, Social History 21(3) [1996], σ. 330 κ.ε.. Tη σχέση του
Bενιζέλου µε τους γάλλους ριζοσπάστες επισήµανε ο Kωνσταντίνος Σβολόπουλος, “Eθνικισµός και
Φιλελευθερισµός: οι φιλελεύθεροι στην Eλλάδα και η “Mεγάλη Iδέα””, σε O φιλελευθερισµός στην Eλλάδα.
Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην κοινωνία της Eλλάδος. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της
“Eστίας” 1991.
2
B. H. Moss, “Republican Socialism and the Making of the Working Class in Britain, France and the United States: A
Critique of Thompsonian Culturalism”, Comparative Studies of History and Society, 35(2) [April 1993], σ. 390-413· D.
Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, ό.π., σ. 339.
3
140
ν’ αποκτήσει πανελλαδική βάση κάνοντας δραστήρια προπαγάνδα στις επαρχίες· “δεν είναι
απίθανο αυτό το κίνηµα να µας απασχολήσει περισσότερο στο µέλλον”, ανέφερε ο Έλλιοτ.1
Tο τροφοδοτούσε η πόλωση και το ενίσχυαν επίσης οι αµέσες διεκδικήσεις των δυνάµεων
που το υποστήριζαν. Στη Θεσσαλία, µέσω του Xρυσοβελώνη και του Φιλαρέτου, ένωσε τον αγώνα
του µε τους αγροτιστές.2 Mαζί µε τις Συντεχνίες, µε τις οποίες συνδεόταν εξαρχής, προώθησε
φιλολαϊκές µεταρρυθµίσεις κι εγχειρήµατα εµπέδωσης των πολιτικών δικαιωµάτων όπως ήταν ο
περιορισµός της αστυνοµικής και σωφρονιστικής βαρβαρότητας· άλλοτε αµυνόταν εναντίον
συντηρητικών σχεδίων, όπως τον χειµώνα του 1910, όταν η Aστραπή αντεπιτέθηκε στην πρόταση
του Έσσλιν να καταργήσουν την ψήφο της “Tέταρτης Tάξης”.3 Eπίσης συντηρούσε την
εξεγερσιακή δυναµική του 1909: στην πρώτη επέτειο του συλλαλητηρίου της 14ης Σεπτεµβρίου ο
Kουτούπης και ο Πετµεζάς το τίµησαν σε µια µεγάλη γιορτή των Συντεχνιών. Oι στόχοι των
Λαϊκών πάντως είχαν µικρή συνοχή και τα κίνητρά τους ήταν εν µέρει συντηρητικά: τον Mάρτιο
του 1910 οι Συντεχνίες οργάνωσαν συλλαλητήρια υπέρ της στενής εκλογικής περιφέρειας, η οποία
ευνοούσε την παραδοσιακή ψηφοθηρία και αντιστρατευόταν τα “κόµµατα αρχών”.4
Tέτοιες αντιφάσεις αντανακλούσαν την πολυσυλλεκτική φύση του νέου κόµµατος, το οποίο
συγκέντρωνε κάθε λογής δυσαρεστηµένους από εργατικά, αγροτικά και µικροαστικά στρώµατα.
Δεν αποκρυστάλλωσε καµιά πολιτική φιλοσοφία, ούτε διέθετε µηχανισµούς οι οποίοι θα του
επέτρεπαν να επεξεργαστεί µια περιεκτική τακτική, αλλά πάντως µαζικοποιήθηκε έστω και
πρόσκαιρα και στερέωσε σε ευρύτερα στρώµατα τις φιλελεύθερες ιδέες και το νοοτροπιακό
υπόστρωµα που αξιοποίησαν κατόπιν τόσο ο Bενιζέλος όσο και ο Παπαναστασίου. Δυο
ιδεολογικοί άξονες υποστήριζαν την ad hoc πρακτική του· ο δηµοκρατικός αντιµοναρχισµός που
µεταφράστηκε στο αίτηµα της Συντακτικής Συνέλευσης και ο φιλεργατισµός και φιλαγροτισµός µε
την ευρεία έννοια της υπεράσπισης “όλων των εργαζοµένων και εκ της εργασίας των αποζώντων
1
2
Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21.
3
Bλ. π.χ. την αρθρογραφία εναντίον των αστυνοµικών διαποµπεύσεων (Πατρίς, 15.5.1909), εναντίον των
συνθηκών που επικρατούσαν στις φυλακές και τα κρατητήρια ("Aι κατακόµβαι του Παλαµηδίου", Aστραπή,
14.3.1910· "Bούρδουλας σε αστυνοµικό τµήµα", Aστραπή, 7.9.1910), καθώς και τις καταγγελίες της εν γένει
συµπεριφοράς της χωροφυλακής (Aστραπή, 26.9.1910). Oι µάχες που έδωσαν σ' αυτό τον τοµέα έφεραν
αποτέλεσµα· η µεταρρύθµιση του σωφρονιστικού συστήµατος από τον N. Δηµητρακόπουλο µείωσε τις
περιοριστικές της ελευθερίας ποινές, από την άλλη µεριά όµως ενίσχυσε τις εξουσίες του κράτους· βλ. παρακάτω
κι ενδεικτικά σε EΣB, συνεδρίασις 138 της 8.10.1911, σ. 5 κε.. Για το σχέδιο Έσσλιν βλ. σε Aστραπή, 2.2.1910.
4
Aστραπή, 11.3.1910. O τότε πρόεδρός τους δικηγόρος Aριστοµένης Θεοδωρίδης συγκαταλεγόταν στους
υποστηρικτές του βασιλιά. Για τα αιτήµατα των κοµµάτων αρχών την ίδια εποχή βλ. G. Mavrogordatos, Stillborn
Republic..., ό.π., σ. 78.
141
ανθρώπων”, ο οποίος προετοίµασε, εκτός από τον σοσιαλισµό, τον ρητορικό αντιπλουτοκρατισµό
των µεταγενέστερων Λαϊκών του Γούναρη και του Tσαλδάρη.1
Tο αντιβασιλικό πνεύµα που καλλιεργούσε το Λαϊκό Kόµµα παρουσίασε έξαρση το
χειµώνα του 1909 - 1910, αναζωπυρώθηκε την προεκλογική περίοδο της A' Aναθεωρητικής κι
έλαµψε για ύστατη φορά όταν την διέλυσε ο Γεώργιος, ενώ στην B' Aναθεωρητική Bουλή
εκτονώθηκε από τον Bενιζέλο. Eκδηλωνόταν καθαρά στην πρωτεύουσα αλλά δεν άργησε να
εξαπλωθεί ως τις άκρες της χώρας.2 Eξατµίζεται ακόµη και ο σεβασµός προς τους ξένους
εστεµµένους· τον Aπρίλιο στην Kέρκυρα µια διαδήλωση κεφαλονιτών εφέδρων ταράζει τον
περίπατο του Eδουάρδου της Bρετανίας µε συνθήµατα όπως “Vive la Constituante”.3
H σύγκληση Συντακτικής ήταν ως το καλοκαίρι βασικό σύνθηµα του Λαϊκού Συνδυασµού
Aττικής και Bοιωτίας, που απέκτησε ρεύµα αρκετά ισχυρό στην Aθήνα και στα περίχωρα ώστε να
συµπαρασύρει προς στιγµήν τον Mαυροµιχάλη.4 Oι εκλογές ανέδειξαν πλήθος Συντακτικούς
πληρεξουσίους, µε πυρήνα τη συµπαγή θεσσαλική οµάδα - τέτοιοι ήταν και τα σαράντα έξι µέλη
της, δηλαδή όλοι πλην του Aπ. Aλεξανδρή - και δίπλα της τους δυο Kοινωνιολόγους, τον
Παπαναστασίου και τον Πετµεζά. Όλοι τους, προεκτείνοντας τον πολυσυζητηµένο πρόσφατο
άθλο του Σταµπολίσκυ στη Bουλγαρία, αρνήθηκαν να οµώσουν πίστη στον άνακτα και στο
σύνταγµα.5 Ωστόσο επικράτησαν φυγόκεντρες τάσεις µόλις αποδείχθηκε ανέφικτος ο κεντρικός
1
MΛA, τ. A', σ. 75· βλ. και την επιστροφή της ιδέας του “λαού”, ώς αντίπαλου πόλου στο “κράτος”, ως βασικού
όρου για µια επηρεασµένη από τον Laclau ερµηνεία της βενιζελικής περιόδου, στο σηµαντικό άρθρο του George J.
Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol. 7 [1989],
σ. 199.
2
Tον Iανουάριο του 1910 ο Πολιτικός Σύνδεσµος του Γ. Kαραϊσκάκη κάλεσε σε συλλαλητήριο τους Συντακτικούς
στις Στήλες του Oλυµπίου Διός· τον επόµενο µήνα οργάνωσαν ένοπλα συλλαλητήρια στον Bάλτο ενώ στην Aθήνα
ο δηµεγέρτης Δηµήτριος Kαρώνης κατακεραύνωνε τα βασιλικά προνόµια και υπενθυµίζοντας το 1793 ζητούσε να
στηθεί "H λαιµητόµος εις το Πεδίον του Aρεως". Tον ίδιο καιρό η Aστραπή σαλπίζει "Kηρύξατε Δηµοκρατίαν!"
(στην Kρήτη)· τον Mάρτιο τα κύρια άρθρα της απαιτούν "Συντακτικήν!". Συλλαµβάνουν τα µέλη του Πολιτικού
Συνδέσµου επειδή "θορυβούν" όταν παρουσιάζεται ο Γεώργιος στη Bουλή. Bλ. την Aστραπή: 19 Iανουαρίου, 4, 7
και 9 Φεβρουαρίου και 14 και 17 Mαρτίου του 1910.
3
4
Bλ. σε Aστραπή, τα φύλλα της 19.7.1910 (για το συλλαλητήριο της Θήβας), της 26.7.1910 (ο κρητικός υποψήφιος
των Λαϊκών στην Aττικοβοιωτία K. Mάνος υπέρ της Συντακτικής), και της 31.7.1910 (για τον Mαυροµιχάλη).
'Oσον αφορά ποιά εντύπωση έκανε στους Συντακτικούς η σύγκλιση του Bενιζέλου µε τον Γεώργιο, βλ. το κύριο
άρθρο της ίδιας εφηµερίδας εναντίον του πρώτου στο φύλλο της 11.6.1910. Σχετικά µε τις απόψεις που ανέπτυσσε
ο Mαυροµιχάλης βλ. Tο υπουργείον Mαυροµιχάλη και το έργον αυτού (15 Aυγούστου 1909 - 18 Iανουαρίου 1910),
Eν Aθήναις, εκ των τυπογραφείων της εφηµερίδος “Aθήναι”, 1910, σ. 101 κ.ε..
5
Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 21· Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π.,
τ. Γ’, σ. 581· FO 371.913/5, Young προς Grey, 14.9.1910/34289. Tον Oκτώβριο του 1908, µετά τα εγκαίνια της
142
στόχος τους: ο Bενιζέλος, αφού χαλιναγώγησε τη λαϊκή αναταραχή και προσεταιρίστηκε τους
στρατιωτικούς, συσπείρωσε τους Aναθεωρητικούς στην εθνοσυνέλευση κι έπληξε καίρια τη
συνοχή των Λαϊκών. Στην τελική ψήφο εµπιστοσύνης προς την κυβέρνηση οι Kοινωνιολόγοι
συµπαρατάχθηκαν µε τον Bενιζέλο εναντίον των παλαιών κοµµάτων, των υπόλοιπων Λαϊκών,
των σοσιαλιστών και των Συντακτικών που διαφωνούσαν µε τον εσπευσµένο και ταπεινωτικό
τερµατισµό της πολιτειακής εκκρεµότητας.1 Kατόπιν οι χειρισµοί του πρωθυπουργού,
περιθωριοποιώντας το ζήτηµα της Συντακτικής, διευκόλυναν την αριστερά να επικεντρώσει τον
αντιπολιτευτικό λόγο της στα κοινωνικά αιτήµατα του Λαϊκού Kόµµατος. Στις εκλογές του
Nοεµβρίου του 1910 οι Kοινωνιολόγοι και αρκετοί αποκλεισµένοι από τους συνδυασµούς του
Bενιζέλου, ο οποίος προσεταιρίστηκε τους ισχυρότερους Λαϊκούς και Pιζοσπαστικούς, εµφάνισαν
ξανά Λαϊκούς Συνδυασµούς, αλλά υπέστειλαν τον αντιµοναρχισµό τους και οι ψηφοφόροι δεν
φαίνεται να αντιλήφθηκαν προγραµµατικές διαφορές µεταξύ των δυο παρατάξεων.2 Tελικά η B'
Aναθεωρητική Bουλή περιορίστηκε σε επουσιώδεις τροποποιήσεις του προηγούµενου
συντάγµατος δίχως να συναντήσει σοβαρές αντιδράσεις της αριστεράς, ενώ λίγο αργότερα ο
Kωνσταντίνος, µε τη συνεργεία και του Bενιζέλου, οικειοποιήθηκε τις στρατιωτικές νίκες του
1912-1913 κι επισφράγισε την προσωρινή έκλειψη του αντιβασιλικού πνεύµατος.
Nικώντας τον αντιµοναρχισµό έπειτα από τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο ο Bενιζέλος αφαίρεσε
τα πιο επικίνδυνα κεντριά της λαϊκής αναταραχής. Eφεξής επίκαιρο ζήτηµα έκανε τη
µεταρρύθµιση του πολιτικού συστήµατος και όχι την ανατροπή του· αποµάκρυνε τις αντίπαλες
µερίδες από τη διαλεκτική της ένοπλης ρήξης κι έστρεψε την αριστερά στη δηµιουργία µαζικών
βουλγαρικής εθνοσυνέλευσης, ο Σταµπολίσκυ επικεφαλής των αγροτικών αρνήθηκε να αναγνωρίσει την ανάρρηση
του Φερδινάνδου στον τσαρικό θρόνο· βλ. John D. Bell, Peasants in Power. Alexander Stamboliski and the Bulgarian
Agrarian National Union, 1899-1923, PUP 1977, σ. 91 κ.ε..
1
EΣB, συνεδρίασις 20η της 9.10.1910, σ. 211, 219, 222. Oι αντιδράσεις των Συντακτικών στους χειρισµούς που
κατέληξαν στη διάλυση της A' Aναθεωρητικής Bουλής καταγράφονται στην Aστραπή εκείνου του µήνα: σύσκεψη
ογδόντα Συντακτικών βουλευτών που απειλούν να αναβιώσουν το παράδειγµα του 1789 και να
αυτοανακηρυχθούν σε Eθνοσυνέλευση αν προχωρήσει στη διάλυση ο Γεώργιος (φ. της 2.9.1910 και της 5.9.1910)·
επιχειρήµατολογία του Γ. Φιλαρέτου υπέρ της Συντακτικής (6.9.1910)· νέα σύσκεψη των Συντακτικών (6.9.1910)·
πρωτόκολλο καταγγελίας της διάλυσης (10.9.1910)· τηλεγράφηµα υπέρ της Συντακτικής από το Eργατικό Kέντρο
της Λάρισας στους βουλευτές που συνδέονται µαζί του: Γ. Δάλλα, Γ. Φιλάρετο, Aλ. Παπαναστασίου, Πλ.
Δρακούλη (10.9.1910)· οι Συντακτικοί ετοιµάζουν συλλαλητήρια στις επαρχίες (24.9.1910)· σύσκεψη Λαϊκών
(Συντακτικών και Θεσσαλών) και ανεξάρτητων βουλευτών (26.9.1910) κι εν κατακλείδι άρθρο µε τίτλο "Oι
άχρηστοι βασιλείς πρέπει να φεύγουν" (Aστραπή, 26.9.1910). Για τα παρασκήνια της πρωθυπουργοποίησης του
Bενιζέλου βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 209 κ.ε.· για τις αντιδράσεις των
Pιζοσπαστικών βλ. Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 588 κ.ε..
2
Eλ. Bενιζέλος, λόγος της 26.11.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου
Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 228.
143
κοµµάτων, ενώ ακόµη και τα παλαιά κόµµατα µετασχηµατίστηκαν ανοίγοντας δρόµο στους δικούς
τους “νέους άνδρες”. O ίδιος αξιοποιώντας τον οργανωτικό αναβρασµό συγκρότησε τους
Φιλελευθέρους, αλλά απέτυχε να τους µετατρέψει στο µαζικό “κόµµα αρχών” που ήθελε·
αντίστοιχη ήταν όµως και η αποτυχία των Kοινωνιολόγων: όπως θα δούµε παρακάτω, το
υβριδικό κόµµα στο οποίο πρωτοστάτησαν, ακριβώς επειδή ήθελε να συσπειρώσει όλες τις λαϊκές
τάξεις χωρίς ν' αποξενώσει τους “προοδευτικούς” πολιτευτές που επηρέαζε µέσω του
επιστηµονικού λόγου, του δηµοτικισµού αλλά και των στελεχικών δεσµών, κράτησε στο περιθώριο
τις εργατικές οργανώσεις - πολλές από τις οποίες στράφηκαν εντέλει στη Φεντερασιόν.
Mε φόντο λοιπόν την κοινωνική αναταραχή και τις ιδεολογικές ζυµώσεις τα δυο νέα
κόµµατα, οι Λαϊκοί και οι Φιλελεύθεροι, παρ’ όλες αυτές τις αντινοµίες, αποσαφήνισαν βαθµηδόν
τα αιτήµατά τους και οργανώθηκαν σε συλλογική βάση, αντιθέτως από τα παλαιά αστικά κόµµατα.
Προκάλεσαν έτσι ευρύτερες ανακατατάξεις. Tο 1909-1910 η αστική τάξη επέµεινε στην εχθρότητά
της προς τη συλλογική πολιτική οργάνωση, στην οποία προσέφυγαν πρώτα τα υποτελή στρώµατα·
µάλιστα αισθανόταν τώρα να κινδυνεύουν το κράτος και ο στρατός που γύρω τους περιστρεφόταν
ανέκαθεν η δική της συλλογική οργάνωση. Ως φρουροί της σταθερότητας απέναντι στους
εξεγερµένους αξιωµατικούς και τον αµφίθυµο Bενιζέλο πρόβαλλαν πλέον οι αδιάλλακτοι της
αυλής, και κατεξοχήν ο Kωνσταντίνος ο οποίος ευαγγελιζόταν ήδη τον αυταρχικό µοναρχισµό.
Πολλοί αστοί έλπιζαν να τούς προστατεύσει η “στιβαρά χειρ” του από τις διεκδικήσεις των µαζών
οι οποίες ριζοσπαστικοποιούνταν ολοένα.
β. Aναζωογονούνται οι σοσιαλιστές
Aπό το 1909 πολλαπλασιάζονται οι απεργίες, “η τοιαύτη δ’ εµφάνισίς των”, επισήµανε αργότερα ο
Σπ. Kορώνης, “είχεν εσωτερικόν σύνδεσµον, αφ’ ενός µεν µε τας κεφαλαιοκρατικάς τάσεις
οργανώσεως της ελλ. οικονοµίας ... αφ’ ετέρου δε µε την αφύπνισιν εγωιστικών συναισθηµάτων,
αν όχι ακόµη ‘συναισθήµατος τάξεων’, εις τους έλληνας εργάτας”.1 Eίδαµε προηγουµένως πως οι
Kοινωνιολόγοι κινητοποιούσαν τους εργαζόµενους προβάλλοντας τον σοσιαλισµό και τις
οργανωτικές µορφές των ευρωπαίων εργατών - το πολιτικό κόµµα καθώς και τις συνδικαλιστικές
και συνεταιριστικές ενώσεις: “καθίσταται και παρ’ ηµίν απαραίτητος και επιβεβληµένος”, τόνιζαν
το 1910, “ο συνασπισµός και η εις ιδιαίτερον πολιτικόν κόµµα οργάνωσις όλων των εργαζοµένων
και εκ της εργασίας των αποζώντων ανθρώπων, είτε εργάται των πόλεων ή των αγρών, είτε
µικρογεωργοί ή µικρέµποροι ή βιοτέχναι, είτε υπάλληλοι ή άνθρωποι των γραµµάτων και της
τέχνης είναι ούτοι”.2 Mικρότερης εµβέλειας στόχους ανέθεταν στον συνδικαλισµό: “Πρέπει
απαραιτήτως ... να οργανωθούν επαγγελµατικώς αι εργαζόµεναι τάξεις προς καλλιτέρευσιν της
οικονοµικής θέσεώς των, ηθικήν προαγωγήν αυτών και εισαγωγήν κοινωνικοτέρων µορφών
1
Eduard Bernstein, H απεργία..., ό.π., σ. κγ’.
2
144
παραγωγής και κυκλοφορίας των αγαθών”.1 H ανάπτυξη των συνεταιρισµών, η οποία άλλωστε δεν
αποτελούσε αποκλειστικώς σοσιαλιστικό αίτηµα, συµπλήρωνε την εικόνα.
Συνάµα ζητούσαν να εφαρµόσει το κράτος εργατική πολιτική στα πρότυπα των προηγµένων
χωρών και, ακολουθώντας τον σοσιαλδηµοκρατικό µεταρρυθµισµό, προπαγάνδιζαν µέτρα που
χαρακτηρίζονταν από συστηµατικότητα αν όχι και από πρωτοτυπία. Ως βασικό στόχο έθεσαν ένα
πλέγµα προστατευτικών νόµων που θα συµπλήρωνε την αυτοβοήθεια των εργαζοµένων ώστε να
“επέλθη αξία λόγου ανακούφισις των εργατικών τάξεων, η οποία θα υποβοηθήση και την
πνευµατικήν και ηθικήν προαγωγήν των”.2 Σκιαγράφησαν τα επείγοντα µέτρα στο άτυχο
υπόµνηµα προς τον Zορµπά, ενώ στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος µετατόπισαν την έµφαση
σε τρεις άξονες κρατικής δράσης: να θεσπιστεί σύστηµα εργατικής ασφάλισης και πρόνοιας, να
µειωθεί ο χρόνος εργασίας και να περιοριστεί η ανεργία µε δηµόσια έργα· συµπληρωµατικά
παρενέβαλαν στοιχεία Δηµοτικού Σοσιαλισµού και προτάσεις για τη νοµική προστασία των
εργαζοµένων.3
Oι ετερόκλητες οργανώσεις, οµάδες και άτοµα που συνίδρυσαν το Λαϊκό Kόµµα
αγωνίζονταν συχνά για τη βελτίωση της θέσης των εργατών ή και για την ανάπτυξη ταξικής
συνείδησης· κορύφωσαν τις προσπάθειές τους το 1910, αλλά φυλλορρόησαν όταν προώθησε την
εργατική νοµοθεσία ο Bενιζέλος. Oι Λαϊκοί, όπως δέχτηκαν ανήµποροι τον εκτροχιασµό της
καθεστωτικής αλλαγής, έτσι απέτυχαν και να αξιοποιήσουν τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που
προπαγάνδιζε η σοσιαλιστική συνιστώσα τους, δεν µετατράπηκαν σε Δηµοκρατικό ούτε σε
σοσιαλιστικό κόµµα. Παρακάτω θα εξετάσουµε συνοπτικά την προπαγάνδα και τους δεσµούς που
ανέπτυξαν µε τον εργατικό χώρο οι σηµαντικότερες από αυτές τις οµάδες, καθώς και τις κινήσεις
που συνεργάστηκαν µε τους Kοινωνιολόγους. H αναζωογόνηση του σοσιαλιστικού τύπου και η
ενοποίηση των εργατικών οργανώσεων, η ενίσχυση των απεργιών, η αποµάκρυνση των εργατών
από τον Σύλλογο Παραγωγικών Σωµατείων και η ίδρυση του Eργατικού Kέντρου Aθηνών ήταν οι
σηµαντικότερες πρωτοβουλίες των Kοινωνιολόγων αυτή την περίοδο· στο επόµενο υποκεφάλαιο
θα δούµε επίσης πώς συνεργάστηκαν µε τους πρωτοπόρους εργάτες του Bόλου.
Tύπος και προπαγάνδα

Oι Kοινωνιολόγοι αξιοποίησαν µάλλον τη λαϊκή κινητοποίηση παρά την δηµιούργησαν. Eίδαµε
πως από το 1908 εργάτες και µικροαστοί συνέτασσαν υποµνήµατα και οργάνωναν συλλαλητήρια
σε ολόκληρη τη χώρα, ενώ το 1909 ήρθε µε καλούς οιωνούς για τη σοσιαλιστική προπαγάνδα. Oι
απεργίες πολλαπλασιάστηκαν. Tη λαϊκή δυσφορία έκφραζαν κυρίως οι Συντεχνίες όπου
κυριαρχούσαν µικροαστοί· εξορκίζοντας τους νέους φόρους στράφηκαν αρχικά προς τη βουλή και
την κυβέρνηση, έπειτα στον Γεώργιο τον οποίο θεωρούσαν αρµόδιο να κηρύξει την “ειρηνικήν
1
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 884.
3
Στο ίδιο, σ. 884, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, ό.π.· “Tι πρέπει να γίνη”, ό.π..
145
επανάστασιν”.1 Συνάµα στις επαρχίες αναζωογονούνταν οι σοσιαλιστικές οµάδες που
φυτοζωούσαν µετά την παρακµή του Kεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και τώρα συγκέντρωναν
εκ νέου κυρίως διανοούµενους, όπως παρατηρούσε δύσθυµα ο Kώστας Xατζόπουλος: “αρκετοί
διανοούµενοι, φοιτητές, δικηγόροι, δάσκαλοι· ελάχιστοι εργαζόµενοι”.2 Tον Δεκέµβριο του 1909
ιδρύουν στην Aθήνα το Σύνδεσµο των Eργατικών Tάξεων.3 O σοσιαλιστικός τύπος γνωρίζει
επίσης άνθηση· κυκλοφορούν “ο 'Λαός’ της Kωνσταντινουπόλεως, ο Έργάτης’ της Σµύρνης και ο
οµώνυµός του του Bόλου, και το ‘Mέλλον’ των Aθηνών, επιπλέον εκδίδεται και λαµπρόν
περιοδικόν, η Eπιθεώρησις Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών, δια τας ακαδηµαϊκάς
συζητήσεις των Eλλήνων κοινωνιστών”.4 Aκόµη και στα περιοδικά ποικίλης ύλης περνούν
νερωµένες σοσιαλιστικές ιδέες - λόγου χάρη στα Παναθήναια όπου συνεργαζόταν ο Σπύρος
Θεοδωρόπουλος. Tαυτοχρόνως πολλαπλασιάζονται στην Aθήνα και στην επαρχία οι
κινηµατογραφικές αίθουσες· οι ξένες ταινίες διευκολύνουν τη διάδοση µοντέρνων αντιλήψεων ενώ
τα “επίκαιρα” κινηµατογραφικά journaux διευρύνουν την πολιτική κινητοποίηση των µαζών. H
πρώτη ελληνική εταιρεία παραγωγής κινηµατογραφικών ταινιών ιδρύεται το 1910.5
Yπήρχε επίσης ο καθηµερινός τύπος· στην Aκρόπολιν ο Bλάσης Γαβριηλίδης µετέφραζε
σοσιαλδηµοκρατικά κείµενα και το 1908 το καθηµερινό Σκριπ φιλοξενούσε άρθρα µε σοσιαλιστικό
και φεµινιστικό προσανατολισµό, ενώ οι στήλες της Aστραπής προωθούσαν ειδήσεις εργατικού
ενδιαφέροντος καθώς και προοδευτικές απόψεις που οι καταβολές τους ανιχνεύονταν συχνά σ'
έναν µη λόγιο και µαλακό, λαϊκό σοσιαλισµό.6 Mάλιστα πρόσφεραν πολύτιµη υποστήριξη στους
1
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, Παπαζήσης 1944, σ. 31· Σπ. Mελάς, 1909, ό.π., σ.
178.
2
K. Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης, ό.π., σ. 249. 'Aραγε είχε ακριβή εικόνα
των πραγµάτων ο Xατζόπουλος; εκείνη ακριβώς την εποχή βρισκόταν σε έξαρση το συνδικαλιστικό κίνηµα, τόσο
στην πρωτεύουσα όσο και στην επαρχία, και αναµφίβολα οι σοσιαλιστικές οµάδες ένιωσαν τον αντίκτυπό του· βλ.
ενδεικτικά την ανταπόκριση στην Aστραπή της 10.1.1910 για την ίδρυση του Eργατικού Συνδέσµου Λεβαδειάς,
Θηβών, Λοκρίδος, Δωρίδος (κάλυπτε τους εργάτες των µεταλλείων και της Kωπαΐδας) µε 428 µέλη και πρόεδρο
τον Eυκλείδη Bαγιάννη.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος, 1910.
4
Πατρίς, 15.2.1909.
5
Eπίσης τακτικά υποστήριζε τους εργάτες ο πολυπράγµων πρόεδρος των Συντεχνιών Aριστοµένης Θεοδωρίδης.
Στοιχεία για την εµφάνιση του κινηµατογράφου βλ. στο Γιάννης Σολδάτος, O ελληνικός κινηµατογράφος.
Συνοπτική ιστορία, Aιγόκερως 1995, σ. 8 κ.ε..
6
H ίδια εφηµερίδα υπερασπιζόταν τη στοιχειώδη προστατευτική νοµοθεσία του Στρατιωτικού Σύνδεσµου και
ζητούσε φιλεργατικά µέτρα - πρόβαλλε, λόγου χάρη, την αρθρογραφία του υφηγητή της πολιτικής οικονοµίας K. X.
Bουρνάζου υπέρ ενός εργατικού κώδικα βασισµένου σε γερµανικά πρότυπα και θεµελιωµένου “επί των αρχών της
συνεργατικότητος και της αλληλοβοηθείας”. Bλ. την Aστραπή της 7.1.1910 όπου ο δικηγόρος Σπύρος Φαραντάτος
146
απεργιακούς αγώνες των θερµαστών και µηχανικών, των τροχιοδροµικών και άλλων.1 H
εφηµερίδα διευθυνόταν από τον υποστηρικτή του Στρατιωτικού Συνδέσµου και “πρόεδρον
δεκαοχτώ εργατικών σωµατείων” K. E. Γιόλδαση, ο οποίος επαιρόταν “ανέκαθεν κήρυσσα την
συναδέλφωσιν εργασίας και κεφαλαίου”.2 Mικρό µόνο µέρος του ελληνόφωνου εργατικού και
σοσιαλιστικού τύπου διαφωνούσε µε αυτή την άποψη· ακόµη και ο διευθυντής του Eργάτη της
Σµύρνης, ο γλύπτης Δ. N. Kοτζαµάνης, νουθετούσε τον Δρακούλη “δεν χρειαζόµαστε ακραίο
σοσιαλισµό αλλά συµµαχία µε το κεφάλαιο”.3 Άλλωστε ο ηγέτης των Συντεχνιών Θεοδωρίδης
αντιδιέστελλε τη “µεταρρυθµιστική” κοινωνική νοµοθεσία από τον “επαναστατικό” σοσιαλισµό.4
O Bενιζέλος έσπευσε να εκµεταλλευτεί αυτό το µετριοπαθές ιδεολογικό υπόστρωµα.
Στους αραιούς διαφωνούντες ανήκε το εβδοµαδιαίο Mέλλον που διεύθυνε στην Aθήνα από
το χειµώνα του 1908-1909 ο λογοτέχνης Διονύσιος Kόκκινος. Ήταν ένα µικρό περιοδικό
ορθόδοξου σοσιαλδηµοκρατικού προσανατολισµού, µε το καλύτερο επίπεδο απ’ όλα τα
σοσιαλιστικά φύλλα της εποχής. Παρουσίαζε σε συνέχειες κλασικά έργα του µαρξισµού (Tο
Kεφάλαιον του Mαρξ, H εξέλιξις του σοσιαλισµού από ουτοπίας εις επιστήµην του Eνγκελς κ.α.),
µετέφερε ειδήσεις της σοσιαλιστικής κίνησης του εξωτερικού και τέλος µελετούσε επίκαιρα
πολιτικά και οικονοµικά ζητήµατα από σοσιαλδηµοκρατική σκοπιά.5 Tον Iανουάριο του 1909
συνδέεται ήδη στενά µε τους Kοινωνιολόγους· τότε αναδηµοσιεύει την ανταπόκριση από το
όργανο του SPDVorwaerts για την Kοινωνιολογική Eταιρεία που τόνιζε τον σοσιαλιστικό
προσανατολισµό της: “Στο καταστατικό της Eταιρίας αυτής φαίνεται καθαρά η αληθινή αρχή προ
πάντων να γίνουν τα µέσα της παραγωγής κοινά”. Aνέφερε επίσης τους Φαβιανούς, τους οποίους
παροµοίαζε µε τους Kοινωνιολόγους όχι όσον αφορούσε τις ιδέες τους αλλά σε σχέση µε την
τακτική τους: “H νέα Eταιρία σκέπτεται πρώτα να δράση κατά το σύστηµα της Aγγλικής Fabian
υπερασπίζεται την Kυριακή αργία, της 11.6.1910 που καταγγέλλει τις καταστρατηγήσεις της σχετικής νοµοθεσίας
και της 10.1.1910 µε τις απόψεις του Bουρνάζου.
1
Aστραπή, φ. της 24.7.1910 (αποτυχαίνει η απεργία των υπαλλήλων καφενείων), της 25.9.1910 ("απεργοί
αµαξηλάται προς της Bουλής"), των 15, 16, 18, 21 και 28 Mαρτίου υπέρ της απεργίας των µηχανικών και
θερµαστών, των 1, 10, 11, 12 και 30 Iουνίου του ίδιου έτους για την απεργία των τροχιοδροµικών και για τους
σχεδόν εθιµικούς ξυλοδαρµούς τους από αξιωµατικούς· επίσης βλ. το φ. της 12.7.1910 µε εργατικές ειδήσεις.
2
Aστραπή, φ. των 6.1.1910 και 4.8.1910.
3
Bλ. την επιστολή του που δηµοσίευσαν στην Aστραπή της 15.9.1910.
4
A. Θεοδωρίδης, H επανάστασις και το έργον αυτής, ό.π., σ. 63-64.
5
Bλ. χαρακτηριστικά τα "H εκµετάλλευσις υπό µορφήν συνδικάτου κεφαλαιοκρατών (ΣΠAΠ)", Tο Mέλλον, φ. 5
της 14/27.12.1908, "Tο ναυτικόν µας", φ. 9 της 11/24.1.1909, κι επίσης το πρόγραµµα του Mέλλοντος στο φ. 5.
Πρόκληση προς την παράδοση και την εκκλησία συνιστούσε η χρήση του γρηγοριανού δίπλα στο ιουλιανό
ηµερολόγιο. Eνδεικτικό της εθελούσιας συγκάλυψης των δραστηριοτήτων των πρωταγωνιστών αυτής της εποχής
είναι πως ο ίδιος ο Δ. Kόκκινος δεν κάνει καµιά νύξη για την εργατική κινητοποίηση εκείνων των χρόνων στην
πολύτοµη Iστορία της νεωτέρας Eλλάδος που δηµοσίευσε το 1971.
147
Society. Tα µέλη, πολλά από τα οποία ανήκουν στους συνεργάτες του ‘Mέλλοντος’, θα
προσπαθήσουν να διαδώσουν µε την κατάλληλη προπαγάνδα τις σοσιαλιστικές ιδέες στον
Eλληνικό λαό ... Mε τη σύµπραξη του ‘Mέλλοντος’ και της Eταιρίας θα γλυκοχαράξη και στην
Eλλάδα γλήγορα µια καλύτερη και πιο ανθρωπιστική εποχή”.1
Eπηρέαζαν επίσης τον Kοινωνισµό οι Kοινωνιολόγοι; έτσι ισχυριζόταν ο Γιαννιός,
φαίνεται όµως πως υπερέβαλλε. Eλάχιστα θύµιζε τις απόψεις τους το µαχητικό φύλλο που
εξέδωσαν τον Mάρτιο του 1910 ο Aνδρέας Mαρκέλλος και ο Πύρρος Γιαννόπουλος Hπειρώτης µε
τη συνεργασία του Σπύρου Θεοδωρόπουλου και άλλων όπως του µετέπειτα λογοτεχνικού
κριτικού Άριστου Kαµπάνη, ο οποίος αργότερα ως θεωρητικός του ελληνικού φασισµού θα
ζητούσε να λυντσάρουν τον Παπαναστασίου. Για τον Kοινωνισµό το Γουδί δεν ήταν αρκετό: ήθελε
“µιάν νέαν επανάστασιν πείνης και µίσους” που δεν θα ξαπόσταινε προτού “κρηµνίση εκ βάθρων
θρόνους και παλάτια”. Aπό το τέταρτο τεύχος και µετά διακρίνονται επιρροές της Eταιρείας:
παρουσιάζει ανταποκρίσεις από τη δράση της και δηµοσιεύει σε συνέχειες κείµενα του
Παπαναστασίου (“H γη εις τους καλλιεργητάς της”) καθώς και το Kεφάλαιο του Mαρξ. Aν όµως
οι Kοινωνιολόγοι τον αξιοποίησαν για να προσεγγίσουν τους ρεβολτέ αναγνώστες του, ο στόµφος
των ανερµάτιστων εκδοτών του, οι οποίοι ταύτιζαν περιστασιακά τον κοινωνισµόν µε τον
νεοανδρισµόν, απέκλειε κάθε ουσιαστικότερη σύγκλιση.2
H “κατάλληλη προπαγάνδα” των Kοινωνιολόγων που ανέφερε τοVorwaerts εστιάστηκε
στην περιοχή της πρωτεύουσας, στους χώρους των εργατών και των διανοούµενων. Στις ανοιχτές
συνεδριάσεις της Eταιρείας συµµετείχαν αρκετές δεκάδες ενδιαφεροµένων, οι οποίοι αργότερα
φυλλορόησαν.3 Σκέφτονταν επίσης να αφυπνίσουν το λαό µέσω της σοσιαλιστικής λογοτεχνίας, µε
τη µορφή ενός “εργατικού δράµατος” του Pήγα Γκόλφη: “Mαθαίνουµε µε χαρά πως το ‘Γήταυρο’
θα τον τυπώσει µ’ έξοδά της σε ξεχωριστό φυλλάδιο η ‘Kοινωνιολογική Eταιρεία’ και θα τονε
µοιράσει χάρισµα στις λαϊκές τάξεις” ανέφερε ο Nουµάς, ο οποίος όµως δεν ξαναέκανε λόγο γι’
αυτό το σχέδιο.4 Σύµφωνα µε µια πληροφορία του Δελµούζου ο Παπαναστασίου ήθελε την άνοιξη
του 1909 να οργανώσει πρώτα τους τυπογράφους.5 Eπίσης έκαναν διαλέξεις στον Πειραιά όπου
βρισκόταν τότε η µεγαλύτερη συγκέντρωση της ελληνικής εργατικής τάξης· η εναρκτήρια
εκδήλωση, στις 14 Φεβρουαρίου του 1909, αντιµετωπίστηκε µε εύγλωττο ενδιαφέρον από την
εξουσία. Bρίσκουµε µια ανταπόκριση στην Πατρίδα της εποµένης - όπου η Kοινωνιολογική
1
Tο Mέλλον, φ. 9 της 11/24.1.1909.
2
Έλεγξα µόνον τα φύλλα της εφηµερίδας που βρίσκονται στην Mπενάκειο Bιβλιοθήκη, δηλαδή τα υπ' αρ. 1 ως 9,
13, 24 και 53. H αναδηµοσίευση κοινοβουλευτικών αγορεύσεων των Kοινωνιολόγων στο 53ο τεύχος, της 20.3.1911,
µας επιτρέπει να συµπεράνουµε πως ο Kοινωνισµός εξακολουθούσε µέχρι τότε να τούς υποστηρίζει.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. Δ’, Aπρίλιος, 1910.
4
Nουµάς, Kεριακή 11 του Γενάρη 1909.
5
Bλ. K. Xατζόπουλος προς N. Γιαννιό, 24.5.1908, σε “Πενήντα ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον
σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του Aθηνά Γαϊτάνου Γιαννιού”, Nέα Eστία, τ. 62, σ. 1271.
148
Eταιρεία συνδέεται µε τη λέξη “σοσιαλισµός”, έως τότε προγραµµένη από τις στήλες της
εφηµερίδας. Mαθαίνουµε λοιπόν πως εκείνο το πρωί “άγνωστοι” µοίρασαν προκηρύξεις για τη
συγκέντρωση στους εργάτες του Πειραιά. Oι Kοινωνιολόγοι τούς περίµεναν την
προγραµµατισµένη ώρα στο “παρά την Mουνυχίαν καφενείον Στεφάνου”, σκαρφαλωµένοι σε µια
πρόχειρη εξέδρα· όταν µαζεύτηκαν περίπου οχτακόσιοι ακροατές µίλησε πρώτος ο
Παπαναστασίου: “αναπτύξας τα αίτια, τας µορφάς και τους σκοπούς της εργατικής κινήσεως εν
Eυρώπη, συνέστησε παροµοίαν οργάνωσιν των Eλλήνων εργατών, δηλαδή σύστασιν εργατικών
συλλόγων και σύµπηξιν ιδίου εργατικού κόµµατος”.1 Kατόπιν αγόρευσαν ο Aραβαντινός και ο
Πετµεζάς και η διάλεξη έληξε χωρίς επεισόδια. Ωστόσο η παρέα δεν συµπεριλαµβανόταν στη
χορεία των ευυπόληπτων πολιτικών δυνάµεων· οι αρχές θεώρησαν αρκετά ανατρεπτική τη
συγκέντρωση ώστε να διατάξουν έπειτα από επανειληµµένες συσκέψεις “όπως σχηµατισθή πυκνή
ζώνη χωροφυλάκων πέριξ του τόπου της διαλέξεως, όπως εν ή περιπτώσει η διάλεξις εθεωρείτο
ως στασιαστική, ή θίγουσα υψηλά πρόσωπα, συλληφθώσιν άνευ κόπου οι διοργανωταί της”.
Mόλις ανέβηκε στο βήµα ο Παπαναστασίου, απτόητος από αυτή την υποδοχή, παρουσιάστηκε
σύσσωµη η αστυνοµική διεύθυνση του Πειραιά µε επικεφαλής τον περίφηµο Zυµβρακάκη και
συνεπικουρούµενη από πενήντα έφιππους χωροφύλακες.2
Στις 21 Φεβρουαρίου η Eταιρεία επέστρεψε στον Πειραιά για τη δεύτερη συγκέντρωση, αλλά
αυτήν τη φορά “η αστυνοµία δεν κατήλθεν σύσσωµος”. Tούς συνόδευαν οι σοσιαλιστές λογοτέχνες
Pήγας Γκόλφης και Διονύσιος Kόκκινος και ο τέως δηλιγιαννικός πολιτευτής και
µεγαλοδικηγόρος Λουκάς Nάκος. O Παπαναστασίου µίλησε για τη σύγκρουση των εργατών µε το
κεφάλαιο, για τη διαµόρφωση του µεροκάµατου και για την οργάνωση των ευρωπαϊκών
συνδικάτων. Mεταπηδώντας από τον ταξικό στον εθνικό λόγο “επέµεινεν εν τέλει περί της
ανάγκης της παρ’ αυτών των εργατών οργανώσεως εργατικών συνδικάτων εν Πειραιεί, αναπτύξας
ότι εξ αυτών θα προκύψουν ωφελήµατα όχι µόνον δια τους εργάτας αλλά και δι’ αυτούς τους
βιοµηχάνους”. O Aραβαντινός εξέθεσε την αντίθεση του laissez faire προς τα εργατικά συµφέροντα
ζητώντας να νοµοθετήσουν κατώτατα ηµεροµίσθια και ανώτατα ωράρια εργασίας. Προτού
διαλυθούν οι παριστάµενοι όρισαν µια επιτροπή για την οργάνωση των επόµενων διαλέξεων κι
ετοιµάστηκαν να επεκτείνουν την προπαγάνδα της Eταιρείας µε παρόµοιες διαλέξεις και στην
1
Πατρίς, 16.2.1909. H σύσταση και αναγνώριση των εργατικών σωµατείων ήταν το επίκαιρο συνδικαλιστικό
ζήτηµα των ηµερών και γύρω από αυτό περιστρέφονταν οι περισσότερες απεργίες· βλ. Σπύρος Kορώνης, πρόλογος
στο Eduard Bernstein, H απεργία..., ό.π., σ. κς’.
2
Πατρίς, 16.2.1909. Eνδεικτική της καταστολής που επικρατούσε επί Kυβέρνησης Θεοτόκη στον Πειραιά ήταν η
καταδίκη του γνωστού δικηγόρου Aναργύρου Φαρδούλη σε δίµηνη φυλάκιση µε την αιτιολογία ότι “εξήπτε τα πάθη
των εργατών εναντίον των εργοδοτών τους”. Ωστόσο σε όλη τη διάρκεια της δίκης πλήθη εργατών τόν συνόδευαν
καθηµερινά στο δικαστήριο· βλ. FO 286.498/162, Elliot προς Grey, 1.12.1906.
149
Aθήνα.1 Έκτοτε καθιέρωσαν τις κυριακάτικες καθόδους στον Πειραιά: “εκάµναµεν οµιλίας εις το
Eργατικόν Kέντρον. Mίαν φοράν ωµίλησε και ο Σπύρος Mελάς, χωρίς να ανήκη εις την οµάδαν
µας”, θυµόταν ο Tριανταφυλλόπουλος.2 Oι αντίπαλοι σοσιαλιστές αναγνώρισαν πως “δεν είνε
αναξία λόγου η συµβολή του σωµατείου τούτου [της Kοινωνιολογικής Eταιρείας] εις το υπάρχον
σοσιαλιστικόν φρόνηµα, πρώτον διότι αι γενόµεναι υπό δύο ή τριών καλώς κατηρτισµένων µελών
του διαλέξεις εν Πειραιεί ενώπιον πολυπληθών συναθροίσεων, µεγάλως συνετέλεσαν εις
διαφώτισιν του κοινού περί της αληθείας των αρχών του σοσιαλισµού, και περί της ανάγκης
συµπήξεως Eργατικού Kόµµατος εν Eλλάδι. Δεύτερον διότι η ύπαρξίς του έδωκεν αφορµήν να
εκδοθή επί τινας µήνας δηµοσιογραφικόν όργανον, το ‘Mέλλον’”.3 Tη συµβολή της Eταιρείας στο
εργατικό κίνηµα θα παρακολουθήσουµε αναλυτικότερα στο επόµενο κεφάλαιο.
Tον ίδιο καιρό οι Kοινωνιολόγοι ετοίµαζαν πανεργατικό συνέδριο στο Bόλο. Aρχικά
σχεδίαζαν “να µαζευτούνε αντιπρόσωποι απ’ όλα τα εργατικά σωµατεία της Eλλάδας, µε σκοπό
να καταστρώσουν το πρόγραµµα για το µελλούµενο Eργατικό Kόµµα” τον Iούλιο του 1909.4 H
προσπάθεια διακόπηκε από το στρατιωτικό κίνηµα αλλά την συνέχισαν το φθινόπωρο “από
κοινού ενεργεία της Kοινωνιολογικής Eταιρείας, του Eργατικού Kέντρου Bόλου, και των
εργατικών σωµατείων Πατρών, Aργοστολιού κλπ.”· τον Nοέµβριο συζητούσαν να συγκαλέσουν το
συνέδριο τον επόµενο µήνα.5 Tελικά αφιέρωσαν το χειµώνα του 1909-1910 στη συνδικαλιστική
οργάνωση, στις προετοιµασίες για την ίδρυση του Eργατικού Kέντρου Aθηνών και σε µια άτυχη
απόπειρα να χρησιµοποιήσουν για παρόµοιους σκοπούς τον Σύνδεσµο Παραγωγικών Σωµατείων,
τον οποίο προωθούσαν προοδευτικοί φιλεργάτες και προσωπικότητες όπως ήταν ο Σπύρος
Xασιώτης και ο Όθων Pουσσόπουλος, επιδιώκοντας να οργανώσουν συλλογικά τις λεγόµενες
“παραγωγικές τάξεις” ώστε να επηρεάσουν την οικονοµική πολιτική.6
Mε αυτό το εγχείρηµα ήθελαν καταρχάς να εξασφαλίσουν ένα βήµα για τα “παραγωγικά”
συµφέροντα και δεν πρόβαλλαν συγκροτηµένες κορπορατιστικές αντιλήψεις· αρχικά πρόβλεπαν
τη συµµετοχή των εργατικών σωµατείων δίπλα στα υπόλοιπα χωρίς να διευκρινίζουν
λεπτοµέρειες. Στην ιδρυτική συνέλευση όµως, τον Mάρτιο του 1910, ο Παπαναστασίου επικεφαλής
µιας οµάδας εργατών προκαλεί σοβαρά επεισόδια ενώ συζητούν το καταστατικό. Παίρνοντας το
1
Στην επιτροπή συµµετείχαν ο δικηγόρος Mπόνης, ο πρόεδρος του Συλλόγου Mεταλλουργών Mπαλής και ο Δ.
Σύψωµος (γνωστότερος µε το nom de plume Λάµπρος Πορφύρας): Πατρίς, 22.2.1909.
2
Eλεύθερος, 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται στο Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π.,
σ. 114.
3
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. A’, Iανουάριος 1910.
4
Nουµάς, τ. 345 της 24.5.1909.
5
Bλ. σε Nίτσα Kολιού, Oι ρίζες του εργατικού κινήµατος και ο 'Eργάτης' του Bόλου, Oδυσσέας 1988, σ. 159, και σε
'Eρευνα, τοµ. Δ’, τευχ. IA’, Nοέµβριος, 1909.
6
Bλ. τα σχετικά σηµειώµατα του Σπύρου Θεοδωρόπουλου στα Παναθήναια, τ. 227 της 25.3.1910, τ. 228 της
31.3.1910, και τ. 230 της 30.4.1910.
150
λόγο µετά τον Pουσσόπουλο και τον Xασιώτη απαιτεί να συµπεριλάβουν στους σκοπούς του
Συνδέσµου την “προστασία της εργασίας”· οι συνιδρυτές αντιδρούν και διακόπτουν τη συνέλευση.
Συµφωνούν να την επαναλάβουν το επόµενο δεκαπενθήµερο αλλά οι διαπραγµατεύσεις
παρατείνονται ώσπου τον Mάιο ο Παπαναστασίου παρουσιάζει µετριοπαθέστερες προτάσεις µε
σκοπό να διασφαλίσει την αυτόνοµη έκφραση των εργατικών αιτηµάτων στο εσωτερικό του
Συνδέσµου: ζητά να τον διαιρέσουν σε τµήµατα, ένα από τα οποία θα αποτελούν εργάτες, ώστε να
λειτουργεί παράλληλα προς το Eργατικό Kέντρο Aθηνών του οποίου δεν είχαν διασφαλίσει ακόµη
την επιβίωση. Σύµφωνα µε το σκεπτικό του, µολονότι “η συνεργασία σωµατείων µε διάφορα και
αντίθετα συµφέροντα, δέον να θεωρήται πολύ δύσκολος, αν µη αδύνατος”, έπρεπε να επιδιώξουν
την ένωση των εργατών µέσα από το προστατευτικό κέλυφος του Συνδέσµου: “Eν εναντία
περιπτώσει, τα εργατικά σωµατεία δεν έχουν θέσιν εν µέσω των εργοδοτών και των κτηµατιών,
και πρέπει να αποχωρήσουν”. Όταν αρνούνται και αυτόν το συµβιβασµό οι σύνεδροι, ο
Παπαναστασίου “εν µέσω πανδαιµονίου φωνών, διαµαρτυριών και αντεγκλήσεων” διακηρύσσει
την αποχώρηση των εργατών - οριστική αυτήν τη φορά.1 Oι Kοινωνιολόγοι αναγνώριζαν την
ανάγκη ενός ευρύ φορέα των προοδευτικών δυνάµεων και ήθελαν να συµµαχήσουν µε τους
µικροαστούς, αλλά απέρριπταν ένα διαταξικό σχήµα που θα εµπόδιζε την οργανωτική και
ιδεολογική χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Σύµφωνα µε τον φειδωλό στους επαίνους Kορδάτο,
η ρήξη αυτή “επισηµοποίησε την πάλη των τάξεων” στην Παλαιά Eλλάδα.2 H όλη προσπάθεια των
Kοινωνιολόγων πάντως πρόδιδε κάποια αγχώδη αµηχανία αλλά και τη µόνιµη αδυναµία τους να
συγκεντρώσουν τις δυνάµεις τους σε συγκεκριµένους στόχους - µια τάση αλληλένδετη µε τον
θεωρητικά καθαγιασµένο Aναθεωρητικό πολυσυλλεκτισµό τους ο οποίος, καθώς στερούνταν
οργανωτικό έρµα, αποδεικνυόταν εµπόδιο µάλλον παρά πλεονέκτηµα.
Kαλύτερα ξεκίνησε στα µέσα Mαρτίου του 1910 το µετριοπαθές Eργατικό Kέντρο Aθηνών:
το εγκαινίασαν µε αγιασµό και µε την υπόκρουση του εθνικού ύµνου από τη µπάντα ενός
ορφανοτροφείου.3 Eκτός από τους Kοινωνιολόγους το επηρέαζαν διάφοροι σοσιαλιστές και
πολιτικοί όπως ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ο οποίος έκλινε προς τον γαλλικής προέλευσης
µεταρρυθµιστικό συνεργατισµό (mutuellisme) και πρωτοστατούσε στο Pιζοσπαστικό Kόµµα αλλά
δεν διέθετε συγκροτηµένες θεωρητικές απόψεις. Σε γενικές γραµµές όµως η πρακτική του EKA την
περίοδο της ίδρυσής του αντανακλούσε τακτικές επιλογές των Kοινωνιολόγων. Aφενός κρατούσε
σε απόσταση τους σοσιαλιστές που χρησιµοποιούσαν εξεγερσιακή φρασεολογία και αρνούνταν τη
συνεργασία µε άλλες τάξεις, ωθώντας τελικά τον Γιαννιό και άλλα µέλη του ΣTET στην ίδρυση
του ανταγωνιστικού Σοσιαλιστικού Kέντρου Aθηνών· αφετέρου προωθούσε την αυτόνοµη
οργάνωση των εργατών, αποµακρύνοντάς τους βαθµιαία από τις διαταξικές οργανώσεις και από
1
Aστραπή, 29.3.1910, και Kοινωνισµός, φ. 3 της 2.4.1910 και φ. 9 της 14.5.1910. Σχετικά µε το συνέδριο βλ. επίσης
σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 177 κ.ε..
2
Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 178.
3
Aστραπή, 21.3.1910.
151
τα µεικτά σωµατεία. H πολιτική του Eργατικού Kέντρου Aθηνών συνοψιζόταν στην πρόταση του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού: συνεργασία µεταξύ των τάξεων όπου έβρισκαν κατάλληλο έδαφος
(δηλαδή πρακτικά ακόµη και στις Συντεχνίες, µε τις οποίες πάντως το Eργατικό Kέντρο
συγκρούστηκε όταν υποστήριξε τον Bενιζέλο) και παράλληλα αυτόνοµη οργάνωση της εργατικής
τάξης ώστε να προετοιµάσουν την αυτοτελή παρουσία της και, άµεσα, να προωθήσουν
αποτελεσµατικότερα τα εργατικά αιτήµατα.
Tους πρώτους µήνες το EKA οργάνωνε διαλέξεις, έστελνε επιτροπές στα υπουργεία και
υποστήριζε πολιτευτές που υπόσχονταν να προωθήσουν τις θέσεις του· τον επόµενο χρόνο η Aύρα
Θεοδωροπούλου οργάνωσε επίσης την Kυριακή Σχολή Eργατιδών. Aρχικά η διοίκησή του κράτησε
αποστάσεις από τις πολιτικές εξελίξεις· αποφεύγει να συνδεθεί µε το Λαϊκό Kόµµα ή µε τους
Συντακτικούς, αλλά τον Σεπτέµβριο του 1910 αποφασίζει να συµµετάσχει στην πανηγυρική
υποδοχή του Bενιζέλου.1 Tο καλοκαίρι του 1911 υποστηρίζει ενεργά την κυβέρνηση στα
“Tσουκαλικά” ενώ αντιθέτως οι Συντεχνίες βοηθούν τους αντιπάλους της·2 στα τέλη του ίδιου
χρόνου οργανώνει το πρώτο εργατικό συνέδριο στην Aθήνα κι ετοιµάζει την ίδρυση της
Πανελληνίου Eργατικής Oµοσπονδίας.3 O Γιαννιός, συντάκτης τότε του Eργάτη της Πόλης,
φθάνοντας στην Aθήνα το φθινόπωρο του 1910 συµπεραίνει πως οι Kοινωνιολόγοι ελέγχουν το
EKA. Δεν τους συµπαθεί: φταίνε, πιστεύει, για τον ακαδηµαϊσµό και για την αδράνεια που το
διακρίνουν, καθώς και για τη στροφή του προς “την ηπιώτερη µορφή του σοσιαλισµού”· τον
ενοχλεί κυρίως ότι “κουβεντιάζουν ήσυχα και γλυκά για Σοσιαλισµό”, δεν προσάπτει όµως τίποτε
συγκεκριµένο στις θεωρητικές αντιλήψεις τους.4 Ήταν αλήθεια πως το EKA χρησιµοποιούνταν
στα πολιτικά παιχνίδια των αστών και ριζοσπαστικοποιήθηκε αργότερα από άλλα εργατικά
κέντρα, αλλά προσπάθησε να ενώσει τους εργάτες της πρωτεύουσας, στήριξε τους αγώνες τους και
διέδωσε µια έστω και µεταρρυθµιστική ταξική συνείδηση.
Oι σοσιαλιστές της Παλαιάς Eλλάδας πάντως δεν συνδέθηκαν καν µε τη Δεύτερη Διεθνή· οι
περιστασιακές προσεγγίσεις που επιχειρούσαν έληγαν άδοξα, ενώ πέρα από την αναφορά του
Vorwärts στην Kοινωνιολογική Eταιρεία δεν φαίνεται να γνώριζαν οι ευρωπαίοι
5
σοσιαλδηµοκράτες την ύπαρξη της τελευταίας. Oι ελληνικές σοσιαλιστικές οµάδες έµεναν έξω
1
Bλ. ενδεικτικά σε Aστραπή, φ. της 1.7.1910 (επιτροπή του EKA στο υπουργείο Eσωτερικών µε αιτήµατα υπέρ των
σιγαροποιών, των τροχιοδροµικών και των τυπογράφων), της 31.7.1910 (οµιλία Δούφα στο EKA), της 7.8.1910
(προκήρυξη µε τα ονόµατα των υποψηφίων βουλευτών που υποστηρίζονταν από το EKA), της 4.9.1910 (απόφαση
συµµετοχής στην υποδοχή του Bενιζέλου).
2
Kαιροί, φ. της 25.7.1911.
3
Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 179.
4
O Eργάτης, Oργανο του Σοσιαλιστικού Kέντρου της Tουρκίας, χρόνος A', αρ. 10 της 31.10.1910. Για το εργατικό
κίνηµα στη Θεσσαλονίκη, στη Σµύρνη, στην Πόλη και στην Tραπεζούντα τον Oκτώβριο του 1908 βλ. σε FO 368.231.
5
Για τις σχέσεις του Δρακούλη και του Γιαννιού µε τη γραµµατεία της Δεύτερης Διεθνούς βλ. Γεώργιος B.
Λεονταρίτης, Tο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνηµα κατά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, Eξάντας 1978.
152
από τις ευρωπαϊκές πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις καταρχάς για πρακτικούς λόγους,
όπως ήταν η υποτυπώδης οργάνωσή τους και η έλλειψη πολιτικής και πνευµατικής κρίσιµης
µάζας, ενώ η γεωγραφική αποµόνωση της χώρας δυσχέραινε επίσης τις οργανωτικές ή ακόµη και
ιδεολογικές επαφές µε τα σοσιαλιστικά κέντρα, προκαλώντας χαρακτηριστικές διαφορές φάσης κι
έµφασης σε σχέση µε τους σύγχρονους προβληµατισµούς. Mάλιστα οι κυρίαρχες αντιλήψεις περί
εθνικής ιδιαιτερότητας, τις οποίες συχνά συµµερίζονταν και σοσιαλιστές στην Eλλάδα, έκαναν
λιγότερο επιθυµητή τη σύνδεση µε ξένες οργανώσεις· αν λοιπόν µικρή πρακτική βοήθεια περίµεναν
από το εξωτερικό, ελάχιστα ενδιαφέρονταν και για ηθικές ενισχύσεις που ίσως τούς αποξένωναν
από το εθνικό πρόγραµµα. Στην περίπτωση των Kοινωνιολόγων λείπουν οι άµεσες µαρτυρίες για
το πώς αντιµετώπιζαν τη Δεύτερη Διεθνή και γενικότερα τον διεθνή συντονισµό των σοσιαλιστών,
γεγονός αφεαυτού ενδεικτικό· εν µέρει ίσως οφειλόταν στην ιδεολογική ανοµοιογένεια που τούς
χαρακτήριζε, αλλά περισσότερο πρέπει να βάραιναν οι πολιτικές προτεραιότητές τους. Eνόσο δεν
διέθεταν µαζική βάση η ένταξή τους στη σοσιαλιστική διεθνή αποτελούσε θεωρητικό απλώς
πρόβληµα, ενώ το 1914 η τελευταία απώλεσε το κύρος της. Oυσιαστικές προσπάθειες για διεθνή
συντονισµό έκαναν οι ελληνικές οργανώσεις, στις οποίες είχε ενσωµατωθεί η Φεντερασιόν, µόνον
όταν έληγε ο πόλεµος.
Tην εποχή πάντως του Γουδιού η Kοινωνιολογική Eταιρεία ενισχύει συστηµατικά τους
συνδικαλιστικούς αγώνες των εργαζοµένων. O Πειραιάς είναι προνοµιακός τόπος της
δραστηριότητάς της· συνεχίζει την προπαγάνδα και πλησιάζει τους εργάτες υποστηρίζοντάς τους
στα δικαστήρια, οργανώνοντας διαλέξεις κλπ., ενώ τον Aπρίλιο του 1910 πρωτοστατεί στη
διοργάνωση του συλλαλητηρίου της Πανεργατικής Ένωσης υπέρ των απεργών θερµαστών και
µηχανικών.1 Συντονίζει τους εργατικούς αγώνες και αναδεικνύει όσες διαστάσεις εξυπηρετούσαν
την αυτονόµηση και την ενοποίησή τους: όταν απεργούν οι θερµαστές, για παράδειγµα, ο
Παπαναστασίου και ο Aραβαντινός µιλούν στον Πειραιά µε θέµα “Περί των δικαιωµάτων και της
αλληλεγγύης του εργάτου”, ενώ έµεινε περίφηµη η µαχητική δηµηγορία του Aραβαντινού στη
µεγάλη συγκέντρωση των απεργών. H οργάνωση των υπαλληλικών στρωµάτων και η σύνδεσή τους
µε τον κορµό της εργατικής τάξης προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον τους.2 Eντέλει µε αδιάκοπες
παρεµβάσεις υπέρ των εργατών οι Kοινωνιολόγοι απέκτησαν υπολογίσιµη πολιτική βάση στα
αστικά κέντρα και την αξιοποίησαν στις εκλογές· ο Πετµεζάς συγκαταλέγεται στους Λαϊκούς
υποψήφιους της περιφέρειας Aττικοβοιωτίας που υποστηρίζονται από το EKA κι εκλέγεται στην
A' Aναθεωρητική Bουλή.3 Tο ελληνικό προλεταριάτο όµως ήταν ολιγάριθµο και όταν διαλύθηκε η
A' Aναθεωρητική, οπότε αποµακρύνθηκαν οι µικροαστοί και οι τέως Συντακτικοί, το κόµµα τους
1
Kοινωνισµός, φ. 5 της 16.4.1910, όπου και ο λόγος του Aραβαντινού στο συλλαλητήριο.
2
Kοινωνισµός, φ. 5 της 16.4.1910· EΣB, συνεδρίασις187 της 8.12.1911, σ. 1283. Aκόµη και ο Kορδάτος παραθέτει
µια περικοπή από εκείνο το λόγο του Aραβαντινού: Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος,
ό.π., σ. 191-192.
3
Aστραπή, φ. της 7.8.1910.
153
περιθωριοποιήθηκε: “Tο Λαϊκόν όµως Kόµµα των κοινωνιολόγων έµεινεν άγνωστο όπως
άγνωστη στον πολύ κόσµον έµεινε και η προκήρυξή του”, συµφωνούσαν αργότερα ο Kορδάτος και
ο Mπεναρόγιας.1 Eνώ ήταν υπέρβολικά µαχητικοί για να συνυπάρξουν µε τους µικροαστούς και
µε τους φιλεργάτες, φαίνονταν µετριοπαθείς και απόµακροι σε πολλούς ριζοσπαστικοποιηµένους
εργάτες. Eντούτοις η επιρροή τους εδραιώθηκε στη Θεσσαλία, όπου δηµιουργούσαν εκρηκτικό
µείγµα οι εργατικές και οι αγροτικές διεκδικήσεις, και καταρχάς στο Bόλο.
Aπό τον αναρχοσυνδικαλισµό στη σοσιαλδηµοκρατία:

οι Kοινωνιολόγοι και οι σοσιαλιστές του Bόλου
Mε τους σοσιαλιστές του Bόλου οι Kοινωνιολόγοι επικοινώνησαν τον Φεβρουάριο του 1908 και
συνεργάστηκαν γόνιµα. H σύγκλιση ανάµεσα στους εργάτες της νέας βιοµηχανικής πόλης και
στους µαθητές του γερµανικού σοσιαλισµού ήταν ένα ενδιαφέρον επεισόδιο της ανάπτυξης των
κοινωνιστικών ιδεών στην Eλλάδα. Πέρα από την επίκοινη επίκληση του σοσιαλισµού, οι δυο
οµάδες διέφεραν όταν συναντήθηκαν· οι µεν αντλούσαν κυρίως από την εµπειρία του γαλλικού
αναρχοσυνδικαλισµού και, µαρτυρώντας τις καταβολές της στράτευσής τους, συχνά διατηρούσαν
τη φρασεολογία του εξισωτικού χριστιανισµού· οι δε έθυαν στο βωµό της επιστήµης και δεν
επιδίωκαν τη λυτρωτική συντριβή της εξουσίας αλλά την πολιτική και κοινωνική επιβολή της
εργατικής τάξης. Tρία χρόνια αργότερα το τοπίο είχε µεταµορφωθεί. H Kοινωνιολογική Eταιρεία,
µέσα από την τριβή µε την εγχώρια πραγµατικότητα, ανέπτυξε µια πρακτική προσέγγιση της
πολιτικής που εξακολουθούσε να βασίζεται στις αντιλήψεις των Aναθεωρητών δεν αναγόταν όµως
αποκλειστικά σε αυτές. Aπό την άλλη πλευρά το Eργατικό Kέντρο και ο Eργάτης του Bόλου
εξακολουθούσαν να διαφωνούν µε επιµέρους επιλογές των Kοινωνιολόγων - χαρακτηριστικό
παράδειγµα η αλυτρωτική πολιτική - αλλά είχαν ενστερνιστεί τη λογική του µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού και λειτουργούσαν ήδη ως καταλύτες για τη διάδοση στη Θεσσαλία ιδεών που
επεξεργαζόταν η οµάδα του Παπαναστασίου.
H σοσιαλιστική κίνηση του Bόλου είχε εργατικές καταβολές. Ήδη από το 1907 φάνηκαν οι
πρώτοι καρποί της - ο Πανεργατικός Σύνδεσµος H Aδελφότης και η εφηµερίδα O Eργάτης. H
Aδελφότης ιδρύθηκε από εικοσιτρία εργατικά ισνάφια µε πρότυπο τα γαλλικά Bourses de Travail
και συµµεριζόταν τις αναρχοσυνδικαλιστικές κλίσεις τους· λειτουργούσε σύµφωνα µε τις αρχές
της άµεσης δηµοκρατίας, ενώ η ιδεολογία της διεπόταν από βίαια αντιπολιτικά αισθήµατα. Προς
τον αναρχοσυνδικαλισµό έρρεπε εκείνη την εποχή και ο διευθυντής του Eργάτη Kώστας Zάχος,
ένας νεαρός δικηγόρος “πεπροικισµένος µε µόρφωσιν και ευγλωττίαν” και γόνος µιας από τις
1
Tο παράθεµα από A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική
Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 4, Aθήναι, Aπρίλιος 1921, σ. 252. Tαυτόσηµες απόψεις εκφράζει ο Γ. Kορδάτος,
Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 226.
154
ισχυρότερες οικογένειες της πόλης.1 Mαζί µε τον Δελµούζο έστησε τη γέφυρα µεταξύ των δυο
οργανώσεων.
Aν η επιρροή του Eργάτη - ο οποίος πρωτοκυκλοφόρησε Δεκέµβρη του 1907, δηλαδή
συγχρόνως περίπου µε την ίδρυση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας στην Aθήνα - ξεπέρασε
σύντοµα τα όρια του Bόλου, η ιδεολογική σύγχυση του φύλλου προκάλεσε αυστηρές επικρίσεις
καταρτισµένων σοσιαλδηµοκρατών όπως ήταν ο K. Xατζόπουλος.2 Ωστόσο οι Kοινωνιολόγοι
επιδίωξαν να συνδεθούν µε την εφηµερίδα µόλις τους πλησίασε ο Zάχος. O ίδιος αφηγείται ότι
τους πρωτογνώρισε µέσω µιας συζήτησης στις στήλες της Aκρόπολης. “O κ. Παπαναστασίου
έσπευσεν αµέσως να µοι αποστείλη επιστολήν, εις την οποίαν συνέστα τον τρόπον της
οργανώσεως των εργατών κατά τρόπον επιστηµονικότερον, ωσαύτως µοι έστειλεν υπόδειγµα
καταστατικού, ως και υπόδειγµα ιδρύσεως ταµείου αλληλοβοηθείας εργατών. H βοήθεια και η
αρωγή των ανθρώπων της Kοινωνιολογικής Eταιρείας υπήρξεν τω όντι πολύτιµος. Tότε εγένετο
εν Aθήναις η συνέλευσις των Kοινωνιολόγων, και εκλήθην και εγώ να λάβω µέρος εις τας
συνελεύσεις, οπότε και εγνωρίσθην εκ του πλησίον µεθ' όλων των εντίµων συναδέλφων. Eις την
συνέλευσιν απεφασίσθη όπως ιδρυθή τµήµα της Kοινωνιολογικής Eταιρείας και εν Bόλω, και
εψηφίσθη µάλιστα και ο κανονισµός του τµήµατος αυτού. Eξελέγησαν µέλη µεταξύ άλλων και οι
κ.κ. Xρυσοβελώνης και Tριανταφυλλίδης”.3
O Δελµούζος, µε µια λυρική επιστολή που δηµοσίευσαν στον Eργάτη της 16ης Φεβρουαρίου
1908, χαιρέτιζε την εφηµερίδα ως “προµήνυµα Aνατολής”.4 Παράλληλα ανίχνευε αν υπήρχε κοινό
έδαφος µεταξύ των δυο οµάδων, στο ύφος ή στις ιδέες, ώστε να ντύσει κατάλληλα τη λογική της
Eταιρείας: υποστήριξε πως η “ανάπτυξη πειθαρχικού και συνεταιριστικού πνεύµατος, η µόρφωση
ωρισµένων και σταθερών αρχών, θα βγούνε απ’ αυτό το µικρό και περιορισµένο κέντρο [την
εργατική τάξη]. Aυτά τα συµφέροντά τους θα φέρουν αργά η γρήγορα τους εργάτες σε σύγκρουση
µε πολλά από τα επίσηµα σάπια ιδανικά του Kράτους µας και µ' όλες τις οπισθοδροµικές του
τάσεις”.5 Έκτοτε ο Eργάτης φιλοξενεί τακτικά συνεργασίες των Kοινωνιολόγων· το µισό σχεδόν
φύλλο της 15ης Mαρτίου 1908 καταλαµβάνει ένα άρθρο του Παπαναστασίου για τον ελληνικό
σοσιαλισµό. Tέλη Mαρτίου ο Zάχος κατεβαίνει στην Aθήνα· µάλλον τότε συναντά για πρώτη φορά
τα µέλη της Eταιρείας τα οποία εφεξής φιλοξενεί συχνά στην εφηµερίδα του. Στις 10 Aπριλίου
1
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 76-84. Για την πολιτική ζωή του Bόλου εκείνη την εποχή βλ. και Σκριπ, φ. των 2,
11, 12 και 15 Φεβρουαρίου 1908· για τις καταβολές της σοσιαλιστικής κίνησης βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία
της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 360 κ.ε..
2
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 107. Για τον Xατζόπουλο κυκλοφόρησε πρόσφατα η εκτεταµένη µονογραφία Mάρκος
A. Γκιόλιας, Tο εργατικό κίνηµα στην Eλλάδα και ο Kώστας Xατζόπουλος, εκδ. Π. Mοσχονάς, Aγρίνιο 1996.
3
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 166. Για τη δράση του Zάχου βλ. και X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο..., ό.π.,
passim.
4
N. Kολιού, Oι ρίζες ..., ό.π., σ. 92-93.
5
155
δηµοσιεύει το άρθρο του φαβιανού E. R. Pease “O σοσιαλισµός και αι µεσαίαι τάξεις” σε απόδοση
K. Tριανταφυλλόπουλου, ενώ στις 24 του ίδιου µήνα ακολουθεί, µεταφρασµένη από τον Πετµεζά,
“H πίστις στον σοσιαλισµό” της γνωστής φαβιανής Beatrice Potter-Webb. Λίγο αργότερα η
εφηµερίδα κλείνει προσωρινά για οικονοµικούς λόγους. Όταν ξανακυκλοφορεί, τον Oκτώβριο της
ίδιας χρονιάς, ο χαρακτήρας της έχει αλλάξει αισθητά· οι συνεργασίες των Kοινωνιολόγων δεν
αποτελούν πια ξένο σώµα. Xαρακτηριστικά µεταβάλλει τα λογότυπα που συνοδεύουν τον τίτλο
της: δίπλα στα Eλευθερία-Iσότης-Aδελφότης και O Θεός και το δίκαιόν µας που τον κοσµούσαν
µέχρι τότε, προσθέτει ένα τρίτο:
H MONH EΛΛHNIKH ΣOΣIAΛIΣTIKH EΦHMEPIΣ
OPΓANON TΩN ΣYMΦEPONTΩN TΩN EPΓATIKΩN TAΞEΩN 1
Στο εξής ο Eργάτης, εγκαταλείποντας την αντιπολιτική στάση, αφιερώνει αρκετά άρθρα σε
καθαρά πολιτικά ζητήµατα - συνηγορεί, για παράδειγµα, στο αίτηµα να συγκληθεί Eθνοσυνέλευση.
Mαζί µε την πρώτη περίοδό του λήγει και η αντιπολιτική φάση του. Aντιθέτως, από το πρώτο
φθινοπωρινό φύλλο έχει αναφορές στο παρθεναγωγείο του Δελµούζου που λειτουργεί ήδη στο
Bόλο, καθώς και στην Kοινωνιολογική της οποίας οι εκδότες χαρακτηρίζονται “πολύτιµοι φίλοι
και συνεργάτες µας”.2
Συγχρόνως προχωρούσαν οι ζυµώσεις που οδήγησαν στην ίδρυση του πρώτου εργατικού
κέντρου της χώρας τον Δεκέµβριο του 1908. H πρωτοβουλία αυτή δεν φαίνεται να οφειλόταν στην
επιρροή των Kοινωνιολόγων, στα κείµενα των οποίων δεν συναντούµε σχετικές νύξεις, ούτε του
K. Zάχου. Mάλλον πρωτοστάτησε µια οµάδα εργατών µε έντονη ταξική συνείδηση και σαφείς
στόχους: ως σκοπό του Kέντρου έθεσαν “να µαζευόµαστε όλοι µας, εργάτες κάθε ισναφιού,
αποφεύγοντες κάθε άλλο κέντρον και ασχολίες που µας διαφθείρουν και υλικώς και ηθικώς”.
Yπολόγιζαν όµως στην ενεργό υποστήριξη των διανοουµένων: στο κέντρο θα πρόσφεραν “τακτική
λαϊκή κοινωνική διδασκαλία ... άνθρωποι µορφωµένοι, µελετηµένοι, φίλοι της τάξης µας και
υπερασπισταί των δικαιωµάτων µας”. Aπό αυτή την εστία θα οργάνωναν επαγγελµατικούς αγώνες
και πολιτικές παρεµβάσεις µε στόχο τη θέσπιση προστατευτικής νοµοθεσίας: “Στο τέλος, όταν το
Kέντρο µας διδάξη, µορφώση χαρακτήρας, διαπλάση ψυχάς, φωτίση πνεύµατα και συνενώση τους
εργάτας εις ένα σώµα, θα είνε εύκολο πλέον να δηµιουργήσωµε ένα εργατικό κόµµα ισχυρό το
οποίο θα εργασθή για την αναστήλωσι της Σηµαίας των αρχών µας αποτελεσµατικά”.3 Mια νέα
µάχη εναντίον της αντιπολιτικής ιδεολογίας είχε κερδηθεί.
H ιδρυτική προκήρυξη του Eργατικού Kέντρου Bόλου αποτελούσε προιόν συγκερασµού
δυο τάσεων: διατυπώθηκε µε όρους οι οποίοι ανακαλούσαν τον αναρχοσυνδικαλισµό της γαλλικής
Confédération Générale du Travail, αλλά το µακροπρόθεσµο πολιτικό πρόγραµµά της υποδήλωνε
εξίσου σηµαντικές επιρροές σοσιαλδηµοκρατικών αντιλήψεων· θα µπορούσαν να προέρχονται είτε
1
2
3
Στο ίδιο, σ. 117-118.
156
από τους Kοινωνιολόγους είτε από οπαδούς του µαχητικού πολιτικού σοσιαλισµού που ανθούσε
στη Γαλλία και στην Iταλία - χώρες µε τις οποίες οι τσιγαράδες του Bόλου επικοινωνούσαν άµεσα
αλλά κι έµµεσα, µέσω της Aιγύπτου όπου µετανάστευαν συχνά. Ωστόσο απουσίαζε
χαρακτηριστικά κάθε αναφορά στην οικονοµική οργάνωση των εργατών - δηλαδή στους
συνεταιρισµούς, τους οποίους προωθούσε η µεταρρυθµιστική σοσιαλδηµοκρατία ενώ συνήθως
απέρριπταν οι ορθόδοξοι και οι επαναστάτες σοσιαλδηµοκράτες· στη θέση του τριπτύχου “κόµµα,
συνδικάτα, συνεταιρισµοί” που ενστερνιζόταν η οµάδα του Παπαναστασίου βλέπουµε το δίπτυχο
“εργατικό κέντρο, κόµµα”. Φαίνεται πως µολονότι η έκδοση του Eργάτη πέρασε µέσα στο 1908
στην επιρροή των Kοινωνιολόγων, δεν συνέβη το ίδιο µε τους ταξικά συνειδητοποιηµένους
εργάτες του Bόλου.
O Δελµούζος πλησίασε τους τελευταίους διδάσκοντας στη νυχτερινή σχολή του Eργατικού
Kέντρου που λειτούργησε τότε. Σύντοµα ακολούθησε και η πρώτη µεγάλη καπνεργατική απεργία
στο Bόλο, η οποία πέτυχε παρ’ όλη την αιµατηρή καταστολή. H σχετική ελευθερία που επικράτησε
στην πόλη, η γειτονία της µε τον θεσσαλικό κάµπο όπου υπέφωσκε η εξέγερση και τέλος η επιθυµία
των Kοινωνιολόγων να επηρεάσουν το ισχυρό και απαλλαγµένο από αστικές επιρροές εργατικό
κίνηµά της, συνέβαλαν ώστε να την διαλέξουν για έδρα του πανεργατικού συνεδρίου που
προσπάθησαν να οργανώσουν την ίδια εποχή.1 Όσο και αν βοήθησαν όµως στη διάδοση των
σοσιαλδηµοκρατικών ιδεών στη Mαγνησία, δυσκολεύτηκαν να επιβάλουν το σύνθετο πολιτικό
σκεπτικό τους και συγκρούστηκαν σε κρίσιµες στιγµές - τέτοιες ήταν το κίνηµα στο Γουδί και οι
Bαλκανικοί Πόλεµοι - µε την πρωτογενή ιδεολογία και µε την ενεργό καλλιέργεια (“active culture”,
ή µεταφορικά “ταξικό ένστικτο”) των εργατών. Oύτε καν ενσωµάτωσαν τον κύκλο των
µορφωµένων αστών σοσιαλιστών που συνεργάζονταν µε τον Eργάτη. O Δ. Σαράτσης µε τις
πρώτες διώξεις απαρνήθηκε τη σοσιαλιστική δράση του· αντιθέτως, όπως είδαµε, ο K. Zάχος
αρνήθηκε να στρατευτεί στον πόλεµο, φυλακίστηκε και κινδύνευσε να εκτελεστεί - αργότερα
ανασύνδεσε τις σχέσεις του µε τον Παπαναστασίου και τον βλέπουµε υποψήφιο βουλευτή της
Δηµοκρατικής Ένωσης.
H εµµονή των Kοινωνιολόγων στην πολιτική πρωτοκαθεδρία τους κι εποµένως στην
ιεραρχική σχέση µε τις ταξικές οργανώσεις αποξένωνε τους εργάτες· επίσης, προσπαθώντας να
αναγάγουν τα εργατικά συµφέροντα στον εθνικό λόγο αντιµετώπιζαν διαφορετικά τους
στρατιωτικούς και το εθνικό ζήτηµα. Oι σοσιαλιστές του Bόλου, αδιάφοροι γενικώς στον εθνικό
λόγο, αντιθέτως από εκείνους της νότιας Eλλάδας, διατήρησαν τις αρχές του διεθνισµού και του
αντιµιλιταρισµού κι εντέλει συνέκλιναν µε τη Φεντερασιόν η οποία παροµοίως οργανώθηκε “από
τα κάτω” και ήταν εξοικειωµένη µε ένα πολυεθνικό περιβάλλον. Δεν περιχαρακώθηκαν σε έναν
στενό ταξικό λόγο, απεναντίας επιδίωκαν να συνεργαστούν µε τις λαϊκές τάξεις και υποστήριξαν
πρώτοι τους εξεγερµένους κολλήγους, αλλά ούτε και υποτάσσονταν στην πολιτική διαµεσολάβηση
οσονδήποτε φωτισµένων πολιτευτών. H αίσθηση της ταξικής αυτονοµίας που ανέπτυξαν εντέλει
1
Στο ίδιο, σ. 131 και 148.
157
έκανε το Bόλο εστία της επαναστατικής αριστεράς, ανέδειξε κοµµουνιστές ηγέτες όπως τον
Kορδάτο και τον Zωιτόπουλο και προετοίµασε την αντιπολεµική εξέγερση του 1921.
Aκόµη και µετά το Γουδί άλλωστε οι Kοινωνιολόγοι δύσκολα µετέστρεψαν τα πνεύµατα
των εργατών του Bόλου υπέρ των αξιωµατικών, µολονότι η παρουσία τους στην πόλη έγινε
εντονότερη. O Eργάτης επανεκδίδεται λίγο µετά το κίνηµα, µνηµονεύοντας πλέον τον
Παπαναστασίου και ολόκληρη σχεδόν την Kοινωνιολογική Eταιρεία ως συνεργάτες· τηρεί
επιφυλακτική αλλά γενικά ευνοϊκή στάση απέναντι στον Στρατιωτικό Σύνδεσµο. Δυο εβδοµάδες
αργότερα ο Tριανταφυλλόπουλος και ο Πετµεζάς εκστρατεύουν στο λιµάνι της Mαγνησίας για να
µιλήσουν στο συλλαλητήριο του Eργατικού Kέντρου “υπέρ της αποδοχής του στρατιωτικού
κινήµατος ως λαϊκής επαναστάσεως”.1 H πολιτική αλλαγή και η τακτική της Eταιρείας έφεραν
αποτελέσµατα: “H τελευταία δηµοσία Συνέλευσις, η οργανωθείσα υπό του Eργατικού Kέντρου,
και αι διαλέξεις των αντιπροσώπων της Kοινωνιολογικής Eταιρείας έδωκαν µεγάλην ώθησιν εις
τον αγώνα των εργατικών τάξεων. Δύναταί τις να είπη µετά πεποιθήσεως ότι ο Bόλος κατέστη το
Aρχηγείον του αγώνος”.2 Tον Oκτώβριο το Eργατικό Kέντρο ιδρύει έναν σηµαντικό εργατικό
φορέα κοινωνικής προνοίας - το Tαµείο Aλληλοβοηθείας των Eργατών, µε καταστατικό που
συνέταξε ο Παπαναστασίου µε βάση γερµανικά κι ελβετικά κείµενα. Eξίσου ευνοϊκή εντύπωση
προκαλεί στο λαό της πόλης ο Πετµεζάς όταν εντάσσει το Bόλο στις περιοχές όπου ισχύει ο νόµος
περί Kυριακής αργίας (ν. 3455/1909, τον οποίο συνέταξε κατά παραγγελίαν του Στρατιωτικού
Συνδέσµου).3
Παρά τις διαφορετικές ευαισθησίες, η ιδεολογική επιρροή των Kοινωνιολόγων αυξάνει στο
Bόλο και στην υπόλοιπη Θεσσαλία ταυτοχρόνως µε το κύµα κοινωνικής και πολιτικής
αναταραχής του 1909-1910. Tην άνοιξη του 1910 το Eργατικό Kέντρο κινητοποιείται υπέρ των
ακτηµόνων.4 Tον Mάιο και τον Iούνιο διενεργούν αρχαιρεσίες σ' αυτό και στα ισνάφια· οι εργάτες
που αποτελούν τη νέα διοίκηση αναπροσδιορίζουν τους σκοπούς του Kέντρου κι
5
ευθυγραµµίζονται, φραστικά τουλάχιστον, µε τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό.
1
2
'Eρευνα, τοµ. Δ’, τευχ. IA’, Nοέµβριος, 1909.
3
N. Kολιού, Oι ρίζες..., ό.π., σ. 160, 166.
4
Δ. Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 43.
5
N. Kολιού, Oι ρίζες..., ό.π., σ. 197-198: θα αγωνιστούν για “την υπεράσπισιν του δικαίου όλων των εργατών εν
γένει κατά πάσης εκµεταλλεύσεως ή καταπιέσεως, είτε ηθικής, είτε υλικής, οθενδήποτε και αν προέρχεται αυτή δια
της πολιτικής και οικονοµικής αυτών οργανώσεως, ούτως ώστε να αποτελεσθή εξ αυτών ενιαία κοινωνική και
πολιτική δύναµις, δια της οποίας και µόνον ο εργαζόµενος λαός θα απαλλαγή από τους όνυχας της
εκµεταλλεύσεως, µεταµορφουµένου βαθµηδόν του Kράτους από αποκλειστικού σχεδόν θεράποντος των
συµφερόντων της πλουτοκρατικής τάξεως εις οργανισµόν βασιζόµενον εις την αληθή Δικαιοσύνην και σκοπούντα
κατά πρώτον λόγον και εξίσου την εξυπηρέτησιν των συµφερόντων των παραγωγέων εργατών”.
158
Παρατηρούµε λοιπόν στο Bόλο του 1908-1910 ένα φαινόµενο τυπικό στην ανάπτυξη της
σοσιαλδηµοκρατίας: ειδικευµένους κατά κύριο λόγο εργάτες, έπειτα από µια περίοδο ιδεολογικής
και οργανωτικής προπαρασκευής και αφού εµπλέκονται σε διαδοχικά οργανωτικά πειράµατα κι
εµπειρίες, να αφοµοιώνουν ιδέες που προβάλλουν οµάδες διανοουµένων - εδώ, κυρίως οι
Kοινωνιολόγοι - οι οποίες παίζουν ρόλο καταλύτη. Oι ιδέες αυτές τελεσφορούν µε την πολιτική
αυτονόµηση της εργατικής τάξης· αργότερα βοηθούν την οργανωτική και ιδεολογική ενοποίησή της
(την οποία διεκολύνουν άλλωστε και οι εργασιακές συνθήκες στα καπνοµάγαζα) κι εν τέλει, ξανά
µε τη συνεργασία διανοουµένων, διευκολύνουν τη συνεννόησή της µε άλλες τάξεις - στη Θεσσαλία
µε τους άκληρους κολλήγους. Tο ταξικό σχέδιο εκφράζεται πλέον µε πολιτικούς όρους και
προετοιµάζει συµµαχίες µε άλλα στρώµατα. Oι Kοινωνιολόγοι µετείχαν καθοριστικά στην όλη
διαδικασία και παρ’ όλες τις διαφορές έµφασης συντονίστηκαν µε το Eργατικό Kέντρο Bόλου. H
ίδρυση νέων εργατικών κέντρων στη Θεσσαλία και η σύνθεση των εργατικών µε τα αγροτικά
αιτήµατα, την οποία είχε προετοιµάσει θεωρητικά ο Παπαναστασίου, ανήκαν στις γονιµότερες
όψεις αυτής της σύγκλισης.
Iανουάριο του 1910 το Eργατικό Kέντρο Bόλου προσεγγίζει τον Γεωργικό Πεδινό
Σύνδεσµο που είχε εδραιωθεί στη θεσσαλική ενδοχώρα· στις 6 Φεβρουαρίου οργανώνει µεγάλο
συλλαλητήριο υπέρ των κολλήγων στο Bόλο µε οµιλητές τον Δρακούλη και τον Zάχο: ζητούν
απαλλοτρίωση των τσιφλικιών και σύσταση Yπουργείου Γεωργίας υπό τον Παπαναστασίου. Nέα
συλλαλητήρια ακολουθούν τους φόνους του Kιλελέρ. Mετά την αγροτική εξέγερση το Eργατικό
Kέντρο Bόλου προσανατολίζεται σταθερά προς τη συνεργασία µε τους ακτήµονες και υποστηρίζει
τις προτάσεις του Παπαναστασίου για το κολληγικό ζήτηµα· αποκορύφωµα αυτής της
προσπάθειας ήταν η δηµιουργία του κοινού εργατοαγροτικού συνδυασµού ο οποίος κυριάρχησε
στις εκλογές για την A' Aναθεωρητική Bουλή. Aναδεικνύεται σε εστία της πανθεσσαλικής
αναταραχής· τον Σεπτέµβριο του 1910 ιδρύει σε συνεργασία µε τους Kοινωνιολόγους εργατικά
κέντρα στον Aλµυρό και στη Λάρισα: στα πανηγυρικά εγκαίνια του τελευταίου µιλούν ο
Παπαναστασίου και ο Πετµεζάς “περί συνασπισµού εργατών και γεωργών”, καθώς και πολλά
στελέχη του EKB και σοσιαλιστές απ’ όλη την Eλλάδα όπως ήταν ο δηλιγιαννικός πολιτευτής της
Kεφαλονιάς Nίκος Mαζαράκης.1 Ήδη η ανάπτυξη του εργατικού κινήµατος είχε πάψει να
συντελείται σε τοπικό απλώς επίπεδο και τα θεσσαλικά εργατικά κέντρα διατήρησαν τη
µαχητικότητα και τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα τους την επόµενη περίοδο.2
Tην τριετία λοιπόν από το 1908 ως το 1910 οι Kοινωνιολόγοι εδραιώνουν τους δεσµούς
τους µε την εργατική τάξη της Παλαιάς Eλλάδας. Eξασφαλίζουν έντυπα για τη διάδοση των ιδεών
τους, από το Mέλλον και τον Kοινωνισµό µέχρι τον Eργάτη του Bόλου, δραστηριοποιούνται
1
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 368· Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού
κινήµατος, ό.π., σ. 135-147.
2
Bλ. και Φωτεινή Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο,
δακτυλόγραφη διπλωµατική εργασία, Aθήνα 1991, σ. 11.
159
στους συνδικαλιστικούς αγώνες και πρωτοστατούν στην οργανωτική ενοποίηση των εργατών.
Eπιδιώκουν να τούς συνδέσουν επίσης, σύµφωνα µε το σχήµα των Aναθεωρητών, µε αγροτικές και
µικροαστικές διεκδικήσεις· συναντούν πρόσφορο έδαφος γι’ αυτή την προσπάθεια στη Θεσσαλία,
όχι όµως και στον Σύλλογο Παραγωγικών Σωµατείων. Eντούτοις το Λαϊκό Kόµµα που
φτιάχνουν το 1910, παρά το σοσιαλιστικό πρόγραµµά του, προσπαθώντας να γίνει κόµµα “όλων
των εργαζοµένων και εκ της εργασίας των αποζώντων ανθρώπων” δεν γίνεται εργατικό κόµµα.
Στο µεταξύ αλλάζει πολιτικό πλαίσιο η δράση τους· το 1908 αντιµετώπιζαν τον κίνδυνο της
καταστολής, ενώ αφότου σταθεροποιείται ο Bενιζέλος στην κυβέρνηση γίνονται προνοµιούχοι
συνοµιλητές της εξουσίας αλλά συνάµα δυσκολεύονται περισσότερο να συσπειρώσουν τους
εργάτες: από το 1911 ως τον Διχασµό επίσηµη πολιτική του κράτους γίνεται ο φιλεργατισµός.
γ. Σοσιαλισµός του Kράτους; δράσεις και αναδράσεις

Συνοψίσαµε παραπάνω πώς συνδέθηκαν οι Kοινωνιολόγοι µε εργατικές και σοσιαλιστικές οµάδες
ως την B' Aναθεωρητική Bουλή. Tώρα θα εξετάσουµε πώς επηρέασαν τους εργατικούς αγώνες από
το 1911 ως τους Bαλκανικούς Πολέµους σε συνάρτηση µε τον φιλεργατισµό του Bενιζέλου. Tα
εγχειρήµατά τους εξειδίκευαν τους κύριους άξονες της δράσης τους, δηλαδή πρώτον την
οργάνωση της εργατικής τάξης σε συνεταιρισµούς, σε συνδικάτα και στο κόµµα που θα
καθοδηγούσε τη συµµαχία µε τους αγρότες και µε τα µεσοστρώµατα· δεύτερον, την απόσπαση
προστατευτικής νοµοθεσίας. Aπό αντίθετες πλευρές κι εν µέρει µε αντίπαλα σκεπτικά, ο
Παπαναστασίου και ο Bενιζέλος είχαν κοινό στόχο την ενσωµάτωση των εργατών: ενώ
προηγουµένως το κράτος µεσολαβούσε συνήθως στις διαµάχες µεταξύ εργατών κι εργοδοτών υπέρ
των τελευταίων, µετά το 1910, µολονότι δεν εγκαταλείπει την αστυνοµική βία ή τον
πειθαναγκασµό των εργατών, προτιµά την ήπια αντιµετώπιση των απεργιών,1 αναγνωρίζει
συνδικαλιστικά δικαιώµατα και πιέζει τους εργοδότες να εφαρµόσουν την εργατική νοµοθεσία.2
Eύστοχα συνόψιζε ο Kορώνης πως οι απεργίες “των ετών 1910-1918 υπήρξαν κατά το µάλλον και
ήττον επιτυχείς. O παρατηρών όµως τα πράγµατα της εποχής εκείνης βαθειά και αµερόληπτα θα
συµφωνήση, ότι το αποτέλεσµα αυτό, δεδοµένου του κακού ποιού των εργατικών σωµατείων από
απόψεως οργανωτικής, οφείλεται πολύ εις το ενδιαφέρον του κράτους, µεσολαβούντος υπέρ των
εργατών, διότι το σύνολον σχεδόν των απεργιών κατέληγεν εις παρεµβάσεις των αρµοδίων
δηµοσίων οργάνων, τας οποίας οι εργάται προεκάλουν”.3
Aυτή η τοµή περιλαµβανόταν στα ανταλλάγµατα που απέσπασαν οι Kοινωνιολόγοι για να
δεχτούν την εθνική πολιτική του Bενιζέλου. Eντούτοις η έκβαση της συναλλαγής παρέµενε
άγνωστη: η ενσωµάτωση των εργατών στο εθνικό σώµα, µολονότι διευκόλυνε την προσπάθεια του
1
Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 82.
2
Contra Chryssi Vitsilakis-Soroniatis, Working Class Formation: The Case of Greece, 1830-1928, vols 1-2, doctoral
dissertation, Chicago 1988, σ. 162.
3
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, ό.π., σ. 40-41.
160
Παπαναστασίου να τεθεί επικεφαλής ενός ευρύ κοινωνικού συνασπισµού, δεν ήταν ανάλογη µε
την ενσωµάτωση της οργανωµένης σοσιαλδηµοκρατίας στα ευρωπαϊκά έθνη που επαγγέλλονταν οι
Aναθεωρητές ελπίζοντας να ηγεµονεύσουν πολιτικά στις χώρες τους. Στην Eλλάδα ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός ξεκινούσε από πολύ ασθενέστερη θέση, είχε µάλιστα να
αναµετρηθεί µε το αντίπαλο ηγεµονικό σχέδιο του Bενιζέλου στο οποίο τελικώς υποτάχτηκε.
Aφότου όµως συνέδεσε την τύχη του µε ένα αστικό σχέδιο, µοιραία το ακολούθησε στην
αντιδηµοτικότητα κατά τον Διχασµό και στην ήττα το 1920· έτσι άνοιξε δρόµο στη ριζοσπαστική
αριστερά.
Kαθώς οι εργάτες αποτελούσαν στρώµα περιθωριακό, κλειδιά της ηγεµονίας ήταν οι
αγρότες και οι µικροαστοί. Για να µην τούς αποξενώσουν οι Kοινωνιολόγοι, που επιζητούσαν ένα
µαζικό κόµµα των λαϊκών τάξεων ικανό να ελέγξει το κράτος,1 εστίασαν τις επιθέσεις τους όχι
στον καπιταλισµό γενικώς αλλά στο µεγάλο κεφάλαιο και πρόβαλαν το τρίπτυχο “κόµµα,
συνδικάτα, συνεταιρισµοί”. Eνώ ο Bενιζέλος ετοίµαζε την προστατευτική νοµοθεσία για να
διεµβολίσει τους εργάτες εκείνοι, µε αφορµή την απεργία των τροχιοδροµικών στις αρχές του
1911, στοχεύοντας στον ενδιάµεσο χώρο µεταξύ των ολιγάριθµων σοσιαλιστών που ήθελαν
καθαρά εργατικό κι επαναστατικό κόµµα και του αστερισµού των “νέων ανδρών”, πρότειναν τον
κρατικό έλεγχο των µεγάλων εταιρειών µε τον οποίο δεν θα διαφωνούσαν οι µικροαστοί. Tελικά
απέτυχαν ενώ ο Bενιζέλος οικοδόµησε µια ευρύτερη κοινωνική συµµαχία: προσεταιρίστηκε εκτός
από τον ανήσυχο όγκο των µικροαστών µια µερίδα των αστών, διέσπασε τους αντιπάλους του,
ιεράρχησε ριζικές µεταρρυθµίσεις και νοµιµοποίησε το πρόγραµµά του ως εθνικό λόγο - συνάµα
όµως, περιθωριοποιώντας τους Kοινωνιολόγους, καθυστέρησε την πολιτική εξέλιξη αφού
ανέκοψε τη δηµιουργία ενός κόµµατος µαζών στ’ αριστερά των Φιλελευθέρων. Eντέλει η
επικράτησή του στη µάχη για τον προσεταιρισµό των µικροαστών, καθώς τους µόνωσε από τις
ιδέες της αριστεράς και καλλιέργησε τον µεσσιανισµό τους, προφύλαξε τις συντηρητικές
αγκιστρώσεις τους και διευκόλυνε την κατοπινή στροφή τους στον αυταρχικό µοναρχισµό.
Aυτό ήταν το ευρύτερο τοπίο. Όσον αφορούσε ειδικότερα το εργατικό ζήτηµα, συναντούµε
εκείνη την εποχή τρεις στάσεις: τον αντεργατισµό του αστικού κορµού, τον µεταρρυθµισµό του
Bενιζέλου και του Παπαναστασίου, και τέλος την επαναστατική ρητορεία µιας ασθενέστερης
µερίδας σοσιαλιστών. Στη βουλή όµως, απ’ όπου απουσίαζε η τελευταία τάση, συγκρούονταν ο
κορµός των Φιλελευθέρων, που ζητούσε να πατάξουν τους εργάτες, µε τα αντίπαλα ηγεµονικά
σχέδια των µεταρρυθµιστών, του Bενιζέλου και των Kοινωνιολόγων, τα οποία τότε πρακτικώς
συνέκλιναν. Bασικό πλεονέκτηµα όµως του Bενιζέλου ήταν ότι, αντιθέτως από τον
Παπαναστασίου, µπορούσε να ελέγξει τη δεξιά· αυτήν τη διαλεκτική διακρίνουµε ήδη στη µεγάλη
απεργία των τροχιοδροµικών, αρχές του 1911. Eντέλει µε τις µεταρρυθµίσεις ο Bενιζέλος
επέβαλλε στους εργάτες όσο και στους Kοινωνιολόγους την ηγεµονία του.
1
“Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 45· βλ. επίσης τις παρόµοιες απόψεις που έκφρασε ο Eduard Bernstein,
Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 139-141.
161
Oι τελευταίοι, εννοώντας τες ως προγεφυρώµατα του σοσιαλισµού και συµφωνώντας
καταρχήν στην εθνική ενσωµάτωση, πρόβαλλαν βεβαίως νέα αιτήµατα προς το κράτος και
παραλλήλως προωθούσαν την ταξική συνείδηση και την πολιτική, συνδικαλιστική και οικονοµική
αυτοοργάνωση των λαϊκών τάξεων. Συνεργάστηκαν όµως στην επεξεργασία της πρώτης δέσµης
των φιλεργατικών νοµοσχεδίων, συµφωνώντας µε τον πρωθυπουργό πως η προστασία των
εργατών δεν έπρεπε να εµποδίσει την ανάπτυξη του καπιταλισµού. Aφού άλλωστε ψήφισαν την
προστατευτική νοµοθεσία µονίµως διαµφισβητούµενο ζήτηµα έγινε η εφαρµογή της - και µάλιστα
οι σχετικές προσπάθειες της κυβέρνησης αποξένωσαν πλήθος αστούς και µικροαστούς. H
διατήρηση της συνεργασίας φάνηκε απαραίτητη - αλλά η ευρύτερη σύγκλιση των ηγεµονικών
σχεδίων των Kοινωνιολόγων και του Bενιζέλου, που στηρίχτηκε στην εργατική και στην αγροτική
µεταρρύθµιση καθώς και στην αναµόρφωση των κρατικών θεσµών, πραγµατοποιήθηκε µε τους
όρους του Bενιζέλου που επέβαλε τους δικούς του ρυθµούς κι εντέλει τη δική του ηγεµονία. Όταν
προσδέθηκαν στο άρµα του, µεταξύ των άλλων για να εξασφαλίσουν τις µεταρρυθµίσεις,
αναπόφευκτα οι Kοινωνιολόγοι εγκατέλειψαν την προσπάθεια να οργανώσουν αυτόνοµα την
εργατική τάξη.
Eδώ όµως υπεισήλθε ένας απρόβλεπτος παράγοντας: ακριβώς αυτή την προσπάθεια
ανέλαβε η Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία (Φεντερασιόν) της Θεσσαλονίκης, αφαιρώντας
τους την πρωτοκαθεδρία στην αριστερά. Έπρεπε προηγουµένως να προσαρτηθεί στην Eλλάδα
ένας γεωγραφικός χώρος γενικώς καθυστερηµένος, ο οποίος όµως συµπεριλάµβανε βιοµηχανικούς
θύλακες - στη Θεσσαλονίκη, στην Kαβάλα, στη Nάουσα - µε πολυπολιτισµικές κοινωνίες και µε
ιδεολογικά ρεύµατα πλησιέστερα στα ευρωπαϊκά: η Φεντερασιόν διατηρούσε άµεση ιδεολογική και
οργανωτική επαφή µε τη γραµµατεία της Δεύτερης Διεθνούς. Aποτέλεσε το πρώτο εργατικό κόµµα
και το πρώτο σύγχρονο κόµµα µαζών στην Eλλάδα· αυτά δεν απέκλειαν αφεαυτών κάθε πρακτική
σύµπλευση µε τον Bενιζέλο, προστιθέµενα όµως στην κοινωνική πόλωση που προκάλεσαν οι
πόλεµοι κι επίσης στην άλλη καίρια ρωγµή, την εθνική, παγίωσαν έναν αντίπαλο πολιτικό και
συνδικαλιστικό πόλο στ’ αριστερά των Φιλελευθέρων. Παρ’ όλες τις διώξεις η Σοσιαλιστική
Eργατική Oµοσπονδία δεν άργησε να προσελκύσει τα ριζοσπαστικά στοιχεία της υπόλοιπης
Eλλάδας.
Aντιθέτως από τους Kοινωνιολόγους η Φεντερασιόν και αργότερα το Σοσιαλεργατικό
Kόµµα κινητοποιούσαν την εργατική τάξη προς την κατεύθυνση της διεθνιστικής απενσωµάτωσης.
Kατάγγελλαν την εµπορευµατική παραγωγή και την έλλειψη νοµιµότητας του αστικού κράτους,
προπαγάνδιζαν εναντίον του στρατού και των “σωµάτων ασφαλείας”, τόνιζαν την ταξική φύση
της νοµοθεσίας και τη φορολογική καταλήστευση των ασθενέστερων, πλευροκοπούσαν τα
εξουσιαστικά κέντρα - µολονότι µπήκαν στο κοινοβούλιο και για λίγο άφησαν στο απυρόβλητο το
θρόνο. Mάλιστα κήρυξαν πόλεµο στην κυρίαρχη νοµιµοποιητική ιδεολογία του κράτους, στη
Mεγάλη Iδέα, συσπειρώνοντας έτσι ένα ολοένα µεγαλύτερο ποσοστό της εργατικής τάξης και των
αντιφρονούντων. Oι σοσιαλιστικές ιδέες διαδίδονταν µαζί µε την εκβιοµηχάνιση κατά τη διάρκεια
του πολέµου, ενισχύοντας όλες τις πτέρυγες της αριστεράς αλλά ιδίως τη ριζοσπαστικότερη. H
162
απροσδόκητη µετατόπιση του εργατικού κινήµατος περιόρισε την επιρροή των µεταρρυθµιστών
σοσιαλιστών που είχαν ενταχθεί στο κράτος· ειρωνικά, ενώ µετά το 1916 οι Kοινωνιολόγοι
προωθούσαν από κυβερνητικές θέσεις µεταρρυθµίσεις για τις οποίες ανέκαθεν αγωνίζονταν, η νέα
αριστερά τούς αµφισβητούσε ως συνοδοιπόρους των Φιλελευθέρων. Όπως αποφθεγµατικά
συνόψισε ο Aντώνης Λιάκος, δυστυχώς για τη µεταρρυθµιστική αριστερά το εργατικό κίνηµα
εδραιώθηκε στην Eλλάδα τον καιρό της Tρίτης Διεθνούς.
Στο µεταξύ η συµµαχία Kοινωνιολόγων και Bενιζέλου εδραιώθηκε σε ευρύτερες βάσεις.
Άµεσο αποτέλεσµα των µεταρρυθµίσεων ήταν να ενισχυθεί ποικιλοτρόπως το κράτος, στόχος που
επιζητούσε ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός. H συνταγµατική αναθεώρηση του 1911 και ειδικοί
νόµοι δυνάµωσαν την εκτελεστική εξουσία και τη διοίκηση και προετοίµασαν την αναντίστρεπτη
γιγάντωση του ρόλου τους· αφετέρου βελτίωσαν τη λειτουργία της κρατικής µηχανής, έστω και αν
οι πόλεµοι και ο Διχασµός ακύρωσαν αυτή την προσπάθεια. Eντέλει αναδιατύπωσαν τη σχέση
µεταξύ πολιτικής και οικονοµικής εξουσίας προς όφελος της πρώτης δηµιουργώντας υποδοχές
για τον µεσοπολεµικό “κρατισµό” - µε τη συναίνεση και συχνά µε κοινούς αγώνες του “κέντρου”,
όπου τοποθετούνταν χονδρικά οι Φιλελεύθεροι, και της κοινοβουλευτικής αριστεράς την οποία
εξέφραζε η Kοινωνιολογική Eταιρεία. Aντιθέτως δηλαδή απ’ ό,τι συνέβη στις περισσότερες
ευρωπαϊκές χώρες, η αριστερά βοήθησε τον Bενιζέλο στην αναδιοργάνωση του κράτους
αποσπώντας αξιόλογα ανταλλάγµατα.
Στην Παλαιά Eλλάδα λοιπόν η αριστερά και το κέντρο µορφοποιήθηκαν ταυτοχρόνως ή,
για να το πούµε διαφορετικά, έθεσαν το πρόβληµα του ταξικού ελέγχου του κράτους συγχρόνως
µε το πρόβληµα του εξορθολογισµού του. Για την αριστερά πρώτευε η ενίσχυση της εργατικής και
της αγροτικής τάξης ενώ αντιθέτως για τους µετέπειτα Φιλελευθέρους προηγούνταν η οικονοµική
ανάπτυξη και η στρατιωτική ενδυνάµωση· αµφότεροι όµως αντιπαρατίθενταν καταρχήν στους
θεµατοφύλακες του κοινωνικού καθεστώτος τους οποίους συσπείρωναν η αυλή και τα
παραδοσιακά στελεχικά κόµµατα. Tρία χρόνια κοινών εµπειριών και αγώνων, από το 1909 ως το
1912, οικοδόµησαν γέφυρες µεταξύ των βενιζελικών πολιτικών και των εκπροσώπων των λαϊκών
τάξεων τις οποίες αξιοποίησαν αµφιπλεύρως επί Διχασµού - δεν ανέπτυξαν όµως ανάλογους
δεσµούς στο βορά όπου αυτοί οι χώροι συγκροτήθηκαν ανταγωνιστικά, στη βάση κατεξοχήν
εθνικών και ταξικών αντιθέσεων που βοήθησαν να εδραιωθούν εκεί πρώτα τα ταξικά κόµµατα.
Ωστόσο µακροπρόθεσµα, παρά τον µεταρρυθµισµό τους και την υποταγή στη βενιζελική
ηγεµονία, οι Kοινωνιολόγοι βοήθησαν ν’ ανοίξουν ιδεολογικά ρήγµατα στην Παλαιά Eλλάδα.
Έµαθαν στο λαό της να σκέφτεται µε όρους τάξης - µε τους οποίους πολλοί αστοί σκέφτονταν
ανέκαθεν. Παρουσιάστηκαν στο προσκήνιο συγχρόνως µε τον Σκληρό, αλλά ενώ εκείνος επηρέασε
αρχικά τους δηµοτικιστές διανοούµενους και τη διασπορά οι Kοινωνιολόγοι πρώτοι µίλησαν τη
γλώσσα των εργατών και των αγροτών. Tούς κινητοποίησαν αγορεύοντας στις πλατείες και
µοιράζοντας φυλλάδια και περιοδικά στις διαδηλώσεις, προπαγανδίζοντας ένα περιεκτικό
σοσιαλιστικό πρόγραµµα ειδικά µελετηµένο για τις τοπικές συνθήκες. Tο Eργατικό Kέντρο
Aθηνών, στο οποίο πρωτοστάτησαν, ενώ δεν είχε πρόγραµµα την Eπανάσταση βοήθησε επίσης να
163
εξαπολυθούν ανεξέλεγκτες ιδεολογικές και πολιτικές δυνάµεις. “Aι τάξεις οργανώνονται δια να
ζητήσουν το δίκαιόν των από την πολιτείαν και την κοινωνίαν”, πιστοποιούσε η γραµµατέας του
Aλληλοβοηθητικού Συνδέσµου των Eργατριών εγκαινιάζοντάς τον στο EKA,1 ενώ και στη
Θεσσαλία οι αγρότες έδειχναν “την δύναµιν της τσάπας των”.
Όψεις της οργάνωσης των εργαζοµένων

Eίπαµε πως οι Kοινωνιολόγοι δεν ήθελαν αµιγές εργατικό κόµµα αλλά µια ευρύτερη κοινωνική
συµµαχία. Tο καταστατικό της Kοινωνιολογικής Eταιρείας ζητούσε να οργανωθεί ο εργαζόµενος
λαός “εις οικονοµικούς συνεταιρισµούς, και ίδιον πολιτικόν κόµµα”· πανοµοιότυπα το
πρόγραµµα του 1910 χαρακτήριζε το Λαϊκό Kόµµα ως “την πολιτικήν οργάνωσιν του
εργαζοµένου λαού”.2 H ασαφής έννοια του “εργαζοµένου λαού” αντικατόπτριζε την τακτική
αβεβαιότητα της Eταιρείας όσο και την προσπάθεια προσέλκυσης ευρυτέρων κοινωνικών
στρωµάτων που θεωρητικοποιούσαν οι Aναθεωρητές: συµπεριλάµβανε τους εργάτες και τους
αγρότες ενώ απέκλειε την “αριστοκρατία”, τους “γαιοκτήµονες” και την “κεφαλαιοκρατία” αλλά
δεν οριοθετούνταν κοινωνιολογικά· στη B' Aναθεωρητική Bουλή οι Kοινωνιολόγοι
υπερασπίστηκαν, πέρα από την ανδρική και τη γυναικεία εργασία, ευρύτερα συµφέροντα όπως
των υπαλλήλων και διάφορων µικροαστικών στρωµάτων.3 Oπωσδήποτε ήταν όρος
προσαρµοσµένος στο τρέχον πολιτικό λεξιλόγιο όσο και στην κοινωνική διαµόρφωση των
αγροτικών επαρχιών όπου έθεταν υποψηφιότητα για βουλευτές. Yπέρ της αοριστίας
συνηγορούσαν επίσης η ανάγκη να αξιοποιήσουν τον τρέχοντα αναβρασµό, η αδυναµία της
εργατικής τάξης και η ρευστότητα των ταξικών διακρίσεων στο εσωτερικό του “λαού”· µάλιστα
αυτός γεφύρωνε το καθιερωµένο πολιτικό λεξιλόγιο µε τον σοσιαλισµό και νοµιµοποιούσε τη
ανεξαρτησία των Kοινωνιολόγων ως εκπροσώπων των “λαϊκών τάξεων” οι οποίοι εντούτοις
δρούσαν έξω από αυτές. Συνάµα τούς άφηνε να χτίσουν το κόµµα όχι “από τα κάτω”, µέσω
ταξικών οργανώσεων, αλλά “από τα πάνω”, προσελκύοντας την υποστήριξη όχι µόνον του “λαού”
αλλά και προοδευτικών πολιτευτών, λόγου χάρη του Mαβίλη και του Tσαξίρη. Aυτή η
πολυσυλλεκτική τοποθέτηση όµως εν µέρει προδίκασε την ένταξή τους στο βενιζελικό στρατόπεδο
επί Διχασµού.
1
Nέα Eλλάς, φ. της 25.11.1914.
2
“Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, MΛA, τ. A’, σ. 3· “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA,
τ. A’, σ. 76.
3
Bλ. την ενδιαφέρουσα ανταλλαγή απόψεων µε τους E. Kουλουµβάκη και Π. Aποστολίδη σχετικά µε το φύλο, την
εργασία, το έθνος και τη θρησκεία στην EΣB, συνεδρίασις 150η της 25.10.1911, σ. 266 κ.ε.. Σε άλλες ευκαιρίες οι
Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν φιλοϋπαλληλικές µεταρρυθµίσεις, όπως ήταν η κατάργηση των εξετάστρων που
επιβάρυναν τους διαγωνιζοµένους για την κατάληψη κατωτέρων θέσεων του κρατικού µηχανισµού· βλ. ενδεικτικά
EΣB, συνεδρίασις 150η της 25.10.1911, σ. 267 κ.ε.· EΣB, συνεδρίασις 187η της 8.12.1911, σ. 1283.
164
H συνδικαλιστική και η συνεταιριστική οργάνωση, δίπλα στην ισχυρή τοπική αυτοδιοίκηση,
συµπλήρωναν στο θεωρητικό σχήµα του Παπαναστασίου την πολιτική πάλη των λαϊκών τάξεων.
Eίδαµε παραπάνω πως η Kοινωνιολογική Eταιρεία ενίσχυε τα συνδικάτα και τα εργατικά κέντρα
µε βάση την εµπεδωµένη σοσιαλδηµοκρατική αντίληψη πως ο συνδικαλισµός έπρεπε απλώς να
προωθεί µεταρρυθµίσεις αφήνοντας στο σοσιαλιστικό κόµµα τα σχέδια της µελλοντικής
κοινωνίας·1 ευνόησε επίσης την ταξική οργάνωση των αγροτών και των µεσοστρωµάτων
προωθώντας έναν ευρύ αριστερό συνασπισµό, όπως δείχνουν τα προγραµµατικά κείµενά της και η
περιπέτεια του Συνδέσµου Παραγωγικών Σωµατείων.2 Tέλος ο Παπαναστασίου τόνισε εξαρχής
την ανάγκη δηµιουργίας συνεταιρισµών, την οποία πρόβαλλαν ανέκαθεν οι Φαβιανοί και ο
Mπερνστάιν και από το 1904 οι ορθόδοξοι σοσιαλδηµοκράτες, ενώ στο πρόγραµµα του Λαϊκού
Kόµµατος ζήτησε την κρατική ενίσχυση των “εργατικών, βιοτεχνικών και γεωργικών
συνεταιρισµών παντός είδους”, µε το σκεπτικό πως “Δια των συνεταιρισµών τούτων θα
καλλιτερεύση η οικονοµική θέσις των εργατών βιοτεχνών και γεωργών, θα περιορισθή ο µεταξύ
αυτών ανταγωνισµός, θα προαχθή η παραγωγή, ιδίως η γεωργική, επί το επιστηµονικώτερον, θα
απλοποιηθή και θα καταστή ευφθηνότερος ο οργανισµός της κυκλοφορίας των αγαθών,
απαλλασσόµενος πολλών µεσαζόντων στοιχείων, τέλος δε θα διαπαιδαγωγηθούν αι εργαζόµεναι
τάξεις εις την συνεργασίαν και αυτοκυβέρνησιν”.3 Oι Kοινωνιολόγοι περίµεναν εποµένως πως η
αλληλέγγυα οργάνωση των λαϊκών τάξεων θα συνάρµοζε τον πολιτικό συνασπισµό και θα
ετοίµαζε την οικονοµική επικράτησή τους.
Tον λαϊκό συνασπισµό θα συγκολλούσαν επίσης µε το αντίπαλο δέος. Στηλιτεύοντας την
ασυλία έναντι των νόµων που απολάµβαναν εθιµικά οι µεγάλες επιχειρήσεις, οι Kοινωνιολόγοι
ενίσχυαν την επιρροή τους στους βιοµηχανικούς εργάτες και στις µεγάλες συγκεντρώσεις
εργαζοµένων, δηλαδή των οµάδων που ανέµεναν να πρωταγωνιστήσουν στο Λαϊκό Kόµµα·
επιπλέον τις παρότρυναν να πιέσουν το κράτος πολιτικοποιώντας τους αγώνες τους και
1
Susan Milner, “The International Labour Movement and the Limits of Internationalism: The International
Secretariat of National Trade Union Centres, 1901-1913”, International Review of Social History, XXXIII [1988], σ.
7. Για την κατάσταση των ελληνικών σωµατείων εκείνη την εποχή βλ. Σταύρος Mουδόπουλος, “O Nόµος 281/1914
για τα επαγγελµατικά σωµατεία και η επίδρασή του στην εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήµατος”, σε Γ. Θ.
Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 230 κ.ε..
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A’, σ. 76. Mέχρι τέλους της σταδιοδροµίας του ο Παπαναστασίου
επέµεινε στο τριµερές σχήµα του πολιτικού, οικονοµικού και συνεταιριστικού αγώνα των εργαζοµένων· βλ.
ενδεικτικά στο Aλ. Παπαναστασίου, “H διαχείρισις του εργατικού αγώνος”, Δηµοκρατία, φ. της 16.9.1924.
3
Bλ. “Kαταστατικόν της Kοινωνιολογικής Eταιρείας”, MΛA, τ. A’, σ. 3· “Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 45 και
47-48, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 883. Για τους φαβιανούς βλ. H. Laidler, Social-
Economic Movements, ό.π., σ. 193-194, 212-213, 217-221. Για τις απόψεις του Bernstein σε E. Bernstein,
Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 111 κ.ε., και κυρίως 187. Για την αµφίσηµη αντιµετώπιση των συνεταιρισµών από
το SPD βλ. J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 45.
165
δηµιουργούσαν κοινότητα συµφερόντων µεταξύ των στρωµάτων που αποτελούσαν την πελατεία
των εταιρειών ή θίγονταν από τον ανταγωνισµό τους. Tέλος εξειδικεύοντας την
αντικεφαλαιοκρατική ρητορεία τους εναντίον του “µεγάλου κεφαλαίου” κατεύναζαν τους φόβους
των επαγγελµατιών και των µεσοστρωµάτων: ο Kουτούπης κήρυσσε πόλεµο στις εταιρείες κοινής
ωφελείας και ο Πετµεζάς προωθούσε συστηµατικά τα αιτήµατα των εργαζοµένων στην Eταιρεία
Kωπαϊδος· δείχνοντας πως ενδιαφέρονταν επίσης για τα “προµοντέρνα” στρώµατα υποστήριξαν
ακόµη και τον Σύνδεσµο Aµαξοκαρραγωγέων εναντίον των σιδηροδρόµων. Συνηθέστερος στόχος
των δηλητηριωδών επικρίσεών τους ήταν η Eθνική Tράπεζα.1
Eνόσο η κυβέρνηση απέκρουε παρόµοιες ιδέες ο ρόλος των Kοινωνιολόγων ήταν απλός,
αφότου όµως κυριάρχησε ο Bενιζέλος εξισορροπούσαν µε ελιγµούς τις πιέσεις που δέχονταν από
κάτω, οι οποίες αποκτούσαν πλέον ανεξάρτητη δυναµική, µε τις προσπάθειες των Φιλελευθέρων
να ελέγξουν µέσω του κράτους τα συνδικάτα και τους συνεταιρισµούς και να προσεταιριστούν
τους ηγέτες τους. Oι δυνατότητες όσο και οι περιορισµοί της νέας θέσης τους αποκαλύφθηκαν στη
µεγάλη απεργία των τροχιοδροµικών τον Iανουάριο του 1911, όταν για πρώτη φορά
υπερφαλαγγίστηκαν από τα αριστερά και η Kυβέρνηση των Φιλελευθέρων βρέθηκε αντιµέτωπη µε
τους εργάτες. Mολονότι η απεργία ξεκίνησε από ένα αίτηµα κατά γενική οµολογία δίκαιο και
µετριοπαθές, σε τέσσερις ηµέρες η κατακραυγή των αστών κίνησε την “στιβαράν χείρα του
κράτους” προκαλώντας ένοπλη αντιπαράθεση και φέρνοντας στο προσκήνιο ευρύτερα ζητήµατα
όπως την ουσιαστική και τυπική νοµιµότητα της συνδικαλιστικής δράσης και το σκόπιµο και
θεµιτό της κρατικής παρέµβασης στις εργασιακές σχέσεις. Στη σύγκρουση πρωταγωνίστησε ο
υπουργός Δικαιοσύνης Δηµητρακόπουλος, ο οποίος συγκέντρωσε την επιδοκιµασία των
περισσότερων Φιλελευθέρων βουλευτών· οι Kοινωνιολόγοι θέλοντας να συµβιβάσουν εργάτες και
κράτος βρέθηκαν στα δεξιά πολλών εργατών, ενώ ο Bενιζέλος και ο υπουργός Eσωτερικών
Pέπουλης, που ανέβαλαν τη ρήξη και κατόρθωσαν σχεδόν να την αποφύγουν, τάχθηκαν στην άκρα
αριστερά της παράταξής τους. Στη βουλή οι Kοινωνιολόγοι επέκριναν όχι τόσο τον πρωθυπουργό
όσο την αστυνοµία και την Eταιρεία Tροχιοδρόµων· η διαλλακτικότητα της µεταρρυθµιστικής
αριστεράς, η αποστασιοποίηση του Bενιζέλου και τα κατευναστικά µέτρα που ακολούθησαν
συνέθεταν ένα µοτίβο που επαναλήφθηκε τα επόµενα χρόνια.2
1
EΣB, συνεδρίασις 153η της 29.10.1911, σ. 338, EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 428, EΣB, συνεδρίαση της
26.2.1913 και 27.2.1913, σελ. 115-127. Bλ. επίσης το Oι Eργάται της Eλλάδος προς την Διπλήν Bουλήν. Yπόµνηµα
του Eργατικού Kέντρου Aθηνών [Aπρίλιος του 1914] για τις συνθήκες εργασίας εκείνη την εποχή (σ. 4 κ.ε..), για
τους πυρήνες του εργατικού κινήµατος (σ. 50 κ.ε.) και για τις µεταρρυθµιστικές προτάσεις του Θεοδωρόπουλου (σ.
40 κ.ε.).
2
Σχετικά µε όσα προηγήθηκαν και όσα επακολούθησαν, βλ. ενδεικτικά σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού
εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 194-199, όπου πάντως η µονόπλευρη ερµηνεία των γεγονότων αδικεί τον Bενιζέλο.
166
Aφορµή της απεργίας ήταν η απόλυση συνδικαλιστών από την Eταιρεία Tροχιοδρόµων
ώστε να διαλύσει το σύνδεσµο των εργαζοµένων.1 Όταν οι τελευταίοι ζήτησαν κυβερνητική
προστασία ο Pέπουλης δέχτηκε τα αιτήµατά τους αλλά η εταιρεία τα απέρριψε εκ νέου. Στην
πανεργατική συνέλευση της 24ης Iανουαρίου 1911 ο Παπαναστασίου, ο Πετµεζάς και ο
Tριανταφυλλόπουλος, προσπαθώντας να αποτρέψουν τη σύγκρουση, παραµέρισαν τον Γιαννιό
που καλούσε να συνεχίσουν την απεργία κι έπεισαν τους εργάτες να την λύσουν αρκούµενοι στις
υποσχέσεις του Pέπουλη και του Bενιζέλου. Mόλις το έµαθαν τα όργανα της αστυνοµίας και του
υπουργού Δικαιοσύνης επιτέθηκαν, όπως είχαν προσχεδιάσει· ακολούθησαν ένοπλες συγκρούσεις,
εκατοντάδες συλλήψεις και µαζικά βασανιστήρια, καθώς και η παράνοµη εισβολή χωροφυλάκων
στα γραφεία του συνδέσµου και η κατάσχεση του αρχείου του.2
Tην εποµένη οι Kοινωνιολόγοι κατέθεσαν επερώτηση στη βουλή· µαζί µε τον Σπύρο
Θεοδωρόπουλο ήταν οι µόνοι που υποστήριξαν τους εργάτες.3 Ξιφουλκώντας όλοι τους µαχητικά
απειλήθηκαν µε άρση της βουλευτικής ασυλίας, δεν επηρέασαν όµως το γενικό κλίµα. Πλήθος
Φιλελεύθεροι υποστήριξαν πως “η Kυβέρνησις έσφαλεν διότι επεδείξατο υπερβολικήν ανοχήν”.4 O
Bενιζέλος απέφυγε να χρεωθεί προσωπικά τη βίαιη καταστολή της απεργίας είτε να τάµει τη
διαµάχη· απουσίασε την ηµέρα της συζήτησης, αλλά σύντοµα κατέθεσε την πρώτη δέσµη των
φιλεργατικών νοµοσχεδίων.
Ήταν η πρώτη εκτεταµένη κοινοβουλευτική συζήτηση για το εργατικό ζήτηµα. Συµµετρικοί
τόποι της: η χρήση από το κράτος βίας κατά των εργατών και καταναγκασµού του κεφαλαίου. Oι
Φιλελεύθεροι αντιπαρήλθαν σιωπηρά τις καταγγελίες των Kοινωνιολόγων για τους αστυνοµικούς
άθλους, αλλά θεώρησαν “εκβιασµό” να επιβάλει το κράτος, όπως ζήτησε ο Kουτούπης, σεβασµό
των συµβατικών υποχρεώσεων της εταιρείας.5 Όταν συζήτησαν τις σχέσεις µεταξύ κράτους κι
εργαζοµένων συγκρούστηκαν σε οξείς τόνους τρεις απόψεις: των Kοινωνιολόγων, του Pέπουλη ο
οποίος ανέλαβε την ευθύνη της καταστολής εκ µέρους της κυβέρνησης, αλλά και της µάζας των
Φιλελευθέρων και “φιλεργατών” βουλευτών. Στο κέντρο βρέθηκε ο Pέπουλης προβάλλοντας τον
φιλεργατισµό της κυβέρνησης, ο οποίος όµως δεν σήµαινε “ότι ο εργοστασιάρχης δεν είναι κύριος
1
Για τις αντιδράσεις στη διεκδίκηση συνδικαλιστικών δικαιωµάτων βλ. Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική
των ετών 1909-1918, Παπαζήσης 1944.
2
Bλ. το ιστορικό των γεγονότων κυρίως από τις αγορεύσεις των Παπαναστασίου, Pέπουλη, Kουτούπη,
Θεοδωρόπουλου και Aραβαντινού, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911. Tο χρονικό της απεργίας περιγράφεται
σε Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 194 κ.ε.· βλ. επίσης Φ. Σουλιώτη, Oι
απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 65 κ.ε..
3
Aναιµικά υποστήριξε τους εργάτες και ο Aρ. Θεοδωρίδης.
4
Π. Πετροπουλάκης σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 140. Tην επιεικέστερη κρίση εξέφρασε ο
προσωπικός οπαδός του Bενιζέλου Π. Λαγοπάτης (σ. 142): “η Kυβέρνησις αληθώς έδειξεν στοργήν µείζονα ή όσην
αι σύγχρονοι συνθήκαι ανορθώσεως και αποκαταστάσεως του κύρους του νόµου θα εδικαιολόγουν”.
5
Θ. Γρηγορίου, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 133.
167
εν τω καταστήµατί του, ως είπεν [ο Παπαναστασίου], διότι ... έκαστος είναι κύριος εν τω οίκω
αυτού!”.1 Προκάλεσε επευφηµίες στα έδρανα ανάγοντας το εργατικό πρόβληµα σε ζήτηµα
ιδιωτικού δικαίου κι εξοµοιώνοντας τη µεγάλη κεφαλαιοκρατική επιχείρηση µε τον “οίκο” του
κάθε νοικοκύρη, ενώ αφετέρου αντιµετώπισαν παγερά τις φιλεργατικές επισηµάνσεις του. Ωστόσο
η θέση του Παπαναστασίου ήταν ένας κοινός τόπος του σοσιαλισµού για τα όρια του
ιδιοκτησιακού δικαιώµατος (τον οποίο άλλωστε σύντοµα υιοθέτησε ο Bενιζέλος) που εξειδίκευε τη
στρατηγική της βαθµιαίας διάβρωσης των δικαιωµάτων του κεφαλαίου από εκείνα της εργασίας:
είναι πλέον πρακτικώς ανεγνωρισµένον, ότι ο κεφαλαιούχος δεν είναι και δεν πρέπει να
είναι απόλυτος κύριος εντός του εργοστασίου του. Διάφορα µέτρα εθεσµοθετήθησαν και
διάφοροι οργανισµοί ανεπτύχθησαν οι οποίοι µετέβαλον την απολυταρχικήν διοίκησιν των
εργοστασίων εις συνταγµατικήν ... µέχρις αυτού του σηµείου, ώστε οι εργάται απέκτησαν
δικαιώµατα εντός των εργοστασίων· απέκτησαν δικαιώµατα προκειµένου περί κανονισµού
των σχέσεων αυτών προς τους εργοδότας· κατώρθωσαν οι εργάται να κάνωσι σεβαστήν την
θέλησίν των αναφορικώς ως προς τους όρους της προσλήψεως και της αποποµπής των από
τα εργοστάσια. Tούτο δεν είναι καθόλου ξένον. Kαι παρ’ ηµίν πολλαί κατηγορίαι εργατών
έχουσι αποκτήσει το δικαίωµα να κανονίζωσι τον τρόπον της προσλήψεως αυτών εις την
εργασίαν. H αντίληψίς µου και εν γένει η επιστηµονική αντίληψις είναι, ότι η έννοια της
ιδιοκτησίας σήµερον είναι εντελώς διάφορος προς εκείνην, η οποία ήτο προ
πεντηκονταετίας. Σήµερον είναι περιωρισµένη και συνεπεία των καθ’ εκάστην
λαµβανοµένων νοµοθετικών µέτρων, δι ών ρυθµίζονται οι όροι της εργασίας συµφώνως
προς το συµφέρον των εργατών, και συνεπεία της επιρροής την οποίαν οργανωθέντες
απέκτησαν οι εργάται.2
O µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός ήθελε κατοχυρώνοντας νοµοθετικά τέτοια δικαιώµατα να
µεταφέρει τον έλεγχο της παραγωγής από το κεφάλαιο στην πολιτεία και στην οργανωµένη
εργασία. Aναγνωρίζοντας ότι ο Bενιζέλος αποδεχόταν τον ελεύθερο συνδικαλισµό και την
κρατική ρύθµιση των εργασιακών σχέσεων υπέρ των εργαζοµένων, οι Kοινωνιολόγοι κάλυψαν την
κυβέρνηση κι επαίνεσαν τις αγαθές προθέσεις της· η κριτική του Παπαναστασίου εστιάστηκε
απλώς στα αστυνοµικά όργια.3 Σφοδρές όµως επιθέσεις εξαπέλυσαν από την αντίθετη κατεύθυνση
1
EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 133. Πρόβλεπαν προαιρετική απλώς προσφυγή στο συµβούλιο αυτό, στο
οποίο ενδεχοµένως θα συµµετείχαν και οι Συντεχνίες. Για το πώς αντιλαµβάνονταν εκείνη την εποχή τα
εργοδοτικά δικαιώµατα βλ. τις παρατηρήσεις της Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-
1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 72 κ.ε..
2
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 132, 136, 144.
3
Θρ. Πετµεζάς, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 136· Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 13 της
26.1.1911, σ. 133.
168
Φιλελεύθεροι.1 Mε την αναζήτηση υποκινητών αποκρυστάλλωναν την αντισοσιαλιστική ρητορεία
που θα γινόταν κοµµουνιστοφαγία τον Mεσοπόλεµο· στόχευαν τα εργατικά δικαιώµατα προτού
καλά καλά τα αναγνωρίσουν.2 O εθνικός λόγος απέβαλλε τις ιδέες των Kοινωνιολόγων: “Όταν
είναι [κανείς] Eλλην, πρέπει να έχη υπ’ όψει ποίαι είναι αι βάσεις του ελληνικού κοινωνικού
καθεστώτος· όταν είναι Eλλην, πρέπει να έχη υπ’ όψει, διατί εδηµιουργήθη το Kράτος τούτο”.3 O
Eυ. Kουλουµβάκης και ο Δ. Kλάδης απαίτησαν να άρουν τη βουλευτική ασυλία και να διώξουν
ποινικά τους σοσιαλιστές: “Oσάκις αναµειγνύονται Bουλευταί εις τας απεργίας ... να ζητήται
αµέσως η άδεια της Bουλής προς καταδίωξιν των Bουλευτών”.4
Mε τέτοιους φίλους η εργατική πολιτική του Bενιζέλου δεν χρειαζόταν εχθρούς. Zητούσαν
κρατική παρέµβαση στα συνδικάτα ως µέσο ελέγχου των εργατών, ενώ συντηρητικοί όπως ο
Δηµητρακόπουλος καραδοκούσαν να αποσπάσουν τους Φιλελευθέρους από τα χέρια του
Bενιζέλου. Ήδη ο φιλοκυβερνητικός τύπος, µε χαρακτηριστικά παραδείγµατα την Eστία και το
Eµπρός, κατακεραύνωνε την προστατευτική νοµοθεσία.5 Ωστόσο αυτή προχώρησε, όπως θα δούµε
παρακάτω, µε την αδιάκοπη υποστήριξη του πρωθυπουργού στο πρακτικό όσο και στο συµβολικό
επίπεδο.6 Σύντοµα ο Bενιζέλος ενίσχυσε επίσης - προσπαθώντας συνάµα να τόν ελέγξει - τον
αδύναµο συνεργατισµό εγκαινιάζοντας τη Συνεργατική Eταιρεία Mεγάρων.7 Όλα αυτά δεν ήταν
πολιτικά µετέωρος φιλεργατισµός αλλά συνέπιπταν µε την εργατική και µικροαστική
1
Όπως ο µετριοπαθής Π. Λαγοπάτης, που αντιπαρέθετε το έθνος στους ιδιοτελείς τροχιοδροµικούς και στους
δηµαγωγούς: “ότε γίνεται απεργία, ή µελετάται απεργία, διότι το δεκάωρον είναι ή δεν είναι συνεχές, διότι επαύθη
ούτος ή εκείνος ... έπρεπεν εξάπαντος να γνωρίζωσιν [οι Kοινωνιολόγοι] ότι θα τους εξέθετον εις την κοινήν
κατακραυγήν, της οποίας βλέπετε τα λυπηρά αποτελέσµατα, την οµόθυµον εξέγερσιν των Bουλευτών, Kύριοι, των
αντιπροσώπων ολοκλήρου του έθνους”. Oι τροχιοδροµικοί απέργησαν “ίσως δικαίως, αλλ’ ουχί και εξ ίσου
σωφρόνως”, αλλά δεν έφταιγαν οι ίδιοι αφού οι εργάτες εξ ορισµού αποτελούσαν παθητική µάζα: “άγονται οι
εργάται ή ως επί το πολύ και κατά κανόνα πάντοτε εις τοιαύτας περιπτώσεις εκ των επιτηδείων”: Π. Λαγοπάτης,
σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 141-143.
2
O Kουλουµβάκης ζητούσε “να µελετήση η Kυβέρνησις και το ζήτηµα της διοικήσεως των επαγγελµατικών εκείνων
συνεταιρισµών ... αν δεν ήρχισεν τέλος πάντων να προσβάλλη και την δηµοσίαν τάξιν και την δηµοσίαν ευπρέπειαν
ο τρόπος, κατά τον οποίον διοικούνται και εξωθούνται και παρασύρονται οι εργατικοί εκείνοι συνεταιρισµοί υπό
διοικητών κειµένων εκτός των επαγγελµατικών των τάξεων”. E. Kουλουµβάκης, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της
26.1.1911, σ. 140.
3
Δ. Kλάδης, σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 26.1.1911, σ. 140.
4
5
Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις..., ό.π., σ. 17, 99-105.
6
Πατρίς, φ. της 2ας Iουλίου του 1912, και Aθήναι, φ. της 5ης και της 7ης Iουλίου του 1912.
7
Πατρίς, 13.8.1912.
169
κινητοποίηση που συνεχιζόταν αµείωτη: σύµφωνα µε τα στοιχεία της Φωτεινής Σουλιώτη, από το
1909 ως το 1914 αναφέρθηκαν εκατόν δεκαπέντε απεργιακές κινητοποιήσεις στον αθηναϊκό τύπο.1
O βενιζελικός φιλεργατισµός, ενώ εξαγρίωσε την πλειονότητα των Φιλελευθέρων
πολιτευτών, δεχόταν επίσης κριτική από τα αριστερά.2 H τόνωση της µαχητικότητάς του
εργατικού κινήµατος αποτυπώθηκε στην ίδρυση του Σοσιαλιστικού Kέντρου Aθηνών τον Mάιο
του 1911: ο Γιαννιός και µέλη του Συνδέσµου των Eργατικών Tάξεων δηµιούργησαν το αντίβαρο
του µετριοπαθούς EKA υιοθετώντας ένα πρόγραµµα σε πρώτη ανάγνωση ριζοσπαστικότερο από
εκείνο του Λαϊκού Kόµµατος. Yπερφαλαγγίζοντας τους ανταγωνιστές του το ΣKA επικαλούνταν
τον µαρξισµό και υποστήριζε την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας και την εθνικοποίηση των
µέσων παραγωγής·3 εντούτοις, όπως διαπίστωσε ο Γ. Λεονταρίτης, προσάρµοσε βιαστικά τα
προγράµµατα της Eρφούρτης και του SFIO στον αγροτικό χαρακτήρα της χώρας.4
Πλευροκοπώντας τους Kοινωνιολόγους ερµήνευε τον “Kρατικό Σοσιαλισµό” του Bενιζέλου ως
νάρκωση των εργαζοµένων και ριζοσπαστικοπούσε τις απεργίες όπως αυτήν που περιγράψαµε. H
σηµασία του δεν βρισκόταν στη διορατικότητα των αναλύσεών του αλλά µάλλον στη
ριζοσπαστικοποίηση των εργαζόµενων που λίµναζαν στον ΣTET, στην προβολή ορθόδοξων
σοσιαλδηµοκρατικών ιδεών καθώς και στη δηµιουργία µιας νέας γενιάς συνδικαλιστών και
διανοουµένων που αρνούνταν τη Φιλελεύθερη ηγεµονία Aυτοί τοποθετήθηκαν στ’ αριστερά των
Kοινωνιολόγων και, όσοι αποµακρύνθηκαν από τον Γιαννιό, στήριξαν αργότερα την επιρροή της
Φεντερασιόν κι εντέλει τη δηµιουργία του ΣEKE.5
H προστατευτική νοµοθεσία και η εφαρµογή της

H προστατευτική νοµοθεσία, όπως σηµειώσαµε παραπάνω, ήταν βασικό προπαγανδιστικό µοτίβο
των Kοινωνιολόγων και συνάµα κεντρικός πολιτικός στόχος προς τον οποίο προσανατόλιζαν το
εργατικό κίνηµα. Στο “Tι πρέπει να γίνη” συνόψισαν πάγια αιτήµατα των σοσιαλιστικών µίνιµουµ
προγραµµάτων: περιορισµό του ωραρίου εργασίας, απαγόρευση της παιδικής εργασίας και ειδική
προστασία των εργαζόµενων γυναικών και ανηλίκων, καθιέρωση της Kυριακής αργίας,
αναγκαστική ασφάλιση των εργατών και, ως πρώτο µέτρο άµεσης εφαρµογής, υποχρέωση των
εργοστασιαρχών να καλύψουν µε ασφάλεια ατυχήµατος τους εργαζοµένους τους. Στοιχειώδεις
µεταρρυθµίσεις, απλώς πρώτα βήµατα: “H εργατική αύτη νοµοθεσία”, δήλωναν, “είναι
απαραίτητος δια ν’ απαλλάξη τους εργάτας από υπερβολικήν και ανθυγιεινήν εκµετάλλευσιν και
1
Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις..., ό.π., σ. 18.
2
Bλ. ενδεικτικά το προπαγανδιστικό φυλλάδιο Nίκος Γιαννιός, O σοσιαλισµός του κράτους, Aθήνα 1914.
3
Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 28.
4
Στο ίδιο, σ. 28 κ.ε..
5
Bλ. σχετικά σε Σπύρος Mαρκέτος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισµού”, σε Eταιρεία
Mελέτης Eλληνικού Eβραϊσµού, Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο: ζητήµατα ιστορίας στη µακρά διάρκεια, Πρακτικά
του A’ Συµπόσιου Iστορίας, Θεσσαλονίκη, 23-24 Nοεµβρίου 1991, Γαβριηλίδης 1995, σ. 151-172.
170
να καταστήση τον βίον αυτών κάπως ανθρώπινον”.1 Ποιό άλµα πραγµατοποίησε η κοινωνική
συνείδηση των µαζών από το καλοκαίρι του 1909 έως το επόµενο αναδεικνύει η αντιπαραβολή του
“Tι πρέπει να γίνη” µε το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος. Oι µεταρρυθµίσεις που αξίωνε το
πρώτο κείµενο φάνταζαν δειλές σε σύγκριση µε το ολοκληρωµένο πρόγραµµα προστατευτικής
νοµοθεσίας που καταλάµβανε το ένα τέταρτο περίπου της έκτασης του δεύτερου:
α') Kαθορισµόν ανωτάτου ορίου ηµερησίου εργασίας δια τους άνδρας, τας γυναίκας και
τους νεαρούς εργάτας προς προστασίαν των εργατών σύµφωνα µε τα υποδείγµατα των
µάλλον πολιτισµένων κρατών. β') Aπαγόρευσιν της εργασίας εις παιδία κάτω των 14 ετών,
απαγόρευσιν της νυκτερινής εργασίας δι’ όλους τους εργάτας, ανεξαρτήτως φύλου και
ηλικίας, εξαιρέσει της νυκτερινής εργασίας ενηλίκων ανδρών εις επιχειρήσεις, αι οποίαι εκ
λόγων τεχνικών ή δηµοσίου συµφέροντος κατ’ ανάγκην λειτουργούν ακαταπαύστως. γ')
Eπέκτασιν και αυστηράν εφαρµογήν των περί Kυριακής αργίας διατάξεων προς
εξασφάλισιν εις έκαστον εργάτην συνεχούς αργίας 32 ωρών καθ’ εβδοµάδα, εις δε τας
γυναίκας και τους νεαρούς εργάτας συνεχούς αργίας από της µεσηµβρίας του Σαββάτου
µέχρι της πρωίας της Δευτέρας. δ') Yποχρεωτικήν λήψιν εις τα εργοστάσια και εν γένει εις
τους τόπους της εργασίας όλων των δυνατών προφυλακτικών µέτρων κατά κινδύνων της
υγείας ή της ηθικής των εργατών. στ') Eξασφάλισιν της τακτικής και ακεραίας πληρωµής
του µισθού εις τους εργάτας παντός κλάδου. ζ') Σύστασιν εργατικών δικαστηρίων προς
λύσιν των µεταξύ εργοδοτών και εργατών διαφορών. η') Eξασφάλισιν εκ µέρους των
οργάνων της τοπικής αυτοδιοικήσεως ευθηνών και υγιεινών κατοικιών εις τους εργάτας.
[...] Kανονισµόν της συνάψεως της συµβάσεως της εργασίας µεταξύ εργοδοτών και
εργατικών σωµατείων και εν γένει κανονισµόν αυτής προς προστασίαν των εργατών.
Eισαγωγήν των αρχών της αποζηµιώσεως δια την ηθικήν ζηµίαν και της άνευ πταίσµατος
ευθύνης επί βλαβών, επερχοµένων κατά την άσκησιν ωρισµένων επιχειρήσεων.2
Oι Kοινωνιολόγοι έβλεπαν σε τέτοια αιτήµατα βήµατα προς το σοσιαλισµό όσο και µέσα
ταξικής οργάνωσης των εργαζοµένων. Aναγνώριζαν όµως πως παράλληλα έπρεπε να αναπτυχθεί
ο καπιταλισµός - και στα µάτια τους η Kυβέρνηση Bενιζέλου επιτάχυνε την κοινωνική πρόοδο. O
Bενιζέλος δεν απέκρουε το χαρακτηρισµό του σοσιαλιστή και αναγνώριζε την ανάγκη
παραχωρήσεων στην εργατική τάξη επιδιώκοντας εθνική οµοψυχία· πρακτικά διεύρυνε την
προληπτική παρέµβαση του κράτους στις σχέσεις µεταξύ κεφαλαίου κι εργασίας.3 Προσοικειώθηκε
τους σοσιαλιστές αποξενώνοντας κάποιους αστούς, αλλά πάντα ρύθµιζε την έκταση και το ρυθµό
των παραχωρήσεων ώστε να αποσπά το µέγιστο πολιτικό όφελος. Oπωσδήποτε ικανοποίησε
1
“Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 48.
2
Στο ίδιο, σ. 48, και “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 883-884.
3
Έφη Aβδελά, “Tο αντιφατικό περιεχόµενο της κοινωνικής προστασίας: η νοµοθεσία για την εργασία των
γυναικών στη βιοµηχανία (19ος - 20ός αι.)”, Tα Iστορικά, τ. 11 [1989], σ. 350.
171
τύποις ως τους Bαλκανικούς Πόλεµους µεγάλο µέρος των αιτηµάτων του Λαϊκού Kόµµατος, µε
νόµους στους οποίους συχνά συνεργάστηκαν οι Kοινωνιολόγοι.
Tο νοµοσχέδιο “Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών και περί ωρών εργασίας”, το
οποίο έγινε βάση του νόµου ΓπΛΔ’ (3934) της 19/21 Nοεµβρίου 1911, προετοίµασε µια
κοινοβουλευτική επιτροπή µε εισηγητή τον Σπύρο Θεοδωρόπουλο και συνεργάτη τον
Παπαναστασίου.1 Ως υπόδειγµα πήραν τον αντίστοιχο αυστριακό νόµο, τον προοδευτικότερο
στην Eυρώπη, και µε παρέµβαση του πρωθυπουργού η πρόταση του Θεοδωρόπουλου και του
Παπαναστασίου αντικατέστησε ένα συντηρητικότερο νοµοσχέδιο που υπέβαλαν υπουργοί του
κλίµατος Δηµητρακοπούλου.2 Eπέτρεψε µάλιστα στον Bενιζέλο να συνοψίσει την εργατική
πολιτική του:
το νοµοσχέδιον το οποίον προσάγεται ενώπιον υµών δεν είναι τέλειον, κάθε άλλο· δεν
εξαντλεί τα ζητήµατα τα εργατικά ... είναι εν µικρόν τµήµα του µεγάλου κύκλου των
ζητηµάτων, τα οποία δεν θα κατορθώση καν να εξαντλήση η παρούσα Bουλή. H εργατική
νοµοθεσία πρέπει να είµεθα ευτυχείς εάν συµπληρωθή και µετά µίαν δεκαετίαν, διότι και εις
τα άλλα έθνη παρήλθον πολλαί δεκαετηρίδες προς τούτο, και βεβαίως δεν κατώρθωσαν
όπως συµπληρώσωσι ταύτην από της µίας ηµέρας εις την άλλην. Δεν αξιοί η Kυβέρνησις
καµµίαν ευγνωµοσύνην παρά του εργατικού κόσµου δι όσα εισηγήθη σήµερον. Eίναι ταύτα
ελάχιστον µέρος των όσων οφείλονται εις τον εργατικόν κόσµον. Aλλά πρέπει να
προβαίνωµεν µετά περισκέψεως, ώστε να µη προσκώψωµεν ευθύς εξαρχής, και να µη
θίξωµεν συµφέροντα, τα οποία είναι αλληλέγγυα προς τα συµφέροντα των εργατών.3
Tον τίτλο του σοσιαλιστή διεκδίκησε επίσης ο υπουργός Eθνικής Oικονοµίας Mπενάκης,
προτείνοντας να συνεργαστούν οι τάξεις “υπέρ της κοινωνικής αναπτύξεως”.4 H προτεραιότητα
της αγροτικής παραγωγής ήταν συµπληρωµατική σταθερά της σκέψης του· ζητούσε να στρέψουν οι
Kοινωνιολόγοι τον µεταρρυθµιστικό ζήλο τους προς την αποκατάσταση των αγροτών αντί να
διαταράσσουν την αρµονία µεταξύ εργασίας και κεφαλαίου.5 Eντέλει απηχούσε ιδεολογικά τη
σύγκρουση µεταξύ των “προοδευτικών” κεφαλαιοκρατών που επένδυσαν στη βιοµηχανική
1
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 442.
2
Bλ. σε EΣB, συνεδρίασις 155η της 1.11.1911, EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911.
3
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 440.
4
Προβάλλοντας έναν ανεδαφικό πατερναλισµό και µια αδύνατη αρµονία συµφερόντων επέκρινε τις κοινωνικές
εντάσεις: “εργασία και κεφάλαιον πρέπει να ευρίσκωνται εν αρµονία καθόσον όταν εκ στρεβλής αντιλήψεως
προσβάλλεται το κεφάλαιον φεύγει ευκολώτατα και δια παντός, και τότε η εργασία αδρανεί και αποθνήσκει ... το
κεφάλαιον δεν έχει πατρίδα ως τινες υποστηρίζουν, αλλά φεύγει και µένει εις πάσαν χώραν όπου ευρίσκει
συµφέρον και προστασίαν. Aποµάκρυνσις δε των κεφαλαίων από µιαν χώραν, είναι η δυστυχία των εργατών”: Eµ.
Mπενάκης, Πατρίς, φ. της 26.7.1912.
5
Nέα Hµέρα, φ. της 21.7.1912 και Πατρίς, φ. της 26.7.1912.
172
παραγωγή και των συντηρητικών γαιοκτηµόνων, η οποία όταν διαπλεκόταν µε τον Διχασµό θα
έληγε µε τη νίκη των πρώτων τη δεκαετία του 1920.
Oι Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν αναφανδόν την αρχή του νοµοσχεδίου και ο
Παπαναστασίου συγκατένευσε στη µετριοπάθειά του: “αφού µετά πάροδον τόσον ετών ερχόµεθα
ηµείς τόσον βραδέως να λάβωµεν την πρώτην µέριµναν υπέρ των εργατών, έπρεπε, λέγω, τα
πρώτα ταύτα ηµών βήµατα να τύχωσιν ευµενούς αποδοχής ... Δεν δύναται βεβαίως ποτέ νόµος,
έχων βάσιν οίαν το υπό συζήτησιν νοµοσχέδιον, ν’ απαλλάξη τους εργάτας τελείως από πάσης
εκµεταλλεύσεως, δύναται όµως την εκµετάλλευσιν αυτήν να την περιορίση µέχρι λογικών ορίων ...
Προς τον σκοπόν τούτον εθέσαµεν το δεκάωρον ως ανώτατον όριον ηµερησίας εργασίας”.1 H
κρατική παρέµβαση έπρεπε να αντισταθµίσει την διαπραγµατευτική αδυναµία των εργαζοµένων:
“εν Eλλάδι ο βαθµός εις τον οποίον είναι προηγµένα τα εργατικά σωµατεία δεν είναι τοιούτος,
ώστε να καθιστά ικανούς τους εργάτας να διεκδικήσουν αποτελεσµατικώς υπέρ εαυτών τον
περιορισµόν του χρονικού ορίου της εργασίας εντός λογικών ορίων, ενώ αλλαχού µέχρι τοιούτου
βαθµού ακµής έφθασαν τα σωµατεία ταύτα, ώστε άνευ επεµβάσεως της Kυβερνήσεως κατώρθωσαν
να περιορίσωσι το ανώτατον όριον της εργασίας εις δέκα, εις εννέα, και εις οκτώ έτι ώρας”.2
Ωστόσο δεν έπρεπε η προστασία των εργατών να πλήξει την ανάπτυξη του κεφαλαίου:
ελάβοµεν [στην επιτροπή] υπ’ όψιν τον ανταγωνισµόν, εις τον οποίον είναι εκτεθειµένη η
βιοµηχανία ηµών, ελάβοµεν υπ’ όψιν το επικρατούν ανώτατον όριον εργασίας εις τα ξένα
Kράτη, των οποίων η βιοµηχανία ανταγωνίζεται την δικήν µας, και επί τη βάσει ταύτη
ωρίσαµεν το δεκάωρον ... επιτρεποµένης εξαιρέσεως δια τας επιχειρήσεις, αι οποίαι είτε δια
λόγους τεχνικούς είτε διαφόρου ρυθµίσεως του ανωτάτου ορίου εργασίας εις οµάδας
βιοµηχανίας της αλλοδαπής δεν δύνανται να γίνουν βιώσιµοι εν Eλλάδι υπό τοιούτον
περιορισµόν ... κατελήξαµεν εις την απόφασιν ταύτην ίνα καταστήσωµεν το νοµοσχέδιον
αυτόν αποδεκτόν υπό της Kυβερνήσεως και της Bουλής.3
Tο σχέδιο της επιτροπής όριζε ως ανώτατο όριο το ενδεκάωρο σ' αυτές τις εξαιρετικές
περιπτώσεις. O Bενιζέλος ζήτησε να τις καθορίσουν µε διατάγµατα και όταν ο Παπαναστασίου
επέµεινε να τις γράψουν στο νόµο τόν κατηγόρησε για δηµαγωγία· εισέπραξε την απάντηση, η
οποία δυστυχώς αποδείχτηκε διορατική, πως κατ’ αυτό τον τρόπο “το πρώτον εργατικόν
νοµοσχέδιον µεταβάλλεται εις ποµφόλυγα”.4 Προεκλογικές σκοπιµότητες και φόβοι µήπως όπλιζε
τους συντηρητικούς και αποξένωνε τους αστούς εάν εφάρµοζε αµέσως έναν τέτοιο νόµο
καθόρισαν τη στάση του Bενιζέλου· συνάµα προειδοποιούσε τους εργαζόµενους να τον
1
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 442-443.
2
3
4
Eλ. Bενιζέλος και Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 156η της 2.11.1911, σ. 444. Bλ. µια σχετική κριτική
στο Γ. Δ. Ληξουριώτης, “Προστατευτικός νοµοθετικός παρεµβατισµός και η εµφάνιση του εργατικού δικαίου στην
Eλλάδα...”, ό.π., σ. 218 κ.ε..
173
ξαναψηφίσουν αν ήθελαν να εφαρµοστεί η προστατευτική νοµοθεσία, αφού µόνον αυτός εγγυόταν
τα συµφέροντά τους και όχι οι ανίσχυρες αριστερές οµάδες. Kαθώς ετοιµάζονταν να
συµµετάσχουν τα παλαιά κόµµατα στις εκλογές, οι Φιλελεύθεροι αντιµετώπιζαν δύσκολη µάχη και
χρειάζονταν κάθε ψήφο της αριστεράς.
Tην εργατική νοµοθεσία συµπλήρωσε ο νόµος ΔKΘ’ (4029) της 24ης Iανουαρίου / 4ης
Φεβρουαρίου 1912 “Περί εργασίας γυναικών και ανηλίκων”, τον οποίο εισηγήθηκε στη βουλή, κατ’
ανάθεση της κυβέρνησης, ο Παπαναστασίου.1 H δηµιουργία του τµήµατος εργασίας και
κοινωνικής προνοίας στο υπουργείο Eθνικής Oικονοµίας, το οποίο σύντοµα επάνδρωσαν µε
φίλους των Kοινωνιολόγων, επέτρεπε την επίβλεψη της εφαρµογής των εργατικών νόµων και τη
χάραξη συνολικής πολιτικής σ’ αυτό τον τοµέα.2 H κυβέρνηση µάλιστα κατέθεσε το νοµοσχέδιο για
την οργάνωση της επιθεώρησης εργασίας αψηφώντας µεγάλες αντιδράσεις στη βουλή· ο
Παπαναστασίου το υπερασπίστηκε µαχητικά όταν ορισµένοι βουλευτές ζήτησαν να επιβλέπει την
εφαρµογή των εργατικών νόµων η αστυνοµία και όχι η νέα υπηρεσία.3 O Bενιζέλος πράγµατι
προωθούσε την ενσωµάτωση της εργατικής τάξης µε ένα περιεκτικό σχέδιο κοινωνικής οργάνωσης
κι έγκυρης εκπροσώπησης των ταξικών συµφερόντων,4 αλλά το έκανε ερήµην αν όχι εναντίον των
αστών.
Στο τέλος της βουλευτικής συνόδου ο Πετµεζάς έκρινε πως “ο αριθµός των ψηφισθέντων
νοµοσχεδίων είναι αρκετός. Eίναι αληθές ότι τα ψηφισθέντα υπολείπονται εις γενναιότητα και δεν
διακρίνει αυτά σύστηµα· πρέπει όµως ν’ αναγνωρισθή ότι µεταξύ τούτων το τελευταίον ψηφισθέν
νοµοσχέδιον περί εργασίας γυναικών και ανηλίκων είναι έργον, το οποίον τιµά ιδιαζόντως την
Kυβέρνησιν”. Aφετέρου η συνολική κρίση του Παπαναστασίου για την εργατική νοµοθεσία της
περιόδου ήταν επιφυλακτική: “Δυστυχώς η κοινωνική αυτή νοµοθεσία, την οποίαν χαρακτηρίζει η
διοικητικότης, συνετελέσθη κατά τρόπον προδίδοντα ότι όλως εσπευσµένως και αµελετήτως
υπεβλήθησαν τα σχετικά νοµοσχέδια, ως απέδειξαν άλλως τε και αι συζητήσεις επί τινων εξ
αυτών, εις τα οποία ευρέθηµεν εις πλήρη διαφωνία προς την Kυβέρνησιν”.5 Eπιφυλακτικότητα
βάσιµη, στο µέτρο που συχνά αγνόησαν τις παρεµβάσεις του· εξίσου διορατικές αποδείχτηκαν οι
υποψίες του πως θα αποδυνάµωναν την εργατική νοµοθεσία αν την εξαρτούσαν από εκτελεστικά
διατάγµατα. Eν όψει των προσεχών εκλογών άλλωστε εύλογα τήρησε επιφυλακτική στάση. Ωστόσο
1
EΣB, συνεδρίασις 197η της 19.12.1911, σ. 1690· βλ. πάντως και την κριτική που ασκεί στην ιδιαίτερη προστασία
της γυναικείας εργασίας η Έφη Aβδελά, Δηµόσιοι υπάλληλοι γένους θηλυκού. Kαταµερισµός της εργασίας κατά
φύλα στον δηµόσιο τοµέα, 1908-1955, IEΠETE 1990, σ. 51 κ.ε.. Για τη δυσκολία να κινητοποιηθούν αυτόνοµα οι
γυναίκες βλ. στο ίδιο, σ. 41.
2
Mε τον νόµο ΓπΛB’ (3932) της 12.11.1911.
3
4
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός”, ό.π., σ. 12.
5
Θρ. Πετµεζάς σε EΣB, συνεδρίασις 197η της 19.12.1911, σ. 1690· Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 195η
της 17.12.1911, σ. 1593-1594.
174
δεχόταν την ουσία της προστατευτικής πολιτικής του Bενιζέλου αν όχι και το χρονοδιάγραµµά
της - κι επίσης αναγνώριζε πως ο πρωθυπουργός προχωρούσε όσο επέτρεπαν οι βουλευτές του.
Eνώ διαφωνούσαν στους όρους συµφωνούσαν στην ενσωµάτωση της εργατικής τάξης, η αντινοµία
της θέσης των Kοινωνιολόγων όµως ήταν πως αν οι εργάτες συναποδέχονταν τις εθνικές
προτεραιότητες των Φιλελευθέρων, αντί να εξασφαλίσουν αυτόνοµη οργάνωση και να είναι
διαρκώς έτοιµοι να διαρρήξουν τη συµµαχία, δύσκολα θα εξασφάλιζαν πραγµατικές κατακτήσεις.1
O κυβερνητικός φιλεργατισµός, όπως προαναφέραµε, συµβάδιζε µε την κινητοποίηση των
εργαζοµένων σε τοµείς κρίσιµους για την οικονοµία αλλά και για την ενδεχόµενη πολεµική
προσπάθεια της χώρας, και δεν περιοριζόταν στο νοµοθετικό πεδίο· στις καθηµερινές διαµάχες
επίσης το κράτος παρενέβαινε ενεργά υπέρ των εργατών.2 Λόγου χάρη ως το επόµενο καλοκαίρι η
Kυβέρνηση Bενιζέλου πήρε συχνά το µέρος των τροχιοδροµικών εναντίον της εργοδότριας
εταιρείας.3 Mεσολάβησε η ψήφιση των εργατικών νόµων και ως τις παραµονές του πολέµου,
αγωνιώντας για τη εθνική οµοψυχία, έδειχνε έντονο φιλεργατισµό.4 Λίγο αργότερα, µε την απεργία
1
Για µια συγκριτική οπτική βλ. και τις παρατηρήσεις του Huntington σχετικά µε τη λειτουργία των περιφερειακών
κρατών στην πρώιµη ανάπτυξη των εργατικών ενώσεων: Samuel Philips Huntington, Political Order in Changing
Societies, Yale UP 1968, σ. 283 κ.ε..
2
Tο καλοκαίρι του 1911 οι τροχιοδροµικοί της Aθήνας µε τη βοήθεια του EKA οργάνωσαν νέα απεργία µε
αφορµή τις κωλυσιεργίες που πρόβαλλε στη συµφωνηµένη ικανοποίηση των αιτηµάτων τους η διοίκηση της
Eταιρείας Tροχιοδρόµων η οποία έδρευε στις Bρυξέλλες. O Pέπουλης κάλεσε τότε τον υπεύθυνο της εταιρείας
στην Aθήνα και τόν απείλησε πως θα έστελνε τον εισαγγελέα αν δεν έλυναν µέσα σε εικοσιτέσσερις ώρες τη
διαφορά· κατέστησε υπεύθυνη την εταιρεία εάν τυχόν ξεσπούσαν ταραχές και απαίτησε να εγκατασταθεί στην
Aθήνα το διοικητικό συµβούλιό της, το οποίο ανέκαθεν λειτουργούσε παρανόµως στις Bρυξέλλες. Yιοθετώντας
µάλιστα τα αιτήµατα του σωµατείου επέβαλε να απολύσουν τους επικεφαλής µιας “κίτρινης” οµάδας εργατών. H
συµβολή της κυβέρνησης στη νίκη των απεργών ενίσχυσε προσωρινά το γόητρό της µεταξύ των εργατών. Ωστόσο η
Eταιρεία Tροχιοδρόµων, µολονότι δέχτηκε να µεταφέρει στην Aθήνα την έδρα της και να επαναπροσλάβει τους
συνδικαλιστές που είχε απολύσει στην προηγούµενη απεργία, αποµάκρυνε ένα ανώτερο στέλεχος που υποστήριζε
τους εργάτες. Aυτό άρκεσε για να κηρύξουν πάλι απεργία οι τροχιοδροµικοί, προσθέτοντας προωθηµένα
αιτήµατα όπως καθιέρωση του οχταώρου, χορήγηση αναρρωτικών αδειών και δεκαπενθήµερης ετήσιας άδειας,
δηµιουργία συνταξιοδοτικού ταµείου και θέσπιση κανονισµών αρχαιότητας και µονιµότητας των υπαλλήλων.
Tότε ο Bενιζέλος µεσολαβώντας αυτοπροσώπως απαίτησε να τα υποβάλουν στην κυβέρνηση· ο Pέπουλης
υποσχέθηκε να τα συζητήσει µόλις έλυναν την απεργία, αλλά η αντιπαράθεση είχε πλέον αυτόνοµη δυναµική:
απέρριψαν τις αλλεπάλληλες κυβερνητικές εκκλήσεις, οπότε το κράτος ανακοίνωσε πως θα επέτρεπε στην
εταιρεία απολύσεις. Oύτε οι απειλές ούτε οι υποσχέσεις του υπουργού Eσωτερικών έφεραν αποτέλεσµα, ώσπου
µεσολάβησε το Eργατικό Kέντρο Aθηνών κι έλυσαν την απεργία: Kαιροί, φ. της 6-11.8.1911 και 6-8.9.1911.
3
Πατρίς, φ. της 21-22.7.1912. και Aθήναι, φ. της 21-22.7. 1912.
4
Tο καλοκαίρι του 1912 µια απεργία στην Kέρκυρα, η λαϊκή συµπαράσταση και οι πιέσεις του τοπικού Eργατικού
Συνδέσµου τήν έκαναν να διατάξει τις αρχές να εφαρµόζουν αυστηρά τον πρόσφατο νόµο σχετικά µε την εργασία
175
των γαιανθρακεργατών του Πειραιά που κατέκτησε το δωδεκάωρο έναντι της δεκατετράωρης
εργασίας, οι συντηρητικές βενιζελικές εφηµερίδες όπως ήταν Aι Aθήναι του Γεωργίου Πωπ
στράφηκαν εναντίον των Kοινωνιολόγων και ειδικά του σοσιαλιστή δηµοκόπου που δίδασκε την
εχθρότητα των τάξεων - του Παπαναστασίου.1 Tαυτοχρόνως προσπάθησαν να διασπάσουν το
µέτωπο των αντιπάλων, απαιτώντας να µην µετέχουν διανοούµενοι στις εργατικές
αντιπροσωπείες αλλά µόνον εργάτες. Ήδη όµως η απεργία γενικευόταν και η κυβέρνηση τάχθηκε
εναντίον των εργοδοτών. Όταν οι έµποροι ζήτησαν από τον Bενιζέλο να αποµακρύνει τον
Θεοδωρόπουλο από τους Φιλελεύθερους, εκείνος δήλωσε πως ο σοσιαλιστής δικηγόρος συµµετείχε
στο συνδυασµό των Φιλελευθέρων ως εκπρόσωπος των εργατικών τάξεων κι εποµένως ορθά
ενεργούσε. “Δεν σας αποκρύπτω ότι είµαι σοσιαλιστής”, δήλωνε ο Bενιζέλος µιµούµενος τον
Kάιζερ Γουλιέλµο. Ένας πολιτευτής του, σπάζοντας το εργοδοτικό µέτωπο υποχώρησε πρώτος
στα εργατικά αιτήµατα και παραµονές της γενικής επιστράτευσης οι συνδικαλιστές νίκησαν.2
Eκτός από τους εργολάβους του λιµανιού, που ήταν οι µεγάλοι χαµένοι αυτής της απεργίας,
ο Bενιζέλος έπληξε και άλλα µικροαστικά στρώµατα. H πολιτική του στα αρτοποιεία ευνοούσε
τον περιορισµό της εργάσιµης ηµέρας αλλά ταυτοχρόνως και τον εκµηχανισµό τους, και
προκάλεσε έντονες διαµαρτυρίες των συντεχνιών των αρτοποιών οι οποίες στρέφονταν επίσης
εναντίον του EKA. Yπέβαλαν ένα υπόµνηµα στον Διάδοχο Kωνσταντίνο ζητώντας του να
βραχυκυκλώσει το βασιλικό διάταγµα που θα τις έθιγε· ωστόσο το διάταγµα που καθιέρωνε το
δεκάωρο των αρτεργατών υπογράφηκε στις 5 Σεπτεµβρίου του 1912. Oι ιδιοκτήτες των
αρτοποιείων ετοίµασαν απεργία αλλά η κυβέρνηση την µαταίωσε ενεργοποιώντας τους
στρατιωτικούς φούρνους. H ταξική σύγκρουση διαπλεκόταν µάλιστα µε εθνικιστικές ζυµώσεις· το
Σωµατείο Συντεχνιών Aθηνών - Πειραιώς όσο και ο Σύλλογος Eργατών Aρτοποιών συµµετείχαν
στο αντικυβερνητικό σωβινιστικό συλλαλητήριο για την εξωτερική πολιτική που συγκλόνισε τέλη
Aυγούστου την Aθήνα, ενώ αντιθέτως το Eργατικό Kέντρο Aθηνών δεν υποστήριξε το κεντρικό
συλλαλητήριο, ούτε και τα εργατικά κέντρα του Bόλου και της Λάρισας εκείνα που οργανώθηκαν
γυναικών και ανηλίκων. Σε ανάλογα διαβήµατα προχώρησε σύντοµα και το Eργατικό Kέντρο Πειραιώς. Πατρίς, φ.
της 12.7.1912, και Aθήναι, φ. της 11 και της 21.7. 1912.
1
Tους αστούς εξέγειρε η σταθερή άρνηση της κυβέρνησης να στείλει χωροφύλακες εναντίον των εργατών, ενώ ο
Πωπ, προβάλλοντας τη θεωρία περί των τάξεων που “αποζούν από το κράτος”, ζητούσε να στραφούν οι εργάτες
εναντίον της “σπατάλου πολιτείας” και όχι του κεφαλαίου το οποίο “καταδυναστεύεται, και οι εργοδόται
αποτελούν κατά 99 % αξιοθρήνητον τάξιν αγωνιστών υπέρ του ηµερησίου βίου”· ο δε Bενιζέλος έπρεπε να ρίξει
τους φόρους αντί να αυξαίνει τους µισθούς και να µειώνει τα ωράρια. Για την απεργία βλ. Πατρίς, φ. της 24.7.1912
κ.ε., και Aθήναι, φ. της 1.8. 1912 κ.ε., ως τα µέσα Σεπτεµβρίου. Eναντίον των Kοινωνιολόγων βλ. Aθήναι, φ. της 26
και της 27.7. 1912· για µεταγενέστερες εκφάνσεις της ίδιας θεωρίας βλ. M. Mazower, Greece and the Inter- War
Economic Crisis..., ό.π., σ. 19 κ.ε..
2
H δήλωση του Bενιζέλου σε Aθήναι, φ. της 13.8. 1912. Για την απεργία των γαιανθρακεργατών βλ. Πατρίς, φ. της
24.7.1912 κ.ε.· Aθήναι, φ. της 25.7.1912 κ.ε..
176
στις πόλεις τους. Λίγο αργότερα τετρακόσιοι περίπου αρτεργάτες οργάνωσαν ένα νέο,
προοδευτικών τάσεων σωµατείο· µια οµάδα διαφωνούντων που ανήκε στο παλιό σωµατείο “H
Περίθαλψις” προσπάθησε να το διασπάσει, αλλά απέτυχε και αποχώρησε. Ήδη το εργατικό ζήτηµα
επέτεινε τις πολιτικές αντιθέσεις και ήταν χαρακτηριστικό πως οι εργάτες αισθάνονταν
περισσότερο ευνοηµένοι από την πολιτική του Bενιζέλου απ’ ό,τι οι µικροαστοί.1 Λόγους να
παραπονούνται είχαν επίσης οι έµποροι· την ίδια εποχή το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας, στο
οποίο ήδη διαµαρτύρονταν για την καθιέρωση της Kυριακής αργίας, δροµολόγησε τη µείωση του
ωραρίου των εµποροϋπαλλήλων σε µια σύσκεψη όπου συµµετείχαν ο Πετµεζάς, ο Bαρβαρέσσος
και ο Kορώνης.2
Γενικά οι εργοδότες αισθάνονταν πιέσεις στις οποίες ήταν ασυνήθιστοι. O Pέπουλης
υποσχέθηκε επισήµως πως η κυβέρνηση θα “υποστήριζε θερµώς” την απεργία που ετοίµαζε ο
Σύνδεσµος Σιδηροδροµικών µετά την αθέτηση των εργοδοτικών υποσχέσεων. Στην Πάτρα ο
διάδοχος του Mπενάκη στο Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας, ο Mιχαλακόπουλος, διέταξε τη
χωροφυλακή να ερευνά τις παραβιάσεις της εργατικής νοµοθεσίας και να τιµωρεί αυστηρά τους
υπαίτιους εργοστασιάρχες· αντίστοιχα αξιοποίησε και την επίσκεψή του στο Bόλο επ’ ευκαιρία
του Γ’ Συνεδρίου Γεωργίας, Bιοµηχανίας και Eµπορίου για να ικανοποιήσει αιτήµατα των
τοπικών εργατικών συλλόγων. Όταν οι ανθρακεργάτες της Kέας κατάγγειλαν πως η χωροφυλακή
απείλησε να συλλάβει την επιτροπή που πήγε για να ελέγξει την τήρηση των εργατικών νόµων, το
Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας διέταξε αµέσως αυστηρές ανακρίσεις. Oι επιθεωρητές εργασίας
άρχισαν να υποβάλλουν µηνύσεις εναντίον εργοδοτών όταν πληροφορούνταν εργατικά
ατυχηµάτα, ενώ έπαιρναν το µέρος των εργατών σε τοπικές απεργίες όπως ήταν εκείνη των
καπνεργατών της Kαρδίτσας. Mε τη συνεργασία του φιλοβενιζελικού Eργατικού Kέντρου
Aθηνών, αλλά και των ριζοσπαστικότερων εργατικών κέντρων της Θεσσαλίας, κινητοποιούνταν
οι εργάτες των επαρχιακών πόλεων και άνοιξε νέο εργατικό κέντρο στο Aγρίνιο.3
Kατά τη διάρκεια του πολέµου το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας συνέχισε τις
φιλεργατικές µεταρρυθµίσεις, ενισχύοντας λόγου χάρη την ίδρυση ταµείων προνοίας και
περιθάλψεως όπως των σιδηροδροµικών. Λίγο προτού λήξει το 1912, έπειτα από ένα αιµατηρό
ατύχηµα η Eπιθεώρηση Eργασίας ζήτησε µε αυστηρότατη εγκύκλιο από τις αστυνοµικές αρχές,
από τα νοσοκοµεία και από τις κλινικές να τής γνωστοποιούν όλα τα εργατικά ατυχήµατα “προς
εφαρµογήν των εργατικών νόµων” και µάλιστα απειλούσε µε ποινικές διώξεις όσους το
αµελούσαν. Πράγµατι, από τις πρώτες ηµέρες του νέου χρόνου άρχισαν να φτάνουν οι σχετικές
1
Για τους αρτεργάτες βλ. Πατρίς, φ. της 18 - 25.8.1912, και 2 και 9.9.1912· για τα εργατικά κέντρα, Πατρίς, φ. της
29.8.1912· Aθήναι, φ. της 27.8.1912. Bλ. και τη σηµαντική µελέτη της Φ. Σουλιώτη, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις
της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, ό.π., σ. 27, για την περίπτωση των αρτεργατών.
2
Πατρίς, φ. της 3, 14 και 15.8.1912, και της 2, 4 και 11.9.1912· Aθήναι, φ. της 3.8. 1912 και της 13 και 15.9.1912.
3
Bλ. Πατρίς, φ. της 3, 14 και 15.8.1912, και της 2, 4 και 11.9.1912· επίσης σε Aθήναι, φ. της 3.8. 1912 και της 13 και
15.9.1912.
177
αναφορές στο Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας. Tαυτοχρόνως η Eπιθεώρηση Eργασίας ανέλαβε να
επιβλέπει την εφαρµογή των νόµων περί Kυριακής αργίας, αποσπώντας αυτή την αρµοδιότητα
από το Yπουργείο Eσωτερικών. O στρατός επέτρεψε στον έφεδρο Mαθά να επιστρέψει στη θέση
του επιθεωρητή εργασίας, ενώ ενεργοποιήθηκαν επιθεωρητές εργασίας και σε άλλες πόλεις όπως
ήταν η Kέρκυρα, η Σύρος, ο Bόλος και η Λάρισα. Παρέπεµψαν στον εισαγγελέα τους πρώτους
εργοστασιάρχες. Tο Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας έστελνε συστηµατικά επιθεωρητές εργασίας
όπου σηµειώνονταν εργατικά ατυχήµατα, απειλούσε να ποινικοποιήσει την απόκρυψή τους από
τους εργοδότες κι έθετε αυστηρές προθεσµίες για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας στα
εργοστάσια.1
Tα παραπάνω παραδείγµατα, και δεν είναι τα µόνα, δείχνουν πως η εργατική πολιτική του
Bενιζέλου την εποχή των Bαλκανικών Πολέµων δεν περιορίστηκε στην ψήφιση της εργατικής
νοµοθεσίας αλλά συµπεριλάµβανε και την ενεργή προώθησή της παρά τις αντιδράσεις του
κόµµατός του. H συγκυρία, άλλωστε, ευνοούσε τους εργάτες. Oι πόλεµοι δηµιούργησαν, πέρα από
την ανάγκη της εθνικής οµοψυχίας, ζήτηση για καταναλωτικά αγαθά η οποία ενίσχυσε ιδίως τη
βιοµηχανία τροφίµων και την υφαντουργία, ενώ συνάµα εξάντλησαν λόγω της επιστράτευσης το
διαθέσιµο εργατικό δυναµικό.2 Συµπερασµατικά η προσπάθεια του Φιλελευθέρου πρωθυπουργού
να ισορροπήσει µεταξύ εργοδοτών κι εργατών και µε την προστατευτική νοµοθεσία να
θεσµοποιήσει την κρατική παρέµβαση στους εργατικούς αγώνες, προσέλκυσε στο Kόµµα
Φιλελευθέρων τον κορµό της µεταρρυθµιστικής αριστεράς, συµπεριλαµβανοµένων και των
Kοινωνιολόγων, τους οποίους εµπόδισε τελικά να οργανώσουν µια ριζοσπαστική αντιπολίτευση.
Aφετέρου επέτρεψε να αξιοποιήσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια η Φεντερασιόν και βεβαίως δυσαρέστησε
πολλούς αστούς που αδηµονούσαν να ανατρέψουν τις παραχωρήσεις προς τους εργάτες. Mια
τέτοια τακτική µετεωρισµού ήταν όµως διαρκώς υπό αίρεση και συγκέντρωνε επιθέσεις απ’ όλες
τις πλευρές. Σηµάδεψε τη γέννηση της προστατευτικής νοµοθεσίας και διευκόλυνε τα πρώτα
βήµατα του οργανωµένου εργατικού κινήµατος, αλλά δεν άφησε τη σφραγίδα της στη στάση του
ελληνικού κράτους απέναντι στα εργατικά αιτήµατα. Eντέλει η Kυβέρνηση Φιλελευθέρων
στράφηκε προς το κεφάλαιο και, αφήνοντας να ατροφήσουν οι ελεγκτικοί µηχανισµοί, στην πράξη
εγκατέλειψε την προστατευτική νοµοθεσία.
*****
1
Bλ. σχετικά σε Πατρίς, φ. της 29.11.1912 και 21-22.12.1912· Nέα Hµέρα (Tεργέστης), φ. της 3, 12, 13, 15, 16, 17, 24,
25 και της 26.1.1913.
2
Mιχάλης Pηγίνος, “Oι διακυµάνσεις των βιοµηχανικών ηµεροµισθίων στην Eλλάδα, 1912-1936”, Tα Iστορικά 5
[1986], σ. 156-157.
178
179
KEΦAΛAIO TETAPTO
OI KOINΩNIOΛOΓOI
KAI H KYBEPNHΣH BENIZEΛOY
Σε καµιά κοινωνία οι σηµαντικές κοινωνικές, οικονοµικές ή πολιτικές

µεταρρυθµίσεις δεν πραγµατοποιούνται δίχως βία ή δίχως την άµεση
απειλή της βίας. H σχετικά αποκεντρωµένη και αυθόρµητη βία είναι
συνηθισµένο µέσο για να επισύρουν την προσοχή οι παραγκωνισµένες
οµάδες στα παράπονά τους και στα αιτήµατά τους για µεταρρύθµιση. Όσοι
µετέχουν ενεργά σ’ αυτήν τη βία βρίσκονται συνήθως πολύ µακριά από τα
κέντρα της εξουσίας, αλλά οι µεταρρυθµιστές µπορούν να τήν
χρησιµοποιήσουν αποτελεσµατικά ώστε να προωθήσουν µέτρα τα οποία
ειδάλλως θα ήταν αδύνατα. Πράγµατι ηγέτες πλήρως προσηλωµένοι στο
υπάρχον σύστηµα µπορεί να ενθαρρύνουν αυτού του τύπου τη βία, µπορεί
να διακρίνουν σ’ αυτήν το απαραίτητο ερέθισµα για να πραγµατοποιήσουν
µεταρρυθµίσεις στο πλαίσιο του συστήµατος ... Γενικώς στις χώρες που
εκσυγχρονίζονται, η πιο σηµαντική ίσως µορφή παράνοµης και συχνά
βίαιης δραστηριότητας µε την οποία προωθούν τη µεταρρύθµιση είναι η
κατάληψη της γης.
SAMUEL HUNTINGTON
Mε το κίνηµα στο Γουδί δεν εισχωρούν µόνον οι µάζες στην πολιτική ζωή αλλά επίσης
κλιµακώνεται η βία, η οποία κορυφώνεται έπειτα στους αλλεπάλληλους πολέµους και στον
Διχασµό. Oι µεταρρυθµίσεις που επιδίωξαν από κοινού οι Kοινωνιολόγοι και ο Bενιζέλος θα
ήταν αδύνατες χωρίς την απειλή της στρατιωτικής βίας, ιδίως η αγροτική µεταρρύθµιση δεν θα
είχε προχωρήσει δίχως τις αιµατηρές αγροτικές κινητοποιήσεις που µεσολάβησαν. Eντούτοις ο
Bενιζέλος παρουσιάστηκε ως ειρηνοποιός. Aφού διέλυσε την A' Aναθεωρητική Bουλή παρουσίασε
στον Γεώργιο ένα συµφιλιωτικό πρόγραµµα µε άµεσους σκοπούς την πειθάρχηση του στρατού και
την εσωτερική ευταξία· ως βασικούς στόχους έθεσε την εθνική ενότητα και πρωτίστως τη
συµφιλίωση του λαού µε το θρόνο: ικανοποίησε λοιπόν την αυλή προσλαµβάνοντας φίλους του
Kωνσταντίνου ως τεχνικούς συµβούλους στο Yπουργείο Στρατιωτικών, το οποίο κράτησε στα
181
χέρια του.1 Mε την εσωτερική ειρήνευση και µε τις µεταρρυθµίσεις που εφάρµοσε µόλις ανέλαβε
την κυβέρνηση αποσκοπούσε καταρχάς στη βελτίωση της διεθνούς θέσης της χώρας. H εκτελεστική
εξουσία, υπό τη γενική και άµεση καθοδήγησή του, εκτόνωνε συστηµατικά τις εντάσεις
διαµεσολαβώντας αµοιβαίες παραχωρήσεις από τις αντίπαλες κοινωνικές οµάδες. Oι εν µέρει
αντιφατικοί αλλά όχι ασύµβατοι άξονες των µεταρρυθµίσεων της πρώτης πρωθυπουργίας του
ήταν η ενίσχυση και ο εκδηµοκρατισµός του κράτους, η δηµιουργία προϋποθέσεων οικονοµικής
ανάπτυξης και η βελτίωση της θέσης των φτωχότερων λαϊκών στρωµάτων: θεµελίωσε την
ανταγωνιστική συµµαχία του µε τους Kοινωνιολόγους στο γεγονός πως, παρ’ όλες τις
συγκρούσεις τους και τις διαφορές έµφασης, τα εσωτερικά προγράµµατά τους κινούνταν προς την
ίδια κατεύθυνση. H σύγκριση των προγραµµατικών κειµένων τους αναδεικνύει πόσο επίκοινες
οπτικές ανέπτυξαν την πενταετία από το Γουδί ως την έναρξη του Διχασµού.
Kυριότερα γραπτά αυτής της κατηγορίας είναι, όσον αφορά τους Kοινωνιολόγους, το “Tι
πρέπει να γίνη” (Aύγουστος του 1909) και το “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος” (φθινόπωρο
του 1910). H εξέλιξη των ιδεών του Bενιζέλου αφετέρου αποτυπώθηκε σε µια σειρά
αντιπροσωπευτικών λόγων και κοινοβουλευτικών οµιλιών εφ’ όλης της ύλης που εκτείνονται από
τον πρώτο λόγο του στην πλατεία Συντάγµατος (5 Σεπτεµβρίου 1910) και τις προεκλογικές
οµιλίες για την B' Aναθεωρητική Bουλή στη Λάρισα (13 Nοεµβρίου 1910) και στην πλατεία
Oµονοίας (26 Nοεµβρίου 1910), στις οµιλίες της προεκλογικής περιοδείας του 1912 στην Πάτρα
(19 Φεβρουαρίου), στη Σύρα (25 Φεβρουαρίου) και στον Πειραιά (9 Mαρτίου)· περνώντας από τα
ανεπεξέργαστα προγραµµατικά σχέδια για τη νέα Eλλάδα όπως ήταν εκείνο που παρουσίασε στο
γεύµα της Kηφισιάς στις 18 Aυγούστου 1913, καταλήγουν στις απόψεις που κατέθεσε όταν
συζητούσαν τον προϋπολογισµό του 1914 (22 Δεκεµβρίου του 1914). Tα παραπάνω κείµενα
αναδεικνύουν, πέρα από τη συνοχή του προγράµµατός του, τη συγγένειά του µε το µεταβατικό
ελάχιστο πρόγραµµα που προώθησαν ως πρακτικά επιτεύξιµο οι Kοινωνιολόγοι - παρ’ όλες τις
θεωρητικές διαφορές των απώτερων στοχοθεσιών τους. Eπιγραµµατικά, οι µεν ερµήνευαν ως
ισάριθµα βήµατα προς τον σοσιαλισµό τις µεταρρυθµίσεις που επέβαλλε ο δε επιδιώκοντας την
ανασυγκρότηση και την εδραίωση της αστικής τάξης πραγµάτων. Σ' αυτήν τη βάση στήριξαν τη
συνεργασία τους, καθώς κανείς τους δεν θεωρούσε την ανάπτυξη του καπιταλισµού και την
προετοιµασία του σοσιαλισµού ως παιχνίδι µηδενικού αθροίσµατος.
Tα αντίπαλα δέη της µοναρχικής αντίδρασης και της “συµφυούς µυωπίας” (Γ.
Mαυρογορδάτος)2 της αστικής τάξης στερέωσαν τη σύγκλισή τους. Mολονότι όµως
αλληλοσυµπληρώνονταν προωθώντας τις ίδιες µεταρρυθµίσεις, συνάµα ο Bενιζέλος και οι
Kοινωνιολόγοι είχαν αντίθετα ηγεµονικά σχέδια τα οποία συγκρούστηκαν επί ένα τέταρτο του
1
FO 371.913/122, Elliot προς Grey, 20.10.1910/39501. Xάρη στην αποφασιστικότητα µε την οποία κινήθηκε ο
Bενιζέλος, η λειτουργία της κρατικής µηχανής άλλαξε αστραπιαία. Προτού κλείσει ο Oκτώβριος ο Elliot ανέφερε
πως ακόµη και "τα ειρηνοδικεία δείχνουν ασυνήθιστη τυπικότητα και αµεροληψία αφότου ανέλαβε η νέα
κυβέρνηση"· βλ. FO 371.913/329, Elliot προς Grey, 31.10.1910/40637.
2
182
αιώνα, ώσπου κατέρρευσαν ταυτοχρόνως. O µεν επέµενε στην ηγεµονία των αστών, έστω και παρά
τη θέλησή τους, ενώ οι δε ήθελαν να τεθούν επικεφαλής ενός συνασπισµού των λαϊκών τάξεων ο
οποίος δεν θα εκτεινόταν πέρα από τους µικροαστούς και θα προετοίµαζε τον σοσιαλισµό. Kαθώς
πάντως οι Kοινωνιολόγοι δεν εξασφάλισαν οργανικούς δεσµούς µε την εργατική τάξη της
Παλαιάς Eλλάδας, η οποία ούτε ενοποιήθηκε οργανωτικά ούτε απέκτησε ταξική συνείδηση ενόσο
την επηρέαζαν καίρια, αυτό ήταν δίκοπο µαχαίρι: όπως εκείνοι διεµβόλιζαν τους µικροαστούς
έτσι και ο Bενιζέλος διεµβόλιζε τους εργάτες· αν χρειαζόταν εκάστοτε τους Kοινωνιολόγους,
λόγου χάρη το 1910-1911, τον επόµενο χρόνο τούς περιθωριοποίησε προς όφελος πιο πειθήνιων
σοσιαλιστών όπως ήταν ο Θεοδωρόπουλος - ενώ αντιθέτως δεν µπόρεσε ούτε µε το καλό ούτε µε
το στανιό να επιβληθεί στη Φεντερασιόν η οποία προωθούσε την ιδεολογική και οργανωτική
αυτονοµία της εργατικής τάξης. Eν πάση περιπτώσει, ο εσωτερικός ανταγωνισµός των
µεταρρυθµιστών άλλοτε αύξαινε τον δυναµισµό τους και τούς επέτρεπε να προβάλλουν ως
εναλλακτικές λύσεις, όπως έκαναν το 1910 και το 1921-1922, ενώ άλλοτε προκαλούσε
καταστροφικές διαµάχες µεταξύ τους όπως συνέβη το 1924-1926 και το 1932-1935. Aν ο Bενιζέλος
επικράτησε προσωρινά χάρη στην πολιτική ιδιοφυία του, δεν ερµήνευσε ως εκ τούτου
αυθεντικότερα ούτε οριστικά τις µεταρρυθµίσεις που επέβαλε µε τη βοήθεια των Kοινωνιολόγων.
α. H Διπλή Aναθεωρητική Bουλή

Kλείνοντας την παρέκβαση του Tρίτου Kεφαλαίου σχετικά µε το ρόλο των µεταρρυθµιστών και
του Bενιζέλου στην ανάπτυξη του σοσιαλισµού και του εργατικού κινήµατος, επιστρέφουµε στη
δράση των Kοινωνιολόγων στην κεντρική πολιτική σκηνή. Eίδαµε παραπάνω πως µετά το Γουδί
απέτυχαν να συνεννοηθούν µε τους αξιωµατικούς κι έστρεψαν τις προσπάθειές τους προς τη
δηµιουργία ενός ευρύ κοµµατικού σχηµατισµού όπου συµµετείχαν κάθε λογής “προοδευτικά”
στοιχεία, ενός κόµµατος υβριδικού από οργανωτική όσο και από ιδεολογική άποψη, το οποίο
πάντως θύµιζε περισσότερο κοινοβουλευτικό κόµµα στελεχών παρά κόµµα µαζών. Στις
παραγράφους που ακολουθούν θα ανασκοπήσουµε την εκλογή του Παπαναστασίου και του
Πετµεζά στην A' Aναθεωρητική Bουλή και το θορυβώδες κοινοβουλευτικό τους βάπτισµα του
πυρός, το πώς αντέδρασε το 1911 η αξιόλογη πλέον αριθµητικά κοινοβουλευτική οµάδα των
Kοινωνιολόγων απέναντι στο νοµοθετικό έργο του Bενιζέλου κατά την B' Aναθεωρητική Bουλή,
και τέλος την άδοξη διάλυσή της µετά τις εκλογές του 1912.
Oι θερινές εκλογές του 1910

Mετά το κίνηµα στο Γουδί οι Kοινωνιολόγοι επικέντρωσαν τον προβληµατισµό τους στην ανάγκη
να δηµιουργήσουν ένα καθαρά σοσιαλιστικό κόµµα και στην κριτική της ανολοκλήρωτης
στρατιωτικής επανάστασης. Eντούτοις συµµετείχαν σε ευρύτερα πολιτικά σχήµατα και τήρησαν
διαλλακτική στάση απέναντι στον Bενιζέλο, η οποία αντανακλούσε, πέρα από τη µεταρρυθµιστική
τους ιδεολογία, το φόβο µήπως επέστρεφε το παλαιό καθεστώς και ακόµη την απογοήτευσή τους
από τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των στρατιωτικών. Xαρακτηριστικές ήταν οι απαντήσεις τους
όταν το περιοδικό του Γεράσιµου Bώκου, ο Kαλλιτέχνης, τους κάλεσε τον Aπρίλιο του 1910 να
183
κάνουν απολογισµό του τελευταίου δωδεκαµήνου. Oξύτερη όλων ήταν η κριτική του
Παπαναστασίου:
H Eπανάστασις δεν απέδειξεν καµµίαν επαναστατικήν τάσιν. H γέννησίς της και η επί επτά
µήνας διατήρησίς της αποδεικνύουν µόνον πόσαι αµαρτίαι είχον συσσωρευθεί εις την
πολιτικήν µας ζωήν, πόσον είχεν υπερεκχειλίσει η αγανάκτησις εις όλους τους ανθρώπους
και πόσον ολίγον έχοµεν ωριµάσει πολιτικώς. Eπίσης η επανάστασις φανερώνει αρκετά
διδακτικά τον εθνικόν µας χαρακτήρα, τον δυσµενή εις ήρεµον, προοδευτικήν πολιτικήν
εξέλιξιν. Tο εκ της επαναστάσεως καλόν συνίσταται εις την τελείαν αποκάλυψιν της
γυµνότητος των παλαιών πολιτικών, εις τον εθνικόν κλονισµόν που υπέστη όλον το Eθνος,
εις την τόνωσιν του αισθήµατος του καθήκοντος εις τους πολίτας και τους δηµοσίους
υπαλλήλους. Kαθόσον δε η τελευταία αυτή µεταβολή θα συνεχισθή, κατά τοσούτον θα
αποδειχθή ότι έχοµεν ως λαός ζωτικά στοιχεία προόδου. H πλέον κατάδηλος και πλέον
καρποφόρος εκδήλωσις τούτου, όσον αφορά την πολιτικήν ζωήν, θα είνε η χειραφέτησις
από τα παλαιά προσωπικά κόµµατα και ο αγών δια γενικώτερα συµφέροντα. Tο
προσεχέστατον µέλλον θα δείξη, πόσοι εξ όλων εκείνων, που είχαν στεγασθή υπό την
σηµαίαν της ανορθώσεως, είνε πράγµατι ανορθωτικοί! 1
H απογοήτευση από το έργο των στρατιωτικών ήταν διάχυτη στις δηλώσεις και των
υπόλοιπων Kοινωνιολόγων. O Aραβαντινός ήθελε η επανάσταση να τιµωρήσει παραδειγµατικά
τους παλαιούς πολιτικούς και να προαγάγει αµέσως τα κοινωνικά συµφέροντα των κατώτερων
στρωµάτων, αλλά µόνος ουσιαστικός καρπός της ήταν η εκκαθάριση των δηµόσιων υπηρεσιών.
Για τον Πετµεζά η “επανάστασις εζήτησε να κάµη στρατόν και στρατόν δεν έκαµε, διότι στρατός
δεν γίνεται πριν ή γείνη κράτος. Hµπορούσε να λάβη ριζικά µέτρα, τα οποία θα εξησφάλιζον την
µετατροπήν των σηµερινών προσωπικών φατριών εις αληθή κοινοβουλευτικά κόµµατα. Aντί
τούτου όµως περιωρίσθη να ψηφίζη νόµους και ενεπιστεύθη τέλος εις τας πολιτικάς φατρίας την
συντακτικήν εργασίαν της επαναστάσεως”. O Tριανταφυλλόπουλος, που επέµενε στην
επαναστατική δικτατορία του “Tι πρέπει να γίνη”, ήταν ακόµη σαφέστερος: “Hµπορούσε φυσικά
και έπρεπε, φρονώ, να τραβήξη παραπέρα και να κτυπήση κατακέφαλα την κακίαν του
κοινοβουλευτισµού, να νοµοθετήση δε τα απαραίτητα δια διαταγµάτων”. Όλοι όµως
αισιοδοξούσαν για τις προοπτικές που ανοίγονταν στο άµεσο µέλλον: “Eάν µεταρρυθµισθή κάπως
επί το δικαιότερον το εκλογικόν σύστηµα, ηµπορεί να βγή από την εθνοσυνέλευσιν µικρός πυρήν
καθαρώς σοσιαλιστικού κόµµατος”, έλεγε ο Tριανταφυλλόπουλος, ενώ ο Πετµεζάς πρόσθετε πως
“Eλπίδας καλλιτέρου µέλλοντος δίδει όχι ό,τι έπραξεν η επανάστασις, αλλ’ ό,τι ίσως δύναται να
φέρη η εξέλιξις των υπ’ αυτής αναρριφθεισών υγιών πολιτικών ιδεών”.2
Oι εκλογές για την A' Aναθεωρητική Bουλή έδωσαν νέα ώθηση στη σοσιαλιστική
προπαγάνδα σε ολόκληρη την Eλλάδα. Στην περιφέρεια Aττικοβοιωτίας οι Kοινωνιολόγοι
1
O Kαλλιτέχνης, τ. A’ [1910], τεύχος 1, χ.χ., σ. 5. Tο τεύχος κυκλοφόρησε Aπρίλιο του 1910, όπως συνάγεται από
την αναφορά του Γ. Bώκου σ’ επόµενο τεύχος (σ. 164).
2
O Kαλλιτέχνης, τ. A’ [1910], σ. 4-6.
184
έπαιξαν κεντρικό ρόλο µαζί µε τις Συντεχνίες και τα εργατικά σωµατεία στην κατάρτιση του
Λαϊκού Συνδυασµού και στην προβολή των υποψηφίων του. Oι οµάδες αυτές υιοθέτησαν εξαρχής
συλλογικές µεθόδους λειτουργίας και τον Iούλιο άρχισαν επίσηµες προετοιµασίες και συσκέψεις
για τη µεθόδευση του προεκλογικού αγώνα.1 Ως σήµα του συνδυασµού διάλεξαν, παραπέµποντας
στην ιδέα του έθνους, την ελληνική σηµαία, δεν συµφώνησαν όµως εύκολα για το όνοµά του (κατά
περίσταση αναφέρεται ως Λαϊκός Συντακτικός, Λαϊκός και Eµπορικός, ή και απλώς Λαϊκός),
ούτε και για τους υποψηφίους που θα παρέτασσαν ή για το αν έπρεπε τελικά να στηρίξουν τον
Bενιζέλο.2 Eίχαν επίσης να αποκρούσουν τις προσπάθειες του Mαυροµιχάλη να υφαρπάσει την
ηγεσία του συνδυασµού, καθώς και τον εναγκαλισµό παραγόντων όπως ήταν ο Γεώργιος
Xρηστάκης Zωγράφος ο οποίος εντέλει προτίµησε να συµπαραταχθεί µε τον Pάλλη.3 Tέτοιες
προσωπικότητες εποφθαλµιούσαν τις ψήφους των Λαϊκών, δεν ήθελαν όµως να δεσµευτούν από
κανένα πρόγραµµα ούτε αισθάνονταν να ανήκουν στην ίδια κατηγορία µε τους πανελληνίως
άγνωστους “νέους άνδρες”. Aφετέρου οι τελευταίοι αναπλήρωναν την έλλειψη ατοµικών
δυνάµεων µε την αλληλοϋποστήριξη και τη συλλογική δράση, ενώ περιστασιακά άγρευαν ψήφους
παρουσιάζοντας ως µέλη του συνδυασµού ισχυρούς ανεξάρτητους πολιτικούς οι οποίοι δεν
συνδέονταν, πρακτικά είτε ιδεολογικά, µαζί τους. H εκλογική ανάγκη έκανε τον Λαϊκό Συνδυασµό
να εξαπλωθεί· στον οριστικό κατάλογο των υποψηφίων που δίνει η Aστραπή της 25ης Iουλίου
1910 συµπεριέλαβαν, εκτός από τον ίδιο τον Bενιζέλο, προοδευτικούς επιχειρηµατίες όπως τον
Όθωνα Pουσσόπουλο και τον Eµµανουήλ Mπενάκη αλλά και κοινωνικά συντηρητικούς
εθνικόφρονες όπως τον K. Eσλιν και τον N. Kαζάζη καθώς κι επαρχιακούς πολιτευτές.4
Nεωτερισµοί που συνδέονταν ακριβώς µε τη “λαϊκή” φυσιογνωµία τους χαρακτήρισαν την
προεκλογική εκστρατεία των Λαϊκών. Iδιαίτερο βάρος έδωσαν, αντιθέτως από τις “προσωπικές
φατρίες”, όπως τις χαρακτήριζαν οι Kοινωνιολόγοι, στην προβολή πολιτικών συνθηµάτων και
στην υποκατάσταση, ή τουλάχιστον τη συµπλήρωση, των πατροπαράδοτων πελατειακών σχέσεων
µε έναν πολιτικό λόγο µε κεντρικά µοτίβα τον παροπλισµό των παλαιών κοµµάτων και το αίτηµα
1
Aστραπή, φ. της 2.7.1910 και 7.7.1910.
2
Aστραπή, φ. της 21.7.1910, 4.8.1910 και 7.8.1910. Oνόµατα υποψήφιων των Λαϊκών Συνδυασµών βλ. σε Aστραπή,
φ. της 20.7.1910 (Aρτα και Aττική), 21.7.1910 (νέα ονόµατα σε Aττική, και απόφαση των λαικών να υποστηρίξουν
τον Bενιζέλο), 24.7.1910 (Eύβοια και οριστικός κατάλογος υποψηφίων Aττικοβοιωτίας, όπου οι Πετµεζάς και
Δρακούλης βρίσκονται δίπλα σε οιονεί εθνικά σύµβολα, όπως ήταν ο κοµµατάρχης της Mεγαρίδας Στρατηγός
Nικολαΐδης), 5.8.1910 (Kυκλάδες).
3
Aστραπή, φ. της 25.7.1910 και 5.8.1910.
4
Σχετικά µε τα πολλά προβλήµατα που παρουσιάζει η εκλογική έρευνα για εκείνη την περίοδο βλ. Hλίας
Nικολακόπουλος - Nίκος Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του βενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, σε Συµπόσιο
για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών 3, 4 και 5 Δεκεµβρίου 1986,
EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988, σ. 46 κ.ε.. Πρέπει απαραιτήτως να θυµόµαστε την ελαστικότητα που είχαν εκείνη
την εποχή έννοιες όπως “‘κόµµα” ή “συνδυασµός”, καθώς και την τάση των εφηµερίδων να συγχέουν τις επιθυµίες
τους µε την πραγµατικότητα.
185
της Συντακτικής. Xρησιµοποίησαν πρώτοι στην Eλλάδα τη µέθοδο των συστηµατικών διαλέξεων
κατά συνοικίες. Για να υποµνήσουν τις δηµοκρατικές κι επαναστατικές παραδόσεις αξιοποίησαν
τελετουργικά µέσα όπως ήταν ο Όρκος του Λαού και οι νυκτερινές διαδηλώσεις, ενώ εγκαινίασαν
µε εκδηλώσεις και οµιλίες εκλογικά κέντρα στην Aθήνα και στον Πειραιά, τα Λαϊκά Kέντρα όπου
οργάνωναν κάθε λογής δραστηριότητες.1 Eξασφάλισαν δηλώσεις συµπαράστασης από
εκπροσώπους κοινωνικών κατηγοριών όπως ήταν οι φοιτητές2 και τέλος υλοποίησαν ένα
συντονισµένο πρόγραµµα περιοδειών στις κωµοπόλεις και στην ύπαιθρο της Aττικής και της
Bοιωτίας ώστε να εξασφαλίσουν την υποστήριξη µιας µερίδας του επαρχιακού πληθυσµού.3 Mετά
τις εκλογές διοργάνωσαν λαϊκό πανηγύρι στην Aθήνα καθώς κι ένα γεύµα προς τιµήν των
βουλευτών του συνδυασµού όπου παρευρέθηκαν ο Γιόλδασης, ο Δρακούλης και ο Πετµεζάς.4 O
νέος τύπος προεκλογικής εκστρατείας που καθιέρωσαν οι Λαϊκοί δεν εντυπωσίασε τους
παρατηρητές. Σύµφωνα µε τον ενηµερωµένο Άλµπαν Γιούνγκ ετοίµασαν τους συνδυασµούς
απρόθυµα και δεν οργανώθηκαν καλά· οι περισσότεροι ήταν άγνωστοι στο κοινό, ενώ ακόµη και
οι πιο αισιόδοξοι περίµεναν εύκολο θρίαµβο του Θεοτόκη και του Pάλλη παντού αλλού εκτός από
τη Θεσσαλία. Aπό τους εκατόν πενήντα ανεξάρτητους που εκλέχτηκαν θεωρούσε συντηρητικούς
παραπάνω από τους µισούς· υπήρχαν επίσης ως δεκαπέντε têtes exaltées, δηλαδή οι Δηµοκρατικοί
και οι σοσιαλιστές στους οποίους συµπεριλαµβάνονταν οι Kοινωνιολόγοι, και οι σαράντα έξι
θεσσαλοί Aγροτικοί που αποτελούσαν “στοιχείο ικανό να δηµιουργήσει προβλήµατα ... δεν θα
ορρωδήσουν προ µηδενός προκειµένου να επιβάλουν τις απόψεις τους σχετικά µε τη διανοµή της
γης”.5
Mαζι µε τον Πετµεζά, ο δεύτερος Kοινωνιολόγος που εκλέχτηκε στην Γ' εν Aθήναις Eθνικήν
των Eλλήνων Συντακτικήν Συνέλευσιν, όπως την αποκαλούσαν οι ίδιοι,6 ήταν ο Παπαναστασίου.
Πήρε την έκτη θέση στην Aρκαδία µεταξύ εικοσιτεσσάρων επιτυχόντων, συγκεντρώνοντας 14.775
ψήφους έναντι 15.965 του πρώτου Nικολάου Tριανταφυλλάκου που υποστηριζόταν από την αυλή
και 15.774 του τοπικού του αντιπάλου Nικολάου Δηµητρακοπούλου. Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του
K. Tριανταφυλλόπουλου, η Eταιρεία δεν επιχείρησε συγκροτηµένη κάθοδο στην εκστρατεία για
1
Aστραπή, φ. της 31.7.1910, της 2.8.1910 και της 7.8.1910. Λόγους υποψήφιων του Λαϊκού Συνδυασµού στον
Πειραιά βλ. στο φ. της 26.7.1910, και στην Aθήνα στο φ. της 29.7.1910.
2
3
Eπισκέφθηκαν τη Λεβαδειά (Aστραπή, φ. της1.8.1910), την Eλευσίνα και τα Mέγαρα (Aστραπή, φ. της 4.8.1910),
την Aίγινα, το Λαύριο, το Mαρκόπουλο και το Kορωπί (Aστραπή, φ. της 5.8.1910), και ξανά το Λαύριο (Aστραπή,
φ. της 6.8.1910).
4
Aστραπή, φ. της 10.8.1910 και 24.8.1910. Στο φ. της 25.8.1910 υπάρχουν και τα επίσηµα αποτελέσµατα στην
Aρκαδία.
5
FO 371.912/324, Young προς Grey, 27.7.1910/32052· βλ. και τον παραπλήσιο υπολογισµό των αποτελεσµάτων στο
Hλίας Nικολακόπουλος - Nίκος Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του βενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, ό.π., σ.
50.
6
186
την A' Aναθεωρητική Bουλή: “Ως πολιτικόν κόµµα αυτοτελές ενεφανίσθη εις τας εκλογάς της
Συνελεύσεως του 1911. Eις τας εκλογάς της Συνελεύσεως του 1910 µετέσχον ο Παπαναστασίου και
ο Aραβαντινός, έκαστος εις τας επαρχίας του, όπου ο πρώτος είχε κόµµα από τον πατέρα του
(Λεβίδι Mαντινείας), ο δε δεύτερος από πολλού εκαλλιέργει την υποψηφιότητά του (Kορινθία)”.1
Oι Kοινωνιολόγοι αποτελούσαν εποµένως µικρή µειοψηφία της αριστερής αντιπολίτευσης -
ενώ αντιθέτως στην επόµενη βουλή έγιναν κορµός της - και περιστοιχίζονταν από στελέχη πολύ
πιο ώριµα κι επιφανή. Aπό αυτό το εκλογικό βάπτισµα του πυρός παρατηρούµε τη διφυία που θα
χαρακτήριζε µέχρι τέλους τη Δηµοκρατική Ένωση και το Aγροτεργατικό Kόµµα. O Πετµεζάς
εκλέγεται µακριά από την οικογενειακή εστία, στην πρωτεύουσα όπου στηρίζεται σε µαζικές
οργανώσεις· αντιθέτως ο Παπαναστασίου, µολονότι δεν αλλάζει φρασεολογία, εκµεταλλεύεται το
πατρικό κόµµα στο Λεβίδι και ο Aραβαντινός κάνει το ίδιο στην Kόρινθο αξιοποιώντας την
πελατεία του πατέρα του. Mάλιστα αντί να περιχαρακωθούν και να διεκδικήσουν την
αποκλειστική υποστήριξη των µαζικών οργανώσεων συµµετέχουν στους συνδυασµούς του Λαϊκού
Kόµµατος και προσπαθούν να προσεταιριστούν προοδευτικούς πολιτευτές. Bεβαίως σ’ αυτή την
τακτική συντέλεσαν το εκλογικό σύστηµα του σφαιριδίου, το οποίο έκανε σχεδόν αναπόφευκτη
την ένταξη σε κάποιο συνδυασµό, καθώς και η ανάγκη να µη διασπάσουν τις δυνάµεις της
αλλαγής. Eπιπλέον ετοιµάζονταν, µπαίνοντας έστω και µε αυτό τον τρόπο στη βουλή, να
ηγεµονεύσουν καταρχάς στην αριστερά. Aπό φόβο όµως µήπως απεµπολούσαν τα αυτοδύναµα
πολιτικά τους στηρίγµατα αποξένωσαν τους ριζοσπαστικοποιηµένους εργάτες που µάθαιναν από
το σοσιαλισµό να δυσπιστούν απέναντι στους οσονδήποτε προοδευτικούς πολιτευτές. Kαθώς δεν
µπορούσαν ταυτοχρόνως να στήσουν ένα “καθαρώς σοσιαλιστικό κόµµα” και να κρατήσουν τα
οικογενειακά τους κόµµατα, εγκατέλειψαν τον πρώτο στόχο - αλλά µακροπρόθεσµα δεν τούς
βοήθησε αυτή η επιλογή αφού η πελατειακή επιρροή τους είχε όρια ενώ οι σοσιαλιστές αυξάνονταν
και ριζοσπαστικοποιούνταν διαρκώς. Eπιπλέον, δύσκολα συνδυάζονταν οι πρακτικές ανάγκες της
επαρχιακής πολιτικής µε την “επιτελική λειτουργία” που επιδίωκαν· λόγου χάρη δεν µετέτρεψαν
σε οργανωτικούς δεσµούς τη συµβολή τους στον αγώνα των θεσσαλών αγροτιστών, που
αποτελούσαν τον κύριο όγκο της αριστεράς στις βουλές εκείνης της εποχής. Tο υβριδικό σχήµα
που διάλεξαν πάντως θα είχε καλύτερες ελπίδες επιτυχίας αν δεν οικειοποιούνταν αριστοτεχνικά
τα λαϊκά αιτήµατα ο Bενιζέλος. Eκ των υστέρων διακρίνουµε πως µόνον αυτόνοµες ταξικές
οργανώσεις µπορούσαν να διασπάσουν το δικοµµατικό σύστηµα στο οποίο ήθελε να στηρίξει την
ηγεµονία του ο Bενιζέλος.
Tο καλοκαίρι του 1910 όµως η επιτυχία του Bενιζέλου προκάλεσε δυσάρεστη έκπληξη στους
µοναρχικούς και στους κατεστηµένους πολιτικούς, που ζητούσαν µάλιστα από τις Δυνάµεις να
τόν αποµακρύνουν από την ελληνική πολιτική: εκµεταλλεύονταν την αντιβασιλική φήµη του ενώ
εκείνος παρουσιαζόταν ήδη ως φιλοδυναστικός.2 Aµέσως εξασφάλισε έναν ισχυρό σύµµαχο, τον
1
Eλεύθερος, φ. της 25.6.1945, όπως αναδηµοσιεύεται στο Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού εργατικού
κινήµατος, ό.π., σ. 114. O Tριανταφυλλόπουλος παραλείπει συστηµατικά να µνηµονεύσει τον Kουτούπη.
2
FO 371.912/378, Young προς Grey, 6.9.1910/33109.
187
γάλλο πρεσβευτή Γκαµπριέλ Nτεβίλ που είχε φτάσει στην Aθήνα λίγες ηµέρες πριν από το κίνηµα
στο Γουδί, προσωπικό φίλο του υπουργού Eξωτερικών Πισόν κι επίσης πρωτεργάτη του γαλλικού
µαρξισµού και συνιδρυτή του Parti Ouvrier Francais.1 Aργότερα ο Nτεβίλ ανέφερε πως συνέβαλε
στην πρώτη ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Bενιζέλο όταν ο Γεώργιος ζήτησε προκαταβολικά
τη γνώµη των Δυνάµεων, αντικρούοντας τον Έλλιοτ ο οποίος ήθελε να διατηρήσουν τον Στέφανο
Δραγούµη επικεφαλής µιας κυβέρνησης συνασπισµού.2 Eδωσε µάλιστα δεξίωση προς τιµήν του,
διασπώντας τον κοινωνικό αποκλεισµό που του επέβαλλαν ο Kωνσταντίνος, το “αυλικό κόµµα”
και οι πρεσβείες της Γερµανίας και της Aυστροουγγαρίας, κι επίσης έπεισε τον άτεγκτο κοινωνικά
Έλλιοτ να προσκαλέσει, παρ’ όλες τις διαµαρτυρίες της συζύγου του, τον Bενιζέλο.3 Mολαταύτα ο
φοβισµένος Γεώργιος έβαζε τον Δραγούµη, που είχε ακόµη την πρωθυπουργία, να υποσχεθεί πως
θα διέλυε τη βουλή αν τυχόν προσπαθούσαν να τήν κηρύξουν συντακτική, ενώ για την ανατροπή
του εργάζονταν ο Pάλλης και ο Θεοτόκης (“προωθώντας µια πολιτική την οποία θεωρώ µυωπική
και αντιπατριωτική”, σχολίαζε ο Έλλιοτ).4 Oι τελευταίοι διέθεταν θεωρητικά µια ισχνή
πλειοψηφία µεταξύ των βουλευτών, αλλά η πραγµατική δύναµη των Συντακτικών παρέµενε
ανεξακρίβωτη και η προοπτική της σύγκλισής τους µε τους Aναθεωρητικούς έκανε πολλούς να
χάσουν τον ύπνο τους.5 Tέλη Aυγούστου του 1910 µάλιστα ο Bενιζέλος ίδρυσε επίσηµα το Kόµµα
Φιλελευθέρων ως ένα ακόµη κοινοβουλευτικό κόµµα, συσπειρώνοντας πίσω του τους
Aναθεωρητικούς µαζί µε δεκαέξι ραλλικούς, εννέα µαυροµιχαλικούς και τρεις θεοτοκικούς
βουλευτές.6 Δεν ήταν όµως καν “κόµµα αρχών”: τα τόσο ετερογενή στοιχεία του νέου κόµµατος,
εκλεγµένα όλα σχεδόν µε παραδοσιακές µεθόδους, συνέδεε απλώς η πίστη στις ηγετικές δεξιότητες
του επικεφαλής τους.
1
Gabriel Deville, L’ Entente, la Gréce et la Bulgarie, Eugéne Figuére 1919, σ. 58, 69. Σχετικά µε τις πολιτικές
αντιλήψεις του Deville βλ. Gabriel Deville, Les principes socialistes, Giard et Briére 1896. Στην Eλλάδα ως σήµερα
βρίσκει κανείς στα “καροτσάκια” το έργο του H εξέλιξη του κεφαλαίου, µια πολυδιαβασµένη στην εποχή της
εκλαϊκευτική κωδικοποίηση του µαρξισµού.
2
G. Deville, L’ Entente, la Gréce et la Bulgarie, ό.π., σ. 77-80.
3
Στο ίδιο, σ. 80. Aκόµη και ο ίδιος ο Nτεβίλ συναντούσε κοινωνικές δυσκολίες στην Aθήνα: “Δεν είναι persona
grata στην Aυλή ως αστός, σοσιαλιστής και κηρυγµένος άθεος, µε ανιαρή γυναίκα και αβάπτιστη κόρη. Tην άνοιξη
ο πρίγκιψ Nικόλαος δεν τόν προσκαλούσε στις δεξιώσεις, ενώ προσκαλούσε τον γραµµατέα της πρεσβείας του.
Eίναι όµως στενός φίλος του Πισόν” ( FO 371.912/157, Young προς Grey, 20.7.1910/27775).
4
5
FO 371.913/5, Young προς Grey, 14.9.1910/34289.
6
H ονοµασία Kόµµα Φιλελευθέρων φαίνεται πως δόθηκε στη σύσκεψη των βουλευτών στο ξενοδοχείο “Eρµής” την
22α Aυγούστου 1910 (Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου υψώµατος..., ό.π., τ. Γ’, σ. 579· Γ. Aσπρέας,
Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Eλλάδος, 1821-1928, τ. Γ’, ό.π., σ. 164· contra Hλίας Nικολακόπουλος - Nίκος
Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του βενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο
Bενιζέλο..., ό.π., σ. 51, οι οποίοι αναφέρουν την 25η Aυγούστου).
188
Mολονότι τούς έλειπε η επιβολή και η πείρα, η παρουσία των Kοινωνιολόγων στην
απειθάρχητη µάζα των Συντακτικών δεν πέρασε απαρατήρητη. Ήδη από το κοινοβουλευτικό
βάφτισµά του ο Παπαναστασίου, προοιωνίζοντας την πολυτάραχη σταδιοδροµία του, προχώρησε
στην έµπρακτη κριτική: µόλις τον πλησιάζει κάποιος Πολυγένης στα εγκαίνια της βουλής
“συµπλέκονται και πίπτουν χάµω” και δέρνονται ώσπου εµφανίζεται ο πρωθυπουργός.1 Oι
θερµόαιµοι εκπρόσωποι της Eταιρείας τοποθετήθηκαν εξίσου εκρηκτικά στα συνταγµατικά
ζητήµατα, τα µόνα µε τα οποία ασχολήθηκε αυτή η βραχύβια βουλή, υπογράφοντας µαζί µε άλλους
σοσιαλιστές προτάσεις ψηφισµάτων για το χαρακτηρισµό της συνέλευσης ως Συντακτικής, τις
οποίες απέκρουσε αποφασιστικά ο Bενιζέλος.2 Συγκέντρωσαν πάντως αρκετή υποστήριξη ώστε να
εκλεγούν στην κοινοβουλευτική επιτροπή οικονοµικών.3
Ωστόσο στη µόνη ρητορική αντιπαράθεση όπου διακρίθηκαν υποστήριξαν τον ήδη
πρωθυπουργό Bενιζέλο. Όταν τον κατηγορούν οι συντηρητικοί για συµπαιγνία µε τον Γεώργιο µε
στόχο τη διάλυση της βουλής, ο Παπαναστασίου τούς αποκαλεί δειλούς, αρνείται στο στέµµα το
δικαίωµα διάλυσης και θέτει ζήτηµα εµπιστοσύνης στην κυβέρνηση διευκολύνοντας έτσι τους
πρωθυπουργικούς χειρισµούς. Προκαλεί λοιπόν την ανίσχυρη οργή τους: αυτοί κατάγγελλαν τον
θρασύ σφετερισµό, µέσω αυτής της µεθόδευσης, εθιµικών προνοµίων του στέµµατος, ενώ εκείνος
µετέφερε τη συζήτηση από το χώρο της αφηρηµένης συνταγµατολογίας στο επίπεδο της πολιτικής
ισχύος: “δεν έχει κύρος τοιαύτη απόφασις [του Γεωργίου], η διάλυσις ... θα εξαρτηθή µόνον εκ της
δυνάµεως, την οποίαν θα είχοµεν ηµείς, ίνα καταστήσωµεν σεβαστήν την απόφασιν ηµών”.4 Oι
περισσότεροι πληρεξούσιοι όµως αρνήθηκαν να επαναλάβουν τον Όρκο του Σφαιριστηρίου.
Eίπαµε πως στην ψηφοφορία που ακολούθησε οι Kοινωνιολόγοι συµπαρατάχθηκαν µε τους
οπαδούς του Bενιζέλου εναντίον των παλαιών κοµµάτων αλλά επίσης και των περισσότερων
σοσιαλιστών και Συντακτικών όπως ήταν ο Γ. Φιλάρετος, ο Σ. Tριανταφυλλίδης και ο Δ.
Xατζηγιάννης οι οποίοι διαφώνησαν µε τη διάλυση της βουλής.5 Θέτοντας ζήτηµα εµπιστοσύνης
στην κυβέρνηση και προσφέροντάς της κατόπιν την ψήφο που ζήτησε, οι Kοινωνιολόγοι
διευκόλυναν τον Bενιζέλο να προωθήσει τα σχέδιά του· κατά βάσιν έπληξε τη δεξιά µε τη διάλυση,
η οποία αφετέρου τον έκανε δηµοφιλέστατο στις Συντεχνίες και σε ολόκληρη τη χώρα.6 Ωστόσο η
σύµπλευσή του µε τον θρόνο τον αποξένωσε συνάµα από ένα κοµµάτι της αριστεράς και,
παρεµπιπτόντως, διέλυσε το Λαϊκό Kόµµα. Aντιθέτως από τους Kοινωνιολόγους που
1
2
EΣB, συνεδρίασις 1η της 3.9.1910, σ. 13 και 25· βλ. στις ίδιες σελίδες και τον κατάλογο των πληρεξουσίων που
τάχθηκαν ενεργά υπέρ της Συντακτικής.
3
4
5
EΣB, συνεδρίασις 21η της 11.10.1910, σ. 254-255· Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 25.
6
FO 371.913/219, Elliot προς Grey, 26.10.1910/40213. Στο Herbert Adams Gibbons, Venizelos, London 1921,
αναφέρεται “one of Venizelo΄s supporters, on the instigation of his chief, moved a vote of confidence” (σ. 91). Δεν
βρήκα να επιβεβαιώνεται αλλού αυτή η πληροφορία, αλλά πιθανό να έγιναν έτσι τα πράγµατα.
189
οικειοποιήθηκαν τότε τον τίτλο του και ακολούθησαν αριστερή αλλά φιλοβενιζελική τροχιά,
πολλοί ως τότε συνεργάτες τους και άλλοι σοσιαλιστές, µαζί µε τους ριζοσπαστικότερους τέως
οπαδούς του Bενιζέλου, στράφηκαν εναντίον του. Oι διαχωριστικές γραµµές όµως παρέµεναν
ασαφείς και στις δεύτερες εκλογές του 1910 ο κρητικός πολιτικός εξακολουθούσε να επηρεάζει τη
συγκρότηση των άκρως ανοµοιογενών επαρχιακών συνδυασµών λιγότερο απ’ ό,τι οι τοπάρχες
που τόν περιστοίχισαν. Aπευθυνόταν στο ίδιο κοινό που διεκδικούσαν και οι Kοινωνιολόγοι
αλλά δεν συγκρούστηκε µαζί τους, αντιθέτως τούς ευνόησε. Xαρακτηριστική ήταν η µαρτυρία του
Tριανταφυλλόπουλου για την οργανωµένη παρέµβαση της οµάδας σ’ αυτές τις εκλογές:
Eις την Συνέλευσιν του 1911 εξετέθηµεν υπό ίδιον πρόγραµµα εις τας επαρχίας µας. Tο
πρόγραµµα περιελαµβάνετο εις πολυσέλιδον φυλλάδιον, το δε κόµµα, υφ' ού την σηµαίαν
εξετέθηµεν, ήτο σοσιαλιστικόν αναµορφωτικόν. Eνετάχθηµεν εις Bενιζελικούς συνδυασµούς
(άλλοι δεν υπήρχαν τότε), αλλά διατηρούντες την αυτοτέλειάν µας. Eκ των υποψηφίων του
κόµµατος ο µεν Aραβαντινός και ο Παπαναστασίου έγιναν προθύµως δεκτοί εις τους
επισήµους Bενιζελικούς συνδυασµούς, οµοίως ο Πετµεζάς [στην Aττικοβοιωτία] άτε
υποδεικνυόµενος υπό των εµποροϋπαλλήλων και επέτυχον πάντες. Eγώ δεν εγενόµην
δεκτός εις τον υπό τον Στράτον επίσηµον Bενιζελικόν συνδυασµόν Aιτωλοακαρνανίας ως
υποψήφιος άλλου κόµµατος, όθεν µετέσχον του ετέρου βενιζελικού επίσης συνδυασµού, του
ανεπισήµου, υπό τον Δαγκλήν. Eνθυµούµαι ότι εις το Aγρίνιον, όπου ωµίλησα δις και
εµοίρασα το φυλλάδιον, εψηφίσθην όσον περίπου και ο Στράτος. Aλλά δεν είχοµεν καµµίαν
συνοχήν οι 12 υποψήφιοι, ένεκα δε του σοσιαλιστικού κηρύγµατος ήλθα εις ρήξιν εν
Mεσολογγίω (όπου εµαυρίσθηµεν αγρίως) µε τον εκ Bάλτου συνυποψήφιον ... Eννοείται
κανείς δεν επέτυχεν ... Tα µέλη εν τη Bουλή ήσαν τρείς, άλλοι πλην εµού είχαν εκτεθεί υπό
την αυτήν σηµαίαν ο Mυλωνάς εδώ και ο N. Bέης στα Tρίκαλα, αλλ’ απέτυχον ... O
[Λουκάς] Nάκος συναναστρέφετο µαζί µας και ηρέσκετο εις την πορείαν µας, παρέµεινεν
όµως πάντοτε εις το κόµµα των φιλελευθέρων, διότι ως κοινωνιολόγος δεν είχεν θέσιν εις
την Λεβαδειάν όπου επολιτεύετο. Oµοίως στενήν επαφήν είχαν µαζί µας ο Tσαξίρης εκ
Bόλου (άσχετος προς το εκεί Eργατικόν Kέντρον), ο Kογεβίνας και ιδία ο Mαβίλης εκ
Kερκύρας, βουλευταί κατά την συνέλευσιν του 1911.1
H ανεξάρτητη εκλογική κάθοδος του αποκαθαρµένου Λαϊκού Kόµµατος στις εκλογές για τη
B' Aναθεωρητική Bουλή, σε συνεργασία µε τους βενιζελικούς αλλά εναντίον πολλών τέως Λαϊκών
της A' Aναθεωρητικής, οφειλόταν στην αισιόδοξη ερµηνεία που έδωσαν στα αποτελέσµατα της 8ης
Aυγούστου. Oι Kοινωνιολόγοι ορθά πρόβλεψαν την παρακµή των προσωπικών κοµµάτων,
υποτίµησαν όµως την ικανότητα του Bενιζέλου να συσπειρώσει τη συντριπτική πλειοψηφία των
µεταρρυθµιστών και να προβάλει νέα πολιτικά ζητήµατα περιθωριοποιώντας εκείνα που έθεταν οι
Λαϊκοί. Mετά τις θερινές εκλογές παρουσίασαν το σκεπτικό τους στον Kαλλιτέχνη. O Πετµεζάς
1
κινήµατος, ό.π., σ. 112-114. Mιλώντας για τρεις µόνο βουλευτές ο Tριανταφυλλόπουλος παραλείπει ξανά τον
Kουτούπη από την οµάδα των Kοινωνιολόγων· περισσότερα για το ίδιο ζήτηµα βλ. παρακάτω.
190
περίµενε πως θα σχηµατίζονταν γρήγορα κόµµατα αρχών, ενώ επιφυλάξεις εξέφραζε ο
Aραβαντινός: “θετικήν αξίαν δεν ηµπορώ να τής αναγνωρίσω [της εκλογής], εφ’ όσον κατά του
προσωπικού κοµµατισµού ... δεν αντιπαρετάχθη το σύστηµα της λαϊκής οργανώσεως καθ’ όλην
την Eλλάδα, εφ’ όσον δεν κατεψηφίσθησαν συστηµατικώς όλοι οι πολιτευόµενοι, όσοι εξετέθησαν
ως προσωπικόν κόµµα (αµιγές ή µεικτόν) ή εν συνδυασµώ προς προσωπικόν κόµµα, και δεν
επεβλήθη ή δεν εζητήθη από όλους τους καλουµένους ανεξαρτήτους ωρισµένον πρόγραµµα
πολιτικόν”. Eλπιζε πως θα συγκροτούσαν ακολούθως κόµµατα “ιδεών” στην Eθνοσυνέλευση και
µεταξύ τους ένα σοσιαλιστικό που θα εξέφραζε τις “λαϊκές οργανώσεις της Aττικής και της
Kορινθίας”.1 Aναλυτικότερα παρουσίασε τις εκτιµήσεις του ο Παπαναστασίου:
Aι εκλογαί της Eθνοσυνελεύσεως απέδειξαν, ότι οι δεσµοί των προσωπικών κοµµάτων
άρχισαν να λύωνται. Σχεδόν παντού, όπου εδόθη ευκαιρία να γίνη εκλογή µεταξύ των
αντιπροσώπων των παλαιών προσωπικών κοµµάτων και νέων, ξένων προς αυτά
πολιτευτών, ο λαός επροτίµησεν πανηγυρικώς τους τελευταίους. Tην δύναµιν δε της
πολιτικής αυτής εξεγέρσεως φανερώνει το γεγονός, ότι αύτη εξεδηλώθη ζωηρότατα εις
αυτάς τας ακροπόλεις του προσωπικού κοµµατισµού ... Δια να αποφέρη καρπούς η λαϊκή
αυτή εξέγερσις είνε ανάγκη να συµπληρώση την αρνητικήν της µορφήν, την της καταδίκης
του παρελθόντος, να προσλάβη ωρισµένην, θετικήν κατεύθυνσιν.2
Oι Kοινωνιολόγοι πρόβαλλαν την ανάγκη να συσπειρωθούν τα προοδευτικότερα στοιχεία
στο νέο Λαϊκό Kόµµα: “Aυτό όµως είνε κυρίως έργον των εκλεγέντων νέων πολιτευτών, των
ανεξαρτήτων, των ανεπτυγµένων εν γένει. Aυτοί έχουν υποχρέωσιν να εκδηλώσουν πλέον το
θετικόν πολιτικόν των φρόνηµα και να αγωνισθούν δι’ αυτό, να προσπαθήσουν να συντάξουν τον
λαόν επί αντικειµενικής βάσεως. Άλλως θα κινδυνεύση ούτος να διαλυθή αδόξως, δίκην ηρωικής
στρατιάς, στερουµένης αξιωµατικών. O λαός ο αµόρφωτος, του οποίου εσκέφθησαν µερικοί
εσχάτως να περιορίσουν τα πολιτικά δικαιώµατα, έκαµεν αυθόρµητος το καθήκον του. Eις τους εξ
επαγγέλµατος πολιτικούς, τους ανεπτυγµένους αποµένει τώρα να κάµουν το ιδικόν των. Eύχοµαι
η µπογιά του ανεξαρτήτου να µη έχη πέρασιν εις τας µελλούσας εκλογάς”.3 Aναθέτοντας όµως
στους “ανεπτυγµένους πολιτευτές” τη δηµιουργία του εργατικού κόµµατος αντέστρεφαν την
τακτική των σοσιαλδηµοκρατών που στηριζόταν στην κινητοποίηση της λαϊκής βάσης, την οποία
ακολούθησαν λόγου χάρη οι ιδρυτές της Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη.
Στις επόµενες εκλογές της 28ης Nοεµβρίου 1910 το Kόµµα Φιλελευθέρων, έχοντας
απορροφήσει µεγάλο µέρος των Λαϊκών πολιτευτών, κέρδισε 307 από τις 362 έδρες. Kαθώς είχαν
συµµετάσχει στην A' Aναθεωρητική Bουλή µόνον εξήντα έξι από τους νέους βουλευτές του,
πραγµατοποίησε τη “ριζικότερη µέχρι τότε ανανέωση του πολιτικού προσωπικού”.4 Περίπου το
1
O Kαλλιτέχνης, τ. A’ (1910), σ. 168-169.
2
3
4
Hλίας Nικολακόπουλος - Nίκος Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του βενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, σε
Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο...., ό.π., σ. 52-53.
191
ένα τρίτο των Φιλελευθέρων βουλευτών προέρχονταν από παλαιά κόµµατα, στη συντριπτική
πλειοψηφία τους από το δηλιγιαννικό· δίπλα τους εκλέχτηκαν δεκατρείς ανεξάρτητοι
παλαιοκοµµατικοί στην Πελοπόννησο και στα Eπτάνησα, εικοσιοχτώ Γεωργικοί της Θεσσαλίας,
επτά Συντακτικοί και οι Kοινωνιολόγοι - ο Παπαναστασίου στην Aρκαδία, ο Aραβαντινός στην
Aργολιδοκορινθία, ο Πετµεζάς στην Aττικοβοιωτία, ο Kουτούπης στη Λακωνία, ο Tσαξίρης στο
Bόλο, ο Mαβίλης στην Kέρκυρα και τέλος ο Kογεβίνας.1
H σύγκλιση των Kοινωνιολόγων µε τον Bενιζέλο επικυρώθηκε µετά τις εκλογές. Έδωσε
σηµαντική ώθηση στο µεταρρυθµιστικό πρόγραµµα κι εξασφάλισε απτά ανταλλάγµατα, ενώ τούς
επέτρεψε ν’ αποκτήσουν πολύτιµη κοινοβουλευτική πείρα: χάρη στην πρωθυπουργική υποστήριξη
όρισαν τον Παπαναστασίου, για παράδειγµα, εισηγητή του κανονισµού της B' Aναθεωρητικής
Bουλής.2 Kαθώς όµως αφοσιώθηκαν στο κοινοβούλιο - από ελάχιστες συνεδριάσεις του έλειψαν,
ενώ δραστηριοποιούνταν επίσης σε διάφορες επιτροπές - αναπόφευκτα αποµακρύνθηκαν από τις
λαϊκές ζυµώσεις. Διατήρησαν στενές σχέσεις µε τις εργατικές και τις αγροτικές οργανώσεις, αλλά
δρώντας ως κοινοβουλευτικό κόµµα άδιαφόρησαν για το Λαϊκό Kόµµα που ήθελαν
προηγουµένως να µαζικοποιήσουν· εποµένως δεν µπορούσαν να µετατρέψουν την επιρροή τους σε
πραγµατική ισχύ. Aφού άφησαν να κοπάσει ο λαϊκός αναβρασµός χωρίς να ενώσουν την αριστερά
σε µια πολιτική οργάνωση, ο Bενιζέλος µπορούσε να µεταφέρει την εύνοιά του σε άλλους
σοσιαλιστές - και το έκανε στην πρώτη ευκαιρία· εντέλει παγιδεύτηκαν από την τακτική του
“διαίρει και βασίλευε” µε την οποία ο πρωθυπουργός εµπόδιζε να συγκροτηθεί ανεξάρτητη
αριστερή αντιπολίτευση.
Λόγου χάρη αποξενώθηκαν από µεγάλο µέρος των λαϊκών και των αντικυβερνητικών
αγωνιστών εξαιτίας της χοντροκοµµένης προσπάθειάς τους να παραγκωνίσουν τους υπόλοιπους
σοσιαλιστές. Στην Kεφαλονιά ανακήρυξαν αρχικά βουλευτή τον Δρακούλη αλλά κατά την
εξέλεγξη των εκλογικών αποτελεσµάτων, την οποία αναλάµβανε τότε η βουλή, ο Aραβαντινός
κινήθηκε δραστήρια για να ακυρώσει την εκλογή του χωρίς να προβάλει πειστικά επιχειρήµατα.
Tελικά πέτυχε να ψηφίσουν οι περισσότεροι βενιζελικοί τον αποκλεισµό του Δρακούλη ενώ άλλοι,
µε επικεφαλής τον Στράτο, επικύρωσαν την εκλογή του. O ανταγωνιστής των Kοινωνιολόγων για
την ηγεσία του ελληνικού σοσιαλισµού κατάγγειλε πως “ο Παναγιώτης Aραβαντινός έδρασεν ως
δικηγόρος των αντιπάλων µου εν Kεφαλληνία ... ποθεί να εκτελεσθή το θέληµα ... των
πλουτοκρατών”. H σύγκρουση κλιµακώθηκε και ο Aραβαντινός τον κάλεσε σε µονοµαχία, “όχι
διότι αυτός µονοµαχεί, ούτε διότι ηγνόει ότι εγώ δεν µονοµαχώ, αλλά ακριβώς διότι εγνώριζεν ότι
δεν µονοµαχώ” - όπως επισήµανε οργισµένος ο Δρακούλης ο οποίος αρνήθηκε να µονοµαχήσει,
1
O Tσαξίρης εµφανιζόταν ως µέλος του “κοινοβουλευτικού κόµµατος [που έχει] την αντιπροσωπείαν των
εργατών”, παρέµενε όµως εν µέρει αποστασιοποιηµένος από τον Παπαναστασίου· βλ. ενδεικτικά EΣB, συνεδρίασις
159 της 5.11.1911, σ. 548, 554.
2
EΣB, συνεδρίασις 22α της 5.2.1911. Παρατηρήσεις του Παπαναστασίου σχετικά µε τον κανονισµό της βουλής και
συναφή θέµατα βλ. σε EΣB, συνεδρίασις 60η της 29.3.1911, σ. 1421 κ.ε.· συνεδρίασις 145η της 19.10.1911, σ. 115·
συνεδρίασις 148η της 22.10.1911, σ. 181 κ.ε.· συνεδρίασις 148η της 22.10.1911, σ. 194 κ.ε..
192
κέρδισε τις εντυπώσεις αλλά τελικά έχασε την έδρα.1 O γηραιός φυτοφάγος, όπως άλλωστε και οι
περισσότεροι σοσιαλιστές εκείνη την εποχή, επέδειξε µάλλον σύγχρονη ευαισθησία, ενώ ο πολύ
νεότερος συνεργάτης του Παπαναστασίου όταν άκουσε µια δυσάρεστη αλήθεια προσέφυγε σε µια
θεµιτή τότε αλλά πάντως αρχαϊκή συµπεριφορά.
Mακροπρόθεσµα οι επιλογές που έκαναν εκείνη την εποχή οι Kοινωνιολόγοι περιόρισαν
την αυτονοµία τους. Eντούτοις η παρουσία τους στη B' Aναθεωρητική Bουλή αποδείχτηκε
σηµαντική· ο Tριανταφυλλόπουλος απέδωσε εύστοχα τον χαρακτήρα της: “Tο κόµµα ενεφορείτο
από ιδεολογίαν σοσιαλιστικήν πέραν του κρατικού σοσιαλισµού, όν επρέσβευε κατ’ αρχήν αυτός
ούτος ο Bενιζέλος. Eπισήµως δεν ωνοµάσθη το κόµµα σοσιαλιστικόν, αλλ’ ουδέποτε
απεκρούσαµεν τοιούτον χαρακτηρισµόν ... Tο κόµµα ήτο αυτοτελές και κοινώς ωνοµάζετο κόµµα
των κοινωνιολόγων. Oύτω τους απεκάλει και ο Bενιζέλος εν τη Bουλή. Eις την ψήφισιν των
αναµορφωτικών εν γένει νόµων δεν αντετίθεντο, ήσκουν όµως σφοδράν κριτικήν πλειοδοτούντες
και πολλάκις ερχόµενοι εις σύγκρουσιν, ιδία µε τα παλαι[ο]κοµµατικά στοιχεία του Bενιζέλου.
Tούτο συνέβη ιδία εις το αγροτικόν ζήτηµα ... και εις το γλωσσικόν”.2 Παρακάτω θα εξετάσουµε
λεπτοµερέστερα αυτό τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα.
Kριτική υποστήριξη των Φιλελευθέρων

H κρατική µεταρρύθµιση των Φιλελευθέρων σήµαινε ουσιαστικές αλλαγές στη διοίκηση, στη
δικαιοσύνη, στη δηµοσιονοµία, στη δηµόσια ασφάλεια και στην παιδεία. Bασική διοικητική
µεταβολή ήταν ο νόµος περί αυτοδιοίκησης µε τον οποίο περιόρισαν τις εξουσίες των δηµάρχων κι
επιδίωξαν τον εκδηµοκρατισµό της επαρχιακής πολιτικής ζωής. Στον τοµέα της δικαιοσύνης
επιχείρησαν τη σύνταξη νέων κωδίκων (αστικού, ποινικού κι εµπορικού, καθώς και ποινικής και
πολιτικής δικονοµίας), ενώ µε επιµέρους νοµοθετήµατα εκσυγχρόνισαν το αστικό δίκαιο,
απλοποίησαν τη δικονοµία, τροποποίησαν επί το επιεικέστερον τους ποινικούς νόµους και
ανέταξαν τον δικαστικό και τον σωφρονιστικό µηχανισµό. O Bενιζέλος έλεγξε και οργάνωσε τα
λογιστικά του κράτους και το σύστηµα των δηµόσιων εσόδων, εισέπραξε εν µέρει τους
καθυστερούµενους φόρους, καταδίωξε το λαθρεµπόριο και µεταρρύθµισε το φορολογικό σύστηµα
προς όφελος των λαϊκών τάξεων. Kάλεσε ξένους ειδικούς για την αναδιοργάνωση της
χωροφυλακής κι ενίσχυσε ουσιαστικά την αγροτική ασφάλεια. Στο χώρο της παιδείας
χρηµατοδότησε το πανεπιστήµιο, προώθησε τον εκσυγχρονισµό της πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης,
ευνόησε µε έµµεσους τρόπους τη χρήση της δηµοτικής γλώσσας, βελτίωσε τη θέση των
διδασκόντων και µείωσε την οικονοµική επιβάρυνση των διδασκοµένων.3
1
2
κινήµατος, ό.π., σ. 113-114.
3
H δηµόσια ασφάλεια ήταν ο µόνος τοµέας της κυβερνητικής πολιτικής ο οποίος ενώ έπαιξε σηµαντικό ρόλο στις
µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου απουσίαζε από τα προγραµµατικά κείµενα των Kοινωνιολόγων. Σε σχέση µε την
παιδεία, βλ. και όσα αναφέραµε στο προηγούµενο κεφάλαιο µε θέµα τους διανοούµενους.
193
Mερίµνησε επίσης για τη δηµιουργία οικονοµικής υποδοµής (υδραυλικά έργα, δρόµοι κλπ.),
ενίσχυσε ποικιλοτρόπως τη γεωργική, κτηνοτροφική και δασική παραγωγή - και κυρίως σύστησε
το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας “όπως εφαρµόση γεωργικήν και πλουτοπαραγωγικήν εν γένει
πολιτικήν µέλλουσαν να βελτιώση ριζικώς την οικονοµικήν κατάστασιν της χώρας”.1 H φροντίδα
για την εργατική τάξη εκδηλώθηκε µε την ψήφιση προστατευτικής νοµοθεσίας, µε την ίδρυση του
Aνωτάτου Συµβουλίου Eργασίας και του τµήµατος Eργασίας και Kοινωνικής Προνοίας στο
νεοσύστατο υπουργείο, και τέλος µε τη ρύθµιση κάθε λογής δευτερευόντων ζητηµάτων. Έθεσαν
επίσης τα θεµέλια της αγροτικής µεταρρύθµισης στη Θεσσαλία και στην Kέρκυρα, ενώ ο νόµος
κατά της τοκογλυφίας και της αισχροκερδείας ανακούφισε τα φτωχότερα στρώµατα του
πληθυσµού.2 Tα αποτελέσµατα δεν άργησαν να φανούν και σηµειώθηκε απροσδόκητη οικονοµική
άνθηση µέσα στο 1910.3 Tέλος προχώρησε αποφασιστικά η ανασύνταξη των στρατιωτικών και
ναυτικών δυνάµεων.4
Συνοπτικά ο Bενιζέλος εκπλήρωσε τις δεσµεύσεις του για ριζικό θεσµικό µετασχηµατισµό.
Mολονότι η B' Aναθεωρητική Eθνοσυνέλευση δεν προήλθε από επανάσταση αλλά από το
συµβιβασµό του θρόνου µε τη νέα πολιτική ελίτ, και παρόλο που ο ίδιος θώπευε τους
συντηρητικούς κι εξασφάλισε την υποστήριξη αρκετών µεγαλοαστών, το έργο που
πραγµατοποίησε ελάχιστα υπολειπόταν απ’ όσα υποσχέθηκε στον προεκλογικό λόγο της Λάρισας
το 1910· απλώς ανέβαλε για την επόµενη βουλή την αναθεώρηση του δασµολογίου και την
προετοιµασία του εθνικού κτηµατολογίου, ενώ αφαίρεσε από τα µεταγενέστερα προγράµµατα την
οργάνωση της αγροτικής πίστης την οποία είχε ανακοινώσει το 1910 - την αντικατέστησε όµως µε
προσωρινές ρυθµίσεις όπως ήταν η ανανέωση των αγροτικών χρεών. Aφετέρου το πρόγραµµα του
1912 εµπλούτισαν νέα στοιχεία που αφορούσαν τη δηµόσια υγεία (σύσταση υγειονοµικής
υπηρεσίας), την αναδιοργάνωση της οικονοµικής ζωής (ρύθµιση της λειτουργίας των ανώνυµων
εταιρειών, σύσταση βιοµηχανικών και γεωργικών επιµελητηρίων, καταπολέµηση της νοθείας), την
πραγµατοποίηση µεγάλων δηµόσιων έργων (ύδρευση Aθήνας) και την προώθηση των
παραγωγικών, καταναλωτικών και πιστωτικών συνεταιρισµών.5
Aµέσως µετά τη λήξη των Bαλκανικών Πολέµων, στις 18 Aυγούστου του 1913, ο Bενιζέλος
οικοδόµησε έναν σηµαντικό λόγο προς τους επιτελείς του γύρω από τα µοτίβα της ανάπτυξης και
της ευηµερίας: “έχοµεν καθήκον πρώτιστον να αναπτύξωµεν τον πλούτον της χώρας, όπως
βελτιώσωµεν τους πόρους του βίου, όπως παράσχωµεν εις τον ελληνικόν λαόν, τοσούτον άξιον
δειχθέντα, όσον το δυνατόν τους πόρους της ευηµερίας”. Eξασφαλίζοντας ειρήνη µε τη
στρατιωτική ανασυγκρότηση και καλλιεργώντας φιλικές σχέσεις µε τις γειτονικές χώρες, µέσα σε
δέκα χρόνια “η Eλλάς θα έχη ήδη συγκοµίσει εν µεγίστω µέρει όλους τους καρπούς εκ των
1
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 349, 343 κ.ε..
2
Στο ίδιο, σ. 343 κ.ε..
3
FO 371.1380/185, Beaumont προς Grey, 11.1.1912/2480.
4
Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 345.
5
Στο ίδιο, σ. 203 κ.ε., 343 κ.ε., 355 κ.ε., και 360 κ.ε..
194
πολεµικών αυτής θριάµβων. Oυ µόνον η στρατιωτική αυτής σύνταξις, αλλά και όλη η οργάνωσις
και η ανάπτυξις των πόρων αυτής και η ακµή των επιστηµών και η ακµή των τεχνών θέλει έλθη να
επιβραβεύση τους πολεµικούς ηµών αγώνας”. Ωστόσο, οµολογούσε ο πρωθυπουργός, δεν είχε
συγκεκριµένο πρόγραµµα για να τα πετύχουν όλα αυτά.1 Tέλος στην κοινοβουλευτική συζήτηση
για τον Προϋπολογισµό του 1914 (22 Δεκεµβρίου 1914) αντιστάθηκε µε πείσµα στις πιέσεις της
δεξιάς για φορολογίες που θα έπλητταν τους φτωχότερους, προαναγγέλλοντας ταυτοχρόνως την
επιβολή ενός φόρου “µη επιβαρύνοντος τας λαϊκάς τάξεις”, δηλαδή επί της περιουσίας ή επί του
εισοδήµατος.2 Έλπιζε να εξασφαλίσουν ανόρθωση κι ευηµερία µε την εκµετάλλευση των
πλουτοπαραγωγικών πόρων ιδίως των νέων εδαφών.3 Eπιδίωκε, όπως και πέτυχε τελικά, να
οικοδοµήσει µια νέα διαταξική πολιτική την οποία ο Γ. Mαυρογορδάτος χαρακτήρισε ως
συµµαχία µεταξύ της “τρίτης και ασθενέστερης µερίδας της άρχουσας τάξης, της εµπορικής
αστικής τάξης” µε “την (ισχυρότερη) επιχειρηµατική αστική τάξη της διασποράς” καθώς και µε
τµήµατα της λαϊκής βάσης του δηλιγιαννισµού, όπως ήταν οι εργάτες των πόλεων και οι
ακτήµονες θεσσαλοί αγρότες.4
“Aνάπτυξη κι ευηµερία” ήταν επίσης στόχοι του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, ο οποίος
όµως πρόβαλλε εξίσου το ζήτηµα της διανοµής. Oι Kοινωνιολόγοι άλλωστε θεωρούσαν
απαραίτητο τον εκδηµοκρατισµό του κράτους προτού το χρησιµοποιήσουν στον σοσιαλιστικό
µετασχηµατισµό· κατά κανόνα πρόβαλλαν αιτήµατα σχετικά µε τη λειτουργία του κρατικού
µηχανισµού σύστοιχα µε τις αλλαγές που θεµελίωσε ο νέος πρωθυπουργός. Tα ηγεµονικά τους
σχέδια συνέπιπταν αρκετά σ' αυτό το πεδίο: συνοπτικά, αµφότερες οι πλευρές έδωσαν έµφαση
στην ανάπτυξη της τοπικής αυτοδιοίκησης, στην ανόρθωση της δικαιοσύνης και στον
εκδηµοκρατισµό του νοµικού συστήµατος, καθώς και στον εκσυγχρονισµό της εκπαίδευσης.5 Στον
δηµοσιονοµικό τοµέα οι Kοινωνιολόγοι έκαναν πιο τολµηρές προτάσεις από τις µεταρρυθµίσεις
του Bενιζέλου προς την κατεύθυνση της προοδευτικής φορολογίας. H κρατική ενίσχυση της
οικονοµικής ανάπτυξης ήταν κοινό µέληµα των δυο πλευρών, ενώ το ίδιο ίσχυε για τη βελτίωση
της θέσης των λαϊκών τάξεων και για τη στρατιωτική αναδιοργάνωση, έστω και αν αξιολογούσαν
διαφορετικά αυτά τα ζητήµατα.
Aρκετά µέτρα τα οποία έλαβαν οι Φιλελεύθεροι προκειµένου να λειτουργήσει ο κρατικός
µηχανισµός ορθολογικά, αποτελεσµατικά και περιστασιακά δηµοκρατικά, κινούνταν στο πνεύµα
1
Στο ίδιο, σ. 458-459.
2
3
Στο ίδιο, σ. 610-612.
4
Γ. Mαυρογορδάτος, Mελέτες..., ό.π., σ. 58 κ.ε., G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 125 κ.ε., και Hλίας
Nικολακόπουλος - Nίκος Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του βενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, ό.π., σ. 62
κ.ε.. Bεβαίως είναι συζητήσιµο κατά πόσον µπορούµε να µιλούµε για τέτοιες “µερίδες” τάξεων στη συγκεκριµένη
περίπτωση, και άλλο τόσο αν η εµπορική ήταν η “ασθενέστερη” µερίδα της αστικής τάξης.
5
Bλ. µια επισκόπηση της αναµόρφωσης του αστικού δικαίου από τον Bενιζέλο στο Aνδρέας A. Γαζής, “O Eλ.
Bενιζέλος και το ιδιωτικό δίκαιο”, BAE, σ. 45 κ.ε..
195
των αιτηµάτων του “Tι πρέπει να γίνη” και του προγράµµατος του Λαϊκού Kόµµατος.1 Tο
τελευταίο ανέθετε στο κράτος κεντρικό ρόλο στη µετάβαση προς τον σοσιαλισµό, επισηµαίνοντας
πάντως πως πρωταρχική και απαραίτητη προϋπόθεση για “να είναι τοιαύτη εξέλιξις δυνατή και
καρποφόρος” ήταν να “θεµελιωθή το Kράτος επί υγιών βάσεων, τ.ε. να εξασφαλισθή η εκλογή των
οργάνων αυτού εκ των καταλληλοτέρων προσώπων, ως και η εις το καθήκον των αφοσίωσις.
Άλλως είναι αδύνατος οιαδήποτε κοινωνική µεταρρύθµισις και αύξησις των λειτουργιών της
πολιτείας”.2 Aπαιτούσε αποκέντρωση της διοίκησης, µόρφωση των δηµοσίων υπαλλήλων και
µετάκληση ξένων οργανωτών, καθώς και τη διασφάλιση του δικαιώµατος του αναφέρεσθαι στους
πολίτες.3
H Kυβέρνηση των Φιλελευθέρων ικανοποίησε ως ένα βαθµό τα παραπάνω αιτήµατα,
µολονότι συνεπάγονταν ριζοσπαστικές µεταβολές της λειτουργίας του κράτους και συνάντησαν
πανίσχυρες αντιδράσεις από τα κέντρα εξουσίας και από τα κοινωνικά στρώµατα που έθιγαν.
Όταν ο Παπαναστασίου κρίνει συνολικά τις διοικητικές µεταρρυθµίσεις που επέφερε - αλλά κι
εκείνες που δεν επέφερε - ο Bενιζέλος το 1911, δεν αµφισβητεί τις κατευθύνσεις τους αλλά
δευτερεύοντα σηµεία: πιέζει για την εισαγωγή της αναλογικής εκλογής και για την ταχύτερη
οργάνωση του Συµβουλίου της Eπικρατείας, ή παρατηρεί ότι “περί της βελτιώσεως τριών κλάδων
διοικήσεως, την οποίαν υπεσχέθη ο κ. Πρωθυπουργός κατά το 1911, ουδέ απόπειρα κάν εγένετο ...
της δηµοσίας υγιεινής ... της οργανώσεως της αγροφυλακής ... της δηµοσίας στατιστικής
υπηρεσίας”.4 Περισσότερο παραπονούνταν οι ίδιοι οι Φιλελεύθεροι για τις µεταρρυθµίσεις του
Bενιζελου, ενώ οι αντίπαλοι συνήθως περίµεναν ευκαιρία να τις ανατρέψουν. Ένα µόνον
εύγλωττο παράδειγµα ήταν η µαταίωση της αναδιοργάνωσης της χωροφυλακής: αργότερα
απέπεµψαν τους ιταλούς αξιωµατικούς στους οποίους την είχε αναθέσει ο Bενιζέλος, ώστε να
διευκολύνουν την εκλογική νοθεία.5 Aνάλογες τακτικές ακολούθησαν κατόπιν οι Φιλελεύθεροι, µε
αποτέλεσµα το όραµα του δηµοκρατικού κράτους να γίνει ένα από τα πρώτα θύµατα του
Διχασµού.
Στη συνέχεια θα εξετάσουµε πώς υποδέχτηκαν οι Kοινωνιολόγοι τις µεταρρυθµίσεις του
Bενιζέλου κι έπειτα θα δούµε πώς αντιµετώπισαν το εργατικό και το κολληγικό πρόβληµα.
Ξεκινούµε από τον τοµέα της διοίκησης και ειδικότερα της τοπικής αυτοδιοίκησης, µια
παραδειγµατική περίπτωση της συνεργείας τους.
α. Aναδιοργανώνουν την τοπική αυτοδιοίκηση
1
Για τις απόψεις που διατυπώνονται στο “Tι πρέπει να γίνη” βλ. σε MΛA, τ. A’, σ. 45 και 47.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, MΛA, τ. A’, σ. 75.
3
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 881.
4
EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911, σ. 1594, όπου ο Παπαναστασίου αφηγείται επίσης το χρονικό της
συνεργασίας και της τελικής σύγκρουσής του µε τον Bενιζέλο για το ζήτηµα της στατιστικής υπηρεσίας.
5
196
Eξαρχής οι Kοινωνιολόγοι τονίζουν την ανάγκη κρατικής αποκέντρωσης και ανάπτυξης της
αυτοδιοίκησης. Στο “Tι πρέπει να γίνη” θέλουν να µεταφέρουν αρµοδιότητες από τις κεντρικές
υπηρεσίες στην τοπική αυτοδιοίκηση “προς πολιτικήν ανατροφήν των πολιτών”· το ίδιο αίτηµα
προβάλλουν επίσης στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος, προσθέτοντας το επιχείρηµα πως “η
ευρεία τοπική αυτοδιοίκησις ... επι πλέον διευκολύνει την κοινωνιστικήν οργάνωσιν της
παραγωγής και διανοµής των αγαθών εις περιωρισµένην κλίµακα”. Θα έκαναν τις κοινότητες και
τους νοµούς αυτοτελή και οικονοµικώς ανεξάρτητα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, θα
συγχώνευαν τους δήµους, θα διεύρυναν τις δικαιοδοσίες τους και θα τούς εκδηµοκράτιζαν
διοικώντας τους συλλογικά µε αιρετές επιτροπές ή συµβούλια και περιορίζοντας τις εξουσίες των
δηµάρχων, ενώ επίσης θα έδιναν πλήρη δικαιώµατα στις γυναίκες και θα εφάρµοζαν την
αναλογική.1
O Bενιζέλος πράγµατι κατέλυσε το “κράτος των Δηµάρχων” δίνοντας άµεση προτεραιότητα
στην αναδιοργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης· συζήτησαν το σχετικό νοµοσχέδιο τέλη του 1911
µε εισηγητή τον Aλέξανδρο Διοµήδη.2 Eπιδιώκοντας την ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης, την
απαλλαγή της από τους “αριστοκρατίσκους” και την προσαρµογή της στα πρότυπα του “νεωτέρου
κράτους”, στήριξαν το νόµο στη διάλυση των αγροτικών δήµων και στην αναγνώριση νοµικής
αυθυπαρξίας στους οικισµούς, στην εφαρµογή συλλογικού συστήµατος διοίκησης, στην
παραχώρηση εκτελεστικής εξουσίας στα τοπικά συµβούλια και στην εκπροσώπηση των
µειοψηφιών τους, καθώς και στην έµµεση εκλογή των δηµάρχων. Eπέφεραν σηµαντικές αλλαγές
και καταργώντας τους Δηµάρχους παντού αλλού εκτός από τις πόλεις αφαίρεσαν ένα βασικό µέσο
προεκλογικής πίεσης από την πολιτική ελίτ.3 Προετοίµαζαν επίσης τη νοµαρχιακή αυτοδιοίκηση
καθώς και τη µέριµνα των αυτοδιοικούµενων σωµάτων για τα δηµόσια έργα και, τέλος, εµπέδωναν
την πολιτικοποίηση του λαού.4
H µεταρρύθµιση της τοπικής αυτοδιοίκησης παρακολουθούσε τα αιτήµατα των
Kοινωνιολόγων αλλά παρέλειψε τα πιο προχωρηµένα µεταξύ τους, όπως τη γυναικεία συµµετοχή
στις εκλογές, την προετοιµασία της κοινωνικοποιηµένης παραγωγής και την αναλογική
εκπροσώπηση, είτε τα αντικατέστησε µε µετριοπαθέστερα µέτρα, λόγου χάρη µε την
αντιπροσώπευση των µειοψηφιών και µε την αποκέντρωση των δηµόσιων έργων. Eπιπλέον η
διάσπαση των αγροτικών δήµων ήταν αντίθετη στο στόχο του Λαϊκού Kόµµατος. Ωστόσο ο
Kουτούπης, ο Πετµεζάς και ο Aραβαντινός υπερασπίστηκαν µε ενθουσιασµό το νοµοσχέδιο κι
επικέντρωσαν την κριτική τους σε τεχνικά ζητήµατα ή σε δευτερεύοντα σηµεία, αντιπροτείνοντας
1
MΛA, τ. A', σ. 45, 47 και 76, και τ. B', σ. 881-882.
2
Bλ. σε EΣB, συνεδριάσεις 158η της 4.11.1911, σ. 499-506· 185η της 6.12.1911, σ. 1241-1281· 191η της 13.12.1911, σ.
1413-1416 και 1429-1430· 194η της 16.12.1911, σ. 1533-1539. Στο πλαίσιο των συζητήσεων της ειδικής επιτροπής
της B' Aναθεωρητικής ο Παπαναστασίου και ο Bοζίκης ζήτησαν µάλιστα να επιτρέψουν στις κοινότητες να
αποφασίζουν οµοσπονδιοποιήσεις µεταξύ τους· βλ. Kαιροί, φ. της 14.9.1911.
3
4
Bλ. την εισήγηση του Aλ. Διοµήδη, στην EΣB, συνεδρίασις 158η της 4.11.1911, σ. 499-506.
197
µεταρρυθµίσεις εµπνευσµένες από σοσιαλδηµοκρατικά δηµοτικά προγράµµατα - άµεση δηµοτική
φορολογία, φορολόγηση της υπεραξίας των ακινήτων και θέσπιση του δηµοψηφίσµατος.1 O
Bενιζέλος συµφώνησε αµέσως µε ορισµένες αντιρρήσεις του Kουτούπη και ζήτησε να
τροποποιήσουν καταλλήλως το νοµοσχέδιο. Eντούτοις ο Παπαναστασίου, συστηµατικά
φειδωλότερος στους επαίνους προς την κυβέρνηση, επέµεινε στο πρόγραµµα του 1910: η
µεταρρύθµιση ήταν ένα πρώτο βήµα αλλά χώλαινε επειδή παρέβλεπε τις τοπικές ανάγκες τις
οποίες θα εξυπηρετούσαν µόνον οι καταργούµενοι δήµοι.2
β. H σύγκρουση µε τον N. Δηµητρακόπουλο

Στον τοµέα της δικαιοσύνης τα πράγµατα περιέπλεκε η αµείλικτη αντιδικία των Kοινωνιολόγων
µε τον Nικόλαο Δηµητρακόπουλο. O άµεσος ανταγωνισµός του µε τον Παπαναστασίου στην
Aρκαδία, όπου εκλέγονταν αµφότεροι, προδίκαζε τη σύγκρουσή τους· την όξυναν προσωπικές
αντιπάθειες και κυρίως το γεγονός ότι ο Δηµητρακόπουλος ήταν ο συντηρητικότερος και συνάµα
ο ισχυρότερος πολιτικός που συντάχθηκε µε τον Bενιζέλο. Λειτούργησε ως δούρειος ίππος του
παλαιοκοµµατισµού µεταξύ των Φιλελευθέρων και τον επόµενο χρόνο επιχείρησε σε µια κρίσιµη
στιγµή να ανατρέψει τον πρωθυπουργό, προς το παρόν όµως θεωρούνταν αναντικατάστατος,
τόσο για τα ερείσµατα που διέθετε στον κρατικό µηχανισµό όσο και χάρη στην προσωπική επιρροή
που διατηρούσε στη νότια και στην κεντρική Πελοπόννησο. Ως υπουργός Δικαιοσύνης προώθησε
δραστήρια ένα πρόγραµµα συντηρητικής αναδιοργάνωσης το οποίο, ενώ καταργούσε τις
χειρότερες όψεις της δικαστικής φαυλότητας και της σωφρονιστικής βαρβαρότητας, κι επίσης
περιλάµβανε φιλολαϊκές µεταρρυθµίσεις για τις οποίες είχε δεσµευτεί ο Bενιζέλος όπως την
ποινικοποίηση της τοκογλυφίας, περιόριζε συστηµατικά τα δικαιώµατα των ασθενέστερων
τάξεων. Γι’ αυτόν το λόγο καταγγέλθηκε σφοδρά όχι µόνον από την αριστερά αλλά και από
πολλούς συντηρητικούς οι οποίοι πρωτοδοκίµασαν επάνω του την αντιαυταρχική ρητορεία που
τόσο επιδέξια έστρεψαν εναντίον του Bενιζέλου επί Διχασµού. H παρουσία του
Δηµητρακοπούλου στο Yπουργείο Δικαιοσύνης οδήγησε τους Kοινωνιολόγους στην
αντιπολίτευση όχι µόνον όποτε έθιγε ευθέως τις αντιλήψεις και τις προγραµµατικές θέσεις τους,
όπως συχνά έκανε, αλλά ακόµη και όταν έδινε ασήµαντες αφορµές. Oι επιθέσεις τους όµως
επέτρεπαν στον Bενιζέλο να παρουσιάζεται ως συµφιλιωτής και να µεταρρυθµίζει επί το
προοδευτικότερον τις µεταρρυθµίσεις του υπουργού του.
1
Tις προτάσεις του Kουτούπη υπέρ της φορολόγησης της "αυξανούσης αξίας" των ακινήτων και της άµεσης
φορολογίας των δηµοτών, βλ. ό.π., σ. 1246 και 1258 αντίστοιχα. O Aραβαντινός εκφράζει απογοήτευση για την
απουσία θεσµών όπως το Referendum και το δικαίωµα της initiative των πολιτών στη σ. 1415· βλ. ακόµη σε σ. 1534
(Bενιζέλος), και σ. 1414 -1416 (γενικές κρίσεις Kουτούπη, Aραβαντινού και Πετµεζά).
2
EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911, σ. 1594. Σύµφωνα µε έναν σύγχρονο µελετητή η εξέλιξη των δήµων και
των κοινοτήτων που σύστησαν δυνάµει αυτής της νοµοθεσίας δικαίωσε τον φόβο του Παπαναστασίου· βλ.
Σπυρίδων I. Φλογαΐτης, Kλασικά κείµενα και βασική νοµοθεσία για την τοπική αυτοδιοίκηση, Σάκκουλας 1986, σ.
9.
198
Tα προγραµµατικά κείµενα των Kοινωνιολόγων εξέταζαν εµπεριστατωµένα τη συνολική
αναδιοργάνωση του απαρχαιωµένου νοµικού συστήµατος - άλλωστε σχεδόν όλοι τους ήταν
νοµικοί. Στο “Tι πρέπει να γίνη” ζητούσαν εκκαθαρίσεις, ανόρθωση και αποκέντρωση των
ειρηνοδικείων και τέλος φιλολαϊκές µεταρρυθµίσεις όπως την ποινικοποίηση της τοκογλυφίας και
την προστασία των αγροτών.1 Ένα λεπτοµερές σχέδιο νοµοθετικών µεταβολών παρουσίασαν στο
πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος. Στο χώρο του αστικού και του εµπορικού δικαίου ζητούσαν
να περιορίσουν το εξ αδιαθέτου κληρονοµικό δικαίωµα και τους τόκους, επέκταση του
ακατασχέτου στην ακίνητη περιουσία των αγροτών, εκσυγχρονισµό του εµπορικού δικαίου “κατά
τα νεώτερα ευρωπαϊκά πρότυπα” και γενικώς “µεταρρύθµισιν του αστικού και εµπορικού δικαίου
επί το κοινωνικώτερον”. Προς την ίδια κατεύθυνση αξίωναν να αλλάξουν το ποινικό και το
σωφρονιστικό δίκαιο: εξανθρωπισµό της ποινικής νοµοθεσίας και των φυλακών “επί τη βάσει της
αρχής της καλλιτερεύσεως των αδικούντων”, αναστολή και µετριασµό των ποινών και κατάργηση
της θανατικής ποινής, τιµωρία της αισχροκερδείας και της τοκογλυφίας, αποζηµίωση των άδικα
φυλακισµένων, ίδρυση αναµορφωτηρίων κι εργαστηρίων σε όλες τις φυλακές. Σε σχέση µε τη
δικαστική οργάνωση το πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος συµπλήρωνε τα αιτήµατα του “Tι
πρέπει να γίνη” µε µέτρα όπως ήταν η συµµετοχή ενόρκων στα πταισµατοδικεία και στα
πληµµελειοδικεία, η παρέµβασή τους στην επιµέτρηση των ποινών και ο περιορισµός των
δικαστικών δαπανών.2 Tα κοινά σηµεία τους όµως µε τη νοµοθεσία του Δηµητρακοπούλου δεν
µείωσαν την αδιάλειπτη ένταση. O µεν ενορχήστρωνε διώξεις κατά του Παρθεναγωγείου του
Bόλου µε σκοπό να πλήξει τον Δελµούζο και µέσω εκείνου την Eταιρεία, οι δε σπανίως τον
άφηναν να περάσει νοµοσχέδιο από τη βουλή χωρίς να εξαπολύσουν δηλητηριώδη βέλη.3 Tο βάρος
των επιθέσεων ανέλαβαν κυρίως ο Πετµεζάς, ο Aραβαντινός και ο Kουτούπης, ενώ σπανιότερα
ξιφουλκούσε ο Παπαναστασίου. Oρισµένα χαρακτηριστικά στιγµιότυπά τους µεταφέρουν το
πνεύµα και τους κύριους άξονες της πολεµικής τους - την υπεράσπιση των πολιτικών ελευθεριών
και των συµφερόντων των λαϊκών τάξεων.
Ένα νοµοσχέδιο του Δηµητρακοπούλου που έπληττε οικονοµικά τις µάζες ήταν το “Περί
προστατευτικών µέτρων υπερ των δανειστών”, το οποίο παρουσίασε ως αντιστάθµισµα του νόµου
κατά της τοκογλυφίας. Έδινε υπέρµετρα πλεονεκτήµατα στους δανειστές έναντι των
δανειζοµένων, προκαλώντας οξύτατες διαµαρτυρίες από βουλευτές όλων των παρατάξεων·
απειλώντας µε σεισάχθεια που θα ελευθέρωνε τους γεωργούς “από όλα τα παλαιά, τα ανήθικα, τα
σαθρά, τα τοκογλυφικά χρέη”4 ο Aραβαντινός το κατάγγειλε ως επαχθές για τους οφειλέτες και
κοινωνικά άδικο: “έν µόνον αλλά και αυτό εν µέρει δύναται να επιτύχη η Kυβέρνησις, την
1
MΛA, τ. A', σ.46-48.
2
MΛA, τ. B', σ. 884-885.
3
Bλ. σχετικά στο X. Γ. Xαρίτος, Tο παρθεναγωγείο..., ό.π., τ. B', σ. 238, 327, 333, 378. Πρβλ. ακόµη την
αντιπαράθεσή τους στην κοινοβουλευτική συζήτηση της 26ης Iανουαρίου 1911 για την απεργία των
τροχιοδροµικών, την οποία αναφέρουµε παρακάτω.
4
EΣB, συνεδρίασις 162α της 9.11.1911, σ. 630.
199
εξασφάλισιν των κεφαλαίων των διατιθεµένων εις τους αστούς, την εξασφάλισιν των κεφαλαίων
των διατιθεµένων εις τους εµπόρους και βιοµηχάνους. Όσον αφορά τους αγρότας διά του µέτρου
αυτού επιτυγχάνετε µόνον να ενισχύσετε τους τοκογλύφους”.1 Στον ίδιο τόνο κινήθηκαν επίσης οι
παρεµβάσεις του Πετµεζά ώσπου ο Δηµητρακόπουλος υποχρεώθηκε, µάλλον καθ’ υπόδειξιν του
Bενιζέλου, σε σηµαντικές παραχωρήσεις.2
Tο δεύτερο µέτωπο που άνοιξαν οι Kοινωνιολόγοι αφορούσε την προάσπιση των
πολιτικών ελευθεριών και δικαιωµάτων, τα οποία έπληττε συστηµατικά ο Δηµητρακόπουλος: ενώ
οι ποινικές και σωφρονιστικές µεταρρυθµίσεις του ελάφρυναν τις περιοριστικές της ελευθερίας
ποινές, αφετέρου ενίσχυσε αυταρχικά τις εξουσίες του κράτους - λόγου χάρη απαγορεύοντας τα
τυχερά παιχνίδια και αναγορεύοντας τη φυγοδικία ιδιώνυµο αδίκηµα.3 H τελευταία πρωτοβουλία
του εξήγειρε πληρεξούσιους όλων των παρατάξεων, οι οποίοι πέρα από τα συχνά ιδιοτελή κίνητρά
τους φοβούνταν εύλογα για τις πολιτικές ελευθερίες. O Aραβαντινός επέµεινε στην αδυναµία της
καταστολής να αντιµετωπίσει τις αιτίες του φαινοµένου, για τις οποίες το κράτος έφταιγε πολύ
περισσότερο από τους διωκόµενους: “είναι παράλογον και άδικον, όταν η δικαιοσύνη λειτουργή,
ως λειτουργή παρ’ ηµίν, όταν το Kράτος το Eλληνικόν εγκληµατή απέναντι της κοινωνίας και των
δικαιωµάτων των πολιτών, να θέλωµεν ηµείς να τιµωρήσωµεν την έµφυτον άµυναν του ατόµου
κατά της εγκληµατούσης πολιτείας”.4 Tέτοια νοµοθετήµατα που µετέτρεπαν τους ανίσχυρους σε
αποδιοποµπαίους τράγους κατέλυαν την ελευθερία: “διατί δεν κάµνετε µίαν διάταξιν να τιµωρήτε
τους χασισοπότας ως χασισοπότας όχι ως εγκληµατούντας, ή τους χαρτοπαίκτας ως
χαρτοπαίκτας;”.5
Tις αρχές των πολιτικών ελευθεριών και των εργατικών συµφερόντων αντέταξαν επίσης οι
Kοινωνιολόγοι στο νοµοσχέδιο “Περί οργανώσεως των φυλακών του κράτους”. Σύσσωµοι ο
Παπαναστασίου, ο Aραβαντινός, ο Πετµεζάς και ο Kουτούπης το βασάνισαν από πλήθος οπτικές
γωνίες, λόγου χάρη της ελεύθερης εργασίας την οποία θα έθιγε η εργασία των κρατουµένων που
1
EΣB, συνεδρίασις 162α της 9.11.1911, σ. 628. Tην κριτική του Aραβαντινού σχετικά µε την άνιση προστασία των
δανειστών και των οφειλετών την οποία θέσπιζαν τα νοµοθετήµατα του Δηµητρακοπούλου βλ. στην αυτή
συνεδρίαση της βουλής, σ. 626. Mια εναλλακτική πρόταση φιλολαϊκής πιστωτικής πολιτικής εκ µέρους των
Kοινωνιολόγων βλ. στις σ. 627-628, κι επιµέρους παρατηρήσεις επί του νοµοσχεδίου στις σ. 628-629.
2
EΣB, συνεδρίασις 164η της 11.11.1911, σ. 679, και συνεδρίασις 165 της 12.11.1911, σ. 694-695.
3
EΣB, συνεδρίασις 138η της 8.10.1911, σ. 5 κ.ε..
4
EΣB, συνεδρίασις 167η της 15.11.1911, σ. 750. H συζήτηση αυτού του ζητήµατος έδωσε ευκαιρία στους
Kοινωνιολόγους να επαναφέρουν το πάγιο αίτηµά τους για την "ταχίστην εκκαθάρισιν των δικαστών", την οποία
βραχυκύκλωνε ο Δηµητρακόπουλος: βλ. ό.π., σ. 751.
5
EΣB, συνεδρίασις 167η της 15.11.1911, σ. 753. O Aραβαντινός έκφραζε συχνά τέτοιες ευαισθησίες: στην ίδια
συζήτηση του νοµοσχεδίου για τη φυγοδικία δηλώνει κοφτά: "Eγώ συνέπεσε να αναστραφώ µετά φυγοδίκων και
σας βεβαιώ ότι µου ήσαν συµπαθέστατοι, διότι ήσαν θύµατα της Δικαιοσύνης" (ο.π., σ. 756). Bλ. επίσης τις
επιµέρους επικρίσεις των Kοινωνιολόγων στις σ. 749-756 της ίδιας συνεδρίασης, καθώς και στη συνεδρίαση 168
της 16.11.1911, σ. 777, 781, 783-784, 786, 789, και 790, και στη συνεδρίαση 172 της 21.11.1911, σ. 873.
200
επιχειρούσε να θεσπίσει ο Δηµητρακόπουλος. Aνάλογες ανησυχίες εξέφρασαν ο Aριστοµένης
Θεοδωρίδης και ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ο τελευταίος όµως, ο οποίος συνήθως επαινούσε τον
υπουργό, το επικρότησε καταρχήν. Mικρότερης εµβελείας αντιρρήσεις πρόβαλε επίσης η Eταιρεία
σε άλλα νοµοθετήµατα.1 Στις αδιάκοπες αψιµαχίες των δύο πλευρών συµπεριλαµβανόταν η
απόπειρά της “κατά παράκλησιν διαφόρων επιστηµόνων” να µαταιώσει τη σύνταξη των κωδίκων:
ο Παπαναστασίου ζήτησε µεταρρυθµίσεις του κανονισµού εργασίας της επιτροπής σύνταξης του
αστικού κώδικα οι οποίες θα παρέτειναν επ’ αόριστον τις συνεδριάσεις της· επίσης πρότεινε,
ανακαλώντας τα κορπορατιστικά σχέδια, να συµπεριλάβουν σ' αυτήν οικονοµολόγους κι
εκπροσώπους των βιοµηχάνων, των εµπόρων, των εργατών και των αγροτών.2 Σφυροκόπησαν
οµαδόν τις µισθολογικές αυξήσεις µε τις οποίες δελέαζε ο Δηµητρακόπουλος τους δικαστές. Δεν
έχαναν ευκαιρία αντιπολίτευσης εναντίον του· όταν πήγε να χτίσει δικαστικά µέγαρα, πάλι
διαµαρτυρήθηκαν.3 H γενική κρίση του Παπαναστασίου για το έργο του ήταν πως
“συµπτωµατικός και βεβιασµένος χαρακτήρ εµφανίζεται και εις πλείστα δικαστικά νοµοσχέδια,
τινά των οποίων µάλιστα έχουσι τάσεις εντελώς αντιδραστικάς [όπως οι νόµοι] περί φυγοδικίας
και καταδιώξεως κακοπίστων οφειλετών. Tο ίδιον ακριβώς είµαι αναγκασµένος να είπω και δια
το ψηφισθέν νοµοσχέδιον περί οργανώσεως των φυλακών”.4
1
EΣB, συνεδριάσεις 141 της 12.10.1911, σ. 48· 152 της 28.10.1911, σ. 305 κ.ε.· 153 της 29.10.1911, σ. 144 κ.ε.· 155 της
1.11.1911, σ. 390 κ.ε.. Στη συνεδρίαση 152 της 28.10.1911, σ. 305 κ.ε., ακούστηκαν ενδιαφέροντα στοιχεία και
απόψεις για το σωφρονιστικό σύστηµα.
2
EΣB, συνεδρίασις 27η της 11.2.1911, σ. 476-488. Aς επισηµάνω εδώ πως η διάσταση της πάγιας αντιπαράθεσης
µεταξύ Kοινωνιολόγων και Δηµητρακοπούλου, ιδιαίτερα έντονη στη συγκεκριµένη περίπτωση, δεν διακρίνεται στα
αποσπάσµατα των αγορεύσεων του Παπαναστασίου που παραθέτει στο MΛA ο Ξενοφών Λευκοπαρίδης. 'Eναν
κατάλογο των νοµοθετηµάτων της περιόδου στον τοµέα του αστικού δικαίου βλ. σε Aνδρέας A. Γαζής, “O
Eλευθέριος Bενιζέλος και το ιδιωτικό δίκαιο”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 50-54.
3
EΣB, συνεδρίασις 161η της 8.11.1911, σ. 598-605. 'Eτσι η αναδιάρθρωση των ειρηνοδικείων πραγµατοποιήθηκε,
σύµφωνα µε τον Παπαναστασίου, "εις βάρος του πρωτοδικειακού κλάδου, κατά τρόπον αποκλείοντα την ελπίδα
ότι θα φέρη εν γένει εις τον κλάδον τον δικαστικόν αγαθά αποτελέσµατα" (EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911,
σ. 1593-1594). Bλ. ακόµη τις παρεµβάσεις των Kοινωνιολόγων στις συζητήσεις των νοµοσχεδίων "περί δικηγόρων"
(EΣB, συνεδρίασις 170η της 18.11.1911, σ. 850-852), "περί αυτοκινήτων" (EΣB, συνεδριάσεις 168η της 16.11.1911,
σ. 777· 170η της 18.11.1911, σ. 837-841· 173η της 22.11.1911, σ. 905-906), "περί εξόδων διατροφής καταδίκων και
υποδίκων" (EΣB, συνεδρίασις 141η της 12.10.1911, σ. 47-48), "περί δικαστικού ενσήµου" (EΣB, συνεδρίασις 192α
της 14.12.1911, σ. 1443-1449). Tέλος βλ. την κριτική του Παπαναστασίου στο νοµοσχέδιο για την ανέγερση
φυλακών (EΣB, συνεδρίασις 155η της 1.11.1911, σ. 401-402) και το σηµείο όπου αποδέχεται τη συµβιβαστική τοµή
του Bενιζέλου (ο.π., σ. 412-413). Tη γενική κριτική του Aραβαντινού για το έργο του υπουργού Δικαιοσύνης βλ.
στην EΣB, συνεδρίασις 198η της 20.12.1911, σ. 1714 κ.ε. Eπίσης, οι Kοινωνιολόγοι συντάχθηκαν µε τον N. Στράτο
στην οξύτατη σύγκρουσή του στη Bουλή µε τον Δηµητρακόπουλο· βλ. Kαιροί, φ. της 6, 7 και 8.7.1911.
4
201
Aς επαναλάβουµε ωστόσο πως δεν είχε απλώς προσωπικά κίνητρα η διαµάχη των
Kοινωνιολόγων µε τον Δηµητρακόπουλο, αλλά αντανακλούσε τη διαφωνία τους για το ρόλο της
Kυβέρνησης Bενιζέλου: οι πρώτοι ήθελαν να ανοίξει δρόµο για ριζικότερες αλλαγές ενώ
αντιθέτως ο Δηµητρακόπουλος σκόπευε να ανακόψει τις µεταρρυθµίσεις ώστε να καθησυχάσει
τους συντηρητικούς και να κερδίσει χρόνο ώσπου να ξεφτίσει η κινητοποίηση των µαζών, οπότε
έλπιζε να αναγορευτεί σωτήρ του αστικού καθεστώτος και των εθνικών ιδεωδών. Έσφαλε όµως
στη χρονοµέτρηση και περιθωριοποιήθηκε πρόωρα.
γ. Δηµοσιονοµική πολιτική και κρατική παρέµβαση στην οικονοµία

H “δια καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας διανοµή του πλούτου επί το δικαιότερον”, µε άλλα
λόγια η αντιστροφή της δηµοσιονοµικής πολιτικής που ακολουθούσαν όλα σχεδόν τα κράτη µέχρι
τότε, αποτελούσε πάγιο αίτηµα των ελάχιστων (minimum) προγραµµάτων των
σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων και το πρόβαλαν ιδιαιτέρως στο “Tι πρέπει να γίνη” και στο
πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος το οποίο πρότεινε την αρχή της “ίσης θυσίας”: γενικό
προοδευτικό φόρο στην περιουσία και στην ανατίµηση των µεγάλων ιδιοκτησιών, επιβάρυνση των
φόρων εισοδήµατος, κληρονοµιών, δωρεών και οικοπέδων και βαθµιαία κατάργηση των φόρων
επιτηδευµάτων, των αροτριώντων κτηνών κι επί της κατανάλωσης - πλην των ειδών πολυτελείας
και των “επιβλαβών εις την υγείαν”.1
O Bενιζέλος ανέθεσε να εφαρµόσει το δηµοσιονοµικό πρόγραµµα ο Λάµπρος Kοροµηλάς, ο
οποίος είχε τεταµένες σχέσεις µε τους Kοινωνιολόγους - αλλ’ αντί να του επιτεθούν όπως στον
Δηµητρακόπουλο, όταν έκριναν συνολικά το έργο του στον Προϋπολογισµό του 1912 (ήταν η
σηµαντικότερη συζήτηση της δηµοσιονοµικής πολιτικής µεταξύ του 1909 και του 1914)
επικρότησαν τις επιλογές του. Δεν επέκριναν τους στόχους του αλλά την ανεπάρκεια των µέτρων
µε τα οποία τούς επιδίωκε - και δηκτικότερος όλων στάθηκε ο Παπαναστασίου, ο οποίος κατέθεσε
µια ολοκληρωµένη πρόταση µεταρρύθµισης του φορολογικού συστήµατος.2 Yποστήριζε πως η
1
MΛA, τ. A', σ. 75, και τ. B', σ. 882-883. Πρβλ. τις ανάλογες θέσεις του “Tι πρέπει να γίνη” στο MΛA, τ. A', σ. 47.
2
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911, σ. 1570-1577. Aντιθέτως ο Kουτούπης εξέφρασε
"θερµότατα συγχαρητήρια" στον Kοροµηλά για τα αποτελέσµατα της διαχείρισης των προυπολογισµών του 1910
και του 1911, τονίζοντας ότι "εν τη διαχειρίσει της οικονοµικής υπηρεσίας επήλθεν βελτίωσις την οποίαν δεν
δύναταί τις ν' αµφισβητήση", κι εγκωµίασε τον υποδιπλασιασµό του φόρου της ζάχαρης ο οποίος ελάφρυνε άµεσα
τα βάρη των λαικών τάξεων, καθώς και τη βελτίωση του δηµόσιου λογιστικού συστήµατος. Aπό την άλλη πλευρά
επέκρινε την απουσία µιας γενικότερης οικονοµικής πολιτικής, τις καθυστερήσεις στην αναθεώρηση του
δασµολογίου, την αποτυχηµένη εφαρµογή των νέων φόρων επί του εισοδήµατος κι επί των σπειροµένων γαιών, την
επιείκεια του κράτους απέναντι στην Eθνική Tράπεζα, τη διατήρηση της αναλογίας µεταξύ αµέσων κι έµµεσων
φόρων η οποία παρατηρούνταν στο παρελθόν, καθώς και τις προτάσεις για την εκποίηση κρατικών ακινήτων και
για τη µετατροπή των προηγουµένων δανείων. Διαφωτιστική είναι επίσης η µακροσκελής ανάλυσή του για τα
οικονοµικά του στρατού, στη συνεδρίαση 196 της 18.12.1911, σ. 1656-1661, όπου ουσιαστικά συντάσσεται µε τις
202
µεγέθυνση του πλούτου, η συγκέντρωση του κεφαλαίου και η αύξηση των δηµόσιων βαρών
επέβαλλαν ελάττωση των έµµεσων φόρων και ύψωση και αναµόρφωση των άµεσων - αλλά ο
φόρος των σπειροµένων γαιών δεν ήταν προοδευτικός κι εµπόδιζε να βελτιώσουν τις
καλλιέργειες, ενώ ανισότητες περιείχε επίσης ο φόρος εισοδήµατος. Eποµένως η φορολογική
πολιτική ακύρωνε τις υποσχέσεις της: “ουδόλως µε ικανοποιεί”.1 Ωστόσο έκανε τα οικονοµικά του
κράτους στο τέλος του 1911 καλύτερα παρά ποτέ, έστω και αν η βελτίωση αποδείχτηκε βραχύβια
και η πολεµική περίοδος που ακολούθησε αποδιοργάνωσε το δηµοσιονοµικό σύστηµα.2
Στην A' Aναθεωρητική Bουλή εξέτασαν για πρώτη φορά σοβαρά την εκτεταµένη επέµβαση
του κράτους στην οικονοµία, καταρχάς µε τη µορφή της αγροτικής µεταρρύθµισης (µολονότι
ορισµένες µορφές παρέµβασης, παρά τη γενική αποδοχή του οικονοµικού φιλελευθερισµού,
αποτελούσαν παράδοση· ανέκαθεν προνοµιούχες και µη οµάδες πρόβαλλαν οικονοµικά αιτήµατα
και περιστασιακά σηµείωναν επιτυχίες όπως ήταν η διανοµή των εθνικών γαιών και η σύσταση της
Σταφιδικής Tράπεζας).3 Στο “Tι πρέπει να γίνη” οι Kοινωνιολόγοι δεν ζήτησαν ριζική αναβάθµιση
του οικονοµικού ρόλου του κράτους αλλά αρκέστηκαν σε ιδέες για τη χρηµατοδότηση δηµόσιων
έργων και του συνεταιριστικού κινήµατος.4 Δεν είχαν συγκροτηµένες αντιλήψεις για την κρατική
παρέµβαση κι εξάλλου δεν βιάζονταν να προσφέρουν νέα όπλα στον διαβρωµένο κι εχθρικό
µηχανισµό για τον οποίο εξέφραζαν απροκάλυπτη δυσπιστία. Aναθάρρησαν µετά τις ευνοϊκές
εξελίξεις των επόµενων µηνών, τις λαϊκές εξεγέρσεις και την άνοδο του Bενιζέλου. Eίδαµε πως το
πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος έβλεπε στην πολιτεία όχι το δρων υποκείµενο αλλά πάντως
έναν πρωταγωνιστή της µετάβασης στον σοσιαλισµό: θα έλεγχε βαθµιαία τις σηµαντικότερες όψεις
της οικονοµικής ζωής, “περιορίζουσα ολονέν προοδευτικώς την εκµετάλλευσιν των εργαζοµένων
... προάγουσα οικονοµικώς και ηθικώς τας εργατικάς τάξεις, παρέχουσα εις αυτάς διαφόρους
ωφελείας δαπάναις είτε του Kράτους είτε αµέσως των ευπόρων τάξεων, επηρεάζουσα δια
καταλλήλου φορολογικής νοµοθεσίας την διανοµήν του πλούτου επί το δικαιότερον, επεκτείνουσα
µεταρρυθµίσεις που επέφερε ο Bενιζέλος σ’ αυτό τον τοµέα. Tέλος, βλ. και τις επικρίσεις του σχετικά µε το φόρο
των σπειροµένων γαιών στη συνεδρίαση 192 της 14.12.1911, σ. 1454.
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911, σ. 1593-1594. Για τις αναλυτικές διατάξεις του
φόρου εισοδήµατος βλ. σε Yπουργείον Oικονοµικών, Tµήµα Aµέσων Φόρων, Nοµοθεσία φορολογίας εισοδήµατος,
Eν Aθήναις εκ του Eθνικού Tυπογραφείου 1912. Ωστόσο η φορολογία εισοδήµατος ουσιαστικά επιβλήθηκε στην
Eλλάδα µόνον το 1919 µε το νόµο 1640 - και µολονότι οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες την εφάρµοσαν ακόµη
αργότερα, ως το 1930 είχαν όλες τους πετύχει ν’ αντλούν από αυτήν αναλογικά περισσότερα δηµόσια έσοδα, αλλά
πάντοτε της τάξης του 15-20%, ελάχιστα µπροστά στο 53% της Γερµανίας ή το 65% της Aγγλίας. Bλ. σχετικά σε
Angélos Angélopoulos, “Les Finances Publiques des Etats Balkaniques”, Extrait de la revue “Les Balkans”, Flamma,
Athènes 1932, σ. 13-19.
2
FO 371.1380/304-313, Eτήσια αναφορά για το 1911, Elliot προς Grey, 12.2.1912/8018· βλ. ακόµη σε G. B.
Leontaritis, Greece and the First World War, ό.π., σ. 214 κ.ε..
3
Bλ. ενδεικτικά M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., σ. 81 κ.ε..
4
“Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 47-48.
203
την δικαιοδοσίαν της εις την ανάληψιν επιχειρήσεων, ωρίµων προς κεντρικήν διεύθυνσιν και
εχουσών εξαιρετικήν κοινωνικήν σπουδαιότητα, τέλος εµποδίζουσα δια καταλλήλου νοµοθεσίας
τας υπερβολικάς συσσωρεύσεις πλούτου”.1 Θα ενίσχυαν µάλιστα τον οικονοµικό ρόλο της
πολιτείας µε άµεσα µέτρα (τα οποία δεν θα υποκαθιστούσαν την ταξική πάλη αλλά θα
συµπλήρωναν τις καίριες οικονοµικές λειτουργίες των συνεταιρισµών): ψήφιση προστατευτικής
εργατικής νοµοθεσίας, σύσταση επιµελητηρίων, ενίσχυση των συνεταιρισµών και ίδρυση
συνεταιριστικής τράπεζας µε κρατικές πιστώσεις· παραλλήλως η τοπική αυτοδιοίκηση θα
αναλάµβανε καθήκοντα προνοίας όπως τη στέγαση των ασθενέστερων.2
Oι απευθείας παρεµβάσεις του κράτους στην οικονοµία τις οποίες αξίωνε το πρόγραµµα
του Λαϊκού Kόµµατος αφορούσαν την αποκατάσταση των κολλήγων, τη δηµιουργία υλικής και
θεσµικής υποδοµής για την οικονοµική ανάπτυξη και τέλος τον νοµοθετικό εξορθολογισµό της
οικονοµικής ζωής. O πρώτος από αυτούς τους στόχους θα µας απασχολήσει σε επόµενα κεφάλαια·
προς το παρόν σηµειώνουµε πως οι λύσεις που πρότειναν οι Kοινωνιολόγοι συνεπάγονταν
αποφασιστική ανάµειξη του κράτους στην ανατροπή των κολληγικών σχέσεων. O δεύτερος
επιµεριζόταν στη µελέτη και στην κατασκευή δηµόσιων έργων σε τοµείς όπως ήταν οι
συγκοινωνίες, οι αρδεύσεις και οι αποξηράνσεις, καθώς και στην ενίσχυση της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας µε θεσµούς όπως αγροτικούς διαγωνισµούς, πρότυπα αγροκήπια, γεωργικούς
σταθµούς και µη κερδοσκοπικά πιστωτικά ιδρύµατα.3 Tέλος ζητούσαν πλήθος νοµικές
µεταρρυθµίσεις για να διευκολύνουν την οικονοµική ανάπτυξη, κυρίως προς όφελος του δηµοσίου
και των ασθενέστερων τάξεων· σηµειώνουµε εδώ τον περιορισµό των κληρονοµικών δικαιωµάτων
και του νόµιµου τόκου, την επέκταση του ακατάσχετου σε µέρος της ακίνητης περιουσίας των
αγροτών καθώς και τον εκσυγχρονισµό του εµπορικού δικαίου. Tέτοιες µεταρρυθµίσεις θα
προετοίµαζαν την κρατικοποίηση “των ωρίµων εις κεντρικήν δηµοσίαν διεύθυνσιν και
συνδεοµένων προς ζωτικά κοινωνικά συµφέροντα επιχειρήσεων”,4 αλλά από µόνες τους δεν είχαν
τίποτε το σοσιαλιστικό. Όλους τους παραπάνω στόχους εξυπηρέτησε η πολιτική του Bενιζέλου,
την οποία επέστεψαν αργότερα η διανοµή των τσιφλικιών και η βαθµιαία κρατικοποίηση του
σιδηροδροµικού δικτύου - και είδαµε πως ίδρυσε το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας ως επιτελικό
όργανο σ’ αυτή την προσπάθεια και το ανέθεσε σε έναν από τους προοδευτικότερους οπαδούς του,
τον Eµµανουήλ Mπενάκη, ο οποίος προώθησε µεταρρυθµίσεις στο ίδιο πνεύµα.5 H οικονοµική
πολιτική δεν αποτέλεσε προνοµιακό πεδίο σύγκλισης του Bενιζέλου και του µεταρρυθµιστικού
σοσιαλισµού, αλλά ούτε και τούς οδήγησε σε σύγκρουση.
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, Προοίµιον, MΛA, τ. A’, σ. 75.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. B’, σ. 883-884.
3
4
Στο ίδιο, σ. 884-885.
5
Oι αντιδράσεις που προκάλεσαν ορισµένες από αυτές τις καθυστέρησαν επί δεκαετίες. Xαρακτηριστικά, ο
Mπενάκης ετοίµασε την ίδα εποχή νοµοσχέδιο για την ίδρυση αγροτικής τράπεζας την οποία πέτυχε ως υπουργός
Γεωργίας ο Παπαναστασίου πολύ αργότερα· βλ. Πατρίς, 5.8.1912.
204
δ. H ενίσχυση της κρατικής εξουσίας
Άµεσο αποτέλεσµα των µεταρρυθµίσεων που αναφέραµε ήταν η γενική ενίσχυση των εξουσιών του
κράτους κι εντέλει η αναδιατύπωση των σχέσεών του µε την κοινωνική ζωή. Mε τη συνταγµατική
αναθεώρηση του 1911 και µε ειδικούς νόµους αύξησαν τις εξουσίες της εκτελεστικής εξουσίας και
του διοικητικού µηχανισµού και ουσιαστικά προετοίµασαν την αναντίστρεπτη γιγάντωση του
ρόλου τους· αφετέρου βελτίωσαν τη λειτουργία της κρατικής µηχανής, έστω και αν οι πόλεµοι που
επακολούθησαν δεν άφησαν να καρποφορήσει αυτή η προσπάθεια, και τέλος αναδιάρθρωσαν τη
σχέση µεταξύ πολιτικής και οικονοµικής εξουσίας προς όφελος της πρώτης. Στις επόµενες
παραγράφους θα ανασκοπήσουµε επιτροχάδην αυτές τις αλληλένδετες µεταβολές. Παρατηρούµε
προκαταρκτικά όµως πως πραγµατοποιήθηκαν µε τη συναίνεση και συχνά µε κοινούς αγώνες του
“κέντρου”, όπου τοποθετούνταν χονδρικά οι Φιλελεύθεροι, και της κοινοβουλευτικής “αριστεράς”
την οποία εξέφραζε η Kοινωνιολογική Eταιρεία. Aντιθέτως δηλαδή απ’ ό,τι συνέβη στις
περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ο Bενιζέλος ενισχύθηκε από µια ισχυρή µερίδα της αριστεράς
στην αναδιοργάνωση του κράτους προσφέροντάς της αξιόλογα ανταλλάγµατα. Aπό πολιτική
άποψη η σύγκλιση των εκπροσώπων του λαού µε τη νέα αστική ελίτ διευκολύνθηκε καθώς
απουσίαζε µια βασική εστία συγκρούσεων µεταξύ κέντρου και αριστεράς: εφαρµοζόταν προ
πολλού η γενική ψηφοφορία των ανδρών, την οποία στις ευρωπαϊκές χώρες διεκδικούσαν οι
σοσιαλιστές αλλά απέκρουαν παραδοσιακά τα φιλελεύθερα κόµµατα. Aπό κοινωνιολογική άποψη
την βοηθούσαν η πρόσφατη εξάπλωση κι εµβάθυνση των καπιταλιστικών σχέσεων, η οικονοµική
ενσωµάτωση της χώρας και η µεγέθυνση των αστικών κέντρων και της βιοµηχανίας, καθώς και η
ανάπτυξη του τύπου, των επιστηµών και των επαφών µε τη Δύση που εισήγαγαν σηµαντικά
στοιχεία οικονοµικής και πολιτισµικής νεωτερικότητας· όταν τα λαϊκά συλλαλητήρια στις πόλεις
και η αγροτική εξέγερση εγκαινίασαν την ανοιχτή ταξική σύγκρουση, το 1909-1910, επέβαλαν την
οργάνωση της πολιτικής κατά µήκος ενός άξονα αριστεράς-δεξιάς αντίστοιχου εκείνων που είχαν
εδραιωθεί στις χώρες του καπιταλιστικού κέντρου. Ωστόσο η ελληνική ιδιοµορφία ήταν πως η
αριστερά και το κέντρο µορφοποιήθηκαν ταυτοχρόνως ή, για να το πούµε διαφορετικά, πως
έθεσαν το πρόβληµα του ταξικού ελέγχου του κράτους συγχρόνως µε το πρόβληµα του
εξορθολογισµού του. Σχηµατικά το ελληνικό 1909 δεν ήταν ένα γαλλικό 1789 ούτε ένα ρωσικό
1905, αλλά µάλλον ένα καθυστερηµένο 1848.
Mετά το Γουδί λοιπόν για την αριστερά πρώτευε η ενίσχυση της εργατικής και της
αγροτικής τάξης, ενώ αντιθέτως για τους µετέπειτα Φιλελευθέρους προηγούνταν η οικονοµική
ανάπτυξη, η κρατική οργάνωση και η στρατιωτική ενδυνάµωση. Aµφότεροι όµως οι κληρονόµοι
του 1909 αντιπαρατίθενταν καταρχήν στους θεµατοφύλακες του καθεστώτος, τους οποίους
συσπείρωναν η αυλή και οι παραδοσιακοί πολιτικοί. H τριετία κοινών εµπειριών και αγώνων, η
οποία διάρκεσε ως το 1912 και από αρκετές απόψεις παρατάθηκε ακόµη περισσότερο,
δηµιούργησε γέφυρες µεταξύ των βενιζελικών αστών και των εκπροσώπων των λαϊκών τάξεων τις
οποίες αµφότεροι αξιοποίησαν κατά τη διάρκεια του Διχασµού - ενώ αντιθέτως δεν είχαν
205
ανάλογους δεσµούς η αριστερά και οι Φιλελεύθεροι των Nέων Xωρών που συγκροτήθηκαν
χωριστά και ανταγωνιστικά, µε βάση κατεξοχήν το εθνικό ζήτηµα.
Στην πρώτη από τις µεταβολές που αναφέραµε, την αναθεώρηση του συντάγµατος η οποία
απασχόλησε την Eθνοσυνέλευση από τον Iανουάριο ως τον Mάϊο του 1911, οι Kοινωνιολόγοι
δέχτηκαν ουσιαστικά την πρωθυπουργική επιλογή των µινιµαλιστικών τροποποιήσεων: ο
Bενιζέλος έβαλε να συντάξουν το νέο σύνταγµα σχετικά συντηρητικοί νοµικοί, επιφέροντας
συµβιβασµούς δίχως ριζικές καινοτοµίες ώστε να προχωρήσουν απρόσκοπτα η επείγουσα
εσωτερική ειρήνευση και η αναδιοργάνωση του κράτους.1 Παραλλήλως, όπως εύστοχα παρατήρησε
ο Γ. Aνδρεόπουλος, επιδιώκοντας συναίνεση προώθησε την ιδέα του παρεµβατικού κράτους ως
δίκαιου και αµερόληπτου διαχειριστή της κοινωνίας. Tόσο στις κοινοβουλευτικές συζητήσεις όσο
και στη συνταγµατική επιτροπή που συνέστησε η B' Aναθεωρητική Bουλή, στην οποία συµµετείχαν
ο Aραβαντινός και ο Πετµεζάς, οι Kοινωνιολόγοι συνέπλευσαν µε τη συγκρατηµένη µεταρρύθµιση
του Bενιζέλου.2 Σε κάθε ευκαιρία βεβαίως ανέπτυσσαν τις ριζοσπαστικές προτάσεις του Λαϊκού
Kόµµατος: αναλογική εκλογή, νοµοθετική πρωτοβουλία των επαγγελµατικών σωµάτων και θεσµός
του δηµοψηφίσµατος, δηµιουργία δεύτερου νοµοπαρασκευαστικού σώµατος από αιρετούς είτε
διορισµένους αντιπροσώπους, θέσπιση βουλευτικών και υπουργικών ασυµβιβάστων - και βεβαίως
το Aρθρο 17 που περιόρισε το δικαίωµα της ιδιοκτησίας. Συγκρούστηκαν άλλωστε µε τους
Φιλελευθέρους σε δευτερεύοντα ζητήµατα µε συνταγµατικές προεκτάσεις· τον Φεβρουάριο του
1911, για παράδειγµα, ο Παπαναστασίου κατακεραύνωσε την απόπειρα να αναβάλουν τις
προβλεπόµενες αναπληρωµατικές εκλογές.3 Eντούτοις µε εξαίρεση τις µάχες που έδωσαν για τον
περιορισµό του ιδιοκτησιακού δικαιώµατος και για τη δηµοτική γλώσσα, τήρησαν µετριοπαθή
στάση και συχνά περιορίστηκαν σε παραλλαγές επί το προοδευτικότερον απόψεων που εξέφραζαν
επίσης οπαδοί του Bενιζέλου· γενικά προτίµησαν να συνεργαστούν µαζί του παρά να του
αντιπαρατίθενται.
Aρκεί εδώ ένα χαρακτηριστικό στιγµιότυπο της συνεργείας τους: οι Kοινωνιολόγοι
υπερασπιστηκαν τα πολιτικά δικαιώµατα και τις ελευθερίες χωρίς όµως να εµποδίσουν την
ενίσχυση των κρατικών εξουσιών. Όταν συζητούσαν τις προϋποθέσεις της κήρυξης κατάστασης
πολιορκίας ο Παπαναστασίου αξίωσε µαχητικά να µην την επιτρέπουν οποτεδήποτε διέτασσαν
γενική επιστράτευση, αλλά µόνο σε περίπτωση πολέµου. Mε ανυποχώρητη προσπάθεια κέρδισε
µια αξιόλογη νίκη και περιόρισε την ευχέρεια της άρχουσας τάξης να αντιµετωπίζει µε έκτακτες
1
Bλ. και Γ. Bεντήρη, H Eλλάς..., ό.π., σ. 75. Tη σηµασία της συνταγµατικής µεταρρύθµισης του 1911 µάλλον
υπερτονίζει ο Nίκος K. Aλιβιζάτος, “O Eλευθέριος Bενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός της χώρας”, σε
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ο.π..
2
George J. Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol.
7 [1989], σ. 201. Ωστόσο ο Παπαναστασίου και ο Aραβαντινός αντέδρασαν όταν επιχειρήθηκε να επισπευστούν οι
εργασίες της συνταγµατικής επιτροπής· βλ. EΣB, συνεδρίασις 21η της 4.2.1911, σ. 327-331. Mια εκτίµηση του έργου
της συνταγµατικής επιτροπής βλ. στο Δ. Πουρνάρας, Eλευθέριος Bενιζέλος, τ. A’, ό.π., σ. 261.
3
EΣB, συνεδρίασις 23η της 7.2.1911.
206
αλλά συνταγµατικά θεµιτές διαδικασίες την κοινωνική απειλή, όταν απαγόρευσαν συνταγµατικά
να κηρύσσεται κατάσταση πολιορκίας εξαιτίας εσωτερικών κινδύνων.1 Mολαταύτα σύντοµα οι
όροι του συµβιβασµού θα αποξένωναν τη ριζοσπαστική αριστερά, όταν οι αστοί θα προσέφευγαν
στο έκτακτο δίκαιο και στην έµπρακτη ακύρωση των πολιτικών ελευθεριών. Mε το νέο σύνταγµα
όρισαν πως η κήρυξη στρατιωτικού νόµου δεν θα συνεπαγόταν αυτοµάτως σύγκληση της βουλής,
φαλκιδεύοντας εποµένως τις εξουσίες της και κατ’ επέκτασιν τις λαϊκές ελευθερίες - εντέλει
µάλιστα διευκόλυναν έτσι τον Διχασµό. Σύντοµα ακόµη και ο αφηρηµένος αστικός
φιλελευθερισµός θα παραχωρούσε τη θέση του στον αυταρχισµό. Aµέσως µόλις επέβαλαν τον
στρατιωτικό νόµο στις 6 Oκτωβρίου του 1912 (τον διατήρησαν ως τις 18 Nοεµβρίου του 1913) ο
Bενιζέλος ψήφισε το νόµο ΔΞΘ/ 8.10.1912 “περί καταστάσεως πολιορκίας” µε τον οποίο
ουσιαστικά κατάργησαν το κράτος δικαίου, καθιέρωσαν τη νοµότυπη περιστολή βασικών
δικαιωµάτων κι εγκαινίασαν αλυσιδωτές εκτροπές από την κοινοβουλευτική ευταξία. Tο 1912,
όπως άλλωστε και το 1917, η βουλή παραχώρησε αδιαµαρτύρητα νοµοθετικά δικαιώµατα στην
εκτελεστική εξουσία µε αποτέλεσµα έπειτα να τήν αγνοούν ολότελα κάθε φορά που κήρυσσαν
στρατιωτικό νόµο και, παρά το σύνταγµα, να µην τήν καλούν καν να τον επικυρώσει - αυτό
έκαναν µετά τα επιτυχηµένα στρατιωτικά κινήµατα του 1922, του 1925 και του 1935.2
Για να επιστρέψουµε στο 1911, τη σύγκλιση κέντρου και µεταρρυθµιστικής αριστεράς
επικύρωσε η σηµαντική παρέµβαση των Kοινωνιολόγων στη συζήτηση για το δικαίωµα του
συνεταιρίζεσθαι, η οποία άνοιξε τον δρόµο για την ψήφιση του νόµου 602/1914 για τα σωµατεία.
Στο πλαίσιο της σχετικής κοινοβουλευτικής συζήτησης ο Παπαναστασίου και ο Aραβαντινός
υπερασπίστηκαν εναντίον των εκπροσώπων του φιλελευθερισµού το σύστηµα των κανονιστικών
όρων των σωµατείων που πρόκρινε ο Bενιζέλος και πίεσαν να επεκταθεί η δικαστική προστασία
που πρόβλεπε αυτό το σύστηµα στις οικονοµικές ενώσεις των πολιτών, δηλαδή στους
συνεταιρισµούς και στις επαγγελµατικές ενώσεις όσο και στις ανώνυµες εταιρείες.3
Eίχαν λοιπόν ευρύ πεδίο σύγκλισης οι Kοινωνιολόγοι και ο Bενιζέλος - και το
εκµεταλλεύτηκαν δεόντως το 1911. Συµφωνούσαν στην “ανάπτυξη και ευηµερία” και ο
εξορθολογισµός του κράτους ήταν εξίσου απαραίτητος για τα ηγεµονικά σχέδιά τους· τα
κυβερνητικά µέτρα υπέρ των λαϊκών τάξεων διευκόλυναν ακόµη περισσότερο τη συνεργεία τους.
Ωστόσο εδραιώθηκε µια θεµελιώδης ανισορροπία µεταξύ τους: αφότου εκτόνωσε τη λαϊκή
αναταραχή και σταθεροποιήθηκε στην πρωθυπουργία εξουδετερώνοντας τη δεξιά, ο Bενιζέλος
χρειάζονταν ολοένα και λιγότερο την ανεξάρτητη αριστερά. H έλλειψη οργανικής σύνδεσης µε τις
1
EΣB, συνεδρίαση της 13.5.1911, σ. 242 κ.ε., και Nίκος Aλιβιζάτος, Oι πολιτικοί θεσµοί σε κρίση, 1922-1974. Oψεις
της ελληνικής εµπειρίας, Θεµέλιο 2 1986, σ. 42-43. Eπίσης βλ. για την επίδραση του πολέµου στον φιλελευθερισµό
της εποχής και στο ευρωπαϊκό δηµόσιο δίκαιο την εισαγωγή του Charles Roig, La Grammaire politique du Lénine,
Λωζάνη: l’ Age d’ Homme 1980, καθώς και τις παρατηρήσεις στο 'Oγδοο Kεφάλαιο της παρούσας διατριβής, στις
παραγράφους σχετικά µε την ανάπτυξη του µιλιταρισµού.
2
N. Aλιβιζάτος, Oι πολιτικοί θεσµοί ..., ό.π., σ. 42 κ.ε..
3
207
ταξικές οργανώσεις αποδείχτηκε τότε κρίσιµο µειονέκτηµα: αντιθέτως από ένα µαζικό κόµµα, οι
πολιτευτές που αυτοαποκαλούνταν Λαϊκό Kόµµα ήταν πολύ πιο αφοµοιώσιµοι ή ελέγξιµοι·
κλίνοντας επ’ αριστερά ο πρωθυπουργός µπορούσε να προσελκύσει χωρίς µεσολαβητές όσους
εργάτες ή αγρότες δεν δέχονταν την αυτόνοµη ταξική οργάνωση, ή να αντικαταστήσει τους
Kοινωνιολόγους µε άλλους σοσιαλιστές ή φιλεργάτες ή φιλαγρότες, λόγου χάρη τον
Θεοδωρόπουλο και τον Aλεξανδρή, ή τέλος να τούς διασπάσει προσεταιριζόµενος τους µισούς και
περιθωριοποιώντας τους υπόλοιπους. Στις εκλογές του 1912 χρησιµοποίησε όλες αυτές τις
µεθόδους.
β. Oι εκλογές του 1912

Λήγοντος του 1911 ο Bενιζέλος διέλυσε την Aναθεωρητική Eθνοσυνέλευση και προκάλεσε εκλογές
για τακτική βουλή. Στο µεταξύ είχε εδραιώσει τη θέση του και παρά την αναδιοργάνωση των
αντιπάλων του όλοι ανέµεναν να σαρώσει ξανά στις κάλπες. H εθνικιστική αντιπολίτευση
κατάγγελλε “µε τρόπο αδίστακτο και αντιπατριωτικό”, σύµφωνα µε τον Έλλιοτ, την προσεκτική
αλλά αντιδηµοφιλή στάση του στο Kρητικό ζήτηµα - χωρίς αποτέλεσµα. Σύµφωνα µε τις
βρετανικές πηγές πλούσιοι αντίπαλοί του ξόδευαν απλόχερα χρήµατα για να υποστηρίξουν τους
κρητικούς και καλλιεργούσαν τη στρατιωτική δυσαρέσκεια.1 Eντούτοις ο πρωθυπουργός
αντιµετώπισε αυτά τα προβλήµατα και ήταν ακόµη σηµαντικότερη η αισθητή βελτίωση στις σχέσεις
του µε το παλάτι, µολονότι ο Πρίγκηψ Γεώργιος και η Σοφία επέµεναν στην αδιάλλακτη στάση.2
Oι εκλογές πραγµατοποιήθηκαν µε ασυνήθιστη ένταση και θόρυβο στην Aθήνα, αλλά σε
γενικά ήρεµη ατµόσφαιρα· η τάξη δεν διαταράχθηκε πουθενά.3 Tα αποτελέσµατα ξεπέρασαν ακόµη
και τις πιο αισιόδοξες προβλέψεις του ίδιου του Bενιζέλου· ιδιαιτέρως τον ευνόησε ότι η
αντιπολίτευση δεν κέρδισε έδρες στην Aττικοβοιωτία κι εποµένως κανένας τοπικός βουλευτής δεν
θα προκαλούσε ταραχές ώστε να διευκολύνει τους κρητικούς πληρεξούσιους να µπουν στη Bουλή,
όπως σχεδίαζαν. Eρµήνευσαν την έκβαση της µάχης ως επιδοκιµασία της εσωτερικής πολιτικής
του Bενιζέλου, όχι όµως και των χειρισµών του στο Kρητικό Zήτηµα, επειδή συνειδητά απέφυγε
κάθε αναφορά σε αυτό.4
H νίκη πάντως ήταν λιγότερο άνετη απ’ όσο έδειξαν τα αποτελέσµατα. Tους συνδυασµούς
των Φιλελευθέρων κατάρτισαν µε στενά εκλογικά κριτήρια “παλαιοκοµµατικοί” τοπάρχες· ο ίδιος
ο Bενιζέλος επέλεξε µόνον τους υποψήφιους της Aττικοβοιωτίας αλλά παρενέβαινε όποτε
παρουσιάζονταν συγκρούσεις µεταξύ αντίπαλων “Φιλελευθέρων”, λόγου χάρη µεταξύ του
Mιχαλακοπούλου και του Kανακάρη Pούφου στην Aχαϊοηλίδα.5 Aπό τις αρχές Iανουαρίου του
1
Aυτή η δυσαρέσκεια φαίνεται πως οδήγησε στη συνοµωσία Λαπαθιώτη και Kαραϊσκάκη για τη δολοφονία του
Bενιζέλου. Bλ. FO 371.1380/304-313, Elliot προς Grey, 12.2.1912/8018 (Eτήσια Aναφορά για το 1911).
2
FO 371.1380/304-313, Elliot προς Grey, 12.2.1912/8018 (Eτήσια Aναφορά για το 1911).
3
4
5
Eµπρός, φ. της 12.1.1912.
208
1912, όταν άρχισαν οι ελιγµοί για την κατάρτιση των συνδυασµών, προσέλκυε “νέους άνδρες” όσο
και παλαιοκοµµατικούς παράγοντες µε επιρροή. Eµµένοντας στο ηγεµονικό σχέδιό του έκανε
ανοίγµατα προς όλες τις τάξεις· στην Aττικοβοιωτία µάλιστα φαίνεται πως ανέθεσε στον
Nεγρεπόντη να βολιδοσκοπήσει την αθηναϊκή καλή κοινωνία ώστε να κορφολογήσει από αυτήν
αρκετούς υποψήφιους.1
Στην επαρχία αφενός ήταν δυσκολότερο να τηρήσει τις ισορροπίες που ήθελε και αφετέρου
αντιµετώπιζε, στους βορειότερους νοµούς, εντονότερες κοινωνικές αντιθέσεις και
κινητοποιήσεις.2 Στη Θεσσαλία οι εξεγερµένοι αγρότες εξέλεξαν µε δηµοκρατικές διαδικασίες τους
υποψηφίους τους και πρόβαλαν ένα σαφές ταξικό πρόγραµµα.3 Aκόµη και στις παρυφές της
αντίπαλοι πολιτευτές όπως ο Aθανάσιος Eυταξίας εκµεταλλεύονταν την πολιτική χειραφέτηση
των γεωργών: “Eίναι καιρός τέλος πάντων”, διακήρυσσε, “να συνασπισθούν και οι γεωργοί, όπως
όλαι αι τάξεις την σήµερον συνασπίζονται, προς υπεράσπισιν των συµφερόντων των. Oλίγαι
χιλιάδαι εργατών των πόλεων, εµπόρων και βιοµηχάνων, δια του συνασπισµού των, κατορθώνουν
να επιβάλλωνται εις την κυβέρνησιν και την Bουλήν και να γίνωνται τα θελήµατά των. Διατί να µη
κάµουν το ίδιον και οι γεωργοί της Eλλάδος ολοκλήρου; Tι είναι αι άλλαι κοινωνικαί τάξεις
απέναντι της ιδικής των; ... ανάγκη πάσα οι απανταχού της χώρας γεωργικοί πληθυσµοί να
συνασπισθούν και ν’ απαρτίσουν ίδιον κόµµα, ως γίνεται τούτο και εις άλλα κράτη ... Aν
εξέλθωµεν νικηταί, σας υποσχόµεθα να προβώµεν εις συνεννόησιν µε τους βουλευτάς και των
άλλων γεωργικών νοµών του κράτους και να συναπαρτίσωµεν µετ’ αυτών το πρώτον γεωργικόν
κόµµα εν Eλλάδι”.4
Aναγνωρίζουµε στη ρητορεία του συντηρητικού πολιτικού την παραδειγµατική λειτουργία
της εργατικής τάξης στην εισαγωγή και διεύρυνση του ταξικού λόγου, κι εντέλει στη δηµιουργία
σύγχρονων µορφών πολιτικής οργάνωσης, όσο και την προσπάθεια των παλαιοκοµµατικών να
δηµιουργήσουν ένα “γεωργικό κόµµα” σύµφωνα µε τις αντιλήψεις και τα συµφέροντά τους. Θα
δούµε παρακάτω πως στη Θεσσαλία επίσης δέχτηκαν στους συνδυασµούς τους ριζοσπάστες
αγροτιστές όπως τον Xατζηγιάννη. Oι περισσότεροι όµως αντιβενιζελικοί αποκήρυσσαν τέτοιες
απόψεις· την ίδια εποχή µια οµάδα πελοποννησίων νέων ανδρών, µε επικεφαλής τον Γούναρη,
1
Eµπρός, φ. της 8-9.1.1912.
2
Στην Aιτωλοακαρνανία ο Στράτος προτίµησε να συνεργαστεί ο επίσηµος Φιλελεύθερος συνδυασµός µε το
Δεληγεωργικό κόµµα, όπου συµµετείχε τότε και ο Kαφαντάρης, ενώ ο ριζοσπάστης αντίπαλός του Kαρασεβδάς
τόνιζε την αντίθεση µεταξύ του “χειραφετηµένου λαού όστις αποτελεί την βάσιν του Bενιζελικού κόµµατος εκεί και
των οπωσδήποτε πολιτευοµένων οπαδών του Bενιζελικού κόµµατος”. Eµπρός, φ. της 8-10.1.1912, Tο Kράτος, φ.
της 16.2.1912. Tο παράθεµα του Kαρασεβδά από Eµπρός, φ. της 10.1.1912. Bλ. επίσης και τις παρατηρήσεις σε
Hλίας Nικολακόπουλος - Nίκος Oικονόµου, “Tο εκλογικό βάπτισµα του Bενιζελισµού. Eκλογές 1910-1912”, ό.π.,
σ. 45-73.
3
Δ. Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 229· βλ. επίσης στο επόµενο υποκεφάλαιο.
4
Eυταξίαι. Iωάννης και Aθανάσιος, χ.τ.ε., χ.χ. (ανατύπωση από τον τ. Γ’ του Mεγάλου Eλληνικού Bιογραφικού
Λεξικού, εκδ. Bιοµηχανικής Eπιθεωρήσεως, 1960), σ. 581-582.
209
σχηµάτισαν τον πυρήνα του µετέπειτα Kόµµατος Eθνικοφρόνων: θεώρησαν επαρκή ανανέωση να
εκφράζουν οι πολιτευτές τα “λαϊκά συµφέροντα” των επαρχιών τους και να σχηµατίζουν
αναλόγως κοινοβουλευτικά κόµµατα. Πρότειναν να καθιερωθεί µονοεδρικό πλειοψηφικό
σύστηµα, προσπαθώντας να εδραιώσουν τις τοπικές φατρίες και να οπισθοδροµήσουν από τα
“εθνικά” στα τοπικά συµφέροντα, στα οποία στήριζαν κατεξοχήν την αντιπαράθεσή τους στους
Φιλελευθέρους.1
Aπεναντίας ο Bενιζέλος περιόδευσε προεκλογικά σε ολόκληρη την ηπειρωτική Eλλάδα, κάτι
το οποίο δεν έκανε προηγουµένως κανένας πολιτικός ηγέτης· ήθελε κινητοποιώντας τους οπαδούς
του να συγκροτήσει ως ενιαία πανελλαδική οργάνωση το Kόµµα Φιλελευθέρων και όχι ως
συνασπισµό τοπικών οµάδων παρόµοιο µε τα παραδοσιακά κόµµατα, όπως κινδύνευε να γίνει αν
το εγκατέλειπε στα επαρχιακά στελέχη. Bιαζόταν άλλωστε να γνωρίσει τα τελευταία, µε τα οποία
εξακολουθούσε να έχει λίγες σχέσεις· τέλος, έτσι θα µάθαινε από πρώτο χέρι την κατάσταση και τα
προβλήµατα της χώρας. Ένας άλλος ριψοκίνδυνος νεωτερισµός του ήταν πως αγόρευε στη
δηµοτική στους χωρικούς.2 Στα αστικά κέντρα πρόβαλλε, τέλος, το εργατικό ζήτηµα. Oι αντίπαλοί
του πρόσαπταν πως ήταν αµείλικτος “αντιδυναστικός και σοσιαλιστής των ά[κ]ρων”, ενώ τόνιζαν
πως “ανάγκη είναι να προστατευθώσι αι εργατικαί τάξεις αλλά να λέγωµεν εις αυτάς την αλήθειαν
και να µη γεννήσωµεν ορέξεις”.3 Συνάµα αξιοποιούσαν το παραδοσιακό συντηρητικό φόβητρο των
µυστικών εταιρειών, στις οποίες συγκατέλεγαν τη Λέσχη των Φιλελευθέρων: γνωστό άντρο
πλουτοκρατών “οίτινες έχουν και δηµιουργούν µυστικά ταµεία λεσχών προς εξώνησιν των
συνειδήσεων βεβαίως”.4
H έλλειψη πολιτικής ραχοκοκκαλιάς, δηλαδή οργανικών σχέσεων µε τις ταξικές
οργανώσεις, εµπόδισε τους Kοινωνιολόγους να διαπραγµατευτούν ως οµάδα την εκλογική τους
κάθοδο µε τον Bενιζέλο που δέχτηκε καταρχάς στους συνδυασµούς του, από τους σοσιαλιστές, τον
σχετικώς πειθήνιο Σπύρο Θεοδωρόπουλο ο οποίος διέθετε ισχυρή επιρροή στο EKA και στους
εργάτες της Aττικοβοιωτίας. Λίγες επιπλέον ψήφους µπορούσαν να του προσφέρουν στην
πρωτεύουσα οι Kοινωνιολόγοι, ενώ απειλούσαν να αποξενώσουν την κοινωνικώς συντηρητική
1
Για τη Συνάντηση της Γαστούνης όπου ο Γούναρης, ο Πρωτοπαπαδάκης, ο Tσαλδάρης, ο Σπυρίδων Στάης και ο
Iωάννης Σισίνης ίδρυσαν τον πυρήνα του γουναρικού κόµµατος στα τέλη Δεκεµβρίου του 1911 βλ. ’Aριστος
Kαµπάνης, O Δ. Γούναρης και η ελληνική κρίσις των ετών 1918-1922, Πυρσός 1946, σ. 51-55· Γεώργιος Bούρος,
Παναγής Tσαλδάρης, 1867-1936. H ζωή και ο αγών του, [Eλληνική Eκδοτική Eταιρεία 1955], σ. 54. Δεν ήταν βέβαια
τυχαίο πως οι αρχικοί Eθνικόφρονες προέρχονταν από επαρχίες όπου αφενός κυριαρχούσε - έστω και αν δεν δεν
άκµαζε - η µικρή ιδιοκτησία και αφετέρου οι ελίτ είχαν µάλλον προνοµιακή πρόσβαση στον κρατικό µηχανισµό
µέσω των πελατειακών δικτύων τους.
2
3
K. Θεοτόκης, Tο Kράτος, φ. της 15.1.1912, και σε σύσκεψη θεοτοκικών πολιτευτών, Tο Kράτος, φ. της 19.1.1912.
4
K. Θεοτόκης, Tο Kράτος, φ. της 15.1.1912. H Λέσχη Φιλελευθέρων είχε ιδρυθεί λίγο µετά το Kόµµα
Φιλελευθέρων, το οποίο προµηθεύτηκε γι' αυτόν το σκοπό υποδείγµατα καταστατικών αγγλικών πολιτικών
λεσχών: βλ. Xρόνος, φ. της 14.2.1911.
210
Λέσχη Φιλελευθέρων και να προκαλέσουν επιθέσεις από τα παλαιά κόµµατα. Kαθώς τους
φοβόταν και λίγο προσπάθησε να τους αποµακρύνει από την ενεργό πολιτική· σύµφωνα µε τον
Xατζόπουλο σε µερικούς πρόσφερε υψηλές θέσεις στα υπουργεία και στο πανεπιστήµιο, ενώ
άλλους, “οι οποίοι επέδειξαν µεγαλύτερη σταθερότητα στο χαρακτήρα”, τους απέκλεισε από τα
κυβερνητικά ψηφοδέλτια. “Eτσι έπεσαν µέχρι τον τελευταίο, ολόκληρη η οµάδα διαλύθηκε και µαζί
της ναυάγησε επίσης ολόκληρη η προσπάθεια να θεµελιωθεί ένα µεταρρυθµιστικό σοσιαλιστικό
κόµµα που να ανταποκρίνεται στις ελληνικές συνθήκες”.1
O Xατζόπουλος αποτύπωνε τη γενική εντύπωση που προκάλεσαν ο παραγκωνισµός των
Kοινωνιολόγων και η οπισθοδρόµησή τους από το Λαϊκό Kόµµα στους επαρχιακούς
συνδυασµούς, αλλά πάντως υπερέβαλλε. Πράγµατι, αντιθέτως από τις εκλογές του 1910, αυτήν τη
φορά δεν παρουσίασαν πανελλαδικής εµβέλειας κόµµα, µολονότι ο καταρχήν αποκλεισµός τους
από τους βενιζελικούς συνδυασµούς πρόσφερε µια µοναδική ευκαιρία. O χώρος του Λαϊκού
Kόµµατος είχε διαλυθεί· µια µερίδα τέως στελεχών του, απογοητευµένη από την
“κεφαλαιοκρατική”, “κοινωνιστική” ή και “τουρκόφιλη” πολιτική του Bενιζέλου, ήδη
καλλιεργούσε τον αντιβενιζελισµό· στη Θεσσαλία οι αδιάλλακτοι αγροτιστές επίσης διώχτηκαν
από τους Φιλελεύθερους συνδυασµούς. Tο ηγεµονικό σχέδιο του Παπαναστασίου κατά βάση
κατέρρευσε επειδή ο Bενιζέλος, µε τις παραχωρήσεις προς τους εργάτες και προς τους αγρότες και
τις ακόµη µεγαλύτερες υποσχέσεις που έδινε, προσέλκυσε όσους εκπροσώπους τους ήθελε στα
ψηφοδέλτιά του και απέκλεισε τους ριζοσπαστικότερους. Eντούτοις στη Θεσσαλία δέχτηκε κατά
βάσιν τους όρους τους ενώ στα εργατικά κέντρα επέβαλε τους δικούς του. Eκ των υστέρων
βλέπουµε πως οι εργάτες θα εξασφάλιζαν καλύτερη διαπραγµατευτική θέση αν είχαν
προηγουµένως συσπειρωθεί σε ταξικές οργανώσεις όπως οι θεσσαλοί αγρότες· οι Kοινωνιολόγοι
πρωτοστάτησαν βεβαίως σ' αυτήν τη διαδικασία αλλά συνάµα διευκόλυναν την ηγεµονία του
Bενιζέλου πρακτικά όσο και ιδεολογικά, καθώς πρόβαλαν την ανάγκη ευρύτερων συνασπισµών
προτού ενωθεί η εργατική τάξη και υπέκυψαν στον εθνικό λόγο. Mόνον ένας λόγος που θα έδινε
προτεραιότητα στα ταξικά έναντι των εθνικών συµφερόντων µπορούσε να ενώσει την αριστερά,
αλλά βρισκόταν µακριά από τις προθέσεις τους.
Mολαταύτα παρέµειναν συντεταγµένοι: ακόµη και στους Bαλκανικούς Πολέµους ο
Aραβαντινός µιλούσε “εξ ονόµατος της ευαρίθµου οµάδος, την οποίαν συνδέει το κοινωνιστικόν
πρόγραµµα”.2 Όσοι από αυτούς πολιτεύτηκαν - αφού από την αρχική εξάδα ο Δελµούζος είχε
αποµακρυνθεί, ο Tριανταφυλλόπουλος οχυρώθηκε στο πανεπιστήµιο και ο Mυλωνάς δεν είχε
µέσα να στήσει κάλπη - αναγκαστικά κατέβηκαν στην Πελοπόννησο όπου διέθεταν οικογενειακά
“κόµµατα”· ο Παπαναστασίου στη Mαντινεία, ο Aραβαντινός στην Kορινθία, ο Kουτούπης στη
Λακωνία και ο Πετµεζάς ένα αµφισβητούµενο στα Kαλάβρυτα, που προσπαθούσε να το
1
Kώστας Xατζόπουλος, “Tο εργατικό κίνηµα στην Eλλάδα”, µετάφραση-επιµέλεια-σχόλια: Δηµήτρης Xρ.
Ξιφαράς, Θέσεις 58 [1997], σ. 149. Πρόκειται για µετάφραση ενός συνοπτικού άρθρου που έγραψε στα γερµανικά ο
Xατζόπουλος το 1914, για να δηµοσιευθεί στο Die Neue Zeit.
2
Π. Aραβαντινός, EΣB, συνεδρίασις 3η της 2.10.1912, σ. 11.
211
αποσπάσει από τον εναγκαλισµό του παλαιοκοµµατικού θείου του Aριστείδη Πετµεζά.1 Δεν
µπορούσε να κατέβει ξανά στην Aττικοβοιωτία αφού η υποστήριξη του EKA δεν αντιστάθµιζε τον
αποκλεισµό του από τον Φιλελεύθερο συνδυασµό.
Tο εκλογικό σύστηµα της ευρείας περιφερείας τούς έστρεψε σε συµµαχίες επιπέδου νοµού κι
έκριναν άσκοπο να συνεργαστούν µεταξύ τους στην κατακερµατισµένη πελοποννησιακή ύπαιθρο.
Kαθώς µάλιστα οι Φιλελεύθεροι ρύθµιζαν αποκεντρωτικά τους συνδυασµούς τους
διαπραγµατεύθηκαν χωριστά, αλλά ο Bενιζέλος τούς αποµάκρυνε ή έθετε ανυπόφορους όρους. O
κοντοτιέρος της Λακωνίας Θαλής Kουτούπης δεν βαυκαλίστηκε µε ψευδαισθήσεις: χωρίς να
κυνηγήσει χρίσµατα, συµµάχησε µε τον άσπονδο εχθρό του Eυστράτιο Kουλουµβάκη και
αξιοποιώντας κατάλληλα τον τοπικιστικό λόγο βρέθηκε µεταξύ των ελάχιστων ανεξάρτητων της
νέας βουλής. Στην Aργολιδοκορινθία ο Aραβαντινός συνδέθηκε µε έναν ισχυρό υποψήφιο του
Aργους ο οποίος αντιµετώπιζε βέτο του ίδιου του πρωθυπουργού· χάρη στο ρεύµα τους όµως κι
έπειτα από φορτικές πιέσεις του Pέπουλη και τοπικών παραγόντων ο Bενιζέλος τους δέχτηκε στο
συνδυασµό: εκλέχτηκαν πανηγυρικά. O Πετµεζάς εκπαραθύρωσε το θείο του και απέσπασε την
αναµενόµενη έδρα του οικογενειακού κόµµατος στην Aχαϊοηλίδα σε συνεργασία µε τους
Zαϊµικούς κι εναντίον των Φιλελευθέρων.2
Mόνον τον Παπαναστασίου µαύρισαν στο νοµό Aρκαδίας. Aντιµετώπιζε βέτο του
Δηµητρακοπούλου, τον οποίο είχε επιφορτίσει ο Bενιζέλος µε την κατάρτιση του
φιλοκυβερνητικού συνδυασµού που παρουσίαζαν ως “Συνδυασµό του Yπουργού Δικαιοσύνης”.3
Mαταίως αγωνίστηκαν οι τοπικοί υποστηρικτές του και Φιλελεύθεροι παράγοντες να επιβάλουν
την υποψηφιότητά του στον Δηµητρακόπουλο αρχικά και στον Bενιζέλο κατόπιν. Eντέλει οι
οπαδοί του και οι αριστεροί Φιλελεύθεροι της περιοχής ψήφισαν τον αντιβενιζελικό συνδυασµό
που εκλέχτηκε σύσσωµος - η Aρκαδία ήταν συντηρητικότατος νοµός - µε µοναδική εξαίρεση τον
Παπαναστασίου. Aντί να χρησιµοποιήσει τους αντιβενιζελικούς τον χρησιµοποίησαν εκείνοι· στη
θέση του έβγαλαν τον Δηµητρακόπουλο από το συνδυασµό των Φιλελευθέρων.4 Πρόσθετος λόγος
της αποτυχίας ήταν πως οι σοσιαλιστικές δραστηριότητές του συγκρούονταν µε το ρόλο του
επαρχιακού κοµµατάρχη που απαιτούσαν στην Aρκαδία, µε αποτέλεσµα να φυλορροήσει η
πατρική εκλογική πελατεία: στη B’ Aναθεωρητική Bουλή, αντί να προωθεί τα τοπικά συµφέροντα
1
Eµπρός, φ. της 8-11.1.1912. Στη συγκέντρωση των Φιλελευθέρων στην Aθήνα, το Eργατικό Kέντρο Aθηνών
πρωτοστάτησε συσπειρώνοντας τους οπαδούς του Θεοδωρόπουλου κάτω από ένα λάβαρο µε “µεγάλην ερυθράν
άγκυραν και σφυρί”· βλ. Eµπρός, φ. της 9.3.1912. Πηγαίνοντας να µιλήσει στον Πειραιά ο Bενιζέλος φρόντισε να
τον συνοδεύει στην άµαξα ο Θεοδωρόπουλος, ως εκπρόσωπος της εργασίας, δίπλα στους εκπροσώπους του
κεφαλαίου όπως ήταν ο Kοροµηλάς και ο Παναγιωτόπουλος· βλ. Eµπρός, φ. της 11.3.1912.
2
Bλ. στις εφηµερίδες Eµπρός και Kράτος του Φεβρουαρίου του 1912. Για τον τοπικισµό του Kουτούπη βλ. EΣB,
συνεδρίασις 188η της 9.12.1911, σ. 1315.
3
4
Bλ. σχετικά στις εφηµερίδες Eµπρός και Kράτος του Φεβρουαρίου του 1912.
212
όπως θεωρούσαν λογικό και πρέπον, συχνά τα έθετε σε δεύτερη µοίρα.1 Eν πάση περιπτώσει, η
συµπεριφορά των Kοινωνιολόγων στις εκλογές του 1912 δείχνει πως δεν ήταν τόσο εκπληκτικές
οι µεταγενέστερες εκλογικές συµµαχίες της Φεντερασιόν και των ριζοσπαστών αγροτικών µε τους
αντιβενιζελικούς.
Γιατί τέλος επέµενε ο υπουργός Δικαιοσύνης, µε τη συναίνεση του πρωθυπουργού, να
αποκλείσει τον Παπαναστασίου; Πέρα από τον αδιάκοπο ανταγωνισµό τους, η εξουδετέρωσή του
εξυπηρετούσε πολιτικά σχέδια διαφορετικά από εκείνα του Bενιζέλου· εξοβελίζοντας τους
Kοινωνιολόγους ο Δηµητρακόπουλος ενέγραφε υποθήκη στο Kόµµα Φιλελευθέρων για την
επικείµενη, όπως πολλοί φαντάζονταν, “µεταβενιζέλεια” περίοδο την οποία ευσυνείδητα
επέσπευδε. Ήδη φερόταν ως νοτιοπελοποννησάρχης στη Mεσσηνία και στη Λακωνία όπου
υποστήριζε υποψήφιους αντίθετους στους επίσηµους συνδυασµούς των Φιλελευθέρων. Eπειδή
χρειαζόταν την εκλογική επιρροή του κι επειδή ενίσχυε τα πιστοποιητικά κοινωνικής
νοµιµοφροσύνης του Kόµµατος Φιλελευθέρων, ο Bενιζέλος τον ανεχόταν παρά τις
µηχανορραφίες του - σήµερα αξιοποιούσε το θώκο του για επαρχιακές συναλλαγές, αύριο
υπονόµευε την αγροτική µεταρρύθµιση της Kέρκυρας, µεθαύριο βραχυκύκλωνε την ανανέωση των
πανεπιστηµιακών - στις οποίες, διόλου συµπτωµατικά, συγκρουόταν πάντοτε µε τους
Kοινωνιολόγους. Σύντοµα παραιτήθηκε θέλοντας να ανατρέψει τον πρωθυπουργό, αλλά δεν το
κατόρθωσε.
Tο ουσιαστικό πάντως αποτέλεσµα των εκλογών του 1912 για τους Kοινωνιολόγους ήταν
ότι έπαψαν οριστικά να είναι επικεφαλής της αριστερής αντιπολίτευσης. Oπισθοδροµώντας στην
τοπική βάση τους αντί να επιµείνουν στο πανελλαδικό Λαϊκό Kόµµα που θα αντιπολιτευόταν
έστω κι εξωκοινοβουλευτικά τους Φιλελευθέρους - άλλωστε από πολύ νωρίτερα το είχαν
παραµελήσει εκ των πραγµάτων - προδιέγραψαν τη σχέση τους µε τις λαϊκές οργανώσεις. Προείχε
η επανεκλογή τους στη βουλή και αφού κατέρρευσε το σχέδιο του Λαϊκού Kόµµατος, µόνοι τρόποι
ήταν η συµµαχία µε τους αντιβενιζελικούς ή η ένταξη στο ηγεµονικό σχέδιο του Bενιζέλου. Tο
τελευταίο όµως είχε ενσωµατώσει τα περισσότερα αιτήµατά τους: υποσχόταν ήδη, πέρα από την
προσεκτική εξωτερική πολιτική, τον εκδηµοκρατισµό κι εξορθολογισµό του κράτους και την
εργατική προστατευτική νοµοθεσία, την αγροτική µεταρρύθµιση. Θα δούµε αµέσως παρακάτω το
παιχνίδι της ηγεµονίας σε σχέση µε το τελευταίο ζήτηµα.
γ. Oι Kοινωνιολόγοι και η αγροτική µεταρρύθµιση

Oι Kοινωνιολόγοι πέτυχαν την αγροτική µεταρρύθµιση σε συνεργεία µε τους Φιλελευθέρους και
µε το αυτόνοµο κίνηµα των γεωργών. Bραχυπρόθεσµα αυτή η αλλαγή ενίσχυσε τους καλλιεργητές,
έπληξε την αστική ελίτ και βοήθησε να ανανεωθεί το πολιτικό σύστηµα. Mακροπρόθεσµα η
ολοκλήρωσή της επέτρεψε πρόσκαιρα να εδραιώσουν τη Δηµοκρατία, συνδέοντάς την µε τα
συµφέροντα της µεγάλης µάζας των αγροτών (στην Πορτογαλία, ex contrario, η αδιαφορία της
Δηµοκρατίας για τους γεωργούς την αποξένωσε από τις µάζες κι επέτρεψε το στρατιωτικό
1
213
πραξικόπηµα και την καταστροφική πενηντάχρονη δικτατορία).1 O Παπαναστασίου
πρωταγωνίστησε από αρχής µέχρι τέλους σ' αυτήν τη διαδικασία. Δεν συνέχεε τον σοσιαλισµό µε
την αγροτική µεταρρύθµιση, µε την οποία επιδίωκε να δηµιουργήσουν ένα ευρύ στρώµα
ανεξάρτητων µικροϊδιοκτητών που βαθµιαία θα προσχωρούσαν στη συλλογική οργάνωση της
παραγωγής - από οικονοµική άποψη όµως προσέβλεπε στην ανάπτυξη του καπιταλισµού µε την
αύξηση της παραγωγής και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργαζοµένων, δηµιουργώντας
έτσι προϋποθέσεις του σοσιαλισµού, ενώ από πολιτική σκοπιά έλπιζε αρχικά να ενώσει τους
ακτήµονες και τους µικροϊδιοκτήτες στο Λαϊκό Kόµµα, δίπλα στους εργάτες και στους
µικροαστούς, ώστε να ανατρέψει την αστική ηγεµονία.
O πρώτος στόχος δροµολογήθηκε τότε αλλά έµελλε να πραγµατοποιηθεί αρκετά αργότερα,
ενώ αφετέρου ο Bενιζέλος και οι επίγονοί του αντέστρεψαν τον δεύτερο: επί Διχασµού
χρησιµοποίησαν τη διανοµή των τσιφλικιών για να εδραιώσουν την εθνική συνοχή που
δοκιµαζόταν σκληρά στον πόλεµο και για να πλευροκοπήσουν την αντίπαλη αστική ελίτ· µετά το
1922 προσέφυγαν στη δηµιουργία ενός εκτεταµένου στρώµατος µικροκαλλιεργητών όχι για να
ανατρέψουν την αστική ηγεµονία αλλά για να την στερεώσουν, αποµονώνοντας τους
ριζοσπαστικοποιηµένους προλετάριους και κατευνάζοντας τους πρόσφυγες. O Παπαναστασίου
συµµετείχε και στις δυο προσπάθειες, ελπίζοντας µαταίως να περιθωριοποιήσει τους
κοµµουνιστές και τους µοναρχικούς και να προωθήσει τον ρεαλιστικότερο, όπως νόµιζε,
µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό του.
Παρακάτω θα επισκοπήσουµε ποιές θέσεις για τη γεωργία παρουσίασαν οι
σοσιαλδηµοκράτες, ευρωπαίοι κι έλληνες, στις αρχές του εικοστού αιώνα και κατόπιν πώς
διαµόρφωσε το κολληγικό ζήτηµα η κινητοποίηση των αγροτών µετά το κίνηµα στο Γουδί, η οποία
κατέληξε στο Kιλελέρ και σε µια πρωτόγνωρη απόπειρα εκδηµοκρατισµού “από τα κάτω”: εντέλει
δηµιούργησαν ένα ταξικό “κόµµα αρχών” που έτεινε να εξελιχθεί σε µαζικό φορέα κινητοποίησης
και να επεκταθεί σε άλλες περιοχές της χώρας. Έπειτα θα παρουσιάσουµε το µεταρρυθµιστικό
σχέδιο που υπέβαλε ο Παπαναστασίου και πώς το νοµιµοποίησε θεωρητικώς απέναντι στην
εξουσία. Mεταφράζοντας τα αγροτικά αιτήµατα στον εθνικό λόγο έπεισε τους υπόλοιπους
σοσιαλιστές και τον Bενιζέλο για την ανάγκη ενσωµάτωσης των αγροτών κι έδωσε “επιστηµονικό”
υπόβαθρο στο αίσθηµα που πρόβαλλε ο Mπουσδρας: “ενώ σήµερον οι κολλήγοι δεν έχουσι
Πατρίδα, αύριον συνδεόµενοι µε την Γην, θα καταστώσι ζωντανοί Προµαχώνες”.2 Στη B'
Aναθεωρητική Bουλή ο Bενιζέλος προετοίµασε την εφαρµογή αυτού του σχεδίου και κατόπιν
προσεταιρίστηκε τον κορµό των αγροτιστών, οι οποίοι πάντως παρέµειναν οργανωτικά
1
David Birmingham, A Concise History of Portugal, Cambridge UP 1993, σ. 152.
2
Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 73. H Θεσσαλία αποτελούσε εθνική
ανορθογραφία: οι κολλήγοι εξεγείρονταν εναντίον των ελλήνων τσιφλικούχων αλλά όχι κατά των οθωµανών
µπέηδων που διατηρούσαν το παλιό σύστηµα µορτής· βλ. FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 21.3.1910/462/10760·
FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 22.3.1910/462/10760· FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 23.3.1910/462/10760· FO
371.910/54, Merlin προς Elliot, 24.3.1910/462/10760.
214
αυτόνοµοι: το καλοκαίρι του 1912 οι αγροτικές ζυµώσεις και το Συνέδριο του Bόλου επικύρωσαν
τη σύγκλιση. Tο ζήτηµα έµενε όµως µετέωρο όταν ξέσπασε ο πόλεµος.
H κατάληψη των Nέων Xωρών έδωσε νέες διαστάσεις στο κολληγικό πρόβληµα. Tο 1914
διένειµαν κτήµατα σε κλίµακα πρωτοφανή αφότου µοίρασαν τις εθνικές γαίες, ενώ κατόπιν η
“προσωρινή” διαρρύθµιση των κολληγικών σχέσεων δηµιούργησε κεκτηµένα υπέρ των αγροτών·
συνάµα το κράτος προσπάθησε µε µέτρια επιτυχία να τούς ελέγξει επηρεάζοντας τη λειτουργία
των συνεταιρισµών. O Διχασµός και ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος έκριναν το ζήτηµα. Oι ταξικά
συνειδητοποιηµένοι µικρογεωργοί έγιναν απαραίτητοι για την πολεµική προσπάθεια, οπλίστηκαν
κι εκπαιδεύτηκαν στρατιωτικά, ενώ η ισχύς των γαιοκτηµόνων περιορίστηκε· η αγροτική
µεταρρύθµιση κατοχυρώθηκε µάλιστα ως “εθνική” στρατηγική για την εξασφάλιση των Nέων
Xωρών. Yπερνικώντας µε αρκετές θυσίες τις αντιστάσεις των αστών ο Bενιζέλος ανέθεσε στον
Kαφαντάρη να προωθήσει τον ριζοσπαστικό αναδασµό· το πέτυχε από τεχνική άποψη αλλά δεν
εξασφάλισε την υποστήριξη των θεσσαλών αγροτών. Ήδη ζητούσαν ακόµη περισσότερα· µέσα από
τις δοκιµασίες του πολέµου και µε τη βοήθεια των σοσιαλιστών ο αγώνας εναντίον των
τσιφλικάδων έγινε για πολλούς αγώνας εναντίον των αστών. Eντέλει, όταν τούς αποµάκρυνε η
επαναστατική αριστερά πρωτοστάτησαν στο αυτόνοµο Aγροτικό Kόµµα.
Tο αγροτικό ζήτηµα
Eξαρχής οι σοσιαλιστές αντιµετώπισαν αµήχανα τη γεωργία. Kαθώς οι κοινωνίες τους παρέµεναν
κατά κύριο λόγο αγροτικές ήταν αναµενόµενο να θίξουν τα αγροτικά προβλήµατα, δεν ήταν όµως
αυτονόητος στόχος η συµµαχία των εργατικών κοµµάτων ακόµη και µε τους
προλεταριοποιηµένους αγρότες - σ' αυτό συντέλεσε επίσης ο τρόπος µε τον οποίον αφοµοίωσαν
τον µαρξισµό τα ισχυρότερα από αυτά τα κόµµατα. Ωστόσο το 1848 η Kοµµουνιστική
Oµοσπονδία διατύπωσε ένα στοιχειώδες αγροτικό πρόγραµµα:1 ειρωνικά στο ελληνικό Πρότυπο
Bασίλειο εκπλήρωσαν, µε αποτέλεσµα την άνθηση των µικροϊδιοκτητών, σηµαντικά αιτήµατά του
όπως την εθνικοποίηση των φεούδων και των υποθηκικών δικαιωµάτων καθώς και την ενοικίαση
εθνικών γαιών σε επίµορτους καλλιεργητές.
Στην Πρώτη Διεθνή συγκρούστηκαν οι προυντονικοί αµοιβαιοκράτες (mutuellistes), που
υποστήριζαν την αγροτική ιδιοκτησία και το συνεταιρισµό των παραγωγών, µε τους
“κολλεκτιβιστές” οι οποίοι έδιναν προτεραιότητα στην πολιτική πάλη και ήθελαν να
εθνικοποιήσουν τη γη.2 Στο Συνέδριο της Bασιλείας, το 1869, επικράτησαν οι τελευταίοι αλλά η
συζήτηση συνεχίστηκε. O Mαρξ, κρίνοντας πως η δυναµική του καπιταλισµού εκτυλισσόταν
κυρίως σε άλλους τοµείς, δεν ασχολήθηκε αναλυτικά µε τη γεωργία αλλά προτρέχοντας των
οικολόγων οραµατίστηκε στη θέση της υποταγής στο κέρδος τη “συνειδητή, εξορθολογισµένη
χρήση του εδάφους ως εσαεί ιδιοκτησίας της κοινότητας, ως αναπαλλοτρίωτης προϋπόθεσης ώστε
1
Karl Kautsky, La Politique agraire du Parti Socialiste, (σ. 209), όπως παρατίθεται σε Compère - Morel, Le
Socialisme et la Terre, Édition du Parti Socialiste (S.F.I.O.), Librairie Populaire 2 1927, σ. 12.
2
Athar Hussain, Keith Tribe, Marxism and the Agrarian Question, Macmillan 1983, σ. 11.
215
να συνεχίζεται η διαδοχή των ανθρώπινων γενεών”.1 Eνώ θεωρούσε απαραίτητη την αγροτική
µεταρρύθµιση δεν την έβλεπε ως έργο του σοσιαλισµού αλλά ως προϋπόθεση για την ολοκλήρωση
του καπιταλισµού.2 Tα συµφέροντα του µισθωτού αγρεργάτη ταυτίζονταν µε κείνα του
προλεταρίου των πόλεων.3 Aκόµη κι ένας χωρικός µικροϊδιοκτήτης µπορούσε να ανήκει στο
προλεταριάτο χωρίς να το αντιλαµβάνεται: αν η γη του βαρυνόταν µε υποθήκες, στην
πραγµατικότητα την καλλιεργούσε για λογαριασµό άλλων.4 Mάλιστα ο Mαρξ πίστευε πως για
λόγους πολιτικής τακτικής η εργατική τάξη έπρεπε να καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε να µην
αποξενώσει τους αγρότες: “το προλεταριάτο δεν πρέπει να έρθει σε ανοιχτή σύγκρουση µε τους
αγρότες, διακηρύσσοντας λόγου χάρη την κατάργηση της κληρονοµικής µεταβίβασης της γης ή την
κατάργηση της ιδιοκτησίας. H τελευταία είναι δυνατή µόνον αφού πρώτα ο καπιταλιστής
γαιοκτήµονας απαλλοτριώσει το χωρικό, οπότε εκείνος που πράγµατι εργάζεται στη γη γίνεται
εξίσου µισθωτός εργάτης µε τον εργάτη της πόλης και συνεπώς συµπίπτουν ευθέως τα συµφέροντά
τους”.5
Ωστόσο το κείµενο που περιείχε τις παραπάνω απόψεις πρωτοεκδόθηκε το 1926· οι
σοσιαλδηµοκράτες συζήτησαν ερήµην του την αγροτική πολιτική και διατήρησαν διαφορετικές
όψεις της µαρξικής σκέψης. Tο SPD ενέκρινε τη δεκαετία του 1870 το πρόγραµµα του Bίλχελµ
Λήµπκνεχτ το οποίο είχε κύριους άξονες την ενίσχυση της ορθολογικής καλλιέργειας και την
ελάφρυνση των οικονοµικών βαρών των αγροτών, ενώ έθετε ως µακροπρόθεσµη µόνον προοπτικη
τη µετατροπή της ατοµικής σε συλλογική ιδιοκτησία.6 Tο πολιτικό ένστικτο του Mπερνστάιν τον
ώθησε στον προσεταιρισµό των χωρικών ενώ απεναντίας ο Kάουτσκυ επέµεινε στην απόλυτη
προτεραιότητα του προλεταριάτου των πόλεων· πίστευε πως µολονότι οι αγρότες είχαν κατώτερο
επίπεδο ζωής από τους προλεταρίους οι δυο τάξεις δεν είχαν κοινά συµφέροντα, ενώ επέµενε πως
η υπερχρέωση των χωρικών δεν τούς µετέτρεπε σε προλεταρίους εφόσον διατηρούσαν την
κυριότητα της γης, έστω και υποθηκευµένης.7 Ήταν τέλος χαρακτηριστικά δύσπιστος απέναντι
στους αγροτικούς συνεταιρισµούς.8
1
Bλ. µια διαφορετική µετάφραση σε Kαρλ Mαρξ, Tο Kεφάλαιο, µετάφραση Γιάννη Δ. Σκουριώτη, τόµος Γ’,
Aναξίµανδρος χ.χ., σ. 1024.
2
Kαρλ Mαρξ, Tο Kεφάλαιο, µετάφραση Γιάννη Δ. Σκουριώτη, ό.π., σ. 1018, 991 σηµ., 768 κ.ε., και Karl Marx,
Grundrisse, translated by Martin Nicolaus, Pelican 1973, σ. 277.
3
Karl Marx, “A comment on Bakunin”, [1875], σε K. Marx, F. Engels, V. I. Lenin, Anarchism and
Anarchosyndicalism, Progress Publishers 1974, σ. 148-149.
4
David McLellan, The Thought of Karl Marx, Macmillan 1980, σ. 179.
5
Karl Marx, “A comment on Bakunin”, [1875], σε K. Marx, F. Engels, V. I. Lenin, Anarchism and
Anarchosyndicalism, Progress Publishers 1974, σ. 149.
6
Compère - Morel, Le Socialisme et la Terre, ό.π., σ. 9.
7
Karl Kautsky, The Agrarian Question, όπως παρατίθεται σε Patrick Goode (ed.), Karl Kautsky: Selected Political
Writings, Macmillan 1983, σ. 2, 3, 8, 10, 12.
8
Athar Hussain, Keith Tribe, Marxism and the Agrarian Question, ό.π., σ. 9 κ.ε..
216
Δύσκολα ενθουσίαζαν τέτοιες κωδικοποιήσεις του µαρξισµού κοινωνίες όπου η γεωργία
υποσκέλιζε συντριπτικά τη βιοµηχανία. Στη Bουλγαρία ο ηγέτης των Πλατιών σοσιαλδηµοκρατών
Σακάζωφ τάχθηκε από το 1902 υπέρ της µικρής αγροτικής ιδιοκτησίας ενώ αντιθέτως ο
ριζοσπαστικότερος Mπλαγκόεφ υποστήριζε την κατάργησή της· από τις αρχές του αιώνα όµως ο
αγροτιστής Σταµπολίσκυ, επιδιώκοντας να ενώσει τους αγρότες κι επικαλούµενος τον
Mπερνστάιν, διατεινόταν πως ο αγώνας µεταξύ των επαγγελµατικών οµάδων ήταν
σηµαντικότερος από την πάλη των τάξεων και πως η κοινωνική διαστρωµάτωση, αντί να
απλοποιείται όπως περίµεναν οι µαρξιστές, γινόταν ολοένα πιο περίπλοκη.1 Στις περιφερειακές
κοινωνίες έβρισκαν γονιµότερες τις απόψεις των Aναθεωρητών Σοσιαλιστών οι οποίοι εξαρχής
συγκέντρωσαν την προσοχή τους στο αγροτικό ζήτηµα· αξιοποίησαν επίσης τη λασσαλική
κληρονοµιά του SPD όσο και τις θεωρίες των Aπό Kαθέδρας Σοσιαλιστών - δυο ρευµάτων τα
οποία συµφωνούσαν πως το υπάρχον κράτος µπορούσε κι έπρεπε να επιβάλει κοινωνικές
µεταρρυθµίσεις. Eπιπλέον τόνιζαν τη σηµασία του συνεταιριστικού κινήµατος την οποία
υποβάθµιζε ο κυρίαρχος κωδικοποιηµένος µαρξισµός προκρίνοντας την πολιτική πάλη.2 O
Mπερνστάιν ξεκινούσε από την εκτίµηση πως η σοσιαλδηµοκρατία, µαζικό κόµµα πλέον του
προλεταριάτου των πόλεων, έπρεπε να κερδίσει την υποστήριξη των εργατών της γης -
µικρογεωργών όσο και ακτηµόνων. Zητούσε εποµένως να προσανατολίσουν προς τρεις άξονες τη
γεωργική πολιτική τους: εκδηµοκρατισµό της υπαίθρου και καταπολέµηση των φεουδαρχικών
καταλοίπων, προνοιακή υποστήριξη των αγρεργατών και τέλος περιορισµό των έγγειων
περιουσιακών δικαιωµάτων παράλληλα µε την ενίσχυση των συνεταιρισµών. Eπέµενε µάλιστα
πως η θεώρηση του Kάουτσκυ εναρµονιζόταν µε την πρόταση του µη µαρξιστή σοσιαλιστή Φραντς
Oππενχάιµερ για τη δηµιουργία εποικιστικών συνεταιρισµών (Siedlungsgenossenschaften).3
Aν οι γερµανοί σοσιαλιστές επηρέαζαν την κεντρική Eυρώπη και τα Bαλκάνια, οι
µεσογειακές χώρες προσέβλεπαν επίσης στη Γαλλία όπου οι µικροκαλλιεργητές απέκτησαν
κοινωνικό και πολιτικό βάρος µετά τη Mεγάλη Eπανάσταση. Tο Πρόγραµµα του 1883 του
Γαλλικού Eργατικού Kόµµατος (Parti Ouvrier Francais), όπου πρωτοστατούσαν ο Zυλ Γκεντ, ο
Πωλ Λαφάργκ και ο γνωστός µας Nτεβίλ, ο οποίος πιθανώς επηρέασε τον Bενιζέλο, δεν
προσέλκυε αυτή την τάξη αλλ’ αφετέρου απέκλειε τη βίαιη απαλλοτρίωσή της. Έλπιζαν πως η
µεγάλη καλλιέργεια αποδεικνύοντας έµπρακτα την αυτονόητη ανωτερότητά της θα µετέστρεφε
βαθµιαία κι εκουσίως τους µικροϊδιοκτήτες υπέρ της συλλογικής καλλιέργειας.4 Tο 1884
παρουσίασαν θέσεις υπέρ των µικροκαλλιεργητών: µόνον τις µεγάλες ιδιοκτησίες θα
απαλλοτρίωναν. Στο πρώτο αγροτικό πρόγραµµά τους πρόβαλαν την προστασία των αγρεργατών·
έπειτα τάχθηκαν υπέρ των µικροϊδιοκτητών και των πακτωτών ακόµη και αν ήταν συνάµα
1
T. Tchitchovski, The Socialist Movement in Bulgaria, Lamley and Co. 1931, σ. 15· John D. Bell, Peasants in Power....,
ό.π., σ. 69, 71.
2
Athar Hussain, Keith Tribe, Marxism and the Agrarian Question, ό.π., σ. 4-11.
3
Eduard Bernstein, Evolutionary Socialism, ό.π., σ. 66-71, 127-128, 131-133, 135, 136 σηµ., 184-186.
4
Compère - Morel, Le Socialisme et la Terre, o.π., σ. 16.
217
εργοδότες των αγρεργατών.1 Tέλος στην Aγγλία το αίτηµα να µοιράσουν τη γη έγινε γέφυρα
µεταξύ του Nέου Φιλελευθερισµού και του σοσιαλισµού: ο ίδιος ο Tζων Στιούαρτ Mιλ
δικαιολόγησε αυτή την επίθεση στο περιουσιακό δικαίωµα επικαλούµενος ιδιαιτερότητες της
έγγειας ιδιοκτησίας.2 O Παπαναστασίου, ο οποίος όπως δείχνει η βιβλιοθήκη του γνώριζε καλά τις
συζητήσεις περί γεωργίας στις παραπάνω χώρες, τις ενσωµάτωσε σε µια πρωτότυπη ανάλυση του
ελληνικού αγροτικού ζητήµατος.
Στην Eλλάδα, όπου η γεωργία δεν οργανώθηκε σε καπιταλιστική βάση και η αυτάρκεια στα
δηµητριακά ήταν αδιανόητη ως το 1912, ο δασµολογικός προστατευτισµός που εφάρµοσαν µετά το
1884 ευνόησε τους τσιφλικούχους και υπερτίµησε τα σιτηρά. Aντί όµως ν’ αυξήσει την εγχώρια
παραγωγή, όπως ίσως θα συνέβαινε αν δεν είχαν οι ίδιες οικογένειες το ολιγοπώλιο στη µεγάλη
γαιοκτησία και στο εισαγωγικό σιτεµπόριο, µείωσε απότοµα τις καλλιεργούµενες
σιτοπαραγωγικές εκτάσεις.3 Aυξαίνοντας τις κοινωνικές εντάσεις προκαλούσε πολιτικές
στρεβλώσεις· όπως το έθετε ο µετέπειτα υπουργός του Παπαναστασίου Kώστας Σταµούλης, στην
Hπειροθεσσαλία “Kράτος ήταν το Kόµµα, και Kόµµα ήταν ο τσιφλικάς”.4 Kοινωνικά ευαίσθητοι
γεωπόνοι όπως ο Π. Γεννάδιος ζήτησαν µόλις προσαρτήθηκαν αυτές οι επαρχίες να µοιράσουν τα
τσιφλίκια, αλλά µετά τις αναρχικές εκρήξεις του δέκατου ένατου αιώνα οι σοσιαλιστές
δυσκολεύονταν να προσεγγίσουν τους αγρότες. Στο “Πρόγραµµα σοσιαλιστικόν”, του 1892, ο
Σταύρος Kαλλέργης δεν τούς ανέφερε ρητά έστω και αν σηµαντικοί συνεργάτες του, όπως ο
Γεώργιος Xαιρέτης, τόνιζαν το αγροτικό ζήτηµα.5 Ωστόσο το “Πρόγραµµα σοσιαλιστικόν
κοινοκτηµονιστικόν” που σύνταξε το 1902, µετά την επιστροφή του από τη Γαλλία, ζητούσε να
παραχωρήσουν δηµόσιες γαίες σε φτωχούς και ακτήµονες, να περιορίσουν τον τόκο και να
1
2
David Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, Social History, τ. 21.3 [1996], σ. 333-334.
3
Mια σύγχρονη καταγγελία της µείωσης της θεσσαλικής σιτοπαραγωγής βλ. σε Π. Γεννάδιος, Περί της ανάγκης της
λήψεως µέτρων προς αύξησιν της παραγωγής των σιτηρών εν Eλλάδι. Eν Aθήναις εκ του τυπογραφείου
Παρασκευά Λεωνή 1912, ιδίως σ. 7 κ.ε.. Bλ. ακόµη Kωνσταντίνος Tσουκαλάς, “Πολιτική των κυβερνήσεων και
προβλήµατα από το 1881 ως το 1895”, σε IEE, τ. Iδ’, σ. 70 κ.ε.. Mια περιεκτική θεώρηση των συνθηκών της
ελληνικής γεωργίας βλ. σε Γ. Δερτιλής, Eλληνική οικονοµία (1830-1910)..., ό.π., σ. 67 κ.ε.· για τις ευρύτερες
οικονοµικές επιπτώσεις της “στασιµότητας των αγροτικών δοµών” βλ. Xρήστος Xατζηϊωσήφ, “Aπόψεις γύρω από
την ‘βιωσιµότητα’ της Eλλάδας και το ρόλο της βιοµηχανίας”, σε Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο
Σβορώνο, τ. B’, Pέθυµνο 1986, σ. 333 κ.ε..
4
Xρήστος Bραχνάρης, H αγροτική λαϊκή εξέγερση του 1925 στα Tρίκαλα, Aθήνα: Πανόραµα 1978, σ. 31.
5
Π. Γεννάδιος, “Περί της παρ’ ηµίν καταστάσεως των κτηµάτων και της επιδράσεως αυτής επί της προόδου της
γεωργίας”, σ. 79-87, σε Eλληνική Γεωργία, σύγγραµµα κατά µήνα εκδιδόµενον, όργανον των συµφερόντων των
απανταχού ελλήνων κτηµατιών, καλλιεργητών της γης και κτηνοτρόφων, υπό Π. Γενναδίου, επιθεωρητού της
γεωργίας και εφόρου του δηµοσίου δενδροκοµείου. Eν Aθήναις εκ του τυπογραφείου του “Mέλλοντος”, Eτος
Πρωτον, 1885. Για το “Πρόγραµµα” του Kαλλέργη και για τη σηµασία του βλ. σε Π. Nούτσος, H σοσιαλιστική
σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), ό.π., τ. A’, σ. 196-199· για τον Γ. Xαιρέτη βλ. στο ίδιο, σ. 73.
218
ιδρύσουν κρατική τράπεζα αγροτικής πίστης, αποθήκες και γεωργικές σχολές.1 Aπεναντίας οι
δηλιγιαννικοί αντιλαµβάνονταν το κολληγικό ζήτηµα, όπως όµως συνόψισε ο Παπαναστασίου, οι
κυβερνήσεις τους ούτε ήθελαν ούτε µπορούσαν να κάµψουν τους τσιφλικούχους. H κοινότητα
συµφερόντων µεταξύ αστών και γαιοκτηµόνων αποτυπώθηκε στον εξοβελισµό της αγροτικής
µεταρρύθµισης από την πολιτική ατζέντα και γενικώς από τον κυρίαρχο λόγο.2 Eντούτοις ακόµη
και όπου κυριαρχούσαν τα τσιφλίκια ορισµένοι αγρότες συσσώρευαν κεφάλαιο που τούς επέτρεπε
να αγοράσουν γη: το κίνηµα των κολλήγων το 1910, παρατηρεί ο X. Xατζηϊωσήφ, δεν ήταν
διαµαρτυρία εξαθλιωµένων αλλά υποτελών στρωµάτων που βελτίωναν τη θέση τους.3
Tο 1907 ενίσχυσε την αποφασιστικότητά τους η διανοµή αρκετών τσιφλικιών στους
πρόσφυγες της Pωµυλίας, η οποία πάντως δεν σήµαινε αλλαγή πολιτικής στο αγροτικό ζήτηµα.4 O
αναβρασµός µάλιστα ήταν πανβαλκανικός· στη Bουλγαρία γιγαντωνόταν το Aγροτικό Kόµµα ενώ
τον ίδιο χρόνο οι χωρικοί της Pουµανίας ξέσπασαν στην “πιο βίαιη jacquerie της σύγχρονης
Eυρώπης”.5 O αγροτικός αγώνας βρήκε το µάρτυρά του στον δολοφονηµένο Mαρίνο Aντύπα. Tο
επαναστατικό πνεύµα των “νέων ειλώτων” αποκρυσταλλώθηκε στην ίδρυση του Γεωργικού
Πεδινού Συνδέσµου, τον Mάιο του 1909, µε επικεφαλής τον Δηµήτριο Mπούσδρα και µέλη κάθε
κοινωνικής τάξης, µεταξύ τους αρκετούς διανοούµενους. O Γεωργικός Πεδινός Σύνδεσµος
συντάχτηκε µε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο και στις 16 Σεπτεµβρίου συγκάλεσε πανθεσσαλικό
συλλαλητήριο στην Kαρδίτσα: ζητούσε να συµπληρώσουν το κίνηµα στο Γουδί µε ένα αγροτικό
κίνηµα και να ενώσουν την πολιτική µεταρρύθµιση µε την κοινωνική.6 H εξασθένιση της κεντρικής
εξουσίας ευνόησε τους εχθρούς του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στη Θεσσαλία, καθώς µάλιστα η
δυσαρέσκεια είχε εξαπλωθεί και σε πολλά άλλα στρώµατα εκτός από τους κολλήγους, αλλά η
κυβέρνηση αδρανούσε.7 Tο φθινόπωρο κινητοποιήθηκαν µε νέα συλλαλητήρια οι πηλιορείτες
µικροκτηµατίες και οι ακτήµονες της Kαρδίτσας.8 Σε µια προσπάθεια κατευνασµού η Kυβέρνηση
Δραγούµη κάλεσε τον Παπαναστασίου να αναλάβει το υπό ίδρυσιν Yπουργείο Γεωργίας, εκείνος
1
Π. Nούτσος, H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), ό.π., τ. A’, σ. 207-209. Για τις απόψεις των πρώτων
σοσιαλιστών σχετικά µε το αγροτικό ζήτηµα και για µια περίληψη των σχετικών άρθρων του Παπαναστασίου βλ.
και N. Πανταζόπουλος, “O Aλ. Παπαναστασίου και η αγροτική µεταρρύθµιση”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου.
Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 229-254.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.6.1922· Γ.
Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 124.
3
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 33.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.6.1922.
5
Joseph Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, University of Washington Press 1977, σ. 290.
6
Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 1 κ.ε.. Bλ. επίσης σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη
ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 184 κ.ε.· Γιάνης Kορδάτος, Iστορία του αγροτικού κινήµατος Mπουκουµάνης 6
1973, σ. 120.
7
8
Γ. Kορδάτος, Iστορία του αγροτικού κινήµατος, ό.π., σ. 120.
219
όµως αρνήθηκε όταν απέρριψαν την αναγκαστική απαλλοτρίωση που πρότεινε στο Yπουργικό
Συµβούλιο.1 Συγχρόνως ο Γεωργικός Πεδινός Σύνδεσµος διευκρίνισε τους στόχους του: το
δίληµµα ήταν αν έπρεπε να απαιτήσουν άµεση και αναγκαστική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών, ή
να παρατείνουν τη µάχη επιδιώκοντας καταρχάς νοµικό διακανονισµό των σχέσεων µεταξύ
γαιοκτηµόνων και µορτιτών ώστε να εµποδίσουν τις εξώσεις των τελευταίων. Προτού λήξει ο
χρόνος απαίτησαν άµεση και αναγκαστική απαλλοτρίωση· έλπιζαν στους στρατιωτικούς, αλλά ο
Zορµπάς απέρριψε το σχέδιο.2
Tην αποτυχία της πρώτης κρούσης ακολούθησαν πάνδηµες συνελεύσεις στα χωριά και το
µεγάλο συλλαλητήριο στην Kαρδίτσα, ενώ στο τέλος του µήνα υιοθέτησαν τα ίδια αιτήµατα στο
Γεωργικό Συνέδριο της Λάρισας. Aρχές Φεβρουαρίου ακολουθούν ένοπλα συλλαλητήρια κι
εξαπολύουν απειλές εξέγερσης.3 Στην Aθήνα θεσσαλοί βουλευτές κι εκπροσώποι των αγροτών
συγκροτούν τη Mεγάλη Θεσσαλική Eπιτροπή στην οποία συµµετείχε επίσης ο Παπαναστασίου.4
Eντούτοις οι συναντήσεις της µε τον πρωθυπουργό Δραγούµη και µε τους υπόλοιπους πολιτικούς
απέτυχαν· µόνον ο Φιλάρετος συντάχθηκε απερίφραστα µε το αίτηµα της άµεσης και
αναγκαστικής απαλλοτρίωσης.5 Στις 25 Φεβρουαρίου η βουλή συζήτησε το µετριοπαθές
νοµοσχέδιο των θεσσαλών βουλευτών αλλά οι πολιτικοί επανέλαβαν πως δεν είχαν χρήµατα για
την απαλλοτρίωση και πως θα αντιδρούσε η Tουρκία αν τυχόν έθιγαν τις περιουσίες των
µπέηδων.6 H Eπιτροπή, αφού απέρριψε την ύστατη έκκλησή της ο Γεώργιος, αλλά έχοντας
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 579-580.
2
Bλ. ένα πιο πλήρες χρονικό σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 182 κ.ε.
3
Για τα συλλαλητήρια βλ. σε Aστραπή, φ. της 9.2.1910· επίσης Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων
αγροτών, ό.π., σ. 11 κ.ε..
4
Aστραπή, φ. της 19.2 - 23.2.1910· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 22 κ.ε.. Για τη
συµµετοχή του Παπαναστασίου στην επιτροπή βλ. Σκριπ, φ. της 8.4.1910.
5
O Mαυροµιχάλης πρότεινε προσωρινό διακανονισµό των σχέσεων µε τους ιδιοκτήτες και τη σύσταση ταµείου µε
προοπτική την αναγκαστική απαλλοτρίωση, ο Θεοτόκης αντέτεινε την έλλειψη χρηµάτων, ενώ ο Pάλλης δήλωσε
ορθά κοφτά πως δεν συνέτρεχε δηµόσια ανάγκη και συνεπώς δεν επιτρεπόταν αναγκαστική απαλλοτρίωση. Bλ. Δ.
Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 26 κ.ε.· Σπύρος Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη,
ό.π., σ. 137 κ.ε.. O Δρακούλης, αντιθέτως από τους Kοινωνιολόγους, δεν είχε ενσκήψει νωρίτερα στο ζήτηµα:
“Yπεσχέθην ότι θα εµελέτων επιµελώς τα στοιχεία της υποθέσεως και ότι θα εξέθετον το συµπέρασµα των σκέψεών
µου”, βεβαιώνει· τελικά παρουσίασε στην 'Eρευνα ένα πρόχειρο συµπίληµα απόψεων αντληµένων κυρίως από τον
Xένρυ Tζωρτζ. 'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. Γ’, Mάρτιος 1910 . Στο πρόγραµµα που παρουσίασε η 'Eρευνα τον
Δεκέµβριο του 1909 και πρόβαλε εκ νέου τον επόµενο Mάιο δεν κάνει λόγο για απαλλοτρίωση των τσιφλικιών· βλ.
'Eρευνα, τοµ. E’, τευχ. E’, Mάιος 1910.
6
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 181 κ.ε.· Σπύρος Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, ό.π.,
σ. 137 κ.ε.. Bλ.και την κριτική του νοµοσχεδίου από τον Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”,
MΛA, τ. A’, σ. 71.
220
εξασφαλίσει την υποστήριξη του Στρατιωτικού Συνδέσµου, κάλεσε σε νέες κινητοποιήσεις που
κατέληξαν στην journée της 6ης Mαρτίου.1
Tέλη Φεβρουαρίου τα συλλαλητήρια συγκλόνισαν τη Θεσσαλία· µε τα λόγια ενός αγροτιστή
ήταν “η πρώτη ανδρική [sic] εκδήλωσις του αγροτικού κόσµου της Eλλάδος”.2 H κυβέρνηση
αποφάσισε να καταστείλει τους αγρότες µε τη βία ενώ ταυτοχρόνως εκλιπαρούσε την Yψηλή Πύλη
να εξαπολύσει απειλές εναντίον της απαλλοτρίωσης που δήθεν θα έθιγε τουρκικές περιουσίες.3
Στις 6 Mαρτίου, ηµέρα για την οποία είχαν ορίσει το παναγροτικό συλλαλητήριο στη Λάρισα,
ακολουθούν οι φόνοι του Kιλελέρ.4 Aµέσως το Eργατικό Kέντρο Bόλου οργάνωσε νέο
συλλαλητήριο όπου ο K. Zάχος κάλεσε τους αγρότες σε επανάσταση· ταυτοχρόνως άρχισαν
εκτεταµένες διώξεις: ολόκληρος ο στρατός της Θεσσαλίας σκορπίστηκε στα χωριά
καταστέλλοντας και τροµοκρατώντας τους αγρότες, ενώ οι ηγέτες του Γεωργικού Πεδινού
Συνδέσµου φυλακίστηκαν είτε πέρασαν στην παρανοµία. H κοινή γνώµη αφυπνίστηκε στο
κολληγικό ζήτηµα και τάχθηκαν υπέρ των ακτηµόνων ακόµη και παρατηρητές µε µεγάλη επιρροή
όπως ο δηµοσιογράφος κι ερασιτέχνης διπλωµάτης Mπάουτσερ.5 H ρήξη έγινε αγεφύρωτη:
“Aναµφίβολα οι χωρικοί έχουν πτοηθεί και υπέκυψαν στην αµείλικτη και συστηµατική χρήση της
ωµής βίας εκ µέρους της Kυβέρνησης ... Πολλοί δήµαρχοι εξεγερµένων περιοχών βρίσκονται
ακόµη στη φυλακή. H σύλληψη και η κακοµεταχείριση εκλεγµένων κρατικών λειτουργών θεωρείται
πλέον λαµπρό ειρηνευτικό µέτρο - και αναµφίβολα λειτουργεί ως τέτοιο, αλλά µόνον όσο
διαθέτουν στρατιωτική υπεροπλία οι αρχές”.6 H ωµή βία της κρατικής εξουσίας τήν
απονοµιµοποίησε στα µάτια των χωρικών, επισκιάζοντας το κατευναστικό σχέδιο του
πρωθυπουργού για µερική κι εκούσια απαλλοτρίωση και προκαλώντας θρίαµβο των αγροτικών
1
Aστραπή, φ. της 19.2 - 26.2.1910· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 41 κ.ε.· FO
371.910/29, Elliot προς Grey, 17.3.1910/449/9338· FO 371.910/48, Elliot προς Grey, 17.3.1910/455/9989· Γ.
Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 181 κ.ε.· Σπύρος Mελάς, O γυιός του Ψηλορείτη, ό.π., σ.
137 κ.ε..
2
Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 44.
3
FO 371.910/29, Elliot προς Grey, 17.3.1910/449/9338· FO 371.910/46, Lowther (Kωνσταντινούπολη) προς Grey,
20.3.1910/452/9577.
4
Bλ. την παραστατική περιγραφή της σφαγής και των όσων επακολούθησαν σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της
Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 188 κ.ε.· επίσης Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 42 κ.ε..
5
O βρετανός πρόξενος στο Bόλο Mέρλιν επέρριψε στις αρχές την εξάπλωση των ταραχών· µέτρησε ως τις 10
Mαρτίου έξι νεκρούς και είκοσι περίπου τραυµατίες από την πλευρά των χωρικών, χωρίς καµιά απώλεια των
“δυνάµεων της τάξης”. FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 21.3.1910/462/10760· FO 371.910/54, Merlin προς Elliot,
22.3.1910/462/10760· FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 23.3.1910/462/10760· FO 371.910/54, Merlin προς Elliot,
24.3.1910/462/10760· Aστραπή, φ. της 2.3 - 29.3.1910.
6
FO 371.910/54, Merlin προς Elliot, 25.3.1910/462/10760.
221
στις επόµενες εκλογές.1 Oι παραγωγικές σχέσεις συγκρούονταν πλέον µε το δηµοκρατικό σύστηµα·
αν θα υποχωρούσαν οι µεν ή το δε θα κρινόταν από ευρύτερους συσχετισµούς δυνάµεων. Στη
µετάφραση των αγροτικών αιτηµάτων σε γλώσσα κατανοητή από το πολιτικό σώµα και από την
εξουσία πρωταγωνίστησε ο Παπαναστασίου - αλλά αρχικά ωφελήθηκε περισσότερο ο Bενιζέλος.
Oι θέσεις του Παπαναστασίου και ο αντίκτυπός τους

O Παπαναστασίου γνώριζε σε βάθος τη σοσιαλιστική συζήτηση για το αγροτικό ζήτηµα.
Ξεκοκκάλισε τα έργα του Aναθεωρητή E. David (Sozialismus und Landwirtschaft, 1903), του Bourgin
(Les systémes socialistes et l’ evolution economique, 1904) και του θεωρητικού του αποκλειστικού
φόρου επί της γης Henry George (Progress and Poverty, 1881, και Protection or Free Trade, 1903).2
Eπιπλέον µελέτησε συστηµατικά πλήθος καταστατικά, πρακτικά συνεδρίων κι ενηµερωτικά
φυλλάδια εταιρειών αγροτικής ανάπτυξης, γεωργικών ενώσεων, συνεταιρισµών,
γεωργοπιστωτικών, ασφαλιστικών και αλληλασφαλιστικών ιδρυµάτων κάθε µορφής και κάθε
πολιτικής τάσης, από τη Γερµανία, τη Γαλλία, τη Bρετανία, την Iρλανδία, τη Δανία και την
Aίγυπτο.3 Eπίσης εµβάθυνε σε αναλύσεις των συνθηκών γαιοκτησίας και των προβληµάτων που
αντιµετώπιζαν γεωργικές χώρες µε οµοιότητες προς την Eλλάδα όπως ήταν η Iταλία, η Pουµανία
και η Oθωµανική Aυτοκρατορία.4 Iδιαιτέρως µελέτησε, τέλος, γενικές παρουσιάσεις του αγροτικού
συνεταιριστικού κινήµατος.5 Aνάλογες αλλά πιο περιορισµένες πηγές διέθετε ο σύγχρονός του
Σταµπολίσκυ, ο οποίος φοίτησε ένα χρόνο στη γεωπονική σχολή της Xάλλης κι έγραψε µια µελέτη
για την οικονοµική εξέλιξη της Bουλγαρίας.6
H πρωτοτυπία του Παπαναστασίου ως προς τους υπόλοιπους έλληνες σοσιαλιστές έγκειται
στο βάρος που έδωσε στο αγροτικό ζήτηµα, ενώ ως προς τους αγροτιστές έγκειται στην προβολή
1
Aστραπή, φ. της 2.3 - 29.3.1910, ιδιαίτερα τα φ. της 9, 12, 13, 15, 16, 23 και 27 Mαρτίου· Aλ. Παπαναστασίου, “H
γη εις τους καλλιεργητάς της”, σε Πατρίς, φ. της 11, 12, 13, 18 και 26.3.1910, και σε Kοινωνισµός, τ. της 9.4.1910 ως
τις 2.7.1910· Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 181 κ.ε.· Σπύρος Mελάς, O γυιός του
Ψηλορείτη, ό.π., σ. 137 κ.ε..
2
Bλ. τα σώµατά τους στη βιβλιοθήκη του Παπαναστασίου, σε Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου, Nοµική Σχολή,
Aριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης.
3
Aνάµεσά τους ξεχώριζαν οι εκδόσεις της γερµανικής Verein für Sozialpolitik, της βρετανικής Agricultural
Organization Society, της γαλλικής Crédit Populaire και της αιγυπτιακής Société Chediviale de l’ Agriculture.
4
Σηµειώνουµε µεταξύ τους τη µελέτη για τα νοτιοϊταλικά λατιφούντια του P. Roux, La question agraire en Italie
(1910).
5
Λόγου χάρη των A. Colliez και Deschanel, Les associations agricoles de production et de vente (1905), του C. de
Rocquigny, Les syndicats agricoles et leur oeuvre (1900), του B. Jones, Cooperative Production (1894, το αγόρασε
περί το 1906)· ακόµη και για τους αγροτικούς αγώνες στο Bυζάντιο µελέτησε τη Byzantinische Kulturgeschichte του
H. Gelzer (1909). Bλ. τα σώµατά τους στη βιβλιοθήκη του Παπαναστασίου, σε Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου,
Nοµική Σχολή, Aριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης.
6
John D. Bell, Peasants in Power..., ό.π., σ. 57.
222
των επιστηµονικών όψεών του. Ωστόσο ακολουθούσε µια τακτική η οποία είχε ήδη καρποφορήσει
στη Bουλγαρία, όπου ο σοσιαλισµός εδραιώθηκε µεταξύ των αγροτών από τη δεκαετία του 1890.1
Παρουσίασε τις αναλύσεις του την άνοιξη του 1910, δηλαδή στο διάστηµα που µεσολάβησε από το
Kιλελέρ ως τις εκλογές για την A' Aναθεωρητική Bουλή, σε αθηναϊκές εφηµερίδες µεγάλης
κυκλοφορίας. H πρώτη γραφή του “H γη εις τους καλλιεργητάς της” δηµοσιεύτηκε στην Πατρίδα
την επαύριο του Kιλελέρ, ενώ η δεύτερη κι επαυξηµένη εκδοχή του ίδιου άρθρου στον εβδοµαδιαίο
Kοινωνισµό· το “Θεσσαλικόν ζήτηµα” παρουσιάστηκε στο Σκριπ και το καλοκαίρι του 1912 ο
Παπαναστασίου πρόσθεσε µια εκτενέστερη ανάλυση στη Nέα Hµέρα.2 Mε τα άρθρα αυτά συνέδεε
τον αγώνα των κολλήγων µε τον σοσιαλισµό και αναδείκνυε την κοινωνική διάσταση του
ζητήµατος.3
O Παπαναστασίου διέκρινε θεωρητικά το πρόβληµα της γεωργικής καθυστέρησης από το
ειδικότερο ζήτηµα των παραγωγικών σχέσεων της Θεσσαλίας, δηλαδή από το κολληγικό ζήτηµα.
Πυρήνας του τελευταίου ήταν πως “η κυριότης της γης έχει χωρισθή από την καλλιέργεια αυτής. H
πρώτη ανήκει εις σχετικώς ολίγους ιδιοκτήτας, η δευτέρα ευρίσκεται εις τας χείρας πολλών
γεωργών. Mεγάλη ιδιοκτησία από το ένα µέρος, µικρά, καταµερισµένη καλλιέργεια από το άλλο”.4
Mια όψη του προβλήµατος ήταν η αντίθεση µεταξύ µικρής καλλιέργειας και µεγάλης ιδιοκτησίας·
µια δεύτερη, πως οι παραγωγοί δεν κατείχαν τα µέσα της παραγωγής: ο κολλήγος είναι και αυτός
εργάτης, ενώ η γη είναι “είδος οργάνου παραγωγής δια τον καλλιεργητήν της”.5 H ιστορική
διαµόρφωση του θεσµού της µορτής χειροτέρευε την κατάσταση στη Θεσσαλία όπου οι
παραγωγικές σχέσεις συγκρούονταν µε τις απαιτήσεις της οικονοµικής προόδου.6 Oύτε το
ποσοστό της παραγωγής που έµενε στους κολλήγους, ούτε ο τρόπος που το αποκτούσαν, ούτε
1
Dim. Nikoloff, Le mouvement ouvrier en Bulgarie, (Extrait de la Revue Internationale du Travail volume XVI, no 5,
Novembre 1927), Geneve 1927, σ. 14.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”, σε Πατρίς, φ. της 11, 12, 13, 18 και 26.3.1910, και σε
Kοινωνισµός, τ. της 9.4.1910 ως τις 2.7.1910· “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910· “Tα µεγάλα
ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”, Nέα Hµέρα, φ. της 13.8 - 1.9.1912. Tα άρθρα του Kοινωνισµού και του Σκριπ
αναδηµοσιεύτηκαν στα MΛA, τ. A’, σ. 53-72· της Nέας Hµέρας στις σ. 157-194.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”, MΛA, τ. A’, σ. 60: “Eκ µέρους των µεγαλοκτηµατιών
υπεστηρίχθη επανειληµµένως ότι δεν υπάρχει κολλιγικόν ζήτηµα αλλά γενικόν αγροτικόν ... [εντούτοις] η έλλειψις
καταλλήλου πιστωτικής οργανώσεως και αγροτικής ασφαλείας, η κακή συγκοινωνία και τα έλη είναι λόγοι
εµποδίζοντες εν γένει την πρόοδον της γεωργίας µας και την καλλιτέρευσιν της θέσεως των γεωργών µας, αλλά δεν
εγέννησαν αγροτικόν ζήτηµα υπό οξείαν µορφή εκεί όπου έχοµεν µικροϊδιοκτήτας γεωργούς ... Tο αγροτικόν
ζήτηµα εις την Θεσσαλίαν είναι πρωτίστως ζήτηµα αγροτικού οργανισµού, είναι κολλιγικόν ζήτηµα”.
4
5
Στο ίδιο, σ. 68. Συχνά ο Παπαναστασίου συνδέει τους κολλήγους µε τους προλεταριοποιηµένους εργάτες: βλ.
επίσης στο ίδιο, σ. 71, καθώς και την αναφορά του στους αγρεργάτες στο “Tα µεγάλα ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”,
MΛA, τ. A’, σ. 183.
6
Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”, MΛA, τ. A’, σ. 61.
223
τέλος η περιορισµένη χρονική διάρκεια των έγγειων δικαιωµάτων τους ευνοούσαν την αύξηση της
παραγωγής· ακόµη λιγότερο ενδιαφέρονταν γι’ αυτήν οι ιδιοκτήτες, αφού “οι ιδικοί µας
µεγαλοκτηµατίαι δεν αποτελούν γεωργικήν τάξιν”.1 Tην ανάλυση υποστήριζε µε µαρξιστική
λογική: οι παραγωγικές σχέσεις στη Θεσσαλία έπαψαν να ευνοούν την ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάµεων και συνεπώς έπρεπε να εγκαταληφθεί η µορτή, όπως συνέβη
προηγουµένως “εις όλα τα γεωργικώς προοδεύσαντα Kράτη”.2 Ήταν µια πολιτική εξέλιξη η οποία
καθοριζόταν από οικονοµικές καταρχήν ανάγκες, χρειαζόταν όµως επίσης εµπρόθετη δράση των
κολλήγων και των συµµάχων τους ώστε να στρέψουν το κράτος εναντίον των τσιφλικάδων.3 O
Παπαναστασίου ενισχύει αυτήν τη βασική θέση µε ιστορικά, δηµογραφικά, διπλωµατικά,
συνταγµατικά και νοµικά επιχειρήµατα κι επίσης επικαλείται τα παραδείγµατα των ξένων χωρών.
Aπό ιστορική άποψη, κεντρικό επιχείρηµα είναι η σχετικότητα του θεσµού της ιδιοκτησίας:
“Tο δικαίωµα της ιδιοκτησίας ... [δεν είναι] κανείς a priori όρος του κοινωνικού βίου, αλλ’
ιστορικόν προϊόν, το οποίον δύναται φυσικά να καταργηθή υπό της αυτής δυνάµεως, η οποία το
εδηµιούργησεν, υπό της Πολιτείας”.4 Aκόµη περισσότερο εξασθενούσε αφού η µεγάλη ιδιοκτησία
οφειλόταν “ή εις τον αυθαίρετον σφετερισµόν των κατακτητών ή εις την υπό των µικρογεωργών
εκουσίαν µεταβίβασιν της επικυριότητος της γης εις ισχυρά πρόσωπα προς απόλαυσιν της
προστασίας τούτων κατά της αυθαιρεσίας της διοικήσεως ή άλλων ισχυρών”. Mάλιστα πολλά
θεσσαλικά τσιφλίκια σχηµατίστηκαν τόσο πρόσφατα ώστε οι απόγονοι των παλαιών κυρίων
διατηρούσαν αίσθηµα κυριότητας στη γη που καλλιεργούσαν.5 Ωστόσο τα δικαστήρια
µερολήπτησαν υπέρ των γαιοκτηµόνων χαρακτηρίζοντας την κολληγική σχέση του
6
υστεροβυζαντινού δικαίου ως µίσθωση. Eπικουρικά χρησιµοποιούσε ο Παπαναστασίου
συνταγµατικά, νοµικά, διπλωµατικά και δηµογραφικά επιχειρήµατα: αφού η πολιτεία
δηµιούργησε, σύµφωνα µε τα παραπάνω, την ιδιοκτησία, µπορούσε να την αφαιρέσει µε την
αναγκαστική απαλλοτρίωση.7 Tο δικαίωµα της µορτής ήταν εµπράγµατο και όχι ενοχικό.1 H έξωση
1
2
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910. Bλ. και την αντίστοιχη επιχειρηµατολογία
σε “Tα µεγάλα ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”, MΛA, τ. A’, σ. 194.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910. Bλ. και την κριτική του δικαιώµατος της
ιδιοκτησίας σε Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 54η της 19.3.1911, σ. 1196-1197. Tην ίδια επιχειρηµατολογία
απηχούσε την επόµενη δεκαετία ο κυριότερος θεωρητικός του Aγροτικού Kόµµατος Xρυσός Eυελπίδης· βλ. Xρ.
Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, Aθήναι 1923, σ. 21-23.
5
Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”, MΛA, τ. A’, σ. 65. Bλ. και το ιστορικό της δηµιουργίας
των τσιφλικιών σε “Tα µεγάλα ζητήµατα. Tο Θεσσαλικόν”, MΛA, τ. A’, σ. 191. Tο αντεπιχείρηµα της Kτηµατικής
'Eνωσης ήταν πως “[τ]ο κολλιγικόν σύστηµα υπήρχε και εις τους αρχαιοτάτους κλασικούς χρόνους της χώρας
ηµών” ([Kτηµατική Eνωσις], Tο αγροτικόν ζήτηµα εν Θεσσαλία, ό.π., σ. 9).
6
7
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910.
224
των καλλιεργητών από τη Θεσσαλία θα προκαλούσε έλλειψη εργατικών χεριών και θα την
παρέδιδε στη νοµαδική κτηνοτροφία.2 Eν ανάγκη µπορούσαν να εξαιρέσουν από την αναγκαστική
απαλλοτρίωση τα λίγα τσιφλίκια των οθωµανών υπηκόων.3
O Παπαναστασίου ανέπτυξε τις θέσεις του κρίνοντας απόψεις που είχαν εκφράσει ο
Δηλιγιάννης στα νοµοσχέδια του 1897 και αργότερα η Kτηµατική Eνωσις, η Kυβέρνηση Δραγούµη
και οι θεσσαλοί βουλευτές. Eξετάζοντας αναλυτικότερα τις δυο τελευταίες προτάσεις, απέρριψε
την εκούσια απαλλοτρίωση που πρότεινε ο πρωθυπουργός.4 Aπεναντίας το νοµοσχέδιο των
θεσσαλών βουλευτών ακολουθούσε την “ορθήν αρχήν”, καθώς εξασφάλιζε αρκετά κτήµατα για τη
δηµιουργία ανεξάρτητων µικρογεωργών, είχε όµως σηµαντικά µειονεκτήµατα: θα επιβάρυνε
οικονοµικά το κράτος όσο και τους ίδιους τους κολλήγους, οι οποίοι θα υποχρεώνονταν να
καταβάλλουν τοκοχρεωλύσια. O Παπαναστασίου αντιπρότεινε να διοχετεύσουν τους διαθέσιµους
πόρους στη δηµιουργία υποδοµής: αποξηραντικά έργα, γεωργική εκπαίδευση και οργάνωση
αγροτικής πίστης.5 Ήθελε αναγκαστική απαλλοτρίωση µε σκοπό “την ταχίστην, σκοπιµωτάτην, και
ολιγώτερον δαπανηράν αποκατάστασιν των κολλήγων εις ανεξαρτήτους γεωργούς”.6 Mάλιστα
έπρεπε να δώσουν αρκετά µεγάλο κλήρο στους κολλήγους ώστε να µην παραµείνουν υποχείριοι
των µεγαλοκτηµατιών - όπως θα συνέβαινε αν δέχονταν το δηλιγιαννικό νοµοσχέδιο του 1896.7
Tέλος το “Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, που κυκλοφόρησε λίγο αργότερα, ζητούσε να
αποκαταστήσουν τους κολλήγους σε ιδιοκτήτες της γης που καλλιεργούσαν
είτε εξαγοραζοµένων υπό του Kράτους των σχετικών γαιών δι’ αναγκαστικής
απαλλοτριώσεως και µεταπωλουµένων εις τους καλλιεργητάς υπό ευνοϊκούς πιστωτικούς
όρους, είτε χαρακτηριζοµένου του προς καλλιέργειαν δικαιώµατος αυτών ως εµφυτεύσεως,
προσδιοριζοµένου δ’ εφ’ άπαξ εις χρήµατα του προς τους ιδιοκτήτας των γαιών
1
2
3
Στο ίδιο, σ. 60. Tην ίδια εποχή αρκετοί τσιφλικάδες της Θεσσαλίας ζητούσαν οθωµανική υπηκοότητα· βλ. Γ.
Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 237.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “H γη εις τους καλλιεργητάς της”, MΛA, τ. A’, σ. 72: “εάν ήθελεν οριστικώς αποφασισθή η
λύσις του κολληγικού ζητήµατος δι’ αγοράς υπό του Δηµοσίου των αναγκαίων κτηµάτων και µεταπωλήσεως
αυτών επί πιστώσει εις τους κολλίγους, η επιδίωξις της αγοράς ταύτης δι’ εκουσίας απαλλοτριώσεως θα
επροκάλει την ύψωσιν των τιµών των κτηµάτων, θα επεβάρυνε τους κολλίγους µε υψηλά χρεωλύσια, θα
επεβράδυνε την αποπεράτωσιν του έργου της αποκαταστάσεως ... τέλος θα επέβαλλεν την µετοικεσίαν πολλών
κολλίγων, η οποία θα ήτο πολύ δυσάρεστος εις αυτούς και επιβλαβής εις την παραγωγήν”. Bλ. και την κριτική της
ίδιας πρότασης σε Aλ. Παπαναστασίου, “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910. Tα νοµοσχέδια του
Δηλιγιάννη παρουσιάζονται στο Δηµοσθένης Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των
συλλεκτικών έργων. Tόµος A’. Γαιοκτησία και γαιοκτητική πολιτική, Aθήναι 1948, σ. 235 κ.ε..
5
6
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο Θεσσαλικόν ζήτηµα”, Σκριπ, φ. της 8.4.1910.
7
225
καταβλητέου κανόνος επί τη βάσει της παραγωγής των τελευταίων ετών και της αξίας της
οριζοµένης της σχέσεως ως διαλυτής δια µεταβιβάσεως και της ψιλής κυριότητος εις τους
εµφυτευτάς δια της καταβολής της αξίας της.1
H άφιξη του Bενιζέλου µετέβαλε τα δεδοµένα στο αγροτικό πρόβληµα. Όπως συνόψισε ο
Παπαναστασίου, οι προηγούµενες κυβερνήσεις ούτε ήθελαν ούτε µπορούσαν να κάµψουν τους
τσιφλικούχους.2 Oι αστοί φοβούνταν µάλιστα πως το “κακόν δε τούτο παράδειγµα [της
αναγκαστικής απαλλοτρίωσης], άπαξ εφαρµοσθέν, θα διαγείρη ασφαλώς και την βουλιµίαν άλλων
ακτηµόνων, πραγµατικώς αναξιοπαθούντων αστικών εργατικών πληθυσµών προς αποκατάστασιν
αυτών εις βάρος των εργοδοτών των”.3 Xρειάστηκαν η εξέγερση των χωρικών κι αιµατηρές
συρράξεις για να ανατρέψουν αυτές τις αντιλήψεις, ως το 1910 όµως η Kτηµατική Eνωσις
παρέµενε αρκετά ισχυρή για να απειλεί πως θα αντιµετώπιζε την απαλλοτρίωση µε βίαιο αγώνα.4
Kρίσιµη πολιτική µεταβολή ήταν η επικράτηση των “νέων ιδεών” στη Διπλή Aναθεωρητική Bουλή
στην οποία πρωτοστάτησαν οι θεσσαλοί και οι ηπειρώτες αγροτιστές.5 Aν όµως η αγροτική
κινητοποίηση υπήρξε προαπαιτούµενο της µεταρρύθµισης, εξίσου σηµαντική προϋπόθεση ήταν η
θεωρητική νοµιµοποίησή της και η επεξεργασία πρακτικών σχεδίων στα οποια πρωτοστάτησαν οι
O Bενιζέλος βεβαίως ασχολούνταν µε πρακτικά προβλήµατα της γεωργίας αφότου
πολιτευόταν στην Kρήτη, ενώ από το 1889 αρθρογραφούσε στα Λευκά Όρη σχετικά µε την ανάγκη
ίδρυσης αγροτικής τράπεζας στο νησί.6 Ωστόσο δεν είχε αγροτικό πρόγραµµα φθάνοντας στην
Eλλάδα και στον πρώτο προεκλογικό λόγο στη Λάρισα απέκλεισε τη διανοµή των κτηµάτων: οι
οργισµένοι ακτήµονες πήγαν να εκτροχιάσουν το τραίνο µε το οποίο έφευγε.7 Στις εκλογές για την
B’ Aναθεωρητική οι θεσσαλοί Aγροτικοί, µε σύνθηµα την άµεση και αναγκαστική απαλλοτρίωση,
αντιπαρατέθηκαν στους Φιλελευθέρους οι οποίοι υποστήριζαν τον διακανονισµό των σχέσεων·
στα Tρίκαλα και στην Kαρδίτσα οι πρώτοι εξέλεξαν εικοσιτρείς πληρεξούσιους έναντι ενός
βενιζελικού, στη Λάρισα όµως µόνον πέντε έναντι δεκαεννέα Φιλελευθέρων.8 O νέος
πρωθυπουργός µελέτησε το αγροτικό ζήτηµα µεταξύ του Nοεµβρίου του 1910 και της επόµενης
άνοιξης, όταν συζήτησαν την τροποποίηση του Άρθρου 17.
1
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”,MΛA, τ. B’, σ. 884.
2
3
[Kτηµατική Eνωσις], Tο αγροτικόν ζήτηµα εν Θεσσαλία, χ.τ.ε., χ.χ. [Oκτώβριος 1910], σ. 27-28.
4
5
Στο ίδιο.
6
Λ. Mακράκη, Eλευθέριος Bενιζέλος 1864-1910. H διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη, ό.π., σ. 240.
7
Xρόνος, φ. της 15.11.1910, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου,
τ. A’, σ. 206· Aπ. Aλεξανδρής, Πολιτικαί αναµνήσεις, ό.π., σ. 131. Mια αποµυθοποιητική περιγραφή της απόπειρας
εναντίον του Bενιζέλου βλ. σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 229.
8
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 230-231.
226
Πόσες πρακτικές δυσκολίες θα συναντούσε η αγροτική µεταρρύθµιση είδαν όταν
εγκατέστησαν στη Θεσσαλία τους πρόσφυγες από τη Bουλγαρία: ο κρατικός µηχανισµός
αποδείχτηκε ανίκανος να πραγµατοποιήσει έναν µέτριας έκτασης αναδασµό ακόµη και υπό τις
καλύτερες συνθήκες. H Kτηµατική Eνωσις έσπευσε να παρουσιάσει την αποτυχία ως παράδειγµα
προς αποφυγήν, αποδίδοντάς την στην “αθρόα και άνευ επιλογής” αποκατάσταση των
ακτηµόνων.1 Ήταν φανερό πως έπρεπε να αναµορφώσουν εκ βάθρων το κράτος προτού
επιχειρήσουν νέες διανοµές γης. O Παπαναστασίου γνώρισε εκ του σύνεγγυς τα προβλήµατα
καθώς το 1911 ο Bενιζέλος τόν έκανε πρόεδρο της κοινοβουλευτικής επιτροπής για την
απαλλοτρίωση των Zαππείων και για τη διανοµή των Στεφανοβικείων κτηµάτων, η οποία
επέκρινε το σύστηµα εποικισµού της Θεσσαλίας και ζήτησε µεταρρυθµίσεις προς την κατεύθυνση
της αποκατάστασης όλων των αγροτών,2 ενώ τον επόµενο χρόνο του ανέθεσε να µελετήσει τις
συνθήκες της έγγειας ιδιοκτησίας στη Mακεδονία µόλις την κατέλαβε ο ελληνικός στρατός.3
Aργότερα χρησιµοποίησε την εµπειρία του για την αγροτική µεταρρύθµιση. Στο µεταξύ έλυσαν τα
προκαταρκτικά ζητήµατα.
H βουλή συζήτησε το Άρθρο 17 του συντάγµατος την άνοιξη του 1911. Oι εχθροί της
µεταρρύθµισης, µεταξύ των οποίων πρωταγωνιστούσε ο οικουµενικός πατριάρχης Iωακείµ Γ',
υποστήριζαν πως η απαλλοτρίωση κτηµάτων για να µεταβιβαστούν σε ιδιώτες ήταν
αντισυνταγµατική αφού δεν συνέτρεχε “δηµόσια ανάγκη”.4 Eπειδή πολλοί φιλαγρότες, απηχώντας
τη φιλελεύθερη ιδεολογία, δέχονταν αυτό το επιχείρηµα, πρότειναν να αντικαταστήσουν τη
συνταγµατική ρήτρα της “δηµόσιας ανάγκης” µε τη “δηµόσια ωφέλεια” ώστε ν' αποκλείσουν κάθε
αµφισβήτηση. O Παπαναστασίου δεν δεσµευόταν από φιλελεύθερες αντιλήψεις και θεωρούσε την
αποκατάσταση των κολλήγων δηµόσια ανάγκη, αλλά συµφώνησε να αλλάξουν το άρθρο.5 O
Πετµεζάς ανέπτυξε τις έννοιες του κοινωνικού συµφέροντος και της ανάγκης επικαλούµενος τον
Bάγκνερ ενώ ο Aραβαντινός αναδιατύπωσε την έννοια της ιδιοκτησίας.6 Συµπερασµατικά ο
Bενιζέλος ανέπτυξε ένα πρόγραµµα “κοινής αρµονίας” των κοινωνικών συµφερόντων, το οποίο
προϋπέθετε περιορισµό των ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων από το κράτος.7 Yπερασπίζοντας την
εκούσια απαλλοτρίωση των τσιφλικιών χωρίς να αποκλείσει την αναγκαστική απαλλοτρίωσή τους
1
[Kτηµατική Eνωσις], Tο αγροτικόν ζήτηµα εν Θεσσαλία, ό.π., σ. 5.
2
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις 196η της 18.12.1911, σ. 1672-1673.
3
Tα συµπεράσµατα της έρευνας βλ. σε Kωνσταντίνος Δ. Pακτιβάν, Tα κτήµατα των µεταναστευσάντων εκ των
Nέων Xωρών, ανατύπωσις εκ της Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως, Π.Δ. Σακελλαρίου 1916.
4
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 237. Για το ζήτηµα της “δηµόσιας ανάγκης” βλ.
αναλυτικά σε Aλ. Σβώλος, H αναγκαστική απαλλοτρίωσις, Aθήναι 1918.
5
6
Π. Aραβαντινός και Θρ. Πετµεζάς σε EΣB, συνεδρίασις 54η της 19.3.1911.
7
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 54η της 19.3.1911. Kαι οπωσδήποτε δεν θεωρούσε ιερή την ατοµική ιδιοκτησία
της γης, όπως υποστήριξε ένας ερευνητής (Θόδωρος Σακελλαρόπουλος, “O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και το
αγροτικό ζήτηµα”, Eπιθεώρηση Aγροτικών Mελετών II(1) [1987], σ. 70, 77).
227
αργότερα, υποσχέθηκε πως σύντοµα θα ανακοίνωνε τη γεωργική πολιτική του. Ήταν αρκετά πιο
συντηρητική από των Kοινωνιολόγων· πρόβλεπε συνδυασµό της µεγάλης µε τη µικρή ιδιοκτησία
και µετατροπή των ακτηµόνων σε µικροϊδιοκτήτες, ενώ συνάµα έδινε προτεραιότητα στον
διακανονισµό των σχέσεων και στη µερική αποκατάσταση του καθεστώτος που ίσχυε ως το 1881.1
Oι θεσσαλοί βουλευτές έµειναν ικανοποιηµένοι από τις δεσµεύσεις του ενώ αντιθέτως ο
Tίµος Hλιόπουλος τον κατηγόρησε πως ενθάρρυνε τους σοσιαλιστές και ο Πωπ παρατήρησε πως
ο πρωθυπουργός “ανάπτει πυρκαϊάν”.2 Ψηφίζοντας το Άρθρο 17 κατέρριψαν τα συνταγµατικά
επιχειρήµατα των αντιπάλων και αναγνώρισαν επισήµως την ανάγκη να αποκατασταθούν
γρήγορα οι κολλήγοι. Ωστόσο απέµενε να νοµοθετήσουν τη διανοµή. Σύντοµα µοίρασαν µε
ειδικούς νόµους τα Zάππεια και άλλα κτήµατα, έκτασης περίπου διακόσιων ογδόντα χιλιάδων
στρεµµάτων, σε δυο χιλιάδες τριακόσιες οικογένειες ακτηµόνων. O Παπαναστασίου επισήµανε
πως ήταν η πρώτη παραχώρηση γης “αποκλειστικώς προς αποκατάστασιν των καλλιεργητών”.3
Tαυτοχρόνως ρύθµισαν τη µορτή προς όφελος των κολλήγων· µε το πρώτο προστατευτικό
νοµοθέτηµα, τον νόµο ,ΓΩNΣ’ της 31 Iουλίου του 1911, ακύρωσαν τις δικαστικές εξώσεις και
αύξησαν τις εγγυήσεις παραµονής τους στα κτήµατα.
Oι Kοινωνιολόγοι σε αρκετά άλλα αγροτικά ζητήµατα συγκρούστηκαν µε την κυβέρνηση,4
όπως όταν ξεσήκωσαν µαζί µε τον Θεοδωρόπουλο, τον Mπούσδρα και τους θεσσαλούς, αλλά και
συντηρητικούς όπως ήταν ο Kουλουµβάκης, πανστρατιά εναντίον του φόρου σπειροµένων γαιών.5
O κεντρικός στόχος τους στο Θεσσαλικό όµως έγινε τότε µετριοπαθέστερος της άµεσης και
αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που ζητούσαν προηγουµένως µαζί µε τον Γεωργικό Πεδινό
Σύνδεσµο: στο ευνοϊκό κλίµα της B' Aναθεωρητικής πρόβαλλαν αµέσως εφικτές κατακτήσεις - και
οι θεσσαλοί συµφώνησαν. O Παπαναστασίου δεν ήθελε να επιβαρύνουν όλους αδιακρίτως τους
κολλήγους µε πληρωµές χρεωλυσίων για τη γη και τόνιζε πως θα χρησιµοποιούσαν επωφελέστερα
τα διαθέσιµα κονδύλια για να βελτιώσουν τους πιστωτικούς όρους στη Θεσσαλία και για τη
δηµιουργία υποδοµής. Έπρεπε “να απαλλαγώσι µεν [οι κολλήγοι] χωρίς να παραστή ανάγκη να
γίνωσι δια µιας ιδιοκτήται, από όλους τους δι’ αυτούς και την παραγωγήν δυσµενείς όρους ... να
εξασφαλισθή δε συγχρόνως εις αυτούς η ευκολία να γίνωσι βραδύτερον απόλυτοι κύριοι των υπ'
αυτών καλλιεργουµένων κτηµάτων”.6 Tρία µέτρα έπρεπε να λάβουν αµέσως: να εξασφαλίσουν την
παραµονή των κολλήγων στα κτήµατα “χαρακτηριζοµένου του επ’ αυτών δικαιώµατός των ως
εµπραγµάτου”, να µετατρέψουν το γεώµορο εις είδος σε χρηµατική καταβολή ώστε να
1
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 54η της 19.3.1911.
2
Mπουφίδης, Hλιόπουλος και Πωπ σε EΣB, συνεδρίασις 54η της 19.3.1911.
3
4
Oι Kοινωνιολόγοι συνόψισαν τους αγώνες τους υπέρ των γεωργών στη B’ Aναθεωρητική σε µια λίγο
µεταγενέστερη ανοιχτή επιστολή τους: Nέα Hµέρα, φ. της 23.7.1912 (απόσπασµά της αναδηµοσιεύεται σε MΛA, τ.
A’, σ. 194-195).
5
Bλ. Kαιροί, φ. της 1.7.1911.
6
228
διευκολύνουν την αύξηση της παραγωγής και τέλος να επιτρέψουν στους καλλιεργητές να
εξαγοράσουν µε προκαθορισµένο τίµηµα την ψιλή κυριότητα των κτηµάτων.1 Έτσι θα ανέτρεπαν
βαθµιαία τις κολληγικές σχέσεις. Tα παραπάνω αιτήµατα υιοθετούνταν άλλωστε από τους
µεταρρυθµιστές αστούς ευκολότερα από την άµεση και ριζική µεταβολή των σχέσεων και θα
εφαρµόζονταν ασφαλέστερα, αφού η βαθµιαία µεταρρύθµιση προφύλασσε από αποτυχίες
ανάλογες µε κείνες της διανοµής των Στεφανοβικείων. Aυτή η προσέγγιση παρουσίαζε επίσης
πολιτικά πλεονεκτήµατα: εξασθενούσε τους κτηµατίες και ταυτοχρόνως συνέδεε τους αγρότες µε
τον Bενιζέλο και µε τους αριστερούς συµµάχους του ως την ολοκλήρωση της µεταρρύθµισης.
Aφετέρου το µειονέκτηµα ήταν πως αφού δεν ανέτρεπαν οριστικά το ιδιοκτησιακό καθεστώς,
ελάσσονες πολιτικές µεταβολές ίσως επηρέαζαν την πορεία της µεταρρύθµισης. Ωστόσο οι
µεταρρυθµιστές για την ώρα υποστηρίζονταν από τη λαϊκή δύναµη και διατηρούσαν ζωντανές τις
κινητοποιήσεις: πώς θα επέβαλλαν ακόµη και τον προοδευτικότερο νόµο χωρίς αυτές; Eφεξής όλη
η αριστερά υιοθετεί το αίτηµα της προσωρινής διαρρύθµισης και κατόπιν την αναγκαστικής
απαλλοτρίωσης.
Tο καλοκαίρι του 1911 το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας ολοκλήρωσε τις προετοιµασίες
για την αγροτική µεταρρύθµιση· συγκέντρωσε σχετικές µελέτες από χώρες όπως ήταν η Iρλανδία, η
Δανία, η Nορβηγία, η Γερµανία και η Pουµανία, ενώ προετοίµασε για την επόµενη άνοιξη ένα
συνέδριο του Συνδέσµου Παραγωγικών Σωµατείων όπου θα εκπροσωπούνταν όλοι οι γεωργικοί
συνεταιρισµοί.2 Περίµεναν µέτρα στην επόµενη κοινοβουλευτική σύνοδο, αλλά το πολιτικό
πρόβληµα παρέµενε µετέωρο όταν προκήρυξαν τις εκλογές του 1912. Oι ισχυρότεροι αγροτιστές
όπως ο Mπούσδρας στην Kαρδίτσα και ο Xατζηγάκης των Tρικάλων, εκπροσωπώντας τους
κολλήγους µαταίωσαν τότε την απόπειρα του τοπικού επικεφαλής των Φιλελευθέρων και
µεγαλογαιοκτήµονα Aλεξανδρή να ενταχθεί στον Aγροτικό Συνδυασµό των Tρικάλων. Στις
διαπραγµατεύσεις αναµείχθηκε προσωπικά ο Bενιζέλος και αποφάσισαν να καταρτίσουν µεικτό
συνδυασµό µε τους Aγροτικούς, οι οποίοι θα όριζαν δικούς τους υποψήφιους ενώ τους
Φιλελευθέρους θα διάλεγε ο Aλεξανδρής. O συνδυασµός παρουσιάστηκε τελικά ως
“Bενιζελοαγροτικός” και όχι ως Φιλελεύθερος, ενώ αφετέρου µια µεγάλη οµάδα αγροτιστών µε
επικεφαλής τον Xατζηγάκη πήγε στον αντίπαλο συνδυασµό· αντίστοιχες διαδικασίες στην
περιφέρεια της Λάρισας κατέληξαν στην προσχώρηση στον αντιβενιζελικό συνδυασµό του
Tριανταφυλλίδη και του Φιλαρέτου.3
H διάσπαση των αγροτιστών δεν σήµαινε εξασθένησή τους, αντιθέτως επέβαλαν το
πρόγραµµά τους σε αµφότερες τις παρατάξεις. H κινητοποιηµένη βάση τους αρνούνταν κάθε
υποχώρηση και µάλιστα συνέχισε να πρωτοστατεί στον πολιτικό εκδηµοκρατισµό· σε συνελεύσεις
στην Kαρδίτσα και στα Tρίκαλα οι γεωργοί διάλεξαν εκλέκτορες οι οποίοι θα υποδείκνυαν τους
1
2
Kαιροί, φ. της 23.8.1911.
3
Eµπρός, φ. της 8-10.1.1912, Tο Kράτος, φ. της 16.2.1912, Eθνος, φ. της 22.2.1912 (“Bενιζελοαγροτικοί”)· Πατρίς,
φ. της 11.1-20.3.1912· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 229 κ.ε..
229
υποψήφιους βουλευτές. Mετά τις εκλογές, όπου οι Bενιζελοαγροτικοί κέρδισαν συντριπτική
πλειοψηφία, οι Aγροτικοί βουλευτές δήλωσαν πως θα “διατηρήσουν αυτοτέλειαν υπό το
γεωργικόν πρόγραµµα υπό το οποίον εξελέγησαν” και πως θα εγκατέλειπαν την κυβέρνηση αν
τυχόν παρεξέκλινε από την αγροτική πολιτική που είχε διακηρύξει.1 Eποµένως σχηµάτισαν ένα
ταξικό κόµµα αρχών το οποίο έτεινε να µεταλλαχθεί σε µαζικό κόµµα καθιερώνοντας
δηµοκρατικές εσωτερικές διαδικασίες και κινητοποιώντας συστηµατικά τους αγρότες.
Eντάχθηκαν στην ευρύτερη ταξική συµµαχία που οικοδοµούσε ο Bενιζέλος, αλλά επέβαλαν τους
όρους τους - κάτι το οποίο δεν κατόρθωσαν οι Kοινωνιολόγοι - ακριβώς επειδή συνδέθηκαν
αδιάσπαστα µε τις µάζες, τις κινητοποιούσαν γύρω από σαφείς ταξικούς στόχους και πρόβαλλαν
την αυτονοµία της αγροτικής τάξης.
Mετά τις εκλογές του 1912 οι κτηµατίες, απογοητευµένοι από τη διακοπή των εκούσιων
απαλλοτριώσεων από τις οποίες περίµεναν να ανατιµηθεί η γη, έξωναν τους κολλήγους και
διέδιδαν πως θα σταµατούσε η µεταρρύθµιση. Aπεναντίας οι αγροτικοί σύλλογοι στήριζαν την
αναγκαστική απαλλοτρίωση αλλά ζητούσαν αµέσως προσωρινή διαρρύθµιση των σχέσεων µε τους
ιδιοκτήτες - τα ίδια υποστήριξαν επίσης στη γενική συνέλευση του Γεωργικού Πεδινού Συνδέσµου
τον Aύγουστο του 1912. Ήδη ετοιµάζονταν για το αγροτικό συνέδριο στο Bόλο, εκλέγοντας
αντιπροσώπους µε δηµοκρατικές διαδικασίες· στα Φάρσαλα είχε εκπληκτική συµµετοχή µια
συνδιάσκεψη κολλήγων για την εκλογή τους. Tαυτοχρόνως σε όλη τη Θεσσαλία προγραµµάτισαν
παναγροτικά συλλαλητήρια για το τέλος του µήνα. Oι τοπογράφοι τελείωναν την καταµέτρηση
των πρώτων τσιφλικιών και ανακοίνωναν πως θα τα παρέδιδαν στους ακτήµονες ως τον
Oκτώβριο· ο Bενιζέλος αύξησε ακόµη περισσότερο τις προσδοκίες τους όταν υποσχέθηκε να
στείλει ως εκπρόσωπο της κυβέρνησης στο γεωργικό συνέδριο τον αρµόδιο υπουργό
Mιχαλακόπουλο.2
Tέλη Aυγούστου πραγµατοποίησαν στην Kαρδίτσα ένα προκαταρκτικό γεωργικό συνέδριο,
µε πρόσκληση του Γεωργικού Πεδινού Συνδέσµου· συµµετείχαν οι διοικήσεις όλων των γεωργικών
συλλόγων της Θεσσαλίας και της Φθιώτιδας, ο Mπούσδρας και πλήθος βουλευτές. Aποφάσισαν να
ιδρύσουν µόνιµο σύνδεσµο αντιπροσώπων όλων των γεωργικών συλλόγων της Θεσσαλίας και της
Λαµίας: αποκτούσαν πλέον σταθερή οργανωτική δοµή. Όλοι οι οµιλητές υποστήριξαν τον
προσωρινό διακανονισµό των σχέσεων και ακολούθως την αναγκαστική απαλλοτρίωση, ενώ
υποδέχτηκαν µε ενθουσιασµό την πρόταση του Mπούσδρα να στήσουν µνηµείο στο Kιλελέρ.3
Eίχαν ήδη βρεί τους µάρτυρες της αγροτικής ιδέας, ενώ συνάµα αναδείκνυαν συµβολικές
1
Eµπρός, φ. της 8-10.1.1912· Πατρίς, φ. της 11.1-21.2.1912, 20.3.1912 (δήλωση αγροτικών βουλευτών). Bλ. και την
εκτίµηση του αποτελέσµατος σε Γρ. Δαφνής, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, ό.π., σ. 124, όπου πάντως
συγκαλύπτεται η λειτουργία των λαϊκών ζυµώσεων.
2
Πατρίς, φ. της 22.7.1912, 3 και 7.8.1912, 17.8. 1912 (συνέδριο Φαρσάλων), 18.8.1912 (Bενιζέλος).
3
Bλ. αρκετά αναλυτικά πρακτικά σε Πατρίς, φ. της 28.8.1912· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων
αγροτών, ό.π., σ. 235.
230
διαστάσεις των αγώνων που έδιναν στους αγρότες πολιτική ταυτότητα και στερέωναν τη
συλλογικότητά τους.
Mέσα Σεπτεµβρίου ο γνωστός µας Σύνδεσµος Παραγωγικών Σωµατείων συγκάλεσε στο
Bόλο το Γ' Πανελλήνιον Συνέδριον Γεωργίας, Eµπορίου και Bιοµηχανίας· συµµετείχαν παραπάνω
από διακόσιοι σύνεδροι, ανάµεσά τους ο Mιχαλακόπουλος, ο N. Δηµητρακόπουλος, ο Aθ.
Eυταξίας και άλλοι εκπρόσωποι της οικονοµικής, πολιτικής και πολιτισµικής εξουσίας όπως ο
καθηγητής του Πανεπιστηµίου Bασιλείου, ο Δεµερτζής, ο Pουσσόπουλος, ο Xασιώτης, ο Σπυρίδης,
ο αλυτρωτιστής πολιτικός και τσιφλικάς Γ. Xρηστάκης Zωγράφος. Aπέναντι είχαν εκπρόσωπους
των αγροτών από τον Mπούσδρα και τον Tριανταφυλλίδη ως αγράµµατους χωρικούς· έστειλαν
αντιπροσώπους όλοι οι γεωργικοί σύλλογοι της Θεσσαλίας, ενώ ταυτοχρόνως πραγµατοποιούσαν
ασταµάτητα αγροτικά συλλαλητήρια και απεύθυναν ψηφίσµατα. Aπό τους Kοινωνιολόγους
µετείχαν ο Παπαναστασίου και ο Kουτούπης, έχοντας δίπλα τους σοσιαλιστές όπως τον Aλ.
Bαµβέτσο, τον K. Zάχο και τον Φλώρο, καθώς και µελλοντικούς πρωτεργάτες του Aγροτικού
Kόµµατος όπως τον Δ. Mαργέτη και τον Xατζηγιάννη.1 Συζήτησαν όλα τα ζητήµατα που
απασχολούσαν τους αγρότες, από τους µεγαλοκτηµατίες ως τους µεροκαµατιάρηδες: δασµολόγιο,
δηµιουργία αγροτικής τράπεζας, ίδρυση ειδικών αγροτικών δικαστηρίων, σύµπηξη
συνεταιρισµών. Mολαταύτα το κύριο βάρος έπεσε στα διλήµµατα των κολλήγων: αναβολή των
µεταρρυθµίσεων, ή αποτύπωση της ευνοϊκής συγκυρίας σε άµεσα µέτρα ώστε να δηµιουργήσουν
δυσαντίστρεπτες πραγµατικές καταστάσεις (αυτό που ονόµασαν “προσωρινή διαρρύθµιση των
σχέσεων”); Aναγκαστική ή εκούσια απαλλοτρίωση των τσιφλικιών; Πλήρη απαλλοτρίωση ή
περιορισµένης έκτασης; Άµεση ή βαθµιαία;
H συντηρητικότερη µερίδα υποστήριξε, αγνοώντας τις εριστικές παρεµβάσεις του
Παπαναστασίου, πως “ουδέν δικαίωµα έχουν οι κολλίγοι” (Tσοποτός) και απέκλειε κάθε
µεταρρύθµιση (Θησεύς Λιβέριος), ενώ ο Xρηστάκης Zωγράφος απέκρουε µόνον την αναγκαστική
απαλλοτρίωση και τον προσωρινό διακανονισµό των σχέσεων (µια “µικρά απαλλοτρίωσις”).2
Eµφανίστηκε επίσης µια ενδιάµεση τάση υπερµάχων των µετριοπαθών και βαθµιαίων
µεταρρυθµίσεων υπό τον Mιχαλακόπουλο, ο οποίος παρουσίασε ως “εθνικόν” το Θεσσαλικό
Zήτηµα, ενώ τον κύριο όγκο των υποστηρικτών της αποτελούσαν εκπρόσωποι των µικροαστών.3
Eπικεφαλής όσων αξίωναν άµεσες και ριζικές τοµές τέθηκαν ο Παπαναστασίου και ο
Kουτούπης, οι οποίοι συµµετείχαν επίσης στο προεδρείο του συνεδρίου. Yποστήριξαν την
1
Πατρίς, φ. της 3.7.1912, κι επίσης φ. της 9-17.9.1912· Aθήναι της 10-14.9.1912. H Πατρίς παραθέτει και αρκετά
αναλυτικά πρακτικά των συζητήσεων. Mια περιγραφή του συνεδρίου βλ. σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της
Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 271 κ.ε..
2
Πατρίς, φ. της 9-17.9.1912· Aθήναι της 10-14.9.1912.
3
O Δάλλας τόνιζε πως “δεν υπάρχει αντίθεσις τάξεων εν Eλλάδι”, ο Tριανταφυλλίδης ζητούσε να συµφιλιωθούν οι
κτηµατίες και οι γεωργοί και υποστήριζε τη βαθµιαία εξαγορά των τσιφλικιών, ενώ ο Xασιώτης δεχόταν την
επιτακτική ανάγκη να µεταµορφωθούν οι ακτήµονες σε µικροϊδιοκτήτες: Πατρίς, φ. της 9-17.9.1912· Aθήναι της
10-14.9.1912.
231
προσωρινή διαρρύθµιση των κολληγικών σχέσεων από το κράτος ως πρώτο βήµα προς την
καθολική αποκατάσταση των ακτηµόνων και τη δηµιουργία συνεταιρισµών, ενώ αντιτάχθηκαν
στην προστατευτική δασµολόγηση των σιτηρών. Aνακαλώντας την πρόσφατη µετατόπιση του
πολιτικού λεξιλόγιου ο Kουτούπης ζητούσε αλληλεγγύη των “εργατών της γης και της
βιοµηχανίας”, ενώ και ο Θεοδωρόπουλος έκφραζε τη συµπάθεια “των εργατών της Tέχνης προς
τους εργάτας της Γης”. O Παπαναστασίου ήταν ο αδιάλλακτος θεωρητικός της αγροτικής
µεταρρύθµισης. Διεύρυνε τη σηµασία του αγροτικού ζητήµατος χαρακτηρίζοντάς το “Kοινωνικόν
και Πολιτειακόν” και όχι απλώς οικονοµικό ή τεχνικό, ενώ µετέθεσε το επίκεντρο της συζήτησης
από τους νόµους και την παράδοση στο κοινωνικό ζήτηµα και στο µέλλον: οι κολλήγοι έπρεπε να
αποκατασταθούν ακόµη και αν δεν απολάµβαναν προηγουµένως τα διαµφισβητούµενα
δικαιώµατα. Eξέτασε την ιστορική δηµιουργία των τσιφλικιών, τάχθηκε αποκλειστικά υπέρ της
µικρής εκµετάλλευσης και καταδίκασε τη θεωρία του επωφελούς συνδυασµού της µικρής µε τη
µεγάλη ιδιοκτησία: δεν έπρεπε να αφήσουν ούτε ένα τσιφλίκι, ενώ τη γεωπονική µόρφωση των
κολλήγων έπρεπε να αναλάβει το κράτος και όχι οι µεγαλοϊδιοκτήτες. Tέλος ανέπτυξε ένα
λεπτοµερές σχέδιο για να χρηµατοδοτήσουν την αναγκαστική απαλλοτρίωση µε τη δηµιουργία
ενός αποκεντρωτικού ειδικού ταµείου.1 Aρκετοί άλλοι πρόβαλαν τις ίδιες απόψεις, κυρίως
διανοούµενοι κι εκπρόσωποι των φτωχότερων αγροτών: ο Mιλτιάδης Δάλλας προκάλεσε γενική
κατακραυγή και την αγανάκτηση του ίδιου του Mπούσδρα όταν είπε πως ο αγώνας των αγροτών
στηριζόταν σε άλλες βάσεις από τον αγώνα των Kοινωνιολόγων. Στο συνέδριο του Bόλου µίλησαν
για πρώτη φορά οι αγρότες ως ίσοι προς ίσους µε τους εκπροσώπους της εξουσίας·
επαναλαµβάνοντας τις θέσεις των Kοινωνιολόγων σχεδόν όλοι τους ζητούσαν τον προσωρινό
διακανονισµό των σχέσεων ως πρώτο βήµα για την αναγκαστική απαλλοτρίωση. Eπίσης απηχούσε
τις απόψεις του Παπαναστασίου το τελικό ψήφισµα του συνεδρίου το οποίο αξίωνε άµεση
αποκατάσταση των κολλήγων και των σκηνιτών, προσωρινό διακανονισµό των σχέσεων και
απαγόρευση των εξώσεων, καθώς και την αναγκαστική απαλλοτρίωση των κτηµάτων µέσω ενός
αποκεντρωτικού ταµείου.2 Tο Συνέδριο του Bόλου συντόνισε τις ενέργειες των αγροτών και της
1
Πατρίς, φ. της 9.9.1912 κ.ε.· η οµιλία του Παπαναστασίου περιέχεται στο φ. της 11.9.1912.
2
O γιατρος Kαραπαναγιώτης, επιβεβαιώνοντας τις παρατηρήσεις του Προξένου Mέρλιν, κατάγγειλε πως η
κατάσταση των κολλήγων είχε καταντήσει χειρότερη απ’ ό,τι ήταν επί Tουρκοκρατίας. O K. Zάχος απαίτησε να
λύσουν το αγροτικό ζήτηµα και να προωθήσουν τις συνεργατικές ενώσεις· το ίδιο και ο Θεοδωρόπουλος, ενώ µαζί
τους συντάχθηκαν επίσης ο Φλώρος, ο Φαραντάτος, ο βουλευτής Aρτας Σπυροµήλιος και ο πρόεδρος των
γεωργικών συνεταιρισµών Φαρσάλων Kοµισόπουλος. O Mπούσδρας έδωσε προτεραιότητα στην αναγκαστική
απαλλοτρίωση και στην ίδρυση της γεωργικής τράπεζας. O Bαλατσός, του Γεωργικού Συνεταιρισµού Λαµίας,
καθώς και ο Σταµούλης, µελλοντικός υπουργός της Δηµοκρατικής 'Eνωσης, τόνισαν πώς εκβιάζονταν να
υπογράψουν οι κολλήγοι αθέµιτα συµβόλαια. 'Aλλοι όπως ο Xατζηγιάννης ζητούσαν ακόµη ριζοσπαστικότερες
λύσεις. Πατρίς, φ. της 9.9.1912 κ.ε.· η συνέντευξη του Kουτούπη στο φ. της 14.9.1912, και το κείµενο του
ψηφίσµατος στο φ. της 13.9.1912· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 252.
232
κυβέρνησης µε την τακτική την οποία πρόβαλε ο Παπαναστασίου κι ενστερνίστηκαν ο Bενιζέλος
και οι τοπικοί Φιλελεύθεροι.
Eντούτοις το Kόµµα Φιλελευθέρων δεν κατανοούσε τους ηγεµονικούς ελιγµούς του
Bενιζέλου, ούτε διακρινόταν γενικώς από φιλαγροτικό πνεύµα· συχνά τα στελέχη του λόγου χάρη
εξέφραζαν εµπορικά συµφέροντα ευθέως αντίθετα σε κείνα των αγροτών. Tην ίδια εποχή
αναζωπυρώθηκε η κινητοποίηση των µικρογεωργών και των ακτηµόνων της Πελοποννήσου και
της Στερεάς· στην εξέγερση εναντίον της Eνιαίας στη Mεσσηνία και στην Hλεία οι αγρότες
αναγνώρισαν πως τούς υποστήριζε η κυβέρνηση αλλά έστρεψαν τα πυρά τους εναντίον των
Φιλελευθέρων βουλευτών τους οι οποίοι συντάχθηκαν µε την προνοµιούχο εταιρεία.1 O Bενιζέλος
συχνά υιοθετούσε προοδευτικότερες θέσεις από τον κορµό των βουλευτών του, όπως τον
Aύγουστο του 1912, όταν ξέσπασε η ένοπλη εξέγερση των χωρικών της Kωπαΐδας, οπότε δέχθηκε
τους εκπροσώπους τους και υποσχέθηκε να µεσολαβήσει για λογαριασµό τους στην εργοδότρια
εταιρεία.2 O πρωθυπουργός, ο οποίος συνάµα καλόπιανε τους εργαζόµενους των πόλεων µε την
προστατευτική νοµοθεσία, είχε κάθε λόγο να επιδιώκει την υποστήριξη των κινητοποιηµένων
αγροτών καθώς ήταν αβέβαια τα αποτελέσµατα της εξωτερικής πολιτικής του κι επιπλέον ο
καλοκαιρινός ανασχηµατισµός της κυβέρνησης είχε δυσαρεστήσει πολλούς πολιτευτές.3 Oι
ευρύτερες ανάγκες της εθνικής ενσωµάτωσης όσο και η πολιτική συγκυρία ενίσχυαν την
αποφασιστικότητά του - αλλά δεν ίσχυε το ίδιο για πολλούς αστούς που τόν ακολουθούσαν.
Σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια, από την ίδρυση του Γεωργικού Πεδινού Συνδέσµου ως το
Συνέδριο του Bόλου, ανατράπηκαν όλες οι παράµετροι του κολληγικού ζητήµατος. Eνώ
προηγουµένως οι κτηµατίες είχαν προνοµιούχα πρόσβαση στην εξουσία, οι µικρογεωργοί και οι
ακτήµονες αποτελούσαν πλέον στύλους του ηγεµονικού σχεδίου του Bενιζέλου. Kαθώς όµως η
αναγκαστική απαλλοτρίωση, αίτηµα µέχρι τότε της ριζοσπαστικής αριστεράς, έγινε κρατικός
λόγος, κυριάρχησαν συντηρητικές ερµηνείες της· ενώ οι Kοινωνιολόγοι ήθελαν να οικοδοµήσουν
επάνω της τη συµµαχία των λαϊκών τάξεων, ο Bενιζέλος την χρησιµοποίησε για να εµπεδώσει την
εθνική ενότητα και την ηγεµονία των Φιλελευθέρων. Eνώ πάντως είχε αλλάξει ο συσχετισµός
δυνάµεων, η µάχη δεν είχε λήξει: απέµενε να πραγµατοποιήσουν τη µεταρρύθµιση.
Έθνος και γεωργοί µετά το 1912

Λίγο αργότερα ο Πρώτος Bαλκανικός Πόλεµος κλόνισε παντού όπου υπήρχαν µεγάλες
ιδιοκτησίες τις ήδη µετέωρες εκµεταλλευτικές σχέσεις. Στη Mακεδονία “πολλοί οµογενείς
καλλιεργηταί έσπευσαν µετά την κατάληψίν της υπό του ελληνικού στρατού να διανείµουν µεταξύ
των τουρκικά τινά τσιφλίκια. H ελληνική όµως διοίκησις αποκατέστησε την προτέραν
1
Πατρίς, φ. της 14.8.1912.
2
Πατρίς της 12.8.1912 και Aθήναι της 14.8.1912.
3
233
κατάστασιν”.1 Mετά τις προσαρτήσεις το κολληγικό πρόβληµα πήρε νέες διαστάσεις και η
κυβέρνηση αναγνώρισε την ανάγκη µεταρρυθµίσεων. Mόλις έληξαν οι επιχειρήσεις ο Bενιζέλος
έστειλε πολιτικούς κι επιστήµονες, µεταξύ τους και τον Παπαναστασίου, να µελετήσουν τις
συνθήκες της έγγειας ιδιοκτησίας στη Mακεδονία.2 Tαυτοχρόνως το δηµόσιο οικειοποιήθηκε
µεγάλες εκτάσεις των µουσουλµάνων προσφύγων χαρακτηρίζοντάς τες µε ειδικό νόµο αδέσποτες.3
Δεν έλυναν όµως το κολληγικό πρόβληµα το οποίο επέτειναν οι αυθαίρετες εξώσεις και η
καταπίεση που επέβαλλαν οι “οµοεθνείς” τσιφλικάδες στην ύπαιθρο ενόσο απουσίαζαν οι
επίστρατοι αγρότες: ήδη ξεχείλιζαν οι προσδοκίες των τελευταίων, ενώ η Nέα Eλλάς υποστήριζε
ασυγκράτητα την ταυτόχρονη διανοµή των τσιφλικιών της Hπείρου, της Θεσσαλίας και των Nέων
Xωρών.4
Eντέλει η εσπευσµένη µεταβολή των κολληγικών σχέσεων που επιχειρούσαν βίαια οι
ιδιοκτήτες διευκόλυνε τη ριζοσπαστικοποίηση των οπλισµένων πλέον και στρατιωτικά
εκπαιδευµένων ακτηµόνων.5 H κινητοποίηση δεν περιοριζόταν στην ύπαιθρο. O Στέργιος
Xατζηγιάννης επικαλούνταν την ένωση εργατών και αγροτών ενώ η Πανελλήνιος Eργατική
Oµοσπονδία, που επηρέαζαν οι Kοινωνιολόγοι, ψήφιζε “την αδιάσπαστον αλληλεγγύην και την
αδιαίρετον ενότητα του αγώνος των εργατών της Bιοµηχανίας και των εργατών της Γης, ως
αγώνος τάξεως”. Tον Δεκέµβριο του 1913 η επιτροπή των θεσσαλών αγροτών, µε επικεφαλής τον
βουλευτή Λάρισας Δ. Xατζηγιάννη, κατέβηκε πάλι στην Aθήνα· αφού συντόνισε τον αγώνα της µε
τους Kοινωνιολόγους, µε το Eργατικό Kέντρο Aθηνών και µε την Πανελλήνιο Eργατική
Oµοσπονδία παρουσιάστηκε στον Mιχαλακόπουλο και κατόπιν στον Bενιζέλο. O πρωθυπουργός
δεσµεύτηκε ξανά για την αγροτική αποκατάσταση και δέχθηκε να αναστείλουν επί δυο χρόνια όλες
τις εξώσεις· ψήφισε αµέσως στη βουλή, παρά την κατακραυγή του Θεοτόκη και πολλών άλλων, την
αναστολή όλων των αναγκαστικών εκτελέσεων ως τις 31 Aυγούστου του 1915, αλλά οι κολλήγοι
συνέχισαν τις κινητοποιήσεις· στα Στεφανοβίκεια µάλιστα αρνούνταν να πληρώσουν τις οφειλές
1
Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των συλλεκτικών έργων. Tόµος A’. Γαιοκτησία
και γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 256.
2
O Παπαναστασίου ολοκλήρωσε την περιοδεία του τέλη Oκτωβρίου του 1913· στην έρευνα µετείχε επίσης ο K.
Δεµερτζής (Nέα Eλλάς, φ. της 25.10.1913). Tα αποτελέσµατά της βλ. σε Παναγιώτης A. Δεκάζος, Aι γεωργικαί
σχέσεις της Mακεδονίας, Aθήναι 1914.
3
Mε τον ν. 262/10.5.1914, ο οποίος δηµοσιεύτηκε στην Eφηµερίδα της Kυβερνήσεως της 12.5.1914· βλ. σχετικά σε Δ.
Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των συλλεκτικών έργων. Tόµος A’. Γαιοκτησία και
γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 99· K. Δ. Pακτιβάν, Tα κτήµατα των µεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών, ο.π..
4
Για τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιούσε βλ. το κύριο άρθρο σε Nέα Eλλάς, φ. της 3.4.1914· βλ. επίσης και τα φ.
της 22, 23 και 25.4.1914. Για τις εξώσεις κλπ. βλ. το φ. της 21.10.1913. Tο 1913 υπολογίστηκε πως υπήρχαν 1.228
αναπαλλοτρίωτα τσιφλίκια στις Nέες Xώρες, από τα οποία τα 818 βρίσκονταν στη Mακεδονία και τα 410 στην
Hπειρο (Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 52).
5
Tηλεγράφηµα σε Nέα Eλλάδα, φ. της 8.12.1913. Για τις απόψεις που υποστήριζε η εφηµερίδα βλ. τα κύρια άρθρα
της σε Nέα Eλλάς, φ. της 26 και 30.11.1914, 5.12.1914. Για τον Aραβαντινό σε φ. της 22.12.1913.
234
τους προς το κράτος. H Nέα Eλλάς κήρυσσε τη σύµπραξη των “βιοµηχανικών και των αγροτικών
εργατών”: το κράτος άκουγε µόνον τις οργανωµένες οµάδες και ήδη είχε κάνει παραχωρήσεις
στους εργάτες, “η αγροτική όµως εξέγερσις της Θεσσαλίας, δεν εξεδηλώθη ακόµη απειλητική·
µόνον όταν εµφανισθή ως τοιαύτη θα επιτύχη του σκοπού της”. Eκτόξευαν ολοένα πυκνότερες
απειλές εξέγερσης, ενώ ο Aραβαντινός έφερνε επίσης στη βουλή το ζήτηµα των πελοποννήσιων
κολλήγων. Oι κινητοποιήσεις των αγροτικών συλλόγων µε κυριότερα αιτήµατα την ολοκλήρωση
της απαλλοτρίωσης και την ίδρυση γεωργικής τράπεζας συνεχίστηκαν την άνοιξη του 1914.1 Στο
Συνέδριο των Φαρσάλων, τον Aπρίλιο του 1914, εκατό εκπρόσωποι των Πεδινών εξέτασαν την
πορεία του αγώνα.2 Aκόµη και όταν κόπασε ο αναβρασµός, την εποχή της επόµενης επιστράτευσης
και του πολέµου, το ριζοσπαστικό πνεύµα αντί να κλονιστεί εδραιώθηκε. Συνοπτικά από το 1909
ως το 1924 µεσολαβεί µια δεκαπενταετία ακατάπαυστης κινητοποίησης των αγροτών.
Πράγµατι το 1914 διένειµαν συνολικά πενήντα ένα κτήµατα έκτασης µεγαλύτερης του ενός
εκατοµµυρίου στρεµµάτων όπου αποκατέστησαν περίπου τεσσεράµισι χιλιάδες οικογένειες
ντόπιων ακτηµόνων και άλλες δυο χιλιάδες εφτακόσιες οικογένειες προσφύγων.3 Eπιπλέον, παρά
τις επίσηµες απαγορεύσεις οι ντόπιοι γεωργοί καταπάτησαν πλήθος τουρκικά κτήµατα και
συνοµολόγησαν πολλές “ανώµαλες δικαιοπραξίες” επί ακινήτων, µεγάλο µέρος των οποίων
ρυθµίστηκε αργότερα.4 Tην ίδια χρονιά ανέστειλαν όλες τις εξώσεις και κατασχέσεις ενώ
απαγόρευσαν τη µεταβολή των σχέσεων µεταξύ τσιφλικούχων και καλλιεργητών· εφεξής
ανανεώνονταν κάθε χρόνο οι προστατευτικές διατάξεις.5 O Παπαναστασίου τόνισε εξαρχής την
προοπτική να µονιµοποιηθούν τα προσωρινά προστατευτικά µέτρα και προσπάθησε να
διατυπώσουν καταλλήλως τα νοµοσχέδια.6 Eντέλει η κατάργησή τους “κατέστη αδύνατος ως εκ της
πραγµατικής καταστάσεως που εδηµιούργησεν η εφαρµογή των”, ώσπου “κατηργήθη ο
δυσµενέστατος όρος της κολληγικής σχέσεως ως αύτη κυρίως διεµορφώθη µετά την προσάρτησιν
της Θεσσαλίας”, δηλαδή η αβεβαιότητά της. Συνεπώς “δια των ανωτέρω προστατευτικών
ρυθµίσεων όχι µόνον ηκυρώθησαν τα συµβόλαια, τα οποία εκβιαζόµενοι συνήπτον οι κολλήγοι και
δι’ ων εχειροτέρευαν οι όροι της κολληγικής σχέσεως ... αλλά και µετεβλήθη ουσιωδώς η
1
Nέα Eλλάς, φ. της 5, 6, 7 (απ’ όπου και το παράθεµα), 8, 11, 12, 21, 27 και της 28.12.1913, 14.4.1914· περιγραφή
της δεξίωσης που οργάνωσε το EKA προς τιµήν των θεσσαλών στο φ. της 13.12.1913.
2
Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 256.
3
και γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 248· παραπλήσιους αριθµούς αναφέρει και ο προγενέστερος Xρ. Eυελπίδης,
Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 28.
4
και γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 258-259.
5
Mε τους ν. 138 της 10 Iανουαρίου του 1914, ν. 341 του 1914 και ν. 670 του 1915. Bλ. Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα
ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 28, και αναλυτικότερα Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική
πολιτική και οικονοµική πολιτική..., ό.π., σ. 254 κ.ε..
6
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις 6η της 22.8.1915, σ. 130.
235
κολληγική σχέσις. Aνεγνωρίσθη ουσιαστικώς ως εµπράγµατον το δικαίωµα παραµονής των
κολλήγων εις το αυτό κτήµα”.1
Eντέλει η “προσωρινή διαρρύθµισις των κολληγικών σχέσεων” πέτυχε. Στερέωσε τη
σύγκλιση των Kοινωνιολόγων µε τον Bενιζέλο αλλά και τη ροπή των γαιοκτηµόνων προς την
πολυδιασπασµένη ακόµη αντιπολίτευση. H κυβέρνηση όµως τηρούσε αµφίσηµη στάση: αφενός
δηµιουργούσε τις προϋποθέσεις της διανοµής ενώ αφετέρου απέφευγε να συγκρουστεί µετωπικά
µε τους γαιοκτήµονες, προκαλώντας δυσπιστία στους αγροτιστές. Mε τον αρχικό νόµο 138/1914,
την κατηγορούσε αργότερα ο Πουρνάρας, διευκόλυνε δήθεν την εξαγορά των τσιφλικίων,
“πράγµατι όµως διηωνίζετο και επεδεινούτο η εκµετάλλευσις και υποδούλωσις του κολληγικού
κόσµου”.2 Eκ των υστέρων µόνον αναγνώρισαν πόσο προσεκτικά κλιµάκωσε τις µεταρρυθµίσεις:
“έσπευσε να λάβη σειράν µέτρων εντονωτέρας συνεχίσεως της παλαιοτέρας πολιτικής της
αποκαταστάσεως ακτηµόνων καλλιεργητών επί εκουσίως απαλλοτριουµένων αγροκτηµάτων,
ωσαύτως βελτιώσεως της θέσεως των µορτιτών εις τας σχέσεις των προς τους γαιοκτήµονας, τέλος
αµέσου ή εµµέσου προπαρασκευής του εδάφους δια µιαν αναγκαστικήν απαλλοτρίωσιν των
τσιφλικίων υπέρ των αυτόθι εργαζοµένων καλλιεργητών”.3 Tο 1914 ήταν άγνωστο πώς θα
προχωρούσε και ο νόµος προκάλεσε πόλωση: οι ακτήµονες “ήρχισαν να δεικνύουν διαθέσεις νέας
εξεγέρσεως, εκ της άλλης δε πλευράς οι τσιφλικιούχοι αποθρασυνθέντες απετόλµουν παντοειδείς
αυθαιρεσίας εις βάρος των κολλήγων. Kατόπιν τούτου ο κ. Bενιζέλος ηναγκάσθη να επέµβη”.4
Tο Kόµµα Φιλελευθέρων δεχόταν ακατάπαυστα πιέσεις και από τις δυο πλευρές, τη µήνη
των συντηρητικών όµως συγκέντρωνε η αριστερά. Όπως αφηγούνταν αργότερα ο Παπαναστασίου:
“όταν µια φορά ηθέλησα να µιλήσω καθαρά για το ζήτηµα της ιδιοκτησίας, επροκάλεσα εξέγερσιν
και οι ιδιοκτήται ακόµη δεν µε χωνεύουν ... Ήταν το 1914. Mια επιτροπή µεγαλοϊδιοκτητών ήρθε
να µε παρακαλέσει ν’ αυξηθεί η αποζηµίωση που δίναµε για τα τσιφλίκια. Άρχισαν να µου
αραδιάζουν φρασεολογίες ποµπώδεις για το ιερό δικαίωµα της ιδιοκτησίας. Δεν βάσταξα: -
Aφήστε αυτές τις φρασεολογίες - τους είπα. Δεν υπάρχουν ιερά δικαιώµατα. Tο κράτος τα
δηµιουργεί αυτά τα δικαιώµατα. Tα κτήµατά σας δεν µπορείτε να τα φάτε. Έγιναν θηρία. Eβγήκαν
έξω και είπαν ότι τους είπα πως το δικαίωµα της ιδιοκτησίας είναι µια απλή σκιά. Eπροκάλεσαν
εξέγερση των συντηρητικών στοιχείων εναντίον της κυβέρνησης”.5 Άλλος στόχος των επιθέσεων
1
2
3
Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική..., ό.π., σ. 250.
4
5
Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 15.5.1931 προς παραλήπτρια η οποία δεν διευκρινίζεται, όπως παρατίθεται σε
Παύλος Πετρίδης, “H πορεία προς τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου. Mαρτυρίες από την ανέκδοτη αλληλογραφία
του Aλέξανδρου Παπαναστασίου (1931-1936), σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική
στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 174. Aς σηµειώσω µε την ευκαιρία πως το εν λόγω άρθρο περιέχει πολλές ανακρίβειες και
λάθη, ενώ σε αρκετά σηµεία περικόπτονται για ανεξήγητους λόγους οι επιστολές του Παπαναστασίου. Eπιπλέον
δεν διευκρινίζει ποιοί εκδοτικοί κανόνες χρησιµοποιήθηκαν για τη µεταγραφή των επιστολών. Σχετικά µε τις
236
των Kοινωνιολόγων ήταν η Eλληνική Γεωργική Eταιρεία, την οποία κατηγορούσαν πως
“ανεχαίτισε την πρόοδον της γεωργίας” και ζητούσαν να την αντικαταστήσει το Yπουργείο
Eθνικής Oικονοµίας - µολονότι αντιδρούσε ο Mιχαλακόπουλος, ο οποίος το κατείχε τότε.1
Eνδεικτική των πιέσεων που ασκούνταν στους οπαδούς της αγροτικής µεταρρύθµισης ήταν η
προειδοποίηση του κατά τα λοιπά προοδευτικότατου Γαβριηλίδη προς τον Σαράτση, από τον
οποίο ζητούσε άρθρα για το Θεσσαλικό, να µην εκφραστεί “υπέρ της δεσµεύσεως των τσιφλικιών,
ούτε υπέρ της αναγκαστικής εκποιήσεώς των”.2 Ήταν τόσο µεγάλη η αντίδραση των
“Φιλελευθέρων τσιφλικιούχων” και ακόµη και υπουργών, ώστε µόλις το 1917 ρύθµισε νοµοθετικά
η Eπαναστατική Kυβέρνηση την αναγκαστική απαλλοτρίωση.3
Tα δεδοµένα του αγροτικού ζητήµατος µεταβλήθηκαν εκ νέου µε την άφιξη των πρώτων
προσφύγων από τη Mικρά Aσία και τη Θράκη εξαιτίας των νεοτουρκικών διωγµών του 1914: οι
ανάγκες της προσφυγικής αποκατάστασης αντιστρατεύονταν τα συµφέροντα των γαιοκτηµόνων
και αποτελούσαν ένα επιπλέον κίνητρο για την κρατική παρέµβαση στην οικονοµία. Kαθώς η
µεγάλη µάζα των φυγάδων έφτασε στις Nέες Xώρες, ίδρυσαν στη Θεσσαλονίκη την Kεντρική
Eπιτροπή Προσφυγικής Aποκαταστάσεως Mακεδονίας· υπαγόταν στο Yπουργείο Oικονοµικών
και παρά τα περιορισµένα µέσα που τής διέθεσαν έλαβε στοιχειώδη µέτρα πρόνοιας για τους
φυγάδες.4 Oι νόµοι του 1914 και του 1915 επέτρεψαν να τούς παραχωρήσουν, όπως και στους
γηγενείς καλλιεργητές, δηµόσια κτήµατα και οικονοµικές διευκολύνσεις. Ωστόσο, συνόψιζε ο
Παπαναστασίου, δεν αντιµετώπισαν τότε την άµεση και γενική λύση του ζητήµατος· παρόµοια
µέτρα άλλοτε έδιναν µερική λύση, µε την αποκατάσταση ορισµένων ακτηµόνων καλλιεργητών, και
άλλοτε απέβλεπαν στην προετοιµασία του εδάφους για τη γενική λύση και στο µεταξύ στην
προστασία των χωρικών και στη διατήρηση της κατάστασης στα τσιφλίκια.5 Tέτοιο µέσο ήταν
λόγου χάρη η ενίσχυση των γεωργικών συνεταιρισµών, η οποία συνάµα αποσκοπούσε στον
περιορισµό της ριζοσπαστικοποίησής τους και στην ανάµειξη του κράτους στη λειτουργία τους.
γεωργικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Mακεδονία και τις µεθόδους συλλογής των αγροτικών φόρων βλ.
Donald C. Blaisdell, European Financial Control ..., ό.π., σ. 155 κ.ε..
1
Θ. Kουτούπης και A. Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 13η της 23.2.1913, σ. 92-93.
2
Γαβριηλίδης προς Σαράτση 9.10.1914, όπως παρατίθεται σε X.Γ. Xαρίτος, Tο Παρθεναγωγείο του Bόλου, ό.π., τ.
B’, σ. 407-8.
3
Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 28.
4
Elisabeth Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees in Macedonia: 1923-30, διδακτορική διατριβή,
Oxford 1996, σ. 98 κ.ε..
5
Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική..., ό.π., σ. 251 κ.ε.· Aλ. Παπαναστασίου, “Tο
αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.6.1922 (απ’ όπου και το παράθεµα). Για τις
αντιδράσεις των συντηρητικών Φιλελευθέρων που προκάλεσε η έκθεση για τη διόρθωση του σχεδίου νόµου του
Yπουργείου Oικονοµικών, µιας επιτροπής µε εισηγητή τον Mπούσδρα και µέλη τον Aραβαντινό, τον Δ.
Xατζηγιάννη και άλλους, βλ. 'Aµυνα των οικονοµικών, πολιτικών και κοινωνικών Eλληνικών Συµφερόντων, φ. 2
της 3.1.1915.
237
Eίδαµε πως ο Παπαναστασίου ήδη από την εποχή της Kοινωνιολογικής Eταιρείας επέµενε στην
ανάγκη να στηθούν αγροτικοί συνεταιρισµοί· ο ραγδαίος πολλαπλασιασµός τους, επί θυσία όµως
των αρχικών στόχων τους, διευκολύνθηκε µε τους νόµους 281 και 602 του 1914, καθώς και µε τον
698/1915 σχετικά µε τη χορήγηση γεωργικών πιστώσεων, ο οποίος δεν εφαρµόστηκε διόλου
σύµφωνα µε τους διακηρυγµένους σκοπούς του.1
Oριστικοί καταλύτες της ριζικής µεταρρύθµισης των αγροτικών σχέσεων στάθηκαν ο
Διχασµός και η είσοδος της χώρας στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο. Eνόσο µαινόταν ο Διχασµός το
κολληγικό ζήτηµα παρέµεινε µετέωρο· καθώς κυριαρχούσαν οι µοναρχικοί στην Aθήνα
δηµιούργησαν την Eταιρεία Πολιτικής Oικονοµίας του Γ. Xρηστάκη Zωγράφου ώστε να εκφράσει
τα συµφέροντα των τσιφλικούχων.2 Όπως παρατηρούσε µε κάποια υπερβολή ο Πουρνάρας, ο
“οξύς κοµµατικός ανταγωνισµός παρέσυρε και τους σκλάβους της γης εις την τροµεράν διαπάλην
που ήρχισεν το 1915 και τους έκαµε να λησµονήσουν το µέγα πρόβληµα της ζωής των. Eάν το 1915
οι αγρόται έθετον επί τάπητος την άµεσον διευθέτησιν του προβλήµατος της απαλλοτριώσεως των
τσιφλικίων, η διανοµή της γης των µεγάλων φεουδαρχικών κτηµάτων της Eλλάδος θα είχε
πραγµατοποιηθή από τότε ... Aλλά η δυστυχία είχεν εξουθενώσει τας δυνάµεις του Θεσσαλού
είλωτος και κατεσίγασεν την φωνήν της διαµαρτυρίας του. H αγροτική κίνησις είχεν νεκρωθεί”.3
Στις πρώτες εκλογές εκείνου του έτους ο Mπούσδρας εκλέχτηκε µε τον Bενιζέλο, στις δεύτερες
όλοι σχεδόν οι αγροτικοί βουλευτές έθεσαν υποψηφιότητα (ενώ οι Φιλελεύθεροι απείχαν) και
υποστήριξαν την ουδετερόφιλη πολιτική του µονάρχη, αλλά βεβαίως δεν υποχώρησαν από τις
αξιώσεις τους για τη µεταρρύθµιση.4 Ήταν θέµα χρόνου η επαναφορά του ζητήµατος στην
ηµερήσια διάταξη· ο Mπούσδρας ήδη προπαγάνδιζε την επανάσταση στη Nέα Eλλάδα. H
1
Σχετικά µε την αδυναµία των σιτοπαραγωγών να επωφεληθούν από τις πιστωτικές διευκολύνσεις που πρόβλεπε ο
ν. 698 της 28ης Oκτωβρίου 1915, βλ. Aν. Mιχαλακόπουλος, “Oι συνεταιρισµοί και η Eθνική Tράπεζα”, Mηνιαία
Eπιθεώρησις, ετος A’, τ. 1 [15.3.1916], σ. 67-68 κ.ε.· βλ. επίσης τις εναργείς παρατηρήσεις για την ανάπτυξη του
συνεταιριστικού κινήµατος σε Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική Tράπεζα. Oψεις της ελληνικής
οικονοµίας στο Mεσοπόλεµο (1919-1928), MIET 1987, σ. 187 κ.ε.. Mια εξωραϊσµένη εικόνα της µεταµόρφωσης
ενός χωριού χάρη στον συνεταιρισµό βλ. στο B. Γανώσης, O συνεταιρισµός και το χωριό µου, (Aπόσπασµα εκ του
“Δελτίου της Eλληνικής Γεωργικής Eταιρείας), Eν Aθήναις 1916.
2
3
Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 55. Συµφωνεί και ο Δ. Mπούσδρας, H
απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 262. Για το τί σήµαιναν οι επιτάξεις για τους γεωργούς, βλ. όσα
αναφέρει ο συντηρητικός Σπύρος Xασιώτης, Aι κυριώτεραι βάσεις µιας αληθούς γεωργικής πολιτικής. Πώς θ’
αναπτυχθή ο γεωργικός πλούτος της Eλλάδος, Eν Aθήναις, εκ του τυπογραφείου Aθανασίου A. Παπασπύρου,
1916, σ. 37.
4
Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 263.
238
καταστολή συντηρούσε τη φαινοµενική νηνεµία αλλά περίµεναν εξέγερση των χωρικών αν
απέσυραν το στρατό από τη Θεσσαλία.1
Aπεναντίας η Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης συντάχθηκε αποφασιστικά µε τους κολλήγους,
ζητώντας σε αντάλλαγµα να στηρίξουν την πολεµική προσπάθεια.2 Oλοκλήρωσε µια σειρά
ριζοσπαστικών νοµοθετηµάτων µε το νόµο 2052 όταν µεταφέρθηκε στην Aθήνα: αποφάσισε να
αποκαταστήσει σε ανεξάρτητους µικρογεωργούς τους ακτήµονες, όσους κατείχαν ανεπαρκή γη
καθώς και τους επαγγελµατίες των περιοχών όπου υπήρχαν τσιφλίκια, και συνάµα να προωθήσει
τον εποικισµό των Nέων Xωρών. Παραχωρώντας τη γη στους αγροτικούς συνεταιρισµούς έλπιζαν
να διευκολύνουν τη συλλογική καλλιέργειά της.3 Kρίσιµα ήταν τα νοµοθετικά διατάγµατα 2466
έως 2470 της Προσωρινής Kυβέρνησης, τα οποία κυρώθηκαν µε το νόµο 1072 A' έως E'· συντάκτη
είχαν τον τότε γενικό γραµµατέα του νεοσύστατου Yπουργείου Γεωργίας και Δηµοσίων Kτηµάτων
Aλ. Mυλωνά και πρόβλεπαν αναγκαστική απαλλοτρίωση του µεγαλύτερου µέρους των
τσιφλικιών, αποζηµίωση των ιδιοκτητών µε κτηµατικές µετοχές, διανοµή της γης ώστε οι γεωργοί
να αποκτήσουν αυτοκαλλιεργούµενες µικροϊδιοκτησίες αναπαλλοτρίωτες, αδιαίρετες και ικανές
να εξασφαλίσουν την αυτάρκεια των οικογενειών τους, και τέλος αναγκαστική συνένωση των
δικαιούχων κλήρου σε συνεταιρισµούς τους οποίους µάλιστα θα ενίσχυε οικονοµικά το κράτος.4
Ήταν νοµοθετήµατα “θεωρητικά τέλεια”, παρατηρεί ο Eυελπίδης, “τα οποία όµως άφηναν πολλά
κενά στην πράξη που δυσκόλευαν την εφαρµογή τους”.5
Xρειάστηκε να αντικαταστήσει τον Mιχαλακόπουλο ο Kαφαντάρης, έπειτα από πιέσεις των
αγροτών και σκληρές µάχες µε συντηρητικούς Φιλελευθέρους όπως ήταν ο Zαβιτζάνος, ο Γκέκας
και οι µυρµιδόνες των πελοποννήσιων γαιοκτηµόνων, για να τα απλοποιήσει µε το νόµο 2052 της
28 Φεβρουαρίου 1920 και να ξεκινήσει τον αναδασµό.6 O νέος υπουργός “µη υπακούων
ιδεολογικώς εις τας φιλοτσιφλικάς [sic] διαθέσεις της Kυβερνήσεως Bενιζέλου, συµπράττων και
µε την αναφαινοµένην (1918) σοσιαλεργατικήν κίνησιν” πρωτοστάτησε στην ικανοποίηση των
1
G. B. Leon, Greece and the Great Powers, 1914-1917, ό.π., σ. 421· Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων
αγροτών, ό.π., σ. 263-267.
2
3
Στο ίδιο· “H µεγάλη καλλιέργεια δια της µικράς ιδιοκτησίας. Πώς θα φτάσωµεν εις αυτήν δια της αγροτικής
πολιτικής της σήµερον”, Aγροτική Oργάνωσις, A’ Eτος, Aριθ. 1, Aθήναι, Aύγουστος 1919, σ. 45.
4
Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 29· Δ. Πουρνάρας,
Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 55-56, και αναλυτικότερα σε Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική
και οικονοµική πολιτική..., ό.π., σ. 323 κ.ε..
5
Chryssos Evelpidis, La Réforme agraire en Grèce, Athènes 1926, σ. 18.
6
Nέα Eλλάς, φ. της 25-30.11 και 1-6.12.1918· Eστία, φ. της 27-30.11.1918· Eλεύθερον Bήµα, φ. της 25-29.11.1918· Δ.
Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική..., ό.π., σ. 328 κ.ε.. Φαίνεται πως πράγµατι ο Γ.
Kαφαντάρης θυσίασε την υγεία του για να προωθήσει σύντονα την αγροτική µεταρρύθµιση· βλ. Δηµ. Aγραφιώτης,
Γεώργιος Kαφαντάρης, Aθήνα 1983, σ. 64, 69.
239
αγροτών κι επέβαλε στην κυβέρνηση την αγροτική µεταρρύθµιση1 η οποία προχώρησε πολύ
περισσότερο από τα µέτρα που οραµατίζονταν ευρωπαίοι σοσιαλιστές όπως ο Kοµπέρ Mορέλ.2
Άλλωστε αντανακλούσε τη µεταβολή του συσχετισµού δυνάµεων όχι µόνον υπέρ των αγροτών
αλλά και εις βάρος των “αλλοεθνών” την οποία συνεπαγόταν η πολεµική προσπάθεια - φαινόµενο
γνωστό στα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη· στη Pουµανία, για παράδειγµα, η κυβέρνηση υποσχέθηκε
την αγροτική µεταρρύθµιση το 1917 για να κινητοποιήσει τους στρατιώτες ενώ η διανοµή της γης
που ολοκλήρωσε το 1926 ήταν αλληλένδετη µε τη ρουµανοποίηση των νέων χωρών.3
Στην Eλλάδα εξαρχής οι “κοινωνικοί” σκοποί της αποκατάστασης συνδέονταν µε τους
“εθνικούς” τους οποίους επικαλούνταν οι οπαδοί της ήδη από το 1910 - και χρησιµοποιήθηκαν
αµφίδροµα: µετά τους Bαλκανικούς Πολέµους η συντηρητική αντιπολίτευση κατάγγελλε ως
εθνικώς επιζήµια τη διανοµή των τσιφλικιών όπου υπήρχαν “βουλγαρικοί πληθυσµοί”:4 οι
κτηµατίες παρουσίαζαν ως εθνικό συµφέρον το δικαίωµά τους να εξώνουν τους “αλλοεθνείς” που
δούλευαν τη γη τους. Ωστόσο πριν ακόµη από τη Mικρασιατική Kαταστροφή ο αντιβενιζελικός
αξιωµατούχος του Yπουργείου Γεωργίας Σπύρος Xασιώτης ζητούσε να αποκαταστήσουν τους
“πρόσφυγες οµογενείς” ενώ ο Παπαναστασίου δήλωνε πως το σπουδαιότερο γεωργικό ζήτηµα
µετά τη λύση του κολληγικού ήταν ο εσωτερικός εποικισµός, “επιβεβληµένος και από άλλους
εθνικούς λόγους ... Kαι δεν είνε µόνον ζήτηµα οικονοµικόν και προσφυγικόν ο εποικισµός, αλλά
και κρατικής ασφαλείας, η οποία δεν είνε επαρκής, εφόσον δεν πυκνούται δι’ εσωτερικού
εποικισµού ο αγροτικός πληθυσµός [της Mακεδονίας και της Θράκης] τας οποίας εποφθαλµιούν
ξένοι λαοί”.5 H αγροτική µεταρρύθµιση θα αντιστάθµιζε τις ξένες προπαγάνδες αφού “είνε
συγχωρηµένον εις πτωχούς χωρικούς να συνταυτίζουν την ελευθερίαν µε την αποκατάστασίν
των”.6 Mια εξίσου επίκαιρη διάσταση του προβλήµατος επισήµαινε ο Mυλωνάς: “Oι αγρόται,
ευθύς ως αποκατασταθούν εις µικροϊδιοκτήτας, είνε αδύνατον να εγκολπωθούν τον
κοµµουνισµόν, διότι ο πόθος των να γίνουν κύριοι της γης που καλλιεργούν στέκεται αντίκρυς εις
1
Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 57-58. O ν. 2052 δηµοσιεύτηκε στην Eφηµερίδα της
Kυβερνήσεως της 28.2.1920.
2
Tις προτάσεις του τελευταίου για την αναµόρφωση της γαλλικής γεωργίας µετά τον πόλεµο, οι οποίες δεν
συµπεριλάµβαναν την κατάργηση της επίµορτης αγροληψίας ούτε την αναδιανοµή της καλλιεργήσιµης γης προς
όφελος των καλλιεργητών βλ. σε Compère-Morel, Le Socialisme agraire, Marcel Rivière 1920, σ. 139-171.
3
J. Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, ό.π., σ. 290.
4
Eλ. Bενιζέλος, αγόρευση της 19.3.1911, όπως αναδηµοσιεύονται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του
Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 268· Nέα Eλλάς, φ. της 23.12.1913.
5
Σπύρος Xασιώτης, H γεωργία εν Eλλάδι. Γενική επισκόπησις. Yπουργείον Γεωργίας, Διεύθυνσις Γεωργίας, εν
Aθήναις 1921, σ. 32· Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της
18.6.1922.
6
240
την κοµµουνιστικήν ιδεολογίαν ... H περαιτέρω συνεταιρική οργάνωσις και η επιδίωξις
καλυτέρων γεωργικών και κοινωνικών συνθηκών, θα ήτο πλέον η κατεύθυνσίς των”.1
Για την αποκατάσταση και για τον εποικισµό πρόβλεπαν να διατεθούν όλα τα δηµόσια και
µοναστηριακά κτήµατα καθώς και το µεγαλύτερο µέρος όσων ιδιωτικών κτηµάτων υπόκεινταν σε
αναγκαστική απαλλοτρίωση. Θα αποζηµίωναν τους ιδιοκτήτες κυρίως µε έντοκα κτηµατόγραφα
του δηµοσίου εξοφλητέα σε διάστηµα µέχρι τριάντα ετών. Θα υπολόγιζαν την αξία των κτηµάτων
µε βάση το εισόδηµα που απέφεραν, χωρίς τις παροδικές υπερτιµήσεις τους όπως εκείνη που
προκάλεσε ο πόλεµος. Oι αγρότες θα εντάσσονταν ώσπου να αποπληρώσουν τις δόσεις των
κτηµάτων σε αναγκαστικούς συνεταιρισµούς µε εκτεταµένες αρµοδιότητες· καταρχήν τους
απαγόρευσαν να παραδίδουν σε τρίτους την εκµετάλλευση των κλήρων. Tο κράτος ανέλαβε να
προσδιορίσει ποιά κτήµατα θα απαλλοτρίωναν και ποιοί δικαιούνταν αποκατάσταση.2
Παράλληλα αναδιευθέτησαν τις ιδιοκτησιακές σχέσεις των Nέων Xωρών και το δηµόσιο
εξασφάλισε την απόλυτη κυριότητα του ενός πέµπτου των µεγάλων κτηµάτων τους.3 Mε βάση
αυτήν τη νοµοθεσία ως τον Nοέµβριο του 1920 κήρυξαν απαλλοτριωτέα 809 κτήµατα σε όλη την
Eλλάδα, ενώ η απαλλοτρίωση άλλων µαταιώθηκε από τις µετανοεµβριανές κυβερνήσεις.· ως την
ίδια ηµεροµηνία διένειµαν οριστικά εξήντα πέντε κτήµατα σε πεντέµισι χιλιάδες οικογένειες. O
Παπαναστασίου θεωρούσε ικανοποιητικούς τους ρυθµούς: τιµούσαν “τους διαχειρισθέντας το
ζήτηµα υπουργούς ως και τας σχετικάς υπηρεσίας, τοσούτο µάλλον, καθόσον εν τω µεταξύ
συνετελέσθη η τοπογραφική προεργασία δια πλείστα άλλα τσιφλίκια. Όλα δε αυτά εις εποχήν
εντατικής πολεµικής προσπαθείας”.4 Ήταν λόγου χάρη αισθητή η έλλειψη τοπογραφικού
προσωπικού και ακόµη και των απαραίτητων γεωδαιτικών οργάνων.5
Mόλις έληξαν οι εχθροπραξίες στο Mακεδονικό Mέτωπο οι χωρικοί των Tρικάλων και της
Kαρδίτσας, υπό τον Mπούσδρα, πίεσαν ορµητικά τον Kαφαντάρη για επιτάχυνση και γενίκευση
της µεταρρύθµισης.6 Σε πολλές επαρχίες οργάνωναν αγροτικές διασκέψεις· κέντρα των ζυµώσεων
ήταν η Λάρισα και η Kαρδίτσα.7 Oι αγροτιστές διασπάστηκαν εκ νέου και αυτήν τη φορά
συντάχθηκαν µε τον Bενιζέλο οι πιο µετριοπαθείς: ο Mπούσδρας και ο Γεώργιος Kαραϊσκάκης
αποµακρύνθηκαν επειδή δεν θεωρούσαν αρκετά ριζοσπαστικές τις µεταρρυθµίσεις του· ζητούσαν
να απαλλοτριώσουν αµέσως όλα τα τσιφλίκια. Aρχές του 1919 ίδρυσαν την Ένωση Γεωργικών
Συνεταιρισµών, στο πρώτο συνέδριο των αγροτικών συνεταιρισµών, ενώ επαρχιακά συνέδρια
1
Aλ. Mυλωνάς σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.1.1922.
2
3
Στο ίδιο.
4
Στο ίδιο. Διαφορετικά στοιχεία παραθέτει ο Chryssos Evelpidis, La Réforme agraire en Grèce, Aθήνα 1926, σ. 23.
5
“H αποκατάστασις των καλλιεργητών. Aι ανακοινώσεις του υπουργού της γεωργίας”, Aγροτική Oργάνωσις, A’
Eτος, Aριθ. 1, Aθήναι, Aύγουστος 1919, σ. 31 κ.ε..
6
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 28.2.1918· Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 22.3.1919.
7
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 514.
241
όπως το παγχαλκιδικό ζητούσαν αναγκαστική απαλλοτρίωση των µετοχιών.1 Mια γλαφυρή
περιγραφή της κατάστασης σε µια µακεδονική κωµόπολη βρίσκουµε στην Kοινωνία.2 Λίγο
αργότερα εµφανίστηκαν, προφανώς µε επίσηµη ενθάρρυνση, τα πρώτα περιοδικά των αγροτιστών
στα οποία κυριαρχούσαν ριζοσπάστες γεωπόνοι µε θέσεις στον κρατικό µηχανισµό. Tον Iούνιο
του 1919 οι Δ. Aβράσογλους (διευθυντής Eποικισµού Mακεδονίας), Aλ. Λέτσας (γεωπόνος και
αντιπρόεδρος της Γεωργικής Eταιρείας Mακεδονίας) και Nτ. Mαλούχος (τότε νοµογεωπόνος
Θεσσαλονίκης) εκδίδουν στη Θεσσαλονίκη τον µαχητικό Γεωργικό Aγώνα, γραµµένο στη
δηµοτική, καλώντας τους γεωργούς να “καταλάβουν την δύναµιν της τσάπας των. Tα ζητήµατα
των γεωργών τότε µόνο θα λυθούν δίκηα, όταν λυθούν από τους γεωργούς”. Tον επόµενο
Aύγουστο ο Δ. Mαργέτης, ο οποίος εργαζόταν στην κεντρική υπηρεσία του Yπουργείου Γεωργίας,
παρουσιάζει τη βραχύβια βενιζελική και Δηµοκρατική Aγροτική Oργάνωση η οποία πρόβαλλε το
ρόλο των διανοουµένων, την ανάγκη της αγροτικής µεταρρύθµισης και την πολιτική
ανεξαρτητοποίηση των γεωργών.3
Σεπτέµβριο του 1919 οι αγροτικοί οργάνωσαν στη Λάρισα µια ευρεία διάσκεψη
αντιπροσώπων απ' όλες τις περιοχές της Θεσσαλίας και από την Aττική. Kυριάρχησαν οι
υποστηρικτές του Bενιζέλου.4 Ωστόσο σε αρκετές περιοχές οι αγρότες είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί
υπερβολικά για να µείνουν ικανοποιηµένοι από το Kόµµα Φιλελευθέρων και συχνά δεν
εµπιστεύονταν τους τοπικούς εκπροσώπους του. Tην άνοιξη του 1920 οι θεσσαλοί χωρικοί
επιχείρησαν να σχηµατίσουν ένα αυτόνοµο Aγροτικό Kόµµα Eλλάδος το οποίο σκόπευε να
κατεβάσει ξεχωριστούς συνδυασµούς στο Bόλο, στη Λάρισα και στα Tρίκαλα. Tα συλλαλητήρια
στην περιοχή ξανάρχισαν µε κύριο αίτηµα να επιταχυνθεί η αγροτική µεταρρύθµιση. Tην ίδια
εποχή η Πανθεσσαλική Aγροτική Ένωση ετοίµαζε νέο αγροτικό συνέδριο στη Θεσσαλία και
απεύθυνε εκκλήσεις για την υπεράσπιση της αγροτικής µεταρρύθµισης· θορυβώδεις διαµαρτυρίες
1
Δ. Mπούσδρας, H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών, ό.π., σ. 273· Nέα Eλλάς, φ. της 30.1.1919 Eφηµερίς των
Bαλκανίων, φ. της 5.1.1919.
2
Bλ. το άρθρο σχετικά µε την κατάσταση στη Γουµένισσα στην Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 29.4.1919.
Mια παραδειγµατική περίπτωση µεταβολής της ιδιοκτησίας και της καλλιέργειας το 1920-1921, στο “χωρίον
Ποδογόριανη της επαρχίας Πραβίου”, περιγράφει ένας πρωτεργάτης της σε N. H. Aναγνωστόπουλος, H αγροτική
µεταρρύθµισις (Tα δικαιώµατα της γαιοκτησίας - Oικονοµικά σύστήµατα γεωργικής παραγωγής - H αγροτική
µεταρρύθµισις εν Eλλάδι), παράρτηµα “Γεωργικού Δελτίου” Mαρτίου 1929, εν Aθήναις, τύποις N. A. Aπατσίδη
1929, σ. 59 κ.ε..
3
Xρυσός Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, Aθήναι 1923, σ. 8· “O
σκοπός µας”, Aγροτική Oργάνωσις, A’ Eτος, Aριθ. 1, Aθήναι Aύγουστος 1919· [Δ. Mαργέτης], “Aνάγκη
επισταµένης µελέτης οικονοµικών και κοινωνικών αγροτικών ζητηµάτων”, Aγροτική Oργάνωσις, ό.π., σ. 16· “H
αποκατάστασις των καλλιεργητών. Aι ανακοινώσεις του υπουργού της γεωργίας”, Aγροτική Oργάνωσις, ό.π., σ.
30-31, 42· “Σηµειώµατα”, Aγροτική Oργάνωσις, ό.π., σ. 72-73, 80-81· “Πρόγραµµα”, Aγροτική Oργάνωσις, ό.π., α’
εσώφυλλο.
4
Bλ. την περιγραφή της σε Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 514 κ.ε..
242
εξέπεµπαν επίσης οι τοπικές αγροτικές ενώσεις.1 Oι ακατάπαυστες αγροτικές πιέσεις επιτάχυναν
τη διανοµή, την οποία σύµφωνα µε το πρόγραµµα του Kαφαντάρη θα ολοκλήρωναν µέσα στο
1920.2 Παραλλήλως επέτρεψαν να εξαγοράσουν και οι εµφυτευτές όσα κτήµατα καλλιεργούσαν κι
ελαφρύνοντας το εµφυτευτικό γεώµορο ευνόησαν ιδίως τους χωρικούς της Aττικής και της
Πελοποννήσου.3 Άλλη σηµαντική µεταρρύθµιση των Φιλελευθέρων ήταν η διευκόλυνση της
αγροτικής πίστης µε την εισαγωγή του πλασµατικού ενέχυρου του καπνού και του γεωργικού
ενεχυρογράφου.4
Kαθώς ωστόσο κήρυσσαν απαλλοτριωτέα τα τσιφλίκια πριν από την οριστική διανοµή,
προκάλεσαν ανισότητα µεταξύ των καλλιεργητών αφού άλλοι γίνονταν ιδιοκτήτες ενώ άλλοι
εξακολουθούσαν να καταβάλλουν γεώµορο και δεν ήξεραν πότε θα τούς αποκαθιστούσαν.5 Για να
κατευνάσουν τη δυσαρέσκεια των τελευταίων επέτρεψαν (µε το νόµο 2521) τη συνοπτική µεταβολή
του γεωµόρου σε χρηµατική προκαταβολή της εξαγοράς, απέφυγαν όµως να γενικεύσουν την
οριστική διανοµή αφού, καθώς δεν είχαν οργανωµένη αγροτική πίστη, υπήρχε φόβος να οδηγήσει
σε νέα συγκέντρωση της ιδιοκτησίας µέσα σε µερικά χρόνια.6 Σύµφωνα µε τον Παπαναστασίου
µόνο ελάττωµα αυτού του νόµου ήταν πως η ισχύς του περιοριζόταν στα κτήµατα που κήρυσσαν
απαλλοτριωτέα, ενώ αν τόν επέκτειναν σε όλους τους κολλήγους σύντοµα θα αναγκάζονταν οι
ιδιοκτήτες “να ζητούν αυτοί την επίσπευσιν της απαλλοτριώσεως αντί να την εµποδίζουν, όπως
συµβαίνει τώρα”.7 Mολαταύτα το τεχνικό σκέλος της αγροτικής µεταρρύθµισης ήταν γενικώς
επιτυχηµένο - αλλά δεν έφερε τα αναµενόµενα πολιτικά οφέλη.
H αγροτική µεταρρύθµιση προκαλούσε εκρηκτικές εντάσεις στους Φιλελευθέρους του βορά
και στη Θεσσαλονίκη ο Kαφαντάρης συγκρούστηκε γι’ αυτόν το λόγο µε τον Aγγελάκη.8 Στη
Θεσσαλία τα εύπορα στρώµατα που κανονικά υποστήριζαν την κυβέρνηση, όπως το Eπιµελητήριο
Bόλου καταφέρονταν εναντίον του “καθαρώς δηµευτικού και αναρχικού µέτρου” της. Έχασε έτσι
πολλούς ιδιοκτήτες χωρίς ωστόσο να κερδίσει τη νοµιµοφροσύνη των αγροτών. Δεν έφταιγαν γι’
αυτό µόνον η εξάπλωση της “µαξιµαλιστικής” και της αντιπολεµικής προπαγάνδας αλλά και
1
Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 26.4.1920· 'Aµυνα, φ. της 4.5 και της 14.6.1920· 'Aµυνα, φ. της 19.6.1920
(διαµαρτυρία Aγροτικής Eνώσεως Λαρίσης - Tυρνάβου - Eλασσόνος.
2
Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 22.3.1919· “H αποκατάστασις των καλλιεργητών. Aι ανακοινώσεις του
υπουργού της γεωργίας”, Aγροτική Oργάνωσις, A’ Eτος, Aριθ. 1, Aθήναι Aύγουστος 1919, σ. 35, 38.
3
4
Aλέξανδρος Mυλωνάς, “Tο γεωργικόν ενεχυρόγραφον”, Aγροτική Oργάνωσις, A’ Eτος, Aριθ. 5, Aθήναι,
Δεκέµβριος 1919· Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική Tράπεζα. Oψεις της ελληνικής οικονοµίας
στο Mεσοπόλεµο (1919-1928), MIET 1987, σ. 161 κ.ε..
5
6
“Eπί της διανοµής των γαιών. Mια γνώµη ενός ιταλού σοφού” [Oreste Bordiga], Aγροτική Oργάνωσις, A’ Eτος,
Aριθ. 1, Aθήναι Aύγουστος 1919, σ 39.
7
8
Φως (Θεσσαλονίκης), φ. της 31.3.1919 κι επόµενα.
243
κατάφωρες αστοχίες της. Eίτε επειδή ήθελε µετά τις εκλογές να επιβραδύνει τη µεταρρύθµιση είτε
πρωτίστως επειδή αντιδρούσαν οι αστοί πολιτευτές της, συγκρούστηκε ξανά µε τους
µαχητικότερους αγροτιστές και απέκλεισε από τον Φιλελεύθερο συνδυασµό τον Mπούσδρα και
άλλους τοπικούς ηγέτες οι οποίοι κατόπιν συνεργάστηκαν µε την αντιπολίτευση.1 Ως ανεξάρτητος
κατέβηκε στην Aιτωλοακαρνανία και ο αγροτιστής Aνδρέας Πουρνάρας, αδελφός του Δηµητρίου,
εναντίον του βενιζελικού όσο και του αντιβενιζελικού συνδυασµού - αλλά στέρησε την εκλογή από
τον πρώτο.2
H διαµάχη για την αγροτική µεταρρύθµιση µάλιστα διαπλεκόταν µε την όξυνση των
ταξικών σχέσεων από τον οικτρό επισιτισµό ο οποίος έπληττε δυσανάλογα τα λαϊκά στρώµατα
και προκάλεσε έκρηξη στη Θεσσαλονίκη όπου είχε εδραιωθεί η ριζοσπαστική αριστερά. Tον
Mάρτιο του 1919 ο τοπικός πολιτευτής Δούµας έστειλε ένα “επαναστατικό” τηλεγράφηµα προς
τον Pέπουλη ζητώντας βελτίωση του επισιτισµού, µε αποτέλεσµα να στραφεί εναντίον του ο
Mάνος· για να εκτονώσουν την κατάσταση έστειλαν στον τοπικό Σύλλογο Φιλελευθέρων τον
Παπαναστασίου, ο οποίος είχε κύρος στην αριστερά, αλλά απέτυχε να τερµατίσει τις εσωτερικές
διενέξεις.3 Aνάλογες διαδικασίες πρέπει να εκτυλίσσονταν σε αρκετά αστικά κέντρα· για άλλη µια
φορά η σύγκρουση των τάξεων που αποτελούσαν την πολιτική βάση των Φιλελευθέρων αναδείκυε
την εγγενή αδυναµία σταθεροποίησης των στελεχικών κοµµάτων σε συνθήκες “καθολικού” (δηλαδή
γενικού ανδρικού) εκλογικού δικαιώµατος και µαζικής κινητοποίησης: ο Bενιζέλος, έχοντας
υποχωρήσει κατά µέτωπο στις απαιτήσεις των αγροτιστών και αποξενώνοντας έτσι αρκετούς
αστούς, αναγκάστηκε κατόπιν να τούς παραµερίσει από τους συνδυασµούς του ωθώντας τους
στους αντιπάλους. Oι στερεοί δεσµοί των θεσσαλών αγροτιστών µε την τάξη τους ακύρωναν τις
προσπάθειες των εκάστοτε κυβερνήσεων να τούς αφοπλίσουν µε τον µεταµορφισµό
(trasformismo)· ακόµη και αν περιθωριοποιούνταν σ' αυτές τις εκλογές θα συνέχιζαν ευκολότερα
τη συγκρότηση ενός αυτόνοµου µαζικού κόµµατος, πράγµα το οποίο έκαναν λίγο αργότερα, όταν
παλινώδησε η µοναρχική κυβέρνηση.
H αυτονόµηση των αγροτιστών ευνοούνταν επίσης από την αδυναµία της εργατικής
αριστεράς να εκµεταλλευθεί τον αναβρασµό της υπαίθρου. H Kοινωνία του Γιαννιού είχε
αντιφατικές ιδέες για την αγροτική µεταρρύθµιση µε κεντρικό άξονα την υπόσχεση πως “το
προλεταριάτον της γης, µόλις οργανωθή, θα παραδώση την γην εις την κοινότητα των
καλλιεργούντων αυτήν”.4 H Άµυνα πρόβαλλε τον εξεγερµένο αναρχοσυνδικαλιστή Kουχτσόγλου:
“Oργανωθήτε κατά κοινότητας”, συµβούλευε τους αγρότες, “δια να πάρετε πίσω τους αγρούς σας
και δια να τους θέσετε εις την διάθεσιν εκείνων οι οποίοι θέλουν να τους καλλιεργήσουν οι ίδιοι”.5
1
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 2 [14.6.1920]· 'Aµυνα, φ. της 26.9.1920.
2
Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 74-75.
3
Φως (Θεσσαλονίκης), φ. της 31.3.1919, 4.4.1919.
4
Θεοδ. Aντωνόπουλος σε Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 20.5.1919.
5
Oι κοινότητες και οι επαρχίες θα σχηµάτιζαν ελεύθερες οµοσπονδίες µεταξύ τους (ας θυµηθούµε εδώ τις
οµοσπονδιοποιήσεις που πρότεινε και ο Παπαναστασίου το 1911) και θα αντάλλασσαν τα προϊόντα τους µε τις
244
Mόνον το Σοσιαλεργατικό Kόµµα ανέπτυξε επίφοβη κριτική µε διαρκείς παρεµβάσεις σηµαντικών
διανοουµένων όπως ήταν ο Kορδάτος, ο Γεωργιάδης, ο Mπεναρόγιας, ο Σίδερης και ο
Πετσόπουλος, εστιάζοντας ιδιαιτέρως την προσοχή του στα συλλογικά όργανα των γεωργών.1 H
βάση της “στενοτέρας συνεργασίας µε τους εργάτας” βρισκόταν στα µεικτά συνέδρια εργατών και
αγροτών που οργάνωναν στις καπνοπαραγωγικές περιοχές, καθώς και στη ριζοσπαστικοποίηση
των αγροτών σε περιοχές όπως ήταν η Θεσσαλία και η Δράµα.2
Aν συνέχιζαν προς αυτή την κατεύθυνση οι Σοσιαλεργατικοί ίσως προσεταιρίζονταν τους
ταξικά συνειδητοποιηµένους γεωργούς. Για λίγο φάνηκε πως θα εκπλήρωναν το όνειρο των
Kοινωνιολόγων φτιάχνοντας ένα µαζικό κόµµα εργατών και αγροτών, αλλά η απειρία τους όσο
και διεθνείς συγκυρίες τούς εµπόδισαν. Πράγµατι, αντιθέτως από τους Kοινωνιολόγους είχαν
στερεή και µαζική οργανωτική βάση και δεν κινδύνευαν να υποταχθούν στα αστικά ηγεµονικά
σχέδια. Tο ΣEKE ανέθεσε στον Xρυσό Eυελπίδη να εκπονήσει ένα αγροτικό πρόγραµµα που
αποσκοπούσε “εις την δι’ ολίγων έκθεσιν ενός ανωτάτου (maximum) αγροτικού [προγράµµατος],
το οποίον και συνέπιπτε εν πολλοίς µετά του σοσιαλιστικού”· το υιοθέτησε η Kεντρική Eπιτροπή
και το δηµοσίευσαν στον Pιζοσπάστη, προκάλεσε όµως επικρίσεις ως πολύ συντηρητικό και
αντίθετο προς τις αγροτικές αρχές της Γ' Διεθνούς, είτε ως υπερβολικά ριζοσπαστικό για τις
συντηρητικές αντιλήψεις του λαού.3 Oι αµφιταλαντεύσεις του ΣEKE κι εντέλει η
µπολσεβικοποίησή του έστρεψαν προς τον αγροτισµό τα στελέχη που έδιναν προτεραιότητα στην
ύπαιθρο: σύντοµα ο Eυελπίδης το εγκατέλειψε για να πρωτοστατήσει στην ίδρυση του Aγροτικού
Kόµµατος. Eνώ η προπαγάνδα των σοσιαλεργατικών ενίσχυσε την ιδεολογική αυτονόµηση των
χωρικών από τα αστικά κόµµατα, ωφέλησε τους Aγροτικούς περισσότερο από τους ίδιους:4
παρακάτω θα δούµε τη συνέχεια αυτής της ιστορίας.
Oι σοσιαλεργατικοί προσπαθούσαν να καλύψουν το κενό που άφησε η µεταρρυθµιστική
αριστερά όταν, αποτυχαίνοντας να αξιοποιήσει πολιτικά τους αγώνες της, παρασύρθηκε από την
αντιδηµοτικότητα του Bενιζέλου. Oι Kοινωνιολόγοι είχαν διανύσει πολύ δρόµο στα δέκα χρόνια
αφότου δηµοσίευσαν το “H γη εις τους καλλιεργητάς της” και το πρόγραµµα του Λαϊκού
Kόµµατος: τα αιτήµατά τους έγιναν κυβερνητική πολιτική και η αγροτική µεταρρύθµιση φαινόταν
αναντίστρεπτη. Bεβαίως πρωταρχικός παράγοντάς της ήταν η ανυποχώρητη πάλη των αγροτών, η
οποία δεν µπορούσε πλέον να κατασταλεί. Oι Kοινωνιολόγοι όµως µετέφρασαν τις επιδιώξεις
πόλεις - όσο για τους φόρους, οι αγρότες δεν είχαν παρά να πάψουν αµέσως να τους πληρώνουν. 'Aµυνα, φ. της
18.10.1920.
1
Σύµφωνα µε τον Γ. A. Γεωργιάδη η επέµβαση του κράτους στην επαγγελµατική οργάνωση των γεωργών ευνούχισε
τους συνεταιρισµούς, αλλά το ΣEKE µπορούσε να αποσπάσει το ολοένα ισχυρότερο συνεταιριστικό κίνηµα από
την κρατική επιρροή: Γεώργιος A. Γεωργιάδης, H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, Eκδοτικό Tµήµα Σοσιαλιστικού
Eργατικού Kόµµατος της Eλλάδος (Kοµµουνιστικού), Aθήναι 1921, σ. 37-38.
2
Στο ίδιο, σ. 42. Tα αιτήµατα του ΣEKE βλ. σε Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 132 κ.ε..
3
Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 8.
4
245
των αγροτών σε ευρύτερα καταληπτή γλώσσα, τούς βοήθησαν να κατευθύνουν την πάλη προς τους
εκάστοτε κατάλληλους στόχους και στήριξαν τις µεταρρυθµίσεις εναντίον της αντίδρασης των
κτηµατιών. Tο Λαϊκό Kόµµα, από το οποίο προήλθαν πολλά στελέχη του Bενιζέλου, ήταν η
πρώτη άξια λόγου πολιτική οργάνωση που τάχθηκε υπέρ των αγροτών, ενώ δύσκολα θα πειθόταν
ο πρωθυπουργός και θα κατανικούσε τις αντιδράσεις των Φιλελευθέρων αστών χωρίς τις
θεωρητικές και κοινοβουλευτικές παρεβάσεις του Παπαναστασίου και των φίλων του. Προώθησαν
πεισµατικά την αναγκαστική απαλλοτρίωση, είτε ως αντιπολίτευση στον Bενιζέλο είτε ως
συνεργάτες του· αργότερα ο Παπαναστασίου τόνιζε περήφανα πως µολονότι άλλοι πιστώθηκαν
την αγροτική µεταρρύθµιση, τα κοινωνικά ζητήµατα δεν λύνονταν “από εκείνους οι οποίοι
συντάσσουν τα νοµοσχέδια. Λύονται από εκείνους οι οποίοι έχουν την πρόβλεψιν να ιδούν που
βαίνουν τα ζητήµατα ταύτα και έχουν το θάρρος ν’ αγωνισθούν δι’ αυτά”.1
Eντούτοις η επιτυχία του πρακτικού στόχου τους ήταν συνάµα πολιτική αποτυχία. Aντί να
ενώσουν µε αυτά τα αιτήµατα τους αγρότες και τους εργάτες στο Λαϊκό Kόµµα, σύµφωνα µε τα
σχήµατα των Aναθεωρητών, οι Kοινωνιολόγοι τα έκαναν εντέλει γέφυρα για να προσεγγίσουν
τους Φιλελευθέρους. Aντί να εξασφαλίσουν µε την αγροτική µεταρρύθµιση οικονοµικές και
πολιτικές προϋποθέσεις του σοσιαλισµού, όπως έλπιζαν, βοήθησαν τον Bενιζέλο να επιβάλει µε
αυτήν την αστική ηγεµονία. Όπως συνέβη επίσης µε την εργατική πολιτική του, το πέτυχε µόνον
προσωρινά. Oι ριζοσπαστικοποιηµένοι αγρότες απέσπασαν πιο πραγµατικές παραχωρήσεις απ’
ό,τι οι εργάτες, όταν όµως αποµακρύνθηκαν από τους Φιλελευθέρους απέρριψαν ταυτοχρόνως και
τους Kοινωνιολόγους· µάταια προσπάθησε κατόπιν ο Παπαναστασίου να τούς προσελκύσει στη
Δηµοκρατική Ένωση.
Συνοψίζοντας: είδαµε παραπάνω πώς ο Παπαναστασίου και οι υπόλοιποι Kοινωνιολόγοι
προσέλαβαν στη Γερµανία τις σοσιαλδηµοκρατικές κωδικοποιήσεις του σοσιαλισµού. Έπειτα από
συστηµατικές απόπειρες να τις µετακενώσουν στους διανοούµενους και στους εργάτες,
προσεταιρίζονται ριζοσπάστες αξιωµατικούς κι ενσωµατώνονται στο κοινοβουλευτικό σύστηµα
αξιοποιώντας την οικογενειακή πολιτική πελατεία τους. Mε την άφιξη του Bενιζέλου λειτουργούν
ως αριστερή αντιπολίτευση και πιέζουν για µεταρρυθµίσεις, ενώ µετά τους Bαλκανικούς
Πόλεµους εντάσσονται, διατηρώντας την αυτονοµία τους και τις επαφές τους µε τους µαζικούς
φορείς, στο στελεχικό κόµµα των Φιλελευθέρων. Eντούτοις αποµακρύνονται από τη Σοσιαλιστική
Eργατική Oµοσπονδία και από τους ριζοσπάστες σοσιαλιστές, οι οποίοι τούς κατηγορούν ως
συνεργούς στον βενιζελικό “κρατικό σοσιαλισµό”.
Tη δεύτερη τετραετία του Bενιζέλου η “αναφοµοίωτη αριστερά”, που προσελκύει ιδίως τη
νεολαία και άτοµα από µειονότητες, οργανώνει το αντιπολεµικό και σοσιαλδηµοκρατικό
Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα, ενώ οι Kοινωνιολόγοι συµµετέχουν στην κυβέρνηση και
λειτουργούν ως βενιζελική αριστερά. Ποιά διλήµµατα αντιµετώπισαν τότε οι βαλκάνιοι
σοσιαλιστές περιέγραψε ο Γιώργος Λεονταρίτης: µετά το 1915 στην Eλλάδα η υιοθέτηση της
ουδετερότητας σήµαινε συµµαχία µε τη µοναρχική αντίδραση, ενώ η υποστήριξη των Συµµάχων
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 580.
246
ισοδυναµούσε µε εγκατάλειψη των σοσιαλιστικών αρχών.1 Eντέλει η σύγκρουση για το εθνικό
ζήτηµα και τον πόλεµο εµπόδισε να ενοποιηθεί η αριστερά, που βγήκε από την πολεµική δεκαετία
διασπασµένη σε δυο ανταγωνιστικούς πόλους. Tη σύγκρουση αυτή εξετάζουµε στο κεφάλαιο που
ακολουθεί.
*****
1
Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 32 κ.ε., 63.
247
248
K E Φ A Λ A I O Π E M Π T O
H A P I Σ T E P A
K A I O Π O Λ E M O Σ
ΛEBENTIA
Ω, να χαράξεις βαθειά το όνοµά σου σε µιαν άφθαρτη πέτρα. Kαι να τη
στήσεις εκεί, µες στο φως της Eλλάδας και στη χαρά του Θεού. K’ η
ανθρωπότητα ολάκερη, µε τα ταπεινά πάθη της και τις σιχαµένες
µαταιοδοξίες της και την αθεράπευτη βλακεία της και τις βρωµισιές της -
στα παλιά σου τα παπούτσια!
ΓIΩPΓOΣ ΘEOTOKAΣ, Aργώ
O Γιώργος Θεοτοκάς, ηγετική φυσιογνωµία της Γενιάς του Tριάντα και “οργανικός
διανοούµενος” των Φιλελευθέρων, συµπύκνωσε σ’ αυτές τις φράσεις αισθήµατα διαδεδοµένα
µεταξύ των συγκαιρινών αστών, όχι µόνον της Eλλάδας αλλά γενικώς των ευρωπαίων.
Aντιπαραθέτει εύγλωττες εικόνες: από τη µια η ανεξίτηλη προσωπική υπογραφή, η οιονεί φυσική
εθνική αιωνιότητα του άφθαρτου κίονα, το σχεδόν µεταφυσικό εθνικό παρόν στο φως και στη
χαρά του θεού· από την άλλη “η ανθρωπότητα ολάκερη”, µαζί της προφανώς και οι έλληνες δίχως
πρόσωπο, να φυτοζωούν στα ερέβη χθόνιων παθών. Eξιδανικευµένες έννοιες όπως απάθεια,
πνευµατικότητα και καθαριότητα δεν ήταν όµως “φυσικές” όσο τις παρουσίαζε ο εθνικός λόγος,
ούτε και ήταν αυτονόητο πρόταγµα να παραµερίσουν την εµπαθή, φιλόδοξη, ηλίθια, ακάθαρτη και
τελικά ξένη ανθρωπότητα. H πολιτισµική απόγνωση συγγραφέων όπως ο Θεοτοκάς ρίζωσε σε
πρόσφατες εµπειρίες και πρακτικές, κυρίαρχες και κυριολεκτικά καθαγιασµένες αλλά ήδη
ανοµολόγητες, τις οποίες µετουσίωναν σε τέτοιες µεταφορές οι καλλιτέχνες αναζητώντας διέξοδο
από τραυµατικές εµπειρίες και από καθηλωτικές αξιακές συγκρούσεις. Aναβαπτισµένο στο
άχρονο θείο φως το έθνος φαντασιωνόταν καθάρσεις ανέξοδες, προβάλλοντάς το χθεσινό
παρελθόν του στις “βρωµισιές” της ανθρωπότητας ολάκερης.
O Θεοτοκάς πρόβαλλε ως φωτισµένος απολογητής ενός πολιτισµικού εθνικού λόγου· από
αυτή την άποψη, όπως θα δούµε παρακάτω, ακολουθούσε τον Παπαναστασίου. Eντούτοις πέρα
από την αναµφισβήτητη γοητεία που ασκούσε το τρισχιλιετές έθνος, η ισχύς του ελληνικού όπως
και των άλλων βαλκανικών εθνικισµών αντανακλούσε εξωιδεολογικούς παράγοντες στο µέτρο
249
που το Aνατολικό Zήτηµα εγγραφόταν στην ενσωµάτωση της καπιταλιστικής ηµιπεριφερείας.1 O
“Eλληνισµός”, που πρωτοστάτησε στο µετασχηµατισµό του οθωµανικού χώρου σε
αλληλοσυγκρουόµενους εθνικούς κοινωνικούς σχηµατισµούς, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα
αξιοποίησε την ανάγκη του δυτικού κεφαλαίου να επεκταθεί σε νέες περιοχές· από τη δεκαετία του
1870 η Δύση τόν χρησιµοποίησε για τη χρηµατοπιστωτική καθυπόταξη της Oθωµανικής
Aυτοκρατορίας. H σύγχρονη ευρωπαϊκή οικονοµική ύφεση ευνόησε την ανάπτυξη
ανταγωνιστικών εθνικισµών και κατεύθυνε τα ελληνικά κεφάλαια της διασποράς προς το εθνικό
κέντρο, συντελώντας στην αναζωπύρωση της Mεγάλης Iδέας η οποία αλληλοτροφοδοτούνταν µε
την υπερτροφία του κρατικού µηχανισµού·2 άλλο τόσο τήν ενίσχυαν στην Oθωµανική
Aυτοκρατορία η αποµάκρυνση του Aβδούλ Xαµήτ από τον εξισωτισµό του Tανζιµάτ και ο
τονισµός του ισλαµικού χαρακτήρα του κράτους.3
Στο εσωτερικό της Eλλάδας ο εθνικισµός διαµεσολαβούσε τη διαπραγµάτευση των
πολιτικών ρόλων, αξιών και προσδοκιών διευκολύνοντας αµοιβαίες παραχωρήσεις µεταξύ των
τάξεων,4 αλλά προς όφελος κατεξοχήν των αστών, όπως µαρτυρούσε η εντεινόµενη κοινωνική
πόλωση. H εξωτερική του λειτουργία ήταν αλληλένδετη µε την ενίσχυση του κράτους· όσο
ισχυρότερος γινόταν ο κρατικός µηχανισµός, τόσο περισσότερο έλπιζαν όχι µόνο να λυτρώσει
τους οµογενείς αλλά και να παραµορφώσει τη διεθνή αγορά προς όφελος των συµφερόντων τα
οποία εκπροσωπούσε.5 Bάρυνε επιπλέον, στο επίπεδο της µαζικής ιδεολογίας, η κληρονοµιά των
µιλλιετιών που κατακερµάτιζαν τις τοπικές κοινωνίες σε κλειστούς και συχνά αντίπαλους
κόσµους.6 H κρατική διανόηση, αναπαράγοντας και κατευθύνοντας σε πολιτικούς στόχους τα
µίση, αντικατέστησε βαθµιαία τον πατροπαράδοτο αντιτουρκισµό µε τον αντιβουλγαρισµό· ως την
εποχή του Παπαναστασίου οµολογούσαν πως “οι πολλοί δεν έχουσι παρ’ ηµίν σαφή έννοιαν του
µεγάλου δια της ιστορίας ανταγωνισµού των δυο εθνών”7 - “Eλλήνων” και “Bουλγάρων” δηλαδή -
λόγιοι όµως και δηµοσιογράφοι δίδασκαν το µίσος ώσπου οι κυβερνήσεις έκαναν τη βάρβαρη βία
1
Πρβλ. K. Vergopoulos, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’ Orient, 1875-1900”, ό.π., σ. 232.
2
Στο ίδιο, σ. 235, 238-239, 241, 245.
3
Για την ανάπτυξη του ελληνικού εθνικισµού βλ Paschalis Kitromilides, Enlightenment, Nationalism, Orthodoxy.
Studies in the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe, Aldershot, Hampshire, Variorum Reprints 1994.
Bλ. σχετικά µε τη στροφή του Aβδούλ Xαµήτ: Selim Deringil, “The Invention of Tradition as Public Image in the Late
Ottoman Empire, 1808 to 1908”, Comparative Studies in Society and History, 35(1) [January 1993], σ. 12-13.
4
Πρβλ. David Nicholls, “The New Liberalism - after Chartism?”, Social History 21(3) [1996], σ. 332.
5
Πρβλ. I. Wallerstein, The Capitalist World-Economy, ό.π., σ. 61, 105.
6
Mια περιγραφή του “κοινοτικού εθνικισµού” των µιλλιετιών βλ. σε Kemal H. Karpat, “Gli stati balcanici e il
nazionalismo: l’ immagine e la realtà”, Quaderni Storici, nuova serie 84 [Dicembre 1993], σ. 682 κ.ε..
7
Σπυρίδων Π. Λάµπρος, “Eλληνες και Bούλγαροι”, σε Σπυρίδων Π. Λάµπρος, Λόγοι και άρθρα 1878-1902, εν
Aθήναις, εκ του τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου 1902, σ. 404.
250
στη Mακεδονία ηµιεπίσηµη πολιτικη του ελληνικού κράτους.1 Προβάλλοντας, όπως θα δούµε
παρακάτω, τον διεθνισµό των βούλγαρων σοσιαλιστών, ο Παπαναστασίου αντιµαχόταν
πανίσχυρα στερεότυπα.
Tο 1912 οι βαλκανικές χώρες απέκτησαν ελευθερία ελιγµών χάρη στον αυξανόµενο
ανταγωνισµό των Δυνάµεων.2 Παραµερίζοντας προσωρινά τις αντιθέσεις τους συνέπηξαν τη
Bαλκανική Συµµαχία, η οποία πάντως ήταν απλώς προσωρινή συνεννόηση ενόψει στρατιωτικής
δράσης και όχι αληθινή συµµαχία, αφού δεν αντανακλούσε σταθερή αµοιβαιότητα (Γ.
Λεονταρίτης).3 Eπωφελήθηκαν από τη ρωσοβρετανική σύγκλιση η οποία στέρησε από τους
Nεοτούρκους την υποστήριξη του Λονδίνου, καθώς και από την αγγλογαλλική αντίθεση στον
κάιζερ που ενίσχυε τους οθωµανούς· στη Δύση µάλιστα πολλοί υποστήριζαν µια βαλκανική
οµοσπονδία στηριγµένη στη Pωσία και στις µεσογειακές Δυνάµεις που θα έφραζε το δρόµο στους
τεύτονες.4 Σύντοµα η Aντάντ εγκατέλειψε το δόγµα της οθωµανικής ακεραιότητας ενώ οι
Nεοτούρκοι, όταν οι αγγλογάλλοι διέψευσαν τις ελπίδες τους για οικονοµική υποστήριξη,
εγκαταλείποντας τον πανοθωµανισµό πρόκριναν την τουρκική υπεροχή και στράφηκαν στη
Γερµανία.5
Oι λαοί παρακολουθούσαν απαθείς τους διπλωµατικούς ακροβατισµούς· µάλιστα στην
Eυρώπη τούς γοήτευε ο πόλεµος - όπως άλλωστε συνέβαινε εν µέρει και στην Eλλάδα ακόµη και
µετά την ήττα του 1897. Παντού ανθούσαν µιλιταριστικές ή σωβινιστικές οργανώσεις6 και φυσικά
στην Aθήνα ο εκάστοτε πρωθυπουργός αντιµετώπιζε πανίσχυρες αλυτρωτικές ενώσεις οι οποίες
συνδέονταν µε το κράτος, µε πολιτικούς και µε επιχειρηµατικά συµφέροντα, ενώ διεκδικούσαν
1
Για την ανάµειξη του ελληνικού κράτους στον “Mακεδονικό Aγώνα” βλ. συνοπτικά Kωνσταντίνος Σβολόπουλος,
“H απόφαση για την οργάνωση του ένοπλου αγώνα”, σε Iδρυµα Mελετών Xερσονήσου Aίµου - Mουσείο
Mακεδονικού Aγώνα, O Mακεδονικός αγώνας. Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη - Φλώρινα - Kαστοριά - Eδεσσα, 28
Oκτωβρίου - 2 Nοεµβρίου 1984, IMXA-MMA 1987, σ. 51-61. Για την καλλιέργεια του εθνικισµού την ίδια εποχή
στο θέατρο, µέσω των “πατριωτικών δραµάτων”, βλ. Eλίζα - Aννα Δελβερούδη, “H καλλιέργεια του πατριωτικού
αισθήµατος στη θεατρική παραγωγή των αρχών του 20ού αιώνα”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
2
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 5.
3
4
Gabriel Hanotaux, La Guerre des Balkans et l’ Europe, Plon 1914, σ. 127.
5
Για τον ανταγωνισµό των ιµπεριαλιστικών συµφερόντων που ανάγκασε τελικά την Aνταντ να αποξενώσει τους
φιλελεύθερους Nεοτούρκους, βλ. την κλασική µελέτη του Edward Mead Earle, Turkey, the Great Powers and the
Balkan Railway. A Study in Imperialism, Macmillan 1923, ιδίως σε σ. 217 κ.ε.· για συµπληρωµατικές περιγραφές βλ.
σε George Frederic Abbot, Turkey,Greece and the Great Powers: a study in Friendship and Hate, Robert Scott 1916.
Mια παραστατική µαρτυρία των προσπαθειών εθνικής συναδέλφωσης την επαύριο της Nεοτουρκικής
Eπανάστασης βλ. σε Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, Fischer Unwin 1909, ιδίως σ. 68 κ.ε..
6
Brian Bond, War and Society in Europe, 1870-1970, Fontana 1984, σ. 72-73.
251
αποκλειστικά δικαιώµατα στη διερµηνεία της εθνικής ιδεολογίας.1 Oι κυρίαρχοι θεωρούσαν τους
σοσιαλιστές αιθεροβάµονες κινδυνολόγους: δεν διανοούνταν τις διαστάσεις και τις συνέπειες των
επερχόµενων πολέµων κι ελάχιστα φοβούνταν τη λαϊκή αντίδραση - αρκεί να εξασφάλιζαν τη
νίκη.
H πολεµική δεκαετία όµως ήταν καταστροφική για όλους τους βαλκανικούς λαούς. Tα
επίσηµα στοιχεία που παραθέτει ο A. Aνδρεάδης τοποθετούν το άµεσο οικονοµικό κόστος της για
την Eλλάδα, δίχως τις απώλειες της παραγωγής και των ανθρώπινων ζωών, στο επίπεδο των 165
εκατοµµυρίων στερλινών (σταθµισµένο µε την εκάστοτε δραχµική ισοτιµία), από τα οποία τα τρία
τέταρτα δαπάνησαν στο στρατό και στο ναυτικό. Aπεναντίας φαίνεται πως κέρδισαν, µε σχετικά
όσο και µε απόλυτα κριτήρια, οι αστοί της Eλλάδας, της Pουµανίας και της Σερβίας, καθώς και οι
γραφειοκρατίες που συντηρούσαν· οι έλληνες εφοπλιστές και βιοµήχανοι πάντως θριάµβευσαν. Oι
στρατιωτικοί ενισχύθηκαν σχεδόν παντού, ενώ στην Tουρκία η πρωταρχική συσσώρευση
κεφαλαίου µε την απαλλοτρίωση των ραγιάδων δηµιούργησε µια αστική τάξη από οµάδες που
συνδέονταν µε την εξουσία. Ένα άλλο στρώµα που βελτίωσε σε αρκετές περιοχές τη θέση του ήταν
οι µεσαίοι αγρότες, ενώ συχνά απέκτησαν υπολογίσιµη δύναµη οι ακτήµονες των κυρίαρχων
εθνοτήτων αφότου εκπαιδεύτηκαν στα όπλα. Όσοι πληθυσµοί όµως δεν ανήκαν στην κυρίαρχη
εθνότητα, ακόµη και στις περιοχές όπου πλειοψηφούσαν, πάντοτε έχασαν και συχνά
καταστράφηκαν οικονοµικά ή εξολοθρεύτηκαν· οι αρµένιοι αποτέλεσαν απλώς µια ακραία
περίπτωση. Eπιπλέον στα εδάφη που άλλαξαν κυρίαρχο, χονδρικά στο σύνολο της τέως
ευρωπαϊκής Tουρκίας, στη δυτική Mικρά Aσία και στη Δοβρουτσά, οι αλλεπάλληλες διώξεις, η
διοικητική ασυδοσία και η οικονοµική εκµετάλλευση έπληξαν το σύνολο του πληθυσµού µε
αποτέλεσµα πρωτόγνωρες κοινωνικές πολώσεις. Συνολικά η πολεµική δεκαετία έφερε
πρωτοφανείς βιαιότητες και καταστροφές, ίσως τις µεγαλύτερες που γνώρισε η Aνατολή από τον
Mεσαίωνα, κι ενστάλαξε αποτρόπαιες µορφές βαρβαρότητας στην καθηµερινότητα των λαών.
Oύτε έλυσε κανένα πρόβληµα: άφησε κληρονοµιά νέους πόλεµους και ουσιαστικά έκτοτε η περιοχή
δεν γνώρισε την ειρήνη.2 O Λέων Tρότσκι, υπέρµαχος της Bαλκανικής Oµοσπονδίας, διέκρινε
αµέσως πως τα βαλκανικά εθνικά κρατίδια ήταν εξίσου αναχρονιστικά για τις ανάγκες της
οικονοµικής και πολιτισµικής ανάπτυξης µε την καταρρακωµένη Oθωµανική Aυτοκρατορία που
διαµέλιζαν.3 Ωστόσο από κοινωνιολογική και πολιτική σκοπιά ήταν επίσης θεµιτή η παρατήρηση
1
Bλ. για τα Πάτρια, για παράδειγµα, στα οποία πρωτοστατούσαν ο Bίκτωρ Δούσµανης και ο Παύλος Mελάς κι
έδρασαν από το 1902 µέχρι το 1917, σε Iωάννης M. Δαµβέργης, “Tα Πάτρια”, Eργασία, τ. 235 [1.7.1934], σ. 843-844.
2
Bλ. τους υπολογισµούς του Γ. Λεονταρίτη σχετικά µε το κόστος που είχαν για την Eλλάδα οι Bαλκανικοί και ο
Eυρωπαϊκός Πόλεµος, στο G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 195 κ.ε., 245. Eπίσης τις
γενικές εκτιµήσεις στο M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis..., ό.π., σ. 43 κ.ε.. Tα επίσηµα
στοιχεία περιέχονται στο André Andréadès, Les Effets économiques et sociaux de la guerre en Grèce, Publications de
la Dotation Carnegie pour la Paix Internationale, PUF - Yale UP 1928, σ. 5 κ.ε., 88 κ.ε..
3
Παρασκευάς Mαταλάς, “Eισαγωγή” σε Λέον Tρότσκι, Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεµοι, µετάφραση
Παρασκευάς Mαταλάς, Θεµέλιο 1993, σ. 35.
252
του Λένιν, πως τουλάχιστον ο πόλεµος εναντίον της Tουρκίας είχε “αντικειµενικώς προοδευτικό
χαρακτήρα” αφού αποτέλεσε “µεγάλο βήµα προόδου” στην καταστροφή των µεσαιωνικών
καταλοίπων.1 Oι στρατευµένες εθνικές ιστοριογραφίες, προβάλλοντας όσες στρατιωτικές και
διπλωµατικές όψεις της πολεµικής δεκαετίας κρίνουν εκάστοτε σκόπιµο, σπανίως τήν εξετάζουν
από τη σκοπιά του πληθυσµού. Συνήθως παρασιωπούν την εθνικοθρησκευτική καταστολή που
συνόδευσε τις πολεµικές επιχειρήσεις, καταστροφική για τους θύτες όσο και για τα θύµατα,
µολονότι τεκµηριώθηκε εµπεριστατωµένα στα αρχεία και είχε άµεσα πολιτικά αποτελέσµατα. Στην
Eλλάδα έστρεψε όσους πληθυσµούς αρνούνταν ή αδυνατούσαν να επενδυθούν το µανδύα της
ελληνικότητας εναντίον των Φιλελευθέρων - αφού εκείνοι τήν χρεώθηκαν κυρίως, εν µέρει άδικα
αφού ο Bενιζέλος τουλάχιστον προτίµησε την ενσωµάτωσή τους από την ξενηλασία που ζητούσαν
άλλοι. Kαι οι δυο πολιτικές όµως συνεπάγονταν καταστολή των “αλλοεθνών” η οποία
µακροπρόθεσµα δηµιούργησε την παραθεσµική υποδοµή και την τεχνολογία του Διχασµού, ενώ
συνάµα διευκόλυνε τις στρατιωτικές επεµβάσεις στη δηµόσια ζωή και νοµιµοποίησε µιλιταριστικά
ιδεολογήµατα· βραχυπρόθεσµα ανέτρεψε τις πολιτικές προτεραιότητες και τις συνθήκες µέσα στις
οποίες διεξαγόταν η καθηµερινή πάλη των σοσιαλιστών και σφηνώθηκε ανάµεσα σε όσους
συµπαραστάθηκαν στην ελληνική κυβέρνηση και σ’ εκείνους που αντιµετώπισαν την πυγµή της. Oι
µεν φόρεσαν εθνικές παρωπίδες· οι δε προφήτευαν πως η διανοµή της ευρωπαϊκής Tουρκίας θα
εµπόδιζε την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη, θα ενίσχυε την αντίδραση και τον
µιλιταρισµό σε όλες τις βαλκανικές χώρες, θα υπονόµευε τη βαλκανική ειρήνη και θα εγκυµονούσε
διαρκώς απειλές για την ευρωπαϊκή ειρήνη.2 Oι διπλωµάτες δεν αγνοούσαν αυτούς τους
κινδύνους, που δεν άργησαν άλλωστε να υλοποιηθούν, αλλά τούς θεωρούσαν µικρό τίµηµα για την
προώθηση των εθνικών σχεδίων· νόµιζαν τον εθνικισµό ακατανίκητο, ώσπου η εκπλήρωση των
εθνικών ονείρων έδειξε την κενότητά τους.
Tην επόµενη δεκαετία πολώθηκαν οι απόψεις των σοσιαλιστών στην Eλλάδα. Oι
Kοινωνιολόγοι και όσοι επηρέαζαν συνέκλιναν σε διάφορες εκδοχές του εθνικισµού· απεναντίας
το ΣEKE και το KKE εξοστρακίστηκαν από την πολιτική ζωή επειδή δεν υποτάχθηκε στις εθνικές
προτεραιότητες. Στο χώρο του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού ο αλυτρωτισµός έγινε κοινό
νόµισµα· µάλιστα Kοινωνιολόγοι όπως ο Kουτούπης υποστήριξαν την αποικιοκρατία και
µαρξιστές τύπου Γιαννιού κήρυσσαν τον αντισηµιτισµό. H µεταστροφή πάντως µε την οποία η
ελευθερία θεωρούνταν εθνική υπόθεση και το εθνικό κράτος εργαλείο για την προώθησή της,
1
M. V. Pundeff, “Nationalism and Communism in Bulgaria”, ό.π., σ. 136.
2
“H λύση του βαλκανικού προβλήµατος”, όπως παρατίθεται στο Aγγελος Eλεφάντης, “H Φεντερασιόν
Θεσσαλονίκης και το εθνικό ζήτηµα. Aπό την αλληλογραφία της Eργατικής Σοσιαλιστικής Oµοσπονδίας
Θεσσαλονίκης µε το Γραφείο της B’ Σοσιαλιστικής Eργατικής Διεθνούς. Δυο ανέκδοτα κείµενα του 1913”, O
Πολίτης 28 [Aύγουστος - Σεπτέµβριος 1979], σ. 42.
253
αντανακλούσε βαθύτερες ιεραρχήσεις του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού: αναλόγως
συµπεριφέρθηκαν πολλά σοσιαλιστικά κόµµατα όταν ξέσπασε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος.1
Kρίσιµη καµπή ήταν οι Bαλκανικοί Πόλεµοι· ελάχιστα άλλαξαν ως το τέλος της δεκαετίας
τα στρατόπεδα που δηµιουργήθηκαν τότε. Oι επιλογές των Kοινωνιολόγων το 1912 προετοίµασαν
τη σύγκλισή τους µε τον Bενιζέλο και την αποµάκρυνσή τους από τη ριζοσπαστική αριστερά την
οποία εκπροσωπούσε πλέον στο εσωτερικό της Eλλάδας η Φεντερασιόν. Ωστόσο στα Bαλκάνια
διακυβεύονταν πολύ περισσότερα απ’ ό,τι στη δυτική Eυρώπη: οι ιθύνοντες προώθησαν την
εθνοποίηση του πολυεθνικού ή ανεθνικού πληθυσµού των τέως οθωµανικών περιοχών, µαζί µε τη
βίαιη ανακατανοµή κοινωνικών πόρων και ρόλων. Eφεξής το κράτος περιθωριοποιούσε τους
“αλλοεθνείς” και µε κατάλληλους χειρισµούς πολιτισµικών συµβόλων οργάνωνε τη συνοχή του
“εθνικού σώµατος”· προσφέροντας επισήµως ή άτυπα προνοµιούχα πρόσβαση στην εκπαίδευση,
στην εργασία, στην κατοικία και στην υγεία συνάρµοζε την εθνική µε την ταξική διαφοροποίηση.
Eποµένως αντί να άρει τις κοινωνικές διακρίσεις και να εµπεδώσει τη δηµοκρατία, εδραίωνε την
ανισονοµία και την ταξική πόλωση - µια εξέλιξη για την οποία ήταν απροετοίµαστος ο
µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός. Παρακάτω θα δούµε ποιές µορφές προσέλαβε αυτή η διαδικασία
στα νότια Bαλκάνια και στη δυτική Mικρά Aσία, καθώς και τις αντίστοιχες µεταλλάξεις του
Παπαναστασίου στο ζήτηµα του εθνικισµού - τη µετάβασή του από τον ασαφή “προλεταριακό
πατριωτισµό” που επαγγελλόταν αρχικά στην αλυτρωτική πολιτική του Bενιζέλου κι εντέλει στην
εξαγγελία της Bαλκανικής Ένωσης.
α. Eθνική ιδεολογία και διεθνισµός

Στις παραγράφους που ακολουθούν θα εξετάσουµε πρώτα τις προπολεµικές ιδέες του
Παπαναστασίου και το πώς αντιµετώπισε την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέµων. Σηµαντική δεν
ήταν τόσο η τυπική συµφωνία των αρχικών τοποθετήσεών του, στην Πατρίδα και στην
Kοινωνιολογική, µε τις απόψεις των Aναθεωρητών, όσο η αµφισηµία της πολιτικής που πρότεινε,
η συνεκφορά του εθνικού και του ταξικού λόγου η οποία του επέτρεψε να µεταπηδήσει από τον
προγραµµατικό διεθνισµό του Λαϊκού Kόµµατος στον βενιζελικό αλυτρωτισµό. Aρχικά
οφειλόταν στην εσωτερικευµένη εικόνα των τούρκων ως πολιτισµικά κατώτερων, ενώ έπειτα
παγιώθηκε από τραυµατικές εµπειρίες όπως ήταν οι ανθελληνικοί διωγµοί του 1914 οι οποίοι
όµως, όπως φάνηκε εκ των υστέρων, δεν ήταν διόλου ένδειξη καθυστέρησης αλλά µάλλον
εκµοντερνισµού του τουρκικού κράτους, που έσπευδε αµείλικτα να επιβάλει το τρέχον ιδανικό της
εθνικής οµογενοποίησης.
Προλεταριακός πατριωτισµός
H αµφισηµία του Παπαναστασίου δεν είχε τίποτε το εκπληκτικό. Σε ολόκληρη την Eυρώπη ο
εθνικισµός έπαυε να είναι αστικό προνόµιο - µε τη βοήθεια του κράτους αλλά και της αριστεράς,
1
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 88· Franz Borkenau, Socialism: National or International?,
Routledge 1942, σ. 128 κ.ε..
254
που συχνά επικαλούνταν τον ριζοσπαστικό εθνικισµό της Γαλλικής Eπανάστασης. Στη Γερµανία
ακόµη και ο Aύγουστος Mπέµπελ, η “συνείδηση” της µαχητικής σοσιαλδηµοκρατίας, κήρυξε την
υπεράσπιση της πατρίδας ενώ ο Kάουτσκυ χαρακτήριζε υπέρτατο καθήκον την προστασία της από
κάθε ξένη εισβολή.1 O επιφανής φιλόσοφος Mαξ Σέλλερ πρόσθεσε στο εθνικιστικό οπλοστάσιο την
ψευδοµαρξιστική µεταφορά των “προλεταριακών εθνών”, την οποία αξιοποίησαν και οι
Kοινωνιολόγοι.2 O Mπερνστάιν δεν µελέτησε συστηµατικά το εθνικό ζήτηµα. Στον Eυρωπαϊκό
Πόλεµο αντιτάχτηκε δραστήρια στον εθνικισµό και προσχώρησε στη µαχητική αριστερά· ωστόσο
αναγνώριζε τη σχετική αυτονοµία του εθνικού παράγοντα ενώ υποστήριζε ρητά την εθνική
αυτοδιάθεση των βαλκανικών λαών. Aντιπαρέθετε στον “αστικό εθνικισµό” τον κοσµοπολιτικό
και φιλελεύθερο “προλεταριακό πατριωτισµό”, ειρηνικό και δηµοκρατικό, ο οποίος θα δεχόταν το
εθνικό κράτος ως θεµελιώδη πολιτισµική ενότητα αλλά συνάµα θα προωθούσε τη διεθνοποίηση
των κοινωνικών και οικονοµικών θεσµών.3
O Παπαναστασίου είχε µελετήσει τις απόψεις του Mπερνστάιν για το εθνικό πρόβληµα,
καθώς και τη συζήτηση των σοσιαλδηµοκρατών για την αποικιοκρατία.4 Aυτές αναπαρήγαγε στην
πρώτη δηµόσια τοποθέτησή του στο εθνικό ζήτηµα, τη συνέντευξή του στην Πατρίδα της 17ης
Φεβρουαρίου 1909. Tο θέµα και το περιεχόµενό της γίνονται ακόµη πιο σηµαντικά αφού µάλλον
ήταν η πρώτη συνέντευξη που έδωσε σε αθηναϊκή εφηµερίδα· προφανώς βοήθησε ο Σπύρος Mελάς,
αναρχίζων τότε δηµοσιογράφος της Πατρίδος. Eκεί προβάλλοντας τον “προλεταριακό
πατριωτισµό” ανέτρεπε τα αντιβουλγαρικά στερεότυπα, υποβάθµιζε τις “εθνικές” προτεραιότητες
και στιγµάτιζε την τρέχουσα εξωτερική πολιτική και τους εξοπλισµούς τόσο καυστικά ώστε ακόµη
και ο Λευκοπαρίδης, πενήντα χρόνια αργότερα, αποσιώπησε εντελώς την ύπαρξή της:
Πολλοί φαντάζονται ότι ο σοσιαλισµός είνε εχθρός της ιδέας της Πατρίδος ... δεν υπάρχει
τίποτε ψευδέστερον από αυτό. O σοσιαλισµός είνε αντίθετος µόνον προς την ταπεινήν ιδέαν
της Πατρίδος και του Έθνους διότι ακριβώς την θέλει πολύ υψηλά, καθαράν από κάθε
αντίφασιν εσωτερικήν. Δια να είµαι σαφέστερος, ο Γάλλος σοσιαλιστής θέλει την ιδέαν της
Γαλλικής πατρίδος αλλά και συγχρόνως της Γερµανικής, της Aγγλικής, και κάθε άλλης.
1
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 24, 47.
2
Hans Kohn, The Mind of Germany, ό.π., σ. 297. Για τη στάση των γερµανών Aναθεωρητών βλ. επίσης Victor G.
Kiernan, Marxism and Imperialism, Λονδίνο: Edward Arnold 1974, όπου παρουσιάζονται επίσης οι θέσεις του H. N.
Brailsford και οι επιθέσεις του Bertold Bax εναντίον των σοσιαλιστικών αντιλήψεων περί “προοδευτικού”
ιµπεριαλισµού και ιδίως του Bernstein, σ. 9 κ.ε..
3
Roger Fletcher, “Revisionism and Nationalism: Eduard Berstein’s Views on the National Question, 1900-1914”,
Canadian Review of Studies in Nationalism XI(1) [1984], σ. 103-117. Mια συγκροτηµένη ερµηνεία των απόψεων του
Mαρξ για το έθνος από τη σκοπιά του “προλεταριακού πατριωτισµού” βλ. στο Solomon F. Bloom, The World of
Nations: A Study of the National Implications in the Work of Karl Marx, Columbia UP 1941.
4
Mέσα από έργα όπως το Sozialismus und Kolonialpolitik του Kάουτσκυ (1907, το αγόρασε µετά το 1908) και το
Sozialdemokratie und Kolonien που επιµελήθηκε ο ίδιος ο Bernstein. Bλ. τα σώµατά τους στη βιβλιοθήκη του
Παπαναστασίου, σε ΣΔΔ/AΠΘ.
255
Kατ’ αυτό τον τρόπον ο Pώσος σοσιαλιστής υποστηρίζει τους Πολωνούς εις τον αγώνα
τους δια την ελευθερίαν της Πολωνίας, ο Άγγλος τους Iρλανδούς, και ο Πρώσος πολεµεί
όλα τα εναντίον των Πολωνών τυραννικά σχέδια του κράτους του. O Έλλην σοσιαλιστής,
κατά παρόµοιον τρόπον, θέλει και ποθεί την απελευθέρωσιν του Έλληνος ραγιά, και την
θέλει και την ποθεί βαθύτερα από κάθε πατριδορρήµονα εθνικόφρονα. Θέλει όµως
συγχρόνως την απελευθέρωσιν και του Bουλγάρου ραγιά, και του Σέρβου, και του Tούρκου
ακόµη. O Έλλην σοσιαλιστής θα ζητήση να εύρη εις τον Bούλγαρον και εις τον Σέρβον και
τον Tούρκον επαναστάτην σύµµαχον και όχι εχθρόν.
O Παπαναστασίου τόνισε ακόµη περισσότερο την πρόκληση της τελευταίας φράσης,
δείχνοντας παραστατικά πως δεν χωρούσαν οι βούλγαροι σοσιαλιστές στα τρέχοντα στερεότυπα:
όταν ξέσπασαν τα ανθελληνικά πογκρόµ στη Bουλγαρία,
το µικρόν Bουλγαρικόν σοσιαλιστικόν κόµµα αντετάχθη ηρωικά κατά του όγκου και της
οργής του λαού, και επλήρωσε µε το αίµα του την αντίστασίν του αυτήν - πέντε νέοι
σπουδασταί έπεσαν εις τον αγώνα υπέρ των Eλλήνων! Δεν είνε λοιπόν ουτοπία η
συνεννόησις αλλ’ ουτοπία είνε - και µάλιστα η µεγαλυτέρα - ότι µε τον δρόµο που πάµε θα
ηµπορέσωµεν µόνοι µας και µε το σπαθί µας να ελευθερώσωµεν τα υπόδουλα µέρη. Tο ίδιον
ηµπορεί να πη κανείς και δια τους Bουλγάρους και τους Σέρβους. Tο Eλληνικόν εργατικόν
κόµµα δεν θα επιδιώξη να διαλύση τας στρατιωτικάς και ναυτικάς δυνάµεις του τόπου,
όπως φαντάζονται µερικοί. Aπεναντίας θα επιδιώξη να τας µορφώση σύµφωνα µε τας
οικονοµικάς δυνάµεις και τον χαρακτήρα του τόπου. Mόνον οσάκις πρόκειται να ευρεθή
προ διλήµµατος, δηλαδή αυξήσεως των στρατιωτικών δαπανών και βελτιώσεως της
εκπαιδεύσεως, της γεωργίας, της προστατευτικής εργατικής νοµοθεσίας, θα προτιµά
πάντοτε το δεύτερον, δηλαδή τον πολιτισµόν.
H συνέντευξη καταληκτικά υπενθύµιζε πως η πολιτική του “στρατού και στόλου”
προκαλούσε αφόρητη µετανάστευση. H εφηµερίδα ανάγγειλε πως θα δηµοσίευε τη συνέχειά της
στο επόµενο φύλλο, µαζί µε το πρόγραµµα των Kοινωνιολόγων, αλλά συνέχεια δεν υπήρξε ποτέ· η
αµφισβήτηση του κυρίαρχου αντιβουλγαρισµού ήταν ανυπόφορο σκάνδαλο.
Λίγους µήνες νωρίτερα η νεοτουρκική επανάσταση είχε κάνει επίκαιρο το ζήτηµα των
εθνοτήτων στην Oθωµανική Aυτοκρατορία, γεννώντας µάλιστα ελπίδες αναβίωσης της
Aνατολικής Oµοσπονδίας.1 O Παπαναστασίου εφαρµόζοντας τις αρχές του “προλεταριακού
πατριωτισµού” υπερασπίστηκε στην Kοινωνιολογική την εθνική ισοπολιτεία τους:2 το πρόβληµα
των µειονοτήτων θα έκρινε την πορεία του κράτους. H οπισθοδρόµηση θα σήµαινε πόλεµο και
ίσως διωγµό των τούρκων από την Eυρώπη, ενώ ο εθνικός και κοινωνικός εκδηµοκρατισµός θα
εξασφάλιζε εσωτερική αρµονία και µάλιστα θα αναζωογονούσε τις περιφερειακές ηγεµονίες οι
1
W.M. Morton Fullerton, Problems of Power, Constable 2 1914, σ. 152.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “H Tουρκική Eπανάστασις”, Eπιθεώρησις Kοινωνικών και Nοµικών Eπιστηµών, [1908], σ.
232 κ.ε.. Για τις ιδεολογικές καταβολές και τις εσωτερικές αντιθέσεις του νεοτουρκισµού βλ. Hans Kohn, A History
of Nationalism in the East, Routledge 1929, σ. 222 κ.ε..
256
οποίες έπρεπε εποµένως να τόν υποστηρίξουν. Eντούτοις το κείµενο δεν προχωρούσε σε βάθος
και περιείχε πολιτικά βαρύνουσες αντιφάσεις: προοιωνίζοντας µια ευκαιριοθηρική πολιτική
αλλού άφηνε να εννοηθεί πως πίστευε στη δηµιουργία ενός νέου “οθωµανικού έθνους”, ενώ αλλού
έδειχνε πως θα συντηρούνταν τα συστατικά έθνη του. Φόρτωνε κυρίως στους άλλους τις ευθύνες
των εξελίξεων: προϋποθέσεις για να λύσουν ειρηνικά το Aνατολικό Zήτηµα ήταν “να ποτισθή
βαθειά η ψυχή του Tουρκικού λαού µε φιλελευθέρας ιδέας” και να αποκτήσουν όλες οι εθνότητες
ίσα δικαιώµατα και “ευρεία τοπική αυτοδιοίκηση” - µια έννοια υπερβολικά ασαφής προκειµένου
για οµάδες που ζούσαν παντού ανάµεικτες. Eξίσου βεβιασµένη ήταν η ελπίδα πως η κοινωνική
νοµοθεσία θα ακύρωνε τους εθνικούς ανταγωνισµούς: “Aι κακαί ιδιότητες [των λαών] αι οποίαι
υπό κεφαλαιοκρατικόν σύστηµα υπάρχει φόβος να αναπτυχθούν υπερµέτρως προς βλάβην της
όλης τουρκικής κοινωνίας, ηµπορούν και πρέπει να χαλιναγωγηθούν δια ευρείας κοινωνικής
νοµοθεσίας”. Σ’ αυτό το πλαίσιο ο Παπαναστασίου εννοούσε την εθνική ελευθερία ως καταρχήν
πολιτισµική ελευθερία: “Aς αφεθή κάθε λαός να διαπλάση ελευθέρως την γλώσσαν του, να
λατρεύση τους θεούς του, να µορφώση την ζωήν του κατά τας ιδέας του, µε άλλα λόγια να
αναπτύξη τον εις αυτόν προσιδιάζοντα πολιτισµόν”. Eιρηνικοί πολιτισµικοί ανταγωνισµοί έπρεπε
να αντικαταστήσουν την κρατική βία:
O δρόµος της πραγµατικής ελευθερίας, της εθνικής ισότητος και αλληλεγγύης είνε όχι µόνον
δια τους Tούρκους αλλά και δια τους χριστιανικούς λαούς της Tουρκίας ο µόνος σωτήριος,
ο µόνος που θα τους οδηγήσει εις ανώτερον βίον. Mια βιαία σύρραξις δεν είνε δυνατόν να
ωφελήση κανένα από τους µικρούς τούτους λαούς ... Συµφέρον µέγιστον έχουν λοιπόν οι
λαοί αυτοί να υποβοηθήσουν το ανθρωπιστικόν έργον της πραγµατικής ελευθερίας εις την
Tουρκίαν, αφίνοντες κατά µέρος τας εθνικάς των µεγαλοµανίας και κατακτητικάς ορέξεις.
Tον φυλετικόν ανταγωνισµόν, τον ενασκούµενον µε βάρβαρα µέσα, ας αντικαταστήση ο
ανταγωνισµός των πολιτισµών ... Eάν δε µε τον καιρόν µια φυλή πάρη χωρίς να εκβιασθή
µαζύ µε τον ανώτερον βίον και την γλώσσαν και το όνοµα µιας άλλης φυλής, κανέν
δυστύχηµα. Διότι ποιός ενδιαφέρεται δια τα ονόµατα; Aυτά είνε παρελθόν, αξίαν δ’ έχει
µόνον η ζωή.
Oρθά χαρακτήρισε µη εθνικιστική την τελευταία αποστροφή ο Δ. Kαλλιτσουνάκις, όταν
ανατύπωσε αυτοτελώς το ίδιο άρθρο µετά τη Συνθήκη των Σεβρών.1 Tην εποχή του ελληνικού
θριάµβου όµως τήν ερµήνευε ως πρόσκληση να αφοµοιώσουν πολιτισµικά τους “παθητικούς”
ισλαµιστές στον Eλληνισµό - ενώ την επαύριο της νεοτουρκικής επανάστασης ο Παπαναστασίου
εννοούσε κυρίως την ανάγκη να εγκαταλείψουν τον βίαιο ανταγωνισµό µε τους “βουλγάρους” και
να ενσωµατωθούν όλοι µαζί στο υπό κατασκευήν και άγνωστων συντεταγµένων “οθωµανικό
έθνος”. Aς κρατήσουµε πάντως πως οι Kοινωνιολόγοι το 1908 προτιµούσαν να λυθεί ειρηνικά το
Aνατολικό Zήτηµα, αλλά δέχονταν επίσης τη βίαιη σύγκρουση αν τυχόν επανερχόταν η οθωµανική
απολυταρχία. Mάλιστα ο Παπαναστασίου ενστερνιζόταν οριενταλιστικά στερεότυπα σχετικά µε
1
Δ. Kαλλιτσουνάκις, “Eισαγωγή” στο Aλέξανδρος Π. Παπαναστασίου, “H Tουρκική Eπανάστασις”, Bιβλιοθήκη
Kοινωνικής και Πολιτικής Eπιστήµης, εν Aθήναις, τυπογραφείον Π. A. Πετράκου 1920, σ. 6.
257
την πολεµική και κατακτητική φύση των τούρκων και του ισλαµισµού.1 Πέρα από τους
διεθνιστικούς ευσεβείς πόθους του, παρουσιάζοντας το Aνατολικό Zήτηµα ως “πάλη πολιτισµών”
δηµιουργούσε προϋποθέσεις εθνικής συσπείρωσης - ενώ το αντίθετο ίσχυε για όσους σοσιαλιστές
πρόβαλλαν τις ιµπεριαλιστικές και οικονοµικές όψεις των εθνικών ανταγωνισµών, τις οποίες
άλλωστε αναγνώριζαν και οι ίδιοι οι Kοινωνιολόγοι στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος. Aυτή
την εποχή έδιναν έµφαση στη µείξη, στην εξέλιξη και στη σύνθεση των εθνών, µερικά χρόνια
αργότερα όµως θα στήριζαν στον ίδιο πολιτισµικό λόγο την ουσιοκρατική αντίληψη του έθνους
την οποία αναπτύσσει στο δοκίµιό του για τον εθνικισµό ο Παπαναστασίου.
Παρά τις βαθύτερες αντιφάσεις της σκέψης τους, εκείνη την εποχή οι Kοινωνιολόγοι
αντιστάθηκαν θαρραλέα στην πρακτική των κυρίαρχων εθνικιστών. Kατάγγελλαν τον “βάρβαρο
πόλεµο των εθνοτήτων” στη Mακεδονία και απέκρουαν σταθερά το εθνικό µίσος και την
εξωτερική πολιτική των συντηρητικών κυβερνήσεων. Στο πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος
αµφισβητούν την ικανότητα του στρατού να διασφαλίσει την άµυνα της χώρας και αξιώνουν να
“εξασφαλισθή κατά το δυνατόν το Kράτος από εξωτερικάς περιπλοκάς, αίτινες ευρίσκονται εις
αλληλεπίδρασιν µε το υπάρχον οικονοµικόν σύστηµα”· προτείνοντας να συνταχθούν οι
στρατιωτικές δυνάµεις “επί τη βάσει των οικονοµικών όρων του Kράτους” αποκρούουν τους
επαχθείς εξοπλισµούς.2 Eίδαµε παραπάνω πως αυτούς ακριβώς ενοχοποιούσε ο Παπαναστασίου
για την αποσάθρωση της παραγωγικής υποδοµής και τόνιζε πως προηγούνταν οι δαπάνες για την
παιδεία, τη γεωργία και την προστατευτική εργατική νοµοθεσία. Aπό την πρώτη παράγραφο του
“Tι πρέπει να γίνη” προειδοποιούσαν τους στρατιωτικούς ότι “καλός στρατός δεν είναι βάσις και
αιτία κοινωνικής ανθηρότητος, αλλά τουναντίον αποτέλεσµα αυτής”.3
Ωστόσο η εσωτερικευµένη ιεράρχηση των εθνών σε βαθµούς πολιτισµού - των ελλήνων και
των βουλγάρων λίγο παρακάτω από την Eυρώπη, έπειτα των αλβανών και τέλος των
“συντηρητικών” τούρκων - επέτρεψε να προσχωρήσουν λίγο αργότερα οι Kοινωνιολόγοι στο
εθνικό πρόγραµµα του Bενιζέλου. Mόλις έληξε ο Πρώτος Bαλκανικός Πόλεµος ο Aραβαντινός
ζητούσε “όπως συντελέσωµεν και ηµείς εν τω συµφέροντι του ανωτέρου, του Eυρωπαϊκού
πολιτισµού, εις την ανάπλασιν της Eυρωπαϊκής Aνατολής”.4 O Παπαναστασίου επαναλάµβανε ως
την ανταλλαγή των πληθυσµών στερεότυπα περί πολιτισµικής οπισθοδροµικότητας και
κατακτητικότητας των τούρκων: “παρ’ όλην την επί αιώνας εγκατάστασίν των εις την Eυρώπην,
δεν κατώρθωσαν να προσεταιρισθούν τον Eυρωπαϊκόν πολιτισµόν, ούτε να δηµιουργήσουν ιδικόν
των εφάµιλλον. Mε τους λαούς που κατέκτησαν δεν ηµπόρεσαν να συγχωνευθούν εις εν όλον.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H Tουρκική Eπανάστασις”, ό.π., σ. 232 κ.ε., passim.
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A’, σ. 76, και τ. B’, σ. 885.
3
Aλ. Παπαναστασίου, συνέντευξη σε Πατρίς, φ. της 17.2.1909· “Tι πρέπει να γίνη”, MΛA, τ. A’, σ. 45·
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A’, σ. 76, και τ. B’, σ. 885.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “H Tουρκική Eπανάστασις”, ό.π.· Π. Aραβαντινός, EΣB, συνεδρίασις της 2.3.1913, σ. 155.
258
Έµειναν πάντοτε Tούρκοι µε κατακτητικάς ορέξεις και ορµάς και µε καµµίαν εκπολιτιστικήν
ικανότητα”.1 Δεν εφάρµοζε όµως τα ίδια κριτήρια στην αποικιοκρατική Eυρώπη.
Aναλόγως µε τις συγκυρίες οι Kοινωνιολόγοι χρησιµοποιούσαν είτε τη γλώσσα της
πολιτισµικής ιεράρχησης είτε τη γλώσσα της ανεξεθνίας - οι οποίες απέκλιναν αριστερά ή δεξιά
του “προλεταριακού πατριωτισµού” αλλά ήταν εξίσου συµβατές µαζί του. Στο πρόγραµµα του
Λαϊκού Kόµµατος έκλιναν επ’ αριστερά: υποβάθµισαν εξαιρετικά την εξωτερική πολιτική·
άλλωστε η σύνεση που απαιτούσαν οι περιστάσεις διευκόλυνε τη διεθνιστική φρασεολογία και την
αντιπολεµική στάση. Mάλιστα κατηγορούσαν την άρχουσα τάξη για την ανάπτυξη του
σωβινισµού: οι κεφαλαιούχοι ενώ κυβερνούσαν προβάλλοντας τα “εθνικά ζητήµατα” εξαπατούσαν
το λαό και τον εµπόδιζαν να διεκδικήσει τα συµφέροντά του. Aντιθέτως οι Kοινωνιολόγοι
αξίωναν την “αποφυγήν εξωτερικών περιπλοκών ... αίτινες ευρίσκονται εις αλληλεπίδρασιν µε το
υπάρχον οικονοµικόν σύστηµα”, µε προοπτική όχι τη διάλυση της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας
αλλά τη µετεξέλιξή της σε κοινωνία εθνικής ισότητας. Zητούσαν να συνδράµει η Eλλάδα την
επίλυση των διεθνών διαφορών µε διαιτησία στηριγµένη στην αναγνώριση του “δόγµατος των
εθνικοτήτων” και στην εξασφάλιση “των εις τα ξένα κράτη φυλών από πάσης καταδυναστεύσεως”·
ως απώτερο σκοπό έθεταν την “καλλιέργειαν επί τη βάσει των αρχών τούτων φιλικών σχέσεων µε
τα κράτη του Aίµου επί τη βάσει προαγωγής των σχέσεων τούτων εις συµπολιτειακάς”.2 H
νεφελώδης ιδέα της βαλκανικής συµπολιτείας, την οποία θα πρόβαλλαν όλη την πολεµική δεκαετία
όχι µόνον οι Kοινωνιολόγοι αλλά και οι υπόλοιποι φιλοβενιζελικοί σοσιαλιστές και οι
αγροτιστές, ήταν η γέφυρα προς τον διεθνισµό της ριζοσπαστικής αριστεράς· αργότερα ο
Παπαναστασίου θα την αποσαφήνιζε στο ιδανικό της Bαλκανικής Eνωσης.
“Eιρήνη, πρόοδο και πολιτισµό στα Bαλκάνια”

H βαλκανική ένωση και ο “προλεταριακός πατριωτισµός”, που παρέµεναν πάντως περιθωριακές
ιδέες το 1912, προδίκαζαν λοιπόν τις επιλογές των Kοινωνιολόγων. Aπέκλειαν αφενός τη
σύγκρουση µε την εθνική ιδεολογία, την οποία επέλεξε η Φεντερασιόν, και αφετέρου τη
συµπόρευση µε τον βίαιο αλυτρωτισµό των “πατριδορρηµόνων εθνικοφρόνων”· πρακτικώς
προσέγγιζαν τη φαινοµενικά κατευναστική πολιτική του Bενιζέλου.
O νέος πρωθυπουργός ενόσο αναδιοργάνωνε το στρατό εκτόνωσε την ένταση µε τη
Bουλγαρία και µε την Tουρκία· κατέστειλε τους “Mακεδονοµάχους” το 19113 και απέφυγε κάθε
αναφορά στο Kρητικό Zήτηµα στις εκλογές του 1912, ενώ εµπόδισε τις πατριωτικές κορώνες στις
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Kαι τρίτος πόλεµος!”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των γεωργών, ετ.
A’, αρ. 12 [7.6.1914].
2
“Πρόγραµµα του Λαϊκού Kόµµατος”, MΛA, τ. A’, σ. 74, 76, και τ. B’, σ. 881, 885.
3
FO 371.1380/304-313, Elliot προς Grey, 12.2.1912/8018 (Eτήσια Aναφορά για το 1911). Aξίζει να αναφερθεί πως
και στη Bουλγαρία ο Γκέσωφ περιόρισε αποφασιστικά τη δράση των κοµιτάτων µόλις εκλέχτηκε πρωθυπουργός το
1911· βλ. Reginald Rankin, Inner History of the Balkan War, Constable 1914, σ. 142.
259
εθνικές επετείους.1 Aντιµετώπισε πανίσχυρες αντιδράσεις: εκατοντάδες αξιωµατικοί υπέγραψαν
ένα αντικυβερνητικό πρωτόκολλο παραµονές του πολέµου, ενώ ακόµη και µετριοπαθείς τον
κατηγορούσαν πως “δεν εκάλεσεν πλέον υπό τας σηµαίας καµµίαν ηλικίαν απαλλαγέντων προς
εκγύµνασιν, ουδέ προέβη εν τω µεταξύ εις καµµίαν προµήθειαν πολεµικού υλικού µέχρι των
παραµονών της επιστρατεύσεως”.2 Δεν βελτιώθηκαν εντούτοις οι σχέσεις µε την Yψηλή Πύλη και
το µποϋκοτάζ εναντίον των ελλήνων ξανάρχισε τον Mάρτιο του 1912. Aπεναντίας πέτυχε η
προσέγγιση µε τη Bουλγαρία: από το χειµώνα του 1910 ο Bενιζέλος διαπραγµατευόταν µυστικά
την αντιοθωµανική συµφωνία, την άνοιξη του 1912 την υπέγραψαν και τον Iούλιο η Bαλκανική
Συµµαχία είχε ουσιαστικά σχηµατιστεί.3
Aπρίλιο του ίδιου έτους αναζωπυρώθηκε το Kρητικό Zήτηµα και προκάλεσε εσωτερική
4
κρίση. Aπαγορεύοντας την είσοδο των κρητικών πληρεξουσίων στη βουλή ο Bενιζέλος έδωσε
αφορµή στον N. Δηµητρακόπουλο να παραιτηθεί για να ασκήσει εθνικιστική αντιπολίτευση µαζί
µε τον Λ. Kανακάρη Pούφο· έλπιζαν να ρίξουν την κυβέρνηση αλλά εντέλει καθυστέρησαν απλώς
τη νοµοθετική εργασία.5 H διαλλακτικότητα του πρωθυπουργού απέναντι στους “εθνικούς
εχθρούς” έτρεφε επίσης τη µόνιµη σύγκρουση µε τους σωβινιστές του Yπουργείου Eξωτερικών
που συσπείρωναν ο Λάµπρος Kοροµηλάς και ο Ίων Δραγούµης, δηµιουργώντας χάος “σύγχυσης,
έλλειψης εµπιστοσύνης και αντιπαλότητας”.6 Eπικίνδυνος αντιπολιτευόµενος ήταν επίσης ο
Θεµιστοκλής Σοφούλης, ο οποίος όµως επέστρεψε στη Σάµο όταν άρχισαν οι πολεµικές
προετοιµασίες. H αντιδικία κορυφώθηκε τον Aύγουστο του 1912, όταν τα εθνικιστικά σωµατεία
οργάνωσαν συλλαλητήρια στην Aθήνα και στην επαρχία ενώ η κυβέρνηση ανταπέδιδε καλώντας τα
να παρουσιάσουν τους ισολογισµούς τους.7 Oι Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν σταθερά τον
πρωθυπουργό σ' αυτές τις αντιξοότητες, χωρίς ωστόσο να καταγγείλουν την κυρίαρχη γλώσσα του
1
Για τον εορτασµό της 25ης Mαρτίου το 1912 βλ. FO 371.1380/390, Merlin προς Grey, 10.4.1912/16551.
2
Aθήναι, φ. της 8.9.1912, και Πατρίς, φ. της 6.9.1912 (όπου και οι σχετικές δηλώσεις του Bενιζέλου)· Aθ. Eυταξίας
σε EΣB, συνεδρίασις 20η της 4.3.1913, σ. 173-174.
3
H. Gardikas Katsiadakis, Greece and the Balkan Imbroglio, ό.π., σ. 65 κ.ε.. Bλ. µια αφήγηση της µυστικής
διπλωµατίας του Bourchier από έναν φίλο του στο R. Rankin, Inner History of the Balkan War, ό.π, σ. 14-16 και 140
κ.ε., το οποίο πάντως είναι φλύαρο και γεµάτο εθνικά στερεότυπα, αντισηµιτικό και ανθελληνικό, και υπερβάλλει
το ρόλο του βρετανού τυχοδιώκτη. Bλ. επίσης το χρονικό στο Lady Grogan, The Life of J. D. Bourchier, Hurst and
Blackett 1926, σ. 135 κ.ε..
4
5
6
Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη, “Bενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών: σύγκρουση ή συνεργασία;”, σε Συµπόσιο για
τον Eλευθέριο Bενιζέλο, ό.π., σ. 270 κ.ε..
7
Aθήναι, φ. της 17, της 20 και της 24.8.1912· Tο Kράτος, φ. της 23.8.1912· Πατρίς, φ. της 17, 20.8.1912· FO
371.1380/42, Beaumont προς Grey, 30.9.1912/42090.
260
αλυτρωτισµού.1 Έστρεφαν µονίµως τις επικρίσεις τους στον Kοροµηλά και λίγο προτού ξεσπάσει
ο πόλεµος ο Kουτούπης επιτέθηκε θορυβωδώς εναντίον του και γενικώς κατά των “µπλαζέδων
των καλών οικογενειών” και των διπλωµατικών υπηρεσιών.2 Eντούτοις κρίσιµο ζήτηµα ήταν
πλέον ο πόλεµος - και η οµάδα του Παπαναστασίου δεν τάχθηκε υπέρ της ειρήνης.
Tον Σεπτέµβριο του 1912 η Πύλη έδειξε εκ νέου απειλητικές διαθέσεις κι ενίσχυσε το στρατό
στα θεσσαλικά σύνορα, προκαλώντας µερική επιστράτευση κι έντονη ανησυχία στην Aθήνα.3
Tαυτοχρόνως επιστρατεύτηκαν οι βαλκανικές Δυνάµεις· ο φιλελεύθερος πρωθυπουργός της
Bουλγαρίας Γκέσωφ υποσχόταν στην εκστασιασµένη εθνοσυνέλευση της Σόφιας πως ο πόλεµος θα
έφερνε “ειρήνη, πρόοδο και πολιτισµό στα Bαλκάνια”. Aπειλώντας µε παραίτηση ο Bενιζέλος
απέσπασε τη βασιλική συγκατάθεση στην κήρυξη του πολέµου, ενώ το κοινό τον αντιµετώπισε
αµφίθυµα· “η λαϊκή γνώµη δεν επεζήτει αυτόν”, τόνισε µετά τη νίκη ο ίδιος ο πρωθυπουργός, ενώ
σηµαίνοντα πρόσωπα ετοιµάζονταν να κρυφτούν στις πρεσβείες προτού µπουν οι τούρκοι στην
Aθήνα.4
Oι Kοινωνιολόγοι υποστήριξαν πάλι τον Bενιζέλο. O Aραβαντινός στην κοινοβουλευτική
συζήτηση για την κήρυξη του πολέµου δικαιολογούσε τον πόλεµο που κήρυξαν “τα προλετάρια
κράτη του Aίµου” ως “αρχήν των προσπαθειών προς κατάρριψιν του φεουδαλικού καθεστώτος εν
τη γείτονι επικρατεία και την εγκαθίδρυσιν πραγµατικής ισοπολιτείας”. Ήταν ανάγκη να
εφαρµόσουν τα ανθρώπινα δικαιώµατα στην Tουρκία και δικαίωµα των λαών να απελευθερωθούν
πολιτικά και “να προσδιορίζωσι το δηµόσιον αυτών δίκαιον”. Προεξοφλούσε µάλιστα την
υποστήριξη της Δεύτερης Διεθνούς στους πολεµικούς στόχους τους: “Yπάρχουσιν εν τη
πεπολιτισµένη Eυρώπη, υπάρχουσιν εν τω Nέω Kόσµω κόµµατα ισχυρά εµπνεόµενα υπό των
αυτών αρχών, υπό των οποίων και η ευάριθµος οµάς, εις την οποίαν έχω την τιµήν και εγώ ν’
ανήκω· εις τους οµόφρονας ηµών εν τη πεπολιτισµένη Eυρώπη και τω Nέω Kόσµω εµπιστευόµεθα
ηµείς οι σύντροφοι αυτών κατά τη στιγµήν ταύτην, όπως ... υποστηρίξωσιν ένα εκ των αγνοτέρων
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συζήτησις της 8.12.1911, σ. 1304· Π. Aραβαντινός, EΣB, συζήτησις της 10.11.1911, σ.
657.
2
Aθήναι, φ. της 17, της 20 και της 24.8.1912· Tο Kράτος, φ. της 23.8.1912· Πατρίς, φ. της 17, 20.8.1912, και της
6.9.1912 (συνέντευξη Kουτούπη). Bλ. επίσης τη σηµαντικότατη παρέµβαση του Kουτούπη για την εξωτερική
πολιτική σε EΣB, συνεδρίασις 195η της 17.12.1911, σ. 1573.
3
FO 371.1380/304-313, Elliot προς Grey, 12.2.1912/8018 (Eτήσια Aναφορά για το 1911). Oι Nεοτούρκοι είχαν
χρησιµοποιήσει και νωρίτερα το εµπορικό µποϋκοτάζ, το 1908 εναντίον των αυστροουγγρικών και βουλγαρικών
προϊόντων· βλ. W.M. Morton Fullerton, Problems of Power, ό.π., σ. 153.
4
J. Bell, Peasants in Power..., ό.π., σ. 105 (Γκέσωφ)· Eλ. Bενιζέλος στην κοινοβουλευτική συζήτηση της 13ης
Nοεµβρίου του 1913, όπως παρατίθεται στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’,
ό.π., σ. 501· G. Deville, L’ Entente, la Gréce et la Bulgarie, ό.π., σ. 79. Bλ. επίσης τις αντιδράσεις τις οποίες
καταγράφει ο τότε νοµάρχης στη Λάρισα: Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου, πρώην βουλευτού
Aθηνών, υπουργού και πρεσβευτού, από 1885 έως 1936, Aθήναι 1970, σ. 90.
261
αγώνων τους οποίους είδεν η ανθρωπότης”.1 Oι οµόφρονες όµως, και κατεξοχήν η Φεντερασιόν,
διακρίνοντας τις λιγότερο αγνές όψεις αυτού του αγώνα αποξένωσαν τους Kοινωνιολόγους.
Aνάλογα επιχειρήµατα πρόβαλαν οι εργατικές οργανώσεις που υποστήριξαν τον πόλεµο.
Στην κοινή συνεδρίαση των εκτελεστικών επιτροπών τους τα εργατικά κέντρα Aθηνών και
Πειραιώς, καθώς και η Πανελλήνιος Eργατική Oµοσπονδία, κάλεσαν τους σοσιαλιστές της
Eυρώπης και της Aµερικής να ενισχύσουν την πολεµική προσπάθεια των βαλκανικών κρατιδίων,
“εις την οποίαν µε ενθουσιασµόν µετέχουν αι τάξεις των κρατών τούτων”, στο όνοµα της
Δικαιοσύνης, της Eλευθερίας, του Πολιτισµού και του Aνθρωπισµού. Όταν έπεσε η Θεσσαλονίκη
ο γενικός γραµµατέας του Συνδέσµου των Eργατικών Tάξεων τηλεγράφησε στο Διεθνές
Σοσιαλιστικό Γραφείο υπέρ της τετραεθνούς συµµαχίας. Tο Eργατικό Kέντρο Aθηνών,
υποστηρίζοντας πως ο πόλεµος γινόταν “υπέρ των πολιτικών ελευθεριών, και όχι προς
κατάκτησιν ξένων χωρών και δηµιουργίαν αποικιακών πολιτειών”, έστειλε µαζί µε άλλα εργατικά
κέντρα και οργανώσεις συγχαρητήρια στον πρωθυπουργό.2
H πολιτική ζωή διακόπηκε και οι Kοινωνιολόγοι κατατάχτηκαν καθυστερηµένα στο στρατό.
Πήραν µέρος στις µάχες - αλλά δεν φαίνεται να µίλησαν δηµοσίως για τις εµπειρίες τους από
αυτές, δείχνοντας εντέλει το χάσµα ανάµεσα στα βιώµατά τους και στις ιδέες που επαγγέλλονταν.
O Kουτούπης φιλοξενούνταν µαζί µε τον Σπύρο Θεοδωρόπουλο στη σκηνή του Σκεύου Zερβού
κατά την πολιορκία των Iωαννίνων· ο Kαφαντάρης και ο Παπαναστασίου, εθελοντές, πολέµησαν
µαζί στη Xίο.3 Aπό το τιµητικό δίπλωµα που πήρε αργότερα ο τελευταίος φαίνεται πως δεν έλαβε
µέρος στον B’ Bαλκανικό Πόλεµο. Ωστόσο υπήρξαν και αντιδράσεις. Aπό τους σοσιαλιστές ο
Kώστας Zάχος αντιτάχτηκε στον πόλεµο και αρνήθηκε να καταταγεί στον στρατό· τον φυλάκισαν
και τον έστειλαν στο στρατοδικείο όπου κινδύνεψε να πληρώσει ακριβά το θάρρος του. Σώθηκε
χάρη σε διεθνείς κινητοποιήσεις, ακόµη και άγγλων βουλευτών, που εµπόδισαν την κυβέρνηση να
τον τουφεκίσει µέσα στον πατριωτικό πυρετό.4 Tέλος πολλοί συντηρητικοί επίσης διαφωνούσαν
1
Π. Aραβαντινός, EΣB, συνεδρίασις 3η της 2.10.1912, σ. 11. Mολονότι στην Eλλάδα και στη Δύση
χρησιµοποιούσαν τρεχόντως όρους όπως “Tουρκία” και “Tούρκοι”, αυτοί ήταν όροι ετεροχαρακτηρισµού και
προβολής εθνικών χαρακτηριστικών σ' έναν ανεθνικό ακόµη πληθυσµό· επισήµως το κράτος ονοµαζόταν
Oθωµανική Aυτοκρατορία, ενώ φαίνεται πως η ονοµασία “Tούρκος” τον δέκατο ένατο αιώνα συνιστούσε “ετικέτα
την οποία δεν χρησιµοποιούσαν γενικώς στην Oθωµανική Aυτοκρατορία παρά µόνο για τους χωρικούς της
Aνατολίας” (Caglar Keyder, “The Dilemma of Cultural Identity on the Margin of Europe”, Review XVI [Winter
1993], σ. 21).
2
Πατρίς, φ. της 3.10.1912 και της 4.11.1912. Tο ψήφισµα του EKA, της 2.11.1912, σε Πατρίς, φ. της 11.11.1912· του
E.K. Γαργαλιάνων σε Πατρίς, φ. της 13.11.1912. Για το λόγο των Kοινωνιολόγων περί ανθρώπινων δικαιωµάτων
βλ. Π. Aραβαντινός, EΣB, συνεδρίασις 3η της 2.10.1912, σ. 11.
3
Θάλεια Φλωρά-Kαραβία, Aπό τον πόλεµο 1912-13, Aθήνα 1936· Δηµήτριος N. Aγραφιώτης, Γεώργιος
Kαφαντάρης, Aθήνα 1983, σ. 40· επιστολή Aλ. Παπαναστασίου προς Aριστοβούλη Λοπρέστη από Xίο, 23.11.1912,
σε AΠΛ φάκελλος 2β.
4
FO 371.1381/405, Πρακτικά FO, 13.12.1912 (επερώτηση Wedgewood).
262
µε τη στρατηγική του Bενιζέλου: ο κατακερµατισµός της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας αναιρούσε
τη φιλόδοξη πολιτική του Δραγούµη και του Σουλιώτη - Nικολαΐδη που στηριζόταν στην εδαφική
ακεραιότητά της.1
Oι πολεµικές επιτυχίες ευνόησαν τους Kοινωνιολόγους, διαµορφώνοντας ένα νέο κοινό
αίσθηµα που δικαίωνε τη στάση τους. Mετά τον πρωτο φόβο η προβολή του εξωτερικού εχθρού
ενίσχυσε τη φαντασιακή συνοχή του κοινωνικού σώµατος και µε τις νίκες ακόµη και οι
φυλακισµένοι ζητούσαν να σταλούν στο µέτωπο.2 Tα συνδικάτα αναπροσανατόλισαν τις
λειτουργίες τους στο πλαίσιο της εθνικής ενότητας· το Eργατικό Kέντρο Aθηνών ζήτησε κρατική
αρωγή ώστε να θρέψει τις οικογένειες των επιστράτων.3 Bοήθεια για τους οικείους των µελών της
εξασφάλισε επίσης η Aδελφότης Tυπογράφων, ενώ πολλά εργατικά σωµατεία ενίσχυαν τα σπιτικά
των εφέδρων και ο Σύνδεσµος Tροχιοδροµικών έγραφε εθελοντές τροχιοδροµικούς· στο Bόλο
“µέλη της ανωτέρας τάξεως” ίδρυσαν, µε πρόταση του Σοφοκλή Tριανταφυλλίδη, ένα τοπικό
Tαµείον Kοινωνικής Προνοίας.4 Σωµατεία κι εργατικά κέντρα συµµετείχαν στα επίσηµα
µνηµόσυνα των πεσόντων.5
Συνοπτικά, ο προλεταριακός πατριωτισµός των Kοινωνιολόγων τούς έκανε να στηρίξουν
την εθνική πολιτική του Bενιζέλου εναντίον των σωβινιστών που έλεγχαν προηγουµένως την
ελληνική διπλωµατία· διαφοροποιήθηκαν µόνο στις λεπτοµέρειες. Προωθώντας όµως την εθνική
ενότητα έγιναν όµηροι των εθνικιστών. Δικαιολογώντας τον πόλεµο κατά της Tουρκίας µε την
κατάρριψη του φεουδαρχισµού, τα ανθρώπινα δικαιώµατα και την εθνική αυτοδιάθεση παρέσυραν
τις εργατικές οργανώσεις και τον κορµό των υπόλοιπων σοσιαλιστών - µε αξιοσηµείωτη εξαίρεση
τον Kώστα Zάχο. Aποδείχτηκαν πιο διορατικοί, αντιθέτως, οι µετριοπαθείς σοσιαλιστές στη
Σερβία και στη Bουλγαρία που κατάγγειλαν αµέσως τον πατριωτικό πυρετό, ενώ οι Στενοί
υποστήριξαν τη βαλκανική οµοσπονδιακή Δηµοκρατία και τόνισαν πως τον αντεργατικό πόλεµο
υπαγόρευαν συµφέροντα της αστικής τάξης.6
Στο πλευρό του Bενιζέλου
1
Aθ. Σουλιώτης - Nικολαΐδης, Hµερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέµου, ό.π., σ. 32.
2
Aναφορά προς τη βουλή, EΣB, συνεδρίασις 6η της 5.10.1912, σ. 27.
3
Πατρίς, φ. της 20 και της 24.9.1912.
4
Πατρίς, φ. της 23.9.1912 και της 2 και 19.10.1912.
5
Πατρίς, φ. της 21.12.1912.
6
T. Tchitchovski, The Socialist Movement in Bulgaria, Lamley and Co. 1931, σ. 20· M. V. Pundeff, “Nationalism and
Communism in Bulgaria”, ό.π., σ. 135. Για τις καταγγελίες από τους σέρβους σοσιαλιστές των σερβικών ωµοτήτων
και της έκτακτης νοµοθεσίας βλ. Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International
Commission To Inquire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars, Carnegie Endowment 1914, σ. 145, 162, 216.
Για τις εκτελέσεις τολστοϊκών και άλλων αντιπολεµικών προπαγανδιστών στη Bουλγαρία µετά την έναρξη των
συγκρούσεων βλ. R. Rankin, Inner History of the Balkan War, ό.π., σ. 48.
263
Tο εθνικό µέτωπο πάντως δεν ήταν ενιαίο: η µετριοπάθεια του Bενιζέλου σε σχέση µε τον υστερικό
εθνικισµό της αστικής ελίτ διευκόλυνε τη συµπόρευση των Kοινωνιολόγων. Όταν έληξε η πρώτη
φάση των εχθροπραξιών έλπιζαν πως ο πρωθυπουργός θα εµπόδιζε νέους πολέµους και δηώσεις:
εκκρεµούσε η διανοµή των λαφύρων και οι σωβινιστές των “χριστιανικών κρατών”
αλληλοενισχύονταν προβάλλοντας εξίσου ακραίες αξιώσεις.1 O εστεµµένος επικεφαλής του
στρατού εποφθαλµιούσε τον τίτλο του “Bουλγαροκτόνου”,2 ενώ η εθνικιστική αντιπολίτευση ήθελε
νέες κατακτήσεις: “Διίσταµαι ριζικώς προς την κατεύθυνσιν ήν έδωκεν εις την εξωτερικήν
πολιτικήν της Eλλάδος η Kυβέρνησις και ο Πρόεδρος αυτής”, κραύγαζε στη βουλή ο Δηµήτριος
Pάλλης.3 O Δηµητρακόπουλος απειλούσε “θα υπάρξη αντίστασις ριζική και ανένδοτος” των
αλυτρώτων,4 ενώ ο Bενιζέλος µαταίως προειδοποιούσε να µην τούς ενθαρρύνουν σε ξεσηκωµούς:
“Όποιος συµβουλεύει κάτι τέτοιο ... θα είχεν καθήκον να µεταβή και ο ίδιος εκεί, δια να µετάσχη
των καταστροφών τας οποίας θα προυκάλει δια της πολιτείας του”.5
Eξ ονόµατος των Kοινωνιολόγων ο Aραβαντινός τόν υποστήριξε απέναντι στις απαιτήσεις
των αλυτρωτιστών και συµφώνησε να µην συµπεριλάβουν τη Θράκη στις ελληνικές διεκδικήσεις.
Aπορρίπτοντας τη δηµιουργία εθνικώς καθαρών κρατών ζητούσε εγγυήσεις για τα δικαιώµατα
των µειονοτήτων: “H αρχή των εθνικοτήτων επιβάλλει ... να διατηρήσωσιν όµως το δικαίωµα της
εθνικής των ζωής, της εκδηλουµένης εις τας θρησκευτικάς πεποιθήσεις, εις την γλώσσαν, και την
παιδείαν καθόλου, την τοπικήν αυτονοµίαν, την πλήρη ισοπολιτείαν εν τοις καθ’ έκαστα ... Tούτο
είµεθα υποχρεωµένοι και ηµείς να εφαρµόσωµεν δια τους πληθυσµούς εκείνους οι οποίοι θα
περιέλθωσιν εις ηµάς”.6 Aπεναντίας ο Kουτούπης, χωρίς να διαφοροποιηθεί στο συγκεκριµένο
ζήτηµα, τηρούσε σταθερά εθνικόφρονα στάση: άλλοτε προέκτεινε αµέριµνα την εθνική αρχή προς
την αποικιοκρατία (“Δι ηµάς, θέσιν αποικιών επέχουσιν αι υπόδουλοι Eλληνικαί χώρες, η
Aίγυπτος και τινες χώρες του Eυξείνου”) και άλλοτε ζητούσε να προσαρτήσουν την Πόλη, τη
Θράκη, τη Σµύρνη και την Kορυτσά.7
Aφότου πάντως συντάχθηκαν µε τον Bενιζέλο οι Kοινωνιολόγοι απέφυγαν να
τοποθετηθούν κριτικά στα ευρύτερα πολιτικά ζητήµατα κι έστρεψαν τις επικρίσεις τους αντί του
πολέµου per se στα δευτερεύοντα, όπως στην ανισότητα στο στράτευµα και στη “βιοµηχανία
απαλλαγών”. Xρησιµοποιούσαν τον Aρµαγεδώνα για να επιβάλουν στο κράτος κοινωνική
1
Bλ. την περιγραφή αυτής της διαδικασίας από τον µετριοπαθή τότε πρωθυπουργό της Bουλγαρίας Iv. E.
Guéchoff, L’ Alliance Balkanique, Hachette 1915, σ. 105 κ.ε..
2
Bίκτωρ Δούσµανης, Aποµνηµονεύµατα. Iστορικαί σελίδες τας οποίας έζησα, Δηµητράκος [1946], σ. 105.
3
Δ. Pάλλης σε EΣB, συνεδρίασις 19η της 2.3.1913, σ. 146.
4
N. Δηµητρακόπουλος σε EΣB, συνεδρίασις 19η της 2.3.1913, σ. 145.
5
Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις της 2.3.1913, σ. 144.
6
EΣB, συνεδρίασις της 2.3.1913: Δ. Pάλλης (σ. 146), N. Δηµητρακόπουλος (σ. 145), Eλ. Bενιζέλος (σ. 144) και Π.
Aραβαντινός (σ. 154-155).
7
Θαλής Kουτούπης, “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”, EKNE, τόµος A’, τεύχος 1 [1908]· Nέα Eλλάς,
Mάρτιος - Mάιος 1914· ιδίως το κύριο άρθρο του στο φ. της 6.4.1914.
264
πολιτική κι επικαλούνταν τις θυσίες των λαϊκών τάξεων ώστε να αποσπάσουν πολιτικές και
οικονοµικές παραχωρήσεις· φερ' ειπείν διεκτραγωδώντας τα πολεµικά δεινά ζητούσαν
φορολογικές ελαφρύνσεις των αγροτών.1 Kαθώς συζητούν τις στρατολογικές απαλλαγές, στις 8
Oκτωβρίου του 1912, ο Kουτούπης προτείνει να χωρίσουν σε εισοδηµατικές τάξεις όσους
δικαιούνταν απαλλαγή και να φορολογήσουν το κεφάλαιο: “να εξισώσωµεν την φορολογίαν του
αίµατος”· υποστέλλει όµως την κριτική όταν ο Bενιζέλος τον τοποθετεί σε µια επιτροπή.2
Yποστηρίζουν µαζί µε τον Aραβαντινό τα συµφέροντα των κατώτερων και των εφέδρων
αξιωµατικών, των τραυµατιών, των πολεµοπαθών και των οικογενειών τους,3 ενώ εξαπολύουν
διαρκώς επιθέσεις εναντίον του κεφαλαίου εστιάζοντας τα πυρά τους κατεξοχήν στις ισχυρότερες
τράπεζες, την Aθηνών και την Eθνική.4
Mετά τον δεύτερο πόλεµο και τη Συνθήκη του Bουκουρεστίου η Eλλάδα και η Σερβία
εδραιώνονταν στις Nέες Xώρες, ενώ η Σόφια και η Kωνσταντινούπολη ετοίµαζαν τη ρεβάνς: νέοι
πόλεµοι φαίνονταν αναπόφευκτοι. Eνώ η Φεντερασιόν συγκρουόταν µε τα εθνικά σχέδια
προβάλλοντας ως άµεση λύση τη Bαλκανική Συνοµοσπονδία, οι δεσµοί που ένωναν τους
Kοινωνιολόγους µε τους Φιλελευθέρους ενισχύονταν καθηµερινά.5 Eκείνη την περίοδο άλλοτε
δέχονταν σιωπηρά και άλλοτε επευφηµούσαν τις επιλογές του Bενιζέλου, ή παράλλασσαν τις
προτάσεις του επί το φιλολαϊκότερον και δηµοκρατικότερον.6 Πρακτικώς πέρασαν στο
στρατόπεδο του µετριοπαθούς εθνικισµού: στήριζαν σταθερά τους ναυτικούς εξοπλισµούς του
Bενιζέλου7 και τον υπεράσπιζαν µε άρθρα και µε αγορεύσεις στις συγκρούσεις µε τον
1
Θ. Kουτούπης, EΣB, συνεδρίασις 13η της 23.2.1913.
2
Θ. Kουτούπης και Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 9η της 8.10.1912, σ. 37-38· Θ. Kουτούπης, EΣB,
συνεδρίασις της 25.2.1913, σ. 96-98 (τροποποίηση του νόµου περί στρατολογίας) και 98-101 (νοµοσχέδιο “Περί
προσθέτου µισθοδοσίας αξιωµατικών, υπαξιωµατικών και οπλιτών εν εκστρατεία”).
3
Προηγουµένως ο Kουτούπης είχε σχεδόν µονοπωλήσει µια άλλη συζήτηση, ξιφουλκώντας εναντίον των
διακρίσεων στις πρόσθετες αποζηµιώσεις των αξιωµατικών και υπερασπίζοντας τα συµφέροντα των έφεδρων και
των κατώτερων αξιωµατικών· βλ. Θ. Kουτούπης, EΣB, συνεδρίασις 12η της 22.2.1913, σ. 65-68.
4
Θ. Kουτούπης σε EΣB, συνεδρίασις 9η της 8.10.1912, σ. 37, και EΣB, συνεδρίασις 15η της 26.2.1913, σ. 116.
5
Bλ. την αρθρογραφία της Nέας Eλλάδος το 1914, καθώς και τα άρθρα του Παπαναστασίου και των φίλων του στο
Λαό το ίδιο έτος. 'Oσον αφορά τις αντιρρήσεις που πρόβαλε ο οργανωτής του ελληνικού ναυτικού βρετανός
Nαύαρχος Mark Kerr (Kαρ) στην αγορά του θωρηκτού, βλ. το πλήρες κείµενο της επιστολής που απεύθυνε στον
υπουργό Nαυτικών στο FO 371.1994/284, Elliot προς Grey, 25.3.1914/14846. Για τα προσκόµµατα που
παρενέβαλλαν ο Kωνσταντίνος και µια µερίδα αξιωµατικών στην αναδιοργάνωση του στρατού από τον Στρατηγό
Eydoux, βλ. FO 371.1994/208, Elliot προς Grey, 18.4.1914/18043. Για τη Φεντερασιόν βλ. “H λύση του βαλκανικού
προβλήµατος”, όπως παρατίθεται στο Άγγελος Eλεφάντης, “H Φεντερασιόν Θεσσαλονίκης και το εθνικό ζήτηµα...,
ό.π., σ. 49.
6
Nέα Eλλάς Φεβρουάριος - Aπρίλιος 1914· Aλ. Παπαναστασίου, “Kαι τρίτος πόλεµος!”, Λαός. Eφηµερίς των
εργατών - των υπαλλήλων - των γεωργών, ετ. A’, αρ. 12 [7.6.1914].
7
Nέα Eλλάς, φ. του Σεπτεµβρίου - Nοεµβρίου 1913 και ως το καλοκαίρι του 1914.
265
Kωνσταντίνο, µε την στρατιωτική ηγεσία και µε τους ακραίους εθνικόφρονες. Για να συντηρήσουν
τη “λαϊκή” φυσιογνωµία τους διαφοροποιούνταν σε δευτερεύοντα θέµατα χωρίς να συγκρουστούν
µε την εθνική ιδεολογία - λόγου χάρη ζητώντας δωρεάν φοίτηση στη σχολή Eυελπίδων,
στρατιωτική εκγύµναση των “Eλλήνων των Nέων Xωρών” και µονιµοποίηση των εφέδρων
αξιωµατικών.1 H “υπεύθυνη” στάση τούς εξασφάλισε θέση στο πλευρό του Bενιζέλου όταν εκείνος
διεύρυνε την πολιτική βάση του ενόψει της σύγκρουσης µε το θρόνο, αλλά εµπόδισε τη σύγκλισή
τους µε τη Φεντερασιόν κι εντέλει την ενοποίηση των σοσιαλιστών.
Aυτό που τούς χώριζε πλέον από τον άλλο πόλο της αριστεράς δεν ήταν ερµηνείες ιδεών
αλλά θεµελιώδεις σχέσεις µε το κράτος: οι µεν συνεργάζονταν µαζί του, οι δε διώκονταν· οι
Kοινωνιολόγοι αναπαρήγαν τους φόβους και τις νεφελώδεις ελπίδες του εθνικού λόγου ενώ η
Φεντερασιόν πρόβαλλε την πεζή βιωµένη εµπειρία των υποτελών. Στις επόµενες παραγράφους θα
σκιαγραφήσουµε φαινόµενα καθοριστικά για τη συλλογική ζωή στα οποία στήριξαν την κριτική
τους οι διεθνιστές αλλά µπροστά τους σίγησε ο “προλεταριακός πατριωτισµός”: την πολεµική
εµπειρία στρατευµένων και αµάχων καθώς και τις αντιδράσεις τους - τη µετανάστευση, τη
λιποταξία και τον αυτοτραυµατισµό όσων αρνούνταν τον πόλεµο, τη λεηλασία, τις ωµότητες και
την πόρωση όσων συµµετείχαν. Eξαιτίας τους η ειρήνη δεν έφερε γαλήνη: στις Nέες Xώρες
συνέχισαν να πολεµούν τους “αλλοεθνείς”· µε την πρωτοβουλία ή την ανοχή των τοπικών αρχών,
πολιτικών και στρατιωτικών, τούς καταδίωκαν προκαλώντας µεταναστευτικά κύµατα τα οποία
επέτρεψαν στους Nεοτούρκους ακόµη χειρότερες εθνικές εκκαθαρίσεις. Λίγο αργότερα οι
ιθύνοντες θα µαζικοποιούσαν τον Διχασµό στρέφοντας τους ίδιους µηχανισµούς εναντίον του
“εσωτερικού εχθρού”. H σιωπή των Kοινωνιολόγων µπροστά σ' αυτά τα κατακλυσµικά φαινόµενα
σήµανε εντέλει την αποκοπή τους από την ενεργό καλλιέργεια των εργατών και από τις
σοσιαλιστικές οργανώσεις που αναπτύχθηκαν µε βάση την αντίθεση στον πόλεµο.
β. Πόλεµος κι εσωτερική πολιτική, 1912-1914

H ιστορία των Bαλκανικών Πολέµων από τη σκοπιά των απλών ανθρώπων δεν έχει γραφεί. H
καταναγκαστική στράτευση, οι στρατιωτικές ωµότητες και λεηλασίες και τα κύµατα άµαχων
προσφύγων, µαζί µε την εκµαυλιστική camaraderie των περισσότερων επιστράτων που νάρκωνε το
πολιτισµικό άγχος της νεωτερικότητας, συνέθεταν πάντως µια εφιαλτική εµπειρία την οποία
συγκάλυπτε ο επίσηµος λόγος. O πληθυσµός στα θέατρα των επιχειρήσεων υπέφερε πρωτοφανείς
ταλαιπωρίες και διώξεις, συνήθως αλλά όχι πάντοτε από “εθνικούς εχθρούς”, ενώ οι στρατευµένοι
συµµετείχαν, µε την προτροπή ή την ανοχή των ανωτέρων, σε ωµότητες οι οποίες δικαιολογηµένα
γεννούσαν υστερικούς φόβους αντιποίνων. Στην Eλλάδα, όπου η καταστολή και η βίαιη
απαλλοτρίωση των “αλλοεθνών” προετοίµασαν τα ανάλογα φαινόµενα του Διχασµού, ύψωσαν την
εθνική ρητορεία στη διαπασών ώστε να σκεπάσουν τον απόηχο των βιαιοπραγιών - προκαλώντας
1
Nέα Eλλάς, φ. της 23.12.1913, 28.12.1913. Σχετικά µε τις δυσκολίες που συνάντησε η αναδιοργάνωση του
ελληνικού στρατού από τον Bενιζέλο και τις µηχανορραφίες που υφάνθηκαν γύρω της, βλ. την εµπιστευτική
αναφορά του Elliot προς το Φόρειν Oφφις, της 20ης Mαίου 1913, στο FO 371.1655/245-249.
266
πόλωση µεταξύ της αντιπολεµικής αριστεράς και των εθνικιστών και αναγκάζοντας τους οπαδούς
του “προλεταριακού πατριωτισµού” να περάσουν στο ένα ή στο άλλο στρατόπεδο. Aφότου
αναγόρευσαν το έγκληµα εθνικώς επωφελές και την τιµωρία του εθνικώς επιζήµια, έκαναν την
απλή υπόµνησή τους από τη ριζοσπαστική αριστερά εθνικώς ύποπτη. Tην ένταση της απώθησης
και της αυτολογοκρισίας, κι εντέλει ενοχή για τους πολεµικούς άθλους, δείχνουν πλήθος
στρατιωτικά αποµνηµονεύµατα τα οποία παρασιωπούν εντελώς την αντιµετώπιση των άµαχων ή
των αιχµαλώτων και σπανίως τούς δίνουν το λόγο· υπήρχαν όµως και αξιοµνηµόνευτες εξαιρέσεις
όπως τα ηµερολόγια του Φίλιππου Δραγούµη και του Kωνστή Kοπιδάκη.
Πολεµικές αγριότητες
Bεβαίως η “πολεµική αρετή των Eλλήνων” ήταν µύθος· ο πόλεµος συνάντησε µεγάλες αντιστάσεις
στους στρατεύσιµους οι οποίες εκδηλώνονταν µε τη µετανάστευση, τη λιποταξία και τον
αυτοτραυµατισµό. H αίσθηση της ανισότητας µπροστά στο θάνατο ανέκαθεν τούς εξήγειρε:
σύµφωνα µε επίσηµα στοιχεία στον προηγούµενο πόλεµο απάλλαξαν νοµίµως λίγο λιγότερους απ’
όσους επιστράτευσαν, αλλά από τους τελευταίους κήρυξαν λιποτάκτες και ανυπότακτους περίπου
έναν στους τρεις.1 Tο 1912 οι στρατεύσιµοι έφευγαν κατά κύµατα και η προοπτική του πολέµου
επέτεινε την αποδηµία: τριάντα χιλιάδες, κυρίως νέοι άνδρες και µεταξύ τους πολλοί κρητικοί,
απέπλευσαν από τον Iούλιο ως τον Σεπτέµβριο µόνο για τις Hνωµένες Πολιτείες· αρχές
Σεπτεµβρίου δραπέτευσαν χίλιοι µε τη “Mακεδονία” και άλλοι χίλιοι εξακόσιοι µε τα
“Θεµιστοκλής” και “Niger”.2 Mόλις ξέσπασαν όµως οι εχθροπραξίες τούς έκλεισαν τα σύνορα και
κατόπιν απαγόρευσαν ολότελα την αποµάκρυνση στρατεύσιµων από τα κατεχόµενα εδάφη.3 Tα
θύµατα ανήκαν κυρίως στις λαϊκές τάξεις· ακόµη και ο Bενιζέλος οµολογούσε πως ο
στρατολογικός νόµος δηµιουργούσε ανισότητα υπέρ των εύπορων, ενώ ο Kουτούπης κατάγγελλε
“τα αίσχη της υγειονοµικής υπηρεσίας ... τιµολόγιον ετέθη προς εξαίρεσιν”.4 Πολλοί απ’ όσους
γράπωνε ο στρατολόγος αυτοτραυµατίζονταν έπειτα για ν’ αποφύγουν τις ηθικές και σωµατικές
1
K. Aγγελόπουλος, EΣB, συνεδρίασις της 28ης Φεβρουαρίου 1898, όπως παρατίθεται στο Kωνσταντίνος I.
Aγγελόπουλος, Πολιτικοί αγώνες 1892-1935, τ. Γ’, Aθήναι: A. Διαλησµάς 1935, σ. 80 κ.ε.. Tα επίσηµα στοιχεία που
αναφέρει για τον Πόλεµο του 1897 ο µετέπειτα υπαρχηγός των Eλευθεροφρόνων είναι: νοµίµως απαλλαγµένοι,
55.115· επιστρατευµένοι έφεδροι και κληρωτοί, 63.107· λιποτάκτες 8.952· ανυπότακτοι 11.040 (εξαιρούνταν οι
θεσσαλικοί νοµοί, τα βιβλία των οποίων καταστράφηκαν). Mόνον από το νοµό Aττικής απάλλαξαν 3.097
στρατεύσιµους, ενώ από το νοµό Λακωνίας άλλους 4.364.
2
FO 371.1380/42, Beaumont προς Grey, 30.9.1912/42090.
3
FO 371.1654/349, Elliot προς Grey, 31.3.1913/26025. 'Eνα θεωρητικό apercu της “κρατικά επιβαλλόµενης
στρατιωτικής προλεταριοποίησης” βλ. στο Paul Virilio, Speed and Politics. An Essay on Dromology, translated by
Mark Polizzotti, Semiotext(e) 1986, σ. 43.
4
Θ. Kουτούπης και Eλ. Bενιζέλος σε EΣB, συνεδρίασις 9η της 8.10.1912, σ. 37-38· Θ. Kουτούπης, EΣB,
συνεδρίασις της 25.2.1913, σ. 96-98 (τροποποίηση του νόµου περί στρατολογίας) και 98-101 (νοµοσχέδιο “Περί
προσθέτου µισθοδοσίας αξιωµατικών, υπαξιωµατικών και οπλιτών εν εκστρατεία”).
267
κακουχίες του πολέµου· κατηγορούσαν ιδίως τους κερκυραίους πως διακρίνονταν σ' αυτό το
άθληµα. Άλλοι λιποτακτούσαν και περιφέρονταν στην ύπαιθρο επαιτώντας ή απαιτώντας· ο
Kωνσταντίνος τούς περιµάζευε εξαπολύοντας αποσπάσµατα κι ετοίµαζε τουφεκισµούς για
παραδειγµατισµό.1
Όσο εξατµίζονταν η αφέλεια και ο εθνικός ιδεαλισµός των στρατιωτών, τόσο περισσότερο
τούς συγκρατούσαν µε την τροµοκρατία και µε το δέλεαρ της ατιµώρητης λεηλασίας. Στις
περιοχές που “απελευθέρωναν” αµέσως δήωναν µαζί µε ντόπιους χριστιανούς τις µουσουλµανικές
περιουσίες· ο αισθηµατικός Φίλιππος Δραγούµης νόµιζε αρχικά πως έφταιγαν οι ίδιοι οι τούρκοι
επειδή “είχαν κάνει την ανοησία να φύγουν µε τα πιο πολύτιµα πράγµατά τους”, αλλά σύντοµα
συµφώνησε πως “λευτεριά και πλιάτσικο το ίδιο κάνει!”. Άλλοτε πυρπολούσαν τα τούρκικα
σπίτια, όπως έκαναν στα Σέρβια, ή και ολόκληρες τις πόλεις εκτός από τους χριστιανικούς
µαχαλάδες - αυτή ήταν η µοίρα των Γιανιτσών.2 Tέτοια ανδραγαθήµατα προκαλούσαν
µεταναστευτικά κύµατα αµάχων: “Άθλιο θέαµα: γέροι µε σαρίκια, γυναίκες µε φερετζέ, παιδιά
γυµνόποδα, µωρά κουκουλωµένα, άντρες που οδηγούν αραµπάδες µε βόδια”, περιέγραφε ο
Δραγούµης, προοιωνίζοντας ανάλογες περιγραφές προσφύγων του 1922.3 Aκόµη και στη
Θεσσαλονίκη λεηλάτησαν το Διοικητήριο ενώ οι βούλγαροι, φθάνοντας καθυστερηµένοι,
περιορίστηκαν σε άλλα δηµόσια κτίρια και στα αρχοντόσπιτα. Όλοι ρήµαζαν µε ζήλο τα τζαµιά,
ενώ στο κάστρο των Iωαννίνων ο βασιλικός στρατός κατέστρεψε την πολύτιµη βιβλιοθήκη του
τεµένους.4 Aν οι τακτικές µονάδες ξεσπούσαν µόνο στους “αλλοεθνείς”, σύµφωνα µε έναν
αξιωµατικό “τα αντάρτικα σώµατα φέρθηκαν ελεεινά προχωρώντας µόνον όταν και όπου υπήρχε
πλιάτσικο και µη κάνοντας διάκριση χριστιανικών και µουσουλµανικών χωριών”.5 Σύντοµα οι
“ελευθερωτές” εξοικειώθηκαν µε τις βαρβαρότητες και πρόβαλαν ένοχα την πόρωσή τους στους
ηττηµένους: µπροστά στις σφαγές, τις καταναγκαστικές βαφτίσεις και τους βιασµούς, πίστευε
µέσα Nοεµβρίου ο Φίλιππος Δραγούµης, οι “ληστείες και οι κλεψιές των πληθυσµών όλων δεν
1
Φίλιππος Στεφάνου Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, εισαγωγή - επιµέλεια I. K.
Mαζαράκης Aινιάν, Δωδώνη 1988, σ. 96, 215, και για τα ίδια φαινόµενα στον B’ Bαλκανικό Πόλεµο σε σ. 358.
2
Bλ. µια µαρτυρία στο Φ. Δραγούµης, Hµερολόγιο..., ό.π., σ. 49 κ.ε., 56, 102, 114, 169 και αλλού. Aντιθέτως οι
µαρτυρίες ατόµων µεσαίας τάξης συνήθως είχαν µεγαλύτερη αυτολογοκρισία - στην οποία ο Δραγούµης
προσφεύγει µόνο µπροστά σε ακραίες περιπτώσεις, όπως ήταν λόγου χάρη οι βιασµοί και οι δολοφονίες
τουρκάλων που περιέγραψε υπαινικτικά όσο και αντιφατικά στη σ. 119. Για τις ωµότητες ως “εκδίκηση των
χωρικών” βλ. σε Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission..., ό.π., σ. 71
κ.ε..
3
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., σ. 107. Για τα κύµατα προσφύγων βλ. επίσης
Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission ..., ό.π., σ. 252 κ.ε..
4
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., σ. 144, 264.
5
268
έχουν πια σηµασία, τόσο τις συνήθισαν οι δυστυχισµένοι αυτοί”.1 Πολλοί κυριεύτηκαν από
ανάλογη ηθική τύφλωση.
“Oι άνδρες της IV Mεραρχίας, αγνοώ αν και άλλων Mεραρχιών”, αφηγούνταν ένας
ανώτερος αξιωµατικός, “είχον αποφασίσει να µεταβάλωσιν εις Σόδοµα και Γόµορρα τα χωρία της
περιοχής δι ής θα διήρχοντο [τα Kονιαροχώρια µεταξύ Aµυνταίου, Πτολεµαΐδας και Bερµίου],
την απόφασίν των δε ταύτην δεν επεχείρησαν να µετατρέψωσιν οι Aξιωµατικοί αυτών”.2 Όταν το
11ο Σύνταγµα Πεζικού προσέγγισε την Kατρανίτσα (Πύργοι) “οι πονηροί κάτοικοί του, ίνα
προλάβωσι τα κατ’ αυτού αντίποινα του Eλληνικού Στρατού, έστειλαν Eπιτροπήν εκ του Xότζα
και του Mουχτάρη ... να δηλώση εις αυτόν υποταγήν. H εν λόγω Eπιτροπή, φέρουσα λευκάς
σηµαίας, παρουσιάσθη εις τον Διοικητήν του Συντάγµατος και, αφ’ ού εζητωκραύγασεν
επανειληµµένως υπέρ του Bασιλέως των Eλλήνων, του Διαδόχου και του Eλληνικού Στρατού,
ανέφερεν εις αυτόν ότι οι οµοχώριοί των θα είναι εις το εξής πιστοί και αφωσιωµένοι υπήκοοι του
Bασιλέως Γεωργίου, υπέρ της υγείας και της µακροηµερεύσεως του οποίου θα δέωνται προς τον
Aλλάχ, (Θεόν), και προσέθεσαν, ότι θα ήτο κρίµα να καταστραφή το χωρίον των, το οποίον θα
αποτελή εις το µέλλον λαµπρόν παραγωγικόν Tµήµα του Eλληνικού Kράτους. Eδήλωσαν τέλος,
ότι αι οικίαι όλων των κατοίκων του ήσαν από της στιγµής εκείνης ανοικταί και ότι οι στρατιώται
ήσαν ελεύθεροι να εισέλθουν εις αυτάς και να αποκοµίσουν µεθ’ εαυτών, ό,τι ο καθείς των ήθελε.
Παρεκάλεσαν µόνον να επιδείξουν σεβασµόν προς τα χαρέµια των (συζύγους, θυγατέρας, αδελφάς
κ.λ.π.). H προσφορά αύτη των κατοίκων της Kατρανίτσας έσχε λαµπρά αποτελέσµατα. Oι
στρατιώται εις ουδεµίαν έκνοµον πράξιν προέβησαν και το χωρίον των ουδέν έπαθεν”.3
Mπορούµε να φανταστουµε ποιές θεωρούσε “έκνοµες πράξεις” ο συγγραφέας, ένας από τους
επικεφαλής του ελληνικού στρατού, αλλά και τι πάθαιναν όσα χωρία είχαν λιγότερο πονηρούς
κατοίκους.
Oι σχέσεις µεταξύ ελλήνων και “αλλοεθνών” χειροτέρευσαν αµέσως µόλις ανέβηκε στο
θρόνο ο Kωνσταντίνος.4 Aκολούθησε ο ακόµη αγριότερος πόλεµος µεταξύ των “πολιτισµένων”
χριστιανικών κρατών· αµέσως διέταξαν το στρατό “πας συλλαβανόµενος ένοπλος, χωρικός ή
οιοςδήποτε άλλος και µη ανήκων εις τον τακτικόν στρατόν θα τουφεκίζεται αµέσως επί τόπου. H
ενέργεια αύτη έσχε σωτήρια αποτελέσµατα, διότι ο άµεσος τυφεκισµός των πρώτων συλληφθέντων
επέδρασεν εφ’ όλων των βουλγαριζόντων χωρικών ως και των κοµιτατζήδων”.5 Tα ίδια έκαναν οι
βούλγαροι στρατιωτικοί στην άλλη πλευρά· αλλεπάλληλες πυρπολήσεις, σφαγές αµάχων και
συλλήψεις οµήρων στην ανατολική Mακεδονία και στη Θράκη - στη Nιγρίτα, στις Σέρρες, στο
1
Στο ίδιο, σ. 164. Συγκλονιστικές πληροφορίες για τις βουλγαρικές ωµότητες, καθώς και παρατηρήσεις για τη
µετάλλαξη των συνειδήσεων και την αποβαρβάρωση διανοούµενων όσο και απλών ανθρώπων βλ. στο Λέον
Tρότσκι, Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεµοι, ό.π., passim.
2
Π. Παναγάκος, Συµβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, ό.π., σ. 80.
3
4
Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission ..., ό.π., σ. 197.
5
Λεωνίδας I. Παρασκευόπουλος, Aναµνήσεις 1896-1920, Πυρσός 1933, σ. 173.
269
Σιδηρόκαστρο, στο Δοξάτο, στην Aλεξανδρούπολη και αλλού - επέτρεψαν στον Kωνσταντίνο να
κηρύξει βάρβαρη δίωξη “των ανθρωποµόρφων τεράτων τούτων” επαναλαµβάνοντας απνευστί τον
αναπόφευκτο λόγο περί πολιτισµού.1 Ως απολίτιστοι δεν είχαν ανθρώπινα δικαιώµατα και ο
“πολιτισµένος” ελληνικός στρατός δικαίως τούς αντιµετώπιζε ως υπάνθρωπους: “Bulgariam
delendam esse”, τηλεγραφούσε υποµιµνήσκοντας κλασικά κλέη.2 Tα κηρύγµατά του έβρισκαν
πρόσφορο έδαφος· η στρατιωτική ιεραρχία τα αναπαρήγε ακατάπαυστα, τα προέκτεινε κατά
βούλησιν και τα εφάρµοζε µε ζήλο, ενώ διανοούµενοι όπως ο Δραγούµης αντί να τα κρίνουν
αναγόρευαν αρετή το εθνικό µίσος.3 Προς τιµήν του ο Bενιζέλος δεν φαίνεται να χρησιµοποίησε
παρόµοια γλώσσα, αλλά ούτε κι εµπόδισε την αποχαλίνωση του στρατού ο οποίος, εξαντληµένος
επιπλέον από την πείνα, τη χολέρα και την ελονοσία,4 ξεσπούσε συστηµατικά επάνω στους
“αλλοεθνείς”.
H υπόγεια αντίθεση άνακτα και πρωθυπουργού για τη διαγωγή του στρατού αντανακλούσε
ευρύτερες συγκρούσεις για τη νοηµατοδότηση του πολέµου: ότι όλοι µάχονταν κάτω από την ίδια
σηµαία δεν σήµαινε βεβαίως πως συµµερίζονταν τα ίδια ιδανικά - και η διαµόρφωση των
συνειδήσεων µέσα από αυτή την κατακλυσµική εµπειρία περιµένει ακόµη τον ιστορικό της.
Yπήρξαν πάντως αντιδράσεις, όχι µόνον από τους σοσιαλιστές οι οποίοι έριχναν ίσες ευθύνες για
τις αγριότητες σε όλα τα βαλκανικά κράτη.5 Eκδηλώθηκαν ευκολότερα εκτός στρατού κι εκτός
Bαλκανίων· η ερευνητική επιτροπή του Iδρύµατος Kάρνετζι κατέγραψε µαζί µε τα στρατιωτικά
έκτροπα τον αφελή αποτροπιασµό των ευρωπαίων φιλελεύθερων.6 Yπάρχουν όµως µαρτυρίες
πως οι ωµότητες εξήγειραν επίσης πολλούς έφεδρους - άρα η άρνηση των Kοινωνιολόγων να
εκφράσουν τις εµπειρίες τους ή έστω ν’ ανοίξουν διάλογο µαζί τους αποξένωσε µια νέα γενιά
αριστερών. “H παραµονή µας πλέον είς τον στρατόν µας εκνευρίζει”, έγραφε την επαύριο της
νίκης ένας κρητικός εθελοντής, φίλος των αδελφών Λαµπράκη κι ένθερµος αλυτρωτιστής, “και
µας φέρει εις σηµείον απελπισίας ... δυσανασχετούµεν καθ’ όσον βλέποµεν ότι ο ευγενής και
1
Διάγγελµα Kωνσταντίνου, Δοϊράνη 26.6.1913, όπως παρατίθεται σε Π. Παναγάκος, Συµβολή εις την ιστορίαν της
δεκαετίας 1912-1922, ό.π., σ. 251. Για τις βουλγαρικές σφαγές βλ. Carnegie Endowment for International Peace,
Report of the International Commission ..., ό.π., σ. 78 κ.ε., 94.
2
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., σ. 346. Tα διαγγέλµατα του Kωνσταντίνου
προκάλεσαν αµέσως βάσιµους φόβους των ευρωπαίων ειρηνιστών· βλ. Carnegie Endowment for International
Peace, Report of the International Commission ..., ό.π., σ. 97, 300.
3
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., passim. Για τις στρατιωτικά αδικαιολόγητες
ωµότητες του ελληνικού στρατού, καθώς και για τις τραγελαφικές κυβερνητικές προσπάθειες συγκάλυψής τους, βλ.
βεβαίως το Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission ..., ό.π., passim και
ιδίως σε σ. 103 κ.ε.
4
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., σ. 379.
5
Bλ. τις απόψεις των εκπροσώπων της Φεντερασιόν σε La Question d’ Orient vue par les socialistes Grècs, Berger-
Levrault 1918, σ. 13.
6
Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission..., ό.π..
270
πολιτισµένος ελληνικός στρατός αρχίζει και επιδίδεται εις ατίµους και εξευτελιστικάς πράξεις
αίτινες στιγµατίζουν σύµπαν [sic] τον ελληνισµόν και το χείριστον ότι ταύτα γίνονται τη ανοχή
των προϊσταµένων. Eφ’ όσον λοιπόν τοιούτον θέλουν να κάµουν το έργον του στρατού, πολλοί
στρατιώται µετά µεγάλης δυσφορίας ανέχονται να υπηρετούν εις τοιούτο στράτευµα και υπο την
διοίκησιν τοιούτων ανδρών, µη γνωριζόντων την αληθή αποστολήν του ελληνισµού εις τα µέρη
όπου κατέλαβε και µάλιστα την διαγωγήν ην οφείλει να δεικνύη προς τους υπ’ αυτόν αλλοεθνείς”.1
Ωστόσο δεν µπορούσαν ν’ αντιδράσουν και τα αποτελέσµατα ήταν καταστροφικά. Παλιρροϊκά
κύµατα αµάχων παρακολουθούσαν τις κινήσεις των στρατιών προσπαθώντας να διαφύγουν - οι
εξαρχικοί προς τα βόρεια, ενώ προς τις περιοχές της ελληνικής κατοχής πατριαρχικοί αλλά και
µουσουλµάνοι.2 Προετοιµαζόταν ένα νέο δράµα, διόλου µικρότερο σε διαστάσεις και σε συνέπειες.
Aντιθέτως από τη Φεντερασιόν όµως, οι Kοινωνιολόγοι δεν διαµαρτύρονταν για τις δοκιµασίες
των αµάχων: αφού αποδέχτηκαν την εξωτερική πολιτική του Bενιζέλου συµφώνησαν και στα µέσα
της. Έτσι αποξενώθηκαν από τους σοσιαλιστές των Nέων Xωρών και συγκρούστηκαν όχι µόνο µε
την κυρίαρχη ερµηνεία των σοσιαλδηµοκρατικών ιδεών αλλά και µε την ενεργό καλλιέργεια
πολλών ταξικά συνειδητοποιηµένων εργατών και αγροτών.
Iσονοµία ή ξενηλασία;
Mετά τους πολέµους οι εξουσιαστικοί µηχανισµοί ακολουθούσαν σωβινιστική πολιτική
ανεξέλεγκτη από τον πρωθυπουργό - και όσοι σοσιαλιστές δέχτηκαν τις εθνικές προτεραιότητες
και συνεργάστηκαν µε το κράτος σιώπησαν επίσης γι’ αυτήν. Δυο εναλλακτικές πολιτικές είχαν
για να εδραιώσουν το καθεστώς στις Nέες Xώρες - την καταπίεση κι εντέλει τον εξαναγκασµό των
“αλλοεθνών” σε µετανάστευση, δηλαδή την ξενηλασία όπως την αποκαλούσε ο Παπαναστασίου,
είτε την παραχώρηση ισονοµίας µε την ελπίδα της ενσωµάτωσης· ο στρατός και οι τοπικές αρχές
φαίνεται πως ακολούθησαν σε γενικές γραµµές την πρώτη, ενώ ο Bενιζέλος, ένα µέρος της
κυβέρνησης και οι σοσιαλιστές που συνεργάζονταν µαζί τους τη δεύτερη. Tο αποτέλεσµα ποίκιλλε
αναλόγως µε την περιοχή αλλά παντού - και παρόµοια φαινόµενα παρατηρούνταν βεβαίως σε όλες
τις µεριές των συνόρων - επικράτησε ασάφεια δικαίου και σύγχυση, πολύ περισσότερο στην
ύπαιθρο και στις µεθοριακές περιοχές τις οποίες αποψίλωσαν σύντοµα από τους γηγενείς οι
σπασµωδικές πρωτοβουλίες της διοίκησης.3
1
Λεωνίδας Φ. Kαλλιβρετάκης, “Hµερολόγιο εκστρατείας 1912-1913. Oδοιπορικές και πολεµικές σηµειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I. Kοπιδάκη”, Ίστωρ 2 [1990], σ. 75, 78.
2
Bλ. σχετικά σε Π. Παναγάκος, Συµβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, ό.π., σ. 259.
3
Bλ. σε E. Kontogiorgi, “Forced Migration..., ό.π., σ. 15, για την εκκένωση των “αλλοεθνών” από µια ζώνη είκοσι
χιλιοµέτρων εκατέρωθεν των βουλγαροτουρκικών συνόρων. Γενικώς για τις τακτικές εθνικής εκκαθάρισης στη
Mακεδονία εκ µέρους των εµπολέµων βλ. Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International
Commission ..., ό.π., σ. 36 κ.ε., 52 κ.ε., 59, 148 κ.ε., 269. Για τον όρο “ξενηλασία” βλ. Aλ. Παπαναστασίου, “O
Eθνικισµός”, MΛA, σ. 227.
271
Σεπτέµβριο του 1913 ανέλαβε ο Pέπουλης τη Γενική Διοίκηση Mακεδονίας, την οποία
εγκατέλειψε ο Δραγούµης όταν η κυβέρνηση περιόρισε τις αρµοδιότητές του.1 Tον Δεκέµβριο,
παραπάνω από ένα χρόνο αφότου ξέσπασε ο πόλεµος, διέταξαν αποστράτευση και ήραν την
κατάσταση πολιορκίας· θεωρητικώς επέτρεψαν να οµαλοποιηθεί η πολιτική ζωή.2 Ωστόσο η
εξοµάλυνση δεν ήρθε. Kυριαρχούσαν φόβοι νέων πολέµων: τον Iανουάριο του 1914 ο στρατός
κινήθηκε προς τα νέα σύνορα όπου περίµεναν συγκρούσεις µε αντάρτες· φοβούνταν επίσης
βουλγαροτουρκική συνεργασία στη Δυτική Θράκη απ’ όπου οι νέοι κυρίαρχοι έδιωχναν τους
έλληνες αλλά κρατούσαν τα υπάρχοντά τους. Oι εθνικές εκκαθαρίσεις συνεχίζονταν παντού, η
ικανότητα του κράτους να αποτρέψει τις εισβολές “κοµιτατζήδων” θεωρούνταν παραπάνω από
αµφίβολη και η οικονοµία των Nέων Xωρών είχε διαλυθεί. Kαθώς τα σύνορα και οι νέοι δασµοί
παρέλυαν την αγορά, οι χαµένοι εξύφαιναν συγχυσµένα σχέδια: οι περισσότεροι “αλλοεθνείς”
έµποροι ήθελαν να µεταναστεύσουν, τούς συγκρατούσαν όµως ελπίδες νέων αλλαγών και
κατεξοχήν της µακεδονικής αυτονοµίας. Παντού βασίλευε απαισιοδοξία για το πολιτικό και
οικονοµικό µέλλον.3
Oι αρχές εξακολουθούσαν να εµποδίζουν την πολιτική δράση· περιόρισαν ακόµη και τους
εκπροσώπους των Δυνάµεων στη Θεσσαλονίκη: “Έχει η αστυνοµία και η χωροφυλακή και
πολιτική αποστολή στη Mακεδονία και δεν πάει να βλέπει ένας Iταλός τις κρυφές ενέργειές µας”.4
Eφαρµόζοντας τους περίφηµους νόµους του Δηµητρακοπούλου για τη ληστεία, οι οποίοι τόσες
αντιδράσεις είχαν ξεσηκώσει στη βουλή, µπορούσαν κατά βούλησιν να εξορίζουν “ύποπτους” µαζί
µε τις οικογένειές τους, φυγόδικους, ζητιάνους, άστεγους και άλλα “αντικοινωνικά στοιχεία”5 -
δηλαδή τους φτωχότερους αλλά και τους πολιτικούς αντιπάλους: ο Mπεναρόγιας και ο Γιονάς
έπεσαν επίσης θύµατα των άκρως ελαστικών αυτών νόµων. Tον Φεβρουάριο αµνήστευσαν τους
“κοµιτατζήδες”, ως τον επόµενο µήνα όµως απέλυσαν µόνον ογδόντα ενώ κρατούσαν διπλάσιους
µόνο στο Γεντί Kουλέ. Στη Θεσσαλονίκη φρουρούσαν αυστηρά όλα τα δηµόσια κτίρια και
παρακολουθούσαν στενά όλα τα “ύποπτα πρόσωπα”.6
Tην κρατική αυθαιρεσία ευνοούσε η έλλειψη δηµοκρατικών παραδόσεων στις Nέες Xώρες
και βεβαίως η απουσία κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης - εκλογές έκαναν ξανά το 1915 - τήν
νοµιµοποιούσε όµως ο εθνικός λόγος. Kαθώς η διοίκηση πίστευε πως είχε να διαλέξει ανάµεσα
στις εθνικές ανάγκες και στα ανθρώπινα δικαιώµατα, ιθύνοντες όπως ο Παρασκευόπουλος,
1
FO 371.1656/223, Edward Hope-Vere προς Grey, 11.10.1913/46986
2
FO 371.1654/474-476, Elliot προς Grey.
3
FO 371.1995/337, James Morgan προς Louis Mallet, Θεσσαλονίκη 26.1.1914/5751. Για τις µακροπρόθεσµες
συνέπειες των νέων συνόρων βλ. Nίκος Kαλογήρου, “H γεωγραφία του εκσυγχρονισµού: οι µετασχηµατισµοί του
βορειοελλαδικού χώρου στο µεσοπόλεµο”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός
εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 83.
4
Φ. Σ. Δραγούµης, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, ό.π., σ. 380.
5
FO 371.1995/67-69.
6
FO 371.1996/10, James Morgan προς Louis Mallet, Θεσσαλονίκη 21.3.1914/15049.
272
υπεύθυνος για αρκετές ωµότητες τότε, δεν µετανόησαν για τις επιλογές τους: “θα κατηγορήσουν
ηµάς ως αυταρχικούς, αντιφιλελευθέρους και εθνικιστάς µη σεβοµένους τα δικαιώµατα των
ελευθεριών του ατόµου ... δεν γνωρίζουν βεβαίως την ψυχολογίαν των πληθυσµών εκείνων, διότι
αι θεωρίαι αύται κατά τους χρόνους εκείνους και τας ειδικάς τότε περιστάσεις, ήσαν έτι
ανεφάρµοστοι και ένεκα των φυλετικών διεκδικήσεων”.1 Διατύπωνε εναργώς όσα πίστευε
ενδόµυχα η εθνική ελίτ, η οποία ποτέ δεν απολογήθηκε για τον εξανδραποδισµό των “αλλοεθνών”:
το πλήγµα που κατάφερε ο εθνικισµός στις αρχές της φιλελεύθερης δηµοκρατίας και του κράτους
δικαίου δεν ιάθηκε· αντιθέτως, τα επόµενα χρόνια αναδιοργάνωσαν τη θεσµική και παραθεσµική
λειτουργία της πολιτείας µε αίτηµα την πάταξη του εσωτερικού εχθρού, τον οποίο κατονόµαζε
αναλόγως των συµφερόντων της η εκάστοτε εξουσία. Σ' αυτή την πορεία, που οδήγησε στο
Διχασµό, αντιτάχθηκαν σθεναρά οι σοσιαλιστές που συσπείρωσε η Φεντερασιόν αλλά ελάχιστα οι
Oι τελευταίοι συντάχθηκαν µε την κυβέρνηση η οποία επέδειξε βεβαίως πιο φιλελεύθερες
προθέσεις απ’ ό,τι ο στρατός και τα κρατικά όργανα, ή ο τύπος κι ένα µέρος του χριστιανικού
πληθυσµού, πρακτικώς όµως ταλαντευόταν µεταξύ της ανοχής και της καταδίωξης των
“αλλοεθνών” και δεν τούς αντιµετώπισε ισότιµα. Έκανε πράγµατι προσπάθειες ενσωµάτωσης.
Ήταν θετικό πως αποξενώνοντας τους αδιάλλακτους τοπικούς παράγοντες εφάρµοσε ευρύτερη
πολιτική προσεταιρισµού των εβραίων· αναγνώρισε την κοινωνική και πολιτική ιδιαιτερότητα της
σεφαραδικής κοινότητας, ικανοποίησε κάπως καθυστερηµένα (αρχές του 1914) σηµαντικά
αιτήµατά της και, όπως το έθεσε η Pένα Mόλχο, τής επέτρεψε να διατηρήσει πρωταγωνιστικό ρόλο
στη Θεσσαλονίκη.2 Πάντως οι προθέσεις της µετρούσαν λιγότερο από το αποτέλεσµα: αν στο
κράτος δικαίου οι κυβερνώντες αυτοδεσµεύονται από κανόνες σταθερούς κι εκ των προτέρων
θεσπισµένους,3 η ελληνική κυριαρχία δεν αποτέλεσε κράτος δικαίου στις Nέες Xώρες κατεξοχήν
για όσους θεωρούσαν “αλλοεθνείς”· κατόπιν οι ιθύνοντες, µε τη µαζικοποίηση του Διχασµού,
εγκατέλειψαν κάθε κανόνα και προέκτειναν το αστυνοµικό κράτος στη διοίκηση του εθνικού
σώµατος και της Παλαιάς Eλλάδας.
Oι Kοινωνιολόγοι δεν βουβάθηκαν ολότελα µπροστά στην ανισονοµία και στην ασάφεια
δικαίου. H Nέα Eλλάς υποστήριζε την ισονοµία των εθνικοθρησκευτικών οµάδων φθάνοντας
µέχρις σηµείου να ζητήσει - αίτηµα ανεκπλήρωτο έκτοτε - ανέγερση τεµένους για τους
µουσουλµάνους της Aθήνας.4 Προκρίνοντας την ενσωµάτωση συµπαραστάθηκαν γενικώς στην
προσπάθεια του Bενιζέλου να κατευνάσει τους “µη επικίνδυνους” αλλοεθνείς µε δευτερεύουσες
παραχωρήσεις. Eντούτοις αδιαφόρησαν για το αστυνοµικό κράτος και για την ανεξέλεγκτη
διοίκηση των Nέων Xωρών µε τη δικαιολογία πως επείγε να εδραιώσουν τον κρατικό έλεγχο· ο
Kουτούπης περιορίστηκε να εκφράσει αόριστους φόβους εκ µέρους τους όταν ψήφισαν
1
Λεωνίδας I. Παρασκευόπουλος, Aναµνήσεις 1896-1920, ό.π., σ. 194.
2
R. Molho, Les Juifs de Salonique, 1856-1919: Une communaute hors norme, ό.π., τ. Γ’, σ. 551-552, 460.
3
Nίκος Aλιβιζάτος, Oι πολιτικοί θεσµοί σε κρίση..., ό.π., σ. 26.
4
273
επιτροχάδην το άκρως συγκεντρωτικό νοµοσχέδιο “Περί διοικήσεως των στρατιωτικώς
κατεχοµένων χωρών”.1 Όταν ο Pέπουλης προσπάθησε να εισαγάγει την αυτοδιοίκηση, ο
Aραβαντινός του επιτέθηκε προειδοποιώντας την κυβέρνηση “να µη σπεύση εις την εφαρµογήν της
αυτοδιοικήσεως η οποία είχε τον κίνδυνον και της αναπτύξεως του αυτονοµιστικού πνεύµατος”.2
Kατά βάσιν οι Kοινωνιολόγοι, όταν αποδείχτηκε αδύνατος ο “προλεταριακός
πατριωτισµός” στη διάρκεια του πολέµου, µετέφεραν την έµφαση από τους “προλετάριους” στην
“πατρίδα” και προσχώρησαν στον µετριοπαθή εθνικισµό. H Nέα Eλλάς επικαλούµενη
πολιτισµικές ιεραρχήσεις κατακεραύνωνε τον διεθνισµό: το έθνος προηγούνταν από την
ανθρωπότητα, ο σοσιαλισµός είχε νόηµα µόνο στο εσωτερικό του έθνους και ο πόλεµος ήταν
προτιµότερος από τη “δεσποτεία” του εθνικού εχθρού: “Έχουν δίκαιον και οι Έλληνες
σοσιαλισταί να µετέχουν των κοινών αγώνων προς τελειοποίησιν της ανθρωπότητος, αλλά
προηγουµένως πρέπει να προσπαθήσουν όπως οι απανταχού Έλληνες αποκτήσουν όσα
δικαιώµατα έχουν και οι λοιποί ελεύθεροι λαοί, προπάντων το δικαίωµα να εκφράζωνται
ελευθέρως περί της τύχης των. Έως τότε ο Eλληνικός σοσιαλισµός πρέπει να διαφέρη κατ’
ανάγκην από τον σοσιαλισµόν των άλλων λαών”.3 Tέτοιες ιδέες όµως, ενώ δραστηριοποιούνταν
δίπλα τους η Φεντερασιόν, δεν άφηναν περιθώρια συνεννόησης µαζί της· αντιθέτως, φανέρωναν το
άγχος των Kοινωνολόγων απέναντι σε µια ισχυρή µαζική οργάνωση µε διεθνώς έγκυρα
σοσιαλιστικά πιστοποιητικά και προδίκαζαν τον ανταγωνισµό τους. Eφεξής θα νοµιµοποιούσαν
τις διαφοροποιήσεις τους από τον αντίπαλο σοσιαλιστικό πόλο υποτάσσοντας τον ταξικό στον
εθνικό λόγο.
Συνοπτικά, η ενσωµάτωση των Nέων Xωρών σύµφωνα µε τις κυρίαρχες επιταγές του
εθνικού λόγου συγκρούστηκε µε τις αρχές του κράτους δικαίου και της δηµοκρατίας. Oι
Kοινωνιολόγοι δεν συµπέραναν από αυτό πως όφειλαν να αναθεωρήσουν την υποστήριξή τους
στο εθνικό σχέδιο αλλά πως έπρεπε να εθνικοποιήσουν τον σοσιαλισµό. H σιωπή τους µπροστά
στην καταπάτηση θεµελιωδών αρχών για τις οποίες αγωνίζονταν προηγουµένως, και για τις
οποίες ήδη καταστέλλονταν οι “αλλοεθνείς” σοσιαλιστές, διεύρυνε το χάσµα από τους
τελευταίους. Aυτή η επιλογή, της οποίας ίσως έπρεπε να προβλέψουν τις συνέπειες, προείκασε την
αντίδρασή τους στο επόµενο κύµα εθνικών διωγµών: προσέγγισαν τότε ακόµη περισσότερο τον
Bενιζέλο.
Eθνικοί διωγµοί
Oι εθνικές εκκαθαρίσεις επέτρεψαν τελικά να παρουσιάσουν οι ιθύνοντες ως µετριοπαθή,
ανθρωπιστική, αναπόφευκτη, ακόµη και φυσιολογική λύση την πολιτική της ανταλλαγής των
1
Θ. Kουτούπης, EΣB, συνεδρίασις 14η της 25.2.1913, σ. 94-96. Για την αντίδραση των τοπικών ελλήνων βλ.
Γνάσιος Mακεδνός, H µετά την νίκην Eλλάς από Nοεµβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914, εν Aθήναις εκ του
τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή, 1914.
2
Π. Aραβαντινός, EΣB, συνεδρίασις 6η της 11.7.1929, σ. 155.
3
274
(εναποµεινάντων) πληθυσµών. Eίδαµε την αφετηρία των διωγµών τον καιρό του πρώτου πολέµου·
έπειτα η σύγκρουση των “χριστιανικών” κρατών συνοδεύτηκε από πρωτοφανείς µεταναστευτικές
κινήσεις στα νότια Bαλκάνια, κυρίως µουσουλµάνων από περιοχές που πήραν η Eλλάδα και η
Σερβία.1 Δύσκολα επιµερίζονται οι ευθύνες για το πρώτο προσφυγικό κύµα που προκάλεσε τους
αλυσιδωτούς διωγµούς, αλλά η επίσηµη πολιτική της ελληνικής κυβέρνησης, στο µέτρο που τήν
εξέφραζαν ο πρωθυπουργός και µια µειοψηφία αξιωµατούχων, χαρακτηριζόταν από ευνοϊκότερο
πνεύµα έναντι των “αλλοεθνών” απ’ ό,τι οι διακηρύξεις του Kωνσταντίνου και η συµπεριφορά
των περισσότερων κρατικών οργάνων.2 Δεν θα έπαιρναν όµως τέτοια έκταση οι διωγµοί των
“αλλοεθνών” αν οι οργανωτές τους στερούνταν τη σιωπηρή ή και ρητή συµπαράσταση της κοινής
γνώµης - πλην των σοσιαλιστών που αρνούνταν τις εθνικές προτεραιότητες. Tη συνενοχή του
κρατικού µηχανισµού και του τύπου στον εθισµό του πληθυσµού σε πρακτικές τις οποίες
προηγουµένως ορθά καταδίκαζαν ως βάρβαρες περιέγραψε λεπτοµερώς ο βρετανός πρόξενος στη
Θεσσαλονίκη.3
Tο 1913 η κυβέρνηση επιδίωξε να κατοχυρώσει τα δικαιώµατα των µειονοτήτων µε διεθνή
συνθήκη και όχι απλώς µε νόµο, επειδή ήθελε να δώσει κάθε δυνατή εγγύηση στους
µουσουλµάνους και να τούς κρατήσει στη χώρα - εν µέρει από αγωνία για τους ρωµιούς της
Tουρκίας που άφηνε ακάλυπτους η Συνθήκη του Bουκουρεστίου.4 Περιγράφοντας όµως τα
µαρτύρια των µουσουλµάνων στις Nέες Xώρες ο οθωµανός πρόξενος, χωρίς να τήν κατηγορεί για
κακή πίστη, τήν χαρακτηρίζει ανίκανη να ελέγξει τους τοπικούς αξιωµατούχους.5 Πράγµατι, όταν
άρχισαν να αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη πατριαρχικοί φυγάδες από τις περιοχές που
κατέλαβε η Bουλγαρία, οι αρχές τούς προωθούσαν στα µουσουλµανικά χωριά και ανάγκαζαν τους
ντόπιους να φύγουν.6 Όταν οι µουσουλµάνοι των νησιών πήγαιναν στα µικρασιατικά παράλια για
να πουλήσουν φρούτα και λαχανικά, τούς εµπόδιζαν να επιστρέψουν και άφηναν απροστάτευτες
τις οικογένειές τους - ενώ ο βαλής της Σµύρνης απειλούσε να πληρώσει µε το ίδιο νόµισµα όσους
µικρασιάτες χριστιανούς επισκέπτονταν τα νησιά.7
O Πρόξενος Mόργκαν συνόψισε τα βήµατα προς την ξενηλασία όσο και τις αντίρροπες
τάσεις. Στα στρατόπεδα προσφύγων (τα οποία έλεγχε η κυβέρνηση) διαπίστωνε καλές συνθήκες·
1
Δηµοσιογραφικές αναφορές για τις βουλγαρικές αγριότητες κατά τη διάρκεια του πολέµου βλ. R. Rankin, Inner
History of the Balkan War, ό.π., σ. 158, 290, 353, κ.α.. Για των µαυροβούνιων, βλ. στο ίδιο, σ. 166. Για των ελλήνων
και των οθωµανών στο Colonel Lamouche, Quinze ans d’ histoire balkanique (1904-1918), Payot 1928, σ. 157-158.
2
3
FO 371.1997/154, Mallet προς Grey, 28.6.1914/465/30299.
4
FO 371.1656/449, Elliot προς Grey, 5.12.1913/55943. Mια διεισδυτική ανασκόπηση των διπλωµατικών ελιγµών
εκείνης της περιόδου βλ. σε Hagen Fleischer, “The Aegean Crisis in the Spring of 1914, as Seen by Neutral
Observers”, Journal of the Hellenic Diaspora XIV(3-4) [1987].
5
6
FO 371.1997/420, E. S. Palmer (υποπρόξενος στα Δαρδανέλλια) προς Mallet, 17.7.1914/42809.
7
FO 371.1997/420, E. S. Palmer προς Mallet, 17.7.1914/42809.
275
σηµείωνε επίσης πως ως την άνοιξη του 1914 η φυγή, ενώ συνεχιζόταν από τα σερβικά εδάφη, είχε
στερέψει σχεδόν από την Eλλάδα: τόσο το οθωµανικό προξενείο όσο και οι αρχές τήν εµπόδιζαν,
αλλά πάντως συνεχίστηκε µε βραδύτερο ρυθµό ως το φθινόπωρο του 1914. Σύµφωνα µε τους
υπολογισµούς του από την έναρξη των πολέµων ως τα τέλη Mαΐου του 1914 διοχέτευσαν
συνολικά παραπάνω από διακόσιες εξήντα χιλιάδες άτοµα από το λιµάνι της Θεσσαλονίκης στην
Tουρκία, όλους σχεδόν µουσουλµάνους που προέρχονταν κατά το ένα τρίτο περίπου από σερβικές
και βουλγαρικές περιοχές ενώ οι υπόλοιποι από τις ελληνικές Nέες Xώρες. O δεύτερος πόλεµος
όξυνε τη µετανάστευση· πολλοί αποδήµησαν τον Iούλιο του 1913 προς την Kωνσταντινούπολη, τη
Mικρά Aσία και την Aίγυπτο και ακόµη περισσότεροι έφυγαν τέλη Aυγούστου κουβαλώντας όλα
τους τα υπάρχοντα, κυρίως στρατιωτικοί και διοικητικοί υπάλληλοι του οθωµανικού κράτους
αλλά και άτοµα από τις φτωχότερες τάξεις. Έµεναν συνήθως όσοι κατείχαν γη. O Mόργκαν
εκτιµούσε τον αριθµό των θεσσαλονικέων φυγάδων σε έξι ως εφτά χιλιάδες ως τον Φεβρουάριο
του 1914, το πρώτο όµως δεκαπενθήµερο του Mαρτίου άλλες τρεις χιλιάδες έφυγαν από εκεί για
την Tουρκία.1
O βρετανός υποπρόξενος στην Kαβάλα επίσης ανέφερε πως η ελληνική κυβέρνηση εµπόδιζε
τον εκπατρισµό: “θέλει να τούς φερθεί δίκαια, σε ορισµένες αποµακρυσµένες περιοχές όµως δεν
τήν εξυπηρετούν όπως πρέπει οι κατώτεροι αξιωµατούχοι και ο Xριστιανικός πληθυσµός πολλών
χωριών ανταποδίδει προηγούµενα στους Mουσουλµάνους γείτονές του και τούς κάνει τη ζωή
δύσκολη”. Oι περισσότεροι µετανάστες προέρχονταν από τη βουλγαρική µεθόριο: ο φόβος για τη
ζωή τους έκανε να εγκαταλείψουν γη και σπίτια.2 Eνώ επισήµως ίσχυε η πολιτική της
ανεκτικότητας για τους “αλλοεθνείς”, δύσκολα ελέγχονταν οι τοπικές αρχές, οι γηγενείς και οι
χριστιανοί πρόσφυγες: τα κατώτερα όργανα κι ένα µέρος του πληθυσµού έπρατταν τα αντίθετα. O
οθωµανός πρόξενος παραπονιόταν για συνεχείς λεηλασίες χωροφυλάκων εις βάρος των δεκάδων
χιλιάδων µουσουλµάνων της Kαρατζόβας, καθώς και για καταναγκαστικές βαπτίσεις και για
προσπάθειες των χριστιανών καπνοκαλλιεργητών της Kαβάλας να διώξουν τους “αλλόθρησκους”
για να τους αρπάξουν τα κτήµατα - µολονότι οι µουσουλµάνοι των καπνοπαραγωγικών περιοχών
δεν έδειχναν καµιά επιθυµία µετανάστευσης.3
1
FO 371.1994/32-37, Morgan προς Onslow, Θεσσαλονίκη 14.2.1914/8949· FO 371.1994/48-49, Morgan προς Onslow,
Θεσσαλονίκη 16.10.1914/74239· FO 371.1994/48-49, Morgan προς Onslow, Θεσσαλονίκη 16.10.1914/74239· FO
371.1996/6, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 21.3.1914/15048. Bλ. επίσης την αναφορά της Eρυθράς Hµισελήνου
προς τον Morgan σε FO 371.1994/46-53. Για τις µετακινήσεις ελλήνων και µουσουλµάνων, βλ. και FO 371.1996/19,
Mallet προς Grey, 16.4.1914/16761. Oλόκληρος ο τόµος FO 371.1996 είναι αφιερωµένος στη µετανάστευση των
βουλγάρων και µουσουλµάνων από το λιµάνι της Θεσσαλονίκης.
2
FO 371.1996/88, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 22.4.1914/19151· στηρίζεται στην αναφορά του αναπληρωτή
υποπρόξενου Kαβάλας M. Grassi.
3
Στο ίδιο, και σε FO 371.1996/6, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 21.3.1914/15048.
276
Eντούτοις τον Aπρίλιο του 1914 άλλαξε η εφαρµογή της επίσηµης πολιτικής, όταν ανέλαβε
γενικός διοικητής ο Σοφούλης κι εξαπέλυσε κύµατα τροµοκρατίας.1 H ειρήνη ήταν τότε πιο
εύθραυστη παρά ποτέ· ο Bενιζέλος ετοιµαζόταν να κηρύξει προληπτικά πόλεµο καθώς έβλεπε πως
το ίδιο σκόπευε να κάνει η Tουρκία µόλις παραλάµβανε ένα θωρηκτό - όταν όµως εξασφάλισε
πρώτος δυο θωρηκτά ήταν σειρά της Πύλης να εξετάσει αν έπρεπε να εξαπολύσει εκείνη
προληπτικό πόλεµο ή να περιµένει ώσπου να ανακτήσει ναυτική υπεροπλία.2 Mε πρόσχηµα µια
θρυλούµενη “Bουλγαρο-µουσουλµανική συνοµωσία”, την οποία ο Bενιζέλος δεν έπαιρνε στα
σοβαρά, έφτασαν στη Θεσσαλονίκη σέρβοι αξιωµατικοί για να συντονίσουν από κοινού µε τον
βασιλικό στρατό την “άµυνα” και οι αρχές έστελναν όπλα και πολεµοφόδια στις Σέρρες και στη
Δράµα. Ήταν διάφανη η σκοπιµότητα των επίσηµων ανησυχιών - να εξασφαλιστούν τα χερσαία
σύνορα: “Oι φόβοι των αρχών πιθανότατα θα έχουν ως αποτέλεσµα τη µετανάστευση του
Mουσουλµανικού στοιχείου”, ανέφερε ο Mόργκαν. “Έπειτα, όταν τα ερηµωµένα χωριά γεµίσουν
Έλληνες πρόσφυγες, οι φόβοι της Bουλγαρο-Mακεδονικής συνοµωσίας εναντίον της Eλλάδας θα
υποχωρήσουν ... ο χαρακτηρισµός της συνοµωσίας δόθηκε πιθανότατα µε σκοπό να διογκώσουν τη
σηµασία των γεγονότων και να δικαιολογήσουν τη λήψη αυστηρών αστυνοµικών µέτρων”. Λίγο
αργότερα τοποθέτησαν στρατιωτικά αποσπάσµατα στα σύνορα και µοίρασαν όπλα στους
εθνικόφρονες χωρικούς. Eντέλει η αναµενόµενη εισβολή δεν πραγµατοποιήθηκε, αλλά οι “ξένοι”
ταλαιπωρήθηκαν άσχηµα.3 Ήδη συνήθιζε ο βοράς τη στρατιωτική κυριαρχία που αργότερα θα
οδηγούσε στα “Tάγµατα Kυνηγών” και στην τοπική φασιστική δικτατορία του Kονδύλη.
Όλα αυτά επέτρεψαν τον Iούνιο στην οθωµανική κυβέρνηση να προβάλει, ως
αντιστάθµισµα των δικών της οργίων, τους διωγµούς στη Δράµα, στο Λαγκαδά, στη Γευγελή και
στη Θεσσαλονίκη. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της τον Mάρτιο και τον Aπρίλιο του 1914
µετανάστευσαν µέσω Θεσσαλονίκης σχεδόν τριάντα πέντε χιλιάδες µουσουλµάνοι. Παρουσίασε
έναν κατάλογο σαράντα χωριών και κωµοπόλεων που κατέλαβαν πρόσφυγες µε τη βοήθεια της
χωροφυλακής, καθώς και τεσσάρων τσιφλικιών που µοιράστηκαν. Iσλαµικά σχολεία και τεµένη
καταλήφθηκαν και συχνά µετατράπηκαν σε σταύλους, κοιµητήρια βεβηλώθηκαν, τύµβοι
καταστράφηκαν, γυναίκες βιάστηκαν ή εξαφανίστηκαν, και περιστασιακά σηµειώθηκαν σφαγές -
όπως στο χωριό Pαχµαντί, µε εικοσιένα νεκρούς. H εκκλησία καταλάµβανε βακούφια και
παρακρατούσε τις προσόδους τους, λόγου χάρη τα βακούφια της οδού Kολόµπο στη Θεσσαλονίκη.
O στρατός έδερνε, βασάνιζε και συλλάµβανε µε πρόσχηµα την ανακάλυψη όπλων, ενώ κανείς δεν
καταδίωκε τους φονείς µουσουλµάνων. Aιχµάλωτοι πολέµου έµεναν φυλακισµένοι. Aκόµη και οι
ανώτερες τάξεις υπέφεραν· αξιωµατικοί έξωσαν από το σπίτι της την Zεχρά Xανούµ και
1
FO 371.1995/3, James Morgan προς Louis Mallet, Θεσσαλονίκη 5.5.1914/21447.
2
FO 371.1998/94, Elliot προς Grey, 28.5.1914/24936· FO 371.1998/62, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη
21.5.1914/23214· FO 371.1998/354, Boyle προς Erskine, 24.6.1914/31459.
3
FO 371.1998/398A, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 14.4.1914/19547, και FO 371.1998/401, Morgan προς Mallet,
Θεσσαλονίκη 14.4.1914/22040.
277
κακοποίησαν το γιό και την εφτάχρονη κόρη της, ενώ δεν εισακούστηκαν ούτε τα παράπονά της
προς τον ίδιο τον Bενιζέλο.1
Διώκονταν επίσης οι αλβανοί µουσουλµάνοι και οι “αλλόδοξοι” χριστιανοί. Στις αρχές του
1914 η Bible Land’s Missions’ Aid Society υπερασπίστηκε τους κατοίκους της Στρώµνιτσας που
είχε πυρπολήσει ο ελληνικός στρατός: κρατούνταν στο Γεντί Kουλέ επειδή συγγενείς τους είχαν
περάσει βορείως των συνόρων. Σε τέτοιες περιπτώσεις ελευθέρωναν τους άνδρες µόνον όταν
επέστρεφαν οι οικογένειές τους και υπόσχονταν να µείνουν στο ελληνικό έδαφος· αντιθέτως
εµπόδιζαν τον επαναπατρισµό των αλβανών.2 Φαίνεται πως οι αγροτικοί πληθυσµοί και ιδίως οι
στρατεύσιµοι άνδρες χρειάζονταν ως όµηροι έναντι της Bουλγαρίας - κάτι το οποίο δεν ίσχυε στην
περίπτωση των αλβανών - αλλά και για να µην καταρρεύσει η παραγωγή: µόνον αργότερα η άφιξη
καυκάσιων και θρακιωτών στα “αλλοεθνή” χωριά αντιστάθµισε από αυτή την άποψη τη
µετανάστευση των κατοίκων τους.3 Eντέλει είτε επειδή άλλαξαν πολιτική οι αρχές ή επειδή δεν
εφάρµοζαν παντού την ίδια πολιτική, είτε επειδή οι “αλλοεθνείς” εναπέθεσαν πλέον τις ελπίδες
τους στη στρατιωτική ρεβάνς, ως τον Mάρτιο του 1914 εγκατέλειψαν τις Nέες Xωρες περίπου
οχτώ χιλιάδες “βούλγαροι” ή εξαρχικοί, κυρίως από µεθοριακές περιοχές όπως ήταν η Φλώρινα,
τα Kαϊλάρια και η Kαστοριά. Oι αρχές τούς ωθούσαν στη µετανάστευση απαγορεύοντας να
βγαίνουν από τα χωριά τους κι επιβάλλοντας κάθε λογής περιορισµούς της ελευθερίας τους, αλλά
δεν τούς επέτρεπαν να πάρουν τα υπάρχοντά τους.4 Παραλλήλως στη βουλγαρική Δυτική Θράκη
συνέχιζαν τις θρησκευτικές διώξεις, το βίαιο ανθελληνικό µποϋκοτάζ και την συνήθως
καταναγκαστική αποµάκρυνση των “αλλοεθνών” µέσω του Δεδεάγατς.5 Mέσα σ' ένα δεκαήµερο
του Mαΐου πέρασαν από εκεί προς την Eλλάδα 97 “έλληνες” από την Aνατολική Θράκη, όπου
συνεχίζονταν οι σφαγές από ατάκτους, ενώ προς τη Bουλγαρία 811 “βούλγαροι” από το
µικρασιατικό χωριό Kανίρ και άλλοι 1.355 πρόσφυγες από την ελληνική Mακεδονία.6
O Bενιζέλος, ασκώντας όσην επιβολή διέθετε, περιόρισε τις αγριότητες όταν περιόδευσε
στις Nέες Xώρες. O οθωµανός πρέσβυς, που περιόδευσε αµέσως µετά στις Σέρρες και στη Δράµα,
παραδεχόταν πως από τα µέσα Mαΐου επικρατούσε απόλυτη ηρεµία, αλλά τόνιζε στους
συναδέλφους του πως δεν είχε αντιληφθεί προηγουµένως την έκταση των “τροµερών
1
FO 371.1997/68, Διακοίνωση του Tεφβήκ Πασά προς τους εκπροσώπους των Δυνάµεων στην Kωνσταντινούπολη,
16.6.1914.
2
FO 371.1994/1-10, και FO 371.1994/25-30.
3
FO 371.1996/13, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 1.4.1914/16147.
4
FO 371.1999/122, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 10.6.1914/27964.
5
FO 371.1994/41-45, Mallet προς Onslow, Πέραν 2.4.1914, και FO 371.1999/122, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη
10.6.1914/27964.
6
FO 371.1997/2, H. Bax-Ironside (Σόφια) προς Grey, 11.6.1914/28082 (σύµφωνα µε τις αναφορές του προξένου στο
Δεδεάγατς Badetti, από 19.5.1914 ως 29.5.1914)· FO 371.1996/10, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη
21.3.1914/15049. Πολλά στοιχεία για τις διώξεις των βουλγάρων, τους καταναγκαστικούς εξορθοδοξισµούς κλπ.
βλ. σε FO 371.1996/156-162.
278
βαρβαροτήτων που διέπραξαν οι ελληνικές αρχές”. Oπουδήποτε πήγαινε οι µουσουλµάνοι
αφηγούνταν τις ίδιες ιστορίες για µαστιγώσεις µέχρι θανάτου, “εξαφανίσεις” και κατασχέσεις
περιουσιών· είδε µε τα µάτια του γέρους µε τις σάρκες καταξεσκισµένες από µαστιγώµατα.
Πίστευε πως ο Bενιζέλος, ο οποίος τόν είχε πιέσει να ερευνήσει αυτοπροσώπως το ζήτηµα, ήταν
ειλικρινής αλλά παραπλανούνταν από τον Σοφούλη και από τους αξιωµατούχους. Oι βρετανοί
πίστευαν τον πρέσβυ σχετικά µε την ανατολική Mακεδονία, άλλωστε και ο Σοφούλης
παραδεχόταν πως κακοµεταχειρίζονταν τους χωρικούς, αλλά αµφέβαλλαν για τις υπόλοιπες
περιοχές.1
Tον Iούνιο, µετά την περιοδεία του Bενιζέλου και αφού κόπασε προσωρινά η
ελληνοτουρκική ένταση, σταµάτησαν τις κακοποιήσεις των µουσουλµάνων, απαγόρευσαν τη
µετανάστευση και γενικά βελτίωσαν τη µεταχείρισή τους. Kρίσιµη ήταν η στάση του στρατού σε
κάθε τόπο· ορισµένοι στρατιωτικοί διοικητές προστάτευσαν δραστήρια τους µουσουλµάνους
χωρικούς.2 Eπίσης όµως µετρούσε η διάσταση µεταξύ της Γενικής Διοίκησης και του Bενιζέλου.
Mόλις αποµακρύνθηκε ο οθωµανός πρεσβευτής λόγου χάρη, πρόσφυγες κατέλαβαν πλήθος
µουσουλµανικές κατοικίες στην ίδια τη Θεσσαλονίκη. “H επίθεση στα σπίτια ήταν απροσδόκητη
και πραγµατοποιήθηκε ταυτοχρόνως σε όλα τα σηµεία της πόλης”, έγραφε ο Mόργκαν· τα
περισσότερα ήταν ακατοίκητα, από άλλα όµως έδιωξαν µε το ζόρι τους ενοίκους ενώ βοήθησε στις
καταλήψεις και η χωροφυλακή. Kατόπιν εορτής ο Σοφούλης διέταξε να προστατεύουν τους
µουσουλµάνους και να τιµωρούν αυστηρά όσους τούς κακοµεταχειρίζονταν, και δήλωσε πως η
χωροφυλακή εκκένωσε όλα τα κατειληµµένα οικήµατα, ο Mόργκαν οµως παρατήρησε πως αυτό
δεν ίσχυε ολότελα.3 Παραλλήλως συνέχιζαν τον εξελληνισµό της πόλης µε µέτρα που
αποσκοπούσαν στην αφοµοίωση όσων αλλοεθνών απέµεναν. Διέταξαν τις εταιρίες των
σιδηροδρόµων, των τροχιοδρόµων και του ηλεκτρισµού να απολύσουν όσους υπαλλήλους δεν
έβγαζαν το φέσι και δεν έπαιρναν ελληνική υπηκοότητα· ορισµένοι παραιτήθηκαν ενώ άλλοι τέως
ξένοι υπήκοοι, κυρίως στους τροχιοδρόµους και στις µεγάλες εταιρίες, συµµορφώθηκαν κι
έµειναν στις θέσεις τους.4 Aντίστοιχα µέτρα θα έπαιρναν λίγο αργότερα και οι Nεοτούρκοι στις
περιοχές που έλεγχαν, προσπαθώντας να εθνικοποιήσουν το κράτος και την κοινωνία και να
εξαφανίσουν τα “κοσµοπολιτικά στοιχεία”·5 οι βούλγαροι επίσης καταδίωκαν συστηµατικά τους
1
FO 371.1997/103, Erskine προς Grey, 16.6.1914/29136. Στη συνέχεια του τόµου FO 371.1997, και ως το φύλλο 291,
περιγράφονται οι τουρκικές αγριότητες.
2
FO 371.1997/410A, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 20.7.1914/42434.
3
Στο ίδιο.
4
Στο ίδιο.
5
Feroz Ahmad, “War and Society Under the Young Turks, 1909-1918”, Review XI(2) [Spring 1988], σ. 277.
279
έλληνες και τους µουσουλµάνους στα µέρη που έπεφταν στα χέρια τους.1 O Mόργκαν περιγράφει
τη διαλεκτική αυτή:
Aποτέλεσµα της σφαγής των Mουσουλµάνων στην αρχή του πολέµου, της λεηλασίας των
αγαθών τους κατά τους επόµενους µήνες, της εγκατάστασης Xριστιανών στα χωριά τους,
του διωγµού τους από τους Xριστιανούς γείτονές τους, των βασανισµών και των
ξυλοδαρµών τους από τους Eλληνες στρατιώτες, υπήρξε η τροµοκράτηση του Iσλαµικού
πληθυσµού. Mοναδική επιθυµία τους είναι να δραπετεύσουν από τη Mακεδονία για να
βρεθούν πάλι σε µια ελεύθερη χώρα. Φθάνοντας στην Tουρκία µεταφέρουν νωπή την
ανάµνηση των σφαγµένων φίλων και συγγενών τους, θυµούνται όσα υπέφεραν οι ίδιοι και
το διωγµό τους· εντέλει, καθώς βρίσκονται χωρίς πόρους και χωρίς µέσα συντήρησης κι
ενθαρρυµένοι µέχρις ενός σηµείου από την Kυβέρνησή τους, δεν βρίσκουν διόλου άσχηµη
την ιδέα να επιπέσουν στους Eλληνες Xριστιανούς της Tουρκίας επιφυλάσσοντάς τους την
ίδια µεταχείριση που δέχτηκαν οι ίδιοι από τους Eλληνες Xριστιανούς της Mακεδονίας.2
Πράγµατι, η άφιξη του νέου κύµατος προσφύγων από τη Mακεδονία και από τα νησιά
έδωσε πρόσχηµα για νέους διωγµούς στην Tουρκία.3 Oι φυγάδες, εξαγριωµένοι από τη στάση των
χριστιανών και των αρχών, συχνά ανταπέδιδαν χειρότερα στους ραγιάδες των τόπων όπου
οδηγούνταν· µάλιστα η κρατική εξουσία τούς ερέθιζε επιζητώντας στρατηγικά οφέλη. H
κινητοποίησή τους, όσο εύλογες αιτίες και αν είχε, εξυπηρετούσε τον ρεβανσισµό των
Nεοτούρκων.4 Mε αµείλικτες διώξεις αντικατέστησαν πρώτα τους ραγιάδες της ευάλωτης Θράκης
µε µουσουλµανικούς πληθυσµούς, ενώ οι έλληνες διπλωµάτες φοβούνταν µήπως µόλις
ολοκλήρωναν εκεί το διωγµό των χριστιανών τον συνέχιζαν στην υπόλοιπη αυτοκρατορία.5
Πράγµατι άρχισαν την εκκαθάριση των σχεδόν εξίσου στρατηγικών µικρασιατικών παραλίων -
ενώ παράλληλα διαπραγµατεύονταν την ανταλλαγή των εκεί χριστιανών µε τους µουσουλµάνους
της Mακεδονίας. Mέσα σ’ ένα µήνα έδιωξαν βάρβαρα περί τις είκοσι χιλιάδες έλληνες καθώς και
το σύνολο των βουλγάρων, ίσως άλλες πενήντα χιλιάδες.6 Στην εξέλιξη αυτή συντέλεσε, πέρα από
1
Bλ. ενδεικτικά τεκµήρια στο Aθ. Σουλιώτης - Nικολαΐδης, Hµερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέµου, ό.π.,
passim· άφθονα στοιχεία υπάρχουν επίσης στην επίσηµη προπαγανδιστική έκδοση Les Cruautés Bulgares en
Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913. Faits, Rapports, Documents, Temoignages Officiels, Athènes 1914.
2
FO 371.1997/410A, Morgan προς Mallet, Θεσσαλονίκη 20.7.1914/42434.
3
FO 371.1996/24, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 15.4.1914/17898.
4
FO 371.1998/94, Elliot προς Grey, 28.5.1914/24936· FO 371.1998/62, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη
21.5.1914/23214· FO 371.1998/354, Boyle προς Erskine, 24.6.1914/31459.
5
FO 371.1996/24, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 15.4.1914/17898. Bλ. και την σύνοψη των γεγονότων σε
Mémoires de l’ Ambassadeur Morgenthau. Vingt-six mois en Turquie, par Henri Morgenthau, Ambassadeur des États-
Unis a Constantinople avant et pendant la Guerre Mondiale, Payot et Cie 1919, σ. 279 κ.ε..
6
FO 371.1996/54, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 27.6.1914/18537. Oι επίσηµες ελληνικές πηγές µιλούν για
τετρακόσιες χιλιάδες διωγµένους από την Oθωµανική Aυτοκρατορία αυτή την περίοδο και κατηγορούν ως
υποκινητές τους γερµανούς και ως “συνεργάτας και συµπράκτορας” των τούρκων τους βούλγαρους·
280
το διωγµό των µουσουλµάνων, η απειλητική επιπολαιότητα των σωβινιστών: ενώ ο Bενιζέλος
προθυµοποιούνταν να δώσει κάθε εγγύηση πως δεν εποφθαλµιούσε τα απέναντι παράλια, ο
υπουργός Eξωτερικών Kοροµηλάς έθετε από τις αρχές του 1913 ζήτηµα Mικράς Aσίας
απαιτώντας την Iωνία και µια ζώνη εκατό χιλιοµέτρων στην ενδοχώρα.1
Oι Nεοτούρκοι είχαν επίσης εσωτερικούς λόγους για τους διωγµούς· τροµοκρατώντας τους
ραγιάδες ενίσχυαν πολλαπλά την εξουσία τους: καλλιεργούσαν τον εθνικισµό και το µίσος µεταξύ
των κοινοτήτων, καταρράκωναν την αξιοπιστία της αντίπαλης Φιλελεύθερης Ένωσης του
Tζελαλεδίν και αποψίλωναν την κοινωνική βάση της· τέλος, µεταφέροντας βίαια πόρους από τα
χριστιανικά στα µουσουλµανικά µεσοστρώµατα, βρήκαν µια πρόσφορη µέθοδο πρωταρχικής
συσσώρευσης για τη δηµιουργία τουρκικής αστικής τάξης. O Xένρυ Mόργκενταου, πρέσβυς τότε
στην Kωνσταντινούπολη, απέδωσε το σχέδιο των εθνικών εκκαθαρίσεων σε γερµανούς
κυβερνητικούς συµβούλους.2 Oπωσδήποτε τις χρησιµοποίησαν για µετατρέψουν τους
µουσουλµάνους σε τούρκους εθνικιστές, εντέλει για να κινητοποιήσουν εναντίον “εσωτερικών
εχθρών” έναν κόσµο όπου η έννοια της εθνικής ταυτότητας δεν είχε λαϊκές ρίζες.3
H αλυσιδωτή αντίδραση των διωγµών και των βαρβαροτήτων γινόταν πλέον ανεξέλεγκτη.
Πολλοί µουσουλµάνοι της Kρήτης φοβούνταν µήπως έφθαναν εκεί µικρασιάτες πρόσφυγες·
επιχείρησαν να µεταναστεύσουν πρώτοι στη Mικρά Aσία, αλλά οι αρχές απαγόρευσαν την
αναχώρηση στρατεύσιµων ανδρών.4 Tον Aπρίλιο του 1914 η Aθήνα, η οποία από µήνες
βλ.Yπουργείον επί των Eξωτερικών, Oι ανθελληνικοί διωγµοί εν Tουρκία από της κηρύξεως του ευρωπαϊκού
πολέµου (κατά τας επισήµους εκθέσεις των πρεσβειών και προξενικών αρχών), Eν Aθήναις 1917, σ. 7 κ.ε., το οποίο
όµως ασχολείται κυρίως µε τους διωγµούς που ακολούθησαν αργότερα. Πλήθος τεκµήρια βλ. στο συγκαιρινό Oι
διωγµοί των Eλλήνων εν Θράκη και Mικρασία. Aυθεντικαί εκθέσεις και επίσηµα κείµενα. Eκκλησις προς το
ελληνικόν γένος και την δηµοσίαν Γνώµην του πεπολιτισµένου κόσµου. Eκδίδεται υπό των επιτροπών των εν
Mυτιλήνη µικρασιατών προσφύγων, εν Aθήναις τύποις “Πανελληνίου Kράτους”, 1915. Yπάρχει επίσης το Yannis
G. Mourelos, “The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and
Turkey”, Balkan Studies 26 [1985] (Thessaloniki), σ. 389-413: περιέχει ανερµήνευτα στοιχεία για διωγµούς και
διαπραγµατεύσεις· συγκαλύπτει πλήρως τις ελληνικές ευθύνες. 'Eναν κατάλογο έργων που θίγουν το ζήτηµα βλ.
στο Kώστας N. Tριανταφύλλου, Mικρασιατική Kαταστροφή. Eισαγωγή εις την ιστοριογραφικήν θεώρησιν του
θέµατος, Πάτραι 1962, σ. 67-73.
1
Eλένη Γαρδίκα-Kατσιαδάκη, “Bενιζέλος και υπουργείο Eξωτερικών: σύγκρουση ή συνεργασία;”, σε Συµπόσιο
για τον Eλευθέριο Bενιζέλο, ό.π., σ. 273. Για τις ελληνικές κοινότητες της Mικράς Aσίας εκείνη την εποχή βλ.
Paschalis M. Kitromilides - Alexis Alexandris, “Ethnic Survival, Nationalism and Forced Migration. The Historical
Demography of the Greek Comunities of Asia Minor at the Close of the Ottoman Era”, Δελτίον Kέντρου
Mικρασιατικών Σπουδών 5 [1985], σ. 9-45.
2
Mémoires de l’ Ambassadeur Morgenthau..., ό.π., σ. 51, 212-213, 312 κ.ε.. Για την υποδαύλιση του τουρκικού
εθνικισµού από τους ίδιους βλ. στο ίδιο, σ. 150 κ.ε..
3
C. Keyder, “The Dilemma of Cultural Identity on the Margin of Europe”, ό.π., σ. 24.
4
FO 371.1997/88, Rawlins (πρόξενος Xανιών) προς Grey, 20.6.1914/28955.
281
διαπραγµατευόταν σε ανώτατο επίπεδο µε τους Nεοτούρκους την “εκούσια” ανταλλαγή των
πληθυσµών της Mακεδονίας, της Θράκης και της Σµύρνης,1 µάλλον πίστεψε πως ετοιµάζονταν να
εξοντώσουν όλους τους “αλλοεθνείς” µε πρώτους τους ρωµιούς:2 συζήτησε τη γενική ανταλλαγή
πληθυσµών, “µολονότι κάτι τέτοιο θα συνόδευαν αναµφίβολα µεγάλες κακουχίες και αδικίες”.3
Tην ίδια εποχή χαρακτήρισαν αδέσποτα τα ακίνητα των Nέων Xωρών “άτινα οι ιδιοκτήται ή
νόµιµοι διακάτοχοι εγκατέλιπον απελθόντες εις την αλλοδαπήν”.4 Eπισηµοποίησαν έτσι τις
προηγούµενες αυτοσχέδιες καταλήψεις, ενώ µετά τους διωγµούς της Mικράς Aσίας και της
Θράκης σ' αυτά τα κτήµατα “πολλάκις εισέβαλλον αυθορµήτως οι πρόσφυγες, η δε Kυβέρνησις
σιωπηρώς ηνείχετο και διετήρει το γεγονός”.5 Aρχές Iουνίου ο Bενιζέλος έδειξε προς στιγµήν
αποφασισµένος, άν δεν υποχωρούσε πλήρως η Tουρκία, να επιτεθεί, η κρίση όµως εκτονώθηκε.6
Συµφώνησε καταρχήν στην ανταλλαγή των προσφυγικών περιουσιών7 - διαλλακτικότητα που
οφειλόταν µάλλον στη διπλωµατική αποµόνωσή του - αλλά η ένταση στα βόρεια Bαλκάνια ενίσχυε
την επιθετικότητα της Kωνσταντινούπολης.8 Σύντοµα θα ξεσπούσε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος.
Oι πόλεµοι και η επαύριό τους ανέδειξαν όψεις των εθνικών ανταγωνισµών που δεν
φαντάζονταν οι προοδευτικοί εθνικιστές ούτε οι οπαδοί του “προλεταριακού πατριωτισµού”.
Kαθώς χριστιανοί και µουσουλµάνοι εναλλάσσονταν στους ρόλους θυτών και θυµάτων, και ο
κατακερµατισµός των Bαλκανίων εµπόδιζε κάθε σταθερή ισορροπία, οι εθνικισµοί φαινόταν
καταδικασµένοι στη φυγή προς τα εµπρός ενώ αφετέρου έβρισκε ολοένα πιο πρόσφορο έδαφος ο
σοσιαλιστικός διεθνισµός στις οµάδες που υποχρεώνονταν στις µεγαλύτερες θυσίες - στους νέους,
στους εργάτες και στους διανοούµενους. Συνάµα αποµακρυνόταν όµως από την εθνικιστική
αριστερά: στην Eλλάδα, οι διωγµοί των “οµοεθνών” υποδαύλιζαν το µίσος εναντίον όσων
µουσουλµάνων απέµεναν κι εντέλει στερέωσαν την προσχώρηση πολλών σοσιαλιστών στο εθνικό
πρόγραµµα του Bενιζέλου· σ’ αυτούς ανήκαν ο Παπαναστασίου και οι υπόλοιποι Kοινωνιολόγοι.
“Aνίκανοι να επιτύχουν ενότητα εντός του Kράτους των δια δηµιουργίας ανωτέρου πολιτισµού”,
έγραφε ο τελευταίος για τους Nεοτούρκους την επαύριο των διωγµών, “ζητούν να λύσουν το
1
FO 371.1998/68, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 21.5.1914/23215· FO 371.1998/76, Elliot προς Grey,
22.5.1914/23795· FO 371.1996/214, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 20.5.1914/23206· FO 371.1996/264, Elliot
προς Grey, 26.5.1914/24459· FO 371.1996/268, Elliot προς Grey, 27.5.1914/24460.
2
FO 371.1997/96, Grey προς Erskine, 24.6.1914/28976.
3
FO 371.1996/68, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 26.4.1914/19151.
4
Kωνσταντίνος Δ. Pακτιβάν, Tα κτήµατα των µεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών, ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως, Π.Δ. Σακελλαρίου 1916, σ. 2. Πρόκειται για το νόµο 262/10.5.1914.
5
6
FO 371.1996/377, Mallet προς Grey, Kωνσταντινούπολη 15.6.1914/27070· FO 371.1997/20, Mallet προς Grey,
Kωνσταντινούπολη 17.6.1914/28550. Στην ίδια αναφορά περιέχεται ένας αναλυτικός απολογισµός των διωγµών
των ελλήνων.
7
FO 371.1997/92, εγκύκλιος Στρέιτ προς ελληνικές πρεσβείες, 8/21.6.1914/28975.
8
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π. , σ. 22, 53.
282
πρόβληµα µε το σπαθί. Aρχίζουν τώρα από τους Έλληνας. H σειρά των άλλων θα έλθη κατόπιν ...
ακριβώς διότι είνε τόσον ισχυρός ο πόθος µας δια την ειρήνην και δια την διατήρησιν των µερών,
τα οποία µε µεγίστας θυσίας απελευθερώσαµεν από τον Tουρκικόν ζυγόν, είµεθα αποφασισµένοι
να ριφθώµεν άλλην µιαν φοράν εις τον πόλεµον που θα µας εξασφαλίση την διαρκή και αζήµιον
ειρήνην”.1 O πόλεµος γεννούσε νέους πολέµους: για να διατηρήσει τη νέα ισορροπία δυνάµεων η
Eλλάδα χρειαζόταν να κρατήσει τις Nέες Xώρες, ενώ για να σώσει τους ρωµιούς είχε να νικήσει
τους Nεοτούρκους. Eποµένως, συµπέραινε ο Παπαναστασίου προτού ακόµη ξεσπάσει ο
Eυρωπαϊκός Πόλεµος, έπρεπε να συµµαχήσουν µε τους ευρωπαίους για να αποικιοποιήσουν την
Oθωµανική Aυτοκρατορία: ο ελληνοτουρκικός πόλεµος θα προκαλούσε “µιαν Eυρωπαϊκήν,
κατακτητικήν παρέµβασιν ... Hµείς δεν ηθέλοµεν να φθάσουν τα πράγµατα έως εκεί, διότι τα έξοδα
του κατά τοιούτον τρόπον θανάτου της Tουρκίας θα εβάρυνον κατά µέγα µέρος και ηµάς. Aλλά ...
δεν δίδεται δυστυχώς εις ηµάς δικαίωµα επιλογής µεταξύ ειρήνης και πολέµου. Mας επιβάλλεται ο
πόλεµος ως ανάγκη”.2
Συνοπτικά: όταν έληξε η κατάσταση πολιορκίας, στη σκιά νέων πολέµων και παρά τις
διαλλακτικές διαθέσεις της κυβέρνησης, η κακοµεταχείριση των µουσουλµάνων από τις αρχές, από
γηγενείς χριστιανούς και από πρόσφυγες προκάλεσε νέο κύµα φυγής προς τα οθωµανικά εδάφη,
το οποίο επέτρεψε στους Nεοτούρκους να διώξουν µαζικά τους ρωµιούς της Θράκης και της
Mικράς Aσίας. Eνώ οι δυο χώρες βρίσκονταν στα πρόθυρα νέου πολέµου διαπραγµατεύονταν
άκαρπα ανταλλαγές πληθυσµών. O Παπαναστασίου, παγιδευµένος από τις προηγούµενες επιλογές
του και τροµοκρατηµένος από τις αλυσιδωτές εθνικές εκκαθαρίσεις, παρακολούθησε τους
εθνικιστές στη φυγή προς τα εµπρός: ζητώντας νέους πολέµους έφτασε να υποστηρίζει µια
αποικιοκρατική επέµβαση στην Oθωµανική Aυτοκρατορία. Tαυτοχρόνως όµως µια νέα αριστερά
συσπειρωνόταν µε βάση την αντίθεση στον αρµαγεδώνα. Ήταν αναπόφευκτη η ρήξη µεταξύ τους
όταν µπροστά στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο διασπάστηκε η ιθύνουσα ελίτ.
γ. Eθνικισµός και Bαλκανική Ένωση

Στο επόµενο κεφάλαιο εξετάζουµε το ευρύτερο πλαίσιο της σύγκρουσης των Kοινωνιολόγων µε τη
Σοσιαλεργατική Oµοσπονδία· εδώ θα ασχοληθούµε µόνο µε τις θέσεις τους στο εθνικό ζήτηµα οι
οποίες τούς αποξένωσαν από τους διεθνιστές. Παραµονές των πρώτων εκλογών του 1915 ο
Παπαναστασίου, υποψήφιος πλέον των Φιλελευθέρων, διαφηµίζει στους εργάτες της Παλαιάς
Eλλάδας την εθνική πολιτική του Bενιζέλου και µάχεται τον αντιπολεµισµό της Φεντερασιόν η
οποία έχει συµµαχήσει εκλογικά µε τον Γούναρη. Προβάλλοντας τώρα µια επανεπεξεργασµένη
εκδοχή του “προλεταριακού πατριωτισµού”, ανάγει την εθνική ανεξαρτησία σε προαπαιτούµενο
του σοσιαλισµού κι επικαλείται ένα λόγο περί πολιτισµού που αξιώνει την προτεραιότητα των
εθνικών έναντι των ταξικών δεσµών. H κατάργηση του καπιταλισµού στο εσωτερικό κάθε έθνους
θα εξαφάνιζε τις ιµπεριαλιστικές τάσεις και την εθνική καταπίεση και θα µετέτρεπε τον κόσµο σε
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Kαι τρίτος πόλεµος!”, Λαός, ό.π. [7.6.1914].
2
Στο ίδιο.
283
ειρηνικό άθροισµα σοσιαλιστικών πατρίδων - αλλά ο Παπαναστασίου, όσο και αν συµµεριζόταν
το όραµα της βαλκανικής οµοσπονδίας, δεν εξηγούσε πώς θα εφάρµοζαν αυτήν τη λύση στα
Bαλκάνια όπου δεν είχαν καθαρά όρια οι πατρίδες. H αντιφατική συλλογιστική του αφενός
υποστήριζε πως κατεξοχήν σε συνθήκες πολέµου οι εργάτες δεν µπορούσαν να συγκρουστούν µε
την πολιτική της εθνικής ελίτ, ενώ αφετέρου έλπιζε να εξεγερθούν στις εµπόλεµες χώρες ώστε να
επιβάλουν εγκαίρως µια ειρήνη που θα αναγνώριζε την ελευθερία των εθνοτήτων.
O Παπαναστασίου διαπίστωνε πως τον πόλεµο προκάλεσαν “ο κεφαλαιοκρατισµός και η
στρατοκρατία που σπρώχνουν τα Kράτη να ακολουθούν πολιτικήν ιµπεριαλιστικήν, δηλ.
πολιτικήν απεριορίστου εξαπλώσεως της κυριαρχίας των”.1 Oι οργανωµένοι εργάτες δεν
ευθύνονταν αφού σε όλες τις χώρες αποτελούσαν µειοψηφία· θα µπορούσαν να αντιταχτούν “εάν
πράγµατι οι εργάται δεν είχαν καµµίαν πατρίδα”, αλλά απεναντίας “είναι εν γένει κοινωνοί ενός
ιδιαιτέρου, εθνικού πολιτισµού”, αφού γεννήθηκαν σε κάποιο τόπο από γονείς που ανήκουν σε
κάποιο έθνος και µιλούν κάποια γλώσσα. “Oι φυλετικοί δεσµοί και η ταυτότης του πολιτισµού
έχουν ρίζες εις την ψυχήν τους, είτε το θέλουν είτε µη”. Φυσιολογικά λοιπόν προασπίζουν την
ανεξαρτησία της χώρας τους, η οποία είναι προϋπόθεση του σοσιαλισµού καθώς και το εθνικό
κράτος: “η ανάπτυξις του πολιτισµού στηρίζεται εις την ανάπτυξιν των δηµιουργικών, των
εκπολιτιστικών ιδιοτήτων κάθε έθνους, δηλ. όχι εις την εκµηδένισιν αλλ’ εις την πρόοδον των
ιδιαιτέρων εθνοτήτων. Δι’ αυτό δε και ο σοσιαλισµός είναι εναντίον της καταδυναστεύσεως
παντός έθνους, θέλει την έννοιαν της πατρίδος καθαράν από κάθε εσωτερικήν αντίφασιν, τοιαύτην
δηλ. ώστε να επιτρέπη την ύπαρξιν πολλών πατρίδων, αρµονικώς εργαζοµένων δια την πρόοδον,
κατ’ αντίθεσιν της ιδέας που έχουν περί πατρίδος αι αστικαί τάξεις, η οποία έχει απόλυτον
χαρακτήρα”.2 Eποµένως, για να το θέσουµε σχηµατικά, οι αστοί είναι ιµπεριαλιστές ενώ οι
προλετάριοι πατριώτες. Για όλους τους παραπάνω λόγους οι ευρωπαίοι σοσιαλιστές δεν
προσπάθησαν σοβαρά να εµποδίσουν τον πόλεµο και πολλοί “επάνω στον πολεµικό πυρετό έγιναν
φιλοπόλεµοι και ιµπεριαλισταί”.3
Πράγµατι σε πολλές χώρες και κατεξοχήν στη Γερµανία µια µερίδα σοσιαλδηµοκρατών
αποδέχτηκε τον πόλεµο µεταφράζοντάς τον σε κοινωνική επανάσταση, µε κριτήρια τη
µεταµόρφωση του στρατού σε “λαϊκό στρατό”, την κινητοποίηση της βιοµηχανίας και την
αναδιοργάνωσή της σε σοσιαλιστικές γραµµές, καθώς και την εγκατάλειψη της άναρχης ιδιωτικής
παραγωγής και διανοµής προς όφελος του κοινωνικού σχεδιασµού. Eπιπλέον πολλοί συνέχεαν τις
λογικές του δηµοκρατικού µεταρρυθµισµού και του εθνικισµού: ζητώντας δηµοκρατικές
µεταρρυθµίσεις κατά τη διάρκεια του πολέµου ήθελαν να βελτιώσουν το εθνικό κράτος και να
ακυρώσουν τις ηθικές αξιώσεις των εχθρών. Έκριναν τις αρετές της δηµοκρατίας και των
αυταρχικών συστηµάτων µε βάση πραγµατιστικά κριτήρια και όχι αρχές - εντέλει µε κριτήρια τα
1
Aλ. Παπαναστασίου, “O πόλεµος και οι εργάται”, Λαός, φ. της 14 και 21.2.1915, όπως αναδηµοσιεύεται σε MΛA,
σ. 204· βλ. παρακάτω για την έννοια που έδινε ο Παπαναστασίου στον ιµπεριαλισµό.
2
Στο ίδιο.
3
Στο ίδιο.
284
“εθνικά” συµφέροντα µάλλον παρά τις προτεραιότητες του λαού ή των εργατών. Aκόµη και το
ριζοσπαστικό USPD, το οποίο εναντιωνόταν στον πόλεµο, υπερασπιζόταν καταρχήν την εθνική
άµυνα, ενώ βάση των δηµοκρατικών µεταρρυθµίσεων που ζητούσε το SPD, ώσπου µετά τη
Συνθήκη των Bερσαλλιών συντάχθηκε µε τον αδιάλλακτο αλυτρωτισµό, ήταν να ενισχύσουν
εσωτερικά και διεθνώς το κράτος.1
O Παπαναστασίου, ο οποίος τήρησε ανάλογη στάση, παρακολουθώντας τις απαρχές αυτής
της διαλεκτικής τήν θεωρούσε “µια κρίση για το σοσιαλισµό, αλλ’ όχι και χρεωκοπία του. O
σοσιαλισµός είναι αποτέλεσµα των αντιθέσεων του σηµερινού οικονοµικού οργανισµού και γι’
αυτό θα εξακολουθήση να υπάρχη και να δυναµώνη όσο εξακολουθούν να υπάρχουν αι αντιθέσεις
αυτές έως ότου τις καταργήση. Eκτός δε τούτου δια την νίκην του σοσιαλισµού εις ένα τόπον δεν
είναι απαραίτητη προϋπόθεσις η κατάργησις των µεταξύ των Kρατών αντιθέσεων”.2 Kαταδίκαζε
τον πόλεµο και αναγνώριζε την ανάγκη να υπογράψουν γρήγορα ειρήνη, κατά προτίµησιν µε “µία
επιβλητική λαϊκή εξέγερση, που θα εξαναγκάση τα εµπόλεµα Kράτη να καταθέσουν τα όπλα”· δεν
ήθελε να λήξει “σύµφωνα µε την θέληση των νικητών, δηλ. των διευθυνόντων µεταξύ των νικητών
και όχι των εργατών ... αλλ’ αντιστρόφως ... από τους επαναστατηµένους εργάτες, σύµφωνα µε την
αρχή της ελευθερίας των εθνοτήτων”.3 H µετριοπάθειά του σήµαινε πως θεωρούσε κατά βάσιν
κακό τον πόλεµο - πολλοί άλλοι έλεγαν το αντίθετο - αλλά ζητούσε από τους οι σοσιαλιστές να
µην αντιταχθούν στην πολεµική προσπάθεια.
Nωρίς φάνηκε πως οι ευσεβείς πόθοι του για τους πολεµικούς στόχους δεν αφορούσαν την
πραγµατικότητα. Kαθώς ο πόλεµος οδηγούσε τη χώρα στον Διχασµό οι αντίπαλες παρατάξεις
καταπάτησαν την αρχή της ελευθερίας των εθνοτήτων· ήδη ο τρέχων λόγος υπέτασσε τη
δηµοκρατία στα λεγόµενα εθνικά συµφέροντα και η σύγκρουση µεταξύ των στρατηγικών της
ενσωµάτωσης και του αποκλεισµού των “αλλοεθνών” αντανακλούνταν στις εκλογικές
διευθετήσεις. H Kυβέρνηση Bενιζέλου, προωθώντας την αρχή της ενσωµάτωσης, είχε παραχωρήσει
εκλογικό δικαίωµα σε όλους τους έλληνες υπηκόους των Nέων Xωρών - αλλά αµέσως µετά τις
πρώτες εκλογές του 1915, οπότε έχασαν τις έδρες της Θεσσαλονίκης εξαιτίας της συµµαχίας της
Φεντερασιόν µε τους γουναρικούς, οι Φιλελεύθεροι σκέφτηκαν να δηµιουργήσουν χωριστούς
εκλογικούς συλλόγους για τους µουσουλµάνους και για τους εβραίους, ενώ το φθινόπωρο της
ίδιας χρονιάς ψήφισαν ένα σχετικό νοµοσχέδιο το οποίο πάντως δεν δηµοσίευσε η Eφηµερίδα της
Kυβερνήσεως.4 Aλυτρωτιστές όπως ο Kοκός Mελάς, τότε βουλευτής και µετέπειτα συνιδρυτής της
Δηµοκρατικής Ένωσης, αρνούνταν στους µουσουλµάνους το δικαίωµα συµµετοχής στις
1
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 89, 137, 154, 303.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “O πόλεµος και οι εργάται”, Λαός, ό.π..
3
4
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 167. Bλ. και τη συζήτηση της διάσπασης της εβραϊκής
κοινότητας σε R. Molho, Les Juifs de Salonique, 1856-1919: Une communaute hors norme, ό.π., τ. Γ’, σ. 554 κ.ε.. Aς
σηµειώσουµε επίσης πως η χωριστή αντιπροσώπευση χριστιανών και µουσουλµάνων αποτελούσε κοινοβουλευτικό
θεσµό της Kρητικής Πολιτείας (Λ. Mακράκη, Eλευθέριος Bενιζέλος 1864-1910..., ό.π., σ. 283, 385).
285
κοινοβουλευτικές εργασίες, προκαλώντας την κατακραυγή του Kουριέλ και άλλων.1 Oι ισχυρές
διαµαρτυρίες για τέτοια µέτρα τούς εµπόδισαν και το 1920 να καθιερώσουν χωριστούς συλλόγους,
µολονότι µετάνοιωσαν ξανά κατόπιν εορτής· όπως το έθεσε τυπικά ένας εκπρόσωπος της
εθνικιστικής ελίτ, “Aπετέλει έγκληµα και µωρίαν το να κληθούν Tούρκοι, Bούλγαροι, Eβραίοι και
Aλβανοί να ψηφίσουν δια την ... Mεγάλην Eλλάδα!”.2 Aκόµη και αντιβενιζελικοί όπως η οµάδα
της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως κατηγορούσαν εκ των υστέρων την Kυβέρνηση Bενιζέλου πως
ανέλαβε το 1913 “απέναντι των µουσουλµάνων πολιτών της N[έας] Eλλάδος υποχρεώσεις κατά
µέγα µέρος δυσεκπληρώτους και αµελετήτους” επειδή τούς παραχώρησε αµέσως πολιτικά
δικαιώµατα.3
Aπεναντίας ο Παπαναστασίου διακήρυσσε πως “πρέπει να κτυπησουν κατακέφαλα οι
Έλληνες εργάται” τις θρησκευτικές διακρίσεις, και κατάγγελλε τις προσπάθειες των σωβινιστών
να τις εκµεταλλευτούν: “H διαίρεσις των κοινωνικών δυνάµεων δια θρησκευτικούς λόγους και ο
θρησκευτικός φανατισµός θα ήτο ... το µεγαλείτερον εµπόδιον και δια τούτο πρέπει η εργατική
τάξις να δώση να εννοηθή ότι δεν θα ανεχθή καµµίαν Kυβέρνησιν, η οποία δεν θα εσέβετο η ίδια ή
δεν θα επέβαλλεν εις τους άλλους εντελή σεβασµόν προς την απόλυτον ελευθερίαν της
συνειδήσεως”.4 Eντούτοις παρουσιάζοντας τις διακρίσεις ως απλώς θρησκευτικές και όχι εθνικές,
όπως τις θεωρούσαν πολλοί διωκόµενοι, παρέκαµπτε το πρόβληµα της συνύπαρξης άλλων
εθνοτήτων στο ελληνικό κράτος. Σ' αυτό το στάδιο ο Παπαναστασίου έχει προχωρήσει από τον
ασαφή πολιτισµικό λόγο που διατύπωνε στην “Tουρκική Eπανάσταση” προς την πολιτισµική και
ουσιοκρατική αντίληψη του έθνους την οποία αναπτύσει στον “Eθνικισµό”.
“O εθνικισµός”
O Παπαναστασίου δηµοσίευσε τον “Eθνικισµό” φθινόπωρο του 1916, παραµονές των
Nοεµβριανών, στο πρώτο τεύχος της Eπιθεωρήσεως των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών.
Ήταν, µαζί µε τα “Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής”, ένα από τα δυο µείζονα
θεωρητικά κείµενά του. Όπως και στο προηγούµενο εξετάζει το θέµα του - εδώ, το εθνικό
φαινόµενο - από ιστορική και κοινωνιολογική σκοπιά χωρίς να προβάλλει πρωτότυπες ιδέες·
µολονότι το παρουσιάζει µε αποστασιοποιηµένο “επιστηµονικό” ύφος υπόρρητα νοµιµοποιεί
πολιτικές επιλογές και τελικά το εθνικό σχέδιο του Bενιζέλου. Δεν ήταν πάντως αυτονόητη αυτή η
οπτική γωνία· και µόνον ότι ο Παπαναστασίου εξέταζε τον ελληνικό εθνικισµό ώς είδος του
ευρύτερου γένους του εθνικισµού συνιστούσε πνευµατική επανάσταση για το αστικό ακροατήριό
1
2
Δηµήτριος Bακάς, H Mεγάλη Eλλάς. O Eλ. K. Bενιζέλος πολεµικός ηγέτης. Πλήρης έκδοσις συµπεπληρωµένη δια
νέων στοιχείων, χ.τ.ε., χ.χ. [1964], σ. 522.
3
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 18 [3.10.1920]· βλ. επίσης “Eσωτερική
επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 1 [7.6.1920].
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Xριστιανισµός και σοσιαλισµός”, Λαός, φ. της 14 και 21.2.1915, όπως αναδηµοσιεύεται σε
MΛA, σ. 201.
286
του. Tο κείµενο επικύρωνε τη µετάβαση των Kοινωνιολόγων από τον “προλεταριακό
πατριωτισµό” στον “προοδευτικό εθνικισµό”, η οποία αντιστοιχούσε στην προσχώρησή τους
στους Φιλελευθέρους και στην αποµάκρυνσή τους από τη διεθνιστική αριστερά.1 Kατακλυσµικές
εµπειρίες βρίσκονταν στη βάση της µεταστροφής: ήδη συµπληρώνονταν τέσσερα χρόνια εµπόλεµης
ή ηµιεµπόλεµης κατάστασης στην Eλλάδα και δυο χρόνια πανευρωπαϊκού πολέµου. Ωστόσο η
ερµηνεία που έδινε σ’ αυτές τις εµπειρίες ο Παπαναστασίου - ανάγοντας τον εθνικισµό σε
εξωπολιτισµικές βάσεις κι εντέλει ουσιοποιώντας µε το “κοινωνικό ένστικτό” το έθνος - εν µερει
εκπορευόταν από κοινωνιολογικές αντιλήψεις κι εν µέρει δικαιολογούσε πολιτικές επιλογές που
έκανε στο Διχασµό.
H νέα κατά βάσιν ουσιοκρατική αντίληψη του Παπαναστασίου για το έθνος αποτυπώθηκε
στη άκαµπτη δοµή του “Eθνικισµού”, η οποία θύµιζε δοκίµιο φυσικής επιστήµης - σαν να ανέτεµνε
ένας ζωολόγος κάποιο δείγµα της πανίδας. Mολονότι ο συγγραφέας αναγνώριζε την ιστορικότητα
και δήλωνε τη γενικότητα του εθνικού φαινοµένου, υιοθετώντας αποστασιοποιηµένο και
“αντικειµενικό” λόγο το επισκοπούσε σαν ο ίδιος να βρισκόταν έξω από αυτό. Συνέταξε τα
περιεχόµενα ως εξής: “Eισαγωγή. - I. Oρισµός και είδη του εθνικισµού. - II. Eξαιρετική εκδήλωσις
αυτού εις την νεωτάτην εποχήν. - III. Tι είναι έθνος. Γένεσις του εθνικισµού. - IV. Όροι
αναπτύξεως του εθνικισµού. - V. Eθνικά όρια. Iµπεριαλισµός και εθνικισµός”.2 Aν
αντικαταστήσουµε τη λέξη “εθνικισµός” µε κάποιον ιατρικό όρο, έχουµε πάνω κάτω το σχέδιο
µιας κλινικής µελέτης.
Tο κείµενο αναφέρει περιστασιακά τον Mπερνστάιν και άλλους σοσιαλιστές συγγραφείς,
αλλά κατά βάσιν συνδυάζει εκλεκτικά την πολιτισµική θεωρία περί έθνους του φιλελεύθερου
θετικιστή Eρνέστου Pενάν µε τις ανθρωπολογικές ιδέες του Eduard Meyer περί κοινωνικού
ενστίκτου, σύµφωνα µε τις οποίες η κοινωνία των ανθρώπων είναι “εξέλιξις κοινωνίας
ατελεστέρων υπάρξεων”.3 O αγώνας της επιβίωσης, που συµπεριλαµβάνει την “απόκρουσιν των
εχθρικών στοιχείων”, διαµορφώνει το “κοινωνικόν ένστικτον” το οποίο αρχικά εκδηλώνεται στις
συµβιωτικές σχέσεις και κατόπιν σε ανώτερη µορφή ως “εθνικό αίσθηµα”. Kαθώς τα όρια της
κοινωνίας επεκτείνονται πέρα από το συνοικισµό, “γεννάται το εθνικόν αίσθηµα που συνδέει τα
µέλη ενός έθνους και τα χωρίζει από τους ανήκοντας εις άλλο έθνος”.4 Eντούτοις οι βάσεις του
έθνους δεν είναι φυλετικές, ούτε κοινής καταγωγής, γλώσσας ή θρησκείας, αλλά πολιτισµικές: ο
1
Σ' αυτό το κείµενο ο Παπαναστασίου επαναλαµβάνει αυτούσιες σχεδόν τις απόψεις του προλεταριακού
πατριωτισµού που ανέπτυσσε στο “O πόλεµος και οι εργάται”, αλλά τις εντάσσει πλέον σε διαφορετικό πολιτικό
σχέδιο (Aλ. Παπαναστασίου, “O Eθνικισµός”, EKΠE, τ. 1, τευχ. A’-B’ [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], όπως
αναδηµοσιεύεται σε MΛA, σ. 245).
2
Aλ. Παπαναστασίου, “O Eθνικισµός”, ό.π., σ. 221. Eδώ ο Παπαναστασίου επικαλείται επανειληµµένα το Qu’ est
ce qu’une nation (1882) του Ernest Renan και τον πρώτο τόµο της Geschichte des Altertums, του Eduard Meyer:
Elemente der Anthropologie (1910).
3
Aλ. Παπαναστασίου, “O Eθνικισµός”, ό.π., σ. 236.
4
287
Παπαναστασίου, επικαλούµενος τον Pενάν και τον Γιέλλινεκ, τις ανακαλύπτει στη συνείδηση της
εθνικής ταυτότητας.1 Kάθε µέλος ενός λαού (στα σύγχρονα κράτη οι πολίτες) γίνεται συνάµα και
µέλος του έθνους “εις µεγαλύτερον ή µικρότερον βαθµόν, αναλόγως της εκτάσεως και της
εντάσεως των εθνικών πολιτιστικών στοιχείων που τον έχουν επηρεάσει”. Όσο ασθενέστερο είναι
το αίσθηµα της πολιτισµικής ενότητας τόσο πιο αδιαµόρφωτο είναι το έθνος, ενώ όσο
περισσότερα και ισχυρότερα είναι τα συνεκτικά πολιτισµικά στοιχεία τόσο ενισχύουν τη
συνείδηση της εθνικής ταυτότητας.2 Aυτή η συνείδηση, την οποία ο Παπαναστασίου ανακαλύπτει
ακόµη και στους αρχαίους χρόνους, δηµιουργεί σε ανώτερο στάδιο τη θέληση για ενιαία ενέργεια
που χαρακτηρίζει ακόµη ασφαλέστερα το έθνος. Aκόµη και τότε το έθνος έχει περιθώρια
περαιτέρω εξέλιξης· ο συγγραφέας προσφεύγει στην οργανική µεταφορά: “το έθνος δεν γεννάται
δια µιας την ηµέραν που εκδηλώνει θέλησιν ενιαίας ενεργείας. Σαν οργανισµός που είναι
εξελίσσεται”.3 Mπορεί ακόµη και να ενσωµατωθεί σε άλλα έθνη. O εθνικισµός αποτελεί εκδήλωση
του έθνους και συγκεκριµένα την προσπάθειά του να επιβληθεί “στο εσωτερικό του”, ενώ όταν
προσπαθεί να επιβληθεί σε άλλα έθνη πρόκειται για ιµπεριαλισµό - µια οιονεί παθολογική µορφή
εθνικισµού.4
Aνακεφαλαιώνοντας αυτήν τη διαλεκτική βλέπουµε σήµερα καθαρότερα απ’ όσο διέκριναν
το 1916 πόσο εύκολα οδηγούσε στον εθνικό ολοκληρωτισµό: ζωική κοινωνία, αγώνας επιβίωσης,
κοινωνικό ένστικτο, οι συµβιωτικές σχέσεις προεκτείνονται στο εθνικό αίσθηµα, ο λαός
αναπτύσσει συνείδηση εθνικής ταυτότητας, πολιτισµική ενότητα κι ενιαία βούληση, εντέλει το
άτοµο ανάγεται σε απλό κύτταρο του “εθνικού οργανισµού”. Aπό µια άλλη άποψη όµως η ίδια
θεωρία, στις συνθήκες της εποχής, παρουσιαζόταν ως κολοφώνας του φιλελευθερισµού - και
τέτοια παραµένει ως σήµερα στην Eλλάδα η οποία, µόνη σχεδόν ανάµεσα στις ευρωπαϊκές χώρες,
διατηρεί στα ζητήµατα ιθαγενείας το δίκαιο του αίµατος (jus sanguinis) αντί του δικαίου της
επικρατείας (jus solis). O Παπαναστασίου τήν πρόβαλλε ως θεωρητικό υποστήριγµα µιας
µακροπρόθεσµης προσπάθειας αφοµοίωσης των “αλλοεθνών” την οποία αντέτασσε στις
ξενηλασιακές τάσεις ισχυρών µερίδων της άρχουσας ελίτ· ουσιαστικά ήθελε να αναµεταθέσουν τις
βάσεις του ελληνικού εθνικισµού από τη θρησκεία, τη γλώσσα και την δήθεν κοινή καταγωγή στην
πολιτισµική κοινότητα. Aφιέρωσε µεγάλο µέρος του δοκιµίου στην ανασκευή αυτών των
απόψεων, τονίζοντας την ιστορικότητα του έθνους: ο εθνικισµός είναι “ιστορικόν προϊόν”.5
Στην πορεία των αιώνων τα σηµερινά έθνη σχηµατίστηκαν από άλλα έθνη· οι συγχωνεύσεις
τους “δεν πρέπει να νοηθούν εις την ανθρωπολογικήν έννοιαν, αλλ’ εις την έννοιαν του
πολιτισµού και της δηµιουργίας κοινής εθνικής συνειδήσεως ... H συγχώνευσις γίνεται δια της
1
Aλ. Παπαναστασίου, “O Eθνικισµός”, ό.π., σ. 232 κ.ε.. Oι σχετικές απόψεις του G. Jellinek περιέχονται στην
Allgemeine Staatslehre (1900).
2
3
Στο ίδιο, σ. 230, 235-236.
4
Στο ίδιο, σ. 221-222,
5
288
επεκτάσεως ενός πυρήνος πολιτισµού εις τα διάφορα έθνη”.1 Xάρη στη δυναµική φύση του έθνους,
όσο λαµπρότερος είναι ο πολιτισµός ενός έθνους τόσο ισχυρότερος είναι ο εθνικισµός του. “H
µακρά και λαµπρά παράδοσις δίδει καθαράν µορφήν εις το έθνος, το χωρίζει βαθειά από τα άλλα
έθνη, κρατεί δέσµια τα µέλη του, το γρανιτώνει ... Aποτελούν τα έθνη αυτά µάζας στερεάς,
αδιαλύτους. Δια τούτο αφοµοιώνουν εύκολα τα άλλα έθνη, µε τα οποία αναµιγνύονται”. H ίδια
παράδοση όµως “ηµπορεί να ασκή τόσον βαρείαν πίεσιν, ώστε να εµποδίζη την ελευθέραν κίνησιν
του έθνους, την δηµιουργικότητά του”.2 Tονίζοντας την ενσωµατωτική λειτουργία του εθνικισµού3
ο Παπαναστασίου αντιπαραθέτει τον σύγχρονο και αφοµοιωτικό εθνικισµό των Φιλελευθέρων και
των δηµοτικιστών στον “παρακµασµένο” εθνικισµό της παλαιάς φρουράς, ενώ παραλλήλως
καταδικάζει τον ιµπεριαλισµό· εντέλει οικειοποιείται εναντίον του θρόνου µια ιστορία του
ελληνικού εθνικισµού τον οποίο παρουσιάζει ως επαναστατικό, απελευθερωτικό κι ενωτικό, ως
προέκταση των ιδεών της Γαλλικής Eπανάστασης.4
Eπίσης δικαιώνοντας έµµεσα το Φιλελεύθερο στρατόπεδο ο συγγραφέας συνδέει την
ανάπτυξη του εθνικού αισθήµατος µε την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωµάτων και των
πολιτικών ελευθεριών καθώς και µε την κατάλυση του πολιτικού τοπικισµού και του
απολυταρχισµού, ενώ συνάµα εξαίρει την ανάγκη να ενσωµατώσουν στο έθνος την εργατική τάξη
και τους ακτήµονες· επικαλούµενος την εθνική ενότητα αξιώνει εργατική προστατευτική
νοµοθεσία και αποκατάσταση των καλλιεργητών.5 Aναλύει µάλιστα τις οικονοµικές διαστάσεις
του εθνικισµού και κατεξοχήν τη λειτουργία του εναντίον της ξένης οικονοµικής εκµετάλλευσης,
αλλά τονίζει την αυτοτέλειά του από τις οικονοµικές συγκρούσεις.6 Προχωρώντας ακόµη
παραπέρα τόν συνδέει µε τον Δηµοκρατισµό7 - µια άποψη η οποία θα έφερνε σύντοµα τα
ανοίγµατα της Δηµοκρατικής Ένωσης προς τους εθνικιστές.
Aδύνατο σηµείο αυτής της θέσης, το οποίο κατεξοχήν περιόριζε την αποτελεσµατικότητά
της ως προς την αριστερά, ήταν πως όταν επικαλούνταν τη µακρά διάρκεια και το πολιτισµικό
περιεχόµενο του εθνικισµού εξιδανίκευε τις σύγχρονες εθνικές συγκρούσεις των Bαλκανίων.
Προσπαθώντας να νοµιµοποιήσει την εθνική πολιτική του Bενιζέλου σιωπούσε για την
πραγµατικότητα του πολέµου, την οποία όµως βίωναν άµεσα οι λαϊκές τάξεις. Mολονότι
καταδίκαζε τον ιµπεριαλισµό αρνούνταν να εξειδικεύσει µεταξύ των “ιµπεριαλιστικών” και των
νόµιµων “εθνικών” πολεµικών στόχων της Eλλάδας - ένα διόλου αφηρηµένο ζήτηµα το 1916.
Φυγοµάχησε ανοιχτά µπροστά στο πρόβληµα των εθνικών ορίων στα Bαλκάνια: “Συµφώνως προς
την συγγενή µε τον εθνικισµόν δηµοκρατικήν αρχήν πρέπει να είπωµεν ότι τα προσδιορίζει η
1
2
3
Στο ίδιο, σ. 222, 236.
4
Στο ίδιο, σ. 243, 239.
5
Στο ίδιο, σ. 242-244, 245-246.
6
7
289
εκπεφρασµένη θέλησις του σχετικού λαού”, δήλωνε, αλλά αµέσως παρακάτω εξηγούσε γιατί δεν
µπορούσαν να εφαρµόσουν αυτή την αρχή σε περιπτώσεις όπως των Bαλκανίων. Eξίσου
καταδίκαζε αρχές όπως των ιστορικών δικαιωµάτων, της εθνικής συνεχείας, της οικονοµικής
ανεξαρτησίας, των φυσικών γεωγραφικών ορίων, της ασφαλείας και της ισορροπίας. “Δυστυχώς
δεν υπάρχει κανείς διεθνής κώδιξ που να λύη τα ακανθώδη αυτά ζητήµατα”, συµπέραινε: “Tων
αρχών αυτών γίνεται χρήσις από τα έθνη αναλόγως του πολιτικού τους συµφέροντος”. Όσο
λιγότερο στηρίζονταν οι αξιώσεις των εθνών στην ύπαρξη οµοεθνών πληθυσµών και κατά δεύτερο
λόγο στα “ιστορικά δικαιώµατα”, τόσο περισσότερο έπαιρναν τη µορφή ιµπεριαλισµού ο οποίος
απειλούσε µόνιµα την ειρήνη.1 O Παπαναστασίου όµως δεν πρότεινε κριτήρια διαχωρισµού των
εθνικών από τις ιµπεριαλιστικές διεκδικήσεις στα Bαλκάνια του 1916.
Σαφέστερο ήταν το µακροπρόθεσµο όραµά του: ένας πλουραλιστικός αστερισµός εθνικών
πατρίδων, µε ελεύθερη άµιλλα πολιτισµών που θα εξασφάλιζε την πρόοδο· το πολύ πολύ να
συγχωνεύονταν συγγενή έθνη και να δηµιουργούνταν “ανώτεροι πολιτειακοί συνασπισµοί” που θα
πρόσφεραν ειρήνη και οικονοµική ανάπτυξη. Όραµα στηριγµένο στην κριτική της γερµανικής
αξίωσης για υπεροχή: ήταν ανυπόστατη η ιδέα πως υπερείχαν ο γερµανικός πολιτισµός και το
γερµανικό έθνος, και ότι δήθεν αυτή η υπεροχή έδινε “το δικαίωµα εις την Γερµανίαν να οργανώση
την Eυρώπην σύµφωνα µε τον πολιτισµόν της, δηλ. να την κατακτήση”.2 Aντιθέτως “ο παγκόσµιος
πόλεµος έδειξε και τας ιδιορρυθµίας των διαφόρων εθνών και τας εφαµίλλους αρετάς των. Kαι αν
ακόµη ήτον υπέρτερος ένας πολιτισµός, θα ήτο δυστύχηµα η επιβολή του εις όλα τα έθνη, διότι
κάθε έθνος µόνον εν συνεχεία του ιδίου του πολιτισµού ηµπορεί να χρησιµοποιήση την ιδιοφυίαν
του, να δηµιουργήση νέας αξίας και να σηκώση ψηλά την ζωήν. Eκτός τούτου κάθε πολιτισµός, και
ο τελειότερος, έχει τας ατελείας του, τας οποίας οι άλλοι µόνον πολιτισµοί µας φανερώνουν ...
Eκτός τούτου η επέκτασις των λειτουργιών του Kράτους ... καθιστά επιτακτικωτέραν την ανάγκην
της υπάρξεως περισσοτέρων κέντρων πολιτισµού, δια να γίνωνται περισσότεροι µεταρρυθµιστικοί
πειραµατισµοί, να ελέγχεται ο ένας πολιτισµός από τον άλλον. Έτσι ηµπορεί να εξασφαλισθή η
πρόοδος”.3 Eντούτοις αυτό το θελκτικό πολυπολιτισµικό όραµα συγκρουόταν µε τις πολιτισµικές
ιεραρχήσεις και µε τις ιδέες της χριστιανικής και της ευρωπαϊκής υπεροχής τις οποίες διατύπωνε
στο ίδιο κείµενο ο Παπαναστασίου.4 Aν η Γερµανία δεν δικαιούνταν να οργανώσει την Eυρώπη,
τότε πώς διεκδικούσε η Eλλάδα εκπολιτιστικό ρόλο στα Bαλκάνια; Eντέλει δύσκολα
συµβιβαζόταν µε την ίδια την ιδέα του εθνικισµού ως ανώτερου σταδίου του πολιτισµού.
Mια τόσο εξεζητηµένη και “µαλακή” σύνθεση δεν ικανοποιούσε πάντως τους αλυτρωτιστές
που πίστευαν στη δαρβινική πάλη των εθνικισµών και χρειάζονταν βεβαιότητες για τη δράση τους·
πλησιέστερα στις θεωρητικές τους αναζητήσεις βρίσκονταν µάλλον απόψεις που εξέφραζαν για
1
Στο ίδιο, σ. 253-254.
2
3
4
Ως προς τους “πρωτόγονους” αποικιοκρατούµενους λαούς στο ίδιο, σ. 255· ως προς τους τούρκους στο ίδιο, σ.
252.
290
τον εθνικισµό Φιλελεύθεροι διανοούµενοι όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου.1 Mετριοπαθείς και
συγκρατηµένοι δηµοσιολόγοι όπως ο Δηµήτριος Kαλιτσουνάκις, φίλος µάλιστα των
Kοινωνιολόγων, ζητούσαν από τον Bενιζέλο “ίνα ενώση πάσας τας χώρας εκείνας εις άς ο
Eλληνισµός εν τη ευµεταβόλω ροή της παγκοσµίου ιστορίας ύψωσε την κεφαλήν αυτού”.2 H
θεωρία του Παπαναστασίου τούς φαινόταν βεβιασµένη, στηριγµένη σε θεµέλια ξένα και
υπερβολικά εξαϋλωµένα - και άλλωστε έκανε υπέρµετρες παραχωρήσεις στους σοσιαλιστές·
αναγνώριζε πως σε ειρηνικές εποχές όσοι ανήκαν “εις οµοίας τάξεις” συνεννοούνταν ευκολότερα
κι αισθάνονταν πως συγγένευαν περισσότερο µεταξύ τους παρά µε τους οµοεθνείς τους που
ανήκαν σε άλλες τάξεις.3 Eνόσο διαρκούσε ο πόλεµος τόν κατηγορούσαν ως “πολύ ελαστικό”
επειδή αγορεύοντας στην Tρίπολη αρνήθηκε την κατάκτηση ξένων λαών και παρουσίασε ως
φιλελεύθερους και δηµοκρατικούς τους σκοπούς των Συµµάχων. Συχνά επαναλάµβανε ένα
µετριοπαθές πρόγραµµα πολεµικών στόχων: “Hµείς δεν επιβουλεύθηµεν τους γείτονας λαούς. Δεν
επιθυµούµεν να υποδουλώσωµεν ξένους λαούς, ούτε να καταδυναστεύσωµεν όσους τυχόν ζουν
εντός των ορίων µας. Θέλοµεν εθνικήν δικαιοσύνην και κατάργησιν πάσης καταδυναστεύσεως των
οµοεθνών µας, οίτινες ζουν εις ξένα κράτη και δεν δύνανται να ενωθούν προς ηµάς. H εκπλήρωσις
αυτών των πόθων µας θα µας εξασφαλίση την γαλήνην και θα παγιώση την ειρήνην εις την
Eυρώπην. O σηµερινός πόλεµος είναι πρωτίστως βιοµηχανικός και οικονοµικός”.4 Eντούτοις δεν
συνόδευε αυτήν τη φιλελεύθερη ερµηνεία των πολεµικών στόχων µε απαντήσεις στα προβλήµατα
που θα γεννούσε η εδαφική επέκταση· για την ώρα οι φραστικές διαφοροποιήσεις του από την
κυβέρνηση, της οποίας ήταν υπουργός άλλωστε, δεν είχαν πρακτικό αντίκρυσµα.
Oι απόψεις του επηρέαζαν ωστόσο την αριστερά. Στο υπόµνηµα των εκπροσώπων της
Φεντερασιόν για το εθνικό ζήτηµα5 ο Σίδερις, ο Kουριέλ και ο Δηµητράτος επικαλούνταν επίσης
την αρχή των εθνοτήτων, δέχονταν την ύπαρξη εθνοτήτων στα Bαλκάνια πριν από την οθωµανική
κατάκτηση και προσπαθούσαν να οικειοποιηθούν τις παραδόσεις της Γαλλικής Eπανάστασης, του
Pήγα Φεραίου και του 1821. Eντούτοις, αντιθέτως από τους βενιζελικούς σοσιαλιστές, είχαν
σαφείς θέσεις τόσο για τα δικαιώµατα των εθνοτήτων στα νέα κράτη (εννοούσαν την εξωεδαφική
αυτοδιάθεσή τους ως δικαίωµα να συνιστούν ανεξάρτητες ενότητες οι οποίες θα συνδέονταν
ελεύθερα µεταξύ τους)6 όσο και για τους όρους της “λαϊκής ειρήνης”: έπρεπε να αποκλείσουν κάθε
1
Γ. Παπανδρέου, “H Eυρώπη προς του πολέµου”, Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών, τοµ.
1, τευχ. A’-B’ [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. 47.
2
Δηµήτριος Kαλιτσουνάκις, H διεθνής πολιτική θέσις της Eλλάδος. Διάλεξις γενοµένη τη 27. Nοεµβρίου 1917 εν
τω φροντιστηρίω την πολιτικών επιστηµών και της στατιστικής του Πανεπιστηµίου του Bερολίνου, εν Aθήναις
Bιβλιοπωλείον Eλευθερουδάκη και Mπαρτ 1919, σ. 35. O Kαλιτσουνάκις είχε σταλεί αιχµάλωτος στο Γκαίρλιτς.
3
4
Bλ. το κύριο άρθρο στο Eλευθέρον Bήµα, φ. της 17.12.1917, για τις αγορεύσεις του στην Tρίπολη και στη Σπάρτη.
5
La Question d’ Orient vue par les socialistes Grècs, Berger-Levrault 1918 (συντάχθηκε πριν από τη λήξη του
πολέµου από τον Σίδερι, τον Kουριέλ και τον Δηµητράτο).
6
291
ανταλλαγή πληθυσµών ή περιοχών χωρίς τη συγκατάθεση των κατοίκων τους, τα κράτη να
επιστρέψουν στο εδαφικό status quo ante και να εγγυηθούν συλλογικά τα δικαιώµατα ελεύθερης
ανάπτυξης των εθνοτήτων, καθώς και να προχωρήσουν αµέσως σε τελωνειακή ένωση·
µακροπρόθεσµα οραµατίζονταν µια “Δηµοκρατική Oµοσπονδία των Bαλκανικών Kρατών” στην
οποία έπρεπε οπωσδήποτε να συµµετέχει η Tουρκία.1 Kήρυσσαν συνάµα πως δεν θα δέχονταν
ποτέ τη βουλγαρική κατάληψη της ανατολικής Mακεδονίας και ζητούσαν αυτοδιάθεση για τα
Δωδεκάνησα και για την Kύπρο.2
O πόλεµος λοιπόν, για να συνοψίσουµε, ήταν η καταλυτική εµπειρία που έκανε τον
Παπαναστασίου να συµπεράνει πως ο εθνικισµός είχε κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή των
“πολιτισµένων λαών”: όλοι επιδίωκαν “να συνταυτίσουν Έθνος και Kράτος” καθώς και να
προαγάγουν τον πολιτισµό και την οικονοµία τους απαιτώντας εθνική ανεξαρτησία.3 “O
παγκόσµιος πόλεµος που απειλεί την υπόστασιν των µεγάλων ευρωπαϊκών Kρατών απέδειξε
πόσον βαθύτερα είναι ριζοβοληµένον το εθνικόν αίσθηµα από κάθε διεθνιστικήν θεωρίαν”.4
Eπέµενε όµως πως τα διεθνιστικά ιδανικά δεν στρέφονταν εναντίον της ιδέας της πατρίδας ούτε
συνιστούσαν άρνηση του εθνικισµού, “αλλ’ εντελώς αντιθέτως αποβλέπουν εις την πρακτικήν
αναγνώρισίν του”· η σοσιαλιστική προοπτική αφορούσε πλέον “την ιδέαν της ενώσεως των εθνών
εις ανωτέραν πολιτειακήν σύνθεσιν”,5 δηλαδή την ένωση κυρίαρχων εθνικών κρατών.
Aυτές οι ιδέες θα δοκιµάζονταν σκληρά τα επόµενα χρόνια, µετά τη νίκη της Aντάντ και της
Eλλάδας, όταν οι Φιλελεύθεροι θα έδειχναν σκοτεινές πλευρές της εθνικής πολιτικής τους χωρίς
να έχουν πλέον ως άλλοθι τον αυλικό σωβινισµό. Aποδείχτηκε πως οι ιθύνοντες προωθούσαν ένα
διαφορετικό είδος εθνικισµού από εκείνο που εξιδανίκευε ο Παπαναστασίου - πράγµα
φυσιολογικό άλλωστε και σύµφωνα µε τη λογική του, η οποία απέδιδε ιµπεριαλιστικές τάσεις
στους κυρίαρχους αστούς. O αρχηγός των Kοινωνιολόγων δεν άντλησε από τον πόλεµο φανερά
µαθήµατα· οι λιγότερο εξεζητηµένες αναλύσεις των Σοσιαλεργατικών αντιλαµβάνονταν καλύτερα
τη δυναµική του εθνικισµού. Tουλάχιστον όµως γνώριζε τον “νόµο της αντιδράσεως”, πως αιτία
ανάπτυξης του εθνικισµού ήταν “η έντασις της πιέσεως της ξένης επιβολής”.6 Oι στρατιωτικοί που
ανέλαβαν την “απελευθέρωση” νέων εδαφών δεν έδειξαν να κατανοούν ούτε καν αυτόν.
Eθνικισµός και ιµπεριαλισµός τη δεύτερη τετραετία του Bενιζέλου

H επικράτηση του Bενιζέλου στο Διχασµό του επέτρεψε να εφαρµόσει ένα εθνικό πρόγραµµα το
οποίο ο Παπαναστασίου στήριξε όχι πλέον ως διανοούµενος αλλά ως υπουργός. Tόσο η
Προσωρινή Kυβέρνηση όµως όσο και το βενιζελικό καθεστώς που τήν διαδέχτηκε στηρίζονταν στο
1
Στο ίδιο, σ. 4, 26, 29.
2
Στο ίδιο, σ. 25, 30.
3
4
5
6
292
στρατό µάλλον παρά στη λαϊκή συναίνεση. Όποιες και αν ήταν οι ευαισθησίες του Bενιζέλου και
των φωτισµένων στελεχών, οι αξιωµατικοί, συχνά µε πρόσχηµα στρατιωτικές ανάγκες, εφάρµοζαν
δική τους πολιτική κατεξοχήν στις Nέες Xώρες. Συχνά δεν χρειάζονταν καν προσχήµατα για να
ξεπεράσουν τις τυπικές αρµοδιότητές τους, ιδίως όταν έλειπε στο εξωτερικό ο πρωθυπουργός, ο
µόνος που µπορούσε να τούς επιβληθεί. Eνώ εκείνος ήθελε να κατευνάσει τη διεθνή κοινή γνώµη
και να ενσωµατώσει τους “αλλοεθνείς” ώστε να διευκολύνει τη µεταπολεµική ανασυγκρότηση,
πολλοί επιτελείς του, µεθυσµένοι από την επιτυχία, τούς κατέτρεχαν κι εντέλει δηµιουργούσαν
εθνικούς εχθρούς. Aποχαλινώθηκαν όταν, µετά την υπογραφή της ανακωχής, αισθάνθηκαν
νικητές. Όταν λόγου χάρη ανακατέλαβε την Kαβάλα ο Παρασκευόπουλος, εξαιρώντας τους
έλληνες, διέταξε να τήν καθαρίσουν µε καταναγκαστική εργασία των εβραίων και των
µουσουλµάνων· το επεισόδιο έφτασε ως τον Bενιζέλο στο Παρίσι, ο οποίος διέταξε αυστηρά µέτρα
αλλά δεν εµπόδισε την ισοπέδωση του τουρκικού νεκροταφείου στο κέντρο της πόλης το οποίο
“εκαθαρίσθη, επεστρώθη και µετεβλήθη εις ωραίαν πλατείαν”.1 Aν χρησιµοποιούσαµε ως
αναλυτική κατηγορία τον “Bενιζελισµό” ίσως διακρίναµε σ' αυτή την εκπολιτιστική χειρονοµία,
πέρα από την εύστοχη έµφαση στη χωροταξία και στην πολεοδοµία, όλα τα χαρακτηριστικά που
απέδωσε ο Γ. Mαυρογορδάτος στο “ύφος και το ήθος του Bενιζελισµού”: τη “θεληµατικότητα, την
αισιοδοξία, τον πραγµατισµό, την προσήλωση στο συγκεκριµένο, τη σαφήνεια και γενικότερα ό,τι
συνεπάγεται η πρόθεση ορθολογικής ανάπλασης του κόσµου”.2 Eντούτοις η ίδια η κυβέρνηση,
θορυβηµένη από την εθνική αλαζονεία και από την αυτονόµηση του στρατού, προσπάθησε να τόν
χαλιναγωγήσει όταν ξεκίνησε τη ριψοκίνδυνη κατάληψη της Iωνίας. Aργότερα ο Παπαναστασίου
χαρακτήρισε άδικη κι εγκληµατική την πολιτική που ακολούθησε η Eλλάδα στην Aνατολική Θράκη
και στη Σµύρνη από το 1919 ως το 1922.3 Eκείνη την εποχή όµως συγκυβερνούσε: παγιδευµένος
από την πίστη στην παντοδυναµία του εθνικισµού, τήν ενίσχυε ακόµη περισσότερο - ενώ
αντιθέτως η διεθνιστική αριστερά τήν υπέσκαπτε.
Mαταίως διέταζε ο Bενιζέλος το στρατό κι εξόρκιζε τους ρωµιούς να µη δείξουν αισθήµατα
“ούτε εχθρότητος, ούτε απλής υπεροψίας έναντι ουδενός εκ των συνοίκων στοιχείων του
πληθυσµού”.4 H στρατιωτική ηγεσία, νιώθοντας απαραίτητη για την εκπλήρωση των εθνικών
σχεδίων και σχεδόν αναντικατάστατη, ακολουθούσε δική της πολιτική. Kατά την απόβαση του
στρατού στη Σµύρνη, στις 2 Mαΐου, ξέσπασαν αιµατηρά επεισόδια µε θύµατα εκατοντάδες
1
Λεωνίδας I. Παρασκευόπουλος, Aναµνήσεις 1896-1920, Πυρσός 1933, σ. 428-430.
2
3
Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 29.10.1931, όπως παρατίθεται στο Παύλος Πετρίδης, “H πορεία προς τη
δικτατορία της 4ης Aυγούστου. Mαρτυρίες από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Aλέξανδρου Παπαναστασίου
(1931-1936)”, ό.π., σ. 174.
4
Tα κείµενα των διαγγελµάτων του Bενιζέλου προς το στρατό και προς τον ελληνικό πληθυσµό πριν από την
κατάληψη της Σµύρνης βλ. σε Δηµήτριος Bακάς, H Mεγάλη Eλλάς..., ό.π., σ. 320-321· ακολουθούν µια
αποστειρωµένη αφήγηση των συγκρούσεων κατά την κατάληψη, καθώς και αναφορές στα επεισόδια του Aϊδινίου
και της Περγάµου.
293
άµαχους µουσουλµάνους, ενώ παντού τις πρώτες ηµέρες της κατοχής χριστιανοί ένοπλοι,
στρατιώτες και πολίτες, επιτίθενταν στους “αλλοθρήσκους” και λεηλατούσαν τις περιουσίες τους,
αναλαµβάνοντας µε ζήλο να ιάσουν από την “εθνική αχρωµατοψία” όσους µουσουλµάνους δεν
είχαν θεραπεύσει πρώτοι οι Nεότουρκοι. Σύµφωνα µε την έκθεση της ανακριτικής Διασυµµαχικής
Eπιτροπής εκείνες τις ηµέρες συνέλαβαν περίπου δυόµισι χιλιάδες άτοµα στη Σµύρνη, µεταξύ τους
και ανήλικα παιδιά. Λήστευαν συστηµατικά τους αιχµαλώτους· αρκετούς σκότωναν και όλους
τούς έβαζαν να φωνάζουν “Zήτω ο Bενιζέλος”: οι συνθήκες κράτησής τους εν γένει θεωρήθηκαν
απαράδεκτες. Eγκαινίασαν επίσης το νέο καθεστώς µε πλήθος βιασµούς, κακοποιήσεις και κάθε
λογής ταπεινώσεις, όπως την απαγόρευση να φορά ο κόσµος φέσι.1
“H αιµατηρά απάντησις του Πρώτου Eυζωνικού µας Συντάγµατος εις την δολίαν
απόπειραν των Tούρκων εν ΣMYPNH είνε η µεγίστη περί τούτου [της προσάρτησης της Iωνίας]
εγγύησις”, διαφήµιζε πρόωρα το κατόρθωµα ο Πάγκαλος:2 η στρατιωτική ηγεσία περίµενε να
κάµψει την αντίσταση σφάζοντας δικαίους και αδίκους, αλλά το αποτέλεσµα ήταν ακόµη
περισσότεροι δραπετεύοντας να πυκνώσουν τις τάξεις των ανταρτών. Mερικές ηµέρες αργότερα,
και αφού οι σχέσεις µεταξύ των εθνοτήτων αλλά και η διεθνής φήµη της Eλλάδας είχαν
καταρρακωθεί, περιόρισαν τα έκτροπα των ατάκτων αλλά δεν χαλάρωσαν την καταστολή·
συνέχισαν τις λεηλασίες και τα βασανιστήρια κυρίως µε πρόσχηµα έρευνες για όπλα. Oι
µουσουλµάνοι, στριµωγµένοι, αναγκάστηκαν να αντισταθούν απεγνωσµένα. Oι αντίπαλες πλευρές
εκτελούσαν αιχµαλώτους και αµάχους χωρίς δεύτερη σκέψη· οι εκδικήσεις και τα αντίποινα έγιναν
καθηµερινό φαινόµενο. Στο Nαζλή έσφαξαν ρωµιούς και λεηλάτησαν τις περιουσίες τους. Στο
Aϊδίνι, τα περίχωρα του οποίου είχε πυρπολήσει νωρίτερα ο ελληνικός στρατός, χιλιάδες
χριστιανοί και µουσουλµάνοι βρήκαν φρικτό θάνατο στα χέρια του τακτικού στρατού ή των
εθνικιστών ανταρτών· εντέλει έκαψαν σχεδόν ολόκληρη την πόλη. Στην Πέργαµο οι τούρκοι
άτακτοι έσφαξαν εκτός από τους χριστιανούς και όσους µουσουλµάνους είχαν υποδεχτεί φιλικά
το στρατό· στη Mενεµένη ο τελευταίος κατακρεούργησε εκατοντάδες “ακάκων Tούρκων”. Στα
περίχωρα των Kυδωνιών άρχισαν επιδροµές συµµορίες από τη Mυτιλήνη· σε άλλα µέρη
πρόσφυγες προηγούµενων εθνικών εκκαθαρίσεων παλιννοστούσαν καταλαµβάνοντας τουρκικά
σπίτια. Σε ολόκληρη τη ζώνη της ελληνικής κατοχής µεγάλο µέρος του µουσουλµανικού
πληθυσµού εγκατέλειψε τα χωριά του. Πολλές σοδειές καταστράφηκαν κι εµφανίστηκε το φάσµα
1
Tην ελληνική απολογία για τα γεγονότα της Σµύρνης βλ. στο Mιχαήλ Pοδάς, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν,
Kλεισιούνης 1950, σ. 48 κ.ε.· τη σχετική έκθεση της Διασυµµαχικής Eπιτροπής στο ίδιο, σ. 147 κ.ε.. O Aλέξανδρος
Mαζαράκης απάντησε σε µια άλλη έκθεση µε ελάχιστα πειστικές διαψεύσεις, βλ. στο ίδιο, σ. 155 κ.ε.. Mια τουρκική
άποψη βλ. στο Bureau Permanent du Congrès Turc de Lausanne, Atrocités Grecques dans le Vilayet de Smyrne (Mai-
Juin 1919). Documents inedits et nouveaux témoignages (Deuxième Série), Lausanne 1919· κατηγορούν για
αγριότητες κυρίως τον γνωστό µας Συνταγµατάρχη Bάρδα, τον Λοχαγό Στράτο κι επίσης κρητικούς.
2
"Eπί τη λυτρώσει της Σµύρνης. Pοδίζει η εθνική αυγή", Θ. Πάγκαλος προς το στρατό της Θεσσαλονίκης,
Θεσσαλονίκη 1.5.1919, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
294
του λιµού. O Mάιος του 1919 ήταν µήνας τροµερός για τη δυτική Mικρά Aσία·1 το “εκπολιτιστικό
έργο” της πολιτικής διοίκησης, στο οποίο επικεντρωνόταν η ελληνική προπαγάνδα, ήταν αδύνατο
να αντισταθµίσει τις καταστροφές.2
O αρµοστής Στεργιάδης προσπάθησε να επιβληθεί εξισορροπώντας την αυστηρότητα αλλά
δεν γεφύρωσε το χάσµα. Έπειτα η Συνθήκη των Σεβρών παγίωσε την έχθρα των εθνοτήτων: στη
Mικρά Aσία οι χριστιανικοί πληθυσµοί τάχθηκαν “ανεπιφυλάκτως πλέον εναντίον των Tούρκων,
η εθνική των συνείδησις εξεχείλισε, µετά περιφρονήσεως δε εθεώρουν το µίσος, όπερ εκόχλαζεν εις
τας τουρκικάς ψυχάς”.3 Tην ίδια πολιτική συνέχισε η µοναρχική κυβέρνηση µετά την πτώση του
Bενιζέλου ώσπου βαθµιαία επέκτεινε το χάος απ' άκρη σ' άκρη της ελληνικής διοίκησης· ως το
τέλος του 1921, µε τα λόγια ενός έλληνα προπαγανδιστή, “αι συµµορίαι πάσης εθνικότητος
επληθύνθησαν εις τας περιφερείας της Προύσης, Δορυλαίου, Kιουταχείας, Oυσάκ µέχρι του
Aϊδινίου. O τροµερός πόλεµος απέδωσεν αφθόνους τους φαρµακερούς καρπούς του. Συµµορίαι
ενεφανίσθησαν παντού, Kιρκασίων, Tούρκων (Kεµαλικών), Aρµενίων και Eλλήνων. Oι
δυστυχισµένοι κάτοικοι υπέφεραν πολύ από τας επιδροµάς των. Hναγκάζοντο πολλάκις να
καταφεύγουν εις τα όρη δια να παραχωρήσουν τας οικίας των εις τας συµµορίας”.4 O ελληνικός
στρατός ήταν ανίκανος να επιβάλει την τάξη - και άλλωστε λογίζονταν σύµµαχοί του οι τρεις από
τις τέσσερις κατηγορίες συµµοριτών που αναφέρθηκαν. H στρατιωτική πειθαρχία και το ηθικό
των στρατιωτών, εγκαταλειµµένων σε φρικτές συνθήκες, είχαν καταρρεύσει: όταν επισκέφτηκε το
µέτωπο ο Διάδοχος Γεώργιος, το χειµώνα του 1921-1922, παντού όπου εµφανιζόταν “αντί
ζητωκραυγών υπέρ του θρόνου, της Πατρίδος, της Aγίας Σοφίας και της Mεγάλης Eλλάδος,
εφώναξαν µε όλην την αγανάκτησίν των: - Άποστράτευσις, αέρα, αέρα, αποστράτευσις..!’”.
Eπόµενο ήταν οι συνθήκες ασφαλείας στα κατεχόµενα εδάφη να επιδεινωθούν ακόµη περισσότερο
τους ερχόµενους µήνες.5
Oι συνθήκες πάντως κατοχής στη Mικρά Aσία έδιναν τον τόνο αλλά δεν αποτελούσαν
γενική πολιτική του ελληνικού στρατού· λόγου χάρη η κατάληψη της Δυτικής Θράκης
1
M. Pοδάς, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 77-78, 147 κ.ε.. ’Aλλοι συγγραφείς, όπως ο Xρήστος
Eµµανουήλ Aγγελοµάτης, Xρονικόν µεγάλης τραγωδίας (Tο έπος της Mικράς Aσίας), Eστία 3 1971, προτιµούν να
φορτώσουν την ευθύνη στα... “συµµαχικά αρχηγεία” (σ. 56). Tις διαπιστώσεις της Διασυµµαχικής Aνακριτικής
Eπιτροπής επιβεβαιώνει από αρκετές απόψεις ο Γ. Θ. Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η
διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, Aθήναι 1934. Mια τουρκική άποψη για τα γεγονότα της Περγάµου και
Mενεµένης, του Aϊδινίου, του Nαζιλί και του Nτενιζλί βλ. στο Bureau Permanent du Congrès Turc de Lausanne,
Atrocités Grecques dans le Vilayet de Smyrne (Mai-Juin 1919)..., ό.π..
2
Bλ. λόγου χάρη τον προπαγανδιστικό τόµο H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, “Tύπος” Kίµων I. Θεοδωρόπουλος
και Σια Aθήναι χ.χ. [1922].
3
Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 141.
4
M. Pοδάς, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 253.
5
Στο ίδιο, σ. 253, 311. Aναλυτικά για τις συνθήκες πειθαρχίας και διαβίωσης του στρατού στο µέτωπο βλ. Γ.Θ.
Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, Aθήναι 1934.
295
ολοκληρώθηκε δίχως ανάλογα έκτροπα. Aυτό το αξιοµνηµόνευτο επίτευγµα φαίνεται πως
οφειλόταν στον στενότερο έλεγχο του εκεί στρατού από την κυβέρνηση, στις καλύτερες συνθήκες
διαβίωσης κι εποπτείας του, στην παρουσία γαλλικών δυνάµεων, στη συνειδητοποίηση ότι η τυφλή
βία δηµιουργούσε περισσότερα προβλήµατα απ’ όσα έλυνε και τέλος στο αντίπαλο βουλγαρικό
δέος. Στη Θράκη οι αρχές ακολούθησαν συστηµατική πολιτική προσεταιρισµού του
µουσουλµανικού στοιχείου, το οποίο είχε άλλωστε αποξενώσει η προηγούµενη βουλγαρική
διοίκηση· στη µεταβατική τοπική “κυβέρνηση” κάλεσαν έξι έλληνες, δυο βούλγαρους και τέσσερις
µουσουλµάνους, ενώ διατήρησαν αρκετούς τοπικούς άρχοντες κι έδωσαν δικαιώµατα
αντιπροσώπευσης στις µειονότητες - χωρίς εννοείται να χαλαρώσουν την επιβολή τους.1
Προβλήµατα αντιµετώπιζαν ωστόσο οι µειονότητες και στο εσωτερικό των συνόρων του
1913. Δεν υπήρχε ακόµη συστηµατική συσχέτιση του φιλοβενιζελισµού µε τον αντισηµιτισµό· η
Iσραηλιτική Eπιθεώρησις της Aθήνας, για παράδειγµα, υποστήριζε σταθερά την πολιτική και το
πρόσωπο του Bενιζέλου και συνέχισε να τόν υπερασπίζεται ακόµη και όταν τόν καταψήφισαν οι
εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές της 31ης Mαΐου.2 Φιλελεύθερες εφηµερίδες όπως η Eλλάς
της Θεσσαλονίκης είχαν αντισηµιτική αρθρογραφία αλλά το αντίθετο ίσχυε για άλλες όπως η
Πρωία της Πόλης.3 H Eστία είχε κηρύξει ανελέητο πόλεµο εναντίον των λατερνατζήδων, των
ζητιάνων και των τσιγγάνων, εκφραζόταν όµως ευνοϊκά για τους “ισραηλίτες” ως την προσέγγιση
µεταξύ Bενιζέλου και Φεντερασιόν οπότε άρχισε να φιλοξενεί χυδαία σχόλια: σ' αυτή την
περίπτωση η “σοβαρή” εφηµερίδα των αστών πρόκρινε τα ταξικά από τα εθνικά κριτήρια.4 Φίλοι ή
εχθροί, πάντως, οι “αλλοεθνείς” ήταν πάντοτε ευάλωτοι. Mετά την Πυρκαγιά του 1917 οι
Φιλελεύθεροι συζήτησαν σοβαρά “εάν θα ήτο ορθώτερον να µετεφέροντο οι άστεγοι, κατά µεγάλην
πλειοψηφίαν Eβραίοι, αλλού εις την Eλλάδα” - λύση που υποστήριζαν για στρατιωτικούς µάλλον
λόγους τα ξένα επιτελεία αλλά και πολλοί “υπερεθνικισταί”.5 Tελικά το σχέδιο µαταιώθηκε, οι
αντιβενιζελικοί κατάγγελλαν όµως πως η καθυστέρηση στην ανοικοδόµηση της Θεσσαλονίκης “και
η εντεύθεν πηγάζουσα παράτασις της εν υπαίθρω ή εν συσσωρεύσει και κακουχίαις διαβιώσεως
των ανεστίων πυροπαθών Θεσσαλονικέων, κατά µέγιστον µέρος ανηκόντων εις την ισραηλιτικήν
κοινότητα, συνδυάζεται µε πρόθεσιν καταναγκασµού των ισραηλιτών προς αποδηµίαν”. H
1
Δηµήτριος K. Σβολόπουλος, H Θράκη υπό την Eλληνικήν διοίκησιν, Kωνσταντινούπολις 1922, σ. 35 κ.ε.· Δ.
Bακάς, H Mεγάλη Eλλάς. O Eλ. K. Bενιζέλος πολεµικός ηγέτης..., ό.π. σ. 346 κ.ε.. Για τις πολιτικές και διοικητικές
διευθετήσεις στη Δυτική Θράκη βλ. Hλίας Nικολακόπουλος, “Πολιτικές δυνάµεις και εκλογική συµπεριφορά της
µουσουλµανικής µειονότητας στη Δυτική Θράκη: 1923-1955”, σε Δελτίο του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών 8
[1990-1991], σ. 175.
2
Bλ. ενδεικτικά Iσραηλιτική Eπιθεώρησις, Eτος Γ’ αρ. 1 [Mάρτιος 1914] έως Eτος Δ’ αρ. 5 [Iούλιος 1915].
3
Bλ. ενδεικτικά H Eλλάς (Θεσσαλονίκη), φ. της 5.1.1918· Πρωία (Kωνσταντινούπολη), φ. της 19.1.1919.
4
Bλ. ενδεικτικά Eστία, φ. της 23 και 29.8.1918, και 8 και 19.9.1918.
5
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 249.
296
κατηγορία φαίνεται, ανυπόστατη τουλάχιστον όσον αφορούσε το Yπουργείο Συγκοινωνιών που
είχε ο Παπαναστασίου, πράγµατι όµως πολλοί µετανάστευσαν.1
Eντέλει δεν έφταιγαν για το χάος στις Nέες Xώρες µόνον οι στρατιωτικοί: απλώς
εξέφραζαν ωµότερα τον σωβινισµό που είχε παρασύρει τους αστούς. Eνόσο ετοιµαζόταν η
Συνθήκη των Σεβρών οι υπεύθυνοι διαχειριστές των πεπρωµένων του έθνους συζητούσαν στο
Yπουργείο Eξωτερικών µυστικές συµβάσεις µε τις οποίες ήθελαν να φτάσουν τα ελληνικά σύνορα
στον Kαύκασο· θεωρούσαν ηττοπαθή τη γνώµη του Bενιζέλου πως δεν έπρεπε να συµπεριλάβουν
τους Λαζούς στο νέο κράτος, ενώ έλπιζαν να λύσουν το πρόβληµα των απότακτων αξιωµατικών
παραχωρώντας τους στο Bιλαέτιον του Πόντου.2 H Eλλάδα διεκδικούσε επισήµως στο Συνέδριο
της Eιρήνης, παρουσιάζοντας ένα υπόµνηµα “διαυγές και πειστικό” σύµφωνα µε έναν ερευνητή,
την προσάρτηση του µεγαλύτερου µέρους της Bόρειας Hπείρου, του βιλαετιού της
Kωνσταντινουπόλεως, της δυτικής Mικράς Aσίας και των Δωδεκανήσων, καθώς και την
ανεξαρτητοποίηση των βιλαετιών της Tραπεζούντας και των Aδάνων.3 O Παπαναστασίου όµως
διατηρούσε ελπίδες όσο ο πρωθυπουργός επέµενε στην πολιτική της ενσωµάτωσης - προκαλώντας
υλακές ακόµη και “ανεκτικών” αντιπάλων του. H Πολιτική Eπιθεώρησις, φερ' ειπείν, κατηγορούσε
την κυβέρνηση πως αφού καταπίεσε τους λεγόµενους αλλοεθνείς “κατά το διάστηµα της ξενικής
[της αγγλογαλλικής] κατοχής”, µετά τη Συνθήκη των Σεβρών, “επιδιώκουσα την κατά τας
προσεχείς εκλογάς υποστήριξίν της εκ µέρους του µουσουλµανικού στοιχείου, δεν εδίστασε να
προβή εις πλείστας παραχωρήσεις και υποσχέσεις, ως και εις εξαγοράς ελαφρών τινων
συνειδήσεων, έφθασε δε ούτω βαθµηδόν εις το άλλο άκρον”.4
Παρά τη δυσπιστία που δηµιούργησε ο υπερβάλλων ζήλος των στρατοκρατών, ο Bενιζέλος
έπεισε τις νικήτριες Δυνάµεις πως η Eλλάδα θα αναλάµβανε τον εκπολιτισµό της Aνατολής και
κυρίως εγγυούνταν πως δεν θα απειλούσαν εφεξής τα συµφέροντά τους οι τούρκοι. Yπέγραψαν τη
Συνθήκη των Σεβρών στις 28 Iουλίου του 1920 και τήν γιόρτασαν την εποµένη στην Aθήνα. Aρχές
φθινοπώρου, ενώ άρχιζε η προεκλογική περίοδος, το κράτος οργάνωσε µνηµόσυνα των πεσόντων
καθώς και µια περίλαµπρη λαϊκή γιορτή στο Παναθηναϊκό Στάδιο για να πανηγυρίσει τη νίκη.
Tήν παρακολούθησαν πλήθη “ενδήµων και παρεπιδήµων πολιτών συν γυναιξί και τέκνοις”,
δήµαρχοι και κοινοτάρχες απ’ όλα τα µέρη της Nέας Eλλάδας καθώς και σύσσωµες σχεδόν οι
θρησκευτικές αρχές· έστεψαν τον “Aρχηγό της Φυλής” µε χρυσό στεφάνι και οργάνωσαν εκδροµή
προκρίτων στις Nέες Xώρες από τη Θεσσαλονίκη και τη Δοϊράνη ως τη Σµύρνη, τη Pαιδεστό και
1
2
Θ. Πάγκαλος, EΣB, Συνεδρίασις της 18.2.1924, σ. 280.
3
Iωάννης Mαζαράκης - Aινιάν, “O Eλευθέριος Bενιζέλος και οι εθνικές µας διεκδικήσεις στη Συνδιάσκεψη
Eιρήνης A’ εξάµηνο 1919”, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο, ό.π., σ. 247 κ.ε..
4
297
την Aδριανούπολη.1 O Παπαναστασίου, υπουργός τότε, δεν αντέδρασε εµφανώς και µόνον
αργότερα επιτέθηκε στη βενιζελική “προσωπολατρεία”. Ίσως όµως έπρεπε να διακρίνει πως η
κρατική ιδεολογία του µεγαλοϊδεατισµού, αντί να πραγµατώνει τα ιδανικά του προοδευτικού
εθνικισµού, µε τέτοιες θριαµβικές τελετές απλώς υποστάτωνε την πολιτισµική συντριβή που βίωνε
ακόµη και η νικήτρια Eλλάδα, τσακισµένη στη µέγγενη του µοντερνισµού, της εκβιοµηχάνισης και
του πολέµου - σε µια πανίσχυρη δυσαρέσκεια που, κινητοποιώντας το παράλογο και από το
φανταστικό, µεταφράστηκε στην καταψήφιση των Φιλελευθέρων κι εγκυµονούσε κινδύνους για
τους “αλλοεθνείς” υπηκόους.2 O βενιζελικός Γεώργιος Mόδης λόγου χάρη αξίωνε να διώξουν τους
“τούρκους” της Mακεδονίας και της Θράκης ή τουλάχιστον να τούς στερήσουν τα εκλογικά
δικαιώµατα, καθώς και ν’ ανασυστήσουν τα οικοτροφεία της Mακεδονίας για να αφοµοιώσουν τα
παιδιά των “σλαβοφώνων”.3 Στις επόµενες παραγράφους θα δούµε ανάµεσα σε ποιές συµπληγάδες
ακροβάτησε ο Παπαναστασίου όταν η ήττα του Bενιζέλου έθεσε υπό αίρεση την αλυτρωτική
πολιτική.
Mειονότητες και Δηµοκρατική Ένωση

Στον Bενιζέλο εναντιωνόταν καταρχήν η ριζοσπαστική αριστερά. Eπηρεαζόταν από τους
Στενούς, οι οποίοι προτού µπει η Bουλγαρία στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο κατάγγελλαν πως η
“πολιτική της εκδίκησης και της κατάκτησης” θα έφερνε “αναπόφευκτη καταστροφή και πολύ πιο
φρικτή” από εκείνη που έπληξε τη Bουλγαρία το 1913. Tο µανιφέστο τους συνέχιζε προφητικά:
Aν δεν απαλλαγούν όλοι οι βαλκανικοί λαοί από την τρέλλα του µεγαλείου και της
ηγεµόνευσης των Bαλκανίων, θα νικηθούν ένας προς έναν και θα κατακτηθούν από τις
Mεγάλες Δυνάµεις. Tο 1885 νίκησαν τη Σερβία. Tο 1897 νίκησαν την Eλλάδα. Tο 1912
νίκησαν την Tουρκία. Tο 1913 νίκησαν τη Bουλγαρία. Aν τα βαλκανικά κράτη ριχτούν σε
νέο πόλεµο, ο οποίος θα φέρει τον ξένο κατακτητή στην καρδιά των Bαλκανίων, όλα τους
θα νικηθούν, θα καταστραφούν, θα κατακτηθούν! Tίποτε δεν χωρίζει τους βαλκανικούς
λαούς ... Tείνουµε, πάνω από τα σύνορα, χέρι φιλίας στους εργάτες της Σερβίας, της
Pουµανίας, της Eλλάδας και της Tουρκίας, και µαζί µε το ενωµένο βαλκανικό
προλεταριάτο βροντοφωνούµε: Kάτω ο πόλεµος! 4
Oι Στενοί επέµειναν σ' αυτή την πολιτική και δικαιώθηκαν τραγικά εκ νέου το 1918.
Παροµοίως το ΣEKE προέκτεινε µε συνέπεια τις απόψεις της Φεντερασιόν υπέρ της αυτοδιάθεσης
των εθνοτήτων· στο πρώτο συνέδριό του ζήτησε, παράλληλα µε την εισαγωγή της δηµοτικής σε όλη
1
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 9 [1.8.1920], τ. 17 [26.9.1920].
2
Πρβλ. Fritz Stern, The Politics of Cultural Despair. A Study in the Rise of the Germanic Ideology, University of
California Press 1961, σ. xxi.
3
Γ. Mόδης, “H αφοµοίωσις των ξενοφώνων”, Nέα Eλλάς, φ. της 30.4.1921.
4
M. V. Pundeff, “Nationalism and Communism in Bulgaria”, ό.π., σ. 138.
298
την εκπαίδευση, να χρησιµοποιούν στα σχολεία τη γλώσσα “των διαφόρων εθνικοτήτων δια τους
εκ τούτων µαθητάς”, δίνοντας εποµένως στον δηµοτικισµό περιεχόµενο αντίθετο από εκείνο που
επιζητούσαν οι εθνικιστές υπέρµαχοι της αφοµοίωσης των “αλλοεθνών”.1 Eπίσης, απηχώντας τις
απόψεις της Mπουντ τις οποίες είχε οικειοποιηθεί η Φεντερασιόν, οι Σοσιαλεργατικοί ήθελαν να
διασπάσουν το ελληνικό κράτος σε “µίαν οµοσπονδίαν αποτελουµένην εξ αυτονόµων βιλαετίων
δηµοκρατικών οργανωµένων ώστε αι εθνικότητες της Aνατολής να λάβουν αυτόνοµον βίον και
ούτω εισέλθουν εις την Bαλκανικήν δηµοκρατικήν οµοσπονδίαν”.2 Yποστήριζαν σταθερά
διεθνιστικές θέσεις στην προοπτική της δηµοκρατικής οµοσπονδίας των βαλκανικών λαών,3
µολονότι περιστασιακά τις έντυναν µε εθνικιστική περιβολή - όπως ο Γ. A. Γεωργιάδης που
ζητούσε απελευθέρωση “των Eλλήνων εργατών οι οποίοι ζουν υπό ξένον ιµπεριαλιστικόν ζυγόν”.4
Aφετέρου, όπως επισήµανε ο Γ. Mαυρογορδάτος, οι επιταγές του εθνικισµού διέρρηξαν την
“ολοκληρωµένη αρχική του σύλληψη” κατεξοχήν στο εργατικό ζήτηµα, όταν έπαψε να χρειάζεται
για τους αλυτρωτικούς στόχους την υποστήριξη των εγχώριων εργατών και των ευρωπαίων
σοσιαλιστών.5 Tο 1917-1920 η αντίθεση στον πόλεµο έσπρωξε “το µεγαλύτερο µέρος της εργατικής
τάξης στον Aντιβενιζελισµό [και] το οργανωµένο συνδικαλιστικό και σοσιαλιστικό κίνηµα έξω
από τα πλαίσια του αλυτρωτισµού ή και του εθνικισµού γενικότερα”.6 H καταστολή ακολούθησε
όταν απεργιακά κύµατα διέψευσαν τις προσδοκίες εθνικοποίησης του EKΘ, του ΣEKE και της
ΓΣEE.7
Oι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές λοιπόν που συµµάχησαν µε τον Bενιζέλο και κατόπιν
συνέκλιναν στη Δηµοκρατική Ένωση αναζητούσαν ενδιάµεσους χώρους µεταξύ του διεθνισµού
της επαναστατικής αριστεράς και του σωβινισµού που είχε κυριεύσει τον κορµό των
Φιλελευθέρων. Aπέφευγαν να τοποθετηθούν καθαρά στα ζητήµατα που έθιγε το ΣEKE και γενικώς
εκδήλωναν απόψεις επηρεασµένες από τον Παπαναστασίου, αλλά τόν ερµήνευαν ανάλογα µε τις
προδιαθέσεις τους. H Άµυνα λόγου χάρη, η οποία κυµαινόταν µεταξύ του µεταρρυθµιστικού
εργατισµού και του αντιπολιτικού αναρχισµού, ήταν µια από τις ελάχιστες εφηµερίδες που
1
Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 9.
2
Στο ίδιο, σ. 8. Για την έννοια της “Bαλκανικής Δηµοκρατικής Oµοσπονδίας” βλ. το σχετικό ψήφισµα στο ίδιο, σ.
12 κ.ε.. Για τις θέσεις της εβραιοπολωνικής Bund βλ. Σπύρος Mαρκέτος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του
ελληνικού σοσιαλισµού”, o.π., σ. 151-172· επίσης Encyclopaedia Judaica, τ. 15, Iερουσαλήµ 1972, σ. 38 κ.ε.. Για
ανάλογες προηγούµενες θέσεις της Φεντερασιόν βλ. La Question d’ Orient vue par les socialistes Grècs, ό.π..
3
Bλ. συνοπτικά La Question d’ Orient vue par les Socialistes Grecs...., ό.π..
4
Γ. A. Γεωργιάδης, H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, ό.π., σ. 85. Oι σοσιαλεργατικοί δεν είχαν σαφείς θεωρητικές
απόψεις· πρβλ. τις ιδέες του ίδιου συγγραφέα στο Γ. A. Γεωργιάδης, “O σοσιαλισµός και τα εθνικά ζητήµατα”,
Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις. Mηνιαίον Θεωρητικόν ’Oργανον του Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόµµατος της
Eλλάδος (Kοµµουνιστικού), ’Eτος A’, Aριθ. 6, Iούνιος 1921, σ. 177-180.
5
Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, “Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός”, ό.π., σ. 14-15.
6
7
299
ζητούσαν να ελευθερώσουν τους βούλγαρους αιχµάλωτους πολέµου - υπολόγιζε πως κρατούσαν
δώδεκα χιλιάδες ως τα µέσα του 1920 - και υποστήριζε πως δεν είχαν τίποτε να χωρίσουν οι λαοί
των Bαλκανίων, συνάµα όµως επικαλούµενη την πολιτισµική ανωτερότητα κήρυσσε την
υπεράσπιση των “ελλήνων αδελφών µας” από τους κατακτητές και την προάσπιση του έλληνα
εργάτη από την προσφορά προσφυγικής εργασίας· επίσης άφηνε αντισηµιτικά υπονοούµενα στο
πλαίσιο της προπαγάνδας της εναντίον του ΣEKE.1 Tο ίδιο έκανε συστηµατικά ο Γιαννιός, ο
οποίος άλλωστε αναµασώντας στερεότυπα περί “απολίτιστων” τούρκων ζητούσε να περιορίσουν
το κράτος τους στο κέντρο της Mικράς Aσίας ώστε να ... εκπολιτιστούν ταχύτερα.2 Aντιθέτως η
Nέα Eλλάς, που επηρεαζόταν αµεσότερα από τον Παπαναστασίου, παρά τις εθνικιστικές εξάρσεις
της δηµοσίευε συχνά φιλοεβραϊκές επιφυλλίδες, ενώ η Eφηµερίς των Bαλκανίων, στη
Θεσσαλονίκη, υποστήριζε συστηµατικά τη Bαλκανική Oµοσπονδία.3
Oι αντίπαλοι των Φιλελευθέρων µάλιστα, καταγγέλλοντας τη βενιζελική αλαζονεία και την
υποταγή στην Aντάντ, εκµεταλλεύτηκαν επιδέξια τους “αλλοεθνείς”: πρόβαλαν τώρα την
ενσωµάτωσή τους και τη συνεννόηση µε τους γειτονικούς λαούς. Πολλοί αντιβενιζελικοί
επέστρεφαν στις ιδέες της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως η οποία, διαβάζοντας µε αντιδυτικούς φακούς
τον Παπαναστασίου και ανοίγοντας γέφυρες προς την αριστερά, προπαγάνδιζε “υπέρ του
συνδέσµου των εθνών της Bαλκανικής χερσονήσου και της M. Aσίας οµού” και τόνιζε τις
φυλετικές αναµείξεις της περιοχής, αλλά επίσης την κεντρικότητα του Aιγαίου και την κοινή
αντιπαλότητα των εθνών της Aνατολής προς τη Δύση και προς το “δυτικόν είδος πολιτισµού”:
συνασπισµένοι σε οµοσπονδία οι βαλκάνιοι θα γίνονταν Mεγάλη Δύναµη. Tέτοιες απολογίες της
πολυεθνοτικής κοινωνίας στηρίζονταν εν µέρει σε ειλικρινείς πεποιθήσεις και αποδείχθηκαν
πολιτικώς επιτυχείς, στερεώνοντας το συνασπισµό µεταξύ µοναρχικών και “αλλοεθνών” που
έδιωξε τον Bενιζέλο τον Nοέµβριο του 1920. Ωστόσο παρέµεναν επιδερµικές· χωρίς να διακρίνει
καµιά αντίφαση, λόγου χάρη, η Πολιτική Eπιθεώρησις πρόβαλλε επίσης απαιτήσεις τις οποίες ο
Παπαναστασίου χαρακτήριζε ιµπεριαλιστικές: να προσαρτήσουν και “άλλα τµήµατα της ελληνικής
πατρίδος, οία είνε η Bορ. Hπειρος, η Bορ. Mακεδονία, τα Δωδεκάνησα, ο Πόντος και η πέραν της
σηµερινής στρατιωτικής κατοχής Mικρασία”. Aπό την αντιβενιζελική κυβέρνηση ζητούσε “να δοθή
η µόνη λογική λύσις της εις το Eλληνικόν Kράτος τελικής προσαρτήσεως και συγχωνεύσεως
ολοκλήρου της ελληνικής Mικρασιατικής Xερσονήσου, από του Πόντου µέχρι της Kιλικίας”.
Kατόπιν η ρητορική της χρωµατιζόταν ανάλογα µε τους συσχετισµούς δυνάµεων και µε τις
διπλωµατικές προοπτικές µεταξύ Eλλάδας και Kεµάλ· όταν έλπιζαν σε συνδιαλλαγή, όπως τον
Aπρίλιο του 1921, προωθούσαν το σύνθηµα της “Πανανατολικής Aνατολής” η οποία θα
προλείαινε την εµφάνιση της Aνατολικής Oµοσπονδίας.4
1
'Aµυνα, φ. της 6.5, 30.5 και 12.6.1920.
2
Nίκος Γιαννιός, “H διάλυσις της Tουρκίας”, Kοινωνία, φ. της 4.4.1919.
3
Bλ. ενδεικτικά Nέα Eλλάς, φ. της 6.9.1916, 6.1.1919· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 25.7.1920.
4
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 1 [7.6.1920]· “Kύριον άρθρον”,
Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 1 [7.6.1920]· “Kύριον άρθρον”, και “Eσωτερική επιθεώρησις”,
300
Aπόψεις υπέρ της Bαλκανικής Oµοσπονδίας έκφραζαν και άλλοι συντηρητικοί
αντιβενιζελικοί, για παράδειγµα η Aθηναϊκή του Oµήρου Eυελπίδη.1 Σ' αυτόν το χώρο όµως µετά
την πτώση του Bενιζέλου εξαπλώθηκε σκεπτικισµός για την αλυτρωτική πολιτική της εδαφικής
επέκτασης, ο οποίος στο ιδεολογικό επίπεδο παρουσιαζόταν ως αναδιαπραγµάτευση των ορίων
του εθνικού σώµατος. Στην Παλαιά Eλλάδα, λόγου χάρη, αναζωπύρωσαν τον αντικρητισµό.2 Aπό
τις αρχές του 1922 η Πρωτεύουσα διακήρυσσε ευθαρσώς, αποδίδοντας την πατρότητα της
έκφρασης στον µεγαλόσχηµο N. Kαλογερόπουλο, πως “µάς συµφέρει και ν’ ακρωτηριασθώµεν
ακόµη εδαφικώς, παρά ν’ απωλέσωµεν ό,τι δια τόσων αγώνων απεκτήσαµεν. Tην ανεξαρτησίαν.
Kαλλίτερα µικρόν έθνος παρά µεγάλον προτεκτοράτον”.3 Σύντοµα αµφισβήτησαν γενικώς την
ελληνικότητα των βενιζελικών και το ηµιεπίσηµο πρωθυπουργικό όργανο διακήρυσσε ως
επιστηµονικό πόρισµα πως δεν ανήκαν στο ελληνικό έθνος.4
Oι αναδυόµενες µειονότητες παρέµεναν µετέωρες, ιδίως οι εβραίοι: ο αντισηµιτισµός
καλλιεργούνταν προτού ακόµη έρθουν οι πρόσφυγες. Tον Aπρίλιο του 1921, επί παραδείγµατι,
ξέσπασαν αντισηµιτικές ταραχές στη Θεσσαλονίκη µε πρόσχηµα τη “συκοφαντία του αίµατος”·
σύµφωνα µε τις καταγγελίες ενός πληρεξουσίου “εν πλήρη µεσηµβρία και υπό τα όµµατα της
Aστυνοµίας ... επί τρεις ώρας η Θεσσαλονίκη ευρέθη ανάστατος και τροµοκρατουµένη”. O
πρωθυπουργός Γούναρης καταδίκασε φραστικά το επεισόδιο αλλά δεν τιµώρησε τους
υπεύθυνους.5 Mολαταύτα τους “αλλοεθνείς” υπερασπίζονταν τώρα οι περισσότεροι
αντιβενιζελικοί, αλλά και Φιλελεύθεροι που συνδέονταν µε τους Kοινωνιολόγους όπως ο Γ.
Kοφινάς και ο εκδότης του Eλεύθερου Tύπου Kαβαφάκης, οι οποίοι υποστήριζαν τη δηµιουργία
εβραϊκής εστίας στην Παλαιστίνη και κατάγγελλαν τον γερµανικό αντισηµιτισµό.6
Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 6 [11.7.1920]· “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις,
περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 39 [6.3.1921]· “Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 45
[17.4.1921]. Άλλες αντιβενιζελικές επικρίσεις της Συνθήκης των Σεβρών βλ. στο Ξενοφών Στρατηγός, H Eλλάς εις
την Mικράν Aσίαν, Mπάυρον 2 1986, σ. 129 κ.ε..
1
Aθηναϊκή, φ. της 16.3.1922.
2
Aντ. Mιχελιδάκης, Πρωτεύουσα, φ. της 8.1.1922· Mεϊµαράκης, Πρωτεύουσα, φ. της 9.1.1922.
3
Πρωτεύουσα, φ. της 7.1.1922.
4
5
EΣB, Συνεδρίασις 32α της 6.4.1921, σ. 426. Kατά τη “συκοφαντία του αίµατος” , που ήταν συχνά το πρόσχηµα
του πιο βίαιου ιδίως αντισηµιτισµού, οι εβραίοι, για τελετουργικούς σκοπούς, έπαιρναν ή κι έπιναν το αίµα
χριστιανόπαιδων που έκλεβαν από τις οικογένειές τους.
6
Γ. Kοφινάς, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 10-13.6.1922· A. Kαβαφάκης, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 19.1.1922. Kατά του
αντισηµιτισµού, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 19.1.1922, 29.3.1922. Ωστόσο η εφηµερίδα δεν απέφευγε τα αντισηµιτικά
στερεότυπα και αµέσως µετά την πτώση του γουναρικού καθεστώτος δηµοσίευσε κακόγουστες γελοιογραφίες: βλ.
το φ. της 18.9.1922 όπου ο Eβραίος συγκαταλέγεται µεταξύ των εχθρών του Bενιζέλου, µαζί µε τον Kεµάλ, τον
Tραµπούκο, τον Mενιδιάτη και τον Iταλό.
301
H συζήτηση συνεχίστηκε στο ίδιο πλαίσιο ως την ήττα το 1922, ενώ έπειτα η Συνθήκη της
Λωζάννης αφαίρεσε τον κυριότερο λόγο ύπαρξης του ελληνικού αλυτρωτισµού επιβάλλοντας την
υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσµών µε την Tουρκία. Eµπνευστής της ήταν ο Bενιζέλος·
δύσκολο να διαγνωστούν αυθεντικά τα κίνητρά του, αλλά ο Iωάννης Πετρόπουλος υποθέτει πως
τήν επιδίωξε για χάρη των συµφερόντων, όπως τα αντιλαµβανόταν εκείνος, όχι των προσφύγων
αλλά του ελληνικού κράτους. Σύµφωνα µε τον Πετρόπουλο ο Bενιζέλος ήθελε, ακυρώνοντας τη
βάση του ελληνικού αλυτρωτισµού, να δείξει πως η Eλλάδα θα γινόταν εφεξής παράγων
σταθερότητας, να διασφαλίσει τον εξελληνισµό της Mακεδονίας και κατ’ επέκτασιν τη διατήρησή
της, και αποδεικνύοντας στην Tουρκία ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσεις ν’ αποσπάσει την
εµπιστοσύνη της.1 Yποτάσσοντας όµως τα συµφέροντα των προσφύγων σε κείνα του κράτους,
τούς προλεταριοποίησε.2 O Παπαναστασίου υποστήριξε δραστήρια αυτή την πολιτική: έχοντας
συνδράµει προηγουµένως τον αλυτρωτισµό του Bενιζέλου, τώρα τόν έθαβε µαζί µε τον εµπνευστή
του. Mολονότι αυτό δεν σήµαινε ρήξη µε τον εθνικό λόγο,3 επέτρεπε στη µεταρρυθµιστική
αριστερά να αναζωογονήσει, τροποποιώντας το περιεχόµενό του, το παλιό σοσιαλιστικό όραµα
της βαλκανικής ένωσης.
Tο απρόβλεπτο ήταν όµως πως όταν καταστράφηκαν οι ελληνικές κοινότητες του
περιγύρου, υπονοµεύτηκε στην Eλλάδα η πολιτική της ενσωµάτωσης των “αλλοεθνών”. Oι
βενιζελογενείς δυνάµεις που κυβερνούσαν µετά την Kαταστροφή, χωρίς να τηρήσουν ενιαία στάση
απέναντί τους, γενικώς εφάρµοσαν διακρίσεις. Aρχές του 1924 η Kυβέρνηση Bενιζέλου έδωσε
άσχηµο δείγµα γραφής αρνούµενη να κυρώσει το Πρωτόκολλο της Γενεύης για την προστασία των
µειονοτήτων·4 ο Παπαναστασίου δεν αντιτάχτηκε και µάλιστα στα τέλη του ίδιου έτους,
επικαλούµενος “εθνικά συµφέροντα”, ζήτησε να το αποκηρύξουν επισήµως µε το σκεπτικό ότι
προκαλούσε αθρόα ανάκληση των “δηλώσεων περί εκουσίας µεταναστεύσεως”, όπως τήν
αποκαλούσαν ευφηµιστικά, των “πληθυσµών της Mακεδονίας”: “δεν θέλοµεν η εφαρµογή [της
προστασίας] των µειονοτήτων να γίνη κατά τρόπον ο οποίος ήθελε δώσει αφορµήν εις
1
Jοhn A. Petropulos, “The Compulsory Ecxhange of Populations: Greek-Turkish Peacemaking, 1922-1930”, Byzantine
and Modern Greek Studies 2 [1976], σ. 135-161.
2
3
O E. H. Carr, ο οποίος επισήµαινε πως µοναδικό ιστορικό προηγούµενο αυτής της ανταλλαγής ήταν η πολιτική
των Iακωβίνων στην Aλσατία και στη Λωραίνη, σχολίαζε: “Ίσως αυτό να είναι το αποκορύφωµα του εθνικισµού,
να θεωρούν φωτισµένη πολιτική τη βίαιη µετακίνηση ανδρών, γυναικών και παιδιών από τα σπίτια τους και τη
µεταφορά τους από τόπο σε τόπο ώστε να δηµιουργήσουν εθνικά οµοιογενείς οµάδες” (Edward Hallett Carr,
Nationalism and After, [1945] Papermac 1968, σ. 32). O Xίτλερ και ο Tρούµαν ωστόσο είχαν ήδη οδηγήσει τους
εθνικιστικούς άθλους σε ακόµη πιο δυσθεόρατα ύψη, όχι απλώς εκτοπίζοντας αλλά εξαερώνοντας τους εθνικούς
εχθρούς.
4
Bλ. τις δικαιολογίες που πρόβαλε ο A. Mιχαλακόπουλος σε EΣB, Συνεδρίασις της 28.1.1924, σ. 49-53.
302
προπαγανδιστικάς ενεργείας και διεθνείς έριδας”.1 Eποµένως πρακτικά προσυπέγραφε τώρα το
ιδεώδες της ξενηλασίας που προωθούσαν ακόµη και “προοδευτικοί” Φιλελεύθεροι όπως ο
Aύγουστος Θεολογίτης, ο οποίος θεωρούσε “αστείον να εξακολουθώµεν συζητώντες περί
µειονοτήτων εν Eλλάδι, καθ’ ήν στιγµήν δεν απέµεινεν ουδαµού [αλλού] Eλλην.
2
(Xειροκροτήµατα)”. H Δηµοκρατική Ένωση, στην οποία αρχικά συµµετείχαν σωβινιστές όπως ο
Kονδύλης και αρκετοί στρατιωτικοί, διαφοροποιούνταν απλώς ως προς την έκταση της
εκκαθάρισης: η πολιτισµική αντίληψη του έθνους την οποία πρόβαλλε τόνιζε το στοιχείο της
υπηκοότητας και υποσχόταν ενσωµάτωση όσων ενστερνίζονταν την ελληνική εθνική συνείδηση.3
H αντιµειονοτική στάση των Φιλελευθέρων που κρυσταλλωνόταν ευνοούσε επίσης τον
αντισηµιτισµό, αλλά ως προς αυτό δεν φαινόταν αναντίστρεπτη· διέθεταν λόγου χάρη την
υποστήριξη της εφηµερίδας της Θεσσαλονίκης L’ Opinion η οποία εξέφραζε µια ισχυρή µερίδα
εβραίων αστών.4 Eντούτοις ο Παπαναστασίου, τον οποίο παρά τις φιλελεύθερες διακηρύξεις της
Δηµοκρατικής Ένωσης αντιµετώπιζαν δύσπιστα οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης αφότου χειρίστηκε
την ανοικοδόµηση µετά την πυρκαϊά του 1917, ξεσήκωσε την κατακραυγή τους όταν επέβαλε το
νόµο περί Kυριακής αργίας στην πόλη µε τρόπο που έβλαπτε όσους διατηρούσαν την αργία του
Σαβάττου. Iσχυριζόταν πως έτσι διευκόλυνε την αφοµοίωση, αλλά η επιµονή του σε ένα µέτρο
τόσο αντιδηµοφιλές στους άµεσα ενδιαφερόµενους µαρτυρούσε επίσης ταπεινότερα πολιτικά
κίνητρα, λόγου χάρη τη θώπευση χριστιανών ανταγωνιστών τους - και η ηγεσία της τοπικής
Δηµοκρατικής Ένωσης είχε εκδηλώσει πρόσφατα αντισηµιτικά αισθήµατα.5 Άλλες ενέργειές του
πάντως, όπως η σταθερή αντίθεσή του στους χωριστούς ισραηλιτικούς και µουσουλµανικούς
εκλογικούς συλλόγους, έδειχναν πως επιδίωκε την αφοµοίωση· επαναλάµβανε ως γενική
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις 121η της 10.12.1924, σ. 718· EΣB, Συνεδρίασις 125η της 15.12.1924, σ.
817· EΣB, Συνεδρίασις της 2.2.1925.
2
Aυγ. Θεολογίτης, EΣB, Συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 554.
3
Γ. Δουζίνας σε EΣB, Συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.164.
4
L’ Opinion, φ. της 1.2.1924. Oι επιθέσεις στη δυναστεία των Γλύξµπουργκ αποτελούσαν σταθερά της
αρθρογραφίας της από τις αρχές του 1924, τις κρίσιµες ηµέρες όµως στήριξε τον Bενιζέλο εναντίον του
Παπαναστασίου. Aπό την επόµενη εβδοµάδα προσέγγισε τη Δηµοκρατική 'Eνωση υποστηρίζοντας τη Δηµοκρατία
και τη διεξαγωγή νέων εκλογών µε απλή αναλογική· προτού ακόµη αναλάβει την κυβέρνηση ο Παπαναστασίου
επαίνεσε την πολιτική του στο καθεστωτικό (φ. της 30.1.1924, 3.2.1924, 24.2.1924, 5.3.1924, 20.3.1924, 22.3.1924,
25.3.1924, 5.4.1924). Λίγο αργότερα χαιρέτισε την προσπάθεια του υπουργού Eσωτερικών Aραβαντινού να
καταργήσει τους χωριστούς εκλογικούς συλλόγους αντιστρέφοντας έτσι την προηγούµενη τακτική της
Eπανάστασης και προωθώντας την ενσωµάτωση των σεφαραδείµ· υποστήριξε επίσης τις προτάσεις του για
διοικητική αποκέντρωση “car c’ est surtout la Macedoine qui profitera” (φ. της 1.4.1924, 2.4.1924, 6.4.1924).
5
Bλ. τη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση σε EΣB, συνεδριάσεις της 23.5 και της 11.7.1924, σ. 37-39, 833-840. Για
τους Δηµοκρατικούς της Θεσσαλονίκης βλ. παρακάτω. Για την “εθνική” σηµασία της ανοικοδόµησης της
Θεσσαλονίκης βλ. συνοπτικά σε Γιώργος Θ. Mαυρογορδάτος, “Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός”, σε Γ. Θ.
Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
303
προοπτική πως “ηµπορεί να αποτελούν µειονότητας οι Iσραηλίται και οι Mουσουλµάνοι, αλλά
δεν πρέπει να απολαύουν ολιγοτέρων δικαιωµάτων από τους Έλληνας πολίτας ... είναι δυστύχηµα
δια την Eλλάδα ότι ο Iσραηλιτικός πληθυσµός νοµίζει ότι δεν απολαύει ίσως δικαιωµάτων [sic]
εις την Eλλάδα. Tούτο δε ακριβώς διότι και εις τον οικονοµικόν βίον της χώρας παρέχουν
µεγάλην συµβολήν, όπως επίσης και εις την πνευµατικήν ζωήν προς δηµιουργίαν ενός Eλληνικού
πολιτισµού”.1
Συµπερασµατικά, µολονότι οι αντιλήψεις του Παπαναστασίου ήταν πιο φωτισµένες από
εκείνες πολλών Φιλελευθέρων πολιτικών, όταν κυβέρνησε σε οµολογουµένως αντίξοες συνθήκες
δεν είχε το σθένος να τις εφαρµόσει. Προσπάθειες όπως η κατάργηση των χωριστών εκλογικών
συλλόγων και η τιµωρία των αντισηµιτικών ενεργειών µε το Kατοχυρωτικό, την οποία θα
εξετάσουµε παρακάτω, αντισταθµίστηκαν από µέτρα όπως ήταν η υποχρεωτική επιβολή της
Kυριακής αργίας. H ανάγκη συµπόρευσης µε τον εθνικό λόγο, οι κατά τόπους εκλογικές
ισορροπίες και ο γενικότερος συσχετισµός δυνάµεων στο εσωτερικό του Δηµοκρατικού
στρατοπέδου παραµέρισαν τα ισονοµιστικά ιδανικά που επαγγελλόταν ο σοσιαλιστής
πρωθυπουργός. Ωστόσο µετά την Kαταστροφή αναζωπυρώθηκε η πάλη για τον αναπροσδιορισµό
των στόχων του µετέωρου πλέον εθνικού λόγου. Aφενός ανασυγκροτούνταν σιγά σιγά οι εθνικές
ψυχώσεις,2 αφετέρου όµως, για πρώτη φορά από τον καιρό της Aνατολικής Oµοσπονδίας,
ενδιαφέρθηκαν για τη βαλκανική ένωση εκτός από την αριστερά και οι αστοί.
H οµοσπονδία των λαών και η βαλκανική ένωση

O υπολογισµός του Bενιζέλου, αν ισχύει η υπόθεση του Πετροπούλου, αποδείχτηκε βάσιµος.
Kόβοντας τα φτερά του αλυτρωτισµού η ανταλλαγή των πληθυσµών επέτρεπε τώρα να
παρουσιάζουν ως εθνικό στόχο όχι την προώθηση των συνόρων αλλά τη διατήρησή τους·
εποµένως άνοιξε την προοπτική περιφερειακών συνεννοήσεων στη θέση της επιθετικότητας και
των αντίπαλων αξόνων, ενώ βοηθούσε και η συγκυρία: η εξάντληση των βαλκανικών χωρών από
τις συγκρούσεις πρόσφερε παντού την πρωτοβουλία κινήσεων στους υπέρµαχους της ειρήνης.
Στην κύρια αναθεωρητική Δύναµη, στη Bουλγαρία, η ισχυρή αριστερά απέκρουε ανυποχώρητα τα
επεκτατικά σχέδια, ενώ στις υπόλοιπες οι αστοί εξέταζαν πλέον την ιδέα της βαλκανικής
σταθεροποίησης µέσω της σύγκλισης. Στην Eλλάδα η πολιτική, αντιθέτως από τη στρατιωτική,
πτέρυγα των Φιλελευθέρων πόνταρε επίσης στον περιφερειακό κατευνασµό, ενώ και
αντιβενιζελικοί οι οποίοι καλλιεργούσαν προηγουµένως τον αντιδυτικό “αντιιµπεριαλισµό” είδαν
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, Συνεδρίασις της 27.3.1925, σ. 707.
2
Σηµαντικοί διανοούµενοι λόγου χάρη συµβούλευαν να χρησιµοποιήσουν τη Mακεδονία ως εφαλτήριο του
αγροτικού πληθυσµού για να τόν επανεκτοξεύσουν στη Mικρά Aσία όπου ειδάλλως θα εισέβαλλαν οι σλάβοι σε µια
δυο γενιές (K. 'Aµαντος, K. Δ. Kαραβίδας, N. H. Aναγνωστόπουλος, “H πύκνωσις των αγροτικών µας πληθυσµών
και τα µέσα της επιτυχίας αυτής”, Παράρτηµα του Γεωργικού Δελτίου, Aπρίλιος 1927, όπως παρατίθεται στο
Xρήστος Xατζηϊωσήφ, “Aπόψεις γύρω από την ‘βιωσιµότητα’ της Eλλάδας και το ρόλο της βιοµηχανίας”, σε
Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο Σβορώνο, τ. B’, Pέθυµνο 1986, σ. 337).
304
ως διέξοδο τη βαλκανική συµφιλίωση.1 Yπήρχαν επίσης πάγια οικονοµικά συµφέροντα για την
προσέγγιση, αφού τα µεταπολεµικά σύνορα διασπούσαν τεχνητά “περιφέρειες και κοινωνίες που
παρουσίαζαν γεωγραφική, κοινωνική και ιστορική συνέχεια”.2 Iδίως ο Παπαναστασίου είχε άµεσο
πολιτικό συµφέρον να ενισχύσει τις συµφιλιωτικές τάσεις, αφού η εθνικιστική στάση του είχε
κοστίσει προηγουµένως την αποξένωση από τη µισή περίπου αριστερά: η βαλκανική ένωση
αποτελούσε ιδανικό µεταρρυθµιστικό στόχο, ο οποίος αφενός καθησύχαζε τους µετριοπαθείς
εθνικιστές παγιώνοντας το εδαφικό καθεστώς και αφετέρου αντιστοιχούσε στην ενεργό
καλλιέργεια των αριστερών, πόσο µάλλον αφού οι κοµµουνιστές αυτοαποµονώνονταν
αµφισβητώντας τα βόρεια σύνορα της χώρας.
Mερικά χρόνια µετά την Kαταστροφή συνέτρεχαν ευρύτερες προϋποθέσεις µιας νέας
εξωτερικής πολιτικής. Aπό πολιτική και διπλωµατική άποψη, την εποχή του Σχεδίου Mπριάν για
την ευρωπαϊκή τελωνειακή ένωση επικρατούσαν στα Bαλκάνια, παροµοίως µε την υπόλοιπη
Eυρώπη, ρεύµατα συµφιλίωσης - και οι ιδέες περί οµοσπονδιοποίησης, µολονότι δεν έπαυαν να
ηχούν εξωπραγµατικές, συγκέντρωναν την προσοχή. Tα βρετανικά και τα γαλλικά συµφέροντα
συνέπιπταν επίσης στη σταθεροποίηση της νοτιοανατολικής Eυρώπης. H Έβδοµη Γενική
Συνέλευση της Kοινωνίας των Eθνών πρότεινε από το 1926 περιφερειακές ενώσεις των κρατών µε
πρότυπο τη Mικρή Aντάντ: παρουσίαζαν τη βαλκανική ένωση ως πρώτο βήµα για την
πανευρωπαϊκή οµοσπονδία.3 Tην ίδια ιδέα ενίσχυε, από οικονοµική άποψη, η τάση συσσωµάτωσης
των ευρωπαϊκών χωρών σε εµπορικά µπλόκ µετά την κρίση του 1929-1931.4 H αγροτική και
χρηµατοπιστωτική κρίση, η οποία παρέλυσε την παραγωγή των βαλκανικών χωρών, τις ωθούσε να
περιορίσουν τον ανταγωνισµό τους στις εξωτερικές αγορές, περιόρισε την οικονοµική επιρροή του
καπιταλιστικού κέντρου κι έκανε επίκαιρη τη δηµιουργία µιας µεγάλης περιφερειακής αγοράς η
οποία θα εξασφάλιζε ελεύθερη κυκλοφορία των προϊόντων, εκµετάλλευση των
πλουτοπαραγωγικών πηγών κι εκβιοµηχάνιση.5
1
Aπό το 1923 µε πρωτοβουλία της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως πολιτικοί όλων των τάσεων ίδρυσαν τον Σύνδεσµον
της Bαλκανικής Συνεννοήσεως· την άνοιξη του 1925 ο ίδιος κύκλος, που είχε διευρυνθεί και συµπεριλάµβανε
πλέον τον Γ. Σ. Mερκούρη, τους I. και K. Tουρνάκη, τον Δ. Λαµπράκη και άλλους, ίδρυσε τον Σύνδεσµον υπέρ της
Bαλκανικής Προσεγγίσεως: βλ. Γεώργιος Σ. Mερκούρης, Aι Bαλκανικαί διασκέψεις και τα σύµφωνα φιλίας µετά
των Bαλκανικών Kρατών, έκδοσις της Eλληνικής Eταιρείας των Φίλων της Eιρήνης, Aθήναι 1931, σ. 10-11. Για τη
σωβινιστική και αντιµειονοτική πολιτική της Kυβέρνησης Kονδύλη το 1926 βλ. ενδεικτικά σε FO 371.11360/183,
Πρακτικά FO, σηµείωση Harvey, 4.11.1926.
2
Nίκος Kαλογήρου, “H γεωγραφία του εκσυγχρονισµού: οι µετασχηµατισµοί του βορειοελλαδικού χώρου στο
µεσοπόλεµο”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 83.
3
St. Petrovitch, L’ Union et les conférences Balkaniques, Paris 1933, σ. 7· P. Arsov, “Les Conferences Balkaniques
1930-1933”, Studia Balcanica 11 [1977], σ. 8.
4
Προκόπης Παπαστράτης, “Aπό τη Mεγάλη Iδέα στη Bαλκανική 'Eνωση”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X.
Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 419.
5
St. Petrovitch, L’ Union et les conférences Balkaniques, ό.π., σ. 10.
305
Eυνοϊκή ήταν επίσης η εσωτερική συγκυρία. Tο 1928 η επικράτηση του Bενιζέλου έστρεψε
την πολιτική ενεργητικότητα του Παπαναστασίου στη διεθνή σκηνή, όπου οι στόχοι του
βραχυπρόθεσµα συναρµόζονταν µε τη σταθεροποιητική προσπάθεια του πρωθυπουργού.1
Σταθερές της στρατηγικής σκέψης του τελευταίου, αφότου απέτυχε το σύστηµα συλλογικής
ασφαλείας της Kοινωνίας των Eθνών, έγιναν η πρωταρχικότητα των διακρατικών συσχετισµών
δυνάµεων και η στρατηγική εξάρτηση της Eλλάδας από τις κυρίαρχες στην ανατολική Mεσόγειο
Δυνάµεις. Kαθώς είχε βασικό στόχο την εδαφική ακεραιότητα της χώρας, ανατρέποντας τη
διπλωµατική αποµόνωση της προηγούµενης πενταετίας προσανατολίστηκε προς τον “δυναµικό
συµβιβασµό” µιας συνεργασίας καταρχάς µε την Aγγλία και µε την Iταλία στο πλαίσιο του
συστήµατος ισορροπίας δυνάµεων. Παραλλήλως διµερείς συµφωνίες µε τις σηµαντικότερες
γειτονικές χώρες του επέτρεψαν αµοιβαίες εξισορροπήσεις.2 Eνώ αντιµετώπιζε επιφυλακτικά τις
ευρύτερες και πολυµερείς συνεργασίες, θεωρούσε πως για την ώρα δεν θα έβλαφτε την ύφεση η
προσπάθεια του Παπαναστασίου. Άλλοι Φιλελεύθεροι όµως, όπως ο τότε υπουργός Eξωτερικών
Mιχαλακόπουλος, απέκρουαν εξαρχής κάθε προσπάθεια συλλογικής συνεννόησης.3
Kυρίως ο Bενιζέλος προετοίµασε προσεκτικά την ύφεση µε την Tουρκία. Πέρα από τις
διπλωµατικές πρωτοβουλίες του, προσπάθησε επίσης να εξουδετερώσει τα αλυτρωτικά
αντανακλαστικά που επιβίωναν ιδίως µεταξύ νοτιοελλαδιτών και προσφύγων που ονειρεύονταν
να επιστρέψουν στις εστίες τους.4 Άρχισε λοιπόν παρατεταµένες διαπραγµατεύσεις µε την
Tουρκία, οι οποίες κατέληξαν στην υπογραφή της Σύµβασης της Aγκύρας τον Iούνιο του 1930 και
των ελληνοτουρκικών συµφωνιών του Oκτωβρίου του 1930. Mολονότι, όπως σηµειώνει ο Δαφνής,
η µεταγενέστερη πολιτική των επικριτών του Bενιζέλου απέδειξε πως θεωρούσαν κατά βάση ορθή
την ελληνοτουρκική συνεννόηση, ο συντηρητικός τύπος πλην της Πρωίας, αντίθετα από το σύνολο
των κυβερνητικών και Δηµοκρατικών εφηµερίδων, τήν αντιµετώπισε εχθρικά.5 Eντούτοις στο
1
Σχετικά µε τη διπλωµατική αποµόνωση της Eλλάδας την περίοδο 1923-1928, βλ. µια άποψη όπου εξαίρεται το
έργο του A. Mιχαλακοπούλου σε Kωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος, H ελληνική εξωτερική πολιτική µετά την
συνθήκην της Λωζάννης. H κρίσιµος καµπή. Iούλιος - Δεκέµβριος 1928, Θεσσαλονίκη 1977.
2
Kωνσταντίνος Δ. Σβολόπουλος, Tο Bαλκανικόν Σύµφωνον και η ελληνική εξωτερική πολιτική 1928-1934, Eστία
χ.χ. [1974], σ. 10-12.
3
Bλ. την αναλυτική και κριτική παρουσίαση των απόψεών του στο FO 371.12176/355.
4
Xαρακτηριστική της πάλης του µε τέτοιες αντιλήψεις ήταν η επιτιµητική απάντησή του όταν τόν καλωσόρισαν
στο Mυστρά υπενθυµίζοντας “το όνειρο της Eλληνικής φυλής”, την ανάκτηση της Kωνσταντινούπολης: FO
371.13657/182, Lorraine προς Chamberlain, 11.5.1929/207. Για τις πρώτες επαφές του Bενιζέλου µε την τουρκική
ηγεσία βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 62 κ.ε..
5
Για το χαρακτήρα της ελληνοτουρκικής προσέγγισης βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 66, 69-70. Για την
ελληνοτουρκική εµπορική σύµβαση βλ. FO 371.15232/6-32, 45-47, 74-75. Γιά το ελληνοτουρκικό σύµφωνο φιλίας
βλ. FO 371.15232/33-44, 48-53. Για τη στάση του τύπου βλ. FO 371.15232/68, Ramsay προς µαρκήσιο του Reading,
7.10.1931/486. Για την επίσκεψη Bενιζέλου στην Kωνσταντινούπολη βλ. FO 371.15232/54-58. Για την επίσκεψη των
Iσµέτ Iνονού και Tεφήκ Pουσδή στην Aθήνα βλ. FO 371.15232/59-73.
306
εσωτερικό ο πρωθυπουργός επικύρωσε τον εδραιούµενο αντισηµιτισµό των Φιλελευθέρων και
προώθησε την αφοµοίωση ή την αποµάκρυνση των εβραίων µε µέτρα όπως ήταν τα εκπαιδευτικά
νοµοσχέδια του Παπανδρέου.1
Tον Nοέµβριο του 1929 συνήλθε στην Aθήνα, υπό την προεδρία του Παπαναστασίου, το 27ο
Συνέδριο του Διεθνούς Γραφείου Eιρήνης που συγκέντρωσε εκπροσώπους όλων των ευρωπαϊκών
και βαλκανικών χωρών. O τελευταίος διέκρινε εκεί περιθώρια ευκαιρίας να προωθήσει τη
βαλκανική προσέγγιση. H τακτική του ήταν να προωθήσουν καταρχάς κοινά πρακτικά
συµφέροντα, όπως ήταν το εµπόριο και οι συγκοινωνίες, και βαθµιαία να προχωρήσουν στα
ακανθώδη ζητήµατα των διπλωµατικών συνασπισµών και των µειονοτήτων.2 Mε συντονισµένες
πρωτοβουλίες µέσα σ’ ένα χρόνο συγκρότησε τον πυρήνα των βαλκανικών διασκέψεων,
προετοίµασε µε τη βοήθεια της κυβέρνησης το έδαφος και συγκάλεσε το πρώτο βαλκανικό
συνέδριο στην Aθήνα, τον Oκτώβριο του 1930.3 Σ’ αυτό το ιδιωτικό αλλά ηµιεπίσηµου χαρακτήρα
συνέδριο, όπου προέδρευσε ο ίδιος, δηµιούργησαν τον µόνιµο οργανισµό που ονόµασαν
Bαλκανική Διάσκεψη: αποσκοπώντας στην οικονοµική, πολιτική και πνευµατική προσέγγιση των
βαλκανικών χωρών, όρισε γενικές αρχές της συνεννόησής τους κι έθεσε ως µακροπρόθεσµο στόχο
τη δηµιουργία της Bαλκανικής Ένωσης.4 Aποτελούσε εποµένως µια προσπάθεια κινητοποίησης
των βαλκανικών λαών και καταρχάς των κυρίαρχων ελίτ χωρίς να αποξενωθούν οι κυβερνήσεις
τους.
H Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη, τον επόµενο χρόνο στην Kωνσταντινούπολη, έλαβε
αποφάσεις πρακτικού χαρακτήρα αλλά συνάµα αποκάλυψε τις διπλωµατικές διαφοροποιήσεις
των βαλκανικών χωρών: η ελληνοτουρκική σύγκλιση αποξένωσε τη Γιουγκοσλαβία. H Tρίτη
Bαλκανική Διάσκεψη ψήφισε τον Oκτώβριο του 1932 στο Bουκουρέστι ένα προσχέδιο του
Bαλκανικού Συµφώνου που είχε επεξεργαστεί η ελληνική αντιπροσωπεία,5 καθώς κι ένα σχέδιο
σύµβασης για την ελεύθερη µετακίνηση κι εγκατάσταση των προσώπων στις βαλκανικές χώρες που
πρόβλεπε ίση αντιµετώπισή τους σε εργασιακά, δηµοσιονοµικά και νοµικά ζητήµατα, κι ένα άλλο
1
FO 371.14381/133-139, αναφορά του βρετανού γενικού προξένου από Θεσσαλονίκη, 30.11.1930. Σχετικά µε την
απαγόρευση φοίτησης ελληνοπαίδων στα ξένα σχολεία βλ. και FO 371.14391/138-140.
2
Bλ. FO 371.15233/8, Ramsay προς Henderson, 11.5.1931/211 · FO 371.15237/3, Eτήσια αναφορά για την Eλλάδα
(1930), 27.1.1931. Tο θεωρητικό πλαίσιο της τακτικής του Παπαναστασίου βλ. στο Al. Papanastasiou, Rapport sur la
question de la fédération des peuples..., ό.π., σ. 12.
3
Γ. Σ. Mερκούρης, Aι Bαλκανικαί διασκέψεις και τα σύµφωνα φιλίας µετά των Bαλκανικών Kρατών, ό.π., σ. 7-8·
Petar Arsov, “Les Conferences Balkaniques 1930-1933”, Studia Balcanica 11 [1977], σ. 6. Για τις αντιρρήσεις του
Bενιζέλου και των υπόλοιπων πολιτικών δυνάµεων στη βαλκανική πολιτική του Παπαναστασίου βλ. Προκόπης
Παπαστράτης, “Aπό τη Mεγάλη Iδέα στη Bαλκανική 'Eνωση”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 421 κ.ε..
4
Stévan Petrovitch, L’ Union et les conférences Balkaniques, Paris 1933, σ. 11.
5
Στο ίδιο, σ. 13-16· P. Arsov, “Les Conferences Balkaniques 1930-1933”, Studia Balcanica 11 [1977], σ. 20.
307
για τη δηµιουργία Bαλκανικού Γραφείου Eργασίας και για την από κοινού εφαρµογή κοινωνικής
πολιτικής.1
Eντέλει όµως αυτή η προσπάθεια δεν επηρέασε ουσιαστικά τις εθνικές ιδεολογίες ούτε
πέτυχε να µεταφράσει το βαλκανικό ιδεώδες σε όρους συµβατούς µε τα συµφέροντα των
κυρίαρχων ελίτ: οι καλές προθέσεις τους εξατµίστηκαν µόλις άλλαξε η συγκυρία. Eυρύτερες
µεταβολές των διπλωµατικών όρων τόνισαν τις περιφερειακές αντιθέσεις ήδη από τη Δεύτερη
Bαλκανική Διάσκεψη· η αναζωπύρωση του γαλλοβρετανικού ανταγωνισµού και η ενεργοποίηση
της ιταλικής επιρροής επέδρασαν επίσης διαλυτικά. Oι βούλγαροι απείχαν από την Tρίτη
Bαλκανική Διάσκεψη, ενώ οι γιουγκοσλάβοι αρνήθηκαν να οργανώσουν την τέταρτη η οποία ως εκ
τούτου πραγµατοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Nοέµβριο του 1933, µε πρόεδρο πάλι τον
Παπαναστασίου. Όταν κατόπιν υπέγραψαν το Bαλκανικό Σύµφωνο οι κυβερνήσεις έπαψαν να
ενδιαφέρονται για τις διασκέψεις· ανέβαλαν προσχηµατικά την επόµενη και δεν έκαναν ξανά λόγο
γι’ αυτές.2
Πρακτικό αποτέλεσµα αυτής της προσπάθειας σύγκλισης, το οποίο πιστώνεται εν µέρει
στον Παπαναστασίου, ήταν το Bαλκανικό Σύµφωνο το οποίο υπέγραψαν τον Φεβρουάριο του
1934 στην Aθήνα οι ηγέτες της Eλλάδας, της Tουρκίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Pουµανίας,
θέλοντας κατά βάση να εγκαταλείψουν την κηδεµονία των Δυνάµεων και να προστατεύσουν το
εδαφικό καθεστώς το οποίο απειλούσαν οι ευρωπαϊκές εξελίξεις. Tο σύµφωνο συµπορευόταν µε
τις σύγχρονες κατευθύνσεις της γαλλικής πολιτικής, αλλά συνάντησε αντιδράσεις από χλιαρές έως
αρνητικές στη Bρετανία και στην Iταλία· στη Γερµανία σαφώς εχθρικές. Eγχώριος αντίπαλός του
ήταν ο Bενιζέλος, ο οποίος πίστευε πως αν έµενε έξω από αυτό η Eλλάδα θα µπορούσε
ευκολότερα να αποφύγει την επερχόµενη ευρωπαϊκή σύρραξη.3 H ειρωνική αντιµετάθεση των
θέσεων του Bενιζέλου και του Mεταξά εκείνη την περίοδο, από τον παρεµβατισµό στην
ουδετεροφιλία και αντιστρόφως, εν µέρει αντανακλούσε µεταβολές των διπλωµατικών δεδοµένων
στο διάστηµα που µεσολάβησε από τον Eυρωπαϊκό Πόλεµο, εξέφραζε όµως επίσης υπόρρητη
αυτοκριτική για τις προηγούµενες επιλογές τους κι εντέλει καταδείκνυε πόση αστάθεια
προκαλούσε στα Bαλκάνια ο εθνικός κατακερµατισµός.
H προσπάθεια της βαλκανικής συνεννόησης συνοδεύτηκε από µια εύγλωττη θεωρητική
µετατόπιση του Παπαναστασίου. Tο 1929 µεταγράφει θεωρητικά την εµπειρία του από την
αποτυχία του εθνικού σχεδίου στην Eισήγηση περί της οµοσπονδίας των λαών, την οποία
δηµοσιεύει στα γαλλικά µε ευκαιρία το 27ο Συνέδριο του Διεθνούς Γραφείου Eιρήνης.4 Σ’ αυτό το
κείµενο, όπου εν µέρει αναπτύσσει παλαιότερες θέσεις του “Eθνικισµού” κι εν µέρει τις
εγκαταλείπει, αναζητά ηθικές και φιλοσοφικές βάσεις των σχέσεων µεταξύ των λαών,
1
St. Petrovitch, L’ Union et les conférences Balkaniques, Paris 1933, σ. 19.
2
P. Arsov, “Les Conferences Balkaniques 1930-1933”, ό.π., σ. 24-30.
3
K. Δ. Σβολόπουλος, Tο Bαλκανικόν Σύµφωνον και η ελληνική εξωτερική πολιτική 1928-1934, ό.π., σ. 18 κ.ε..
4
Alexandre Papanastasiou, Rapport sur la question de la fédération des peuples. Soumis au XXVIIe Congrès Universel
de la Paix, Edition de la Société Hellénique des Amis de la Paix, Athénes 1929.
308
ιστορικοποιεί τη διαδικασία της εθνογένεσης και προτείνει τη βαλκανική και την ευρωπαϊκή
προσέγγιση· πέντε χρόνια αργότερα άλλωστε, ενώ εξαντλούνταν πλέον η δυναµική της διεθνούς
πρωτοβουλίας του, θα το συµπλήρωνε µε µια σειρά δοκιµίων όπου θα εξέθετε τις διαστάσεις της
πολιτικής του σε σχέση µε το µακροπρόθεσµο όραµα της βαλκανικής ένωσης όσο και µε τα άµεσα
ελληνικά συµφέροντα.1
Tα κείµενα αυτής της τρίτης περιόδου του Παπαναστασίου κινούνται λοιπόν σε κλίµακες
πολύ διαφορετικές από τον “Eθνικισµό”. Mολονότι επικαλούνται τα κοινά στοιχεία του
“ευρωπαϊκού πολιτισµού”,2 δεν διαπνέονται από την πολιτισµική αποκλειστικότητα ούτε από την
ευρωπαιοκεντρική αλαζονεία των προηγούµενων γραπτών του: η επιζητούµενη προσέγγιση και
βεβαίως η προηγούµενη ήττα από την Tουρκία διευκόλυναν αυτήν τη στάση, αλλά οι καταβολές
της ανάγονται κυρίως στην πολιτική και φιλοσοφική µαθητεία του. Aφήνοντας πίσω του την
πολεµική περίοδο ο Παπαναστασίου επιστρέφει στην καντιανή φιλοσοφία την οποία επικαλείται
ρητά στην Eισήγηση· τήν αντανακλούν καταρχάς η σαφής διάκριση µεταξύ δέοντος και όντος στο
κείµενο αυτό αλλά και η ίδια η δοµή του: εξετάζοντας το αίτηµα της “οµοσπονδίας των λαών” ο
συγγραφέας ξεκινά από την “ηθική και φιλοσοφική” άποψη και προχωρά στην κοινωνιολογική και
στην πολιτική. O Kαντ, µας θυµίζει από την πρώτη κιόλας πρόταση, χαρακτήρισε βάρβαρη την
ύπαρξη κρατών που δεν υποτάσσονται σε καθολικούς νόµους· αντιθέτως οφείλουν, υιοθετώντας
κοινούς κανόνες, να διαµορφώσουν συλλογική βούληση κι εντέλει να ενωθούν.3 Yπέρτατη αξία
είναι ο άνθρωπος, άρα τα κράτη δεν δικαιούνται να καταστρέφουν ζωές µε τους πολέµους τους. H
συνεργασία και η αλληλεγγύη για τη βελτίωση της ανθρωπότητας αποτελούν κατηγορικές
προσταγές, ενώ η αλληλεγγύη των λαών δεν είναι τίποτε λιγότερο από ηθικοφιλοσοφικό αξίωµα.4
Eποµένως ο Παπαναστασίου - λίγο καθυστερηµένα, την εποχή που θριάµβευαν ο Xίτλερ και κάθε
λογής σωβινισµοί - απονοµιµοποιεί την ίδια τη βάση του σύγχρονου εθνικισµού, ξεκινώντας από
πανανθρώπινες ηθικές αξίες και παίρνοντας ως πλαίσιο αναφοράς την ανθρωπότητα και όχι τα
καθέκαστα έθνη.
Aν αυτή η ηθικοφιλοσοφική ανάλυση αντιπροσωπεύει το “δέον”, ακολουθεί η
κοινωνιολογική ανάλυση, το “ον”. H οµοσπονδία των λαών είναι ο στόχος, πρέπει να βρουν όµως
ποιούς κοινωνικούς νόµους θα χρησιµοποιήσουν και ποιές συνθήκες θα εκµεταλλευτούν για να
τήν πετύχουν. H ιστορία, λέει ο Παπαναστασίου, δείχνει πως τα κράτη ως “κοινωνικοί
οργανισµοί” έχουν έµφυτες αυξητικές τάσεις οι οποίες, µέσα από συγκρούσεις, δια της βίας ή µε
την πολιτισµική σύγκλιση, επιφέρουν τη δηµιουργία µεγαλύτερων οργανισµών.5 Στη σύγχρονη
εποχή όµως ο πόλεµος είναι “εγκληµατική τρέλα, βάρβαρη κατάλυση των αξιών”,6 ενώ αφετέρου
1
Alexandre Papanastasiou, Vers l’ Union Balkanique. Les conférences Balkaniques, Paris 1934.
2
Al. Papanastasiou, Rapport sur la question de la fédération des peuples..., ό.π., σ. 12.
3
4
5
6
309
τα νέα µέσα επικοινωνίας επιτρέπουν την πολιτισµική όσµωση. Tα κράτη αποτελούν οργανικά
σύνολα, αλλά η κοινωνιοβιολογία και ο κοινωνικός δαρβινισµός αβάσιµα δοξάζουν τον πόλεµο:
οι βιολογικοί νόµοι δεν εφαρµόζονται στις κοινωνίες, αφού η εκπολιτιστική διαδικασία τις
ανανεώνει τουλάχιστον όσο και ο πόλεµος: πολύ ανώτερες αρετές γεννούν η πάλη ενάντια στην
αδικία και στις στερήσεις, ή η επιστηµονική έρευνα και η τεχνική.1 H ίδια η εθνική συνείδηση των
λαών - ο Παπαναστασίου επαναλαµβάνει εδώ τις απόψεις περί εθνογένεσης που είχε αναπτύξει
στον “Eθνικισµό” - αντιστρατεύεται πλέον τις ιµπεριαλιστικές τάσεις των κρατών: τους
επόµενους αιώνες θα δηµιουργηθούν νέες “εθνικότητες”, η αµερικανική, η ευρωπαϊκή και ακόµη
και η παγκόσµια, αλλά µέσω πολιτισµικής αλληλεπίδρασης, όχι κατάκτησης.2 Oι λαοί όµως
µπορούν και πρέπει να οµοσπονδιοποιηθούν στο µεταξύ: διαθέτουν ήδη τα θεµέλια της
διακρατικής οργάνωσής τους, η οποία εντέλει αποτελεί την πολιτική όψη του προβλήµατος.
Σ’ αυτό το τρίτο σκέλος της Eισήγησης ο Παπαναστασίου εκθέτει τις ελλείψεις της
Kοινωνίας των Eθνών, εκδηλώνοντας απαισιοδοξία για τις προοπτικές της ειρήνης.3 Έπρεπε
βεβαίως να επηρεάσουν καταλλήλως την ιδεολογία των λαών, για να εξαλείψουν όµως τις
βαθύτερες αιτίες του πολέµου χρειαζόταν “να ενώσουν άµεσα µε κοινά συµφέροντα όλα τα έθνη,
ούτως ώστε οι υπήκοοι όλων των Kρατών να έχουν ελεύθερη πρόσβαση και δικαίωµα εργασίας
στα άλλα Kράτη, οι στενότεροι δεσµοί των εθνών να δείχνουν πως αυτά δεν είναι πλέον ξένα
µεταξύ τους και, τέλος, η ρύθµιση των διακρατικών διαφορών να υπόκειται σε κανόνες δικαίου
ισόδικους για όλους”.4 Mόνο διακρατικοί οργανισµοί πιο προηγµένοι από την Kοινωνία των
Eθνών θα εξασφάλιζαν µακροπρόθεσµα την ειρήνη και θα έλυναν προβλήµατα όπως των
µειονοτήτων ή της οικονοµίας. Aυτό το ιδανικό θα προωθούσε η βαλκανική ένωση,
προετοιµάζοντας συνάµα την πανευρωπαϊκή εφαρµογή του.5
H επιµονή πάντως του Παπαναστασίου στην ιστορικοκοινωνιολογική ανάλυση του
“Eθνικισµού” συνοδευόταν από νέες εµφάσεις. Aφενός, παρά την επιµονή του στην οµοσπονδία
των λαών και στη βαλκανική συνεργασία, διαφοροποιούνταν από τον διεθνισµό της
κοµµουνιστικής αριστεράς συνεπικουρώντας τον µοντερνιστικό πολιτισµικό εθνικισµό που
καλλιεργούσε η λεγόµενη Γενιά του Tριάντα µε τις αναζητήσεις της “Eλληνικότητας”·
δικαιολογούσε λόγου χάρη την αντίδραση κατά της αντιγραφής “ξένων” µορφών και ζητούσε “να
γίνη εκµετάλλευσις των ελληνικών µορφών τέχνης, και ιδίως της λαϊκής τέχνης, η οποία είναι
ζωντανή ελληνική τέχνη”.6 Aφετέρου όµως, και αυτό θα µπορούσε να έχει καίρια σηµασία για την
εξέλιξη της εθνικής ιδεολογίας, αφού ο Παπαναστασίου επηρέαζε κατεξοχήν τους διανοούµενους,
1
2
3
Θεωρεί ανεπαρκείς τις µεταγενέστερες προσπάθειες συνεννόησης, όπως ήταν τα σύµφωνα του Λοκάρνο και του
Παρισιού: στο ίδιο, σ. 8-10.
4
5
6
“Eίναι σήµερον δυνατή η δηµιουργία Nέου Eλληνικού ρυθµού;”, Eργασία, τ. 107, 16.1.1932, σ. 69.
310
κατακεραύνωνε τη ρητορεία της εθνικής αποκλειστικότητας προβάλλοντας τα κοινά σηµεία των
βαλκανικών λαών και απορρίπτοντας τα πατροπαράδοτα επιχειρήµατα περί φυλετικών ή
πολιτισµικών διαφοροποιήσεων µεταξύ τους. Ως προς τα πρώτα υποστήριζε, σ' ένα
χαρακτηριστικό απόσπασµα:
H ανθρωπολογική συγγένεια των λαών των Bαλκανίων, αρχαίων και νέων, οφείλεται στην
ανάµειξή τους ... Kανένα από τα βαλκανικά έθνη δεν είναι, από ανθρωπολογική άποψη,
καθαρό, κανένα τους δεν έµεινε έξω από αυτή την ανάµειξη των φυλών, ιδίως µε τους
υπόλοιπους λαούς της χερσονήσου. Στην Eλλάδα λόγου χάρη, µετά την κλασική εποχή
έχουµε, πέρα από την ανάµειξη µε τους λαούς της δυτικής Eυρώπης, Φράγκους, Bενετούς
κλπ., του ιστορικού ελληνικού λαού, ο οποίος επίσης εξαρχής είχε αναµειχθεί µε τους
αρχαίους κατοίκους της χώρας και αργότερα µε άλλους λαούς που εισέβαλαν στην Eλλάδα
όπως ήταν οι Pωµαίοι - και ο οποίος δεν φαίνεται να αποτελούσε καθαρό ανθρωπολογικό
τύπο - καθώς κι έντονες αναµείξεις µε τις σλαβικές φυλές, µε Aλβανούς, Tούρκους,
Pουµάνους.1
Mολονότι δεν αρνούνταν, εποµένως, την ιδεολογία της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού
έθνους, τόνιζε συνάµα τη συγχρονική συνέχειά του µε τα γειτονικά. Aνάλογη έµφαση στο στοιχείο
της µείξης συναντούµε στο επιχείρηµά του για την πολιτισµική οµοιότητα των βαλκανίων: όλοι οι
γειτονικοί λαοί έχουν αφοµοιωθεί ως προς τις “εσωτερικές και ψυχικές ιδιότητές τους”, έχουν
κοινά έθιµα και τρόπους σκέψης και δράσης:2
Eίµαστε πολύ πιο όµοιοι απ’ όσο µπορούµε να φανταστούµε. Zήσαµε, εµείς, οι βαλκανικοί
λαοί, χιλιάδες χρόνια δίπλα δίπλα, σχεδόν υπό τις αυτές οικονοµικές συνθήκες και τον
περισσότερο καιρό στον ίδιο κρατικό οργανισµό. Yποστήκαµε τις ίδιες δοκιµασίες.
Aναµειχθήκαµε µεταξύ µας. Tα νεότερα έθνη στα οποία ανήκουµε, ανεξαρτήτως της
αρχαιότητας ή του αρχαίου µεγαλείου τους, επηρεάστηκαν αρκετά στη σηµερινή
διαµόρφωσή τους από αυτή την ανάµειξη ... H λαϊκή ποίηση και γενικώς το φολκλόρ
παρουσιάζουν µεγάλη συγγένεια.3
Mε βάση τα παραπάνω επιχειρήµατα, τα οποία ηχούσαν τότε πολύ λιγότερο βεβιασµένα απ’
όσο σήµερα, ο Παπαναστασίου συµπέραινε πως οι βαλκανικοί λαοί είχαν “κοινότητα
συµφερόντων και πολιτισµού”.4 Eντούτοις ακόµη και αυτές οι µετριοπαθείς θέσεις αποδείχθηκαν
δύσπεπτες. Tην πνευµατική και ιδεολογική ζωή του Mεσοπολέµου δεν καθόρισε τελικά ο
Δηµοκρατικός βαλκανισµός αλλά ο Tρίτος Eλληνικός Πολιτισµός. Όσο θετικά και αν
υποδέχτηκαν τέτοιες θέσεις οι διεθνιστές και γενικώς οι αριστεροί διανοούµενοι, η πνευµατική
ελίτ, ακόµη και η Γενιά του Tριάντα στην οποία έλπιζε ο Παπαναστασίου, προσπαθώντας να µην
αποµακρυνθεί από την αστική ιδεολογία βρέθηκε πλησιέστερα στον Mεταξά.
1
Al. Papanastasiou, Vers l’ Union Balkanique, ό.π., σ. 26.
2
3
4
311
*****
312
313
K E Φ A Λ A I O E K T O
APIΣTEPA TOY ΔIXAΣMOY
Aπό πολιτική άποψι, ο εµφύλιος πόλεµος έφερε αντιµέτωπους το νέο

φιλελεύθερο κόµµα µε τη δυναστεία και τα παλιά πολιτικά συγκροτήµατα.
H σύγκρουσι αυτή, αν και έγινε σε ζητήµατα εξωτερικής πολιτικής, ήτανε
σύγκρουσι εσωτερική. H εσωτερική πλευρά του ζητήµατος, ο αγώνας για
την εσωτερική κυριαρχία, έδωσε την αποφασιστική ώθησι. Όταν αργότερα
οι µεγάλες µάζες πλαισιωθήκανε στα παλιά κόµµατα µε τη δυναστεία επί
κεφαλής κατά των φιλελευθέρων, η πολιτική αντίθεσι έγινε αντίθεσι
τάξεων. H σύγκρουσι δυο αστικών µερίδων εξελίχθηκε σε σύγκρουση
τάξεων, κατά την οποία τα κοινωνικώς καταπιεζόµενα στρώµατα σηκώσανε
την αντιβενιζελική σηµαία ως σύµβολο αγώνος κατά του κεφαλαίου. Aυτό
εξηγεί γιατί ο αντιβενιζελισµός εµφανίσθηκε πολλές φορές µε
αντικαπιταλιστικά αισθήµατα, ενώ, από πολιτική καταγωγή και κοινωνική
προέλευσι των στελεχών του, ήτανε και παρέµεινε συντηρητικός,
αντιδραστικός, στείρος, αντιµέτωπος σε κάθε πρόοδο και σε κάθε µεταβολή.
ΣEPAΦEIM MAΞIMOΣ1
H διορατική παρατήρηση του Mάξιµου αναδεικνύει την “κοινωνικοποίηση” της πολιτικής

σύγκρουσης και συνάµα εξηγεί, πέρα από την αναβίωση του αντιβενιζελισµού το 1920, την
περιθωριοποίηση των µεταρρυθµιστών σοσιαλιστών από την αυτόνοµη αριστερά που
διαµορφωνόταν συγχρόνως. Πλαίσιο ήταν ο Διχασµός τον οποίο προκάλεσε η αντεπανάσταση των
συντηρητικών, κίνηση συνειδητή εναντίον των κοινωνικοπολιτικών αλλαγών που συνεπαγόταν η
πολιτική της αναδυόµενης βενιζελικής ελίτ (Γ. Λεονταρίτης). H σύγκρουση οξύνθηκε από τις
προσωπικότητες των πρωταγωνιστών, ουσιαστικά όµως αποτελούσε µια απόπειρα να ανακτήσει
πολιτική ισχύ η “ολιγαρχία” που κατείχε προηγουµένως την εξουσία και παραγκωνίστηκε µετά τις
επιτυχίες του Bενιζέλου.2 Kαθώς ξέσπασε µε αφορµή την πόλωση για το ζήτηµα των διεθνών
συµµαχιών της χώρας, αποκάλυψε την οργανική διαπλοκή της εσωτερικής και της εξωτερικής
1
Σ. Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία; ό.π., σ. 14.
2
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. x, xν, 3.
315
πολιτικής κι εντέλει παρέσυρε την Eλλάδα στο παιχνίδι των Δυνάµεων του ιµπεριαλιστικού
κοσµοσυστήµατος.1
H εξάρτηση της Eλλάδας θεωρούνταν ανέκαθεν δεδοµένη: ήταν “χώρα εξαιρετικά φτωχή, η
ανεξαρτησία της οποίας ήταν πάντοτε απλώς τυπική ενώ όλες οι δυνατότητες κατίσχυσής της
θεµελιώνονταν αποκλειστικά στην πολιτική, δηλαδή στο γεγονός ότι η πολιτική της ήταν
καταδικασµένη να υπηρετεί ως όργανο άλλες πολιτικές, των εθνών τα οποία πράγµατι διατάζουν
στην Eυρώπη”.2 H αδυναµία της Aθήνας να συντελέσει αυτόνοµα στην αναδιάταξη του
περιφερειακού υποσυστήµατος που εγκαινίασαν οι Bαλκανικοί Πόλεµοι δηµιουργούσε
ανυπέρβλητες εσωτερικές αντιφάσεις όχι µόνο στην τακτική των υπόλοιπων ηγετών αλλά και στη
στρατηγική σκέψη του Bενιζέλου, τις οποίες παρουσίασε εύγλωττα ο Λεονταρίτης· η “σύλληψη της
επέκτασης µε πλαίσιο το κενό” που καταλογίζει στον κρητικό πολιτικό ήταν άµεσο ιδεολογικό
παράγωγο της Mεγάλης Iδέας η οποία ενέπνεε το πολιτικό σώµα.3 Eντέλει η δοκιµασία της πράξης
κατέδειξε, εκτός από τις εγγενείς στρατηγικές αντιφάσεις της Mεγάλης Iδέας, και τα
κοινωνικοπολιτικά όρια αντοχής της. Έπειτα από µισό και πλέον αιώνα γαλούχησης µε αυτήν οι
έλληνες είχαν αναπτύξει ανοσία απέναντι στις διεθνιστικές και σοσιαλιστικές ιδέες και ανέτρεπαν
κυβερνήσεις ανάλογα µε τις διακυµάνσεις του Kρητικού, αλλά την κρίσιµη στιγµή αρνήθηκαν να
αναλάβουν το κόστος των επιλογών τους: ένα gran rifiuto που καλλιέργησε, οργάνωσε και
αξιοποίησε καταρχάς ο απολυταρχικός µοναρχισµός.
O Διχασµός επιβεβαίωσε πως η εξωτερική πολιτική αντανακλούσε επιλογές και συµφέροντα
συγκεκριµένων κοινωνικών και πολιτικών ελίτ. O Kωνσταντίνος διέσπασε τον πρωθυπουργικό
συνασπισµό προωθώντας τον απολυταρχισµό και τέµνοντας τα ζητήµατα του πολέµου, της
ενσωµάτωσης των Nέων Xωρών και των ταξικών κι εθνικοθρησκευτικών συµφερόντων που θα
πρόκρινε το κράτος. Kαθοριστικό ήταν ωστόσο πως όταν η σύγκρουση έγινε υπόθεση των µαζών,
διαθλάστηκαν οι αρχικές αιτίες της: καθώς στην Eλλάδα του 1915 - 1935 οι περισσότεροι δεν
καταλάβαιναν τις σύνθετες αποχρώσεις της κοµµατικής πάλης, χωρίστηκαν σε δυο αντίπαλα
στρατόπεδα µε απόψεις συνοπτικές και περιχαρακωµένες, ενώ συνάµα η αντίθεση
αποκρυσταλλωνόταν σε οικογενειακές και τοπικές παραδόσεις, στην εκπαίδευση και στις
προσωπικές σχέσεις.4
O Kωνσταντίνος και το επιτελείο του ενίσχυσαν την εξουσία τους στους Bαλκανικούς
Πολέµους παρασύροντας το ένστολο έθνος στα συλλογικά εγκλήµατα που χαρακτήρισαν γενικώς
την εδραίωση των “χριστιανικών Δυνάµεων” στις Nέες Xώρες. Eκτόνωσαν έτσι την κοινωνική
ένταση χωρίς επώδυνες µεταρρυθµίσεις, αναστηλώνοντας την απειλούµενη εξουσία τους στον
κρατικό µηχανισµό και κατεξοχήν στο στρατό. Προτάσσοντας όµως την ουδετερότητα στον
1
2
Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, Roma 1917, σ. 6.
3
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. xι-xιι.
4
Πρβλ. Georges Lefebvre, La Révolution Francaise, PUF 7 1989, σ. 604.
316
Eυρωπαϊκό Πόλεµο και προσεγγίζοντας επιλεκτικά τους “αλλοεθνείς” υπονόµευσαν την εθνική
ιδεολογία κι εξάρθρωσαν τον µεγαλοϊδεατισµό, ευνοώντας τελικά την ανάπτυξη της
ριζοσπαστικής αριστεράς. Όπως η παρεµβατική πολιτική του Bενιζέλου αποξένωσε τους
διεθνιστές σοσιαλιστές αλλά και πολλούς αστούς της Παλαιάς Eλλάδας που ζητούσαν
σταθερότητα, παροµοίως η δική τους “εθνική σύνεση” έριξε στην αγκαλιά του πρωθυπουργού
ακραίους σωβινιστές και µιλιταριστές που προσέβλεπαν προτύτερα στον Kωνσταντίνο IB'.
Σύντοµα η πολιτική διχοστασία εµπλουτίστηκε µε ιδεολογικές συνιστώσες. Nέοι χώροι και
νέες µορφές αντιπαράθεσης εµφανίστηκαν, πιστοποιώντας πόσο καταλυτικός ήταν ο πόλεµος
στην εισβολή της νεωτερικότητας: “στους κινηµατογράφους, που αποτελούν κέντρα της σύγχρονης
αθηναϊκής πνευµατικότητας ... γαλλικά πολεµικά films προκαλούσαν αλληλοσυγκρουόµενες
επευφηµίες και σφυρίγµατα και γι’ αυτό χρειάστηκε να τα καταργήσουν από το πρόγραµµα”.1 Oι
αντιβενιζελικοί κάλυπταν άλλους πολιτισµικούς χώρους µε αµέτρητες λιθογραφίες που
παρουσίαζαν τον Kωνσταντίνο ως Aγιο Γεώργιο να κόβει τα κεφάλια του Δράκου της Tριανδρίας,
ή τον Bενιζέλο σε άσεµνες στάσεις, ανασκολοπισµένο, τεταρτισµένο κλπ. Όσο για την Eκκλησία,
αυτή από τον Oκτώβριο ετοίµαζε αφορισµούς όσων προσχωρούσαν στο κίνηµα, ενώ και οι
βενιζελικοί χρησιµοποιούσαν συχνά θρησκευτικούς συµβολισµούς.2 Eύστοχα ανέλυσε την
κωνσταντινική ιδεολογία ο Γ. Mαυρογορδάτος, δείχνοντας πως αξιοποιώντας το προσωπικό
χάρισµα του νικηφόρου στρατηλάτη ενεργοποίησαν το λανθάνον χαρισµατικό δυναµικό της
µοναρχίας. Kαθώς έλειπαν τα αυτόχθονα προηγούµενα ο Kωνσταντίνος και οι σύµβουλοί του,
εξορµώντας για να κατακτήσουν τη λαϊκή φαντασία, µετέφρασαν µε όρους της εγχώριας
θρησκευτικής κι εθνικιστικής µυθολογίας τον σύγχρονο βασιλικό απολυταρχισµό πρωσικού τύπου
από τον οποίο εµπνέονταν· έτσι οι αντιβενιζελικοί πολιτικοί παρ’ όλες τις κοινοβουλευτικές και
συχνά σύγχρονες αντιλήψεις τους αιχµαλωτίστηκαν σ' ένα κίνηµα σκοταδιστικό,
αντικοινοβουλευτικό, αντιδραστικό κι εν µέρει πρωτοφασιστικό.3 Σηµαντικό είναι πάντως πως
εκείνη την εποχή διαφοροποιούνται ριζικά οι αντιλήψεις των δυο παρατάξεων για τη δηµοκρατία
- κι ενδεικτικό παράδειγµα αποτελεί ο τρόπος µε τον οποίο διεξήγαν τις εκλογές.
Aν πάρουµε ως αφετηρία την άφιξη του Bενιζέλου βρίσκουµε πως η παράταξή του επέλεγε
συνήθως το ευνοϊκότερο εκλογικό σύστηµα αλλά οργάνωνε υποδειγµατικά την ψηφοφορία όταν
βρισκόταν στην κυβέρνηση. Aυτό ισχύει ολότελα για τις εκλογές της Δεύτερης Aναθεωρητικής
Bουλής το 1910 καθώς και για εκείνες του 1912, και κατά το µέγιστο µέρος για εκείνες του 1920·
πολύ λιγότερο για τις εκλογές που οργάνωσε η Eπανάσταση του 1923 αλλά απολύτως για το
1
Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, o.π., σ. 101. Σηµειωτέον πως η Iερά Σύνοδος είχε
απαγορεύσει στους κληρικούς να πηγαίνουν στο θέατρο και στον κινηµατογράφο· βλ. σχετικά Nέα Eλλάς, φ. της
31.1.1916.
2
Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, ό.π., σ. 101, 127, 158-159· FO 371.7588/40, W.C.L. Knight
προς Lindley, 14.11.1922/62 (παράθεµα). Για τον αφορισµό των κινηµατιών βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 30.10.1916.
3
G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 60-61.
317
δηµοψήφισµα του 1924 και για τις εκλογές του 1926, του 1928, του 1932 και του 1933. Mε άλλα
λόγια στις εννέα αναµετρήσεις το Φιλελεύθερο στρατόπεδο οργάνωσε περίπου άψογα τις επτά και
σεβάστηκε πάντοτε τα αποτελέσµατά τους.
Mε την πάροδο του χρόνου το αντίθετο ίσχυε ολοένα περισσότερο για τις εκλογές και τα
δηµοψηφίσµατα που πραγµατοποιούσαν οι µοναρχικοί: οι ελλείψεις των θερινών εκλογών του
1910 και τα ελαττώµατα των δυο αναµετρήσεων του 1915 αποτελούσαν απλά πταίσµατα σε
αντιπαραβολή µε τα δηµοψηφίσµατα του 1920 και του 1935, ή µε τις εκλογές του 1935. Oι
µοναδικές ελεύθερες εκλογές που οργάνωσαν ήταν το 1936, υπό την ασφυκτική πίεση του
Γεωργίου ο οποίος όµως ετοίµαζε παρασκηνιακά τη δικτατορία του. Eπιπλέον, οι µοναρχικοί
ποτέ µετά την έναρξη του Διχασµού δεν προκήρυξαν εκλογές οι οποίες θα µπορούσαν να τούς
αποµακρύνουν από την κυβέρνηση. Eκτός από το 1915, οπότε καθυστέρησαν επί µήνες την
παράδοση της εξουσίας στον εκλεγµένο πρωθυπουργό και οριοθέτησαν ασφυκτικά τη δράση του,
ποτέ άλλοτε δεν εγκατέλειψαν την αρχή όταν το απαίτησαν οι κανόνες του δηµοκρατικού
παιχνιδιού - όπως έκαναν ο Bενιζέλος το 1920, το 1932 και το 1933, ο Παπαναστασίου και ο
Σοφούλης το 1924 και ο Kαφαντάρης το 1928. Eπέτρεψαν έτσι να προβάλουν οι Φιλελεύθεροι ως
θεµατοφύλακες του κοινοβουλευτισµού και στερέωσαν µακροπρόθεσµα τη σύγκλιση των
δηµοκρατικών σοσιαλιστών, µεταξύ τους και του Παπαναστασίου, µε τον Bενιζέλο. H στροφή των
“παλαιοκοµµατικών” αστών προς τον αυταρχισµό δικαιολογούσε τη σύγκλιση της
µεταρρυθµιστικής αριστεράς και του Φιλελεύθερου κέντρου ως το 1920, ενώ κατόπιν
νοµιµοποίησε και τη διάσπαση του βενιζελικού συνασπισµού από τον Παπαναστασίου.
Άλλωστε η εµβέλεια του µοναρχισµού ήταν περιορισµένη: το χάρισµα του Bενιζέλου
κυριαρχούσε µεταξύ των προσφύγων και στις Nέες Xώρες όπου δεν πρόλαβαν να αναπτυχθούν
ισχυρά αισθήµατα νοµιµοφροσύνης είτε αντιπαλότητας απέναντι στο θρόνο. O Δηµοκρατισµός
διυλιζόταν βαθµιαία από τον εθνικιστικής προέλευσης αντικωνσταντινισµό όσο και από την
αντιθεσµική κριτική της αριστεράς - και βρήκε νέα ερείσµατα σε ολόκληρη τη χώρα µετά την
εκτροπή του 1915 και τα Nοεµβριανά, ως αντίδραση στον αναπτυσσόµενο βασιλικό
απολυταρχισµό. Xαλιναγωγούνταν όµως από τον Bενιζέλο ο οποίος διαχώρισε τις ευθύνες του
Kωνσταντίνου από το κύρος της βασιλείας κι επιστρέφοντας στην εξουσία, το 1917,
προσεταιρίστηκε από θέση ισχύος τον Bασιλιά Aλέξανδρο. Tότε τέθηκαν τα θεµέλια για τη
διάσπαση των Φιλελευθέρων. H αριστερά τους αντιτάχθηκε αµέσως στο συµβιβασµό,1 ενώ οι
συντηρητικοί θεώρησαν την ηγεσία του Bενιζέλου ως µοναδική εγγύηση πως δεν θα παρέσυρε την
Eλλάδα η αντιµοναρχική επανάσταση.2 O ευέλικτος κρητικός µόλις κέρδισε την επανάσταση
επέστρεψε στη θέση του κέντρου που πάντοτε επιδίωκε, ενώ το Δηµοκρατικό ρεύµα χάθηκε από
την επιφάνεια αλλά δεν κόπασε.
1
G. B.Leontaritis, Greece and the First World War, ό.π., σ. 76.
2
Στο ίδιο, σ. 356, 463.
318
Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα εξετάσουµε τα χρόνια από τις αρχές του 1915 ως τον Nοέµβριο του
1920, όταν ο Παπαναστασίου και οι Kοινωνιολόγοι εντάχθηκαν στην αριστερά των Φιλελευθέρων
- όχι ως συγκροτηµένη οµάδα αλλά ως τάση: όπως το έθεσε ο K. Tριανταφυλλόπουλος,
“διετήρησαν την αυτοτέλειάν των, µετέχοντες ως σύµµαχοι και ουχί ως φιλελεύθεροι, και δια
τούτο πάντοτε υποβλεπόµενοι υπ’ αυτών”.1 Ήταν επιλογή συνεπής µε τη λογική του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, όπως πιστοποίησαν άλλωστε πλήθος οµοϊδεάτες τους, από τον
Σκληρό ως τον Kώστα Xατζόπουλο, που συντάχθηκαν επίσης µε τον Bενιζέλο. Έτσι προάσπιζαν
τη δηµοκρατία, διευκόλυναν τη ριζοσπαστικοποίηση της αριστεράς των Φιλελευθέρων και την
συνέδεαν κατεξοχήν µε το αίτηµα της αβασίλευτης Δηµοκρατίας, µε την εργατική πολιτική και µε
την εκπαιδευτική και την αγροτική µεταρρύθµιση - αφετέρου όµως ανέλαβαν δεσµεύσεις στη
δηµόσια παρουσία τους, ιδίως ο Παπαναστασίου την τετραετία που κατείχε αξιώµατα πρώτα ως
εκπρόσωπος της Προσωρινής Kυβέρνησης στα Eπτάνησα και κατόπιν ως υπουργός
Συγκοινωνιών. Eκείνος που αποφάσιζε τοµές, συµβιβασµούς και ισορροπίες ήταν πάντοτε ο
Bενιζέλος.
Σηµαντικό για τη µετέπειτα πορεία του Παπαναστασίου ήταν ότι αποξενώθηκε από την
οργανωµένη εργασία, καθώς µάλιστα συγχρόνως δυνάµωνε η ριζοσπαστική αριστερά: αµέσως
αντιλήφθηκαν “ως σταθµόν δια τας εργατικάς οργανωτικάς ζυµώσεις την εµφάνισιν της επιρροής
της διεθνιζούσης Φεδερασιόν και εις την Παλαιάν Eλλάδα µετά την κατάληψιν της Θεσσαλονίκης
(1914)”.2 Άλλωστε οι όροι της συνδιαλλαγής του µε τον Bενιζέλο παρέµεναν επαχθείς και
αβέβαιοι. Στις ευρωπαϊκές χώρες οι σοσιαλιστές που υποστήριξαν τον πόλεµο εγκατέλειψαν τις
αρχές τους και υποτάχτηκαν στην αστική ηγεµονία, αλλά τουλάχιστον εξασφάλισαν νοµιµοποίηση
στα µάτια των αστών καθώς και υποσχέσεις ανταµοιβής µετά τον πόλεµο. Όταν όµως άρχισε ο
Διχασµός οι Kοινωνιολόγοι, όπως και οι περισσότεροι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές της Παλαιάς
Eλλάδας, υιοθετώντας την άκρως αντιδηµοφιλή στην αριστερά παρεµβατική πολιτική
συγκρούστηκαν συνάµα µε τις επιταγές της άρχουσας ελίτ - ενώ απεναντίας η Φεντερασιόν όχι
µόνον αξιοποίησε τη λαϊκή κόπωση από τους πολέµους και τη δοκιµασµένη κι εύλογη
αντιπολεµική ρητορεία της αριστεράς, αλλά επιπλέον εξασφάλισε µια συγκυριακή βεβαίως αλλά
πολλαπλά χρήσιµη συµµαχία µε το καθεστώς. Όταν έπεσε ο µοναρχισµός οι ριζοσπάστες, ως
αντιπολίτευση του νέου αυταρχισµού, ενισχύθηκαν ακόµη περισσότερο από τη αντιπολεµική
δυσαρέσκεια· έγιναν επίφοβοι µε τη Pωσική Eπανάσταση και αυτονοµήθηκαν οριστικά ιδρύοντας
το Σοσιαλεργατικό Kόµµα και τη Γενική Συνοµοσπονδία Eργασίας που αντιπολιτεύονταν τη
φιλοβενιζελική αριστερά. O Aντώνης Λιάκος έδειξε πειστικά πως η ωρίµανση του εργατικού
1
K. Tριανταφυλλόπουλος, συνέντευξη στον Eλεύθερο, φ. της 25.6.1945, όπως παρατίθεται στο Γ. Kορδάτος,
Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 113-114.
2
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, ό.π., σ. 37.
319
κινήµατος την ώρα της Tρίτης και όχι της Δεύτερης Διεθνούς καταρράκωσε τον µετριοπαθή
συνδικαλισµό κι εντέλει την προσπάθεια για τη δηµιουργία ενός σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος.1
O Παπαναστασίου δεν παρασύρθηκε από το επαναστατικό κύµα· αντιθέτως αναζήτησε νέες
ισορροπίες µεταξύ των εθνικών προτεραιοτήτων του Bενιζέλου κι εφικτών µεταρρυθµίσεων οι
οποίες, νόµιζε ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός, αφενός θα ανέπτυσσαν τον καπιταλισµό και
αφετέρου θα βελτίωναν τη θέση των λαϊκών τάξεων και θα διασφάλιζαν την ανάπτυξη
σοσιαλιστικών δοµών. Eκείνη την περίοδο, παρά την εντεινόµενη κοινωνική πόλωση και την
αποβαρβάρωση που έφερναν ο πόλεµος και ο Διχασµός, είχε όντως ελπίδες επιτυχίας η πολιτική
του. H Συνθήκη των Σεβρών επιφανειακά την δικαίωσε· φάνηκε να τερµατίζει τα χρόνια του
αλυτρωτισµού και να εγκαινιάζει µια περίοδο εσωτερικών µεταρρυθµίσεων σε µια χώρα νικηφόρα
και µεγάλη, µε ισχυρούς συµµάχους και δίχως επικίνδυνους ανταγωνιστές - τη µυθική “Eλλάδα
των πέντε θαλασσών και των δυο ηπείρων”. Ωστόσο τα θεµέλιά της αποδείχτηκαν σαθρά: η ίδια η
επιτυχία του Bενιζέλου γεννώντας την ψευδαίσθηση πως λύθηκαν τα προβλήµατα σάρωσε την
υποταγή του λαού στην εδραιωµένη ανισονοµία και στα πολεµικά δεινά όσο και την ανοχή των
κυρίαρχων απέναντι στις επίφοβες µεταρρυθµίσεις. Oι Φιλελεύθεροι υπερκεράστηκαν από
αριστερά και από δεξιά· ο Nοέµβριος του 1920 έδειξε πόσο είχε υποτιµήσει ο Bενιζέλος τη λαϊκή
κατακραυγή και την αντίδραση της αντίπαλης αστικής ελίτ. H συντριβή του ήταν επίσης ήττα του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού. Tότε υιοθετώντας νέο λόγο ο Παπαναστασίου απάντησε στη
διάλυση των Φιλελευθέρων ιδρύοντας τη Δηµοκρατική Ένωση.
α. H διαµόρφωση των αντίπαλων στρατοπέδων

Στον πρώτο τίτλο που ακολουθεί εστιάζω στη ρήξη για τη διεθνή πολιτική στο κορυφαίο επίπεδο:
στις διακυµάνσεις της από τη λήξη των Bαλκανικών Πολέµων ως τις διαδοχικές εκλογές του 1915
και στη συγκρότηση των αντίπαλων συγκροτηµάτων: τότε ταυτίστηκε ο Παπαναστασίου µε τους
Φιλελευθέρους και µάλιστα σίγησε σε κρίσιµα ζητήµατα. Kατόπιν παρακολουθώ την απόπειρα του
Bενιζέλου να αναδιοργανώσει τους Φιλελευθέρους την άνοιξη του 1916, την προσπάθεια των
αντίπαλων παρατάξεων να ελέγξουν το στρατό και την ανάδειξη των Kοινωνιολόγων σε πόλο του
αντιµοναρχισµού προς τον οποίο προσέλκυσαν το κίνηµα της Eθνικής Aµύνης.
Όταν σχηµάτισε την Προσωρινή Kυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη ο Bενιζέλος απέφυγε να
επιτεθεί ευθέως εναντίον του Kωνσταντίνου και της δυναστείας, αφήνοντας ανοιχτό το δρόµο της
συµφιλίωσης. Παρουσίασε τη σύγκρουση ως αντιπαράθεση του ελέω θεού µοναρχισµού και του
παλαιοκοµµατισµού µε τον µετεπαναστατικό (µετά το Γουδί) κόσµο, ο οποίος συσπείρωνε τη Nέα
Eλλάδα και τους αλύτρωτους.2 Eίχε βασική προτεραιότητα να οργανώσει έναν αξιόµαχο στρατό
1
Aντώνης Λιάκος, “O Eλευθέριος Bενιζέλος και το Διεθνές Γραφείο Eργασίας”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X.
Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
2
Bλ. τους δυο σηµαντικούς λόγους του Bενιζέλου µετά την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη, στην Nέα Eλλάδα της
1.10.1916.
320
ικανό να πολεµήσει στο πλευρό της Συνεννόησης. Όπως όµως παρατηρεί ο Γ. Λεονταρίτης, η
αρχική του µετριοπάθεια δεν έπεισε ούτε τους οπαδούς ούτε τους εχθρούς του και πολλοί
φοβούνταν µήπως η Προσωρινή Kυβέρνηση κήρυσσε τη δηµοκρατία ή και ανέτρεπε την
κοινωνικοοικονοµική δοµή. O φόβος ριζοσπαστικών τοµών του Bενιζέλου τον αποξένωσε από
πολλούς πολιτικούς και στρατιωτικούς “βαρόνους”, ενώ προσέλκυσε τους κοινωνικά
ριζοσπαστικούς εθνικιστές.1 H έγκαιρη υπόσχεσή του στους Kοινωνιολόγους πως θα έδινε το
Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας στον Kουτούπη ή στον Aραβαντινό αποσκοπούσε στην
οικοδόµηση µιας συµµαχίας µε την εργατική τάξη και µε τους αγρότες η οποία θα τούς εµπόδιζε
να αποκηρύξουν τη φιλοπόλεµη πολιτική του. Tελικά ο Aραβαντινός στάλθηκε στην Aµερική ενώ
πήρε το υπουργείο ο Kουτούπης· λίγο αργότερα ανέλαβε γενικός γραµµατέας του ο Σπύρος
Kορώνης.2
Mετά το κίνηµα η κατάσταση, όπως θα δούµε στον δεύτερο τίτλο του υποκεφαλαίου,
παρέµενε αµφίρροπη. Παρ’ όλη την αντίδραση των τοπικών αρχών, οι οποίες γενικά έµειναν
πιστές στον Kωνσταντίνο, και παρά τις αδιάκοπες εισβολές βασιλικών συµµοριών, η Προσωρινή
Kυβέρνηση εδραιώθηκε στη Mακεδονία και στα νησιά. Στις αρχές Nοεµβρίου πολύνεκροι
τορπιλλισµοί ατµοπλοίων προκάλεσαν αντιγερµανική κατακραυγή στην Παλαιά Eλλάδα και οι
βενιζελικοί αναθάρρησαν όταν οι Σύµµαχοι αποµάκρυναν από την Aθήνα τους πρέσβεις των
Kεντρικών Δυνάµεων. O στρατός της Eθνικής Aµύνης αριθµούσε τότε περίπου εφτακόσιους
αξιωµατικούς και είκοσι χιλιάδες άνδρες που αυξάνονταν γοργά µε επστρατεύσεις νέων κλάσεων
από τη Mακεδονία και τα νησιά, καθώς κι εθελοντών από την Παλαιά Eλλάδα και από το
εξωτερικό. Ωστόσο το αξιόµαχό του παρέµενε περιορισµένο και η θέση του αβέβαιη αφού
καθυστερούσε η οικονοµική και υλική βοήθεια που υποσχόταν η Aντάντ.3 Oι συνεννοήσεις των
γάλλων µε τον Kωνσταντίνο, ο οποίος χρονοτριβούσε ελπίζοντας στην ήττα της Pουµανίας και
στη γερµανική κάθοδο στα Bαλκάνια, καθώς και των άγγλων µε τη Bουλγαρία και µε την Tουρκία
εις βάρος της Aθήνας φόβιζαν την Eθνική Aµυνα. Aποµακρυνόταν ολοένα η προοπτική
επανένωσης των δυο ελληνικών στρατών, ενώ οι βασιλικοί στρατοκράτες εκµεταλλεύονταν τις
1
2
Nέα Eλλάς, φ. της 3 και 6.10.1916. Aπό τα πρώτα µέτρα που έλαβε ο Kουτούπης ήταν η επαναλειτουργία της
Γεωργικής Tραπέζης της Θεσσαλονίκης, η ακύρωση όλων των επιστροφών τσιφλικιών στους µπέηδες που είχε
διατάξει η Kυβέρνηση Σκουλούδη, η αποστολή γεωπόνων στην ύπαιθρο και η µέριµνα για την Aµερικανική
Γεωργική Σχολή. Σύντοµα ο Mπούσδρας τάχθηκε δηµοσίως υπέρ της Eθνικής Aµύνης, τονίζοντας πως ήταν
“κατεξοχήν εύθετος η περίοδος προς διεκδίκησιν των συνταγµατικών δικαιωµάτων των κολλήγων” και
κινητοποιώντας τους θεσσαλούς αγρότες ώστε να ζητήσουν άµεση επίταξη των τσιφλικιών. Για τα µέτρα που έλαβε
ο Kουτούπης βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 16-15.10.1916 και 2-3.11.1916. Για τον Mπούσδρα βλ. Nέα Eλλάς, φ. της
30.10.1916· για τον Kορώνη, Nέα Eλλάς, φ. της 1.11.1916.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 2.10.1916· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 419.
321
Συµµαχικές προκλήσεις για να γαλβανίσουν τους αξιωµατικούς εναντίον του Bενιζέλου.1 Συνάµα
εδραιώθηκαν οι σύλλογοι των Eπιστράτων: στην κινητοποίηση των µαζών οι µοναρχικοί κέρδιζαν
το προβάδισµα. O πόλεµος τούς έδωσε χρυσή ευκαιρία· µε τα λόγια του Mάξιµου: “Στο βάθος της
καιροσκοπικής πολιτικής του αντιβενιζελισµού υπήρχε πάντοτε το αντιπολεµικό αίσθηµα. O
εργατικός κόσµος και γενικά οι µικροαστικές µάζες δεν θέλανε τον πόλεµο, γιατί δεν είχανε
κανενά συµφέρον. Aυτό το κατάλαβε καλλίτερα απ’ όλους η δυναστεία ... και παρουσιάσθηκε
ουδετερόφιλη και ειρηνόφιλη, ευχαριστηµένη, γιατί µε τα ειρηνόφιλα συνθήµατά της αντιδρούσε
και στην Aντάντ και στη φιλελεύθερη µπουρζουαζία, ενώ ταυτοχρόνως σφυρηλατούσε δεσµούς
αίµατος µε τη µεγάλη λαϊκή µάζα”.2
Tέτοιους δεσµούς σφυρηλάτησαν οι επίστρατοι. Aµέσως µετά την αποστράτευση, τον Iούνιο
του 1916, η διασπορά τους κατά µήκος και πλάτος της χώρας επικύρωσε τη µεταµόρφωση του
Διχασµού από αντιπαράθεση πολιτικών ελίτ σε σύγκρουση µαζών. Eίτε χρησιµοποίησαν γι’ αυτόν
το σκοπό τα τοπικά παραρτήµατα του Πανελληνίου Συνδέσµου Eφέδρων, όπως έδειξε στην
πρόσφατη µελέτη του ο Γ. Mαυρογορδάτος,3 είτε αναµειχθηκαν στη δηµιουργία τους η αυλή και το
Γενικό Eπιτελείο µε καθοδηγητή τον Mεταξά ενόσο διαρκούσε η επιστράτευση, οπωσδήποτε
συγκρότησαν έναν πρωτοφανή πολιτικοστρατιωτικό µηχανισµό σε όλη την επικράτεια που
κατευθυνόταν από τον Πανελλήνιον Σύνδεσµο Eφέδρων, πιθανόν δε από ένα εξωπολιτικό
διευθυντήριο. Παρέκαµψε ή αφοµοίωσε τους πατροπαράδοτους πολιτικούς διαµεσολαβητές των
παλαιών κοµµάτων - και από αυτή την άποψη οι επίστρατοι ίσως αποτελούσαν µια επαναστατική
πολιτική πρωτοβουλία ενός αντιδραστικού κέντρου εξουσίας. H συστηµατική ενίσχυσή τους από
το κράτος και η καταστολή εµπόδισαν το Kόµµα Φιλελευθέρων να αντιτάξει ανάλογους
µηχανισµούς· οργάνωσε σχεδόν ταυτοχρόνως τον Eθνικόν Σύνδεσµον Eλλήνων Eπιστράτων, στην
Aθήνα, και λίγο αργότερα τον προέκτεινε στον Πειραιά, στα νησιά του Aιγαίου και στην Kρήτη,
αλλά απέτυχε να καλύψει την υπόλοιπη επαρχία.4
Στον τρίτο τίτλο του υποκεφαλαίου περιγράφω πώς ο Bενιζέλος κατέλαβε σχεδόν
αναίµακτα την Aθήνα και πώς εδραιώθηκε εκεί εµποδίζοντας µετά βίας τον πολιτικό πόλεµο τον
οποίο µάταια και άστοχα υποδαύλιζαν οι µοναρχικοί. Aκολούθησαν η οριστική µαταίωση της
“εθνικής συσπείρωσης” που επιδίωκε, η συστηµατική δίωξη των βασιλοφρόνων αντιπάλων του, η
επαναφορά του αυταρχικού κράτους και η αποτυχία της αναδιοργάνωσης των Φιλελευθέρων µέσω
συλλογικών οργανώσεων στις οποίες πρωτοστατούσε η βενιζελική αριστερά. Aπεναντίας η
1
Nέα Eλλάς, φ. της 2.10.1916· Compton Mackenzie, Greek Memories, Chatto and Windus 1939, σ. 339· G. Leon,
Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 428.
2
Σεραφείµ Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία; Tύποις M. Tριανταφύλλου και Σιας Θεσσαλονίκη 1930, σ. 10.
3
Στη σχετική µελέτη του Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, Eθνικός Διχασµός και µαζική οργάνωση, εκδ. Aλεξάνδρεια, Aθήνα
1996, η οποία δηµοσιεύτηκε αφότου είχα ολοκληρώσει το σχετικό κεφάλαιο.
4
Για την ίδρυση του Eθνικού Συνδέσµου Eλλήνων Eπιστράτων βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 10, 12, 17, 18, 21, 26, και της
30.7.1916, και 4, 7.8.1912· επίσης G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 376.
322
σοσιαλιστική αντιπολίτευση οργανωνόταν στο Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα, ενώ αργότερα και
οι µοναρχικοί αξιοποίησαν τους Λαϊκούς Πολιτικούς Συλλόγους. Ίσως η αποτυχία των
Φιλελευθέρων να αναπτύξουν αντίστοιχες οργανώσεις αντανακλούσε την ταυτόχρονη οργάνωσή
τους σε κόµµα του στρατού και του κράτους - αλληλένδετη µε τις καταχρήσεις, τις εκκαθαρίσεις
και τη διαφθορά που αποξένωσαν την κοινωνία των πολιτών.
H ρήξη για την εξωτερική πολιτική

Eνόσο διαρκούσαν οι Bαλκανικοί Πόλεµοι οι υπουργοί απειθαρχούσαν στον έπηλυ Bενιζέλο, τον
οποίο υπονόµευαν συστηµατικά ο θρόνος και οι αντίπαλοι πολιτικοί. Aπεναντίας
δηµιουργούνταν προϋποθέσεις και κίνητρα για την προσέγγιση των Φιλελευθέρων µε τη
µεταρρυθµιστική αριστερά και κατεξοχήν µε τους Kοινωνιολόγους. O πόλεµος και η
διαφαινόµενη εδαφική επέκταση έπειθαν προοδευτικά τον πρωθυπουργό πως χρειαζόταν
ριζοσπαστική πολιτική µετά τη λήξη των εχθροπραξιών. Όσο περισσότερο συσπείρωνε γύρω του ο
νέος βασιλιάς τη δεξιά, τόσο περισσότερο απέφευγε ο Bενιζέλος να αποξενώσει τη διαλλακτική
αριστερά, ενώ συνάµα φθείρονταν ή αποµακρύνονταν οι ισχυροί αντίπαλοι των Kοινωνιολόγων
που τον είχαν περιστοιχίσει αρχικά. Tον Φεβρουάριο του 1913 διαµάχες ταλάνιζαν το υπουργικό
συµβούλιο και ο πρωθυπουργός ήταν εξαιρετικά δυσαρεστηµένος από τον N. Στράτο· για να του
επιτεθεί χρησιµοποίησε αργότερα τη Nέα Eλλάδα.1 Πηγή προβληµάτων ήταν επίσης ο υπερφίαλος
Kοροµηλάς ο οποίος εποφθαλµιούσε την πρωθυπουργία· σύντοµα µαθεύτηκε πως ο Bενιζέλος θα
τους έδιωχνε και τους δυο µόλις έληγε η πολεµική προσπάθεια.2 Ωστόσο η ανακωχή µε τη
Bουλγαρία δεν έφερε εσωτερική εξοµάλυνση. Tον Aύγουστο ο Kοροµηλάς παραιτήθηκε από το
Yπουργείο Eξωτερικών και η βασιλική οικογένεια εγκατέλειψε τη χώρα.3
O Bενιζέλος σχεδίαζε τότε να προκηρύξει αµέσως εκλογές στην Kρήτη και µέσα στο 1913
στην υπόλοιπη Eλλάδα, µεγαλώνοντας τις εκλογικές περιφέρειες ώστε να διευκολύνει τη
συγκρότηση κοµµάτων αρχών.4 Προσπάθησε επίσης να συντονίσει τη λειτουργία του Kόµµατος
Φιλελευθέρων καθιερώνοντας εβδοµαδιαίες συγκεντρώσεις των βουλευτών του.5 Eίχε όµως
υποτιµήσει τις εσωτερικές κι εξωτερικές περιπλοκές. H κρίσιµη διπλωµατική θέση στην οποία
βρέθηκε η Eλλάδα την επαύριο των πολέµων, σε συνδυασµό µε την αποδιάρθρωση του
ευρωπαϊκού συστήµατος, απαιτούσαν αµετάκλητες πολιτικές επιλογές οι οποίες όξυναν τις
1
FO 371.1654/339, Elliot προς Grey, 1.3.1913/10795· Nέα Eλλάς, φ. της 7.11.1913.
2
3
FO 371.1654/416, Elliot προς Grey, 1.9.1913/410225. Eίχε δύσει πλέον η εποχή που ο βασιλιάς µπορούσε να
κυκλοφορεί ελεύθερα µεταξύ των υπηκόων του· από τις αρχές του 1914, ο Kωνσταντίνος άρχισε να παίρνει
“προφυλάξεις χωρίς προηγούµενο και, θα έλεγα, αδιάκριτα επιδεικτικές, κάθε φορά που εγκατέλειπε το παλάτι”,
σηµείωνε ο βρετανός πρέσβυς (FO 371.1994/169, Elliot προς Grey, 2.2.1914/5548).
4
5
323
εσωτερικές αντιθέσεις της άρχουσας ελίτ. H Aθήνα πήρε τη νότια και την ανατολική Mακεδονία µε
τη Συνθήκη του Bουκουρεστίου, αλλά οι αντιβενιζελικοί πλειοδοτώντας εκ του ασφαλούς
θεώρησαν τα νέα σύνορα σχεδόν εθνική προδοσία. Σύντοµα η τουρκική κυβέρνηση ενορχήστρωσε
συστηµατικές εκκαθαρίσεις των ορθόδοξων στη Θράκη και στη Mικρά Aσία και πυροδότησε τον
επαχθή ναυτικό ανταγωνισµό. H πρόθεσή της να ξαναπάρει τα νησιά του Aιγαίου επέβαλλε στην
Aθήνα να βρεί συµµάχους - τώρα όµως οι πρόσκαιροι βαλκανικοί συνεταίροι της δεν είχαν ούτε
δύναµη ούτε διάθεση να την υπερασπίσουν.1
Mια απόπειρα προσέγγισης µε την Tουρκία τον Iούνιο του 1914 έπεσε στο κενό. Όταν τον
επόµενο µήνα κορυφώθηκε η αυστροσερβική ένταση που οδήγησε στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο, η
ανάµειξη των Mεγάλων Δυνάµεων ανέτρεψε εκ βάθρων τις συνθήκες της ελληνικής εξωτερικής
πολιτικής.2 Tότε πυροδοτήθηκε η σύγκρουση για την εξωτερική πολιτική που έγινε άµεση αφορµή
του Διχασµού, καθώς ο Bενιζέλος αντιλαµβανόταν το κοινωνικό περιεχόµενο του ελληνικού
αλυτρωτισµού µε τρόπο πολύ πλησιέστερο προς εκείνο των ίδιων των αλύτρωτων, που έκλιναν
µάλλον προς την “απτή προσδοκία της πολιτικής τάξης και της υλικής προόδου υπό την αιγίδα
µιας εθνικής οντότητας” (Kιτροµηλίδης)3 παρά προς τον επηρµένο µεγαλοϊδεατισµό της πολιτικής
ελίτ της Παλαιάς Eλλάδας.
H πολιτική ηγεσία χωρίστηκε σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα µε αντίθετες στρατηγικές: “από
τη µια µεριά βρισκόταν ο Bενιζέλος, ο οποίος διέθετε τη σχεδόν συµπαγή υποστήριξη της
κυβέρνησης και της Bουλής και είχε διαµορφώσει µια πολιτική παρέµβασης στο πλευρό των
Δυνάµεων της Συνεννόησης. Aπό την άλλη βρίσκονταν ο Bασιλιάς, η ακολουθία του και το Γενικό
Eπιτελείο οι οποίοι, πεπεισµένοι για την κοινότητα συµφερόντων µεταξύ της Eλλάδας και των
Kεντρικών Δυνάµεων, και ιδεολογικά προσκολληµένοι στη Γερµανία, προσανατολίζονταν προς
µια πολιτική ουδετερότητας επειδή γεωπολιτικοί παράγοντες εµπόδιζαν την παρέµβαση της
Eλλάδας στο πλευρό των Kεντρικών Δυνάµεων”.4 Kαθώς η εξάρτηση της Aθήνας έκανε
φυσιολογική την επίκληση του ξένου παράγοντα, σύντοµα αµφότερες οι πλευρές επιδίωξαν την
ενεργή συνδροµή των Δυνάµεων εναντίον των εσωτερικών αντιπάλων τους - ξεχνώντας βεβαίως
να χαµηλώσουν την εθνικιστική ρητορεία.1
Eπικεφαλής της αντίδρασης τάχθηκε ο Kωνσταντίνος, παλιός µαθητής του παγγερµανιστή
µέντορα του συντηρητισµού Treitschke και του θεωρητικού του µοναρχικού απολυταρχισµού
1
2
3
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 75· P. M. Kitromilides, “The Dialectic of Intolerance:
Ideological Dimensions of Ethnic Conflict”, ό.π., σ. 157.
4
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 60. Kαλογραµµένες απολογίες των διπλωµατικών και
στρατιωτικών υπολογισµών της µοναρχικής µερίδας βλ. στο George Frederic Abbot, Greece and the Allies, 1914-
1922, Methuen 1922, passim.
324
Blüntschli.1 Kαλλιεργώντας τον µιλιταρισµό και τον αυταρχισµό µιµούνταν την
αποφασιστικότητα του Kάιζερ Γουλιέλµου στην καθοδήγηση του Pάιχ. Πολιτικό εκπρόσωπο είχε
τον Γούναρη, για τον οποίο δήλωνε “Σκέπτεται καθ’ όν τρόπον και εγώ” - και άλλοι πολιτικοί
όµως, όπως ήταν ο Δ. Pάλλης, του ζητούσαν να παρέµβει επικεφαλής του στρατού εναντίον των
Φιλελευθέρων.2 Kυριότεροι σύµβουλοί του ήταν ο Γεώργιος Στρέιτ και ο Iωάννης Mεταξάς, οι
οποίοι θαύµαζαν τον γερµανικό αυταρχισµό και πίστευαν πως συνέφερε την Eλλάδα η επικράτηση
των Kεντρικών Δυνάµεων. O πρώτος επένδυσε µε το διπλωµατικό κύρος του τη γερµανόφιλη
πολιτική του βασιλιά και λειτουργούσε ως τοποτηρητής του στην Kυβέρνηση Bενιζέλου.
Λοιδωρούσε τα κηρύγµατα που τού απεύθυνε κατ’ ιδίαν ο Bενιζέλος, πως “η Eλλάς πρέπει να
µετάσχη του αγώνος της ελευθέρας Eυρώπης κατά του βαρβάρου και ανελευθέρου µιλιταρισµού”.3
O δεύτερος ενστερνίστηκε τον απολυταρχικό µιλιταρισµό αφότου σπούδασε στη Γερµανία:
πίστευε πως ο θρόνος ενσάρκωνε τη συνέχεια της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας και πως η απόλυτη
µοναρχία έπρεπε να καταλύσει τον κοινοβουλευτισµό.4 Yπήρχε επίσης ο Bίκτωρ Δούσµανης,
ορκισµένος απολυταρχικός που ονειρευόταν να µετατρέψει την Eλλάδα σε στρατιωτική δύναµη
και διακήρυσσε “Πας µη Eλλην εχθρός µου”.5
Aρχές του 1915 το Γενικό Eπιτελείο κατάρτισε ένα νοµοσχέδιο που επέτρεπε στο στρατό να
επεµβαίνει χωρίς κυβερνητική άδεια για να “προλάβη ή να καταστείλη ταραχάς”. Aριστεροί
Φιλελεύθεροι όπως ήταν ο Περικλής Aργυρόπουλος διέγνωσαν “εφαρµογήν ενταύθα των
πρωσσικών θεωριών ... αναµφισβήτητον τάσιν προς δηµιουργίαν σώµατος καθαρώς στρατιωτικού
[ενν. τη χωροφυλακή], έχοντος όσον το δυνατόν, εκ του χαρακτήρος αυτού, ολιγωτέραν εξάρτησιν
από την πολιτικήν αρχήν, και την δικαστικήν τοιαύτην, και τάσιν να δηµιουργηθή ως εξουσία
αυτοτελής”. Oι µοναρχικοί εγκατέλειψαν το σχέδιο όταν αντέδρασε ο Bενιζέλος·6 προοιώνισαν
ωστόσο τις επιστρατικές ενώσεις, έναν µαζικό παραστρατιωτικό µηχανισµό διακλαδωµένο σε
ολόκληρη τη χώρα και ανεξάρτητο από την επίσηµη πολιτική εξουσία - µε τη διαφορά πως το 1915
θα χρησιµοποιούσαν επίσηµους θεσµούς, εξαρτηµένους άµεσα από τους επικεφαλής του στρατού,
και όχι τον παράλληλο και τελικά ανεξέλεγκτο µηχανισµό των επιστράτων.
1
Θωµάς Aθ. Bαΐδης, Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), [1934], Mπάυρον 2 1973, σ. 32.
2
Γεώργιος Στρέιτ, Hµερολόγιον-Aρχείον, τ. A’, Aθήναι 1964, σ. 47. Bλ. ενδεικτικά ποιές απόψεις εξέφραζαν ο Δ.
Pάλλης στην κοινοβουλευτική συζήτηση της 21ης Iουνίου του 1913, όπως παρατίθεται στο Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα
κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 427, 437, 454, αλλά και ο Γούναρης (στο ίδιο, σ. 434) και ο K.
Kουµουνδούρος (στο ίδιο, σ. 435).
3
Γ. Στρέιτ, Hµερολόγιον-Aρχείον, τ. A’, ό.π., σ. 12, 21 (απ’ όπου και το παράθεµα), 24-25.
4
Xρήστος Xρηστίδης, Iωάννης Mεταξάς. Tο προσωπικό του Hµερολόγιο, τ. A’, Γκοβόστης 1950, εγγραφή Mαρτίου
1900, σ. 526-528.
5
Demetra Vaka (Mrs. Kenneth Brown), Les Intrigues germaniques en Grèce, traduit de l’ anglais par P. Desfeuilles,
Plon 4 1918, σ. 104 κ.ε..
6
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 150.
325
H διχοστασία για την εξωτερική πολιτική λοιπόν επεκτεινόταν προς τη βάση του πολιτικού
σώµατος και βαθµιαία εµπλουτιζόταν µε ιδεολογικές και κοινωνικες διαστάσεις. Aρχικά γύρω
από τον Kωνσταντίνο και το Eπιτελείο συσπειρώθηκαν επιχειρηµατίες και βιοµήχανοι µε
συµφέροντα στην Kεντρική Eυρώπη, καθώς και αντιβενιζελικοί πολιτικοί, αλλά δύσκολα έβρισκαν
εναλλακτικές λύσεις στις προτάσεις του Bενιζέλου. Στα Συµβούλια του Στέµµατος τον
Φεβρουάριο του 1915 µόνον ο Γεώργιος Θεοτόκης διαφώνησε ριζικά µε την παρεµβατική πολιτική,
τελικά όµως απέσυρε τις αντιρρήσεις του· ακόµη και ο Kωνσταντίνος ταλαντεύτηκε. Όταν
µαταίωσε την είσοδο της χώρας στον πόλεµο εξώθησε σε παραίτηση τον πρωθυπουργό και
προκάλεσε νέες εκλογές, τις πρώτες στις οποίες συµµετείχαν οι άρρενες των Nέων Xωρών·1
ανέθεσε την πρωθυπουργία στον Δηµήτριο Γούναρη ο οποίος δεν είχε εξωτερική πολιτική αλλά
ήταν πειθήνιος.
Ωστόσο ο µοναρχικός αυταρχισµός προκάλεσε αντίρροπες συσπειρώσεις. Παρεξέκλινε από
την παράδοση· στην “κοινοβουλευτική ηµιπεριφέρεια”, όπως την χαρακτήρισε ένας συγγραφέας,
από τον προηγούµενο αιώνα δηµοκρατικές και φιλελευθέρες ιδέες ρίζωσαν στη λαϊκή πολιτική
κουλτούρα εµποδίζοντας τη νοµιµοποίηση δικτατορικών καθεστώτων.2 O Bενιζέλος έστρεψε
αµέσως τα πυρά του φιλικού του τύπου εναντίον του θρόνου· ο Kουτούπης και ο Aραβαντινός, οι
οποίοι διεύθυναν τότε τη Nέα Eλλάδα και τής έδωσαν σχεδόν απροκάλυπτα επαναστατική
αντιµοναρχική γραµµή, εξαπέλυαν αδυσώπητες αντικωνσταντινικές επιθέσεις. H σύγκρουση για
την εξωτερική πολιτική ανακίνησε το καθεστωτικό ζήτηµα το οποίο είχε κλείσει νωρίτερα ο ίδιος ο
Bενιζέλος, όπως εύστοχα επισήµαιναν οι αριστεροί επικριτές του.3
Για να προεκτείνουµε όσα ορθά παρατήρησε η Aννα Φραγκουδάκη, προτύτερα το εθνικό
ιδανικό συγκρουόταν µε τον µοναρχισµό σε τρία επίπεδα: σε κείνο της αστικής πολιτικής
ιδεολογίας αρνούνταν ιδανικά την κληρονοµική εξουσία, σε κείνο της αστικής εθνικής ιδεολογίας
ζητούσαν να ασκεί εξωτερική πολιτική το έθνος και όχι η δυναστεία, και τέλος στο συγκυριακό
επίπεδο επέρριπταν στην αυλή την ευθύνη του 1897. Mετά το 1911 ο Bενιζέλος επέτρεψε
πρόσκαιρα να ταυτιστεί εν µέρει η εθνική ιδεολογία µε τη µοναρχία, καταδικάζοντας συνάµα “τα
µεγάλα όνειρα των αστών διανοουµένων να εµφανίζονται και να εκλαµβάνονται σαν
ριζοσπαστικές ακρότητες κοινωνικών ανατροπέων”.4 Tο 1915 όµως ανέδειξε ξανά τη σύγκρουση
έθνους και θρόνου ενώ συνάµα απάλλαξε τις συντηρητικές µερίδες της αστικής τάξης από την
ηγεµονία των Φιλελευθέρων, µαταίωσε τη µετεξέλιξή τους σε κόµµα της εναρµόνισης των
1
Για µια διαφορετική, αντιβενιζελικής προέλευσης παρουσίαση των εξελίξεων του 1915 βλ. “Eπιθεώρησις των
εσωτερικών γεγονότων του 1915”, Πολιτική Eπιθεώρησις, έτος A’, αρ. 1 [2.1.1915].
2
Nίκος Π. Mουζέλης, Kοινοβουλευτισµός και εκβιοµηχάνιση στην ηµι-περιφέρεια. Eλλάδα, Bαλκάνια, Λατινική
Aµερική, Θεµέλιο 1987, σ. 36.
3
Δ. Πουρνάρας, Eλευθέριος Bενιζέλος, τ. A’, ό.π., σ. 466.
4
Aννα Φραγκουδάκη, “Aπό τον 19ο στον 20ο αιώνα: το εθνικό ζήτηµα, η µοναρχία και η δύναµη των ιδεών - µια
υπόθεση εργασίας”, Tα Iστορικά 2 [1984], σ. 399-400.
326
κοινωνικών συµφερόντων και της λελογισµένης προόδου κι ενίσχυσε µαζί µε τις εθνικιστικές τις
Δηµοκρατικές και σοσιαλιστικές συνιστώσες τους.
H πόλωση ανέτρεψε λοιπόν τα πολιτικά σχέδια. Προτύτερα οι Φιλελεύθεροι υπολόγιζαν να
καταλάβουν τη θέση της δεξιάς στο νέο πολιτικό σκηνικό και να έχουν αντιπολίτευση ένα
αριστερό ταξικό κόµµα: “Hλπίζετο ότι, τα νέα, φωτισµένα και προοδευτικά στοιχεία του τόπου,
αναλαµβάνοντα την οργάνωσιν των κατωτέρων λαϊκών, αγροτικών και ιδιαιτέρως εργατικών
τάξεων, θα ήτο δυνατόν να παρουσιάσουν, λόγω του ότι θα εστηρίζοντο επί ολιγαριθµωτέρας, και
σχεδόν διακεκριµένης κοινωνικής τάξεως, πληρεστέραν οµοιογένειαν προσωπικής συνθέσεως, και
ακριβεστέραν σαφήνειαν εσωτερικών κατευθύνσεων από το κόµµα των Φιλελευθέρων”.1 Ωστόσο η
σύγκρουση του Bενιζέλου µε τον Kωνσταντίνο έφερε επικεφαλής της αντιπολίτευσης τον
Γούναρη: “Eκ των ανοµοιογενών στοιχείων, τα οποία συναπετέλεσαν το κόµµα των
Aντιβενιζελικών, ταχέως κατέστη σαφές, ότι επεκράτησαν τα προεπαναστατικά υπολείµµατα, τα
οποία, επιδιώκοντα πολιτικήν αναβίωσιν, έσπευσαν να συσπειρωθώσι περί τον χρισθέντα
Aρχηγόν ... H καταλυθείσα πολιτική ολιγαρχία ... ηθέλησαν να εξωθήσωσι τον Στρατόν εις
εµφύλιον πόλεµον κατά του Λαού”.2 O Παπανδρέου συµπέρανε, σε µια περίφηµη αποστροφή, πως
η σύγκρουση οφειλόταν “εις διαφοράν αντιλήψεων θεµελιώδη: εν σχέσει προς την φύσιν του
Πολιτεύµατος και την τύχην της Φυλής, διαφοράν µάλιστα, η οποία υφίσταται όχι µόνον µεταξύ
των πολιτικών αντιλήψεων, αλλά και µεταξύ της ψυχικής και πνευµατικής συστάσεως των
αντιπάλων, διαφοράν µεταξύ δυο πολιτικών κόσµων!”.3 Ένα βήµα απέµενε από εδώ για να
µιλήσουν για εθνική διαφορά - και δεν θ' αργούσαν να το κάνουν.
Oρθά επισήµαινε ο Παπανδρέου πως η κρίσιµη διαφορά µεταξύ βενιζελικών και
µοναρχικών δεν εδραζόταν στις ταξικές καταβολές των δυο σχηµατισµών αλλά στα σχέδιά τους
για το µέλλον. Παρουσίαζε το Kόµµα Φιλελευθέρων ως προσωπικό κόµµα νέου τύπου, διαταξικό
και αρχηγικό, διαφορετικό όµως από τα παλαιότερα χάρη στις αρχές του αρχηγού του.4 Όντως το
κόµµα αυτό καταρχήν αποδεχόταν την ύπαρξη συλλογικών φορέων και οργάνων στο εσωτερικό
του, καθώς και τάσεων όπως ήταν οι Kοινωνιολόγοι· όσο και αν το συνδιαµόρφωναν τα
“παλαιοκοµµατικά” στοιχεία που προσεταιρίστηκε ο Bενιζέλος, η επικράτησή του έδειχνε να
απειλεί τη νοµιµοποίηση και την πολιτική βάση της ελίτ. H διαλεκτική του Διχασµού ενέτεινε
αυτήν τη διαδικασία: οι πρόκριτοι υποχρεώνονταν να κινητοποιούν τις µάζες, έτσι όµως συχνά
κατέλυαν τους πελατειακούς δεσµούς, διευκόλυναν να αναδειχθούν πολιτικοί ανταγωνιστές τους -
συνήθως ασθενέστεροι αστοί και στρατιωτικοί - και αναδείκνυαν την ανάγκη συλλογικής
οργάνωσης: η αριστερά και οι Kοινωνιολόγοι πρωτοστάτησαν στις σφοδρές µάχες για την
προσέλκυση του νέου πολιτικού προσωπικού. Όταν µάλιστα εξορίστηκαν οι Φιλελεύθεροι από τον
1
Γ. Παπανδρέου, “Oι δυο πολιτικοί κόσµοι”, Mηνιαία Eπιθεώρησις, ετος A’, τ. 3 [1916], σ. 339-340.
2
Στο ίδιο, σ. 341-342.
3
4
327
κρατικό µηχανισµό, έγινε ζήτηµα επιβίωσης να αναδιοργανωθούν ως στοιχείο της πολιτικής
κοινωνίας - και οι έπιτακτικοί “εθνικοί” στόχοι τούς πρόσφεραν τον απαραίτητο εναλλακτικό
νοµιµοποιητικό λόγο.
Πράγµατι η άµεση σύγκρουση αφορούσε το πολιτικό σύστηµα και την εξωτερική πολιτική
συνάµα - και το ρήγµα µεταξύ των δυο παρατάξεων βάθυνε κατά την προεκλογική εκστρατεία της
ίδιας άνοιξης. Όταν ο Γούναρης κατηγόρησε τον Bενιζέλο πως ετοιµαζόταν να διαπραγµατευτεί
την ελληνική κυριαρχία των νεοαποκτηµένων εδαφών, κι εκείνος αντέτεινε πως ο βασιλιάς είχε
εγκρίνει προκαταβολικά τους χειρισµούς του, ο τελευταίος αρνήθηκε να το επιβεβαιώσει· έτσι
αφενός παρουσίασε τον Bενιζέλο ως προδότη και αφετέρου πρόσφερε ερείσµατα στις διεκδικήσεις
της Bουλγαρίας και των Kεντρικών Δυνάµεων για χάρη της εσωτερικής του επικράτησης.
O Kωνσταντίνος αντέγραψε τις ριψοκίνδυνες µεθόδους που είχε χρησιµοποιήσει ο παπούς
της συζύγου του για να καθυποτάξει το πρωσικό κοινοβούλιο. Παριστάνοντας τον Γουλιέλµο A’
και τον Bίσµαρκ ταυτοχρόνως, επωµίστηκε την ευθύνη της σύγκρουσης µε τους µισούς υπηκόους
του. Eντούτοις η συστηµατική χρήση του βασιλικού ονόµατος από τους αντιβενιζελικούς εναντίον
των Φιλελευθέρων και τα διοικητικά µέτρα τους στις Nέες Xώρες διέβρωσαν τη νοµιµοποίηση της
µοναρχίας. Θέλοντας να υποτάξουν τους τοπικούς πολιτικούς στην πατρωνεία των κυβερνητικών
νοµαρχών και να επηρεάσουν τους εκλογείς κατάργησαν, αψηφώντας τις αντιδράσεις, τις Γενικές
Διοικήσεις της Mακεδονίας, του Aρχιπελάγους και της Kρήτης.1 Tέτοιες πρωτοβουλίες, σε
συνδυασµό µε τις συστηµικές πιέσεις που προαναφέραµε, δηµιούργησαν ένα τοπικιστικό κόµµα
προκρίτων υπό τον τέως γενικό διοικητή της Mακεδονίας Στέφανο Δραγούµη το οποίο διέσπασε
την αλυτρωτική ψήφο έχοντας σύνθηµα την αποκέντρωση.2
Ένας άλλος ελιγµός τους ήταν η εκλογική συµµαχία στη βάση της κοινής αντίθεσης στον
πόλεµο - η οποία όµως αντικατόπτριζε συνάµα την περιορισµένη εµβέλεια των προσωπικών
κοµµάτων - µε τη Φεντερασιόν που επηρέαζε πανελλαδικά τους σοσιαλιστές και ήταν ιδιαιτέρως
ισχυρή στη Mακεδονία. Kατ’ αυτό τον τρόπο η τελευταία εξέλεξε τον Aρ. Σίδερι και τον Zακ
Kουριέλ στη Θεσσαλονίκη, ενώ έχασε για µερικές ψήφους την τρίτη έδρα που προόριζε για τον
Παναγή Δηµητράτο στην Kαβάλα.3 Aπεναντίας η “ανωτέρα τάξις των Eβραίων, τα φιλειρηνικά
[sic] στοιχεία” ακολούθησαν τους Φιλελευθέρους στον προεκλογικό αγώνα “και εχρειάσθησαν τα
τροµοκρατικά µέτρα του νοµάρχου Γούδα δια να µην εκδηλωθούν, την ηµέραν των εκλογών”.4 H
1
Για τη σύγκρουση του Γουλιέλµου A’ και του Bίσµαρκ µε το πρωσικό κοινοβούλιο το 1861-1863 βλ. Fritz Stern,
Gold and Iron, Peregrine 1987, σ. 21 κ.ε..
2
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 133-139, όπου περιγράφονται και ορισµένοι λόγοι
της ρήξης µεταξύ Δραγούµη και Bενιζέλου· Iωάννης Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και
εθνικής δράσεως, Aθήναι 1974, σ. 54-55.
3
Σπύρος Mαρκέτος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισµού”, ό.π., σ. 151-172.
4
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 163, όπου και µια περιγραφή της προεκλογικής
εκστρατείας στη Θεσσαλονίκη και της οριοθέτησης των αντίπαλων στρατοπέδων.
328
συγκυριακή σύγκλιση του µοναρχικού απολυταρχισµού µε τον επαναστατικό σοσιαλισµό που
έκφραζε πρωτίστως το εβραϊκό στοιχείο είχε µακροπρόθεσµες συνέπειες τις οποίες θα δούµε
παρακάτω, οι Kοινωνιολόγοι όµως συντάχθηκαν σύσσωµοι µε τον Bενιζέλο και ο Παπαναστασίου
εκλέχτηκε βουλευτής των Φιλελευθέρων. H Nέα Eλλάς έγινε η πρώτη αθηναϊκή εφηµερίδα που
κατάγγειλε τις υπερβάσεις της βασιλικής εξουσίας και άσκησε κριτική στο στέµµα από τον
Φεβρουάριο του 1915.1
H κρίση βάθαινε ολοένα. Παρ’ όλη την κινητοποίηση του κρατικού µηχανισµού εναντίον
τους οι Φιλελεύθεροι κέρδισαν τις εκλογές αλλά ο Kωνσταντίνος, αποφασισµένος να µαταιώσει
τη φιλοδυτική πολιτική, εξέταζε τις προτροπές του Γεωργίου Θεοτόκη να κηρύξει στρατιωτική
δικτατορία και ανέβαλλε µε διάφορα προσχήµατα τη νέα βουλή που θα έδινε την κυβέρνηση στον
Bενιζέλο.2 O χρόνος κυλούσε τότε εις βάρος της Aντάντ. Tην άνοιξη του 1915 ο Bενιζέλος πλήγηκε
από τις ρωσικές ήττες στο Aνατολικό Mέτωπο, από την προσχώρηση της ανταγωνίστριας της
Eλλάδας Iταλίας στην Tριπλή Συνεννόηση και από τις διπλωµατικές αποτυχίες της τελευταίας στο
Bουκουρέστι και στη Σόφια. Θριάµβευσαν οι ουδετερόφιλοι τον Iούλιο, όταν η Συνεννόηση ζήτησε
από το Bελιγράδι και την Aθήνα να παραχωρήσουν εδάφη στη Bουλγαρία ώστε να διευκολύνουν
την είσοδό της στον πόλεµο εναντίον των Kεντρικών Δυνάµεων.
Όταν ο Bενιζέλος ξαναπήρε την πρωθυπουργία ο Kωνσταντίνος είχε προσδεθεί
αµετάκλητα στη γερµανόφιλη πολιτική, το Eπιτελείο µεταβαλλόταν σε κράτος εν κράτει και οι
συντηρητικοί πολιτικοί είχαν συσπειρωθεί γύρω από το θρόνο. Όλοι τους συµφωνούσαν να τον
ανατρέψουν αυτοστιγµεί εαν επιχειρούσε να κηρύξει πόλεµο κι ετοιµάζονταν να αντιµετωπίσουν
κάθε εξωκοινοβουλευτικό κίνηµα των Φιλελευθέρων: φαίνεται πως οργάνωσαν έναν µυστικό
σύνδεσµο αξιωµατικών µε σκοπό την προάσπιση της Δυναστείας. Tαυτοχρόνως ο Kωνσταντίνος
καλλιεργούσε την αποχώρηση δυσαρεστηµένων στελεχών από το Kόµµα Φιλελευθέρων. H
κοινοβουλευτική συζήτηση της 21ης Σεπτεµβρίου 1915 για την εξωτερική πολιτική έδειξε πως δεν
είχαν περιθώρια συµβιβασµού και την εποµένη ο Kωνσταντίνος ανάγκασε τον Bενιζέλο να
παραιτηθεί - αλλά λίγες ώρες νωρίτερα η Aντάντ έστηνε στη Θεσσαλονίκη το στρατιωτικό
προγεφύρωµά της.3 Όταν τόν έδιωξαν ξανά από την κυβέρνηση ο Bενιζέλος αναζήτησε εξωθεσµικά
µέσα για να αναγκάσει το καθεστώς να πολεµήσει υπέρ της Συνεννόησης ή, εναλλακτικά, να το
ανατρέψει: αρχικά έκανε µοχλούς την αλυτρωτική ιδεολογία και την παρουσία των Συµµάχων στη
Mακεδονία. H διπλωµατική και θεσµική κρίση έγινε προοίµιο της ένοπλης ρήξης.
1
Δέσποινα Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, διδακτορική διατριβή, Aθήνα 1990, σ. 216, 222.
2
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 209. Bλ. για αυτές καθώς και για τις επόµενες εκλογές Nίκος
Oικονόµου, “Oι δυο γενικές εκλογές του 1915: Mια ιχνηλάτηση της πρώιµης εκλογικής γεωγραφίας του
“βενιζελισµού”, σε Θ. Bερέµης - Γ. Γουλιµή (επιµ.), Eλευθέριος Bενιζέλος. Kοινωνία - Oικονοµία - Πολιτική στην
εποχή του, Γνώση 1989, σ. 369-385.
3
Σχετικά µε το ανταντικό προγεφύρωµα στη Θεσσαλονίκη και τα προβλήµατα που αντιµετώπιζε εκ µέρους των
βασιλικών δυνάµεων βλ. Général Sarrail, Mon Commandement en Orient (1916-1918), Flammarion 1920.
329
Στο µεταξύ οι Kοινωνιολόγοι δρούσαν στο πλαίσιο του Kόµµατος Φιλελευθέρων· την
άνοιξη εντάχθηκαν στους συνδυασµούς του και ο Παπαναστασίου εκλέχτηκε στη νέα βουλή. Δεν
έπαψαν να διαξιφίζονται µε τους αστούς για τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις αλλά επίκαιρο
πρόβληµα δεν ήταν πλέον αυτές όσο η προάσπιση της δηµοκρατίας και η αποτροπή των
αντιµεταρρυθµίσεων: τώρα συγκρούονταν επίσης µε τα στελέχη για τη συλλογική λειτουργία του
κόµµατος και για τη σχέση του µε µαζικές οργανώσεις - και συχνά για το ζήτηµα της µοναρχίας.
Tους δυόµισι περίπου µήνες που διήρκεσε η πρώτη σύνοδος της K’ Περιόδου της βουλής, από τον
Aύγουστο ως τον Oκτώβριο του 1915, η παρουσία του Παπαναστασίου υπήρξε σχετικά άτονη: σε
λίγες συζητήσεις συµµετείχε, µε πάθος άνισο, για καίρια εσωτερικά ζητήµατα - αγροτική
µεταρρύθµιση, προστασία της εργασίας, τοπική αυτοδιοίκηση. H κοινοβουλευτική πρακτική του
αυτό το διάστηµα επιβεβαίωσε πως η συµµαχία των Kοινωνιολόγων µε τους Φιλελευθέρους
ενόψει του Διχασµού δεν τούς εµπόδιζε να διαφωνούν µε κυβερνητικές επιλογές σε ζωτικούς
τοµείς, εισπράττοντας αδιάκοπες επιθέσεις των συντηρητικών Φιλελευθέρων µέσω της Eστίας και
του Aστέρος.1
O Παπαναστασίου πρωταγωνίστησε σε τρεις σηµαντικές κοινοβουλευτικές συζητήσεις οι
οποίες αφορούσαν την οργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησης, τους δηµοτικούς πόρους και τη
µερική αναστολή της εργατικής νοµοθεσίας µε αφορµή τον αναµενόµενο πόλεµο. Έντονη
παρουσία είχε σε άλλες τρεις - µια ζωτικής σηµασίας σχετικά µε την προσωρινή διαρρύθµιση της
µορτής προς όφελος των καλλιεργητών, η οποία προετοίµασε την αγροτική µεταρρύθµιση, και δυο
άλλες λιγότερο σηµαντικές που αφορούσαν την περίθαλψη των οικογενειών των επιστράτων και
τα διοικητικά σκάνδαλα των Nέων Xωρών. Tέλος κατέθεσε και υποστήριξε µια ερώτηση σχετικά
µε τις επιτάξεις ζώων που ταλαιπωρούσαν τους αγρότες. Aφετέρου απέφυγε να τοποθετηθεί σε
εξίσου σηµαντικές συζητήσεις. Oρισµένες αφορούσαν πολιτικά ζητήµατα όπως τις πολεµικές
παραγγελίες, την ψήφο εµπιστοσύνης στην Kυβέρνηση Bενιζέλου µετά τη Συµµαχική απόβαση στη
Θεσσαλονίκη (ο Παπαναστασίου υπερψήφισε την κυβέρνηση αλλά δεν µίλησε), τις
προγραµµατικές δηλώσεις του Zαΐµη και τέλος την ψήφο εµπιστοσύνης στην Kυβέρνηση Γούναρη
(την καταψήφισε µαζί µε τους Φιλελευθέρους). Στη συζήτηση σχετικά µε την κήρυξη της
επιστράτευσης αγόρευσαν µόνον ο Bενιζέλος και ο Γούναρης, εποµένως η σιωπή του ήταν
φυσιολογική. Άλλες κοινοβουλευτικές συγκρούσεις όµως στις οποίες σίγησε αφορούσαν τις
αγροτικές σχέσεις - τη φορολογία των αροτριώντων κτηνών και της γεωργικής παραγωγής των
Nέων Xωρών, τους τίτλους κυριότητας των µακεδονικών κτηµάτων, την απαγόρευση
δικαιοπραξιών επί ακινήτων κατά τη διάρκεια της κατάστασης πολιορκίας, την οργάνωση της
δασικής υπηρεσίας· το ίδιο έκανε και όταν εξέταζαν τοπικά προβλήµατα της Mακεδονίας και της
Hπείρου, τον κρατικό προϋπολογισµό και το σηµαντικό για τη συγκρότηση του εθνικού λόγου
νοµοσχέδιο για την εκπαίδευση στις Nέες Xώρες. Aναπάντεχα απουσίασε όταν έθιξαν τη φυλάκιση
συνδικαλιστών καπνεργατών στην Aθήνα. Tέλος είχε τυπική απλώς παρουσία σε συζητήσεις
1
Δ. Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, ό.π., σ. 217.
330
µετρίου ενδιαφέροντος σχετικά µε έκτακτα µέτρα ενίσχυσης των γεωργών, µε το πολιτικό ναυτικό
και µε οικονοµικά σκάνδαλα.1 H κοινοβουλευτική παρουσία του έδειχνε γενικώς πως
αναγνωρίζοντας την πρωτοκαθεδρία του Bενιζέλου απέφευγε να συγκρουστεί µε τις κεντρικές
επιλογές του· σε δεύτερο πλάνο καλλιέργησε σχέσεις µε µεταρρυθµιστές εργάτες και µε
προοδευτικούς διανοουµένους κι έριξε το νέο σύνθηµα που θα συσπείρωνε τη βενιζελική αριστερά
και τους σοσιαλιστές - κατάργηση της µοναρχίας. Ωστόσο όλα αυτά δεν αντιστάθµιζαν την
αποκοπή του από τον κορµό της αριστεράς µε την υιοθέτηση της φιλοπόλεµης πολιτικής του
Bενιζέλου. Θέλοντας λόγου χάρη να διαφοροποιηθεί από την εργατική πολιτική των
Φιλελευθέρων έθεσε υποψηφιότητα για το Συµβούλιο Eργασίας· πήρε µόνο µια ψήφο, ενώ ο
Aλβέρτος Kουριέλ που εκπροσωπούσε τον ουδετερόφιλο σοσιαλισµό της Φεντερασιόν έλαβε οχτώ
και οι υποψήφιοι που υποστήριξαν από κοινού και τελικά εξέλεξαν οι αστοί συγκέντρωσαν από
διακόσιες πέντε ως διακόσιες εφτά ψήφους.2 Eνώ λοιπόν το ρήγµα στο εργατικό ζήτηµα έτεµνε
1
Bλ. τις γενικές πολιτικές συζητήσεις σε EΣB, συνεδρίασις της 19.8.1915, σ. 36-48 (παραγγελία βρετανικών
πολεµικών)· EΣB, συνεδρίασις της 22.8.1915, σ. 93-101 (κρατικός προϋπολογισµός)· EΣB, συνεδρίασις της
16.9.1915, σ. 138-139 (κήρυξη επιστράτευσης)· EΣB, συνεδρίασις της 21.9.1915, σ. 142 κ.ε. (ψήφος εµπιστοσύνης σε
Kυβέρνηση Bενιζέλου)· EΣB, συνεδρίασις της 28.9.1915, σ. 184-191 (προγραµµατικές δηλώσεις Zαΐµη)· EΣB,
συνεδρίασις της 10.10.1915, (νοµοσχέδιο για το πολεµικό ναυτικό)· EΣB, συνεδρίασις της 19.10.1915, σ. 443-508
(σκάνδαλο γαιανθράκων)· EΣB, συνεδρίασις της 21.10.1915, σ. 520-576 (πτώση Kυβέρνησης Γούναρη). Για τη
διαρρύθµιση των αγροτικών σχέσεων βλ. EΣB, συνεδρίασις της 19.8.1915 και συνεδρίασις της 22.8.1915, σ. 32 κ.ε.,
118 κ.ε. (προσωρινή διαρρύθµιση σχέσεων µεταξύ γαιοκτηµόνων και επιµόρτων καλλιεργητών)· EΣB, συνεδρίασις
της 20.8.1915, σ. 73 κ.ε. (φορολογία αροτριώντων κτηνών)· EΣB, συνεδρίασις της 9.10.1915, σ. 281-287, 405-413
(έκτακτα µέτρα ενίσχυσης της γεωργίας)· EΣB, συνεδρίασις της 12.10.1915 κι επόµενες, σ. 325-332, 355-359, 373-
375, 413, 420-425, 516-520 (τίτλοι κυριότητας µακεδονικών κτηµάτων)· EΣB, συνεδρίασις της 10.10.1915, σ. 303-
314 (απαγόρευση δικαιοπραξιών επί ακινήτων κατά τη διάρκεια της κατάστασης πολιορκίας)· EΣB, συνεδρίασις
της 13.10.1915 και συνεδρίασις της 16.10.1915, σ. 336-350, 398-405 (δασική υπηρεσία και φορολογία Nέων Xωρών)·
EΣB, συνεδρίασις της 14.10.1915, σ. 363 (ερώτηση Παπαναστασίου σχετικά µε την επίταξη ζώων των αγροτικών
κοινοτήτων). Για την τοπική αυτοδιοίκηση βλ. EΣB, συνεδρίασις της 20.8.1915 και συνεδρίασις της 22.8.1915, σ.
79-86, 105-115, 137 (εκµετάλλευση πεζοδροµίων)· EΣB, συνεδρίασις της 17.10.1915, σ. 424-431 (σύσταση δήµων και
κοινοτήτων). Για την εκπαιδευτική, εργατική και κοινωνική πολιτική και την αφοµοίωση των Nέων Xωρών βλ.
EΣB, συνεδρίασις της 20.8.1915, σ. 56 κ.ε. (προβλήµατα Mακεδονίας και Hπείρου)· EΣB, συνεδρίασις της
8.10.1915, σ. 262-274 (σκάνδαλα Nέων Xωρών)· EΣB, συνεδρίασις της 19.10.1915, σ. 441 (επερώτηση Λυκούργου
Tσουκαλά σχετικά µε φυλάκιση καπνεργατών Aθήνας)· EΣB, συνεδρίασις της 5.10.1915 και συνεδρίασις της
8.10.1915, σ. 213-220, 248 (αναστολή διατάξεων της εργατικής νοµοθεσίας)· EΣB, συνεδρίασις της 16.9.1915 και
επόµενες ηµέρες, σ. 139, 200-213, 232-248, 280-281, 436-437 (περίθαλψη οικογενειών επιστράτων)· EΣB,
συνεδρίασις της 9.10.1915 και συνεδρίασις της 14.10.1915, σ. 289-295 και 369-373 (εκπαιδευτικά µέτρα σε Nέες
Xώρες).
2
EΣB, συνεδρίασις της 20.10.1915, σ. 515-516.
331
καθέτως το ρήγµα του Διχασµού, η κοινοβουλευτική αριστερά βρέθηκε, µε εξαίρεση τον
Παπαναστασίου, στην πλευρά του αντιβενιζελισµού.
Διασπάται το κράτος
Aκολούθησε η διάλυση της βουλής και η προκήρυξη νέων εκλογών από τις οποίες απείχαν οι
Bενιζελικοί και οι Kοινωνιολόγοι καθώς και η άλλη µερίδα της αριστεράς που έκφραζε η
Φεντερασιόν. Ωστόσο σηµαντικοί Φιλελεύθεροι όπως ο Διονύσιος Γκλαβάς στην Πάτρα1 έθεσαν
υποψηφιότητα αναδεικνύοντας αφενός τις επιπτώσεις της ανοργανωσιάς του κόµµατος, αφετέρου
τη δυσαρέσκειά τους µε την εντεινόµενη µαζική κινητοποίηση και µε τις τάσεις
συγκεντρωτικότερης οργάνωσης των Φιλελευθέρων, και τέλος τους φόβους τους µπροστά στη
ρήξη του Bενιζέλου µε το θρόνο και στον τυχοδιωκτικό χειρισµό των συµφερόντων της Παλαιάς
Eλλάδας. Mόνον η κατευναστική πολιτική των βρετανών απέτρεψε την κορύφωση της κρίσης τον
Δεκέµβριο του 1915· ο Eλλιοτ συγκράτησε τον Kωνσταντίνο που ετοιµαζόταν να κηρύξει
στρατιωτικό νόµο, καθώς και τον Bενιζέλο ο οποίος “ελάχιστα ενδιαφερόταν πλέον να κρύψει τις
επαναστατικές τάσεις του”.2 Συµµετρικά η βασιλική πολιτική φόβιζε ολοένα περισσότερο τους
εθνικιστές των Nέων Xωρών: τον ίδιο µήνα συγκρότησαν στη Θεσσαλονίκη την Eπιτροπή Eθνικής
Aµύνης η οποία οργάνωσε κρυφά τους βενιζελικούς αξιωµατικούς της Mακεδονίας. Σύντοµα οι
ιδρυτές της παρουσιάστηκαν στον Bενιζέλο ο οποίος τούς ενθάρρυνε και τούς συνέδεσε µε
ανώτερους στρατιωτικούς, σύστησε όµως να µη δώσουν αµέσως επαναστατικό χαρακτήρα στην
οργάνωσή τους επειδή θεωρούσε παρακινδυνευµένη την οργάνωση λαϊκής εξέγερσης ή
στρατιωτικού κινήµατος ενόσο οι βασιλόφρονες κατείχαν τις καίριες θέσεις.3
H πόλωση εντάθηκε το 1916. H κυβέρνηση ήταν ανήµπορη να αντιδράσει στις οικονοµικές
δυσκολίες.4 Στις περιοχές υπό αγγλογαλλικό έλεγχο, στις οποίες είχε προστεθεί η Kέρκυρα,
καθηµερινά επεισόδια έφερναν αντιµέτωπες τις αρχές και τον αντιβενιζελικό πληθυσµό µε τους
Συµµάχους.5 Tο χειµώνα η ισχύς των Φιλελευθέρων έφθινε διαρκώς στην Παλαιά Eλλάδα λόγω
των κακουχιών του Συµµαχικού αποκλεισµού και της επιστράτευσης, όσο και της εδραίωσης του
αυταρχικού µοναρχισµού. H οικονοµική κρίση, η κατάρρευση της αγροτικής παραγωγής και των
συγκοινωνιών και η ακρίβεια δεν ήταν αποκλειστικά ελληνικά φαινόµενα αλλά παρόξυναν τις
πολιτικές και τις εθνικοθρησκευτικές εντάσεις σε όλες τις βαλκανικές χώρες - και στην Tουρκία
1
Bασίλης K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, Aθήνα: Aχαϊκές Eκδόσεις 1986, σ. 77.
2
3
Στο ίδιο, σ. 313-314.
4
Eµ. Pέπουλης, “H πολιτική κατάστασις”, Mηνιαία Eπιθεώρησις, ετος A’, τ. 1 [15.3.1916], σ. 86.
5
Oι γάλλοι κατέλαβαν την Kέρκυρα στις 30 Δεκεµβρίου 1916 για να εγκαταστήσουν εκεί τα υπολείµµατα του
σερβικού στρατού. Bλ. Dartige du Fournet, Souvenirs de guerre d’ un amiral. 1914-1916, ό.π., σ. 73.
332
λόγου χάρη η επιστράτευση έφερε χάος, εξάρθρωση των επικοινωνιών, υποδιπλασιασµό της
αγροτικής παραγωγής, υπερπληθωρισµό κι εγκληµατικότητα.1
Πολιτικά ωστόσο η άρχουσα παράταξη εκµεταλλευόταν την αβεβαιότητα για να επιβάλει
τον αυταρχισµό. Ένας εκτεταµένος µηχανισµός προπαγάνδας που έστησαν µε ελληνικά και
γερµανικά κονδύλια βεβαίωνε πως οι Kεντρικές Δυνάµεις ετοιµάζονταν να κατέβουν στη
Θεσσαλονίκη σαρώνοντας τους Συµµάχους. Oργάνωσαν ένα ανεξέλεγκτο σώµα µυστικής
αστυνοµίας υπό τον λοχαγό Xρυσοσπάθη που ελεγχόταν κατευθείαν από τον Kωνσταντίνο. Tο
Eπιτελείο συστηµατοποίησε την τροµοκρατία εναντίον των Φιλελευθέρων - σ' ένα από τα
γνωστότερα επεισόδια στρατιώτες τραυµάτισαν απρόκλητα µε ξιφολόγχες τον Kουτούπη, ο
οποίος σύντοµα δραπέτευσε στη Θεσαλονίκη και πρωτοστάτησε στην πολιτικοστρατιωτική
Eπιτροπή Aγώνος που προετοίµασε την Eθνική Άµυνα. Eπιπλέον οι Συµµαχικές µυστικές
υπηρεσίες επιδίωκαν να επιβληθούν µε τον τρόµο και οι ενέργειές τους, εξογκωµένες κατάλληλα
από τον βασιλικό τύπο, εξαγρίωναν τον πληθυσµό και προκαλούσαν περιοδικές εθνικιστικές και
σωβινιστικές εξάρσεις ιδίως εναντίον των προσφύγων, τους οποίους κατηγορούσαν πως
στελέχωναν κατά προτίµηση τα όργανα των µισητών αγγλογάλλων.2 Oι ιταλοί καραµπινιέροι που
αναδιοργάνωναν τη χωροφυλακή διώχτηκαν επειδή η κυβέρνηση ήθελε να την χρησιµοποιήσει
ανεµπόδιστη για καταστολή και για καλπονοθεία.3 Tα όργανα της τάξης απειλούσαν τώρα και
καταδίωκαν τους βενιζελικούς, συλλαµβάνοντας πολλούς ως πράκτορες της Συνεννόησης. Kατά
τη διάρκεια του 1916 εξύφαναν στην Aθήνα τρεις τουλάχιστον συνοµωσίες για τη δολοφονία του
Bενιζέλου.4 Φαίνεται πως την άνοιξη το Eπιτελείο κλιµάκωσε την αντιπαράθεση κινητοποιώντας
τις επιστρατευµένες µάζες που έλεγχε άµεσα κι ετοιµάζοντας τις Eνώσεις Eπιστράτων.5
H κυβερνητική πολιτική πέτυχε προσωρινά επειδή συµβάδιζε µε τις αντιπολεµικές διαθέσεις
των µαζών. Ένα κόµµα στελεχών, και τέτοιο παρέµενε το Kόµµα Φιλελευθέρων, όσες ψήφους και
αν έπαιρνε αδυνατούσε να ανατρέψει την αυταρχική κυβέρνηση ή έστω να τής επιβάλει τις απόψεις
του. Διακρίνοντάς το αυτό ο Bενιζέλος προσπάθησε στις αρχές του 1916 αφενός να προικίσει τους
Φιλελευθέρους µε συγκεντρωτική δοµή και αφετέρου να κινητοποιήσει τις µάζες. Aπό αυτή την
1
Feroz Ahmad, “War and Society Under the Young Turks, 1909-1918”, Review XI(2) [Spring 1988], σ. 274 κ.ε.· D.
Fromkin, A Peace to End All Peace..., ό.π., σ. 122-123.
2
Για την επίθεση στον Kουτούπη και για τη δράση των συµµαχικών µυστικών υπηρεσιών βλ. Compton
Mackenzie,Greek Memories, Chatto and Windus 1939, σ. 22 κ.ε.. Για τη δράση του στη Θεσσαλονίκη βλ. Σ. I.
Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 54. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ελληνικής χωροφυλακής, από τα 162
άτοµα που υπηρετούσαν στην αγγλική και στη γαλλική µυστική αστυνοµία της Aθήνας στα τέλη του 1916 µόνον
εξήντα προέρχονταν από την Παλαιά Eλλάδα ενώ οι υπόλοιποι από την Kρήτη, την Πόλη, τη Σµύρνη κλπ· βλ. G. F.
Abbot, Greece and the Allies, 1914-1922, ό.π., σ. 90.
3
4
Compton Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 396.
5
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 317-319, 331.
333
άποψη ο Διχασµός θα µπορούσε να γίνει καταλύτης του πολιτικού εκσυγχρονισµού, αν οι
Φιλελεύθεροι εξελίσσονταν σε µαζικό και γραφειοκρατικό κόµµα. Eάν συνεχιζόταν αυτή η πορεία
θα έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο η αριστερά των Φιλελευθέρων και πράγµατι στις Nέες Xώρες
έκαναν αποσπασµατικά βήµατα προς αυτή την κατεύθυνση, την οποία ενίσχυαν επίσης οι διώξεις
στην Παλαιά Eλλάδα. Ωστόσο ο Bενιζέλος, που κατηγορούνταν τώρα ως “κόκκινος
Δηµοκρατικός”, περιόριζε αυτή την τάση ώστε να µην αποξενώσει ολότελα τους αστούς και την
πολιτική ελίτ. Πρωταρχικός στόχος του παρέµεινε η είσοδος της χώρας στον πόλεµο στο πλευρό
των Συµµάχων. Aναδιοργανώνοντας τον κοµµατικό µηχανισµό αξιοποίησε συντηρητικά στελέχη
τα οποία βεβαίως δεν είχαν συµφέρον να προωθήσουν νέες µορφές συλλογικής λειτουργίας. Όταν
όµως, στα τέλη Mαρτίου, οι Φιλελεύθεροι οργάνωσαν µια σειρά δηµόσιων διαλέξεων για να
κινητοποιήσουν τους οπαδούς τους, εµποδίστηκαν από παρακρατικά στοιχεία. Tελικά συνέχισαν
την παρεµβατική προπαγάνδα µόνο στον τύπο, όπου τούς ενίσχυαν το νεοϊδρυµένο γαλλικό
πρακτορείο ειδήσεων και τα εκατοµµύρια που διοχέτευαν έµποροι όπλων όπως ο Mπαίηζιλ
Zαχάρωφ.1 Tο σχέδιο που επεξεργάστηκε ο ηγέτης της αντιπολίτευσης για να αντιµετωπίσει τις
νέες συνθήκες, καθώς και τα αποτελέσµατά του, περιγράφει ο Tζέραλντ Tάλµποτ σε µια επιστολή
την ακρίβεια της οποίας επιβεβαίωσε ο Eλλιοτ: θα οργάνωναν πρώτα τον γραφειοκρατικό και
προπαγανδιστικό µηχανισµό του κόµµατος και κατόπιν θα αποδύονταν σε αγώνα µε την αντίπαλη
αστική µερίδα για την κατάκτηση των µαζών. Ωστόσο έπρεπε να εξασφαλίσουν γι’ αυτόν το σκοπό
µέσα αντίστοιχα των αντιπάλων.
O Bενιζέλος εξήγησε εµπιστευτικά στον Tάλµποτ πώς θα µετέστρεφαν τα πνεύµατα υπέρ
της παρέµβασης στον πόλεµο σε πέντε στάδια. Xρειαζόταν αρχικά να φτιάξουν µια αξιόπιστη
κεντρική οργάνωση των Φιλελευθέρων η οποία θα συντόνιζε την προπαγάνδα, τη διανοµή
προκηρύξεων κλπ., και θα εξέδιδε το επίσηµο όργανο του κόµµατος που θα παρουσίαζε τις
απόψεις του Bενιζέλου απευθείας στον λαό - µε άλλα λόγια θα έπαυαν να συνιστούν αστερισµό
πολιτευτών και θα συγκροτούσαν ένα σφιχτοδεµένο στελεχικό κόµµα που θα κινητοποιούσε τις
µάζες. Στο δεύτερο στάδιο θα σκόρπιζαν σε ολόκληρη τη χώρα τουλάχιστον τριακόσιους “ικανούς
άνδρες” οι οποίοι θα κήρυσσαν από πόλη σε πόλη το πρόγραµµα των Φιλελευθέρων· έπρεπε
επίσης να ενισχύσουν οικονοµικά το σύνολο του φιλικού τύπου. Όταν θα είχε µεταστραφεί αρκετά
1
G. F. Abbot, Greece and the Allies, 1914-1922, ό.π., σ. 94· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην
Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 24· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 319. H σχέση Bενιζέλου - Zαχάρωφ έδωσε
αφορµή για ενδιαφέρουσες υποθέσεις· τελευταίος ο Δηµήτρης Mιχαλόπουλος, O Eθνικός Διχασµός. H άλλη
διάσταση, Tροχαλία 1997, µας εξηγεί πώς "η βουδιστική επίδραση [σ]τις θεωρίες των Γνωστικών" (σ. 47) και
αλλεπάλληλες εβραιοµασωνικές συνοµωσίες διαµέσου των αιώνων κορυφώθηκαν στο θρίαµβο των Pότσιλντ:
όργανό τους ήταν ο Zαχάρωφ, που έκανε ενεργούµενό του τον Bενιζέλο για να πλήξει την ορθοδοξία! (σ. 66).
Oυδέν σχόλιον, σηµειώνω απλώς δυο διαφωτιστικές συγκαιρινές πηγές που παραλείπει ο ευφάνταστος
συγγραφέας: Guiles Davenport, Zaharoff, High Priest of War, Boston 1934 και κυρίως Richard Lewinsohn, The Man
Behind the Scenes. The Career of Sir Basil Zaharoff, Victor Gollancz 1929. Kατά τα λοιπά, à bientôt.
334
η κοινή γνώµη υπέρ της παρέµβασης στον πόλεµο, θα οργάνωναν συγκεντρώσεις σε ολόκληρη τη
χώρα. “Eντέλει όταν θα ολοκλήρωναν τις προετοιµασίες, και τη στιγµή που θα διάλεγε ο ίδιος ο κ.
Bενιζέλος µόλις διέκρινε την κατάλληλη ευκαιρία ... πρότεινε να ηγηθεί ο ίδιος µιας λαϊκής
διαδήλωσης υπέρ της παρέµβασης στον πόλεµο εναντίον, κατ’ αρχάς, της Bουλγαρίας”. O αρχηγός
των Φιλελευθέρων δεν διευκρίνισε τι θα έκανε έπειτα, αλλά δυο εναλλακτικές λύσεις απέµεναν:
είτε να δεχτεί ο Kωνσταντίνος να µπουν στον πόλεµο είτε να κηρύξουν επανάσταση οι
Φιλελεύθεροι. Tο παραπάνω πρόγραµµα ακολούθησε τους επόµενους µήνες, καλλιεργώντας
παράλληλα τις σχέσεις του µε ριζοσπάστες αξιωµατικούς.1
Πώς όµως θα χρηµατοδοτούσαν αυτή την οργανωτική και προπαγανδιστική προσπάθεια,
την οποία σχεδίασαν σε ιστορικά πρωτοφανή κλίµακα και µάλιστα προκαλώντας έντονες
αντιδράσεις των εύπορων τάξεων; O Bενιζέλος, ενώ επισήµως αρνήθηκε τις εισφορές από άτοµα
ξένης εθνικότητας, εξαρχής χρηµατοδοτήθηκε από το εξωτερικό και κυρίως από τη διασπορά. O
Tάλµποτ ερεύνησε εµπεριστατωµένα το ζήτηµα και συµπέρανε ότι περίπου ογδόντα χιλιάδες
στερλίνες κατέληξαν στο ταµείο των Φιλελευθέρων, είτε από τον Zαχάρωφ είτε µέσω αυτού. Xάρη
σ' αυτές έστησαν την κεντρική οργάνωση και το πολιτικό γραφείο του κόµµατος κι εξέδιδαν τον
εβδοµαδιαίο Kήρυκα ο οποίος αποδείχτηκε εξαιρετικά δηµοφιλής αφού πουλούσε δεκαπέντε
χιλιάδες αντίτυπα κάθε εβδοµάδα. Σύντοµα σηµειώθηκε αισθητή µεταστροφή των πνευµάτων.2 Oι
πολιτικές διαλέξεις των Φιλελευθέρων εγκαινιάστηκαν στις 27 Mαρτίου, ταυτοχρόνως στην
Aθήνα και στον Πειραιά· έγιναν σε κλειστούς χώρους αλλά δεν απέφυγαν τα επεισόδια. O
Παπαναστασίου και σύσσωµοι οι Kοινωνιολόγοι παρακολούθησαν, ως στελέχη των Φιλελευθέρων
πλέον, τη διάλεξη του Λουκά Nάκου στο Δηµοτικό Θέατρο της Aθήνας· η πρωτοβουλία θεωρήθηκε
επιτυχηµένη και προγραµµάτισαν αντίστοιχες οµιλίες σε όλη την Eλλάδα.3 Oι µαζικές
κινητοποιήσεις προοιώνιζαν συνάµα εσωτερικές ανακατατάξεις στους Φιλελευθέρους, την
ανάδειξη νέων στελεχών και τη µετατόπισή τους προς ριζοσπαστικές θέσεις.
Aπό τον Mάρτιο του 1916 η θέση των Φιλελευθέρων βελτιώθηκε και ακόµη περισσότερο
χειροτέρευσε η θέση της κυβέρνησης. H αδιαφορία των αρχών για τον επισιτισµό των λαϊκών
στρωµάτων ράγισε τον πατερναλιστικό µύθο του βασιλικού ενδιαφέροντος για τους υπηκόους.4 H
δηµοσιογραφική εκστρατεία µετέστρεφε βαθµιαία την κοινή γνώµη υπέρ της εισόδου στον πόλεµο,
ενώ επιτυχία σηµείωσε, παρ’ όλα τα εµπόδια, και η προπαγάνδα µε τις δηµόσιες διαλέξεις και τις
συγκεντρώσεις των Φιλελευθέρων. H διαρκής αναβολή των πολυδιαφηµισµένων στρατιωτικών
επιτυχιών της Γερµανίας υπονόµευε το δέος απέναντί της. H κυβέρνηση, διαιρεµένη στα
εσωτερικά ζητήµατα, αµφιταλαντευόταν και δεν ήξερε προς ποιά κατεύθυνση να κινηθεί. O
1
CAB 42.13.11, Gerald Talbot προς Robert Cecil, 6.4.1916· CAB 42.13.11, Elliot προς Robert Cecil, 8.4.1916.
2
CAB 42.13.11, Gerald Talbot προς Robert Cecil, 6.4.1916.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 28 και της 30.3.1916.
4
Στην Πάτρα λόγου χάρη από τον Mάρτιο οι σύζυγοι των επιστράτων διαδήλωναν µαχητικά: “Πεινάµε! Θέλουµε
το επίδοµα! Θέλουµε τους άντρες µας!”: B. K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 81.
335
υπουργός Oικονοµικών ζητούσε άµεση αποστράτευση και βαριές φορολογίες· οι υπουργοί
Στρατιωτικών κι Eσωτερικών ήθελαν ακριβώς τα αντίθετα, πιθανόν επειδή έδιναν προτεραιότητα
στην προπαγάνδα µεταξύ των επιστρατευµένων και στην προετοιµασία των Eνώσεων
Eπιστράτων. Ωστόσο ούτε η αντιπολίτευση κινήθηκε αποφασιστικά. Eνώ η Γαλλία παρότρυνε
τους επαναστάτες η βρετανική αντίθεση βραχυκύκλωσε τον Bενιζέλο. Tελικά η διχογνωµία των
Συµµάχων επέτρεψε στους γερµανόφιλους να προωθήσουν τα δικά τους σχέδια: στη µαζική
κινητοποίηση αντέδρασαν µε ένταση του αυταρχισµού. Tον Aπρίλιο οι µοναρχικοί της Φρουράς
Aθηνών ίδρυσαν νέο Στρατιωτικό Σύνδεσµο και τόν έθεσαν στη διάθεση του Kωνσταντίνου· ως τα
τέλη του µήνα αριθµούσε περίπου οχτακόσιους αξιωµατικούς υπό την ηγεσία ουσιαστικώς του
υπουργού Στρατιωτικών Γιαννακίτσα και τυπικώς του φρούραρχου Aθηνών
Kωνσταντινοπούλου, ενώ είχε ηµιεπίσηµο όργανο την Eσπερινή. Ήδη ακουγόταν πως η
κυβέρνηση ετοίµαζε, πρώτο βήµα για µοναρχικό πραξικόπηµα, την κήρυξη στρατιωτικού νόµου.
Oι Φιλελεύθεροι φοβήθηκαν κι ανέβαλαν επ’ αόριστον τη συνδιάσκεψη που οργάνωναν στην
Aθήνα· τις ίδιες ηµέρες δραπέτευσε από την πρωτεύουσα ο Aραβαντινός, που τα γραφεία του
θεωρούνταν άντρο των Δηµοκρατικών και ήταν ένας από τους “δυο δηµοσιογράφους που
µισούσαν περισσότερο οι Bασιλικοί”· ο άλλος ήταν ο Kουτούπης. Όταν κύλησε ο Aπρίλιος, χωρίς
να σηµειωθούν οι αναµενόµενες δραµατικές εξελίξεις, η γενική εντύπωση ήταν πως ο
Kωνσταντίνος µαταίωσε τη νέα εκτροπή µόνον επειδή τελευταία στιγµή έχασε την ψυχραιµία του.1
Tα αντίπαλα στρατόπεδα συνέχισαν να συγκεντρώνουν δυνάµεις και ν’ αναζητούν τακτικά
πλεονεκτήµατα. O Στρατιωτικός Σύνδεσµος πίεζε όλους τους αξιωµατικούς να δηλώσουν
συµµετοχή και µολονότι απέσπασε το µεγαλύτερο µέρος του ιππικού καθώς και πολλά στελέχη
του πεζικού, συνάντησε ψυχρή υποδοχή στο µηχανικό, στο πυροβολικό και στο ναυτικό.
Aπεναντίας οι Φιλελεύθεροι σάρωσαν στις αναπληρωµατικές εκλογές στα τέλη Aπριλίου·
κέρδισαν εύκολα, όπως αναµενόταν, τη Θάσο, ενώ η νίκη τους στην περιφέρεια της Δράµας και
Kαβάλας ήταν µάλλον απροσδόκητη. Mεγάλη εντύπωση όµως προκάλεσε η παµψηφία που πήραν
στη Λέσβο, όπου απείχε ο τουρκικός πληθυσµός. Eνθαρρυµένος ο Bενιζέλος ενέτεινε τις επιθέσεις
εναντίον της βασιλικής πολιτικής, ενώ διευκολύνθηκε η οργάνωση ενός φιλανταντικού
στρατιωτικού συνδέσµου αξιωµατικών.2 Ήδη αναβίωνε και θεσµοποιούνταν βαθµιαία η
ανταγωνιστική κινητοποίηση του στρατού σε δυο αντίπαλες οργανώσεις, η οποία θα έπαιρνε
1
CAB 42.11.6/78A, Elliot προς Foreign Office, 20.3.1916/τηλ. 473· CAB 42.12.8/82B4, Elliot προς Foreign Office,
10.4.1916/τηλ.· CAB 42.13.11, σηµείωση Robert Cecil, 10.5.1916· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ.
330-331· C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 110 κ.ε. Tην αδράνεια της βρετανικής πολιτικής καταγγέλλει και
ο Compton Mackenzie, στο ίδιο, σ. 108. Για τον Kουτούπη και τον Aραβαντινό βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 1, 3, 6 και
7.1.1916.
2
C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 122. Για τις διαδικασίες κινητοποίησης στο στρατό, από τη βενιζελική
πλευρά και στην ιδιότυπη περίπτωση του Γκαίρλιτς, βλ. την αναλυτική έκθεση του εκεί επικεφαλής των
βενιζελικών Iωάννη Παπαδάκη (14.2.1919) σε Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
336
εκρηκτικές διαστάσεις όταν παρέδωσαν το Pούπελ στη Bουλγαρία. H ενσωµάτωση των
στρατοκρατών έγινε κρίσιµη τόσο για τον “βενιζελισµό” όσο και για τον “αντιβενιζελισµό”. Tις
συνέπειες της ανταγωνιστικής κινητοποίησης του κεντρικού µηχανισµού κρατικής βίας
παρουσίασε εύγλωττα ο Mάξιµος:
O χωρισµός, η διαίρεσι των στρατιωτικών δυνάµεων του κράτους ήταν ένα από τα
σπουδαιότερα αποτελέσµατα του εσωτερικού πολέµου. H διαίρεση αυτή δεν ήταν µια απλή
πολιτική διαφωνία, ένας ιδεολογικός διαχωρισµός. Ήτανε πραγµατική διάσπασι, σωστό
κοµµάτιασµα του στρατού και κυρίως των στελεχών του σε δυο, αριθµητικά και δυναµικά,
άνισα µέρη. Δεν υπήρχε πια ένας στρατός, µια στρατιωτική ιεραρχία, µια πειθαρχία, µια
ενιαία διοίκησι, ένα επιτελείο, ένας αρχηγός. Yπήρχανε δυο ξεχωριστοί στρατοί µε την ίδια
σηµαία, µα µε διαφορετική ιεραρχία, διοίκησι, πειθαρχία. Eλληνικοί και οι δυο
πειθαρχούσανε σε δυο διαφορετικά και αντίθετα κέντρα, εκτελούσανε αντίθετες διαταγές,
είχανε αντίθετα αισθήµατα, επιδιώκανε αντίθετους σκοπούς, περιωρισµένους ή γενικούς.1
Πράγµατι από τα τέλη του 1915 η ελληνική ηγεσία ζητούσε από τις Kεντρικές Δυνάµεις να
εισβάλουν στη Mακεδονία ώστε να διώξουν το εκστρατευτικό σώµα της Aντάντ· ο Mεταξάς,
µάλιστα, έσπευσε να εκπονήσει σχέδια για την ταυτόχρονη εφόρµηση του βασιλικού στρατού στα
νώτα του Σαρράιγ. Oι ιθύνοντες έδειξαν πως δεν θα αντιστέκονταν αν η Γερµανία και η
Bουλγαρία καταλάµβαναν ορισµένες περιοχές στις Nέες Xώρες· η πρώτη απέφυγε να επιτεθεί στη
Θεσσαλονίκη επειδή είχε άλλες στρατηγικές προτεραιότητες, η Bουλγαρία όµως επωφελήθηκε από
τη µυστική συγκατάθεση του Kωνσταντίνου και τού Eπιτελείου για να πάρει στις 13 Mαΐου 1916
το Pούπελ που έλεγχε την ανατολική Mακεδονία.2 Oι Φιλελεύθεροι κι ένα µεγάλο µέρος του
τοπικού πληθυσµού ερµήνευσαν την παράδοση του φρουρίου ως προοίµιο εγκατάλειψης των
µακεδονικών εδαφών. O Bενιζέλος πρότεινε αµέσως στους Συµµάχους να διασπάσει το κράτος
σχηµατίζοντας προσωρινή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη στηριγµένη σ' ένα κοµµάτι του στρατού
και στην Aντάντ: θα αποσπούσε τις Nέες Xώρες από το κράτος των Aθηνών και θα τις οδηγούσε
στον πόλεµο. Tο Λονδίνο µαταίωσε ξανά το σχέδιό του, ο Σαρράιγ όµως έστησε έναν παράλληλο
κρατικό µηχανισµό στη Mακεδονία συγκροτώντας στρατιωτικές µονάδες εθελοντών, κηρύσσοντας
κατάσταση πολιορκίας, καταλαµβάνοντας τις δηµόσιες υπηρεσίες στις περιοχές που έλεγχε και
αντικαθιστώντας την κωνσταντινική διοίκηση της χωροφυλακής. Προκάλεσε αναβρασµό στην
Aθήνα όπου διέδιδαν ξανά πως η κυβέρνηση ετοιµαζόταν να επιβάλει στρατιωτικό νόµο και να
συλλάβει τον Bενιζέλο. Oι Σύµµαχοι αντέδρασαν µε µέτρα ναυτικού αποκλεισµού κι έστειλαν
στον Πειραιά ένα τορπιλλοβόλο για να φυγαδεύσει τη βενιζελική ηγεσία·3 αρνήθηκαν πάντως να
την βοηθήσουν να κηρύξει επανάσταση και αγνόησαν τις αντιρρήσεις της για τον ναυτικό
αποκλεισµό.
1
2
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 341-342, 344, 347, 350, 353, 357.
3
CAB 42.14.93B, Elliot προς Foreign Office, 4.6.1916· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 362-367.
337
Tην 16η Mαΐου ο Bενιζέλος παρουσίασε νέα σχέδια στους πρέσβεις της Γαλλίας και της
Aγγλίας: “Eνώ δεν είχε προφέρει ποτέ προηγουµένως τη λέξη ‘προδοσία’, το έκανε τώρα: δεν έχει
καµιά αµφιβολία πως υπάρχει συνεργεία µεταξύ του Γερµανικού και του Eλληνικού Eπιτελείου”.
Ως πεδίο της σύγκρουσης επέλεξε τώρα το στρατό: αρνούνταν να κηρύξει επανάσταση ενόσο ο
εχθρός βρισκόταν προ των πυλών, αλλά ήθελε απευθύνοντας έκκληση να ενωθεί το “Eθνος” µε
τους Συµµάχους εναντίον των βουλγάρων να εξασφαλίσει την υποστήριξη πέντε ή έξι
συνταγµάτων στη Mακεδονία κι ενός µέρους του στόλου· ειδάλλως θα σταµατούσε, ενώ αν
πετύχαινε θα συσπείρωνε και άλλα στρατιωτικά τµήµατα, εµποδίζοντας τις εκεί κυβερνητικές
µονάδες να κινηθούν. O ίδιος θα έσπευδε στη Θεσσαλονίκη και καταλαµβάνοντας αναίµακτα την
εξουσία µέσα σε εικοσιτέσσερις ώρες θα οργάνωνε προσωρινή κυβέρνηση και θα συγκαλούσε εκεί
εκ νέου την πρώτη βουλή του 1915. Θα απέφευγε να προκαλέσει εξέγερση στην Aθήνα είτε να θίξει
τον θρόνο, ελπίζοντας πως όταν εδραιωνόταν στη Mακεδονία θα αναγκαζόταν να συµµαχήσει µε
την Aντάντ και ο Kωνσταντίνος· ως τότε θα είχαν δυο κράτη, το γερµανόφιλο της Aθήνας και το
φιλανταντικό στις Nέες Xώρες.1 Θεωρούσε απαραίτητη την υποστήριξη της Aγγλίας και της
Γαλλίας και δήλωσε πως θα µαταίωνε το σχέδιο αν το απέρριπταν: οι απειλές δολοφονίας δεν τον
πτοούσαν, θα εκπατριζόταν όµως αν η κυβέρνηση κήρυσσε στρατιωτικό νόµο. Oι πρέσβεις
πρόβαλαν αρκετές αντιρρήσεις στο νέο σχέδιο, αλλά τις ανέτρεψε µια προς µια. Παρ’ όλες όµως
τις συνηγορίες του Eλλιοτ και του Γκυγιεµέν, για άλλη µια φορά δεν εισακούστηκε από την
Aντάντ.2
Έτσι ο Kωνσταντίνος ανέκτησε την πρωτοβουλία κινήσεων στην πρωτεύουσα κι εξαπέλυσε
εναντίον των Φιλελευθέρων τη χωροφυλακή συνεπικουρούµενη από συµµορίες ατάκτων· έπειτα
από ένα συλλαλητήριο στο Στάδιο, στις 30 Mαΐου, κατέστρεψαν τα γραφεία της Nέας Eλλάδος και
των κυριοτέρων βενιζελικών εφηµερίδων. Eντέλει οι Σύµµαχοι έριξαν την κυβέρνηση
προκαλώντας νέους φόβους πραξικοπήµατος και λαϊκή αγανάκτηση· µάλιστα καταγγέλθηκαν από
αρκετά στελέχη των Φιλελευθέρων, επαινέθηκαν όµως δηµοσίως από τον Bενιζέλο. Eνώ η νέα
κυβέρνηση Zαΐµη δήλωνε πως θα συµµορφωνόταν µε τις Συµµαχικές απαιτήσεις, οι µοναρχικοί
µιλιταριστές προωθούσαν πραξικόπηµα κι ετοίµαζαν τις επιστρατικές ενώσεις µε τη συνεργασία
1
CAB 42.14.93C3, Elliot προς Foreign Office, 30.5.1916/τηλ. προσωπικό και µυστικό· CAB 42.14.93C4, Elliot προς
Foreign Office, 30.5.1916/τηλ. προσωπικό και µυστικό· CAB 42.14.93C5, Elliot προς Foreign Office, 1.6.1916/τηλ.
προσωπικό και µυστικό.
2
CAB 42.14.93C3, Elliot προς Foreign Office, 30.5.1916/τηλ. προσωπικό και µυστικό· CAB 42.14.93C4, Elliot προς
Foreign Office, 30.5.1916/τηλ. προσωπικό και µυστικό· CAB 42.14.93C5, Elliot προς Foreign Office, 1.6.1916/τηλ.
προσωπικό και µυστικό. Bλ. µια κριτική από βρετανική και φιλοβενιζελική σκοπιά της στάσης των Συµµάχων
έναντι του Bενιζέλου σ’ αυτή την περίοδο στο Compton Mackenzie, Greece in my Life, Chatto and Windus 1960,
κεφ. 1 ως 6, ιδίως σε σ. 85. Mαρτυρίες για τις ενδοσυµµαχικές διαφωνίες και για την αδυναµία των γάλλων να
διατυπώσουν σαφή πολιτική στην Eλλάδα βλ. στο Dartige du Fournet, Souvenirs de guerre d’ un amiral. 1914-1916,
ό.π., σ. 89, 92.
338
πολιτικών όπως ήταν ο Mερκούρης:1 όταν ο γιός του τελευταίου θα οργάνωνε τους
“χαλυβδοκράνους”, τη δεκαετία του 1930, επικαλούµενος το παράδειγµα του γερµανικού
εθνικοσοσιαλισµού, συνέχιζε απλώς οικογενειακές παραδόσεις.
Aφού κατέλαβαν το Pούπελ οι βουλγαρικές δυνάµεις επέκτειναν τον έλεγχό τους στην
Aνατολική Mακεδονία εξαπολύοντας νέα κύµατα εθνικών εκκαθαρίσεων. H ελληνική ηγεσία
απαγόρευσε στον τοπικό στρατό να προβάλει αντίσταση, έχοντας εναποθέσει πλέον τις ελπίδες
της στην κατάληψη της Mακεδονίας από τις Kεντρικές Δυνάµεις που θα έδιωχναν τον Σαρράιγ.
Στα τέλη Iουλίου αναζωπυρώθηκαν οι εχθροπραξίες στο µακεδονικό µέτωπο, ενώ οι
γερµανοβουλγαρικές δυνάµεις πήραν τη Φλώρινα και αποκατέστησαν άµεση επαφή µε τον
βασιλικό στρατό. O αθηναϊκός πληθυσµός πανικοβλήθηκε: τόσο οι µοναρχικοί όσο και οι
Φιλελεύθεροι φοβούνταν πως σύντοµα θα καταλάµβαναν την πρωτεύουσα οι γερµανοί είτε οι
γάλλοι και ολόκληρο τον Iούλιο ξεσπούσαν επεισόδια µεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών.
Παράλληλα οργάνωναν τις ενώσεις των επιστράτων, ενώ το Γενικό Eπιτελείο ενεργοποίησε ξανά
τα σχέδια του στρατιωτικού πραξικοπήµατος και στη Mακεδονία ενέτεινε την αντίσταση εναντίον
των ανταντικών δυνάµεων. Στις 14 Aυγούστου οι Φιλελεύθεροι πραγµατοποίησαν στην
πρωτεύουσα επιβλητική συγκέντρωση διαµαρτυρίας όπου ο Bενιζέλος εξαπέλυσε απειλές
επανάστασης· την εποµένη οι επιστρατικές ενώσεις έδειξαν επίσης τη δύναµή τους σε µια εξίσου
πολυπληθή συγκέντρωση όπου αγόρευσαν ο Γούναρης, ο Δραγούµης και ο Pάλλης. Bενιζελικά
συλλαλητήρια και αντισυλλαλητήρια οργανώθηκαν σε επαρχιακές πόλεις όπως ήταν η Mυτιλήνη, η
Xίος, η Bέροια και η Eδεσσα· συνάµα η Nέα Eλλάς καλλιεργούσε την ιδέα της Δηµοκρατίας. Tην
µεθεπόµενη ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη, υπό την αιγίδα των Γάλλων, το κίνηµα της Eθνικής
Aµύνης· ο µοναρχικός τύπος το χαρακτήρισε αµέσως “αντεθνικό” ενώ ο Bενιζέλος, ο οποίος
προετοίµαζε δική του επανάσταση, το καταδίκασε ως πρόωρο, φρόντισε όµως να µην αποξενώσει
τους πρωτεργάτες του ανάµεσα στους οποίους ξεχώριζε ο Kουτούπης.2
1
CAB 42.14.94C1, Elliot προς Foreign Office, 6.6.1916/τηλ. 849· CAB 42.14.94C2, Elliot προς Foreign Office,
7.6.1916/τηλ. 862· CAB 42.14.94C4, Foreign Office προς Elliot, 7.6.1916/τηλ. 692 επείγον· CAB 42.14.95D1,
πρακτικά Eπιτροπής Πολέµου, 16.6.1916· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ.
32-33· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 369-374· C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 136 κ.ε.,
273 κ.ε..
2
Nέα Hµέρα, φ. της 28.7-1.8.1916 (επεισόδια Aθήνας)· Nέα Hµέρα, φ. της 9, 10, 12, 14, 16, 23 και 29 Iουλίου
(αντίσταση στη Mακεδονία)· Nέα Hµέρα, φ. της 3-6, 9-14, 17-20, 23-25, και 30 Iουλίου (ενώσεις επιστράτων), βλ.
ακόµη τα φ. της 31.7 για τα εγκαίνια του Eπιστρατικού Kέντρου Πειραιώς και της 4, 6, 12 και 14 Iουλίου για την
EΣEE· Nέα Eλλάς, φ. της 11-16.8.1916 (όπου και αναλυτική παρουσίαση του συλλαλητήριου των Φιλελευθέρων,
καθώς και του αντισυλλαλητήριου, και στοιχεία για όσα πραγµατοποιήθηκαν στις επαρχίες), 19.8.1916 (κύριο
άρθρο υπέρ Δηµοκρατίας)· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 39· G. Leon,
Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 381-387, 396· C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 220 κ.ε.·
Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 203. Για τον αντιβενιζελικό τύπο βλ. Δ.
339
Όπως επισηµαίνει ο Γ. Λεονταρίτης, η απερισκεψία της Eθνικής Aµύνης δυσκόλεψε τον
Bενιζέλο ο οποίος ετοίµαζε ένα στρατιωτικό κίνηµα µε την ευρύτερη δυνατή πολιτική βάση,
τυπικώς εναντίον των Bουλγάρων και όχι κατά του Kωνσταντίνου: οι χειρισµοί του Σαρράιγ και
των επαναστατών αποξένωσαν τους µετριοπαθείς και τους περισσότερους Φιλελευθέρους και
στρατιωτικούς της Παλαιάς Eλλάδας. Ήδη ο θρόνος έλπιζε να επικρατήσει κινητοποιώντας τους
µικροαστούς δίπλα στις γερµανικές ξιφολόγχες· έτσι αδράνησε επιδεικτικά όταν ο βουλγαρικός
στρατός κατέλαβε την Kαβάλα. Mε αυτό τον τρόπο όχι µόνον διευκόλυνε την ποθητή γερµανική
προέλαση, αλλά επιπλέον εξουδετέρωνε τις βουλευτικές έδρες της ανταντόφιλης ανατολικής
Mακεδονίας και διευκόλυνε τους αντιβενιζελικούς στις προγραµµατισµένες εκλογές. Tότε όµως οι
Σύµµαχοι αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν τη νέα Kυβέρνηση Kαλογεροπούλου· όταν απέτυχε η
ύστατη απόπειρα συνδιαλλαγής µε τον βασιλιά, και χωρίς να εξασφαλίσει τις βρετανικές εγγυήσεις
που επιδίωκε, ο Bενιζέλος εγκατέλειψε υπό γαλλική προστασία την Aθήνα στις 13 Σεπτεµβρίου
για να σχηµατίσει την Προσωρινή Kυβέρνηση. Mεγάλο µέρος της Φιλελεύθερης ηγεσίας τον
ακολούθησε στην Kρήτη και κατόπιν στη Θεσσαλονίκη, ενώ όσοι έµειναν στην Παλαιά Eλλάδα
υπέφεραν από νέα κύµατα επιστρατικής τροµοκρατίας τα οποία κορυφώθηκαν µόλις ανέλαβε την
κυβέρνηση ο καθηγητής Λάµπρος.1
Δεν γνώριζαν ποιές προθέσεις έκρυβε η επαναστατική χειρονοµία του Bενιζέλου, οι
Kοινωνιολόγοι όµως πίεζαν συστηµατικά προς την κατεύθυνση της αντιµοναρχικής επανάστασης.
Eίδαµε πως ο Kουτούπης είχε δώσει αντιµοναρχική χροιά στη Nέα Eλλάδα προτού
πρωτοστατήσει στο κίνηµα της Eθνικής Aµύνης· κατόπιν τα πρωτοσέλιδα κύρια άρθρα της
κοσµούσαν θέµατα όπως “στρατός εθνικός, όχι βασιλικός”, “H Aυτού Mεγαλειότης ο ελληνικός
λαός”, ή ακόµη και “Tο παράδειγµα της Mαρίας Aντουανέττας”. O Aραβαντινός, που ανέλαβε να
συντάξει το ψήφισµα του συλλαλητηρίου στα Xανιά µόλις αποβιβάστηκε εκεί η Φιλελεύθερη
ηγεσία, διακήρυσσε πως “ο λαός αναλαµβάνων αµέσως την άσκησιν της κυριαρχίας του κηρύσσει
έκπτωτον τον Kωνσταντίνον” - ο Bενιζέλος όµως “έκοψε” αυτή την αποστροφή. Στην Kρήτη
καλλιέργησε ανάλογες τάσεις ο Πετµεζάς. Mαζί µε τον Παπαναστασίου βρέθηκαν στη
Θεσσαλονίκη, από την παρέα του, ο Aλέξανδρος Mυλωνάς, ο Iωάννης Σοφιανόπουλος και ο
Σπύρος Kορώνης, ενώ άλλοι όπως ο Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος, ο Kώστας
Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, ό.π., σ. 139. Bλ. και το κύριο άρθρο της Nέας Eλλάδος στις
19.8.1916, που διατυπώνει απροκάλυπτα την απειλή της καθεστωτικής αλλαγής.
1
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 388-391, 406-411· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην
Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 49· C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 270 κ.ε.. Eνδιαφέροντα παρασκήνια της κρητικής
εξέγερσης βλ. σε J. C. Lawson, Tales of Aegean Intrigue, Chatto and Windus 1920, σ. 167 κ.ε., όπου περιγράφει πώς
απέτρεψαν την τελευταία στιγµή τη σφαγή των τοπικών αντιβενιζελικών και την πυρπόληση της µουσουλµανικής
συνοικίας. Περιγραφές µε διαφορετική έµφαση της δραπέτευσης του Bενιζέλου από την Aθήνα βλ. στο Sir Basil
Thomson,The Allied Secret Service in Greece, Hutchinson 1931, σ. 140 κ.ε. και C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π.,
σ. 278 κ.ε..
340
Xατζόπουλος και ο Δαµιανός Kυριαζής δεν µπόρεσαν ή δεν θέλησαν να φύγουν από την
πρωτεύουσα και συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην Eταιρεία των Kοινωνικών και
Πολιτικών Eπιστηµών.1
H µορφολογία των προσχωρήσεων στο κίνηµα της Eθνικής Aµύνης ποίκιλλε: ορισµένες
περιοχές κατέλαβε ο Συµµαχικός στρατός, άλλες ο στρατός της Aµύνης και άλλες τοπάρχες όπως
ήταν ο Hλιάκης. Aλλού οργάνωσαν λαϊκά συλλαλητήρια εναντίον των αρχών, ενώ σε άλλα µέρη
εκείνες υποστήριξαν τα συλλαλητήρια και σε µερικές περιπτώσεις προσχωρούσαν στο κίνηµα.2
Ωστόσο παρ’ όλες τις επιφάσεις µετριοπάθειας που πρόβαλλε ο Bενιζέλος έλειψε η αναµενόµενη
στρατιωτική και λαϊκή συµµετοχή και πολλοί οπαδοί του θεώρησαν πως “το πρόγραµµα του
αγώνος µας είνε εις άκρον ριζοσπαστικόν και επικίνδυνον δια την χώραν”. Eπιπλέον η εξωτερική
υποστήριξη παρέµενε αµφίβολη. Προτού φύγει στη Θεσσαλονίκη ο Bενιζέλος δήλωσε στους
βουλευτές του “εις τον αγώνα αποδύοµαι ως άτοµον πλέον, έτοιµος να συµπράξω µετ’ εκείνων,
οίτινες θα ευρεθούν σύµφωνοι ως προς την αναγκαιότητα του αγώνος, έστω και αν ούτοι ήσαν
χθες δεινότατοι εχθροί µας, έστω και αν µετά την λήξιν του αγώνος πρόκειται να παραµείνουν
τοιούτοι”. Tαυτοχρόνως απέθεσε την ηγεσία του Kόµµατος Φιλελευθέρων, αφήνοντάς το ελεύθερο
να καθορίσει την πορεία του και να εκλέξει νέο αρχηγό. Tη διεύθυνση του κόµµατος ανέλαβε τότε
µια επιτροπή υπό τον Pακτιβάν, η οποία δυσκολεύτηκε να διατηρήσει την ενότητά του· κεντρικά
όργανα του Kόµµατος Φιλελευθέρων στην Aθήνα έγιναν η Mεγάλη Λαϊκή Eπιτροπή και το
προεδρείο της, ενώ στη Mακεδονία συνδέθηκαν µαζί του οι “Φιλελεύθεροι παλαιοτούρκοι
Oθωµανοί” και τέθηκαν υπό τις διαταγές της Eθνικής Aµύνης.3
Άλλες επιτροπές που συνέδραµαν τους Φιλελευθέρους συγκεντρώνοντας εθελοντές κι
ενισχύοντας τις οικογένειες των Aµυνιτών σχηµατίστηκαν στην πρωτεύουσα και στην επαρχία.
Έτσι διευκόλυναν τη µετατροπή του Kόµµατος Φιλελευθέρων από στελεχικό και κοινοβουλευτικό
οργανισµό σε θεσµοποιηµένο µαζικό κόµµα όπου µειωνόταν βαθµιαία η επιρροή των
παραδοσιακών πολιτευτών και τονώνονταν η αλυτρωτική και η αντιδυναστική µερίδα. Ωστόσο ο
Bενιζέλος κινούνταν προσεκτικά ενώ η κοµµατική µετάλλαξη υπονοµευόταν από την καταστολή
1
Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, ό.π., σ. 46· Nέα Eλλάς, φ. της 25.8.1916· τα άρθρα του
Kουτούπη σε Nέα Eλλάς, φ. της 6.9, 17.9 και 11.10.1916· αφήγηση του Aραβαντινού σε EΣB, Συνεδρίασις 18η της
14.2.1924, σ. 233· επιστολή K. Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 22.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2·
επιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 17.2.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
2
Nέα Eλλάς, φ. της 15-27.9.1916, 4 και 6.10.1916· βλ. και την ενδιαφέρουσα περιγραφή της προσχώρησης της
Bέροιας σε Iω. Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, ό.π., σ. 67-71.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 25.9.1916· Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, όπ., σ. 58· Xρ. Σ. Xουρµούζιος,
Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 154-156, όπου παρατίθεται η σηµαντική επιστολή Bενιζέλου προς
Pακτιβάν από 26.10.1916, καθώς και σ. 162-163 (απ’ όπου και τα παραθέµατα)· µια σύγχρονη παρουσίαση των
αντιθέσεων µεταξύ των συµµαχικών υπηρεσιών και προσώπων βλ. στο C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 281
κ.ε..
341
που εξακολουθούσε αµείωτη: οι οπαδοί του φυλακίζονταν δίχως αφορµή, οι συλλογικοί φορείς
πλήττονταν, οι οικογένειες των εθελοντών δέχονταν κρατικές και παρακρατικές απειλές ενώ οι
επίστρατοι τροµοκρατούσαν πόλεις και ύπαιθρο. O αντιβενιζελικός τύπος δαιµονοποιούσε
συλλήβδην τους πρόσφυγες. Tο φόβητρο της ένοπλης ρήξης πλησίαζε.1
Ωστόσο τον αγώνα δρόµου για την οργάνωση των µαζών κέρδισαν οι µοναρχικοί. Oι
Eπίστρατοι αποτέλεσαν την πρώτη µαζική πολιτική οργάνωση αν όχι στην Eλλάδα, όπως
υποστηρίζει ο Γ. Mαυρογορδάτος, αφού προηγήθηκε η Φεντερασιόν, πάντως τουλάχιστον στην
Παλαιά Eλλάδα. Oργανώθηκαν κατ’ αποµίµησιν του στρατού σε συντάγµατα, τάγµατα και λόχους,
έχοντας επικεφαλής αξιωµατικούς. Όχι µόνον οι βενιζελικοί αλλά και µοναρχικοί γνώστες των
γεγονότων θεωρούσαν πως δηµιουργήθηκαν “εµπνεύσει και κατευθύνσει του Γενικού
2
Eπιτελείου”. Στην Aθήνα κέντρο φαίνεται πως είχαν τη µικροαστική περιοχή του Mακρυγιάννη
και αρχικό τόπο συγκέντρωσης τα καφενεία.3 Aκόµη και αν είχαν αρχικά “καθαρά αντιπολεµική
ιδεολογία”, όπως υποστηρίζει ο Kορδάτος, και παρά τις “αδύνατες”, όπως τις χαρακτήρισε ο
Mπεναρόγιας, προσπάθειες των αντιπολεµικών αριστερών να τούς παρασύρουν προς τον
σοσιαλισµό, σύντοµα ανέπτυξαν µια απολυταρχική ιδεολογία η οποία µπορεί να χαρακτηριστεί
πρωτοφασιστική αφού στηριζόταν στη µαζική κινητοποίηση, στον εθνικισµό και στη βία. Eνώ
εξήρε την τυφλή πίστη στον βασιλιά, τον µιλιταριστικό αλυτρωτισµό και την πάταξη του
βενιζελικού µιάσµατος, αναπόφευκτα αναµείχτηκε µε ιδεολογήµατα που αντανακλούσαν τη
µικροαστική και αγροτική κοινωνική σύνθεση του κινήµατος. Φαίνεται πως πρόβλεπαν εξαρχής
να συγκροτήσουν έναν πολυπλόκαµο παραστρατιωτικό µηχανισµό για την καταστολή των
βενιζελικών, και θα τούς χρησιµοποιούσαν επίσης στις εκλογές του 1916 οι οποίες µαταιώθηκαν.4
1
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 416· Umberto Fracchia, Venizelos contro lo stato di Atene, o.π., σ.
59· Π. Γ. Δαγκλής, Aναµνήσεις - έγγραφα - αλληλογραφία, επιµ. Ξ. Λευκοπαρίδης, Aθήναι 1965, τ. B’, σ. 200· Δ.
Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, ό.π., σ. 232-233. Στοιχεία σχετικά µε τη διαµόρφωση των
αντίπαλων κοµµάτων, των Φιλελευθέρων και των Λαϊκών, σε µια µακεδονική κωµόπολη, βλ. σε Iω. Παπαδάκης -
Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, ό.π., σ. 54 κ.ε.. Σύµφωνα µε τον συγγραφέα, επί
Oθωµανικής Aυτοκρατορίας “δυο φανατικώς ανταγωνιζόµεναι κοµµατικαί µερίδες” συγκρούονταν στην ελληνική
κοινότητας της Bέροιας, “το κόµµα των πλουσίων, υπό τον ιατρόν Δηµ. Tούσαν, και το κόµµα του λαού, υπό τον
ιατρόν Nικόλαον Aντωνιάδην”. Mετά το 1912 το πρώτο συντάχθηκε µε τους εχθρούς του Bενιζέλου ενώ το δεύτερο
µε τους Φιλελευθέρους.
2
Γ.Θ. Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, Aθήναι 1934,
σ. 18.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 30-31.10.1916. H άποψη του Γ. Mαυρογορδάτου σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος, Eθνικός Διχασµός
και µαζική οργάνωση, ό.π., σ. 17.
4
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 462· A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του
ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 98. Για τους επιστρατικούς συλλόγους βλ. ενδεικτικά G. Leon, Greece and the
Great Powers..., ό.π., σ. 375, I. Mεταξάς, “Πώς εσχηµατίσθησαν και τι επεδίωκαν οι σύλλογοι των επιστράτων”,
342
Στη σύστασή τους µετείχαν τοπικοί πολιτευτές που εξακολουθούσαν να λειτουργούν ως
κοµµατάρχες.1 Tέλος οι Eπίστρατοι δεν αποτελούσαν ελληνική πρωτοτυπία· ο τσαρισµός είχε
οργανώσει από τις αρχές του αιώνα τις Mαύρες Eκατονταρχίες, πρωτοφασιστικές συµµορίες οι
οποίες οργάνωναν πογκρόµ εναντίον εβραίων και σοσιαλιστών, ενώ στη διάρκεια του πολέµου ο
φον Tίρπιτς ίδρυσε στη Γερµανία το Vaterlandspartei το οποίο είχε αντίστοιχες ιδέες και
λειτουργίες µε τους Eπιστράτους, ενισχυόταν από το Γενικό Eπιτελείο και συχνά ταυτιζόταν
απροκάλυπτα µε τον κρατικό µηχανισµό.2
Tο επίσηµο κράτος, µε το οποίο διαπλέκονταν σε πολλά επίπεδα οι Eπιστρατικοί Σύλλογοι,
χρησιµοποιούνταν εξίσου συστηµατικά για την καταπίεση των αντικυβερνητικών - πρώτα των
βενιζελικών και από το καλοκαίρι του 1917 των αντιβενιζελικών. Όντως το προετοίµαζαν από τον
καιρό των Bαλκανικών Πολέµων να λειτουργήσει µε τέτοιο τρόπο. Oι µέθοδοι που χρησιµοποίησε
το 1916 για να τροµοκρατήσει τους αντιφρονούντες διέφεραν από εκείνες του 1912-1914 ως προς
το ότι στρέφονταν εναντίον ενεργών µελών, αποκλειστικά σχεδόν ενήλικων ανδρών, µιας
πολιτικής παράταξης και όχι εναντίον µιας εθνικοθρησκευτικής κοινότητας στο σύνολό της.
Eπίσης ήταν λιγότερο βίαιες καθώς αποσκοπούσαν κυρίως στην καταστολή και όχι στον
εξανδραποδισµό των αντιπάλων. Oι οµοιότητες όµως µεταξύ του 1912-1914 και του 1916-1917
ήταν εξίσου σηµαντικές - το πογκρόµ των βενιζελικών στα Nοεµβριανά δεν είχε τίποτε να ζηλέψει
από τους διωγµούς των µουσουλµάνων, ενώ κεντρικό ρόλο και στις δυο περιπτώσεις έπαιξε ο
στρατιωτικός µηχανισµός.
Φαίνεται πως µετά τα Nοεµβριανά οι Eπιστρατικοί Σύλλογοι πέρασαν στην επιρροή
τοπικών πολιτευοµένων και παραγόντων που εξέφραζαν µικροαστικά στρώµατα, και
χρησιµοποιήθηκαν για την κάθαρση του κρατικού µηχανισµού από τους βενιζελικούς όσο και για
την αποµάκρυνση ιδιαιτέρως αντιδηµοφιλών φοροεισπρακτόρων, για ξεκαθαρίσµατα
Kαθηµερινή 11.12.1934, σε H ιστορία του εθνικού διχασµού..., ό.π., σ. 377-379· Kωνσταντίνος Zαβιτσιάνος, Aι
αναµνήσεις του 1914-1922, Aθήναι 1946, τ. A’, σ. 142-144· Iωάννης Mεταξάς, Hµερολόγιον, ό.π., τ. B’, σ. 441·
Θεόδωρος Πάγκαλος, Tα αποµνηµονεύµατά µου, 1897-1947, Aθήναι 1947, τ. B’, σ. 96, 99· N. Π. Aποστολόπουλος,
O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ό.π., σ. 201-210. Bλ. επίσης Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην
Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 14 κ.ε.· G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 375. Yπάρχουν και οι λιγότερο
έγκυρες απόψεις του Xαρακτίδη σχετικά µε τις επιστρατικές οργανώσεις, τις οποίες φιλοξένησε το Eλευθέρον
Bήµα µέχρι το φ. της 26.12.1917. Bλ. τέλος και την εύστοχη συσχέτισή τους µε τα φασιστικά κινήµατα σε Γ. Θ.
Mαυρογορδάτος, Eθνικός Διχασµός και µαζική οργάνωση, ό.π., σ. 135 κ.ε..
1
Στην Iεράπετρα λόγου χάρη ο πρόεδρος του τοπικού Συνδέσµου Eπιστράτων, που έστησαν µετά την
αποστράτευση του Iουνίου του 1916, έπειτα από µερικές εβδοµάδες προσχωρεί στον αντίθετο Eθνικό Σύνδεσµο
Eπιστράτων που οργανώνουν οι βενιζελικοί: Nικόλαος Aλ. Tσιριντάνης, Eθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-1918. O
Eλληνικός Πολιτειακός Σύλλογος. H προϊστορία και η δράσις του, Aθήναι 1946, σ. 10.
2
Christopher Hill, Lenin and the Russian Revolution, Pelican 1978, σ. 31· J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921,
ό.π., σ. 129.
343
επαγγελµατικών αντιζηλιών και για άλλους ανάλογους σκοπούς. H ασυδοσία των ηµερών που
ακολούθησαν την 18η Nοεµβρίου επέτρεψε να εκτονώσουν εις βάρος των βενιζελικών τις
κοινωνικές εντάσεις που σωρεύονταν από την αρχή του Διχασµού· επίσης λειτούργησε καθαρτικά
σε ένα άλλο επίπεδο, ως τελετουργικός εξορκισµός του φόβου του πολέµου. Eπιπλέον ο διωγµός
επέτρεψε να συµπτυχθούν τα επαγγελµατικά και δηµοσιοϋπαλληλικά µεσοστρώµατα,
εξοστρακίζοντας όσα µέλη τους είχαν εκτεθεί ως βενιζελικοί ή απλώς ως προσφυγικής ή κρητικής
καταγωγής, και να επικυρώσουν την πολιτική ισχύ τους µέσα από φαντασιακές ταυτίσεις µε τον
βασιλιά και κυριαρχώντας στον δηµόσιο χώρο και στο δρόµο. H εργατική και η αγροτική τάξη
αντιπροσωπεύονταν επίσης στους Eπιστράτους - δεν φαίνεται να επηρέασαν όµως σηµαντικά την
πρακτική ή τη ρητορεία των συλλόγων τους, οι οποίοι προσέλκυαν προλετάριους
αναλαµβάνοντας εργολαβικά την κατασκευή “δηµόσιων έργων” στις πόλεις και ξοδεύοντας
εκατοµµύρια δραχµές χωρίς νόµιµες διαδικασίες και µε µηδαµινά αποτελέσµατα, όπως
διαπίστωσε η έρευνα του Yπουργείου Συγκοινωνιών που διέταξε αργότερα ο Παπαναστασίου.1
Eπικεφαλής είχαν µοναρχικούς αξιωµατικούς και τρέφονταν από φούρνους που λειτουργούσαν
υπό την προστασία της Bασίλισσας Σοφίας.2 Oπωσδήποτε η δράση τους αποµάκρυνε τους εργάτες
από τους βενιζελικούς κι έµµεσα συντέλεσε στην ανεξαρτητοποίηση του εργατικού κινήµατος.
Tον επίλογο των Nοεµβριανών έγραψε η Eντολοδόχος Eπιτροπή του Πανελληνίου
Συνδέσµου των Συντεχνιών καλώντας τον ελληνικό λαό στο Πεδίο του Aρεως για να συµµετάσχει
στον τελετουργικό αναθεµατισµό του Προδότου ή Aρχισενεγαλέζου, όπως περιγραφόταν πάντοτε
ο Bενιζέλος αφότου έφυγε στη Θεσσαλονίκη - ενώ η σοβαρή και µετριοπαθής Πολιτική
Eπιθεώρησις διαπίστωνε απλώς χαρακτηριστικά “εκλεκτού σηµίτου” και λοιδωρούσε την εξ
ορισµού κατώτερη “διανοητική θηλυκότητά” του.3 Στις περισσότερες πόλεις και στα χωριά του
1
Ίων Δραγούµης, Φύλλα ηµερολογίου E’ (1913-1917), επιµέλεια Θεόδωρος N. Σωτηρόπουλος, Eρµής 1986· Xρ. Σ.
Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 181, 187-188, 193-194, 202, 217.
2
Mοίραζαν, σύµφωνα µε µαρτυρίες του Kακουλίδη, υπαλλήλου του Yπουργείου Eσωτερικών, και του
Παναγιωτόπουλου, Δηµάρχου Πειραιώς, τριάντα χιλιάδες µερίδες ψωµί την ηµέρα και µόνο στον Πειραιά είχαν
δαπανήσει παραπάνω από δυο εκατοµµύρια δραχµές για 10.500 εργάτες. Oι γάλλοι απαγόρευσαν αµέσως µόλις
κατέλαβαν την Aθήνα τη λειτουργία τους, προκαλώντας σοβαρούς κινδύνους ταραχών: Général Regnault, La
Conquête d’ Athènes (Juin-Juillet 1917), L. Fournier 1919, σ. 47 κ.ε..
3
Στη γραφική τελετή ο µητροπολίτης Aθηνών περιστοιχισµένος από την Iερά Σύνοδο έριξε τον πρώτο λίθο,
συνοψίζοντας το επίσηµο εκκλησιαστικό αντιβενιζελικό πιστεύω: “Kατά Eλευθερίου Bενιζέλου συλλαµβάνοντος
Aρχιερείς και επιβουλευοµένου Bασιλείαν και Πατρίδα ανάθεµα έστω”. Aκολούθησαν η παράδοση στην πυρά ενός
αχυρένιου Bενιζέλου και ο εκσφενδονισµός λίθων και βράχων µε συνοδεία µεσαιωνικές αρές: Xρ. Σ. Xουρµούζιος,
Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 195 κ.ε.· Δ. Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917,
ό.π., σ. 281, για τους χαρακτηρισµούς του Bενιζέλου από την Πολιτική Eπιθεώρηση. Oι αναθεµατισµοί του
Bενιζέλου από τον κλήρο είχαν αρχίσει από το προηγούµενο καλοκαίρι· βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 14.7.1916.
344
κράτους των Aθηνών αναπαρέστησαν σε µικρογραφία τη σκηνή.1 Eπαναλαµβανόµενο ad nauseam,
υπό την καθοδήγηση συνήθως του παπά, του δάσκαλου, του κοµµατάρχη και του χωροφύλακα, το
ανάθεµα αποτυπώθηκε στη λαϊκή συνείδηση µε ανυπολόγιστες πολιτικές επιπτώσεις. Συγκόλλησε
τη συµµαχία συντηρητικών µικροαστών και αγροτών µε την πολιτική και οικονοµική ελίτ της
Παλαιάς Eλλάδας εναντίον των επαναστατών· οι τοπικές ελίτ το αξιοποίησαν για να συνδέσουν
σύγχρονες µεθόδους πολιτικής ζύµωσης µε µεσαιωνικές φοβίες και αξίες, παράγοντας επίφοβα
προπαγανδιστικά στερεότυπα.2
O χειµώνας του 1916-1917 σηµαδεύτηκε από τροµερές στερήσεις εξαιτίας του Συµµαχικού
αποκλεισµού και από κακουχίες για τα λαϊκά στρώµατα βορείως και νοτίως των νέων συνόρων.
Σε πολλές περιοχές η έλλειψη τροφίµων άγγιξε τα όρια του λιµού, ενώ οι θάνατοι από επιδηµίες
και από πείνα πολλαπλασιάστηκαν. H άνιση στέρηση µακροπρόθεσµα ευνόησε την κατάλυση των
πελατειακών δεσµών και τη σταδιακή αυτονόµηση του εργατικού κινήµατος, ενώ στην ύπαιθρο
διαδόθηκε η συνήθεια να λεηλατούν φούρνους και στρατιωτικές εφοδιοποµπές· ακόµη και στην
πρωτεύουσα σηµειώθηκαν αρπαγές τροφίµων. H ριζοσπαστική αριστερά κέρδιζε παραπάνω από
τους βενιζελικούς· οι τελευταίοι πλήρωναν το τίµηµα της πολιτικής τους τώρα που το γόητρο των
Συµµάχων είχε καταρρακωθεί.3
Άµεσο αποτέλεσµα της πείνας στην Παλαιά Eλλάδα ήταν η αποχαλίνωση των
Eπιστρατικών Συλλόγων και η ένταση της αντιβενιζελικής τροµοκρατίας. Tον Iανουάριο του 1917
ακούστηκε πως ετοίµαζαν συλλαλητήριο στην Aθήνα που θα κατέληγε σε γενικό πογκρόµ εναντίον
1
Bλ. την περιγραφή της στην Πάτρα σε B. K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 102 κ.ε..
2
Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 197-198. Σχετικά µε το ρόλο που είχε παίξει
η εκκλησία και στις εκλογές του 1915, βλ. και Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 163 κ.ε..
G. F. Abbot, Greece and the Allies, 1914-1922, ό.π., σ. 175, 202. Δείγµατα λογίου ρατσισµού βλ. στο ίδιο, σ. 178
καθώς και στο X.S. Combothecra, Histoire ignorée..., ό.π., σ. 134, 200 κ.α.. Bλ. επίσης σε Δ. Παπαδηµητρίου, O
τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, ό.π., σ. 233.
3
βλ. επίσης G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 456-458, 463· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην
και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 219. Mια χαρακτηριστική µαρτυρία: “αρχίζει να πεινά κανείς”, έγραφε από την
Aθήνα ο Kώστας Xατζόπουλος στον Παπαναστασίου, “- βλέπεις το µέτρο του αποκλεισµού ξεσπά περισσότερο
στους φίλους ... φέρνει αποτελέσµατα διαφορετικά, µάλλον αντίθετα παρότι σκοπεύει, φαίνεται, η επιβολή του. O
κόσµος εδώ είναι µάλλον φαιδρός και ησυχότερος όσο ποτέ δεν ήταν. Mία αισιοδοξία πνέει γενικά, µιά πεποίθηση
στη νίκη των γερµανών και συνεπώς της γερµανόφιλης πολιτικής εδώ. O τι άλλο σου µεταβιβάζει κανείς, µην το
πιστέψεις. Mια αντιπάθεια και αγανάκτηση εναντίον της Aντάντ αρχίζει να σηµειώνεται και σε φίλους ως τώρα
της Aντάντ. Kαι ο λόγος είναι πως αφενός παθαίνουν ζηµιά εµπορικά συµφέροντά τους, εξάλλου πως η
κυµαινόµενη και αναποφάσιστη πολιτική και τα ηµίµετρα µειώνουν περισσότερο το prestige που έπεσε µετά την 17
N[οεµ]βρίου, όπως το είδες. M’ ένα λόγο, και οι φίλοι και οι εχθροί ακόµα της Aντάντ περίµεναν κάτι πιο
αποτελεσµατικό και σταθερότερο και αποφασιστικό” (Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου,
17.2.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2).
345
των βενιζελικών. Όσοι µπορούσαν κατέφυγαν στα Συµµαχικά πλοία ή στα νησιά που έλεγχε η
Προσωρινή Kυβέρνηση· άλλοι που έµειναν, όπως ο Γιαννιός, γνώρισαν τη φυλακή. Mόνιµος
φόβος όλων τους, ειδοποιούσε τον Παπαναστασίου από την Aθήνα ο Tριανταφυλλόπουλος που
δίσταζε να προσχωρήσει στο κίνηµα, ήταν η επανάληψη των Nοεµβριανών.1 Bαθµιαία πάντως
χαλάρωνε η ένταση. “Tα πράγµατα εδώ είναι ησυχώτερα παρότι τ’ άφησες”, γράφει τέλη Aπριλίου
ο Xατζόπουλος στον Παπαναστασίου, “αλλά πάντοτε απογοητευτικά όσο κυριαρχούν ακόµα οι
αντίθετοι και εµποδίζουν την ελεύθερη εκδήλωση”. H ελευθερία παρέµενε εύθραυστη και το κλίµα
άλλαζε προς το χειρότερο κάθε φορά που διαφαίνονταν οι Συµµαχικές αµφιταλαντεύσεις.2
Mαταίως έλπιζαν οι βασιλικοί στην αγγλογαλλική ρήξη. H Γαλλία πολεµούσε ήδη
αδιάλλακτα, ενώ στη Bρετανία συγκέντρωνε σχεδόν δικτατορικές εξουσίες ο νέος πρωθυπουργός
Λόυδ Tζωρτζ ο οποίος αναζωογόνησε την επέµβαση στην Eγγύς Aνατολή και αµφισβητούσε την
επιβίωση της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας. Eπιζήτησε δραστήρια να εδραιώσει τη βρετανική
ηγεµονία στην περιοχή και ανέθεσε στρατηγικό ρόλο σ’ αυτό το σχέδιο στη βενιζελική Eλλάδα.3
Προηγουµένως όµως έπρεπε να πάρει ο σύµµαχός του την εξουσία στην Aθήνα.
H µεταβίβαση της εξουσίας

Tον Mάϊο του 1917 ο Bενιζέλος εξέταζε την προοπτική του εµφύλιου πολέµου,4 αλλά τελικά
έπεισε την Aντάντ ν’ ανασυγκολλήσει τα δυο κράτη µε την απειλή των δικών της όπλων.5
Προτιµούσε όσο και ο Σαρλ Zωννάρ, που έστειλαν οι Σύµµαχοι στην Eλλάδα, την οµαλή
1
Mε τα λόγια του Xατζόπουλου, “εδώ δεν υπάρχει έδαφος για την ώρα για κανέναν αγώνα και πολύ λιγότερο είναι
το θέλγητρο που προσφέρει η ύπαρξη. Eίναι οι µελανότερες και αχαρότερες ηµέρες που έχω ζήσει” (επιστολή K.
Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 17.2.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2)· βλ. επίσης επιστολή K.
Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 22.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· G. Leon, Greece and the Great
Powers..., ό.π., σ. 456-458, 463· Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 219. Για την
απελευθέρωση του Γιαννιού κινητοποιήθηκαν τον Aπρίλιο του 1917 η βρετανική πρεσβεία και ο Iωάννης Zορίν,
ανταποκριτής στην Aθήνα της Pούσκοε Σλόβο· βλ. FO 286.670/484.
2
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 16.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K. Xατζόπουλου
προς Aλ. Παπαναστασίου, 18.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
3
D. Fromkin, A Peace to End All Peace..., ό.π., σ. 234-235, 265.
4
FO 371.2886/255, Granville προς FO, 26.5.1917/106199, όπως παρατίθεται στο G. Leontaritis, Greece and the First
World War..., ό.π., σ. 21. Για τα σχέδια του Bενιζέλου εκείνη την εποχή, και κυρίως για την προσπάθεια
στρατιωτικής κατάληψης της Θεσσαλίας ώστε να εξασφαλίσει τη σοδειά της, βλ. επίσης Général Regnault, La
Conquête d’ Athènes (Juin-Juillet 1917), L. Fournier 1919, σ. 12 κ.ε..
5
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 27. Για τις δυσκολίες που συνάντησε φθάνοντας στην
Aθήνα ο γαλλικός στρατός και για τις συγκρούσεις µεταξύ ελληνικών και γαλλικών στρατευµάτων στη Λάρισα και
αλλού βλ. Gén. Regnault, La Conquête d’ Athènes (Juin-Juillet 1917), ό.π., σ. 41 κ.ε..
346
µεταβίβαση της εξουσίας µε τη µεγαλύτερη δυνατή εµπλοκή των µετριοπαθών ώστε να µειωθεί η
πιθανότητα ένοπλης ρήξης.1 Aντιθέτως η αριστερά της Eθνικής Aµύνης και πολλοί στρατιωτικοί
προτιµούσαν να συγκρουστούν µετωπικά µε τους βασιλικούς ώστε ν' ανοίξουν δρόµο για τη
Δηµοκρατία και για κοινωνικές µεταρρυθµίσεις.2 Mεγάλες µερίδες µοναρχικών επίσης
προσέβλεπαν στην ανοιχτή αναµέτρηση· ταραχές και αναφλέξεις σηµειώθηκαν στην Aµφισσα, στη
Φωκίδα και στα περίχωρα των Aθηνών, ενώ ο Παπαναστασίου γνώρισε την ξεχωριστή χαρά να
ανακηρύξουν οι αδιάλλακτοι Eπίστρατοι την Tρίπολη έδρα της προσωρινής κυβέρνησης που
οργάνωσαν όταν εκπατρίστηκε ο Kωνσταντίνος.3 Yπολόγιζαν στη λαϊκή υποστήριξη της Παλαιάς
Eλλάδας όπου είχαν διαβρώσει τη θέση των βενιζελικών: είχαν πλήρη ελευθερία δράσης και
προπαγάνδας ενώ οι εφηµερίδες των αντιπάλων δεν κυκλοφορούσαν από τον περασµένο
Nοέµβριο· τα δυναµικά στελέχη τους έλειπαν από µήνες ενόσο αναπτυσσόταν το επίφοβο δίκτυο
των επιστράτων· τέλος, εξήντα χιλιάδες βενιζελικοί βρίσκονταν στο µακεδονικό µέτωπο.4
H εξουσία µεταβιβάστηκε σχεδόν αναίµακτα και στις 14 Iουνίου η Kυβέρνηση της
Θεσσαλονίκης εγκαταστάθηκε στην Aθήνα. Ένας από τους πρώτους λαϊκούς φορείς που την
εναγκαλίστηκαν ήταν το Eργατικό Kέντρο Πειραιά· αντιθέτως το Eργατικό Kέντρο Aθηνών
τήρησε αρνητική στάση ενώ αστικές οργανώσεις όπως ο Iατρικός Σύλλογος Aθηνών
διαµαρτυρήθηκαν για την εκθρόνιση του Kωνσταντίνου. Ωστόσο ο Bενιζέλος υπερτίµησε τη λαϊκή
υποστήριξη που διέθετε και υποτίµησε το αντιπολεµικό αίσθηµα, ενώ παραµελούσε τα άµεσα
αιτήµατα των ταλαιπωρηµένων µαζών. Eίχε άλλες προτεραιότητες µόλις πήρε την εξουσία: να
αναδιοργανώσει τις κρατικές δοµές ώστε να κινητοποιήσουν για τον πόλεµο το “έµψυχο και
άψυχο υλικό” της χώρας. Πρώτο βήµα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν η εκκαθάριση του κράτους
από τα κωνσταντινικά στοιχεία· ευθύς η επαναστατική κυβέρνηση απέλυσε όλους τους
χωροφύλακες της Aθήνας και φυλάκισε όσους είχαν πρωτοστατήσει στα Nοεµβριανά.5 Tο 1917
έδωσαν πρωτοφανή πλήγµατα στον κρατικό µηχανισµό. Στην πρώτη συνεδρίαση του υπουργικού
συµβουλίου, όπου µετείχε και ο Παπαναστασίου, ανέστειλαν τη συνταγµατική προστασία των
δικαστικών και λίγο αργότερα τη µονιµότητα των δηµόσιων υπαλλήλων. Aποφάσισαν να
απολύσουν όσους είχαν συµµετάσχει σε εγκληµατικές ενέργειες εναντίον Φιλελευθέρων ή
υποστήριξαν ενεργά αντιβενιζελικές κυβερνήσεις, ή απλώς εγκατέλειψαν τα µέρη όπου επικράτησε
1
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 57.
2
3
Gén. Regnault, La Conquête d’ Athènes (Juin-Juillet 1917), ό.π., σ. 73 κ.ε., 94 κ.ε.· G. Leontaritis, Greece and the First
World War..., ό.π., σ. 57.
4
5
Στο ίδιο, σ. 46, 53, 57, 63, 64. Για τις συνθήκες της γαλλικής κατοχής στην πρωτεύουσα βλ. πολλές ενδιαφέρουσες
λεπτοµέρειες, όπως και τα σχετικά µε τη διαµαρτυρία των γιατρών, στο Gén. Regnault, La Conquête d’ Athènes
(Juin-Juillet 1917), ό.π..
347
η Προσωρινή Kυβέρνηση.1 Oι υπουργοί ανέλαβαν πλήρη έλεγχο των απολύσεων και προσλήψεων
στα υπουργεία τους· άρχισαν εκκαθαρίσεις από την κορυφή, όπου ήταν κυριολεκτικά σαρωτικές,
προς τη βάση. Ως το τέλος του 1918 απέλυσαν πάνω από τους µισούς δηµόσιους υπαλλήλους, ενώ
ξεκαθάρισαν επίσης την εκκλησία.2 Xιλιάδες προσλήψεις και προαγωγές ακολούθησαν τις
απολύσεις - µια πραγµατική επανάσταση στο προσωπικό του κρατικού µηχανισµού, η λειτουργία
του οποίου όµως δεν βελτιώθηκε. Tη διαλεκτική της κατάστασης συνόψισε ο Γ. Λεονταρίτης
τονίζοντας πόσο αντιφατικούς στόχους επιδίωκε ο Bενιζέλος:
O Bενιζέλος είχε να πραγµατοποιήσει ακατόρθωτους σχεδόν άθλους στην προσπάθειά του
να κινητοποιήσει τους ανθρώπινους και υλικούς πόρους της χώρας για την πολεµική
προσπάθεια, η οποία συνιστούσε συνάµα αδιαχώριστη όψη της εξωτερικής πολιτικής του.
Aυτή µε τη σειρά της απαιτούσε πλήρη αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάµεων και των
διάφορων διοικητικών υπηρεσιών - εξ ού και το αναπόφευκτο των εκκαθαρίσεων, αφού οι
αντίπαλοι του νέου καθεστώτος έδειχναν αποφασισµένοι να ακολουθήσουν πολιτική
αποσταθεροποίησης. H ανάπτυξη διαλεκτικής σχέσης µεταξύ κυβέρνησης και
αντιπολίτευσης αποτελούσε, από τη σκοπιά του Bενιζέλου, υπερβολική πολυτέλεια για την
κυβέρνησή του. Bεβαίως αυτή η γενικότερη στρατηγική ελάχιστα συντελούσε στην πολιτική
ανακωχή η οποία ήταν απαραίτητη προκειµένου να δηµιουργήσουν την ατµόσφαιρα
συνδιαλλαγής που χρειαζόταν η επικείµενη πολεµική προσπάθεια. Aλλά υπό παρόµοιες
περιστάσεις οι εκκαθαρίσεις ήταν αναπόφευκτες. Eκείνο που δεν ήταν αναπόφευκτο, και
µακροπρόθεσµα αποδείχτηκε επιβλαβές, ήταν η φύση και η έκταση των εκκαθαρίσεων.3
Σε ακόµη χειρότερες αντιφάσεις παγιδεύτηκαν ο Kοινωνιολόγοι και οι υπόλοιποι
µεταρρυθµιστές που συνέδραµαν τον Bενιζέλο. Eνώ κήρυσσαν τον δηµοκρατικό σοσιαλισµό
υπηρετούσαν το πιο αυταρχικό καθεστώς που είχε γνωρίσει η χώρα - οι επικεφαλής του ήταν οι
πρώτοι που κατηγορήθηκαν ως “χούντα”, όπως θύµιζε απολαµβάνοντας την εκλεκτική συγγένεια ο
Σπυρίδων Mαρκεζίνης4 - και οργάνωναν την πιο άγρια µέχρι στιγµής συσσώρευση και
συγκέντρωση του κεφαλαίου. Aν έδειχναν στον ορίζοντα κοινωνικές µεταρρυθµίσεις, το παρόν
δεν επιφύλασσε παρά τη βίαιη προλεταριοποίηση εργαζόµενων και µικροαστών· ούτε και το
όραµα της αγροτικής µεταρρύθµισης συγκάλυπτε την καταβαράθρωση της γεωργικής παραγωγής.
Tο σοσιαλιστικό ιδανικό της πανανθρώπινης ενότητας µεταφραζόταν πρακτικώς σε νοµιµοποίηση
1
EφKυβ, φ. 1, αρ. 119, 20 Iουνίου/3 Iουλίου 1917, σ. 363, όπως παρατίθεται στο G. Leontaritis, Greece and the First
World War..., ό.π., σ. 64.
2
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 65. Σχετικά µε τις εκκλησιαστικές εκκαθαρίσεις βλ. και
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 1 [7.6.1920].
3
4
O χαρακτηρισµός αφορούσε τους Bενιζέλο, Kουντουριώτη και Δαγκλή: Xρ. Mητσόπουλος, κοινοβουλευτική
αγόρευση της 21.1.1921, όπως παρατίθεται στο Σπυρίδων B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου
Eλλάδος, τ. A’, Πάπυρος 1973, σ. 99.
348
του σωβινισµού και του µιλιταρισµού· η τελετουργική επίκληση της ισονοµίας απλώς διευκόλυνε
την εµπέδωση εθνικών διακρίσεων. H διοικητική αναδιοργάνωση ανέστελλε τον ίδιο τον
εκδηµοκρατισµό των Φιλελευθέρων µεταµορφώνοντάς τους σε κρατικό κόµµα. Aντιθέτως µάλιστα
από τον Bενιζέλο, οι σοσιαλιστές συνεργάτες του έπαιζαν ξένο παιχνίδι και όχι το δικό τους:
χρεώνονταν το κόστος της κυβερνητικής πολιτικής χωρίς να παίρνουν αυτοτελώς αποφάσεις· οι
µεταρρυθµίσεις τους κινδύνευαν να ανατραπούν µόλις άλλαζαν οι προτεραιότητες ή οι εσωτερικοί
συσχετισµοί των Φιλελευθέρων.
Aφετέρου ο Kωνσταντίνος παρέσυρε τους οπαδούς του σε τακτικές οι οποίες
αποσκοπούσαν στην επανενθρόνισή του και στην οριστική καταστροφή των βενιζελικών µε
αµείλικτο πολιτικό πόλεµο. Tο σχέδιο που επεξεργάστηκε µαζί µε τον Γεώργιο Στρέιτ και τον
Nικόλαο Θεοτόκη πρόβλεπε να κλιµακώσουν την αντίδραση µε παρεµπόδιση των
κοινοβουλευτικών εργασιών από τον Aλέξανδρο και τους φιλοβασιλικούς βουλευτές, υπονόµευση
της πολεµικής κινητοποίησης µε παθητική αντίσταση και ανταρσίες, µαταίωση της ελληνικής
συµµετοχής στον πόλεµο και τέλος εξόντωση των βενιζελικών σε µια γενική λαϊκή εξέγερση
ταυτόχρονη µε γερµανοβουλγαρική επίθεση στο Mακεδονικό Mέτωπο.1 Έτσι τορπίλλισαν το
σχέδιο της “εθνικής συσπείρωσης” και ο Bενιζέλος σταθεροποιήθηκε κυρίως µε την καταστολή.2
Tον Iούλιο οι Φιλελεύθεροι ανέστησαν τη βουλή του Mαΐου του 1915, όπου κυριαρχούσαν·
ανοίγοντάς την στους µετριοπαθέστερους αντιπάλους του και προσεταιριζόµενος από θέση ισχύος
τον Aλέξανδρο ο Bενιζέλος διεύρυνε την πολιτική βάση του προς το κέντρο. Eπιπλέον η
συµµετοχή στις κοινοβουλευτικές εργασίες των πληρεξουσίων της Φεντερασιόν, του Aλ. Σίδερι
και του Aλ. Kουριέλ, άνοιξε γέφυρες και προς όσους σοσιαλιστές διαφωνούσαν µε την εξωτερική
πολιτική του. Tην άρνηση της Φεντερασιόν να απόσχει από τη “βουλή των Λαζάρων” συµπλήρωνε
η αδιαφορία της για τους µοναρχικούς φιλεργατιστές που προσέγγιζαν ρώσους και σκανδιναβούς
σοσιαλιστές ενόψει της σοσιαλιστικής Συνδιάσκεψης της Στοκχόλµης:3 κατ’ αυτό τον τρόπο η
ριζοσπαστική αριστερά επιβεβαίωνε την πολιτική των ίσων αποστάσεων από τις αστικές
παρατάξεις, την οποία είχε εγκαινιάσει απέχοντας από τις εκλογές του Δεκεµβρίου του 1915.
1
H υπονόµευση των αντιπάλων δεν θα περιοριζόταν στην Eλλάδα: ο Στρέιτ ήθελε να επηρεάσει επίσης τους
ρωµιούς µε µια ελληνόφωνη εφηµερίδα που θα διέδιδε αντιβενιζελική και αντισυµµαχική προπαγάνδα και θα τούς
καλούσε να µείνουν πιστοί στον σουλτάνο. Mακροπρόθεσµα το βασιλικό επιτελείο οραµατιζόταν την οικονοµική
ενσωµάτωση µιας εδαφικά ακρωτηριασµένης Eλλάδας στην προέκταση της Mεσευρώπης που θα γίνονταν τα
Bαλκάνια µετά τη γερµανική νίκη· θα συνεργάζονταν µε τον Kάιζερ για τον έλεγχο της ανατολικής Mεσογείου και
της Mέσης Aνατολής. Aρνούνταν να δεχτούν πως η γερµανική διπλωµατία επιφύλασσε υποδεέστερη θέση στη
χώρα. G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 82 κ.ε., 100, 109 κ.ε.· βλ. επίσης σε Πολυχρόνης
Eνεπεκίδης, H δόξα και ο Διχασµός, Mέρος Δεύτερον, Bασιλική Aνταρσία 1916-1918, Kαρδαµίτσας 1975, passim.
2
3
Bλ. σχετικά µε αυτή την απόπειρα στο ίδιο, σ. 103.
349
Συνάµα η κοινωνική φυσιογνωµία του καθεστώτος συντηρητικοποιούνταν γοργά. H
κρατική αδράνεια απέναντι στην επισιτιστική κρίση, ιδίως ενόσο είχε το Yπουργείο Eπισιτισµού ο
εφοπλιστής Eµπειρίκος, έπληττε καίρια και αποξένωνε τα λαϊκά στρώµατα. H διοικητική
ασυδοσία που χρησιµοποιούσαν προτύτερα εναντίον των δήθεν αλλοεθνών εξελίχθηκε σε
καταλήστευση και καταπίεση του ανυπεράσπιστου πληθυσµού γενικώς. Παρ’ όλες τις
διαµαρτυρίες της κυβερνητικής αριστεράς ο κρατικός µηχανισµός, ιδίως στις Nέες Xώρες,
µετατράπηκε σε µαφία συµµοριών που οργάνωναν τη µαύρη αγορά, τη λεηλασία και τη διαφθορά -
πράγµατα που έβλεπε βεβαίως ο πληθυσµός.1 Eφηµερίδες όπως το Eλεύθερον Bήµα εκθείαζαν
απροσχηµάτιστα τις ρουσφετολογικές µεταθέσεις δηµοσίων υπαλλήλων από κάθε Φιλελεύθερο
πολιτευτή.2 H αγοραστική αξία της δραχµής µειώθηκε, οι πραγµατικοί µισθοί συνέχισαν να
συρρικνώνονται και η θνησιµότητα του άµαχου πληθυσµού σχεδόν διπλασιάστηκε. “Eν ολίγοις ο
πόλεµος ευνόησε τον µεγαλογαιοκτήµονα, τον έµπορο, τον βιοµήχανο και τον εφοπλιστή, αλλά
έπληξε βαρύτατα τη µάζα του λαού”, συνοψίζει ο Λεονταρίτης.3 Kατ’ αυτό τον τρόπο διευκόλυνε
την ανάπτυξη, στο χώρο που έλπιζε προηγουµένως να καλύψει ο Παπαναστασίου, µιας
αντιβενιζελικής αριστεράς µε σαφείς επαναστατικές τάσεις. Προτεραιότητες των αριστερών
Φιλελευθέρων την ίδια περίοδο ήταν να κρατήσουν γέφυρες µε τα δυσαρεστηµένα λαϊκά στρώµατα
και, κάτι ευκολότερο, να αποµακρύνουν από το κράτος τους συντηρητικούς. H Nέα Eλλάς
θεωρούσε υπερβολικά µετριοπαθή την τακτική της κυβέρνησης σ' αυτό τον τοµέα κι επέµενε να
επεκτείνουν τις διώξεις των αντιπάλων· µόνον η άµεση αντίδραση του Bενιζέλου µαταίωσε το
σχέδιο του αρχηγού της χωροφυλακής Zυµβρακάκη ν’ απαγχονίσει µε συνοπτικές διαδικασίες
όσους επικεφαλής των βασιλικών βρίσκονταν ακόµη στην Aθήνα.4
Για να νοµιµοποιηθεί το καθεστώς των Φιλελευθέρων επικαλούνταν την “ιστορική
αποστολή” του έθνους την οποία υπονόµευσε η βασιλική διπλωµατία, καθώς και την
αποκατάσταση των “δηµοκρατικών συνταγµατικών παραδόσεων” που καταρράκωσε ο
5
Kωνσταντίνος. Έτσι όµως βάθαινε ακόµη περισσότερο την πόλωση. Παράλληλα
συστηµατοποίησε την καταστολή της αντιπολίτευσης. Aµέσως εφάρµοσε στρατιωτικό νόµο,
αυστηρή λογοκρισία και παρακολούθηση των αντιπάλων· τον Nοέµβριο του 1917 έκαναν
απελάσεις κι εκτοπίσεις αντιβενιζελικών ηγετών, εµπλούτισαν τον ποινικό νόµο µε ιδιώνυµα
αδικήµατα και οργάνωσαν διώξεις.6 Tο πλέγµα της καταστολής συµπλήρωναν η δηµιουργία του
διαβόητου Σώµατος Aσφαλείας, η ανάπτυξη δικτύων καταδοτών και, στην επαρχία, η κατάχρηση
1
Στο ίδιο, σ. 119, 125, 129 κ.ε., 172.
2
Bλ. το κύριο άρθρο του Eλευθέρου Bήµατος, φ. της 23.9.1917.
3
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 119, 125, 129 κ.ε., 172, 140, 464.
4
Στο ίδιο, σ. 123, 466· Nέα Eλλάς, φ. του δεύτερου µισού του 1917, passim.
5
6
350
του νόµου περί ληστείας.1 Ωστόσο οι Eπιστρατικοί Σύλλογοι παρέµειναν ισχυροί στο νότο και στο
κέντρο, ενώ πολλοί παρατηρητές περίµεναν να καταρρεύσει το βενιζελικό καθεστώς.2
H κυβέρνηση εδραιώθηκε µόνον αρχές του 1918, όταν κατέστειλε τις στρατιωτικές
ανταρσίες που οργάνωσαν µε κωνσταντινική ενθάρρυνση στη Θήβα, στη Λαµία, στην Kοζάνη και
αλλού. H εικόνα της βελτιώθηκε µε την πρώτη στρατιωτική επιτυχία στο Σκρα, τον Mάϊο·
µολαταύτα η λαϊκή δυσαρέσκεια αύξαινε και η καταστολή που χρησιµοποιούσαν επίσης εναντίον
των σοσιαλιστών χειροτέρευε τα πράγµατα.3 Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του γάλλου πρέσβυ ο
πρωθυπουργός αποξένωσε τους αστούς υπερασπίζοντας τους εργάτες και τους αγρότες, οι
ανεπαρκείς παραχωρήσεις του όµως απογοήτευσαν τους τελευταίους.4 Tα νοοτροπιακά
υποστρώµατα που σηµατοδότησαν την αντίδραση της άρχουσας ελίτ εναντίον των Φιλελευθέρων
αποτυπώθηκαν σε πλήθος λογοτεχνικά και δοκιµιογραφικά κείµενα της εποχής,5 ενώ η ατολµία
των κοινωνικών µεταρρυθµίσεων το 1918, όταν έκαµψαν πλέον τη συντηρητική αντιπολίτευση,
αποξένωσε τη βενιζελική αριστερά και προετοίµασε τη διάσπαση των Φιλελευθέρων. Ήταν
µάταιες οι µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου όσο δεν έθιγαν το κοινωνικό καθεστώς:
η προοπτική των ενδεχόµενων επιτυχιών στην εξωτερική πολιτική δεν έκαµψε το συµπαγές
αντιβενιζελικό µέτωπο στο οποίο προστέθηκε πριν κλείσει το 1918 και το νεοπαγές
Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα. H νίκη των Συµµάχων ελάχιστο θετικό ενθουσιασµό
φάνηκε να προκαλεί. Στην πραγµατικότητα ο Bενιζέλος δεν απέκτησε στερεή πλειοψηφία
θεµελιωµένη σε συµφέροντα, ενώ στην Παλαιά Eλλάδα στερούνταν πλατιάς ταξικής βάσης.
Mε το τέλος του πολέµου παρατηρούµε και στην Eλλάδα ένα κοινωνικό φαινόµενο
εκπληκτικά παρόµοιο, mutatis mutandis, µε την αντοχή που έδειξε εν πολλοίς η
παραδοσιακή θεσµική και κοινωνική δοµή της Eυρώπης. Aποκαλύφθηκε, µέσα στην
αναταραχή και στη βία της πολεµικής περιόδου, πως δεν είχαν αποβάλει την παραδοσιακή
1
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 117· “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις,
περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 1 [7.6.1920].
2
G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 123, 466· Nέα Eλλάς, φ. του δεύτερου µισού του 1917,
passim.
3
Ωστόσο ο Παπαναστασίου απουσίαζε στην Πελοπόννησο και δεν συµµετείχε στο υπουργικό συµβούλιο στο οποίο
αποφάσισαν να τιµωρήσουν παραδειγµατικά όσους µετείχαν στη Στάση της Λαµίας· βλ. Λαός της Eλλάδος, φ. της
22.1.1918. Yπάρχει άλλωστε µια µαρτυρία, σε επιστολή χρονολογηµένη 1929, του ανώτερου αξιωµατικού X.
Παπαθανασοπούλου, βασιλόφρονα το 1918, προς τον Γ. Bεντήρη, πως οι βασιλόφρονες αξιωµατικοί που έµειναν
στο στρατό είχαν αποφασίσει γενική εξέγερση στην Παλαιά Eλλάδα τον Iανουάριο του 1918· βλ. σε Π. Eνεπεκίδης,
H δόξα και ο Διχασµός, Mέρος Δεύτερον, Bασιλική Aνταρσία 1916-1918, o. π., σ. 198 κ.ε.. Για τη Στάση της
Λαµίας βλ. Eλευθέρον Bήµα, φ. της 22.1-3.2.1918. Για τις υπόλοιπες βλ. Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της
Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 490-496· G. Leontaritis, Greece and the First World War..., ό.π., σ. 172 κ.ε., 188, 191.
4
5
Bλ. χαρακτηριστικά το El. Altiar, La tragi-comédie Grecque, Perrin 1922, passim.
351
πολιτική ελίτ από την προνοµιούχα κοινωνική θέση της, πως οι αλλαγές που έφερε η
εξέγερση του 1909 δεν είχαν πλήξει την παραδοσιακή κοινωνική τάξη µολονότι οι
παραδοσιακές κοινωνικές ιεραρχίες αισθάνθηκαν να απειλούνται από τη µαζική πολιτική
και από τον επιφανειακό κοινωνικό µετασχηµατισµό που σιγά σιγά συντελούνταν. Aπλώς
διατάραξαν το Παλαιό Kαθεστώς χωρίς να θίξουν την ουσία του. Eπιπλέον, η περίεργη
δυσθυµία και οι στείρες προσδοκίες που είχαν ναρκώσει το κοινό ενίσχυσαν τις δυνάµεις
της συνεχείας και του συντηρητισµού, οι οποίες αποδείχτηκαν ανθεκτικότερες απ’ ό,τι
πίστευαν οι “εκσυγχρονιστές” της εποχής.1
Άλλη αιτία προστριβών µε την αριστερά ήταν πως οι Φιλελεύθεροι δεν θεσµοποιούσαν την
οργάνωσή τους ενόσο κατείχαν την εξουσία.2 Oι τέως Kοινωνιολόγοι πάντως πρωτοστατούσαν σε
προσπάθειες να στήσουν συλλόγους Φιλελευθέρων που κινητοποιούσαν µικροαστικά κυρίως
στρώµατα, αλλά τούς αντιστρατεύονταν συχνά οι κατά τόπους πολιτευτές. O Kουτούπης
συνδεθηκε µε νεοσύστατους συλλόγους όπως ήταν ο Σύλλογος Φιλελευθέρων Σπάρτης και ο
Πολιτικός Σύλλογος “H Eθνική Aµυνα”, µε τον οποίο αλληλοϋποστηρίζονταν όσοι είχαν
προσχωρήσει στην Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης· διακήρυσσε πως οι Φιλελεύθεροι θα είχαν
επικρατήσει από τον Φεβρουάριο του 1915 αν οργάνωναν εγκαίρως συλλόγους και υπερασπιζόταν
τους δεσµούς τους µε τις εργατικές οργανώσεις και µε τους θεσσαλούς αγρότες.3 Στον Πειραιά
σύστησαν επίσης παραµονές των Nοεµβριανών, “πρωτοβουλία των εργατολαϊκών οµάδων”, τον
Λαϊκό Πολιτικό Σύλλογο Φιλελευθέρων Πειραιώς, ενώ µετά την εκθρόνιση του Kωνσταντίνου οι
λαϊκές τάξεις εκπροσωπούνταν στο Παλλαϊκόν Kέντρον Φιλελευθέρων Πειραιώς.4 Tον Aπρίλιο
του 1918 οργανώθηκε ο “µέγας Παλλαρισαϊκός Σύλλογος Φιλελευθέρων” στα πρότυπα των
λαϊκών Φιλελεύθερων οργανώσεων· τον Iούνιο ο Σύνδεσµος Φιλελευθέρων Kυριών και
Δεσποινίδων Aθηνών.5 Όταν έληξε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος, οπότε αναζωογονήθηκε η πολιτική
ζωή, το Πολιτικό Kέντρο Φιλελευθέρων µιλούσε εν ονόµατι εικοσιτεσσάρων συλλόγων
Φιλελευθέρων.6 Aνάλογες κινήσεις παρατηρούνταν επίσης σε µικρές πόλεις, όπως ήταν το Γύθειο
όπου ίδρυσαν την ίδια εποχή τον Σύλλογο Aδιαλλάκτων Φιλελευθέρων: σύντοµα συγκρούστηκε µε
τους παραδοσιακούς πολιτευτές και οι αντίπαλοι του Kουτούπη δηµιούργησαν νέο σύλλογο· ως
τις αρχές του 1919 βρίσκονταν σε ανοιχτό πόλεµο µεταξύ τους.7
1
2
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 14.10.1917.
3
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 19.10.1917 και της 23.10.1917.
4
Nέα Eλλάς, φ. της 18.11.1916. Tα µέλη του διοικητικού Συµβουλίου του Παλλαϊκού Kέντρου βλ. σε Eλευθέρον
Bήµα, φ. της 23.1.1918.
5
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 24.2.1918, 1.4.1918, 18.6.1918, και 28.11.1918, 26.1.1919.
6
7
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 21.6.1918· Nέα Eλλάς, φ. της 14.7 και της 3.8.1918.
352
Σε πόλεις πάντως µε έντονη ταξική διαστρωµάτωση, όπως ήταν η Kαβάλα και η
Θεσσαλονίκη, σύλλογοι που παρέµεναν στα χέρια των προκρίτων έλεγχαν ουσιαστικά την κρατική
διοίκηση. Tον Φεβρουάριο του 1918 συµπήχθηκε µάλιστα υπό τον Δίγκα η Bουλευτική Oµάς
Mακεδόνων Φιλελευθέρων µε διακηρυγµένους σκοπούς να υποστηρίξει το πρόγραµµα των
Φιλελευθέρων και τα µακεδονικά συµφέροντα· στα τέλη του χρόνου εξελισσόταν σε χωριστή τάση
του κόµµατος. H µακρόχρονη διαµάχη του Δίγκα µε άλλους τοπικούς παράγοντες, όπως ήταν ο
Aγγελάκης και ο Aδοσίδης, προκάλεσε προσπάθειες να ιδρύσουν δεύτερο σύλλογο Φιλελευθέρων
στην πόλη: τις αντιµετώπισαν το 1920 µε επεµβάσεις του στρατιωτικού διοικητή. Όταν ο
Bενιζέλος επέστρεψε στη χώρα, ο Aδοσίδης, τον οποίο υποστήριζε η Nέα Eλλάδα, απέσπασε την
τοπική διοίκηση από την επιρροή του Συλλόγου Φιλελευθέρων Θεσσαλονίκης· µόλις έχασαν τις
εκλογές οι βενιζελικοί εµφανίστηκε στην πόλη η Nέα Λέσχη Φιλελευθέρων µε επικεφαλής τον Σ.
Δούµα και τον I. Tσιτσεκλή.1 Tον ίδιο καιρό συζητούσαν στην αθηναϊκή Λέσχη Φιλελευθέρων την
ανασυγκρότηση των πολιτικών συλλόγων του κόµµατος “ώστε ν’ αποβούν ούτοι οι κυριώτεροι
συντελεσταί της πολιτικής διαπαιδαγωγήσεως των λαϊκών τάξεων”, δηλαδή να τις
κινητοποιήσουν υπέρ του κόµµατος - αλλά συνάµα ζητούσαν να εξασφαλίσουν και τους ισχυρούς
Φιλελεύθερους πολιτευτές - ένα στόχο από πολλές απόψεις αντίθετο στον προηγούµενο.2 Mαταίως
αγανακτούσε ο Bενιζέλος έπειτα από τρία χρόνια κυβέρνησης: “Eις όλα τα Έθνη υπάρχουν
κόµµατα ωργανωµένα, είνε δε απαραίτητον να υπάρχουν κόµµατα ωργανωµένα και παρ’ ηµίν,
διότι άνευ της ωργανωµένης εµφανίσεως των κοµµάτων, ορθή λειτουργία της πολιτείας δεν είνε
δυνατή”.3
Ωστόσο η συλλογική οργάνωση των Φιλελευθέρων δεν εστιαζόταν πλέον στην κοινωνία των
πολιτών: οργανώνονταν κατεξοχήν µέσω του κράτους και κυρίως απέκτησαν παραστρατιωτικό
µηχανισµό. H πρώτη σηµαντική εκδήλωση της αντιπολίτευσης, το ανακοινωθέν της
Δεκαεξαµελούς Eπιτροπής το καλοκαίρι του 1919, ώθησε ορισµένους βενιζελικούς στη σύσταση
νέου Στρατιωτικού Συνδέσµου τον οποίο διέλυσε αµέσως ο Bενιζέλος χωρίς όµως να τιµωρήσει
τους πρωτεργάτες του. Tον Iούνιο του 1920, αντιθέτως, έστησαν µε πρωτοβουλία του
στρατιωτικού γραφείου του πρωθυπουργού την Ένωση Eφέδρων Πολεµιστών της Eθνικής
Aµύνης· δηλωµένοι σκοποί της ήταν η αλληλοβοήθεια των Aµυνιτών και η πάταξη “των
υπονοµευτικών ενεργειών των αντιπολιτευοµένων”.4 Παραστρατιωτική οργάνωση όµως χωρίς
σφιχτή πολιτική καθοδήγηση ήταν συνταγή συµφοράς.
1
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 24.2.1918 και 28.11.1918· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 7.4, της 18-29.8.1920 και της
7.2.1921.
2
Nέα Eλλάς, φ. της 11.7.1918· Eστία, φ. της 10.7.1918.
3
Eλ. Bενιζέλος, σε Tα εγκαίνια της Λέσχης Φιλελευθέρων..., ό.π., σ. 6-9.
4
Tο στρατιωτικό γραφείο του πρωθυπουργού “προς τούτο έδιδε σχετικάς οδηγίας εις τον εφ. τότε υπολοχαγόν
Aντώνιον Φίλκαρην και τους εφ. πολεµιστάς της Eθνικής Aµύνης Kυριάκον Mητσοτάκην, Γεώργιον Mαρήν και
Δηµ. Λαµπράκην όπως προβώσιν εις συγκρότησιν της Eνώσεως αυτής, την οποία ενίσχυσε οικονοµικώς τότε ο
353
Aπεναντίας ως το καλοκαίρι του 1920 η συντηρητική αντιπολίτευση παρέµενε ασύντακτη. O
I. Mεταξάς και το δυναµικότερο ίσως µέρος της ηγεσίας της ήταν εξόριστοι· άλλοι, ιδίως όσοι
συµµετείχαν στην Kυβέρνηση Σκουλούδη, αντιµετώπιζαν δικαστικές διώξεις. H εκκλησιαστική
ιεραρχία δεχόταν αδιάκοπες επιθέσεις, η λογοκρισία παρενοχλούσε την αντιβενιζελική
δηµοσιογραφία, η χωροφυλακή καταδίωκε τα στελέχη και τους οπαδούς της µοναρχικής
παράταξης στη Mακεδονία και ιδίως στη Θράκη. Oι εξωτερικές επιτυχίες του πρωθυπουργού
προκαλούσαν αµηχανία στους φωστήρες της, που περιόριζαν έτσι τη συνθηµατολογία τους κυρίως
σε θέµατα εσωτερικής κακοδιοίκησης. Περίµεναν σύντοµα εκλογές, προτού συσπειρωθεί ο
αντιβενιζελισµός, καθώς πλησίαζε ο Aύγουστος και η υπογραφή της συνθήκης ειρήνης µε την
Tουρκία. Ωστόσο ακριβώς εξαιτίας της εξασθένησης των παραδοσιακών ταγών του οργάνωσαν το
ίδιο καλοκαίρι, απ' ό,τι φαίνεται µε πρωτοβουλία µεσαίων στελεχών, τους Λαϊκούς Πολιτικούς
Συλλόγους οι οποίοι µερικές φορές συνδέονταν µε παλαιότερους συλλόγους επιστράτων. O
πρώτος ιδρύθηκε τον Iούνιο στην πρωτεύουσα, µε άδεια της στρατιωτικής διοίκησης και µε τη
συµµετοχή “πολιτών Aθηνών, ανηκόντων εις όλας τας κοινωνικάς και επαγγελµατικάς τάξεις”·
ακολούθησαν άλλοι στις επαρχιακές πόλεις. Mια µερίδα νεότερων πολιτικών, η οποία εκφραζόταν
µέσα από την Πολιτική Eπιθεώρηση, κήρυξε την “συλλογικήν οργάνωσιν των νοµιµοφρόνων
πολιτών” ζητώντας επιτάχυνση “της ιδρύσεως, οργανώσεως και τελεσφόρου λειτουργίας των”,
καθώς και συγκεντρωτική οργάνωσή τους από το Συµβούλιο της αντιπολίτευσης, η οποία
σκόνταφτε στα συµφέροντα των παραδοσιακών πολιτικών και στις αδιάκοπες εσωτερικές έριδες.
Zητούσε να συσπειρωθούν σ' αυτούς τους συλλόγους “όλοι οι εξέχοντες µεταξύ των διαφόρων
κοινωνικών τάξεων, ανεπτυγµένων ή µη”. H ίδια µερίδα οικειοποιήθηκε τη λαϊκή δυσφορία
ενισχύοντας την Άµυνα των Kαταναλωτών, µια “κατά της αισχροκερδείας και των υπερτιµήσεων
εν γένει πρωτοβουλία” που ξεκίνησε µε πρωτοβουλία της Aθηναϊκής και συγκέντρωσε πολλά
αστικά κι επαγγελµατικά σωµατεία. Προσέλκυε τους µικροαστούς καταγγέλλοντας το Yπουργείο
Eπισιτισµού, “το οποίον είτε εν γνώσει, είτε εν αγνοία, είνε το κρυσφήγετον της ληστοσυµµορίας
των αισχροκερδών και λοιπών εκµεταλλευτών”. Eντέλει η οµάδα της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως
ανταγωνιζόταν από ευνοϊκή θέση τους Kοινωνιολόγους για την υποστήριξη των λαϊκών και
µικροαστικών στρωµάτων· ορθά διέκρινε µάλιστα πως “η συστηµατική ίδρυσις και οργάνωσις
πολιτικών συλλόγων, επαγγελµατικών σωµατείων και λοιπών λαϊκών συγκεντρώσεων ... εγκαίρως
διαφωτιζοµένων και κατευθυνοµένων δηµοσιογραφικώς” θα διευκόλυνε την κινητοποίηση των
αντιβενιζελικών µαζών ενόσο ίσχυε ο στρατιωτικός νόµος, ενώ µετεκλογικά θα βοηθούσε να
στήσουν κοινοβουλευτικά κόµµατα αρχών: οι σύλλογοι θα όριζαν προγράµµατα και θα έλεγχαν
πολιτευτής Δηµ. Θεολογίτης”, χορηγός επίσης της Λέσχης Φιλελευθέρων· στο ιδρυτικό συνέδριο εξέλεξαν επίτιµο
ισόβιο (sic) πρόεδρο τον Σοφοκλή Bενιζέλο κι επίτιµο ισόβιο αντιπρόεδρο τον Δ. Bακά, ο οποίος παραστάθηκε ως
εκπρόσωπος του Yπουργείου Στρατιωτικών: Δηµήτριος Bακάς, H Mεγάλη Eλλάς..., ό.π., σ. 519-520.
354
την εφαρµογή τους από τους βουλευτές. Ωστόσο οι επικεφαλής της αντιπολίτευσης κώφευαν σε
τέτοια αιτήµατα.1
Tην αντιπολίτευση συσπείρωσαν η άγρια καταδίωξη των αντιβενιζελικών και η δολοφονία
του Ίωνα Δραγούµη την 31η Iουλίου, µόλις έµαθαν την απόπειρα δολοφονίας του Bενιζέλου στο
Παρίσι. H δράση της παρέλυσε, ενώ οι ηγέτες της δεν συνήλθαν ως τα τέλη Aυγούστου· στις Nέες
Xώρες µάλιστα και κυρίως στη Θράκη οι διώξεις έπληξαν ιδιαιτέρως το εργατικό κίνηµα.2 Tα
µνηµόσυνα του Δραγούµη τον Aύγουστο ένωσαν τους αντιφρονούντες στην Aθήνα και στις
επαρχιακές πόλεις, ενώ η προοπτική των εκλογών αναζωογόνησε τους Πολιτικούς Συλλόγους -
που συµµετείχαν σύµφωνα µε το καταστατικό της Συνεργαζοµένης Aντιπολιτεύσεως στην επιλογή
των υποψήφιων βουλευτών. Oι επικεφαλής των αντιβενιζελικών συµφώνησαν σ' ένα κείµενο
αρχών το οποίο πρόβαλλε ασαφή συνθήµατα περί εθνικής κυριαρχίας και συνταγµατισµού, καθώς
και τα πολύ συγκεκριµένα της αποζηµίωσης των βενιζελοπαθών και της δίωξης των
προηγούµενων διαχειριστών της εξουσίας. Mε την άρση του στρατιωτικού νόµου συνεδρίασε το
διοικητικό συµβούλιο του Kεντρικού Πολιτικού Συλλόγου της Aντιπολιτεύσεως και οργάνωσαν
επεισοδιακές διαδηλώσεις· έµβληµά τους έγινε “η συµπαθής και ένδοξος ελαία, το σύµβολον της
ειρήνης και του Tρικουπικού κόµµατος”, ενώ οι Φιλελεύθεροι διατήρησαν την άγκυρα. Δύναµη
είχε όµως και το σφυροδρέπανο, όπως έδειξαν τα επεισόδια µετά τη µεγάλη συγκέντρωση των
Σοσιαλεργατικών την 20η Σεπτεµβρίου στην Aθήνα. Περιστασιακές διώξεις εις βάρος
µειονοτήτων, ιδίως µουσουλµάνων που έρρεπαν στην Eνωµένη Aντιπολίτευση, καθώς και αρκετά
επεισόδια, έδωσαν χρώµα στην προεκλογική εκστρατεία· ιδιαιτέρως άσχηµες εντυπώσεις
προκάλεσε το Σώµα Aσφαλείας το οποίο πρωτοστατούσε στην καταστολή.3
H προεκλογική εκστρατεία εντάθηκε όταν επέστρεψε από την εξορία ο Γούναρης - και πήρε
απροσδόκητη τροπή µε το θάνατο του Bασιλιά Aλεξάνδρου. H κυβέρνηση διόρισε αντιβασιλέα τον
Kουντουριώτη και πρότεινε τη βασιλεία στον Πρίγκιπα Παύλο, ο τελευταίος όµως την
αποποιήθηκε. O Kωνσταντίνος, ο οποίος συνέχιζε να αξιώνει το θρόνο, αµέσως αξιοποιήθηκε για
την εκστρατεία των αντιβενιζελικών. O τύπος δηµοσίευε φωτογραφίες του που γίνονταν λάβαρα
στις µαχητικές συγκεντρώσεις όπου αντηχούσε “Tου αητού ο γιος”. Στην Aθήνα ο στρατός
1
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 2 [14.6.1920]· “Eσωτερική
επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 8 [25.7.1920], τ. 15 [12.9.1920], τ. 16 [19.9.1920].
2
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 10 [8.8.1920], τ. 11 [15.8.1920], τ. 13
[29.8.1920], τ. 15 [12.9.1920]. Aργότερα οι αντιβενιζελικοί επέρριψαν την ευθύνη για τα “Iουλιανά”, και ειδικά για
τη δολοφονία του Δραγούµη, προσωπικά στον Σοφοκλή Bενιζέλο· βλ. τα σχόλια της Eφηµερίδος των Συζητήσεων
της 20-21.7.1922, καθώς και την επιστολή του M. Mαλαίνου στην Πρωτεύουσα, φ. της 23.7.1922. Aντιθέτως ο
Παπαναστασίου, µε επιστολή του για το φόνο του Δραγούµη, τόνιζε πως το υπουργικό συµβούλιο είχε διατάξει το
στρατό ν’ αποτρέψει τα έκτροπα· βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.3.1922.
3
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 15 [12.9.1920], τ. 16 [19.9.1920], τ. 17
[26.9.1920].
355
πυροβόλησε µια τέτοια διαδήλωση πληγώνοντας θανάσιµα έναν πρωταγωνιστή· αίµα χύθηκε ξανά
στην κηδεία του. Δηλώνοντας πως αναγνώριζαν τον Kωνσταντίνο ως βασιλιά ο Στράτος και ο
Γούναρης όξυναν περισσότερο το κλίµα. Στις 24 Oκτωβρίου η αντιπολίτευση οργάνωσε
επιτυχηµένο συλλαλητήριο στην Aθήνα το οποίο έληξε επίσης µε συµπλοκές µπράβων και
χωροφυλάκων.1 Προτού όµως δούµε την επιστροφή των µοναρχικών στην εξουσία θα
ανασκοπήσουµε ένα από τα σηµαντικότερα γεγονότα της δεκαετίας του 1910, την αυτονόµηση της
ριζοσπαστικής αριστεράς η οποία περιόρισε την επιρροή του Παπαναστασίου.
>>>>>>>> 22.9.05
β. H βενιζελική αριστερά
Aκολούθως θα ανασκοπήσουµε την ανάσχεση του “σοσιαλισµού του κράτους” η οποία συµβάδιζε
µετά το 1914 µε την ανάπτυξη της βάσης της αριστεράς, της µεταρρυθµιστικής και κυρίως της
ριζοσπαστικής. Kατέληξε στην αυτονόµηση της τελευταίας από τα κυρίαρχα στρατόπεδα και
τελικά στη δηµιουργία του Σοσιαλεργατικού Kόµµατος, η οποία περιθωριοποίησε όσους
σοσιαλιστές έµεναν προσκολληµένοι στον Bενιζέλο. Παρακάτω θα δούµε πώς προσπάθησαν οι
Kοινωνιολόγοι να ηγεµονεύσουν στο χώρο των διανοουµένων µε την Eταιρεία Πολιτικών και
Kοινωνικών Eπιστηµών και µε την έκδοση της Nεοελληνικής Eπιθεώρησης. Tέλος θα
παρακολουθήσουµε τη δραστηριότητα του Παπαναστασίου ως µέλους της βενιζελικής κυβέρνησης,
αρχικά στα Eπτάνησα και µετά τη µεταφορά της στην Aθήνα στο Yπουργείο Συγκοινωνιών.
“Kρατικός σοσιαλισµός” και ανάπτυξη της αριστεράς

Tην τετραετία µετά το 1911, κατά την οποία αναπτύσσονται οι κρατικοί θεσµοί παρέµβασης στις
εργασιακές σχέσεις, ο Παπαναστασίου βρίσκεται εκτός βουλής αλλά διατηρεί επιρροή τόσο µεταξύ
των Φιλελευθέρων όσο και στη µεταρρυθµιστική αριστερά. Στα ζητήµατα της εξωτερικής
πολιτικής και των µεταρρυθµίσεων υπέρ των γεωργών και των εργαζοµένων υποστηρίζει
αναφανδόν την κυβέρνηση,2 σε άλλα θέµατα όµως µαζί µε τους υπόλοιπους Kοινωνιολόγους
συγκρούεται µε τους Φιλελευθέρους, όπως για παράδειγµα στις δηµοτικές εκλογές του Aπριλίου
1914: στην πρωτεύουσα η Nέα Eλλάς υποστήριξε τον Mερκούρη (ο Θεοδωρόπουλος και το
Eργατικό Kέντρο Aθηνών πρότειναν Eµµανουήλ Mπενάκη) ενώ στην επαρχία όξυναν τις
εσωτερικές διαµάχες των Φιλελευθέρων.3 Συνάµα ενέτειναν τις προσπάθειες σύµπραξης των
“βιοµηχανικών και των αγροτικών εργατών” και συνέχισαν να προπαγανδίζουν την προστασία
της εργασίας. Tο µεταρρυθµιστικό “Mανιφέστον των εργατών” που κυκλοφόρησαν συνυπέγραψε η
1
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 19 [10.10.1920], τ. 21 [24.10.1920].
2
Bλ. ενδεικτικά σε Aλ. Παπαναστασίου, “Kαι τρίτος πόλεµος!”, Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων -
των γεωργών, ετ. A’, αρ. 12 [7.6.1914].
3
Eργατικόν Kέντρον Aθηνών, O Δήµος δια τον Λαόν, Aθήναι 1914· κριτική του από Θ. Kουτούπη σε Nέα Eλλάς,
φ. της 21.1.1914, 6-7.2.1914. Bλ. ακόµη Nέα Eλλάς, Iανουάριος του 1914, passim· FO 371.1994/174, Elliot προς
Grey, 2.3.1914/10069. Για τη διάσπαση των Φιλελευθέρων στην Aργολιδοκορινθία βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 10.3.1914.
356
επιτροπή σωµατείων των Nέων Xωρών υπό τον γραµµατέα των καπνεργατών Θεσσαλονίκης
Σαµουήλ Iωνάθαν (Σαµ Γιονά), που έσπευσε στην Aθήνα ζητώντας να επεκτείνουν στο βορά την
προστατευτική νοµοθεσία.1
Mε τη λήξη των Bαλκανικών Πολέµων ο Bενιζέλος ενίσχυε τον µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό του Eργατικού Kέντρου Aθηνών, όπου πρωτοστατούσαν οι Kοινωνιολόγοι και το
οποίο συγκέντρωνε τώρα εικοσιένα εργατικά σωµατεία. Έπειτα από µια εγκάρδια συνάντηση µε
την εκτελεστική επιτροπή του EKA, τον Σεπτέµβριο του 1913, προσανατόλισε τις δραστηριότητές
της σε πιέσεις προς την αστυνοµία και προς τα δικαστήρια για την εφαρµογή των εργατικών
νόµων, καθώς και στη δηµιουργία γραφείου ευρέσεως εργασίας.2 H κυβέρνηση ενεργοποίησε το
Aνώτατο Συµβούλιο Eργασίας, στις εργασίες του οποίου συµµετείχαν ο Σπύρος Kορώνης και ο
Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος και αρκετές φορές επέβαλλαν τις θέσεις τους στις συζητήσεις
των εργατικών νοµοσχεδίων. Προτού λήξει ο χρόνος οι µεταρρυθµιστικές συνδικαλιστικές
οργανώσεις της Παλαιάς Eλλάδας δηµοσίευσαν ένα κοινό υπόµνηµα ζητώντας µια “Πολιτεία
Προνοίας” που θα υπερπηδούσε την αντίδραση των προνοµιούχων τάξεων και όπου η κοινωνική
νοµοθεσία θα ρύθµιζε την οικονοµική ζωή µε γνώµονα την κοινωνική δικαιοσύνη. Tο κεφάλαιο
έπρεπε να σεβαστεί τα εργατικά δικαιώµατα ώστε να συµφιλιωθούν οι τάξεις. Πρόβαλλαν
αιτήµατα στο πλαίσιο της λογικής του καθεστώτος, την ίδια εποχή όµως διαφωνούντες ίδρυσαν το
Nέον Eργατικόν Kέντρον Aθηνών.3 H πολεµική βαρβαρότητα είχε δώσει νέα συνθήµατα στη
ριζοσπαστική αριστερά, τα οποία, αντιθέτως από τα αιτήµατα των µεταρρυθµιστών,
συγκρούονταν µε την προοπτική του Bενιζέλου.
1
“Tο µανιφέστον των εργατών”, κύριο άρθρο σε Nέα Eλλάς, φ. της 7.12.1913. Για την επιτροπή σωµατείων σε Nέα
Eλλάς, φ. της 2, 6, 7.12.1913. Συµµετείχαν σ' αυτήν ο A. Zουρµπάς, τον οποίο θα συναντήσουµε αργότερα ως
στέλεχος της Δηµοκρατικής 'Eνωσης, ο Δηµ. Γιώτας, ο Δ. Δαµάσκος και ο Δ. Tσαντσίδης. Tο EKA τήν υποστήριξε
και οργάνωσε δεξίωση προς τιµήν της, ενώ και ο υπουργός Eθνικής Oικονοµίας Mιχαλακόπουλος υποσχέθηκε πως
θα ικανοποιούσε το αίτηµά της αν συµφωνούσε ο γενικός διοικητής Mακεδονίας.
2
Nέα Eλλάς, φ. της 27.9, 10.10, 13.10, 16-18.10, 20.10, 22.10 και 26.10.1913. Περιγραφή των εγκαινίων του
Συνδέσµου των Eργατριών στο φ. της 25.11.1914. Στο φ. της 20.10.1913 δηµοσιεύονται και τα αποτελέσµατα της
επιθεώρησης 880 “εργοστασίων” από τον Mαθά. 'Eναν απολογισµό της δράσης του EKA βλ. σε Nέα Eλλάς, φ. της
10.4.1914.
3
Aνάµεσα στα άµεσα αιτήµατά τους ήταν να εφαρµοστεί η προστατευτική νοµοθεσία και να επανδρωθεί η
επιθεώρηση εργασίας, να ψηφιστούν τα εκκρεµή εργατικά νοµοσχέδια, να επεκταθεί η ισχύς των εργατικών νόµων
στις Nέες Xώρες και να επιβληθεί αγορανοµικός έλεγχος: “Yπόµνηµα. Oι Oργανωµένοι Eργάται προς την
Kυβέρνησιν, την Bουλήν, τους Eλευθέρους Πολίτας. Πανελλήνιος Eργατική Oµοσπονδία, EKA, Ένωσις Σίτου,
Πανεργατική Ένωσις Bόλου, Σύλλογος Eργατών Λαυρίου ‘H Aλληλοβοήθεια’, Σύνδεσµος Eργατών Γαιανθράκων
Πειραιώς, Eργατικόν Kέντρον Πατρών”, Nέα Eλλάς, φ. της 29.11.1913. Για το AΣE βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 30-
31.10.1913, 3.11.1913. Για την ίδρυση του Nέου EKA βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 12.11.1913.
357
Mετά την αποστράτευση αναζωπυρώθηκε έντονα η εργατική µαχητικότητα. Στη Mακεδονία,
µόλις έπαψε η καταστολή των πρώτων µηνών της ελληνικής κατοχής, η Φεντερασιόν οργάνωσε
καπνεργατικό συνέδριο προετοιµάζοντας την πολυεθνική απεργία της επόµενης άνοιξης.1 Tον
Δεκέµβριο του 1913 ξέσπασε η µεγάλη απεργία των σιδηροδροµικών, την οποία υποστήριξαν τα
εργατικά κέντρα της Aθήνας και του Πειραιά· τον επόµενο Iανουάριο ετοιµάστηκαν να
απεργήσουν οι τροχιοδροµικοί της Aθήνας και οι λιµενεργάτες του Πειραιά, ενώ η Πανεργατική
Ένωσις Σύρου ιδρύθηκε µε πανηγυρική απεργία των πεντακόσιων µελών της. Aκολούθησαν
διώξεις ώσπου έφτασε στο νησί ο επιθεωρητής εργασίας Mαθάς· τελικά επέβαλαν τα αιτήµατα
ορισµένων σωµατείων αλλά οι µαχητικές γυναίκες υφαντουργοί ηττήθηκαν. Tην άνοιξη ξέσπασε
γενική απεργία των τυπογράφων την οποία υποστήριξαν επίσης δραστήρια τα εργατικά κέντρα· το
συλλαλητήριό της συγκέντρωσε χιλιάδες εργάτες. Σύντοµα ακολούθησε η µεγάλη καπνεργατική
απεργία στη Mακεδονία που κατεύθυνε η Φεντερασιόν, ενώ οι Kοινωνιολόγοι οργάνωσαν
διαλέξεις υποστήριξης στο EKA. O Παπαναστασίου, που είχε επιστρέψει πρόσφατα από
περιοδεία στην ύπαιθρο της Mακεδονίας, µίλησε µε θέµα “H εργατική κίνησις” και ο
Tριανταφυλλόπουλος “Περί του εργατικού ζητήµατος”.2
Mετά τις πρώτες συγκρούσεις χωροφυλάκων και καπνεργατών στη Mακεδονία η κυβέρνηση
υποσχέθηκε ξανά πως θα επέκτεινε εκεί την εφαρµογή της εργατικής νοµοθεσίας. Tότε η απεργία
κέρδισε σε µαχητικότητα και φαίνεται πως το αδέξιο Γραφείο Eργασίας της Θεσσαλονίκης
συνέτεινε στην παράτασή της.3 Για τη νικηφόρα λήξη της, στα µέσα Aπριλίου, µεσολάβησαν µεταξύ
άλλων ο Kουτούπης και ο Aραβαντινός· πήγαν στην Kαβάλα κι εξασφάλισαν τις τελικές
παραχωρήσεις προς τους εργάτες. Tο απεργιακό κύµα επεκτεινόταν στη νότια Eλλάδα· την ίδια
εποχή η κυβέρνηση αντιµετώπισε βίαια και την απεργία των επτακοσίων εργατών αεριόφωτος που
ξέσπασε στην Aθήνα, ενώ τους εργάτες υποστήριξαν το EKA και οι Kοινωνιολόγοι ζητώντας να
κηρύξουν έκπτωτη την Eταιρεία Aεριόφωτος και να αναλάβουν οι δήµοι την παραγωγή γκαζιού.
H απεργία έληξε σε τέσσερις ηµέρες µε µεσολάβηση του Kορώνη· απελευθέρωσαν τους εργάτες που
1
Σχετικά µε τις πρώτες διώξεις εναντίον της Φεντερασιόν βλ. την αλληλογραφία της µε το Διεθνές Σοσιαλιστικό
Γραφείο σε Aγγελος Eλεφάντης, “H Φεντερασιόν Θεσσαλονίκης και το εθνικό ζήτηµα..., ό.π..
2
Bλ. Nέα Eλλάς, φ. της 6.3.1914, 20.3.1914. Για το “Συνέδριον Kαπνεργατών Aνατολικής Mακεδονίας” βλ. Aβραάµ
Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, επιµέλεια - σηµειώσεις: Aγγελος Eλεφάντης,
Oλκός 2 χ.χ., σ. 83. Για τους τροχιοδροµικούς της Aθήνας, Nέα Eλλάς, φ. της 11.1.1914. Για την απεργία των
σιδηροδροµικών βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 5-13.12.1913· επίσης Δηµήτρης A. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων
σιδηροδροµικών. 1905-1945, Aθήναι 1959, σ. 40 κ.ε.. Για τους τυπογράφους, Nέα Eλλάς, φ. της 25.1.1914. Για την
Πανεργατική Σύρου, Nέα Eλλάς, φ. της 13-24.1.1914. Για τη λήξη της περιοδείας του Παπαναστασίου βλ. Nέα
Eλλάς, φ. της 25.10.1913. Για τη µαχητική καπνεργατική απεργία του 1914 βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 18.1.1914 κ.ε.,
καθώς και τη συναρπαστική παρουσίασή της στο 'Eφη Aβδελά, “O σοσιαλισµός των ‘άλλων’: ταξικοί αγώνες,
εθνοτικές συγκρούσεις και ταυτότητες φύλου στη µετα-οθωµανική Θεσσαλονίκη”, Tα Iστορικά 18-19 [1993].
3
A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 84.
358
είχαν συλληφθεί και ικανοποίησαν όλα σχεδόν τα εργατικά αιτήµατα. Aκαριαία οργάνωσαν νέα
επιτυχηµένη απεργία οι τροχιοδροµικοί και οι εργάτες αεριόφωτος της Πάτρας, ενώ µε µια
στιγµιαία απεργία εξασφάλισαν παραχωρήσεις και οι εργάτες αεριόφωτος στο Bόλο.1
H κυβέρνηση λοιπόν παρουσιαζόταν ως ουδέτερη στις εργατικές κινητοποιήσεις αλλά
συνάµα αξιοποιούσε την ταξική σύγκρουση για να διευρύνει την κρατική παρέµβαση στις
εργασιακές σχέσεις. Eτοίµασε τον αντιαπεργιακό νόµο που επέτρεπε να επιστρατεύουν τους
απεργούς στοχεύοντας ιδίως τους σιδηροδροµικούς· όταν απέργησαν, τον Δεκέµβριο του 1913, ο
Bενιζέλος αρνήθηκε να πιέσει την εταιρεία, στην απεργία των τυπογράφων όµως διέταξε να µην
επέµβει η αστυνοµία αν δεν διαταρασσόταν η τάξη. Eπιπλέον ο υπουργός Eθνικής Oικονοµίας
δραστηριοποιήθηκε για την εφαρµογή της προστατευτικής νοµοθεσίας και πίεζε το Aρχηγείο
Xωροφυλακής για την αστυνοµική επιτήρησή της. Tον Mάρτιο του 1914 ο Kουτούπης έφερε στη
βουλή το ζήτηµα της µεγάλης απεργίας των τυπογράφων· επέτρεψε έτσι στον Bενιζέλο να
απορρίψει τον νοµοθετικό περιορισµό του χρόνου εργασίας διακηρύσσοντας την ουδετερότητα
της πολιτείας “εις τον αγώνα αυτόν µεταξύ του εργάτου και του εργοδότου, ο οποίος αποτελεί εν
καθολικόν κοινωνικόν φαινόµενον”. Tο κράτος, συνέχισε ο πρωθυπουργός, δεν έπρεπε να
παρεµβαίνει άµεσα σ’ αυτό τον αγώνα αλλά έπρεπε να µεριµνά για τους εργάτες: το “καλλίτερον
όπλον δια τον εργατικόν κόσµον δια να κατορθώση να βελτιώση την τύχην του, υπέρ της οποίας
δεν είναι δυνατόν παρά να ενδιαφέρηται κάθε πολιτισµένον Kράτος, είναι η οργάνωσις αυτού εις
Σωµατεία. Όσον οργανούνται, τόσον δύνανται να προστατεύωνται τα συµφέροντά των
τελειότερον”.2
H ανάπτυξη του µετριοπαθούς εργατικού συνδικαλισµού ήταν κοινός στόχος του
Bενιζέλου και των Kοινωνιολόγων εκείνη την περίοδο. Mάλιστα ο πρωθυπουργός υπερασπίστηκε
το φθινόπωρο του 1914 το δικαίωµα της απεργίας, τονίζοντας πως “ο εργάτης δεν έχει κανέν
αποτελεσµατικώτερον όπλον, όπως υπερασπίζη νοµίµως τα συµφέροντά του, από την οργάνωσιν
πρώτον εαυτού και από την απεργίαν δεύτερον” - εξαγριώνοντας τους βουλευτές του αλλά και
αντιπάλους όπως ο Δ. Pάλλης, ο οποίος χαρακτήριζε την απεργία “έκθεσµον συνεταιρισµόν”.
Παραδεχόταν όµως µαζί µε το δικαίωµα της απεργίας τη χρήση απεργοσπαστών κι επίσης αξίωνε
1
Για τη µακεδονική απεργία βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 28.3-20.4.1914· επίσης Γ. Kορδάτος, Iστορία του ελληνικού
εργατικού κινήµατος, ό.π., σ. 200-201. Bλ. ακόµη τις διαµαρτυρίες του EKA, του ΣTET και άλλων οργανώσεων για
τη βίαιη καταστολή της µακεδονικής απεργίας στο φ. της 31.3.1914· για τη συµπαράσταση του Eργατικού Kέντρου
Bόλου σε φ. της 2.4.1914. Για την απεργία του γκαζιού, Nέα Eλλάς, φ. της 6-16.4.1914. Για την Πάτρα, Nέα Eλλάς,
φ. της 18-19.4.1914· B. K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 90 κ.ε., όπου και στοιχεία για
συγκαιρινές απεργίες ως τον Nοέµβριο του 1914. Για το Bόλο, Nέα Eλλάς, φ. της 20.4.1914.
2
Eλ. Bενιζέλος σε κοινοβουλευτική συζήτηση της 3ης Mαρτίου του 1914, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου
(επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 564. Για τη σιδηροδροµική απεργία και την
προετοιµασια του νόµου για την επιστράτευση των απεργών βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 14.1.1913. Για τον
Mιχαλακόπουλο, Nέα Eλλάς, φ. της 14.1.1914. Για τη µη επέµβαση της αστυνοµίας, Nέα Eλλάς, φ. της 4.1.1914.
359
το δικαίωµα να καταστέλλει τις “αδικαιολόγητες” απεργίες. Διακήρυσσε πως στην πάλη των
τάξεων, “κοινωνικόν φαινόµενον το οποίον δεν ηµπορεί κανείς να σταµατήση”, οι κυβερνήσεις
έπρεπε να µένουν ουδέτερες, προάγοντας τη θέση των ασθενέστερων αλλά συνάµα και την
παραγωγικότητα του κεφαλαίου.1 H αµφίσηµη αλλά εντέλει φιλελεύθερη στάση του προφανώς
αντανακλούσε τη βιασύνη του να προσεταιριστεί την εργατική τάξη ενόψει της κιητοποίησης για
τον Eυρωπαϊκό Πόλεµο που είχε ήδη ξεσπάσει.
Eπιπλέον το 1914-1915 ψήφισαν το νόµο 531 για τα εργατικά ατυχήµατα κι έπειτα από τις
πιέσεις που είδαµε επέκτειναν στις Nέες Xώρες τον κορµό της προστατευτικής εργατικής
νοµοθεσίας, όπως ήταν η προστασία των θυµάτων των εργατικών ατυχηµάτων και των
οικογενειών τους, η ρύθµιση της γυναικείας και της παιδικής εργασίας, καθώς και της νυκτερινής
εργασίας και η Kυριακή αργία. Ωστόσο δεν µερίµνησαν για την εδραίωση ελεγκτικών
µηχανισµών,2 µε αποτέλεσµα η εφαρµογή τους να εξαρτάται από τους εκάστοτε συσχετισµούς
δυνάµεων µεταξύ εργατών κι εργοδοτών.3 H µεταρρυθµιστική αριστερά επικροτούσε επίσης τις
ενέργειες του Bενιζέλου εναντίον της ελευθερίας του µεγάλου κεφαλαίου και της ανεξαρτησίας της
Eθνικής Tράπεζας: η κυβέρνηση εξανάγκασε σε παραίτηση τον διοικητή της τελευταίας Aθανάσιο
Eυταξία και προώθησε νοµικό πλαίσιο που επέτρεπε στο κράτος να ελέγχει την τράπεζα.4 Tο 1914
ο Bενιζέλος εγκαινίασε επίσης την κρατικοποίηση των σιδηροδρόµων δροµολογώντας την
εξαγορά της Eταιρείας των Eλληνικών Σιδηροδρόµων (Λαρισαϊκού) και τη σύνδεση των γραµµών
της Παλαιάς Eλλάδας µε το ευρωπαϊκό δίκτυο.5 Aξιόλογες µεταρρυθµίσεις από τη σκοπιά του
µετριοπαθούς σοσιαλισµού, αφού βελτίωναν µακροπρόθεσµα τη λειτουργία του καπιταλισµού κι
έθεταν τις βάσεις του κρατικού ελέγχου ζωτικών τοµέων της οικονοµίας· εντούτοις δεν
απαντούσαν στα ζητήµατα που έθετε ήδη η ριζοσπαστική αριστερά.
O Παπαναστασίου εκείνη την εποχή ασκούσε µετριοπαθή κριτική στην κυβέρνηση. Έγραφε
τακτικά το κύριο άρθρο στην εβδοµαδιαία εφηµερίδα του Eργατικού Kέντρου Aθηνών Λαός, που
1
Eλ. Bενιζέλος και Δ. Pάλλης σε κοινοβουλευτική συζήτηση της 30ης Σεπτεµβρίου του 1914, όπως αναδηµοσιεύεται
σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 574 κ.ε..
2
Γιάννης Δ. Ληξουριώτης, “Προστατευτικός νοµοθετικός παρεµβατισµός και η εµφάνιση του εργατικού δικαίου
στην Eλλάδα: η περίπτωση της παιδικής εργασίας”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 219-221.
3
D. Kalitsounakis, “Législation ouvrière et sociale grecque pendant et après la guerre”, σε A. Andréadès, Les Effets
économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 194-195.
4
FO 371.1999/351, Erskine προς Grey, 2.12.1914/83013. Για τη θέση της ETE στην ελληνική οικονοµία βλ. André
Andréadès, Les Effets économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 10-11· Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική
Tράπεζα..., ό.π., σ. 155 κ.ε., ιδίως σ. 230-233· M. Mazower, Greece and the Inter-War Economic Crisis, ό.π., σ. 61
κ.ε., 65 κ.ε.. Tην αγόρευση της 1ης Nοεµβρίου του 1914 µε την οποία δικαιολόγησε την απόφασή του ο Bενιζέλος βλ.
σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 594-602.
5
Σπ. Kορώνης, “Iστορικαί σηµειώσεις επί της ελληνικής σιδηροδροµικής πολιτικής”, Aθήναι 1934, σ. 39-40.
360
πρωτοκυκλοφόρησε Φεβρουάριο του 1914, αναλύοντας επίκαιρα θέµατα από σοσιαλιστική σκοπιά
και προσπαθώντας να ριζοσπαστικοποιήσει τα εργατικά αιτήµατα και να µεταφέρει την πείρα των
ευρωπαϊκών σοσιαλδηµοκρατικών κινηµάτων. Ένα παράδειγµα ήταν οι ριζοσπαστικές προτάσεις
του για την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα αστικά ακίνητα: όταν οργάνωσαν στην
πρωτεύουσα τέλη Iουνίου εργατική συγκέντρωση διαµαρτυρίας για την αύξηση των ενοικίων,
εξετάζει τα αιτήµατα που πρόβαλαν - νοµοθετική απαγόρευση των αυξήσεων, κατασκευή
εργατικών κατοικιών από τους δήµους και φορολόγηση των ανοικοδόµητων οικοπέδων - και τα
χαρακτηρίζει ανεπαρκή. Aναζητώντας παραδείγµατα από το εξωτερικό καταλήγει στην πρόταση:
“η ριζική θεραπεία του κακού που εξεθέσαµεν, ειµπορεί να ευρεθή µόνον εις την αγοράν όλων των
αστικών κτηµάτων από τον Δήµον ή το Kράτος”.1 Προέκτεινε λοιπόν τον εξορθολογισµό του
καπιταλισµού που προωθούσαν οι Φιλελεύθεροι προς αιτήµατα τα οποία δεν µπορούσαν να
ικανοποιήσουν κι εκµεταλλευόταν τις µεταρρυθµίσεις τους για να προβάλει ριζοσπαστικότερες
διεκδικήσεις. Mολαταύτα, η ριζοσπαστική αριστερά τον υπερκέρασε στα κεντρικά πολιτικά
ζητήµατα, όπου δεν διαφοροποιούνταν πρακτικώς από την Kυβέρνηση Bενιζέλου.
Mε την κήρυξη του Eυρωπαϊκού Πολέµου κρίσιµο ζήτηµα έγινε ποιά στάση θα τηρούσε η
Eλλάδα. Mε την παρεµβατική πολιτική του Bενιζέλου συντάχθηκαν οι περισσότεροι σοσιαλιστές
της Παλαιάς Eλλάδας: όλοι οι Kοινωνιολόγοι, ο Kώστας Xατζόπουλος, ο Πλάτων Δρακούλης, ο
Γεώργιος Σκληρός, η σύνταξη του Nουµά, ακόµη και ο Γιαννιός. O εκπαιδευτικός δηµοτικισµός, η
φιλελεύθερη τάση του οποίου επικράτησε µετά το Γουδί, αποτέλεσε µια άλλη γέφυρα µεταξύ
σοσιαλιστών και Φιλελευθέρων,2 την οποία στερέωσε η παραίτηση από κάθε ορθολογική ερµηνεία
πολλών σοσιαλδηµοκρατών που πίστευαν προηγουµένως στην οµαλή εξέλιξη του καπιταλισµού
και τώρα εναπέθεταν τις ελπίδες τους σε µυστικιστικές εικασίες.3
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H αύξησις των ενοικίων”, σε Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των
γεωργών, ετ. A’, αρ. 16 [5.7.1914]. Για τις πολύ πιο συντηρητικές απόψεις που έκφραζε την ίδια εποχή ο Σπ.
Θεοδωρόπουλος βλ. Eργατικόν Kέντρον Aθηνών, O Δήµος δια τον Λαόν, ό.π.. Bλ. τις παρατηρήσεις του Σπύρου
Kορώνη σχετικά µε τις συνθήκες στέγασης των εργατών εκείνη την εποχή σε Werner Sombart, Tο Προλεταριάτον.
Mελέται και εικόνες, µετάφρασις Σπ. B. Kορώνη, Tακτικού καθηγητού της Πολιτικής Oικονοµίας του Eθνικού M.
Πολυτεχνείου, Eλευθερουδάκης 1921, σ. 33-34.
2
Όπως παρατηρεί η Pένα Σταυρίδου-Πατρικίου στην Στρογγυλή Tράπεζα: Iδεολογικά ρεύµατα και βενιζελισµοί,
σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο, ό.π., σ. 328. Ωστόσο την ίδια εποχή άλλοι πρόβαλλαν ως δηµοτικιστή τον
Kωνσταντίνο· βλ. χαρακτηριστικά το λαϊκό προπαγανδιστικό φυλλάδιο Bασιλεύς ο Bουλγαροκτόνος, χ.τ.ε., χ.χ.,
[εννοείται ο Kωνσταντίνος· ένα αντίτυπό του βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Λέσχης Φιλελευθέρων]. Για
αντίστοιχες συζητήσεις στην Tουρκία και για τη σύνδεση του τουρκικού γλωσικού ζητήµατος µε τον τουρκικό
εθνικισµό βλ. David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism, 1876-1908, Frank Cass, London 1977, σ. 56-80.
3
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 16.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2: “Φαίνεται να ήταν
αναγκαίος αυτός ο πόλεµος”, πληροφορεί ο Kώστας Xατζόπουλος τον Παπαναστασίου, “για να επιταχύνη την
361
Aπεναντίας η Φεντερασιόν, η οποία λίγο νωρίτερα είχε οργανώσει τη σηµαντικότερη µέχρι
τότε απεργία στο ελληνικό κράτος, αντιτάχθηκε στην εξωτερική πολιτική του Bενιζέλου
φθάνοντας ως την εκλογική συµµαχία µε τους γουναρικούς στη Θεσσαλονίκη. Στις πόλεις της
Παλαιάς Eλλάδας επίσης, όπως ήταν η Πάτρα, εργατικές οργανώσεις κινητοποιήθηκαν εναντίον
των Συµµάχων. Tον Φεβρουάριο του 1915 το Σοσιαλιστικό Kέντρο Aθηνών συµπαρατάχθηκε µε
το Σοσιαλιστικό Kέντρο Πειραιώς και µε τη Σοσιαλιστική Ένωση Aθηνών εναντίον της εισόδου
στον πόλεµο. Tην ουδετεροφιλία ενίσχυε, τέλος, η λαϊκή αγανάκτηση για το επισιτιστικό χάος και
για τα φαινόµενα κερδοσκοπίας που συνόδευαν την επιστράτευση.1 Tο 1915, όταν ο
Παπαναστασίου επέστρεψε στη βουλή δίπλα σε δυο εκπροσώπους της Φεντερασιόν, παρασύρθηκε
στη δίνη του Διχασµού ο περιώνυµος “κρατικός σοσιαλισµός” όχι ως προς την κρατική
παρέµβαση στην οικονοµία αλλά ως προς την προστασία των εργαζοµένων. Oι αστοί απώθησαν
στο περιθώριο τους σοσιαλιστές και τούς απέκλεισαν από τη διαχείριση των εργατικών
ζητηµάτων.2
Tο ίδιο έτος εγκαινιάστηκε η αλµατώδης άνοδος της ελληνικής βιοµηχανίας η οποία
σύντοµα θα προσέδιδε πρωτοφανείς διαστάσεις στο εργατικό ζήτηµα. H κυβέρνηση εγκαινίασε τη
συστηµατική ενίσχυση της βιοµηχανίας και µε το δασµολόγιο του 1917 επέβαλε για πρώτη φορά
εµπορικό προστατευτισµό.3 Mε πρόσχηµα την επιστράτευση απάλλαξαν τους αστούς απ’ όσους
περιορισµούς της εκµετάλλευσης είχαν θεσπίσει προηγουµένως: οι αντιβενιζελικοί ανέστειλαν όλη
σχεδόν την εργατική νοµοθεσία· µάλιστα το νοµοσχέδιό τους απροσχηµάτιστα επέτρεπε να
αναστείλουν το νόµο περί σωµατείων. H Φεντερασιόν διαµαρτυρήθηκε ανίσχυρα· ο Σίδερις
αποκάλυψε πως πίεζαν την κυβέρνηση οι καπνέµποροι. Aνησυχώντας από τη ριζοσπαστικοποίηση
εξέλιξη και µε µορφή ίσως γενικώτερης ανατροπής να εγκαινίση σε βάσεις σταθερώτερες την ελευθερία, στην
Eυρώπη τουλάχιστο”.
1
Για τις εσωτερικές διαµάχες των σοσιαλιστών εκείνη την εποχή σε συνάρτηση µε τον Διχασµό, και για τη
διαδικασία της ενοποίησής τους, βλ. το κλασικό Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 59 κ.ε· συµπληρωµατικά K.
Mοσκώφ, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης, ό.π., σ. 390. Tην κινητοποίηση των
εργαζόµενων εναντίον της ακρίβειας και της κερδοσκοπίας σε µια επαρχιακή πρωτεύουσα περιγράφει ο B. K.
Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 78-82.
2
Aναφέραµε πως στην εκλογή του κοινοβουλευτικού Συµβουλίου Eργασίας, στις 20 Oκτωβρίου 1915, ο
Παπαναστασίου πήρε µόνον µια ψήφο και ο Kουριέλ οκτώ ενώ εκλέχτηκαν, προφανώς µε συνεννόηση των
ηγεσιών, ο δεξιός βενιζελικός Nεγρεπόντης και οι αντιβενιζελικοί Mπουρνιάς και Aργυρός οι οποίοι
συγκέντρωσαν από 205 ως 207 ψήφους: EΣB, συνεδρίασις της 20.10.1915, σ. 515-516.
3
G. Charitakis, “Le mouvement industriel en Grèce pendant les années 1915-1925”, σε A. Andréadès, Les Effets
économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 225 κ.ε.· Xρ. Xατζηϊωσήφ, “Aπόψεις γύρω από την ‘βιωσιµότητα’ της Eλλάδας
και το ρόλο της βιοµηχανίας”, σε Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο Σβορώνο, τ. B’, ό.π., σ. 339.
Eυχαριστώ και από εδώ τον Mιχάλη Ψαλιδόπουλο, που µου επισήµανε πόσο µεγάλο ρόλο έπαιξε ο στρατός εκείνη
την περίοδο ως κινητήρας της οικονοµίας.
362
που έφερνε η ακρίβεια και από την ανάπτυξη ταξικών συνδικάτων οι αντιβενιζελικοί ενίσχυαν τις
Συντεχνίες, τις οποίες σύντοµα έκαναν στύλο του κωνσταντινικού αυταρχισµού.1
H µοναρχική εσωτερική καθώς και η βενιζελική εξωτερική πολιτική διευκόλυναν την
αυτονόµηση και τη ριζοσπαστικοποίηση της αριστεράς. H µέση οδός που προτιµούσε ο
Παπαναστασίου φαινόταν, στο πλαίσιο της πόλωσης, όλοένα πιο ανεδαφική και δεν ικανοποιούσε
ούτε τους εργάτες ούτε τους αστούς. Aντέτασσε στον συντηρητικό υπουργό µια θεωρία εθνικού
συµβολαίου σύµφωνα µε την οποία “οι εργάται εις την Eλλάδα όταν πρόκειται να
συγκεντρωθώσιν όλαι αι προσπάθειαι του Eθνους προς µιαν ωρισµένην κατεύθυνσιν όπως
προασπίση τούτο τα δικαιώµατα αυτού, βέβαια δεν θα έχωσιν αντίρρησιν όσοι δεν στρατεύονται
να υποβληθώσιν εις µεγαλειτέρους κόπους, όπως µη προσκόψη η παραγωγή ... Aλλά δεν πρέπει να
λησµονήσωµεν ότι δια να είνε τόσον πρόθυµοι οι εργάται, όπως απέδειξαν εις το παρελθόν, να µη
δηµιουργώσι προσκόµµατα εις την συνήθη κοινωνικήν ζωήν, είνε απαραίτητον και η Πολιτεία να
µη εξέρχεται των ορίων τουλάχιστον τα οποία µέχρι τούδε διέγραψε όσον αφορά την προστασίαν
των εργατών ... Eίνε επωφελέστερον να φροντίσωµεν να καταµερισθή η εργασία εις όλους τους
εργάτας ώστε να µη υπάρχη ανισότης”. Aντιπρότεινε στην αναστολή των εργατικών νόµων να
διευρύνουν τις δικαιοδοσίες του µεικτού Συµβουλίου της Eργασίας όπου συµµετείχαν
εκπρόσωποι των εργοδοτών και των εργατών, ώστε να ενισχυθούν τα εργατικά σωµατεία που
δέχονταν την κυβερνητική επίθεση.2 Δεν υπήρχε περίπτωση να εισακουστεί.
H οπισθοδρόµηση δεν αφορούσε µόνον τη βουλή. Όπως παρατήρησε µια ερευνήτρια, ο
“κοινωνικός προβληµατισµός ... που είχε εµφανισθεί πριν από την έκρηξη του Mεγάλου Πολέµου,
µε αφορµή ζητήµατα όπως οι απεργίες, η αργία της Kυριακής ή το γλωσσικό, απουσιάζει στον
τύπο και των δυο παρατάξεων την περίοδο αυτή”.3 H µοναρχική κυβέρνηση ακύρωσε τις
κατακτήσεις που είχαν αποσπάσει προηγουµένως οι εργαζόµενοι, µολονότι οι αλλαγές έθιγαν
µάλλον όσους εργάζονταν σε µεγάλες επιχειρήσεις: η µάζα ποτέ δεν είχε απολαύσει την κρατική
προστασία. Παρά τον πόλεµο και την επιστράτευση οι εργάτες αντιστάθηκαν και ξέσπασε ένα
1
O υπουργός Eθνικής Oικονοµίας Γ. Θεοτόκης, εκφράζοντας τις επίσηµες θέσεις της πολιτείας, κατηγορούσε τον
Σίδερη πως “έφερεν εντός της αιθούσης ταύτης θεωρίας κρατούσας εις άλλα µέρη περί των διαφόρων κοινωνικών
τάξεων και παρέστησεν ότι όλη η νοµοθεσία η εργατική εγένετο όπως εµποδίση την εκµετάλλευσιν των εργατών
υπό των εργοδοτών. Eγώ οµολογώ ότι εν Eλλάδι τοιαύτας τάξεις δεν βλέπω. Aλλ’ οµολογώ και τι άλλο”, πρόσθετε
βλακωδώς, “ότι δεν κατώρθωσα να πειστώ ότι η τάξις των εργοδοτών πιέζει και εκµεταλλεύεται την των εργατών.
Aπεναντίας είµαι της ιδέας, ότι πολλάκις το εναντίον συµβαίνει, δηλαδή πίεσις των εργατών κατά των
εργοδοτών”. 'Aλλωστε διευκρίνιζε “δεν επιτρέπεται εις την Eλλάδα να οµιλή κανείς περί απεργίας, διότι εγώ είµαι
πεπεισµένος ότι αι πλείστοι των απεργιών είναι αδικαιολόγητοι”. Bλ. A. Σίδερης, Γ. Θεοτόκης σε EΣB,
συνεδρίασις 12η της 5.10.1915, σ. 214, 218. Για τις επιπτώσεις του Συµµαχικού αποκλεισµού στην Aχαΐα βλ. B. K.
Λάζαρης, Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 85 κ.ε..
2
3
Δ. Παπαδηµητρίου, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, ό.π., σ. 292.
363
κύµα αµυντικών καταρχήν κινητοποιήσεων.1 O αντιβενιζελισµός ορισµένων ιδιοκτητών µεγάλων
επιχειρήσεων κι επιχειρήσεων κοινής ωφελείας µάλλον συνδεόταν µε την ενίσχυση του
συνδικαλισµού σ' αυτούς ακριβώς τους χώρους από την πολιτική των Φιλελευθέρων και ιδίως από
τη δραστηριοποίηση των Kοινωνιολόγων. Tις απόψεις τους έκφραζε ο N. Στράτος ο οποίος
συµφωνούσε µε τον Bενιζέλο πως έπρεπε να γίνει η πολιτεία επιδιαιτητής µεταξύ κεφαλαίου κι
εργατών, κήρυσσε όµως συνάµα τον περιορισµό των “αζητήτων δικαιωµάτων που δόθηκαν”.2
H πόλωση έπληττε επίσης το εργατικό κίνηµα και µολονότι αναζωογόνησε τη µαχητικότητα
της βενιζελικής αριστεράς περιόριζε την εµβέλειά της. Tον Aύγουστο του 1916 τα εργατικά κέντρα
της Aθήνας και του Πειραιά µεθόδευσαν κοινές διαµαρτυρίες για την ακρίβεια και την ανεργία, η
οποία έπληττε κυρίως τη µεταλλουργία και τις µεταφορές και ακόµη παραπάνω τους οικοδόµους
της πρωτεύουσας, τάχθηκαν όµως σε αντίπαλες πλευρές στα πολιτικά συλλαλητήρια του ίδιου
µήνα. Tο κέντρο της Aθήνας υποστήριξε τους αντιβενιζελικούς ενώ το Eργατικό Kέντρο Πειραιά
συµµετείχε στο βενιζελικό συλλαλητήριο της 14ης Aυγούστου. Στο εξής δεν παρουσίασαν κοινή
δράση, µολονότι συνέχισαν τις κοινές συσκέψεις κυρίως για το ζήτηµα της ακρίβειας. Όταν λίγο
αργότερα απέργησαν λογου χάρη οι τροχιοδροµικοί της Aθήνας, τούς υποστήριξε χλιαρά το
τοπικό εργατικό κέντρο ενώ το Eργατικό Kέντρο Πειραιώς κινητοποίησε όλα τα σωµατεία του
Πειραιά απειλώντας µε γενική απεργία συµπαράστασης. Ένας άλλος τοµέας όπου
δραστηριοποιήθηκε προκειµένου να αντιµετωπίσουν την ακρίβεια, ήταν η ίδρυση του Eργατικού
Προµηθευτικού Συνεταιρισµού Πειραιώς· τέτοιες πρωτοβουλίες έφεραν τη σφραγίδα του
µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού των Kοινωνιολόγων και θα ενισχύονταν ακόµη περισσότερο µετά
1
Tον Iούνιο του 1916 οι Σιδηρόδροµοι Aθηνών Πειραιώς Πελοποννήσου, η διοίκηση των οποίων συγκρουόταν µε
τον Bενιζέλο κι ευνοήθηκε από χαριστικούς νόµους του Γούναρη, παραβίασαν τις συµφωνίες µε τους υπαλλήλους
µε αποτέλεσµα να απειληθούν νέες απεργίες. Στη Σέριφο απέργησαν επειδή η διοίκηση των µεταλλείων καταπάτησε
τον Kανονισµό Mεταλλευτικών Eργασιών που είχαν θεσπίσει το 1911 - και λίγο αργότερα η εργατική εξέγερση
κατέληξε σε µάχη µε νεκρούς αστυνοµικούς. Tον Aύγουστο απέργησαν οι τροχιοδροµικοί της Aθήνας τους οποίους
υποστήριξε η Nέα Eλλάς, όπως και τους εργάτες ηλεκτρισµού οι οποίοι επέβαλαν χωρίς απεργία τα αιτήµατά τους.
Tον Σεπτέµβριο απέργησαν µε τη βοήθεια του Eργατικού Kέντρου Πειραιά οι εργάτες της Eταιρείας Λιπασµάτων
και των ατµοµύλων· τον Oκτώβριο οι υπάλληλοι του Λαρισαϊκού Σιδηροδρόµου και των Σιδηροδρόµων Aττικής,
οι οποίοι εξασφάλισαν την υποστήριξη του ίδιου κέντρου και νίκησαν σύντοµα. Bλ. Nέα Eλλάς, φ. της 24, 26, 28
και της 30.7.1916, της 4, 22, 26 και της 30.8.1912· για την απεργία των εργατών ηλεκτρισµού βλ. σε φ. της 7, 8 και
11.9.1916· για την Eταιρεία Λιπασµάτων και τους εργάτες των ατµοµύλων βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 28-29.9.1916· για
τον Λαρισαϊκό, Nέα Eλλάς, φ. της 14-15.10.1916, για τους Σιδηροδρόµους Aττικής, Nέα Eλλάς, φ. της 30-
31.10.1916. Bλ. επίσης τον προβληµατισµό σε Aντώνης Λιάκος, “‘Aπό κράτος φύλαξ εις κράτος πρόνοια’; Oι
παράµετροι της εργατικής πολιτικής στο Mεσοπόλεµο”, ΣEB, σ. 174-175.
2
N. Στράτος, σε Λαός της Eλλάδος, φ. της 7.3.1917. Bλ. την εναργή παρατήρηση του K. Kωστή σε σχέση µε την
πολιτικότητα της ETE, σε Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική Tράπεζα..., ό.π., σ. 286-287.
364
την επιστροφή του Bενιζέλου.1 Tο φθινόπωρο του 1916 το απεργιακό κύµα εξαπλώθηκε σε
λιγότερο ισχυρούς κλάδους όπως ήταν οι ραπτεργάτες, τους οποίους υποστήριξε εντέλει και το
Eργατικό Kέντρο Aθηνών· επίσης κινήθηκαν οι τσιγαράδες της Aθήνας και του Πειραιά δίνοντας
πολιτικό χρώµα στις διαµαρτυρίες τους.2 Mολαταύτα η περιστασιακή αλλά πολύ υψηλή ανεργία
σε ορισµένους κλάδους - είδαµε πώς την εκµεταλλεύτηκε η κυβέρνηση µε τους εργάτες
Eπιστράτους - έκαµπτε την εργατική µαχητικότητα και οι µισθοί παρακολουθούσαν από πολύ
µακριά τον τιµάριθµο.3 Όπως συνόψισε ο Bενιζέλος µιλώντας στο Eργατικό Kέντρο Πειραιώς τον
Σεπτέµβριο του 1917, το Kόµµα Φιλελευθέρων “εψήφισεν εργατικήν νοµοθεσίαν, αλλά δια ταύτης
επεζήτησεν να προστατεύση τα καλώς εννοούµενα συµφέροντα των εργατών, δια της αυξήσεως
των παραγωγικών δυνάµεων της χώρας και δια της δικαιοτέρας κατανοµής των φορολογικών
βαρών”, ενώ ο “δεσποτισµός” προσέλκυε τους εργάτες µε εκφοβισµούς και µε δωροδοκίες.4
H πτώση της βασιλικής κυβέρνησης σήµανε νέες αλλαγές στην αντιµετώπιση των εργατικών
αγώνων, ενώ συνάµα εντεινόταν η προπαγάνδα των σοσιαλιστών εναντίον της εξωτερικής
πολιτικής του Bενιζέλου όσο και του αυταρχισµού του· µόνον εννέα από τα είκοσι έξι σωµατεία
της πρωτεύουσας συµµετείχαν στην υποδοχή του αρχές του 1918. Aκόµη και φιλοκυβερνητικοί
συνδικαλιστές είχαν ενστερνιστεί προτεραιότητες των Kοινωνιολόγων που τρόµαζαν τους
αστούς. H ηγεσία του Eργατικού Kέντρου Πειραιώς τάχθηκε υπέρ της πολιτειακής µεταβολής,
αναπροσανατόλισε τον αγώνα της προς µη άµεσα πολιτικές κατευθύνσεις και κινητοποιήθηκε
εναντίον της “αισχροκερδείας”. Παράλληλα οι Φιλελεύθεροι επιχείρησαν να αλώσουν από τα
κάτω το Eργατικό Kέντρο Aθηνών, παρακάµπτοντας τους διοικούντες για να συνεννοηθούν µε τη
βάση σε ζητήµατα όπως ήταν η ίδρυση εργατικού προµηθευτικού συνεταιρισµού.5 Σύντοµα το
EKA υποτάχθηκε στην πολιτική του Bενιζέλου και τα δυο εργατικά κέντρα συµµετείχαν στο
συλλαλητήριο που οργάνωσαν οι Φιλελεύθεροι στην Aθήνα για να καταδικάσουν τη στάση της
Λαµίας.6 Προωθώντας ιδέες των µεταρρυθµιστών το Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας συντόνιζε τη
1
Nέα Eλλάς, φ. της 11, 14, 15 και 22.8.1916· D. Kalitsounakis, “Législation ouvrière et sociale grecque pendant et
après la guerre”, σε A. Andréadès, Les Effets économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 195. Για την απεργία των
τροχιοδροµικών βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 26 και 30.8.1916, 1, 6, 7, 9.9.1916. Για τον προµηθευτικό συνεταιρισµό βλ.
2
Για τους ραπτεργάτες βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 31.10 - 3.11.1916, και 11.11.1916. Για τους τσιγαράδες, Nέα Eλλάς, φ.
της 1.11.1916.
3
[1986], σ. 157 κ.ε..
4
Bλ. την οµιλία του Bενιζέλου σε Eλεύθερον Bήµα, φ. της 2.10.1917.
5
Bλ. Eλεύθερον Bήµα, φ. της 2.10.1917 και της 2.11.1917· Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 173, 175 κ.ε..
6
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 28-29.1.1918· Λαός της Eλλάδος, φ. της 29.1.1918.
365
δηµιουργία καταναλωτικών συνεταιρισµών, µε αποτέλεσµα να υπερδιπλασιαστεί ο αριθµός τους·1
τον Aπρίλιο του 1918 ο Bενιζέλος και ο Παπαναστασίου εγκαινίασαν το συνεταιριστικό
αρτοποιείο του Eργατικού Kέντρου Πειραιώς.2 Tον επόµενο Iούλιο το EKA γιόρτασε πανηγυρικά
την πτώση της Bαστίλλης σηµατοδοτώντας ταυτοχρόνως τη φιλοανταντική και µεταρρυθµιστική
µεταστροφή του· λίγο αργότερα εξέλεξε αντιπροσώπους στη διασυµµαχική σοσιαλιστική
συνδιάσκεψη τον Πετρίδη, τον Πετµεζά και τον Tριανταφυλλόπουλο.3
H άνοδος του εργατικού κινήµατος το 1918 και το 1919 ανησύχησε την κυβέρνηση και οι
ζυµώσεις για τη σύγκληση του σοσιαλιστικού και του πανεργατικού συνεδρίου, στο πλαίσιο των
οποίων ο Bενιζέλος συνεννοήθηκε µε τους ριζοσπάστες σοσιαλιστές για τους λόγους τους οποίους
αριστοτεχνικά εξέθεσε ο Γ. Λεονταρίτης, έφεραν τον σοσιαλισµό στα χείλη όλων.4 Ωστόσο το
άνοιγµα του Bενιζέλου προς τη Φεντερασιόν προκάλεσε αντιδράσεις των αντίπαλων σοσιαλιστών
όσο και των συντηρητικών Φιλελευθέρων.5 Aκολούθησαν αντισταθµιστικές κινήσεις. O νόµος
1207/1918 επέτρεψε στην κυβέρνηση να αναστέλλει την εργατική νοµοθεσία. Tον Δεκέµβριο του
1918, ενώ ο Bενιζέλος απουσίαζε στο εξωτερικό, η αστυνοµία της πρωτεύουσας απαγόρευσε τις
εργατικές συγκεντρώσεις και ακόµη και τις διαλέξεις, ενώ στην Πάτρα συνέλαβαν τον Kουριέλ. H
µυστική αστυνοµία ζητούσε να εκτοπίσουν τον Γιαννιό και µήνυε επί στάσει την εκτελεστική
επιτροπή του Eργατικού Συνέδριου. Oι σχέσεις ανάµεσα στη βενιζελική και στη ριζοσπαστική
αριστερά χειροτέρευαν - και όταν συγκρούστηκαν στη Γενική Συνοµοσπονδία Eργασίας, άνοιξη
του 1919, εξόρισαν πολλούς αντικυβερνητικούς συνδικαλιστές.6 Tο ΣEKE έδωσε τότε µαχητικό
1
Σύµφωνα µε τα στοιχεία του K. Σπυρίδη, ως τη λήξη του 1917 αυξήθηκαν από 31 σε 75 περίπου· βλ. Tο
Yπουργείον της Eθνικής Oικονοµίας και η δράσις αυτού κατά την τριετίαν 1917-1920. Aναδηµοσίευσις
συνεντεύξεως του Yπουργού κ. K. Σπυρίδη, εν τω “Eλευθέρω Tύπω”, επί του έργου της Kυβερνήσεως των
Φιλελευθέρων. Eν Aθήναις 1920, σ. 2.
2
3
Nέα Eλλάς, φ. της 2.7.1918· Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 228.
4
A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 109· Γ. Λεονταρίτης, Tο
ελληνικό..., ό.π..
5
“Θέλοµεν ελληνικόν τον σοσιαλισµόν µας, όχι της Φεντερασιόν”, τόνιζε η Eστία καταγγέλλοντας πως η τελευταία
“κρύπτει εθνικόν κίνδυνον, ίσως όχι µικρόν εις το απώτερον µέλλον”: Eστία, φ. της 5.7.1918. Για την προσωρινή
σύγκλιση Bενιζέλου και σοσιαλιστών βλ. Γ. Λεονταρίτης, Tο ελληνικό..., ό.π., σ. 207 κ.ε.. Για τις εξελίξεις στο
διεθνές σοσιαλιστικό κίνηµα βλ. Wolfgang Abendtroth, Kοινωνική ιστορία του ευρωπαϊκού κινήµατος, [1965],
µετάφραση Aίµη Mανούση, Oδυσσέας 1976, σ. 74 κ.ε..
6
Nέα Eλλάς, φ. της 16-22.12.1918· D. Kalitsounakis, “Législation ouvrière et sociale grecque pendant et après la
guerre”, σε A. Andréadès, Les Effets économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 197-198· Δηµήτρης Λιβιεράτος, Tο ελληνικό
εργατικό κίνηµα 1918-1923, τ. A’, Kαρανάσης 1976, σ. 39 κ.ε.. Για τη σύγκρουση µεταξύ τοπικών εργατοπατέρων
και του ΣEKE στην Πάτρα, καθώς και για τη σύλληψη του Kουριέλ, βλ. επίσης B. K. Λάζαρης, Πολιτική ιστορία
της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 126-127.
366
χαρακτήρα στον εορτασµό της Πρωτοµαγιάς και στις 18 Mαΐου αποφάσισε να αποχωρήσει από τη
Δεύτερη Διεθνή και να συνεννοηθεί µε τα αδελφά κόµµατα των Bαλκανίων.1 Aκολούθησαν διώξεις
των ριζοσπαστών οι οποίες προκάλεσαν τη γενική πολιτική απεργία του Iουλίου του 1919, οπότε
κινητοποιήθηκε µεγάλο µέρος της εργατικής τάξης εναντίον του Bενιζέλου. Mεσολαβώντας ο
Παπαναστασίου πρωτοστάτησε στην προσπάθεια της κυβέρνησης “να µετατρέψη τας
διαπραγµατεύσεις [από πολιτικές σε συνδικαλιστικές] και υποχωρούσα εις τα καθαρώς
επαγγελµατικά αιτήµατα [να µεταφέρει] τη συζήτησιν εις ατελείωτα παζαρεύµατα οικονοµικής
φύσεως”.2
Mαταίως προσπαθούσε η Nέα Eλλάς να γεφυρώσει το χάσµα µεταξύ των Φιλελευθέρων και
της ριζοσπαστικής αριστεράς: υποστήριζε, όχι ολότελα βάσιµα, πως οι σοσιαλιστές στην Eλλάδα
και παγκοσµίως βοηθούσαν τον Bενιζέλο, και πως οι έλληνες εργάτες δεν είχαν µπολσεβικικές
τάσεις αλλά ακόµη και αν είχαν αυτές δεν έπρεπε να καταστέλλονται. Yπερασπιζόταν τη Pωσική
Eπανάσταση και συνάµα έβρισκε σοσιαλιστικό το πρόγραµµα που εφάρµοζε ο Παπαναστασίου
στο Yπουργείο Συγκοινωνιών. Aν βρισκόταν στην Eλλάδα ο Bενιζέλος, πρόσθετε, θα απέρριπτε
τα αστυνοµικά µέτρα αφού ήθελε να δηµιουργήσει µια νέα σοσιαλιστική αντιπολίτευση στη θέση
της αντιβενιζελικής. O µπολσεβικισµός δεν θα δυνάµωνε ποτέ: τον φοβούνταν µόνον οι
κεφαλαιοκράτες, οι παλαιοκοµµατικοί και η κλίκα που κυβερνούσε τη χώρα εν ονόµατι του
Bενιζέλου. “O πολύς λαός, ο ανιδιοτελής, ο καλλιεργών την µικράν ή µεγάλην περιουσίαν του, ο
εργαζόµενος είτε κερδίζει πολλά είτε ολίγα, δεν έχει λόγον να ταράσσεται ούτε να φοβήται
µπολσεβικισµόν εν Eλλάδι, εκτός εάν σχηµατισθή και παρ’ ηµίν ολιγαρχία ικανή να κυβερνά την
Eλλάδα, πράγµα απίστευτον. O Pωσικός Mπολσεβικισµός εν Eλλάδι είνε φάσµα, διώκον τους
άρπαγας της πολιτικής και κοινωνικής ισχύος. Ως φόβητρον, δεν αποτελεί κακόν”. Mε δυο λόγια η
Nέα Eλλάς, αναπτύσσοντας την ίδια περίπου επιχειρηµατολογία µε τον Παπαναστασίου, ζητούσε
να άρουν την κοινωνική αδικία ώστε να αποτρέψουν την εργατική επανάσταση.3 Σύντοµα
φιλοξένησε ευνοϊκές ανταποκρίσεις από τις πρώτες δηµόσιες εµφανίσεις του Σοσιαλεργατικού
Kόµµατος, καθώς και σχόλια υπέρ του Λήµπκνεχτ και της Λούξεµπουργκ µετά τη δολοφονία
τους. Ωστόσο ο φιλεργατισµός της είχε όρια: αντιτασσόταν στον επίκαιρο τότε συνδικαλισµό των
δηµόσιων υπαλλήλων.4
Tην εργατική πολιτική που πρόκρινε εκείνη την εποχή ο Παπαναστασίου συνόψιζαν οι
ανυπόγραφες γραµµές που αφιέρωσε η Nέα Eλλάς στο ιδρυτικό συνδριο της Γενικής
1
Γ. A. Γεωργιάδης, H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, ό.π., σ. 72-73.
2
A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 131-132. Mια παραδειγµατική
µελέτη απεργίας εκείνης της εποχής βλ. σε Θοδωρος Xατζηπανταζής, “H µεγάλη απεργία των ηθοποιών (1919) και
τα πρώτα στάδια του συνδικαλισµού στο ελληνικό θέατρο”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
3
Nέα Eλλάς, φ. της 16-22.12.1918, και 29.12.1918· το παράθεµα από το κύριο άρθρο της 21.12.1918.
4
Nέα Eλλάς, φ. της 23-28.12.1918.
367
Συνοµοσπονδίας Eργατών Eλλάδος: η εργατική τάξη έπρεπε να “εµπνευσθή από τας µεγάλας
σοσιαλιστικάς αρχάς δια να χαράξη πρόγραµµα βαθµιαίας αναδιοργανώσεως της κοινωνίας επί
τη βάσει των αρχών αυτών. Tο πρόγραµµα της µεταβατικής αυτής περιόδου δεν είναι δυνατόν να
είναι το αυτό δι’ όλα τα έθνη. Δι ό και πρέπει να εξετασθούν ιδιαιτέρως τα ζητήµατα της
Eλληνικής αναδηµιουργίας, και να επιδιωχθή η εφαρµογή αναλόγων µέτρων. Bάσις αυτών πρέπει
να είναι η αποµάκρυνσις παντός ιδιωτικού συµφέροντος από όλας τας µεγάλας επιχειρήσεις αλλά
συγχρόνως και η ανεξαρτησία ή τουλάχιστον η αυτονοµία αυτών από του σηµερινού Kράτους. Tο
ιδιωτικόν κεφάλαιον, όπερ ογκώθη τεραστίως δια του πολέµου, πρέπει να χρησιµοποιηθή όχι
προς επιβολήν της δυνάµεώς του εις όλους τους κλάδους της παραγωγής, αλλά προς έντασιν της
παραγωγής αυτής δια λογαριασµόν των καταναλωτών”.1 Tην επαύριο όµως της Pωσικής
Eπανάστασης τέτοια λόγια δεν ενθουσίαζαν τους ριζοσπαστικοποιηµένους εργάτες.
Όπως συνόψιζε ο υπουργός Eθνικής Oικονοµίας K. Σπυρίδης, εκείνη η εποχή ήταν
“οµολογουµένως η δυσχερεστέρα περίοδος δια την διοίκησιν. Eπρόκειτο, εις στιγµάς καθ’ ας,
απόντος και του Aρχηγού της Kυβερνήσεως, είχοµεν ανάγκην εσωτερικής γαλήνης δια τον
διεξαγόµενον στρατιωτικόν αγώνα, να εξατµίσωµεν δια καταλλήλου χειρισµού την, ως εκ
συνθήµατος, πρωτοφανή δια την Eλλάδα εργατικήν έξαψιν, χωρίς ούτε του Kράτους τας ευθύνας
να λησµονήσωµεν, ούτε εν συνειδήσει τα ολονέν ανακύπτοντα λαϊκά δίκαια να παρίδωµεν. Eίνε
άπειρα τα εργατικά ζητήµατα τα οποία ελύσαµεν εντός των τεσσάρων τοίχων του γραφείου µας.
Mόνον αι απεργίαι, τας οποίας ερρύθµισε τελειωτικώς το Yπουργείον, υπερβαίνουν τας
διακοσίας”.2 O υπουργός τόνιζε πως η ίδια πολιτική επέτρεψε να εδραιώσουν την αρχή της
κρατικής παρέµβασης στις εργατικές διαφορές.3 Ωστόσο το 1920 η κυβέρνηση, έπειτα από µια
σειρά αποτυχηµένων απεργιών, βρήκε ευκαιρία να περιορίσει νοµοθετικά τη συνδικαλιστική
ελευθερία.4
Oι αντιφάσεις της εργατικής πολιτικής των Φιλελευθέρων προκάλεσαν εξίσου αντιφατικές
εκτιµήσεις. Aµέσως µετά την Eπανάσταση του 1922 ο Δ. Kαλλιτσουνάκις υποστήριξε,
αντιδιαστέλλοντας τις περιόδους 1911-1915 και 1917-1920, πως στην πρώτη το κράτος “παρέσχεν
περισσότερα του δέοντος” ενώ στη δεύτερη “ατέχνως και αψυχολογήτως επεζήτησε να περιορίση
την ελευθεριότητά του, εν µέρει δε ν’ αναστείλη την ισχύν των νοµοθετηµάτων”. O Aλ. Σβώλος του
αντέταξε πως “η κεντρική ιδέα” των δυο νοµοθετικών περιόδων ήταν ταυτόσηµη: “Kαι εις την
µίαν και εις την άλλην περίοδον επρόκειτο περί εργατικής πολιτικής την οποίαν εχάραξεν µια
1
2
Tο Yπουργείον της Eθνικής Oικονοµίας και η δράσις αυτού κατά την τριετίαν 1917-1920..., ό.π., σ. 2-3.
3
4
Στο ίδιο, σ. 4-5· Σταύρος Mουδόπουλος, “O Nόµος 281/1914 για τα επαγγελµατικά σωµατεία και η επίδρασή του
στην εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήµατος”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και
αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 250 κ.ε.. Για την επιτυχηµένη πανεργατική απεργία στην Πάτρα βλ. B. K.
368
Aστική κυβέρνησις, προλαµβάνουσα κατά το πλείστον και όχι απαντώσα εις τας αξιώσεις του
εργατικού κόσµου. Aν µολαταύτα επρόκειτο να µετρηθούν µε το σχοινί του ‘φιλεργατισµού’ αι
δυο περίοδοι, ίσως θα επείθετο κανείς ότι υπήρξε περισσότερον ‘φιλεργατική’ της πρώτης η
δευτέρα”. O λόγος ήταν πως ο “φιλεργατισµός” που τότε εκδήλωσαν εµπράκτως, νοµοθετικά όσο
και διοικητικά, “εξέθεσεν εις δριµυτάτας επιθέσεις και την τότε Kυβέρνησιν και τας τότε
υπηρεσίας εκ µέρους όλου µα ανεξαιρέτως όλου του εργοδοτικού και κεφαλαιοκρατικού κόσµου
της χώρας”. Mολονότι η δεύτερη τετραετία γνώρισε πρωτοφανούς έκτασης απεργίες, “[ε]κτός
εξαιρέσεων, αι οποίαι πόρρω απέχουν του να αποτελούν κανόνα, η Διοίκησις του Yπουργείου
Eθνικής Oικονοµίας κατά την εποχήν εκείνην ευρέθη πάντοτε, εκ προγράµµατος, παρά το πλευρόν
των εργατών” - παρά την ταυτόχρονη καταδίωξη του κοµµουνισµού. Όχι µόνο διατήρησε και
τελειοποίησε τη νοµοθεσία της πρώτης περιόδου, αλλά δηµιούργησε ριζοσπαστικό εργατικό δίκαιο
“εµπνεόµενον από την νέαν, την µεταπολεµικήν θέσιν της εργατικής τάξεως”. Tριπλασίασε το
προσωπικό της Eπιθεώρησης Eργασίας, την αποκέντρωσε και την ενίσχυσε µε γυναίκες, έκανε
πραγµατικές τις ποινικές κυρώσεις εις βάρος των εργοδοτών αυξάνοντας τις ποινές και
απλοποιώντας τη διαδικασία, αύξησε κι επέκτεινε τις αποζηµιώσεις των εργατικών ατυχηµάτων.
Παρ’ όλες τις αντιδράσεις των εργοδοτών ευνόησε τις συλλογικές συµβάσεις εργασίας οι οποίες
“ύψωσαν αισθητότατα το κύρος των εργατικών οργανώσεων”, καθώς και την εισαγωγή του
οχταώρου σε πολλές βιοµηχανίες και τη µονιµότητα των εργατών. Προώθησε τέλος τους
εργατικούς συνεταιρισµούς και θεσµούς κοινωνικής προνοίας, κι εξυγίανε τα εργατικά σωµατεία.1
Mολονότι σ’ αυτή την απολογία ο Σβώλος έθιξε συντοµογραφικά µόνον τις πιέσεις του
εργατικού κινήµατος και αποσιώπησε τους διεθνείς συσχετισµούς δύναµης που επέβαλλαν τον
φιλεργατισµό του Bενιζέλου, περιέγραψε εύστοχα πόσο προσπάθησε η κυβέρνηση όπου
συµµετείχαν οι Kοινωνιολόγοι θεσµοποιώντας το εργατικό κίνηµα να ενσωµατώσει την εργατική
τάξη. H πολιτική της ήταν στη λογική του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού όσο και του Nέου
Φιλελευθερισµού. Σκοπός της “αντεργατικής” όσο και της “φιλεργατικής” νοµοθεσίας, καθώς και
των µέτρων κοινωνικής προνοίας, ήταν διοχετεύοντας την ταξική πάλη σε ελεγχόµενους διαύλους
να ενσωµατώσουν και µάλιστα να “εκπολιτίσουν” την εργατική τάξη.2
1
Aλ. Σβώλος, “H εργατική πολιτική της τριετίας 1917-1920”, Eλεύθερον Bήµα, φ. της 10.12.1922. Γα την
αντιπαράθεση µεταξύ Σβώλου και Kαλλιτσουνάκι βλ. επίσης Aντώνης Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα
του Mεσοπολέµου..., ό.π., σ. 169-172.
2
Aυτήν τη γλώσσα χρησιµοποιούσε ο αρµόδιος υπουργός: χωρίς “να αµβλύνη τα θεµιτά όπλα των εργατικών
διεκδικήσεων, [η κυβέρνηση ήθελε να] αφαιρέση µοιραίως από την πάλην [των τάξεων] µίαν αδικαιολόγητον
οξύτητα, αφού θα έχη ως αποτέλεσµα, όταν αρκούντως ανδρωθή, να χαρίση και εις τον εργάτην τα αγαθά
καλυτέρας τινός ζωής, και να τόν χειραγωγήση προς την επίγνωσιν πολιτισµού [ανωτέρου]”: Tο Yπουργείον της
Eθνικής Oικονοµίας και η δράσις αυτού κατά την τριετίαν 1917-1920..., ό.π., σ. 9. Προηγείται µια σύνοψη των
φιλεργατικών µέτρων που έλαβαν το 1917-1920.
369
Ωστόσο το µείγµα καταστολής και κατευνασµού δεν έφερε τους ποθητούς καρπούς.
Aποτέλεσµα των διώξεων και της πανευρωπαϊκής ριζοσπαστικοποίησης των εργατών,
βοηθούντος και του Διχασµού, ήταν η ολοένα ισχυρότερη επαναστατική αριστερά να
αποµακρυνθεί από την άρχουσα παράταξη όσο κι από τους Kοινωνιολόγους.1 Aρχές του 1920 οι
παρατηρητές διέκριναν τρια ανόµοια ρεύµατα µεταξύ των αντιβενιζελικών της πρωτεύουσας: το
ένα αποτελούνταν από κωνσταντινικούς και γερµανόφιλους· ένα άλλο, µετριοπαθέστερο, ήταν η
“Zωγραφική” µερίδα (που ακολουθούσε τον Xρηστάκη Zωγράφο), η οποία χωρίς να δέχεται την
πολιτική του Kωνσταντίνου δυσπιστούσε απέναντι στον Bενιζέλο, ενώ το τρίτο χαρακτηριζόταν
“un troisiéme parti, tout socialiste et populaire”.2 Tο τελευταίο αµφισβητούσε, αντιθέτως από τους
Kοινωνιολόγους που σιωπούσαν, ολόκληρη την πορεία της τελευταίας δεκαετίας: η
συνέχισις των πολεµικών επιχειρήσεων εις την M. Aσίαν δια την αποκλειστική
εξυπηρέτησιν των συµφερόντων της Aνταντικής πλουτοκρατίας, επιβαρύνει καταθλιπτικώς
τα οικονοµικά του Kράτους, τα οποία είναι αδύνατον να βελτιωθώσι δια της σηµερινής
πολιτικής των κατακτήσεων υπό της αστικής τάξεως. H αστική τάξις και η κυβέρνησίς της
δεν ηδυνήθη ν’ ανταποκριθή εις την άµεσον ανάγκην της αναδιοργανώσεως της οικονοµικής
και κοινωνικής ζωής των νέων επαρχιών της Θράκης και της Mικράς Aσίας. Aλλ’ ούτε και
εις αυτή την Mακεδονίαν, ευρισκοµένην υπό την κυριαρχίαν της από του 1913, κατώρθωσε
να φέρη νέας µεθόδους παραγωγής και κοινωνικής λειτουργίας, από εκείνας τας οποίας
εκληρονόµησεν από την Tουρκικήν διοίκησιν. H κοινωνική, οικονοµική και πολιτική
κατάστασις των κατοίκων των νέων χωρών είναι αξιοθρήνητος. Όχι µόνον διότι υπέστησαν
τα δεινά αλλεπαλλήλων πολέµων, αλλά και διότι υφίστανται την καταπίεσιν και την
εκµετάλλευσιν της εντοπίας αστικής τάξεως, της µεγάλης αστικής τάξεως της Π.[αλαιάς]
Eλλάδος, προς δε και των οργάνων της διοικήσεως, τα οποία στρατολογούνται κυρίως από
τους κατοίκους της Π. Eλλάδος.3
Oι κοµµουνιστές είχαν διαγνώσει λοιπόν, αν όχι όλοι τουλάχιστον µια ισχυρή µερίδα τους,
ποιά ρήγµατα θα καθόριζαν την εσωτερική πολιτική του Mεσοπολέµου, καθώς και πως η Mεγάλη
Iδέα δεν ήταν πλέον ιερό δόγµα για τις µάζες. Eνώ ο αστικός τύπος αδιαφορούσε για τα
κοινωνικά ζητήµατα ο Pιζοσπάστης αλλά και η Eφηµερίς των Bαλκανίων εισήγαν στη συνείδηση
1
Όπως το έθετε ο Mπεναρόγιας, η “βενιζελοκρατία µε τους πολέµους, µε την δια κοµµατικούς λόγους χρήσιν του
στρατιωτικού νόµου και της λογοκρισίας, µε εξορίας και την αντεργατικήν της στάσιν προεκάλεσε τον φανατισµόν
όλου του κόσµου εναντίον της. Kαι αι εργατικαί µαζαι προσετέθησαν εις την αντιβενιζελικήν µερίδα”: A.
Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’,
αριθ. 1, Aθήναι, Iανουάριος 1921, σ. 111.
2
Altiar El., La tragi-comédie Grecque, ό.π., σ. 24. Oι δυνάµεις του ΣEKE εκείνη την εποχή παρουσιάζονται στο Γ.
A. Γεωργιάδης, H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, ό.π., σ. 73-74.
3
Γ. A. Γεωργιάδης, “Kριτική του 1920”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 2, Aθήναι, Φεβρουάριος 1921,
σ. 22.
370
ολοένα ευρύτερων στρωµάτων όρους όπως “σοσιαλισµός”, “καπιταλισµός”, “ιµπεριαλισµός” και
άλλους.1 Όσο και αν προσπαθούσε να αποστασιοποιηθεί στα µάτια των εργατών από την
Kυβέρνηση Bενιζέλου στην οποία συµµετείχε, ο Παπαναστασίου δεν είχε τέτοια ευχέρεια λόγου -
και τα σοσιαλιστικά φύλλα της εποχής τόν αντιµετώπιζαν αναλόγως. H Kοινωνία καλλιεργούσε
άριστες σχέσεις µε τον Παπαναστασίου και παρά τις περιστασιακές επικρίσεις του Γιαννιού2 τόν
πρόβαλλε συστηµατικά·3 το ίδιο περίπου έκανε και ο Eλεύθερος Aνθρωπος του M. Aνδρουλιδάκη,
µια µονόφυλλη αντικοµµουνιστική σοσιαλιστική εφηµερίδα δίχως πολιτική αρθρογραφία η οποία
υποστήριζε το βραχύβιο Aγροτεργατικό Kόµµα της Kρήτης.4 H Άµυνα προωθούσε έναν θεωρητικά
αντιπολιτικό εργατισµό µε µεταρρυθµιστικές τάσεις αλλά κι έντονες αναρχικές συνηχήσεις, ο
οποίος αντιστρατευόταν τους Σοσιαλεργατικούς όσο και το Σοσιαλιστικό Kόµµα του Γιαννιού
ενώ διατηρούσε γέφυρες µε την αριστερά των Φιλελευθέρων και πρόβαλλε συστηµατικά τον
Παπαναστασίου, τον Kουτούπη και τους υπόλοιπους Kοινωνιολόγους καθώς και τον Σβώλο.5
Παράλληλα δραστηριοποιούνταν και ο συνεργάτης του Παπαναστασίου Στρατής, ο σοσιαλιστής
συνδικαλιστής ο οποίος επικράτησε στο A' Πανσιδηροδροµικό Συνέδριο το καλοκαίρι του 1920.6
Όλοι αυτοί οι σύµµαχοι και συνοδοιπόροι δεν αντιστάθµιζαν την αποκοπή των
Kοινωνιολόγων από τον κορµό του εργατικού κινήµατος. Ήδη το Σοσιαλεργατικό Kόµµα
στρεφόταν στον λενινισµό σβήνοντας κάθε ελπίδα συνεργασίας µε τη µεταρρυθµιστική αριστερά.
Tον Aπρίλιο του 1920 η κεντρική επιτροπή ψήφισε οµόφωνα - µε µοναδική εξαίρεση τον
Aριστοτέλη Σίδερι - την προσχώρησή του στην Tρίτη Διεθνή, αντανακλώντας κυρίως τον
1
Λυδία Παπαδάκη, “Tα σύµβολα της κυρίαρχης ιδεολογίας στον ηµερήσιο αθηναϊκό τύπο την περίοδο των
εκλογών του 1920”, Iστωρ 1 [1990], σ. 106-108.
2
O Γιαννιός ζητούσε από τους εργάτες να τηρούν ίσες αποστάσεις από τον “Kωνσταντινισµό” και τον
“Bενιζελισµό”, εξίσου αστικές ιδεολογίες αµφότερες, προσθέτοντας όµως πως για λόγους τακτικής έπρεπε τώρα να
πλήξουν περισσότερο τον “Bενιζελισµό”. Aν είχε συµµαχήσει προηγουµένως µε τον Bενιζέλο, έλεγε, το έκανε χάριν
του κοινού σκοπού να στερεωθούν οι λαϊκές ελευθερίες· τώρα χαρακτήριζε τους Kοινωνιολόγους άκρα αριστερά
του “Bενιζελισµού”, η οποία αποσκοπούσε στην ενίσχυσή του προωθώντας τον δικό της σοσιαλισµό (N. Γιαννιός,
κύριο άρθρο σε Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 24.5.1919).
3
Bλ. τις παρουσιάσεις του Παπαναστασίου σε Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, φ. της 28.3 και 26.4.1919.
4
Tο κόµµα αυτό ιδρύθηκε τον Mάρτιο του 1919· βλ. Eλεύθερος Aνθρωπος, φ. της 22.3.1919, 16.4.1919.
5
“Πώς είναι τύραννος, αφού έδωσε δικαιώµατα στην εργατική τάξη;” ρωτούσε ρητορικά η 'Aµυνα για τον
Bενιζέλο, υποστηρίζοντας παρακάτω πως η εργατική τάξη τόν προτιµούσε ως µικρότερο κακό, περιµένοντας να
“συνειδητοποιηθεί” ο αρχηγός των Φιλελευθέρων και να αποµακρυνθεί από τις αστικές επιρροές. H τάση αυτή
εκπροσωπούσε ένα συνασπισµό µεταρρυθµιστών υπό τον Mαχαίρα, τον Xατζηµιχάλη και τον Δελαζάνο µε
αναρχοσυνδικαλιστές όπως ήταν ο Σπέρας, ο Tσαούσογλου και ο Kουχτσόγλου, αλλά διασπάστηκε και
υποσκελίστηκε από το Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα όταν απέτυχε το εργατικό συνέδριο περίπου εκατό
αντιπροσώπων οργανώσεων της Παλαιάς Eλλάδας που οργάνωσε. Bλ. 'Aµυνα, φ. της 16.6-3.7.1920, και 12.9.1920.
6
'Aµυνα, φ. της 30.7-12.8.1920.
371
ενθουσιασµό για τις επαναστατικές προοπτικές σε ευρωπαϊκό επίπεδο και παράλληλα
εκφράζοντας τη συσσωρευµένη δυσαρέσκεια από το βενιζελικό καθεστώς. Aντιθέτως από τον
Παπαναστασίου, ο οποίος στήριζε τη στρατηγική του σε αναλύσεις των εγχώριων ταξικών
σχέσεων, οι λενινιστές εστίαζαν την προσοχή τους στους διεθνείς συσχετισµούς δύναµης· όπως
θυµόταν αργότερα ο Eλευθέριος Σταυρίδης, “επιστεύετο ότι πολύ γρήγορα η γερµανική
Σοσιαλδηµοκρατία ... θα άφινεν εξ ανάγκης την θέσιν της εις τους Kοµµουνιστάς, οπότε µε την
συνεργασίαν Pωσσίας και Γερµανίας και την βοήθειαν όλων των Kοµµουνιστικών Kοµµάτων θα
εκηρύσσετο επανάστασις εις όλην την Eυρώπην και θα επεκράτει!”.1 Ωστόσο το νεαρό κόµµα,
παρά την εξάπλωσή του στις µάζες δεν είχε βάθος πολιτικής. “Eις την Eλλάδα µέχρι προς διετίας
ουδεµία σοσιαλιστική προπαρασκευή παρουσιάσθη”, έγραφε ο Γ. A. Γεωργιάδης. “Eξ άλλου η
έλλειψις όχι µόνον σοβαράς αλλά και λαϊκής σοσιαλιστικής φιλολογίας, καθίστων αδύνατον την
κατεύθυνσιν της δυστυχίας και της δυσφορίας των λαϊκών µαζών”.2 Διαπίστωση η οποία ίσχυε για
το σύνολο της χώρας και δεν την αναιρούσε η ύπαρξη οργανωµένων πυρήνων στα αστικά κέντρα.
Έτσι κορυφώθηκε µια µακρόχρονη διαδικασία. H διάσπαση των κυρίαρχων στρωµάτων, η
φθορά των αντίπαλων κυβερνητικών στρατοπέδων και βεβαίως η απογοήτευση από τις
αλληλοδιάδοχες µοναρχικές και βενιζελικές κυβερνήσεις, βοήθησαν την αυτονόµηση του εργατικού
κινήµατος η οποία επικυρώθηκε και τυπικά µε την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Eργατικού
Kόµµατος και της Γενικής Συνοµοσπονδίας Eργατών. Έτσι περιθωροποιήθηκαν οι
µεταρρυθµιστές που δέχονταν την ηγεµονία των αστών. H “αριστερή αντιχειραγώγηση”
(Γιοχάννες Aνιόλι) των επαναστατών σοσιαλιστών, που προερχόταν από τη “λογικότητα των
µαζών” και απευθυνόταν στη λογική, έγινε επικίνδυνη για το σύστηµα.3 Σηµεία αιχµής ήταν όχι
µόνον τα θεωρητικώς αφοµοιώσιµα µισθολογικά αιτήµατα αλλά και η αντιπολεµική προπαγάνδα·
κατά την προεκλογική περίοδο του 1920 πολλές µαζικές συγκεντρώσεις που οργάνωσε το
Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα µετατράπηκαν σε συλλαλητήρια υπέρ της ειρήνης.4 Στη Δράµα
λόγου χάρη, το ΣEKE, που είχε ήδη εξασφαλίσει τον έλεγχο της Πανεργατικής Ένωσης Δράµας
και του τοπικού συνδικάτου των καπνεργατών, της “Eυδαιµονίας”, παρά την απαγόρευση των
αρχών οργάνωσε κατά την προεκλογική περίοδο του 1920 την πρώτη πολιτική συγκέντρωση στην
πόλη - µε εργατικά και αντιπολεµικά συνθήµατα.5 Oι Σοσιαλεργατικοί συνέχισαν να ελέγχουν τους
βασιλικούς εργατες στα σωµατεία µολονότι φαίνεται πως η κυκλοφορία του Pιζοσπάστη έπεσε
1
Σταυρίδης Eλευθέριος, Aίρεται το παραπέτασµα: Tα παρασκήνια του KKE από της ιδρύσεώς του µέχρι του
συµµοριτοπολέµου, Aθήναι 1953, σ. 36.
2
Γ. A. Γεωργιάδης, “Kριτική του 1920”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 1, Aθήναι, Iανουάριος 1921, σ.
24.
3
Johannes Agnoli, O µετασχηµατισµός της δηµοκρατίας, µετάφραση Γιώργος Bαµβαλής, Eπίκουρος 1972, σ. 87.
4
Bλ. ενδεικτικά σε AΣKI, Φ. 26/1/1. Aναµνήσεις του N. Kυτόπουλου για τις βουλευτικές εκλογές του 1920.
5
AΣKI, Aναµνήσεις του Bασ. Bερβέρη για την Πανεργατική 'Eνωση Δράµας, 1919-1920. Φ. 26/1/14.
372
όταν στράφηκε εναντίον του Kωνσταντίνου.1 Tόσο οι Φιλελεύθεροι όσο και η αντιπολίτευση
αντιλαµβάνονταν τη σηµασία της εργατικής ψήφου· η Eκτακτη Διοίκηση της Γενικής
Συνοµοσπονδίας Eργατών (δηλαδή εκείνη την οποία έκφραζε η Άµυνα) ανακοίνωσε πως ο
Bενιζέλος της πρόσφερε είκοσι θέσεις υποψήφιων βουλευτών, τους οποίους µπορούσε να διαλέξει
ελεύθερα η ίδια ή ν' αφήσει να τους επιλέξουν τα εργατικά κέντρα, εκείνη όµως αρνήθηκε “λόγω
αρχών”. Eπέµεινε στην άρνησή της ακόµη και όταν δέχταν εργάτες στους συνδυασµούς της
Eνωµένης Aντιπολίτευσης.2 H απροθυµία των δυσαρεστηµένων εργατών να στηρίξουν τον
Bενιζέλο εµπόδιζε τον ισορροπισµό του Παπαναστασίου µεταξύ των Φιλελευθέρων και της
αυτόνοµης αριστεράς.
Oύτως ή άλλως ο Παπαναστασίου αξιοποίησε τις υπουργικές δικαιοδοσίες του για να
προωθήσει µέτριας σηµασίας φιλεργατικές µεταρρυθµίσεις, όπως ήταν η ίδρυση γραφείου
εργασίας για ειδικευµένους ανέργους.3 Oι Kοινωνιολόγοι διατηρούσαν επαφές µε το µετριοπαθές
εργατικό κίνηµα και ο Aραβαντινός πήγαινε συνήγορος σε δίκες σιδηροδροµικών και άλλων.4
Διέθεταν επίσης, όπως είδαµε, την έµµεση υποστήριξη του Γιαννιού ο οποίος απέφευγε να τούς
κατακρίνει µέσω της Kοινωνίας ενώ απεναντίας κατηγορούσε τώρα ως “µη σοσιαλιστική” τη Nέα
Eλλάδα του Kουτούπη και αντιδικούσε µε τον “στρατοκρατικό” Eλεύθερο Tύπο του Kαβαφάκη.5
Aναπόφευκτα όµως ο Παπαναστασίου συνέδραµε και συνάµα χρεώθηκε την αυταρχική
αντιµετώπιση των συνδικαλιστών από την κυβέρνηση. Tέλη του 1917 αντιµετώπισε την απεργία
των τροχιοδροµικών της Aθήνας απειλώντας µε επιστράτευση, υπενθυµίζοντας παράλληλα µέσω
του φιλικού του τύπου ότι “υπήρξεν άλλοτε, και µένει ακόµη βέβαια κατά την ορθήν και λογικήν
έννοιαν του πράγµατος, σοσιαλιστής”.6 Eπιστράτευση επέβαλαν τελικά τον Mάρτιο του 1918, ενώ
µετά τη Στάση της Λαµίας το υπουργικό συµβούλιο αποφάσισε να επιστρατεύσουν και τους
τριατατικούς. Tον Iούνιο ο Παπαναστασίου επιστράτευσε τους εργάτες ηλεκτρισµού, ενώ λίγο
αργότερα διέταξε την Hλεκτρική Eταιρεία να αυξήσει τον αριθµό και τη µισθοδοσία τους -
διατάζοντας όµως να στείλουν στο στρατοδικείο τους εργάτες ηλεκτρισµού και φωταερίου που
απέργησαν στο Bόλο, έσπασε την απεργία τους.7 Oι τροχιοδροµικοί επιστρατεύτηκαν ξανά τον
Iούνιο του 1920.8
1
'Aµυνα, φ. της 14.8.1920.
2
'Aµυνα, φ. της 12.10.1920.
3
4
Kοινωνία, φ. της 20.3.1919.
5
Tα παραθέµατα από Kοινωνία, φ. της 4 και της 5.4.1919 (µε την ίδια σειρά).
6
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 25.11 - 8.12.1917· Nεοελληνική Eπιθεώρησις 24 της 9.12.1917 (απ’ όπου και το
παράθεµα).
7
Eλευθέρον Bήµα, φ. της 31.1, της 7.3, της 20.6 και της 27.7.1918· Eστία, φ. της 5.7 και της 30.7.1918· Nέα Eλλάς, φ.
της 22.7.1918.
8
Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 14.6.1920.
373
Aφετέρου οι συντηρητικοί Φιλελεύθεροι τόν υπονόµευαν εξαιτίας της πολιτικής που
εφάρµοζε στο Yπουργείο Συγκοινωνιών όσο και της σύνδεσής του µε τα εργατικά δικαιώµατα, την
κοµµατική ανασυγκρότηση, την εκπαιδευτική µεταρρύθµιση και τη γυναικεία χειραφέτηση.
Aπροκάλυπτοι αντίπαλοι των Kοινωνιολόγων εκείνη την εποχή ήταν ο Pέπουλης, ο
Mιχαλακόπουλος, ο Διαµαντίδης και ο Kουλουµβάκης,1 κατηγορούσαν όµως τον Παπαναστασίου
για υπερβολικό φιλεργατισµό ακόµη και µετριοπαθείς όπως ο Γ. I. Σακαλής, µέλος της Eλληνικής
Eνώσεως προς Yπεράσπισιν των Δικαιωµάτων του Aνθρώπου και του Πολίτου.2 Έτσι όταν ο
σοσιαλιστής υπουργός µεσολάβησε για να λυθεί η εκτεταµένη απεργία που ξέσπασε στο Bόλο στις
αρχές του 1919, ο Pέπουλης απέρριψε τις προτάσεις του και αντιθέτως µεθόδευσε την αστυνοµική
καταστολή των απεργών.3 Έπειτα από τέτοιους άθλους, για τους οποίους ήταν συνυπεύθυνος όσο
και αν τους απευχόταν, δύσκολα µπορούσε να ανασυνδέσει ο Παπαναστασίου τις σχέσεις του µε
τους οργανωµένους εργάτες· στα µάτια τους κηλιδώθηκε ως συνυπεύθυνος µιας αντιδραστικής
πολιτικής και όταν βρέθηκε ξανά στην αντιπολίτευση, οπότε ανανέωσε τον διεκδικητικό λόγο του,
το ΣEKE είχε αποµακρυνθεί ολότελα από την επιρροή του. H αποκοπή του, παρ' όλες τις
εξισορροπητικές προσπάθειές του, από τον κορµό της αριστεράς τη στιγµή που κρινόταν η
ριζοσπαστικοποίησή της, αντανακλούσε πέρα από τη συγκυριακή διάταξη των εγχώριων
πολιτικών δυνάµεων και ρηγµάτων, εσωτερικές αντιφάσεις της θέσης του κι εντέλει τις αντινοµίες
του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού σε µια Eυρώπη ιµπεριαλιστικών κρατών. Mολαταύτα ο λόγος
του παρέµενε ισχυρός στο χώρο των διανοουµένων.
O αγώνας για τους διανοούµενους

Tην ίδια εποχή που οι Kοινωνιολόγοι αποξενώνονταν από τους εργάτες, εδραίωναν τη θέση τους
µεταξύ των διανοουµένων και συνέβαλλαν όσο κανείς άλλος στη ριζική µεταβολή του
πνευµατικού περιβάλλοντος της χώρας που επέσπευσε ο Eυρωπαϊκός Πόλεµος. Όταν
προσχώρησαν στο Kόµµα Φιλελευθέρων αντιστάθµισαν την απώλεια της πολιτικής αυτονοµίας
τους προσελκύοντας έναν ευρύ κύκλο διανοουµένων.4 Στη Nέα Eλλάδα συνεργάζονταν µε λόγιους
όπως ήταν ο Δηµήτρης Γληνός και ο Παναγής Λορεντζάτος, αγροτιστές όπως ο Σπ. Xασιώτης,
φεµινίστριες όπως η Kαλλιρόη Παρρέν και η Aύρα Θεοδωροπούλου, Φιλελευθέρους όπως ο Λέων
Mακκάς, ανεξάρτητους αντιβενιζελικούς όπως ο Γ. Mπούσιος και φιλόδοξους “νέους άνδρες”
όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου. Nέα ώθηση τούς έδωσαν τα βασιλικά πραξικοπήµατα του 1915 και
1
O τελευταίος έκφραζε την άκρα δεξιά των Φιλελευθέρων· είχε ανοίξει πόλεµο µε τις εργατικές οργανώσεις κι
επέµενε να απαγορευτούν τα συνδικάτα. Bλ. Eλευθέρον Bήµα, φ. της 14.12.1917.
2
Bλ. τη σειρά άρθρων του Kουλουµβάκη στο Eλευθέρον Bήµα, φ. της 27-31.12.1917, καθώς και το άρθρο του
Σακαλή σε Nέα Eλλάς, φ. της 4.12.1918.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 21-25.1.1919.
4
Για τον κύκλο των Kοινωνιολόγων και των Kρατικών Σοσιαλιστών βλ. A. Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην
Eλλάδα του Mεσοπολέµου... ό.π., σ. 215-217.
374
η επιστράτευση, καθώς δυσχέραναν την άσκηση της πολιτικής µέσα από τους καθιερωµένους
διαύλους. Eυνοούνταν επίσης από το πνευµατικό κλίµα της εποχής: σύµπασα η Eυρώπη
διαπίστωνε πως ο µακροχρόνιος πόλεµος επέβαλλε τον κρατικό έλεγχο της οικονοµίας, την
“προπαίδευση στον κρατικό σοσιαλισµό” όπως το έθετε ο Bάλτερ Pάθεναου.1
H Eταιρεία των Kοινωνικών και των Πολιτικών Eπιστηµών, στην ίδρυση και στη
λειτουργία της οποίας πρωτοστάτησε ο Παπαναστασίου, ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1916, λίγο
µετά την Eταιρεία της Πολιτικής Oικονοµίας και Στατιστικής του αντιβενιζελικού τραπεζίτη Δ.
Λοβέρδου. Σχεδίαζε να ιδρύσει βιβλιοθήκη κι εντευκτήριο, να οργανώνει διαλέξεις και να
δηµοσιεύει βιβλία κι επιστηµονικό περιοδικό, και τέλος να στήσει µια ευρωπαϊκών προτύπων
σχολή κοινωνικών και πολιτικών επιστηµών. Eξαρχής συγκέντρωσε όσους Kοινωνιολόγους
βρίσκονταν ακόµη στην Aθήνα - τον Παπαναστασίου, τον Πετµεζά, τον Kουτούπη, τον
Tριανταφυλλόπουλο, τον Mυλωνά, τον Kορώνη, τον Σκουριώτη και τον Kυριαζή - και ακόµη
προοδευτικούς λογίους όπως ήταν ο Γληνός και ο Kαζαντζάκης, σοσιαλιστές όπως τον
Xατζόπουλο, καθώς και πλήθος πολιτικούς, επιχειρηµατίες κι επιστήµονες κάθε απόχρωσης,
συνήθως όµως φίλα προσκείµενους στον Bενιζέλο: Pακτιβάν, Nάκος, Zαβιτσάνος, Aλεξανδρής,
Παπανδρέου, Περικλής και Aλέξανδρος Kαραπάνος, Σπυρίδης, Aγγελόπουλος, Bαρβαρέσσος,
Aνδρεάδης, N. Πολίτης, N. Σαρίπολος, Σίµος, Γουναράκης, K. Tσαλδάρης, N. Iατρού, N. Kιτσίκης,
Λοβέρδος, Tσοποτός. Tα γραφεία της οδού Σταδίου 14Γ νοίκιασε ο ίδιος ο Παπαναστασίου.2
Oι συνεργάτες της Eταιρείας των Kοινωνικών και των Πολιτικών Eπιστηµών, το δείχνει η
απαρίθµηση των ονοµάτων τους, δεν είχαν ιδεολογική, πολιτική ή ταξική οµοιογένεια - πράγµα
που φάνηκε καθαρά όταν εντάθηκε η πόλωση τους επόµενους µήνες. Δηλωµένος στόχος όµως των
ιδρυτών της ήταν να δηµιουργήσουν µια πλουραλιστική εκδοχή της Verein für Sozialpolitik· ο
Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις εξηγούσε πως την έφτιαξαν “µε σκοπόν την ενίσχυσιν των σπουδών
των κοινωνικών και πολιτικών επιστηµών, δι’ οργανώσεως επιστηµονικών διαλέξεων και
συζητήσεων. Eπιδιώκει το αυτό περίπου όπερ και το ‘Σωµατείον κοινωνικής Πολιτικής’ εν
Γερµανία ... ισταµένη δηλαδή αµέτοχος ειδικών κοινωνικών και πολιτικών αντιλήψεων, ερευνά τα
ζητήµατα αυτής υπό το φως της επιστηµονικής µόνον αληθείας. Aι ετήσιαι επιστηµονικαί
διαλέξεις αυτής δηµοσιεύονται εις το Άρχείον Oικονοµικών και Kοινωνικών Eπιστηµών’ ... και
έχουν υπ’ όψιν αυτών τα φλέγοντα εκάστοτε κοινωνικο-οικονοµικά ζητήµατα”.3
1
Brian Bond, War and Society in Europe, 1870-1970, Fontana 1984, σ. 116-117.
2
Nέα Eλλάς, φ. της 17.2.1916. Σχετικά µε την Eταιρεία της Πολιτικής Oικονοµίας και Στατιστικής βλ. σε Nέα
Eλλάς, φ. της 13.2.1916· Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 17.2.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2·
επιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 16.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K.
Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 22.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
3
Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, Iστορία της πολιτικής οικονοµίας, Aθήναι 1929, σ. 294-295· βλ. και το εισαγωγικό
σηµείωµα της EKΠE, σε Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών, τοµ. 1, τευχ. A’-B’
375
Tο ιδανικό της “επιστηµονικής µόνον αληθείας” ήταν αµφιλεγόµενο, αλλά η εκφορά του
υποδήλωνε πως µια µειοψηφία της αστικής ελίτ αναγνώριζε πλέον, µε καταλύτη τις εµπειρίες του
πολέµου και της ταξικής σύγκρουσης, πως “τα φλέγοντα εκάστοτε κοινωνικο-οικονοµικά
ζητήµατα” χρειάζονταν συγκροτηµένη µελέτη. H ίδια η επιλογή της στιγµής και του στόχου
υποδεικνύει το βαθύτερο πνεύµα της εταιρείας: να δηµουργήσει, προτού το κράτος παρασυρθεί
στο Διχασµό, ένα επιτελικό όργανο της κρατικής παρέµβασης. Ωστόσο η πόλωση αποµάκρυνε
βαθµιαία τους αντιβενιζελικούς, ώσπου ο ενεργός πυρήνας της Eταιρείας ταυτίστηκε µε οµάδες
που υπερθεµάτιζαν στο ρόλο του κράτους, δηλαδή κυρίως τη Φιλελεύθερη αριστερά και την οµάδα
των εγχώριων Kρατικών Σοσιαλιστών. Aρκετές ιδέες τους θα χρησιµοποιούνταν τη δεύτερη
τετραετία του Bενιζέλου, ενώ ακόµη και το Mεσοπόλεµο στελέχη της Eταιρείας όπως ο
Bαρβαρέσσος και ο Παπανδρέου θα εφάρµοζαν περιστασιακά παρεµβατική κρατική πολιτική -
γενικώς ωστόσο η αστική τάξη απέκρουσε τους κοινωνικούς συµβιβασµούς που πρότειναν και οι
αντιλήψεις τους παρέµειναν περιθωριακές µεταξύ των Φιλελευθέρων όσο και των
αντιβενιζελικών.
Aπό πολιτική άποψη η Eταιρεία παρέµενε τυπικώς ακοµµάτιστη κι επιζητούσε να
γεφυρώσει τους Φιλελευθέρους µε τους αντίπαλους διανοούµενους. Eνώ οι κυβερνήσεις των
Aθηνών και της Θεσσαλονίκης ετοιµάζονταν να συγκρουστούν, οι συγκεντρώσεις και οι διαλέξεις
της Eταιρείας συγκέντρωναν ευρύ φάσµα τεχνοκρατών και διανοουµένων: τέως Kοινωνιολόγους,
ανώτατους κρατικούς υπαλλήλους, βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς πολιτικούς, σοσιαλιστές
όπως τον K. Xατζόπουλο και τον N. Γιαννιό, δηµοτικιστές όπως τον Mάρκο Tσιριµώκο, λογίους
όπως τον Kωστή Παλαµά και τον Γιάννη Aποστολάκη. Tα θέµατα των συζητήσεων - “O
εθνικισµός” µε εισηγητή τον Παπαναστασίου, “Kρατικαί παρεµβάσεις εις την προµήθειαν και
διανοµήν τροφίµων”, “H ιστορική εξέλιξις της ελληνικής χειροτεχνίας” - παρ’ όλη την πολιτική
υφή τους αναζητούσαν αποστασιοποιηµένα επίπεδα αφαίρεσης. Άλλες διαλέξεις αφορούσαν
έµµεσα πολιτικά φιλοσοφικά ζητήµατα, όπως ήταν εκείνη του N. Kιτσίκη σχετικά µε τον θετικισµό
του Eρνστ Mαχ στην οποία πρωτοστάτησε επίσης ο Παπαναστασίου. H Eταιρεία άλλωστε
αναδείχτηκε σε προνοµιακό συνοµιλητή του αντίστοιχου αντιβενιζελικού κύκλου της Πολιτικής
Eπιθεωρήσεως, µέλη του οποίου δηµοσίευαν επίσης στη Nέα Eλλάδα από τον Iανουάριο του 1916.1
[Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. χ.α.. Σχετικά µε την Eταιρεία της Πολιτικής Oικονοµίας και Στατιστικής βλ.
τα Πρακτικά της (Aθήναι 1916).
1
Σχετικά µε τη διάλεξη του Παπαναστασίου βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 9.9.1916. Στην επόµενη συζήτηση, µε θέµα
“Kρατικαί παρεµβάσεις εις την προµήθειαν και διανοµήν τροφίµων”, παραµονές των Nοεµβριανών, κύριος
οµιλητής ήταν ο Παπαναστασίου ο οποίος υποστήριξε πως ο πόλεµος απέδειξε τις ατέλειες του ελεύθερου
ανταγωνισµού, αφού “δεν εξυπηρετεί τας κοινωνικάς ανάγκας εις κρισίµους περιστάσεις”, ενώ εξίσου ανεπαρκή
αποδείχτηκαν τα διοικητικά όργανα του κράτους για την αντιµετώπιση του λιµού, ιδίως στις αγροτικές περιοχές.
Mίλησαν επίσης ο τµηµατάρχης του Yπουργείου Eσωτερικών Θ. Aγγελόπουλος, ο Σ. Λοβέρδος και ο Γ. Kοφινάς,
οι οποίοι ζήτησαν κρατική παρέµβαση στη διακίνηση ειδών πρώτης ανάγκης και υιοθέτησαν την πρόταση του
376
O Παπαναστασίου δραστηριοποιούνταν στην Eταιρεία µέχρι πολύ αργότερα από άλλους
Kοινωνιολόγους· όταν µίλησε εκεί για τον εθνικισµό, στις 8 Σεπτεµβρίου του 1916, πολλοί
πρωτεργάτες της βρίσκονταν ήδη στη Θεσσαλονίκη. H Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και
Πολιτικών Eπιστηµών κυκλοφόρησε παραµονές των Nοεµβριανών.1 Περιείχε, εκτός από τον
“Eθνικισµό” του Παπαναστασίου, άρθρα του Γ. Παπανδρέου, του Σπ. Λοβέρδου, του N. Kιτσίκη,
του K. Tριανταφυλλόπουλου, του Aλ. Δελµούζου, του I. Σηµαντήρα και του K. Xατζόπουλου,
καθώς και βιβλιοκρισίες του N. Kαζαντζάκη, του Xρ. Oικονόµου, του Θ. Kουτούπη, του Aλ.
Σβώλου, του Θρ. Πετµεζά και άλλων.2 Kαθώς όµως βάθαινε η πόλωση δυσκολευόταν να
λειτουργήσει ως γέφυρα· στην τελευταία συνεδρία της Eταιρείας δεν εµφανίστηκε κανένας από
τους “τεχνοκράτες” που πρωτοστατούσαν στις προηγούµενες συζητήσεις της. Oι διανοούµενοι
βρίσκονταν τώρα όχι στο απυρόβλητο αλλά στην πρώτη γραµµή του πυρός.3 Oρισµένοι υπέκυψαν,
όπως ο Σ. Mενάρδος τον οποίο υπερασπίζονταν παλαιότερα οι Kοινωνιολόγοι και τώρα
εκφωνούσε πανηγυρικούς στο πανεπιστήµιο αινώντας τον “σωβινισµόν” και την “σπάθη του
δωδεκάτου” Kωνσταντίνου.4 O Σ. Λάµπρος, λόγιος και ο ίδιος, µόλις ανέλαβε πρωθυπουργικά
καθήκοντα εξώθησε τον “Aρχηγόν της Φοιτητικής Φάλαγγος” και “Πρόεδρον του Bασιλικού
Πολιτικού Συλλόγου των Eλλήνων Φοιτητών” να µηνύσει έξι καθηγητές του Πανεπιστηµίου,
µεταξύ των οποίων και τον Πετµεζά, µε πρόσχηµα µια επιστολή προς τον Kωνσταντίνο· αµέσως ο
εισαγγελέας διέταξε να συλλάβουν για εσχάτη προδοσία όσους πρόφτασαν στην Aθήνα.
Παπαναστασίου να αναθέσουν τη µελέτη του ζητήµατος σε ειδική επιτροπή· βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 11.11.1916. Στις
16 Nοεµβρίου έκαναν την τελευταία συζήτηση πριν από τα Nοεµβριανά, µε οµιλητή τον Δαµιανό Kυριαζή και θέµα
“H ιστορική εξέλιξις της ελληνικής χειροτεχνίας”· σ’ αυτήν επίσης ο Παπαναστασίου, ο Πετµεζάς, ο
Tριανταφυλλόπουλος, ο Γληνός και ο Tσάτσος κατέθεσαν προτάσεις για την ενίσχυση της χειροτεχνίας από το
κράτος· βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 18.11.1916. Στην Πολιτικήν Eπιθεώρησιν δηµοσίευαν επίσης διανοούµενοι και
πολιτικοί από τον φιλικό κύκλο των Kοινωνιολόγων, όπως ήταν ο A. Aνδρεάδης, ο Γ. Kοφινάς, ο A. Σβώλος και ο
K. Tριανταφυλλόπουλος, δίπλα σε άλλους όπως ήταν οι δηµοτικιστές Mάρκος Tσιριµώκος και Σίµος Mενάρδος,
καθώς επίσης ο N. Σαρίπολος αλλά και οι συντηρητικοί Περικλής Iακ. Aργυρόπουλος και Ξενοφών Στρατηγός· βλ.
σχετικά και τις απόψεις του Γιαννιού στα Σοσιαλιστικά Φύλλα 6-7 [1916].
1
H έκδοσή της αναγγέλλεται στη Nέα Eλλάδα, φ. της 17.11.1916.
2
Σηµειώνουµε ιδιαίτερα το άρθρο του K. Xατζόπουλου, “H γερµανική τέχνη και ο πόλεµος”, όπου εκθείαζε
γερµανούς καλλιτέχνες που είχαν στρατευτεί εναντίον του πολέµου: Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών
Eπιστηµών, τοµ. 1, τευχ. A’-B’ [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. 183-188.
3
Για τη χρήση διανοουµένων από τους Φιλελευθέρους στην προώθηση αλυτρωτικών σχεδίων βλ. και Richard Clogg,
“Kινγκς Kολλετζ, Λονδίνο και Eλλάδα, 1915-1922”, σε Θάνος Bερέµης - Γ. Γουλιµή (επιµ.), Eλευθέριος Bενιζέλος.
Kοινωνία - Oικονοµία - Πολιτική στην εποχή του, ό.π., σ. 145-167.
4
Σίµος Mενάρδος, 1821-1921. Tρεις λόγοι, Eλευθερουδάκης 1921, σ. 20, 25 (λόγος ο οποίος “εξεφωνήθη την 25
Mαρτίου 1916 εν τη µεγάλη αιθούση του Πανεπιστηµίου, κατ’ εντολήν της Συγκλήτου... ενώπιον του Bασιλέως
Kωνσταντίνου κλπ.”).
377
Aκολούθησαν φοιτητικές συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις εναντίον τους, ενώ στα Nοεµβριανά
οµάδες φοιτητών οργάνωσαν απόπειρες δολοφονίας βενιζελικών συναδέλφων τους και το
πανεπιστήµιο απέπεµψε µε συνοπτικές διαδικασίες πολλούς κρητικούς.1
Mολονότι έφθινε η Eταιρεία συνέχισε να λειτουργεί και αφού έφυγε στη Θεσσαλονίκη ο
βασικός εµψυχωτής της, ο Παπαναστασίου - αλλά ακόµη και αν έµενε στην Aθήνα, του έγραφε ο
στενός φίλος του Kώστας Xατζόπουλος στα µέσα Φεβρουαρίου, δεν θα µπορούσε να τήν βοηθήσει,
πολύ λιγότερο το περιοδικό. “Kατανάγκη πρέπει να σταµατήση κάθε κίνηση”. Oι επικεφαλής
συγκεντρώνονταν κάθ’ εσπέραν σε κλειστό κύκλο και συνέχιζαν τις δηµόσιες συζητήσεις, έπαψαν
όµως να εµφανίζονται νέα πρόσωπα. Oρισµένοι διανοούµενοι όπως ο Aνδρέας Aνδρεάδης
διέκοψαν τη συνεργασία τους προσπαθώντας να αποχρωµατιστούν και σχεδίαζαν
µετριοπαθέστερες πολιτικά δραστηριότητες µέσω του “Παρνασσού”· χρηµατοδότες όπως ο
Λοβέρδος και ο Tσουκαλάς εξαφανίστηκαν και η έκδοση του περιοδικού διακόπηκε. Oι εισφορές
εύπορων που είχαν διαφύγει στη Θεσσαλονίκη - τέτοιοι ήταν ο Nεγρεπόντης και ο
Mιχαλακόπουλος - δεν κάλυπταν τα κενά που δηµιουργούνταν. Δυσκολεύονταν να πληρώσουν το
νοίκι και σκέφτονταν να παραχωρήσουν ένα από τα δυο δωµάτια των γραφείων της οδού Σταδίου
14Γ. Ωστόσο οργάνωναν διαλέξεις νοµικού κυρίως περιεχοµένου - “µε την απουσίαν σου, ουκ ήν
άλλως γενέσθαι”, δικαιολογείται ο Tριανταφυλλόπουλος στον Παπαναστασίου - στις οποίες
εµφανιζόταν “ακροατήριον πράγµατι εκλεκτόν”, µεταξύ τους και µερικοί ανώτεροι δικαστικοί
“τρίβοντες τα µάτια των δια την εγκατάστασιν αλλά και δι’ όσα ήκουσαν”.2 Λίγο αργότερα,
έχοντας χρωµατιστεί ως βενιζελικοί, διέκοψαν ολότελα τη δράση τους.
Όταν ανέλαβε επίσηµη θέση στην Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ο Παπαναστασίου
προώθησε το πρόγραµµα για την ηγεµόνευση των διανοουµένων. Tον Aπρίλιο του 1917, ενόσο
διοικούσε τα κεντρικά Eπτάνησα, πρότεινε στον Xατζόπουλο, στον Δελµούζο, στον Γληνό και
στον Tριανταφυλλίδη να αναλάβουν την εκπαιδευτική πολιτική της Προσωρινής Kυβέρνησης· οι
δυο πρώτοι δέχτηκαν αµέσως αλλά ο Tριανταφυλλίδης φοβήθηκε να κινηθεί. Mάλιστα το επιτελείο
της Eταιρείας των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών έλπιζε πως µε τον φίλο του στην
κυβέρνηση θα πετύχαιναν ακαδηµαϊκές τοµές.3
1
Xρ. Σ. Xουρµούζιος, Tα κατά την 18ην και 19ην Nοεµβρίου..., ό.π., σ. 58, 100, 179. Oι υπόλοιποι καθηγητές ήταν
οι N. Πολίτης, Γ. Σωτηριάδης, Σ. Mενάρδος, Aγγελόπουλος και Bασιλείου· οι τρείς πρώτοι κατέληξαν στη φυλακή
και απολύθηκαν µόνον µετά από παραστάσεις ξένων διπλωµατών και συναδέλφων τους.
2
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 17.2.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K. Xατζόπουλου
προς Aλ. Παπαναστασίου, 16.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K. Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ.
Παπαναστασίου, 22.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
3
“Eίπαµε σήµερα µε τον Kώστα [Tριανταφυλλόπουλο]”, ειδοποιεί µεταξύ σοβαρού και αστείου ο Xατζόπουλος
τον Παπαναστασίου, “αν καταλάβεις και την Kέρκυρα να ιδρύσης εκεί Πανεπιστήµιο ή αφού µάλιστα είναι στη
Pωσσία τα χρήµατα του κληροδοτήµατος [Δοµπόλη, στο οποίο στηριζόταν το Kαποδιστριακό Πανεπιστήµιο] να
µεταφέρης εκεί το Kαποδιστριακό και να διορίσης τον Kώστα Πρύτανι”: επιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ.
378
H Eταιρεία επαναλειτούργησε όταν επέστρεψε ο Bενιζέλος στην Aθήνα. Tώρα
προτεραιότητες είχε όχι τόσο να παράγει επιτελικά σχέδια όσο να συσπειρώνει προοδευτικούς
διανοουµένους, να προετοιµάζει το κλίµα για τις µεταρρυθµίσεις της κυβέρνησης και να
βυθοσκοπεί τις αντιδράσεις. H πρώτη διάλεξη που οργάνωσε, την οποία παρακολούθησε ως
υπουργός πλέον ο Παπαναστασίου, αφορούσε την αναβίωση της “Bουλής των Λαζάρων”.1
Λειτουργούσε απροκάλυπτα πολιτικά και απέκτησε επίσηµους πάτρωνες: στις διαλέξεις της
εµφανίζονταν δίπλα στον Παπαναστασίου ο Bενιζέλος και ακόµη και ο Bασιλιάς Aλέξανδρος.2
H αλλαγή προτεραιοτήτων αποτυπώθηκε στην εκδοτική δραστηριότητα της Eταιρείας. Δεν
κυκλοφόρησε νέο τεύχος της EKNE αλλά ταυτοχρόνως µε τη µεταφορά της Kυβέρνησης Bενιζέλου
στην πρωτεύουσα η αριστερά των Φιλελευθέρων, στην οποία είχαν ενσωµατωθεί οι
Kοινωνιολόγοι, απέκτησε ένα έγκυρο δηµοσιογραφικό όργανο, τη Nεοελληνική Eπιθεώρηση η
οποία εµφανίστηκε στις 1 Iουλίου 1917 µε διευθυντή τον Aνδρέα I. Πουρνάρα.3 Mολονότι η νέα
επιθεώρηση εξέφραζε ευρύ φάσµα απόψεων, το κέντρο βάρους της βρισκόταν αριστερότερα της
Eταιρείας, στο χώρο των σοσιαλιστικών και Δηµοκρατικών ιδεών. Aναδείχτηκε σε πόλο της
αριστεράς των Φιλελευθέρων και απέκτησε επιρροή στους κύκλους των κινητοποιηµένων εργατών
κι αγροτών και των επιστηµόνων, τα ενδιαφέροντα των οποίων προσδιόριζαν γενικά τη
θεµατογραφία της. Eνώ περιείχε κείµενα υπέρ υπαλληλικών και µικροαστικών στρωµάτων -
Παπαναστασίου, 16.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2. Tη λειτουργία του εκπαιδευτικού δηµοτικισµού ως γέφυρας

µεταξύ σοσιαλιστών διανοουµένων και “Bενιζελισµού” τονίζει η Pένα Σταυρίδη - Πατρικίου, “H ένταξη
σοσιαλιστών διανοουµένων στο κίνηµα του βενιζελισµού”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
1
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 3 [15.7.1917]. Oµιλητής ήταν ο K. Kαλογήρου.
2
'Oλοι τους ήταν παρόντες στη διάλεξη του Mawson σχετικά µε την ανοικοδόµηση της Θεσσαλονίκης, στις 11
Φεβρουαρίου του 1918· βλ. Eλευθέρον Bήµα, φ. της 12.2.1918.
3
Στους αρχικούς συνεργάτες της συµπεριλαµβάνονταν οι ιδρυτές της Kοινωνιολογικής Eταιρείας πλην του
Kουτούπη και του Δελµούζου, και ακόµη πολιτικοί όπως ήταν ο Kαφαντάρης, ο Pακτιβάν και ο Iωάννης
Σοφιανόπουλος, πανεπιστηµιακοί όπως ο Aνδρέας Aνδρεάδης και ο καθηγητής της νοµικής K. Bασιλείου,
ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί όπως ο Kυριάκος Bαρβαρέσσος (τότε γενικός γραµµατέας του Yπουργείου
Eπισιτισµού) και ο γενικός γραµµατέας του Yπουργείου Παιδείας Δηµήτρης Γληνός, τεχνοκράτες όπως ο χηµικός
Θ. Bαρούνης, Δηµοκρατικοί στρατιωτικοί όπως ο συνταγµατάρχης A. Πραντούνας και αλύτρωτοι όπως ο
διευθυντής του Nεολόγου A. Σ. Bουτυράς. Aργότερα, όταν είχε καθιερωθεί πλέον η Nεοελληνική Eπιθεώρηση,
εισέπλευσαν συντηρητικότεροι Φιλελεύθεροι όπως ο Eυστράτιος Kουλουµβάκης, ο Aλ. Διοµήδης κι επίσης ο Γ.
Παπανδρέου καθώς και Δηµοκρατικοί και στελέχη του εργατικού και αγροτικού κινήµατος όπως ήταν ο µετέπειτα
ηγέτης του Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόµµατος Γεώργιος Aθ. Γεωργιάδης, ο Mιχαήλ Kύρκος, ο Aλ. Σβώλος, ο Γ.
Φιλάρετος, ο Σπ. Θεοδωρόπουλος, ο αδελφός του διευθυντή Δ. Πουρνάρας που υπέγραφε εύγλωττα ως Mίλων
'Aναρχος και άλλοι. Δυο άλλοι συνεργάτες της Nεοελληνικής Eπιθεωρήσεως ήταν ο Γ. Σακαλής και ο X.
Bασιλακάκης.
379
εκπαιδευτικοί, δηµόσιοι υπάλληλοι, τραπεζοϋπάλληλοι κι επαγγελµατίες - και αξίωνε επίµονα να
επισπεύσουν τη αγροτική µεταρρύθµιση, επιδίωκε πολύ συστηµατικότερα να προσεταιριστεί την
εργατική τάξη. Σε κάθε τεύχος της συναντούµε θεωρητικά κείµενα για τον σοσιαλισµό, άρθρα και
σχόλια εργατικού ενδιαφέροντος γραµµένα απ’ όλες τις οπτικές γωνίες, ακόµη κι επιστολές
εργατών. Tήν ενδιέφερε να στήσει γέφυρες µεταξύ των αριστερών Φιλελευθέρων, των
συνδικαλιστών και της αντιβενιζελικής αριστεράς· εξήρε επίσης την “φιλεργατική” δράση του
Aνδρέα Mιχαλακοπούλου και του Aλέξανδρου Mυλωνά στο Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας.
Παραµονές των ιδρυτικών συνεδρίων της Γενικής Συνοµοσπονδίας Eργατών και του
Σοσιαλεργατικού Kόµµατος έκανε άνοιγµα προς τη Φεντερασιόν και δηµοσίευσε µια συνέντευξη
του Mπεναρόγια πλαισιωµένη µε εγκωµιαστικά σχόλια. Ωστόσο από το πρώτο τεύχος της
καταπολεµούσε σταθερά τους “µπολσεβίκους” και φιλοξενούσε, αραιά είναι η αλήθεια, τις
µεγαλοϊδεατικές εκλάµψεις του Xρ. Bασιλακάκη.1
1
Tο παράθεµα για τον Παπαναστασίου από Nεοελληνική Eπιθεώρησις 24 [9.12.1917]. Xαρακτηριστικά άρθρα της
σχετικά µε το εργατικό κίνηµα: Γ.A. Γεωργιάδης, “H επίδρασις του πολέµου επί των σοσιαλιστικών θεωριών”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 15 [7.10.1917]· επιστολή εργάτη που ζητά να επικοινωνήσει ο Bενιζέλος µε τους
εκπροσώπους των εργατών, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 27 [1.1.1918]· “Eργάτης”, “Tο κοµπόδεµα του χρήµατος”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 28 [8.1.1918]· “Παρατηρητής”, “O Mώσον για τις εργατικές κατοικίες”, Nεοελληνική
Eπιθεώρησις 32 [24.2.1918]· Γ.A. Γεωργιάδης, “Tο κοινωνικόν ζήτηµα” (όπου κι ενδιαφέρουσα ελληνική
βιβλιογραφία), Nεοελληνική Eπιθεώρησις 34 [17.3.1918]· Σ.K. Παπαϊωάννου, “H εργατική κίνησις Σύρου”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 40 [30.6.1918]· “H αποστολή σοσιαλιστών Eλλήνων εις το σοσιαλιστικόν συνέδριον
Λονδίνου”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 43 [4.8.1918]· K. Kαραµούζης [Kώστας Aθάνατος], “Oι διανοούµενοι και ο
σοσιαλισµός”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 44 [18.8.1918]· K. Kαραµούζης, “Eπί τίνων βάσεων οφείλει να εργασθή το
Πανελλαδικών Συνέδριον των Eργατών” (ζητά “αµείλικτον πόλεµον κατά του κεφαλαίου”), Nεοελληνική
Eπιθεώρησις 45 [1.9.1918]· συνέντευξη µε Mπεναρόγια και βιβλιογραφία για τη Φεντερασιόν, Nεοελληνική
Eπιθεώρησις 46 [8.9.1918]· K. Kαραµούζης, “Tο συνέδριον των εργατών και σοσιαλιστών, και Σοσιαλιστικαί
απόψεις της σηµερινής καταστάσεως”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 50 [17.11.1918]· Aστ. Aστερίου, “Aποφυγή
µπολσεβικισµού”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 50 [17.11.1918]· K. Kαραµούζης, “H εργατοσοσιαλιστική κίνησις”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 51 [8.12.1918] και 52 [1.1.1919]· K. Kαραµούζης, “O σοσιαλισµός εις την νεοελληνικήν
ποίησιν”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 52 [1.1.1919]· 'Eνωσις προς Mελέτην του Eπιστηµονικού Σοσιαλισµού, “Περί
του πολιτεύµατος”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 56 [15.3.1919]· Γ.A. Γεωργιάδης, “Oι ουτοπισταί σοσιαλισταί”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 57 [5.4.1919] κι επόµενα· Δ. Πουρνάρας, “H εξέλιξις των σοσιαλιστικών θεωριών”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 60 [1.6.1919] κι επόµενα· Σ. Παπαιωάννου, “H απεργία της Tραπέζης Aθηνών“,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 63 [1.8.1919]· Edouarde Milhaud, “Yπέρ κρατικού σοσιαλισµού του Anton Menger”,
Nεοελληνική Eπιθεώρησις 64 [1.9.1919]· Λ. Mακκάς, “Tο κοινωνικόν ζήτηµα εν Eλλάδι” (ζητά πρόγραµµα
κρατικού σοσιαλισµού), Nεοελληνική Eπιθεώρησις 69 [15.1.1920] κι επόµενα· Mίλων Aναρχος [Δ. Πουρνάρας], “H
κεφαλαιοκρατία εναντίον της προόδου”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 70 [31.1.1920]· Aλ. Σβώλος, “H κοινωνική
κατεύθυνσις εν τη εξελίξει του κράτους”, Nεοελληνική Eπιθεώρησις 72 [29.2.1920].
380
Oι Kοινωνολόγοι την πενταετία από το 1915 ως το 1920 έγιναν λοιπόν πόλος δικτύων
διανοουµένων που συµπεριλάµβαναν από συντηρητκούς αντιβενιζελικούς τραπεζίτες, όπως ήταν
ο Λοβέρδος, ως Φιλελευθέρους όπως τον Pακτιβάν και τον Mιχαλακόπουλο, κοινοτιστές και
ακόµη και ορθόδοξους σοσιαλδηµοκράτες όπως τον Xατζόπουλο. Συνοµιλούσαν µε οµάδες και
άτοµα που µόνο σηµείο επαφής είχαν την κοινή πίστη στην ανάγκη ισχυρότερης κρατικής
παρέµβασης. Tην εποχή του πολέµου µεσολάβησαν για να γνωρίσει η νεότερη γενιά πολιτικών,
κρατικών λειτουργών και δηµοσιολόγων τις ιδέες του µεταρρυθµιστικού και του κρατικού
σοσιαλισµού που ήδη άλλοι σοσιαλιστές απέρριπταν ως ανεπίκαιρες ή ανεπαρκείς· ιδέες που δεν
προετοίµαζαν για τις επερχόµενες κρίσεις στην Eυρώπη, όπου σάρωνε ο µπολσεβικισµός και
προετοιµαζόταν ο φασισµός. Tις πρόβαλαν µάλιστα ως λύσεις γα τη σωτηρία του υφιστάµενου
καθεστώτος - αλλά δεν τις αγόρασαν ούτε καν οι αστοί, οι οποίοι προτιµούσαν από την
εξαϋλωµένη πολιτειολογία τις παθιασµένες αφηγήσεις του Διχασµού.
O Παπαναστασίου στα Eπτάνησα και στο υπουργείο Συγκοινωνιών

Για να συγκρατήσει την υποστήριξη των Συµµάχων και της Δυτικής κοινής γνώµης η Προσωρινή
Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης έπρεπε να συνεισφέρει δυνάµεις στον στρατιωτικό αγώνα.
Mολοντούτο η ενίσχυση που υπόσχονταν οι Σύµµαχοι δεν υλοποιούνταν, αναγκάζοντας τον
Bενιζέλο να αναβάλει επανειληµµένα τη γενική επιστράτευση που σχεδίαζε. Aρχές του 1917
επιδίωξε να επεκτείνει την εδαφική βάση της Προσωρινής Kυβέρνησης προς τη Θεσσαλία,
στρατηγικά σηµαντική χάρη στη σιτοπαραγωγή της, καθώς και σε ορισµένα νησιά που
συµπαθούσαν το κίνηµα. Aντιµετώπιζε εξαιρετικές δυσκολίες στο εσωτερικό αλλά η διεθνής
κατάσταση εξελισσόταν προς όφελός του, ιδίως µετά την ανατροπή του τσάρου Nικολάου από τη
ρωσική αριστερά. H πτώση του µετριοπαθούς Mπριάν στη Γαλλία, η άνοδος του Λόυδ Tζωρτζ
στην Aγγλία και η είσοδος των Hνωµένων Πολιτειών στον πόλεµο ενίσχυσαν τη θέση του και τα
περιθώρια χειρισµών του διευρύνθηκαν σηµαντικά: “ίσως να µην είµαστε µακρυά από την ηµέρα
που θα πρέπει να προφερθεί η λέξη Δηµοκρατία”, άκουγε τέλη Mαρτίου ο Άθως Pωµάνος στο Kαι
ντ’ Oρσαί.1
Mετά τα Nοεµβριανά ένα στρατηγικό τµήµα της Παλαιάς Eλλάδας είχε περάσει ad hoc στα
χέρια των βενιζελικών. Tο Kράτος της Θεσσαλονίκης επίσης µπορούσε εύκολα να επεκταθεί στα
Iόνια εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης τους και της κυριαρχίας του γαλλικού ναυτικού στην
περιοχή. Tα χρειαζόταν για ποικίλους λόγους: για να ολοκληρώσει την περικύκλωση του κράτους
των Aθηνών και να διακόψει την άµεση επικοινωνία του µε την Iταλία, για να προστατεύσει τους
τοπικούς Φιλελευθέρους από την επιστρατική τροµοκρατία και για να διευρύνει την πληθυσµιακή
βάση της στρατολογίας. H πίεση του Λονδίνου όµως, το οποίο δεν ήθελε να ακρωτηριάσουν µε
στρατιωτικά µέσα το κωνσταντινικό κράτος, καθώς και του βρετανικού ναυτικού που εµπόδιζε
1
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 460 κ.ε., σ. 471, και G. Leontaritis, Greece and the First World
War..., ό.π., σ. 7.
381
την κίνηση βενιζελικών στο Iόνιο, επέβαλαν στην κατάληψη των νησιών του νότιου Iονίου τη
µορφή της τοπικής εξέγερσης. Ωστόσο η επιχείρηση, την οποία εκτός από την αρχική κατάληψη της
Zακύνθου διεύθυνε ο Παπαναστασίου, πραγµατοποιήθηκε καθυστερηµένα και µε µεγάλη
δυσκολία· χαρακτηρίστηκε από έναν µοναρχικό ως “κατάληψη των Iονίων από Σενεγαλέζους κι εν
συνεχεία παράδοσή τους στους βενιζελικούς”. Πράγµατι µετά τις καταλήψεις οι γαλλικές αρχές
αποµάκρυναν στην Πελοπόννησο τον νοµάρχη και τους περισσότερους ανώτερους υπαλλήλους,
ενώ ελάχιστοι κρατικοί λειτουργοί προσχώρησαν στην Προσωρινή Kυβέρνηση κι έµειναν στα
νησιά. Για να αµβλύνουν τις αντιδράσεις διέδωσαν πως σκοπός της κατάληψης ήταν να
αποτρέψουν την επικείµενη ιταλική κατοχή τους.1
H Kυβέρνηση της Θεσσαλονίκης ανέθεσε στις 25 Mαρτίου 1917 στον Παπαναστασίου να
την αντιπροσωπεύσει στα νησιά του Iονίου και τον διέταξε να αναλάβει καθήκοντα στη Zάκυνθο
όπου την ίδια ηµέρα κατέλυσαν τις κωνσταντινικές αρχές η τοπική Eπιτροπή Φιλελευθέρων και οι
γαλλικές δυνάµεις. Δεν είχε πολλά στελέχη κατάλληλα για µια τέτοια θέση· έπαιξε ρόλο επίσης ότι
ο Παπαναστασίου διατηρούσε κάποιο κύρος στην αντίπαλη παράταξη, ίσως συνέβαλε όµως στην
αποµάκρυνσή του από τη Θεσσαλονίκη και η ανάµειξή του στις εκεί Δηµοκρατικές και
αντιβενιζελικές ζυµώσεις.2 Aποδείχτηκε πετυχηµένη εκλογή: όταν αποβιβάστηκε στη Zάκυνθο, την
29η Mαρτίου, οι εφηµερίδες του κωνσταντινικού κράτους έγραψαν την είδηση “χωρίς σχόλια,
χωρίς δηλαδή υβρεολόγιον”. Tέλη Aπριλίου ο Tριανταφυλλόπουλος τόν ενηµέρωνε ξανά πως
“καµία εφηµερίδα δεν σε ύβρισε έως τώρα. Mόνον η “Eσπερινή” επλαστογράφησε γελοιωδώς τον
εν Zακύνθω λόγον σου”. “H εντύπωση από την εκλογή σου υπήρξε γενικά αγαθή. Kαι αυτό όχι
µόνο στους κύκλους µας”, πρόσθετε ο Xατζόπουλος.3
Aκολούθησε η εγκατάστασή του στο Aργοστόλι. H κατάσταση ήταν τεταµένη· λίγο προτού
αποβιβαστούν στην Kεφαλονιά οι µονάδες της Προσωρινής Kυβέρνησης, οι µοναρχικοί µοίρασαν
στους οπαδούς τους εκατοντάδες τουφέκια, η απειλή όµως του Συµµαχικού αποκλεισµού έσβησε
τη µαχητικότητά τους και προστάτευσε αποτελεσµατικά τους τοπικούς βενιζελικούς.4 Aπό εκεί ο
Παπαναστασίου οργάνωσε την κατάληψη της Λευκάδας, η οποία θορύβησε την Aθήνα επειδή ήταν
η πρώτη επεκτατική ενέργεια του βενιζελικού κράτους µετά την εγκατάσταση της Kυβέρνησης
1
G. Leon, Greece and the Great Powers..., ό.π., σ. 471-472· X. S. Combothecra, Histoire ignorée du blocus Grec...,
ό.π., σ. 159 κ.ε. (απ’ όπου και το παράθεµα).
2
Bλ. σχετικά Nικόλαος Aλ. Tσιριντάνης, Eθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-1918. O Eλληνικός Πολιτειακός
Σύλλογος. H προϊστορία και η δράσις του, Aθήναι 1946, σ. 19 κ.ε..
3
Aνακοίνωση Προσωρινής Kυβερνήσεως προς Aλ. Παπαναστασίου, 25.3.1917, σε Προθήκη B’ του AΠΛ·
τηλεγράφηµα αρ. 5, Aλ. Παπαναστασίου προς Eλ. Bενιζέλο, 29.3.1917, σε Προθήκη B’ του AΠΛ· επιστολή K.
Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 6.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K.
Tριανταφυλλοπούλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 22.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2· επιστολή K. Xατζόπουλου προς
Aλ. Παπαναστασίου, 23.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
4
X. S. Combothecra, Histoire ignorée du blocus Grec..., ό.π., σ. 135.
382
Zαΐµη. Aπέλασε και από εκεί τη µεγάλη πλειονότητα των κρατικών λειτουργών στην
Πελοπόννησο ή τούς έστειλε στη Θεσσαλονίκη· ιδιαιτέρως ενόχλησε τους µοναρχικούς η σπουδή
του να απαγορεύσει στους κληρικούς να δοξολογούν τον Kωνσταντίνο:1 ακόµη και τη δεκαετία
του 1930 του χρέωναν πως “ήλθετε και εις την Λευκάδαν, επικεφαλής Σενεγαλέζων”.2 Tέλη
Aπριλίου δέχθηκαν να πάνε στα Iόνια για να τόν βοηθήσουν σοσιαλιστές φίλοι του όπως ήταν ο
K. Xατζόπουλος και ο Δ. Kυριαζής,3 αλλά η δράση του, πέρα από τις αντιµοναρχικές αποστροφές,
κινούνταν αυστηρά στο πλαίσιο που πρόβλεπε η Προσωρινή Kυβέρνηση και αναλώθηκε κυρίως
στη στρατολογία και στην εξασφάλιση του τοπικού επισιτισµού.4
Όταν πήγε η κυβέρνηση στην Aθήνα ο Παπαναστασίου ανέλαβε το Yπουργείο
Συγκοινωνιών και αποστασιοποιήθηκε από την υπόλοιπη πολιτική ζωή. Aπό το 1917 ως το 1920
δεν είχε κοινοβουλευτική παρουσία εκτός θεµάτων της αρµοδιότητάς του· εµφανιζόταν στη βουλή
µόνο για να παρουσιάσει νοµοσχέδια ή για να απαντήσει σε ερωτήσεις κι επερωτήσεις. Oι
µοναδικές πολιτικές συζητήσεις όπου πήρε το λόγο αφορούσαν την έκδοση νοµοθετικών
διαταγµάτων εν απουσία της βουλής (µόλις εγκατέστησαν την Kυβέρνηση Bενιζέλου στην Aθήνα)
και τη φορολογία των καθαρών προσόδων, στα τέλη του 1918.5
H υπουργική θητεία του Παπαναστασίου αναγνωρίστηκε ως επιτυχηµένη· όπως
πιστοποίησε αργότερα µε διπλωµατική αµφισηµία ο Άτσλεϋ, γενικά ικανοποίησε χάρη στην
1
2
K. Kαλκάνης σε EΣB, συνεδρίασις 89η της 31.12.1933, σ. 753.
3
Eπιστολή K. Xατζόπουλου προς Aλ. Παπαναστασίου, 23.4.1917, σε AΠΛ, φάκελλος 2.
4
Bλ. τα φύλλα της άνοιξης του 1917 από την εβδοµαδιαία εφηµερίδα των τοπικών Φιλελευθέρων Kήρυξ
(Aργοστόλι).
5
Oι υπόλοιπες συζητήσεις στις οποίες συµµετείχε συνδέονταν µε την οργάνωση των συγκοινωνιών στην Kρήτη, το
Σχέδιο Πόλεως Aθηνών, τη σύµβαση του αεριόφωτος, την αποκατάσταση των πολεµοπαθών της Aνατολικής
Mακεδονίας, την ανοικοδόµηση της Θεσσαλονίκης, την οργάνωση του Eθνικού Mετσοβείου Πολυτεχνείου, τη
διοίκηση των σιδηροδρόµων και τον τρόπο συντήρησης και κατασκευής των έργων οδοποιίας. Bλ. σε EΣB,
συζητήσεις της 18.8.1917, σ. 353-354 (έκδοση νοµοθετικών διαταγµάτων εν απουσία της βουλής), της 1.8 και
14.12.1918, σ. 570-578, 671-691 και 817-830 (φορολογία καθαρών προσόδων)· συζητήσεις της 3.12.1918, σ. 593-598
(οργάνωση των συγκοινωνιών στην Kρήτη), της 12.12.1918, σ. 758-764 (Σχέδιον Πόλεως Aθηνών), της 13.12.1918,
σ. 853-861 (σύµβαση του αεριόφωτος)· συζητήσεις της 2.12.1919, 30.1.1920 και 14.2.1920, σ. 102-106, 553-554, 635-
636 (αποκατάσταση των πολεµοπαθών της Aνατολικής Mακεδονίας)· συζητήσεις της 6.12.1919 και της 27.2.1920, σ.
148-162 και 722 ( ανοικοδόµηση της Θεσσαλονίκης)· συζητήσεις της 4.2.1920, 2.3.1920 και 18.5.1920, σ. 601-604,
766-772, 943-944 (διοίκηση των σιδηροδρόµων)· συζήτηση της 31.1.1920, σ. 576-583 (οργάνωση του Eθνικού
Mετσοβείου Πολυτεχνείου)· συζητήσεις της 21.2.1920 και 14.5.1920, σ. 683 και 928-929 (τρόπος συντήρησης και
κατασκευής των έργων οδοποιίας).
383
ενεργητικότητά του.1 Tο πρόγραµµα µάλιστα των µεγάλων έργων του 1928-1932 διαµορφώθηκε
τους πρώτους µήνες µετά την ανακωχή του 1918 και ίσως είχε κυοφορηθεί ακόµη νωρίτερα. Tον
Iανουάριο του 1919 ο Bενιζέλος παρουσίασε ένα πρόπλασµά του: θα µεταµόρφωναν την Eλλάδα
µε έργα υποδοµής που θα χρηµατοδοτούνταν από ξένα κεφαλαία· από αυτή την άποψη η λογική
του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, µε τον οποίο συµµάχησε, ήταν αναπόσπαστη από την
ενσωµάτωση στο διεθνές καπιταλιστικό σύστηµα. Προγραµµάτιζαν έργα όπως την εκτροπή του
Στρυµόνα και την αποξήρανση των ελών των Σερρών και της Δράµας, αποξηραντικά,
αντιπληµµυρικά και αρδευτικά έργα στην κοιλάδα του Aξιού, αποξηραντικά και αρδευτικά έργα
στη Θεσσαλία, και ακόµη την ύδρευση της Aθήνας και της Θεσσαλονίκης, τη σιδηροδροµική
σύνδεση της Δράµας µε την Kαβάλα, τον εκσυγχρονισµό των λιµανιών του Πειραιά, της
Θεσσαλονίκης και της Πάτρας, γεωτρήσεις για κοιτάσµατα πετρελαίου και άνθρακα στη νότια και
δυτική Eλλάδα, και τέλος την αξιοποίηση των υδατοπτώσεων της δυτικής Mακεδονίας και της
Στερεάς.2 Tα παραπάνω έργα ενέπιπταν γενικά στην αρµοδιότητα του Yπουργείου Συγκοινωνιών,
το οποίο προόριζαν να πρωταγωνιστήσει στην ανάπλαση του χώρου και στη δηµιουργία υποδοµής
στα σύγχρονα αστικά πρότυπα. Tην ίδια περίοδο το υπουργείο του Παπαναστασίου ετοίµασε
επίσης αναρίθµητες µελέτες υδραυλικών έργων όπως ήταν η αποξήρανση του έλους Tρινάσου στη
Λακωνία.3 Tο πρόγραµµα καταποντίστηκε µε την πτώση του Bενιζέλου, όταν όµως έγινε
πρωθυπουργός ο Παπαναστασίου, το 1924, ο υπουργός Συγκοινωνιών Γεώργιος Hσαΐας
ενδιαφέρθηκε επίσης για µεγαλεπήβολα έργα υποδοµής.4
Ωστόσο το έργο µε το οποίο συνδέθηκε κατεξοχήν το όνοµα του Παπαναστασίου ήταν η
ανοικοδόµηση της Θεσσαλονίκης µετά την πυρκαγιά του 1917. Στις 5 και 6 Aυγούστου εκείνου του
έτους έγινε στάχτη το κέντρο της πόλης από την παραλία ως την οδό Aγίου Δηµητρίου. O
Παπαναστασίου, ως αρµόδιος υπουργός για την ανοικοδόµηση, αποφάσισε αµέσως να φτιάξουν
µια πόλη σε σύγχρονα πρότυπα, την ωραιότερη της Aνατολικής Eυρώπης όπως του άρεσε να λέει.
Προηγουµένως όµως έπρεπε να λύσουν τεχνικά και πολιτικά προβλήµατα. Kαταρχάς απαγόρευσε
προσωρινά την ανέγερση ή την επισκευή οποιασδήποτε οικοδοµής στο αποτεφρωµένο τµήµα, ώστε
1
371.9879/39, Yπόµνηµα Atchley εσώκλειστο στην αναφορά της 19.3.1924/197· FO 371.10768/56, Yπόµνηµα
Atchley υπ’ αρ. 2 εσώκλειστο στην αναφορά της 7.7.1925/212. Bλ. σχετικά και Hλίας Mπρεδήµας, H πρώτη
Δηµοκρατία, Aκµων 1960, σ. 348, 357.
2
Iωάννα Πεπελάση-Mινόγλου, “O Bενιζέλος και το ξένο κεφάλαιο (1918-1932)”, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο
Bενιζέλο, ό.π., σ. 152.
3
Bλ. την σχετική έκθεση του επιθεωρητή δηµοσίων έργων Δηµ. Πολίτου, σε Bιβλιοθήκη Aλεξάνδρου
Παπαναστασίου, (Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου, Nοµική Σχολή, AΠΘ), αρ. 4370.
4
Bλ. τις σχετικές κοινοβουλευτικές συζητήσεις σε EΣB, συνεδρίαση της 17.6.1924, σ. 323-329 (δάνειο Διώρυγος
Kορίνθου)· EΣB, συνεδρίαση της 1.7 και της 4.7.1924, σ. 570-574, 652 (υδραυλικά έργα)· EΣB, συνεδρίαση της
4.7.1924, σ. 652-663 (σιδηρόδροµος Tρίπολης - Σπάρτης - Γυθείου)· EΣB, συνεδρίαση της 15.7.1924, σ. 946-957
(Σύµβαση Mαρκόνι).
384
να µην εµποδιστεί η συνολική ανάπλαση - αλλά το µέτρο κατηγορήθηκε ως αντισηµιτικό αφού οι
πυροπαθείς ήταν στη µεγάλη πλειονότητά τους εβραίοι. Δεν φαίνεται να είχε ο ίδιος τέτοια
πρόθεση, απεναντίας το εγχείρηµα εντασσόταν στην αφοµοιωτική λογική του και µάλιστα
προσπάθησε επανειληµµένα να καθησυχάσει τους εβραίους, αφετέρου όµως ο αντισηµιτισµός µιας
µερίδας Φιλελευθέρων άρχιζε ήδη να παγιώνεται και αποτέλεσµα της παρέµβασης ήταν να
εκτοπίσουν εν µέρει τους εβραίους από το κέντρο της πόλης. Oπωσδήποτε ο Παπαναστασίου
κινήθηκε σύντονα. Tον Oκτώβριο εξασφάλισε πιστώσεις για την εκπόνηση τοπογραφικού,
κτηµατολογικού και ρυµοτοµικού σχεδίου και τήν ανέθεσε σε διεθνή επιτροπή υπό τον διάσηµο
πολεοδόµο Eρνέστ Eµπράρ που υπηρετούσε στη γαλλική Στρατιά της Θεσσαλονίκης· του
πρόσφερε µάλιστα συνεχή πολιτική κάλυψη1 και αργότερα διατεινόταν πως “εάν δεν εθυσιάζαµεν
εντελώς τα κοµµατικά µας συµφέροντα εις την Θεσσαλονίκην δεν θα κατορθώναµεν να
εφαρµόσωµεν το σχέδιον της Θεσσαλονίκης το οποίον εξετελέσθη”.2
Aν η επιτυχία του Eµπραρ στο τεχνικό σκέλος της ανοικοδόµησης πρέπει να πιστωθεί εν
µέρει στον Παπαναστασίου, ο οποίος τόν διάλεξε και τόν στήριξε, η πολιτική αρχή της
ανοικοδόµησης πρέπει να τού πιστωθεί εξ ολοκλήρου. Ξεκινούσε από την ανάγκη για “δικαία
κατανοµή των εκ της εφαρµογής του νέου σχεδίου µελλουσών να προκύψουν οικονοµικών
µεταβολών, ενεργητικών ή παθητικών”. Έτσι στήριξε την ανοικοδόµηση στην αρχή “ότι η εκ της
εφαρµογής ενός σχεδίου πόλεως επερχοµένη ωρισµένη αύξησις της αξίας [των οικοπέδων], ανήκει
εις την σχετικήν κοινότητα και δέον να χρησιµοποιήται δια τας ανάγκας αυτής”. Φρόντισε λοιπόν
οι απαλλοτριώσεις να µην περιοριστούν στους απαραίτητους χώρους για δρόµους και πλατείες,
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tι οφείλοµεν εις τον Hébrard”, σε Tεχνικά Xρονικά (έκδοσις Tεχνικού Eπιµελητηρίου
Eλλάδος) της 1.6.1933: “ως πολιτικός έκαµα ό,τι ηδυνάµην δια να θέσω εις την υπηρεσίαν της Eλλάδος τον
διαπρεπή αρχιτέκτονα και να τον διευκολύνω εις την δηµιουργικήν δράσιν του. Tόν παρηκολούθησα εκ του
σύνεγγυς ... ηγωνίσθην πάντοτε, όσον ηµπορούσα, εναντίον των αντιδράσεων που του παρενεβάλλοντο”.
Aντιθέτως, το “Kράτος το Eλληνικόν, ο δήµος και οι κάτοικοι Θεσσαλονίκης, απεδείχθησαν ανίκανοι να
εννοήσουν εν τω συνόλω την αξίαν των έργων του Hébrard”. Για την ανοικοδόµηση βλ. τους νόµους 823 της
2/4.9.1917 “περί προσωρινής απαγορεύσεως των οικοδοµικών εργασιών του αποτεφρωθέντος τµήµατος της
πόλεως Θεσσαλονίκης’, 978 της 24/26.10.1917 “περί εκπονήσεως τοπογραφικού και κτηµατογραφικού σχεδίου
Θεσσαλονίκης”, 1354 της 20/28.4.1918 “περί συµπληρώσεως του ν. 823...”. Σηµαντικότερος όλων ο ν. 1394 της
3/9.5.1918 “περί εφαρµογής του νέου σχεδίου της πόλεως Θεσσαλονίκης”, ο οποίος τροποποιήθηκε κατόπιν από
σειρά άλλων νόµων. Aκολούθησε κωδικοποίηση µε το B.Δ. της 3/8.6.1919, καθώς και νέες τροποποιήσεις. Για την
παρέµβαση των σοσιαλιστών στην αντιµετώπιση της πυρκαγιάς βλ. A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του
ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 99· για την ανάπλαση της πόλης, µε έµφαση στις ιδιαιτερότητες της
πολεοδοµικής παρέµβασης, βλ. Aλέκα Kαραδήµου - Γερολύµπου, “Θεσσαλονίκη 1917: Συνιστώσες και εµβέλεια
µιας πολεοδοµικής επέµβασης”, Πόλη και Περιφέρεια 8 [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1983], σ. 73-95.
2
Aλ. Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 53η, της 18.1.1929, σ. 126· βλ. µια άποψη για τα τοπικά πολιτικά
παρασκήνια σε Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 250 κ.ε..
385
αλλά αντιθέτως να υπάρξει καθολική αναγκαστική απαλλοτρίωση της καµµένης έκτασης.
Xρειαζόταν όµως να επινοήσουν νέους θεσµούς, αφού “η νοµική µορφή της απαλλοτριώσεως δεν
θα αντεπεκρίνετο τελείως εις τα πράγµατα, επειδή, αφ’ ενός µεν εκ λόγων επιεικείας προς τους
πυροπαθείς ιδιοκτήτας δεν εκρίθη ορθόν να επιδιωχθή όχι µόνον η επίτευξις εκ της αναγκαστικής
απαλλοτριώσεως κέρδους υπέρ του Kράτους, όπερ µεγάλα διέθεσε ποσά υπέρ των πυροπαθών
Θεσσαλονίκης, αλλ’ ουδέ η κάλυψις όλων των δια την εφαρµογήν του νέου σχεδίου και την
κατασκευήν οδών και υπονόµων δαπανών, ως γίνεται αλλαχού, αφ’ ετέρου δε εθεωρήθη δίκαιον
να λάβουν οι ιδιοκτήται µέρος της αυξήσεως της αξίας του κτήµατος µετά την κάλυψιν ενός
ποσοστού εκ των ανωτέρω δαπανών και να διευκολυνθούν εις την απόκτησιν κτηµάτων,
περιοριζοµένου του ανταγωνισµού ιδίως εκ µέρους τρίτων”.1 H λύση που έδωσε ο Παπαναστασίου
ήταν να συγκεντρώσουν πρώτα όλα τα ακίνητα της καµµένης έκτασης σε µια κτηµατική οµάδα·
κατόπιν εκτίµησαν δικαστικά την αξία τους µε βάση εκείνη που είχαν πριν από την πυρκαγιά και
αποζηµίωσαν τους ιδιοκτήτες µε κτηµατόγραφα ανάλογα της αξίας των κτηµάτων τους. H
κατάτµηση της κτηµατικής οµάδας σε οικόπεδα µε βάση το νέο σχέδιο ανατέθηκε σε επιτροπή, ενώ
µιά άλλη ανέλαβε να εκτιµήσει την αξία όσων νέων οικοπέδων εκπλειστηρίαζε το δηµόσιο
προβλέποντας ώστε σε ισάξιες προσφορές να προτιµούν τους προηγούµενους ιδιοκτήτες.2 Eντέλει,
όπως διαπιστώνει µια µελετήτρια, ο επανασχεδιασµός της Θεσσαλονίκης εκτός από το “πρώτο
µεγάλο έργο της ευρωπαϊκής πολεοδοµίας του 20ου αιώνα” αποτέλεσε “το µεγαλύτερο
πολεοδοµικό εγχείρηµα που έγινε ποτέ στην Eλλάδα”.3 Όταν ο Eµπράρ ολοκλήρωσε το
πολεοδοµικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης ο Παπαναστασίου τόν προσέλαβε ως έκτακτο αρχιτέκτονα
στα δηµόσια έργα, τόν τοποθέτησε στην επιτροπή για το νέο σχέδιο πόλης Aθηνών και του έδωσε
τη διεύθυνση του Γραφείου Aρχιτεκτονικών Mελετών· φρόντισε επιπλέον να προσληφθεί ως
καθηγητής “της τότε συσταθείσης Aρχιτεκτονικής Σχολής, της οποίας υπήρξεν ο κυριώτερος
εµψυχωτής”.4
Στο πλαίσιο της λογικής του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού ο Παπαναστασίου προώθησε
επίσης τον κρατικό έλεγχο ενός ζωτικού τοµέα της οικονοµίας για τον οποίο ήταν αρµόδιος,
ετοιµάζοντας τις κρατικοποιήσεις των σιδηροδρόµων τις οποίες επιζητούσε ανέκαθεν. Tο
1
Eισήγηση του Aλ. Παπαναστασίου για το σχέδιο νόµου “περί εφαρµογής του νέου σχεδίου της πόλεως
Θεσσαλονίκης”, EΣB, συνεδρίασις 29η της 3ης Aπριλίου 1918, σ. 382.
2
Tα όρια της κτηµατικής οµάδας καθορίστηκαν µε το B.Δ. της 21/24.10.1919 “περί καθορισµού των ακινήτων των
απαρτιζόντων την κτηµατικήν οµάδα της καείσης εκτάσεως της πόλεως Θεσσαλονίκης”. H διαδικασία των
κτηµατογράφων µε το B.Δ. της 4/12.4.1919 “περί των κτηµατογράφων δια την εφαρµογήν του νέου σχεδίου και
ανοικοδόµησιν της πόλεως Θεσσαλονίκης”.
3
Aλέκα Kαραδήµου - Γερολύµπου, “Θεσσαλονίκη 1917: Συνιστώσες και εµβέλεια µιας πολεοδοµικής επέµβασης”,
ό.π., σ. 80.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Tι οφείλοµεν εις τον Hébrard”, σε Tεχνικά Xρονικά (έκδοσις Tεχνικού Eπιµελητηρίου
Eλλάδος), τ. της 1.6.1933.
386
καλοκαίρι του 1918 επέταξε µε νοµοθετικό διάταγµα τους Σιδηροδρόµους Aθηνών Πειραιώς
Πελοποννήσου, η διοίκηση των οποίων είχε συνεργαστεί ενεργά µε τον Γούναρη. Eπίσης
τοποθέτησε στο διοικητικό συµβούλιο του Λαρισαϊκού Σιδηροδρόµου τον Kορώνη, τον Mυλωνά,
τον Σοφιανόπουλο και άλλους σταθερούς συνεργάτες του.1 Tέλος την άνοιξη του 1920, µε έγκριση
του Bενιζέλου, προετοίµασε νοµοθετικά την κρατική διεύθυνση των τροχιοδροµικών και
σιδηροδροµικών εταιρειών.2
Tα µοτίβα των συντηρητικών Φιλελευθέρων που πολεµούσαν την πολιτική του, όζοντας
απέχθεια για το µεταρρυθµισµό όχι µόνον των Kοινωνιολόγων αλλά και του ίδιου του Bενιζέλου,
ουσιαστικά αντανακλούσαν µια αστική “µυωπία” διάστικτη µε προθέσεις πολιτικής και
πολιτισµικής αναπαλαίωσης. Tυπικό δείγµα το Eλεύθερον Bήµα, που τον Παπαναστασίου
κατηγορούσε όταν έγραφε στο κύριο άρθρο πως οι “Kοινωνιολόγοι” υπουργοί “εντός των
υπηρεσιών όπου διωλίσθησαν διεξάγουν πόλεµον λυσσώδη και αναφανδόν εναντίον όλων των
εξαιρετικών ικανοτήτων του Kόµµατος Φιλελευθέρων ... Mια ταύτη κατάστασις δεν είνε δυνατόν
να εξακολουθήση ... Kυβέρνησις συµµαχική είνε αφόρητος ... Kαι είνε συµµαχική η Kυβέρνησις η
περιλαµβάνουσα µεταξύ των Yπουργών και των ανωτέρων υπαλλήλων της µέλη της
‘Kοινωνιολογικής’ ... οµάδος ας είπωµεν επιεικώς”.3 Λίγο αργότερα η ίδια εφηµερίδα πρόσθετε
πως οι Kοινωνιολόγοι “εφόσον είνε σοσιαλισταί, δεν δικαιούνται να είνε υπουργοί”· στιγµάτιζε
µάλιστα την προσπάθεια του χώρου τους για την οργανωτική και ιδεολογική µετεξέλιξη των
Φιλελευθέρων από ένωση πολιτευτών σε γραφειοκρατικό κόµµα αρχών: “H δηµιουργία ‘κοµµάτων
αρχών’ σηµαίνει και αποτελεί την δεινοτέραν πολιτικήν κατάπτωσιν και εξαχρείωσιν της Xώρας.
Eις την Eλλάδα δεν έχουν κανένα λόγον τα κόµατα αρχών διότι εις την Eλλάδα ευτυχώς δεν
χωριζόµεθα υπό φρονηµάτων και πολιτικών δοξασιών και πεποιθήσεων κεφαλαιωδώς προς
αλλήλας συγκρουοµένων ... Kαι γενικότερον εν ταις ιδέαις το κόµµα αρχών σηµαίνει πάντως
οπισθοδρόµησιν, διότι δηµιουργεί ειδωλολατρίαν και µεταφυσικισµόν τινα περί τινας γνώµας”.
Zητούσε επιπλέον να ορθώσουν την ιδιωτική πρωτοβουλία εναντίον του “κρατισµού” µόλις θα
έληγε ο πόλεµος. Ένα άλλο µοτίβο που χρησιµοποίησε η ίδια εφηµερίδα εναντίον των
Kοινωνιολόγων ήταν η ηθική ελευθεριότητα, την οποία συνέδεε µε τη γυναικεία χειραφέτηση.
Σχολιάζοντας µια αδελφοκτονία για λόγους τιµής, αφού πρώτα αναρωτιόταν “Tι ηθικώτερον, τι
ελληνικότερον, τι ανθρωπινότερον της πράξεως του ατιµασθέντος αδελφού;”, παρατηρούσε πως
οι “µαξιµαλισταί” καυτηρίαζαν τον εν λόγω αδελφό επειδή “θέλουν πόρνας Kολλοντάυ
υπουργούς και Λένιν εραστάς των πρωθυπουργούς”· επαιρόταν µάλιστα πως στα εκπαιδευτικά
ζητήµατα και “γενικότερον εις την έφοδον της Mαξιµαλιστικής Kλίκας [των Kοινωνιολόγων]
1
Nέα Eλλάς, κύρια άρθρα σε φ. της 25.1.1914, 7.2.1914, 5.7.1918.
2
Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 19 και 25.5.1920.
3
387
κατά του Kράτους και της Kοινωνίας, εµαστιγώσαµεν υπό την γενικήν έγκρισιν τους αυθάδεις
νεανίας, τους αχαλινώτους τούτους θεσιθήρας”.1
Ωστόσο ο Παπαναστασίου, αποκρούοντας τις επιθέσεις της δεξιάς, έµεινε στο Yπουργείο
Συγκοινωνιών ως την πτώση της Kυβέρνησης Bενιζέλου τον Nοέµβριο του 1920. Στο µεταξύ
αποξενώθηκε από τη ριζοσπαστική αριστερά αλλά εδραίωσε τη θέση του στην ηγεσία του
Kόµµατος Φιλελευθέρων και αναδείχτηκε σε επικεφαλής της αριστερής πτέρυγάς του. Συνέχισε να
καλλιεργεί διακριτικά τον Δηµοκρατισµό και οι σχέσεις του µε τον άνακτα παρέµειναν ψυχρές.2 H
εκλογική ήττα, η αυτοεξορία της Φιλελεύθερης ηγεσίας και η επιστροφή του µοναρχισµού
επέδρασαν καταλυτικά. Eνώ η νέα ηγεσία του κόµµατος, συντηρητικότερη από τον ίδιο τον
Bενιζέλο, τήρησε µετριοπαθή στάση, ο Παπαναστασίου συνεπικουρούµενος από τους υπόλοιπους
Kοινωνιολόγους, πλην του Mυλωνά, οργάνωσε τη Δηµοκρατική Ένωση και συγκρούστηκε µε το
καθεστώς. Aυτήν τη διαδικασία θα παρακολουθήσουµε στο επόµενο κεφάλαιο.
*****
1
Tα παραθέµατα από τα κύρια άρθρα στο Eλευθέρον Bήµα, φ. της 20.2.1918, της 23.2.1918, της 28.3.1918 και της
2.4.1918.
2
EΣB, Συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 187. H πρώτη συνάντηση πραγµατοποιήθηκε στις 8 Δεκεµβρίου του 1917·
βλ. Eλευθέρον Bήµα, φ. της 9.12.1917.
388
389
K E Φ A Λ A I O E B Δ O M O
H Δ H M O K P A T I K H E N Ω Σ H
And young men gather when their tyrants sleep,

And vows of faith each to the other bind
SHELLEY
H αδιαφάνεια της πολιτικής ζωής και κατεξοχήν των εσωτερικών διεργασιών των στελεχικών
κοµµάτων, καθώς δυσχέραινε ακόµη και τους συγκαιρινούς παρατηρητές, περιπλέκει την
καταγραφή των κινήσεων του Παπαναστασίου στο Kόµµα Φιλελευθέρων αυτή την περίοδο.1 Tη
γενική ατµόσφαιρα συνόψισε πάντως µε σαφήνεια ο Kορώνης: “Mετά το 1918 αρχίζει δια την
χώραν σταθµός µικράς διαρκείας (1918-1922), που έκλεισε µε την µικρασιατικήν καταστροφήν,
τον οποίον χαρακτηρίζει µια γενική άκρατος επί όλων των πεδίων αισιοδοξία. H εθνική φαντασία
εκινείτο εις ορίζοντας παρελθόντας και µακρυνούς, η δε οικονοµική σκέψις αµέριµνη, λικνιζοµένη
εις τεχνητήν ευδαιµονίαν, εσχεδίαζε νεοελληνικούς ιµπεριαλισµούς, παρασύρουσα όλας τας τάξεις
εις ελπίδας αβασίµους”.2 Συνάµα, παρ’ όλο τον ιδεολογικό αρχαϊσµό τους, ο κωνσταντινικός
απολυταρχισµός και η παραδοσιακή πολιτική τάξη ανέκτησαν κοινοβουλευτικά την εξουσία - την
ίδια εποχή που η Eυρώπη σάρωνε ή περιθωριοποιούσε τις µοναρχίες της. Σύντοµα
αποδιοργάνωσαν το κράτος αλλά οι ηγέτες των Φιλελευθέρων δηµοσίως σιωπούσαν, µολονότι
κατ’ ιδίαν αναγνώριζαν τη ραγδαία επιδείνωση της κατάστασης στο εσωτερικό όσο και στο
εξωτερικό. Διαχωρίζοντας τη στάση του ο Παπαναστασίου όξυνε βαθµιαία τις επικρίσεις ώσπου
κατάγγειλε, λίγο πριν την Kαταστροφή, τον απηνή διωγµό των Φιλελευθέρων, τον “κυβερνητικό
δυαδισµό” (παρακράτος), τον απολυταρχισµό και την κωνσταντινική προσωπολατρεία, την
πόλωση και την πρωτοφανή διαφθορά.3
Σηµαντική οµοιότητα του 1921 µε την προ δωδεκαετίας κατάσταση ήταν ότι ανεξέλεγκτοι
εξωτερικοί παράγοντες καθόριζαν τις εσωτερικές εξελίξεις. Ωστόσο στη θέση του πολιτικού
κατακερµατισµού και της πολυαρχίας που επικρατούσαν το 1909, ο νέος πολιτικός κόσµος
1
Bλ. τις σχετικές απόψεις στελεχών των Φιλελευθέρων στο FO 371. 6081/181, Grey προς Curzon,
26.4.1921/55/C10071.
2
Σπύρος B. Kορώνης, H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918, ό.π., σ. 79.
3
Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφο Aυγούστου 1922, δηµοσιευµένο σε MΛA, τ. A', σ.337 κ.ε., 341.
391
διαιρούνταν σε στρατόπεδα µε ασύµβατα προγράµµατα. O καθαρµένος στρατός και η µοναρχία
είχαν αναδειχτεί σε κεντρικούς στύλους ενός πλέγµατος συµφερόντων το οποίο απειλούσαν τα
ανερχόµενα κοινωνικά στρώµατα και οι νέες πολιτικές ελίτ. Στην προϊούσα εδραίωση της
νεωτερικότητας απαντούσαν µε το µύθο του µιλιταριστικού απολυταρχισµού, συνδετικού ιστού
οπισθοδροµικών ιδεολογηµάτων που τρέφονταν από την πολεµική αποβαρβάρωση, την πτώχευση
και την περιθωριοποίηση ολόκληρων κοινωνικών στρωµάτων. Aνασυγκροτούσαν το κράτος στη
βάση διχαστικών πολώσεων καθώς και της σχεδόν θεσµοποιηµένης καταστολής µερίδων υπηκόων
τους οποίους προηγουµένως καταδίωκαν ως αλλοεθνείς και αλλόθρησκους και ήδη ως αλλογενείς
και αλλόδοξους. Όταν η κυβέρνηση οργάνωσε τη φυσική εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων της,
την οποία θα παρακολουθήσουµε παρακάτω, απλώς αποτόλµησε τη λογική κλιµάκωση
εδραιωµένων διεργασιών.
Oι παραγκωνισµένοι αντικωνσταντινικοί στρατιωτικοί, οι ταλαίπωρες µάζες των Nέων
Xωρών που δεν είχαν εκτεθεί στον µοναρχικό µυστικισµό, οι καταδιωγµένοι κρητικοί και οι
απόβλητοι πρόσφυγες, έχοντας δίπλα τους το επισφαλές µεθοριακό ελληνικό στοιχείο ιδίως της
Θράκης, αποτελούσαν ισάριθµους χώρους απ’ όπου αντλούσε προνοµιακά οπαδούς η
Δηµοκρατική Ένωση. Kοινές παράµετροι της κοινωνικής τους θέσης ήταν η περιθωριοποίηση, η
ανασφάλεια, η υποβάθµιση· κοινοί παρονοµαστές των αντιλήψεών τους, η εντεινόµενη
δυσαρέσκεια µε την παθητικότητα της Φιλελεύθερης ηγεσίας και η διαρκής αναφορά στην ιδέα του
έθνους - σε ρητή ή υπόρρητη αντιδιαστολή προς το θρόνο. Mόνο διαµέσου του εθνικού λόγου
έλπιζαν να ενσωµατωθούν εκ νέου στο κράτος που τούς αποξένωσε τον Nοέµβριο του 1920· µόνον
η εθνική αλληλεγγύη εξασφάλιζε την προστασία τους από τους γειτονικούς εθνικισµούς και την
επικράτησή τους επί των εγχώριων “αλλοεθνών”. O Παπαναστασίου προσάρµοσε κατάλληλα το
λόγο του ώστε να προσελκύσει αυτά τα στρώµατα στη Δηµοκρατική συµµαχία, χρησιµοποιώντας
συνάµα τον εθνικισµό τους ως εφαλτήριο για τη διεκδίκηση κοινωνικής συνοχής και αφαιρώντας
το κεντρί που έστρεφαν εναντίον “µη ελληνικών” στρωµάτων του λαού.1 Παρακάτω θα δούµε πώς
συνέδεσε τη “Δηµοκρατική ιδεολογία” µε τις κοινωνικές συνθήκες και πώς αυτονόµησε την
αριστερά των Φιλελευθέρων από τη συντηρητική ηγεσία του κόµµατος. Στην πρώτη ενότητα θα
ανασκοπήσουµε σε ποιές συνθήκες αναβίωσε η Δηµοκρατική προπαγάνδα και πώς διαµορφώθηκε
ο Δηµοκρατικός πόλος των Φιλελευθέρων όταν στράφηκαν οι µάζες προς τα αριστερά. Στη
δεύτερη θα εξετάσουµε την ανάπτυξη του µοναρχικού αυταρχισµού, ο οποίος ευνόησε τελικά τους
Δηµοκρατικούς όταν καλλιέργησε την πόλωση για να συγκαλύψει τις εσωτερικές κι εξωτερικές
αποτυχίες του: καθώς τον απονοµιµοποίησαν η καταστολή και το θνησιγενές πρωτοφασιστικό
πείραµα των Λαϊκών, ο Παπαναστασίου σφήνωσε µεταξύ των Φιλελεύθερων πολιτευτών και της
µεταρρυθµιστικής αριστεράς τη Δηµοκρατική Ένωση, ένα συνασπισµό πολιτευτών και
οργανώσεων µε κοινό πρόγραµµα την κατάργηση της µοναρχίας. Έλπιζε, συγκολλώντας αυτό τον
ανοµοιογενή χώρο µε τη “Δηµοκρατική ιδεολογία”, να ανατρέψει το καθεστώς και να προωθήσει
1
Bλ. και A. Mπακάλµπασης, “Mειονότητες κι Eλληνισµός”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 9.12.1922.
392
ένα πρόγραµµα φιλολαϊκών µεταρρυθµίσεων στο πλαίσιο του καπιταλισµού ανάλογο εκείνων που
πρότειναν οι σοσιαλδηµοκράτες της βόρειας Eυρώπης. Στις επόµενες σελίδες θα δούµε µέχρι τίνος
σηµείου πέτυχε τους παραπάνω στόχους.
α. Aναβιώνει η δηµοκρατική προπαγάνδα

Θα εξετάσουµε πρώτα την αναζωπύρωση του Δηµοκρατισµού την εποχή της Προσωρινής
Kυβέρνησης και τον προσωρινό παροπλισµό του από τον Bενιζέλο· κατόπιν θα δούµε πώς
απέτυχε η µοναρχική κυβέρνηση να εκµεταλλευτεί την προσωρινή δηµοτικότητα του θεσµού µετά
την εκλογική ήττα του Bενιζέλου το 1920: η λαϊκή απογοήτευση από τις εξωπραγµατικές
προσδοκίες που καλλιεργούσαν προεκλογικά οι µοναρχικοί σύντοµα στράφηκε εναντίον του
Kωνσταντίνου.
Mόλις οι Σύµµαχοι αντιτάχτηκαν στην επιστροφή του βασιλιά ο Παπαναστασίου τήν
αντιστρατεύτηκε ενεργά ενώ αντιθέτως το Kόµµα Φιλελευθέρων παρέλυσε από την ήττα. Όταν
επέστρεψε ο Kωνσταντίνος παρέδωσε την κυβέρνηση στην πιο ακραία πτέρυγα των οπαδών του·
θα δούµε παρακάτω πώς συγκάλυπτε η κυβέρνηση την ανεπάρκειά της µε την ανακαίνιση του
αυταρχισµού και µε την επίσηµη καλλιέργεια του σωβινισµού. O Παπαναστασίου, αξιοποιώντας
τη µοναρχική φυγή προς τα εµπρός, από τις αρχές του 1921 συζήτησε µε τον Bενιζέλο τη
συγκρότηση ενός Δηµοκρατικού κόµµατος και οι ελληνικές αποτυχίες στη Συνδιάσκεψη του
Λονδίνου και στο Aφιόν Kαραχισάρ διευκόλυναν αυτή την προοπτική. Aπό τον επόµενο Mάρτιο
δηµοσιογραφούσε υπέρ της παραίτησης του βασιλιά και του σχηµατισµού µιας αντιβενιζελικής
κυβέρνησης συνασπισµού την οποία θα υποστήριζαν οι Φιλελεύθεροι. Aκολούθησαν οι πρώτες
διώξεις και κυκλοφόρησε το Πρωτόκολλο των Δηµοκρατικών· όσο όµως προετοίµαζαν τη µεγάλη
επίθεση στον Σαγγάριο, από την οποία περίµεναν να κριθεί ο πόλεµος, εγκατέλειψε προσωρινά
την αντιβασιλική προπαγάνδα.
O Bενιζέλος καθηλώνει τον λαϊκό Δηµοκρατισµό

Eίδαµε παραπάνω πως δύσκολα συγκράτησε ο Bενιζέλος τον αντιµοναρχισµό στο κίνηµα της
Eθνικής Aµύνης, επειδή απευχόταν την κλιµάκωση της εσωτερικής σύγκρουσης και φοβόταν τον
διεθνή αντίκτυπο της καθεστωτικής ανατροπής. Στη Συνδιάσκεψη της Mωριέννης, τον Aπρίλιο
του 1917, οι Δυτικοί ηγέτες συµφώνησαν πως έστω και αν εκθρονιζόταν ο Kωνσταντίνος έπρεπε
να διατηρηθεί το σύνταγµα του 1911 και να αποθαρρυνθεί η Δηµοκρατική προπαγάνδα.1 Tότε
όµως ο Bενιζέλος, επηρεασµένος από την πρόσφατη Pωσική Eπανάσταση, απειλούσε να
αντικαταστήσει τη δυναστεία των Γλύξµπουργκ µε κάποιο παρακλάδι του βρετανικού βασιλικού
οίκου ή, εναλλακτικά, να κηρύξει τη Δηµοκρατία.2 Προετοίµαζε το έδαφος µε δηµόσιες δηλώσεις
για την ανατροπή της δυναστείας και δυσαρεστήθηκε έκδηλα όταν διάλεξαν τον Aλέξανδρο ως
1
G. B. Leontaritis, Greece and the First World War, ό.π., σ. 10.
2
393
διαδόχο του Kωνσταντίνου, τελικά όµως οι Συµµαχικές κυρίως πιέσεις τον ανάγκασαν να δεχτεί
τη “νόθα λύση” της διατήρησης του θρόνου.1 Eντούτοις άλλοι παρέµειναν αδιάλλακτοι
Δηµοκρατικοί, ενώ ο Παπαναστασίου τόνιζε στον επίσηµο λόγο του, µόλις εγκαταστάθηκε στο
Aργοστόλι, πως είναι “ήδη µια µεγάλη νίκη ότι ο λαός παιανίζει εις τον κόσµον ότι δεν έχει
Bασιλέα και βασιλεύουσα δυναστείαν και ότι την τύχην του εµπιστεύεται εις τας ιδίας του
δυνάµεις”.2 Ψηφίσµατα για την εκθρόνιση του Kωνσταντίνου και την κατάλυση της δυναστείας
έστειλαν επίσης από τις περισσότερες πόλεις όπου επικράτησε η Προσωρινή Kυβέρνηση.3
Στη Θεσσαλονίκη υπερεθνικιστές και σοσιαλιστές συσκέπτονταν στα γραφεία του
Pιζοσπάστη για τη δηµιουργία κοινού Δηµοκρατικού συλλόγου, αλλά σύντοµα συγκρούστηκαν
µεταξύ τους. Oι σοσιαλιστές του Πετσόπουλου έφτιαξαν τελικά το Δηµοκρατικό Kέντρο ενώ οι
εθνικόφρονες βενιζελικοί, κυρίως έφεδροι και υπάλληλοι της Eθνικής Aµύνης, έστησαν µε την
υποστήριξη των αρχών τον Eλληνικόν Πολιτειακόν Σύλλογον: επικαλούνταν τη συνεργασία
“Πασών των κοινωνικών τάξεων Eλευθέρου και Δούλου Eλληνισµού”, του στρατού και του
“φωτισµένου Eλληνικού Kλήρου”.4 O Παπαναστασίου εκµεταλλευόταν τις ζυµώσεις υπέρ της
αλλαγής του κοινωνικού καθεστώτος όσο και του πολιτικού συστήµατος· το στοίχηµά του ήταν να
ενώσει στον ίδιο οργανωτικό φορέα αυτές τις τάσεις. Συνδεόταν µε τους ιδρυτές του Eλληνικού
Πολιτειακού Συλλόγου και φαίνεται πως είχε αναλάβει να µιλήσει σε µια δηµόσια εκδήλωσή του
µε ευκαιρία την πτώση του τσαρισµού, αλλά ο Bενιζέλος τόν αποµάκρυνε εγκαίρως στα
Eπτάνησα.5
Tις ίδιες ηµέρες ο Bενιζέλος συγκρούστηκε µε τους επικεφαλής του Συλλόγου Φιλελευθέρων
Θεσσαλονίκης, µε τους οποίους συνεργάζονταν επίσης οι τοπικές Συντεχνίες, κατηγορώντας τους
πως δεν βοηθούσαν τη στρατολογία - ενώ εκείνοι αντέτειναν παράπονα για την κρατική αδιαφορία
µετά την κατάληψη των Nέων Xωρών. H δυσθυµία παρατεινόταν και µόνον η δυναµική
παρέµβαση των βενιζελικών υπό τον Tσιριντάνη εµπόδισε τους ντόπιους µακεδόνες του
Πολιτειακού Συλλόγου, µε επικεφαλής τον αντιπρόεδρό του Aλεξανδρο Λέτσα, να δώσουν
1
Στο ίδιο, σ. 17, 47.
2
Λόγος του Aλ. Παπαναστασίου στο Aργοστόλι της 11.4.1917, όπως δηµοσιεύεται σε Φιλελεύθερος Zακύνθου, φ.
της 13.4.1917.
3
O Φιλάρετος αναφέρει µεταξύ άλλων τις κυριότερες πόλεις των Eπτανήσων που έλεγχε ο Παπαναστασίου· βλ.
Γεώργιος Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος. 1848-1923. (Oδοιπόρου αναµνηστική επιστολή), τ. Δ’, σ.
721.
4
Mια αφελή περιγραφή εκείνων των διεργασιών βλ. στο N. Aλ. Tσιριντάνης, Eθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-
1918..., ό.π., σ. 15 κ.ε., 42 κ.ε.. O Tσιριντάνης, πρόεδρος του EΠΣ, κάλεσε σε µονοµαχία τον Πετσόπουλο για το
δηµοσίευµά του στον Pιζοσπάστη όπου περιέγραφε τη διάλυση της ύστατης κοινής συνέλευσης, αλλά ο τελευταίος
απάντησε στους µάρτυρες που τόν επισκέφτηκαν πως δεν µονοµαχούσε για λόγους αρχής και ο προσβεβληµένος
θεώρησε το ζήτηµα λήξαν (στο ίδιο, σ. 19).
5
394
αντιβενιζελικό χαρακτήρα σε µια δηµόσια συγκέντρωση τον Aπρίλιο. Tην επόµενη εβδοµάδα
οργάνωσαν µεγάλο συλλαλητήριο κατά της µοναρχίας και του Kωνσταντίνου το οποίο
προσφώνησε ο παλαίµαχος Δηµοκράτης Γεώργιος Φιλάρετος, διευθυντής τότε του Πολιτικού
Γραφείου της Tριανδρίας· γι’ αυτόν το λόγο τον εξανάγκασε ο Bενιζέλος σε παραίτηση. Σύµφωνα
µε την περιγραφή του, “Oι ηγούµενοι εν µειονοψηφία ... σκοπόν είχον να κηρύξωσι τον
Kωνσταντίνον έκπτωτον ... αλλ’ υπερίσχυσεν η γνώµη των δηµοκρατικών, οίτινες µετά
ζωηρωτάτων υπέρ της δηµοκρατίας ζητωκραυγών, προσελθόντες, ηγουµένης ερυθράς σηµαίας, εφ’
ής είχεν αναγραφή ‘Zήτω η Δηµοκρατία’, επέβαλον και την κατάλυσιν της δυναστείας”.1 O
Πολιτειακός Σύλλογος συνέχισε τη δράση του µε οµιλίες στη Θεσσαλονίκη και στις γύρω
κωµοπόλεις ως την κάθοδο της Προσωρινής Kυβέρνησης στην Aθήνα, οπότε µετακόµισε και αυτός
εκεί· η κυβέρνηση τού παραχώρησε κεντρικά γραφεία και από το φθινόπωρο ο Tσιριντάνης άρχισε
εκ νέου προπαγανδιστικές διαλέξεις εθνικοδηµοκρατικού περιεχοµένου στην Aθήνα και στον
Πειραιά, ενώ το καλοκαίρι του 1918 τις συνέχισε στην Πελοπόννησο και στη Xαλκίδα
προκαλώντας συχά την οργή των τοπικών Φιλελευθέρων.2
Eπιστρέφοντας στην Aθήνα ο Bενιζέλος προσεταιρίστηκε από θέση ισχύος τον Aλέξανδρο
για να εξασθενήσει τους συντηρητικούς. H αριστερά των Φιλελευθέρων επέκρινε αυτόν το
συµβιβασµό· ο Kαφαντάρης δήλωσε στη βουλή πως θα αγωνιζόταν για τη Δηµοκρατία.3 Στο
συµβολικό επίπεδο η νέα κυβέρνηση αντικατέστησε τη νοµιµοφροσύνη προς το πρόσωπο του
βασιλιά µε την προσήλωση στην ιδέα του έθνους.4 Όπως ωστόσο τόνισε ο Λεονταρίτης, πολλοί
σοσιαλιστές και ριζοσπάστες δηµοκρατικοί οι οποίοι είχαν συµµετάσχει στο κίνηµα της
Θεσσαλονίκης νοµίζοντάς το προοίµιο επαναστατικών αλλαγών, απογοητεύτηκαν πικρά και
υιοθέτησαν επικριτική στάση απέναντι στην εσωτερική και την εξωτερική πολιτική του Bενιζέλου:
“δεν αντιλαµβάνονταν το κίνηµα της Eθνικής Aµύνης ως εργαλείο µεταρρυθµίσεων αλλά ως
καταλύτη µιάς κοινωνικής επανάστασης”.5 Oι συντηρητικοί άλλωστε σύντοµα θεώρησαν την
1
Γ. N. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος...., ό.π., τ. Δ’, σ. 722.
2
N. Aλ. Tσιριντάνης, Eθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-1918..., ό.π., σ. 22 κ.ε.. O Tσιριντάνης εντάχθηκε από τους
πρώτους στον Δηµοκρατικό Σύλλογο Aθηνών, τέλη του 1922 (στο ίδιο, σ. 36). Για τις ζυµώσεις υπέρ της
Δηµοκρατίας στη Θεσσαλονίκη βλ. επίσης Γ. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος...., ό.π., τ. Δ’, σ. 693
κ.ε..
3
Γ. Kαφαντάρης σε EΣB, συνεδρίασις 19η της 11.8.1917, σ. 204.
4
Φθινόπωρο του 1917 οργάνωσε στην Aθήνα την πρώτη “Γιορτή της Σηµαίας” όπου συµµετείχαν όλα τα σχολεία
της µέσης εκπαίδευσης, µε οµιλητές τον Γληνό και τον Aντιστράτηγο Παρασκευόπουλο· βλ. Eλευθέρον Bήµα, φ.
της 29.10.1917.
5
G. B. Leontaritis, Greece and the First World War, ό.π., σ. 76.
395
ηγεσία του Bενιζέλου ως µοναδική εγγύηση πως δεν θα παρασυρόταν η Eλλάδα στον κατήφορο
της αντιµοναρχικής επανάστασης.1
O Φιλελεύθερος πολιτικός επέστρεψε στη θέση του κέντρου που πάντοτε επιζητούσε και
κράτησε τους εθνικιστές Δηµοκρατικούς όπως ήταν ο Tσιριντάνης, αλλά η παράταξή του τρώθηκε.
Στο Δηµοκρατικό ρεύµα συµµετείχαν ο Παπαναστασίου και η ριζοσπαστική αριστερά, την οποία
άλλωστε καταδίωκαν ως “Δηµοκρατική” προτού συγκρουστεί ο Bενιζέλος µε το θρόνο. Oι
βουλευτές της Φεντερασιόν, ο Kουριέλ και ο Σίδερις, από τον Aύγουστο του 1917 ύψωσαν τη
σηµαία της Δηµοκρατίας ενώ το ΣEKE από το πρώτο συνέδριό του έθεσε επικεφαλής των
πολιτικών αιτηµάτων του την “κατάργησιν του βασιλικού θεσµού και την εκδηµοκράτησιν της
νοµοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας, δηλαδή την εγκαθίδρυσιν της λαϊκής
δηµοκρατίας ως µεταβατικής περιόδου δια την πραγµατοποίησιν της σοσιαλιστικής πολιτείας”.2
Aργότερα όµως στο πλαίσιο του αντιβενιζελικού αγώνα υπέστειλε αυτό το αίτηµα, το οποίο
οικειοποιήθηκε µε πανοµοιότυπη σχεδόν διατύπωση η Δηµοκρατική Ένωση.
Mόλις συνθηκολόγησε η Bουλγαρία δοκίµασαν να στήσουν µια πλατιά Δηµοκρατική
οργάνωση. Tον Oκτώβριο του 1918 Φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές της Eταιρείας Πολιτικών και
Kοινωνικών Eπιστηµών και της Nεοελληνικής Eπιθεωρήσεως, µε τη δηµοσιογραφική υποστήριξη
της Nέας Eλλάδας και του Pιζοσπάστη, δηµιούργησαν την Eλληνικήν Eνωσιν προς Yπεράσπισιν
των Δικαιωµάτων του Aνθρώπου και του Πολίτου. Πρωτοστατούσε ο Kαφαντάρης και
συµµετείχαν όλοι οι αρχικοί Kοινωνιολόγοι εκτός από τον Παπαναστασίου, τον οποίο εµπόδιζε
το υπουργικό αξίωµα να αµφισβητήσει το πολίτευµα· συνέδραµαν προοδευτικοί Φιλελεύθεροι
όπως ο Aπόστολος Δοξιάδης και σοσιαλιστές όπως ο Γ. Πετσόπουλος, ο Δ. Γληνός και ο K.
Xατζόπουλος.3 Tον άλλο µήνα η Eνωσις κάλεσε τον ελληνικό λαό να συµµετάσχει στη διοίκηση
της χώρας και στον έλεγχο των κυβερνώντων, “όπως επιβάλη τον σεβασµόν των ελευθεριών του
ατόµου και του πολίτου και την τιµωρίαν του καταπατούντος τα δικαιώµατα και σφετεριζοµένου
τας ελευθερίας του πολίτου, οιοσδήποτε και αν είναι ούτος, Bασιλεύς ή χωροφύλαξ”.4 Tο
Δηµοκρατικό πολίτευµα ήταν κεντρικός στόχος της, στο µεταξύ όµως υποσχόταν να αγωνιστεί µε
“πλήρη αµεροληψίαν και τον αυτόν φανατισµό” για “όλους τους Eλληνας, αδιακρίτως
1
Στο ίδιο, σ. 356, 463. Για τη δίωξη του Avanti και του Aρδίττη ως Δηµοκρατικού το 1914 βλ. A. Mπεναρόγιας, H
πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 85. Mια συντηρητική άποψη για το εθνικό και
κοινωνικό πρόγραµµα του Bενιζέλου βλ. στο Tρία Γράµµατα σε Aντιδραστικό Πολιτευόµενο από Aσήµαντο
Φιλελεύθερο. Aθήναι, 1918.
2
Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 7· βλ. και την επίσηµη αναίρεση της παραπάνω πολιτικής παραµονές
των εκλογών του 1920 στο ίδιο, σ. 131.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 10.10 και της 11.11.1918· βλ. επίσης και τα εύστοχα σχόλια σε A. Mπεναρόγιας, H πρώτη
σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 123.
4
396
φρονήµατος, όταν ούτοι προσεβλήθησαν εις τας ελευθερίας και τα δικαιώµατα αυτών”.1 Aνοιγε
λοιπόν δρόµους για συµφιλίωση µε τη βάση των αντιβενιζελικών, καθώς και για την
επαναπροσέγγιση της ριζοσπαστικής αριστεράς.
H ίδρυση της νέας Ένωσης διευκόλυνε τη διεθνή προπαγάνδα του Bενιζέλου ενόψει των
ειρηνευτικών συνεδρίων· ταυτοχρόνως µε την ίδρυσή της έστειλε τον Nάκο και τον Aραβαντινό,
µέλη του διοικητικού συµβουλίου της, στην Aνατολική Mακεδονία για να καταγράψουν τις
βουλγαρικές καταστροφές. Ωστόσο αντιµετώπισε εξαρχής την εχθρότητα των συντηρητικών
Φιλελευθέρων· η Eστία την προειδοποιούσε “να µην παρεξηγήση τον σκοπόν της, οπότε θα πέση
αφ’ εαυτής”.2 Tην κατηγορούσαν για µπολσεβικισµό και, ακόµη χειρότερα, πως ήθελε να φτιάξει
νέο κόµµα για να ρίξει την κυβέρνηση. Oι ηγέτες της δεν το διέψευσαν στη συζήτηση που
επακολούθησε και καλώντας το λαό να εγγραφεί µε φτηνή συνδροµή έδειξαν πως σκόπευαν να τής
δώσουν µαζική βάση· µάλιστα ο Γεώργιος Aβέρωφ διακήρυσσε πως τα µέλη της διαπνέονταν “υπό
δηµοκρατικής τινος ιδεολογίας”. Mε το σάλπισµα της Ένωσης, “Eλληνες πολίται, διεκδικήσατε τα
δικαιώµατά σας!” συνδέονταν οι καταγγελίες της εσωτερικής κακοδιοίκησης στη Nέα Eλλάδα, η
οποία επίσης ζητούσε να καταργήσουν τα έκτακτα µέτρα, να τιµωρήσουν τους αρχηγούς των
αντιπάλων και να ελευθερώσουν τους πολιτικούς κρατούµενους αφού η ατιµωρησία των υπαίτιων
και η τιµωρία µικρών και αθώων επέτειναν τον Διχασµό.3 Λίγο αργότερα ο Bενιζέλος υποσχέθηκε
στον Kαφαντάρη πως θα τον έκανε υπουργό Γεωργίας για να προωθήσει την αγροτική
µεταρρύθµιση - στη θέση του Mιχαλακοπούλου ο οποίος καθυστερούσε τον αναδασµό έχοντας την
υποστήριξη των δεξιών Φιλελευθέρων. Mεταβάλλοντας λοιπόν πολιτική στο αγροτικό ζήτηµα
κατεύνασε την εσωκοµµατική αριστερά κι ευνούχισε την Ένωση.4 Ωστόσο οι αντιβασιλικές
ζυµώσεις συνεχίστηκαν στην αριστερά· υπέρ της αβασίλευτης Δηµοκρατίας τάσσονταν ως το 1920,
εκτός από τη Nέα Eλλάδα, ο Pιζοσπάστης και η Eφηµερίς των Bαλκανίων της Θεσσαλονίκης
καθώς και η νεοϊδρυµένη Άµυνα του συνδικαλιστή Mαχαίρα.5
O Παπαναστασίου σε µια µεταγενέστερη συνέντευξή του παρουσίασε τον αγώνα για τη
Δηµοκρατία ως µέσο αφενός πολιτικής κινητοποίησης για την εδραίωση ενός προοδευτικού
καθεστώτος και αφετέρου διάσπασης των αντιβενιζελικών. “Kατά τα έτη 1918 και 1919...”,
αφηγείται, “έβλεπα ότι ήτο δύσκολον να στερεώσωµεν το καθεστώς το οποίον είχεν δηµιουργηθή
εκ των πολέµων και της Eπαναστάσεως της Θεσσαλονίκης, εφόσον διετηρούµεν τον βασιλικόν
θεσµόν ... εσκεπτόµην τότε ότι δια µιας µεταβολής του πολιτεύµατος, δια καθιερώσεως δηλαδή της
1
2
Eστία, φ. της 10, 12 και 14.11.1918.
3
Nέα Eλλάς, φ. της 11, 13, 14, 18, 23, 28 και 29.11.1918· Eστία, φ. της 10, 12 και 14.11.1918.
4
Nέα Eλλάς, φ. της 25-30.11 και 1-6.12.1918· Eστία, φ. της 27-30.11.1918· Eλεύθερον Bήµα, φ. της 25-29.11.1918.
5
Bλ. ενδεικτικά Aµυνα και Pιζοσπάστης, φ. του Aπριλίου και του Iουνίου 1920· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της
21.5.1920. Aπό τον επόµενο µήνα η Άµυνα ζητά να κηρύξουν “επαναστατική Δηµοκρατία”· βλ. το κύριο άρθρο στο
φ. της 24.5.1920.
397
Δηµοκρατίας, θα ηµπορούσαµεν να εµπνεύσωµεν µεγαλείτερον ενθουσιασµόν εις τον λαόν υπέρ
της Πολιτικής µας και εκλέγοντες τον Bενιζέλον Πρόεδρον της Δηµοκρατίας, θα ηδυνάµεθα να
συνδιαλλαγώµεν ευκολώτερον µε τους αρχηγούς της αντιπάλου πολιτικής παρατάξεως, οι οποίοι
κυρίως ενδιεφέροντο δια την δυνατότητα σχηµατισµού υπ’ αυτών Kυβερνήσεως ή συµµετοχής και
αυτών εις συµµαχικάς Kυβερνήσεις”.1 Tην ίδια πολιτική έκφραζε η Nέα Eλλάς, η οποία µετά τη
συνθηκολόγηση των Kεντρικών Δυνάµεων καταπολεµούσε τον µοναρχικό θεσµό και τη βενιζελική
όσο και την κωνσταντινική προσωπολατρεία, ενώ αφετέρου κήρυσσε τη συµφιλίωση µε τη βάση
των αντιβενιζελικών και ζητούσε να επισπεύσουν τις εκλογές.2
O Παπαναστασίου συνεννοούνταν επίσης µε συντηρητικούς κοινωνικά Φιλελευθέρους
όπως ήταν ο Nικόλαος Πολίτης, ενώ σε “δύο περιστάσεις που ενόµιζα ότι παρουσιάσθη η
ευκαιρία, τας ανεκοίνωσα [τις Δηµοκρατικές ιδέες του] και εις το υπουργικόν συµβούλιον,
προτείνας να προβώµεν εις κατάργησιν της Bασιλείας και ανακήρυξιν της Δηµοκρατίας”. H
πρώτη ευκαιρία δόθηκε όταν ο Aλέξανδρος ζήτησε κυβερνητική άδεια να παντρευτεί την Aσπασία
Mάνου, αλλά τότε οι “σκέψεις µου αύται δεν επεδοκιµάσθησαν από τα άλλα µέλη του υπουργικού
συµβουλίου, ζωηρότερον δε πάντων αντετάχθη ο Bενιζέλος, ο οποίος είπεν ότι επ’ ουδενί λόγω θα
εδέχετο να ... ευνουχισθή πολιτικώς”. H δεύτερη φορά ήταν µετά την απόπειρα δολοφονίας του
Bενιζέλου στο Παρίσι, και πάλι όµως οι αντιδράσεις των υπόλοιπων υπουργών ήταν ολότελα
αρνητικές.3 Kατόπιν η ηγεσία των Φιλελευθέρων έθαψε το ζήτηµα ώσπου έχασε την εξουσία.
Ωστόσο η ιδέα συνέχισε το δρόµο της κι εξαπλώθηκε στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο, για
παράδειγµα στον κύκλο της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως.4
O ίδιος ο Παπαναστασίου παρατήρησε πως εµµέσως την 1η Nοεµβρίου δόθηκε “νέα
ισχυροτάτη ώθησις εις την προηγουµένως µόλις γινοµένην αισθητήν δηµοκρατικήν κίνησιν, εάν η
λέξις αυτή δύναται να χρησιµοποιηθή δια την από ένα µέρος, σχετικώς ασήµαντον, των
πολιτευοµένων και του λαού τρεφοµένην αλλά µη ζωηρώς εξωτερικευοµένην δηµοκρατικήν
ιδεολογίαν”.5 O Kωνσταντίνος βρέθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής και βαθµηδόν έγινε
στόχος όχι µόνον των Φιλελευθέρων αλλά και της αντιβενιζελικής αριστεράς. Mε την επιστροφή
της µοναρχίας στο προσκήνιο και µε τον κοινό διωγµό τους δηµιουργήθηκαν νέες γέφυρες µεταξύ
των Δηµοκρατικών και του διαρκώς ισχυρότερου Σοσιαλεργατικού Kόµµατος, το οποίο ωστόσο
απέφευγε να τοποθετηθεί επισήµως εναντίον του θρόνου.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια των δραµατικών αγώνων δια την εγκαθίδρυσιν της Δηµοκρατίας
εις την Eλλάδα όπως τ’ αφηγούνται οι πρωτεργάται της πολιτειακής µεταβολής”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934.
2
Kύρια άρθρα σε Nέα Eλλάς, φ. της 25 και της 26.11.1918.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934.
4
“Eσωτερική εβδοµάς”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 13 [29.8.1920].
5
Aλ. Παπαναστασίου, “Ποιοί οι σκοποί και ποία τα µέσα”, Πατρίς, φ. της 4.4.1921· Aλ. Παπαναστασίου, “H
πολιτική του ψεύδους”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24.3.1922.
398
H επιστροφή των µοναρχικών υπονοµεύει τη µοναρχία
Oι Nοεµβριανές κυβερνήσεις δεν στερέωσαν τα θεµέλια του µοναρχικού θεσµού. Δεν είχαν όραµα
ούτε αποφασιστικότητα να δηµιουργήσουν σταθερούς δεσµούς µεταξύ του θρόνου και των
πολιτικά κινητοποιηµένων τάξεων· αντιθέτως περιορίστηκαν στην καλλιέργεια φαντασιακών
ταυτίσεων οι οποίες διαλύθηκαν στην πρώτη αντιξοότητα.
H συντηρητική αντιπολίτευση κατέβηκε ενωµένη στις εκλογές της 1ης Nοεµβρίου και
αξιοποίησε την κόπωση του λαού από τον πόλεµο και από τους αλαζονικούς Φιλελευθέρους.
Διακήρυσσε πως θα ικανοποιούσε κάθε δυνατό και αδύνατο αίτηµα και πρόβαλλε ένα
ιµπεριαλιστικό όραµα όχι µόνον πιο µεγαλεπήβολο από τον βενιζελικό αλυτρωτισµό αλλά και
γαρνιρισµένο µε υποσχέσεις άµεσης αποστράτευσης· δεν πίστευε πως χρειαζόταν σοβαρές
πολεµικές επιχειρήσεις για να υποτάξει τους τούρκους εθνικιστές. O Γούναρης οργάνωνε το λόγο
του γύρω από την πολιτισµική και κυρίως τη φυλετική διάσταση της “µακραίωνης ιστορίας του
Eλληνισµού” η οποία, µε συνεργό τη “µυστηριώδη φωνή της Προνοίας”, θα οδηγούσε την
“Eλληνική ψυχή” στην “εσωτερική απελευθέρωση από την τυραννία” του Bενιζέλου και σε νέες
αλυτρωτικές δόξες.1 Άλλοι φωστήρες επικαλούνταν τον “Aρχηγό” ως λύση στις διεθνείς
οικονοµικές και πολιτικές εντάσεις της εποχής.2 Πρόσφεραν επίσης στο ΣEKE αρκετές θέσεις
στους συνδυασµούς τους, αλλά η πρότασή τους απορρίφθηκε.3 Eξίσου φανταστικές αντιλήψεις και
ανεδαφικές ελπίδες καλλιέργησε η αντιβενιζελική προπαγάνδα σε σχέση µε τα εσωτερικά
ζητήµατα, όπως ήταν χαρακτηριστικά η πεποίθηση πως η Aγγλία επιδίωκε να επιστρέψει ο
Kωνσταντίνος και θα τον επιβράβευε µε γενναία οικονοµική βοήθεια. Έτσι ο κόσµος περίµενε να
φτηνύνουν αµέσως τα αγαθά πρώτης ανάγκης.4
Oι εκλογές έγιναν σε κλίµα ήρεµο. Aξιόλογη νοθεία σηµειώθηκε µόνο στη Θράκη και στο
µέτωπο· στη Θεσσαλονίκη γνώριζαν πως εβραίοι και µουσουλµάνοι σκόπευαν να καταψηφίσουν
τον Bενιζέλο αλλά µόνον οι πρώτοι συνάντησαν εµπόδια στο δρόµο προς τις κάλπες και αυτοί
“γενικά ενοχλήθηκαν λιγότερο απ’ όσο αναµενόταν”.5 Aπροσδόκητα κέρδισε η αντιπολίτευση. Oι
Φιλελεύθεροι εξέλεξαν περίπου εκατό πληρεξουσίους στη Θράκη, στην Kρήτη και στα νησιά του
1
Λόγος του Δ. Γούναρη, Σκριπ, 13.10.1920· για τον “εθνικόν µυστικισµόν” του ιδίου βλ. επίσης 'Aριστος
Kαµπάνης, O Δ. Γούναρης και η ελληνική κρίσις των ετών 1918-1922, Πυρσός 1946. Για την ανάπτυξη του
κεµαλισµού και των εθνικιστικών εξεγέρσεων στην Tουρκία βλ. D. Fromkin, A Peace to End All Peace..., ό.π., σ. 392
κ.ε., 427 κ.ε., 480 κ.ε..
2
B. A. Παπαβασιλείου, “Aι σύγχρονοι διεθνείς οικονοµικαί και κοινωνικαί τάσεις”, Aθηναϊκή, φ. της 3-9.3.1920.
3
A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 140.
4
FO 371.6077/22, Nαύαρχος Kelly προς Granville, 18.12.1920/C65.
5
FO 371.6077/160, A. Monck-Mason (πρόξενος στη Θεσσαλονίκη) προς Granville, 17.12.1920/C51. Bλ. και τις
σχετικές αφηγήσεις στα Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις IB’ της
1.2.1921, σ. 124· σχετικά µε την αντισηµιτική αξιοποίηση των αποτελεσµάτων της Θεσσαλονίκης, βλ. Sam Hassid,
“Further on the 1920 elections”, δακτυλόγραφο χ.χ., σ. 5-7.
399
Aιγαίου, κι επίσης στην Hπειρο και στη Δράµα, αλλά σχεδόν κανέναν στην Παλαιά Eλλάδα· ο
Παπαναστασίου και ο Bενιζέλος µαυρίστηκαν.1 O αντιβενιζελισµός το είδε αυτό ως εθνική
επιτυχία αλλά δεν µπορούσε να εξηγήσει γιατί. Σύµφωνα µε τη µετριοπαθή Πολιτικήν
Eπιθεώρηση, “[ο] Eλληνικός Λαός κατέρριψε την επί τριετίαν και πλέον καταπιέσασαν την
πολιτικήν αυτού ζωήν βενιζελικήν τυραννίδα. Kαι είναι ελληνικώς ωραία η νίκη του, διότι
περιφανώς προήλθεν αύτη εκ της πλήρους εκδηλώσεως των ελληνικών αρετών”.2 Φαίνεται πως
πολλοί περίµεναν να επιστρέψουν στο εξιδανικευµένο προπολεµικό παρελθόν µόλις έδιωχναν τον
βενιζελικό αυταρχισµό.
Mόλις ανακοινώθηκαν τα αποτελέσµατα σηµειώθηκαν ανησυχητικά δείγµατα των νέων
κυβερνητικών αντιλήψεων.3 O Bενιζέλος µαζί µε πολλούς συνεργάτες του εγκατέλειψε τη χώρα,
ενώ ο Kουντουριώτης παραιτήθηκε από την αντιβασιλεία· την ανέθεσαν στην Oλγα Γλύξµπουργκ.
H Kυβέρνηση του Δηµητρίου Pάλλη, η οποία ανέλαβε την εξουσία στις 4 Nοεµβρίου µε υπουργό
Στρατιωτικών τον Γούναρη, ξεκίνησε αµέσως την κάθαρση των δηµόσιων υπηρεσιών
αποπέµποντας όσους βενιζελικούς κατείχαν θέσεις κλειδιά· θα την συνέχιζε ώς τις 24 Iανουαρίου
του 1921 οπότε παραιτήθηκε. Στην εκκλησία οι αντίπαλοι του Mελετίου Mεταξάκη επιχείρησαν να
παλινορθώσουν συµβολικά την εξουσία τους στο κράτος.4 Oργάνωσαν προσκυνήµατα στον τάφο
του Δραγούµη, τον οποίο παρίσταναν πλέον ως οσιοµάρτυρα του µοναρχισµού. Aπό τις πρώτες
πράξεις της νέας κυβέρνησης ήταν η αποφυλάκιση των µη κοµµουνιστών πολιτικών κρατουµένων,
περίπου είκοσι ατόµων.5
1
H ψήφος της 2ας Σεπτεµβρίου αναλύεται στο Aλ. Παπαναστασίου, Δηµοκρατία και εκλογικόν σύστηµα,
Aνατύπωσις εκ του Aρχείου των Oικονοµικών και Πολιτικών Eπιστηµών. Tόµος 3ος, Tεύχος A’, Aθήναι - Iούλιος
1923, Eκδοτικός Συνεταιρισµός ο Προµηθεύς.
2
“Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 22 [7.11.1920].
3
Xρησιµοποίησαν αστεία τεχνάσµατα για να κατευνάσουν τους Συµµάχους· µε εντολή του Yπουργείου
Eσωτερικών οι αρχές των Nέων Xωρών κατασκεύασαν εκατοντάδες “αυθόρµητων” τηλεγραφηµάτων υπέρ του
Kωνσταντίνου και της Aντάντ ταυτοχρόνως, τα οποία δήθεν υπέγραφαν τοπικοί παράγοντες: FO 371.6077/160, A.
Monck-Mason (πρόξενος στη Θεσσαλονίκη) προς Granville, 17.12.1920/C51. Eνδεικτικά ο γιός του εκδότη του
Nεολόγου της Kωνσταντινούπολης και τότε διοικητής Θάσου Kωνσταντίνος Bουτυράς, ο οποίος προσέφερε από
διετίας τις υπηρεσίες του στην Intelligence Service, ανέφερε πως δέχτηκε εντολές από το Yπουργείο Eσωτερικών
που του ζητούσαν ν’ αποσπάσει παρόµοια τηλεγραφήµατα από τους τοπικούς κοινοτάρχες (στο ίδιο).
4
“Eις το Πρωτοδικείον ο Mητροπολίτης Δρυινουπόλεως (Aργυροκάστρου) ανήρτησεν τας εικόνας των Bασιλέων,
αφού έκαµεν αγιασµόν προς καθαρισµόν από του Bενιζελικού άγους. Eις το Tαχυδροµείον ο βενιζελικός τέως
διευθυντής αντέστη εις την ανάρτησιν των εικόνων, απεδοκιµάσθη υπό των τέως υφισταµένων του και ηναγκάσθη
να φύγη”: “Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 27 [12.12.1920]· “Eσωτερική
5
“Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 27 [12.12.1920]· “Eσωτερική επιθεώρησις”,
Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 28 [19.12.1920].
400
H κυβέρνηση σπατάλησε τις επόµενες εβδοµάδες οργανώνοντας το δηµοψήφισµα για την
επαναφορά του Kωνσταντίνου. H επιδέξια προπαγάνδα ζυµώθηκε µε λαϊκούς πόθους· πολλοί
είδαν στο βασιλιά τον προστάτη του λαού από την αυθαιρεσία των Φιλελευθέρων και από τη
ληστρικότητα του µεγάλου κεφαλαίου. O “µικροαστικός κόσµος επανέρχεται στις δόξες του”,
διέγνωσε αµέσως ο Mπεναρόγιας: “Mη έχων δε ένα σκοπόν µελλοντικόν συγκεντρώνει όλην την
προσοχήν του επί του δυναστικού ζητήµατος. Kαι επειδή η µικροαστική µάζα είναι στον τόπον
µας η πιο πολυπληθεστέρα, παρασύρει και την εργατικήν µάζαν στον πανζουρλισµόν των
εορτασµών της νίκης”.1 Ωστόσο κυριαρχούσε πολιτική αστάθεια· τα προσωπικά κόµµατα
διαγκωνίζονταν για την εξουσία αλλά δεν είχαν πρόγραµµα, ενώ περίπου εκατό αντιβενιζελικοί
βουλευτές έµεναν ανεξάρτητοι. Όπως διαπίστωναν σώφρονες αντιβενιζελικοί, “Δυστυχώς όλη η
µέριµνα των κυβερνώντων στρέφεται ως περί κεντρικόν άξονα περί την τακτοποίησιν των
προσώπων, ασχέτως προς τας πραγµατικάς ανάγκας της υπηρεσίας και τας αξιώσεις του
κυριάρχου αλλά και βαρύτατα προς τούτο φορολογουµένου και εκθύµως στρατευοµένου και
θυσιαζοµένου Eλλην[ικού] λαού, όπως κυβερνηθή επί τέλους µε σύστηµα, µε πρόγραµµα και όχι µε
απλήν αλλαγήν προσώπων, από του πρωθυπουργού µέχρι του χωροφύλακος και κλητήρος”.2 Tην
ίδια διαπίστωση επέκτεινε ο Παπαναστασίου, όπως θα δούµε παρακάτω, χαρακτηρίζοντας τον
µοναρχισµό εγγενώς ανίκανο να εκφράσει µαζικά συµφέροντα.
Oι Φιλελεύθεροι εξαφανίστηκαν. Yπολογίζοντας λίγο µετά τις εκλογές πως δεν
συγκέντρωσαν παραπάνω από το 45% των ψήφων, ο Παπαναστασίου παραδέχτηκε την ήττα και
απέκλεισε την ένοπλη διεκδίκηση της εξουσίας που συζητούσαν άλλοι κύκλοι του κόµµατος.
Σύντοµα όµως έµαθαν την απειλή των Συµµάχων για οικονοµικά αντίποινα εάν παλινορθωνόταν
ο Kωνσταντίνος. Aµέσως ο Παπαναστασίου ζήτησε να υποστηρίξουν κάθε κυβέρνηση η οποία θα
συνέχιζε την εξωτερική πολιτική τους και κυρίως δεν θα επανέφερε τον τέως βασιλιά. Aν τυχόν
επιστρέφοντας αποµάκρυνε τη χώρα από την Aντάντ, τότε το “εθνικόν έργον” της προηγούµενης
κυβέρνησης κινδύνευε να καταρρεύσει συµπαρασύροντας το έθνος. Aλλά τι έπρεπε να κάνουν
τώρα οι Φιλελεύθεροι; O Παπαναστασίου δεν µιλούσε γι’ αυτό σαφέστερα απ’ ό,τι οποιοσδήποτε
άλλος - και άλλωστε δεν εισακούστηκαν ούτε οι απλές προτάσεις του προς το Kόµµα
Φιλελευθέρων.3 Σ' αυτό το πολιτικό κενό άρχισε να προετοιµάζεται για τη σύγκρουση µε τη
µοναρχία και µε τα κόµµατα που την υποστήριζαν.
H κατάσταση των Φιλελευθέρων παρέµενε εξαιρετικά ρευστή. H απώλεια της εξουσίας
έπληξε ακαριαία την εσωτερική συνοχή τους καταδεικνύοντας τις συνέπειες της αποτυχίας τους
1
A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’,
αριθ. 1, Aθήναι, Iανουάριος 1921, σ. 112.
2
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Aλήθεια και σκέψις”, Aκρόπολις, φ. της 10.11.1920· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα
παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934.
401
να µετασχηµατιστούν σε κόµµα µε σαφή και σταθερή δοµή. Aποδείχθηκαν ανίκανοι να πάρουν
στοιχειώδεις πολιτικές αποφάσεις. “Tο Bενιζελικό Kόµµα ... βρίσκεται σε κατάσταση αναρχίας
έπειτα από τη φυγή όλων των πραγµατικών ηγετών του. Συνεπώς, δεν έχουν κανέναν για να
αποφασίσει αν θα συµµετάσχουν στο δηµοψήφισµα. Δύσκολα µπορεί να µιλήσει κανείς για τις
εξελίξεις που πραγµατοποιούνται στο εσωτερικό τους”.1 Aπό τη διοικητική επιτροπή έµειναν στην
Eλλάδα µόνον ο Δαγκλής, ο Mιαούλης και ο Aλ. Kαραπάνος, ενώ δίπλα τους κατέλαβαν αβέβαιες
θέσεις ο Eξηντάρης, ο Mαρής και ο Nαύαρχος Γκίνης.2 Kατ’ αυτό τον τρόπο άνοιξε ο δρόµος για
τη βαθµιαία αυτονόµηση της Δηµοκρατικής πτέρυγας, η οποία φυσιολογικά κινητοποιήθηκε όταν η
µοναρχική ηγεσία µεθόδευσε την επιστροφή του Kωνσταντίνου. O κίνδυνος µάλιστα των
εξωτερικών περιπλοκών τούς βοήθησε να προσελκύσουν τους πιο αδιάλλακτους αλυτρωτιστές.
Tρεις εβδοµάδες µετά τις εκλογές, στις 22 Nοεµβρίου, νοµιµοποίησαν την επιστροφή του
εξόριστου εστεµµένου µε το δηµοψήφισµα το οποίο πάντως δεν αναγνώρισαν οι δυτικές Δυνάµεις.
Oι Φιλελεύθεροι απείχαν, καθώς και το ΣEKE. Διεξάχθηκε χωρίς επεισόδια µολονότι “επρόκειτο
για καθαρή φάρσα. Στην πραγµατικότητα ελάχιστοι ήταν εκείνοι που ψήφισαν, έστω και αν τα
επίσηµα αποτελέσµατα υποστήριξαν το αντίθετο”.3 Eµειναν άκαρπες τόσο η απειλητική
διακοίνωση που επέδωσαν οι Σύµµαχοι όσο και οι εκκλήσεις που απεύθυνε από την Aκρόπολη ο
Παπαναστασίου προς τους Φιλελευθέρους εξορκίζοντάς τους να αντιταχτούν στην επανενθρόνιση
του Γλύξµπουργκ. Eν όψει των κρίσιµων εξωτερικών περιστάσεων, υποστήριζε, έπρεπε να
απαιτήσουν από την κυβέρνηση, ως ελάχιστο αντάλλαγµα της ανοχής τους, να συνεχίσει την
εξωτερική πολιτική τους και άρα να µην τοποθετήσει τον Kωνσταντίνο επικεφαλής του κράτους.
Συνεπώς τώρα έπρεπε να επιµείνουν στην εχθρική στάση απέναντί του, η οποία “εστηρίζετο, πλην
άλλων λόγων αντιλήψεως εσωτερικής πολιτικής, εις αντίθεσιν εις την εξωτερικήν πολιτικήν και
εις πεποίθησιν ότι η επαναφορά του εις τον Θρόνον, θα εξέθετεν εις τον κίνδυνον να χάση η Eλλάς
την εµπιστοσύνην των φίλων και Συµµάχων της”.4 Oι µοναρχικοί ξόδεψαν τότε όσο και αργότερα
πολύ µελάνι για να αποδείξουν πως η επιστροφή του Kωνσταντίνου δεν έπληττε τη διεθνή θέση
1
FO 371.6077/54-56, MA/0 (επικεφαλής των βρετανικών µυστικών υπηρεσιών στην Eλλάδα), Secret Political Report
7.12.1920.
2
FO 371.6077/54-56, MA/0 (επικεφαλής των βρετανικών µυστικών υπηρεσιών στην Eλλάδα), Secret Political Report
7.12.1920.
3
FO 371.6077/56, MA/0, 7.12.1920. H ίδια αναφορά περιγράφει ενδεικτικές περιπτώσεις νοθείας· βλ. ακόµη τη
µαρτυρία ενός µικρασιάτη για την έκταση της νοθείας στα εκλογικά τµήµατα του µετώπου, καθώς και την είδηση
ότι έστειλαν 850 άνδρες στο µέτωπο (32ο Tάγµα Πεζικού, 5ος Λόχος) επειδή αρνήθηκαν να ψηφίσουν, στο FO
371.6077/72, E.S.Hoare-Nairn προς βρετανικό Γενικό Eπιτελείο, 24.12.1920. Για τις συνθήκες υπό τις οποίες
διεξήγαγαν το δηµοψήφισµα στη Θεσσαλονίκη και τη Mακεδονία βλ. FO 371.6077/160, A. Monck-Mason (πρόξενος
στη Θεσσαλονίκη) προς Granville, 17.12.1920/C51. Tο σκεπτικό της αποχής του ΣEKE βλ. σε Tο KKE. Eπίσηµα
Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 167 κ.ε..
4
Σκριπ, φ. της 21.11.1920· Aλ. Παπαναστασίου, “Aλήθεια και σκέψις”, Aκρόπολις, φ. της 10.11.1920.
402
της χώρας.1 Ωστόσο οι κατηγορηµατικές προειδοποιήσεις που απεύθυνε ο Παπαναστασίου µας
επιτρέπουν να υποθέσουµε πως σκεφτόταν την ανατροπή του βασιλικού καθεστώτος µε µοχλό µια
εξωτερική ήττα, δηλαδή ουσιαστικά µια σύγκρουση µε τους Συµµάχους ή και µια επιτυχία του
Kεµάλ, προτού ακόµη σηµειωθούν οι δυσάρεστες για την Eλλάδα εξελίξεις των αρχών του 1921.
Mολαταύτα ο Kωνσταντίνος επέστρεψε στο θρόνο κι εγκαινίασε τις συνεδριάσεις της
Eθνοσυνέλευσης εκφωνώντας έναν πανηγυρικό οικοδοµηµένο γύρω από την ιδέα της εθνικής
ανεξαρτησίας αλλά η ασάφειά του απογοήτευσε τους συνετότερους αντιβενιζελικούς. Aνέθεσε την
κυβέρνηση στη γουναρική παράταξη, αγνοώντας την έντονη δυσφορία της Bρετανίας η οποία
προτιµούσε τον Στράτο ως µετριοπαθέστερο. Aµέσως οξύνθηκε η ένταση µεταξύ όσων
παραγκωνίστηκαν και των γουναρικών οι οποίοι απορρόφησαν τις οµάδες του Δ. Pάλλη και του
Kαλογεροπούλου - ενώ µαταίως οι βουλευτές που συσπείρωνε η Πολιτική Eπιθεώρησις ζητούσαν
να ιδρύσουν κόµµατα αρχών.2
Διάλεξαν υπουργούς ιδεώδεις για να εµπνεύσουν εµπιστοσύνη στις Δυνάµεις από τις
οποίες εξαρτούνταν στρατιωτικά, διπλωµατικά και οικονοµικά η Eλλάδα. O επικεφαλής τους
Δηµήτριος Γούναρης, ο οποίος κράτησε το Yπουργείο Στρατιωτικών και στις 27 Iανουαρίου
ανέλαβε προσωρινά πρόεδρος του Yπουργικού Συµβουλίου, θεωρούνταν από τους άγγλους
έµµισθος πράκτορας της Iταλίας. O Nικόλαος Kαλογερόπουλος, τον οποίο τοποθέτησαν στην
πρωθυπουργία ως τις 26 Mαρτίου οπότε τον διαδέχτηκε ο Γούναρης, και παράλληλα στο
Yπουργείο Eξωτερικών, ήταν γνωστός ως κοινός απατεώνας και απολύτως αδαής στη διεθνή
πολιτική και στις διπλωµατικές συνδιασκέψεις· παραδεχόταν δηµοσίως πως δεν είχε καν διαβάσει
τη συνθήκη των Σεβρών. O Iωάννης Pάλλης χαρακτηριζόταν “not a gentleman ... he has no manners
or ability ... a very third-rate character, with nothing to recommend him”. O Xαράλαµπος Bοζίκης
είχε ξεκινήσει ως εκσυγχρονιστής τη σταδιοδροµία του, σύντοµα όµως ο πρωταθλητισµός του στις
“financial and other abuses” προκάλεσε τέτοια κατακραυγή ώστε τόν ανακάλεσαν από τη θέση όπου
τόν είχε διορίσει ο Bενιζέλος. Eλάχιστες συµπάθειες συγκέντρωνε και ο τρίτος Iάπωνας της
κυβέρνησης, ο υπουργός Eπισιτισµού και προσωρινά Oικονοµικών Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης. O
βολιώτης Aντώνιος Kαρτάλης, υπουργός Περιθάλψεως, ήταν διαβόητος οργανωτής µιας σειράς
από δύσοσµα σκάνδαλα που κορυφώθηκαν µε τη δολοφονία του τοπικού αντιπάλου του
Kασσαβέτη· συγκαταλεγόταν µεταξύ των ιδρυτών και αρχηγετών του Mακεδονικού Kοµιτάτου,
στο οποίο ανήκε επίσης ο µεγαλοτσιφλικάς υπουργός Γεωργίας Kωνσταντίνος Tερτίπης. Ένας
άλλος περίφηµος µακεδονοµάχος τοποθετήθηκε επικεφαλής της φρουράς Aθηνών - ο
1
Bλ. ενδεικτικά την επιχειρηµατολογία τους σε Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., passim.
2
Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 31 [9.1.1921]· FO 371.6077/211, FO προς Granville, 21.1.1921/14.
Για τα παρασκήνια της υπουργικής κρίσης της 22ας Iανουαρίου βλ. “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική
Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 33 [23.1.1921], “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος
Γ’, έτος A’, τ. 34 [30.1.1921].
403
συνταγµατάρχης Tσόντος που καταδιώχτηκε ως ληστής από τον Bενιζέλο επειδή εξαπέλυσε
αντάρτικες οµάδες κατά των Συµµάχων όταν η βρετανική πρεσβεία αρνήθηκε να χρηµατοδοτήσει
τη λεγεώνα τριών χιλιάδων ανδρών που σχεδίαζε.1 Mε δυο λόγια ήταν κυβέρνηση ιδανική για ένα
µονάρχη που επιδίωκε να συγκεντρώσει τις εξουσίες στα χέρια εξωπολιτικών µηχανισµών - κι
εξίσου ιδανική για να καταρρακώσει την εσωτερική κι εξωτερική νοµιµοποίηση του θρόνου. H
ανικανότητά της έµεινε θρυλική ενώ η προεκφωνηµένη διακοπή της Συµµαχικής οικονοµικής
βοήθειας µετά την επιστροφή του Kωνσταντίνου επισφράγισε την πορεία του καθεστώτος.
Παρακάτω θα δούµε πώς άφησε να οξυνθούν οι κοινωνικοπολιτικές εντάσεις τις οποίες
αξιοποίησε ο Παπαναστασίου για να οργανώσει τη Δηµοκρατική Ένωση.
Nέα στροφή των µαζών προς τα αριστερά

H συγκρότηση σε σώµα της εθνοσυνέλευσης συνοδεύτηκε από εκτεταµένες εκκαθαρίσεις
Φιλελευθέρων ενώ στο στράτευµα επανήλθαν οι ακραίοι απολυταρχικοί. Eκατοντάδες
αξιωµατικοί αποτάχτηκαν ή τέθηκαν σε διαθεσιµότητα - µεταξύ τους και ο B. Λοπρέστης.2 Στη
βουλή οι κυβερνητικοί εκτόξευαν απειλές φυσικής βίας εναντίον των Φιλελευθέρων πληρεξουσίων
και ζητούσαν να αποβάλουν τους θρακιώτες. Παντού πολλαπλασιάζονταν οι απειλές εναντίον
βενιζελικών παραγόντων και απλών ψηφοφόρων, ενώ µια δυσοίωνη πολιτική δολοφονία
επιβάρυνε την ατµόσφαιρα.3 “H κατάσταση είναι κάθε άλλο παρά ικανοποιητική”, ανέφερε ο
βρετανός πρεσβευτής, “και η σηµερινή Kυβέρνηση δεν φαίνεται αρκετά ισχυρή για να προσφέρει
1
FO 371.6078/195, Granville προς Curzon, 1.2.1921· FO 371.6078/197, Granville προς Curzon, 1.2.1921· FO
371.6079/159, Atchley προς Granville, 1.3.1921/91/ C5027· FO 371.6079/203, Atchley προς Granville, 10.3.1921/112/
C5701· FO 371.6080/198, Atchley προς Granville, 10.4.1921/162/ C8428· FO 371.6081/185, Granville προς Curzon,
29.5.1921/228/ C11983. O Mάξιµος, στον οποίο πρότειναν να αναλάβει την οικονοµία, λογιζόταν απολύτως
εξαρτηµένος από τον Γούναρη. Σχετικά µε τον ουσιαστικό επικεφαλής της κυβέρνησης, οι βρετανοί
πληροφορούνταν από την πρεσβεία τους στη Pώµη: “'Oταν ο κ. Γούναρης ζούσε τυπικώς εξόριστος στην Iταλία,
του είχαν παραχωρήσει πλήρη ελευθερία κινήσεων και δράσης. Mάλιστα του επέτρεψαν να µεταφερθεί στη Pώµη
όπου συνοµωτούσε για την επιστροφή του Bασιλιά Kωνσταντίνου και είχε µυστικές συνοµιλίες µε τον Σφόρτσα.
Aνέµεναν πως από ευγνωµοσύνη για την καλή µεταχείρισή του καθώς και για τη βοήθεια που του έδωσαν στο
ζήτηµα της επιστροφής του Bασιλιά Kωνσταντίνου, ο κ. Γούναρης θα ευνοούσε την αντιβενιζελική πολιτική της
Iταλίας. Mπορεί να θεωρηθεί πρακτικώς ως πράκτορας της Iταλίας στην Eλλάδα - και [η Iταλία] τόν εµπιστεύεται
πως θα τήν υποστηρίξει όταν κληθεί να το κάνει. H κυρία Nάσου, µαιτρέσσα του κ. Γούναρη, παραµένει στη Pώµη
και χρησιµεύει ως δίαυλος επικοινωνίας µεταξύ της Eλλάδας και του Iταλικού Yπουργείου Eξωτερικών”· βλ. FO
371.6079/122, Πρεσβεία Pώµης προς FO, 22.2.1921/46/1.9/1.34. Aλλά και ο Στράτος επίσης βρισκόταν σε µόνιµη
επαφή µε πράκτορες της Iταλίας, ιδίως µε τον Ceresoli: βλ. FO 371.6077/50, MA/8 προς Foreign Office, 10.12.1920.
2
Σ. I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 78 κ.ε..
3
Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις IΘ’ της 11.2.1921.
404
ελπίδες βελτίωσης”.1 O ίδιος εναπέθεσε τις ελπίδες του για µετριοπάθεια στην προσωπική επιρροή
του Kωνσταντίνου, µολονότι φοβόταν πως “οι σύµβουλοί του” θα τον επηρέαζαν προς την
αντίθετη κατεύθυνση. O Γκρανβίλ σύντοµα πρότεινε να προετοιµάσουν µε κοινοβουλευτικές
µεθόδους την επιστροφή του Bενιζέλου.2 O Nίκολσον όµως συµπέρανε πως η Aγγλία έπρεπε να
στηρίξει τον Kωνσταντίνο ο οποίος ίσως κυριαρχούσε τα επόµενα δυο ή τρία χρόνια.3
Kαθώς απέτυχε να εκλεγεί ο Παπαναστασίου στράφηκε στην πολιτική αρθρογραφία.
Aρχικά πρόβαλε το αίτηµα της στενότερης προσέγγισης µε τους Συµµάχους και, κατ’ ακολουθίαν,
της αποµάκρυνσης του Kωνσταντίνου από το θρόνο. Tο στερεότυπο, κι εύλογο, επιχείρηµά του
ήταν πως έτσι θα διευκόλυναν την επιτυχία της Mικρασιατικής Eκστρατείας, µολονότι βεβαίως
έµµεσα επιδίωκε την αποδυνάµωση της µοναρχίας. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε
απροκάλυπτα την άνοιξη του 1921 εγκαταλείποντας τη µετριοπαθή στάση που τηρούσε ο κορµός
των Φιλελευθέρων. H δυσκολία να πείσει ακόµη και στενούς συνεργάτες του να επιτεθούν
απερίφραστα στον Kωνσταντίνο αποτυπώθηκε στο “Πρωτόκολλον των δηµοκρατικών”, όπου το
αίτηµα αλλαγής φρουράς στα ανάκτορα αντικαταστάθηκε από την “δια νοµίµων µέσων έµπρακτον
αναγνώρισιν των δηµοκρατικών αρχών”.4 Aνοιχτά επιτέθηκε στο θρόνο σχεδόν ένα χρόνο
αργότερα, δηµοσιεύοντας το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” το οποίο ζητούσε “να διαµορφωθή
τοιουτοτρόπως το δυναστικόν καθεστώς, ώστε ν’ ανακτηθή πλήρως η εµπιστοσύνη των
Συµµάχων”.5
Mετά την επιστροφή του άνακτα το κυβερνητικό έργο έµενε στάσιµο όταν δεν
οπισθοδροµούσε. H διοικητική µεταρρύθµιση και η αναδιοργάνωση στις Nέες Xώρες
αναβάλλονταν διαρκώς. H δικαιοσύνη έπαψει να λειτουργεί σε πολλές περιφέρειες “ελλείψει
δικαστών, εισαγγελέων και ειρηνοδικών”, ενώ οι διώξεις διέλυσαν την παιδεία. Παρέµεναν
µετέωρες οι µισθολογικές αυξήσεις που υπόσχονταν οι νέοι κυβερνήτες όσο βρίσκονταν στην
αντιπολίτευση. “Όλοι εν γένει οι κλάδοι της εξουσίας ευρίσκονται εν αναστατώσει”, διαπίστωναν
1
FO 371.6077/167, Granville προς Curzon, 7.1.1921/10/ C1201/20/1.
2
Στο ίδιο: “Aκόµη και αν η πλειοψηφία των Eλλήνων, όπως πιστεύω, επιθυµεί αυτήν τη στιγµή την ανάκληση του
κ. Bενιζέλου, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούµε πως τώρα τα τουφέκια και τα περίστροφα βρίσκονται στα χέρια των
αντιπάλων του - και αυτός είναι άκρως σηµαντικός παράγοντας σε τούτη τη χώρα”.
3
FO 371.6077/229, Nicolson προς FO, Παρίσι 27.1.1921.
4
“H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
5
Για τα αιτήµατα του Παπαναστασίου βλ. Aλ. Παπαναστασίου, “Ποιοί οι σκοποί και ποία τα µέσα”, Πατρίς, φ.
της 4.4.1922· Aλ. Παπαναστασίου, “H πολιτική του ψεύδους”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24.3.1922, κ.α.. Bλ. επίσης
Aλ. Παπαναστασίου, “Suprema Lex”, Πατρίς, φ. της 29.3.1922· “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921,
απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
405
οι διορατικοί αντιβενιζελικοί.1 Oι ελπίδες των απλών ανθρώπων διαψεύδονταν οικτρά ενώ ο
τερµατισµός του πολέµου στην Tουρκία αποµακρυνόταν ολοένα. H κυβέρνηση αναζήτησε
αντίδοτα για όλα αυτά στην καλλιέργεια του εθνικισµού.
Mόλις πήρε την εξουσία ο Γούναρης δραπέτευσε στον µυστικιστικό εθνικισµό.
Eπικαλούµενος τη “µυστηριώδη φωνήν της Προνοίας” συγκάλυπτε την αµηχανία του και τον
διαχωρισµό του πολιτικού σώµατος σε διώκτες και διωκόµενους. Eνώ από τις πρώτες
συνεδριάσεις της Eθνοσυνέλευσης οι Φιλελεύθεροι έθεσαν ως στόχο να εκπληρωθεί η Συνθήκη των
Σεβρών, οι Συνταγµατικοί απαιτούσαν τεράστιες νέες κατακτήσεις. Tο Δόγµα Γούναρη
διακήρυσσε πως “χώρα αποσπασθείσα εκ της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας δεν δύναται να
επανέλθη εις αυτήν”,2 ενώ ο ανταγωνιστής του Στράτος, αναπτύσσοντας µια ψευδονοµική θεωρία
για το ελληνικό δικαίωµα αυτοδύναµης επέµβασης στην Tουρκία και για το απρόσφορο των
εθνολογικών στατιστικών, θεοποιούσε την πολιτική ισχύος: “Tα ζητήµατα τα Eλληνικά, κύριοι,
δεν λύονται δια στατιστικών!”.3 Tην ίδια πολιτική ισχύος µετέφεραν επίσης στις εσωτερικές
σχέσεις, υπό την αιγίδα του µυθοποιηµένου πολέµαρχου µονάρχη και µε τη φροντίδα του
ασύδοτου κρατικού µηχανισµού· ο ίδιος ο Kωνσταντίνος επικαλούνταν την “ευλογία του
Yψίστου” και την “Θείαν Aρωγήν” για τη νίκη “του Στρατού Mου” η οποία θα δικαίωνε “το
παρελθόν της Φυλής µας”. Ωστόσο µετά την ανάσχεση του ελληνικού στρατού στο Aφιόν
Kαραχισάρ και στο Eσκή Σεχήρ, τον Mάρτιο του 1921, πρόβαλλαν διαφορετικά σχέδια όπως ήταν
εκείνο της Oργανώσεως Kωνσταντινουπόλεως για την ανασύσταση της Bυζαντινής
Aυτοκρατορίας και για την ειρηνική συµβίωση µε τους τούρκους στο πλαίσιο του ελληνικού
κράτους.4
H πολιτική αναπαλαίωση µε την κυριαρχία των βουλευτών και συντηρητικών πολιτικών
µηχανισµών, την οποία απλώς υπογράµµιζαν οι χλιαρές προσπάθειες για τη δηµιουργία
κοµµάτων αρχών, διευκόλυνε την αριστερά: προσπερνώντας τη µεγαλοϊδεατική ευφορία
αναγνώρισε τη δυσάρεστη τροπή της κατάστασης. H επιστροφή του Kωνσταντίνου, παρατηρούσε
1
“Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 31 [9.1.1921]. Bλ. και το κύριο άρθρο
σε Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 27.1.1921, όπου εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για την εσωτερική κατάσταση
ένας αντιβενιζελικός της Θεσσαλονίκης.
2
Δ. Γούναρης, “Προεκλογικός λόγος Πατρών”, Σκριπ, φ. της 13.10.1920.
3
Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις Z’ της 25ης Iανουαρίου 1921, σ. 53-
54.
4
Oι φράσεις του Kωνσταντίνου από το βασιλικό διάγγελµα της 29ης Mαΐου 1921, όπως αναδηµοσιεύεται σε
Bίκτωρ Δούσµανης, H εσωτερική όψις της Mικρασιατικής εµπλοκής. Διατί απέτυχον αι προσπάθειαί µου κατά το
χρονικόν διάστηµα 1920-22 προς αποτροπήν της καταστροφής, Πυρσός 1928, σ. 50. Για τα σχέδια συµβίωσης βλ.
Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις KA’ της 15ης Φεβρουαρίου 1921, σ.
260-302· και κυρίως συνεδρίασις ΛB’ της 6.4.1921, σ. 534-548, όπου ο Γούναρης κεραυνοβολεί επίσης τον
αντισηµιτισµό.
406
ο Παπαναστασίου, δεν αποξένωσε απλώς την Eλλάδα από τους Συµµάχους, “αλλά και είχε δώσει
αφορµήν εις µίαν ηθικήν και υλικήν ακόµη ενίσχυσιν εις το υπό τον Mουσταφά Kεµάλ κίνηµα
εθνικής τουρκικής αντιστάσεως εις την M. Aσίαν και ως εκ τούτου, ενώ ηµείς από απόψεως
ενισχύσεως εκ του εξωτερικού καθιστάµεθα ασθενέστεροι και εξηντλούµεθα οσηµέραι, αντιθέτως ο
αντίπαλος ηµών ενισχύετο και εδυναµούτο”.1 Για αυτόν το λόγο, συνεχίζει, “εσκέφθην ότι έπρεπε
ν’ αρχίση εις την Eλλάδα µία δηµοκρατική κίνησις όπως εκβιασθή και ο βασιλεύς και η
Kυβέρνησις να σεβασθώσι τας αξιώσεις των συµµάχων, δια της αποµακρύνσεως του βασιλέως
Kωνσταντίνου από τον θρόνον”.2 Σύντοµα και η άρχουσα παράταξη αντιλήφθηκε την εσωτερική
κι εξωτερική εξασθένησή της, όταν οι Σύµµαχοι αποφάσισαν να συγκαλέσουν τη Συνδιάσκεψη του
Λονδίνου για να ρυθµίσουν εκ νέου το Aνατολικό Zήτηµα. Aκόµη και η εφαρµογή της Συνθήκης
των Σεβρών έµοιαζε τώρα ανέφικτη - οι ιθύνοντες όµως απλώς καυγάδιζαν για το ποιός απ’ όλους
θα εκπροσωπούσε τη χώρα στη Συνδιάσκεψη.3
Aπό τον Φεβρουάριο του 1921 φηµολογούνταν πως ο Kωνσταντίνος σκεφτόταν σοβαρά να
παραιτηθεί: η διάθεσή του ανατράπηκε στις λίγες εβδοµάδες που µεσολάβησαν από την επιστροφή
του στη χώρα.4 Όπως θα δούµε παρακάτω, την ίδια εποχή ο Παπαναστασίου περιόδευσε στην
Eυρώπη και συνάντησε τον Bενιζέλο στη Nίκαια προκειµένου να του εκθέσει ποιά πολιτική
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934. Για τις προσπάθειες να
δηµιουργήσουν κόµµατα αρχών βλ. “Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 32
[16.1.1921], καθώς και το πιο ενδεικτικό για το επίπεδο του σχετικού προβληµατισµού: Ξενοφών Στρατηγός,
Προσωπικά κόµµατα και κόµµατα αρχών, Πολιτική Eπιθεώρησις 1921.
2
3
Για την ελληνική αποστολή στο Λονδίνο βλ. “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος
A’, τ. 34 [30.1.1921]. Eνδεικτική της διάλυσης που επικράτησε µετανοεµβριανά στο Yπουργείο Eξωτερικών ήταν η
επίµονη παραπλάνηση της Kυβέρνησης από τον πρέσβυ στο Λονδίνο Pαγκαβή σχετικά µε τις βρετανικές διαθέσεις,
την οποία αντιλήφθηκαν αµέσως στο Foreign Office - που υπέκλεπτε τις επικοινωνίες της ελληνικής πρεσβείας - µε
κωµικοτραγικά επακόλουθα. Bλ. ενδεικτικά σε FO 371.6078/153, FO 371. 6078/160, FO 371. 6080/70.
4
O βρετανός πρεσβευτής, ο οποίος είχε επίσης πληροφοριοδότες µεταξύ των προσωπικών υπηρετών του βασιλιά,
επισήµαινε πως “η Aυτού Mεγαλειότης έχει περιπέσει σε βαθειά κατάθλιψη” και ανησυχούσε µην τυχόν
παραιτούνταν. Aµφισβητούσε πως η κοινή γνώµη είχε µεταστραφεί εναντίον του άνακτα, παρατηρούσε όµως πως
µειωνόταν ο ενθουσιασµός για την επιστροφή του και πως συζητούσαν την αποµάκρυνσή του από το θρόνο, την
οποία κανείς δεν τολµούσε να αναφέρει προηγουµένως, ενώ παράλληλα “έφθαναν αδιάκοπα αναφορές από
διάφορες πηγές πως ήδη διακατέχει ολόκληρη τη χώρα απέχθεια για την παρούσα Kυβέρνηση, ενώ αναπτύσσονται
αισθήµατα υπέρ του κ. Bενιζέλου”. Oι φήµες πως ετοιµαζόταν να παραιτηθεί ο βασιλιάς αναζωπυρώθηκαν στα
τέλη του µήνα και η δηµοτικότητά του καταρρακώθηκε µετά τη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου: FO 371.6079/89,
Granville προς Curzon, 2.3.1921/105/ C4659· FO 371.6079/143 Granville προς Curzon, 22.2.1921/80/ C4766· FO
371.6079/230, Granville προς Curzon, 7.3.1921/113/ C5702· FO 371.6081/68, Granville προς Curzon, 6.5.1921/193/
C10077· FO 371.6082/58, Granville προς Curzon, 1.7.1921.
407
σκόπευε να ακολουθήσει· ο τελευταίος τόν ενθάρρυνε να δηµιουργήσει ένα Δηµοκρατικό κόµµα
ώστε να προετοιµάσει την καθεστωτική αλλαγή και συνάµα να συγκρατήσει τον Kωνσταντίνο.
Περίµενε να προσχωρήσουν σ' αυτό το κόµµα οι κρητικοί βουλευτές και άλλοι από την υπόλοιπη
Eλλάδα, “ώστε να σχηµατισθή ένας πυρήν 30 περίπου βουλευτών, µε ισχυράν δύναµιν έλξεως,
αλλά και αντιδράσεως κατά των µοναρχικών παρεκτροπών. Tην γνώµην µου αυτήν ήκουσες
επιδοκιµαστικώς”, υπενθύµιζε αργότερα στον Παπαναστασίου, “και ανέλαβες κατερχόµενος εις
Eλλάδα να µελετήσης το δυνατόν της πραγµατοποιήσεώς της”.1
Παράλληλα η άνοδος του εργατικού κινήµατος εκδηλωνόταν µε επιτυχηµένες απεργίες των
τροχιοδροµικών και άλλων κλάδων. Ήδη υπήρχαν σταθερές εστίες αντίστασης παρ’ όλες τις
διώξεις και τις συλλήψεις συνδικαλιστών και σοσιαλιστών που εξαπέλυε η κυβέρνηση· σύµφωνα
µε τους υπολογισµούς του Mπεναρόγια οι οργανωµένοι εργάτες κυµαίνονταν περίπου στο ένα
τέταρτο του συνολικού αριθµού, οι “καλώς ωργανωµένοι όµως δεν είναι µήτε τα 15%”.2
Πολυπληθέστερα ήταν τα εργατικά κέντρα της Aθήνας και του Πειραιά αλλά αντιµετώπιζαν
οργανωτικά προβλήµατα όπως και το κέντρο της Πάτρας· προπύργιο του αντικυβερνητικού
σοσιαλισµού ήταν το Eργατικό Kέντρο Θεσσαλονίκης το οποίο συγκέντρωνε πάνω από δώδεκα
χιλιάδες εργάτες, “το µάλλον ωργανωµένον και σταθερόν ... και είναι µαζί µε την Πανεργατικήν
Bόλου, η πρωτοπορία της εργατικής κινήσεως της χώρας”. H τελευταία είχε πάνω από έξι χιλιάδες
εργάτες κι εκείνη της Kαβάλας άλλες τρισήµισι· µικρότερες όµως και λιγότερο οργανωµένες
ενώσεις υπήρχαν επίσης σε αρκετές επαρχακές πόλεις.3 H συνδικαλιστική µαχητικότητα, αυξηµένη
χάρη στη σπάνη εργατικού δυναµικού που προκαλούσαν η ραγδαία ανάπτυξη της βιοµηχανίας και
η επιστράτευση, ύψωνε τους µισθούς: τη διετία 1920-1921 τα ηµεροµίσθια των περισσότερων
βιοµηχανικών κλάδων υπερκάλυψαν τις απώλειες που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του
Eυρωπαϊκού Πολέµου,4 χωρίς αυτό να διευκολύνει πολιτικά την κυβέρνηση. Aντιθέτως, έδειχνε
στους εργάτες τα πλεονεκτήµατα της αυτόνοµης δράσης κι έκανε δηµοφιλέστερη την ιδέα του
ταξικού κόµµατος στα µικροαστικά και στα αγροτικά στρώµατα τα οποία άρχισαν να
αυτονοµούνται από τους πολιτευτές.
1
Σχετικά µε την περιοδεία του Παπαναστασίου βλ. τις κάρτ ποστάλ στο AΠΛ, φάκελλος 1. Για τη συνάντησή του
µε τον Bενιζέλο βλ. τις δηλώσεις του ιδίου στον Eλεύθερο Λόγο, φ. της 9.9.1926, καθώς και την επιστολή Bενιζέλου
προς Παπαναστασίου από 20.3.1934, όπως αναδηµοσιεύεται στο N. Kαστρινός, O Aλ. Παπαναστασίου..., ό.π., σ.
308 κ.ε..
2
Σχετικά µε τις εξελίξεις στο εργατικό κίνηµα βλ. FO 371.6092/67-97. Eπίσης Eλεύθερος Tύπος, φ. της 4-5.1.1921,
κι Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 5.1.1921· A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού
προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 2, Aθήναι, Φεβρουάριος 1921, σ. 121.
3
A. Mπεναρόγια, “O επαγγελµατικός αγών του ελληνικού προλεταριάτου”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’,
αριθ. 2, Aθήναι, Φεβρουάριος 1921, σ. 121.
4
[1986], σ. 161.
408
Tέλη Iανουαρίου του 1921 οι τροχιοδροµικοί και οι υπάλληλοι του αεριόφωτος απέργησαν
“διότι παρά τας από πολλού υποβληθείσας αξιώσεις των περί αυξήσεως µισθού και άλλων µέτρων
προνοίας δεν εγένετο τίποτε προς ικανοποίησίν των”. H απεργία διάρκεσε εννιά ηµέρες,
“απειλήσασα την δηµιουργίαν γενικωτέρας απεργίας διαφόρων άλλων εργατικών οργανώσεων
ενταύθα και εν ταις επαρχίαις, κηρχθεισών εν αλληλεγγύη προς τους απεργούς”. Έπειτα από
άκαρπες διαπραγµατεύσεις µε την κυβέρνηση, κι ενώ ήδη κινούνταν απειλητικά οι καπνεργάτες
στις βόρειες επαρχίες, οι απεργοί στράφηκαν στον Kωνσταντίνο· ο τελευταίος συµβούλευσε να
δεχτούν τα αιτήµατά τους και πράγµατι ο Γούναρης υπάκουσε. Έπληξε ωστόσο τα εργατικά
εισοδήµατα υψώνοντας την τιµή του ψωµιού. H επισιτιστική πολιτική έτρεφε τη µαύρη αγορά,
προκαλούσε αποκρύψεις τροφίµων κι ενέτεινε τη λαϊκή δυσφορία. Aρχές Φεβρουαρίου άρχισαν
πάλι τα λαϊκά συλλαλητήρια κατά της ακριβείας. Όταν ξέσπασαν εκ νέου απεργίες των
ναυτεργατών και των σιδηροδροµικών η κυβέρνηση χρησιµοποίησε το µαστίγιο µαζί µε το καρότο,
επιστρατεύοντας τους απεργούς και απειλώντας πως θα τους έστελνε όλους στο µέτωπο.1 Tότε
ξέσπασε το αντιπολεµικό εργατικό κίνηµα του Bόλου.
Eνόσο διαρκούσε η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου η κρατική µηχανή και ο στρατός παρέπαιαν.
Oι προεκλογικές υποσχέσεις των αντιβενιζελικών ότι θα κήρυσσαν αποστράτευση µόλις
σχηµάτιζαν κυβέρνηση προκάλεσαν µετεκλογικά κύµατα λιποταξιών από το µέτωπο· η πλήρης
συσκότιση που διατηρούσαν οι επίσηµοι δίαυλοι σχετικά µε τις διαπραγµατεύσεις τροφοδοτούσε
απίθανες διαδόσεις. Oι ένοπλες δυνάµεις αποδιοργανώθηκαν όταν έδωσαν όλες τις θέσεις κλειδιά
του στρατού και του ναυτικού στους ακραίους βασιλόφρονες που είχε αποστρατεύσει ο Bενιζέλος,
ενώ επιδίωκαν επίσης την αποποµπή της βρετανικής ναυτικής αποστολής.2 Aργότερα ο Δούσµανης
αναγνώρισε επίσης πως έφταιγε “η πείσµων ιδέα της Kυβερνήσεως να διατηρή εν τη διοικήσει της
Στρατιάς, καθ’ όλον το χρονικόν διάστηµα 1920-1922, αρχηγούς µη ευρισκοµένους εις το ύψος
των αναγκών”. Mολαταύτα ο Nικόλαος Στράτος διαφήµιζε τη στρατιωτική ισχύ της χώρας
προκαλώντας τους βενιζελικούς όσο και τις Δυνάµεις: “Aφήσατε ηµάς, κύριοι, να ειρηνεύσωµεν
1
FO 371.6079/230, Granville προς Curzon, 7.3.1921/113/ C5702· FO 371.6081/68, Granville προς Curzon,
6.5.1921/193/ C10077· FO 371.6082/58, Granville προς Curzon, 1.7.1921· “Kύριον άρθρον”, Πολιτική Eπιθεώρησις,
περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 34 [30.1.1921]· “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ.
34 [30.1.1921]· “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 35 [6.2.1921]· “Eσωτερική
επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 38 [27.2.1921]. Για την απεργία των τροχιοδροµικών
βλ. Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 27-29.1.1921 και 31.1-2.2.1921· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 1.2.1921. Για την
απεργία και την επιστράτευση των ναυτεργατών βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12-21.2.1921· για των
σιδηροδροµικών, βλ. Nέα Eλλάς, φ. της 28.2.1921· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 21-26.2.1921. Για το ψήφισµα και τα
αιτήµατα του συλλαλητήριου της Θεσσαλονίκης κατά της ακριβείας βλ. Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 1.2.1921.
2
409
ηµείς την Aνατολήν δια παντός τελεσφόρου µέσου”.1 Στις 6 Mαρτίου η κυβέρνηση αντί για
αποστράτευση κήρυξε µερική επιστράτευση καθώς ξεκινούσε προέλαση ο στρατός προς το
εσωτερικό της Mικράς Aσίας. Oι σκληρές συγκρούσεις του Aφιόν Kαραχισάρ και του Eσκή Σεχήρ
εδειξαν στην Aθήνα πως “αι περί ασυντάκτων στιφών και ορδών του Mουσταφά Kεµάλ
πληροφορίαι απεδείχθησαν ανακριβείς ... πρέπει ν’ αντιµετωπισθή και προπαρασκευασθή ο
αρξάµενος νέος αγών, όστις κατά πάσαν πιθανότητα δεν θα είνε τόσον βραχύς και ευχερής, ως τον
εφαντάσθηµεν κατ’ αρχάς ενταύθα και ως τον παρεστήσαµεν εν Λονδίνω εις τους ερωτώντας ηµάς
περί τούτου Συµµάχους”.2 Aνασχηµάτισαν την κυβέρνηση στις 26 Mαρτίου και ο Γούναρης,
πρωθυπουργός πλέον, ανέλαβε να κατευθύνει τον πόλεµο. Διέταξε αµέσως κατάργηση της
ελευθεροτυπίας και η εθνοσυνέλευση συναίνεσε στην κήρυξη στρατιωτικού νόµου.3 H χώρα
επέστρεφε επισήµως στην εποχή του αυταρχισµού. Tις ίδιες ηµέρες στο σπίτι του Παπαναστασίου
µια “δεκάς πολιτευοµένων και επιστηµόνων” υπέγραψε το “Πρωτόκολλον των Δηµοκρατικών”
και ρίχτηκε στη συστηµατική καλλιέργεια της “Δηµοκρατικής ιδέας”, αρχικά µεταξύ των
Φιλελευθέρων. Θα κινούνταν υπογείως ως τον επόµενο χρόνο, όταν θα δηµοσίευαν το
“Δηµοκρατικό Mανιφέστο”.4
Kαθώς έδιναν κρίσιµο αγώνα στο µέτωπο βάρυνε το ρήγµα µε τους βενιζελικούς
αξιωµατικούς, πολλοί από τους οποίους είχαν καταφύγει στην Kωνσταντινούπολη µετά την 1η
Nοεµβρίου.5 Oι διαδοχικές µοναρχικές κυβερνήσεις χειρίστηκαν άσχηµα την υπόθεση. Έπειτα από
πολύµηνες διαπραγµατεύσεις έκλεισαν συµφωνία για την επιστροφή των Aµυνιτών στο
στράτευµα, τον Aπρίλιο του 1921, αλλά δεν την εφάρµοσαν και οι µεταγενέστερες προσπάθειες
παρέµειναν άκαρπες µολονότι τις υποστήριξαν ενεργά οι βρετανοί. H κατάσταση του στρατού
χειροτέρευε ραγδαία· σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις του Στρατηγού Γκραµά λιγότεροι από τους
µισούς στρατεύσιµους παρουσιάστηκαν όταν κάλεσαν στα όπλα τρεις επιπλέον κλάσεις. Eλάχιστα
ανταποκρίθηκαν οι κρητικοί και οι κωνσταντινουπολίτες, άρα δύσκολα θα αναπλήρωναν τις
απώλειες των µαχών. Όταν άρχισαν να φτάνουν στην Aθήνα χιλιάδες τραυµατίες από το Aφιόν
Kαραχισάρ διαπίστωσαν πως “ουσιαστικά δεν υπάρχουν ούτε κρεβάτια, ούτε ιατρικός
εξοπλισµός, ούτε νοσοκόµες, ούτε γιατροί”, θρηνούσε ο Γκρανβίλ, χαρακτηρίζοντας τις συνθήκες
1
B. Δούσµανης, H εσωτερική όψις της Mικρασιατικής εµπλοκής..., ό.π., σ. 167 (ακολουθεί µια συστηµατική κριτική
επιµέρους στρατιωτικών λαθών)· N. Στράτος, Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως,
συνεδρίασις Kς’ της 29.2.1921.
2
3
4
“Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”, Δηµοκρατία, φ. της 9.12.1923· Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή Πολιτεύµατος...,
ό.π., σ. 46.
5
Mια συνοπτική περιγραφή της κρίσιµης στρατιωτικής κατάστασης, από αντιβενιζελική σκοπιά, βλ. σε Ξ.
Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 184 κ.ε. Aπό βενιζελική για την Eθνική Aµυνα
Kωνσταντινουπόλεως βλ. σε Δ. Bακάς, H Mεγάλη Eλλάς. O Eλ. K. Bενιζέλος πολεµικός ηγέτης..., ό.π. σ. 580 κ.ε..
410
στα επιταγµένα νοσοκοµεία “κάτι παραπάνω από τροµερές”. Eνώ η Kυβέρνηση Bενιζέλου είχε
µετατρέψει το βασιλικό ανάκτορο σε νοσοκοµείο, “µια από τις πρώτες ενέργειες του Bασιλιά ή της
Kυβέρνησής του, µόλις επέστρεψε, ήταν να εξώσει όλο τον ιατρικό εξοπλισµό - και απ’ ό,τι
φαίνεται σχεδόν τα πάντα κλάπηκαν ή σκορπίστηκαν στους πέντε ανέµους. Oι λαϊκές µάζες δεν τα
αντιλαµβάνονται ακόµη όλα αυτά, δεν µπορεί όµως να αργήσει η στιγµή που θα ανακαλύψουν την
αλήθεια οι συγγενείς των τραυµατιών και δύσκολα θα πίστευε κανείς πως η Kυβέρνηση,
τουλάχιστον, πρόκειται να επιβιώσει από µια παρόµοια ανακάλυψη”.1
Ωστόσο από τον Aπρίλιο ως τον Iούνιο ακολούθησαν πυρετώδεις στρατιωτικές
προετοιµασίες ενόψει της µεγάλης επίθεσης που προγραµµάτιζαν. Eπιστρατεύοντας εφεδρείες ο
στρατός πλησίασε το πρωτοφανές µέγεθος των τριακοσίων χιλιάδων ανδρών.2 Oι
αντικωνσταντινικοί, µε εξαίρεση τον Παπαναστασίου, κρατούσαν τώρα χαµηλούς τόνους. Έπειτα
από τις εαρινές ανασχέσεις στην κεντρική Mικρά Aσία και τη διπλωµατική αποτυχία στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου ο Παπαναστασίου, αρθρογραφώντας στην Πατρίδα, ζητούσε να
συντονίσουν τις πολιτικές και τις στρατιωτικές δυνάµεις της χώρας και να φέρουν στο θρόνο τον
Διάδοχο Γεώργιο. Προκειµένου να συµβιβαστούν οι δυο µεγάλες παρατάξεις έπρεπε να
αποκαταστήσουν στο στράτευµα τους βενιζελικούς αξιωµατικούς, να διορίσουν Γενικό Eπιτελείο
κοινής αποδοχής και “να συγκροτηθή από όλους τους εξέχοντας πολιτικούς των ηνωµένων
αντιβενιζελικών κοµµάτων Kυβέρνησις επιβολής, υποστηριζοµένη εκθύµως άνευ ουδεµιάς
αξιώσεως υπό του Φιλελευθέρου κόµµατος, προθύµου εις οιανδήποτε θυσίαν προς εξασφάλισιν
του µεγάλου απελευθερωτικού έργου”.3 Σταθερή παράµετρος της αρθρογραφίας του έγινε το
αίτηµα της στενότερης προσέγγισης µε τους Συµµάχους, το οποίο έκφραζε κωδικοποιηµένα τον
αντικωνσταντινισµό. Iδιαιτέρως συζητήθηκε το άρθρο “Suprema Lex” αλλά, όπως αφηγούνταν ο
ίδιος, “δεν συνετέλεσε να πείση την Kυβέρνησιν και τον βασιλέα να αποδεχθούν την πρότασίν µου.
Eπηκολούθησε σύλληψίς µου και ποινική καταδίωξις, η οποία δεν είχε σοβαράν συνέπειαν, διότι
το Συµβούλιον των Πληµµελειοδικών, κατόπιν διαφωνίας εισαγγελέως και ανακριτού, δεν
ενέκρινε την προφυλάκισίν µου”.4 H νέα δίωξη του Παπαναστασίου στις αρχές Aπριλίου
1
FO 371.6079/115, Mπαλτατζής προς ελληνική πρεσβεία Λονδίνου, 24.2.1921/C1469· FO 371.6080/87, Granville
προς Curzon 31.3.1921/148/ C7235· FO 371.6081/16, Granville προς Curzon 21.4.1921/173/ C8800· FO 371.6077/3,
Granville προς Curzon 29.12.1920/358/C20· FO 286.752, Granville προς Curzon, 9.6.1921/245· FO 371.6077/54, MA/0
(επικεφαλής των βρετανικών µυστικών υπηρεσιών στην Eλλάδα), 3.12.1920· FO 371.6080/159, H. Rumbold
(Kωνσταντινούπολη) προς FO, 15.4.1921/C7779· FO 371.6080/57-58· FO 371.6081/74, συνταγµατάρχης Hoare-
Nairn προς Granville, 6.5.1921/C10078. Bλ. και τις σχετικές εκτιµήσεις του Nicolson στο FO 371.6080/86, σηµείωση
Nicolson, Aπρίλιος 1921/C7235.
2
Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 206-207.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Suprema Lex”, Πατρίς, φ. της 29.3.1921. Bλ. επίσης του ιδίου, “Ποιοί οι σκοποί και ποία τα
µέσα”, Πατρίς, φ. της 4.4.1921· “H πολιτική του ψεύδους”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24.3.1922.
4
411
συµπαρέσυρε τον τότε εκδότη της Πατρίδος Δηµήτρη Λαµπράκη· τούς στιγµάτισαν στην
Eθνοσυνέλευση ως “ασεβείς και µη Eλληνες ... Eις άπατρις δηµοσιογράφος και εις άπατρις
πολιτευτής”. Παρ’ όλες όµως τις κυβερνητικές απειλές και την επιδεικτική αδιαφορία της
Φιλελεύθερης ηγεσίας ο Παπαναστασίου επέµεινε στο αίτηµα να φύγει ο άνακτας, ενώ το
“Πρωτόκολλον των Δηµοκρατικών” την επόµενη εβδοµάδα ζητούσε την “έµπρακτον αναγνώρισιν
των δηµοκρατικών αρχών”.1
H αυλή σκέφτηκε να συνετίσει τους Δηµοκρατικούς πλήττοντας τον ασθενέστερο
Παπανδρέου. Για ένα άρθρο του στην Πατρίδα “πολύ λιγότερο βίαοι και προκλητικό” από εκείνο
του Παπαναστασίου, έριξαν τον φιλόδοξο αχαιό σ' ένα κελί όπου “δεν χωρούσε ούτε να
ξαπλώσει”. H παρέµβαση επιφανών Φιλελευθέρων καθώς και του Γκρανβίλ έπεισε την κυβέρνηση
να βελτιώσει τις συνθήκες κράτησης και να αναβάλει την παραποµπή του στο στρατοδικείο.
Ωστόσο η κακοµεταχείριση του Παπανδρέου έδειχνε τη σταθερή ενίσχυση της “στρατοκρατικής
µερίδας” την οποία κατεύθυναν ο Δούσµανης και ο Στρατηγός Kωνσταντινόπουλος, στρατιωτικός
διοικητής της Aθήνας· ο Γκρανβίλ θεωρούσε τον Γούναρη υποτελή τους και τον Θεοτόκη
υποχείριό τους. “Σε κάθε περίπτωση, όλοι όσοι βρίσκονταν εδώ το 1916 δηλώνουν πως η σηµερινή
κατάσταση µοιάζει εξαιρετικά µε κείνη την εποχή”, πρόσθετε, και µάλιστα οι επιστρατικοί
σύλλογοι παρουσιάζονταν πλέον ως Πολιτικοί Σύλλογοι. Eπικοινωνούσαν µε το επίσηµο κράτος
µέσω του Kωνσταντινοπούλου που ήταν στην πραγµατικότητα επικεφαλής τους· πρωτοστατούσαν
επίσης ο δήµαρχος Mερκούρης και ο περίφηµος για τη ριζοσπαστική του βιβλιοφαγία εισαγγελέας
Λιβιεράτος. H κυβέρνηση διέψευδε κάθε σχέση µεταξύ αυτών των οργανώσεων και των τέως
επιστράτων, παράλληλα όµως κατεύθυνε τον αντιγαλλισµό των εφηµερίδων και αρνούνταν να τις
περιορίσει όταν καλούσαν σε λυντσαρίσµατα βενιζελικών - ανάµεσά τους µάλιστα ξεχώριζαν η
Kαθηµερινή και η Eσπερινή, η ηµιεπίσηµη εφηµερίδα των αξιωµατικών. Ήδη προσπαθούσαν να
επιρρίψουν στη Γαλλία και στους Φιλελευθέρους την ευθύνη της συνδιαλλαγής µε τον Kεµάλ την
οποία ετοίµαζαν: “όταν συµβεί αυτό θα οξυνθεί ο κίνδυνος που εκπροσωπούν οι Πολιτικοί
Σύλλογοι και δεν είναι διόλου απίθανο να εξαπολύσουν εκείνη την ώρα γενική επίθεση κατά των
Bενιζελικών”.2
1
Oι χαρακτηρισµοί ήταν του K. Λυκουρέζου (µετέπειτα υπουργού Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Στράτου) στα
Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις KZ’ της 30.3.1921· Aλ.
Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934 (απ’ όπου και το παράθεµα)· “Ποιοί οι
σκοποί και ποία τα µέσα”, Πατρίς, φ. της 4.4.1921· “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα
εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354. Bλ. και Eλεύθερος Tύπος, φ. της 28.3.1921, για τη σύλληψη του
Λαµπράκη, και φ. της 23-24.4.1921 για την υπόθεση του “Suprema Lex”.· για το ίδιο βλ. και Nέα Eλλάς, φ. της
25.4.1921. Πρβλ. και τη θεωρούµενη ως µετριοπαθή κριτική εναντίον του Παπαναστασίου στο “Kύριον άρθρον”,
2
FO 371.6081/63, Granville προς Curzon, 27.4.1921/188/ C10074· FO 371.6081/68, Granville προς Curzon
6.5.1921/193/ C10077· FO 371.6082/168, Granville προς Curzon, 8.9.1921. Σχετικά µε τις διώξεις και µε τα βρετανικά
412
Στο εσωτερικό το βασιλικό γόητρο διαβρωνόταν προοδευτικά από την κατάρρευση της
ισοτιµίας της δραχµής, η οποία έχασε ως τον Mάιο περίπου τα δυο τρίτα της αξίας της, καθώς και
από την αψυχολόγητη δραστηριότητα του Kωνσταντίνου, της κυβέρνησης και των αρχών. H
προσωρινή ύφεση των διωγµών εναντίον του βουλγαρικού στοιχείου, η οποία ακολούθησε την
πτώση του Bενιζέλου, µείωσε ακόµη περισσότερο τη δηµοτικότητα της νέας κυβέρνησης µεταξύ
των τοπικών ελλήνων.1 Στις επόµενες εκλογές ένας δυτικοµακεδόνας βενιζελικός υπενθύµιζε
φρικιώντας τα αίσχη αυτής της περιόδου: “βουλευταί καταδιώκοντες µέχρις εξοντώσεως τίµια
αστυνοµικά όργανα, εφαρµόζοντα τον νόµον, διότι εξηνάγκαζον βουλγαροφώνους χωρικούς, να
αποστείλουν τα παιδιά των εις τα σχολεία”.2
H αποσάθρωση της νοµιµοποίησης του καθεστώτος, σε συνδυασµό µε τη δυσβάστακτη
επιστράτευση και µε την οικονοµική κρίση, απειλούσε κοινωνικές εκρήξεις κι ενίσχυε τον
αντιµοναρχισµό και το νεογέννητο Σοσιαλιστικό Eργατικό Kόµµα. Παράλληλα αύξαινε την
ένταση µεταξύ όσων Φιλελευθέρων απέβλεπαν στην επίλυση της κρίσης µέσω των θεσµών, τους
οποίους ενίσχυαν επίσης οι βρετανοί, κι εκείνων που πρόσβλεπαν στη ρήξη· από την τελευταία
µερίδα προήλθε η Δηµοκρατική Ένωση. Ωστόσο επίκαιρο ζήτηµα παρέµενε η επιστράτευση και η
επίθεση που προετοίµαζαν κατά του Kεµάλ: αναγνώριζαν πως η κατάληξή της θα έκρινε τη µοίρα
του καθεστώτος.
Eκείνη την εποχή ο Παπαναστασίου υπέστειλε την ανοιχτή αντιµοναρχική προπαγάνδα,
εξηγώντας: “Περί παραιτήσεως του βασιλέως Kωνσταντίνου έπαυσα να οµιλώ, διότι αντελήφθην
ότι η φωνή µου δεν εισηκούετο και διότι εκηρύχθη γενική επιστράτευσις και η Kυβέρνησις
παρεσκεύαζεν µεγάλην επίθεσιν εις το Mικρασιατικόν µέτωπον, της οποίας [την] απόλυτον
διαβήµατα αυτή την περίοδο, βλ. FO 286.752, Granville προς Curzon, 13.6.1921/εσωτ. πρεσβείας 3.32· FO
286.752/247, Granville προς Curzon, 12.6.1921/εσωτ. πρεσβείας 3.31· FO 286.752, Granville προς Curzon,
10.6.1921/τηλ. 328· FO 286.752/245 Granville προς Curzon, 9.6.1921/εσωτ. πρεσβείας 3.30· FO 286.752, Granville
προς Curzon, 27.5.1921/τηλ. 156.
1
Mετονόµαζαν δρόµους προς τιµήν όσων είχαν τουφεκιστεί για τις ανταρσίες του 1917-1918. Παραχωρούσαν
σκανδαλώδεις αποζηµιώσεις στους παθόντες των “Iουλιανών” του 1920, ενώ τον Mάιο στρατιωτικοί προκάλεσαν
θλιβερά επεισόδια στην εθνοσυνέλευση. Ένα νοµοσχέδιο πρόβλεπε διπλασιασµό σχεδόν της βασιλικής χορηγίας
στα τρία εκατοµµύρια δραχµές καθώς και την αναδροµική καταβολή στον άνακτα άλλων οκτώ εκατοµµυρίων
δραχµών, ενώ ο πρωθυπουργός δήλωνε στους θράκες πως αδυνατούσε να τούς καταβάλει εννέα από τα είκοσι
εκατοµµύρια του ήδη εκταµιευµένου δανείου που είχαν συνάψει για τις άµεσες ανάγκες της Aνατολικής Θράκης.
Bλ. “Eσωτερική επιθεώρησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 46 [24.4.1921]· FO 371.6081/209,
Granville προς Curzon 4.6.1921/238/C12617· FO 371.6081/233, Granville προς Curzon 12.6.1921/247/C12918.
Σχετικά µε τη θέση των βουλγάρων στη Θράκη βλ. σε FO 371.6090/74-95 και σε FO 371.6092/98-125. Kατάλογο
όσων αποζηµιώθηκαν για τα Iουλιανά, µε τα επαγγέλµατά τους και τα ποσά που έλαβαν, βλ. σε Eλεύθερο Tύπο, φ.
της 15 και της 18.10.1922.
2
Iω. Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, ό.π., σ. 118.
413
επιτυχίαν προανήγγελε µε πλήρη βεβαιότηταν”.1 H στελέχωση του Eπιτελείου Mικράς Aσίας µε
αντιβενιζελικούς τού επέτρεψε να εκφράσει τη δυσφορία των υπόλοιπων αξιωµατικών·
κατηγόρησε τη νέα στρατιωτική διοίκηση για την αποτυχία στο Eσκή Σεχήρ, για το διχασµό του
στρατεύµατος και για την ανεύθυνη διεύθυνση του πολέµου από παράγοντες των µετόπισθεν.2 Στις
αρχές Iουνίου, όταν οι Σύµµαχοι µεσολάβησαν µεταξύ των αντιπάλων, σύστησε µετριοπάθεια στην
κυβέρνηση όπως έκαναν επίσης από το εξωτερικό ο Bενιζέλος και ο N. Πολίτης, αλλά και πάλι
τούς αγνόησαν: “έχων εις το βάθος της ψυχής µου φόβους περί της δυνατότητος της επιτυχούς
εκβάσεως της Mικρασιατικής εκστρατείας, ως είχον πλέον εξελιχθή τα πράγµατα, δι’ ενός άρθρου
µου δηµοσιευθέντος εις την ‘Πατρίδα’, συνέστησα εις την Kυβέρνησιν να σταθµίση αυτή και µόνη
τα πράγµατα, έχουσα όλα τα στοιχεία των συνθηκών που διεξήγετο ο πόλεµος και ν’ αποφασίση
χωρίς να επηρεάζεται έξωθεν από κανένα [δηλ. κυρίως από τον Kωνσταντίνο]. Mε το άρθρον µου
εκείνο απεσκόπουν να παρακινήσω την Kυβέρνησιν εις την παραδοχήν των προτάσεων των M.
Δυνάµεων. Δυστυχώς η Kυβέρνησις επέµεινεν εις την πολιτικήν της και η µεγάλη επίθεσις του
θέρους του 1921, που ήρχισε µε µεγάλην επιτυχίαν, είνε γνωστόν πώς ετερµατίσθη εις τον
Σαγγάριον”.3
Aπέµενε να βρουν µε ποιά τακτική θα εκθρόνιζαν τον Kωνσταντίνο. Aπό τις αρχές του 1921
η αδυναµία και η αµηχανία των Φιλελευθέρων µπροστά στη ραγδαία επιδείνωση της εσωτερικής
και της εξωτερικής κατάστασης τούς ενθάρρυναν να επαναλάβουν την κρατική διάσπαση του 1916.
Ως εναλλακτική λύση παρουσιαζόταν η επανάσταση: “Aν οι Bενιζελικοί περιήλθαν σε απόγνωση
από πατριωτική άποψη [για την διεθνή θέση της χώρας], ωστόσο τούς παρηγορεί εν µέρει η σκέψη
πως η ανικανότητα [της κυβέρνησης] και η ανέλπιδη σύγχυση και η αποδιοργάνωση που
αναπόφευκτα θα ακολουθήσουν, θα επιταχύνουν την κατάρρευση του παρόντος καθεστώτος και
την επιστροφή του κ. Bενιζέλου”. Πολλοί στοιχηµάτιζαν πως ο Kωνσταντίνος και η βασιλική
οικογένεια θα διώχνονταν οριστικά προτού έρθει το 1922, άλλοι φοβούνταν µην τυχόν τους
περίµενε η τύχη της οικογένειας του τσάρου.4
1
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο διάβηµα των Mεγάλων Δυνάµεων”, Πατρίς, φ. της 10.6.1921· “H καταδίωξις των
άρθρων της ‘Πατρίδος’”, Πατρίς, φ. της 23.4.1921· “Suprema Lex”, Πατρίς, φ. της 29.3.1921· “Ποιοί οι σκοποί και
ποία τα µέσα”, Πατρίς, φ. της 4.4.1921, κ.α..
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934. Mια φιλοβασιλική ερµηνεία της
συµµαχικής παρέµβασης βλ. σε Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 223-236.
4
FO 371.6079/229, Granville προς Curzon 7.3.1921/113/ C5702· FO 371.6080/127, Granville προς Curzon
8.4.1921/161/ C7725: η σκέψη να δηµιουργήσουν µια αυτόνοµη Nέα Eλλάδα µε τη Θράκη, τη Σµύρνη και τα
Δωδεκάνησα “γίνεται αρκετά ευνοϊκά δεκτή από τους Bενιζελικούς”, έγραφε ο βρετανός πρέσβυς, “οι οποίοι έχουν
την πεποίθηση, βεβαίως, πως οι δυο Eλλάδες θα συγχωνευτούν τελικά. Tότε ... [θεωρώ βέβαιο] πως θα ξεσπάσει και
στην Kρήτη επανάσταση για να ενωθεί µαζί της: όλοι οι Kρητικοί στην παλαιά Eλλάδα υφίστανται άγριες διώξεις
και τα πνεύµατά τους έχουν εξαφθεί”.
414
H Kρήτη τρόµαζε το βασιλικό καθεστώς. Mετά τον Nοέµβριο του 1920 η κυβερνητική
εκδικητικότητα τήν αποξένωσε ολότελα. Mέσα σ’ ελάχιστους µήνες τα βουνά της γέµισαν
λιποτάκτες και η δηµόσια ασφάλεια κατέρρευσε. “O πόλεµος είναι, βεβαίως, κάθε άλλο παρά
δηµοφιλής και η πλειονότητα των χωρικών δηλώνει ανοιχτά πως δεν πρόκειται να πολεµήσει αν
δεν επιστρέψει ο κ. Bενιζέλος”, ανέφερε ένας τοπικός πρόξενος.1 Ως τον επόµενο χειµώνα οι
επαρχίες ληστοκρατούνταν. Kάπου εκατόν πενήντα τουρκοκρητικοί σφάχτηκαν απροστάτευτοι
από τις αρχές, µε αποτέλεσµα οι υπόλοιποι να συρρεύσουν στις πόλεις όπου λιµοκτονούσαν. H
ένταση στο νησί συντηρήθηκε ως την ανατροπή του κωνσταντινικού καθεστώτος, ενώ συνέχισαν
τους διωγµούς των µουσουλµάνων ώσπου συµφωνήθηκε η ανταλλαγή των πληθυσµών.2 Έτσι
εξαιτίας της πολιτικής συντυχίας και µε την ανοχή αν όχι την ενθάρρυνση των τοπικών ηγετών
του, σε ορισµένες περιφέρειες τουλάχιστον όπως ήταν η Kρήτη, ο αντικωνσταντινισµός συνδέθηκε
µε έναν µαχητικό και συχνά σωβινιστικό και βίαιο εθνικισµό. O Παπαναστασίου εκείνη την
περίοδο δεν αντιτάχτηκε ενεργά σ’ αυτή την τάση· αντιθέτως, τήν στέγασε στη Δηµοκρατική
Ένωση.
1
FO 371.6081/197, G. Dawkins (υποπρόξενος στα Xανιά) προς Granville, 18.5.1921/C12043. Bλ. επίσης FO
371.6077/164, G. Dawkins προς Granville, 28.12.1920/56, και FO 371.6079/199, G. Dawkins προς Granville,
18.2.1921/8/C5696.
2
Tον Oκτώβριο οι λιποτάκτες, όχι µόνο βενιζελικοί αλλά και άλλοι που τούς υποκινούσε ο Mανούσος
Kούνδουρος, έλεγχαν ολόκληρη την ύπαιθρο, πολιορκούσαν το τελευταίο οχυρό της κρατικής εξουσίας στα Xανιά
κι εµπόδιζαν να επιστρατευτεί η κλάση του 1922. Στη Σούδα βρίσκονταν η “Eλλη” και η “Mυκάλη” αλλά δεν
επιτίθενταν από φόβο µήπως έτσι γενίκευαν την εξέγερση. H κατάσταση έγινε ανεξέλεγκτη τον Nοέµβριο, όταν
πάνω από εκατό βαρυποινίτες δραπέτευσαν από το Iτζεδίν και κατευθύνθηκαν προς τον Bάµο για να ληστέψουν το
υποκατάστηµα της Eθνικής Tράπεζας· η κυβέρνηση έστειλε εναντίον τους στρατό και ορεινό πυροβολικό,
προκαλώντας ιερή αγανάκτηση στους εξεγερµένους οπλαρχηγούς. Bλ. FO 286.752, G. Dawkins προς Granville,
αναφορά υπ’ αρ. 8, 18.2.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 25, 18.5.1921· FO 286.753,
G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 36, 13.10.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’
αρ. 38, 18.10.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 37, 14.10.1921· FO 286.753, G. Dawkins
προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 43, 3.12.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 44,
6.12.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 45, 7.12.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς
Granville, αναφορά υπ’ αρ. 46, 8.12.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 47, 9.12.1921·
FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 48, 10.12.1921· FO 286.753, G. Dawkins προς Granville,
αναφορά υπ’ αρ. 49, 11.12.1921. Bλ. ακόµη FO 286.753, G. Dawkins προς Granville, 9.12.1921/τηλ. 14· FO 286.753,
υποπρόξενος Pεθύµνου προς Granville,5.12.1921/τηλ. 33· FO 371.6083/151, Bentinck προς Curzon, 17.12.1921.
Aναλυτικά για τις εντάσεις που επικρατούσαν στην Kρήτη βλ. σε FO 371.6097/122-203. Bλ. ακόµη την επιβεβαίωση
των παραπόνων των µουσουλµάνων από τις βρετανικές αρχές σε FO 371.7586/218-222 καθώς και σχετικά µε
µεταγενέστερα πογκρόµ από οµάδες “πατριωτών ληστών” (patriot brigands), ιδίως στην περιοχή του Hρακλείου, σε
FO 371.7587/113 κ.ε., G. Dawkins προς Lindley, 10.11.1922/81· FO 371.7589/216-218.
415
Tο κράτος εξαρθρώθηκε και στην υπόλοιπη χώρα ενώ η πόλωση έτρεφε το παρακράτος και
προκαλούσε κατάφωρες παραβιάσεις των πολιτικών ελευθεριών και κάθε λογής ταλαιπωρίες των
αντιφρονούντων. Oι εσωτερικές εξελίξεις την άνοιξη του 1921 δυσκόλεψαν τη θέση των
µετριοπαθών Φιλελευθέρων. H αδράνειά τους φαινόταν άστοχη καθώς οι γουναρικοί έδειχναν
αποφασισµένοι να κρατήσουν έστω και πραξικοπηµατικά την εξουσία· οργάνωσαν βία και νοθεία
στις αναπληρωµατικές εκλογές στη Xίο και στις Σπέτσες ενώ έκαναν τη λειτουργία της
Eθνοσυνέλευσης διαρκώς πιο προβληµατική. O Στράτος, που αγωνιζόταν να τούς ανατρέψει,
επιδίωξε να συνεργαστεί µε τους Φιλελευθέρους, τελικά όµως εκείνοι τόν άφησαν ακάλυπτο όταν
επιτέθηκε στον Γούναρη.1 Aπεναντίας ο Παπαναστασίου καλούσε σε κινητοποίηση ενάντια στον
κυβερνητικό αυταρχισµό. Zητούσε επίµονα να διαλυθούν οι επιστρατικές οργανώσεις επειδή
υπονόµευαν την πολεµική προσπάθεια και ασκούσαν απροκάλυπτη τροµοκρατία “υπό την εύνοιαν
και την προστασίαν των αρχών”·2 παράλληλα κατάγγελλε τις “αντιλαϊκάς” τάσεις της
κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και το φαινόµενο του “κυβερνητικού δυαδισµού”, δηλαδή της
υποκατάστασης των νόµιµων αρχών από τις ανεξέλεγκτες δυνάµεις που εξαπέλυε το Γενικό
Eπιτελείο: “ό,τι δεν ηµπορεί χάριν στοιχειώδους ευπρεπείας να εκτελεσθή από την λογοδοτούσαν
αµέσως εις την Συνέλευσιν Kυβέρνησιν ... ανατίθεται εις άλλην, την µη εµφανιζοµένην εις την
Συνέλευσιν και δυναµένην κατά συνέπειαν ν’ αδιαφορή κάποτε και δι’ αυτήν και δια τους νόµους
της”. Xαρακτήριζε τις επιφανειακά φιλελεύθερες συνταγµατικές µεταρρυθµίσεις που ετοίµαζε ο
Γούναρης “καταστροφικές για το πολίτευµα” και απλό προκάλυµµα των υπερεξουσιών που
παραχωρούσε στο θρόνο,3 ενώ εξίσου στηλίτευε την αδράνεια της Φιλελεύθερης ηγεσίας απέναντι
στην παλινόρθωση και στην τυχοδιωκτική διεξαγωγή του πολέµου. H αρθρογραφία του στην
Πατρίδα προκάλεσε δυσφορία στον Γκρανβίλ ο οποίος αντιθέτως επιδοκίµαζε τον Eλεύθερο
Tύπο, που υποστήριζε την αναγνώριση του Kωνσταντίνου και τη συνεργασία µε τους
µετριοπαθείς αντιβενιζελικούς ως την αναπόφευκτη πτώση της κυβέρνησης οπότε θα επέστρεφαν
ασφαλώς οι Φιλελεύθεροι στην εξουσία. Δίσταζε πάντως να εκτιµήσει τη σηµασία της σύγκρουσης
όσο και τις εσωτερικές ισορροπίες των Φιλελευθέρων που τον βεβαίωναν πως είχαν µεν
διαµορφωθεί δυο τάσεις αλλά δεν υπήρχε ρήξη µεταξύ τους· αν οι εξτρεµιστές µιλούσαν για βίαιες
ανατροπές κι επαναστάσεις, “η συντριπτική πλειοψηφία και µαζί της όλοι οι πραγµατικοί ηγέτες”
θεωρούσαν περιττή τη βία.4
1
FO 371.6081/108-110· FO 371.6081/114, Granville προς Curzon, 19.5.1921/203/ C10870· FO 371.6081/138, Granville
προς Curzon 3.6.1921.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Ποιοί οι σκοποί και ποία τα µέσα”, Πατρίς, φ. της 4.4.1921, και “Ένας χρόνος παρακµής”,
Πατρίς, φ. της 3, 4, και 5.1.1921, όπως αναδηµοσιεύεται στις MΛA, τ. A', σ. 291.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H Συντακτική Συνέλευσις και η εφαρµογή του στρατιωτικού νόµου”, Πατρίς, φ. της
6.5.1921, και “H µεταρρύθµισις του Συντάγµατος”, Πατρίς, φ. της 28 και 29.5.1921.
4
FO 371.6081/11, Granville προς Curzon, 21.4.1921/174/ C6799.
416
H βρετανική πρεσβεία συζήτησε αναλυτικά τη διαφωνία των δυο τάσεων µε ηγέτες των
Φιλελευθέρων. Όλοι επέµεναν πως αφορούσε απλώς ζητήµατα τακτικής και δεν είχε διχάσει το
κόµµα: η Πατρίς εκπροσωπούσε “µερικούς θερµοκέφαλους” οι οποίοι ξιφουλκούσαν εναντίον του
Kωνσταντίνου, ενώ οι υπόλοιποι πίστευαν πως έτσι απλώς συσπείρωναν τους αντιβενιζελικούς.
Zητούσαν οµόφωνα να αποπέµψουν από το κόµµα όσους είχαν εκτεθεί την προηγούµενη
τετραετία (τον Pέπουλη, τον Tσιριµώκο, τον Nεγρεπόντη και άλλους), αλλά οι µεν ήθελαν να τούς
διαγράψουν επισήµως σε κοµµατικό συνέδριο ενώ οι “πιο λογικοί”, και µαζί τους η ηγεσία,
απέκλειαν κάθε συνέδριο που θα µπορούσε να εκτραπεί σε επαναστατική συνέλευση - µε άλλα
λόγια φοβούνταν µήπως επικρατούσαν εκεί ο Παπαναστασίου και οι Δηµοκρατικοί. Διατείνονταν
πως προτιµούσαν την άτυπη διαγραφή των εν λόγω προσώπων παραλείποντάς τα από την
επόµενη κυβέρνηση· δείχνοντας µάλιστα πως αντιλαµβάνονταν το κόµµα ως απλό συνασπισµό
στελεχών ισχυρίζονταν πως “οπωσδήποτε δεν µπορούν να απαγορεύσουν σε κανέναν να αποτελεί
µέλος του κόµµατος”. Όταν όµως µαταίωσαν το συνέδριο όπου θα αποφάσιζαν την τακτική των
Φιλελευθέρων και ουσιαστικά παρέπεµψαν στις ελληνικές καλένδες τον εκδηµοκρατισµό του
κόµµατος, η µερίδα του Παπαναστασίου στράφηκε άµεσα στο πολιτικό σώµα προπαγανδίζοντας
το ριζοσπαστικό πρόγραµµά της.1
H εναλλαγή στην εξουσία αποτελούσε επίσης σηµείο τριβής. H τάση που έκφραζε ο
Eλεύθερος Tύπος ήθελε να συµµετάσχουν σε µια οικουµενική κυβέρνηση υπό τον Στεργιάδη· άλλοι
ζητούσαν κυβέρνηση συνασπισµού υπό τον Zαϊµη, ενώ οι “ακραίοι” απέκλειαν τη συνεργασία µε
τους αντιβενιζελικούς και απαιτούσαν να αντιστραφούν οι εκκαθαρίσεις στο στρατό και στον
κρατικό µηχανισµό. O Γκρανβίλ θεωρούσε πως τέτοιες διαφωνίες δεν απειλούσαν άµεσα την
ενότητα των Φιλελευθέρων όσο επιβαλλόταν στο κόµµα ο Bενιζέλος, αν όµως παρέτεινε
υπερβολικά την αυτοεξορία του ήταν ολότελα πιθανό να αποσυντεθεί το κόµµα. “Περικλείει
άτοµα µε ολότελα διαφορετικές πολιτικές απόψεις, οι οποίες εκτείνονται από τις Συντηρητικές
και τις Mοναρχικές (όχι Kωνσταντινικές) ως τις Δηµοκρατικές και τις Σοσιαλιστικές· στην
πραγµατικότητα το µόνο που ενώνει τα µέλη του είναι η αφοσίωση στον µεγάλο ηγέτη τους και
στο πρόγραµµα της εξωτερικής πολιτικής του”.2
Aνάλογες εντάσεις επικρατούσαν στο αντίπαλο στρατόπεδο. Στα µέσα Iουνίου διαφωνίες
σπάρασσαν το βασιλικό επιτελείο ενώ ο Kωνσταντίνος και ο περίγυρός του κατατρέχονταν από
κατάθλιψη και ανασφάλεια· σύµφωνα µε έναν υπηρέτη του, και πληροφοριοδότη των βρετανών,
1
MΛA, τ. A’, σ. 294 σηµ. (αναφορά στο συνέδριο των Φιλελευθέρων)· FO 371.6081/55, Granville προς Curzon,
26.4.1921/181/ C10071. Oι λόγοι αποµάκρυνσης των τέως υπουργών τους οποίους εξέθεσαν στον βρετανό
πρεσβευτή ήταν για τον Pεπούλη πως στερούνταν το απαραίτητο σθένος και ήταν ιδανικός αποδιοποµπαίος
τράγος για την περίοδο της τυραννίας, ενώ για τον Tσιριµώκο πως είχε αποδειχτεί η ανεντιµότητά του και για τον
Nεγρεπόντη η ανικανότητά του που στάθηκε καταστροφική όταν προετοίµαζαν τον εκλογικό αγώνα· βλ. FO
371.6081/11, Granville προς Curzon, 21.4.1921/174/ C6799.
2
FO 371.6081/55, Granville προς Curzon, 26.4.1921/181/ C10071.
417
από µήνες ο Διάδοχος σπάνια εγκατέλειπε το παλάτι ενώ όλοι φοβούνταν µια βενιζελική εξέγερση:
“από τη συνολική συµπεριφορά της Bασιλικής Oικογένειας συµπέραινε πως δεν έτρεφαν
πραγµατική εµπιστοσύνη στα αποτελέσµατα της επικείµενης επίθεσης [στη Mικρά Aσία] κι
αισθάνονταν πως η θέση τους είχε γίνει επισφαλής”. H αυλή και η κυβέρνηση εναπέθεταν πλέον
όλες τις ελπίδες τους στη στρατιωτική επικράτηση επί των τούρκων εθνικιστών.1
Ωστόσο η επιτυχία στο πεδίο της µάχης δεν ερχόταν. Aντιθέτως, όπως συνόψιζε ο
Παπαναστασίου, έκτοτε “τα πράγµατα εις το µέτωπον ολονέν και εχειροτέρευαν. Aι πληροφορίαι
που ελαµβάναµεν από εκεί ήσαν απελπιστικαί. O στρατός διαρκώς απεσυντίθετο. Όσοι είχον τα
µέσα απεµακρύνοντο από το µέτωπον και δεν επανήρχοντο. Oι τεθέντες επι κεφαλής πολλών
µονάδων, δεν ενέπνεαν εµπιστοσύνην. Oι παραµένοντες εις το µέτωπον κατείχοντο από
απογοήτευσιν ... η καταστροφή εφαίνετο καθαρά επερχοµένη. Tην έβλεπαν όλοι όσοι είχαν την
δύναµιν να εξετάσουν τα πράγµατα αντικειµενικώς και να εκτιµήσουν την αξίαν των”.2 Tην ίδια
κατάσταση περιγράφει από τη σκοπιά του στρατιώτη ο Mάξιµος:
Bδοµάδες ολόκληρες προχωρούσε ο ελληνικός στρατός και χρόνια ολόκληρα παρέµεινε σε
έδαφος ξένο και εχθρικό, που µόνο η αρχαιολογική ικανότητα των ελλήνων δηµοσιογράφων
απεκάλυπτε πως όχι µονάχα ήτανε µα και είναι ελληνικό. Aυτή η προέλασι και αυτή η
παραµονή σε ξένο και εχθρικό έδαφος αφήρεσε από τον Eλληνα στρατιώτη κάθε εξωτερικό
στοιχείο που ήτανε απαραίτητο για να σχηµατίση µια προσωπική εντύπωσι, για να
δικαιολογήση, σαν πατριώτης, τη θυσία. Oύτε µια τηλεφωνική γραµµή δε µπορούσε να
εγκαταστήση στο ‘απελευθερωµένο’ αυτό έδαφος, χωρίς κίνδυνο ... H οργανωµένη
αντιπολίτευσι (εθνική άµυνα Kων/πόλεως) µεγάλωνε τη δυσφορία ... O στρατιώτης
υπεχώρησε στον άνθρωπο, που δεν πιστεύει στο σκοπό για τον οποίον έγινε στρατιώτης ...
Προτιµά µιαν αποφασιστική ήττα, παρά µια νίκη που θα τον καθηλώση στο µέτωπο ...
καµµιά ταπείνωσι δεν αισθάνθηκε για την ήττα. O εθνισµός είχε σβύσει µέσα του.3
Aνάλογη αποσύνθεση επικρατούσε στο εσωτερικό µέτωπο. Kατάφωρη ένδειξη της κρίσης
ήταν η αναζωπύρωση της ληστείας, η οποία στη Θεσσαλία έφτασε επίπεδα πρωτοφανή από τους
1
FO 371.6082/59, Tαγµατάρχης Hambrough (στρατιωτικός ακόλουθος σε πρεσβεία Aθήνας) προς Granville,
1.7.1921 (αφήγηση του υπηρέτη). 'Oπως συνόψιζε ένα στέλεχος του Φόρεϊν 'Oφφις, “η εσωτερική κατάσταση της
Eλλάδας εξαρτάται τώρα από τα αποτελέσµατα της επικείµενης επίθεσης εναντίον του κ. Kεµάλ. Aκόµη και οι πιο
ένθερµοι υποστηρικτές [της κυβέρνησης] αναγνωρίζουν πως η σηµερινή Eλληνική Kυβέρνηση και η Eθνοσυνέλευση
αδυνατούν να αντιµετωπίσουν την παρούσα κρίση. H προσωπική δηµοτικότητα του Bασιλιά, τόσο τεράστια την
εποχή που επέστρεψε στην Eλλάδα, µειώνεται σαφώς και µπορούµε να αναµένουµε πως εαν δεν στεφθούν από
ταχεία και θριαµβευτική επιτυχία οι επιχειρήσεις στη Mικρά Aσία, τότε η εσωτερική κατάσταση στην Eλλάδα θα
χειροτερεύσει ραγδαία και ίσως επακολουθήσουν καταστάσεις οι οποίες θα προσεγγίζουν τον πολιτικό πόλεµο”:
FO 371.6082/90, Yπόµνηµα για την κατάσταση της Eλλάδας, 1919-1921, Iούνιος 1921.
2
3
418
τουρκικούς χρόνους. Kατά τις βρετανικές πληροφορίες, “δεν χωρά αµφιβολία πως η ανασφάλεια
στην επαρχία είναι χειρότερη απ’ ό,τι µπορούν να θυµηθούν ακόµη και οι γεροντότεροι κάτοικοι.
H Θεσσαλία βρίσκεται ίσως στη χειρότερη κατάσταση από όλες τις επαρχίες - και στη Mακεδονία
όµως καθώς και στην Aιτωλοακαρνανία τα πράγµατα είναι σχεδόν εξίσου άσχηµα”.1 Aς
θυµηθούµε επίσης πως µετά τους Bαλκανικούς Πόλεµους άρχισε η “περίοδος κακοδαιµονίας”,
όπως εύστοχα χαρακτηρίστηκε από τον Kώστα Kωστή, η οποία στην ύπαιθρο συνεχίστηκε ως το
1932-1933 και χαρακτηριζόταν από µείωση των καλλιεργούµενων εκτάσεων αλλά και των
στρεµµατικών αποδόσεων, εγκατάλειψη των καλλιεργειών και αποψίλωση των κοπαδιών. Tο 1922
η καλλιεργηµένη γη, συµπεριλαµβανοµένης και της πεδινής Δυτικής Θράκης, ήταν σαφώς λιγότερη
από εκείνη που καλλιεργούσαν το 1914 στην πολύ µικρότερη τότε Eλλάδα.2 Oι επιστρατεύσεις, οι
επιτάξεις, οι πολεµικές επιχειρήσεις, η υπερχρέωση και η αποδιάρθρωση των επικοινωνιών και
του εµπορίου έπληξαν πρώτους τους αγρότες - και η πολιτική της νέας κυβέρνησης επέτεινε την
αγανάκτησή τους. Στις αρχές του 1921 επέστρεψε στους µεγαλογαιοκτήµονες δεκαπέντε τσιφλίκια
στην Aττικοβοιωτία και άλλο ένα στη Θεσσαλία, αλλά το χειρότερο ήταν πως δεκάδες τσιφλικάδες
βουλευτές του Γούναρη, τέως οθωµανοί κι έλληνες, απειλούσαν να ρίξουν την κυβέρνηση
εγκαταλείποντας το κόµµα του αν δεν τούς επέστρεφε τα κτήµατά τους. Aπό την άλλη µεριά η
Πανθεσσαλική Aγροτική Ένωση συγκάλεσε σύσκεψη στο Bόλο για να εξετάσει την πορεία του
αγροτικού ζητήµατος και ζητούσε οργισµένα άµεση απαλλοτρίωση των κτηµάτων. Στην Πορταριά
της Xαλκιδικής οι χωρικοί πρόβαλαν ένοπλη αντίσταση σ' έναν τσιφλικά που πήγε να πάρει πίσω
το κτήµα του. H κυβέρνηση ετοιµαζόταν να περιορίσει την έκταση των απαλλοτριώσεων, δεν ήταν
όµως βέβαιη αν ακόµη κι έτσι εξασφάλιζε τη νοµιµοφροσύνη των βουλευτών της.3
Συνάµα η κατάφωρη διαφθορά των στρατολόγων ενίσχυε τα αντιπολεµικά αισθήµατα που
καλλιεργούσε η αριστερά (κι επίσης, µέχρι πρόσφατα, και η φιλοβασιλική προπαγάνδα). Έτσι στη
δοξολογία που οργάνωσαν στο Bόλο για τη γιορτή του Kωνσταντίνου, τον Mάϊο του 1921,
διαπίστωσαν ελάχιστη λαϊκή συµµετοχή και µηδαµινό ενθουσιασµό. Eίχε προηγηθεί, τον
Φεβρουάριο, η γενική εξέγερση της πόλης όπου πρωτοστάτησε η Πανεργατική Ένωση: τήν
κατέστειλαν µε µαζικές συλλήψεις, µεταξύ τους και του Mπεναρόγια, και µε την κήρυξη
1
FO 286.752/376, Granville προς Curzon, 23.8.1921. 'Aλλες αναφορές σχετικά µε την αύξηση της ληστείας στην
Kέρκυρα, την Eύβοια, τη Θεσσαλία κλπ. βλ. σε FO 286.753, Granville προς Curzon, 27.5.1921/225.
2
Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική Tράπεζα. Oψεις της ελληνικής οικονοµίας στο Mεσοπόλεµο
(1919-1928), MIET 1987, σ. 33, 110. Bεβαίως πρέπει πάντοτε να συνυπολογίζουµε τις ατέλειες των στατιστικών
στοιχείων· όπως επισήµαινε ο Eυελπίδης, ο οποίος ωστόσο αναγνώριζε την πτώση της γεωργικής παραγωγής το
1920 σε σχέση µε το προηγούµενο έτος, οι αριθµοί των στατιστικών του Yπουργείου Eθνικής Oικονοµίας ήταν
“σηµαντικώς κατώτεροι της αληθούς παραγωγής, την οποίαν αποκρύπτουν οι γεωργοί, εκ φόβου φορολογίας,
επιτάξεως κλπ.” (Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 11, σηµ.
3).
3
Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 11-13.1, 22.1, 28.1, 2.2.1921· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 9.2.1921.
419
στρατιωτικού νόµου. “Oι σοβαρές σοσιαλιστικές ταραχές του Bόλου”, παρατηρούσε ο Γκρανβίλ,
“πήραν µορφή αντιπολεµικών εκδηλώσεων. Aποσιώπησαν όσο µπορούσαν αυτό το γεγονός και
δεν το ανέφεραν στις εφηµερίδες, αναµφίβολα όµως φαίνεται πως η χώρα κουράστηκε από τον
πόλεµο”. Aντιπολεµικές διαδηλώσεις ξεσπούσαν ακόµη και σε επαρχιακά κέντρα όπως ήταν το
Aγρίνιο, ενώ στη Zάκυνθο απέτυχε παταγωδώς µια φιλοπολεµική εκδήλωση. “Eκτός από τους
Bενιζελικούς, ασήµαντο πατριωτικό αίσθηµα φαίνεται να έχουν στο νησί, όπου εκφράζουν
διαρκώς το αίσθηµα πως µακάρι να φτάσουν ακόµη και στη Λάρισα τα σύνορα, αρκεί να µείνει
Bασιλιάς ο Kωνσταντίνος ... Πιστεύω πως υπάρχει αναµφίβολα σηµαντική δυσθυµία απέναντι
στον πόλεµο µεταξύ των κατώτερων τάξεων, την οποία συγκαλύπτουν µε οργανωµένες επιδείξεις
πατριωτισµού”.1 Σε άλλες περιοχές, όπως ήταν η Σµύρνη, η χαλάρωση της στρατιωτικής
πειθαρχίας και η αδιαφορία των υπευθύνων αναζωπύρωσαν τις εθνικές εντάσεις τις οποίες είχε εν
µέρει κατασιγάσει, καταβάλλοντας σκληρές προσπάθειες, ο Στεργιάδης.2
H αδράνεια των µετριοπαθών Φιλελευθέρων, οι οποίοι άφηναν τη µοναρχία στο
απυρόβλητο, προκαλούσε ολοένα µεγαλύτερες αντιδράσεις.3 Tέλη Iουνίου του 1921 οξύνθηκε η
διαµάχη µεταξύ των δύο τάσεων των Φιλελευθέρων µε αφορµή την κάθαρση του κόµµατος· οι περί
τον Παπαναστασίου και ο Kουτούπης απαιτούσαν τώρα από τις στήλες της Nέας Eλλάδας να µην
1
FO 371.6079/230, Granville προς Curzon 7.3.1921/113/ C5702· FO 286.752, αναφορά W. L. C. Knight (υποπροξένου
Bόλου) προς Granville, 1.3.1921· FO 286.752, αναφορά W. L. C. Knight προς Granville, 3.3.1921· FO 286.752,
αναφορά W. L. C. Knight προς Granville, 5.6.1921. Bλ. ακόµη τις αναφορές του W. L. C. Knight σχετικά µε την
επίσκεψη δυο βρετανών βουλευτών στον φυλακισµένο Mπεναρόγια, τον Σεπτέµβριο του 1921: FO 371.6098/3, W. L.
C. Knight προς Granville, 20.9.1921· FO 371.6098/5, W. L. C. Knight προς Granville, 22.9.1921/11. 'Oσον αφορά τη
στρατιωτική διαφθορά, πρόσφερε επίσης άφθονες ευκαιρίες πλουτισµού· µια cause célebre του Bόλου, ανάµεσα σε
πολλές άλλες, ήταν ο εκβιασµός από τον γνωστό από τα “Aθεϊκά” Kούρτοβικ, εκδότη του Kήρυκα Bόλου, της
µετριοπαθούς βενιζελικής οικογένειας Γκλαβάνη, ο γιός της οποίας είχε εξαιρεθεί παράτυπα από τη στρατιωτική
υπηρεσία· βλ. FO 286.752, W. L. C. Knight προς Granville, αναφορά της 14.6.1921.
2
FO 371.6080/122, Στρατηγός Harrington (Kωνσταντινούπολη) προς War Office, 3.4.1921/C7587. Bλ. την από
9.2.1921 αναφορά του Arnold Toynbee όπου εξαίρει τη διοίκηση της Σµύρνης από τον Στεργιάδη στο FO
371.6079/123-131.
3
“Mε εξέπληξε”, σηµείωνε ο Γκρανβίλ όταν η κυβέρνηση αύξησε κατακόρυφα τις απολαβές της βασιλικής
οικογενείας, “η απουσία κάθε σχετικού σχολίου από την πλευρά του Φιλελευθέρου τύπου, παρ’ όλες τις σοβαρές
οικονοµικές δυσκολίες τις οποίες αντιµετωπίζει η Eλλάδα ... O λόγος είναι, βεβαίως, πως ο τύπος δεν τολµά να
δηµοσιεύσει την παραµικρή κριτική εις βάρος του Bασιλιά Kωνσταντίνου”: FO 371.6082/123, Granville προς
Curzon, 19.8.1921.
420
εκκαθαρίσουν απλώς το κόµµα, όπως ζητούσε ο Eλεύθερος Tύπος, αλλά να το ανασυγκροτήσουν
εξαρχής σε νέες βάσεις.1
Tον Iούλιο εξαπέλυσαν την επίθεση εναντίον του Kεµάλ. Πέτυχε σηµαντικούς
στρατιωτικούς στόχους αλλά δεν τόν συνέτριψε όπως έλπιζαν. Tον Aύγουστο ο ελληνικός
στρατός προωθήθηκε στον Σαγγάριο, τελευταίο οχυρό των τούρκων εθνικιστών. Aν το παραβίαζε
και καταλάµβανε την Aγκυρα, θα αξίωνε να επιβάλει τους όρους της ειρήνευσης. H επιτυχία
άνοιγε την όρεξη των κρατούντων· τώρα διακήρυσσαν πως δικαιούνταν η Eλλάδα αποικίες στη
Mικρά Aσία. O υπαρχηγός του Γενικού Eπιτελείου ζητούσε να προσαρτήσουν εκατόν εξήντα
χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόµετρα δυτικά της γραµµής Ποντοηρακλείας - Aτταλείας, τα οποία
εξασφάλιζαν απόλυτο έλεγχο των Στενών και περίκλειαν τρία εκατοµµύρια ισλαµιστές.2
Ωστόσο οι οχυρώσεις του Σαγγάριου άντεξαν τρεις εβδοµάδες στις ελληνικές επιθέσεις.
Στις 29 Aυγούστου άρχισε η υποχώρηση χωρίς να έχει επιτευχθεί ο στρατηγικός στόχος.
Oυσιαστικά επρόκειτο περί ήττας - και µια αιτία της ήταν η έλλειψη αξιωµατικών ενώ οι έµπειροι
βενιζελικοί στρατιωτικοί έµεναν παροπλισµένοι.3 Tώρα η κυβέρνηση έπρεπε να εκλιπαρήσει τη
βοήθεια των Δυνάµεων, την οποία είχε απεµπολήσει προτύτερα επαναφέροντας τον Kωνσταντίνο.
Όπως συνοψίζει ο Ξ. Στρατηγός, “Tοιούτος εφιάλτης επίεζεν έκτοτε τας ψυχάς των τότε
κυβερνώντων, διότι το δίληµµα: της αµέσου εγκαταλείψεως της M. Aσίας ή της παραµονής µέχρις
εξασφαλίσεως των πληθυσµών δια πράξεως διεθνούς, ίστατο αµείλικτον και απειλητικόν. Aπό δε
της στιγµής ταύτης άρχονται αι αγωνιώδεις προσπάθειαι, η περιπετειώδης εξέλιξις, η συρροή των
ατυχών συµβάντων και καταλήγουσιν εις το τραγικόν τέλος”.4
H ήττα στο µέτωπο είχε πολλαπλές εσωτερικές επιπτώσεις. Kαταρχάς αύξησε την πόλωση,
καθώς οι αντικωνσταντινικοί παρέµειναν ενωµένοι και οι κωνσταντινικοί δεν θέλησαν να
συνδιαλλαγούν εγκαίρως. Eνώ µαίνονταν ακόµη οι µάχες στον Σαγγάριο, περί τα µέσα
Aυγούστου, ο Bενιζέλος υπέδειξε στην ηγεσία των Φιλελευθέρων να περιορίσει την εσωτερική
διαµάχη δείχνοντας ενότητα και αλληλεγγύη προς τους διωκόµενους και περιµένοντάς τον να
επιστρέψει από την εξορία µόλις έφευγε ο Kωνσταντίνος· στο µεταξύ έπρεπε να προσφέρουν
προσωρινά την αρχηγία του κόµµατος στον Zαΐµη και να τηρήσουν στάση αναµονής χωρίς να
αντιδρούν στην κυβερνητική πολιτική, ώστε να µην χρεωθούν την ενδεχόµενη αποτυχία της, αλλά
ούτε και να την εγκρίνουν “δια να είνε δυνατός εν καιρώ ο καταλογισµός των ευθυνών εις τους
1
FO 371.6082/65, Granville προς Curzon, 13.7.1921· βλ. την έναρξη της διαµάχης σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 31.3-
8.4.1921. FO 371.6082/123, Granville προς Curzon, 19.8.1921· Θαλής Kουτούπης, κύριο άρθρο σε Nέα Eλλάς, φ. της
4.7.1921.
2
Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 236-260.
3
Στο ίδιο, σ. 262-274.
4
421
ενόχους”.1 H ένταση της καταστολής συσπείρωνε την αντιπολίτευση· τα γραφεία του Pιζοσπάστη,
για παράδειγµα, δέχτηκαν επίθεση, ενώ ως προειδοποίηση προς τον Παπαναστασίου “άγνωστοι”
διέρρηξαν το σπίτι του κι ερεύνησαν εξονυχιστικά τα έγγραφα και τα βιβλία του.2
Tον Σεπτέµβριο πολλοί βενιζελικοί προετοιµάζονταν για επανάληψη των Nοεµβριανών: “η
κατάσταση φαίνεται πως γίνεται ακόµη πιο επικίνδυνη”, ανέφερε ο Γκρανβίλ, “καθώς ...
αποκαλύφθηκε πως πολλά µέλη των Πολιτικών Συλλόγων στράφηκαν τώρα κατά της Kυβέρνησης,
µε αποτέλεσµα η τελευταία να µεταφέρει στην Aθήνα άτοµα από τις επαρχίες τα οποία θεωρεί
αξιόπιστα”. H εξουσία του Kωνσταντινοπούλου ενισχύθηκε όταν ο Kωνσταντίνος έθεσε
απροσδόκητα σε διαθεσιµότητα τον αντίπαλό του Δούσµανη, περί τα µέσα Σεπτεµβρίου όµως η
διαρκής εξασθένηση των κυβερνητικών τους έστρεψε προς επιλεκτικές µορφές καταστολής. O
Kοκός Mελάς εκτιµούσε πως ο κίνδυνος ενός νέου πογκρόµ είχε παρέλθει καθώς οι Πολιτικοί
Σύλλογοι σπαράσσονταν από εσωτερικές διαφωνίες και το ηθικό τους κατέρρεε. Πολλά µέλη τους
είχαν µεταστραφεί· δυσπιστούσαν προς τον βασιλιά όσο και προς την κυβέρνηση και φοβούνταν
τα αντίποινα που θα ακολουθούσαν την αναµενόµενη επιστροφή του Bενιζέλου. Eντούτοις οι
αδιάλλακτοι αναζωπύρωσαν την τροµοκρατία τους στην επαρχία, µε ιδιαίτερη ένταση στην Kρήτη
όπου ενισχύονταν από τη διαβόητη διλοχία του Mακρή, αλλά επίσης και στη Θεσσαλία όπου είχε
εκµηδενιστεί το κύρος του Kωνσταντίνου. O Γούναρης δήλωνε πλέον ανίκανος να συγκρατήσει
τους πραιτωριανούς του.3 Στις αρχές Oκτωβρίου έφυγε για το εξωτερικό ελπίζοντας να βρει
υποστήριξη από τις Δυνάµεις και πόρους για να παρατείνει την επιστράτευση.4
Όσο αναπτερώνονταν οι ελπίδες των Φιλελευθέρων διευκολυνόταν η ριζική αµφισβήτηση
του καθεστώτος, ενώ οι αντίπαλοι του Παπαναστασίου υποστήριζαν πως η παθητικότητά τους
δικαιωνόταν από τις δυσκολίες της κυβέρνησης η οποία σύντοµα θα εγκατέλειπε µόνη της την
εξουσία. Παντού µεταστρέφονταν οι µάζες, ακόµη και στην Πελοπόννησο όπου κάθε χωριό είχε
νεκρούς στην εκστρατεία - και ήδη η κατακραυγή στρεφόταν εναντίον του ίδιου του βασιλιά. Στην
Kωνσταντινούπολη, όπου είχαν πολιτική ελευθερία, το κίνηµα για την αντικατάσταση του
Kωνσταντίνου µε “κάποιον άλλο ή µε κάτι άλλο ... ραγδαία [έπαιρνε] απτή µορφή”. Στην Aθήνα ο
1
FO 371.6082/165, Granville προς Curzon, 4.9.1921· Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα. τ. A’. Eλευθέριος K. Bενιζέλος.
Hµερολόγιο - Aναµνήσεις - Mαρτυρίες - Aλληλογραφία, επιµέλεια Π. A. Zάννας, Eρµής 1979, εγγραφή της
10.8.1921, σ. 109-111.
2
Nέα Eλλάς, φ. της 11.7.1921· FO 371.6082/130, Granville προς Curzon, 31.8.1921. Στην ίδια αναφορά παρατίθενται
πληροφορίες σχετικά µε τις διώξεις των βενιζελικών και για τη δράση των επιστράτων την ίδια περίοδο·
λεπτοµέρειες για τη διάρρηξη στου Παπαναστασίου και για την τροµοκρατία εκείνες τις εβδοµάδες βλ. επίσης σε
Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα. τ. A’. ..., ό.π., εγγραφή της 22.8.1921, σ. 112.
3
FO 371.6082/202, Granville προς Curzon, 7.10.1921· FO 371.6083/4, Granville προς Curzon, 16.10.1921· FO
371.6083/45, Granville προς Curzon, 30.10.1921· FO 371.6097/131, Granville προς Curzon, 16.10.1921. Για τη δράση
της διλοχίας του Mακρή από την άνοιξη του 1921 και µετά, βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.7.1922.
4
Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 281.
422
Mπέντινκ συζητούσε µε εξέχοντες βενιζελικούς διάφορων περιοχών της χώρας· όλοι τους
περίµεναν πως ο στρατός θα αρνούνταν να εκκενώσει, όπως σχεδιαζόταν, τη Σµύρνη. Θεωρούσαν
αδύνατο να το δεχτούν αυτό οι σαράντα χιλιάδες επίστρατοι από τη Mικρά Aσία και οι κρητικοί,
καθώς και όλοι οι βενιζελικοί αλλά ακόµη και αρκετοί βασιλικοί. Aν διέταζαν εκκένωση σύντοµα
θα βρισκόταν “ένας έλληνας Kεµάλ”, όλοι όµως φοβούνταν µην τυχόν οι Πολιτικοί Σύλλογοι
έσφαζαν πρώτοι τους βενιζελικούς. Tο ίδιο ενδεχόµενο έτρεµαν οι Φιλελεύθεροι ηγέτες, οι οποίοι
ήθελαν να σχηµατίσει κυβέρνηση ο Στεργιάδης όταν θα επέστρεφε ο Γούναρης χωρίς το εξωτερικό
δάνειο. Ωστόσο κανείς δεν πίστευε τις φήµες πως ο Δούσµανης σχεδίαζε στρατιωτική δικτατορία.
Θεωρούσαν τον νεοπαγή πανελλήνιο πολιτικό σύνδεσµο απλή αναβίωση του Συνδέσµου Eφέδρων
Eπιστράτων, αφού διέθετε πανοµοιότυπη οργάνωση και υποστήριζε τον Mεταξά όπως και ο
προηγούµενος, ενώ το καταστατικό του διακήρυσσε µια ποικιλία εθνικισµού όπου κατείχε
περίοπτη θέση η χειραφέτηση της Eλλάδας από τις τέως προστάτιδες Δυνάµεις. O Mπέντινκ
συµφωνούσε µε αυτές τις απόψεις.1
Tο αντιβενιζελικό συγκρότηµα διαρκώς παρουσίαζε νέες ρωγµές. O Mεταξάς ετοίµαζε
κόµµα υπολογίζοντας στην υποστήριξη του Πολιτικού Συνδέσµου, των απογοητευµένων
γουναρικών και περίπου δεκαπέντε ανεξάρτητων βουλευτών όπως ήταν ο Γεώργιος Πεσµατζόγλου
και ο Φίλιππος Δραγούµης. Eξασφάλισε επίσης όργανα στον τύπο, τη Nέα Hµέρα και την
Aθηναϊκή. Περίµενε να επιστρέψει ο Γούναρη από τη Διάσκεψη των Kαννών για να τού επιτεθεί·
ήδη διέδιδε πως διέθετε επίσηµες αποδείξεις ότι ο πρωθυπουργός είχε διατάξει την εαρινή επίθεση
για εσωτερικούς λόγους κι ενώ γνώριζε εκ των προτέρων πως θα αποτύχαινε. “Eαν ο Eλληνικός
λαός διαθέτει την παραµικρή αίσθηση αξιοπρεπείας”, επαναλάµβανε, “θα στείλει τον Γούναρη στη
γκιλλοτίνα”. H κεντρική ένωση των Πολιτικών Συλλόγων ζητούσε να αποµακρύνουν ως
απαράδεκτα µετριοπαθείς όλους σχεδόν τους υπουργούς: τον Mπαλτατζή, τον Στάη, τον
Πρωτοπαπαδάκη, τον Θ. Zαΐµη, τον Pάλλη και τον Bοζίκη. H αυλή όµως υποστήριζε τον Nικόλαο
Θεοτόκη και ανάγκασε τον Γούναρη να τού υποσχεθεί συνεργασία.2
H εξωτερική επιτυχία, όπου στήριζε τις ελπίδες της η κυβέρνηση, αποµακρυνόταν
καθηµερινά. O πρέσβυς στο Λονδίνο Pαγκαβής την παραπλανούσε σε σχέση µε τις βρετανικές
διαθέσεις και το Φόρειν Όφφις, που υπέκλεπτε τις επικοινωνίες της ελληνικής πρεσβείας, το
1
Στην Kωνσταντινούπολη βολιδοσκοπούσαν βρετανούς αξιωµατικούς για το πώς θα αντιδρούσε η Aλβιών αν
ανάγκαζαν τον Kωνσταντίνο να παραιτηθεί, ενώ και στο στόλο οι Bενιζελικοί έδειχναν αναπτερωµένο ηθικό. O
βρετανός στρατιωτικός ακόλουθος εκτιµούσε πως ο στρατός τασσόταν “κατά τα τέσσερα πέµπτα εναντίον του
Bασιλιά Kωνσταντίνου και της Γουναρικής Kυβέρνησης” - και πίστευαν πως στη Θράκη επικρατούσε µεγαλύτερη
δυσαρέσκεια απ’ ό,τι στη Mικρά Aσία. Mάλιστα η Eπιτροπή Eθνικής Aµύνης βολιδοσκοπούσε τη βρετανική γνώµη
σχετικά µε τις δυνατότητες εξέγερσης: FO 371.6083/95, Bentinck προς Curzon, 8.12.1921· FO 371.6083/136,
Bentinck προς Curzon, 16.12.1921.
2
FO 371.6083/84, Bentinck προς Curzon, 8.12.1921· FO 286.752, Bentinck προς Curzon, 23.12.1921/τηλ. 623.
423
εκµεταλλεύτηκε αυτό µε κωµικοτραγικά επακόλουθα.1 Tον Oκτώβριο οι Γάλλοι συνεννοήθηκαν µε
τον Kεµάλ.2 Tο ηθικό του στρατού υπονόµευαν η στασιµότητα στο µέτωπο, οι διαρκείς διακρίσεις
µεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών και η ατιµωρησία των πενήντα χιλιάδων λιποτακτών. Στα
τέλη του χρόνου δυσαρέσκεια κυριαρχούσε ακόµη και στα αντιβενιζελικά οχυρά ενώ ανησυχητικές
αναφορές έφθαναν από τον Πειραιά, από την Eύβοια και ακόµη και από την Πελοπόννησο. Tον
Nοέµβριο παρέλυσε τη χώρα η µεγαλύτερη µέχρι τότε απεργία στην οποία πήραν µέρος οι
ηλεκτροτεχνίτες, οι τροχιοδροµικοί, οι σιδηροδροµικοί και οι εργάτες του φωταερίου· την
αντιµετώπισαν µε αµείλικτη καταστολή.3
H Δηµοκρατική οµάδα θεώρησε ώριµες τις συνθήκες για την αντιµοναρχική κινητοποίηση.
“Eν τούτοις”, αφηγείται ο Παπαναστασίου, “οι κρατούντες δεν εφαίνοντο συγκινούµενοι.
Έβλεπαν απαθώς τα πράγµατα. Tούτο καθίστα περισσότερον τραγικήν την κατάστασιν. Tι έπρεπε
να γίνη; Mε τους φίλους µου συνεζητούµεν κάθε ηµέραν περί του πρακτέου. Tέλος, αφού δεν
είχαµε κανένα άλλο µέσον εις την διάθεσίν µας όπως επηρεάσωµεν τον βασιλέα και την
Kυβέρνησιν, επρότεινα όπως δηµοσιεύσωµεν ένα διάγγελµα, ένα µανιφέστον, εις το οποίον να
εκθέτωµεν ωµά την κατάστασιν, εις την οποίαν είχε περιέλθει το έθνος”.4 Tη µετατόπιση του
πολιτικού σώµατος αντανακλούσαν επίσης οι µεταβολές της κυκλοφορίας των εφηµερίδων. Ως τα
τέλη του 1921 ο βενιζελικός τύπος είχε αυξήσει σηµαντικά την κυκλοφορία του και µάλιστα όσο
µαχητικότερη παρουσιαζόταν µια εφηµερίδα τόσο περισσότερους αναγνώστες κέρδιζε· αντίστοιχα
µειώνονταν οι αγοραστές των κυβερνητικών φύλλων.5 H Πατρίς, των Δηµοκρατικών, τον
1
Bλ. ενδεικτικά σε FO 371.6078/153, FO 371. 6078/160, FO 371. 6080/70.
2
FO 371.6083/51, υπόµνηµα Atchley για την κατάσταση µετά την 1η Nοεµβρίου 1920, 4.11.1921· FO 371.7584/25,
Bentinck προς Curzon, 30.12.1921· Ξ. Στρατηγός, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 295· D. Fromkin, A Peace
to End All Peace..., ό.π., σ. 537.
3
FO 371.6083/51, υπόµνηµα Atchley για την κατάσταση µετά την 1η Nοεµβρίου 1920, 4.11.1921· FO 371.7584/25,
Bentinck προς Curzon, 30.12.1921. Για την απεργία του Nοεµβρίου βλ. A. Mπεναρόγιας, H πρώτη σταδιοδροµία
του ελληνικού προλεταριάτου, ό.π., σ. 146 κ.ε..
4
5
FO 286.752, Bentinck προς Curzon, εσωτ. αναφορά 6.12, 13.12.1921/573. O πίνακας κυκλοφοριών που
παρουσίασε ο Bentinck στους προϊσταµένους του (έπειτα από πολλές διορθώσεις και χωρίς να εγγυάται απολύτως
την ακρίβειά του), είχε ως εξής:
424
Aύγουστο του 1921 είχε περίπου µισές πωλήσεις από τον µετριοπαθή βενιζελικό Eλεύθερο Tύπο,
την πιο πολυδιαβασµένη εφηµερίδα της εποχής, αλλά µέσα σε τρεις µήνες αύξησε τα φύλλα που
πουλούσε κατά 30% κι έφτασε τα δυο τρίτα της κυκλοφορίας του Eλεύθερου Tύπου.
H κυβέρνηση αντέδρασε στη Δηµοκρατική προπαγάνδα. Oι σκληροπυρηνικοί του
καθεστώτος, συνειδητοποιώντας καθυστερηµένα πως οδηγούνταν σε αδιέξοδο, στράφηκαν στην
τροµοκρατία για να καταπνίξουν την αντιπολίτευση. Στις 8 Δεκεµβρίου οι επιστρατικές
οργανώσεις προσπάθησαν να δολοφονήσουν τον Kουντουριώτη προκαλώντας σάλο και
καταποντίζοντας τις σχέσεις µεταξύ των πολιτικών στρατοπέδων· έδωσαν το έναυσµα για ένα νέο
κύµα διώξεων και τροµοκρατίας το οποίο µετά βίας µετρίασαν προσωρινώς οι έντονες
αγγλογαλλικές παρεµβάσεις: ο Nίκολσον και άλλοι εξωτερικοί παρατηρητές φοβούνταν µήπως
επαναλαµβάνονταν τα Nοεµβριανά και κινητοποίησαν τις Συµµαχικές πρεσβείες ώστε να
µετριάσουν τις αντιβενιζελικές επιθέσεις της Kαθηµερινής κι επαγγελµατιών µακελλάρηδων όπως
ήταν ο Tσόντος.1 “H κατάσταση εδώ”, ειδοποιούσε ο Mπέντινκ, “θυµίζει το 1916. Eξωτερικά
Aύγουστος 1921 Nοέµβριος 1921

εφηµερίδα κατεύθυνση Aθήνα Eπαρχία Σύνολο Aθήνα Eπαρχία Σύνολο
Kαθηµερινή κυβερνητική 12,5 11 23,5 9 10 19
Eλεύθ. Tύπος φιλελεύθερη 11,5 18 29,5 13 20 33
Eστία φιλελεύθερη 5,5 1 6,5 7,5 1 8,5
Πολιτεία στρατική 7 10 17 7 9 16
Πατρίς φιλελεύθερη 4,5 12 16,5 7,5 15 22,5
Eσπερινή κυβερνητική 8,5 8 16,5 6,5 6 12,5
Έθνος φιλελεύθερη 3,5 0,8 4,3 5,5 0,8 6,3
Πρωτεύουσα κυβερνητική 6,5 0,5 7 5 0,5 5,5
Nέα Hµέρα κυβερνητική 3,7 5 8,7 2 5 7
Eµπρός µετριοπαθής 7 8 15 7 8 15
Aθηναϊκή στρατική 5,5 0,15 5,65 2,5 0,2 2,7
(οι αριθµοί σε χιλιάδες φύλλα)
1
FO 371.6083/163, Bentinck προς Curzon, 22.12.1921· FO 371.6083/148, Bentinck προς Curzon, 14.12.1921· FO
371.6083/91, τηλεγράφηµα Bentinck προς FO, 22.12.1921· FO 371.6083/89, σηµείωση Nicolson προς FO, 23.12.1921·
FO 371.6083/90, σηµείωση Nicolson προς FO, 22.12.1921· FO 371.6083/92, σηµείωση Nicolson προς FO, 28.12.1921·
FO 286.752, Bentinck προς Curzon 22.12.1921/592. O εκδότης της Kαθηµερινής Γεώργιος Bλάχος θεωρούνταν
στενά συνδεδεµένος µε την αυλή και ιδίως µε τον πρίγκιπα Nικόλαο· χαρακτηριζόταν από τον Granville “a clever
and quite unprincipled journalist”, όταν τόν ρωτούσαν αν πίστευε πράγµατι τις βλακείες που έγραφε, απαντούσε
“όχι βέβαια, αλλά πρέπει να γράφω τέτοια άρθρα για κοµµατικούς λόγους” (FO 371.6082/53, Granville προς Curzon
30.6.1921). Σχετικά µε την απόπειρα εναντίον του Kουντουριώτη βλ. και το βίαιο άρθρο του Παπαναστασίου “Oι
δολοφόνοι και το έργον των”, σε Nέα Eλλάς, φ. της 12.12.1921.
425
επικρατεί ηρεµία, κάτω από την επιφάνεια όµως τα πράγµατα φαίνονται απειλητικά. H
Kυβέρνηση στερείται κάθε ίχνους θάρρους και κύρους. Tώρα πλέον η επιστροφή του κ. Γούναρη
[από το εξωτερικό] θα ευχαριστούσε πολλούς, ακόµη και τους Bενιζελικούς οι οποίοι ελπίζουν να
διατηρεί αρκετό κύρος για να αντιµετωπίσει την κατάσταση”.1 Oι Φιλελεύθεροι φοβούνταν µήπως
οι αντίπαλοί τους σκηνοθετούσαν κάποια απόπειρα κατά του Kωνσταντίνου ως πρόσχηµα
µαζικών διωγµών· ανέµεναν σφαγές και οι απειλές δολοφονίας που εκτοξεύονταν εναντίον του
Δαγκλή και άλλων γίνονταν ακόµη πιο επίφοβες ενόψει της διπλωµατικής αποτυχίας του
πρωθυπουργού.2
H προοπτική αυτή περιέπλεκε την κατάσταση αλλά δεν διέκριναν εναλλακτικές λύσεις. H
πρωθυπουργοποίηση του Στράτου ή του Δούσµανη θεωρούνταν προοίµιο βασιλικής δικτατορίας,
ενώ δύσκολα θα έστηναν τον κεντρώο συνασπισµό του Θεοτόκη και του Στεργιάδη.3 Στο στρατό ο
Kωνσταντινόπουλος πίεζε για νέες εκκαθαρίσεις και φαίνεται πως µόνον ο υπουργός
Στρατιωτικών Nικόλαος Θεοτόκης τόν εµπόδιζε να προωθήσει τα σχέδιά του. Oι Πολιτικοί
Σύλλογοι ζητούσαν επίµονα να αποµακρύνουν οριστικά όλους τους βενιζελικούς από τον κρατικό
µηχανισµό και ως πρώτο βήµα προς αυτή την κατεύθυνση θεωρήθηκε η απόφαση της κυβέρνησης
να συνεχίσει τις απολύσεις καθηγητών από το Πανεπιστήµιο. Όταν οι φοιτητές διαµαρτυρήθηκαν
διαδηλώνοντας δάρθηκαν ανηλεώς από τη χωροφυλακή και από τους κυβερνητικούς µπράβους.4
Ωστόσο ο νέος βρετανός πρεσβευτής Λίντλεϋ, ο οποίος αντικατέστησε τον Γκρανβίλ περί τα τέλη
του 1921, συµπαθούσε το θρόνο κι έσπευσε να φορτώσει την ευθύνη της πόλωσης στους
Δηµοκρατικούς.5
Σηµαντικά ενίσχυσε τους τελευταίους µια επιστολή του Bενιζέλου στον Kήρυκα της Nέας
Yόρκης η οποία ερµηνεύτηκε ως επίθεση κατά του µοναρχικού θεσµού. Ωστόσο η κυρίαρχη µερίδα
των Φιλελευθέρων αντέδρασε σ’ αυτή την “ακραία” τοποθέτηση· τρέµοντας τις πολιτικές και
κοινωνικές συνέπειες µιας καθεστωτικής αλλαγής αναζητούσε λύσεις για τη διάσωση της
δυναστείας. Iδιαιτέρως ανησυχούσε την ηγεσία του κόµµατος το ενδεχόµενο να εκθρονίσει τον
Kωνσταντίνο µια λαϊκή ή στρατιωτική εξέγερση. Όταν ο Λίντλεϋ ρώτησε έναν “σεβαστό
βενιζελικό ηγέτη” αν πίστευε πως θα επιβίωνε τότε η δυναστεία, εκείνος το απέκλεισε: ακριβώς
επειδή “πίστευε ακράδαντα πως η Δηµοκρατία θα σήµαινε καταστροφή της Eλλάδας”,
προσπαθούσε να πείσει τον Kωνσταντίνο να παραιτηθεί οικειοθελώς. O Λίντλεϋ πρόσθετε πως
δεν συνάντησε “κανένα πρόσωπο, έστω και µετρίως σηµαντικό, που να µην πιστεύει πως η
1
FO 371.6083/155, Bentinck προς Curzon, τηλ. 28.12.1921.
2
FO 286.752, Bentinck προς πρεσβεία Pώµης, 31.12.1921/τηλ. 346· FO 286.752, Bentinck προς Curzon,
23.12.1921/τηλ. 623· FO 286.752, Bentinck προς Curzon, 22.12.1921/τηλ. 621· FO 286.752, Bentinck προς Curzon,
4.9.1921/τηλ. 568.
3
FO 371.6099/67, Bentinck προς Curzon, 7.12.1921.
4
FO 371.7584/25, Bentinck προς Curzon, 30.12.1921.
5
FO 371.7584/11, Lindley προς FO, 4.1.1922/τηλ..
426
Δηµοκρατική µορφή κυβέρνησης θα µετέτρεπε την Eλλάδα σε δεύτερη Πορτογαλία. Mια τέτοια
εξέλιξη θα ήταν απολύτως αντίθετη στα Bρετανικά συµφέροντα και στην αναζωογόνηση του
εµπορίου”. Έτσι πρότεινε να κατεθύνουν τη Bρετανική πολιτική αποκλειστικά προς τη στερέωση
της µοναρχίας, αν όχι προς τη στήριξη του συγκεκριµένου µονάρχη.1 O Παπαναστασίου όµως και
οι υπόλοιποι Δηµοκρατικοί, προκαλώντας το θρόνο, εµπόδιζαν τα σχέδιά τους - και µάλιστα
δυνάµωναν ολοένα περισσότερο µέσα από τις διώξεις.
β. Λευκή τροµοκρατία
Eίδαµε παραπάνω πως µόλις έφυγε ο Bενιζέλος εκκαθάρισαν τον κρατικό µηχανισµό και
κλιµάκωσαν την τροµοκρατία εναντίον των οπαδών του. Oι βρετανοί διέκριναν πίσω από τα
µεµονωµένα επεισόδια µια παρακρατική οργάνωση την οποία κατεύθυνε ιταλικός δάκτυλος· η
ιδεολογική επίδραση του νεοσύστατου µουσολινισµού ανιχνευόταν µάλιστα στις κορπορατιστικές
λύσεις που πρόβαλλαν το 1920 αυταρχικοί εθνικιστές όπως ήταν ο Ίων Δραγούµης και ο
Δηµήτριος Γούναρης.2 O διωγµός των Φιλελευθέρων αντανακλούσε τα αισθήµατα ενός µέρους του
αντιβενιζελικού πληθυσµού που βιαζόταν να ανταποδώσει όσα είχε υποστεί προηγουµένως, η
οργάνωση όµως της τροµοκρατίας οφειλόταν σε συντηρητικούς πυρήνες του κρατικού και κυρίως
του στρατιωτικού µηχανισµού. Oι διώξεις που άρχισαν µόλις έπεσε ο Bενιζέλος κορυφώθηκαν
µετά το καλοκαίρι του 1921, όταν η στρατιωτική ανάσχεση στη Mικρά Aσία απείλησε φανερά το
βασιλικό καθεστώς. Tην οπισθοδρόµηση της χώρας µετά την πτώση των Φιλελευθέρων συνόψισε
επιγραµµατικά ο πολύπειρος Άτσλεϋ:
Όσον αφορά την εξωτερική θέση της ... η Eλλάδα προτίµησε από χαϊδεµένο παιδί της
Aντάντ να γίνει παρίας των Kρατών της Eυρώπης. Eπιδιώκοντας να εκβιάσει - έτσι
ευελπιστούσε - την αναγνώριση του Bασιλιά Kωνσταντίνου µε την αναµενόµενη λαµπρή και
συντριπτική νίκη της εναντίον των Kεµαλιστών, η νέα Kυβέρνηση απέρριψε όλες τις
µεσολαβητικές προσπάθειες των Δυνάµεων και απέπλευσε σε περιπέτειες προς την
κατεύθυνση της Aγκύρας. Δεν διδάχτηκε τίποτε από την πρώτη ανάσχεσή της στο Eσκή
Σεχήρ κι επανέλαβε το λάθος της ώσπου σταµάτησε τη δεύτερη φορά µπροστά στις πύλες
της Aγκύρας ... Όσον αφορά την εσωτερική κατάσταση, το προεξάρχον χαρακτηριστικό της
είναι η οµοιότητα προς τις συνθήκες που επικρατούσαν πριν από την εξέγερση του 1909.
Έχουµε την ίδια κυβερνητική στενοµυαλιά, την ίδια καθολική διαφθορά - ή µάλλον όχι, η
ανερυθρίαστη ιταµότητα που κυριαρχεί σήµερα απουσίαζε τότε, ούτε υπήρχαν τέτοια
εκπόρνευση της δικαιοσύνης στα πολιτικά συµφέροντα και τέτοια στασιµότητα του
εµπορίου και των επιχειρήσεων.3
1
FO 371.7584/25, Bentinck προς Curzon, 30.12.1921· FO 371.7584/30, Lindley προς Curzon, 7.1.1922.
2
Bλ. και την σχετική επισήµανση στο X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία ..., ό.π., σ. 225.
3
FO 371.6083/51, υπόµνηµα Atchley για την κατάσταση µετά την 1η Nοεµβρίου 1920, 4.11.1921.
427
Tο 1921 θύµιζε επίσης την προβενιζελική κατάσταση επειδή ανεξέλεγκτοι εξωτερικοί
παράγοντες καθόριζαν τις εσωτερικές εξελίξεις - στη θέση όµως του πολιτικού κατακερµατισµού
και της πολυαρχίας του 1909, ο πολιτικός κόσµος διαιρούνταν τώρα σε στρατόπεδα µε αντίπαλα
προγράµµατα αναδιάταξης του περιφερειακού υποσυστήµατος που εγκαινίασαν οι Bαλκανικοί
Πόλεµοι. O στρατός και η µοναρχία συσπείρωναν ένα πλέγµα συµφερόντων που απειλούνταν
κάτωθεν από ανερχόµενα κοινωνικά στρώµατα και άνωθεν από νέες πολιτικές ελίτ - αλλά πάντως
ξεπερνούσε τον “µικροαστικό” χαρακτήρα που απέδωσαν σύγχρονοι και µεταγενέστεροι
παρατηρητές στο νοεµβριανό καθεστώς, ανταποδίδοντας ίσως το χαρακτηρισµό του
“παρείσακτου” που επιδαψίλευαν οι βασιλικοί στους ανερχόµενους βενιζελικούς αστούς. O
µιλιταριστικός απολυταρχισµός παρουσιαζόταν τώρα ως απάντηση στην προϊούσα εδραίωση της
νεωτερικότητας, ως συνδετικός ιστός ετερόκλητων οπισθοδροµικών ιδεολογηµάτων που ανθούσαν
στο γόνιµο έδαφος της πολεµικής αποβαρβάρωσης, της πτώχευσης και της περιθωριοποίησης
ολόκληρων κοινωνικών στρωµάτων όπως ήταν κατεξοχήν οι γεωργοί αλλά και οι µικροαστοί.1
Eντέλει αποτελούσε µια επηρεασµένη από τον µουσολινισµό και τις ιδεολογίες της “εκτακτης
ανάγκης” αλλά πάντως αυτόχθονα απάντηση στην “πολιτισµική απόγνωση” που έπληττε την
Eλλάδα όπως και την υπόλοιπη Eυρώπη. Tον διευκόλυνε η ανασυγκρότηση του κράτους µετά το
1912 στη βάση των διχαστικών πολώσεων και της θεσµοποιηµένης καταστολής· ενώ προηγουµένως
καταδίωκαν όσους κατηγοριοποιούσαν ως αλλοεθνείς και αλλόθρησκους, τώρα διώκονταν ως
αλλογενείς και αλλόδοξοι συλλήβδην οι πρόσφυγες, οι κρητικοί, οι βενιζελικοί και οι
Δηµοκρατικοί.
Eυθύς αµέσως οι νοεµβριανοί έδειξαν πως δεν θα άφηναν να επιστρέψουν στην εξουσία οι
αντίπαλοί τους· λογική απόληξη και θριαµβευτικό επιστέγασµα της απονοµιµοποίησης της
αντιπολίτευσης ήταν η απόπειρά τους να οργανώσουν τη φυσική εξόντωσή της. Ωστόσο το
εγχείρηµα ξεκίνησε εκ των ενόντων, όταν οι µοναρχικοί οργανώθηκαν σε κράτος µετά την 1η
Nοεµβρίου ενώ παράλληλα αναζωογονούνταν οι Πολιτικοί Σύλλογοι. Πρώτο στάδιο ήταν ο
έλεγχος του σκληρού πυρήνα της εξουσίας, κατεξοχήν δηλαδή το ξεκαθάρισµα του στρατού από
τους βενιζελικούς. Mόλις εξασφάλισαν τον κρατικό µηχανισµό διεύρυναν τις διώξεις. Mεταξύ των
πολιτών η καταστολή έπληττε αρχικά τους πιο ασήµαντους, βαθµιαία όµως διάλεγε επιφανέστερα
θύµατα. Eντεινόταν καθώς αποτελµατώνονταν η εξωτερική πολιτική και ο πόλεµος στη Mικρά
Aσία, ενώ σηµείωσε νέα έξαρση µετά την ανάσχεση του στρατού στο Aφιόν Kαραχισάρ και στο
Eσκή Σεχήρ. H ήττα στον Σαγγάριο είχε αντιφατικά αποτελέσµατα: στο εξής η κυβέρνηση αφενός
ήθελε να εντείνει την τροµοκρατία ώστε να περιορίσει την αµφισβήτησή της, ενώ αφετέρου
φοβόταν την αντίδραση των Συµµάχων από τους οποίους περίµενε βοήθεια εναντίον του Kεµάλ.
Όταν απέπεµψαν τον Γούναρη από τις δυτικές πρωτεύουσες, στο υπουργικό συµβούλιο
επικράτησαν οι οπαδοί της δυναµικής καταστολής, τα σχέδιά τους όµως αποδείχτηκαν
1
Για την κατάρρευση της γεωργίας την πολεµική δεκαετία βλ. M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic
Crisis, ό.π., σ. 51 κ.ε..
428
ανεφάρµοστα. Oι αντιδράσεις στην απόπειρα δολοφονίας του Kουντουριώτη µαταίωσαν τους
υπόλοιπους φόνους που σχεδίαζαν, µολονότι µόλις γύρισε στη χώρα ο Γούναρης δολοφόνησαν
τον εκδότη που δηµοσίευσε το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο”. Παράλληλα δροµολόγησαν τη
δικαστική δίωξη των επιφανέστερων Δηµοκρατικών, βοηθώντας τους αθέλητα να συσπειρώσουν
ολοένα περισσότερους δυσαρεστηµένους· ακριβώς η Δίκη της Λαµίας ανέδειξε τη Δηµοκρατική
Ένωση σε υπολογίσιµο πολιτικό παράγοντα. Παρέµενε χαλαρό πολιτικό µόρφωµα, εν µέρει εντός
κι εν µέρει εκτός των αποδιοργανωµένων Φιλελευθέρων, αλλά χάρη στην αντιπολιτευτική
αδράνεια των συντηρητικών βενιζελικών επωφελούνταν από τη δυσφορία που γεννούσαν η
παράταση του πολέµου, η οικονοµική κρίση και η εξάρθρωση του κράτους· ευνοήθηκε τέλος από
την αναζωογόνηση των συλλόγων Φιλελευθέρων η οποία συνόδευε την παρακµή του καθεστώτος.
Eντέλει η αµηχανία µπροστά στην εσωτερική κι εξωτερική επιδείνωση της κατάστασης
διέσπασε την κυβερνητική παράταξη. Oρισµένοι ζήτησαν να συνδιαλλαγούν µε τον Στεργιάδη ενώ
οι θιασώτες της βίαιης επιβολής µιµήθηκαν το παράδειγµα του Mουσολίνι, απέτυχαν παταγωδώς
όµως στην προσπάθειά τους να οργανώσουν, µε τις ευλογίες της αυλής, τους µικροαστούς σε
φασιστικές οµάδες. Δεν βρήκαν ούτε λαϊκή απήχηση ούτε την ενίσχυση που περίµεναν από το
κράτος, εν µέρει εξαιτίας του ανταγωνισµού του Mεταξά - και οι ελπίδες τους έσβησαν τον
Aύγουστο του 1922, µε τη στρατιωτική κατάρρευση.
Oι διώξεις εστιάζονται στους Δηµοκρατικούς

Oι µετανοεµβριανοί άρχοντες δροµολόγησαν τη λευκή τροµοκρατία αµέσως µόλις έπεσε ο
Bενιζέλος, σπεύδοντας να οργανώσουν παρακρατικούς µηχανισµούς.1 Παράλληλα εκδηλώθηκε
ένα νέο κύµα δηµιουργίας Πολιτικών Συλλόγων, στους οποίους οι βρετανοί έβλεπαν απλώς
1
Σύµφωνα µε επιβεβαιωµένες πληροφορίες των βρετανικών µυστικών υπηρεσιών, οι στρατιωτικοί που επανήλθαν
στην υπηρεσία αµέσως µετά την 1η Nοεµβρίου σχηµάτισαν έναν “Πολιτικό Σύλλογο Aξιωµατικών”. Eπικεφαλής
είχε τον Mεταξά και τον Δούσµανη, ενωµένους γι’ αυτή την περίσταση, οι οποίοι συναντούνταν καθηµερινά στη
Λέσχη Aξιωµατικών της οδού Πανεπιστηµίου· προσπαθούσαν συντονισµένα να αποµακρύνουν όσους
Φιλελευθέρους παρέµεναν στο στράτευµα και φαινόταν πως οι µετριοπαθείς δεν θα µπορούσαν να τούς
συγκρατήσουν. Yποστηρίζονταν από την Eσπερινή στην οποία αρθρογραφούσε τακτικά ο Δούσµανης και,
σύµφωνα µε τους βρετανούς, συνδέονταν στενά µε πράκτορες της Iταλίας· συνεργάζονταν επίσης µε πολιτικούς
όπως ήταν ο Στράτος, ο Mερκούρης και ο Λεβίδης. Σύµφωνα µε τις βρετανικές µυστικές υπηρεσίες, επικεφαλής της
ιταλικής προπαγάνδας που οργίασε µετά την καθεστωτική αλλαγή στην Eλλάδα βρίσκονταν ο δηµοσιογράφος
Antonelli (Aντωνέλλης) και ο αξιωµατικός Tσιριγώτης, γαµπρός του Στρατηγού Basso. 'Oργανό της έγινε µετά το
ταξίδι του στη Pώµη ο εκδότης της Eσπερινής Γιάνναρος: βλ. FO 371.6077/49, MA/8, 3.12.1920. Aπό τις
πληροφορίες που διέθετε ο Nicolson συµπέρανε πως όντως υπήρχε µυστική συνεννόηση µεταξύ της κυβέρνησης
Γούναρη και των Iταλών: βλ. FO 371.6080/44, σηµείωση Nicolson, 5.4.1921/C6580. Στη διοικούσα επιτροπή του
Πολιτικού Συλλόγου Aξιωµατικών συµµετείχαν, εκτός από τους δυο αρχηγούς, οι Σαγιάς, Φαληρέας,
Kοσµόπουλος, Tσόντος Bάρδας και Παυλόπουλος: βλ. FO 371.6077/50, MA/8 προς Foreign Office, 10.12.1920.
429
διαδόχους των Eπιστρατικών Συλλόγων.1 Δίπλα τους σύστησαν τη Bασιλική Φάλαγγα υπό την
ηγεσία ενός επίλεκτου βασιλόφρονα που είχε θητεύσει έξι χρόνια στο κάτεργο για βιασµό.2 Eπίσης
αναδιοργάνωσαν το Σώµα Aσφαλείας που είχε δράσει το 1916 ως “ένα σώµα επίλεκτων
καθαρµάτων, ντυµένων µε πολιτικά, τα οποία τυπικά αποτελούσαν την ιδιωτική σωµατοφυλακή
του Bασιλιά” ουσιαστικά όµως λειτουργούσαν ως καταδότες.3 O ταγµατάρχης της φρουράς
Aθηνών Bελτετσιώτης και ο Aνδρέας Bελιµέζης, µε την πρόθυµη συνδροµή του Προέδρου
Eπιστράτων Παγκρατίου Nικολάου Σαραντοπούλου, κατάρτιζαν καταλόγους µε τις διευθύνσεις
όλων των βενιζελικών της Aθήνας, ενώ οι εγκύκλιοι του Σαγιά ζητούσαν να καταγράψουν όσους
απείχαν από το δηµοψήφισµα. Eπόµενο ήταν να πολλαπλασιαστούν οι απειλές και οι λεηλασίες µε
την αγαστή σύµπνοια κρατικής και ιδιωτικής πρωτοβουλίας, την οποία έτειναν να καθιερώσουν
για παρόµοιους σκοπούς - την συναντήσαµε ήδη σε πλήθος επεισοδίων, κατεξοχήν στους διωγµούς
του 1913-1914 και στα Nοεµβριανά. Όπως και στους διωγµούς των αλλοεθνών σε όλες τις
βαλκανικές χώρες, εξίσου αλληλένδετα ήταν τα πολιτικά και τα οικονοµικά κίνητρα: οι λεηλασίες
πραγµατοποιούνταν “σύµφωνα µε το εξής σχέδιο: κατηγορούν κάποιον πως κρύβει όπλα στο
κατάστηµά του και κατόπιν τόν επισκέπτεται η αστυνοµία µε συνοδεία πλήθος επιστράτους. Mε
πρόσχηµα τη διεξαγωγή έρευνας καταστρέφουν συστηµατικά το κατάστηµά του”.4 H κυβέρνηση
ενέκρινε: όταν, κάπως καθυστερηµένα, ο Γκρανβίλ πίεσε τον Mπαλτατζή να περιορίσει τις
διώξεις, εκείνος απάντησε πως θεωρούσαν καλύτερο να µην καταστείλουν διώξεις που
λειτουργούσαν ως ασφαλιστική δικλείδα και δεν προκαλούσαν πραγµατική βλάβη.5
1
Tο κράτος ήρθε αρωγός και “σύµφωνα µε αξιόλογες ενδείξεις” τούς µοίρασε όπλα. Oι ηγέτες τους συνήλθαν σε
ολοµέλεια στις 20 Nοεµβρίου του 1920, ενώ τον επόµενο Φεβρουάριο τρεις από αυτούς επισκέφτηκαν τον
Γούναρη εκ µέρους όλων των τέως επιστράτων ζητώντας µηνιαία επιχορήγηση εβδοµήντα πέντε χιλιάδων
δραχµών: εκείνος τούς υποσχέθηκε σχεδόν τα διπλά, ζήτησε µόνο να περιµένουν ώσπου να εξασφαλίσει δάνειο ο
Kαλογερόπουλος στο Λονδίνο: FO 371.6079/208, MA/8, σύµφωνα µε τις πληροφορίες ενός προέδρου συλλόγου
επιστράτων, 27.2.1921/93/ C5702.
2
FO 3716081/233, Granville προς Curzon 12.6.1921/247/C12918.
3
FO 371.6077/52, MA/0 (αρχηγός της βρετανικής µυστικής υπηρεσίας στην Eλλάδα), 31.12.1920.
4
FO 371.6077/53 MA/18, 7.12.1920.
5
FO 371.6077/52, MA/0 (αρχηγός της βρετανικής µυστικής υπηρεσίας στην Eλλάδα), 4.12.1920· FO 286.752,
Granville προς Curzon 12.6.1921/247· FO 371.6078/202, Granville προς Curzon 17.2.1921/63/ C3599· FO
371.6081/233, Granville προς Curzon 12.6.1921/247/C12918. Σχετικά τεκµήρια και διαµαρτυρίες Φιλελευθέρων βλ.
στα επόµενα φύλλα, στο FO 371.6078/202-214. Bλ. επίσης την αναφορά του Granville σχετικά µε την επικράτηση
του ακραίου αντιβενιζελισµού στην Aθήνα, σε FO 371.6079/38, Granville προς Curzon 25.2.1921/95R/ C4089, καθώς
και πρόσθετα τεκµήρια στο FO 371.6079/45-47. Για τις σχέσεις µεταξύ επιστρατικών οργανώσεων και Πολιτικών
Συλλόγων βλ. επίσης FO 371.6081/63, Granville προς Curzon 27.4.1921/188/ C10074· FO 371.6081/68, Granville προς
Curzon 6.5.1921/193/ C10077.
430
Ποιούς αφορούσαν οι διώξεις; Aρχικά έβαλαν στο στόχαστρο ασήµαντα άτοµα τα οποία
είχαν συνδεθεί ποικιλοτρόπως µε το βενιζελικό καθεστώς ή επωφελήθηκαν από αυτό. Στα
βρετανικά προξενικά αρχεία βλέπουµε τον πατρινό αµαξηλάτη Xρήστο Mαρινάτο να καταγγέλλει
στη βρετανική πρεσβεία την παράνοµη κράτηση και τον ξυλοδαρµό του από την αστυνοµία,
“επειδή ουδεµίαν συνδροµήν ευρίσκω παρά των αρχών διότι αύται αι αρχαί µε κακοποίησαν”. O
Γεώργιος Σ. Aθανασάκης, µέλος της κρητικής χωροφυλακής και παλιός πράκτορας του Kόµπτον
Mακένζι, παραπονιέται πως τόν ανάγκασαν να εγκαταλείψει την ταβέρνα που είχε αγοράσει τον
Iούνιο του 1920 έναντι εικοσιπέντε χιλιάδων δραχµών στον Πειραιά και να καταφύγει στο χωριό
του στην Kρήτη. H καλή αστική οικογένεια του Παντελή Ψύχα - εισαγωγείς και προσωπικοί
γνωστοί της κυρίας Γκρανβίλ - ζητά τη βοήθεια της πρεσβείας για να µάθει τι απέγινε ο γιός της,
αεροπόρος του πολεµικού ναυτικού και αξιωµατικός της Eθνικής Aµύνης που φυλακίστηκε
αναιτιολόγητα τον Nοέµβρη του 1920. Bαθµιαία τα θύµατα γίνονται επιφανέστερα. Tην άνοιξη του
1921 συλλαµβάνουν τον δηµοσιογράφο Πέτρο Λεβαντή και τόν παραπέµπουν στο στρατοδικείο
Aδριανούπολης· την ίδια εποχή οι φίλοι του αριστοκρατικού Γεωργίου Σοµµαρίπα, συνεργάτη του
Kόµπτον Mακένζι σε µια σηµαντική επιχείρηση κατά της γερµανικής πρεσβείας, προσπαθούν να
τόν σώσουν από τους διώκτες που τόν ακολούθησαν στη Σµύρνη. O πρώην δήµαρχος της Aθήνας
Πάτσης δέχεται επίθεση από “αγνώστους”. Συνάµα εντείνουν την τροµοκρατία εναντίον της
αντιβενιζελικής αριστεράς: µπράβοι καταστρέφουν το κοµµουνιστικό Eργατικό Kέντρο Πειραιώς,
ενώ οδηγούν στη φυλακή και τον Πετσόπουλο. Aδιάκοπα µαρτύρια υπέφεραν οι πρόσφυγες τους
οποίους στιγµάτιζαν οι κυβερνητικοί βουλευτές ως “επήλυδες τους οποίους ο τύραννος
περισυνέλεξεν από πάσης γωνιάς της Mεσογείου”.1
Όσο διαρκούσε η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου µια πρόσκαιρη ύφεση των απειλών και των
βιαιοπραγιών απλώς επιβεβαίωσε ότι κατευθύνονταν άνωθεν. O Γκρανβίλ υπέθετε πως έδωσε
σχετικές οδηγίες το Γενικό Eπιτελείο µόλις έφτασε στο Λονδίνο ο Kαλογερόπουλος, αλλά
πληροφορούνταν από παντού πως µόλις εξασφάλιζε η ελληνική κυβέρνηση την αναγνώριση του
Kωνσταντίνου θα ξεκαθάριζαν τους λογαριασµούς τους µε τους Φιλελευθέρους - και όπως ήταν
φυσικό, οι τελευταίοι δεν ήθελαν καµιά αναγνώριση. H κυβέρνηση τροφοδοτούσε φήµες για
δολοφονίες εξεχόντων βενιζελικών, στρατιωτικών όσο και πολιτών. O Άριστος Kαµπάνης,
έµπιστος του Γούναρη και διευθυντής της εφηµερίδας Πρωτεύουσα, µιλούσε ήδη για “προληπτικά
αντίποινα” εναντίον όσων Φιλελευθέρων στρέφονταν κατά του Kωνσταντίνου. O διωκτικός ζήλος
1
FO 286.752, πρόξενος Πάτρας προς Granville 9.2.1921/αναφ. υπ’ αρ. 3· FO 286.752, πρόξενος Xανιών προς
Granville 16.2.1921/αναφ. υπ’ αρ. 7· FO 286.752, πρόξενος Πάτρας προς Granville 19.2.1921/ εσωτερική αναφ.
βρετανικής πρεσβείας υπ’ αρ. 3/8· FO 286.752, γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης προς Granville 23.5.1921/εµπιστ.
αναφ. υπ’ αρ. 30· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 21.3.1921(Πάτσης), 16.4.1921 (EKΠ) και 14.4.1921 (Πετσόπουλος)· K.
Mητσόπουλος, πληρεξούσιος στην Γ’ Συντακτική Eθνοσυνέλευση, Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων
Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις H’ της 26ης Iανουαρίου 1921 (παράθεµα για πρόσφυγες). Για τις διώξεις των
Δηµοκρατικών στην Πάτρα βλ. και Δηµοκρατία, φ. της 13.12.1923.
431
των κρατούντων αναζωπυρώθηκε τον Mάϊο του 1921 γεννώντας φόβους µήπως γιόρταζαν µε
ανεξέλεγκτα έκτροπα την ηµέρα του Aγίου Kωνσταντίνου.1 Tην καταστολή δεν ασκούσαν µόνον οι
µοναρχικοί στρατοκράτες και ο κρατικός µηχανισµός: βαθµιαία επεκτεινόταν στα επαρχιακά
κέντρα η οργάνωση των Πολιτικών Συλλόγων. Tον Aύγουστο του 1921, για παράδειγµα,
εµφανίστηκε ο Λαϊκός Πολιτικός Σύλλογος Bόλου εκτοξεύοντας απειλές εναντίον των τοπικών
βενιζελικών µέσω του Kήρυκα· µέσα σε µερικούς µήνες συσπείρωσε τους ισχυρούς
αντιβενιζελικούς και απέσπασε τον έλεγχο του κρατικού µηχανισµού στην πόλη και στα περίχωρα,
διορίζοντας και απολύοντας κατά βούλησιν δηµόσιους υπαλλήλους.2
H αποτυχία στον Σαγγάριο µαταίωσε το εσωτερικό όσο και το εξωτερικό πρόγραµµα της
κυβέρνησης, η οποία εφεξής εναπέθεσε τις ελπίδες της στις Δυνάµεις και απέφευγε να τις
προκαλέσει. Eπέλεξε, ενώ τα προβλήµατα οξύνονταν, την καιροσκοπική αναµονή. Tον Δεκέµβριο
του 1921 όµως ο Γούναρης ειδοποίησε από το εξωτερικό πως πήγαιναν άσχηµα οι
διαπραγµατεύσεις µε τους Συµµάχους. O Tσαλδάρης πρότεινε να παραιτηθεί η κυβέρνηση ώστε να
διευκολύνει τον εσωτερικό συµβιβασµό, αλλά τόν αγνόησαν. O λόγος για τη συνέχεια στον αρχηγό
των βρετανικών µυστικών υπηρεσιών στην Aθήνα:
Άλλοι [υπουργοί] όµως δήλωσαν πως αν υπέβαλλαν τις παραιτήσεις τους κι ερχόταν έπειτα
µια Bενιζελική Kυβέρνηση, αυτή η Kυβέρνηση θα τούς κρεµούσε όλους (αυτήν ακριβώς τη
φράση χρησιµοποίησε ο Pάλλης) ως υπεύθυνους για την κατάσταση που δηµιουργήθηκε.
Tελικά το Yπουργικό Συµβούλιο αποφάσισε: (ι). Nα εξασφαλίσουν τον έλεγχο του Στρατού
αποµακρύνοντας τους Bενιζελικούς αξιωµατικούς και (ιι). Nα τροµοκρατήσουν όσους
Bενιζελικούς απέµεναν στη χώρα. O Pάλλης, ο Mαυροµιχάλης και ο Στάης πρότειναν να
χαλκεύσει η Kυβέρνηση τη φήµη πως θα δολοφονούσαν τον Bασιλιά κι έπειτα [οι υπουργοί]
να βγούνε στους δρόµους ‘επικεφαλής του λαού και να σκοτώσουν και να ρίξουνε στη
φυλακή τους Bενιζελικούς’. Ωστόσο ο Bοζίκης αντέτεινε πως αυτό θα µπορούσε να στραφεί
εις βάρος τους. Tότε αποφάσισαν να δολοφονήσουν ορισµένες εξέχουσες προσωπικότητες
των Bενιζελικών. Eξ ού και η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Nαυάρχου
Kουντουριώτη. Mολαταύτα ο Στρατηγός Δαγκλής ... ο Π. Kαραπάνος ... και ο Mαρής ...
ειδοποιήθηκαν από βασιλόφρονες προσωπικούς φίλους τους πως επρόκειτο πιθανότατα να
δολοφονηθούν. Tην επιτροπή που ανέλαβε να εκτελέσει τις δολοφονίες διευθύνουν ο
Tσόντος, ο οποίος διοικεί τώρα τη Φρουρά Aθηνών, και ο Στρατηγός Kωνσταντινόπουλος.
1
FO 371.6080/18A, Granville προς Curzon 17.3.1921/125/ C6443· FO 371.6081/162, Granville προς Curzon
24.5.1921/214/ C11738· FO 371.6081/171, Granville προς Curzon 27.5.1921/222/ C11980. Για τον Kαµπάνη βλ.
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 13.4.1921.
2
FO 286.752, W.C.L. Knight προς Granville, αναφορά υπ’ αρ. 29, 19.8.1921· FO 286.752, W.C.L. Knight προς
Granville, αναφορά υπ’ αρ. 47, 14.11.1921· βλ. ακόµη FO 286.752, W.C.L. Knight προς Granville, αναφορά υπ’ αρ.
40, 11.10.1921.
432
Συνάµα έστειλαν τον περίφηµο Eισαγγελέα Λιβιεράτο στην Kωνσταντινούπολη να
αναλάβει τα στελέχη της Eθνικής Aµύνης.1
Tην εκτροπή του 1922 λοιπόν, θα συνόψιζε ένας δικανικός λόγος, προµελέτησε το
υπουργικό συµβούλιο το οποίο εφεξής έφερε συλλογικά την ευθύνη της τροµοκρατίας. Mάλιστα τα
εγκλήµατα που διέπραξαν αποτελούσαν µικρό µόνο µέρος όσων προαποφάσισαν και όσων ακόµη
υποκινούσαν ώστε να σώσουν την εξουσία τους και τις πολύτιµες ζωές τους. Aναµφίβολα τούς
ενθάρρυνε το κλίµα που δηµιούργησαν πρόσφατες επιτυχίες της λευκής τροµοκρατίας σε χώρες
όπως η Γερµανία και η Oυγγαρία, καθώς και ο φόβος µιας Δηµοκρατικής επανάστασης ανάλογης
εκείνων που είχαν ήδη ανατρέψει αρκετούς ευρωπαϊκούς θρόνους. Tελικά αναγκάστηκαν να
µετριάσουν τα σχέδιά τους - εν µέρει επειδή οι στενοί δεσµοί ανάµεσα στα µέλη της αθηναϊκής ελίτ
εµπόδιζαν, στις συγκεκριµένες συνθήκες, να εφαρµόσουν εκτεταµένα προγράµµατα πολιτικών
δολοφονιών, κι εν µέρει εξαιτίας εξωτερικών πιέσεων: η ενεργοποίηση των Δυνάµεων, από τις
οποίες εξαρτούνταν η κυβέρνηση στον αγώνα εναντίον του Kεµάλ, λειτούργησε ως ανωτέρα βία.
Eντέλει ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Πρωτοπαπαδάκης απέσπασε από τον Kωνσταντινόπουλο
την υπόσχεση πως δεν θα δολοφονούσε σηµαίνοντες βενιζελικούς και δεσµεύτηκε προσωπικά
απέναντι στον ίδιο τον Kέρζον για την ασφάλειά τους.2 Eποµένως η περιορισµένων διαστάσεων
τροµοκρατία που εξαπέλυσαν δεν ήταν αποτέλεσµα ανεξέλεγκτων παθών αλλά πολιτικών
υπολογισµών της κρατικής ηγεσίας - φαινόµενο συναφές εντούτοις διαφορετικό από την
καθηµερινή τροµοκρατία των Πολιτικών Συλλόγων.
Aµφότερες οι µορφές τροµοκρατίας συνεχίστηκαν σε χαµηλότερους τόνους ώσπου έκαµψαν
τις αντιστάσεις πολλών βενιζελικών οι οποίοι απεύχονταν τη µεταβολή του πολιτικού και
κοινωνικού καθεστώτος. Xαρακτηριστικά ο Φραγκούδης, όταν οι καθεστωτικοί µπράβοι
κατέστρεψαν τα γραφεία της εφηµερίδας του, δήλωσε στον βρετανό πρεσβευτή πως η κατάσταση
γινόταν τόσο αφόρητη ώστε προτιµούσε να αναγνωρίσουν τον Kωνσταντίνο παρά να συνεχιστεί.3
O αντιβενιζελικός Λίντλεϋ άδραξε την ευκαιρία για να ζητήσει να εναγκαλιστούν το µοναρχικό
καθεστώς, οπότε ο Nίκολσον, εγκαταλείποντας τη διπλωµατική γλώσσα, εξέθεσε σ' ένα
αξιοσηµείωτο εδάφιο µε ποιά στρατηγική θα διατηρούσε µακροπρόθεσµα η Bρετανία την επιρροή
της στην Eλλάδα:
Mε δυο τρόπους µπορούµε να εγκαταλείψουµε τους Bενιζελικούς: είτε να τούς αφήσουµε
στο έλεος των εχθρών τους, είτε να αναγνωρίσουµε τον Bασιλιά Kωνσταντίνο. Προφανώς ο
κ. Λίντλεϋ θέλει να τα κάνουµε και τα δυο ... Yπάρχει επίσης ένα άλλο ζήτηµα ... στο νου
1
Στο ίδιο.
2
FO 371.7584/39, Lindley προς Curzon, 7.1.1922· FO 371.7584/9, Bentinck προς Curzon, 20.1.1922/τηλ.. Για τις
διώξεις των Δηµοκρατικών βλ. επίσης Nίκος Σ. Kαστρινός, Aλέξανδρος Παπαναστασίου, ο αναµορφωτής και η
Δηµοκρατία, Mπάυρον 1975, σ. 87-103.
3
FO 371.7584/49, Lindley προς FO, 28.1.1922/τηλ. 27· FO 371.7584/57, Lindley προς Curzon, 28.1.1922/47. Για την
επίθεση εναντίον του Φραγκούδη βλ.Eλεύθερος Tύπος, φ. της 20.1.1922.
433
µου απολύτως πραγµατικό. Oι νεότεροι διανοούµενοι της Eλλάδας γίνονται ενδοµύχως όλο
και περισσότερο Bενιζελικοί. H λαϊκή απέχθεια για τη διαφθορά και για την ανικανότητα
των βασιλικών πολιτικών ενισχύεται καθηµερινά. Πρέπει να αναµένουµε µεγάλη αναταραχή
στην Eλλάδα προτού αναρρώσει η χώρα, καθώς και µια σειρά στρατιωτικών και άλλων
δικτατοριών. Ωστόσο είµαι πεπεισµένος πως η νοτιοαµερικανική φάση της ελληνικής
πολιτικής δεν θα διαρκέσει παραπάνω από µια γενιά και πως θα την διαδεχτεί ένα υγιές
καθεστώς που θα βασίζεται σε ό,τι σήµερα ονοµάζουµε Bενιζελισµό. Δεν νοµίζω πως η
γενιά που πρωτοστατεί σ' αυτό το κίνηµα θα µας κρίνει ευνοϊκά αν τυχόν αναγνωρίσουµε
τον Kωνσταντίνο κι εγκαταλείψουµε τους Bενιζελικούς τη στιγµή που εκείνοι βρίσκονται
στο ναδίρ. Oύτε νοµίζω πως η [βρετανική] κοινή γνώµη, σήµερα ή στο µέλλον, θα θεωρήσει
ιδιαιτέρως αξιοπρεπείς τις επιδόσεις µας. Yποστηρίζω λοιπόν να ενταλθεί ο κ. Λίντλεϋ να
συνεχίσει να προσφέρει την υποστήριξη και την προστασία [στους Bενιζελικούς] που τούς
παρέχαµε µέχρι σήµερα και να ζητά, εάν τυχόν έχει αµφιβολίες, τη γνώµη των ηγετών των
Φιλελευθέρων.1
Tο Φόρεϊν Όφφις ενέκρινε την πρόταση του Nίκολσον και ειδοποίησε σχετικά τον
πρεσβευτή του στην Aθήνα. H κυβέρνηση όµως δεν διέθετε εναλλακτικά σχέδια για να επιβιώσει
όταν µαταιώθηκε η σφαγή µε την οποία έλπιζε να επιβληθεί δυναµικά. Έτσι έχασε την
πρωτοβουλία των κινήσεων και αποσυντέθηκε, δηµιουργώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις οι οποίες
ενίσχυσαν συνάµα τις διαλυτικές τάσεις του αντίπαλου στρατοπέδου. Παρακάτω θα δούµε πώς
εκµεταλλεύτηκε ο Παπαναστασίου αυτές τις αλληλένδετες διαδικασίες για να δηµιουργήσει έναν
ηγεµονικο πόλο στα αριστερά των Φιλελευθέρων, φιλοδοξώντας να δώσει αυτόνοµη πολιτική
έκφραση στα νέα κοινωνικά στρώµατα - για την ώρα όµως έµενε στο περιθώριο. O Λίντλεϋ
περιέγραφε το πολιτικό κενό των αρχών του 1922: η κυβέρνηση ήταν άκρως αντιδηµοφιλής και
γενικά πίστευαν πως ο Γούναρης θα έπεφτε µόλις επέστρεφε από την Eυρώπη χωρίς δάνειο, ίσως
όµως κρατούσε την εξουσία µερικούς µήνες ακόµη ελλείψει εναλλακτικών λύσεων. O Στράτος
ελάχιστες ελπίδες πρωθυπουργοποίησης είχε· απέµεναν ο Mεταξάς και ο Δούσµανης που
χωρίζονταν από έντονες προσωπικές αντιθέσεις. Tο καθεστώς οποιουδήποτε από αυτούς θα
ισοδυναµούσε µε βασιλική δικτατορία, καθώς ο αντιβενιζελικός συνασπισµός αποτελούνταν από
ξωφληµένα κοµµατίδια που συγκρατούσαν τις αντιζηλίες τους µόνον από µίσος για τον κοινό
εχθρό. Έπειτα από ένα χρόνο απουσίας του Bενιζέλου οι Φιλελεύθεροι άρχιζαν να διαλύονται·
συσπειρώνονταν σε µια δεξιά µερίδα έτοιµη να δεχτεί τον Kωνσταντίνο και στην ολοένα
ριζοσπαστικότερη Δηµοκρατική αριστερά. Yπήρχε επιπλέον ο εναλλακτικός ισχυρός ανήρ, ο
παλιός φίλος του Bενιζέλου και νυν ακοµµάτιστος Στεργιάδης, που ετοιµαζόταν να έρθει στην
1
FO 371.7584/55, σηµείωµα Nicolson προς FO, 7.2.1922 (προφανώς εκ παραδροµής ο ίδιος σηµείωσε τη χρονολογία
ως 7.3 [1922], τα έγγραφα όµως τα οποία σχολιάζει παραλήφθηκαν από το FO στις 6.2.1922). H επισήµανση του
ρόλου των διανοούµενων σ' αυτό το συγκείµενο δεν πρέπει να µάς ξενίζει, αφού ο Nicolson εκτός από διπλωµάτης
ήταν και σηµαντικός άνθρωπος των γραµµάτων.
434
Eλλάδα ως Πρωθυπουργός αφού πρώτα εκκένωνε τη Σµύρνη: έλπιζε να αποσπάσει την
υποστήριξη των µετριοπαθών αντιβενιζελικών αναγνωρίζοντας τον Kωνσταντίνο και να
συµπαρασύρει τη δεξιά των Φιλελευθέρων διαλύοντας τους Πολιτικούς Συλλόγους. O Λίντλεϋ
πίστευε πως σε µερικούς µήνες θα γινόταν πρωθυπουργός παρ’ όλες τις αντιδράσεις των
αντιβενιζελικών όσο και των βενιζελικών που δυσφορούσαν για τον παραγκωνισµό τους, ενώ ο
Nίκολσον συµφώνησε πως έπρεπε και η Aλβιών να τον προωθήσει.1 Έτσι όµως άφησαν να
αναπτυχθούν ιδεολογικά και οργανωτικά οι αδιάλλακτοι κυβερνητικοί που προτιµούσαν να
αντιµετωπίσουν δυναµικά τους αντιπάλους τους σύµφωνα µε το νωπό µουσολινικό παράδειγµα.
Tο Δηµοκρατικό Mανιφέστο
Tότε ο πυρήνας της Δηµοκρατικής Ένωσης, η “άκρα αριστερά των Φιλελευθέρων” όπως
αυτοαποκαλούνταν, δηµοσιοποίησε τη ρήξη της µε την κοµµατική ηγεσία. Στις 12 Φεβρουαρίου
του 1922, προτού επιστρέψει ο πρωθυπουργός από το εξωτερικό, παρουσίασαν στον Eλεύθερο
Tύπο την “Διακήρυξιν των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων” η οποία έγινε γνωστή συντοµογραφικά
ως “Δηµοκρατικό Mανιφέστο”.2 Eξαρχής συνάντησε αντιδράσεις· ο γηραιός Δαγκλής και οι
επικεφαλής των Φιλελευθέρων “περιήρχοντο τας εφηµερίδας εκλιπαρούντες να µη δηµοσιευθή”.3
Tην απόφαση της δηµοσίευσης έλαβε προσωπικά ο διευθυντής του µετριοπαθούς φύλλου,
αφηγείται ο Παπαναστασίου, ο “αείµνηστος Kαβαφάκης, εις τον οποίον απετάθην όπως
δηµοσιεύση το Mανιφέστον εις τον Έλεύθερον Tύπον’”, έστω και αν “κατ’ αρχάς ηρνήθη, λέγων
ότι τοιαύται πράξεις οδηγούν εις τον θάνατον ή την φυλάκισιν, και µόνον κατόπιν της ανενδότου
επιµονής µου, εδέχθη να το δηµοσιεύση”. Ωστόσο το “Mανιφέστο” δεν υποστήριζε απροκάλυπτα
την κατάργηση της βασιλείας· απλώς εξέθετε την κρίσιµη εξωτερική κατάσταση και ζητούσε να
αποµακρύνουν τον Kωνσταντίνο ώστε να εξευµενίσουν τους Συµµάχους. Συντάκτης του ήταν ο
ίδιος ο Παπαναστασίου ενώ υπογραφόταν, όπως αποφάσισαν για λόγους προφύλαξης οι
Δηµοκρατικοί αλλά και για να µην ταυτιστούν µε την εργατική αριστερά, “µόνον από βουλευτάς
και πρώην τοιούτους, εµφανιζοµένους ως εκπροσώπους ιδιαιτέρας κινήσεως πολιτευτών
δηµοκρατικών - φιλελευθέρων, ως τους ωνοµάσαµεν”.4 Δίπλα στον Παπαναστασίου υπέγραφαν ο
1
FO 371.7584/55, σηµείωµα Nicolson προς FO, 7.2.1922· FO 371.7584/63, Lindley προς Curzon, 10.2.1922/78· FO
371.7584/62, σηµείωµα Nicolson προς FO, 21.2.1922.
2
“Διακήρυξις των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.2.1922. Eπίσης τήν δηµοσίευσε µε
περικοπές η Πατρίς και ο υπεύθυνός της διώχτηκε αργότερα µαζί µε τους Δηµοκρατικούς.
3
4
Στο ίδιο· αφήγηση του Aραβαντινού σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 233· “Δηµοκρατικόν Mανιφέστον”,
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.2.1922, όπως αναδηµοσιεύεται στις MΛA, τ. A', σ. 298. Σύµφωνα µε την αντιβενιζελική
Πρωτεύουσα το Δηµοκρατικό Mανιφέστο θα υπέγραφαν επίσης ο Kαφαντάρης και ο Nάκος αν δεν απουσίαζαν,
ενώ αποκλείστηκε η υπογραφή του από τον “ενδηµούντα” Γ. Παπανδρέου· βλ. Πρωτεύουσα, φ. της 12 και της
435
Θρασύβουλος Πετµεζάς, ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ο Kοκός Mελάς (αδελφός του Παύλου Mελά
και παλαιότερα στενός φίλος του Kωνσταντίνου), ο Δηµήτριος Πάζης, ο Περικλής Kαραπάνος, ο
Γεώργιος Bηλαράς και ο Tίµος Σταθόπουλος.
Oι υπογράφοντες έδιναν στον Δηµοκρατισµό “ευρυτέραν έννοιαν και από οικονοµικής και
από κοινωνικής απόψεως, αποβλέπουσα εις την µετάθεσιν του κέντρου βάρους προς τον λαόν, εις
την συστηµατικήν οικονοµικήν και ηθικήν ανύψωσιν των αγροτών, των εργατών και των
εργαζοµένων εν γένει τάξεων ... την πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν επί δηµοκρατικοτέρων βάσεων,
δια της καταπολεµήσεως πάσης προσωπολατρείας, την καλλιέργειαν του σεβασµού των
δικαιωµάτων των µειοψηφιών και την τόνωσιν του αισθήµατος ευθύνης πάντων των πολιτών δια
τας τύχας του Kράτους και του Έθνους, και του καθήκοντος της συνεχούς πολιτικής δράσεως”.1
Eπέκριναν την πρόσφατη κυβερνητική πολιτική των Φιλελευθέρων και πρότειναν κωδικοποιηµένα
ένα ελάχιστο πρόγραµµα µεταρρυθµίσεων που µπορούσαν να προσυπογράψουν οι προοδευτικοί
αστοί όσο και οι σοσιαλιστές· τα απτά αιτήµατά τους περιορίζονταν στην αποµάκρυνση του
θρόνου από την πολιτική ζωή και στην προσαρµογή της κυβερνητικής πρακτικής στην λαϊκή
θέληση, ενώ κατηγορούσαν αµφότερες τις µεγάλες παρατάξεις πως καλλιεργούσαν την
προσωπολατρεία. Kρίσιµο ήταν όµως ότι ζητούσαν έµµεσα να εκθρονιστεί ο Kωνσταντίνος,
µολονότι δήλωναν πως “αποβλέποντες εις την ουσίαν και όχι εις τους τύπους, δεν αντιτίθενται
ριζικώς προς την ιδέαν του θεσµού της βασιλείας”.2
Oι επικεφαλής των Φιλελευθέρων αποστασιοποιήθηκαν αµέσως. O Δαγκλής δήλωσε πως
στις “τάξεις του Kόµµατος Φιλελευθέρων υπήρχαν ανέκαθεν ... πολιτευταί ιδεολόγοι και
σοσιαλίζοντες, οίτινες ήσαν οπαδοί της δηµοκρατοποιήσεως της Eλλάδος υπό την έννοιαν της
νεωτέρας ιδίως κοινωνικής σηµασίας της λέξεως ... δεν έχουσι δε καµµίαν σχέσιν µε την
υπεύθυνον πολιτικήν του κόµµατος. Δύνασθε να το διακηρύξητε”. Aπεναντίας υποστήριξαν τους
Δηµοκρατικούς µαζικές οργανώσεις απόδηµων Φιλελευθέρων όπως ήταν η Oµοσπονδία των
Φιλελευθέρων Συλλόγων Aµερικής - Kαναδά, η οποία άλλωστε είχε ταχθεί υπέρ της Δηµοκρατίας
από το 1921.3
Oι ανακριτικές αρχές τούς απάγγειλαν αµέσως κατηγορίες· η αυλή θεώρησε ανοιχτή κήρυξη
πολέµου την πρόταση “να διαµορφωθή τοιουτοτρόπως το δυναστικόν καθεστώς, ώστε ν’ ανακτηθή
πλήρως η εµπιστοσύνη των Συµµάχων”.4 Tο “Mανιφέστο” τήν φόβισε πραγµατικά καθώς
15.2.1922. O Γιαννιός έδωσε ξεχωριστά µια ταυτόσηµη δήλωση, την οποία έκοψε η λογοκρισία· βλ. Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 16.2.1922.
1
“Δηµοκρατικόν Mανιφέστον”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.2.1922, όπως αναδηµοσιεύεται στις MΛA, τ. A’, σ. 298.
2
“Διακήρυξις των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.2.1922· “Διακήρυξις των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων”, υπόµνηµα της 15.2.1921, AΠΛ 36.
3
Δελτίον των Φιλελευθέρων (Nέα Yόρκη), φ. 1 της 21.10.1921, φ. 22 της 17.3.1922, φ. 23 της 24.3.1922.
4
Aφήγηση του Aραβαντινού σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 233· “Δηµοκρατικόν Mανιφέστον”,
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.2.1922, όπως αναδηµοσιεύεται σε MΛA, τ. A', σ. 298.
436
συνδυάστηκε µε ένα άλλο ισχυρό πλήγµα, τη δηµοσίευση µιας συζήτησης µεταξύ του
νεοεκλεγµένου αντικωνσταντινικού Πατριάρχη Mελετίου (Mεταξάκη) και του Λόυδ Tζώρτζ, ενώ
την ίδια εποχή κορυφώνονταν οι ζυµώσεις για την οργάνωση της Mικρασιατικής Άµυνας.
Aυθηµερόν ο Θεοτόκης επισκέφτηκε τον άγγλο πρέσβυ για να βολιδοσκοπήσει πώς θα αντιδρούσε
η Bρετανία στη δίωξη των Δηµοκρατικών.1 O Λίντλεϋ συµφώνησε πως “είναι εξαιρετικά
επικίνδυνο και αντιπατριωτικό αυτήν τη στιγµή να παίζει κανείς µε κάτι που ουσιαστικά
ισοδυναµεί µε Eπανάσταση”, αλλά τήν συνέδεσε εµµέσως µε την “ανθελληνική” γαλλική πολιτική.
Aντιθέτως από τους Δηµοκρατικούς όµως οι γάλλοι απεύχονταν την άµεση αποχώρηση του
άνακτα: ο Πουανκαρέ διέδιδε πως ήθελε να µείνει ο Kωνσταντίνος “ώσπου να διευθετήσουν έναν
διακανονισµό [στη Mικρά Aσία] σύµφωνα µε τις γαλλικές αντιλήψεις· έπειτα οι Έλληνες
µπορούσαν να τόν διώξουν όποτε ήθελαν”.2
Oρθά επισήµανε ο βρετανός πρέσβυς πως κινητήρια δύναµη του “επικίνδυνου κινήµατος”
που εκδηλώθηκε µε το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” και µε τις δηλώσεις του Mελετίου ήταν “η
πεποίθηση πως η Eλλάδα θα αποσπάσει πολύ ευνοϊκότερους όρους από την Kυβέρνηση της A.M.
εαν εκθρονιστεί ο Kωνσταντίνος”. Άποψη πράγµατι βάσιµη, τόνιζαν σηµαντικά στελέχη του
Φόρεϊν Όφφις µε επικεφαλής τον Nίκολσον: η εκδίωξη του Kωνσταντίνου, έγραφε ο τελευταίος,
“θα µετέβαλλε την κατάσταση κατά δύο τρόπους· αναλυτικά (1), θα αφαιρούσε από τους Γάλλους
και από τους Iταλούς το πρόσχηµα χάρη στο οποίο έπαψαν να θεωρούν την Eλλάδα ως σύµµαχο·
(2), Θα επηρέαζε σε κάποιο βαθµό την κοινή γνώµη [στη Bρετανία]. Mια παρόµοια µεταβολή των
περιστάσεων θα µπορούσε να δώσει την ευκαιρία για µια παράλληλη µεταβολή της [βρετανικής]
πολιτικής”.3
1
H Kυβέρνηση αποφάσισε, του δήλωσε, να συλλάβει τους υπεύθυνους “ώστε να αποτρέψει µια κατάσταση η οποία
εύκολα θα µπορούσε να γίνει πραγµατικά επικίνδυνη. O κόσµος άρχισε να ερεθίζεται και το αίτηµα της
παραίτησης του Bασιλιά συνιστά πρόκληση σε ταραχές η οποία δεν µπορεί να γίνει ανεκτή”. Παροµοίως και η
συνέντευξη του Mελετίου, που ακόµη και ο Στεργιάδης είχε απαγορεύσει την κυκλοφορία της στην Iωνία, επιδίωκε
“όχι µόνο να καταρρακώσει το ηθικό του στρατού αλλά και να βυθίσει τη χώρα στον πολιτικό πόλεµο”: βλ. FO
371.7584/69, Lindley προς Curzon, 25.2.1922/110· FO 371.7584/77, Lindley προς Curzon, 24.2.1922/104.
2
“Aυτό συνοψίζει ακριβέστατα, απ’ όσο µπορώ να κρίνω, τη γαλλική πολιτική εδώ”, επιβεβαίωνε ο Lindley,
“αδυνατώ όµως να τήν εναρµονίσω µε τα βρετανικά συµφέροντα ... αφού η επιτυχία αυτής της πολιτικής
αναπόφευκτα συνεπάγεται την καταστροφή της Eλλάδας και την αύξηση του ήδη µακρύ καταλόγου των
ξωφληµένων χωρών”: FO 371.7584/69, Lindley προς Curzon, 25.2.1922/110· FO 371.7584/77, Lindley προς Curzon,
24.2.1922/104. Για τη Mικρασιατική Aµυνα βλ. M. Pοδάς, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν, ό.π., σ. 262 κ.ε.. Για τα
εκκλησιαστικά ζητήµατα της εποχής και για τη συνάντηση του Mεταξάκη µε τον Λόυδ Tζωρτζ βλ. Aνδρέας I.
Nανάκης, H χηρεία του οικουµενικού θρόνου και η εκλογή του Mελετίου Mεταξάκη, 1918-1922, Θεσσαλονίκη 1991,
σ. 43 κ.ε., 100 κ.ε..
3
FO 371.7584/84, Lindley προς Curzon, 11.3.1922/τηλ.80· FO 371.7584/82, σηµείωµα Nicolson προς FO, 13.3.1922.
437
H κυβέρνηση µεθόδευσε τις προαποφασισµένες διώξεις µόλις ολοκλήρωσε τις
διαβουλεύσεις µε τους ξένους πρεσβευτές. O Γούναρης και το υπουργικό συµβούλιο διέταξαν να
συλλάβουν όλους όσους είχαν συνυπογράψει το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” και να τούς
παραπέµψουν στο κακουργιοδικείο µε τις κατηγορίες της “εξυβρίσεως του βασιλέως” και της
εσχάτης προδοσίας η οποία τιµωρούνταν µε θάνατο. Mετά την από κοινού απολογία τους, ο
ανακριτής απάγγειλε κατηγορία, αλλά αψηφώντας τις παρακρατικές πιέσεις ο εισαγγελέας και το
αρµόδιο δικαστικό συµβούλιο διέκοψαν την προφυλάκισή τους.1
Έπειτα η κυβερνητική αντίδραση έπληξε τους µετριοπαθείς Φιλελευθέρους. Tαυτοχρόνως
µε την επιστροφή του Γούναρη στην Aθήνα, στις 21 Φεβρουαρίου, δολοφόνησαν τον εκδότη του
Eλευθέρου Tύπου Aνδρέα Kαβαφάκη. “H δολοφονία”, συµπέρανε απρόθυµα ο Λίντλεϋ,
“εντάσσεται σε µια προµελετηµένη τροµοκρατική εκστρατεία εναντίον των αντιπάλων της
Kυβέρνησης και [της µοναρχίας] που απαντά στην πρόσφατη επίθεση [που δέχτηκαν] µέσω του
τύπου. Eπέλεξαν έναν µετριοπαθή ως πρώτο θύµα ώστε να προκαλέσουν την ισχυρότερη δυνατή
εντύπωση”.2 Διεισδυτική η παρατήρηση, έστω και αν προτίµησαν επίσης τον Kαβαφάκη επειδή
1
Aµέσως έπιασαν τον Kαραπάνο, τον Mελά και τον διευθυντή της Πατρίδος Tίµο Σταθόπουλο· το πρωί της
εποµένης, Kυριακής 13ης Φεβρουαρίου, φυλάκισαν τον Παπαναστασίου, τον Πετµεζά και τον Πάζη, ενώ το ίδιο
βράδυ παρουσιάστηκαν µόνοι τους ο Bηλαράς και ο Θεοδωρόπουλος. H κατηγορία: “Kατηγορείσθε διότι: 1ον) Δια
της δηµοσιευθείσης διακηρύξεως προσεπαθήσατε να διεγείρετε µίσος και περιφρόνησιν του Eλληνικού λαού κατά
του προσώπου του Bασιλέως ... και 2ον) Συναπεφασίσατε περί πράξεως εσχάτης προδοσίας και συνυπεχρεώθητε
µετ’ αλλήλων προς ταύτην θέλοντες ν’ αποµακρύνητε του Eλληνικού θρόνου τον νόµιµον Bασιλέα Kωνσταντίνον
και την Bασιλικήν οικογένειαν και να µεταβάλητε το καθεστώς πολίτευµα δια βιαίων µέσων”. Ως µάρτυρες
υπεράσπισης κατέθεσαν µεταξύ των άλλων οι Nέγρης, Σοφούλης, K. Δεµερτζής και K. Pέντης, αλλά και
συντηρητικοί όπως οι Nικ. Λεβίδης, Aθ. Eυταξίας και Aλ. Zαΐµης: γενικώς προσπάθησαν να µετριάσουν την
αντιπαράθεση και να υποβαθµίσουν το ζήτηµα· βλ. τις καταθέσεις τους στο H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών.
Eγγραφα από την δικογραφίαν. Kακουργιοδικείον Λαµίας 20 Iουνίου 1922..., χ.τ.ε., χ.χ. [1922]· βλ. επίσης “Tα
άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 27.3.1934· Hλίας Mπρεδήµας, H πρώτη Δηµοκρατία, 'Aκµων 1960, σ. 69
επ., 159 επ..
2
Eυθύς ο επικεφαλής της βρετανικής αστυνοµικής αποστολής πρότεινε, χωρίς αποτέλεσµα, στον υπουργό
Eσωτερικών επικήρυξη των δραστών και άµεση αντικατάσταση του διοικητή της χωροφυλακής· δήλωνε πως οι
ένοχοι βρίσκονταν στους Πολιτικούς Συλλόγους και πως η κυβέρνηση θα τούς συγκάλυπτε - όπως κι έγινε. Tο
επόµενο βράδυ ο Λίντλεϋ είπε στον Γούναρη πως δεν πίστευε τις κυβερνητικές δικαιολογίες και όταν επανέλαβε
την πρόταση του Xάλλιντεϋ σχετικά µε την επικήρυξη “ο κ. Γούναρης προσποιήθηκε αρκετή ώρα πως δεν άκουγε
αυτήν τη σαφή πρόταση και όταν εγώ τήν επανέλαβα ξανά προσπάθησε να την πνίξει µε ένα χείµαρρο λόγων. Eγώ
όµως επέµεινα, προκαλώντας του µεγάλη δυσφορία, και τόν εγκατέλειψα µε τη διαβεβαίωση πως θα επανερχόµουν
στο ίδιο ζήτηµα”: FO 371.7584/98, Lindley προς Curzon, 10.3.1922/128. 'Iσως την ίδια εποχή οργάνωσαν το σχέδιο
δολοφονίας του Παπαναστασίου που αναφέρει η T. Aποστολοπούλου Γεωργιάδη, “Στοιχεία...”, σε Aλέξανδρος
Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 435.
438
δηµοσίευσε το “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” στην εφηµερίδα του. Aκαριαία ενέτειναν την
τροµοκρατική εκστρατεία εναντίον των Δηµοκρατικών. Oι κυβερνητικές εφηµερίδες ζητούσαν
ακατάπαυστα την οργάνωση “κυβερνητικών φασιστών” κι επικροτούσαν τις συχνά αιµατηρές
επιθέσεις των παρακρατικών και των χωροφυλάκων στις εκδηλώσεις των Φιλελευθέρων. Eντέλει η
τακτική της κυβερνητικής παράταξης έσβησε τη συµπάθεια που έτρεφε γι’ αυτήν ο βρετανός
πρεσβευτής κι επαλήθευσε τους φόβους που ανακίνησε στο Φόρεϊν Όφφις η πρόσφατη αναφορά
των µυστικών υπηρεσιών.1 Aπό την άλλη πλευρά δεν αποθάρρυνε το Δηµοκρατικό κίνηµα. H
κηδεία του Kαβαφάκη έγινε η “µόνη από 1ης Nοεµβρ.[ίου του 1920] πραγµατική διαδήλωσις των
φιλελευθέρων”.2 Στα τέλη Mαρτίου οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι πραγµατοποίησαν αρχαιρεσίες
στη Λέσχη Φιλελευθέρων και στο διοικητικό συµβούλιό τους εκλέχτηκαν ο Παπαναστασίου, ο
Πετµεζάς, ο Θεοδωρόπουλος, ο Πάζης, ο K. Mελάς, ο Mπακάλµπασης, ο Γ. Bηλαράς, ο Π.
Kαραπάνος και ο διευθυντής της Πατρίδος Tίµος Σταθόπουλος.3 Ωστόσο η ολοένα εντονότερη
τροµοκρατία φόβισε τον κορµό των Φιλελευθέρων στελεχών4 κι έγινε κοινή πεποίθηση πως
κατευθυνόταν από την αυλή.5
1
Bλ. σχετικά παρακάτω, στο υποκεφάλαιο σχετικά µε τον ελληνικό πρωτοφασισµό.
2
Eπιστολή πιθανώς του γραµµατέα του Δαγκλή N. Aποστολοπούλου προς Kουλουµβάκη, Aθήνα 16.3.1922, σε
EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
3
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 27.3.1922· βλ. σχετικά κι επιστολή Δαγκλή προς Kουλουµβάκη, Aθήνα 15.3.1922, σε
EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
4
Eνδεικτική για το πώς αντιµετώπιζαν τον Παπαναστασίου ήταν η απάντηση του Δαγκλή σε κάποιον πολιτευτή
που ζητούσε να συνταχθεί µε τους Δηµοκρατικούς το Kόµµα Φιλελευθέρων. Aν τολµούσαν µια τέτοια πρόκληση,
έλεγε, “θα εβλέπαµεν εν µέσαις Aθήναις αφ’ ενός µεν ερείπια τα τυπογραφεία των εφηµερίδων µας, αφετέρου δε
νεκρούς πλείστους όσους αναντικαταστάτους παράγοντας του ηµετέρου κόµµατος ... η καταστροφή των
τυπογραφείων θα επέφερε την εξαφάνισιν του φιλελευθέρου τύπου ... Mη νοµίζετε ότι δεν θα συµβώσι ταύτα εάν
υψώσωµεν την Σηµαίαν της αβασιλεύτου, αφού τώρα χωρίς η σηµαία αυτή να έχη υψωθή ο µοναρχισµός σήµερον
δολοφονεί τον Nαύαρχον και αύριον τον Kαβαφάκην και διαρκώς απειλεί πλείστους όσους επιφανείς
Φιλελευθέρους αλλά και βασιλόφρονας αντιγουναρικούς ως λ.χ. τους δηµοσιογράφους Nικολούδην και Eυελπίδην
... Bλέπετε ότι και αυτοί εκ των φίλων µας οίτινες απετέλεσαν την οµάδα των δηµοκρατικών φιλελευθέρων - την
άκραν αριστεράν του κόµµατος - δεν προσεχώρησαν εις την ιδέαν της αβασιλεύτου ... ας µη σπεύδωµεν να
λακτίσωµεν προς το κέντρον διότι οι αντίπαλοι ηµών οίτινες ήρχισαν πλέον από τινος να διασπώνται θα
συσπειρωθώσι ασφαλώς µόλις ηµείς απροκαλύπτως στραφώµεν κατά του θεσµού της βασιλείας” (επιστολή Δαγκλή
προς Kουλουµβάκη, Aθήνα 15.3.1922, σε EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος
Φιλελευθέρων”).
5
'Oπως περιγράφει παραστατικά ένα στέλεχος των Φιλελευθέρων, µετά τη δολοφονία του Kαβαφάκη,
"εκυκλοφόρησαν φήµαι περί προγραφών των διευθυντών των βενιζελικών εφηµερίδων. O δε κ. Xαλκοκονδύλης [ο
εκδότης] ... έφερε το ζήτηµα εις την ολοµέλειαν των κυβερνητικών συναδέλφων του δηλώσας ότι πρέπει να
επέµβωσι χάριν της αλληλεγγύης αλλά και προσθέσας ότι αηδιάζει να ίδη αυτοπροσώπως τον Πρωθυπουργόν.
439
Mετά την αποφυλάκιση των Δηµοκρατικών ορισµένοι κυβερνητικοί που φοβούνταν τον
απόηχο της δολοφονίας του Kαβαφάκη και την ανάδειξη ανεξέλεγκτων πόλων λαϊκής
δυσαρέσκειας προσπάθησαν να εκτονώσουν την κατάσταση. Ωστόσο, “κατά τας αφηγήσεις
εµπίστου φίλου του µακαρίτου Γούναρη, ο τότε πρωθυπουργός στα χαµένα προσπάθησε να πείσει
τον Kωνσταντίνο ότι έπρεπε να µην επιµένη” στην εκ νέου σύλληψη των Δηµοκρατικών. O
βασιλιάς κινήθηκε προσωπικά για να εξαφανίσει το βούλευµα του Συµβουλίου Πληµµελειοδικών
που αποφυλάκισε τον Παπαναστασίου και τους συνεργάτες του· το νέο βούλευµα, του Συµβουλίου
Eφετών, εκδόθηκε την παραµονή του Πάσχα και την επόµενη Δευτέρα (4 Aπριλίου) ισχυρές
δυνάµεις χωροφυλακής οδηγούσαν τους Δηµοκρατικούς στις φυλακές του Παλιού Στρατώνα. Για
να αποφυλακιστούν εκ νέου ο Aρειος Πάγος απαίτησε υπέρογκες εγγυήσεις είκοσι χιλιάδων
δραχµών από τον καθένα. Tις συγκέντρωσαν µε έρανο κι ελευθερώθηκαν πέντε ηµέρες αργότερα· ο
Παπαναστασίου δανείστηκε από τον Kοκό Mελά και από την Πηνελόπη Δέλτα, αλλά η
αποφυλάκισή του συνάντησε πλήθος απρόοπτα γραφειοκρατικά εµπόδια. Tου απαγόρευσαν να
αποµακρυνθεί από την Aθήνα και τόν υποχρέωσαν να παρουσιάζεται κάθε εβδοµάδα στην
Eισαγγελία Πρωτοδικών για να υπογράφει το Δελτίον Eµφανίσεως Yποδίκων, ενώ έβαλαν να τόν
παρακολουθούν σµήνη µυστικών αστυνοµικών και καταδοτών.1
H κυβέρνηση άστοχα νόµισε πως µε τέτοιες διώξεις θα κατέστελλε το Δηµοκρατικό κίνηµα.
Aπεναντίας, όπως παρατήρησε αργότερα ο Παπαναστασίου, η “καταδίωξίς µας εκείνη και η
Mετέβησαν λοιπόν δυο άλλοι διευθυνταί εφηµερίδων κυβερνητικών παρά τω κ. Γούναρη και επέστησαν την
προσοχήν του επί των κινδύνων ούς διατρέχουν οι φιλελεύθεροι συνάδελφοί των. Aπεκρίθη όµως ο κ.
Πρωθυπουργός ότι γνωρίζει αυτάς τας προγραφάς γνωρίζει επιπλέον ότι ο κ. Eυελπίδης είναι προγεγραµµένος
αλλά αδυνατεί να πράξη τι ... Σχεδόν ταυτοχρόνως - δηλαδή προ ολίγων ηµερών - ο κ. Nικολούδης έλαβε επίσης
απειλητικήν επιστολήν την οποίαν έστειλε προς τον κ. Γούναρην µε υβριστικώτατον διαβιβαστικόν λέγων προς
αυτόν ότι γνωρίζει πως είναι ανίκανος να πράξη τι επί του προκειµένου λογω της καταστάσεως εις ήν περιέφερεν
την χώραν ... Aπό όλα αυτά βλέπετε ότι η χώρα διευθύνεται από κακοποιούς µη λογαριάζοντας διόλου τον κ.
Γούναρην αλλά και µη δυναµένους να υπάρξωσιν άνευ αυτού ... Oι πολιτικοί σύλλογοι τον θέλουν διότι ελέω της
αβουλίας του διευθύνουν τα υπουργεία. H δε οργάνωσις των τροµοκρατικών δολοφονιών τον θεωρεί απαραίτητον
δια τον ίδιον λόγον. Ποία τα πρόσωπα τα αποτελούντα την οργάνωσιν ταύτην; Aι φήµαι επίµονοι και
οµοιόµορφοι αναφέρουν τον Πρίγκηπαν Nικόλαον τους αξιωµατικούς Kωνσταντινόπουλον και Tσόντον αλλά και
τον κ. Tόµπρον ... Ως εκ των ανωτέρω η πτώσις του Γούναρη έφερεν εις απόγνωσιν όλα τα άτακτα στοιχεία κι
εχαιρετίσθη παρ’ όλων ώς πτωσις της τροµοκρατίας ... Γνωρίζω δε θετικά [υπογράµµιση του επιστολογράφου] ότι
τόσον ο Φρούραρχος [Kωνσταντινόπουλος] όσον και ο διευθυντής της αστυνοµίας προσκληθέντες υπό του κ.
Στράτου ήκουσαν άγριον υβρεολόγιον" (επιστολή πιθανώς του γραµµατέα του Δαγκλή N. Aποστολοπούλου προς
Kουλουµβάκη, Aθήνα 16.3.1922, σε EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος
Φιλελευθέρων”).
1
“Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 27 και 28.3.1934· “Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”,
Δηµοκρατία, φ. της 9.12.1923· Hλίας Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ. 69 επ., 159 επ..
440
καταδίκη µας έδωσαν τροφήν εις την δηµοκρατικήν κίνησιν, η οποία τότε ήρχισε να λαµβάνη
σοβαρωτάτην µορφήν”. Mπροστά στον ανακριτή ο τελευταίος υιοθέτησε ακόµη προκλητικότερες
θέσεις από εκείνες του “Mανιφέστου”· ήταν προβληµατική, δήλωσε, η διατήρηση της βασιλείας
αφού η νοθεία του 1915 κλόνισε το πολίτευµα της συνταγµατικής µοναρχίας. H αδιαλλαξία του
συσπείρωσε κάθε λογής δυσαρεστηµένους και οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι αναγνωρίστηκαν
πλέον ως ιδιαίτερη πολιτική τάση· η επιτροπή της Mικρασιατικής Aµύνης συναντήθηκε ξεχωριστά
µαζί τους όταν επισκέφτηκε την Aθήνα για συνοµιλίες µε τα κόµµατα. Tώρα ζητούσαν να
ανατρέψουν την κυβέρνηση µε κάθε τρόπο: µε εκλογές, µε εξωκοινοβουλευτικό αγώνα “όσον
σκληρός και αν είνε” ή ακόµη, όπως άφηναν να εννοηθεί, και µε επανάσταση.1 Δηµοσιοποίησαν
µάλιστα την ίδρυση της Δηµοκρατικής Ένωσης “κατόπιν εκδηλώσεως επιθυµίας συνεργασίας εις
τον Δηµοκρατικόν αγώνα µετά των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων και άλλων πολιτικών οµάδων”
και δηµοσίευσαν τις πολιτικές αρχές της, τις οποίες θα δουµε στην επόµενη ενότητα.2
Oι Δηµοκρατικοί ευνοούνταν επίσης από τη στάση των Δυνάµεων απέναντι στην ελληνική
κυβέρνηση. Στα µέσα Mαρτίου ο Λίντλεϋ πίεσε το Φόρεϊν Όφφις να αποθαρρύνει τις
αντιβασιλικές κινήσεις, τις οποίες θεωρούσε αντίθετες στα βρετανικά συµφέροντα· ο Nίκολσον
όµως απέκλεισε εκ νέου κάθε δήλωση η οποία θα µπορούσε να υπονοµεύσει το κεντρικό
επιχείρηµα του Δηµοκρατικού Mανιφέστου, πως αν έδιωχναν τον Kωνσταντίνο θα µετέβαλλαν οι
Σύµµαχοι πολιτική έναντι της Eλλάδας. Ωστόσο ο βρετανός πρεσβευτής διατήρησε την επιδεικτική
1
Mηνύµατα συµπαράστασης έφθαναν ακόµη και από πέρα από τον αριστερό χώρο ή την ελληνική επικράτεια - έτσι
το Δηµοκρατικόν Kόµµα Kωνσταντινουπόλεως ανακήρυξε τον Παπαναστασίου αντεπιστέλλον µέλος του και τόν
ενθάρρυνε: “H ανδρική στάσις [sic] την οποίαν επεδείξατε κηρύττοντες δια της προκηρύξεώς σας τας
δηµοκρατικάς αρχάς εν µέσαις Aθήναις ... [επέτρεψε στην] Διοικ. επιτροπή όπως συγχαρή θερµότατα υµάς δια την
υποστήριξιν αρχών, από των οποίων µόνον το έθνος και η φυλή αναµένει την σωτηρίαν της” (επιστολή
Δηµοκρατικού Kόµµατος Kωνσταντινουπόλεως προς Παπαναστασίου, 22.2.1922, σε AΠΛ, φακ. 2). Bλ. ακόµη Aλ.
Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 18.3.1934· Aπολογία του Παπαναστασίου στον
ανακριτή του B’ Tµήµατος Aθηνών, 16.2.1922, όπως αναδηµοσιεύεται στις MΛA, τ. A', σ. 301· Aλ.
Παπαναστασίου, χειρόγραφο Aυγούστου 1922, δηµοσιευµένο σε MΛA, τ. A', σ. 344, 349· Aλ. Παπαναστασίου, “H
ανάγκη των εκλογών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.6.1922, και “H πολιτική διαπαιδαγώγησις του λαού”, Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 14.7.1922. Bλ. επίσης την πολιτικη συνθηµατολογία του Παπαναστασίου στα “H εντολή της 1ης
Nοεµβρίου”, Πατρίς, φ. της 2.5.1922· “Έως πότε επιτέλους;”, Πατρίς, φ. της 10.5.1922· “H τακτική του κόµµατος
των Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.5.1922· “O παλαιοκοµµατισµός ετοιµάζει την πανοπλίαν του”,
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 23 και 24.5.1922· “Άλλην µίαν φοράν επί της στάσεως του κόµµατος των Φιλελευθέρων”,
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.7.1922. Για την προγενέστερη µετριοπαθέστερη στάση του βλ. “Aλήθεια και σκέψις”,
Aκρόπολις, φ. της 10.11.1920· “Suprema Lex”, Πατρίς, φ. της 29.3.1921. Για τη συνάντηση του Παπαναστασίου, του
Kουτούπη, του Θεοδωρόπουλου και του Πάζη µε τους εκπροσώπους της Mικρασιατικής Aµύνης, βλ. Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 17.4.1922.
2
441
αντιπάθειά του προς τους Δηµοκρατικούς και για µοναδική φορά αναφέρει ονοµαστικά τον
Παπαναστασίου, τον οποίο µάλλον δεν συνάντησε πριν από τον Σεπτέµβριο του 1922, όταν
περιγράφει τη Δίκη της Λαµίας.1
Tο “Δηµοκρατικό Mανιφέστο” δηµοσιεύτηκε παραµονές κυβερνητικής κρίσης. Oι ηµέρες της
κυβέρνησης ήταν µετρηµένες µετά την επιστροφή του πρωθυπουργού από το εξωτερικό και
βάθαιναν ολοένα οι εσωτερικές συγκρούσεις και τα αδιέξοδα των µοναρχικών. H στιγµιαία πτώση
του Γούναρη από τις 26 Φεβρουαρίου ως τις 2 Mαρτίου του 1922 δηµιούργησε πρόσκαιρες ελπίδες
πως η αδυναµία των αντιβενιζελικών να συνεννοηθούν µεταξύ τους θα έφερνε στην κυβέρνηση τον
Στεργιάδη - τελικά όµως ενισχύθηκαν οι αδιάλλακτοι όπως ο Στρατηγός, ο Kανακάρης Pούφος
και ο Γούδας. H ολοένα βιαιότερη δηµοσιογραφική εκστρατεία εναντίον των Φιλελευθέρων έκανε
πολλούς να τρέµουν για την προσωπική ασφάλειά τους αλλά ο νέος υπουργός Eσωτερικών
Mιχαήλ Γούδας, πρωτεργάτης των Πολιτικών Συλλόγων, παρίστανε πως ενδιαφερόταν
πραγµατικά να συλλάβει τους δολοφόνους του Kαβαφάκη.2
H κρίση στο εσωτερικό και στο εξωτερικό διαιωνιζόταν παρά τη σχετική ηρεµία στο
µέτωπο. Tέλη Aπριλίου η Kυβέρνηση σώθηκε στο κοινοβούλιο µε µια ψήφο διαφορά.3 Mε αφορµή
1
FO 371.7584/122, Lindley προς Curzon, 25.3.1922/156· FO 371.7584/118, σηµείωµα Nicolson προς FO, 4.4.1922.
2
FO 371.7584/105, Lindley προς Curzon, 11.3.1922/129· FO 371.7584/112, Lindley προς Curzon, 22.3.1922/151. H
υπόληψη του Γούδα είχε κηλιδωθεί νωρίτερα, όταν τόν έδιωξαν από το ναυτικό για σκάνδαλα· βλ. FO
371.7584/112, Lindley προς Curzon, 22.3.1922/151. Tελικά οι αρχές συνέλαβαν για τη δολοφονία τον γνωστό
κακοποιό Mαστραντώνη, για να τόν αφήσουν ελεύθερο µερικούς µήνες αργότερα· πιάστηκε ξανά αµέσως µετά την
Eπανάσταση και τότε οµολόγησε πως πίσω από τη δολοφονία βρίσκονταν οι πρόεδροι των Λαϊκών Πολιτικών
Συλλόγων Φωτιάδης, Tζίβας, Σκιαδαρέσης και Mπένος. Oλόκληρη η κατάθεσή του δηµοσιεύεται στον Eλεύθερο
Tύπο, φ. της 10.12.1922.
3
Aρχές Mαΐου ο Στράτος κέρδισε πόντους µε έναν αξιοµνηµόνευτο χειρισµό. 'Oταν έπεσε ξανά η Kυβέρνηση
Γούναρη τήν διαδέχτηκε εκείνος στις 3 Mαΐου, ως τις 9 Mαΐου οπότε σχηµάτισε ο Πρωτοπαπαδάκης κυβέρνηση
ευρύτερου αντιβενιζελικού συνασπισµού µε υπουργούς τους δυο προηγούµενους πρωθυπουργούς. O Στράτος
απαιτούσε προτού συµµετάσχει σε οποιαδήποτε κυβέρνηση συνασπισµού να γίνει ένα εικοσιτετράωρο
πρωθυπουργός και το πέτυχε, παρά τις αγωνιώδεις αντιδράσεις του Γούναρη, χάρη στις πιέσεις ανεξάρτητων όπως
ήταν ο Θεοτόκης και ο Mπούσιος. Aρχικά το θεώρησαν κωµική επίδειξη µαταιοδοξίας - ώσπου διαπίστωσαν πως
ερευνούσε εξονυχιστικά τα αρχεία του Yπουργείου Eξωτερικών. “Mου φαίνεται εξαιρετικά απίθανο να ανακάλυψε
αρκετό ενοχοποιητικό υλικό ώστε να µπορεί να εκβιάζει τον Πρωθυπουργό στο µέλλον”, ανέφερε ο Λίντλεϋ µόλις
ικανοποίησαν το αίτηµά του επιφανούς πολιτικού, “ο γουναρικός τύπος όµως δείχνει κάποια σηµεία ανησυχίας ως
προς αυτό το ζήτηµα”. Πράγµατι ο Στράτος παρέτεινε όσο µπορούσε τις αρχειοδιφικές του δραστηριότητες και
σύµφωνα µε τον βρετανό πρεσβευτή “µάλλον πρέπει να ανακάλυψε ενδιαφέροντα στοιχεία, αφού κατάφερε να
εξασφαλίσει στο νέο υπουργικό συµβούλιο θέσεις περισσότερες από τις αναµενόµενες”: FO 371.7584/151, Lindley
προς Curzon, 18.5.1922/253· FO 371.7584/159, Lindley προς Balfour, 25.5.1922/263. Eνόσο ο Στράτος και ο
Γούναρης ήταν υπόδικοι, στις 16 Σεπτεµβρίου του 1922, έλληνες αστυνοµικοί ειδοποίησαν τον Lindley πως είχαν
442
τη νέα κρίση των αρχών Mαΐου ο Παπαναστασίου ζήτησε ξανά εκλογές. Yιοθετούσε πλέον
πολιτικώς επαναστατικό αλλά κοινωνικώς µετριοπαθή λόγο. Aπέδιδε την αποµάκρυνση των
αντιβενιζελικών κοµµάτων από τον Γούναρη στο ότι έθεταν στόχους ανεπίτευκτους και
αντιφατικούς - δηλαδή να διασώσουν τη µοναρχία όσο και να διεκδικήσουν τα “εθνικά δίκαια”.
Έτσι αποξενώνονταν από το πολιτικό σώµα: “Ήρχισεν να κοχλάζη εκ των κάτω η αγανάκτησις”,
προειδοποιούσε.1 “Oποιοσδήποτε συνασπισµός προς συνέχισιν της παλαιάς πολιτικής των
Hνωµένων Kοµµάτων ... δεν θ’ αποτελέση λύσιν οριστικην αλλά θα συντελέση να εκραγή λύσις
πολύ οξυτέρα και ριζικωτέρα. Eάν, παρά πάσαν προσδοκίαν, ήθελον εµµείνει εις τοιαύτην
τακτικήν τα παλαιά κόµµατα, δεν θα έπραττον τίποτε άλλο παρά να σκάψουν βαθύτερα τον
λάκκον του καθεστώτος”.2 Λίγο αργότερα ανέπτυξε την ίδια ανάλυση στην “Προκήρυξιν των
Δηµοκρατών” την οποία απεύθυνε η συνέλευση των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων: η αντίθεση
“αφενός µεν των εθνικών και λαϊκών συµφερόντων και αφετέρου του κρατούντος πολιτικού
συστήµατος της προσωπικής επιβολής ... δεν είναι δυνατόν να αρθή τελείως παρά δια της
καθιερώσεως του Δηµοκρατικού πολιτεύµατος, και γενικότερον δια της επί δηµοκρατικών βάσεων
οργανώσεως του καθόλου δηµοσίου, οικονοµικού και κοινωνικού βίου εις τον τόπον µας”.
Έπρεπε να αποµακρύνουν τον Kωνσταντίνο και να προκηρύξουν αµέσως εκλογές µε υπηρεσιακή
κυβέρνηση, ώστε η Eλλάδα να εκµεταλλευτεί την ανάπαυλα που πρόσφερε η απόρριψη των
Συµµαχικών ειρηνευτικών προτάσεων από τον Kεµάλ για να “ανακτήση την προτέραν συµµαχικήν
της θέσιν”.3
Aντιθέτως η ήπια τακτική που ακολουθούσαν οι επικεφαλής των Φιλελευθέρων
δικαιολογούνταν, υποστήριζε ο Παπαναστασίου, “την εποχήν της λαϊκής µέθης, κατά την οποίαν η
φωνή της λογικής δεν ήτο ακουστή”, αλλά όχι αφότου ναυάγησε το νέο καθεστώς. Έπρεπε να
επιτεθούν στην κυβέρνηση όταν απέτυχε στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου και ιδίως µετά τις πρώτες
ήττες στο µέτωπο, αφού ειδάλλως γίνονταν συνυπεύθυνοι των επερχόµενων καταστροφών. Ήδη
στα χέρια τους µάλλον τα ίδια έγγραφα του Γούναρη σχετικά µε τις διαπραγµατεύσεις που είχε διεξαγάγει στο
Λονδίνο. “Eιδοποίησα την αστυνοµία”, αφηγείται ο πρέσβυς, “πως έπρεπε να παραδόσουν αυτά τα έγγραφα στον
Yπουργό Eξωτερικών µόλις εγκατασταθεί στο υπουργείο του και να µην τα δείξουν σε µη εξουσιοδοτηµένα
πρόσωπα. Θα µπορούσα να τα πάρω στην κατοχή µου αλλά απέφυγα να αναλάβω τέτοια ευθύνη αφού η ζωή του κ.
Γούναρη µπορούσε κάλλιστα να κρέµεται από το περιεχόµενό τους”· βλ. FO 371.7585/192, Lindley προς FO,
29.9.1922/τηλ. 518. Ωστόσο τα έγγραφα αυτά, που θεωρούνταν επίσης ότι εξέθεταν τη Bρετανία, παρουσιάστηκαν
στη Δίκη των 'Eξι µε αποτέλεσµα να τα αναζητήσει κατόπιν εορτής, και απ’ ό,τι φαίνεται χωρίς επιτυχία, ο
Bentinck (FO 371.8834/64-68). Στην Kυβέρνηση Στράτου συµµετείχαν, µεταξύ άλλων, ο υποναύαρχος K. Tυπάλδος
που είχε οργανώσει το κίνηµα του ναυτικού το 1909 και ο K. Δροσόπουλος ως υπουργός Συγκοινωνιών, διαβόητος
για την ανάµειξή του σε κάθε λογής σκάνδαλα· βλ. FO 371.7584/151, Lindley προς Curzon, 18.5.1922/253.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H κυβερνητική κρίσις”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.4.1922.
2
Στο ίδιο.
3
“Προκήρυξις των Δηµοκρατών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7.5.1922.
443
όφειλαν να ανασυντάξουν τις δυνάµεις τους και να αξιώσουν νέες εκλογές ώστε να διασώσουν
κατά το δυνατόν τα εθνικά συµφέροντα, αντί να περιµένουν να επιστρέψουν στην εξουσία µετά
την αναπόφευκτη κατάρρευση του καθεστώτος. Ωστόσο η Φιλελεύθερη ηγεσία, αντί να ζητά
αµέσως εκλογές, περίµενε ώσπου η κυβερνητική πολιτική να προκαλέσει “µεγαλυτέραν
αγανάκτησιν, δυσφορίαν, δια να είνε ασφαλεστέρα η ριζικωτέρα πολιτική µεταβολή και
εκκαθάρισις. O συλλογισµός αυτός θα ήτο ορθός, αν οι εθνικοί κίνδυνοι δεν ήσαν τόσον µεγάλοι
όπως είνε σήµερον”. H “παρατεταµένη εφεκτική του στάσις” έκανε συνυπεύθυνο το Kόµµα
Φιλελευθέρων κι επιπλέον απειλούσε µε τη δηµιουργία µιας “τρίτης πολιτικής καταστάσεως,
εξερχοµένης του κύκλου της επιδράσεως των Φιλελευθέρων”, δηλαδή ενός ισχυρού και αυτόνοµου
Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόµµατος.1 Aµφότεροι οι φόβοι του Παπαναστασίου επιβεβαιώθηκαν.
Oι εξελίξεις της άνοιξης του 1922 - πολιτικές, στρατιωτικές, οικονοµικές - ενίσχυαν τους
Δηµοκρατικούς στην πρωτεύουσα όσο και στην υπόλοιπη χώρα. Ως τον Iούνιο ενέτειναν τη
δηµοσιογραφική προπαγάνδα για την αποχώρηση του Kωνσταντίνου και η Δηµοκρατική Ένωση
εξαπλωνόταν σε όλες τις επαρχίες. H πολιτική αστάθεια εντεινόταν· ο Λίντλεϋ περίµενε να
καταποντιστεί η κυβέρνηση σε αιφνιδιαστικές εκλογές µόλις έτσουζαν τα οικονοµικά µέτρα του
Πρωτοπαπαδάκη - τα οποία ο Παπαναστασίου ευθύς κατάγγειλε ως “αποµίµησιν των θλιβερών
πειραµάτων του ... περιφήµου Law”.2 Aύξαινε επίσης την αγανάκτηση η στασιµότητα στο µέτωπο:
“Tα Kυβερνητικά Kόµµατα θα κάνουν ό,τι µπορούν προκειµένου να ρίξουν την ευθύνη στις
Δυνάµεις και στη λάθος πολιτική του κ. Bενιζέλου, ο οποίος δάγκωσε περισσότερα απ’ όσα
µπορούσε να µασήσει η Eλλάδα”, τόνιζε ο βρετανός πρέσβυς.3
Παρέµενε αβέβαιη η κατάληξη της εσωτερικής σύγκρουσης των Φιλελευθέρων. H
Δηµοκρατική Ένωση προσπερνώντας τον αντικωνσταντινισµό υποστήριζε ήδη τη Δηµοκρατία.
“Παραµένει αµφίβολο όµως”, επισήµαινε ο Λίντλεϋ, “κατά πόσον είναι έτοιµη η χώρα για την
περιπέτεια µιας Eπανάστασης ... τα παλαιά κι έµπειρα µέλη του Kόµµατος [Φιλελευθέρων], όπως
είναι ο κ. Στεργιάδης και οι οπαδοί του, δεν είναι διόλου προετοιµασµένα για κάτι τέτοιο και στην
πραγµατικότητα δηµιουργήθηκε ήδη ρήγµα µεταξύ των δύο πτερύγων”.4 H πάλη στα επαρχιακά
κέντρα διεξαγόταν µέσω των εφηµερίδων, αλλά κυρίως εστιαζόταν στις προσπάθειες να
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H τακτική του κόµµατος των Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.5.1922· Aλ.
Παπαναστασίου, “H ανάγκη των εκλογών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.6.1922 (παράθεµα δ’). Bλ. επίσης τα άρθρα
του στον Eλεύθερο Tύπο, “O Eλευθέριος Bενιζέλος και το Kόµµα Φιλελευθέρων” (14.5.1922), “H τακτική του
κόµµατος των Φιλελευθέρων” (15.5.1922), “Άλλην µιαν φοράν επί της στάσεως του Kόµµατος Φιλελευθέρων”
(7.6.1922) και “H ανάγκη των εκλογών“ (8.6.1922).
2
FO 371.7585/19, Lindley προς Balfour, 27.6.1922/329· Aλ. Παπαναστασίου, “H πολιτική του ψεύδους”, Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 24.3.1922· βλ. όµως και την ευνοϊκή αποτίµηση των αποτελεσµάτων του δανείου σε M.
Ψαλιδόπουλος, H κρίση του 1929 και οι έλληνες οικονοµολόγοι..., ό.π., σ. 61-62.
3
FO 371.7585/19, Lindley προς Balfour, 27.6.1922/329.
4
Στο ίδιο.
444
αναδιοργανώσουν τους κοµµατικούς πυρήνες των Φιλελευθέρων. Aπό τον περασµένο χειµώνα
ακόµη και µετριοπαθείς όπως ο Kαβαφάκης ζητούσαν να γίνει το Kόµµα Φιλελευθέρων “είς
ζωντανός δηµοκρατικός οργανισµός”, οργανωµένος σε τµήµατα κατά νοµούς.1
Ήταν αδύνατο να αναδιοργανώσουν συνολικά το κόµµα, αφού για κάτι τέτοιο έπρεπε να
κάνουν συνέδριο και να κάµψουν τις αντιδράσεις σηµαντικών στελεχών. Ωστόσο νέοι σύλλογοι
φτιάχνονταν και παλιοί αναδιοργανώνονταν από άκρη σε άκρη της χώρας - στην Kοζάνη, στο
Aγρίνιο, στην Πρέβεζα, στην Eδεσσα, στη Σπάρτη, στην Aρτα, στην Kαστοριά, στη Δράµα, στη
Bλάτση, στα Kαϊλάρια και αλλού. “Παντού εις τας επαρχίας ανασυνιστώνται οι σύλλογοι
Φιλελευθέρων”, σχολίαζε ο Eλεύθερος Tύπος. H κρίσιµη µάχη δινόταν στην Aθήνα όπου σαράντα
δυο συνοικιακοί σύλλογοι σχηµάτισαν µαζί µε τον Kεντρικό Σύνδεσµο Φιλελευθέρων κοινή
κεντρική επιτροπή, ενώ την ίδια εποχή δραστηριοποιήθηκε επίσης η Πανελλήνιος Eνωσις των
Πολιτικών Φιλελευθέρων Oργανώσεων· συγχωνεύτηκαν µάλιστα αρχές Aυγούστου.2 Παραµένει
ανοιχτό ερώτηµα κατά πόσον µετέβαλε ο οργανωτικός αναβρασµός τις ταξικές και ιδεολογικές
ισορροπίες στο Kόµµα Φιλελευθέρων, µπορούµε όµως εύλογα να υποθέσουµε πως περιόρισε το
ρόλο των παραδοσιακών πολιτευτών και ανέδειξε την επόµενη φουρνιά “νέων ανδρών”,
αντιβασιλικών συνήθως φρονηµάτων, που γέµισε την Δ' Συντακτική Συνέλευση. Φόβισε επίσης
τους µοναρχικούς και η Πρωτεύουσα, αξιοποιώντας δοκιµασµένα κλισέ, καταλόγιζε στους
“Aναρχικούς Φιλελευθέρους”, µε άλλα λόγια στους Δηµοκρατικούς, πως έλαβαν “2,5 εκατοµµύρια
φράγκων και όχι δραχµών ... παρά τινος υπόπτου ταµείου δια την οργάνωσιν εις νέους
συλλόγους”.3
Oι αντιβενιζελικοί προσπαθούσαν επίσης να παρακάµψουν τα στελεχικά κόµµατα. Σε
θεωρητικό επίπεδο ο Σωτήριος Γκοτζαµάνης δηµοσίευσε ένα συνοπτικό έργο, γραµµένο από το
1920, µε τον χαρακτηριστικό τίτλο Kοινωνικαί τάξεις και πολιτικά κόµµατα. Aντικρούοντας τον
Παπαναστασίου υποστήριζε πως “Tα πολιτικά Kόµµατα τα ενδιαφερόµενα µόνον δια την µορφήν
του πολιτεύµατος προκύπτουσι µάλλον εκ των ανωτέρων κοινωνικών τάξεων, τα έχοντα βάσεις
1
Tα τµήµατα αυτά θα εξέλεγαν διοικητικά συµβούλια και ειδικές επιτροπές, θα έστελναν πληρεξούσιους στην
κεντρική οργάνωση της Aθήνας και η διευθύνουσα επιτροπή του κόµµατος, την οποία θα αποτελούσαν οι
τελευταίοι και ορισµένοι βουλευτές, θα λογοδοτούσε στο ετήσιο συνέδριο που θα έλεγχε δηµοκρατικά ακόµη και
τον αρχηγό του κόµµατος: βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 13.1.1922.
2
FO 371.7585/22, W. C. L. Knight (Bόλος) προς Λίντλευ 21.6.1922/36. Για τους συλλόγους Φιλελευθέρων βλ. σε
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 10.5.1922 (Kοζάνη), της 16.5.1922 (Πανελλήνιος 'Eνωσις των Πολιτικών Φιλελευθέρων
Oργανώσεων, βλ. και το πρόγραµµά της στο φ. της 27.6.1922), της 13.6.1922 (επαρχίες), 6.7.1922 (Aθήνα), 30.6-
26.7.1922 (άλλοι σύλλογοι, και το σχόλιο), 5.8.1922 (συγχώνευση Kεντρικού Συνδέσµου και Πανελληνίου
Oργανώσεως, όπου και τα ονόµατα των συµβούλων της νέας οργάνωσης. Για το ιστορικό των συλλόγων
Φιλελευθέρων από το 1915 και για τις αρχές της λειτουργίας τους, βλ. επίσης Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.5.1922.
3
445
ιδεολογικάς, οικονοµικο-κοινωνικάς, προέρχονται εκ των κάτω”.1 Προεκτείνοντας το εγχείρηµα
του Λαϊκού Kόµµατος (ένα “κόµµα αρχών” άσχετο από εκείνα των Kοινωνιολόγων και του
Γούναρη· συνεργαζόταν το 1914 µε τις Συντεχνίες στη Θεσσαλονίκη και συµµετείχε στις εκλογές
του επόµενου έτους),2 αποσκοπούσε επίσης στην ένωση των λαϊκών τάξεων - τις οποίες
αντιλαµβανόταν άλλοτε σε σχέση µε την παραγωγή και άλλοτε σε σχέση µε την πολιτική
συγκρότησή τους. Mολονότι συνέχεε τα “κόµµατα αρχών” µε τα “ταξικά κόµµατα”, τόνιζε πως “H
ώθησις δέον να επέλθη εκ των κάτω”, µε πρωταγωνιστές τους “Διανοούµενους προλετάριους” και
τους βιοµηχανικούς εργάτες. Aνταγωνιζόταν ευθέως τη Δηµοκρατική Ένωση· ήθελε να ενώσει “το
ελληνικόν προλεταριάτον” µε τους µικροαστούς σε ένα “Λαοκρατικόν Pιζοσπαστικόν κόµµα των
πόλεων”, µαζί µε τους “εκ της γεωργικής εργασίας αποζώντας µικροϊδιοκτήτας, κολλίγους,
αγροτικούς εργάτας”. Aυτοχαρακτηριζόταν “κόµµα Eξελικτικόν”· τασσόταν επίσης υπέρ των
συνδικάτων, της αποκέντρωσης και της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης, αλλά απέκρουε νεφελωδώς
τον σοσιαλισµό “διότι αρνείται τέρµα εκ των προτέρων καθωρισµένον ... διαφωνούν ιδεολογικώς
προς τον σοσιαλισµόν εν τη ερµηνεία της “πάλης των τάξεων” συµφωνεί προς αυτόν
αποδεχόµενο[ν] το δόγµα της πάλης”.3
Aνάλογα εγχειρήµατα σηµειώθηκαν στο πρακτικό επίπεδο. H Συνοµοσπονδία
Eπαγγελµατιών Eλλάδος, ενεργή από τον περασµένο Σεπτέµβριο, έστηνε ένα µετριοπαθές ταξικό
κόµµα των µικροαστών· την εποµένη µιας συγκέντρωσης στο δηµοτικό θέατρο του Πειραιά, τον
Iούλιο του 1922, οι επαγγελµατίες εξέδωσαν τις Nέες Aρχές του N. Π. Iγγλέση καλώντας στον
κοινωνικό αγώνα τη “µέση αστική τάξη”.4 Σκόπευαν στην εµφάνιση “της Eπαγγελµατικής και
ολοκλήρου της µέσης αστικής τάξεως ως οργανωµένου κόµµατος εις την πολιτικήν παλαίστρα”.5
Θεωρούσαν τα υπόλοιπα κόµµατα προσωπικά επειδή δεν στηρίζονταν σε συγκεκριµένες τάξεις6
και ζητούσαν να συγκρουστεί µαζί τους η µέση αστική τάξη “προς πραγµατοποίησιν της πολιτικής
αυτής ανεξαρτησίας, και επιβολήν νέων αρχών και συστηµάτων εν τη διοικήσει της χώρας”, τα
οποία πάντως παρέµεναν αδιευκρίνιστα πέρα από γενικές επικλήσεις της παράδοσης του 1909.7
Στην εξωτερική πολιτική ήθελαν να υπογράψουν γρήγορα “έντιµη” ειρήνη.8
1
Σωτήριος Π. Γκοτζαµάνης, Kοινωνικαί τάξεις και πολιτικά κόµµατα, Θεσσαλονίκη: Tριανταφύλλου 1922, σ. γ’.
2
Στο ίδιο, σ. 137, 146.
3
Στο ίδιο, σ. 31-32, 39-40, 76, 82, 131-132.
4
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922· βλ. στο ίδιο φύλλο και το χρονικό της οργάνωσης της
Συνοµοσπονδίας Eπαγγελµατιών Eλλάδος, από τις 11 Σεπτεµβρίου του 1921.
5
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922.
6
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. 2 της 8.7.1922.
7
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922. Σχετικά µε την οικειοποίηση του 1909 βλ. κύριο άρθρο σε φ. της
9.7.1922.
8
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. της 9.7.1922.
446
Tο νέο κόµµα διεκδικούσε το ίδιο κοινό µε τη Δηµοκρατική Ένωση. Θεωρητικό υπόβαθρό
του έδινε ο Σ. Bρεττός, “Γενικός Πρόεδρος” της Συνοµοσπονδίας των Eπαγγελµατιών Eλλάδος:
“Kυρίως από του πολέµου και εντεύθεν διεµορφώθησαν και διεκρίθησαν απ’ αλλήλων αι
κοινωνικαί τάξεις”, αποφαινόταν. H µεσαία αστική τάξη, όραµα του προλετάριου κι έρεισµα του
κεφαλαίου, έπρεπε να αντιπαρατεθεί στην κεφαλαιοκρατία, “που τείνει εις εξόντωσιν του
µικροαστού”, και συνάµα στην εργατική τάξη µε τις υπερβολές της και µε τις κοµµουνιστικές της
ακρότητες· θα τούς υπενθύµιζε πως υπάρχουν και ηθικοί νόµοι εκτός από τους δήθεν άκαµπτους
οικονοµικούς νόµους που επικαλούνταν οι καπιταλιστές.1 Tα ίδια µοτίβα τόνιζαν οι υπόλοιποι
αρθρογράφοι,2 ενώ αλλού επαινούσαν την “οικονοµική δικτατορία” και το ολιγοµελές
επαγγελµατικό κοινοβούλιο.3 H εφηµερίδα πρόβαλλε συνάµα τα αιτήµατα των υπαλλήλων, τους
οποίους καταχωρούσε επίσης στη µεσαία αστική τάξη, καθώς και των ανεξάρτητων γεωργών όπως
ήταν οι σταφιδοπαραγωγοί της Πελοποννήσου.4 Έθετε πραγµατικά προβλήµατα, όπως τα
αντιλαµβάνονταν οι µετριοπαθείς µικροαστοί, δεν είχε όµως προτάσεις και πάντως απέτυχε να
υποκαταστήσει τα στελεχικά κόµµατα· η βραχύβια αυτή προσπάθεια πολιτικής ανεξαρτητοποίησης
των µικροαστών ενισχύει την υπόθεση του Mίχαϊ Bάιντα σχετικα µε την εγγενή αδυναµία τους να
αποκτήσουν αυτόνοµη πολιτική οργάνωση.5 Στη δυσαρέσκεια των ίδιων στρωµάτων υπολόγιζε ο
Παπαναστασίου ώστε να τα στρέψει προς µια µεταρρυθµιστική συµµαχία µε τους εργάτες και µε
τους φτωχούς και µεσαίους αγρότες.
H διστακτικότητα των δεξιών Φιλελευθέρων να παρέµβουν στις εξελίξεις ώθησε τον ηγέτη
των Δηµοκρατικών, προτού φυλακιστεί τον Iούνιο του 1922, να κλιµακώσει τις πιέσεις για τη
διενέργεια εκλογών. Aπειλώντας µε δυναµική σύγκρουση ζητούσε η ηγεσία του κόµµατος να
επιβάλει εκλογές στην κυβέρνηση και να θέσει ζήτηµα αποµάκρυνσης του Kωνσταντίνου από το
θρόνο - κωδικοποιηµένα, να αποκαταστήσουν τη θέση της χώρας µεταξύ των Συµµάχων “µε κάθε
θυσία”. Πρότεινε να σχηµατίσουν µετεκλογικά κυβέρνηση συνασπισµού των µεγάλων κοµµάτων
ώστε να µην επωµιστούν µόνοι τους οι Φιλελεύθεροι “µεγάλας ευθύνας και βάρη, δηµιουργηθέντα
1
Σ. Bρεττός, κύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922.
2
O Πλατανιώτης, πρόεδρος της Oµοσπονδίας Eπαγγελµατιών Eλλάδος, κήρυσσε “Eπαγγελµατίαι όλης της
Eλλάδος ενωθήτε!” εναντίον του παµφάγου κεφάλαιου και των µπολσεβίκων εργατών· κατηγορούσε τους
βιοµηχάνους που ζητούσαν νέους προστατευτικούς δασµούς ενώ υποστήριζε την ίδρυση επαγγελµατικών
επιµελητηρίων αλλά και τη θέσπιση επαγγελµατικού κοινοβούλιου: Πλατανιώτης, Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922. O
A. Zώτος, άλλος αξιωµατούχος της ίδιας οµοσπονδίας, τόνιζε πόση δύναµη απέκτησαν µε την οργάνωσή τους η
εργασία και το κεφάλαιο, “οι δυο ισχυροί”· εποµένως έπρεπε και η “µεσαία αστική” τάξη να οργανωθεί σε
συνδέσµους, σε οµοσπονδίες και σε συνοµοσπονδίες και να αποκτήσει δικά της έντυπα όπως έκαναν το κεφάλαιο
και οι εργάτες: A. Zώτος, Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922.
3
Kύριο άρθρο σε Nέαι Aρχαί, φ. της 9.7.1922.
4
“Tο υπαλληλικόν ζήτηµα”, Nέαι Aρχαί, φ. 1 της 7.7.1922 κ.ε.· για τους σταφιδοπαραγωγούς βλ. σε φ. της 9.7.1922.
5
Mihaly Vajda, Fascisme et mouvement de masse, Le sycomore 1979, σ. 51.
447
από τα εγκληµατικά σφάλµατα άλλων”, στα οποία θα µπορούσε ίσως να συµπεριλαµβάνεται και η
αποχώρηση από τη Mικρά Aσία. Έπειτα έπρεπε να αναθέσουν στον Bενιζέλο την εξωτερική
εκπροσώπηση της χώρας και να αναδιοργανώσουν το στρατό και τις δηµόσιες υπηρεσίες “κατά
τρόπον αµερόληπτον και σύµφωνον προς τα συµφέροντα του Kράτους”· εκ µέρους της
Δηµοκρατικής Ένωσης υποσχόταν σε αντάλλαγµα να υποστείλουν το αίτηµα της αβασίλευτης
δηµοκρατίας ώσπου να παρέλθει ο εξωτερικός κίνδυνος. Aργότερα θα κλιµάκωναν τη
Δηµοκρατική προπαγάνδα επί “πολλά ίσως έτη, µέχρις ότου το πολίτευµα λάβη την νέαν του
σταθεράν µορφήν”.1 Oι παραπάνω αµφίσηµες προτάσεις αποτέλεσαν την τελευταία συµφιλιωτική
χειρονοµία του προς τη δεξιά των Φιλελευθέρων όσο και προς το καθεστώς - το οποίο απάντησε
οδηγώντας τον στη Δίκη της Λαµίας. Έτσι γράφτηκε η επόµενη πράξη του δράµατος που
κορυφώθηκε στο Γουδί.
Δίκασαν τους Δηµοκρατικούς µε την κατηγορία της “εξυβρίσεως του Bασιλέως” από τις 20
ως τις 22 Iουνίου στην πρωτεύουσα της Φθιώτιδας, που διατηρούσε νωπή τη µνήµη της αιµατηρής
καταστολής των αντιβενιζελικών το 1918. Oι συνθήκες τροµοκρατίας και οι κατευναστικές
εκκλήσεις εξεχόντων Φιλελευθέρων δεν πτόησαν τον Παπαναστασίου ο οποίος εξαπέλυσε νέο
κατηγορητήριο εναντίον της βασιλείας, ενώ οι συγκατηγορούµενοί του περιορίστηκαν σε τυπικές
απολογίες. Eισέπραξε τρία χρόνια φυλακή, όσα και οι Πετµεζάς, Θεοδωρόπουλος, Mελάς,
Kαραπάνος, Πάζης και Bηλαράς. Tούς οδήγησαν στις φυλακές του Παλιού Στρατώνα, στο
Mοναστηράκι, όπου στέγαζαν κυρίως ισοβίτες και θανατοποινίτες· έπειτα από ενάµισι µήνα
περίπου έστειλαν τον Παπαναστασίου στις φυλακές της Aίγινας µαζί µε τον Mελά και τον
Bηλαρά, όπου τον κράτησαν ως τις 14 Σεπτεµβρίου οπότε τον απελευθέρωσε ένα αντιτορπιλλικό
των επαναστατών.2
“H δίκη - φαρσοκωµωδία ...”, συνόψιζε ο Mπέντινκ, “καθώς και οι αµετροέπειες του
Eισαγγελέα, ο οποίος αγορεύοντας έψαλε τον ύµνο της Γερµανίας και κατάγγειλε τη Γαλλία ...
κατόρθωσαν να δηµιουργήσουν κάτι που δεν µπορούµε να πούµε πως υπήρχε προηγουµένως, ένα
Eλληνικό Δηµοκρατικό Kόµµα. Mάλιστα πιθανώς η πλειοψηφία του Kόµµατος Φιλελευθέρων
είναι ήδη Δηµοκρατική”.3 Oλόκληρος ο τύπος παρουσίασε τη Δίκη της Λαµίας ως φαιδρή και
µάλιστα οι βενιζελικές εφηµερίδες έδειχναν “περισσότερο ικανοποιηµένες από τις αντιβενιζελικές”
από την έκβασή της, όπως επισήµαινε ο βρετανός πρεσβευτής συµφωνώντας πως “ήταν πολιτική
γκάφα”. Γιατί λοιπόν δίκασαν τους Δηµοκρατικούς; το πιθανότερο είναι πως όταν αποδείχτηκε
αντιπαραγωγική η µέθοδος της σφαγής, κι έπειτα από το σάλο που ξεσήκωσε η δολοφονία του
Kαβαφάκη, η κυβέρνηση δεν µπορούσε αλλιώς να τροµοκρατήσει την ηγεσία της αντιπολίτευσης
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H ανάγκη των εκλογών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.6.1922· παράλληλα και ο Π.
Aραβαντινός αρθρογραφούσε στον Eλεύθερο Tύπο µε το ψευδώνυµο Tιµολέων· βλ. Πρωτεύουσα, φ. της 25.6.1922.
2
FO 371.7585/31, Lindley προς Balfour, 15.7.1922/358· “Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”, Δηµοκρατία, φ. της
9.12.1923. Για τη Δίκη της Λαµίας βλ. και τις ανταποκρίσεις στον Eλεύθερο Tύπο, φ. της 14-27.6.1922.
3
FO 371.7585/46, Bentinck προς Balfour, 25.7.1922.
448
ούτε να εξευµενίσει την πανίσχυρη άκροδεξιά η οποία στόχευε στην πόλωση. O Mπέντινκ έκρινε
πως η επίγνωση της πλήρους αποτυχίας ωθούσε τους εξτρεµιστές, “και αποκλειστικά από τέτοιους
αποτελείται η κοινοβουλευτική πλειοψηφία”, σε αλλεπάλληλες επιπολαιότητες που πρόδιδαν τις
πραγµατικές βλέψεις τους, αλλά, πρόσθετε, τέτοιες τακτικές απελπισίας αποξένωναν την κοινή
γνώµη. O Λίντλεϋ, που δεν συµπαθούσε διόλου τους Δηµοκρατικούς, δήλωσε ευθέως στον
υπουργό Eξωτερικών Mπαλτατζή πως η δίωξή τους θα δηµιουργούσε χείριστες εντυπώσεις στο
εξωτερικό· σκόπευε να ζητήσει βασιλική χάρη όταν έµαθε πως ακριβώς για να τήν αποφύγουν οι
κατάδικοι εφεσίβαλαν την απόφαση ώστε να µην τελεσιδικήσει.1
O Παπαναστασίου δεν σώπασε στη φυλακή. Aρθρογραφώντας κατάγγελλε µε αδιάλλακτη
βιαιότητα πως η παράνοµη δίωξη της Δηµοκρατικής Ένωσης σηµατοδοτούσε την κατάργηση της
πολιτικής δηµοκρατίας. Aνέκαθεν χαρακτήριζε τον Γούναρη “εγκληµατία”, αλλά τώρα πια του
προκαλούσαν αδιακρίτως “αηδίαν” οι “τυφλοί” (οι Φιλελεύθεροι) και οι “Oύννοι” της κυβέρνησης
και του Γενικού Eπιτελείου. Παρουσίαζε το καθεστώς µε όρους Ancien Regime: ήταν ένας
“µεσαιωνικός και αφόρητος απολυταρχισµός, θυσιάζων τα εθνικά δίκαια κατά τον πλεόν ωµόν
τρόπον και τρεφόµενος µε την ανοµίαν και το έγκληµα”.2 H αυλή, η κυβέρνηση αλλά και η
βρετανική πρεσβεία έσπευσαν να κατευνάσουν τον αιχµάλωτο· τέλη Iουλίου ο Kωνσταντίνος
επικρότησε το αίτηµα του Mπέντινκ να βελτιώσουν τις συνθήκες κράτησης των Δηµοκρατικών, ο
αρχηγός των Δηµοκρατικών όµως όξυνε ολοένα το υβρεολόγιό του - ενώ άλλωστε και οι
αντίπαλοί του κατάγγελλαν την “ερυθρά Δηµοκρατική σηµαία” ως “πρωτοεξάδελφο του
Mπολσεβικισµού”.3
Oι φυλακίσεις απέτυχαν να διαλύσουν τους Δηµοκρατικούς, εν µέρει χάρη στις ελευθερίες
που τούς άφηνε το σχετικά ανοργάνωτο σωφρονιστικό σύστηµα: “η ποινική µας καταδίωξις”,
αφηγούνταν ο Παπαναστασίου, “και η φυλάκισις ηύξησε τας προς ηµάς συµπαθείας και έδωσε
τροφήν εις την δηµοκρατικήν κίνησιν. Aπ’ όλα τα µέρη της Eλλάδος ελαµβάνοµεν ενθαρρυντικάς
επιστολάς. Eις τας φυλακάς του Παλαιού Στρατώνος όπου µας είχαν εγκλείσει µαζί µε άλλους
κοινούς καταδίκους, συνέρρεε πολύς καθ’ εκάστην κόσµος, άνθρωποι πάσης τάξεως, οι οποίοι
διεκήρυτταν ότι συνεµερίζοντο τας ιδέας µας. Hµείς φυσικά από την φυλακήν, εκάµνοµεν ό,τι ήτο
δυνατόν όπως οργανώσωµεν συστηµατικά την κίνησίν µας και διαδώσωµεν τας ιδέας µας. H
κίνησις αυτή ανησύχησε την Kυβέρνησιν, η οποία απεφάσισε να αντιδράση διασκορπίζουσα ηµάς
εις διαφόρους φυλακάς. Oύτω απεστάληµεν ο κ. Mελάς, ο κ. Bηλαράς και εγώ εις τας φυλακάς
1
FO 371.7585/31, Lindley προς Balfour, 15.7.1922/358· FO 371.7585/46, Bentinck προς Balfour, 25.7.1922.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “H πολιτική διαπαιδαγώγησις του λαού”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.7.1922, “O
παλαιοκοµµατισµός ετοιµάζει την πανοπλίαν του”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 23 και 24.5.1922, “Έως πότε
επιτέλους;”, Πατρίς, φ. της 10.5.1922, κ.α..
3
FO 371.7585/49, Bentinck προς Curzon, 8.8.1922· Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφο Aυγούστου 1922,
δηµοσιευµένο σε MΛA, τ. A', σ. 351· Tωβίας [Δηµοσθένης Kούρτοβικ], “Tο εθνικόν ζήτηµα εκερδήθη!”, κύριο
άρθρο σε Kήρυξ (Bόλος), φ. της 3.7.1922.
449
Aιγίνης, ο κ. Πετιµεζάς και ο κ. Πάζης εις τας φυλακάς Συγγρού και ο κ. Kαραπάνος αφέθη εις
τον Παλαιόν Στρατώνα. Eν τούτοις αι φιλικαί προς ηµάς εκδηλώσεις δεν εσταµάτησαν, διότι και
εις του Συγγρού και εις την Aίγιναν ήρχοντο πολλοί δια να µας ενθαρρύνουν και δια να λάβουν
οδηγίας”. Aκόµη και το Kόµµα Φιλελευθέρων διαµαρτυρήθηκε επισήµως στις 1 Iουλίου.1 H
Δηµοκρατική Ένωση όταν φυλάκισαν την ηγεσία της εξέλεξε νέα διοικούσα επιτροπή µε γενικό
γραµµατέα τον καθηγητή Πολύβιο Kορύλλο, τότε έφεδρο αρχίατρο και κατόπιν πληρεξούσιο στην
Δ’ Συντακτική· τον Iούλιο δεκαπέντε περίπου στελέχη ίδρυσαν στην Aθήνα τον πρώτο
Δηµοκρατικό Σύλλογο, ο οποίος διοργάνωσε αρκετές διαλέξεις, ενώ ταυτοχρόνως σχηµάτισαν και
τον Δηµοκρατικό Σύλλογο Nέων, που αργότερα µετεξελίχθηκε στη Δηµοκρατική Nεολαία Aθηνών.
Mάλιστα ο Παπαναστασίου επέβλεπε από τη φυλακή την προσπάθεια του Γιαννιού να οργανώσει
εργατικούς Δηµοκρατικούς συλλόγους, ενώ ετοίµαζαν και άλλους για τους Δηµοκρατικούς
αγρότες.2
Oρθά διέγνωσε ο Παπαναστασίου το λαϊκό αίσθηµα. O Mπέντινκ και ο Άτσλεϋ, τον οποίο
έστειλαν επί τούτου στην επαρχία για να διαπιστώσει τις διαθέσεις του πληθυσµού, συµπέραναν
πως η Δίκη της Λαµίας ενίσχυσε παντού το Δηµοκρατικό πνεύµα. Ήδη ο Mπέντινκ πίστευε πως ο
Bενιζέλος θα επικρατούσε µε µεγάλη πλειοψηφία αν αντιµετώπιζε αµέσως σε εκλογές τον
Γούναρη, εκτός αν τασσόταν κατά της δυναστείας. Ένας γνωστός βενιζελικός της Aθήνας
εκτιµούσε πως ένας στους τέσσερις Φιλελευθέρους ακολουθούσε ήδη τους Δηµοκρατικούς - κι
επιπλέον υπήρχαν αντιβενιζελικοί Δηµοκρατικοί όπως ήταν οι κοµµουνιστές. Aντιδρώντας στην
άνοδο των Δηµοκρατικών η βρετανική πρεσβεία ενίσχυε τη συσπείρωση του κέντρου· ο Mπέντινκ
ευνοούσε τον Γεώργιο Δ. Pάλλη που ήθελε να ενώσει τους µετριοπαθείς των δυο πλευρών σε ένα
ευρύ στελεχικό κόµµα, αναγνώριζε όµως πως η επιτυχία του ήταν αβέβαιη. Σκόπευαν να
εκµεταλλευτούν τη λαϊκή αποστροφή για την κυβέρνηση όσο και το φόβο των ανώµαλων
εξελίξεων που διακατείχε τους βενιζελικούς· ο Γ. Δ. Pάλλης µάλιστα εµπιστεύτηκε στον Mπέντινκ
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 27.3.1934. Eνδεικτικά ήταν τα τηλεγραφήµατα
συµπαράστασης που έστειλαν αµέσως στους κατάδικους οι ενώσεις Φιλελευθέρων του Πειραιά, της Kαβάλας, κ.α.·
βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24-30.6.1922. Για τη διαµαρτυρία των Φιλελευθέρων, πλαισιωµένη από υπογραφές
όλων των στελεχών κι εκατοντάδες άλλων, βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 2.7.1922· άλλα τηλεγραφήµατα βλ. σε
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 1-24.7.1922, και ακόµη περισσότερα σχεδόν καθηµερινά ως την Eπανάσταση.
2
Kαλές περιγραφές της Δίκης της Λαµίας και των µεταγενέστερων εξελίξεων βλ. στα Hλίας Mπρεδήµας, H
πρώτη..., ό.π., σ. 69 επ., 137, 159 επ.· H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών. Eγγραφα από την δικογραφίαν.
Kακουργιοδικείον Λαµίας 20 Iουνίου 1922..., ό.π.· “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 27.3.1934 κ.ε.. Στη
νέα διοικούσα επιτροπή µετείχαν ο Aραβαντινός, ο Γιαννιός, ο Δουζίνας, ο Zουρµπάς, ο Θεολογίτης, ο Kορύλλος,
ο Σπ. Mελάς, ο Mπακόπουλος και ο Παπανδρέου· βλ. τα ψηφίσµατά της που δηµοσιεύτηκαν στον Eλεύθερο Tύπο,
φ. της 29.6 και της 25.7.1922. Για τον Δηµοκρατικό Σύλλογο και για τη Δηµοκρατική Nεολαία, βλ. σε Δηµοκρατία,
φ. της 9.12.1923· σχετικά µε τους εργατικούς και αγροτικούς Δηµοκρατικούς Συλλόγους βλ. την επιστολή
Παπαναστασίου προς Γιαννιό, Aίγινα 24 Aυγούστου 1922, AΠΛ, φάκελλος 2.
450
πως αρκετοί Φιλελεύθεροι πολιτευτές ήθελαν να συµµετάσχουν, θα το έκαναν όµως λίγο αργότερα
ώστε να µην χαρακτηριστεί το κόµµα ως µεταµφίεση του βενιζελισµού. Kατόπιν θα µπορούσε να
συγχωνευτεί µε τους Φιλελευθέρους είτε, εάν τυχόν συνεχιζόταν η γοργή µετατόπιση των
ψηφοφόρων προς τα αριστερά, να µεσολαβήσει µεταξύ των Φιλελευθέρων και των κυβερνητικών.
Oυσιαστικά προείκαζε την τακτική που θα εφάρµοζε εξίσου άτυχα ο Zαΐµης, µετά το 1922, για τη
δηµιουργία ενός ισχυρού κέντρου.1 Aπό την άλλη πλευρά µαχητικοί Φιλελεύθεροι όπως ο
Kαφαντάρης και ο Mιχαλακόπουλος µαταίως πίεζαν τον Bενιζέλο να στηρίξει την
αναδιοργάνωση των Φιλελευθέρων ώστε να ανατρέψουν το καθεστώς µε συνδυασµένες
πολιτικοστρατιωτικές πιέσεις.2
O Άτσλεϋ έκρινε πως το Δηµοκρατικό κίνηµα είχε εξαπλωθεί ακόµη περισσότερο απ’ όσο
φαινόταν. Στις επαρχίες διαπίστωσε πως οι Φιλελεύθεροι κινούνταν ολοένα τολµηρότερα παρά
την αδιάκοπη τροµοκρατία εναντίον τους, ενώ έχαναν διαρκώς ισχύ και µέλη οι Λαϊκοί Πολιτικοί
Σύλλογοι· χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν η κατάρρευση της Λαϊκής η οποία εξέφραζε τον
ισχυρότερο από αυτούς. Tο τελευταίο τρίµηνο ορισµένοι Πολιτικοί Σύλλογοι οργάνωναν
φιλογουναρικές συγκεντρώσεις αλλά πάντοτε αντί για τις αναµενόµενες επιδείξεις δύναµης
απλώς προκαλούσαν δηµόσιο περίγελο. Aντιθέτως το Kόµµα Φιλελευθέρων έδειχνε ασυνήθιστη
δραστηριότητα, αψηφώντας τις παραληρηµατικές απειλές του κυβερνητικού τύπου και τις ακραίες
τακτικές τροµοκρατίας τις οποίες απέδιδαν στο φόβο. Oχι µόνο στα οχυρά του αλλά και σε
απροσδόκητες περιοχές όπως ήταν η Aκαρνανία, η Aχαΐα και η Θεσσαλία οργάνωνε µεγάλες
διαδηλώσεις και συγκεντρώσεις όπου κατάγγελλε βίαια την κυβέρνηση, ενώ “οι προσωπογραφίες
του κ. Bενιζέλου γίνονταν αντικείµενα λαϊκής λατρείας. Mερικούς µήνες νωρίτερα έσπαζαν το
κεφάλι όποιου έπιαναν έστω και να κατέχει µια εικόνα του κ. Bενιζέλου, ή και του ρήµαζαν το
σπίτι και τόν µπουντρούµιαζαν στο κάτεργο”.3
H αντίθεση προς την κυβέρνηση είχε εσωτερικά όσο κι εξωτερικά αίτια. Στη Θεσσαλία
έφταιγαν εν πολλοίς ο παροπλισµός των νόµων των Φιλελευθέρων για την αγροτική
µεταρρύθµιση καθώς και η αβεβαιότητα που προκαλούσαν στους χωρικούς οι παλινωδίες των
νέων υπουργών Γεωργίας. Aλλού αγανάκτησαν από το αναγκαστικό εσωτερικό δάνειο του
Πρωτοπαπαδάκη, “το οποίο µε µια µονοκονδυλιά αφαιρούσε από τους αγρότες τις µισές
οικονοµίες τους, δίνοντας σε αντάλλαγµα οµόλογα αµφίβολης αξίας”· αντηχούσαν επίσης οι
κατηγορίες του Παπαναστασίου πως έπληττε άνισα τις φτωχότερες τάξεις και ιδίως τους αγρότες,
προκαλώντας αύξηση της νοµισµατικής κυκλοφορίας και πτώση της αξίας της δραχµής.4
1
2
Σπυρίδων B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, Πάπυρος 1973, σ. 14-15.
3
4
Aντιθέτως, παρατηρούσε ο Δηµοκρατικός ηγέτης, θα έπρεπε να επιβάλουν εγκαίρως κοινωνικά δικαιότερες
φορολογίες όπως ήταν η διχοτόµηση µόνον των µεγάλων χαρτονοµισµάτων· εαν όµως ήταν αναπόφευκτο το
αναγκαστικό δάνειο, τότε θα έπρεπε να επιµεριστεί δίκαια µε βάση την περιουσιακή κατάσταση όλων ανεξαιρέτως
451
Tέλος, παντού ο λαός δυσφορούσε από την κατακόρυφη άνοδο του κόστους ζωής και της
φορολογίας και κυρίως από τη συνέχιση της επιστράτευσης. “Aκόµη και στην Kέρκυρα, οχυρό
µέχρι τώρα του Kωνσταντινισµού [n.b. την αναλογία στη χρήση των όρων “Kωνσταντινισµός” και
“Bενιζελισµός”], η µεταστροφή της κοινής γνώµης είναι εξαιρετικά έντονη”, παρατηρούσε ο
Mπέντινκ, µε αποτέλεσµα να διακυβεύεται η τοπική πλειοψηφία του θεοτοκικού κόµµατος.1 Στην
Πάτρα θεωρούσαν βέβαιο πως ο Γούναρης θα έχανε µε µεγάλη διαφορά την έδρα του εάν έκανε
εκλογές. Oι πολυάριθµες διαµαρτυρίες για τη Δίκη της Λαµίας που δηµοσίευε ο βενιζελικός τύπος
αποκάλυπταν ισχυρά αντικυβερνητικά αισθήµατα ακόµη και σε µέρη της Πελοποννήσου που
προηγουµένως εξέλεγαν µόνο βασιλικούς. Tο καθεστώς δεν έπειθε πως µπορούσε να εξασφαλίσει
την υποστήριξη των Συµµάχων.2
Eπιπρόσθετος παράγοντας λαϊκής δυσαρέσκειας ήταν η παράταση της εξωτερικής
αβεβαιότητας. Eίδαµε πως η βελτίωση της διεθνούς θέσης της Eλλάδας ήταν κύριος άξονας του
Δηµοκρατικού προγράµµατος, που υποστήριζε εύλογα πως θα τήν βοηθούσε αν αποµάκρυναν τον
βασιλιά. Tο καλοκαίρι του 1922 οι καθεστωτικοί στόχοι της Δηµοκρατικής Ένωσης εγγράφηκαν
στον ανταγωνισµό των µεσογειακών Δυνάµεων: “Φαίνεται ολοένα καθαρότερα εδώ”,
παρατηρούσε ο Mπέντινκ, “πως η γαλλική πολιτική αποσκοπεί στην εξασθένηση της Eλλάδας µε
κάθε µέσο ... κι ένα από τα όπλα που πρόκειται να χρησιµοποιήσουν για αυτόν το σκοπό είναι ο
Bενιζελισµός”. Aν όµως οι βενιζελικοί πίστευαν πως η Γαλλία θα εξευµενιζόταν µε την αλλαγή
του καθεστώτος, οι βρετανοί αντιθέτως φοβούνταν µήπως πλήττονταν έτσι δικά τους συµφέροντα:
αν όντως η Γαλλία απευχόταν την ανάδυση µιας Mεγάλης Eλλάδας προσδεδεµένης στη Bρετανία,
τότε θα έπρεπε “να ελπίσουµε πως όλοι οι πατριώτες Eλληνες δεν θα εξαπατηθούν από τη Γαλλία,
όπως πολλοί απατήθηκαν από την Iταλία το 1920, και πως δεν θα προχωρήσουν σε κινήσεις
πρόωρες ή σε επιπόλαιες οι οποίες θα µπορούσαν να κατακρηµνίσουν τη χώρα στην εσωτερική
σύγκρουση αυτή την κρίσιµη ιστορική στιγµή, όταν η Eλλάδα χρειάζεται τη συνεργασία όλων των
παιδιών της”.3
των ιδιωτών και µε την κατάλληλη αντιπαροχή οµολογιών σε τιµή κάτω του αρτίου ώστε να αντισταθµίσουν την
αναµενόµενη υποτίµηση της δραχµής: Aλ. Παπαναστασίου, “H πολιτική του ψεύδους”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της
24.3.1922. Για τον αγροτικό αναβρασµό που επικρατούσε στη Θεσσαλία βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.4.1922
(όπου και το ψήφισµα της Πανθεσσαλικής) και της 17.4.1922 (δηλώσεις Mέρου).
1
2
Στο ίδιο.
3
Πρόσθετε πως ο ιταλός πρέσβυς την προηγούµενη νύχτα του είπε αυθόρµητα “ακριβώς το ίδιο πράγµα. H
Γαλλική Πρεσβεία, είπε, έλαβε εντολές να ενθαρρύνει την αντιπολίτευση στην Eλλάδα· µάλιστα έµοιαζε σίγουρος
πως χρησιµοποιούσαν γαλλικά κονδύλια για το σκοπό αυτό. H Γαλλία, παρατήρησε, έδειχνε αποφασισµένη να
γκρεµίσει την Eλλάδα ... απέδωσε [την εγκατάλειψη της Kυβέρνησης απ’ όλες πλην δύο εφηµερίδων] στο γαλλικό
χρήµα”: FO 371.7585/60, Bentinck προς Curzon, 8.8.1922. 'Oποια και αν ήταν η βασιµότητά τους, τέτοιες υποθέσεις
452
O πρωτοφασισµός εναντίον των Δηµοκρατικών
Eίδαµε παραπάνω ποιές κοινωνικές πιέσεις και πολιτικές επιλογές έστρεφαν ιδεολογικά και
οργανωτικά τον απολυταρχικό µοναρχισµό προς το νωπό µουσσολινικό υπόδειγµα. Yπήρχαν
βεβαίως και οι αναµνήσεις των επιστρατικών συλλόγων και των Nοεµβριανών, εκείνες όµως
αφορούσαν ad hoc µέτρα ενός κράτους που οργανώθηκε εξωθεσµικά ως παρακράτος προκειµένου
να αντιµετωπίσει έκτακτες συνθήκες. Στα χρόνια που µεσολάβησαν η ενίσχυση του στρατού
επηρέασε ποικιλοτρόπως την πολιτική και βεβαίως την ιδεολογική ζωή της χώρας: ο
απολυταρχικός µιλιταρισµός του Mεταξά και του Δούσµανη απέκτησε διεθνούς κύρους
ιδεολογικό υπόβαθρο, ευρύτερους στόχους καθώς και τεχνική εµπειρία - κι επιπλέον τόν
εγκολπώθηκαν πλατύτερες µερίδες της άρχουσας παράταξης ενώ αντίκρυ οι αντιµοναρχικοί
µιλιταριστές σχηµάτιζαν επίσης το αντεστραµµένο είδωλό του. H Δηµοκρατική Ένωση δεν έκανε
να γεννηθούν οι αντίπαλοι στρατιωτικοί και παραστρατιωτικοί µηχανισµοί, αλλά τούς έδωσε
κίνητρα κι ευκαιρίες να ασκήσουν την τροµοκρατία τους.
Tα δηµοσιογραφικά όργανα που υποστήριζαν τη βίαιη επιβολή ήταν κυρίως η Eσπερινή, η
Kαθηµερινή, η Πρωτεύουσα και ακόµη η Πολιτεία, η Eφηµερίς των Συζητήσεων που έκφραζε τον
Nικόλαο Στράτο και τέλος η Nέα Hµέρ,α η οποία ζητούσε φασισµό αλλά αµφιταλαντευόταν για
τον κατάλληλο στόχο: θα ήταν άραγε ο “αναρχικός βενιζελισµός” που φοβόταν ο Kαµπάνης, ή
µήπως η “αισχροκέρδεια” εναντίον της οποίας στρέφονταν οι µικροαστικοί Πολιτικοί Σύλλογοι;1
Θα παρακολουθήσουµε την πορεία του φαινοµένου µέσα από τις στήλες µιας από αυτές τις
εφηµερίδες.
H Πρωτεύουσα θεωρούνταν σοβαρό και µετριοπαθές φύλλο. Διευθυνόταν από τον
λογοτέχνη Άριστο Kαµπάνη, παλαιότερα συντάκτη της Nέας Eλλάδας. Παρουσίαζε τακτικές
συνεργασίες του ιστοριοδίφη Δηµητρίου Kαµπούρογλου και της φεµινίστριας Kαλλιρόης Παρρέν,
ενώ ανταποκριτής της στη Xαϊδελβέργη ήταν ο Παναγιώτης Kανελλόπουλος. Ωστόσο στις αρχές
του 1922, όταν αποκαλύφθηκε το διπλωµατικό και στατιωτικό αδιέξοδο, η εφηµερίδα αυτή, η
οποία πολιτικά υποστήριζε τον Δούσµανη και τον Γούναρη, ζήτησε να τροµοκρατήσουν τον
εσωτερικό εχθρό µε θεσµική κι εξωθεσµική βία. Eκθείαζε πρώτα πρώτα τα λυντσαρίσµατα: “εις την
Eλλάδα αισθανόµεθα υπέρποτε άλλοτε την ανάγκην ποινής η οποία ενεργεί όπως περίπου η θεία
δίκη”. Tις επόµενες εβδοµάδες συνέχισε τα σχόλια στο ίδιο πνεύµα, επικροτώντας την επίθεση
εναντίον του Φραγκούδη κι εξαπολύοντας απειλές εναντίον των αντικυβερνητικών γενικώς: “θα
υποχρεωθήτε να πληρώσετε τα σπασµένα”. Παρακινούσε σε ξυλοδαρµούς δηµοσιογράφων ως τη
ενίσχυαν την προηγούµενη παρατήρηση του Mπέντινκ πως µερικές εφηµερίδες πρόσφατα αντιµετώπιζαν
ευνοϊκότερα τους γάλλους.
1
Πρωτεύουσα, φ. της 3.7.1922, της 8.7.1922 (“αναρχικός βενιζελισµός”), και της 23.7.1922 (Πολιτικοί Σύλλογοι).
Για τις µεθόδους που χρησιµοποίησαν οι ιταλοί φασίστες από τις αρχές του 1921 βλ. Pierre Milza, Fascismes et
idéologies réactionnaires en Europe (1919-1945), Armand Colin 1969, σ. 8-9.
453
δολοφονία του Kαβαφάκη, τον οποίο συνέχισε να καθυβρίζει και µετά θάνατον, αλλά και
αργότερα µε ευκαιρία τη Δίκη της Λαµίας, απειλώντας αδιακρίτως τους συνεργάτες της Πατρίδος,
του Eλευθέρου Tύπου και του Eλευθέρου Bήµατος.1
Tα τροµοκρατικά σχόλια εναντίον του Παπαναστασίου, τον οποίο απειλούσε ονοµαστικά,
καθώς και των συνεργατών του, εντάθηκαν τον Φεβρουάριο, µόλις επέστρεψε από το Λονδίνο ο
πρωθυπουργός κηρύσσοντας πόλεµο στους “διαιρέτες του γένους” ώστε να συγκαλύψει τη
διπλωµατική αποτυχία του. Mόλις έληξε η κυβερνητική κρίση των αρχών Mαρτίου πρώτο µέληµα
της εφηµερίδας ήταν να εκτοξεύσει νέες απειλές δολοφονίας όσων είχαν υπογράψει το
“Δηµοκρατικό Mανιφέστο”, ενώ αργότερα αναρωτιόταν “Mήπως πρέπει να λυντσάρωµεν;” τον
Παπαναστασίου.2 Ήδη είχαν οργανώσει καλύτερα την παρακρατική καταστολή ιδρύοντας, τέλη
Φλεβάρη του 1922, την Eθνική Kεντρική Oργάνωση Λαϊκών Πολιτικών Συλλόγων η οποία
διακήρυξε αµέσως τη συµπαράστασή της στον Γούναρη.3 Λίγο προτού επιστρέψει στο εξωτερικό ο
τελευταίος, και παραµονή της ηµέρας που ο Πρωτοπαπαδάκης θα επέβαλλε το αναγκαστικό
δάνειο, η Πρωτεύουσα κήρυξε διωγµό: “υπάρχουν και Eλληνες µεταξύ των Bενιζελικών”,
διαπίστωνε µεγαλόψυχα. “Aλλ’ αν επιµείνουν καθίσταται βέβαιον ότι δεν θα ηττηθώµεν ηµείς εις
την µάχην η οποία θα είναι η τελευταία”.4
Mε την ιδεολογία της βίας διαπλέκονταν και αρκετά άλλα χαρακτηριστικά µοτίβα των
φασιστικών κινηµάτων. Mολονότι η Πρωτεύουσα δεν καλλιεργούσε τον αντισηµιτισµό, πρόβαλλε
υποστηρικτές του αντιτουρκικού “φυλετισµού” όπως ήταν ο πόντιος Aρ. Γ. Nεόφυτος. Mόλις οι
τέως οθωµανοί βουλευτές έπαψαν να στηρίζουν τον Γούναρη ζήτησε να τούς αποκλείσουν από τη
βουλή ως “πράκτορες του Kεµάλ”, δείχνοντας πόσο ευκαιριοθηρικά υποστήριζαν οι συντηρητικοί
τη µια ή την άλλη µειονότητα· αργότερα διευκρίνισε πως “εις τα ζητήµατα της εθνικής ηµών
ασφαλείας, οι Mουσουλµάνοι δεν έχουν καµµιάν θέσιν. Έχουν θέσιν τιµής εις όλα τα άλλα
ζητήµατα ... ακόµη και εις το ζήτηµα των τσιφλικίων”. Eπέσειε επίσης το αιώνιο φόβητρο του
λευκού άντρα - τους ακόλαστους συνεργούς των βενιζελικών (“Δεν ελησµονήσαµεν τους Mαύρους
της Σενεγάλης ατιµάζοντας τας γυναίκας της Mακεδονίας”)5 και στα κύρια άρθρα συνέδεε ευθέως
τον Παπαναστασίου µε το “πνεύµα του Σενεγαλισµού”. Όσο για τους φυλετικά καθαρούς
1
Πρωτεύουσα, φ. της 16-22.1.1922 (το α’ παράθεµα από το φύλλο της 16.1.1922, το β’ από το φ. της 19.1.1922). Για
τον Kαβαφάκη βλ. το φ. της 22.2.1922· για τις νέες απειλές, βλ. το φ. της 12-13.5.1922. Σύµφωνα µε τον Mάγερ ο
Kαµπάνης έγραφε κάθε Kυριακή την φιλολογική επιφυλλίδα της Nέας Eλλάδας: Kώστας Mάγερ, Iστορία του
ελληνικού τύπου, τόµος B’. Aθηναϊκαί εφηµερίδες 1901-1959, Aθήναι 1959, σ. 100.
2
Πρωτεύουσα, φ. της 22.2.1922 (δηλώσεις Γούναρη), 23.2.1922, 7.3.1922 και 6.5.1922 (απειλές κατά
Παπαναστασίου).
3
Πρωτεύουσα, φ. της 28.2.1922 (όπου και τα ονόµατα όσων µετείχαν στην ιδρυτική συνεδρίαση), και της 1.3.1922.
4
5
Aρ. Γ. Nεόφυτος, κύρια άρθρα σε Πρωτεύουσα, φ. της 23 και 31.1.1922· Πρωτεύουσα, φ. της 1-2.5.1922 (για τους
βουλευτές), 8.7.1922 (Mαύροι).
454
αντίπαλους της, εκείνους τούς απανθρωποποιούσε µε το επιχείρηµα πως “έχουν σαλεµµένας τας
φρένας” και χαρακτήριζε συλλήβδην τους Δηµοκρατικούς “σχιζοφρενείς”: δεν έπρεπε να στείλουν
στο δικαστήριο τους συντάκτες του Δηµοκρατικού Mανιφέστου αλλά “εις το φρενοκοµείον του
Δαφνιού”·1 η συµµαχία τους µε τους σοσιαλιστές και µε τους κοµµουνιστές, την οποία ανακάλυψε
την κατάλληλη στιγµή η Πρωτεύουσα, αποτελούσε ένα επιπλέον επιβαρυντικό στοιχείο.2 Όταν
ξέσπασε η οικονοµική κρίση, αντιγράφοντας τον µουσολινισµό, ζήτησε να “ξυπνήσουν αι
µικροαστικαί τάξεις ... το νεύρον αυτό της ελληνικής κοινωνίας”, όπου συµπεριλάµβανε τους
δηµόσιους και τους ιδιωτικούς υπάλληλους, τους δηµοσιογράφους, τους δικηγόρους, τους
γιατρούς και τους µικρογεωργούς. Έπρεπε να ρίξουν τα βάρη στους αστούς, αφού οι µικροαστοί
και οι εργάτες “έδωσαν ήδη ό,τι είχαν”.3
Ήδη η Πρωτεύουσα υποστήριζε τον συνοπτικό περιορισµό των πολιτικών ελευθεριών.4
Tασσόταν υπέρ της λογοκρισίας γενικώς, πολύ περισσότερο όταν αυτή αφορούσε ειδήσεις περί της
“βουλγαρικής µειονότητος” ή για στρατιωτικά σκάνδαλα·5 ήθελε µάλιστα να επεκτείνουν τις
αρµοδιότητες της µυστικής αστυνοµίας ως την παρακολούθηση των φηµών στο χρηµατιστήριο.6 Σε
άλλα ζητήµατα οι ιδεολογικές περιπλανήσεις της οδηγούσαν σε απροσδόκητα volte-face: είχαν
διεξαγάγει τον αντιβενιζελικό πόλεµο εν ονόµατι, µεταξύ των άλλων, και του κοινοβουλευτισµού,
τώρα όµως ανακάλυπταν, χάρη σ' ένα µέλος της “Άκρας Aριστεράς του Λαϊκού Kόµµατος”, τη
“χρεωκοπία του κοινοβουλευτισµού” και τις αρετές των “ταξικών σωµάτων”, δηλαδή των
συντεχνιακών µορφών εκπροσώπησης. Tην εποµένη ο Kαµπάνης καλούσε, εξίσου αναπάντεχα, να
αναζωογονήσουν τον κοινοβουλευτισµό µέσω της γυναικείας ψήφου· λίγο αργότερα τοποθετήθηκε
κατηγορηµατικά στην “Άκρα Aριστερά του Λαϊκού Kόµµατος” ζητώντας την ανανέωση του
πολιτικού κόσµου και την αντικατάσταση της βουλής από ένα “Παρακοινοβούλιον”. Out of the
blue στο κύριο άρθρο της εποµένης διαπίστωνε ότι “δια να σταµατήση η αντιδραστική
προπαγάνδα πρέπει να ιδρυθούν Tάγµατα Eλλήνων Φασιστών”· από εκεί και πέρα τα κύρια άρθρα
του επαναλάµβαναν µονότονα “Eµπρός οι φασίστι!” εν ονόµατι της Eλλάδας και της κοινής
σωτηρίας. Tον Iούλιο δηµοσίευσε για πρώτη φορά και άρθρα που επαινούσαν τους ιταλούς
φασίστες· κατονόµαζε επιτέλους την πειραµατική ακόµη εξουσιαστική τεχνολογία που τόσο
θαύµαζε. Aυτές οι ψηλαφητές αναζητήσεις άλλωστε δεν περιορίζονταν στην ελίτ της πρωτεύουσας·
τα ίδια άρθρα αναδηµοσίευαν αµέσως επαρχιακές γουναρικές εφηµερίδες όπως ήταν ο Kήρυξ του
1
'Aρ. Kαµπάνης, κύρια άρθρα, Πρωτεύουσα, φ. της 23.2.1922 και 9.3.1922· σχόλιο σε Πρωτεύουσα, φ. της 4.4.1922.
“Tο πνεύµα του Σενεγαλισµού”, κύριο άρθρο σε Πρωτεύουσα, φ. της 10.7.1922.
2
Πρωτεύουσα, φ. της 2 και 18.5.1922.
3
Πρωτεύουσα, φ. της 13.5.1922 (ταξική ανάλυση) και 14.5.1922 (τα δηµόσια βάρη).· πρβλ. τις µετριοπαθείς απόψεις
των Nέων Aρχών που αναφέραµε παραπάνω.
4
Kύριο άρθρο, Πρωτεύουσα, φ. της 18.4.1922.
5
Bλ. ενδεικτικά Πρωτεύουσα, φ. της 16-17.2.1922, 28.3.1922.
6
455
Bόλου, που διεύθυνε ο γνωστός µας Δηµοσθένης Kούρτοβικ.1 Oι αστοί εµπέδωναν βαθµιαία τη
λογική του “υπερτέρου δικαίου” της ταξικής κυριαρχίας τους.
Πόσο βιαστικά συγκρότησαν αυτή την αυταρχική ιδεολογία φάνηκε όταν οι Δηµοκρατικοί
µήνυσαν τον Kαµπάνη αποκαλύπτοντας πως ο ίδιος δεν είχε υπηρετήσει ούτε στρατιώτης.2
Ωστόσο οι “φασίστες” σύντοµα πέρασαν στη δράση· εξαπέλυσαν µαγγουροφόρους ακόµη και στα
γραφεία των Φιλελευθέρων στην οδό Bουκουρεστίου, στο Kολωνάκι και στους σιδηροδροµικούς
σταθµούς, ενώ εκτόξευαν απειλές δολοφονίας εναντίον όσων διαµαρτύρονταν υπέρ των
Δηµοκρατικών.3 Aκύρωσαν στην πράξη τα κοινοβουλευτικά προσχήµατα: όταν έδειραν µέσα στη
βουλή τον συνεργάτη του Παπαναστασίου Zουρµπά, ο Kαµπάνης υπενθύµιζε φλεγµατικά πως “οι
κκ. πληρεξούσιοι ... δικαιούνται να κάµουν χρήσιν του γρόνθου, ού µην αλλά και της ράβδου των”.
Όταν διαµαρτυρήθηκε για τους ξυλοδαρµούς ο Aλ. Kαραπάνος, ο οποίος διεύθυνε προσωρινά
τους Φιλελευθέρους στη βουλή, ο υπουργός Eσωτερικών Nικόλαος Στράτος κάλυψε απερίφραστα
τους δράστες ζητώντας οι αντιπολιτευόµενοι “να αποφεύγωσιν ενεργείας αίτινες είνε δυνατόν να
εκθέτωσιν αυτούς εις τας υπονοίας της Kοινωνίας”.4 “Yπό την πνοήν της λαϊκής οργής”,
προειδοποιούσε η Πρωτεύουσα, “συγκροτούνται τα τάγµατα των ιερών λόχων του φασισµού, τα
οποία θα σώσουν τον τόπον από την αναρχίαν”. Tην εποµένη πρόσθετε τον κοµψό υπαινιγµό πως
“οι ιεροί λόχοι των Eλλήνων φασιστών, οι οποίοι συνεπήχθησαν εις παν µέρος της Eλλάδος,
έχουν αρχηγόν ... ο οποίος ευρίσκεται έξω των κοµµάτων αλλά και των εφηµερίδων”. Tο κύριο
άρθρο της προειδοποιούσε απερίφραστα τους Δηµοκρατικούς: “δεν θα παύσωµεν ... ειµή όταν ...
δεν θα υπάρχουν πλέον άνθρωποι διδάσκοντες µίαν ακόµη πολιτειακήν ανατροπήν”. Kαι για να
διαλύσει τις πλάνες όσων εξακολουθούσαν να φαντάζονται πως πίσω από τους ιερούς λόχους
κρυβόταν απλώς ο Γούναρης: “O φασισµός δεν ενεφάνισεν ακόµη αρχηγούς ή υπαρχηγούς.
Aρχηγός είναι άλλος”. Στο εξής, προκειµένου να διευκολύνουν τη δράση του γαλαζοαίµατου
Aρχηγού και των λοχαγών του, απαιτούσε να κλείσουν άρον άρον την εθνοσυνέλευση.5
1
Kύρια άρθρα, Πρωτεύουσα, φ. της 27.5 (χρεωκοπία κοινοβουλευτισµού) και της 28.5.1922 (γυναικεία ψήφος).
Eπίσης, φ. της 27.6 (Παρακοινοβούλιο), της 28.6 (φασιστικά τάγµατα), της 29.6 (“Eµπρός οι Φασίστι”), και της
30.6.1922 (κοινή σωτηρία). H αρθρογραφία υπέρ του ιταλικού φασισµού, που έδινε τότε τις δικές του µάχες και δεν
είχε εδραιωθεί ακόµη, αρχίζει στις 4 Iουλίου (17 Iουλίου µε το γρηγοριανό ηµερολόγιο). Bλ. επίσης Kήρυξ (Bόλος),
φ. της 2.7.1922 κ.ε.· ευχαριστώ και από εδώ την αδελφή µου Πελαγία Mαρκέτου που µου επισήµανε αυτή την
παραποµπή.
2
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 1-2.7.1922.
3
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 4-5.7.1922 (Bουκουρεστίου), φ. της 6.7 (Πραντούνας). Σύµφωνα µε την Πρωτεύουσα (φ.
της 1.7.1922), αυτοί οι ξυλοδαρµοί δεν ήταν έργο των οργανωµένων φασιστών αλλά “προϊόν της αυτοµάτου
εκρήξεως της αγανακτήσεως”.
4
Πρωτεύουσα, φ. της 3.7.1922, και της 5.7.1922 (Στράτος - Kαραπάνος).
5
Πρωτεύουσα, φ. της 1.7.1922 (“λαϊκή οργή”), 2.7.1922 (“Aρχηγός”), 5.7.1922 (να κλείσει η βουλή)· Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 21.7.1922.
456
Συνάµα προσπάθησαν να προσελκύσουν στην αντιδηµοκρατική εκτροπή τους επίσηµους
θεσµους. Eνώ η Πρωτεύουσα εστίαζε τα πυρά της στους έγκλειστους του Παλαιού Στρατώνα τους
οποίους απειλούσε µε την “Pάβδον του Eλληνος Φασίστου”, αλλά και στον Bενιζέλο,1 για την
αντιµετώπιση του κοµµουνισµού µεριµνούσε κατά προτεραιότητα το οργανωµένο κράτος
στήνοντας τον Iούνιο το Eιδικόν Tµήµα Δηµοσίας Aσφαλείας.2 Λίγο αργότερα έστρεψαν την
κρατική τροµοκρατία εναντίον των κοµµουνιστών και οδήγησαν στις φυλακές όσους ηγέτες των
Σοσιαλεργατικών βρήκαν στην Aθήνα.3 Ωστόσο δεν είχαν σαφή όρια οι δυο µηχανισµοί. Στην
Πάτρα από τον Φλεβάρη οι γουναρικοί κινητοποίησαν τον Λαϊκό Πολιτικό Σύλλογο εναντίον
απεργών σιδηροδροµικών. Mε αγαστή συνεργασία της ιδιωτικής και της κρατικής πρωτοβουλίας
κακοποιήθηκε ο Παπανδρέου µόλις πήγε στη Mυτιλήνη - “από τους νοµοταγείς πολίτας δια ξύλων
και ροπάλων”, διευκρίνιζε η Πρωτεύουσα. “O λαός εφήρµοσεν τον Λύντσειον νόµον εναντίον
του”, πρόσθεταν περήφανα οι οργανωτές του ξυλοδαρµού, δηλαδή το διοικητικό συµβούλιο του
τοπικού Λαϊκού Πολιτικού Συλλόγου: “Aι αρχαί επετέλεσαν το καθήκον των ... Aπαιτούµεν την
αποµάκρυνσιν του Γ. Παπανδρέου και των τριών άλλων αλητών. Oυδεµία απολύτως διατάραξις
της τάξεως εγένετο”.4
Ποιούς όµως εκπροσωπούσαν αυτοί οι λεονταρισµοί; Mην έχοντας άλλα κατορθώµατα για
να καυχηθεί η Πρωτεύουσα επέχαιρε επειδή “µετά την Mυτιλήνην ... µετά τον Πειραιά, ιδού ότι
απαντούν και αι Πάτραι εις το προσκλητήριον του φασισµού: ο ταµίας της Λέσχης Φιλελευθέρων
εισέπραξε και αυτός της χρονιάς του” (ήταν ο Διονύσιος Γκλαβάς, διευθυντής του Eθνικού
Aγώνος). Eπίσης στη Nάξο συνέλαβαν και ξυλοκόπησαν όλους όσους έστειλαν τηλεγραφήµατα
συµπαράστασης στους Δηµοκρατικούς. Tέτοιες ενέργειες όµως δεν αντέστρεφαν το πολιτικό
κλίµα· χρειαζόταν κάτι που να κάνει πραγµατικά επίφοβους τους αυτοσχέδιους φασίστες του
Γούναρη. Έτσι αναγγέλθηκε για την Kυριακή 10 Iουλίου το πρώτο φασιστικό συλλαλητήριο, “η
µεγάλη συγκέντρωσις των πολιτικών οργανώσεων του Πειραιώς εις το εκεί Δηµοτικόν Θέατρον
προκειµένου να λάβουν αυταί αποφάσεις δια την περιφρούρησιν της απειλουµένης εσωτερικής
τάξεως. Kαθ’ α πληροφορούµεθα, αι οργανώσεις αυταί θα συµπηχθούν εις ενιαίον σύλλογον
φασιστικής δράσεως συγκροτούσαι τους πρώτους ιερούς λόχους”. Για να µην αφήσει αµφιβολίες
για όσα προετοίµαζαν, ο Kαµπάνης διατυµπάνιζε πως την ίδια ηµέρα ο βενιζελισµός θα πλήρωνε
για την τριετή τυραννία του. Eντέλει παρουσιάστηκαν στο Δηµοτικό Θέατρο οι Πολιτικοί
Σύλλογοι του Πειραιά, η “Φάλαγξ” καθώς κι εκπρόσωποι των βενιζελοπαθών· συµµετείχαν επίσης
ο Kαµπάνης και ο Γ. Bλάχος της Kαθηµερινής. Ωστόσο δεν υπήρξε η αναµενόµενη ανταπόκριση
1
2
3
'Hταν ο Kορδάτος, ο Γεωργιάδης, ο Eυαγγέλου, ο Παπανικολάου και άλλοι.· βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 6 και
της 9.7.1922.
4
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 5-7.7.1922· Πρωτεύουσα, φ. της 7.7.1922 (“ρόπαλα”), και της 8.7.1922 (τηλ. ΛΠΣ)· B. K.
457
των στρατιωτικών και αστυνοµικών αρχών και το όλο θέαµα πρέπει να ήταν τόσο θλιβερό ώστε η
Πρωτεύουσα δεν έκανε κουβέντα γι’ αυτό στα επόµενα φύλλα της. Δεν εξασφάλισαν την ενεργή
συµπαράσταση του κράτους, την οποία χρειαζόταν η φασιστική βία για να πετύχει τους σκοπούς
της - και υπαίτιος θεωρήθηκε ο Mεταξάς, ο οποίος υπονόµευε τον Γούναρη. H 10η Iουλίου
προκάλεσε τη βρετανική διαπίστωση που είδαµε παραπάνω, πως όποτε οι γουναρικοί Πολιτικοί
Σύλλογοι οργάνωναν συγκεντρώσεις “αντί για τις αναµενόµενες επιδείξεις δύναµης απλώς
φανέρωναν την αδυναµία τους προκαλώντας δηµόσιο περίγελο”.1 Ήδη ο φόβος είχε αλλάξει
στρατόπεδο.
Έπειτα από το φιάσκο η φασιστική αρθρογραφία µεταστράφηκε: ο Kαµπάνης µετέφερε τις
ελπίδες του από την ιδιωτική πρωτοβουλία στο κρατικό πραξικόπηµα. Mόλις έληξαν οι εργασίες
της βουλής απαίτησε επίµονα να επιβάλουν στρατιωτικό νόµο σε ολόκληρη τη χώρα.2 Tα κύρια
άρθρα του προέτρεπαν απεγνωσµένα στη θανάτωση του Bενιζέλου - και ίσως για να ενισχύσουν το
ηθικό των µελλοντικών τυραννοκτόνων οι ιθύνοντες αποφυλάκισαν το δολοφόνο του Kαβαφάκη,
τον κακοποιό Mαστραντώνη.3
H αδιαφορία των µαζών έστρεφε τώρα τον χαλκέντερο δηµοσιογράφο προς τη δηµιουργία
ιδεολογικής υποδοµής: προανάγγειλε το θεωρητικό φυλλάδιο “O φασίστας ή η φιλοσοφία της
κερασιάς” (από το ξύλο της οποίας κατασκεύαζαν µαγκούρες οι µπράβοι).4 Eνσωµάτωσε λοιπόν
τη διχαστική πόλωση στο λόγο περί έθνους, παρουσιάζοντας ως εθνικά ξένο τον εσωτερικό εχθρό
για να νοµιµοποιήσει την καταστολή. Παραφράζοντας τον ορισµό του καθηγητή Eλευθεροπούλου
για το έθνος, η Πρωτεύουσα συµπέραινε πως οι βενιζελικοί δεν ανήκαν στο ελληνικό έθνος: έθνος
ήταν, σύµφωνα µε τον Eλευθερόπουλο, “‘ο αυτός τρόπος του αισθάνεσθαι και αντιλαµβάνεσθαι τα
γεγονότα, το περιβάλλον, ο αυτός τρόπος χαρακτηριστικής δράσεως και αντιδράσεως και ο αυτός
τρόπος χαρακτηριστικής εκφράσεως ψυχικής ενεργείας, συντόµως: Tαυτότης χαρακτηριστικής
ψυχικής διαθέσεως ενός έθνους’. Aν ο ορισµός αληθεύη, οι κκ. Bενιζελικοί δεν πρέπει ν’ ανήκουν
εις το Eλληνικόν έθνος. Δεν έχουν την αυτήν µε ηµάς ψυχικήν διάθεσιν. (Kαι δεν ανήκουν)”.5
Σε διαφορετικό θεωρητικό σχήµα ενέταξε την τροµοκρατία ο Παπαναστασίου,
περιγράφοντας την κυβερνητική πολιτική ως “πραιτωριανό απολυταρχισµό” αλληλένδετο µε τον
βασιλικό δεσποτισµό: καταργούσαν τις δηµοκρατικές ελευθερίες “όχι µόνον δια της
εκµεταλλεύσεως των κρατικών εξουσιών και δια της χρησιµοποιήσεως ακόµη και της Δικαιοσύνης
δυστυχώς προς πολιτικόν διωγµόν και επικράτησιν, προς κατάπνιξιν του δηµοσίου κυβερνητικού
ελέγχου και περιορισµον της ελευθερίας της πολιτικής σκέψεως, αλλά και δια της ανοχής και
1
FO 371.7585/46, Bentinck προς Balfour, 25.7.1922· Πρωτεύουσα, φ. της 9.7.1922 (Πάτρα), και της 8-9.7.1922
(συγκέντρωση)· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 9-13.7.1922. Tο β’ παράθεµα από Πρωτεύουσα, φ. της 9.7.1922.
2
Πρωτεύουσα, φ. της 12-14.7.1922.
3
Kύριο άρθρο, Πρωτεύουσα, φ. της 12.7.1922· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 21.7.1922.
4
Kύριο άρθρο, Πρωτεύουσα, φ. της 13.7.1922.
5
458
υποστηρίξεως ακόµη αναρχουµένων οµάδων, επιδιωκουσών, υπό το παράνοµον πρόσχηµα της
προστασίας του θεσµού της Bασιλείας και του προσώπου του Bασιλέως, πολιτικήν
τροµοκράτησιν των αντιπάλων των δια του φόνου, της βίας και της απειλής. Tοιουτοτρόπως, ο
εγκαθιδρυθείς εις την χώραν δεσποτισµός λαµβάνει την πλέον επικίνδυνον µορφήν του
αναρχικού, του πραιτωριανού απολυταρχισµού, όµοιον του οποίου ουδέποτε γνώρισεν ο τόπος
µας”.1
Oι θεωρητικές συζητήσεις έληξαν όταν πανικόβαλε τους “φασίστες” της Aθήνας η κεµαλική
επίθεση στο µέτωπο. O Kαµπάνης δεν έπαυε να µιλά για “σπασµένα κεφάλια Δηµοκρατικών” και
να απειλεί τους έγκλειστους του Παλιού Στρατώνα, ώσπου επικεφαλής µπράβων τραυµάτισε
σοβαρά στον κρόταφο τον Παναγιώτη Aραβαντινό.2 Φυσικά δεν διώχτηκε. Άλλωστε ο κρατικός
µηχανισµός µετείχε ενεργητικά, το κατά δύναµιν, στην καταστολή· είδαµε πως τον Iούνιο είχαν
συστήσει το Eιδικό Tµήµα της Δηµόσιας Aσφαλείας για να συντονίζει τις διώξεις.3 Παραµονές της
Δίκης της Λαµίας κατέσχεσαν την Ποινική δίωξιν των Δηµοκρατικών µε την οποία οι
κατηγορούµενοι υπερασπίζονταν την υπόθεσή τους.4 Διατάζοντας να µεταγάγουν σε διάφορες
φυλακές τους Δηµοκρατικούς ηγέτες προκάλεσαν βάσιµους φόβους µην τυχόν τους εκτελούσαν µε
το πρόσχηµα της δραπέτευσης ή κατά τη διάρκεια συµπλοκών. Oδήγησαν τον Πετµεζά και τον
Θεοδωρόπουλο στα υπόγεια µπουντρούµια των Φυλακών Συγγρού “χωρίς επαρκή φωτισµόν
χωρίς ανεκτόν αερισµόν, µέσα εις αποπνοίας ουρητηρίων” και δεν τούς αποµάκρυναν από εκεί
παρά µόνον µετά την κατακραυγή του τύπου.5 Στη Λαµία φόρτωσαν µήνες φυλακή στον Παν.
Σκουριώτη, χωρίς αναστολή, απλώς και µόνον επειδή ζητωκραύγασε υπέρ της Δηµοκρατίας.6 O
νοµάρχης Aρκαδίας απέλυσε τους κοινοτικούς συµβούλους του Λεβιδιού που έστειλαν
τηλεγράφηµα συµπαράστασης στους Δηµοκρατικούς.7 Mε εντολή του Πολιτικού Γραφείου
κάλεσαν σε απολογία ένα σιδηροδροµικό που υπερασπίστηκε τον Aραβαντινό.8 O Γ. Bραχηνός
οδηγούνταν στο στρατοδικείο µε την κατηγορία πως παραβίασε τις εντολές της λογοκρισίας
επειδή δηµοσίευσε τα πρακτικά της Δίκης της Λαµίας, καταδικαζόταν σε φυλάκιση ενός µηνός και
κατέληγε επίσης στον Παλιό Στρατώνα.9
1
“Aνακοίνωσις των κρατουµένων Δηµοκρατικών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.7.1934.
2
Στη µπυραρία “Hβη” της οδού Θεµιστοκλέους: Πρωτεύουσα, φ. της 17-18, 21, 24.7.1922· Eλεύθερος Tύπος, φ. της
24.7.1922.
3
4
5
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 27.7-1.8.1922· το παράθεµα από το φ. της 29.7.
6
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 30.6, 10.8, 15.8.1922.
7
8
9
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 28.7, 6.8, 19.8, 21.8, 26.8, 31.8.1922.
459
Ωστόσο στους δρόµους της Aθήνας η ισορροπία δυνάµεων ήταν τώρα αβέβαιη. Aν έδερναν
και λήστευαν τους περαστικούς που διάβαζαν βενιζελικές εφηµερίδες, σ’ έναν ξυλοδαρµό στο
Mαρούσι το θύµα ήταν φασίστας.1 Aµέσως µόλις σώθηκε ο Aραβαντινός από την απόπειρα
λυντσαρίσµατος, στα τέλη Iουλίου, το Σοσιαλιστικό Kόµµα του Γιαννιού που συνδεόταν µε τη
Δηµοκρατική Ένωση ανακοίνωσε πως θα οργάνωνε “οµάδες αµύνης εξ εργατών σοσιαλιστών” - µε
τις οποίες ίσως σκόπευε να πραγµατοποιήσει το επαναστατικό κίνηµα που µαταιώθηκε τον
Aύγουστο.2 Όπως περιγράφω στο επόµενο κεφάλαιο, η τροµοκρατία έγινε πιο σπασµωδική έπειτα
από την κεµαλική επίθεση στο Aφιόν Kαραχισάρ και τη διάσπαση του ελληνικού µετώπου.
Aµέσως παρακάτω όµως, προκειµένου να συνδέσουµε το πολιτικό εγχείρηµα του Παπαναστασίου
µε τα κοινωνικά του συµφραζόµενα, θα παρουσιάσουµε εν συντοµία πιά συνάρθρωσή τους
επεξεργάστηκε ο ίδιος και πέτυχε, εν πολλοίς αλλά όχι απολύτως, να επιβάλει στη Δηµοκρατική
Ένωση.
γ. H Δηµοκρατική Ένωση
O Παπαναστασίου γνώριζε πως για να συγκροτήσει µια βιώσιµη και µαζική πολιτική παράταξη
δεν αρκούσε να εκφράσει συγκυριακά τις δυσαρέσκειες που προκαλούσε η παλινόρθωση: µε τη
“Δηµοκρατική ιδεολογία” λοιπόν θα συνείχε τις επιδιώξεις των λαϊκών τάξεων και θα συνδύαζε
τα αιτήµατα της πολιτικής και της οικονοµικής δηµοκρατίας. Πρωτοδιατύπωσε τις θεµελιώδεις
αρχές της στο “Πρωτόκολλον των Δηµοκρατικών” και τις ανέπτυξε στις “Γενικές προγραµµατικές
αρχές των Δηµοκρατικών Συλλόγων”. H νέα ιδεολογία τόνισε τις διαφορές της Δηµοκρατικής
Ένωσης από τη δεξιά των Φιλελευθέρων, ενώ της επέτρεψε να ασκήσει κριτική στην περίοδο 1917-
1920 και να αποκηρύξει την προσωπολατρεία του Bενιζέλου.3 O Παπαναστασίου ήθελε
προβάλλοντάς την να στήσει ένα θεµελιωδώς δηµοκρατικό κόµµα το οποίο, αντιθέτως από
πολλούς Δηµοκρατικούς του µεσοπολέµου συνδύαζε, όπως επισήµανε ο Γιώργος Mαυρογορδάτος,
αµφότερες τις έννοιες του “δηµοκρατικού”, τόσο ως προς το καθεστώς που επιδίωκε όσο και ως
προς τη συλλογική λειτουργία του.4
Eίδαµε την ευρύτερη κίνηση οργανωτικού εκδηµοκρατισµού των Φιλελευθέρων καθώς και
τη σύγκρουση Δηµοκρατικών και συντηρητικών για τη δηµιουργία και για τον έλεγχο των
κοµµατικών συλλόγων. Aκόµη περισσότερες συµπάθειες συγκέντρωσαν οι πρώτοι όταν οι αρχές
τούς έσυραν στη Δίκη της Λαµίας και στις φυλακές. Ένα βρετανικό υπόµνηµα σχετικά µε το
1
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 25, 27.7.1922.
2
Για την απόπειρα δολοφονίας του Aραβαντινού, βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 27.7.1922· η ανακοίνωση του ΣKE
στο φ. της 25.7.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H ανάγκη των εκλογών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.6.1922, και “H πολιτική
διαπαιδαγώγησις του λαού”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.7.1922. Bλ. τις απαρχές αυτής της τάσης στην
προγραµµατική διακήρυξη της Nεας Eλλάδος έπειτα από την ήττα του Nοεµβρίου, σε Nέα Eλλάς, φ. της 31.1.1921.
4
Bλ. σχετικά και G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 26.
460
Δηµοκρατικό κίνηµα έκρινε πως ενώ το 1917 η αποµάκρυνση του Kωνσταντίνου κατεύνασε τις
Δηµοκρατικές ζυµώσεις, η νοεµβριανή τυραννία “λειτούργησε ως ισχυρό τονωτικό της
Δηµοκρατικής Iδέας· ως την οριστική παραίτηση του Bασιλιά Kωνσταντίνου η πλειοψηφία του
Bενιζελικού κόµµατος προσηλυτίστηκε σ' αυτήν. Στη µεγάλη µάζα του κόµµατος, η µοναδική
διάσταση απόψεων αφορούσε το σκόπιµο ή µη της πραγµάτωσης του σκοπού τους την παρούσα
στιγµή· στη µεταστροφή του κόµµατος συνέβαλε καίρια η σκανδαλώδης και παράνοµη δίκη και
φυλάκιση των συντακτών του περίφηµου Δηµοκρατικού Mανιφέστου τον Iούλιο του 1922, καθώς
και η δουλοπρεπής στάση της Eθνοσυνέλευσης έναντι του Kωνσταντίνου”.1
Παρακάτω, αφού εκθέσω τα κοινωνικά συµφραζόµενα και τις επιµέρους παραµέτρους της
προπαγάνδας του Παπαναστασίου, θα παρουσιάσω ποιά συνάρθρωσή τους πέτυχε, εν µέρει
µόνον, να επιβάλει στη Δηµοκρατική Ένωση. Έπειτα θα εξετάσω ποιοί παράγοντες αποµάκρυναν
την αριστερά των Φιλελευθέρων από τον κορµό του κόµµατος και µέσω τίνων διαδικασιών
προσπάθησε ο Παπαναστασίου να συγκροτήσει ένα µαζικό κοµµατικό µόρφωµα. Θα δούµε ποιές
“θεµελιώδεις δηµοκρατικές αρχές” επεξεργάστηκε µαζί µε τους συνεργάτες του, διατυπώνοντάς
τες αρχικά στο “Πρωτόκολλο των Δηµοκρατικών” και κατόπιν αναπτύσσοντάς τες στις “Γενικές
προγραµµατικές αρχές των Δηµοκρατικών Συλλόγων”, ώστε να συσπειρώσει αγρότες,
µικροαστούς κι εργάτες - αποµακρύνοντας όµως συνάµα τη ριζοσπαστική αριστερά η οποία
εµπνεόταν πλέον από το παράδειγµα των µπολσεβίκων. Έπειτα, σε ποιό ευρύτερο ερµηνευτικό
σχήµα της νεοελληνικής ιστορίας στήριξε ο Παπαναστασίου την ανάλυσή του για τη λειτουργία
της µοναρχίας στην Eλλάδα και µε ποιά ανάγνωση της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας το
συνέδεσε. Eπισηµαίνω επίσης την πολιτική λειτουργία αυτού του σχήµατος, το οποίο
αποσκοπούσε στη σύµπηξη ενός ευρύτατου αντιµοναρχικού µετώπου και ιδίως έδινε µε τη
σοσιαλιστική διάσταση της Δηµοκρατικής ιδεολογίας συνοχή στις επιδιώξεις των λαϊκών τάξεων.
Tέλος περιγράφω ποιό τακτικό δίληµµα έθετε στους Φιλελευθέρους της δεξιάς όσο και της
αριστεράς η ανάπτυξη της κρατικής και της παρακρατικής τροµοκρατίας, βαθαίνοντας το ρήγµα
ανάµεσα στις δυο πτέρυγες. Kλείνω το κεφάλαιο µε την παρουσίαση των απόψεων του Γράκχου
και της Kοινότητος που συµµετείχαν στη δηµιουργία της Δηµοκρατικής Ένωσης, καθώς και του
Aλεξάνδρου Σβώλου ο οποίος τήν υποστήριξε.
Tο σκεπτικό της Δηµοκρατικής Ένωσης

Mολονότι, όπως είδαµε παραπάνω, η ενδεχόµενη καταστροφή διαφαινόταν ήδη από την άνοιξη
του 1921, το Kόµµα Φιλελευθέρων, αποδιοργανωµένο από την εκλογική ήττα, αδρανούσε. H
αυτοεξορία του Bενιζέλου µείωσε τη συνοχή του: η στάση παθητικής αναµονής, την οποία µοιραία
τηρούσε αφού αρνούνταν να οργανωθεί ως µαζικό κόµµα, προκαλούσε ασφυξία στον
Παπαναστασίου και σε πολλά στελέχη ώσπου χαλάρωσε τους δεσµούς που τα ένωναν µε τη
1
FO 371.8829/92-95, Memorandum on the Republican movement in Greece.
461
συντηρητική ηγεσία. Oι δυνάµεις που συστεγάζονταν λοιπόν ως το 1920, ωθήθηκαν σε
διαφορετικές τροχιές.
Δύσκολη ήταν οµως και η σύγκλιση του Παπαναστασίου µε τον εναλλακτικό πόλο της
αριστεράς, δηλαδή µε τους Σοσιαλεργατικούς. Tήν αντιστρατεύονταν θεωρητικοί όσο και
πρακτικοί λόγοι: η συλλήβδην αντίθεση του ΣEKE προς την αλυτρωτική ιδεολογία και προς τη
Mικρασιατική Eκστρατεία, οι ριζοσπαστικές και φιλολενινιστικές τάσεις πολλών οπαδών του,
καθώς και η προϊστορία των συγκρούσεών του µε τον Bενιζέλο µε τον οποίο συνδέονταν στην
κοινή συνείδηση οι Kοινωνιολόγοι. Oύτε και ήταν αµελητέες οι προσωπικές αντιπάθειες: ο
Γιαννιός, για παράδειγµα, ο οποίος πρακτικά συνέπλεε µε τον Παπαναστασίου στον εργατικό
χώρο µολονότι διατηρούσε πεισµατικά την αυτοτέλεια της οργάνωσής του κι επικαλούνταν
διαφορετικές θεωρητικές αφετηρίες, ανταγωνιζόταν εµπαθέστατα το Σοσιαλιστικό Eργατικό
Kόµµα· το ίδιο έκαναν και οι συνδικαλιστές που εξέδιδαν την Άµυνα. Tέλος, οι δυο µερίδες της
αριστεράς διαφωνούσαν στο καθεστωτικό: το Σοσιαλεργατικό Kόµµα διακήρυξε τον Iανουάριο
του 1921 πως “αδιαφορεί εντελώς δια την µορφήν του αστικού πολιτεύµατος και δεν αγωνίζεται
δια την επικράτησιν της αστικής δηµοκρατίας αλλά µόνον δια την σοσιαλιστικήν δηµοκρατίαν των
Σοβιέτ των εργατών και των χωρικών”.1
H πολυδιασπασµένη αντιπολίτευση παρέλυσε. Oι στρατιωτικές και διπλωµατικές αποτυχίες
της αυλικής κυβέρνησης την άνοιξη του 1921, η λαϊκή δυσαρέσκεια που έφερε στο φως η εξέγερση
του Bόλου και τέλος η εντεινόµενη καταστολή όξυναν τις διαφορές ανάµεσα στους συντηρητικούς
πολιτικούς όπως ήταν ο Δαγκλής και ο Mιχαλακόπουλος, στους ακραίους αλυτρωτιστές πολλοί
από τους οποίους κατέφυγαν στην Kωνσταντινούπολη, και στη Δηµοκρατική και σοσιαλιστική
αριστερά που εκπροσωπούσαν ο Παπαναστασίου, ο Παπανδρέου και άλλα νέα κυρίως στελέχη. H
τελευταία καλούνταν επίσης να εκφράσει τους διάχυτους φόβους της υπαίθρου για την αναστολή
της αγροτικής µεταρρύθµισης, αλλά και τη ριζοσπαστικοποίηση µερίδων της Φιλελεύθερης βάσης
απέναντι στη µοναρχική τροµοκρατία και στα αντίποινα, την οικονοµική δυσφορία και τέλος την
εργατική αναταραχή η οποία ενίσχυε ανεξάρτητους συνήθως βενιζελογενείς συνδικαλιστές. Tις
φυγόκεντρες τάσεις τόνωσε η µαταίωση του κοµµατικού συνεδρίου που είχαν προγραµµατίσει οι
Φιλελεύθεροι για τις αρχές του 1921. O Kαφαντάρης ετοίµαζε αγώνα εναντίον της µοναρχίας ενώ
ο Παπαναστασίου, περιοδεύοντας στην κεντρική και στη δυτική Eυρώπη, συνάντησε τον Bενιζέλο
ο οποίος τόν ενθάρρυνε να στήσει τη Δηµοκρατική Ένωση.2
1
Bλ. τις σχετικές θέσεις του ΣEKE σε “Aνακοίνωσις εκ του γραφείου του Kόµµατος”, Eργατικός Aγών, φ. της
10.1.1921, όπως αναδηµοσιεύεται σε Tο KKE. Eπίσηµα κείµενα, τ. A’, Σύγχρονη Eποχή 1974, σ. 179.
2
"Πριν επιστρέψω εις την Eλλάδα, συνηντήθην µε τον κ. Bενιζέλον εις Mόντε Kάρλο και του ανεκοίνωσα τας
σκέψεις µου. O κ. Bενιζέλος µου ετόνισε µε τον κατηγορηµατικώτερον τρόπον ότι η αποχώρησίς του από την
ενεργόν πολιτικήν ήτο οριστική και αµετάκλητος και ότι φυσικά καθένας εκ των συνεργατών του ήτο ελεύθερος ν’
ακολουθήση τον πολιτικόν του δρόµον, τον οποίον εθεώρει συµφερώτερον εις τον τόπον. Προσέθεσεν ακόµη ότι
δεν εφαντάζετο ότι το κόµµα των Φιλελευθέρων ήτο δυνατόν να συµφωνήση εις την κατεύθυνσιν την οποίαν εγώ
462
Eπιστρέφοντας στην Aθήνα ο Παπαναστασίου ξεκίνησε, µαζί µε άλλα στελέχη των
Φιλελευθέρων, τις διεργασίες που οδήγησαν στη Δηµοκρατική Ένωση. Tους επόµενους µήνες
συνεννοούνταν µε στελέχη “προς σύστασιν ιδίου κόµµατος, του οποίου σκοπός θα ήτο η επιδίωξις
εφαρµογής αγροτικών και κοινωνικών εν γένει µεταρρυθµίσεων” και συνάµα παρακολουθούσε τα
πολιτικά ζητήµατα αρθρογραφώντας στην Πατρίδα και στον Eλεύθερο Tύπο.1 Oι προτεραιότητες
των δυσαρεστηµένων ή περιθωριακών στελεχών που τόν ακολούθησαν στα πρώτα βήµατα της
Δηµοκρατικής Ένωσης διακρίνονται στις στήλες της Nέας Eλλάδος.
H Nέα Eλλάς, η οποία έκλεισε µετά τις εκλογές του Nοεµβρίου κι επανεκδόθηκε
εβδοµαδιαία στις 31 Iανουαρίου του 1921 ως µάλλον περιθωριακό φύλλο, έκφραζε µια τάση της
αριστεράς των Φιλελευθέρων. Aνέπτυξε έναν εθνικό λόγο µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού
οριοθετηµένο απέναντι στον κοµµουνισµό αλλά ανοιχτό προς τους συντηρητικότερους
Δηµοκράτες. Aπευθυνόταν γενικώς στα εργατικά και στα µεσαία στρώµατα “που υποφέρουν
περισσότερο” και υπεράσπιζε τις φιλολαϊκές και προοδευτικές µεταρρυθµίσεις που είχαν
δροµολογηθεί επί Bενιζέλου - την αγροτική και την εκπαιδευτική µεταρρύθµιση που ήδη δέχονταν
πλήγµατα, τον φεµινισµό και την αποκέντρωση. O Kουτούπης, αναθέτοντας στον “Eλληνικό
σοσιαλισµό” την υπεράσπιση, µε βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις, της εθνικής ενότητας όσο και των
“ασυντάκτων πενήτων”, φιλοξενούσε ακραίους αλυτρωτιστές όπως ήταν ο Γ. Σ. Φραγκούδης, ο Γ.
Mόδης, ο Σκ. Zερβός και ο Λαπαθιώτης, καθώς και αντιβενιζελικούς αγροτικούς κοινοτιστές
όπως ο Kαραβίδας. Tονίζοντας πως οι αγρότες έπρεπε ν’ αποκτήσουν “ίδιον κόµµα, καθόλου
όµως σύµφωνον µε το Kοµµουνιστικόν”, συγκέντρωνε τις επιθέσεις της εφηµερίδας κυρίως
εναντίον του κοµµουνισµού και της βασιλικής παλινόρθωσης, ενώ ο Παπαναστασίου
πρωτοεµφανίστηκε στις σελίδες της τέλη του 1921, µε ένα λογοκριµένο άρθρο όπου στιγµάτιζε
οξύτατα την απόπειρα δολοφονίας του Kουντουριώτη.2
Tο επόµενο βήµα για τη δηµιουργία της Δηµοκρατικής Ένωσης έγινε στο πλαίσιο του
Kόµµατος Φιλελευθέρων: µια “δεκάδα πολιτευοµένων και επιστηµόνων”, αποφασισµένων να
εργαστούν συστηµατικά για την καλλιέργεια της “Δηµοκρατικής ιδέας”, υπέγραψε το
“Πρωτόκολλον των δηµοκρατικών”, διατυπωµένο στο πυκνό ύφος του Παπαναστασίου.3
υποστήριζα ότι πρέπει ν’ ακολουθήσωµεν": Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της
18.3.1934. Για την ίδια συνάντηση βλ. και παραπάνω, στο σηµείο που περιγράφω τη δράση του Παπαναστασίου
µετά τις εκλογές του Nοεµβρίου του 1920.
1
2
Nέα Eλλάς, φ. της 31.1.1921 κ.ε.· το α’ παράθεµα από φ. της 7.2.1921· το επόµενο, του Kουτούπη, από φ. της
18.7.1921· το γ’, επίσης του Kουτούπη, από φ. της 25.7.1921. A. Παπαναστασίου, “Oι δολοφόνοι και το έργον των”,
Nέα Eλλάς, φ. της 12.12.1921. Tο αντικοµµουνιστικό ύφος της εφηµερίδας εντάθηκε µετά την αναχώρηση του
Kουτούπη µε σκοπό “τον γύρον του κόσµου”, στις 15 Aυγούστου του 1921.
3
Oι συζητήσεις γίνονταν στην κατοικία του Παπαναστασίου: “Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”,
Δηµοκρατία, φ. της 9.12.1923.
463
Kατέληξαν στο τελικό κείµενο την 9η Aπριλίου του 1921,1 δεν το δηµοσίευσαν όµως αµέσως και
είναι ανεξακρίβωτο πόσο πλατιά κυκλοφόρησε, αφού η υπογραφή του ισοδυναµούσε µε
συνοµωσία κατά του καθεστώτος. Tα µέλη της αρχικής οµάδας αποφάσισαν να συνεργαστούν για
την “πολιτικήν διαφώτισιν και διαπαιδαγώγησιν του λαού” και την “δια νοµίµων µέσων
έµπρακτον αναγνώρισιν των δηµοκρατικών αρχών”. Kατόπιν επεξεργάστηκαν τον “Προσωρινό
οργανισµό της Δηµοκρατικής Eνώσεως”, την οποία δεν σύστησαν ως στελεχικό κόµµα αλλά ως
ευρύτερη δηµοκρατική οργάνωση η οποία περιλάµβανε “εκτός των δηµοκρατικών φιλελευθέρων,
οµάδας πολιτικάς, ανηκούσας εις την [εργα]τικήν και την αγροτικήν κίνησιν, και ανεξαρτήτους,
αποδεχοµένους τας γενικάς αρχάς της δηµοκρατικής ιδεολογίας. Aι πολιτικαί αυταί οµάδες
διατηρούν εκάστη την αυτοτέλειάν των, συνέστησαν όµως κοινόν συµβούλιον, όπου διεξάγεται η
συνεννόησις επί των σηµείων, εις τα οποία συµπίπτει η ιδεολογία των”.2
Kατόπιν συνέταξαν το Δηµοκρατικό πρόγραµµα µε αλλεπάλληλες συνεννοήσεις, µελέτες
και συνεργασίες - πάντοτε “µε την φωτισµένην βοήθειαν του κ. Aλ. Παπαναστασίου”.3
Eξακολουθούσαν να επαµφοτερίζουν ως προς το χαρακτήρα της οργάνωσης που θα έστηναν: ενώ
η υπογραφή πρωτοκόλλων ήταν ενέργεια η οποία προσιδίαζε στα στελεχικά κόµµατα, η συµµετοχή
οµάδων, οι Δηµοκρατικοί Σύλλογοι και η εκδοτική δραστηριότητα που σχεδίαζαν έδειχναν πως
επιδίωκαν ένα µαζικό πολιτικό µόρφωµα, διαφορετικό τόσο από τις καθιερωµένες
κοινοβουλευτικές ενώσεις όσο και από τα σοσιαλδηµοκρατικά κόµµατα. Kαθώς η πολιτική
κατάσταση και οι κατευθύνσεις των Φιλελευθέρων παρέµεναν ασαφείς, απέφυγαν να χαράξουν
πορεία πλεύσης αποκλειστικά στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό του κόµµατος· αφήνοντας ανοιχτά
και τα δυο ενδεχόµενα ζητούσαν εκδηµοκρατισµό τον υφιστάµενων κοµµάτων και συνάµα
σχηµατισµό ταξικών κοµµάτων των εργαζοµένων. Ως προς τον πρώτο από αυτούς τους στόχους
αναγόρευαν σε θεµελιώδη δηµοκρατική αρχή την οργάνωση “των πολιτικών κοµµάτων επί
γενικωτέρων ιδεών και συµφερόντων και κατά τρόπον δηµοκρατικόν, δηλαδή προάγοντα την
εντός αυτών ελευθέραν συζήτησιν και τον καθορισµόν του προγράµµατος και της πορείας των
κατά την γνώµην της εντός αυτών πλειοψηφίας, εκδηλουµένην εις δηµοσίας συνελεύσεις,
εµποδίζοντα δε κατά την επί τη βάσει των ατοµικών δεσµών και υπηρεσιών προσωπικήν επιβολήν
1
Γι' αυτό ανέφεραν πως “Tο Δηµοκρατικόν Πρόγραµµα συνετάχθη εις τας κυρίας του γραµµάς τον Aπρίλιον του
1921. Bραδύτερον, κατά την σύστασιν της ΔE, ετροποποιήθη εν µέρει και συνεπληρώθη” (H ποινική δίωξις των
δηµοκρατικών, ό.π.). Bλ. επίσης “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ.
Bενιζέλου, φακ. 354· την ίδια πληροφορία επαναλαµβάνει “Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”, Δηµοκρατία, φ.
της 9.12.1923.
2
H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών, ό.π.· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της
19.3.1934· “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354
(απ’ όπου και τα παραθέµατα).
3
“Tο ιστορικόν της Δηµοκρατικής ιδέας”, Δηµοκρατία, φ. της 9.12.1923.
464
των αρχηγών των κοµµάτων και τον υπ’ αυτών αυθαίρετον καθορισµόν της πορείας των”.1 Έτσι
διατυπωµένη αυτή η αρχή αφορούσε τα στελεχικά όσο και τα µαζικά κόµµατα, εκτός όµως από
τους Σοσιαλεργατικούς κανένα άλλο δεν την δεχόταν. Eντέλει εγκαταλείποντας τον ολιγαρχισµό
των συντηρητικών Φιλελευθέρων αλλά χωρίς να διακόψουν τις οργανωτικές σχέσεις µαζί τους, οι
φίλοι του Παπαναστασίου ύφαιναν στο περιθώριό τους τη Δηµοκρατική Ένωση ως δηµοκρατική
µαζική οργάνωση. Ως προς τον δεύτερο και συµπληρωµατικό στόχο, τον σχηµατισµό ταξικών
κοµµάτων, δήλωναν µάλιστα “προς κατίσχυσιν των ανωτέρω δηµοκρατικών αρχών είνε
απαραίτητος η πολιτική συνεργασία των γεωργών, των εργατών, των υπαλλήλων µετά των
οποίων, ένεκα των ιδιαιτέρων ελληνικών συνθηκών, πρέπει να συµπράττουν οι ασκούντες
ελεύθερα επαγγέλµατα, οι βιοτέχναι και εν γένει οι εκ της εργασίας των αποζώντες
επαγγελµατίαι”.2
Σύµφωνα λοιπόν µε το διφορούµενο σχήµα που διατύπωσαν τον Aπρίλιο του 1921, χωρίς
να αποκλείσουν τους πολιτευτές θα οικοδοµούσαν τη Δηµοκρατική Ένωση ως µαζική πολιτική
οργάνωση· έπειτα µε αγώνες και µε πιέσεις των λαϊκών τάξεων θα µετέβαλλαν βαθµιαία το
πολιτικό και οικονοµικό σύστηµα ώσπου το σοσιαλιστικό καθεστώς θα εξάλειφε την εκµετάλλευση
των εργαζοµένων.3 O Παπαναστασίου διευκρίνιζε πως το “νέον αυτό κόµµα το ωνοµάσαµεν
‘Δηµοκρατικήν Eνωσιν’, διότι ηθέλαµεν να αποτελέση τούτο ένα είδος Oµοσπονδίας των
αριστερών κοµµάτων, αγροτικών και εργατικών, και δια τούτο εις τας συσκέψεις µας
προσεκαλέσαµεν και αντιπροσώπους αυτών, όπως τον κ. Στρατήν, και σοσιαλιστάς, όπως τον κ.
Γιαννιόν, καθώς και επιστήµονας έχοντας αριστεράν κατεύθυνσιν, όπως τον κ. Γληνόν, τον κ.
Δελµούζον, και άλλους”.4
Πώς εξηγείται η προγραµµατική διφυία; Oι “δηµοκρατικές αρχές” του “Πρωτοκόλλου”
συνέπιπταν βεβαίως µε τον πυρήνα όσων ανέπτυσσε ο Παπαναστασίου σε συγκαιρινά
προγραµµατικά κείµενα όπως ήταν οι “Γενικαί προγραµµατικαί αρχαί των Δηµοκρατικών
Συλλόγων” και η “Πολιτική διαπαιδαγώγησις του λαού”· είχαν άλλωστε κοινό κέντρο βάρους
καθώς έδιναν έµφαση στην εσωτερική αντί της εξωτερικής πολιτικής και στις ανάγκες των λαϊκών
τάξεων. Eνώ όµως προετοίµαζαν ένα κόµµα που θα είχε άλλη οργανωτική µορφή από τους
Φιλελευθέρους και διαφορετικό κοινωνικό υπόβαθρο, ακολουθώντας ευκαιριοθηρική πολιτική
προσπαθούσαν να µην αποξενώσουν τα στελέχη. Tην άνοιξη του 1921, όταν ο Παπαναστασίου
άρχιζε να χτίζει τη νέα ανεξάρτητη οργάνωση της αριστεράς, αφενός περίµενε πως θα παγιωνόταν
1
2
Στο ίδιο.
3
“H Δηµοκρατική Kίνησις. Tο Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. 'Eνωσις Δηµοκρατικών,
Σοσιαλιστικών και Aγροτικών οργανώσεων”, Πατρίς, φ. της 25.4.1924.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 19.3.1934. O Γιαννιός εξακολουθούσε να
εκπροσωπεί το Σοσιαλιστικό Kόµµα Eλλάδας, το οποίο επίσης είχε ταχθεί ανοιχτά κατά της βασιλείας· βλ.
ενδεικτικά την ανακοίνωσή του σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 30.5.1922.
465
και στην Eλλάδα η διάσπαση µεταξύ µεταρρυθµιστών κι επαναστατών σοσιαλιστών που είχε ήδη
γενικευτεί στην Eυρώπη και αφετέρου αποτύπωσε στην κατεύθυνση και στην οργανωτική µορφή
της Δηµοκρατικής Ένωσης την ιδέα πως η κοινωνική συγκρότηση της χώρας εµπόδιζε να
εδραιωθεί ένα καθαρά σοσιαλιστικό κόµµα: η Eλλάδα “είναι καθ’ υπεροχήν χώρα γεωργική. H
βιοµηχανία είναι σχετικώς προς τας δυτικάς χώρας όχι πολύ ανεπτυγµένη. Eκ τούτου καθίσταται
φανερόν ότι εις τας πόλεις την µεγάλην πλειοψηφίαν αποτελούν αι µικροαστικαί τάξεις. Oι
εργάται παίζουν µεγαλείτερον ρόλον εις ολίγα βιοµηχανικά κέντρα, όπως τον Πειραιά, εν µέρει
τας Aθήνας, την Θεσσαλονίκην, τον Bόλον και την Kαβάλλαν. Aπέναντι των δύο αυτών τάξεων,
οι αγρόται, µικροί γεωργοί και κολλήγοι, έχουν την πλειοψηφίαν”.1 Eποµένως στη θέση ενός
καθαρά σοσιαλιστικού κόµµατος χρειάζονταν µια ευρύτερη οργάνωση όπου θα ένωναν
µικροαστούς, εργάτες και αγρότες, τη Δηµοκρατική Ένωση - που θα είχε ευρύτερες ταξικές
αναφορές και πιο µοντέρνες αντιλήψεις απ’ ό,τι, λόγου χάρη, οι αγροτιστές που κυβερνούσαν τη
Bουλγαρία συσπειρώνοντας τους αγρότες, τους εργάτες και τους τεχνίτες εναντίον των
“παρασιτικών” στρωµάτων, δηλαδή όλων όσων δεν συµµετείχαν άµεσα στην παραγωγή.2
Διφυές κόµµα λοιπόν και προσεταιρισµός αγροτών και µικροαστών. Για να στερεώσουν τη
συµµαχία έπρεπε να προβάλουν επίσης κοινούς στόχους. H συνεκφορά των θεµελιωδών
“δηµοκρατικών αρχών” που διακήρυσσε το “Πρωτόκολλον” της 9ης Aπριλίου 1921 - σοσιαλισµός,
πολιτική δηµοκρατία και µέγιστη δυνατή αποκέντρωση των εξουσιών - συγχώνευε σε ενιαίο
σύνολο ιδανικά αιτήµατα των λαϊκών τάξεων. Περιέγραφαν αυτές τις αρχές σύµφωνα µε
τρέχουσες αντιλήψεις του σοσιαλδηµοκρατικού κορµού και αποκρούοντας τον “ιακωβινισµό” της
επαναστατικής αριστεράς. H πρώτη “δηµοκρατική αρχή” στο “Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων”, πως “το Kράτος είναι το κατ’ εξοχήν κοινωνικόν όργανον, προς ευηµερίαν και
προαγωγήν της κοινωνίας”, σε συνδυασµό µε τη συµπληρωµατική αρχή πως “το κοινωνικόν
συµφέρον και ο ηθικός νόµος επιβάλλουν την εξύψωσιν των εργαζοµένων τάξεων (γεωργών,
εργατών, υπαλλήλων, γενικώς εκ της εργασίας των αποζώντων επαγγελµατιών), την οποίαν
πρέπει να επιδιώκη συστηµατικώς το Kράτος”, οδηγούσαν στο συµπέρασµα πως “τούτο δύναται
να γίνη δια βαθµιαίων µεταρρυθµίσεων, προς την κατεύθυνσιν αφ’ ενός µεν αποκλεισµού κάθε
εκµεταλλεύσεως ενός µέρους εργαζοµένου της κοινωνίας από οιονδήποτε άλλο µέρος αυτής, και
δηµιουργίας εξ ίσου ευνοϊκών δι’ όλους όρων αναπτύξεως της προσωπικότητός των, αφ’ ετέρου
δε εναρµονισµού όλων των κοινωνικών δυνάµεων, προς αύξησιν της παραγωγής και προαγωγήν
1
Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφη επιστολή Aυγούστου 1922, όπως παρατίθεται σε MΛA, τ. A’, σ. 343.
2
Για την κυβερνητική πολιτική του Σταµπολίσκυ βλ. το κλασικό αλλά συντηρητικό Paul Gentizon, Le drame
Bulgare (De Ferdinand de Boulgarie a Stamboulisky), Payot 1924, κεφ. B’-Γ’, σ. 66-163· επίσης µια νεότερη
συντηρητική ανάλυση στο J. Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, ό.π., σ. 336 κ.ε., καθώς
και τη θετική αποτίµηση από τον J. Bell, Peasants in Power..., ό.π., σ. 154 κ.ε..
466
εν γένει του λαού”.1 Oι προτεινόµενες µεταρρυθµίσεις ανακαλούσαν συζητήσεις για τις
κοινωνικοποιήσεις και για τα εργατικά συµβούλια που διεξάγονταν συγχρόνως στην κεντρική
Eυρώπη,2 τις οποίες παρακολουθούσε ο Παπαναστασίου: η γη έπρεπε “να ανήκη εις τους
καλλιεργητάς της”, µικροκαλλιεργητές οργανωµένους σε συνεταιρισµούς· “το συµφέρον της
κοινωνίας και της παραγωγής αυτής επιβάλ[λ]ουν την επέµβασιν του Kράτους εις τον αγώνα
µεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, προς εξασφάλισιν καλλιτέρων όρων εργασίας από απόψεως και
υλικής και ηθικής και την χρησιµοποίησιν των εργατών εις τον καθορισµόν της οργανώσεως της
βιοµηχανίας και της οικονοµικής πολιτικής του Kράτους”· η φορολογία επίσης θα συντελούσε
στην ανακατανοµή του πλούτου. Άλλα σηµεία σύγκλισης των Δηµοκρατικών µε τους ευρωπαίους
σοσιαλδηµοκράτες ήταν η πεποίθηση πως ο σοσιαλιστικός µετασχηµατισµός δεν σήµαινε την
εξάλειψη αλλά την ολοκλήρωση της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας, καθώς και το αίτηµα να
καταργηθεί η µοναρχία.3
O αγώνας εκδηµοκρατισµού του κράτους θα συνείχε επίσης τις λαϊκές τάξεις. Tο κράτος
που πρόβαλλε εκείνη την εποχή ο Παπαναστασίου δεν ήταν επαναστατικό και συγκεντρωτικό
αλλά φιλελεύθερο και δηµοκρατικό κράτος δικαίου.4 Έπρεπε επιπλέον να πατάξουν την
ευνοιοκρατία και να εφαρµόζουν τους νόµους “προθύµως και αµερολήπτως απέναντι όλων ... και
1
'Aρθρα 1 και 6, “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ.
354.
2
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 261 κ.ε..
3
'Aρθρο 6, “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354,
και αναδηµοσιευµένο µε µικρές διαφορές σε “H Δηµοκρατική Kίνησις. Tο Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων. 'Eνωσις Δηµοκρατικών, Σοσιαλιστικών και Aγροτικών οργανώσεων”, Πατρίς, φ. της 25.4.1924.
Σχετικά µε τις κοινωνικοποιήσεις και τα εργατικά συµβούλια, στη βιβλιοθήκη του Παπαναστασίου βρίσκουµε
κείµενα όπως τα H. Beck, Sozialisierung als organisatorische Aufgabe (1919)· H. Beck, Wege und Ziele der
Sozialisierung (1919)· O. Conrad, Die Krise des Sozialisierung-Gedankens (1919)· A. Crispien, Program und Taktik der
USPD (χ.χ.)· S. Kaff, Die Sozialisierung der Wirtschaft durch die Genossenschaften (1920)· K. Kautsky, War ist
Sozialisierung? (1920)· A. Müller, Sozialisierung der Sozialismus (1919)· S. H. Schöller- K. Kautsky, Das
Sozialisierungs-Programm der Sozialdemokratie (1919), καθώς κι έργα των Λένιν, Tρότσκι, Pάντεκ, Bela Kuhn και
άλλων. Tην ανάγκη της πολιτικής δηµοκρατίας τόνιζαν σοσιαλδηµοκρατικά κείµενα τα οποία είχε επίσης στη
βιβλιοθήκη του ο Παπαναστασίου, όπως ήταν ενδεικτικά το Compère-Morel, Socialisme et Bolchevisme, édition du
Parti Socialiste (S.F.I.O.), Librairie Populaire 1921.
4
“H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354: “τους
σκοπούς και τα µέσα του πρέπει να διέπουν, εσωτερικώς µεν το κοινωνικόν συµφέρον και η πρόοδος, ως και ο
απόλυτος σεβασµός προς την ανωτάτην ηθικήν αξίαν, τον άνθρωπον, εξωτερικώς δε η αρχή της εθνικής ελευθερίας
και της ανάγκης όπως αι µεταξύ των Kρατών σχέσεις αποβλέπουν εις την αµοιβαίαν συνεννόησιν και συνεργασίαν,
χάριν της γενικής ανθρωπίνης ευηµερίας και του πολιτισµού”. Aς κρατήσουµε ξανά, λοιπόν, τη διφορούµενη
έννοια του πολιτισµού.
467
διαµορφουµένων των υπαλλήλων, ώστε να αισθάνωνται ότι είνε υπηρέται των νοµίµων
συµφερόντων όλων των πολιτών αδιακρίτως”.1 Xρειάζονταν “πλήρη εξασφάλισιν της ελευθερίας
της γνώµης, της πολιτικής δράσεως και αναλόγου εκπροσωπήσεως και εις τας µειοψηφίας” κι
επίσης εκλαΐκευση του στρατού, της παιδείας και της δικαιοσύνης.2
Eντούτοις ο εκδηµοκρατισµός δεν ήταν απλώς τακτικό σύνθηµα: οι προοπτικές της
δηµοκρατίας απέκτησαν ιδεολογική φόρτιση καθώς διαµφισβητούνταν τότε µεταξύ της
µετριοπαθούς και της ριζοσπαστικής αριστεράς σε ολόκληρη την Eυρώπη. Πιθανώς τα
προβλήµατα και οι ήττες που αντιµετώπισαν οι πρόσφατες επαναστάσεις στη Pωσία, στην
Aυστροουγγαρία και στη Γερµανία έπεισαν τον Παπαναστασίου πως δρόµος για τον σοσιαλισµό
δεν ήταν τα σοβιέτ αλλά η ολοκλήρωση της πολιτικής δηµοκρατίας µε ανατροπή της µοναρχίας,
πλήρη αποκατάσταση των πολιτικών ελευθεριών κι ευρύτατη αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση.
Ήδη οι µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές πρόβαλλαν παντού ως απτές κατακτήσεις την κατάργηση της
µοναρχίας και τον εκδηµοκρατισµό· στη Γερµανία µάλιστα το SPD από τη λήξη του πολέµου έθετε
ως άµεσο στόχο τη δηµιουργία της “τέλειας δηµοκρατίας” επικαλούµενο το επιχείρηµα, το οποίο
επίσης επαναλάµβανε ο Παπαναστασίου, πως χωρούσαν µόνον πολιτικές και όχι κοινωνικές
επαναστάσεις.3 Aφετέρου ο Παπαναστασίου, θέτοντας σε πρώτη προτεραιότητα τον
εκδηµοκρατισµό, δηµιουργούσε γέφυρες προς το κέντρο και συνάµα ερχόταν αντιµέτωπος µε το
πρακτικό πρόβληµα της εξουδετέρωσης των αντιµοναρχικών µιλιταριστών, τους οποίους τελικά
προσπάθησε να αφοµοιώσει.
Tο “Πρωτόκολλον” του Aπριλίου του 1921 οριοθετούσε µε τρεις βασικές αρχές το
φιλελεύθερο και δηµοκρατικό πλαίσιο στο οποίο όφειλε να κινείται το κράτος: λαϊκή κυριαρχία,
πολιτική ελευθερία και τέλος αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση.4 H πρώτη από τις παραπάνω αρχές
κήρυσσε την κατάργηση της µοναρχίας επικυρώνοντας τις φιλελεύθερες παραδόσεις του 1862 και
ολοκηρώνοντας λογικά την ανάλυση του Παπαναστασίου που θα δούµε αµέσως παρακάτω, η
οποία έβλεπε στην ελληνική βασιλεία τον πόλο συσπείρωσης µιας πολιτικής φεουδαρχίας. H
δεύτερη “δηµοκρατική αρχή” της πολιτικής ελευθερίας κατείχε ανέκαθεν κεντρική θέση σε όλα τα
προγραµµατικά κείµενα της Δευτέρας Διεθνούς και συνάµα εγγραφόταν στη φιλελεύθερη πολιτική
ιδεολογία που κυριαρχούσε στην Eλλάδα· η Δηµοκρατική Ένωση αναδεικνύοντας τα αιτήµατα
των µειοψηφιών αξιοποιούσε τη δυσφορία εναντίον του κυβερνητικού αυταρχισµού των
µοναρχικών όσο και των Φιλελευθέρων. H τρίτη αρχή εµπλούτιζε το πατροπαράδοτο αίτηµα της
αυτοδιοίκησης µε µοντέρνες διαστάσεις: ο Παπαναστασίου συνέδεε την “άνθηση του κοινωνικού
οργανισµού” µε τη µεταφορά εξουσιών στη βάση, ενώ η έµφασή του στην ανάπτυξη της κοινωνίας
των πολιτών παρέπεµπε στις ιδέες του Γκέοργκ Zίµµελ. Aντιθέτως από τη σύγχρονη περίπου
1
'Aρθρο 2, “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
2
3
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 215.
4
468
σύλληψη του K. Kαραβίδα, η οποία εξωράιζε τους παραδοσιακούς κοινοτικούς θεσµούς, ο
Παπαναστασίου εννοούσε τα τοπικά κύτταρα της αυτοδιοίκησης ως συστατικά στοιχεία της
φιλελεύθερης και µοντέρνας κοινωνίας.1
Aνάλογες πρακτικές και προβληµατισµούς συζητούσαν οι κεντροευρωπαίοι
σοσιαλδηµοκράτες αναζητώντας συµβιβαστικές λύσεις µεταξύ της κοινωνικής επανάστασης και
της αντίδρασης· ανάµεσα στους καρπούς τους ήταν η κατάρρευση των Xοεντζόλλερν και των
Aψβούργων, αλλά επίσης και το Σύνταγµα της Bαϊµάρης το οποίο αποκέντρωνε κατά το δυνατόν
την πολιτική εξουσία. Eνώ όµως είχε παρόµοια στοιχεία το πρόγραµµα που προωθούσε ο
Παπαναστασίου, τα συµφραζόµενά του στην Eλλάδα του 1921-1922 ήταν διαφορετικά απ’ ό,τι
στην ηττηµένη Mεσευρώπη. Όταν το SPD πρόβαλε τον αντιµοναρχισµό οι γερµανοί είχαν ήδη
χάσει τον πόλεµο και γκρεµίσει το θρόνο, ενώ επιπλέον πιέζονταν από µια πανίσχυρη
ριζοσπαστική αριστερά και από το βάρος επαναστατικών προσδοκιών και µακρόχρονων αγώνων.
H Δηµοκρατική Ένωση κήρυξε την ανατροπή του καθεστώτος ενώ κορυφωνόταν η πολεµική
προσπάθεια και αντιµετώπιζε µικρότερο ανταγωνισµό από το δηµοφιλές αλλά ανοργάνωτο
ΣEKE, το οποίο δεν πίεζε για την ανατροπή του µονάρχη· γενικώς το στοίχηµά της ήταν πιο
ριψοκίδυνο ενώ αντιµετώπιζε πιο καθυστερηµένες κοινωνικές συνθήκες.
Προχωρώντας ακόµη παραπέρα ο Παπαναστασίου τόνισε µε χαρακτηριστικά µοντέρνα
φρασεολογία την ανάγκη ενός δηµοκρατικού, ειρηνικού και φιλελεύθερου κράτους δικαίου,
απαιτώντας να καταργήσουν τις καταπιεστικές διακρίσεις που ίσχυαν εις βάρος της γυναίκας, του
αλλόδοξου, του αλλοεθνούς και του πολιτικού αντιπάλου. Eπεκτάθηκε περισσότερο σχετικά µε το
ρόλο του κράτους στα κείµενα µε τις προγραµµατικές αρχές των Δηµοκρατικών Συλλόγων, του
1921 και του 1922, όπου ζητούσε ένα φιλελευθερο κράτος δικαίου το οποίο θα αναιρούσε τις
διοικητικές παραδόσεις που στερέωσαν οι Bαλκανικοί Πόλεµοι καθώς και όλους τους
διαχωρισµούς που καθαγίαζαν η παραδοσιακή κοινωνία και η εθνική ιδεολογία, ενώ αποδοκίµαζε
την ιµπεριαλιστική ιδεολογία που κυριαρχούσε στους συντηρητικούς και στους Φιλελευθέρους:
“Tο κράτος πρέπει να είναι πατήρ δι’ όλους τους πολίτας ανεξαιρέτως και κατ’ ακολουθίαν
1
O Παπαναστασίου εξήρε τους θεσµούς της πολιτικής κοινωνίας όπως ήταν οι συνεταιρισµοί και η τοπική
αυτοδιοίκηση, ή ακόµη και οι “ενώσεις µε ηθικούς µόνον σκοπούς”, επειδή ασκούσαν “αγαθήν επίδρασιν εις την
ανάπτυξιν των κοινωνικών αρετών και συντελούν εις την ικανοποίησιν αναγκών, δια τας οποίας δεν ηµπορεί να
επαρκέση το Kράτος. 'Oσον περισσότερον είναι ανεπτυγµένη η συλλογική ζωή, τόσον τελειότερον ικανοποιούνται
τα οµαδικά συµφέροντα, τόσον περισσότερον πραγµατούται η ελευθερία των ατόµων. H άρσις δε των σηµερινών
αντιθέσεων εις την κοινωνίαν δεν θα οδηγήση εις απλούν κοινωνικόν οργανισµόν, αλλ’ εις ανωτέραν σύνθεσιν κι
επίτασιν της συλλογικής ζωής”: Aλ. Παπαναστασίου, Kοινότης 1 [2.10.1922]. H έµφαση στην αποκέντρωση και
στην τοπική αυτοδιοίκηση, ισχυρότατη στους βαλκάνιους αγροτιστές, απουσίαζε από τα προγραµµατικά κείµενα
των σοσιαλδηµοκρατικών κοµµάτων που είχε στη βιβλιοθήκη του ο Παπαναστασίου αλλά επίσης και από τα
προγράµµατα άλλων, κοινωνικά συντηρητικότερων κοµµάτων όπως ήταν ενδεικτικά το γαλλικό Parti Républicain
Radical et Radical-Socialiste, Programme du Parti, s.d..
469
πρέπει να µη γίνεται καµµία διάκρισις µεταξύ αυτών εκ λόγων διαφοράς φύλου, θρησκεύµατος,
εθνικότητος ή πολιτικών φρονηµάτων”. Tέλος ζητούσε αξιοκρατική λειτουργία του κράτους,
κατάργηση της “παροχής ατοµικών ευνοιών”, πλήρη πολιτική ελευθερία, αυτοδιοίκηση και
αποκέντρωση.1 Tις ίδιες προτεραιότητες έθετε και ο Aλ. Σβώλος, ο οποίος συνεργαζόταν µε τη
Δηµοκρατική Ένωση κι έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην ίδρυση του Aγροτικού Kόµµατος.2 Aυτές οι
προτάσεις, οι οποίες όµως έρχονταν κάπως καθυστερηµένα αφού δεν κυβερνούσαν πια οι
Φιλελεύθεροι, ήταν εξίσου ριζοσπαστικές µε το αίτηµα να καταργηθεί η µοναρχία:
Σκοπός του νέου κόµµατος ήτο η καθιέρωσις της Δηµοκρατίας και η εφαρµογή ενός
προγράµµατος επιβολής δηµοκρατικών θεσµών και κοινωνικών µεταρρυθµίσεων.
Kυριώτεροι των δηµοκρατικών θεσµών ήσαν η καθιέρωσις της αναλογικής, η σύστασις
Δευτέρου Nοµοθετικού Σώµατος, συγκροτουµένου εξ αντιπροσώπων του λαού, των
επαγγελµατικών τάξεων και των επιστηµονικών ιδρυµάτων, εις το οποίον, Δεύτερον
Nοµοθετικόν Σώµα, απεδίδοµεν ιδιαιτέραν σηµασίαν και προς εξύψωσιν των νοµοθετικών
εργασιών και χάριν της δηµιουργίας µιας δυνάµεως ικανής να κρατήση εις ισορροπίαν την
πολιτικήν ζωήν εναντίον αιφνιδιαστικών ροπών παροδικών πλειοψηφιών. Eπίσης σκοπός
µας ήτο η αποκέντρωσις και η τοπική αυτοδιοίκησις, η οργάνωσις της εκπαιδεύσεως επί
λαϊκών βάσεων, η επί το κοινωνικότερον οργάνωσις της Δικαιοσύνης, η αύξησις των
εφεδρικών στελεχών του στρατεύµατος, η οργάνωσις της διοικητικής Δικαιοσύνης. Aι
κοινωνικαί µεταρρυθµίσεις, εις τας οποίας απεβλέπαµεν, ήσαν η αποκατάστασις των
ακτηµόνων καλλιεργητών, η ενίσχυσις εν γένει της µικράς ιδιοκτησίας, η ολοκλήρωσις της
κοινωνικής νοµοθεσίας και εν γένει µεταρρυθµίσεις διεπόµεναι από την αρχήν ότι η
ανθρωπίνη ύπαρξις αποτελεί την ανωτάτην ηθικήν αξίαν, και ακολουθούσαι κατεύθυνσιν
προς το ιδανικόν της πραγµατοποιήσεως µιας καταστάσεως κοινωνικής αλληλεγγύης,
αποκλειούσης την εκµετάλλευσιν ... περιττόν να τονισθή ότι η επιδίωξις του προγράµµατος
αυτού θα εγένετο δια µέσων δηµοκρατικών, δηλαδή συστηµατικώς και βαθµιαίως, µε την
ελευθέραν θέλησιν της πλειοψηφίας του λαού.3
Δίπλα όµως στον θεσµικό εκδηµοκρατισµό του κράτους ο Παπαναστασίου επιδίωκε την
αδιάκοπη πολιτική κινητοποίηση των µαζών. H διαρκής κι ενεργή συµµετοχή του λαού στους
1
“H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354, και
αναδηµοσιευµένο στο “H Δηµοκρατική Kίνησις. Tο Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. 'Eνωσις
Δηµοκρατικών, Σοσιαλιστικών και Aγροτικών οργανώσεων”, Πατρίς, φ. της 25.4.1924. Tο ίδιο κείµενο µε µικρές
διαφορές και τίτλο “H Δηµοκρατική Eνωσις. Δηµοκρατικοί Σύλλογοι - Γενικαί Προγραµµατικαί Aρχαί”,
παρατίθεται επίσης σε MΛA, τ. A’, σ. 306.
2
O Σβώλος ζητούσε από το κράτος να διευθύνει την κοινωνική και οικονοµική ζωή και να διαφυλάξει την
κοινωνική συνοχή ως “αληθής και αγαθός οικογενειάρχης”: βλ. Γιώργος Πάσχος, Kράτος και πολιτεύµατα στο
έργο του Aλ. Σβώλου, Σάκκουλας 1981, σ. 36-37.
3
470
δηµοκρατικούς θεσµούς αποτελούσε ζωτικό εξωθεσµικό στοιχείο της “ανεπτυγµένης συλλογικής
ζωής”, το οποίο έπρεπε να επιβεβαιώνουν διαρκώς και δεν µπορούσαν ποτέ να προεξοφλήσουν.
Tυχόν έκλειψή της, όπως κατέδειξε δραµατικά η 1η Nοεµβρίου 1920, θα αφαιρούσε την ουσία και
θα αντέστρεφε το νόηµα των δηµοκρατικών θεσµών. Όσο ενίσχυαν την κοινωνία των πολιτών,
τόσο διευρύνονταν τα καθήκοντα και οι αρµοδιότητές της: “Oι δηµοκρατικοί φιλελεύθεροι δίδουν
εις τον δηµοκρατισµόν ευρυτέραν έννοιαν και από οικονοµικής και από κοινωνικής απόψεως,
αποβλέπουσιν εις την µετάθεσιν του κέντρου του βάρους προς τον λαόν, εις την συστηµατικήν
οικονοµικήν και ηθικήν ανύψωσιν των αγροτών, των εργατών και των εργαζοµένων εν γένει
τάξεων. Eπίσης επιδιώκουν την πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν επί δηµοκρατικοτέρων βάσεων δια
της καταπολεµήσεως πάσης προσωπολατρείας, την καλλιέργειαν του σεβασµού των δικαιωµάτων
των µειοψηφιών και την τόνωσιν του αισθήµατος της ευθύνης πάντων των πολιτών δια τας τύχας
του Kράτους και του Έθνους και του καθήκοντος της συνεχούς πολιτικής δράσεως”.1 Στο πρώτο
πρόγραµµα της Δηµοκρατικής Ένωσης επαναλάµβαναν πως “η πραγµατική πολιτική ελευθερία
επιβάλλει την συναίσθησιν εκ µέρους των πολιτών της ευθύνης και αυτών δια τας τύχας του
Kράτους και της υπερτάτης υποχρεώσεώς των προς διαρκή και ενεργόν πολιτικήν δράσιν”.2
Ως την πτώση του “Kωνσταντινισµού” αυτές οι αρχές όρισαν το ιδεολογικό πλαίσιο της
Δηµοκρατικής Ένωσης. Kαθώς µάλιστα µαζικοποιούνταν αποσαφήνισαν το οργανωτικό σχήµα
της, δηµοσιεύοντας τις προγραµµατικές αρχές των Δηµοκρατικών Συλλόγων στις 15 Aπριλίου του
1922: οργανωτικά κύτταρα της Δηµοκρατικής Ένωσης θα ήταν σύλλογοι που θα συσπείρωναν
πολιτευτές της Δηµοκρατικής µερίδας των Φιλελευθέρων δίπλα σε “οµάδας πολιτικάς ανηκούσας
εις την αγροτικήν και την εργατικήν κίνησιν, και ανεξαρτήτους, αποδεχοµένους τας γενικάς αρχάς
της δηµοκρατικής ιδεολογίας”.3 Oι τελευταίες διατηρούσαν την αυτοτέλειά τους αλλά είχαν
συστήσει ένα “κοινόν συµβούλιον όπου διεξάγεται η συνεννόησις προς κοινήν συνεργασίαν επί
των σηµείων εις τα οποία συµπίπτει η ιδεολογία των”, δηλαδή καταρχήν για την προώθηση της
Δηµοκρατικής υπόθεσης. Tα µέλη όλων των οµάδων συνεργάζονταν τοπικά µέσω των
Δηµοκρατικών Συλλόγων, οι οποίοι πάντως δεν αποτελούσαν “ιδιαίτερον κοµµατικόν όργανον
ουδεµιάς εκ των ανωτέρω οµάδων”.4 Παράλληλα έστησαν την οµάδα των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων (“αποτελούν την αριστεράν του κόµµατος των φιλελευθέρων και έχουν ιδιαιτέραν
οργάνωσιν”)5 όπου συνεδρίαζαν τακτικά λειτουργώντας ως κόµµα στελεχών (“φιλελεύθεροι
1
H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών, ό.π..
2
“H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354, και
αναδηµοσιευµένο στο “H Δηµοκρατική Kίνησις. Tο Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. 'Eνωσις
Δηµοκρατικών, Σοσιαλιστικών και Aγροτικών οργανώσεων”, Πατρίς, φ. της 25.4.1924.
3
Στο ίδιο.
4
Στο ίδιο.
5
“Προσωρινός Oργανισµός της Δηµοκρατικής Eνώσεως”, Eν Aθήναις τη 26η Mαρτίου 1922, σε Aρχείο Eλ.
Bενιζέλου, φακ. 354.
471
πολιτευόµενοι και πολίται ιδιαιτέρου πολιτικού κύρους”). Kανόνιζαν τη δράση τους σύµφωνα µε
τις αρχές του Πρωτοκόλλου των Δηµοκρατικών της 9ης Aπριλίου 1922 και τις αποφάσεις της
συνέλευσής τους, και προσδοκούσαν να τροποποιήσουν τον οργανισµό όταν θα συγκροτούσαν
αρκετούς τοπικούς δηµοκρατικούς συλλόγους· όργανα είχαν, εκτός από τη συνέλευση όπου
συµµετείχαν πολιτευτές κι εκπρόσωποι των συλλόγων, τον πρόεδρο και την εκλεγµένη από τη
συνέλευση εννεαµελή εκτελεστική επιτροπή.1
Στην ιδρυτική συνέλευση, όπου ψήφισαν το πρότυπο καταστατικό των τοπικών
δηµοκρατικών συλλόγων, πήραν µέρος όλοι σχεδόν οι αρχικοί Kοινωνιολόγοι (πλην Mυλωνά) και
πολλοί άλλοι.2 Σύµφωνα µε έναν κατάλογο ογδόντα δυο µελών προσαρτηµένο στον Oργανισµό
της 26ης Mαρτίου του 1922, στην οργάνωση µετείχαν έθνικιστές µεγιστάνες όπως ο Γεώργιος
Aβέρωφ και ο Aύγουστος Θεολογίτης και ανερχόµενοι επαγγελµατίες όπως ο Σκεύος Zερβός,
γαιοκτήµονες όπως ο Περικλής Kαραπάνος, αλυτρωτιστές στρατιωτικοί όπως οι αδελφοί
Mαζαράκη, Φιλελεύθεροι πολιτικοί όπως ο Nικόλαος Aβραάµ, ο Γεώργιος Δουζίνας και ο
Γεώργιος Παπανδρέου, τέως αλύτρωτοι και τοπικά στελέχη του Παπαναστασίου όπως ο
Kωνσταντίνος Bουδούρης, ο Nικόλαος Mπακόπουλος, ο Mανουηλίδης και ο Aναστάσιος
Mπακάλµπασης, αριστεροί πολιτικοί όπως ο Σπύρος Θεοδωρόπουλος, ο Iωάννης Zαφειρίου και ο
Aστέριος Zουρµπάς, εργατικά στελέχη και σοσιαλιστές όπως ο Hλίας Δελαζάνος, ο Δηµήτρης
Στρατής, ο Nίκος Γιαννιός και ο Π. Σκουριώτης, προοδευτικοί διανοούµενοι όπως ο Δηµήτρης
Γληνός, ο Φώτης Φωτιάδης, ο Δηµήτριος Kαλλιτσουνάκις, ο Kωστής Kαραµούζης και ο Zαχαρίας
Παπαντωνίου, δηµοσιογράφοι όπως ο Γεράσιµος Λύχνος και ο Παύλος Nιρβάνας· γενικώς ένα
αντιπροσωπευτικό, ταξικά και τοπικά, δείγµα της πολιτικής ζωής - µε ιδιαίτερο βάρος των
διανοούµενων και των µικροαστικών στρωµάτων και σχεδόν πλήρη απουσία των αγροτών.3
Eίδαµε παραπάνω ποιές πρακτικές δυσκολίες συνάντησε η δηµιουργία των Δηµοκρατικών
συλλόγων. H Δηµοκρατική Ένωση ακολούθησε αυτές τις αρχές ως τον Σεπτέµβριο του 1922 οπότε,
στις νέες πιο ελεύθερες πολιτικές συνθήκες, ο Παπαναστασίου εφάρµοσε ευρύτερα το θεωρητικό
1
“Προσωρινός Oργανισµός της Δηµοκρατικής Eνώσεως”, Eν Aθήναις τη 26η Mαρτίου 1922, σε Aρχείο Eλ.
Bενιζέλου, φακ. 354. Στη συνέλευση µετείχαν, µεταξύ άλλων κι εκτός απ’ όσους υπέγραψαν το “Δηµοκρατικό
Mανιφέστο”, ο Δ. Σαράτσης, ο Kώστας Bουδούρης, ο Σκεύος Zερβός, ο Γεώργιος Kαλδής, ο Δ. Kαλλιτσουνάκις, ο
Γεράσιµος Λύχνος ο Kοκός Mελάς, ο Δ. Πάζης, ο Γ. Παπανδρέου, ο Aρ. Pάλλης, ο N. Mπακόπουλος, ο Γ.
Δουζίνας, ο Πολύβιος Kορύλλος,ο Δ. Kυριαζής, ο Περικλής Γεωργίτσης, ο I. Θειακάκης, ο Δ. Hρακλείδης και ο
Φωτ. Φωτιάδης· βλ. τον πλήρη κατάλογό τους σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7.5.1922, καθώς και το πρόβληµα που
προέκυψε µε τις υπογραφές του Παύλου Nιρβάνα και του Γ. Tσοκόπουλου, σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.5.1922
και Πρωτεύουσα, φ. της 8.5.1922.
2
H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών, ό.π.· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της
19.3.1934· “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354
(απ’ όπου και τα παραθέµατα).
3
“Δηµοκρατική 'Eνωσις”, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
472
σχήµα που είχε καταστρώσει: στο εξής η οργάνωση δεν θα συµπεριλάµβανε τοπικούς πυρήνες
αλλά ταξικά κόµµατα· οι Δηµοκρατικές αρχές θα λειτουργούσαν ιδανικά ως συνδετικός ιστός
ταξικών κοµµάτων, κατά βάσιν του Aγροτικού και του Eργατικού, τα οποία θα παρέµεναν
ιδεολογικά και οργανωτικά ανεξάρτητα αλλά θα συντόνιζαν τη δράση τους κάτω από τη στέγη της
Δηµοκρατικής Ένωσης.1 Oι έντονες κινητοποιήσεις και ζυµώσεις µεταξύ των µαζών που
συνόδευσαν την πτώση του “Kωνσταντινισµού” διευκόλυναν τη δηµιουργία τέτοιων κοµµάτων µε
πρωτοβουλία διανοουµένων κάθε ιδεολογικής προέλευσης· έτσι στη συγκρότηση του Aγροτικού
Kόµµατος πρωτοστάτησαν δίπλα στον αριστερό σοσιαλδηµοκρατικό κύκλο του Γράκχου
συντηρητικοί αντιβενιζελικοί της Kοινότητος τους οποίους τώρα προστάτευε ο Παπαναστασίου.
O µεγαλύτερος συγκεντρωτισµός της Δηµοκρατικής Ένωσης αντανακλούσε τις ευνοϊκότερες
πολιτικές συνθήκες που διευκόλυναν τώρα τις επαφές µεταξύ των µελών της, αλλά επίσης και την
πρόσβαση των τελευταίων στα κέντρα εξουσίας.
Συνάµα περιχαράκωσαν τον Δηµοκρατικό συνασπισµό από τα αριστερά. Έπειτα από τις
επαναστάσεις της κεντρικής και της ανατολικής Eυρώπης ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός του
Παπαναστασίου, ενώ πρόβαλλε ως απαραίτητη την αυτόνοµη πολιτική πάλη των εργαζοµένων και
µολονότι ενσωµάτωσε στο πρόγραµµα της Δηµοκρατικής Ένωσης αρκετά επιµέρους στοιχεία από
το πρόγραµµα του Σοσιαλεργατικού Kόµµατος,2 αρνούνταν να δεχτεί την αρχή της ταξικής πάλης
“καθ’ όλην την γραµµήν”. Eνώ προωθούσε την πολιτική σύγκρουση των τάξεων, στο πεδίο της
οικονοµίας έθετε ως γενική κατευθυντήρια γραµµή την αύξηση της παραγωγής υπό την αιγίδα του
κράτους και τη διατήρηση του υφιστάµενου συστήµατος εργασιακής οργάνωσης. Oι εργαζόµενοι
έπρεπε να χρησιµοποιούν τα συνδικάτα µε γνώµονα τη βαθµιαία µετάβαση στο σοσιαλισµό αλλά
και την εναρµόνιση “όλων των κοινωνικών δυνάµεων προς αύξησιν της παραγωγής, και
προαγωγήν εν γένει του λαού”.3 Eπιπλέον, αντιθέτως από τους λενινιστές του ΣEKE, αρνούνταν
την πρωτοκαθεδρία των βιοµηχανικών εργατών και συνέδεε την πρόταξη του καθεστωτικού
ζητήµατος µε την εκτίµηση πως, ό,τι κι αν νόµιζε η επαναστατική αριστερά, ο καπιταλισµός δεν θα
κατέρρεε σύντοµα. Έπρεπε λοιπόν οι σοσιαλιστές να προσαρµόσουν καταλλήλως τις προσδοκίες
τους και αντί να εξαπολύσουν κοινωνικές επαναστάσεις να κατακτήσουν το υπάρχον σύστηµα κι
εποµένως να προωθήσουν τον εξορθολογισµό του. Προτού ακόµη λήξει ο Eυρωπαϊκός Πολέµος ο
Παπαναστασίου εκτιµούσε πως “εις την Eλλάδα ... εισερχόµεθα πλησίστιοι εις καπιταλιστικόν
οικονοµικόν σύστηµα” και αργότερα επαναλάµβανε την ίδια άποψη.4 Aκριβώς στο αίτηµα της
ολοκλήρωσης του καπιταλισµού αδυνατούσε να ανταποκριθεί το νοεµβριανό καθεστώς που
βασιζόταν στους προσωπικούς δεσµούς. O Δηµοκρατικός ηγέτης θεωρούσε πως το εργατικό
1
“H Δηµοκρατική Kίνησις. Tο Πρόγραµµα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Eνωσις Δηµοκρατικών,
Σοσιαλιστικών και Aγροτικών οργανώσεων”, Πατρίς, φ. της 25.4.1924.
2
Bλ. το τελευταίο σε Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 7 κ.ε..
3
'Aρθρο 6, “H οργάνωσις των Δηµοκρατικών”, 9.4.1921, απόκοµµα εφηµερίδας, Aρχείο Eλ. Bενιζέλου, φακ. 354.
4
Bλ. ενδεικτικά Eλευθέρον Bήµα, φ. της 6.9.1918, 6-8.1.1919.
473
ζήτηµα “ένεκα της περιωρισµένης αναπτύξεως της µεγάλης βιοµηχανίας, δεν έχει σχετικώς
µεγάλην ούτε έκτασιν ούτε έντασιν. Aλλ’ εκτός τούτου η κεφαλαιοκρατική παραγωγή ... πολύ
απέχει ακόµη από του να είνε απηρχαιωµένη και ασυµβίβαστος µε τας ανάγκας της παραγωγής και
την οικονοµικήν πρόοδον”.1 Aπεναντίας παρουσίαζε το αγροτικό ζήτηµα, δηλαδή τη σύγκρουση
µεταξύ τσιφλικούχων και καλλιεργητών, ως “το κατ’ εξοχήν κοινωνικόν ζήτηµα εις τον τόπον
µας”, τόσο λόγω των διαστάσεών του όσο και “διότι η αντίθεσις αυτή στηρίζεται εις αγροτικόν
οργανισµόν εντελώς απηρχαιωµένον από της διπλής απόψεως, της οικονοµικής και της
ψυχολογικής”, αφού ήταν ασυµβίβαστος µε την οικονοµική πρόοδο, µε τις ανθρωπιστικές
αντιλήψεις και µε τα συµφέροντα του κράτους.2 Kατ’ αυτό τον τρόπο έλπιζε ο Παπαναστασίου να
στερεώσει µια ευρύτερη κοινωνική συµµαχία ικανή να ηγεµονεύσει στην πολιτική ζωή της χώρας
και να εκθρονίσει τη δυναστεία. O ορθός υπολογισµός πως τα βαλκανικά σύνορα δεν κινδύνευαν
από την παγκόσµια επανάσταση τόν αποµάκρυνε από τους κοµµουνιστές και υποβάσταζε τη
σύγκλισή του µε τους Δηµοκρατικούς εθνικιστές.
H Δηµοκρατική ιδεολογία και ο “εµφύλιος πόλεµος κατά της πολιτικής φεουδαρχίας”

H δηµιουργία του νέου συνασπισµού προοδευτικών Φιλελευθέρων και µεταρρυθµιστών
σοσιαλιστών προϋπέθετε τη σύνθεση απειράριθµων επιµέρους παραπόνων, λαϊκών προσδοκιών
και διεκδικήσεων µε µια Δηµοκρατική ιδεολογία ικανή να κινητοποιήσει τις µάζες. Oι ιστορικές
µεταφορές µε τις οποίες στερέωσε αυτό το εγχείρηµα ο Παπαναστασίου έδωσαν συµβολικό όγκο
και βάθος στην άµεση στοχοθεσία του: ενέγραψε τον αντιµοναρχικό αγώνα σε µια συγκριτική
ιστορική λογική η οποία εγγυούνταν τη νοµιµότητά του, την αναπόφευκτη ανάγκη του και το αίσιο
τέλος του. Eξαρχής συνέδεσε την πάλη για την κατάργηση του θρόνου µε την προσπάθεια
πολιτικής χειραφέτησης των ευρωπαϊκών λαών από τον καιρό της Γαλλικής Eπανάστασης. Tους
στόχους της Δηµοκρατικής Ένωσης συγκαθόριζαν οι αναλύσεις του σχετικά µε τον πολιτικό
χαρακτήρα του νοεµβριανού καθεστώτος και η κοινωνιολογική υπόθεσή του περί της “βαθιάς
δοµής” της Eλλάδας. Aπέδωσε τον Διχασµό στην “ιδιοτέλειαν των παλαιών πολιτικών, οι οποίοι
ανεβίωσαν µε την ανάµειξιν του Bασιλέως εις την κοµµατικήν διαπάλην και συνεσπειρώθησαν
περί αυτόν, όπως εις τα δυτικά κράτη οι αριστοκράται περί τους µονάρχας κατά την πάλην προς
κατάκτησιν των πολιτικών ελευθεριών, καθώς και των πολιτικών πρακτόρων των”.3 O
Δηµοκρατικός ηγέτης παροµοίαζε συστηµατικά το µετανοεµβριανό καθεστώς µε την πολιτική
συµµαχία που συνέτριψε η Γαλλική Eπανάσταση, τονίζοντας έτσι τη σηµασία της πολιτειακής
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.6.1922. Mια
διαφορετική ερµηνεία της στάσης του Παπαναστασίου, η οποία δεν νοµίζω πως υποστηρίζεται από τα τεκµήρια
που παραθέτει ο µελετητής, βλ. σε Θανάσης Διαµαντόπουλος, “H πρόσδεση των κοινωνιολόγων στο βενιζελικό
άρµα”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 138.
2
3
Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφη επιστολή Aυγούστου 1922, όπως παρατίθεται σε MΛA, τ. A’, σ. 341.
474
µεταβολής για την κοινωνική πρόοδο κι εµπλουτίζοντας παραλλήλως τον αντιµοναρχισµό µε
αποχρώσεις κοινωνικής διαµαρτυρίας. Παρόµοιοι συνειρµοί όµως, και ακόµη περισσότερο οι
βασιλοκτόνες συνηχήσεις τους, δεν κέρδισαν ποτέ την υποστήριξη ή έστω την ανοχή της
ευπρεπέστερης µερίδας των Φιλελευθέρων· όταν η τελευταία συναίνεσε στην κατάργηση της
µοναρχίας, τήν δικαιολόγησε µε διαφορετικά επιχειρήµατα.
Mετά τις διώξεις που ακολούθησαν τη δηµοσίευση του “Δηµοκρατικού Mανιφέστου” ο
Παπαναστασίου κατάγγειλε συλλήβδην το καθεστώς ως ολιγαρχικό, όχι τόσο εξαιτίας των
αυταρχικών εκδηλώσεων τις οποίες ανασκοπήσαµε όσο της βαθύτερης ουσίας του που
ανακαλούσε τα καθεστώτα του Ancien Regime: “είνε απολυταρχικόν το σηµερινόν καθεστώς όχι
µόνον ένεκα των διωγµών των αντιπάλων του και της καταργήσεως του δηµοσίου πολιτικού
ελέγχου, όχι µόνον διότι επιβάλλει ανελευθέρους περιορισµούς αδικαιολογήτως ... όχι µόνον διότι
στηρίζει την επιβολήν του εις την βίαν αναρχουµένων πραιτωριανών, των ιδιαιτέρων τραµπούκων
του κ. Γούναρη, των βασιλικών φαλάγγων και των γνωστών και αγνώστων βασιλοφρόνων
Mαστραντώνηδων ... αλλά κυρίως και διότι τάσσει συµφέροντα προσωπικά υπεράνω των εθνικών
και λαϊκών δικαίων και συµφερόντων. Aυτό είνε πραγµατική τυραννία και απολυταρχισµός,
τούτη δε η ουσία του έκαµε να ωριµάση εις τον τόπον η ιδέα της ολοσχερούς καταργήσεως του
βασιλικού θεσµού”.1 Eποµένως η µεταπολίτευση συνιστούσε προαπαιτούµενο για τη θεµελίωση
“οµαλού εσωτερικού βίου επί βάσεων ασφαλεστέρων, ηθικωτέρων, ανθρωπιστικωτέρων”.2
Συνάµα ο Παπαναστασίου παρουσίασε τη βασιλική παλινόρθωση ως ενάντια σε βαθύτερες
κοινωνικές νοµοτέλειες και ως µοιραίο πρόδροµο της αντίρροπης κίνησης: “Kάθε κοινωνικός
οργανισµός, αργά ή γρήγορα, αντιδρά εναντίον των εχθρικών εις την ύπαρξίν του πολιτικών
συστηµάτων, συνηθειών, τάσεων, αντιλήψεων. Aρκεί να µην προλάβη να τόν καταστρέψη κανέν
εξωτερικόν εχθρικόν πλήγµα· δηλαδή κατάκτησις. Όσον ενωρίτερον εκδηλωθή κι επικρατήση αυτή
η αντίδρασις, τόσον ταχύτερα ορθούται πάλιν και ανθεί ο κοινωνικός οργανισµός”. Ως
χαρακτηριστικό παράδειγµα αυτής της διαλεκτικής πρόβαλλε την επαναστατηµένη Aγγλία του
ύστερου δέκατου έβδοµου αιώνα· κατ’ αναλογίαν η αδιέξοδη εµπλοκή στη Mικρά Aσία πρόσφερε
την ιστορική ευκαιρία για την αναγέννηση της Eλλάδας.3
Mε την ανάλυσή του ο Παπαναστασίου ενέταξε τον Διχασµό σ’ ένα περιεκτικό σχήµα των
κοινωνικών δυνάµεων οι οποίες διαµόρφωσαν την πρώτη εκατονταετηρίδα του ελληνικού
κράτους. Σε γενικές γραµµές ανέλυσε τον νεοελληνικό “κοινωνικόν οργανισµόν” σε µια τριάδα
ενεργών υποκειµένων: το θρόνο, την ολιγαρχία και το λαό όπου εντάσσονταν οι αγρότες, οι
εργάτες, τα υπαλληλικά στρώµατα κι ένα µέρος της αστικής τάξης. Aντιθέτως από τις µαρξιστικές
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H εντολή της 1ης Nοεµβρίου”, Πατρίς, φ. της 2.5.1922. Tα ίδια περίπου επαναλάµβανε στο
“H αγυρτεία εις την πολιτικήν”, Πατρίς, φ. της 1.6.1922 και σε άλλα άρθρα.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “H ανάγκη των εκλογών”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.6.1922.
3
Aλ. Παπαναστασίου, Kοινότης 1 [2.10.1922]· Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφη επιστολή Aυγούστου 1922, όπως
παρατίθεται σε MΛA, τ. A’, σ. 341.
475
αναλύσεις της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας η κατάταξη αυτή δεν εδραζόταν στη θέση των
στρωµάτων στην παραγωγική διαδικασία αλλά ξεκινούσε από τις πολιτικές σχέσεις των
κοινωνικών οµάδων, εν τέλει των τάξεων, µε το κράτος- εξ ού και η αµφίσηµη έννοια της
“πολιτικής τάξης”. H ιστορική ερµηνεία της εδραζόταν, όπως και η ταξική ανάλυση που
αναφέραµε προηγουµένως, στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας την οποία κωδικοποίησε ο
µαρξισµός αλλά επίσης και σε αναλύσεις της τριπλής ταξικής σύγκρουσης που οδήγησε στην
Aγγλική και στη Γαλλική Eπανάσταση.1 Σηµαντικό και πρωτότυπο για τα ελληνικά δεδοµένα ήταν
πως δεν ξεκινούσε από αφηρηµένα σχήµατα αλλά από εµπειρικές µελέτες της εξέλιξης του τοπικού
κοινωνικού σχηµατισµού· προς το παρόν ας κρατήσουµε όµως την επιµονή του στους ενδογενείς
παράγοντες του Διχασµού και τη σχετική αυτονοµία του πολιτικού στοιχείου την οποία
αναδεικνύει. Σηµειώνουµε επίσης την πολιτική σκοπιµότητα αυτής της ανάλυσης: κατέτεινε στο ν’
αποδείξει την αναγκαιότητα της αντιµοναρχικής επανάστασης που προετοίµαζε η Δηµοκρατική
Ένωση κι επίσης επιδίωκε, κηρύσσοντας πόλεµο στη “φεουδαρχία”, να προσεταιριστεί τα
προοδευτικά τµήµατα της αστικής τάξης. Tονίζοντας µάλιστα την κοινωνική διάσταση του
Διχασµού αντέκρουε την αντίπαλη ερµηνεία που διατύπωσε στο χώρο της αριστεράς, µε αντίθετη
πολιτική στόχευση, ο Γεώργιος Γεωργιάδης. H ανάλυση του Παπαναστασίου παραµένει µνηµείο
της πνευµατικής παραγωγής του και η ευρεία οικειοποίησή της από άλλους συγγραφείς,
συγκαιρινούς όσο και µεταγενέστερους, µαρτυρά πόσο µεγάλη επίδραση άσκησε.2 Συγκαταλέγεται
στις λιγοστές µέχρι σήµερα απόπειρες συνθετικής παρουσίασης της ιστορίας του νεοελληνικού
κοινωνικού σχηµατισµού.
O πυρήνας του ερµηνευτικού σχήµατος είχε ως εξής: το 1909 συγκρούστηκαν οι εκπρόσωποι
των νέων συµφερόντων, “αστικών, εργατικών, αγροτικών”, µε την κυρίαρχη πολιτική ολιγαρχία η
οποία είχε συγκροτηθεί ως πολιτική και όχι οικονοµική τάξη: αντλούσε προνόµια από τη σχέση
της µε το κράτος και προάσπιζε ένα σύστηµα στηριγµένο σε πυραµίδες προσωπικών δεσµών
υποτελείας παρόµοιο µε τον µεσαιωνικό φεουδαρχισµό. Oι παραδοσιακοί πολιτικοί “αν όχι κατά
τύπους, τουλάχιστον κατ’ ουσίαν απετέλουν προνοµιακήν τάξιν επί µακράν σειράν ετών
παραµελήσασαν ζητήµατα και συµφέροντα των λαϊκών τάξεων”. Ήταν “µία ωρισµένη τάξις της
οποίας η αρχή, περιβαλλοµένη από ένα ψευδορωµαντισµόν, ψευδοεθνικισµόν και ψευδολαϊσµόν,
1
O Παπαναστασίου είχε στη βιβλιοθήκη του τα συνθετικά έργα για την Γαλλική Eπανάσταση του Mignet και του
Seignobos· για τη συγκαιρινή πρόσληψη της Γαλλικής Eπανάστασης βλ. Adam Schaff, Iστορία και αλήθεια, [1969],
Pάππας 1978, σ. 175 κ.ε..
2
Ένα δείγµα συγκαιρινής οικειοποίησης της θεωρίας του Παπαναστασίου έχουµε στο Θ. Aθ. Bαΐδης,
Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), [1934], ό.π., σ. 51, 100 κ.ε., όπου επίσης διευκρινίζεται
ότι “την φεουδαρχίαν ακολουθούσαν τώρα και πολλοί µικροαστοί”. Tην έννοια της ολιγαρχικής επιβολής η οποία
καταλύεται µε την ενσωµάτωση στην παγκόσµια οικονοµία, επανέφερε αργότερα ο N. Mουζέλης αναλύοντας τις
κοινωνίες της “κοινοβουλευτικής ηµιπεριφερείας” στις οποίες εντάσσει την Eλλάδα· βλ. N. Mουζέλης,
Kοινοβουλευτισµός και εκβιοµηχάνιση στην ηµι-περιφέρεια..., ό.π., σ. 22, 29.
476
συνίστατο εις την επικράτησιν κάθε ισχυρού προσώπου, εις την µεταβολήν κάθε ισχυρού,
κοµµατικώς ισχυρού ατόµου εις προνοµιακόν”.1 Συνεπώς από την ίδια τη φύση της συγκρουόταν
αναπόδραστα µε τη σύγχρονη µαζική κοινωνία η οποία µε την “κοινωνικήν εξέλιξιν” εδραιώθηκε
στην Eλλάδα φέρνοντας στο προσκήνιο τους εκπροσώπους των “σύγχρονων” αστικών, εργατικών
και αγροτικών συµφερόντων. Προσπαθώντας να ανακαταλάβει το κράτος, το οποίο απώλεσε µετά
το κίνηµα του Στρατιωτικού Συνδέσµου, η ολιγαρχία µε αρωγό το βασιλιά κατέλυσε τους
δηµοκρατικούς θεσµούς κι εξαπέλυσε τον Διχασµό.2 H εδραίωση του “Kωνσταντινισµού” όµως
προϋπέθετε πλάι στη δραστηριοποίηση της ολιγαρχίας την αδράνεια του λαού· στηρίχτηκε στην
“εξασθένησιν των κοινωνικών αρετών του λαού, δηλαδή της ικανότητος του λαού να
αντιλαµβάνεται το συµφέρον του συνόλου, την προθυµίαν να αγωνίζεται δι’ αυτό και την δύναµιν
να υποτάσση εις αυτό τα άµεσα συµφέροντα των ατόµων ... εξεδηλώθη περισσότερον και εις
βαθµόν πολύ επικίνδυνον µεταξύ των µορφωµένων· εις τας διευθύνουσας εν γένει τάξεις, αι
οποίαι πρωτίστως πρέπει να έχουν τας κοινωνικάς αρετάς”.3
Oι απόψεις του Παπαναστασίου συναντούνταν µε άλλες ερµηνείες του Διχασµού· κοινό
σηµείο τους ήταν η σύνδεση του τελευταίου µε το 1909 και συνεπώς η ρητή ή υπόρρητη παραδοχή
πως εξέφραζε συγκρούσεις κοινωνικών συµφερόντων και δεν προήλθε απλώς από διχογνωµίες
σχετικά µε την εξωτερική πολιτική. Σχηµατικά χωρίζονταν σε κείνες που εδραιώνονταν σε ταξικές
αναλύσεις και σε όσες πρόβαλλαν µάλλον το πολιτικό στοιχείο. Oι πρώτες διαιρούνταν ανάµεσα
σε όσες είδαν τον Διχασµό ως ενδοαστική πάλη και σε όσες τον θεωρούσαν σύγκρουση
περισσότερων τάξεων· σ' αυτές ανήκε η σύνθεση του Παπαναστασίου - αντιθέτως από τη
µαρξιστική ανάλυση του Γ. A. Γεωργιάδη ο οποίος, αποσκοπώντας στην αυτονόµηση του
εργατικού κινήµατος, έβλεπε στον Διχασµό µια ενδοαστική σύγκρουση µεταξύ των κοµµάτων της
“καθυστερηµένης αστικής τάξεως” και των Φιλελευθέρων που ήταν το κόµµα “της µεγάλης
αστικής τάξεως (βιοµηχανικόν, χρηµατιστικόν κεφάλαιον), η οποία παρουσιάζεται ως τάξις
1
Aλ. Παπαναστασίου, Kοινότης 1 [2.10.1922]· Aλ. Παπαναστασίου, “H εντολή της 1ης Nοεµβρίου”, Πατρίς, φ. της
2.5.1922· Aλ. Παπαναστασίου, “H τακτική του κόµµατος των Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.5.1922.
Mια παρεµφερή ανάλυση όµως, µε απροκάλυπτους πολιτικούς στόχους, είχε παρουσιάσει ο Bενιζέλος ήδη από το
1912: βλ. τον προεκλογικό λόγο της 9.3.1912, όπως αναδηµοσιεύεται σε Στ. Στεφάνου (επιµ.), Tα κείµενα του
Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A’, ό.π., σ. 364. Bλ. τέλος µια εύστοχη κριτική της έννοιας της ολιγαρχίας σε George J.
Andreopoulos, “Liberalism and the Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, vol. 7 [1989], σ.
196.
2
[Aλ. Παπαναστασίου], Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7.10.1922. Πρβλ. τις παρόµοιες κρίσεις σχετικά µε το 1909 σε Γ.
Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 109, και για τα δίκτυα πατρωνείας σε
σ. 152 κ.ε..
3
Aλ. Παπαναστασίου, Kοινότης 1 [2.10.1922].
477
πολιτικώς επαναστατική αφού κατέκτησε την οικονοµικήν υπεροχήν”.1 Oι αντιβενιζελικοί
αφετέρου έδιναν έµφαση στην πολιτική διάσταση της σύγκρουσης.2
Πρακτικώς η Δηµοκρατική ιδεολογία συνείχε τις επιδιώξεις των λαϊκών τάξεων
συνδυάζοντας τα αιτήµατα της Δηµοκρατίας και του σοσιαλισµού· τήν είχαν ήδη αξιοποιήσει µε
επιτυχία στη Γερµανία το SPD και το USPD, αλλά και στη γειτονική Bουλγαρία ο Σταµπολίσκυ ο
οποίος βγαίνοντας από τη φυλακή όταν κατέρρευσε το µέτωπο καθοδήγησε µια αντιµοναρχική
εξέγερση των αγροτών. O Παπαναστασίου διατύπωσε αρχικά τις θεµελιώδεις αρχές της στο
“Πρωτόκολλον των Δηµοκρατικών” και τις ανέπτυξε στις “Γενικές προγραµµατικές αρχές των
Δηµοκρατικών Συλλόγων”. Aνέθεσε την επεξεργασία της στον πρώτο πυρήνα της Δηµοκρατικής
Ένωσης: οι Δηµοκρατικοί πολιτικοί και διανοούµενοι θα κινητοποιούσαν αυτές τις τάξεις και θα
παιδαγωγούσαν πολιτικά το λαό. H 1η Nοεµβρίου, τόνιζε, κατέδειξε πως η διαρκής κινητοποίηση
του λαού ήταν απαράγραπτη προϋπόθεση κάθε “ριζικής και παγίας µεταβολής από απόψεως
εσωτερικής πολιτικής”.3 Συνάµα ο Παπαναστασίου, προβάλλοντας ως αυθεντικός κληρονόµος του
1909, επέκρινε την εσωτερική πολιτική που ακολούθησαν οι Φιλελεύθεροι την τελευταία περίοδο
που είχαν την εξουσία.4
1
Γεώργιος A. Γεωργιάδης, H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, Aθήναι 1921, σ. 34. Mια ειδικότερη ανάλυση του
Γεωργιάδη (Γ. A. Γεωργιάδης, “Kριτική του 1920”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, έτος A’, αριθ. 1, Aθήναι,
Iανουάριος 1921, σ. 24-25), παρά τη σχετική ασάφειά της τόνιζε τη διαφορετική σύσταση των δυο πολιτικών
στοιχείων της αστικής τάξης - “πλουτοκρατία” εναντίον παλαιάς αστικής τάξης και υπαίθρου - καθώς και την
κρίσιµη λειτουργία του πολέµου στη συγκρότησή τους.
2
Έτσι ο Mιλτιάδης Mάλαινος υποστήριξε πως δεν άκµασε ποτέ ο κοινοβουλευτισµός στην Eλλάδα, αλλ’
αντιθέτως ως το 1909 κυβερνούσε µια “ολιγαρχία πολιτευοµένων οικογενειών, εν είδος πολιτικού τιµαριωτισµού”
ενώ κατόπιν ο Bενιζέλος, στηριγµένος στον παλιό πολιτικό κόσµο και στην κεφαλαιοκρατία, εγκαινίασε µια νέα
περίοδο διαφθοράς και ασυνειδησίας: M. I. Mάλαινος, κύριο άρθρο, Πρωτεύουσα, φ. της 29.5.1922.
3
Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφη επιστολή Aυγούστου 1922, όπως παρατίθεται σε MΛA, τ. A’, σ. 342-343. Για
τον αντιµοναρχισµό του Σταµπολίσκυ βλ. J. Bell, Peasants in Power..., ό.π., σ. 92 κ.ε.· J. Rothschild, East Central
Europe Between the Two World Wars, ό.π., σ. 325-326.
4
"O αντίπαλος [των παλαιοκοµµατικών] πολιτικός κόσµος, ο Φιλελεύθερος, γέννηµα µιάς επαναστάσεως η οποία
ηθέλησεν εκλαΐκευσιν κι εξύψωσιν του Kράτους, πολιτικήν εξυγίανσιν και σοβαράν διεκδίκησιν των εθνικών
δικαίων, δεν ηδυνήθη να εκπληρώση µέχρι τέλους την αποστολήν του. Aφού επαγίωσεν τάξιν εις το εσωτερικόν και
ώθησεν εις πρόοδον, κατώρθωσεν µεγάλα εις τον δρόµον της εθνικής αποκαταστάσεως. Aλλά κατά την συνέχειαν
του εθνικού αγώνος δεν ηδυνήθη να αποφύγη από του ν’ αναµείξη τους ξένους εις τα εσωτερικά του Kράτους, να
µετέλθη βίαν, και ν’ ανεχθή εν µέρει κακοδιοίκησιν. Eπιπλέον, δεν κατώρθωσεν να εκπληρώση την κυριωτέραν
ίσως εντολήν της Eπαναστάσεως του 1909, να πατάξη τελειωτικά τον προσωπικόν κοµµατισµόν, να εµφυσήση
πνεύµα δηµοκρατικόν εις όλον τον κρατικόν οργανισµόν, και να δώση δηµοκρατικήν διαπαιδαγώγησιν εις τον
λαόν. Eνώ ο παλαιός πολιτικός κόσµος ήθελεν να µορφώση τους πολίτας εις δουλικούς υπηκόους, εις το
φιλελεύθερον στρατόπεδον, από κύκλους κολάκων, επιδιωκόντων ίδια τέλη, εκαλλιεργείτο µία ανελευθέρα
478
H νέα ιδεολογία τόνιζε τις διαφορές της Δηµοκρατικής Ένωσης από τη δεξιά των
Φιλελευθέρων και τής επέτρεψε να αποστασιοποιηθεί από την προνοεµβριανή κυβερνητική
πρακτική. Δρώντας στο πλαίσιο του Kόµµατος Φιλελευθέρων ο Παπαναστασίου και ο N.
Mπακόπουλος απαίτησαν να συµπεριληφθεί στο νέο προεκλογικό πρόγραµµα “και εξοµολόγησις
διαπραχθέντων σφαλµάτων, αποκήρυξις εφαρµοσθεισών κακών µεθόδων, ιδίως όσον αφορά την
συµπεριφοράν ... απέναντι των αντιπάλων”. Άλλο σταθερό µοτίβο της αρθρογραφίας των
Δηµοκρατικών ήταν η αποκήρυξη της προσωπολατρείας του Bενιζέλου την οποία καλλιεργούσαν
πολλά στελέχη.1 Aντιθέτως ως το καλοκαίρι του 1922 οι µαχητικότεροι Φιλελεύθεροι, όπως ήταν ο
Mιχαλακόπουλος, ο Kαφαντάρης και ο Σίµος, εναπέθεσαν τις ελπίδες τους όχι στη µαζική
οργάνωση αλλά στην εκ νέου δραστηριοποίηση του Bενιζέλου την οποία θεωρούσαν απαραίτητη
για να αναστηθεί το κόµµα. Tο σχέδιο οιονεί µπολσεβικοποίησης των Φιλελευθέρων που
πρότειναν οι δυο τελευταίοι πρόβλεπε να τούς αναδιοργανώσουν από τα επάνω και όχι από τα
κάτω· ζητούσαν να µπει ο Bενιζέλος επικεφαλής µιας µυστικής οργάνωσης “µαχητικών στοιχείων
του κόµµατος” η οποία, αφού συγκέντρωνε χρήµατα κι εστίαζε τη δηµοσιογραφική προπαγάνδα
εναντίον του καθεστώτος, θα οργάνωνε τις “χιλιάδες των αποβλήτων υπαλλήλων και των φίλων
ηµών εν αποτάξει ή εν ενεργεία αξιωµατικών ... Έκαστος εξ αυτών θα έχη καθωρισµένην
αποστολήν, εν συνοχή δε και υπό πειθαρχίαν σιδηράν συστηµατικώς εργαζόµενοι ευκόλως και
ταχέως θα δυνηθούν να επεκτείνουν το δίκτυον προς πάσαν κατεύθυνσιν, προς τους αστ. και
αγροτ. πληθυσµούς, εις τον στρατόν και δηµοσ. υπηρεσίας, εις τα σπλάχνα ακόµη των εχθρ.
οργανώσεων ... είς τοιούτος αγών πρέπει να βασίζηται εις φανατισµόν σχεδόν τυφλόν των φίλων
και πειθαρχίαν σιδηράν”.2 Στην ανάγκη θα έκαναν επανάσταση µε βοηθό το στρατό της Θράκης.3
Oι εγγενείς αντιφάσεις αυτού του σχεδίου - να φτιάξουν ένα κόµµα µαζών αλλά υποταγµένο στη
“σιδηρά πειθαρχία” τέως κοινοβουλευτικών στελεχών και µε βάση διωγµένους αξιωµατικούς και
υπαλλήλους αλλά χωρίς ευρύτερο κοινωνικό πρόγραµµα - δεν κοσκινίστηκαν από τους συντάκτες
του, που µάλλον θαµπώθηκαν από τα οργανωτικά επιτεύγµατα του Λένιν. O Bενιζέλος όµως δεν
τούς εισάκουσε, όπως αγνόησε και τον Mιχαλακόπουλο ο οποίος “[ε]πί µακρόν µελετών το
πράγµα” του ζητούσε απλώς να τεθεί επικεφαλής µιας οργάνωσης η οποία έπρεπε “ν’ αρχίση εκ
προσωπολατρεία, κατεβάλλετο προσπάθεια να µεταβληθούν οι πολίται εις τυφλούς ακολούθους": Aλ.

Παπαναστασίου, σε Δηµοκρατία, φ. 1 της Kυριακής 21.10.1923.
1
Aλ. Παπαναστασίου, χειρόγραφη επιστολή Aυγούστου 1922, όπως παρατίθεται σε MΛA, τ. A’, σ. 343· Aλ.
Παπαναστασίου, “H εντολή της 1ης Nοεµβρίου”, Πατρίς, φ. της 2.5.1922· Aλ. Παπαναστασίου, “H τακτική του
κόµµατος των Φιλελευθέρων”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.5.1922.
2
Eπιστολή Γ. Kαφαντάρη και Σ. Σίµου προς Bενιζέλο, [Iούλιος 1922], από Aρχείο Bεντήρη, όπως
αναδηµοσιεύεται σε Σπ. B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 465-467.
3
Eπιστολές Γ. Kαφαντάρη (22.7.1922) και Σ. Σίµου (22.7.1922) προς Bενιζέλο, από Aρχείο Bεντήρη, όπως
αναδηµοσιεύεται στο ίδιο, σ. 468-469.
479
του κέντρου ... θα προνοή, θα δηµιουργή, θα διευθύνη, θα καθοδηγή, θα εµψυχώνη”.1
Aντιλαµβανόταν πόσο αδιέξοδες “λύσεις” πρότειναν µέσα στην αµηχανία τους οι ιθύνοντες των
Φιλελευθέρων που, αντιθέτως από τον Παπαναστασίου, καλλιεργούσαν την πόλωση αλλ’
αρνούνταν να διευρύνουν την κοινωνική βάση του κόµµατος.
Eίδαµε παραπάνω τη συνέχεια µεταξύ των θέσεων που ανέπτυξε ο Παπαναστασίου στα
πρώιµα προγραµµατικά κείµενα, όπως ήταν το “Tι πρέπει να γίνη”, και των κατευθύνσεων που
έδωσε στη Δηµοκρατική Ένωση· υπήρχαν όµως και ασυνέχειες. Στην εξωτερική πολιτική
αντικατέστησε τον µετριοπαθή διεθνισµό µε έναν εθνικιστικό λόγο ανάλογο εκείνου που
κυριαρχούσε στους Φιλελευθέρους (κι επίσης, από την εποχή του πολέµου, σε κόµµατα της
Δεύτερης Διεθνούς)·2 απλώς πρόβαλε µια αποκλίνουσα από την κυρίαρχη ερµηνεία του εθνικού
λόγου µε διαφοροποιηµένες αποχρώσεις. Eξαίροντας τους καρπούς της εξωτερικής πολιτικής του
Bενιζέλου και διακηρύσσοντας πως “υπέβλήθηµεν εις µεγίστας θυσίας όχι δια σκοπούς
ιµπεριαλιστικούς αλλά καθαρώς εθνικούς”, απέκρουε κάθε υποχώρηση από “τας θεµελιώδεις
βάσεις της Συνθήκης των Σεβρών” και θεωρούσε απαράδεκτο να παραιτηθούν από τη Θράκη και
τη Σµύρνη, ή από “την πραγµατικήν εξασφάλισιν της εθνικής υποστάσεως και της ελευθέρας
αναπτύξεως” όσων ελλήνων έµεναν αλύτρωτοι. Tο “έθνος” όφειλε ν’ αγωνιστεί µέχρις εσχάτων
για να απωθήσει “στα φυσικά εθνολογικά όρια” τους τούρκους, “οι οποίοι δεν ηµπόρεσαν να
προσαρµοσθούν εις τον Eυρωπαϊκόν πολιτισµόν”.3 H θέση του αναζητούσε κοινό έδαφος µεταξύ
του αυξανόµενου διεθνισµού και αντιµπεριαλισµού των µαζών που έπληττε ο πόλεµος, και του
µεγαλοϊδεατισµού που επαγγέλλονταν οι αντικωνσταντινικοί στρατιωτικοί και οι παραµεθόριοι
έλληνες. Xρειαζόταν εξίσου να προσελκύσει στη Δηµοκρατική Ένωση τους µεν και τους δε, αλλά
ήταν αδύνατο να ισορροπήσει τόσο αντίθετα αιτήµατα· στη διελκυστίνδα ανάµεσα στην ταξική και
την εθνική αρχή υποχώρησε η πρώτη. Γινόταν λοιπόν απαραίτητο να βρει “ιµάντες µεταβίβασης”
που θα συνέδεαν την εθνική πολιτική του µε τους εργάτες και τους αγρότες που ανέπτυσσαν
ολοένα µαχητικότερη ταξική συνείδηση: γι' αυτόν το ρόλο προόριζε τα ταξικά κόµµατα που έλπιζε
να συντονίσει στο πλαίσιο της Δηµοκρατικής Ένωσης.
Eργατικές και αγροτικές συνιστώσες της Δηµοκρατικής Ένωσης

Aφότου οι Φιλελευθεροι πέρασαν στην αντιπολίτευση, η αριστερά τους επωφελήθηκε από την
εργατική δυσφορία η οποία πάντως επικεντρωνόταν σε ζητήµατα του πολέµου και όχι στα
1
Eπιστολή A. Mιχαλακοπούλου προς Bενιζέλο, 17.7.1922, από Aρχείο Bεντήρη, όπως αναδηµοσιεύεται στο ίδιο,
σ. 468.
2
Σχετικά µε τις τάσεις που ανέπτυξε η γερµανική σοσιαλδηµοκρατία µετά την έκρηξη του Eυρωπαϊκού Πολέµου
βλ.το κλασικό Joseph A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, Columbia UP 1949, passim και σ. 318, ενώ για τους
Aυστροµαρξιστές την ίδια περίοδο βλ. Melvin Croan, “Prospects for the Soviet Dictatorship: Otto Bauer”, σε
Leopold Labedz, Revisionism, Praeger 1962.
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο διάβηµα των Mεγάλων Δυνάµεων”, Πατρίς, φ. της 10.6.1921.
480
παραδοσιακά αιτήµατα αφού, όπως διαπιστώνει ο Aντώνης Λιάκος, δεν άλλαξε η εργατική
πολιτική µετά το 1920.1 Aπό αυτή την άποψη πλεονεκτούσαν οι Σοσιαλεργατικοί, οι οποίοι
εξέφραζαν πιο απροκάλυπτα την αντιπολεµική διάθεση. Παρ’ όλες τις προσπάθειες των
αντιβενιζελικών να προσεταιριστούν επιλεκτικά µερίδες εργαζοµένων και παρά τις διακηρύξεις
του Στράτου περί συνταγµατικής κατοχύρωσης φιλεργατικών αρχών, το εργατικό κίνηµα αντί να
ρυµουλκηθεί στο κυβερνητικό στρατόπεδο επωφελούνταν από τον Διχασµό για να εδραιώσει την
αυτονοµία του.2 Tο διευκόλυνε η ταύτιση των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων µε τις επιδιώξεις των
ισχυρότερων στρωµάτων και ιδίως των βιοµηχάνων, που αποτυπώθηκε λόγου χάρη στο νόµο
2948/1922 ο οποίος υιοθετούσε, επισηµαίνει ο X. Xατζηϊωσήφ, το πρόγραµµα του Συνδέσµου των
Eλλήνων Bιοµηχάνων. O αντιπολεµικός αγώνας της ριζοσπαστικής αριστεράς τήν αποµάκρυνε
από την “εθνική” αριστερά και κλιµακώθηκε αρχές του 1921 µε τη φεβρουαριανή εξέγερση του
Bόλου. Στο κατηφές κλίµα όµως µετά την ήττα στον Σαγγάριο οι βενιζελικοί συνδικαλιστές έγιναν
µαχητικότεροι και µάλιστα οι αγωνιστικοί εργαζόµενοι κατηγορούνταν συλλήβδην ως βενιζελικοί.
H κυβέρνηση, παρατηρούσε ο Mπέντινκ τον Nοέµβριο του 1921, µολονότι τήν υποστήριζε ακόµη
και ο Φιλελεύθερος τύπος απέναντι στους προλετάριους, σαν “να έχασε τα λογικά της”
ενοχοποιούσε τους βενιζελικούς για τις µεγάλες απεργίες.3
Kαθώς το ρήγµα µε τους Σοσιαλεργατικούς ήταν δεδοµένο, στη Δηµοκρατική Ένωση ο
Παπαναστασίου συνεργαζόταν εξαρχής µε τον Γιαννιό, φροντίζοντας πάντως να τόν κρατά σε
απόσταση. Tην ίδια πολιτική ακολούθησε και µετά την πτώση του “Kωνσταντινισµού” - τήν
διευκόλυναν άλλωστε τα ανοίγµατα των στρατιωτικών προς την εργασία, ως τη Συνθήκη της
Λωζάννης, που εξηγούνταν τόσο από την απεγνωσµένη ανάγκη τους να εξασφαλίσουν εσωτερικά
ερείσµατα όσο και από τη διαπίστωση πως χρειάζονταν µεταρρυθµίσεις για να σωθεί το σύστηµα
και από το αίτηµα της εθνικής συσπείρωσης ενόψει ενδεχόµενων νέων πολέµων. H Eπανάσταση
όµως πάταξε τη ριζοσπαστική αριστερά το καλοκαίρι του 1923, µόλις αποµάκρυνε την προοπτική
του πολέµου κι εξασφάλισε ξένη οικονοµική βοήθεια: τότε η Δηµοκρατική Ένωση επιτέθηκε στους
1
2
N. Στράτος σε Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις Δ’ της 20.1.1921. Bλ.
και τη συζήτηση σχετικά µε την καπνεργατική πρόνοια στις 26.1.1921, καθώς και την επιτυχηµένη υποστήριξη από
τον Π. Tσαλδάρη των καπνεργατικών αιτηµάτων της Aιτωλοακαρνανίας σε Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των
Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις H’ της 26.1.1921· την παρέµβαση των Δηµητρίου Kρεµεζή και Δηµητρίου
Παναγιώτου που έφερε την απόλυση των από δεκάµηνο φυλακισµένων καπνεργατών της Kαβάλας, σε Πρακτικά
της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις IA’ της 29.1.1921, κ.α.. Yπέρ των εργατικών
συµφερόντων τάσσονταν συχνά πληρεξούσιοι όπως οι Φλώρος, Kρεµεζής, Πετρακάκος, Παπαποστόλου, και
Παναγιώτου.
3
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 220· FO 371.6099/49, Bentinck προς
Curzon, 24.11.1921. Bλ. και άλλες σχετικές πληροφορίες στα φύλλα 48-53 του ιδίου φακέλλου.
481
κοµµουνιστές υποστηρίζοντας το διαχωρισµό του επαγγελµατικού από τον πολιτικό αγώνα και τη
συγχώνευση των πολιτικών οργανώσεων των εργατών σ' ένα εργατικό ή σοσιαλδηµοκρατικό
κόµµα - την οποία ίσως έλπισε πως θα διευκόλυνε η καταστολή των “µπολσεβίκων”.1 Για λίγο
καιρό πριµοδότησε το Eλληνικό Eργατικό Kόµµα που ίδρυσαν, µόλις κατέστειλαν το µεταξικό
κίνηµα, µερικές εκατοντάδες εργαζόµενοι:2 σύντοµα διαπραγµατεύτηκαν εκλογική συνεργασία µε
το εξίσου σκιώδες Eπαγγελµατικό Kόµµα, τελικά όµως κανένα τους δεν εξασφάλισε µαζική βάση
και αποκλείστηκαν από τους Δηµοκρατικούς συνδυασµούς.3
Mε δυο λόγια, όταν το νέο καθεστώς ικανοποιώντας τους αστούς επέλεξε, στις τραγικές
συνθήκες µετά την Kαταστροφή, αντί της µεταρρύθµισης των εργασιακών σχέσεων την καταστολή
των εργαζοµένων, η αντιδηµοτικότητά του µεταξύ των τελευταίων συµπαρέσυρε τη Δηµοκρατική
Ένωση η οποία το στήριζε επιδιώκοντας τον ευρύτερο στόχο της µεταπολίτευσης - ενώ
απεναντίας η ριζοσπαστική αριστερά, που του εναντιώθηκε, σύντοµα ανέκαµψε. Tο
χρονοδιάγραµµα των κοινωνικών συγκρούσεων, αντί να ακολουθουθεί το στρατηγικό σχέδιο του
Παπαναστασίου, οδηγούσε σε πρόωρη σύγκρουση δυο πρωταγωνιστές της συµµαχίας που ήθελε να
στήσει - τους επαναστάτες στρατιωτικούς και τους εργάτες. H Δηµοκρατική Ένωση κλίνοντας
προς τον εθνικό λόγο εγκατέλειψε την ιδέα να εδραιωθεί ως συνασπισµός ταξικών κοµµάτων
ώσπου, όταν ιδρύθηκε η Δηµοκρατία και αποσχίστηκε η εθνικιστική πτέρυγά της που ακολούθησε
τους στρατοκράτες, µετατράπηκε στο Aγροτικό και Eργατικό Kόµµα. Eξίσου σηµαντικός λόγος
αυτής της µεταµόρφωσης ήταν η αποτυχία της να ενσωµατώσει το Aγροτικό Kόµµα, που ευθύς
εξαρχής προσπαθούσε να προσελκύσει στους κόλπους της.
Συγκυριακά και βαθύτερα αίτια τούς εµπόδισαν λοιπόν να συγκροτήσουν πολιτικά τον
σοσιαλδηµοκρατικό χώρο. Kαταρχάς οι εθνικές συγκρούσεις, η έλλειψη πολιτικής δηµοκρατίας
και η αβεβαιότητα για τη µελλοντική µορφή διακυβέρνησης δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη
σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος. H κοινωνική αναστάτωση µετά την Kαταστροφή και η πληµµύρα
των προσφύγων στις πόλεις, σε συνδυασµό µε την πεισµατώδη αντίδραση των αστών,
απίσχναιναν κάθε ελπίδα φιλεργατικών µεταρρυθµίσεων· οι εργάτες βρέθηκαν σε άµυνα ολόκληρο
το µεσοπόλεµο και η µοναδική απτή κατάκτησή τους, η κοινωνική ασφάλιση, παρέµεινε κατά
βάσιν συµβολική.4 Oι βιωµένες καταστροφές της πολεµικής δεκαετίας δεν έκαναν τους
1
“Σοσιαλδηµοκράτης”, σε Δηµοκρατία, φ. 1 της 21.10.1923.
2
Δηµοκρατία, φ. 2 της 28.10.1923.
3
Δηµοκρατία, φ. της 25, της 27 και της 29.11.1923, και της 6.12.1923. Προεκλογικά το Eπαγγελµατικό Kόµµα
διασπάστηκε και ιδρύθηκε το Aνεξάρτητον Eπαγγελµατικό Kόµµα· βλ. Δηµοκρατία, φ. της 30.11 και της 2.12.1923.
Για το Eλληνικό Eργατικό Kόµµα, που είχε πρόεδρο τον Δ. Tυπάλδο και γραµµατέα τον Π. Aθηναίο, βλ. και
Δηµοκρατία, φ. 1, 2, 18-20, 22-23, 25, 29, 45 και 54.
4
Για το πλαίσιο της προστατευτικής νοµοθεσίας βλ. A. Λιάκος, Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα του
Mεσοπολέµου. Tο Διεθνές Γραφείο Eργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσµών, ό.π.. Για την αποµάκρυνση
από το µπολσεβικοποιηµένο KKE πολλών αρχικών ηγετών του ΣEKE και για τις προσπάθειές τους να ιδρύσουν
482
εργαζόµενους, στην πλειονότητά τους πρόσφατα προλεταριοποιηµένους όπως ήταν οι πρόσφυγες,
να ελπίσουν σε βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις αλλά µάλλον τούς έστρεφαν προς την ατοµική
αναρρίχηση είτε προς την επανάσταση. Mεταπολεµικά το διεθνές γόητρο του κοµµουνισµού
υποσκέλιζε εκείνο της σοσιαλδηµοκρατίας, ιδίως στις ηµιπεριφερειακές χώρες. Tέλος, το µικρό
µέγεθος της εργατικής τάξης δεν άφηνε χώρο για πολλά εργατικά κόµµατα - και µετά τη
µπολσεβικοποίηση το KKE καταπολεµούσε συστηµατικά τους αντιπάλους του. Oι ενδεχόµενοι
σύµµαχοι των σοσιαλδηµοκρατών εργατών, όπως ήταν οι µικροί αγρότες, κατευνάστηκαν από την
Eπανάσταση και αρκετοί στράφηκαν προς το δικό τους ταξικό κόµµα ενώ άλλοι προς την
Δηµοκρατική Ένωση. H οµάδα του Παπαναστασίου ήταν ίσως η µόνη που διέθετε αρκετά µέσα κι
επιρροή για να γίνει πυρήνας ενός σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος - αλλά είδαµε πως οι
θεωρητικές απόψεις της όσο και τακτικοί λόγοι πρόσβασης στην εξουσία, και τέλος η στρατηγική
προτεραιότητα που έδινε στην ανατροπή της µοναρχίας, τήν έστρεψαν προς έναν ευρύτερο ταξικό
συνασπισµό (ο οποίος όµως αποδείχτηκε ανέφικτος) και προς υβριδικές οργανωτικές µορφές. Oι
σύµµαχοί της στον εργατικό χώρο, σηµαντικότεροι από τους οποίους ήταν ο Γιαννιός και ο ηγέτης
των σιδηροδροµικών Στρατής, περιθωριοποιήθηκαν καθώς ο φαύλος κύκλος των κρατικών
παρεµβάσεων κατέστρεφε τον µετριοπαθή συνδικαλισµό αρχικά προς όφελος των εργατοπατέρων
και στην επόµενη φάση των κοµµουνιστών.1
***
Aφετέρου η Δηµοκρατική Ένωση έδωσε προτεραιότητα στο αγροτικό ζήτηµα. Σ' αυτό είχαν ασαφή
πολιτική οι µετανοεµβριανές κυβερνήσεις· το Λαϊκό Kόµµα καµπτόταν εύκολα από τις πιέσεις
ισχυρών προσώπων και οµάδων όπως ήταν κατεξοχήν οι γαιοκτήµονες, και µάλιστα στις Nέες
Xώρες υποστηριζόταν από τους τέως οθωµανούς και άλλους τσιφλικάδες, φοβόταν όµως εξίσου
την πολιτική αφύπνιση των αγροτικών µαζών, κυρίως στη Θεσσαλία και στην Aττική αλλά και σε
άλλες περιφέρειες οι οποίες στις τελευταίες εκλογές καταψήφισαν τον Bενιζέλο επειδή
δυσαρεστήθηκαν από τον αργό ρυθµό του αναδασµού. Eπιπλέον οι Λαϊκοί είχαν πολιτικό
συµφέρον να µαταιώσουν τον εποικισµό των Nέων Xωρών από πρόσφυγες. O Παπαναστασίου
συνόψισε τις επιδόσεις της µοναρχικής διετίας: “Mεγάλαι επαγγελίαι. Yποβολή δυο νοµοσχεδίων,
σοσιαλδηµοκρατικού τύπου οµάδες και κόµµατα, τις οποίες από πολλές απόψεις θύµιζαν ακόµη και οι
Aρχειοµαρξιστές, βλ. Θ. Nικολόπουλος [Mπενάκης], H άλλη όψη του ελληνικού εργατικού κινήµατος (1918-1930),
ό.π.· Π. Nούτσος, H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), τ. B’2, Γνώση 1992· Aνδρέας Στίνας [Σπύρος
Πρίφτης], Aναµνήσεις, τ. A’, Bέργος 1977· Παντελής Πουλιόπουλος, Kείµενα, Aθήνα: Πρωτοποριακή Bιβλιοθήκη
1979· Kώστας Kαστρίτης, Iστορία του Mπολσεβικισµού - Tροτσκισµού στην Eλλάδα, (Mέρος Πρώτο και Δεύτερο),
Aθήνα: Eργατική Πρωτοπορεία, χ.χ..
1
483
εκ των οποίων κανέν δεν τολµά να υιοθετήση [η κυβέρνηση] ... Σταµάτηµα της εκδικάσεως των ως
απαλλοτριωτέων κηρυχθέντων τσιφλικίων. Aνάκλησις της κηρύξεως απαλλοτριώσεως άλλων.
Σταµάτηµα [ως τις αρχές του 1922] και αυτής της διαδικασίας της απαλλοτριώσεως”.1 Πράγµατι
µόνο δώδεκα τσιφλίκια µοίρασαν το 1921-1922, έναντι των εξηντατεσσάρων που είχαν διανείµει
το 1918-1920 και των 1.203 που έδωσαν στους καλλιεργητές το 1923-1925.2 O πρώτος Λαϊκός
υπουργός Γεωργίας, ο Γεώργιος Mπαλτατζής, χρονοτριβώντας απέφυγε να επιτεθεί µετωπικά
στην έστω και ατελή και ανεφάρµοστη ακόµη µεταρρύθµιση του Bενιζέλου. Aκύρωσε όµως, όπως
αναφέραµε παραπάνω, ορισµένες απαλλοτριώσεις τσιφλικιών που πρόβλεπαν τα διατάγµατα των
Φιλελευθέρων υπουργών και από τις πρώτες συνεδριάσεις της Eθνοσυνέλευσης αναστάτωσε τους
αγρότες· τούς κατεύνασε εν µέρει δίνοντας υποσχέσεις πως ετοίµαζε νέο αγροτικό νόµο.3 Tόν
διαδέχτηκε ο Tερτίπης, µεγαλοκτηµατίας ο ίδιος, ο οποίος παρουσίασε τον Oκτώβριο του 1921 ένα
νοµοσχέδιο που ψήφισε µε σηµαντικές τροποποιήσεις ο επόµενος υπουργός Aργυρός στα µέσα του
1922, ως νόµο 2922 της 27 Iουλίου 1922, “µετά πολλάς διαµαρτυρίας και εξεγέρσεις των ουχί
παραλόγως δυσφορούντων αγροτών”.4
Oι κυβερνητικές αστοχίες έφεραν τη Θεσσαλία σε σηµείο βρασµού. Προτού ακόµη µαζέψουν
τη σοδειά του 1921 το ΣEKE/KKE καλούσε τους κολλήγους να µην παραδώσουν το µερίδιο των
τσιφλικάδων: “Aν η κυβέρνησις θελήση να µεταχειρισθή βία, αντιτάξετε στη βία της κυβερνήσεως
τη δική σας βία. Tο δίκιο είναι εκεινού που µε τα ίδια του τα χέρια µπορεί να το πάρη”.5 Στο
µεταξύ οι αγρότες οργανώνονταν αυτόνοµα. Tις πρώτες ηµέρες του 1922 µε πρωτοβουλία της
Παµµεσηνιακής Eνώσεως Προµηθευτικών Συνεταιρισµών και της Πανθεσσαλικής Eνώσεως
Aποκαταστάσεως Aκτηµόνων, και µε συµµετοχή κυρίως πελοποννησιακών γεωργικών
συνεταιρισµών, αγροτικών συλλόγων και κοινοτήτων, συγκάλεσαν το A' Πανελλήνιο Γεωργικό
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 17.6.1922. Tην ίδια
άποψη επιβεβαιώνει αργότερα ο Δ. Σ. Στεφανίδης, Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των
συλλεκτικών έργων. Tόµος A’. Γαιοκτησία και γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 331.
2
Oι στατιστικές από G. Mavrogordatos, Stillborn..., ό.π., σ. 159-160.
3
Πρακτικά της Γ’ Συντακτικής των Eλλήνων Eθνοσυνελεύσεως, συνεδρίασις H’ της 26.1.1921, και συνεδρίασις IB’
της 1.2.1921, σ. 124.
4
και γαιοκτητική πολιτική, ό.π., σ. 331-332.
5
“Tο Σοσιαλιστικό Eργατικό (Kοµµουνιστικό) Kόµµα προς τους χωρικούς της Θεσσαλίας”, σε Tο KKE. Eπίσηµα
Kείµενα..., τ. A’, ό.π., σ. 203· βλ. ακόµη τις θέσεις που ανέπτυξε ο A. Mπεναρόγιας: “O κοµµουνισµός στην ύπαιθρο
χώρα”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρηση 7 [1921] και “Oι αγρότες στην Eλλάδα”, Kοµµουνιστική Eπιθεώρηση 11
[1921], όπως αναδηµοσιεύονται σε Aβραάµ Mπεναρόγια, Eλπίδες και πλάνες, εισαγωγή - επιµέλεια Θεόδωρος
Mπενάκης, Στοχαστής 1989, σ. 112-133.
484
Συνέδριο.1 Ήδη συζητούσαν να ιδρύσουν Aγροτικό Kόµµα επειδή “αι ανάγκαι του αγροτικού
κόσµου δεν ήτο δυνατόν να ικανοποιηθούν από τα υπάρχοντα κόµµατα”.2 Tα στελεχικά κόµµατα
αντέδρασαν όπως ήταν αναµενόµενο. Oι Λαϊκοί κατάγγειλαν προκαταβολικά ως κοµµουνιστικό
το συνέδριο καθώς και κάθε κόµµα που θα προέκυπτε από αυτό.3 O Mυλωνάς, ένα από τα στελέχη
που γεφύρωναν τους Φιλελευθέρους µε τον αγροτικό χώρο, διαφωνούσε εξίσου, µολονότι
φοβόταν συνάµα την αυτονόµηση των αγροτών.4 Συµµετείχε στο συνέδριο µαζί µε τον Xασιώτη,
τον Mαργέτη, τον Kαραβίδα και άλλους γνωστούς αγροτιστές· εκπροσωπούνταν ακόµη η
Πανθεσσαλική και αγροτικές ενώσεις από ολόκληρη τη χώρα, ενώ ο Παπαναστασίου
παρουσιάστηκε ως εκπρόσωπος του αγροτικού συνεταιρισµού Λεβιδίου.5 Mίλησε για τις
κατευθύνσεις που έπρεπε να πάρει η ένωση των συνεταιρισµών και πρότεινε αιτήµατα υπέρ της
αγροτικής εκπαίδευσης, ενώ το συνέδριο υιοθέτησε την κριτική του στη φορολογική νοµοθεσία
των Λαϊκών η οποία καθιέρωνε ανισονοµία µεταξύ των αγροτών. Kατόπιν συζήτησαν την ίδρυση
του Aγροτικού Kόµµατος, ανατρέποντας τις αρχικές δηλώσεις πως το συνέδριο θα ήταν
“πολιτικώς εντελώς άχρουν, σκοπούν µόνον την µελέτην γεωργικών ζητηµάτων”.6
Σ' αυτό το ζήτηµα συγκρούστηκαν τρεις τάσεις. O Mαργέτης και ο Σεραφείµ ήθελαν να
συµµετέχουν στο νέο κόµµα αποκλειστικά αγρότες δηλαδή, όπως το έθεσαν παραστατικά,
“τσαρούχι, κάπα και αγκλίτσα”. O Xασιώτης και ο Kαρδάµαλης ζήτησαν να επιτρέψουν την
είσοδο γενικώς στους “φιλαγρότες”. Tελικά ακολούθησαν τη συµβιβαστική λύση που πρότειναν ο
Παπαναστασίου και ο Xριστάκης, να δέχονται ως µέλη του κόµµατος αγρότες, γεωπόνους και
δάσκαλους.7 Mε άλλα λόγια ανέθεσαν την καθοδήγηση των αγροτών σε δυο κατηγορίες µάλλον
φτωχών διανοουµένων που ζούσαν στο χωριό και κατά τεκµήριο συντάσσονταν µαζί τους, και
άλλωστε συχνά προέρχονταν από αγροτικές οικογένειες. Tην εποµένη ενέκριναν “εν µέσω ζωηρών
ζητωκραυγών και χειροκροτηµάτων” το ιδρυτικό ψήφισµα του αγροτικού κόµµατος.8 Kατόπιν
εξέτασαν πολιτικά και οικονοµικά ζητήµατα όπως των τσιφλικιών της Mακεδονίας - τα οποία ο
Παπαναστασίου ζήτησε να πάρουν αµέσως οι συνεταιρισµοί - καθώς και το κυρίαρχο αγροτικό
πρόβληµα της νότιας Eλλάδας, το σταφιδικό. Mε υπόδειξη του Παπαναστασίου το συνέδριο
1
Eλεύθερος Tύπος, φ. της10.1.1922· Tερτίπης σε Πρωτεύουσα, φ. της 5.1.1922. Bλ. ακόµη Δ. Πουρνάρας, Iστορία
του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 74 κ.ε.· Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν
πρόγραµµα, ό.π., σ. 8.
2
3
Yπουργός Γεωργίας Tερτίπης σε Πρωτεύουσα, φ. της 5.1.1922.
4
Aλ. Mυλωνάς σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 8.1.1922.
5
Tα ονόµατα του προεδρείου και όλων των συνέδρων βλ. σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 10.1.1922. Για την
παρέµβαση του Παπαναστασίου βλ. σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.1.1922.
6
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.1.1922. H δήλωση προθέσεων για το συνέδριο σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 10.1.1922.
7
8
Στο ίδιο.
485
ψήφισε να ετοιµαστούν αµέσως οι οργανωµένοι σταφιδοπαραγωγοί ώστε να αναλάβουν τις
λειτουργίες της “Eνιαίας” όταν θα έληγε το προνόµιό της και να στείλουν σταφίδα στη Pωσία
µόλις επαναλαµβάνονταν οι εµπορικές σχέσεις.1
Tο αγροτικό συνέδριο αποτέλεσε σηµαντικό πολιτικό γεγονός. Σηµατοδοτούσε τη
συστηµατική προσπάθεια αυτονόµησης των αγροτών από τα στελεχικά κόµµατα στην Παλαιά
Eλλάδα όσο και στις Nέες Xώρες. H ίδρυση, έπειτα από το Σοσιαλεργατικό Kόµµα, του επίσης
ταξικού Aγροτικού Kόµµατος, αποσταθεροποιούσε τον διπολισµό βενιζελικών και
αντιβενιζελικών και απειλούσε να το αναδείξει σε ρυθµιστή της πολιτικής ζωής: αν διατηρούσαν
το πλειοψηφικό σύστηµα ίσως σάρωνε τις έδρες σε πολλές επαρχίες, όπως έκαναν οι αγροτικοί το
1910 στη Θεσσαλία. Aκόµη πιο επικίνδυνο θα γινόταν αν τυχόν ένωνε τους µικροπαραγωγούς της
Πελοποννήσου µε τους ακτήµονες και τους µικροκαλλιεργητές της υπόλοιπης χώρας, ή αν
οργάνωνε την αυτόνοµη πανελλήνια οµοσπονδία αγροτικών συνεταιρισµών. Mάλιστα απέκτησε
αµέσως έντυπη φωνή· από το πρώτο δίµηνο του 1922 κυκλοφόρησαν η εβδοµαδιαία Aγροτική και
η σοβαρότερη, αλλά και συντηρητικότερη σύµφωνα µε τον Eυελπίδη, Eνωσις των Aγροτών, καθώς
και η Φωνή του Γεωργού στη Θεσσαλονίκη.2
H κινητοποίηση ενάντια στη µαταίωση της αγροτικής µεταρρύθµισης και κυρίως η ίδρυση
του Aγροτικού Kόµµατος διέσπασαν συνάµα τον κοινωνικό συνασπισµό των Λαϊκών. Όταν ο
Γούναρης έχασε τους τέως οθωµανούς τσιφλικάδες θρυµµατίστηκε η ευαίσθητη κοινοβουλευτική
ισορροπία κι έπεσε η κυβέρνηση.3 H λαϊκή πίεση ανέτρεψε τα κυβερνητικά σχέδια. Στο ζήτηµα της
αγροτικής µεταρρύθµισης η καινούρια κυβέρνηση συνασπισµού ταλαντευόταν µεταξύ του
νοµοσχεδίου του νέου υπουργού Γεωργίας Aργυρού και του προηγούµενου που είχε καταθέσει ο
Tερτίπης.4 Tον Mάιο του 1922 επιχείρησε να αντιµετωπίσει µε αστυνοµικά µέτρα την αγροτική
αναταραχή και απαγόρευσε το προγραµµατισµένο συλλαλητήριο της Πανθεσσαλικής Aγροτικής
1
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 13-15.1.1922. Για το σταφιδικό ζήτηµα εκείνη την εποχή βλ. M. Mazower, Greece and the
Inter-war Economic Crisis, σ. 79 κ.ε..
2
Γι' αυτές τις εφηµερίδες βλ. σε Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα,
ό.π., σ. 8-9.
3
“Eάν δεν παρεµβαλλόταν η αποστασία των Mουσουλµάνων βουλευτών οι οποίοι µέχρι τώρα υποστήριζαν
πάντοτε τον κ. Γούναρη”, παρατηρούσε ο Λίντλεϋ, “ο τελευταίος θα εξασφάλιζε ψήφο εµπιστοσύνης. H αποστασία
οφείλεται εν µέρει στην επιθυµία [των εικοσιτριών µουσουλµάνων βουλευτών] να δυσκολέψουν γενικώς τα
πράγµατα, αλλά περισσότερο στη δυσφορία τους επειδή η Kυβέρνηση δεν αντέστρεψε την αγροτική πολιτική της
Bενιζελικής Kυβέρνησης, η οποία αντιστρατευόταν την ύπαρξη της µεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας. Oι περισσότεροι
Mουσουλµάνοι βουλευτές είναι µεγαλογαιοκτήµονες και προεκλογικά τούς έκαναν να πιστέψουν πως θα
εξασάλιζαν τις περιουσίες τους µε τον κ. Γούναρη - αποδείχτηκε όµως το αντίθετο”: FO 371.7584/105, Lindley προς
Curzon, 11.3.1922/129.
4
Bλ. σχετικά σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της17-19.5.1922.
486
Ένωσης.1 Tέλη του ίδιου µήνα συνήλθε το προγραµµατισµένο Δεύτερο Aγροτικό Συνέδριο, µε
κύριο θέµα το νέο αγροτικό νοµοσχέδιο που συζητούσαν συγχρόνως στη βουλή. Oι οργανωτές,
προσπαθώντας να µην εξαγριώσουν προκαταβολικά τους κρατούντες, απέκλεισαν έµµεσα από τις
εργασίες του τη Δηµοκρατική αντιπολίτευση και ανάγκασαν να αποχωρήσουν ο Zουρµπάς και ο
Παπαναστασίου ενώ άφησαν να µείνει ο Mυλωνάς. Oι αγρότες πρόβαλαν προωθηµένα αιτήµατα
κι επέµειναν στην άµεση και ολοκληρωτική παραχώρηση όλων των µεγάλων κτηµάτων στους
συνεταιρισµούς έναντι µεταγενέστερης αποζηµίωσης.2 Eξουσιοδότησαν επίσης τις ενώσεις των
συνεταιρισµών να συγκαλέσουν νέο συνέδριο όπου θα ίδρυαν επισήµως το Aγροτικό Kόµµα, το
καταστατικό του οποίου συνέταξε λίγο αργότερα ο Aλέξανδρος Σβώλος “προσπαθήσας να θέση
εις το υπό σχηµατισµό κόµµα θεωρητικάς βάσεις κατά το µάλλον ή ήττον δηµοκρατικάς -
ριζοσπαστικάς, µε κύριον στήριγµα του αγροτικού κόσµου την µικράν ιδιοκτησίαν”.3
Tην ίδια εποχή ο Παπαναστασίου, ο οποίος όπως προαναφέραµε παρουσίαζε τη σύγκρουση
µεταξύ των τσιφλικούχων και των καλλιεργητών ως “το κατ’ εξοχήν κοινωνικόν ζήτηµα εις τον
τόπον µας”, επανέλαβε την αρθρογραφία υπέρ της αγροτικής µεταρρύθµισης.4 Kατάγγειλε πως
καταργώντας το νόµο 2521 των Φιλελευθέρων η κυβέρνηση επιδίωκε να διατηρήσει τις κολληγικές
σχέσεις καθώς και να επιβραδύνει και να υπονοµεύσει την αποκατάσταση των καλλιεργητών.5 Tον
ίδιο σκοπό διέκρινε στο υπό συζήτηση νοµοσχέδιο του Aργυρού, το οποίο επίσης περιόριζε τον
αριθµό των αποκαταστάσιµων κι έσπερνε αντιθέσεις µεταξύ των κολλήγων και των υπόλοιπων
καλλιεργητών, προσπαθώντας µάλιστα να µαταιώσει τον εποικισµό προσφύγων στις Nέες Xώρες.6
1
2
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24-27.5.1922 · Πρωτεύουσα, φ. της 24.5.1922· Xρυσός Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής
αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, Aθήναι 1923, σ. 9, απ’ όπου και το παράθεµα. 'Aλλα ζητήµατα που
συζήτησαν στο συνέδριο, το οποίο συνήλθε στις 23 Mαΐου, ήταν η µεταβίβαση των προνοµίων της “Eνιαίας” στους
αγροτικούς συνεταιρισµούς, η οργάνωση της γεωργικής τράπεζας και το συνεταιριστικό.
3
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 24-27.5.1922 · Πρωτεύουσα, φ. της 24.5.1922· Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας
κινήµατος, ό.π., σ. 77 (απ’ όπου και το παράθεµα). Πώς συνδέεται άραγε αυτή η πρωτοβουλία του Σβώλου µε τη
µεταγενέστερη αποστασιοποίησή του από την πολιτική, την οποία επικρίνει ο Γ. Πάσχος; (Γιώργος Πάσχος,
Kράτος και πολιτεύµατα στο έργο του Aλ. Σβώλου, Σάκκουλας 1981, σ. 18-19).
4
5
Στο ίδιο, φ. της 17.6.1922.
6
Στο ίδιο, φ. της 18.6.1922. Aντιθέτως ο Δηµοκρατικός ηγέτης ζητούσε να ορίσουν επειγόντως µε νόµο αφενός
τους δικαιούχους αποκατάστασης κι εποικισµού και αφετέρου τις απαλλοτριωτέες ιδιωτικές εκτάσεις, ώστε να
πάψουν οι ιδιοκτήτες να παρεµποδίζουν διοικητικά την απαλλοτρίωσή τους, και τέλος να αναθέσουν τη µέριµνα
της αποκατάστασης και του εποικισµού σε ειδικό και αποκεντρωτικά οργανωµένο ίδρυµα (στο ίδιο, φ. της
20.6.1922). O Παπαναστασίου επέκρινε επίσης την επιδίωξη της Kυβέρνησης να αναµείξει την Eθνική Tράπεζα στις
διαδικασίες της αποκατάστασης και του εποικισµού και να καταργήσει τους αναγκαστικούς συνεταιρισµούς, ενώ
487
H αναταραχή στη Θεσσαλία συνεχίστηκε ως την πτώση των µοναρχικών. Oι διαρκείς
εξαιρέσεις από τις απαλλοτριώσεις που θέσπιζε η κυβέρνηση και ο εύλογος φόβος πως ακόµη και
αν ψήφιζαν το αγροτικό νοµοσχέδιο δεν θα το εφάρµοζαν, προκαλούσαν αλλεπάλληλα επεισόδια
και συλλαλητήρια.1 Tο αγροτικό ζήτηµα παρέµενε µετέωρο όταν κατέρρευσε το µέτωπο, ώσπου
τελικά το επαναστατικό καθεστώς και οι Δηµοκρατικές κυβερνήσεις πραγµατοποίησαν τη διανοµή
εξασφαλίζοντας έτσι σηµαντική νοµιµοποίηση. Aπό το 1917 ως τα τέλη του 1922 είχαν
απαλλοτριωθεί αναγκαστικώς µόνον εξήντα οχτώ αγροκτήµατα από τα 832 που είχαν κηρήξει
απαλλοτριωτέα, πενήντα δυο στη Θεσσαλία, επτά στην Aττικοβοιωτία και άλλα επτά µόνο στη
Mακεδονία, το νοµοθετικό διάταγµα όµως της 15ης Φεβρουαρίου 1923 άνοιξε το δρόµο για τη
µαζική µεταβίβαση περιουσιών καθιερώνοντας οριστικά την αναγκαστική απαλλοτρίωση των
τσιφλικιών και την µεταγενέστερη αποζηµίωση των ιδιοκτητών µε βάση προπολεµικές τιµές και σε
έντοκες οµολογίες αντί ρευστού.2
Στο µεταξύ µεγάλες µάζες αγροτών, ιδίως στην κεντρική και βόρεια Eλλάδα, αποξενώθηκαν
από τα αντιβενιζελικά στελέχη και στράφηκαν στο αυτόνοµο Aγροτικό Kόµµα. Aπό τις 18 ως τις
24 Mαρτίου του 1923 συνήλθε στην Aθήνα το B' Συνέδριό του, µε ευρύτερη θεµατολογία από τα
προηγούµενα και µε σαφέστερες αντιπαραθέσεις. Όπως συνοψίζει ο Eυελπίδης, “η σύνθεσις του
Συνεδρίου τούτου παρουσίαζεν εµφανή κοινωνικήν ανοµοιογένειαν. Συντηρητικοί
(Πελοποννήσιοι ιδίως), ριζοσπάσται (Θεσσαλοί), σοσιαλισταί (Mακεδόνες), προσεπάθουν να
εναρµονίσουν τας αρχάς αυτών γύρω από µίαν κεντρικήν ιδέαν: το συµφέρον της αγροτικής
τάξεως. Tο Συνέδριον τούτο κατέληξεν εις την διαπίστωσιν της ανάγκης της πληρεστέρας
πολιτικής οργανώσεως των αγροτών. Tαύτην ερρύθµισε το Kαταστατικόν του Kόµµατος, το
οποίον εψήφισεν η Συνέλευσις των αντιπροσώπων των Eνώσεων συνεταιρισµών, συνελθούσα εν
επικρότησε την κατάργηση του θεσµού του µοναδικού κληρονόµου· βλ. Aλ. Παπαναστασίου, “Tο αγροτικόν ζήτηµα
πάλιν επί του τάπητος”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 20 και της 23.6.1922.
1
Δ. Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, ό.π., σ. 59· βλ. πιο τεκµηριωµένα σε Xρ. Eυελπίδης,
Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής..., ό.π., σ. 29. Bλ. ένα χρονικό των ταραχών από τον Granville καθώς κι
ένα βρετανικό υπόµνηµα που δικαιολογούσε τη στάση των χωρικών στο FO 371.6097/1-10. Για τις εξαιρέσεις από
τις απαλλοτριώσεις βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 28.5-2.6.1922. Για το συλλαλητήριο της Kαρδίτσας βλ. Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 7.6.1922· για τη Θράκη, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.7, 6.8, 11.8 και 20.8.1922· για το ψήφισµα της
Πανθεσσαλικής σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 4.7.1922. Oι δηλώσεις Aργυρού σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 15.8.1922.
Tέλος, βλ. το ιστορικό και κριτική του αγροτικού νοµοσχέδιου σε Aλ. Mυλωνάς, “Tο ψηφιζόµενον αγροτικόν
νοµοσχέδιον”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 14.6.1922.
2
Xρυσός Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής..., ό.π., σ. 30, και αναλυτικά σε Δ. Σ. Στεφανίδης,
Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των συλλεκτικών έργων. Tόµος A’. Γαιοκτησία και γαιοκτητική
πολιτική, ό.π., σ. 336 κ.ε..
488
Aθήναις την 10 Mαΐου 1923”.1 O Παπαναστασίου, ο οποίος ήθελε το νέο κόµµα στη Δηµοκρατική
Ένωση, είχε ξαναρχίσει από το προηγούµενο καλοκαίρι να αρθρογραφεί για το αγροτικό ζήτηµα
ενώ παράλληλα προσέγγιζε τους κάθε λογής διανοούµενους που επηρέαζαν το Aγροτικό Kόµµα
όπως ήταν οι αντιβενιζελικοί αγροτιστές της Kοινότητος, οι σοσιαλιστές αγροτιστές των βόρειων
επαρχιών και του Γράκχου και ο Σβώλος, ο οποίος µετά την Eπανάσταση αρθρογραφούσε στο
Eλεύθερον Bήµα. Στις παραγράφους που ακολουθούν θα δούµε συνοπτικά τις απόψεις τους,
αρχίζοντας από τον τελευταίο.
Kεντρικό µέληµα του Σβώλου εκείνη την εποχή ήταν να παρασύρει την εργατική τάξη στο
“επαναστατικό” στρατόπεδο (δηλαδή όσων κατά βάση στήριζαν την Eπανάσταση του 1922
αποκρούοντας την επιστροφή των µοναρχικών κοµµάτων) και ει δυνατόν στη Δηµοκρατική
Ένωση, αποµακρύνοντάς την από τα κωνσταντινικά κόµµατα αλλά φροντίζοντας συνάµα να µην
αποξενώσει το KKE. Aφετέρου πρότασσε µια “διευρυµένη έννοια της δηµοκρατίας” (Γ. Πάσχος)
κι επέκρινε την Eπανάσταση επειδή περιόρισε τις πολιτικές ελευθερίες µε τον στρατιωτικό νόµο,
αλλά κυρίως τήν παραινούσε να λύσει το αγροτικό ζήτηµα, να υποσχεθεί κοινωνικές
µεταρρυθµίσεις στους εργάτες και να µην τοποθετήσει µεγαλοαστούς επικεφαλής των υπουργείων
που επέβλεπαν τον επιστιτισµό και την παραγωγική διαδικασία.2 Παρακάτω θα δούµε πως
εισάκουσαν µόνον το πρώτο από αυτά τα αιτήµατα.
1
Xρ. Eυελπίδης, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα, ό.π., σ. 9. Για τα βαλκανικά
αγροτικά κόµµατα βλ. µια συνοπτική παρουσίαση σε George D. Jackson, Jr, “Peasant Political Movements in
Eastern Europe”, κεφ. 7 σε Henry A. Landsberger, Peasant Movements and Social Change, Macmillan 1974, σ. 259-
315, όπου όµως υποβαθµίζονται οι σοσιαλιστικές συνιστώσες τους και αγνοείται πλήρως η ελληνική περίπτωση.
2
Bασικό επιχείρηµα του Σβώλου ήταν πως ο “πολιτικός αγών των εργατικών τάξεων” θα ευνοούνταν από την
επιτυχία της Eπανάστασης, η οποία δεν επιδίωκε κατακτήσεις αλλ’ απλώς να διασώσει την επικράτεια της
Eλλάδας, ενώ απεναντίας ο “οικονοµικός αγών” τους θα καταβαραθρωνόταν αν αποτύχαινε η Eπανάσταση. Δεν
έπρεπε να συµµαχήσουν έµµεσα µε τους βασιλικούς όπως έκαναν το 1920 µε καταστροφικά αποτελέσµατα: ο
“εγκληµατικός” δογµατισµός των κοµµουνιστών τις οδηγούσε στην αποµόνωση ακριβώς ενόσο οι κινητοποιηµένοι
µικροαστοί οργανώνονταν στον φασισµό. 'Eπρεπε να ιδρύσουν ένα µεταρρυθµιστικό Eργατικό Kόµµα και να
συµπράξουν µε την αγροτική τάξη, ενδεχοµένως και µε τους µικροαστούς. Συνεπώς η θέση τους ήταν στη
Δηµοκρατική 'Eνωση η οποία επιδίωκε κοινωνική πρόοδο µέσω της Δηµοκρατίας και όχι στον θνησιγενή
Συνασπισµό της Eργασίας, δηλαδή το αντίπαλο µη αρχηγικό οµοσπονδιακό κόµµα που εκκόλαπταν την ίδια εποχή
αστικοί, αγροτικοί κι εργατικοί παράγοντες του αντιβενιζελισµού. Iδίως θα διευκόλυνε την πολιτική επικράτηση
των εργατών η αναλογική εκλογή στην οποία εναντιωνόταν κυρίως η αστική τάξη. Bλ. τα άρθρα του Aλ. Σβώλου
στο Eλεύθερον Bήµα: “Eργάται και Eπανάστασις” (20.9.1922), “Eργαζόµεναι τάξεις και εθνική πολιτική”
(24.9.1922), “O στρατιωτικός νόµος” (30.9.1922), “Aστικά κόµµατα και εργάται” (19, 20 και 21.10.1922). Άλλα
επίσης ενδιαφέροντα άρθρα του στην ίδια εφηµερίδα: “Tο υπαλληλικόν πρόβληµα” (8.10.1922), “Aι οικονοµικαί
αξιώσεις και πώς θα τας αντικρούσωµεν” (12.10.1922). Για την έννοια που έδινε στη δηµοκρατία βλ. Γιώργος
Πάσχος, “H πολιτειολογική σκέψη στην Eλλάδα κατά την περίοδο 1930-35: A. I. Σβώλος, H. Γ. Kυριακόπουλος, Δ.
489
H οµάδα του Γράκχου, η οποία πρωτοστάτησε στη δηµιουργία του Aγροτικού Kόµµατος
Eλλάδος, εξέδιδε από το 1919 ένα δεκαπενθήµερο περιοδικό καλού επιπέδου µε σοσιαλιστικό
προσανατολισµό και συχνές λενινιστικές αποκλίσεις. Eκείνη την εποχή απέκρουε διαρρήδην κάθε
ιδέα συνεργασίας µε τον κρατικό µηχανισµό, µετά την Eπανάσταση όµως πολλά µέλη της έπαιξαν
σηµαντικό ρόλο στην εφαρµογή της αγροτικής µεταρρύθµισης. Kυριότερα στελέχη της ήταν ο
διευθυντής του περιοδικού Γρηγόρης Mπάµιας, ο Xρήστος Λέφας ο οποίος αρθρογραφούσε για
εκπαιδευτικά θέµατα και αργότερα έγραψε ένα σηµαντικό βιβλίο για την ελληνική εκπαίδευση, και
ο µετέπειτα επιφανής µελετητής των συνεταιρισµών K. Σ. Mαλαµατιανός.1
Λίγα κοινά σηµεία είχε µαζί της, όσο και µε τον κοσµοπολίτη Παπαναστασίου, ο όµιλος των
ροµαντικών αντιβενιζελικών που συσπείρωνε η Kοινότης, το 1922 όµως, ιδίως έπειτα από την
κατάρρευση του απολυταρχικού µοναρχισµού, τούς ένωναν πλήθος κοινά συµφέροντα: η
συνεργασία τους έδειχνε πόση απόσταση διένυσαν οι Kοινωνιολόγοι από το Λαϊκό Kόµµα του
1910 µέχρι τη Δηµοκρατική Ένωση - από τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό στον Δηµοκρατισµό.
Aφενός η Kοινότης ήθελε να νοµιµοποιηθεί στη µετεπαναστατική εποχή ενώ αφετέρου ο
Παπαναστασίου χρειαζόταν τις προσβάσεις της στο Aγροτικό Kόµµα ώστε να το προσελκύσει στη
Δηµοκρατική Ένωση. Mέσω αυτής της οµάδας διανοουµένων έλπιζε να φέρει στο επαναστατικό
στρατόπεδο ένα µέρος των αντιβενιζελικών µαζών και συνάµα να τονίσει τη διαφοροποίηση της
Δηµοκρατικής Ένωσης από το Kόµµα Φιλελευθέρων· το άνοιγµά του προς την Kοινότητα
προοιώνιζε το µεταγενέστερο άνοιγµά του προς τους Eλευθερόφρονες, µε τη διαφορά πως η
Kοινότης και το Aγροτικό Kόµµα προορίζονταν να αποτελέσουν συστατικά στοιχεία της
Δηµοκρατικής Ένωσης ενώ οι Eλευθερόφρονες προορίζονταν να λειτουργήσουν ως αποδεκτοί
αντίπαλοί της.
H Kοινότης προήλθε από συντάκτες της Πολιτικής Eπιθεωρήσεως οι οποίοι, χωρίς οι
περισσότεροι να εγκαταλείψουν τον αντιβενιζελισµό, απέφυγαν τις ταυτίσεις µε τα µοναρχικά
κόµµατα και διατηρούσαν ανέκαθεν προνοµιακές σχέσεις µε τον Παπαναστασίου. Συµπατριώτης
του από την Aρκαδία ήταν ο Nτίνος Mαλούχος, αρχικά συνεργάτης και κατόπιν διευθυντής της·
επί κωνσταντινικού καθεστώτος αρθρογραφούσε πυκνά στην Πολιτική Eπιθεώρηση για ζητήµατα
Σ. Bεζανής”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 355

κ.ε..
1
Bλ. τα ενδιαφέροντα άρθρα που δηµοσίευσε ο Γράκχος για τον ελληνικό σοσιαλισµό (τ. 1 [1.6.1919] και τ. 2), για
την εκπαίδευση (τ. 1 και τ. 4), για τους συνεταιρισµούς (τ. 2 και τ. 3), για την απεργία των τραπεζικών και την
πανεργατική απεργία του 1919 (τ. 4)· τέλος για τις γενικές πολιτικές κατευθύνσεις της οµάδας το Γρηγόρης
Mπάµιας, “Tο εργατικό ζήτηµα στην Eλλάδα”, τ. 4, σ. 115-122. Για τον Mπάµια βλ. επίσης Π. Nούτσος, H
σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), τ. B’2, ό.π., σ. 457 κ.ε..
490
όπως ήταν οι αγροτικοί συνεταιρισµοί και οι µακεδονικές κοινότητες,1 ενώ οι απόψεις του
ταυτίζονταν µε κείνες του γνωστότερου συγγραφέα του κύκλου, του Kωστή Δ. Kαραβίδα. Δίπλα
τους έγραφαν ο Λίνος Kαρζής και ο πρώην διευθυντής της Aγροτικής Oργανώσεως και κατοπινός
βουλευτής του AKE Δηµήτριος Mαργέτης, παλαιότερα ηγέτης των αντιβενιζελικών χωρικών της
Aττικής και για ένα διάστηµα υποστηρικτής του Bενιζέλου, ενώ αργότερα προστέθηκαν
“αγροτισταί” όπως ο Xρυσός Eυελπίδης, ο Δ. Aβράσογλους, ο B. Γανώσης και ο βενιζελικός
Kοινωνιολόγος Aλέξανδρος Mυλωνάς, πολιτευτές όπως ο Δηµήτριος Πάζης και ο Aστέριος
Zουρµπάς που έστησαν τη Δηµοκρατική Ένωση στην ανατολική Mακεδονία, εθνεγέρτες όπως ο H.
N. Aναγνωστόπουλος και στρατιωτικοί επαναστάτες όπως ο Π. Kαρασεβδάς, βενιζελικής
προέλευσης πολιτικοί όπως ο Γεώργιος Παπανδρέου αλλά και αντιβενιζελικής όπως ο Φίλιππος
Δραγούµης, και τέλος ποιµενικοί εθνολάτρες λόγιοι όπως ο Γιάννης Bλαχογιάννης. Tο περιοδικό
τόνιζε σε κάθε ευκαιρία την καταγωγή του από την Πολιτική Eπιθεώρηση και περιστασιακά
ανατύπωνε άρθρα του Iωνα Δραγούµη.2
Όταν συντρίφτηκε ο “Kωνσταντινισµός”, τον Σεπτέµβριο του 1922, οι ανερχόµενοι
πολιτικοί και ιδεολόγοι που αποτελούσαν τη συντακτική οµάδα του νέου φύλλου, και οι οποίοι
παρά τον αντιβενιζελισµό τους κρατούσαν επίσης αποστάσεις από τον θρόνο, αναζήτησαν
ερείσµατα στο νέο καθεστώς. Aγκάλιασαν τον Παπαναστασίου κι εκείνος τούς απένειµε εύσηµα µε
µια επιστολή που δηµοσίευσαν στο πρώτο φύλλο της Kοινότητος, όπου παρουσίαζε την πολιτική
της Δηµοκρατικής Ένωσης. Eπανεµφανίστηκε στις στήλες της µετά από ένα τρίµηνο, µε νέα
επιστολή όπου επισήµαινε πως οι αρθρογράφοι της παρατραβούσαν την επίθεσή τους στον
κοινοβουλευτισµό· το αποτέλεσµα ήταν πως δεν ξαναέθιξαν το ζήτηµα για αρκετό καιρό.3 H
Kοινότης υποστήριξε σε τρέχουσα βάση τις πολιτικές κινήσεις του Παπαναστασίου καθώς και την
εκτέλεση των Έξι, ενώ προσέλκυσε στη Δηµοκρατική Ένωση έναν αξιοσηµείωτο αριθµό
συντηρητικών στελεχών και πιθανότατα ψηφοφόρων της Παλαιάς όσο και της Nέας Eλλάδας.
Yποστήριξε επίσης ένα άλλο πολιτικό εγχείρηµα µείζονος εµβελείας: τη µετατόπιση της
ιδεολογικής έδρας του ελληνικού συντηρητισµού από το θεσµό του θρόνου στην έννοια της
“κοινότητας”, η οποία παρά τις φασιστικές συνηχήσεις της συγκρουόταν µε τον απολυταρχισµό
που καλλιέργησε η µοναρχία κατά τον Διχασµό κι επιπλέον ήταν αποδεκτή στο Δηµοκρατικό
στρατόπεδο.4
1
Nτίνος Mαλούχος, “Πολιτική συνεταιρισµών”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 36 [13.2.1921]·
“Kοινότητες της Mακεδονίας και η ελληνική διοίκησις”, Πολιτική Eπιθεώρησις, περίοδος Γ’, έτος A’, τ. 39
[6.3.1921].
2
Bλ. το σώµα της Kοινότητος· υπάρχει στη βιβλιοθήκη του AΠΘ.
3
Kοινότης 1 [2.10.1922]· Kοινότης 13 [25.12.1922].
4
Eνδεικτικά, για τα επιχειρήµατα της Kοινότητος υπέρ των επαναστάσεων του 1909 και του 1922 βλ. το
προγραµµατικό άρθρο του K. Kαραβίδα “Προς µιαν ουσιαστικήν επανάστασιν”, σε Kοινότης 1 [2.10.1922]· βλ.
ακόµη Nτ. Mαλούχος, “H ουσία της Eπαναστάσεως”, Kοινότης 2 [9.10.1922]· K. Δ. Kαραβίδας, Kοινότης 8
491
Eπισκοπώντας το πολιτικό σκηνικό βλέπουµε πόσο ιδανικά συνδυαζόταν η πολυδιάστατη
έννοια της “κοινότητας” µε τις άµεσες και τις µακροπρόθεσµες ανάγκες των Δηµοκρατικών.
Kαταρχήν απαντούσε στο πρόβληµα της ενσωµάτωσης στο δηµοκρατικό καθεστώς συντηρητικών
οµάδων που προσέλκυε προηγουµένως ο κωνσταντινικός απολυταρχισµός και οι οποίες, παρά την
ήττα τους, κρατούσαν οικονοµική εξουσία και ήταν αδύνατο να περιθωριοποιηθούν µονίµως.
Aνακαλούσε επαρχιακές παραδόσεις, ιδίως στις τέως οθωµανικές περιοχές όπου ο κοινοτισµός
διατηρούσε ερείσµατα, χωρίς να αντιστρατεύεται αναγκαστικά τον µοντερνισµό της Δηµοκρατικής
Ένωσης· επικαλούνταν εποµένως µια συντηρητική και λαϊκή νοµιµοποίηση εξίσου ισχυρή αλλά
αντίθετη από εκείνη του θρόνου. Mπορούσε να γίνει άξονας µιας περιεκτικής συντηρητικής
ιδεολογίας προσαρµοσµένης στις αντιλήψεις των καθυστερηµένων αγροτών και παράλληλα να
προσδέσει στο δηµοκρατικό καθεστώς πολλούς έως τότε οπαδούς του βασιλικού χαρίσµατος.
Aς µην αναλύσουµε εδώ ποιά ιδεολογία επεξεργάστηκε η Kοινότης αυτοσχεδιάζοντας
επάνω σε πρότυπα βγαλµένα από τον αντιδραστικό ροµαντισµό της “οργανικής κοινωνίας” που
συζητούνταν στην Eυρώπη τον προηγούµενο αιώνα, ούτε το επίτευγµα του Kαραβίδα να
οικοδοµήσει “τη γνησιότερη ελληνική φασιστική πρόταση του µεσοπολέµου” (X. Xατζηϊωσήφ).1
Tο ζήτηµα µας ενδιαφέρει στο µέτρο που φωτίζει τη γέννηση της Δηµοκρατικής Ένωσης και του
Aγροτικού Kόµµατος. H ιδεολογία της Kοινότητος, όπως είπαµε παραπάνω, πολύ απείχε από τον
δηµοκρατικό σοσιαλισµό του Παπαναστασίου. Kεντρικά χαρακτηριστικά της ήταν η εµµονή στη
µυθοποιηµένη παράδοση και η άρνηση του φιλελεύθερου και ατοµικιστικού πνεύµατος, εντέλει
του ίδιου του Διαφωτισµού· αναλύονταν στην προβολή µυθοποιηµένων κοινοτικών ιδανικών και
στην εξιδανίκευση του πατερναλιστικού κρατικού αυταρχισµού τον οποίο συνδύαζαν θεωρητικά,
επιχειρώντας άλµατα φαντασίας και λογικής, µε τάσεις ακραίας αποκέντρωσης, διάσπαρτες νότες
[20.11.1922] και Kοινότης 1 [1.1.1923]. Yπέρ της εκτέλεσης των 'Eξι: Nτ. Mαλούχος, “Nα εκκαθαρίση όλους τους
πολιτικούς η Eπανάστασις”, Kοινότης 8 [20.11.1922]· K. Δ. Kαραβίδας, επίσης σε Kοινότης 8 [20.11.1922]. Yπέρ
της Δηµοκρατικής 'Eνωσης: Kοινότης 8 [20.11.1922] και Kοινότης 3 [15.1.1923]. Yπέρ του Aνεξαρτήτου Aγροτικού
Kόµµατος που επιχείρησαν να δηµιουργήσουν στο πλαίσιο της Δηµοκρατικής 'Eνωσης, βλ. Kοινότης 4 [22.1.1923].
H Kαταστροφή έφερε στην επιφάνεια και άλλες προτάσεις κοινοτιστικής αναδιοργάνωσης· σηµειώνουµε το
ενδιαφέρον µείγµα συντηρητικών, σοσιαλιστικών και Δηµοκρατικών ιδεών που παρουσίασε ο γιατρός Γ. N.
Φωτάκης, Kοινωνική κατήχησις, Σπήλι [30 Σεπτεµβρίου 1922].
1
Bλ. σχετικά John Weiss, Conservatism in Europe. 1770-1945. Traditionalism, Reaction and Counter-Revolution,
Thames and Hudson 1977, σ. 37 κ.ε.· επίσης τη συζήτηση της ιδεολογίας του Kαραβίδα στο X. Xατζηϊωσήφ, H
βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 268 καθώς και στο Xρήστος Xατζηϊωσήφ, “Aπόψεις γύρω
από την ‘βιωσιµότητα’ της Eλλάδας και το ρόλο της βιοµηχανίας”, σε Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο
Σβορώνο, τ. B’, Pέθυµνο 1986, σ. 343 κ.ε.. Oι απόψεις του παρουσιάζονται συγκροτηµένα στο K. Δ. Kαραβίδας,
Σοσιαλισµός και κοινοτισµός (Δοκίµιο περί των γεωοικονοµικών και κοινωνικών βάσεων του πολιτισµού των
ελληνικών χωρών). Eκδίδεται ως συµβολή εις τον εορτασµόν των εκατό χρόνων ελευθερίας. Tύποις εκδοτικού
οίκου “O Kοραής”, Aθήναι 1930.
492
ελληνοκεντρισµού, αντιδυτικισµού και αντιδιανοουµενισµού, και πασπαλίσµατα ρατσισµού.
Συγκολλητικά υλικά ήταν η καταγγελία των νέων συνόρων της Eλλάδας, η εξύµνηση των
θεωρούµενων ως συµφερόντων της αγροτικής τάξης και η οργίλη καταδίκη όχι τόσο του
“παλαιοκοµµατισµού” όσο του κοινοβουλευτισµού γενικώς.1
Tέτοια οράµατα, που απείχαν παρασάγγες από τον κοσµοπολιτικό µοντερνισµό του
Παπαναστασίου, εξηγούσαν εν µέρει τις φιλοφασιστικές συµπάθειες παραγόντων αυτής της
οµάδας όπως ήταν ο Φίλιππος Δραγούµης. Tους κρίσιµους µήνες όµως µετά την Eπανάσταση του
1922 η βοήθεια της Kοινότητος ήταν ευπρόσδεκτη για τη Δηµοκρατική Ένωση ενώ πολλοί άµεσοι
στόχοι της, όπως ήταν η αποκέντρωση και η κατάργηση της µοναρχίας, εντάσσονταν στους
στρατηγικούς µετασχηµατισµούς που προωθούσε ο Παπαναστασίου· έτσι άφησε να συγκροτήσουν
γύρω από την Kοινότητα µια δεξιά πτέρυγα της Δηµοκρατικής Ένωσης η οποία κάλυπτε πλέον
ευρύτατο φάσµα απόψεων µε µοναδικό κοινό παρονοµαστή την κατάργηση της βασιλείας.
Mολαταύτα το Aγροτικό Kόµµα τάχθηκε επίσηµα υπέρ της κατάργησης της βασιλείας µόνον την
επαύριο του µεταξικού πραξικοπήµατος, τον Nοέµβριο του 1923, λίγο αργότερα από το
Kοµµουνιστικό Kόµµα.2
H Kοινότης πράγµατι εκπροσωπούσε µια µερίδα µόνον των Aγροτικών· άλλοι, κυρίως στη
Θεσσαλία και στις Nέες Xώρες, αντανακλούσαν ιδέες της σοσιαλδηµοκρατικής αριστεράς και
περιστασιακά των λενινιστών, καθώς και την επιρροή αναλύσεων του Παπαναστασίου. Mετά την
Eπανάσταση ενέτειναν τις ιδεολογικές ζυµώσεις όσο και τις πρακτικές προσπάθειες για τη
δηµιουργία ενός πανελλαδικού µαζικού κόµµατος. Oι εκπρόσωποι του Mακεδονικού Πολιτικού
Aγροτικού Συλλόγου, που έδρευε στη Θεσσαλονίκη και τέλη του 1922 συγχωνεύτηκε µε την τοπική
Oµοσπονδία Aγροτικών Συνεταιρισµών, χωρίς να αποµακρυνθούν από τις ιδέες που συζήτησαν
στο ιδρυτικό συνέδριο του κόµµατος έθεταν ως κύριο στόχο την “απελευθέρωσι[ν] των αγροτών
1
Eνδεικτικά, για την υποβάθµιση από την Kοινότητα της πάλης των τάξεων βλ. τ. 4 [22.1.1923]. Για το κοινοτικό
ιδανικό, βλ. Kοινότης 6 [6.11.1922] και τ. 6 [5.2.1923]. Yπέρ του κρατικού αυταρχισµού: Kοινότης 2 [9.10.1922]· τ.
3 [16.10.1922]· τ. 4 [23.10.1922]· τ. 9 [27.11.1922]· τ. 3 [15.1.1923]· τ. 8 [4.3.1923]. Για την έννοια της παράδοσης:
Kοινότης 13 [25.12.1922] και τ. 4 [22.1.1923]. Yπέρ του ελληνοκεντρισµού: Kοινότης 4 [22.1.1923]. Για την έννοια
που έδιναν στον αντιδυτικισµό και στον αντιδιανοουµενισµό, βλ. Kοινότης 4 [23.10.1922]· τ. 2 [8.1.1923]· τ. 9
[11.3.1923]. Kατά της σύγχρονης πόλης: Kοινότης 4 [22.1.1923] και τ. 6 [5.2.1923]. Kακοχωνεµένος νιτσεϊσµός:
Kοινότης 6 [5.2.1923]. Pατσισµός: Kοινότης 2 [8.1.1923] και τ. 7 [12.2.1923]. Aναθεωρητισµός και επεκτατισµός:
Kοινότης 2 [9.10.1922]· τ. 3 [16.10.1922]· τ. 11 [11.12.1922]· τ. 12 [18.12.1922]· τ. 1 [1.1.1923]· τ. 3 [15.1.1923]· τ. 4
[22.1.1923]· τ. 5 [29.1.1923]· τ. 9 [11.3.1923]· τ. 10 [18.3.1923]. Προβολή γενικά των συµφερόντων της αγροτικής
τάξης: Kοινότης 10 [4.12.1922]· τ. 6 [5.2.1923]· τ. 7 [12.2.1923]. Kαταδίκη του παλαιοκοµµατισµού και του
κοινοβουλευτισµού: Kοινότης 4 [23.10.1922]· τ. 5 [30.10.1922]· τ. 11 [11.12.1922]· τ. 13 [25.12.1922]· τ. 8 [4.3.1923]·
τ. 12 [1.4.1923]. Tοπική αυτοδιοίκηση: Kοινότης 2 [9.10.1922]· τ. 1 [1.1.1923]· τ. 8 [4.3.1923]. Συνεταιρισµοί: τ. 7
[12.2.1923]· τ. 8 [4.3.1923]· τ. 10 [18.3.1923]· τ. 11 [25.3.1923].
2
Δηµοκρατία, φ. 8 της 15.11.1923, και φ. 17 της 24.11.1923.
493
από τον ζυγόν των τσιφλικούχων” και µε χαρακτηριστικά αριστερή φρασεολογία κήρυσσαν την
πολιτική αυτονόµηση της αγροτικης τάξης.1 Oι Mακεδονικές Oργανώσεις του Aγροτικού
Kόµµατος βρήκαν σύντοµα σηµαία: “πρασίνη φέρουσα εν µέσω άροτρον ξύλινον χρώµατος
κεραµόχρου”.2 Πολλά από τα αιτήµατά τους συναντούµε επίσης στο αγροτικό πρόγραµµα της
Δηµοκρατικής Ένωσης, αλλά η εµµονή της στην προσέλκυση των µεσοστρωµάτων και των
πολιτικών εκφραστών τους αποξένωσε τους ριζοσπάστες αγροτιστές.3
Tο Aγροτικό Kόµµα κατέβηκε αυτόνοµα στις εκλογές του 1923 και σύµφωνα µε τα στοιχεία
που παραθέτει ο Πουρνάρας συγκέντρωσε σαρανταπέντε µε πενήντα χιλιάδες ψήφους κι εξέλεξε
τρεις βουλευτές στην Aττικοβοιωτία κι έναν στον Tύρναβο. Tο επόµενο έτος σύστησαν επίσης την
“επί τινα χρόνον δράσασα Aγροτική Συνοµοσπονδία της Eλλάδος, προκύψασα εκ της ανάγκης της
αντιδράσεως εναντίον της ανακοπής της αγροτικής µεταρρυθµίσεως, ήτις εσηµειώθη κατά την
1
Kατάγγελλαν εξίσου “τον Bενιζελισµόν και τον Kωνσταντινισµόν ως και τας διαφόρους και ποικίλας
παραφυάδας των” και κήρυσσαν την “εξαφάνισιν και εκρίζωσιν των προσωπικών κοµµάτων”. 'Oπως το έθεταν
εύγλωττα, “Σκοπός του Aγροτικού Kόµµατος είνε όχι µόνον η λύσις η ριζική του αγροτικού ζητήµατος, και η
απόδοσις της γης εις τους γεωργούς, αλλά και η πλήρης χειραφέτησις των γεωργών από πάσης απόψεως, ως και η
απόκτησις γεωργικής συνειδήσεως εις τας γεωργικάς µάζας, αι οποίαι είνε καιρός να εννοήσουν πλέον ότι κανένα
απολύτως Mεσσία δεν πρέπει να περιµένουν δια να τους σώση, αλλά να σωθούν µόνον δια της οργανώσεως εις
Aγροτικόν Kόµµα µε ίδιον πρόγραµµα και ιδίαν σηµαίαν”. Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 2.1.1923. Tον πρώτο
σύλλογο εκπροσωπούσαν οι Γεώργιος M. Δέλλιος, Bασίλειος A. Bασιλικός και Δ. Γ. Mαργαρόπουλος· τη δεύτερη
ένωση ο Δ. Aβράσογλους· βλ. τον κατάλογο των µελών του Διοικητικού Συµβουλίου του συλλόγου που ανέδειξαν
οι αρχαιρεσίες της 4ης Φεβρουαρίου 1923 σε Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 23.3.1923. Tα τοπικής φύσης
αιτήµατα που υπέβαλε στον Παπανδρέου βλ. σε Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 2.4.1923.
2
Tις θέσεις της µακεδονικής οργάνωσης του AKE βλ. σε Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 30.4.1923· βλ. και τις
θέσεις του Δ. Aβράσογλου υπέρ µιας Bαλκανικής Oµοσπονδίας η οποία “θα ήταν αυτάρκης [και] θα ελάµβανε
µορφήν καθαρώς αγροτική” σε Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 14.6.1923.
3
Eξίσου γραφικά πρόβαλλαν τα αιτήµατά τους που αφορούσαν κυρίως την αγροτική κοινωνία: άµεση, πλήρη,
καθολική και αναποζηµίωτη διανοµή των µεγάλων κτηµάτων στους γεωργούς, ενίσχυση των γεωργικών
συνεταιρισµών και των τοπικών πιστωτικών οργανώσεων, εφαρµογή ευρύτατης τοπικής αυτοδιοίκησης,
αναπροσανατολισµό της εκπαίδευσης προς πρακτικές κατευθύνσεις, µείωση της στρατιωτικής θητείας και
“µεταβολή του Στρατού εν καιρώ ειρήνης εις στρατόν εργασίας, προς εξυπηρέτησιν των γενικών αναγκών του
τόπου”, καθώς και απλοποίηση κι εκλαΐκευση της δικαιοσύνης µαζί µε την κατάργηση της θανατικής ποινής και
των δεσµωτηρίων, των φυλακών και των βασανιστηρίων και βεβαίως των “δικηγόρων, αποτελούντων στοιχεία
διαλυτικά και ήκιστα υπηρετούντων την κοινωνίαν εν γένει”. Στον διεθνή τοµέα ενδιαφέρονταν µόνο για τη
συνεννόηση “µεθ’ όλων των γειτόνων, προς ίδρυσιν Bαλκανικής Oµοσπονδίας”. Tέλος απέκλειαν κάθε πολιτική
συνεργασία µε αστικά ή προσωπικά κόµµατα ενώ ζητούσαν εκλογική συνεννόηση “µετά των εργατών, µετά των
οποίων ταυτίζονται τα συµφέροντα των γεωργών” και διεκδικούσαν την εφαρµογή του αναλογικού συστήµατος
(Δηµοκρατία, φ. 2 της 28.10.1923).
494
εποχήν των κυβερνήσεων Mιχαλακοπούλου και Παγκάλου”. Aρχικά πρωτοστάτησαν σ' αυτήν
πρόσφυγες, σύντοµα όµως τήν ενίσχυσαν “γηγενείς οργανώσεις των αγροτών Θεσσαλίας
Mακεδονίας, Aττικοβοιωτίας και Eυβοίας και ιδία των αποστρατευθέντων πολεµιστών. H
Aγροτική Συνοµοσπονδία απέβλεψε µάλλον να είναι ταξική οργάνωσις, δια τούτο δε και ως µέλη
της εδέχετο µόνον τους Συνεταιρισµούς Aκτηµόνων και Προσφύγων, αποκλείουσα τους άλλης
φύσεως Συνεταιρισµούς Πιστωτικούς κλπ. οι οποίοι περιελάµβανον και µεσαίους και πλουσίους
χωρικούς”.1
Mολαταύτα ο Παπαναστασίου διατήρησε στενούς δεσµούς µε τους αγροτιστές. Όπως θα
δούµε παρακάτω, κυβέρνησε µε την υποστήριξή τους κι έδωσε απόλυτη προτεραιότητα στη
γεωργική µεταρρύθµιση. Στο νέο προεδρείο που εξέλεξαν στο Πανελλήνιο Aγροτικό Συνέδριο της
Aγροτικής Συνοµοσπονδίας, τον Mάιο του 1925, µετείχαν ο Mπακάλµπασης, ο Σταµούλης και ο
Δενδρινός, ενώ το δηµοσιογραφικό όργανό της, την Aγροτική Eλλάδα, διεύθυναν οι αδελφοί
Πουρνάρα. O Mπακάλµπασης, “επηρεάζων και µέγα µέρος των στελεχών Mακεδονίας και
Θράκης”, τήν έστρεφε προς τη Δηµοκρατική Ένωση, ο Σταµούλης και ο Δενδρινός τήν τραβούσαν
προς το Aγροτικό Kόµµα, ενώ άλλοι έκλιναν προς το Kοµµουνιστικό Kόµµα. Στις εκλογές όµως
του 1926 τα µέλη της υποστήριξαν αντίπαλες παρατάξεις και η Συνοµοσπονδία αδρανοποιήθηκε.2
Mια καταληκτική παρατήρηση: η αγροτική µεταρρύθµιση επιβλήθηκε οριστικά µετά το 1923,
σε άµεση συνάρτηση µε την αγροτική κινητοποίηση και µε τις ανάγκες της αγροτικής εγκατάστασης
των προσφύγων και της εθνοκάθαρσης της Mακεδονίας. Συνεπώς υπερβάλλει ο Γ. B. Δερτιλής
γράφοντας, στο κατά τα λοιπά έξοχο έργο του για τη φορολογία και την εξουσία στο νεοελληνικό
κράτος, πως “το κοινωνικό κόστος της θεµελιακής αυτής µεταβολής [της αγροτικής
µεταρρύθµισης] ήταν συγκριτικά χαµηλό: µια αγροτική εξέγερση, περιορισµένη σε µια περιοχή της
Θεσσαλίας, που κράτησε τρεις µέρες και άφησε τρεις νεκρούς”.3 Aντιθέτως η ολοκλήρωσή της
κόστισε µια επώδυνη στρατιωτική ήττα και απαντούσε εκ των ενόντων στο εκρηκτικό πρόβληµα
των ανέστιων προσφύγων, το οποίο απαιτούσε αµέσως δραστικές ανακατανοµές περιουσίας κι
εξουσίας. Oύτε έδωσαν λύση µε “δηµοκρατικές διαδικασίες”: την µεταρρύθµιση πραγµατοποίησαν
επαναστατικές κυβερνήσεις, στρατιωτικές είτε ηµιστρατιωτικές, οι οποίες αντλούσαν την
αµφίβολη νοµιµότητά τους από µια µονόπλευρη εθνοσυνέλευση - και αφού πρώτα αποκεφάλισαν
1
2
3
Γιώργος B. Δερτιλής, Aτελέσφοροι ή τελεσφόροι; Φόροι και εξουσία στο νεοελληνικό κράτος, Aλεξάνδρεια 1993,
σ. 76. “Eύκολη” θεώρησε την αγροτική µεταρρύθµιση και ο N. Mουζέλης, Kοινοβουλευτισµός και εκβιοµηχάνιση
στην ηµι-περιφέρεια..., ό.π., σ. 84. Σίγουρα χρειάζεται περισσότερη συζήτηση το ζήτηµα. H ελάφρυνση των
φορολογικών βαρών των αγροτών, την οποία φέρνει στο φως ο Δερτιλής, οφειλόταν άραγε στη δηµοκρατικότητα ή
στην αδυναµία του ελληνικού κράτους; H µια απάντηση δεν αποκλείει την άλλη, είναι όµως θεµιτό και χρήσιµο
ιστορικό ερώτηµα αν η διαδικασία αυτή πραγµατοποιήθηκε µε πρωτοβουλία κι ενθάρρυνση του κράτους και των
κυρίαρχων κοινωνικών στρωµάτων, ή µέσα από αγώνες εναντίον τους.
495
τον αντίπαλο πολιτικό κόσµο που έκφραζε κατεξοχήν τα τέως κυρίαρχα στρώµατα,
συµπεριλαµβανοµένων των γαιοκτηµόνων. Kαι βεβαίως χρειάστηκε τη συνδροµή ισχυρών φορέων
ανεξάρτητων από το ελληνικό κράτος, οι οποίοι είχαν ιδιαίτερα στρατηγικά ή φιλανθρωπικά
κίνητρα, όπως ήταν η βρετανική κυβέρνηση και η Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων, καθώς
και τον αδιάκοπο αγώνα για γη τόσο των προσφύγων όσο και των αυτοχθόνων γεωργών.1
*****
1
Bλ. άλλωστε και σε Γ. Δερτιλής, Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση..., ό.π., σ. 84.
496
497
K E Φ A Λ A I O O Γ Δ O O
T O E Π A N A Σ T A T I K O
K A Θ E Σ T Ω Σ
Oι επαναστάσεις δοκιµάζουν το σθένος και το όραµα των ανθρώπων. Στο

κενό εξουσίας που δηµιουργούν γίνονται πραγµατοποιήσιµες, για µια
στιγµή φευγαλέα, αφάνταστες εναλλακτικές λύσεις. Σπάζουν το καλούπι
των φόβων και των πόθων του λαού. Δραµατοποιούν την πολιτική· κάνουν
ορατό το δεσµό ανάµεσα στον δηµόσιο χώρο και στις κανονικές ζωές των
υπηκόων και των πολιτών. Oι επαναστάσεις ανταµείβουν το
αντισυµβατικό.
FRITZ STERN 1
H µικρασιατική ήττα το 1922 δεν ήταν τοµή µόνον επειδή δηµιούργησε περίπου τα σηµερινά
σύνορα της Eλλάδας, προκάλεσε την αµοιβαία εθνική εκκαθάριση σε Eλλάδα και Tουρκία και
κατέλυσε τη νοµιµοποιητική ιδεολογία του αλυτρωτισµού. Συνάµα προετοίµασε τη µεταβολή του
πολιτικού συστήµατος, κορύφωσε το Διχασµό µε τον αποκεφαλισµό των µοναρχικών κι εδραίωσε
το στρατό στο πολιτικό προσκήνιο· µάλιστα σηµατοδότησε τη σύγκλιση της στρατοκρατίας µε τον
φιλελευθερισµό η οποία σφράγισε την ιστορία της χώρας επί µισόν αιώνα.
H Eπανάσταση του 1922 φάνηκε, αφότου οι Δηµοκρατικοί τήν έκαναν µοχλό για να
ανατρέψουν τη µοναρχία, ως καίριο βήµα της πόλωσης - αυτό όµως δεν ήταν προδιαγεγραµµένο.
Πλήθος απόπειρες έκαναν πριν και µετά από αυτήν να ενώσουν τους µετριοπαθείς των δυο
στρατοπέδων ώστε να αποκρούσουν τις προκλήσεις της αριστεράς και της δεξιάς, και οι
επικεφαλής της συχνά επιδίωξαν την εκτόνωση. Aπεναντίας ο Παπαναστασίου, αναδεικνύοντας
το καθεστωτικό και τον παροπλισµό των στελεχικών κοµµάτων σε πρώτης τάξεως πολιτικά
ζητήµατα και ταυτοχρόνως καλύπτοντας πολιτικώς τους αδιάλλακτους στρατιωτικούς, εµπόδισε
να ενοποιήσουν το κέντρο και µάλιστα πρωτοστάτησε στην πολυδιάσπαση των Φιλελευθέρων.
Έτσι µια αλυσιδωτή διαδικασία κλιµάκωσε την πόλωση. Mετά τη Συνθήκη της Λωζάννης η
Eπανάσταση, φοβούµενη αντίποινα, αποφάσισε να κρατήσει την ουσιαστική εξουσία: όταν για να
εξασφαλίσει κοινοβουλευτική πλειοψηφία των φίλων της επέβαλε τον “καλπονοθευτικό” εκλογικό
νόµο του Παπανδρέου, η άκρα δεξιά αντέδρασε µε το αποτυχηµένο µεταξικό πραξικόπηµα και
συντρίβοντάς την επικράτησαν οι Δηµοκρατικοί.
1
Fritz Stern, Gold and Iron, Peregrine 1987, σ.13.
499
Στο µεταξύ η Δηµοκρατική Ένωση συντηρητικοποιούνταν κοινωνικά. Όσο πλησίαζε τον
στρατηγικό στόχο της ανατροπής της µοναρχίας υποβάθµιζε τον σοσιαλιστικό λόγο χάριν του
εθνικού, όχι µόνον επειδή ο τελευταίος της εξασφάλιζε ευρύτερο και κυρίως ισχυρότερο
ακροατήριο, αλλά µάλλον επειδή έλπιζε να πετύχει τη µεταπολίτευση µόνον αν την παρουσίαζε ως
εθνικό και όχι ως απλώς ταξικό στόχο. Σύντοµα ανέδειξαν τη δυναµική του εθνικού
Δηµοκρατικού λόγου τα πολιτικά ανοίγµατα της Eπανάστασης, τα οποία έφεραν αφενός
καιροσκοπικές αποχωρήσεις από τη Δηµοκρατική Ένωση φιλόδοξων στελεχών όπως ήταν ο
Παπανδρέου, που προσέγγισε τον Πλαστήρα, και αφετέρου τον ανταγωνισµό των
ψευτοδηµοκρατικών πολιτικών του Eλευθέρου Bήµατος. Mολαταύτα η παράταξη του
Παπαναστασίου προωθούσε σταθερά την πολιτική συλλογικότητα και δεν εξοµοιώθηκε µε τις
στελεχικές φατρίες που επιδίωξαν αναπαλαίωση των Φιλελευθέρων.
O λόγος της σφράγισε επίσης την πολιτικώς κρίσιµη αναζήτηση αποδιοποµπαίου τράγου
της Kαταστροφής. Oι αντιβενιζελικοί έσπευσαν να φορτώσουν την ευθύνη στους βενιζελικούς, οι
βενιζελικοί αναθεµάτισαν την άρχουσα πολιτικοστρατιωτική ελίτ και τους οπαδούς της “µικρής
Eλλάδας”, οι στρατιωτικοί κατηγορούσαν τους πολιτικούς και οι προφήτες του αυταρχισµού κάθε
απείθαρχο στοιχείο - ενώ οι µειονότητες που απέµεναν ετοιµάστηκαν να πληρώσουν άλλη µια
φορά αλλότριες αποτυχίες και αποξενώθηκαν ακόµη περισσότερο από το εθνικώς καθαρµένο
κράτος. H Δηµοκρατική Ένωση έστρεψε τα πυρά της στη µοναρχία ενώ οι κοµµουνιστές
ανίχνευαν τα αίτια της ήττας στον καπιταλισµό και στον ιµπεριαλισµό. Mολονότι ορισµένες από
αυτές τις θέσεις ήταν πιο βάσιµες από άλλες, η επικράτησή τους κρίθηκε στο πεδίο της πρακτικής
ισχύος µάλλον παρά σε κείνο της αφηρηµένης επιχειρηµατολογίας. Oυσιαστικά επιβλήθηκαν οι
βενιζελικοί, οι στρατιωτικοί και οι Δηµοκρατικοί οι οποίοι εντέλει ανακαινίζοντας το πολιτικό
σύστηµα δαιµονοποίησαν κατάλληλες όψεις του παρελθόντος. Aπό αυτή την άποψη πέτυχε το
εγχείρηµα του Παπαναστασίου και η µοναρχία πλήρωσε την Kαταστροφή, συνάµα όµως
περιθωριοποιήθηκε η κριτική της αριστεράς: ο αντιµοναρχικός λόγος ανέσχεσε τον
αντικεφαλαιοκρατικό, που περιορίστηκε τώρα κατεξοχήν στη ριζοσπαστική αριστερά.
Όταν εντούτοις πέτυχε αυτό το εγχείρηµα, φάνηκαν επίσης τα όριά του. Σε σχέση µε το
στόχο του σοσιαλισµού, τον οποίο έθετε ο ίδιος ο Παπαναστασίου, η κατάργηση της µοναρχίας
αποδείχτηκε αντί για στρατηγική νίκη απλώς τακτική επιτυχία: µάλιστα το 1922-1924 θυσιάζοντας
τη µοναρχία έσωσαν το ελληνικό κράτος και τον ελληνικό καπιταλισµό· µετατρέποντας τη γενική
δυσφορία σε πολιτική µάλλον παρά σε κοινωνική κριτική διατήρησαν την κεφαλαιοκρατία χωρίς
να άρουν την εγγενώς ανισονοµική δυναµική της ή τις αντιφάσεις της. H επόµενη εικοσαετία
διέψευσε την ελπίδα πως γκρεµίζοντας το θρόνο άνοιγαν δρόµο στις µεταρρυθµίσεις και πως η
ανάπτυξη του καπιταλισµού θα οδηγούσε στο σοσιαλισµό. Mε εξαίρεση την διόλου δευτερεύουσα
αλλ’ αφεαυτής ανεπαρκή αγροτική µεταρρύθµιση, οι υπόλοιπες αποδείχτηκαν είτε εκτρωµατικές
είτε µάταιες. H Δηµοκρατία ανέπτυξε κι εκδηµοκράτισε εν µέρει την ύπαιθρο, αλλά παγίωσε την
ολιγαρχία του κεφαλαίου και αδιαφόρησε για την αθλιότητα στην πόλη. H επιλογή της φάνηκε
καθαρά τον Iούλη του 1923, όταν η Eπανάσταση συνέτριψε την εργατική αριστερά χωρίς ν'
500
αντιδράσει ουσιαστικά ο Παπαναστασίου· την επικύρωσαν και τυπικά η Kυβέρνηση
Mιχαλακοπούλου και οι διάδοχοί της: η Δηµοκρατία αντί να κινητοποιεί αποξένωνε τους
εργαζόµενους, εποµένως όταν της αντεπιτέθηκε η συντηρητική ελίτ δεν τήν στήριξαν οι µάζες.
Eντέλει οι ιθύνοντες επανέφεραν τον αυταρχικό µοναρχισµό και η κοινωνική πόλωση εντάθηκε
ώσπου, επί Kατοχής, κατέρρευσαν οι θεσµοί και ριζοσπαστικοποιήθηκε ο πληθυσµός. Mπορούσαν
να αποφύγουν αυτή την πορεία; Ήταν εύλογο το µεταρρυθµιστικό στοίχηµα του Παπαναστασίου;
Eκ των υστέρων φαίνεται αρνητική η απάντηση σ' αυτά τα ερωτήµατα, τα οποία θα εξετάσουµε
αναλυτικότερα στα κεφάλαια που ακολουθούν.
α. Tο τέλος του ιµπεριαλιστικού ονείρου

Tο 1922 µε την ήττα του ελληνικού στρατού, τη στρατιωτική κυβέρνηση και τη συρροή των
προσφύγων στη χώρα, αποτέλεσε τοµή στην ελληνική ιστορία και αµέσως καταχωρήθηκε ως
συµφορά. Όπως συνόψιζε ο Nικόλαος Πολίτης, “µέσα σε δυο χρόνια η Eλλάδα πέρασε από την
ευηµερία στην καταστροφή. Έχασε απέραντες εκτάσεις, είδε το χρέος της να πενταπλασιάζεται, το
νόµισµά της να χάνει το 95 % της αξίας του και το κόστος ζωής να πολλαπλασιάζεται επί 13.
Aνέλαβε να συντηρήσει ένα εκατοµµύριο ολότελα απογυµνωµένους πρόσφυγες και το έλλειµµα
του προϋπολογισµού µέσα σ' αυτήν τη διετία πλησίασε τα 6 δισεκατοµµύρια δραχµές”.1
Eισαγωγικά θα δούµε σ' αυτό το κεφάλαιο τις αγωνιώδεις προσπάθειες του µοναρχισµού να
κρατήσει την εξουσία µετά την ήττα, ενάντια στις συνοµωσίες Σοσιαλιστών και Δηµοκρατικών
όσο και στις φιλοδοξίες του Mεταξά. Θα παρακολουθήσουµε επίσης την ακινητοποίηση των
Φιλελευθέρων και την αδυναµία του πληθυσµού να αντιληφθεί την έκταση της καταστροφής,
πόσους φόβους γεννούσε η επιστροφή των στρατιωτών στη χώρα και, τέλος, µε ποιούς τρόπους
τούς αντιµετώπισαν. Παρακάτω θα παρακολουθήσουµε τις αµφιταλαντεύσεις της Eπανάστασης
µετά την επικράτησή της, τη διελκυστίνδα µεταξύ µετριοπαθών και αδιάλλακτων, και τέλος την
απόφαση της Δηµοκρατικής Ένωσης να µην συνταχθεί µε τη στρατιωτική κυβέρνηση αλλά να
λειτουργήσει ως αριστερή αντιπολίτευσή της. Tην ίδια εποχή φάνηκε πως ο Παπαναστασίου, που
πρότεινε το σχέδιο για τη Δηµοκρατία το οποίο θα ακολουθούσε σε γενικές γραµµές τα επόµενα
έτη, επηρέαζε µεγάλο µέρος των στελεχών του επανενεργοποιηµένου Kόµµατος Φιλελευθέρων.
H επιδείνωση της εξωτερικής κατάστασης υπονόµευσε τη θέση των µετριοπαθών, ενώ οι
αδιάλλακτοι επέβαλαν στρατιωτικό νόµο και ζητούσαν απειλητικά τιµωρία των “υπαιτίων” της
καταστροφής. Συνάµα η Δηµοκρατική Ένωση οργανωνόταν στους κοινωνικούς χώρους και από
πολλές απόψεις θεσµοποιούσε τη λειτουργία της ως µαζικό κόµµα, ενώ ολοένα περισσότεροι
στρατιωτικοί τάσσονταν υπέρ της Δηµοκρατίας. Tο Δηµοκρατικό ρεύµα προκάλεσε επίσης την
εµφάνιση ενός µετριοπαθέστερου αντιβασιλικού πόλου ισχυρών Φιλελευθέρων παραγόντων οι
οποίοι ωστόσο αντιστρατεύονταν τις µαζικές µορφές οργάνωσης. Tο φθινόπωρο του 1922
οργανωτικός οργασµός κατέλαβε τα µαζικά κόµµατα και τους συλλόγους Φιλελευθέρων, ενώ τον
1
Nicolas Politis, “La situation économique de la Grèce”, Athènes 1923, σ. 5.
501
Δεκέµβριο οι Δηµοκρατικοί πήραν τέσσερις από τις δεκατρείς θέσεις της διοικητικής επιτροπής
που συγκρότησαν οι τελευταίοι. H ρήξη τους όµως µε τους συντηρητικούς συµµάχους τους
βάθαινε ολοένα, ενώ η αδράνεια και η πολυδιάσπαση των µετριοπαθών πρόσφεραν την
πρωτοβουλία κινήσεων στους αντιβασιλικούς στρατοκράτες που προχώρησαν στη δίκη και στην
εκτέλεση των Έξι. Παρακάµπτοντας το γνωστό χρονικό αυτής της υπόθεσης, στις επόµενες
σελίδες εστιάζω την προσοχή µου στη στάση που τήρησαν απέναντι στην εκτέλεση οι πολιτικοί
πρωταγωνιστές - και µε τη βοήθεια σύγχρονων διπλωµατικών µαρτυριών, αλλά και του τύπου της
εποχής, αναζητώ τα κίνητρά τους.
Kαταρρέει το παλαιό καθεστώς

Tο καλοκαίρι του 1922 οι περισσότεροι ιθύνοντες της κυβέρνησης και των Φιλελευθέρων
περίµεναν πως το µέτωπο στη Mικρά Aσία θα άντεχε τουλάχιστον ως τον ερχόµενο χειµώνα και
πως µπορούσαν να αναβάλουν ως την άνοιξη την αντιµετώπιση των προβληµάτων. O
Πρωτοπαπαδάκης παραδεχόταν πως τα εννέα δέκατα του πληθυσµού είχαν στραφεί εναντίον του,
δεν έβλεπε όµως εναλλακτικές λύσεις: πίστευε πως θα επακολουθούσε αναρχία αν άλλαζε η
κυβέρνηση. Άλλοι ανέµεναν ταραχές ή ακόµη κι επανάσταση µέσα σε µερικούς µήνες αν δεν
προκήρυσσαν εκλογές ή δεν βελτιώνονταν οι συνθήκες. Mόνον η στρατιωτική συντριβή έκαµψε την
αποφασιστικότητα των γουναρικών να κρατηθούν πάση θυσία στην εξουσία. H ηρεµία µε την
οποία δέχτηκαν αρχικά οι αθηναίοι την κατάρρευση του µετώπου εµψύχωσε τους κρατούντες,
µόλις όµως µαθεύτηκε η αιχµαλωσία του Στρατηγού Tρικούπη, στις 26 Aυγούστου, η θέση του
Kωνσταντίνου - που ήταν άλλωστε βαριά άρρωστος και ήξεραν πως λίγη ζωή του έµενε -
εξασθένησε και η επανάσταση, την οποία ήδη ετοίµαζαν στην Aθήνα σοσιαλιστές και
Δηµοκρατικοί, φάνηκε αναπόφευκτη. Tο κρίσιµο ερώτηµα ήταν η στάση του στρατού. H κυβέρνηση
θεωρούνταν πλέον µέρος του προβλήµατος: “το µόνο πράγµα που ενώνει όλη σχεδόν την Eλλάδα
είναι το σύνθηµα ‘Nα φύγει ο Γούναρης!’ - ο τελευταίος όµως δεν δείχνει καµιά διάθεση να κάνει
κάτι τέτοιο προτού υποχρεωθεί από τα γεγονότα και ... προσπαθεί να κρυφτεί από την επερχόµενη
καταιγίδα πίσω από το Θρόνο”.1 Eναντίον των Δηµοκρατικών επιστράτευσαν τη λογοκρισία κι
εµπόδισαν τον Eλεύθερο Tύπο να δηµοσιεύσει έστω και µια γραµµή από ένα επίκαιρο άρθρο του
Παπαναστασίου. Ήδη τα µόνα στηρίγµατα που απέµεναν στο καθεστώς ήταν οι Πολιτικοί
Σύλλογοι και τα στρατιωτικά και παραστρατιωτικά σώµατα των µετόπισθεν, αλλά και αυτά ακόµη
αµφιταλαντεύονταν· δύσκολα θα πάτασσαν τον εσωτερικό εχθρό. Oύτε και οι φήµες πως
οργανωνόταν µεταξικό κίνηµα φόβιζαν τους αντιβασιλικούς, τόνιζαν µάλιστα ακόµη περισσότερο
τις διχογνωµίες των κρατούντων. Oι Πολιτικοί Σύλλογοι που έλεγχε ο Mεταξάς τόν πρότειναν για
πρωθυπουργό και µαταίωσαν το σχηµατισµό νέας κυβέρνησης υπό τον Kαλογερόπουλο, ενώ
παράλληλα κινητοποιούνταν και οι Πολιτικοί Σύλλογοι και η χωροφυλακή της Mακεδονίας: άλλα
στελέχη τους που συνδέονταν µε τον Πρίγκιπα Nικόλαο έσπευσαν στη Θεσσαλονίκη για να
1
FO 371.7585/104, Bentinck προς Curzon, 6.9.1922/τηλ. 493.
502
ελέγξουν την κατάσταση.1 Συνάµα ο Mεταξάς, ο οποίος εκτιµούσε πλήρως τη σηµασία του
εξωτερικού παράγοντα, είχε πυκνές επαφές µε Φιλελευθέρους που δεν περίµεναν καµιά
Eπανάσταση. Συνάντησε επίσης µυστικά τον Λίντλεϋ στις 29 Aυγούστου, στην κατοικία ενός
κοινού γνωστού: “ανυποµονούσε να µου παρουσιάσει τις πολιτικές απόψεις του, καθώς
αναµφίβολα επιδιώκει την πρωθυπουργία”, ανέφερε ο πρέσβυς.2
Tις επόµενες ηµέρες κυριάρχησε νευρικότητα: δεν µπορούσαν να σχηµατίσουν κυβέρνηση
και περίµεναν να επιστρέψει ο ηττηµένος στρατός. H κυβέρνηση ενεργούσε σπασµωδικά. Oι
Φαλαγγίτες ξυλοκοπούσαν αξιωµατικούς της Eθνικής Aµύνης και δολοφονούσαν βενιζελικούς·
όταν µια επιτροπή κοµµουνιστών διαµαρτυρήθηκε για την κακοποίηση ενός εργάτη, ο υπουργός
Eσωτερικών Mπούσιος απάντησε αγέρωχα πως δεν δεχόταν διαµαρτυρίες συλλόγων για
λογαριασµό ατόµων!3 O βρετανός πρόξενος στο Bόλο ανέφερε πως κυκλοφορούσαν φόβοι µήπως
“το ισχυρό κοµµουνιστικό στοιχείο της πόλης ενωνόταν µε τους στρατιώτες που θα επέστρεφαν. H
εργοδοτική ένωση τηλεγράφησε στον Bασιλιά ζητώντας να επιστρέψει ο κ. Bενιζέλος για να σώσει
τη χώρα”. Ωστόσο µια παρόµοια έκκληση βουλευτών της Θράκης οδήγησε στη σύλληψή τους, ενώ
στην Aθήνα ο Στρατηγός Kωνσταντινόπουλος έσφιγγε τη λογοκρισία. Στην Πάτρα “η είδηση της
ήττας έγινε δεκτή µε σπαραγµό από τους οπαδούς της Kυβέρνησης, καθώς και µε κάποια
1
FO 371.7585/49, Bentinck προς Curzon, 8.8.1922· FO 371.7585/65, Bentinck προς Curzon, 23.8.1922· FO
371.7585/77, Bentinck προς FO, 4.9.1922/τηλ. 370· FO 371.7585/78, σηµείωµα Winston Churchill προς FO, 9.9.1922·
FO 371.7585/79, Bentinck προς FO, 8.9.1922/τηλ. 402· FO 371.7585/84, Bentinck προς FO, 9.9.1922/τηλ. 404. FO
371.7585/94, Bentinck προς FO, 10.9.1922/τηλ. 417· FO 371.7585/104, Bentinck προς Curzon, 6.9.1922/τηλ. 493. Mια
αφήγηση της περιόδου µε βάση τα αρχεία του Quai d' Orsay βλ. στο Γ. Γ. Mουρέλος, “H εποµένη µιας καταστροφής
(Σεπτέµβριος 1922 - Iανουάριος 1923), Δελτίο Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών 2 [1980], σ. 347-371. Για την
επίσκεψη των Λαϊκών Πολιτικών Συλλόγων στον Kαλογερόπουλο, έπειτα από την οποία τόν ανάγκασαν να
καταθέσει την εντολή του, βλ. σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 28.8.1922. Tο άρθρο του Παπαναστασίου λογοκρίθηκε
στον Eλεύθερο Tύπο της 1.9.1922.
2
H νέα επιχειρηµατολογία του Mεταξά τόνιζε τη σύµπτωση ελληνικών και βρετανικών συµφερόντων στα
Bαλκάνια και αποσκοπούσε στο να περισώσει τη Γραµµή Pαιδεστού Tσατάλτζας, ενώ συνάµα ετοίµαζε την
εξόντωση των αντιβενιζελικών ανταγωνιστών του. Ωστόσο, σχολίαζε ο Λίντλεϋ, “το περίεργο είναι πως κανείς δεν
είναι σίγουρος ποιά γραµµή θα ακολουθήσει ο Στρατηγός εάν πάρει την εξουσία. Tο µόνο βέβαιο είναι πως τα
χρήµατα που δαπανά στον Tύπο έρχονται από κάποια εξωτερική πηγή - και προσπαθώ να εξακριβώσω αν
πρόκειται για πηγή Γαλλική ή Iταλική. Στην πρώτη περίπτωση ο Στρατηγός θα ταχθεί εναντίον του Bασιλιά µόλις
βρει ευκαιρία· στη δεύτερη, θα συνεχίσει την καταστολή των Bενιζελικών”: FO 371.7586/6, Lindley προς FO,
11.9.1922/520· FO 371.7586/18, Lindley προς Curzon, 20.9.1922/544. H αναφορά του Lindley επιβεβαιώνει
ουσιαστικά τη µαρτυρία του Γ. Kορδάτου µε τον οποίο διαπραγµατεύτηκε ο Mεταξάς συµµαχία µε το KKE, σε Γ.
Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 579-580. Για τις κινήσεις του Mεταξά βλ. επίσης Σπ. B.
Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 25-27.
3
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 9 και της 16.9.1922· η απάντηση Mπούσιου στο φ. της 9.9.1922.
503
ικανοποίηση καταρχάς από τους αντιπάλους της”. Λόγω της λογοκρισίας δυσκολεύτηκαν αρχικά
να αντιληφτούν την κατάσταση, αφότου όµως αντιλήφθηκαν σε πόσο απελπιστική θέση βρέθηκε ο
στρατός “αµφότερες οι πλευρές δείχνουν ζαλισµένες και ανίκανες να καταλάβουν τις ειδήσεις,
καθώς οι περισσότεροι Έλληνες πίστευαν βαθιά στο αήττητο του στρατού τους”. H κατακραυγή
στρεφόταν από παντού εναντίον της Kυβέρνησης. H πλειοψηφία απέθεσε τις ελπίδες της στον
Bενιζέλο αλλά οι τοπικοί ηγέτες των Φιλελευθέρων, ο Mιχαλακόπουλος και ο Bουρλουµής
έλειπαν στο εξωτερικό. “Tο Kόµµα Φιλελευθέρων φαίνεται ολότελα απροετοίµαστο γι’ αυτή την
κατάσταση και ... δεν πρέπει να αναµένεται καµιά πρωτοβουλία από τα µέλη της τοπικής Λέσχης
Φιλελευθέρων. Oι επικεφαλής τους είναι πρόθυµοι να προσφέρουν χρήµατα αλλά όχι και να
δράσουν”. Kανείς δεν φοβόταν µήπως ξεσπούσε αντικυβερνητικό κίνηµα, αλλά όλοι έτρεµαν τις
λαϊκές αντιδράσεις και κυρίως τους στρατιώτες που θα επέστρεφαν από το µέτωπο. H πρόσφατη
σταφιδική κρίση προοιώνιζε επίσης δυσκολίες.1
Mόνον όταν έπεσε ο Πρωτοπαπαδάκης και η Kυβέρνηση Tριανταφυλλάκου ετοιµάστηκε για
συµβιβαστικές πρωτοβουλίες, οι “βενιζελικοί της δεξιάς” θέλησαν να εξακριβώσουν πώς θα
έβλεπαν οι ξένοι την εκθρόνιση του Kωνσταντίνου: θεωρούσαν πως µόνον η εθελοντική
παραίτησή του από το θρόνο θα απέτρεπε την αιµατοχυσία, ενώ και ο Bενιζέλος τούς ζητούσε να
µην διαταράξουν την τάξη. Άλλωστε τα περιθώρια δράσης ήταν περιορισµένα: “οι Bενιζελικοί
παραµένουν µάλλον τροµοκρατηµένοι στην Aθήνα. H πόλη βρίσκεται στα χέρια του στρατιωτικού
διοικητή ο οποίος, όπως πιστεύεται, περιµένει ευκαιρία να τούς τσακίσει. Στην επαρχία έχουν
κάπως µεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων και είναι γνωστό πως κηρύσσουν την επικίνδυνη θεωρία
πως αφού είναι αδύνατον να χειροτερέψουν ακόµη παραπάνω τα πράγµατα, µια εξέγερση µόνο
καλό θα έκανε και δεν θα έβλαφτε”.2 Ωστόσο η επαρχία δεν µπορούσε να αναλάβει πρωτοβουλίες,
το κέντρο αδρανούσε και οι Δηµοκρατικοί είχαν σκορπιστεί στις φυλακές.
Tέλη Aυγούστου η Kυβέρνηση Tριανταφυλλάκου αποφάσισε µυστικά και οµόφωνα να
αναγκάσει τον Kωνσταντίνο σε παραίτηση και να ζητήσει από τον Bενιζέλο να τήν εκπροσωπήσει
διπλωµατικά. Ωστόσο η αντιπολίτευση ριζοσπαστικοποιούνταν. H νέα διοικούσα επιτροπή που
είχε εκλέξει η Δηµοκρατική Ένωση όταν φυλάκισαν την ηγεσία της, υπό τον Πολύβιο Kορύλλο,
προσπαθούσε να ανατρέψει πραξικοπηµατικά τη µοναρχία σε συνεργασία µε τον N. Γιαννιό (ο
οποίος υποσχέθηκε να εξασφαλίσει τη συµµετοχή και των Σοσιαλιστών “για το ζήτηµα της λαϊκής
προελεύσεως”), τον Π. Σκουριώτη και άλλους. Oι συνοµώτες πλησίαζαν µάλιστα τους πιο
τολµηρούς βενιζελικούς, διευκρινίζοντας πως αν οι τελευταίοι δεν ήθελαν να µπουν επικεφαλής
ενός τέτοιου κινήµατος, τότε ήταν διατεθειµένοι να το καθοδηγήσουν οι ίδιοι. Για να
αποδυναµώσει αυτό το σχέδιο ο Mπέντινκ ζήτησε από το Φόρεϊν Όφφις να αποσπάσει
1
FO 371.7585/94, Bentinck προς FO, 10.9.1922/τηλ. 417· FO 371.7585/119, H.J.D. Hoyland (υποπρόξενος Πάτρας)
προς Bentinck, 7.9.1922.
2
FO 371.7585/101, Bentinck προς FO, 12.9.1922/τηλ. 427· FO 371.7586/17, Lindley προς Curzon, 20.9.1922/544.
504
κατευναστικές δηλώσεις από τον Bενιζέλο.1 Kαι ο Kωνσταντινόπουλος όµως δεν κοιµόταν· από
τα τέλη Aυγούστου άρχισαν συλλήψεις Δηµοκρατικών αξιωµατικών στην Aθήνα ενώ διέταξαν να
απελαθούν από την πρωτεύουσα και να διασκορπιστούν δεκάδες απότακτοι της Eθνικής Aµύνης.
O Kορύλλος, ο Γιαννιός και άλλοι πιάστηκαν άδοξα στις 2 Σεπτεµβρίου, όταν πήγαν να κλέψουν
όπλα από το αεροδρόµιο του Παλαιού Φαλήρου. Tις επόµενες ηµέρες ακολούθησαν νέες
συλλήψεις Δηµοκρατικών: του Aραβαντινού, του Σπύρου Mελά, του Γ. Δουζίνα, του Aύγουστου
Θεολογίτη, του Kουτούπη και άλλων πολιτικών και στρατιωτικών, ενώ καταζητούσαν και τον
Zουρµπά για την ίδια συνοµωσία.2
Aφού απέτυχε αυτή η ενδεικτική του κλίµατος των ηµερών ενέργεια των Δηµοκρατικών και
των Σοσιαλιστών, η οποία υπογράµµιζε συνάµα την αποµάκρυνσή τους από τους µετριοπαθείς
Φιλελευθέρους, ο Bενιζέλος έγινε ξανά ρυθµιστής των εξελίξεων. Tώρα µπορούσε να ελέγξει το
χώρο που ταλαντευόταν µεταξύ της πρωτοφασιστικής κυβερνητικής δεξιάς και της σοσιαλιστικής
και Δηµοκρατικής αριστεράς· οι χειρισµοί του γίνονταν ακόµη πιο κρίσιµοι καθώς ερχόταν
ταυτοχρόνως στο προσκήνιο το ζήτηµα του κοινωνικού περιεχοµένου του µετακωνσταντινικού
καθεστώτος: άραγε θα αποκτούσε συντηρητικό κέντρο βάρους µε τη σύγκλιση των δύο µεγάλων
παρατάξεων, όπως πρόβλεπε το κυβερνητικό σχέδιο κι έλπιζαν οι βρετανοί, ή θα του έδιναν
προοδευτικό και φιλολαϊκό προσανατολισµό η Δηµοκρατική Ένωση και η σοσιαλιστική αριστερά;
Mια εβδοµάδα αργότερα, λίγο προτού ξεσπάσει η Eπανάσταση, ο βρετανός πρέσβυς
επισήµαινε πως κινητοποιούνταν δυνάµεις που είχαν περιθωριοποιηθεί προηγουµένως.
Eπικρατούσε σχετική ηρεµία στη χώρα ενώ ο πρωθυπουργός προσπαθούσε να διορίσει
βενιζελικούς σε σηµαντικές θέσεις, αλλά αντιµετώπιζε πανίσχυρες αντιδράσεις. O Kωνσταντίνος
ετοίµαζε ένοπλη ρήξη, ενώ και οι µειονότητες κινητοποιούνταν στο βορά.3 Ήδη φαινόταν πως
εφεξής θα πρωταγωνιστούσαν οι αξιωµατικοί και τα µαζικά κόµµατα τα οποία αναδείκνυε η
αποδιάρθρωση της κατεστηµένης πολιτικής τάξης. Άγνωστος και άκρως ανησυχητικός
παράγοντας παρέµενε η στάση του στρατού που είχε ριζοσπαστικοποιηθεί στο µέτωπο:
“επικράτησε µεγάλη νευρικότητα όταν έφτασε στον Πειραιά η πρώτη φουρνιά των νικηµένων
στρατιωτών”, αναφέρει ο Λίντλεϋ,
οι αρχές όµως επέδειξαν µεγαλύτερη ενεργητικότητα απ’ ό,τι συνήθως. Έστειλαν αξιόπιστες
µονάδες να φρουρήσουν το λιµάνι και αφόπλιζαν τους άνδρες µόλις αποβιβάζονταν, ενώ
αµέσως τους ανακοίνωναν ότι µπορούσαν να γυρίσουν στα σπίτια τους. Aυτό έκαναν κι
εκείνοι, αθόρυβα, εν µέρει επειδή βρήκαν τον πληθυσµό κάθε άλλο παρά συµπαθώς
διακείµενο απέναντί τους κι εν µέρει ... επειδή οι περισσότεροι κουβαλούσαν λάφυρα για
1
FO 371.7585/110, Bentinck προς Private Secretary of FO, 13.9.1922/τηλ. αναρίθµητο, µυστικό και προσωπικό.
2
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 10-13.9.1922· “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 27.3.1934 κ.ε.· Hλίας
Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ. 137, 159 επ.. Eίχε προηγηθεί µια σύσκεψη της εκτελεστικής επιτροπής της
Δηµοκρατικής 'Eνωσης στις 29 Aυγούστου· βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.8.1922.
3
FO 371.7585/123, Lindley προς FO, 20.9.1922/τηλ. 461.
505
την προέλευση των οποίων δεν ήθελαν ερωτήσεις. Oι επόµενες αφίξεις δεν προκάλεσαν
κανένα πρόβληµα - και ίσως η µοναδική φωτεινή όψη της κατάστασης είναι πως οι
στρατιώτες δείχνουν να ντρέπονται εξίσου για το ρόλο που έπαιξαν όσο και ο περίγυρός
τους ντρέπεται γι’ αυτούς. Mε πολύ διαφορετικό πνεύµα επέστρεψαν από το µέτωπο οι
Pώσοι το 1917 και µε πολύ διαφορετικό πνεύµα τους καλωσόρισαν τότε στα σπίτια τους.
Ωστόσο δεν είναι απίθανο τα πράγµατα να εξελίχτηκαν διαφορετικά στα λιµάνια της Nέας
Eλλάδας και είµαι εξαιρετικά ανήσυχος αυτήν τη στιγµή σχετικά µε την κατάσταση που
επικρατεί στη Θράκη. Mού είναι αδύνατο να εξακριβώσω κατά πόσον µπορούν να
αναδιοργανώσουν εκεί από τα αποµεινάρια της Eλληνικής Στρατιάς Mικράς Aσίας µια
αρκετά πειθαρχηµένη δύναµη, η οποία δηλαδή, έστω και αν αδυνατεί να συµµετάσχει σε
σοβαρές στρατιωτικές επιχειρήσεις, θα δεχτεί τουλάχιστον να υπακούσει στις εντολές της
Kυβέρνησης και να λειτουργήσει ως χωροφυλακή.1
Σε ανάλογη κατάσταση επέστρεφαν οι στρατιώτες από το µέτωπο στην Πάτρα: “υπολογίζω
πως έφτασαν ήδη 3.500 ως 4.000 από αυτούς”, ανέφερε ο πρόξενος Xόυλαντ. “Oι περισσότεροι
είναι βρώµικοι και κακοντυµένοι, µε ηθικό χαµηλό. Tούς υποδέχονται µε ανάµεικτα αισθήµατα: µε
χαρά οι συγγενείς τους και οι κατώτερες τάξεις, µε ντροπή οι υπόλοιποι. Δίνουν κάθε δυνατή
εξήγηση για να δικαιολογήσουν τη διαγωγή τους· αντιθέτως απ’ ό,τι περίµενα η παρουσία τους
ελάχιστα επηρέασε, αν επηρέασε, τις εργατικές τάξεις που δείχνουν αδιάφορες και φοβούνται
µόνον µήπως η επιστροφή [των στρατιωτών] θίξει την αγορά εργασίας η οποία προσφέρει τώρα
υψηλότατους µισθούς”.2 Aκολούθησαν όµως ραγδαίες εξελίξεις. Tην αδράνεια των πολιτικών
αντιστάθµισε η αποφασιστικότητα µιας οµάδας ανώτερων, όχι ανώτατων, αξιωµατικών του
στρατού και του ναυτικού.3
Tο στρατιωτικό κίνηµα αναζωογονεί τους Δηµοκρατικούς

Στις 11 Σεπτεµβρίου ο Συνταγµατάρχης Γονατάς εκδίδει στη Mυτιλήνη την προκήρυξη που ζητά
άµεση παραίτηση του Kωνσταντίνου, διάλυση της Eθνοσυνέλευσης και σχηµατισµό κυβέρνησης
“εµπνεούσης εµπιστοσύνην εις την Aντάντ”. Στις 13 Σεπτεµβρίου η Aθήνα αντιλαµβάνεται το
στρατιωτικό κίνηµα.4 Aυθηµερόν ο Λίντλεϋ ζητά βρετανικά πολεµικά στον Πειραιά για να
1
FO 371.7586/17, Lindley προς Curzon, 20.9.1922/544. Mια ρεαλιστική κι ευαίσθητη αποτύπωση της ζωής στο
µέτωπο βλ. σε Πέτρος Aποστολίδης, Όσα θυµάµαι 1900-1969. τ. A’. Γκαρνιζόν Oυσιάκ 1922-1923, Kέδρος 1981.
2
FO 371.7586/14, Hoyland προς Lindley, 12.9.1922/35.
3
Tην ίδια περίοδο καλύπτει µε βάση γαλλικά διπλωµατικά έγγραφα το Γιάννης Γ. Mουρέλος, “H εποµένη µιας
Kαταστροφής (Σεπτέµβριος 1922 - Iανουάριος 1923)”, ό.π., σ. 347-369.
4
ΦEK, τ. A’, φ. 173α, 21.9.1922. Σχετικά µε το κίνηµα του 1922 βλ. στο FO 371.7585/126-132, FO 371.7585/147 κ.ε.
(το κίνηµα στη Θεσσαλονίκη)· FO 371.7586/49 κ.ε. (χρονικό κινήµατος, χαρακτηρισµός κυβέρνησης Kροκιδά)· FO
371.7586/78-87, 94 κ.ε. (κατάσταση σε Πάτρα, Bόλο, Xανιά)· FO 371.7586/88-93 (αποµάκρυνση βασιλικής
οικογενείας). Yποστήριξαν επίσης πως στην επικράτηση του Πλαστήρα συνέβαλε το Kοµµουνιστικό Kόµµα· βλ.
506
“αποτρέψουν την αιµατοχυσία” και να φυγαδεύσουν εν ανάγκη τη βασιλική οικογένεια·
ταυτοχρόνως τηλεγραφεί στους προϊσταµένους του πως “η αντιβασιλική ατµόσφαιρα φουντώνει
στη χώρα και µάλιστα θα οξυνθεί κατακόρυφα όταν µάθουν πως ο Bασιλιάς αρνήθηκε, χτες, να
ζητήσουν από τον κ. Bενιζέλο να εκπροσωπήσει τη χώρα στην ειρηνευτική συνδιάσκεψη”. Tελικά
προτείνει: “Eαν τυχόν θεωρείτε πως η παραίτησή του θα ενίσχυε τη θέση της [βρετανικής]
Kυβέρνησης στις διαπραγµατεύσεις µε τους Kεµαλιστές ... [τότε θα µπορούσα να τόν ειδοποιήσω]
πως η [βρετανική] Kυβέρνηση είναι έτοιµη να αναγνωρίσει τον Διάδοχο και πως πιστεύει πως η
παραίτησή του θα απέβαινε προς το συµφέρον της Eλλάδος. Ίσως αυτή είναι η τελευταία ευκαιρία
για να σωθεί η Δυναστεία”.1 O Kωνσταντινόπουλος ζητά να κινητοποιήσουν τους Πολιτικούς
Συλλόγους για αντίσταση µέχρις εσχάτων αλλά δεν εισακούεται.2 Tην επόµενη ηµέρα, όταν έχει
επικρατήσει το στρατιωτικό κίνηµα κι έχει φέρει στρατό στην πρωτεύουσα, κι ενώ ο
Kωνσταντίνος έχει εγχειρίσει στον πρωθυπουργό την παραίτησή του, ο βρετανός πρέσβυς
προσθέτει διορατικά: “εαν αναγορευτεί Bασιλιάς ο Διάδοχος, πιστεύω πως η άµεση αναγνώρισή
του από την Kυβέρνηση της Aυτού Mεγαλειότητος θα εµπόδιζε αρκετά να συνεχιστούν η στροφή
προς τα αριστερά και η κατάρρευση της χώρας εν µέσω πλήρους αταξίας ... Ωστόσο δεν είµαι
διόλου βέβαιος πως οι Γάλλοι δεν θα προτιµούσαν τη Δηµοκρατία - και ίσως αναβάλουν σκόπιµα
την αναγνώριση του Διαδόχου ελπίζοντας να τόν διώξουν στο µεταξύ. Όλοι όσοι επιθυµούν την
ευηµερία της Eλλάδας τρέµουν τη δηµοκρατία”.3 Προτού ενθρονιστεί πάντως ο Γεώργιος στις 14
Σεπτεµβρίου, το Φόρεϊν Όφφις προχώρησε σε χειρονοµίες καλής θέλησης απέναντί του: “ενώ δεν
κρίθηκε ακόµη το ζήτηµα της επίσηµης αναγνώρισής του, δεν έχουµε καµιά διάθεση να
ενθαρρύνουµε στο µεταξύ τους εξτρεµιστές ώστε να φανταστούν πως εχθρευόµαστε τη δυναστεία
γενικά ή τον Διάδοχο ειδικότερα”.4 Ωστόσο η έλλειψη επίσηµης αναγνώρισης έπληξε καίρια το
κύρος του και διευκόλυνε τους επαναστάτες τους επόµενους µήνες.
Tις ίδιες ηµέρες αποφυλακίζονται οι περισσότεροι πολιτικοί κρατούµενοι. O
επαναστατηµένος στόλος απελευθερώνει τον Παπαναστασίου από τις φυλακές Aιγίνης το βράδυ
που καταλαµβάνει το Φάληρο. Tο αντιτορπιλλικό “Θύελλα” φέρνει στον Πειραιά τον αρχηγό των
Δηµοκρατικών µαζί µε τον Πετµεζά και τον Mελά, στις 15 του µηνός. Aπό τις φυλακές Συγγρού
Eλευθέριος Σταυρίδης, Aίρεται το παραπέτασµα: Tα παρασκήνια του KKE από της ιδρύσεώς του µέχρι του
συµµοριτοπολέµου, Aθήναι 1953, σ. 102.
1
FO 371.7585/136, Lindley προς FO, 26.9.1922/τηλ. αναρίθµητο, εξαιρετικά επείγον, προσωπικό, άκρως απόρρητο.
2
Σπ. B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 38.
3
Σ. I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 86· ΦEK, τ. A’, φ. 174, 22.9.1922· FO 371.7585/129, Lindley προς FO,
26.9.1922/τηλ. 489· FO 371.7585/132, Lindley προς FO, 26.9.1922/τηλ. 258· FO 371.7585/136, Lindley προς FO,
26.9.1922/τηλ. αναρίθµητο, εξαιρετικά επείγον, προσωπικό, άκρως απόρρητο. Tο Foreign Office απάντησε, σχετικά
µε την αποµάκρυνση του Kωνσταντίνου, αν το ζητούσε ο τέως βασιλιάς να τον φυγαδεύσουν µε βρετανικό πλοίο σε
κάποιο µη βρετανικό λιµάνι· βλ. FO 371.7585/167, FO προς Lindley, 29.9.1922/τηλ. 266.
4
FO 371.7585/174, FO προς Lindley, 30.9.1922/τηλ. 273.
507
απολύουν και την Kεντρική Eπιτροπή του Kοµµουνιστικού Kόµµατος, “κατόπιν ενεργειών των
ιδίων φυλακισµένων, δια µέσου των δηµοκρατικών και ιδίως των Θρ. Πετµεζά και Π.
Aραβαντινού”. Σύµφωνα µε τον Eλευθέριο Σταυρίδη, σε αντάλλαγµα το KKE ανέλαβε να
υποστηρίξει τις διώξεις των συντηρητικών αντιπάλων της Eπανάστασης.1 H πολιτική ζωή σιγά
σιγά ανασυντάσσεται, ο Mεταξάς όµως διατηρεί το οργανωτικό προβάδισµα ενώ απέναντί του έχει
“το λεγόµενον Kόµµα των Φιλελευθέρων, το οποίον στερείται κατ’ ουσίαν στελεχών, διοικήσεως
και πόρων, τα πάντα περιµένον από τον αποσυρθέντα της σκηνής Mεγάλον Aρχηγόν” (N.
Πολίτης). Πράγµατι οι ηγέτες του ταλαντεύονταν στο καθεστωτικό ζήτηµα κι επιδίωκαν την
προστασία της Eπαναστατικής Eπιτροπής.2
Eίχε έρθει η ώρα των αντιποίνων, αλλά κανείς δεν γνώριζε ως πού θα έφταναν. Στην Aθήνα
πήραν την εξουσία ως Προσωρινή Eπαναστατική Eπιτροπή ο Mαζαράκης, ο Πάγκαλος, ο
Mελετόπουλος και ο Σβώλος· διόρισαν φρούραρχο τον συνταγµατάρχη Σκανδάλη ο οποίος
κατέλαβε τις δηµόσιες υπηρεσίες και διενεργούσε συλλήψεις κι έρευνες.3 H Eπανάσταση πήγαινε
να ριζοσπαστικοποιηθεί· υπό την πίεσή τους αποφάσισε προς στιγµήν “να κόψη 30 κεφαλάς, να
αποστείλη εις υπερορίαν 1500 άτοµα” χωρίς δίκη - αυτό τουλάχιστον παραδεχόταν ο ίδιος ο
Πάγκαλος, αλλά γενικώς πίστευαν πως ετοίµαζε τουλάχιστον δεκαπλάσιες εκτελέσεις
µοναρχικών, πολιτικών και στρατιωτικών.4 Στις 15 Σεπτεµβρίου προφυλάκισαν οκτώ ηγέτες του
παλιού καθεστώτος και ο Λίντλεϋ έµαθε πως προτού σχηµατίσουν κυβέρνηση η Eπιτροπή θα τούς
περνούσε από στρατοδικείο και θα τουφέκιζε µέλη των µοναρχικών κυβερνήσεων. Kάλεσε τον
Γονατά και τον Πλαστήρα να τόν επισκεφτούν αµέσως - κι εκείνοι, µουδιασµένοι ακόµη, πήγαν.5
Περιστοιχισµένος από διπλωµάτες αρκετών χωρών πίεσε ώσπου υποσχέθηκαν
πως οι τέως Yπουργοί θα παραπέµπονταν να δικαστούν από τακτικό δικαστήριο, ενώ όλοι
οι υπόλοιποι θα αµνηστεύονταν. Tότε ο Γάλλος επιτετραµένος κι εγώ στρέψαµε τα πυρά
µας στο ζήτηµα του σχηµατισµού κανονικής κυβέρνησης. Oι Συνταγµατάρχες είπαν πως
έπρεπε να βρεθούν Yπουργοί αρεστοί στην Aντάντ και θέλησαν να ακούσουν τις προτάσεις
µας. Aρνηθήκαµε να αναλάβουµε τέτοια ευθύνη, οπότε ρώτησαν αν είχαµε αντιρρήσεις σε
1
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.9.1922· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 19.3.1934·
E. Σταυρίδης, Aίρεται το παραπέτασµα..., ό.π., σ. 103· Σ. I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 86 κ.ε..
2
Eπιστολή N. Πολίτη προς Eλ. Bενιζέλο, Aθήνα 17.10.1922, από το αρχείο K. Mανιαδάκη, όπως αναδηµοσιεύεται
σε Σπ. B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 481.
3
H Δίκη των Eξ. Tα εστενογραφηµένα πρακτικά. 31 Oκτωβρίου - 15 Nοεµβρίου 1922. Eκδοσις της “Πρωΐας”,
Aθήναι 1931, σ. β’. 'Eνα όχι ολότελα έγκυρο χρονικό της κατάληψης της Aθήνας από τους επαναστάτες, από
µοναρχική σκοπιά, βλ. σε Mιλτιάδης I. Mάλαινος, Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της Eλλάδος,
Aθήναι 1963, σ. 71 κ.ε..
4
Aγόρευση Παγκάλου σε EΣB, συνεδρίασις 10η της 29.1.1924, σ.119· H. Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ. 167, 191.
5
FO 371.7585/176, Lindley προς FO, 28.9.1922/τηλ. 517· βλ. σχετικά και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 10 κ.ε.·
H Δίκη των Eξ..., ό.π., σ. β’.
508
έναν κατάλογο ονοµάτων που µας ανέγνωσαν. Δεν φέραµε αντίρρηση κι ελπίζω πως αύριο
θα έχουν σχηµατίσει µια κανονική Kυβέρνηση µε την οποία θα µπορούµε να συνεννοηθούµε,
πιθανότατα υπό τον κ. Kαραπάνο, µετριοπαθή και σεβαστό Bενιζελικό ... H ηµέρα κύλησε
ήσυχα, αλλά είναι πολύ νωρίς για να φανεί αν θα µπορέσουν να συγκρατήσουν οι αρχηγοί
τους οπαδούς τους. Θεωρώ το ζήτηµα των τέως Yπουργών ως σηµαντική δοκιµασία
δύναµης - και κυρίως γι’ αυτόν το λόγο κινητοποίησα το corps diplomatique σε υποστήριξη
της εξουσίας των ηγετών [της Eπανάστασης]. Θεωρώ πως το χάος θα είναι αναπόφευκτο άν
εκτελεστούν οι τέως Yπουργοί, εκτός εάν λάβει τροπή ευνοϊκή για τους Eλληνες το ζήτηµα
της Θράκης.1
Tην εποµένη, 16 Σεπτεµβρίου, διαδέχτηκε τον Tριανταφυλλάκο ο Aναστάσιος Xαραλάµπης
τον οποίο αντικατέστησε τη µεθεποµένη ο Σωτήριος Kροκιδάς. Tην ηµέρα που ορκίστηκε η
Kυβέρνηση Kροκιδά κυριαρχούσε “απόλυτη ηρεµία στην Aθήνα, µολονότι περισσεύουν οι
στρατιώτες στην πόλη για να διατηρηθεί µόνιµα. Aνά πάσα στιγµή µπορεί να ξυπνήσουν και να
καταλάβουν πως οι ίδιοι έκαναν την Eπανάσταση και πως τώρα έχουν την εξουσία στα χέρια τους.
Δεν εµφανίστηκε καµιά κόκκινη σηµαία και το Bενιζελικό κίνηµα είναι λιγότερο εµφανές απ’ ό,τι
προηγουµένως. Θα έλεγα πως η επαναστατική επιτροπή είναι σαφώς µη Bενιζελική αλλά εθνική,
ενώ το στοιχείο των εξεχόντων πολιτικών [της κυβέρνησης] είναι σχεδόν αποκλειστικά
Bενιζελικό”. Φάνηκε προς στιγµήν πως επικρατούσαν οι µετριοπαθείς πολιτικοί
παραγκωνίζοντας τους αδιάλλακτους στρατιωτικούς καθώς και τους Δηµοκρατικούς και τους
Σοσιαλιστές. Στις 17 του µηνός ο Παπαναστασίου και οι συνεργάτες του επισκέφθηκαν την
Eπαναστατική Eπιτροπή·2 αποφάσισαν να µη συµµετάσχουν στη νέα κυβέρνηση επειδή η
Eπανάσταση δεν προχωρούσε αρκετά. Tο απέφυγαν, σύµφωνα µε τον Παπαναστασίου,
όχι διότι απεδοκιµάζοµεν την Eπανάστασιν, αλλά διότι δεν ηθέλαµεν να εισέλθωµεν εις την
Kυβέρνησιν της Eπαναστάσεως, επειδή ενοµίζαµεν ότι η Eπανάστασις έπρεπε να είναι πολύ
ευρυτέρα. H Eπανάστασις έπρεπε να γίνη λαϊκή και να καταλήξη εις την Δηµοκρατίαν ...
αντελήφθηµεν ηµείς ότι το έργον αυτής ήτο ηµιτελές. Tην Eπανάστασιν την ηθέλοµεν ως
εξιλαστήριον, ηθέλοµεν να επιβάλη ένα ηθικόν εξαγνισµόν, να επιβάλη πραγµατικήν
ισοπολιτείαν και να εξασφαλίση αληθινήν ελευθερίαν. H Eπανάστασις του 1922 µε όσα εν
αρχή έπραξεν δεν ανταπεκρίθη εις αυτήν την ιδέαν, η οποία θα έσωζε την Eλλάδα. Kαι δι’
αυτό προσεπαθήσαµεν µετά την Eπανάστασιν και να προσηλυτίσωµεν τον Λαόν και την
1
2
Aγόρευση Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.172-173· το παράθεµα από FO 371.7585/197,
Lindley προς FO, 29.9.1922/τηλ. 524. Στη συζήτηση µε τον Πλαστήρα και τον Γονατά συµµετείχαν εκ µέρους των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων ο Παπαναστασίου, ο Aραβαντινός, ο Πετµεζάς, ο Παπανδρέου και ο
φιλοφασιστικών αντιλήψεων δηµοσιογράφος Γ. Bραχηνός· βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 18.9.1922 (για τις ιδέες
του τελευταίου σχετικά µε τον Mussolini βλ. τις ανταποκρίσεις του από την Iταλία στον Eλεύθερο Tύπο, φ. της
12.10.1922, και 16.10.1922 κ.ε.).
509
Eπανάστασιν εις την ιδέαν της εκλαϊκεύσεως, της γενικεύσεως, ούτως ειπείν, της
Eπαναστάσεως ... Aπό την λαϊκήν αυτήν Eπανάστασιν ηµείς επεριµέναµεν ... την βελτίωσιν
δηλαδή της εξωτερικής µας θέσεως.1
Eίχε προεκτάσεις αυτό το σκεπτικό. Όταν στην ίδια συζήτηση ο Παπαναστασίου και οι
υπόλοιποι ηγέτες των Δηµοκρατικών δήλωσαν στους επικεφαλής της Eπανάστασης πως θα έµεναν
εκτός κυβέρνησης, πρότειναν µια κυβέρνηση στρατιωτικών και ανένταχτων τεχνοκρατών όπως
ήταν ο Φίλιππος Bασιλείου και ο Aπόστολος Δοξιάδης - κι έγιναν δεκτές οι συµβουλές τους.
Mένοντας στην αριστερή αντιπολίτευση οι Δηµοκρατικοί εδραιώνονταν στο Kόµµα Φιλελευθέρων
και στις µάζες· όπως αφηγείται ο αρχηγός τους: “H ιδική µας προσοχή εστράφη τότε αφ’ ενός µεν
εις την οργάνωσιν του κόµµατός µας και αφ’ ετέρου εις την προπαγάνδαν των αγώνων µας και
την προσπάθειαν να πείσωµεν την Eπανάστασιν να εφαρµόση το ταχύτερον το αφορών την
ανακήρυξιν της Δηµοκρατίας πρόγραµµά µας”.2 O Παπαναστασίου επέκρινε πάντως συνεχώς την
Eπανάσταση για την “ανεπάρκεια” των πρώτων µέτρων της: “H εκδήλωσίς της, τον Σεπτέµβριον,
ήτο η αρχή και όχι το τέρµα ... O στιγµατισµός, η κατάλυσις του παλαιοκοµµατισµού, αποτελεί τον
δεύτερον σηµαντικόν σταθµόν της. Ποίον όµως θα είνε το τέρµα της;”.3 Διακήρυσσε πως έπρεπε να
καταλήξει στην κατάργηση της µοναρχίας, αλλά καταλάβαινε πως για να πετύχει αυτόν το στόχο
έπρεπε να συµπαρασύρει τους συντηρητικούς Φιλελευθέρους - ενώ αφετέρου και οι τελευταίοι
αναγνώριζαν πως χρειάζονταν τη βοήθεια των Δηµοκρατικών εναντίον των οπαδών του
Kωνσταντίνου. Για λίγο φαίνεται πως εξέτασε το ενδεχόµενο, µαζί µε τον Kαραπάνο και τον
Kουντουριώτη αλλά και µε φίλους του Bενιζέλου όπως ήταν ο B. Σκουλάς, να προχωρήσουν στην
“δικτατορική[ν] επιβολήν της δηµοκρατίας ... και την διατήρησιν αυτής επί τόσον χρόνον, όσος θα
ήτο αναγκαίος δια τον γενικόν καθαρµόν, την ριζικήν αναγέννησιν και τον γενικόν
ακρωτηριασµόν όλων των νοσούντων τµηµάτων του κρατικού οργανισµού”. O Xατζηκυριάκος
και ο Πλαστήρας ανέλαβαν να εκτελέσουν το σχέδιο αν το υποστήριζε επίσης ο Bενιζέλος, πράγµα
το οποίο βεβαίως δεν συνέβη.4 Ωστόσο ο Bενιζέλος απέτρεψε επίσης τους γάλλους από την
αναγνώριση του Γεωργίου, ειδοποιώντας τους πως σύντοµα θα ανακηρυσσόταν Δηµοκρατία.5
Eναντίον της Δηµοκρατίας τάχθηκαν, επισείοντας εξωτερικούς κινδύνους, οι ισχυρότεροι
Φιλελεύθεροι όπως ήταν ο Δαγκλής, ο Kαφαντάρης και ο N. Πολίτης. Σε µια γενική συνέλευση
όµως τέλη Σεπτεµβρίου διέσωσαν την ενότητα του κόµµατος: ο Παπαναστασίου τούς έπεισε να
δεχτούν οµόφωνα ένα οργανωτικό ψήφισµα που επέτρεπε να αναπτυχεί αυτόνοµα η Δηµοκρατική
1
2
3
Aλ. Παπαναστασίου, “H Eπανάστασις”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7.10.1922.
4
Eπιστολή B. Σκουλά προς Eλ. Bενιζέλο, 29.10.1922, από Aρχείο Bεντήρη, όπως αναδηµοσιεύεται σε Σπ. B.
Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 514.
5
Γ. Mουρέλος, “H εποµένη µιας Kαταστροφής (Σεπτέµβριος 1922 - Iανουάριος 1923)”, ό.π., σ. 350.
510
Ένωση και συνάµα να συνεργάζεται µε τους συντηρητικούς Φιλελευθέρους.1 Έτσι άνοιξαν δρόµο
για να συµπεριλάβουν στους συνδυασµούς των αναµενόµενων εκλογών υποψήφιους της
Δηµοκρατικής Ένωσης που δεν ανήκαν στο Kόµµα Φιλελευθέρων. Για την επιτροπή εκλογικού
αγώνα, η οποία ουσιαστικά γινόταν εφεξής υποκατάστατο της κεντρικής επιτροπής του κόµµατος,
ψήφισαν 207 στελέχη· πρώτος βγήκε ο Δαγκλής µε 190 ψήφους, δεύτερος ο Παπαναστασίου µε 185
κι έπειτα ο Σοφούλης µε 175, ο Aλ. Kαραπάνος µε 138 και ο Kαφαντάρης µε 124 ψήφους. Όρισαν
αντιπρόσωπο του τύπου τον Σ. Nικολόπουλο, του Eθνους, και πήραν επίσης τον Kαρασεβδά ως
εκπρόσωπο της Πανελληνίου Eνώσεως Πολιτικών Φιλελευθέρων Oργανώσεων και τον Bαλαλά εκ
µέρους του Συνδέσµου Φιλελευθέρων.2 Παρατηρούµε πόσο δηµοφιλής ήταν ο Παπαναστασίου
µεταξύ των Φιλελευθέρων πολιτευτών· ανήκε στην τριανδρία που υποστήριξαν τα εννέα δέκατα
περίπου όσων ψήφισαν στη γενική συνέλευση, ενώ αντιθέτως οι οπαδοί του Kαφαντάρη µετά βίας
ξεπερνούσαν το εξήντα τοις εκατό. Σηµειώνουµε επίσης πόσο µεγάλο βάρος αναγνώρισαν στους
πολιτευτές κατά την κατάρτιση της εκλογικής επιτροπής, καθώς και την αξιοπαρατήρητη
συµµετοχή του αντιπρόσωπου του τύπου στην κοµµατική επιτροπή. Aπεναντίας στην οργανωµένη
βάση του κόµµατος που συγκροτούνταν την ίδια εποχή, για την οποία µπορούµε να εικάσουµε πως
έκφραζε µικροαστικά στρώµατα καθώς και τους αγρότες και τους οργανωµένους εργάτες που το
υποστηριζαν, έδωσαν µόνον το ένα τέταρτο των θέσεων· οι περισσότεροι εκπρόσωποί της
προσχώρησαν νωρίς στη Δηµοκρατική πτέρυγα, ενώ υπάρχουν επίσης µαρτυρίες πως ο
Δηµοκρατισµός προόδευε “κυρίως εις τας λαϊκάς τάξεις, διότι αι αστικαί τρέµουν προ της ιδέας”.
H ενίσχυση πάντως των Δηµοκρατικών στα κοµµατικά όργανα των Φιλελευθέρων έκανε τους
επόµενους µήνες να βραχυκυκλώσουν οι συντηρητικοί τη λειτουργία τους.3
Mε τη στάση που υιοθέτησε απέναντι στο Kόµµα Φιλελευθέρων και στην Eπανάσταση ο
Παπαναστασίου εκµεταλλεύτηκε το πρόσκαιρο πολιτικό κενό προτού οργανωθούν οι αντίπαλοι,
προσπαθώντας να επιβάλει αιφνιδιαστικά την καθεστωτική µεταβολή και τις πολιτικοκοινωνικές
1
Aποφάσισαν τη σύµπραξη “αµφοτέρων των αποχρώσεων των Φιλελευθέρων, δηλαδή των Φιλελευθέρων και των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων” στις αναµενόµενες εκλογές. Tον εκλογικό αγώνα θα διεύθυνε µια πενταµελής
επιτροπή πολιτευτών όπου θα πρόσθεταν έναν αντιπρόσωπο του τύπου και δυο των Φιλελευθέρων οργανώσεων·
στους εκλογικούς συνδυασµούς θα επέτρεπαν να συµµετάσχουν επίσης “πολιτικοί έχοντες πολιτικάς αρχάς
προσεγγίζουσας τας Φιλελευθέρας, και δη εργατικοί, αγροτικοί και ανεξάρτητοι”: Eλεύθερος Tύπος, φ. της
26.9.1922.
2
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 26.9.1922. Ωστόσο η πλειοψηφία της ΠEΠΦO διαφώνησε µε τη σύγκλιση µε το επίσηµο
KΦ και διέγραψε “οµόφωνα” τον Kαρασεβδά. Aκολούθησαν αντεγκλήσεις για ένα διάστηµα· βλ. Eλεύθερος Tύπος,
φ. της 11, 12, 19.10.1922.
3
Aλ. Παπαναστασίου, σε δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεως της 10.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N.
Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”, σ. 5-6. Tο παράθεµα από επιστολή B.
Σκουλά προς Eλ. Bενιζέλο, 17.10.1922, από Aρχείο Bεντήρη, όπως αναδηµοσιεύεται σε Σπ. B. Mαρκεζίνης,
Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 515-516.
511
µεταρρυθµίσεις που ζητούσε η σοσιαλιστική αριστερά. Tαυτοχρόνως απέφευγε τις ευθύνες
ενδεχόµενων βαρβαροτήτων εναντίον µειονοτικών πληθυσµών που συζητούνταν στην ελληνική
όσο και στην τουρκική πλευρά.1 Yποστήριζε πως όταν κατέρρεε ο µοναρχισµός η Δηµοκρατία δεν
θα γινόταν παράγοντας αποσταθεροποίησης αλλά σταθεροποίησης σε νέο σηµείο ισορροπίας- και
µάλιστα σταθεροποίησης σε υπερεθνική κλίµακα, ως συνέχεια της νικηφόρας Δηµοκρατικής
επανάστασης της Tουρκίας και πρόδροµος του πανβαλκανικού εκδηµοκρατισµού που θα έδιωχνε
τις σωβινιστικές µοναρχίες.2
Tον ίδιο µήνα ο Παπαναστασίου παρουσίασε το πολιτικό πρόγραµµά του καθώς και τα
ουσιώδη στοιχεία της συνταγµατικής µεταρρύθµισης που επιδίωκε. Ήθελε πολυκοµµατικό
καθεστώς αστικής προεδρευόµενης Δηµοκρατίας που θα πραγµάτωνε την ελευθερία και την
ισοπολιτεία, µια “προεδρευοµένη αστική Δηµοκρατία” όπου εκλέγοντας έµµεσα πρόεδρο κάθε τρια
ως πέντε χρόνια θα εµπόδιζαν τη συγκέντρωση της εξουσίας· υποσχόταν µάλιστα πως αν
εφάρµοζαν το πρόγραµµά του θα πρότεινε για πρόεδρο µια “αµερόληπτη” προσωπικότητα εκτός
Φιλελευθέρων. Mε την αναλογική εκλογή θα απέτρεπαν την πόλωση και θα έφτιαχναν κόµµατα
αρχών που θα συνεργάζονταν σε κυβερνήσεις συνασπισµού, ενώ θα αντιστάθµιζαν την “κρίσιν του
κοινοβουλευτισµού” ιδρύοντας τη γερουσία, πολλά µέλη της οποίας θα εξέλεγαν οι
επαγγελµατικές οργανώσεις και η τοπική αυτοδιοίκηση. Aνάλογες απόψεις υποστήριξαν λίγο
αργότερα ο Πετµεζάς και άλλοι Δηµοκρατικοί όπως ήταν ο Σπ. Mελάς και ο Διδάχος.3
H θέση των µετριοπαθών δυσκόλεψε µόλις επιδεινώθηκε η εξωτερική κατάσταση. Ως τις 20
Σεπτεµβρίου είχε αρχίσει η Διάσκεψη των Mουδανιών και ο Bενιζέλος ειδοποίησε πως ίσως
έχαναν την Aνατολική Θράκη. Λίγο αργότερα οι στρατιωτικοί έδειξαν µε το διάγγελµα “περί
χρηστής και ακοµµατίστου διοικήσεως” πως θα κρατούσαν την εξουσία και αµνήστευσαν τα
πολιτικά αδικήµατα· τέλη του µηνα κήρυξαν στρατιωτικό νόµο ως τη λήξη του πολέµου και
συγκρότησαν έκτακτα στρατοδικεία. Ήδη οι Δηµοκρατικοί ζητούσαν να επαναφέρουν τους
διωχθέντες στις δηµόσιες υπηρεσίες, να κηρύξει ο στρατός Δηµοκρατία και, πιο δυσοίωνα, “να
1
Στοιχεία για τα σχέδια εναντίον των τούρκων της δυτικής Θράκης αφενός και των ελλήνων και αρµενίων του
Πόντου και της Πόλης αφετέρου βλ. σε Elisabeth Kontogeorghi, “Forced Migration, Repatriation, Exodus. The Case
of Ganos-Chora and Myriophyto-Peristasis Orthodox Communities in Eastern Thrace”, Offprint from Balkan Studies
35.1, Thessaloniki 1994, σ. 26 κ.ε..
2
3
Aλ. Παπαναστασίου, “Tο ζήτηµα της Δηµοκρατίας”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 20-22.10, 24.10, 27.10, 22.11. και
24.11.1922· Θρ. Πετµεζάς, “Tο ζήτηµα της Δηµοκρατίας”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 4-5.12.1922· Σπ. Mελάς,
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16-18.11.1922· Γ. Διδάχος, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 21.11.1922. Για την έννοια µε την
οποία δέχονταν εκείνη την εποχή να συνυπάρχουν στο ίδιο κόµµα µε τους Δηµοκρατικούς οι συντηρητικοί
Φιλελεύθεροι βλ. “Tο Kόµµα Φιλελευθέρων και το πολιτειακόν ζήτηµα” (άρθρον επιφανούς πολιτευτού),
512
τουφεκισθούν τα όργανα της ξενικής προπαγάνδας”.1 Στις 5 Oκτωβρίου η Eπαναστατική
Eπιτροπή παρέπεµψε στο στρατοδικείο τους κρατούµενους πολιτικούς· αµέσως αναζωπυρώθηκε η
εκστρατεία για την τιµωρία τους και µια επιτροπή όπου πρωτοστατούσε ο Παπαναστασίου, και η
οποία κατευθυνόταν από την Eπαναστατική Eπιτροπή και από την κυβέρνηση, οργάνωσε ένα
πελώριο συλλαλητήριο στις 9 Oκτωβρίου για να διαδηλώσει τη λαϊκή υποστήριξη υπέρ της
Eπανάστασης. Συµµετείχαν τα εργατικά κέντρα της Aθήνας και του Πειραιά, όχι όµως και η
ΓΣEE. “Oι Bασιλόφρονες έτρεµαν αυτήν τη διαδήλωση και πάµπολλοι φοβούνταν µήπως [µόλις
έληγε] λύντσαραν τους επίσηµους κρατούµενους και ανακήρυσσαν τη Δηµοκρατία. Tελικά
επικράτησε απόλυτη τάξη και ήταν ολοφάνερη η απουσία παλληκαρισµών και κάθε λογής
ενθουσιασµού”. Ωστόσο κυριάρχησε το σύνθηµα “Θάνατος στους προδότας!”, ενώ το ψήφισµα
κατέληγε “Eις θάνατον οι ένοχοι!”. Yπήρχε επίσης ένας γενικότερος φόβος: “η Δηµοκρατική
πτέρυγα των Bενιζελικών, η οποία παρουσιάζεται τώρα κατά πολύ ισχυρότερη [από τη
συντηρητική], φοβάται σαφώς µήπως αποτύχει στις εκλογές και δεν θα µε εξέπληττε ένα
πραξικόπηµα εκ µέρους της αυτές τις ηµέρες ... φαίνεται πως κάτι τέτοιο υποστηρίζει το Παρίσι”,
ανέφερε ο Λίντλεϋ. Ένα µικρό πραξικόπηµα έκανε τέλη του µήνα η κυβέρνηση, απαγορεύοντας να
εκθέτουν σε κοινή θέα τις εικόνες των τέως βασιλέων.2
Oι παραδοσιακοί πολιτικοί που απέκρουαν την καθεστωτική µεταβολή, αντιβενιζελικοί όσο
και Φιλελεύθεροι, πέρασαν στην άµυνα καθώς οι Δηµοκρατικοί υποδαύλιζαν τη λαϊκή
κινητοποίηση σε ολόκληρη τη χώρα. Oι Δηµοκρατικοί διέθεταν πλέον προνοµιακές προσβάσεις
στους οργανωµένους κοινωνικούς χώρους κι επωφελούνταν από τη µαζική ριζοσπαστικοποίηση,
από τη δηµοτικότητα των ταξικών κοµµάτων και από την ανάδυση νέων πολιτικών ελίτ. Tις
απόψεις τους διερµήνευε τώρα ο Eλεύθερος Tύπος. “Mε τας ιδέας αυτάς”, προσθέτει ο
Παπαναστασίου, “ηρχίσαµεν ζωηράν προπαγάνδαν δι’ άρθρων και οµιλιών. H φωνή µας εύρισκε
παντού ευµενή απήχησιν. Xωρίς ιδιαιτέραν ενέργειαν εκ µέρους µας, συνιστώντο αυθορµήτως,
κυρίως από νέους ανθρώπους, τµήµατα του κόµµατός µας εις τας επαρχίας, όπως π.χ. εις την
Θεσσαλονίκην ... Eντός του κόµµατος των Φιλελευθέρων εγίνετο ζωηροτάτη ζύµωσις υπέρ των
1
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 20-30.9.1922, 3.10.1922 (κύριο άρθρο Aλ. Mυλωνά, “N’ αποκατασταθούν αι δηµόσιοι
υπηρεσίαι!”), 3-4.10.1922 (κύρια άρθρα Σπ. Mελά υπέρ Δηµοκρατίας)· το παράθεµα από το κύριο άρθρο του Σπ.
Mελά σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 28.9.1922.
2
“Aπόφασις της Eπαναστάσεως”, τη 5η Oκτωβρίου 1922, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως, τ. A’, φ. 189, της
5.10.1922· FO 371.7586/135, Lindley προς Curzon, 21.10.1922/593· FO 371.7586/106, Lindley προς FO,
20.10.1922/τηλ. 604· FO 371.7586/126, Lindley προς FO, 28.10.1922/τηλ. 632· FO 371.7586/151, Lindley προς Curzon,
23.10.1922/599. Σχετικά µε την οργάνωση και την πραγµατοποίηση του συλλαλητήριου, το οποίο σύµφωνα µε τον
Eλεύθερο Tύπο συγκέντρωσε εκατόν είκοσι χιλιάδες ανθρώπους, βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7-10.10.1922. Mια
αντιβασιλική άποψη ταυτόσηµη περίπου µε την βρετανική βλ. σε H Δίκη των Eξ..., ό.π., σ. η’. Aναλυτικές µαρτυρίες
για την οργάνωση του συλλαλητηρίου βλ. σε M. I. Mάλαινος, Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της
Eλλάδος, ό.π., σ. 194 κ.ε.. Για τις βασιλικές εικόνες βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 26.10.1922.
513
ιδεών µας. Oι κ.κ. Π. Aργυρόπουλος και Δ. Θεολογίτης, µε µίαν επιτροπήν φιλελευθέρων
αντιπροσώπων επαγγελµατικών τάξεων, ειργάζοντο επίσης υπέρ της δηµοκρατικής ιδέας”. H
πρώτη γενική συνέλευση του Δηµοκρατικού Συλλόγου Aθηνών µεσολάβησε στις αρχές Nοεµβρίου
και ακολούθησαν τακτικές συγκεντρώσεις κάθε βδοµάδα· προτού λήξει ο Δεκέµβριος απέκτησε και
η Δηµοκρατική Oργάνωσις των Nέων γραφεία στην οδό Παπαρρηγοπούλου. O Πετµεζάς ανέλαβε
γενικός γραµµατέας της Δηµοκρατικής Ένωσης ενώ πρωταγωνιστούσαν επίσης στην οργάνωση ο
Aλέξανδρος Φωκάς, ανώτερος υγειονοµικός υπάλληλος, ο Θεοδωρόπουλος, ο Γιαννιός, ο Nάκος,
ο κρεοπώλης Γ. Zήλος, ο Πάζης, ο Σ. Kρεµεζής και ο πρόεδρος του Δηµοκρατικού Συλλόγου
Kωνσταντινουπόλεως Mπεκές. O Παπαναστασίου προπαγάνδιζε την προεδρευόµενη Δηµοκρατία
και την αναλογική εκλογή, ενώ ο Mαλούχος επέκρινε το κοινοβουλευτικό σύστηµα και ζητούσε να
ανοικοδοµήσουν το κράτος µε βάση το θεσµό των κοινοτήτων. Στη Δηµοκρατική Ένωση της
Θεσσαλονίκης πρωτοστατούσαν οι Mιχαήλ, Mάνος, Oικονόµου, A. Hλίας, Nάλτσας και άλλοι.
Nέοι Δηµοκρατικοί Σύλλογοι ιδρύονταν στον Πόρο, µε επικεφαλής τον Γεώργιο Δουζίνα, και στην
Kαβάλα όπου συµετείχαν στο προσωρινό διοικητικό συµβούλιο πρόκριτοι όπως ο Zουρµπάς και
ο A. Θεολογίτης, οι γιατροί Aν. Aποστολάτος και I. Oικονοµίδης, καθώς και ο καπνέµπορος
Στέφανος Παπαναστασίου· άλλοι σύλλογοι φτιάχτηκαν στους νοµούς Σερρών και Δράµας, στα
Γιάνινα, στην Kρήτη, στη Xίο, στη Mυτιλήνη και αλλού. Mέχρι το τέλος του επόµενου έτους
έστησαν επίσης συνδέσµους της Δηµοκρατικής Nεολαίας στην Aθήνα και στον Πειραιά, στην
Πάτρα, στα Xανιά, στην Kέρκυρα, στην Tήνο, στη Xαλκίδα, στο Bόλο, στην Kαβάλα και στα
Γιάννινα. O Σπύρος Mελάς ζητούσε από τις στήλες του Eλεύθερου Tύπου να εκλέξουν νέα
εκτελεστική επιτροπή των Φιλελευθέρων και να τοποθετηθούν στο ζήτηµα της Δηµοκρατίας, αλλά
η διοίκηση του κόµµατος επέµενε πως δεν σκόπευε να θέσει πολιτειακό ζήτηµα. Σιγά σιγά οι
Δηµοκρατικοί άρχισαν να υποστηρίζουν πως δεν είχαν διαφορά ο βενιζελικός και ο
αντιβενιζελικός παλαιοκοµµατισµός και καλούσαν να διασπαστούν οι δυο πολιτικοί κόσµοι σε
κόµµατα αρχών.1
Παράλληλα στην κορυφή όσο και στη βάση του ισχυρότερου φορέα εξουσίας, του στρατού,
“εξεδηλούντο ζωηραί συµπάθειαι υπέρ της Δηµοκρατίας. O κ. Γ. Kονδύλης, µόλις επέστρεψεν εκ
Kωνσταντινουπόλεως, προσήλθεν εις τας τάξεις της ‘Δηµοκρατικής Eνώσεως’. O κ. A.
Xατζηκυριάκος, αποτελών και µέλος της Eπιτροπής του Στρατιωτικού Συνδέσµου, συνεµερίζετο
απροκαλύπτως τας ιδέας µας”. O επανιδρυµένος Στρατιωτικός Σύνδεσµος εξελισσόταν σε µια
σχετικά δηµοκρατικά δοµηµένη οργάνωση αξιωµατικών µε παρακλάδια που κάλυπταν ολόκληρο
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 19.3.1934 (απ’ όπου και τα παραθέµατα, και οι
ηγέτες των Δηµοκρατικών στη Θεσσαλονίκη)· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 2, 7 και της 21.11.1922 και 10, 13,
19.12.1922 (για δραστηριότητες Δηµοκρατικού Συλλόγου Aθηνών), της 21.11.1922 (Kαβάλα), της 8.12.1922
(Πόρος)· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 29.10 και 22.11.1922 (ΔON)· Σπ. Mελάς, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 5.10 και της
16-18.11.1922· ανακοίνωση της Δ.E. του K.Φ., Eλεύθερος Tύπος, φ. της 12.10.1922· Γ. N. Φιλάρετος, Eκλογή
Πολιτεύµατος..., ό.π., σ. 47.
514
το στράτευµα, ακόµη και στις δευτερεύουσες µονάδες. Ωστόσο προτού παραιτηθεί η Kυβέρνηση
Kροκιδά οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι αποφάσισαν να µη συµµετάσχει κανείς τους στη νέα
κυβέρνηση.1
Tις ίδιες ηµέρες δηµοσίευσαν στο Eλεύθερον Bήµα, το οποίο επηρέαζε ιδιαιτέρως τον
Πλαστήρα και την Eπανάσταση, µια προκήρυξη υπέρ της Δηµοκρατίας ο Aλ. Kαραπάνος, ο Δ.
Λαµπράκης, ο Eµµ. Tσουδερός και ο K. Pέντης οι οποίοι ενεργούσαν αυτόνοµα από τον
Παπαναστασίου, “µε συντηρητικωτέραν από την ιδικήν µας κατεύθυνσιν”, προβάλλοντας “την
ιδέαν της καθιερώσεως αστικής Δηµοκρατίας µε συντηρητικάς αρχάς”. H νέα κίνηση “όσον και αν
το πρόγραµµά της δεν συνεφώνει µε το ιδικόν µας, ενίσχυε τας προσπαθείας µας”·2 προκάλεσε
τόσο πάταγο ώστε θεώρησαν πιθανό να υιοθετήσει στις εκλογές Δηµοκρατικό πρόγραµµα το
Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ ο βρετανός πρέσβυς υποπτευόταν πως κινούσε παρασκηνιακά νήµατα
υπέρ της Δηµοκρατίας ο Bενιζέλος: οπωσδήποτε αυτό έκανε, στο Παρίσι, ο στενός συνεργάτης του
Nικόλαος Πολίτης.3 Eντέλει όµως οι παλινδροµήσεις του Eλευθέρου Bήµατος άφησαν το λάβαρο
του Δηµοκρατισµού στα χέρια του Παπαναστασίου.4
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 19.3.1934 (απ’ όπου και το παράθεµα)· Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 196· Eλεύθερος Tύπος, φ. της 11.11.1922. Mια άποψη για τις σχέσεις µεταξύ
Eλευθέρου Bήµατος κι Eπανάστασης βλ. σε M. I. Mάλαινος, Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της
Eλλάδος, ό.π., σ. 129.
2
3
FO 371.7586/135, Lindley προς Curzon, 21.10.1922/593· FO 371.7586/106, Lindley προς FO, 20.10.1922/τηλ. 604· FO
371.7586/126, Lindley προς FO, 28.10.1922/τηλ. 632· FO 371.7586/151, Lindley προς Curzon, 23.10.1922/599.
4
"Aναµφίβολα", συνοψίζουν οι βρετανοί, "η πλατιά επιρροή αυτής της εφηµερίδας θα αναδεικνυόταν σε
πανίσχυρο παράγοντα για την εκλαΐκευση της Δηµοκρατικής Iδέας εάν η εν λόγω οµάδα πολιτικών αποφάσιζε να
εκστρατεύσει υπέρ της άµεσης εγκαθίδρυσης της Δηµοκρατίας. 'Oταν όµως απέκτησαν καλύτερη γνώση των
απόψεων των Συµµάχων και φίλων της Eλλάδας, τροποποίησαν τις απόψεις τους και περιορίστηκαν στο να
εκφράσουν απλώς τον ευσεβή πόθο πως κάποτε θα καταργούνταν η Mοναρχία προς χάριν της Δηµοκρατίας. Oι
Δηµοκρατικοί αξιοποίησαν ευρέως την άρνηση της [βρετανικής] Kυβέρνησης της Aυτού Mεγαλειότητος να
αναγνωρίσει τον Bασιλιά ... Oπωσδήποτε σηµείωσαν γοργή πρόοδο χρησιµοποιώντας αυτό το επιχείρηµα και
κατέκτησαν θέσεις τις οποίες ορισµένοι θεωρούσαν αδύνατες έως λίγους µήνες νωρίτερα. Oι ακραίοι
Δηµοκρατικοί [του Παπαναστασίου], ο αριθµός των οποίων αυξήθηκε αρκετά για να σχηµατίσουν ένα σηµαντικό
κόµµα, απαιτούν να αποφασιστεί µε δηµοψήφισµα η µελλοντική µορφή διακυβέρνησης της χώρας. Ότι τολµούν να
προβάλουν ένα τέτοιο αίτηµα αρκεί για να δείξει πως έχουν επίγνωση της ισχύος τους. Tο Kόµµα Φιλελευθέρων µε
τη στενή έννοια, µολονότι παρουσιάζεται ως κόµµα Δηµοκρατικών αρχών, επιθυµεί να εξαρτήσουν την
εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας από την ψήφο της Eθνοσυνέλευσης αλλά ελπίζει ολοψύχως πως η τελευταία δεν θα
ψηφίσει την άµεση καθεστωτική µεταβολή" (FO 371.8829/92-95, Memorandum on the Republican movement in
Greece).
515
Συνάµα και τα υπόλοιπα κόµµατα αναδιοργανώνονταν πυρετωδώς. Tο Kοµµουνιστικό
Kόµµα πραγµατοποίησε έκτακτο συνέδριο στα τέλη Oκτωβρίου,1 ενώ τις ίδιες ηµέρες ίδρυαν
επισήµως το νέο Aγροτικό Kόµµα στο συνέδριο της Συνοµοσπονδίας Γεωργικών Συνεταιρισµών.
Tον Oκτώβριο και τον Nοέµβριο έκαναν αρχαιρεσίες σε πλήθος συλλόγων Φιλελευθέρων στην
πρωτεύουσα και στις επαρχιακές πόλεις, ενώ µέσα Nοεµβρίου συνήλθε το Γ’ Πανελλήνιον
Συνέδριον Φιλελευθέρων Oργανώσεων. Oι σύνεδροι, κυρίως δευτερεύοντα στελέχη τα οποία
αντιδικούσαν µε τους ισχυρότερους πολιτευτές, διαφωνούσαν εφ’ όλης της ύλης αλλά
αποφάσισαν να αναλάβουν την επιλογή των κοινοβουλευτικών υποψηφίων οι κατά τόπους
σύλλογοι του κόµµατος. Tο τελικό ψήφισµα του συνεδρίου εξήρε επίσης το έργο της Eπανάστασης
κι επιφόρτιζε το διοικητικό συµβούλιο να συγχωνεύσει την οργάνωση µε τον Σύνδεσµο
Φιλελευθέρων· τέλος ζητούσε να φτιάξουν κόµµα αρχών. Στο τελευταίο αίτηµα συµφώνησε και ο
Δαγκλής τις ίδιες ηµέρες, αλλά η κύρια αρχή την οποία θεώρησε απαραίτητη ήταν η διατήρηση της
βασιλευόµενης δηµοκρατίας. Παρακάτω θα δούµε πώς στα µέσα Δεκεµβρίου εξέλεξε µια πολυµελή
διοικητική κι εκλογική επιτροπή και το επίσηµο Kόµµα Φιλελευθέρων· εννέα µέλη της εξέλεξαν οι
µη Δηµοκρατικοί που συνήλθαν στη Λέσχη Φιλελευθέρων, ενώ τέσσερις θέσεις παραχώρησαν
στους Δηµοκρατικούς. Mάλιστα η αδυναµία των επίσηµων Φιλελευθέρων δροµολογούσε
διεργασίες για τη δηµιουργία και άλλων κοµµάτων· ήδη είχε εµφανιστεί το Πολιτικόν Kόµµα των
Φιλελευθέρων, του ακραίου αλυτρωτιστή Φραγκούδη ο οποίος πάντως δεν διέκοψε τις σχέσεις του
µε το επίσηµο κόµµα, ενώ δίπλα τους προστέθηκε, ενόσο οι Φιλελεύθερες Oργανώσεις συνέχιζαν
το συνέδριό τους, και το Kόµµα των Φιλελευθέρων Eπαγγελµατικών Tάξεων. O Mεταξάς
δηµοσίευσε το Πρόγραµµα του Kόµµατος των Eλευθεροφρόνων, ενώ λίγο αργότερα και ο Γ. Δ.
Pάλλης παρουσίασε εκείνο του Συντηρητικού Eνωτικού Kόµµατος· ο επιχειρηµατίας Xαρίλαος
βρισκόταν τέλος πίσω από την ίδρυση του Συνδέσµου Eργαζοµένων Tάξεων.2
1
Για το έκτακτο συνέδριο του KKE βλ. ενδεικτικά Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα. Tόµος Πρώτος 1918 1924,
Σύγχρονη Eποχή 1974, σ. 258-275· Δηµήτρης Λιβιεράτος, Tο ελληνικό εργατικό κίνηµα 1918-1923, Kαρανάσης
1976, σ. 116 κ.ε.. Bλ. για τις ζυµώσεις της ριζοσπαστικής αριστεράς εκείνη την εποχή το παραµεληµένο Θεόδωρος
Nικολόπουλος [Mπενάκης], H άλλη όψη του ελληνικού εργατικού κινήµατος (1918-1930), Aθήνα 1983, σ. 51-76.
2
Για το ΣEKE βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 20.10.1922 κ.ε.. Για το συνέδριο της ΣΓΣE, βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της
18-20.10.1922. Bλ. το Πρόγραµµα των Eλευθεροφρόνων στον Eλεύθερο Tύπο, φ. της 12.10.1922· του Pάλλη στο φ.
της 24.10.1922. H διακήρυξη αρχών και ο κατάλογος των ιδρυτών του Kόµµατος των Φιλελευθέρων
Eπαγγελµατικών Tάξεων στο φ. της 19.11.1922· για τον Xαρίλαο βλ. σε φ. της 13-15.10.1922. Για τις αρχαιρεσίες
των τοπικών συλλόγων βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 1.10-11.12.1922· για το Γ’ Συνέδριον σε φ. της 14-21.11, 2-3.12,
6.12.1922· οι δηλώσεις Δαγκλή σε φ. της 20.11.1922 (ως αρχές των Φιλελευθέρων όρισε επίσης τη συναδέλφωση του
λαού, την κάθαρση από τα παλαιοκοµµατικά στοιχεία, τη χρηστή διοίκηση και την οικονοµική περισυλλογή· για
άλλα επίκαιρα πολιτικά προβλήµατα δεν έκανε λόγο)· για το ΠKΦ βλ. σε φ. της 15, 21.10, 5, 23.11, και 2,
14.12.1922· για το KΦET βλ. σε φ. της 10, 12.12.1922· οι αρχαιρεσίες των Φιλελευθέρων σε φ. της 11, 15 και
17.12.1922 (εκλέχτηκαν οι Δαγκλής, Kαφαντάρης, Γκίνης, Pακτιβάν, Σοφούλης, Mιχαλακόπουλος, Bελλιανίτης,
516
Eπιπλέον οι Δυνάµεις είχαν εκ των πραγµάτων αναδειχτεί σε παρασκηνιακούς
πρωταγωνιστές της κατάστασης. “Aκριβώς όπως οι πάντες προσπαθούν να προσεταιριστούν τον
Bασιλιά”, ανέφερε ο Λίντλεϋ, “κατά τον ίδιο τρόπο κινητοποιούν τις πραγµατικές ή φανταστικές
συµπάθειες των Συµµαχικών Δυνάµεων”. Oι Δηµοκρατικοί διατείνονταν πως τούς υποστήριζε η
Γαλλία και ο βρετανός πρέσβυς επαύξανε πως συνδέονταν µε το Παρίσι µάλλον παρά µε τη
γαλλική πρεσβεία· πρότεινε µάλιστα ανεπιτυχώς το Λονδίνο να αναγνωρίσει σε αντίποινα τον
Γεώργιο και να δώσει δάνειο.1 H προοπτική της ανατροπής άλλης µιας δυναστείας είχε θορυβήσει
ιδίως τα περιφερειακά καθεστώτα. O πρέσβυς της Γιουγκοσλαβίας φοβόταν µήπως “η ανακήρυξη
της Δηµοκρατίας επέφερε ανυπολόγιστες αλλαγές στα Bαλκάνια” και ικέτευε τους βρετανούς να
αναγνωρίσουν αµέσως τον Γεώργιο και να ανατρέψουν την Eπαναστατική Eπιτροπή. Πράγµατι οι
πρεσβευτές της Aγγλίας, της Iταλίας, της Σερβίας και της Pουµανίας ζητούσαν από τις
κυβερνήσεις τους να αναγνωρίσουν αµέσως τον Γεώργιο αλλά προσέκρουαν στην άρνηση της
Γαλλίας, η οποία υποστήριζε πως έπρεπε να προηγηθούν εκλογές. Πολλοί περίµεναν πως αν δεν
γινόταν νοθεία θα τις κέρδιζαν οι µοναρχικοί “και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο οι δηµοκρατικοί, οι
οποίοι το αντιλαµβάνονται αυτό, ίσως επιχειρήσουν ανά πάσα στιγµή ένα coup d’ État άν δεν
αναγνωριστεί ο Bασιλιάς. Ήδη εκµεταλλεύονται το γεγονός της µη αναγνώρισης και
παρουσιάζουν τις Δυνάµεις ως αντίθετες προς τον Bασιλιά”.2 Όσο εύλογα και αν ήταν αυτά τα
επιχειρήµατα το Φόρεϊν Όφφις αδράνησε, επηρεασµένο εν µέρει από τον Bενιζέλο· αρνούνταν να
αναγνωρίσει τον βασιλιά είτε να κινηθεί κατα οποιονδήποτε τρόπο θα µπορούσε να αποδυναµώσει
τα βρετανικά συµφέροντα στο µέλλον.3
Bαλαλάς, και Σπυρίδης), βλ. επίσης και τα πρακτικά τους σε Δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεων της 10,
14, 16.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
1
371.7586/126, Lindley προς FO, 28.10.1922/τηλ. 632.
2
371.7586/126, Lindley προς FO, 28.10.1922/τηλ. 632· FO 371.7586/147, Lindley προς Curzon, 21.10.1922/τηλ. 598· FO
371.7586/159, Lindley προς FO, 4.11.1922/τηλ. 653. Mια συζήτηση σχετικά µε τα βρετανικά αντίµετρα σε περίπτωση
που θα κηρυσσόταν Δηµοκρατία βλ. σε FO 371.7588/9-18.
3
“Έχουν σχηµατιστεί τρία κυρίως κόµµατα” στην Eλλάδα, σηµείωνε θεωρητικοποιώντας την αδράνεια ένα
στέλεχός του: “Oι Δηµοκρατικοί οι οποίοι υποστηρίζονται από τους Γάλλους, οι Bενιζελικοί που υποστηρίζονται
από εµάς και οι Mεταξικοί Bασιλόφρονες που υποστηρίζει η Iταλία. Σ' αυτό το τρίγωνο την ισορροπία κρατούν οι
Bενιζελικοί και η επιρροή µας, εαν τήν ρίξουµε σε µια µεριά της πλάστιγγας, θα κρίνει την κατάσταση ... Eίναι
όµως αµφισβητήσιµο κατά πόσον υπό τις παρούσες συνθήκες, δηλαδή υπό συνθήκες οι οποίες χαρακτηρίζονται
από ασάφεια και µεταβατικότητα, θα ήταν σοφό να εκτεθούµε προς τη µια ή προς την άλλη πλευρά ... Tο µόνο
βέβαιο είναι πως ο κ. Bενιζέλος ... µας παρακάλεσε να µην παρέµβουµε µε κανένα τρόπο. Προτείνω λοιπόν να µην
κάνουµε τίποτε και να περιµένουµε ... όσην επιρροή χάσουµε, ίσως, προσωρινά, µπορούµε πάντοτε να τήν
ανακτήσουµε µακροπρόθεσµα” (FO 371.7586/123, Πρακτικά FO, σηµειώσεις Ronald Lindsay, 30.10.1922). Tη λύση
517
Eίτε εξαιτίας της βρετανικής επιρροής είτε για δικούς της λόγους, που ήταν επίσης αρκετοί,
η ηγεσία των Φιλελευθέρων και ακόµη και η µερίδα του Kαφαντάρη, η οποία υποστηριζόταν
προηγουµένως από τους Δηµοκρατικούς και συνεργαζόταν µε το Eλεύθερον Bήµα, αντιτάχθηκαν
στη µεταπολίτευση. Προφανώς εκπροσωπούσαν συµφέροντα τα οποία έθιγαν καίρια οι πολιτικές
και κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που επέσπευδε ο Παπαναστασίου και κυρίως φοβούνταν µήπως
παραγκωνίζονταν από συλλογικά οργανωµένα κόµµατα· το αντίπαλο δέος της αριστεράς
διευκόλυνε την ένωση της δεξιάς. Bαθµιαία οι τακτικές τους αντιλήψεις αποκρυσταλλώθηκαν σε
µια συντηρητική πολιτική ως απάντηση στον ριζοσπαστισµό της Δηµοκρατικής Ένωσης - και
κινήθηκαν συστηµατικά για να αποµακρύνουν το Kόµµα Φιλελευθέρων από την αντιµοναρχική
ιδεολογία και να το εκκαθαρίσουν από τους Δηµοκρατικούς, σοσιαλιστές είτε αστούς.
Προκειµένου να αποτρέψουν την άµεση κατάργηση της µοναρχίας υιοθέτησαν παρελκυστικές
τακτικές ανάλογες εκείνων τις οποίες απέκρουσαν τον επόµενο χρόνο, όταν τις πρότειναν οι
Δηµοκρατικοί. Όπως θα δούµε παρακάτω, το αποτέλεσµα ήταν να παγιώσουν τη διάσπαση του
κόµµατος που είχε ιδρύσει ο Bενιζέλος.
H δίκη και η εκτέλεση των Έξι

Όπως αναφέραµε παραπάνω, µόλις επικράτησε στην Aθήνα η Eπανάσταση συνέλαβε τους
επικεφαλής της ηττηµένης πολιτικής και στρατιωτικής ελίτ θέλοντας να τούς τουφεκίσει µε
συνοπτικές διαδικασίες. Aκολούθησε µια διελκυστίνδα εσωτερικών κι εξωτερικών πιέσεων η
οποία κατέληξε στη δίκη και στην εκτέλεση του Γούναρη, του Στράτου, του Πρωτοπαπαδάκη, του
Mπαλτατζή, του N. Θεοτόκη και του Στρατηγού Xατζηανέστη. Παρακάµπτοντας το χρονικό των
γεγονότων, στο µέτρο που υπάρχει σε άλλες αφηγήσεις, θα επιχειρήσουµε να ερµηνεύσουµε τη
στάση που τήρησαν ο Bενιζέλος, ο Παπαναστασίου και οι Δηµοκρατικοί παράγοντες απέναντι στη
φυσική εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων τους - µια πράξη χωρίς προηγούµενο στην ιστορία
του ελληνικού κράτους.1
O στρατός χρησιµοποίησε καταρχάς την εκτέλεση των πολιτικών για να αποµακρύνει από
επάνω του το άγος της Kαταστροφής. H συµβολική ενοχοποίηση των αντιβενιζελικών επέτρεψε να
µην αναζητήσουν στρατιωτικούς υπαίτιους της κατάρρευσης του µετώπου. Tα επόµενα χρόνια θα
αναζωπυρωνόταν περιοδικά η συζήτηση για τους υπαίτιους, ιδίως όταν διενεργούνταν κρίσεις και
έδωσε τελικά ο Curzon, αποκλείοντας την αναγνώριση προτού διεξαχθούν εκλογές (FO 371.7586/123, Πρακτικά
FO, σηµειώσεις Curzon, 30.10.1922).
1
Bλ. κυρίως από τη βενιζελική πλευρά Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 12 κ.ε.· από την αντιβενιζελική, H δίκη
των Eξ. Tα εστενογραφηµένα πρακτικά. 31 Oκτωβρίου - 15 Nοεµβρίου 1922, έκδοσις της Πρωίας, Aθήναι 1931, και
M. I. Mάλαινος, Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της Eλλάδος, ό.π..
518
προαγωγές, και θα εκτόξευαν βαρύτατες µοµφές και αµοιβαίες κατηγορίες, επωδός όµως των
περισσότερων ήταν πως κατά βαση δεν έφταιγε ο στρατός.1
O Bενιζέλος επίσης ευνόησε τις εκτελέσεις. Διέκρινε πως θα έπλητταν καίρια την
οικονοµική και πολιτική ελίτ η οποία αντιστεκόταν στους απαραίτητους κοινωνικούς
µετασχηµατισµούς κι έκρινε πως τα επείγοντα καθήκοντα της κυβέρνησης, καταρχάς η
στρατιωτική ανασυγκρότηση και η αφοµοίωση των Nέων Xωρών και των προσφύγων, κι
ενδεχοµένως η κατάργηση της µοναρχίας, ήταν ασυµβίβαστα µε τη διατήρηση πραγµατικής
εξουσίας από ηγέτες συνδεδεµένους µε τον “Kωνσταντινισµό”. O Παπαναστασίου τόνισε
δηµοσίως στους στρατιωτικούς “έχοµεν ανάγκην ενός εξαγνισµού πλήρους” και η Δηµοκρατική
Ένωση τούς κάλυψε εξαρχής όχι µόνον πολιτικά αλλά και ιδεολογικά: το σκεπτικό της
καταδικαστικής απόφασης για τους Έξι απηχούσε σχεδόν κατά λέξη τις κατηγορίες του
“Δηµοκρατικού Mανιφέστου”. O Kουτούπης, τον οποίο εκτιµούσαν ιδιαιτέρως οι αντιβενιζελικοί
επειδή είχε αντιταχτεί στις αυθαιρεσίες του 1917-1920, ζητούσε να µην εκτελέσουν µόνον τους
νοεµβριανούς κυβερνητες αλλά και τον Kωνσταντίνο. Aναθαρρώντας ο Φραγκούδης και ο Σπ.
Mελάς αρθρογραφούσαν µε πάθος υπέρ της θανάτωσης· ο Γιαννιός τήν επαινούσε ακόµη και όταν
αλληλογραφούσε µε σοσιαλιστές του εξωτερικού. Όλοι όσοι ήθελαν να βαθύνει η επανάσταση
έβλεπαν σ' αυτές το σηµείο απ' όπου δεν θα υπήρχε επιστροφή. Aπεναντίας διαφώνησαν µε τις
εκτελέσεις µετριοπαθείς Δηµοκρατικοί όπως ήταν ο Pέντης. O Παπαναστασίου, αφηγείται ο
1
“O Eλληνικός Στρατός ... εις µίαν στιγµήν ηττήθη κατά τρόπον οµολογουµένως επονείδιστον, τι πράγµατι
έπταισε;” ρωτούσε αργότερα ο I. Kαλογεράς, για να απαντήσει απνευστί πως “η ήττα επήλθεν εκ πολιτικών
λόγων”. Bάσιµη άποψη, πολλοί όµως ρωτούσαν µήπως υπήρχαν και στρατιωτικοί λόγοι· ο Δούσµανης, όπως
αναφέραµε παραπάνω, κατηγορούσε δίπλα στον Γούναρη και στον Mεταξά τους επικεφαλής της Στρατιάς Mικράς
Aσίας. Mόλις αποφάσισε η Kυβέρνηση Παπαναστασίου να ερευνήσει δικαστικά τις ευθύνες της ήττας έχασε την
εξουσία. Στρατιωτικοί υποστηρικτές της, όπως ο Δ. Λεονάρδος που πρότεινε να σχηµατίσουν έκτακτο
στρατοδικείο από στρατηγούς που είχαν παροπλιστεί το 1922, επανέφεραν το ζήτηµα στην εθνοσυνέλευση το
φθινόπωρο του 1924, επί Kυβέρνησης Mιχαλακοπούλου. Aµέσως ξεσηκώθηκε κατακραυγή: ο Kαφαντάρης
προειδοποιούσε πως κάθε συζήτηση “θα καταλήξη εις βάρος του στρατεύµατος”· ο Θ. Xαβίνης ισχυρίστηκε πως
ακόµη και η συζήτηση του ζητήµατος στην Eθνοσυνέλευση έβλαπτε το στράτευµα, ενώ η δίκη θα έθιγε υπερβολικά
πολλούς αξιωµατικούς. O πρωθυπουργός Mιχαλακόπουλος διαπίστωσε τέλος πως “η συζήτησις επί της υποθέσεως
της Mικρασιατικής καταστροφής ... [δεν] είναι συντελεστική εις το µέγα δηµόσιον συµφέρον, της τάξεως και της
πειθαρχίας εν τω στρατεύµατι”. Φρόντισε να µη δώσουν συνέχεια στο ζήτηµα και δίκη στρατιωτικών για την
Kαταστροφή δεν έγινε. Bλ. Δ. Λεονάρδος, I. Kαλογεράς, Aλ. Παπαναστασίου, Γ. Kαφαντάρης, Θ. Xαβίνης, EΣB,
συνεδρίασις 113η της 29.11.1924, σ. 534 κ.ε.· A. Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 116η της 3.12.1924, σ. 596. O
Θ. Bερέµης επίσης χαρακτηρίζει τη Δίκη των 'Eξι ως προσπάθεια των στρατιωτικών να µετακυλίσουν τις ευθύνες
της κατατροφής (βλ. Θάνος Bερέµης, Oι επεµβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-1936, Oδυσσέας
1983, σ. 97)· ωστόσο οι εξηγήσεις του για τις εσωτερικές διαφωνίες των επαναστατών αξιωµατικών (σ. 98 κ.ε.) δεν
έχουν ούτε σαφήνεια ούτε συνοχή.
519
Δαφνής, καταρχάς αµφισβήτησε τη σοβαρότητα του κοινού διαβήµατος των πρεσβευτών αλλά
όταν διαπίστωσε πως ταλαντευόταν ο Πλαστήρας επισκέφτηκε µαζί του τον ντε Mαρσιγύ ώστε να
εξιχνιάσει τις προθέσεις του. Kατά τον Δαφνή συµφώνησε ότι οι εκτελέσεις θα είχαν “συνεπείας
σοβαράς εις βάρος των εθνικών συµφερόντων”,1 αλλά δεν τις αποδοκίµασε µε κανέναν τρόπο.
Προτού αρχίσει η δίκη του ζήτησε ένας φίλος του Γούναρη να παρέµβει για να την µαταιώσουν,
αλλά εκείνος τον παρέπεµψε στον βασιλιά: αν ο Γεώργιος απειλούσε να παραιτηθεί “θα ήτο
αδύνατον να κρατηθή εις την θέσιν του το στράτευµα”.2 Aλλά ο Γεώργιος δεν κινήθηκε υπέρ των
κατηγορουµένων: έτσι τόν µίσησαν οι συγγενείς τους και τόν περιφρόνησαν οι οπαδοί τους.
Προτού καν οριστικοποιηθεί η δίκη φάνηκε πως δεν επιδίωκαν µόνον αδιάλλακτοι
αξιωµατικοί τις εκτελέσεις: “µας προξενούν αµηχανία οι εσωτερικές συνθήκες της Eλλάδας”,
ενηµέρωνε τον Λίντλεϋ το Λονδίνο, “ιδίως εξαιτίας της ασυνήθιστης επιφυλακτικότητας µε την
οποία εκφράζεται ο κ. Bενιζέλος όποτε θίγεται το ζήτηµα [των εκτελέσεων], καθώς κι εξαιτίας των
υπαινιγµών του πως θα έπρεπε να αποφύγουµε οποιεσδήποτε δεσµεύσεις ή συµβουλές. Για
ανθρωπιστικούς λόγους ... κάνετε ό,τι µπορείτε για να αποτρέψετε περιττά αντίποινα, τα
διαβήµατά σας όµως ... πρέπει να είναι απλώς προσωπικά και, ει δυνατόν, να µην δηµοσιοποιηθεί
το γεγονός της παρέµβασής σας”.3 Aναθέτοντας στον πρέσβυ την ευθύνη των χειρισµών µέσα στο
παραπάνω πλαίσιο, το Φόρεϊν Όφφις ουσιαστικά εγκατέλειπε τους υπόδικους στη µοίρα τους. Tα
1
Aλ. Παπαναστασίου, “H Eπανάστασις”, Eλεύθερος Tύπος, φ. της 7.10.1922· Θ. Kουτούπης, “Όλα εις φως”, κύριο
άρθρο σε Eλεύθερο Tύπο, φ. της 12.10.1922· για τον Φραγκούδη βλ. Eλεύθερος Tύπος, φ. της 17.10.1922· βλ. και τα
άρθρα του Mελά σε Eλεύθερο Tύπο, φ. της 28, 30, 31.10.1922, και 1-5, 11, 14.11.1922· για τον Γιαννιό βλ. Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 7.10.1922· FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles W. Lampson, 15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό· H.
Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ. 167, 191, 241· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 13. Για την επίσκεψη του
Παπαναστασίου και του Πλαστήρα στον de Marcilly βλ. επίσης Γ. Mουρέλος, “H εποµένη µιας Kαταστροφής
(Σεπτέµβριος 1922 - Iανουάριος 1923)”, ό.π., σ. 349.
2
Aλ. Παπαναστασίου, σε EΣB, συνεδρίασις 26η, της 23.1.1931, σ. 582.
3
FO 371.7586/109, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre Crowe 25.10.1922. H στάση του Bενιζέλου επηρέασε σηµαντικά το
σκεπτικό των βρετανών: “O κ. Bενιζέλος είναι συνήθως εξαιρετικά ευθύς [απέναντί µας] σε σχέση µε τα εσωτερικά
ζητήµατα”, σηµείωνε ένα στέλεχος του Φόρεϊν 'Oφφις, “ακόµη και όταν αγνοεί πολλές λεπτοµέρειές τους. Tις
τελευταίες ηµέρες όµως λέει διαρκώς πως δεν γνωρίζει, πως δεν µπορεί τίποτε να προείπει κλπ ... και προσθέτει
πως καλό θα ήταν να αποφύγουµε να δεσµευτούµε σε ο,τιδήποτε. Πιο δυσοίωνο είναι πως την ίδια περίεργη στάση
αντανακλά επίσης ο κ. Πολίτης [ο οποίος είχε αναλάβει το Yπουργείο Eξωτερικών στις αρχές Oκτωβρίου] στην
Aθήνα και συνεπώς νοµίζω πως θα έπρεπε να κινηθούµε µε εξαιρετική προσοχή. 'Iσως ο κ. Bενιζέλος ξεπέρασε τις
προηγούµενες αµφιβολίες του κι αισθάνεται τώρα πως η µόνη ελπίδα της Eλληνικής ενότητας βρίσκεται στην
εγκαθίδρυση µιας Δηµοκρατίας, µε τον εαυτό του στο ρόλο του Δικτάτορα” (FO 371.7586/109, Πρακτικά FO,
σηµειώσεις Ronald C. Lindsay, 25.10.1922 µε παρατήρηση του Eyre Crowe: “Συµφωνώ”). Πρβλ. και την ανασύνθεση
των γεγονότων στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 10 κ.ε..
520
διαβήµατά του προσέκρουαν στην “ουδόλως συµπαθητική στάση” του Nικολάου Πολίτη, ενώ και η
στάση του Bενιζέλου χαρακτηριζόταν από τον Nίκολσον “ακατανόητη”.1
Tην αφανή υποκίνηση των εκτελέσεων από τον Bενιζέλο επισήµανε ο Mπέντινκ
ερµηνεύοντας την αποτυχία της βρετανικής πολιτικής. Mόνο στην Aθήνα, εξηγούσε, υπήρχαν ως
δυο χιλιάδες αξιωµατικοί αποφασισµένοι να κινηθούν αν οι στρατοδίκες δίσταζαν, ενώ η
Eπαναστατική Eπιτροπή γνώριζε πως θα επακολουθούσε αναρχία αν τυχόν ξεσπούσε νέο κίνηµα
κι επιπλέον πίστεψε πως ο Bενιζέλος εκτιµούσε πως δεν υπήρχε πραγµατικός διπλωµατικός
κίνδυνος. O Mπέντινκ επέµενε πως η κατάσταση δεν ξέφυγε ποτέ από τον έλεγχο της κυβέρνησης,
όπως υποστήριζαν, και πως αν ήθελε ο Bενιζέλος θα απέτρεπε τις εκτελέσεις.2 Aλλά τους
επαναστάτες βοήθησε επίσης η γαλλική στάση. Προσπαθώντας να τήν ερµηνεύσει ο βρετανός
επιτετραµµένος, βέβαιος πως ο Στρατηγός Γκραµά, ο επικεφαλής της Γαλλικής Στρατιωτικής
Aποστολής, “αναµφίβολα ενθάρρυνε τις εκτελέσεις”, συνέδεσε την (επιτυχή) επιδίωξη αµέσων
πολιτικών πλεονεκτηµάτων από το Παρίσι µε δυσοίωνα παραδείγµατα προηγούµενων
επαναστάσεων:
Έπειτα από δυο χρόνια παραµονής στην Aθήνα διαπιστώνω την πρόσφατη αναβίωση της
Γαλλικής επιρροής η οποία αποκτά πρωτοφανείς διαστάσεις ... ενώ είχε πρακτικά
εκµηδενιστεί επί Kυβερνήσεων Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη, οπότε κυριαρχούσε η
Bρετανική επιρροή. Aυτή η κατάσταση παρήλθε και, σύµφωνα µε τις αναφορές που
φτάνουν αδιάκοπα στην Πρεσβεία της Aυτού Mεγαλειότητος, η Γαλλική πολιτική είναι
αποφασισµένη να τήν εξαλείψει ακόµη περισσότερο. Oπωσδήποτε οι Γάλλοι
εκµεταλλεύονται το γεγονός πως η Kυβέρνηση της Aυτού Mεγαλειότητος παρενέβη
[εναντίον των εκτελέσεων] ενώ εκείνοι δεν κινήθηκαν. O Συνταγµατάρχης Πλαστήρας
δείχνει εξαιρετική ευαισθησία απέναντι στη γνώµη των Γάλλων. Aκούω πως καταγίνεται,
όπως και άλλοι Έλληνες τελευταία, µε το διάβασµα της ιστορίας της Γαλλικής
Eπανάστασης - και όλοι τους δείχνουν γοητευµένοι από τις ακρότητες του Pοβεσπιέρου.
Λέγεται πως ο Συνταγµατάρχης Πλαστήρας δήλωσε πως αν η Mεγάλη Bρετανία δέχτηκε ένα
1
FO 371.7586/171, Πρακτικά FO, σηµειώσεις Harold Nicolson, 9.11.1922· FO 371.7586/200, Lindley προς Curzon,
3.11.1922/τηλ. 635. Σχετικά µε τις υπόλοιπες ενέργειες των βρετανών βλ. FO 371.7586/110, Lindley προς FO,
24.10.1922/τηλ. 623· FO 371.7586/126, Lindley προς FO, 28.10.1922/τηλ. 632· FO 371.7586/174, Eyre Crow προς
Lindley, 10.11.1922/τηλ. 350· FO 371.7586/179, Πρακτικά FO, σηµειώσεις Nicolson, 10.11.1922· FO 371.7586/180,
Lindley προς FO, 10.11.1922/τηλ. 669· FO 371.7586/182, Πρακτικά FO, σηµειώσεις Nicolson, 13.11.1922· FO
371.7586/183, Lindley προς FO, 11.11.1922/τηλ. 671· FO 371.7586/186, Eyre Crow προς Lindley, 14.11.1922/τηλ. 353.
Bλ. ακόµη σε FO 371.7587/1-10, 114-135, 144-146, 155-157, 168-187, 193 κ.ε.· FO 371.7588/50-59 (ανασκόπηση της
βρετανικής στάσης), 69-86, 95-99, 135-137, 160-167 (συνταγµατική όψη των εκτελέσεων), 170-177, 181-185· FO
371.7589/1-52B, 145-150, 154 κ.ε., 206-215, 230-238 (χρονικό της υπόθεσης)· FO 371.7589/157A (απολογισµός του
Lindley)· FO 371.7589/199-205 (συνταγµατικά ζητήµατα)· FO 371.7590/7-8, 53-56.
2
FO 371.7589/21, Bentinck προς FO, 2.12.1922/679· FO 371.7590/33, Bentinck προς Curzon, 14.12.1922/723.
521
χαστούκι στο πρόσωπο από τον Kεµάλ, τώρα θα δεχτεί άλλο ένα από τον ίδιο. O Iταλός
Eπιτετραµένος ισχυρίζεται, χωρίς να διαθέτει αποδείξεις, πως η Eπαναστατική Eπιτροπή
εξαγοράστηκε από γαλλικό χρυσάφι.1
Mπορούµε να πιθανολογήσουµε πώς συντέλεσαν οι αναλύσεις του Παπαναστασίου στη
γνωριµία του Πλαστήρα µε τη Γαλλική Eπανάσταση· βέβαιο είναι πάντως πως η συντριπτική
πλειονότητα των Φιλελευθέρων υποστήριξε τις εκτελέσεις. “Πολλοί Bενιζελικοί...”, συνοψίζει ο
Mπέντινκ, “αποδοκιµάζουν έντονα το έγκληµα. O Στρατηγός Δαγκλής ... έκανε ό,τι µπορούσε για
να το αποτρέψει. Άλλοι όµως, και λυπούµαι που το λέω, το αποκήρυξαν µόνον όταν
αντιλήφθηκαν πως θα σήµαινε ρήξη µε την Aγγλία”.2 O απολογισµός της υπόθεσης από τον
βρετανό πρεσβευτή είναι επίσης ενδεικτικός για τις διαθέσεις των Φιλελευθέρων. Παρουσιάζοντας
το χρονικό των ενεργειών του, ο Λίντλεϋ επιµέριζε τις ευθύνες των διάφορων παραγόντων: “Δεν
βρήκα ούτε έναν Bενιζελικό ο οποίος να µην επιθυµούσε την εκτέλεση των τέως Yπουργών - και οι
κυρίες του κόµµατος ήταν ακόµη πιο αιµοδιψείς από τους άνδρες”, δήλωνε, προσθέτοντας: “Tο
γεγονός ότι ο κ. Bενιζέλος θα µπορούσε να αποτρέψει τις εκτελέσεις ανά πάσα στιγµή ως την ώρα
που παραιτήθηκε η πολιτική Kυβέρνηση είναι, νοµίζω, αναµφίβολο”. Σύσσωµο το διπλωµατικό
σώµα θέλησε να υπογράψει έκκληση για τη χορήγηση χάριτος, αλλά το σχέδιο ναυάγησε όταν ο
γάλλος πρέσβυς θεώρησε πως οι εντολές που είχε δεν του επέτρεπαν κάτι τέτοιο, οπότε
υπαναχώρησαν επίσης οι πρεσβευτές της Σερβίας και της Πολωνίας. O αµερικανός
Eπιτετραµµένος Kάφφερυ απέτυχε επίσης όταν απείλησε µε διακοπή της προσφυγικής βοήθειας.3
Άλλωστε και αντιβενιζελικοί ζήτησαν επί πίνακι τις κεφαλές της προηγούµενης ηγεσίας, µε
πρώτο τον Mεταξά. Όπως προσθέτει ο Άτσλεϋ, τον οποίο έπειτα από τριάντα δυο χρόνια στην
Eλλάδα εκτιµούσαν ως διορατικό παρατηρητή όχι µόνον της πολιτικής ζωής αλλά και των ηθών
της χώρας, “µεταξύ των βιαιότερων υποστηρικτών των εκτελέσεων συγκαταλεγόταν ένα τµήµα
των αντιβενιζελικών που θεώρησε πως προδόθηκε από τους αρχηγούς του. Aν είχαν αφήσει στα
χέρια τους το ζήτηµα αναµφίβολα θα το έλυναν χωρίς χρονοτριβή θανατώνοντας τους
περισσότερους κατηγορούµενους - και η Eπαναστατική Eπιτροπή θα γλύτωνε από το βάρος της
1
FO 371.7589/30, Bentinck προς Curzon, 1.12.1922/683. O Taigny ήταν ο γάλλος εκπρόσωπος στον Δ.O.E. τον
οποίο έδιωξαν άρον άρον µε εντολή της γαλλικής κυβέρνησης στις 16 Nοεµβρίου επειδή εκδηλώθηκε κατά των
εκτελέσεων και πίεσε προς την ίδια κατεύθυνση τον πρέσβυ de Marcilly, ο οποίος όµως, υπακούοντας στις εντολές
των προϊσταµένων του, αρνήθηκε να κινηθεί. O Στρατηγός Gramat χαρακτηριζόταν από τον Bentinck “µαύρο
πρόβατο, από πάνω ως κάτω· τόν µισούν οι περισσότεροι γνωστοί του και ακόµη και η Γαλλική Πρεσβεία.
Mολονότι κατάγγειλαν το συµβόλαιό του [της Γαλλικής Στρατιωτικής Aποστολής] λέγεται πως δεν βιάζεται
διόλου να φύγει. Για ποιό λόγο θέλει να µείνει στην Eλλάδα δεν ξέρω, γνωρίζω όµως πως παρακίνησε τον
Στρατηγό Πάγκαλο να διαπράξει τους δικαστικούς φόνους του περασµένου Nοεµβρίου”· βλ. FO 371.8823/150,
Bentinck προς Curzon, 5.4.1923/269.
2
FO 371.7589/51A, Bentinck προς Curzon, 1.12.1922/690.
3
FO 371.7589/157A, Lindley προς Curzon, 8.12.1922.
522
δίκης και των εκτελέσεων που ακολούθησαν. Ωστόσο είναι χαρακτηριστικό της ελληνικής
νοοτροπίας πως θεωρεί τη δολοφονία ως ελαφρό πταίσµα σε σύγκριση µε την επιβολή της
κεφαλικής ποινής έπειτα από δίκη - και η παραπάνω µερίδα µετατράπηκε ήδη σε κείνη που
καταδικάζει βροντερά τις εκτελέσεις για τις οποίες προηγουµένως φωνασκούσε”.1
Eπίσης διευκόλυνε την εξόντωση των αντιβενιζελικών ηγετών η δείλια του Γεωργίου, που
τούς εγκατέλειψε προσπαθώντας να µην κινήσει ο ίδιος τη µήνη των επαναστατών. H προοπτική
των εκτελέσεων του προκάλεσε τέτοιον τρόµο ώστε ζήτησε µέσω του αυλάρχη του συµβουλές και
βοήθεια από τον Λίντλεϋ αν τυχόν απειλούνταν η ζωή του. Aµέσως το Φόρεϊν Όφφις ειδοποίησε
να προσφέρουν άσυλο στη βασιλική οικογένεια αν κινδύνευε και να τήν φυγαδεύσουν µε
βρετανικό πολεµικό που έστειλαν ειδικά γι’ αυτόν το σκοπό στο Φάληρο. Pοµαντικότερα
κινητοποιήθηκε η ρουµανική αυλή· ο Kάρολος έστειλε στην Aθήνα έναν πρίγκιπα µεταµφιεσµένο
σε εκπρόσωπο του Eρυθρού Σταυρού και φορτωµένο εφόδια για τους πρόσφυγες, ώστε να
φυγαδεύσει µυστικά τον εξ αγχιστείας συγγενή του.2
Σε τελική ανάλυση όµως ο κρίσιµος παράγοντας που καταδίκασε τους Έξι ήταν η
αδιαφορία αν όχι η εχθρότητα του πολιτικού σώµατος, συµπεριλαµβανοµένων και των τέως
οπαδών τους. Aκόµη και αν αγνοήσουµε τα υποβολιµαία τηλεγραφήµατα σωµατείων και
συλλόγων υπέρ των θανατώσεων, ο τύπος δηµοσίευσε αµέτρητα άλλα που είχαν την αύρα της
αυθεντικότητας· τέτοια ήταν λόγου χάρη τα ψηφίσµατα της Kαπνεργατικής Oµοσπονδίας και του
τµήµατος Kαλαµών του KKE. Oι νικητές των εκλογών του 1920 έµειναν χωρίς κανένα κοινωνικό
έρεισµα όταν πρόσθεσαν την εσωτερική καταστροφή στην εξωτερική· ο πληθυσµός δεν τούς
συγχώρησε τις πολεµικές εκατόµβες, την οικονοµική κατάρρευση, τον αυταρχισµό και την
τροµοκρατία, την αναστολή της αγροτικής µεταρρύθµισης και µύρια άλλα.3
Πώς υποδέχτηκε η χώρα τις εκτελέσεις; H αρχική εντύπωση παραµένει ανεξακρίβωτη, λόγω
της ασφυκτικής λογοκρισίας ακόµη και στον βενιζελικό τύπο που εµπόδισε κάθε είδηση.4 O
βρετανός υποπρόξενος στην Πάτρα παρατήρησε πως επικρατούσε εκεί “γενική κατάπτωση. Oι
1
FO 371.8826/159, υπόµνηµα Atchley, 27.12.1922. Πρβλ. σχετικά µε τη στάση του Mεταξά και Γ. Δαφνής, H
Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 156.
2
FO 371.7587/137, Lindley προς FO, 28.11.1922/τηλ. 706, µυστικό· FO 371.7587/139, Eyre Crow προς Bentinck,
29.11.1922/τηλ. 371· FO 371.7587/154, Nαυαρχείο προς αρχηγό στόλου Mεσογείου, 29.11.1922/τηλ. 274· FO
371.7587/158-167, σχετικά µε την αποστολή του πολεµικού. Bλ. σχετικά µε την ανάκλησή του σε FO 371.7588/60-61,
88-129, 138-140, 146B-155, 168-169, 190-196, 200-202. Για την αποστολή του ρουµάνου πρίγκιπα βλ. FO 371.7588/7,
S.I.S., Section 1, CX/2155, 2.12.1922/1α. Πρβλ. και τη διφορούµενη κρίση του Δαφνή σχετικά µε τη στάση του
Γεωργίου, στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 157.
3
Eλεύθερος Tύπος, φ. της 11.10.1922 (Kαπνεργατική Oµοσπονδία), της 24.10.1922 (τµ. Kαλαµών του ΣEKE)· µια
ενδεικτική περιγραφή για τη µεταστροφή στη Θεσσαλία βλ. σε FO 371.7588/40, W. C. L. Knight προς Lindley, Bόλος
14.11.1922/62 (απ’ όπου και το παράθεµα).
4
FO 371.7589/51A, Bentinck προς Curzon, 1.12.1922/690.
523
Eλληνες µπορούν άνετα να µιλούν για φόνους και δεν ταράζονται εύκολα ακόµη και όταν
γίνονται ωµές δολοφονίες, αλλά η επίσηµη θανάτωση ανθρώπων αποτελεί νέα εµπειρία για αυτούς
ακόµη πιο αδιανόητη από τον τουφεκισµό των στρατιωτών από το στρατοδικείο, όπως συνέβη µε
τους στασιαστές των Θηβών, της Λαµίας κλπ.”. Στην Πάτρα “η καταδίκη δεν ήρθε απροσδόκητα,
οι εκτελέσεις όµως προκάλεσαν κλονισµό σε όλα τα κόµµατα καθώς κανείς δεν πίστευε πως θα
πραγµατοποιούνταν”. Tο ίδιο και στο Bόλο: “Oι εκτελέσεις προκάλεσαν γενική φρίκη εδώ και
πρέπει να αναµένεται σηµαντική µείωση της συµπάθειας που απολαµβάνουν οι επαναστάτες ...
Aπό την άλλη πλευρά, πολλοί µαχητικοί υποστηρικτές [της επανάστασης] δικαιολογούν αυτή την
πράξη καθώς και την ανυπακοή στην Aγγλία, και ρωτούν µε ποιό δικαίωµα παρεµβαίνει η Aγγλία
στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας”. H κατάσταση στο Bόλο, πρόσθετε ο γραµµατέας της
βρετανικής πρεσβείας, απεικόνιζε την κατάσταση και στην Aθήνα όπου όµως πολλοί περίµεναν
σύντοµα τα αντίποινα των βασιλικών.1
Πράγµατι οι Δηµοκρατικοί δεν στερούνταν επιχειρηµάτων προκειµένου να υπερασπιστούν
την πράξη στην οποία πρωτοστάτησαν. H ανάγκη να δικαιολογήσουν τις εκτελέσεις δηµιούργησε
έναν καινοφανή πολιτικό λόγο, όπου συνδύαζαν αυτοσχέδια επαναστατικά ιδεολογήµατα µε
εθνικιστικές και αντιιµπεριαλιστικές διαθέσεις. Eνδεικτική η απάντηση του Kοφινά, ενός από
τους διαπρεπέστερους οικονοµολόγους της εποχής και πρωτεργάτη της ανόρθωσης των δηµόσιων
οικονοµικών, στις σχετικές ερωτήσεις του ισχυρού δηµοσιογράφου Xάρολντ Σπέντερ:
Mοναδική δικαιολογία των εκτελέσεων είναι το επαναστατικό δίκαιο. H κυβέρνηση υπάρχει
χάρη σε µια επανάσταση. Eνσαρκώνει το πνεύµα της επανάστασης. Aποτελεί επιβεβαίωση,
µέσω της επανάστασης, του δικαιώµατος της αληθινής Eλλάδας, εναντίον της κίβδηλης κι
επιδερµικής Eλλάδας, να µεταλαµπαδεύσει την αιώνια αποστολή της, την αποστολή της
ελευθερίας και του πολιτισµού. Ως τέτοια διαθέτει την έγκριση του λαού ... Aναγνωρίζω το
δίκαιο των εκτελέσεων καθώς και την πανηγυρική επιβεβαίωση της εθνικής ψυχής µέσω
αυτών. Yπηρέτησα τη χώρα υπό τις διαταγές των νεκρών· ωστόσο έφεραν τόσο µεγάλη
καταστροφή ώστε έπρεπε να τιµωρηθούν. Eιδάλλως το έθνος θα οδηγούνταν στον χαµό, η
Eλλάδα θα διαλυόταν στα εξ ών συνετέθη. (Oλα αυτά µε µεγάλο πάθος κι έµφαση, στα
Γαλλικά) ... Aλλά εσείς, γιατί τιµωρείτε µόνον την Eλλάδα; Eίναι πάντοτε η τιµωρία
ανάλογη της αδυναµίας του θύµατος; Tα επίσηµα αρχεία δείχνουν πως ο Mουσσολίνι
δολοφόνησε στην Iταλία µέσω των Mελανοχιτώνων του 200 ανθρώπινα όντα. Ήταν
σοσιαλιστές και κοµµουνιστές, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν έπαυαν να είναι ανθρώπινα όντα.
Δείξατε την παραµικρή αποδοκιµασία; Aποσύρατε τον Πρεσβευτή σας; Oι Nεότουρκοι
κρέµασαν τόσους αθώους. O Tσάρος θανάτωσε τόσους και τόσους. Aποσύρατε τους
Πρεσβευτές σας από αυτές τις Kυβερνήσεις; Συγχωρήστε µε αν αµφιβάλλω για το αν είναι
πραγµατική η ηθική αγανάκτησή σας.2
1
Στο ίδιο.
2
FO 371.8834/59, Aποκλειστική συνέντευξη του Γ. Kοφινά προς Harold Spender, 23.1.1923.
524
Παρ’ όλη αυτήν τη ρητορεία, που ελάχιστα συγκινούσε το Φόρεϊν Όφφις, ο Mπέντινκ
παρατηρησε πως από την εποµένη των εκτελέσεων η κατάσταση βελτιωνόταν σταθερά. Πρώτη
ένδειξη του νέου κλίµατος ήταν η απροσδόκητα ελαφρή ποινή που επέβαλαν στον Πρίγκηπα
Aνδρέα· έπειτα τόν διευκόλυναν να φύγει στο εξωτερικό, διέκοψαν τις δηµόσιες επικρίσεις
εναντίον της Bρετανίας και του πρεσβευτή της κι έδωσαν διαβεβαιώσεις για τον οριστικό
τερµατισµό των εκτελέσεων και για την προσωπική ασφάλεια του Γεωργίου. Παράλληλη εξέλιξη
όµως ήταν η στροφή προς τη Γαλλία, εµφανής στην κοινή γνώµη όσο και στον κατευθυνόµενο
τύπο και ιδίως στο Eλεύθερο Bήµα το οποίο θεωρούνταν πλέον ηµιεπίσηµο όργανο της
κυβέρνησης. Aφετέρου η Eπανάσταση δεν βιαζόταν να προκηρύξει εκλογές· ήθελε να πάρει πρώτα
στον έλεγχό της τα τοπικά κέντρα εξουσίας κι έκανε το πρώτο βήµα προς αυτή την κατεύθυνση
αντικαθιστώντας τους διορισµένους κωνσταντινικούς δηµάρχους.1 Παρακάτω θα δούµε άλλες
όψεις της διαδικασίας µε την οποία, και µε τις παραινέσεις και τις ενεργές παρεµβάσεις του
Παπαναστασίου, διέλυσε τον µοναρχικό κρατικό µηχανισµό.
β. Aναδιοργανώνονται η αριστερά και το κέντρο

Aπό πολιτική άποψη οι εκτελέσεις αποτελούσαν σηµαντική νίκη του Bενιζέλου και του
Παπαναστασίου απέναντι στους Φιλελευθέρους που πιστεύοντας πως η Eπανάσταση είχε κιόλας
προχωρήσει υπερβολικά αναζητούσαν µετριοπαθείς λύσεις. Aντί άλλωστε να σπρώξουν το νέο
καθεστώς στην παράφρονα πορεία και στην αποσύνθεση που προφήτευαν οι εχθροί του, τούς
βεβαίωσαν πως ήταν αποφασισµένο να εδραιωθεί· είχε µάλιστα εξασφαλίσει την επιδέξια
διαχείριση των διπλωµατικών ζητηµάτων από τον Bενιζέλο και τη βοήθεια του ικανού
Δηµοκρατικού Γεωργίου Παπανδρέου, ενώ η Δηµοκρατική Ένωση έµενε στην αντιπολίτευση αλλά
δεν τηρούσε εχθρική στάση. H ανεπαρκής ηγεσία των συντηρητικών Φιλελευθέρων ήταν ανίκανη
να παραµερίσει την Eπανάσταση την οποία ευνόησαν εξίσου η παθητικότητα του λαού,
απορροφηµένου στον αγώνα της επιβίωσης, όσο και η αδράνεια των βρετανών που φοβούνταν να
ενισχύσουν τους συντηρητικούς. Έτσι αστόχησε η προσπάθεια των τελευταίων στα τέλη του 1922
να δηµιουργήσουν έναν ευρύ κεντρώο συνασπισµό στελεχών των “νέων Φιλελευθέρων” και των
µετριοπαθών µοναρχικών, ώστε να βραχυκυκλώσουν την καθεστωτική µεταβολή και συνάµα ν’
αποκρούσουν την άνοδο των µαζικών κοµµάτων και σχηµατισµών των δυο στρατοπέδων - µια
ελληνική εκδοχή της revolte des notables. Oι “νέοι Φιλελεύθεροι” µαζί µε τον Kαφαντάρη, τον
Tσιριµώκο και άλλους προσπαθούσαν να φιµώσουν όσους τάσσονταν υπέρ της Δηµοκρατίας ή,
εναλλακτικά, να τούς αποµακρύνουν από το Kόµµα Φιλελευθέρων, αλλά το κέντρο της πολιτικής
1
FO 371.7590/33, Bentinck προς Curzon, 14.12.1922/723. Tο χρονικό της δίκης του πρίγκηπα Aνδρέα, βλ. σε FO
371.7589/33-47. Σχετικά µε τη φυγάδευσή του, βλ. σε FO 371.7588/30-33. Για το ταξίδι του στη Pώµη και το Λονδίνο
βλ. FO 371.7588/156-157, 197-199· FO 371.7589/1-13, 110-119, 137-141, 190-198· FO 371.8822/192-216· FO
371.8823/1-11, 36-46.
525
ζωής είχε ξεφύγει πλέον από τις κοµµατικές συσκέψεις. Aυτονοµούνταν κάθε λογής Δηµοκρατικές
ποικιλίες του µιλιταρισµού και πρόβαλλαν ως λύση των καινοφανών δεινών φιλόδοξοι
αξιωµατικοί - ο Πάγκαλος, ο Πλαστήρας, ο Kονδύλης και πολλοί άλλοι. O πρώτος µάλιστα, ο
οποίος είχε συγκεντρώσει µεγάλες εξουσίες στο βορά, ενίσχυε έµµεσα τη Δηµοκρατική Ένωση
χωρίς να προσχωρεί σ' αυτήν και βεβαίως δίχως να συµµερίζεται τις κοινωνικές ιδέες του
Παπαναστασίου. Ωστόσο και οι µετριοπαθέστεροι αξιωµατικοί που κυβερνούσαν στην Aθήνα,
αντιµέτωποι µε την κρυφή ή φανερή αντιπολίτευση των συντηρητικών Φιλελευθέρων,
προσπάθησαν να αποκτήσουν τον δικό τους µαζικό πολιτικό φορέα· οργάνωσαν τους λεγόµενους
Συνδέσµους Eθνικής Σωτηρίας οι οποίοι προκάλεσαν εξέγερση των πολιτευτών και τελικά
ναυάγησαν. Όσο αρνούνταν όµως οι µετριοπαθείς πολιτικοί να συµφωνήσουν σε µια βιώσιµη
κυβέρνηση που θα εξασφάλιζε την Eπανάσταση από τα αναµενόµενα αντίποινα των µοναρχικών,
τόσο σφιχτότερα γαντζωνόταν εκείνη στην εξουσία και καθώς περνούσαν οι µήνες, εκπλήσσοντας
τους µάντεις κακών, πρόσφερε τάξη και ασφάλεια. Πολλοί δεν ζητούσαν περισσότερα.
Tο επαναστατικό καθεστώς παγιώνεται

Bαθµιαία και απρόβλεπτα λοιπόν, εν πολλοίς χάρη στην κινητοποίηση και του Bενιζέλου, η
επανάσταση εξασφάλισε εξωτερική νοµιµοποίηση. Eξευµένισε τους βρετανούς, οι οποίοι µετά τις
εκτελέσεις συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην αποτροπή νέων θανατώσεων και στη
διάσωση των γαλαζοαίµατων. Για να σώσει τον υπόδικο πρίγκιπα Aνδρέα πήγε στην Aθήνα ο
Tζέραλντ Tάλµποτ, φίλος της βασιλικής οικογένειας όσο και του Bενιζέλου προς τον οποίο
αναγκάστηκε, φυσικά, να στραφεί ξανά το Λονδίνο.1 Tαυτοχρόνως στις 21 Nοεµβρίου ο Mπέντινκ
συνάντησε µυστικά τον πρωθυπουργό Γονατά και τον υπουργό Eξωτερικών Pέντη, στην κατοικία
του τελευταίου, για να εξακριβώσει τις διαθέσεις τους έναντι του Γεωργίου. Tόν βεβαίωσαν πως ο
άνακτας δεν είχε τίποτε να φοβηθεί εάν περιοριζόταν στον συνταγµατικό ρόλο του.2 Tελικά ο
1
FO 371.7588/3, Bentinck προς FO, 1.12.1922/τηλ. 718. O Gerald Talbot, τέως στρατιωτικός κι έµπορος όπλων,
υπεύθυνος για τη Συµµαχική προπαγάνδα στην Eλλάδα, στάλθηκε στην Aθήνα για να σώσει τους κατηγορούµενους
υπουργούς και κυρίως τον Aνδρέα Γλύξµπουργκ (βλ. Compton Mackenzie, First Athenian memories, Cassel 1931, σ.
72, 302)· τελικά πέτυχε µόνον το δεύτερο. Θα τόν συναντήσουµε ξανά στην Eλλάδα τη δεκαετία του 1930.
2
Oι επικεφαλής των επαναστατών πρόσθεσαν πως “έλπιζαν σύντοµα να τόν απαλλάξουν [τον Γεώργιο] από την
παρούσα αποµόνωσή του, κανονίζοντας να επιθεωρήσει το στρατό και ίσως, αργότερα, να επισκεφτεί το στρατό
της Θράκης”. Yποστήριξαν πως προτύτερα η κατάσταση ήταν ανεξέλεγκτη αλλά στο εξής θα έκαναν τα πάντα για
να ηρεµήσουν το λαό. Eπιπλέον ο βρετανός επιτετραµµένος εξασφάλισε διαβεβαιώσεις σχετικά µε την προσωπική
ασφάλεια του Mεταξά: “µου είπαν πως επίτηδες δεν τόν συνέλαβαν επειδή τώρα παρουσιαζόταν ως πολιτικός
µάλλον παρά ως στρατιωτικός και δεν ήθελαν να δώσουν την εντύπωση πως φρόντιζαν να εξουδετερώσουν τους
πολιτικούς τους αντιπάλους”. Πρόσθεσαν όµως πως από την υπόσχεση της µη θανάτωσης εξαιρούνταν άλλοι
υποκινητές της τροµοκρατίας όπως ο Bλάχος και ο Kαµπάνης (οι δηµοσιογράφοι που είδαµε πώς πρωτοστάτησαν
526
Mπέντινκ απέσπασε εγγυήσεις από ολόκληρη την επαναστατική ηγεσία πως δεν θα επέτρεπαν
άλλες εκτελέσεις πολιτικών.1 Προς την κατεύθυνση της επιεικείας, αλλά µε λιγότερο τακτ και
µικρότερη επιτυχία, πίεσαν επίσης οι Hνωµένες Πολιτείες κραδαίνοντας το επίφοβο όπλο της
προσφυγικής βοήθειας.2
H Kυβέρνηση Γονατά παγίωσε τη δυαδική συνεργασία πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας
την οποία αποτύπωσε ο όρος “Eπανάστασις”: η Eπανάσταση παρουσιαζόταν πλέον ως ενιαίο
θεσµικό κι εξωθεσµικό σύνολο της επίσηµης κυβέρνησης και της στρατιωτικής ηγεσίας. O
Πλαστήρας, ο οποίος αυτοαναγορεύτηκε Aρχηγός της Eπαναστάσεως, συνεργαζόταν στενά µε τον
πρωθυπουργό αλλά διέθετε µεγαλύτερη πραγµατική ισχύ. Kανέναν νόµο δεν περνούσαν και καµιά
σηµαντική απόφαση δεν έπαιρναν χωρίς την έγκρισή του.3 Ωστόσο ο Πάγκαλος εγκατέλειψε το
Yπουργείο Στρατιωτικών στις 12 Δεκεµβρίου ενώ η Δηµοκρατική Ένωση αποφάσισε,
επαναλαµβάνοντας το σκεπτικό που είχε επικαλεστεί προηγουµένως, να µη συµµετάσχουν µέλη
της ούτε και σ’ αυτή την κυβέρνηση.4 Όταν κλήθηκε προς υπουργοποίηση ο Aραβαντινός αρνήθηκε
αλλά ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος συνέπραττε µε τη Δηµοκρατική Ένωση και ανέκαθεν
ασκούσε µεγάλη επιρροή στον Πλαστήρα, τήν εγκατέλειψε για να αναλάβει το Yπουργείο
Eσωτερικών αρχές Iανουαρίου και συνάµα αποστασιοποιήθηκε από τον αντιµοναρχικό αγώνα.5
H άνοδος του Παπανδρέου συµβάδιζε µε τη σταθερή υποχώρηση της επιρροής των
συντηρητικών Φιλελευθέρων στην Eπανάσταση. O επίσηµος αρχηγός τους, ο Στρατηγός Δαγκλής,
θεωρούνταν πως στερούνταν την απαραίτητη ζωτικότητα κι ευφυία ενός κοµµατικού ηγέτη αλλά
τόν διατηρούσαν “ελλείψει καλύτερου”. Oι βρετανοί ξεχώριζαν τον Mιχαλακόπουλο (“ικανός και
δραστήριος, δυστυχώς όµως η υγεία του δεν είναι καλή και υποφέρει ... από την κατάρα των δυο
αδελφών του, προσώπων of rather unsavoury reputation”), στον οποίο επανειληµµένα όσο και
µάταια πρότειναν οι Φιλελεύθεροι την ηγεσία µετά το 1920. Aπέµενε ο τέως Kοινωνιολόγος
στα δολοφονικά κηρύγµατα), καθώς και ο Kωνσταντινόπουλος: βλ. σε FO 371.7589/101A, Bentinck προς Curzon,
4.12.1922/695· FO 371.7588/85, Bentinck προς FO, 4.12.1922/τηλ. 727.
1
FO 371.7588/85, Bentinck προς FO, 4.12.1922/τηλ. 727· βλ. επίσης τις καταγγελίες σχετικά µε τη βρετανική
παρέµβαση τις οποίες εκτόξευσε ο Πάγκαλος από το βήµα της εθνοσυνέλευσης, υπό το έντροµο βλέµµα των
διπλωµατών, σε EΣB, συνεδρίασις της 18.2.1924, σ. 277-278.
2
FO 371.7588/159, Bentinck προς FO, 6.12.1922/τηλ. 736. Στοιχεία για την αµερικανική βοήθεια προς τους
πρόσφυγες βλ. στο Aρετή Tούντα - Φεργάδη, Tο προσφυγικό δάνειο του 1924, Παρατηρητής χ.χ. [1986], σ. 29.
3
FO 371.8824/4, Bentinck προς Miles W. Lampson, 11.7.1923/ιδιωτικό.
4
Bλ. αυτό το σκεπτικό σε Eλεύθερος Tύπος, φ. της 11.11.1922.
5
Aγόρευση Παπαναστασίου σε EΣB, συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.172· για τον Παπανδρέου βλ. επίσης FO
371.8823/150, Bentinck προς Curzon, 5.4.1923/269· FO 371.8826/171, υπόµνηµα Atchley, 26.1.1923.
527
Aλέξανδρος Mυλωνάς, παντρεµένος πλέον µε την κόρη του Δαγκλή, τον οποίο γνώρισε καλά ο
Mπέντινκ: “ευφυής και αξιαγάπητος, αλλά δεν µου δίνει την εντύπωση ηγέτη”.1
Zυµώσεις µεταξύ των Φιλελευθέρων

H Eπανάσταση κυβερνούσε παρά την έλλειψη νοµιµοποίησης επειδή δεν τήν ανταγωνίζονταν
οργανωµένα κέντρα εξουσίας ενώ αφετέρου τα καθηµερινά προβλήµατα κατέβαλλαν το λαό. Tον
Δεκέµβριο του 1922 η πολιτική κατάσταση παρέµεινε ρευστή αλλά η προοπτική σχηµατισµού µιας
µετριοπαθούς πολιτικής Kυβέρνησης Zαΐµη ενισχύθηκε όταν ο Kέρζον δήλωσε πως ο Bενιζέλος
έπρεπε να παρουσιαστεί στις διαπραγµατεύσεις ως εκπρόσωπος συνταγµατικής κυβέρνησης.
Oλόκληρο το µήνα οι µετριοπαθείς συζητούσαν πώς να σχηµατίσουν ένα µεγάλο στελεχικό κόµµα
που θα ενσωµάτωνε από τη δεξιά των βενιζελικών ως τους οπαδούς του Γ. Δ. Pάλλη·
ευελπιστούσαν να αξιοποιήσουν έτσι τη γενική δυσαρέσκεια κατά των παλαιών πολιτικών καθώς
και όσων Φιλελευθέρων δυσφηµίστηκαν από την κακοδιοίκηση της τελευταίας τετραετίας
Bενιζέλου, οι οποίοι βεβαίως ήταν και οι στενότεροι συνεργάτες του τελευταίου. Στην προσπάθεια
“αποβενιζελοποίησης” του κέντρου πρωτοστατούσαν οι οµάδες των “νέων Φιλελευθέρων” και του
Eλευθέρου Bήµατος που στελέχωναν ο Aλ. Kαραπάνος, ο Pέντης, ο Eξηντάρης, ο Tσουδερός και ο
Λαµπράκης κι ενίσχυε επίσης ο Kαφαντάρης. Στους συνοµιλητές τους συµπεριλαµβάνονταν οι
οµάδες του Zαβιτσιάνου, του Xαριλάου, του Δεµερτζή και του Γ. Δ. Pάλλη, καθώς και άλλες όπως
ήταν η Aνεξάρτητος Mακεδονική Oµάς. Σχεδίαζαν να καλέσουν τον Zαΐµη ως αρχηγό του νέου
κόµµατος που θα το υποστήριζαν καταρχάς το Eλεύθερο Bήµα και η Πολιτεία και ίσως αργότερα
ο Eλεύθερος Tύπος και η Eστία· έλπιζαν µάλιστα πως θα πειθανάγκαζαν εν καιρώ την
Eπανάσταση να τους ακολουθήσει. “Περιττό να προσθέσουµε”, σηµείωνε ο Άτσλεϋ, “πως το νέο
κόµµα θα είναι Aγγλόφιλο ως το µεδούλι. Eνώ θα περικλείει τους περισσότερους πολιτικούς που
ευνοούν τη Δηµοκρατική µορφή διακυβέρνησης, δεν προτίθεται να θέσει ζήτηµα αλλαγής του
τρόπου διακυβέρνησης της Eλλάδας στο εγγύς µέλλον και αφετέρου θα συµπεριλαµβάνει, στο
πρόσωπο του κ. Zαΐµη, τον πιο συντηρητικό πολιτικό της Eλλάδας”.2
Ήδη οι διπλωµατικοί ανταγωνισµοί επέτειναν τις εσωτερικές αντιθέσεις. Aπό τις αρχές
Δεκεµβρίου ο Mπέντινκ, ο οποίος πρότεινε αναγνωρίζοντας τον Γεώργιο και χορηγώντας δάνειο
να ενισχύσουν µια νέα κυβέρνηση απαλλαγµένη από την κηδεµονία της Eπανάστασης, είχε
απευθείας συνοµιλίες µε τον Zαϊµη. Tο Φόρεϊν Όφφις όµως πάγωσε το σχέδιο, κυρίως επειδή
αρνούνταν να συγκρουστεί άκαιρα µε τους γάλλους:
1
FO 371.8828/90, Bentinck προς Curzon, 16.10.1923/823· FO 371.8828/93, υπόµνηµα Atchley, εσώκλειστο στο
προηγούµενο.
2
FO 371.8826/131, Bentinck προς Curzon, 9.1.1923/17· βλ. ακόµη σε FO 371.8826/122, Bentinck προς Curzon,
28.12.1922/749· FO 371.8826/135, Bentinck προς Curzon, 11.1.1923/17· FO 371.8826/159, υπόµνηµα Atchley,
27.12.1922.
528
Eίναι ελάχιστα κατάλληλη στιγµή να υποσχεθούµε οποιαδήποτε υποστήριξη στον κ. Zαΐµη.
Eαν ενεργήσουµε σύµφωνα µε αυτή την πρόταση [του Mπέντινκ], τότε η ελληνική πολιτική
πιθανότατα θα εξελιχθεί σε υπόγεια σύγκρουση µεταξύ της Bρετανικής και της Γαλλικής
επιρροής· ο κ. Zαΐµης θα γίνει ο άνθρωπός µας και η σηµερινή συµµορία θα γίνει το
Γαλλικό κόµµα. Σε τέτοιες συγκρούσεις οι Γάλλοι θα µας νικούν πάντοτε επειδή έχουν
λιγότερες αναστολές κι έπειτα από µερικούς µήνες το πιθανότερο είναι να δούµε και τη
Zαϊµική Kυβέρνηση να ακολουθεί τη Γουναρική στο ικρίωµα. O µόνος πράγµατι
σηµαντικός παράγοντας σ' αυτή την κατάσταση είναι πως η Eλλάδα, εξαιτίας της
γεωγραφικής θέσης της, είναι αναγκασµένη µακροπρόθεσµα να εξαρτάται από εµάς και όχι
από τους Γάλλους· συνεπώς έχουµε κάθε άνεση να περιµένουµε και να αφήσουµε την
Eλλάδα να αποκτήσει, αν µπορεί, κάποιο λογικό καθεστώς προτού τής προσφέρουµε την
υποστήριξή µας.1
O φόβος των Bρετανών να στηρίξουν ενεργά οποιαδήποτε από τις συντηρητικές φατρίες
στην Eλλάδα ήταν εκείνο τον καιρό ένας από τους καλύτερους συµµάχους των Δηµοκρατικών.
***
Bασική ιδέα των “νέων Φιλελευθέρων” και του Eλευθέρου Bήµατος ήταν πως η δηµιουργία ενός
νέου κόµµατος από νέες προσωπικότητες θα έσωζε τη χώρα.2 Oυσιαστικά απέβλεπαν στην
ανανέωση της πολιτικής ελίτ και, αντιθέτως από τη Δηµοκρατική Ένωση που επιδίωκε να
εξελιχθεί σε συνασπισµό µαζικών ταξικών κοµµάτων χωρίς να χάσει τους πολιτευτές της,
προσκολλήθηκαν στην ιδέα του κόµµατος στελεχών. O συντηρητισµός τους από αυτή την άποψη
αντανακλούσε την αγωνία να προφυλάξουν το κοινωνικό σύστηµα από τις δυνάµεις της αλλαγής·
αποτέλεσαν ουσιαστικά τη λιγότερο µεταρρυθµιστική από τις οµάδες στις οποίες διαιρέθηκαν οι
Φιλελεύθεροι ενόσο απουσίαζε ο Bενιζέλος. Παρά τη δηµοκρατική φρασεολογία τους αγωνίζονταν
για τη διάσωση και τη συντήρηση του πολιτικού καθεστώτος. Διακρίνονταν από την “κεντρώα”
οµάδα του Δαγκλή, η οποία συνέχισε να υποστηρίζει τον Bενιζέλο, χάρη στην προθυµία τους να
συνδιαλλαγούν µε τους µετριοπαθείς µοναρχικούς, καθώς και από την “αριστερά” της
Δηµοκρατικής Ένωσης εξαιτίας του κοινωνικού συντηρητισµού τους όσο και της πρακτικής
αντίθεσής τους προς τη Δηµοκρατία και προς τις νέες µορφές πολιτικής οργάνωσης. Tέλος, από τη
1
FO 371.7590/44, Bentinck προς Curzon, 16.12.1922/727· FO 371.7590/46, Πρακτικά FO, σηµείωση Troutbeck,
29.12.1922.
2
FO 371.8826/159, υπόµνηµα Atchley, 27.12.1922. H λύση Zαΐµη υποστηριζόταν, µεταξύ των άλλων, και από τον
Γεώργιο· τόν θεωρούσε ακοµµάτιστο και ικανό να εµπνεύσει γενικό σεβασµό, µολονότι “είχε έναν φίλο ονόµατι
Nέγρη ο οποίος... θεωρούνταν υπερβολικά εξτρεµιστής” (FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles W. Lampson,
15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό). Aπό την άλλη πλευρά η αριστερά τόν αντιπαθούσε· για τον Kορδάτο ήταν η
“µούµια του παλαιοκοµµατισµού” (Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 657).
529
συντηρητικότερη οµάδα των επαναστατών στρατιωτικών τούς διαχώριζε η πολιτική νοµιµοποίησή
τους.
Προεξάρχοντα ρόλο στην κίνηση των “νέων Φιλελευθέρων” έπαιξαν άτοµα τα οποία είχαν
συνυπογράψει το Δηµοκρατικό Mανιφέστο αλλά ο Δηµοκρατικός ζήλος τους κόπασε µόλις το
φάσµα της κοινωνικής ανατροπής αντικατέστησε το φόβητρο του “Kωνσταντινισµού”. Tις πρώτες
ηµέρες του 1923 οι αδερφοί Kαραπάνου, ο Pέντης και ο Kοκός Mελάς επισκέφτηκαν τον Γεώργιο
και τού δήλωσαν πως σκόπευαν να τόν υποστηρίξουν. Δυο από τους ισχυρότερους αρχικούς
Δηµοκρατικούς εθνικιστές, ο Pέντης και ο Aλέξανδρος Kαραπάνος τον οποίο θεωρούσαν
ανερχόµενο αστέρα και µελλοντικό πρωθυπουργό, συνδέονταν τώρα µε το Eλεύθερο Bήµα. O
εκδότης Δηµήτριος Λαµπράκης συνεργαζόταν στενά µε την Eπανάσταση αλλά και µε την αγγλική
πρεσβεία η οποία, όσο και αν δίσταζε το Φόρεϊν Όφφις, συνέχισε να καλλιεργεί παρασκηνιακά τη
λύση Zαΐµη όπως έκανε άλλωστε και ο ίδιος ο Γεώργιος.1 Έτσι προσπαθούσαν να αποµονώσουν
τους επαναστάτες στρατιωτικούς και τον Bενιζέλο όσο και τη Δηµοκρατική Ένωση. Tην ουσία της
σύγκρουσης που εκτυλίχθηκε από το φθινόπωρο του 1922 ως το καλοκαίρι του 1923 εξηγεί ο
Ως προς τον τρόπον και τον χρόνον της καθιερώσεως της Δηµοκρατίας, ηµείς
υπεστηρίζαµεν ότι η Eπανάστασις έπρεπεν άνευ αναβολής να αποµακρύνη τον βασιλέα
Γεώργιον, να ανακηρύξη την Δηµοκρατίαν, να προκαλέση δηµοψήφισµα προς καθιέρωσιν
της Δηµοκρατίας και να ενεργήση κατόπιν εκλογάς επί τη βάσει του αναλογικού
συστήµατος Συντακτικής Συνελεύσεως, προς σύνταξιν του Πολιτεύµατος. Tοιουτοτρόπως
ενοµίζαµεν ότι θα αποκαθίστατο ταχύτερον η εσωτερική ενότης, θα εξησφαλίζετο το
απρόσωπον και το ακοµµάτιστον της Δηµοκρατίας και θα ενισχύετο ακόµη το Kράτος
ηθικώς να διεξαγάγη, αν παρίστατο ανάγκη, και πόλεµον εις την Θράκην. Tας αντιλήψεις
µας όµως αυτάς δεν συνεµερίζετο ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος και ιδιαιτέρως ο κ.
Πλαστήρας, κατ’ αρχάς µεν διότι αντιστρόφως προς ηµάς εφοβείτο ότι µία πολιτειακή
µεταβολή θα εχαλάρωνε την συνεκτικότητα του στρατιωτικού µετώπου και θα επροκάλει
επιζηµίαν δια την διεξαγωγήν ενός πολέµου εσωτερικήν διαίρεσιν, βραδύτερον δε διότι
επηρεάζετο από άλλα συντηρητικά µέλη του Στρατιωτικού Συνδέσµου και συντηρητικούς
πολιτικούς εκ των φιλελευθέρων, είχε δε και ο ίδιος συντηρητικάς αντιλήψεις - ο στρατηγός
Πλαστήρας δεν είνε τόσον επαναστατικός όσον κοινώς πιστεύεται - και αν και είχε και
αυτός δηµοκρατικάς ιδέας, ενόµιζεν ότι δεν είχεν επαρκώς ωριµάσει εις τον λαόν η ιδέα της
καθιερώσεως της Δηµοκρατίας.
Eκτός όµως του κ. Πλαστήρα και των συντηρητικών µελών του Στρατιωτικού
Συνδέσµου και πολλοί εκ των φιλελευθέρων απέκρουαν τας ιδέας µας, δεν συνεφώνουν εις
την άµεσον κατάλυσιν της Bασιλείας και την προκήρυξιν Δηµοψηφίσµατος προς
1
FO 371.8827/210, Bentinck προς Curzon, 23.8.1923/658· FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles W. Lampson,
15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό.
530
καθιέρωσιν της Δηµοκρατίας, δεν ήθελον την καθιέρωσιν της αναλογικής. Yπεστήριζαν ότι
έπρεπε πρώτον να ενεργηθούν εκλογαί Συντακτικής Συνελεύσεως, η οποία θα ηδύνατο να
ανακηρύξη την Δηµοκρατίαν και να διενεργήση κατόπιν δηµοψήφισµα. Tας ιδέας αυτάς,
ιδίως την άποψιν να προηγηθούν αι εκλογαί της Συνελεύσεως και να επακολουθήση
δηµοψήφισµα δια την Δηµοκρατίαν, συνεµερίζετο και ο κ. Kαφαντάρης, ο οποίος
επέστρεψεν εκ του εξωτερικού αµέσως µετά την Στρατιωτικήν Eπανάστασιν και είχεν
εκλεγή µαζί µε τον στρατηγόν Δαγκλήν, τον κ. Σοφούλην, τον κ. A. Kαραπάνον και εµέ,
µέλος της διοικούσης επιτροπής του κόµµατος των Φιλελευθέρων. Aι διαφωνίαι µας, λόγω
της διαφοράς αυτής των αντιλήψεων εις την επιτροπήν αυτήν, ήσαν πολύ µεγάλαι και δεν
κατωρθώθη να εξοµαλυνθούν αν και εφέραµεν το ζήτηµα εις την συνέλευσιν του κόµµατος
των Φιλελευθέρων και επροκαλέσαµεν εκ νέου εκλογήν της διοικούσης επιτροπής. Oι προς
ηµάς εναντιοφρονούντες ηξίουν µάλιστα να παύσωµεν να θέτωµεν πολιτειακόν ζήτηµα εις
τας εκλογάς, απειλούντες αντιθέτως πλήρη χωρισµόν κατά τον επικείµενον εκλογικόν
αγώνα. H αξίωσις αύτη απηυθύνετο προς εµέ αφ’ ενός, δια την “Δηµοκρατικήν Eνωσιν”, η
οποία αν και απετέλει ιδιαίτερον κοµµατικόν οργανισµόν, δεν είχε τελείως αποσχισθή από
το κόµµα των Φιλελευθέρων, και αφ’ ετέρου προς τον κ. A. Kαραπάνον, ως εκπρόσωπον
της οµάδος, η οποία είχε δηµοσιεύσει εις το “Eλεύθερον Bήµα” την διακήρυξιν που
ανέφερον. Hµείς, ιδίως εγώ, αντιθέτως υπεστηρίζαµεν ότι δεν ήτο δυνατόν να γίνη η
καθιέρωσις της Δηµοκρατίας, χωρίς να προηγηθή φανερός αγών εναντίον του βασιλικού
θεσµού και ότι ακόµη η προκαταβολική ενέργεια του δηµοψηφίσµατος υπέρ της
Δηµοκρατίας θα διηυκόλυνε κατόπιν την συνεργασίαν µας εις την Συντακτικήν Συνέλευσιν
µε τον αντίπαλον πολιτικόν κόσµον, ιδίως, εάν αι εκλογαί ενηργούντο µε το αναλογικόν
σύστηµα. Όπως είνε ευνόητον, δεν ήτο εύκολον να επέλθη συµβιβασµός των αντιθέτων
αυτών αντιλήψεων και ως εκ τούτου η αφόρητος εκείνη κατάστασις των διαρκών
διαφωνιών µας ως προς την ακολουθητέαν κατεύθυνσιν, ετερµατίσθη µε τον πλήρη
αποχωρισµόν της “Δηµοκρατικής Eνώσεως” από το κόµµα των Φιλελευθέρων, τον οποίον
και επεδίωξαν µε κάθε τρόπον οι συντηρητικώτεροι των φιλελευθέρων.
H Eπανάστασις, η οποία εν τω µεταξύ είχε µεταβάλει οργάνωσιν, γενοµένου του κ.
Γονατά προέδρου της Kυβερνήσεως και του κ. Πλαστήρα αρχηγού και κατά την τυπικήν
εµφάνισιν, αφού ήτο και κατ’ ουσίαν αρχηγός αυτής, εταλαντεύετο. O λόγος ότι θα
εδηµιουργούντο δυσχέρειαι κατά την διεξαγωγήν ενός πολέµου εάν επροκαλείτο αµέσως
πολιτειακή µεταβολή, είχεν εκλείψει, διότι είχεν ήδη υπογραφή η Συνθήκη της Λωζάννης. Eν
τούτοις, ο κ. Πλαστήρας εξηκολούθει να µη δέχεται τας απόψεις µας, εµφορούµενος από
συντηρητικωτέρας ιδέας και πιεζόµενος, όπως είπα, από τους συντηρητικούς πολιτικούς.1
Όταν αργότερα ο Παπαναστασίου έγινε πρωθυπουργός εφάρµοσε πολλά στοιχεία της
τακτικής που σκιαγραφεί στο παραπάνω εδάφιο. Aκόµη πιο παραστατικά απέδωσε όµως,
1
531
παρόντος του κατηγορουµένου, την ατµόσφαιρα εκείνων των µηνών και την υπονόµευση της
συλλογικής λειτουργίας των Φιλελευθέρων από τους προκρίτους ο Π. Kαρασεβδάς, επικεφαλής
µιας µαζικής οργάνωσης Φιλελευθέρων, ο οποίος πληγώθηκε ιδιαιτέρως από την “προδοσία” του
Kαφαντάρη:
εγένετο µία Συνέλευσις του κόµµατος των Φιλελευθέρων [της 25ης Σεπτεµβρίου], εις την
οποίαν εκυριάρχει η δηµοκρατική ιδέα. Eξελέγη Eπιτροπή κατά το πλείστον εκ
δηµοκρατικών. Ως µέλος αυτής εξελέγη και ο [Kαφαντάρης], και ενθυµούµαι ότι συνέτρεξε
εις τούτο πολύ η ‘Δηµοκρατική Eνωσις’ και ο υποφαινόµενος. Aλλά όταν τα µέλη της
Eπιτροπής, µεταξύ των οποίων ήµην και εγώ, ήρχισαν τας εργασίας, κατέστη φανερόν ότι
επί ένα µήνα δεν εκάµαµεν τίποτε. Kαι δεν ήταν δυνατόν να προχωρήσωµεν ούτε βήµα εξ
αιτίας του κ. Kαφαντάρη, ενώ όταν προΐσταντο της επιτροπής ο κ. Σοφούλης ... ή ο κ.
Δαγλής ... κάτι ειργαζόµεθα. Όταν όµως, λέγω, παρίστατο ο κ. Kαφαντάρης, τότε ήτο
αδύνατον να προχωρήσωµεν. Διότι µόλις ήρχετο ο κ. Παπαναστασίου και εµάνθανεν [ο
Kαφαντάρης] ότι ο ηγέτης των δηµοκρατικών είχε κάµει διαλέξεις δηµοκρατικάς, έστω και
ακαδηµαϊκάς, αµέσως εφώναζε: ‘Δι’ όνοµα του Θεού, µή µιλάτε για Δηµοκρατία!!!’. Kαι µε
τας διαµαρτυρίας αυτάς εσταµάτα πάσα εργασία. Eγένοντο συνεδριάσεις επί ένα µήνα ή
δύο και κατόπιν ουσιαστικώς διελύθη η Eπιτροπή εκείνη και εκλήθη άλλη Συνέλευσις
παρασυναγωγική εκ των πολιτευοµένων των ενταύθα παραµενόντων. Eως ότου δε γίνη η
Συνέλευσις αύτη, ουσιαστικώς διηυθύνετο το κόµµα από τινα µέλη, µεταξύ των οποίων ήτο
και [ο Kαφαντάρης] όστις κυρίως διεχειρίζετο τα πράγµατα. Όταν εγένετο η δευτέρα
Συνέλευσις [της 10ης Δεκεµβρίου] εκ των ενεργειών ας έκαµαν οι ως άνω ουσιαστικώς
διοικούντες το κόµµα, προεβλήθη η πρότασις του αποκλεισµού των δηµοκρατικών εκ της
Συνελεύσεως ... [O Kαφαντάρης] εζήτησεν εις την συνεδρίασιν να αποκλεισθώσιν οι
δηµοκρατικοί. Eγώ επενέβην και ηναγκάσθη ούτος και οι συνεργάται του να αποσύρωσι την
πρότασιν ... είχον σχηµατισθή από την δευτέραν συνέλευσιν δύο επιτροπαί, χωριστά η των
Φιλελευθέρων και χωριστά η των Δηµοκρατικών, της πρώτης των οποίων την διεύθυνσιν
είχεν ουσιαστικώς [ο Kαφαντάρης]. Oύτος διεχειρίζετο πάντα τα µέσα και τας εφηµερίδας
του κόµµατος και κατώρθωσε δι’ αυτών να παρασκευάση τον αποκλεισµόν των
δηµοκρατικών, ευθύς ως συνήλθεν η τρίτη Συνέλευσις. Kαι το αποτέλεσµα, κύριοι, ήτο ότι
εφθάσαµεν εις τας παραµονάς της αντεπαναστάσεως [του κινήµατος Mεταξά] και των
εκλογών, και η ιδέα η δηµοκρατική είχε σβεσθή [στο Kόµµα Φιλελευθέρων].1
1
EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 211. O αγροτικός σοσιαλιστής πληρεξούσιος A. Δενδρινός συµφωνούσε
επίσης µε την παραπάνω αφήγηση· βλ. EΣB, συνεδρίασις 20η της 16.2.1924, σ. 267. Tα πρακτικά των παραπάνω
συζητήσεων βλ. σε Δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεως της 10, 14, 16.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N.
Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”. Στις Γενικές Συνελεύσεις που
πραγµατοποιούσε αρχές του 1923 το Kόµµα Φιλελευθέρων, οι αντιπρόσωποι της Θεσσαλονίκης εκλέγονταν από τη
532
Πράγµατι στις διαδοχικές συνεδριάσεις της Διοικούσας Eπιτροπής στα τέλη Δεκεµβρίου
του 1922, όπου οι Φιλελεύθεροι συζήτησαν ποιά στάση θα τηρούσαν απέναντι στη µοναρχία, η
συντηρητική µερίδα µε τον Tσιριµώκο και άλλους ζητούσε να διώξουν από το κόµµα τους
Δηµοκρατικούς, ενώ αντιθέτως άλλοι όπως ο Γκίνης οίκτιραν την αποµάκρυνση του κόµµατος
από την Eπανάσταση.1 O Παπαναστασίου επέµεινε πως δεν έπρεπε να διασπαστούν µολονότι
διαιρούνταν “εις δύο αποχρώσεις και όχι δύο µερίδας. H αριστερά συνδέεται µετά της δεξιάς εκ
του ότι αµφότεραι αποβλέπουν εις τον σχηµατισµόν Kυβερνήσεως Φιλελευθέρων”. Tο σκεπτικό
που εξέθεσε εστιαζόταν στην ανάγκη αφενός να αποστασιοποιηθούν οι Φιλελεύθεροι από τη
µοναρχία ώστε να πλησιάσουν την εκλογική βάση και αφετέρου να αποσαφηνίσει τη θέση της η
δεξιά: “H αριστερά φρονεί ότι ως προς το πολιτειακόν ζήτηµα δεν δύναται να εγκαταλείψη την
ιδέαν της διότι ουδείς δύναται να προεξοφλήση το µέλλον. Πρέπει το κόµµα να έχη την ευκολίαν
να στραφή δεξιώτερα ή αριστερώτερα αναλόγως των αναγκών του τόπου. H αριστερά σαγηνεύει
και άλλα στοιχεία. Eµπνέει η σηµαία της πολύν κόσµον. Δέον να διατηρήση ακεραίαν την
ιδεολογίαν της και να συνεχίση τον αγώνα της ... Δέον όµως και η δεξιά να αποκτήση διοίκησιν
αφού είνε η πλειοψηφία και η κυρίως εκπροσωπούσα το κόµµα. Δεν υπάρχει λόγος να βαρύνεται
από τον αγώνα της αριστεράς. Nα ξεχωρήσουν οι πολιτικοί αγώνες οπόταν το κοινόν όργανον
δηλαδή η εκτελεστική επιτροπή του εκλογικού αγώνος θα έχη κύρος µεγαλήτερον και δεν θα
παρεξηγείται ... Hµείς έχοντες δηµοκρατικήν ιδεολογίαν δυνάµεθα να προσελεύσωµεν [sic]
αγρότας και εργάτας το δε κόµµα αποκτά νέας δυνάµεις. O δε Στρατηγός Δαγκλής επί
παραδείγµατι θέλων βασιλευοµένην δηµοκρατίαν προσελκύει στοιχεία συντηριτικά. O κ.
Kαφαντάρης εµπνέει τους ασπαζοµένους τας επί των οικονοµικών γνώµας του και προσελκύει
αυτούς. Tαύτα δεν είνε τεµαχισµός ... Πρέπει να προσελκύσωµεν όλα τα αντικωνσταντινικά
στοιχεία”. Για αυτούς τους λόγους ο Παπαναστασίου πρότεινε να συστήσουν ένα πολυµελές κοινό
όργανο µε ολιγοµελή εκτελεστική επιτροπή όπου θα εκπροσωπούνταν επίσης η δεξιά, αφού πρώτα
οργανωνόταν κατά το παράδειγµα των Δηµοκρατικών. Aυτό το όργανο θα συνεργαζόταν µε την
Eπανάσταση και όταν προκηρύσσονταν εκλογές θα διεύθυνε τον προεκλογικό αγώνα και θα όριζε
τους συνδυασµούς.2
Γενική Συνέλευση των τοπικών Φιλελευθέρων· δεν γνωρίζω αν τούς επέλεγαν µε την ίδια µέθοδο στη Nότια
Eλλάδα: βλ. Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 21.1.1923.
1
Δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεων της 10, 14, 16.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου,
φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
2
Aλ. Παπαναστασίου, σε δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεως της 10.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N.
Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”, σ. 7-9. Στις συζητήσεις εκείνων των
ηµερών µετείχαν επίσης από τους Δηµοκρατικούς ο Πετµεζάς, ο Kουτούπης και ο Mπακάλµπασης ενώ τούς
υποστήριζαν ο Kαρασεβδάς και ο Γ. Δουζίνας. O Bελλιανίτης τάχθηκε µε τους µοναρχικούς αλλά και µεταξύ των
συντηρητικών υπήρχαν Δηµοκρατικοί όπως ο Γκίνης και ο Πετρίδης καθώς και ο αιωνίως µετέωρος Παπανδρέου.
533
Ωστόσο το παραπάνω σχήµα αποδείχθηκε ανεφάρµοστο. Oι συντηρητικοί Φιλελεύθεροι δεν
ενδιαφέρονταν να συσπειρώσουν “αγρότας και εργάτας” µε τέτοιους όρους, ούτε µπορούσαν να
οργανωθούν κατ’ αναλογίαν των Δηµοκρατικών - και τους επόµενους µήνες χειροτέρευσαν οι
σχέσεις τους µε τη Δηµοκρατική Ένωση. Oι διαµάχες όµως των πολιτικών, σε συνδυασµό µε την
κοινωνική πόλωση, την εξασθένηση της πολιτικής ιδεολογίας και την καθοριστική εµπειρία του
πολέµου επέτρεψαν να εδραιωθεί στο προσκήνιο ο στρατός.
H ανάπτυξη του µιλιταρισµού

H Δηµοκρατική Ένωση δεν αντιµετώπιζε µόνον την απροκάλυπτη ή υπόγεια αντίθεση των
ισχυρών Φιλελευθέρων: παρά την πτώση του αυταρχικού καθεστώτος ο κρατικός µηχανισµός
συνέχισε να τήν βλέπει µε καχυποψία ή κι εχθρότητα. Eνδεικτικά, το Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης
απέρριψε το καταστατικό της Δηµοκρατικής Ένωσης Mακεδονίας µε το επιχείρηµα πως
αντιστρατευόταν το νόµιµο πολίτευµα της συνταγµατικής µοναρχίας, µολονότι τα πρωτοδικεία
της Aθήνας και της Kαβάλας είχαν εγκρίνει προηγουµένως παρόµοια καταστατικά των τοπικών
Δηµοκρατικών Eνώσεων. Tο κόµµα επικεφαλής είχε τώρα τον Παπαναστασίου και τον Περικλή
Aργυρόπουλο, και δίπλα τους τον Xατζηκυριάκο ως εκπρόσωπο των στρατιωτικών. Oι ξένοι
διπλωµάτες φοβούνταν µήπως, ενώ εκλογικά δεν θα πρωταγωνιστούσε, παρέµενε επικίνδυνη χάρη
στην υποστήριξη των αντιβασιλικών αξιωµατικών και ιδίως του Παγκάλου ο οποίος είχε
εγκαταλείψει πρόσφατα τη µετριοπαθή κυβέρνηση. Προς το παρόν όµως ο Πάγκαλος διευκόλυνε
απλώς τη δράση της Δηµοκρατικής Ένωσης στις Nέες Xώρες όπου είχε κυρίως επιρροή, χωρίς να
προσχωρεί σ' αυτήν. Έτσι βλέπουµε τον Γενικό Διοικητή Mακεδονίας να παραχωρεί στις αρχές
του 1923 στη Δηµοκρατική Ένωση Mακεδονίας το διαµέρισµα όπου στέγαζαν προηγουµένως τον
Πατριωτικό Σύνδεσµο· στο εξής τα γραφεία της νέας οργάνωσης, που εγκαταστάθηκαν αµέσως στο
κτήριο της Eγνατίας 319 στην κεντρική περιοχή του Aγίου Aθανασίου, ήταν ανοιχτά σε
καθηµερινή βάση ενισχύοντας τις προσπαθειές της να µαζικοποιηθεί. H αρθρογραφία της φιλικής
της Eφηµερίδος των Bαλκανίων η οποία στηλίτευε έντονα τον αντισηµιτισµό, προωθούσε τις
πολυεθνικές οργανώσεις και συστηµατικά υποστήριζε τα λαϊκά προσφυγικά συµφέροντα, έδειχνε
πως η Δηµοκρατική Ένωση Mακεδονίας, µολονότι περίκλειε επίσης αντίθετες απόψεις,
προσπαθούσε να εδραιωθεί σε όλες τις τοπικές εθνοτικές κοινότητες. Aκόµη και ο Πάγκαλος
ανακοίνωνε πως τα πρώτα θύµατα των στρατοδικείων που εκτέλεσαν την ίδια περίοδο
καταδικάστηκαν επειδή έκαναν σαµποτάζ και όχι επειδή ήταν εβραίοι.1
1
FO 371.8823/150, Bentinck προς Curzon, 5.4.1923/269· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 3.1.1923, όπου
αναφέρεται και το σκεπτικό της σχετικής απόφασης 1111/1922 του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης· Eφηµερίς των
Bαλκανίων, φ. της 11.1.1923, 3.2.1923, 15.2.1923, 19.3.1923 όπου και η από 18 Mαρτίου ανακοίνωση του
Παγκάλου, 20.3.1923: “H Aνωτάτη Διοίκησις του Στρατεύµατος”, βεβαίωνε, “λυπείται ιδιαιτέρως διότι ... έτυχε να
ανήκωσι εις το Iσραηλιτικόν Έθνος, ούτινος αείποτε εξετίµησα τα φιλόνοµα και πατριωτικά αισθήµατα, βεβαιώ δε
άπαξ έτι ότι η Iσραηλιτική Kοινότης θα απολαµβάνη πάντοτε των συµπαθειών και στοργικής προστασίας εκ
534
O Πάγκαλος αντλούσε δύναµη από την επιτυχηµένη αναδιοργάνωση του στρατού η οποία
επέτρεψε να διατηρήσουν τη γραµµή του Eβρου και να διαπραγµατευτούν στη Λωζάννη από θέση
πολύ καλύτερη από εκείνη που θεωρούνταν δυνατή µερικούς µήνες νωρίτερα. Tον Σεπτέµβριο του
1922 ο βρετανός πρέσβυς εκτιµούσε πως “ο στρατός ξηράς δεν αποτελεί τώρα σηµαντική
στρατιωτική δύναµη, θα µπορούσε όµως να ξαναγίνει σύντοµα αν έπαιρνε Bρετανική βοήθεια. Tο
ηθικό του ναυτικού είναι ικανοποιητικό, από τα πλοία όµως λείπουν πολλά που εµείς θεωρούµε
ουσιώδη”. Ωστόσο µέσα σε ελάχιστους µήνες ο Πάγκαλος κατόρθωσε να ανασυντάξει περίπου
εκατόν δέκα χιλιάδες άνδρες στη Mακεδονία και στη Θράκη.1 Oι µέθοδοι που χρησιµοποίησε ήταν
βάρβαρες - ανάµεσά τους συµπεριλαµβανόταν η εκτέλεση πλήθους λιποτακτών, ανυπότακτων και
άλλων θυµάτων της στρατιωτικής πειθαρχίας - αλλά συχνά αντιπαρέβαλλαν το επίτευγµά του µε
την καταρράκωση του γοήτρου του στρατού, και ιδίως του σώµατος των αξιωµατικών, έπειτα από
τις πρόσφατες επιδόσεις τους στη Mικρά Aσία. O έλεγχος που ασκούσε ο Στρατηγός στο σύνολο
σχεδόν του αξιόµαχου στρατού τού πρόσφερε µια ανεκτίµητη πολιτική βάση, ενώ η αντίθεσή του
προς το θρόνο όσο και προς τις διαπραγµατεύσεις του Bενιζέλου στη Λωζάννη τόν εφοδίασε µε
ένα αυτοτελές, έστω και πρόσκαιρο, πολιτικό πρόγραµµα. Eπιπλέον εξασφάλισε την υποστήριξη
είτε τον έλεγχο µιας σηµαντικής µερίδας του τύπου στις Nέες Xώρες, µε ναυαρχίδα την Eφηµερίδα
των Bαλκανίων. O φόβος των πραξικοπηµατικών πρωτοβουλιών του αποτέλεσε σταθερή
παράµετρο των πολιτικών υπολογισµών ωσότου παραιτήθηκε από το στράτευµα, τον Iούνιο του
1923.2
µέρους των Eλληνικών αρχών”. Διόλου συµπτωµατικά την εποµένη η κυβέρνηση ανακοίνωσε πως θα επιχορηγούσε
την Iσραηλιτική Kοινότητα µε πεντακόσιες χιλιάδες δραχµές. Ωστόσο ο πρώτος λιποτάκτης που εκτέλεσε ο
Πάγκαλος φαίνεται πως ήταν επίσης εβραίος· βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 24.
1
2
Eνδεικτικά, σε σχέση µε την πτώση του στρατιωτικού γοήτρου, όταν ο πρέσβυς της Oλλανδίας έθιξε στον υπουργό
Eξωτερικών Pέντη το ζήτηµα της τιµωρίας των υπεύθυνων και “παρατήρησε πως ολοφάνερα άξιζε να τιµωρηθούν
ορισµένοι αξιωµατικοί του µετώπου οι οποίοι εξαφανίστηκαν ‘τρέχοντας σαν λαγοί’, και ο κ. Pέντης άρχισε να
προβάλλει δικαιολογίες υπέρ των συµπατριωτών του, τότε”, αφηγείται ο Bentinck, “ο συνάδελφός µου απάντησε
ωµά πως σε καµιά περίπτωση δεν δικαιολογείται αξιωµατικός να το βάζει στα πόδια” (FO 371.7590/33, Bentinck
προς Curzon, 14.12.1922/723). Bλ. ακόµη σε FO 371.8823/27, Bentinck προς Langton, 15.2.1923/ιδιωτικό κι
εµπιστευτικό· FO 371.8824/35-97, 104-111. Bλ. σε FO 371.8824 για τη δυσφορία του στρατού για την απώλεια της
Aνατολικής Θράκης και για την κατάσταση στη Θεσσαλονίκη. Σχετικά µε την κατάσταση του ναυτικού βλ. την
πολύ σηµαντική αναφορά της Bρετανικής Nαυτικής Aποστολής για τα πεπραγµένα κατά το πρώτο έτος της
παραµονής της στην Eλλάδα, σε FO 371.8831/81-105. Bλ. ακόµη σε FO 371.8831/106 κ.ε. για την άρνηση των
βρετανών να πουλήσουν πυροµαχικά στην Eλλάδα τον Iανουάριο του 1923 και για την άρνηση της επαναστατικής
κυβέρνησης να ανανεώσει τα συµβόλαια των ξένων αποστολών σε FO 371.8831/192-194 και ιδίως για το ρόλο του
Xατζηκυριάκου σε FO 371.8831/195-202. H εκτέλεση όλων των ανυπότακτων και λιποτακτών καθιερώθηκε
Aπρίλιο του 1923· βλ. Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 19.4.1923.
535
Στον ανταγωνισµό µε τον Πάγκαλο για την ηγεσία της επανάστασης ο Πλαστήρας
αντέτασσε τη δηµοτικότητά του στη στρατιωτική ισχύ. Ωστόσο µετά την εκτέλεση των Έξι τα
πνεύµατα των στρατιωτικών κινούνταν προς αντίθετη κατεύθυνση από των πολιτικών και όσο
ενισχυόταν η θέση του Παγκάλου τόσο µεγάλωνε το χάσµα που τόν χώριζε από τον Πλαστήρα.
Kαθώς πλήθαιναν οι φυγόκεντρες τάσεις στο φιλεπαναστατικό στρατόπεδο και διογκωνόταν η
λαϊκή δυσαρέσκεια εξαιτίας του προσφυγικού προβλήµατος και της αδιάκοπης πτώσης της
δραχµής, αµηχανία κατέλαβε την κυβέρνηση που είχε εξασθενήσει από την αποχώρηση του Pέντη
από το Yπουργείο Eξωτερικών, από τη δραστήρια αντιπολίτευση συντηρητικών βενιζελικών όπως
ήταν ο Aλέξανδρος Διοµήδης και ο Aλέξανδρος Kαραπάνος, καθώς και από τον ανταγωνισµό του
Aποστόλου Aλεξανδρή που ήθελε να αρπάξει την πρωθυπουργία από τον Γονατά.
Aντιλαµβανόταν πως δεν τήν συνέφερε ούτε να προκηρύξει εκλογές ούτε να παραδώσει την
εξουσία στους πολιτικούς, όπως τήν πίεζε να κάνει η συντηρητική πτέρυγα των Φιλελευθέρων.1
Παρ’ όλες τις δυσκολίες, τις φυγόκεντρες τάσεις και την απειρία του, το επαναστατικό
καθεστώς επιβίωσε το κρίσιµο διάστηµα µετά τις εκτελέσεις και ανάγκασε τους εσωτερικούς κι
εξωτερικούς αντιπάλους να αναθεωρήσουν τη στάση τους απέναντί του. “Όσο και αν
αποδοκιµάζει κανείς ορισµένες ενέργειές τους”, σηµείωνε έκπληκτος ο Mπέντινκ παραµονές του
νέου έτους, “πρέπει να οµολογήσει πως διατήρησαν την τάξη στη χώρα και ... αναστύλωσαν την
πειθαρχία και το ηθικό του στρατού”. Tα αυστηρά µέτρα της Eπανάστασης, πρόσθετε ο Άτσλεϋ,
δεν είχαν ελαττώσει τη δηµοτικότητά της όσο έλπιζαν οι βασιλικοί µολονότι µείωσαν σηµαντικά
τις πιθανότητες εκλογικής επιτυχίας των υποστηρικτών της.2
Eντέλει η οµάδα του Eλευθέρου Bήµατος απέσπασε, ή τουλάχιστον έτσι πίστευε, την
υποστήριξη του Παγκάλου µε τον οποίο είχε κοινό στόχο την αποδυνάµωση του Πλαστήρα και
ανάγκασε τον τελευταίο να επισκεφθεί τον Bενιζέλο στη Λωζάννη. Eίδαµε παραπάνω πως
παράλληλα προσπαθούσε να κάµψει τους δισταγµούς του Zαΐµη ώστε να σχηµατίσει συνδυασµούς
µαζί του, χωριστά από την “αριστερή” πτέρυγα που είχε όργανα την Πατρίδα και τον Eλεύθερο
Tύπο, ελπίζοντας έτσι να αποσπάσει µια έστω και ισχνή πλειοψηφία σε συνεργασία µε τα µικρά
συντηρητικά κόµµατα και κατόπιν ν' αναγκάσει τους υπόλοιπους Φιλελευθέρους, τη Δηµοκρατική
Ένωση, το Aγροτικό Kόµµα και το Συντηρητικό Eνωτικό Kόµµα του Γ. Δ. Pάλλη να τήν
υποστηρίξουν.3 Kυρίαρχα χαρακτηριστικά των µηνών αυτών ήταν η πολιτική και ιδεολογική
ρευστότητα, καθώς και οι αδιάκοπες διαµάχες στο εσωτερικό των στρατοπέδων. Όπως συνόψιζε ο
Mπέντινκ, “Tόσο το ‘Bενιζελικό’ όσο και το Άντιβενιζελικό’ κόµµα δείχνουν να βρίσκονται σε
κατάσταση µερικής διάλυσης· το δεύτερο µάλιστα ακόµη περισσότερο από το πρώτο”. Tο Kόµµα
1
FO 371.8826/122, Bentinck προς Curzon, 28.12.1922/749· FO 371.8826/135, Bentinck προς Curzon, 11.1.1923/17·
FO 371.8826/125-129· FO 371.8827/210, Bentinck προς Curzon, 23.8.1923/658· FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles
W. Lampson, 15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό.
2
FO 371.8826/135, Bentinck προς Curzon, 11.1.1923/17· FO 371.8826/159, υπόµνηµα Atchley, 27.12.1922.
3
FO 371.8826/188, Bentinck προς Curzon, 22.2.1923/130· FO 371.8826/220, Bentinck προς Curzon, 29.3.1923/250.
536
Φιλελευθέρων θεωρούσε τον Στρατηγό Δαγκλή “πολύ γέρο”, τον Kαραπάνο “ακατάλληλο” και
τους υπόλοιπους εξίσου ανεπαρκείς.1 Aποτέλεσµα των συγκρούσεων, που διεξάγονταν µε φόντο
την κοινωνική κρίση και την αποδυνάµωση των συλλογικών κοµµατικών οργάνων, ήταν η
προσωρινή αποσύνθεση των στελεχικών κοµµάτων.
H Eπανάσταση θέλησε να αξιοποιήσει το πολιτικό κενό για να δηµιουργήσει µια αυτόνοµη
πολιτική βάση ισχύος, ουσιαστικά ένα µαζικό πολιτικό σχήµα το οποίο θα τήν στήριζε απέναντι
στους αναξιόπιστους κεντρώους πολιτικούς που αντιστρατεύονταν τη συλλογική οργάνωση. O Γ.
Παπανδρέου επεξεργάστηκε το σχέδιο να οργανώσουν σε όλες τις επαρχίες τους Συνδέσµους
Eθνικής Σωτηρίας (ΣEΣ) στους οποίους ενθάρρυναν τη συµµετοχή αξιωµατικών και δηµοσίων
υπαλλήλων.2 Όπως περιέγραφε ο Zερβός, από τα τέλη Nοεµβρίου η “Eπανάστασις µη βλέπουσα
οργάνωσιν εις το Kόµµα των Φιλελευθέρων ηναγκάσθη να σκεφθή µόνη της περί οργανώσεως. Kαι
απέστειλεν ... 120 Aξιωµατικούς εις τας Eπαρχίας δια να αποτελέσωσι τον πυρήνα της
οργανώσεως ταύτης”. Tο σχέδιο ήταν να σχηµατίσουν πυρήνες από έφεδρους αξιωµατικούς,
“βραδύτερον δε θα προστεθώσι και έφεδροι οπλίται, κατόπιν θα προσέλθωσι εκεί και οι πολίται
και θα υποδείξωσι τους υποψηφίους” για τις εκλογές.3 Kοµµατικός “εκδηµοκρατισµός” µέσω του
στρατού λοιπόν, ο οποίος συνάµα απειλούσε να καταλήξει στην ανάπτυξη ενός φασίζοντος
κόµµατος.
O Πλαστήρας παρουσίασε το σχέδιο στον Bενιζέλο εξηγώντας πως “[π]αν άλλο παρά αι
δηµοκρατικαί αρχαί θα είναι εκείναι αι οποίαι θα σώσουν την πατρίδα από βεβαίαν αποσύνθεσιν”.
Δήλωνε πως οι ανάγκες της στρατιωτικής ανασυγκρότησης και του περιορισµού της “επικινδύνου
επελάσεως των κοµµουνιστικών ιδεών” επέβαλλαν, προσωρινά εννοείται, τη λύση της
Δηµοκρατικής δικτατορίας - τήν αντιστρατευόταν όµως ο “Oικονοµικός Eφιάλτης”. Έπρεπε
λοιπόν να προκηρύξουν εκλογές για εθνοσυνέλευση µόλις θα το επέτρεπαν οι διαπραγµατεύσεις
µε την Tουρκία· αντιθέτως από τους “νέους Φιλελευθέρους” έλπιζε πως τότε θα ένωναν όλες τις
κεντρώες και αριστερές δυνάµεις εκτός του Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόµµατος ώστε να
σχηµατιστούν “συνδυασµοί ισχυροί, µε σηµαίαν φιλανταντικήν, µε αρχηγόν την Eπανάστασιν”,
τους οποίους, βεβαίως, αρµόδια να καταρτίσει και να χρίσει θα ήταν και πάλι η Eπανάσταση. H
ίδια θα οργάνωνε την προπαγάνδα σε ολόκληρη τη χώρα “δια των διδασκάλων, ιερέων και ειδικών
ρητόρων αποσταλέντων επίτηδες εις τας επαρχίας” και θα εδραίωνε την επιρροή της σε κάθε πόλη
και χωριό αντιγράφοντας την οργάνωση των Eπιστράτων. O Πλαστήρας επέβλεπε κι έλπιζε να
1
2
FO 371.8826/122, Bentinck προς Curzon, 28.12.1922/749· FO 371.8826/135, Bentinck προς Curzon, 11.1.1923/17·
FO 371.8826/125-129· FO 371.8827/210, Bentinck προς Curzon, 23.8.1923/658· FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles
W. Lampson, 15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό. Για την οργάνωση, µε πρωτοβουλία της τοπικής νοµαρχίας, των
Συνδέσµων Eθνικής Σωτηρίας στην Aρκαδία βλ. Eλεύθερος Aνθρωπος (Tρίπολις), έκτακτο φ. της 25.12.1922.
3
Σ. Zερβός, σε δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεως Kόµµατος Φιλελευθέρων της 14.12.1922, σε EΛIA,
αρχείο N. Aποστολοπούλου, φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
537
επεκτείνει σε ολόκληρη την επικράτεια τη σύσταση των Συνδέσµων, δηλαδή “συλλόγων εφέδρων
πολεµιστών, εµπεποτισµένων µε τας αρχάς της Eπαναστάσεως, µε κύριον σκοπόν την εξάλειψιν
των ανηθίκων συλλόγων των επιστράτων, οίτινες σχεδόν εξέλιπον παντελώς. O καταρτισµός
τούτων βαίνει καλώς καθ’ όλον το κράτος, επί τη βάσει των υγιεστέρων αρχών, και θα έχουν
στενήν επαφήν και εξάρτησιν από το ειδικόν γραφείον της Eπαναστάσεως, από το οποίον θα
λαµβάνουσι οδηγίας και θα εµπνέονται. Eντός µηνός ελπίζοµεν να φθάση η οργάνωσις εις καλόν
σηµείον”.1
Tο Kόµµα Φιλελευθέρων βεβαίως αντέδρασε και ο Δαγκλής αυτοπροσώπως έσπευσε να
καταδικάσει αυτή την πρωτοβουλία που απειλούσε να υποσκάψει πρώτα απ’ όλα τη θέση των
Φιλελευθέρων πολιτευτών.2 Tο εγχείρηµα ναυάγησε επίσης εξαιτίας της αντίδρασης των στελεχών
της πολιτικής ελίτ που είχαν συσπειρωθεί γύρω από τις οµάδες του Eλευθέρου Bήµατος και του
Pέντη και απέκλειαν τη δηµιουργία συλλογικών σωµάτων ανεξέλεγκτων µε τις πατροπαράδοτες
µεθόδους. Πολύ σύντοµα οι Σύνδεσµοι, οι οποίοι άλλωστε ήταν πρωτοβουλία της στρατιωτικής
κορυφής και όχι της πολιτικής βάσης, αναγκάστηκαν να διαλυθούν στα περισσότερα µέρη. Yπήρχε
άλλωστε το πρόβληµα της ιδεολογικής ανοµοιογένειας. Eχουµε µαρτυρίες, µέσα από την
εφηµερίδα Kαµπάνα, για τη δράση ενός από τους µακροβιότερους, ο οποίος λειτούργησε από τον
Δεκέµβριο του 1922 ως τις εκλογές του 1923 στη Mυτιλήνη. O λόγος του είχε επίκεντρο τον
µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό· εξέφραζε αντιστρατοκρατικό πνεύµα και διαµαρτυρόταν εναντίον
όσων κατηγορούσαν τους ΣEΣ για φασιστικές τάσεις. Eνώ στις εκλογές του 1923 υποστήριξε τον
Παπανδρέου, κατόπιν στράφηκε στον Παπαναστασίου.3
Ωστόσο οι Φιλελεύθεροι πολιτευτές δεν αντιπρότειναν εύλογες εναλλακτικές λύσεις στην
οργάνωση των Συνδέσµων: ζητούσαν από τους στρατιωτικούς να εγκαταλείψουν ευπειθώς την
εξουσία µόνο και µόνο για να τούς παραδώσουν στην αντεκδίκηση των αντιπάλων τους. Όπως
παρατηρούσε ο Mπέντινκ, “ο κ. Zαΐµης ζητά ... να σχηµατίσει ελεύθερα την Kυβέρνησή του και
αποκρούσει κάθε χειραγώγησή της από εκπροσώπους της Eπανάστασης. Aπό την άλλη πλευρά,
δύσκολα θα µπορέσει να παραχωρήσει γενική αµνηστεία καθώς διαβλέπω σε πολλούς χώρους τη
δίψα της εκδίκησης και παρατηρώ πως ακόµη και [µοναρχικοί] τους οποίους θεωρούσα
µετριοπαθείς δυσκολεύονται να συµφωνήσουν µε την ιδέα του κ. Zαΐµη, να εγγυηθεί την ασφάλεια
των µελών της πρώην Eπαναστατικής Eπιτροπής”. Στο αντίπαλο στρατόπεδο ο Mεταξάς
δυσκολευόταν να συσπειρώσει τους ανεξάρτητους, άλλοι βασιλόφρονες όµως, όπως ήταν ο
Στρατηγός Γιαννακίτσας, οργάνωναν συνοµωσίες για την ανατροπή της Eπαναστατικής
1
Eπιστολή Πλαστήρα προς Bενιζέλο, 1/13.12.1922, όπως αναδηµοσιεύεται σε Θάνος Bερέµης, “O Eλευθέριος
Bενιζέλος και οι αξιωµατικοί 1909-1924”, σε Mελέτες για τον Bενιζέλο και την εποχή του, ό.π., σ. 580-588.
2
Δαγκλής, σε δακτυλογραφηµένα πρακτικά συνεδριάσεως της 14.12.1922, σε EΛIA, αρχείο N. Aποστολοπούλου,
φάκελλος 174, “σηµειώσεις Kόµµατος Φιλελευθέρων”.
3
Σοφία Mατθαίου, “H εφηµερίδα ‘Kαµπάνα’, ‘όργανο των εφέδρων και των ντόπιων συµφερόντων’”, Mνήµων 10
[1985], σ. 212-235.
538
Kυβέρνησης οι οποίες ενώ στερούνταν σοβαρότητας έδειχναν παραστατικά τις διαθέσεις της
µοναρχικής παράταξης.1
Mάλλον στην αντιδηµοτικότητα της Eπανάστασης καθώς και στην πολιτική απειρία της
αλλά και στην άµεση αντίδραση των Φιλελευθέρων πολιτευτών πρέπει να αποδώσουµε την
πρόωρη αποτυχία αυτού του εγχειρήµατος, σε αντιδιαστολή µε τη σχετική ευκολία µε την οποία
οργανώθηκαν όχι µόνον οι προηγούµενοι Σύλλογοι Eπιστράτων από τον µοναρχισµό αλλά και οι
µεταγενέστερες οργανώσεις των Παλαιών Πολεµιστών όπου κυριάρχησε η αριστερά. Tο γεγονός
παραµένει πως οι Δηµοκρατικοί µιλιταριστές επιδίωξαν να παραµερίσουν τους Φιλελευθέρους
πολιτευτές αλλά επίσης και τη Δηµοκρατική Ένωση ώστε να δηµιουργήσουν µια πανελλαδική
µαζική οργάνωση η οποία θα στήριζε την επαναστατική κυβέρνηση: ο Παπαναστασίου έδωσε µάχες
προκειµένου να µη µετατρέψουν τον Δηµοκρατισµό σε νοµιµοποιητική ιδεολογία της
στρατοκρατίας. Ωστόσο τα µαζικά µορφώµατα που δηµιουργήθηκαν διαδοχικά µε ραχοκοκκαλιά
στρατιωτικούς ή στρατευµένους - οι Σύλλογοι Eπιστράτων, οι Σύνδεσµοι Eθνικής Σωτηρίας και
οι Eνώσεις Παλαιών Πολεµιστών - αντανακλούσαν και προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν προς
όφελός τους, µε διαφορετικούς τρόπους, αφενός τις καταλυτικές εµπειρίες της στρατιωτικής ζωής
και των εχθροπραξιών οι οποίες άγγιξαν πρακτικώς ολόκληρο το πολιτικά ενεργό τµήµα του
πληθυσµού και αφετέρου τις αδιανόητες νωρίτερα δυνατότητες παρέµβασης που απέκτησε το
κράτος κατά τη διάρκεια του πολέµου. Tο ίδιο φαινόµενο παρουσιάστηκε σε όλες τις χώρες που
συµµετείχαν στον Eυρωπαϊκό Πόλεµο κι επηρέασε καίρια τα πολιτικά ρεύµατα, από τον
µπολσεβικισµό και τον φιλελευθερισµό ως τον φασισµό και τον ναζισµό.
Ένας διεισδυτικός στοχαστής συνέδεσε την έννοια του “ολοκληρωτικού κράτους”, την
οποία εισήγαγε στο πολιτικό λεξιλόγιο ο Mουσολίνι το 1925, µε την προγενέστερη αναγνώριση
του Eυρωπαϊκού Πολέµου ως “ολοκληρωτικού πολέµου”, ως “τόπου ενός συνόλου κοινωνικών
νεωτερισµών τους οποίους µετέφρασαν στις πολιτικές πρακτικές όσο και στα πολιτικά
λεξιλόγια”.2 Oσα επισηµαίνει σχετικά µε τις ευρωπαϊκές χώρες ισχύουν mutatis mutandis για την
Eλλάδα, η οποία βεβαίως γνώρισε επί µικρότερο διάστηµα τον πόλεµο µε την ένταση µε την οποία
τον βίωσαν άλλα κράτη αλλά έζησε σε πολεµική κατάσταση µια ολόκληρη δεκαετία, από το 1912
1
Oι σχέσεις του Pέντη µε τον Πλαστήρα και µε την Eπαναστατική Eπιτροπή, τεταµένες από την εποχή των
εκτελέσεων, κορυφώθηκαν στην προσωπική σύγκρουσή τους µε αφορµή κάποιο ρουσφέτι η οποία ανάγκασε τον
Pέντη να παραιτηθεί: “Eίναι πολύ απογοητευµένος που έχασε το υπουργείο Eξωτερικών αλλά συνάµα και πολύ
επικίνδυνος για να τόν αποξενώσει ολότελα η Kυβέρνηση. Γνωρίζει πάρα πολλά, λένε, κι επιπλέον διαθέτει την
υποστήριξη του Eλευθέρου Bήµατος που είναι τώρα η σηµαντικότερη εφηµερίδα”. Tόν τοποθέτησαν λοιπόν στο
υπουργείο Δικαιοσύνης αλλά αποµακρύνθηκε και από εκεί προτού λήξει το 1922· βλ. FO 371.8826/122, Bentinck
προς Curzon, 28.12.1922/749· FO 371.8826/135, Bentinck προς Curzon, 11.1.1923/17· FO 371.8826/125-129· FO
371.8827/210, Bentinck προς Curzon, 23.8.1923/658· FO 371.8823/27, Bentinck προς Miles W. Lampson,
15.2.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό.
2
Ch. Roig, La Grammaire politique du Lénine, ό.π., σ. 10.
539
ως το 1922, στη διάρκεια της οποίας γιγαντώθηκε ο ρόλος του κράτους και διαµορφώθηκαν τα
πολιτικά ρεύµατα του µεσοπολέµου. Σύµφωνα µε τον Pουάγκ,
ο πρώτος παγκόσµιος πόλεµος ήταν µια βαρυσήµαντη πολιτική εµπειρία αφού έδειξε για
πρώτη φορά και σε πρωτοφανή έκταση, για καιρό περισσότερο απ’ όσο φανταζόταν
οποιοσδήποτε, ποιά ικανότητα κινητοποίησης κι ενοποίησης διαθέτουν τα βιοµηχανικά
Kράτη σε καιρό πολέµου. Kινητοποίησης ανθρώπων στο στρατό και στην εργασία·
κινητοποίησης πόρων µε τη συγκεντρωτική οικονοµική και χρηµατοπιστωτική οργάνωση η
οποία κατέδειξε τις προσαρµοστικές ικανότητες του καπιταλισµού. Eλέγχου των ιδεών και
των συµπεριφορών χάρη σ' ένα µηχανισµό προπαγάνδας και καταστολής αποδεκτό από τον
πληθυσµό, αφού στρέφεται εναντίον του εξωτερικού κι εσωτερικού “εχθρού”. Mπορούµε να
αντιληφθούµε πώς συντάραξε το πνεύµα των ανθρώπων αυτή η πολεµική µηχανή την οποία
έστησαν και τελειοποιούσαν από µήνα σε µήνα και από χρόνο σε χρόνο, πώς δηµιούργησε
ιδανικά και ιδέες-δυνάµεις στα µέτρα µιας πραγµατικότητας που ξεπερνούσε κάθε
προηγούµενη ουτοπία πολιτικής ενοποίησης. Aπό αυτή την άποψη οι νεωτεριστικές οµάδες
οι οποίες έγιναν φορείς της αλλαγής ήταν τα γενικά επιτελεία - κι εκείνο το οποίο
διεύθυναν ο Xίντεµπουργκ και ο Λούντεντορφ έκανε τα τολµηρότερα βήµατα στο δρόµο
που οδηγούσε στο πολιτικό ιδεώδες του εµπόλεµου Kράτους, σε αντιδιαστολή προς τη
δηµοκρατία και τον κοινοβουλευτισµό ... Tο σύστηµα συµβόλων που δηµιούργησαν µε
ευκαιρία τον πόλεµο µεταµορφώθηκε σε πολιτική συµβολιστική.1
H φιλελεύθερη αστική σκέψη, διευκρινίζει ο Pουάγκ, ενσωµάτωσε την εµπειρία του πολέµου
µε δυο ορολογίες διακεκριµένες αλλά συµπληρωµατικές: η µια εστιαζόταν στην παράλογη και
παθολογική όψη του πολέµου ενώ η άλλη τόν ορθολογικοποιούσε και κατά κάποιον τρόπο τόν
παρουσίαζε ως κανονική κατάσταση. Mετά το 1915 οι αστοί, αφού ξεπέρασαν την αρχική
αµηχανία, αναπροσαρµόζουν τις αρχές της σκέψης τους ώστε “να δικαιολογήσουν τα
αδικαιολόγητα”. Δηµιουργούν νέες πολιτικές γραµµατικές µε ονοµασίες όπως “έκτακτο δίκαιο”,
“δίκαιο της ανάγκης”, “πολεµικό δίκαιο”, “εξαιρετικές περιστάσεις”, τα θεµέλια των οποίων
αναζητούν κατανάγκην σ' ένα “υπέρτερο δίκαιο” (σε “αρχές”, “θεµελιώδεις νόµους” κλπ.) εξ
ορισµού διαφορετικό από το δίκαιο αλλά τόσο πανίσχυρο που να δικαιολογεί την εγκατάλειψη
της νοµιµότητας: “Ήδη θεµελιώνουν ‘στο δίκαιο’ διαδικασίες που εκτείνονται από τα νοµοθετικά
διατάγµατα ως την παραχώρηση νοµοθετικών εξουσιοδοτήσεων [στην κυβέρνηση] και από τα
αυθαίρετα αστυνοµικά µέτρα ως τον οικονοµικό διευθυντισµό”. Aυτή η διαδικασία
ολοκληρώνεται σε όλη την Eυρώπη ως το 1939, οπότε “ο πολιτικονοµικός συµβολισµός, καθώς
άλλωστε και η τρέχουσα γλώσσα των φιλελεύθερων δηµοκρατιών, έχει αφοµοιώσει ολότελα τους
λεκτικούς υπολογισµούς της µη νοµιµότητας”, µια µεταµόρφωση στην οποία συµβάλλει
αποφασιστικά η έννοια του θετικού δικαίου. O φασισµός και ο ναζισµός αποτελούν τη δεύτερη
1
540
διαδικασία µεταµόρφωσης της πολιτικής συµβολιστικής (symbolique politique) µε αφετηρία την
εµπειρία του πολέµου, ενώ η τρίτη αλληλένδετη διαδικασία είναι ο µπολσεβικισµός.1
Aντίστοιχα φαινόµενα γνώρισε η Eλλάδα κατά τη διάρκεια της πολεµικής δεκαετίας·
εντάθηκαν το µεσοπόλεµο και κορυφώθηκαν όταν πρακτικά καταλύθηκαν τα όρια µεταξύ
φιλελεύθερου και φασίζοντος λόγου επί Eµφυλίου και αργότερα - µια διαδικασία την οποία
κατέγραψε παραδειγµατικά αλλά ερµήνευσε διαφορετικά ο Nίκος Aλιβιζάτος (Oι πολιτικοί θεσµοί
σε κρίση). Oι επισηµάνσεις του Pουάγκ όµως αναδεικνύουν το παράδοξο των συγκοινωνούντων
δοχείων µεταξύ φιλελευθερισµού και φασίζοντος µιλιταρισµού· επιτρέπουν να καταλάβουµε πώς
συνεργάστηκαν σταθερά - παρ’ όλες τις εντάσεις στο εσωτερικό αµφότερων των “πολιτικών
κόσµων”, των αντιβενιζελικών όσο και των βενιζελογενών - συντηρητικοί εκπρόσωποι της
φιλελεύθερης ιδεολογίας όπως ήταν ο Mιχαλακόπουλος και ο Kαφαντάρης, ή ο Zαΐµης και ο
Tσαλδάρης, µε στρατοκράτες όπως ο Πλαστήρας και ο Πάγκαλος ή ο Mεταξάς και ο Δούσµανης.2
Eντέλει αναδεικνύουν το προηγουµένως αδιανόητο φαινόµενο, της πρακτικής νοµιµοποίησης του
καθοριστικού ρόλου των στρατιωτικών στην πολιτική ζωή, στα µάτια της αστικής ελίτ όσο κι ενός
µεγάλου µέρους του πολιτικού σώµατος. O Παπαναστασίου συνείργησε επίσης σ' αυτήν τη
διαδικασία, ενώ αργότερα πολλοί προοδευτικοί πολιτικοί που συµµετείχαν αρχικά στην ηγεσία
της Δηµοκρατικής Ένωσης, εθνικιστές όπως ήταν ο Περικλής Aργυρόπουλος αλλά ακόµη και ο
ίδιος ο Aραβαντινός, προσχώρησαν είτε στο παγκαλικό καθεστώς είτε στο Eθνικοδηµοκρατικό
Kόµµα του Kονδύλη.
γ. H Συνθήκη της Λωζάννης και η αναδιοργάνωση της Δηµοκρατικής Ένωσης

Aκριβώς η νοµιµοποίηση της στρατοκρατίας σ' αυτό το βαθύτερο επίπεδο επέτρεψε να ενισχυθεί η
επαναστατική κυβέρνηση µε την προσχώρηση στύλων του αστικού καθεστώτος κι εντέλει να
επιβιώσει. H εικόνα της στο εσωτερικό και στο εξωτερικό βελτιώθηκε όταν ανέλαβαν τα
οικονοµικά υπουργεία ο ικανός οικονοµολόγος Γεώργιος Kοφινάς και ο µόνιµος σχεδόν
πρόεδρος του Συνδέσµου Eλλήνων Bιοµηχάνων Aνδρέας Xατζηκυριάκος - και άλλο τόσο όταν
έδωσαν αµνηστεία αρχές Iανουαρίου του 1923. Mάλιστα στράφηκαν προς τα αριστερά σε
ορισµένα κοινωνικά και οικονοµικά ζητήµατα, περιορίζοντας τις εκρηκτικές διαστάσεις των
προβληµάτων κι εκτονώνοντας προσωρινά την προσφυγική δυσαρέσκεια. Mε πρωτοβουλίες του
Σίδερι και του Παπανδρέου η Eπανάσταση επανέλαβε τις εξαγγελίες για την αποκέντρωση,
υιοθέτησε φιλολαϊκές παρεµβάσεις στην οικονοµία, προώθησε δραστήρια την αγροτική, τη
δηµοσιονοµική και την εκπαιδευτική µεταρρύθµιση καθώς και την κωδικοποίηση της εργατικής
1
2
O Γ. Mαυρογορδάτος υποβαθµίζει αυτό το φαινόµενο όταν αναλύει τον “Bενιζελισµό”· χαρακτηριστικά, στο
κείµενο όπου συνοψίζει τις θέσεις του για τον “Bενιζελισµό” δεν αναφέρει ούτε µια φορά τη λέξη “στρατός” ή
οποιοδήποτε παράγωγό της· βλ. Γιώργος Θ. Mαυρογορδάτος, “Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός”, σε Γ. Θ.
Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
541
νοµοθεσίας, ικανοποίησε καπνεργατικά αιτήµατα, ενίσχυσε οικονοµικά εργατικές οργανώσεις και
ακόµη και το Eργατικό Kέντρο Θεσσαλονίκης, αποφυλάκισε τον Σεραφείµ Mάξιµο και περιόρισε
την καταδίωξη των κοµµουνιστών από τον κρατικό µηχανισµό. Mε µεσολάβηση του
Παπαναστασίου ο Σταυρίδης πήρε διαβατήριο για να παρακολουθήσει τη διάσκεψη της
Bαλκανικής Kοµµουνιστικής Oµοσπονδίας που είχε προγραµµατιστεί για τον Iούνη του 1923.
Όταν ένας χωροφύλακας εκτέλεσε εν ψυχρώ έναν Παλαιό Πολεµιστή µέσα στο αστυνοµικό τµήµα,
προκαλώντας την αγανάκτηση της αριστεράς και των συνδικάτων, το κράτος επιδεικνύοντας
σπάνια ευαισθησία τιµώρησε το όργανό του. Eπίσης η Eπανάσταση ενεργοποίησε θεσµούς που
απειλούσαν να περιθωριοποιήσουν µακροπρόθεσµα την παραδοσιακή πολιτική ελίτ. Στη
“σύσκεψη των τάξεων” που οργάνωσε συµµετείχαν οι σηµαντικότεροι µαζικοί φορείς εκτός από το
KKE και τη ΓΣEE: τα εργατικά κέντρα των σηµαντικότερων πόλεων καθώς και ισχυρές εργατικές
και υπαλληλικές ενώσεις, εµπορικοί κι επαγγελµατικοί σύλλογοι δίπλα στο Σοσιαλιστικό Kέντρο
του Γιαννιού, στο Πολιτικό Kέντρο Φιλελευθέρων και στους Συνδέσµους Eθνικής Σωτηρίας. H
επίσηµη υιοθέτηση του γρηγοριανού ηµερολογίου ήταν άλλη µια τολµηρή επιλογή της κυβέρνησης
που συγκέντρωσε τα πυρά των συντηρητικών και, καθώς έγινε επαναστατικώ δικαίω,
µακροπρόθεσµα επέτρεψε στους αντιβενιζελικούς να εκµεταλλευτούν τον παλαιοηµερολογιτισµό.
Ωστόσο οι ίδιες πρωτοβουλίες ώθησαν συνάµα ισχυρές κεντρώες δυνάµεις, ιδίως της Παλαιάς
Eλλάδας, στην αντιπολίτευση· τις αντικυβερνητικές επιθέσεις συντόνιζε τώρα το Eλεύθερο Bήµα
πιέζοντας να διώξουν την Eπανάσταση από την εξουσία και να προκηρύξουν εκλογές.1
Aφετέρου, κι ενώ ο αντιµοναρχισµός εδραιωνόταν µεταξύ των στρατιωτικών, ένας άλλος
παράγοντας ανησυχούσε τους Δηµοκρατικούς κι ευνοούσε τους µετριοπαθείς: οι εξωτερικές
περιπλοκές της καθεστωτικής µεταβολής. H εχθρότητα της Bρετανίας στην αποµάκρυνση της
δυναστείας θεωρούνταν δεδοµένη. H γαλλική πρεσβεία διέδιδε από τις αρχές της άνοιξης πως
παρ’ όλες τις αντίθετες φήµες ένα Δηµοκρατικό πραξικόπηµα θα την έβρισκε αντιµέτωπη. Στις
σχετικές κρούσεις των Δηµοκρατικών ο επιτετραµµένος των HΠA απάντησε πως κάθε νέα
αναστάτωση θα έπληττε τις σχέσεις των δυο χωρών. H Iταλία υποστήριζε τον Mεταξά ενώ οι
βαλκανικές µοναρχίες θεωρούσαν ζήτηµα επιβίωσης να υπονοµεύσουν κάθε απόπειρα
δηµιουργίας µιας ελληνικής Δηµοκρατίας. O σερβικός ιµπεριαλισµός και ο βουλγαρικός
αλυτρωτισµός, σε συνδυασµό µε τους στενούς δεσµούς της ελληνικής και της ρουµανικής αυλής,
κινούσαν υποψίες µήπως ήδη σχηµάτιζαν µια βαλκανική Iερά Συµµαχία που θα εισέβαλλε στη
Δηµοκρατική Eλλάδα για να στερεώσει τους θρόνους. Συνάµα οι πρίγκιπες, ο Nικόλαος, ο
Xριστόφορος και ο Aνδρέας, καταγίνονταν µε µια τόσο απερίσκεπτη αντικυβερνητική
1
Eλ. Σταυρίδης, Aίρεται το παραπέτασµα..., ό.π., σελ. 151· FO 371.8826/165, Bentinck προς Curzon, 24.1.1923/43·
FO 371.8826/184, Bentinck προς Curzon, 8.2.1923/93· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. του Iανουαρίου - Mαρτίου 1923
και ιδίως 6.1, 11.1, 12.1, 17.1, 18.1, 24.1, 19.2, 24.2, 14.3, 17.3, 22.3, 28.3, 5.4, 22.4, 5.6, 10.6.1923. Για τις εντυπώσεις
που προκάλεσαν τα “µπολσεβικικά” µέτρα της κυβέρνησης βλ. M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic
Crisis, ό.π., σ. 73 κ.ε..
542
προπαγάνδα στο εξωτερικό ώστε τον Aπρίλιο του 1923 η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
κινητοποιήθηκε για να την περιορίσει. Aκόµη και όταν οι ηγέτες της Δηµοκρατικής Ένωσης
συζήτησαν τους φόβους τους µε τον τσεχοσλοβάκο πρέσβυ, “έναν εκκεντρικό άνθρωπο, για τον
οποίο λένε ότι µισεί τους Bασιλείς και τους κληρικούς”, πήραν ανησυχητικές απαντήσεις: ο
Mετσιάρ δεν απέκλεισε το ενδεχόµενο στρατιωτικής επίθεσης των βαλκανικών ηγεµονιών και
µάλιστα υπαινίχθηκε πως η Tσεχοσλοβακική Δηµοκρατία µάλλον θ' ακολουθούσε, στο ζήτηµα
αυτό, την πολιτική των συµµάχων της στη Mικρή Aντάντ.1
Oι ηγέτες της Eπανάστασης πίστευαν στις αρετές της αυταρχικής κυβέρνησης αλλά ήταν
πολύ ετερόκλητοι για να γίνουν µόνιµο καθεστώς· σπαράσσονταν από προσωπικούς
ανταγωνισµούς και δεν διέθεταν ιδεολογική συνοχή. Mαταίωσαν την ίδρυση του “επαναστατικού
κόµµατος” όταν οι Φιλελεύθεροι υπονόµευσαν το προοίµιό του, τους Συνδέσµους Eθνικής
Σωτηρίας, και µάλιστα διέκριναν πως θα έχαναν κάθε αυτόνοµο πολιτικό στήριγµα αν
εγκατέλειπαν την εξουσία: ευκολότερη τούς φαινόταν η εναλλακτική λύση του sauve qui peut,
δηλαδή να προσχωρήσουν ατοµικά στους πολιτικούς σχηµατισµούς και να µεταµορφωθούν όπως
όπως σε πολιτικούς. Oι πολιτικοί άλλωστε ήθελαν να τούς διαιρέσουν· τούς χρειάζονταν και τούς
ανέχονταν στην κυβέρνηση ενόσο συνεχίζονταν οι διαπραγµατεύσεις στη Λωζάννη, αφού
επικρεµόταν νέος πόλεµος µε την Tουρκία, αν όµως ο Bενιζέλος εξασφάλιζε σταθερή ειρήνη,
αυτοµάτως ο Πλαστήρας και οι φίλοι του µετατρέπονταν σε βάρος - κάτι το οποίο καταλάβαινε
καλύτερα απ’ όλους ο Πάγκαλος. Aκόµη χειρότερα, ολοένα περισσότεροι αντιβενιζελικοί
συσπειρώνονταν πίσω από τον Mεταξά ο οποίος δεν έκρυβε πως ετοίµαζε αντίποινα αν κέρδιζε
τις εκλογές.
H ένταση εκδηλώθηκε τον Aπρίλιο του 1923, όταν ο Γεώργιος πραγµατοποίησε την πρώτη
επίσηµη έξοδο από το παλάτι αφότου ανέλαβε το θρόνο, µε ευκαιρία µιά τελετή στην Πάτρα όπου
η Eπαναστατική Eπιτροπή δεν ήθελε να παρουσιαστεί ασυνόδευτη. Tα µεταξικά Xρονικά
περιέγραψαν µε γλαφυρά χρώµατα τη βασιλική επίσκεψη και η Δηµοκρατική προπαγάνδα
αναζωπυρώθηκε· οι αλυσιδωτές αντιδράσεις διευρύνθηκαν µε άρθρα της Πατρίδος τα οποία η
αναθαρρηµένη αυλή κατάγγελλε ως αντιµοναρχικά.2 Oι αντεγκλήσεις συνεχίστηκαν τον Mάϊο
αποκαλύπτοντας πως τόσο η “επαναστατική” όσο και η “βενιζελική” µερίδα των Φιλελευθέρων
ασπάζονταν τώρα θεωρητικώς τις αρχές της αβασίλευτης δηµοκρατίας αλλά δεν προτίθενταν να
θέσουν καθεστωτικό ζήτηµα στο άµεσο µέλλον. Mάλιστα η οµάδα του Eλευθέρου Bήµατος επέµενε
απόλυτα - πολύ πιο απόλυτα απ’ όσο θα επέµεναν τα µέλη της την 4η Aυγούστου - στη χρήση
αποκλειστικώς κοινοβουλευτικών µεθόδων για να διευθετηθεί το πολιτειακό ζήτηµα.3 Όπως
είδαµε παραπάνω, ορισµένοι από αυτούς έδιναν κρυφά διαβεβαιώσεις στον Γεώργιο·
1
FO 371.8823/150, Bentinck προς Curzon, 5.4.1923/269· FO 371.8823/56-59, 63-75.
2
FO 371.8827/2, Bentinck προς Curzon, 19.4.1923/313· FO 371.8827/12, Bentinck προς Curzon, 23.4.1923/328· βλ.
και τις σχετικές παρατηρήσεις του Π. Kαρασεβδά στην EΣB, συνεδρίασις 8η της 26.1.1924, σ. 78.
3
FO 371.8827/73, υπόµνηµα Atchley, 15.6.1923/εσώκλειστο σε 472.
543
ακολουθούσαν καιροσκοπική πολιτική ώστε να επωφεληθούν από τη δηµοτικότητα των
αντιµοναρχικών ιδεών υποσκάπτοντας στο µεταξύ τον επικίνδυνο Παπαναστασίου. Bαθύτερο
αντιβασιλισµό έδειχναν οι “Eπαναστατικοί” οι οποίοι δεν φαντασιώνονταν πως θα τούς
συγχωρούσε ο θρόνος. Συνοπτικά, στο ζήτηµα του καθεστώτος ο Παπαναστασίου και η
Δηµοκρατική Ένωση, διασπώντας την πρώτη γραµµή αµύνης του µοναρχισµού, κέρδιζαν τον
ιδεολογικό πόλεµο στους κόλπους των Φιλελευθέρων και των στρατιωτικών. Oι αντίπαλοί τους
δεν τούς αντιµάχονταν ανοιχτά αλλά αντιθέτως υπέκλεπταν τα συνθήµατά τους ώστε να
προσελκύσουν τους ολοένα περισσότερους αντιβασιλικούς ψηφοφόρους· καθώς όµως αρνούνταν
τώρα να υποστηρίξουν θεωρητικώς τη µοναρχία, δύσκολα θα µπορούσαν να τήν υπερασπιστούν
αργότερα αν δεχόταν µετωπική επίθεση από τους εχθρούς της, πράγµα που συνέβη µετά το
µεταξικό κίνηµα και τις εκλογές του Δεκεµβρίου του 1923.
Tις συνθήκες ανέτρεψε τέλη Mαΐου η προκαταρκτική ελληνοτουρκική συµφωνία στη
Λωζάννη η οποία επανέφερε στο προσκήνιο το θέµα των εκλογών. Oι επικεφαλής των
Φιλελευθέρων προσπαθούσαν πάντοτε να περιθωριοποιήσουν τη Δηµοκρατική Ένωση ενώ η
Eπανάσταση δεν είχε προλάβει να οικοδοµήσει µαζικό πολιτικό µηχανισµό, ούτε είχε συναρθρώσει
τα αισθήµατα που γέννησε ο πόλεµος σε νοµιµοποιητική ιδεολογία, ούτε τέλος γνώριζε µε ποιά
τακτική να ελέγξει ή να παρακάµψει τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες. Eποµένως η πρωτοβουλία
των κινήσεων στην κεντρική πολιτική σκηνή πέρασε στους συντηρητικούς ηγέτες. Tο βενιζελικό
στρατόπεδο όµως φοβόταν µήπως οι κάλπες έβγαζαν νικητή τον Mεταξά που κέρδιζε έδαφος.
Πολλοί τέως γουναρικοί και στρατικοί έγιναν οπαδοί του ενώ εξασφάλισε, άγνωστο πώς, ένα
γενναίο ποσό µε το οποίο εξαγόρασε δυο αντιβενιζελικές εφηµερίδες οι οποίες προηγουµένως τόν
χτυπούσαν. H πόλωση αναζωπυρωνόταν και µόλις άκουσαν “Έχοµεν ειρήνην” από τον Bενιζέλο,
στις 28 Mαΐου, Δηµοκρατικοί κι Eπαναστάτες ξιφούλκησαν βίαια εναντίον των αντιβενιζελικών.1
Παρακάτω θα δούµε πώς προσπάθησε ο Πλαστήρας να εξασφαλίσει την Eπανάσταση από
τα αναµενόµενα µεταξικά αντίποινα, καθώς και τη σπασµωδική απόπειρα πραξικοπήµατος του
Παγκάλου µόλις φάνηκε πως η ειρήνη µε την Tουρκία θα εξάλειφε τον αυτόνοµο πολιτικό ρόλο
που έπαιζε προηγουµένως η Στρατιά του Eβρου· τον ανάγκασαν να παραιτηθεί αλλά η
συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια του Πλαστήρα δεν έλυσε το πολιτικό πρόβληµα. Όσο
περισσότερο ενισχυόταν ο Mεταξάς, τόσο µεγάλωνε η αποφασιστικότητα της Eπανάστασης να
κρατήσει την εξουσία ώσπου να εξασφαλίσει διαδόχους που θα προφύλασσαν την ίδια από τα
αντίποινα και τη χώρα από το φάσµα της εδαφικής αποσύνθεσης. Ωστόσο ο κεφαλονίτης
στρατοκράτης κήρυξε πρώτος πόλεµο στη Συνθήκη της Λωζάννης: προσπάθησε αµέσως να
εκµεταλλευτεί τη δυσαρέσκεια των προσφύγων από τη φιλειρηνική στροφή του Bενιζέλου όσο και
τη δυσφορία που προκαλούσε στους ντόπιους η προοπτική να ζήσουν δίπλα στους πρόσφυγες. Oι
µετριοπαθείς βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί ανησυχούσαν από την πόλωση αλλά δεν πρόσφεραν
1
FO 371.8827/63, Bentinck προς Curzon, 13.6.1923/463· Eφηµερίς των Bαλκανίων, φ. της 28.5.1923 κι επόµενα.
544
ρεαλιστικές λύσεις. H προοπτική της επιστροφής στον κοινοβουλευτισµό επανέφερε στην
επιφάνεια την πολυδιάσπαση του κέντρου.
Xαριστική βολή στην προσπάθεια του Zαΐµη να ενοποιήσει τους κεντρώους παραδοσιακούς
πολιτευτές έδωσε ο Bενιζέλος µετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, τον Iούλιο του
1923. Eνόσο συνέχιζαν αδιέξοδα τις διαπραγµατεύσεις πρόβαλαν στο προσκήνιο κάθε λογής
πολιτευτές των Nέων Xωρών αλλά κι εκπρόσωποι νέων κοινωνικών οµάδων όπως ήταν οι
πρόσφυγες. Mόλις εξασφάλισε ειρήνη η Eπανάσταση συνέτριψε αιµατηρά το εργατικό κίνηµα το
οποίο ριζοσπαστικοποιούσαν η ανεργία και η ασυγκράτητη πτώση των µισθών - και γινόταν
ακόµη πιο επίφοβο αφού η αριστερά έλεγχε τις οργανώσεις των Παλαιών Πολεµιστών. Aφετέρου
η δεξιά κατάγγελλε ως “µπολσεβικικές” τις δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις του Kοφινά και την
αγροτική µεταρρύθµιση την οποία προωωθούσε δραστήρια ο Γεώργιος Σίδερις. H κατάληψη τέλος
της Kέρκυρας από την Iταλία ενίσχυσε ακόµη περισσότερο τον Mεταξά.
Φόβοι νέας παλινόρθωσης

Στις 5 Iουνίου ο Πλαστήρας, που πίστευε πως ο Mεταξάς αµέσως θα εκτελούσε σύσσωµη την
Eπαναστατική Eπιτροπή αν κέρδιζε τις εκλογές, συνάντησε τον Άτσλεϋ στο σπίτι του Σκεύου
Zερβού και του αποκάλυψε πως η Eπανάσταση απαιτούσε να κρατήσουν µέλη της τα υπουργεία
Στρατιωτικών και Nαυτικών, ώστε να εξασφαλιστεί από αντίποινα οποιαδήποτε Kυβέρνηση και
αν ερχόταν στην εξουσία.1 Tους φόβους του µάλλον ενίσχυσε το κίνηµα που οργάνωσαν τις ίδιες
ηµέρες στη Bουλγαρία ο βασιλιάς, οι µοναρχικοί στρατιωτικοί και οι αλυτρωτιστές όταν ο
πρωθυπουργός Σταµπολίσκυ υπαινίχθηκε πως θα κήρυσσε Δηµοκρατία: ο βούλγαρος αγροτιστής
είχε εφησυχάσει µετά τις εκλογές όπου συγκέντρωσε 53% της ψήφου ενώ άλλα 19% πήραν οι
κοµµουνιστές και µόνον 15,5% το συντηρητικό Συνταγµατικό Mπλοκ· ακολούθησαν όµως η
µαζική σφαγή αγροτικών και αριστερών και η φρικτή δολοφονία του.2 Kανείς δεν ήξερε τι θα
έκανε ο Mεταξάς, αν µάλιστα έπαιρνε την κυβέρνηση µε τη λαϊκή ψήφο.
Aπό την πλευρά του ο Πάγκαλος αντέδρασε σπασµωδικά στο ενδεχόµενο παλινόρθωσης
καθώς και στην ειρήνευση µε την Tουρκία, την οποία θεωρούσε προοίµιο του παροπλισµού της
Eπανάστασης. Tον Mάιο έστειλε έναν ανώτερο επιτελικό αξιωµατικό να περιοδεύσει στη Στρατιά
του Eβρου για να οργανώσει τους υποστηρικτές του, προκαλώντας “πολλά ατοµικά ή οµαδικά
επεισόδια, κατά το µάλλον ή ήττον σοβαρά”.3 Aρχές Iουνίου ένας απεσταλµένος του στην Aθήνα
βολιδοσκόπησε τις διαθέσεις των βενιζελικών απέναντι σ' ένα “Δηµοκρατικό” κίνηµα - το οποίο
συνάµα παρουσίαζε στους στρατιωτικούς ως προοίµιο Δικτατορίας. Πλησίασε τους επικεφαλής
των µερίδων στις οποίες είχαν χωριστεί πλέον οι µαχητικότεροι Φιλελεύθεροι, της
Eπαναστατικής, της Bενιζελικής και της Δηµοκρατικής Ένωσης, αλλά συνάντησε κατηγορηµατική
1
FO 371.8827/52, Bentinck προς Curzon, 7.6.1923/452.
2
J. Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, ό.π., σ. 340 κ.ε..
3
Γ. Θ. Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, ό.π., σ. 132.
545
άρνηση των πάντων εκτός από ορισµένους συνεργάτες του Παπαναστασίου και πρότεινε να
εγκαταλείψουν το σχέδιο· ο Λαµπράκης, που διατηρούσε στενή επαφή µε τον Άτσλεϋ, τόν
ενηµέρωνε αυτοστιγµή γι' αυτές τις εξελίξεις.1 Σπεύδοντας στη Θράκη ο Πλαστήρας υποχρέωσε το
Πάγκαλο να εγκαταλείψει τη διοίκηση της Στρατιάς του Eβρου, σύντοµα όµως συµφιλιώθηκαν
ξανά.2 Aφετέρου η πολιτική ηγεσία της Δηµοκρατικής Ένωσης, µε εξαίρεση δηλαδή τον
Xατζηκυριάκο, δεν συντάχθηκε µε τον Πάγκαλο αλλά υποστήριξε τη διπλωµατία του Bενιζέλου·
µετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης η Δηµοκρατία ζητούσε ειρηνική συνύπαρξη και
οικονοµική συνεργασία µε την Tουρκία, αντιτείνοντας στους µιλιταριστές την ανάγκη
ανασυγκρότησης της χώρας.3
H σύγκρουση των δύο επαναστατικών στρατιωτικών οµάδων συνδεόταν µε τις διαφωνίες
τους σχετικά µε την αντιµετώπιση του Mεταξά όσο και για την ελληνοτουρκική συµφωνία - όπως
αναφέρει ο Δαφνής χωρίς να παραθέτει επαρκή στοιχεία - αλλά δεν σήµαινε πως ο Πλαστήρας
διαπνεόταν από δηµοκρατικότερα φρονήµατα απ’ ό,τι ο Πάγκαλος. Eνώ δήλωνε πως “ήταν
Δηµοκρατικός” και πως αρνούνταν να επιβάλει οποιοδήποτε πολίτευµα ενάντια στη θέληση του
λαού, παράλληλα διακήρυσσε το θαυµασµό του για τον Mουσολίνι “που έσωσε την Iταλία”.4
Tέσσερις ηµέρες αργότερα ο Άτσλεϋ, συζητώντας ξανά τις πολιτικές προοπτικές µε τον
Πλαστήρα και µε τον Γονατά, διαπίστωσε πως µολονότι ήθελαν να παραδώσουν την εξουσία σε
κάποιον µετριοπαθή όπως ήταν ο Zαΐµης, φοβούνταν πάντοτε την άνοδο του Mεταξά. Όπως
διέκρινε ο Άτσλεϋ, καθώς η Eπανάσταση διέθετε τη συµπαγή υποστήριξη αρκετών περιοχών της
χώρας γινόταν ακόµη πιο επικίνδυνος ένας ενδεχόµενος πολιτικός πόλεµος.5 Για να τόν
1
FO 371.8827/50, Bentinck προς Curzon, 16.6.1923/τηλ. 239· FO 371.8827/73, υπόµνηµα Atchley, 15.6.1923
/εσώκλειστο σε 472. Πολλές πληροφορίες και σχετικά έγγραφα βλ. σε Γ. Θ. Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των
αξιωµατικών µας και η διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, ό.π., σ. 131 κ.ε.· πρβλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς...,
ό.π., τ. A', σ. 52 κ.ε..
2
FO 371.8827/105, αναφορά Atchley για συζήτησή του µε Λαµπράκη (2.7), παράρτηµα αρ. 1 σε Bentinck προς
Curzon, 7.7.1923/538. Tην επόµενη εβδοµάδα ο Λαµπράκης θα µεσολαβούσε και για τη συµφιλίωση του Γονατά µε
τον Πάγκαλο, µε τον οποίο διατηρούσε στενές σχέσεις· βλ. σηµείωση για τη συνάντηση Atchley - Λαµπράκη (11.7)
σε FO 371.8827/127, Bentinck προς Curzon, 12.7.1923/555.
3
Γ.Λ.A., “Hµεις και οι Tούρκοι”, Δηµοκρατία, φ. 2 της 28.10.1923.
4
Συζητώντας µαζί του ο Άτσλεϋ απάντησε πως δεν θα παραξενευόταν διόλου αν τυχόν η Iταλία επαναστατούσε
σε δυο τρία χρόνια εναντίον του φασισµού, οπότε θα ερχόταν η ώρα να συζητήσουν κατά πόσον τήν έσωσε ο
Mουσολίνι. “O Συνταγµατάρχης Πλαστήρας έδειξε να ενδιαφέρεται γι' αυτή την άποψη κι εντυπωσιάστηκε από
τον εν λόγω τρόπο θεώρησης των πραγµάτων ο οποίος, νοµίζω, του φάνηκε καινούριος”: FO 371.8827/52,
Bentinck προς Curzon, 7.6.1923/452· βλ. για τη στάση του Παγκάλου και Σ. I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ...,
ό.π., σ. 97.
5
Aφού ο Mεταξάς ετοίµαζε αντίποινα, υποστήριζαν, “δεν πρόκειται να τα δεχτούν µε σκυµµένο κεφάλι, όπως
αναγκάστηκε να κάνει το Bενιζελικό κόµµα το 1920-1922, αλλά θα υπερασπιστούν τους εαυτούς τους
546
αποµακρύνουν οι άγγλοι επέµειναν να µυήσουν τον Πλαστήρα στη λεπτή τέχνη της διακυβέρνησης
και τόν πίεσαν να επαναφέρει την ελευθεροτυπία (“να ασκείς λογοκρισία υπό τις σηµερινές
συνθήκες είναι σαν να κάθεσαι πάνω στη δικλείδα ασφαλείας”) καθώς και να δεχτεί σε ακρόαση
τον Mεταξά. Tο δεύτερο αποδείχθηκε δυσκολότερο από το πρώτο.1
H γενική δυσαρέσκεια για την ελληνοτουρκική συµφωνία έκανε ακόµη πιο επικίνδυνο τον
Mεταξά. Eνώ επιφανειακά επέµενε στο πρόγραµµα του Kόµµατος Eλευθεροφρόνων που είχε
δηµοσιεύσει την επαύριο του στρατιωτικού κινήµατος, ήδη παρατηρούσαν πως “ο Στρατηγός
απλώνει πλατιά τα δίχτυα του για να µαζέψει κάθε λογής ψάρια”. Πρόβαλλε ως υπέρµαχος της
συνταγµατικής και κοινοβουλευτικής κυβέρνησης και ανταγωνιζόταν τον Zαΐµη και το Eλεύθερο
Bήµα για τους κεντρώους, συνάµα όµως αξιοποιούσε την προσφυγική αγανάκτηση κατηγορώντας
τον Bενιζέλο και την Eπανάσταση για την ανταλλαγή των πληθυσµών, όσο και τη δυσφορία που
προκαλούσε η αναγκαστική εγκατάσταση των προσφύγων σε κάθε γωνιά της χώρας
διακηρύσσοντας ως πρωταρχικό όρο του προγράµµατός του την παλιννόστησή τους στις εστίες
τους και την αναθεώρηση της συµφωνίας για την ανταλλαγή των πληθυσµών. Eπαγγελλόταν τέλος
σχέδια κοινωνικής οπισθοδρόµησης και πολιτισµικού σκοταδισµού, ιδίως στην εκπαίδευση, ενώ
προσέλκυε και τους παλαιοηµερολογίτες.2 Eντέλει η ενδεχόµενη επιστροφή των αντιβενιζελικών
στην εξουσία ανακινούσε το φάσµα της εδαφικής αποσύνθεσης. Όταν επισκέφτηκε ξανά την Kρήτη
ο Άτσλεϋ για να εκτιµήσει τι αντιδράσεις προκαλούσε αυτή η προοπτική, παρατήρησε εκ του
σύνεγγυς τη µετεξέλιξη της πολιτικής αντίθεσης σε µια οιονεί εθνική αντίθεση την οποία, πίστευε,
θα πυροδοτούσε πιθανότατα η νίκη της άκρας δεξιάς.3
αντιτάσοντας βία στη βία. Γνωρίζουν όµως πως ο πολιτικός πόλεµος δεν θα αποβεί προς συµφέρον της χώρας και
θεωρούν πως ο µόνος τρόπος για να ξεπεράσουν το αδιέξοδο είναι να παρατείνουν την Eπανάσταση έως ότου
εκλείψει ο κίνδυνος ταραχών. O Συνταγµατάρχης Πλαστήρας τόνισε εµφατικά αυτό το σηµείο και άφησε να
εννοηθεί πως αν οι εκλογές έφερναν στην εξουσία τον Στρατηγό Mεταξά, η Eπανάσταση θα τόν εµπόδιζε να
σχηµατίσει κυβέρνηση. Eίπα τότε ‘Mε άλλα λόγια θα κάνετε δεύτερη Eπανάσταση;’ Aπάντησε: ‘Όχι, θα
συνεχίσουµε τη σηµερινή’. O Πρωθυπουργός άφησε χωρίς σχόλιο αυτήν τη στιχοµυθία”: FO 371.8827/63, Bentinck
προς Curzon, 13.6.1923/463.
1
FO 371.8827/155, ένθετο (27.7) σε Bentinck προς Curzon, 27.7.1923/588.
2
FO 371.8827/91, Bentinck προς Curzon, 4.7.1923/531. Tο πρόγραµµα του Kόµµατος Eλευθεροφρόνων είχε
δηµοσιευτεί στη Nέα Hµέρα της 30.9.1922.
3
“Θεωρώ εξαιρετικά πιθανό να ακολουθήσει αποσχιστικό κίνηµα για την αυτονοµία του νησιού εάν κερδίσει τις
εκλογές ο Mεταξάς και αν επαναλάβουν οι άνθρωποί του τους αντικρητικούς διωγµούς που εγκαινίασε το
προηγούµενο καθεστώς. Δεν χρειάζεται παρά µια νέα απόπειρα αυτής της εκστρατείας για να πάρει φωτιά
ολόκληρο το νησί και υποπτεύοµαι πως τότε θα το ακολουθήσουν η Xίος, η Mυτιλήνη και η Σάµος, οπότε θα
γινόταν πολύ πιθανή η προκήρυξη µιας Nησιωτικής δηµοκρατίας. Tο κατά πόσον θα πετύχαινε ένα παρόµοιο
κίνηµα είναι βεβαίως άλλο ζήτηµα και το αποτέλεσµά του µάλλον θα εξαρτηθεί από τον Eλληνικό στόλο, αλλά ούτε
ο διάβολος δεν συγκεντρώνει εδώ το ένα εκατοστό του µίσους µε το οποίο αντιµετωπίζουν τον Kωνσταντίνο, τα
547
O Mεταξάς προκάλεσε λοιπόν αντισυσπειρώσεις θορυβώντας το κέντρο, βενιζελικούς και
αντιβενιζελικούς αδιακρίτως. Oι παγκαλικοί αξιωµατικοί οργάνωσαν εσπευσµένα έναν νέο
Σύνδεσµο Aξιωµατικών µε έδρα τη Θεσσαλονίκη και δηµοκρατική δοµή.1 H οµάδα του Λαµπράκη
έπαιξε το χαρτί του συµβιβασµού· ο Pέντης επισκέφτηκε εκ µέρους της τον Γεώργιο και,
προσφέροντας ως αντάλλαγµα τη δική της αποχή, του πρότεινε να πείσει τον Mεταξά να απόσχει
από τις εκλογές. Kατ’ αυτό τον τρόπο, υποστήριζε, θα αφαιρούσαν το κοµµατικό πάθος από την
αναµέτρηση και θα εξέλεγαν νέα πρόσωπα ικανά να προχωρήσουν σε µετριοπαθείς συνταγµατικές
µεταρρυθµίσεις µε πρωθυπουργό τον Zαΐµη. Ωστόσο ο Γεώργιος αρνήθηκε, επικαλούµενος
ελάχιστα πειστικά επιχειρήµατα· εκ των υστέρων φαίνεται πως η υπεκφυγή του αντανακλούσε την
υποστήριξη που παρείχε στον Mεταξά, εκείνη τη στιγµή όµως µπορούσε να ερµηνευτεί είτε ως
συµπόρευση µε το ρεβανσιστικό πρόγραµµα του στρατηγού, είτε ως έµµεση άσκηση πίεσης για τη
συσπείρωση του κεντρώου χώρου και για την περιθωριοποίηση των Δηµοκρατικών. Aµέσως ο
Pέντης αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη κι έπειτα για τη Λωζάννη ελπίζοντας να συντονίσει την
πολιτική του Eλευθέρου Bήµατος µε κείνη του Παγκάλου και του Bενιζέλου. Λίγο αργότερα ο
ίδιος χώρος προώθησε την ιδέα να σχηµατίσει µετεκλογικά ο Zαΐµης ένα συνασπισµό
µετριοπαθών αµφοτέρων των στρατοπέδων εαν οι τελευταίοι πλειοψηφούσαν στη νέα βουλή.2 Tο
σχέδιο, το οποίο έµαθαν οι βρετανοί από τον Λαµπράκη, προϋπέθετε διάσπαση των Φιλελευθέρων
και παλινόρθωση των τοπικών πολιτικών ελίτ µε τον προσεταιρισµό του στρατού και µε τη χρήση
του συντηρητικότερου δυνατού εκλογικού συστήµατος, ώστε να περιθωριοποιήσουν τόσο τη δεξιά
όσο και την αριστερά. O Zαΐµης συµφώνησε να τεθεί επικεφαλής του κόµµατος που θα
δηµιουργούσαν µε πυρήνα την οµάδα του Eλευθέρου Bήµατος αφού πρώτα διέκοπταν κάθε σχέση
µε τη Δηµοκρατική Ένωση. Έπειτα θα προκήρυσσαν εκλογές το ταχύτερο δυνατό µετά την
υπογραφή της ειρήνης, µε το σύστηµα της στενής περιφερείας, ενώ θα έδιναν σε στρατιωτικούς
όλα τα υπουργεία εκτός από το Yπουργείο Oικονοµικών κι ένα ή δυο ακόµη.3
Ωστόσο το σχέδιο της οµάδας Λαµπράκη παρουσίαζε αξεπέραστα εγγενή προβλήµατα.
Πρόβλεπε πως παράλληλα µε την περιθωριοποίηση της αριστεράς του Παπαναστασίου θα
παρόπλιζαν και θα απέκλειαν από τις εκλογές όσους βενιζελικούς ηγέτες είχαν χρεωθεί την ήττα
έργα του και τους οπαδούς του. Kάθε χωριό έχει νέους άνδρες που σκοτώθηκαν ή αιχµαλωτίστηκαν στον Σαγγάριο
ή αργότερα, και ο λαός γνωρίζει γιατί συνέβησαν όλα αυτά”: FO 371.8827/145, Atchley προς Bentinck, Xανιά,
24.7.1923.
1
Για την οργάνωσή του βλ. σε Στέφανος Γ. Σαράφης, Iστορικές αναµνήσεις (από τα παιδικά χρόνια ως την
Kατοχή), Eπικαιρότητα 2 1980, σ. 227 κ.ε.· contra Γ. Θ. Φεσσόπουλος, Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η
διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία, ό.π., σ. 137.
2
FO 371.8827/73, υπόµνηµα Atchley, 15.6.1923/εσώκλειστο σε 472· FO 371.8827/91, Bentinck προς Curzon,
4.7.1923/531.
3
FO 371.8827/105, αναφορά Atchley για συζήτησή του µε Λαµπράκη (2.7), παράρτηµα αρ. 1 σε Bentinck προς
Curzon, 7.7.1923/538.
548
του 1920· όπως ήταν φυσικό όµως, οι επικεφαλής των Φιλελευθέρων αµφισβητούσαν την ανάγκη
τόσο παραδειγµατικής αυτοθυσίας και αρνούνταν να παραγκωνιστούν από τους “νέους άνδρες”.
Aκόµη χειρότερα, η έλλειψη ισχυρών κοµµατικών δοµών την οποία συντηρούσαν οι κεντρώοι
πολιτευτές, βενιζελικοί όσο και αντιβενιζελικοί, δυσκόλευε να εφαρµόσουν τοπικά όσα
συµφωνούσαν στην Aθήνα. Πώς θα τούς εµπόδιζαν να θέσουν όλοι µαζί υποψηφιότητα αν
αναπαλαίωναν το εκλογικό σύστηµα επαναφέροντας τη στενή περιφερεία; Έτσι θα διασπούσαν
την ψήφο των µετριοπαθών και θα εξασφάλιζαν τον κοινό καταποντισµό τους. Mια άλλη
προϋπόθεση για να εµφανιστεί ως επικεφαλής του κέντρου ο Zαΐµης ήταν πως να τόν διευκολύνει
ο Bενιζέλος καθοδηγώντας κατάλληλα τους οπαδούς του, εκείνος όµως δεν δεσµεύτηκε σ’ αυτό το
ζήτηµα µολονότι συµβούλευε όσους τον επισκέπτονταν προτού υπογράψει τη Συνθήκη της
Λωζάννης, µεταξύ τους και τον Παπαναστασίου, να δείξουν µετριοπάθεια και να επισπεύσουν την
επάνοδο της συνταγµατικής διακυβέρνησης.
Πάντως η αυλή παρατηρούσε ικανοποιηµένη πως ορισµένοι Δηµοκρατικοί προσάρµοζαν
καταλλήλως την πολιτική τους και ιδίως ο Παπανδρέου, ο Γονατάς και ο Πλαστήρας. Aποτελούσε
γενική εκτίµηση του διπλωµατικού σώµατος και του βασιλικού περιβάλλοντος πως η θέση του
Γεωργίου βελτιωνόταν αργά αλλά σταθερά.1 Σύντοµα ενισχύθηκαν τόσο πολύ οι συντηρητικοί που
συσπείρωνε ο Zαΐµης ώστε ακόµη και το περιορισµένο µεταρρυθµιστικό πρόγραµµα της οµάδας
Λαµπράκη φαινόταν υπερβολικά τολµηρό. Aλλά ακριβώς αυτό το πρόγραµµα, µαζί µε την
αντίθεση της οµάδας του προς τους Φιλελευθέρους που εκτέθηκαν από την κακοδιοίκηση του
1917-1920, τής παρείχε ξεχωριστό πολιτικό λόγο και τής εξασφάλιζε την υποστήριξη µιας
σηµαντικής µερίδας του στρατού. Eαν το εγκατέλειπε δεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης. Oύτε είχαν
εγγυήσεις πως οι αναπαλαιωµένοι Φιλελεύθεροι θα επιβάλλονταν στα µαζικά κόµατα ή στις
επίδοξες µαζικές οργανώσεις όπως ήταν η Δηµοκρατική Ένωση. Kαι ποιούς θα ψήφιζαν άραγε οι
πρόσφυγες; Eντέλει η προοπτική της επιστροφής στην οµαλότητα επανέφερε στην επιφάνεια τις
ρωγµές του κεντρώου χώρου κι έδειξε πως το παιχνίδι του Bενιζέλου ήταν πιό περίπλοκο απ’ όσο
νόµιζαν.
Eξωτερική ύφεση κι εσωτερική πόλωση

Στις 24 Iουλίου 1923 υπέγραψαν στη Λωζάνη τη συνθήκη ειρήνης µε την Tουρκία, δίνοντας το
έναυσµα για την επιτάχυνση των πολιτικών εξελίξεων. Kεντρικό πρόβληµα έγινε τώρα η
ανάπλαση του πολιτικού σκηνικού. Tα άκρα του φάσµατος όριζαν αφενός ο Mεταξάς, ο οποίος
περισυνέλεγε τα ορφανά στελέχη του “Kωνσταντινισµού” και των Πολιτικών ή Eπιστρατικών
Συλλόγων και προετοίµαζε την παλινόρθωση µε πολιτικά και στρατιωτικά µέσα,2 και αφετέρου τα
αριστερά κόµµατα (Δηµοκρατική Ένωση, KKE, AKE) που επιδίωκαν την αλλαγή του πολιτικού ή
1
Bλ. τη συζήτηση του Bentinck µε τον Σούτσο, αυλάρχη του Γεωργίου (11.7) σε FO 371.8827/127, Bentinck προς
Curzon, 12.7.1923/555· βλ. επίσης FO 371.8827/155, ένθετο (27.7) σε Bentinck προς Curzon, 27.7.1923/588.
2
Bλ. και το Πρόγραµµα των Eλευθεροφρόνων το οποίο δηµοσιεύτηκε στον Eλεύθερο Tύπο, φ. της 12.10.1922.
549
και του κοινωνικού καθεστώτος και ήδη προσπαθούσαν να εδραιωθούν ως µαζικά κόµµατα ή ως
συνασπισµοί τέτοιων κοµµάτων. Στο κέντρο συνωστίζονταν οµάδες που επιδίωκαν εξίσου την
ανασύσταση των στελεχικών κοµµάτων αλλά χωρίζονταν από ιστορικούς ανταγωνισµούς µεταξύ
τους και δυσκολεύονταν να συγκλίνουν σε κάποιο ρεαλιστικό σχέδιο πολιτικής σταθεροποίησης
και κοινωνικής εκτόνωσης· ξεχώριζαν ανάµεσά τους οι “παλαιοφιλελεύθεροι” του Δαγκλή, οι
“νέοι άνδρες” του Eλευθέρου Bήµατος και οι αντιβενιζελικοί κοµµατάρχες που είχαν τεθεί σε
τροχιά γύρω από τον Zαΐµη. Ωστόσο η απροσδιόριστη στάση ισχυρών παραγόντων όπως ήταν ο
στρατός, οι πρόσφυγες και οι εθνικοθρησκευτικές µειονότητες, όξυνε διαρκώς τις αντιθέσεις
µεταξύ τους, ενώ οι παλινδροµήσεις των πολιτευτών στο καθεστωτικό ζήτηµα επέτειναν τη
συλλογική αδυναµία τους.
Tον Iούλιο το Eλεύθερο Bήµα δηµοσίευσε ένα άρθρο που ζητούσε βαθµιαία µετάβαση στο
Δηµοκρατικό καθεστώς και ξεσήκωσε κατακραυγή στον µεταξικό τύπο, ο οποίος κατηγόρησε
συλλήβδην τους Φιλελευθέρους ως εχθρούς της µοναρχίας. H ηγεσία του Kόµµατος Φιλελευθέρων
έσπευσε να δηλώσει πως δεν σκόπευε να θέσει στις ερχόµενες εκλογές δυναστικό ζήτηµα και
τάχθηκε υπέρ της “εστεµµένης δηµοκρατίας”, δηλαδή της συνταγµατικής µοναρχίας. Σύµφωνα µε
τις βρετανικές πληροφορίες και η Eπανάσταση υιοθέτησε παρόµοια στάση αλλά διαπίστωσαν πως
ο Zαΐµης, ο οποίος συγκέντρωνε τη δηλωµένη υποστήριξη όχι µόνον της Bρετανίας αλλά και της
Γαλλίας και της Iταλίας, δεν δεχόταν να ηγηθεί της οµάδας Λαµπράκη εαν εκείνη επέµενε σ’ αυτή
την πορεία. Eνώ συνοµιλούσε ολόκληρο τον Iούλιο µε την Eπανάσταση δεν συµφωνούσαν µε
ποιούς όρους θα του παρέδιδαν την εξουσία. Mια εναλλακτική λύση ήταν να βάλουν επικεφαλής
του “Eθνικού Συνασπισµού” τον Γονατά, αλλά τότε θα αποψίλωναν την επιρροή του συνασπισµού
µεταξύ των µετριοπαθών αντιβενιζελικών. Σε µια παράλληλη εξέλιξη η Δηµοκρατική Ένωση
αποµονώθηκε από τις υπόλοιπες οµάδες των Φιλελευθέρων επειδή επέµενε να θέσει καθεστωτικό
ζήτηµα στις εκλογές, ενώ απέσπασε στο σηµείο αυτό την υποστήριξη του KKE διασπώντας έτσι
τον αντιβενιζελικό χώρο.1
Tο δεύτερο σηµείο όπου συνέκλιναν η Δηµοκρατική Ένωση, το Aγροτικό Kόµµα και το
KKE ήταν το εκλογικό σύστηµα, το οποίο συζητιόταν επίµονα το καλοκαίρι του 1923, καθώς και
το παρεµφερές πρόβληµα της συντακτικής ή αναθεωρητικής βουλής. Tην απλή αναλογική
υποστήριξε επίσης ο Bενιζέλος έπειτα από τη συνάντησή του µε τον Παπαναστασίου τον
Aύγουστο του 1923 στη Λωζάννη.2 Eκτός από τους Δηµοκρατικούς, τους αγροτικούς και τους
κοµµουνιστές οι οποίοι υποστήριζαν την απλή αναλογική, οι υπόλοιπες δυνάµεις έκλιναν προς
συστήµατα που επιδίωκαν να περιορίσουν την απήχηση των µαζικών κοµµάτων και να
αναστείλουν τον πολιτικό εκσυγχρονισµό. Eκδήλωναν σταθερή προτίµηση στο προσφιλές στις
επαρχιακές ελίτ σύστηµα της στενής περιφερείας, αλλά η αδυναµία της επαναστατικής ηγεσίας και
1
2
Tούλα Aποστολοπούλου-Γεωργιάδη, “Aλέξανδρος Π. Παπαναστασίου. O πολιτικός - ο επιστήµων - ο αγωνιστής
- ο άνθρωπος”, σε Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο, ό.π., σ. 43.
550
των πολιτικών συνοµιλητών της να επεξεργαστούν ένα συνολικό πολιτικό σχέδιο τις εµπόδισε να
πάρουν αποφάσεις.1
Eνδεικτικές της συντηρητικής στροφής που έκαναν σ' αυτό το ζήτηµα τα στελέχη των
Φιλελευθέρων ήταν οι απόψεις της οµάδας Λαµπράκη. Στόχους είχε την πειθάρχηση του
εκλογικού σώµατος, την περιθωριοποίηση των ταξικών και µαζικών οργανώσεων και το
σχηµατισµό κυβέρνησης συνασπισµού υπό τον Zαΐµη η οποία θα συσπείρωνε τις µετριοπαθείς
αντιβενιζελικές οµάδες δίπλα στους ανυπόµονους κληρονόµους του Kόµµατος Φιλελευθέρων
πλην της Δηµοκρατικής Ένωσης. Έλπιζαν να µεθοδεύσουν αυτό το αποτέλεσµα προκηρύσσοντας
το ταχύτερο δυνατόν εκλογές µε σύστηµα στενής περιφερείας για τακτική βουλή - και όχι
αναθεωρητική ή συντακτική, ώστε να µην τεθεί καθεστωτικό ζήτηµα. Πρόβαλλαν επιχειρήµατα
καθαγιασµένα από τις προπολεµικές δεκαετίες: “προτείνουν καταρχήν αυτά τα µέτρα ώστε να
συντρίψουν τη δύναµη των µεγάλων και καλά οργανωµένων πολιτικών κοµµάτων, τα οποία
αναγκάζουν τους ψηφοφόρους [ενός ολόκληρου νοµού] να καταπίνουν συνδυασµούς είκοσι
υποψηφίων χωρίς να γνωρίζουν προσωπικά όσους ψηφίζουν. Mε το σύστηµα της στενής
περιφερείας η προσωπική γνωριµία µε τους εκλογείς θα γίνει απαραίτητη και θα εξετάζουν πιο
εξονυχιστικά το χαρακτήρα των υποψήφιων. Aπό την άλλη πλευρά, ίσως διευκολύνουν κατ’ αυτό
τον τρόπο τη δωροδοκία”.2
H συγχώνευση του κέντρου και η συνεπαγόµενη πολιτική παλινδρόµηση µαταιώθηκαν από
τον ίδιο τον Bενιζέλο, όταν δηµοσίευσε στην Πατρίδα της 5ης Aυγούστου έναν έπαινο του έργου
της Eπανάστασης και δικαίωσε την εκτέλεση των Έξι. Ήταν εύγλωττη, καταρχάς, η επιλογή της
εφηµερίδας που φιλοξένησε τις δηλώσεις του: αντίθετα από το Eλεύθερο Bήµα, η Πατρίς και ο
Eλεύθερος Tύπος αντιµάχονταν τον Zαΐµη. H εµπνευσµένη παραδοξολογία του Bενιζέλου, την
οποία χρησιµοποίησαν κατά κόρον έπειτα, πως η ανωριµότητα του ελληνικού λαού επέτασσε να
παρεµβάλουν την “εύληπτη” αβασίλευτη δηµοκρατία µεταξύ του απολυταρχικού καθεστώτος και
του εκλεπτυσµένου πολιτεύµατος της βασιλευοµένης δηµοκρατίας, άφησε άναυδους ακόµη και
τους βρετανούς διπλωµάτες. Aκόµη χειρότερα, θρηνολογούσε ο Mπέντινκ, ο Bενιζέλος
αναζωπύρωσε την πόλωση µιλώντας για τον Kωνσταντίνο και για τους Έξι. Kατά περίεργη
σύµπτωση συγχρόνως ξιφούλκησε κατά του τέως άνακτα και ο Λόυδ Tζώρτζ, προκαλώντας
αλυσιδωτές αντιδράσεις στην Eλλάδα. Tο επόµενο πλήγµα στην προσπάθεια ενοποίησης του
1
FO 371.8827/149, Bentinck προς Curzon, 27.7.1923/588· πρβλ. και τη θέση του Aνδρεόπουλου σχετικά µε την
αντίσταση των Φιλελευθέρων στον πολιτικό εκσυγχρονισµό, σε George J. Andreopoulos, “Liberalism and the
Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies 7 [1989], σ. 197 κ.ε..
2
FO 371.8827/155, ένθετο (27.7) σε Bentinck προς Curzon, 27.7.1923/588.
551
κέντρου έδωσε ο Γονατάς: µόλις ανακοίνωσε ο Zαΐµης πως ετοιµάζονταν να ιδρύσουν το νέο
κόµµα, απέκλεισε τη συµµετοχή των µετριοπαθών αντιβενιζελικών στον “Eθνικό Συνασπισµό”.1
Έπειτα από αλλεπάλληλες συσκέψεις το Kόµµα Φιλελευθέρων, το οποίο χαρακτήριζαν
πλέον “παλαιοβενιζελικό”, αποφάσισε να κρατήσει την αυτόνοµη πολιτική του υπόσταση και τον
Δαγκλή αρχηγό. Mολονότι τα στελέχη του δέχονταν ισχυρές πιέσεις να στηρίξουν το νέο κεντρώο
κόµµα, αρνήθηκαν τελικά να παραµερίσουν χάριν των “νέων ανδρών” που είχαν περιστοιχίσει τον
Zαΐµη. Mια άλλη οµάδα µε σχετική συνοχή και αυτονοµία ήταν οι θράκες βουλευτές, οι οποίοι
εξαρτούσαν τη συνεργασία τους µε τους Φιλελευθέρους από την αναδιοργάνωσή του κόµµατος
προς συλλογικότερες µορφές λειτουργίας και από τη διατήρηση της ενότητάς του. Oι τελευταίοι
όµως ενδιαφέρονταν κυρίως να περιθωριοποιήσουν τους Δηµοκρατικούς και απέκλεισαν κάθε
συνεργασία µαζί τους, ενώ αντιθέτως ο Παπαναστασίου επιδίωκε να φτιάξουν κοινούς
συνδυασµούς έστω και µετριάζοντας το πρόγραµµά του - και κηρυσσόταν υπέρµαχος της εθνικής
συµφιλίωσης.2
H Δηµοκρατική Ένωση συχνά υφίστατο διακρίσεις από τις κρατικές αρχές και ως την
παραµονή του µεταξικού πραξικοπήµατος υπήρχαν δικαστήρια που αρνούνταν να αναγνωρίσουν
τους Δηµοκρατικούς Συλλόγους.3 Ωστόσο η επιρροή της σταθεροποιούνταν. Oι οργανώσεις της
πλήθαιναν ενώ το φθινόπωρο του 1923 ο Δηµοκρατικός τύπος περιλάµβανε την καθηµερινή
Σηµαία της Kαβάλας και τα εβδοµαδιαία φύλλα Σκλάβος Πολίτης της Θεσσαλονίκης, Kεραυνός
των Iωαννίνων και Δηµοκρατικός Aγών των Xανιών.4 Tο επίσηµο όργανό της, η Δηµοκρατία, µε
διευθυντή σύνταξης τον Σπύρο Mελά, κυκλοφόρησε επίσης ως εβδοµαδιαίο φύλλο την Kυριακή
21η Oκτωβρίου του 1923, παραµονή του µεταξικού πραξικοπήµατος, ενώ αρχές Nοεµβρίου έγινε
καθηµερινή. Στο πανηγυρικό πρώτο φύλλο φιλοξενούσε αναλύσεις του προγράµµατος της
Δηµοκρατικής Ένωσης, ειδήσεις από τη δράση των Δηµοκρατικών Συλλόγων κι επικρίσεις του
εκλογικού νόµου του Παπανδρέου δίπλα σε άρθρα υπέρ της αναλογικής· είχε επίσης συνεργασίες
του Παπαναστασίου, του Aραβαντινού, του Mπακάλµπαση για τους πρόσφυγες, του Διδάχου για
τους Δηµοκρατικούς Συλλόγους και του Zουρµπά για την τοπική αυτοδιοίκηση, καθώς και της
Aύρας Θεοδωροπούλου για τον φεµινισµό. Tέλος, ο “Σοσιαλδηµοκράτης” έγραφε για τη
σοσιαλιστική και για την εργατική κίνηση.5 Λίγο αργότερα εµφανίστηκε επίσης ο εβδοµαδιαίος
Nέος Eθνοφύλαξ της Aθήνας.6
1
FO 371.8827/185, Bentinck προς Curzon, 8.8.1923/629· FO 371.8827/197, Bentinck προς Curzon, 10.8.1923/630. H
αντίδραση του µεταξικού τύπου στη συνέντευξη του Λόυδ Tζώρτζ έδωσε το πρόσχηµα στον Πλαστήρα για να
αρνηθεί να δεχτεί σε ακρόαση τον αρχηγό των Eλευθεροφρόνων.
2
3
Bλ. το άρθρο του Γ. Διδάχου σε Δηµοκρατία, φ. 1 της 21.10.1923.
4
5
6
552
Παρ’ όλη την άνοδο των µαζικών κοµµάτων οι κεντρώοι αστοί επέµεναν στην πολιτική
αναπαλαίωση. Oι διαπραγµατεύσεις του Zαΐµη µε την Eπανάσταση και η συνεργασία τους για την
αποδυνάµωση των Eλευθεροφρόνων συνεχίστηκαν και µετά την παρέµβαση του Bενιζέλου και του
Γονατά, ώσπου η κυβέρνηση δέχτηκε απροσδόκητα ένα ισχυρό πλήγµα από την εξωτερική
προστάτιδα του Mεταξά η οποία διεκδικούσε σφαίρα επιρροής στα Bαλκάνια. Όταν δολοφόνησαν
στα ελληνοαλβανικά σύνορα τον Στρατηγό Tελλίνι και η Aθήνα απέρριψε ένα ταπεινωτικό
τελεσιγράφο, η Iταλία βοµβάρδισε και κατέλαβε την Kέρκυρα στις 31 Aυγούστου. Σύµφωνα µε τον
γραµµατέα της ιταλικής πρεσβείας η κατοχή του νησιού, την οποία παρέτειναν ως τις 27
Σεπτεµβρίου, αποσκοπούσε µεταξύ των άλλων στην ανατροπή της Eπαναστατικής Kυβέρνησης.1
Tο επεισόδιο έληξε µε πλήρη διπλωµατική ήττα της Eλλάδας και καταδίκη της σε βαρύ πρόστιµο,
ενώ επανέφερε στο προσκήνιο την ουσία των σχέσεων που αναπτύσσονταν στην ηµιπεριφέρεια του
καπιταλιστικού κοσµοσυστήµατος. H εµπιστοσύνη στην ικανότητα της Kοινωνίας των Eθνών να
εξασφαλίσει στοιχειώδεις εγγυήσεις για τα αδύνατα κράτη, ακόµη και αν αυτά βρίσκονταν στην
ίδια την Eυρώπη, κλονίστηκε ανεπανόρθωτα.2
H επανάσταση καταστέλλει τους εργάτες

Συνάµα ανησυχίες προκαλούσε η ενίσχυση της επαναστατικής αριστεράς, την οποία εδραίωσε για
πρώτη φορά πανελληνίως στην ύπαιθρο το κίνηµα των Παλαιών Πολεµιστών. Σύντοµα οι ενώσεις
τους εξαπλώθηκαν ως τα µικρότερα χωριά, χάρη στην αδυναµία και στην αδράνεια των αρχών,
ενώ τον Aύγουστο του 1923 θεωρούνταν πως συγκέντρωναν παραπάνω από εξήντα χιλιάδες
1
FO 371.8827/210, Bentinck προς Curzon, 23.8.1923/658· FO 371.8828/57, Bentinck προς Curzon, 25.10.1923/τηλ.
473, µυστικό. Πρβλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., σ. 67 κ.ε., για το χρονικό και για µια χαρακτηριστική
ερµηνεία των εκδηλώσεων του φασιστικού ιµπεριαλισµού. Για το πλαίσιο της ιταλικής διπλωµατίας εκείνη την
εποχή βλ. E. H. Carr, International Relations since the Peace Treaties, Macmillan 2 1945, σ. 66-72· G. M. Gathorne-
Hardy, A Short History of International Affairs 1920 to 1939, OUP 3 1944, σ. 146 κ.ε.. Στο φόνο του Tellini και στα
επακόλουθά του είναι αφιερωµένος ο τόµος FO 371.8622 των αρχείων της βρετανικής κυβέρνησης, όπου και τα
πλήρη πρακτικά της Πρεσβευτικής Συνδιάσκεψης του Παρισιού καθώς και οι αναφορές του προξένου Kέρκυρας
σχετικά µε την ιταλική κατοχή (φ. 211 κ.ε.). Σχετικά µε την προέλευση των δραστών δεν έχει σαφείς ενδείξεις, το
πόρισµα όµως του βρετανού αξιωµατικού R. E. Harenc, µέλους της Διασυµµαχικής Eπιτροπής Eλέγχου της
Hπείρου, ρίχνει το βάρος στην αλβανική πλευρά και εικάζει πως ο Tellini είχε βεντέτα µε ένοπλες αλβανικές
οµάδες από την εποχή της ιταλικής κατοχής· βλ. FO 371.8622/106-109. O Compton Mackenzie αναφέρει ότι µια
“άψογη ιταλική πηγή” τόν πληροφόρησε το 1923 πως τη δολοφονία του Tellini οργάνωσε ο Mussolini και
πραγµατοποίησαν αλβανοί στην υπηρεσία του, ενώ στην επιλογή του θύµατος συντέλεσε ότι δεν το εµπιστεύονταν
οι φασίστες· βλ. Compton Mackenzie, Greece in my Life, ό.π., σ. 97.
2
553
οργανωµένα µέλη.1 Aπό την άλλη πλευρά η άφιξη των προσφύγων είχε καταποντίσει τα
µεροκάµατα. Παράλληλα λοιπόν µε τα πιεστικά αιτήµατα των αγροτών και των προσφύγων η
Eπανάσταση αντιµετώπιζε την άνοδο του εργατικού κινήµατος.
Oι άµεσες αιτίες της αναταραχής ήταν αµυντικές: οι εργάτες πλήγηκαν από τις απολύσεις
και από τις µειώσεις µισθών που ακολούθησαν την ανατίµηση της δραχµής και την εισροή των
προσφύγων, οι οποίες συχνά έφθαναν το ένα πέµπτο του µισθού. O Mιχάλης Pηγίνος βρήκε πως
κατά τη διάρκεια του 1923 τα βιοµηχανικά ηµεροµίσθια υστέρησαν 35% κατά µέσον όρο έναντι
του τιµαρίθµου κόστους ζωής. Στις µεγαλύτερες πόλεις οργάνωσαν µαχητικές εργατικές ενώσεις
και πολλά συνδικάτα προσχώρησαν στη Γενική Συνοµοσπονδία Eργατών Eλλάδος την οποία
έλεγχαν οι κοµµουνιστές. H απογοήτευση από τις κυβερνητικές παρατάξεις εδραίωνε το αυτόνοµο
εργατικό κίνηµα ακόµη και στην Παλαιά Eλλάδα· το Eργατικό Kέντρο Πειραιά, αδρανοποιηµένο
αφότου έπεσε ο Bενιζέλος, ξαναζωντάνεψε απροσδόκητα και αναδείχτηκε σε νέα εστία της
εργατικής αντίστασης. “Tο σοβαρότερο είναι πως ο Πειραιάς”, ανέφερε ένας βρετανός
παρατηρητής, “κέντρο ως εχθές των µετριοπαθών αντικοµµουνιστών εργατών, έγινε πλέον κέντρο
της αντίστασης και η µετριοπαθής εργασία συντάχθηκε τώρα µε τους εξτρεµιστές.
Παρεµπιπτόντως, όλα τα τεχνάσµατα του µαχητικού Συνδικαλισµού της Eυρώπης
µετεµφυτεύθηκαν για πρώτη φορά στην Eλλάδα. Έχουµε την άρνηση συνεργασίας µε µη
συνδικαλισµένους εργάτες, τον ‘ειρηνικό’ αποκλεισµό χώρων εργασίας κλπ.”. Mεγαλοβιοµήχανος
του Πειραιά και περίπου µόνιµος πρόεδρος του Συνδέσµου Eλλήνων Bιοµηχάνων ήταν άλλωστε ο
υπουργός Eθνικής Oικονοµίας Aνδρέας Xατζηκυριάκος, ο οποίος πρωτοστάτησε στην πάταξη
των απεργών.2
Mέσα Iουλίου αποφάσισαν να κηρύξουν απεργία ισχυρότατα συνδικάτα - των εργατών
ηλεκτρισµού (όπου συµπεριλαµβάνονταν οι εργαζόµενοι στους τροχιοδρόµους και στον ηλεκτρικό
σιδηρόδροµο), των σιδηροδροµικών, των αρτοποιών και των ναυτεργατών. O Xατζηκυριάκος
αµέσως εγκατέστησε τεχνίτες του πολεµικού ναυτικού στους ηλεκτροσταθµούς και διέσπειρε
µονάδες στρατού ώστε να τροµοκρατήσει τους απεργούς, τους οποίους µάλιστα απείλησε µε
επιστράτευση. H συνδικαλιστική ηγεσία ήθελε να υποχωρήσει, δεχόταν όµως πανίσχυρες πιέσεις
από τη βάση η οποία δεν συγκατένευε στη µείωση των µισθών. Παράλληλα οι αριστεροί
1
FO 371.8827/172, Bentinck προς Curzon, 6.8.1923/618. Σηµαντικά ντοκουµέντα σχετικά µε το κίνηµα των παλαιών
πολεµιστών - τις αποφάσεις του Πρώτου Πανελλήνιου Συνέδριου Παλαιών Πολεµιστών και Θυµάτων Στρατού
που συνήλθε τελικά Mάιο του 1924, επί κυβέρνησης Παπαναστασίου - βλ. στο [Παντελής Πουλιόπουλος], Πόλεµος
κατά του πολέµου, Διεθνής Bιβλιοθήκη χ.χ. [1976].
2
[1986], σ. 164· FO 371.8827/162, Bentinck προς Curzon, 26.7.1923/590. Tη σηµασία της συµµετοχής του
Xατζηκυριάκου στην Eπαναστατική Kυβέρνηση, καθώς και της µεταγενέστερης συµµετοχής του στην δικτατορική
κυβέρνηση του Mεταξά, αναλύει εύστοχα ο X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940,
ό.π., σ. 235.
554
συνδικαλιστές επιδίωξαν τη συνεργασία όλων των σωµατείων για την κήρυξη γενικής απεργίας.
Στις 21 Iουλίου οι εκπρόσωποι όλων των πειραϊκών σωµατείων αποφάσισαν να εµµείνουν στα
αιτήµατά τους και να οργανώσουν απεργιακή επιτροπή, ενώ ανάλογες αποφάσεις έλαβε την
εποµένη το Eργατικό Kέντρο Aθηνών. Aκολούθησαν µεµονωµένες συγκρούσεις στις οποίες
επικράτησαν οι εργαζόµενοι. Oι ναυτεργάτες µαταίωσαν τη µείωση των κονδυλίων για την
τροφοδοσία τους, ενώ στην Iτέα εµπόδισαν να ξεφορτώσουν πλοία όπου εργάζονταν µη
συνδικαλισµένοι ναυτικοί. O υπουργός Eσωτερικών διέταξε αµέσως να τιµωρηθούν αυστηρότατα
οι απείθαρχοι λιµενεργάτες, αλλά “τότε οι λιµενεργάτες οργάνωσαν µια ασφυκτικά γεµάτη
συγκέντρωση όπου αποφάσισαν να κηρύξουν γενική απεργία όλων των λιµενεργατών της Eλλάδας
αν τιµωρούνταν έστω κι ένας συνάδελφός τους”.1 H εργατική δυσαρέσκεια στράφηκε επίσης
εναντίον ενός παραδοσιακού στόχου των λαϊκών κινηµάτων - των διακινητών του χρήµατος. Oι
αρχές δεν επενέβησαν όταν ξέσπασαν µαχητικές και βίαιες διαδηλώσεις στην Aθήνα και στη
Θεσσαλονίκη, ούτε πήραν µέτρα για να αποτρέψουν την επανάληψή τους, αλλά απεναντίας
ενθάρρυναν τον τύπο να τις επικροτήσει, δείχνοντας πόσο αγωνιούσαν να προσεταιριστούν τους
εργάτες ως τις εκλογές.2
Nωρίτερα η Eπανάσταση ούτε ήθελε ούτε άντεχε να συγκρουστεί µετωπικά µε το εργατικό
κίνηµα, αλλά η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης βελτίωσε τα περιθώρια χειρισµών της:
αµέσως ο Xατζηκυριάκος διακήρυξε πως θα εσπαζε κάθε απεργία και απείλησε να διαλύσει τη
Γενική Συνοµοσπονδία Eργατών και όλες τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. “H γλώσσα που
χρησιµοποίησε υπήρξε εκτάκτως ατυχής και το µόνο αποτέλεσµά της ήταν να προκαλέσει
αγανάκτηση στα µετριοπαθή όσο και στα ακραία στοιχεία ... Tο σηµαντικό είναι πως οι
Kοµµουνιστές σηµείωσαν αναµφισβήτητα µεγάλες προόδους”, δήλωνε ο Mπέντινκ.3 Πολύ
σηµαντική ήταν επίσης η υπόσχεση της Tράπεζας της Aγγλίας προς τον διοικητή της Eθνικής
Tράπεζας Διοµήδη, τις πρώτες ηµέρες του Aυγούστου, πως θα εκταµίευαν µια προκαταβολή του
προσφυγικού δανείου ύψους ενός εκατοµµυρίου στερλινών. H κυβέρνηση µπορούσε πλέον να
περιορίσει την εξάπλωση της αναταραχής στους πρόσφυγες οι οποίοι αφενός θεωρούνταν το πιο
επικίνδυνο στρώµα4 αλλά αφετέρου, όπως επισήµανε ο X. Xατζηϊωσήφ, ως εφεδρικός στρατός
εργασίας τής επέτρεπαν να προχωρήσει στη βίαιη καταστολή5 - έστω και αν το αποτέλεσµά της θα
ήταν απλώς προσωρινό και το εργατικό ζήτηµα θα επανέκαµπτε δριµύτερο την επόµενη δεκαετία
µε τους πρόσφυγες και τους γηγενείς εργάτες στο ίδιο στρατόπεδο αυτήν τη φορά. Mε την
εύγλωττη διατύπωση του Mάξιµου, οι
1
2
FO 371.8826/41, Bentinck προς Curzon, 7.8.1923/623· FO 371.8826/42, E. C. Hole προς Bentinck, 3.8.1923/66.
3
4
A. Tούντα - Φεργάδη, Tο προσφυγικό δάνειο του 1924, ό.π., σ. 94 κ.ε..
5
X. Xατζηϊωσήφ, H βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία 1833-1940, ό.π., σ. 231.
555
εκατοντάδες χιλιάδες προσφυγικές οικογένειες ήτανε ένα σπουδαίο στοιχείο, που καθώριζε
την αντιδραστική κατεύθυνση [της Eπανάστασης]. Aπό οικονοµική και κοινωνική άποψη ο
κόσµος αυτός δεν ήτανε πουθενά, δεν ανήκε σε καµµιά τάξι, δεν έπαιρνε µέρος σε καµµιά
παραγωγή. Ένας πληθυσµός υπολογίσιµος στην οικονοµία, µόνο για την κατανάλωσι.
Xωρικοί δίχως γη και εργαλεία, επαγγελµατίες δίχως επάγγελµα, εργάτες δίχως δουλιά,
πληθυσµός ανάµικτος, αρπαγµένος µε τη βία από µια ωρισµένη κατάστασι κοινωνικών
σχέσεων, κατάπληκτος για ότι είχε συµβεί, δειλός, χωρίς καµιά πολιτική συνείδησι και
πείρα, µε τυχοδιωκτική διάθεσι που την τροφοδοτούσε η κατάστασί του αποτελούσε ένα
εύφλεκτο υλικό, που σε δεδοµένη στιγµή µπορούσε να ενισχύση την επαναστατική τάξι. H
αποκατάστασή του, σε παραγωγικές και µη εργασίες, έγινε κοµµατικό µονοπωλιακό έργο
του βενιζελισµού και εµπορική υπόθεσι του διεθνούς κεφαλαίου.1
H κυβέρνηση λοιπόν των στρατιωτικών και του Xατζηκυριάκου, έχοντας εξασφαλίσει τα
νώτα της, δροµολόγησε µετωπική σύγκρουση µε την οργανωµένη εργασία. Oι κοµµουνιστές, από
έλλειψη πείρας ή υπερβολική αισιοδοξία, συνέχισαν τις προσπάθειες για γενική απεργία.2
Kήρυξαν πανεργατική απεργία στην Aθήνα στις 18 Aυγούστου και πανελλαδική στις 20 του
µηνός. Aκολούθησαν η αιµατηρή καταστολή από την Eπανάσταση, η διάσπαση µεταξύ
µεταρρυθµιστών κι επαναστατών αριστερών - µετά τους έντεκα νεκρούς στο Πασαλιµάνι ο
Παπαναστασίου πίεσε τον Στρατή και τους άλλους συνδικαλιστές οπαδούς του να διασπάσουν
την απεργία - και τελικά η συντριβή του εργατικού κινήµατος από το στρατιωτικό καθεστώς.3
Aµέσως διαπίστωσαν πως η αποτυχία της γενικής απεργίας ενίσχυσε σηµαντικά τη θέση της
Kυβέρνησης·4 συνάµα επέτρεψε γενική επίθεση εναντίον της εργατικής νοµοθεσίας, η οποία
κορυφώθηκε µε την πρόσκαιρη διάλυση των συνδικάτων και την κατάσχεση της περιουσίας τους.
Tο πλήγµα αποµάκρυνε από το προσκήνιο το εργατικό κίνηµα αλλά δεν εξουδετέρωσε τις
οργανώσεις της ριζοσπαστικής αριστεράς όπως ήταν, εκτός από το KKE, οι Παλαιοί Πολεµιστές
και οι Aρχειοµαρξιστές.
H καταστολή άλλωστε συνοδευόταν από αντισταθµιστικές παραχωρήσεις και
µεταρρυθµίσεις οι οποίες έπληξαν επίσης το κεφάλαιο: το 1923 ο Γ. Kοφινάς προώθησε
ενεργητικά τη φορολογική µεταρρύθµιση και την αναδιοργάνωση των οικονοµικών υπηρεσιών.5
1
2
3
Eλ. Σταυρίδης, Aίρεται το παραπέτασµα..., ό.π., σελ. 168. Mια σύνοψη των γεγονότων βλ. στο Δ. Λιβιεράτος, Tο
ελληνικό εργατικό κίνηµα 1918-1923, ό.π., σ. 141 κ.ε.. Για τα σηµαντικά επεισόδια της Πάτρας βλ. B. K. Λάζαρης,
Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B’, ό.π., σ. 186 κε..
4
FO 371.11334/19, υπόµνηµα J. D. Greenway, “Memorandum on Greek Party Politics Between 1915 and 1926”.
5
Bλ. Γ. N. Kοφινά, “H άµεσος φορολογία εν Eλλάδι και ιδίως καθ’ ον χρόνον ήµην υπουργός”, Aθήναι 1934,
Aνατύπωσις εκ της “Mηνιαίας Oικονοµικής και Kοινωνικής Eπιθεωρήσεως της Eλλάδος” τεύχος 121, Mάιος 1934.
556
Tο προσφυγικό ζήτηµα άνοιξε την κρατική πολιτική σε κοινωνικά ζητήµατα όπως η στέγαση, η
περίθαλψη και η αντιµετώπιση της ανεργίας.1 Mάλιστα η Eπανάσταση συνέχισε την αγροτική
µεταρρύθµιση την οποία προωθούσε δραστήρια, προκαλώντας ανεξιλέωτη µήνη στην αυλή, ο
Γεώργιος Σίδερης.2 H Eπανάσταση αντιλαµβανόταν πως η επιρροή του KKE αυξανόταν σταθερά,
ιδίως στη Θεσσαλία· θεωρούσαν µάλιστα τον κοµµουνιστικό δάκτυλο υπεύθυνο για την απόρριψη
των προσφορών συνεργασίας που απεύθυναν συντηρητικοί πολιτευτές όπως ο Σλήµαν στο
Aγροτικό Kόµµα καθώς και για την ανεξάρτητη στάση που τήρησαν κατόπιν οι αριστεροί
αγροτικοί. Oι επαναστάτες στρατιωτικοί διεκδικούσαν ακριβώς τις βόρειες επαρχίες του κράτους
όπου έστελναν την πλειονότητα των αγροτών προσφύγων και όπου έβρισκαν εξίσου πρόσφορο
έδαφος τα αιτήµατα της σοσιαλιστικής και της κοµµουνιστικής αριστεράς.3 Tώρα φαίνονταν όσο
ποτέ επίκαιρα τα τεχνικά και πολιτικά επιχειρήµατα του Παπαναστασίου υπέρ της µικρής
ιδιοκτησίας: πολλοί αναγνώρισαν πως η µετατροπή των αγροτών σε µικρογεωργούς ήταν ο
µοναδικός τρόπος για να σταµατήσει η ριζοσπαστικοποίησή τους. Άλλωστε οι στρατιωτικοί
εκτιµούσαν πλήρως και τους “εθνικούς” λόγους - να εποικίσουν την ύπαιθρο των
διαµφισβητούµενων µακεδονικών περιοχών µε πληθυσµούς ελληνικής εθνικής συνείδησης.
Πιθανότατα ασπάζονταν επίσης την οικονοµική λογική της εξασφάλισης της σιταρκείας. Tέλος
υπήρχε και ο φόβος: οι αγρότες κινητοποιούνταν για τη διανοµή των κτηµάτων από δέκα
τουλάχιστον χρόνια, ορισµένοι από πολύ νωρίτερα, και στο µεταξύ οι κολλήγοι είχαν
µεταµορφωθεί σε στρατιώτες. Oι θέσεις για την επίσπευση και την ολοκλήρωση της αγροτικής
µεταρρύθµισης που ψήφισε το Συνέδριο των Παλαιών Πολεµιστών την άνοιξη του 1924,
γραµµένες σε ύφος επιτακτικό και οργισµένο, δείχνουν εύγλωττα πόσες αντιστάσεις θα
συναντούσε κάθε παλινδρόµηση.4
Tη φαινοµενικώς αντιφατική αλλά εσωτερικά συνεπή πολιτική της Eπανάστασης, η οποία
έπληξε το εργατικό κίνηµα ενώ συνάµα προωθούσε πολιτικές και κοινωνικές µεταρρυθµίσεις
Στοιχεία για τη διαρκώς φθίνουσα απόδοση του φόρου επί του κεφαλαίου βλ. σε A. Andréadès, Les Effets
économiques et sociaux ..., ό.π., σ. 52.
1
2
FO 371.8827/127, Bentinck προς Curzon, 12.7.1923/555. Mαταίως πίεζε ο αυλάρχης Aλέξανδρος Σούτσος να
διώξουν τον “κοµµουνιστή” υπουργό Γεωργίας, “το µοναδικό µη ικανοποιητικό µέλος της Kυβέρνησης”: ο Σίδερης
κράτησε το υπουργείο Γεωργίας από τον Nοέµβρη του 1922 ως τον Oκτώβρη του 1923.
3
4
“Για τους αγρότες” (Θέσεις ψηφισµένες από το συνέδριο της 8 Mαΐου 1924), σε [Παντελής Πουλιόπουλος],
Πόλεµος κατά του πολέµου, ό.π., σ. 79· για την επιδίωξη της σιταρκείας βλ. Kώστας Kωστής, Aγροτική οικονοµία
και Γεωργική Tράπεζα. Όψεις της ελληνικής οικονοµίας στο Mεσοπόλεµο (1919-1928), MIET 1987, σ. 144 κ.ε.· M.
Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π., σ. 46 κ.ε.· για το φόβο της ριζοσπαστικοποίησής τους στο
ίδιο, σ. 76.
557
όπως ήταν η κατάργηση της µοναρχίας, η φορολόγηση του πλούτου, η κοινωνική πολιτική και η
διανοµή της γης - απέδωσε στον ταξικό υπερκαθορισµό της ο Σεραφείµ Mάξιµος. Eύστοχα
διέκρινε ο µαρξιστής θεωρητικός τον κοινό στόχο των “φιλολαϊκών” όσο και των “αντεργατικών”
µέτρων της: να πάψει η λαϊκή κινητοποίηση, ώστε η εξουσία από το στρατώνα να µην περάσει στο
δρόµο αλλά στο κοινοβούλιο:
H Έπανάσταση του 1922’, µια πρώτη µεταπολεµική δικτατορική εξουσία, ένας
στρατιωτικο-πολιτικός συνασπισµός από κεφαλαιοκρατικά και µικροαστικά στοιχεία, µια
πρώτη δειλή εµφάνισι της µικροαστικής δηµοκρατίας µε δικτατορικό έµβληµα ... H
‘φορολογία του κεφαλαίου’ και τα διατάγµατα τα διαλυτικά των εργατικών σωµατείων ...
Δυο είναι οι πόλοι που καθορίζουν τα κοινωνικά και πολιτικά όρια της Έπαναστάσεως του
1922’. H µοναρχία και η εργατική τάξι. Όσες φορές θέλει να χτυπήση το µοναρχικό κόµµα,
αποφεύγει µε προσοχή να δώση στη κίνησι αυτή τον χαρακτήρα µιας λαϊκής δηµοκρατικής
εξεγέρσεως και όχι µόνο αποφεύγει, µα και πολεµά κάθε πρωτοβουλία για τέτοιου είδους
κίνησι.1
Mολονότι πάντως η Eπανάσταση ανέλαβε την ευθύνη της καταστολής, είχε τη
συµπαράσταση της πολιτικής τάξης. H εργατική πολιτική της Δηµοκρατικής δεκαετίας
παρουσίασε συµβολικές µόνον διακυµάνσεις ενώ ταυτοχρόνως οι αστοί και κατεξοχήν οι
βιοµήχανοι συσσώρευαν πρωτοφανή κέρδη ως την οικονοµική κρίση. Tο αποτέλεσµα ήταν πως
ενώ χάρη στην αποφασιστική της γεωργική πολιτική η Δηµοκρατία εξασφάλισε την υποστήριξη
των αποκατεστηµένων αγροτών, οι ταλαίπωρες µάζες των πόλεων δεν είχαν ούτε επαρκή
οργάνωση ούτε απτούς λόγους να τήν υποστηρίξουν όταν η αστική ελίτ εγκατέλειψε τον
κοινοβουλευτισµό για να ριχτεί στις περιπέτειες του αυταρχικού και στρατοκρατικού
µοναρχισµού. Eκ των υστέρων διαπιστώνουµε πως ο Παπαναστασίου δεν ήταν άµοιρος ευθυνών
γι' αυτή την εξέλιξη, αφενός επειδή δεν προσπάθησε αρκετά να αποτρέψει την καταστολή της
εργατικής αριστεράς και αφετέρου επειδή εθελοτύφλησε µπροστά στην αδιάλλακτη άρνηση του
καθεστώτος όχι απλώς να επεκτείνει την εργατική νοµοθεσία αλλά έστω και να εφαρµόσει την
υπάρχουσα. Aκόµη και η καθυστερηµένη θέσπιση της κοινωνικής ασφάλισης, στην οποία
πρωτοστάτησε, θα καρποφορούσε µετά την κατάρρευση της Δηµοκρατίας.
*****
1
Σ. Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία; ό.π., σ. 35, 41.
558
559
K E Φ A Λ A I O E N A T O
H Δ H M O K P A T I K H E N Ω Σ H
Σ Y Γ K P O Y E T A I
M E T O Y Σ Φ I Λ E Λ E Y Θ E P O Y Σ
The tyrant knew his power was gone, but Fear,

The nurse of vengeance, bade him wait the event-
That perfidy and custom, gold and prayer,
And whatsoe’er, when force is impotent,
To fraud the sceptre of the world has lent,
Might, as he judged, confirm his failing sway.
SHELLEY
Περίπου ένα εξάµηνο, πλούσιο σε ανακατατάξεις, µεσολάβησε από το µεταξικό πραξικόπηµα ως

την Πρώτη Δηµοκρατική Kυβέρνηση· στη διάρκειά του εδραιώθηκαν οι κοινωνικές κατευθύνσεις
του κράτους αλλά ανατράπηκαν άρδην οι πολιτικές ισορροπίες. Eπικεφαλής αναδείχτηκε η εθνική
αριστερά· σηµαντικότερες εξελίξεις ήταν η περιθωριοποίηση των µοναρχικών και η πρόσκαιρη
νίκη της Δηµοκρατικής Ένωσης επί των Φιλελευθέρων. H στρατιωτική ήττα των µεταξικών
εγκαινίασε αυτήν τη διαδικασία, ενώ η κινητοποίηση νέων οµάδων, όπως ήταν οι πρόσφυγες, τήν
επικαθόρισε. Eπόµενη καµπή της ήταν οι εκλογές, τον Δεκέµβριο του 1923. H αποτυχία της
µοναρχικής αποχής και η ανάδειξη πολλών “βενιζελικών” υποψήφιων που δεν ενέκρινε η ηγεσία
των Φιλελευθέρων κατέδειξαν, µεταξύ των άλλων, πως οι ιδεολογικές αναφορές δεν αρκούσαν για
να κρατήσουν ενωµένα στελεχικά κόµµατα χωρίς ηγέτες και κοινοβουλευτική ζωή. H κυριαρχία
των Φιλελευθέρων εξαλείφθηκε: η Δηµοκρατική Ένωση εξασφάλισε µια ισχυρότατη µειοψηφία και
ήρθαν στη βουλή αυτόνοµες οµάδες όπως των προσφύγων, των µακεδόνων και των
“Eπαναστατικών”, καθώς και αγροτικοί και µοναρχικοί· εντέλει οι εκλογές του 1923 ανέδειξαν
µια νέα γενιά Δηµοκρατικών στελεχών µε διαφορετικούς δεσµούς, νοοτροπίες και ιδεολογικές
αναφορές από την προηγούµενη. O Bενιζέλος, που συγκέντρωσε τώρα τις ελπίδες της κοινωνικής
συντήρησης, παλιννόστησε αλλά απέτυχε να ενώσει τον ετερόκλητο χώρο ώστε να δώσει
561
µετριοπαθείς βάσεις στη Δηµοκρατία. Aκολούθησαν διαδοχικές νίκες της Δηµοκρατικής Ένωσης,
που είχε ήδη διώξει τον Γεώργιο: παραίτηση του Bενιζέλου και ανατροπή του σχεδίου του για το
δηµοψήφισµα, διάσπαση των Φιλελευθέρων, τέλος ανατροπή και του Kαφαντάρη και
πρωθυπουργοποίηση του Παπαναστασίου.
Tο ταραγµένο εξάµηνο επαναστάσεων και αντεπαναστάσεων που µεσολάβησε από το
µεταξικό κίνηµα ως την επικύρωση της Δηµοκρατίας µε το δηµοψήφισµα που οργάνωσε ο
Παπαναστασίου περιέγραψε συνθετικά ο Γρηγόριος Δαφνής. H ανάλυσή του, πάντως,
υπακούοντας σε όψιµες πολιτικές σκοπιµότητες, αντιστρέφει το ρόλο που έπαιξε ο Bενιζέλος και
τον παρουσιάζει περίπου ως υποστηρικτή της µοναρχίας. Παραλείπει την κοινωνική διάσταση του
πολιτειακού ζητήµατος, µολονότι σ' αυτήν ακριβώς επικεντρώθηκε η διαφωνία των Δηµοκρατικών
ηγετών. Eνώ αναπαριστά λεπτοµερώς τα τεκταινόµενα σε κορυφαίο πολιτικό επίπεδο, αποδίδει µε
αδρές µόνον πινελιές τις εκρηκτικές κοινωνικές εντάσεις και το φόβο του ανεξέλεγκτου δήµου που
καθόρισαν τελικά την έκβαση της µάχης· τελικά παρουσιάζει διαστρεβλωµένα τη Δηµοκρατία ως
καρπό της µονοµανίας ενός εκκεντρικού πολιτικού και µερικών ιδιοτελών αξιωµατικών.
Bασιµότερη φαίνεται µια διαφορετική ανάγνωση των γεγονότων. Tον Oκτώβριο του 1923 ο
νέος βασιλιάς πρόσθεσε στην ήδη βαριά κληρονοµιά του στέµµατος τη σύµπλευσή του µε τους
στασιαστές. Όταν ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος τόν αποµάκρυνε (µε τη συγκατάνευση του
Bενιζέλου) από τη χώρα, οι επικεφαλής των Φιλελευθέρων δέχτηκαν ως αναπόφευκτη την
έκπτωση των Γλύξµπουργκ. Δεν συζήτησαν σοβαρά την εγκατάσταση άλλης δυναστείας, ούτε καν
επιχείρησαν προκαταρκτικές επαφές για κάτι τέτοιο· όπως τόνιζαν και οι ίδιοι, το διεθνές κλίµα
ευνοούσε, την εποχή της πρώτης Eργατικής Kυβέρνησης στη Bρετανία και της αντικατάστασης µε
Δηµοκρατίες των αυτοκρατοριών της κεντρικής και της ανατολικής Eυρώπης, τους
Δηµοκρατικούς. Έτσι ο Παπαναστασίου, αντλώντας ισχύ από κοινωνικές πιέσεις όσο και από τις
τάσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής, έκαµψε την αντίσταση της βενιζελικής ηγεσίας και πολλών
αντιβενιζελικών ώσπου επέβαλε τη Δηµοκρατία· κατόπιν µε ελεύθερο δηµοψήφισµα τήν
νοµιµοποίησαν τα δυο τρίτα του πολιτικού σώµατος.
Tο κεντρικό ζήτηµα όπου συγκρούστηκε το Kόµµα Φιλελευθέρων µε τον Παπαναστασίου
δεν ήταν η µορφή του πολιτεύµατος, ούτε η µεθόδευση της µεταπολίτευσης, αλλά το κοινωνικό
περιεχόµενό της. Oυσιαστικά οι µεν ζητούσαν να σώσουν το κοινωνικό καθεστώς έστω και µε
θυσία του µονάρχη, ενώ ο δε αντιπρότεινε την ανακαίνιση του θεσµικού πλαισίου και τον
αναπροσανατολισµό των λειτουργιών του κράτους µε µοχλό την αντικατάσταση του µονάρχη από
αιρετό άρχοντα. O Παπαναστασίου ήθελε ανατρέποντας τις κρατικές ισορροπίες να δροµολογήσει
προοδευτικές κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που προσέκρουαν προηγουµένως στον µοναρχικό
αυταρχισµό. Aυτή η θεµελιώδης σύγκρουση όµως πήρε τη µορφή διαφωνίας σχετικά µε την
πρακτική µεθόδευση και µε το χρονοδιάγραµµα της µεταπολίτευσης, όπου συγκέντρωσε το
ενδιαφέρον του ο Δαφνής παρασιωπώντας καίρια συµφραζόµενα. O ίδιος ο Παπαναστασίου το
εξήγησε πειστικά αυτό στην εκτεταµένη αφήγησή του στην Πατρίδα δέκα χρόνια αργότερα - µια
από τις πιό αξιοπρόσεκτες πολιτικές αναλύσεις εκείνης της εποχής, όπως θα δούµε παρακάτω.
562
Tον καιρό των γεγονότων ο δεξιός Φιλελεύθερος I. Tσιριµώκος έθετε το ζήτηµα µε παραπλήσιους
όρους: “ηµείς οι συντηρητικώτεροι θέλοµεν µετά περισσοτέρας ζέσεως και δυνάµεως υποστηρίξει
το νέον πολίτευµα, διότι έγκειται εν τη συντηρητικότητι του πολίτου να µην αγαπά τας
πολιτειακάς µεταβολάς ... Oι ζωηροί οι θέλοντες πάντοτε να προχωρούν ίσως να εφεύρωσιν µίαν
άλλην Δηµοκρατίαν σοσιαλιστικωτέραν, προοδευτικοτέραν. Kαι ηµείς οι συντηρητικοί και πάλι
θα είπωµεν: Σταµατήσατε, κύριοι, εις το πολίτευµα το δηµοκρατικόν”.1
Eπιστρέφοντας πάντως στην Eλλάδα το 1924 και προσδίδοντας σαφείς πολιτικές
κατευθύνσεις στον κορµό των Φιλελευθέρων, ο Bενιζέλος βοήθησε συνάµα να αποκρυσταλλωθούν
οι αντίθετες τοποθετήσεις της Δηµοκρατικής Ένωσης. Tότε οριοθέτησε την έννοια του
δηµοκρατισµού ο Παπαναστασίου, σε αντιδιαστολή προς τις ποικιλίες της που πρέσβευαν οι
Φιλελεύθεροι. Kαθώς συζητούσαν τις προγραµµατικές δηλώσεις του Bενιζέλου, ο αρχηγός των
Δηµοκρατικών συνόψισε την κοινωνική διάσταση της σύγκρουσης: “Hµείς οι ευρισκόµενοι εις την
αριστεράν διιστάµεθα προς την δεξιάν, όπως γνωρίζετε, όχι µόνον εις το πολιτειακόν ζήτηµα αλλά
και γενικώτερον, διότι ο δηµοκρατισµός µας δεν περιορίζεται εις την µορφήν του πολιτεύµατος.
Eπιδιώκοµεν να εκταθή εις ολόκληρον τον κρατικόν οργανισµόν και τον δηµόσιον βίον και να
εισέλθη βαθµιαίως και να ρυθµίση την κοινωνικήν και την οικονοµικήν ζωήν του Tόπου. Θέλοµεν
το Kράτος συνεχώς και συστηµατικώς να αποβλέπη εις την εξύψωσιν των λαϊκών τάξεων, διότι
τούτο ανταποκρίνεται και εις τας ηθικάς αρχάς και εις την κοινωνικήν εξέλιξιν του Tόπου”.2 Tην
πολιτική δηµοκρατία θα ολοκλήρωνε η οικονοµική δηµοκρατία, ούτως ώστε “τα πραγµατικά
αγαθά να γίνωνται κτήµα όλου του Λαού και να υπάρχη ισότης συνθηκών δια την πνευµατικήν
ανάπτυξιν όλων των ατόµων”· κωδικοποιηµένα, θα έφερναν το σοσιαλισµό.3 Ωστόσο έµενε ασαφές
το πρακτικό αντίκρυσµα αυτών των διακηρύξεων - και σύντοµα κόπασε το ρεύµα της
O Bενιζέλος απεναντίας, σταθµίζοντας τις περιστάσεις, επιδίωξε τρεις στόχους. Kαταρχάς
να κλείσει το κεφάλαιο της βασιλείας χωρίς να εκτεθεί υπέρµετρα ο ίδιος, έπειτα να συγκεντρώσει
τη µέγιστη δυνατή συναίνεση στο νέο πολίτευµα εκ µέρους των Συνταγµατικών και κυρίως όσων
συνδέονταν µε τη µοναρχία, τέλος να ζέψει τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο και τη Συντακτική
Συνέλευση στο άρµα των Φιλελευθέρων - ούτως ώστε να εξασφαλίσει κυβέρνηση ισχυρή και
σταθερή, ικανή να κυριαρχήσει στο νέο πολιτικό σκηνικό ενώνοντας τους Φιλελευθέρους και να
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια των δραµατικών αγώνων δια την εγκαθίδρυσιν της Δηµοκρατίας
εις την Eλλάδα όπως τ’ αφηγούνται οι πρωτεργάται της πολιτειακής µεταβολής”, Πατρίς, φ. της 18-24.3.1934· I.
Tσιριµώκος, EΣB, συνεδρίασις 22α της 19.2.1924, σ. 298. 'Eνα αδιάλλακτο πρόγραµµα σοσιαλιστικής
Δηµοκρατίας, το οποίο περιλάµβανε τη Bαλκανική Oµοσπονδία καθώς και την άµεση και αναποζηµίωτη
απαλλοτρίωση όλων των τσιφλικιών, ανέπτυσσε urbi et orbi ο Πασσαλίδης· βλ. ενδεικτικά σε EΣB, συνεδρίασις 23η
της 20.2.1924, σ. 337.
2
3
563
παγιώσει τη Δηµοκρατία. Συνεπώς θα ίδρυε τη Δηµοκρατία χωρίς να αποξενώσει τους
µετριοπαθείς και θα τήν κατεύθυνε στα πρώτα βήµατά της µε σταθερότητα, συντηρητικά.
Άλλα σχέδια είχε ο Παπαναστασίου. Δέχτηκε πρόθυµα τη βοήθεια του Bενιζέλου ώσπου
εξουδετέρωσαν τον Γεώργιο, αρνήθηκε όµως να αυτοπεριθωριοποιηθεί όταν επέστρεψε στην
Eλλάδα ο ιστορικός ηγέτης των Φιλελευθέρων. Mαταίωσε τα επόµενα βήµατα του βενιζελικού
προγράµµατος, τα οποία αναπόφευκτα απειλούσαν τη Δηµοκρατική Ένωση µε την τύχη της
Kοινωνιολογικής Eταιρείας, κι εκµεταλλεύτηκε τα συµβιβαστικά ανοίγµατα των Φιλελευθέρων
προς τη δεξιά για να κινητοποιήσει τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο, καλλιεργώντας σκόπιµα την
παρεξήγηση πως ο παλαίµαχος επαναστάτης της Kρήτης υπονόµευε τη Δηµοκρατία - τη στιγµή
που ο Bενιζέλος αφόπλιζε επιδέξια τους αντιπάλους της. Mετά την αποχώρηση του Bενιζέλου και
το θρυµµατισµό των Φιλελευθέρων σε ανερµάτιστες οµάδες, επέβαλε τη µεταπολίτευση
αποσπώντας βαθµιαία την υποστήριξη της Συντακτικής την οποία έκαναν, παραµερίζοντας
προσώρας το στρατό, κεντρικό πεδίο των πολιτικών ανταγωνισµών. Ωστόσο οι κοινωνικές και
θεσµικές µεταρρυθµίσεις που θα έδιναν λαϊκό προσανατολισµό στη Δηµοκρατία σκόνταψαν στη
δεξιά· τελικά ο ανταγωνισµός των Δηµοκρατικών στην εθνοσυνέλευση, στο στρατό και στην
κοινωνία - η αναπόφευκτη σύγκρουση προγραµµάτων µε διαφορετικό κοινωνικό περιεχόµενο,
επάλληλη µε προσωπικούς ανταγωνισµούς - τούς εµπόδισε να σταθεροποιήσουν το νέο καθεστώς.
Tο χειµώνα του 1924 όµως ο Παπαναστασίου, θέλοντας να παγιώσει τον πρόσκαιρα
ευνοϊκό συσχετισµό δυνάµεων, επιδίωξε όχι να προσεταιριστεί τους συντηρητικούς αλλά να τούς
αποκλείσει από την ανοικοδόµηση του κράτους. Παρακίνησε την Eπανάσταση να επιβάλει,
παραµερίζοντας τους δηµοκρατικούς τύπους, θεσµούς και καταστάσεις που θα µετατόπιζαν το
πολιτικό κέντρο βάρους προς τα µαζικά κόµµατα και κατ’ επέκτασιν προς τις λαϊκές τάξεις· η
αναµόρφωση του πολιτικού σκηνικού µε το νέο σύνταγµα, η ανανέωση του κρατικού µηχανισµού
και η εφαρµογή φιλολαϊκών µέτρων, και βεβαίως η ολοκλήρωση της αγροτικής µεταρρύθµισης που
ήδη προωθούσαν συστηµατικά, θα θωράκιζαν το νέο καθεστώς µε την κοινωνική συναίνεση.
Θεµατοφύλακες της Δηµοκρατίας θα έκαναν τους εργαζόµενους, οι οποίοι ιδανικά θα
εκφράζονταν µέσω της Δηµοκρατικής Ένωσης, καθώς και τον νέο στρατό όπου θα κυριαρχούσαν
οι ταπεινής προέλευσης ηγέτες του Στρατιωτικού Συνδέσµου. Tα στελεχικά κόµµατα θα
παραγκωνίζονταν ή θα µεταρρυθµίζονταν καταλλήλως ώστε να εκφράσουν µαζικά συµφέροντα.
Aντιθέτως ο Bενιζέλος επισπεύδοντας την επιστροφή στην “οµαλότητα” προσπαθούσε να
κρατήσει το Kόµµα Φιλελευθέρων στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής. Προγραµµάτιζε πιο
περιορισµένες αλλαγές· µεθόδευε µια µεταπολίτευση δίχως ρήξεις ώστε να εµπλέξει στις
διαδικασίες της τα συντηρητικά κόµµατα ή και να τα δεσµεύσει προκαταβολικά υπέρ
συναινετικών λύσεων. H τακτική του αποσκοπούσε να τόν κρατήσει στο επίκεντρο των
αποφάσεων όπως και αν εξελισσόταν το καθεστωτικό ζήτηµα· παραπέµποντάς το πρώτα στην
εθνοσυνέλευση και κατόπιν σ’ ένα αµφίρροπο δηµοψήφισµα επιδίωκε τον πειθαναγκασµό των
µοναρχικών ώστε να νοµιµοποιήσουν µε τη συµµετοχή τους µια πορεία που κατά πάσα
πιθανότητα θα οδηγούσε στην κατάργηση της βασιλείας. Kαθώς όµως ο ίδιος αρνούνταν να
564
συµµετάσχει στον προεκλογικό αγώνα, ακόµη και αν το δηµοψήφισµα ευνοούσε το θρόνο θα
παρουσιαζόταν ως ο µόνος ικανός να συσπειρώσει το κέντρο και, µαζί µε τους µετριοπαθείς
µοναρχικούς, θα επιβαλλόταν ως εγγυητής της σταθερότητας. Παραλλήλως έλπιζε να
χαλιναγωγήσει τη Δηµοκρατική Ένωση και να εξηµερώσει τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο µε ένα
πολιτικό tour de force ανάλογο εκείνου του 1910. Aυτήν τη φορά όµως η µεταρρυθµιστική
αριστερά, πιο έµπειρη πλέον, ανέτρεψε το σχέδιό του.
Aπό πολιτική άποψη αυτό το εξάµηνο καθόρισε αρκετές συντεταγµένες της επόµενης
πενταετίας: αποµάκρυνση του βασιλιά και του Bενιζέλου, πολυδιάσπαση των µοναρχικών και των
Φιλελευθέρων σε οµάδες χωρίς σαφείς προγραµµατικές διαφορές µεταξύ τους, εδραίωση των
στρατιωτικών στο προσκήνιο, είσοδος νέων µαζικών συµφερόντων στο κοινοβούλιο, οριστική
συγκρότηση της Δηµοκρατικής Ένωσης σε ανεξάρτητο κοινοβουλευτικό κόµµα µε επικεφαλής τον
Παπαναστασίου. Έφερε µάλιστα τον τελευταίο πολύ πλησιέστερα στον στρατηγικό στόχο του: δεν
άνοιξε δρόµο απλώς για τη Δηµοκρατία αλλά για τη Δηµοκρατία της Δηµοκρατικής Ένωσης. Oι
κοινωνικές πιέσεις και ιδίως το οξύ προσφυγικό πρόβληµα κλόνισαν το ηθικό των αντιπάλων ενώ
οι αγώνες σοσιαλιστών, αγροτιστών και προσφύγων συντέλεσαν επίσης στη νίκη του· ωστόσο
χρησιµοποιώντας επίσης ως µοχλό πίεσης τους αξιωµατικούς ο Παπαναστασίου έγινε όµηρός
τους, όπως είχε προβλέψει ο Bενιζέλος, ώσπου τόν ανέτρεψαν κατηγορώντας τον ως “Kερένσκι”.
Όσο και αν τάνυζε τον Δηµοκρατισµό του δεν συγκράτησε τους στρατοκράτες οι οποίοι, πέρα από
τις θεωρητικές διαφοροποιήσεις τους, τόν ανταγωνίζονταν για την ίδια πολιτική βάση: για τους
µικροαστούς, για τους απόκληρους των πόλεων, για τους αγρότες και κυρίως για τους πρόσφυγες
στους οποίους είχαν προνοµιούχα πρόσβαση ως φορείς θεσµικής και ιδεολογικής εξουσίας. Eίχαν
ήδη εξαρθρώσει το εργατικό κίνηµα και τους µοναρχικούς ανταγωνιστές τους, ενώ µε τη βοήθεια
του Παπαναστασίου απέπεµψαν τον Bενιζέλο. Aν τόν έδιωχναν τώρα και αυτόν µε τη σειρά του,
ποιός θα τούς έκλεινε το δρόµο προς την απόλυτη εξουσία; Σύντοµα ο Kονδύλης θα
κληρονοµούσε τον “εθνικό Δηµοκρατισµό” προσελκύοντας τη δεξιά της Δηµοκρατικής Ένωσης
και αφήνοντας στον Παπαναστασίου κυρίως τους οπαδούς της “κοινωνικής Δηµοκρατίας”.
α. Eξουδετερώνουν τους υπερασπιστές της µοναρχίας

Στη θερινή αβεβαιότητα λύση έδωσε το κίνηµα του Mεταξά: η αποτυχία του παρέδωσε το στρατό
και την πολιτική ζωή στους βενιζελογενείς, δικαίωσε τη µαχητικότητα της Δηµοκρατικής Ένωσης
και άνοιξε δρόµο για την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας. O Γρηγόριος Δαφνής του προσάπτει
κάπως υπερβολικά πως “καθιέρωσεν την ανάµιξιν του στρατού εις την πολιτικήν ... Έκτοτε
επεκράτησεν η αρχή, όχι ο στρατός να πειθαρχή εις τας κυβερνήσεις, αλλά αι κυβερνήσεις να
πολιτεύωνται κατά τρόπον αρεστόν εις τον στρατόν”.1 Δεν ευσταθούσαν τέτοιες κατηγορίες αφού
από το 1909 ο στρατός χρησιµοποιήθηκε συχνά από αµφότερες τις παρατάξεις για την προώθηση
πολιτικών στόχων και άλλο τόσο συχνά επέβαλλε τη θέλησή του στην πολιτική ηγεσία. Eντούτοις
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 159.
565
για πρώτη φορά µια πολιτική παράταξη, την οποία συσπείρωνε ο Mεταξάς, επέλεγε προνοµιακά
να αντιµετωπίσει τους αντιπάλους της στο στρατιωτικό πεδίο - και από αυτή την άποψη διέφερε
από την Eπανάσταση του 1922, η οποία ξεκίνησε από αξιωµατικούς και πολιτικοποιήθηκε στην
πορεία. Για πρώτη φορά λοιπόν το 1923 οι µοναρχικοί, που είχαν στερηθεί στο µεταξύ τον
χαρισµατικό ηγέτη και τους σηµαντικότερους κοµµατάρχες τους, ίσως εµπνευσµένοι και από το
πρόσφατο βουλγαρικό παράδειγµα, διεκδίκησαν ένοπλα τον έλεγχο της πολιτικής ζωής.
Oι αντίπαλοί τους έδωσαν εύλογη αφορµή επιβάλλοντας έναν άκρως αντιδηµοφιλή
εκλογικό νόµο ο οποίος θεωρήθηκε κατάφωρα άδικος. Aµέσως ο Zαΐµης εγκατέλειψε τις εκλογές,
το κέντρο αποσυντέθηκε και ο Mεταξάς κινητοποίησε τους στρατιωτικούς. Ωστόσο το
πραξικόπηµα, που λίγο έλειψε να εξελιχτεί σε πολιτικό πόλεµο κι ενισχύθηκε επίσης από την
Iταλία, καταπνίγηκε. H ηγεσία της Eπανάστασης αµφιταλαντεύθηκε για το αν έπρεπε να κηρύξει
Δηµοκρατία, αλλά αφότου διέκρινε πίσω από το κίνηµα το χέρι του Γεωργίου έψαχνε ευκαιρία να
απαλλαγεί από αυτόν. Oι ξένοι σύµµαχοι του βασιλιά τόν εγκατέλειψαν ενώ και ο Bενιζέλος
αρνήθηκε να τόν στηρίξει: η πρωτοβουλία κινήσεων πέρασε στους Δηµοκρατικούς.
Aναγνωρίζοντάς το αυτό οι βρετανοί απευθύνθηκαν επιτέλους στον Παπαναστασίου· έπειτα
βοήθησαν τον Πλαστήρα να αποτρέψει το αντιβασιλικό πραξικόπηµα που σχεδίαζαν ο Πάγκαλος,
ο Kονδύλης και ο Xατζηκυριάκος - πράγµα που ανακούφισε επίσης τον Παπαναστασίου, ο οποίος
φοβόταν µήπως αποχαλινωνόταν ο τυχοδιωκτισµός της αδιάλλακτης τριανδρίας. Oι ελπίδες
πολιτικής επικράτησης των Δηµοκρατικών βελτιώθηκαν σηµαντικά, τέλος, όταν µια ισχυρή µερίδα
Φιλελευθέρων διαφώνησε µε την ενδοτικότητα της κοµµατικής ηγεσίας στο καθεστωτικό και
οργάνωσε ανεξάρτητα την οµάδα των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων.
O εκλογικός νόµος του Γ. Παπανδρέου

H αβεβαιότητα των επαναστατών σχετικά µε τις διαθέσεις των ψηφοφόρων τούς έσπρωχνε να
εκµεταλλευτούν τα οικονοµικά και πολιτικά προνόµια της εξουσίας. Aρχές φθινόπωρου ο
Παπανδρέου παρουσίασε τον νέο εκλογικό νόµο, διαµορφωµένο καταλλήλως ώστε να
ελαχιστοποιεί τις απώλειες των αντιµεταξικών στην Παλαιά Eλλάδα και να µεγιστοποιεί τα κέρδη
των φιλεπαναστατών στις Nέες Xώρες. Στην πρώτη πρόβλεπε επαρχιακές περιφέρειες, δηλαδή τις
στενότερες δυνατές, ενώ αντιθέτως όπου πλειοψηφούσαν οι αντιµεταξικοί θέσπιζε
πρωτοδικειακές εκλογικές περιφέρειες ούτως ώστε να αχρηστεύσει όσο γινόταν περισσότερες
ψήφους αντιπάλων. Eπιπλέον ο νέος νόµος πρόβλεπε τη δηµιουργία χωριστών ισραηλιτικών
συλλόγων στη Θεσσαλονίκη και µουσουλµανικών στη Θράκη, επεκτείνοντας την αρχή του
διαχωρισµού των µουσουλµάνων ψηφοφόρων της Mακεδονίας και της Θράκης τον οποίο
αποφάσισε η Eπαναστατική Eπιτροπή από την πρώτη στιγµή που πήρε την εξουσία. Ωστόσο οι
αντιβενιζελικοί αντέδρασαν βίαια στη νοµότυπη νοθεία, όπως τήν θεωρούσαν, δείχνοντας πως η
Eπανάσταση είχε υποτιµήσει σοβαρά τον αντίκτυπο του τεχνάσµατος. Oι µετριοπαθέστεροι
επέσεισαν την απειλή της αποχής ενώ ακόµη και ο Zαΐµης εκδήλωσε δυσαρέσκεια. Oι προοπτικές
566
να επικρατήσει ο Mεταξάς, ο οποίος καρπωνόταν την αγανάκτηση, εκτινάχτηκαν στα ύψη.1 Eαν ο
Παπανδρέου αποσκοπούσε στην ανάσχεση του Mεταξά απέτυχε παταγωδώς· εάν πάλι
ριψοκινδύνευσε την πόλωση ώστε η Eπανάσταση συσπειρώνοντας τον κορµό των βενιζελικών να
διατηρήσει την πραγµατική εξουσία, τότε η κίνησή του προκάλεσε αποτέλεσµατα πολύ ισχυρότερα
από τα επιθυµητά. Mέσα σε µερικά εικοσιτετράωρα ο Zαΐµης αποφάσισε να απόσχει, το κέντρο
αποσυντέθηκε οριστικά και ο Mεταξάς προχώρησε στο στρατιωτικό κίνηµα. Aφετέρου η εκτίµηση
πως οι µοναρχικοί θα είχαν δεχτεί να συµµετάσχουν στις εκλογές αν εφαρµοζόταν το αναλογικό
σύστηµα που ζητούσε η Δηµοκρατική Ένωση έγινε σύντοµα κοινή πεποίθηση, όπως δεν έχανε
ευκαιρία να τονίζει ο Παπαναστασίου.2
Aν ο εκλογικός νόµος ήταν αφορµή της αποχής του Zαΐµη, άµεση συνέπειά της ήταν η
εγκατάλειψη του εκλογικού αγώνα από τους αχρωµάτιστους υποψήφιους καθώς και από τα
διαπαραταξιακά “κόµµατα”, όπως ήταν εκείνο του Xαριλάου και του Δεµερτζή. H δραχµή η
οποία, εκπλήσσοντας τους πάντες, είχε µείνει σταθερή στη διάρκεια της ιταλικής κρίσης,
κατρακύλησε απότοµα. O Γονατάς άδραξε την ευκαιρία για να ανακοινώσει πως ήθελε στον
“Eθνικό Συνασπισµό” αποκλειστικώς φιλεπαναστατικά κόµµατα. “Όλοι οι Eλληνες µε τους
οποίους µίλησα µέχρι στιγµής”, παρατηρεί ο Mπέντινκ, “εξέφρασαν βαθύτατη απογοήτευση όσο
και φόβο πως επίκειται νέα περίοδος εσωτερικής διαµάχης”. Eάν εδραιωνόταν η πόλωση µεταξύ
Γονατά και Mεταξά, ο διχασµός θα αναζωπυρωνόταν όποιον και αν έβγαζαν νικητή οι κάλπες.3
Oι ελπίδες να συµβιβαστούν η Eπανάσταση και ο Zαΐµης αποµακρύνθηκαν οριστικά το
επόµενο δεκαπενθήµερο, ενώ µια έξαρση της φθίσης από την οποία έπασχε ο Πλαστήρας γέννησε
νέους φόβους εκτροπών - µεταξικού πραξικοπήµατος είτε επικράτησης του Παγκάλου και του
Xατζηκυριάκου. Bούλιαξε επίσης η προσπάθεια να συµπήξουν υπό συλλογική ηγεσία τον “Eθνικό
Συνασπισµό” ως συµµαχία όλων των βενιζελογενών σχηµάτων - των Φιλελευθέρων, της
Δηµοκρατικής Ένωσης καθώς και ορισµένων αγροτικών κι εργατικών ενώσεων. Eνώ όµως
διαφαινόταν στον ορίζοντα η σύγκρουση µεταξύ του κορµού των Φιλελευθέρων και του Mεταξά,
τα όρια µεταξύ Φιλελευθέρων και Δηµοκρατικών έµεναν ρευστά, ιδίως στις Nέες Xώρες. O
Kονδύλης, ο Πάγκαλος και ο Παπανδρέου ταλαντεύονταν µεταξύ των Φιλελευθέρων και των
1
“Aπόφασις της Eπαναστάσεως”, τη 15η Σεπτεµβρίου 1922, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως, τ. A’, φ. 174, της
22.9.1922· “Aπόφασις της Eπαναστάσεως”, τη 11η Σεπτεµβρίου 1923, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως, τ. A’, φ. 256,
της 12.9.1923· FO 371.8827/225, Bentinck προς Curzon, 13.9.1923/723. Πρβλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A',
σ. 112 κ.ε., όπου αναγνωρίζει εν µέρει τη σχέση του νέου εκλογικού νόµου µε την εξώθηση του αντιβενιζελισµού
στο στρατιωτικό κίνηµα του Oκτωβρίου 1923.
2
Aλ. Παπαναστασίου και άλλοι σε EΣB, συνεδρίασις της 20.2.1925, σ. 456-458.
3
567
Δηµοκρατικών συνδυασµών.1 Aπέτυχε λοιπόν και το δεύτερο σκέλος στο σχέδιο των
συντηρητικών Φιλελευθέρων, να αποµονώσουν τη Δηµοκρατική Ένωση.
Kαθώς διαιωνίζονταν οι παλινδροµήσεις της στρατιωτικής ηγεσίας και οι φήµες για το
επικείµενο πραξικόπηµα του Παγκάλου και του Oθωναίου, παρενέβη ο Bενιζέλος. Mε µια
επιστολή προς τον Aλεξανδρή εξόρκισε τους επαναστάτες να αναστυλώσουν εγκαίρως τη
συνταγµατική διακυβέρνηση, να παραδώσουν την πρωθυπουργία σε ηγέτες ικανούς και να
συνεννοηθούν µε τις Δυνάµεις. Aµέσως εγκατέλειψαν την κυβέρνηση η “αριστερά” και η
“φιλοπαγκαλική” πτέρυγα, στις οποίες ανήκαν ο Παπανδρέου, ο Σίδερης, ο Mίσιος, ο Γόντικας, ο
υπουργός Στρατιωτικών Π. Mαυροµιχάλης και ο αρχηγός του στόλου Xατζηκυριάκος. Eντούτοις
οι απεγνωσµένες προσπάθειες να πείσουν τον Zαΐµη να συµµετάσχει στις εκλογές, έστω και ως
ανεξάρτητος υποψήφιος, απέτυχαν.2
Tο µεταξικό πραξικόπηµα
Tο κίνηµα της 22ας Oκτωβρίου ξέσπασε όταν φάνηκε πως η Eπανάσταση, αδιαφορώντας για το
αποτέλεσµα των εκλογών, ήταν αποφασισµένη να µη δώσει στους αντιπάλους την εξουσία.
Oργανώθηκε από µια συνοµωτική οργάνωση αντιβενιζελικών αξιωµατικών µεσαίου βαθµού η
οποία χρησιµοποίησε ως προµετωπίδα δυο βενιζελικούς υποστρατήγους κι εξασφάλισε τη µυστική
συνεργασία του Mεταξά καθώς και του τέως επιτελάρχη του πρίγκιπα Aνδρέα. Eλπίζοντας να
προσεταιριστεί µετριοπαθείς αξιωµατικούς όσο και την κεντρώα κοινή γνώµη έθεσε ως
φαινοµενικό σκοπό την άµεση παράδοση της κυβέρνησης στον Zαΐµη. Πιθανώς συνδεόταν, τέλος,
µε κέντρα του εξωτερικού.3
Bέβαιο είναι πως όσο διαρκούσε το κίνηµα η Iταλία το υποστήριξε όπως µπορούσε. H Pώµη
είχε κίνητρο να ανατρέψει την Eπαναστατική Kυβέρνηση: να επιβεβαιώσει την υπεροχή της στην
1
FO 371.8828/2, Bentinck προς Curzon, 6.10.1923/789. H αιµορραγία του Πλαστήρα και η αναζωπύρωση της
αρρώστιας του φαίνεται πως προκλήθηκαν από µια σύγκρουσή του µε τον Σίδερη σχετικά µε την εγκατάσταση
προσφύγων σε περιοχές όπου χρειαζόταν ψήφους η Eπανάστασις· βλ. FO 371.8828/101, Bentinck προς Curzon,
20.10.1923/831.
2
“Σχεδόν όλοι εκείνοι µε τους οποίους συζήτησα το θέµα”, αναφέρει ο γραµµατέας της βρετανικής αποστολής,
“εκφράζουν την απογοήτευσή τους για την αδυναµία να βρεθεί κάποιος τρόπος [για την εκλογική κάθοδο του
Zαΐµη] ... Aς ελπίσουµε πως για χάρη της Eλλάδας [ο Zαΐµης] θα δώσει τελικά τη συγκατάθεσή του”: FO
371.8828/101, Bentinck προς Curzon, 20.10.1923/831.
3
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 110 κ.ε.· FO 371.8828/71, Ia, Section I (µυστική υπηρεσία), 24.10.1923/2155:
µόλις ξέσπασε το κίνηµα, οι µυστικές υπηρεσίες του ελληνικού στρατού δήλωσαν πως κατείχαν έγγραφες
αποδείξεις ότι ο τέως πρέσβυς της Iταλίας στην Aθήνα Montagna ήταν πλήρως µυηµένος και πως στην
προπαρασκευαστική συνάντηση της 12ης Oκτωβρίου εισέφερε επτά εκατοµµύρια δραχµές. Oι βρετανοί πήραν τις
πληροφορίες σχετικά µε τη δράση του Montagna από έναν υπάλληλο του 2ου Γραφείου του ελληνικού Eπιτελείου
Στρατού.
568
Eλλάδα µε µεθόδους ανάλογες εκείνων που είχε αξιοποιήσει νωρίτερα το Παρίσι. O πρεσβευτής
της στην Aθήνα δήλωνε πως “αν η Eλλάδα δεν εννόησε ακόµη το µάθηµα της Kέρκυρας, τότε η
Iταλία θα της δώσει ένα τέτοιο χτύπηµα που θα τήν κλονίσει κυριολεκτικά και ούτε η Γαλλία ούτε
η Aγγλία δεν θα µπορέσουν να τήν σώσουν”. Mόλις υπέκυψαν οι κινηµατίες ο Mπέντινκ ζήτησε να
στείλουν µια ισχυρή µοίρα του βρετανικού ναυτικού ώστε να αποτρέψουν τα επαπειλούµενα νέα
πλήγµατα του Mουσολίνι.1
Tο κίνηµα, που οργανώθηκε επιδέξια, αρχικά φάνηκε να επικρατεί: στασίασαν οι φρουρές
όλων των πόλεων εκτός από την Aθήνα, τη Λάρισα, τα Γιάνενα και τη Θεσσαλονίκη. Δίχασε τον
ελληνικό στρατό από την κορυφή ως τη βάση, ενώ η καταστολή του απαίτησε αιµατοχυσία και
στρατιωτικές επιχειρήσεις σε ολόκληρη την ηπειρωτική Eλλάδα. H ένοπλη σύγκρουση θα
µπορούσε να εξελιχθεί σε πολιτικό πόλεµο εάν οι βενιζελικοί ηγέτες των κινηµατιών δεν
απαγόρευαν ρητά την κινητοποίηση των τέως Eπιστράτων, την οποία επιδίωξαν ο Mεταξάς και η
µοναρχική “Oργάνωσις των Tαγµαταρχών” - ενώ αντιθέτως η Eπανάσταση στρατολόγησε
ανεµπόδιστα εθελοντές, κυρίως πρόσφυγες. Eπιπλέον, όπως παρατήρησε ο Παπαναστασίου, “οι
στρατιώται των πρώτων δεν είχον διάθεσιν να κτυπηθούν σοβαρά µε τους εις το άλλον µέτωπον
συναδέλφους των, ενώ αντιστρόφως και οι αξιωµατικοί και οι στρατιώται της επαναστάσεως
εκτύπησαν, κατά το δή λεγόµενον, εις το ψητό, πράγµα το οποίον εξέπληξεν εις τον Kιθαιρώνα
τους υπό τον κ. Mεταξάν και Λεοναρδόπουλον στρατιώτας και µετά το πέρας της µάχης δεν
απέκρυψαν την απορίαν και το παράπονόν των προς τους συναδέλφους των”. Tα αντιφατικά
πολιτικά σχέδια και οι συνεχείς διαφωνίες των επικεφαλής της συνοµωσίας, φανερών και
κρυφών, συνέβαλαν εξίσου στην αποτυχία της. H εγκατάλειψη των αντικυβερνητικών
αξιωµατικών από τους εφέδρους των µονάδων τους και σε πολλές περιπτώσεις η σύµπραξη των
τελευταίων µε την Eπανάσταση λειτούργησαν προς την ίδια κατεύθυνση. Tέλος το ογκώδες λαϊκό
συλλαλητήριο της 24ης Oκτωβρίου στην Aθήνα έδειξε πως οι στασιαστές δεν διέθεταν, εκτός
Πελοποννήσου, την υποστήριξη του πληθυσµού.2 Kατά τον Παπαναστασίου το “σπουδαιότερον
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 146 κ.ε.. Tο πρωί της 26ης Oκτωβρίου ο πρέσβυς της Iταλίας ζήτησε να
στείλουν πολεµικά στην Eλλάδα και διαµαρτυρήθηκε στο Yπουργείο Eξωτερικών για τις ενοχλήσεις που δέχονταν
οι ιταλοί υπήκοοι σε διάφορες πόλεις. Tην ίδια ηµέρα ο Kωνσταντίνος Mανιαδάκης, τον οποίο διόρισαν οι
στασιαστές φρούραρχο της πολιορκηµένης από τα κυβερνητικά στρατεύµατα Kορίνθου, απείλησε την
επαναστατική ηγεσία µε σαφείς υπαινιγµούς για στρατιωτική ανάµειξη της γειτονικής δύναµης. O γάλλος πρέσβυς
πίστευε πως η Iταλία σκόπευε πράγµατι να στείλει πολεµικά στην Πάτρα µε πρόσχηµα την προστασία της εκεί
παροικίας: FO 371.8828/121, Bentinck προς Curzon, 29.10.1923/τηλ. 486 (δηλώσεις του ιταλού προς τον
τσεχοσλοβάκο πρέσβυ στην Aθήνα)· FO 371.8828/178, Bentinck προς Curzon, 31.10.1923/τηλ. 500· FO 371.8828/141,
Bentinck προς Curzon, 30.10.1923/τηλ. 493.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 20.3.1934. Για το χρονικό και για µια ανάλυση
του κινήµατος βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 110 - 160· επίσης Σ. I. Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π.,
569
αποτέλεσµα του κινήµατος αυτού υπήρξεν ότι εφανάτισε τους δηµοκρατικούς και επύκνωσε
σηµαντικά τας τάξεις των”. Άµεση συνέπειά του ήταν η εκκαθάριση του στρατού από τον κύριο
όγκο των µοναρχικών µιλιταριστών. Tούς περιθωριοποίησε επί µια δεκαετία, πολλοί από αυτούς
όµως διέπρεψαν αργότερα στο καθεστώς Mεταξά όσο κι επί των κυβερνήσεων Kουίσλιγκ.1
Eπιπλέον, τον Oκτώβριο του 1923 οι Δηµοκρατικοί µετέβαλαν πολιτική στο καθεστωτικό
ζήτηµα. Mε τα λόγια του Γρηγορίου Δαφνή, µέχρι “του κινήµατος, οι κεκηρυγµένοι υπέρ της
πολιτειακής µεταβολής έστεργον όπως αναµείνουν την ρύθµισιν του θέµατος υπό της
Eθνοσυνελεύσεως. Mετά το κίνηµα, έθεσαν ζήτηµα αµέσου λύσεως του πολιτειακού”. Προτού καν
κατασταλεί η στάση οι αντιβασιλικοί αξιωµατικοί υπό τον Xατζηκυριάκο, τον Kονδύλη και τον
Πάγκαλο αποφάσισαν να επισπεύσουν το δικό τους πραξικόπηµα. Ήταν φανερό πλέον πως θα
στρέφονταν εναντίον του Γεωργίου τον οποίο θεωρούσαν - βασίµως - µυηµένο στο κίνηµα, καθώς
την πιό κρίσιµη στιγµή το ευνόησε έµπρακτα. O Πλαστήρας άφηνε ήδη υπαινιγµούς κατά της
δυναστείας. H βρετανική πρεσβεία έβλεπε τη µόνη ελπίδα σωτηρίας της στα χέρια του Bενιζέλου,
ενώ οι εντόπιοι συνοµιλητές της µεθόδευαν την εσπευσµένη επιστροφή του τελευταίου ως εθνικού
συµφιλιωτή και του ζητούσαν µηνύµατα ευνοϊκά για τη µοναρχία. Συνάµα η Aλβιών αποθάρρυνε
τα επιθετικά σχέδια της βασιλικής διεθνούς των Bαλκανίων, την οποία κατεύθυναν οι αυλές της
Pουµανίας και της Σερβίας.2
Oι εξελίξεις επιταχύνθηκαν µετά την παράδοση των κινηµατιών στις 27 Oκτωβρίου. Tην
εποµένη ο Πλαστήρας ειδοποίησε τον Xατζηκυριάκο και τον Kονδύλη πως διέθετε στοιχεία για τη
συνενοχή του Γεωργίου και τούς κάλεσε να ειδοποιήσουν τον Παπαναστασίου και τη Δηµοκρατική
Ένωση “οπως προκαλέσουν ψηφίσµατα εκ των επαρχιών και ειδοποιήσουν τας εφηµερίδας να
αναλάβουν αµέσως τον αγώνα, όπως εντός 48 ωρών ευρεθώµεν εις την ευχάριστον θέσιν και
κηρύξωµεν την Δηµοκρατίαν”. Eντούτοις ο Aρχηγός της Eπανάστασης υπαναχώρησε ξανά.
“Kατήλθοµεν µετά του κ. Kονδύλην [sic]”, προσθέτει ο Xατζηκυριάκος, “τα εκάµαµεν όλα αυτά
και την άλλην ηµέραν το απόγευµα χωρίς να ειδοποιηθώµεν είδοµεν αντιθέτους δηλώσεις του
Aρχηγού της Eπαναστάσεως”.3 Στη Δηµοκρατία της εποµένης ο Παπαναστασίου ζήτησε ευθέως
την κατάργηση της βασιλείας.4 Παρά την παλινδρόµηση του Πλαστήρα, νωρίς το πρωί της 30ης
σ. 99. Διαφορετικά παρουσιάζουν τις λεπτοµέρειες τα βρετανικά αρχεία: βλ. σε FO 371.8828/181-201· FO

371.8829/98, Bentinck προς Curzon, 3.11.1923/870.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 20.3.1934. O Mανιαδάκης, ο Tσολάκογλου και
αρκετά µέλη των κατοχικών κυβερνήσεων συµπεριλαµβάνονταν µεταξύ των απότακτων του 1923.
2
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 163· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της
20.3.1934· FO 371.8828/60, Bentinck προς Curzon, 25.10.1923/τηλ. 475, άκρως εµπιστευτικό· FO 371.8828/116,
Alban Young (Bελιγράδι) προς Curzon, 28.10.1923/τηλ. 142· Θ. Πάγκαλος και Στ. Γονατάς σε EΣB, συνεδρίασις της
18.2.1924, σ. 279 κ.ε..
3
Aφήγηση του Xατζηκυριάκου σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 241.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Kαθολικόν ηθικόν εξαγνισµόν”, σε Δηµοκρατία, φ. 2 της 28.10.1923.
570
ένας εκπρόσωπος του Γεωργίου διεκτραγώδησε στη βρετανική πρεσβεία σε πόσο απελπιστική θέση
βρέθηκε “απροσδοκήτως” η Aυτού Mεγαλειότης. O Aρχηγός της Eπανάστασης, άρρωστος πάλι,
θεωρούνταν ανίκανος να αποτρέψει την άµεση ανακήρυξη της αβασίλευτης Δηµοκρατίας. Ήδη η
κρητική µεραρχία του Kονδύλη ζητωκραύγαζε υπέρ της Δηµοκρατίας καθώς επέστρεφε νικηφόρα
στην Aθήνα. Oι θορυβηµένοι κεντρώοι αναγνώρισαν την αδυναµία τους: ο στρατός και το ναυτικό
θα έλεγαν την τελευταία λέξη. Tώρα οι εξελίξεις εξαρτούνταν από τον Πάγκαλο, ο οποίος όµως
ταλαντευόταν. H αυλή ζητούσε να πιέσουν τον Bενιζέλο ώστε να ενισχύσει φραστικά τουλάχιστον
τους µετριοπαθείς, αλλά και τη Bρετανία να δηλώσει εσπευσµένα πως µετεκλογικά θα αναγνώριζε
τον Γεώργιο και θα ενίσχυε οικονοµικώς την Eλλάδα.1
Ωστόσο είχε αποκαλυφθεί η απελπιστική θέση του Γεωργίου και αφότου έχασε τα
στρατιωτικά ερείσµατά του άρχισαν να τόν εγκαταλείπουν οι σύµµαχοί του. Tο Bελιγράδι δήλωσε
στον άγγλο πρέσβυ πως θεωρούσε το καθεστωτικό εσωτερικό ζήτηµα της Eλλάδας και δεν σκόπευε
να επέµβει, φοβόταν µάλιστα µήπως κάθε επέµβαση έφερνε αντίθετα από τα επιδιωκόµενα
αποτελέσµατα. Στο Φόρεϊν Όφφις συζήτησαν αναλυτικά ποιά στάση έπρεπε να τηρήσουν. Στις 30
Oκτωβρίου έλαβαν µε υπερεπείγον τηλεγράφηµα του Mπέντινκ το αίτηµα ενός “εξέχοντος
Bενιζελικού ο οποίος διατηρεί στενή επαφή µε τον Συνταγµατάρχη Πλαστήρα” να καταδικάσουν
ρητά το σχεδιαζόµενο Δηµοκρατικό πραξικόπηµα: “Iκετεύει [ο βενιζελικός παράγοντας] να
διατυπώσουν σαφέστατα [τη βρετανική δήλωση] προκειµένου να µπορεί να τήν καταλάβει
ολόκληρος ο Eλληνικός λαός. Ωστόσο, λέει, ο,τιδήποτε γίνει πρέπει να γίνει αµέσως, ειδάλλως θα
είναι πολύ αργά. Θεωρεί πως µοναδική ανασχετική [της µεταπολίτευσης] δύναµη παραµένει ο
Συνταγµατάρχης Πλαστήρας, ενώ βεβαίως και ο κ. Bενιζέλος, εάν δεχόταν να κάνει κάποια
δηµόσια δήλωση, θα προκαλούσε ισχυρό αντίκτυπο. Δεν γίνεται να πειστεί για κάτι τέτοιο;”. Tο
Λονδίνο απαγόρευσε στον επιτετραµένο του κάθε δηµόσια ενέργεια η οποία θα µπορούσε να
θεωρηθεί ενίσχυση του Γεωργίου, αλλά στις 31 Oκτωβρίου ο Mπέντινκ παρουσίασε στον Pαφαήλ
Pαφαήλ, διευθυντή του Πολιτικού Γραφείου του υπουργού Eξωτερικών, τηλεγραφήµατα που
έδειχναν τη βρετανική αντίθεση στη µεταπολίτευση. O Pαφαήλ τον παρακάλεσε να ενηµερώσει
σχετικώς και τον Παπαναστασίου, πράγµα που έκανε ο Mπέντινκ µέσω του τσεχοσλοβάκου
πρέσβυ όπως θα δούµε παρακάτω.2
Tο φάντασµα του εξωτερικού κινδύνου

Παρ’ όλες τις εκκλήσεις των κεντρώων ο Bενιζέλος δεν καταδίκασε την πραξικοπηµατική
εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας. Όταν απογοητεύτηκαν και από αυτή την πλευρά, βλέποντας την
1
FO 371.8828/125, Bentinck προς Curzon, 30.10.1923/τηλ. 492.
2
FO 371.8828/128, Alban Young (Bελιγράδι) προς Curzon, 30.10.1923/τηλ. 143· FO 371.8828/130-131, Πρακτικά FO,
σηµειώσεις J. Troutbeck (30.10) και W. Lampson (30.10)· FO 371.8828/136, FO προς Bentinck, 30.10.1923/τηλ. 194·
FO 371.8828/132, Bentinck προς Curzon, 30.10.1923/τηλ. 494, υπερεπείγον· FO 371.8828/140, Πρακτικά FO,
σηµείωση Curzon (31.10)· FO 371.8829/98, Bentinck προς Curzon, 3.11.1923/870.
571
απογύµνωση των εσωτερικών ερεισµάτων του θρόνου, οι µοναρχικοί απέθεσαν τις ελπίδες τους
στον εξωτερικό παράγοντα και κινήθηκαν αναλόγως. Tο Παρίσι ειδοποίησε τον ντε Mπιλλύ να
καταδικάσει την καθεστωτική αλλαγή ενώ το Bελιγράδι, αφού πρώτα προσπάθησε µαταίως να
επηρεάσει απευθείας τον Πάγκαλο, µήνυσε πως θα διέλυε την ελληνοσερβική συµµαχία αν
ανέτρεπαν τη δυναστεία. Aµφότερα όµως τα διαβήµατα θεωρήθηκαν χλιαρά. O Nίκολσον ερµήνευε
την έµµεση γαλλική υποστήριξη προς τη Δηµοκρατία ως προσπάθεια να ανατρέψουν το ύστατο
ηπειρωτικό προγεφύρωµα της Aγγλίας και να εξασθενήσουν τόσο την Eλλάδα ώστε να κατέβει στη
Θεσσαλονίκη η Σερβία - “µιά εξέλιξη την οποία οι Γάλλοι θα ενθάρρυναν κι εµείς θα
αδυνατούσαµε να αντιµετωπίσουµε”.1
Tο πρωί της 31ης Oκτωβρίου η κυβέρνηση και η Eπανάσταση συσκέφθηκαν µε τους
κυριότερους κεντρώους πολιτικούς. Συζήτησαν το σκόπιµο της καθεστωτικής αλλαγής, θέλοντας
να εγκλωβίσουν σε συναινετικές διαδροµές όσους επιδίωκαν άµεση ανακήρυξη της Δηµοκρατίας.
Oι ηγέτες της Δηµοκρατικής Ένωσης και των αδιάλλακτων αξιωµατικών (Πάγκαλος, Kονδύλης,
Xατζηκυριάκος) αντιλήφθηκαν τον ελιγµό και αρνήθηκαν να νοµιµοποιήσουν τις αποφάσεις των
µετριοπαθών. Aντί να µετάσχουν στη σύσκεψη όπου προσκλήθηκαν, οργάνωσαν την ίδια ώρα
µαζικό συλλαλητήριο στον Πειραιά. Ωστόσο µερικές ώρες νωρίτερα ο Πλαστήρας είχε ανακτήσει
την υποστήριξη του Oθωναίου και άλλων ισχυρών στρατιωτικών χάρη σε ένα νέο τηλεγράφηµα
του Bενιζέλου που επέκρινε επιτέλους τα σχέδια της Δηµοκρατικής Ένωσης. H Eπαναστατική
Kυβέρνηση, νοµίζοντας πρόωρα πως είχε αποτρέψει τον άµεσο κίνδυνο πραξικοπήµατος,
ανακοίνωσε πως θα συνέχιζε την προηγούµενη πολιτική στο καθεστωτικό ζήτηµα. Aπό την άλλη
πλευρά οι Δηµοκρατικοί οργάνωναν συλλαλητήρια στις επαρχιακές πόλεις µε οµιλητές κυρίως
αξιωµατικούς εν ενεργεία, µεθόδευαν συµβολικές ρήξεις και προωθούσαν παρασκηνιακά σχέδια
πραξικοπήµατος. O Πάγκαλος, συγκλίνοντας τώρα µε τον Παπαναστασίου, επέµενε να
διεξαγάγουν καθεστωτικό δηµοψήφισµα πριν από τις εκλογές και αρνούνταν να αποµακρύνει το
στρατό από την Aθήνα. Συνάµα ο πληθυσµός έβλεπε στρατιωτικές µονάδες να αντικαθιστούν τα
βασιλικά εθνόσηµα µε µεγάλα Δ (πρόχειρο σύµβολο της “Δηµοκρατίας”). Tο κίνηµα Mεταξά,
συνόψιζε ο βρετανός επιτετραµένος, “έδωσε τροµερή ώθηση στο Δηµοκρατικό Kίνηµα το οποίο ...
απέκτησε ήδη επικίνδυνες διαστάσεις. Xρησιµοποιώ τη λέξη ‘επικίνδυνες’ όχι εξαιτίας του
Δηµοκρατικού Kόµµατος το οποίο ... επιθυµεί προς το παρόν να επιτύχει τους σκοπούς του µε
1
FO 371.8828/159, Bentinck προς Curzon, 31.10.1923/τηλ. 498· FO 371.8828/234, Bentinck προς Curzon,
1.11.1923/τηλ. 514· FO 371.8829/68, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 7.11.1923. Για την προσπάθεια
παρερµηνείας της γαλλικής νότας από τους συντηρητικούς βλ. τον δηκτικότατο Πάγκαλο σε EΣB, συνεδρίασις της
18.2.1924, σ. 280. Σχετικά µε τους φόβους που δηµιούργησε το Bελιγράδι βλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A',
σ. 172-173.
572
ειρηνικά µέσα, αλλά από την άποψη των θερµοκέφαλων αξιωµατικών οι οποίοι ... προφανώς
επιζητούν την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας µε την ισχύ των όπλων”.1
Θέλοντας να διαιρέσει τους αντιπάλους και να εκτονώσει τις αντιδράσεις ο
Παπαναστασίου, ο οποίος επικοινωνούσε µε τους ξένους διπλωµάτες µέσω του τσεχοσλοβάκου
πρέσβυ µε τον οποίο συνδεόταν προσωπικά, διαµήνυσε πως η προσωπική ασφάλεια του Γεωργίου
δεν διέτρεχε κίνδυνο. Σύµφωνα όµως µε την κρατούσα γνώµη στο διπλωµατικό σώµα, όσο ισχυρή
και αν φαινόταν η Δηµοκρατική Ένωση ο τελικός λόγος ανήκε στο στρατό.2 Tην εποµένη ο
Mπέντινκ άνοιξε επιτέλους διάλογο µε τον ηγέτη των Δηµοκρατικών, µε πρόσχηµα τις πρόσφατες
δηλώσεις του τελευταίου πως η µεταπολίτευση θα βελτίωνε τις σχέσεις της Eλλάδας µε τις τέως
φιλικές Δυνάµεις. Aνέθεσε στον τσεχοσλοβάκο πρεσβευτή “να διαφωτίσει διακριτικά τον φίλο του
σχετικά µε τις απόψεις οι οποίες περιέχονται στο τηλεγράφηµά σας [του Φόρεϊν Όφφις] υπ’ αρ.
194. Aυτό έκανε σήµερα το πρωί, προσθέτοντας πως είχε λόγους να πιστεύει πως ανάλογες
απόψεις υποστήριζαν και οι Γάλλοι. O Δηµοκρατικός ηγέτης, για τον οποίο ο Tσεχοσλοβάκος
πρέσβυς διατείνεται πως είναι σαφώς Aγγλόφιλος, έδειξε έκπληξη αλλά µου επέστρεψε το εξής
εµπιστευτικό µήνυµα: ‘Tο µήνυµά σας δεν µε πτοεί (leaves me cold). H Bρετανική Kυβέρνηση
σφάλλει εάν νοµίζει πως το κίνηµά µας είναι καθαρά στρατιωτικό. Σκοπός µας είναι να
βελτιώσουµε τις σχέσεις µας µε τη Mεγάλη Bρετανία αποµακρύνοντας τη δυναστεία η οποία τήν
πρόδωσε κατά τη διάρκεια του πολέµου και η οποία είναι αδύνατον να ανακτήσει την εµπιστοσύνη
της’”. Aµέσως ο Mπέντινκ κανόνισε µυστική συνάντηση µε τον Παπαναστασίου και ζήτησε από το
Φόρεϊν Όφφις την άδεια να του µεταβιβάσει το εξής µήνυµα: “H Kυβέρνηση της A.M. εκτιµά
µεγάλως τα φιλικά προς τη Mεγάλη Bρετανία αισθήµατα τα οποία εµπνέουν τον Δηµοκρατικό
ηγέτη καθώς και όλους τους Eλληνες. Πράγµατι, [η Bρετανία] απώλεσε την εµπιστοσύνη της προς
τον Bασιλιά Kωνσταντίνο, δεν ισχύει όµως το ίδιο και για τον Bασιλιά Γεώργιο. Aντιθέτως, [η
Bρετανία] αισθάνεται πεπεισµένη πως εάν του δοθεί η ευκαιρία ο τελευταίος θα αποδειχτεί
σηµαντικός παράγοντας για την ενίσχυση των φιλικών δεσµών οι οποίοι ενώνουν τον Eλληνικό
και τον Bρετανικό λαό”.3
1
H. Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ. 317. FO 371.8828/165, Bentinck προς Curzon, 31.10.1923/τηλ. 503· FO
371.8828/176, Bentinck προς Curzon, 31.10.1923/τηλ. 505· FO 371.8828/232, Bentinck προς Curzon, 1.11.1923/τηλ.
513· FO 371.8829/90, Bentinck προς Curzon, 3.11.1923/869.
2
31.10.1923/τηλ. 505· FO 371.8828/232, Bentinck προς Curzon, 1.11.1923/τηλ. 513. H σύσκεψη της 31ης Oκτωβρίου
περιγράφεται µε πρωτογενές υλικό στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 161 κ.ε.. Aπ’ όσους συµµετείχαν µόνον
ο Γ. Mαρής ζήτησε άµεση ανακήρυξη της δηµοκρατίας, αλλά η στενή σχέση του µε τον Bενιζέλο έκανε πολύ
σηµαντική την τοποθέτησή του.
3
FO 371.8828/212, Bentinck προς Curzon, 1.11.1923/τηλ. 509. Σχετικά µε το τηλεγράφηµα του Foreign Office (FO
371.8828/136, FO προς Bentinck, 30.10.1923/τηλ. 194) βλ. αµέσως παραπάνω. Bλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ.
A', σ. 169 κ.ε., για άλλες όψεις της διπλωµατικής παρέµβασης των Δυνάµεων.
573
Mε τον φιλοβρετανισµό του Παπαναστασίου ασχολήθηκε επίσης εν εκτάσει ο Nίκολσον:
“Aµφιβάλλω κατά πόσον είναι ειλικρινής ο κ. Παπαναστασίου όταν δηλώνει πως επιθυµεί την
αποµάκρυνση της δυναστείας µε σκοπό τη βελτίωση των σχέσεων µε τη [Bρετανία]. Γνωρίζει
άριστα πως η εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας δεν πρόκειται να έχει αυτό το αποτέλεσµα.
Aπεναντίας, χρησιµοποιεί το επιχείρηµα πως οι τρέχουσες σχέσεις µεταξύ Eλλάδας και Aγγλίας
οφείλονται στη δυσαρέσκειά µας από την παρούσα δυναστεία αποσκοπώντας στην προώθηση του
κόµµατός του. Kαι µάλιστα τόσο µεγάλη συµπάθεια για ακατανόητους λόγους (incredibly)
διατηρεί απέναντί µας ο Eλληνικός λαός, ωστε αυτό το επιχείρηµα του εξασφάλισε πλήθος
οπαδούς ... Mολονότι πιστεύω ακράδαντα πως µόνο βλάβη θα προκαλούσαµε εάν δεσµευόµασταν
µε θετικού περιεχοµένου διακηρύξεις, ή αν εξαγγέλλαµε υποσχέσεις τις οποίες ίσως αδυνατούσαµε
να τηρήσουµε, παρ’ όλα αυτά δεν βλέπω για ποιό λόγο θα έπρεπε να αφήσουµε τη δηµοκρατική
προπαγάνδα να βασίζεται στην παραχάραξη της στάσης µας. Στο κάτω κάτω η αντίκρουση µιας
πλάνης δεν δεσµεύει σε τίποτε”. Πρότεινε λοιπόν να ενισχύσουν ελαφρά την απάντηση του
Mπέντινκ και να δηµοσιοποιήσουν το περιεχόµενό της. Oι οδηγίες του Φόρεϊν Όφφις προς τον
επιτετραµένο του ήταν να αφαιρέσει την πρώτη πρόταση της απάντησης “ως απολύτως περιττή”,
να αντικαταστήσει τη διατύπωση “εάν του δοθεί η ευκαιρία” µε “εάν υποστηριχθεί από τη χώρα
του”, και να τήν διοχετεύσει στα µέσα ενηµέρωσης. Ωστόσο η υπόδειξη του επιτετραµµένου να
ενισχύσουν άµεσα τον Πλαστήρα και την κυβέρνηση δυσαρέστησε τους προϊσταµένους του και την
εποµένη τον ειδοποίησαν να µετριάσει τις παρεµβάσεις στις ελληνικές εξελίξεις και γενικώς να
χαµηλώσει το προφίλ του.1
Tο βράδυ της 3ης Nοεµβρίου ο Mπέντινκ συνάντησε µυστικά στην κατοικία του
τσεχοσλοβάκου πρέσβυ τον Παπαναστασίου. Eκείνος τον διαβεβαίωσε πως το κόµµα του δεν ήθελε
να εγκαθιδρύσει τη Δηµοκρατία µε τη δύναµη των όπλων αλλά µε δηµοψήφισµα· η διαφορά του
από την Kυβέρνηση βρισκόταν στο ότι επέµενε να κάνουν δηµοψήφισµα πριν από τις εκλογές, ενώ
η Kυβέρνηση και οι Φιλελεύθεροι ήθελαν το αντίθετο. Yποστήριζε πως τα εννέα δέκατα των
βενιζελικών ήταν Δηµοκρατικοί και θα ψήφιζαν Δηµοκρατία άν πραγµατοποιούσαν αµέσως το
δηµοψήφισµα· εάν, αντιθέτως, γίνονταν πρώτα οι εκλογές, τότε θα ψήφιζαν Φιλελευθέρους ώστε
να αποφύγουν τη διάσπαση του κόµµατος. O Παπαναστασίου φοβόταν µήπως η Eθνοσυνέλευση
αποφάσιζε να µην κάνουν καν το Δηµοψήφισµα αφού Φιλελεύθεροι ηγέτες όπως ο Δαγκλής ήταν
µοναρχικοί. O Mπέντινκ εκτιµούσε πως ο Παπαναστασίου ήθελε να το διεξαγάγουν αµέσως,
1
FO 371.8828/211, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 2.11.1923· FO 371.8828/211, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre
Crowe, 2.11.1923· FO 371.8828/216, FO προς Bentinck, 2.11.1923/τηλ. 198. H πρόταση Bentinck, που απηχούσε τις
απόψεις και του σέρβου πρέσβυ, έγινε στο FO 371.8828/232, Bentinck προς Curzon, 1.11.1923/τηλ. 513. Bλ. την
κριτική της υπερδραστηριότητας του επιτετραµµένου στα FO 371.8828/220, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
2.11.1923· FO 371.8828/220, Πρακτικά FO, σηµείωση Lampson, 2.11.1923· FO 371.8828/220, Πρακτικά FO,
σηµείωση Eyre Crowe, 2.11.1923.
574
προτού κατευναστούν τα πνεύµατα, και απέφυγε να του δείξει πώς θα αντιδρούσαν οι βρετανοί αν
τυχόν αυτό κατέληγε υπέρ της Δηµοκρατίας.1
O Παπαναστασίου επισήµανε επίσης στον Mπέντινκ πως η κυβέρνηση εκµαίευε τον
“αντιδηµοκρατισµό” των Δυνάµεων, πανικόβλητη από τη συνάντηση πολλών αξιωµατικών το
βράδυ της 1ης Nοεµβρίου στην οικία Xατζηκυριάκου µε τους στρατιωτικούς ηγέτες που είχαν
αυτονοµηθεί από την επίσηµη πολιτική της Δηµοκρατικής Ένωσης (Πάγκαλος, Kονδύλης και ο
ίδιος ο Xατζηκυριάκος): παραβλέποντας τη διακηρυγµένη πρόθεση του Πλαστήρα να στηρίξει την
Kυβέρνηση Γονατά αποφάσισαν να επιµείνουν στην προεκλογική ανακήρυξη της Δηµοκρατίας
και, σαν πρώτο βήµα, να απαιτήσουν άµεση παραίτηση της κυβέρνησης. Tότε ο Γονατάς ζήτησε
βρετανική άδεια να δηµοσιεύσει τις δηλώσεις που περιείχε το τηλεγράφηµα 194 του Φόρεϊν Όφφις
και απεύθυνε ανάλογο αίτηµα στη γαλλική πρεσβεία. O Mπέντινκ συγκατένευσε υπό τον όρο να
προτάξουν τη γνωστή δήλωση περί της µη ανάµειξης της Aλβιόνας στα εσωτερικά της Eλλάδας (!)
την οποία αναφέρει ο Δαφνής, και οι προϊστάµενοί του επικρότησαν πάραυτα.2 Tο µεσηµέρι της
εποµένης ο βρετανός επιτετραµένος τηλεγράφησε στο Λονδίνο τα αιτήµατα της ελληνικής
κυβέρνησης.3
Στις 3 Nοεµβρίου ο Mπέντινκ συνάντησε ανεπισήµως στο σπίτι του Δέλτα τον Πλαστήρα
ζητώντας του να αντιταχθεί στους Δηµοκρατικούς.4 O τελευταίος επειγόταν τώρα να µαταιώσει το
πραξικόπηµα· θέλοντας να βραχυκυκλώσει τον Πάγκαλο επικοινώνησε προσωπικά µε πλήθος
αξιωµατικούς, έστειλε τον Oθωναίο στο Παρίσι για να µάθει τις απόψεις του Bενιζέλου και
τοποθέτησε τον Mανέτα στο Yπουργείο Στρατιωτικών. Για τη συνέχεια, ο λόγος στον
Παπαναστασίου: “Tο κίνηµα εκείνο [των Δηµοκρατικών στρατιωτικών] ευτυχώς κατεστάλη πριν
1
2
FO 371.8829/8, Bentinck προς Curzon, 2.11.1923/τηλ. 517, υπερεπείγον· FO 371.8829/10, FO προς Bentinck,
3.11.1923/τηλ. 200· FO 371.8829/12, Bentinck προς Curzon, 2.11.1923/τηλ. 518, επείγον. Bλ. contra την αφήγηση που
περιέχεται στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 169 κ.ε., και ιδίως τη σ. 170 σχετικά µε την πρωτοβουλία
σύνταξης της βρετανικής ανακοίνωσης.
3
“H πτώση της Kυβέρνησης αυτήν τη στιγµή θα σήµαινε εγκαθίδρυση στρατιωτικής δικτατορίας υπό τον Πλοίαρχο
Xατζηκυριάκο και τον Στρατηγό Πάγκαλο, οι οποίοι προτίθενται να λάβουν άµεσα µέτρα ώστε να εξαναγκάσουν
τον Bασιλιά σε αναχώρηση. Kύριος ανασχετικός παράγοντας [των σχεδίων τους] παραµένει η προσωπική επιρροή
του Συνταγµατάρχη Πλαστήρα, η υγεία του οποίου ίσως δεν αντέξει ως τις εκλογές ... η Kυβέρνηση επείγεται να
πληροφορηθεί ολόκληρος ο λαός πως, αντιθέτως απ’ ό,τι πιστεύουν ορισµένοι οι οποίοι στερούνται επαφής µε
τους διπλωµατικούς κύκλους, ένα τέτοιο βήµα δεν θα ευχαριστούσε τις Δυνάµεις µε τις οποίες θέλουν να
διατηρούν καλές σχέσεις οι Eλληνες. [Oι Δυνάµεις πρέπει να κινηθούν γρήγορα επειδή] κρίσιµη ηµέρα ίσως
αποδειχτεί η αυριανή, όταν θα πραγµατοποιήσουν το Δηµοκρατικό συλλαλητήριο στην Aθήνα, είτε η εποµένη.
Όπως αντιλαµβάνοµαι ο Bασιλιάς θα αρνηθεί να παραιτηθεί, αλλά εάν τόν διώξουν θα αποχωρήσει”: FO
371.8829/20, Bentinck προς Curzon, 3.11.1923/τηλ. 522, υπερεπείγον.
4
FO 371.8829/131, Bentinck προς Lampson, 4.11.1923/ιδιωτικό, εµπιστευτικό.
575
ακόµη κατορθώση να εκδηλωθή σοβαρώς, χάρις εις την ψυχραιµίαν, το θάρρος και την
δηµοτικότητα του κ. Πλαστήρα, ο οποίος µολονότι ήτο ασθενής και κατάκοπος µετέβη εις τους
στρατώνας, όπου συγκεντρώσας τους αξιωµατικούς, τούς ωµίλησε καταλλήλως, παρόντων και
των κ.κ. Kονδύλη και Παγκάλου, και τούς έπεισε να τηρήσουν πειθαρχίαν, να παραµείνουν πιστοί
απολύτως εις την Eπανάστασιν, αποσύροντες κάθε αξίωσιν περί µεταβολής της Kυβερνήσεως”.
Mόνον όταν ανέλαβε το Yπουργείο Στρατιωτικών ο Mανέτας, τον οποίο οι αντιµοναρχικοί
εκτιµούσαν περισσότερο από τον Γονατά, έκρινε η κυβέρνηση πως είχε περάσει ο άµεσος κίνδυνος.
Ωστόσο παρέµενε το κεντρικό σηµείο τριβής µε τους Δηµοκρατικούς, αν δηλαδή θα
πραγµατοποιούσαν προεκλογικά το δηµοψήφισµα ή θα άφηναν τη λύση του καθεστωτικού στα
χέρια της εθνοσυνέλευσης. Tο Kόµµα Φιλελευθέρων ανακοίνωσε επισήµως πως δεν θα έθετε
καθεστωτικό ζήτηµα στις εκλογές. Tην εποµένη ο Παπαναστασίου, ο Πάγκαλος, ο Kονδύλης και ο
Xατζηκυριάκος µίλησαν στο αθηναϊκό πλήθος από τον εξώστη των γραφείων της Δηµοκρατικής
Ένωσης· “το µεγάλο Δηµοκρατικό συλλαλητήριο ... πραγµατοποιήθηκε χωρίς κανένα έκτροπο,
πέρα από το σπάσιµο µερικών πορτραίτων της Bασιλικής Oικογενείας το οποίο προσπάθησε
αµέσως όσο µπορούσε να εµποδίσει ο Δηµοκρατικός ηγέτης”. Aκούστηκαν ωστόσο, όπως και σε
άλλα παρόµοια συλλαλητήρια, συνθήµατα εναντίον του Bενιζέλου και του Eλευθέρου Bήµατος τα
οποία θορύβησαν την ηγεσία των Φιλελευθέρων.1 Eπιπλέον η απόφαση της τελευταίας να
υποβαθµίσει το καθεστωτικό ζήτηµα και ουσιαστικά να στηρίξει τη µοναρχία οδήγησε, µετά την
αποχώρηση της Δηµοκρατικής Ένωσης, στην απόσχιση των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Όπως
αφηγείται ο Παπαναστασίου:
µία άλλη µερίς Φιλελευθέρων πολιτικών εξηγέρθη κατά της τακτικής του κόµµατος των
Φιλελευθέρων, διότι δεν ηννόει πώς ήτο δυνατόν να φθάσωµεν εις την καθιέρωσιν της
Δηµοκρατίας, της οποίας την αναγκαιότητα δεν ηµφισβήτουν εν τούτοις οι Φιλελεύθεροι,
χωρίς να προηγηθή ανοικτός αγών υπέρ της Δηµοκρατίας. H µερίς αυτή των Φιλελευθέρων,
της οποίας ηγούντο, καθ’ όσον ενθυµούµαι, ο µακαρίτης Γεώργιος Aβέρωφ και οι κ.κ.
Mιλτιάδης Nεγροπόντης, Σπύρος Σίµος, Περικλής Mαζαράκης, Παντ. Kαρασεβδάς, Iω.
Mανέτας, Nικ. Aλιβιζάτος, K. Pέντης, Παν. Bουρλουµής και άλλοι, απεφάσισε να
αποχωρισθή επίσης από το κόµµα των Φιλελευθέρων και να αναπετάση την δηµοκρατικήν
σηµαίαν. Oι ηγούµενοι της κινήσεως αυτής ήλθον εις συνεννόησιν µαζί µου και µου
παρέστησαν ότι λόγω των εκτός της καθιερώσεως της Δηµοκρατίας ριζοσπαστικών
µεταρρυθµίσεων, ιδίως κοινωνικών, που περιείχε το πρόγραµµα της Δηµοκρατικής
Eνώσεως, θα ήτο δύσκολον να παρασύρουν την πλειοψηφίαν του κόµµατος των
Φιλελευθέρων προς το µέρος µας και µε ηρώτησαν εάν θα είχα καµµίαν αντίρρησιν να
απαρτίσουν ιδίαν πολιτικήν οργάνωσιν, ονοµαζόµενοι “Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι” και
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 20.3.1934· FO 371.8829/26, Bentinck προς
Curzon, 3.11.1923/τηλ. 525, επείγον· FO 371.8829/55, Bentinck προς Curzon, 5.11.1923/τηλ. 527· FO 371.8830/15,
Bentinck προς Curzon, 8.11.1923/887. Bλ. επίσης Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 174.
576
να εναρµονίσωµεν τας δυνάµεις µας προς καθιέρωσιν της Δηµοκρατίας. Aπήντησα φυσικά,
ότι εκ µέρους της Δηµ. ενώσεως ουδεµία προεβάλλετο εις τούτο αντίρρησις και πράγµατι µε
τους Δηµοκρατικούς Φιλελεύθερους ενηρµονίσαµεν και προ και µετά τας εκλογάς την
δράσιν µας. H εµφάνισις των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων, εκτός του ότι ετόνωσε γενικώς
το υπέρ της Δηµοκρατίας ρεύµα, συνετέλεσε να ενισχυθούν σηµαντικώς και αι δυνάµεις της
Δηµοκρατικής Eνώσεως.1
Δηµοκρατικά συλλαλητήρια πραγµατοποίησαν την ίδια ηµέρα σε πολλές επαρχιακές πόλεις
- Θεσσαλονίκη, Xανιά, Γιάννενα - και αργότερα σε πολλά µέρη των Nέων Xωρών αλλά και στην
Πελοπόννησο, λόγου χάρη στην Aµαλιάδα.2 Ήδη οι οργανωµένες δυνάµεις των Δηµοκρατικών,
αστών όσο και σοσιαλιστών, αυξάνονταν, ενώ εκείνες των συντηρητικών Φιλελευθέρων
φυλλοροούσαν. Mολονότι µαταίωσαν το πραξικόπηµα των Δηµοκρατικών στρατιωτικών, το
κύρος της Φιλελεύθερης ηγεσίας περιοριζόταν ολοένα. Tο φάσµα της µοναρχικής κατάρρευσης και
του αναπροσανατολισµού της ελληνικής διπλωµατίας επηρέαζε επίσης τις Δυνάµεις· αυτό
αναλογιζόταν το Φόρεϊν Όφφις όταν εξέτασε πώς έπρεπε να αντιµετωπίσουν τον Mεταξά που
είχε ξεκινήσει από την Iταλία για το Nτόβερ.3
1
2
Γ. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος...., ό.π., τ. Δ’, σ. 795.
3
“Eάν τυχόν φτάσει στην Aγγλία ο Στρατηγός Mεταξάς”, επισήµαινε ο Nicolson, “θα του ανοίξουν τα σαλόνια
τους (he will be fêted by) άνθρωποι όπως ο Nαύαρχος Mark Kerr [ο πρώην επικεφαλής της βρετανικής ναυτικής
αποστολής στην Eλλάδα και στενά συνδεδεµένος µε τις αυλές της Aθήνας και του Aγίου Iακώβου] κι έπειτα θα
διατυµπανίσει πως συνάντησε πολύ φιλική υποδοχή στην Aγγλία. Aυτό θα ενοχλήσει τους Δηµοκρατικούς των
Aθηνών και θα τούς κάνει να αδιαφορήσουν απέναντι στις συµβουλές ή τις επιθυµίες µας. Aπό την άλλη πλευρά,
εάν φθάσει κανονικά µε τα χαρτιά του, µε διαβατήρια, βίζες κλπ., θα είναι δύσκολο να του αρνηθούµε την είσοδο,
ιδίως αυτήν τη στιγµή που έχουµε εµπλακεί σε διαφωνίες µε το υπουργείο Eσωτερικών σχετικά µε το ζήτηµα του
δικαιώµατος ασύλου”. Tην ίδια περίοδο η Bρετανία αντιµετώπιζε την παρεµφερή περίπτωση του διωκόµενου από
το Bελιγράδι ηγέτη των κροατών αγροτιστών Στέπαν Pάντιτς. Tη σύγκρουση µεταξύ νοµικής ρητορείας και
αυθεντικής πολιτικής έταµε αυτοπροσώπως ο Curzon µε την αρχετυπική αµεσότητα της εξουσιαστικής γλώσσας:
“Σε τι µοιάζουν οι περιπτώσεις του Mεταξά και του Pάντιτς; Όλοι συµφωνούν πως ο τελευταίος δεν µπορεί να
κάνει κακό και µπορούµε να τόν πετάξουµε έξω αν προσπαθήσει τίποτε τέτοιο. Aν έρθει ο Mεταξάς θα κάνει
οπωσδήποτε ζηµιά. Eγώ δεν θα τόν άφηνα. Kρατήσαµε απ’ έξω τον Πρίγκιπα Xριστόφορο χρόνια ολόκληρα,
µολονότι ήταν άτοµο πολύ πιο άκακο. Σίγουρα αρκεί να πούµε στον Mεταξά πως προς το παρόν δεν θα ήταν
ευπρόσδεκτος και πως καλύτερα να µείνει µακρυά or he will get into trouble with us”. Όπερ και εγένετο (FO
371.8829/34, Bentinck προς Curzon, 4.11.1923/τηλ. 526· FO 371.8829/32, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
5.11.1923· FO 371.8829/33, Πρακτικά FO, σηµείωση Curzon, 5.11.1923). Oι βρετανοί είχαν υποκλέψει τα
τηλεγραφήµατα της ελληνικής πρεσβείας στο Παρίσι σχετικά µε τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να
απελάσει τον Mεταξά η Γαλλία: βλ. σε FO 371.8830/105, Mελάς (Παρίσι) προς υπουργείο Eξωτερικών,
29.11.1923/6169· FO 371.8830/107, Mελάς (Παρίσι) προς υπουργείο Eξωτερικών, 28.11.1923/6154· FO
577
β. Δηµοκρατικοί και Φιλελεύθεροι
H ήττα λοιπόν του Mεταξά µετέτρεψε την πολιτική κρίση σε πολιτειακή. Tώρα άµεσο ζήτηµα δεν
ήταν αν θα έπαιρναν την κυβέρνηση οι Eλευθερόφρονες ή οι Φιλελεύθεροι, αλλά αν θα
καταργούσαν τη δυναστεία ή όχι. Σε επίπεδο ηγεσίας η Δηµοκρατική Ένωση, καθώς και οι
Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι και η πλειονότητα των στρατιωτικών, υποστήριξαν την πρώτη λύση
την οποία αντιστρατευόταν το Kόµµα Φιλελευθέρων, ενώ οι αντιβενιζελικοί αδυνατούσαν πλέον
να επηρεάσουν σοβαρά τις εξελίξεις.
H Δηµοκρατική Ένωση απευθυνόταν απευθείας στην κινητοποιηµένη βάση των
Φιλελευθέρων, η οποία µάλλον θα ψήφιζε Δηµοκρατία αν έκαναν σύντοµα δηµοψήφισµα.
Aπεναντίας τα στελέχη των Φιλελευθέρων ήθελαν να αξιοποιήσουν τον αναµενόµενο έλεγχο της
Eθνοσυνέλευσης από την πολιτική ελίτ ώστε να βραχυκυκλώσουν τον ριζοσπαστισµό της βάσης
τους και να αναβάλουν αν όχι να µαταιώσουν τη µεταπολίτευση. O Bενιζέλος ανακοίνωσε στον
Nίκολσον πως ήθελε να µείνει στο θρόνο ο Γεώργιος και να παγιωθεί η διχοτόµηση των
Φιλελευθέρων µε τους συντηρητικούς στην κυβέρνηση και τη Δηµοκρατική Ένωση στη θέση της
αξιωµατικής αντιπολίτευσης. Tις ίδιες ηµέρες οι πιο ανυπόµονοι στρατιωτικοί ετοιµάζονταν να
ανακηρύξουν πραξικοπηµατικά τη Δηµοκρατία προκαλώντας αντισυσπείρωση της
“Συνταγµατικής” µερίδας: οι δυο παρατάξεις ήταν περίπου ισόπαλες στο στρατό, ενώ στο
πολιτικό σώµα ενισχύονταν οι Δηµοκρατικοί. Ωστόσο ο Παπαναστασίου υιοθέτησε προσεκτική
στάση όταν ο Bενιζέλος συµβούλευσε µετριοπάθεια. O Πλαστήρας και άλλοι στρατιωτικοί
τάχθηκαν υπέρ της Δηµοκρατίας, ενώ οι αντιβενιζελικοί µαζί µε τον Zαΐµη κήρυξαν αποχή από
τις εκλογές. Tην ίδια εποχή έριξε όλο το βάρος της στην πλάστιγγα εναντίον των Δηµοκρατικών
και η Bρετανία. Παρακάτω θα δούµε πως εκτυλίχθηκε ο προεκλογικός αγώνας στις διάφορες
περιοχές, καθώς και τη σφαγή των βασιλοφρόνων στην Aθήνα παραµονές των εκλογών· θα
εξετάσουµε επίσης την κατάρτιση των Δηµοκρατικών συνδυασµών και θα αναφερθούµε σύντοµα
στη διαπλοκή της προσφυγικής αποκατάστασης και της αγροτικής µεταρρύθµισης µε την
κινητοποίηση των µαζών, καθώς και µε τις επιδιώξεις των Δυνάµεων που απεύχονταν την
αποσταθεροποίηση της περιοχής: για στρατηγικούς λόγους είχαν συµφέρον να χρηµατοδοτήσουν
την προσφυγική αποκατάσταση και την κοινωνική σταθεροποίηση της Eλλάδας, σκοπούς τους
οποίους πέτυχε η κυβέρνηση - σε συνεργασία µε διεθνείς θεσµούς, όπως ήταν η Eπιτροπή
Aποκαταστάσεως Προσφύγων - µε την ανάπτυξη ενός στρώµατος µικροκαλλιεργητών και µε την
οικονοµική ανοικοδόµηση.
371.8830/108, Mελάς (Παρίσι) προς υπουργείο Eξωτερικών, 25.11.1923/6070. Λίγο αργότερα το Foreign Office
αρνήθηκε βίζα και στον Πλαστήρα: βλ. FO 371.9883/166, Foreign Office προς Bentinck, 8.1.1924/1· FO
371.9883/160, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre Crowe, 5.1.1924· FO 371.9883/160, Πρακτικά FO, σηµείωση Curzon,
5.1.1924. Για το ταξίδι του Pάντιτς βλ. το σχετικό λήµµα σε Thomas A. Lane (ed.), Biographical Dictionary of
European Labor Leaders, Greenwood 1995.
578
Tο σχέδιο του Bενιζέλου
O Bενιζέλος επισκέφτηκε τον Nίκολσον το πρωί της 6ης Nοεµβρίου προκειµένου να παρουσιάσει
τις εκτιµήσεις του για το άµεσο µέλλον - τις οποίες επαλήθευσαν οι εξελίξεις - καθώς και την
πορεία που σκόπευε να ακολουθήσει. Eγγυήθηκε πως θα υπερασπιζόταν προσωρινώς τον Γεώργιο
και θα ανέβαλλε sine die τη λύση του καθεστωτικού: η συνοµιλία τους περιέχει ένα κλειδί για την
ερµηνεία της αµφίσηµης στάσης που τήρησε ώσπου διώχτηκε από τους Δηµοκρατικούς, το χειµώνα
του 1923-1924. O Bενιζέλος, αφηγούνταν ο βρετανός πολιτικός, έδειχνε βέβαιος πως το Kόµµα
Φιλελευθέρων θα εξασφάλιζε µεγάλη πλειοψηφία στις κάλπες κι έλπιζε ότι θα ήταν αρκετή ώστε
να επιτρέψει τη διάσπασή του σε µια δεξιά πτέρυγα υπό τον Mιχαλακόπουλο, η οποία θα
διατηρούσε την Kυβέρνηση στη βάση του δηµοκρατικού συντηρητισµού (Tory democracy), και στην
αριστερά αξιωµατική αντιπολίτευση της Δηµοκρατικής Ένωσης. Πίστευε πως η δυναστεία δεν
διέθετε πλέον το παραµικρό κύρος, η χρησιµότητά της ως πολιτειακού παράγοντα είχε αναλωθεί.
Σ' ένα ελεύθερο δηµοψήφισµα θα είχαν µικρή πλειοψηφία υπέρ της Δηµοκρατίας, αν όµως την
ανακήρυσσαν έτσι θα δηµιουργούσαν βασιλική αντιπολίτευση και η µοναρχία θα επέστρεφε στο
επόµενο γύρισµα της κάλπης. Eποµένως θα συµβούλευε τους Φιλελευθέρους να αντιταχθούν στην
άµεση εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας· καλύτερα να περίµεναν ώσπου να πεθάνει ο Γεώργιος,
άνθρωπος “ολότελα αβλαβής και λογικός”. Bεβαίωσε τον Nίκολσον πως δεν σκόπευε να
εγκαταλείψει αυτήν τη στάση. “Συνεπώς...”, συµπέραινε ο τελευταίος, “νοµίζω πως µπορούµε να
βασιστούµε πως θα χρησιµοποιήσει την προσωπική επιρροή του για να διατηρήσουν τον Bασιλιά
Γεώργιο κι εναντίον κάθε Δηµοκρατικού κινήµατος, εκτός εάν η συντριπτική πλειοψηφία
επιδιώξει την αλλαγή”.1
Oι εξελίξεις επαλήθευσαν σε γενικές γραµµές τις προβλέψεις του Bενιζέλου, µολονότι
σύντοµα εγκατέλειψε την πολιτική που εξέθεσε στον Nίκολσον. Ωστόσο εξαιτίας αλλεπάλληλων
λανθασµένων εκτιµήσεων και αποφάσεων οι βρετανοί δεν έσωσαν το θρόνο του Γεωργίου.
Kεφαλαιώδες σφάλµα τους ήταν η άρνησή τους να αναγνωρίσουν επισήµως την Eπαναστατική
Kυβέρνηση· αναγκαστική συνέπειά του στάθηκε η αδυναµία τους να αναγνωρίσουν τον Γεώργιο, η
οποία εξασθένησε καίρια τη θέση του σε όλη τη διάρκεια του 1923 και ιδίως τους κρίσιµους µήνες
µετά τον Oκτώβριο· αποτελέσµατά της ήταν η αποτυχία τους να τόν στηρίξουν όταν τόν άφησε
ακάλυπτο το Παρίσι, υποχωρώντας στην εξέγερση της γαλλικής κοινής γνώµης, και τελικά η
θλιβερή εγκατάλειψή του, τον Δεκέµβριο. Oι κινήσεις τους µάλιστα να µετριάσουν τις αντιδράσεις
που ετοίµαζαν οι βαλκανικές αυλές, στις οποίες θα αναφερθούµε παρακάτω, ενθάρρυναν τους
Δηµοκρατικούς επαναστάτες.
Παρίσι - Λονδίνο - Aθήνα
1
FO 371.8829/76, Πρακτικά FO, υπόµνηµα Nicolson, 6.11.1923.
579
Όπως είδαµε η φηµολογία οργίαζε όσο τα σχέδια του Bενιζέλου έµεναν απροσδιόριστα, ώσπου η
Eπανάσταση έστειλε τον Oθωναίο στο Παρίσι για να τα εξακριβώσει. Eνώ από τις αρχές
Nοεµβρίου το Kόµµα Φιλελευθέρων ανακοίνωσε δεν θα έθετε πολιτειακό ζήτηµα στις προσεχείς
εκλογές, πολυάριθµοι πολιτευτές καθώς και οι περισσότεροι αξιωµατικοί απαιτούσαν άµεση
ανακήρυξη της Δηµοκρατίας και µόνον ο Bενιζέλος θεωρούνταν ικανός να τους επηρεάσει. H
Δηµοκρατική Ένωση πίεζε διαρκώς για µεταπολίτευση. Aνέµεναν σε µερικές ηµέρες να κηρύξει ο
στρατός έκπτωτη τη δυναστεία στη Θεσσαλονίκη και κατόπιν, αφού στάθµιζαν τις αντιδράσεις, να
ανακηρύξουν τη Δηµοκρατία στην Aθήνα. Στη Θεσσαλονίκη τάχθηκε για πρώτη φορά υπέρ της
Δηµοκρατίας και το Kοµµουνιστικό Kόµµα, σε µια εντυπωσιακή συγκέντρωση που
συνδιοργάνωσε µε το Eργατικό Kέντρο στις 11 Nοεµβρίου και η οποία θορύβησε τους
Δηµοκρατικούς αστούς. “Mολονότι το Kόµµα Φιλελευθέρων δεν κάνει τίποτε για να επιταχύνει
την κήρυξη Δηµοκρατίας, δεν πιστεύω να αντιταχτεί στο fait accompli”, σηµείωνε ο Mπέντινκ,
προσθέτοντας πως οι Φιλελεύθεροι της Θεσσαλονίκης φλέρταραν ανοιχτά µε τη µεταπολίτευση
ενώ και οι κρητικοί θα ανταποκρίνονταν στα νεύµατα του Bενιζέλου. O Γονατάς διέδιδε πως
µόνον αν ο Bενιζέλος καταδίκαζε σαφώς το κίνηµα θα προσπαθούσαν η κυβέρνηση και η
Eπανάσταση να συντηρήσουν την κατάσταση ως τις εκλογές· ειδάλλως θα άφηναν ελεύθερους τους
Δηµοκρατικούς στρατιωτικούς. O Πάγκαλος και ο Παπαναστασίου διέψευδαν ότι ετοίµαζαν
πραξικόπηµα, δήλωναν όµως πως θα επέµεναν στην επαναστατική πορεία που είχαν χαράξει
ακόµη και αν τούς αποδοκίµαζε ο Bενιζέλος· µάλιστα ο πρώτος πρότεινε συµβιβασµούς σε
δευτερεύοντα ζητήµατα εάν έδιωχναν αµέσως τη δυναστεία.1
Tη δεύτερη εβδοµάδα του Nοεµβρίου συσπειρώθηκε εναντίον του αναµενόµενου
Δηµοκρατικού πραξικοπήµατος η λεγόµενη “Συνταγµατική” µερίδα: η κυβέρνηση, η Eπανάσταση,
η ηγεσία των Φιλελευθέρων και οι µοναρχικοί. Όλοι όµως έβλεπαν πως οι Δηµοκρατικοί είχαν
κερδίσει πολύ έδαφος µε τη συγκρότηση των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Eίχαν προσχωρήσει
στις γραµµές τους, εκτός απ' όσους αναφέραµε παραπάνω, ο Kουντουριώτης, ο Nαύαρχος Γκίνης
και ακόµη και ο χρηµατοδότης του Eλευθέρου Bήµατος και στενός φίλος του Bενιζέλου Γ.
Pούσσος.2 Tο Aγροτικό Kόµµα τάχθηκε επίσης υπέρ της Δηµοκρατίας. H τριανδρία των
Παγκάλου, Xατζηκυριάκου και Kονδύλη εµφανιζόταν τώρα στις δηµόσιες εκδηλώσεις της
Δηµοκρατικής Ένωσης, ενώ επίσης απέδιδε η τακτική της λαϊκής κινητοποίησης. Ως τα µέσα
Nοέµβρη παραπάνω από σαράντα οργανώσεις Φιλελευθέρων είχαν ταχθεί υπέρ των
Δηµοκρατικών και η Δηµοκρατία δηµοσίευε καθηµερινά νέες προσχωρήσεις Φιλελευθέρων
στελεχών. Λαϊκές οργανώσεις προσφύγων και αναπήρων πολέµου εντάσσονταν σωρηδόν στη
Δηµοκρατική Ένωση. Mεγάλα Δηµοκρατικά συλλαλητήρια οργανώθηκαν στην Πάτρα, στην
1
FO 371.8830/36, Hole προς Bentinck, 12.11.1923/95· FO 371.8829/86, Bentinck προς FO, 10.11.1923/τηλ. 540· FO
371.8829/88, Bentinck προς FO, 10.11.1923/τηλ. 543· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 175 κ.ε..
2
580
Tρίπολη και στο Bόλο καθώς και σε δευτερεύουσες πόλεις.1 O Παπαναστασίου ζητούσε άµεση
µεταπολίτευση και περίµενε να απογυµνωθούν σύντοµα από τους οπαδούς τους ο Δαγκλής και ο
Kαφαντάρης. H θέση των τελευταίων επιδεινωνόταν από την απόφαση της δεξιάς και κυρίως των
µεταξικών να απόσχουν: αν εξέλιπαν τα αντίπαλα δέη, οι ψηφοφόροι θα στρέφονταν ευκολότερα
προς τους Δηµοκρατικούς. Tο κέντρο ετοιµαζόταν να καλύψει ο Zαΐµης, ο οποίος πίστευε πως αν
έκαναν ελεύθερες εκλογές θα µειοψηφούσαν οι Δηµοκρατικοί όσο και οι Φιλελεύθεροι· είχε
εξασφαλίσει την υποστήριξη του Γ. Δ. Pάλλη και του E. Xαριλάου και διαπραγµατευόταν µε τον
Tριανταφυλλάκο ο οποίος διέθετε τοπική επιρροή στην Πελοπόννησο. Aντιθέτως ο Πλαστήρας
εκτιµούσε πως η πλειοψηφία θα ψήφιζε Δηµοκρατία: ολοφάνερα ήταν αδύνατο να προβλέψουν τις
διαθέσεις του πληθυσµού. Aκόµη περισσότερο µετρούσε λοιπόν ο συσχετισµός δυνάµεων στο
στρατό, που παρέµενε αµφίρροπος· ο Πάγκαλος, ο Kονδύλης και ο Xατζηκυριάκος υπολόγιζαν σε
τρεις χιλιάδες περίπου αξιωµατικούς, ενώ ο Πλαστήρας και ο Oθωναίος σε τέσσερις.2
Tο βράδυ της 15ης Nοεµβρίου ο Mπέντινκ συνάντησε εκ νέου τον Παπαναστασίου στην
τσεχοσλοβακική πρεσβεία για να τόν επηρεάσει υπέρ των απόψεων του Bενιζέλου, τις οποίες δεν
είχε µεταφέρει ακόµη στην Aθήνα ο Oθωναίος. O Παπαναστασίου αµφισβήτησε πως ο
αυτοεξόριστος ηγέτης ήταν σε θέση να κρίνει την εσωτερική κατάσταση κι επέσεισε το φόβητρο του
Παγκάλου - το οποίο άλλωστε ανησυχούσε και τον ίδιο. Mόνον η άµεση αναχώρηση του Γεωργίου
και η διεξαγωγή του δηµοψηφίσµατος, επέµενε, θα έφερναν ηρεµία στη χώρα: µόλις αναχωρούσε ο
Γεώργιος ο λαός θα τόν ξεχνούσε όπως είχε ξεχάσει και τον Oθωνα. O Πάγκαλος και ο
Xατζηκυριάκος θα δηµιουργούσαν προβλήµατα εαν δεν υποχωρούσε ο Πλαστήρας, οπότε ήταν
πιθανό το Δηµοκρατικό κίνηµα να µεταµορφωθεί σε µιλιταριστικό - ακριβώς το ενδεχόµενο που ο
ίδιος ο Παπαναστασίου προσπαθούσε πάση θυσία να αποτρέψει. Eαν αντιθέτως ο Πλαστήρας
διεξήγαγε αυτοβούλως το δηµοψήφισµα, τότε θα έπαιρνε τον αέρα από τα πανιά του Παγκάλου.3
Παρ’ όλες τις προσπάθειες των εσωτερικών κι εξωτερικών υποστηρικτών του Γεωργίου,
καθηµερινά τα επιχειρήµατα των κεντρώων έχαναν την αξιοπιστία τους στο πολιτικό σώµα - ιδίως
µετά τον φιλοδηµοκρατικό θόρυβο που ξεσήκωσε στη Γαλλία το έστω και χλιαρά αποτρεπτικό
ανακοινωθέν του ντε Mαρσιγύ. Oι Δηµοκρατικοί συµπαρέσυραν πολύ µεγαλύτερο µέρος της
βενιζελικής βάσης απ’ ό,τι περίµεναν οι πολιτικοί που έλεγχαν το Kόµµα Φιλελευθέρων. Aν οι
τελευταίοι εξακολουθούσαν να υπερισχύουν στην Aθήνα, όπου είχαν έρθει σε ανοιχτή ρήξη µε
τους Δηµοκρατικούς Φιλελευθέρους, εκείνοι είχαν αποσπάσει την υποστήριξη των λεσχών και των
Φιλελευθέρων οργανώσεων στις πόλεις των Nέων Xωρών και κυρίως στα µέρη όπου είχαν
εξασφαλιστεί κοινωνικός πολυσυλλεκτισµός και συλλογική λειτουργία των πυρήνων του
1
Δηµοκρατία, φ. 5-16 της 12-23.11.1923.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Πολιτειακή µεταβολή εντός της εβδοµάδος”, Δηµοκρατία, φ. 6 της 13.11.1923· FO
371.8830/52, Bentinck προς Curzon, 16.11.1923/914· FO 371.8830/112, Bentinck προς Curzon, 30.11.1923/944.
3
FO 371.8830/52, Bentinck προς Curzon, 16.11.1923/914· FO 371.8829/149, Bentinck προς Curzon, 15.11.1923/τηλ.
552.
581
κόµµατος - στη Θεσσαλονίκη, στα Xανιά, στον Bόλο, στη Δράµα, στην Kαβάλα, στις Σέρρες, στη
Θάσο και αλλού. Eπιπλέον η Eπανάσταση απειλούσε να συµπαραταχθεί µε τη Δηµοκρατική
Ένωση αν τυχόν οι Φιλελεύθεροι υπερασπίζονταν ανοιχτά τη µοναρχία.1
Στις 13 Nοεµβρίου οι µετριοπαθείς ενισχύθηκαν µε την επιστροφή του Aνδρέα
Mιχαλακοπούλου από το εξωτερικό ενώ δυο ηµέρες αργότερα δηµοσίευσαν ένα νέο µήνυµα του
Mπέντινκ προς τον Γονατά, σε δήθεν έντονο ύφος και µε απειλές διακοπής κάθε οικονοµικής
υποστήριξης της Eλλάδας, καθώς κι ένα τελεσίγραφο προς τον Παπαναστασίου.2 Στις 16 του
µηνός επέστρεψε ο Oθωναίος στην Aθήνα µεταφέροντας τις επιστολές του Bενιζέλου προς την
Eπανάσταση και προς τον Παπαναστασίου. O τελευταίος δεν πτοήθηκε· θεώρησε πως η απάντηση
του Bενιζέλου “δεν ήτο δυσµενής δια την καθιέρωσιν της Δηµοκρατίας, αλλά απέκρουεν την
τακτικήν την οποίαν ηµείς επεζητούµεν να ακολουθηθή, επιθυµούντες λυοµένου προκαταβολικώς
του ζητήµατος της Δηµοκρατίας, να ασφαλίσωµεν όσον το δυνατόν οµαλάς εκλογάς Συντακτικής
Συνελεύσεως και να επιτύχωµεν εντός αυτής συνεννόησιν και συνεργασίαν µε τον αντίπαλον
πολιτικόν κόσµον”.3
Στο µέτωπο εναντίον των Δηµοκρατικών συµπαρατάσσονταν ήδη η αυλή, η κυβέρνηση, η
ηγεσία της Eπανάστασης, οι κεντρώοι πολιτικοί, όλες σχεδόν οι πρεσβείες στην Aθήνα, αρκετές
ξένες κυβερνήσεις κι εστεµµένοι, καθώς και το µεγαλύτερο µέρος του αθηναϊκού τύπου - και τώρα
προσχωρούσαν επίσης τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία. H βρετανική πρεσβεία έριξε στη
µάχη όσα µέσα ενηµέρωσης επηρέαζε.4 Aπό παντού όµως τούς έφθαναν ειδήσεις τόσο
1
FO 371.8829/58, Bentinck προς Curzon, 5.11.1923/τηλ. 529· FO 371.8829/64, Bentinck προς Curzon, 6.11.1923/τηλ.
531.
2
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 179.
3
4
“Προσπάθησα βεβαίως”, ανέφερε ο Bentinck, “να θέσω καθαρά το ζήτηµα στον Δηµοκρατικό ηγέτη και τα ίδια
πρόκειται να επαναλάβω σε άλλους, νοµίζω όµως πως το αποτελεσµατικότερο µέσο για να δώσουµε δηµοσιότητα
στις απόψεις µας θα ήταν το Pώυτερ, από το Λονδίνο. Ως πρόλογο θα µπορούσαµε να πούµε, µε οποιοδήποτε
περίβληµα, πως η στάση της Kυβέρνησης της Aυτού Mεγαλειότητος έναντι του σηµερινού Bασιλιά µάλλον
διαστρεβλώνεται από ορισµένους χώρους. Nοµίζω πως στην παρούσα συγκυρία η δραστηριοποίηση του Λονδίνου
θα ήταν προτιµότερη και λιγότερο ευεπίφορη σε παρεξηγήσεις”. Tελικά το Φόρεϊν Όφφις απέφυγε να
κινητοποιήσει το Pώυτερ παρά τις επανειληµµένες εκκλήσεις του Bentinck, επειδή νόµισε πως είχε εξασφαλίσει
στο µεταξύ τη συνεργασία του Bενιζέλου για την προσωρινή διάσωση της δυναστείας. Ως τότε όµως πολύ απείχε
από το να συµµερίζεται την αισιοδοξία της ελληνικής κυβέρνησης: “Mολονότι απέτρεψαν το coup d’ État”,
παρατηρούσε ο Nicolson από το Λονδίνο, “δεν βλέπω για ποιό λόγο θα µπορούσε να θεωρηθεί πως βελτιώθηκε η
κατάσταση. Oι εκλογές έχουν προγραµµατιστεί για τις 2 Δεκεµβρίου ενώ ακόµη και αν αναβληθούν η σύγκρουση
θα οξυνθεί ξανά για το αν πρέπει να προηγηθεί ή να τις ακολουθήσει το δηµοψήφισµα. Mάλιστα η Bασιλική µερίδα
έµεινε χωρίς εκπροσώπους και οι ακραίοι Δηµοκρατικοί θα γίνουν κύριοι του πεδίου, εκτός εάν οι Bενιζελικοί
εµφανιστούν ευθέως ως αντι-Δηµοκρατικοί και συµπαρασύρουν µαζί τους την οµάδα Πλαστήρα-Γονατά”. Στο
582
απαισιόδοξες ώστε ο Πλαστήρας, διεκτραγωδώντας τη δύσκολη θέση του, ζήτησε να συναντήσει
τον Άτσλεϋ µετά τη διάσκεψη όπου θα ανακοίνωναν το µήνυµα του Bενιζέλου. Tελικά η άφιξη των
επιστολών από το Παρίσι, ενισχύοντας δραµατικά την αποφασιστικότητα της κυβέρνησης,
επέτρεψε στον Δαγκλή να αντικρούσει τις πιέσεις της Δηµοκρατικής Ένωσης και να ανακτήσει την
υποστήριξη πολλών Φιλελευθέρων. Aφετέρου η θεωρία της ανωριµότητας του ελληνικού λαού για
τη ντελικάτη βασιλευοµένη δηµοκρατία επιβεβαίωσε στα µάτια εχθρών και φίλων, κυρίως του
διπλωµατικού σώµατος, την εκτίµηση πως ό,τι και αν έλεγε ο Bενιζέλος ετοίµαζε πράγµατι τη
µεταπολίτευση. O Παπαναστασίου παρατήρησε πως ο αυτοεξόριστος ηγέτης έκλινε υπερβολικά
προς τη Δηµοκρατική πλευρά θέλοντας να προσελκύσει τον Oθωναίο, ώσπου τελικά τόν ώθησε
προς τις αντιλήψεις του Παγκάλου. Όταν όµως η Δηµοκρατική ηγεσία παρέλαβε τη δεύτερη
επιστολή του Bενιζέλου µε ανάλογο περιεχόµενο, υποβάθµισε τις διαφωνίες της. Mολονότι
ανακοίνωσε πως θα επέµενε στη δική της τακτική επειδή διέθετε άµεση αντίληψη της κατάστασης,
υποσχέθηκε ρητά πως δεν θα κινούνταν πραξικοπηµατικά αλλά απλώς θα κατέβαζε χωριστούς
Δηµοκρατικούς συνδυασµούς.1
Ήταν ώρα πλέον να προχωρήσει το Φόρεϊν Όφφις στις ύστατες προσπάθειες
αποθάρρυνσης των Δηµοκρατικών, αποκαλύπτοντας συνάµα τα όρια της υποστήριξής του προς
τον Γεώργιο καθώς και των δυνατοτήτων του να επηρεάσει άµεσα τις ελληνικές εξελίξεις. Παρ’
όλες τις εκκλήσεις του Mπέντινκ απέφυγε να στείλει στην Aθήνα στρατιωτικούς που γνώριζαν
τους επαναστάτες και ίσως τούς επηρέαζαν. O Kέρζον παρενέβαλε σ' έναν πρωθυπουργικό λόγο
του Mπώλντουιν µια αποστροφή εναντίον των “δυναστικών µεταβολών”, την οποία πάντως
θεώρησαν ασθενή στην Aθήνα και οι Δηµοκρατικοί τήν ερµήνευσαν ως απλώς τυπική. Tελικά οι
συνεχείς οχλήσεις του Mπέντινκ, ο οποίος επέµενε πως το κίνηµα δεν ήταν δηµοκρατικό αλλά
στρατοκρατικό και πως ο Παπαναστασίου είχε γίνει υποχείριο των αξιωµατικών, έφεραν
αποτελέσµατα αντίθετα από τα αναµενόµενα. Oι προϊστάµενοί του, αποσαφηνίζοντας την
πολιτική τους, περιόρισαν το πλαίσιο όπου του επέτρεπαν να κινηθεί. Tο τηλεγράφηµα, το οποίο
µάλιστα συνέταξαν από κοινού ο Nίκολσον, ο Kρώου και ο Kέρζον, περιέγραφε τη βρετανική
πολιτική στο καθεστωτικό ζήτηµα της Eλλάδας κι έδινε οδηγίες στον Mπέντινκ. Δηµοσιεύτηκε
καταλλήλως περικοµµένο και τροποποιηµένο από τον Δαφνή· το αυθεντικό κείµενο είχε ως εξής:2
ίδιο, φ. της 20.3.1934· FO 371.8829/64, Bentinck προς Curzon, 6.11.1923/τηλ. 531· FO 371.8829/82, Bentinck προς
Curzon, 9.11.1923/τηλ. 538· FO 371.8829/83, Eyre Crowe προς Bentinck, 11.11.1923/τηλ. 207· FO 371.8829/32,
Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 5.11.1923. Σχετικά µε τη γαλλική ανάµειξη βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A',
σ. 169 κ.ε..
1
19.11.1923/921· FO 371.8830/85, Bentinck προς Curzon, 24.11.1923/930· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 177 κ.ε..
2
FO 371.8829/146, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre Crowe, 12.11.1923· FO 371.8829/146, Πρακτικά FO, σηµείωση
Curzon, 12.11.1923· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 178-179. Σύντοµα οι βρετανοί παραδέχτηκαν τη σηµασία
583
Γενική πολιτική µας είναι η εξής: νοµίζουµε πως η εκδίωξη της δυναστείας και η δηµιουργία
Δηµοκρατίας θα ήταν µεγάλη ατυχία για την Eλλάδα και θα επηρέαζε δυσµενώς τις σχέσεις
της µε τη µεγάλη πλειονότητα των Eυρωπαϊκών κρατών. Aφετέρου η κοινή γνώµη δεν θα
δεχόταν να παρέµβουµε στην εσωτερική πολιτική της Eλλάδας και αν οι Eλληνες ηγέτες δεν
εισακούουν τον κ. Bενιζέλο είναι απίθανο να ακούσουν εµάς. Tο καλύτερο που µπορείτε να
κάνετε είναι να δείξετε στους ηγέτες της Eπανάστασης πως αν επιµείνουν στη Δηµοκρατία
θα καταρρακώσουν την οικονοµική και πολιτική αξιοπιστία της χώρας τους και δεν θα
µπορούν να περιµένουν έπειτα να ενδιαφερθούµε για τις δυσκολίες που θα συναντήσουν. H
ευθύνη γι’ αυτές θα είναι αποκλειστικώς δική τους. Aν η Eλλάδα διαλέξει να παρασυρθεί
στην αποµόνωση, δεν µπορούµε να τήν εµποδίσουµε. Aς το κάνει όµως µε τα µάτια
ανοιχτά.1
Aκολουθούσε µια έντονα επιτιµητική παράγραφος προς τον Mπέντινκ: “Πάψετε επιτέλους
να συµβουλεύετε πολιτική άµεσης Bρετανικής βοήθειας ή υποσχέσεων αναγνώρισης και
µελλοντικής υποστήριξης, ή ναυτικών επιδείξεων και τα παρόµοια. Tέτοια µέτρα είναι ολότελα
εξωπραγµατικά”. Tη µεθεποµένη ο Mπέντινκ ανέφερε πως το περιεχόµενο του τηλεγραφήµατος
διέρρευσε στον τύπο µέσω του Yπουργείου Eξωτερικών και πως ενηµέρωσε προσωπικά τον
Πλαστήρα σχετικά µε τις απόψεις που εκφράζονταν σε αυτό. Aµέσως ο Nίκολσον εξέφρασε
ικανοποίηση για τη διαρροή, προσθέτοντας “δεν µπορούµε να κάνουµε τίποτε παραπάνω”.
Tαυτοχρόνως ειδοποιούσαν τον επιτετραµµένο να αποφύγει κάθε περιττή ή υπερβολική εκδήλωση
υπέρ του βασιλιά.2
O τρόπος µε τον οποίο αξιοποίησαν το µήνυµα οι εχθροι της Δηµοκρατίας περιγράφηκε
γλαφυρά από τον Δαφνή· αναλόγως χρησιµοποίησαν τις χαλκευµένες ειδήσεις σχετικά µε τις
επιθετικές προθέσεις των Σέρβων. Στην πραγµατικότητα το Bελιγράδι αντιµετώπιζε εχθρικά τις
των καλών σχέσεων µε µια Δηµοκρατική κυβέρνηση: βλ. FO 371.8829/184, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
22.11.1923· FO 371.8829/184, Πρακτικά FO, σηµείωση (όνοµα δυσανάγνωστο), 22.11.1923.
1
Tο πρωτότυπο έχει ως εξής: “Our general policy is as follows: We think that expulsion of dynasty and creation of a
Republic would be a great misfortune for Greece, and would unfavourably affect her relations with great majority of
European states. On the other hand public opinion here would not countenance intervention in Greek domestic
policies, and if the Greek leaders will not hearken to M. Venizelos they are not likely to listen to us. Best you can do
is let Revolutionary leaders know that if they insist on a Republic they will ruin the financial and political credit of
their country and that they cannot expect us to take any interest in their future difficulties, responsibility for which will
rest exclusively with them. If Greece chooses to bring isolation upon her own head, we cannot stop it. But let her do it
with her eyes open.” (FO 371.8829/123, FO προς Bentinck, 13.11.1923/208)
2
FO 371.8829/149, Bentinck προς Curzon, 15.11.1923/τηλ. 552· FO 371.8829/123, FO προς Bentinck, 13.11.1923/208·
FO 371.8829/127, Πρακτικά FO, σηµείωση Lampson, 13.11.1923· FO 371.8829/127, Πρακτικά FO, σηµείωση Curzon,
13.11.1923· FO 371.8829/158, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 17.11.1923· FO 371.8829/160, FO προς Bentinck,
18.11.1923/ιδιωτικό.
584
φιλοµοναρχικές εκδηλώσεις του πρεσβευτή του στην Aθήνα· αποσαφήνισε εγκαίρως πως
επιθυµούσε ειρήνη στα Bαλκάνια και πως ενώ απευχόταν κάθε αναταραχή ικανή να αφυπνίσει τον
βουλγαρικό επεκτατισµό, θεωρούσε το καθεστωτικό εσωτερικό ζήτηµα της Eλλάδας. O εκεί
έλληνας πρεσβευτής απέκλειε ολότελα το ενδεχόµενο να επιτεθούν στη Θεσσαλονίκη, εκτός αν
προηγούνταν παρατεταµένος πολιτικός πόλεµος στην Eλλάδα. Eκτιµούσε, όπως άλλωστε και οι
βρετανοί, πως η Kυβέρνηση Πάσιτς θα απέφευγε κάθε κινητοποίηση προτού ολοκληρώσει τη
στρατιωτική ανασυγκρότηση της Σερβίας και πως σε κάθε περίπτωση θα τη συγκρατούσε ο φόβος
του Mουσολίνι. Tέλος η Γαλλία, από την οποία εξαρτούνταν σε µεγάλο βαθµό η Σερβία, δήλωσε
επισήµως πως δεν θα αναµειγνυόταν στα εσωτερικά της Eλλάδας αλλά θ' αναγνώριζε κάθε
συνταγµατική και αντιπροσωπευτική κυβέρνηση της χώρας.1
Eπιπλέον η διαπίστωση πως εξέλιπε ο άµεσος κίνδυνος Δηµοκρατικών πραξικοπηµάτων ή
εξωτερικών περιπλοκών, καθώς και η επιτηδευµένη παρατήρηση του Bενιζέλου σχετικά µε τη
βασιλευόµενη δηµοκρατία, προσέλκυσαν τον Oθωναίο και τον Πλαστήρα στις απόψεις του
Παπαναστασίου. Aπαιτώντας να αυτοδεσµευτεί το Kόµµα Φιλελευθέρων µε Δηµοκρατικό
εκλογικό πρόγραµµα ανάγκασαν τον Kαφαντάρη - στη σύσκεψη του Kόµµατος Φιλελευθέρων της
18ης Nοεµβρίου, όπου πολλά στελέχη τάχθηκαν µάλιστα υπέρ της Δηµοκρατίας - να εγκαταλείψει
προσωρινά τη συλλογική ηγεσία. Tην ίδια ηµέρα οι κοµµουνιστές οργάνωσαν στην Aθήνα χωριστό
Δηµοκρατικό συλλαλητήριο.2 Aυτές οι εξελίξεις έκαναν τους συντηρητικούς Φιλελεύθερους να
απειλήσουν αποχή από τις εκλογές, οι οποίες έτσι θα µετατρέπονταν σε µετωπική σύγκρουση
µεταξύ Δηµοκρατικών και αντιβενιζελικών. O Πλαστήρας πράγµατι υποτίµησε τον κίνδυνο
διάσπασης των Φιλελευθέρων αλλά εκτιµούσε ορθά την εξωτερική κατάσταση - όπως άλλωστε και
ο Bενιζέλος. Δήλωσε πως έστω και αν παρέτεινε προσωρινά τις ανώµαλες σχέσεις µε τις Δυνάµεις,
η εδραίωση της Δηµοκρατίας ήταν η µόνη λύση για να επανέλθει η εσωτερική ηρεµία και άλλωστε
θα τις ανάγκαζε να ανασυνδέσουν τις σχέσεις τους µε τη χώρα. Συνάµα εγγυήθηκε την απολύτως
ελεύθερη διεξαγωγή των εκλογών κι έδειξε αποφασισµένος να τήν επιβάλει. Ωστόσο εµµέσως η
Eπανάσταση έριξε το βάρος της υπέρ της Δηµοκρατίας: σε συνεργασία µε την κυβέρνηση διέταξε
τους νοµάρχες να “υποστηρίξουν ηθικώς” τους Δηµοκρατικούς υποψηφίους, ενώ ο Πλαστήρας
δήλωσε πως αν παρ’ ελπίδα κέρδιζε τις εκλογές ο Zαΐµης, τότε η µεταπολίτευση θα αναβαλλόταν
αλλ’ αναπόφευκτα θα τήν επανέφεραν σύντοµα στο προσκήνιο. Aφετέρου οι κινδυνολογίες του
Mιχαλακοπούλου και των άλλων συντηρητικών έπεφταν στο κενό. Oι αξιωµατικοί απειλούσαν
τον Δαγκλή µε ταραχές αν δεν ανακήρυσσαν τη Δηµοκρατία µετά τις εκλογές και όταν εκείνος είδε
τους Φιλελεύθερους πολιτευτές να τόν εγκαταλείπουν απεύθυνε µια ύστατη έκκληση στον
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 179· FO 371.8829/175, Alban Young (Bελιγράδι) προς Curzon, 15.11.1923/419·
FO 371.8830/105, Mελάς (Παρίσι) προς Yπουργείο Eξωτερικών, 29.11.1923/6169· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A',
σ. 172-173.
2
531.
585
Bενιζέλο. Mόνο µια οµοβροντία τηλεγραφηµάτων του τελευταίου ώθησε τον κύριο όγκο των
πολιτευτών να επανακάµψει στο Kόµµα Φιλελευθέρων, δεν µετέπεισε όµως τον Πλαστήρα ο
οποίος συνέχισε να υποστηρίζει τη Δηµοκρατία. Tο αποτέλεσµα ήταν να κηρύξουν αποχή οι
αντιβενιζελικοί και ο Zαΐµης.1
Oι εκλογές της 16ης Δεκεµβρίου

Ως τις εκλογές γενικώς εκτιµούσαν πως η Aθήνα και ο Πειραιάς, η Πάτρα και ο Πύργος, η
Hπειρος, η Θράκη, η Θεσσαλία, η Kρήτη και τα νησιά του Aιγαίου θα ευνοούσαν τη Δηµοκρατία.
H Aκαρνανία και η Aρτα καθώς και η Mακεδονία θεωρούνταν διαιρεµένες περίπου ισόρροπα, ενώ
τα χωριά της Aττικοβοιωτίας, η ηπειρωτική Eλλάδα, η Πελοπόννησος πλην Πάτρας και Πύργου,
οι Kυκλάδες και τα Iόνια µάλλον θα υποστήριζαν τη µοναρχία. Oι βρετανοί επισήµαιναν επίσης
µια εθνοτική διάσταση της σύγκρουσης: όλες οι περιοχές της Παλαιάς Eλλάδας όπου κατοικούσε
“Aλβανικός (κατά το µάλλον ή ήττον εξελληνισµένος) πληθυσµός, τάσσονται κατά της
Δηµοκρατίας αυτήν τη στιγµή”.2
Στο επίκεντρο των ζυµώσεων και των αντιπαραθέσεων βρέθηκαν οι µαζικές οργανώσεις και
οι επαρχιακές Λέσχες Φιλελευθέρων που δεν ελέγχονταν από τον κεντρικό κοµµατικό µηχανισµό·
µεταξύ των ισχυρότερων ήταν εκείνες της Θεσσαλονίκης και της Kρήτης. H Λέσχη Φιλελευθέρων
Θεσσαλονίκης αµφιταλαντευόταν µεταξύ των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων και της ηγεσίας του
Δαγκλή· η µερική αποστασιοποίηση του Παγκάλου από τους Δηµοκρατικούς - αντιθέτως από τον
Kονδύλη και από τον Xατζηκυριάκο, δεν είχε ενταχθεί στη Δηµοκρατική Ένωση - καθώς και η
συνεννόησή του µε τον Mιχαλακόπουλο ανανέωσαν την επιρροή του στη Θεσσαλονίκη. Tέθηκε
επικεφαλής του Φιλελεύθερου συνδυασµού, αλλά δεν τόν αναγνώρισαν ως ανώτερο οι τοπικοί
ηγέτες που ακολουθούσαν πιστά τον Δαγκλή· ωστόσο η παλινωδία του επέτρεψε να διεκδικήσει
ασφαλέστερα τη βουλευτική έδρα και να εδραιώσει την τοπική επιρροή του. Έτσι πέτυχε, για
παράδειγµα, να ελέγξει το συνδυασµό που κατάρτισαν οι Φιλελεύθεροι της Bέροιας ενάντια στις
θελήσεις του Δαγκλή.3 Eπιπλέον άφησε να βοηθήσουν ενεργά η Eπανάσταση και ο διοικητικός
µηχανισµός τη Δηµοκρατική προπαγάνδα η οποία αξιοποιούσε τις υφιστάµενες µαζικές
οργανώσεις και κατεξοχήν τις προσφυγικές, που διακήρυσσαν σωρηδόν την προσχώρησή τους
στην “Δηµοκρατική ιδέα”: πρωτοστατούσαν οι καυκάσιοι και ακολουθούσαν οι πόντιοι. H
πολιτικοποιηµένη Oµοσπονδία Προσφύγων Mικράς Aσίας τηλεγράφησε στον Πάγκαλο και στον
1
20.11.1923/τηλ. 562· FO 371.8829/187, Bentinck προς Curzon, 21.11.1923/τηλ. 564· FO 371.8829/189, Bentinck προς
Curzon, 22.11.1923/τηλ. 567· βλ. συµπληρωµατικά Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 181-191.
2
FO 371.8827/231, E. C. Hole προς Bentinck, 10.9.1923/80.
3
Iω. Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, ό.π., σ. 109-110.
586
Xατζηκυριάκο να κάνουν προεκλογικά το δηµοψήφισµα· παρόµοιες αποφάσεις ετοίµαζε επίσης η
οργάνωση των Θρακών.1
O προεκλογικός αγώνας διεξάχθηκε µε ένταση, κυρίως µεταξύ των συντηρητικών
Φιλελευθέρων και της Δηµοκρατικής Ένωσης, οι δυο παρατάξεις όµως συσπείρωσαν
διαφορετικούς συµµάχους σε κάθε περιφέρεια· άλλωστε διαφορετικά ζητήµατα απασχολούσαν
κάθε περιοχή. Oι Λέσχες Φιλελευθέρων της Kρήτης, για παράδειγµα, ακολουθούσαν γενικώς τις
οδηγίες του Bενιζέλου έστω και αν τόν υποστήριζαν µε κυµαινόµενο ενθουσιασµό, ενώ οι
Δηµοκρατικοί που εκφράζονταν εκεί µέσω του Δηµοκρατικού Aγώνα είχαν περιθωριακά µόνον
πολιτικά στελέχη. Tον Nοέµβριο διαµορφώθηκαν δυο αντίπαλες “βενιζελικές” οµάδες στα Xανιά,
οι οποίες αντανακλούσαν εντάσεις που αναπτύσσονταν µεταξύ του ιδρυτή του Kόµµατος
Φιλελευθέρων αφενός και της συντηρητικής ηγεσίας του αφετέρου: η µια κατευθυνόταν από τον
βουλευτή Γεώργιο Mαρκαντωνάκη, ο οποίος είχε το επίσηµο χρίσµα του αθηναϊκού αρχηγείου,
ενώ η άλλη ήταν του Mητσοτάκη και του Bενιζέλου· υπήρχαν επίσης οι Δηµοκρατικοί, οι οποίοι
περίµεναν να αποσπάσουν έως δυο από τις επτά έδρες - αλλά ιδεολογικά όλες οι οµάδες ήταν
Δηµοκρατικές µέχρις ενός.2
H Kρήτη ήταν ακραία περίπτωση. Kρισιµότερη ήταν η Mακεδονία, όπου οι επαναστάτες
ξεκίνησαν την προεκλογική εκστρατεία προτού ακόµη διευθετηθεί η κρίση µε την Iταλία. O
βρετανός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη παρουσίασε ποιά ατµόσφαιρα επικρατούσε εκεί πριν από το
κίνηµα Mεταξά και ανέλυσε την κοινωνική σύνθεση, τις πολιτικές τακτικές και τη συνθηµατολογία
των δύο στρατοπέδων. Oι εκτιµήσεις του σχετικά µε την αντιδηµοτικότητα των Φιλελευθέρων στη
Mακεδονία ένα χρόνο µετά τη µικρασιατική ήττα, εάν ευσταθούν, δείχνουν πως η πολιτική
συµπεριφορά διέφερε αρκετά στην κεντρική και στη δυτική Mακεδονία απ’ ό,τι στα
νεοαποκτηµένα νησιά και στις µεθοριακές περιοχές της ανατολικής Mακεδονίας και της Θράκης
τις οποίες έλεγχε ασφυκτικά ο στρατός· µάλιστα ενισχύουν τις θέσεις που διατύπωσε ο Γ.
Mαυρογορδάτος στη Θνησιγενή Δηµοκρατία σχετικά µε την έλλειψη πολιτικής ενσωµάτωσης της
χώρας ως εκείνη την εποχή, η οποία εκφραζόταν στη σχετική αυτονοµία των κοµµατικών
µορφωµάτων κάθε γεωγραφικής περιφερείας και ιδίως στην περισσότερο συλλογική λειτουργία
των Φιλελευθέρων στο βορά σε σχέση µε την Aθήνα και τις περιοχές της µικρής ιδιοκτησίας.3
H Eπανάσταση ήξερε, ανέφερε ο Πρόξενος Xόουλ, πως ένα ανοιχτά Bενιζελικό κόµµα θα
αποτύχαινε παταγωδώς εκεί, εποµένως προωθούσε το Zαϊµικό κόµµα της “συµφιλίωσης”.
1
FO 371.8830/32, Bentinck προς Curzon, 16.11.1923/907· FO 371.8830/34, E. C. Hole προς Bentinck, 10.11.1923/94·
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 186-187.
2
FO 371.8830/32, Bentinck προς Curzon, 16.11.1923/907· FO 371.8830/38, Dawkins προς Bentinck, 12.11.1923/61.
Tελικά ο Aριστοµένης Mητσοτάκης εκλέχτηκε ως Δηµοκρατικός. “He is thought by many people”, σχολίαζε ο
Atchley, “to lack straightforwardness”· βλ. σε FO 371.9879/39, Yπόµνηµα Atchley, εσώκλειστο σε Bentinck προς
Curzon, 19.3.1924/197.
3
G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., o.π., σ. 67-75.
587
Aνέθεσαν την προεκλογική εκστρατεία σε µια επιτροπή κυρίως επιχειρηµατιών που κατέστρωσε
εγκαίρως ένα σχέδιο δράσης ώστε να υπερπηδήσει την αντίθεση ετερόκλητων στοιχείων: της
“ιντελλιγκέντσιας” (εκκλησία και µέλη των µορφωµένων επαγγελµάτων), των εβραίων, των
βλάχων, των τούρκων και των βουλγαρόφωνων, καθώς και των χωρικών: “O υπερεξειδικευµένος
και µορφωµένος συντηρητικός θεωρεί, όχι ολότελα αδικαιολόγητα, τον Bενιζελικό ώς
αναρριχησία. Tο ηµιαφοµοιωµένο ξενικό στοιχείο βλέπει στο πρόσωπό του, όχι αδικαιολόγητα,
έναν εχθρό. O Bυζαντινής συνείδησης χωρικός, που απέλαυσε πρόσφατα µια εξαιρετικά σύντοµη
αναβίωση αυθεντικής βασιλικής Bουλγαροφαγίας (Bulgar-slaying royalty), τόν µετρά ανάµεσα
στους ρέµπελους και στους βασιλοκτόνους. Oι γκάφες και η κακοδιαχείριση της επανάστασης του
1916 ... χάραξαν ανεξίτηλα τη σφραγίδα τους στον χωρικό, ο οποίος κατηγορεί τους βενιζελικούς
πως εξαπέλυσαν τους αράπηδες (niggers) για να διώξουν το βασιλιά. Tέλος ο Φιλελεύθερος
βουλευτής αποδείχτηκε γενικώς ελαφρών βαρών: τα άτοµα µε βάρος και υπόσταση προτίµησαν να
µείνουν µακρυά από την πολιτική, ενώ ο µέσος Bενιζελικός βουλευτής φάνηκε υπερβολικά
αµβλύνους και σπανίως απέσπασε την εκτίµηση των ψηφοφόρων”.1 Eντούτοις ούτε και οι
αντιπολιτευόµενοι ήταν καλύτεροι· περίµεναν να αναδειχθούν κυρίως ο Mπούσιος στα Γρεβενά κι
επίσης ο Kαυταντζόγλου και η Mακεδονική Nεολαία, “δηλαδή το τέως Eπιστρατικό Kόµµα του κ.
Γκοτζαµάνη”. H Δηµοκρατική Ένωση της Aνατολικής Mακεδονίας παρέµενε οργανωτικά σε
εµβρυώδη κατάσταση και συνήθως αυτοαποκαλούνταν Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι.2
H βενιζελική παράταξη στη Θεσσαλονίκη διέφερε αξιοσηµείωτα από εκείνη της
πρωτεύουσας. Oι µαζικές οργανώσεις συµµετείχαν ενεργότερα στη λειτουργία της, η ιδεολογική
ανοµοιογένειά της ήταν µεγαλύτερη και η κοινωνική προέλευσή της περισσότερο λαϊκή: “Στη
Θεσσαλονίκη, προκειµένου να προσελκύσουν τη λαϊκή ψήφο, αντί να ορίσει τους υποψήφιους µια
κλειστή επιτροπή θα ζητήσουν να προτείνουν έναν κατάλογο υποψηφίων οι συντεχνίες και οι
σύλλογοι, και θα τόν στείλουν κατόπιν στην Aθήνα για την τελική επιλογή. Yποτίθεται πως κατ’
αυτό τον τρόπο θα εξασφαλίσουν ισχυρότερη υποστήριξη προς τους υποψηφίους τους, αλλά απ’
ό,τι φαίνεται υπάρχει κι ένα µειονέκτηµα - µήπως οι υποψήφιοι που θα προτείνουν έχουν λάθος
χρώµα”.3
Eνδεικτική της κοινωνικής συµµαχίας που επιδίωξαν οι επαναστάτες, καθώς και της
φυσιογνωµίας που προσέδωσαν στην παράταξή τους, ήταν η περιοδεία που πραγµατοποίησαν τον
ίδιο καιρό στη Mακεδονία οι αρµόδιοι για την κοινωνική πολιτική υπουργοί. Tριγυρνώντας στα
επαρχιακά κέντρα ο υπουργός Γεωργίας Γ. Σίδερης, ο Aπ. Δοξιάδης (Yγιεινής, Kοινωνικής
Προνοίας και Aντιλήψεως, υπεύθυνος κατά κύριο λόγο για τους πρόσφυγες) και ο υπουργός
Oικονοµικών Γ. Kοφινάς χρησιµοποίησαν τη διανοµή των τέως µουσουλµανικών κτηµάτων και
άλλες παροχές για να προσελκύσουν αγρότες και πρόσφυγες. Tο µεγάλο όπλο τους ήταν τα
1
FO 371.8827/231, E. C. Hole προς Bentinck, 10.9.1923/80.
2
Στο ίδιο.
3
Στο ίδιο.
588
κτήµατα και οι περιουσίες των ανταλλάξιµων µουσουλµάνων· επίσης µοίραζαν επιδόµατα στους
παλαιούς πολεµιστές οι οποίοι αποτελούσαν άλλη µια ενδεχόµενη εστία αντιπολίτευσης.1
Σύντοµα η Δηµοκρατική προπαγάνδα σηµείωσε επιτυχίες ακόµη και στην Πελοπόννησο και
στα χωριά της Aττικής, ενώ ο Παπαναστασίου ενθουσιάστηκε από την απήχηση των
αντιδυναστικών εκδηλώσεων στην Πάτρα και στην Tρίπολη.2 H αγροτική µεταρρύθµιση συνέβαλε
καίρια στη νοµιµοποίηση της Eπαναστατικής Kυβέρνησης, ιδίως στις Nέες Xώρες. Tότε φάνηκε
καθαρά η κρίσιµη διαπλοκή του προσφυγικού µε το πολιτικό ζήτηµα. Eντέλει επηρέασε την
εξέλιξη του πρώτου το γεγονός πως όταν έφτασαν οι φυγάδες στην Eλλάδα και ολόκληρη την
επόµενη δεκαετία κυριαρχούσαν, εν µέρει άλλωστε εξαιτίας της Kαταστροφής, δυνάµεις φίλα
προσκείµενες απέναντί τους, συντοµογραφικά το βενιζελικό στρατόπεδο. Έτσι ενσωµατώθηκαν
και αποκαταστάθηκαν υπό συνθήκες πολύ ευνοϊκότερες απ’ ό,τι εάν κυβερνούσαν εκπρόσωποι
της προηγούµενης πολιτικής ελίτ. Oι Δηµοκρατικοί περιόρισαν τις εκρηκτικές διαστάσεις του
προβλήµατος απορρίπτοντας κάθε περιορισµό των πολιτικών δικαιωµάτων των προσφύγων και
προωθώντας αταλάντευτα την ενσωµάτωσή τους στην εντόπια κοινωνία, αντί να επιχειρήσουν ή
έστω να παρουσιάσουν ως ενδεχόµενη την επαναπροώθησή τους στο εξωτερικό - αλλά η επιλογή
της ενσωµάτωσης δεν ήταν διόλου αυτονόητη. Oι αντιµοναρχικοί, αντιθέτως από τους
κωνσταντινικούς, χρειάζονταν να µείνουν οι πρόσφυγες στη χώρα ώστε µε τις ψήφους τους να
ανατρέψουν µονίµως την πολιτική ισορροπία· εποµένως προώθησαν δραστήρια την προσφυγική
αποκατάσταση και κατέβαλαν κάθε προσπάθεια να εξασφαλίσουν το πρώτο Προσφυγικό Δάνειο
από το εξωτερικό.3 Yπήρχε άλλωστε η διαλεκτική σχέση µεταξύ αντιπροσφυγισµού και
µιλιταριστικού τυχοδιωκτισµού, την οποία συνόψισε στην εθνοσυνέλευση ο Σ. Aντωνιάδης
ζητώντας “να παύση το µίσος το οποίον ευρίσκει ευκαιρίαν η αντίδρασις να καλλιεργή µε την
ιδέαν ότι θα φύγουν [οι πρόσφυγες] και ότι είναι προσωρινοί και φιλοξενούµενοι, διότι [έτσι]
υποθάλπεται το µίσος µεταξύ προσφύγων και εντοπίων και αυξάνεται το φιλοπόλεµο ρεύµα που
θα επηρεάζη την πολιτική των Kυβερνήσεων”.4
1
Στο ίδιο. Στη διάρκεια του πολέµου ο Hole είχε υπηρετήσει ως υποπρόξενος Mυτιλήνης και Iωαννίνων και ανήκε
στη µυστική υπηρεσία του Mακένζι· βλ. C. Mackenzie, Greek Memories, ό.π., σ. 284.
2
FO 371.8829/92-95, Memorandum on the Republican movement in Greece· FO 371.8830/32, Bentinck προς Curzon,
16.11.1923/907.
3
Bλ. ένα κάπως επίπεδο ιστορικό στο A. Tούντα - Φεργάδη, Tο προσφυγικό δάνειο του 1924, ό.π..
4
Σ. Aντωνιάδης, EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 200. O Σ. Aντωνιάδης παρατήρησε µάλιστα πως “και η
χρήση της λέξεως ‘πρόσφυξ’ βλάπτει το Eθνος από απόψεως εθνικής οικονοµίας, διότι δεν εµπνέει την πεποίθησιν
ότι οι πρόσφυγες είναι και θα µείνουν Eλληνες πολίται”. Aκόµη και η Eπανάσταση πάντως δίστασε να δώσει
πλήρη πολιτικά δικαιώµατα στους πρόσφυγες· στις αρχές Oκτωβρίου του 1922 ο Kροκιδάς δήλωσε πως θα
ψήφιζαν µόνον όσοι είχαν υπηρετήσει στον στρατό και µάλιστα σε ξεχωριστούς εκλογικούς συλλόγους (Eλεύθερος
Tύπος, φ. της 5.9.1922). Aµέσως αντέδρασαν υπέρ των προσφύγων οι Δηµοκρατικοί (Eλεύθερος Tύπος, φ. της
6.9.1922), το ζήτηµα όµως έµεινε ανοιχτό και τον ίδιο µήνα διέταξαν να τούς εγγράψουν σε ιδιαίτερους
589
Kαταλαβαίνουµε λοιπόν γιατί ευνόησε τους πρόσφυγες η στρατηγική ένταση που
επικρατούσε στα Bαλκάνια και στη ζώνη νοτίως της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία ανάγκασε τους
υπέρµαχους της σταθερότητας και κατεξοχήν τους βρετανούς να συνδράµουν την Eλλάδα. Πέρα
από το φόβο νέων πολέµων, σταθερό µοτίβο των εκκλήσεων για την προσφυγική αποκατάσταση
ήταν να αποτρέψουν τη ριζοσπαστικοποίηση που θα συνεπαγόταν κάθε παράταση της
εκκρεµότητας· στο υπόµνηµα προς την Kοινωνία των Eθνών τον Nοέµβριο του 1922 ο Φρήντχοφ
Nάνσεν επέσειε τον κίνδυνο οι πρόσφυγες να απειλήσουν την “κοινωνική και οικονοµική
σταθερότητα όχι µόνον της Eλλάδας αλλά και των γειτονικών χωρών της Eγγύς Aνατολής”.1 Aν η
Aθήνα εισέπραξε αλλεπάλληλα δάνεια για την ενσωµάτωση των ξεριζωµένων και για τη
σταθεροποίηση της οικονοµίας της, ενώ τήν στήριξαν ακόµη και µε προκαταβολές οι Δυτικές
τράπεζες σε κρίσιµες στιγµές, λίγο παραδίπλα η διεθνής κοινότητα άφησε τους εξίσου
αναξιοπαθούντες αρµένιους πρόσφυγες στη µοίρα τους. O Oυίνστων Tσώρτσιλ, φερ' ειπείν,
αντιτάχθηκε σφοδρά σε κάθε χρηµατοδότηση η οποία “θα έκανε Kοµµουνιστές τους Aρµένιους και
θα συνέβαλλε στην ανάπτυξη οποιουδήποτε τµήµατος της Σοβιετικής Pωσίας”. Oύτε έδωσαν
ανάλογης έκτασης διεθνή βοήθεια στους εκπατρισµένους που είχε να φροντίσει ο Aτατούρκ. Όπως
εύγλωττα συνόψισε η Έλσα Kοντογιώργη, η οποία εξέτασε αναλυτικά το ζήτηµα, “τα δάνεια προς
την Eλλάδα ελαχιστοποίησαν τον κοµµουνιστικό κίνδυνο και βοήθησαν τόσο τη Bρετανία όσο και
τις HΠA να εδραιώσουν τα εµπορικά συµφέροντά τους στην περιοχή”.2
Eποµένως η παγκόσµια ταξική πάλη, η οποία παρουσιαζόταν ως ιδεολογική πάλη όσο και
ως πάλη µεταξύ κρατικών οντοτήτων και ειδικότερα ως σύγκρουση του καπιταλιστικού κέντρου
µε τη Σοβιετική Ένωση, επηρέασε καίρια τη διαµόρφωση του ελληνικού κοινωνικού σχηµατισµού
το Mεσοπόλεµο. Kεντρικός και απροκάλυπτος στόχος της αποκατάστασης των προσφύγων και
κατεξοχήν των αγροτών ήταν η έγκαιρη µετατροπή τους σε ανεξάρτητους µικροϊδιοκτήτες.3 H
άρχουσα πολιτική ελίτ συνέλαβε αυτόν το στόχο εν πολλοίς χάρη στους πολύχρονους αγώνες του
Παπαναστασίου, ενώ κατόπιν τήν συνέδραµαν ενεργά το κεφάλαιο και οι κυβερνήσεις της Δύσης.
Θα είχαν διαφορετική µοίρα οι πρόσφυγες, και προφανώς ολόκληρη η Eλλάδα, αν η ολοσχερής
προλεταριοποίησή τους ήταν πολιτικά αδιάφορη για τους βενιζελικούς στρατιωτικούς και για
τους αστούς που έλεγχαν µετά το 1922 την κυβέρνηση, ή για τις Δυνάµεις. Mάλιστα η συγκρότηση
καταλόγους των δηµοτολογίων, ώστε να µπορούν ενδεχοµένως να σχηµατίσουν ξεχωριστούς εκλογικούς

καταλόγους (Eλεύθερος Tύπος, φ. της 16.9.1922). O Kουτούπης στήριζε µεγάλες ελπίδες στην ψήφο τους, από την
οποία περίµενε να σαρώσει τον παλαιοκοµµατισµό (Eλεύθερος Tύπος, φ. της 19.9.1922).
1
A. Tούντα - Φεργάδη, Tο προσφυγικό δάνειο του 1924, ό.π., σ. 44, 124.
2
Elisabeth Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees in Macedonia: 1923-30, ό.π., σ. 32. Bλ. στο ίδιο, σ.
38, σχετικά µε το φόβο της προσφυγικής ριζοσπαστικοποίησης. Συµπληρωµατικές διαστάσεις επισηµαίνει η
Mαργαρίτα Δρίτσα, “Πίστη και βιοµηχανία στο µεσοπόλεµο”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π., σ. 183.
3
E. Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees in Macedonia: 1923-30, ό.π., σ. 33.
590
της Eπιτροπής Aποκαταστάσεως Προσφύγων µε τη µορφή διεθνούς νοµικού προσώπου
προφύλαξε την προσφυγική αποκατάσταση από τη µόνιµη αναταραχή που επικρατούσε στη χώρα·
ο νέος οργανισµός, στον οποίο παραχώρησαν απόλυτη ανεξαρτησία, τυπικά ήταν υπεύθυνος
µόνον απέναντι στο Συµβούλιο της Kοινωνίας των Eθνών και ουσιαστικά µπορούσε να
παραβλέπει τους νόµους του ελληνικού κράτους.1 Συχνά αξιοποίησε αυτήν τη δυνατότητα προς
όφελος των προσφύγων - κάτι που εξυπηρετούσε παράλληλα τα µακροπρόθεσµα συµφέροντα
σταθεροποίησης της ανατολικής Mεσογείου και των νότιων Bαλκανίων.
Ωστόσο δεν αρκούσαν οι εξωτερικές πιέσεις για να φέρουν τέτοια αποτελέσµατα. Παρά τις
καλές προθέσεις της Eπαναστατικής Kυβέρνησης και την καταρχήν θετική επίδραση του πολιτικού
συστήµατος, το γεγονός παραµένει πως η κινητοποίηση των ίδιων των προσφύγων συντέλεσε,
ίσως πρωταρχικά, στην έγκαιρη µεταβίβαση των ανταλλάξιµων και των απαλλοτριωµένων
κτηµάτων στην Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων και κατόπιν στους νέους δικαιούχους.
Πράγµατι, πολλά από αυτά τα κτήµατα παρέµεναν στην κατοχή µουσουλµάνων ή και εντόπιων οι
οποίοι αντλούσαν από αυτούς τα δικαιώµατά τους. Ως το φθινόπωρο του 1923 απέµεναν µόνο στη
Mακεδονία παραπάνω από τριακόσιες χιλιάδες πρόσφυγες που συντηρούνταν αποκλειστικά από
το κράτος και από φιλανθρωπικές οργανώσεις. Aνέµεναν νέες εκατόµβες θυµάτων αν
αναγκάζονταν να περάσουν και δεύτερο χειµώνα στις ανήλιαγες καπναποθήκες και στις τρώγλες
όπου είχαν εγκατασταθεί - πέρα από κείνους που ζούσαν κυριολεκτικά στους δρόµους· σε ακόµη
δεινότερη θέση βρίσκονταν µάλιστα όσοι περιφέρονταν σε επαρχίες όπου δεν είχαν πρόσβαση
φιλανθρωπικοί φορείς. Mόνον τότε “οι οργανώσεις που εκπροσωπούσαν τους πρόσφυγες και
κυρίως εκείνες της Bόρειας Eλλάδας αφυπνίστηκαν µπροστά στην επικίνδυνη κατάσταση και
αποφάσισαν να παρέµβουν”. Στις αρχές Σεπτεµβρίου συνήλθαν ταυτοχρόνως κι έλαβαν πολιτικές
αποφάσεις στη Θεσσαλονίκη τρία προσφυγικά συνέδρια - των θρακών, των µικρασιατών και των
ποντίων της Mακεδονίας και της Θράκης. Mε πύρινα ψηφίσµατα ζητούσαν να εγκατασταθούν
αµέσως στις µουσουλµανικές περιουσίες και να επισπευστεί ο διωγµός των µουσουλµάνων.2 Tα
πρακτικά προβλήµατα της τεράστιας κλίµακας µεταβίβασης περιουσιών αντιµετώπισαν τον
επόµενο χρόνο η Kυβέρνηση Παπαναστασίου και οι διάδοχοί της.
***
Iσχυρή ήταν τέλος η κινητοποίηση του αντιβασιλικού πληθυσµού στην πρωτεύουσα. Στις 26
Nοεµβρίου οι Δηµοκρατικοί οργάνωσαν στην Aθήνα ένα εντυπωσιακό συλλαλητήριο κάπου είκοσι
χιλιάδων ατόµων, πολύ µεγαλύτερο από το προηγούµενο· οµιλητές ήταν ο Aυγ. Θεολογίτης, ο
σοσιαλιστής συνδικαλιστής Δ. Στρατής, ο πρόεδρος του Eργατικού Kόµµατος Δ. Tυπάλδος και
1
2
M. Kύρκος, EΣB, συνεδρίασις 24η της 21.2.1924, σ. 378-9· E. Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees
in Macedonia: 1923-30, ό.π., σ. 107 κ.ε.
591
άλλοι. Aξιοποιούσαν στο έπακρο εύλογα επιχειρήµατα: η επερχόµενη βρετανική κυβέρνηση,
Φιλελεύθερη ή Eργατική, θα αδιαφορούσε για την ελληνική δυναστεία· ακόµη και οι Συντηρητικοί
και οι υπόλοιπες Δυνάµεις δεν είχαν αναγνωρίσει τον Γεώργιο επί έναν ολόκληρο χρόνο· ο
τελευταίος είχε ακολουθήσει τον Kωνσταντίνο στην εξορία το 1917 και µετά το θάνατο του
Aλεξάνδρου ο Bενιζέλος ήθελε να προτείνει το θρόνο στον Πρίγκιπα Παύλο.1 Aπό την άλλη
πλευρά ο Eπαµεινώνδας Xαρίλαος προσπαθούσε να πείσει τους πρόσφυγες πως η Δηµοκρατία θα
µαταίωνε το προσφυγικό δάνειο και απειλούσε πως αν δεν τροποποιούσαν τον εκλογικό νόµο θα
ακολουθούσε τον Zαΐµη στην αποχή.2
Ήδη οι µετριοπαθείς µοναρχικοί συγκέντρωναν τις ελπίδες τους στην επιστροφή του
Bενιζέλου, την οποία ο ίδιος απέκλειε χωρίς να πείθει. Eρµήνευσαν πως τήν προετοίµαζε µε το
τηλεγράφηµά του της 28ης Nοεµβρίου, ενώ οι κεντρώοι τήν διευκόλυναν οργανώνοντας λαϊκές
συγκεντρώσεις και µεικτές επιτροπές οπαδών και τέως αντιπάλων του. Στις 2 Δεκεµβρίου
συγκέντρωσαν στην Aθήνα πλήθος µεγαλύτερο απ’ ό,τι οι Δηµοκρατικοί, κυρίως πρόσφυγες και
φτωχολογιά, απογοητεύτηκαν όµως από τη γενική έλλειψη ενθουσιασµού. Aνάλογα συλλαλητήρια
οργάνωσαν στις περισσότερες πόλεις: Θεσσαλονίκη, Kαβάλα, Σέρρες, Δράµα, Kοζάνη, Γιάνινα,
Tρίκαλα, Bόλο, Xαλκίδα, Πάτρα, Aίγιο, Kαλαµάτα, Zάκυνθο, Σύρα, Mυτιλήνη.3 Λίγο αργότερα η
ήττα των Συντηρητικών στις βρετανικές εκλογές κατάφερε νέο πλήγµα στις µοναρχικές ελπίδες.
Tην τελευταία Kυριακή πριν από τις εκλογές, στις 9 Δεκεµβρίου, οι µοναρχικοί οργάνωσαν
ένα συλλαλητήριο στις Στήλες του Oλυµπίου Διός που φαίνεται πως ξεπέρασε όλα τα
προηγούµενα σε παλµό και σε αριθµό συγκεντρωµένων, µολονότι η κυβέρνηση περιόρισε την
κάθοδο των αγροτών από τα περίχωρα. Oι βρετανοί παρατηρητές εντυπωσιάστηκαν από “την
εύπορη εµφάνιση και την κοσµία συµπεριφορά του πλήθους, το οποίο αποτελούσαν κυρίως
χωρικοί καθώς και η τάξη των µικροκαταστηµαταρχών της Aθήνας. Ήταν ολότελα αντίθετοι από
εκείνους που είχαν παρακολουθήσει την προηγούµενη συγκέντρωση”.4 Προφανώς γι' αυτόν το
λόγο ο Mπέντινκ τούς έκρινε µε ευµένεια που σπανίως έδειχνε προς διαδηλωτές· απεναντίας ο
Kορδάτος διέκρινε µεταξύ τους πολλούς “Mανιάτες αφοσιωµένους στο Mαυροµιχάλη καθώς και
από την Aττική Aρβανίτες και άλλα στοιχεία της Δραπετσώνας και του Ψυρρή, που ανήκανε στο
λούµπεν προλεταριάτο”. O τελευταίος προσυπογράφει την άποψη πως “είχανε προσηλυτίσει και
µερικούς αξιωµατικούς που υπηρετούσανε στις φρουρές της Aθήνας” µε σκοπό να επιτεθούν στα
γραφεία της Eπανάστασης και στο Yπουργείο Στρατιωτικών που βρίσκονταν περίπου στη θέση
1
30.11.1923/944. Bλ. και την περιγραφή του συλλαλητήριου σε Δηµοκρατία, φ. 19 της 26.11.1923
2
FO 371.8830/112, Bentinck προς Curzon, 30.11.1923/944 ·
3
Στο ίδιο· FO 371.8831/28, Bentinck προς Curzon, 13.12.1923/981· contra Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 190.
Σχετικά µε τα θρυλούµενα σχέδια του Bενιζέλου, βλ. ακόµη τα υποκλεµµένα τηλεγραφήµατα του ιταλικού
Yπουργείου Eξωτερικών υπ’ αρ. 4270 και 4323, στο FO 371.8830/191-192.
4
592
του σηµερινού Yπουργείου Eξωτερικών και της Aιγυπτιακής Πρεσβείας.1 Aλλιώς δεν εξηγείται
ότι κινήθηκαν προς τα Aνάκτορα (σηµερινή Bουλή) αντί να διαλυθούν προς τους ακάλυπτους
χώρους που βρίσκονταν στις υπόλοιπες κατευθύνσεις.
Aκόµη και ο Mπέντινκ, ο οποίος αµφισβητεί πως σκόπευαν να επιτεθούν µολονότι δέχεται
πως πολλοί ήταν οπλισµένοι, περιγράφοντας τα αιµατηρά γεγονότα που επακολούθησαν, µε
δεκάδες νεκρούς και τραυµατίες, επιβεβαιώνει εν πολλοίς τις κατηγορίες του Δαφνή. “Περίεργο
φαίνεται”, προσθέτει όµως, “αν η Kυβέρνηση είχε πράγµατι πληροφορίες για συνοµωσία, το
γεγονός πως επέτρεψε στο πλήθος να διασκορπιστεί [αφότου προωθήθηκε στην πλατεία
Συντάγµατος] µόνο µέσα από δρόµους οι οποίοι οδηγούσαν κατευθείαν στο Yπουργείο Πολέµου
και στα Γραφεία της Eπανάστασης, ή προς τα γραφεία των Δηµοκρατικών και ... προς το Παλάτι
... ορισµένοι διαδηλωτές ήταν εξαιρετικά ερεθισµένοι και µάλιστα έσειαν τις γροθιές τους
µπροστά στα πρόσωπα των στρατιωτών· λέγεται πως πυροβόλησαν στον αέρα ... Ωστόσο όλα αυτά
δεν δικαιολογούν, κατά τη γνώµη µου, τη διαταγή των αξιωµατικών να πυροβολήσουν ένα πλήθος
όπου υπήρχαν γυναίκες και παιδιά”.2 Διαφορετικά θα έκριναν οι διάδοχοί του όσα
διαδραµατίστηκαν εικοσιένα Δεκεµβρίους αργότερα στον ίδιο ακριβώς χώρο της πλατείας
Συντάγµατος, αλλά µε άγγλους αξιωµατικούς στο ρόλο του θύτη.
Θύµατα υπήρξαν και από την άλλη πλευρά, λόγου χάρη ο Nίκος Mαρινάκος της
Δηµοκρατικής Nεολαίας· το πιθανότερο είναι πως και οι δυο πλευρές επιδίωξαν την ένοπλη
σύγκρουση αλλά µε διαφορετικούς στόχους: οι µεν θέλοντας να “κυριαρχήσουν στο δρόµο” και να
δείξουν πως η στρατιωτική δικτατορία δεν ήταν άτρωτη ώστε να εµψυχώσουν τους ψηφοφόρους
τους, οι δε ώστε να τροµοκρατήσουν τους αντιπάλους τους και να αποδείξουν πως ήταν
αποφασισµένοι να κρατήσουν την εξουσία. Tο κυριότερο πάντως αποτέλεσµα της σφαγής των
βασιλοφρόνων ήταν πως ώθησε στην αποχή σύσσωµη σχεδόν την αντιβενιζελική παράταξη.
Eπιπλέον προκάλεσε κινητοποίηση των µοναρχών· τη νύχτα της 10ης Δεκεµβρίου, µόλις
πληροφορήθηκε τις συγκρούσεις της προηγουµένης, η ρουµανική αυλή έστειλε µε ειδικό
απεσταλµένο µήνυµα στον Γεώργιο. Tόν παρακινούσε φορτικά να δραπετεύσει παραµονή των
εκλογών και να τις κηρύξει έκνοµες· οργάνωσε µάλιστα τη µυστική φυγή της βασιλικής
οικογενείας από τον Πειραιά για τη νύχτα της 17ης Δεκεµβρίου κι έστειλε τον τέως γραµµατέα του
ρουµάνου πρωθυπουργού να συντονίσει την επιχείρηση.3
1
Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 650 κ.ε..
2
FO 371.8831/28, Bentinck προς Curzon, 13.12.1923/981· contra Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 191 κ.ε.. Στην
ίδια αναφορά του Bentinck συµπεριλαµβάνεται η αναλυτική περιγραφή των επεισοδίων από τον Talbot, ο οποίος
κατέληγε στα ίδια περίπου πορίσµατα· βλ. επίσης την περιγραφή σε Δηµοκρατία, φ. της 10-12.12.1923. O συνήθως
φιλοµοναρχικός Σπ. B. Mαρκεζίνης, Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. B’, ό.π., σ. 402, αφήνει µετέωρο
το ζήτηµα της ευθύνης για τη σφαγή.
3
FO 371.8830/131, 2155 section 1a προς Lampson, 13.12.1923/very secret· πρβλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ.
197.
593
***
O απόηχος της σφαγής τάραξε παντού τα πνεύµατα. Στη Θεσσαλονίκη “προκάλεσε µεγάλη
κατάθλιψη στους Φιλελεύθερους κύκλους ... δεν αναµένεται κάποια παρόµοια διαδήλωση, καθώς
έχουν ληφθεί ‘όλα τα κατάλληλα µέτρα’, ωστόσο ... ο απρόβλεπτος ξεσηκωµός υπενθύµισε την
υποφώσκουσα απειλή”.1 H ανήσυχη εβδοµάδα πριν από τις εκλογές κύλησε σε κλίµα σύγχυσης, µε
φήµες ταραχών κι εκτροπών. Στην επαρχία απέτυχε η αποχή της αντιπολίτευσης επειδή οι τοπικοί
υποψήφιοί της αδιαφορούσαν για τις εκκλήσεις των ηγετών τους κι αισιοδοξούσαν πως θα
εξέλεγαν πλήθος πληρεξούσιους· µάλιστα η κυβέρνηση φοβόταν µήπως σε ορισµένες περιοχές
δείλιαζαν να παρουσιαστούν στις κάλπες οι αντιµοναρχικοί. H Δηµοκρατία τόνιζε διαρκώς την
αδυναµία των βρετανών ενώ ο Παπαναστασίου προφήτευε, µιλώντας στο Bόλο, την εκθρόνιση
αµφοτέρων των Γεωργίων. Oι Δηµοκρατικοί στρέφονταν τώρα εναντίον του Bενιζέλου καθώς και
των άγγλων, εξαίροντας απεναντίας τη σηµασία της γαλλικής φιλίας: η πρόσφατη εκλογική ήττα
των βρετανών Συντηρητικών ενίσχυε τέτοιες ιδέες και ο περίφροντις Mπέντινκ φοβόταν µήπως
επέστρεφαν σε καίριες θέσεις διπλωµάτες όπως ο Γκρανβίλ και ο Λίντλεϋ, οι οποίοι σίγουρα θα
υπονόµευαν την ελληνική µοναρχία. Oι Συνταγµατικοί από τη µεριά τους ανησυχούσαν µήπως η
Δηµοκρατική Ένωση, η οποία συνεπικουρούµενη από τον Kονδύλη και τον Πάγκαλο
προσπαθούσε τώρα να προσεταιριστεί τον Πλαστήρα, πίεζε να λύσουν το καθεστωτικό µόλις
έβγαιναν τα εκλογικά αποτελέσµατα· µάλιστα η µερίδα του Mιχαλακοπούλου ήθελε να κόψουν
κάθε δεσµό οι Φιλελεύθεροι µε τους Δηµοκρατικούς.2 Aφηγούνταν ο Παπαναστασίου:
Hµείς κατηρτίσαµεν εις τας επαρχίας συνδυασµούς εν συνεργασία µε τους Δηµοκρατικούς
Φιλελεύθερους. Tο υπέρ ηµών ρεύµα διαρκώς ωγκούτο. H συγκέντρωσις του λαού, την
οποίαν ωργανώσαµεν προ των γραφείων της Δηµοκρατικής Eνώσεως, και κατά την οποίαν
ωµίλησαν οι κ.κ. Xατζηκυριάκος και Kονδύλης υπήρξεν επιβλητικωτάτη και από απόψεως
συγκεντρώσεως πλήθους και από απόψεως ζωηρότητος και ενθουσιασµού ... O εκλογικός
αγών διεξήχθη κυρίως µεταξύ ... των Φιλελευθέρων αφ’ ενός και της Δηµοκρατικής
Eνώσεως και των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων αφ’ ετέρου. Aλλά και εις τους συνδυασµούς
των Φιλελευθέρων µετείχον πολλοί, οι οποίοι, αν και παρέµεναν εις το κόµµα των
Φιλελευθέρων, ήσαν δεδηλωµένων δηµοκρατικών φρονηµάτων, όπως επί παραδείγµατι ο
στρατηγός Πάγκαλος, όστις ηγήθη του Φιλελεύθερου συνδυασµού Θεσσαλονίκης.3
1
FO 371.9878/92, Hole προς Bentinck, 14.12.1923/105.
2
FO 371.8831/18, Bentinck προς Curzon, 14.12.1923/976· FO 371.8831/69, Bentinck προς Lampson,
8.12.1923/ιδιωτικό κι εµπιστευτικό· EΣB, συνεδρίασις 17η της 13.2.1924, σ. 222· Aλ. Παπαναστασίου, Γ.
Kαφαντάρης και Aλ. Mυλωνάς σε EΣB, συνεδρίασις 24η της 21.2.1924, σ. 362.
3
594
Oι Δηµοκρατικοί κατάρτισαν αποκεντρωτικά συνδυασµούς από τις αρχές Δεκεµβρίου ως
την παραµονή των εκλογών και κατά τόπους σχηµάτισαν διάφορες συµµαχίες. Aυτοτελείς
Δηµοκρατικοί συνδυασµοί κατέβηκαν στις µονοεδρικές περιφέρειες καθώς και στη Mαντινεία, στα
Kαλάβρυτα, στη Λέσβο εναντίον του Γ. Παπανδρέου, στην Kοµοτηνή υπό τον Kονδύλη και τον
Mπακάλµπαση, καθώς και στον Bόλο υπό τον Γ. Φιλάρετο. Mε τους Δηµοκρατικούς
Φιλελευθέρους συνεργάστηκαν στη Xαλκίδα, στην Πάτρα, στην Oλυµπία, στη Δράµα, στα
Iωάννινα, στην Kαστοριά, στις Σέρρες και στη Γορτυνία· αλλού, όπως στην Παρνασσίδα και στη
Mήλο, µαταιώθηκαν την τελευταία στιγµή οι συµµαχίες µαζί τους. Mε τους Aγροτικούς
συνεργάστηκαν στη Nαυπακτία· µε τους Aγροτικούς και µε τους Φιλελευθέρους µαζί στην
Kορινθία, εναντίον ενός εξίσου µεικτού συνδυασµού Δηµοκρατικών, Φιλελευθέρων και
αντιβενιζελικών. Σχηµάτισαν κοινό ψηφοδέλτιο µε τους Δηµοκρατικούς Φιλελευθέρους και µε
τους Φιλελευθέρους στην Kαβάλα. Oρισµένοι ισχυροί ηγέτες της Παλαιάς Eλλάδας ανέλαβαν την
ευθύνη να καταρτίσουν τους συνδυασµούς στις περιφέρειές τους· ο Παπαναστασίου στην Aρκαδία
όπου κατέβηκε µόνη της η Δηµοκρατική Ένωση µε σήµα το έλατο, ο Kουτούπης στη Λακωνία, ο
Πετµεζάς στα Kαλάβρυτα, ο Aραβαντινός στην Kορινθία κι επίσης ο Aβέρωφ στη Xαλκίδα, ο K.
Πανάς στην Kεφαλονιά και ο Γ. Διδάχος στην Hλεία.1
Xαρακτηριστικά των εκλογών αυτών ήταν η ανανέωση του πολιτικού προσωπικού και η
γενική αντίθεση των τοπικών ολιγαρχιών προς το Kόµµα Φιλελευθέρων και προς τη Δηµοκρατική
Ένωση: “H παρουσία του Στρατηγού Παγκάλου”, ειδοποιούσε ο βρετανός πρόξενος στη
Θεσσαλονίκη, “έβλαψε πολύ το Kόµµα Φιλελευθέρων στη Mακεδονία, ειδικότερα όσον αφορά την
υποστήριξή του από τις παλαιότερες και πιο αξιοσέβαστες οικογένειες. Kαµιά από τις τελευταίες
δεν συντάχθηκε καθ’ οιονδήποτε τρόπο µε το πρόγραµµά του και στα ψηφοδέλτια έχουν µόνον ένα
όνοµα που φέρει εκ παραδόσεως κάποιο βάρος. Ίσως αυτό να µην αποδειχτεί σοβαρό µειονέκτηµα
στις τωρινές κάπως κωµικές εκλογές, στο µέλλον όµως µπορεί κάλλιστα να φανεί πως η ακραία
στάση των Δηµοκρατικών του διαµετρήµατός του [του Παγκάλου] ώθησε προς τον άγριο
συντηρητισµό το πιό αξιοσέβαστο φιλελεύθερο στοιχείο”.2 Mε άλλα λόγια οι πρόκριτοι
συσπειρώνονταν στον αντιβενιζελισµό.
Συνάµα πάντως ακόµη και η Δηµοκρατική Ένωση χρησιµοποίησε παλαιοκοµµατικές
πρακτικές και συντηρητικές πολιτικές οργανώσεις.3 Στην Παλαιά Eλλάδα επιβίωναν ευρέως
1
Δηµοκρατία, φ. της 29.11-12.12.1923· Γ. Φιλάρετος, Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος...., ό.π., τ. Δ’, σ. 797.
2
3
Eνδεικτικές των βαθύτερων αντιφάσεων της πολιτικής κουλτούρας και συµπεριφοράς καθώς και των µορφών
πολιτικής οργάνωσης στην εκλογική περιφέρεια του Παπαναστασίου, αλλά εντέλει και των αµφισηµιών του
Δηµοκρατικού λόγου, ήταν αγγελίες όπως η παρακάτω την οποία δηµοσίευσε µια εφηµερίδα της Tρίπολης που
υποστήριζε τον τοπικό Δηµοκρατικό συνδυασµό: “Δήλωσις. Συνελθόντες οι κάτωθι συγγενείς εξελέγξαµεν [sic] την
τριµελή επιτροπήν εκ των ... η οποία θα έχη δικαίωµα να µας αντιπροσωπεύη εις τας οικογενειακάς και τας
595
παραδοσιακές εκλογικές πρακτικές, τις οποίες λόγου χάρη αξιοποίησε η οικογένεια Mπούρα,
“φύσει δηµοκρατικών αρχών, δια παµψηφίας των 167 µελών” (µόνον ανδρών, βεβαίως)
ανακοινώνοντας πως θα υποστήριζε τον Φιλελεύθερο συνδυασµό της Kαλαµάτας.1 Aντιθέτως στη
Mακεδονία και στη Θράκη εξέχουσες θέσεις στους συνδυασµούς κατέλαβαν στρατιωτικοί.2 Στη
δυτική Mακεδονία τέλος φαίνεται πως πρωτοστάτησαν στην εκστρατεία των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων, “πλην των δεδηλωµένων κορυφαίων Φιλελευθέρων ... και τα σηµαντικώτερα
στελέχη της Mακεδονικής Nεολαίας, οργανώσεως αντιβενιζελικής του ιατρού Γκοτζαµάνη”.3
Oι µεγαλύτερες δυσκολίες στην κατάρτιση των συνδυασµών παρουσιάστηκαν στην Aθήνα,
στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη. O Παπαναστασίου πήγε στη Θεσσαλονίκη για να συνεννοηθεί
µε τον Kονδύλη και µε τον Πάγκαλο, όταν διαφώνησε όµως µε τον τελευταίο αποφάσισε να
καταρτίσει συνδυασµό µε εκπροσώπους των αγροτών και των εργατών· διαπραγµατεύτηκε ακόµη
και µε το Σοσιαλεργατικό Kόµµα που µετρούσε στην πόλη αυτή κι επιπλέον, όπως αναφέραµε
παραπάνω, είχε ταχθεί επισήµως υπέρ της Δηµοκρατίας.4 Ωστόσο ο εκλογικός νόµος του
Παπανδρέου, καθώς και µια διακήρυξη της τοπικής Δηµοκρατικής Ένωσης η οποία διατεινόταν
πως οι χωριστοί εκλογικοί σύλλογοι προστάτευαν τη χώρα από τα “ξένα εχθρικά στοιχεία”,
αποξένωσαν τους περισσότερους εβραίους από το Δηµοκρατικό στρατόπεδο. O πρόεδρος του
τοπικού Δηµοκρατικού Συλλόγου Zαφειρίου, ο οποίος µάλλον δεν συµµεριζόταν ολόψυχα τα
ισονοµικά ιδανικά, διευκρίνισε βεβαίως πως εννοούσε ως εχθρικά στοιχεία µόνον τους
µουσουλµάνους και όχι τους φίλτατους εβραίους· ακόµη και ο γενικός διοικητής δήλωσε χωρίς
αποτέλεσµα στον αρχιρραβίνο πως η κυβέρνηση ήθελε να ψηφίσουν όλοι οι εβραίοι.5 Kατά τα
λοιπά στη Θεσσαλονίκη δεν έγινε προεκλογική εκστρατεία· µολονότι οι υποψήφιοι επισκέφτηκαν
µερικά επαρχιακά κέντρα, τυπικά µόνον ασχολήθηκαν µε τους ψηφοφόρους τους. “Φαίνεται πως
στηρίχτηκαν µάλλον στα µέτρα της Eπανάστασης παρά στη δική τους πειθώ”, έγραφε ο Xόουλ την
πολιτικάς ηµών υποθέσεις” (ακολουθούσαν αρκετά ονόµατα): Eλεύθερος Aνθρωπος (Tρίπολις), φ. 11 της
6.12.1923.
1
2
Δηµοκρατία, φ. της 29.11-12.12.1923.
3
Iω. Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, ό.π., σ. 125-126.
4
Δηµοκρατία, φ. της 30.11, και 2, 3, 6.12.1923.
5
Στην έντονη δηµοσιογραφική συζήτηση που ακολούθησε επικράτησε η εφηµερίδα Pueblo η οποία υποστήριζε την
αποχή, ενώ αντίθετες ήταν οι απόψεις της Verdad· τελικά η Γενική Διοίκηση πήρε ρητές εντολές να πατάξει µε κάθε
µέσο τις εβραϊκές διαµαρτυρίες: FO 371.8830/36, Hole προς Bentinck, 12.11.1923/95· FO 371.8830/100, Hole προς
Bentinck, 21.11.1923/100. Tο Συµβούλιο της Iσραηλιτικής Kοινότητας δήλωνε ικανοποιηµένο από τις εξηγήσεις της
Kυβέρνησης πως το µέτρο υπαγόρευε η επιθυµία προστασίας των εβραϊκών συµφερόντων και πως προοιώνιζε τη
γενική αναγνώρισή τους ως επίσηµης µειονότητας, αλλά ο εφησυχασµός του ξεσήκωσε ισχυρές διαµαρτυρίες όλων
σχεδόν των εβραϊκών οργανώσεων (FO 371.9878/92, Hole προς Bentinck, 14.12.1923/105). Για το KKE βλ. και
596
παραµονή των εκλογών: “Aµφιβάλλω εάν το ένα δέκατο των εκλογέων είχε ευκαιρία να ακούσει
µια εξήγηση του Φιλελεύθερου ή του Δηµοκρατικού προγράµµατος· πιστεύω πως µε εξαίρεση τους
επαγγελµατίες της πολιτικής η γενική στάση συνοψίζεται µάλλον σε απάθεια και αδιαφορία”.1
Στην Aθήνα και στον Πειραιά µε πολλή δυσκολία κατάρτισαν κοινό συνδυασµό όπου
εκπροσωπούνταν περίπου ισοδύναµα οι Συνταγµατικοί Φιλελεύθεροι, η Δηµοκρατική Ένωση η
οποία συµπεριλάµβανε τον Γιαννιό και τον Θεοδωρόπουλο, οι πρόσφυγες και οι λεγόµενοι
“Eθνικιστές”, δηλαδή οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι. Yπέγραψαν κοινό πρωτόκολλο µε το οποίο
η Δηµοκρατική Ένωση δέσµευε τους Φιλελευθέρους πληρεξουσίους πως θα τάσσονταν υπέρ της
Δηµοκρατίας αν δεν απειλούσαν σοβαροί κίνδυνοι τη χώρα: ήταν η πρώτη επίσηµη εκδήλωση της
Φιλελεύθερης ηγεσίας υπέρ της Δηµοκρατίας.2
Tο καθεστωτικό δεν έθεσαν ανοιχτά στις εκλογές µόνον οι Δηµοκρατικοί αλλά και
πολυάριθµοι µοναρχικοί υποψήφιοι που επιστράτευσαν µοτίβα τα οποία απέδιδαν, έστω και
διαστρεβλωµένα, ιδεολογικές και κοινωνικές διαστάσεις της σύγκρουσης και τα οποία θα
χρησιµοποιούσαν κατά κόρον αργότερα εναντίον άλλων αριστερών αντιπάλων. Στην Aρκαδία
“αντέτασσεν ο κ. Tριανταφυλλάκος και οι άλλοι συνυποψήφιοί του ότι, αν γίνη η Δηµοκρατία, θα
καταστραφή το Eθνος, θα καταστραφή και ο Λαός. Διατί; Διότι αν γίνη Δηµοκρατία, έλεγον, δεν
θα ορίζητε την γυναίκα σας, δεν θα ορίζητε το κορίτσι σας. Θα το παίρνη όποιος θέλει, δεν θα
ορίζητε το ζώον σας. Eάν σας κάµνη κανείς ζηµίαν, δεν θα τιµωρήται· και εις το τέλος θα σας
χαλάσουν την θρησκεία, διότι ποίον θα µνηµονεύη ο παππάς εις τα Άγια;”.3 Στα χωριά της
Aττικής κινδύνευαν άλλα πολύτιµα αγαθα: διέδιδαν πως η Δηµοκρατία θα έπαιρνε τα γαϊδούρια
των χωρικών και θα επέβαλλε ποτοαπαγόρευση, όπως είχαν κάνει πρόσφατα στη µεγάλη
υπερατλαντική Δηµοκρατία.4 Σε άλλα µέρη όµως το εικόνισµα του Bενιζέλου στόλιζε πανηγυρικά
την εκκλησία ανάµεσα στα λάβαρα του αγίου Δηµητρίου και του αγίου Γεωργίου· όσο για τον
ανέστιο πρόσφυγα, εκείνος, µε τα λόγια του Iασονίδη, “όταν εψήφιζεν, ησπάζετο την κάλπην,
εσταύρωνε το ψηφοδέλτιον και το έρριπτεν εις την κάλπην, διότι είχε την ιδέαν ότι εις το
ψηφοδέλτιον εκείνο ενέκλειε την κατάραν εναντίον της Δυναστείας”.5
1
2
FO 371.8831/18, Bentinck προς Curzon, 14.12.1923/976· FO 371.8831/69, Bentinck προς Lampson,
8.12.1923/ιδιωτικό κι εµπιστευτικό· Δηµοκρατία, φ. της 5 και της 8.12.1923· EΣB, συνεδρίασις 17η της 13.2.1924, σ.
222· Aλ. Παπαναστασίου, Γ. Kαφαντάρης και Aλ. Mυλωνάς σε EΣB, συνεδρίασις 24η της 21.2.1924, σ. 362.
3
EΣB, συνεδρίασις 17η, 13.2.1924, σ. 222. Tα ίδια µοτίβα αναφέρει από την περιφέρειά του και ο Λ. Θεοχάρης· βλ.
σε EΣB, συνεδρίασις 17η της 13.2.1924, σ. 219.
4
Σκεύος Zερβός, EΣB, συνεδρίασις 23η της 20.2.1924, σ. 323.
5
H µαρτυρία για την εικόνα του Bενιζέλου είναι του N. Kωνσταντοπούλου, σε EΣB, συνεδρίασις 20η της
16.2.1924, σ. 264. Λ. Iασωνίδης σε EΣB, συνεδρίασις 22α της 19.2.1924, σ. 313. Πρβλ. και τη µαρτυρία του N.
Δενδρινού, EΣB, συνεδρίασις 20η, 16.2.1924, σ. 268.
597
Tο απόγευµα των εκλογών συντάραξαν την Aθήνα φήµες πως κατέφθανε ο Πάγκαλος -
πράγµα που έγινε πράγµατι την εποµένη - µε σκοπό να αποµακρύνει χωρίς χρονοτριβή τον
Γεώργιο και να εξοντώσει τους ηγέτες της αντιπολίτευσης, κυρίως τον Mπούσιο και τον Γεώργιο
Δ. Pάλλη. Aµέσως ο τελευταίος φυγαδεύτηκε στο Παρίσι ενώ ο Mπούσιος και άλλοι κρύφτηκαν.1
Ωστόσο οι εκλογές της 16ης Δεκεµβρίου γενικώς δεν επιβεβαίωσαν τους µοναρχικούς φόβους και,
όπως παραδέχτηκαν οι βρετανοί, “οπωσδήποτε ξεχώρισαν από µια άποψη. Mε εξαίρεση, ίσως,
εκείνες του 1910, ποτέ στην ιστορία του Eλληνικού βασιλείου δεν έγιναν ... εκλογές µε τόσο
απόλυτη τάξη και απουσία ταραχών”.2 H αντιπολίτευση φαίνεται πως απείχε στις περισσότερες
περιφέρειες, ο Mιχαλακόπουλος εκτιµούσε όµως την αποχή σε λιγότερο από 30% και πίστευε πως
ένα µέρος της αντιπολίτευσης ψήφισε συντηρητικούς Φιλελευθέρους. Eπίσης στη Mακεδονία
πολλοί ψήφισαν εξαιτίας στρατιωτικών πιέσεων και οι κοινοί συνδυασµοί Φιλελευθέρων και
Δηµοκρατικών προκάλεσαν µεγάλη σύγχυση: “Aδύνατο να διαχωριστούν σαφώς οι πληρεξούσιοι
που εκλέχτηκαν. Oι αποχρώσεις τους θυµίζουν τα χρώµατα του ουράνιου τόξου· η ακραία
πτέρυγα κάθε παράταξης συγχέεται µε τη µετριοπαθή πτέρυγα της διπλανής”.3 O Δαγκλής
υποστήριζε πως διέθετε 221 πληρεξουσίους, ο Pούσσος 97, ενώ ο Παπαναστασίου έστειλε στον
Bενιζέλο έναν κατάλογο µε 90 πληρεξουσίους της Δηµοκρατικής Ένωσης και άλλους 41
ανεξάρτητους Δηµοκρατικούς.4 H κάλπη δεν έδωσε αποφασιστικό προβάδισµα ούτε στους
συντηρητικούς Φιλελευθέρους ούτε στη Δηµοκρατική Ένωση. Oι περισσότεροι πίστεψαν λοιπόν
πως είχε έρθει η ώρα του Bενιζέλου.
γ. H επιστροφή του Bενιζέλου

Στους επόµενους τίτλους θα παρακολουθήσουµε µε ποιούς χειρισµούς ο Παπαναστασίου και οι
αδιάλλακτοι στρατιωτικοί έδιωξαν τον µονάρχη από τη χώρα την επαύριο των εκλογών, πώς
ενισχύθηκαν εκ νέου οι Δηµοκρατικοί όταν προσχώρησε ο Kουντουριώτης στο στρατόπεδό τους
και πώς αρνήθηκε απροσδόκητα ο Πλαστήρας να αναθέσει την πρωθυπουργία στον
Παπαναστασίου· επίσης το νέο σχέδιο που επεξεργάστηκε ο Bενιζέλος προτού επιστρέψει στη
χώρα, µε το οποίο επιδίωκε να εξουδετερώσει τους στρατιωτικούς και να κάνει ρυθµιστή των
εξελίξεων το πολιτικό κέντρο, το οποίο θα µπορούσε ευκολότερα να ελέγξει.
H είδηση πως επέστρεφε ο παλαίµαχος πολιτικός εξασθένησε ακαριαία τη Δηµοκρατική
Ένωση κι έπεισε τις ξένες πρωτεύουσες πως ήταν ώρα να αναγνωρίσουν την ελληνική κυβέρνηση.
Ωστόσο ο Bενιζέλος δεν πέτυχε τους στόχους του. Στην εθνοσυνέλευση οι Δηµοκρατικοί
1
2
3
Στο ίδιο.
4
Στο ίδιο. Bλ. τον κατάλογο που έστειλε ο Παπαναστασίου σε Δηµοκρατία, φ. της 25.12.1923· σύµφωνα µε την
καταµέτρησή του εκλέχτηκαν 90 βουλευτές της ΔE, 41 ανεξάρτητοι και αγροτικοί Δηµοκρατικοί, 106 Φιλελεύθεροι
Δηµοκρατικοί, 157 Φιλελεύθεροι και 7 Aντιβενιζελικοί.
598
µιλιταριστές τόν υποδέχτηκαν µε ύβρεις και η βασιλική δεξιά αρνήθηκε να τόν συνδράµει· οι
Φιλελεύθεροι του φόρτωσαν την πρωθυπουργία και την ηγεσία του κόµµατος, αφήνοντάς τον στην
πρώτη γραµµή των Δηµοκρατικών όσο και των µοναρχικών επικρίσεων. O Παπαναστασίου
επιτέθηκε στο σχέδιό του για ένα πολύπλοκο δηµοψήφισµα, αντιπροτείνοντας ένα απλό ερώτηµα
προς το λαό το οποίο θα πόλωνε τον αγώνα µεταξύ Δηµοκρατικών και µοναρχικών αντί να
µετατρέπει σε διαιτητή το κέντρο. Στη βουλή υποστήριξε τον Bενιζέλο σε σηµαντικά ζητήµατα -
και ο Bενιζέλος άλλωστε κάλυψε µέρος της απόστασης που τούς χώριζε - από την άλλη µεριά
όµως ανέδειξε σε κεντρικό πολιτικό ζήτηµα τη διαφωνία τους σχετικά µε τη λύση του
καθεστωτικού. Συνεχίζοντας τις επιθέσεις εναντίον της κυβέρνησης προσέλκυσε τις
αµφιταλαντευόµενες οµάδες των πληρεξουσίων και µάλιστα πρόσφερε κάλυψη στους
µιλιταριστές· ανάγκασε τελικά τον Bενιζέλο να παραιτηθεί, πράγµα που είχε ως συνέπεια αφενός
να προσεγγίσουν τη Δηµοκρατική Ένωση οι περισσότεροι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι και
αφετέρου να αυξηθεί κατακόρυφα η επιρροή του στρατού. O Kαφαντάρης, ο οποίος ανέλαβε
κατόπιν την πρωθυπουργία, µαταίως έκανε νέες παραχωρήσεις στους Δηµοκρατικούς· µέσα σε
εβδοµάδες αναγκάστηκε να τούς παραχωρήσει την κυβέρνηση ενώ ο Bενιζέλος εγκατέλειπε τη
χώρα.
O Γεώργιος διώχνεται
H νίκη της 16ης Δεκεµβρίου επέτρεψε στους Δηµοκρατικούς να καταφέρουν, κινητοποιώντας τους
οπαδούς τους, καίριο πλήγµα στη µοναρχία. O Παπαναστασίου απαίτησε την εποµένη να φύγει
από τη χώρα ο βασιλιάς προτού συγκληθεί η Συντακτική Συνέλευση1 και την ίδια ηµέρα
“εσχηµατίσθη αυθορµήτως ογκώδης διαδήλωσις, µε επικεφαλής τον κ. Xατζηκυριάκον και άλλα
µέλη της Δηµ. Eνώσεως, η οποία περιεκύκλωσε το Πολιτικόν Γραφείον και παρέµεινεν εκεί επί
ώρας, αξιούσα την άµεσον αποµάκρυνσιν του βασιλέως Γεωργίου”.2 Aµέσως ο Γονατάς ζήτησε
από τον τελευταίο να αποµακρυνθεί στο εξωτερικό. O Mιχαλακόπουλος επέστρεψε εσπευσµένα
από την Πάτρα στην Aθήνα αλλά απέτυχε να χαλιναγωγήσει τους αξιωµατικούς. Έπειτα από µια
απεγνωσµένη προσπάθεια να εξασφαλίσει την υποστήριξη του Bενιζέλου ο βασιλιάς υπάκουσε και
στις 19 Δεκεµβρίου απέπλευσε για τη Pουµανία. “Δεν υπάρχει καµµία ευτυχεστέρα ηµέρα εις την
ζωήν µου από αυτήν, εν όνειρον δια το οποίον και µόνον ήξιζε να ζήση κανείς πράγµατι”,
αναφωνούσε αργότερα ο Aραβαντινός.3 “Πολλά, αν όχι τα πάντα”, έγραφε σκεπτικός ο Mπέντινκ,
“θα εξαρτηθούν από την απόφαση που θα πάρει ο κ. Bενιζέλος ... Tο κόµµα του, ενώ διαθέτει την
υποστήριξη του πληθυσµού, αποδεικνύεται ανίκανο να αντιτάξει ενιαίο µέτωπο στους
1
2
3
Aφηγήσεις του Π. Aραβαντινού σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 234· Στ. Γονατά, EΣB, συνεδρίασις 21η
της 18.2.1924, σ. 287 κ.ε..
599
ενεργητικούς και θορυβώδεις Δηµοκρατικούς”.1 Aρκετοί διπλωµάτες υποπτεύονταν όµως πως οι
αξιωµατικοί ήταν στην πραγµατικότητα όργανα του Bενιζέλου, ο οποίος ετοιµαζόταν να
επιστρέψει όχι ως σωτήρας της µοναρχίας αλλά ως πρόεδρος της Δηµοκρατίας. Άλλωστε ο
ισχυρότατος παράγοντας Γεώργιος Pούσσος, ο οποίος διατηρούσε στενή επαφή µε τον απόντα
ηγέτη, βρισκόταν επικεφαλής των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων οι οποίοι πρακτικά συνέκλιναν µε
τον Παπαναστασίου.2
Tις επόµενες ηµέρες φάνηκε πως η Δηµοκρατική Ένωση και οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι,
που πίεζαν τον Γονατά να τούς παραδώσει την εξουσία, θα σχηµάτιζαν συµµαχική κυβέρνηση. O
Πλαστήρας όταν συνάντησε τον Παπαναστασίου δέχτηκε να δώσουν στον Δηµοκρατικό
συνασπισµό την κυβέρνηση αν δεν επέστρεφε ο Bενιζέλος· την παραµονή των Xριστουγέννων ο
Παπαναστασίου είχε επίσης πολύωρη συζήτηση µε τον Mπέντινκ ενόψει της ίδιας προοπτικής.3
Ωστόσο οι προθέσεις του Bενιζέλου παρέµεναν ανεξιχνίαστες και δεν µπορούσαν να του
αποδώσουν τις επιλογές του Pούσσου: πάγια τακτική του ήταν να διατηρεί σχέσεις µε τους
επικεφαλής όλων των µερίδων της παράταξής του και να µη δεσµεύεται προκαταβολικά. Oι
Δηµοκρατικοί πάντως δεν ήθελαν να επιστρέψει πριν τη µεταπολίτευση.4
Στο µεταξύ όρισαν αντιβασιλέα τον Kουντουριώτη ο οποίος συγκέντρωνε τη γενική
εκτίµηση και ιδίως την έγκριση του Στρατιωτικού Συνδέσµου, θεωρούνταν όµως απρόβλεπτος και
είχε µεταστραφεί υπέρ της Δηµοκρατίας µόλις πριν από µερικές εβδοµάδες. O Mπέντινκ πίστευε
πως έπασχε από γεροντική άνοια και πως χειραγωγούνταν από τον νεότερο αδερφό του, Iωάννη:
“Admiral is generally reputed to be Gaga”. Tόν κατηγόρησαν µάλιστα ως αγενή επειδή δεν
επισκέφτηκε τη βρετανική πρεσβεία για να τήν ευχαριστήσει για το ευγενικό ενδιαφέρον που έδειξε
όταν πήγε να τόν δολοφονήσει η κυβέρνηση των φίλων της. H µεταστροφή και ο διορισµός του
ήταν ισάριθµες ήττες για τους συντηρητικούς. Eντέλει, αφηγείται ο Παπαναστασίου, “αι
διαµαρτυρίαι των Φιλελευθέρων ... δια την αποµάκρυνσιν του βασιλέως, ενίσχυσαν τον κ.
Πλαστήραν εις την γνώµην που είχε, ότι την Eπαναστατικήν Kυβέρνησιν έπρεπε να διαδεχθή
Kυβέρνησις υπό τον κ. Bενιζέλον. Kαι δια τούτο αντί να αναθέση εις εµέ, ως γενικώς ανεµένετο
και ήτο φυσικόν µετά την εκδηλωθείσαν ροπήν του δηµοσίου φρονήµατος εις τας εκλογάς, όπως
σχηµατίσω Kυβέρνησιν εν συνεργασία µε τους Δηµοκρατικούς Φιλελευθέρους, οι οποίοι είχον εν
τω µεταξύ ανακηρύξει αρχηγόν των τον κ. Pούσσον και ήσαν σύµφωνοι προς τούτο,
1
FO 371.9878/96-97, Bentinck προς Curzon, 21.12.1923/995.
2
Στο ίδιο· στην ίδια αναφορά περιλαµβάνεται και το χρονικό της εκδίωξης του Γεωργίου, για το οποίο βλ. επίσης
σε Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 195 κ.ε.. Σχετικά µε τις συνθήκες αποµάκρυνσης του Γεωργίου βλ. και FO
371.8830/140-223.
3
Δηµοκρατία, φ. της 21-25.12.1923.
4
600
ετηλεγράφησεν ο κ. Πλαστήρας εις τον κ. Bενιζέλον εις Παρισίους ευρισκόµενον να σπεύση να
κατέλθη εις την Eλλάδα και να αναλάβη την διακυβέρνησιν του τόπου”.1
Tο εκλογικό αποτέλεσµα και το τετελεσµένο γεγονός της αποµάκρυνσης του Γεωργίου
έπεισαν τον Bενιζέλο πως η επιστροφή του στην Eλλάδα ήταν χρήσιµη ώστε να γείρει την
πλάστιγγα προς την επιθυµητή κατεύθυνση - την οποία πάντως ο ίδιος άφηνε διφορούµενη - µε
την προϋπόθεση ότι θα συγκέντρωνε τη εξουσία στα χέρια του και θα ενισχυόταν από τα
εναποµένοντα συντηρητικά κέντρα. H Eπανάσταση και οι Φιλελεύθεροι ζητούσαν πιεστικά να
επιστρέψει· το ίδιο και το ναυτικό, το οποίο συµφωνούσε να του δώσουν πλήρη ελευθερία
κινήσεων. Aντιθέτως οι εκπρόσωποι του στρατού απαιτούσαν να συνεργαστεί στην οριστική
εκδίωξη της δυναστείας και πρόσφεραν ως αντάλλαγµα, όπως έκαναν οι προκάτοχοί τους το 1910,
την αποµάκρυνσή τους από την πολιτική σκηνή. Aµέσως ο Bενιζέλος ζήτησε να συναντήσει στο
Παρίσι τον σερ Tζέραλντ Tάλµποτ, γνωστό µας από τη διάσωση του Πρίγκιπα Aνδρέα, τον οποίο
χρησιµοποιούσε συχνά ως ενδιάµεσο µε το Φόρεϊν Όφφις. O Nίκολσον είκασε πως θα ζητούσε
συµπαράσταση προτού αναλάβει κυβερνητικές ευθύνες και ζήτησε από τον Tάλµποτ να µην
αποκαλύψει τις προθέσεις τους: “εάν του ζητήσουµε να επιστρέψει, τότε θα είµαστε υποχρεωµένοι
να τόν στηρίξουµε αν τυχόν το κάνει· θα πρότεινα να µη δώσουµε απάντηση”.2 H βρετανική
επιφυλακτικότητα την κρίσιµη στιγµή αντανακλούσε δυσπιστία για τις πραγµατικές προθέσεις του
Bενιζέλου όσο και την αδιαφορία του Φόρεϊν Όφφις για το µέλλον της δυναστείας εφόσον ο
τελευταίος εξασφάλιζε σταθερότητα· εντέλει προοιώνιζε την ανακήρυξη της Δηµοκρατίας.
Όταν ο Tάλµποτ έφτασε στο Παρίσι στις 22 Δεκεµβρίου ζήτησε να συναντήσει αµέσως τον
αυτοεξόριστο πολιτικό. Eκείνος τον επισκέφτηκε την εποµένη και παρουσίασε το πρόγραµµά του:3
θα επέστρεφε προσωρινά για να εφαρµόσει ένα νέο σχέδιο για την άµεση αποδυνάµωση των
αξιωµατικών, ενώ συνάµα προετοίµαζε το έδαφος για την ενδεχόµενη µεταπήδησή του στην
Προεδρία της Δηµοκρατίας. Πρώτα θα διέλυε τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο και θα σκόρπιζε τα µέλη
του, έπειτα θα σχηµάτιζε κυβέρνηση των Φιλελευθέρων. Θα συγκαλούσε τους ιθύνοντες ώστε να
τούς πείσει πως αποσυρόταν οριστικά από την ηγεσία του κόµµατος και να τούς παρακινήσει να
εκλέξουν διάδοχό του τον Mιχαλακόπουλο ή τον Kαφαντάρη. O ίδιος θα δεχόταν να αναλάβει
προσωρινώς κάποιο υπουργείο - µάλλον το Eξωτερικών - στη νέα κυβέρνηση από την οποία θα
απέκλειαν ολότελα τους στρατιωτικούς· µάλιστα θα απαγόρευε να µετέχουν στην πολιτική όσοι
1
Curzon, 20.12.1923/τηλ. 616· FO 371.8830/211, Bentinck προς Curzon, 20.12.1923/τηλ. 617· FO 371.9878/101,
Bentinck προς Curzon, 26.12.1923/997· FO 371.9878/118, Bentinck προς Curzon, 28.12.1923/1016. Contra Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 210.
2
FO 371.8830/216, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson και άλλη ανυπόγραφη 21.12.1923· FO 371.8830/227, Πρακτικά
FO, σηµείωση Nicolson, 21.12.1923.
3
FO 371.8831/50, Πρακτικά FO, υπόµνηµα Gerald Talbot, 23.12.1923· βλ. επίσης Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A',
σ. 203 κ.ε..
601
δεν παραιτούνταν προηγουµένως από το στράτευµα. Tο καθεστωτικό θα το έλυναν µε ελεύθερο
δηµοψήφισµα σε µερικούς µήνες, καλώντας τους βασιλικούς και τους Δηµοκρατικούς να
συµφωνήσουν στους όρους του ώστε να µην έχουν κατόπιν αµφισβητήσεις. O ίδιος ήθελε να
σχηµατίσουν πενταµελείς εφορευτικές επιτροπές σε όλη τη χώρα µε δυο αντιπροσώπους του
Kόµµατος Φιλελευθέρων, δυο της Δηµοκρατικής µερίδας κι έναν που θα όριζε ο Πρόεδρος
Eφετών. Θα έθετε τρία ερωτήµατα: διατήρηση της δυναστείας, αντικατάστασή της µε νέα ή ίδρυση
Δηµοκρατίας. Aν όµως διαπίστωνε πως αδυνατούσε να διαλύσει τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο, ή να
καταργήσει τον έλεγχο της χώρας από τους στρατιωτικούς και να εγκαταστήσει κανονική πολιτική
κυβέρνηση η οποία θα επανέφερε την οµαλότητα εξασφαλίζοντας απολύτως ελεύθερο
δηµοψήφισµα, θα έφευγε ξανά.1
Eποµένως ο Bενιζέλος είχε επεξεργαστεί εγκαίρως ένα σχέδιο πολλαπλών
δηµοψηφισµάτων, λίγο διαφορετικό από εκείνο που δηµοσιοποίησε αργότερα αλλά πάντως
διευθετηµένο έτσι ώστε να δυσχεραίνει εξαιρετικά τη διατήρηση της δυναστείας και κυρίως να
προκαλέσει σύγχυση και να διασπάσει τις δυνάµεις των µοναρχικών. Για την ανάγκη να
συγκεντρώσουν συντριπτική πλειοψηφία οι οπαδοί της µεταπολίτευσης, δεν έκανε πια λόγο.
Παράλληλα επέτρεπε στους Φιλελευθέρους να εκβιάσουν τη Δηµοκρατική Ένωση µε µαταίωση της
µεταπολίτευσης, την οποία θα κατόρθωναν αν υποστήριζαν την οσονδήποτε υποθετική ενδιάµεση
λύση της απλής αντικατάστασης της δυναστείας. Έτσι ήθελε να αποσπάσει την πρωτοβουλία των
κινήσεων από τους ως τότε πρωταγωνιστές και να τήν επαναφέρει στο πολιτικό κέντρο, το οποίο
έλπιζε σχετικά εύκολα να ελέγξει.
O Bενιζέλος δεν κυβερνά

Mόλις ειδοποίησε πως επέστρεφε ο Bενιζέλος, η δύναµη των “άµεσων Δηµοκρατικών” εξασθένησε
ακαριαία. O Oθωναίος ανακοίνωσε την αυτοδιάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσµου, η δραχµή
υψώθηκε πάραυτα και οι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι άρχισαν να διαρρέουν προς το Kόµµα
Φιλελευθέρων. Mετριοπαθείς και αντιβενιζελικοί ευελπιστούσαν πως σύντοµα θα ακολουθούσε η
επιστροφή του Γεωργίου και πως θα συγκροτούσαν ένα αρραγές κεντρώο µέτωπο υπό τον άνακτα
και τον πρωθυπουργό, ικανό να συσπειρώσει την πλειονότητα του πληθυσµού. O Kαφαντάρης
δήλωνε πως αν ήθελε ο Bενιζέλος µπορούσε να ξαναφέρει τον βασιλιά σ' ένα δεκαπενθήµερο, ενώ
ο Πάγκαλος επέστρεφε εσπευσµένα στη Θεσσαλονίκη φαινοµενικά εγκαταλειµένος από τους
υποστηρικτές του. Aνάλογος ήταν ο αντίκτυπος στο εξωτερικό. Oι διπλωµάτες στην Aθήνα
πίστεψαν πως ο έλεγχος περνούσε πλέον στα χέρια της αγγλικής κυβέρνησης, της µοναδικής η
οποία διέθετε πολιτικά και οικονοµικά µέσα για να επιτρέψει στον Bενιζέλο να προωθήσει το
1
FO 371.8831/50, Πρακτικά FO, υπόµνηµα Gerald Talbot, 23.12.1923. Πρβλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ.
210 κ.ε..
602
πρόγραµµά του - ενώ ο Mιχαλακόπουλος απεύθυνε προς την βρετανική πρεσβεία υπαινιγµούς για
την αναγνώριση της κυβέρνησης.1
Tο Φόρεϊν Όφφις ικανοποιήθηκε επίσης. “Tο πρόγραµµα του κ. Bενιζέλου είναι
αξιοθαύµαστο”, δήλωνε ο Nίκολσον, “και δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος µε ελπίδες να το
πραγµατοποιήσει. O κυριότερος κίνδυνος προέρχεται από τους ακραίους Δηµοκρατικούς όπως
είναι ο Πάγκαλος, ο Xατζηκυριάκος, ο Kονδύλης και ο Παπαναστασίου, οι οποίοι θα
δυσαρεστηθούν έντονα από την επιστροφή του τέως αρχηγού τους στο προσκήνιο. Όσοι
υποστηρίζουν πως το κλειδί της κατάστασης βρίσκεται στα χέρια της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος λένε ανοησίες, αλλά µικρή αµφιβολία υπάρχει πως αν κινηθούµε προσεκτικά
µπορούµε να κάνουµε κάτι για να ενισχύσουµε το χαρτί του κ. Bενιζέλου. O κίνδυνος είναι πως αν
ενεργήσουµε βιαστικά ίσως κάνουµε κακό µάλλον παρά καλό· από την άλλη πλευρά, εάν
καθυστερήσουµε υπερβολικά θα αναπτερωθεί το ηθικό των ακραίων Δηµοκρατικών. Eίναι
αδύνατο να αποφασίσουµε από τώρα την κατάλληλη στιγµή της επανάληψης των [επίσηµων
ελληνοβρετανικών] σχέσεων κι αισθάνοµαι πως προτιµότερο θα ήταν να αφήσουµε την απόφαση
στα χέρια του κ. Mπέντινκ, λέγοντάς του να συµβουλευτεί σχετικά τον κ. Bενιζέλο”. Έτσι
εξουσιοδότησαν τον Mπέντινκ να ειδοποιήσει τον Bενιζέλο πως θα αναγνώριζαν την κυβέρνηση
µόλις τούς το ζητούσε: “Ίσως εκείνος κρίνει προτιµότερο να κρατήσει αυτό το χαρτί στο µανίκι
του για να το παίξει αργότερα. EMΠIΣTEYTIKO: Eάν τυχόν ο κ. Bενιζέλος αναφερθεί µε
οποιονδήποτε τρόπο στο ζήτηµα της οικονοµικής βοηθείας ή της πληρωµής των πιστωτικών
υπολοίπων του 1918, θα πρέπει να υιοθετήσετε απολύτως αόριστη στάση και να µιλήσετε µόνο για
την πρωταρχική σηµασία του Προσφυγικού Δανείου της Kοινωνίας των Eθνών”.2 Tο Φόρεϊν
Όφφις, λοιπόν, πρόσφερε πρόθυµα ηθική υποστήριξη στον Bενιζέλο αλλά απέφευγε να δεσµευτεί
για οποιαδήποτε υλική στήριξη· αντιθέτως η Γαλλία αντιµετώπισε εχθρικά την επιστροφή του, ενώ
η επιδεικτική άρνηση του Πουανκαρέ να τόν συναντήσει στο Παρίσι ερµηνεύτηκε ως πλήγµα
εναντίον του.3
Mόλις έµαθε την απόφαση της επιστροφής, ο Παπαναστασίου ζήτησε να συναντήσει ξανά
τον Mπέντινκ στο ουδέτερο έδαφος της τσεχοσλοβακικής πρεσβείας, ώστε να δώσει το στίγµα της
πολιτικής που θα ακολουθούσε απέναντί του και να βυθοσκοπήσει τις βρετανικές αντιδράσεις -
ίσως και για να διερευνήσει µέχρι τίνος βαθµού θα στήριζαν οι άγγλοι τον ιδρυτή των
Φιλελευθέρων. Xρησιµοποίησε ως αφορµή ότι ο Mπέντινκ τόν είχε κατηγορήσει ιδιωτικά για
αντιβρετανισµό εξαιτίας των άρθρων της Δηµοκρατίας. Aντέτεινε πως, αντιθέτως, οι γάλλοι τον
1
27.12.1923/1003.
2
FO 371.8831/59, FO προς Bentinck, 29.12.1923/239.
3
FO 371.8831/50, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 27.11.1923· FO 371.8831/50, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre
Crowe, 27.11.1923· FO 371.8831/59, FO προς Bentinck, 29.12.1923/239· FO 371.8831/78, Bentinck προς FO,
29.12.1923/τηλ. 631.
603
κατηγορούσαν ως υπερβολικά αγγλόφιλο αλλά “ούτε και αυτό συνέβαινε”, απεναντίας
“αρνούνταν να συνταχθεί µε την Aγγλία εναντίον της Γαλλίας ή µε τη Γαλλία κατά της Aγγλίας,
αλλά θα προσπαθούσε πάντοτε να συµπορεύεται µε την Aγγλία και µε τη Γαλλία ταυτοχρόνως.
Mίλησε µε τη συνηθισµένη ευφράδειά του αλλά δεν είχε πολλά να πεί εκτός από το ότι θεωρούσε
οριστική την αναχώρηση του Bασιλιά”.1
Πλησίαζε η ώρα να µεταφέρουν στο κοινοβούλιο την καθεστωτική µάχη. H εναρκτήρια
συνεδρίαση της Δ’ Συντακτικής Eθνοσυνέλευσης πραγµατοποιήθηκε σε φορτισµένη ατµόσφαιρα εν
αναµονή της επιστροφής του Bενιζέλου. Tις εργασίες άνοιξε ο Πλαστήρας ως Aρχηγός της
Eπανάστασης, υπογραµµίζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο τη συνέχεια της εθνοσυνέλευσης µε το
επαναστατικό καθεστώς. Δικαίωσε το έργο της στρατιωτικής κυβέρνησης, τάχθηκε ανοιχτά υπέρ
της Δηµοκρατίας, τόνισε την ανάγκη να επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους και τέλος
αποτύπωσε χαρακτηριστικά τις ισορροπίες της επαναστατικής ιδεολογίας κάνοντας εικοσιπέντε
αναφορές στην έννοια του λαού και της λαϊκής κυριαρχίας, δώδεκα στο έθνος και άλλες τέσσερις
στη φυλή. Tόν διαδέχτηκε στο βήµα ο Παπαναστασίου ο οποίος απέτισε “µεγίστη και αιωνία
ευγνωµοσύνη εις τους άνδρας της Eπαναστάσεως” κι επαίνεσε τον Πλαστήρα προσωπικώς.
Δικαιολόγησε µάλιστα την κατάλυση των κοινοβουλευτικών ελευθεριών: “αν αυταί
παρεµερίσθησαν, τούτο οφείλεται εις την κακήν χρήσιν αυτών, εις την κατάχρησιν εκείνων, οι
οποίοι υπέταξαν τον λαόν, την σωτηρίαν του Eθνους, εις τα συµφέροντα, τα προσωπικά, ενός
αναξίου ηγεµόνος και των πολιτικών του οργάνων”. Πιστοποίησε την πρόσδεσή του στον εθνικό
λόγο και συνάµα υπαινίχθηκε την ύπαρξη νέων, εσωτερικών πλέον, προτεραιοτήτων µετά το τέλος
της µικρασιατικής περιπέτειας, ξεκινώντας την οµιλία του µε επανειληµµένες αναφορές στο έθνος
και κλείνοντάς την µε ισάριθµες αναφορές στον λαό. H τετραµελής ηγεσία των Φιλελευθέρων
απέφυγε να εκθειάσει την Eπανάσταση, αλλά σε παρόµοιο πνεύµα µε τον αρχηγό της
Δηµοκρατικής Ένωσης µίλησε εκ µέρους τους ο Σπυρίδης· το ίδιο έκανε και ο ηγέτης των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων Pούσσος.2
O Bενιζέλος έφτασε στην Aθήνα στις 4 Iανουαρίου. Eίδε αυθηµερόν τον Πλαστήρα, τον
Kουντουριώτη, τη διοικούσα επιτροπή των Φιλελευθέρων (Δαγκλής, Kαφαντάρης,
Mιχαλακόπουλος, Σοφούλης), καθώς και τον Pούσσο στο σπίτι του οποίου διανυκτέρευσε. Tην
εποµένη εκλέχτηκε πρόεδρος της βουλής µε την υποστήριξη και της Δηµοκρατικής Ένωσης·
ωστόσο τέσσερις απείθαρχοι ψήφισαν άκυρο µε την ένδειξη “Δηµοκρατία”. Mετά τη ρήξη τους ο
Παπαναστασίου κατάγγειλε πως ο Bενιζέλος “δια της προβολής της ιδικής του υποψηφιότητος ...
1
FO 371.9878/103, Bentinck προς Curzon, 27.12.1923/1003. Πρβλ. και τις δηλώσεις Παπαναστασίου για την
εξωτερική πολιτική σε EΣB, συνεδρίασις 5η της 23.1.1924, σ. 25.
2
EΣB, συνεδρίασις 1η της 2.1.1924, σ. 4-9. Tην 31η Δεκεµβρίου συγκεντρώθηκαν στην κατοικία του
Παπαναστασίου εξήντα δυο πληρεξούσιοι, οι οποίοι µπορούν να θεωρηθούν ως ο βασικός κοινοβουλευτικός
πυρήνας της Δηµοκρατικής 'Eνωσης· βλ. Eλεύθερον Bήµα, φ. της 1.1.1924.
604
[µαταίωσε] τη εκλογήν δηµοκρατικού τοιούτου, ήτις ήτο εξησφαλισµένη”, δηλαδή του Pούσσου.1
Aµέσως διέκοψαν τις κοινοβουλευτικές εργασίες και ανέλαβε πρωθυπουργός ο Bενιζέλος. Στην
επόµενη συνεδρίαση της 21ης Iανουαρίου εξέλεξαν νέο πρόεδρο της συνέλευσης τον Pακτιβάν και
συγκρότησαν τις κοινοβουλευτικές επιτροπές, από τις οποίες απέκλεισαν την ηγεσία της
Δηµοκρατικής Ένωσης µε εξαίρεση την επιτροπήπροϋπολογισµού.
O Bενιζέλος είδε τον Mπέντινκ την 7η Iανουαρίου: έδειξε ευχαριστηµένος από τη στάση της
εθνοσυνέλευσης και είπε πως υπολόγιζε επίσης στην υποστήριξη του στρατού, άρα θα έµενε ώσπου
να βεβαιωνόταν πως θα διεξήγαν απολύτως ελεύθερα και αµερόληπτα το δηµοψήφισµα, το
λιγότερο σε τρεις µήνες. Έπειτα θα οργάνωνε νέες εκλογές µε αναλογικό σύστηµα ώστε να
συµµετάσχει η αντιπολίτευση· υπολόγιζε να αναχωρήσει σε έξι µήνες και να επιστρέψει στη χώρα
την άνοιξη του 1925 ιδιωτεύοντας εν ειρήνη.2
Συνάντησε επίσης τον αρχηγό της Δηµοκρατικής Ένωσης και άλλους ηγέτες της
αντιπολίτευσης οι οποίοι έδιναν αντικρουόµενες υποδείξεις και σύντοµα υιοθέτησε επισήµως τις
απόψεις του Παπαναστασίου υπέρ της αναλογικής. Eπιπλέον δέχτηκε να µειώσουν τη δύναµη του
πολιτειακού άρχοντα και να ιδρύσουν γερουσία ως αντίβαρο της βουλής. Θα τροποποιούσαν το
σύνταγµα σε συνεννόηση µε την αντιπολίτευση· ήδη είχαν υποσχεθεί στήριξη ο Xαρίλαος, ο
Eυταξίας, ο Mερκούρης και ο Πωπ, ενώ ο Bενιζέλος έλπιζε να συµπαρασύρει επίσης τον Zαΐµη.
Aνέµενε να τόν αντιπολιτευτούν µόνον ο Xατζηκυριάκος, µερικοί Δηµοκρατικοί και οι
κοµµουνιστές.3 O Xατζηκυριάκος, µολονότι συµµετείχε στη Δηµοκρατική Ένωση, εκπροσωπούσε
τον αδιάλλακτο µιλιταριστικό σωβινισµό και διαφωνούσε µε τον Παπαναστασίου στην εξωτερική
πολιτική· αργότερα εξήγησε τις διαρκείς επιθέσεις του στον Bενιζέλο και στον Πλαστήρα λέγοντας
“δεν είχα εµπιστοσύνην εις τον Aρχηγόν των Φιλελευθέρων, ότι θα αντιπροσωπεύση τα εθνικά
συµφέροντα εις την Λωζάννην επαξίως και ευρέθην αληθινός, διότι παρά την θέλησιν της
επαναστάσεως εκείνης υπέγραψε την ατιµωτικήν συνθήκην της Λωζάνης”.4 Δεν ήταν λοιπόν
αβάσιµες οι προειδοποιήσεις που απεύθυνε ο Bενιζέλος προς τον Παπαναστασίου σχετικά µε τις
ενδεχόµενες συνέπειες των συµµαχιών του.
Eπίσης αντιδρούσαν οι µεταξικοί, ο Bενιζέλος όµως µπορούσε να προχωρήσει και χωρίς
αυτούς. Eκτιµούσε πως ο κίνδυνος Δηµοκρατικού πραξικοπήµατος είχε αποτραπεί και πως θα
κατεύθυνε οµαλά τη χώρα στο δηµοψήφισµα. O Nίκολσον, ο οποίος συµµεριζόταν τον στρατηγικό
1
Aλ. Παπαναστασίου, “O αρχηγός της Δηµοκρατικής Eνώσεως της Eλλάδος κ. A. Παπαναστασίου απαντά
λεπτοµερώς εις τας αδίκους αιτιάσεις του κ. Eλευθ. Bενιζέλου. Mια αποκαλυπτική συνέντευξις προς τον
διευθυντήν της ‘Δηµοκρατίας’”, Δηµοκρατία, φ. της 21.2.1924. Για την εκλογή του προέδρου της συνέλευσης βλ.
EΣB, συνεδρίασις 2α της 5.1.1924, σ. 15-17.
2
3
τύπος· FO 371.9878/170, Bentinck προς Curzon, 10.1.1924/25· FO 371.9878/158, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
23.1.1924· FO 371.9878/177, Bentinck προς Curzon, 14.1.1924/32.
4
Aλ. Xατζηκυριάκος σε EΣB, συνεδρίασις 11η της 17.5.1933, σ. 156.
605
στόχο της σταθεροποίησης στην Eλλάδα, ενθουσιάστηκε - αναγνωρίζοντας πάντως πως ο νέος
πρωθυπουργός ίσως στην πραγµατικότητα παρέσυρε προσεκτικά τη χώρα προς τη Δηµοκρατία.
Tαυτοχρόνως έκλινε υπέρ της µεταπολίτευσης και ο Kαφαντάρης, ο οποίος µέχρι τότε πρακτικώς
υποστήριζε αναφανδόν τη µοναρχία.1
Oι εξελίξεις όµως που ακολούθησαν διέψευσαν την αισιοδοξία του κρητικού ηγέτη.
Kαταρχάς απέτυχε να πείσει τους Φιλελευθέρους να εκλέξουν άλλον αρχηγό στη θέση του είτε να
σχηµατίσουν κυβέρνηση υπό άλλον πρωθυπουργό - αντιθέτως απ’ όσα είχε αρχικά
προγραµµατίσει και καταστρέφοντας τις ελπίδες του Παπαναστασίου ο οποίος θεωρούσε µια
τέτοια εξέλιξη ως ουσιαστικό βήµα εξοµάλυνσης. Έπεισε µεν τους Δηµοκρατικούς Φιλελευθέρους
να επανακάµψουν στο µητρικό κόµµα, αλλά όχι και να συµµετάσχουν στην κυβέρνηση υπό την
ηγεσία οποιουδήποτε άλλου εκτός από τον ίδιο είτε τον Pούσσο - ενώ αφετέρου οι συντηρητικοί
δεν δέχονταν τον τελευταίο. Mόνη κοινώς αποδεκτή λύση ήταν να ορκιστεί πρωθυπουργός ο ίδιος
ο Bενιζέλος, πράγµα που έκανε στις 11 Iανουαρίου. Tο αποτέλεσµα ήταν να αποκαρδιωθεί εν
µέρει, να χρεωθεί προσωπικά τις αποτυχίες των επόµενων εβδοµάδων κι εξαιτίας της
διφορούµενης στάσης του να προσελκύσει την ανοιχτή εχθρότητα των αντιδυναστικών
στρατοκρατών την οποία µαταίως συγκρατούσε ο Παπαναστασίου. Στην κυβέρνησή του
συµµετείχαν οι ηγέτες όλων των πτερύγων των Φιλελευθέρων, από τον Mιχαλακόπουλο ως τον
Pούσσο, εκτός από τον Pέπουλη ο οποίος είχε διαφωνήσει µε την επιστροφή του παλαίµαχου
επαναστάτη στην ενεργό πολιτική.2 Ωστόσο, τονίζει ο Παπαναστασίου,
εντύπωσιν επροξένησεν ότι δεν επεζήτησεν ο κ. Bενιζέλος και την συνεργασίαν της
Δηµοκρατικής Eνώσεως, της οποίας οι αγώνες είχον στεφθεί από επιτυχίαν και αι αρχαί
επεδοκιµάζοντο από τον λαόν. Προφανώς ο κ. Bενιζέλος απέφευγε να συµπράξη µαζί µας,
διότι αφ’ ενός δεν συνεφώνει εις την πολιτικήν την οποίαν ηµείς υπεστηρίζοµεν ότι έδει να
ακολουθηθή προς λύσιν του πολιτειακού προβλήµατος, και αφ’ ετέρου διότι επεδίωκε να
προσελκύση την εµπιστοσύνην των αντιδηµοκρατικών χάριν της ταχυτέρας εξοµαλύνσεως
της καταστάσεως. Παρ’ όλα ταύτα η συµπεριφορά του κ. Bενιζέλου απένα[ν]τί µας είχε
1
FO 371.9878/170, Bentinck προς Curzon, 10.1.1924/25· FO 371.9878/158, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
23.1.1924: “κύριος σκοπός του κ. Bενιζέλου είναι να εξασφαλίσει πως θα δοθεί σαφώς η ευκαιρία στο Eλληνικό
έθνος, µέσω ενός αµερόληπτου δηµοψηφίσµατος, να εκφράσει τις απόψεις του σχετικά µε το µέλλον της χώρας ...
H Bασιλική µερίδα συµπεριφέρεται µε τη συνηθισµένη ανοησία της κι επιτίθεται προκαταβολικά στον κ. Bενιζέλο
ο οποίος αποτελεί τη µόνη ελπίδα διάσωσης της Δυναστείας. Aυτό µάλλον, παρά οποιοσδήποτε ακαδηµαϊκός
Δηµοκρατισµός, τόν έσπρωξε να εκφράσει την προσωπική του προτίµηση για τη Δηµοκρατία”· FO 371.9878/177,
Bentinck προς Curzon, 14.1.1924/32.
2
Curzon, 10.1.1924/25· FO 371.9878/177, Bentinck προς Curzon, 14.1.1924/32. Eπίσης, βλ. το χρονικό σε Γ. Δαφνής, H
Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 202-215· EΣB, συνεδρίασις 2α της 5.1.1924, σ. 15-16· FO 371.9878/14, Bentinck προς Curzon,
14.1.1924/τηλ. 16. Tη θέση του Παπαναστασίου βλ. σε EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 185.
606
δυσαρεστήσει πολλούς φίλους, οι οποίοι είχον παραµείνει πιστοί εις τον κ. Bενιζέλον, όπως
τον µακαρίτην Aβέρωφ και άλλους.1
Θετικότερος ήταν ο απολογισµός εκείνων των ηµερών στο διπλωµατικό επίπεδο. H
εξοµάλυνση των εξωτερικών σχέσεων υπήρξε το ουσιαστικότερο επίτευγµα του Bενιζέλου. Mόλις
ανέλαβε την κυβέρνηση κινήθηκε δραστήρια για να εξασφαλίσει την αναγνώρισή της από τις
Δυνάµεις. Eπισκέφτηκε τον βρετανό επιτετραµµένο στις 13 Iανουαρίου και όταν πληροφορήθηκε
τις σχετικές οδηγίες των προϊσταµένων του ζήτησε να επαναλάβουν αµέσως κανονικές και φιλικές
σχέσεις οι δυο χώρες. O Mπέντινκ συµφώνησε πρόθυµα πως κάθε καθυστέρηση θα ευνοούσε τους
Δηµοκρατικούς. “Aκόµη και αν ο κ. Bενιζέλος εργάζεται για τη Δηµοκρατία, όπως πιστεύουν οι
περισσότεροι συνάδελφοί µου”, σηµείωνε, “οπωσδήποτε θεωρεί σηµαντικές τις καλές σχέσεις µε
την Aγγλία, ενώ αν εγκαταλείψει την προσπάθειά του θα τόν διαδεχτεί νωρίς ή αργά µια
στρατιωτική δικτατορία η οποία θα φέρει αστάθεια”.2
Tο Φόρεϊν Όφφις ικανοποίησε αµέσως το αίτηµα της ελληνικής κυβέρνησης προκαλώντας,
όπως ήταν φυσικό, αγαλλίαση στο Yπουργείο Eξωτερικών και στους µετριοπαθείς· οι
βασιλόφρονες δέχτηκαν άλλωστε αυτό το βήµα ως λογική κατάληξη των γεγονότων, ενώ οι
Δηµοκρατικοί είδαν στην απόφαση την απόδειξη πως µπορούσαν να αλλάξουν καθεστώς χωρίς
φόβο εξωτερικών περιπλοκών. Eνώ οι τελευταίοι, όπως επίσης και οι κοµµουνιστές,
ευχαριστήθηκαν λιγότερο από την επανάληψη των σχέσεων µε τη βρετανική κυβέρνηση, οι
εξελίξεις απέδειξαν πως διέγνωσαν ορθότερα τη σηµασία της. O Bενιζέλος πάντως, φροντίζοντας
να µην αποκλείσει κανένα ενδεχόµενο, τόνισε πως το καθεστωτικό αποτελούσε ζήτηµα του
ελληνικού λαού κι έπρεπε να λυθεί χωρίς ξένες παρεµβάσεις.3
Aφετέρου οι διπλωµάτες διέβλεπαν µια αγγλογαλλική διελκυστίνδα για το πολίτευµα. H
πρώτη παρατήρηση του ρώσου (όχι σοβιετικού) πρέσβυ µόλις ανακοίνωσαν τη βρετανική απόφαση
ήταν πως “οι Γάλλοι δεν θα ευχαριστηθούν διόλου”, ενώ βρετανοί παρατηρητές τήν θεώρησαν
“αριστοτεχνικό χτύπηµα, σε απάντηση της θρυλούµενης άρνησης του κ. Πουανκαρέ να δεχτεί τον
κ. Bενιζέλο ... αν τώρα ωθούσαµε τον κ. Bενιζέλο να επαναφέρει τον Bασιλιά, θα είχαµε ολόκληρη
την Eλλάδα στα πόδια µας”. Oι ιταλοί και οι γερµανοί φάνηκαν πιο δύσπιστοι· είκαζαν πως ο
Bενιζέλος σκόπευε χωρίς να αποξενώσει το Λονδίνο να παίξει το παιχνίδι του Παρισιού, δηλαδή
να κηρύξει Δηµοκρατία, και πως ο Πουανκαρέ αρνήθηκε να συναντηθεί µαζί του απλώς για να µην
τόν εκθέσει ως Δηµοκρατικό. Σε κάθε περίπτωση, τη βρετανική αναγνώριση ακολούθησαν η
γαλλική, η βελγική, η ιταλική, η αµερικανική και άλλες.4
1
2
16.
3
FO 371.9878/26, Bentinck προς Curzon, 16.1.1924/τηλ. 20· FO 371.9878/62, Bentinck προς Curzon, 18.1.1924/38.
4
FO 371.9878/24, Bentinck προς Curzon, 16.1.1924/τηλ. 19· FO 371.9878/166, Bentinck προς Curzon, 10.1.1924/22.
Σχετικά µε τις υπόλοιπες αναγνωρίσεις βλ. σε FO 371.9880/115-122, 135-142, 151-165.
607
H λύση των διπλωµατικών εκκρεµοτήτων διεύρυνε τα περιθώρια χειρισµών του Bενιζέλου
και του επέτρεψε να αποστασιοποιηθεί αµέσως από τις προσπάθειες συντήρησης της βασιλείας. Σ'
αυτό τόν διευκόλυνε, αν δεν τόν εξανάγκασε, η αρνητική αδιαλλαία των αρχηγών της µοναρχικής
µερίδας. Όταν συγκάλεσε κοινή σύσκεψη στις 19 Iανουαρίου διεκδικώντας την υποστήριξή τους,
πολλοί θέλησαν να τόν συνδράµουν και παραδέχθηκαν την καλή πίστη του· διαφωνούσαν όµως µε
την ιδέα του δηµοψηφίσµατος και αρκετοί επέµεναν στην άµεση επιστροφή του Γεωργίου. Kυρίως
ανησυχούσαν για την αδυναµία τους να ελέγξουν το πολιτικό σώµα που διαµορφωνόταν µετά την
ανταλλαγή των πληθυσµών· ο Tριανταφυλλάκος µάλιστα ανακίνησε το ζήτηµα της προσφυγικής
ψήφου, υποστηρίζοντας πως αυτή είχε επηρεάσει τις πρόσφατες εκλογές στη Mακεδονία και στην
Aττική. Πρότεινε να µην ψηφίσουν οι πρόσφυγες στο δηµοψήφισµα - αλλά ο Bενιζέλος
αντιτάχθηκε αποφασιστικά.1 Παρ’ όλες τις προσπάθειες του Zαΐµη, ο οποίος υποστήριξε
πεισµατικά τον πρωθυπουργό προβάλλοντας τους κινδύνους που θα προκαλούσε η αποτυχία του,
η συνάντηση κατέληξε σε αδιέξοδο. O Παπαναστασίου υποστήριξε πως αυτό έπεισε τον Bενιζέλο
να παρουσιάσει µια πολύ πιο κατηγορηµατική πρόταση για το δυναστικό ζήτηµα στην
εθνοσυνέλευση, στη συνεδρίαση της 23ης Iανουαρίου, απ’ ό,τι σκόπευε να κάνει εάν συµβιβαζόταν
η συντηρητική αντιπολίτευση. Πολλοί ηγέτες της έµειναν απογοητευµένοι, ιδίως από τη δήλωση
του Bενιζέλου πως θα ψήφιζε Δηµοκρατία. O Zαΐµης ωστόσο κατηγορούσε την αδιαλλαξία τους
και στήριξε πλήρως τον Bενιζέλο, δηλώνοντας πως µοναδική εναλλακτική λύση ήταν µια
στρατιωτική δικτατορία η οποία θα τούς απειλούσε µε εξόντωση.2
Oι µοναρχικοί δρούσαν µε βάση δεδοµένα τα οποία είχαν πάψει προ πολλού να ισχύουν -
και ο ορίζοντάς τους περιοριζόταν στα προπολεµικά σύνορα της Eλλάδας. Kαταρχήν έβλεπαν στο
θρόνο ένα προπύργιο του αντιβενιζελισµού που χρειαζόταν κυρίως για να προστατεύει την
προπολεµική ελίτ από την επικίνδυνη πολιτική ενσωµάτωση των νέων τάξεων, των Nέων Xωρών
και των νέων προσφύγων· συνεπώς δεν τούς ενδιέφερε µια βενιζελική µοναρχία, η οποία όµως
ήταν πλέον η µόνη δυνατή. Eπίσης εθελοτυφλούσαν µπροστά στην πραγµατικότητα πως ο
Bενιζέλος δεν είχε ούτε συµφέρον, ούτε πρόθεση, αλλά ούτε και δύναµη να συγκρουστεί µε τους
Δηµοκρατικούς προκειµένου να παλινορθώσει τον Γεώργιο. H δεκαετία του Διχασµού και οι νέοι
συσχετισµοί δυνάµεων είχαν εξασθενήσει επικίνδυνα την κυβερνητική εξουσία· δεν έφταιγαν
µόνον η παρουσία των προσφύγων και οι κοινωνικές εντάσεις αλλά και οι στρατιωτικοί που
έπαιρναν διαρκώς νέα µέτρα για να εδραιώσουν το καθεστώς τους καταρχήν στις Nέες Xώρες,
άλλοτε χρησιµοποιώντας το επίσηµο κράτος και άλλοτε υποκαθιστώντας το. Tότε οργάνωσαν,
1
Bλ. σχετικά σε Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 215-217· FO 371.9878/196, Bentinck προς Ramsay McDonald,
50/τηλ. 1. Eίχαν προηγηθεί και άλλες συσκέψεις µε τους µετριοπαθέστερους αντιβενιζελικούς την προηγούµενη
εβδοµάδα.
2
FO 371.9878/196, Bentinck προς Ramsay McDonald, 50/τηλ. 1. Για τα εσωτερικά της µοναρχικής αντιπολίτευσης
βλ. Γ. Bούρος, Παναγής Tσαλδάρης..., ό.π., σ. 62 κ.ε..
608
κυρίως στις µεθοριακές περιοχές, τα παρακρατικά σώµατα πολιτοφυλακής τα οποία σύντοµα
εξελίχτηκαν στα Tάγµατα Kυνηγών.1
Mάλιστα ένας ακόµη ανατρεπτικός παράγοντας παρουσιάστηκε απροσδόκητα. H διεθνής
Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων είχε αποκτήσει τώρα επιρροή στην Aθήνα και απτή ισχύ
στις Nέες Xώρες· η Eλλάδα είχε δεχτεί να ελέγχεται η EAΠ µόνον από την Kοινωνία των Eθνών,
πράγµα που της επέτρεπε να λειτουργεί αυτόνοµα από το κράτος και συχνά να παραβλέπει τους
νόµους. O επικεφαλής της Xένρυ Mόργκενταου, ένας προοδευτικός αµερικανός διπλωµάτης,
διέθετε σχεδόν εκτελεστική εξουσία - και τήν χρησιµοποιούσε δραστήρια για να ενισχύσει τους
Δηµοκρατικούς και ιδίως τον Παπαναστασίου. Στο εξωτερικό µεσολαβούσε για να µεταστρέψει
τις Δυνάµεις υπέρ της µεταπολίτευσης· στο εσωτερικό, αξιοποιώντας την εβραϊκή του ταυτότητα,
κινητοποιούσε ταξιδεύοντας συχνά στη Θεσσαλονίκη τον σεφαραδικό πληθυσµό υπέρ της
µεταπολίτευσης και δήλωνε πρόθυµος να συνεχίσει τις παρεµβάσεις ως το δηµοψήφισµα.2
Oι Δηµοκρατικοί επιβάλλονται
Mετά τη διακοπή των διαπραγµατεύσεων µε τη Συνταγµατική αντιπολίτευση ο Bενιζέλος
απέκτησε µεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στο καθεστωτικό. H αυτοπεριθωριοποίηση των
µοναρχικών τόν ανέδειξε επικεφαλής όσων ήθελαν να αποτρέψουν την άµεση µεταπολίτευση.
Tώρα θα έδινε την κρίσιµη µάχη στη Συντακτική Συνέλευση. Προτού παρουσιάσει τις
προγραµµατικές δηλώσεις του επιδίωξε την υποστήριξη του Παπαναστασίου, χωρίς να δηλώσει
τις προθέσεις του. O τελευταίος αφηγείται: “Tότε είδα τον κ. Bενιζέλον εις την οικίαν του και του
ανέπτυξα τας απόψεις της Δηµοκρατικής Eνώσεως και του είπα ότι εσκεπτόµεθα να υποβάλωµεν
εις την Συνέλευσιν προτάσεις δύο ψηφισµάτων, δια των οποίων αφ’ ενός µεν θα εκηρύσσετο
έκπτωτος η Δυναστεία και αφ’ ετέρου θα εκηρύσσετο η Δηµοκρατία, την οποίαν θα επεκύρωνεν ο
λαός δια δηµοψηφίσµατος, τιθεµένου ενός µόνον ερωτήµατος. O κ. Bενιζέλος συνεφώνησεν εις το
1
Bλ. ενδεικτικά EΣB, συνεδρίασις 12η της 31.1.1924, σ.154 (Nεόκοσµος Γρηγοριάδης).
2
FO 371.9878/193, Bentinck προς Curzon, 19.1.1924/40. Xαρακτηριστικά, δίνοντας µια δηµόσια διάλεξη στην
πρωτεύουσα µε τον Bενιζέλο και πολλούς υπουργούς µεταξύ των ακροατών, ο Morgenthau υπαινίχθηκε πως οι
έλληνες, αντιθέτως από τους τούρκους, ήταν ώριµοι για τη Δηµοκρατία· στη δεξίωση που ακολούθησε, µπροστά
σε υπουργούς κι επισήµους, ένας άλλος αµερικανός εκπρόσωπος στην EAΠ έκανε προπόσεις “υπέρ της
Eλληνικής Δηµοκρατίας” στις οποίες αρνήθηκαν να συµµετάσχουν οι συντηρητικοί προσκεκληµένοι. Mε την
ευκαιρία ο Bentinck άφησε αντισηµιτικούς υπαινιγµούς εις βάρος του Morgenthau τους οποίους σχολίασαν
άσχηµα στο Foreign Office· βλ. FO 371.9878/192, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 4.2.1924· FO 371.9879/218,
Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 6.2.1924· FO 371.9879/218, Πρακτικά FO, σηµείωση Eyre Crowe, 7.2.1924. Για
τη µύηση του Morgenthau στα σχέδια των Δηµοκρατικών βλ. Henry Morgenthau, I was Sent to Athens, New York
1929 (στα ελληνικά, Henry Morgenthau, H αποστολή µου στην Aθήνα. Tο έπος της εγκατάστασης, µετάφραση:
Σήφης Kασεσιάν, Tροχαλία 1994, σ.208 κ.ε). Για τη µεσολάβησή του απέναντι ση Bρετανία βλ. στο ίδιο, σ. 222 κ.ε.·
για την οµιλία που εξόργισε τους µοναρχικούς στο ίδιο, σ. 240.
609
να υποβάλωµεν τας προτάσεις αυτάς εις την Eθνοσυνέλευσιν και µου είπεν ότι επεθύµει να
διεξαχθή µακρά και εξονυχιστική συζήτησις επί του πολιτειακού ζητήµατος εις την Συνέλευσιν,
δια να σχηµατίση και αυτός οριστικήν γνώµην και να φωτισθή και ο λαός”.1
Mε το απλό ερώτηµα στο δηµοψήφισµα ο Παπαναστασίου επιδίωκε να πολώσει το εκλογικό
σώµα µεταξύ µοναρχίας και Δηµοκρατίας, να προσελκύσει τη βάση των Φιλελευθέρων προς την
τελευταία και συνάµα να συµπιέσει τα περιθώρια ελιγµών της ηγεσίας τους. Όπως το τριπλό
ερώτηµα του Bενιζέλου (παραµονή των Γλύξµπουργκ, αλλαγή δυναστείας ή Δηµοκρατία) επιδίωκε
να αναπαραγάγει ως το δηµοψήφισµα την τριπλή διαίρεση µεταξύ µοναρχικών, κέντρου και
αριστεράς, ούτως ώστε η στάση του κέντρου να καθορίσει την έκβαση του αγώνα, έτσι και το απλό
ερώτηµα του Παπαναστασίου προοριζόταν να διασπάσει το κέντρο και να εξαναγκάσει την
πλειονότητα των Φιλελευθέρων να συνταχθεί µε τους Δηµοκρατικούς. H προηγούµενη έκπτωση
της δυναστείας και η ανακήρυξη της Δηµοκρατίας µε συντακτικά ψηφίσµατα είχαν την έννοια ότι
στο δηµοψήφισµα θα παρουσίαζαν πλέον τη Δηµοκρατία ως καθεστώς και την επιστροφή στη
µοναρχία ως εκ νέου ανατροπή του καθεστώτος· εποµένως οι µετριοπαθείς και όλοι όσοι
φοβούνταν την παράταση της εκκρεµότητας θα έριχναν το βάρος τους από την πλευρά της
Δηµοκρατίας. Tο έθεσε ωµά ο Παπαναστασίου: “η τακτική αυτή έχει την σηµασίαν ότι δεικνύοµεν
καθαρά εις τον Λαόν και τους αντιπάλους ηµών ότι η προσπάθεια προς επαναφοράν της
Δυναστείας σηµαίνει εµφύλιον σπαραγµόν”.2 Tο σύστοιχο αίτηµά του, να συµπληρώσουν την
εθνοσυνέλευση µε µοναρχικούς προκειµένου να επεξεργαστούν από κοινού το νέο σύνταγµα,
αποσκοπούσε ταυτοχρόνως στη νοµιµοποίηση του νέου καθεστώτος και στη διάσπαση της
αντιπολίτευσης.
Στις 23 Iανουαρίου ο Bενιζέλος ανέγνωσε τις προγραµµατικές δηλώσεις. Δήλωσε εξαρχής
πως “εάν ετερµατίσθη ο εξωτερικός πόλεµος, δεν έληξε δυστυχώς εισέτι ο εµφύλιος σπαραγµός”
και πρότεινε τη διενέργεια δύο χωριστών “λαοψηφισµάτων” για το δυναστειακό και για το
πολιτειακό ζήτηµα. Tάχθηκε υπέρ της Δηµοκρατίας αλλά µε διατυπώσεις κατάλληλες ώστε να µην
αποξενώσουν το κέντρο, ενώ ακυρώνοντας το ισχυρότερο επιχείρηµα των συντηρητικών
υπογράµµισε πως η µεταπολίτευση δεν συνεπαγόταν εξωτερικούς κινδύνους. Πρόσθεσε πως θα
ανέθετε στην εθνοσυνέλευση να επεξεργαστεί συναινετικά πολλές συνταγµατικές µεταβολές τις
οποίες επιδίωκε επίσης η Δηµοκρατική Ένωση, λόγου χάρη περιορισµό του δικαιώµατος διάλυσης
της βουλής και ίδρυση γερουσίας, και κατόπιν να προκηρύξει εκλογές για τακτική βουλή µε
αναλογικό σύστηµα. Aναγνωρίζοντας τέλος την επίκαιρη ανάγκη ενσωµάτωσης των προσφύγων
τόνισε την κρατική ευθύνη για την αποκατάστασή τους. H στροφή του Bενιζέλου κατέλαβε
εξαπήνης τους µοναρχικούς και αποξένωσε τους οπαδούς της αναπαλαίωσης του πολιτικού
συστήµατος οι οποίοι έλεγχαν προηγουµένως τους Φιλελευθέρους. “O αντιδηµοκρατικός
πολιτικός κόσµος ...”, επισήµανε ο Παπαναστασίου, “υπεστήριζεν ότι δεν υπάρχει πολιτειακόν
1
2
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 23η της 20.2.1924, σ. 333.
610
ζήτηµα, αλλά εκτροπή εκ του πολιτεύµατος συνεπεία της Eπαναστάσεως του 1922 και της
αποµακρύνσεως του βασιλέως ... και εζήτουν ενέργειαν εκ νέου εκλογών Eθνικής Συνελεύσεως µε
το παλαιόν εκλογικόν σύστηµα και µε σύστασιν ιδιαιτέρων εκλογικών συλλόγων δια τους
πρόσφυγας ψηφοφόρους”. “H παραίτησή µας από το δικαίωµα παρέµβασης [στα εσωτερικά της
Eλλάδας], καθώς κι εκείνη της Γαλλίας ...”, διευκρίνιζε ο Mπέντινκ, “έπεισαν τον κ. Bενιζέλο πως
η εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας δεν παρουσιάζει εξωτερικούς κινδύνους. Ωστόσο επιζητεί µια
σταθερή Δηµοκρατία θεµελιωµένη στη λαϊκή θέληση, ενώ ο κ. Παπαναστασίου επιθυµεί την
Δηµοκρατία πάση θυσία, ακόµη και αν χρειαστεί να τήν στήσουν µε το ξίφος”. Oι δηλώσεις του
Bενιζέλου απογοήτευσαν εξίσου τους µοναρχικούς στην Eλλάδα και στο εξωτερικό και αύξησαν
ακόµη παραπάνω τους διπλωµάτες που έβλεπαν στην τακτική του τα πρώτα βήµατα για τη
µεταπήδησή του στην προεδρία της Δηµοκρατίας. Tέτοιες δηλώσεις δεν ανέτρεπαν το σχέδιο που
είχε περιγράψει στον Tάλµποτ αλλά πάντως το έθεταν υπό αίρεση κι εκτός από το ζήτηµα του
τρόπου που θα ανακήρυσσαν τη Δηµοκρατία συνέκλιναν µε τις θέσεις της Δηµοκρατικής Ένωσης·
περιείχαν καίριες παραχωρήσεις προς τον Παπαναστασίου και προετοίµαζαν έναν εύλογο
συµβιβασµό µαζί του.1
O ηγέτης της Δηµοκρατικής Ένωσης αρχικά επιφυλάχθηκε. Aκολουθώντας τον
πρωθυπουργό στο κοινοβουλευτικό βήµα δήλωσε πως θα του πρόσφερε ψήφο ανοχής. Eπέκρινε
τις προηγούµενες επιλογές του Bενιζέλου επειδή ανέσχεσαν την ορµή της µεταπολίτευσης και του
ζήτησε να αγωνιστεί ενεργά υπέρ της Δηµοκρατίας· µόνον τότε, άφησε δηµαγωγικά να εννοηθεί, θα
ανακτούσε η Eλλάδα τη συµπάθεια της Γαλλίας. Aφετέρου τόν στήριξε απέναντι στους
αξιωµατικούς. Eπιτέθηκε στον αλυτρωτισµό και στις προσπάθειες πολλών στρατιωτικών να
ανατρέψουν τη Συνθήκη της Λωζάννης, απαιτώντας “να φροντίσωµεν δια την ακριβή τήρησιν των
συνθηκών, να φανώµεν διαλλακτικοί προς όλους τους γείτονάς µας και προς τους χθεσινούς
εχθρούς µας ακόµη”· επίσης υποστήριξε ανεπιφύλακτα την πολιτική του Bενιζέλου στο
προσφυγικό ζήτηµα, η οποία συγκέντρωνε ήδη τη µήνη της δεξιάς όσο και των µιλιταριστών
Δηµοκρατικών που επιδίωκαν από κοινού να παλιννοστήσουν οι νεοφερµένοι στα τουρκικά
εδάφη: οι πρόσφυγες, τόνισε, ξεριζώθηκαν από σφάλµατα του ελληνικού κράτους και συνεπώς
έπρεπε να αποκατασταθούν εξόδοις του στα εδάφη που απέµεναν. Eπικρότησε επίσης την
υποχώρηση του βενιζελικού κέντρου και της αριστεράς ως προς την αναλογική εκλογή και την
ίδρυση της γερουσίας: “Kαι τα δύο αυτά αποτελούν ουσιώδη άρθρα του δηµοκρατικού
προγράµµατος, δια τα οποία ηγωνίσθηµεν έως τώρα µε επιµονήν, µε φανατισµόν”. Tέλος,
καταθέτοντας τα συντακτικά ψηφίσµατα που είχε παρουσιάσει προηγουµένως στον Bενιζέλο,
απέκρουσε τη διεξαγωγή δηµοψηφίσµατος για το δυναστικό - το οποίο έπρεπε αντιθέτως να λύσει
1
EΣB, συνεδρίασις 5η της 23.1.1924, σ. 23-24· FO 371.9878/203, Bentinck προς Ramsay McDonald, 25.1.1924/55·
611
κυριαρχικά η Eθνοσυνέλευση - και ζήτησε τάχιστα δηµοψήφισµα για τη µορφή του πολιτεύµατος.1
Σύµφωνα µε τον Kορδάτο, ο οποίος δεν χάριζε κάστανα στον ηγέτη των Δηµοκρατικών, ο λόγος
του “χωρίς φαµφαρονισµούς και επαναστατικές αερολογίες, έκανε µεγάλη εντύπωση. Aν και δεν
είχε ρητορικές ικανότητες ... όµως εκείνη την ηµέρα από το βήµα της ελληνικής Bουλής ο
Παπαναστασίου στάθηκε στο ύψος του”.2 Έπειτα από αυτά η συζήτηση των προγραµµατικών
δηλώσεων παρατάθηκε αρκετά. Tο περιεχόµενό της συνοψίζει ο Παπαναστασίου:
Eγώ υπέβαλα τας ανωτέρω προτάσεις εξ ονόµατος της Δηµοκρατικής Eνώσεως, αλλά ο κ.
Bενιζέλος τας απέκρουσεν, υποστηρίζων ότι δεν ήτο ορθόν να λάβη καµµίαν απόφασιν επί
των θεµάτων αυτών, της εκπτώσεως της Δυναστείας και καθιερώσεως της Δηµοκρατίας,
αλλά ώφειλε να παραπέµψη την λύσιν εις τον λαόν, τιθεµένων εις αυτόν δύο ερωτηµάτων,
του αφορώντος την έκπτωσιν της Δυναστείας και του τοιούτου της Δηµοκρατίας. Eτονίζετο
δε επιµόνως, ότι αυτός ως Πρόεδρος της Kυβερνήσεως δεν θα εξέφερε καµµίαν γνώµην επί
των θεµάτων αυτών και µόνον ως πολίτης θα εψήφιζεν υπέρ της καθιερώσεως της
Δηµοκρατίας. Eις ταύτα ηµείς αντετάσσαµεν ότι η Συνέλευσις και η Kυβέρνησις έπρεπε να
χρησιµεύσουν ως οδηγοί εις τον λαόν, ο οποίος θα ησθάνετο απογοήτευσιν βλέπων τους
ηγέτας αυτού µη έχοντας το θάρρος να αναλάβουν αυτοί πρώτοι την ευθύνην της επιλύσεως
του θεµελιώδους πολιτειακού ζητήµατος και ζητούντες να µεταβιβάσουν αυτήν εις τον
λαόν. Yπεστηρίζαµεν προσέτι, ότι κατ’ αυτόν τον τρόπον υπήρχε φόβος η πεποίθησις του
λαού εις την αναγκαιότητα της Δηµοκρατίας να κλονισθή, να έλθη δε εις αντίθεσιν ο λαός
προς τον στρατόν, ο οποίος ήτο υπεύθυνος δια την αποµάκρυνσιν του βασιλέως.3
Συνεπώς παρ’ όλη την αµοιβαία στήριξη των δυο ηγετών στα δευτερεύοντα σηµεία η
διαφωνία τους στο κεντρικό πολιτικό ζήτηµα δεν αµβλύνθηκε· ή µάλλον, ο Παπαναστασίου
ανέδειξε τη διαφωνία τους στη διευθέτηση του καθεστωτικού σε κεντρικό πολιτικό ζήτηµα και
αρνήθηκε κάθε συµβιβασµό σ’ αυτό. H βοήθεια που πρόσφερε στον Bενιζέλο στην εξωτερική
πολιτική, στο προσφυγικό και στη συνταγµατική µεταρρύθµιση δεν ακύρωσε τη σύγκρουσή τους.
Eπικέντρωσε την αντίθεσή του στη διεξαγωγή χωριστού δηµοψηφίσµατος για τη δυναστεία
δηµοσιοποιώντας την off the record δήλωση του Bενιζέλου σε µια συζήτησή τους, πως η
αποκατάσταση των Γλύξµπουργκ “όχι µόνον θα επροκάλει εµφύλιον πόλεµον, αλλά και θα ώθει
τµήµατα του κράτους εις απόσχισιν από της Eλλάδος και αυτονόµησιν”.4 Στην καλύτερη
περίπτωση το δυναστικό δηµοψήφισµα “ενώ δεν θα ήτο πράξις σοβαρά, θα είχεν ως αποτέλεσµα
1
EΣB, συνεδρίασις 5η της 23.1.1924, σ. 24-30, 82. Στις συνεδριάσεις εκείνων των ηµερών κατάγγελλαν συχνά τη
Συνθήκη της Λωζάννης κι εξαπέλυαν κηρύγµατα επιστροφής των προσφύγων στη M. Aσία και τη Θράκη· βλ.
ενδεικτικά EΣB, συνεδρίασις 12η της 31.1.1924, σ.152 (Nεόκοσµος Γρηγοριάδης).
2
3
4
Aλ. Παπαναστασίου, “O αρχηγός της Δηµοκρατικής Eνώσεως της Eλλάδος κ. A. Παπαναστασίου απαντά
λεπτοµερώς εις τας αδίκους αιτιάσεις του κ. Eλευθ. Bενιζέλου...”, Δηµοκρατία, φ. της 21.2.1924.
612
να ωθήση, εκ λόγων αξιοπρεπείας και φιλοτιµίας εις ένα αγώνα φανατικόν, εις ένα αγώνα
προσωπικόν, να εξάψη εις µέγιστον βαθµόν τα µίση και τα πάθη και να µεγεθύνη και διαιωνίση
τον εµφύλιον διχασµόν”.1 Eύλογα επιχειρήµατα από τη σκοπιά του Παπαναστασίου, που
προσπαθούσε να αµβλύνει τον Διχασµό µεταξύ βενιζελικών και κωνσταντινικών, όχι όµως και
από τη σκοπιά του Bενιζέλου ο οποίος ήθελε να διατηρήσει τον έλεγχο των πολιτικών εξελίξεων
µε το διπλό δηµοψήφισµα.
Στη συνέχεια ο Παπαναστασίου µε επιδέξιους χειρισµούς απέσπασε την υποστήριξη
ταλαντευόµενων οµάδων, όπως εκείνης που υποστήριζε τους επαναστάτες στρατιωτικούς και
πρόσκαιρα της προσφυγικής. Έτσι όταν η κυβέρνηση, προωθώντας την επιστροφή στην
οµαλότητα, θέλησε να επιτρέψει την επανέκδοση ορισµένων αντιδραστικών εφηµερίδων, ο
αρχηγός της Δηµοκρατικής Ένωσης κάλυψε τις οργισµένες αντιρρήσεις των στρατιωτικών
πληρεξουσίων - του Παγκάλου, του Kονδύλη, του Xαβίνη και του Kαρασεβδά, εκπροσώπου των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων. Tαραγµένος ο Bενιζέλος αποχώρησε κατηγορώντας τον
Παπαναστασίου πως “χάριν της εγκαθιδρύσεως της Δηµοκρατίας προσηταιρίσθη στοιχεία
στρατοκρατικά” και πως οι αντιλήψεις του “µας οδηγούν εις µίαν Στρατοκρατίαν αντί να µας
οδηγούν εις την Δηµοκρατίαν”. Eίχε δίκαιο µε την έννοια πως η κυβέρνηση του Kόµµατος
Φιλελευθέρων παρέµενε η ισχυρότερη εγγύηση πως θα περιθωριοποιούσαν τους στρατιωτικούς·
καµιά άλλη δεν θα µπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο, εποµένως η επίθεση του Παπαναστασίου
ουσιαστικά υπονόµευε την επιστροφή τους στα στρατόπεδα. Eκείνος όµως αρνήθηκε να
απολογηθεί για τη σχέση του µε τους στρατιωτικούς και µάλιστα επέκρινε τους Φιλελευθέρους
επειδή απέφευγαν να κυρώσουν µε ψήφισµα της εθνοσυνέλευσης τις πράξεις της Eπανάστασης·
ζήτησε επιπλέον να απαγορεύσουν εσαεί τη χρήση ορισµένων τίτλων εφηµερίδων, για συµβολικούς
λόγους και για να µην αποκατασταθούν δια της λήθης στη λαϊκή συνείδηση η δυναστεία και ο
θρόνος. Eξωθούσε έτσι τους Φιλελευθέρους πληρεξουσίους να συνταχθούν ανοιχτά µε την
Eπανάσταση και µε τη µεταπολίτευση, και να αποξενώσουν το κέντρο. Yπενθύµισε πως και ο
πρωθυπουργός είχε “εις το ενεργητικόν του βιαίας επαναστάσεις, τας οποίας ενήργησε τη
συνδροµή των στρατιωτικών” - ένα κλασικό αντιβενιζελικό επιχείρηµα το οποίο κατόπιν
επανέλαβαν και άλλοι Δηµοκρατικοί όπως ήταν ο Kονδύλης και ο Π. Kαραπάνος. H επιτιµητική
παρατήρηση του Bενιζέλου έκφραζε βάσιµους φόβους αφού ο Παπαναστασίου αδυνατούσε
προφανώς να επιβληθεί στους στρατιωτικούς, το γεγονός όµως παρέµενε πως από το 1909 όλες οι
πολιτικές παρατάξεις καλλιεργούσαν εξίσου επιµελώς την υποστήριξη του στρατού και συνεπώς
δεν επιτρεπόταν να απευθύνουν τέτοιες κατηγορίες στους αντιπάλους τους. Oι Φιλελεύθεροι δεν
διαφωνούσαν µε την καθησυχαστική θεωρία του Mιχαλακοπούλου πως “Aφ’ ής εποχής οι Στρατοί
εγένοντο εθνικοί, αλλά και τα στελέχη των αξιωµατικών εγένοντο εθνικά, αι Eπαναστάσεις δια να
1
Στο ίδιο.
613
επιτύχουν εγένοντο στρατιωτικαί, αλλά είνε λαϊκαί. Eίνε ο Λαός ο έχων εν εαυτώ την ισχύν”.1
Mόνον όταν ο στρατός περνούσε στα χέρια αντιπάλων θυµούνταν όλοι την κατηγορία του
στρατοκρατισµού - η οποία απέκτησε πολιτικό βάρος µετά τη µικρασιατική ήττα, όταν για πρώτη
φορά µεγάλο µέρος του κινητοποιηµένου πληθυσµού στράφηκε εναντίον του στρατού.2 Tον
Παπαναστασίου διευκόλυναν πάντως τα πρόσφατα προηγούµενα σύγκλισης σοσιαλδηµοκρατών
και στρατοκρατών σε εξαιρετικές περιστάσεις: στη Γερµανία, για παράδειγµα, από την επαύριο
της κατάρρευσης το Γενικό Eπιτελείο Στρατού στήριξε αποφασιστικά το SPD, ενώ ακόµη και ο
Στρατάρχης Xίντεµπουργκ διακήρυσσε πως το υποστήριζε.3
Tο επεισόδιο µε τον Παπαναστασίου έπεισε τον Bενιζέλο πως ήταν επικίνδυνο όσο και
άσκοπο να διατηρήσει την πρωθυπουργία. Δεν σκόπευε να φθαρεί σε απευθείας αντιπαραθέσεις µε
τους Δηµοκρατικούς και µε τους στρατιωτικούς, ούτε να θυµίσει το διχαστικό παρελθόν του.
Παραιτήθηκε επικαλούµενος προβλήµατα υγείας και προώθησε στο προσκήνιο τους
συντηρητικούς Φιλελευθέρους συστήνοντας να φτιάξουν νέα κυβέρνηση υπό τον Kαφαντάρη, την
οποία διαµόρφωσαν µε δυσκολία στις 4 Φεβρουαρίου. Δεν συµµετείχε σ' αυτήν, προβάλλοντας
προσωπικούς λόγους, ο µόνιµος ανταγωνιστής του ρουµελιώτη πολιτικού Mιχαλακόπουλος - ο
οποίος έκτοτε δεν ανασυνέδεσε τις προσωπικές σχέσεις του µε τον Bενιζέλο· απουσίαζαν επίσης οι
Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι Pούσσος και Bαλαλάς, οι οποίοι διαφώνησαν µε την αρχική εµµονή
του Kαφαντάρη στις κατευθύνσεις που προσδιόριζε ο Bενιζέλος. Oι Δηµοκρατικοί Φιλελεύθεροι
διαλύθηκαν· η πλειοψηφία, υπό τον Pούσσο, συντάχθηκε µε τους Δηµοκρατικούς ενώ τριάντα
περίπου προσέγγισαν τον νέο πρωθυπουργό: η διάσπαση των βενιζελικών σε µετριοπαθείς και σε
ριζοσπαστικότερους έπαιρνε απροσδόκητη τροπή. Συνεχίζοντας την πολιτική του Bενιζέλου ο
Kαφαντάρης έθεσε ως πρώτη προτεραιότητα τη διενέργεια ελεύθερου δηµοψηφίσµατος κι
επέτρεψε να ταχθούν απροκάλυπτα υπέρ της Δηµοκρατίας η κυβέρνηση και ο κρατικός
µηχανισµός. Ωστόσο η καχυποψία των Δηµοκρατικών δεν αµβλύνθηκε και άλλωστε ο Kαφαντάρης
δεν αποτελούσε εγγύηση για τον Παπαναστασίου, ο οποίος ενδιαφερόταν να µην
περιθωριοποιηθεί πολιτικώς και να προωθήσει επίσης το κοινωνικό και όχι µόνον το πολιτειακό
πρόγραµµά του. Όπως το έθεσε ο Kαρασεβδάς, “Θεωρώ πρωτοφανές ότι τα µέλη της
1
EΣB, συνεδρίασις 10η της 29.1.1924, σ.112, 121-123, 127. Πρβλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 218 κ.ε..
Ένα ανάλογο µέτρο, δηλαδή την απαγόρευση έκδοσης εφηµερίδων µε τίτλους που κυκλοφορούσαν επί γερµανικής
κατοχής, έλαβαν και στη Γαλλία µετά το καθεστώς του Bισύ. Για την τοποθέτηση του Kαρασεβδά βλ. EΣB,
συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 209· ο Mιχαλακόπουλος σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 246, όπου
αναπτύσσει εκτενώς αυτή την άποψη· βλ. και την επικρότησή της από τον I. Tσιριµώκο σε EΣB, συνεδρίασις 21η
της 18.2.1924, σ. 297.
2
Bλ. χαρακτηριστικά [Π. Πουλιόπουλος], Πόλεµος κατά του πολέµου, ό.π., σ. 21 κ.ε. και passim. Σύµφωνα µε τα
στοιχεία που κατέθεσαν στο συνέδριο των Παλαιών Πολεµιστών, τα πρώτα είκοσι φύλλα της εφηµερίδας τους
κυκλοφόρησαν σε διακόσιες χιλιάδες αντίτυπα (ο.π., σ. 73).
3
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 228.
614
Kυβερνήσεως, ενώ πριν να σχηµατίσουν Kυβέρνησιν δεν είχον εκδηλώσει ιδέας δηµοκρατικάς ούδ’
αγωνισθεί υπέρ αυτών, ήδη µετά τον σχηµατισµόν εκδηλώνουν τοιαύτας και αναλαµβάνουν, ως
ισχυρίζονται, τον υπέρ αυτών αγώνα”.1 Aπεναντίας ο Πλαστήρας πίστευε πως η “Δηµοκρατία θα
είνε ασφαλής” µε τις µεθοδεύσεις του Bενιζέλου και του Kαφαντάρη.2
Eπιδιώκοντας να κλείσει εσπευσµένα το πολιτειακό ζήτηµα ο Kαφαντάρης αποδέχτηκε όσες
προτάσεις της Δηµοκρατικής όσο και της συντηρητικής αντιπολίτευσης δεν συνεπάγονταν
υπερβολική καθυστέρηση. Tόν διευκόλυναν οι µετριοπαθείς µοναρχικοί· τα κόµµατα του Π.
Aργυροπούλου και του Γ. Δ. Pάλλη, τα οποία είχαν συσπειρωθεί στην Πολιτική Ένωση,
συζήτησαν τις εγγυήσεις που πρόσφερε και αποφάσισαν να συµµετάσχουν στο δηµοψήφισµα
προβάλλοντας ως γενικότερο πρόγραµµα την εγκαθίδρυση συνταγµατικής µοναρχίας µε ισχυρό
κοινοβούλιο και αποκατάσταση των λαϊκών ελευθεριών. Παρέµενε άγνωστο πάντως ποιά στάση
θα τηρούσαν στο δηµοψήφισµα οι δύο σηµαντικότεροι παράγοντες, δηλαδή το εκλογικό σώµα και
ο στρατός. O Διοµήδης αφού εξέτασε αναλυτικά το ζήτηµα ανέµενε να πλειοψηφήσουν ελαφρά οι
µοναρχικοί: η Παλαιά Eλλάδα εκτός από την Aθήνα, τον Πειραιά, την Πάτρα και τη Θεσσαλία θα
έδινε συµπαγή ψήφο στο βασιλιά ενώ η Θράκη, η Ήπειρος, η Kρήτη και τα νησιά εκτός από τα
Iόνια και την Eύβοια θα υπερψήφιζαν εξίσου µαζικά την ανατροπή του· η Mακεδονία θα έδινε
ογδόντα µε ενενήντα τοις εκατό υπέρ της Δηµοκρατίας. Άλλοι όµως εξέχοντες Φιλελεύθεροι
κατέληγαν σε αντίθετα συµπεράσµατα. O Kανακάρης Pούφος, εκ νέου υποστηρικτής του
Bενιζέλου, ήταν βέβαιος για τη βασιλική πλειοψηφία, φοβόταν όµως, όπως άλλωστε και πολλοί
Δηµοκρατικοί, πως τότε ο στρατός θα έκανε πραξικόπηµα. Παρέµενε αµφίβολο αν θα σέβονταν οι
αξιωµατικοί τα αποτελέσµατα της κάλπης: ο Bενιζέλος και ο Zαΐµης πίστευαν πως ναι· ο
Kονδύλης δήλωνε ανοιχτά το αντίθετο.3
Όλοι φοβούνταν τώρα τη σύγκλιση µεταξύ Δηµοκρατικών στρατιωτικών και πολιτικών.
Έβλεπαν πως µετά την αποχώρηση του Bενιζέλου η στρατιωτική ηγεσία έλεγχε σε µεγάλο βαθµό
τον κρατικό µηχανισµό· ίσως µάλιστα σταθεροποιούνταν στην εξουσία αν αποσπούσε την
υποστήριξη ενός µαζικού φορέα όπως ήταν η Δηµοκρατική Ένωση. Aν όµως η προοπτική
συνεργασίας µε τους στρατιωτικούς προσέδιδε στη Δηµοκρατική Ένωση ισχύ µεγαλύτερη από το
1
FO 371.11334/173, Cheetham προς Chamberlain, 11.2.1926/63 (για τη ρήξη Mιχαλακοπούλου και Bενιζέλου)· FO
371.9879/247, Bentinck προς Ramsay McDonald, 9.2.1924/101· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 220-224· EΣB,
συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 209. Σχετικά µε τις “καθαρώς παλαιοκοµµατικάς µεθόδους” µε τις οποίες
απέσπασε την υποστήριξη µέρους των Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων η νέα κυβέρνηση, βλ. την αγόρευση του
Kαρασεβδά στην EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 212.
2
N. Πλαστήρας προς Πην. Δέλτα, επιστολή από Nταβός, 3.3.24, όπως αναδηµοσιεύεται σε Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα,
B’. Nικόλαος Πλαστήρας. Eκστρατεία Oυκρανίας 1919. Kίνηµα 6ης Mαρτίου 1933. Aλληλογραφία. Eπιµέλεια: Π.
A. Zάννας, Eρµής 1979, σ. 78-80.
3
FO 371.9879/247, Bentinck προς Ramsay McDonald, 9.2.1924/101· FO 371.10769/133, Yπόµνηµα Atchley
εσώκλειστο στην αναφορά της 27.10.1925/335.
615
κοινοβουλευτικό βάρος της, συνάµα περιόριζε τα περιθώρια χειρισµών της στα πεδία των
πολιτικών ελευθεριών και των κοινωνικών µεταρρυθµίσεων. “H κατάσταση δεν ελέγχεται από τον
Kαφαντάρη, ούτε από τον Bενιζέλο ή την Eθνοσυνέλευση”, συνόψιζε ο Nίκολσον. “Aποφασιστική
δεν είναι η δύναµη των εκλογέων ή των αντιπροσώπων τους, αλλά εκείνη της στρατιωτικής λέσχης
της Θεσσαλονίκης. Mόλις αισθανθούν ο Πάγκαλος και ο Kονδύλης πως οι πολιτικοί ετοιµάζονται
να τούς υποσκελίσουν, θα προχωρήσουν στο coup d’ État. Συνεπώς οι πολιτικοί, οι οποίοι
αντιλαµβάνονται τον κίνδυνο, κατά πάσα πιθανότητα θα συµβιβαστούν, δηλαδή θα υποχωρήσουν
προτού φτάσουν τα πράγµατα στο απροχώρητο”.1 Oι προβλέψεις του επαληθεύτηκαν.
O Φεβρουάριος αναλώθηκε σε άκαρπες κοινοβουλευτικές αψιµαχίες µεταξύ των
Φιλελευθέρων και της Δηµοκρατικής Ένωσης η οποία, εν µέρει για να αποφύγει το αβέβαιας
έκβασης δηµοψήφισµα κι εν µέρει προετοιµάζοντας την εξοµάλυνση της πολιτικής κατάστασης,
ζητησε να αποσαφηνίσουν όλα τα κόµµατα τις πολιτειακές τους απόψεις και να προχωρήσουν
αµέσως σε νέες εκλογές µε αναλογικό σύστηµα. Yιοθέτησε έτσι, επιφέροντας όµως µια κρίσιµη
προσαρµογή, το σύνθηµα της µοναρχικής αντιπολίτευσης η οποία επίσης ζητούσε εκλογές αλλά µε
πλειοψηφικό σύστηµα. H συνέλευση επανέλαβε τις εργασίες της στις 11 Φεβρουαρίου αλλά ως την
αποχώρηση της Δηµοκρατικής Ένωσης, στις 27 του µηνός, συζήτησε εκτός από τις
προγραµµατικές δηλώσεις του Kαφαντάρη µόνον δυο ολότελα δευτερεύοντα νοµοσχέδια.
Δηµοκρατική Ένωση και Φιλελεύθεροι έδωσαν πραγµατική µάχη για το αν άρµοζε να προηγηθεί
ψήφισµα της συνέλευσης πριν από το δηµοψήφισµα· τελικά η κυβερνητική πρόταση εγκρίθηκε µε
233 ψήφους έναντι 106, ενώ µετά την αποχώρηση της αριστερής αντιπολίτευσης απέρριψαν µε 188
ψήφους και το ψήφισµα για την έκπτωση της δυναστείας των Γλύξµπουργκ.
Στο µεταξύ ο Bενιζέλος, στο πλαίσιο µιας βίαιης δηµοσιογραφικής εκστρατείας εναντίον
της Δηµοκρατικής Ένωσης, δηµοσιοποίησε την επιχειρηµατολογία που είχε αναπτύξει τον
Δεκέµβριο στον Tάλµποτ και προσέλκυσε τον κύριο όγκο των περίπου πενήντα προσφύγων
πληρεξουσίων οι οποίοι συντάσσονταν ως τότε µε τον Παπαναστασίου. Tότε διατυµπάνισαν κατά
κόρον πως η πολιτική του τελευταίου στερούσε από τη χώρα το εξωτερικό δάνειο που ήταν ζήτηµα
ζωής ή θανάτου για την πλειονότητα των προσφύγων. Eπιπλέον ο Bενιζέλος υποστήριξε την
αποκατάσταση των διπλωµατικών σχέσεων µε τη Σοβιετική Ένωση την οποία ζητούσαν επίµονα
οι πρόσφυγες αλλά και το Kοµµουνιστικό Kόµµα· τελικά τήν πραγµατοποίησε ο Kαφαντάρης.2
Παράλληλα δραστηριοποιήθηκε υπέρ του δηµοψηφίσµατος και η Πολιτική Ένωση των
µοναρχικών· ακόµη και οι µεταξικοί διαπραγµατεύτηκαν την επιστροφή τους στην πολιτική
διαδικασία θέτοντας όρους ανάµεσα στους οποίους ξεχώριζαν η γενική αµνηστεία και ο
επαναπατρισµός του Mεταξά. Στο µεταξύ η Δηµοκρατική Ένωση προσέγγιζε το στρατό µε
1
FO 371.9879/259, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 4.3.1924.
2
Για το ζήτηµα του δανείου βλ. τη σχετική συζήτηση σε EΣB, συνεδρίασις 24η της 21.2.1924, σ. 354 κ.ε.. Για την
αποκατάσταση των σχέσεων µε την EΣΣΔ βλ. Basil Kondis, “The Re-establishment of Greek-Soviet Relations in
1924”, Balkan Studies 26 [1985], σ. 151-157.
616
συµβολικές χειρονοµίες, όπως ήταν εκείνη του Iωσήφ Kούνδουρου που πρότεινε να χαράξουν
στην πρόσοψη των ανακτόρων τα ονόµατα των τριών χιλιάδων επαναστατών αξιωµατικών.
Tελικά ο Bενιζέλος εγκατέλειψε τον Kαφαντάρη. O λόγος στον Παπαναστασίου, ο οποίος εκθέτει
διορατικά τη διαλεκτική εκείνων των ηµερών:
Aι συζητήσεις επί των προγραµµατικών δηλώσεων της Kυβερνήσεως Kαφαντάρη
παρετάθησαν επίσης επί πολλάς ηµέρας. Όταν αι συζητήσεις αυταί ετερµατίσθησαν και
επρόκειτο να ληφθούν αποφάσεις, ο κ. Bενιζέλος, βλέπων την επιµονήν ηµών εις την
υποστήριξιν των απόψεών µας και την δυσµενή απήχησιν την οποίαν είχεν εις τον στρατόν
η θέσις δύο ερωτηµάτων εις τον λαόν, επιχείρησε να συµβιβάση τα πράγµατα, συνιστών
όπως λάβη µεν η συνέλευσις απόφασιν δια την έκπτωσιν της δυναστείας, αποφύγη δε να
αποφασίση δια την καθιέρωσιν της Δηµοκρατίας, αρκουµένη εις το να παραπέµψη απλώς το
ζήτηµα εις τον λαόν. αλλά ο κ. Kαφαντάρης, ο οποίος είχε πλέον εκτεθή εις την υποστήριξιν
των απόψεων που ανέφερα [των προηγούµενων θέσεων του Bενιζέλου], ηρνήθη να δεχθή
την συµβιβαστικήν λύσιν που επρότεινεν ο κ. Bενιζέλος ο οποίος τότε εβολιδοσκόπησε τους
φίλους του βουλευτάς εάν θα ήτο δυνατόν να γίνη αποδεκτή η συµβιβαστική του λύσις,
σχηµατίζοντος Kυβέρνησιν του κ. Pούσσου, αφού ηρνείτο ο κ. Kαφαντάρης να µετάσχη.
Aλλά και οι φίλοι του βουλευταί, εις τους οποίους απετάθη, του εδήλωσαν ότι τους ήτο
πλέον δύσκολον να ανατρέψουν την Kυβέρνησιν Kαφαντάρη και να υποστηρίξουν την
συµβιβαστικήν λύσιν µε νέαν Kυβέρνησιν υπό τον κ. Pούσσον. Tότε ο κ. Bενιζέλος
συνέστησεν εις όλους τους φίλους του να δώσουν ψήφον εµπιστοσύνης εις τον κ.
Kαφαντάρην και να εγκρίνουν την παραποµπήν των δύο ζητηµάτων εις τον λαόν, παρέστη
δε και ο ίδιος προσωπικώς, αν και ασθενών, κατά την ψηφοφορίαν εις την συνέλευσιν, η
οποία ενέκρινε το πρόγραµµα της υπό τον κ. Kαφαντάρην Kυβερνήσεως.
Hµείς βλέποντες ότι η λύσις του πολιτειακού ζητήµατος ελάµβανεν επικίνδυνον τροπήν
και αρχίζοντες πλέον να δυσπιστούµεν σοβαρώς δια τους πραγµατικούς σκοπούς του κ.
Bενιζέλου, απεφασίσαµεν να απόσχωµεν και από τας εργασίας της συνελεύσεως και από το
δηµοψήφισµα, ως ήθελε να το διενεργήση η Kυβέρνησις. Tην απόφασίν µας αυτήν
ανεκοίνωσα εις την Eθνικήν Συνέλευσιν και απεχωρήσαµεν ευθύς αµέσως εν σώµατι. O κ. Γ.
Kαφαντάρης ανησύχησε δια την απόφασίν µας αυτήν και προσεπάθησε να µας µεταπείση,
αλλά δεν το κατώρθωσε. Προκειµένου δε να προκηρύξη την ενέργειαν του δηµοψηφίσµατος,
ευρέθη και προ της αποφάσεως του κ. Bενιζέλου, περί αναχωρήσεώς του από την Eλλάδα,
αφού δεν είχε γίνει δεκτή η πρότασίς του περί συµβιβαστικής λύσεως. O κ. Kαφαντάρης,
καθόσον γνωρίζω, προσεπάθησε να µεταπείσει τον κ. Bενιζέλον, τονίζων εις αυτόν ότι η
αναχώρησίς του θα παρεξηγείτο από τον λαόν, όστις θα την απέδιδεν εις µη έγκρισιν της
πολιτικής της Kυβερνήσεως. Yπό τοιούτους όρους, εδήλωσεν ο κ. Kαφαντάρης εις τον κ.
Bενιζέλον, ήτο δύσκολον να αναλάβη τας ευθύνας του δηµοψηφίσµατος, αφού και ηµείς, της
“Δηµοκρατικής Eνώσεως”, ενεµέναµεν εις την απόφασίν µας περί αποχής. O κ. Bενιζέλος
έµεινεν ανένδοτος και τούτο, καθόσον γνωρίζω, ηνάγκασε τον κ. Kαφαντάρην να υποβάλη
617
την παραίτησιν της υπ’ αυτόν Kυβερνήσεως. Διεδόθη βραδύτερον ότι τόσον η αναχώρησις
του κ. Bενιζέλου, όσον και η παραίτησις του κ. Kαφαντάρη, ωφείλοντο εις επέµβασιν των
στρατιωτικών, τους οποίους δήθεν ηµείς είχαµε προτρέψει να εκβιάσουν τα πράγµατα. Aι
διαδόσεις αυταί είνε απολύτως ψευδείς. Eπαναλαµβάνω ότι ο κ. Bενιζέλος παρητήθη εκ
λόγων υγείας και απεφάσισεν να αναχωρήση διότι δεν έγινε δεκτή η συµβιβαστική πρότασίς
του και ότι πάλιν ο κ. Kαφαντάρης παρητήθη, διότι δεν κατώρθωσε να µαταιώση την
αναχώρησιν του κ. Bενιζέλου, η οποία ενόµιζεν ότι ηδύνατο να επηρεάση δυσµενώς το
δηµοψήφισµα. Eίνε αληθές ότι κατά τας τελευταίας ηµέρας της Kυβερνήσεως του κ.
Kαφαντάρη, είχον παρατηρηθή εις τον στρατόν σηµεία δυσαρεσκείας δια την τακτικήν που
ηκολούθει η Kυβέρνησις εις το πολιτειακόν ζήτηµα, αλλά η δυσαρέσκεια αυτή δεν είχε
καθόλου επικινδύνους διαστάσεις και η Kυβέρνησις είνε βέβαιον ότι θα ηδύνατο να την
αντιµετωπίση εντελώς ακινδύνως, όπως απέδειξεν η συµπεριφορά του κ. Kαφαντάρη
απέναντι του συνταγµατάρχου κ. Λαγγούρα και µερικών άλλων δηµοκρατικών
αξιωµατικών.1
H αφήγηση του Παπαναστασίου επιβεβαιώνεται απολύτως από τις βρετανικές πηγές που
δείχνουν πως η εκτροπή πυροδοτήθηκε τέλη Φεβρουαρίου, όταν έφτασε στην Aθήνα ο Oθωναίος κι
επανέλαβε τις συνοµιλίες µε τον Kαφαντάρη και µε τον Bενιζέλο. O τελευταίος υποστήριξε το
συµβιβαστικό σχέδιο του Pούσσου το οποίο πρόβλεπε αυτοδιάλυση της Eθνοσυνέλευσης
συγχρόνως µε την έκπτωση της δυναστείας και κατόπιν την επικύρωση του καθεστωτικού fait
accompli µε δηµοψήφισµα. Ωστόσο ο Bενιζέλος υπαναχώρησε όταν αρνήθηκε να τόν ακολουθήσει
η µερίδα του Kαφαντάρη και δέχτηκε βίαιες επιθέσεις από το Eλεύθερον Bήµα και από την Eστία·
το αποτέλεσµα ήταν να απωλέσει εκ νέου τη συµπάθεια των µοναρχικών όσο και των
συντηρητικών Φιλελευθέρων, οι οποίοι στράφηκαν τώρα προς τον Kαφαντάρη, χωρίς να
ανακτήσει την εµπιστοσύνη της Δηµοκρατικής Ένωσης. Στις 3 Mαρτίου αναβίωσαν οι φήµες πως
επέκειτο στρατιωτικό κίνηµα και την κυβέρνηση έσωσε µόνον η υποστήριξη του Oθωναίου και του
Πλοιάρχου Δεµέστιχα, ενώ ο Bενιζέλος ανακοίνωσε πως θα αποχωρούσε µέσα σε πέντε ηµέρες αν
δεν δέχονταν τις συµβουλές του. O Kαφαντάρης αντέδρασε δυναµικά στο στρατιωτικό διάβηµα
της 6ης Mαρτίου· δεν είχε υπολογίσει όµως τον Kουντουριώτη ο οποίος κάλυψε τους
αξιωµατικούς και, επισείοντας την παραίτησή του από την αντιβασιλεία, τόν ανάγκασε να
εγκαταλείψει την πρωθυπουργία. Παραιτήθηκε την 11η Mαρτίου, µόλις έληξαν οι διακοπές της
βουλής. O γηραιός ναύαρχος ανέθεσε την εντολή στον Παπαναστασίου, παρά τις διαµαρτυρίες
των βασιλοφρόνων. Δεν είχε άλλη επιλογή αφού οι υπόλοιποι υποψήφιοι, ο Pούσσος, ο Pακτιβάν
και ο Mιχαλακόπουλος, είχαν αρνηθεί προκαταβολικά να κυβερνήσουν σε τέτοιες συνθήκες, ενώ
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 21.3.1934· βλ. σχετικά και τη δήλωσή του στην
Eθνοσυνέλευση, σε EΣB, συνεδρίασις 29η της 27.2.1924, σ. 466, καθώς και το σχετικό ρεπορτάζ σε Δηµοκρατία, φ.
της 21.2.1924.
618
ναυάγησαν και οι προσπάθειες για τη δηµιουργία κυβέρνησης συνασπισµού Δηµοκρατικών και
Φιλελευθέρων.1
Eίχε ήδη εγκαταλείψει τη χώρα ο Bενιζέλος, ανάµεσα σε πικρόχολες επιθέσεις του
µοναρχικού αλλά και του Δηµοκρατικού τύπου. “Για µερικές ηµέρες έπεσε η αξία της δραχµής·
κατά τα λοιπά, η αναχώρησή του ... πέρασε σχεδόν απαρατήρητη”.2 Ωστόσο γευµατίζοντας την
παραµονή του ταξιδιού του µε τον βρετανό πρεσβευτή δικαιολόγησε την πρόσφατη αλλαγή των
σχεδίων του και ζήτησε από τους άγγλους να δείξουν κατανόηση απέναντι στη νέα κυβέρνηση.
Tέλος, επικαλέστηκε την εύθραυστη κατάσταση της υγείας του για να δικαιολογήσει την αποχή του
από την περίπλοκη κι ενδεχοµένως επικίνδυνη φάση από την οποία ετοιµαζόταν να διέλθει
η Eλληνική πολιτική. Eίχε θέσει ως σκοπό του την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας στην
Eλλάδα µέσω ενός δηµοψηφίσµατος το οποίο θα διεξαγόταν κατά συνταγµατικό τρόπο και
µε την ελεύθερη ψήφο του λαού. Mέχρι πριν από λίγες ηµέρες, έλπιζε πως αυτός ο στόχος
ήταν δυνατόν να επιτευχθεί ... Aλλά εκείνη τη στιγµή διάλεξαν οι Aκραίοι Δηµοκρατικοί, τα
κίνητρα των οποίων ο κ. Bενιζέλος απέφυγε να αναλύσει, καταρχήν για να κηρύξουν αποχή
από τις εργασίες της Eθνοσυνέλευσης κι έπειτα για να εξωθήσουν τον Aντιβασιλέα στην
αντικατάσταση του κ. Kαφαντάρη από µια Kυβέρνηση η οποία δεν στηριζόταν στην
κοινοβουλευτική πλειοψηφία κι εντέλει εξαρτούνταν από την επιρροή ορισµένων
Δηµοκρατικών Στρατηγών διατεθειµένων να επιβάλουν τους σκοπούς τους µε τη χρήση
βίας. Παρ’ όλα αυτά, είπε ο κ. Bενιζέλος, θα έπρεπε να εξηγήσει πως οι Aκραίοι
Δηµοκρατικοί, δηλαδή η οµάδα µε την οποία συνδέονται οι στρατιωτικοί ηγέτες, αποτελούν
την αριστερή πτέρυγα εκείνων οι οποίοι, συµπεριλαµβανοµένου και του ιδίου, επιθυµούν να
αλλάξουν τη µορφή της διακυβέρνησης στην Eλλάδα. Ήταν αναπόφευκτο, αφότου η
µετριοπαθέστερη οµάδα υπό τον κ. Kαφαντάρη απέτυχε να συµπαρασύρει τους εξτρεµιστές
στις δικές της επιλογές των επιθυµητών µέσων για την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας, ο
Aντιβασιλέας να προσφέρει την εξουσία στο µικρότερο κόµµα που επιδίωκε τον ίδιο σκοπό
µολονότι εκείνο ήταν έτοιµο να τον επιτύχει και µε άλλες, µάλλον καταναγκαστικές
µεθόδους. Tο ερώτηµα που προέκυπτε τώρα ήταν κατά πόσον θα µπορούσε να ελέγξει την
1
EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 188· FO 371.9879/6, Bentinck προς Cheetham, 6.3.1924, εσώκλειστο σε
αναφορά 7.3.1924/170· FO 371.9879/260, Bentinck προς Ramsay McDonald, 23.2.1924/136. Για τις προσπάθειες
σχηµατισµού κυβέρνησης συνασπισµού τις οποίες απέκρουσε ο Παπαναστασίου βλ. Δηµοκρατία, φ. της 9.3.1924.
Bλ. ένα συµπληρωµατικό χρονικό µαζί µε µια λιγότερο πειστική ερµηνεία της πτώσης του Kαφαντάρη στο Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 225 κ.ε.. Σχετικά µε τη συγκρότηση της οµάδας των “Mακεδόνων” δίπλα σε κείνη
των προσφύγων, βλ. Eφηµερίς των Bαλκανίων, 8.2.1924· FO 371.9879/6, Bentinck προς Cheetham, 6.3.1924,
εσώκλειστο σε αναφορά 7.3.1924/170. Bλ. επίσης σε Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 231-232, όπου παρατίθεται
και η σύνθεση της πρώτης Δηµοκρατικής κυβέρνησης· ο Δαφνής τονίζει το ρόλο που έπαιξε στην παραίτηση του
Kαφαντάρη η εγκατάλειψή του από τον Bενιζέλο, αλλά αποσιωπά την υπονόµευσή του από τον Kουντουριώτη.
2
FO 371.9879/58, υπόµνηµα Bentinck, 22.3.1924, εσώκλειστο σε αναφορά 22.3.1924/216.
619
πλειοψηφία στην Eθνοσυνέλευση µια στρατοκρατική Kυβέρνηση. Eαν αποδεικνυόταν
αδύνατο κάτι τέτοιο και αν η τελευταία υιοθετούσε τη χρήση βίας προκειµένου να
διατηρηθεί στην εξουσία, τότε θα δηµιουργούνταν µια κατάσταση στην οποία ο κ. Bενιζέλος
δεν θα ήταν ικανός να παρέµβει. Στο µεταξύ η χώρα εξακολουθούσε να περιστοιχίζεται από
εχθρούς, µε µοναδική εξαίρεση τη Σερβία από την οποία ελάµβανε διαβεβαιώσεις τις οποίες
εθεωρούσε αξιόπιστες. Kαι αυτές όµως οι διαβεβαιώσεις συνοδεύονταν από επιφυλάξεις,
δηλαδή από τον υπαινιγµό πως απαραίτητη προϋπόθεση της συνεργασίας ήταν η εσωτερική
σταθερότητα της Eλλάδας.1
Oι παραπάνω απόψεις του Bενιζέλου περικλείουν επίσης το σκεπτικό της υποστήριξης που
πρόσφερε στον Παπαναστασίου η συντηρητικότερη µερίδα των Φιλελευθέρων υπό τον
Mιχαλακόπουλο, ο οποίος είχε άλλωστε προσωπικούς λόγους να πλήξει τον Kαφαντάρη.
Σηµαντικότερο όµως ήταν πως θεωρούσαν την κυβέρνηση της Δηµοκρατικής Ένωσης, µε
οποιονδήποτε τρόπο και αν µεθόδευε την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας, προτιµότερη από την
οριστική διάσπαση του βενιζελογενούς στρατοπέδου που έµενε ξανά ακέφαλο µετά την αναχώρηση
του ιστορικού ηγέτη του, καθώς και από τους συνεπαγόµενους κινδύνους για την εσωτερική της
επικράτηση αλλά και για την άµυνα της χώρας. Tην υποχώρηση των συντηρητικών Φιλελευθέρων
και τους φόβους του Bενιζέλου προκάλεσαν κυρίως οι απειλές του στρατιωτικού
πραξικοπήµατος, της αλληλοεξόντωσης των αντιµοναρχικών και της εξωτερικής επέµβασης, και
λιγότερο η “πραξικοπηµατική” τακτική που ακολουθούσε ο Παπαναστασίου - αντιθέτως απ’ όσα
λάθρα αφήνει να εννοηθούν ο Δαφνής, ο οποίος χαρακτηριστικά αφήνει ολότελα ανερµήνευτη την
υποστήριξη του συντηρητικότατου Mιχαλακοπούλου προς τη Δηµοκρατική Ένωση.2 Περίµεναν
ίσως πως ο Παπαναστασίου θα δείλιαζε να αναλάβει ευθύνες µπροστά σε παρόµοιες απειλές - και
δεν είχαν εναλλακτικά σχέδια όταν αποδείχτηκε πως έπεσαν έξω.
Σε κάθε περίπτωση, ο Παπαναστασίου επέβαλε προσωρινά το πολιτικό πρόγραµµά του στο
κέντρο. H επόµενη γραµµή άµυνας των συντηρητικών ήταν να µαταιώσουν τις κοινωνικές
µεταρρυθµίσεις τις οποίες διακήρυσσε ο νέος πρωθυπουργός. Σ’ αυτό το σηµείο οι απόψεις τους
συγκρούονταν µε τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό αλλά συνέπιπταν µε κείνες των στρατιωτικών
οι οποίοι πλαισίωναν τη Δηµοκρατική Ένωση. Tην εποχή που ανακηρύχτηκε η Δηµοκρατία ήταν
πράγµατι καθεστώς υπό στρατιωτική κηδεµονία. Mολονότι οι κυβερνήσεις ανέβαιναν κι έπεφταν
στη βουλή, το πλαίσιο στο οποίο µπορούσαν να κινηθούν ήταν περιορισµένο και οριζόταν από
τους στρατιωτικούς· κυρίως οι εσωτερικές διαφωνίες των τελευταίων διεύρυναν τα περιθώρια
ελευθερίας των πολιτικών, στα ζητήµατα όµως που συµφωνούσαν οι αξιωµατικοί δεν µπορούσε
να διαφωνήσει καµιά κυβέρνηση ακόµη και αν είχε κοινοβουλευτική παµψηφία. Kαθώς υψωνόταν
το µπολσεβικικό φόβητρο οι συσχετισµοί δυνάµεων µεταβάλλονταν εκ νέου - και δύσκολα
µπορούσε τώρα να τούς ανατρέψει ο Παπαναστασίου.
1
2
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 232-233.
620
*****
621
622
K E Φ A Λ A I O Δ E K A T O
H K Y B E P N H Σ H
Π A Π A N A Σ T A Σ I O Y
Oι λέξεις “πολιτική της προόδου” ή “πολιτική της αλλαγής” δεν έχουν

κανένα νόηµα αν δεν διακρίνουµε πίσω από την ηλεκτρική µεγαλόπολη,
πίσω από το αεικίνητο άστυ, τη σκοτεινή σιλουέτα του αρχαίου φρούριου
που µάχεται την ίδια του την αδράνεια, για το οποίο στάση σηµαίνει
θάνατος.
PAUL VIRILIO
H βραχύβια κυβέρνηση της Δηµοκρατικής Ένωσης σήµανε το ζενίθ του Παπαναστασίου και
συνάµα αποκάλυψε τα όριά του. Aπό την άποψη της συµφιλίωσης µε το µοναρχικό στρατόπεδο,
αποδείχθηκε πολύ πιο πετυχηµένη απ’ όσο µπορούσαν να ανεχθούν οι Φιλελεύθεροι. Aπό την
άποψη του πολιτικού συστήµατος συνιστούσε µια απεγνωσµένη προσπάθειά του να εµπεδώσει τον
κοινοβουλευτισµό ενώ παρέµενε όµηρος των στρατιωτικών, στην οποία και πάλι δεν τόν
βοήθησαν οι Φιλελεύθεροι. Aπό οικονοµική άποψη ο Παπαναστασίου ακολούθησε ολότελα
ορθόδοξες κατευθύνσεις, επιχειρώντας πάντως να εξορθολογίσει και να σταθεροποιήσει τη
διαχείριση της οικονοµικής πολιτικής µε την ίδρυση της Eπιτροπής Oικονοµιών ως επιτελικού
οργάνου του κράτους.1 Aπό την άποψη των κοινωνικών ερεισµάτων του, προσπάθησε µε απτές
παραχωρήσεις, αλλού µεγαλύτερες και αλλού µικρότερες, να εδραιώσει ένα συνασπισµό των
προσφύγων, των αγροτών, των εργατών και των βόρειων επαρχιών - η αντιπολίτευση όµως τόν
εµπόδισε να ψηφίσει τα σηµαντικότερα µέτρα που ετοίµασε, όπως ήταν ο Aγροτικός Nόµος και η
ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, ενώ ο Kονδύλης και πολλοί “προσφυγοπατέρες”
παρενοχλούσαν τη συµµαχία του µε την Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων.
H εργατική πολιτική της Δηµοκρατικής Ένωσης, τέλος, είχε φαινοµενικά αντιφατικές
όψεις: πρώτον, την απουσία νοµοθετικών τοµών η οποία πάντως συγχωρούνταν σε µια τόσο
βραχύβια κυβέρνηση· δεύτερον τη συστηµατική υποστήριξη των απεργιών και τις ευνοϊκές
ρυθµίσεις των εργασιακών σχέσεων, τις οποίες ο Παπαναστασίου παρουσίαζε ως “ουδετερότητα”
του κράτους στις κοινωνικές συγκρούσεις, και τρίτον την άµεση ενίσχυση από το στρατό
1
Eυχαριστώ και από εδώ τον φίλο Mιχάλη Ψαλιδόπουλο που µου υπενθύµισε το τελευταίο σηµείο.
623
φασιστικών οργανώσεων στο βορά, από τις οποίες ανέµεναν να κάµψουν τους κοµµουνιστές.
Ωστόσο ήταν συνεκτική πολιτική: χρησιµοποιώντας το καρότο µαζί µε το µαστίγιο και
αναγνωρίζοντας ρητά το χρέος τους στο κόµµα του Έµπερτ και του Nόσκε, οι εγχώριοι
µεταρρυθµιστές σοσιαλιστές προσπαθούσαν να περιθωριοποιήσουν τους κοµµουνιστές και να
σύρουν πίσω τους την εργατική τάξη και την αριστερά. Aπό αυτό τον κυνικό υπολογισµό όµως,
στηριγµένο σε παρανοήσεις του κοινωνικού κλίµατος την επαύριο του πολέµου όσο και σε
υπεραισιόδοξες εκτιµήσεις των δυνατοτήτων τους, δεν ωφελήθηκαν οι ίδιοι αλλά οι αυταρχικές
δυνάµεις τις οποίες νοµιµοποίησαν· απεναντίας επικύρωσαν το χάσµα στο εσωτερικό της
αριστεράς. Mακροπρόθεσµα η πολιτική αυτή σηµείωσε παταγώδη αποτυχία, όπως άλλωστε και η
αντίστοιχη προσπάθεια των γερµανών οµολόγων τους από την οποία τήν εµπνεύστηκαν.
α. H ανακήρυξη της Δηµοκρατίας

H παραίτηση του Kαφαντάρη ήρθε σε στιγµές δραµατικές για τη χώρα, από εσωτερική κι
εξωτερική άποψη. Xρήµατα δεν υπήρχαν πουθενά, ούτε ασφάλεια. Oι στρατευµένοι ζούσαν σε
φρικτές συνθήκες και το αξιόµαχο είχε µειωθεί αφότου αποµάκρυναν από το στρατό τους
υποστηρικτές του Mεταξά. Aπό παντού έρχονταν παράπονα για κακοδιοίκηση, οι χερσαίες
συγκοινωνίες χειροτέρευαν καθηµερινά και η ληστεία ανθούσε ξανά στις επαρχίες. Στη Θράκη
εισέβαλλαν αντάρτες ενώ η Σερβία είχε εξαγοράσει αθόρυβα τη σιδηροδροµική γραµµή στο
ελληνικό έδαφος που συνέδεε τα σύνορα µε τη Θεσσαλονίκη. Kαι βεβαίως, όλα αυτά έµοιαζαν
παρονυχίδες µπροστά στο προσφυγικό ζήτηµα.1 Eπιπλέον είχαν ανακύψει διπλωµατικά
προβλήµατα τα οποία έπρεπε να αντιµετωπίσουν άµεσα: ο Παπαναστασίου ήθελε αρχικά να κάνει
υπουργό τον K. Pέντη, τον οποίο οι βρετανοί θεωρούσαν συνυπεύθυνο για τη εκτέλεση των Έξι,
είχαν µάλιστα δηλώσει παλαιότερα πως δεν θα αναγνώριζαν κυβερνήσεις στις οποίες θα
συµµετείχαν τέτοια πρόσωπα. Oι οχλήσεις του πρωθυπουργού για να διαπιστώσει αν επέµενε στις
ίδιες αντιρρήσεις και η νέα Eργατική Kυβέρνηση, τήν έκαναν να δηλώσει πως αδιαφορούσε για το
ποιούς έκαναν υπουργούς στην Eλλάδα - µε αποτέλεσµα να πάρει υπουργεία η στρατιωτική
τριανδρία του Παγκάλου, του Xατζηκυριάκου και του Kονδύλη.
Στις 12 Mαρτίου ορκίστηκε η Πρώτη Δηµοκρατική Kυβέρνηση στην οποία ο
Παπαναστασίου, προσπαθώντας να διευρύνει τα κεντρώα ερείσµατά του, κάλεσε να συµµετάσχουν
ο Pούσσος, ο Pακτιβάν, ο Mιχαλακόπουλος, ο Tσουδερός και ο Σίµος, κανείς από τους οποίους
δεν δέχτηκε αρχικά. Aποτάθηκε επίσης στην Eπαναστατική Oµάδα του Γονατά, η οποία υπέδειξε
την υπουργοποίηση του παλαίµαχου αγροτιστή K. Σταµούλη. Aπρόσκλητη “εδήλωσεν ότι µετέχει
ευχαρίστως της κυβερνήσεως και η οµάς [τ]ων Kρητών ανεξαρτήτων δηµοκρατικών δια του
πληρεξουσίου Xανίων κ. Mητσοτάκη”· ο Παπαναστασίου δέχτηκε και την τελευταία προσφορά.2
1
FO 371.9879/6, Bentinck προς Cheetham, 6.3.1924, εσώκλειστο σε αναφορά 7.3.1924/170· βλ. σχετικά και τις
καταγγελίες του I. Kαλογερά σε EΣB, συνεδρίασις 18η της 14.2.1924, σ. 243-244.
2
624
Eυθύς προχώρησε σε αλλαγές των συµβόλων και της εθιµοτυπίας,1 αλλά πέρα από το καθεστωτικό
ζήτηµα, όπου είχε εξασφαλίσει κοινοβουλευτική πλειοψηφία, πολιτικοί και οικονοµικοί
περιορισµοί τόν βραχυκύκλωναν. Bασικός στόχος του ήταν η σταθεροποίηση της κυβέρνησης.
Προσπάθησε λοιπόν να κατευνάσει τους βενιζελικούς, οι οποίοι την ίδια ηµέρα αποφάσισαν να
δεχτούν τη λύση του δυναστικού µε ψήφισµα της εθνοσυνέλευσης, κι επεξεργάστηκε ένα
επιτυχηµένο σχέδιο συµφιλίωσης µε τους µοναρχικούς το οποίο γοργά απέδωσε καρπούς. H
διεύρυνση της κυβέρνησης προς το κέντρο µε την υπουργοποίηση του Pούσσου και συνάµα η
ενίσχυσή της από τον Πάγκαλο και από µια οµάδα Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων, της επέτρεψαν
να επιβιώσει µερικές εβδοµάδες.
Mεγάλη επιτυχία του Παπαναστασίου ήταν ο πειθαναγκασµός ενός µέρους των µοναρχικών
και κυρίως των Eλευθεροφρόνων να συµµετάσχουν στο καθεστωτικό δηµοψήφισµα. Δεν
εξασφάλισε όµως τη συναίνεση του Γεωργίου ενώ πρόσφερε όρους που θεωρήθηκαν αξιοπρεπείς.
Mολονότι τα συµφιλιωτικά ανοίγµατά του έναντι τόσο των αντιβενιζελικών όσο και της
Tουρκικής Δηµοκρατίας αποξένωσαν τους Φιλελευθέρους πολιτικούς και τους σωβινιστές
στρατιωτικούς, παρουσίασε τις προγραµµατικές δηλώσεις του στην εθνοσυνέλευση και την 25η
Mαρτίου του 1924 η τελευταία ανακήρυξε τη Δηµοκρατία· οι δυναµικές αντιδράσεις των
µοναρχικών που ανέµεναν εντός κι εκτός Eλλάδας δεν υλοποιήθηκαν. Aµέσως µετά ο
πρωθυπουργός, διαψεύδοντας όσους περίµεναν να αθετήσει τις υποσχέσεις του, δροµολόγησε το
δηµοψήφισµα. Σιγά σιγά εκµεταλλεύτηκε τη λαϊκή απάθεια όσο και την πόλωση για να προβάλει
τη Δηµοκρατία όχι ως προέκταση της βενιζελικής κυριαρχίας αλλά ως καθεστώς τάξης και κοινής
συναίνεσης - κι εδώ του πρόσφερε πολύτιµη βοήθεια ο Mεταξάς, ο οποίος θέλησε αναγνωρίζοντας
τη νέα κατάσταση να αναδειχθεί αρχηγός της αντιπολίτευσης: κατεύθυνε τον φιλοβασιλικό αγώνα
στο δηµοψήφισµα, ενώ ο πρωθυπουργός συσπείρωσε στη Δηµοκρατική παράταξη ένα ευρύτατο
φάσµα από τους Φιλελευθέρους µέχρι το KKE. Δηµοκρατικοί και µοναρχικοί έριξαν όλες τις
δυνάµεις τους στη µάχη και η ψηφοφορία διεξάχθηκε κατά γενική οµολογία απολύτως ελεύθερα.
Tα δυο τρίτα των εκλογέων ψήφισαν Δηµοκρατία. Oι περισσότεροι Φιλελεύθεροι πανηγύρισαν τη
µεταπολίτευση ενώ οι µοναρχικοί διχάστηκαν και µια ισχυρή µερίδα αδιάλλακτων συσπειρώθηκε
γύρω από το στελεχικό Λαϊκό Kόµµα, υπό τον Παναγή Tσαλδάρη. H Iταλία και η Γαλλία
αναγνώρισαν το νέο καθεστώς και το ίδιο έκανε απρόθυµα λίγο αργότερα η Bρετανία· η
ερασιτεχνική και απρόσεκτη διπλωµατία του Παπαναστασίου εκνεύριζε το Φόρεϊν Όφφις, αλλά
αυτό δεν µπορούσε να έχει άµεσες συνέπειες.
Στις παραγράφους που ακολουθούν θα εξετάσουµε πρώτα τη διπλωµατική υπόκλιση του
Παπαναστασίου µπροστά στις βρετανικές επιθυµίες, τη συγκρότηση της Πρώτης Δηµοκρατικής
Kυβέρνησης και τα συµβολικά της παρεπόµενα, τις ταχυδακτυλουργικές προσπάθειές του να
κατευνάσει τους Φιλελευθέρους και συνάµα τους αντιβενιζελικούς προσφεύγοντας στον
µεταµορφισµό (trasformismo), τον πειθαναγκασµό των µοναρχικών να συµµετάσχουν στο
1
625
δηµοψήφισµα, τις άκαρπες διαπραγµατεύσεις µε τον Γεώργιο και την υπονόµευση της
συµφιλιωτικής προσπάθειας του πρωθυπουργού από τους βρετανούς. Στον δεύτερο τίτλο
παρακολουθούµε την αιφνιδιαστική απόσπαση ψήφου εµπιστοσύνης από την Eθνοσυνέλευση, την
ανακήρυξη της Δηµοκρατίας και την προσπάθεια νοµιµοποίησής της µε συµβολικά µέσα και µε
συµφιλιωτικά µέτρα, τη µεθόδευση του δηµοψηφίσµατος, τη συνεννόηση µε την αντιπολίτευση και
τις µοναρχικές απόπειρες εξέγερσης στην Πελοπόννησο. Tέλος θα δούµε το δηµοψήφισµα και τη
διπλωµατική αναγνώριση της Δηµοκρατίας.
Συµφιλιωτικές προτάσεις και διπλωµατικές απογοητεύσεις

H ανάθεση της εντολής στον Παπαναστασίου επανέφερε στο προσκήνιο το πρόβληµα των σχέσεων
µε το Λονδίνο, το οποίο προκαλούσε “εµφανή νευρικότητα” στη Δηµοκρατική Ένωση: θα
δέχονταν άραγε οι βρετανοί τους “ισχυρούς άνδρες” που υπόσχονταν σταθερότητα; Όταν
διέκοψαν τις διπλωµατικές σχέσεις ο Kέρζον απαίτησε, για να τις επαναλάβουν, να εγκατασταθεί
κοινοβουλευτική Kυβέρνηση και ν’ αποκλειστούν από αυτήν όσοι θεωρούνταν υπεύθυνοι για τις
εκτελέσεις. H Kυβέρνηση Bενιζέλου εκπλήρωνε αυτές τις προϋποθέσεις και οι βρετανοί
ανασυνέδεσαν τις σχέσεις, αλλά δεν ίσχυε το ίδιο για την κυβέρνηση της Δηµοκρατικής Ένωσης. O
Nίκολσον πάντως εισηγήθηκε στη νέα Eργατική ηγεσία του Φόρεϊν Όφφις να τήν δεχτούν:
“Προφανώς δεν µπορούµε να παίζουµε κυνηγητό µε την ελληνική εσωτερική πολιτική την οποία
κατευθύνει τώρα η λέσχη αξιωµατικών της Θεσσαλονίκης. H Eλλάδα εισέρχεται σε µια
παρατεταµένη περίοδο πολιτικού πολέµου κι εξωτερικών κινδύνων. Όσο λιγότερο παρέµβουµε,
τόσο το καλύτερο”. “Συµφωνώ”, συµπλήρωνε ο υπουργός Eξωτερικών: “πρέπει να συνεχίσουµε
σαν να µη συνέβη τίποτε που να µας αφορά”. O Παπαναστασίου το διαπίστωσε αυτό ενόσο
συνέχιζε τις διαβουλεύσεις για το σχηµατισµό της Δηµοκρατικής Kυβέρνησης, όταν έκανε
επανειληµµένες κρούσεις προκειµένου να εκτιµήσει τις διαθέσεις της βρετανικής πρεσβείας
απέναντι στην υπουργοποίηση του K. Pέντη - που πραγµατοποιήθηκε τελικά τον Iούνιο. Eίδαµε
πως ο τελευταίος, παρά την έγκαιρη µεταµέλειά του και µολονότι αναγνωριζόταν ως
“ισορροπηµένος άνδρας µε καλή κρίση, ο οποίος είναι στην πραγµατικότητα κάπως ‘µετριοπαθής’
έστω και αν ανήκει στο κόµµα των Aκραίων Δηµοκρατικών του κ. Παπαναστασίου”, είχε
στιγµατιστεί ως συνυπεύθυνος των εκτελέσεων.1 Tο Φόρεϊν Όφφις αναίρεσε έµπρακτα τους όρους
που είχε θέσει ο Kέρζον και τελικά υπαναχώρησε δηµοσίως όταν η Eργατική Kυβέρνηση
επικύρωσε την εξοµάλυνση των ελληνοβρετανικών σχέσεων. Aµέσως υπουργοποιήθηκαν ο
Kονδύλης και ο Xατζηκυριάκος και λίγο αργότερα ο Πάγκαλος. “Θεωρώ απαράδεκτο”,
ειδοποίησε τον νέο πρέσβυ Tσήταµ ο προϊστάµενός του,
1
FO 371.9879/289, Πρακτικά FO, σηµείωση McEwen, 11.3.1924· FO 371.9879/1, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson,
13.3.1924· FO 371.9879/1, Πρακτικά FO, σηµείωση (όνοµα δυσανάγνωστο), 13.3.1924· FO 371.11334/19, υπόµνηµα
J. D. Greenway, “Memorandum on Greek Party Politics Between 1915 and 1926”.
626
να ζητούν τη γνώµη µας σχετικά µε το αν θα µας ήταν αρεστό ή όχι ένα οποιοδήποτε
πρόσωπο. Eαν απαντήσουµε αρνητικά, τότε παρεµβαίνουµε στην εσωτερική πολιτική της
Eλλάδας. Eαν απαντήσουµε θετικά, τότε παρεµβαίνουµε εξίσου, και µάλιστα
αναλαµβάνουµε κάποια ευθύνη να υποστηρίξουµε αυτό το πρόσωπο στο µέλλον. H
Kυβέρνηση της Aυτού Mεγαλειότητος επιθυµεί να αποφύγει κάθε ανάµειξη στις εσωτερικές
υποθέσεις της Eλλάδας και να µην αναλάβει καµµιά ευθύνη, έστω και ολότελα έµµεσης
φύσης, για τις ελληνικές κοµµατικές αντιζηλίες. Πρέπει συνεπώς να πληροφορήσετε όλους
όσους απευθύνουν παρόµοια ερωτήµατα, πως οι εσωτερικές υποθέσεις της Eλλάδας δεν
αφορούν άµεσα την Kυβέρνηση της Aυτού Mεγαλειότητος και πως η τελευταία αδιαφορεί
απολύτως για το ποιός συµµετέχει ή δεν συµµετέχει σε οποιαδήποτε Eλληνική Kυβέρνηση.
Πρέπει όµως να φροντίσετε ώστε αυτός ο υπαινιγµός να ερµηνευτεί ορθά και να µην τόν
εκµεταλλευτεί ο αθηναϊκός τύπος για κοµµατικούς σκοπούς παριστάνοντας πως η παρούσα
Bρετανική Kυβέρνηση δεν συµµερίζεται τη φρίκη των προκατόχων της για τους
δικαστικούς φόνους για τους οποίους ενέχεται η τέως Eπαναστατική Eπιτροπή.1
H ιδιότυπη βρετανική αντίληψη για τη µη επέµβαση στα εσωτερικά άλλων χωρών, εφόσον
βεβαίως δεν τύχαινε να είναι αποικίες της, προέκτεινε την απαραίτητη για την αυτοσυντήρηση της
φεουδαρχικής τάξης αρχή της µη παρότρυνσης σε εξέγερση των υπηκόων του αντιπάλου, την
οποία µετέτρεψαν σε idée-force την εποχή του εθνικού κράτους και κατόπιν σε νοµικό προπέτασµα
για τη συγκάλυψη των πραγµατικών σχέσεων κυριαρχίας και ιεραρχίας στο καπιταλιστικό
κοσµοσύστηµα. O Παπαναστασίου εναπέθετε την ανατροπή αυτών των σχέσεων στην
εξιδανικευµένη Bαλκανική Ένωση, αλλά προς το παρόν δεν ρίσκαρε νέα µέτωπα· ζητώντας άδεια
από τους βρετανούς να διαλέξει υπουργούς, τούς έδειχνε αδέξια πως δεν σκόπευε να θίξει τα
συµφέροντά τους. Άλλωστε οι περιφερειακές ελίτ σπανίως είχαν την πολυτέλεια, ή έστω την
επιθυµία, να συµµορφωθούν µε τόσο κατάφωρα µυθοποιητικά πλάσµατα δικαίου· εξίσου
αντιφατικά εφάρµοζαν την ίδια αρχή οι αποικιακές δυνάµεις, όπως έδειχναν παραστατικά οι
αµφιταλαντεύσεις του Φόρεϊν Όφφις που προσπαθούσε να συνδυάσει τη “µη επέµβαση” µε την
“αποφυγή παρανοήσεων”. Προς το παρόν κρατούµε πρώτον τη συµβολική υποχώρηση του
Παπαναστασίου και δεύτερον, πως η βρετανική στάση επιβεβαίωσε την εκτίµησή του πως το
Λονδίνο, ιδίως µετά την πτώση των Συντηρητικών, δεν θα αντιδρούσε ενεργά στην ανακήρυξη της
Eλληνικής Δηµοκρατίας.
Στις 12 Mαρτίου η κυβέρνηση ορκίστηκε µπροστά στον αντιβασιλέα Kουντουριώτη
παραλείποντας κάθε αναφορά στο θεσµό της µοναρχίας. Για να υπογραµµίσουν πως άνοιγαν νέα
εποχή οι Δηµοκρατικοί υπουργοί ανέτρεψαν την εθιµοτυπία· αρνήθηκαν να φορέσουν τις
παραδοσιακές “ρεπούµπλικες” στην τελετή της ορκοµωσίας και ο Παπαναστασίου απέφυγε να
παρουσιαστεί στο παλάτι µε τη βασιλική άµαξα που πρόσφερε ο Kουντουριώτης. Θέσπισε αµέσως
συµβολικές αλλαγές: η Eφηµερίς της Kυβερνήσεως έπαψε να κοσµείται από στέµµατα, η
1
FO 371.9879/4, FO προς Cheetham, 14.3.1924/21R.
627
κυβέρνηση αφαίρεσε το χαρακτηρισµό “βασιλική” από τις επίσηµες ανακοινώσεις της και
αποµάκρυνε τα πορτραίτα των Γλύξµπουργκ από τις δηµόσιες υπηρεσίες. Στις 12 Mαρτίου
πραγµατοποιήθηκε επίσης η πρώτη από τις συνελεύσεις των Φιλελευθέρων οι οποίες οδήγησαν την
επόµενη εβδοµάδα στον καταθρυµµατισµό του κόµµατός τους, τον οποίο έκαναν αναπόφευκτο η
ταυτόχρονη αναχώρηση του Bενιζέλου και ο θάνατος του Δαγκλή, και βεβαίως η κατάρρευση της
πολιτικής τους στο καθεστωτικό ζήτηµα.1
Aξιοσηµείωτη ήταν η απουσία του Παγκάλου από την αρχική σύνθεση της κυβέρνησης·
οφειλόταν όπως είδαµε στο φόβο εξωτερικών αντιδράσεων αλλά και στις έντονες αντιρρήσεις του
Γονατά και του Mιχαλακοπούλου: µόνον αργότερα και µε δυσκολία ο Παπαναστασίου επέβαλε
στην εθνοσυνέλευση την υπουργοποίηση του Στρατηγού. Σύντοµα σκίτσα των υπολοίπων
υπουργών άφησε η πένα του Άτσλεϋ. O Παπαναστασίου, ειδοποιούσε ο τελευταίος τους
προϊσταµένους του, ανήκε στο είδος πολιτικών που ονόµαζαν στην Eυρώπη Σοσιαλδηµοκράτες -
και το κόµµα του θα προσλάµβανε αυτόν ακριβώς το χαρακτήρα µόλις έλυνε το καθεστωτικό
ζήτηµα. O Aραβαντινός, υπουργός Eσωτερικών πλέον, ξεχώριζε για τη συµµετοχή του στην
Eπανάσταση του 1909 και για τις συχνές διαφωνίες του µε τον Bενιζέλο σε θέµατα εσωτερικής
πολιτικής. O Aλέξανδρος Xατζηκυριάκος, ο οποίος ανέλαβε το Yπουργείο Nαυτικών δίπλα στον
Kονδύλη που πήρε το Στρατιωτικών, ήταν τίµιος αλλά αντιδηµοφιλής, βίαιος και άκρως
αυταρχικός. Στο Yπουργείο Eθνικής Oικονοµίας βρέθηκε ο ανηψιός του Bενιζέλου Aριστοµένης
Mητσοτάκης, ο οποίος αφού σπούδασε νοµικά στην Aθήνα και στο Παρίσι επέστρεψε στην Kρήτη
και φυλακίστηκε επανειληµµένα µετά τον Nοέµβριο του 1920· είχε εκλεγεί στα Xανιά ως
Δηµοκρατικός, αλλά δεν θεωρούνταν πως διέθετε “ευθύτητα” (straightforwardness). O
Mπακάλµπασης, στο Yπουργείο Γεωργίας, γεννηµένος στην Kαλλίπολη και µε σπουδές νοµικής
στην Kωνσταντινούπολη και στην Eλβετία, είχε γράψει µε το ψευδώνυµο “Διόσκουρος” αρκετά
έργα για το Aνατολικό Zήτηµα· πρωταγωνίστησε από την πρώτη στιγµή στο Δηµοκρατικό κίνηµα
κι εµβάθυνε στα προσφυγικά ζητήµατα. O γιατρός Δηµήτριος Πάζης, υπουργός Yγιεινής,
Προνοίας και Aντιλήψεως, ήταν ένας από τους ηγέτες της ελληνικής κοινότητας στην Oθωµανική
Aυτοκρατορία· το 1915 εκλέχτηκε ως βενιζελικός στη Mακεδονία και ανέλαβε την αντιπροεδρία
της βουλής, συµµετείχε στο κίνηµα της Θεσσαλονίκης το 1916 και στο Δηµοκρατικό κίνηµα από
την πρώτη στιγµή. O διδάκτορας της νοµικής και ήδη υπουργός Δικαιοσύνης Kώστας Σταµούλης
1
FO 371.9879/37, Cheetham προς Ramsay McDonald, 19.3.1924/197· FO 371.9879/51, Cheetham προς Ramsay
McDonald, 22.3.1924/211· FO 371.9879/58, υπόµνηµα Bentinck, 22.3.1924, εσώκλειστο σε αναφορά 22.3.1924/216· Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 232-233, 239 κ.ε.. Aργότερα ακολούθησαν και άλλες συµβολικές αλλαγές.
Oργάνωσαν τον τελετουργικό όρκο όλων των δηµόσιων υπαλλήλων καθώς και του στρατού στο νέο πολίτευµα,
την 1η Mαΐου η οποία καθιερώθηκε επίσηµα ως γιορτή της Δηµοκρατίας. Aκολούθησε ο εορτασµός της
εκατονταετηρίδας του Bύρωνα, ο οποίος ενίσχυσε ευπρόσδεκτα το Δηµοκρατικό ηρωολόγιο µε τον πολιτικό
ριζοσπαστισµό και τον κοσµοπολιτισµό του ροµαντικού ποιητή· βλ. Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα
628
είχε πρωταγωνιστήσει στο αγροτικό κίνηµα του 1910 στη Θεσσαλία, όπου εκλεγόταν συνεχώς
έκτοτε, και πλήρωσε την πολυπραγµοσύνη του µε ποινικές διώξεις (αργότερα υπουργοποιήθηκε
ξανά από τον Πάγκαλο, επιτρέποντας να παρατηρήσουν πως “his reputation for honesty is
defective”). O Δηµοκρατικός Φιλελεύθερος Γεώργιος Hσαΐας, υπουργός Συγκοινωνίας, χηµικός
ειδικευµένος στα πολεοδοµικά έργα, πιστωνόταν µε “προχωρηµένες και φιλελεύθερες απόψεις”. O
Iωάννης Λυµπερόπουλος, υφηγητής στο Πανεπιστήµιο Aθηνών, είχε σπουδάσει ιατρική στο
Παρίσι· συγκαταλεγόταν στους σοσιαλιστές της Aναθεωρητικής Bουλής και στις τελευταίες
εκλογές είχε κατέβει ως Δηµοκρατικός στη Λακωνία όπου νίκησε τους βενιζελικούς υποψηφίους:1
στο µικρό διάστηµα που διατήρησε το Yπουργείο Eκκλησιαστικών και Δηµοσίας Eκπαιδεύσεως,
πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Yπουργός Eξωτερικών έγινε ο
διπλωµάτης Γεώργιος Pούσσος, φίλος του Bενιζέλου και ηγέτης των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων.
Mόλις σχηµάτισε την κυβέρνηση ο Παπαναστασίου δέχτηκε σε επίσηµη επίσκεψη τον
βρετανό πρέσβυ, τον οποίο είχε πρόσφατα γνωρίσει σε κάποιο δείπνο. Προσπάθησε,
αναπτύσσοντας την προηγούµενη πρωτοβουλία του, να καλλιεργήσει την εµπιστοσύνη των ξένων
Δυνάµεων προς το Δηµοκρατικό καθεστώς και ζήτησε υποστήριξη της Aγγλίας έναντι των
µοναρχικών κυβερνήσεων των Bαλκανίων· µε δυο λόγια προσπαθούσε να συµπεριφερθεί ως
µετριοπαθής εθνικός ηγέτης. Άφησε θετικές εντυπώσεις στον Tσήταµ, ο οποίος όµως αµφισβήτησε
την ικανότητά του να διατηρηθεί στην εξουσία:
O κ. Παπαναστασίου µιλά αρκετά καλά τα αγγλικά ... και γενικώς µιλά ακατάσχετα ...
θεωρεί άκρως σηµαντική την καλή θέληση της Mεγάλης Bρετανίας και της Γαλλίας και
πρόσθεσε πως η Eλλάδα πίστευε πως διέθετε ιδιαίτερες αξιώσεις στη βρετανική συµπάθεια
αφού, παρ’ όλες τις θυσίες του πολέµου, οι εθνικές προσδοκίες της δεν ικανοποιήθηκαν στη
Mικρά Aσία ούτε στα Δωδεκάνησα. Oι παρατηρήσεις του Πρωθυπουργού θύµιζαν
προκατασκευασµένο λόγο και προφανώς δεν ανέµενε απάντηση - άλλωστε δεν άφησε χρόνο
για κάτι τέτοιο ... O κ. Παπαναστασίου εξέθεσε τα Δηµοκρατικά ιδανικά του µε φανερή
ειλικρίνεια και αυτοπεποίθηση, και διαπιστώνω πως την ίδια γνώµη σχηµάτισαν για το
χαρακτήρα του όσοι συνάδελφοί µου τον γνωρίζουν ήδη. Yπάρχει µια εξίσου διαδεδοµένη,
ίσως, αντίληψη, πως δεν θα αποδειχτεί αρκετά ισχυρός ώστε να ελέγξει τα στρατιωτικά
στοιχεία του κόµµατός του στο ενδεχόµενο µιας οξείας πολιτικής σύγκρουσης.2
Aκολούθησαν νέα ανοίγµατα του Παπαναστασίου προς τους συντηρητικούς καθώς
αποδύθηκε σ’ ένα παιχνίδι ισορροπιών. Γνωρίζοντας την κοινοβουλευτική αδυναµία του, καθώς
1
371.9879/39, Yπόµνηµα Atchley εσώκλειστο στην αναφορά της 19.3.1924/197· FO 371.10768/56, Yπόµνηµα
Atchley υπ’ αρ. 2 εσώκλειστο στην αναφορά της 7.7.1925/212. Bλ. σχετικά και Hλ. Mπρεδήµας, H πρώτη..., ό.π., σ.
348, 357. Tο Δηµοκρατικό υπουργικό συµβούλιο ανέλαβε καθήκοντα στις 12 Mαρτίου µε εξαίρεση τον Pούσσο, τον
Πάγκαλο και τον Xατζηκυριάκο που ορκίστηκαν στις 31 Mαρτίου.
2
629
και πως µόνον ο φόβος του στρατού και η έλλειψη εναλλακτικών λύσεων εµπόδιζαν τους
Φιλελευθέρους να τόν ανατρέψουν, τούς πλησίασε µόλις πήρε την κυβέρνηση. Aφετέρου έπρεπε να
νοµιµοποιήσει εγκαίρως τη Δηµοκρατία στα µάτια των µοναρχικών και συνεπώς να συνδιαλλαγεί
µαζί τους χωρίς όµως να αποξενώσει τους βενιζελικούς. H αριστερή αντιπολίτευση
παρουσιαζόταν ως έλασσον πρόβληµα, αλλά πάντως η Δηµοκρατική Ένωση έπρεπε να
πραγµατοποιήσει µεταρρυθµίσεις αν ήθελε να συγκρατήσει τους εκλογείς της µετά τη λύση του
καθεστωτικού. Tελικά ο Παπαναστασίου ακολούθησε συµφιλιωτική πολιτική έναντι των
µοναρχικών, κατευναστική έναντι των βενιζελικών και παρελκυστική έναντι των κοινωνικών
προβληµάτων. Kύριος άξονάς της ήταν να µαλακώσει τις αντιδράσεις όλων των κοµµάτων και
ιδίως των βασιλοφρόνων, κάνοντας σηµαντικές παραχωρήσεις προς τους ηγέτες τους· η πολιτική
αυτή σύντοµα φάνηκε να πετυχαίνει και οι υποστηρικτές της κυβέρνησης αυξήθηκαν αρκετά ενώ οι
αντίπαλοί της έµεναν αναποφάσιστοι. Tις απόψεις που εξέφρασε τον Mάρτιο του 1924 στον
βρετανό πρεσβευτή ανακεφαλαίωσε αργότερα µε σαφήνεια: “Mετά τον σχηµατισµόν της
Kυβερνήσεως αι σκέψεις µου συνεκεντρώθησαν εις δύο σηµεία: Eις την συνεννόησιν µε τους
Φιλελευθέρους βουλευτάς προς [µόνιµη] εξασφάλισιν της ψήφου των, και, δεύτερον, εις την
συνεννόησιν µε τον αντιδηµοκρατικόν κόσµον όπως βοηθήσουν και αυτοί εις την εξοµάλυνσιν της
καταστάσεως”.1 H τακτική που ακολούθησε έκανε να διασπαστούν διαδοχικά όλα τα αντίπαλα
µορφώµατα των Φιλελευθέρων, των Eλευθεροφρόνων και των Συνταγµατικών. O ίδιος εξηγεί τη
διεύρυνση της κυβέρνησης προς το κέντρο, η οποία επέστεψε την προηγούµενη προσχώρηση
αρκετών Φιλελευθέρων βουλευτών στη Δηµοκρατική Ένωση επί Kυβέρνησης Kαφαντάρη:
Eκ µέρους πολλών Φιλελευθέρων βουλευτών είχοµεν ήδη από του σχηµατισµού της
Kυβερνήσεως Bενιζέλου και πολύ περισσότερον από του σχηµατισµού της Kυβερνήσεως
Kαφαντάρη εκδηλώσεις εκτιµήσεως δια τους αγώνας µας και συµπαθείας προσωπικής προς
ηµάς, µας αφίνετο δε να πιστεύωµεν ότι εάν παρουσιάζετο εύσχηµος δι’ αυτούς τρόπος,
ευχαρίστως θα µας εβοήθουν να εκπληρώσωµεν το πρόγραµµά µας ... Tο έδαφος, λοιπόν,
ήτο αρκετά ευνοϊκόν και από τας πρώτας συνεννοήσεις που διεξηγάγοµεν αντελήφθηµεν ότι
µέγα µέρος των Φιλελευθέρων βουλευτών και ιδίως εξ εκείνων, οι οποίοι ανήκον εις τους
Δηµοκρατικούς Φιλελευθέρους και οι οποίοι είχον εν τω µεταξύ συγχωνευθή µε το κόµµα
των Φιλελευθέρων, ήτο διατεθειµένον όχι µόνον να µας δώση ψήφον εµπιστοσύνης, αλλά
και να προσχωρήσουν εις την Δηµοκρατικήν Ένωσιν. Tούτο µε παρεκίνησε να σκεφθώ από
τότε περί ευρύνσεως της Kυβερνήσεως δια της συµµετοχής εις αυτήν και βουλευτών
προερχοµένων από τους κόλπους των Φιλελευθέρων. Tην πρόθεσιν αυτήν την
επραγµατοποίησα µετά την ψήφον εµπιστοσύνης προς την Kυβέρνησίν µου, προσλαβών
τους κ.κ. Γ. Pούσσον και Eµ. Tσουδερόν, τον πρώτον εις το υπουργείον των Eξωτερικών
και τον δεύτερον εις το υπουργείον των Oικονοµικών. Προσελήφθη επίσης εις την
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 22.3.1934· FO 371.9879/51, Cheetham προς
Ramsay McDonald, 22.3.1924/211.
630
Kυβέρνησιν ο στρατηγός Πάγκαλος, ο οποίος είχεν ανακηρυχθεί αρχηγός των
Δηµοκρατικών Φιλελευθέρων, οίτινες δεν είχον συγχωνευθή, µε το κόµµα των
Φιλελευθέρων και δια τον οποίον είχεν ιδρυθεί ίδιον υπουργείον της Eννόµου Tάξεως.1
Kλασικός µεταµορφισµός (trasformismo) λοιπόν· έµενε µόνο να φανεί αν θα
µεταλλάσσονταν περισσότερο ο Παπαναστασίου ή οι νεόκοποι οπαδοί του. Σύντοµα εξασφάλισε
επίσης την υποστήριξη της Mακεδονικής Oµάδας, συναινώντας στα αιτήµατά της µε τα οποία
άλλωστε συµφωνούσε καταρχήν: ίδρυση πανεπιστήµιου στη Θεσσαλονίκη, εφαρµογή διοικητικής
αποκέντρωσης, ταχεία εκλογή νέων κοινοτικών, δηµοτικών και νοµαρχιακών αρχών, προνοµιακή
εισαγωγή µακεδόνων στη Σχολή Eυελπίδων, επάνδρωση µε δασκάλους των τοπικών σχολείων και
άλλα.2
Tο άλλο εγχείρηµα του Παπαναστασίου ήταν να εξουδετερώσει την αντίδραση των πιο
επίφοβων εσωτερικών αντιπάλων της µεταπολίτευσης. Συνάντησε τον Γεώργιο Δ. Pάλλη και τον
Λυκούργο Tσουκαλά, της µετριοπαθούς Συνταγµατικής Eπιτροπής, και τούς πρόσφερε σηµαντικά
ανταλλάγµατα αν η παράταξή τους συνέτρεχε την εξοµάλυνση - αλλά µια σηµαντική µερίδα της
τελευταίας αρνήθηκε. Eντέλει οι µοναρχικές οµάδες διαιρέθηκαν. Έπεισε τον παλιό φίλο του και
σοσιαλιστή, και ήδη υπαρχηγό των Eλευθεροφρόνων Aλέξανδρο Bαµβέτσο, να συµπορευτεί µαζί
του δελεάζοντάς τον µε την προοπτική µιας κυβέρνησης συνασπισµού της Δηµοκρατικής Ένωσης
και των Eλευθεροφρόνων η οποία θα υπερφαλάγγιζε τους Φιλελευθέρους· µάλιστα έστειλε µια
µεικτή αντιπροσωπεία βασιλικών και Δηµοκρατικών στο Πρίντεζι για συνοµιλίες µε τον Mεταξά
αλλά εκείνος µαταίωσε αυτήν τη λύση, µολονότι αποστασιοποιήθηκε εγκαίρως από τον µοναρχικό
θεσµό. Tότε τόν κάλεσαν στην Eλλάδα ώστε να συζητήσει το ζήτηµα αυτοπροσώπως, αρνήθηκε
όµως να το κάνει όσο δεν παραχωρούσαν γενική αµνηστεία. Στο µεταξύ ανέστειλαν τις δικαστικές
έρευνες εναντίον όσων συνδέονταν µε την αντεπανάσταση του περασµένου Oκτωβρίου κι
επανέφεραν µερικούς αξιωµατικούς στο στρατό. O Παπαναστασίου όµως απειλούσε να κηρύξει
έκπτωτη τη δυναστεία και να εγκαθιδρύσει Δηµοκρατία εάν δεν δέχονταν εγκαίρως την προσφορά
του και πρότεινε να οργανώσουν εντός δεκαπενθηµέρου το καθεστωτικό δηµοψήφισµα. Eντέλει
εξασφάλισε την υποστήριξη µιας µερίδας Συνταγµατικών κι εξανάγκασε ένα µεγάλο µέρος των
τέως Φιλελευθέρων πληρεξουσίων να τόν ακολουθήσουν, απειλώντας πως ειδάλλως θα διέλυε
επαναστατικώ δικαίω την Δ' Συντακτική.3
H τακτική του πειθανάγκασε τους µοναρχικούς να νοµιµοποιήσουν µε τη συµµετοχή τους
το δηµοψήφισµα: η “Πολιτική Ένωσις” τηλεγράφησε στον Γεώργιο πως εξακολουθούσε να τόν
θεωρεί βασιλιά ως το δηµοψήφισµα και του υπέδειξε εύσχηµα να προσφέρει εγγυήσεις για την
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 22.3.1934. O Tσουδερός ανέλαβε το Yπουργείο
Oικονοµικών στις 4 Mαΐου.
2
Iω. Παπαδάκης - Στάικος, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων ... , ό.π., σ. 141.
3
FO 371.9879/58, υπόµνηµα Bentinck, 22.3.1924, εσώκλειστο σε αναφορά 22.3.1924/216· Γ. Δαφνής, H Eλλάς...,
ό.π., τ. A', σ. 232-235.
631
αµεροληψία του στέµµατος. Tο άλλο δόλωµα του Παπαναστασίου, η αµνηστία και η
αποκατάσταση των διωγµένων, διαίρεσε επίσης τους βασιλόφρονες.1 Tέλος η στάση του απέναντι
στον τέως βασιλιά συγκεκριµενοποιήθηκε όταν έλαβε διαβεβαιώσεις πως εκείνος ήταν πράγµατι
διατεθειµένος να παραιτηθεί από το θρόνο· έπειτα από σκληρές διαπραγµατεύσεις διαµόρφωσε τις
οριστικές προτάσεις του οι οποίες δεν άφηναν πλέον προσχήµατα για τη συνέχιση του Διχασµού,
αλλά µοιραία προσέκρουσαν στο γεγονός ότι η βασιλεία είχε γίνει εστία αντιδραστικών
πολιτικοκοινωνικών συµφερόντων. Oι πρωθυπουργικοί όροι έφεραν τη διάσπαση της
Συνταγµατικής Eπιτροπής και των Eλευθεροφρόνων, αλλά τελικά απορρίφθηκαν από τον
Γεώργιο µολονότι επέτρεπαν την αξιοπρεπή αποχώρησή του.2 Δεν θα τόν κήρυσσαν έκπτωτο και
θα διατηρούσε ισοβίως τον τίτλο του “Bασιλέως των Eλλήνων”, αλλά θα παραιτούνταν από την
άσκηση των καθηκόντων του και τα υπόλοιπα µέλη της δυναστείας θα έχαναν τα δικαιώµατα
διαδοχής· θα έπαιρνε επίσης ισοβίως τα τέσσερα πέµπτα της τρέχουσας ετήσιας αποζηµίωσής του
και θα µπορούσε να εκποιήσει τη βασιλική περιουσία εκτός από το κτήµα του Tατοΐου, το οποίο
θα εξαγόραζε η κυβέρνηση έναντι δικαίου τιµήµατος.
Στους οπαδούς του τέως µονάρχη ο Παπαναστασίου πρόσφερε πλήρη επαναφορά της
πολιτικής οµαλότητας και προσωπική αποκατάσταση όσων είχαν διωχτεί. Mόλις δεχόταν επίσηµα
τη συµφωνία ο Γεώργιος θα έδιναν γενική αµνηστεία για τα πολιτικά και στρατιωτικά αδικήµατα.
Όσοι ικανοί αξιωµατικοί του στρατού και του στόλου διώκονταν για πολιτικούς λόγους θα
επέστρεφαν στους βαθµούς και στις θέσεις που κατείχαν προηγουµένως, πλην ελάχιστων
ανώτατων αξιωµατικών τους οποίους θα αποστράτευαν αφού προηγουµένως προήγαγαν και
συνταξιοδοτούσαν αδρά. Oι δηµόσιοι υπάλληλοι που είχαν απολυθεί για πολιτικούς λόγους θα
επαναπροσλαµβάνονταν στο µέτρο του δυνατού, ενώ οι υπόλοιποι θα συνταξιοδοτούνταν
ικανοποιητικά. Θα ανακήρυσσαν τη Δηµοκρατία µε πράξη της Συντακτικής την οποία θα
υπέβαλλαν αµέσως σε δηµοψήφισµα· εάν επικυρωνόταν η µεταπολίτευση θα όριζαν πρόεδρο της
Δηµοκρατίας τον Zαΐµη ή άλλο πρόσωπο κοινής αποδοχής. H γερουσία, που θα αποτελούνταν
κατά δύο πέµπτα από Συνταγµατικούς και κατά τρία πέµπτα από το Kόµµα Φιλελευθέρων και
από τη Δηµοκρατική Ένωση, θα συνεργαζόταν µε τη Συντακτική για την επεξεργασία και την
ψήφιση του νέου συντάγµατος. Kατόπιν θα σχηµάτιζαν υπηρεσιακή κυβέρνηση η οποία θα
πραγµατοποιούσε, προτού λήξει το 1924, νέες εκλογές για τακτική βουλή µε αναλογικό σύστηµα
και µε πλήρεις εγγυήσεις ελευθερίας.3
O Παπαναστασίου κοινοποίησε αµέσως µέσω του προσωπικού γραµµατέα του τις
παραπάνω προτάσεις στους διπλωµάτες της Aθήνας και καταρχάς στον βρετανό πρέσβυ και στον
1
FO 371.9879/58, υπόµνηµα Bentinck, 22.3.1924, εσώκλειστο σε αναφορά 22.3.1924/216.
2
Στο ίδιο. Για ενδιαφέρουσες λεπτοµέρειες των διαπραγµατεύσεων και πρωτογενείς µαρτυρίες βλ. Γ. Δαφνής, H
Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 234-239.
3
FO 371.9879/58, υπόµνηµα που παρέδωσε ο Παπαναστασίου στον Cheetham στις 17 Mαρτίου 1924, εσώκλειστο σε
αναφορά 22.3.1924/216.
632
ρουµάνο επιτετραµένο. H βρετανική κυβέρνηση απέφυγε να υποστηρίξει έστω και φραστικά τις
προσπάθειές του· όταν, στις 21 Mαρτίου, ρώτησε τον Tσήταµ για τις αντιδράσεις του Λονδίνου, µε
εντολή του Nίκολσον τόν άφησαν στο σκοτάδι. Kατ' ιδίαν όµως ο τελευταίος κατέγραψε τη θλίψη
του για την απόρριψη των συµφιλιωτικών προτάσεων από τον Γεώργιο: “Tέτοιες προσφορές
ελάχιστα µετρούν, αφού καµιά από τις δυο πλευρές δεν πιστεύει ούτε λέξη απ' όσα λέει το
αντίπαλο στρατόπεδο. Ωστόσο η καλύτερη συµβουλή προς τον Bασιλιά θα ήταν πως καλά θα
έκανε να τις δεχτεί. Δυστυχώς, τώρα που βρίσκεται στο Bουκουρέστι δεν ακούει καλές συµβουλές”
(η υπογράµµιση του Nίκολσον). “Eυτυχώς, το ζήτηµα δεν µας αφορά”, πρόσθετε ο Λάµπσον.1
Eίτε βάραιναν είτε όχι οι καλύτερες βρετανικές συµβουλές στον Γεώργιο, το Φόρεϊν Όφφις,
το οποίο εθιµικά παρενέβαινε στην ελληνική πολιτική και µέχρι προσφάτως οίκτιρε τη
µετακωνσταντινική αστάθεια, απέφυγε να δώσει έστω και συµβολική βοήθεια στη συµφιλιωτική
προσπάθεια του Παπαναστασίου. Δεν επιθυµούσε τη σταθερότητα γενικά αλλά τη σταθερότητα
ενός σταθερά προσδεδεµένου στην Aλβιόνα καθεστώτος - και διέβλεπε ότι το Δηµοκρατικό
πολίτευµα, υπό έναν αντιβασιλικό σοσιαλιστή πρωθυπουργό, ίσως αντιστρατευόταν τη βρετανική
ηγεµονία. Στην αγγλική ψυχρότητα συνέβαλε επίσης η ανεξαρτησία της νέας κυβέρνησης: ενώ
αναγνώριζε πως χρειαζόταν την υποστήριξη του Λονδίνου για την επιδιωκόµενη προσάρτηση των
Δωδεκανήσων και ακόµη και για τη διατήρηση της Δυτικής Θράκης, κι ενώ µάλιστα επιθυµούσε
κεφάλαια του Σίτυ για την οικονοµική ανάπτυξη που θα στερέωνε τη Δηµοκρατία, ο
Παπαναστασίου ξεροκέφαλα προειδοποιούσε τον άγγλο πρεσβευτή ότι έπαυαν οι παραχωρήσεις
δηµόσιων έργων χωρίς διαγωνισµό και ότι εφεξής οι βρετανικές εταιρείες θα αντιµετώπιζαν
γάλλους και ιταλούς ανταγωνιστές. Eξίσου αρνητικά καταγράφηκε η απροθυµία του να
καλλιεργήσει σχέσεις µε το διπλωµατικό σώµα, κι επίσης µια σειρά συµβολικών εκδηλώσεων της
βάσης των Δηµοκρατικών - η άρνησή τους λόγου χάρη να οργανώσουν πορείες προς τα βρετανικά
προξενεία για να διαδηλώσουν αγγλόφιλα αισθήµατα, ανάλογες εκείνων µε τις οποίες έκλειναν
εθιµικά τα µοναρχικά όσο και τα βενιζελικά συλλαλητήρια.2
Συνοπτικά, οι βρετανοί δεν βοήθησαν τον Παπαναστασίου, επειδή έκριναν πως απειλούσε
την οικονοµική και πολιτική τους επιρροή στην Eλλάδα. Aντιδρώντας φυσιολογικά το Φόρεϊν
Όφφις τού αρνήθηκε έστω και ηθική υποστήριξη, η οποία θα τον ενίσχυε σηµαντικά στις
επερχόµενες κρίσιµες στιγµές, ενώ απέφυγε να διευκολύνει τη συνεννόησή του µε τον Γεώργιο.
Συνεπώς φέρει και το Λονδίνο, αν όχι δια πράξεως τουλάχιστον δια παραλείψεως, µέρος της
ευθύνης για την παράταση του Διχασµού ο οποίος ήδη εκφραζόταν ως πεισµατώδης άρνηση της
ηττηµένης πολιτικής και κοινωνικής ελίτ να δεχτεί τις µεταρρυθµίσεις που είχε εγκαινιάσει ο
1
FO 371.9879/26, Cheetham προς Ramsay McDonald, 21.3.1924/τηλ. 90R· FO 371.9879/25, Πρακτικά FO, σηµείωση
Nicolson, 22.3.1924· FO 371.9879/20, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 18.3.1924· FO 371.9879/20, Πρακτικά FO,
σηµείωση Lampson, 18.3.1924.
2
FO 371.9880/190, Cheetham προς Ramsay McDonald, 26.6.1924/418· FO 371.9879/63, W. C. L. Knight
(υποπρόξενος Bόλου) προς Cheetham, 17.3.1924/15.
633
Bενιζέλος και τώρα διεύρυνε ο Παπαναστασίου. Eξίσου συνυπεύθυνοι ήταν οι πολιτικοί
επικεφαλής αυτής της ελίτ οι οποίοι συσσωµατώθηκαν στη Συνταγµατική Eπιτροπή, αντιθέτως
από τους Eλευθερόφρονες οι οποίοι τήρησαν διαλλακτική στάση. O Παπαναστασίου εγκαινίασε
έναν νέο κύκλο επαφών µε τον Eλευθερόφρονα Δ. Φιλάρετο, ο οποίος
έµεινεν απολύτως σύµφωνος εις το ότι η συνεννόησις του πολιτικού κόσµου, εντός του
πλαισίου του Δηµοκρατικού Πολιτεύµατος, επεβάλλετο χάριν των γενικωτέρων
συµφερόντων του τόπου, επεδοκίµασε δε πλήρως τους όρους, τους προτεινοµένους από εµέ
εις συµβιβασµόν, µερικούς µάλιστα εκ των οποίων τελικώς διετύπωσα κατόπιν
συνεννοήσεως µαζί του. Δια του κ. Φιλαρέτου ήλθα εις επαφήν µε τους εκ των µελών της
Συνταγµατικής Eπιτροπής, δηλαδή της επιτροπής των αντιδηµοκρατικών κοµµάτων κ.κ. Γ.
Pάλλην και Λυκ. Tσουκαλάν και µε τον κ. Iω. Xαλκοκονδύλην, ιδιαίτερον φίλον του κ.
Mεταξά. Aι συναντήσεις µας εγίνοντο εις την επί της οδού Aκαδηµίας οικίαν του τότε
υπουργού της Παιδείας κ. I. Λυµπεροπούλου, ήσαν δε πολύ µυστικαί, διότι εφοβούµεθα τας
αντιδράσεις αδιαλλάκτων στοιχείων. Kαι εκ των υπουργών ελάχιστοι γνώριζον τας
διαπραγµατεύσεις που διεξήγον. Oι κ.κ. Pάλλης και Tσουκαλάς, αφού, όπως φαντάζοµαι,
συνεννοήθησαν και µε µερικά εκ των άλλων µελών της Συνταγµατικής Eπιτροπής και δη
τον κ. Λαδόπουλον και ίσως και τον κ. Tσαλδάρην, εδείχθησαν πρόθυµοι να βοηθήσουν εις
την πραγµατοποίησιν της συνεννοήσεως, εξαρτήσαντες την τελικήν των συγκατάθεσιν από
την αποδοχήν των προτάσεων από τον βασιλέα. Kαι προς τούτο εδέχθησαν να µεταβούν
προσωπικώς εις Bουκουρέστιον, να εκθέσουν εις τον βασιλέα Γεώργιον τα πράγµατα και να
φέρουν την απάντησιν. Δυστυχώς, ενώ είχον όλα ετοιµασθή δια να αναχωρήσουν,
εκοινωνολογήθησαν [sic] αι διαπραγµατεύσεις και έλαβεν γνώσιν αυτών ο εκ των µελών της
Συνταγµατικής Eπιτροπής και εκπροσωπών ενταύθα τον απουσιάζοντα αρχηγόν των
Eλευθεροφρόνων κ. K. Aγγελόπουλος, όστις εξεµάνη και απεδοκίµασε τας συνεννοήσεις
και τον προτεινόµενον συµβιβασµόν. Eστάλησαν µάλιστα, καθόσον ενθυµούµαι, και
τηλεγραφήµατα εις τον βασιλέα εις Bουκουρέστιον εναντίον της συνεννοήσεως. H
αντίδρασις αύτη συνετέλεσεν εις το να µαταιωθή το ταξείδιον των κ.κ. Tσουκαλά και Pάλλη
... [Tελικά όµως οι διαπραγµατεύσεις] εναυάγησαν, διότι, µετά την εναντίωσιν, που
ανέφερα, του κ. Aγγελοπούλου, απεκήρυξαν την συνεννόησιν και ο κ. Tσαλδάρης και,
καθόσον ενθυµούµαι, και ο κ. Λαδόπουλος και ούτω εδόθη το σύνθηµα εις µίαν άµιλλαν
αδιαλλαξίας εκ µέρους του αντιδηµοκρατικού κόσµου.1
Στο µεταξύ παρότρυναν τον πρωθυπουργό να συνεννοηθεί απευθείας µε τον Mεταξά,
ο οποίος είχα την γνώµην ότι θα διέκειτο ευµενώς δια µίαν συνεννόησιν λόγω της
απροθυµίας του φιλικού προς τα αντιδηµοκρατικά κόµµατα λαού της Πελοποννήσου να
ενισχύση το κίνηµα [του Oκτωβρίου 1923] και της πεποιθήσεως που θα είχε σχηµατίσει ότι
τα αντιδηµοκρατικά κόµµατα δεν ήτο δυνατόν να επιτύχουν δια της βίας και ούτως ή άλλως
1
634
η Δηµοκρατία θα καθιερούτο και κατά συνέπειαν τα αντίπαλα κόµµατα θα ώφειλον εις το
µέλλον να πολιτευθούν εντός του πλαισίου αυτής. Παρεκάλεσα τότε τον φίλον µου
καθηγητήν του Πανεπιστηµίου κ. K. Tριανταφυλλόπουλον και τον κ. Iω. Xαλκοκονδύλην
να µεταβούν εις Iταλίαν προς συνάντησιν του κ. Mεταξά προς τον οποίον οι φίλοι του κ.κ.
Φιλάρετος, Nικολούδης και Bαµβέτσος ετηλεγράφησαν να έλθη εις Iταλίαν, συνιστώντες εις
αυτόν να αποδεχθή ... H επάνοδος του κ. Mεταξά και η συνεννόησις µαζί του είχεν
εξαιρετικήν σηµασίαν δια την εξοµάλυνσιν της καταστάσεως, διότι από τους κύκλους των
βασιλοφρόνων ο κ. Mεταξάς εθεωρείτο ως ο κυριώτερος εκπρόσωπος της βασιλικής ιδέας
εις την Eλλάδα και είχε συγκεντρώσει περί αυτόν τους περισσοτέρους φανατικούς
βασιλόφρονας, αλλά και πολλά νέα, εκλεκτά και ζωηρά πρόσωπα, των οποίων η επιρροή
δια την εξέλιξιν της πολιτικής καταστάσεως έπρεπε να ληφθή υπ’ όψει.1
O Mεταξάς δέχτηκε το συµβιβασµό που πρότεινε ο Παπαναστασίου και τήρησε όσες
υποχρεώσεις ανέλαβε. Ωστόσο το κυβερνητικό άνοιγµα προς τους Συνταγµατικούς δυσαρέστησε
τους Φιλελευθέρους οι οποίοι, αντιθέτως από τους Δηµοκρατικούς που ήθελαν πρωταρχικά να
κλείσουν το καθεστωτικό ζήτηµα, δεν βιάζονταν να εξοµαλυνθεί η κατάσταση ούτε ήθελαν νέες
εκλογές στις οποίες θα αντιµετώπιζαν εκτός από τα µαζικά ή υβριδικά κόµµατα και τους
“παλαιοκοµµατικούς” πολιτευτές. Συνάµα οι σωβινιστές στρατιωτικοί φοβούνταν τα ανοίγµατα
που επιχειρούσε ο Παπαναστασίου προς την Tουρκία. O Kονδύλης δέχτηκε, έπειτα από επίµονες
πιέσεις, να προσυπογράψει τις πρωθυπουργικές υποσχέσεις προς τον Mεταξά, αλλά λίγο
αργότερα αντέδρασε στις συνεννοήσεις καθώς επίσης και στις διαπραγµατεύσεις που ξεκίνησε ο
Παπαναστασίου για τη διευθέτηση των ελληνοτουρκικών οικονοµικών διαφορών και για την
προσέγγιση των δυο χωρών: τόν κατηγόρησε στη βουλή για επικίνδυνες συµφιλιωτικές διαθέσεις
απέναντι στον εσωτερικό και στον εξωτερικό εχθρό. “Eπίσης δυσηρεστήθη και ο ναύαρχος
Kουντουριώτης ... καθώς και πολλοί άλλοι φανατικοί δηµοκρατικοί”, συγκεφαλαίωνε ο
Παπαναστασίου.2
Tα προβλήµατα ήταν πολλά και η Δηµοκρατική Ένωση αδύνατη. Όσο περισσότερο
πλησίαζε ο Παπαναστασίου τους στόχους που είχε θέσει, τόσο µεγαλύτερες αντιδράσεις
προκαλούσε όχι µόνο στους αντιπάλους αλλά και στις δυνάµεις που τόν υποστήριζαν ελλείψει
εναλλακτικής λύσης. H περίοδος χάριτος εξαντλούνταν γοργά. Όταν ολοκληρώθηκε η
µεταπολίτευση ήρθαν στο προσκήνιο οι διαφορές που χώριζαν τους Δηµοκρατικούς και βαθµιαία
οι οπαδοί της κυβέρνησης αποσυντέθηκαν. Ήδη η επίκληση του φανταστικού κοµµουνιστικού
κινδύνου κάθε φορά που συζητούσαν προοδευτικές µεταρρυθµίσεις ή αντιµετώπιζαν εργατικές
διεκδικήσεις, πρόσφερε στους αντιπάλους του ένα ιδανικό προπαγανδιστικό σύνθηµα.
1
Στο ίδιο, φ. της 22.3.1934· την περιγραφή της συνάντησης µε τον Mεταξά βλ. στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ.
A', σ. 234 κ.ε..
2
635
O λαός επικυρώνει τη µεταπολίτευση
Eνώ ο Kαφαντάρης συνέχιζε τις διαπραγµατεύσεις µε τους µοναρχικούς για το καθεστωτικό κι
ετοιµαζόταν να κλείσει µια συµβιβαστική συµφωνία, ο νέος πρωθυπουργός, εν µέρει για να
εκµεταλλευτεί το συµβολισµό των ηµεροµηνιών κι εν µέρει θέλοντας να επιβεβαιώσει την υπεροχή
του, ζήτησε αιφνιδιαστικά από την Eθνοσυνέλευση ψήφο εµπιστοσύνης. “Aπεφασίσαµεν”, γράφει
ο Παπαναστασίου,
να προχωρήσωµεν εις την εφαρµογήν του προγράµµατός µας, περιλαµβάνοντος και τα
συµφιλιωτικά µέτρα, αδιαφορούντες προς οιανδήποτε αντίδρασιν. Ωρίσαµε ως ηµέρα
εµφανίσεως της Kυβερνήσεως εις την Bουλήν την 24ην Mαρτίου όπως περατουµένης
αυθηµερόν της συζητήσεως επί των προγραµµατικών δηλώσεων της Kυβερνήσεως και της
επ’ αυτών ψήφου εµπιστοσύνης της Συνελεύσεως, αναβληθή δια την άλλην ηµέραν, 25ην
Mαρτίου, η έγκρισις του ψηφίσµατος περί ανακηρύξεως της Δηµοκρατίας και ενεργείας
δηµοψηφίσµατος. Περί του αποτελέσµατος της ψηφοφορίας δεν είχοµεν πλέον καµµίαν
αµφιβολίαν, διότι αι προς ηµάς προσχωρήσεις βουλευτών ήσαν αθρόαι και αρκετά
ικανοποιητικαί. Kαι εκτός της Bουλής ακόµη φιλελεύθεροι πολιτευταί, όπως ο µακαρίτης
Λουκάς Nάκος παλαιός και φανατικός δηµοκρατικός, είχον κηρυχθή υπέρ υποστηρίξεως
της Kυβερνήσεώς µας και της εφαρµογής του προγράµµατός της.1
Στις 24 Mαρτίου ο Παπαναστασίου ανέγνωσε τις προγραµµατικές δηλώσεις, κατέθεσε το
ψήφισµα για την έκπτωση της δυναστείας και την ανακήρυξη της Δηµοκρατίας, την οποία
παρουσίασε ως “εκδηµοκρατισµόν ολοκλήρου του δηµοσίου και εν µέρει και του κοινωνικού βίου”
και τόνισε πως σκόπευε να εφαρµόσει συµφιλιωτική πολιτική έστω και αν δεν ανταποκρίνονταν
τα κόµµατα. Tόν ακολούθησαν στο βήµα οι ηγέτες των Φιλελευθέρων πλην του Kαφαντάρη· ο
Σοφούλης, ο Mιχαλακόπουλος και αρκετά κεντρώα στελέχη δήλωσαν ότι θα ψήφιζαν την
κυβέρνηση ώστε να λύσει το καθεστωτικό ζήτηµα - και το ίδιο έκανε ο Πάγκαλος. Eντέλει η
Συνέλευση έδωσε 259 ψήφους υπέρ της κυβέρνησης και 3 κατά, µοναρχικών βουλευτών· όσοι
ακολουθούσαν τον Kαφαντάρη προτίµησαν την αποχή.2
Oι Δηµοκρατικοί αξιοποίησαν κατάλληλα το συµβολισµό της επόµενης ηµέρας για να
εθνικοποιήσουν το νέο καθεστώς. Mε τις πανηγυρικές τελετές της 25ης Mαρτίου έδωσαν λαϊκό
1
FO 371.9879/80, Cheetham προς Ramsay McDonald, 5.4.1924/249· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα
2
Προγραµµατικές δηλώσεις Aλ. Παπαναστασίου και συζήτηση, EΣB, συνεδρίασις 37η της 24.3.1924, σ. 579 κ.ε.·
“Ψήφισµα της Δ’ εν Aθήναις Συντακτικής Συνελεύσεως”, 25η Mαρτίου 1924, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως, τ. A’,
φ. 64, της 25.3.1924· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 23.3.1934· βλ. και την
αφήγηση στο Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 239 κ.ε.. Eκτός από τον Kαφαντάρη έλειπαν από τη συνεδρίαση
εκείνη της εθνοσυνέλευσης και ο K. Zαβιτσιάνος και ο Eµ. Tσουδερός, καθώς και ο Aλ. Mυλωνάς και ο Γ.
Παπανδρέου οι οποίοι, σύµφωνα µε τον Kορδάτο, απουσίασαν “γιατί δεν χώνευαν τον Παπαναστασίου που
πρωθυπουργοποιήθηκε” (Γ. Kορδάτος, Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ’, ό.π., σ. 685).
636
τόνο στις επίσηµες εκδηλώσεις, σε αντιδιαστολή προς το ιεραρχικό πρωτόκολλο της µοναρχικής
εξουσίας.1 Mε πρόταση του πρωθυπουργού η Συνέλευση απεύθυνε διάγγελµα που επικαλούνταν τα
ιδανικά της Γαλλικής Eπανάστασης και καλούσε όλους τους πολίτες να συνεργαστούν, “εντελώς
πλέον ελεύθεροι, ίσοι και αδελφωµένοι”, για τη στερέωση του νέου πολιτεύµατος και για την
ανάπλαση του Γένους. “Tο διάγγελµα κατέληγε τονίζον ότι ‘εις το µέλλον το Έθνος την ηµέραν
του Eυαγγελισµού θα εορτάζη διπλήν ανάστασιν’ και ότι ‘το µέλλον της Eλλάδος ανατίθεται
αποκλειστικώς εις τας χείρας των Eλλήνων’. Tο διάγγελµα αυτό έγινε επίσης ενθουσιωδώς
αποδεκτόν και απεφασίσθη να υπογραφή από όλους τους παρόντας πληρεξουσίους και από τους
βουλοµένους εκ των απόντων και µη λαβόντων µέρος εις την ψηφοφορίαν, οι οποίοι πράγµατι,
όπως ο κ. Kαφαντάρης και άλλοι, προσήλθον την εποµένην και το υπέγραψαν”. O πρόεδρος της
Eθνοσυνέλευσης Pακτιβάν ανακοίνωσε τις αποφάσεις στο λαό από τον εξώστη της Bουλής και
όταν έληξε η συνεδρίαση οι πληρεξούσιοι “ακολουθούµενοι πάλιν από τον λαόν” επισκέφτηκαν
τον Kουντουριώτη για να ανακοινώσουν πως θα τον διατηρούσαν ρυθµιστή του πολιτεύµατος ως
την κατάρτιση του Δηµοκρατικού συντάγµατος· έπειτα επέστρεψαν στην πλατεία Συντάγµατος
όπου παρακολούθησαν τη στρατιωτική παρέλαση. H επικράτηση του Παπαναστασίου στο
συµβολικό πεδίο ήταν πλήρης και συµπληρώθηκε από άλλα ουσιαστικά βήµατα όπως την
αµνηστεία και τις χάριτες που έδωσαν τη µεθεποµένη.2
Xάρη στους ελιγµούς του πρωθυπουργού η κοινοβουλευτική ανακήρυξη της Δηµοκρατίας
δεν συνάντησε αντίσταση και η µεταπολίτευση πραγµατοποιήθηκε µε τάξη. H έκταση και η
συνεπής εφαρµογή της συµφιλιωτικής πολιτικής του βρήκαν απροετοίµαστους όσους µυκτήριζαν
την άνοδό του στην εξουσία. Tο Φόρεϊν Όφφις λόγου χάρη αρχικά αντιµετώπιζε συγκαταβατικά
τη νέα κυβέρνηση, µέσα από το πρίσµα αποικιακών στερεοτύπων, και τήν ταύτιζε µε τις
παλαιοκοµµατικές προκατόχους της· αδηµονώντας να πιστοποιήσει την αποτυχία των
1
William Miller, Greece, London 1928, σ. 84.
2
Aφηγείται ο Παπαναστασίου: “µετέβηµεν πρώτον εν σώµατι εις την Mητρόπολιν, όπου εψάλη η δοξολογία επί τη
Eθνική Eορτή και, εκείθεν, υπό τας επευφηµίας χιλιάδων ενθουσιώντος λαού, µετέβηµεν πεζή εις την βουλήν, όπου
ετέθησαν εις ψηφοφορίαν τα ψηφίσµατα της Kυβερνήσεως ... H συνεδρίασις της Συνελεύσεως υπήρξεν εξαιρετικά
πανηγυρική. Γενικός ενθουσιασµός και αγαλλίασις εγέµιζε την ατµόσφαιραν. Eντός της αιθούσης ηκούοντο αι
ζητωκραυγαί του λαού, του ευρισκοµένου έξω της Bουλής. Tα θεωρεία ήσαν όλα κατάµεστα ... Eντός της αιθούσης
παρηκολούθησαν την συνεδρίασιν, ο πρόεδρος της Eπιτροπής Aποκαταστάσεως Προσφύγων, κ. Mοργκεντάου και
πολλοί άλλοι ξένοι”. Ωστόσο άλλοι παρατηρητές διέκριναν απάθεια στο λαό (Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα
παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 23.3.1934). Δεν έδωσαν συνέχεια στην πρόταση του Kαρασεβδά να κηρύξουν τη
Δηµοκρατία επάνω στον βράχο του Παρθενώνα, ώστε να τονίσουν την δήθεν συνέχειά της µε την Aθηναϊκή
Δηµοκρατία. Bλ. το τελικό κείµενο του ψηφίσµατος για την έκπτωση της δυναστείας και για την ανακήρυξη της
Δηµοκρατίας σε EΣB, συνεδρίασις 38η της 25.3.1924, σ. 605, καθώς και το διάγγελµα στη σ. 607.
637
Δηµοκρατικών παρεξήγησε πλήρως τις εξελίξεις.1 H απαισιοδοξία τους οφειλόταν εν µέρει στις
σπασµωδικές αντιδράσεις του Γεωργίου και ορισµένων µοναρχικών, οι οποίες αποδείχτηκαν
χωρίς αντίκρυσµα.
Πράγµατι στις 8 Aπριλίου ο έκπτωτος, κακίζοντας ανίσχυρα τον Στρατιωτικό Σύνδεσµο,
απαίτησε από το Bουκουρέστι να επιστρέψει στο βασιλικό αξίωµα, στην Eλλάδα όµως οι
λογοκριτές ψαλίδισαν το διάγγελµά του. O τόνος των εφηµερίδων που τόν υποστήριζαν έγινε
απειλητικός και η βρετανική πρεσβεία ειδοποιούνταν πως οι µοναρχικοί ξεφόρτωναν όπλα στις
ακτές για να εξαπολύσουν νέο κίνηµα. Tις επόµενες ηµέρες οι αρχές κατέσχεσαν σηµαντικές
ποσότητες οπλισµού και συνέλαβαν δεκαπέντε απόστρατους αξιωµατικούς οι οποίοι εξόπλιζαν
οµάδες για να ανατρέψουν τη Δηµοκρατική Kυβέρνηση, µεταξύ τους τον Λεοναρδόπουλο και τον
Kωνσταντινόπουλο, ενώ ο Γαργαλίδης πήγε µυστικά να οργανώσει τους βασιλικούς στην
Kαλαµάτα. Στην Πελοπόννησο σηµειώθηκαν απόπειρες κατάλυσης των Δηµοκρατικών αρχών
αλλά έπασχαν από έλλειψη ενθουσιασµού κι εκφυλίστηκαν γοργά σε οπερετικές εξεγέρσεις. Tο
επίφοβο κίνηµα που ανέµεναν για την επαύριο του δηµοψηφίσµατος, στις 14 Aπριλίου, δεν
εκδηλώθηκε ποτέ· ούτως ή άλλως δεν είχε σοβαρές ελπίδες επιτυχίας και τη χαριστική βολή του
έδωσε ο Mεταξάς, όταν προτίµησε καιροσκοπικά να συνεννοηθεί µε τον Παπαναστασίου. Άµεσο
πρακτικό αποτέλεσµα της αψυχολόγητης βασιλικής αντίδρασης ήταν η αποξένωση των
µετριοπαθών· µακροπρόθεσµα έφερε την εκ νέου εξασθένηση και τη διάσπαση του µοναρχικού
στρατοπέδου.2
Δεν απέτυχαν µόνον οι βασιλόφρονες να κινητοποιήσουν τις µάζες “τους”: µε
χαρακτηριστική αδιαφορία αντιµετώπισαν λόγου χάρη και τους Δηµοκρατικούς στο Bόλο, όπου
1
“Eίτε δεν έχουν, στην πραγµατικότητα, καµιά πρόθεση να διεξαγάγουν το δηµοψήφισµα (και αυτό µου φαίνεται
το πιθανότερο), αλλ’ αντιθέτως θα αφήσουν το ζήτηµα να ξεχαστεί βαθµιαία µέσω αλλεπάλληλων αναβολών”,
αποφαινόταν ο McEwen τρεις εβδοµάδες πριν ανοίξουν οι κάλπες, “είτε θα το πραγµατοποιήσουν και θα
προσπαθήσουν να εξασφαλίσουν ευνοϊκά αποτελέσµατα παρεµβαίνοντας ένοπλα στα εκλογικά τµήµατα, όπως
συνέβη το 1920. Tο γεγονός ότι παρόµοιες παρεµβάσεις δεν έφεραν αποτέλεσµα τότε, µε κάνει να πιστεύω πως θα
επιλέξουν την πρώτη εναλλακτική λύση τώρα”. “I think we can wash Greece out for the time being”, επαύξανε ο
Lampson. Δεν πείστηκαν για την ειλικρίνεια του Παπαναστασίου ούτε όταν έµαθαν πως εξάγγειλε αµνηστεία κι
επέτρεψε να επιστρέψει ο Mεταξάς: “H ελπίδα πως τέτοιες αµνηστείες και χάριτες συνιστούν ο,τιδήποτε άλλο πέρα
από ολότελα εφήµερες χειρονοµίες καλής θέλησης είναι, πρέπει να το παραδεχτούµε, απολύτως φανταστική”,
πρόσθεταν, συγχέοντας τις επιθυµίες τους µε την πραγµατικότητα (FO 371.9879/80, Cheetham προς Ramsay
McDonald, 5.4.1924/249· FO 371.9879/32, Πρακτικά FO, σηµείωση McEwen, 26.3.1924· FO 371.9879/32, Πρακτικά
FO, σηµείωση Lampson, 26.3.1924· FO 371.9879/34, Πρακτικά FO, σηµείωση µε δυσανάγνωστη υπογραφή).
2
Times, φ. της 9.4.1924· FO 371.9879/73, Cheetham προς Ramsay McDonald, 9.4.1924/τηλ. 119· FO 371.9879/75,
Cheetham προς Ramsay McDonald, 12.4.1924/τηλ. 124. Σχετικά µε τις συνθήκες διεξαγωγής και τα αποτελέσµατα
του δηµοψηφίσµατος βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 244 κ.ε., όπου και µια πειστική ερµηνεία της
Δηµοκρατικής πλειοψηφίας.
638
απέτυχε οικτρά το συλλαλητήριο που οργάνωσαν στις 16 Mαρτίου. Oι ιστορικές εξελίξεις εκείνου
του µήνα - η κατάργηση της µοναρχίας και η ανάθεση της κυβέρνησης, για πρώτη φορά στην
ελληνική ιστορία, σε σοσιαλιστή πρωθυπουργό και σε αριστερό κόµµα - πραγµατοποιήθηκαν µέσα
σε κλίµα λαϊκής απάθειας για το καθεστωτικό ζήτηµα. Ωστόσο η παραίτηση δεν αναιρούσε την
πόλωση και ο Παπαναστασίου τις εκµεταλλεύτηκε εξίσου· ιδίως ο φόβος του µοναρχισµού
ευνοούσε τη ριψοκίνδυνη τακτική του: ακόµη και σε περιοχές όπου προηγουµένως δεν γίνονταν
ζυµώσεις υπέρ της Δηµοκρατίας, όπως ήταν η Mαγνησία, υπολόγιζαν πως η µεγάλη πλειοψηφία
των βενιζελικών θα προτιµούσε να τήν ψηφίσει παρά να παίξει το παιχνίδι των µοναρχικών.1 Tο
σκεπτικό αυτό είχε ευρύτατη απήχηση, ανέφερε από την Aθήνα ο Tσήταµ:
πολλοί µετριοπαθείς, οι οποίοι καταδικάζουν το στρατιωτικό coup d’ État το οποίο
εκθρόνισε τον βασιλιά, συµµερίζονται ωστόσο τις ανησυχίες του κ. Mιχαλακοπούλου
σχετικά µε τα καταστροφικά αποτελέσµατα τα οποία ίσως επακολουθήσουν εάν τώρα
καταψηφίσουν τη Δηµοκρατία. H παραχώρηση αµνηστείας έκανε εξαίρετη εντύπωση και
πολλοί παράγοντες αµφοτέρων των στρατοπέδων σκέφτονται πως ήρθε η ώρα να
εγκαταλείψουν τις εσωτερικές έριδες. Tο µίσος που αισθάνονται για τον κ. Bενιζέλο οι
τάξεις των παλαιών αντιπάλων του δεν θίγει τον κ. Παπαναστασίου. Yπάρχει το αίσθηµα
πως η καθεστωτική αλλαγή ίσως είναι προτιµότερη από τη συνέχιση της πολιτικής
ανωµαλίας. Όσοι µετριοπαθείς υιοθετούν τέτοιες απόψεις τηρούν στάση αναµονής,
περιµένοντας να δουν εάν ο Πρωθυπουργός τηρήσει πράγµατι τις υποσχέσεις του και αν
αποδείξει πως ειλικρινά επιθυµεί, όπως δήλωσε, να επικρατήσουν οµόνοια και καλή
θέληση. Λένε πως εάν τυχόν οδηγηθεί στο στρατόπεδο των εξτρεµιστών, τότε ίσως έρθει στο
προσκήνιο ο κ. Mιχαλακόπουλος για να πάρει τη θέση του. Bεβαίως πολλά θα εξαρτηθούν
από τη στάση που θα τηρήσει φθάνοντας στην Aθήνα ο Στρατηγός Mεταξάς.2
O Mεταξάς αποθεώθηκε όταν αποβιβάστηκε στην Kέρκυρα, στις 4 Aπριλίου, αλλά αµέσως
αποστασιοποιήθηκε από τον αδιάλλακτο µοναρχισµό· την ίδια στάση τήρησε, σε συνεννόηση µε
την υπόλοιπη ηγεσία των Eλευθεροφρόνων, και στην υποδοχή που του έκαναν στον Πειραιά. Στις
7 Aπριλίου συζήτησε µυστικά µε τον Παπαναστασίου επί τρισήµισι ώρες, πείθοντάς τον πως θα
αναγνώριζε το αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος - και πράγµατι τήρησε την υπόσχεσή του.3 O
λόγος στον τότε πρωθυπουργό:
Oλίγας ηµέρας προ της διενεργείας του δηµοψηφίσµατος επέστρεψεν εκ του εξωτερικού ο κ.
Mεταξάς, τον οποίον ανέµενον µε ανυποµονησίαν οι φίλοι του και ιδιαιτέρως οι κύκλοι
των αδιαλλάκτων βασιλοφρόνων, οι οποίοι απέκρουον την συµµετοχήν του φιλοβασιλικού
κόσµου εις το δηµοψήφισµα, διαβλέποντες το δυσµενές δι’ αυτούς αποτέλεσµα. O κ.
Mεταξάς δεν ικανοποίησε τας αξιώσεις των. Ωµίλησε µετριοπαθώς εις τον Πειραιά µόλις
1
FO 371.9879/63, W. C. L. Knight (υποπρόξενος Bόλου) προς Cheetham, 17.3.1924/15.
2
3
Στο ίδιο· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 244.
639
έφθασε, συνέστησε συµµετοχήν εις το δηµοψήφισµα, τονίσας ότι το αποτέλεσµα αυτού
πρέπει να είνε σεβαστόν από όλους, είτε υπέρ της Δηµοκρατίας αποβή τούτο, είτε υπέρ της
Bασιλείας. O κ. Mεταξάς απέκρουσε την γνώµην εκείνων εκ των φίλων του, οι οποίοι
εφοβούντο ότι η Kυβέρνησις δεν θα εσέβετο την λαϊκήν ετυµηγορίαν, εάν αυτή ήτο εναντίον
της µεταβολής του πολιτεύµατος, ειπών ότι το αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος,
οιονδήποτε και αν ήτο, θα εδηµιούργει ιδιαιτέραν ψυχολογικήν κατάστασιν, ήτις θα
ηµπόδιζεν την παραβίασιν της λαϊκής θελήσεως, και εν τέλει συνέστησε εις τους φίλους του
να ψηφίσουν εναντίον της Δηµοκρατίας και υπέρ της Bασιλείας. Oι αδιάλλακτοι
δυσηρεστήθησαν εκ της στάσεως αυτής του κ. Mεταξά, αλλά δεν ήτο δυνατόν να
µαταιώσουν πλέον την συµµετοχήν των Συνταγµατικών εις το δηµοψήφισµα, αφού και ο κ.
Tσαλδάρης, ο οποίος ήτο τότε µετριοπαθέστερος, είχε ταχθή υπέρ της συµµετοχής εις το
δηµοψήφισµα, καθώς και ολόκληρον το Λαϊκόν κόµµα.1
Όπως προαναφέραµε, στις 31 Mαρτίου η κυβέρνηση ενισχύθηκε µε τον Γ. Pούσσο που
ανέλαβε το Yπουργείο Eξωτερικών και τον Θ. Πάγκαλο για χάρη του οποίου ίδρυσαν το
Yπουργείο Eννόµου Tάξεως που έλεγχε τα σώµατα ασφαλείας. Έτσι οι στρατιωτικοί έλεγξαν το
σύνολο των ενόπλων δυνάµεων· από αυτή την άποψη κρατούσαν όντως όµηρο τον
Παπαναστασίου, µολονότι γνώριζαν πως ακόµη δεν µπορούσαν να κάνουν πολλά πράγµατα
µόνοι τους. Aµέσως µετά ξεκίνησαν προετοιµασίες για το δηµοψήφισµα. O πρωθυπουργός
κινήθηκε επιδέξια ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη του KKE ενώ τα βασιλικά κόµµατα,
διατηρώντας ελπίδες πως θα κέρδιζαν την πλειοψηφία, αποφάσισαν να ρίξουν όλες τις δυνάµεις
τους στη µάχη.2 Tην οργάνωση του εκλογικού αγώνα των Δηµοκρατικών περιγράφει ο
O αγών προς τους αντιδηµοκρατικούς υπήρξεν οξύτατος και διεξήχθη µε ηνωµένα όλα τα
κόµµατα τα δηµοκρατικά από το ένα µέρος και τα βασιλόφρονα από το άλλο. Tην εποµένην
της ιστορικής αποφάσεως της Eθνοσυνελεύσεως εκάλεσα εις το υπουργείον Oικονοµικών
όλους τους δηµοκρατικούς ηγέτας και δη τους κ.κ. Kαφαντάρην, Mιχαλακόπουλον,
Γονατάν και άλλους εξέχοντας πολιτικούς, οι οποίοι συνεφώνησαν να διεξάγωµεν από
κοινού τον αγώνα, προς καλλιτέραν επιτυχίαν του οποίου κατήρτισα 25µελή επιτροπήν εκ
των Γ. Aβέρωφ, Mιλτ. Nεγροπόντη, Iακ. Δαµαλά και άλλων προσώπων ανηκόντων εις τας
διαφόρους δηµοκρατικάς οργανώσεις, εις την οποίαν ανετέθη η ... διεξαγωγή του αγώνος.
Oι πληρεξούσιοι όλοι ανεχώρησαν εις τας επαρχίας των και ήρχισαν έντονον αγώνα προς
διαφώτισιν του λαού και επιτυχίαν υπέρ της Δηµοκρατίας του δηµοψηφίσµατος. Eγώ ο
ίδιος περιώδευσα εις την Πελοπόννησον και την Θεσσαλίαν, όπου ολίγον έλειψε να πέσω
1
2
FO 371.9879/80, Cheetham προς Ramsay McDonald, 5.4.1924/249· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 244. Bλ.
σχετικά µε τη συνάντηση του Παπαναστασίου µε τους εκπροσώπους του ΣEKE σε Eφηµερίς των Bαλκανίων,
29.3.1924.
640
θύµα µιας ληστρικής επιδροµής εναντίον µιας αµαξοστοιχίας. Oι άλλοι υπουργοί
περιώδευσαν εις τας λοιπάς περιφερείας του Kράτους. Aντιθέτως τα κόµµατα της
λεγοµένης Συνταγµατικής παρατάξεως ωργάνωσαν επίσης τον αγώνα των, τον οποίον
διεξήγον µε εξαιρετικόν φανατισµόν.... Tα ιδικά µας συνθήµατα ήσαν: Δηµοκρατία,
απόδοσις της Eλλάδος εις τους Έλληνας, εξασφάλισις των λαϊκών ελευθεριών,
ενταφιασµός των παθών, συµφιλίωσις.1
Tα αντίπαλα στρατόπεδα αντιλαµβάνονταν την κρισιµότητα της µάχης και τις εβδοµάδες
που ακολούθησαν συγκέντρωσαν δυνάµεις για την τελική σύγκρουση. Ωστόσο οι βασιλόφρονες
φαίνεται πως έχασαν έδαφος εκείνο το διάστηµα· πολλοί ήθελαν τη µοναρχία κυρίως ως άλλοθι
για την πολιτική επιβολή τους κι έβλεπαν πως αυτό ήταν αδύνατο πλέον· όπως το έθεσε εναργώς ο
Γούναρης τις τελευταίες στιγµές της ελευθερίας του, “Ποίαν αξίαν θα είχεν η βασιλεία όταν
πρόκειται ο Bενιζέλος να διορίζη τους βασιλείς;”.2 O Mεταξάς επέδειξε περιορισµένη
ενεργητικότητα ενώ απεναντίας ο Παπαναστασίου, ο Kονδύλης και ο Πάγκαλος αποδύθηκαν σε
σθεναρές προσπάθειες· επισκέφτηκαν µάλιστα ο καθένας ξεχωριστά τα επαρχιακά κέντρα κυρίως
των από παράδοση µοναρχικών περιοχών όπου µολαταύτα τούς υποδέχτηκαν ευνοϊκά. Oι
πολυθρύλητες εξεγέρσεις που ετοίµαζαν οι βασιλόφρονες έπαθαν αφλογιστία, µολονότι φαίνεται
πως έστειλαν ληστές να επιτεθούν στον Παπαναστασίου κοντά στη Λάρισα.3 Πρωταρχικό µέληµα
του πρωθυπουργού ήταν να αφαιρέσει κάθε πρόσχηµα αµφισβήτησης του δηµοψηφίσµατος·
φρόντισε λοιπόν για τη συναινετική διοργάνωσή του κι έδειξε πως δεν θα ανεχόταν απόπειρες
νοθείας:
Προκειµένου να διεξαχθή το δηµοψήφισµα, κατέβαλα κάθε προσπάθειαν, όπως
εξασφαλισθή πλήρης ελευθερία εις την εκδήλωσιν του λαϊκού φρονήµατος. Tο διάταγµα
που ερρύθµισε τα της διενεργείας του δηµοψηφίσµατος προέβλεπε περί εκπροσωπήσεως εις
τους τόπους της ψηφοφορίας, ήτις ωρίσθη να ενεργηθή όπως και εις τας εκλογάς, υπό την
επίβλεψιν δικαστικών αντιπροσώπων και εφορευτικών επιτροπών, των αντιµαχοµένων
πολιτικών µερίδων, εις τρόπον ώστε να µη είνε δυνατή η καλπονόθευσις. H ψηφοφορία
ωρίσθη να γίνη δια λευκών ψηφοδελτίων περιεχόντων την λέξιν NAI, εάν η διδοµένη ψήφος
ήτο υπέρ της Δηµοκρατίας και δια κιτρίνων µε την λέξιν OXI, εάν η ψήφος ήτο εναντίον της
Δηµοκρατίας. Eις τας παραµονάς µάλιστα του Δηµοψηφίσµατος εδέχθην επιτροπήν των
Συνταγµατικών, αποτελουµένην από τους κ. Π. Tσαλδάρην, Γρ. Eυστρατιάδην και Λ.
Tσουκαλάν ή Pάλλην, οι οποίοι µου εζήτησαν να σταλούν εγκύκλιοι προς διευκρίνισιν
ωρισµένων ζητηµάτων, εξασφαλιζόντων την οµαλήν διεξαγωγήν της ψηφοφορίας. Tας
αξιώσεις αυτάς έσπευσα να ικανοποιήσω, δώσας εντολήν να σταλούν σχετικαί εγκύκλιοι.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 24.3.1934. Για την επίθεση των ληστών βλ. την
µαρτυρία ενός αυτόπτη σε Nίκος Kαστρινός, O Aλ. Παπαναστασίου και η δηµοκρατία, Mπάυρον χ.χ., σ. 165-168.
2
Mιλτιάδης I. Mάλαινος, Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της Eλλάδος, Aθήναι 1963, σ. 76.
3
641
Eις την δια του τύπου και δια των δηµοσίων συγκεντρώσεων εκδήλωσιν των φρονηµάτων
των βασιλοφρόνων ουδέν παρενεβλήθη κώλυµα και ηµπορεί να λεχθή, ότι εις τας
εκδηλώσεις αυτάς ωργίασεν ο φανατισµός εναντίον της δηµοκρατικής ιδεολογίας.1
Eπιπλέον ο Παπαναστασίου συναντήθηκε µε τον Bαγγέλη Eυαγγέλου και τον Γιάνη
Kορδάτο, εκπροσώπους της ΓΣEE και του KKE αντιστοίχως, κι εξασφάλισε την υπόσχεση πως οι
οργανώσεις τους θα συνέδραµαν τον Δηµοκρατικό αγώνα.2 Tο επικυρωτικό δηµοψήφισµα, το
οποίο πραγµατοποίησαν στις 13 Aπριλίου, παντού ελεύθερα και χωρίς επεισόδια, έδωσε σχεδόν
τα εφτά δέκατα των ψήφων στη Δηµοκρατία· µάλιστα στις κάλπες παρουσιάστηκαν περίπου
1.085.000 ψηφοφόροι έναντι µόνον 695.000 που ψήφισαν στις εκλογές του προηγούµενου
Δεκεµβρίου. “Θεωρείται πως διεξάχθηκε µε τρόπο ικανοποιητικό, τουλάχιστον για τα µέτρα που
επικρατούν σ’ αυτήν τη γωνιά του κόσµου”, παραδέχθηκε ο άγγλος πρέσβυς.3
H αντιπολίτευση απέδωσε την ήττα σε συγκυριακούς λόγους όπως ήταν η έλλειψη
πρωτοβουλίας και προεκλογικής οργάνωσης, αλλά έτεινε να αποδεχτεί τη νέα κατάσταση. O
Tσήταµ επισήµαινε ως παράγοντες του απρόβλεπτου κατ’ αυτόν Δηµοκρατικού θριάµβου την
αντικατάσταση της µουσουλµανικής από την προσφυγική ψήφο και την έλλειψη ενθουσιασµού των
βασιλοφρόνων για τον Γεώργιο ο οποίος, αντιθέτως από τον Kωνσταντίνο, απέφυγε το ρόλο του
κοµµατάρχη: “Oι Bασιλόφρονες, ερειδόµενοι στην παράδοση που είχε δηµιουργηθεί πρόσφατα,
αναµένουν από τον Άνακτα προστασία και προώθηση των προσωπικών συµφερόντων τους - και
το γεγονός ότι ο Bασιλιάς Γεώργιος θέλησε να δράσει ως Συνταγµατικός Aρχοντας οδήγησε τη
µερίδα τους στην απάθεια και στην αποθάρρυνση”.4
Aµέσως ο Παπαναστασίου τόνισε την ανάγκη συµφιλίωσης και κατεύνασε τους αντιπάλους
προβάλλοντας ένα λόγο εθνικής ενότητας: “Oταν την νύκτα ηγγέλθησαν τα αποτελέσµατα από το
υπουργείον Συγκοινωνιών εις τον συγκεντρωµένον εις την πλατείαν του Συντάγµατος λαόν, ο
ενθουσιασµός του πλήθους έφθασεν εις το κατακόρυφον. Hναγκάσθηµεν τότε να εξέλθωµεν εις
τον εξώστην οι κ.κ. Xατζηκυριάκος, Πάγκαλος, Kονδύλης και εγώ, και να ωµιλήσωµεν εις τον
λαόν, εξαίροντες την σηµασίαν της λαϊκής ετυµηγορίας. Eγώ ιδιαιτέρως ετόνισα, ότι δεν
υπάρχουν πλέον νικηταί και ηττηµένοι του αγώνος του δηµοψηφίσµατος και η δηµοκρατική νίκη
πρέπει να εορτασθή από όλους τους Έλληνας, ότι τα πάθη που µας διαιρούσαν ενεταφιάσθησαν
και ότι οι Έλληνες καλούνται υπό το δηµοκρατικόν πολίτευµα να αδελφωθούν και να ζήσουν εν
οµονοία και αγάπη και να εργασθούν δια να εξασφαλίσουν εις τον τόπον καλλιτέρας ηµέρας και
1
2
3
G. Mavrogordatos, Stillborn Republic..., ό.π., σ. 31-32 (στοιχεία για ψηφοφόρους)· FO 371.9880/127, Cheetham
προς Ramsay McDonald, 19.4.1924/267· FO 371.9880/149, Cheetham προς Ramsay McDonald, 3.5.1924/303
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 24.3.1934· FO 371.9880/127, Cheetham προς
Ramsay McDonald, 19.4.1924/267· FO 371.9880/149, Cheetham προς Ramsay McDonald, 3.5.1924/303· βλ. και Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 244-247.
642
ανώτερον πολιτισµόν, και ό,τι, τέλος, η Kυβέρνησις παραµένει πιστή εις το συµφιλιωτικόν της
πρόγραµµα”.1 Σηµατοδότησε έτσι την προοπτική µιας µετριοπαθούς κυβέρνησης.
H πλευρά των µοναρχικών ανταποκρίθηκε σ' αυτά τα κηρύγµατα, αλλά όχι ολόψυχα. Tο
αποτέλεσµα του δηµοψηφίσµατος αναγνώρισαν αµέσως ο Mεταξάς και άλλοι πολιτικοί όπως ήταν
ο Eυταξίας, ο Λυκούργος Tσουκαλάς, ο Nτίνος Tσαλδάρης και ο Γ. Πωπ, κι επίσης το
Συντηρητικό Kόµµα και η Συνταγµατική Παράταξη, αλλά το αντίθετο έκανε µια ευάριθµη µερίδα
αδιάλλακτων βασιλοφρόνων οι οποίοι συσπειρώθηκαν γύρω από τον Παναγή Tσαλδάρη.
Aπεναντίας το δέχτηκε µε ικανοποίηση το σύνολο του Φιλελευθέρου στρατοπέδου και το ευλόγησε
ο Bενιζέλος στον οποίο το τηλεγράφησε αµέσως ο πρωθυπουργός· µαζί µε τα συγχαρητήρια ο
ιστορικός ηγέτης των Φιλελευθέρων ενίσχυσε τον Παπαναστασίου συνιστώντας έµµεσα να
συνεχίσουν τις προσπάθειες για τη γενική συµφιλίωση και να επισπεύσουν την επιστροφή στην
οµαλότητα.2
Παρ’ όλα αυτά, και αντιθέτως από τη στάση που τήρησαν η Pώµη και το Παρίσι, το Φόρεϊν
Όφφις δίστασε να αναγνωρίσει το Δηµοκρατικό καθεστώς προτού ψηφιστεί σύνταγµα κι εκλεγεί
κανονικά πρόεδρος της Δηµοκρατίας.3 Eντέλει το αναγνώρισε απρόθυµα, αλλά χαρακτήριζε ως
πολύ αργότερα τη Δηµοκρατική Ένωση ως “εξτρεµιστικό” κόµµα και τον ίδιο τον Παπαναστασίου
ως “εξτρεµιστή”.4 Tο αµφίβολο γόητρο που απολάµβανε στα µάτια τους ο Δηµοκρατικός ηγέτης
καταβαραθρώθηκε τον Iούνιο εξαιτίας της αυτοσχέδιας και ουτοπικής προσπάθειάς του να
αναδιαπραγµατευτεί σε βάσεις ισότητας τις σχέσεις της Eλλάδας µε τη Bρετανική Aυτοκρατορία.
Όπως περιγράφει θορυβηµένος το περιστατικό ο Tσήταµ:
Eπισκέφτηκα τον κ. Pέντη µε την ευκαιρία της ανάληψης των καθηκόντων του στο
Yπουργείο Eξωτερικών και βρήκα εκεί τον κ. Παπαναστασίου. O λόγος που πήγα ήταν για
να δείξω [στον Pέντη] το υπόµνηµα σχετικά µε τα συµβόλαια του Nαυτικού το οποίο είχα
εγχειρίσει προηγουµένως στον κ. Pούσσο [τον προηγούµενο υπουργό Eξωτερικών], ώστε να
µου δοθεί η ευκαιρία να του εξηγήσω εγκαίρως τα περιεχόµενά του. Eπωφελήθηκα λοιπόν
από την παρουσία του Πρωθυπουργού ο οποίος, όπως περίµενα άλλωστε, αγνοούσε
πλήρως το ζήτηµα, για να του κοινοποιήσω τις οδηγίες που είχα [από το Φόρεϊν Όφφις]. O
κ. Παπαναστασίου, ο οποίος καταλαβαίνει Aγγλικά, διάβασε το υπόµνηµα µε µεγάλη
1
2
Στο ίδιο, φ. της 24.3.1934· FO 371.9880/127, Cheetham προς Ramsay McDonald, 19.4.1924/267· FO 371.9880/149,
Cheetham προς Ramsay McDonald, 3.5.1924/303. Για την αντιπολίτευση των Συνταγµατικών βλ. Γ. Bούρος,
Παναγής Tσαλδάρης..., ό.π., σ. 77-78.
3
FO 371.9879/106, Πρακτικά FO, σηµείωση Lampson, 17.4.1924· FO 371.9879/106, Πρακτικά FO, σηµείωση
Nicolson, 17.4.1924. Bλ. ακόµη FO 371.9879/114, Cheetham προς Ramsay McDonald, 18.4.1924/τηλ. 134R· FO
371.9879/98, Foreign Office προς Cheetham, 23.4.1924/τηλ. 49R.
4
Bλ. ενδεικτικά FO 371.11334/19, υπόµνηµα J. D. Greenway, “Memorandum on Greek Party Politics Between 1915
and 1926”.
643
προσοχή αλλά αντί να µου παράσχει τις διαβεβαιώσεις που έλπιζα να λάβω άρχισε να λέει
πως εάν επιθυµούσαµε τις φιλικές σχέσεις µε την Eλληνική Kυβέρνηση τις οποίες, όπως
διαπίστωνε, υποδείκνυε το τηλεγράφηµά σας, θα ήταν καλύτερο προχωρώντας περισσότερο
να προσπαθούσαµε να καταλήξουµε σε µια σαφέστερη συνεννόηση προς συµφέρον
αµφοτέρων των χωρών. Pώτησε για ποιό λόγο δεν θα έπρεπε ‘να επιστρέψουµε στις ηµέρες
της συµµαχίας’, αναφέρθηκε αόριστα στην αδυναµία της Eλλάδας καθώς και στους
κινδύνους στους οποίους παρέµενε εκτεθειµένη, και υπαινίχθηκε πως έπρεπε [η Eλλάδα] να
βρεί κάπου ένα φίλο. Έθιξε το ζήτηµα των Δωδεκανήσων και είπε πως η Eλλάδα θα ήταν
πανευτυχής εάν της δινόταν η ευκαιρία να ανταποδώσει τις υπηρεσίες τις οποίες θα της
πρόσφεραν σ' αυτό το σηµείο. Δεν έκανε σαφή αναφορά στο θέµα των δανείων αλλά
ανέφερε πως η ανάπτυξη της χώρας θα πρόσφερε πολλές ευκαιρίες για την επένδυση ξένων
κεφαλαίων. Tότε τόν κάλεσαν κάπου αλλού για κάποιο επείγον ζήτηµα και ο κ. Pέντης δεν
επιχείρησε να συνεχίσει τη συζήτηση. Δεν θεωρώ απαραίτητο να δοθεί ιδιαίτερη σηµασία
στις ασυνάρτητες ρητορείες τις οποίες επιχείρησα να συνοψίσω εδώ. Eίδα και άκουσα
αρκετά τον τρέχοντα Πρωθυπουργό για να γνωρίζω πως οι µέθοδοι µε τις οποίες χειρίζεται
τις υποθέσεις είναι πολύ ακατάστατες κι ελάχιστα πρακτικές. Σπανίως διαβάζει τα
έγγραφα, ενώ αφήνει τα Yπουργεία της Kυβέρνησης ελεύθερα να ακολουθούν όποια
πολιτική θέλουν - εκτός εάν δεχτούν επίθεση στη Bουλή. Φαντάζοµαι πως είχε αφήσει τον
έλεγχο των Eξωτερικών Yποθέσεων στον κ. Pούσσο και πως ο κ. Παπαναστασίου δεν
εξέφραζε αναγκαστικά τις επίσηµες απόψεις της Eλληνικής Kυβέρνησης. Eπιπλέον,
πιστεύουν γενικώς πως ο κ. Παπαναστασίου, µολονότι εξασφάλισε επαρκή πλειοψηφία
στην Eθνοσυνέλευση, δεν θα κατορθώσει να µείνει πρωθυπουργός παραπάνω από µερικούς
µήνες.1
Όλα αυτά βεβαίως έδειχναν, πέρα από κάποια αφέλεια, κυρίως τη διπλωµατική απειρία του
πρωθυπουργού καθώς και την αντιδιπλωµατική νοοτροπία του, η οποία αντανακλούσε την
ιδεαλιστική επιθυµία ηθικοποίησης της διεθνούς κι εγχώριας πολιτικής ζωής που εκφραζόταν
συχνά µετά τον Eυρωπαϊκό Πόλεµο. Ωστόσο ίσως ακριβώς ο ερασιτεχνισµός και οι ηθικές
ευαισθησίες του Παπαναστασίου να τόν προφύλαξαν από ακριβοπληρωµένες γκάφες σαν εκείνες
των περισπούδαστων διαδόχων του - όπως ήταν το Σύµφωνο Kαφαντάρη Kαλφώφ και η εισβολή
Παγκάλου στη Bουλγαρία, για να αναφέρουµε µόνο δυο - και χαλάρωσαν την ένταση στα
Bαλκάνια· δεν εκδήλωσε, για παράδειγµα, επιθετικότητα όταν ο προοδευτικός επίσκοπος Φαν
Nόλι έδιωξε τον Aχµέτ Zώγου από την Aλβανία.2 Άλλωστε έδωσε µάχη στην εθνοσυνέλευση για
1
2
Για την ανατροπή του Zώγου βλ. J. Rothschild, East Central Europe Between the Two World Wars, ό.π., σ. 361. Για
τις συντεταγµένες της ελληνικής διπλωµατίας εκείνη την εποχή βλ. Λίνα Λούβη, “Mηχανισµοί της ελληνικής
εξωτερικής πολιτικής µετά τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923-1928)”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ,
644
τον εκδηµοκρατισµό της εξωτερικής πολιτικής ζητώντας να συστήσουν κοινοβουλευτική επιτροπή
γι’ αυτήν, ούτως ώστε να τήν παρακολουθεί επίσης η αντιπολίτευση, και να θεσµοποιήσουν τη
διακοµµατική εξέταση των σηµαντικών ζητηµάτων.1 Σε κάθε περίπτωση, η κυβέρνησή του
συγκέντρωσε την προσοχή της στην εσωτερική πολιτική.2
β. H εσωτερική πολιτική του Παπαναστασίου

H νέα κυβέρνηση στηριζόταν στην εξωκοινοβουλευτική µάλλον παρά στην κοινοβουλευτική ισχύ
της. O Παπαναστασίου, γνωρίζοντας τη µετέωρη θέση του στην εθνοσυνέλευση, υποβάθµισε τη
λειτουργία της µε παρατεταµένες κοινοβουλευτικές διακοπές κατά τη διάρκεια των οποίων
κυβέρνησε µε νοµοθετικά διατάγµατα. Περιόρισαν τις συνεδριάσεις στις 23-25 Mαρτίου και στις
19 Mαΐου - 19 Iουλίου, δηλαδή σε δυο περίπου µήνες που ήταν και οι πρώτοι κατά τους οποίους
παρήγαγε νοµοθετικό έργο η Δ' Συντακτική. Tα νοµοσχέδια συζητήθηκαν εν εκτάσει και µε τάξη,
αν εξαιρέσουµε τις καταληκτικές βιαιοπραγίες του Kολιαλέξη που θα δουµε παρακάτω. Eξέταζαν
αναλυτικά τα ζητήµατα και η κυβέρνηση δεχόταν πρόθυµα τροπολογίες απ’ όλες τις πλευρές.
Tα πρώτα µέτρα που προώθησε ο Παπαναστασίου δεν ήταν ριζοσπαστικά αλλά απεναντίας
αποσκοπούσαν στο να διευρύνουν τη βάση ισχύος του προς το κέντρο, όπως ήταν για παράδειγµα
η µισθολογική αύξηση στους δικαστικούς.3 Oι Φιλελεύθεροι έσπευσαν να τόν ανατρέψουν ακριβώς
επειδή φοβήθηκαν την επιτυχία της πολιτικής του· αντιλήφθηκαν πως αν σταθεροποιούνταν στην
εξουσία ίσως επέβαλλε δυσάρεστα τετελεσµένα γεγονότα και ιδίως ήθελαν να προλάβουν
πολιτικές µεταρρυθµίσεις οι οποίες θα υπέσκαπταν άµεσα τη θέση τους, όπως ήταν η ψήφιση του
προοδευτικού συντάγµατος και η αποκέντρωση στις βόρειες επαρχίες. Άλλες δροµολογηµένες
µεταρρυθµίσεις, όπως την αγροτική, ήθελαν να τις πραγµατοποιήσουν οι ίδιοι σε µετριοπαθέστερη
µορφή ώστε να καρπωθούν τα πολιτικά οφέλη. Mολονότι επικαλούνταν ακατάπαυστα τον
“µπολσεβικικό κίνδυνο” που αντιπροσώπευε ο “Έλλην Kερένσκυ”, δεν φοβούνταν τις ασήµαντες
παραχωρήσεις του Παπαναστασίου προς το εργατικό κίνηµα και προς τη ριζοσπαστική αριστερά·
ξεχνώντας άλλωστε τους αντιµιλιταριστικούς φιλιππικούς τους, τόν έριξαν χρησιµοποιώντας ως
µοχλό το στρατό - µε την παραίτηση του Kονδύλη από το Yπουργείο Στρατιωτικών και µε την
ανταρσία των αξιωµατικών του ναυτικού. Ωστόσο ο ίδιος ο Παπαναστασίου υποβάθµισε το
ζήτηµα και παρουσίασε ως θέµα αρχής να δεχτεί την “κοινοβουλευτική” πτώση της πρώτης
Δηµοκρατικής Kυβέρνησης κατά συµµετρία προς την “κοινοβουλευτική” άνοδό της στην εξουσία.4
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 195η της 1.6.1925, σ. 383 κ.ε..
2
Ποιά εξωτερικά προβλήµατα αντιµετώπισε η Kυβέρνηση Παπαναστασίου περιγράφει ο Περ. Aργυρόπουλος, ο
οποίος τοποθετήθηκε τότε γενικός διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών: Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X.
Aργυροπούλου..., ό.π., σ. 345 κ.ε..
3
O Παπαναστασίου πρωτοστάτησε στη συζήτηση του νοµοσχεδίου “Περί αποδοχών δικαστικών”, EΣB,
συνεδριάσεις της 1 και της 12.7.1924, σ. 576-591, 736-738, 892-897.
4
Aλ. Παπαναστασίου, “Kατάθεση στον ανακριτή”, 5.5.1928, σ. 4.
645
Παρασιώπησαν πως, αφού ο στρατός συντέλεσε στην άνοδο όσο και στην πτώση του
Παπαναστασίου, όλοι οι πολιτικοί του βενιζελικού χώρου έγιναν συνυπεύθυνοι των
µιλιταριστικών προσδοκιών οι οποίες ταλάνισαν τα πρώτα χρόνια της Δηµοκρατίας.
Oι θεσµικές µεταρρυθµίσεις που εξάγγειλε στις προγραµµατικές δηλώσεις του ο
Παπαναστασίου δανείζονταν πολλά στοιχεία από το Πρόγραµµα του Γκαίρλιτς που υιοθέτησε το
1921 το SPD, το οποίο αυτοπροσδιοριζόταν ήδη ως “κόµµα της εργατικής τάξης των πόλεων και
των αγρών”.1 Συµπεριλάµβαναν δίπλα στην ίδρυση γερουσίας την εφαρµογή αναλογικής
αντιπροσώπευσης, την ανάπτυξη της αποκέντρωσης και της τοπικής αυτοδιοίκησης, την παγίωση
της δηµόσιας ασφαλείας, την ανασύνταξη των ένοπλων δυνάµεων µε περιορισµό της στρατιωτικής
θητείας και µε συστηµατική αύξηση των εφεδρικών στελεχών “εις τρόπον ώστε ο στρατός να λάβη
λαϊκώτερον χαρακτήρα”, την απλοποίηση και τον εκσυγχρονισµό της δικαστικής νοµοθεσίας.
Eπίσης θα προωθούσαν τη δηµοσιονοµική εξυγίανση σύµφωνα µε ορθόδοξες οικονοµικές
αντιλήψεις - στις οποίες επέµεναν επίσης οι γερµανοί σοσιαλδηµοκράτες - µε “αυστηράν
εφαρµογήν της κειµένης φορολογίας και διαρρύθµισιν αυτής επί το επιστηµονικώτερον και
δικαιότερον”, καθώς και µε περικοπή των δαπανών. Για να µελετήσει την τελευταία σύστησαν την
Eπιτροπή Oικονοµιών µε πρόεδρο τον αντιβενιζελικό Aθ. Eυταξία, πατέρα ενός παλαιού σχεδίου
οικονοµικής ανόρθωσης το οποίο γενικώς θεωρήθηκε επιτυχηµένο· συµµετείχαν επίσης ο Σπ.
Kορώνης, ο B. Δεληγιάννης και άλλοι ειδικοί. Aν η κυβέρνηση δεν έβρισκε εξωτερικό δάνειο
σκόπευε να επιβάλει νέους φόρους για την κάλυψη του κρατικού ελλείµµατος. Ωστόσο δεν τα πήγε
άσχηµα στην οικονοµία· όταν έπεσε ο Παπαναστασίου η τιµή του συναλλάγµατος και ο
τιµάριθµος βρίσκονταν χαµηλότερα απ’ ό,τι όταν έγινε πρωθυπουργός - µια καθοδική τάση η
οποία µάλιστα αντέστρεψε την ανοδική ροπή που κυριαρχούσε ως τον Mάρτιο του 1924.2
Iδιαίτερο βάρος έδωσε ο Παπαναστασίου στη ριζική αναδιοργάνωση της εκπαίδευσης µε
βάση την αρχή ότι “δια πάντας τους πολίτας αµφοτέρων των φύλων πρέπει να δηµιουργηθή
δυνατότης, ανεξαρτήτως κοινωνικής προελεύσεως και οικονοµικών µέσων, να εξυψωθούν εις
επίπεδον µορφώσεως ικανής να καταστήση αυτούς συνειδητά και αλληλέγγυα µέλη µιας
λαοκρατικής Πολιτείας και µιας συγχρονισµένης ανθρωπιστικής Kοινωνίας”. H κοινωνική
πολιτική θα εκδηλωνόταν πρωταρχικά µε την καταπολέµηση των “λαϊκών” ασθενειών της
φυµατίωσης και της ελονοσίας, καθώς και µε βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις οι οποίες “ενώ θα τείνουν
εις την κατάργησιν πάσης εκµεταλλεύσεως ενός µέρους της Kοινωνίας υπό οιουδήποτε άλλου
µέρους αυτής, δεν πρέπει να προκαλούν κατάπτωσιν της παραγωγής, η οποία τουναντίον πρέπει
1
Σχετικά µε τις οικονοµικές όψεις του τελευταίου βλ. J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 262, 274-
275· για το Πρόγραµµα του Γκαίρλιτς σε σ. 324 κ.ε..
2
Προγραµµατικές δηλώσεις Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 37η της 24.3.1924, σ. 582 κ.ε.· Σπ. Λοβέρδος,
“H οικονοµική κατάστασις της χώρας κατά το 1924”, Mηνιαία Oικονοµική και Kοινωνική Eπιθεώρησις της
Eλλάδος. Δηµοσιονοµία - Eθνική Oικονοµία - Kοινωνιολογία, Eτος 2ον, Mην Iούλιος, Tεύχος Γ’, [1925], σ. 205.
646
επίσης να ευνοήται”.1 Aκριβώς την ίδια οπτική υιοθέτησε επίσης το SPD µετά τη λήξη του
πολέµου.2
Ωστόσο οι κοινοβουλευτικοί συσχετισµοί δύναµης εµπόδισαν να προωθήσουν τις
µεταρρυθµίσεις, µε εξαίρεση την αποφασιστική ορµή που έδωσαν στην ίδρυση του Πανεπιστηµίου
Θεσσαλονίκης. Oι Δηµοκρατικοί επιχείρησαν επίσης να αναδιοργανώσουν τη διοίκηση της
δηµοτικής και της µέσης εκπαίδευσης κι ενίσχυσαν τον θεσµό των διδασκαλείων.3 Στην πράξη
όµως δεν βοήθησε τον Παπαναστασίου το καλό παράδειγµα που έδωσε παραµερίζοντας τα µέσα µε
τα οποία εδραιώνονταν παραδοσιακά οι κυβερνήσεις: απέφυγε κάθε µεταβολή στο Yπουργείο
Oικονοµικών όσο το διεύθυνε και δεν διόρισε νοµάρχες,4 µόλις όµως ξαναπήραν οι Φιλελεύθεροι
την εξουσία επανέφεραν τις παλιές πρακτικές.
Tα όρια των µεταρρυθµίσεων που επέτρεπε η συγκυρία καθόρισαν και τη στάση που
κράτησε απέναντι στον Παπαναστασίου η υπόλοιπη αριστερά. Oι Aγροτικοί τόν υποστήριξαν
µέχρι τέλους, αναγνωρίζοντας πως η Δηµοκρατική Ένωση εγγυούνταν περισσότερο από κάθε
άλλο κόµµα την ολοκλήρωση της αγροτικής µεταρρύθµισης. Aντιθέτως το Kοµµουνιστικό Kόµµα,
στο οποίο πρόσφατα είχαν επικρατήσει αδιάλλακτοι, δεν τόν βοήθησε πέρα από τη στήριξη που
του πρόσφερε στο καθεστωτικό δηµοψήφισµα.5 O σοσιαλιστής ηγέτης δεν παρασύρθηκε από τον
αγοραίο αντικοµµουνισµό που ήδη αναπτυσσόταν· συχνά είχε επαφές µε την ηγεσία του KKE και
δικαιολογούσε την αντίθεσή του µε κοινωνιολογικής υφής επιχειρήµατα από τα οποία συµπέραινε
πως ο µπολσεβικισµός δεν θα αναπτυσσόταν στην Eλλάδα. Ωστόσο κάλυψε τα φασιστικά
πειράµατα στο βορά, στα οποία πρωτοστάτησαν στρατηγοί που τόν υποστήριζαν.
Eπίσης η Δηµοκρατική Ένωση, όπως και οι περισσότερες βενιζελογενείς δυνάµεις, στήριξε
µαχητικά την ενσωµάτωση των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία, αγνοώντας τους µιλιταριστές
αλλά ακόµη και αριστερούς πολιτικούς όπως ήταν ο Aλ. Σοφιανόπουλος οι οποίοι ζητούσαν να
1
Προγραµµατικές δηλώσεις Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 37η της 24.3.1924, σ. 582 κ.ε.. Σχετικά µε την
εκπαιδευτική πολιτική του Παπαναστασίου βλ. επίσης Σπύρος Mαρκέτος, “H ίδρυση του Πανεπιστηµίου
Θεσσαλονίκης: κριτική στο πανεπιστήµιο της Aθήνας”, Πρακτικά του Διεθνούς Συµποσίου: Πανεπιστήµιο:
Iδεολογία και Παιδεία, τ. B’, Aθήνα 1989, σ. 397-420.
2
J. A. Berlau, The German SPD, 1914-1921, ό.π., σ. 273-274.
3
Bλ. σε EΣB, συνεδριάσεις της 18.6 και της 4.7.1924 όπου πρωτοστάτησε ο Παπαναστασίου, σ. 347-365, 663-680
(διοίκηση δηµοτικής και µέσης εκπαίδευσης)· EΣB, συνεδριάσεις της 8, 11, 16 και της 17.7.1924 όπου επίσης
πρωτοστάτησε ο Παπαναστασίου, σ. 747-748, 996-999, για την ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης· EΣB,
συνεδρίαση της 11.7.1924, σ. 861-863 (Διδασκαλείον Mέσης Eκπαιδεύσεως κλπ.).
4
5
Mε ποιά έννοια υπερψήφισε το τελευταίο την καθεστωτική µεταβολή βλ. στο “Mανιφέστο του Kοµµουνιστικού
Kόµµατος Προς τον εργαζόµενον λαόν της χώρας” (11 του Mάρτη 1924), σε Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα..., τ. A’,
ό.π., σ. 418.
647
τούς επαναπροωθήσουν στην Tουρκία ή σε άλλες χώρες. Στο τέλος του υποκεφαλαίου θίγουµε
συνοπτικά τη συµβολή της Kυβέρνησης Παπαναστασίου στην προσφυγική αποκατάσταση.
Xαλεπόν το κυβερνάν
Eξαιτίας της κοινοβουλευτικής αδυναµίας του ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός επιδίωξε να
κυβερνήσει προσωρινά χωρίς τη βουλή, αποσπώντας από την εθνοσυνέλευση το δικαίωµα να
“εκδίδη νοµοθετικά διατάγµατα µετά περιεχοµένου και ισχύος νόµου, αναφερόµενα εις την
άµυναν της Xώρας, την δηµοσίαν ασφάλειαν και την αποκατάστασιν των προσφύγων”· ενώ ο
Kαφαντάρης αντέδρασε, αντιθέτως ο Mιχαλακόπουλος δικαιολόγησε αυτή την ιδέα. Mε τα
νοµοθετικά διατάγµατα που προώθησε ο Παπαναστασίου περιόρισε καταρχήν την αµφισβήτηση
της κρατικής εξουσίας: ρύθµισε την ίδρυση του Yπουργείου Eννόµου Tάξεως το οποίο είχε
υποσχεθεί στον Πάγκαλο, έδωσε αµνηστεία για το πρόσφατο στρατιωτικό κίνηµα κι επέβαλε το
“Kατοχυρωτικό”. Aς ξεκινήσουµε από το τελευταίο, που αποτέλεσε την πιο αµφιλεγόµενη πράξη
του νέου πρωθυπουργού.
Συχνά κατηγορήθηκε για την επιβολή αυτού του δυσώνυµου νοµοθετήµατος, το σκεπτικό
του οποίου περιέγραψε αργότερα, χωρίς να διαψευστεί, µε τους παρακάτω όρους: “οι διευθυνταί
των εν Aθήναις αντιδηµοκρατικών εφηµερίδων, που είδα την νύκτα της διενεργείας του
Δηµοψηφίσµατος και συνέστησα να συµβάλλουν και αυτοί εις την γαλήνευσιν του τόπου,
θεωρούντες πλέον τερµατισθέν το καθεστωτικόν ζήτηµα, µου έδωσαν ικανοποιητικάς
διαβεβαιώσεις και πρέπει να οµολογήσω ότι εξεπλήρωσαν πιστώς τας πρώτας ηµέρας την
δοθείσαν υπόσχεσιν. Eπειδή δε υπήρχε φόβος ότι εκ παρασπονδίας τινος από την γενικήν αυτήν
συµφωνίαν θα ηδύνατο να γεννηθή άµιλλα αναµοχλεύσεως των παλαιών παθών, προς
διευκόλυνσιν του τέως αντιδηµοκρατικού Tύπου και κατ’ εισήγησιν µάλιστα ενός των
δηµοσιογράφων απεφάσισα την έκδοσιν του κατοχυρωτικού της Δηµοκρατίας διατάγµατος, δια
του οποίου απηγορεύθη η ανακίνησις του καθεστωτικού ζητήµατος”. Yποβάλλοντας το διάταγµα
προς κύρωση στην εθνοσυνέλευση τόνισε πως “δεν απεσκόπει να περιορίση τας ελευθερίας αλλά
να συντελέση εις την κατεύνασιν των παθών ... Tο µέτρον άλλως τε είναι προσωρινόν και δύναται
να είναι κανείς βέβαιος ότι υπό την Δηµοκρατίαν θα υπάρξη πλήρης προστασία της ελευθερίας της
σκέψεως και της ελευθερίας της εντός των νοµίµων ορίων πολιτικής δράσεως”. Άλλωστε αµέσως
πρόσθεσε πως ήταν έτοιµος να το τροποποιήσει “επί το ελευθερώτερον” όταν θα το συζητούσαν.1
Όλα αυτά αντιστρατεύονταν τις προϋποθέσεις του δηµοκρατικού σοσιαλισµού και µάλιστα
αναιρούσαν τις πολιτικές ελευθερίες που υποσχόταν συνεχώς ο Παπαναστασίου. Συγκεκριµένα το
1
“Ψήφισµα της Δ’ εν Aθήναις Συντακτικής Συνελεύσεως”, 25η Mαρτίου 1924, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως, τ.
A’, φ. 64, της 25.3.1924· Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 24.3.1934· Aλ.
Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 38η της 25.3.1924, σ. 608, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 8, κι EΣB,
συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 18· Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 11-12· A.
Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 13 κ.ε..
648
νοµοθετικό διάταγµα “Περί κατοχυρώσεως του Δηµοκρατικού Πολιτεύµατος”, µε προβλεπόµενη
ισχύ µεταξύ πέντε και δέκα ετών, επικαλούνταν την προστασία του Δηµοκρατικού πολιτεύµατος
και των µειονοτήτων από τον τύπο. Kυρίως απαγορεύονταν µε αυτό η “δηµοσία προσβολή,
δυσφήµησις, εξύβρισις, αποδοκιµασία ή αµφισβήτησις του κύρους των ιδρυτικών του
Δηµοκρατικού πολιτεύµατος πράξεων”. Eπίσης πρόβλεπε τρίµηνη τουλάχιστον φυλάκιση
οποιουδήποτε “[δ]ιακρίνει κατά σύστηµα δια του τύπου προς πολιτικούς σκοπούς
περιφρονητικώς τους κατοίκους της Xώρας εις αυτόχθονας και επήλυδας, εις οµοθρήσκους και
αλλοθρήσκους, εις οµογλώσσους και ετερογλώσσους και τα παρόµοια ή αποδίδει εις αυτούς
ιδιότητας ή συνηθείας περιφρονητικάς. Xρησιµοποιεί την θρησκείαν ή τους θρησκευτικούς
θεσµούς ή τα θρησκευτικά δόγµατα προς δυσφήµησιν της Δηµοκρατικής µορφής του πολιτεύµατος
ή προς οιανδήποτε πολιτικήν εκµετάλλευσιν”. Aκόµη και η εκθείαση τέτοιων πρακτικών
τιµωρούνταν µε φυλάκιση. Άλλες διατάξεις απειλούσαν ελαφρότερες ποινές για την έντυπη
κριτική εις βάρος του στρατού, µε διατύπωση η οποία επέτρεπε να χρησιµοποιηθούν εναντίον των
κοµµουνιστών αλλά και κάθε αντιπάλου του πολέµου - ας θυµηθούµε πως την ίδια εποχή ανθούσε
το ριζοσπαστικό κίνηµα των Παλαιών Πολεµιστών. Tέλος το “Kατοχυρωτικό” απαγόρευε τη
σύσταση σωµατείων που αποσκοπούσαν στην κατάλυση της Δηµοκρατικής µορφής του
πολιτεύµατος.1
Στην κοινοβουλευτική συζήτηση τάχθηκαν υπέρ του διατάγµατος ο Mαργέτης εκ µέρους των
Aγροτικών και ο Πασαλίδης εκ µέρους των Σοσιαλιστών, καθώς και η µερίδα των Φιλελευθέρων
που υποστήριζε τη Δηµοκρατική Kυβέρνηση αλλά και ο φασίστας Γ. Φραγκούδης.2 H υποστήριξη
της αριστεράς, του κέντρου αλλά και της Δηµοκρατικής ακροδεξιάς σ’ αυτό το νοµοθέτηµα δείχνει
τη θεµελιώδη αµφισηµία του· πρέπει εποµένως να αναρωτηθούµε, πρώτον, ποιά ήταν η στόχευσή
του και πώς επηρέασε την πολιτική ζωή· δεύτερον, πώς φώτιζε τη φιλοσοφία του Παπαναστασίου
και τρίτον, κατά πόσον ήταν, ή θα µπορούσε να είναι, λυσιτελές.
Tι κατοχύρωνε καταρχήν και ποιούς έπληττε το “Kατοχυρωτικό”; Συνοπτικά άµεσοι
σκοποί του ήταν να προστατεύσει τη νοµιµοποίηση του νέου καθεστώτος, το στρατό και τις
µειονότητες - και συνάµα να πλήξει τους ακραίους µοναρχικούς, την εθνικιστική και θρησκευτική
αντίδραση και τη ριζοσπαστική αριστερά. Έδειχνε πόσο σηµαντική προτεραιότητα ήταν για τον
Παπαναστασίου η επιβολή της Δηµοκρατίας· αντίστροφη όψη του ήταν οι χάριτες και η αµνηστεία
που επιδίωκαν καταρχήν τον κατευνασµό των αντιπάλων, και τις οποίες ο πρωθυπουργός
εξισορρόπησε, για να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Eπαναστατικής Oµάδας, όταν κύρωσε µε
ψήφισµα όλες τις συντακτικές πράξεις και τα νοµοθετικά διατάγµατα που είχε εκδώσει η
Eπανάσταση.3 H σηµασία του όµως δεν περιοριζόταν στους ακροβατισµούς µεταξύ αριστεράς και
1
N.Δ. “Περί κατοχυρώσεως του Δηµοκρατικού Πολιτεύµατος”, 23η Aπριλίου 1924, σε Eφηµερίς της Kυβερνήσεως,
τ. A’, σ. 558-559.
2
EΣB, συνεδρίασις 48η της 30.5.1924, σ. 124-138.
3
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 10, και EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1099.
649
δεξιάς: επίσης προστάτευε τις εθνικοθρησκευτικές ή εθνοτικές µειονότητες, την υποστήριξη των
οποίων διεκδικούσε προνοµιακά η Δηµοκρατική Ένωση - µια διάσταση την οποία παραγνώρισαν
µεταγενέστεροι ερευνητές.1 H πρόταση σχετικά µε την πολιτική χρήση της θρησκείας αποτελούσε
αιχµή εναντίον των Παλαιοηµερολογιτών, η ηγεσία των οποίων συντασσόταν µε τη µοναρχία.
Tέλος προστάτευε, χαλαρότερα, το στρατό από την κριτική της αριστεράς ή της δεξιάς. Eπέστεφε
άλλα κατασταλτικά νοµοθετήµατα που ετοίµασε ο Πάγκαλος µε αντικείµενα την κατάργηση των
χαρτοπαικτικών λεσχών, τον οργανισµό του Yπουργείου Eννόµου Tάξεως και την ίδρυση της
Aστυνοµίας Πόλεων· περιορίζοντας όντως την πολιτική ελευθερία έγινε άλλοθι για να επιβάλουν
αργότερα καταπιεστικούς νόµους ευρύτερης έκτασης και στόχευσης, µε κυριότερο το “Iδιώνυµο”
του Bενιζέλου.2 Ωστόσο το “Kατοχυρωτικό” ήταν απλώς αυτό - ένα άλλοθι και µολονότι το
επικαλούνταν ρητορικά η αστική ελίτ δεν το χρειαζόταν πράγµατι στον αυταρχικό κατήφορό της.
Oι αστοί πολιτικοί του µεσοπολέµου ούτε αισθάνονταν πως θα έλεγχε οποιοσδήποτε τα
αυταρχικά µέτρα τους, ούτε σέβονταν τα δικαιώµατα των υπηκόων. Για να επιστρέψουµε στον
Pουάγκ, “δικαιολογούσαν τα αδικαιολόγητα” δηµιουργώντας (ή ίσως απλώς αναγνωρίζοντας)
νέες πολιτικές γραµµατικές “υπέρτερου δικαίου” οι οποίες ακύρωναν το δίκαιο αφοµοιώνοντας
“λεκτικούς υπολογισµούς της µη νοµιµότητας”3 - και µάλιστα δρούσαν σύµφωνα µε αυτούς τους
υπολογισµούς προτού τούς αναγορεύσουν σε νοµιµότητα, ίσως και προτού καν τούς
συγκροτήσουν σε λόγο. Ένα µόνον πρόσφατο παράδειγµα ήταν η σύµβαση ανταλλαγής των
πληθυσµών - µια κολοσσιαία κατάλυση των παραδεδεγµένων ηθικών αρχών και των
καθαγιασµένων ανθρώπινων δικαιωµάτων, εκατόµβη των συνταγµατικών δικαιωµάτων
εκατοµµυρίων υπάρξεων στο βωµό του εθνικισµού, κορύφωση µιας δεκαετίας εθνικών
εκκαθαρίσεων η οποία ξεκίνησε εκ των ενόντων κι εν µέρει µόνον είχε συλληφθεί, σχεδιαστεί,
εξαγγελθεί ή δικαιολογηθεί εκ των προτέρων. Γι’ αυτήν θα µπορούσαν να κατηγορήσουν πιο
εύλογα τον Παπαναστασίου, αλλά βεβαίως δεν το έκαναν. Στο πλαίσιο της ίδιας διαδικασίας τα
επόµενα χρόνια κυνικά χρησιµοποίησαν τον ανύπαρκτο κοµµουνιστικό κίνδυνο για να
περιορίσουν τις πολιτικές ελευθερίες.
Όσο πιο φιλελεύθερη και αν ήταν από τους γείτονές της, η µεσοπολεµική Eλλάδα δεν ήταν
κράτος δικαίου· ούτε καν η εποχή πριν από τον Διχασµό ήταν χρυσή εποχή άνθησης των
πολιτικών ελευθεριών. Oύτε νέοι νόµοι χρειάστηκαν ούτε κανένας πλην των ίδιων των
1
N. Aλιβιζάτος, Oι πολιτικοί θεσµοί ..., ό.π., σ. 350 κ.ε..
2
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 116η της 3.12.1924, σ. 593 κ.ε.. Tις συζητήσεις των νοµοθετηµάτων του
Παγκάλου βλ. σε EΣB, συζητήσεις της 25, 29 και 30 Mαΐου 1924 για το κατοχυρωτικό (σ. 63-80, 107-123, 124-138,
µε σηµαντικότατες παρεµβάσεις του Παπαναστασίου), της 20, 24, 28, 29 και 31 Mαΐου του 1924 για την κατάργηση
των χαρτοπαικτικών λεσχών (σ. 18, 53-63, 97-106, 144, µε αρκετές πρωθυπουργικές παρεµβάσεις), της 5ης Iουλίου
1924 για τον οργανισµό του Yπουργείου Eννόµου Tάξεως (σ. 706-711), της 7ης Iουλίου 1924 για την ίδρυση της
Aστυνοµίας Πόλεων (σ. 738-739) και της 12ης Iουλίου του 1924 για τη χορήγηση αµνηστειών (σ. 897-899).
3
Ch. Roig, La Grammaire politique du Lénine, ό.π., σ. 11-15.
650
σοσιαλιστών διαµαρτυρήθηκε για τις διώξεις για δήθεν αδικήµατα τύπου του Mαζαράκη από τον
Θεοτόκη, ή του Aρδίττη από τον Bενιζέλο το 1914. Tο ίδιο έτος κοινή συναινέσει των δήθεν
συνταγµατικών και των ψευδοφιλελευθέρων η κυβέρνηση καταπατούσε ασύστολα τις
συνταγµατικές ελευθερίες εκτοπίζοντας τον Mπεναρόγια και τον Γιονά (qua σοσιαλιστών όσο και
qua αλλοεθνών), ενώ όπως είδαµε από το 1911 ο Δηµητρακόπουλος µε πρόσχηµα τη δίωξη των
ληστοφυγοδίκων θεσµοποίησε την ήδη καθαγιασµένη εµπράκτως ασυδοσία του χωροφύλακα και
ολόκληρου του κρατικού µηχανισµού.1 Mετά το 1912, όταν άλλωστε εισήγαγαν τυπικώς το
“υπέρτερο δίκαιο” µε τη µορφή του νόµου περί κατάστασης πολιορκίας, το κράτος εθιµοτυπικά
αναιρούσε στοιχειώδη δικαιώµατα των υπηκόων του, ιδίως όσων θεωρούνταν πως δεν ανήκαν στο
εθνικό σώµα. Όλοι σχεδόν συµφωνούσαν πως οι σοσιαλιστές και οι “αλλοεθνείς” δεν χρειάζονταν
υπερβολικές ελευθερίες, ούτε οι γυναίκες πολιτικά δικαιώµατα. Oι διώξεις όµως που απειλούσε το
“Kατοχυρωτικό”, ενώ δεν ήταν τίποτε νέο για την αριστερά, έπλητταν τη συντηρητική αστική ελίτ·
οι περισσότεροι επικριτές του Παπαναστασίου δεν ενοχλήθηκαν επειδή έθιγε τις πολιτικές
ελευθερίες αλλά επειδή περιόριζε την ασυδοσία πολύ συγκεκριµένων κληρικών όσο και των
εθνικιστών, ρατσιστών, µοναρχικών ή αντιπροσφύγων δηµοσιογράφων τύπου Bλάχου και
Kρανιωτάκη, Λεβαντή και Kαµπάνη.
O Παπαναστασίου έβλεπε το Kατοχυρωτικό αφενός στο ευρύτερο συγκείµενο των τάσεων
εισαγωγής του “υπέρτερου δικαίου”, τις οποίες αποδεχόταν όπως όλοι οι πολιτικοί εκείνη την
εποχή, και αφετέρου στο συγκεκριµένο συγκείµενο της θωράκισης της εύθραυστης Δηµοκρατίας,
στην οποία απέδιδε προοδευτικό περιεχόµενο. Eπιδίωκε τη λαϊκή κινητοποίηση στο πλαίσιο της
Δηµοκρατίας και δεν είχε συµφέρον να τήν αναστείλει· µάλιστα, αντιθέτως από το Iδιώνυµο, το
Kατοχυρωτικό διατυπώθηκε έτσι ώστε να µην µπορεί να χρησιµοποιηθεί εναντίον της
οργανωµένης εργασίας, µολονότι έπληττε τους αντιµιλιταριστές της ριζοσπαστικής αριστεράς που
ανταγωνίζονταν τη Δηµοκρατική Ένωση. Άλλωστε η κοινωνιολογική λογική του Παπαναστασίου
υποδείκνυε το µάταιο της αντιµετώπισης µε κατασταλτικά µέσα των κοινωνικών προβληµάτων, σε
αντιδιαστολή µε τα πολιτικά. Oύτε καν επέλεξε την τακτική χρήση της καταστολής των πολιτικών
αντιπάλων: µόλις είχε ανατρέψει µε επανάσταση, παίζοντας το κεφάλι του, ένα καθεστώς· θα ήταν
αφελής αν άφηνε κατόπιν αχαλίνωτους τους θεωρητικούς της κερασέας, ωστόσο µε εξαίρεση αυτό
το νοµοθέτηµα δεν περιόρισε τις πολιτικές ελευθερίες και µάλιστα έδωσε αµνηστεία κι επανέφερε
αρκετούς διωγµένους στον κρατικό µηχανισµό. Tο επιχείρηµα πως είχαν κοινό συµφέρον οι
Δηµοκρατικοί όσο και ο µετριοπαθής “τέως αντιδηµοκρατικός Tύπος” να προστατευτούν από
“παρασπονδίες” δεν ήταν τόσο υποκριτικό όσο φαινόταν ίσως εκ πρώτης όψεως· βαθύτερος
σκοπός του Kατοχυρωτικού, κι εδώ έγκειται η εσωτερική συνοχή του, ήταν να διευκολύνει τη
µετάβαση από τη µοναρχία στη Δηµοκρατία ενισχύοντας τους µετριοπαθείς όλων των παρατάξεων
- της µοναρχικής, των Φιλελευθέρων και της αριστεράς - εις βάρος των αδιάλλακτων.
1
Bλ σχετικά και N. Aλιβιζάτος, Oι πολιτικοί θεσµοί ..., ό.π., σ. 340 κ.ε..
651
Ωστόσο ήταν πολιτικό λάθος. Eνώ ο Παπαναστασίου δεν το ενέτασσε σε σχέδια
εγκαθίδρυσης µιας αυταρχικής Δηµοκρατίας, οι στρατιωτικοί υπουργοί του επιδίωκαν ακριβώς
αυτήν - και µάλιστα έσπευσαν να τούς εναγκαλιστούν οι Δηµοκρατικοί αστοί. H απρονοησία του
ήταν πως για να τελεσφορήσει το νοµοθέτηµα έπρεπε να συντρέχουν αβέβαιες προϋποθέσεις·
καταρχάς, πράγµα αµφίβολο, να διατηρήσει ο ίδιος την κυβέρνηση, αφού µόνον η κυβερνητική
πίεση θα ανάγκαζε τον υπερσυντηρητικό δικαστικό µηχανισµό να εφαρµόσει έναν τέτοιο νόµο. Oι
ανταγωνιστές του όµως είχαν άλλα συµφέροντα - ο Mιχαλακόπουλος άλλωστε ζήτησε από την
πρώτη στιγµή να µην το εφαρµόσουν και το Kατοχυρωτικό ατόνησε ώσπου το κατάργησε,
εύγλωττα, ο Πάγκαλος.1 Δεύτερον, ο Παπαναστασίου υποτίµησε την ηθική σκιά που θα άφηνε
επάνω του µια τέτοια πρωτοβουλία αν τα πράγµατα δεν εξελίσσονταν σύµφωνα µε τις επιθυµίες
του - όπως και συνέβη εντέλει: ο νόµος δεν εφαρµόστηκε µεν, επέτρεψε δε να προβάλουν οι αστοί
τις δικές τους αυταρχικές προθέσεις στον σοσιαλιστή πρωθυπουργό.
***
Tο συµφιλιωτικό πρόγραµµα της Δηµοκρατικής Ένωσης συµπλήρωνε η σύσταση του δεύτερου

νοµοθετικού σώµατος, στην οποία απέδιδαν ιδιαίτερη σηµασία “διότι δια της Γερουσίας θα
συµµετείχεν εις την ψήφισιν του δηµοκρατικού Συντάγµατος ο τέως αντιδηµοκρατικός κόσµος και
θα εξυψούντο αι νοµοθετικαί εργασίαι”. Tο σχέδιο ψηφίσµατος για τη σύσταση και για την
προσωρινή λειτουργία της γερουσίας συνέταξε µε βάση γενικές αρχές που έθεσε ο Παπαναστασίου
µια επιτροπή υπό τον Θρ. Πετιµεζά και τον Aλ. Σβώλο.2 Θα τής έδιναν περιορισµένες
δικαιοδοσίες - κυρίως δικαίωµα ανασταλτικής αρνησικυρίας στις αποφάσεις της βουλής - και θα
τήν συµπλήρωναν αµέσως µε εκπρόσωπους των αντιβενιζελικών κοµµάτων τους οποίους θα όριζε
η Eθνοσυνέλευση. O Παπαναστασίου έλπιζε πως η συζήτηση εκεί των νόµων θα επέτρεπε την
“ικανοποιητικήν υποστήριξιν όλων των οµαδικών συµφερόντων” και “την διόρθωσιν µερικών
πανθοµολογουµένων ελαττωµάτων του κοινοβουλευτισµού” µε µια δόση κορπορατισµού: η βουλή,
οι επαγγελµατικές οργανώσεις και τα συµβούλια των νέων οργανισµών τοπικής αυτοδιοίκησης θα
εξέλεγαν έµµεσα τα µέλη της. Ωστόσο ο Kαφαντάρης και ο Zαβιτσάνος, εν µέρει θέλοντας να
καθυστερήσουν την πολιτική επανενσωµάτωση των αντιβενιζελικών κι εν µέρει από
αντιπολιτευτική διάθεση, αντέδρασαν στη συγκρότησή της, ενώ αντιθέτως ο Mιχαλακόπουλος
τάχθηκε αναφανδόν υπέρ µολονότι αξίωσε από τον Δηµοκρατικό πρωθυπουργό µετριοπάθεια στη
συνταγµατική µεταρρύθµιση, απειλώντας πως ειδάλλως θα έπαυε να τόν υποστηρίζει.3
O Παπαναστασίου, παρ’ όλες τις προσπάθειές του, απέτυχε τότε να ιδρύσει τη γερουσία·
απέδωσε την ευθύνη στις καθυστερήσεις της Συνταγµατικής Eπιτροπής της εθνοσυνέλευσης, η
1
Aν. Mιχαλακόπουλος, επιστολή προς Παπαναστασίου, 2.7.1924, AΠΛ, φάκελλος 2.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Tα άγνωστα παρασκήνια...”, Πατρίς, φ. της 24.3.1934· βλ. και την εισήγηση του
Παπαναστασίου στο νοµοσχέδιο για την ίδρυση της γερουσίας, σε EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 8.
3
A. Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 14.
652
οποία εµπόδισε να συζητήσουν το σχετικό νοµοσχέδιο πριν από τις θερινές διακοπές. Tο
αποτέλεσµα ήταν να την παραπέµψουν οι συντηρητικοί στις ελληνικές καλένδες, όπως άλλωστε
έκαναν, καταρρακώνοντας εντέλει το κύρος της Tέταρτης Συντακτικής, και µε όλες σχεδόν τις
µεταρρυθµίσεις που εξάγγειλε η Δηµοκρατική Ένωση.1 H απροθυµία τους να επαναφέρουν τους
αντιβενιζελικούς στο πολιτικό παιχνίδι ήταν συγκυριακός απλώς λόγος της στάσης τους·
βαθύτερη αιτία ήταν µάλλον πως η έµµεση εκλογή των γερουσιαστών απειλούσε µακροπρόθεσµα
την κυριαρχία της πολιτικής ελίτ.
Στις προγραµµατικές δηλώσεις ο Παπαναστασίου ανέφερε επίσης πλήθος θεσµικές
µεταρρυθµίσεις για τον ουσιαστικό εκδηµοκρατισµό του πολιτικού συστήµατος και της διοίκησης·
συµπεριλάµβαναν την αναλογική αντιπροσώπευση, την αποκέντρωση και την αναµόρφωση της
τοπικής αυτοδιοίκησης, την παγίωση της δηµόσιας ασφαλείας καθώς και την απλοποίηση και τον
εκσυγχρονισµό της δικαστικής νοµοθεσίας. Aπό την αναλογική έλπιζε “την εξύψωσιν του
πολιτικού ανταγωνισµού εις ανώτερον επίπεδον αρχών και γενικών συµφερόντων” - µε άλλα
λόγια την ενίσχυση των ταξικών εις βάρος των στελεχικών κοµµάτων.2 H αποκέντρωση
αποσκοπούσε στη διευκόλυνση των πολιτών όσο και της λειτουργίας του κράτους µε τη
µεταβίβαση εξουσιών από την κεντρική εξουσία στις γενικές διοικήσεις και στους νοµάρχες, µε την
ανάπτυξη της διοικητικής δικαιοσύνης, µε την κατοχύρωση των δικαιωµάτων και µε τη ρύθµιση
των υποχρεώσεων των πολιτικών υπαλλήλων. Iδιαίτερη έµφαση έδωσε στην τοπική αυτοδιοίκηση,
η οποία σήµαινε χειραφέτηση των κοινοτήτων και “άµεσον σύστασιν των Nοµών ως οργανισµών
τοπικής αυτοδιοικήσεως”.3
Eίχαν πρόσκαιρα αναγνωρίσει την ανάγκη κρατικής αποκέντρωσης µετά την ενσωµάτωση
των Nέων Xωρών, ελάχιστα όµως βήµατα έκαναν προς αυτή την κατεύθυνση διαρκούσης της
πολεµικής δεκαετίας.4 Ως υπουργός Eσωτερικών της Eπανάστασης ο Γ. Παπανδρέου τήν έκανε
1
Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 40η της 20.5.1924, σ. 11-12· A. Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 40η της
20.5.1924, σ. 13 κ.ε.· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 87η της 30.7.1924, σ. 1124. Σχετικά µε τις απόψεις που
έκφραζε περίπου την ίδια εποχή ο Παπαναστασίου για την επαγγελµατική εκπροσώπηση βλ. την αγόρευσή του σε
EΣB, συνεδρίασις της 20.2.1925, σ. 455. Σχετικά µε τις απαρχές του “κορπορατισµού” στο συνταγµατικό σχέδιο
του Bενιζέλου βλ. σε Nίκος K. Aλιβιζάτος, “O Eλευθέριος Bενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός της
χώρας”, σε Γ. Θ. Mαυρογορδάτος - X. Xατζηϊωσήφ, Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, ό.π..
2
Για τις απόψεις του Παπαναστασίου σχετικά µε την αναλογική βλ. την αναλυτική µελέτη που έγραψε µετά τις
εκλογές του Nοεµβρίου του 1920: Aλ. Παπαναστασίου, H Δηµοκρατία και το εκλογικόν σύστηµα, ό.π..
3
Προγραµµατικές δηλώσεις Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 37η της 24.3.1924, σ. 582 κ.ε.. Σχετικά µε την
εκπαιδευτική πολιτική του Παπαναστασίου βλ. επίσης Σπύρος Mαρκέτος, “H ίδρυση του Πανεπιστηµίου
Θεσσαλονίκης: κριτική στο πανεπιστήµιο της Aθήνας”, ό.π., σ. 397-420.
4
Σχετικά µε τις διοικητικές αδυναµίες του ελληνικού κράτους µετά το 1912 βλ. τις πολύ ενδιαφέρουσες αναλύσεις
του Παπαναστασίου και του Γ. Σίδερη στη συζήτηση περί αποκέντρωσης, σε EΣB, συνεδρίασις 119η της 8.12.1924,
σ. 676 κ.ε..
653
βασικό στόχο, όπως και αν τήν εννοούσε, αλλά καθυστέρησε προσπαθώντας να εφαρµόσει πρώτα
την αυτοδιοίκηση. Eπί Kυβέρνησης Παπαναστασίου ο υπουργός Eσωτερικών Aραβαντινός
κατέθεσε έναν νέο νόµο περί δήµων και κοινοτήτων και πέρασε σε πρώτη κατ’ άρθρον συζήτηση
ένα νοµοσχέδιο διοικητικής αποκέντρωσης που επέτρεπε να µεταβιβάσουν πολλές υπουργικές
εξουσίες στις γενικές διοικήσεις και στις νοµαρχίες, αλλά σκόνταψε στην αντίδραση των
υπουργείων· αργότερα το επανέφερε χωρίς περαιτέρω επεξεργασία ο Kονδύλης ως υπουργός
Eσωτερικών της Kυβέρνησης Mιχαλακοπούλου.1 H ανάπτυξη της αποκέντρωσης και της
αυτοδιοίκησης ήταν κοινός στόχος της Δηµοκρατικής Ένωσης και του Aγροτικού Kόµµατος,
µολονότι δεν τήν αντιλαµβάνονταν µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο· υπήρχαν όµως, όπως θα δούµε
παρακάτω, και άλλα ζητήµατα που ένωναν την αριστερά.
Tέλος η προάσπιση των προσφυγικών συµφερόντων, σταθερό εξαρχής µοτίβο της
Δηµοκρατικής Ένωσης,2 κάλυψε µεγάλο µέρος των κοινοβουλευτικών συζητήσεων της
Kυβέρνησης Παπαναστασίου. O τελευταίος πρωτοστάτησε τόσο στη συζήτηση εφ’ όλης της ύλης γι'
αυτό το ζήτηµα, η οποία διήρκεσε από τις 23 Iουνίου ως τις 17 Iουλίου, όσο και σε µια λιγότερο
σηµαντική συζήτηση για τα αστικά κτήµατα των ανταλλαξίµων Θεσσαλονίκης· στη βουλή έθιξαν
επίσης δευτερεύουσας σηµασίας ζητήµατα όπως ήταν το παµπροσφυγικό συνέδριο της
Θεσσαλονίκης και η λειτουργία του Kεντρικού Γραφείου Aνταλλαγής Θεσσαλονίκης.3
H αποκατάσταση παρουσίαζε κάθε λογής προβλήµατα: οικονοµικά, όπως ήταν η ανταλλαγή
των περιουσιών και η εξεύρεση του απαραίτητου δανείου, θεσµικά όπως ήταν η αναγνώριση
πολιτικών δικαιωµάτων στους πρόσφυγες και η οργάνωση των κρατικών φορέων που θα
χειρίζονταν την αποκατάσταση αλλά και της ίδιας της EAΠ, και ακόµη και πολιτικά προβλήµατα
τα οποία προκαλούσαν η σύγκρουση των Δηµοκρατικών κυρίως κοµµάτων για την προσφυγική
ψήφο και η αµηχανία για την εξωτερική πολιτική που έπρεπε ν' ακολουθήσουν εφεξής απέναντι
στην Tουρκία. Όσο κυβερνούσε ο Kαφαντάρης, ο Παπαναστασίου εξαπέλυσε οξεία επίθεση
εναντίον της προσφυγικής πολιτικής του ώστε να προσεταιριστεί τους πρόσφυγες πληρεξούσιους
που έπαιζαν ρυθµιστικό ρόλο στην Eθνοσυνέλευση και τους οποίους κρατούσαν δέσµιους οι
1
Γ. Kονδύλης, Aλ. Παπαναστασίου, Γ. Σίδερης, σε EΣB, συνεδρίασις 119η της 8.12.1924, σ. 676 κ.ε.. Tις αρχικές
συζητήσεις του νοµοσχεδίου του Aραβαντινού για την αποκέντρωση βλ. σε EΣB, συνεδρίασις της 17.7.1924, σ.
1027-1035· για την τοπική αυτοδιοίκηση, σε EΣB, συνεδριάσεις της 20.6 και της 15.7.1924, σ. 397-400, 962 όπου και
µια σηµαντική τοποθέτηση του Παπαναστασίου.
2
Bλ. ενδεικτικά EΣB, συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 180 (Παπαναστασίου)· EΣB, συνεδρίασις 18η της
14.2.1924, σ. 230 (όπου ο Mπακάλµπασης επιτίθεται ευθέως στην EAΠ ενώ επαινεί τον Morgenthau)· EΣB,
συνεδρίασις 15η της 11.2.1924, σ. 196 (Kονδύλης).
3
Bλ. EΣB, συνεδριάσεις της 31.5, 18.6 και 5.7.1924, σ. 146, 332-347, 686 (αστικά κτήµατα ανταλλαξίµων
Θεσσαλονίκης)· EΣB, συνεδρίασις της 23.5.1924, σ. 39-40 (παµπροσφυγικό συνέδριο Θεσσαλονίκης)· EΣB,
συνεδριάσεις της 7 και της 9.7.1924, σ. 739-740, 768 (Kεντρικό Γραφείο Aνταλλαγής Θεσσαλονίκης).
654
Φιλελεύθεροι διαδίδοντας πως αν άλλαζαν πολίτευµα θα έχαναν το αναµενόµενο προσφυγικό
δάνειο.1
Σύντοµα διαψεύστηκαν και µάλιστα στις 7 Mαΐου, χάρη στη µεσολάβηση του Mοργκεντάου,
η Kοινωνία των Eθνών και οι βρετανοί εκταµίευσαν τη δεύτερη προκαταβολή του προσφυγικού
δανείου, ύψους ενός εκατοµµυρίου στερλινών: ήταν απτός καρπός της συµµαχίας του
Παπαναστασίου µε τον επικεφαλής της Eπιτροπής Aποκαταστάσεως Προσφύγων· η τρίτη ισόποση
δόση ακολούθησε τον Iούλιο.2 O Παπαναστασίου, που αφιέρωσε µεγάλο µέρος των
προγραµµατικών δηλώσεων στο προσφυγικό πρόβληµα, έδινε προτεραιότητα στην εξασφάλιση
του εξωτερικού δανείου αναγνωρίζοντας πως µόνον έτσι θα κάλυπταν τις απαραίτητες δαπάνες.
Ήθελε να ιδρύσει ειδικό οργανισµό για την προσοδοφόρα διαχείριση των ανταλλάξιµων
περιουσιών, καθώς και να συγκεντρώσει όλες τις συναφείς υπηρεσίες σε ένα υπουργείο
προσφυγικών υποθέσεων “του οποίου το κύριον και πρώτιστον έργον θα είναι η εναρµόνισις της
αρµοδιότητός του µε την ήδη τοιαύτην της Eπιτροπής Aποκαταστάσεως Προσφύγων δυναµένης
να αποτελέση την βάσιν οικονοµικού οργανισµού απηλλαγµένου γραφειοκρατικών τύπων και
χειροπεδών του λογιστικού νόµου προς ταχυτέραν, ασφαλεστέραν και τελεσφορωτέραν λύσιν του
ζητήµατος”.3
Aφότου πήρε την εξουσία ο Δηµοκρατικός πρωθυπουργός τον πίεζαν οι πρόσφυγες
βουλευτές και ιδίως πόντιοι όπως ήταν ο Λ. Iασονίδης και ο Γ. Πασσαλίδης. Eίχαν συγκροτήσει
την προσφυγική οµάδα στη Συντακτική µε τη µορφή κοινοβουλευτικού κόµµατος και οι
πληρεξούσιοί της δεσµεύτηκαν, συνυπογράφοντας κοινό καταστατικό, να υποστηρίζουν τις
αποφάσεις που έπαιρναν κατά πλειοψηφίαν· επιπλέον σύστησαν ειδικές επιτροπές οι οποίες
επεξεργάζονταν λύσεις στα επιµέρους προσφυγικά προβλήµατα. Kατ’ αυτό τον τρόπο ήταν σε
θέση να διαπραγµατεύονται την υποστήριξή τους προς τις υπόλοιπές πολιτικές οµάδες και να
πιέζουν αποτελεσµατικά για την εκπλήρωση των αιτηµάτων τους.4
H Kυβέρνηση Παπαναστασίου εξαρχής συνέδεσε την προσφυγική αποκατάσταση µε την
αγροτική µεταρρύθµιση. O Mπακάλµπασης δικαιολόγησε την καθυστέρηση των απαλλοτριώσεων
µε το επιχείρηµα πως “τα υφιστάµενα νοµοθετήµατα περί της επιλύσεως του αγροτικού ήτο
αδύνατον να ρυθµίσωσι ριζικώς το ζήτηµα”, ιδίως στο ζήτηµα των αυτοκαλλιεργούµενων
1
2
Société des Nations, L’ Établissement des Réfugiés en Grèce, Genève 1926, σ. 206. A. Tούντα - Φεργάδη, Tο
προσφυγικό δάνειο του 1924, ό.π., σ. 119 κ.ε.. Bλ. πάντως τη ζυγισµένη κριτική του A’ Προσφυγικού Δανείου του
1924 στο Δ. Σ. Στεφανίδης, H εισροή ξένων κεφαλαίων και αι οικονοµικαί και πολιτικαί της συνέπειαι, σε
Πανεπιστήµιον της Θεσσαλονίκης. Eπιστηµονική Eπετηρίς εκδιδοµένη υπό της Σχολής των Nοµικών και
Oικονοµικών Eπιστηµών διευθύνοντος Περικλέους Bιζουκίδου, Tόµος Πρώτος εν Θεσσαλονίκη 1930, σ. 250-251.
3
4
M. Kύρκος, EΣB, συνεδρίασις 24η της 21.2.1924, σ. 355.
655
κτηµάτων.1 Kαθώς ο Aγροτικός Nόµος χρειαζόταν ριζική µεταρρύθµιση και παρέµενε άγνωστος ο
αριθµός των προσφύγων όσο και οι τόποι της εγκατάστασής τους, η κυβέρνηση προτίµησε τις
επιτάξεις αντί να προχωρήσει σε οριστικές απαλλοτριώσεις· έτσι διέθεσε ταχύτερα περίπου
πεντακόσια µεγάλα κτήµατα στους πρόφυγες και απέφυγε τον οριστικό καταµερισµό της
ιδιοκτησίας ο οποίος ίσως απαιτούσε αργότερα νέο αναδασµό.2 Ωστόσο ως τον Mάιο του 1924
είχαν παραχωρήσει στην EAΠ µόνον 252.000 στρέµµατα κρατικής γης, αποκλειστικά στη
Mακεδονία, ενώ οι πρόσφυγες διεκδικούσαν πιεστικά να εγκατασταθούν αµέσως στις
ανταλλάξιµες περιουσίες. Για να διευκολύνουν τη µεταβίβαση των ανταλλάξιµων περιουσιών
τροποποίησαν τη σύµβαση της ανταλλαγής ώστε να επισπεύσουν την παράδοσή τους στην
κυβέρνηση, η οποία κατόπιν θα τις παραχωρούσε στην Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων,3
εξαίρεσαν όµως τα εδάφη που καλλιεργούσαν ενοικιαστές ή ακτήµονες, όσα είχαν καταπατηθεί
από κατοίκους γειτονικών χωριών καθώς και ορισµένα άλλα κτήµατα µεγάλης αξίας όπως
καπνοχώραφα, ελαιώνες και αµπέλια, τα οποία µεταβίβασαν στην Eθνική Tράπεζα.4 H
παραχώρηση από τη Mεικτή Eπιτροπή Aνταλλαξίµων στο ελληνικό κράτος της διαχείρισης των
µουσουλµανικών περιουσιών αποτέλεσε µεγάλη επιτυχία της κυβέρνησης και διευκόλυνε
σηµαντικά την προσφυγική εγκατάσταση και τη σύναψη του δανείου. Eπιπλέον, επί
Παπαναστασίου η Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων δεν παραπονέθηκε ποτέ για στενότητα
γης και όποτε ζητούσε εκτάσεις τής δίνονταν αµέσως· αντιθέτως επί Kυβέρνησης
Mιχαλακοπούλου οι απαλλοτριώσεις προχώρησαν µόνον έπειτα από αιµατηρές αγροτικές
εξεγέρσεις στη Θεσσαλία κι ενώ βουλευτές όπως ο N. Γεωργιάδης αξίωναν µε επαναστατική
φρασεολογία γενική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών.5
H συµµαχία του Παπαναστασίου µε την EAΠ προκάλεσε µάλιστα εντάσεις µε τους
στρατιωτικούς της κυβέρνησής του. Tα πολιτικά κίνητρα της καθυστέρησης του αναδασµού και
1
A. Mπακάλµπασης, EΣB, συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 578 κ.ε..
2
Aλ. Παπαναστασίου και A. Mπακάλµπασης, EΣB, συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 578 κ.ε..
3
E. Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees in Macedonia: 1923-30, ό.π., σ. 108 κ.ε.. H Γενική
Διεύθυνσις Aνταλλαγής δηµιουργήθηκε µε το νοµοθετικό διάταγµα της 2/3 Mαΐου του 1924. Bλ. επίσης A.
Protonotarios, The Refugee problem from a Historical, Legal, and State Perspective, Athens 1930, σ. 59-62
4
E. Kontogiorgi, The Rural Settlement of Greek Refugees ..., ό.π., σ. 108 κ.ε..
5
Aλ. Παπαναστασίου και A. Mπακάλµπασης, EΣB, συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 578 κ.ε.· N. Γεωργιάδης,
EΣB, συνεδρίασις της 27.5.1925, σ. 290. Για την κατάσταση των προσφύγων ένα χρόνο µετά την πτώση του
Παπαναστασίου βλ. συνοπτικά “Eκθεσις της υπό την προεδρίαν του κ. Π. Mαζαράκη περιοδευσάσης την
Mακεδονίαν και Θράκην Kοινοβουλ. Eπιτροπής. H εν Mακεδονία και Θράκη οικονοµική, κοινωνική και
προσφυγική κατάστασις”, Mηνιαία Oικονοµική και Kοινωνική Eπιθεώρησις της Eλλάδος. Δηµοσιονοµία - Eθνική
Oικονοµία - Kοινωνιολογία, Έτος 2ον, Mην Iούλιος, Tεύχος Γ’, [1925], σ. 242 κ.ε.. Για τη σηµαντικότερη αγροτική
εξέγερση, στην οποία πρωτοστάτησαν οι Παλαιοί Πολεµιστές, βλ. Xρ. Bραχνάρης, H αγροτική λαϊκή εξέγερση του
1925 στα Tρίκαλα, ό.π..
656
της δυσαρέσκειας από την Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων παρουσίασε ωµά ο Kονδύλης,
ο οποίος πρωτοστατούσε στις επιθέσεις εναντίον της τελευταίας. Παραπονιόταν κυρίως επειδή η
EAΠ περιόριζε τις δυνατότητες χειραγώγησης των προσφύγων· µόλις ανέλαβε υπουργός
Eσωτερικών της Kυβέρνησης Mιχαλακοπούλου έθεσε σαφώς το ζήτηµα: “τίποτε δεν θα γίνη δια τα
προσφυγικά ζητήµατα, αν δεν κατορθώσωµεν τέλος πάντων να καθορίσωµεν την δικαιοδοσίαν της
Eπιτροπής Aποκαταστάσεως. Nα λάβωµεν δηλαδή το δικαίωµα να ελέγχωµεν την διοίκησιν του
Eποικισµού, διατηρουµένου του ελέγχου της διαθέσεως των χρηµάτων εις την Eπιτροπήν
Aποκαταστάσεως Προσφύγων”. Περιοδεύοντας στη Mακεδονία και στη Θράκη για να οργανώσει
το φασιστικό κόµµα του, πείστηκε “ότι η αυτονοµία των υπαλλήλων εποικισµού είχεν εκτραχυνθή
εις αυθαιρεσίαν εντελή”. Eπί Mιχαλακοπούλου η κυβέρνηση “κατέβαλεν όλας τας προσπαθείας
της δια να κατορθώση να επιτύχη την ενάσκησιν ενός ελέγχου επί των υπαλλήλων της Eπιτροπής
Aποκαταστάσεως Προσφύγων. Eσκέφθην πολλάκις, όταν έβλεπα την Eπιτροπήν Aποκαταστάσεως
να αρνήται, αν ήτο δυνατόν δια τινος άλλου τρόπου να επιτευχθή το αναγκαίον αποτέλεσµα, αλλά
έβλεπα ότι πριν γίνη το προσφυγικόν δάνειον, προσεκόπτοµεν εις την ανάγκην, την οποίαν
είχοµεν, να µη διακινδυνεύσωµεν την πραγµατοποίησιν τούτου, µόλις δε επραγµατοποιήθη εκείνο,
να µη διακινδυνεύσωµεν την πραγµατοποίησιν του αναγκαιούντος συµπληρώµατος”.1
Eγκαίρως είδαν άλλωστε πως η περιουσιακή αναδιανοµή που συνεπάγονταν η αγροτική
µεταρρύθµιση και η προσφυγική αποκατάσταση εξασθένησε γενικώς το δικαίωµα της ιδιοκτησίας
και διευκόλυνε την πλάγια µεταβίβαση πόρων στις λαϊκές τάξεις και κατεξοχήν προς µικροαστικά
στρώµατα. Mόλις έριξαν την κυβέρνηση της Δηµοκρατικής Ένωσης οι αντίπαλοί της κατάγγειλαν
πως “πλείστοι των δηµοσίων υπαλλήλων, συµπήξαντες συνεταιρισµούς, δυνάµει ενός
Nοµοθετικού Διατάγµατος της Eπαναστάσεως, επέτυχον την απαλλοτρίωσιν οικοπέδων
σηµαντικής αξίας αντί ελαχίστης αποζηµιώσεως. Tο τοιούτον, κύριοι, αποτελεί απαρχήν
εγκαθιδρύσεως του Mπολσεβικισµού. Δεν πρέπει δε η Kυβέρνησις να ανεχθή την κατά τοιούτον
τρόπον καταπάτησιν θεµελιωδών συνταγµατικών διατάξεων”. O αρµόδιος υπουργός Γ. Mαρής
χαρακτήρισε “ορθοτάτη” την παρατήρηση - ο ίδιος σε λίγα χρόνια θα τιµούσε την ιδιωτική
ιδιοκτησία µε λιγότερο ορθόδοξες µεθόδους, για τις οποίες θα εισέπραττε βαρύτατες ποινές.2
H Δηµοκρατία διασπά τους εργάτες

Mολονότι η αιµατηρή καταστολή της γενικής απεργίας τον Aύγουστο του 1923 είχε κάµψει τους
κοµµουνιστές και τα συνδικάτα, δεν εξάλειψε τις αιτίες που αναζωογονούσαν την εργατική
µαχητικότητα. Στις εκλογές το KKE κατέβασε υποψήφιους σε πολλές περιφέρειες και σύµφωνα µε
τους κατά τεκµήριον έγκυρους υπολογισµούς του Kορδάτου συγκέντρωσε περίπου δεκαοχτώ
χιλιάδες ψήφους αλλά δεν έβγαλε κανένα βουλευτή. “Aυτοί ήταν οι πραγµατικοί κοµµουνιστές”,
προσθέτει ο Kορδάτος: “H µεγάλη πλειοψηφία της εργατικής τάξης ψήφισε ‘Δηµοκρατική Ένωση’,
1
Γ. Kονδύλης, EΣB, συνεδρίασις 204η της 15.6.1925, σ. 564.
2
Γ. Φραγκούδης και Γ. Mαρής, EΣB, συνεδρίασις 87η της 30.7.1924, σ. 1155.
657
που είχε ρίξει συνθήµατα µε σοσιαλιστικό περιεχόµενο”.1 Tο βέβαιο είναι πως οι εργαζόµενοι των
πόλεων αντιπροσώπευαν αξιόλογο και στρατηγικά σηµαντικό µέρος των ψηφοφόρων του
Παπαναστασίου. Ως Δηµοκρατικός εκλέχτηκε στην ανατολική Mακεδονία και ο σοσιαλιστής
πρόσφυγας Γιάννης Πασαλίδης, ενώ µεγάλο ρόλο έπαιζαν σε πολλές περιοχές οι
πολιτικοποιηµένοι αγρότες, τους οποίους διεκδικούσε επίσης το Aγροτικό Kόµµα που,
απορρίπτοντας τελικά την κηδεµονία της Δηµοκρατικής Ένωσης, εξέλεξε έξι πληρεξούσιους στην
Δ' Συντακτική. Tο Kεντρικό Συµβούλιο του Aγροτικού Kόµµατος συµφώνησε µε την απόφαση των
κοινοβουλευτικών εκπροσώπων του, που είχαν επικεφαλής τον Δ. Mαργέτη, να δώσουν ψήφο
εµπιστοσύνης στον Παπαναστασίου, µολονότι οι Aγροτικοί δεν τάχθηκαν επισήµως υπέρ της
Δηµοκρατίας αλλά ζητούσαν να διαδεχτεί το κοινοβουλευτικό καθεστώς µια “Oµοσπονδιακή
Πολιτεία Kοινοτήτων”. Ωστόσο θεωρούσαν ζητήµατα πρώτης προτεραιότητας την εφαρµογή της
αναλογικής εκλογής, της τοπικής αυτοδιοίκησης και της αγροτικής µεταρρύθµισης, µε τα οποία
συµφωνούσε βεβαίως ο Δηµοκρατικός ηγέτης και τα υποσχέθηκε στις προγραµµατικές δηλώσεις
του.2 Όταν ήρθε στην κυβέρνηση προώθησε σύντονα τον Aγροτικό Nόµο και, όπως θα δούµε
παρακάτω, η επιµονή του να τόν ψηφίσει έφερε τελικά την πτώση του. Προώθησε επίσης τα
συµφέροντα των πελοποννήσιων µικροκαλλιεργητών καταθέτοντας ένα νοµοσχέδιο για την αγορά
της σταφίδας, καθώς και των κρητών ελαιοπαραγωγών.3 Έλπιζε κατ’ αυτό τον τρόπο να αλώσει
πέρα από τους βενιζελικούς ψηφοφόρους τον ίδιο τον κορµό του µοναρχισµού στην Παλαιά
Eλλάδα.
Yπήρχε λοιπόν πεδίο σύγκλισης της αριστεράς για την ανάδειξη της Δηµοκρατικής Ένωσης
σε κόµµα των µεταρρυθµιστών εργατών, των µικρών και µεσαίων αγροτών και των µικροαστών
της πόλης. Ένα πρόβληµα όµως ήταν πως καθώς οι κοινοβουλευτικές δυνάµεις της δεν αρκούσαν
για να τήν κρατήσουν στην εξουσία, στηριζόταν σε κοινωνικά συντηρητικότερους πολιτευτές και
δεσµευόταν από τους αντιµοναρχικούς στρατοκράτες. Eξίσου σηµαντικό ήταν πως η πολιτική του
Παπαναστασίου αποσκοπούσε στον προσεταιρισµό των εργατών αλλά συνάµα στην
περιθωριοποίηση του Kοµµουνιστικού Kόµµατος το οποίο είχε εδραιωθεί µεταξύ τους. Στις
προγραµµατικές του δηλώσεις πρότεινε συµβιβασµό στην εργατική πολιτική· εκφράζοντας
τρέχουσες αντιλήψεις των σοσιαλδηµοκρατών τόνισε πως οι µεταρρυθµίσεις του δεν θα
παρέβλεπαν την επιτακτική ανάγκη αύξησης της παραγωγής και υποσχέθηκε να διερύνει την
προστατευτική νοµοθεσία µε γνώµονα “τα εις τα προηγµένα και βιοµηχανικώς ανταγωνιζόµενα
προς ηµάς Kράτη ισχύοντα”.4 Ωστόσο στην πράξη ασήµαντα µέτρα πήρε υπέρ της εργασίας· δεν
1
2
Δ. Mαργέτης, EΣB, συνεδρίασις 37η της 24.3.1924, σ. 596· συνεδρίασις 38η της 25.3.1924, σ. 603.
3
Bλ. τις σχετικές συζητήσεις για τον Aγροτικό Nόµο σε EΣB, συνεδριάσεις της 19.6, 20.6, 15.7 και 16.7.1924, σ.
374-377, 379, 944-946, 967-996. Για την αγορά του σταφιδοκάρπου βλ. EΣB, συνεδριάσεις της 1 και της 11.7.1924,
σ. 592-595, 825-833· για το Tαµείον Eλαιοπαραγωγών Kρήτης βλ. EΣB, συνεδρίαση της 1.7.1924, σ. 574-575..
4
658
υπέβαλε κανένα σχετικό νοµοσχέδιο ούτε βελτίωσε την κοινωνική πρόνοια. Aπό το σύνολο του
νοµοθετικού έργου της Δηµοκρατικής Kυβέρνησης µόνον το νοµοσχέδιο κατά της αισχροκερδείας
απέφερε απτά οφέλη στους εργαζόµενους των πόλεων·1 εντούτοις όταν αποστάτησαν ο Kονδύλης
και ο Mητσοτάκης τόν κατηγόρησαν σαν µπολσεβίκο.
Όπως θα δούµε παρακάτω, ο Παπαναστασίου κατηγορούνταν ως “Kερένσκι” επειδή δεν
συνέβαλλε στην αγοραία κοµµουνιστοφοβία των ευανάγνωστων κινήτρων αστών πολιτικών.
Δήλωνε πως θεωρούσε την Eλλάδα απρόσφορη για την ανάπτυξη του µπολσεβικισµού· σύµφωνα
µε την κοινωνιολογία του, η οποία απηχούσε σοσιαλδηµοκρατικές κριτικές της λενινιστικής
“βουλησιαρχίας”, “αι ανατροπαί των κοινωνικών καθεστώτων δεν προέρχονται από τας σκέψεις ή
τας διαθέσεις ατόµων, είναι αποτέλεσµα ιδιαιτέρων κοινωνικών συνθηκών”. Eξηγούσε πως στη
Pωσία ανέτρεψαν το κοινωνικό καθεστώς επειδή οι αγρότες ήταν ακτήµονες ενώ η ταχύρρυθµη
ανάπτυξη της βιοµηχανίας συγκέντρωνε το νεαρό προλεταριάτο στις πόλεις και η πολιτική
τυραννία εµπόδιζε να εκτονωθεί η λαϊκή αγανάκτηση την οποία παρόξυνε ο πόλεµος. Aντιθέτως
στην Eλλάδα η αγροτική µεταρρύθµιση, αν ολοκληρωνόταν, θα εξάλειφε τη µεγάλη ιδιοκτησία, η
βιοµηχανία ήταν καθυστερηµένη και το φιλελεύθερο πολίτευµα άφηνε διεξόδους στη λαϊκή
δυσφορία· τέλος υπήρχε και “ο χαρακτήρ ο Eλληνικός, ο οποίος δεν ηµπορεί εύκολα να
παρασυρθή από µεταφυσικάς θεωρίας· θέλει και επιδιώκει σκοπούς πραγµατοποιησίµους”. Στην
Eλλάδα οι σοσιαλιστές αντιµετώπισαν µια “κάπως ζωηράν µπολσεβικικήν κίνησιν” το 1919 και το
1920 ακόµη, αλλά κατόπιν το εργατικό κίνηµα ακολούθησε την πανευρωπαϊκή στροφή προς τα
δεξιά. Άλλωστε ο αρχηγός των σοσιαλιστών προχωρούσε σε µια σηµαντική εννοιολογική
διευκρίνιση:
Eις την Eλλάδα γίνεται µεγάλη χρήσις της λέξεως ‘µπολσεβικισµός’, αλλά η ακριβής έρευνα
αποδεικνύει ότι οπίσω από αυτήν την θεωρουµένην µεγάλην µπολσεβικικήν κίνησιν δεν
υπάρχει πραγµατικός µπολσεβικισµός, δεν υπάρχει δηλαδή ενσυνείδητος επιδίωξις
κατακρηµνίσεως του αστικού κοινωνικού καθεστώτος και εγκαθιδρύσεως του σοβιετικού.
Yπάρχουν αι δυσαρέσκειαι κατά του κράτους, υπάρχει η απέχθεια κατά του πολέµου,
υπάρχει η δυστυχία, και όλα αυτά ωθούν ωρισµένας τάξεις ανθρώπων εις την άρνησιν των
προς το Kράτος υποχρεώσεων είτε φορολογικών είτε στρατιωτικών. Aυτός είναι ο
µπολσεβικισµός, ο οποίος έχει περισσοτέρους οπαδούς από τον πραγµατικόν
µπολσεβικισµόν, διότι υπάρχει και πραγµατικός µπολσεβικισµός, ο οποίος έχει οπαδούς
κινουµένους είτε από ιδεολογίαν, εργάτας αµαθείς ή πλανωµένους είτε και υποκινουµένους
από ξένην προπαγάνδαν.2
Kρατούµε δυο σηµεία από το παραπάνω σκεπτικό. Kαταρχάς την επίκληση από τον
Παπαναστασίου του µπολσεβικικού κινδύνου µε σκοπό να εκβιάσει την ολοκλήρωση της
αγροτικής µεταρρύθµισης - ένα ζήτηµα στο οποίο θα επιστρέψουµε. Kατά δεύτερο λόγο, την
1
Bλ. τις συζητήσεις του σε EΣB, συνεδριάσεις της 28.5, 4.7, 10.7, 12.7.1924, σ. 96-97, 683-684, 817-818, 864.
2
659
προσπάθειά του να διαχωρίσει µεταξύ της νόµιµης λαϊκής δυσφορίας, την οποία αξιοποιούσε για
να προωθήσει τον σοσιαλιστικό µεταρρυθµισµό του, από τον stricto sensu µπολσεβικισµό που
έπρεπε να περιορίσουν και τον οποίο συνέδεε µε την “ξένην προπαγάνδαν” - µια κατεύθυνση στην
οποία δυστυχώς προχώρησε αργότερα. Tέτοιες ακροβασίες, πέρα από την αλαζονεία και τη
διανοητική ελαφρότητά τους, µολονότι δεν ταυτίζονταν µε τον κρατικό αντικοµµουνισµό των
επόµενων δεκαετιών, αφού αναγνώριζαν την πραγµατική βάση των κοινωνικών διεκδικήσεων,
εντέλει τόν νοµιµοποίησαν. Tο επιχείρηµά του ήταν πως εξαιτίας αυτών των διεκδικήσεων ένα
ισχυρό σοσιαλιστικό κόµµα αποτελούσε την άριστη εγγύηση εναντίον του µπολσεβικισµού - όπως
συνέβη στη Γερµανία:
O τρόπος όµως του περιορισµού αυτός δεν ηµπορεί να συνίσταται παρά εις την εµπέδωσιν
της Δικαιοσύνης εις τον Tόπον, εις µίαν πολιτικήν συνεπή συστηµατικής εξυγιάνσεως των
εργατικών τάξεων, ώστε η παραγωγή να µη καταστρέφεται και η αντίθεσις µεταξύ των
διαφόρων κοινωνικών τάξεων διαρκώς να περιορίζεται. Aυτή η εξασθένησις της
µπολσεβικικής κινήσεως δύναται ακόµη να επέλθη δια της διαφωτίσεως των µαζών. Σας
φέρω παράδειγµα την Γερµανίαν. Kαι τούτο διότι αύτη είναι βιοµηχανικόν Kράτος,
σχετικώς δε µε τον πληθυσµόν ίσως έχει την πολυαριθµοτέραν και καλύτερον ωργανωµένην
[εργατική] τάξιν, και διότι η Γερµανία υπέστη εκ του πολέµου µεγάλην καταστροφήν και ως
εκ τούτου ηπειλείτο περισσότερον από κάθε άλλο Eυρωπαϊκόν Kράτος από τον
µπολσεβικικόν κίνδυνον και κατώρθωσεν, όχι µόνον µε τα µέσα, τα οποία αµέσως διέθετε
το Kράτος προς καταστολήν των µπολσεβικικών εξεγέρσεων, οφειλοµένων εις την
µειονοψηφίαν την εργατικήν, διότι η πλειονοψηφία η εργατική είναι αντιµπολσεβικική,
κατώρθωσε, λέγω, να παρακωλύση τον µπολσεβικικόν κίνδυνον δια της διαφωτίσεως των
εργατικών τάξεων. Kαι την διαφώτισιν αυτήν δεν την έκαµαν αι συντηρητικαί τάξεις, αλλά
το Σοσιαλιστικόν Kόµµα της Γερµανίας, το οποίον έδειξεν εις τους εργάτας πόσον
επικίνδυνος είναι ο µπολσεβικικός δρόµος. Xάρις λοιπόν εις την διαφώτισιν του εργατικού
κόσµου κατώρθωσεν η Γερµανία καλύτερον από κάθε άλλο Kράτος, το οποίον ηπειλήθη
σοβαρώς από τον µπολσεβικισµόν, να αποφύγη τον κίνδυνον της εξαπλώσεώς του.1
O Παπαναστασίου πρόλαβε να δει ποιές δυνάµεις απελευθέρωσε η κατάπνιξη του
“µπολσεβικισµού” από το SPD· εντέλει αποδείχτηκε πως η ίδια πολιτική ούτε στην Eλλάδα δεν
εξασφάλισε λαµπρό µέλλον στον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό και πως ο ίδιος δεν είχε µικρότερη
ανάγκη διαφώτισης για τη δυναµική του φασισµού απ’ ό,τι οι “αµαθείς ή πλανώµενοι εργάτες”. Oι
εγχώριοι σοσιαλδηµοκράτες δεν χρειάστηκε να οργανώσουν παραστρατιωτικά σώµατα για να
συντρίψουν τους κοµµουνιστές, όπως έκαναν οι οµόλογοί τους κατεξοχήν στη Γερµανία και στην
Oυγγαρία - αλλά και στη Bουλγαρία εναντίον των Aγροτιστών. Ωστόσο το 1924 επαναλάµβαναν
την τυπική απολογητική των γερµανών σοσιαλδηµοκρατών προσπαθώντας να εκµεταλλευτούν τις
απερισκεψίες των νεοφώτιστων κοµµουνιστών και των αυτοσχέδιων τοπικών φασιστών, τους
1
660
οποίους όµως αρχικά στέγασαν, ώστε να παρουσιάσουν τη Δηµοκρατική Ένωση ως το µοναδικό
κόµµα της ασφαλούς προόδου:
Tο παράδειγµα αυτό αποδεικνύει ποίον είναι το ιδικόν µας καθήκον. Tο ιδικόν µας
καθήκον είναι πρώτον δια µιας σταθεράς πολιτικής να εξυψώσωµεν τας εργατικάς τάξεις
συστηµατικώς και συνεχώς και έπειτα να διαφωτίσωµεν αυτάς ποίον είναι το πραγµατικόν
των συµφέρον. Aυτήν την πολιτικήν, κύριοι συνάδελφοι, ηκολουθήσαµεν και ηµείς. Δι’
αυτό και ηµείς ιδρύσαµεν εν Θεσσαλονίκη ιδικούς µας συλλόγους εργατικούς και
προσεπαθήσαµεν να πείσωµεν τους εργάτας ότι το συµφέρον των δεν έγκειται εις την
παρακολούθησιν της µπολσεβικικής πολιτικής, αλλ’ εις την υποστήριξιν µιας εξελικτικής
πολιτικής κοινωνικής, τεινούσης βεβαίως απωτέρω εις την δηµιουργίαν καθεστώτος
πλήρους κοινωνικής δικαιοσύνης, εξασφαλίζοντος δι’ όλους τους πολίτας ίσους όρους
αναπτύξεως της προσωπικότητος ενός εκάστου, αλλά χωρούσης εις το ιδανικό αυτό
βαθµιαίως, χωρίς καταστροφάς ... Tην στιγµήν όµως κατά την οποίαν το Kράτος
παρουσιάζεται όχι ως ανώτερος διαιτητής των µεγάλων κοινωνικών αντιθέσεων, όχι µε την
πλάστιγγα της δικαιοσύνης, αλλά ως υποστηρικτής µιας µερίδος, οµάδων παρανόµως
µάλιστα ωργανωµένων, φαντάζεσθε πόσον εύκολα η τοιαύτη τακτική ηµπορεί να σπρώξη
ολόκληρον τον συντηρητικόν εργατικόν κόσµον της Eλλάδος εις τα άκρα, να τον σπρώξη
εις τον µπολσεβικισµόν, και πως έτσι ηµπορεί να δηµιουργηθή πράγµατι σοβαρώτατος
κίνδυνος ... όταν εµφανίζεται Στρατός ως συνεργάτης κοµµατικών οργανώσεων,
οργανώσεων εις τας οποίας παρέχει όλην την δύναµιν προς εκβιασµόν και καταπίεσιν των
αντιπάλων, παύει φυσικά να θεωρήται από την ολοµέλειαν της εθνικήν ως στρατός
εθνικός.1
Πώς µπορούσε ο µεταρρυθµιστικός σοσιαλισµός να εµποδίσει µια παρόµοια πορεία του
κράτους και ποιός ρόλος θα του απέµενε αν επικρατούσαν φασίζουσες δυνάµεις; Πόσο µάλλον
όταν αυτές προέρχονταν από τα ίδια τα σπλάχνα της Δηµοκρατικής Ένωσης και ο επικεφαλής
τους Kονδύλης οικειοποιούνταν τις αναλύσεις του Παπαναστασίου; Σκοπός του
Eθνικοδηµοκρατικού ηγέτη ήταν “όπως η αστική, η αγροτική τάξις και η εργατική η µη
κοµµουνίζουσα αποτελέσωσιν εν σύνολον ισχυρόν, το οποίον να αντιτάξωσι κατά της ασθενείας
της εποχής αυτής, του κοµµουνισµού”. Στον Παπαναστασίου απαντούσε υποκριτικά, κλέβοντας
ξανά τα όπλα του, “Eγώ, κύριοι, ουδέποτε υπεστήριξα ότι το Kράτος δύναται δια της πιέσεως, δια
της φυλακίσεως, δια του φόνου, να εξοντώση τον κοµµουνισµόν. Aν ενθυµήσθε πάντες καλώς
τους λόγους µου και αν ανεγνώσατε το πρόγραµµα του Eθνικού Δηµοκρατικού Kόµµατος, θα
είδετε ότι δυο ουσιώδη σηµεία ετόνισα: Eν ότι πρέπει δια της καταλλήλου διδασκαλίας, δια των
καταλλήλων νοµίµων οργανώσεων της νεολαίας να προπαγανδίσωµεν την νέαν γενεάν δια να µη
την κατακτήση και αυτήν ο κοµµουνισµός ... Kαι το άλλο σηµείον ήτο τούτο, ότι η αστική τάξις
1
Στο ίδιο, σ. 377. Για τα συµφραζόµενα της συζήτησης βλ. παρακάτω, στο υποκεφάλαιο για την εργατική πολιτική
του Mιχαλακοπούλου.
661
οφείλει να κάµη τας αναγκαίας υποχωρήσεις και να φροντίση, όπως µετά των φιλονόµων εργατών
και µετά των αγροτών αποτελέση εν σύνολον, όπως αποµονώση τους κοµµουνιστάς και
κατορθώση να τους καταστήση ακινδύνους”.1 Παρακάτω θα δούµε πώς εφάρµοζε αυτές τις
φωτισµένες ιδέες.
Eξίσου οικειοποιούνταν την ανάλυση του Παπαναστασίου και ο άλλος στρατιώτης της
Δηµοκρατίας, ο Πάγκαλος, επιφέροντας όµως αξιοσηµείωτες αλλαγές έµφασης: “αναµφισβητήτως
εν Eλλάδι µπολσεβικικός κίνδυνος δεν υφίσταται ... Δεν παραγνωρίζω και εγώ τας ενεργείας του
κοµµουνισµού· τας γνωρίζω και εγώ, διότι ήµην εις την [αυτονόητα λιγότερο “ελληνική”]
Θεσσαλονίκην, όπου υπήρξε το κέντρον της ενεργείας των, αλλά νοµίζω ότι η Eλλάς είναι
απηλλαγµένη υπέρ παν άλλο Kράτος από τον κίνδυνον αυτόν. H συγκρότησις και η ηθική
ψυχοσύνθεσις της Eλληνικής οικογενείας, η κατάστασις του αγροτικού κόσµου, η εν σπαργάνοις
ευρισκοµένη βιοµηχανία µας είναι τα κύρια αίτια, ένεκα των οποίων τελευταία θα διαβή τα
σύνορά µας η πανώλης του µπολσεβικισµού”.2
Tο Kοµµουνιστικό Kόµµα εύλογα κατάγγελλε µια κυβέρνηση που οι ισχυρότεροι υπουργοί
της διαπνέονταν από τέτοιες αντιλήψεις· άλλωστε συγκρουόταν µε τη Δηµοκρατική Ένωση για τις
ψήφους των εργατών, των αγροτών, των προσφύγων και των µειονοτήτων. Aπό την πολιτική του
Παπαναστασίου δεν περίµενε πολλά η νέα αδιάλλακτη ηγεσία του: δεν θα τόν στήριζε ακόµη και
αν η Δηµοκρατική Ένωση προωθούσε πραγµατικές τοµές· η µαχητικότητα του KKE αντανακλούσε
επίσης εσωτερικές εξελίξεις του. Aπό τους πρώτους µήνες του 1924 είχε οριστικοποιηθεί η ρήξη
µεταξύ των µετριοπαθών που κατείχαν προηγουµένως την ηγεσία και της νεότερης και
ριζοσπαστικότερης γενιάς των Παλαιών Πολεµιστών η οποία κυριάρχησε στον κοµµατικό
µηχανισµό. O Σίδερις, ο Γεωργιάδης, ο Eυάγγελος Παπαναστασίου και ακόµη και ο Mπεναρόγιας,
παρ’ όλη τη µαχητική αντίδραση του Eργατικού Kέντρου Θεσσαλονίκης, διώχτηκαν από το κόµµα
και σύµφωνα µε τις πληροφορίες των βρετανών “άφησαν ελεύθερο το πεδίο στον Σεραφείµ
Mαξίµωφ [sic] και στους νεαρούς εξτρεµιστές οπαδούς του, επικεφαλής των οποίων βρίσκεται
κάποιος Πουλιόπουλος”. Tα διωγµένα µέλη προσπάθησαν για ένα διάστηµα, µε κυβερνητική
υποστήριξη, να δηµιουργήσουν µια σοσιαλδηµοκρατική οµάδα, αλλά εγκατέλειψαν τελικά τον
αγώνα αφού ολόκληρος ο κοµµατικός µηχανισµός είχε περάσει στα χέρια των αδιάλλακτων.3
Oι βαλκάνιοι κοµµουνιστές ακολουθούσαν γενικώς πολιτική ισχύος απέναντι στις άλλες
δυνάµεις της αριστεράς. Πρόσφατο ήταν το βουλγαρικό παράδειγµα: το πανίσχυρο
Kοµµουνιστικό Kόµµα Bουλγαρίας είχε αρνηθεί να συνεργαστεί µε τους ριζοσπαστικοποιηµένους
Aγροτικούς για να ανατρέψουν το αστικό καθεστώς και ως το 1923 αποτέλεσε την κύρια
1
Γ. Kονδύλης, EΣB, συνεδρίασις 87η της 30.7.1924, σ. 1116 και συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 381.
2
Θ. Πάγκαλος, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 382-3.
3
FO 371.10769/60, σηµείωση εσώκλειστη υπ’ αρ. 1 στο FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84.
Για τις διασπάσεις του ΣEKE/KKE εκείνη την περίοδο βλ. Θ. Nικολόπουλος [Mπενάκης], H άλλη όψη του
ελληνικού εργατικού κινήµατος..., ό.π., passim.
662
αντιπολίτευση στην κυβέρνηση του Σταµπολίσκυ. Tο 1919-1920 οργάνωσε γενική απεργία
εναντίον του, ενώ παραµονές του στρατιωτικού πραξικοπήµατος χαλάρωσε την προπαγάνδα
εναντίον της “φασιστικής απειλής” και χαρακτήρισε τους Aγροτικούς “όχι λιγότερο κακούς” από
το εθνικιστικό µπλοκ· παρακολούθησε ασυγκίνητο τη σφαγή του Σταµπολίσκυ και των οπαδών
του από τους στρατοκράτες και από την EMEO τον Iούνιο του 1923, µε αποτέλεσµα να εισπράξει
επιπλήξεις της Kοµιντέρν και να επιχειρήσει καθυστερηµένα τη δική του εξέγερση τον επόµενο
Σεπτέµβριο η οποία, αναπόφευκτα, πνίγηκε στο αίµα. H προσπάθειά του κατόπιν να διασπάσει
τους αστούς στον “αδύνατο κρίκο” των Bαλκανίων στέφθηκε εν µέρει από επιτυχία, µε βαρύ
τίµηµα όµως το οποίο πλήρωσαν τα αδελφά κόµµατα· τον Aπρίλιο του 1924 έκλεισε τη Συµφωνία
της Bιέννης µε την αριστερή πτέρυγα της EMEO, για χάρη της οποίας οι γείτονες κοµµουνιστές
υποστήριξαν θέσεις που κατάγγειλαν ως προδοτικές οι απανταχού αστοί.1 Στο πλαίσιο της ίδιας
πολιτικής εντασσόταν η προσπάθεια να εξασθενήσουν τις κυβερνήσεις των βαλκανικών χωρών
αδιαφορώντας για το κοινωνικό στίγµα τους: ο Πουλιόπουλος, ο οποίος παρακολούθησε τη
βαλκανική Kοµµουνιστική Συνδιάσκεψη στη Bιέννη τον Mάρτιο του 1924, δεσµεύτηκε να
ενισχύσει το περιφερειακό σχέδιο που είχε επεξεργαστεί η Tρίτη Διεθνής, και η νέα ηγεσία του
Kοµµουνιστικού Kόµµατος υπονόµευσε τον Παπαναστασίου παρ’ όλες τις αντιδράσεις στο
εσωτερικό του κόµµατος. Eντέλει η πολιτική απειρία των βαλκάνιων κοµµουνιστών κράτησε
ανοιχτές τις πληγές που είχαν ανοίξει οι πόλεµοι και βοήθησε να επιβληθούν αυταρχικά έως
φασίζοντα καθεστώτα σε όλες τις γειτονικές χώρες µέσα σε λίγα χρόνια.2
Tο KKE, µε δυο λόγια, αντί να βοηθήσει τον Παπαναστασίου πρόβαλλε τη µαταιότητα κάθε
µεταρρύθµισης. Eίδαµε παραπάνω τις πολυάριθµες αιτίες και την οξύτητα της λαϊκής
αναταραχής· ήταν επόµενο λοιπόν να εκδηλωθεί απεργιακό κύµα µόλις αποσυµπιέστηκε το
εργατικό κίνηµα, όταν δηλαδή ήρθαν οι Δηµοκρατικοί στην κυβέρνηση. Tότε συγκεντρώθηκαν όλες
σχεδόν οι σηµαντικές απεργίες του 1924: τον Mάρτιο του προσωπικού των Σιδηροδρόµων
Aθηνών Πειραιώς, η οποία νίκησε χάρη στην υποστήριξη της ΓΣEE και των εργατικών κέντρων
της Aθήνας και του Πειραιά αλλά και την εύνοια της κυβέρνησης, καθώς και η µαχητικότατη
απεργία των καπνεργατών της Nάουσας και της Έδεσσας που προκάλεσε επεισόδια και τριάντα
συλλήψεις· τον Aπρίλιο των κλωστοϋφαντουργών της Έδεσσας, των καπνεργατών του Bόλου,
των εργατών του Eλληνικού Πυριτιδοποιείου και των υαλουργών. Tο οξύτερο απεργιακό κύµα
εκδηλώθηκε τέλη Mαΐου µε ταυτόχρονες απεργίες των ναυτεργατών τους οποίους υποστήριξε η
κυβέρνηση έναντι των εφοπλιστών, των εργατών της Eλευσίνας τους οποίους υποστήριξε επίσης
1
M. V. Pundeff, “Nationalism and Communism in Bulgaria”, ό.π., σ. 140-143· J. Rothschild, East Central Europe
Between the Two World Wars, ό.π., σ. 334 κ.ε..
2
Φυσικά οι ευθύνες της κοµµουνιστικής ηγεσίας δεν πρέπει να συγκαλύπτουν στην κρίση του ιστορικού άλλους
σηµαντικότερους παράγοντες όπως τον ωµό κυνισµό και τη βάρβαρη αγριότητα των κυβερνήσεων και των
κυρίαρχων ελίτ, ούτε τον ανταγωνισµό των Δυνάµεων στην περιοχή και τη µεταγενέστερη συντηρητική στροφή της
ευρωπαϊκής πολιτικής.
663
(άλλη µια απεργία “οξείας µορφής µε εµφάνισιν αναρχικών αξιώσεων, οµοία δε η των
καπνεργατών Θεσσαλονίκης”), των αρτεργατών σε αλληλεγγύη προς τους ναυτεργάτες και τέλος
των υποδηµατοποιών. H επόµενη σηµαντική απεργία πραγµατοποιήθηκε τον Σεπτέµβριο του
1924.1 Όταν κατηγορούσαν την κυβέρνηση εφηµερίδες, βουλευτές και ο ίδιος ο Mιχαλακόπουλος
πως απέφευγε να καταστείλει την “τυραννία των corporations”, ο Παπαναστασίου δήλωνε
“Πολιτική της Kυβερνήσεως είναι να προστατεύωνται εξ ίσου τα δίκαια εργατών και εργοδοτών”.2
O φιλεργατισµός της όµως εκδηλωνόταν µόνον όταν ασκούσε πιέσεις η εργατική τάξη, οπότε ο
Παπαναστασίου πρόθυµα ενέδιδε· λόγου χάρη τις ίδιες ηµέρες ετοίµασαν διατάγµατα για την
καθιέρωση του οχταώρου στους πρόσφατα ριζοσπαστικοποιηµένους σιδηροδροµικούς κι έλυσαν
αρκετά δευτερεύοντα προβλήµατά τους - ενώ η επόµενη κυβέρνηση υπαναχώρησε ώσπου τελικά
κάµφθηκε από την απειλή της απεργίας.3
Ωστόσο δεν ήταν δεδοµένη η ουδέτερη στάση του κράτους· η αντιµετώπιση της αριστεράς
δεν εξαρτιόταν µόνον από τον πρωθυπουργό, ο οποίος ήταν άλλοτε συνένοχος και άλλοτε όµηρος
των στρατοκρατών: ο στρατός, που κατευθυνόταν από τον Kονδύλη, πυροβολώντας στο πλήθος
διέλυσε βίαια τη συγκέντρωση της Πρωτοµαγιάς που οργάνωσε το KKE στο κέντρο της Aθήνας
και συνέλαβε δεκάδες εργατικά στελέχη. Eπεισόδια σηµειώθηκαν ακόµη και στον Πειραιά όπου το
εργατικό κέντρο οργάνωσε ξεχωριστή συγκέντρωση των µετριοπαθών συνδικαλιστών, µε οµιλητές
τους ηγέτες των µεταρρυθµιστών από τον Γιαννιό ως τον Kαλοµοίρη.4 Eνώ όµως ο
Παπαναστασίου περιόριζε τουλάχιστον στη νότια Eλλάδα τις κατασταλτικές πρωτοβουλίες των
αξιωµατικών, µε αποτέλεσµα να χαρακτηριστεί “Kερένσκι” από τους αστούς, οι διάδοχοί του
έλυσαν τα χέρια του Kονδύλη και του επέτρεψαν να πειραµατιστεί ευρύτερα µε τις φασιστικές
µεθόδους: στις επόµενες παραγράφους θα παρακολουθήσουµε πώς προχώρησαν από τη
συγκρότηση των απόκληρων του βορά σε παραστρατιωτικές οµάδες στον ιδεολογικό εµπλουτισµό
του αντικοµµουνισµού µε τον αντισηµιτισµό και στην κινητοποίηση των αστών σε πανελλαδικό
επίπεδο.
“Φασισµός” εναντίον “κοµµουνισµού”

H πτώση του Παπαναστασίου επέτρεψε στους αστούς να εφαρµόσουν την κατασταλτική πολιτική
την οποία θεωρούσαν περίπου αυτονόητη. H Kυβέρνηση Mιχαλακοπούλου συστηµατοποίησε για
πρώτη φορά την καταδίωξη του κοµµουνισµού µολονότι κανείς σοβαρός παρατηρητής δεν πίστευε
1
Aρ. Mητσοτάκης, EΣB, συνεδρίασις 50η της 2.6.1924, σ. 152· Σπ. Λοβέρδος, “H οικονοµική κατάστασις της χώρας
κατά το 1924”, Mηνιαία Oικονοµική και Kοινωνική Eπιθεώρησις της Eλλάδος. Δηµοσιονοµία - Eθνική Oικονοµία
- Kοινωνιολογία, Eτος 2ον, Mην Aύγουστος, Tεύχος Δ’, [1925], σ. 266. Για την απεργία των σιδηροδροµικών βλ.
αναλυτικά Δ. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδροµικών. 1905-1945, ό.π., σ. 106.
2
EΣB, συνεδρίασις 50η της 2.6.1924, σ. 152 κ.ε.· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 50η της 2.6.1924, σ. 154.
3
Δ. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδροµικών. 1905-1945, ό.π, σ. 110 κ.ε..
4
Pιζοσπάστης, Mάιος 1924· Δηµοκρατία, Mάρτιος - Mάιος 1924· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 249-250.
664
σ’ αυτό τον κίνδυνο· η άρχουσα ελίτ φοβόταν µάλλον µήπως λειτουργούσαν οι κοµµουνιστές ως
καταλύτες της κοινωνικής αναταραχής: “O πραγµατικός κίνδυνος από τον Kοµµουνισµό στην
Eλλάδα”, συµφωνούσε µε τον Παπαναστασίου ο βρετανός πρέσβυς στις αρχές του 1925,
“πιθανότατα είναι έµµεσος µάλλον παρά άµεσος. Πρέπει να φοβόµαστε µήπως ο Kοµµουνισµός
χρησιµοποιηθεί ως καµουφλάζ αυτού που είναι στην πραγµατικότητα αναρχισµός. Oι Ένώσεις
Παλαιών Πολεµιστών’, οι οποίες αποτελούνται από εφέδρους που όλοι σχεδόν έχουν όπλα στην
κατοχή τους, ίσως µετατραπούν σε κίνδυνο εξίσου ενεργό µε τις διαβόητες Ένώσεις Eπιστράτων’
του πρόσφατου παρελθόντος ... Δεν είναι αδύνατον, εάν βρουν ευκαιρία, να επαναλάβουν
παρόµοιες σκηνές [µε τα Nοεµβριανά] υπό τη σηµαία του ‘Kοµµουνισµού’. Eπίσης, στην
περίπτωση ενδεχόµενων εργατικών περιπλοκών, οι εργάτες και οι υπάλληλοι συνήθισαν πλέον να
βασίζονται στη συµπάθεια των Kοµµουνιστών και να χρησιµοποιούν το όνοµα του
‘Kοµµουνισµού’ ως φόβητρο για να τροµοκρατούν την Kυβέρνηση και να πετυχαίνουν την
ικανοποίηση των αιτηµάτων τους”.1
Mόλις απαλλάχτηκαν από τον Παπαναστασίου οι αστοί δοκίµασαν λοιπόν την
αποτελεσµατικότητα των αυταρχικών λύσεων. “Mπορούµε να έχουµε εµπιστοσύνη στην
Kυβέρνηση του κ. Mιχαλακοπούλου”, δήλωνε ο βρετανός πρέσβυς, “ιδίως όσο έχει Yπουργό
Eσωτερικών τον Στρατηγό Kονδύλη, πως θα αντιµετωπίσει δεόντως οποιεσδήποτε απροκάλυπτες
εκδηλώσεις κοµµουνιστικής δραστηριότητας προκαλέσουν οι Σοβιετικοί πράκτορες και το
Σοβιετικό χρήµα - µια Kυβέρνηση Παπαναστασίου όµως, η οποία παρουσιάζεται ως η µόνη
εναλλακτική λύση στη σηµερινή κυβερνητική απόχρωση, δεν θα προσέφερε διόλου τις ίδιες
εγγυήσεις”. Στην Πελοπόννησο, ανέφερε ο βρετανός πρόξενος στην Πάτρα, ενοχοποιούσαν για την
εργατική και την αγροτική µαχητικότητα ξανά τον Παπαναστασίου “ο οποίος ενθάρρυνε τη διαρκή
αναταραχή µέσω των επανειληµµένων παραχωρήσεών του προς τους εργάτες” [sic] ενώ
φοβούνταν µήπως οι εκλογείς, κουρασµένοι από τα στελεχικά κόµµατα και από τους
βασιλόφρονες, ψήφιζαν κοµµουνιστές. O υπουργός Συγκοινωνιών τόν κατηγορούσε πως
υποκινούσε την απεργία των σιδηροδροµικών στη Mακεδονία, την οποία υποστήριζε ο τύπος της
Δηµοκρατικής Ένωσης.2 Oι θεωρίες περί υποκίνησης, στις οποίες συνηγορούσε προτύτερα ο
Παπαναστασίου, στρέφονταν τώρα εναντίον του.
O Mιχαλακόπουλος ήθελε αρχικά να µεθοδεύσει διακριτικά την καταστολή, ώστε να µην
προκαλέσει τους εργάτες. Zητούσε επισήµως “να οργανωθώµεν αι αστικαί τάξεις κατά του
κοµµουνισµού”3 κι εξηγούσε πως τα εκτεταµένα κατασταλτικά µέτρα θα “ηδύναντο να εξηγηθώσιν
ως διώξεις ιδεών και θα απέβαινον από απόψεως σκοπιµότητος µάλλον επιβλαβή ή ωφέλιµα.
1
FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84.
2
Στο ίδιο· FO 371.10769/60, Hoyland (πρόξενος Πάτρα) προς Cheetham, 9.2.1925/17, εσώκλειστο υπ’ αρ. 4 στο
προηγούµενο FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84·The Times, φ. της 10.3.1925. Bλ. και Γ.
Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 271-272.
3
Δ. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδροµικών. 1905-1945, ό.π, σ. 128.
665
Διότι ανεξαρτήτως του νοµιµόφρονος, ας είπωµεν, εργατικού στοιχείου, µε το οποίον ... εις
επανειληµµένας προήλθε συνεννοήσεις η Kυβέρνησις, και του άλλου εργατικού στοιχείου του
ποθούντος δι’ επαναστάσεων και βιαίων µέτρων να ανατρέψη το υπάρχον κοινωνικόν και
οικονοµικόν καθεστώς υπάρχει, όπως και εις τα κόµµατα τα πολιτικά, µία µερίς, εν ποσοστόν
εργατών, οι οποίοι κυµαίνονται προς ταύτην ή εκείνην την κατεύθυνσιν. Aι καταδιώξεις λοιπόν,
τας οποίας η µερίς αυτή θα έκρινε δυσµενώς, θα έβλαπτον αντί να ωφελήσουν”.1 Πράγµατι η
τροµοκρατία απέναντι σε µαχητικούς κλάδους όπως ήταν οι σιδηροδροµικοί προκάλεσε σαµποτάζ
και κατακραυγή.2 Oι οικονοµικές δυσκολίες, η ανικανότητα και η διαφθορά των τοπικών αρχών
που µόλις έπεσε η Kυβέρνηση Παπαναστασίου επέτρεψαν την καταστρατήγηση της
προστατευτικής νοµοθεσίας, και τέλος η χοντροκοµένη προσπάθεια του Kονδύλη να εδραιωθεί µε
φασιστικές µεθόδους, καταπόντισαν τελικά την προσπάθεια.
O Kονδύλης δρούσε αυτόνοµα από τους εκάστοτε πρωθυπουργούς και αποτελούσε από
αυτή την άποψη στοιχείο συνεχείας µεταξύ των κυβερνήσεων της Δηµοκρατικής Ένωσης και των
µεταβενιζελικών Φιλελευθέρων. Συγκέντρωσε την προσοχή του στις βορειοανατολικές επαρχίες,
όπου ενέγραψε υποθήκη για την εξουσία πλήττοντας τον κοµµουνισµό µε παρακρατικές οµάδες
εµπνευσµένες από το φασιστικό πρότυπο· αξιοποίησε ιδίως τους άφθονους εκεί πρόσφυγες οι
οποίοι αφενός ελάχιστη εµπειρία πολιτικής δηµοκρατίας είχαν και αφετέρου αναζητούσαν
απεγνωσµένα προσβάσεις στην κρατική εξουσία· εξίσου τόν βοήθησε, τέλος, το ιδεολογικό γόητρο
που απολάµβανε ο στρατός µεταξύ τους. O Παπαναστασίου και ο Mιχαλακόπουλος του άφησαν
ελευθερία κινήσεων όταν δεν τόν συνέδραµαν σ’ αυτή την προσπάθεια, το εγχείρηµα όµως έληξε
άδοξα όταν σκόνταψε όχι στο ανύπαρκτο κράτος δικαίου αλλά στη µαζική κινητοποίηση των
καπνεργατών. Tο µάθηµα από αυτή την αποτυχία ωφέλησε πρώτα τον Πάγκαλο, ο οποίος διέκρινε
εγκαίρως πως η ανάπτυξη µαζικού φασιστικού κόµµατος κατά το µουσολινικό πρότυπο
συναντούσε περισσότερα εµπόδια στην Eλλάδα από την άµεση κατάληψη του κράτους µε
στρατιωτικό κίνηµα· καθυστερηµένα το αξιοποίησε έπειτα ο ίδιος ο Kονδύλης για να καταλύσει τη
Δηµοκρατία το 1935. Tο όλο επεισόδιο έδειξε παραδειγµατικά πως η ανοχή των
σοσιαλδηµοκρατών προς τον φασισµό, από τον οποίο περίµεναν να εξουδετερώσει τους
αριστερούς ανταγωνιστές τους, είχε εξίσου ολέθρια για τη δηµοκρατία αποτελέσµατα στην Eλλάδα
όσο και στις βορειότερες χώρες.
Eίδαµε παραπάνω πως η αναζωπύρωση της εργατικής αναταραχής χρονολογούνταν από
τις αρχές του 1924. Tο επόµενο φθινόπωρο οι απόπειρες των καπνεµπόρων να εξαγάγουν
ανεπεξέργαστα καπνά προκάλεσαν αιµατηρά επεισόδια στη Θεσσαλονίκη και στην Kαβάλα κι
εκατοντάδες συλλήψεις εργατών· βαρύνουσα πολιτική σηµασία όµως είχαν τα γεγονότα που
ξέσπασαν αρχές Nοεµβρίου στην Kαβάλα και στη Δράµα. Aφενός η Kαβάλα, λίκνο του εργατικού
και σοσιαλιστικού κινήµατος, αντιµετώπιζε οξύ πρόβληµα ανεργίας ενώ ο αριθµός των
1
A. Mιχαλακόπουλος, EΣB, συνεδρίασις 97η της 11.11.1924, σ. 121.
2
Δ. Στρατής, 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδροµικών. 1905-1945, ό.π, σ. 120 κ.ε..
666
καπνεργατών είχε πολλαπλασιαστεί. Tα συνδικάτα της ελέγχονταν από τη ριζοσπαστική αριστερά
και η µαχητικότητά τους είχε αναγκάσει νωρίτερα την Kυβέρνηση Mιχαλακοπούλου να αναζητήσει
τρόπους κατευνασµού, λόγου χάρη παραχωρώντας χωράφια στους εργάτες και χρηµατοδοτώντας
δηµόσια έργα για τον περιορισµό της ανεργίας. Aφετέρου όξυνε την κοινωνική ένταση στη Δράµα
η προσπάθεια του Kονδύλη να επιβάλει τοπική φασιστική δικτατορία στηριγµένη στο στρατό και
σε παραστρατιωτικά σώµατα τα οποία, µεταξύ των άλλων άθλων τους, κατέλαβαν βίαια το
εργατικό κέντρο· απόπειρα που εκτροχιάστηκε όταν οι εργάτες που εξόπλισε συγκρούστηκαν,
δίπλα στους αριστερούς, µε τη χωροφυλακή της Kαβάλας.1
O Kονδύλης από το φθινόπωρο του 1924, µε τη συνδροµή του στρατιωτικού µηχανισµού
και των πολιτικών αρχών και µε πλήρη ανοχή της κυβέρνησης, δηµιουργούσε και όπλιζε µαζικές
οργανώσεις στη Mακεδονία ως πρόπλασµα ενός φασιστικού κόµµατος το οποίο δεν µπορούσε
ακόµη να οργανώσει σε πανελλήνιο ή σε περιφερειακό επίπεδο. Mεταξύ τους συµπεριλαµβάνονταν
οι Eθνικές Δηµοκρατικές Nεολαίες και η Eθνικιστική Oργάνωσις, δηλαδή “µια δήθεν εθνικιστική
πλην φασιστική οργάνωσις”, όπως κατάγγελλε ένας βουλευτής, “αποτελουµένη από εκατοντάδος
ανδρών οίτινες εστρατολογήθησαν δεν γνωρίζω πως, ωπλισµένοι µέχρις οδόντων, µε ιµατισµόν
διάφορον εν είδει δειγµατολογίου”. H Eθνικιστική Oργάνωσις πραγµατοποιούσε παρελάσεις στη
Δράµα µαζί µε το στρατό. Oι επικεφαλής της ανήκαν προηγουµένως στη Δηµοκρατική Ένωση και
όταν αποσχίστηκε από αυτήν ο Kονδύλης τον ακολούθησαν συγκροτώντας τον Eθνικό
Δηµοκρατικό Σύλλογο Δράµας· σύµφωνα µε έναν άλλο τοπικό βουλευτή, “η εντύπωσις του λαού
Δράµας είναι ότι Eθνικόν Δηµοκρατικόν Kόµµα και Eθνικιστική Oργάνωσις έχουν µίαν και την
αυτήν υπόστασιν εν Δράµα.” Ένας τρίτος βουλευτής συντηρητικών τάσεων διευκρίνιζε πως “τα εν
Δράµα εθνικά εργατικά σωµατεία και οι εθνικοί δηµοκρατικοί σύλλογοι και οι µπράβοι είναι εν
και το αυτό πράγµα, τα αυτά πρόσωπα”.2 Στο κοινοβούλιο ο Παπαναστασίου κατάγγελλε πως
µετά την περιοδεία του Στρατηγού στην Aνατολική Mακεδονία, αρχές φθινοπώρου του 1924,
ήρχισεν η εργασία προς οργάνωσιν εθνικών νεολαιών, εθνικών δηµοκρατικών συλλόγων
και εθνικιστικών, δηλαδή επιστρατικών οργανώσεων. Aπό της εποχής εκείνης εµφανίζεται η
περίφηµος αυτή οργάνωσις, η οποία εσχάτως κατέλυσε το Kράτος εις την Δράµαν ... [η
οποία] έχουσα εις την διάθεσιν αυτής όπλα, τα οποία παρεχωρήθησαν εις αυτήν από την
1
FO 371.10769/60, Eyre Crowe προς Cheetham, 6.2.1925/13, εσώκλειστη υπ’ αρ. 2 στο FO 371.10769/60, Cheetham
προς Chamberlain, 4.3.1925/84· EΣB, συνεδριάσεις 104η, 105η και 106η της 19, 20 και 21.11.1924, σ. 310 κ.ε..
2
Γ. Kονδύλης, EΣB, συνεδρίασις 104η της 19.11.1924, σ. 313· K. Kωνσταντινίδης, EΣB, συνεδρίασις 105η της
20.11.1924, σ. 318· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 323· A. Θεολογίτης, EΣB,
συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 323· Γ. Bοραζάνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 329. Στοιχεία για
την οργάνωση της καταστολής εκείνη την εποχή βλ. σε Aλέκος Δάγκας, “H κρατική κατασταλτική πολιτική
εναντίον του επαναστατικού κοινωνικού κινήµατος στη δεκαετία του ’20: H περίπτωση της Mακεδονίας -
Θράκης”, σε Kέντρο Mαρξιστικών Eρευνών, Θέµατα ελληνικής ιστορίας. Mαρξιστική προσέγγιση, Σύγχρονη
Eποχή 1995.
667
Mεραρχίαν της Δράµας, οργάνωσι[ς] ευρισκοµένη εις στενωτάτην επαφήν µε την
στρατιωτικήν διοίκησιν της Δράµας και µε το επιτελικόν γραφείον της Mεραρχίας,
επέδραµεν εις το Eργατικόν Kέντρον της Δράµας, κατέλαβεν αυτό, εξεδίωξε τους
αποτελούντας το σωµατείο τούτο και, αντί αι Aρχαί να καταδιώξουν τους επιδροµείς,
κατεδίωξαν και εφυλάκισαν, πρωτοστατούντων εις την σύλληψιν αυτών των επιδροµέων,
τους διωχθέντας, έως ότου ήλθεν η δικαστική Aρχή και ... έδωσεν δίκαιον εις τους
πραγµατικούς εργάτας και όχι εις τους λεγοµένους εθνικιστάς ... Aυτή η οργάνωσις των
εθνικιστών, περιερχοµένη ενόπλως την Δράµαν, συλλαµβάνει πολίτας, εισέρχεται εις τα
εργοστάσια και διατάσσει ποίοι εργάται πρέπει να προσλαµβάνωνται εις την εργασίαν και
ποίοι όχι, εκβιάζει τους εργάτας να προσχωρήσωσιν εις την οργάνωσιν αυτών και ακόµη
περισσότερον πηγαίνει εις τα εµπορικά και βιοτεχνικά καταστήµατα και φορολογεί τους
εµπόρους και τους βιοτέχνας, υποχρεώνουσα αυτούς εις καταβολήν εισφορών µε την
δικαιολογίαν ότι η οργάνωσις αυτή υπάρχει προς προστασίαν των συµφερόντων της
αστικής τάξεως ... αυτή η οργάνωσις των λεγοµένων εθνικιστών είναι µια δευτέρα
εµφάνισις προσώπων απαρτιζόντων το Eθνικόν Δηµοκρατικόν Kόµµα εις την Δράµαν ...
την κινεί ένα υποκείµενον ελεεινόν και ύποπτον ... [ο οποίος] έχει µεταβληθή εις
ουσιαστικόν διοικητήν της Δράµας.1
Tο ‘υποκείµενο’ αυτό, διευρίνιζαν πλήθος πληρεξούσιοι, ήταν κάποιος Eφέσιος, διευθυντής
της κονδυλικής εφηµερίδας Eθνική Iδέα της Δράµας, την οποία µε απόφαση του διοικητή του A'
Σώµατος Στρατού αγόραζαν µαζικά και διένεµαν σε κάθε στρατιωτικό γραφείο και λόχο. Tο
προφίλ του ήταν χαρακτηριστικό ενός τύπου πρωτεργατών των φασιστικών κινηµάτων. Eίχε
εµφανιστεί λίγο νωρίτερα στην Δράµα, µόλις απολύθηκε από τις φυλακές του Παλιού Στρατώνα,
συγκεντρώνοντας στο πρόσωπό του τρεις ιδιότητες: “Tην ιδιότητα του συµβούλου του πολιτικού
συλλόγου του Eθνικού Δηµοκρατικού Kόµατος και υπό την ιδιότητα αυτήν προέβαινε δηµοσία εις
ιδρύσεις και άλλων παροµοίων πολιτικών συλλόγων του αυτού κόµµατος· δεύτερον την ιδιότητα
αρχηγού πολιτοφυλακής ... και τρίτον την ιδιότητα του αρχηγού των εθνικοφρόνων εργατών”.
Έτσι “προέβαινεν εις παντοίους εξοπλισµούς των µελών του κόµµατος αυτού και εις παντοίας
διαπράξεις εκνόµων πράξεων”. Παρουσιαζόταν ως έφεδρος αξιωµατικός κι επιστήθιος φίλος του
Kονδύλη, ενώ υπηρετούσε στη στρατιωτική ασφάλεια υπό τις διαταγές του Λοχαγού Bασιλάκη,
διευθυντή του B' Γραφείου της Mεραρχίας Δράµας. Mε πρωτοβουλία του, κατάγγελλε ένας
βουλευτής, “[π]ας όστις δηλοί πίστιν εις το Eθνικόν Δηµοκρατικόν Kόµµα εκλαµβάνεται ως
προστάτης του σηµερινού κοινωνικού καθεστώτος, οδηγείται εις την Mεραρχίαν και οπλίζεται”
από τον διοικητή της, µανιακό αντικοµµουνιστή κι επίτιµο πρόεδρο των εθνικών σωµατείων της
Δράµας Στρατηγό Ξύδη. Eπιπλέον ο Eφέσιος συλλάµβανε ως κοµµουνιστές τους προέδρους
αγροτικών συνεταιρισµών και τους δηµόσιους υπαλλήλους που ανήκαν στη Δηµοκρατική Ένωση,
εκβίαζε εταιρείες να αντικαταστήσουν εργάτες µε όργανά του και καταδίωκε όσους αρνούνταν να
1
668
προσχωρήσουν στο κόµµα του. Iδιαιτέρως στόχευε στους πρόσφυγες: “ελάτε µαζί µας εις τα
σωµατεία τα εθνικά και θα σας δώσωµεν απόδειξιν δια να εύρετε εργασίαν”, έλεγε,
στρατολογώντας οπαδούς κυρίως µεταξύ των συµπατριωτών του βουλευτή του Mαρσέλου, από τα
Σώκια. Mπαινόβγαινε στο σπίτι του Kονδύλη στην Aθήνα, πριν από την Kαταστροφή όµως τον
γνώριζε η χωροφυλακή Σµύρνης όπου διατηρούσε φάκελο ως “σύζυγος ιεροδούλου και
εκµεταλλευτής γυναικών, τρις λιποτακτήσας εκ του Eλληνικού Στρατού εν Σµύρνη,
παρουσιαζόµενος πάντοτε, ίνα διαφεύγη την στράτευσιν, µε έγγραφα ξένης υπηκοότητος [φώναζε
“Nο γκρέκο, Iταλιάνο”, πρόσθετε γραφικά ο Πασσαλίδης], και όργανον ξένης προπαγάνδας”.
Mετά τα επεισόδια τόν κατηγόρησαν στη βουλή πως εκµεταλλεύτηκε τη σύγκρουση των εργατών µε
τη χωροφυλακή στην Kαβάλα για να δολοφονήσει τον τοπικό διευθυντή της αστυνοµίας, ο οποίος
αναγνώρισε στο πρόσωπό του τον τέως κατάδικο Mανουσάκη, φυλακισµένο για πλήθος
καταχρήσεις και κλοπές.1
Πριν από τα γεγονότα της Kαβάλας ο Eφέσιος µε τα παληκάρια του, που για τις ανάγκες
της στιγµής παρουσιάζονταν ως “εργάται της B’ Διεθνούς, οι οποίοι κινούνται εντός των
πλαισίων των νόµων και καθεστώτων των αστικών”, επέδραµε στο καπνεργατικό σωµατείο
“Eυδαιµονία” της Δράµας που έλεγχαν οι κοµµουνιστές, “και συνέλαβον τους παρευρεθέντας
εντός και εκτός εργάτας, τους οποίους, αφού έδειραν ανηλεώς, τους ωδήγησαν εις τα κρατητήρια
της Aστυνοµίας και διετάχθη αυθηµερόν η δίκη των”. Mολονότι αθωώθηκαν, προσθέτει ένας
τοπικός βουλευτής, παρέµειναν “εις τα κρατητήρια της Aστυνοµίας ως επικίνδυνοι, και µεταξύ
τούτων και γυναίκες, και όχι µόνον αυτό, αλλά ενισχύονται καθηµερινώς µε νέον ανθρώπινον
εργατικόν υλικόν ... Mεταξύ των εργατών αυτών ... συνελήφθη και ο έφεδρος υπολοχαγός Δ.
Aντωνίου ... ο οποίος, αφού εδάρη ανηλεώς εις βαθµόν απίστευτον, ως µε εβεβαίωσαν, απελύθη εν
τέλει µε την παρήγορον φράσιν ‘λάθος εγένετο’”. O γενικός διοικητής Aνατολικής Mακεδονίας και
Θράκης, επίσης µέλος του Eθνικού Δηµοκρατικού Kόµµατος, επισκέφτηκε λίγο αργότερα τη
Δράµα και σύστησε στους ανωτέρους του να ενισχύσει ακόµη συστηµατικότερα το κράτος τις
εθνικιστικές οργανώσεις. Eντούτοις ο Kονδύλης επέµενε πως “Tο Eθνικόν Δηµοκρατικόν Kόµµα
και η Kυβέρνησις Mιχαλακοπούλου δεν ώπλισαν κανένα ούτε µε σουγιά”.2
1
Στο ίδιο, σ. 375· K. Kωνσταντινίδης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 314-6· I. Πασαλίδης, EΣB,
συνεδρίασις 106η της 21.11.1924, σ. 346-50· A. Παπαδάµ, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 375· N.
Kοντολέων, EΣB, συνεδρίασις 106η της 21.11.1924, σ. 350-1· Γ. Bοραζάνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924,
σ. 330· Θ. Xαβίνης, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 390. Bλ. και την πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή των
επεισοδίων της Δράµας από έναν κοµµουνιστή καπνεργάτη σε AΣKI, Aναµνήσεις του Aθ. Πασχάλη για τα
επεισόδια της Δράµας, 1924. Φ. 26/1/10.
2
K. Kωνσταντινίδης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 315· A. Θεολογίτης, EΣB, συνεδρίασις 105η της
20.11.1924, σ. 322· Γ. Kονδύλης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 323· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB,
συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 374.
669
Όταν λοιπόν κλιµακώθηκε η ένταση στην Kαβάλα ο Kονδύλης προσπάθησε να επεκτείνει
εκεί τη δικτατορία του. O Eφέσιος alias Mανουσάκης έφτασε στο λιµάνι παραµονή των
συγκρούσεων, εφοδιασµένος µε κατάλληλα πιστοποιητικά από τον Στρατηγό Ξύδη, για να
προσφέρει τις υπηρεσίες του στον καπνέµπορο που παρανόµως ετοιµαζόταν να εξαγάγει
ανεπεξέργαστα καπνά. Όταν άρχισαν τη φόρτωση, οι εκπρόσωποι όλων των καπνεργατικών
σωµατείων, της συντηρητικής “Eργασίας”, της κοµµουνιστικής “Eργατικής Ένωσης” όσο και της
προσφυγικής “Aναγεννήσεως”, συνεδρίασαν και διαµαρτυρήθηκαν στον νοµαρχη ζητώντας να
εφαρµόσει το νόµο· εκείνος αδιαφόρησε ακολουθώντας, όπως κατάγγειλε ο Παπαναστασίου, την
κυβερνητική πολιτική. Eναντίον των συγκεντρωµένων εργατών, τριών χιλιάδων περίπου, µε τους
οποίους ενώθηκαν απροσδόκητα οι κονδυλικοί εθνικόφρονες, έστειλαν αστυνοµία και στρατό· στη
σύγκρουση που επακολούθησε τραυµατίστηκαν τριάντα εργάτες και δεκαπέντε στρατιώτες - αλλά
επίσης σκοτώθηκαν δυο αξιωµατικοί από στρατιωτικό όπλο. “Δυνατόν να εγένοντο υπαίτιοι
ακούσιοι των αιµατηρών σκηνών Kαβάλλας οι οπλίσαντες τους εθνικόφρονας εργάτας”
συµπέραινε ένας συντηρητικός βουλευτής· ο Παπαναστασίου καταλόγιζε ευθύνες σε όσους
“ώπλισαν πολίτας είτε στρατιώτας, αλλά βοηθητικούς, απείρους της χρήσεως των όπλων, µε όπλα
του Στρατού, η χρησιµοποίησις των οποίων απεδείχθη περιτράνως ότι επροκάλεσε τον φόνον των
αξιωµατικών της χωροφυλακής”.1
H συζήτηση των επεισοδίων στη βουλή έδειξε πως ήταν δίκοπο µαχαίρι, σε συνθήκες
οικονοµικής αστάθειας και κοινωνικής κρίσης, η ανάπτυξη “φασιστικών” οµάδων. Πληρεξούσιοι
κάθε πολιτικής απόχρωσης τόνισαν πως “τα γεγονότα της Kαβάλλας είναι µία εκδήλωσις της
πάλης µεταξύ του κεφαλαίου και της εργασίας, της πάλης των τάξεων” (A. Παπαδάτος,
αντικοµµουνιστής) και πως “και οι συντηρητικοί εργάται και οι κοµµουνισταί και οι αστοί
κάτοικοι της πόλεως εκείνης εκηρύχθησαν αλληλέγγυοι ... όλοι οι εργάται, και οι εθνικισταί και οι
κοµµουνισταί, ασχέτως πολιτικών δοξασιών και κοινωνικών αντιλήψεων, παρουσιάσθησαν
αλληλέγγυοι”. Tα όπλα που έπαιρναν εναντίον των κοµµουνιστών και των “αλλοεθνών”
µπορούσαν να στραφούν κατά του αστικού καθεστώτος. Aπεναντίας αµελητέους κίνδυνους
θεωρούσαν οι αστοί την επικράτηση του µιλιταρισµού και την ανατροπή της δηµοκρατίας από τα
παραστρατιωτικά σώµατα που δηµιουργούσαν για την εξωθεσµική δίωξη του “εσωτερικού
εχθρού”. Eντέλει το φιάσκο της Kαβάλας, σε συνδυασµό µε τις τρέχουσες κοµµατικές έριδες, έκανε
να καταλογίσουν ευθύνες στους αρχηγούς της Δηµοκρατικής Ένωσης και του Eθνικού
Δηµοκρατικού Kόµµατος.
Mαταίως ο Παπαναστασίου διακήρυσσε πως οι ένοπλοι παρακρατικοί του Kονδύλη δεν
είχαν καµιά σχέση “µε τας άλλας τυχόν οµάδας, αι οποίαι ωργανώθησαν άλλοτε προς τήρησιν της
τάξεως και άµυναν κατά εντελώς παρανόµων πράξεων και επιδροµών ξενικών ... εφόσον ηµείς
1
A. Παπαδάτος, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 326· Γ. Bοραζάνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της
20.11.1924, σ. 328· I. Πασαλίδης, EΣB, συνεδρίασις 106η της 21.11.1924, σ. 346· A. Θεολογίτης, EΣB, συνεδρίασις
105η της 20.11.1924, σ. 321· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 373-4.
670
ήµεθα εν τη Aρχή, ουδέποτε ενεφανίσθησαν τοιαύται οµάδες”. Aντιθέτως ο Kονδύλης επέµεινε στη
συνέχεια της αντικοµµουνιστικής πολιτικής των δυο κυβερνήσεων: “αι στρατιωτικαί Aρχαί, από
τον καιρόν που ήµην Yπουργός των Στρατιωτικών [της Kυβέρνησης Παπαναστασίου] ...
υπέβαλλον εις την Kυβέρνησιν προτάσεις και ελάµβανε αύτη µέτρα προς αντιµετώπισιν των
κοµµουνιστικών ενεργειών. Tα µέτρα ταύτα συνίσταντο εις την κατά το ενόν διάσπασιν των
εργατικών κοµµουνιστικών κέντρων, την προστασίαν των αντικοµµουνιστών εργατών και την
προσπάθειαν όπως διατηρήται εν απόθεµα εργατών ετοίµων να αντικαταστήσωσι τους τυχόν
απεργήσαντας κοµµουνιστάς”. O Στρατηγός Ξύδης, ακολουθώντας τα ειωθότα, ασκησε εξουσίες
τις οποίες είχαν “αι στρατιωτικαί Aρχαί των µερών εκείνων εις τα οποία ελειτούργει ο
Στρατιωτικός Nόµος”. O Kονδύλης πρόσθεσε µάλιστα πως όταν συζήτησε µε τον Παπαναστασίου
σχετική πρόταση του Oθωναίου, “περιωρίσθη ο κ. Πρόεδρος της Kυβερνήσεως να µοι συστήση
όπως ο κ. Oθωναίος συνεργάζεται µετά του κ. Bαλαλά, του τότε Γενικού Διοικητού της
Mακεδονίας, αλλά δεν απηγόρευσε την εξακολούθησιν της αντικοµµουνιστικής αµύνης κατά των
κοµµουνιστών εκ µέρους των στρατιωτικών Aρχών της Θεσσαλονίκης”. Eπιπλέον “ο
Στρατιωτικός Διοικητής Θεσσαλονίκης εύρε µιαν πίστωσιν [50.000 δραχµών] δια την αµυντικήν
οργάνωσιν κατά των κοµµουνιστών, την οποίαν ο κ. Πρόεδρος της Kυβερνήσεως τότε ενέκρινεν
όπως χορηγηθή, υπό τον όρον όπως παν µέτρον ληφθησόµενον υπό των στρατιωτικών Aρχών
ληφθή εν συνεννοήσει µετά της διοικητικής Aρχής”. Στριµωγµένος ο Παπαναστασίου παραδέχτηκε
πως πράγµατι “ενέκρινα όπως ενθαρρυνθώσιν οι φιλόνοµοι εργάται δια να αποσοβηθή η
αδικαιολόγητος απεργία και η διατάραξις της τάξεως ... διότι την εποχήν εκείνην ηπειλείτο
γενικωτέρα εξέγερσις των εργατών, ηπειλείτο διακοπή των συγκοινωνιών” - οι δικαιολογίες του
όµως δεν απέσεισαν την κατηγορία του Kαφαντάρη, πως “είναι δυνατόν να αναζητηθή το σπέρµα
των µετέπειτα συµβαινόντων εις τας τότε ενεργείας”.1
Άλλοι βουλευτές συνέδεσαν τα επεισόδια µε τους Λόχους Πολιτοφυλακής - οι οποίοι
δρούσαν στη Δράµα προτού ακόµη συγκροτηθεί το Eθνικό Δηµοκρατικό Kόµµα, αλλά από τις
αρχές Oκτωβρίου καθοδηγούνταν αποκλειστικά “εκ των µελών του Eθνικού Δηµοκρατικού
Συλλόγου, τα οποία εγένοντο µέλη των εθνικών σωµατείων και αρχηγοί”. O τέως στρατιωτικός
διοικητής Aνατολικής Mακεδονίας και ήδη κονδυλικός πληρεξούσιος K. Nταής εξήγησε πως τούς
είχε συστήσει ο ίδιος ένα χρόνο νωρίτερα, µε διαταγή του Γενικού Στρατηγείου “προς τον σκοπόν
να απαλλαγή η Aνατολική Mακεδονία από τα εθελοντικά σώµατα, τα οποία ωργάνωσε και
απέστειλεν εκεί ο [Πάγκαλος] και τα οποία παρεξέκλιναν του προορισµού τους και επεδόθησαν
εις ληστείας”.2 Φαίνεται πως πρόδροµοι των κονδυλικών οργανώσεων ήταν όντως οι εθελοντικοί
Λόχοι Πολιτοφυλακής του Παγκάλου, τους οποίους διοικούσε αρχικά ο N. Γρηγοριάδης.
1
Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 323· Γ. Kονδύλης, EΣB, συνεδρίασις 105η της
20.11.1924, σ. 324· Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 326.
2
Γ. Bοραζάνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 329· K. Nταής, EΣB, συνεδρίασις 106η της 21.11.1924, σ.
345.
671
Σύµφωνα µε τον ίδιο τον Πάγκαλο αποτελούνταν από εκλεκτούς “οικοκυραίους και γεωργούς”
και όσο διατηρούσε ο ίδιος την αρχιστρατηγία δεν είχε σηµειωθεί ούτε µια ληστεία, ο Nταής όµως
επέµενε πως ο Πάγκαλος “δια την συγκρότησιν των σωµάτων αυτών έκρινε καλόν ν’ ανοίξη τας
φυλακάς του Kράτους, να βγάλη όλους τους ληστάς και να τούς κατατάξη εις τα σώµατα µε
βαθµούς αναλόγως των εγκληµάτων των” - και ο λαλίστατος Στρατηγός απέφυγε να διαψεύσει
αυτή την αποστροφή.1 O ουδέτερος στη διαµάχη Γονατάς συνόψισε εύστοχα: “η ανωµαλία αυτή
φαίνεται ότι έχει την απαρχήν της εις περίοδον καθ’ ην συνεστήθησαν αι πολιτοφυλακαί υπό του
Στρατού. Mοι φαίνεται ότι συνεχίσθησαν υπό µορφήν ανταρτικών οργανώσεων υπό της πρώτης
δηµοκρατικής Kυβερνήσεως και συνεχίσθησαν είτα µετατραπείσαι εις Συλλόγους του Aρχηγού του
Eθνικού Δηµοκρατικού κόµµατος”.2
H συνέχεια µεταξύ της δίωξης των αλλοεθνών και της δίωξης των “κοµµουνιστών” ή απλώς
των εργατών αποκαλυπτόταν πλέον σε όλο της το µεγαλείο, ενώ ερχόταν επίσης στο φώς η
οργανική διαπλοκή της µε την ανάπτυξη του Δηµοκρατικού φασισµού. Ήταν φανερό πως όλες οι
Δηµοκρατικές κυβερνήσεις καθοδηγούσαν την ανάπτυξη φασιστικών παρακρατικών οµάδων, ενώ
η κυβέρνηση Mιχαλακοπούλου δεν πήρε κανένα επανορθωτικό µέτρο καταρρακώνοντας έτσι τη
νοµιµοποίηση της Δηµοκρατίας κι εντέλει ανοίγοντας δρόµο στον Πάγκαλο. H πάγια κατάλυση
του κράτους δικαίου στην Aνατολική Mακεδονία, ή µάλλον η απροθυµία της Eλλάδας να
αντικαταστήσει µετά το 1913 µε κράτος δικαίου την οθωµανική κυριαρχία, σηµατοδοτούσε την
πρακτική σύγκλιση του φιλελευθερισµού µε τον φασιστικό ολοκληρωτισµό και αποκάλυπτε την
ουσία της αστικής κυριαρχίας σε εποχές κρίσης - τη βίαιη επιβολή εκµεταλλευτικών σχέσεων.
Eντέλει κάθε αναφορά στο “ύφος και το ήθος του Bενιζελισµού” θα όφειλε να συνυπολογίζει αυτά
τα φαινόµενα.
Ένα παρεπόµενο ζήτηµα, που προκαλούσε επίσης ανησυχίες, ήταν η προσφυγική υπόσταση
των φασιστικών σωµάτων. Όταν κάποιος ρώτησε “αν αυτοί οι οποίοι αποτελούν τα ένοπλα αυτά
ανταρτικά σώµατα - ας τα ονοµάσωµεν ούτως - είναι όλοι Έλληνες;” και άλλος “Mήπως είναι
τίποτε Kιρκάσιοι, τίποτε Zεϊµπέκηδες;”, ήρθε η απάντηση “Kιρκάσιοι κατά το πλείστον, κ.
συνάδελφε”. O αντικοµµουνιστής βουλευτής Pοδόπης Σ. Aντωνιάδης επέµεινε στα πολιτικά
κίνητρα του Kονδύλη, επισηµαίνοντας τη συσπείρωση “όλων των πλουτοκρατών και νεοπλούτων
πέριξ του Yπουργού των Eσωτερικών, οίτινες αναµένουν από αυτόν εναγωνίως την σωτηρίαν των
ιδιοκτησιών των από τον ανύπαρκτον κοµµουνιστικόν κίνδυνον”, δίπλα στην οργάνωση των
ιδιοκτητών οι οποίοι πληµµύρισαν την Eλλάδα “µε τις µεγάλες ρεκλάµες ‘σώσατε τους
ιδιοκτήτας’”. O Aντωνιάδης τόνισε επίσης πόσο αναλώσιµη θέση είχε το πολιτικό πρόγραµµα
στην κονδυλική ιδεολογία υπενθυµίζοντας πως “δυο µήνας προ της παραιτήσεώς του από την
πρώτην δηµοκρατικήν Kυβέρνησιν ο τότε Yπουργός των Στρατιωτικών και ήδη των Eσωτερικών
µοι είπε µειδιών µε αυταρέσκειαν εις το γραφείον του, ενώπιον συναδέλφων και αξιωµατικών, τας
1
Bλ. EΣB, συνεδρίασις 106η της 21.11.1924, σ. 345.
2
Σ. Γονατάς, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 393.
672
εξής φράσεις: Άπεφάσισα να ιδρύσω Eθνικόν Kόµµα φασιστικόν, σαν αυτό του Mουσσολίνι’ ...
Mοι έκαµε την τιµήν να µου δηλώση ότι θα είµαι από τα επίλεκτα µέλη και µε παρεκάλεσε να
αναλάβω την σύνταξιν του φασιστικού προγράµµατος λέγων ‘για φτιάσε ένα πρόγραµµα και έλα
καµµιά µέρα’. Eννοείται ότι απέφυγα ευσχήµως να του προσφέρω την υπηρεσίαν αυτήν”.1
H αποτυχία του φασιστικού εγχειρήµατος είχε αλυσιδωτές επιπτώσεις· αφενός ενίσχυσε
τους κοµµουνιστές, αφετέρου έστρεψε τους αστούς στη γενίκευση της αντιπαράθεσης. H νέα
προπαγανδιστική εκστρατεία που ξεκίνησε το Kοµµουνιστικό Kόµµα τον Δεκέµβριο του 1924
στέφθηκε από επιτυχία· όπως συνόψιζε µια βρετανική εκτίµηση, κατόρθωσε να ελέγξει όλα σχεδόν
τα σηµαντικά συνδικάτα παρεµβαίνοντας σε κάθε εργατικό αγώνα που ξεσπούσε, να εδραιωθεί
µεταξύ των προσφύγων και ιδίως των ποντίων, καθώς και να αυξήσει τους οπαδούς του κόµµατος
στην ύπαιθρο και κυρίως στη Θεσσαλία όπου όλες σχεδόν οι κοινότητες ζητούσαν απαλλοτρίωση
των τσιφλικιών και συχνά προχωρούσαν σε καταλήψεις τους. Tέλος συγκέντρωσε τις συµπάθειες
πολλών εφέδρων και σηµείωσε επιτυχίες ακόµη και µεταξύ στρατιωτών και κατώτερων
αξιωµατικών, κατεξοχήν όσων προέρχονταν από τη Θράκη και από τη Mακεδονία. Παράλληλα,
σύµφωνα πάντοτε µε τους βρετανούς, η παράνοµη οργάνωσή του διευρύνθηκε και τελειοποιήθηκε·
πήραν µέτρα για να αντιµετωπίσουν το ενδεχόµενο δικτατορίας και απέσυραν από τις τράπεζες
όλα τα χρήµατα του κόµµατος.2
H αποτυχία του Kονδύλη έδειξε επίσης στους αστούς πως χρειάζονταν συνθήµατα που θα
διαχώριζαν τους “εθνικόφρονες” εργάτες από τους κοµµουνιστές, ώστε να µην ενώνονται εύκολα
εναντίον των δυνάµεων καταστολής. Σ’ αυτό το σηµείο το εθνικοσοσιαλιστικό υπόδειγµα
αποδείχτηκε πιο πρόσφορο από το φασιστικό: ήταν ώρα να αξιοποιήσουν συστηµατικά το µοτίβο
του αντισηµιτισµού. Bρήκαν ευκαιρία όταν εντάθηκε ξανά η εργατική αναταραχή, τον Φεβρουάριο
του 1925, µε επίκεντρο το εργατικό κέντρο της Θεσσαλονίκης· τον ίδιο καιρό ξέσπασαν ταραχές σε
πολλά επαρχιακά κέντρα και κατέληξαν στη σφαγή από το στρατό των αγροτών στα Tρίκαλα, µε
έξι νεκρούς και δεκάδες τραυµατίες. Oι τοπικοί αντιδραστικοί επέµεναν πως τα επεισόδια
οργάνωναν οι “εβραίοι της Θεσσαλονίκης” και πως πρωτοστάτησαν “ταραχοποιές Eβραίες µε µια
µαύρη σηµαία οι οποίες φώναζαν ‘Kάτω ο πόλεµος!’”. Συγχρόνως φωστήρες όπως ο ανώτερος
προξενικός υπάλληλος Aνδρόνικος, αντλώντας από ρωσικές κυρίως πηγές, έδωσαν “θεωρητικό”
υπόβαθρο στον αντισηµιτισµό και ανακαίνισαν τα στερεότυπά του αποκαλύπτοντας µεταξύ των
άλλων την εβραϊκή προέλευση του µπολσεβικισµού. Άλλο χρήσιµο φόβητρο ήταν ο διεθνισµος· η
“δραστική παρέµβαση” εναντίον του συµπεριλάµβανε διώξεις συνδικαλιστών κι εφηµερίδων όπως
1
Γ. Bοραζάνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 329· Θ. Xαβίνης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924,
σ. 329· Σ. Aντωνιάδης, EΣB, συνεδρίασις 105η της 20.11.1924, σ. 331. O Παπαναστασίου έκλεισε την αγόρευσή του
ζητώντας παραίτηση του υπουργού Eσωτερικών, αλλά ο Kαφαντάρης επέµεινε πως “τα γεγονότα ταύτα δεν
αρκούν όπως καταλογίσωµεν ευθύνην εις την Kυβέρνησιν”. Bλ. Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 107η της
22.11.1924, σ. 378· Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 386.
2
FO 371.10769/60, σηµείωση εσώκλειστη υπ’ αρ. 1 στο FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84.
673
ήταν η Φωνή του Eργάτου και το Avanti, καθώς κι εντολές του υπουργού Δικαιοσύνης προς τους
εισαγγελείς να εξαντλούν κάθε αυστηρότητα εναντίον όσων επιβουλεύονταν την εδαφική
ακεραιότητα της χώρας. Tην ίδια εποχή έστειλαν στρατό να καταστείλει ταραχές στην Ξάνθη.1 H
Kυβέρνηση Mιχαλακοπούλου µελετούσε την εφαρµογή ακόµη δραστικότερων µέτρων και
οργάνωνε αντικοµµουνιστικές συγκεντρώσεις στη Θεσσαλονίκη, στα Tρίκαλα και αλλού.2 Tέλος,
αφού αποδείχτηκαν αναξιόπιστοι οι κιρκάσιοι και οι ζεϊµπέκηδες εργολάβοι της, έπρεπε να
κινητοποιηθεί η ίδια η αστική ελίτ:
Mεταξύ των Eλλήνων αξιωµατούχων και πολιτικών εκφράζεται απογοήτευση για την
αδιαφορία που δείχνει η bourgeois τάξη απέναντι στην οργάνωση των εργατών και στα
σποραδικά επεισόδια που χρωµατίζονται από τον Kοµµουνισµό. Yποστηρίζουν πως πολύ
θα συνέβαλλε στη λύση αν έφτιαχνε µια αντίπαλη οργάνωση η bourgeoisie. Παρόµοιες
δηλώσεις έκανε σε έναν εκπρόσωπο του τύπου πρόσφατα ο Στρατηγός Mανέττας, ο οποίος
διοικεί εδώ το B' Σώµα Στρατού. Πολλοί ρίχνουν την ευθύνη για τις παρούσες συνθήκες
στον τέως Πρωθυπουργό κ. Παπαναστασίου ο οποίος ενθάρρυνε τη συνέχιση της
αναταραχής µε τις επανειληµµένες παραχωρήσεις του προς την εργασία, ενώ ένας πολιτικός
εξέφρασε το φόβο µήπως ο ψηφοφόρος, δυσαρεστηµένος από την παρούσα ταραγµένη
πολιτική κατάσταση της χώρας και κουρασµένος από τα διάφορα κοµµατικά προγράµµατα
και από τους Bασιλόφρονες γενικώς, έριχνε την επόµενη φορά την ψήφο του στους
Kοµµουνιστές ελπίζοντας σε διέξοδο από αυτή την κατάσταση.3
H προβολή του Παπαναστασίου ως Kερένσκι συµπλήρωνε διαρκώς την οπτασία των
κοµµουνιστών που σάρωναν στις κάλπες: εντέλει εξέφραζαν εξίσου το φόβο των εγχώριων αστών
για κάθε κοινωνική µεταρρύθµιση και την αποµάκρυνσή τους από τα ιδανικά του φιλελεύθερου
πολιτεύµατος. Δηµοκρατικοί και βασιλόφρονες αναζητούσαν απεγνωσµένα εγχώριους Mουσολίνι,
ενώ αντιλαµβάνονταν ολοένα καλύτερα τη δοµική χρησιµότητα του αντισηµιτισµού. Tο επόµενο
στάδιο ήταν να στηρίξουν τον Πάγκαλο όταν πρόσφερε µια πιο αξιόπιστη αυταρχική λύση από
τον Kονδύλη. H δυναµική αυτή εκδηλώθηκε καθαρά µετά την επαναφορά της κοινοβουλευτικής
κυβέρνησης το 1924 και την αποµάκρυνση του Bενιζέλου, όταν φάνηκε πως ούτε κι αυτός
εγγυόταν τη σταθερότητα· κέρδισε ορµή ενόσο κυβερνούσε ο Παπαναστασίου και πρώτο θύµα είχε
την κυβέρνηση της Δηµοκρατικής Ένωσης.
γ. H Δηµοκρατική Ένωση χάνει την εξουσία
1
Aριστείδης I. Aνδρόνικος, Tι εστί µπολσεβικισµός, Aθήναι 1925· FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain,
4.3.1925/84· FO 371.10769/60, Eyre Crowe προς Cheetham, 6.2.1925/13, εσώκλειστη υπ’ αρ. 2 στο FO 371.10769/60,
Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84· FO 371.10769/60, Σταθακόπουλος προς Eyre Crowe, 5.2.1925/8,
εσώκλειστη υπ’ αρ. 3 στο FO 371.10769/60, Cheetham προς Chamberlain, 4.3.1925/84.
2
3
674
Eκθέσαµε παραπάνω σε πόσο επισφαλή θέση βρέθηκε η κυβέρνηση όταν ολοκλήρωσε τυπικά τη
µεταπολίτευση. Tην επαύριο του δηµοψηφίσµατος, συνόψισε εύστοχα ο Δαφνής, ο
Παπαναστασίου πλαισιωνόταν “από µίαν µικράν µερίδα που επίστευεν ότι η νέα δηµοκρατία
έπρεπε να πραγµατοποιήση κοινωνικάς και οικονοµικάς µεταρρυθµίσεις, ώστε η µεταβολή να
είναι και πολιτικής και κοινωνικοοικονοµικής φύσεως. H µερίς αυτή δεν ήτο αρκετή δια να
στηρίξη µίαν κυβέρνησιν. Πολύ ολιγώτερον δια να πραγµατοποιήση µεταρρυθµίσεις. H
πλειοψηφία των βενιζελικών, αποτελουµένη κατά το πλείστον από συντηρητικά στοιχεία, αν
συνήνεσεν, εξ ανάγκης, εις την πολιτειακήν µεταβολήν, ήτο αντίθετος προς ριζοσπαστικάς
κοινωνικάς και οικονοµικάς µεταρρυθµίσεις. H δε αντιβενιζελική µάζα, παρ’ όλον ότι
περιελάµβανε πλήθος απηθλιωµένων στοιχείων, δια λόγους συναισθηµατικούς ήτο προσηλωµένη
εις ηγεσίαν που δεν απέβλεπεν εις εφαρµογήν ριζοσπαστικού κοινωνικού και οικονοµικού
προγράµµατος”.1 H θεµελιώδης διάσταση µεταξύ του κοινωνικά συντηρητικού κλίµατος της
Συντακτικής και της επείγουσας ανάγκης µεταρρυθµίσεων δεν άργησε να υπονοµεύσει τη
νοµιµοποίηση της εθνοσυνέλευσης. Στο µεταξύ η κυβέρνηση δύσκολα επικοινωνούσε µε τις µάζες.
Λίγες µαζικές οργανώσεις έλεγχε, ενώ από τον τύπο µόνον η Δηµοκρατία τήν υποστήριζε· όλες οι
Φιλελεύθερες εφηµερίδες της κήρυξαν ανελέητο πόλεµο. “Kαθ’ ηµέραν αναγιγνώσκετε”,
διεκτραγωδούσε ο Παπαναστασίου, “ότι η Eλλάς αποσυντίθεται, ότι η Eλλάς οδηγείται κατά
κρηµνών. Kαι όταν ολίγον σκέπτεσθε, βλέπετε ότι ουδέ αποσύνθεσις υπάρχει ουδέ οι κρηµνοί
κατά των οποίων δήθεν φέρεται η Eλλάς”.2 Tη δηµοσιογραφική εκστρατεία εναντίον της
κυβέρνησης συµπλήρωναν οι ελιγµοί των Φιλελευθέρων ηγετών που πίστευαν πως µόνον ο
Παπαναστασίου τούς χώριζε από την εξουσία· ακόµη και οι στρατιωτικοί υπουργοί θεωρούσαν
εύκολη λεία τον πρωθυπουργό. Όλοι τους αδιαφορούσαν µήπως έπλητταν τη νεογέννητη
Δηµοκρατία αν έριχναν την κυβέρνηση προτού λύσουν κρίσιµα µεταβατικά ζητήµατα όπως ήταν
κατεξοχήν η επεξεργασία του νέου συντάγµατος και του εκλογικού νόµου, καθώς και η ίδρυση της
γερουσίας· συγκρατούνταν µόνον επειδή διαφωνούσαν για τη διαδοχή.
Aργότερα ο Παπαναστασίου συνόψισε την εµπειρία του από την ανατροπή της
Δηµοκρατικής Ένωσης, η οποία δεν θα έπαιρνε ξανά την κυβέρνηση, ως εξής: “Eγώ τουλάχιστον ...
εξ ιδιοσυγκρασίας εκ χαρακτήρος αγωνίζοµαι πάντοτε εναντίον των ισχυροτέρων εις αυτόν τον
τόπον, διότι ευρίσκοµαι εις την πρωτοπορίαν των κοινωνικών αγώνων, δεν είναι δυνατόν να
προσελκύσω εύκολα την πλειοψηφίαν του λαού, δεν είναι δυνατόν ευκόλως να είµαι Kυβέρνησις.
Eάν συνέβη µιαν φοράν να σχηµατίσω Kυβέρνησιν είναι διότι οι αγώνες των φίλων µου και εµού
συνεκεντρώθησαν επί ενός πολιτειακού ζητήµατος το οποίον ηλέκτριζεν την µεγάλην πλειοψηφίαν
του Eλληνικού λαού. Όταν καθιερώθη η Δηµοκρατία και ήρχισεν ο αγών περί του ουσιαστικού
περιεχοµένου της Δηµοκρατίας, εφανερώθη ποίον χάσµα υπήρχε µεταξύ της τότε Kυβερνήσεως και
εκείνων οι οποίοι υπεστήριζον την Kυβέρνησιν εκείνην. Aλλά εάν αγωνίζοµαι πάντοτε µε
1
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A’, σ. 248.
2
675
επιµονήν το πράττω διότι είµαι βέβαιος ότι ... πάντως ο αγών δεν µένει ατελεσφόρητος. Kαι έχω
περί τούτου ευτυχώς καλήν πείραν, διότι όλοι οι αγώνες τους οποίους διεξηγάγοµεν ... επέδρασαν
επί της ασκουµένης υπό των εκάστοτε Kυβερνήσεων πολιτικής”.1 Συνόψιζε λοιπόν, επτά χρόνια
µετά την πτώση του, την αισιόδοξη σοσιαλδηµοκρατική πίστη πως η κινητοποίηση του πληθυσµού
δεν θα προσέκρουε στο αυταρχικό κράτος που χτιζόταν την ίδια εποχή. Yποβαθµίζοντας τη
σηµασία των φασιστικών και αυταρχικών καθεστώτων όσο και της οικονοµικής κρίσης που
µεσολάβησε, αρνούνταν να αναθεωρήσει τη στρατηγική του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού που
χάραξε το 1921 - και αυτή ακόµη είχε τις ρίζες της στον προπολεµικό κόσµο. Kυρίως όµως ο
Παπαναστασίου µέχρι τέλους της σταδοδροµίας του δεν επινόησε µια στρατηγική για να
αντιµετωπίσει την αυτονόµηση της ριζοσπαστικής αριστεράς· από νωρίς έχασε τον οργανωτικό
πόλεµο µαζί της, ενώ µετά την οικονοµική κρίση του 1931-1932 έχασε οριστικά και την
πρωτοβουλία κινήσεων στο ιδεολογικό πεδίο.
Στις παραγράφους που ακολουθούν εξετάζω πρώτα τη φαινοµενική σταθεροποίηση της
κυβέρνησης την επαύριο του καθεστωτικού δηµοψηφίσµατος. Kατόπιν προσπαθώ να ερµηνεύσω
για ποιούς λόγους οι Φιλελεύθεροι και ο Kονδύλης έριξαν τον Παπαναστασίου, αδιαφορώντας
για τον κίνδυνο στον οποίο εξέθεταν έτσι το νέο πολίτευµα, κι εντοπίζω ποιές δυσαρεστηµένες
οµάδες χρησιµοποίησαν. Tέλος περιγράφω µε ποιά διαδικασία έπεσε ο Παπαναστασίου.
Διελκυστίνδες µε τους στρατιωτικούς

Σύντοµα σκιάστηκε η ευφορία των πρώτων ηµερών της Δηµοκρατικής κυβέρνησης - πάνω απ’ όλα
από τη δυσοίωνη ένταση που επικρατούσε µεταξύ του Παπαναστασίου και των στρατιωτικών οι
οποίοι αντέδρασαν στο πρόγραµµα εξοµάλυνσης.2 Mαταίως ο πρωθυπουργός έλπιζε πως θα
ασκούσε σταθεροποιητική επίδραση ο Pούσσος: ο Kονδύλης έχτιζε το φασιστικό κρατίδιό του στη
Mακεδονία, ο Xατζηκυριάκος χλευάζοντας τον κοινοβουλευτισµό δήλωνε πως η Kυβέρνηση ήταν
αποφασισµένη να µείνει στην εξουσία ακόµη και µε τη βία, ενώ ο Πάγκαλος µόλις ανέλαβε το
Yπουργείο Eννόµου Tάξεως κήρυξε στρατιωτικό νόµο (ο οποίος πάντως θα ίσχυε µετά το
δηµοψήφισµα) στις Nέες Xώρες καθώς και σε τµήµατα της Θεσσαλίας και της Φθιώτιδας µε
πρόσχηµα την αντιµετώπιση της ληστείας, προκαλώντας κατακραυγή στον τύπο.3 Aναπόφευκτα
όταν νοµιµοποιήθηκε πανηγυρικά η µεταπολίτευση µε τη λαϊκή ψήφο κι έκλεισε προσωρινά το
καθεστωτικό ζήτηµα, εξασθένησαν οι εσωτερικοί δεσµοί της συµµαχίας των Δηµοκρατικών
Φιλελευθέρων και των µεταρρυθµιστών σοσιαλιστών µε τους στρατιωτικούς. Στο εξής πρόβαλαν
οι βαθιές διαφορές αντιλήψεων που τούς χώριζαν, τις οποίες αξιοποιούσαν οι κεντρώοι για να
πλαγιοκοπήσουν τον Παπαναστασίου. O Mιχαλακόπουλος και ο Kαφαντάρης αρνήθηκαν να
συντρέξουν το συµφιλιωτικό σχέδιό του, που πρόβλεπε οριστική επιστροφή στην οµαλότητα µε
1
2
3
676
ψήφιση του συντάγµατος και νέες εκλογές εντός εξαµήνου· προτίµησαν να τόν ανατρέψουν - µε
αποτέλεσµα να υπονοµεύσουν τη νεότευκτη Δηµοκρατία.
H συµµετοχή στρατιωτικών στην κυβέρνηση προκαλούσε φόβο στους µοναρχικούς και
ανησυχία στους οπαδούς της συµφιλίωσης· ο Bενιζέλος και άλλοι πίστευαν πως ο
Παπαναστασίου ειλικρινά εργαζόταν για τη συµφιλίωση όλων των κοµµάτων υπό την αιγίδα της
Δηµοκρατίας, αλλά αργά ή γρήγορα θα καταβροχθιζόταν από τους στρατοκράτες. Πρόσθετη
αφορµή προβληµάτων ήταν οι φατριαστικές αντιδικίες µεταξύ των τελευταίων· όταν λόγου χάρη ο
πρωθυπουργός τοποθέτησε επικεφαλής του Γενικού Eπιτελείου τον Aλέξανδρο Mαζαράκη
Aινιάνα, ο Πάγκαλος έβαλε βέτο.1 Eντούτοις την επαύριο του δηµοψηφίσµατος η επικράτηση της
Δηµοκρατικής Ένωσης φαινόταν εξασφαλισµένη και η πολιτική της εξασφάλιζε επαίνους από
απροσδόκητες κατευθύνσεις: “O συνδυασµός που σχηµάτισαν ο κ. Παπαναστασίου και οι τρείς
Στρατηγοί οι οποίοι τώρα ελέγχουν τον στρατό, το ναυτικό και τα σώµατα ασφαλείας αποτέλεσε
αναµφίβολα περίοπτη επιτυχία”, ανέφερε ο Tσήταµ. “O Πρωθυπουργός ... αξίζει συγχαρητήρια για
τα ανοίγµατα που έκανε προς την πλευρά των Bασιλοφρόνων καθώς και για τον τρόπο µε τον
οποίο εργάστηκε για τη συµφιλίωση των αντιµαχόµενων µερίδων”. Προσκάλεσαν τους
αντιβενιζελικούς στους εορτασµούς για την Eκατονταετηρίδα του Bύρωνος - ο Mεταξάς και άλλοι
δέχτηκαν την πρόσκληση - και προώθησαν άλλες πρωτοβουλίες στο ίδιο πνεύµα, ενώ
ετοιµάζονταν να συµπεριλάβουν βασιλόφρονες στην επιτροπή που θα κατάρτιζε το Δηµοκρατικό
Σύνταγµα ώστε να το ψηφίσουν µέχρι τέλους του 1924· τοποθετούσαν τις νέες εκλογές τον
Oκτώβριο.2
Πρέπει να ερµηνευτεί γιατί υπονόµευσαν αυτό το θελκτικό σχέδιο οι µεταβενιζελικοί ηγέτες
των Φιλελευθέρων και, από το χώρο των στρατιωτικών, ο Kονδύλης. Ένας λόγος ήταν πως η
συµφιλίωση µε τους αντιβενιζελικούς, η οποία συνεπαγόταν την επιστροφή τους στο κοινοβούλιο
και την επανενσωµάτωσή τους στις πολιτικές διαδικασίες, αντιστρατευόταν τα συµφέροντα των
βενιζελογενών κοµµάτων που επίσης διεκδικούσαν τον κεντρώο χώρο· ο Παπαναστασίου θα είχε
σαφή ταυτότητα στο νέο σκηνικό ενώ εκείνοι όχι. H προοπτική να επιστρέψουν οι διωγµένοι
µοναρχικοί στο κοινοβούλιο, στον κρατικό µηχανισµό και στο στρατό έθιγε εξίσου σηµαντικά
υλικά συµφέροντα. H επιτυχία της Δηµοκρατικής Ένωσης θα τής επέτρεπε να εδραιωθεί ως κόµµα
εξουσίας µεταξύ του κέντρου και του αριστερού χώρου και ιδίως να βρει ερείσµατα σε κοινωνικές
κατηγορίες άµεσα εξαρτηµένες από τις κρατικές παροχές, όπως ήταν κατεξοχήν οι πρόσφυγες.
Tέλος, ο κοινωνικός προοδευτισµός του Παπαναστασίου και η άρνησή του να πατάξει την
πολιτική και συνδικαλιστική αριστερά έσπερναν ψυχωτικούς φόβους στους υπερµάχους του
κοινωνικού καθεστώτος, ενώ η αντίθεσή του προς τον επανεξοπλισµό και προς το αλυτρωτικό
1
Aλέξανδρος Mαζαράκης-Aινιάν, Aποµνηµονεύµατα, Iκαρος 1948, σ. 338· FO 371.9880/144, Cheetham προς
Ramsay McDonald, 2.5.1924/300.
2
677
πνεύµα που συντηρούσαν οι στρατιωτικοί ερµηνευόταν ως προοίµιο εσχάτης προδοσίας. Aυτούς
τους παράγοντες θα εξετάσουµε έναν προς έναν στη συνέχεια, ξεκινώντας από τον τελευταίο.
H σύγκρουση του Παπαναστασίου µε τον Kονδύλη επισηµοποιήθηκε προτού
συµπληρωθούν δυο εβδοµάδες από το δηµοψήφισµα, µε αφορµές την πρόσκληση του Mεταξά στις
επίσηµες εκδηλώσεις και την εκλογή προέδρου της Δηµοκρατίας. Όταν γιόρταζαν την
εκατονταετηρίδα του Bύρωνα στο Mεσολόγγι ο Kονδύλης, σε µια “νηπιώδη επίδειξη οργής”,
κράτησε ένα ολόκληρο δίωρο στην αποβάθρα τον Παπαναστασίου, τους επισήµους και τη
βρετανική αντιπροσωπεία προκαλώντας ξέσπασµα του πρωθυπουργού. Έπειτα επιτέθηκε στον
Zαΐµη, τον οποίο υποστήριζε ο Παπαναστασίου για πρόεδρο της Δηµοκρατίας, αντιπροτείνοντας
τον Kουντουριώτη. Kαι στις δυο περιπτώσεις αντιστρατευόταν τη συµφιλιωτική πολιτική του
Παπαναστασίου, ο οποίος όµως τόν ανάγκασε να ανακαλέσει κι εξασφάλισε την υποστήριξη των
µετριοπαθών αντιβενιζελικών· κέρδισε κύρος από αυτό το επεισόδιο, καθώς οι απαιτήσεις του
ικανοποιήθηκαν αµέσως, αλλά δεν διασκέδασε τις ανησυχίες για τις προθέσεις των στρατιωτικών.1
Tέτοιοι υποθετικοί φόβοι προκάλεσαν έναν ακόµη γύρο ατυχών προγνωστικών στο Φόρεϊν
Όφφις, το οποίο αδηµονούσε να πιστοποιήσει την καταβαράθρωση της Δηµοκρατίας και
υποτιµούσε σταθερά την ικανότητα του πρωθυπουργού να διασπάσει τους στρατιωτικούς όσο και
τον πόθο των κεντρώων να διασπάσουν την κυβέρνηση.2
Φαίνεται πως ο Kαφαντάρης υποκινούσε τις πρόωρες εξάρσεις του Kονδύλη ώστε να τόν
χρησιµοποιήσει ως µοχλό για την κοινοβουλευτική ανατροπή του Παπαναστασίου τον οποίο θα
διαδεχόταν, θεωρούσαν γενικώς, ο ίδιος ο Στρατηγός: “Όχι πως ο κ. Kαφαντάρης εγκρίνει καθ’
οιονδήποτε τρόπο τον Στρατηγό Kονδύλη, λένε όµως πως υπολογίζει στην προοπτική ότι ο
Στρατηγός θα γίνει ανυπόφορος πολύ σύντοµα, οπότε θα κληθεί να τον διαδεχτεί ο ίδιος ο κ.
Kαφαντάρης. Για τον ένα ή τον άλλο λόγο, αυτό το σχέδιο απέτυχε”. O αρχηγός των
Προοδευτικών Φιλελευθέρων όµως το θεωρούσε τόσο ιδιοφυές ώστε το επανέλαβε τον επόµενο
χρόνο µε νέο πειραµατόζωο τον Πάγκαλο, προκαλώντας τα γνωστά τραγελαφικά επακόλουθα.
Aντιθέτως απέφευγε σαν τη χολέρα τον Mιχαλακόπουλο, τον ανταγωνιστή του για την ηγεσία του
κέντρου από τον οποίο δεν τόν χώριζαν ουσιαστικές διαφορές.3
H βουλή επανέλαβε τις εργασίες της στις 19 Mαΐου· ο Παπαναστασίου σκόπευε να
ψηφίσουν τις επείγουσες µεταρρυθµίσεις ως τις 14 Iουνίου κι έπειτα να διακόψουν ξανά ως το
φθινόπωρο. Kύρωσε τα νοµοθετήµατα της Eπανάστασης (Ψήφισµα της 7ης Iουνίου 1924) και τα
στρατιωτικά νοµοσχέδια µε τα οποία ο Kονδύλης αναδιοργάνωσε εκ βάθρων το στράτευµα:
προαγωγή των επικεφαλής της Eπανάστασης (Ψήφισµα της 31ης Mαΐου 1924) και των
αξιωµατικών πληρεξουσίων, υπηρεσιακή αναδιοργάνωση, αύξηση των στρατιωτικών αποδοχών
1
2
FO 371.9880/143, Πρακτικά FO, σηµείωση Lampson, 15.5.1924· FO 371.9880/133, Πρακτικά FO, σηµείωση
Nicolson, 29.4.1924.
3
678
και συντάξεων και µείωση της θητείας από εικοσιτέσσερις σε δεκαοχτώ µήνες.1 Λίγο προτού πέσει
η κυβέρνηση ο Kαφαντάρης και ο Mιχαλακόπουλος ζήτησαν να διακόψουν τις κοινοβουλευτικές
εργασίες και ο τελευταίος πρότεινε έναν κατάλογο θεµάτων για τα οποία δεχόταν να δοθεί
νοµοθετική εξουσιοδότηση - δεν συµπεριέλαβε όµως το αγροτικό νοµοσχέδιο που είχαν ήδη
ψηφίσει κατ’ αρχήν, και ο Παπαναστασίου δήλωσε πως προτιµούσε να πέσει η κυβέρνηση παρά να
το αναβάλει. Προγραµµάτιζε να το ψηφίσουν την τελευταία εβδοµάδα των κοινοβουλευτικών
εργασιών - στο µεταξύ όµως τόν ανέτρεψαν.2
O Kαφαντάρης δικαιολογούσε την ασύστολη παρακώλυση του νοµοθετικού έργου µε
διαδικαστικά τεχνάσµατα και υποβολές ενστάσεων µη απαρτίας - χαρακτηριστικά θύµατά τους
ήταν τα νοµοσχέδια για την ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και για την αγροτική
µεταρρύθµιση - διατεινόµενος πως “αι ενστάσεις µη απαρτίας οφείλονται εις την ακολασίαν την
κυβερνητικήν”.3 Aφετέρου οι οπαδοί της κυβέρνησης διαλύονταν σε αλληλοσυγκρουόµενες οµάδες
ενώ οι πρόσφυγες πληρεξούσιοι, οι ψήφοι των οποίων ήταν απαραίτητες για την επιβίωσή της,
απειλούσαν να τήν ρίξουν εάν δεν αποσπούσε την Eπιτροπή Aποκαταστάσεως Προσφύγων από
τον έλεγχο του Mόργκενταου και των ξένων εκπροσώπων - για να τήν παραδώσει, εννοείται,
στους ιδίους. Πολλοί ήθελαν να ανατρέψουν σε πρώτη ευκαιρία τον Παπαναστασίου· του
απέσπασαν εκβιαστικά την υπόσχεση να εξετάσουν στη βουλή το προσφυγικό ζήτηµα, αλλά ο
ανασχηµατισµός της κυβέρνησης ανέστειλε τη συζήτηση.4
Eξίσου επικίνδυνες ήταν οι διαµαρτυρίες των εθνικιστών για τον καθορισµό της αλβανικής
µεθορίου, στον οποίο προχωρούσε τον ίδιο καιρό µια διεθνής επιτροπή. H κατακύρωση
δεκατεσσάρων αµφισβητουµένων χωριών στην Aλβανία παραλίγο να φέρει κυβερνητική κρίση.
Προκάλεσε κύµα αγανάκτησης το οποίο υποτίµησε ο υπουργός Eξωτερικών, αλλά την κρίσιµη
στιγµή ο Kονδύλης παρουσιάστηκε ως σωτήρας.5 Mε παρόµοιες κωλυσιεργίες οι Φιλελεύθεροι
1
Bλ. σε EΣB, συνεδριάσεις της 28ης Mαΐου (εισήγηση του Kονδύλη για τα στρατιωτικά νοµοσχέδιά του, σ. 92-96)·
της 31ης Mαΐου (προαγωγή των επικεφαλής της Eπαναστάσεως, σ. 140-144), της 3 και της 6 Iουνίου (προαγωγή
αξιωµατικών πληρεξουσίων, σ. 167-176, 208-210)· της 6ης Iουνίου (νοµοσχέδιο περί προµηθειών και εργασιών της
στρατιωτικής υπηρεσίας, σ. 210-222)· της 21ης Iουνίου για τις ευθύνες της µικρασιατικής καταστροφής (σ. 210-
222)· της 4ης και 14ης Iουλίου (αύξηση των στρατιωτικών αποδοχών, σ. 681-683, 923-929)· της 14ης Iουλίου
(στρατιωτικές συντάξεις σε πολίτες και σε οικογένειες θυµάτων πολέµου, σ. 933-935, και αφοµοίωση των
στρατιωτικών συντάξεων, σ. 929-933).
2
3
Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1103.
4
McDonald, 14.6.1924/399.
5
McDonald, 14.6.1924/399· FO 371.9880/222, Bentinck προς Ramsay McDonald, 11.7.1924/457. Στις 10 Iουλίου
επανέφεραν µε πρωτοβουλία του Mπότσαρη το ζήτηµα των δεκατεσσάρων χωριών, η συζήτηση όµως αποδείχτηκε
679
ανάλωναν τον κοινοβουλευτικό χρόνο κι εµπόδιζαν την κυβέρνηση να προωθήσει τα
µεταρρυθµιστικά νοµοσχέδια. Kοινή συνισταµένη των επικρίσεων που εκτόξευαν προς τους
υπουργούς ήταν η κατηγορία της εθνικής µειοδοσίας· εξίσου αναµενόµενη ήταν η κατηγορία του
φιλοµπολσεβικισµού, την οποία πάντως οι αστοί απεύθυναν στερεότυπα σε όλες τις αριστερές
κυβερνήσεις της Eυρώπης. Kατηγορούσαν τον πρωθυπουργό για υπερβολική διαλλακτικότητα όχι
µόνον προς τους αλβανούς και τους αντιβενιζελικούς, αλλά και απέναντι στην αριστερά. Aπό τα
τέλη Aπριλίου εξαπέλυσαν µηχανορραφίες για την αντικατάστασή του από τον Pούσσο µε
πρόσχηµα ότι έκλινε υπερβολικά προς τ’ αριστερά· εντούτοις ως τις αρχές Iουνίου πίστευαν πως η
Δηµοκρατική Ένωση θα κυβερνούσε ως τη λήξη της κοινοβουλευτικής περιόδου.1 Mε δυο λόγια οι
φιλοδοξίες των στρατιωτικών, οι ίντριγκες της Φιλελεύθερης αντιπολίτευσης και οι αξιώσεις
οµάδων όπως ήταν οι πρόσφυγες βραχυκύλωναν το νοµοθετικό έργο του Παπαναστασίου - δεν
πρόβαλλαν όµως απρόβλεπτα εµπόδια.
H πτώση της πρώτης Δηµοκρατικής Kυβέρνησης

Tα σηµαντικά προβλήµατα ανέκυψαν στο στράτευµα. Στις 8 Iουνίου στασίασαν στην Aθήνα
στρατευµένοι που καθυστερούσε η απόλυσή τους, δίνοντας στον Kονδύλη πρόσχηµα να
παραιτηθεί· ο Tσουδερός, ο Mητσοτάκης και ο Pούσσος τόν ακολούθησαν την εποµένη
προβάλλοντας εξίσου έωλες προφάσεις. O γραµµατέας του Παπαναστασίου απέδιδε πάντως την
παραίτηση του Kονδύλη στην άρνηση του πρωθυπουργού να εγκρίνει µια σηµαντική αγορά όπλων
από έναν έµπορο µε τα χαρακτηριστικά του Mποδοσάκη Aθανασιάδη. O Δαφνής δέχεται πως οι
“λόγοι που ώθησαν τους τέσσαρας να παραιτηθούν ήσαν διαφορετικοί µόνον κατ’ επιφάνειαν. Eις
την ουσίαν η παραίτησίς των απέβλεπεν εις την ανατροπήν της κυβερνήσεως. Eκινούντο και οι
τέσσαρες από παρασκήνια, εις τα οποία ο Παπαναστασίου δεν ήτο πλέον ανεκτός” - τα οποία
συνδέονταν επίσης µε τον Kαφαντάρη. O Kονδύλης υποστήριζε την αντιµετώπιση των
κοµµουνιστών µε τους τρόπους που είδαµε, ενώ ο “ήπιος και σχεδόν φιλικός τρόπος µε τον οποίο
αντιµετώπισε, ή µάλλον δεν αντιµετώπισε, την απεργία των ναυτεργατών” ο Παπαναστασίου τόν
ανάγκαζε να απολογείται στους µπολσεβικοφάγους.2 Oι αστοί, οι οποίοι επικρότησαν την
αιµατηρή καταστολή των απεργών το προηγούµενο καλοκαίρι, θεωρούσαν ύποπτη κάθε κυβέρνηση
αδιάφορη: βλ. τις συζητήσεις σε EΣB, 21ης Mαΐου και 10ης Iουλίου 1924, σ. 26-34, 802-817, στις οποίες ο
Παπαναστασίου τηρεί αµυντική στάση.
1
FO 371.9880/144, Cheetham προς Ramsay McDonald, 2.5.1924/300· FO 371.9880/175, Cheetham προς Lampson,
2.6.1924/προσωπικό· FO 371.9880/171, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 11.6.1924.
2
FO 371.9880/184, Cheetham προς Ramsay McDonald, 14.6.1924/399· B.Γ. Διαµαντόπουλος, Aπό την πολιτική και
πνευµατική ζωή του Aλεξάνδρου Παπαναστασίου, Aθήνα 1982, σ. 52-54· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 250
κ.ε.· Γ. Kαφαντάρης, EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1103· A. Δενδρινός, EΣB, συνεδρίασις 87η της
30.7.1924, σ. 1153. Bλ. και τις καταγγελίες του Παγκάλου και του Παπαναστασίου σχετικά µε τις στρατιωτικές
προµήθειες του Kονδύλη σε EΣB, συνεδρίασις 107η της 22.11.1924, σ. 383-4.
680
που άφηνε µεγάλες απεργίες να λήξουν χωρίς νεκρούς. Eντούτοις απέδιδε η ευέλικτη στάση του
πρωθυπουργού: µετά τις υπουργικές παραιτήσεις ξέσπασε απεργία αλληλεγγύης των
σιδηροδροµικών προς τους ναυτεργάτες αλλά έληξαν και οι δυο άνευ όρων όταν, έπειτα από
πιέσεις του Παπαναστασίου, ζήτησε να διακοπούν η ΓΣEE - απείλησε όµως και ο Πάγκαλος µε
επιστράτευση.1
H πολιτική κρίση συνεχιζόταν. O Παπαναστασίου µη µπορώντας να συµπληρώσει την
κυβέρνηση αναζητούσε συνεργάτες από τις Δηµοκρατικές οµάδες·2 τελικά επιβίωσε χάρη στην
υπονόµευση των σχεδίων του Kαφαντάρη από τον Mιχαλακόπουλο. O ανασχηµατισµός
ολοκληρώθηκε στις 18 Iουνίου· τοποθέτησαν στο Oικονοµικών τον ικανό δικηγόρο Kωνσταντίνο
Γκότση, στενό φίλο του Mιχαλακοπούλου ο οποίος υποσχέθηκε πως θα συνέδραµε στο υπουργικό
έργο. O Iωσήφ Kούνδουρος ανέλαβε το Yπουργείο Eννόµου Tάξεως αφήνοντας στον Πάγκαλο το
Στρατιωτικών· ο δικηγόρος και πληρεξούσιος Tροιζηνίας Γεώργιος Δουζίνας, ο νέος υπουργός
Eθνικής Oικονοµίας, θεωρούνταν επίσης ικανός.3 O Παπαναστασίου φαινόταν να εξασφαλίζει µια
προσωρινή ανάπαυλα παρά την ολοένα µεγαλύτερη δυσαρέσκεια των αστών: για τις ελάχιστες
παροχές στο λαό οι Φιλελεύθεροι ωρύονταν, διόλου πρωτότυπα, πως “αυξάνει τις δαπάνες του
δηµοσίου λογιστικού και το έλλειµµα του Προϋπολογισµού”.4 Tην επόµενη εβδοµάδα όµως
δέχτηκε ισχυρότατο πλήγµα από την ανταρσία του ναυτικού.
Tον Iούνιο είχε κορυφωθεί η δυσαρέσκεια πολλών αξιωµατικών του ναυτικού οι οποίοι
κατηγορούσαν τον Xατζηκυριάκο για ευνοιοκρατικές προαγωγές - παράπονο αδικαιολόγητο,
έλεγε η βρετανική πρεσβεία. Στις αρχές Iουλίου οι αντίπαλοι του υπουργού Nαυτικών
παραιτήθηκαν οµαδικά, ουσιαστικά εκµηδενίζοντας την επιχειρησιακή δυνατότητα του ναυτικού.5
Mολαταύτα η ανταρσία δεν κόπασε όταν παραιτήθηκε ο Xατζηκυριάκος και ανέλαβε το
Yπουργείο Nαυτικών αυτοπροσώπως ο Παπαναστασίου, έληξε όµως µόλις έχασε την εξουσία η
Δηµοκρατική Ένωση.
O πρωθυπουργός µπορούσε να παρακάµψει προσωρινά την αντίδραση των Φιλελευθέρων
κλείνοντας τη βουλή για θερινές διακοπές αλλά δεν το έκανε, αγνοώντας τη συµβουλή του
Mιχαλακοπούλου. Στα µέσα Iουλίου αντιµετώπισε τον Πάγκαλο και τον Xατζηκυριάκο που
ετοιµάζονταν ξανά να κηρύξουν δικτατορία: χρειάζονταν την υποστήριξη του κρητικού
συντάγµατος που φρουρούσε την Aθήνα, ο Παπαναστασίου όµως τούς βραχυκύκλωσε επιδέξια. O
1
2
Στο ίδιο.
3
371.9880, Yπόµνηµα Atchley εσώκλειστο στην αναφορά της 24.6.1924/415.
4
FO 371.9880/197, Cheetham προς Ramsay McDonald, 28.6.1924/422· FO 371.9880/222, Bentinck προς Ramsay
McDonald, 11.7.1924/457· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 252 κ.ε..
5
FO 371.9880/197, Cheetham προς Ramsay McDonald, 28.6.1924/422· FO 371.9880/222, Bentinck προς Ramsay
McDonald, 11.7.1924/457. Tότε προήγαγαν τον Bικέντιο Λοπρέστη σε υποναύαρχο· βλ. λεπτοµέρειες στο Σ. I.
Xαρατσής, 1023 Aξιωµατικοί ..., ό.π., σ. 105 κ.ε..
681
Mιχαλακόπουλος και ο Γονατάς τόν πίεζαν να τούς διώξει ώστε να προσεγγίσει τους κεντρώους,
εκείνος όµως χρειαζόταν την πυγµή τους καθώς αντιµετώπιζε σοβαρά προβλήµατα στη δηµόσια
και ιδίως στη στρατιωτική διοίκηση, όπως ήταν η διαρροή αποσπασµάτων της έκθεσης Mαζαράκη
για τις ευθύνες της στρατιωτικής ήττας στη Mικρά Aσία.1 Ένα άλλο ζήτηµα ήταν η πρόσφατη
αναζωπύρωση των στρατιωτικών καταχρήσεων, την οποία περίµεναν να αντιµετωπίσει µόνον ο
Πάγκαλος: είχαν να εκκαθαρίσουν τις κολοσσιαίες απάτες του 1921-1922, οι υπεύθυνοι των
οποίων έµεναν ατιµώρητοι, κι επιπλέον αρκετές καταχρήσεις των τελευταίων µηνών.2
Ήδη όµως οι κεντρώοι αξίωναν να φύγει ο Πάγκαλος ώστε να συµπληρωθεί ο παροπλισµός
του Xατζηκυριάκου και χρησιµοποιούσαν ως κριό την ανταρσία του ναυτικού, παρουσιάζοντάς
την ως αφετηρία ενός γενικότερου αντιµιλιταριστικού κινήµατος. Oι πιέσεις εναντίον του
υπουργού Στρατιωτικών κορυφώθηκαν όταν ο Kονδύλης και ο Mιχαλακόπουλος συµφώνησαν να
απαιτήσουν την αποµάκρυνσή του, η οποία περίµεναν να ρίξει την κυβέρνηση, την εποµένη όµως ο
Mιχαλακόπουλος ανακάλυψε πως τότε θα έκαναν πρωθυπουργό τον Kαφαντάρη και
υπαναχώρησε. Παρά τη µερική ανατροπή του σχεδίου στις 18 Iουλίου ο Kονδύλης κατηγόρησε
στην εθνοσυνέλευση τον Πάγκαλο πως ετοίµαζε δικτατορία. “Tα ενοχοποιητικά [για τον Πάγκαλο]
τεκµήρια που κατέθεσε δεν ήταν ιδιαιτέρως πειστικά, αλλά ακόµη λιγότερο πειστική υπήρξε η
υπεράσπιση του Παγκάλου!”. Στο µεταξύ η θέση της κυβέρνησης είχε υπονοµευτεί. Tην
προηγουµένη ένοπλοι στρατιωτικοί είχαν καταστρέψει τα τυπογραφεία δυο αντιβενιζελικών
εφηµερίδων της Θεσσαλονίκης και κακοποίησαν τους εργαζόµενους· αµέσως έγιναν συλλήψεις και
αντικατέστησαν τον αστυνοµικό διευθυντή της πόλης, ο Παπαναστασίου µάλιστα υποσχέθηκε
παραδειγµατική τιµωρία των ενόχων, αλλά η αντιπολίτευση παρουσίασε το επεισόδιο ως προοίµιο
επανόδου των στρατοκρατών. Έπειτα συζήτησαν τα δικτατορικά σχέδια του Kονδύλη και του
Παγκάλου καθώς και τη διαγωγή των στρατιωτικών στη Mικρά Aσία, ώσπου τα ξηµερώµατα ο
ξυλοδαρµός ενός αντικυβερνητικού βουλευτή από τον Kολιαλέξη έκλεισε το διάλογο.3
Tην εποµένη ο Παπαναστασίου κατακεραύνωσε τον ασυγκράτητο στρατιωτικό και ζήτησε
να κάνουν αυστηρότερο τον κανονισµό της εθνοσυνέλευσης, το κοινοβουλευτικό κλίµα όµως είχε
στραφεί εναντίον του. Όταν ο Mιχαλακόπουλος και ο Γονατάς απέσυραν την υποστήριξή τους, το
σκεπτικό των κεντρώων πληρεξουσίων συνόψισε ο Mανέττας: “H Kυβέρνησις δια της συνθέσεως
αυτής κατά το πλείστον, δια της έναντι της ιδιοκτησίας, αστικής και αγροτικής, πολιτικής της, δια
1
FO 371.9880/205, Bentinck προς Ramsay McDonald, 14.7.1924/τηλ. 178· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A΄, σ. 254
κ.ε.· EΣB, συνεδρίασις 85η της 18.7.1924, σ. 1052· B.Γ. Διαµαντόπουλος, Aπό την πολιτική και πνευµατική ζωή του
Aλεξάνδρου Παπαναστασίου, ό.π., σ. 58· Aλ. Παπαναστασίου, EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1099.
2
3
FO 371.9880/205, Bentinck προς Ramsay McDonald, 14.7.1924/τηλ. 178· FO 371.9880/207, Bentinck προς Ramsay
McDonald, 16.7.1924/τηλ. 180R· FO 371.9880/222, Bentinck προς Ramsay McDonald, 11.7.1924/457· FO
371.9880/234, Bentinck προς Ramsay McDonald, 26.7.1924/481. Bλ. επίσης την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση περί
των δικτατορικών τάσεων και της ανταρσίας του ναυτικού σε EΣB, συνεδρίασις 85η της 18.7.1924, σ. 1039 κ.ε..
682
της ελαττωµατικής διευθύνσεως των οικονοµικών του Kράτους, συνισταµένης κυρίως εσωτερικώς
µεν εις την δηµιουργίαν πολυτελών Yπηρεσιών, εξωτερικώς δε εις την ενέργειαν ασκόπων
Aποστολών, δια της κακής διαχειρίσεως των του Στρατού, και ιδία των του Στόλου,
αποσυντεθέντος τελείως ... απώλεσε την εµπιστοσύνην του µεγίστου µέρους της Kοινής Γνώµης”.
Δεν εγκατέλειψαν τον πρωθυπουργό η Σοσιαλιστική Oµάδα που είχε συσπειρωθεί γύρω από τον Γ.
Πασσαλίδη, οι Aγροτικοί εκτός από τον Mαργέτη ο οποίος προτίµησε να απόσχει, ορισµένοι από
την Eπαναστατική Oµάδα όπως ήταν ο Δ. Λεονάρδος και τέλος η Mακεδονική Oµάς, η οποία ορθά
διέκρινε πως η πτώση του θα ανέστελλε την ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης - µε
εξαίρεση οκτώ πληρεξουσίους οι οποίοι ακολούθησαν τον Γ. Mόδη. Oι εβραίοι βουλευτές
καταψήφισαν επίσης την κυβέρνηση εξαιτίας του νόµου για την Kυριακή αργία. H συνεδρίαση
έληξε µεσα σε χάος επεισοδιακών σκηνών· η ίδια η κυβέρνηση, η οποία ανατράπηκε µε 175 έναντι
131 ψήφων, ήταν απροετοίµαστη για την πτώση της.1
H προοδευτική αποσύνθεση της Δηµοκρατικής Ένωσης επέτρεψε στους παρατηρητές να
συναγάγουν εύστοχα συµπεράσµατα σχετικά µε τη µελλοντική διαµόρφωση της πολιτικής σκηνής,
αξιοποιώντας µοντέρνες έννοιες όπως του (πολιτικού) ρήγµατος και του χαρίσµατος: “Mε την
εξαφάνιση από το προσκήνιο των δυο κοµµατικών ηγετών (του κ. Bενιζέλου και του Bασιλιά
Kωνσταντίνου) η συµφιλίωση µετατράπηκε, όπως ήταν φυσικό, σε ζήτηµα πρακτικής πολιτικής.
Tα δυο µεγάλα κόµµατα, το Συνταγµατικό και το Bενιζελικό, υφίστανται µια διαδικασία
διάρρηξης (a process of cleavage) σε οµάδες οι οποίες πιθανότατα θα µείνουν σε ρευστή κατάσταση
ώσπου να παρουσιαστεί στη σκηνή κάποιος εξαιρετικός ηγέτης της µιας ή της άλλης πλευράς·
προς το παρόν δεν φαίνεται κανείς ικανός να υποδυθεί αυτόν το ρόλο, αλλά αντιθέτως υπάρχει,
όπως συµβαίνει συνήθως στην Eλληνική πολιτική, υπερεπάρκεια µετριοτήτων κι επίδοξων
αρχηγών κοµµάτων χωρίς οπαδούς”.2 H πρόβλεψη επαληθεύτηκε: µόνον η επιστροφή του
Bενιζέλου, τέσσερα χρόνια αργότερα, σταθεροποίησε πρόσκαιρα το σύστηµα.
*****
1
EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1080 κ.ε.· FO 371.9880/234, Bentinck προς Ramsay McDonald,
26.7.1924/481· βλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A΄, σ. 254 κ.ε. Σχετικά µε τη στάση των Aγροτικών βλ. και Aλ.
Παπαναστασίου, Δ. Mαργέτης, B. Aλεβιζάτος, σε EΣB, συνεδρίασις 87η της 30.7.1924, σ. 1132.
2
683
684
K E Φ A Λ A I O E N Δ E K A T O
Δ H M O K P A T I K O Σ
K A I M O N A P X I K O Σ
A Y T A P X I Σ M O Σ
On peut brûler, mutiler, abrutir, expurger les traces du passé. Mais la mémoire,
lors qu’ elle reste vivante, incite à continuer l’ histoire plutôt qu’ à la
contempler.
EDUARDO GALEANO1
H ανατροπή του Παπαναστασίου το καλοκαίρι του 1924, πρόωρη και περιττή από την άποψη των
ευρύτερων συµφερόντων της αντιµοναρχικής παράταξης, δεν έλυσε εννοείται τα πιεστικά
προβλήµατα που αντιµετώπιζε η χώρα. Aπέµενε να διευθετήσουν τη ναυτική ανταρσία, να
επαναφέρουν την πειθαρχία στο στρατό, να ανασχέσουν τη δηµοσιονοµική κατάρρευση, να βρουν
εξωτερικούς συµµάχους, να εκλέξουν αντιπροσωπευτική εθνοσυνέλευση ώστε να συµβιβαστούν µε
τους αντιβενιζελικούς, και βεβαίως να αντιµετωπίσουν το προσφυγικό ζητηµα.2 Δεν ήταν τυχαίο
πως οι κυβερνήσεις του Σοφούλη και του Mιχαλακοπούλου απέτυχαν να λύσουν τα παραπάνω
προβλήµατα. Aκριβώς επειδή οι κεντρώοι επίγονοι του Bενιζέλου δεν εµπνέονταν από το όραµα
της σταθεροποίησης ενός ισχυρού και προοδευτικού κράτους όπως ο ίδιος, ούτε από το πρόταγµα
της κοινωνικής δικαιοσύνης όπως ο Παπαναστασίου, αλλά κυρίως από την ανάγκη να
συντηρήσουν τα στελεχικά κόµµατά τους και το αστικό καθεστώς κι επίσης, όπως φαίνεται, από
κυνική εξουσιαστική ιδιοτέλεια, όταν κυριάρχησαν ελάχιστα διεύρυναν τη νοµιµοποίηση της
Δηµοκρατίας. Aπορρίπτοντας τις τακτικές και τους θεσµούς µε τους οποίους έλπιζε ο
Παπαναστασίου να προσαρµόσει στις Δηµοκρατικές µήτρες τις βλέψεις και τα συµφέροντα της
απορφανισµένης αντιβενιζελικής ελίτ και των οπαδών της, άνοιξαν δρόµο στον αυταρχισµό και
υπονόµευσαν το Δηµοκρατικό καθεστώς.
1
Eduardo Galeano, “Mémoires et malmémoires”, Le Monde Diplomatique, 521 [Août 1997], σ. 3.
2
FO 371.9880/250, Bentinck προς Ramsay McDonald, 8.8.1924/513.
685
α. H αποτυχία της Δηµοκρατίας
Tαραγµένες ηµέρες ακολούθησαν την πτώση του Παπαναστασίου. Όταν ο Mιχαλακόπουλος
διαδέχτηκε την “κυβέρνηση θερινών διακοπών”, του Σοφούλη, επιδίωξε να παγιώσει τη διάσπαση
των δυο στρατοπέδων του Διχασµού και ακολούθως να ελέγξει τον χώρο του κέντρου,
οικοδοµώντας µια συµµαχία των µεσοστρωµάτων µε µέρος των προσφύγων και µε εκπροσώπους
τοπικών συµφερόντων της Παλαιάς Eλλάδας. H προσπάθειά του να δηµιουργήσει ένα
πανελλήνιας εµβελείας κοινοβουλευτικό µπλοκ εξουσίας βρισκόταν επίσης στο ενδιάµεσο µεταξύ
του αιτήµατος που πρόβαλλε η αριστερά - το KKE όσο και η Δηµοκρατική Eνωση και οι
Aγροτικοί - για τη δηµιουργία ταξικων κοµµάτων, και της αγκίστρωσης των µοναρχικών και
βενιζελικών πολιτευτών στις παραδοσιακές µεθόδους εκπροσώπησης. Δεν είναι περίεργο λοιπόν
πως το σχέδιο για τη συσπείρωση του κέντρου στο λεγόµενο Tρίτο Kόµµα προσέλκυσε τους
µετριοπαθείς πολιτικούς.1 Eντούτοις απέτυχε και αυτό, εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης, η οποία
δυσχέραινε τον εναρµονισµό των κοινωνικών συµφερόντων, όσο και της µόνιµης αντιπαλότητας
των κεντρώων ηγετών που αντανακλούσε την απροθυµία τους να εκδηµοκρατίσουν τα στελεχικά
κόµµατα. Eλλείψει κοµµατικής δηµοκρατίας, οµογενοποιητικής ιδεολογίας και αντίπαλου δέους, η
συνένωση του κέντρου από τους διαδόχους του Bενιζέλου αποδείχτηκε αδύνατη. Aπό τις αρχές
του 1925 φάνηκε η αδυναµία του Mιχαλακοπούλου να επιβληθεί στους υπουργούς του και η
κυβέρνηση άρχισε να αποσυντίθεται. Kαλλιεργούσε δυσοίωνα τον αντικοµµουνισµό και τον
εθνικισµό,2 ενώ οι στρατιωτικοί, απειλώντας την οικονοµική ανάρρωση, προωθούσαν
µεγαλεπήβολα εξοπλιστικά προγράµµατα.3 H τελική κρίση των ξένων παρατηρητών ήταν πως
“απέτυχε να παρουσιάσει εµφανή αποτελέσµατα”·4 έτσι άνοιξε δρόµο στη δικτατορία.
O Παπαναστασίου διευκόλυνε επίσης την επικράτηση του Παγκάλου - τον οποίο ευνόησαν
αρχικά τα περισσότερα στελέχη της Δηµοκρατικής Ένωσης,5 µεταξύ των άλλων επειδή ήθελε να
ολοκληρώσει το Δηµοκρατικό σύνταγµα - αλλά σε δυο µήνες συγκρούστηκε µαζί του. Σύντοµα ο
Στρατηγός αποδύθηκε σε στρατιωτικές περιπέτειες και προσέγγισε τους µοναρχικούς: βρήκαν
κοινό έδαφος αφού οι εναλλακτικές εκδοχές του µιλιταρισµού που επαγγέλλονταν, η “εθνική” και
η “βασιλική”, χαρακτηρίζονταν από οργανικές αναλογίες και σε λίγα σηµεία διαφοροποιούνταν
πέρα από την ύπατη πηγή της νοµιµότητας που αναγνώριζαν - το Θρόνο ή το Έθνος. Έτσι ο
1
FO 371.10768/4, Cheetham προς Chamberlain, 19.1.1925/31· FO 371.10768/10, Cheetham προς Chamberlain,
9.3.1925/92.
2
Bλ. την αναλυτική αναφορά του Cheetham σχετικά µε τα ξένα σχολεία που λειτουργούσαν στην Eλλάδα στο FO
371.10770/153-156, Cheetham προς Chamberlain, 3.2.1925/44. Σχετικά µε τη σκλήρυνση της στάσης της ελληνικής
κυβέρνησης έναντι των ξένων σχολείων βλ. FO 371.10770/152-184.
3
FO 371.10766/6, Πρακτικά FO, σηµείωση Nicolson, 28.2.1925.
4
FO 371.11334/19, υπόµνηµα J. D. Greenway, “Memorandum on Greek Party Politics Between 1915 and 1926”.
5
FO 371.10768/69, υπόµνηµα Atchley, εσώκλειστο σε επιστολή από 17.7.1925/225.
686
Πάγκαλος µεταπήδησε αβίαστα στην άλλη όχθη και τον ερωτεύτηκαν κεραυνοβόλα οι µοναρχικοί.
Mιλούσε πλέον κοινή γλώσσα µε την Πολιτεία και µε τη Nέα Hµέρα, από τις οποίες τόν χώριζαν
ποταµοί αίµατος, αλλ’ όχι και µε τον Παπαναστασίου που επιδίωκε δηµοκρατικές
µεταρρυθµίσεις. Παρά την αδιάλλακτη αντιπολίτευση του Δηµοκρατικού ηγέτη όµως εξασφάλισε
την υποστήριξη πολλών στρατιωτικών της Δηµοκρατικής Ένωσης και ακόµη και του Aραβαντινού
- καθώς και την έµµεση συµπαράσταση του Bενιζέλου.1
Mετά την ανατροπή του Προέδρου, στην οποία πρωτοστάτησε αδιάλλακτα ο
Παπαναστασίου, η τριχοτόµηση του στρατού στην κονδυλική, την παγκαλική, και την πλαστηρική
µερίδα του αφαίρεσε κάθε δυνατότητα ενιαίας δράσης κι ενίσχυσε τις προοπτικές πολιτικής λύσης.
H λαϊκή εξέγερση της 9ης Σεπτεµβρίου του 1926 στην Aθήνα έδειξε πως οι στρατιωτικοί είχαν
εξαντλήσει την υποµονή του πληθυσµού. O Kονδύλης, που ετοίµαζε δική του δικτατορία,
αναγκάστηκε να παραδώσει την εξουσία έπειτα από ελεύθερες και ανόθευτες εκλογές τον
Nοέµβριο· η Δηµοκρατική Eνωση πήρε 62.000 ψήφους, δηλαδή 6,5% του συνόλου και δεκαεφτά
έδρες, ενώ η υπόλοιπη αριστερά (KKE και AKE), που εµφανιζόταν για πρώτη φορά ως σηµαντική
δύναµη, συγκέντρωσε περίπου 7,5% και δεκατέσσερις έδρες.2 Σύντοµα ορκίστηκε η Oικουµενική
Kυβέρνηση υπό τον Zαΐµη· τα ζητήµατα τα οποία ήθελε να λύσει ήταν η επικύρωση του
συντάγµατος, η στερέωση του κοινοβουλευτισµού, η επαναφορά των απότακτων µοναρχικών
αξιωµατικών και η αναστήλωση της οικονοµίας. Στη Δηµοκρατική Eνωση έδωσαν το Yπουργείο
Γεωργίας το οποίο ανέλαβε ο ίδιος ο Παπαναστασίου µε υφυπουργό τον Mπακάλµπαση·3
εντούτοις η κυβέρνηση βάδιζε από κρίση σε κρίση κι ευθύς ο Παπαναστασίου συγκρούστηκε µε τον
Kαφαντάρη που ήθελε να περικόψει τον προϋπολογισµό του υπουργείου του.4 H Δηµοκρατία
νοµιµοποιήθηκε de facto µε τη συµµετοχή των αντιβενιζελικών στην Oικουµενική Kυβέρνηση, αλλά
η ηγεσία των Φιλελευθέρων κατέστρεψε τη µεγάλη ευκαιρία που διέγνωσε ο Bενιζέλος το
καλοκαίρι του 1927, να κλείσει οριστικά το καθεστωτικό ζήτηµα µε επικυρωτικό δηµοψήφισµα· οι
συνέπειες αυτής της αποτυχίας βάρυναν αργότερα.
Στο Yπουργείο Γεωργίας ο Παπαναστασίου προώθησε την αγροτική µεταρρύθµιση και την
κρατική παρέµβαση στη γεωργία - από την ενίσχυση της παραγωγής και την περιστολή της
τοκογλυφίας µε την ίδρυση της Aγροτικής Tράπεζας, ως τη ρύθµιση της αγοράς και των τιµών σε
βασικά προϊόντα. Aυτά τα µέτρα, µαζί µε τη διανοµή των µεγάλων κτηµάτων η οποία
ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του 1920, προσέδεσαν τους νέους µικροϊδιοκτήτες στη Δηµοκρατία. H
Δηµοκρατική Ένωση πρακτικά συµφώνησε µε την οικονοµική και δασµολογική πολιτική των
1
FO 371.11335/72, McKillop προς Chamberlain, 14.7.1926/276· FO 371.11335/81, McKillop προς Chamberlain,
14.7.1926/283· βλ. και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., σ. 318 κ.ε..
2
3
FO 371.12175/226, Loraine προς Chamberlain, 26.2.1927/80.
4
FO 371.12168/33, υπόµνηµα Atchley συνηµµένο σε επιστολή 10.1.1927/12.
687
αστικών κοµµάτων,1 παράλληλα όµως στρεφόταν προς τ’ αριστερά και µετασχηµατιζόταν στο
Aγροτεργατικό Kόµµα, όπου προοδευτικά ενισχύονταν οι µαζικές οργανώσεις των βόρειων
επαρχιών εις βάρος των παραδοσιακών πολιτευτών. Όταν πάντως επέστρεψε ο Bενιζέλος οι
Aγροτεργατικοί τόν στήριξαν, λιγότερο στο εσωτερικό όπου νωρίς κατάγγειλαν τον “αυταρχισµό”
του και περισσότερο σε ζητήµατα εξωτερικής πολιτικής όπως ήταν η προσέγγιση µε την Tουρκία
και µε τις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες.
Tο 1928 ο Bενιζέλος ένωσε υπό την ηγεσία του τον ενδιάµεσο χώρο µεταξύ Aγροτικού
Kόµµατος και Προοδευτικών Φιλελευθέρων· συµµάχησε στις εκλογές µε τον Παπαναστασίου και
πρόσφερε αρκετές έδρες στο Aγροτεργατικό Kόµµα. Eντούτοις εκείνο βρίσκονταν πλέον σε
διαφορετική τροχιά από τους Φιλελευθέρους· οι παρατηρητές το θεωρούσαν ως “έµβρυο ενός
Σοσιαλιστικού κόµµατος” που µπορούσε να εξελιχθεί σε ηγεµονική δύναµη,2 καθώς ευνοούνταν
µάλιστα από τις αιώνιες εσωτερικές διαµάχες των Aγροτικών και από την αποµόνωση του
Kοµµουνιστικού Kόµµατος που υιοθέτησε εργατιστική ιδεολογία µετά το Tέταρτο Συνέδριο του
1928.3 Tώρα η διφυία των Aγροτεργατικών γεννούσε ελπίδες: αντιθέτως από τους ανταγωνιστές
τους, είχαν αφενός ηγέτη πανελλήνιας επιρροής και ισχυρούς πολιτευτές και αφετέρου προοπτικές
µαζικοποίησης. Aπέκτησαν σταθερή δοµή και κατά κανόνα δηµοκρατική λειτουργία, αλλά ο
Παπαναστασίου προσπάθησε επανειληµµένα να ανασχέσει την άνοδο των συλλογικών οργάνων
και τη στροφή τους προς τ’ αριστερά.
Oι Aγροτεργατικοί πραγµατοποίησαν δυο αντιπροσωπευτικά και γενικώς επιτυχηµένα
συνέδρια, στα οποία πάντως επιβεβαιώθηκαν οι πάγιες εντάσεις µεταξύ των συλλογικών
οργανώσεων και των πολιτικών στελεχών. Στην οργανωτική δοµή που διαµόρφωσαν τελικά, οι
Δηµοκρατικές Eνώσεις συγκέντρωναν την κοµµατική εξουσία στο ενδιάµεσο επίπεδο των
περιφερειών, δηλαδή µεταξύ των απλών µελών των τοπικών ή πρωτοβάθµιων οργανώσεων και
της εθνικής ηγεσίας η οποία πλαισίωνε τον “Aρχηγό”. O διφυής χαρακτήρας του κόµµατος
αποτυπώθηκε στην πρόβλεψη ότι µέλη των περιφερειακών Eνώσεων µπορούσαν να είναι
πρωτοβάθµιες κοµµατικές οργανώσεις αλλά και µεµονωµένα άτοµα: δέχονταν κατευθείαν στις
περιφερειακές Eνώσεις παράγοντες της δηµόσιας ζωής. Συµµετείχαν επίσης σ’ αυτές οι σύλλογοι
και οι νεολαίες του κόµµατος που υπήρχαν σε κάθε περιοχή, αλλά και οργανώσεις τις οποίες
εξαιρούσαν από την τυπικά δηµοκρατική και γραφειοκρατικά ρυθµισµένη λειτουργία.
Συγκροτούσαν µε δηµοκρατικές διαδικασίες τα Διοικητικά Συµβούλια που είχαν επικεφαλής τους,
ο Παπαναστασίου όµως εµπόδισε να προχωρήσει η οργανωτική οµογενοποίησή τους µε τον ταχύ
ρυθµό που ήθελαν τα στελέχη των µαζικών οργανώσεων.4
1
2
FO 371.13658/66, Harvey προς Henderson, 10.10.1929/470.
3
G. Mavrogordatos, Stillborn..., o.π., σ. 148.
4
Aγροτικόν και Eργατικόν Kόµµα της Eλλάδος. Δηµοκρατική Eνωσις ... Kαταστατικόν. Δια τον κ. Πρόεδρον, ως
ετροποποιήθη... 2.2.1934/ αρ. πρωτ. 411.
688
O “Aρχηγός” άλλωστε, έστω και βαρυγκοµώντας, συσπείρωνε µε κάθε µέσο στην Παλαιά
Eλλάδα “προοδευτικούς” πολιτευτές: “παρέστη ανάγκη”, γράφει έπειτα από µια επίσκεψη στην
Tρίπολη, “να βαφτίσω ένα παιδί. Ήταν µια αγγαρεία ψυχική ... δεν µπορώ να υποφέρω αυτή τη
βάρβαρη συνήθεια των ειδωλολατριών που έχουν τόσο συνδεθεί µε τον παλαιοκοµµατισµό”.1
Bλέπουµε επίσης, λόγου χάρη, έναν επικεφαλής των Aγροτεργατικών στην Πελοπόννησο, τον K.
Bουδούρη, να λειτουργεί παροµοίως µε τους εκπροσώπους των στελεχικών κοµµάτων: έχει
απόλυτη ελευθερία στην κατάρτιση των τοπικών συνδυασµών και δεν δίνει λόγο σε συλλογικά
όργανα, στήνει ψηφοδέλτια µέσω προσωπικών επαφών µε άλλους πολιτευτές και δεν στηρίζεται σε
κοµµατικούς µηχανισµούς για την προεκλογική εκστρατεία· πληγώνεται µάλιστα όταν ο
Παπαναστασίου ενισχύει τον τοπικό ανταγωνιστή του N. Mπακόπουλο.2 Ήταν φυσικό να
εµφανιστούν τέτοια παράπονα όσο δεν θεσµοποιούσαν πλήρως την κοµµατική λειτουργία και
άφηναν ύπατες ευθύνες στα χέρια του Παπαναστασίου.
Eις βάρος των πολιτευτών λειτουργούσε όµως η κοινωνική πόλωση. Aκόµη και κατά τη
σχετική οικονοµική άνθηση πριν από την κρίση, η θέση των εργατικών και των υπαλληλικών
στρωµάτων ήταν κάθε άλλο παρά αξιοζήλευτη· συγκαιρινά µυθιστορήµατα όπως οι Δεσµώτες του
Aγγελου Tερζάκη περιέγραφαν παραστατικά τη στερηµένη καθηµερινότητα και την ασφυκτική
απόγνωση της ζωής των λαϊκών στρωµάτων. Kαθώς ελάχιστες ελπίδες έδινε το αστικό καθεστώς
για την ικανοποίηση των προσδοκιών που αφύπνιζε η νεωτερικότητα, ενώ µετά το 1922 δεν
διέθετε µαζικές ιδεολογίες ικανές να επαναφοµοιώσουν την κοινωνική αµφισβήτηση, η
νοµιµοποίηση της πολιτικής εξουσίας διαβρωνόταν βαθµιαία. H κρατική καταστολή δεν ακύρωνε
την έλξη που ασκούσαν στους απόκληρους η επαναστατική αριστερά αλλά και η αυταρχική δεξιά.
Eνώ θέσπισαν άλλωστε µια όχι ευκαταφρόνητη κοινωνική νοµοθεσία την τελευταία εικοσαετία,
όπως διατύπωνε επιγραµµατικά ο Παπαναστασίου αυτή “είχε περιορισµένα αποτελέσµατα - αφ’
ενός εξαιτίας της ελλειπούς εφαρµογής της, αφ’ ετέρου εξαιτίας των ατελειών της, και τέλος
εξαιτίας της ανεπαρκούς οργάνωσης των εργατών και της ανώµαλης πολιτικής και οικονοµικής
κατάστασης”.3
1
Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 22.8.1931, όπως παρατίθεται σε Παύλος Πετρίδης, “H πορεία προς τη
(1931-1936), σε ΘIΠM, σ. 174.
2
Eπιστολή K. Bουδούρη προς Aλ. Παπαναστασίου, 11.2.1936, σε AΠΛ, φακ. 2.
3
A.P. Papanastasiou, La politique sociale de la Grèce, ό.π., σ. 16 [ΣΣ: η µετάφραση δική µου]· Aγγελος Tερζάκης,
Δεσµώτες [1932], Eστία 5 1995. Mια εύγλωττη περιγραφή των φριχτών συνθηκών διαβίωσης των λαϊκών
στρωµάτων στη Θεσσαλονίκη εκείνης της εποχής βλ. στο Γιώργος Mουτάφης, H οικονοµική και κοινωνική δοµή
της Θεσσαλονίκης, 1929-1933. Mια προκαταρκτική εξέταση, ανάτυπο από τον δεύτερο τόµο της επιστηµονικής
επετηρίδας “Θεσσαλονίκη” του Kέντρου Iστορίας Θεσσαλονίκης του Δήµου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1990, σ.
406-409.
689
Oπωσδήποτε η συµµαχία των Aγροτεργατικών µε τους Φιλελευθέρους απέδωσε καρπούς.
Στην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε ο Bενιζέλος προσπάθησε, συµπληρωµατικά προς την
καταστολή του “Iδιωνύµου”, να ενσωµατώσει την εργατική τάξη συνεχίζοντας τον κρατικό
πατερναλισµό. Kεντρικό ρόλο στο σχεδιασµό και στην εφαρµογή του τελευταίου έπαιξαν οι
“Kρατικοί Σοσιαλιστές” οι οποίοι συνδέονταν ανέκαθεν µε τον Παπαναστασίου και ήδη κατείχαν
ανώτερες διοικητικές θέσεις· επιπλέον αξιοποίησαν θετικά τη συνδροµή του Διεθνούς Γραφείου
Eργασίας της Kοινωνίας των Eθνών. H αντίθεση στην προστατευτική εργατική πολιτική προήλθε
κυρίως από τις εργοδοτικές ενώσεις, ενώ η πολιτική φόρτιση του ζητήµατος παρέµεινε µικρή: τα
στελέχη των αντιβενιζελικών όσο και των Φιλελευθέρων το αντιµετώπιζαν εξίσου χλιαρά.1 Ήδη
από το 1930 όµως αισθάνθηκε η Eλλάδα την οικονοµική κρίση που έπληξε τις χώρες του
καπιταλιστικού κέντρου. Oι σηµαντικότεροι τοµείς της οικονοµίας, η ναυτιλία και η παραγωγή
καπνού και σταφίδας ήταν συνάµα και οι πιο ευαίσθητοι στις εξωτερικές διακυµάνσεις, ενώ
σύντοµα δυσκολίες στη γεωργία των βόρειων επαρχιών έπληξαν σκληρά τους πρόσφυγες.2 Aπό
τον Iούλιο οξύνθηκαν τα οικονοµικά προβλήµατα των λαϊκών τάξεων και η αναταραχή δεν
κόπαζε όσους κοµµουνιστικούς δακτύλους και αν έβρισκαν οι αρχές πίσω από κάθε αίτηµα των
εργαζοµένων. Tέλη του χρόνου η κυβέρνηση συγκρούστηκε βίαια µε τους µισθωτούς.3
Ως το καλοκαίρι του 1931 φάνηκε πως η κρίση δεν αφορούσε απλώς το Kόµµα
Φιλελευθέρων αλλά ολόκληρο το πολιτικό σύστηµα. Tα στελεχικά κόµµατα αδυνατούσαν να
εκφράσουν τους κοινωνικούς ανταγωνισµούς που πρόβαλλαν τώρα στο προσκήνιο. H βάση των
πολιτικών συγκρούσεων µετατοπιζόταν σε σχέση µε το παρελθόν· δεν αφορούσε πλέον το
καθεστωτικό ζήτηµα αλλά την εξωτερική πολιτική και την κατανοµή του κοινωνικού προϊόντος.
Για την επαναφορά της µοναρχίας ενδιαφέρονταν κυρίως η τέως αυλή και οι οπαδοί της στη
“µικρή κοινωνία της Aθήνας”, αλλά µικρό λαϊκό έρεισµα διέθεταν. Aπό αυτή την άποψη η
αναβίωση του Διχασµού, στην οποία πρωτοστάτησε ο Bενιζέλος ευελπιστώντας να συσπειρώσει
τους αντιβασιλικούς, εξέφραζε αδράνειες του πολιτικού λόγου· αποτελούσε, πέρα από τα
βραχυπρόθεσµα κίνητρα των πρωταγωνιστών και τις συγκυριακές αιτίες της, µιά εν µέρει
ασύνειδη προσπάθεια αυτοσυντήρησης ενός πολιτικού συστήµατος που ανακύκλωνε τα
προβλήµατα στη βάση των οποίων είχε συγκροτηθεί και για τα οποία διέθετε έτοιµες απαντήσεις -
µοναρχία ή Δηµοκρατία; - ούτως ώστε να παρακάµψει τα κοινωνικά προβλήµατα γύρω από τα
οποία αποκρυσταλλώνονταν τα νέα µαζικά και ταξικά κόµµατα.
Kαθώς οι αστοί έβλεπαν την έξαρση της κοινωνικής αναταραχής στη Θεσσαλονίκη και στις
καπνοπαραγωγικές περιοχές ως “κοµµουνιστική δραστηριότητα”, σκέφτηκαν αρχικά να τήν
1
Bλ. Aντώνης Λιάκος, “‘Aπό κράτος φύλαξ εις κράτος πρόνοια;’ Oι παράµετροι της εργατικής πολιτικής στον
µεσοπόλεµο”, σε Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών 3, 4
και 5 Δεκεµβρίου 1986, EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988.
2
Bλ. σχετικά και σε FO 371.15237/3, Eτήσια αναφορά για την Eλλάδα (1930), 27.1.1931.
3
FO 371.15237/3, Eτήσια αναφορά για την Eλλάδα (1930), 27.1.1931.
690
αντιµετωπίσουν µε “µια αντίπαλη ζύµωση µε τη µορφή µιας Eθνικιστικής οργάνωσης
‘χαλυβδοκράνων’”,1 οι οποίοι οργάνωσαν παρελάσεις κυρίως στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες
µακεδονικές πόλεις αλλά δεν απέκτησαν µαζική επιρροή ούτε αξιόλογους ηγέτες. Ως εναλλακτική
λύση στο φασισµό εξέταζε ο βρετανός πρέσβυς την προσπάθεια του Παπαναστασίου να
συσπειρώσει τα µετριοπαθή αγροτικά και σοσιαλιστικά στοιχεία: “Eάν πετύχει, το κόµµα του θα
πρέπει να εξασθενήσει το Kοµµουνιστικό κίνηµα αφαιρώντας µεγάλο µέρος των πιθανών οπαδών
του”.2 Aποτύπωσε µάλιστα την παράλυση του πολιτικού συστήµατος στο οποίο θα έδινε τη
χαριστική βολή η οικονοµική κρίση:
Tα παλαιά πολιτικά κόµµατα και οµάδες είναι, πράγµατι, απαρχαιωµένα. Γεννήθηκαν όταν
το ζήτηµα ήταν Δηµοκρατία εναντίον Mοναρχίας και φθίνουν παράλληλα µε την παρακµή
αυτού του ζητήµατος. Δεν υπάρχουν άλλα πρώτης τάξης ζητήµατα αρχής για να διαιρέσουν
τα κόµµατα, τα οποία επιβιώνουν χάρη σε προσωπικούς δεσµούς πίστης και
ανταγωνισµούς. Tο Kόµµα Φιλελευθέρων του κ. Bενιζέλου είναι στην πραγµατικότητα ένας
συνασπισµός οµάδων προσκολληµένων σε ελάσσονες ηγέτες, οι οποίοι µε τη σειρά τους
είναι προσκολληµένοι προσωπικά στον κ. Bενιζέλο, και συµπεριλαµβάνει κόσµο τόσο της
Δεξιάς όσο και της Aριστεράς. Tο Bασιλικό κόµµα, που σχηµατίστηκε στην ίδια βάση,
περιλαµβάνει λιγότερους ανθρώπους της Aριστεράς αλλά δεν υπάρχει τίποτε που να
χωρίζει τα µετριοπαθή στοιχεία του από το Bενιζελικό κόµµα του κ. Kαφαντάρη. Tο
τελευταίο είναι, πάλι, προϊόν προσωπικού ανταγωνισµού µεταξύ του κ. Kαφαντάρη και
του κ. Bενιζέλου και των ακολούθων τους· η ύπαρξή του δεν αφορά ζητήµατα αρχής ... Δεν
υπάρχουν όµως ακόµη ενδείξεις δηµιουργίας πραγµατικών πολιτικών κοµµάτων της Δεξιάς
ή της Aριστεράς, εκτός αν οι υποµονετικές προσπάθειες του κ. Παπαναστασίου να
σχηµατίσει το Eργατικό - Σοσιαλιστικό κόµµα του γράφουν όντως το Mενέ-Θεκέλ-Φαρές
[του πολιτικού συστήµατος].3
O Παπαναστασίου εστίασε την κριτική του στον αυταρχισµό του Bενιζέλου· στο πεδίο της
οικονοµικής πολιτικής οι “αψιµαχίες µας µε την κυβέρνηση δεν είναι και τόσο σπουδαίες”, έγραφε
τέλη του 1931.4 Προτού χάσουν όµως τη “µάχη της δραχµής” αναζήτησε εναλλακτική οικονοµική
πολιτική και αναθέρµανε την αντικαπιταλιστική ρητορεία του. Διακήρυξε πως “το σύστηµα το
σήµερον εν ισχύι, της ελευθερίας των συναλλαγών, επί του οποίου στηρίζεται ο
κεφαλαιοκρατισµός, εχρεωκόπησεν. Eίναι ανάγκη ν’ αντικατασταθή υπό ενός συστήµατος
1
FO 371.15232/190, Ramsay προς Henderson, 17.8.1931/405.
2
Στο ίδιο.
3
Στο ίδιο· για την αποτυχηµένη απόπειρα προσέγγισης της Bουλγαρίας βλ. Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 70-
71.
4
Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 23.11.1931, όπως παρατίθεται σε Παύλος Πετρίδης, “H πορεία προς τη
(1931-1936), ό.π., σ. 176.
691
καθωδηγηµένης οικονοµίας, η οποία να υποτάσση τα άτοµα εις το γενικώτερον κοινωνικόν και
κρατικόν συµφέρον”. Eπείγε λοιπόν να εφαρµόσουν ένα “πλήρες σύστηµα µέτρων” για την έξοδο
από την κρίση προτού ξεσπάσουν, “και δικαίως, κοινωνικαί εξεγέρσεις”. Kύριος άξονας των
προτάσεών του ήταν η “δια της κρατικής επεµβάσεως λελογισµένη διεύθυνσις της οικονοµίας µε
την δηµιουργίαν κεντρικών κοινωφελών οργανισµών”· ειδικότερα ζητούσε να επιβάλουν κρατικό
έλεγχο της συναλλαγµατικής πολιτικής (εγκαταλείποντας τον κανόνα χρυσού) και του εξωτερικού
εµπορίου ως προοίµιο της κρατικής διεύθυνσης της οικονοµίας, να προωθήσουν την οικονοµική
ενσωµάτωση των βαλκανικών χωρών και να ενισχύσουν την παραγωγή µε προστατευτικά µέτρα
και µε δηµοσιονοµικές µεταρρυθµίσεις. Όσο για τα µέσα του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, δεν
ήταν πια και τόσο βέβαιος. “Έρχονται στιγµές”, έγραφε σε ιδιωτική επιστολή, “που σκέπτοµαι ότι
χωρίς µια ριζική επανάσταση και τη χρησιµοποίηση βίας δεν µπορεί να συγχρονιστεί αυτός ο
λαός, γιατί µε νόµιµα µέσα δεν µπορούν να υπερνικηθούν οι σκοτεινές δυνάµεις που έχουν στη
διάθεσή τους εκείνοι που κατέχουν στα χέρια τους τα υλικά µέσα”. Στη συνέχεια, όσο σκοτείνιαζε
το πολιτικό σκηνικό, τόσο σαφέστερα εξήρε τις “δικαιολογηµένες” και “ωφελίµους”
επαναστάσεις.1
Kοµβικό σηµείο των προτάσεών του, από τις αρχές Aπριλίου του 1932, έγινε η εγκατάλειψη
του κανόνα χρυσού και γενικώς του ελεύθερου εξωτερικού εµπορίου: µόνον έτσι θα ισοστάθµιζαν
τις ζηµίες των διάφορων τάξεων και θα συντηρούσαν έναν κοινωνικό συµβιβασµό. Tο σχέδιό του
ήταν να περιορίσουν τα κρατικά έξοδα και τις πληρωµές του εξωτερικού χρέους, και συνάµα να
ενισχύσουν το εµπορικό ισοζύγιο καθιερώνοντας πλήρες σύστηµα κλήρινγκ σε συνεργασία µε
βαλκανικές χώρες· µε κεντρικά εµπορικά µονοπώλια θα προσανατόλιζαν εκεί τις εισαγωγές και θα
προστάτευαν τις εξαγωγές. Tέλος θα στήριζαν την πρωτογενή παραγωγή µειώνοντας τα
δηµοσιονοµικά βάρη των αγροτών, καθώς και τη βιοµηχανία µε τη βαθµιαία εκτέλεση
παραγωγικών έργων, τη µείωση των εισαγωγών και την τόνωση των εξαγωγών από τους
κρατικούς φορείς· η ναυτιλία επίσης θα ευνοούνταν από την προσέγγιση µε τις βαλκανικές χώρες.
Στο µεταξύ θα προστάτευαν εν µέρει τους εργαζόµενους εφαρµόζοντας άµεσα τις κοινωνικές
ασφαλίσεις.2 Παρόµοιους κοινωνικούς συµβιβασµούς, οι οποίοι αποδείχτηκαν εξαιρετικά
επιτυχείς, προωθούσαν την ίδια εποχή οι σκανδιναβοί σοσιαλδηµοκράτες.
1
Aλ. Παπαναστασίου, “Πρέπει να εγκαταλειφθή η ρήτρα του µάλλον ευνοουµένου κράτους”, Eργασία 108
[23.1.1932], σ. 82-83· Aλ. Παπαναστασίου, “Aι δυνατότηται αυξήσεως της εξωτερικής εξαγωγής µας”, Eργασία 112
[20.2.1932], σ. 208-210· Aλ. Παπαναστασίου, “Eίναι συµφέρουσα η αποµάκρυνσις εκ της χρυσής βάσεως;”, Eργασία
119 [9.4.1932], σ. 433-434· επιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 23.12.1931, όπως παρατίθεται σε Παύλος Πετρίδης,
“H πορεία προς τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου. Mαρτυρίες από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Aλέξανδρου
Παπαναστασίου (1931-1936), ό.π., σ. 176.
2
Aλ. Παπαναστασίου, “Πρέπει να εγκαταλειφθή η ρήτρα του µάλλον ευνοουµένου κράτους”, Eργασία 108,
[23.1.1932], σ. 82-83· Aλ. Παπαναστασίου, “Aι δυνατότηται αυξήσεως της εξωτερικής εξαγωγής µας”, Eργασία 112
692
Eντέλει ο Bενιζέλος, προσπαθώντας να εκτονώσει τη λαϊκή αναταραχή χωρίς να χάσει τον
πολιτικό έλεγχο και µε καταρρακωµένο γόητρο µετά την ήττα στη “µάχη της δραχµής”, παρέδωσε
την πρωθυπουργία στον Παπαναστασίου: η δεύτερη κυβέρνησή του ορκίστηκε στις 26 Mαΐου του
1932· δίπλα στα στελέχη των Aγροτεργατικών περιλάµβανε τεχνοκράτες και πολλούς
εξωκοινοβουλευτικούς.1 Διέθετε όµως ελάχιστους βουλευτές και θεωρούνταν επιφορτισµένη
απλώς µε τη διαχείριση της κρίσης ως τις εκλογές. Σύµφωνα µε τον Δαφνή “έγινε δεκτή µε
ικανοποίησιν από µεγάλην µερίδα της κοινής γνώµης”, αλλά µε ανησυχία από τους πολιτικούς
παράγοντες και από τις δυτικές Δυνάµεις: σε σχέση µε την οικονοµία, ο Παπαναστασίου λίγο
προτού αναλάβει την εξουσία δήλωσε πως “η αντοχή του λαού θα ορίσει το µέτρον της υπηρεσίας
των δανείων”· διεκδικούσε την πατρότητα της λύσης που υιοθέτησαν για τον περιορισµό των
απαιτήσεων των ξένων πιστωτών του δηµοσίου και τόνιζε πως “όταν παρέλθη η παθολογική
κατάστασις της οικονοµίας”, θα τούς έδιναν “ό,τι είνε δυνατόν, διότι στοιχειώδης ηθική και
οικονοµική αρχή είνε, ότι εις το σηµείον της εξαντλήσεως που έφθασεν ο Eλληνικός λαός, η
αντοχή αυτού πρέπει να προσδιορίση το µέτρον της ικανοποιήσεως των ξένων δανειστών”. Kατά
τα λοιπά συµφωνούσε µε τις αιµατηρές κρατικές οικονοµίες.2 Στις προγραµµατικές δηλώσεις της
3ης Iουνίου σκιαγράφησε µετριοπαθή πολιτική, αλλά παραιτήθηκε όταν ο Bενιζέλος
βραχυκύκλωσε την άµεση εφαρµογή των κοινωνικών ασφαλίσεων. Σύµφωνα µε τον Δαφνή, αιτία
της µεταστροφής του Bενιζέλου ήταν η έντονη αντίδραση του κοµµατικού µηχανισµού και του
τύπου των Φιλελευθέρων που φοβούνταν µήπως τα φιλολαϊκά µέτρα έστρεφαν τους ψηφοφόρους
στους Aγροτεργατικούς.3 Eξίσου ισχυρός φόβος των Φιλελευθέρων, τον οποίο αντανακλούσαν οι
καταγγελίες περί “ταξικού κόµµατος”, ήταν µήπως η άνοδος του Παπαναστασίου στην εξουσία
έφερνε πολιτικές µεταρρυθµίσεις όπως ήταν η αναλογική εκλογή, οι οποίες θα υπονόµευαν τη θέση
των στελεχικών κοµµάτων· συνδεόταν µάλλον µε το φαινόµενο που επισήµανε επίσης ο Δαφνής,
πως οι αγροτικοί και οι κοµµουνιστές ενισχύονταν κυρίως εις βάρος των αντιβενιζελικών,4 ενώ το
Aγροτεργατικό Kόµµα απευθυνόταν κυρίως στην πελατεία των Φιλελευθέρων οι οποιοι
αρνούνταν ακόµη και να θεσµοποιήσουν στοιχειωδώς τη λειτουργία τους: ως λίγο πριν τις
εκλογές µόνον οι Aγροτικοί, οι Kοµµουνιστές, οι Aγροτεργατικοί και οι Eθνικοδηµοκρατικοί
είχαν δηµοσιεύσει προγράµµατα.5
[20.2.1932], σ. 208-210· Aλ. Παπαναστασίου, “Eίναι συµφέρουσα η αποµάκρυνσις εκ της χρυσής βάσεως;”, Eργασία
119 [9.4.1932], σ. 433-434.
1
FO 371.15966/127, υπόµνηµα Atchley εσώκλειστο στην επιστολή Ramsay προς Sargent, 28.5.1932/249.
2
Aλ. Παπαναστασίου σε Eργασία 125 [21.5.1932], σ. 624-5· Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 138· FO
371.15966/122, Ramsay προς Sargent, 28.5.1932/249.
3
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 139· βλ. στο ίδιο τα προσχήµατα και το παρασκήνιο της παραίτησης
Παπαναστασίου.
4
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 153.
5
FO 371.15966/184, Ramsay προς Simon, 23.7.1932/348.
693
O Παπαναστασίου διέκρινε πως η σταθεροποίηση της Δηµοκρατίας απαιτούσε να τήν
εµπλουτίσουν µε κοινωνικό περιεχόµενο ώστε να προσδέσουν σταθερά σ' αυτήν τις λαϊκές µάζες -
και το Aγροτεργατικό Kόµµα φαινόταν το µόνο ικανό να προωθήσει τις απαραίτητες
µεταρρυθµίσεις. Aφετέρου κανείς δεν αµφέβαλλε πως κυρίως η παρουσία του Bενιζέλου
επικεφαλής ενός ισχυρού κεντρώου συνασπισµού συγκρατούσε τις αντιδηµοκρατικές επιθέσεις
που εξαπέλυαν, από αντίθετες πλευρές, οι µοναρχικοί και οι Δηµοκρατικοί στρατοκράτες. H
ταλάντευση ανάµεσα στις δυο εξίσου πιεστικές αλλά εν πολλοίς ασύµβατες ανάγκες, να
προστατεύσουν και να εµβαθύνουν τη Δηµοκρατία, καθόρισε σε µεγάλο βαθµό την αντιφατική
εσωτερική πολιτική που ακολούθησε ο Παπαναστασίου αυτή την περίοδο. Kαθώς η κρίση όξυνε τη
λαϊκή δυσφορία και συνάµα ενίσχυε τις στρατοκρατικές µερίδες των Φιλελευθέρων όσο και των
αντιβενιζελικών, ο Παπαναστασίου αποστασιοποιήθηκε από τον Bενιζέλο προσδοκώντας να
συσπειρώσει την αριστερά, ώσπου η επιστροφή των Λαϊκών στην εξουσία άλλαξε αίφνης τις
προτεραιότητες. Oι τελευταίοι απείλησαν το Δηµοκρατικό πολίτευµα επιλέγοντας στρατηγική
αντεκδίκησης και τελικά η αναβίωση της πόλωσης και η αποσύνθεση του κρατικού µηχανισµού,
αλλά κι ενέργειες όπως οι απόπειρες δολοφονίας του Bενιζέλου και ο ξυλοδαρµός του
Παπαναστασίου µέσα στη βουλή, σταθεροποίησαν τη συµµαχία των Aγροτεργατικών µε τους
Φιλελευθέρους. H βάση τους όµως, απαυδισµένη από τους στρατοκράτες που πρωταγωνιστούσαν
πλέον στους αντίπαλους εξουσιαστικούς συνασπισµούς, συνεργαζόταν ολοένα συχνότερα µε την
επαναστατική αριστερά σ’ ευρύτερα διαρκώς πεδία δράσης.
β. H επιστροφή του µοναρχισµού και η συσπείρωση της βάσης της αριστεράς

Στις βουλευτικές εκλογές της 25ης Σεπτεµβρίου του 1932 οι Φιλελεύθεροι και οι Λαϊκοί
ισοψήφισαν αποσπώντας από ένα τρίτο ακριβώς των ψήφων· το τελευταίο τρίτο µοιράστηκε στη
µέση µεταξύ κέντρου και αριστεράς η οποία παρέµενε διασπασµένη σε Aγροτεργατικούς,
Aγροτικούς και Kοµµουνιστές. Tο αποτέλεσµα θεωρήθηκε επιτυχία του Bενιζέλου.1 Aµέσως µετά
ο αρχηγός των Λαϊκών υπέγραψε µια δήλωση αναγνώρισης του καθεστώτος που είχαν συντάξει ο
Παπαναστασίου µε τον Kαφαντάρη και την εποµένη διαλύθηκε πανηγυρικά ο νέος Στρατιωτικός
Σύνδεσµος των βενιζελικών.2 Eπιφανειακά οι πιο επικίνδυνες απειλές για τη Δηµοκρατία είχαν
αλληλοεξουδετερωθεί κι εκλείψει - στην πραγµατικότητα όµως καµιά από τις δυο πλευρές δεν
κατέθεσε τα όπλα.
Σύντοµα οι στρατοκράτες ανέλαβαν την πρωτοβουλία κινήσεων στην αντιβενιζελική
κυβέρνηση, όπου ο Mεταξάς και ο Kονδύλης διαγκωνίζονταν για το ρόλο του “ισχυρού ανδρός”.
Eφεξής η σύγκρουση των δυο παρατάξεων διεξαγόταν παράλληλα στο πολιτικό και στο
εξωθεσµικό και σε τελευταία ανάλυση στρατιωτικό επίπεδο. Aν οι επικεφαλής τους, ο Bενιζέλος
και ο Tσαλδάρης, καθώς και ο Παπαναστασίου, έδιναν προτεραιότητα στο πρώτο, ισχυρές
1
FO 371.15966/247, Cavendish-Bentinck προς Simon, 28.9.1932/479.
2
Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., τ. B', ό.π., σ. 150 κ.ε..
694
δυνάµεις και στις δυο πλευρές επιζητούσαν την υπεροχή στο δεύτερο. H απόπειρα φυσικής
εξόντωσης του Bενιζέλου και η επαναφορά των απόστρατων µοναρχικών αποτελούσαν για την
άκρα δεξιά φυσιολογική προέκταση της εκλογικής επιτυχίας της: σχεδίαζε, διαλύοντας το Kόµµα
Φιλελευθέρων και ανακτώντας τον έλεγχο του στρατού, να εξουδετερώσει τα δυο βασικά εµπόδια
για την παλινόρθωση της µοναρχίας και µέσω αυτής για την εδραίωση στην εξουσία της πολιτικής
ελίτ που είχε διωχτεί το 1922.
Παρουσίασαν ευκολότερα ως λύση τον αυταρχισµό επειδή τα στελεχικά κόµµατα δεν είχαν
σταθερή µαζική επιρροή, µολονότι εκµεταλλεύονταν τις πελατειακές σχέσεις και τις ψήφους
διαµαρτυρίας. H υποστήριξη προς το Λαϊκό Kόµµα ήταν συγκεντρωµένη στην Παλαιά Eλλάδα
ενώ κανένας από τους ηγέτες του, ο Tσαλδάρης, ο Pάλλης, ο Θεοτόκης ή ο Mάξιµος, ο οποίος είχε
προσχωρήσει πρόσφατα, δεν διέθετε υπερτοπική βάση ισχύος· τούς στήριζαν κυρίως η “µικρή
αθηναϊκή κοινωνία” και πολλές πλούσιες οικογένειες που ευνοούσαν την επιστροφή της
δυναστείας. Aκόµη µικρότερο λαϊκό έρεισµα είχαν οι στρατοκράτες· η πολιτική βάση του Kονδύλη
βρισκόταν κυρίως στη Θεσσαλονίκη και στα Tρίκαλα, στο στρατό και στις παραστρατιωτικές
οργανώσεις, ενώ ο Mεταξάς ελάχιστους οπαδούς διέθετε έξω από την Kεφαλονιά και την
Aρκαδία, έδρα του υπαρχηγού του Tουρκοβασίλη.1 Aπό τις αρχές του 1934 η κυβέρνηση
αµφιταλαντευόταν για το αν έπρεπε να επιδιώξει την παραµονή στην εξουσία µε πολιτικά ή µε
στρατιωτικά µέσα, ώσπου αποφάσισε, αν έχανε τις επικείµενες δηµοτικές εκλογές, να κηρύξει
δικτατορία µε επικεφαλής τον Kονδύλη. “H εντύπωσή µου είναι”, σχολίαζε ο βρετανός
πρεσβευτής, “πως η Kυβέρνηση είναι αποφασισµένη να µείνει µε κάθε µέσο στην εξουσία και δεν
θα ορρωδήσει προ µηδενός προκειµένου να πραγµατοποιήσει αυτόν το σκοπό”.2
H ένταση δεν υποχώρησε τους επόµενους µήνες, όταν προώθησαν νοµοσχέδια για το
εκλογικό σύστηµα και για τη µεταβολή της στρατιωτικής επετηρίδας απαράδεκτα για τον Eθνικό
Συνασπισµό του Bενιζέλου, στον οποίο συµµετείχε ο Παπαναστασίου. Ένα χαρακτηριστικό
επεισόδιο σηµειώθηκε στις 4 Iουνίου, όταν ο τελευταίος, αγορεύοντας στη βουλή σχετικά µε τον
εκλογικό νόµο, κατηγόρησε τον Kονδύλη ότι πρόδωσε τις ιδέες του. Eκείνος τον διέκοψε κι έπειτα
από ανταλλαγές ύβρεων ένας κονδυλικός βουλευτής εκσφενδονίζοντας µια καρέκλα του έσπασε
την ωµοπλάτη: µολαταύτα ο Παπαναστασίου τήν άδραξε και τήν επέστρεψε στον αποστολέα µε
τόση βία ώστε εξάρθρωσε και τον ώµο του - και κατόπιν η συµπλοκή γενικεύτηκε. “Mαθαίνω από
αξιόπιστη πηγή”, σχολίαζε ο Oυώτερλω, “πως χάρη στο ζήλο εκείνου που επιτέθηκε στον κ.
Παπαναστασίου απέφυγαν παρά τρίχα µια αιµατοχυσία που θα προκαλούσε πολιτική έκρηξη. O
Στρατηγός Kονδύλης ετοιµαζόταν να τραβήξει από την τσέπη το ρεβόλβερ και µέσα σ’ ένα δυο
δευτερόλεπτα θα είχαν πυροβολήσει και άλλοι αν το θύµα δεν βρισκόταν ήδη πεσµένο στο
1
FO 371.18393/201, υπόµνηµα S. C. Atchley και E. A. Walker [αρχές Iουνίου 1934].
2
FO 371.18393/157, Waterlow προς Simon, 13.2.1934/69· FO 371.18393/163, Waterlow προς Simon, 2.3.1934/88· FO
371.18393/164, εσώκλειστη αναφορά στο τελευταίο για Φεβρουάριο 1934.
695
πάτωµα”.1 Tην εποµένη οι ηγέτες της αντιπολίτευσης συγκεντρώθηκαν στο σπίτι του κλινήρη
αρχηγού των Aγροτεργατικών και κήρυξαν αποχή από τη βουλή ώσπου να δώσει εγγυήσεις της
κοινοβουλευτικής ελευθερίας η Kυβέρνηση.2 O Παπαναστασίου φοβόταν “πως µε την τακτική της
κυβερνήσεως η σύρραξη των δυο πολιτικών κόσµων δεν θα κατορθωθή να αποφευχθή όσο και αν
κάνω ό,τι µπορώ για να αποσοβηθή”.3 H πόλωση µεταξύ βενιζελικών και αντιβενιζελικών, και
πολύ περισσότερο µια αυταρχική εκτροπή, θα έπλητταν καίρια τους Aγροτεργατικούς: υπολόγιζαν
να προσεταιριστούν την αριστερή βάση των Φιλελευθέρων µετά την επικείµενη αποµάκρυνση του
Bενιζέλου.4
Πέρα από την οικονοµική κρίση, έτρεφαν τις αυταρχικές προτάσεις η αδυναµία της
πολιτικής κοινωνίας και η αποσύνθεση του πολιτικού σώµατος: συντηρητικοί σχολιαστές
επαναλάµβαναν το επιχείρηµα της 18ης Mπρυµαίρ του Λουδοβίκου Bοναπάρτη, πως ο
κοινωνικός κατακερµατισµός επέβαλλε πλέον ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας.5 O Bενιζέλος
επιδίωκε αρχικά αυτή την ενίσχυση στο πλαίσιο των Δηµοκρατικών θεσµών και µε συνταγµατικές
µεθόδους· αντιθέτως η άκρα δεξιά εκµεταλλευόταν την ευνοϊκή συγκυρία για να καταλύσει το
Δηµοκρατικό καθεστώς και να επιβάλει απολυταρχισµό, ενώ η αριστερά, διασπασµένη και
απροετοίµαστη, δεν διέθετε αυτόνοµη πολιτική πρόταση αλλ’ αρνούνταν να συνταχθεί
αποφασιστικά µε τον ένα ή τον άλλο από τους αντιπάλους. Eντέλει οι Φιλελεύθεροι, βλέποντας να
χάνουν πολιτική επιρροή, ετοιµάστηκαν µε τη σειρά τους για την κατάργηση του
κοινοβουλευτισµού και για την εγκαθίδρυση αυταρχικού καθεστώτος· πρωτοστατούσαν σ’ αυτές
τις κινήσεις στρατιωτικοί ηγέτες και µεσαία στελέχη χωρίς αυτόνοµο πολιτικό βάρος ενώ ο
Πλαστήρας, θαυµαστής του Mουσολίνι όπως και πολλοί αξιωµατιωτικοί αµφοτέρων των
παρατάξεων, ήταν ο κατ’ εξοχήν εκφραστής τους. H υποχώρηση του κοινοβουλευτισµού που
παρατηρούσαν ταυτόχρονα στην Eυρώπη τούς πρόσφερε πρόσθετα επιχειρήµατα αλλά και την
αίσθηση ότι συµβάδιζαν µε το πνεύµα της εποχής, ώσπου και ο Bενιζέλος ριψοκινδύνευσε το
κίνηµα του Mαρτίου του 1935. Tέλος οι στρατοκράτες παρουσιάζονταν ως σωτήρες από τη λαϊκή
1
FO 371.18393/186, Waterlow προς Simon, 1.6.1934/243/R3452/19/19· Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., σ. 263. Eπρόκειτο
για τον βουλευτή Tρικάλων Aναγνωστόπουλο.
2
FO 371.18393/186, Waterlow προς Simon, 1.6.1934/243/R3452/19/19· Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., σ. 263.
3
Eπιστολές του Aλ. Παπαναστασίου από 25.9.1934 και 7.10.1934, όπως παρατίθενται σε Παύλος Πετρίδης, “H
πορεία προς τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου. Mαρτυρίες από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Aλέξανδρου
Παπαναστασίου (1931-1936), σε Aναστασιάδης Γιώργος - Γιώργος Kοντογιώργης - Παύλος Πετρίδης (επιµ.),
Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί, Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο. Aθήνα: Πολύτυπο 1987, σ. 178·
FO 371.18393/231, Waterlow προς Simon, 10.10.1934/377/R5677/19/19· FO 371.18393/241, Walker προς Simon,
24.10.1934/390/R5983/19/19· FO 371.16772/116, Ramsay προς O’Malley, 1.12.1933/ιδιωτικό και απόρρητο.
4
FO 371.18393/201, υπόµνηµα S. C. Atchley και E. A. Walker, αρχές Iουνίου 1934.
5
FO 371.18393/186, Waterlow προς Simon, 1.6.1934/243/R3452/19/19.
696
αναταραχή, η οποία έπαιρνε ανεξέλεγκτες διαστάσεις: τέλη καλοκαιριού του 1934 εξεγέρθηκε ένα
από τα βασικά στηρίγµατα του Λαϊκού Kόµµατος, οι σταφιδοπαραγωγοί της Πελοποννήσου.1
Eλάχιστοι θεωρούσαν ως τότε ρεαλιστική εκδοχή την επιστροφή της µοναρχίας· αρχές του
1935 ο βρετανός πρέσβυς Oυώτερλω, λόγου χάρη, τήν χαρακτήρισε ήκιστα σοβαρή.2 Eντούτοις η
πλήρης, και απροσδόκητα αναίµακτη, στρατιωτική επικράτηση των αντιβενιζελικών µετά το
βενιζελικό κίνηµα τούς έδωσε ανεπανάληπτες ευκαιρίες να διαµορφώσουν το πολιτικό σκηνικό.
Oι ισχυρότεροι παράγοντες της νέας κατάστασης, ο Tσαλδάρης και ο Kονδύλης, ένωσαν αρχικά
τις δυνάµεις τους για να κυριαρχήσουν στον κρατικό µηχανισµό και να εκλέξουν νέα
εθνοσυνέλευση η οποία θα αναθεωρούσε επί το συντηρητικότερον το σύνταγµα - απέφυγαν όµως
να επισπεύσουν την αποκατάσταση της µοναρχίας. H σχετικά µετριοπαθής στάση που τήρησαν
τούς αποξένωσε από τη µιλιταριστική ακροδεξιά καθώς και από πλήθος χρεωκοπηµένα κοµµατικά
στελέχη τα οποία έλπιζαν να διασωθούν σ’ ένα αυταρχικό καθεστώς υπό τη σκέπη των
Γλύξµπουργκ. Aφετέρου δεν κέρδισε την ανοχή του Bενιζέλου και των ηττηµένων οπαδών του,
ούτε εξασφάλισε την υποστήριξη των διαρκώς περισσότερων αντιβενιζελικών Δηµοκρατικών.
Mόλις ο βρετανός πρέσβυς διαπίστωσε πως η παλινόρθωση οδηγούνταν σε αδιέξοδο,
επεξεργάστηκε ένα εναλλακτικό σχέδιο που πρόβλεπε στήριξη της άκρας δεξιάς και προβολή του
Γεωργίου ως υπερκοµµατικού παράγοντα σταθερότητας· οι προϊστάµενοί του δεν τόν απέτρεψαν
ενώ και ο έκπτωτος βασιλιάς ακολούθησε τις κατευθύνσεις που υπέδειξε ο Oυώτερλω.3 Σύντοµα
διέσπασαν τον αφύσικο συνασπισµό του Tσαλδάρη και του Kονδύλη: εξασφάλισαν την
υποστήριξη του Eθνικοδηµοκρατικού στρατηγού και αποµόνωσαν τον αρχηγό των Λαϊκών από
1
FO 371.18393/220, F.A.G. Cook (πρόξενος στην Πάτρα) προς Waterlow, 27.8.1934/19· FO 371.19504/127,
Waterlow προς Simon, 2.1.1935/3/R34/19.
2
FO 371.19504/124, Waterlow προς Simon, 2.1.1935/2.
3
Bλ. κυρίως FO 371.19507/82, Waterlow προς Simon, 13.5.1935/202· FO 371.19507/179, Waterlow προς Robert
Vansittart, 30.5.1935/εµπιστευτική. Eπίσης FO 371.19505/55, ιδιωτική επιστολή A. Crossfield προς J. Simon, 10-
11.3.1935· FO 371.19506/308, Waterlow προς Simon, 28.3.1935/119/R2288/34/19· FO 371.19507/43, Waterlow προς
Simon, 27.4.1935/177· FO 371.19507/80, Neville Henderson (Bελιγράδι) προς Waterlow, 7.5.1935/προσωπική, άκρως
εµπιστευτική· FO 371.19507/76, Waterlow προς Simon, 8.5.1935/22· FO 371.19507/92, Waterlow προς Simon,
13.5.1935/202/R3203/34/19· FO 371.19507/82, Waterlow προς Simon, 13.5.1935/202· FO 371.19507/88, σηµειώσεις
πρακτικών FO: N.J.A. Cheetham (17.5.1935), Lambert (17.5.1935), E.H. Carr (18.5.1935), O'Malley (20.5.1935), O.
Sargent (25.5.1935), Robert Vansittart (27.5.1935)· FO 371.19507/104, Simon προς Waterlow, 13.5.1935/202· FO
371.19507/104, Simon προς Waterlow, 30.5.1935/187/R3203/34/19· FO 371.19507/175, σηµειώσεις πρακτικών FO:
N.J.A. Cheetham (26.7.1935), O'Malley (27.7.1935), O. Sargent (27.7.1935), Robert Vansittart (27.7.1935)· E.H. Carr
(24.6.1935)· FO 371.19507/228, Waterlow προς Simon, 24.6.1935/278/R4051/34/19.
3 FO 371.19507/136, Waterlow προς Simon, 27.5.1935/223/R3421/34/19· FO 371.19507/211, Waterlow προς Simon,
17.6.1935/266/R3909/34/19. Για τις κινήσεις του Γεωργίου βλ. Messager d’ Athènes, 20.6.1935, και FO
371.19507/223, Waterlow προς Hoar, 21.6.1935/277/R4050/34/1.
697
πολλά στελέχη του. Tο πολιτικό σώµα όµως εναντιωνόταν διαρκώς εντονότερα στην παλινόρθωση
και στο µεταξύ είχαν δροµολογήσει τη διενέργεια ενός δηµοψηφίσµατος για το καθεστωτικό, το
οποίο φαινόταν πως θα έχαναν οι βασιλικοι. Aκολούθησε µια σειρά στρατιωτικών επεµβάσεων: ο
Tσαλδάρης υποχώρησε επανειληµµένα αλλά τελικά τόν ανέτρεψαν όταν αρνήθηκε την
πραξικοπηµατική επαναφορά του έκπτωτου.
Στο κρίσιµο αυτό διάστηµα τα περιθώρια δράσης του Παπαναστασίου περιορίστηκαν
ασφυκτικά. Έµεινε στην πρωτεύουσα µετά την έκρηξη του βενιζελικού κινήµατος, στο οποίο δεν
συµµετείχε, και κήρυξε χωρίς επιτυχία τη συµφιλίωση των πολιτικών δυνάµεων ώστε να
περισώσουν το δηµοκρατικό καθεστώς και το Δηµοκρατικό πολίτευµα· δέχτηκε προσωπικές
διαβεβαιώσεις από τον υπουργό Eσωτερικών πως θα έµενε ανενόχλητος, το αποτέλεσµα όµως της
δήλωσής του ήταν να συλληφθεί· η πραγµατική εξουσία είχε ήδη περάσει στον Kονδύλη και στα
αφανή κέντρα που κατεύθυνε ο Mεταξάς. Kρατήθηκε φυλακισµένος µαζί µε τους ηγέτες των
Φιλελευθέρων, παραπέµφθηκε στο στρατοδικείο και γλύτωσε παρά τρίχα την εκτέλεση· µετά την
περιπετειώδη αθώωσή του, τον Mάιο, ακολούθησε τον Bενιζέλο στην αποχή από την Πέµπτη
Συντακτική Eθνοσυνέλευση και αποσύρθηκε στο εξωτερικό επί µήνες. H συµφιλιωτική πολιτική
την οποία υποστήριξε σταθερά εξέφραζε τις επιθυµίες της πλειονότητας του πληθυσµού κι
ενδεχοµένως θα ήταν κατάλληλη, µακροπρόθεσµα, για να συσπειρώσει το κέντρο. Tο πρόβληµα
ήταν πως δεν συµβάδιζε µε τα συµφέροντα και µε τα άµεσα σχέδια της κυρίαρχης ελίτ, και κυρίως
ήταν ανίσχυρη µπροστά στην εκδικητική πολιτική όσων απέκτησαν πλέον εξουσία ζωής και
θανάτου επάνω στους αντιπάλους τους.1
Oι ψευδοεκλογές της 9ης Iουνίου του 1935 δεν ανόρθωσαν τη νοµιµοποίηση της
Kυβέρνησης, ούτε έπληξαν τη Δηµοκρατική αντιπολίτευση, ούτε έλυσαν κανένα άλλο πρόβληµα·
απεναντίας καταγράφηκαν ως ένα ακόµη βήµα προς την παγίωση της πόλωσης και διευκόλυναν
την επικράτηση των αυταρχικότερων στοιχείων στο µοναρχικό στρατόπεδο. Tα στελέχη της
άρχουσας παράταξης όµως απέκτησαν ανεξέλεγκτη εξουσία, ενώ στερέωσαν προσωρινά τη συνοχή
των Λαϊκών µε την αίσθηση της συλλογικής ευθύνης και µε το φόβο των βενιζελικών αντιποίνων
αν αντιστρεφόταν ξανά η κατάσταση. Aκριβώς επειδή οι Λαϊκοί έκαψαν τα πλοία τους τον Iούνιο
του 1935, η άκρα δεξιά επέβαλε τις επιλογές της στους µετριοπαθείς. Aποτελούσε αριθµητικά
περιορισµένη µερίδα αλλά, αντίθετα από τις υπόλοιπες, ήξερε τι ήθελε· αδιαφορώντας για τους
φόβους των απλών οπαδών και για τις αντιδράσεις των ιστορικών φατριών του κόµµατος
αποφάσισε να ωθήσει τη ρήξη ως τη λογική της κατάληξη - την κατάργηση του Δηµοκρατικού
πολιτεύµατος.
O Παπαναστασίου εγκατέλειψε τη χώρα όχι µόνο για λόγους αυτοπροστασίας και για να
κινητοποιήσει τις ξένες κυβερνήσεις και τη διασπορά εναντίον της παλινόρθωσης, αλλά κι επειδή
διέκρινε πως κάθε κίνησή του ερέθιζε τους µοναρχικούς και τούς συσπείρωνε εναντίον της
Δηµοκρατίας· παροµοίως έπραξαν και οι Φιλελεύθεροι ηγέτες. Πίστευε πως η αναχώρησή του θα
1
Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου προς τον πρόεδρο της βουλής, Σχολή Eυελπίδων 27.3.1935, σε AΠΛ, φακ. 1.
698
“διηυκόλυνε τον Tσαλδάρη να ακολουθήση την τακτικήν της αποτελµατώσεως του βασιλικού
ζητήµατος”. Στο Παρίσι συζήτησε µε τον Bενιζέλο πώς θα αντιδρούσαν εάν πραγµατοποιούνταν
το δηµοψήφισµα. Στις Hνωµένες Πολιτείες συνάντησε τους δυναµικότερους πυρήνες οµογενών
καθώς και τον Pούζβελτ και τους περισσότερους υπουργούς. Mελέτησε συστηµατικά, όπως
δείχνουν τα βιβλία που έφερε στην Eκάλη και οι συναντήσεις που είχε µε κυβερνητικούς,
συνεταιριστικούς και συνδικαλιστικούς παράγοντες, τις µεταρρυθµίσεις του Nιου Nτηλ και το
αµερικανικό πολιτικό σύστηµα· µάλιστα ετοιµαζόταν να γράψει και σχετικές µελέτες.1 O
οικονοµικός παρεµβατισµός που πρόβαλλε ο Pούζβελτ και οι θεσµικές µεταρρυθµίσεις µε τις
οποίες κινητοποιούσε τις λαϊκές τάξεις ίσως µπορούσαν να αξιοποιηθούν στην Eλλάδα όταν θα
κατέρρεε το µοναρχικό πείραµα - ώστε να στήσουν την Tρίτη Eλληνική Δηµοκρατία. Tο τριήµερο
πέρασµα, τέλος, του Δηµοκρατικού ηγέτη από το Λονδίνο θορύβησε το βρετανικό Yπουργείο
Eσωτερικών και οι υπεύθυνοί του ρώτησαν το Φόρεϊν Όφφις µήπως χρειάζονταν “ειδικά µέτρα
επαγρύπνησης” κατά την αναµενόµενη επιστροφή του Παπαναστασίου από τις Hνωµένες
Πολιτείες. Σύµφωνα µε τον φάκελό του, τον οποίο ενηµέρωναν ευσυνείδητα οι αυτοκρατορικές
υπηρεσίες, είχε “subversive conversations with M. Venizelos” στο Παρίσι και τώρα επισκεπτόταν
την Aγγλία “µε σκοπό να οργανώσει τη δολοφονία του τέως Bασιλέως Γεωργίου της Eλλάδος, ή
άλλων µελών της Bασιλικής Oικογενείας”. Έστω και αν το Φόρεϊν Όφφις αντιλαµβανόταν
αµυδρά τη γελοιότητα τέτοιων φόβων, ειδοποίησε το Yπουργείο Eσωτερικών να είναι “specially
vigilant”.2
Όταν ο Παπαναστασίου επέστρεψε στην Eλλάδα, το φθινόπωρο, συνάντησε πολύ
διαφορετικό πολιτικό τοπίο. Στην εθνοσυνέλευση και στην κυβέρνηση είχαν συγκρουστεί όσοι
επιδίωκαν εξοµάλυνση µε όσους ετοίµαζαν την αυταρχική µοναρχία. O πρωθυπουργός απέφυγε
να ταχθεί υπέρ ή κατά της άµεσης επιστροφής της δυναστείας· προκήρυξε δηµοψήφισµα για το
καθεστωτικό ζήτηµα, ελπίζοντας πως θα κατόρθωνε να κρίνει ο ίδιος την έκβασή του. O
πληθυσµός όµως εξεγειρόταν ολοένα περισσότερο στην ιδέα της παλινόρθωσης, ακόµη και στις
θεωρούµενες ως φιλοβασιλικές περιοχές, ενώ εκτεταµένες ταραχές στην Πελοπόννησο, στην
Kρήτη και αλλού υπονόµευσαν τη θέση της Kυβέρνησης. Eναντίον της εργάζονταν ο Mεταξάς
αλλά και ο Kονδύλης ο οποίος αδηµονούσε να µεταπηδήσει από το Yπουργείο Στρατιωτικών στην
πρωθυπουργία. Ήδη από την άνοιξη είχε εξαγοραστεί από τους Γλύξµπουργκ και στην
εθνοσυνέλευση τάχθηκε υπέρ της µοναρχίας, ελάχιστοι όµως από το κόµµα του ακολούθησαν τη
µεταστροφή του. Tώρα σχεδίαζε να στήσει το δικό του αυταρχικό καθεστώς υπό την αιγίδα του
θρόνου. Aνέλαβε καθήκοντα πρωθυπουργού, όταν ο Tσαλδάρης ανεξήγητα εγκατέλειψε τη χώρα,
και οργάνωσε µια σειρά κινηµάτων· χάρη στην αναποφασιστικότητα του αρχηγού των Λαϊκών,
1
Nεολόγος (Πατρών), φ. της 25.7.1935· Eπιστολή Aλ. Παπαναστασίου από 1.8.1935, όπως παρατίθεται σε Π.
Πετρίδης, “H πορεία προς τη δικτατορία...”, ό.π., σ. 183. Για το ταξίδι του Παπαναστασίου βλ. και Nεολόγος
(Πατρών), φ. της 12.8.1935, 21.8.1935, 13.9.1935, 26.9.1935.
2
FO 371.19508/319, σηµειώσεις πρακτικών FO, R. Gallop, 26.7.1935.
699
και µε τη συνεργεία του Γεωργίου, κατέλαβε τελικά την εξουσία στις 10 Oκτωβρίου
καταθορυβώντας όσους εργάζονταν για µια σταθερότερη παλινόρθωση, µεταξύ τους και τον
βρετανό πρέσβυ.
Mε φόντο την κοινωνική αναταραχή και την πολιτική αβεβαιότητα εκτυλίχθηκε η
σύγκρουση µεταξύ των δυο πρωταγωνιστών της νέας κατάστασης, του Tσαλδάρη και του
Kονδύλη. Eπιγραµµατικά, ο πρώτος ήθελε να περιορίσουν στο ελάχιστο την εκτροπή από τις
νοµιµοφανείς διαδικασίες. Kύριο µέληµά του έγινε να διαφυλάξουν την ενότητα του Λαϊκού
Kόµµατος οποιαδήποτε έκβαση και αν είχε το καθεστωτικό ζήτηµα· ενδεχόµενος στόχος του ήταν
να προωθηθεί στην προεδρία της Δηµοκρατίας. Aκόµη και αν επανέφεραν τον Γεώργιο οι Λαϊκοί
πολιτικοί θα διατηρούσαν την πρωτοκαθεδρία σ’ ένα περιορισµένο κοινοβουλευτικό σύστηµα -
αγωνίστηκε λοιπόν για να πραγµατοποιήσουν το δηµοψήφισµα το οποίο, ανεξάρτητα από το
αποτέλεσµά του, θα επιβεβαίωνε τον κεντρικό ρόλο τους. Aντίθετα ο Kονδύλης, κοµµατικά πολύ
πιο ανίσχυρος, ακολούθησε τυχοδιωκτική πολιτική ώστε να αξιοποιήσει όσο κύρος διέθετε στο
στρατό για να παραγκωνίσει τον Mεταξά και να συγκεντρώσει δικτατορικές εξουσίες. Στο στρατό
στηριζόταν επίσης η βασιλική οικογένεια, η οποία είχε διδαχτεί από το πάθηµα του 1909: διέκρινε
στη σύγχυση των αντιπάλων της µια µοναδική ευκαιρία να επιστρέψει και γνώριζε πως δεν θα
στεκόταν στο θρόνο αν δεν εδραίωνε ένα αυταρχικό καθεστώς. Φρόντισε όµως να µην εκτεθεί
πρόωρα η ίδια· ευνόησε τον Kονδύλη, τον οποίο απεχθανόταν, για να αποµακρύνει από την
εξουσία τον Tσαλδάρη και για να καταφέρει νέα πλήγµατα στις δηµοκρατικές ελευθερίες. O
πόλεµος ελιγµών µεταξύ Tσαλδάρη αφενός και Kονδύλη, Mεταξά και Γλύξµπουργκ αφετέρου
άρχισε τον Iούλιο στην Πέµπτη Συντακτική Eθνοσυνέλευση κι έληξε τον Oκτώβριο, µε το
πετυχηµένο στρατιωτικό πραξικόπηµα που καθοδήγησε η βασιλική οικογένεια.
Eνόσο όµως οι µοναρχικοί στρατοκράτες ενίσχυαν την κυριαρχία τους στα κέντρα
εξουσίας, οι διαθέσεις του πληθυσµού µεταβάλλονταν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Oι
αντιβασιλικές ζυµώσεις εντείνονταν µάλιστα στα οχυρά του µοναρχισµού και βαθµιαία
αποκτούσαν αποχρώσεις κοινωνικής ανατροπής. Παράγοντες όπως η παρατεινόµενη οικονοµική
κρίση και ανέχεια, η απογοήτευση των λαϊκών στρωµάτων από την τρίχρονη ήδη εξουσία του
Λαϊκού Kόµµατος και οι διαρκώς ισχυρότεροι φόβοι µήπως η ενδεχόµενη παλινόρθωση
λειτουργούσε ως καταλύτης για την εδραίωση ενός οπισθοδροµικού αυταρχισµού ανάλογου όσων
είχαν εγκατασταθεί µε παραπλήσιες µεθόδους στην υπόλοιπη Eυρώπη, βοηθούσαν την
κινητοποίηση των µαζών υπέρ του Δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Eρµήνευαν όµως µε
διαφορετικούς τρόπους την αντίθεση στη µοναρχία· ενώ η κεντροδεξιά προσδοκούσε να δώσει
συντηρητικότερη χροιά στο Δηµοκρατικό καθεστώς µετά την αποµάκρυνση του Bενιζέλου, η
αριστερά ήθελε να εκµεταλλευτεί την ίδια ευκαιρία για να του προσδώσει ριζοσπαστικό
περιεχόµενο. Aν η αποµάκρυνση των βενιζελικών ηγετών και των Δηµοκρατικών στρατοκρατών
επέτρεψε συγκλίσεις στη βάση της κεντροαριστεράς, συνάµα εµπόδισε το συντονισµό της στην
κορυφή. Tο αποτέλεσµα ήταν να µην εκµεταλλευτεί τη λαϊκή αναταραχή ενώ µπορούσε να
καταφέρει καίρια πλήγµατα στο καθεστώς· ήταν αδύνατο να καταστείλει ο στρατός ταυτοχρόνως
700
τις ταραχές που συγκλόνισαν την Kρήτη, την Πελοπόννησο και τη Mακεδονία. Mόνον επειδή
ξέσπασαν διαδοχικά και ασυντόνιστα µπόρεσε, µε µεγάλη δυσκολία, να τις ελέγξει. Έλειπε η
ηγεσία η οποία θα τούς έδινε κοινή κατεύθυνση και πολιτική αποτελεσµατικότητα - κι εδώ
αποδείχτηκε πόσο λάθος ήταν η κατευναστική πολιτική του Παπαναστασίου.
H κυβερνητική πολιτική συσπείρωνε την αριστερά. H άκρα δεξιά είχε εδραιώσει τον έλεγχό
της στο στρατό και στο ναυτικό µε πρόσχηµα την αντιµετώπιση του κοµµουνισµού και µε τη
βοήθεια της βρετανικής πρεσβείας. Όταν όµως πήρε ο Kονδύλης την κυβέρνηση, Aύγουστο του
1935, οι διωκτικές αρχές προσπάθησαν να αποδείξουν την ταύτιση των Δηµοκρατικών µε τους
κοµµουνιστές· καθηµερινά πραγµατοποιούσαν συλλήψεις κι εκτοπίσεις.1 Aργότερα ο αγώνας για
το δηµοψήφισµα οδήγησε τις αρχές σε σύγκρουση κατά µήκος και πλάτος της χώρας µε τη βάση
των Δηµοκρατικών· σε επίπεδο κορυφής, η ανάγκη συνασπισµού µε ολόκληρη την αριστερά
υποχρέωσε ακόµη και συντηρητικούς πολιτικούς, όπως ήταν ο Kαφαντάρης, σε ανοίγµατα προς
τους κοµµουνιστές. Έτσι επέτρεψαν στους βασιλόφρονες να προωθήσουν τη θεωρία του
“βενιζελοκοµµουνισµού”: “H σωτηρία της Δηµοκρατίας”, προειδοποιούσε η Eφηµερίς των
Eλλήνων, “ενώνει τον βενιζελισµόν και τον κοµµουνισµόν, διότι διαιωνίζει την διαταραχήν, την
αταξίαν, την έκλυσιν, την επανάστασιν µε ένα λόγον. Aυτή είνε η εξήγησις. Kαι η εξήγησις αυτή
δεικνύει µόνη της την θέσιν των αστών, των νοικοκυραίων, των εθνικοφρόνων Eλλήνων”. O
µοναρχισµός παρουσιαζόταν ως σηµαιοφόρος της αστικής τάξης και θεµατοφύλακας των εθνικών
συµφερόντων.2 Tέτοιες απόψεις είχαν δόσεις αλήθειας, αποκάλυπταν αλληλένδετες όψεις της
διαδικασίας που έτρεφε την κοινωνική όσο και την πολιτική πόλωση: η ήττα των βασιλικών
στρατοκρατών θα ανέτρεπε την ταξική ισορροπία δυνάµεων την οποία, όπως έδειχναν οι
αγροτικές εξεγέρσεις και ο αστικός αναβρασµός, ήδη µετά βίας συγκρατούσαν.
H ένταση της καταστολής συγκάλυπτε προσωρινά το πρόβληµα, απειλούσε όµως να
προκαλέσει σύντοµα χειρότερες εκρήξεις. Όλο το καλοκαίρι χειροτέρευε η επίσηµη και ανεπίσηµη
τροµοκρατία εις βάρος των Δηµοκρατικών και περιόριζαν ολοένα πιο κατάφωρα τα πολιτικά
δικαιώµατά τους. Έτσι αναπτύχθηκαν νέοι δεσµοί ανάµεσα στα στελέχη και στη βάση του κέντρου
και της αριστεράς· τούς διευκόλυναν ο καταποντισµός των Δηµοκρατικών στρατοκρατών, ο
αναγκαστικός παραµερισµός του Bενιζέλου και των υπασπιστών του, η κατάλυση του κράτους
δικαίου, η κοινωνική αναταραχή και η οικονοµική κρίση. Στην επαρχία οργάνωσαν συνασπισµούς
που αυτοχαρακτηρίζονταν “δηµοκρατικοί και αντιφασιστικοί”· συσπείρωναν στελέχη των
Aγροτεργατικών, των Δηµοκρατικών του Παπανδρέου, του Σοσιαλιστικού και του
Kοµµουνιστικού κόµµατος, καθώς κι εκπροσώπους ισχυρών συνδικάτων και ανεξάρτητους
Δηµοκρατικούς. Στόχους είχαν να αποκρούσουν την παλινόρθωση και να φέρουν µια “πιό λαϊκή”
Δηµοκρατία µετά την αναµενόµενη αποτυχία των µοναρχικών - αλλά απέτυχαν και στους δυο. Σε
συλλαλητήρια δεκάδες χιλιάδες Δηµοκρατικοί διακήρυσσαν την απόφαση να αγωνιστούν µέχρι
1
FO 371.19509/254, Waterlow προς Hoar, 29.10.1935/474/R6703/34/19.
2
Nεολόγος (Πατρών), φ. της 29.9-10.10.1935.
701
θανάτου, στις πόλεις τα συνδικάτα οργάνωναν γενικές απεργίες· ο κοινός κίνδυνος δηµιουργούσε
ένα µέτωπο της αριστεράς στηριγµένο σε συγκλίσεις της βάσης, το οποίο πρόβαλλε συνθήµατα
ικανά να προσελκύσουν τις λαϊκές τάξεις. Tο σύνολο µάλιστα των Nέων Xωρών παρέµενε
αδιάλλακτα Δηµοκρατικό.1 Συζητούσαν πλέον ανοιχτά την εξέγερση και πολλοί βενιζελικοί
δήλωναν πως αν ερχόταν ο Γεώργιος δεν θα έφτανε ζωντανός ως το παλάτι.2 Aφετέρου οι
µοναρχικοί επιχείρησαν να αναβιώσουν τις Eνώσεις Eπιστράτων.3
O φόβος της λαϊκής εξέγερσης εξηγεί καλύτερα από κάθε άλλο παράγοντα τις
συµφιλιωτικές χειρονοµίες του Γεωργίου προς τους Δηµοκρατικούς που ακολούθησαν λίγο
αργότερα. Προηγουµένως ξέσπασε η εξέγερση των πελοποννήσιων σταφιδοπαραγωγών,
αποκαλύπτοντας πως περιοχές που παραδοσιακά στήριζαν την Kυβέρνηση ήδη απειλούσαν να τήν
ανατρέψουν: έληξε µόνον αφού επέβαλαν στρατιωτικό νόµο στη δυτική Πελοπόννησο κι έστειλαν
καταδροµικά στην Kαλαµάτα για να συνετίσουν τους κατοίκους, µάλιστα απέσπασε - όπως και ο
λίγο προηγούµενος κρητικός ξεσηκωµός - σηµαντικές παραχωρήσεις. Tήν συνέδεε µε τις ταραχές
των περασµένων µηνών στην Kρήτη, όσο και µε τις επόµενες που κορυφώθηκαν τον Mάη του 1936
στη Θεσσαλονίκη, η ριζοσπαστικοποίηση των λαϊκών στρωµάτων τα οποία δεν περιορίζονταν
πλέον σε οικονοµικές διεκδικήσεις αλλά εκδήλωναν αποξένωση από το καθεστώς. Tον τρόµο των
αστών απηχούσαν τα λόγια του Γ. Φεσσοπούλου: “τα διάφορα αγροτικά µικροκόµµατα
παρεδόθησαν εις τον Kοµµουνισµόν, παρέσυραν δε µαζί των και τους πολλούς ή ολίγους αγρότας,
που τα ηκολούθουν· δι’ αυτό πολλάκις µεν παλαιότερον, κάθε δε ηµέραν σχεδόν µετά τας εκλογάς
του Iανουαρίου 1936, εξεδηλώθησαν αγροτικαί εξεγέρσεις απ’ άκρου εις άκρον της Eλλάδος και
εσύρθησαν εις διαδηλώσεις, σύσσωµοι οι πληθυσµοί κωµοπόλεων και χωρίων· δι αυτό, ήσαν
πλέον της µόδας εις όλην την ύπαιθρον, φωτογραφίαι µε ειρηνικάς αξίνας και αγνά αγροτικά
χέρια, υψωµένα απειλητικά εις τον αέρα”.4
Mε δυο λόγια οι εξελίξεις στη λαϊκή βάση διαµόρφωναν ένα ευρύ µέτωπο που
συµπεριλάµβανε καλλιεργητές κι εργατοϋπάλληλους που πλήττονταν άµεσα από την οικονοµική
κρίση, και δίπλα τους όσα µικροαστικά στρώµατα εξαρτούνταν οικονοµικά από αυτούς - κυρίως
µικρέµπορους, τεχνίτες, επαγγελµατίες, µε δυο λόγια το “λαό” µε την έννοια που δίνει στον όρο ο
Eρνέστο Λακλάου. Aπέναντί τους παρατάσσονταν οι αστοί που επιζητούσαν αυταρχικό κράτος,
το µέτωπό τους περιλάµβανε από τραπεζίτες ως εµπόρους και από στρατοκράτες ως τα
µικροαστικά στρώµατα που αναζητούσαν καταφύγιο στον κρατικό µηχανισµό. H συγκυρία
συνάρθρωνε την κοινωνική πάλη µε την καθεστωτική αλλά και µε τον προσανατολισµό της
1
FO 371.19508/291, Waterlow προς Hoar, 15.7.1935/327· FO 371.19508/305, Waterlow προς Hoar, 22.7.1935/341.
2
FO 371.19508/337, Waterlow προς O'Malley, 30.7.1935/προσωπική κι εµπιστευτική· FO 371.19508/336, σηµειώσεις
πρακτικών FO: O'Malley (1.8.1935), Robert Vansittart (1.8.1935), Hoar, (1.8.1935).
3
Nεολόγος (Πατρών), φ. της 25.8.1935· FO 371.19508/22, Walker προς Hoar, 27.8.1935/384· FO 371.19508/50,
Walker προς Hoar, 11.9.1935/398.
4
Γ.Θ. Φεσσόπουλος, H Eλλάς κατά την τελευταίαν 25ετίαν, ό.π., σ. 197.
702
εξωτερικής πολιτικής. H κατάλυση της δηµοκρατίας και η αµφισβήτηση του πολιτεύµατος
πρόσφεραν την ευκαιρία στους µεν να καταπνίξουν τις πολιτικές ελευθερίες και στους δε να
διεκδικήσουν τη Λαϊκή Δηµοκρατία· ούτε ο λαϊκός όµως ούτε ο αντιδραστικός συνασπισµός ήταν
συµπαγείς. Στο εσωτερικό του πρώτου συγκρουόταν η αριστερά µε µετριοπαθείς βενιζελικούς όσο
και αντιβενιζελικούς· στους κόλπους του δεύτερου πάλευαν τυχοδιώκτες µιλιταριστές µε
επικεφαλής τον Kονδύλη, τον Mεταξά και τον Θεοτόκη, µε συντηρητικούς κεφαλαιοκράτες και
πολιτικούς που συσπειρώνονταν πίσω από τον Tσαλδάρη: η κάθετη πτώση του χρηµατιστήριου
κάθε φορά που µάθαιναν ότι ετοίµαζε κίνηµα ο Kονδύλης αντανακλούσε τους φόβους των
τελευταίων.1 Aπό την άλλη πλευρά οι Δηµοκρατικοί ηγέτες, οι οποίοι έτρεµαν επίσης τη λαϊκή
αναταραχή, απέτυχαν να εκµεταλλευτούν την αστάθεια του καθεστώτος - και όσοι αντιστάθηκαν
δραστήρια, κυρίως ο Παπαναστασίου και ο Παπανδρέου, εξορίστηκαν.
O Kονδύλης όταν συγκέντρωσε την υποστήριξη των περισσότερων αξιωµατικών κήρυξε
δικτατορία, στις 10 Oκτωβρίου του 1935. Για τον Γλύξµπουργκ, ο οποίος επέστρεψε µετά το πιο
νόθο ίσως δηµοψήφισµα στην ελληνική ιστορία, κεντρικό πρόβληµα ήταν να ελέγξει εγκαίρως το
στρατό και κατά δεύτερο λόγο να εξασφαλίσει τη συναίνεση µιας µερίδας του πληθυσµού.
Aποσπώντας λοιπόν τον έλεγχο των ένοπλων δυνάµεων από τον Kονδύλη εξασφάλισε την εύνοια
πολλών εύπιστων Δηµοκρατικών, η οποία του πρόσφερε την απαραίτητη λαϊκή ανάπαυλα. Oι
Δηµοκρατικοί ηγέτες όµως όφειλαν να γνωρίζουν πως ύστατος κριτής θα ήταν ο στρατός και να
προσηλώσουν εκεί το βλέµµα τους· έπρεπε να επωφεληθούν από τη µεταβατική περίοδο, αµέσως
µετά την άφιξη του Γεωργίου, για να ανακτήσουν ένα µέρος των στρατιωτικών στηριγµάτων που
απώλεσαν τον Mάρτιο και τουλάχιστον να εξασφαλίσουν στρατιωτική ισορροπία. H
αντιπροσωπευτική βουλή που τούς προσέφερε ο θρόνος, δεν τούς έδινε κρίσιµα ερείσµατα στην
πολιτική διαδικασία· ήταν αδύνατη η δηµοκρατία όσο έλεγχαν το στρατό αποδειγµένα
αντιδηµοκρατικές οµάδες. Ωστόσο υπέκυψαν, ακριβώς επειδή φοβούνταν τη ριζοσπαστικοποίηση
των µαζών σε µια πραγµατική δηµοκρατία.
Aν ιδωθεί από τη σκοπιά των κοινωνικών συσχετισµών δύναµης, το σχέδιο όπου κατέληξε ο
Γεώργιος ήταν να αναδείξει το θρόνο σε πόλο συσπείρωσης του κέντρου, αρχικά συµπληρωµατικά
ως προς τον Bενιζέλο και κατόπιν ως αποκλειστικό εγγυητή της κοινωνικής σταθερότητας.
Προϋπέθετε λοιπόν ανασύνταξη του πολιτικού σκηνικού όχι µε την εξάλειψη των µετριοπαθών
βενιζελικών αλλά µε την ένταξή τους ως υποδεέστερων πόλων εξουσίας σ’ ένα σύστηµα όπου τις
κρίσιµες αποφάσεις θα έπαιρνε ο ίδιος, και όπου άλλωστε θα διατηρούσε τον έλεγχο των κρίσιµων
εξουσιαστικών µηχανισµών. Aποµένει να ερµηνευτεί η προθυµία µε την οποία στήριξε ο Bενιζέλος
το βασιλικό σχέδιο: πιθανώς υπαγορευόταν από την ανάγκη του να διατηρήσει αλώβητη τη θέση
του στο χώρο του κέντρου, να εκτονώσει την πόλωση η οποία ευνοούσε τους µοναρχικούς
στρατοκράτες αφενός και τα ταξικά κόµµατα αφετέρου, και να επιστρέψει εγκαίρως ώστε να
1
703
επηρεάσει την εξωτερική πολιτική. Eντέλει οι νέοι πολιτικοί πρωταγωνιστές συνέκλιναν στη
διάσωση του αστικού καθεστώτος.
Mέσα σε µερικές εβδοµάδες από την άφιξη του Γεωργίου η κατάσταση ανατράπηκε. H
σκληρότερη δικτατορία που είχε γνωρίσει ως τότε η Eλλάδα αντικαταστάθηκε ως δια µαγείας από
µια µετριοπαθή κυβέρνηση που προωθούσε τον κατευνασµό. Eάν ο στρατός παρέµενε
ανεξέλεγκτος, στην επιφάνεια η πολιτική ζωή έδειχνε να εξοµαλύνεται µε την ειλικρινή φροντίδα
του θρόνου. Tο βενιζελικό κέντρο αναγνώρισε ντε φάκτο τον George - Égalité· ακόµη και ο
Παπαναστασίου, αντί να προωθήσει το µέτωπο της αριστεράς που σχηµατιζόταν στη βάση, τόν
συνάντησε και γοητεύτηκε από την απλή αναλογική που υποσχέθηκε ο άνακτας θέλοντας να
διασπάσει τους πολιτικούς και ν’ αποφύγει το θρίαµβο των Δηµοκρατικών.1 Δεν έλειψαν όµως τα
ξεσπάσµατα, τόσο από την πλευρά Δηµοκρατικών που αρνούνταν να πιστέψουν στη θαυµατουργή
µεταστροφή του Γλύξµπουργκ όσο και των µοναρχικών οι οποίοι κατελήφθησαν εξαπήνης. Σε
αµέτρητα σηµεία της χώρας σηµειώθηκαν συγκρούσεις, µερικές φορές αιµατηρές· κατοικίες
µοναρχικών και γραφεία Δηµοκρατικών εφηµερίδων δυναµιτίστηκαν. Πολλοί βασιλόφρονες
παραπονούνταν γοερά για τη βασιλική µεγαλοψυχία έναντι του κοινού εχθρού και οδύρονταν για
το ανυπόφορο θέαµα των αποφυλακίσεων και των βενιζελικών ύµνων προς τον Γεώργιο. Oι
εφηµερίδες τους κατακεραύνωναν τη “νόθα δικτατορία του Δεµερτζή” και απειλούσαν µε
επανάσταση. O βρετανός πρέσβυς ανησυχούσε για τις βάσιµες, όπως τόνιζε, φήµες σχετικά µε την
εξάπλωση νέου συνδέσµου κονδυλικών στρατιωτικών.2 O πρωθυπουργός πάντως οµολογούσε πως
στη νέα συνταγµατική µοναρχία η πολιτική επιτρεπόταν να θίξει ο,τιδήποτε άλλο εκτός από τα
κεντρικά πολιτικά ζητήµατα - το καθεστωτικό και τον έλεγχο του στρατού:3 η µοναρχική
δηµοκρατία σταµατούσε στις πύλες του παλατιού και του στρατοπέδου. H εξοµάλυνση που
δέχτηκαν οι Δηµοκρατικοί προϋπέθετε πως ο πραγµατικός έλεγχος της χώρας θα έµενε επ’
αόριστον στα χέρια αντιδηµοκρατικών δυνάµεων, οι οποίες µε βολικό πρόσχηµα την αντίδραση
των στρατοκρατών ανέβαλαν και κατόπιν µαταίωσαν την επάνοδο των βενιζελικών αξιωµατικών.
Eνώ οι Φιλελεύθεροι κυνηγούσαν κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες εκείνοι ετοίµαζαν τη δικτατορία
της 4ης Aυγούστου.
Tο πρόσχηµα για τη νοµιµοποίησή της στην αστική κοινή γνώµη έδωσε η κινητοποίηση των
εργαζοµένων. Oι λαϊκές εξεγέρσεις από την Kρήτη και την Πελοπόννησο ως τα βόρεια
διαµερίσµατα της χώρας, οι οποίες ακολούθησαν τα αλλεπάλληλα πραξικοπήµατα του 1935,
φανέρωναν τις κοινωνικές συνισταµένες της νέας πόλωσης που έµελλε να εκραγεί τα χρόνια της
Kατοχής. Aπό την άλλη πλευρά η απροσδόκητη συσπείρωση της αστικής τάξης και του πολιτικού
κόσµου γύρω από τον µέχρι πρότινος χρεωκοπηµένο µονάρχη, που επέστρεψε κραδαίνοντας τις
λόγχες του στρατού για να κηρύξει τη λήθη, µαρτυρούσε το φόβο τους µπροστά στο ανεξέλεγκτο
1
Eλευθέρα Γνώµη, φ. της 11.2.1936
2
3
704
µέτωπο που απειλούσε να σχηµατιστεί: δεν διέκριναν άλλη διέξοδο από τον αυταρχισµό και
σπάνια παρέλειπαν να εκθειάσουν τα επιτεύγµατα του Mουσολίνι ή του Xίτλερ. Ωστόσο η
µεταξική δικτατορία κατέλυσε τους προηγούµενους θεσµούς συναίνεσης και τους µηχανισµούς
νοµιµοποίησης αλλά απέτυχε να φτιάξει νέους· ενώ διέλυσε τα ταξικά κόµµατα και τις
ανεξάρτητες οργανώσεις των εργαζόµενων, µεταξύ τους και όλες όσες συνδέονταν µε τον
Παπαναστασίου, δεν ακύρωσε τα αίτια της δυσαρέσκειας. Aντιθέτως, µε εξαίρεση τις
διακοσµητικές κορπορατιστικές παρεµβάσεις της, έκλεισε τις ασφαλιστικές δικλείδες. Oι διάδοχοί
της θα έδρεπαν τους θλιβερούς καρπούς των κόπων της.
*****
705
706
E Π I Λ O Γ O Σ
H H T T A
T O Y M E T A P P Y Θ M I Σ T I K O Y
Σ O Σ I A Λ I Σ M O Y
Oι Kοινωνιολόγοι συνδιαµόρφωναν λοιπόν αριστερά και κέντρο. Oι συµπληρωµατικές τακτικές

που χρησιµοποίησαν, της λαϊκής κινητοποίησης και της άνωθεν µεταρρύθµισης, αντιστοιχούσαν
σε διακριτά αλλά συγκοινωνούντα ρεύµατα σκέψης - τη σοσιαλδηµοκρατία αφενός, τον κρατικό
σοσιαλισµό και τον σύγχρονο βρετανικό Nέο Φιλελευθερισµό αφετέρου. Aντικατόπτριζαν επίσης
την αντιφατική υπόστασή τους ως αστικής προέλευσης διανοούµενων που ξιφουλκούσαν για
λογαριασµό ανοργάνωτων µαζών. Λίγο καιρό αφότου ξεκίνησαν ως παρέα διανοούµενων
προσπάθησαν να οργανώσουν τους εργάτες· ακολούθησε η πρώτη απόπειρα “µεταρρύθµισης από
τα πάνω” η οποία σκόνταψε στη σύγχυση του Στρατιωτικού Συνδέσµου το 1909. Έπειτα
συγκέντρωσαν εκ νέου τις προσπάθειές τους στην κινητοποίηση των µαζών και στη δηµιουργία
κοινωνικών ερεισµάτων, ενώ τον επόµενο χρόνο συµµετείχαν στις προσπάθειες ένωσης της
αριστεράς στο Λαϊκό Kόµµα όσο και στην ερασιτεχνική απόπειρα ανατροπής του καθεστώτος µε
τη Συντακτική Eθνοσυνέλευση. H ριζοσπαστικοποίηση του πολιτικού σώµατος και η χρεωκοπία
των πατροπαράδοτων σχηµάτων ανέδειξαν πρόσκαιρα τους Συντακτικούς και τους Λαϊκούς σε
υπολογίσιµους παράγοντες, αλλά η εδραίωση του Kόµµατος Φιλελευθέρων τούς παραγκώνισε και
τούς διέλυσε. Tο βραχύβιο Λαϊκό Kόµµα αναπτύχθηκε ως υβρίδιο µεταξύ συµβατικού κόµµατος
στελεχών και σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος, στο πρόγραµµα πλησιάζοντας το δεύτερο αλλά στην
πράξη κλίνοντας προς το πρώτο. Σύντοµα οι Kοινωνιολόγοι, οι οποίοι το έβλεπαν ως πρόπλασµα
ενός κόµµατος µαζών, ηττήθηκαν: οι πολιτικοί, συνδικαλιστικοί και σωµατειακοί παράγοντες που
προσέλκυσαν µέσα στην αναταραχή, µικροαστοί στην πλειονότητά τους, το αντιλαµβάνονταν ως
άλλο ένα κοινοβουλευτικό κόµµα και αρνούνταν κάθε οργανωτική ή ιδεολογική συνοχή.
O Bενιζέλος υπέτασσε την εσωτερική πολιτική στις ανάγκες της εθνικής δύναµης.1
Προτιµούσε να δηµιουργήσουν οι Kοινωνιολόγοι µια µετριοπαθή αριστερά ώστε να καταλάβουν
οι Φιλελεύθεροι το κέντρο της πολιτικής σκηνής, δεν τούς ήθελε όµως ισχυρούς ούτε
ανεξέλεγκτους. Δίνοντας αλλεπάλληλες µάχες τούς υπέταξε, καθώς και τους εθνικιστές
1
Bλ. έναν λειτουργικό ορισµό της έννοιας της “εθνικής δύναµης” σε Harold Sprout and Margaret Sprout,
Foundations of International Politics, Van Nostrand s.d. [1962], σ. 119.
707
αξιωµατικούς και τους ερεθισµένους πληθυσµούς της πρωτεύουσας και της Θεσσαλίας,
αποσπώντας έτσι την ευαρέσκεια του θρόνου και των συντηρητικών. Ψαλίδισε τις φιλοδοξίες τους
για τη συντακτική εθνοσυνέλευση, οικειοποιήθηκε µε αµφιλεγόµενες συχνά µεθόδους την
πλειοψηφία των “νέων ανδρών” και µε συνεργό το στέµµα διέλυσε την απείθαρχη Πρώτη
Aναθεωρητική Bουλή. Στήνοντας το Kόµµα Φιλελευθέρων λαφυραγώγησε επιδέξια τον
αποσυντιθέµενο “παλαιοκοµµατισµό” αλλά και το Λαϊκό Kόµµα. Kατόπιν, αφού πρώτα
απογύµνωσε τους Kοινωνιολόγους από τον ευρύτερο χώρο που επηρέαζαν, προώθησε µε τον
λεγόµενο “σοσιαλισµό του κράτους” πολλές κοινωνικές µεταρρυθµίσεις που είχαν προτείνει· κατ'
αυτό τον τρόπο τούς πειθανάγκασε να συµµαχήσουν µαζί του, αλλά µε όρους που ο ίδιος έθετε. Oι
Kοινωνιολόγοι στη B' Aναθεωρητική Bουλή λειτούργησαν ως αντίβαρο στον συντηρητικό κορµό
των οπαδών του, µε τον οποίο συγκρούονταν αδιάκοπα· η συνεργεία τους µε τον Bενιζέλο µπορεί
να ερµηνευτεί ως καιροσκοπισµός είτε, βασιµότερα, ως απότοκος βαθύτερης σύγκλισης απόψεων:
µάλλον ευκολότερα θα αναδεικνύονταν αν δεν συµµαχούσαν απλώς µαζί του αλλά
αφοµοιώνονταν στο Kόµµα Φιλελευθέρων, όπως έκανε λόγου χάρη ο Aλέξανδρος Mυλωνάς
εγκαταλείποντας τους υπόλοιπους. Ωστόσο πολλές εσωτερικές µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου,
παρά τη συµµαχία του µε το µεγάλο κεφάλαιο, βρίσκονταν πλησιέστερα στις ιδέες του
Παπαναστασίου αντί στις βλέψεις των πολιτικών που τόν περιστοίχισαν όταν πήρε την εξουσία.
Eν µέρει γι’ αυτόν το λόγο η κοινωνική πολιτική διέβρωσε την επιρροή των Kοινωνιολόγων
και των άλλων σοσιαλιστών στο εργατικό κίνηµα: οι Φιλελεύθεροι επωφελήθηκαν από τον
αναβρασµό των µαζών περισσότερο από το “εργατικό κόµµα” που έχτιζε ο Γιαννιός ή από το
Λαϊκό Kόµµα “των εργαζοµένων”. Στοχεύοντας όµως στο κέντρο της πολιτικής σκηνής ο
Bενιζέλος επιβράδυνε εκ προοιµίου τις κοινωνικές µεταρρυθµίσεις - έστω και αν δεν είχε
εδραιωθεί ακόµη η ηγεµονία κάποιας τάξης ή κάποιου στρώµατος στο θολό κοµµατικό µόρφωµα
που τόν ακολουθούσε. Eνώ ανασυγκολλούνταν οι δεσµοί των συντεχνιών µε το θρόνο,1 τρεις
αποκλίνουσες πολιτικές προτάσεις προσφέρονταν στη συνειδητοποιηµένη εργατική τάξη:
κυµαίνονταν από την αυτόνοµη οργάνωσή της ως την ενσωµάτωσή της ως ελάσσονος εταίρου στον
υφιστάµενο συνασπισµό εξουσίας, ενώ στο ενδιάµεσο βρίσκονταν οι Kοινωνιολόγοι οι οποίοι
συνδύαζαν την κοινοβουλευτική δράση µε την ενίσχυση των εργατικών οργανώσεων, χωρίς όµως
να εντάσσονται οργανικά στις τελευταίες. Mάλιστα εκτός από τον Πετµεζά στην Aθήνα και τον
φίλο τους Tσαξίρη στο Bόλο δεν εκλέγονταν καν στα βιοµηχανικά κέντρα· είχαν µικρότερη
καθηµερινή επαφή µε τις µάζες απ’ ό,τι οι εργατικές οµάδες, ενώ αφετέρου στερούνταν τις
κυβερνητικές προοπτικές των Φιλελευθέρων.
Eποµένως απέτυχαν να µεταµορφώσουν την υποστήριξη που απολάµβαναν µεταξύ των
εργατών και των µεταρρυθµιστών σε προζύµι ενός µαζικού κόµµατος. O ανταγωνισµός µαχητικών
οµάδων όπως ήταν εκείνη του Γιαννιού, καθώς και των πολιτικώς κυρίαρχων Φιλελευθέρων, τούς
εµπόδισε να σταθεροποιήσουν οργανωτικά το κορυφοβαρές Λαϊκό Kόµµα και να αποκτήσουν
1
Bλ. π.χ. Tο Kράτος, φ. της 1.1.1912.
708
στερεή εκλογική βάση στις πόλεις. Bασικός παράγοντας αυτής της ήττας, η οποία καθόρισε επίσης
τους µεταγενέστερους συσχετισµούς δυνάµεων µε τους Φιλελευθέρους και µε τη ριζοσπαστική
αριστερά, ήταν η συγκυριακή ανάγκη να διοχετεύσουν την ενεργητικότητά τους στις επαρχίες όπου
εκλέγονταν. Στις αλλεπάλληλες και κρίσιµες εκλογικές αναµετρήσεις του 1910 - 1912
παγιδεύτηκαν σε αντιφάσεις: ενώ στη βουλή παρουσιάζονταν ως φορείς σοσιαλιστικής κριτικής,
προεκλογικά πρόβαλλαν την ιδιότητα των κληρονόµων τοπικών “κοµµάτων” στις γενέτειρές τους,
ορισµένες από τις οποίες, ίσως όχι από σύµπτωση, συγκαταλέγονταν στις πιο καθυστερηµένες
επαρχίες του κράτους. Στη βουλή συγκροτούσαν οµάδα, στις ιδιαίτερες πατρίδες τους
µεταµορφώνονταν σε εκκεντρικές µονάδες· ενώ στην Aθήνα έκφραζαν το αύριο, στην
πελοποννησιακή ύπαιθρο έτρεµαν µην αποξενώσουν το χθές.
Συνοπτικά, η αδυναµία του Λαϊκού Kόµµατος να µετεξελιχτεί σε βιώσιµη παράταξη
αποτέλεσε την αντίστροφη όψη του κατορθώµατος του Bενιζέλου να κυβερνήσει χωρίς να
εγκαταλείψει τους βασικούς στόχους του. Bεβαίως ο τελευταίος προσεγγίζοντας τον Γεώργιο
ευνούχισε το αίτηµα ανατροπής της δυναστείας· αναδιοργανώνοντας το κράτος απέσπασε την
εύνοια των αστικών και των µεσαίων στρωµάτων, ενώ εγκαινιάζοντας κοινωνικές µεταρρυθµίσεις
κινητοποίησε τις εργατικές και αγροτικές µάζες. H αντιδυναστική αριστερά έχασε ένα από τα
ισχυρότερα επιχειρήµατά της όταν ο πρωθυπουργός αποµάκρυνε επιδέξια τον κίνδυνο του
απολυταρχισµού, ενώ τέλος η ατµόσφαιρα των εθνικών διωγµών και των αλυτρωτικών
διεκδικήσεων περιέστειλε τη δεξίωση των διεθνιστικών και των κοσµοπολιτικών ιδεών. Aργότερα
ο Σπύρος Mελάς συνόψισε το δίδαγµα που αποκόµισαν πολλοί αριστεροί από την απροσδόκητη
πορεία των πραγµάτων: “οι βαλκανικοί πόλεµοι, το δυνατό κλίµα του εθνικού ενθουσιασµού που
σήκωσαν οι νίκες και η συγχρονισµένη κοινωνική πολιτική των Φιλελευθέρων έπνιξαν - ευτυχώς,
λέω εκ των υστέρων - τη δική µας προπαγάνδα”.1 Kαθώς οι µεταρρυθµίσεις του Bενιζέλου
νοµιµοποιούσαν τους κεντρικούς µηχανισµούς της θεσµοποιηµένης βίας (στρατός, χωροφυλακή),
της νοµοθεσίας και της δηµοσιονοµίας, και τέλος της πολιτικής εξουσίας (κυβέρνηση και θρόνος),
οι Kοινωνιολόγοι ευνοούσαν, παρ’ όλες τις επιµέρους διαφωνίες τους, την ενσωµάτωση της
εργατικής τάξης στους ηγεµονικούς θεσµούς του κράτους και της καπιταλιστικής οικονοµίας.2 Tην
ίδια στάση ενθάρρυναν συνήθως, µε διαφορές µόνο στις αποχρώσεις, οι σοσιαλιστικές κι
εργατικές οργανώσεις της νότιας Eλλάδας. Tην επαύριο των Bαλκανικών Πολέµων ο Bενιζέλος
έλεγχε το χώρο αριστερά του κόµµατός του στη νότια Eλλάδα.
Mερικοί µήνες πολέµου όµως, από το 1912 ως το 1913, άλλαξαν πέρα από κάθε προσδοκία
το πρόσωπο της χώρας. H έκτασή της σχεδόν διπλασιάστηκε, ο πληθυσµός αυξήθηκε αναλόγως κι
έγινε για πρώτη φορά πολυεθνικός φέρνοντας απρόσµενα την εθνική ιδεολογία αντιµέτωπη µε το
ζήτηµα της ενσωµάτωσης ή του εξοστρακισµού των “αλλοεθνών”, η διεθνής θέση της
1
Φορτούνιο [Σπύρος Mελάς], Eλεύθερον Bήµα, φύλλο της 24.9.1936.
2
Πρβλ. Marcel van der Linden, “The National Integration of European Working Classes (1871-1914). Exploring the
Causal Configuration”, International Review of Social History, XXXIII [1988], σ. 287-288.
709
αναβαθµίστηκε - γεννώντας συνάµα νέους κινδύνους - και οι ήδη ασταθείς πολιτικές και
κοινωνικές ισορροπίες ανατράπηκαν. Tέλος, η φυσιογνωµία της πολιτικής µεταµορφώθηκε από
τον πόλεµο όσο και από τα προβλήµατα της ειρήνης, τα οποία αναθέτοντας νέα καθήκοντα στο
κράτος προετοίµαζαν την πρωτοφανή επέκταση των λειτουργιών του κατά τον Eυρωπαϊκό
Πόλεµο. Kεντρικές προτάσεις του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, όπως ήταν η συστηµατική
κρατική παρέµβαση στην οικονοµία και κατεξοχήν η αγροτική µεταρρύθµιση, συγκέντρωσαν
ευρεία υποστήριξη στις µεταπολεµικές συνθήκες, ενώ άλλες, όπως η ανεξεθνία και η αντίθεση
προς τα αστικά κόµµατα, απέκτησαν τώρα επαναστατική χροιά. O Bενιζέλος, επιδιώκοντας να
διευρύνει τα κοινωνικά του ερείσµατα και την πολιτική του βάση την οποία υπονόµευε ο θρόνος,
προσεταιρίστηκε όσους σοσιαλιστές έδιναν προτεραιότητα στις πρώτες από τις παραπάνω
προτάσεις κι έλεγξε, µε την πειθώ ή µε τη βία, όσους επέµεναν στις υπόλοιπες. Mε δέλεαρ τη
συµµετοχή τους στην άσκηση της εξουσίας και στη δηµοκρατική ανάπλαση του κράτους οδήγησε
βαθµιαία τους Kοινωνιολόγους στην εθνική αριστερά και κατά τη διάρκεια του Διχασµού τούς
δέχτηκε ως πολιτευτές στο Kόµµα των Φιλελευθέρων. Ωστόσο τυπικά µόνον διοικούσε τον
κρατικό µηχανισµό που, ανεπίδεκτος αναµόρφωσης, προτίµησε τον αυταρχισµό του
Kωνσταντίνου επιβεβαιώνοντας πως η αιφνίδια εξαγρίωση των διοικητικών ηθών στους πολέµους
εναντίον των “αλλοεθνών” επέτρεψε τον Διχασµό του “εθνικού” σώµατος, τον οποίο διαιώνισαν
έπειτα η πολιτικοποίηση των στρατιωτικών και η στρατιωτικοποίηση της πολιτικής.
Mετά την αποτυχία του Bενιζέλου τον Nοέµβριο του 1920, ο Παπαναστασίου αυτονοµείται
κι επεξεργάζεται τη στρατηγική της Δηµοκρατικής Ένωσης· καταλαµβάνει την αριστερή πτέρυγα
του κενού χώρου που αφήνουν οι Φιλελεύθεροι όταν χάνουν την εξουσία και τους ηγέτες τους.
Eπικαλούµενος το ιδεολόγηµα της Δηµοκρατίας διασπά τη Φιλελεύθερη συναίνεση και καλλιεργεί
το εξεγερσιακό δυναµικό των µαζών. Συγκεντρώνει στη Δηµοκρατική Ένωση προοδευτικούς
πολιτευτές, µεταρρυθµιστές συνδικαλιστές, συνεταιριστές και αγροτιστές, αντικωνσταντινικούς
στρατιωτικούς και πρόσφυγες· προσπαθεί να τήν µετατρέψει σε συνασπισµό µαζικών κοµµάτων
και ανεξάρτητων στελεχών ενώ συνάµα κρατά ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας µε το
Σοσιαλεργατικό και µε το Aγροτικό Kόµµα. Oι πολιτικές κρίσεις του 1922 και του 1923 τόν
ωθούν προς την εξουσία, έστω και αν συνάµα τόν υποσκάπτουν συντηρητικοί Φιλελεύθεροι όπως
είναι πλέον ο Kαφαντάρης και ο Mυλωνάς, οικειοποιούµενοι την αγροτική µεταρρύθµιση, ή
µιλιταριστές δηµαγωγοί όπως ο Kονδύλης και ο Πάγκαλος, οι οποίοι παρασύρουν τους
πρόσφυγες. Όταν όµως ο Παπαναστασίου προσπαθεί να στήσει τη Λαϊκή Δηµοκρατία επάνω στα
ερείπια του Παλαιού Kαθεστώτος, το ριζοσπαστικοποιηµένο πλέον Kοµµουνιστικό Kόµµα δεν
τόν διευκολύνει. Aργότερα µετασχηµατίζει τη Δηµοκρατική Ένωση σε Aγροτεργατικό Kόµµα και
παρά τη συχνή συνεργασία του µε τον Bενιζέλο τήν αναδεικνύει σε τάση της αριστεράς, µολονότι
εξακολουθεί να περιλαµβάνει “προοδευτικούς” πολιτευτές και δεν τήν κάνει καθαρά ταξικό
κόµµα.
O κοινωνικά προσανατολισµένος δηµοκρατισµός πάντως, στα συγκείµενα της εποχής, αντί
να είναι συνώνυµος της µετριοπάθειας νοµιµοποιούσε τις πολιτικές επαναστάσεις: “Eίµαι υπέρ
710
των πραξικοπηµάτων”, δήλωνε ωµά στην Eθνοσυνέλευση ο Παπαναστασίου, “διότι είµαι και υπέρ
των επαναστάσεων· όταν δε αι Eπαναστάσεις γίνωνται επικαίρως σώζουν τα Eθνη. Aι µεγάλαι
πολιτικαί µεταβολαί δεν επιβάλλονται δι’ οµαλών εκλογών· οι Λαοί δεν δέχονται τόσον ευκόλως
ριζικάς µεταβολάς ... Όταν αι αδρανείς ... µάζαι κυριαρχούν, καταλαµβάνει σήψις τους λαούς και
η συµφορά επέρχεται. Όταν λοιπόν της ριζικής µεταβολής παρίσταται ανάγκη επιβάλλεται εις
εκείνους οι οποίοι διαβλέπουν το φρόνηµα της πλειοψηφίας του λαού, εις εκείνους οι οποίοι
διαγιγνώσκουν ποίαν σωτηρίαν φέρει η µεταβολή και κατά συνέπειαν η επανάστασις, να
αγωνίζωνται και να την προκαλούν, βέβαιοι όντες ότι η πλειοψηφία του λαού θα αποδεχθή
ευχαρίστως την µεταβολήν. Aυτή είναι η ψυχολογία των επαναστάσεων, και θα ηρνούµην την ζωήν
των λαών, θα ηρνούµην την ιστορίαν των επαναστάσεων, εάν δεν εγνώριζον αυτήν την αρχήν και
δεν υπήκουον εις αυτήν”.1 Oικειοποιούνταν εδώ, αποκρούοντας τον σοσιαλδηµοκρατικό
εξελικτικισµό, µια έννοια της πολιτικής πρωτοπορίας ενδιάµεση µεταξύ της παλαιότερης, την
οποία πρέσβευαν οι ιακωβίνοι, και της σύγχρονης που ενσάρκωναν τα λενινιστικά κόµµατα· οι
επαναστάσεις για τις οποίες µιλούσε αφορούσαν το πολιτικό καθεστώς και όχι την οργάνωση της
παραγωγής όπου ήθελε βαθµιαίες µεταρρυθµίσεις. Mολαταύτα η Δηµοκρατική Ένωση
υπερασπιζόταν συνάµα τον κοινοβουλευτισµό και τις πολιτικές ελευθερίες2 κι επέβαλε το
δηµοκρατικότερο σύνταγµα στην ιστορία της Eλλάδας. Άλλο τόσο αντιφατική ήταν βεβαίως η
πολιτική και των υπόλοιπων κοµµάτων· οξυδερκείς αναλυτές ανίχνευσαν εγκαίρως στην
ταυτόχρονη κινητοποίηση όλων των τάξεων τις κοινωνικές ρίζες της ιδεολογικής τους αστάθειας.3
Eν πολλοίς Δηµοκρατικοί και Φιλελεύθεροι, ερµηνεύοντας τη µεταπολεµική εποχή µε όρους
του 1909 - 1910 και παραγνωρίζοντας τις νέες κοινωνικές και ιδεολογικές εντάσεις, έλπιζαν πως η
επαναστατική περίοδος θα έληγε όπως και τότε µε µεταβίβαση της κυριαρχίας στην
εθνοσυνέλευση. H τακτική των Φιλελευθέρων ήταν να υποβαθµίσουν το πολιτειακό ζήτηµα ώσπου
να συνέλθει η τελευταία, την οποία φυσιολογικά θα έλεγχαν οι ίδιοι. Aντιθέτως η Δηµοκρατική
Ένωση το διατηρούσε στο προσκήνιο και το αξιοποιούσε για να κινητοποιήσει πληθυσµούς
αποκοµµένους από τα στελεχικά κόµµατα όπως ήταν κατεξοχήν οι πρόσφυγες και η νεοπαγής
εργατική τάξη· για το σκοπό αυτό οργάνωνε ολοένα βοερότερα συλλαλητήρια από άκρη σ’ άκρη
της χώρας. O Παπαναστασίου επωφελούνταν από τη δυσφορία που προκαλούσε στη βάση των
Φιλελευθέρων η διφορούµενη στάση της ηγεσίας τους, την οποία εµπόδιζαν να τοποθετηθεί
προεκλογικώς έναντι της βασιλείας τα συντηρητικά στελέχη για λόγους αρχής και ο Bενιζέλος για
λόγους τακτικής, θέλοντας να παρασύρει τη δεξιά αντιπολίτευση στη νέα εθνοσυνέλευση: έτσι θα
συγκέντρωναν την πολιτική εξουσία και τη νοµιµοποίηση σ’ ένα αντιπροσωπευτικό και κοινώς
αποδεκτό συντακτικό σώµα, κυρίως όµως θα έκριναν τον οριστικό χαρακτήρα του νέου
1
EΣB, συνεδρίασις 13η της 1.2.1924, σ.172.
2
EΣB, συνεδρίασις της 27.1.1924, σ. 21-31· βλ. ιδίως τις αγορεύσεις του I. Kούνδουρου και του Aλ.
Παπαναστασίου (ο.π., σ. 28).
3
Σ. Mάξιµος, Kοινοβούλιο ή δικτατορία; ό.π., σ. 52-53.
711
καθεστώτος στο κοινοβουλευτικό πεδίο και όχι στο ολισθηρό έδαφος των στρατιωτικών
συσχετισµών δύναµης ή των µαζικών κινητοποιήσεων. Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις ο
ρυθµιστικός ρόλος στην εθνοσυνέλευση προοριζόταν για τους Φιλελευθέρους: διέθεταν
χαρισµατικό ηγέτη και το ισχυρότερο κόµµα κι επιπλέον θα καταλάµβαναν απρόσκοπτα την
ιδεώδη θέση του εξισορροπιστή αριστεράς και δεξιάς.1 Kατόπιν µπορούσαν να χτίσουν στα µέτρα
τους το νέο καθεστώς, τηρώντας συνάµα τους δηµοκρατικούς τύπους. O Παπαναστασίου όµως
επέβαλε το πολιτειακό πρόγραµµά του αφού πρώτα εξουδετέρωσε τον Bενιζέλο και τούς διέσπασε,
έστω και αν δεν µπόρεσε να προχωρήσει περισσότερο.
H κατάρρευση του Παπαναστασίου ακολούθησε µε λίγους µήνες διαφορά εκείνη του
Bενιζέλου και, µολονότι κανείς δεν το διέκρινε αµέσως, ήταν οριστική. Eίδαµε πώς τόν
εγκατέλειψαν οι συντηρητικοί - οι οµάδες του Mιχαλακοπούλου και του Γονατά καθώς και η
µερίδα των Mακεδόνων υπό τον Γ. Mόδη· η βοήθεια των σοσιαλιστών και των Aγροτικών, των
υπόλοιπων Mακεδόνων και των Eπαναστατικών δεν απέτρεψε την πτώση του. Eνώ µέχρι τότε ο
Παπαναστασίου δηµιουργεί καταστάσεις, στο εξής τις υφίσταται· δεν πρόκειται να ξανακερδίσει
την πρωτοβουλία κινήσεων. Tον Iούλιο του 1924 η πολιτική ελίτ και κατ’ επέκτασιν η αστική τάξη
χάραξαν τα όρια της ανοχής τους απέναντι στην αριστερά· το σκεπτικό τους συνόψισε ένας
στρατιωτικός πληρεξούσιος: “H Kυβέρνησις [Παπαναστασίου] δια της συνθέσεως αυτής κατά το
πλείστον, δια της έναντι της ιδιοκτησίας, αστικής και αγροτικής, πολιτικής της, δια της
ελαττωµατικής διευθύνσεως των οικονοµικών του Kράτους, συνισταµένης κυρίως εσωτερικώς µεν
εις την δηµιουργίαν πολυτελών Yπηρεσιών, εξωτερικώς δε εις την ενέργειαν ακόπων Aποστολών,
δια της κακής διαχειρίσεως των του Στρατού, και ιδία των του Στόλου, αποσυντεθέντος τελείως ...
απώλεσε την εµπιστοσύνην του µεγίστου µέρους της Kοινής Γνώµης”.2 H σχετική σταθεροποίηση
της πολιτικής και οικονοµικής κατάστασης σήµανε συνάµα την περιθωριοποίηση της
Kαθώς ο Παπαναστασίου παγιδεύτηκε στις αντιφάσεις του πολιτικού εγχειρήµατός του, η
επιτυχία του έµεινε ατελής και σύντοµα φάνηκαν οι σκοτεινές όψεις του Δηµοκρατισµού.
Kαταρχάς ο εκδηµοκρατισµός του κράτους δεν προχώρησε όπως έλπιζε - απεναντίας η
Δηµοκρατική Ένωση νοµιµοποίησε την είσοδο στην πολιτική µιας νέας εσοδείας µιλιταριστών
όπως ήταν ο Kονδύλης και ο Πάγκαλος. Eξίσου σηµαντικό ήταν ότι διαιώνισε την πολυδιάσπαση
της αριστεράς· η σχέση του Παπαναστασίου µε πολιτευτές τους οποίους χρειαζόταν για
εκλογικούς λόγους καθώς και για να νοµιµοποιήσει το Δηµοκρατικό εγχείρηµα στον αστικό
κόσµο, τόν απονοµιµοποίησε στα µάτια όχι µόνον του KKE αλλά και του άλλου ταξικού
κόµµατος, του AKE.
O Δηµοκρατισµός δύσκολα ανταποκρινόταν στις µεταπολεµικές εντάσεις και η
Δηµοκρατική Ένωση, καθώς προσπαθούσε να συσπειρώσει όλες τις “λαϊκές τάξεις”,
1
Bλ. σχετικά και Γ. Δαφνής, H Eλλάς..., ό.π., τ. A', σ. 168-171.
2
Mανέττας, EΣB, συνεδρίασις 86η της 19.7.1924, σ. 1080 κ.ε..
712
βραχυκυκλώθηκε από την αντιφατική ιδεολογική και οργανωτική συγκρότησή της. Aργότερα
βεβαίως, αφότου µετονοµάστηκε σε Aγροτεργατικό Kόµµα, µε τα λόγια του Πουρνάρα, αποφάσισε
να “λάβη θέσιν αριστερωτέραν της κοινωνικοοικονοµικής πολιτικής που ηκολούθησε µέχρι τούδε.
Xωρίς να επικαλήται τον διεθνή σοσιαλισµόν, ο κ. Παπαναστασίου δεν εδίστασε να δώση εις το
παλαιόν κόµµα του περισσότερον ‘σοσιαλίζοντα’ χαρακτήρα, καθορίζων ανδρικώτερον [sic] τας
ριζοσπαστικάς προθέσεις του και ενθυµούµενος το σοσιαλιστικόν παρελθόν του”.1 Ωστόσο µια
µεγάλη µερίδα αγροτικών αρνούνταν να συνεργαστεί µε το Aγροτεργατικό Kόµµα το οποίο
θεωρούσε εξίσου “προσωπικό” µε τα υπόλοιπα.2 Έτσι µετά το 1928 και κυρίως µετά το 1932 το
κόµµα του Παπαναστασίου λειτουργεί παροµοίως µε τα αγροτικά κόµµατα της Kεντρικής
Eυρώπης αλλά αποτυχαίνει να επωφεληθεί από τη σταλινοποίηση του Kοµµουνιστικού όσο και
από τη διάσπαση του Aγροτικού Kόµµατος: ασφυκτιά µεταξύ του Bενιζέλου και του νέου
ριζοσπαστισµού που αναπτύσσουν εργάτες και αγρότες.
Kαθώς το 1935-1936 επικυρώθηκε η αποτυχία του εγχειρήµατος των Kοινωνιολόγων,
φάνηκε πως έκλεισε ένας κύκλος. Tη δεκαετία του 1910 ένωσαν τον Aναθεωρητισµό µε τον λαϊκό
ριζοσπαστισµό ώστε να παραγάγουν τον ταξικό χώρο που σύντοµα θα αυτονοµούνταν από την
κηδεµονία των φιλεργατών, του Bενιζέλου και των ίδιων των µεταρρυθµιστών σοσιαλιστών για
να δηµιουργήσει, µε καταλύτη τη Φεντερασιόν, το πρώτο πανελλήνιας εµβέλειας ταξικό κόµµα, το
Σοσιαλεργατικό Kόµµα. Aργότερα οι αγρότες θα ακολουθούσαν την ίδια πορεία φτιάχνοντας το
άλλο µαζικό ταξικό κόµµα του Mεσοπολέµου, το Aγροτικό Kόµµα, το οποίο ο Παπαναστασίου
δεν παρέσυρε στη Δηµοκρατική Ένωση όσο και αν προσπάθησε. O “αστικός κόσµος” εξοστράκισε
αυτά τα κόµµατα, η Δηµοκρατική Ένωση λειτούργησε άλλοτε ώς γέφυρα και άλλοτε ως ανάχωµα
απέναντί τους, οι στρατοκράτες τα καταδίωξαν βάρβαρα, αλλά εκείνα συνέχισαν να
συσπειρώνουν τους απόβλητους της καπιταλιστικής κοινωνίας. Eπιβίωσαν στο περιθώριο και
δοκιµάστηκαν στην παρανοµία ώσπου την Kατοχή οι διάδοχοί τους έφτιαξαν το Eθνικό
Aπελευθερωτικό Mέτωπο και αλµατωδώς το ανέδειξαν σε νέα ηγεµονική δύναµη, κινητοποιώντας
και ριζοσπαστικοποιώντας τις αστικές και αγροτικές µάζες και απορροφώντας οπαδούς και
στελέχη της Δηµοκρατικής Ένωσης.
Προηγουµένως η πόλωση µεταξύ επανάστασης και αντεπανάστασης, καθώς και η
κατάλυση της πολιτικής δηµοκρατίας, είχαν κάµψει την υβριδική οργάνωση και τη
µεταρρυθµιστική ιδεολογία του κόµµατος του Παπαναστασίου. Ωστόσο νοµίζω πως καθοριστική
στιγµή ήταν το 1924, όταν, όπως διακρίνουµε εκ των υστέρων, ανασχέθηκε η δυναµική της
Δηµοκρατικής Ένωσης. H οργανωτική και ιδεολογική διφυία της µεταξύ αστών και ταξικών
κοµµάτων, όσο και η επιµονή του Παπαναστασίου να µην κόψει τις γέφυρες προς καµιά πλευρά,
φαίνεται πως λειτούργησαν αρνητικά καθώς εντεινόταν η πόλωση όχι µόνο σε εθνικό αλλά και σε
πανευρωπαϊκό επίπεδο. O Δηµήτριος Πουρνάρας είκασε πως εάν ο Παπαναστασίου έδινε
1
Δηµήτριος Πουρνάρας, Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος, Aθήναι 1931, σ. 11.
2
713
εγκαίρως µορφή καθαρά αγροτική και σοσιαλιστική στο κόµµα του, θα ένωνε ολόκληρη την
αριστερά: “Aλλά ο κ. Παπαναστασίου εις το σηµείον αυτό επέδειξε πρωτοφανή ατολµίαν,
διαψεύδων κάθε σοσιαλιστικήν ελπίδα στηριχθείσαν επ’ αυτού, και έµεινε στο µέσον του δρόµου:
σφάλµα πολιτικόν το οποίον πληρώνει ήδη ακριβά”.1 Tο βέβαιο είναι πως δεν ανανέωσε τα
πολιτικά µοτίβα του µετά την εγκαθίδρυση της Δηµοκρατίας - και κυρίως όταν εδραιώθηκαν τα
αυτόνοµα ταξικά κόµµατα δεν κατέθεσε ιδέες για να πραγµατοποιήσουν τον διακηρυγµένο στόχο
του, το συνασπισµό των “λαϊκών τάξεων”. Eπόµενο ήταν λοιπόν να περιθωριοποιηθεί.
***
Παρακολουθήσαµε τις καταβολές της πολιτικής σκέψης του Παπαναστασίου, ο οποίος συνδύασε
τις ευαισθησίες ελλήνων σοσιαλιστών του ύστερου δέκατου ένατου αιώνα µε τις µοντέρνες
ανησυχίες και την αναλυτική µεθοδικότητα της γερµανόφωνης σοσιαλδηµοκρατίας, και
ανασκοπήσαµε την πορεία του από την ίδρυση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας ως τους
θυελλώδεις µήνες της κατάλυσης της µοναρχίας και της πρώτης Δηµοκρατικής Kυβέρνησης. Σ’
αυτό το διάστηµα δεν έπαψε να επικαλείται το σοσιαλιστικό ιδανικό και κατά βάση διατήρησε την
κοσµοθεώρηση που είχε σχηµατίσει προπολεµικά µολονότι άλλαξε οργανωτικούς φορείς, στόχους,
συµµάχους και τακτικές· του έµελλαν άλλα δώδεκα χρόνια πολυτάραχης δράσης κατά τα οποία
όµως δεν έπαιξε καθοριστικό ρόλο όπως το 1924. Έβαλε τη σφραγίδα του στο Δηµοκρατικό
Σύνταγµα, µετείχε σε συνοµωσίες και αντιστάθηκε στο αυταρχικό καθεστώς του Παγκάλου, έπειτα
ως υπουργός Γεωργίας στις κυβερνήσεις συνασπισµού εφάρµοσε σηµαντικές µεταρρυθµίσεις τις
οποίες επέβαλε και στον Bενιζέλο, αντιστάθηκε στην αυταρχική στροφή των Φιλελευθέρων και
στην άνοδο του µιλιταρισµού, ισορρόπησε τους Aγροτεργατικούς ακροβατώντας µεταξύ των
στελεχικών αστικών και των ταξικών κοµµάτων, αναζωογόνησε το ιδανικό της Bαλκανικής
Eνωσης, κινδύνεψε να εκτελεστεί όταν επικράτησαν εκ νέου οι µοναρχικοί, έχασε την ευκαιρία
νέας εξέγερσης το καλοκαίρι του 1935 και πέθανε ενώ συνοµωτούσε για την ανατροπή του
Mεταξά. Eντούτοις στο νέο πολιτικό σκηνικό δεν ανέκτησε ποτέ την πρωτοβουλία κινήσεων·
ακόµη χειρότερα, µετά την εκπλήρωση του Δηµοκρατικού αιτήµατος δεν παρουσίασε ιδέες για τη
δηµιουργία ενός νέου ηγεµονικού συνασπισµού ο οποίος θα προωθούσε τον µεταρρυθµιστικό
σοσιαλισµό, ούτε αξιοποίησε τη σύγκλιση της αριστερής βάσης κατά τη µοναρχική παλινόρθωση.
Θα µπορούσε να υποστηριχθεί πως εκ προοιµίου καταδίκαζαν κάθε ουσιαστική
µεταρρύθµιση συνθήκες ανεξάρτητες από τη θέλησή του - άλλες γνωστές, όπως η “µυωπία” των
αστών που αρνούνταν κάθε παραχώρηση, καθώς και η πολυδιάσπαση των ταξικών οργανώσεων,
και άλλες απρόβλεπτες όπως η παγκόσµια οικονοµική κρίση, η οποία µαταίωσε το αναπτυξιακό
πρόγραµµα, και η επιδείνωση των κρατικών ανταγωνισµών. Aνάλογα άλλωστε ήταν τα
1
Δηµήτριος Πουρνάρας, “O ελληνικός αγροτισµός και το σοσιαλιστικόν κόµµα. Eίνε δυνατόν να συνυπάρξουν;”,
Kοινωνική Eρευνα 3 [Mάιος 1932], σ. 9.
714
συγκαιρινά επιχειρήµατα των κοµµουνιστών, τα οποία κέρδιζαν σε πειθώ όσο επιδεινωνόταν η
κρίση του καπιταλιστικού συστήµατος που οδήγησε τελικά στον Παγκόσµιο Πόλεµο. H
στρατηγική θέση της Eλλάδας συγκαθόριζε επίσης τις εσωτερικές επιλογές, όπως φάνηκε καθαρά
το 1935 όταν οι βρετανοί στήριξαν τον µοναρχισµό εναντίον του Bενιζέλου. Mολαταύτα,
σύγχρονα παραδείγµατα στην Eυρώπη έδειξαν πως ήταν δυνατός ο ευρύς συνασπισµός των
λαϊκών τάξεων τον οποίο ο Παπαναστασίου επιδίωκε µε τη Δηµοκρατική Eνωση και µε το
Aγροτεργατικό Kόµµα. Στη Σκανδιναβία την ίδια εποχή οι σοσιαλδηµοκράτες, αντιµέτωποι µε µια
αντιδραστική δεξιά, στερέωσαν µια συµµαχία µεταξύ των εργατών, των υπαλλήλων και των
µεσαίων αγροτών η οποία διατήρησε την εξουσία για πενήντα χρόνια και αναδείχτηκε σε άξονα
της εθνικής πολιτικής. Στην Eλλάδα όµως, όπως και στη Γερµανία, παρ’ όλες τις διαφορές στη
βιοµηχανική ανάπτυξη των δυο χωρών, η οµοιότητα ήταν πως η Δηµοκρατική επανάσταση
ανέστειλε προσώρας αλλά δεν απέτρεψε τελικά τη συντηρητική αντεπανάσταση.
Έχουν επισηµανθεί οι κοινωνικές προϋποθέσεις της συντηρητικής στροφής. O Γιώργος
Mαυρογορδάτος εύστοχα τονίζει πως βασική αντινοµία του “Bενιζελισµού” - ίσως µπορούµε πιο
δόκιµα να µιλήσουµε για “πολιτική του Bενιζέλου” - ήταν πως στο µέτρο που πέτυχε τους
εθνικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς στόχους του, δηµιουργώντας εντέλει ένα συµπαγές έρεισµα
για το αστικό καθεστώς από νεοπαγείς µικροϊδιοκτήτες και µικροεπιχειρηµατίες, ενίσχυε συνάµα
τις µικροαστικές αντιστάσεις στην καπιταλιστική ανάπτυξη, οι οποίες στράφηκαν στον κρατισµό
και ανέθεσαν την εξουσία “σε άλλα, πιο επιτήδεια χέρια”.1 Ήταν όµως αυτό πολιτικά
αναπόφευκτο; Δεν µπορούσε άραγε ο Παπαναστασίου, ο οποίος από αρχής µέχρι τέλους της
σταδιοδροµίας του καλούσε τους µικροαστούς και τους αγρότες στο συνασπισµό των λαϊκών
τάξεων, αξιοποιώντας αυτή την αντινοµία να στρέψει τη δυσαρέσκεια προς τα αριστερά;
Προσπάθησε πράγµατι να αδράξει την ευκαιρία όταν η κρίση του 1931-1932 διέσπασε την
κοινωνική συµµαχία που είχε συγκροτήσει ο Bενιζέλος, αλλά απέτυχε.
Ένα πολιτικής τάξης αίτιο αυτής της αποτυχίας ήταν η αποκλειστική εκπροσώπηση των
αστών από στελεχικά κοινοβουλευτικά κόµµατα, τα οποία εναλλάσσονταν στην εξουσία µε
στρατιωτικές κυβερνήσεις που επίσης αντλούσαν το προσωπικό τους κυρίως από αυτά. H
πολιτική συγκρότηση της αστικής τάξης σε ιεραρχικές πυραµίδες δυσχέραινε την αδιαµεσολάβητη
έκφραση των κατώτερων στρωµάτων ενώ διευκόλυνε την πολιτικοποίηση της µοναρχίας και των
στρατιωτικών, παγίωνε την αδιαλλαξία των ιθυνόντων απέναντι στις κοινωνικές και πολιτικές
µεταρρυθµίσεις και προκαλούσε ιδεολογικές αγκυλώσεις στους µικροαστούς. Eποµένως ακόµη
και το αίτηµα του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού για την οργάνωση ταξικών κοµµάτων, τα οποία
στην Eυρώπη δρούσαν από µισό και παραπάνω αιώνα, φάνταζε επαναστατικό στη µεσοπολεµική
Eλλάδα. Δεν εµπιστεύονταν τον Παπαναστασίου επικεφαλής ενός τέτοιου κόµµατος - γι’ αυτόν το
λόγο άλλωστε κι εκείνος επέµενε στην προνοµιούχα θέση των πολιτευτών του και στον υβριδισµό
1
715
της Δηµοκρατικής Ένωσης και του Aγροτεργατικού Kόµµατος, ακόµη κι έτσι όµως απέτυχε να
προσελκύσει τους µικροαστούς είτε να κατευνάσει τους αστούς.
H αποτυχία του Παπαναστασίου συνδεόταν επίσης µε την ιδεολογική µετάλλαξη του
φιλελευθερισµού κατά τη διάρκεια του πολέµου, η οποία αγκιστρώθηκε στις πατροπαράδοτες
νοοτροπίες των αστών. Mετά τον πόλεµο παντού οι σοσιαλδηµοκράτες έλπιζαν να
αναζωογονήσουν τον καπιταλισµό µε µέτρα όπως ήταν η αγροτική µεταρρύθµιση, να τόν
εκδηµοκρατίσουν µε συνταγµατικές µεταρρυθµίσεις και να τόν σταθεροποιήσουν µε τις
κοινωνικές ασφαλίσεις: στην Eλλάδα όµως οι αστοί δεν τα θεωρούσαν απαραίτητα όλα αυτά, ούτε
είχαν σχέδια για την επιβίωση του συστήµατος στη µακρά διάρκεια. O µεταρρυθµιστικός
σοσιαλισµός του Παπαναστασίου για να έχει προοπτικές επιτυχίας προϋπέθετε είτε µια αστική
τάξη δεκτική σε µεταρρυθµίσεις εξαιτίας ευρύτερων στόχων - όπως ήταν ο αλυτρωτισµός στις
πρώτες κυβερνήσεις του Bενιζέλου - είτε ένα πολιτικό σύστηµα το οποίο θα του επέτρεπε να
κυβερνήσει ή τουλάχιστον να συσπειρώσει τις µάζες και να επηρεάσει την εξουσία. Ωστόσο µετά
το 1922 αφενός εξέλιπαν οι “εθνικοί” στόχοι οι οποίοι επέτασσαν τον εσωτερικό κατευνασµό και
αφετέρου οι αστοί, αποκλείοντας τη συµµετοχή αριστερών κοµµάτων στην εξουσία, στράφηκαν
προς αυταρχικές λύσεις που συνέβαλλαν εξίσου στη διάδοση του επίφοβου ταξικού λόγου.1 Στον
Παπαναστασίου δεν έβλεπαν παρά έναν Kερένσκι. Προτίµησαν λοιπόν να επεκτείνουν στο σύνολο
της χώρας το αστυνοµικό κράτος που είχαν εγκαθιδρύσει από το 1912 στις Nέες Xώρες, στο
εργαστήριο όπου δοκίµαζαν φασιστικά ή δικτατορικά πειράµατα οι µελλοντικοί δικτάτορες.
Eίδαµε παραπάνω πώς διαβρώθηκε ιδεολογικά ο πολιτικός φιλελευθερισµός από τον
σωβινισµό, από τον µιλιταρισµό και από το φόβο της λαϊκής κινητοποίησης· ο εκτροχιασµός του
πολιτικού συστήµατος όµως είχε εντέλει ρίζες στην οικονοµία: όπως έδειξε παραστατικά ο Mαρκ
Mαζάουερ, η οικονοµική κρίση διαµεσολάβησε τον αστικό αυταρχισµό στα µέσα της δεκαετίας του
1930.2 H παγκόσµια ύφεση, που κορυφώθηκε στην Eλλάδα το 1931-1932, καταβαράθρωσε δίπλα
στον εθνικό πατερναλισµό του Bενιζέλου και τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό του
Παπαναστασίου, ο οποίος δεν µετέβαλε εγκαίρως την τακτική, τις ιδεολογικές συζεύξεις και την
οργανωτική δοµή του κόµµατός του ώστε ν’ ανταποκριθεί στις συνθήκες της πόλωσης, ούτε το
προετοίµασε για ν’ αντιµετωπίσει τις δικτατορίες του Kονδύλη και της 4ης Aυγούστου. Έτσι
έχασε το κόµµα και το καθεστώς που ίδρυσε. Eντούτοις δεν σταθεροποιήθηκε ούτε το νέο σύστηµα
πολιτικής διαµεσολάβησης που θέσπισαν, καταλύοντας τον κοινοβουλευτισµό, ο Γεώργιος και ο
Mεταξάς· το γκρέµισε τελικά η τραυµατική πόλωση της Kατοχής, σε συνδυασµό µε τις ζυµώσεις
όπου πρωτοστατούσαν οπαδοί των απαγορευµένων ταξικών κοµµάτων όσο και τέως στελέχη των
Aγροτεργατικών. Tότε δηµιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για να λειτουργήσουν ως ιδεολογικός και
οργανωτικός καταλύτης οι κοµµουνιστές και µέσω του Eθνικού Aπελευθερωτικού Mέτωπου ν’
1
Riki van Boeschoten, “Oι αγρότες και το KKE: Λαϊκός κοµµουνισµός στην περίοδο της Aντίστασης και του
Eµφυλίου”, Tα Iστορικά 21 [1994], σ. 379.
2
M. Mazower, Greece and the Inter-war Economic Crisis, ό.π..
716
αποσπάσουν ύπαιθρο και πόλεις από την ηγεµονία της αστικής τάξης. Έστω και µε απροσδόκητη
µορφή και στόχους, έστω και πρόσκαιρα και µε τραγική κατάληξη, και πάντως µε την ενεργητική
συµµετοχή πολλών τέως οπαδών του Παπαναστασίου, το όραµα της αγροτεργατικής συµµαχίας
που φοβήθηκε να ολοκληρώσει ο ίδιος εκπληρώθηκε από την επαναστατική αριστερά η οποία
νίκησε τους µεταρρυθµιστές προτού ηττηθεί µε τη σειρά της από τους αστούς και τους ξένους
συµµάχους τους.
Eύκολα διακρίνουµε ειρωνείες σ’ αυτά τα επεισόδια· γενικότερα άλλωστε η ειρωνεία είναι
τρόπος µιας ιστοριογραφίας, οπωσδήποτε θεµιτός και αναγκαίος σε µεµονωµένες ιστορικές
στιγµές ή στην αφήγηση “τελειωµένων” πολιτικών σχεδίων όπως των Φιλελευθέρων. Tο όνειρο
του Bενιζέλου λόγου χάρη πραγµατοποιήθηκε· η Eλλάδα ικανοποίησε στο µέτρο του δυνατού τις
εθνικές βλέψεις της, καθαρίστηκε από τους “αλλοεθνείς” κι εντάχθηκε επιτέλους στη χορεία των
“πολιτισµένων κρατών”, µε τα ευτυχή αποτελέσµατα που βλέπουµε τριγύρω µας. Mάλλον δεν
ισχύει το ίδιο όµως για τον µεταρρυθµιστικό σοσιαλισµό του Παπαναστασίου - και από αυτή την
άποψη το όραµά του ήταν πιο σύγχρονο. Bεβαίως επέβαλε ορισµένες προτάσεις του, άρα
µπορούµε να εκτιµήσουµε στην ιστορική προοπτική τα αποτελέσµατα της αγροτικής
µεταρρύθµισης ή της κοινωνικής πολιτικής. Γενικότερα, ο παράδεισος που µας έφτιαξαν σ’ αυτήν
τη γωνιά της Mεσογείου αιώνες εθνικιστικής και καπιταλιστικής κυριαρχίας απογύµνωσε τις
αντινοµίες του µεταρρυθµιστικού σοσιαλισµού, που νόµιζε πως η υπέρβαση των εθνών ερχόταν
µέσα από την εξέλιξή τους και πως ο σοσιαλισµός χρειαζόταν ανάπτυξη του καπιταλισµού.
Yιοθετώντας αυτό το σκεπτικό καθώς έδιναν αλλού κρίσιµες µάχες - στην Eυρώπη, όχι στην
Eλλάδα - ο Παπαναστασίου συντάχθηκε µε τους αστούς εναντίον των κοµµουνιστών· βοήθησε να
σταθεροποιήσουν και να νοµιµοποιήσουν τον καπιταλισµό ελπίζοντας να τόν βελτιώσει, αλλά
παραµερίστηκε από την άρχουσα τάξη όταν εξέλιπε το αντίπαλο δέος. Eποµένως µπορούµε να
πούµε για την πολιτική κατεύθυνση που εκπροσωπούσε, όπως και για τη µεσοπολεµική
σοσιαλδηµοκρατία γενικώς, πως σπατάλησαν ιστορικές ευκαιρίες να καταλύσουν ένα
αποδεδειγµένης βαρβαρότητας σύστηµα. Έδρασαν πάντως σύµφωνα µε τις ιδέες τους, αφού
θεωρούσαν αδύνατη την ανατροπή του καπιταλισµού ενόσο εξακολουθούσε να αναπτύσσει τις
παραγωγικές δυνάµεις - ένα επιχείρηµα το οποίο χωλαίνει σήµερα, εξ ού και οι διάδοχοί τους
παρασιωπούν το ζήτηµα.
Eντέλει, για να δούµε την ειρωνεία σ’ ένα σώµα ιδεών ή πρακτικών, δεν αρκεί να
επισηµάνουµε τις αναπόφευκτες επιµέρους αντινοµίες: σηµαίνει πως γνωρίζουµε θετικά κάτι
παραπάνω, πως παύουν να µας καθορίζουν τα ίδια προβλήµατα, πως έχουµε κατακτήσει νέες
οπτικές - όπως συνέβη, λόγου χάρη, στα ζητήµατα της ράτσας, του έθνους και του φύλου. Πώς να
γίνει κάτι τέτοιο συνολικά όµως, όταν οι µάστιγες που πολεµούσε ο Παπαναστασίου όχι µόνο δεν
αποκρούονται, αλλά επιστρέφουν δριµύτερες; Πώς να ειρωνευτούµε τους σοσιαλδηµοκράτες που
ονειρεύονταν µεταρρυθµίσεις ενώ οι αστοί παρέδιδαν στον φασισµό την εξουσία, όταν
παρακολουθούµε ανήµποροι τους σηµερινούς ιθύνοντες να ναρκώνουν τις µάζες καθώς
αποχαλινώνεται ο καπιταλιστικός φονταµενταλισµός; Tα εγχειρήµατα των προπολεµικών
717
σοσιαλιστών δεν έφεραν το σύστηµα που ήθελαν, ούτε όµως και οι σηµερινοί πετύχαµε τίποτε
περισσότερο. Aκόµη χειρότερα, όση “γνώση” της κοινωνίας και αν συσσωρεύσαµε έκτοτε,
αντιµετωπίζουµε µε αµήχανη ανηµποριά έως παραίτηση το οικουµενικό απαρτχάιντ, την
οικολογική υποβάθµιση, την οχύρωση της ανδροκρατίας, τον εµπαιγµό της δηµοκρατίας, την
εγκληµατικότητα των ελίτ, την ακατάσχετη συγκέντρωση του πλούτου και την εξάπλωση της
φτώχειας, συνοπτικά το νόµο της ζούγκλας που σε πλανητικό επίπεδο επιβάλλει η πραγµατική
κυριαρχία του κεφαλαίου. Παρ’ όλο τον µεταρρυθµισµό του, τουλάχιστον ο Παπαναστασίου
δεχόταν πως “O σοσιαλισµός είναι αποτέλεσµα των αντιθέσεων του σηµερινού οικονοµικού
οργανισµού και γι’ αυτό θα εξακολουθήση να υπάρχη και να δυναµώνη όσο εξακολουθούν να
υπάρχουν αι αντιθέσεις αυτές έως ότου τις καταργήση”.1 Aν ποτέ επαληθευτεί αυτή η πρόγνωση,
ίσως τότε κρίνουν ορθότερα απ’ όσο µπορούµε εµείς να εκτιµήσουµε πώς και γιατί ηττήθηκε το
σχέδιό του.
*****
1
Aλ. Παπαναστασίου, “O πόλεµος και οι εργάται”, Λαός, φ. της 14 και 21.2.1915, όπως αναδηµοσιεύεται σε MΛA,
σ. 204.
718
719
Bασική βιβλιογραφία
A. Aρχειακές πηγές
Aρχεία Σύγχρονης Kοινωνικής Iστορίας, (Aθήνα).
Aρχείο Άγι Θέρου, Eταιρεία Λογοτεχνικού και Iστορικού Aρχείου, (Aθήνα).
Aρχείο Aλέξανδρου Παπαναστασίου (Λεβίδι).
Aρχείο N. Aποστολοπούλου, Eταιρεία Λογοτεχνικού και Iστορικού Aρχείου, (Aθήνα).
Bιβλιοθήκη Aλεξάνδρου Παπαναστασίου, Σπουδαστήριο Δηµοσίου Δικαίου, Σχολή Nοµικών και
Oικονοµικών Eπιστηµών, Aριστοτέλειο Πανεπιστήµιο (Θεσσαλονίκη).
Λέσχη Φιλελευθέρων (Aθήνα).
Mουσείο Mπενάκη (Kηφισιά).
Public Records Office, Kew (Λονδίνο).
B. Περιοδικά κι εφηµερίδες
Aγροτική Oργάνωσις, 1919.
Aθηνά, έκδοσις της εν Aθήνησι Eπιστηµονικής Eταιρείας, 1893-1900.
Aθήναι, 1907-1910, 1912.
Aθηναϊκή, 1920.
Aκρόπολις, 1909-1910, 1920.
Aµυνα των οικονοµικών, πολιτικών και κοινωνικών Eλληνικών Συµφερόντων, 1915.
Άµυνα, 1920.
Aνατολή (διευθυντής Aνδρέας Πουρνάρας), 1920.
Aνεξάρτητος, 1933-1936.
Aρκαδική Eπετηρίς, (εκδότης Tάκης Kανδηλώρος), 1903, 1906.
Aρχείον των Oικονοµικών και Πολιτικών Eπιστηµών, 1921-1938.
Aστραπή, 1909-1911.
Les Balkans, 1930-1934.
Bραδυνή, 1926.
Γεωργική Eφηµερίς, 1869-1871.
Γεωργικόν Δελτίον του Yπουργείου Γεωργίας, 1930-1935.
Γεωργικός Aγών, 1919-1920.
Γράκχος, 1919.
Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oµίλου, 1910-1911.
Δελτίον των Φιλελευθέρων (Nέα Yόρκη), 1921-1922.
Δηµοκρατία Mακεδονίας και Θράκης, (Δράµα), 1925.
Δηµοκρατία, 1923-1926.
Δικαιοσύνη, 1906-1909.
721
Έθνος, 1913, 1916, 1925.
Eλευθέρον Bήµα, 1917-1918, 1922-1926.
Eλεύθερος Aνθρωπος (Tρίπολη), 1920-1924.
Eλεύθερος Aνθρωπος, 1930-1933.
Eλεύθερος Tύπος, 1917-1922.
Eµπρός, 1912-1917.
Eπιθεώρησις Kοινωνικής και Δηµοσίας Oικονοµικής, 1932.
Eπιθεώρησις Mηνιαία, Πολιτική και Kοινοβουλευτική, 1916.
Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών, 1916.
Eπιθεώρησις των Kοινωνιολογικών και Nοµικών Eπιστηµών, 1908-1909.
Eργασία, 1930-1936.
Eργάτης Δράµας-Kαβάλας. Oργανον της Συντηρητικής Παρατάξεως Eργατών - Aγροτών Mακεδονίας -
Θράκης, 1927.
Eργάτης, Oργανο του Σοσιαλιστικού Kέντρου της Tουρκίας, 1910.
Eργατική, επίσηµον όργανον του Aνεξαρτήτου Eργατικού Kόµµατος Eλλάδος, 1923.
Έρευνα. Kοινωνιολογία Aνθρωπισµός Mυχιολογικαί Eπιστήµαι, 1909-1914.
Eσπερινή, 1917.
Eστία, 1918, 1924-1925.
Eφηµερίς της Γεωργίας, εκδότης I.K. Aποστολόπουλος, 1859, 1869-1871, 1891-1896.
Eφηµερίς της Kυβερνήσεως
Eφηµερίς των Bαλκανίων, 1918, 1920-1924.
Eφηµερίς των Συζητήσεων της Bουλής
Eφηµερίς των Συζητήσεων της Γερουσίας
Θέσεις, 1985-
Iσραηλιτική Eπιθεώρησις, 1914-1915.
Kαθηµερινή, 1920-1923.
Kαιροί, 1909-1911.
Kαλλιτέχνης, 1910.
Kήρυξ (Aργοστόλι), 1917.
Kήρυξ (Bόλος), 1922.
Kοινότητα, 1922.
Kοινωνία. Eφηµερίς σοσιαλιστική, 1919.
Kοινωνική Eρευνα, όργανο του Aγροτικού Kόµµατος Eλλάδας, 1932-1933.
Kοινωνισµός, όργανον των νεοϊδεατών, 1910-1911.
Kοµµουνιστική Eπιθεώρησις, 1921-1922.
Tο Kράτος, 1906, 1908-1909, 1912.
Kριτική, 1903.
Kωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, 1908-1909.
722
Λαός της Eλλάδος, 1917-1919.
Λαός. Eφηµερίς των εργατών - των υπαλλήλων - των γεωργών, 1914.
H Mελέτη, έκδοσις του Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίµων Bιβλίων, 1908-1909.
Tο Mέλλον, 1908-1909.
Mεταρρύθµισις, σοσιαλιστική εβδοµαδιαία εφηµερίς, 1909.
Mηνιαία Oικονοµική και Kοινωνική Eπιθεώρησις της Eλλάδος, 1925-1926. Δηµοσιονοµία - Eθνική
Oικονοµία - Kοινωνιολογία, 1924.
Nέα Eλλάς, 1913-1921.
Nέα Hµέρα (Tεργέστη), 1912-1917.
Nέαι Aρχαί, 1922-1923.
Nεοελληνική Eπιθεώρησις, 1917-1920.
Nεολόγος (Πάτρα), 1932-1936.
Nέος Kόσµος, 1933-1934.
Nουµάς, 1907-1922.
Oικονοµική Eπιθεώρησις, εκδ. K. Xατζηκυριακού, (Θεσσαλονίκη), 1910-1912.
L’ Opinion, (Θεσσαλονίκη), 1924-1925.
Παναθήναια, 1910-1913.
Tα Πάτρια, 1902-1916.
Πατρίς, 1909, 1912.
Πινακοθήκη, 1901.
Πολιτική Eπιθεώρησις, 1916-1920.
Πρωτεύουσα, 1921-1923.
Pιζοσπάστης, 1908-1909, 1917, 1924-1926.
Σκριπ, 1908.
Σοσιαλιστικά Φύλλα, 1915.
Φιλελεύθερος Zακύνθου, 1917.
Xρόνος, 1908-1911.
723
Γ. Bιβλία και άρθρα
1. Πρωτογενείς πηγές και πηγές της εποχής
Abbot George Frederic, Greece and the Allies, 1914-1922. London: Methuen 1922.
Aγγελοµάτης Xρήστος Eµµανουήλ, Xρονικόν µεγάλης τραγωδίας (Tο έπος της Mικράς Aσίας). Aθήνα: Eστία 3
1971.
Aλεξανδρής Aπόστολος, Πολιτικαί αναµνήσεις. Πάτρα 1947.
Altiar El., La tragi-comédie Grecque. Paris: Perrin 1922.
Aναγνωστόπουλος N. H., H αγροτική µεταρρύθµισις (Tα δικαιώµατα της γαιοκτησίας - Oικονοµικά σύστήµατα
γεωργικής παραγωγής - H αγροτική µεταρρύθµισις εν Eλλάδι), παράρτηµα “Γεωργικού Δελτίου” Mαρτίου 1929.
Aθήνα: N. A. Aπατσίδης 1929.
Andréadès André (επιµ.), Les Effets économiques et sociaux de la guerre en Grèce, Publications de la Dotation
Carnegie pour la Paix Internationale. Paris: PUF - Yale UP 1928.
Angélopoulos Angélos, “Les Finances Publiques des États Balkaniques”, Extrait de la revue “Les Balkans”. Aθήνα:
Flamma 1932.
Aποστολίδης Πέτρος, Όσα θυµάµαι 1900-1969. τ. A'. Γκαρνιζόν Oυσιάκ 1922-1923. Aθήνα: Kέδρος 1981.
Aποστολόπουλος K. Iωάννης, Περί της εν Eλλάδι γεωργίας και ιδίως περί της γεωργικής σχολής Tίρυνθος, υπό
του διευθυντού αυτής Iωάννου K. Aποστολοπούλου. Nαύπλιον 1868.
Aποστολόπουλος N.Π., O προ της Δηµοκρατίας σταθµός, ανατύπωσις εκ του Eλευθέρου Bήµατος. Aθήνα 1932.
[Aραβαντινός Παναγιώτης], Περί του γερµανικού αστικού κώδικος εν σχέσει προς την κωδικοποίησιν του
ελληνικού δικαίου ... υπό Π. I. Aραβαντινού. Aθήνα 1906.
[Aργυρόπουλος Περικλής], Aποµνηµονεύµατα Περικλέους X. Aργυροπούλου, πρώην βουλευτού Aθηνών,
υπουργού και πρεσβευτού, από 1885 έως 1936. Aθήνα 1970.
Aσπρέας Γεώργιος K., Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Eλλάδος, 1821-1928, τ. Γ'. Aθήνα 1930.
Bαΐδης Θωµάς Aθ., Kωνσταντίνος (Mελέτη πολιτικής ιστορίας και κριτικής), [1934]. Aθήνα: Mπάυρον 2 1973.
Bακάς Δηµήτριος, H Mεγάλη Eλλάς. O Eλ. K. Bενιζέλος πολεµικός ηγέτης. Πλήρης έκδοσις συµπεπληρωµένη δια
νέων στοιχείων. X.τ.ε., χ.χ. [1964].
Bασιλεύς ο Bουλγαροκτόνος. X.τ.ε., χ.χ..
Bεντήρης Γεώργιος, H Eλλάς του 1910-1920. Aθήνα χ.χ..
Bernstein Eduard, Evolutionary Socialism. New York: Schocken 1961 [1899].
____ , Ferdinand Lassalle as a Social Reformer, µετάφραση Eleanor Marx-Aveling. London: Swan Sonnenschein 1893.
____ , H απεργία. O χαρακτήρ και αι συνέπειαί της. Πρόλογος και µετάφρασις Σπ. B. Kορώνη. Aθήνα:
Eλευθερουδάκης 1921.
Blaisdell Donald C., European Financial Control in the Ottoman Empire, A Study of the Establishment, Activities and
Significance of the Administration of the Ottoman Public Debt. New York 1929.
Bloom Solomon F., The World of Nations: A Study of the National Implications in the Work of Karl Marx.
Washington: Columbia UP 1941.
724
Borkenau Franz, Socialism: National or International?. London: Routledge 1942.
Boussios M., Le programme politique de l’ Hellénisme en Turquie. Aθήνα: Θ. Aποστολόπουλος 1912.
Brentano Lujo, La question ouvriere. Paris: Librairie des bibliophiles 1885.
____ , On the Relation of Labour to the Law of Today. London: Putnam’s 1891.
Bureau Permanent du Congrès Turc de Lausanne, Atrocités Grecques dans le Vilayet de Smyrne (Mai-Juin 1919).
Documents inedits et nouveaux témoignages (Deuxième Série),. Lausanne 1919.
Γαλάνης Aντ. N., O Eλευθέριος Bενιζέλος ως κοινωνικός επαναστάτης. Aθήνα χ.χ..
Γανώσης B., O συνεταιρισµός και το χωριό µου, (Aπόσπασµα εκ του “Δελτίου της Eλληνικής Γεωργικής
Eταιρείας). Aθήνα 1916.
Γεννάδιος Παναγιώτης, Περί της ανάγκης της λήψεως µέτρων προς αύξησιν της παραγωγής των σιτηρών εν
Eλλάδι. Aθήνα: Παρασκευάς Λεωνής 1912.
Γερακάρης Nικόλαος T., Σελίδες εκ της συγχρόνου ιστορίας (Πρόσωπα και πράγµατα), τόµος A'. Aθήνα:
Eλεύθερος Άνθρωπος 1936.
Γεωργιάδης Γεώργιος A., H πάλη των τάξεων εν Eλλάδι, Eκδοτικό Tµήµα Σοσιαλιστικού Eργατικού Kόµµατος της
Eλλάδος (Kοµµουνιστικού). Aθήνα 1921.
Γιαννιός Nίκος, O σοσιαλισµός του κράτους. Aθήνα 1914.
Γκοτζαµάνης Σωτήριος Π., Kοινωνικαί τάξεις και πολιτικά κόµµατα. Θεσσαλονίκη: Tριανταφύλλου 1922.
Carnegie Endowment for International Peace, Report of the International Commission To Inquire into the Causes and
Conduct of the Balkan Wars. Washington: Carnegie Endowment 1914.
Carr Edward Hallett, International Relations since the Peace Treaties, Macmillan 2 1945.
____ , Nationalism and After. London: Papermac 1968 [1945].
Cassirer Ernst, O µύθος του κράτους, µετάφραση Στέφανος Pοζάνης - Γεράσιµος Λυκιαρδόπουλος. Aθήνα: Γνώση
1991.
Combothecra X.S., Histoire ignorée du blocus Grec, Notes tirées du journal vécu d’ un Athénien. Génève 1918.
Compère - Morel, Le Socialisme et la Terre, Édition du Parti Socialiste (S.F.I.O.), χ.τ.ε., Librairie Populaire 2 1927.
____ , Socialisme et Bolchevisme, édition du Parti Socialiste (S.F.I.O.), χ.τ.ε., Librairie Populaire 1921.
Δαγκλής Π. Γ., Aναµνήσεις - έγγραφα - αλληλογραφία, επιµ. Ξενοφών Λευκοπαρίδης. Aθήνα 1965.
Δαφνής Γρηγόριος, Tα ελληνικά πολιτικά κόµµατα. Aθήνα: Γαλαξίας 1961.
____ , H Eλλάς µεταξύ δυο πολέµων, τ. A'-B'. Aθήνα: Ίκαρος 1974.
[Δέλτα, Πηνελόπη], Aλληλογραφία της Π. Σ. Δέλτα. 1906-1940, επιµέλεια Ξ. Λευκοπαρίδης. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον
της Eστίας, χ.χ..
____ , Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα, A'. Eλευθέριος K. Bενιζέλος. Hµερολόγιο - Aναµνήσεις - Mαρτυρίες -
Aλληλογραφία. Eπιµέλεια Π. A. Zάννας. Aθήνα: Eρµής 1979.
____ , Aρχείο της Π. Σ. Δέλτα, B'. Nικόλαος Πλαστήρας. Eκστρατεία Oυκρανίας 1919. Kίνηµα 6ης Mαρτίου 1933.
Aλληλογραφία. Eπιµέλεια: Π. A. Zάννας. Aθήνα: Eρµής 1979.
H Δίκη των Eξ. Tα εστενογραφηµένα πρακτικά. 31 Oκτωβρίου - 15 Nοεµβρίου 1922. Eκδοσις της “Πρωΐας”. Aθήνα
1931.
725
Oι διωγµοί των Eλλήνων εν Θράκη και Mικρασία. Aυθεντικαί εκθέσεις και επίσηµα κείµενα. Eκκλησις προς το
ελληνικόν γένος και την δηµοσίαν Γνώµην του πεπολιτισµένου κόσµου. Eκδίδεται υπό των επιτροπών των εν
Mυτιλήνη µικρασιατών προσφύγων. Aθήνα: Πανελλήνιον Kράτος 1915.
Δούσµανης Bίκτωρ, Aποµνηµονεύµατα. Iστορικαί σελίδες τας οποίας έζησα. Aθήνα: Δηµητράκος [1946].
____ , H εσωτερική όψις της Mικρασιατικής εµπλοκής. Διατί απέτυχον αι προσπάθειαί µου κατά το χρονικόν
διάστηµα 1920-22 προς αποτροπήν της καταστροφής. Aθήνα: Πυρσός 1928.
Δραγούµης Iων, Φύλλα ηµερολογίου E' (1913-1917), επιµέλεια Θεόδωρος N. Σωτηρόπουλος. Aθήνα: Eρµής 1986.
Δραγούµης Φίλιππος Στεφάνου, Hµερολόγιο. Bαλκανικοί Πόλεµοι 1912-1913, εισαγωγή - επιµέλεια I. K.
Mαζαράκης Aινιάν. Aθήνα: Δωδώνη 1988.
Dawson William Harbutt, Bismarck and State Socialism. London: Swan Sonnenschein 1890.
____ , German Socialism and Ferdinand Lassalle. London: Scribner’s 1899.
Deville Gabriel, L’ Entente, la Gréce et la Bulgarie. Paris: Eugéne Figuére 1919.
____ , Les principes socialistes. Paris: Giard et Briére 1896.
du Fournet Dartige, Souvenirs de guerre d’ un amiral. 1914-1916. Paris: Plon 3 1920.
Tα εγκαίνια της Λέσχης Φιλελευθέρων. Oι λόγοι του κ. Eλ. Bενιζέλου, του κ. A. Γρίβα και του κ. Δ. Θεολογίτου.
Πρακτορείο Tύπου “Aνατολή”, χ.τ.ε., χ.χ..
Oι Eργάται της Eλλάδος προς την Διπλήν Bουλήν. Yπόµνηµα του Eργατικού Kέντρου Aθηνών. X.τ.ε., χ.χ. [Aθήνα,
Aπρίλιος του 1914].
Eργατικόν Kέντρον Aθηνών, O Δήµος δια τον Λαόν. Aθήνα 1914.
Eταιρεία της Πολιτικής Oικονοµίας και Στατιστικής, Πρακτικά. Aθήνα 1916.
Eυελπίδης Xρυσός, Σύστηµα ελληνικής αγροτικής πολιτικής. Aγροτικόν πρόγραµµα. Aθήνα 1923.
Evelpidis Chryssos, La Réforme agraire en Grèce. Aθήνα 1926.
Zαβιτσιάνος Kωνσταντίνος, Aι αναµνήσεις του 1914-1922, τ. A'-B'. Aθήνα 1946.
Fracchia Umberto, Venizelos contro lo stato di Atene. Roma 1917.
Gathorne-Hardy G. M., A Short History of International Affairs 1920 to 1939. Oxford: OUP 3 1944.
Gentizon Paul, Le drame Bulgare (De Ferdinand de Boulgarie a Stamboulisky). Paris: Payot 1924.
Gibbons Herbert Adams, Venizelos. London 1921.
Gide Charles - Charles Rist, Iστορία των οικονοµικών θεωριών, µετάφραση Nικολάου B. Πατσέλη, τ. A'-B'. Aθήνα:
Γκόνης 1962.
Grogan (Lady), The Life of J. D. Bourchier. London: Hurst and Blackett 1926.
Guéchoff Iv. E., L’ Alliance Balkanique. Paris: Hachette 1915.
Hanotaux Gabriel, La Guerre des Balkans et l’ Europe. Paris: Plon 1914.
Θεοδωρίδης Aριστοµένης, H επανάστασις και το έργον αυτής. Aθήνα: Δ. Σακελλαρίου 1914.
Iωαννίδης Iωάννης, Kωνσταντίνος IB'. Aθήνα: Γκοβόστης 1931.
Kαλλιτσουνάκις Δηµήτριος, Iστορία της πολιτικής οικονοµίας. Aθήνα 1929.
____ , O Sombart και η συστηµατοποίησις της πολιτικής οικονοµίας. Mεθοδολογική ανάλυσις. Aθήνα:
Zαχαρόπουλος 1930.
Kαµπάνης Άριστος, O Δ. Γούναρης και η ελληνική κρίσις των ετών 1918-1922. Aθήνα: Πυρσός 1946.
726
Kαραβίδας Kωστής Δ., Σοσιαλισµός και κοινοτισµός (Δοκίµιο περί των γεωοικονοµικών και κοινωνικών βάσεων
του πολιτισµού των ελληνικών χωρών). Eκδίδεται ως συµβολή εις τον εορτασµόν των εκατό χρόνων ελευθερίας.
Aθήνα: Kοραής 1930.
Kαστόρχης Δηµήτριος Eυθ., Tο ποινικόν δίκαιον των Bαλκανικών Kρατών. Aθήνα 1915.
Kιτσίκης N., “H θετικιστική θεωρία της γνώσεως κατά E. Mach”, Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών
Eπιστηµών, τοµ. 1, τευχ. A'- B' [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916], σ. 127 κ.ε..
Tο KKE. Eπίσηµα Kείµενα. Tόµος Πρώτος 1918 -1924. Aθήνα: Σύγχρονη Eποχή 1974.
Kορδάτος Γιάνης K., Δηµοτικισµός και λογιωτατισµός. Aθήνα: Mπουκουµάνης 3 1974.
____ , Iστορία του αγροτικού κινήµατος. Aθήνα: Mπουκουµάνης 6 1973.
____ , Iστορία του ελληνικού εργατικού κινήµατος, Aθήνα: Mπουκουµάνης 6 1973.
____ , Mεγάλη ιστορία της Eλλάδας, τ. IΓ'. Aθήνα: 20ος Aιώνας χ.χ..
Kορώνης Σπύρος B., H εργατική πολιτική των ετών 1909-1918. Aθήνα: Παπαζήσης 1944.
____ , “Πολιτική οικονοµία και τεχνικαί επιστήµαι”. Aθήνα: Nοµική 1918.
Kορώνης Σπύρος, Iστορικαί σηµειώσεις επί της ελληνικής σιδηροδροµικής πολιτικής. Aθήνα 1934.
Kουτούπης Θαλής, “Περί προστασίας της εµπορικής ναυτιλίας”, Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Nοµικών
Eπιστηµών 1α [1908].
Kοφινάς Γ.N., “H άµεσος φορολογία εν Eλλάδι και ιδίως καθ’ ον χρόνον ήµην υπουργός”. Aθήναι 1934,
Aνατύπωσις εκ της “Mηνιαίας Oικονοµικής και Kοινωνικής Eπιθεωρήσεως της Eλλάδος” τεύχος 121, Mάιος 1934.
[Kτηµατική Eνωσις], Tο αγροτικόν ζήτηµα εν Θεσσαλία. X.τ.ε., χ.χ. [Oκτώβριος 1910].
Λάµπρος Σπυρίδων Π., Λόγοι και άρθρα 1878-1902. Aθήνα: Π. Δ. Σακελλαρίου 1902.
Ladas St., The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece and Turkey, New York 1932.
Laidler Harry W., Social-Economic Movements. New York: Thomas Y. Crowell Co 1949.
Lamouche (Colonel), Quinze ans d’ histoire balkanique (1904-1918). Paris: Payot 1928.
Lassalle Ferdinand, The Workingman’s Programme. London: The Twentieth Century Press 1909.
Lawson J.C., Tales of Aegean Intrigue. London: Chatto and Windus 1920.
Les Cruautés Bulgares en Macedoine Orientale et en Thrace 1912-1913. Faits, Rapports, Documents, Temoignages
Officiels. Aθήνα 1914.
Macartney Wilfred, Zig-Zag. London: Gollancz 1937.
Mackenzie Compton, First Athenian memories. London: Cassel 1931.
____ , Gallipoli memories. London: Cassel 1929.
____ , Greece in my Life. London: Chatto and Windus 1960.
____ , Greek Memories. London: Chatto and Windus 1939.
Mαζαράκης-Aινιάν Aλέξανδρος, Aποµνηµονεύµατα. Aθήνα: Iκαρος 1948.
Mακεδνός Γνάσιος, H µετά την νίκην Eλλάς από Nοεµβρίου 1913 έως τέλους Φεβρουαρίου 1914. Aθήνα:
Παρασκευάς Λεωνής 1914.
Mάλαινος Mιλτιάδης I., H επανάστασις του 1909. Aθήνα χ.χ..
____ , Tα τραγικά ηµερονύκτια. Aπό τον Γολγοθά της Eλλάδος. Aθήνα 1963.
Mάξιµος Σεραφείµ, Kοινοβούλιο ή δικτατορία; Θεσσαλονίκη: M. Tριανταφύλλου και Σια 1930.
727
Martin Percy F., The Greece of the Twentieth Century. London 1913.
Marx Karl, Early Writings. Harmondsworth: Pelican 1977.
____ , Grundrisse, translated by Martin Nicolaus. Harmondsworth: Pelican 1973.
____ , Tο Kεφάλαιο, µετάφραση Γιάννη Δ. Σκουριώτη, τόµοι A'- Γ'. Aθήνα: Aναξίµανδρος χ.χ..
Mελάς Σπύρος, O γυιός του Ψηλορείτη. Aθήνα: Mπίρης 1958.
Mενάρδος Σίµος, 1821-1921. Tρεις λόγοι. Aθήνα: Eλευθερουδάκης 1921.
[Mεταξάς Iωάννης], Iωάννης Mεταξάς. Tο προσωπικό του Hµερολόγιο, επιµέλεια Xρήστος Xρηστίδης, τ. A'.
Aθήνα: Γκοβόστης 1950.
Morgenthau Henry, H αποστολή µου στην Aθήνα. Tο έπος της εγκατάστασης, µετάφραση: Σήφης Kασεσιάν. Aθήνα:
Tροχαλία 1994.
____ , Mémoires de l’ Ambassadeur Morgenthau. Vingt-six mois en Turquie, par Henri Morgenthau, Ambassadeur des
États-Unis a Constantinople avant et pendant la Guerre Mondiale. Paris: Payot et Cie 1919.
Morton Fullerton, W.M., Problems of Power. London: Constable 2 1914.
Mπεναρόγια Aβραάµ, Eλπίδες και πλάνες, εισαγωγή - επιµέλεια Θόδωρος Mπενάκης. Aθήνα: Στοχαστής 1989.
____ , H πρώτη σταδιοδροµία του ελληνικού προλεταριάτου, επιµέλεια - σηµειώσεις: Άγγελος Eλεφάντης. Aθήνα:
Oλκός 2 χ.χ..
Mπούσδρας Δηµήτριος Δ., H απελευθέρωσις των σκλάβων αγροτών. Aθήνα: Πυρσός 1951.
Mπρεδήµας Hλίας, H πρώτη Δηµοκρατία. Aθήνα: Άκµων 1960.
Mυστακίδης B. A., Iστορία, χρησιµότης αυτής, σχέσις προς τας λοιπάς επιστήµας.Kωνσταντινούπολη:
Πατριαρχικό Tυπογραφείο 1906.
Nikoloff Dim., Le mouvement ouvrier en Bulgarie, (Extrait de la Revue Internationale du Travail volume XVI, no 5,
Novembre 1927). Génève 1927.
[Oρφανίδης Θ.], L’ Orient par un Oriental. Paris 1860.
Πάγκαλος Θεόδωρος, Tα αποµνηµονεύµατά µου, 1897-1947, τ. A'-B'. Aθήνα 1947.
Παναγάκος Π., Συµβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922. Aθήνα 1960.
Παπαδάκης - Στάικος Iωάννης, Mισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, Aθήνα 1974.
Παπαναστασίου Aλέξανδρος, Mελέτες, Λόγοι, Aρθρα, πρόλογος Kωνσταντίνος Tριανταφυλλόπουλος, επιµέλεια
Ξενοφών Λευκοπαρίδης, τ. A'-B'. Aθήνα: MIATE 3 1988.
Papanastasiou A.P., La politique sociale de la Grèce. Aθήνα: Flamma 1932.
Παπανδρέου Γεώργιος, “H Eυρώπη προ του πολέµου”, Eπιθεώρησις των Kοινωνικών και Πολιτικών Eπιστηµών,
τοµ. 1, τευχ. A'-B' [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1916].
Παρασκευόπουλος Λεωνίδας I., Aναµνήσεις 1896-1920. Aθήνα: Πυρσός 1933.
H ποινική δίωξις των δηµοκρατικών. Eγγραφα από την δικογραφίαν. Kακουργιοδικείον Λαµίας 20 Iουνίου 1922....
X.τ.ε., χ.χ. [1922].
Politis Nicolas, “La situation économique de la Grèce”. Aθήνα 1923.
Πουλιόπουλος Παντελής, Kείµενα. Aθήνα: Πρωτοποριακή Bιβλιοθήκη 1979.
____ , Πόλεµος κατά του πολέµου. Aθήνα: Διεθνής Bιβλιοθήκη χ.χ. [1976].
Πουρνάρας Δηµήτριος, Eλευθέριος Bενιζέλος: H ζωή και το έργο του, τ. A'-Δ', Aθήνα 1958-1960.
728
____ , Iστορία του αγροτικού µας κινήµατος. Aθήνα 1931.
Πρωτονοτάριος Aθανάσιος, Tο προσφυγικόν πρόβληµα από ιστορικής, νοµικής και κρατικής απόψεως. Aθήνα:
Πυρσός 1929.
Pακτιβάν Kωνσταντίνος Δ., Tα κτήµατα των µεταναστευσάντων εκ των Nέων Xωρών, ανατύπωσις εκ της
Mηνιαίας Eπιθεωρήσεως. Aθήνα: Π.Δ. Σακελλαρίου 1916.
Pannekoek Anton, O Λένιν σαν φιλόσοφος, [1938], µετάφραση - επιµέλεια Zαχαρίας Δεµαθάς - Γιώργος Σιούνας.
Aθήνα: Yψιλον 1981.
Pease Edward R., The History of the Fabian Society. London: George Allen and Unwin 1925.
La Question d’ Orient vue par les Socialistes Grecs. Memoire soumis par les Socialistes grecs à la Conférence socialiste
interalliée de Londres. Paris: Berger-Levrault 1918.
Pοδάς Mιχαήλ Λ., H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν. Aθήνα: Kλεισιούνης 1950.
Pοντήρης Aντώνιος Aθ., H γεωργική πίστις εν Eλλάδι (Aπόσπασµα ανεκδότου έργου). Aθήνα: Π. Λεωνής 1911.
Rankin Reginald, Inner History of the Balkan War. London: Constable 1914.
Regnault (Général), La Conquête d’ Athènes (Juin-Juillet 1917). Paris: L. Fournier 1919.
Risal P. [Iωσήφ Nεχαµάς], Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη πόλη, µετάφραση Bασίλης Tοµανάς. Σκόπελος: Nησίδες
1997.
Σακελλαρόπουλος Kωνσταντίνος, H σκιά της Δύσεως. Iστορία µιας καταστροφής. Aθήνα: Aετός 1954.
Σαράφης Στέφανος Γ., Iστορικές αναµνήσεις (από τα παιδικά χρόνια ως την Kατοχή). Aθήνα: Eπικαιρότητα 2
1980.
Σβολόπουλος Δηµήτριος K., H Θράκη υπό την Eλληνικήν διοίκησιν. Kωνσταντινούπολη 1922.
Σβώλος Aλέξανδρος, H αναγκαστική απαλλοτρίωσις. Aθήνα 1918.
Σίδερις Aριστοτέλης Δ., O ιστορικός υλισµός. Aθήνα: K.Σ. Παπαδογιάννης 1926.
Σουλιώτης - Nικολαΐδης Aθανάσιος, Hµερολόγιον του Πρώτου Bαλκανικού Πολέµου, πρόλογος Σοφίας Aθ.
Σουλιώτη, εισαγωγή Διογένη Ξανάλατου. Θεσσαλονίκη: EMΣ 1962.
____ , Oργάνωσις Kωνσταντινουπόλεως, επιµέλεια Θάνος Bερέµης - Kατερίνα Mπούρα. Aθήνα: Δωδώνη 1984.
Σταυρίδης Eλευθέριος, Aίρεται το παραπέτασµα: Tα παρασκήνια του KKE από της ιδρύσεώς του µέχρι του
συµµοριτοπολέµου. Aθήνα 1953.
Στεφανίδης Δηµοσθένης Σ., Aγροτική πολιτική και οικονοµική πολιτική επί των συλλεκτικών έργων. Tόµος A'.
Γαιοκτησία και γαιοκτητική πολιτική. Aθήνα 1948.
____ , H εισροή ξένων κεφαλαίων και αι οικονοµικαί και πολιτικαί της συνέπειαι, σε Πανεπιστήµιον της
Θεσσαλονίκης. Eπιστηµονική Eπετηρίς εκδιδοµένη υπό της Σχολής των Nοµικών και Oικονοµικών Eπιστηµών.
Θεσσαλονίκη: τ. A' [1930].
Στεφάνου Στέφανος (επιµ.), Tα κείµενα του Eλευθερίου Bενιζέλου, τ. A'-Δ'. Aθήνα: Λέσχη Φιλελευθέρων - Mνήµη
Eλευθ. Bενιζέλου 1981-1983.
Στίνας Aνδρέας [Σπύρος Πρίφτης], Aναµνήσεις, τ. A'. Aθήνα: Bέργος 1977.
Στρατηγός Ξενοφών, H Eλλάς εις την Mικράν Aσίαν. Aθήνα 1925.
____ , Προσωπικά κόµµατα και κόµµατα αρχών. Aθήνα: Πολιτική Eπιθεώρησις 1921.
Στρατής Δηµήτρης A., 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδροµικών. 1905-1945. Aθήνα 1959.
729
Στρέιτ Γεώργιος, Hµερολόγιον-Aρχείον, τ. A'. Aθήνα 1964.
Sarrail (Général), Mon Commandement en Orient (1916-1918). Paris: Flammarion 1920.
Schmoller Gustav, Principes d’ Economie Politique. Paris: Giard-Briére 1905.
Schumpeter Joseph A., Capitalism, Socialism and Democracy. London: Unwin Paperbacks 1987.
____ , Iστορία οικονοµικών θεωριών και δογµάτων, µετάφραση N. Γιαννουλάτος. Aθήνα: Παπαζήσης 1939.
Seton-Watson R.W., The Rise of Nationality in the Balkans. London: Constable 1917.
Silva Pierro, Italia, Francia, Inghilterra nel Mediterraneo. Milano: Instituto per gli studi di politica internazionale 1936.
Simmell Georg, Essays on Interpretation in Social Science. Manchester: Manchester U.P. 1980.
____ , The Philosophy of Money. London: Routledge and Kegan Paul 1978.
Société des Nations, L’ Établissement des Réfugiés en Grèce. Génève 1926.
Sombart Werner, Tο Προλεταριάτον. Mελέται και εικόνες, µετάφραση Σπ. B. Kορώνη. Aθήνα: Eλευθερουδάκης
1921.
Tchitchovski T., The Socialist Movement in Bulgaria. London: Lamley and Co. 1931.
Thomas Albert, La Politique socialiste. Paris: Marcel Rivière et Cie 1913.
Thomson Basil (Sir),The Allied Secret Service in Greece. London: Hutchinson 1931.
Tερζάκης Aγγελος, Δεσµώτες [1932]. Aθήνα: Eστία 5 1995.
Tρία Γράµµατα σε Aντιδραστικό Πολιτευόµενο από Aσήµαντο Φιλελεύθερο. Aθήνα 1918.
Tρότσκι Λέον, Tα Bαλκάνια και οι Bαλκανικοί Πόλεµοι, µετάφραση Παρασκευάς Mαταλάς. Aθήνα: Θεµέλιο 1993.
Tσιριντάνης Nικόλαος Aλ., Eθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-1918. O Eλληνικός Πολιτειακός Σύλλογος. H
προϊστορία και η δράσις του. Aθήνα 1946.
Yπουργείον επί των Eξωτερικών, Oι ανθελληνικοί διωγµοί εν Tουρκία από της κηρύξεως του ευρωπαϊκού
πολέµου (κατά τας επισήµους εκθέσεις των πρεσβειών και προξενικών αρχών). Aθήνα 1917.
Tο Yπουργείον της Eθνικής Oικονοµίας και η δράσις αυτού κατά την τριετίαν 1917-1920. Aναδηµοσίευσις
συνεντεύξεως του Yπουργού κ. K. Σπυρίδη, εν τω “Eλευθέρω Tύπω”, επί του έργου της Kυβερνήσεως των
Φιλελευθέρων. Aθήνα 1920.
Tο υπουργείον Mαυροµιχάλη και το έργον αυτού (15 Aυγούστου 1909 - 18 Iανουαρίου 1910). Aθήνα: Aθήναι 1910.
Yπουργείον Oικονοµικών, Tµήµα Aµέσων Φόρων, Nοµοθεσία φορολογίας εισοδήµατος. Aθήνα: Eθνικό
Tυπογραφείο 1912.
Φεσσόπουλος Γ.Θ., Aι διχόνοιαι των αξιωµατικών µας και η διάλυσις του στρατού µας εν M. Aσία. Aθήνα 1934.
____ , H Eλλάς κατά την τελευταίαν 25ετίαν. Aθήνα 1939.
Φιλάρετος Γεώργιος N., Eκλογή Πολιτεύµατος. Bασιλεία ή Δηµοκρατία; Δια γνησίου δηµοψηφίσµατος. Aθήνα:
Kαµινάρης - Kυριάκος 1923.
____ , Ξενοκρατία και βασιλεία εν Eλλάδι (1821-1897). Aθήνα: Kουσουλίνος 1897.
____ , Σηµειώσεις εκ του 75ου Yψώµατος. 1848-1923. (Oδοιπόρου αναµνηστική επιστολή), τ. A'-Δ'. Aθήνα 1924-
1928.
Φλωρά-Kαραβία Θάλεια, Aπό τον πόλεµο 1912-13. Aθήνα 1936.
Vaka Demetra (Mrs. Kenneth Brown), Les Intrigues germaniques en Grèce, traduit de l’ anglais par P. Desfeuilles.
Paris: Plon 4 1918.
730
von Schulze-Gaevernitz G., Dr., Social Peace: a Study of the Trade Union Mouvement in England. London: Swan
Sonnenschein 1893.
Wagner Adolph, Les Fondements de l’ Economie Politique. Paris: Giard-Briére 1904 -1913.
Weber A., Eισαγωγή εις την σπουδήν της θεωρητικής οικονοµικής, µετάφρασις και κριτικαί σηµειώσεις A. Bουζίκα
Aθήνα: Παπαζήσης, χ.χ..
Xασιώτης Σπύρος, Aι κυριώτεραι βάσεις µιας αληθούς γεωργικής πολιτικής. Πώς θ’ αναπτυχθή ο γεωργικός
πλούτος της Eλλάδος. Aθήνα: Παπασπύρου 1916.
Xασιώτης Σπύρος, H γεωργία εν Eλλάδι. Γενική επισκόπησις. Aθήνα: Yπουργείον Γεωργίας, Διεύθυνσις Γεωργίας
1921.
Xατζηγιαννάκογλου Γ., O πολιτικός βίος του κ. Θ. Δηλιγιάννη, µέρη A' και B'. Aθήνα: Bεργιανίτης 1902.
2. Nεότερες πηγές
Aβδελά Έφη, “H κοινωνική τάξη στη σύγχρονη ιστοριογραφία: από το οικονοµικό δεδοµένο στην πολιτισµική
κατασκευή”, Tα Iστορικά 22 [1995], σ. 173-204.
____ , “O σοσιαλισµός των ‘άλλων’: ταξικοί αγώνες, εθνοτικές συγκρούσεις και ταυτότητες φύλου στη µετα-
οθωµανική Θεσσαλονίκη”, Tα Iστορικά 18-19 [1993].
____ , “Tο αντιφατικό περιεχόµενο της κοινωνικής προστασίας: η νοµοθεσία για την εργασία των γυναικών στη
βιοµηχανία (19ος - 20ός αι.)”, Tα Iστορικά 11 [1989].
____ , Δηµόσιοι υπάλληλοι γένους θηλυκού. Kαταµερισµός της εργασίας κατά φύλα στον δηµόσιο τοµέα, 1908-
1955. Aθήνα: IEΠETE 1990.
Abendtroth Wolfgang, Kοινωνική ιστορία του ευρωπαϊκού κινήµατος, [1965], µετάφραση Aίµη Mανούση. Aθήνα:
Oδυσσέας 1976.
Aγραφιώτης Δηµήτριος N., Γεώργιος Kαφαντάρης. Aθήνα 1983.
Adorno Theodor - Horkheimer Max, H φιλοσοφία του διαφωτισµού, µετάφραση Zήσης Σαρίκας. Aθήνα: Ύψιλον
1986.Kindersley Richard, The First Russian Revisionists: A Study of “Legal Marxism” in Russia. Oxford: Clarendon
Press 1962.
Agnoli Johannes, O µετασχηµατισµός της δηµοκρατίας, µετάφραση Γιώργος Bαµβαλής. Aθήνα: Eπίκουρος 1972.
Ahmad Feroz, “War and Society Under the Young Turks, 1909-1918”, Review XI.2 [Spring 1988], 274 κ.ε..
Aλιβιζάτος Nίκος, Oι πολιτικοί θεσµοί σε κρίση, 1922-1974. Oψεις της ελληνικής εµπειρίας. Aθήνα: Θεµέλιο 2
1986.
Aναστασιάδης Γιώργος - Γιώργος Kοντογιώργης - Παύλος Πετρίδης (επιµ.), Aλέξανδρος Παπαναστασίου. Θεσµοί,
Iδεολογία και Πολιτική στο Mεσοπόλεµο. Aθήνα: Πολύτυπο 1987.
Aναστασιάδης Γιώργος - Mητρούδη A. (επιµ.), Bιβλιοθήκη Aλεξάνδρου Παπαναστασίου. Θεσσαλονίκη:
Παρατηρητής 1984.
Andreopoulos George J., “Liberalism and the Formation of the Nation-State”, Journal of Modern Greek Studies, 7
[1989], 197 κ.ε..
Barker Elisabeth, Macedonia: Its Place in Balkan Power Politics, RIIA. Oxford: OUP 1950.
Bελουδής Γιώργος, O Jakob Philip Fallmereyer και η γένεση του ελληνικού ιστορισµού. Aθήνα: EMNE 1982.
731
Bell John D., Peasants in Power. Alexander Stamboliski and the Bulgarian Agrarian National Union, 1899-1923.
Princeton: PUP 1977.
Bερέµης Θάνος - Γ. Γουλιµή (επιµ.), Eλευθέριος Bενιζέλος. Kοινωνία - Oικονοµία - Πολιτική στην εποχή του.
Aθήνα: Γνώση 1989.
Bερέµης Θάνος - O. Δηµητρακόπουλος (επιµ.), Mελετήµατα γύρω από τον Bενιζέλο καιτην εποχή του. Aθήνα:
Φιλιππότης 1980.
Bερέµης Θάνος, Oι επεµβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-1936. Aθήνα: Oδυσσέας 1983.
Berki R.N., The Genesis of Marxism. Four Lectures. London: Everyman 1988.
Berlau Joseph A., The German SPD, 1914-1921, Columbia UP 1949.
Birmingham David, A Concise History of Portugal. Cambridge: Cambridge UP 1993.
Bοβολίνης Kωνσταντίνος, Tο χρονικόν του Παρνασσού, 1865-1950. Aθήνα 1951.
Bond Brian, War and Society in Europe, 1870-1970. χ.τ.ε., Fontana 1984.
Bottomore Tom - Goode Patrick (επιµ.), Austromarxism. Oxford: Clarendon Press 1976.
Bottomore Tom, Sociology and Socialism. Wheatsheaf Books 1984.
Bραχνάρης Xρήστος, H αγροτική λαϊκή εξέγερση του 1925 στα Tρίκαλα. Aθήνα: Πανόραµα 1978
Brown Nathan, “Brigands and State Building: The Invention of Banditry in Modern Egypt”, Comparative Studies In
Society and History 32.2 [April 1990].
Γενικόν Eπιτελείον Στρατού. Διεύθυνσις Iστορίας Στρατού, O ελληνικός στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσµιον
Πόλεµον 1914-1918, Tόµος Πρώτος, H Eλλάς και ο πόλεµος εις τα Bαλκάνια, εκδοσις Διευθύνσεως Iστορίας
Στρατού. Aθήνα 1958.
Γεωργιάδου - Kατσουλάκη A., H Πρώτη Συνδιάσκεψη του ΣEKE (K). Φεβρουάριος 1922. Tι οδήγησε σ’ αυτή.
Aποφάσεις. Aθήνα 1984.
Γκιόλιας Mάρκος A., Tο εργατικό κίνηµα στην Eλλάδα και ο Kώστας Xατζόπουλος. Aγρίνιο: Π. Mοσχονάς 1996.
Cerroni Umberto, Θεωρία του πολιτικού κόµµατος, πρόλογος - επιµέλεια Aντώνης Λιάκος, µετάφραση Tάσος
Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής 1986.
Clogg Richard, “The Greek Government in Exile, 1941-1944”, International History Review, [July 1979].
Colletti Lucio, εισαγωγή στο Ed. Bernstein, I presupposti del socialismo. Bari: Laterza 1968.
Collins Doreen, Aspects of British Politics 1904-1919. Oxford: Pergamon 1965.
Δάγκας Aλέκος, “H κρατική κατασταλτική πολιτική εναντίον του επαναστατικού κοινωνικού κινήµατος στη
δεκαετία του ’20: H περίπτωση της Mακεδονίας - Θράκης”, σε Kέντρο Mαρξιστικών Eρευνών, Θέµατα ελληνικής
ιστορίας. Mαρξιστική προσέγγιση. Aθήνα: Σύγχρονη Eποχή 1995.
Δερτιλής Γιώργος B., “Γιά την ιστορική έρευνα”, Tα Iστορικά 14-15 [1991].
____ , “Oι Bρετανικές προξενικές εκθέσεις πηγή ελληνικής και συγκριτικής ιστορίας”, Tα Iστορικά 2 [1984].
____ , Aτελέσφοροι ή τελεσφόροι; Φόροι και εξουσία στο νεοελληνικό κράτος. Aθήνα: Aλεξάνδρεια 1993.
____ , Eλληνική οικονοµία (1830-1910) και βιοµηχανική επανάσταση. Aθήνα: Σάκκουλας 1984.
____ , Kοινωνικός µετασχηµατισµός και στρατιωτική επέµβαση 1880-1909. Aθήνα: Eξάντας 3 1985.
Dertilis G., “Hiérarchies sociales, capitaux et retard économique en Grèce (XVIIIe - XXe siècle)”, ανάτυπο από τις
Actes du IIe Colloque International d’ Histoire. Aθήνα 1985.
732
Δηµαράς Aλέξης (επιµ.), H µεταρρύθµιση που δεν έγινε, τ. A'-B'. Aθήνα: Eρµής 1974.
Διαµαντόπουλος Bασίλης Γ., Aπό την πολιτική και πνευµατική ζωή του Aλ. Παπαναστασίου. Aθήνα 1982.
Davenport Guiles, Zaharoff, High Priest of War. Boston 1934.
Droz Jacques (διευθ.), Histoire generale du socialisme, tome II: De 1875 a 1918. Paris: Presses Universitaires de
France 1974.
Eλεφάντης Άγγελος, “H Φεντερασιόν Θεσσαλονίκης και το εθνικό ζήτηµα. Aπό την αλληλογραφία της Eργατικής
Σοσιαλιστικής Oµοσπονδίας Θεσσαλονίκης µε το Γραφείο της B' Σοσιαλιστικής Eργατικής Διεθνούς. Δυο
ανέκδοτα κείµενα του 1913”, O Πολίτης 28 [Aύγουστος - Σεπτέµβριος 1979].
____ , H επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. Aθήνα: Θεµέλιο 2 1979.
Eνεπεκίδης Πολυχρόνης, H δόξα και ο Διχασµός, Mέρος Δεύτερον, Bασιλική Aνταρσία 1916-1918. Aθήνα:
Kαρδαµίτσας 1975.
Eυταξίαι. Iωάννης και Aθανάσιος, χ.τ.ε., χ.χ. (ανατύπωση από τον τ. Γ' του Mεγάλου Eλληνικού Bιογραφικού
Λεξικού, εκδ. Bιοµηχανικής Eπιθεωρήσεως, 1960).
Fletcher Roger, “Revisionism and Nationalism: Eduard Berstein’s Views on the National Question, 1900-1914”,
Canadian Review of Studies in Nationalism, XI.1 [1984], 103-117.
Frisby David, Georg Simmell. London: Tavistock Publications 1984.
Fromkin David, A Peace to End All Peace. Creating the Modern Middle East 1914-1922. Harmondsworth: Penguin
1991 [1989].
Gardikas Katsiadakis Helen, Greece and the Balkan Imbroglio. Greek Foreign Policy, 1911-1913. Aθήνα: Σύλλογος
προς Διάδοσιν Ωφελίµων Bιβλίων 1995.
Gay Peter, The Dilemma of Democratic Socialism. Columbia U.P. 1952.
Geary Dick, Tο ευρωπαϊκό εργατικό κίνηµα 1848-1939, µετάφραση Tάσος Δαρβέρης. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής
1988.
Goode Patrick (επιµ.), Karl Kautsky: Selected Political Writings. London: Macmillan 1983.
Graeme Duncan, Marx and Mill: Two Views of Social Conflict and Social Harmony. Cambridge: Cambridge U.P. 1973.
Green Bryan S., Literary Methods and Sociological Theory. Case studies of Simmel and Weber. Chicago: The
University of Chicago Press 1988.
Hill Christopher, Lenin and the Russian Revolution. Harmondsworth: Pelican 1978.
Huntington Samuel P., Political Order in Changing Societies. Yale UP 1968.
____ , The Third Wave. Democratization in the Late Twentieth Century. Oklahoma UP 1991.
Hussain Athar - Keith Tribe, Marxism and the Agrarian Question. London: Macmillan 1983.
Jackson George D., Jr, “Peasant Political Movements in Eastern Europe”, κεφ. 7 σε Henry A. Landsberger, Peasant
Movements and Social Change. London: Macmillan 1974, σ. 259-315.
Kαλλιβρετάκης Λεωνίδας Φ., “Hµερολόγιο εκστρατείας 1912-1913. Oδοιπορικές και πολεµικές σηµειώσεις
Hπείρου - Mακεδονίας - Θράκης του εθελοντή Kωνστή I. Kοπιδάκη”, Iστωρ 2 [1990].
____ , H δυναµική του αγροτικού εκσυγχρονισµού στην Eλλάδα του 19ου αιώνα. Aθήνα: MIATE 1990.
Kαλογιάννης Γ. X., O Nουµάς και η εποχή του (1903-1931). Γλωσσικοί και ιδεολογικοί αγώνες. Aθήνα:
Eπικαιρότητα 1984.
733
Kαραδήµου - Γερολύµπου Aλέκα, “Θεσσαλονίκη 1917: Συνιστώσες και εµβέλεια µιας πολεοδοµικής επέµβασης”,
Πόλη και Περιφέρεια 8 [Σεπτέµβριος - Δεκέµβριος 1983], 73-95.
Kαραµανλής Kωνσταντίνος, O Eλευθέριος Bενιζέλος και οι εξωτερικές µας σχέσεις (1928-1932), µετάφραση: Xρ.
Δ. Xατζηεµµανουήλ. Aθήνα: Eλληνική Eυρωεκδοτική 1986.
Karpat Kemal H., “Gli stati balcanici e il nazionalismo: l’ immagine e la realtà”, Quaderni Storici 84 [1993], 679-718.
Kαστρινός Nίκος Σ., Aλέξανδρος Παπαναστασίου, ο αναµορφωτής και η Δηµοκρατία. Aθήνα: Mπάυρον 1975.
Kαστρίτης Kώστας, Iστορία του Mπολσεβικισµού - Tροτσκισµού στην Eλλάδα, (Mέρος Πρώτο και Δεύτερο).
Aθήνα: Eργατική Πρωτοπορεία, χ.χ..
Keyder Caglar, “The Dilemma of Cultural Identity on the Margin of Europe”, Review, XVI [Winter 1993], 21.
Kiernan Victor G., Marxism and Imperialism. London: Edward Arnold 1974.
Kιτροµηλίδης Πασχάλης M., “H συµβολή της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης στη δηµιουργία του ελληνικού
φιλελευθερισµού: H Δεύτερη Eθνοσυνέλευση του 1862-1864 και η υποδοχή των ιδεών του Tζων Στιούαρτ Mιλλ
στην Eλλάδα”, σε O φιλελευθερισµός στην Eλλάδα. Φιλελεύθερη θεωρία και πρακτική στην πολιτική και στην
κοινωνία της Eλλάδος. Aθήνα: Bιβλιοπωλείον της “Eστίας” 1991, σ. 49 κ.ε..
Kitromilides Paschalis Michael - Alexis Alexandris, “Ethnic Survival, Nationalism and Forced Migration. The
Historical Demography of the Greek Comunities of Asia Minor at the Close of the Ottoman Era”, Δελτίον Kέντρου
Mικρασιατικών Σπουδών 5 [1985], 9-45.
Kitromilides Paschalis Michael, “The Dialectic of Intolerance: Ideological Dimensions of Ethnic Conflict”, σε Worsley
Peter - Paschalis Kitromilides, Small States in the Modern World: The Conditions of Survival. Λευκωσία: The New
Cyprus Association 1979.
____ , Enlightenment, Nationalism, Orthodoxy. Studies in the Culture and Political Thought of South-Eastern Europe.
Aldershot: Hampshire, Variorum Reprints 1994.
Kohn Hans, A History of Nationalism in the East. London: Routledge 1929.
____ , The Mind of Germany. London: Scribner’s 1960.
Kόκκινος Γιώργος, O πολιτικός ανορθολογισµός στην Eλλάδα. Tο έργο και η σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-
1936). Aθήνα: Tροχαλία 1996.
Kόκκινος Διονύσιος A., Iστορία της νεωτέρας Eλλάδος, τ. Γ'. Aθήνα: Mέλισσα 1971.
Kολιού Nίτσα, Oι ρίζες του εργατικού κινήµατος και ο Έργάτης' του Bόλου. Aθήνα: Oδυσσέας 1988.
Kolakowski Leszek, Main Currents of Marxism, vοl. 2: The Golden Age, [1978]. Oxford: OUP 3 1982.
Kondis Basil, “The Re-establishment of Greek-Soviet Relations in 1924”, Balkan Studies 26 [1985], 151-157.
Kontogiorgi Elisabeth, “Forced Migration, Repatriation, Exodus. The Case of Ganos-Chora and Myriophyto-Peristasis
Orthodox Communities in Eastern Thrace”, Offprint from Balkan Studies 35.1, Thessaloniki 1994.
____ , The Rural Settlement of Greek Refugees in Macedonia: 1923-30, (διδακτορική διατριβή), Oxford 1996.
Kύρτσης Aλέξανδρος-Aνδρέας, “O A. Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής µεταρρύθµισης των αρχών του
20ού αιώνα”, Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], 339-351.
Kushner David, The Rise of Turkish Nationalism, 1876-1908. Frank Cass 1977.
Kωστής Kώστας, Aγροτική οικονοµία και Γεωργική Tράπεζα. Όψεις της ελληνικής οικονοµίας στο Mεσοπόλεµο
(1919-1928). Aθήνα: MIET 1987.
734
Λάζαρης Bασίλης K., Πολιτική ιστορία της Πάτρας, τ. B'. Aθήνα: Aχαϊκές Eκδόσεις 1986.
Λέκκας Παντελής E., “Eθνικιστική ιδεολογία. Παράδοση και εκσυγχρονισµός”, Σύγχρονα Θέµατα 50-51 [1994].
____ , H εθνικιστική ιδεολογία: πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία. Aθήνα: EMNE 1992.
Λεονταρίτης Γεώργιος B., Tο ελληνικό σοσιαλιστικό κίνηµα κατά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο. Aθήνα: Eξάντας
1978.
____ [Leon George B.], Greece and the Great Powers, 1914-1917. Θεσσαλονίκη: Institute for Balkan Studies 1974.
Leontaritis George B., Greece and the First World War: From Neutrality to Intervention, 1917-1918. Boulder 1990.
Λιάκος Aντώνης, “H αλληλεξάρτηση πολιτικών και µεθοδολογικών προσεγγίσεων στην ιστορία του εργατικού
κινήµατος”, Mνήµων 11 [1987].
____ , “H διάθλαση των επαναστατικών ιδεών στον ελληνικό χώρο, 1830-1850”, Tα Iστορικά 1 [1983].
____ , “‘Προς επισκευήν ολοµελείας και ενότητος’. H δόµηση του εθνικού χρόνου”, σε Tριαντάφυλλος Σκλαβενίτης
(επιµ.), Eπιστηµονική συζήτηση στη µνήµη του K. Θ. Δηµαρά, σ. 171-199. Aθήνα: KNE/EIE 1994.
____ , Eργασία και πολιτική στην Eλλάδα του Mεσοπολέµου. Tο Διεθνές Γραφείο Eργασίας και η ανάδυση των
κοινωνικών θεσµών. Aθήνα: Iδρυµα Eρευνας και Παιδείας της Eµπορικής Tράπεζας της Eλλάδος 1993.
____ , H Σοσιαλιστική Eργατική Oµοσπονδία Θεσσαλονίκης (Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Nεολαία. Tα
καταστατικά τους. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής χ.χ..
Λιβιεράτος Δηµήτρης, Tο ελληνικό εργατικό κίνηµα 1918-1923, τ. A'. Aθήνα: Kαρανάσης 1976.
Laclau Ernesto, Πολιτική και ιδεολογία στη Mαρξιστική Θεωρία. Kαπιταλισµός Φασισµός Λαϊκισµός, [1977]
µετάφραση, επιµέλεια Γρηγόρης Aνανιάδης. Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα Θέµατα 1983.
Landsberger Henry A., Peasant Movements and Social Change. London: Macmillan 1974.
Lane Thomas A. (επιµ.), Biographical Dictionary of European Labor Leaders. Greenwood 1995.
Lefebvre Georges, La Révolution Francaise. Paris: PUF 7 1989.
Lewinsohn Richard, The Man Behind the Scenes. The Career of Sir Basil Zaharoff. London: Victor Gollancz 1929.
Lichtheim George, A Short History of Socialism. χ.τ.ε.: Fontana 1980.
____ , Marxism. London: RKP 1974.
Linklater Andro, Compton Mackenzie. A Life. London: The Hogarth Press 1992.
Loewith Karl, Max Weber and Karl Marx [1960]. London: Allen and Unwin 1982.
Lowrie Donald A., Rebellious Prophet: A Life of Nicolai Berdyaev. Harper 1960.
Mάγερ Kώστας, Iστορία του ελληνικού τύπου, τόµος B'. Aθηναϊκαί εφηµερίδες 1901-1959. Aθήνα 1959.
Mazower Mark, Greece and the Inter-war Economic Crisis. Oxford: Clarendon Press 1991.
Mακράκη Λιλή, Eλευθέριος Bενιζέλος 1864-1910. H διάπλαση ενός εθνικού ηγέτη. Aθήνα: MIET 1992.
Mαρκεζίνης Σπυρίδων B., Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Eλλάδος, τ. A'-Δ'. Aθήνα: Πάπυρος 1973-1978.
Mαρκέτος Σπύρος, “H ‘Φεντερασιόν’ και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισµού”, σε Eταιρεία Mελέτης
Eλληνικού Eβραϊσµού, Oι εβραίοι στον ελληνικό χώρο: ζητήµατα ιστορίας στη µακρά διάρκεια, Πρακτικά του A'
Συµπόσιου Iστορίας. Θεσσαλονίκη: 23-24 Nοεµβρίου 1991. Aθήνα: Γαβριηλίδης 1995, σ. 151-172.
____ , “H ίδρυση του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης: κριτική στο πανεπιστήµιο της Aθήνας”, Πρακτικά του
Διεθνούς Συµποσίου: Πανεπιστήµιο: Iδεολογία και Παιδεία, τ. B', Aθήνα 1989, 397-420.
735
Mατθαίου Σοφία, “H εφηµερίδα ‘Kαµπάνα’, ‘όργανο των εφέδρων και των ντόπιων συµφερόντων’”, Mνήµων 10
[1985], 212-235.
Mαυρογορδάτος Γιώργος Θ. - Xατζηϊωσήφ Xρήστος (επιµ.), Bενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός. Pέθυµνο:
Πανεπιστηµιακές Eκδόσεις Kρήτης 1988.
Mαυρογορδάτος Γιώργος Θ., Eθνικός Διχασµός και µαζική οργάνωση, Aθήνα: Aλεξάνδρεια 1996.
Mavrogordatos George Th., Stillborn Republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936. Berkeley:
University of California Press 1983.
Mιχαλόπουλος Δηµήτρης, O Eθνικός Διχασµός. H άλλη διάσταση. Aθήνα: Tροχαλία 1997.
McLellan David, Marxism after Marx. An Introduction. London: Macmillan 1979.
____ , The Thought of Karl Marx. London: Macmillan 1980.
McPherson C. B., H ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δηµοκρατίας, [1977] µετάφραση Eλένη Kασίµη. Aθήνα:
Γνώση 1986.
Meister Robert, Political Identity. Thinking through Marx. Cambridge, Massachussets: Basil Blackwell 1990.
Milza Pierre, Fascismes et idéologies réactionnaires en Europe (1919-1945). Paris: Armand Colin 1969.
Milner Susan, “The International Labour Movement and the Limits of Internationalism: The International Secretariat
of National Trade Union Centres, 1901-1913”, International Review of Social History, XXXIII [1988].
Molho Rena, “Venizelos and the Jewish Community of Salonica, 1912-1919”, Journal of the Hellenic Diaspora, vol.
XIII, 3-4 [1986].
____ , Les Juifs de Salonique, 1856-1919: Une communauté hors norme, Thèse de doctorat de l’ Université des Sciences
Humaines de Strasbourg 1996, vols 1-3.
Mοσκώφ Kωστής, Eισαγωγικά στην ιστορία του κινήµατος της εργατικής τάξης. Θεσσαλονίκη 1979.
Moss B. H., “Republican Socialism and the Making of the Working Class in Britain, France and the United States: A
Critique of Thompsonian Culturalism”, Comparative Studies of History and Society, 35.2 [April 1993], 390-413.
Mουζέλης Nίκος Π., Kοινοβουλευτισµός και εκβιοµηχάνιση στην ηµι-περιφέρεια. Eλλάδα, Bαλκάνια, Λατινική
Aµερική. Aθήνα: Θεµέλιο 1987.
Mουρέλος Γ. Γ., “H εποµένη µιας καταστροφής (Σεπτέµβριος 1922 - Iανουάριος 1923), Δελτίο Kέντρου
Mικρασιατικών Σπουδών 2 [1980], 347-371.
Mourelos Yannis G., “The 1914 Persecutions and the First Attempt at an Exchange of Minorities between Greece and
Turkey”, Balkan Studies 26 [1985], 389-413.
Mουτάφης Γιώργος, H οικονοµική και κοινωνική δοµή της Θεσσαλονίκης, 1929-1933. Mια προκαταρκτική εξέταση,
ανάτυπο από τον δεύτερο τόµο της επιστηµονικής επετηρίδας “Θεσσαλονίκη” του Kέντρου Iστορίας Θεσσαλονίκης
του Δήµου Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1990.
van Boeschoten Riki, “Oι αγρότες και το KKE: Λαϊκός κοµµουνισµός στην περίοδο της Aντίστασης και του
Eµφυλίου”, Tα Iστορικά 21 [1994], 365-390.
Nανάκης Aνδρέας I., H χηρεία του οικουµενικού θρόνου και η εκλογή του Mελετίου Mεταξάκη, 1918-1922.
Θεσσαλονίκη 1991.
Nicholls David, “The New Liberalism - after Chartism?”, Social History 21.3 [1996], 330 κ.ε..
736
Nικολακόπουλος Hλίας, “Πολιτικές δυνάµεις και εκλογική συµπεριφορά της µουσουλµανικής µειονότητας στη
Δυτική Θράκη: 1923-1955”, σε Δελτίο του Kέντρου Mικρασιατικών Σπουδών 8 [1990-1991].
Nικολόπουλος [Mπενάκης] Θόδωρος, H άλλη όψη του ελληνικού εργατικού κινήµατος (1918-1930). Aθήνα 1983.
Nούτσος Παναγιώτης, H σοσιαλιστική σκέψη στην Eλλάδα (1875-1907), τ. A' - B'. Aθήνα: Γνώση 1990-1992.
Παπαδάκη Λυδία, “Tα σύµβολα της κυρίαρχης ιδεολογίας στον ηµερήσιο αθηναϊκό τύπο την περίοδο των εκλογών
του 1920”, Iστωρ 1 [1990].
Παπαδηµητρίου Δέσποινα, O τύπος και ο Διχασµός 1914-1917, (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή). Aθήνα 1990.
Παπακώστας Γιάννης, O Φώτης Φωτιάδης και το Aδερφάτο της Eθνικής Γλώσσας. H αλληλογραφία. Aθήνα: EΛIA
1985.
Παπανούτσος Eυάγγελος, Aλέξανδρος Δελµούζος. Aθήνα: MIET 2 1984.
Πάσχος Γιώργος, Kράτος και πολιτεύµατα στο έργο του Aλ. Σβώλου. Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας 1981.
____ , Πολιτική δηµοκρατία και κοινωνική εξουσία. Δηµοκρατική αρχή και πολιτική νοµιµοποίηση. Θεσσαλονίκη:
Πιζάνιας Πέτρος, Mισθοί και εισοδήµατα στην Eλλάδα (1842-1923). Tο παράδειγµα των υπαλλήλων της εθνικής
τράπεζας. Aθήνα: MIET 1985.
Πρεβελάκης Eλευθέριος, Tα βρεττανικά κοινοβουλευτικά έγγραφα και η νεώτερη ελληνική ιστορία, 1801-1960.
Θεσσαλονίκη 1960.
Pάλλης Γεώργιος I., Γεώργιος Θεοτόκης. O πολιτικός του µέτρου. Aθήνα: Eλληνική Eυρωεκδοτική χ.χ..
Papacosma Solon Victor, The Greek Military Revolt of 1909, Indiana University Ph.D, 1971, University Microfilms,
Ann Arbor.
Petropulos Jοhn A., “The Compulsory Exchange of Populations: Greek-Turkish Peacemaking, 1922-1930”, Byzantine
and Modern Greek Studies 2 [1976], 135-161.
Pundeff Marin V., “Nationalism and Communism in Bulgaria”, Paper delivered at the Conference on Nationalism and
Communism in Eastern Europe, held at Stanford University, November 21-23, 1968.
Pηγίνος Mιχάλης, “Oι διακυµάνσεις των βιοµηχανικών ηµεροµισθίων στην Eλλάδα, 1912-1936”, Tα Iστορικά 5
[1986].
Pήγος Aλκης, H B' Eλληνική Δηµοκρατία, 1924-1935. Kοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής. Aθήνα:
Θεµέλιο 1988.
Preve Constanzo, Tο ασίγαστο πάθος. Σκέψεις ενός µαρξιστή φιλόσοφου πάνω στην κρίσιµη καµπή της εποχής
µας, µετάφραση Xρήστος Nάσιος. Aθήνα: Στάχυ 1992.
Roig Charles, La Grammaire politique du Lénine. Lausanne: l’ Age d’ Homme 1980.
Rothschild Joseph, East Central Europe Between the Two World Wars, University of Washington Press 1977.
Σακελλαρόπουλος Θόδωρος, “O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και το αγροτικό ζήτηµα”, Eπιθεώρηση Aγροτικών
Mελετών, τόµος II, τεύχος 1 [1987].
Σβολόπουλος Kωνσταντίνος Δ., “H απόφαση για την οργάνωση του ένοπλου αγώνα”, σε Iδρυµα Mελετών
Xερσονήσου Aίµου - Mουσείο Mακεδονικού Aγώνα, O Mακεδονικός αγώνας. Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη - Φλώρινα -
Kαστοριά - Eδεσσα, 28 Oκτωβρίου - 2 Nοεµβρίου 1984. Θεσσαλονίκη: IMXA 1987, 51-61.
____ , Tο Bαλκανικόν Σύµφωνον και η ελληνική εξωτερική πολιτική 1928-1934. Aθήνα: Eστία χ.χ. [1974].
737
Σκοπετέα Eλλη, Tο “Πρότυπο Bασίλειο” και η Mεγάλη Iδέα. Oψεις του εθνικού προβλήµατος στην Eλλάδα (1830-
1880). Aθήνα: Πολύτυπο 1988.
Σκουριώτη Oλια, Παναγής Σκουριώτης. H ζωή του - Tο έργο του. Aθήνα 1964.
Σολδάτος Γιάννης, O ελληνικός κινηµατογράφος. Συνοπτική ιστορία. Aθήνα: Aιγόκερως 1995.
Σουλιώτη Φωτεινή, Oι απεργιακές κινητοποιήσεις της περιόδου 1909-1914 στον αθηναϊκό τύπο, δακτυλόγραφη
διπλωµατική εργασία. Aθήνα 1991.
Σταµάτης Γιώργος, “Georg Charasoff - ένας πρωτοπόρος της θεωρίας των γραµµικών συστηµάτων παραγωγής. Mε
ένα µαθηµατικό παράρτηµα του Aλέκου Tσίτσοβιτς”, Tεύχη Πολιτικής Oικονοµίας 2 [1988], 3-63.
Σταυρίδου-Πατρικίου Pένα (επιµ.), Δηµοτικισµός και κοινωνικό πρόβληµα. Aθήνα: Eρµής 1976.
____ , “H σύνδεση των Kοινωνιολόγων µε το κίνηµα του δηµοτικισµού”, Tα Iστορικά 9 [Δεκέµβριος 1988], 353-370.
____ , O Γ. Σκληρός στην Aίγυπτο. Σοσιαλισµός, δηµοτικισµός και µεταρρύθµιση. Aθήνα: Θεµέλιο 1988.
Συµπόσιο για τον Eλευθέριο Bενιζέλο. Πρακτικά. Aµφιθέατρο Eθνικού Iδρύµατος Eρευνών 3, 4 και 5 Δεκεµβρίου
1986. Aθήνα: EΛIA - Mουσείο Mπενάκη 1988.
Σωτηρέλης Γιώργος X., Σύνταγµα και εκλογές στην Eλλάδα 1864-1909. Iδεολογία και πράξη της καθολικής
ψηφοφορίας. Aθήνα: Θεµέλιο 1991.
Schaff Adam, Iστορία και αλήθεια, [1969]. Aθήνα: Pάππας 1978.
Senghaas Dieter, “Friedrich List and the Basic Problems of Modern Development”, Review, vol. XIV [1991].
Sills David L. (επιµ.), International Encyclopedia of the Social Sciences. London: Macmillan 1968.
Sprout Harold and Margaret, Foundations of International Politics. Van Nostrand χ.χ. [1962].
Spykman Nicholas J., The Social Theory of Georg Simmell. Atherton Press 1966.
Stern Fritz, Gold and Iron. Harmondsworth: Peregrine 1987.
____ , The Politics of Cultural Despair. A Study in the Rise of the Germanic Ideology. Berkeley: University of
California Press 1961.
Stuart Hughes H., Consciousness and Society. London: Paladin 1974.
Tούντα - Φεργάδη Aρετή, Mειονότητες στα Bαλκάνια. Bαλκανικές διασκέψεις 1930 -1934. Θεσσαλονίκη:
____ , Tο προσφυγικό δάνειο του 1924. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής χ.χ. [1986].
Tριανταφύλλου Kώστας N., Mικρασιατική Kαταστροφή. Eισαγωγή εις την ιστοριογραφικήν θεώρησιν του
θέµατος. Πάτρα 1962.
Tσουκαλάς Kωνσταντίνος, “Πολιτική των κυβερνήσεων και προβλήµατα από το 1881 ως το 1895”, σε Iστορία του
Eλληνικού Eθνους. Aθήνα: Eκδοτική Aθηνών, τ. IΔ'.
____ , Eξάρτηση και αναπαραγωγή. O κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Eλλάδα (1830-1922).
Aθήνα: Θεµέλιο 1977.
Φλάισερ Xάγκεν, “H ναζιστική εικόνα για τους (νεο)-έλληνες και η αντιµετώπιση του άµαχου πληθυσµού από τις
γερµανικές αρχές κατοχής”, σε Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο Σβορώνο, τ. B', σ. 369-394. Pέθυµνο
1986.
Fleischer Hagen, “The Aegean Crisis in the Spring of 1914, as Seen by Neutral Observers”, Journal of the Hellenic
Diaspora, vol. XIV(3-4) [1987].
738
Φλογαΐτης Σπυρίδων I., Kλασικά κείµενα και βασική νοµοθεσία για την τοπική αυτοδιοίκηση. Aθήνα: Σάκκουλας
1986.
Φραγκουδάκη Άννα, “Aπό τον 19ο στον 20ο αιώνα: το εθνικό ζήτηµα, η µοναρχία και η δύναµη των ιδεών - µια
υπόθεση εργασίας”, Tα Iστορικά 2 [1984].
____ , Eκπαιδευτική µεταρρύθµιση και φιλελεύθεροι διανοούµενοι. Aγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στο
µεσοπόλεµο. Aθήνα: Kέδρος 1977.
____ , O εκπαιδευτικός δηµοτικισµός και ο γλωσσικός συµβιβασµός του 1911, Iωάννινα 1977.
Vajda Mihaly, Fascisme et mouvement de masse. Paris: Le sycomore 1979.
van der Linden Marcel, “The National Integration of European Working Classes (1871-1914). Exploring the Causal
Configuration”, International Review of Social History, XXXIII [1988].
Vergopoulos Kostas, “La ‘Grande Dépression’ européenne et la crise d’ Orient, 1875-1900”, Review XI [Spring 1988].
Virilio Paul, “Alerte dans le cyberespace”, Le Monde Diplomatique 497 [Août 1995].
____ , Speed and Politics. An Essay on Dromology, µετάφραση Mark Polizzotti. New York: Semiotext(e) 1986.
Vitsilakis-Soroniatis Chryssi, Working Class Formation: The Case of Greece, 1830-1928, τ. A'-B', διδακτορική
διατριβή, Chicago Illinois 1988.
Wallerstein Immanuel, The Capitalist World-Economy. Cambridge: CUP - Editions de la Maison des Sciences de l’
Homme [1979] 2 1980.
____ , The Modern World-System, vol. 1: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in
the Sixteenth Century, vol. 2: Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy, 1600-1750, New
York: Academic Press 1974, 1980.
Weiss John, Conservatism in Europe. 1770-1945. Traditionalism, Reaction and Counter-Revolution. London: Thames
and Hudson 1977.
Windelband Wolfgang - Hans Haimsoeth, Eγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας. Γ' τόµος. H γερµανική φιλοσοφία. H
φιλοσοφία του 19ου αιώνα. H φιλοσοφία του 20ού αιώνα, µετάφραση N. M. Σκουτερόπουλος. Aθήνα: MIET 1985.
Xαρατσής Στυλιανός I., 1023 Aξιωµατικοί και 22 Kινήµατα, τ. A’, Aθήνα 1985.
Xαρίτος X. Γ., Tο παρθεναγωγείο του Bόλου, τ. A'-B'. Aθήνα: IAEN 1989.
Xατζηϊωσήφ Xρήστος, “Aπόψεις γύρω από την ‘βιωσιµότητα’ της Eλλάδας και το ρόλο της βιοµηχανίας”, σε
Πανεπιστήµιο Kρήτης, Aφιέρωµα στον Nίκο Σβορώνο, τ. B', σ. 330-368. Pέθυµνο 1986.
Xατζόπουλος Kώστας, “Tο εργατικό κίνηµα στην Eλλάδα”, µετάφραση-επιµέλεια-σχόλια: Δηµήτρης Xρ. Ξιφαράς,
Θέσεις 58 [1997].
____ , “Πενήντα ανέκδοτα γράµµατα του K. Xατζόπουλου προς τον σοσιαλιστή N. Γιαννιό και τη γυναίκα του
Aθηνά Γαϊτάνου-Γιαννιού”, Nέα Eστία 62 [1957] και 63 [1958].
Ψαλιδόπουλος Mιχάλης, H κρίση του 1929 και οι έλληνες οικονοµολόγοι. Συµβολή στην ιστορία της οικονοµικής
σκέψης στην Eλλάδα του µεσοπολέµου. Aθήνα: IEΠETE 1989.
739

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΣΠYPOΣ MAPKETOΣ

την Mαρίνα και την Mαρίνα.

β. Eισαγωγή στην κοινωνιολογία .............................................................................................................39

γ. Γνωσιολογία και οικονοµική................................................................................................................55

β. H Kοινωνιολογική Eταιρεία ................................................................................................................90

γ. Σοσιαλισµός του Kράτους..................................................................................................................159

β. Oι εκλογές του 1912.............................................................................................................................216

γ. Oι Kοινωνιολόγοι και η αγροτική µεταρρύθµιση ............................................................................221

β. Πόλεµος κι εσωτερική πολιτική, 1912-1914 ......................................................................................282

γ. Eθνικισµός και Bαλκανική Ένωση....................................................................................................296

β. Λευκή τροµοκρατία .............................................................................................................................447

γ. H Δηµοκρατική Ένωση .......................................................................................................................473

β. Aναδιοργανώνονται η αριστερά και το κέντρο ................................................................................555

γ. H Συνθήκη της Λωζάννης και η αναδιοργάνωση της Δηµοκρατικής Ένωσης ..............................569

β. Δηµοκρατικοί και Φιλελεύθεροι.........................................................................................................614

γ. H επιστροφή του Bενιζέλου................................................................................................................632

β. H εσωτερική πολιτική του Παπαναστασίου .....................................................................................686

γ. H Δηµοκρατική Ένωση χάνει την εξουσία........................................................................................714

AEK: Aγροτικό και Eργατικό Kόµµα.

ΣYNTETAΓMENEΣ TOY METAPPYΘMIΣTIKOY

ΣOΣIAΛIΣMOY, EΛΛAΔA 1906-1936

H πολιτική δραστηριότητα του Aλέξανδρου Παπαναστασίου - Aλέκου Παπαναστάση για τους

Στο Έβδοµο Kεφάλαιο παρακολουθούµε πώς αξιοποίησε ο Παπαναστασίου το καθεστωτικό για

H ΠAIΔEIA TOY ΠAΠANAΣTAΣIOY

α. Hθική και πρόοδος

β. Eισαγωγή στην κοινωνιολογία

Φοιτητής µε κόκκινη γραβάτα

Aναθεωρητισµός και νεοκαντιανισµός

γ. Γνωσιολογία και οικονοµική

H οικονοµολογική παιδεία του Παπαναστασίου

Mεθοδολογικά προβλήµατα της οικονοµικής

Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουµε σε ποιό πλαίσιο δραστηριοποιήθηκαν οι Kοινωνιολόγοι, πώς

α. H Eλλάδα του 1906-1908

Aναπτυξιακά και πολιτικά αδιέξοδα

H εισαγωγή της κοινωνιολογικής αντίληψης και η προϊστορία του σοσιαλιστικού κινήµατος

Eκπαιδευτικά προγράµµατα και πανεπιστηµιακές εκκαθαρίσεις

Tο περιεχόµενο του σοσιαλισµού

Oικονοµικές και πολιτικές όψεις της µεταβατικής περιόδου

Oι Hµέρες του 1909 και το στρατιωτικό κίνηµα

Λαϊκή αναταραχή και κοµµατικοί µετασχηµατισµοί

Tύπος και προπαγάνδα

Aπό τον αναρχοσυνδικαλισµό στη σοσιαλδηµοκρατία:

γ. Σοσιαλισµός του Kράτους; δράσεις και αναδράσεις

Όψεις της οργάνωσης των εργαζοµένων

H προστατευτική νοµοθεσία και η εφαρµογή της

KAI H KYBEPNHΣH BENIZEΛOY

Σε καµιά κοινωνία οι σηµαντικές κοινωνικές, οικονοµικές ή πολιτικές

α. H Διπλή Aναθεωρητική Bουλή

Oι θερινές εκλογές του 1910

Kριτική υποστήριξη των Φιλελευθέρων

α. Aναδιοργανώνουν την τοπική αυτοδιοίκηση

β. H σύγκρουση µε τον N. Δηµητρακόπουλο

γ. Δηµοσιονοµική πολιτική και κρατική παρέµβαση στην οικονοµία

β. Oι εκλογές του 1912

γ. Oι Kοινωνιολόγοι και η αγροτική µεταρρύθµιση

Oι θέσεις του Παπαναστασίου και ο αντίκτυπός τους

Έθνος και γεωργοί µετά το 1912

α. Eθνική ιδεολογία και διεθνισµός

“Eιρήνη, πρόοδο και πολιτισµό στα Bαλκάνια”

Στο πλευρό του Bενιζέλου

β. Πόλεµος κι εσωτερική πολιτική, 1912-1914

γ. Eθνικισµός και Bαλκανική Ένωση

Eθνικισµός και ιµπεριαλισµός τη δεύτερη τετραετία του Bενιζέλου

Mειονότητες και Δηµοκρατική Ένωση