Το κράτος των
εθνικοφρόνων:
αντικοµµουνιστικός
λόγος και πρακτικές
Στρατής Μπουρνάζος
Μ
ετά τα ∆εκεµβριανά, µια
νέα έννοια κάνει την εµ-
φάνισή της στο προσκή-
νιο: οι εθνικόφρονες και
η εθνικοφροσύνη,1 γνώ-
ρισµα και ιδεολογία µα-
ζί των εθνικοφρόνων.
Σποραδικά στην αρχή, και πλαισιωµένη από
λέξεις όπως «έθνος», «εθνικισταί» ή «εθνι-
κώς δρώντες», η εθνικοφροσύνη, ως έννοια
και ως πρακτική, θα µεσουρανήσει τα εµ-
φυλιακά και πρώτα µετεµφυλιακά χρόνια,
ταυτιζόµενη ουσιαστικά µε τον αντικοµ-
µουνισµό. ∆ηµιούργηµα του Εµφυλίου η
εθνικοφροσύνη, προγενέστερος, συγκροτη-
µένος ήδη από τη δεκαετία του 1920, ο αντι-
κοµµουνισµός· και οι δύο, όµως, θα φτάσουν
στο απόγειο της δόξας τους στα τέλη της δε-
καετίας του 1940, για να συνεχίσουν µε δια-
κυµάνσεις τη διαδροµή τους µέχρι το 1974.
1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Ο µεταπολεµικός αντικοµµουνισµός:
ένα νέο φαινόµενο
Ο µεταπολεµικός ελληνικός αντικοµµουνι-
σµός, παρά τα κοινά στοιχεία και τις συνέ-
χειες, σε επίπεδο ιδεών, προσώπων και µη-
χανισµών, µε τον προπολεµικό, αποτελεί φαι-
νόµενο ποιοτικά διάφορο.
Τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, το
κοµµουνιστικό κίνηµα, όπως έχει επισηµά-
νει ο Χρήστος Χατζηιωσήφ, γίνεται αντιλη-
πτό από τις κυρίαρχες τάξεις κυρίως στο επί-
πεδο των εργατικών κινητοποιήσεων, ως
απειλή και εµπόδιο για την οµαλή λειτουρ-
γία και αναπαραγωγή του συστήµατος. Στα
χρόνια της Κατοχής, όµως, τα πράγµατα µε-
ταβάλλονται ριζικά, καθώς τίθεται το ζήτη-
µα της εξουσίας, το οποίο γίνεται αντιληπτό
10
Ο Έλληνας στρατιώτης, στη σκιά της Ακρόπολης,
υπερασπίζεται την ελευθερία ενάντια στη σοβιετική
αρκούδα, που προβάλλει τεράστια και απειλητική.
Σκίτσο που εικονογραφεί το κεφάλαιο «Το ∆όγµα
Τρούµαν» του «Our Foreign Policy 1952»,
επίσηµης έκδοσης του Στέητ Ντηπάρτµεντ, η οποία
κυκλοφορεί στις αρχές του 1952, µε πρόλογο του
Χάρυ Τρούµαν (Συλλογή Σ.Μ.).
1.
Τη λέξη «εθνικόφρονες», που
απαντάται ήδη στις αρχές του 20ού
αιώνα, τη χρησιµοποιεί ο ∆ηµήτριος
Γούναρης το 1915, για τον
προσδιορισµό του κόµµατός του, ως
συνώνυµο του «βασιλόφρονες». Βλ.
Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική
δηµοκρατία. Κόµµατα και εκλογές,
1946-1967, Πατάκης, Αθήνα 2001, σ.
35. Ωστόσο, η έννοια της
εθνικοφροσύνης συγκροτείται
κοινωνικά –και αυτή είναι η κρίσιµη
διάσταση, όχι η λεξικογραφική– την
εποχή του Εµφυλίου.
2.
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, «Η
ιδεολογική επίδραση του Εµφυλίου
Πολέµου», στο Κράτος, κοινωνία,
εργασία στη µεταπολεµική Ελλάδα,
Θεµέλιο, Αθήνα 1986, σ. 30.
3.
Γιώργος Κατηφόρης, Η νοµοθεσία
των βαρβάρων, Θεµέλιο, Αθήνα 1975,
σ. 19, 31 κ.ε.
4.
Η ταύτιση του εµφυλιακού
«κράτους των εθνικοφρόνων»
αποκλειστικά µε τη ∆εξιά,
βασισµένη στη µεταγενέστερη
διαφοροποίηση του Κέντρου, δεν
είναι άµοιρη πολιτικών επιδιώξεων,
καθώς, µαζί µε την αναγωγή όλων
των δεινών στην «επάρατο ∆εξιά»,
θα εµπεδωθεί από το ΠΑΣΟΚ στις
αρχές της δεκαετίας του 1980.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ως ζήτηµα επιβίωσης του καθεστώτος: τη
στιγµή που ο αστικός πολιτικός κόσµος και
το Παλάτι είναι απόντες και απαξιώνονται,
το πολιτικό πεδίο σχεδόν µονοπωλείται από
το εαµικό κίνηµα. Το ΚΚΕ, που είχε λάβει το
5,76% στις εκλογές του 1936, ενώ στη συ-
νέχεια το στελεχικό του δυναµικό είχε απο-
δεκατιστεί από τις διώξεις της δικτατορίας
του Μεταξά, µέσα σε πολύ λίγα χρόνια πολ-
λαπλασιάζει εντυπωσιακά την επιρροή του.
Γι’ αυτό ο αποκλεισµός του ΕΑΜ-ΚΚΕ από
την εξουσία και η «αποεαµοποίηση» του πλη-
θυσµού αποτελεί επείγουσα προτεραιότητα
για το κυρίαρχο πολιτικό µπλοκ.2 Με λίγα
λόγια, αν ο προπολεµικός αντικοµµουνισµός
έχει θεωρηθεί, από αρκετούς µελετητές, «πα-
ράδοξος», λόγω της µικρής δύναµης και επιρ-
ροής του ΚΚΕ, δεν τίθεται τέτοιο ζήτηµα
µετά το 1943.
Η δεύτερη σοβαρή διαφορά είναι ότι ο µε-
ταπολεµικός ελληνικός αντικοµµουνισµός
εντάσσεται άµεσα στο διεθνές πλαίσιο του
Ψυχρού Πολέµου, ένταξη που προσλαµβά-
νει τη µορφή της σχέσης εξάρτησης, όταν οι
ΗΠΑ, το 1947, παίρνουν τη σκυτάλη από
τους Βρετανούς όσον αφορά τα ελληνικά
πράγµατα. Το ∆όγµα Τρούµαν, το Σχέδιο
Μάρσαλ και η ελληνοαµερικανική συµφω-
νία του 1947 διαµορφώνουν το πλαίσιο της
σχέσης αυτής· η συµµετοχή της Ελλάδας
στον Πόλεµο της Κορέας το 1950, η ένταξη
στο ΝΑΤΟ το 1952 και η συµφωνία για τις
αµερικανικές βάσεις το 1953 είναι τα κυ-
ριότερα επόµενα επεισόδια.
Ο αντικοµµουνισµός κρατικό
εγχείρηµα: το αντικοµµουνιστικό
κράτος
Τα δύο νέα αυτά γνωρίσµατα θα οδηγήσουν,
µετά την Απελευθέρωση, στη συγκρότηση
του αντικοµµουνιστικού κράτους. Βέβαια,
συνολικά ο ελληνικός αντικοµµουνισµός, σε
όλες τις εποχές και τις φάσεις του, δεν µπο-
ρεί να νοηθεί χώρια από το κράτος, καθώς
ουδέποτε υπήρξε υπόθεση οµάδων ή ατόµων
µε σχετική, έστω, αυτονοµία από αυτό. Κα-
τά τη διάρκεια του Εµφυλίου, όµως, ο αντι-
κοµµουνιστικός αγώνας παίρνει µορφή κε-
ντρικού εγχειρήµατος στο οποίο επιστρα-
τεύεται σύσσωµος ο κρατικός µηχανισµός.
Αυτή είναι η τρίτη σηµαντική διαφορά.
Ο κρατικός µηχανισµός, από το 1945 και
µετά, θα «εξυγιανθεί» και θα ανασυγκροτη-
θεί, µε κύρια προτεραιότητα την καταστο-
λή και περιθωριοποίηση του κοµµουνισµού.
Η διαδικασία ξεκινάει µε τη Συµφωνία της
Βάρκιζας, η οποία σηµατοδοτεί τη διάλυση
του «εαµικού κράτους» (των µορφών εξου-
σίας που είχε οικοδοµήσει το ΕΑΜ κατά τη
διάρκεια της Κατοχής), µε την κατάργηση
του ΕΛΑΣ και την έναρξη της εκκαθάρισης
της διοίκησης από τους αριστερούς 3 και
εντείνεται µετά τις εκλογές και το δηµοψή-
φισµα του 1946.
Παρά την κήρυξη του στρατιωτικού νό-
µου τον Οκτώβριο του 1948, παρά τη βία,
την τροµοκρατία και την αποθέωση των κα-
τασταλτικών µηχανισµών που θα αποτελέ-
σουν τον πυρήνα του εµφυλιακού «κράτους
των εθνικοφρόνων», αυτό, σε αντίθεση µε
την Ισπανία του Φράνκο ή την τεταρτοαυ-
γουστιανή πολιτεία, παραµένει, τυπικά του-
λάχιστον, ένα κράτος δηµοκρατικό, καθώς
δεν αναστέλλεται η λειτουργία του κοινο-
βουλευτικού συστήµατος – γεγονός καθορι-
στικό για τη νοµιµοποίησή του και τη µα-
κροηµέρευση βασικών στοιχείων του.
Σε πολιτικό επίπεδο, τον αντικοµµουνι-
σµό, στην εποχή του Εµφυλίου, δεν τον εκ-
φράζει µόνο η δεξιά παράταξη, αλλά το σύ-
νολο του αστικού πολιτικού κόσµου.4 Μετά
το 1946, οι διαφορές κεντρώων και ∆εξιάς
γίνονται ολοένα πιο δυσδιάκριτες, ειδικά
όσον αφορά την αντιµετώπιση του κοµµου-
νισµού – αν εξαιρέσουµε ένα µικρό κοµµάτι
του Κέντρου µε βασικούς εκφραστές τον Νι-
κόλαο Πλαστήρα, τον Γεώργιο Καρτάλη και
τον Εµµανουήλ Τσουδερό, ο ρόλος των οποί-
ων όµως τα εµφυλιακά χρόνια είναι σχεδόν
περιθωριακός. Άλλωστε στο µεγαλύτερο µέ-
ρος του Εµφυλίου κυβερνάει ένα κεντροδε-
ξιό σχήµα, µε πρωθυπουργούς τους κε-
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
ντρώους Θεµιστοκλή Σοφούλη και Αλέξαν-
δρο ∆ιοµήδη. Η πολιτική των κοµµάτων του
Κέντρου αρχίζει να διαφοροποιείται µετά το
τέλος του Εµφυλίου. Τοµή σε αυτή την πο-
ρεία αποτελεί η ανάδειξη της ΕΠΕΚ σε κυ-
βέρνηση τον Απρίλιο του 1950, µε βασικό
σύνθηµα και πρόγραµµα την «ειρήνευση»,
ενώ όσο προχωράµε στη δεκαετία του 1950
το λεξιλόγιο της εθνικοφροσύνης θα απο-
κτήσει σαφές κοµµατικό χρώµα, επενδύο-
ντας προνοµιακά το λόγο της ∆εξιάς. Η δια-
φοροποίηση θα συνεχιστεί και θα βαθύνει
τη δεκαετία του 1960,5 οπότε η διαίρεση «∆ε-
ξιά-Αντιδεξιά» θα κυριαρχήσει, εκτοπίζοντας
την προγενέστερη «εθνικόφρονες-µη εθνι-
κόφρονες».6 Έτσι, ο Γεώργιος Παπανδρέου
του «ανένδοτου αγώνα» µικρή σχέση έχει µε
τον Γεώργιο Παπανδρέου του τέλους της δε-
καετίας του 1940, ο οποίος, λ.χ., λέει στη
Βουλή, στις 20 Ιουνίου 1950: «Υπάρχει πρώ-
τον εθνική διάκρισις και υπάρχει δεύτερον πο-
λιτική διάκρισις. Εις την ανωτέραν σφαίραν
της διακρίσεως υπάρχουν Έλληνες και προ-
δόται της Ελλάδος. Και προδόται της Ελλά-
δος είναι το ΚΚΕ και οι συνοδοιπόροι του. Αυ-
τή είναι η πρώτη βασική διάκρισις, εθνικά και
µη εθνικά κόµµατα. Ο όρος “αστικά” κόµµα-
τα είναι ατυχής, διότι είναι δυνατόν εντός των
εθνικών κοµµάτων να υπάρχη εθνική αριστε-
ρά κάτω από τον γαλανόν ουρανόν της Ελλά-
δος.
Εντός της εθνικής παρατάξεως, υπάρχει δε-
ξιά, κέντρον και η αριστερά. […]. Εκτός της
Εθνικής παρατάξεως είναι το ΚΚΕ […] και οι
συνοδοιπόροι του […], όσοι αρνούνται ότι το
ΚΚΕ είναι κόµµα προδοσίας και εγκλήµατος.
Καθώς και επίσης όσοι το δέχονται ίσως εν-
δοµύχως, αλλά αρνούνται δηµόσια να καταγ-
γείλουν δηµόσια το ΚΚΕ ως κόµµα Εθνικής
προδοσίας και εγκλήµατος».7
Καταστολή, ιδεολογία και κοινωνία
Ο µεταπολεµικός ελληνικός αντικοµµουνι-
σµός δεν περιορίζεται µόνο στην καταστο-
λή, τη δίωξη και τον αποκλεισµό του πολι-
τικού αντιπάλου. Παρ’ όλο που η όψη αυτή
κυριαρχεί, ιδίως στα χρόνια του Εµφυλίου,
πρέπει να διακρίνουµε και άλλες δύο δια-
στάσεις, που βρίσκονται σε στενή σχέση µε
την πρώτη: την ιδεολογική και την κοινω-
νική.
Καθώς οι προπολεµικοί ιδεολογικοί συ-
σχετισµοί έχουν ανατραπεί άρδην, µέσα από
την εµπειρία του πολέµου και της Αντίστα-
σης, και η απουσία ισχυρού ιδεολογικού ορά-
µατος αποτελεί σοβαρό εµπόδιο για τις κυ-
ρίαρχες τάξεις, ο αντικοµµουνισµός θα προσ-
φέρει έναν αµυντικό συνεκτικό ιστό. Η εθνι-
κοφροσύνη συγκεράζει τις παραδοσιακές συ-
ντηρητικές αξίες (πατρίς, θρησκεία, οικογέ-
νεια αλλά και ιδιοκτησία) µε τον επιθετικό
αντικοµµουνισµό. Ωστόσο, ενώ τα συστατι-
κά της προϋπάρχουν, η ίδια η εθνικοφρο-
σύνη είναι γέννηµα του Εµφυλίου. Οι συν-
θήκες και η δυναµική της εµφύλιας σύ-
γκρουσης είναι εκείνες που οδηγούν στη συ-
11
Μουλάρια µε τη σφραγίδα USA φτάνουν στο
λιµάνι του Πειραιά, στο πλαίσιο της αµερικανικής
βοήθειας (Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων).
Αντικοµµουνιστική προπαγανδιστική έκδοση του
1948 (∆ηµόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρόδου).
5.
Έτσι, ο Κ.∆. Τσάτσος, ο οποίος το
1952 έγραφε ότι «κύριος σκοπός του
[Κέντρου] είναι και δεν µπορεί να
είναι άλλος από την καταπολέµηση
του κοµµουνισµού», διαµαρτύρεται:
«υπό νέαν ηγεσίαν το Κέντρον ετράπη
προς άλλες τρίβους […].
Κυριολεκτικώς αλλαξοπίστησε. […].
Έπαψε να υπάρχη ένα δεύτερο γνήσιο
εθνικόφρον κόµµα στην Ελλάδα και
δηµιουργήθηκαν δύο κοµµουνιστικά
κόµµατα», Κωνσταντίνος Τσάτσος,
Ελληνική πορεία, β’ έκδ.,
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα
χ.χ. [=1968] (α’ έκδ. Ίκαρος 1952),
σ. 182, 186.
6.
Για όλ’ αυτά, βλ. Ηλίας
Νικολακόπουλος, Η καχεκτική
δηµοκρατία, ό.π., µελέτη η οποία
αποτελεί την καλύτερη επισκόπηση
των κοµµατικών σχηµατισµών και
των πολιτικών συσχετισµών για την
περίοδο 1946-1967.
7.
Εφηµερίς των συζητήσεων της
Βουλής, περίοδος Α’, σύνοδος Α’, 30
Μαρτίου-30 Ιουλίου 1950, τ. Α,
Αθήνα 1951, σ. 66-67. Το παραθέτει
ο Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική
δηµοκρατία, ό.π., σ. 102.
12
Τα κέντρα των προπαγανδιστικών εξορµήσεων του
«Εξαµήνου Προγράµµατος» του «Ελληνικού
Φωτός» (συλλόγου που ιδρύει η αδελφότητα
θεολόγων «Ζωή» και η Χριστιανική Ένωσις
Επιστηµόνων, σε συνεργασία µε το Παλάτι), το
1949 (Ελληνικόν Φως, «Εις την πνευµατικήν
συµπαράστασιν του εθνικού αγώνος», Αθήνα 1949,
Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
8.
Άγγελος Ελεφάντης,
«Εθνικοφροσύνη: η ιδεολογία του
τρόµου και της ενοχοποίησης», στο
Μας πήραν την Αθήνα. Μελέτες για τη
δεκαετία 1940-50, Βιβλιόραµα,
Αθήνα 2003, σ. 136 κ.ε. Βλ. και
Λουκής Χασιώτης, «Εθνικοφροσύνη
και αντικοµµουνισµός στον νεανικό
Τύπο. Η περίπτωση του περιοδικού
Παιδόπολις, 1950-51», Ίστωρ, τ. 15,
2009, σ. 277-305.
Όπως Εθνικόφρονες Φυµατικοί,
9.
Εθνικόφρονες Πυροπαθείς
Κεντρικής Μακεδονίας, Ένωσις
Εθνικοφρόνων Κτηνοτρόφων
Περιφερείας Θεσσαλονίκης «Ο Άγιος
Μόδεστος», Σωµατείον
Εθνικοφρόνων Αυτοκινητιστών
Αγοραίων Αυτοκινήτων κλπ. Βλ.
Βασίλης Γούναρης, Εγνωσµένων
κοινωνικών φρονηµάτων. Κοινωνικές
και άλλες όψεις του αντικοµµουνισµού
στη Μακεδονία του Ψυχρού Πολέµου,
Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2002.
10.
Το ζήτηµα έχει αναδείξει, µε
πληθώρα στοιχείων, ο Β. Γούναρης,
Εγνωσµένων κοινωνικών
φρονηµάτων, ό.π., ιδίως σ. 129 κ.ε.
11.
Η ύπαρξη και δράση του
παρακράτους είναι θεµελιώδης για
την κατανόηση του
εµφυλιοπολεµικού και
µετεµφυλιακού καθεστώτος.
Παραπέµπω για τα σχετικά στο
άρθρο του Σπύρου Μαρκέτου, στον
παρόντα τόµο.
Πολιτικοί κρατούµενοι στις Φυλακές Πετραλώνων
(Φ.Α. ΑΣΚΙ).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
νάρθρωση των προγενέστερων στοιχείων σε
µια νέα σύνθεση.8 Ταυτόχρονα, ο στιγµατι-
σµός του αντιστασιακού κινήµατος ως κοµ-
µουνιστικού και ο µπαµπούλας του κοµ-
µουνισµού θα χρησιµοποιηθούν σαν µέσο
χειραγώγησης συντηρητικών στρωµάτων
και ιδεολογικού πειθαναγκασµού ευρύτε-
ρων µαζών που έχουν κινητοποιηθεί κατά
τη διάρκεια της Αντίστασης.
Πέραν της ιδεολογικής λειτουργίας του
αντικοµµουνισµού, ένα κρίσιµο αλλά λίγο
µελετηµένο ζήτηµα είναι η κοινωνική του
διάσταση. Σε όλη τη χώρα αναπτύσσεται ένα
µεγάλο δίκτυο, το οποίο, κατά βάση, αξιο-
ποιεί υφιστάµενα δίκτυα, όπως της εκκλη-
σίας, του στρατού, της φιλανθρωπίας και της
εκπαίδευσης: αφού καθαρθούν και στεγα-
νοποιηθούν, ενεργοποιούνται για τις ανά-
γκες του αντικοµµουνιστικού αγώνα. Το
αντικοµµουνιστικό αυτό δίκτυο συνεπάγε-
ται την κινητοποίηση και ένταξη χιλιάδων
ανθρώπων, οι οποίοι αποκτούν νέο κοινω-
νικό ρόλο µέσα από αυτό, κατοχυρώνοντας
υλικές σχέσεις µε το κράτος.
Με βάση τη διχοτοµία «εθνικόφρονες-µη
εθνικόφρονες», που τέµνει κάθετα την κοι-
νωνία, θα εµπεδωθούν νέες σχέσεις εξουσίας
και θα ανασυγκροτηθούν κυρίως τα µικρο-
αστικά στρώµατα. Η εθνικοφροσύνη θα απο-
τελέσει τον πιο σίγουρο δίαυλο διεκδίκησης
και ικανοποίησης πάσης φύσεως αιτηµάτων,
διαπλεκόµενη µε τις πελατειακές σχέσεις και
τις κοµµατικές εξυπηρετήσεις, σε ατοµικό
αλλά και τοπικό ή οµαδικό επίπεδο – µια µα-
τιά στους δεκάδες συλλόγους «εθνικοφρό-
νων»9 που ξεπηδούν από τη µια µέρα στην
άλλη, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, το 1945-
1946, είναι πολύ χαρακτηριστική.
Η εθνικοφροσύνη, ακόµη, θα αποτελέσει,
κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου, το κυρίαρ-
χο, και ουσιαστικά µόνο νοµιµοποιηµένο, πε-
δίο κοινωνικής δράσης. Έτσι, στο περιθώριο
του αντικοµµουνιστικού αγώνα θα αναπτυ-
χθεί ένα παράπλευρο φάσµα που περιλαµ-
βάνει καλλιτεχνικά και αθλητικά γεγονότα,
γυναικείες φιλανθρωπικές δραστηριότητες
και κοσµικές εκδηλώσεις, µε πρωτοβουλία
σωµατείων όπως η Φανέλλα του Στρατιώ-
του, οι Φίλοι του Στρατού, οι Πρόσκοποι και
οι Οδηγοί.10
2. Θέσπιση και καταστολή
του «αντεθνικού
εγκλήµατος»
Από το 1945 και µετά, διαµορφώνεται ένα
πλαίσιο δίωξης και καταστολής του κοµ-
µουνισµού, το οποίο προϋποθέτει αλλά και
εµπεδώνει το χωρισµό των πολιτών σε δύο
κατηγορίες: τους «εθνικόφρονες» και τους
«µη εθνικόφρονες». Περιλαµβάνει θεσµικά
(απαγόρευση λειτουργίας του ΚΚΕ, διώξεις
κ.ο.κ.) και µη θεσµικά µέτρα (παρακολού-
θηση, «φάκελοι» κ.ο.κ.), ενώ το πραγµατώ-
νουν τόσο οι στρατιωτικές, αστυνοµικές και
δικαστικές αρχές όσο και το λεγόµενο «πα-
ρακράτος».11
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
Η «έκτακτη νοµοθεσία» του Εµφυλίου
«Από καιρού χρησιµοποιούµενοι, οι αποτε-
λούντες ελαχίστην αντεθνικήν µειονότητα ανα-
τροπείς, ως πρωτοπόρον τάγµα θανάτου υπό
των προαιωνίων εχθρών του Γένους, καθ’ ας
στιγµάς οι Έλληνες καθηµαγµένοι εκ της διαρ-
κούς υπέρ βωµών και εστιών πάλης, ητοιµά-
ζοντο να µεταβώσιν εις τας εκκλησίας των διά
να εορτάσωσιν την µεγάλην εορτήν, οι αρνη-
ταί της Πατρίδος, της Οικογενείας και της Θρη-
σκείας, εσκέπτοντο το έγκληµα και δεν εδί-
στασαν να το ολοκληρώσουν. Εις αυτούς απα-
ντά ο Ελληνικός λαός, έτοιµος εις κάθε θυσίαν
και αποφασισµένος να προασπίση τα πάτρια
χώµατα και τας ελευθερίας του […]».
∆εν πρόκειται για απόσπασµα από τα Κόκ-
κινα τσακάλια, την Κόκκινη ακρίδα, κάποιο
άλλο προπαγανδιστικό φυλλάδιο ή τους δια-
πρύσιους λόγους ενός διαφωτιστή. Το χω-
ρίο ανήκει στην αιτιολογική έκθεση του Ανα-
γκαστικού Νόµου 509 (27.12.1947), ακρο-
γωνιαίου νοµοθετήµατος του Εµφυλίου.
Αµέσως µετά την προαναφερόµενη εισαγω-
γή, ακολουθούν τα άρθρα του νόµου, τα
οποία εξειδικεύουν το γενικό πνεύµα: «Το
Κοµµουνιστικόν Κόµµα Ελλάδος, το Εθνικόν
Απελευθερωτικόν Μέτωπον (ΕΑΜ) και η Εθνι-
κή Αλληλεγγύη, προπαρασκευάσαντα και ενερ-
γούντα την κατά της ακεραιότητος της Χώρας
προδοτικήν ανταρσίαν, διαλύονται. Επίσης
13
διαλύεται και παν άλλο πολιτικόν κόµµα, σω-
µατείον ή οργάνωσις, ήτις ήθελε θεωρηθή […]
ως συνεργαζοµένη µετ’ αυτών ή επιδιώκουσα
αµέσως ή εµµέσως την εφαρµογήν ιδεών εχου-
σών ως σκοπόν την διά βιαίων µέσων ανατρο-
πήν του πολιτεύµατος, του κρατούντος κοινω-
νικού συστήµατος ή την απόσπασιν µέρους εκ
του όλου της Επικρατείας». Ο νόµος, επίσης,
απαγορεύει τις διαδηλώσεις και επιβάλλει
την απόταξη στρατιωτικών και την απόλυ-
ση δηµόσιων υπαλλήλων που εµπλέκονται
στην «ανταρσία», παραπέµποντας την ευ-
θύνη για όλα αυτά τα αδικήµατα σε έκτακτα
στρατοδικεία.
Είχε προηγηθεί, ενάµιση χρόνο πριν, το
Γ’ Ψήφισµα «Περί εκτάκτων µέτρων αφο-
ρώντων την δηµοσίαν τάξιν και ασφάλειαν»
(18.6.1946), το οποίο θέσπιζε τη θανατική
ποινή για εκείνον «όστις θέλων να αποσπάση
εν µέρος εκ του όλου της Επικρατείας, ή να ευ-
κολύνη τα προς τούτο το τέλος τείνοντα σχέδια,
συνώµοσεν ή διήγειρε στάσιν, ή συνεννοήθη µε
ξένους, ή κατήρτισεν ενόπλους οµάδας, ή έλα-
βε µετοχή εις τοιαύτας προδοτικάς ενώσεις».
Επίσης, προέβλεπε τα ισόβια ή τη θανατική Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, Μάρτιος 1949.
Στο εδώλιο: Λεωνίδας Κύρκος, Μανώλης Γλέζος,
ποινή για πληθώρα αδικηµάτων (συµµετο-
Μανόλης Τσερέπας, Στέλιος ∆αµιανίδης, Άγγελος
χή σε ένοπλες επιθέσεις κατά των αρχών, ορ- ∆ιαµαντόπουλος, Κώστας Προβελέγγιος, Καλλί
γάνωση οµάδων µε σκοπό τη διάπραξη λη- Σµπαρούνη. Οι τέσσερις πρώτοι θα καταδικαστούν
στειών και εµπρησµών, την απελευθέρωση σε θάνατο, αλλά δεν θα εκτελεστούν τελικά, µετά
κρατουµένων, εγκληµάτων κατά της ζωής τη διεθνή κινητοποίηση (Συλλογή Λεωνίδα
και της σωµατικής ακεραιότητας), επέτρεπε Κύρκου-Φ.Α. ΑΣΚΙ).
14
∆ήλωση αποκήρυξης του κοµµουνισµού που
υποχρεώνονται, βάσει του νόµου 516, να
υπογράψουν όλοι οι δηµόσιοι υπάλληλοι (Συλλογή
Κωστή Λογοθέτη).
∆ιαφωτιστική-αντικοµµουνιστική έκδοση του 1950
(Συλλογή Αµαρυλλίδας Λογοθέτη).
12.
Ο όρος ανήκει στον Νίκο
Αλιβιζάτο, Οι πολιτικοί θεσµοί σε
κρίση 1922-1974. Όψεις της
ελληνικής εµπειρίας, Θεµέλιο, Αθήνα
2
1986, σ. 495 κ.ε.
13.
Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί
θεσµοί σε κρίση 1922-1974, ό.π, σ.
170-202 και 447-523, µελέτη
αξεπέραστη, παρά τα χρόνια που
µεσολάβησαν. Συµπληρωµατικά, βλ.
Σοφία Βιδάλη, Έλεγχος του
εγκλήµατος και δηµόσια αστυνοµία:
τοµές και συνέχειες στην
αντεγκληµατική πολιτική, τ. Β,
Σάκκουλας, Αθήνα 2007, σ. 593 κ.ε.,
και Πολυµέρης Βόγλης, Η εµπειρία
της φυλακής και της εξορίας,
Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2002, σ. 92-98.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
στις διωκτικές αρχές να πραγµατοποιούν
έρευνες σε σπίτια καθ’ όλη τη διάρκεια του
εικοσιτετραώρου και να επιβάλλουν περιο-
ρισµούς στην ελεύθερη κυκλοφορία. Τέλος,
εισήγαγε την επ’ αόριστον προφυλάκιση και
προέβλεπε την ίδρυση στρατοδικείων στην
Κεντρική και τη Βόρεια Ελλάδα, αρµόδιων να
εκδικάσουν τις παραβιάσεις του Γ’ Ψηφί-
σµατος, η λειτουργία των οποίων σταδιακά
επεκτάθηκε σε όλη τη χώρα.
***
Το Γ’ Ψήφισµα και ο νόµος 509 είναι τα δύο
βασικά νοµοθετήµατα που συγκροτούν το
θεσµικό αντικοµµουνιστικό οπλοστάσιο, δί-
νοντας σάρκα και οστά στην έννοια του
«αντεθνικού εγκλήµατος».12 Πρέπει να ση-
µειώσουµε, ακόµα, το νοµοθετικό διάταγµα
της 4.5.1946, το οποίο επαναφέρει την ποι-
νή της διοικητικής εκτόπισης για άτοµα που
κρίνονται ύποπτα τελέσεως πράξεων που
αντίκεινται «εις την δηµοσίαν τάξιν, ησυχίαν
και ασφάλειαν της χώρας», και τον Αναγκα-
στικό Νόµο 516/1948: µε αυτόν ιδρύονται
«συµβούλια νοµιµοφροσύνης» στις δηµόσιες
υπηρεσίες, για να εξετάσουν τα φρονήµατα
των υπαλλήλων, οι οποίοι οφείλουν να υπο-
γράψουν δήλωση νοµιµοφροσύνης και κα-
ταδίκης του κοµµουνισµού (στο ίδιο ζήτηµα,
την «εξυγίανση» των δηµόσιων υπηρεσιών,
αλλά και ιδιωτικών επιχειρήσεων, αναφέ-
ρονται τα ψηφίσµατα Θ’ και ΝΒ’).
Επίσης, µια σειρά ψηφίσµατα (η πλειονό-
τητά τους εισάγεται από τα τέλη του 1946
µέχρι τα µέσα του 1948) προβλέπουν: την
αµνήστευση ανταρτών που παραδίδονται και
παρέχουν «αυτοβούλως» πληροφορίες για
τον ∆ΣΕ (Ψήφισµα ΚΘ’)· την απαγόρευση
κυκλοφορίας αριστερών εντύπων (Ψήφισµα
ΛΑ’)· τη στέρηση ιθαγένειας στους «αντε-
θνικά δρώντας» (Ψήφισµα ΛΖ’)· την απαγό-
ρευση των απεργιών (Ψήφισµα ΛΘ’)· τη δή-
µευση των περιουσιών των «συµµετεχόντων
στον συµµοριακό αγώνα» (Ψηφίσµατα Μ’
και Ν’)· την απόταξη στρατιωτικών που
δρουν «αντεθνικώς» (Ψήφισµα ΝΑ’)· τη δη-
µιουργία του Οργανισµού Αναµορφωτηρίων
Μακρονήσου (Ψήφισµα ΟΓ’).
Παρακάµπτοντας έναν δαίδαλο νοµικών
λεπτοµερειών, µπορούµε, µε οδηγό την κλα-
σική µελέτη του Νίκου Αλιβιζάτου,13 να κά-
νουµε τις εξής συνολικές παρατηρήσεις για
τα «έκτακτα µέτρα»:
α) Στα χρόνια του Εµφυλίου γενικεύεται
η πρακτική της έκδοσης νοµοθετικών πρά-
ξεων από την κυβέρνηση, οι οποίες καλύ-
πτουν σοβαρό φάσµα ζητηµάτων, γεγονός
που κινείται εκτός της διαδικασίας που προ-
έβλεπε το ισχύον Σύνταγµα του 1911. Στη
διάρκεια των τριάµισι ετών που διήρκεσε η ∆’
Αναθεωρητική Βουλή (13.5.1946-7.1.1950),
ψηφίστηκαν κανονικά µόνο 300 νόµοι, ενώ
τα νοµοθετικά κείµενα που εκδόθηκαν από
την κυβέρνηση (είτε χωρίς εξουσιοδότηση
της Βουλής είτε µε γενικές και ουσιαστικά
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ 15

απεριόριστες εξουσιοδοτήσεις) υπερβαίνουν Κατάσταση µε τα ονόµατα του προσωπικού

τα 1.100. Η διαδικασία αυτή, που ακολου- συνεργείου δακοκτονίας, στη Μηλίνα Βόλου,
θείται παρά την ύπαρξη της Βουλής, συνι- 6 Ιουνίου 1949. Το όνοµα του παγιδοθέτη έχει
διαγραφεί και δίπλα σηµειώνεται, ως αιτιολογία:
στά µια πρωτοφανή ιδιοποίηση της νοµοθε-
«κοµµουνιστής» (Συλλογή Αργύρη Μπακιρτζή).
τικής λειτουργίας εκ µέρους της εκτελεστι-
κής εξουσίας.
β) Εκτός από τη διαδικασία, και το περιε-
χόµενο πολλών διατάξεων των προαναφερ-
θέντων νοµοθετηµάτων ερχόταν σε αντίθε-
ση µε το Σύνταγµα, όπως επισήµαναν έγκρι-
τοι νοµικοί της εποχής. Η αντίθεση ή, έστω,
η παρέκκλιση από το Σύνταγµα δεν αµφι-
σβητήθηκε ουσιαστικά ούτε από τους ειση-
γητές και υποστηρικτές των «εκτάκτων µέ-
τρων»· το βασικό επιχείρηµα που αντέτασ-
σαν επικεντρωνόταν στις έκτακτες περι-
στάσεις του Εµφύλιου Πολέµου, οι οποίες
µπορούσαν, κατά το πνεύµα της αρχής salus
patriae suprema lex (υπέρτατος νόµος η σω-
τηρία της πατρίδος), να δικαιολογήσουν τις
παρεκκλίσεις.
γ) Το πνεύµα το οποίο διέπει πολλές δια-
τάξεις, ιδίως η έννοια της «νοµιµοφροσύνης»
που εφαρµόζεται για την εκκαθάριση των
δηµόσιων υπηρεσιών, κατάγεται από την
αντίστοιχη αµερικανική νοµοθεσία. Γνωρί- κατά της εν τω Κράτει εννόµου τάξεως, ή υπέρ
ζουµε µάλιστα την ύπαρξη ενός «αµερικα- των συµµετασχόντων εις την άνω στάσιν ή υπέρ
νικού σχεδίου», συνταγµένου πιθανότατα των αντικρατικών και αντεθνικών επιδιώξε-
από µέλη της Αµερικανικής Αποστολής στην ων τούτων».14
Ελλάδα, το οποίο διανεµήθηκε στους βου- ε) Τα «έκτακτα µέτρα» εισάγουν, ουσια-
λευτές, κατά τη συζήτηση για την επικύ- στικά, την αρχή της συλλογικής ευθύνης.
ρωση του νόµου 516, στην Επιτροπή Εξου- Αρκεί να έχει κανείς συγγενή κοµµουνιστή,
σιοδοτήσεως της Βουλής, στις 26.3.1948. και µάλιστα όχι κατ’ ανάγκην πρώτου βαθ-
δ) Τα «έκτακτα µέτρα» ποινικοποιούν το µού, για να θεωρηθεί ύποπτος, να εκτοπι-
φρόνηµα. Τιµωρούν, εκτός από την πράξη, σθεί ή να µη λάβει το περιπόθητο πιστοποι-
και την πρόθεση, ενώ η υιοθέτηση αριστερών ητικό «κοινωνικών φρονηµάτων». Επίσης,
ιδεών, αυτή καθαυτή, συνιστά λόγο δίωξης ιδίως µετά το τέλος του Εµφυλίου, συχνά
αλλά και καταδίκης – εξ ου και ο βαρύνων στερείται η ιθαγένεια σε όλα τα µέλη µιας
ρόλος που παίζει για την απαλλαγή ή την οικογένειας, ακόµη και τους κατοίκους ενός Ο αντικοµµουνιστικός αγώνας στις ΗΠΑ του
αποφυλάκιση η «δήλωση µετανοίας», ενώ η χωριού, οι οποίοι έχουν διαφύγει σε κάποια Ψυχρού Πολέµου. Το FBI ζητάει τη βοήθεια κάθε
µη αποκήρυξη του κοµµουνισµού, εκ µέρους «λαϊκή δηµοκρατία». Αµερικανού, για τον αγώνα ενάντια στους
κατασκόπους και τους πράκτορες του εχθρού
των κατηγορουµένων, αποτελεί ισχυρό τεκ-
(Συλλογή Σ.Μ.).
µήριο καταδίκης. Για τον ίδιο λόγο, συχνά η
ακροαµατική διαδικασία µετατοπιζόταν από Καταστολή, διώξεις, αποκλεισµός
την απόδειξη της διάπραξης συγκεκριµένων
ενεργειών σε ένα είδος ιδεολογικής λογοµα- Το εν λόγω θεσµικό πλαίσιο (µε εξαίρεση το
χίας, µε αντικείµενο τον αντεθνικό ή εγκλη- ΛΘ’ Ψήφισµα περί απεργιών που ανακλή-
µατικό εν γένει χαρακτήρα του κοµµουνι- θηκε γρήγορα, µετά τις διεθνείς αντιδράσεις)
σµού. κάθε άλλο παρά έµεινε στα χαρτιά, αντίθετα
Εκτός αυτών, η αοριστία µε την οποία πε- ενεργοποιήθηκε αµέσως, παράγοντας απο-
ριγράφονται τα αδικήµατα προδιαγράφει ένα τελέσµατα. Είµαστε βέβαιοι για τη µεγάλη
εκτεταµένο πεδίο αυθαιρεσίας στην εφαρ- έκταση του φαινοµένου, αλλά είναι δύσκο-
µογή. Σύµφωνα µε το Θ’ Ψήφισµα, λ.χ., λό- λο να την προσδιορίσουµε µε ακρίβεια, να
γος απόλυσης από το ∆ηµόσιο είναι «οιαδή- αποφανθούµε λ.χ. πόσοι υπέστησαν διώξεις.
ποτε συµµετοχή ή συνέργεια εις την εκδήλω- Η παρούσα κατάσταση των τεκµηρίων και
σιν της από της 3 ∆εκεµβρίου 1944 µέχρι 12 της έρευνας µας υποχρεώνει να αρκεστού-
Φεβρουαρίου 1945 στάσεως και οιαδήποτε µε σε επιµέρους στοιχεία ή εκτιµήσεις. Συ-
έκτοτε […] δράσις –ή συµµετοχή εις τοιαύτην– νοπτικά, µπορούµε να σηµειώσουµε τα εξής 14.
Οι υπογραµµίσεις δικές µου.
16
Στο εκτελεστικό απόσπασµα (Φ.Α. ΑΣΚΙ).
15.
Όλα τα στοιχεία της παραγράφου
(εκτός αυτών που αναφέρονται στη
Μακρόνησο) από το Πολυµέρης
Βόγλης, Η εµπειρία της φυλακής και
της εξορίας, ό.π., σ. 87 κ.ε., 96-99,
που αποτελεί και τη βασική µελέτη
για το ζήτηµα των πολιτικών
κρατουµένων του Εµφυλίου. Για τη
Μακρόνησο, βλ. στο παρόν έργο,
σ. 51 κ.ε.
16.
Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί
θεσµοί σε κρίση, ό.π., σ. 473. Πρβλ.
και το άρθρο του Χαράλαµπου
Νούτσου, στον παρόντα τόµο.
Σηµείωµα του προέδρου της κοινότητας Κουµάδων
Καρδίτσας, µε απαγορεύσεις για τους
κοµµουνιστές, 11.9.1945. Το τεκµήριο
παρουσιάστηκε από το ΕΑΜ στην Επιτροπή
Ερεύνης του ΟΗΕ, ως απόδειξη των διώξεων που
υφίσταντο τα µέλη του.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
όσον αφορά τα άµεσα αποτελέσµατα των
«εκτάκτων µέτρων»:
Τίθενται εκτός νόµου το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, οι
«µετωπικές» οργανώσεις τους, τα έντυπά
τους (ο Ριζοσπάστης και ο Ρίζος της ∆ευτέ-
ρας, η Ελεύθερη Ελλάδα, η Κοµµουνιστική
Επιθεώρηση), καθώς και πολλές τοπικές εκ-
δόσεις σε όλη την Ελλάδα.
Πραγµατοποιούνται, επίσης, χιλιάδες συλ-
λήψεις, δίκες (πολλές από τις οποίες κατα-
λήγουν σε καθείρξεις και εκτελέσεις) και
εκτοπίσεις. To 1945 εκδόθηκαν 80.000 εντάλ-
µατα και συνελήφθησαν 50.000 άτοµα, κυ-
ρίως για αδικήµατα που συνδέονταν µε τα
∆εκεµβριανά. Τον Σεπτέµβριο του 1949, µε
βάση στοιχεία της κυβέρνησης, υπάρχουν
49.400 πολιτικοί κρατούµενοι σε φυλακές
και τόπους εξορίας. Με βάση στοιχεία του
υπουργείου Στρατιωτικών, από το 1946 µέ-
χρι το 1949 δικάστηκαν από έκτακτα στρα-
τοδικεία 36.920 άτοµα, και γνωρίζουµε ότι
τουλάχιστον 8.000 καταδικάστηκαν σε θά-
νατο. Στο στρατόπεδο της Μακρονήσου, σύµ-
φωνα µε τα µετριοπαθέστερα, αλλά και πιο
ασφαλή, επίσηµα νούµερα, από τα µέσα του
1947 µέχρι τα µέσα του 1950 εκτοπίστηκαν
περίπου 50.000 άνθρωποι, πολίτες και στρα-
τιώτες. Υπολογίζεται ότι κάθε στιγµή, από
το 1947 µέχρι το 1949, 40.000-50.000 άν-
θρωποι βρίσκονταν έγκλειστοι σε φυλακές
και στρατόπεδα, ενώ είναι βέβαιο ότι ο συ-
νολικός αριθµός όσων εξέτισαν κάποια ποι-
νή, στη φυλακή ή την εξορία, είναι αισθητά
µεγαλύτερος.15
Ακόµη, µόνο µέσα στο 1947 απολύονται
ή εξαναγκάζονται σε παραίτηση 7.972 δη-
µόσιοι υπάλληλοι, αριθµός που ξεπερνάει το
12% του συνόλου.16 Ακόµη πιο σηµαντική
και από την ίδια την εκκαθάριση είναι η θέ-
σπιση του «πιστοποιητικού κοινωνικών φρο-
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
νηµάτων», το οποίο, αρκετά χρόνια µετά τη
λήξη του Εµφυλίου, ήταν απαραίτητο όχι
µόνο για την πρόσληψη στο ∆ηµόσιο, αλλά
και για ένα πολύ ευρύτερο φάσµα δραστη-
ριοτήτων, λ.χ. για να δουλέψει κανείς σε πολ-
λές ιδιωτικές επιχειρήσεις ή να πάρει υπο-
τροφία.
Τέλος, το µέτρο της στέρησης της ιθαγέ-
νειας εφαρµόζεται περιορισµένα κατά τη
διάρκεια του Εµφυλίου (γνωρίζουµε 124 πε-
ριπτώσεις), ωστόσο γενικεύεται στη συνέ-
χεια και χρησιµοποιείται εναντίον των πο-
λιτικών προσφύγων που εγκαθίστανται στις
«λαϊκές δηµοκρατίες»: από το 1948 µέχρι και
το 1969 έχουµε, σύµφωνα µε εκτιµήσεις, πά-
νω από 22.000 στερήσεις ιθαγένειας.17
***
Πέρα από το πεδίο των άµεσων αποτελε-
σµάτων τους, η έµµεση επίδραση των «εκτά-
κτων µέτρων» θα αποδειχθεί εκτεταµένη και
βαθιά: αυτή καθαυτή η ύπαρξή τους και,
ασφαλώς, η αυθαίρετη και βίαιη εφαρµογή
τους18 λειτουργούν ως διαρκής δαµόκλειος
σπάθη για την τροµοκράτηση, το φρονηµα-
τισµό και την πειθάρχηση του πληθυσµού.
3. Ένας ενιαίος
αντικοµµουνιστικός λόγος
Τα χρόνια του Εµφυλίου έχουµε µια έκρηξη
αντικοµµουνιστικού λόγου, που εκφράζεται
µε κάθε τρόπο: πολιτικά άρθρα, οµιλίες, αγο-
ρεύσεις, φιλοσοφικές και ιστορικές πραγµα-
τείες, ακόµη και θεατρικά έργα, ποιήµατα
και άσµατα. Πρέπει ασφαλώς να διακρίνου-
µε τις αποχρώσεις και τις ποικιλίες του λό-
γου αυτού, ωστόσο τα κοινά στοιχεία είναι
πολύ περισσότερα και ουσιωδέστερα από τις
διαφορές. Σε όλες τις εκδοχές, από τις απλού-
στερες µέχρι τις πιο εκλεπτυσµένες (από τις
εκλαϊκευτικές εκδόσεις του ΓΕΣ και τις δη-
µόσιες οµιλίες των «ανανηψάντων» της Μα-
κρονήσου µέχρι τις πολιτικοϊδεολογικές
πραγµατείες του Κωνσταντίνου Τσάτσου,
τις εγκυκλίους της Ιεράς Συνόδου ή τα άρ-
θρα της Ελληνικής ∆ηµιουργίας του Σπύρου
Μελά), υπάρχει ένας κοινός πυρήνας που όχι
µόνο µας επιτρέπει αλλά και µας επιβάλλει
να τις εξετάσουµε ως ένα σώµα. Στον πυρή-
να αυτό µπορούµε να διακρίνουµε έξι βασι-
κούς άξονες:19
Ι. Ο εµφύλιος ως αγώνας των Ελλήνων ενα-
ντίον των Σλάβων. Οι αντάρτες ταυτίζονται
µε την εξωτερική απειλή, ο κοµµουνισµός
µε το σλαβισµό και, σε πιο απτό επίπεδο, ανα-
δεικνύεται η «προδοσία» του ΚΚΕ, η υπο-
ταγή του στις επιδιώξεις της Μόσχας και του
πανσλαβισµού. Έτσι, οι αντίπαλοι αποκα-
λούνται «σλαυοκοµµουνισταί», «εαµοβούλ-
γαροι», «σλαυόδουλοι», «σλαυοϊµπεριαλι-
σταί», «µητραλοίες», «απάτριδες», ενώ ενίο-
τε εκσλαβίζονται τα ονόµατα των αρχηγών
του ΚΚΕ και του ∆ΣΕ: ο «Ζαχαριάδωφ», ο
Ιωσήφ Στάλιν και «η ντόπια ορντινάντσια του
σ. Νικολάι Ζαχαριάδεβιτς», «οι οχιές του Μάρ-
κο», διαβάζουµε στον Πρακτικό ∆ιαφωτιστή,
επίσηµο στρατιωτικό εγχειρίδιο προπαγάν-
δας του 1949.20
Πρόκειται για τον ακρογωνιαίο λίθο των
επίσηµων κειµένων του Εµφυλίου. Το ελ-
ληνικό κράτος αρνήθηκε σθεναρά ότι ο πό-
λεµος ήταν εµφύλιος· αντίθετα, µε κάθε τρό-
πο (παρουσίαση ξένου οπλισµού στα κρη-
σφύγετα των ανταρτών, αποκάλυψη δήθεν
συµφωνιών µεταξύ Ελλήνων και Βούλγα-
ρων κοµµουνιστών κ.ά.), µε αποκορύφωµα
την ελληνική προσφυγή στον ΟΗΕ τον ∆ε-
κέµβριο του 1946 εναντίον της Γιουγκο-
σλαβίας, της Βουλγαρίας και της Αλβανίας,
επιδίωξε να θεωρηθεί άµυνα της Ελλάδας
εναντίον της επιβουλής Βόρειων γειτόνων.21
Ο πόλεµος αναγνωρίστηκε ως εµφύλιος από
το ελληνικό κράτος µόλις το 1989, ενώ µέ-
χρι το 1974 η καθιερωµένη ονοµασία του
ήταν «συµµοριτοπόλεµος» ή, στην ηπιότε-
ρη εκδοχή, «ανταρτοπόλεµος». Το «ξεπού-
ληµα» της Μακεδονίας στους Βούλγαρους ή
τους Γιουγκοσλάβους από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-
ΚΚΕ θα αποτελέσει την αιχµή της προπα-
γάνδας – αντίθετα, το Βορειοηπειρωτικό θα
παραµείνει σε εντελώς δευτερεύουσα θέση.
Η σύνδεση του κοµµουνισµού µε την εξω-
τερική απειλή και η αντιµετώπιση των κοµ-
µουνιστών ως προδοτών και κατασκόπων
δεν συνιστά βέβαια ελληνική πρωτοτυπία,
17
«Άδεια ταξειδίου» που χορηγεί η Βασιλική
Χωροφυλακή, µε την οποία επιτρέπει το ταξίδι σε
περιοχές της Βορείου Ελλάδος, «δι’ εκτέλεσιν
δηµοσίου υπηρεσίας» (Συλλογή Κωστή Λογοθέτη).
Βλ. Μπάµπης Παπαδηµήτρης, «Η
17.
στέρηση της ιθαγένειας και το
νοµικό καθεστώς», Η Αυγή,
10.1.1975, όπως το παραθέτει ο Ν.
Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσµοί σε
κρίση, ό.π.
18.
Για την αυθαιρεσία, λ.χ., µε την
οποία οι Επιτροπές Εθνικής
Ασφαλείας αποφάσιζαν την
εκτόπιση, βλ. τη µαρτυρία του τότε
εισαγγελέα πρωτοδικών Παύλου
∆ελαπόρτα, Το σηµειωµατάριο ενός
Πιλάτου, Θεµέλιο, Αθήνα 1978, σ.
241-246.
19.
Υπάρχει ένας ακόµα άξονας, µια
πιο πραγµατιστική κριτική στη
Σοβιετική Ένωση και το ΚΚΕ, ο
οποίος όµως παραµένει περιθωριακός
µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του
1950. Βλ. εδώ, σ. 37-38.
20.
Στο κλίµα αυτό, ο Αµερικανός
πρεσβευτής στην Ελλάδα Λ. Μακβή,
κατά τη διάρκεια των ακροάσεων
στο Κογκρέσο για το ∆όγµα
Τρούµαν, την άνοιξη του 1947,
αναφέρει ως αρχηγό των Ελλήνων
ανταρτών κάποιον «Μάρκωφ». Βλ.
Laurence Wittner, Η αµερικάνικη
επέµβαση στην Ελλάδα 1943-1949,
Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 119.
21.
Βλ., λ.χ., υφυπουργείον Τύπου
και Πληροφοριών, Η εναντίον της
Ελλάδος κοµµουνιστική επιβουλή,
Αθήνα, Ιούνιος 1947, τόµος που
εκδόθηκε µε την ευκαιρία σχετικής
έρευνας της επιτροπής του ΟΗΕ για
τα Βαλκάνια (UNSCOB)· Γ’ Σώµα
Στρατού, ∆ύο χρόνια πολέµου της
Ελλάδος εναντίον του κόκκινου
φασισµού, Θεσσαλονίκη 1948.
18
Βουλγαρικά πυροµαχικά, που χρησιµοποιούσαν οι
«συµµορίτες»: άλλη µια απόδειξη της «σλαβικής
απειλής». Από την έκθεση (και την οµότιτλη
έκδοση) του Γ’ Σώµατος Στρατού, «∆ύο χρόνια
πολέµου της Ελλάδος κατά του κόκκινου
φασισµού», Θεσσαλονίκη 1948 (Βιβλιοθήκη
ΑΣΚΙ).
22.
Ευχαριστώ θερµά τον Λάµπρο
Σπηλιόπουλο για την επισήµανση.
23.
Ευχαριστώ θερµά τον Ηλία
Νικολακόπουλο για την επισήµανση.
24.
Πρβλ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς,
«Η ιδεολογική επίδραση του
Εµφυλίου Πολέµου», ό.π., σ. 33.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
αλλά γνώρισµα του αντικοµµουνισµού διε-
θνώς, ιδίως του αµερικανικού στη µακαρθι-
κή του περίοδο. Στην ανάδειξή του, ωστό-
σο, σε κεντρική αιχµή του µεταπολεµικού
ελληνικού αντικοµµουνισµού συντελεί κα-
θοριστικά το γεγονός ότι το εαµικό κίνηµα
έχει αναδειχθεί, κατά τη διάρκεια της Κα-
τοχής, σε αναµφισβήτητη και κυρίαρχη πα-
τριωτική δύναµη.
ΙΙ. Ο Εµφύλιος ως αγώνας χριστιανών ενα-
ντίον απίστων. Το σχήµα αυτό αποτελεί, ου-
σιαστικά, τροποποίηση του προηγούµενου
(Έλληνες εναντίον Σλάβων) και απαντά εµ-
φατικά σε κείµενα εκκλησιαστικής προέ-
λευσης. Παραλλαγή των δύο αυτών σχηµά-
των είναι και η αναπαράσταση του Εµφυλί-
ου ως αγώνα πολιτισµένων εναντίον βαρ-
βάρων.
ΙΙΙ. Ο εγκληµατικός χαρακτήρας του κοµ-
µουνισµού. Ο κοµµουνισµός θεωρείται, εκ
φύσεως, ταυτισµένος µε το έγκληµα και τη
βία. Έτσι, µετά τους χαρακτηρισµούς που
παραπέµπουν στην προδοσία, ακολουθούν
σε συχνότητα εκείνοι που αναφέρονται στην
εγκληµατική του δράση: «ληστοσυµµορί-
ται», «κοµµουνιστοσυµµορίται», «αιµοστα-
γείς». Τα σχετικά κείµενα θα αντλήσουν άµε-
σα εικόνες και µοτίβα από τη µεγάλη δεξα-
µενή του αντιβουλγαρικού µίσους, που έχει
διαµορφωθεί στα χρόνια του Μακεδονικού
Αγώνα, ιδίως από τις αντίστοιχες περιγρα-
φές των κοµιτατζήδων.22
IV. Ο κοµµουνισµός ως απάτη και ψέµα.
Αυτή είναι η βασική εξηγητική αρχή για να
ερµηνευθεί η αυξηµένη επιρροή του ΕΑΜ
στα χρόνια της Κατοχής. Γίνεται διαχωρι-
σµός µεταξύ των λίγων στελεχών και της
µεγάλης µάζας που «εξαπατήθηκε», ενώ στις
πιο ευέλικτες εκδοχές του λόγου, εκτός από
τη «σατανικότητα» των κοµµουνιστών ηγε-
τών, αναγνωρίζονται και τα ευγενή κίνητρα
των «πλανηθέντων», οι οποίοι, εντασσόµε-
Ι. Ο εµφύλιος ως αγώνας Ελλήνων-Σλάβων
«Οι συµµορίες των κοµµουνιστών δεν είναι παρά οι πρωτοπό-
ροι των Σλαύων, που ορέγονται να εισβάλλουν στη χώρα µας,
αν δειλιάσουµε ή λυγίσουµε. […] Τι τύχη περιµένει τα Ελ-
ληνόπουλά µας; –Να γίνουν γενήτσαροι του Ντιµιτρώφ, του
Τίτο ή του Εµβέρ Χότζα! Το θέλετε να γίνουν Σλαύοι όσοι
Έλληνες επιζήσουν;»
(Χρ. Χρηστίδης, Ένα γράµµα στους Έλληνες του 1948,
Αθήνα 1948, σ. 22, 24)
ΙΙ. Ο εµφύλιος ως αγώνας χριστιανών-απίστων
«Ξέρω πολύ καλά πως όλοι µας πολεµάµε για τον ιερόν σκο-
πόν. Για την Θρησκεία µας. Και εγώ ως Έλλην στρατιώτης και
ως Χριστιανός πράττω το καθήκον µου προς την Πατρίδα. Η
επιστροφή προς τον Χριστόν είναι η Νίκη µας και γι’ αυτήν
πολεµούµε εδώ στα άγρια βουνά του Βίτσι. Εκεί πάνω βρί-
σκεται ο ∆ιάβολος µε τους οπαδούς του. Εµείς τα παιδιά του
Χριστού θα τους νικήσωµε […]».
(Οµιλεί το µέτωπον, Αδελφότης Θεολόγων «Η Ζωή»,
Αθήνα 1949, σ. 6-7)
ΙΙΙ. Ο εγκληµατικός χαρακτήρας του κοµµουνισµού
«Εκατόν είκοσι χιλιάδες υπολογίζονται οι άοπλοι και αθώοι
άνθρωποι που σφάχτηκαν από τους κοµµουνιστές της Ελλάδος,
από τα χρόνια της κατοχής έως σήµερα [1948]. Άντρες, γυ-
ναίκες, παιδιά, κοριτσάκια, βρέφη. Αν δεν ήταν ο Σκόµπυ, και
αν δεν ήταν η Αµερική, να εξοπλίσει 150 χιλιάδες Έλληνες,
τα θύµατα θα είταν εκατοµµύρια. […] Αµέτρητα είναι τα δει-
νά που σώριασε και εξακολουθεί να σωριάζει πάνω στην Ελ-
λάδα η θεοµηνία του σλαύικου κοµµουνισµού. […] Μόνο στις
δώδεκα πληγές του Φαραώ, που αναφέρει η Γραφή, µπορεί να
βρει κανείς κάτι ανάλογο, αν τις φανταστεί να ενεργούν σύγ-
χρονα και χωρίς διακοπή επί χρόνια ολόκληρα».
(Στράτης Μυριβήλης, Ο κοµµουνισµός και το παιδοµά-
ζωµα, Καλαµάτα 1948, σ. 8, 10)
ΙV. Ο κοµµουνισµός ως απάτη και ψέµα
«Αλλά στην περίπτωση του ΚΚΕ “εξεύρεση µέσων” θα πει
απλούστατα ΑΠΑΤΗ και ΞΕΓΕΛΑΣΜΑ του λαού. Θα πει
εξεύρεση “δολώµατος” για το ψάρεµα των αφελών. […] Πα-
ραπλανηµένοι Έλληνες δεν αντιληφθήκατε ακόµη σε τίνων τα
χέρια έχετε πέσει; ∆εν αισθάνεσθε το πυρό χνώτο σατανάδων
που σας περιτριγυρίζουν µε συκοφαντίες και ψέµµατα, που
σας εξαπολύουν στο έγκληµα και την καταστροφή;»
(Ανδρέας Καραντώνης, «Γιατί δεν πρόκειται να νι-
κήσετε», Σκαπανεύς, τεύχ. 15, Μάρτιος 1949, σ. 32)
V. Ο κοµµουνισµός ως ασθένεια
«Η κοµµουνιστική βιοθεωρία […] είναι το ψυχικό µικρόβιο,
είναι ο διηθητός ιός που εισέδυσε ύπουλα στο δροσερό πνευ-
µατικό λειβάδι της καρδιάς του Έλληνα και κρυφοβοσκούσε
τη ζωογόνο πνευµατική δύναµι του ατυχούς θύµατος µέχρις
ότου η ψυχή του λαχανιασµένη και παράλυτη έπαθε αβιταµί-
νωση».
(Aθανάσιος Πλάκας, «Μία νέα υπέροχη αποστολή
για τη Μακρόνησο», Σκαπανεύς, τεύχ. 4, Αύγουστος
1949, σ. 20)
VI. Οι τρεις γύροι
«Ο πρώτος, ήρχισε τον Οκτώβριον του 1943 εις την Ελλάδα
µε την εξόρµησιν µονοπωλήσεως του αγώνος και ετελείωσε τον
Απρίλιον του 1944 εις την Μέσην Ανατολήν µε την διάλυσιν
των ενόπλων δυνάµεων. Ο δεύτερος, ήνοιξε την 3η ∆εκεµβρί-
ου του 1944 και έκλεισε την 11 Ιανουαρίου του 1945, αφού
εγέµισε την χώραν µε τάφους, ερείπια, οδύνην και πάθος. Ευ-
ρισκόµεθα τώρα, από διετίας περίπου εις τον “τρίτον γύρον”.
[…] Ηµπορεί να λήξη αδόξως, όπως και ο δεύτερος γύρος,
ηµπορεί και ν’ αποτελέση την θρυαλλίδα ενός τρίτου παγκο-
σµίου πολέµου».
([Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου], «Ο τρίτος γύ-
ρος», κύριο άρθρο, Ελευθερία, 28.12.1947)
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ 19

έπειτα και από τη δηµιουργία της ΕΡΕ ο λό-
γος της κυβερνώσας δεξιάς παράταξης θα αρ-
χίσει σταδιακά να αποµακρύνεται από τον
Εµφύλιο, προβάλλοντας και ζητήµατα όπως
η ανάπτυξη, η σύνδεση µε την Ευρώπη κ.ο.κ.
Σατιρικό σκίτσο που δηµοσιεύθηκε στο περιοδικό
«Ακρίτας», επίσηµη έκδοση της Υπηρεσίας
Στρατιωτικού Τύπου (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).

νοι στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, πίστευαν ότι αγωνίζο-
νται για το καλό της πατρίδας.
V. Ο κοµµουνισµός ως ασθένεια. Ο κοµ-
µουνισµός περιγράφεται ως µικρόβιο, ως φο-
βερή µεταδοτική ασθένεια, που προσβάλλει
το κοινωνικό σώµα, οδηγώντας στο θάνατο.
Η αντίληψη, εξαιρετικά διαδεδοµένη στη διε-
θνή αντικοµµουνιστική φιλολογία της επο-
χής, απηχείται και στη στερεοτυπική φράση
«εµφορούµενος υπό υγιών κοινωνικών [ή
«εθνικών»] φρονηµάτων», που συναντάµε
στα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονηµά-
των και πολλά διοικητικά κείµενα.
VI. Οι τρεις γύροι. Οι «τρεις γύροι» (Αντί-
σταση, ∆εκεµβριανά, Εµφύλιος) είναι οι δια-
δοχικές απόπειρες του ΚΚΕ να καταλάβει,
µε κάθε τρόπο, την εξουσία. Η βασική χρη-
σιµότητα του σχήµατος είναι η απαξίωση
του αντιστασιακού κινήµατος, που αποτε-
λεί µεγάλο «αγκάθι» για όλο τον επίσηµο πο-
λιτικό λόγο, και, επικουρικά, ο εξαγνισµός
των ταγµατασφαλιτών,23 καθώς ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-
ΕΠΟΝ ταυτίζονται πλήρως µε το ΚΚΕ, απο-
τελούν απλώς όχηµα και στρατήγηµα του
δεύτερου στην προσπάθειά του να κατα-
κτήσει την εξουσία.
***
Ο λόγος, όπως µπορούµε εύκολα να διαπι-
στώσουµε, συγκροτείται κυρίως µε βάση τον
αντίπαλο, γεγονός που συνδέεται εν πολλοίς
µε τη φύση των κειµένων και τη συγκυρία:
πρόκειται για κείµενα προπαγάνδας και πο-
λεµικής, τα οποία γράφονται ενώ οι µάχες
µαίνονται. Ωστόσο, ο αρνητικός-αµυντικός
αυτός χαρακτήρας οφείλεται και σε έναν βα-
θύτερο λόγο, την ιδεολογική ισχνότητα της
κυριαρχίας των «εθνικοφρόνων», οι οποίοι
αδυνατούν να αρθρώσουν δικό τους θετικό
λόγο.24 Θα χρειαστεί να περιµένουµε αρκετά,
µετά τα µέσα της δεκαετίας του 1950, οπότε
4. Οι Έλληνες θεωρητικοί
του αντικοµµουνισµού
Χρειάζεται, στο σηµείο αυτό, να εξετάσουµε
τη συµβολή ορισµένων Ελλήνων διανοου-
µένων που επεξεργάστηκαν θεωρητικότερες
εκδοχές του αντικοµµουνισµού και ταυτό-
χρονα τον εξειδίκευσαν, συνδέοντάς τον µε
την ελληνική ιστορία, τον ελληνισµό και
την ελληνική φυλή.
Στα χρόνια του Εµφυλίου, το µεγάλο µέ-
ρος της πνευµατικής ηγεσίας προσδένεται
ακόµα στενότερα στο κράτος –στο οποίο πα- Κοµµουνιστής και τροτσκιστής στον Μεσοπόλεµο, ο
ραδοσιακά ήταν προσδεδεµένο– λαµβάνοντας Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου θα εξελιχθεί σε
ενεργό ρόλο στον αντικοµµουνιστικό αγώνα. έναν από τους σηµαντικότερους και πιο
αδιάλλακτους θεωρητικούς του µεταπολεµικού
Σοβαρή είναι, επίσης, η συνεισφορά των
ελληνικού αντικοµµουνισµού. Εδώ, στα γραφεία
πνευµατικών θεσµών (Ακαδηµία Αθηνών,
της εφηµερίδας «Ελευθερία», το 1947, οπότε είναι
ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα και κατε- αρχισυντάκτης της (Συλλογή Σ.Μ.).
ξοχήν της Φιλοσοφικής του Αθήνησι, Εται-
ρεία Μακεδονικών Σπουδών) στην προετοι-
µασία της ιδεολογικής σκευής του κράτους
των εθνικοφρόνων. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος θα αποτελέσει έναν από
τους στυλοβάτες της εθνικοφροσύνης σε όλη την
Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Θεοφύλακτος
εµφυλιακή και µετεµφυλιακή περίοδο. Εδώ, η
Παπακωνσταντίνου, ο Κωνσταντίνος Γεωρ-
τελετή εισόδου του στην Ακαδηµία Αθηνών, το
γούλης και ο Γρηγόριος Γραµµατικόπουλος 1961. Στο ακροατήριο διακρίνονται, µεταξύ άλλων,
είναι οι µεγάλες µορφές που πρωτοστατούν ο βασιλιάς Παύλος, ο διάδοχος Κωνσταντίνος και ο
στον αντικοµµουνιστικό αγώνα των ιδεών Παναγιώτης Κανελλόπουλος (Συλλογή οικογένειας
µέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950· τα Τσάτσου).
20
Το «Έθνος και κοµµουνισµός» του Κωνσταντίνου
Τσάτσου, που κυκλοφορεί το 1952 στη σειρά
«Βιβλιοθήκη Αποστολικής ∆ιακονίας», αποτελεί
ιδεολογικοθεωρητικό µανιφέστο του
αντικοµµουνιστικού αγώνα, µε οργανωτικές
προτάσεις (Συλλογή Σ.Μ.).
Η πορεία του Γιώργου Θεοτοκά είναι εύγλωττη για
τη διαδροµή και τις µετακινήσεις της φιλελεύθερης
διανόησης, πριν και µετά τον Εµφύλιο. Εδώ, σε
φωτογραφία του 1960 (Γιώργος Θεοτοκάς,
«Στοχασµοί και θέσεις. Πολιτικά κείµενα 1925-
1966», επιµ. Ν. Αλιβιζάτος, Μ. Τσαπόγας, τ. Β,
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1996).
25.
Μάλιστα, ο Θεοτοκάς θα επιλέξει
το Θεµέλιο ως εκδότη, όταν
συγκεντρώνει τα σχετικά άρθρα
στον τόµο Η εθνική κρίση, το 1966.
Για όλη τη διαδροµή του, βλ.
Γιώργος Θεοτοκάς, Στοχασµοί και
θέσεις. Πολιτικά κείµενα 1925-1966,
επιµ. Ν. Αλιβιζάτος, Μ. Τσαπόγας, 2
τόµοι, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας»,
Αθήνα 1996.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
επόµενα χρόνια πρέπει να προσθέσουµε τον
Σάββα Κωνσταντόπουλο, τον Βύρωνα Στα-
µατόπουλο και τον Γεώργιο Γεωργαλά. Ο
λόγος που ξεχωρίζουµε τους συγκεκριµέ-
νους από έναν πολύ µεγαλύτερο αριθµό προ-
σωπικοτήτων που δεν υπολείπονται σε αδιάλ-
λακτο αντικοµµουνισµό (όπως ο Σπύρος Με-
λάς, ο Στράτης Μυριβήλης ή ο Ανδρέας Κα-
ραντώνης) είναι ότι η αντιπαράθεση στον
κοµµουνισµό αποτελεί βασικό άξονα που δια-
τρέχει την πνευµατική τους παραγωγή και
θα συνεχιστεί αµείωτη και τις δύο επόµενες
δεκαετίες. Πρόκειται για ανθρώπους-κλει-
διά, που δρουν ταυτόχρονα σε πολλαπλά επί-
πεδα, συναιρώντας στο πρόσωπό τους ποι-
κίλες ιδιότητες: του διανοουµένου, του
εκλαϊκευτή, του αρθρογράφου ή του εκδό-
τη, του οργανωτή του αντικοµµουνιστικού
αγώνα, του κρατικού συµβούλου, του προ-
παγανδιστή.
Παρένθεση: η τύχη των φιλελεύθερων
διανοουµένων
Aς κάνουµε εδώ µια επεξήγηση: στις συν-
θήκες της ακραίας πόλωσης του Εµφυλίου,
εν γένει οι διανοούµενοι, αν εξαιρέσουµε κοµ-
µουνιστές και «συνοδοιπόρους», συντάσσο-
νται µε το κράτος των εθνικοφρόνων, εκ-
δηλώνοντας τη νοµιµοφροσύνη τους: πρό-
κειται µάλλον για συµµόρφωση παρά για πε-
ποίθηση. Η οµάδα που εικονογραφεί παρα-
στατικότερα τη συµµόρφωση αυτή είναι οι
φιλελεύθεροι διανοούµενοι, οι οποίοι «σιω-
πούν φρονίµως», αποστασιοποιούµενοι από
την πολιτικοκοινωνική δραστηριότητα, ενώ
στην κορύφωση του δράµατος, τα έτη 1948-
1949, θα ταυτιστούν µε τους ταγούς της εθνι-
κοφροσύνης.
Έτσι, στις 20 Ιουνίου 1948, τα µέλη της
νεοϊδρυθείσας Εθνικής Εταιρείας Λογοτε-
χνών, διευκρινίζοντας ότι «στέκονται έξω από
κάθε πολιτικό ανταγωνισµό», διακηρύσσουν
ότι η «ανταρσία» «είναι ένας αντεθνικός αγώ-
νας, που υποδαυλίζεται από ξένους και που από
τους ίδιους ξένους συντηρείται», ενώ «πράξεις
σαν το παιδοµάζωµα, την αρπαγή των γυναι-
κών και το σταύρωµα των ιερωµένων βρίσκο-
νται σε βαθειάν αντίθεση µε τις ευγενικές πα-
ραδόσεις της Φυλής µας». Υπογράφουν, µετα-
ξύ άλλων, ο Η. Βενέζης, ο Κ.Θ. ∆ηµαράς, ο Γ.
Θεοτοκάς, η Ά. Θρύλος, ο Π. Κανελλόπουλος,
ο Μ. Καραγάτσης, ο Α. Καραντώνης, η Με-
λισσάνθη, ο Γ. Μπεράτης, ο Σ. Μυριβήλης, η
Λ. Νάκου, ο Κ. Ουράνης, ο Ι.Μ. Παναγιωτό-
πουλος, ο Θ. Πετσάλης, ο Μ. Στασινόπουλος,
ο Α. Τερζάκης, ο Κ. Τσάτσος και ο Π. Χάρης:
η γκάµα των ονοµάτων είναι δηλωτική της
συµπαράταξης πρώην και νυν φιλελευθέρων
µπροστά στον νέο κοινό εχθρό. Το άνυσµα
που διένυσε η φιλελεύθερη διανόηση µέσα σε
µόλις δύο χρόνια γίνεται φανερό αν σκε-
φτούµε ότι τον Ιούνιο του 1946 ο Γ. Θεοτο-
κάς, ο Κ.Θ. ∆ηµαράς και ο Η. Βενέζης συνυ-
πέγραφαν, µαζί µε τον Σικελιανό, τον Βάρ-
ναλη, τον Μ. Αυγέρη και άλλους αριστερούς
και κοµµουνιστές διανοουµένους, µια έντονη
διαµαρτυρία εναντίον του Γ’ Ψηφίσµατος.
Ας δούµε ειδικότερα τη διαδροµή του
Γιώργου Θεοτοκά, ιδεοτυπικού φιλελεύθε-
ρου διανοουµένου. ∆ηµοκράτης και αντι-
µαρξιστής από τα χρόνια του Μεσοπολέµου,
το 1944-1945 αναζητά τον «µετρηµένο, αρ-
µονικό» ελληνικό σοσιαλισµό, ενώ το 1948
καλεί «φιλελεύθερους, δηµοκρατικούς, σο-
σιαλιστές, αντιφασίστες» σε πανστρατιά κα-
τά µιας «εξωτερικής ιδιότυπης επιδροµής»,
χαρακτηρίζοντας την «Κυβέρνηση των Βου-
νών» «παράρτηµα της Σλαβικής Οµοσπον-
δίας», πράγµα που σηµαίνει «καθαρά και επι-
σηµότατα, πολιτική, οικονοµική και φυλετική
υπαγωγή στο σλαβισµό» – τα ίδια χρόνια, πα-
ράλληλα, δέχεται έντονη πολεµική από τον
δεξιό Τύπο ως «εαµίζων». Εξίσου ενδεικτική,
όµως, είναι και η συνέχεια: όσο αποµακρυ-
νόµαστε από τον Εµφύλιο, ο Θεοτοκάς θα
αναπτύξει ξανά έναν φιλελεύθερο δηµοκρα-
τικό λόγο, συγκρουόµενος µάλιστα µε στυ-
λοβάτες της εθνικοφροσύνης όπως ο Κ. Τσά-
τσος και ο Θ. Παπακωνσταντίνου, µε απο-
κορύφωµα την περίοδο των Ιουλιανών, οπό-
τε αρθρογραφεί µαχητικά εναντίον των απο-
στατών και του Παλατιού.25
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
Η «ασυµφιλίωτη αντίθεση ελληνισµού
και κοµµουνισµού»: ο ρόλος της φυλής
Η κυριότερη πρωτότυπη συµβολή των Ελ-
λήνων θεωρητικών του αντικοµµουνισµού
είναι η ανάδειξη της εγγενούς αντίθεσης ελ-
ληνισµού και κοµµουνισµού. Πρωτότυπη
µέχρις ενός σηµείου βέβαια, καθώς φτιά-
χνεται πάνω στη µήτρα ενός σχήµατος γνω-
στού στην παγκόσµια αντικοµµουνιστική
γραµµατεία, της αντίθεσης ιδέας και ύλης,
ευρωπαϊκού πνεύµατος και ασιατικού δε-
σποτισµού: στα καθ’ ηµάς, τη θέση της ιδέ-
ας ή της Ευρώπης καταλαµβάνουν η Ελλά-
δα και ο ελληνισµός.
Με τις βάσεις να έχουν ήδη τεθεί στο Με-
σοπόλεµο από τον κύκλο του περιοδικού
Ιδέα, µεταπολεµικά η ανυπέρβλητη αντίθε-
ση ελληνισµού και κοµµουνισµού θα µε-
σουρανήσει. Οι θεµατοφύλακες της εθνικο-
φροσύνης, µε προεξάρχοντες τον Κ. Τσάτσο
και τον Κ.∆. Γεωργούλη και έντυπα όπως η
Ελληνική ∆ηµιουργία ή η Εγκυκλοπαίδεια
του Ηλίου,26 θα αναλάβουν να θεωρητικο-
ποιήσουν και να εκλαϊκεύσουν ταυτόχρονα
την αντίθεση αυτή, την οποία συνδέουν µε
την κεντρική ιδέα του µεταπολεµικού ελ-
ληνικού αντικοµµουνισµού, δηλαδή την ανα-
παράσταση του Εµφυλίου ως αγώνα των Ελ-
λήνων εναντίον των Σλάβων, καθώς και µε
παλαιότερα, κοµβικά για τη συγκρότηση της
νεοελληνικής ταυτότητας, ιδεολογήµατα,
όπως η υπερχρόνια και πανανθρώπινη απο-
στολή του ελληνισµού ως υπερασπιστή της
ελευθερίας εναντίον των βαρβάρων.
Το όλο σχήµα θεµελιώνεται στην έννοια
της φυλής,27 φτάνοντας ενίοτε σε ακραία ση-
µεία, όπως ότι ο κοµµουνιστής είναι «µέλος
µιας νέας φυλής» «που κατασκευάζεται στο ερ-
γαστήριο του πανσλαυισµού»28 ή σε παροξυ-
σµό απιθανότητας: «Κατά πληροφορίας λη-
φθείσας εσχάτως αι Ρωσσικαί αρχαί αφ’ ου
απεχώρισαν τας συζύγους των Ελλήνων, οι
οποίοι ευρέθησαν οικογενειακώς ως όµηροι ή
εργάται εις την Ανατολικήν Γερµανίαν κ.τ.λ.
και επέβαλον εις αυτάς να επιστρέψουν εις Ελ-
λάδα, υπεχρέωσαν τους κρατηθέντας άνδρας
να υπανδρευθούν Ρωσσίδας προς εξευγενισµόν
της φυλής των».29 Στο πλαίσιο αυτό, ο Σπύ-
ρος Μελάς, σε κύριο άρθρο του στην Ελλη-
νική ∆ηµιουργία, θα επικαλεστεί την «κρα-
νιοµετρική» και τη «βιοχηµεία», θριαµβο-
λογώντας για το ότι οι καθηγητές Γ. Αλιβι-
ζάτος και Π. Σκλέπας-Ιουστινιανός, ανα-
λύοντας «τη σύσταση του αίµατος των διαφό-
ρων φυλών» µε τις µεθόδους της «βιολογι-
κής χηµείας», κατέληξαν σε συµπέρασµα
«ακλόνητο και κατηγορηµατικό»: «Καµµιά
συγγένεια αίµατος που να δείχνει επιµιξία
δεν υπάρχει µεταξύ Ελλήνων και Σερβοκροα-
τών, Ελλήνων και Βουλγάρων, Ελλήνων και
Τούρκων, Ελλήνων και Ιταλών. Το Ελληνικό
αίµα δεν συγγενεύει µε το αίµα κανενός γειτο-
νικού λαού».30
21
Ο Σπύρος Μελάς στις αρχές της δεκαετίας του
1950 (Φ.Α. ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ).
26.
Ο Ήλιος εκδίδεται µε
κυβερνητική υποστήριξη στα τέλη
της δεκαετίας του 1940 και τις αρχές
της δεκαετίας του 1950 (και
επανεκδίδεται τη δεκαετία του
1960), σε µια προσπάθεια
υποκατάστασης της Μεγάλης
Ελληνικής Εγκυκλοπαιδείας, ενός
από τα επιτεύγµατα του
φιλελεύθερου πνεύµατος του
Μεσοπολέµου. Βλ. Κ. Τσουκαλάς, «Η
ιδεολογική επίδραση του Εµφυλίου
Πολέµου», ό.π., σ. 47.
27.
Πρβλ. Κ. Τσουκαλάς, «Η
ιδεολογική επίδραση του Εµφυλίου
Πολέµου», ό.π., σ. 40· Ioannis D.
Stefanidis, Stirring the Greek
Nation: Political Culture,
Irredentism and Anti-Americanism
in Post-War Greece, 1945-1967,
Ashgate, Aldershot 2007, σ. 36 κ.ε.
28.
Στράτης Μυριβήλης, Ο
κοµµουνισµός και το παιδοµάζωµα,
Καλαµάτα 1948, σ. 7.
Γεώργιος Χ. Βασιλειάδης, µέλος
29.
της Κεντρικής Επιτροπής
Ελληνικών ∆ικαίων, Το ελληνικόν
πρόβληµα και η λύσις αυτού, Αθήνα
1947, σ. 15-16.
30.
Σπ. Μελάς, «Η ιδιοτυπία του
ελληνικού έθνους», Ελληνική
∆ηµιουργία, τ. Γ, τεύχ. 25, 15.2.1949,
σ. 212. Η υπογράµµιση από το
πρωτότυπο.
Οι βασιλόπαιδες, Σοφία, Κωνσταντίνος και Ειρήνη,
ντυµένοι τσολιαδάκια, φωτογραφίζονται παίζοντας
στους κήπους των ανακτόρων. Αθήνα, τέλη της
δεκαετίας του 1940 (Συλλογή Ευ. Εθ.).
22 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

ληνικά εδάφη άλλοι λαοί, αλλά δεν παρήγα-

γον πολιτισµόν, ωσάν τον Ελληνικόν. Η επί-
δρασις του εδάφους εσηµειώθη µόνο εις την
Ελληνικήν φυλήν».31
Ο κατεξοχήν φιλόσοφος του ελληνικού
αντικοµµουνισµού, ο Κωνσταντίνος Τσά-
τσος, στη συλλογή δοκιµίων Ελληνική Πο-
ρεία,32 στον απόηχο µιας εγελιανής προσέγ-
γισης περί ιστορικών και µη ιστορικών λα-
ών, αναπτύσσει ένα είδος πολιτισµικού, και
όχι βιολογικού, ρατσισµού, µε βάση τον οποίο
αποδεικνύει την ιστορική αποστολή του ελ-
ληνισµού και την ανωτερότητά του έναντι
των Σλάβων. Ο Τσάτσος, στα ίδια δοκίµια,
ανάγει τον κοµµουνισµό στο «ασιατικό πά-
θος» και τον µυστικισµό της Ανατολής και
ταυτίζει το ελληνικό µε το κλασικό, αναδει-
κνύοντας τη διαχρονική υπεροχή του ελ-
ληνικού πνεύµατος.

5. Οι µεγάλοι κόµβοι του

Καταχώρηση στο περιοδικό «Ακρίτας», επίσηµη
έκδοση της Υπηρεσίας Στρατιωτικού Τύπου
(ΑΣΚΙ).
(ΑΣΚΙ)
Ο φιλόσοφος και παιδαγωγός Κ.∆. Γεωρ-
γούλης θα αναπτύξει τις ιδέες αυτές σε δια-
λέξεις προς αξιωµατικούς και σε µαθήµατα
στη Σχολή ∆ιαφωτιστών του ΓΕΣ: «Όπως αι
δυνάµεις του σκότους αποµακρύνονται και φεύ-
γουν ενώπιον των δυνάµεων του φωτός, έτσι
και αυτοί [οι µπολσεβίκοι] όταν ακούουν το
όνοµα του Ελληνισµού, καταλαµβάνονται από
τρόµον […] διότι γνωρίζουν ότι ο Ελληνισµός,
η Ελληνική θεωρία είναι ακριβώς αντίθετη
προς την µαζοποίησιν. Ελληνισµός θα ειπή να
παύση να είναι ο άνθρωπος άτοµον βιολογι-
κόν και να γίνη άτοµον πνευµατικόν. […]
Βέβαια, εις τους Σλαβικούς λαούς και την
Ρωσίαν ουδέποτε υπήρξεν ελευθερία, ούτε θα
υπάρξει. Τούτο οφείλεται εις την φύσιν του
εδάφους. Εις την απέραντον Σλαβικήν στέπ-
παν ο άνθρωπος είναι εν ασήµαντον σηµείον.
[…] Αλλά το έδαφος επιδρά επί της διαµορ-
φώσεως του ανθρώπου µέχρι ενός σηµείου.
Προ των Ελλήνων εγκατεστάθησαν εις τα Ελ-
αντικοµµουνισµού
Ο Εµφύλιος είναι η εποχή κατά την οποία η
κρατική προπαγάνδα αποκτά δύο βασικά χα-
ρακτηριστικά. Αφ’ ενός εντείνεται και εκτεί-
νεται σε βαθµό άγνωστο µέχρι τότε, αφ’ ετέ-
ρου προσλαµβάνει τη µορφή αντιπροπα-
γάνδας, αφού το κύριο, αν όχι αποκλειστι-
κό, αντικείµενό της είναι η αντιµετώπιση
της κοµµουνιστικής προπαγάνδας. Όπως
δείχνουν επίσηµα κείµενα, σαν την έκθεση
του αρχηγού ΓΕΣ στρατηγού Σπηλιωτό-
πουλου στα τέλη του 1946,33 αλλά κυρίως
τα «ίχνη» που έχουν διασωθεί, ο αντικοµ-
µουνιστικός αγώνας παίρνει µορφή πανε-
θνικού συναγερµού, στον οποίο µετέχει ένα
ευρύτατο φάσµα φορέων. ∆εν πρόκειται για
αµιγώς προπαγανδιστικούς οργανισµούς, αλ-
λά για φορείς που προϋπάρχουν και επι-
στρατεύονται για τις ανάγκες του αντικοµ-
µουνιστικού αγώνα. Χρειάζεται, έτσι, να εξε-
τάσουµε ένα µεγάλο δίκτυο, µε πολλαπλούς
και ανισοµερείς κόµβους, σε όλη τη χώρα.
Βασικοί τέτοιοι κόµβοι είναι ο στρατός και
τα σώµατα ασφαλείας, το Παλάτι, η εκκλη-
σία και οι (παρα)εκκλησιαστικές οργανώσεις
και, ιδίως µετά το τέλος του Εµφυλίου, οι εν
Ελλάδι αµερικανικές υπηρεσίες. Οι κόµβοι
αυτοί αναπτύσσουν στενή συνεργασία µε-
ταξύ τους, όπως διαπιστώνουµε από τις µε-
γάλες προπαγανδιστικές καµπάνιες (βλ., λ.χ.,
εδώ, σ. 26 και 70 κ.ε.), πλαισιωµένοι από πλη-
θώρα φορέων, όπως τα κατεστηµένα πνευ-
µατικά ιδρύµατα, οι Πρόσκοποι ή τα –ελεγ-
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
χόµενα από το κράτος– εργατικά σωµατεία.34
Ωστόσο, ακόµη κι αν αναπτύσσουν έντονη
δράση (οι πρόσκοποι, λ.χ., πολεµούν στο
πλευρό του εθνικού στρατού, οργανώνουν
εράνους και ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, µε-
τέχουν στις διαµαρτυρίες για το «Παιδοµά-
ζωµα», αναλαµβάνουν τη διαφώτιση των ξέ-
νων προσκόπων κ.ο.κ.), ο ρόλος των ευρύ-
τερων αυτών φορέων θα παραµείνει επι-
κουρικός και θα ατονήσει σηµαντικά µετά
το τέλος του Εµφυλίου.
Ο στρατός: πόλεµος και «ψυχολογικός
πόλεµος»
Ο στρατός αποτελεί τον πρώτο µεγάλο κόµ-
βο, όχι µόνο επειδή, µαχόµενος, εκφράζει
συµβολικά το έθνος στον αγώνα κατά του
κοµµουνισµού, αλλά και ως κεντρικός ορ-
γανωτής της αντικοµµουνιστικής δράσης.
Σε συνεργασία µε τη Χωροφυλακή (στρα-
τιωτικό σώµα τότε, που πολεµάει στο πλευ-
ρό του στρατού), την Αστυνοµία και µε πα-
ραστρατιωτικά σώµατα όπως οι ΜΑΥ-ΜΑ∆,
θα πολεµήσει τον κοµµουνισµό και εκτός
του πεδίου των µαχών, µε όπλα όπως η δια-
φώτιση των στρατευµένων, η οργάνωση δη-
µόσιων εκδηλώσεων, η διανοµή προπαγαν-
διστικού υλικού και η παρακολούθηση του
πληθυσµού.
Ο όρος που µπορεί να περιγράψει ακρι-
βέστερα το εύρος αυτό των δραστηριοτήτων
και µας βοηθάει να αντιληφθούµε ότι απο-
τελούν µέρη του ίδιου σχεδίου είναι ο «ψυ-
χολογικός πόλεµος», δηλαδή η χρήση κάθε
µη στρατιωτικού µέσου, µε στόχο την κάµ-
ψη του ηθικού του αντιπάλου, τόσο στο µέ-
τωπο όσο και στα µετόπισθεν, και τον επη-
ρεασµό του πληθυσµού (φίλιου και εχθρι-
κού).35 Στα χρόνια τα οποία µελετάµε δηµι-
ουργούνται οι ∆ιευθύνσεις Ψυχολογικών
Επιχειρήσεων του ΓΕΕΘΑ και του ΓΕΣ,
αναδιοργανώνεται σε αυτή την κατεύθυν-
ση το 2ο Γραφείο του ΓΕΣ και ενισχύονται
η Υπηρεσία ∆ιαφωτίσεως και η Σχολή ∆ια-
φωτίσεως του ΓΕΣ για τους αξιωµατικούς,
µε στόχο την παραγωγή κατάλληλων στε-
λεχών.36 Επίσης, γραφεία διαφωτίσεως λει-
τουργούν σε όλες τις µονάδες, ενώ το 1948
αρχίζουν να εκπέµπουν οι πρώτοι σταθµοί
Ενόπλων ∆υνάµεων στη Λάρισα και την
Αθήνα.
Μπορούµε να διακρίνουµε τρία σκέλη στο
σχέδιο «ψυχολογικού πολέµου»:
α) Την οργάνωση της «διαφώτισης» στο
εσωτερικό του στρατού, µε οµιλίες, µαθή-
µατα και εκδόσεις, σε διάφορα επίπεδα, ανά-
λογα µε το κοινό (αξιωµατικοί ή στρατιώ-
τες) και τις συνθήκες (µέτωπο ή µετόπισθεν).
β) Τη διενέργεια «ψυχολογικών ενεργει-
ών» εναντίον των ανταρτών. Οι προκηρύ-
23
Εικ. (αριστ.): Πρόσκοποι µετέχουν στον
Πανελλήνιο Έρανο του Σώµατος Ελλήνων
Προσκόπων για το «Έντυπο του Στρατιώτου»,
1949 («Σαράντα χρόνια προσκοπισµού στην
Ελλάδα, 1910-1950», Αθήνα 1951).
Εικ. (δεξιά): Έκδοση του Γ’ Σώµατος Στρατού, µε
την ευκαιρία οµώνυµης έκθεσης, Θεσσαλονίκη,
Φεβρουάριος 1948 (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
Κ.∆. Γεωργούλης, Το ιδεολογικόν
31.
περιεχόµενον του αγώνος
(στενογραφηµέναι διαλέξεις προς
αξιωµατικούς γενόµεναι από 5ης
Απριλίου-16ης Μαΐου 1949), ΓΕΣ,
Αθήνα 1950, σ. 22, 40.
32.
Εκδίδεται το 1952, και
επανεκδίδεται, εµπλουτισµένη, το
1968.
33.
Την παραθέτει ο ∆ηµήτριος
Ζαφειρόπουλος, Ο αντισυµµοριακός
αγών, 1945-1949, Αθήνα 1956, σ.
144.
34.
Για τα εργατικά σωµατεία βλ. τις
µελέτες αναφοράς του Γιώργου
Κουκουλέ και το άρθρο του Κωστή
Καρπόζηλου, στον τόµο ∆1 του
παρόντος έργου.
35.
Οι ορισµοί του «ψυχολογικού
πολέµου» ποικίλλουν. Οι πιο ευρείς
τείνουν να περιλάβουν σχεδόν τα
πάντα, από το σαµποτάζ και την
προπαγάνδα µέχρι τις µορφωτικές
ανταλλαγές, την οικονοµική βοήθεια
ή την προώθηση πολιτισµικών και
καταναλωτικών αγαθών. Ακολουθώ
έναν στενότερο ορισµό, που δίνεται
σε άκρως απόρρητο εγχειρίδιο του
αµερικανικού στρατού του 1948:
καταρράκωση του ηθικού και της
πολεµικής ικανότητας του
αντιπάλου, εξουδετέρωση συµµάχων
του και ουδετέρων και ενίσχυση του
ηθικού των ηµέτερων
στρατευµάτων, µε χρήση ποικίλων
µέσων (εκτός από ορθόδοξες
στρατιωτικές επιχειρήσεις), όπως:
προπαγάνδα (λευκή, φαιά και
µαύρη), σαµποτάζ και
υπονοµευτικές ενέργειες,
κατασκοπεία, πολιτική, οικονοµική
και πολιτιστική πίεση. Βλ.
Christopher Simpson, Science of
Coercion. Communication Research
and Psychological Warfare, 1945-
1960, Oxford University Press, Νέα
Υόρκη 1994, σ. 11-13.
36.
Τα βιβλιαράκια που εκδίδει η
∆ιεύθυνσις Τύπου του ΓΕΣ το 1949-
1951 µε συγγραφείς κυρίως
καθηγητές πανεπιστηµίου (Κ.∆.
Γεωργούλης, ∆. Στεφανίδης, Ευ.
Λεµπέσης, Ε.Π. Φωτιάδης, Π.
Τρεµπέλας κ.ά.), µαθήµατα, τα
περισσότερα στη Σχολή
∆ιαφωτιστών ή διαλέξεις σε
αξιωµατικούς µας υποδεικνύουν τα
βασικά θέµατα της «εκπαίδευσης
των διαφωτιστών»: θρησκεία,
ελληνοχριστιανισµός, ελληνική
ιστορία, προπαγάνδα, µαρξισµός,
κοµµουνισµός, ΚΚΕ.
24
37.
Σηµειώνω, αν και δεν µπόρεσα να
τη διασταυρώσω, την πληροφορία
του Παναγιώτη Σιφναίου (Στοιχεία
προπαγάνδας, ΓΕΣ/∆ιεύθυνσις
Τύπου, Αθήνα 1949, σ. 161) ότι από
τον Ιούλιο µέχρι τον Σεπτέµβριο του
1949 ρίχτηκαν πάνω από 110
εκατοµµύρια προκηρύξεις.
Για µια τέτοια προκήρυξη, βλ.
38.
Θρασύβουλος Τσακαλώτος, 40
χρόνια στρατιώτης της Ελλάδος,
Αθήνα 1960, τ. Β, σ. 621-622, όπως
την παραθέτει ο Τάσος
Σακελλαρόπουλος, «Το τέλος του
∆ηµοκρατικού Στρατού στη
Ρούµελη, οι καπαπίτες, ο Άγγελος»,
Αρχειοτάξιο, τεύχ. 11, Ιούνιος 2009,
σ. 194.
ΑΣ∆ΑΝ-ΑΣ∆ΣΕ, Γραφείον
39.
∆ιαφωτίσεως, Ο πρακτικός
διαφωτιστής, Αθήνα, Απρίλιος 1949,
σ. 8.
40.
Στην ίδρυση παραρτηµάτων των
Φίλων του Στρατού σε πόλεις της
Βόρειας Ελλάδος πρωτοστατούν
µέλη των τοπικών ελίτ (δικηγόροι,
γιατροί, έµποροι, δάσκαλοι, κυρίες
καλών οικογενειών), µε τη
συµπαράσταση των αρχών. Βλ. Β.
Γούναρης, Εγνωσµένων κοινωνικών
φρονηµάτων, ό.π., σ. 131 κ.ε.
Κάτοικοι του χωριού Ασπράγγελος Ηπείρου
παραλαµβάνουν δέµατα ρουχισµού, που έχουν
σταλεί από την Πρόνοια Βορείων Επαρχιών
Ελλάδος και τους «Φίλους του Χωριού» (Γ.Γ.
Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ξεις που ρίχνουν τα αεροπλάνα,37 τα τρικά-
κια και τα προσωπικά σηµειώµατα σε πε-
ριοχές όπου δρουν ή έχουν αποκοπεί αντάρ-
τες, η απεύθυνση µε χωνιά σε οµάδες του
∆ΣΕ στοχεύουν ευθέως στο ηθικό του αντι-
ΠINAKAΣ 1
Η ∆ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΩΣ ΤΥΠΟΥ
ΚΑΙ ∆ΙΑΦΩΤΙΣΕΩΣ ΤΟΥ ΓΕΣ, 1949
Η ∆ιεύθυνσις Τύπου και ∆ιαφωτίσεως του ΓΕΣ
χωρίζεται σε:
1. Υπηρεσία Τύπου (µε αποστολή τη διοχέτευση
στον Τύπο του διαφωτιστικού υλικού)
2. Υπηρεσία ∆ιαφωτίσεως
3. Τεχνική Υπηρεσία
Η Υπηρεσία ∆ιαφωτίσεως χωρίζεται σε:
α) Τµήµα Πληροφοριών (συγκέντρωση πληροφοριών)
β) Τµήµα Στρατού και Πληθυσµών
γ) Τµήµα κοµµουνιστών (µε αποστολή τον ψυχολογικό
πόλεµο ειδικά προς τους κοµµουνιστές, µε οµιλίες,
προκηρύξεις, τοιχοκολλήσεις, φυλλάδια, βιβλία)
δ) Τµήµα Ξένων
ε) Τµήµα Στρατιωτικού Τύπου
στ) Τµήµα Ραδιοφωνίας Ενόπλων ∆υνάµεων
ζ) Τµήµα Γραφείων Τύπου Μονάδων
η) Σχολή ∆ιαφωτιστών
Η Υπηρεσία Τεχνικού χωρίζεται σε:
α) Τµήµα Εκδόσεως εντύπων και διανοµής τους
β) Τµήµα Φωτογραφικό
γ) Τµήµα Κινηµατογραφικό
δ) Τµήµα Εκθέσεων
Πηγή: Π.Μ. Σιφναίος, Στοιχεία προπαγάνδας, ∆ιεύ-
θυνσις Τύπου ΓΕΣ, Αθήνα 1949, σ. 178 κ.ε.
πάλου: εστιάζονται στη σίγουρη νίκη του
εθνικού στρατού, την πείνα και εξαθλίωση
των ανταρτών και δίνουν υποσχέσεις για
καλή µεταχείριση σε περίπτωση παράδο-
σης.38
γ) Τη δράση µε στόχο τον πληθυσµό, µε
έµφαση στους εργάτες, τους επαγγελµατο-
βιοτέχνες, τους αγρότες, τους νέους και τις
οικογένειες αξιωµατικών και στρατιωτών.39
Εδώ θα αξιοποιηθούν, ως σύνδεσµος µε τις
τοπικές κοινωνίες, οι Φίλοι του Στρατού,
σωµατείο που ιδρύθηκε το 1945, µε αντι-
κείµενο την αποστολή τροφίµων, ρουχισµού
και φαρµακευτικού υλικού στο µέτωπο, την
περίθαλψη τραυµατιών και την οργάνωση
εκδηλώσεων υπέρ του στρατού.40
Η βασική µέθοδος που θα χρησιµοποιη-
θεί, στα χρόνια του Εµφυλίου, πέρα από τη
διακίνηση προπαγανδιστικού υλικού εκτός
στρατού και την οργάνωση εκθέσεων (όπως
η έκθεση «∆ύο χρόνια πολέµου εναντίον του
κόκκινου φασισµού» που οργανώνει τον χει-
µώνα του 1948 το Γ’ Σώµα Στρατού στη Θεσ-
σαλονίκη), είναι η οργάνωση δηµόσιων συ-
γκεντρώσεων, ιδίως στις επαρχιακές πόλεις,
µε οµιλητές «παρουσιασθέντες» αντάρτες,
«µεταµεληθέντες» και «ανανήψαντες» της
Μακρονήσου (βλ. εδώ, σ. 70-71).
Το Παλάτι και η φιλανθρωπική δράση
του βασιλικού ζεύγους
Το Παλάτι θα αποτελέσει µόνιµη, επιτελική
έδρα του αντικοµµουνισµού, µε άµεση ανά-
µειξη στην πολιτική ζωή µέχρι και το 1967.
Όλη αυτή την περίοδο, ο αντικοµµουνισµός
συνιστά βασική συνιστώσα του λόγου και
της δράσης του· χαρακτηριστικό παράδειγ-
µα είναι το πρωτοχρονιάτικο διάγγελµα του
βασιλιά Κωνσταντίνου, δεκαεφτά χρόνια µε-
τά τη λήξη του Εµφυλίου, το 1966, στο οποίο
ο κοµµουνισµός χαρακτηρίζεται «µίασµα γεν-
νηθέν έξω της Ελλάδος, εµπνεόµενον και κι-
νούµενον έξωθεν», µε ηθική «το ψεύδος και
την προδοσία», που µπορεί να µολύνει «πά-
ντα καλόν Έλληνα». Πέραν αυτών, η φιλαν-
θρωπική δράση του βασιλικού ζεύγους στα
τέλη της δεκαετίας του 1940 και τις αρχές
της δεκαετίας του 1950 θα απαρτίσει βασικό
αρµό της αντικοµµουνιστικής εκστρατείας.
Το νέο βασιλικό ζεύγος, και πρωτίστως η
Φρειδερίκη, από την πρώτη στιγµή της εν-
θρόνισής της, τον Απρίλιο του 1947, ανα-
πτύσσει έντονη δραστηριότητα µε επισκέ-
ψεις και περιοδείες σε όλη τη χώρα, ιδίως τη
Βόρεια Ελλάδα. Ταυτόχρονα, θα οργανώσει
µεγάλες φιλανθρωπικές εκστρατείες, από τις
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
οποίες ξεχωρίζουν οι δύο έρανοι, της βασι-
λίσσης και του βασιλέως.
Ο έρανος «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών
Ελλάδος», γνωστός ως Έρανος της Βασι-
λίσσης, ιδρύεται στις 10 Ιουλίου 1947, µε βα-
σικό σκοπό «να διασώση τα παιδιά της υπαί-
θρου» από το «Παιδοµάζωµα». Οργανώνεται
έτσι το διασηµότερο προνοιακό-προπαγαν-
διστικό εγχείρηµα της εποχής, το «Παιδο-
φύλαγµα», στο πλαίσιο του οποίου ιδρύο-
νται 52 Παιδοπόλεις σε όλη την Ελλάδα, οι
οποίες στεγάζουν, στα χρόνια του Εµφυλίου,
πάνω από 20.000 παιδιά.41
Ο Έρανος Βασιλέως «Πρόνοια Συµµο-
ριοπλήκτων» ιδρύεται στις 26 Νοεµβρίου
1949. Μέχρι το 1954, αναγείρονται 460 σχο-
λεία, 27 εκκλησίες και 126 συγκροτήµατα
λαϊκών κατοικιών, ενώ σε αυτόν εντάσσε-
ται και το πρόγραµµα της οργάνωσης «Φίλοι
του Χωριού», µε το οποίο δεκάδες ανάδοχοι
(οργανισµοί, δήµοι, σωµατεία, πρεσβείες
κλπ.) αναλαµβάνουν την υιοθέτηση κατε-
στραµµένων χωριών (βλ. Πίνακα 2, σ. 33).
Οι δύο έρανοι θα πλαισιωθούν από φι-
λανθρωπικά σωµατεία όπως Η Φανέλλα του
Στρατιώτου και η Ελληνική Μέριµνα (και
στα δύο επίτιµη πρόεδρος είναι η Φρειδερί-
κη), που αναδιοργανώνονται και αποκτούν
τοπικά παραρτήµατα σε δεκάδες επαρχιακές
πόλεις, κυρίως της Βόρειας Ελλάδας, µε βα-
σική αποστολή την αρωγή του στρατού και
των «συµµοριοπλήκτων». Ο Έρανος της Βα-
25
Η Φρειδερίκη, κατά τη διάρκεια επίσκεψής της σε
χωριό της Βόρειας Ελλάδας, στο πλαίσιο του
«Εράνου Συµµοριοπλήκτων» (Γ.Γ. Επικοινωνίας-
Γ.Γ. Ενηµέρωσης).
(Συλλογή Σ.Μ.)
41.
Είναι µία από τις λίγες
περιπτώσεις όπου τα επίσηµα
στοιχεία ενδεχοµένως δεν είναι
διογκωµένα αλλά συγκρατηµένα,
λόγω της επιδίωξης ο αριθµός των
τροφίµων των Παιδοπόλεων να
εµφανίζεται µικρότερος από εκείνο
των «απαχθέντων» στις «λαϊκές
δηµοκρατίες» παιδιών. Βλ. Γιώργος
Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού
Εµφύλιου Πολέµου, Βιβλιόραµα, τ. Β,
Αθήνα 2001, σ. 613-614.
26 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

Η «Εθνική Εβδοµάδα “Εργασία και Νίκη”»

µια µεγάλη προπαγανδιστική εκδήλωση του 1949
«Εθνική Εβδοµάδα “Eργασία και Νίκη”»

∏ οργανώνεται στις 20-25 Μαρτίου 1949, µε

στόχο να διατρανωθεί, στο εσωτερικό και
το εξωτερικό, ότι ο ελληνικός λαός εργάζεται, στο
πλευρό του στρατού, για την επιβίωση της φυλής,
τη νίκη και την ανασυγκρότηση. Η Εβδοµάδα εµ-
φανίζεται ως πρωτοβουλία της γυναίκας του Αµε-
ρικανού πρεσβευτή Λουκρίτσια Λουίζ Γκρέιντυ
και τίθεται υπό την αιγίδα των βασιλέων· σήµε-
ρα, γνωρίζουµε ότι εντάσσεται σε ένα πρόγραµ-
µα «ψυχολογικού πολέµου» των αµερικανικών υπη-
ρεσιών.1 Το συντονισµό αναλαµβάνει το υπουρ-
γείο Τύπου, το οποίο στέλνει οδηγίες και προπα-
γανδιστικό υλικό στις τοπικές αρχές, τα εργατικά
κέντρα, τα εµπορικά, βιοµηχανικά και επαγγελ-
µατικά επιµελητήρια όλης της χώρας.
Κάθε ηµέρα είναι αφιερωµένη σε έναν συντε-
λεστή του εθνικού αγώνα: η Κυριακή 20 Μαρτί-
ου είναι η ηµέρα της Εκκλησίας, η ∆ευτέρα του
Αγρότη, η Τρίτη της Εργασίας, η Τετάρτη της
Νεότητας, η Πέµπτη της ∆ιεθνούς Αλληλεγγύης,
ενώ την Παρασκευή 25 Μαρτίου το πρόγραµµα
κορυφώνεται µε τον εορτασµό της εθνικής επε-
τείου.
Οι εκδηλώσεις µεταδίδονται πρωί, µεσηµέρι
και βράδυ από τους ραδιοφωνικούς σταθµούς
Αθηνών, Θεσσαλονίκης και Βόλου και τους σταθ-
µούς Ενόπλων ∆υνάµεων, ενώ αµερικανικό κινη-
µατογραφικό συνεργείο, µε επικεφαλής τον γνω-
στό παραγωγό του Χόλυγουντ Σπύρο Σκούρα, κα-
λύπτει την Εβδοµάδα. Ανάλογες εκδηλώσεις πραγ-
µατοποιούνται, από κοινότητες οµογενών, σε πό-
λεις του εξωτερικού, ενώ το εγχείρηµα χαιρετί-
ζουν ο Χάρυ Τρούµαν και ο υπουργός Εξωτερι-
κών των ΗΠΑ Τζωρτζ Μάρσαλ.
Ας παρακολουθήσουµε την πρώτη ηµέρα στην
Αθήνα.2 Η πόλη «πλέει εις το κυανόλευκον»: τραµ,
καταστήµατα, δηµόσια κτίρια και δρόµοι του κέ-
ντρου έχουν σηµαιοστολιστεί, ενώ στον Λυκα-
βηττό είναι αναρτηµένη «τεραστία φωτεινή επι-
γραφή» µε τις λέξεις «Εργασία και Νίκη».
Το πρόγραµµα ξεκινάει στις 9.30 το πρωί, µε
ειδική δοξολογία στη Μητρόπολη, όπου παρευρί-
σκονται υπουργοί, ο Αµερικανός πρέσβης και η γυ-
ναίκα του, ο στρατηγός Βαν Φλητ κ.ά. Λειτουργίες
τελούνται σε πολλούς άλλους ναούς, καθώς και στην
αγγλικανική, την καθολική και την αρµενική εκ-
κλησία. Συγκεντρώσεις οργανώνονται στο Μερό-
πειον Φιλανθρωπικόν Ίδρυµα, το Μπενάκειον Άσυ-
λον, το Εθνικόν Ίδρυµα Προστασίας Εργαζοµέ-
νου Παιδιού και το Λύκειο Ελληνίδων, όπου ορ-
γανώνεται έκθεση ελληνικού ενδύµατος από τη µι-
νωική εποχή µέχρι τον 20ό αιώνα. Η Ελληνική Μέ-
ριµνα πραγµατοποιεί γιορτή στον Φιλολογικό Σύλ-
λογο «Παρνασσός», όπου «εψάλησαν διάφορα
άσµατα και πατριωτικά θούρια», η ΧΕΝ Κηφισιάς
Η Λ. Γκρέιντυ στον Άγνωστο Στρατιώτη, κατά τη διάρκεια του εορτασµού της «Εθνικής Εβδοµάδος». ∆ιακρίνονται επίσης ο σύζυγός της
Αµερικανός πρεσβευτής Φ. Γκρέιντυ, ο υπουργός Εξωτερικών Κ. Τσαλδάρης, ο υπουργός Τύπου και Πληροφοριών Μ. Αιλιανός και ο
αρχηγός του κόµµατος Εθνικών Φιλελευθέρων Στ. Γονατάς (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).
βαφτίζει το παιδί ενός στρατιώτη, ενώ «λαϊκή επι-
τροπή ευγνωµοσύνης προς τον αµερικανικόν λαόν»,
µε πρόεδρο τον πρύτανη του Πανεπιστηµίου Αθη-
νών, αποστέλλει δώρα στον πρόεδρο Τρούµαν, την
κυρία Τρούµαν και το Κογκρέσο.
Οι εκδηλώσεις συγκλίνουν στον Άγνωστο Στρα-
τιώτη, όπου καταθέτουν στεφάνι οι Φίλοι της
Αστυνοµίας, η Ένωσις ∆ιανοουµένων Γυναικών,
το Εθνικόν Συµβούλιον Ελληνίδων, η Λέσχη Ερ-
γαζοµένου Κοριτσιού, ο Χριστιανικός Όµιλος
(ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ)
Φιλαρέτων Νεανίδων, η Εργατική Εστία, ο Πα-
νελλήνιος Σύλλογος Θυµάτων Πολέµου, η Φα-
νέλλα του Στρατιώτου, η Ένωσις Οικογενειών
Στρατού, η Οµοσπονδία Ενώσων και Αδελφοτή-
των Πωγωνίου κ.ά.
Μετά το µεσηµέρι, 2.000 µαθητές των κατη-
χητικών συγκεντρώνονται στην Μητρόπολη και,
µε επικεφαλής τη Φιλαρµονική του ∆ήµου, πο-
ρεύονται προς το Σύνταγµα, όπου έχουν παρα-
ταχθεί οι ιερείς της Αποστολικής ∆ιακονίας: όλοι
µαζί θα προσευχηθούν, θα ψάλλουν και θα τρα-
γουδήσουν τον εθνικό ύµνο. Στον ίδιο χώρο, στις
7 το βράδυ καταλήγει λαµπαδηφορία των επαγ-
γελµατικών και βιοτεχνικών σωµατείων. Στις 9, η
Αγροτική Τράπεζα και ο σύλλογος υπαλλήλων
της παραθέτουν γεύµα προς τιµήν επίλεκτων εκ-
προσώπων των µαχόµενων δυνάµεων, όπου «δώ-
δεκα δεσποινίδες εκ µέρους του προσωπικού της
Τραπέζης µε εθνικάς στολάς εσυντρόφευσαν τους
εκπροσώπους του στρατού».
Ο αρχιεπίσκοπος, σε µήνυµά του, θα εξηγή-
σει το συµβολισµό της αφιέρωσης της ηµέρας στην
εκκλησία, τονίζοντας ότι το ελληνικό έθνος είναι
περιούσιο, αφού «ο Χριστός το εδόξασεν πρώτον
εξ όλων των εθνών»: ο κοµµουνισµός αποτελεί
εχθρό της χριστιανικής θρησκείας και εκκλησίας,
ενώ η νίκη είναι βεβαία, λόγω της νικηφόρας πα-
ράδοσης του έθνους και της δύναµης του Χριστού.
1.
Laurence Wittner, H αµερικανική επέµβαση στην
Ελλάδα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 212-213.
2.
Για την ίδια ηµέρα στη Βόρεια Ελλάδα, βλ.
Βασίλης Γούναρης, Εγνωσµένων κοινωνικών φρονηµάτων,
ό.π., σ. 198-201.
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
σιλίσσης (ο οποίος το 1955 ονοµάζεται «Βα-
σιλική Πρόνοια»), σε συνεργασία µε το Βα-
σιλικό Ίδρυµα (1947) και την Εθνική Εστία
(1951), θα εξελιχθεί τις δεκαετίες του 1950
και του 1960 σε έναν πανίσχυρο και πολυ-
πλόκαµο οργανισµό, που αναπτύσσει εκτε-
ταµένη δράση στην ύπαιθρο, σε τοµείς όπως
η επαγγελµατική κατάρτιση και επιµόρφω-
ση, η βελτίωση της γεωργίας και της κτη-
νοτροφίας, η οικοτεχνία, τα κοινωφελή έρ-
γα και ο αθλητισµός.
Ως αφετηριακό σηµείο όλης της εκστρα-
τείας εµφανίζονται τα «εγκλήµατα των συµ-
µοριτών», οι καταστροφές που επέφεραν επί
εµψύχων και αψύχων. Απέναντι σε τούτο
το ζοφερό τοπίο προβάλλεται η εικόνα του φι-
λάνθρωπου κράτους, ιδίως του βασιλικού
θεσµού, που εγγυάται την τάξη και την
ασφάλεια, µεριµνώντας για τους αναξιοπα-
θούντες. Έτσι οικοδοµείται η πατερναλι-
στική εικόνα των λαοφιλών και φιλάνθρω-
πων ηγεµόνων, ιδίως της βασίλισσας ως «Μά-
νας του Έθνους» (και του στρατού).
Πέρα από την ιδεολογική διάσταση των
εράνων, πρέπει να επισηµάνουµε το κοινω-
νικό τους αντίκρισµα. «Εξ ιδιοσυστασίας και
ψυχοσυνθέσεως ο Έλλην τρέφει ιδιαιτέραν
αδυναµίαν και προσήλωσιν προς την ιδιόκτη-
τον στέγην», διαβάζουµε στον απολογισµό της
«Προνοίας Συµµοριοπλήκτων» για το πρό-
γραµµα ανέγερσης λαϊκών κατοικιών. Κα-
θώς λοιπόν η «διακαής αύτη επιθυµία αποτε-
λεί το όνειρον παντός εργαζοµένου», «η µέρι-
µνα των Βασιλέων εστράφη προς την ευαί-
σθητον ταύτην κοινωνικήν πλευράν», «µε την
ζωηράν επιθυµίαν να συµβάλουν διά των Ερά-
νων Αυτών εις την απαρχήν της πραγµατο-
ποιήσεως του µεγάλου αυτού κοινωνικού σκο-
πού».42 Έτσι, ο συνδυασµός αντικοµµουνι-
στικού λόγου,43 κρατικής φιλανθρωπίας, κοι-
νωνικής πρόνοιας και στοιχείων αναπτυ-
ξιακής πολιτικής για την επαρχία συντείνει
στη δηµιουργία κοινωνικών ερεισµάτων
υπέρ της µοναρχίας, ασκώντας µια ισχυρή
λειτουργία ενσωµάτωσης, ιδίως στις αγρο-
τικές µάζες της υπαίθρου.
Ο κόσµος του χριστιανισµού, 1:
η Εκκλησία της Ελλάδος
H υπεράσπιση του έθνους και του κράτους
αποτελεί σταθερά στην ιστορία της Εκκλη-
σίας της Ελλάδος. Το δεδοµένο αυτό (σε συν-
δυασµό µε µια στάση µε παλιές ρίζες στην
εκκλησιαστική παράδοση: την υποταγή στην
εξουσία και την καταδίκη των «στασιαστι-
κών κινηµάτων») κάνει την εκκλησία να
σταθεί στο πλευρό του εθνικού στρατού. Η
ευλογία των όπλων, η αποστολή εικονισµά-
των της Παναγίας στο µέτωπο, η συµµετο-
χή ιεραρχών και ιερέων στην Εθνική Εβδο-
µάδα «Εργασία και Νίκη» (βλ. εδώ, σ. 26) ή
η συγχαρητήρια επιστολή του αρχιεπισκό-
που Σπυρίδωνα προς τον αρχιστράτηγο Πα-
πάγο για τη νίκη στον Γράµµο πρέπει να κα-
27
Έρανος Βασιλέων «Πρόνοια
42.
Συµµοριοπλήκτων». Απολογισµός
έργου, 1950-1954, [Αθήνα 1955] σ.
35-39.
43.
Ο αντικοµµουνισµός παραµένει
έντονος και τις επόµενες δεκαετίες.
Σε απολογιστικό φυλλάδιο των
αρχών της δεκαετίας του 1960
διαβάζουµε ότι τα «Σπίτια του
Παιδιού» αποτελούν τον «ηθικό
προµαχώνα των συνόρων»,
προστατεύοντας από την «διάβρωσι
της Εθνικής µας συνειδήσεως», την
οποία επιδιώκουν ο «∆ιεθνής
Κοµµουνισµός» και ο
«Πανσλαυισµός». Βλ. Τι είναι και τι
προσφέρει εις τον ελληνικόν λαόν η
Βασιλική Πρόνοια, [Αθήνα] χ.χ.
[=1962], σ. [12].
(Συλλογή Σ.Μ.)
Ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος
Σπυρίδων, προσερχόµενος σε εκδήλωση για τη
συµπλήρωση δύο ετών από τη «συντριβή του
συµµοριτισµού» στον Γράµµο. Καστοριά,
29.8.1951 (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).
28 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

Χαλκευµένα έγγραφα και µαύρη προπαγάνδα

χάλκευση εγγράφων και η κατασκευή ψευ-

∏ δεπίγραφων οργανώσεων είναι δυο βασι-

κά µέσα «ψυχολογικού πολέµου» που θα
χρησιµοποιήσει το ελληνικό κράτος στον αγώνα
κατά του κοµµουνισµού.
Πλαστά ντοκουµέντα. Θα κατασκευαστούν
και θα διακινηθούν κατά κόρον «συµφωνίες» του
ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ µε τους Γερµανούς κατακτη-
τές και τους Βαλκάνιους κοµµουνιστές, σε µια προ-
φανή προσπάθεια να στηριχτεί και µε ντοκουµέ-
ντα η «κοµµουνιστική προδοσία». Ανάµεσά τους
και το περιβόητο Σύµφωνο του Πετριτσίου, µε-
ταξύ ΚΚΕ και ΚΚ Βουλγαρίας για τη δηµιουργία
«ανεξάρτητης αυτόνοµης σοβιετικής δηµοκρα-
τίας» της Μακεδονίας, το οποίο πρωτοεµφανίζε-
ται το 1943 και θα γνωρίσει µεγάλη δόξα στα χρό-
νια του Εµφυλίου.1 Σε ανάλογα έγγραφα θα «απο-
καλυφθεί» ότι ΕΛΑΣ σηµαίνει «Ερυθρός Λαϊκός
Απελευθερωτικός Στρατός», το αρκτικόλεξο ΕΑΜ
αναλύεται σε «Έλληνες Ακούσατε Μόσχα», ο Βε-
λουχιώτης διακηρύσσει ότι τα φυσικά σύνορα της
Ελλάδας είναι µέχρι τον Όλυµπο κλπ. Άλλα έγ-
γραφα, όπως η «µυστική διαταγή» της ΕΠΟΝ που
δηµοσιεύεται στον Ακρίτα, δεκαπενθήµερη έκδο-
ση της Υπηρεσίας Στρατιωτικού Τύπου, εστιάζο-
νται στην ανηθικότητα των κοµµουνιστών: «Για
το σάρκινο ζήτηµα. Η ερωτική ένωση των δύο φύλων
είναι φυσικιά και αναπότρεπτη σωµατική λειτουργία που
δε µπορεί να βασταχτεί µε τις ανόητες προλήψεις της
µπουρζουαζίας και των υποκριτών αστών. Η αβάσταχτη
τούτη ορµή σα φυσικιά χαρά, δε µπορεί να αναστέλλεται
ανάβλαβα στο γενικό νευροδιανοητικό σύστηµα που λέγε-
ται ανθρώπινο σύνολο. Χρέος στον ανθρώπινο οργανισµό
είναι η σεξουαλική ένωση και κάθε συντρόφισσα που η
σάρκα της το ζητεί, χαίρεται να δίνεται ενάντια στις ανόη-
τες προλήψεις της µαύρης αντίδρασης. Στα ελασίτικα παλ-
ληκάρια που οι σεξουαλικές τους ορµές θεριεύουν στο βου-
νό και στον πόλεµο, για νάναι καθάριο το κεφάλι τους µε
πλέρια αυτοκυριάρχηση της νευροδιανοητικής συγκρότη-
σης στο σάρκινο λειτούργηµα, πρέπει κάθε συναγωνίστρια
και κάθε συντρόφισσα να δίνεται για χατήρι του αγώνα
της επικράτησης για τη Λευτεριά και τη ΛΑΟΚΡΑΤΙΑ.
Εµπρός λοιπόν, όλα για τον αγώνα. Ζήτω η ΕΠΟΝ»
(τεύχ. 41, 5.7.1949, σ. 7).
Οι κατασκευασµένοι σύλλογοι. Το δεύτερο
σκέλος είναι η κατασκευή φορέων όπως το «Τµή-
µα Σλαβοφώνων» του ΕΑΜ (βλ. σχετικά το άρθρο
του Τάσου Κωστόπουλου στον τόµο ∆1 του πα-
ρόντος έργου) ή ο «Σύλλογος Εθνικοφρόνων Ελα-
σιτών». Στην ίδια κατηγορία πρέπει να ενταχθούν
και οι «Εκδόσεις Αντιφασιστικής Ενώσεως», η «Βι-
βλιοθήκη Νέας Εθνικής Αντιστάσεως» ή η «Μικρή
∆ιαφωτιστική Βιβλιοθήκη». Οι εκδοτικοί τους φο-
ρείς –ανύπαρκτοι κατά τα λοιπά– έχουν κατα-
σκευαστεί από το ελληνικό κράτος (από τις µυ-
στικές του υπηρεσίες, σε συνεργασία µε τα αρ-
µόδια τµήµατα του υπουργείου Προεδρίας), σε
ένα σχέδιο «µαύρης προπαγάνδας».
Η «Μικρή ∆ιαφωτιστική Βιβλιοθήκη» είναι η
µεγαλύτερη και µακροβιότερη σειρά. Γνωρίζου-
µε τουλάχιστον 15 τίτλους, που επικεντρώνονται
(Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
στην ΕΣΣ∆, το ελληνικό και το διεθνές κοµµουνι-
στικό κίνηµα. Πρόκειται για µικρά βιβλιαράκια
(µέχρι και 64 σελίδες), που κυκλοφορούν το 1947-
1950, εισάγοντας ένα είδος πιο εµπεριστατωµέ-
νης αντιπαράθεσης στον κοµµουνισµό. Ο τίτλος
της σειράς και ο εκδότης γνωρίζουν διαδοχικές
µεταµορφώσεις: «Λαϊκή ∆ιαφώτιση», «Λαϊκή Πα-
τριωτική Βιβλιοθήκη», «Τα Σύγχρονα Προβλή-
µατα», «Μικρή ∆ιαφωτιστική Βιβλιοθήκη», µε εκ-
δότες την «Ελληνική Άµυνα», τις «Εκδόσεις “Εθνι-
κής ∆ιαφωτίσεως”», τις «Εθνικές Εργατικές Εκ-
δόσεις» και τις «Ελληνικές Εργατικές Εκδόσεις».
Συντάκτης τουλάχιστων εφτά έργων είναι ο Γρη-
γόριος Ν. Γραµµατικόπουλος, στέλεχος του υπουρ-
γείου Προεδρίας (βλ. εδώ, σ. 38, σηµ. 70).
Η τακτική αυτή θα συστηµατοποιηθεί και θα
ανθήσει τις δεκαετίες 1950-1960, οπότε η «µαύ-
ρη προπαγάνδα» µε τη σωρηδόν κατασκευή, από
την ΚΥΠ πλέον, «συλλόγων» και «εταιρειών» (κυ-
ριότερες είναι ο Σύνδεσµος Εναπατρισθέντων εκ
του Παραπετάσµατος και η Ελληνική Επιµορ-
φωτική Εταιρεία) θα αναδειχθεί σε βασική µέ-
θοδο καταπολέµησης του κοµµουνισµού (βλ. εδώ,
σ. 38).
and Psychological Warfare, 1945-1960, Oxford University
Σηµείωση: H προπαγάνδα, µε βάση την προέλευ- Press, Νέα Υόρκη 1994, και σχετικά στρατιωτικά εγχειρίδια,
σή της, διακρίνεται σε: α) λευκή: αυτή που µεταδίδεται όπως ΓΕΣ/Γραφείον Ειδικών Μελετών, ∆οκίµιον κανονι-
από γνωστή και δηλωµένη πηγή, λ.χ. επίσηµες ανακοι- σµού. Επιχειρήσεις ψυχολογικού πολέµου, Στρατιωτι-
νώσεις, εκδόσεις κλπ., β) φαιά: αυτή που δεν επιτρέπει κόν Τυπογραφείον, Aθήνα 1957 (µετάφραση αντίστοιχου
να φανεί η πηγή της προέλευσής της, λ.χ. φήµες, ραδιο- κανονισµού του αµερικανικού στρατού).
αρβύλα, «ψίθυρος», γ) µαύρη: αυτή που παρουσιάζεται
ότι προέρχεται από πηγή διαφορετική από την πραγµα- 1.
Βλ. λ.χ., υφυπουργείον Τύπου και Πληροφοριών,
τική· εδώ εντάσσονται µυστικοί ραδιοφωνικοί σταθµοί µε Η εναντίον της Ελλάδος κοµµουνιστική επιβουλή, ό.π., σ.
παραπλανητικά ονόµατα, οργανώσεις µε δήθεν άλλο σκο- 11· για την πλαστότητα και τη διαδροµή του
πό και καµουφλαρισµένα ονόµατα. Bλ. σχετικά Christopher Συµφώνου, βλ. Χάγκεν Φλάισερ, Στέµµα και σβάστικα,
Simpson, Science of Coercion. Communication Research τ. 2, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σ. 90 κ.ε.
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
τανοηθούν, πρωτίστως, στο πλαίσιο του ρό-
λου αυτού.
Η εκκλησία όµως, στα χρόνια του Εµφυ-
λίου αναλαµβάνει έναν ρόλο που υπερβαίνει
την παραδοσιακή νοµιµοφροσύνη της. Ξε-
κινώντας από την επίθεση στην αθεΐα και
τον υλισµό, θα καταλήξει στην απερίφραστη
καταδίκη της «ανταρσίας».44 Πρόκειται για
ζήτηµα χρόνου: όσο προχωράµε προς την
καρδιά του Εµφυλίου, ο εκκλησιαστικός λό-
γος ταυτίζεται µε τον κρατικό λόγο κατά του
κοµµουνισµού. Τον Ιούνιο του 1948, ο αρ-
χιεπίσκοπος ∆αµασκηνός, απαντώντας στον
πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών
Αλέξιο, ο οποίος είχε ζητήσει την παρέµβασή
του για να σταµατήσουν οι εκτελέσεις στην
Ελλάδα, γράφει: «Εσφάγησαν γυναίκες, αφού
απεκόπτοντο εν προς εν τα µέλη αυτών. Νήπια
κατακρεουργούντο ενώπιον των γονέων τους,
παρθένοι απήγοντο και εβιάζοντο, ιερείς εσταυ-
ρώθησαν, άλλοι εξετελέσθησαν αφού υπέστη-
σαν µαρτύρια, απήχθησαν όµηροι κατά χιλιά-
δας, εκ των οποίων πολλοί ούτε επέστρεψαν
ποτέ, και τελευταίον ήρχισεν η εφαρµογή του
παιδοµαζώµατος, της βιαίας αρπαγής ανηλί-
κων παίδων από τας αγκάλας των γονέων τους,
ενός εγκλήµατος, όπερ ο Ελληνικός λαός είχε
να δοκιµάση από των µαύρων χρόνων της σουλ-
τανικής κυριαρχίας. […] Εάν η επιδροµή κα-
τά χωρικών αόπλων και φιλησύχων, ασχο-
λουµένων µε τα ειρηνικά τους έργα δύναται να
ονοµασθή εµφύλιος πόλεµος, τότε µόνον έχο-
µεν και εις την Ελλάδα πόλεµον εµφύλιον».45
Χαρακτηριστικό δείγµα του πολιτικού, εν
τέλει, λόγου που αναπτύσσει η εκκλησία ενα-
ντίον του κοµµουνισµού αποτελούν τα βι-
βλία Κοµµουνισµός: «ούτός εστιν ο πλάνος και
ο αντίχριστος» (1950) και Θεµέλια γαλανό-
λευκα (1953) του µητροπολίτη Χίου Παντε-
λεήµονος, που κυκλοφορούν στη σειρά «Βι-
βλιοθήκη» της Αποστολικής ∆ιακονίας της
Ελλάδος,46 η οποία φιλοδοξεί να αποτελέσει
βοήθηµα κάθε ιερέα και πιστού:47 «Εξεκοί-
λιασαν γυναίκες, µεταχειρίζονταν για ποδο-
σφαίρα βρέφη κλωτσώντας τα άσπλαχνα,
εσταύρωσαν ζωντανούς ιερείς την Μ. Παρα-
σκευή, ερροφούσαν αίµα ανθρώπινο, έγδερναν
ζωντανούς ανθρώπους, έβγαζαν µάτια, έκοβαν
χέρια, έψηναν ζωντανούς. Φρίκη! […] Ο τρί-
τος γύρος γίνεται τρία χρόνια τώρα από τους
οπαδούς του αντιχρίστου. Φανερά συµµαχία
µε τους εχθρούς του Χριστού και της Ελλάδος.
Όλα τα όργανα του αντιχρίστου είνε ενωµένα
εναντίον των ανθρωπίνων ιδανικών, της θρη-
σκείας, της Πατρίδος, της οικογενείας».48
Τα χρόνια του Εµφυλίου, η εκκλησία ανα-
πτύσσει, επιπλέον, στενούς δεσµούς µε τον
στρατό. Στις αρχές του 1947 αναδιοργανώ-
νεται η Θρησκευτική Υπηρεσία Στρατού, µε
επικεφαλής τον αρχιµανδρίτη Κυπριανό
Πουλάκο, η οποία τον Οκτώβριο του ίδιου
έτους αρχίζει να εκδίδει το µηνιαίο «εθνι-
κοθρησκευτικόν περιοδικόν» Ο Φρουρός.
Πολλοί από τους κληρικούς που υπηρετούν
τότε στους κόλπους της θα γίνουν τις επό-
µενες δεκαετίες µητροπολίτες – γνωστότε-
29
Ιερείς παρακολουθούν οµιλία, στο Εθνικό Θέατρο,
την ηµέρα Εθνικού Πένθους για το Παιδοµάζωµα,
29.12.1949 (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ.
Ενηµέρωσης).
44.
Ωστόσο, η Εκκλησία της Ελλάδος,
όπως και το Οικουµενικό
Πατριαρχείο, τα άλλα πατριαρχεία
και η Εκκλησία της Κύπρου δεν
προχωρούν, σε αντίθεση µε το
Βατικανό, στον αφορισµό του
κοµµουνισµού. Βλ. Γιώργος
Καραγιάννης, Η Εκκλησία από την
Κατοχή στον Εµφύλιο, Προσκήνιο,
Αθήνα 2001, σ. 11, 103, 304-305.
45.
Το παραθέτει, µαζί µε πληθώρα
σχετικών στοιχείων, ο Γ.
Καραγιάννης, Η Εκκλησία από την
Κατοχή στον Εµφύλιο, ό.π., σ. 358-
359.
46.
Η συντριπτική πλειονότητα των
τίτλων έχει θεολογικό,
εκκλησιαστικό ή ηθικό-διδακτικό
περιεχόµενο. Ωστόσο, το 1952, θα
εκδοθεί (αρ. 38) το έργο του
Κωνσταντίνου Τσάτσου, Έθνος και
κοµµουνισµός, µανιφέστο του
αντικοµµουνιστικού αγώνα.
47.
Τουλάχιστον ένας τίτλος της
σειράς (Τ. Toth, Xριστιανική πίστις
και επιστήµη) αποστέλλεται σε όλες
τις βιβλιοθήκες των στρατιωτικών
µονάδων, των στρατιωτικών και
εκκλησιαστικών σχολών, καθώς και
στις ενοριακές βιβλιοθήκες που
δηµιουργούνται τότε σε όλη την
Ελλάδα. Βλ. Εκκλησία, τεύχ. 7-8,
15.2.1948.
48.
Μητροπολίτης Χίου
Παντελεήµων, Ο κοµµουνισµός:
«Ούτός εστιν ο πλάνος και ο
αντίχριστος» (Β’ Ιωάν. 7),
Αποστολική ∆ιακονία της Ελλάδος,
Αθήνα 1950, σ. 6-7.
(Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
30
Ένοπλος ιερέας σε χωριό της Βόρειας Ελλάδας.
Στη λεζάντα διαβάζουµε: «Ταπεινοί λειτουργοί του
Υψίστου και αφανείς ήρωες της Ελευθερίας, οι
ιερείς στα χωριά της Ελλάδος, την ηµέρα
φρονηµατίζουν τους συγχωριανούς τους και τη
νύκτα φρουρούν εις τα φυλάκια» (Γ.Γ.
Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).
Βλ. Γ. Καραγιάννης, Η Εκκλησία
49.
από την Κατοχή στον Εµφύλιο, ό.π.,
σ. 100 και 311-325.
50.
Το έχει επισηµάνει ο Γ.
Καραγιάννης. Πρβλ. και Π.
Καβούρης, «Το ράσο στον αγώνα»,
Φρουρός, τεύχ. 7 (19), 25.3.1949.
51.
Η σχέση εκκλησίας και «Ζωής»
παραµένει µάλλον θολή στη
βιβλιογραφία. Νοµίζω ότι ο
πολιτικός όρος «εισοδισµός», έστω
και καταχρηστικά, µπορεί να
περιγράψει τη δράση της «Ζωής»
εντός της εκκλησίας.
52.
∆ηµήτρης Πάλλας, Ορθοδοξία και
παράδοση, Πανεπιστηµιακές
Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2005, σ.
203. Το κλίµα στους κόλπους της
«Ζωής» τις δεκαετίες 1940 και 1950
δίνει πολύ παραστατικά η
προσωπική µαρτυρία του Χρήστου
Γιανναρά, Καταφύγιο ιδεών, Ίκαρος,
Αθήνα 62000.
Το εξώφυλλο του τεύχους 76 της «Ζωής του
παιδιού» (3.12.1949), αφιερωµένου στο
«παιδοµάζωµα» (Συλλογή Σ.Μ.).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ροι, ανάµεσά τους, ο Φλωρίνης Αυγουστί- Ο κόσµος του χριστιανισµού, 2:
νος, ο Πρεβέζης Στυλιανός και ο Αττικής το δίκτυο της «Ζωής»
Αγαθόνικος.49
Στο κλίµα αυτό, ιερείς ή µητροπολίτες οι Στον αντικοµµουνιστικό αγώνα ενεργό ρό-
οποίοι τηρούν µετριοπαθή στάση (όπως ο λο αναλαµβάνει η αδελφότητα θεολόγων «Η
Σάµου Ειρηναίος, ο Χαλκίδος Γρηγόριος, ο Ζωή», η οποία εγκαθιστά άµεση επαφή µε το
Αττικής Ιάκωβος, ο ∆ηµητριάδος Ιωακείµ Παλάτι, αναπτύσσεται αριθµητικά και ανα-
κ.ά.) αποτελούν την εξαίρεση. Το πλαίσιο λαµβάνει έντονη εξωστρεφή δράση, ενώ δια-
έχει διαµορφωθεί πριν από την έναρξη του τηρεί παραδοσιακά στενές σχέσεις, σχέσεις
Εµφυλίου. Αφ’ ενός, κληρικοί που είχαν ώσµωσης αλλά και αµοιβαίας καχυποψίας,
ενταχθεί στο ΕΑΜ ή συνεργαστεί µαζί του µε την εκκλησία.51 «Χρυσή εποχή» της «Ζω-
υφίστανται κυρώσεις που φτάνουν µέχρι τον ής»52 έχουν αποκληθεί τα χρόνια του Εµ-
αποσχηµατισµό, όπως συνέβη µε τους µη- φυλίου και υπάρχουν δύο λόγοι που δικαιο-
τροπολίτες Κοζάνης Ιωακείµ, Ηλείας Αντώ- λογούν το χαρακτηρισµό αυτό.
νιο και Χίου Ιωακείµ. Αφ’ ετέρου, δίνεται
«άφεση αµαρτιών» σε κληρικούς που συ-
νεργάστηκαν µε τον κατακτητή.
Μία από τις εντυπωσιακότερες εκφράσεις
της στράτευσης της εκκλησίας στον αντι-
κοµµουνιστικό αγώνα αποτελεί ο οπλισµός,
µε ενέργειες του µητροπολίτη Γρεβενών,
2.000 ανδρών «εµπειροπολέµων και εθνικο-
φρόνων» και η συγκρότηση σώµατος ένο-
πλων κληρικών, το οποίο επανδρώνουν «συµ-
µοριόπληκτοι ιερείς».50 ∆ιαβάζουµε στην Κα-
θηµερινή (4.2.1949): «Τηλεγραφούν εκ Κοζά-
νης ότι 2.000 κάτοικοι της πόλεως Γρεβενών
και της περιφερείας της ωπλίσθησαν αυθορ-
µήτως µε επί κεφαλής τον Μητροπολίτην Θε-
όκλητον, τον πρόεδρον των πρωτοδικών, τον ει-
σαγγελέα, τον έπαρχον και τον επιθεωρητήν
δηµοτικών σχολείων. Ογδοήκοντα και πλέον
ιερείς φρουρούν 6 φυλάκια. Το παράδειγµα
αυτό των Γρεβενών ενεθουσίασεν ολόκληρον
τον πληθυσµόν της ∆υτικής Μακεδονίας, ιδία
όταν εγνώσθη ότι και ο ίδιος ο Μητροπολίτης
φρουρεί καθ’ εσπέρας σκοπός».
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ 31

Ο πρώτος είναι το µεγάλο δίκτυο σωµα- Ο Αλέξανδρος Τσιριντάνης, ηγετική προσωπικότητα

τείων που αναπτύσσει πανελλαδικά η αδελ- της Χριστιανικής Ενώσεως Επιστηµόνων (ΧΕΕ) και
φότητα. Εκτός από τα κατηχητικά και τους γενικότερα του δικτύου της «Ζωής» («Θρησκευτική
και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια»).
Φιλικούς Κύκλους,53 ένας γαλαξίας σωµα-
τείων (φοιτητών, επιστηµόνων, εργαζόµε-
νων νέων, εκπαιδευτικών, γυναικείων αδελ-
φοτήτων) και άλλοι οργανισµοί (φοιτητικά
οικοτροφεία, νυκτερινά σχολεία, βιβλιοθή-
κες) πλαισιώνουν τη «Ζωή». Τα διαθέσιµα
στοιχεία, παρά την επιφύλαξη που επιβάλ-
λεται καθώς προέρχονται από την ίδια τη
«Ζωή», είναι εντυπωσιακά. Το 1945 η αδελ-
φότητα ελέγχει 487 κατηχητικά µε 74.906
µαθητές, το 1948 1.127 µε 134.193 µαθητές,
ενώ το 1952 2.017 κατηχητικά µε 148.978
µαθητές54 – ένας στους πέντε µαθητές των
αντίστοιχων σχολικών τάξεων, αν συγκρί-
νουµε τους αριθµούς µε τον µαθητικό πλη-
θυσµό. Η εφηµερίδα Ζωή, κεντρικό όργανο
της αδελφότητας, το 1949 ξεπερνάει τα
150.000 φύλλα, οι Ακτίνες, όργανο της Χρι-
στιανικής Ενώσεως Επιστηµόνων, τον ίδιο
χρόνο πλησιάζουν τα 50.000 τεύχη,55 ενώ σε
πάνω από 100.000 µπορεί να εκτιµηθεί η κυ- κάτοικοι του χωριού έτρεµαν περισσότερο τη δι- 53.
Φιλικοί Κύκλοι: «ένα είδος
κατηχητικού για ενήλικες, η
κλοφορία της Ζωής του Παιδιού. κή τους θηριωδία από την θηριωδία των λύ- “οργάνωση βάσης” του κινήµατος
Η αλλαγή που συντελείται, όµως, δεν εί- κων. […] της Ζωής»: Χρήστος Γιανναράς,
ναι µόνο ποσοτική. Η αδελφότητα βγαίνει Είχε ακούει για το φρικτό στρατόπεδο του Ορθοδοξία και ∆ύση στην Ελλάδα,
∆όµος, Αθήνα 1999, σ. 372.
από τους κλειστούς τοίχους της µοναστικής Μπούλκες, όπου εκπαιδεύονταν όλα τα κατα-
κοινότητας, παρεµβαίνοντας σε ζητήµατα κάθια της κοινωνίας, για να γίνουν προδότες 54.
Οι αριθµοί από δηµοσιεύµατα της
που ξεπερνούν τη σφαίρα της θρησκείας και και εγκληµατίες. […] Σε µια χώρα προδότρα Ζωής, µε βάση τις ετήσιες εκθέσεις
που υποβάλλονται, κάθε χρόνο, προς
της ηθικής: την εµφύλια σύγκρουση, τον της συµµαχίας και της φιλίας µε την Ελλάδα. την Ιερά Σύνοδο.
κοµµουνισµό, την εκπαίδευση, την κοινω- […] Σε µια χώρα που αποθηρίωνε µερικούς
55.
Οι αριθµοί από τις «πινακίδες»
νική πρόνοια. Έτσι, στο δεύτερο µισό της µισέλληνες προδότες, για να µπήγουν κάθε µέ- της Α’ Εκθέσεως Ελληνικού
δεκαετίας του 1940 η «Ζωή» απέχει πλέον ρα το φαρµακερό προδοτικό µαχαίρι τους µέ- Χριστιανικού Βιβλίου, που
πολύ από τη µικρή κοινοβιακή αδελφότητα σα στην πληγωµένη καρδιά της Ελλάδος».56 οργανώνουν τα σωµατεία της
«Ζωής» τον ∆εκέµβριο του 1949. Βλ.
του 1907, τα µέλη της οποίας έδιναν τις τρεις Μελής Νικολαΐδης, «Η έκθεσις του
υποσχέσεις του ορθόδοξου µοναχισµού (παρ- χριστιανικού βιβλίου», Ακτίνες,
θενία, ακτηµοσύνη, υπακοή), µε στόχο την τεύχ. 101, Φεβρουάριος 1950, σ. 53-
57.
«ηθικήν αυτών προαγωγήν» και την εµπέδω-
ση «χριστιανικών αρχών και αληθειών µετα- 56.
Το διήγηµα δηµοσιεύεται σε
ξύ του λαού». συνέχειες το 1949 στη Ζωή του
παιδιού, ενώ το 1951 κυκλοφορεί
αυτοτελώς, γνωρίζοντας διαδοχικές
Ο λόγος της «Ζωής». Το δίκτυο της «Ζω- επανεκδόσεις µέχρι το 1975· το
παράθεµα από τη σ. 34.
ής» διαµορφώνει στα χρόνια του Εµφυλίου
έναν αδιάλλακτο αντικοµµουνιστικό λόγο.
Ο οµώνυµος εκδοτικός οίκος κυκλοφορεί εκ-
δόσεις µε καθαρά προπαγανδιστικό χαρα-
κτήρα, όπως ο τόµος Οµιλεί το µέτωπον
(1949), µε επιστολές µαχόµενων στρατιωτών
και αξιωµατικών προς µέλη των σωµατείων
της «Ζωής», ή τα παιδικά διηγήµατα «Ο Πα-
ρασκευάς στους συµµορίτες» και «Γυρισµός
στη Γαλάζια Ελλάδα». Αρκεί, για να αντι-
ληφθούµε το κλίµα, να διαβάσουµε ένα µικρό
απόσπασµα από το δεύτερο διήγηµα: «Οι συµ-
µορίτες σαν αγέλες λύκων, σαν πεινασµένα γε-
ράκια, έπεφταν ξαφνικά επάνω στα χωριά δι- «Παιδικό διήγηµα» της «Ζωής» (αρ. 13), Αθήνα
ψώντας για ανθρώπινο αίµα. Κι οι δύστυχοι 1951 (Συλλογή Σ.Μ.).
32
Εικ. (επάνω): Προπαγανδιστική έκδοση του
Ελληνικού Φωτός, που κυκλοφόρησε κυρίως στο
εξωτερικό (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)..
Εικ. (δεξιά): Η Χριστιανική Ένωσις Επιστηµόνων
καταφέρνει, τα Χριστούγεννα του 1946, να
προσυπογράψει την «∆ιακήρυξίν» της ένας αρκετά
ευρύς κύκλος διανοουµένων, που υπερβαίνει το
δίκτυο της «Ζωής». Το γεγονός ανησυχεί την
Αριστερά και ενοχλεί υπερσυντηρητικούς κύκλους.
Στο σκίτσο, που δηµοσιεύεται στη «Χριστιανική
Σπίθα» του Αυγουστίνου Καντιώτη (φ. 109,
Ιούλιος 1950), εµφανίζεται ο (φιλελεύθερος)
καθηγητής της Γεωπονικής Βασίλειος Κριµπάς, µε
τη µορφή διαβόλου, να προσθέτει κι αυτός την
υπογραφή του (Αρχείο Κώστα Κριµπά).
57.
Στη Θεσσαλονίκη το Ελληνικόν
Φως θα στεγαστεί στα γραφεία της
Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.
58.
Βλ. κυρίως Ελληνικόν Φως, Εις
την πνευµατικήν συµπαράστασιν του
εθνικού αγώνος. Έκθεσις
πεπραγµένων (Απρίλιος-Σεπτέµβριος
1949), Αθήνα 1949.
59.
Τα σχετικά άρθρα τα υπογράφουν
βαριά ονόµατα της αριστερής
διανόησης, όπως ο Κώστας
Βάρναλης, ο Μάρκος Αυγέρης, ο
Νίκος Κιτσίκης και ο Χαράλαµπος
Θεοδωρίδης.
Ο γ.γ. του ΚΚΕ αφιερώνει όλη
60.
την ενότητα για το «ιδεολογικό
µέτωπο» σε δύο εχθρούς: τη
∆ιακήρυξι της ΧΕΕ και τον
«φιλελεύθερο αντικοµµουνισµό» της
Νέας Εστίας. Το σχετικό κοµµάτι
της οµιλίας δηµοσιεύεται στον
Ριζοσπάστη (22.1.1947) και την
Κοµµουνιστική Επιθεώρηση, τεύχ. 2
(1.2.1947), σ. 53-55.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
«Ελληνικόν Φως»: η πολιτική εµπρο-
σθοφυλακή της «Ζωής». Πολιτική εµπρο-
σθοφυλακή του όλου δικτύου της «Ζωής»
αποτελεί ο σύλλογος «Ελληνικόν Φως», ο
οποίος ιδρύεται το 1948, από τον Αλέξανδρο
Τσιριντάνη, ιθύνοντα νου της Χριστιανικής
Ενώσεως Επιστηµόνων (ΧΕΕ), και τον επι-
κεφαλής της «Ζωής» Σεραφείµ Παπακώστα,
ενώ το Παλάτι έχει άµεση ανάµειξη στη δρά-
ση του: ο βασιλιάς Παύλος του παραχωρεί
κτίριο στην Αθήνα για να στεγαστεί57 και ο
γραµµατέας του, αντισυνταγµατάρχης Γε-
ώργιος Κανελλάκης, µετέχει στο ∆ιοικητι-
κό του Συµβούλιο.
Η δραστηριότητα του «Ελληνικού Φω-
τός» διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά της κα-
λά οργανωµένης προπαγανδιστικής εκ-
στρατείας. Ας δούµε, παραδείγµατος χάρη,
το «Εξάµηνον Πρόγραµµα Πνευµατικής Κα-
θοδηγήσεως και τονώσεως του Εθνικού Αγώ-
νος», την άνοιξη του 1949. Για την προε-
τοιµασία του τυπώνονται προπαγανδιστικά
φυλλάδια («Ένα γράµµα στον Έλληνα στρα-
τιώτη», «∆ιατί αγωνιζόµεθα», «Ελευθερώ-
στε τα παιδιά µας από το Παιδοµάζωµα» κ.ά.),
σε τιράζ που φτάνει τις 200.000, οργανώνο-
νται «ταχυφροντιστήρια» για 5.000 διαφω-
τιστές, καθώς και η «Εβδοµάς των αξιωµα-
τικών» (5-8.4.1949). Ραχοκοκαλιά για την
υλοποίηση του προγράµµατος είναι το δί-
κτυο των σωµατείων της «Ζωής», ενώ εµπλέ-
κονται πολύ περισσότεροι, όπως ιεροκήρυ-
κες, οι Πρόσκοποι, οι Φίλοι του Στρατού, οι
υπηρεσίες του ΓΕΣ, η Ένωσις Εφέδρων
Αξιωµατικών, η ΓΣΕΕ. Το πρόγραµµα θα εκ-
διπλωθεί µε εκποµπές στους στρατιωτικούς
ραδιοφωνικούς σταθµούς, ανάρτηση πανό
µε συνθήµατα, εξορµήσεις στην ύπαιθρο, εκ-
δηλώσεις υπέρ του στρατού σε κεντρικές
πλατείες, επισκέψεις σε οικογένειες στρα-
τιωτών, µαθήµατα στις Παιδοπόλεις, αλλη-
λογραφία µε στρατιώτες στο µέτωπο κ.ά. Επί-
σης, µέσω της «Αγάπης προς την Ελλάδα»
θα επεκταθεί και στο εξωτερικό, όπου θα κυ-
κλοφορήσουν προπαγανδιστικά φυλλάδια
στα ελληνικά και τα αγγλικά, θα κινητο-
ποιηθούν προσωπικότητες κατά του «Παι-
δοµαζώµατος», θα αποσταλούν µαζικά τη-
λεγραφήµατα στον ΟΗΕ κ.ο.κ.58
Προς έναν χριστιανικό πολιτισµό. Η
«Ζωή» και ιδίως η Χριστιανική Ένωσις Επι-
στηµόνων είναι αυτές που θα δώσουν, πολύ
περισσότερο από την επίσηµη εκκλησία, την
ιδεολογική µάχη κατά της αθεΐας και του
υλισµού. Το έτος 1946 εκδίδονται δύο έργα
κοµβικά για τον αγώνα αυτό: ο τόµος Η επι-
στήµη οµιλεί, µε τις απόψεις 82 ∆υτικών επι-
στηµόνων για τη συµβατότητα θρησκείας
και επιστήµης, και η ∆ιακήρυξις της Χρι-
στιανικής Ενώσεως Επιστηµόνων, θεωρη-
τικό κείµενο που αντιπαρατίθεται µετωπι-
κά στον υλισµό, το ∆ιαφωτισµό και την
αθεΐα. Το δεύτερο κείµενο συνοδεύεται από
την «∆ήλωσιν Ελλήνων επιστηµόνων, λο-
γοτεχνών και καλλιτεχνών» µε 222 υπο-
γραφές. Ανάµεσά τους µεγάλα ονόµατα, όπως
ο Φαίδων Κουκουλές, ο Βασίλειος Κριµπάς,
ο Γεώργιος Μαριδάκης, ο Σπυρίδων Μαρι-
νάτος, ο Αναστάσιος Ορλάνδος, ο Σπύρος Πα-
παλουκάς, ο ∆ηµήτρης Πικιώνης, ο Άγγε-
λος Τερζάκης, ο Πέτρος Χάρης και, βέβαια,
όλος ο κύκλος της ΧΕΕ: Μαρίνος Γερουλά-
νος, ∆ηµήτριος Κωτσάκης, Στέφανος Μπολ-
τέτσης, Γεώργιος Ράµος, Αλέξανδρος Τσιρι-
ντάνης, ∆ηµήτριος Χαροκόπος κ.ά. Το πε-
ριεχόµενο της ∆ιακηρύξεως και της «∆ηλώ-
σεως» παραµένει σε ιδεολογικοθεωρητικό
επίπεδο, αποφεύγοντας τις αναφορές όχι µό-
νο στο ΕΑΜ ή το ΚΚΕ αλλά και τον κοµ-
µουνισµό ή το µαρξισµό. Ωστόσο, στη δεδο-
µένη συγκυρία, τα Χριστούγεννα του 1946,
εκλαµβάνεται ως αντικοµµουνιστικό σάλ-
πισµα, όπως δείχνει η οµοβροντία αντιδρά-
σεων σε όλο τον Τύπο της Αριστεράς,59 αλ-
λά και η οµιλία του ίδιου του Νίκου Ζαχα-
ριάδη, σε συγκέντρωση κοµµατικών στελε-
χών στην Αθήνα για την επέτειο του θανά-
του του Λένιν.60
Τα επόµενα χρόνια, η ΧΕΕ θα προχωρή-
σει στην επεξεργασία µιας χριστιανικής πο-
λιτικής για την κοινωνία, εξέλιξη που µπο-
ρεί να συσχετιστεί και µε τις κινήσεις για τη
δηµιουργία ελληνικού χριστιανοδηµοκρα-
τικού κόµµατος, οι οποίες τελικά δεν ευο-
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
δώθηκαν. Το έργο Towards a Christian
Civilization (1949) του Αλέξανδρου Τσιρι-
ντάνη αποτελεί πολιτικοθεωρητικό µανιφέ-
στο που αναπτύσσει την ιδέα ενός χριστια-
νικού (και όχι ελληνοχριστιανικού)61 πολι-
τισµού, ως απάντηση στο «κοινωνικό ζήτη-
µα», µια προσπάθεια να αντιµετωπιστεί, από
συντηρητική πλευρά, το αίτηµα της κοινω-
νικής δικαιοσύνης που τίθεται έντονα από
την Αριστερά στον µεταπολεµικό κόσµο. Το
βιβλίο εκδίδεται στα αγγλικά, δηλωτικό και
αυτό της προσπάθειας της ΧΕΕ να αποκα-
ταστήσει επαφές µε ένα διεθνές κοινό, και
ιδίως κύκλους χριστιανών επιστηµόνων της
Ευρώπης και της Αµερικής.
Μια στρατευµένη φιλανθρωπία
Η φιλανθρωπική δράση είναι ο βασικός καµ-
βάς πάνω στον οποίο θα αναπτύξουν τον
αντικοµµουνισµό τους το Παλάτι, η Εκ-
κλησία της Ελλάδος και η «Ζωή», αλλά και
οι Πρόσκοποι, οι Οδηγοί κ.ά. ∆εν πρόκειται
για λόγους και πράξεις γενικής φιλανθρω-
πίας, αλλά για σχεδιασµένη δραστηριότητα
επικεντρωµένη στη διεξαγόµενη εµφύλια
διαµάχη, αυστηρά οριοθετηµένη στο πλευρό
του εθνικού στρατού: δεν θα συναντήσου-
µε ούτε µία ανθρωπιστική αναφορά στους
αντάρτες, καµιά έκκληση κατά των εκτελέ-
Σχολεία και εκκλησίες που ανεγέρθηκαν, στο πλαίσιο του Εράνου «Πρόνοια
Συµµοριοπλήκτων», το διάστηµα 1950-1953 («Έρανος “Πρόνοια
Συµµοριοπλήκτων”», Αθήνα 1953, Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).
33
σεων. Όλη η φροντίδα, η συµπόνια, η αρω- 61.
Η έννοια του
ελληνοχριστιανισµού παραµένει
γή έχουν απόχρωση: είναι στρατευµένες και υποτονική στο λόγο της «Ζωής» και
αυτές στη µάχη κατά του κοµµουνισµού. της ΧΕΕ, ενώ απουσιάζουν πλήρως
Η στήριξη των στρατιωτών και των οι- οι αναφορές στον νεοελληνικό
πολιτισµό, την ορθόδοξη παράδοση,
κογενειών τους, καθώς και των οικογενει- τη λαϊκή δηµιουργία, τον
ών τραυµατιών και των πεσόντων, η µέρι- Μακρυγιάννη, τον Θεόφιλο κ.ο.κ.
µνα για τους «ανταρτόπληκτους» και αργό-
τερα τους επαναπατριζόµενους από το «Πα-
ραπέτασµα», µε αποκορύφωµα το «∆έµα των
επαναπατρισθέντων», θα αποτελέσουν τα βα-
σικά πεδία αυτής της στρατευµένης φιλαν-
θρωπίας. O άξονας «Παιδοφύλαγµα versus
Παιδοµάζωµα» θα αναδειχθεί στο κεντρικό
θέµα της, τόσο όσον αφορά την υποστήριξη
του έργου των Παιδοπόλεων όσο και την κα-
ΠINAKAΣ 2
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΦΟΡΕΩΝ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΠΟΥ ΥΙΟΘΕΤΟΥΝ ΧΩΡΙΑ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
ΤΟΥ «ΕΡΑΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ “ΠΡΟΝΟΙΑ ΣΥΜΜΟΡΙΟΠΛΗΚΤΩΝ”»
Βασιλική Αυλή
Πρεσβείες: Αγγλίας, Ολλανδίας, Ελληνική Πρεσβεία Πραιτωρίας
∆ήµοι και κοινότητες: ∆ήµοι Αθηναίων, Αµαρουσίου, Ζωγράφου, Καλλιθέας, Κηφισιάς, Νέας Σµύρνης,
Νικαίας, Φιλαδελφείας, Χαλανδρίου, Ψυχικού· νήσοι Αστυπαλαίας, Κέας, Χίου· πό-
λη της Καλαµάτας
∆ηµόσιοι οργανισµοί: ΠΙΚΠΑ, Ο∆ΙΣΥ, ΙΚΑ, Τράπεζα της Ελλάδος, Ταµείο Υγείας Τραπέζης Αθηνών
Εκπαιδευτικά ιδρύµατα: Πανεπιστήµιο Αθηνών, Θεολογικές Σχολές των Πανεπιστηµίων Αθηνών και Θεσ-
σαλονίκης, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αµερικανικά Κολέγια Αθηνών και
Θεσσαλονίκης, Απόφοιτοι του Κολεγίου Θεσσαλονίκης, Σχολή Γουναράκη (Αθή-
να)
Επαγγελµατικοί σύλλογοι: Σύλλογος Υπαλλήλων Τραπέζης της Ελλάδος (Θεσσαλονίκη), Σύλλογος Υπαλ-
λήλων της Τραπέζης Αθηνών (Αθήνα), Ένωσις Χηµικών (Αθήνα), Ιατρικός Σύλ-
λογος (Αθήνα), Ένωσις Συντακτών, Σύλλογος Συµβολαιογράφων (Αθήνα), το
προσωπικό του Νοσοκοµείου Ερυθρού Σταυρού (Αθήνα)
Εργοδοτικά σωµατεία και επιµελητήρια: Εµπορικόν και Βιοµηχανικόν Επιµελητήριον Πειραιώς, Σύλλο-
γος Βιοµηχάνων Θεσσαλονίκης, Καπνέµποροι Θεσσαλονίκης,
Σύνδεσµος Ποτοποιών Θεσσαλονίκης, Σύνδεσµος Κονακοποι-
ών Πειραιώς
Επιχειρήσεις: Εταιρεία Τεχνητής Μετάξης Αθηνών (ΕΤΜΑ), Σοκαλατοποιία Ατσάρος (Αθήνα)
Εξωραϊστικοί και άλλοι σύλλογοι: Περιηγητική Λέσχη (Αθήνα), Υπαίθρια Ζωή (Αθήνα), Λέσχη Θεσσαλονί-
κης, Μορφωτικός Σύλλογος Πατρών
Χριστιανικά σωµατεία: ΧΕΝ Αθηνών και Θεσσαλονίκης, ΧΦΕ Θεσσαλονίκης, ΓΕΧΑ Θεσσαλονίκης, Χρι-
στιανικά Σωµατεία Αθηνών, Αγρινίου, Βόλου, Καβάλας, Καλαµών, Κρήτης
Πρόσκοποι: Πρόσκοποι Βύρωνος Αττικής, Ναυτοπρόσκοποι Θεσσαλονίκης και Πειραιώς, Σώµα Ελληνίδων
Οδηγών, Οδηγοί Θεσσαλονίκης και Άργους
∆ιάφορα: Πρόνοια Βορείων Επαρχιών Ελλάδος, Ελληνική Μέριµνα, Εθνικόν Συµβούλιον Ελληνίδων, Εθνικά
Γυναικεία Σωµατεία, Όµιλος Νεανίδων Ελλάδος, Φίλοι του Στρατού Κηφισιάς, Ένωσις Οικογενει-
ών Στρατού (Αθήνα), Τεκτονικόν Ίδρυµα Αθηνών, Φίλοι του Χωριού
Σηµείωση: Όσον αφορά το εξωτερικό, ανάδοχοι χωριών είναι κυρίως φιλανθρωπικές οργανώσεις από
πολλές χώρες (µε πρώτη τη Μ. Βρετανία, αλλά και τη Νορβηγία, τη Νέα Ζηλανδία, τον Καναδά, την Ελβε-
τία, τις ΗΠΑ, την Κύπρο, τη Νότιο Αφρική, την Ολλανδία, τη Σουηδία), καθώς και ελληνικές παροικίες (Αίγυ-
πτος, Γαλλία, Ελβετία, Ισηµερινός, Ιταλία, Καναδάς, Μαρόκο, Μοζαµβίκη, Νότια Αφρική, Ολλανδία, Τουρ-
κία).
Πηγή: Έρανος Βασιλέως «Πρόνοια Συµµοριοπλήκτων». Απολογισµός έργου 1950-1954, Αθήνα χ.χ.
[=1955], σ. 35-39
34
Το περιοδικό «Νέος Μαχητής» (Σεπτέµβριος
1949), έκδοση της σοσιαλιστικής και σφόδρα
αντικοµµουνιστικής Πανελλήνιας Οργάνωσης
Σοσιαλιστικής Νεολαίας (ΠΟ∆Ν), πανηγυρίζει για
τη νίκη στον Γράµµο. Για τον «Μαχητή» και τον
«Νέο Μαχητή», βλ. εδώ, σ. 46, σηµ. 107
(ΑΣΚΙ).
(Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)
Η συντριπτική πλειονότητα των
62.
νοµοθετηµένων θα καταργηθεί το
1974· µέχρι τότε παραµένουν σε
ισχύ, ενώ η εφαρµογή τους
συναρτάται µε τη συγκυρία. Στα
µέσα της δεκαετίας του 1950, λ.χ.,
σηµειώνεται µια ύφεση, για να
οδηγηθούµε σε αναζωπύρωση µετά
τις εκλογές του 1958, λόγω του
συναγερµού για την αντιµετώπιση
της ανερχόµενης Ε∆Α.
63.
Νίκος Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί
θεσµοί σε κρίση, ό.π., σ. 525 κ.ε.
64.
Τα πρακτικά των δικών
(Μπελογιάννη, Γλέζου κ.ά.)
κυκλοφόρησαν από το εκδοτικό του
ΚΚΕ, τις Πολιτικές και
Λογοτεχνικές Εκδόσεις. Σήµερα έχει
επανεκδοθεί ο τόµος Οι δίκες για
«κατασκοπεία» την άνοιξη του 1960,
Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
ταγγελία της «αρπαγής των ελληνοπαίδων»,
που θα παρουσιαστεί σαν έγκληµα κατά της
ανθρωπότητας.
Η «στρατευµένη φιλανθρωπία» αναδει-
κνύεται σε προνοµιακό πεδίο της αντικοµ-
µουνιστικής εκστρατείας, καθώς διαθέτει µε-
ρικά ακαταµάχητα προσόντα. Από τη µια,
καθώς καλύπτει επιτακτικές ανάγκες, λόγω
της γενικευµένης εξαθλίωσης και κατα-
στροφής της υπαίθρου, συναντά ανταπό-
κριση, δηµιουργώντας πλέγµατα σχέσεων
και κοινωνικές υποδοχές υπέρ της βασιλεί-
ας και του κράτους γενικότερα. Από την άλ-
λη, καθώς εµφανίζεται ως εθνικό καθήκον,
ως πράξη υπεράνω της πολιτικής, µπορεί να
κινητοποιήσει και να εντάξει τους πάντες,
δικαιολογώντας τη συµµετοχή ακόµη και
ουδέτερων ή ευαίσθητων οµάδων, όπως οι
µαθητές ή οι φιλάνθρωπες κυρίες· για τον
ίδιο λόγο, είναι δύσκολο να αντικρουσθεί και
να καταγγελθεί. Αρκεί µια µατιά στον κα-
τάλογο των φορέων που εµπλέκονται στα
σχετικά εγχειρήµατα (βλ. Πίνακα 2) για να
αντιληφθούµε πόσο αποτελεσµατική απο-
δεικνύεται αυτή η τακτική.
6. Ο Εµφύλιος µετά τον
Εµφύλιο
Ο «διαρκής εµφύλιος πόλεµος»
Η ήττα του ∆ΣΕ στις 29 Αυγούστου 1949
και η λήξη του Εµφυλίου αποτελεί, εκ των
πραγµάτων, τοµή και για την ιστορία του
ελληνικού αντικοµµουνισµού. Ωστόσο, ου-
σιώδη στοιχεία του εµφυλιοπολεµικού κα-
θεστώτος θα παραµείνουν ενεργά για πολλά
χρόνια, σε διάφορα επίπεδα.
Στο θεσµικό επίπεδο, διατηρούνται τα
«έκτακτα µέτρα»:62 µε το Ψήφισµα της 29ης
Απριλίου 1952 η «έκτακτη νοµοθεσία» πα-
ρέµενε σε ισχύ ακόµη και στα σηµεία που
ερχόταν σε αντίθεση µε το νέο Σύνταγµα του
1952. Επιπροσθέτως, καθώς πολλά από τα
νοµοθετήµατα αυτά ανέφεραν ρητά ότι θα
ίσχυαν µόνο «διαρκούσης της ανταρσίας»,
επινοήθηκε η θεωρία του «διαρκούς εµφυ-
λίου πολέµου», την οποία εφάρµοσαν τα δι-
καστήρια µέχρι και το 1962: η «ανταρσία»,
δηλαδή ο Εµφύλιος, συνεχιζόταν, αφού δεν
είχε λήξει επίσηµα ή µε νόµο. Οδηγούµαστε
έτσι σε έναν συνταγµατικό δυϊσµό, καθώς
συνυπάρχουν το Σύνταγµα του 1952, που
ισχύει για τους εθνικόφρονες, και ένα «πα-
ρασύνταγµα» (τα «έκτακτα µέτρα»), για τους
µη εθνικόφρονες.63 Επιπλέον, από το 1952
επανενεργοποιείται, εναντίον ηγετικών στε-
λεχών του ΚΚΕ που συλλαµβάνονται, ο µε-
ταξικός νόµος 375/1936 περί κατασκοπείας.
Οι Μπελογιάννης-Μπάτσης-Καλούµενος και
Αργυριάδης το 1952 και ο Πλουµπίδης το
1953, που όλοι καταλήγουν στο εκτελεστι-
κό απόσπασµα, είναι οι γνωστότερες περι-
πτώσεις, ωστόσο δεκάδες στελέχη δικάζονται
και καταδικάζονται ως κατάσκοποι µέχρι τις
αρχές της δεκαετίας του 1960.64
Εκτός, όµως, από το νοµοθετικό οπλο-
στάσιο, πρέπει να συνυπολογίσουµε ένα ολό-
κληρο πλέγµα µέτρων, θεσµικών και µη, µε
άξονα την παρακολούθηση, τον αποκλεισµό
και την τροµοκράτηση ενός ευρέος φάσµα-
τος πληθυσµού, που είναι –ή θεωρούνται–
αριστεροί. Οι περίφηµοι «φάκελοι», για τη
δηµιουργία και την ενηµέρωση των οποίων
δηµιουργείται ένας διογκωµένος µηχανισµός
πληροφοριοδοτών της Ασφάλειας, είναι ένα
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ 35

Μετά το 1950, πολλά από τα ηγετικά στελέχη του

ΚΚΕ που συλλαµβάνονται παραπέµπονται µε βάση
τον µεταξικό νόµο περί κατασκοπείας. Μία από τις
γνωστότερες περιπτώσεις είναι η δίκη
Μπελογιάννη. ∆ιαρκές Στρατοδικείο Αθηνών, 15
Φεβρουαρίου 1952. Στο εδώλιο διακρίνονται οι Ν.
Καλούµενος, Ν. Μπελογιάννης, Γ. Κελαϊδίτης, ∆.
Καλοφωλιάς (Συλλογή Μ. Γ. Τσάγκαρη-Μιχάλης
Κατσίγερας, «Ελλάδα 20ός αιώνας. Οι
φωτογραφίες», τ. Β: «1946-2000», Ποταµός,
Αθήνα 2001).

65.
Ο φραγµός δεν είναι άκαµπτος:
εξαρτάται από τη συγκυρία (βλ. και
σηµ. 62), ενώ υπάρχουν
«παραθυράκια» µέσα από ένα ισχυρό
πλέγµα προσωπικών, τοπικών ή
πελατειακών σχέσεων.

Πληροφοριοδότης της Ασφάλειας δίνει λεπτοµερή

γραπτή αναφορά για συγκέντρωση της Ε∆Α στον
Βύρωνα, το 1951. Στο τέλος, χειρογράφως,
προστίθενται επιπλέον πληροφορίες για
παρευρισκόµενο (Όθων Τσουνάκος, «“Μαύρο στον
Μαυρογιαλούρο”. Μνήµες και αναλώσιµα από όλες
τις µεταπολεµικές εκλογές (1946-2004)»,
Ηλιοτρόπιο, Αθήνα 2004).

από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγµατα.

Γενικότερα, η ανισότητα στη µεταχείριση
των πολιτών µε βάση τα –υποτιθέµενα πολ-
λές φορές– φρονήµατά τους, η προσπάθεια
δηµιουργίας µιας «υγειονοµικής ζώνης» γύ-
ρω από τους αριστερούς, τα «αντεθνικά φρο-
νήµατα» ως φραγµός65 για ένα µεγάλο φά-
σµα δραστηριοτήτων (από το διορισµό στο
∆ηµόσιο µέχρι την έκδοση διαβατηρίου ή τη
λήψη δανείου) θα αποτελέσουν θεµελιακό
στοιχείο του µετεµφυλιακού καθεστώτος.
Είναι δύσκολο να συλλάβουµε σήµερα αυ-
τό το ασφυκτικό κλίµα των διακρίσεων, της
παρακολούθησης και του φόβου που διαπο-
τίζει την καθηµερινότητα. Οι εκποµπές του
ραδιοφωνικού σταθµού Ενόπλων ∆υνάµε-
ων, ο διδακτικός αντικοµµουνισµός των σχο-
λικών βιβλίων, η άκαµπτη καθαρεύουσα της
εθνικοφροσύνης, ο υποχρεωτικός σηµαιο-
στολισµός κατά τις εθνικές επετείους, τα
οχτάστηλα στις πρώτες σελίδες του δεξιού
Τύπου µε τα πτώµατα της «δεκεµβριανής
στάσεως» και τα «κονσερβοκούτια», η πα-
ντοδυναµία του χωροφύλακα, του αστυνό-
µου και του χαφιέ, η βαναυσότητα των ΤΕΑ
και των παρακρατικών, η αγωνία να µην
«εκδηλωθεί» και «χρωµατιστεί» κάποιος, ο
αριστερός που αγοράζει την Αυγή τυλιγµέ-
νη µέσα σε άλλη εφηµερίδα για µη τη δια-
κρίνουν τα αδιάκριτα βλέµµατα, οι «δηλώ-
σεις µετανοίας» που διαβάζονται από άµβω-
νος µετά την κυριακάτικη λειτουργία και
δηµοσιεύονται στις εφηµερίδες, τα κινηµα-
36
Μία από τις «υπευθύνους δηλώσεις» που
δηµοσιεύονται κατά κόρον στις εφηµερίδες µέχρι
και τα µέσα της δεκαετίας του 1950 («Το Βήµα»,
5.5.1954).
66.
Εντελώς ενδεικτικά,
µυθιστορήµατα όπως Ο γενναίος
Τηλέµαχος του Αλέξανδρου Κοτζιά,
Η Έξοδος του Γιώργου Μιχαηλίδη
και διηγήµατα της συλλογής
Σπαράγµατα του Πρόδροµου
Μάρκογλου, λ.χ., µας βοηθάνε να
ανασυνθέσουµε ψηφίδες της εικόνας
αυτής.
Η άκρως απόρρητη έκθεση του Α2
67.
του ΓΕΣ µε θέµα «Αναδιοργάνωσις
του ΚΚΕ» (14.1.1952), την οποία
δηµοσιεύει η εφ. Εµπρός στις
22.4.1952, αποτελεί τεκµήριο για
την ύπαρξη ενός πανελλαδικού
δικτύου παρακολούθησης, καθώς
περιλαµβάνει λεπτοµερείς
πληροφορίες για πολίτες οι οποίοι
υπέγραψαν υπέρ της αποφυλάκισης
συχωριανών τους, ακούνε τον
ραδιοσταθµό «Ελεύθερη Ελλάδα»
κ.ο.κ.
«Η πληγή του συµµοριτισµού όπως ήταν απλωµένη
στην Ελλάδα». Προπαγανδιστικές αφίσες που
τύπωσε το «Ελληνικόν Φως» σε 15.000 αντίτυπα
και στάλθηκαν σε όλη την Ελλάδα. Εδώ, όπως
δηµοσιεύτηκαν, µε κάποιες διαφορές (ανάµεσά τους
και η επισήµανση της αµερικανικής βοήθειας),
στους «New York Times», στις 21.9.1949, σε
άρθρο του «πολύ» Σάιρους Σουλτσµπέργκερ.
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Γενική ∆ιεύθυνσις Τύπου και Πληροφοριών
του υπουργείου Προεδρίας (1951), κεντρι-
κός φορέας για τη διεξαγωγή της προπα-
γάνδας και, βέβαια, η Κρατική Υπηρεσία
Πληροφοριών (ΚΥΠ), που ιδρύεται µε άµε-
ση εµπλοκή της CIA το 1953.
Παράλληλα, η βαρύτητα της βασιλικής
τογραφικά «Επίκαιρα» µε τη Φρειδερίκη να
προικίζει τις «άπορες κορασίδες», ο εξοβελι-
σµός ακόµα και της λέξης «Εµφύλιος» από το
δηµόσιο λεξιλόγιο (ενώ από µόνη της η ανα-
φορά σε «Εµφύλιο» παρέπεµπε σε αριστερά
φρονήµατα), η κλήση στο αστυνοµικό τµή-
µα «δι’ υπόθεσίν σας», η αναβάπτιση ταγ-
µατασφαλιτών και δωσιλόγων στην κολυµ-
βήθρα της εθνικοφροσύνης, η εθνικοφροσύ-
νη ως «µέσον» για το διορισµό – όλα αυτά
αποτελούν ψηφίδες µιας καθηµερινότητας
που διαφέρει ριζικά όχι µόνο από τις προσ-
λαµβάνουσες του σηµερινού αναγνώστη, αλ-
λά και από την αντίστοιχη µεσοπολεµική
πραγµατικότητα· µπορούµε να την προσεγ-
γίσουµε, προς το παρόν, θραυσµατικά µόνο,
µέσα από µαρτυρίες και τη λογοτεχνία.66
Η συστηµατοποίηση του «ψυχολογικού
πολέµου» και της προπαγάνδας
Η δεκαετία του 1950, για όλο τον δυτικό κό-
σµο, είναι η εποχή της αποθέωσης της προ-
παγάνδας. Ο Ψυχρός Πόλεµος, λέει ο Χάρυ
Τρούµαν, κηρύσσοντας την έναρξη της προ-
παγανδιστικής «Εκστρατείας της Αλήθειας»
(Campaign of Truth) τον Απρίλιο του 1950,
είναι ένας πόλεµος για τον «νου των ανθρώ-
πων». Από τους δεκάδες σχετικούς οργανι-
σµούς που ιδρύονται τα χρόνια αυτά, πρέπει
να ξεχωρίσουµε την Υπηρεσία Πληροφοριών
του ΝΑΤΟ (NATIS, 1950) και το Συµβούλιο
Ψυχολογικής Στρατηγικής (PSB, 1951) του
Εθνικού Συµβουλίου Ασφαλείας των ΗΠΑ,
ενώ η ανάληψη της προεδρίας από τον Αϊ-
ζενχάουερ, το 1953, σηµατοδοτεί την έναρξη
µιας νέας εποχής, στην οποία ο «ψυχολογικός
πόλεµος» µετατρέπεται σε βασικό εργαλείο
της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ.
Την τάση αυτή την παρακολουθούµε και
στην Ελλάδα, καθώς συγκροτούνται ειδι-
κευµένες υπηρεσίες που ασχολούνται µε τον
«ψυχολογικό πόλεµο». Οι σηµαντικότερες
είναι η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών
και Ερευνών (1949), πρόδροµος της ΚΥΠ, η
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
φιλανθρωπίας, της εκκλησίας, της «Ζωής»
και του «Ελληνικού Φωτός» αρχίζει να ελατ-
τώνεται όσον αφορά τον αντικοµµουνιστι-
κό αγώνα, ενώ αντίθετα, παρά τη λήξη της
στρατιωτικής αναµέτρησης, ενισχύεται ακό-
µη περισσότερο ο αντίστοιχος ρόλος του
στρατού, ο οποίος θα αναπτύξει ένα εκτετα-
µένο δίκτυο παρακολούθησης των πολιτών.67
Όσο προχωράµε προς τα µέσα της δεκαετίας,
αναδεικνύεται το τετράπτυχο «στρατός-σώ-
µατα ασφαλείας-µυστικές υπηρεσίες-υπουρ-
γείο Προεδρίας», το οποίο θα συντονίζει τον
αντικοµµουνιστικό αγώνα, ενώ ισχυρό πόλο,
που συνεργάζεται στενά µε τους εν λόγω φο-
ρείς, αποτελούν οι αµερικανικές υπηρεσίες,
κυρίως η CIA και η USIS-USIA, που εδρεύ-
ουν στη χώρα.
Ο «ψυχολογικός πόλεµος» συνεχίζεται και
εντείνεται σε καιρό ειρήνης. Μια εµπιστευ-
τική έκδοση του ΓΕΣ, µε θέµα τις «ψυχο-
λογικές ενέργειες», είναι αποκαλυπτική για
το πώς, µε συνδυασµό προληπτικών και κα-
τασταλτικών µέτρων, παρακωλύονται ή µα-
ταιώνονται νόµιµες, κατά τα λοιπά, ενέρ-
γειες. Έτσι, στο κεφάλαιο «Αντικοµµουνι-
στικές ψυχολογικές ενέργειες» µαθαίνουµε
πως οι «µαζικές κινητοποιήσεις» αντιµετω-
πίζονται σε τρία επίπεδα: α) πρόληψη: συ-
γκέντρωση πληροφοριών, προσπάθεια ικα-
νοποίησης αιτηµάτων, επηρεασµός των µα-
ζών για τον κίνδυνο δηµιουργίας ταραχών
από τους κοµµουνιστές, λήψη µέτρων για
την παρεµπόδιση της πραγµατοποίησης της
κινητοποίησης· β) αντίκρουση: παρεµπόδιση
της µετατροπής τους σε «οχλοκρατικές» δια-
µαρτυρίες, κατάλληλη εκµετάλλευσή τους
είτε εξελιχθούν σε «οχλοκρατικές» είτε όχι·
γ) εξουδετέρωση: δραστηριοποίηση «ηµετέ-
ρων οργάνων» για τη διάσπαση της συνοχής
των µαζών, σύλληψη των πρωταιτίων.68
37
*** Εικ. (αριστ.): Αντικοµµουνιστικό τρικάκι του
Ο διεθνής απόηχος, όµως, γίνεται αισθητός στρατού (Όθων Τσουνάκος, ό.π.).
και στις δύο βασικές προσθήκες µε τις οποί-
ες εµπλουτίζεται το σώµα του αντικοµµου- Εικ. (δεξιά): Το «τέρας του σλαυοκοµµουνισµού»
νιστικού λόγου, το οποίο κατά τα λοιπά πα- παραµένει εν ενεργεία και στα µετεµφυλιακά
χρόνια (ΑΣΚΙ).
ραµένει άθικτο, διατηρώντας όλα τα βασικά
θέµατα της εποχής του Εµφυλίου.
Ι. Η πρώτη προσθήκη είναι η συνέχιση
του πολέµου στο επίπεδο των ιδεών, µετά το
τέλος της ένοπλης σύγκρουσης, ενώ τα συν-
θήµατα για «αµνηστία» και «συµφιλίωση»
καταγγέλλονται σαν «τέχνασµα» του ΚΚΕ.
Παρά τη στρατιωτική νίκη, η ανάγκη επα-
γρύπνησης έναντι του κοµµουνισµού είναι
εξίσου έντονη: το σχήµα των «τριών γύρων»
θα εµπλουτισθεί τώρα µε την προσθήκη και
του «τέταρτου». ∆ιαβάζουµε σε έκδοση του
ΓΕΣ του 1950: «Ο πόλεµος δεν ετελείωσε: συ-
νεχίζεται υπό νέαν µορφήν. […] Ο αγών –µας
φωνάζουν εις όλους τους τόνους [οι κοµµου-
νιστές]– δεν έληξε. Θα λήξη µόνον µε την εν-
σωµάτωση της Ελλάδος εις το Σιδηρούν Πα-
ραπέτασµα. Όλα τα άλλα –λόγια και έργα– εί-
ναι τακτικοί ελιγµοί, προσωριναί υποχωρή-
σεις, “νέαι µορφαί”, “νέες φάσεις” ενός και
(Συλλογή Αµαρυλλίδας Λογοθέτη)
του αυτού αγώνος. Αλλά –τούτο είναι το ση-
µαντικώτερον όλων– η “νέα φάσις” είναι ΜΕ-
ΤΑΒΑΤΙΚΗ. Ο µόνος της προορισµός είναι να
προπαρασκευάση την τελικήν φάσιν: την ένο-
πλον. […] Η τελευταία λέξις ανήκει εις τα όπλα:
ΕΙΝΑΙ Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΓΥΡΟΣ».69
ΙΙ. Η δεύτερη προσθήκη είναι η ανάδειξη
των δεινών στις χώρες του «Παραπετάσµα- 68.
ΓΕΣ/3ον Επιτελικόν Γραφείον,
Βασικαί οδηγίαι ψυχολογικών
τος», καθώς και µια πιο πραγµατιστική κρι- επιχειρήσεων, Αθήνα 1962, σ. [63].
τική στις θέσεις του ΚΚΕ. Ανεξάρτητα από
την εγκυρότητα των στοιχείων, το σηµα-
69.
Γενικόν Επιτελείον Στρατού,
∆ιεύθυνσις Τύπου, Η νέα φάσις του
ντικό είναι ότι εγκαινιάζουν µια άλλου εί- αγώνος, Αθήναι 1950, σ. 13. Η
δους αντιπαράθεση: αντί της τερατοποίησης υπογράµµιση από το πρωτότυπο.
38 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

Εικ. (αριστ.): Ο Στάλιν ως «δεύτερος Χίτλερ».

Σκίτσο από το περιοδικό «Πίσω από το
Παραπέτασµα» (τεύχ. 11, Μάρτιος-Απρίλιος
1953-Συλλογή Σ.Μ.).

Εικ. (δεξιά): Το εξώφυλλο του δεύτερου τεύχους

(Ιούλιος-Αύγουστος 1951) του περιοδικού «Πίσω
από το Παραπέτασµα» (Συλλογή Κωστή
Καρπόζηλου).

Ο δηµοσιογράφος Γ. Μπέρτσος
70.

αποκαλύπτει, στις αρχές της

δεκαετίας του 1960, ότι ο Γ.
Γραµµατικόπουλος είναι στέλεχος
του Συµβουλίου Μελετών της
Υπηρεσίας Πληροφοριών του
υπουργείου Προεδρίας και
µισθοδοτείται από «µυστικά
κονδύλια». Βλ. Ανδρέας Λεντάκης, του πανσλαβισµού, µε τον Στάλιν και τον Ωστόσο, η τάση αυτή του «σοβιετολογικού»
Παρακρατικές οργανώσεις και 21η Ζαχαριάδη να µοιάζουν µε κακούς δράκους αντικοµµουνισµού θα παραµείνει περιθωρια-
Απριλίου, Καστανιώτης, Αθήνα
1976, σ. 118, 119, και Παύλος και ενσάρκωση του απόλυτου κακού, εµφα- κή µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1950, κα-
Πετρίδης, Εξουσία και παραεξουσία νίζονται τώρα αναφορές σε συγκεκριµένα θώς τον τόνο στον επίσηµο λόγο εξακολου-
στην Ελλάδα (1957-1967). Απόρρητα ζητήµατα, όπως η έλλειψη ελευθερίας και θούν να δίνουν οι «εαµοβούλγαροι» και οι «λη-
ντοκουµέντα, Προσκήνιο, Αθήνα
2000, σ. 280-303. δηµοκρατίας ή το χαµηλό βιοτικό επίπεδο στοσυµµορίται»: ο «πολεµικός αντικοµµου-
στη Σοβιετική Ένωση. νισµός» του Εµφυλίου διατηρεί αµείωτη την
71.
Θα ακολουθήσουν Τα σύνορα των
δύο κόσµων (1954-1955) του Σάββα
Η τάση αυτή συνδέεται άµεσα µε τη συ- ισχύ του.
Κωνσταντόπουλου, Ο αγών των στηµατοποίηση της προπαγάνδας που προ-
ιδεών (1959-1962, β’ περίοδος του αναφέρθηκε, καθώς εκφράζεται πρώτα και
Πίσω από το Παραπέτασµα), η
κύρια από επίσηµες εκδόσεις, όπως το «µη-
Σοβιετολογία του Γεωργίου
Γεωργαλά (1960-1964) και οι νιαίον διαφωτιστικόν περιοδικόν» Πίσω από 7. Ο αµερικανικός
∆ιεθνείς Σχέσεις του Βάσου
Βασιλείου (1962-1969). Στην ίδια
το Παραπέτασµα (Ιούνιος 1951-Ιούνιος 1953),
µε διευθυντή τον Γρηγόριο Γραµµατικό-
παράγοντας
κατηγορία πρέπει να ενταχθούν και
τα πέντε βιβλιαράκια των εκδόσεων πουλο.70 Είναι το πρώτο µιας σειράς καθαυ-
«Μαρµαρυγή» (1952), που τό αντικοµµουνιστικών περιοδικών,71 τα Από το 1947, η ανάµειξη των ΗΠΑ στην ελ-
αναφέρονται κυρίως στην ΕΣΣ∆ και
εµφανίζονται ως µελέτες «άγγλου οποία µε βάση τη θεµατολογία και την οπτι- ληνική πολιτική είναι άµεση, διαρκής και
δηµοσιολόγου» ή του –πιθανότατα κή τους µπορούν να θεωρηθούν εκπρόσω- καθοριστική, καλύπτοντας τοµείς όπως η
ανύπαρκτου– «Ινστιτούτου S. King-
Hall», καθώς και τα 44 φυλλάδια της
ποι στην Ελλάδα της «σοβιετολογίας», κλά- χάραξη της οικονοµικής πολιτικής, η ανα-
σειράς «Πολιτική και Κοινωνική δου ο οποίος γνωρίζει άνθηση στα αµερικα- διοργάνωση του στρατού και της αστυνο-
Βιβλιοθήκη» (1960-1963), µε νικά πανεπιστήµια στις αρχές του Ψυχρού µίας, το εκλογικό σύστηµα, οι διεθνείς σχέ-
ανάλογο περιεχόµενο. Επίσης, παρά
τις ιδιαιτερότητές του, και το Πολέµου. σεις και η εργατική πολιτική, και διαµορ-
περιοδικό Γνώσεις (1958-1959). Το Πίσω από το Παραπέτασµα, όπως και φώνοντας ένα καθεστώς πρωτοφανές για µη
τα διάδοχα περιοδικά έχουν βαρύνουσα ση- αποικιακό κράτος.
Για το πώς κατασκευάζεται µια
72.

τέτοια «εταιρεία», η Ελληνική
Επιµορφωτική Εταιρεία, από το
υπουργείο Προεδρίας και την ΚΥΠ,
βλ. την αποκαλυπτική µελέτη του
Ιωάννη ∆. Στεφανίδη «…Η
δηµοκρατία δυσχερής; Η ανάπτυξη
των µηχανισµών του
“αντικοµµουνιστικού αγώνος” 1958-
1961», Μνήµων, τ. 29, 2008, σ. 199-
239, ιδίως σ. 222-226. Βλ. και
Παύλος Πετρίδης, Εξουσία και
παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-
1967), ό.π.
µασία για έναν ακόµα λόγο: η έκδοσή τους
εντάσσεται σε ένα σχέδιο «µαύρης προπα-
γάνδας»: ως εκδότες τους εµφανίζονται ποι-
κιλώνυµοι «µορφωτικοί» οργανισµοί ή «εται-
ρείες», όπως η «Εταιρεία Ελληνικών Εκδό-
σεων», η «Ελληνική Επιµορφωτική Εται-
ρεία» ή το «∆ηµοκρατικό Ινστιτούτο Αθη-
νών», ανύπαρκτοι στην πραγµατικότητα και
δηµιούργηµα των µυστικών υπηρεσιών του
ελληνικού κράτους (βλ. εδώ, σ. 28).72
Κόκκινο νήµα, σταθερός στόχος που δια-
περνά την αµερικανική παρέµβαση, παρά τις
διαφοροποιούµενες απόψεις και τις µετα-
βαλλόµενες τακτικές, είναι ο αποκλεισµός
των κοµµουνιστών από την εξουσία. Ο ελ-
ληνικός Εµφύλιος αντιµετωπίζεται από τους
Αµερικανούς σχεδιαστές της διεθνούς πολι-
τικής σαν «δοκιµαστικός σωλήνας» για την
παγκόσµια µάχη κατά του κοµµουνισµού,
σύµφωνα µε τη φράση του Λόυ Χέντερσον,
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
διευθυντή του Γραφείου Μέσης Ανατολής
του Στέητ Ντηπάρτµεντ, στα τέλη του 1947.
Η πολιτική αυτή συνδυάζεται µε τη διατή-
ρηση του κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος
και την επιδίωξη της συµµετοχής του Κέ-
ντρου στην κυβέρνηση. Ο υπουργός Εξω-
τερικών Τζωρτζ Μάρσαλ, σε οδηγίες του
προς τον αρχηγό της Αµερικανικής Οικονο-
µικής Αποστολής στην Ελλάδα (AMAG)
Ντουάιτ Γκρίσγουολντ, στις 11.7.1947, γρά-
φει: «Το ιδεώδες θα ήταν τα µέλη της [ελλη-
νικής] κυβέρνησης να επιλεγούν από τα κόµ-
µατα και της Αριστεράς και του Κέντρου και
της ∆εξιάς, να µην είναι όµως τόσο αριστεροί
που να είναι διατεθειµένοι να κάνουν παρα-
χωρήσεις ή διαπραγµατεύσεις µε τους κοµ-
µουνιστές ούτε τόσο δεξιοί που να αρνούνται
τη συνεργασία µε µη κοµµουνιστές για το κα-
λό της Ελλάδας».73
Η επιδίωξη αυτή δεν πρέπει να αναχθεί τό-
σο σε µια –φθίνουσα ταχύτατα εκείνη την
εποχή άλλωστε– φιλελεύθερη παράδοση της
εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, όσο στους
όρους µε τους οποίους αναπαρίσταται ο ελ-
ληνικός Εµφύλιος, και γενικότερα ο Ψυχρός
Πόλεµος, στο λόγο της αµερικανικής κυ-
βέρνησης: οι ΗΠΑ εµφανίζονται ως υπέρ-
µαχος της δηµοκρατίας και της ελευθερίας,
στη γιγαντοµαχία του ελεύθερου κόσµου µε
τον ολοκληρωτισµό·74 µια δικτατορία, αλλά
ακόµη και µια αυταρχική, διεφθαρµένη και
υπερδεξιά κυβέρνηση στην Ελλάδα δύσκο-
λα συµβαδίζει µε την εικόνα αυτή.
Η CIA, οι µυστικές επιχειρήσεις και το
δίκτυο «Stay Behind»
Στις αρχές του 1945, ο στρατηγός Ουίλιαµ
Ντόνοβαν, επικεφαλής του Office of Strategic
Services (προδρόµου της CIA), σε οδηγίες
του καθορίζει ότι το κύριο αντικείµενο των
επιχειρήσεων πληροφοριών στην Ελλάδα εί-
ναι πλέον η δράση των κοµµουνιστών, ενώ
στις 2 Ιουλίου 1947 το Στέητ Ντηπάρτµεντ
παραγγέλλει στην πρεσβεία των Αθηνών να
υποβάλλει µηνιαίες αναφορές για την κοµ-
µουνιστική δραστηριότητα.75
Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 δηµι-
ουργείται ο σταθµός της CIA των Αθηνών,
µε επικεφαλής τον Τοµ Καραµεσίνη.76 Γρή-
γορα εξελίσσεται σε έναν από τους µεγαλύ-
τερους σταθµούς της CIA σε όλο τον κόσµο,
στον οποίο στέλνονται πρώτης γραµµής στε-
λέχη. Ασχολείται, µεταξύ άλλων, µε την κα-
τασκοπεία, τη συλλογή πληροφοριών από φυ-
γάδες των γειτονικών «λαϊκών δηµοκρατιών»,
τη διείσδυση στο ελληνικό εργατικό κίνηµα,
καθώς και την παρακολούθηση Ελλήνων, Ελ-
ληνοαµερικανών και Αµερικανών που δια-
µαρτύρονται για την ανελευθερία στην Ελ-
λάδα.77 Η CIA χρησιµοποιεί ακόµη την Ελ-
λάδα ως επιχειρησιακή βάση για την προε-
τοιµασία παραστρατιωτικών και προπαγαν-
διστικών ενεργειών στην Ανατολική Ευρώ-
πη. Γνωρίζουµε, λ.χ., ότι Αλβανοί φυγάδες
και Έλληνες µειονοτικοί εκπαιδεύονται στρα-
τιωτικά στην Ελλάδα στις διαδοχικές αποτυ-
χηµένες επιχειρήσεις για την ανατροπή του
Εµβέρ Χότζα που σχεδίασαν η CIA και οι βρε-
τανικές µυστικές υπηρεσίες, το 1949-1953.78
Ακόµα, τον Αύγουστο του 1956, στο πλαίσιο
39
Εικ. (αριστ.): Στις 2 Ιουνίου 1951, ο Αµερικανός
πρεσβευτής Τζων Πιουριφόι επισκέπτεται τον
πρωθυπουργό Σοφοκλή Βενιζέλο στο πολιτικό του
γραφείο, φορώντας κοντοµάνικο µπλουζάκι. Το
γεγονός, έξω από κάθε πρωτόκολλο και εθιµοτυπία,
έµεινε στην Ιστορία σαν ακραίο δείγµα αποικιακής
συµπεριφοράς («Τα Νέα», 3.6.1951).
Εικ. (δεξιά): «Χαρούµενα παιδικά χαµόγελα
υποδέχονται την καθηµερινή µερίδα αµερικανικού
γάλακτος», στα Αρφαρά Μεσσηνίας. Φωτογραφία
του Maynard Owen Williams («The National
Geographic Magazine», τ. 96, τεύχ. 6, ∆εκέµβριος
1949).
73.
Foreign Relations of the United
States (FRUS) 1947, τ. 5: The Near
East and Africa, United States
Government Printing Office,
Ουάσινγκτον 1971, σ. 221.
74.
Μία από τις πρώτες δηµόσιες
αποκρυσταλλώσεις της αντίληψης
αυτής εντοπίζεται στην εξαγγελία
του ∆όγµατος Τρούµαν από τον
Αµερικανό πρόεδρο (12.3.1947).
75.
L. Wittner, Η αµερικάνικη
επέµβαση στην Ελλάδα 1943-1949,
ό.π., σ. 198.
76.
Ο Ελληνοαµερικανός
Καραµεσίνης, πρώην στέλεχος του
OSS και επιτετραµµένος της
αµερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα
για ζητήµατα ασφαλείας, θα
αναδειχθεί τις επόµενες δεκαετίες σε
πρόσωπο-κλειδί για τις µυστικές
επιχειρήσεις της CIA, µε
αποκορύφωµα την ανατροπή του Σ.
Αλιέντε το 1974.
77.
Aναλυτικά, L.Wittner, Η
αµερικανική επέµβαση στην Ελλάδα
1943-1949, ό.π., σ. 198-199.
78.
Γνωστές µε την ονοµασία
«Operation Valuable». Βλ. Sarah-
Jane Corke, US Covert Operations in
the Cold War: Truman, Secret
Warfare and the CIA, 1945-53,
Routledge, Λονδίνο 2007, σ. 82-100·
για την Ελλάδα, σ. 3, 20, 21, 172
(σηµ. 94), σ. 200 (σηµ. 82). Βλ. και
τη µαρτυρία του Nikolaos A.
Stavrou («Searching for a Brother
Lost in Albania’s Gulag»,
Mediterranean Quarterly, τ. 19,
τεύχ. 2, άνοιξη 2008, σ. 47-81), ο
αδελφός του οποίου, Γρηγόρης,
βρήκε το θάνατο µετέχοντας στην
επιχείρηση, το 1953.
79.
Ως αποστολείς εµφανίζονταν
ιδιώτες, εκδοτικοί οίκοι ή
«µορφωτικοί» οργανισµοί. Βλ. John
P. C. Matthews, «The West’s Secret
Marshall Plan for the Mind»,
International Journal of Intelligence
and CounterIntelligence, τ. 16, τεύχ.
3, 2003, σ. 412.
40
Τo πασχαλινό φύλλο της εφηµερίδας των ΛΟΚ, το
1949. Τα ΛΟΚ αποτελούν τον ελληνικό µυστικό
στρατό του αντικοµµουνιστικού παραστρατιωτικού
δικτύου Stay Behind (Gladio), που δηµιουργούν σε
όλη την Ευρώπη η CIA, η Μ16 και το ΝΑΤΟ
(Κέντρο Ιστορικής Τεκµηρίωσης «Πολίτης»).
Gladio ονοµαζόταν το ιταλικό
80.
παρακλάδι, που αποκαλύφθηκε
πρώτο το 1990, για το οποίο έγιναν
γνωστά τα περισσότερα στοιχεία· γι’
αυτό συχνά όλο το δίκτυο
αναφέρεται µε αυτή την ονοµασία.
Βλ. Daniele Gasner, Οι µυστικοί
81.
στρατοί του ΝΑΤΟ. Η επιχείρηση
Gladio και η τροµοκρατία στη ∆υτική
Ευρώπη, Antilogos, Αθήνα 2007·
παρά τις αναπόφευκτες –καθώς τα
αρχεία παραµένουν κλειστά–
τεκµηριωτικές αδυναµίες και κάποια
σφάλµατα, είναι η πιο συνεκτική
παρουσίαση του ζητήµατος.
Κατάσταση µε τα δροµολόγια του κινητού
συνεργείου προβολών της USIS στον νοµό Σερρών,
Νοέµβριος 1952 (Συλλογή Κωστή Λογοθέτη).
Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
µυστικός στρατός του δικτύου είναι οι Λό-
χοι Ορεινών Καταδροµών (ΛΟΚ) που ιδρύο-
νται το 1946, µε διοικητή τον γαµπρό του
Παπάγου Ανδρέα Καλίνσκη, ενώ επικουρι-
κό ρόλο παίζουν τα Τάγµατα Εθνικής Ασφα-
λείας (ΤΕΑ). Άλλα στοιχεία υποδεικνύουν
ότι στη διαδικασία εµπλέκεται ο Ιερός ∆ε-
σµός Ελλήνων Αξιωµατικών (Ι∆ΕΑ), στον
οποίο οι Αµερικανοί στέλνουν χρήµατα, οπλι-
σµό και εφόδια.84 Οι µάλλον πενιχρές πλη-
ροφορίες που διαθέτουµε, πάντως, συνάδουν
πλήρως µε τα στοιχεία για τη δοµή του Stay
Behind σε άλλες χώρες, καθώς µιλούν για
αποθήκευση σε κρυψώνες όπλων και ασυρ-
µάτων, που θα αξιοποιούνταν µετά τη σο-
βιετική εισβολή, οπότε ο επιχειρησιακός
υπεύθυνος του σταθµού της CIA θα ανέβαι-
νε στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας, µαζί µε
µονάδες των ΛΟΚ και των ΤΕΑ.85
H προώθηση των αµερικανικών αξιών:
η δράση της USIS στην Ελλάδα
Από τα χρόνια του Β’ Παγκόσµιου Πολέµου,
τµήµατα του Office of War Information ανα-
πτύσσονται εκτός ΗΠΑ µε την ονοµασία
USIS (United States Information Service)
και αποστολή την προώθηση της αµερικα-
νικής πολιτικής και κουλτούρας στο εξωτε-
ρικό. Η USIS, η οποία θα συστεγάσει υπη-
ρεσίες πληροφοριών και µορφωτικές σχέ-
του µυστικού σχεδίου ταχυδρόµησης δυτι-
κών βιβλίων σε διανοουµένους και άλλους
πολίτες της Ανατολικής Ευρώπης, που ορ-
γάνωσαν η CIA και το Free Europe Press (πα-
ρακλάδι του Radio Free Europe), η Αθήνα εί-
ναι µία από τις οχτώ ευρωπαϊκές πόλεις απ’
όπου αποστέλλονται βιβλία.79
Μία από τις δραστηριότητες της CIA στη
χώρα µας είναι η οργάνωση του ελληνικού
τµήµατος του Stay Behind ή Gladio,80 παρα-
στρατιωτικού δικτύου που δηµιουργούν η
CIA και η βρετανική M16 σε συνεργασία µε
το ΝΑΤΟ, στα τέλη της δεκαετίας του 1940.81
Το δίκτυο, «ένα από τα καλύτερα κρυµµένα µυ-
στικά του Ψυχρού Πολέµου» κατά το Στέητ
Ντηπάρτµεντ,82 δηµιουργήθηκε για την αντι-
µετώπιση ενδεχόµενης σοβιετικής εισβολής,
αναµείχθηκε ωστόσο άµεσα στην εσωτερική
πολιτική κάθε χώρας, δρώντας κατά των κοµ-
µουνιστικών κοµµάτων, συνεργαζόµενο µε
ακροδεξιές οργανώσεις και εµπλεκόµενο σε
υποθέσεις τροµοκρατίας.
Ο ελληνικός κλάδος του Stay Behind ονο-
µάζεται «Προβιά» ή «Κόκκινη Προβιά».83
Σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις, ο ελληνικός
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
σεις, χρησιµοποιώντας τον πολιτισµό ως ερ-
γαλείο προπαγάνδας, αναβαθµίζεται τον Αύ-
γουστο του 1953, επί προεδρίας Αϊζενχάου-
ερ, και ονοµάζεται USIA (United States
Information Agency).
Τα πρώτα χρόνια της παρουσίας της στην
Ελλάδα,86 στα τέλη της δεκαετίας του 1940,
η USIS συγχωνεύεται µε το τµήµα πληρο-
φοριών της AMAG και αφιερώνεται κυρίως
στην προβολή του Σχεδίου Μάρσαλ.87 Τα κε-
ντρικά γραφεία της βρίσκονται στην Αθήνα,
παραρτήµατα στη Θεσσαλονίκη και την Πά-
τρα, ενώ υποπαραρτήµατα στα κέντρα της
ECA (European Cooperation Administration)
στη Φλώρινα, τα Ιωάννινα, την Κοµοτηνή,
τη Λαµία, τη Λάρισα, τον Πειραιά και την
Τρίπολη. Στην USIS, ακόµα, υπάγονται οι
σταθµοί της Φωνής της Αµερικής (VOA): η
Ελλάδα, για την οποία αναπτύσσεται το
Project Dog, είναι, µαζί µε το Μόναχο, τον
Περσικό Κόλπο, την Οκινάουα και τις Φι-
λιππίνες, µία από πέντε περιοχές όπου υπάρ-
χουν, στις αρχές τις δεκαετίας του 1950, ανα-
µεταδότες της VOA εκτός ΗΠΑ.
Καθώς ο αντιαµερικανισµός συνιστά κύ-
ρια αιχµή της διεθνούς κοµµουνιστικής προ-
παγάνδας, στόχος της USIS είναι η παρου-
σίαση των ΗΠΑ ως χώρας της ελευθερίας
και της ευηµερίας, η ανάδειξη του ηγετικού
τους ρόλου και η έξαρση της σηµασίας της
αµερικανικής βοήθειας για την Ελλάδα.
Έτσι, λ.χ., η «Πορεία προς την Ελευθερία»,
πρόγραµµα πληρωµένων καταχωρίσεων και
στις τέσσερις εφηµερίδες της Θεσσαλονίκης
στα τέλη του 1952, έχει στόχο να δείξει ότι
οι ΗΠΑ και η Ελλάδα είναι σύµµαχοι στην
υπόθεση της ελευθερίας και ότι τα κοινά
τους ιδανικά τα εκφράζει η Οικουµενική
∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Ανθρώ-
που. Οι καταχωρίσεις εστιάζονται εικονο-
γραφικά στα δικαιώµατα του παιδιού, κα-
θώς εκτιµάται ότι αυτά «θα γίνουν πολύ θερ-
µότερα αποδεκτά». Η έµφαση δίνεται στις
θετικές όψεις της ελευθερίας που πραγµα-
τώνονται στις ΗΠΑ, ωστόσο η τελευταία από
τις 14 καταχωρίσεις αναφέρεται στη Σοβιε-
τική Ένωση και τον Ψυχρό Πόλεµο.88
Βιβλιοθήκες και πρόγραµµα µετα-
φράσεων. Η έκδοση και το σπονσοράρισµα
εντύπων (Αµερικανική εφηµερίς, Ελεύθερος
κόσµος, Εθνική Άµυνα), καθώς και η παρα-
41
Η Βιβλιοθήκη της USIS στην οδό Σταδίου, στην
Αθήνα. Φωτογραφία του Maynard Owen Williams.
Στη λεζάντα διαβάζουµε: «Εκατοντάδες Έλληνες για
τους οποίους η Αµερική είναι µια µαγική λέξη
επισκέπτονται κάθε βδοµάδα τη βιβλιοθήκη της
USIS» («The National Geographic Magazine»,
τ. 96, τεύχ. 6, ∆εκέµβριος 1949).
82.
Βλ.http://www.america.gov/st/
pubsenglish/2006/January/20060120
111344atlahtnevel0.3114282.html#i
xzz0PV8BozGe, όπου το Στέητ
Ντηπάρτµεντ επιβεβαιώνει την
ύπαρξη του σχεδίου.
83.
Στο ίδιο.
Το αναφέρει ο Cristopher
84.
Simpson, Blowback. America’s
Recruitment of Nazis and Its Effects
on the Cold War, Weidenfeld &
Nicolson, Nέα Υόρκη 1988, σ. 81-82,
παραπέµποντας σε αποχαρακτηρι-
σµένα άκρως απόρρητα έγγραφα του
αµερικανικού στρατού που
απόκεινται τώρα στα Εθνικά Αρχεία
των ΗΠΑ (NARA).
85.
Βλ. Αλέξης Παπαχελάς, Ο βιασµός
της ελληνικής δηµοκρατίας,
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα
1997, σ. 24-26.
86.
Χάρη στην έρευνα του Γιάννη Στε-
φανίδη, µε τη συνδροµή του Χάγκεν
Φλάισερ, διαθέτουµε εµπεριστα-
τωµένη εικόνα για τη δράση της
USIS-USIA στην Ελλάδα. Βλ. Ioannis
D. Stefanidis, «Telling America’s
story: US propaganda operations and
Greek public reactions», Journal of
the Hellenic Diaspora, τ. 30, τεύχ. 1,
2004, σ. 39-95· του ίδιου, Stirring the
Greek Nation, ό.π., ιδίως σ. 253-275,
όπου παρατίθενται και σχολιάζονται
έρευνες της ελληνικής κοινής γνώµης
που είχε παραγγείλει η USIS τα έτη
1950-1965.
87.
Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην
προβολή, µε κινητά συνεργεία,
ταινιών του Σχεδίου Μάρσαλ.
Πλήρης φιλµογραφία από τη Linda R.
Christenson στο www.marshallfilms.
org/mpf.asp. Στην ιστοσελίδα του
Γερµανικού Ιστορικού Μουσείου
µπορεί να παρακολουθήσει κανείς 22
από τις ταινίες αυτές, µεταξύ των
οποίων και η ελληνικού
ενδιαφέροντος «The Story of Koula»
(www.dhm.de/filmarchiv).
88.
Παράλληλα, η βιβλιοθήκη της
USIS Θεσσαλονίκης µοιράζει 17.000
αντίτυπα του φυλλαδίου The March
of Freedom, µε ανάλογο περιεχόµενο.
Τµήµα της καµπάνιας ήταν και η
µελέτη της αποτελεσµατικότητάς
της, που πραγµατοποίησε επιτελείο
Αµερικανών επιστηµόνων µε 2.238
συνεντεύξεις στη Θεσσαλονίκη και
την Πάτρα. Βλ. Leo Bogart,
«Measuring the effectiveness of an
overseas information campaign: Α
case history», The Public Opinion
Quarterly, τ. 21, τεύχ. 4, χειµώνας
1957-1958, σ. 475-498.
42 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

λο «[Η] Σύγχρονη Αµερική»: η πρώτη περι-

λαµβάνει έργα λογοτεχνίας και κυκλοφορεί
από τις εκδόσεις Ατλαντίς-Πεχλιβανίδης
(1957 κ.ε.), ενώ η δεύτερη, των εκδόσεων
Φέξη, περιλαµβάνει και εκλαϊκευµένες µε-
λέτες για την αµερικανική τέχνη, το δίκαιο
κλπ. (1964 κ.ε.).

Το δίκτυο προσώπων. Ιδιαίτερη µέρι-

Η Κούλα, ένα από τα αµερικανικά µουλάρια που
ήρθαν στην Ελλάδα στο πλαίσιο της αµερικανικής
βοήθειας, κατέστη θρυλική, καθώς έγινε µέχρι και
φιλµ µε τίτλο «The Story of Koula» (Deutsches
Historisches Museum, Βερολίνο).
89.
Peter S. Jennison, «American
books in Europe», Library Trends, τ.
5, τεύχ. 1: American books abroad,
Ιούλιος 1956, σ. 84-85.
90.
Στέφανος Πεσµαζόγλου,
Εκπαιδευτικές ανταλλαγές και
τεχνική βοήθεια στη µεταπολεµική
Ελλάδα. Η διπλωµατία των
εκσυγχρονιστικών ιδεών, Αντ.
Σάκκουλας, Αθήνα-Κοµοτηνή 1995,
σ. 63.
217 από τους συµµετέχοντες τα
91.
γωγή ταινιών και ενηµερωτικών φυλλαδίων
µε έµφαση στη βοήθεια των ΗΠΑ και την
ελληνοαµερικανική συνεργασία αποτελούν
βασικό τοµέα ενασχόλησης της USIS. Εκτός
από αυτά, όµως, κεντρικό ρόλο στη δραστη-
ριότητά της παίζουν οι βιβλιοθήκες της και
το πρόγραµµα µετάφρασης αµερικανικών βι-
βλίων που εκδίδονται από εγχώριους εκδό-
τες: «τα βιβλία ως όπλα», επιγράφει ο ανώ-
τερος αξιωµατούχος της υπηρεσίας Wilson
Dizard το σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου του
για την ιστορία της USIA.
Η βιβλιοθήκη της USIS (στα τέλη της δε-
καετίας του 1950 λειτουργούν 161 βιβλιο-
θήκες σε 65 χώρες) παίζει ρόλο ευρύτερου
πληροφοριακού κέντρου, όπου οι επισκέπτες
παίρνουν πληροφορίες για τη δυνατότητα
σπουδών στις ΗΠΑ και τον αµερικανικό πο-
λιτισµό, παρακολουθούν µαθήµατα αγγλι-
κών κ.ο.κ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950,
τέτοιες βιβλιοθήκες λειτουργούν στην Αθή-
µνα αποδίδεται στη δηµιουργία δικτύων προ-
σώπων, ιδίως όσων θεωρούνται διαµορφω-
τές της κοινής γνώµης, τα οποία επιδιώκε-
ται εν συνεχεία να λειτουργήσουν ως «το-
πικοί προπαγανδιστές» των ΗΠΑ, µε τη στε-
νή ή την ευρύτερη έννοια.
Θεσµικά, ο βασικός µοχλός είναι δύο προ-
γράµµατα. Πρώτον, οι υποτροφίες Fulbright,
µε τις οποίες Αµερικανοί ερευνητές, φοιτη-
τές, καθηγητές κ.ά. διεξάγουν έρευνα σε κά-
ποια χώρα, και το αντίστροφο. Από το 1949,
οπότε εγκαινιάζεται το πρόγραµµα, µέχρι τα
τέλη της δεκαετίας του 1960, πάνω από 1.000
Έλληνες πηγαίνουν στις ΗΠΑ και περίπου
800 Αµερικανοί έρχονται στην Ελλάδα µε αυ-
τό.90 ∆εύτερον, το Foreign Leader Program,
µε το οποίο νεαροί, που εκτιµάται ότι θα πρω-
ταγωνιστήσουν τα επόµενα χρόνια στην πο-
λιτική ζωή της χώρας τους, καλούνται, έπει-
τα από επιλογή της πρεσβείας, για έναν ως
τρεις µήνες στις ΗΠΑ, όπου πραγµατοποι-
ούν επαφές, παρακολουθούν σεµινάρια, επι-
σκέπτονται αξιοθέατα και οργανισµούς.91 Ο
Κωνσταντίνος Καραµανλής (∆εκέµβριος
1951-Φεβρουάριος 1952),92 ο Γεώργιος Ράλ-

έτη 1949-2004 έγιναν αργότερα
πρωθυπουργοί ή αρχηγοί κράτους
στη χώρα τους. Ανάµεσά τους, ο
Βίλυ Μπραντ, ο Χέλµουτ Σµιτ, ο
Βαλερύ Ζισκάρ ντ’ Εστέν, ο Ανουάρ
Σαντάτ, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο
Τόνυ Μπλαιρ, ο Χαµίντ Καρζάι κ.ά.
92.
Υπενθυµίζω την οπτική των
οργανωτών του προγράµµατος: «Ο
ιδεώδης επισκέπτης που µετέχει στο
πρόγραµµα είναι εκείνος που
πρόκειται να γίνει πρωθυπουργός
της χώρας του τα επόµενα πέντε ή
δέκα χρόνια», γράφει ο W. Dizard,
και αναφέρει ως «εντυπωσιακό
παράδειγµα καλής επιλογής» την
Ελλάδα, όπου το 1955 ο νέος
πρωθυπουργός και τρεις υπουργοί
είχαν µετάσχει στο πρόγραµµα. Βλ.
Wilson Dizard, Τhe Strategy of
Truth. The Story of the U.S.
Information Service, Public Affairs
Press, Ουάσινγκτον 1961, σ. 156.
να, την Πάτρα, τη Θεσσαλονίκη και την Κα-
βάλα.
Το µεταφραστικό πρόγραµµα της USIS το
διάστηµα 1953-1955 χρηµατοδότησε τη µε-
τάφραση στα ελληνικά περίπου 45 τίτλων.89
∆εν διαθέτουµε πιο συγκεκριµένα στοιχεία,
ωστόσο µια περιδιάβαση στην ελληνική εκ-
δοτική παραγωγή µάς υποδεικνύει αρκετούς
τόµους των εκδόσεων Ίκαρος, καθώς και
δυο µεταγενέστερες σειρές που εντάσσονται
στο πρόγραµµα. Και οι δύο σειρές έχουν τίτ-
Το 1951-1952 ο Κωνσταντίνος Καραµανλής θα παραµείνει ένα τρίµηνο στις
ΗΠΑ, στο πλαίσιο του Foreign Leader Program. Το γεγονός, που
παραµένει σχεδόν άγνωστο, αξίζει να εξεταστεί στο πλαίσιο της µεγάλης
συζήτησης για το ρόλο των Αµερικανών στην ανάδειξή του ως πρωθυπουργού,
λίγα χρόνια αργότερα. Εδώ, σε επίσηµη επίσκεψή του στις ΗΠΑ, ως
πρωθυπουργός πλέον, µαζί µε τον (διπλωµάτη) Γιώργο Σεφέρη, στον ΟΗΕ,
22.11.1956 (Φ.Α. Ιδρύµατος Κωνσταντίνος Γ. Καραµανλής).
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
λης (1953 και 1958), ο Αχιλλέας Γεροκω-
στόπουλος (1953), ο Κωνσταντίνος Τσάτσος
(1952), ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (1959)
και η Ελένη Βλάχου είναι µερικοί από τους
πολλαπλάσιους Έλληνες που µετείχαν στο
πρόγραµµα τη δεκαετία του 1950.93
Πέραν του θεσµικού διαύλου, οι προσω-
πικές επαφές µε δηµοσιογράφους, διευθυ-
ντές και εκδότες εφηµερίδων παίζουν καθο-
ριστικό ρόλο. Το κλίµα περιγράφει γλαφυρά
ο διαπρεπής Αµερικανός επικοινωνιολόγος
Leo Bogart, σε µελέτη που εκπόνησε το 1954
έπειτα από ανάθεση της USIA: «Στείλαµε αυ-
τοκίνητα στους έξι σηµαντικότερους εκδότες
εφηµερίδων της Βορείου Ελλάδας και τους φέ-
ραµε στη Θεσσαλονίκη, µε πληρωµένο το ξε-
νοδοχείο τους […]. Το [Αµερικανικό] Ναυτι-
κό συνεργάστηκε άψογα. Τους δώσαµε δελτία
Τύπου στα ελληνικά και οργανώσαµε συνε-
ντεύξεις µε Ελληνοαµερικανούς πάνω στα
πλοία. Σίγουρα, εκείνο που τους έκανε µεγα-
λύτερη εντύπωση ήταν το πλοίο που φάνταζε
σαν πλωτή πολιτεία και οι πρες κόνφερανς µε
τον ναύαρχο. Όλοι οι εκδότες φωτογραφήθη-
καν µε τον ναύαρχο. Επίσης παρατήρησαν,
παρ’ όλο που δεν σκέφτηκαν ότι το είχαµε ορ-
γανώσει από πριν, τα ορφανά Ελληνόπουλα
που ανέβαιναν στα πλοία για µικρές γιορτές,
τους Έλληνες επισκέπτες, καθώς και το γεγο-
νός ότι Νέγροι και Λευκοί ναύτες δούλευαν
πλάι πλάι πάνω στο πλοίο. Όταν κατέβηκαν
από το πλοίο, τους δώσαµε όλες τις φωτογρα-
φίες που είχαν βγάλει, τις καλύτερες από τις
οποίες τις είχαµε κορνιζάρει για την κάθε εφη-
µερίδα. Σίγουρα, όταν επιστρέψουν στην πό-
λη τους θα γράψουν για την αµερικανική ναυ-
τική ισχύ, τη φροντίδα των Αµερικανών για
κάθε ναυτικό πάνω στο πλοίο, τη θαυµαστή
µείξη εθνικοτήτων και φυλών πάνω στο πλοίο,
τους Νέγρους94 που χειρίζονται ηλεκτρονικό
εξοπλισµό».95
Τα πειράµατα ψυχολογικού πολέµου
σε κρατούµενους κοµµουνιστές. Ο κα-
θηγητής Richard Voyles Burks φτάνει στην
Ελλάδα το 1952, µε το πρόγραµµα Fulbright,
όπως γνωρίζουµε χάρη στην έρευνα του Χά-
γκεν Φλάισερ.96 Με τη βοήθεια των ελληνι-
κών αρχών, έρχεται σε επαφή µε πολιτικούς
κρατουµένους σε δέκα φυλακές, ιδίως τις
Φυλακές Αβέρωφ. Εκεί πραγµατοποιεί 593
συνεντεύξεις µε ερωτηµατολόγιο, µε «µετα-
µεληθέντες» κοµµουνιστές, επιδιώκοντας να
προσδιορίσει το «στατιστικό προφίλ» του
Έλληνα κοµµουνιστή (κοινωνική καταγω-
γή, ηλικία, µόρφωση κλπ.). Ο Burks συνο-
ψίζει τα αποτελέσµατα σε ένα άρθρο του το
1955, ενώ θα τα χρησιµοποιήσει και στο µε-
ταγενέστερο βιβλίο του για τον κοµµουνι-
σµό στην Ανατολική Ευρώπη. 97
Η αλληλογραφία του καθηγητή µε το Στέ-
ητ Ντηπάρτµεντ µας αποκαλύπτει πως η
έρευνά του συνδέεται µε ένα πρόγραµµα
«ψυχολογικού πολέµου». 98 Γράφει στον
Robert P. Joyce, του Eπιτελείου Σχεδιασµού
Πολιτικής (Policy Planning Staff) του Στέ-
ητ Ντηπάρτµεντ, στις 27 Αυγούστου 1952:
«Ίσως ακόµα πιο σηµαντικό από το στατιστι-
κό προφίλ είναι ένα πρόγραµµα που βοήθησα
την USIS να ξεκινήσει και αφορά την προπα-
γανδιστική δουλειά στις ελληνικές φυλακές,
όπου κρατούνται περίπου το 50% των στελε-
χών του ΚΚΕ. Ανακάλυψα ότι το συνηθισµέ-
νο ποσοστό απωλειών του ΚΚΕ είναι πολύ
υψηλό, πιθανόν µέχρι και 40%, και νοµίζω
ότι θα ήταν ενδιαφέρον να δούµε εάν τα ποσο-
στά αυτοµόλησης και παρέκκλισης µπορούν
να αυξηθούν µε τη χρήση µεθόδων ψυχολογι-
κού πολέµου. Οι µέθοδοι που µάθαµε µε τη
δουλειά στις ελληνικές φυλακές µπορούν να
βρουν εφαρµογή και σε άλλα κοµµουνιστικά
κόµµατα.
Με τη βοήθεια του κ. Yost,99 αξιωµατούχοι
της USIS και εγώ ξεκινάµε ένα πειραµατικό
πρόγραµµα στις Φυλακές Αβέρωφ (Αθήνα).
Το πρόγραµµα θα συνεχιστεί για άλλους έξι
µήνες. Θα εξετάσουµε πόση αποδιοργάνωση
και ηττοπάθεια µπορεί να προκληθεί από ει-
δικά ετοιµασµένα φυλλάδια και άλλους ψυ-
χολογικούς µηχανισµούς […]».100
Στη συνέχεια, ο Burks ζητάει τη συνεργα-
σία USIS, OIR (Οffice of Intelligence Research)
43
93.
Οι πληροφορίες για τους περισσό-
τερους από τον επίσηµο δικτυακό
τόπο του Foreign Leader Program.
Για τον Γεροκωστόπουλο, από
συνέντευξη του Γ. Ράλλη στην ΕΡΤ,
βλ. http://www.ert-archives.gr/
wpasV2/public/p02view.aspx?titleid=
4782&action=mView&mst=00:00:00
:00. Πρβλ. και Γεώργιος Ράλλης,
Πολιτικές εκµυστηρεύσεις 1950-1989,
Προσκήνιο, Αθήνα 1990, σ. 22.
Ευχαριστώ θερµά την Κατερίνα
Λαµπρινού για την επισήµανση. Για
τη Βλάχου, βλ. Wilson P. Dizard,
Inventing Public Diplomacy: The
Story of the U.S. Information
Agency, Lynne Rienner Publishers,
Boulder, Colorado 2004.
94.
Το ζήτηµα των Νέγρων θεωρείται
αχίλλειος πτέρνα των ΗΠΑ, καθώς η
σοβιετική πλευρά τονίζει
συστηµατικά τη φυλετική
καταπίεση στον αµερικανικό Νότο.
95.
Leo Bogart (σε συνεργασία µε την
Agnes Bogart), Premises for
Propaganda, Free Press, Νέα Υόρκη
1976.
96.
Βλ. Χάγκεν Φλάισερ, «Μακρόνησος
1950: πρότυπο για τη Γερµανία του
Ψυχρού Πολέµου; Αµερικανικοί προ-
βληµατισµοί και συνταγές για τη δη-
µοκρατική “αναµόρφωση”», στο Ιστο-
ρικό τοπίο και ιστορική µνήµη. Το πα-
ράδειγµα της Μακρονήσου, Φιλίστωρ,
Αθήνα 2000, σ. 211-213, 223-224.
97.
R. V. Burks, «Statistical Profile of
the Greek Communist», The Journal
of Modern History, τ. 27, τεύχ. 2,
Ιούνιος 1955, σ. 153-158· του ίδιου,
The Dynamics of Communism in
Eastern Europe, Princeton
University Press, Πρίνστον Ν.Τζ.
1961. Την εποχή αυτή (1961-1965) ο
Burks είναι διευθυντικό στέλεχος
του Radio Free Europe, στο Μόναχο.
98.
Η συµµετοχή των επιστηµόνων,
ατοµικά και θεσµικά, αποτελεί θεµε-
λιώδες στοιχείο του «ψυχολογικού
πολέµου» – από το πρόγραµµα Troy
µέχρι τις ερευνητικές οµάδες για τη
µελέτη του κοµµουνισµού στο
Χάρβαρντ, το Πρίνστον κ.α. Βλ.,
ενδεικτικά, Ron Robin, The Making
of the Cold War Enemy: Culture and
Politics in the Military-Intellectual
Complex, Princeton University Press,
Πρίνστον Ν. Τζ. 2001, σ. 19 κ.ε.
99.
Charles W. Yost, διπλωµάτης
καριέρας, σύµβουλος µε βαθµό
υπουργού στην αµερικανική
πρεσβεία της Αθήνας (1950-1953).
100.
Το έγγραφο, που απόκειται στα
Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ (ΝΑRA),
έχει δηµοσιεύσει ο Χ. Φλάισερ,
«Μακρόνησος 1950: πρότυπο για τη
Γερµανία του Ψυχρού Πολέµου;»,
ό.π., σ. 223-224.
Το εξώφυλλο της µελέτης του R.V. Burks που
εκδίδεται το 1961 (Βιβλιοθήκη Βουλής των
Ελλήνων).
44 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

στόχο την αντιπαράθεση στον σοβιετικό ολο-

Εικ. (επάνω): Η µοναδική έκδοση του Ελληνικού
Γραφείου του Congress for Cultural Freedom
(CCF) που γνωρίζουµε (Συλλογή Σ.Μ.).
Εικ. (δεξιά): Ο Τσαρλς Γιοστ µε τον Τζων
Πιουριφόι. Ο Γιοστ είναι ένας από τους
Αµερικανούς διπλωµάτες που συνεργάζονται άµεσα
µε τον καθηγητή Ρ.Β. Μπερκς, στο εγχείρηµα
«ψυχολογικού πολέµου» µε στόχο τους
φυλακισµένους κοµµουνιστές των Φυλακών Αβέρωφ
(Συλλογή Αµαρυλλίδας Λογοθέτη).
101.
Στο ίδιο, σ. 211-213, 223-224.
102.
Υπάρχει µεγάλη συζήτηση για το
πόσοι από τους µετέχοντες γνώριζαν
τη σχέση CCF-CIA, αν επρόκειτο για
«κοινό µυστικό» κλπ. Καθώς δεν
µπορούµε να λύσουµε εδώ αυτό το
δύσκολο και λεπτό ζήτηµα, περιορί-
ζοµαι να επισηµάνω την αυτονοµία
του CCF: η «CIA πρωτίστως παρείχε
τα χρήµατα, όχι τις ιδέες», όπως
γράφει ο Kenneth Osgood.
και Fulbright, ώστε η πρεσβεία να έχει στη
διάθεσή της έναν-δυο ειδικούς κάθε χρόνο και
προτείνει την εφαρµογή ενός προπαγανδιστι-
κού πειράµατος σε χωριά που ψηφίζουν 60-
70% κοµµουνιστές, ώστε να µετρηθεί η απο-
τελεσµατικότητά του στις επόµενες εκλογές.
Τέλος, ως κορυφαίο µέσον «ψυχολογικού πο-
λέµου» προτείνει την ελεύθερη διακίνηση
στη φυλακή λαϊκών περιοδικών όπως το Ρο-
µάντζο ή ο Θησαυρός, µε στόχο τη «διάβρω-
ση» των κρατούµενων κοµµουνιστών.101
Ίχνη του Πολιτισµικού Ψυχρού
Πολέµου: το Congress for Cultural
Freedom (CCF) στην Ελλάδα
Το Congress for Cultural Freedom (CCF)
ιδρύεται στο Βερολίνο το 1950, µε βασικό
κληρωτισµό. Τον πυρήνα του αποτελούν κο-
ρυφαίοι ∆υτικοί διανοούµενοι (όπως ο Ραιη-
µόν Αρόν, ο Άρθουρ Κέσλερ, ο Ντάνιελ
Μπελ, ο Ινάτσιο Σιλόνε, ο Άρθουρ Σλέσιν-
γκερ Jr, ο Μέλβιν Λάσκυ, ο Σίντνεϋ Χουκ),
ενώ στα συνέδρια και τα έντυπά του θα µε-
τάσχει ένας πολύ µεγαλύτερος αριθµός (από
τον Μαρξ Χορκχάιµερ µέχρι τον Καρλ Γιά-
σπερς και τον Ρόµπερτ Οπενχάιµερ). Έχει
παραρτήµατα σε 35 χώρες και υπό την αιγί-
δα του εκδίδονται έγκριτα περιοδικά, µε γνω-
στότερα τα Encounter (Αγγλία), Der Monat
(∆. Γερµανία) και Preuves (Γαλλία), ενώ πο-
λύ περισσότερα (ανάµεσά τους και οι ελλη-
νικές Εποχές) ανήκουν σε έναν ευρύτερο κύ-
κλο συνεργαζόµενων εντύπων. Υψηλό επί-
πεδο, φιλελεύθερο πνεύµα, αντισταλινισµός
και αντισοβιετισµός, περιεχόµενο που εκτεί-
νεται από τη φιλοσοφία µέχρι τη λογοτεχνία
και τις τέχνες, αποφυγή του προπαγανδι-
στικού ύφους είναι τα βασικά γνωρίσµατα
των εντύπων αλλά και εν γένει της δράσης
του CCF.
Σήµερα γνωρίζουµε ότι τη λειτουργία του
CCF σχεδίασε και χρηµατοδότησε µυστικά102
η CIA,103 εξασφαλίζοντάς του παράλληλα αυ-
τονοµία δράσης: το CCF αποτελεί τον βασι-
κό µοχλό του σχεδίου Πολιτισµικού Ψυχρού
Πολέµου που εκπόνησε η υπηρεσία, επιδιώ-
κοντας την αντιµετώπιση της σοβιετικής
επιρροής µε δύο βασικά µέσα. Πρώτον, τη
διάδοση του αµερικανικού πολιτισµού (η τζαζ
και η αφηρηµένη τέχνη είναι δύο είδη που
θα προωθηθούν κατεξοχήν) µε την οργάνω-
ση συναυλιών, εκθέσεων και εκδόσεων. ∆εύ-
τερον, την ενίσχυση πάσης φύσεως «διαφω-
νούντων» και γενικότερα της µη κοµµουνι-
στικής Αριστεράς ως του αποτελεσµατικότε-
ρου αντίδοτου στην κοµµουνιστική επιρροή.

Εικ. (επάνω): Ευχές του περιοδικού «Preuves» προς τους αναγνώστες, για το
νέο έτος 1954 (ΑΣΚΙ).

Εικ. (αριστ.): Ο Άρθουρ Κέσλερ στο βήµα του ιδρυτικού συνεδρίου του
CCF, Βερολίνο, Ιούνιος 1950 (The University of Chicago Library).
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ 45

Η Ελλάδα δεν βρίσκεται στις προτεραιό-
τητες του CCF, όπως δείχνει η απουσία ελ-
ληνικού εντύπου αλλά και η εξαιρετικά
ισχνή παρουσία της χώρας µας στην αρθρο-
γραφία των εντύπων του. Παρά ταύτα, η
σχέση CCF και Ελλάδας104 κάθε άλλο παρά
ανύπαρκτη είναι, όπως δείχνει η σταθερή
συµµετοχή Ελλήνων στα συνέδριά του και
η ύπαρξη Ελληνικού Γραφείου του CCF.
Συγκεκριµένα, η Ελλάδα είναι µία από τις
21 χώρες που παίρνουν µέρος στο ιδρυτικό
συνέδριο του CCF (Βερολίνο, 26-29 Ιουνίου
1950), µε αντιπρόσωπο τον Παναγιώτη Κα-
νελλόπουλο.105 Στο συνέδριο του Αµβούρ-
γου (23-26 Ιουνίου 1953) µε θέµα «Επιστή-
µη και Ελευθερία» µετέχουν τρεις καθηγη-
τές του Πανεπιστηµίου Αθηνών: ο γιατρός
Θωµάς ∆οξιάδης, ο φυσικός Θεόδωρος Κου- (ΑΣΚΙ)
γιουµτζέλης και ο βιολόγος Γεώργιος Πα-
νταζής. Στο συνέδριο του Μιλάνου µε θέµα
«Το µέλλον της ελευθερίας» (Σεπτέµβριος
1955), η Ελλάδα παίρνει µέρος µε τον Μα-
νόλη Κόρακα, τον Κωνσταντίνο ∆οξιάδη (ο
οποίος θα µετάσχει και στην επιτροπή «Eπι-
στήµη και Ελευθερία» του CCF, που ιδρύε-
ται στις 29.9.1955) και έναν ακόµη σύνεδρο.
Τέλος, στο συνέδριο που οργανώνει το γερ-
µανικό παρακλάδι του CCF, µε την ευκαι-
ρία της πρώτης δεκαετηρίδας του, στο Βε-
ρολίνο (16-22 Ιουνίου 1960), µετέχουν ο Γρη- 103.
Το απoκάλυψε το αµερικανικό
γόριος Κασιµάτης και ο Κωνσταντίνος ∆ο- προοδευτικό περιοδικό Ramparts το
1967. Σήµερα αποτελεί κοινή
ξιάδης.106 παραδοχή της έρευνας, ενώ το
Η σχέση της Ελλάδας µε το CCF δεν πε- αναφέρει και η CIA στην επίσηµη
ριορίζεται στη συµµετοχή οµιλητών στα συ- ιστοσελίδα της.

Ο Θωµάς ∆οξιάδης (στο µέσον), στο

συνέδριο «Το µέλλον της ελευθερίας» που
οργανώνει το CCF στο Αµβούργο τον Ιούνιο
του 1953 («Preuves», τεύχ. 30-31,
Αύγουστος-Σεπτέµβριος 1953, ΑΣΚΙ).
104.
Το θέµα παραµένει ανεξερεύνητο,
µε εξαίρεση την αναφορά της
∆έσποινας Παπαδηµητρίου, Από τον
λαό των νοµιµοφρόνων στο έθνος των
εθνικοφρόνων, Σαββάλας, Αθήνα
2006, σ. 190 κ.ε.
105.
Τον συναντάµε και στα ιδρυτικά
µέλη της Λέσχης Μπίλντενµπεργκ,
το 1954.
106.
Οι πληροφορίες κυρίως από το P.
Grèmion, Intelligence de
l’anticommunisme: le Congres pour
la liberté de la culture a Paris (1950-
1975), Fayard, Παρίσι 1995. Ας
σηµειωθεί ότι το 1968, µετά τις
αποκαλύψεις για τη σχέση CCF-CIA,
σε συνέδριο της International
Association for Cultural Freedom
(όπως µετονοµάστηκε το CCF τo
1967), στο Χάρβαρντ, συµµετέχει ο
Ανδρέας Παπανδρέου (στο ίδιο, σ.
541-542, 565).
46 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2

Ο διαβόητος πράκτορας της CIA Ίρβινγκ Μπράουν

(πρώτος αριστερά), «ο πιο επικίνδυνος άνθρωπος
στην Ευρώπη» (κατά τους αντιπάλους),
χαρισµατικός και απαράµιλλος (κατά τους φίλους),
στενά συνδεδεµένος µε το CCF, o οποίος ανέπτυξε
έντονη δράση για τη χειραγώγηση και των
ελληνικών συνδικάτων. Εδώ µε τον George Meany
και τον Αrthur Deakin, ηγέτες των κυριότερων µη
κοµµουνιστικών συνδικαλιστικών ενώσεων των
ΗΠΑ και της Βρετανίας, AFL και ΤUC
αντίστοιχα (Συλλογή Jay Lovestone-Hoover
Institution Archives).

107.
Ο Κόρακας (1904-1985), στέλεχος
προπολεµικά της Εργατικής Σοσια-
λιστικής Ένωσης και διευθυντής
της Εργατικής σηµαίας, είναι
βασικός συνεργάτης των περιοδικών
Νέος Μαχητής (1947 κ.ε.), Μαχητής
(1950 κ.ε) και ∆ιεθνής Ζωή (1958
κ.ε.), που εκδίδουν η Πανελλήνια
Οργάνωση ∆ηµοκρατικής Νεολαίας
και η Σοσιαλιστική Λέσχη, µικρές
οµάδες µε αντισοβιετικό και σφόδρα
αντικοµµουνιστικό χαρακτήρα. O
Kόρακας θα αναπτύξει προσωπική
σχέση µε τον Ίρβινγκ Μπράουν και
θα γίνει σύµβουλος του Γεωργίου
Παπανδρέου επί εργατικών
ζητηµάτων. Βλ. και το σηµείωµα του
Θόδωρου Μπενάκη στον τόµο νέδριά του. Γνωρίζουµε ότι υπάρχει Γραφείο ροή του, το ρεύµα του φιλελεύθερου αντι-
Αβραάµ Μπεναρόγια, Ελπίδες και Ελλάδας του CCF, µε επικεφαλής τον Μα- κοµµουνισµού του CCF παρέµεινε αναιµι-
πλάνες, Στοχαστής, Αθήνα 1989, σ.
24 (όπου δηµοσιεύονται επιστολές νόλη Κόρακα.107 Η µόνη δραστηριότητα του κό στην Ελλάδα.
του Μπεναρόγια προς τον Κόρακα). Γραφείου που έχουµε υπόψη µας είναι η έκ-
108.
Βλ. Γιώργος Κουκουλές, Το
δοση της συλλογής κειµένων Τέχνη, επιστή-
µη, ελευθερία του Α. Μαλρώ, του Α. Μπρετόν,
ελληνικό συνδικαλιστικό κίνηµα και
οι ξένες επεµβάσεις, 1944-1948, του Ι. Σιλόνε, του Α. Καίσλερ, του Σ. Χουκ 8. Το τέλος του «πολεµικού
Οδυσσέας, Αθήνα 1994.
109.
Στην Ελευθερία δηµοσιεύονται
και του Ρ. Αρόν, το 1955, µε πρόλογο του
Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου και επί-
αντικοµµουνισµού»
ανταποκρίσεις του Μ. Κόρακα από µετρο την ιδρυτική διακήρυξη του CCF.
τα συνέδρια του CCF, διαφηµίζονται
τα περιοδικά Preuves και Encounter Ακόµη, ο διαβόητος Ίρβινγκ Μπράουν, κε- Όσο προχωράµε προς τα µέσα της δεκαετίας
(και η ∆ιεθνής Ζωή), ενώ ο ντρική µορφή για την οργάνωση του αντι- του 1950, οι νέες πραγµατικότητες που δια-
Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου
είναι αρχισυντάκτης της (1945-
κοµµουνιστικού εργατικού κινήµατος στις µορφώνονται στην ελληνική κοινωνία οδη-
1949) και τακτικός αρθρογράφος της ΗΠΑ, πράκτορας της CIA και στενά συνδε- γούν σε σηµαντικές διαφοροποιήσεις και ως
(1949-1963). δεµένος µε το CFF, θα επισκεφθεί επανει- προς την αντιµετώπιση του κοµµουνισµού.
110.
Στη ∆ιεθνή Ζωή δηµοσιεύονται ληµµένως την Ελλάδα και θα παίξει πρωτα- ∆ύο έτη µπορούν να θεωρηθούν ορόσηµο
τακτικά άρθρα ηγετικών µορφών γωνιστικό ρόλο στη χειραγώγηση και «απο- στην πορεία αυτή.
του CCF. κοµµουνιστικοποίηση» των ελληνικών συν- Το πρώτο είναι το 1955-1956. Η ανάλη-
δικάτων.108 ψη της διακυβέρνησης από τον Κωνσταντί-
Το θέµα µένει ανοιχτό στην έρευνα, µε νο Καραµανλή σηµατοδοτεί την έναρξη ενός
πολλά ζητήµατα προς εξέταση, όπως ποια εγχειρήµατος εκσυγχρονισµού και οικονο-
είναι η δραστηριότητα του Ελληνικού Γρα- µικής ανάπτυξης, το οποίο γίνεται έκδηλο
φείου του CCF (που προφανώς δεν περιο- και στο επίπεδο του επίσηµου λόγου, µε την
ρίζεται στη µία έκδοση που γνωρίζουµε), ανάδειξη εννοιών όπως η ευηµερία, τα ανα-
ποιες είναι οι σχέσεις της εφηµερίδας Ελευ- πτυξιακά έργα και η πρόσδεση στην Ευρώ-
θερία109 και του περιοδικού ∆ιεθνής Ζωή110 πη. Σε διεθνές επίπεδο, τον Φεβρουάριο του
µε το CCF, ο ακριβής ρόλος του Θεοφύλα- 1956 διεξάγεται το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ,
κτου Παπακωνσταντίνου, πώς εξειδικεύε- όπου ο Ν. Χρουτσόφ ανακοινώνει την περί-
ται, πέραν της περίπτωσης Κόρακα, στην φηµη «µυστική έκθεση», µε την οποία κα-
∆ιαφήµιση των περιοδικών «Preuves» και Ελλάδα η τακτική της πριµοδότησης από ταγγέλλονται τα εγκλήµατα του Στάλιν, ενώ
«Εncounter», στην εφηµερίδα «Ελευθερία», τη CIA της µη κοµµουνιστικής Αριστεράς. τον Νοέµβριο του ίδιου χρόνου τα σοβιετι-
24.8.1954 (Eθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος). Πάντως, παρά τη διεθνή σηµασία και επιρ- κά στρατεύµατα καταστέλλουν την Ουγ-
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Ε Σ
γρική Εξέγερση. Και τα δύο γεγονότα, εκτός
των άλλων αντιδράσεων που προξενούν, τρο-
φοδοτούν τη διεθνή αντικοµµουνιστική φι-
λολογία, η οποία έκτοτε θα αναπροσαρµο-
στεί µε βάση και αυτά.111
Το δεύτερο ορόσηµο είναι το 1958. Η εκλο-
γική επιτυχία της Ε∆Α και η ανάδειξή της
σε αξιωµατική αντιπολίτευση σηµαίνει συ-
ναγερµό στα κρατικά και κυβερνητικά κλι-
µάκια. Η ανάσχεση της επιρροής της Ε∆Α
αναγορεύεται σε πρώτη κρατική και κυβερ-
νητική προτεραιότητα. Πραγµατοποιούνται,
για το σκοπό αυτό, σειρά συσκέψεων µε συµ-
µετοχή εκπροσώπων του στρατού και των
µυστικών υπηρεσιών, ιδρύονται νέες υπη-
ρεσίες, η ΚΥΠ εκπονεί ειδικά σχέδια, δηµι-
ουργούνται νέες παρακρατικές οργανώσεις,
ενισχύονται παλιές και οργανώνεται σειρά
εκδόσεων.112
Έτσι, στα τέλη της δεκαετίας του 1950
µπορούµε να κάνουµε λόγο για µια νέα φά-
ση του ελληνικού αντικοµµουνισµού. Βα-
σικά χαρακτηριστικά της, ο πραγµατιστι-
κότερος-«σοβιετολογικός» λόγος και η έντα-
ση των «ψυχολογικών επιχειρήσεων» ενα-
ντίον του νέου εχθρού, της Ε∆Α. Το γνω-
στότερο από αυτά τα σχέδια ψυχολογικών
επιχειρήσεων, που εκπονούνται µε ευθύνη
της ΚΥΠ, είναι το διαβόητο «Σχέδιο Περι-
κλής», το οποίο εφαρµόστηκε στις εκλογές
του 1961.
47
Εικ. (αριστ.): Η δίµηνη «Εθνική
Αντικοµµουνιστική Βιβλιοθήκη», «βήµα αγώνος και
διαφωτίσεως της ελληνικής κοινής γνώµης διά την
καταπολέµησιν των απατηλών συνθηµάτων της
διεθνούς ερυθράς προπαγάνδας», που κυκλοφορεί
τον ∆εκέµβριο του 1962, εντάσσεται στα σχέδια
«ψυχολογικού πολέµου» για την ανάσχεση της
επιρροής της Ε∆Α (Συλλογή Σ.Μ.).
Εικ. (δεξιά): Προεκλογική αφίσα, πιθανότατα του
1961. Τα πλοκάµια του ΚΚΕ-Ε∆Α (Επιτροπή
Απελευθερώσεως (sic) Γλέζου, Ελληνοσοβιετικός
Σύνδεσµος κ.ο.κ.)· κεφαλή του πολυπλόκαµου
χταποδιού είναι, βέβαια, η ΕΣΣ∆ (Συλλογή
Άγγελου Ελεφάντη).
Βλ. στα καθ’ ηµάς, Η Ελλάς
111.
εναντίον πάσης αδίκου επιθέσεως. Η
διαµαρτυρία των Ελλήνων κατά της
ενόπλου επεµβάσεως στην Ουγγαρία
και στην Αίγυπτο. Γεγονότα και
κείµενα, χ.ε., χ.τ. 1957, και Σχόλια
και συµπεράσµατα επί των
συζητήσεων και αποφάσεων του ΧΧ
Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, Τυπογραφείον
Χωροφυλακής, Αθήνα χ.χ.
112.
Αναλυτικά, Ιωάννης ∆.
Στεφανίδης «…Η δηµοκρατία
δυσχερής;», ό.π.
48 Α ΝΑ Σ Υ Γ Κ Ρ ΟΤ Η Σ Η - Ε ΜΦΥΛ ΙΟΣ - Π Α Λ Ι ΝΟΡ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 2
Η βιβλιογραφία είναι κυρίως
χρηστική, µε έµφαση σε έργα
προσιτά στον σηµερινό αναγνώστη,
ιδίως µελέτες. Για κείµενα της
εποχής, ο αναγνώστης µπορεί να
ανατρέξει στις σηµειώσεις. Η
κατάταξη σε κατηγορίες έγινε µε
βάση κυρίως τη χρήση των έργων
στο παρόν άρθρο.
Γενικά έργα
Βερναρδάκης Χριστόφορος, Μαυρής
Γιάννης, Κόµµατα και κοινωνικές
συµµαχίες στην προδικτατορική
Ελλάδα, Εξάντας, Αθήνα 1991.
Close David (επιµ.), Ο ελληνικός
εµφύλιος πόλεµος, 1943-1950:
µελέτες για την πόλωση, µτφρ.
Γιάννης Σπανδωνής, Φιλίστωρ,
Αθήνα 1997.
Ζαφειρόπουλος ∆ηµήτριος, Ο
αντισυµµοριακός αγών, 1945-1949,
Αθήνα 1956.
Λιναρδάτος Σπύρος, Από τον
Εµφύλιο στη Χούντα, τ. Α-Β,
Παπαζήσης, Αθήνα 1978.
Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία
του Ελληνικού Εµφύλιου
Πολέµου, Βιβλιόραµα, 2 τόµοι,
Αθήνα 2001.
Νικολακόπουλος Ηλίας, Η
καχεκτική δηµοκρατία. Κόµµατα και
εκλογές, 1946-1967, Πατάκης,
Αθήνα 2001.
Ποταµιάνος Νίκος, «Οι κυβερνήσεις
του Εµφυλίου. Ένα νέο πολιτικό
σύστηµα διαµορφώνεται», στο
Ιστορία του νέου ελληνισµού 1770-
2000, τ. 8, επιµ. Βασίλης
Παναγιωτόπουλος, Τα Νέα-
Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2003,
σ. 221-230.
Ριζάς Σωτήρης, Η ελληνική πολιτική
µετά τον Εµφύλιο Πόλεµο.
Κοινοβουλευτισµός και δικτατορία,
Καστανιώτης, Αθήνα 2008.
Stefanidis Ioannis D., Stirring
the Greek Nation: Political
Culture, Irredentism and Anti-
Americanism in Post-War Greece,
1945-1967, Ashgate, Aldershot
2007.
Σφήκας Θανάσης, Το «χωλό άλογο»:
οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής
κρίσης, 1941-1949, Βιβλιόραµα,
Αθήνα 2007.
Χαραλάµπης ∆ηµήτρης, Στρατός και
πολιτική εξουσία: η δοµή της
εξουσίας στην µετεµφυλιακή Ελλάδα,
Εξάντας, Αθήνα 1985.
Bιβλιογραφία
Μαρτυρίες
Αθανασίου Κυριάκος, Υιός
συµµορίτου, ΑΣΚΙ-Βιβλιόραµα,
Αθήνα 2003.
Αρώνης Παναγιώτης,
Βαρδινογιάννης Βαρδής, Οι µισοί
στα σίδερα. Όταν άνοιξαν οι βαριές
αµπάρες κι έκλεισαν µέσα τους το
µισό έθνος, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996.
∆ελαπόρτας Παύλος, Το
σηµειωµατάριο ενός Πιλάτου,
Θεµέλιο, Αθήνα 1978.
Μπενάς Τάκης, Του Εµφυλίου…
Μνήµες των δύσκολων καιρών, Νέα
Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 1996.
Πέτρουλα ∆ήµητρα, «Πού ’ναι η µάνα
σου µωρή;», Κέδρος, Αθήνα 1986.
Eλληνικός
αντικοµµουνισµός: γενικά
και ιδεολογικές όψεις
Γούναρης Βασίλης, Εγνωσµένων
κοινωνικών φρονηµάτων.
Κοινωνικές και άλλες όψεις του
αντικοµµουνισµού στη Μακεδονία του
Ψυχρού Πολέµου, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη 2002.
Ελεφάντης Άγγελος,
«Εθνικοφροσύνη: η ιδεολογία του
τρόµου και της ενοχοποίησης», στο
Μας πήραν την Αθήνα. Μελέτες για
τη δεκαετία 1940-50, Βιβλιόραµα,
Αθήνα 2003, σ. 135-152.
Mazower Mark, «Policing the Anti-
Communist State in Greece, 1922-
1974», στο The Policing of Politics
in the Twentieth Century: Historical
Perspectives, επιµ. Mark Mazower,
Berghahn Books, Πρόβιντενς-
Οξφόρδη 1997, σ. 129-150.
Μελετόπουλος Μελέτης, Ιδεολογία
του δεξιού κράτους, 1949-1967:
επίσηµος πολιτικός λόγος και
κυρίαρχη ιδεολογία στην
µετεµφυλιακή Ελλάδα, Παπαζήσης,
Αθήνα 1993.
Μπουρνάζος Στρατής, «Το ελληνικό
αντικοµµουνιστικό έντυπο»,
Αρχειοτάξιο, τεύχ. 5, Μάιος 2003, σ.
52-64.
Παπαδηµητρίου ∆έσποινα, Από τον
λαό των νοµιµοφρόνων στο έθνος των
εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη
στην Ελλάδα 1922-1967, Σαββάλας,
Αθήνα 2006.
Παπακωνσταντίνου Θεοφύλακτος,
Ανατοµία της επαναστάσεως:
θεωρητική και ιστορική ανάλυσις της
δυναµικής του κοµµουνισµού: οι
τρεις “γύροι” του Κ.Κ.Ε., χ.ε., Αθήνα
1952.
Τσάτσος Κωνσταντίνος, Ελληνική
πορεία, Ίκαρος, Αθήνα 1952 (β’
έκδ., συµπληρωµένη:
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα
χ.χ. [=1968]· σε αυτήν
περιλαµβάνεται και το δοκίµιο
Έθνος και κοµµουνισµός, που είχε
κυκλοφορήσει αυτοτελώς από την
Αποστολική ∆ιακονία το 1948).
Τσουκαλάς Κωνσταντίνος, «Η
ιδεολογική επίδραση του Εµφυλίου
Πολέµου», µτφρ. Μαργαρίτα
∆ρίτσα-Αµαλία Λυκιαρδοπούλου,
στο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς,
Κράτος, κοινωνία, εργασία στη
µεταπολεµική Ελλάδα, Θεµέλιο,
Αθήνα 1986, σ. 15-52.
Υφυπουργείον Τύπου και
Πληροφοριών, Η εναντίον της
Ελλάδος κοµµουνιστική επιβουλή,
Αθήνα 1947 (ανατύπωση: Ελεύθερη
Σκέψις, Αθήνα 1983) [ο τόµος
κυκλοφόρησε και στα αγγλικά το
1947].
Χασιώτης Λουκής, «Εθνικοφροσύνη
και αντικοµµουνισµός στον νεανικό
Τύπο. Η περίπτωση του περιοδικού
Παιδόπολις, 1950-51», περ. Ίστωρ,
τ. 15, 2009, σ. 277-305.
Καταστολή, αποκλεισµός,
διώξεις
Αλιβιζάτος Νίκος, Οι πολιτικοί
θεσµοί σε κρίση 1922-1974. Όψεις
της ελληνικής εµπειρίας, µτφρ.
Βενετία Σταυροπούλου, Θεµέλιο,
Αθήνα 21986.
Αντωνίου Κωνσταντίνος, Ιστορία
της Ελληνικής Βασιλικής
Χωροφυλακής: 1833-1964, τ. Γ-∆,
Αθήνα 1964.
Βιδάλη Σοφία, Έλεγχος του
εγκλήµατος και δηµόσια αστυνοµία:
τοµές και συνέχειες στην
αντεγκληµατική πολιτική, τ. Β’, Αντ.
Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2007.
Βόγλης Πολυµέρης, Η εµπειρία της
φυλακής και της εξορίας, µτφρ.
Γιάννης Καστανάρας, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα 2002.
Κατηφόρης Γιώργος, Η νοµοθεσία
των βαρβάρων, Θεµέλιο, Αθήνα
1975.
Κούνδουρος Ρούσσος, Η ασφάλεια
του καθεστώτος: πολιτικοί
κρατούµενοι, εκτοπίσεις και τάξεις
στην Ελλάδα 1924-1974,
Καστανιώτης, Αθήνα 1977.
Λαµπροπούλου ∆ήµητρα,
Γράφοντας από τη φυλακή: όψεις της
υποκειµενικότητας των πολιτικών
κρατουµένων 1947-1960, Νεφέλη,
Αθήνα 1999.
Τ Ο Κ ΡΑΤ ΟΣ Τ Ω Ν Ε ΘΝ Ι ΚΟ Φ Ρ ΟΝ Ω Ν : Α Ν Τ Ι ΚΟΜ ΜΟΥ Ν Ι Σ Τ Ι ΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Κ Α Ι Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Η
Panourgia Neni, Dangerous
Citizens: The Greek Left and the
Terror of the State, Fordham
University Press, Νέα Υόρκη 2009.
Σερέφας Σάκης, Πτώµατα και
φαντάσµατα στη Θεσσαλονίκη του
Εµφυλίου, Κέδρος, Αθήνα 1998.
Ο κόσµος του
χριστιανισµού
Παντελεήµων, µητροπολίτης Χίου,
Ο κοµµουνισµός: «Ούτός εστιν ο
πλάνος και ο αντίχριστος» (Β’ Ιωάν.
7), Αποστολική ∆ιακονία της
Ελλάδος, Αθήνα 1950 (επανέκδοση
µε τον τίτλο: Έργα του σκότους κατά
του φωτός, Άθως, Πειραιάς 1990).
Γιανναράς Χρήστος, Καταφύγιο
ιδεών. Μαρτυρία, Ίκαρος, Αθήνα
6
2000.
Γιανναράς Χρήστος, Ορθοδοξία και
∆ύση στην Ελλάδα, ∆όµος, Αθήνα
1999.
Καραγιάννης Γιώργος, Η Εκκλησία
από την Κατοχή στον Εµφύλιο,
Προσκήνιο, Αθήνα 2001.
Συνδικαλιστικό κίνηµα
Αυγουστίδης Άγγελος, Το ελληνικό
συνδικαλιστικό κίνηµα κατά τη
δεκαετία του ’40 και τα περιθώρια
της πολιτικής, µτφρ. Marjolijne
Janssen και Sofoula Van
Schalkwijk, Καστανιώτης, Αθήνα
1999.
Κουκουλές Γιώργος, Το ελληνικό
συνδικαλιστικό κίνηµα και οι ξένες
επεµβάσεις, 1944-1948, Οδυσσέας,
Αθήνα 1994.
Παρακράτος και «µαύρη
προπαγάνδα»
Λεντάκης Ανδρέας, Παρακρατικές
οργανώσεις και 21η Απριλίου,
Καστανιώτης, Αθήνα 1976
(επανέκδοση µε τον τίτλο Το
παρακράτος και η 21η Απριλίου,
Προσκήνιο, Αθήνα 2000).
Πετρίδης Παύλος, Εξουσία και
παραεξουσία στην Ελλάδα (1957-
1967). Απόρρητα ντοκουµέντα,
Προσκήνιο, Αθήνα 2000.
Στεφανίδης Ιωάννης ∆., «…Η
δηµοκρατία δυσχερής; Η ανάπτυξη
των µηχανισµών του
“αντικοµµουνιστικού αγώνος”
1958-1961», Μνήµων, τ. 29, 2008, σ.
199-239.
Το άρθρο οφείλει πολλά σε πολλούς. Θέλω να ευχαριστήσω θερµά, πρώτα απ’ όλους, τον Χρήστο Χατζηιωσήφ, τον Ηλία
Νικολακόπουλο και τον Λάµπρο Σπηλιόπουλο, καθώς και τον Βαγγέλη Καραµανωλάκη, τον Κωστή Καρπόζηλο, την
Κατερίνα Λαµπρινού, την Αµαρυλλίδα Λογοθέτη, τον Γιάννη Μπαλαµπανίδη και τον Κώστα Σπαθαράκη.
Bιβλιογραφία
∆ιεθνής αντικοµµουνισµός
και προπαγάνδα
Medhurst Martin J., Brands H. W.,
Critical Reflections on the Cold War.
Linking Rhetoric and History,
Texas A & M University Press,
College Station 2000.
Osgood Kenneth Alan, Total Cold
War: Eisenhower’s Secret
Propaganda Battle at Home and
Abroad, University of Kansas,
Lawrence 2006.
Rawnsley Gary D. (επιµ.), Cold-War
Propaganda in the 1950s,
Macmillan Press, Νέα Υόρκη κ.α.
1999.
Simpson Christopher, Science of
Coercion. Communication Research
and Psychological Warfare, 1945-
1960, Oxford University Press, Νέα
Υόρκη 1994.
Ο αµερικανικός
παράγοντας στην Ελλάδα
Παπαχελάς Aλέξης, Ο βιασµός της
ελληνικής δηµοκρατίας. Ο
αµερικανικός παράγων, 1947-1967,
Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα
1997.
Ρουµπάτης Γιάννης, ∆ούρειος
ίππος. Η αµερικανική διείσδυση στην
Ελλάδα 1947-1967, µτφρ. Ελένη
Ταµβάκη, Οδυσσέας, Αθήνα 1987.
Στεφανίδης Ιωάννης, Από τον
εµφύλιο στον ψυχρό πόλεµο,
Προσκήνιο, Αθήνα 1999.
Στεφανίδης Ιωάννης, Ασύµµετροι
εταίροι. Οι Ηνωµένες Πολιτείες και η
Ελλάδα στον Ψυχρό Πόλεµο, 1953-
1961, Πατάκης, Αθήνα 2003.
Υπουργείο Εξωτερικών της
Ελλάδος/Υπηρεσία ∆ιπλωµατικού
και Ιστορικού Αρχείου, Η Ελλάδα
στο µεταίχµιο ενός νέου κόσµου.
Ψυχρός Πόλεµος-∆όγµα Truman-
Σχέδιο Marshall (µέσα από
διπλωµατικά και ιστορικά έγγραφα),
επιµ. Φωτεινή Τοµαή-
Κωνσταντοπούλου, 3 τόµοι,
Καστανιώτης, Αθήνα 2002.
Wittner Lawrence S., American
Intervention in Greece, 1943-1949,
Columbia University Press, Nέα
Υόρκη 1982 (η ελληνική
µετάφραση, εκδ. Βάνιας 1991, έχει
τόσα σφάλµατα που είναι στο όριο
του ακατάληπτου, ωστόσο
παραπέµπω σ’ αυτή για χρηστικούς
λόγους).
49
H δράση της USIS-USIA
Bogart Leo (σε συνεργασία µε την
Agnes Bogart), Premises For
Propaganda: The United States
Information Agency’s Operating
Assumptions in the Cold War, Free
Press, Νέα Υόρκη 1976 (νέα έκδοση:
Cool Words, Cold War, The
American University Press,
Ουάσινγκτον 1995).
Bogart Leo, «Measuring the
effectiveness of an overseas
information campaign: Α case
history», The Public Opinion
Quarterly, τ. 21, τεύχ. 4, χειµώνας
1957-1958, σ. 475-498.
Dizard Wilson P., Inventing
Public Diplomacy: The Story of the
U.S. Information Agency, Lynne
Rienner Publishers, Boulder
Colorado 2004.
Πεσµαζόγλου Στέφανος,
Εκπαιδευτικές ανταλλαγές
και τεχνική βοήθεια στη
µεταπολεµική Ελλάδα. Η
διπλωµατία των εκσυγχρονιστικών
ιδεών, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα-
Κοµοτηνή 1995.
Stefanidis Ioannis D., «Telling
America’s story: US propaganda
operations and Greek public
reactions», Journal of the Hellenic
Diaspora, τ. 30, τεύχ. 1, 2004, σ. 39-
95.
To Congress for Cultural
Freedom (CCF)
Grèmion Pierre, Intelligence
de l’anticommunisme: le Congres
pour la liberte de la culture a
Paris (1950-1975), Fayard, Παρίσι
1995.
Saunders Frances Stonor, Who
Paid the Piper: The CIA and the
Cultural Cold War, Granta Books,
Λονδίνο 1999.
Scott-Smith Giles, The Politics of
Apolitical Culture. The Congress for
Cultural Freedom, the CIA and
post-war American Hegemony,
Routlege, Λονδίνο-Νέα Υόρκη
2003.
Scott-Smith Giles και Hans
Krabbendam (επιµ.), The Cultural
Cold War in Western Europe 1945-
1960, Frank Cass, Λονδίνο-
Πόρτλαντ 2003.