1

2
 Μανώλης Πέπονας

Όταν οι λέξεις δεν αρκούν

Τα εγκλήματα των δυνάμεων του Άξονα

στην κατεχόμενη Ελλάδα (1941-1944)

3
Τίτλος: “Όταν οι λέξεις δεν αρκούν”
Υπότιτλος: “Τα εγκλήματα των δυνάμεων του Άξονα στην κατεχόμενη Ελλάδα (1941-1944)
Συγγραφέας: Μανώλης Πέπονας
Επίλεκτες Ψηφιακές Εκδόσεις: 24grammata.com
Σειρά: εν καινώ, Αριθμός σειράς: 187
Τόπος και Χρονολογία πρώτης έκδοσης: Αθήνα, 2017
Μέγεθος Αρχείου: 7,4 Mb
Σελίδες: 70
Μορφή αρχείου: pdf
Γραμματοσειρά: times new roman
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση δίχως την έγγραφη άδεια του δημιουργού ή του εκδότη.

4
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
σελ.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7
ΚΡΗΤΗ: ΚΟΝΟΤΜΑΡΙ ΚΑΙ ΚΑΝΔΑΝΟΣ 8
ΚΟΜΜΕΝΟ 17
ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ 20
ΛΙΓΚΙΑΔΕΣ 24
ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 27
ΑΓΡΙΝΙΟ 38
ΔΙΣΤΟΜΟ 43
ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ 50
ΑΘΗΝΑ 54
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 65
ΠΗΓΕΣ 66

5
6
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Οι ιστορικοί πολλές φορές κάνουμε το λάθος να γράφουμε περισσότερο απ’ όσο πρέπει.
Γεμίζουμε βιβλία με περιγραφές και αφηγήσεις καλλιτεχνικές, αλλά ορισμένες φορές ανούσιες.
Εξειδικεύσεις, εξωραϊσμοί, ελιτίστικες συνθέσεις, αυτά είναι ορισμένα αποτελέσματα της γραφής
όταν αυτή δεν χρησιμοποιείται συνετά. Με αυτό το σκεπτικό, ξεκινώντας να συνθέτω αυτό το
μικρό λεύκωμα είχα ως στόχο οι λέξεις μου να είναι όσο το δυνατόν λιγότερες. Τη δουλειά του
συγγραφέα θα έπρεπε να κάνουν εδώ οι εικόνες, μέσω αναπαραστάσεων γεμάτων από οργή και
περίσσια προκατάληψη. Γιατί κάποια στιγμή πρέπει να διαχωριστούν τα θύματα από τους θύτες, οι
κατακτητές από τους κατακτημένους, οι βασανιστές από τους βασανιζόμενους.
Η εικόνα είναι από τη φύση της ένα μέσο που προκαλεί συναισθήματα. Τις περισσότερες
φορές μάλιστα, μπορεί να διδάξει πολύ περισσότερα απ’ ότι το πλέον καλογραμμένο κείμενο. Μια
μάνα που κλαίει τον αδικοχαμένο γιο της. Ένας άντρας που μεταφέρει τη σωρό της συζύγου του.
Μνημεία καλοφτιαγμένα, τα οποία όμως δεν μπορούν κρύψουν τον πόνο των ανθρώπων που τα
έχτισαν. Πτώματα. Στρατιώτες που αναπαύονται αμέριμνοι μπροστά από το χωριό που μόλις
κατέστρεψαν. Δάκρυα και κραυγές ικανές να σπάσουν το πλαίσιο της ασπρόμαυρης φωτογραφίας.
Την ουσία αυτή του πολέμου κανένα άλλο μέσο δεν μπορεί να την αποδώσει καλύτερα.
Τί είναι όμως ο πόλεμος; Είναι άραγε μια συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, όπως
διατυμπάνιζε ο Κλαούζεβιτς; Ή μήπως ο πατέρας πάντων των πραγμάτων, σύμφωνα με τον αρχαίο
φιλόσοφο Ηράκλειτο; Φωτιά είναι μάλλον. Μια φωτιά πάνω στην οποία σμιλεύονται οι άνθρωποι,
με τους πολιτισμούς και τις συνειδήσεις τους. Μια φωτιά που σκοτώνει, τραυματίζει σωματικά και
ψυχικά, καταστρέφει με κάθε τρόπο. Μια φωτιά που καίει δυστυχώς αέναα στην ιστορία,
προκαλώντας πόνο στα άτομα που την περιβάλλουν.
Το μικρό αυτό λεύκωμα έχει ως σκοπό να παρουσιάσει το σκληρό πρόσωπο της κατοχής της
Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα όπως πραγματικά ήταν. Μέσα από ένα πλήθος εικόνων, τα
ναζιστικά εγκλήματα αναπαρίστανται και δίνονται αυτούσια στον κάθε αναγνώστη. Δίχως
εξειδικευμένους ορισμούς ή μακρηγορίες, λίγες παράγραφοι στην αρχή του κάθε κεφαλαίου
περιγράφουν περιεκτικά τη διεξαγωγή των αντιποίνων, ενώ στο τέλος δίνεται βιβλιογραφία για
περαιτέρω διερεύνηση. Με σκοπό την ορθότερη απόδοση των γεγονότων όπως τα βίωσαν τα
θύματα, όπου ήταν δυνατόν, παρατίθενται προφορικές μαρτυρίες αυτοπτών. Στόχος είναι η
κατανόηση του μεγέθους της καταπίεσης που η χώρα υφίσταντο από τους ναζί, με την ελπίδα πως η
ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης θα γίνει οδηγός για το μέλλον.

7
 ΚΡΗΤΗ: ΚΟΝΤΟΜΑΡΙ ΚΑΙ ΚΑΝΔΑΝΟΣ

1) ΚΟΝΤΟΜΑΡΙ
Η πρώτη οργανωμένη εκτέλεση αμάχων έλαβε χώρα στο χωριό Κοντομαρί. Το Κοντομαρί
είναι ένα χωριό που βρίσκεται σε απόσταση μόλις 3 χιλιομέτρων νοτιοανατολικά του αεροδρομίου
του Μάλεμε. Σε παραπλήσιο σημείο επιχείρησαν να προσγειωθούν κατά τη μάχη της Κρήτης, οι
αλεξιπτωτιστές του 3ου Τάγματος της 1ης Μεραρχίας Αλεξιπτωτιστών. Οι απώλειες (πάνω από 400
άνδρες, μεταξύ των οποίων ο διοικητής του τάγματος, ταγματάρχης Ότο Σέρμπερ) που τους
προξένησαν Νεοζηλανδοί στρατιώτες και άτακτοι Κρητικοί, ήταν η αφορμή για τη διεξαγωγή
αντιποίνων κατά του χωριού.
Στο Κοντομαρί έφθασε στις 2 Ιουνίου 1941 ο 25χρονος υπολοχαγός Χορστ Τρέμπες με τους
εναπομείναντες άνδρες του 3ου Τάγματος Αλεξιπτωτιστών. Κοντά στο χωριό, όπως ήταν φυσικό
λόγω των μαχών που είχαν δοθεί, βρέθηκαν πτώματα Γερμανών στρατιωτών, καθώς και ένα
γερμανικό σακάκι με αίματα εντός αυτού. Ο Τρέμπες συγκέντρωσε τους κατοίκους και διαχώρισε
τους άρρενες από τα γυναικόπαιδα. Στη συνέχεια οδήγησε τους άνδρες σε έναν ελαιώνα εκτός του
χωριού, όπου έλαβε χώρα η εκτέλεσή τους. Τουλάχιστον 23 άμαχοι σκοτώθηκαν από το
εκτελεστικό απόσπασμα εκείνη την ημέρα. Υπηρετώντας ως πολεμικός ανταποκριτής, ο Φραντς-
Πέτερ Βάιξλερ αποτύπωσε την εκτέλεση με τον φωτογραφικό του φακό. Τις φωτογραφίες έφερε
στη δημοσιότητα ο Βάσος Μαθιόπουλος το 1980.

8
Ο Τρέμπες (τελευταίος αριστερά) διέταξε την εκτέλεση στο Κοντομαρί. Πέθανε τρία χρόνια
αργότερα στη Νορμανδία.

9
10
Οι κάτοικοι συγκεντρώνονται.

11
 Το εκτελεστικό απόσπασμα λαμβάνει θέσεις.

Οι μελλοθάνατοι έτοιμοι για το τελευταίο τους ταξίδι.

12
 Τα πτώματα των 23 πρώτων Κρητικών που εκτελούνται μαζικά.

Ικέτεψα τον ταγματάρχη Strenzler να μη στείλει το τιμωρητικό απόσπασμα και όταν εκείνος μου
διευκρίνισε ότι δεν είναι δική μου δουλειά, πήγα να δω τον υπολοχαγό Trebes, ο οποίος εκείνη την
ώρα έβγαζε λόγο σε μια ομάδα 30 περίπου αντρών. εξηγώντας τους «πόσο σημαντικό ήταν να

13
εκτελεστεί η πράξη όσο το δυνατόν γρηγορότερα, ως αντίποινα για τους συντρόφους μας που είχαν
δολοφονηθεί».
Η τιμωρητική αποστολή αποτελείτο από τον υπολοχαγό Trebes, έναν άλλον υπολοχαγό, έναν
διερμηνέα, δύο λοχίες και περίπου 25 αλεξιπτωτιστές του 2ου Τάγματος. Ως φωτογράφος της
Μεραρχίας μου, μου επιτράπηκε να συνοδεύσω αυτή την αποστολή. Κοντά στο χωριό Μάλεμε,
σταματήσαμε και ο Trebes μας έδειξε αρκετά πτώματα στρατιωτών, προφανώς σε στάδιο
αποσύνθεσης. Υποκινούσε το μίσος των αντρών εναντίον του πληθυσμού. Συνεχίσαμε την πορεία μας
για το χωριό Κοντομαρί. Οι άντρες βγήκαν από τ’ αυτοκίνητα και όρμησαν στα σπίτια της μικρής
κοινότητας. Έβγαλαν όλους τους κατοίκους από τα σπίτια τους – άντρες, γυναίκες, παιδιά – και τους
συγκέντρωσαν στη μικρή πλατεία.
(Από την κατάθεση του Βάιξλερ στη Δίκη της Νυρεμβέργης)

2) ΚΑΝΔΑΝΟΣ
Ως αντίποινα για τη συμμετοχή κατοίκων σε μάχες που έλαβαν στις θέσεις Φαράγγι και
Φλώρια, η Κάνδανος αποτέλεσε στόχο των Γερμανών. Στις 3 Ιουνίου 1941, το 3ο Τάγμα
Αλεξιπτωτιστών έφτασε στην περιοχή, πυρπόλησε και έπειτα εκθεμελίωσε το χωριό. Όσον αφορά
τους κατοίκους, οι 180 περίπου που είχαν μείνει στον τόπο τους, εκτελέστηκαν με συνοπτικές
διαδικασίες. Επίσης, οι κατακτητές απαγόρευσαν με την απειλή της θανατικής ποινής όχι μόνο την
ανοικοδόμηση, αλλά και την απλή επίσκεψη στον χώρο.

Οι δίγλωσσες πινακίδες που ανήρτησαν οι Γερμανοί ανέφεραν:“Εδώ υπήρχε η Κάνδανος.

Κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών στρατιωτών.”
“Ως αντίποινον των από οπλισμένων πολιτών, ανδρών και γυναικών, εκ των όπισθεν
δολοφονηθέντων γερμανών στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος.”
“Δια την κτηνώδη δολοφονίαν γερμανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του Μηχανικού, από
άνδρας γυναίκας, παιδιά και παπάδες μαζί και διότι τόλμησαν να αντισταθούν κατά του Μεγάλου

14
Ράιχ, κατεστράφη την 3η-6-1941 η Κάνδανος εκ θεμελίων δια να μη επανοικοδομηθή πλέον ποτέ”.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Η Μάχη της Κρήτης, ΔΙΣ, Αθήνα 1983
(2) Walther-Peer Fellgiebel, Die Träger des Ritterkreuzes des Eisernen Kreuzes 1939–1945 —
Die Inhaber der höchsten Auszeichnung des Zweiten Weltkrieges aller Wehrmachtteile,
Podzun-Palla, Friedberg 2000
(3) Δ. Κούκουνας, Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, εκδ. Μετρόν, Αθήνα 2007.
(4) Α. Μπήβορ, ΚΡΗΤΗ: Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2004.
(5) Β. Μαθιόπουλος, ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ, εκδ. Μετόπη, Αθήνα 1980

15
Γερμανικό μνημείο στα Φλώρια, όπου, στις 23 Μαΐου 1941, αρκετοί αλεξιπτωτιστές σκοτώθηκαν
από την επίθεση πρόχειρα εξοπλισμένων ντόπιων.

16
 ΚΟΜΜΕΝΟ

Με διαταγή του συνταγματάρχη Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, ο 12ος Λόχος του 98ου Συντάγματος
1ου Ορεινού Τμήματος κλίθηκε να ετοιμαστεί για αναχώρηση το σούρουπο της 15ης Αυγούστου
1943. Επρόκειτο να διεξάγει ένα από τα πλέον αποτρόπαια ναζιστικά εγκλήματα στην Ελλάδα.
Καθώς η επόμενη του Δεκαπενταύγουστου χάραζε, ο υπολοχαγός Ρέζερ και οι άνδρες του
σταμάτησαν έξω από το Κομμένο Άρτας. Αφού έβαλλαν με όλμους από τρία σημεία, εισέβαλαν
στα σπίτια και εκτελούσαν εν ψυχρώ τους ανίκανους να αντιδράσουν κατοίκους. Οι σκηνές που
ακολούθησαν ξεπερνούν την πλέον αρρωστημένοι φαντασία. Οι Γερμανοί έκοβαν τους μαστούς
και βίαζαν άγρια τις γυναίκες. Έκαιγαν μωρά, τοποθετώντας στα στόματά τους βαμβάκι με βενζίνη.
Έβαζαν στις ξιφολόγχες τους κορμιά παιδιών. Σε μια έγκυο γυναίκα άνοιξαν την κοιλιά και
εναπόθεσαν στα χέρια της το βρέφος που επρόκειτο να γεννήσει. Το αποτέλεσμα της ναζιστικής
βαναυσότητας ήταν 317 νεκροί.

Ανθρώπινοι σωροί. Τα ναζιστικά εγκλήματα στο Κομμένο κανένας φωτογραφικός φακός δεν
στάθηκε ικανός να απαθανατίσει.

17
 Ο συνταγματάρχης Ζάλμινγκερ, κύριος υπεύθυνος για τη σφαγή.

Στην οικία Μάλλιου διεξαγόταν γαμήλιο γλέντι. Οι Γερμανοί σκότωσαν 30 με 35 άτομα.

18
 Τον Αύγουστο του 1946 χτίστηκε μαρμάρινο μνημείο στην πλατεία του μαρτυρικού χωριού.

Έμεινα κρυμμένος ώρες εκεί. Άκουγα κλάματα, πυροβολισμούς και τον ήχο των σπιτιών που
καίγονταν. Καμιά 200αριά άνθρωποι διέφυγαν από έναν δρόμο προς το ποτάμι που οι Γερμανοί είχαν
αφήσει αφύλαχτο. Στις 12 άκουσα την καμπάνα να χτυπάει 3 φορές. Έτρεξα μακριά από το χωριό και
λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα βρήκα τα ζώα μου- τα οδήγησα στο κοντινό χωριό που ζούσε το σόϊ της
μάνας μου κι εκεί συνάντησα τον πατέρα μου. «Σκότωσαν τη μάνα σου», μου είπε. Ο παππούς μου
είχε πάρει αγκαλιά την αδερφή μου, 4 μηνών, από την κούνια και έτρεχε να κρυφτεί στα περιβόλια.
Τον σκότωσαν οι Γερμανοί, όπως και το μωρό. Στο κοριτσάκι έβαλαν βαμβάκι ποτισμένο με βενζίνη
στο στόμα και το άναψαν- όλα τα παιδάκια στο χωριό βασανιστικά τα σκότωσαν.

Θεόδωρος Σκάρας, 90 ετών σήμερα, 17 τότε.

Αλέξης Γαγλίας για το “Huffigtonpost Greece”

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Σ. Παππάς, Η ΣΦΑΓΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΕΝΟΥ, αυτοέκδοση, Αθήνα 1996.
(2) H. F. Meyer, Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΕΝΟΥ. εκδ. Καλέντης, Αθήνα 1998.
(3) ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ ΣΤΟ ΚΟΜΜΕΝΟ ΑΡΤΑΣ, στο: Ήπειρος, Άπειρος Χώρα, τ.
Σεπτεμβρίου 2010.

19
 ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ

Στις 24 Σεπτεμβρίου 1943, στην τοποθεσία Σκάλα, αντάρτες του ΕΔΕΣ επιτίθενται σε
γερμανική ανιχνευτική περίπολο. Πέντε Γερμανοί σκοτώνονται. Απαντώντας σε αυτές τις
ενέργειες, οι ναζιστικές δυνάμεις συνεπικουρούμενες από Τσάμηδες συλλαμβάνουν επιφανή
πρόσωπα της Παραμυθιάς, τη νύχτα της 27ης Σεπτεμβρίου. Οι άνθρωποι αυτοί ακούνε τη
νεκρώσιμη ακολουθία από τον παπά Βαγγέλη Τσαμάτο και στη συνέχεια οδηγούνται σε ένα χωράφι
έξω από τη μικρή πόλη. Στο χωράφι αυτό εκτελούνται 49 άτομα. Λίγες ημέρες πριν, άλλοι 11
συλληφθέντες από τα γύρω χωριά είχαν εκτελεστεί έξω από το τοπικό σχολείο. Πράγματι, ήταν
συνολικά 60, δηλαδή 10 Έλληνες προς 1 νεκρό Γερμανό.

28 Σεπτεμβρίου 1943. Το τελευταίο σημείωμα του Νικόλαου Μάνου.

20
Η ανοικομηδή των οστών των 49 προκρίτων της Παραμυθιάς.

21
 Το σύγχρονο μνημείο.

Τα παιδιά μαθαίνουν να απαντούν στις ναζιστικές θηριωδίες: φαναράκια με μηνύματα ειρήνης,

κατασκευασμένα από τους μαθητές του 1ου Νηπιαγωγείου Παραμυθιάς.

Το σύνθημα έδωσε μία φωτοβολίδα. Ήταν 11 το βράδυ της 27ης Σεπτεμβρίου. Ομάδες συλλήψεως,
αποτελούμενες από 2 μουσουλμάνους και έναν Γερμανό, βγήκαν στις γειτονιές. Τα κτυπήματα στις
πόρτες ήταν δυνατά. Θρήνος, μέσα στο σκοτάδι. Έμπαιναν στα σπίτια και έπαιρναν τους ανθρώπους.

22
Ήρθαν και στο σπίτι μου, για να συλλάβουν και τον πατέρα μου. Ήταν 49 χρόνων. Ζήσαμε μια αρχαία
τραγωδία. Ο ιερέας, ο γυμνασιάρχης, 3 δάσκαλοι δημόσιοι υπάλληλοι ο διευθυντής της Αγροτικής
Τράπεζας, ο γιατρός, ο συμβολαιογράφος και πολλοί άλλοι,52 άνθρωποι συνολικά, συνελήφθησαν και
οδηγήθηκαν στο Σχολείο. Την επομένη το ξημέρωμα ακούσαμε τα πολυβόλα…

μαρτυρία Αντώνη Δρίμτζια, στο “On Alert”.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Ι. Παρόλας, ΓΗ ΘΕΣΠΡΩΤΩΝ,, εκδ. Τέσσερα Πι, Πρέβεζα 2012
(2) Τ. Γκόρου, ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ, ΓΙΑΤΙ ΦΟΡΑΣ ΤΑ ΜΑΥΡΑ; ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΜΟΥ ΣΚΟΤΩΣΑΝ 49
ΚΑΜΑΡΙΑ, στο: TVXS, 29/9/2015

23
 ΛΙΓΚΙΑΔΕΣ

Το ξημέρωμα της 1ης Οκτωβρίου 1943 ο Ζάλμινγκερ σκοτώνεται, όταν το αυτοκίνητο που
τον μεταφέρει από την Πρέβεζα πέφτει σε ενέδρα που είχε στήσει ο ΕΔΕΣ. Η γερμανική διοίκηση
διατάζει τη μεραρχία Έντελβαϊς να εκτελέσει αντίποινα σε ακτίνα 20 χιλιομέτρων από το σημείο
που ο ανώτερος αξιωματικός έπεσε νεκρός. Δυο ημέρες αργότερα, οι Γερμανοί εισβάλουν στους
Λιγκιάδες Ιωαννίνων. Από τύχη, οι νέοι άνδρες λείπουν στα χωράφια τη συγκεκριμένη ημέρα, οι
ναζί όμως βρίσκουν στο χωριό αρκετούς γέρους, γυναίκες και παιδιά. Τα σπίτια καίγονται μαζί με
αρκετούς ενοίκους τους. 82 άτομα, ανάμεσα στα οποία 11 ηλικιωμένοι, 37 γυναίκες και 34 παιδιά,
σκοτώνονται εκείνη την ημέρα.

Οι καμμένοι Λιγκιάδες μετά τη γερμανική επίθεση.

24
Το μνημείο σήμερα.

25
 Ο Γερμανός πρόεδρος Γιόχακιμ Γκάουκ αποδίδει τιμές.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Σ. Μοσκόβου, Το φάντασμα των Ιωαννίνων, εφ. "Το Βήμα", 26.7.2009
(2) C. U. Schminck, ΜΝΗΜΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΙΙΙ, εκδ. Ισνάφι, Γιάννενα 2011

26
 ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ

Στις 16 Οκτωβρίου ο ΕΛΑΣ παγιδεύει Γερμανούς που διενεργούσαν εκκαθαριστικές

επιχειρήσεις, μεταξύ Ρώγων και Κερπινής. Από τους 105 στρατιώτες, 66 αιχμαλωτίζονται και μόλις
10 διαφεύγουν. Οι υπόλοιποι σκοτώνονται στη σύγκρουση. Στα τέλη του ίδιου μήνα, η ναζιστική
ηγεσία αναθέτει την “επιχείρηση Καλάβρυτα” στον αντιστράτηγο Καρλ φον Λε Σουίρ, διοικητής
της 117ης Μεραρχίας. Άνδρες της τελευταίας, συνεπικουρούμενοι με άνδρες των Ταγμάτων
Ασφαλείας φτάνουν στην κωμόπολη. Αρχικά ζητούν από τις τοπικές αρχές να τους παραδοθούν τα
ονόματα των οικογενειών που είχαν μέλη τους στο αντάρτικο, πράγμα που γίνεται. Αυτό όμως δεν
ήταν αρκετό.
Στις 13 Δεκεμβρίου 1943 συγκέντρωσαν τους κατοίκους στο σχολείο και ακολούθησε η
διαλογή. Οι άνδρες μεταξύ 14 και 65 ετών οδηγηθήκαν σε ένα μικρό λόφο έξω από τα Καλάβρυτα.
650 άτομα πέφτουν νεκρά από τα γερμανικά πολυβόλα. Το δράμα θα γινόταν μεγαλύτερο αν
επιτυγχάνονταν τα σχέδια των κατακτητών να καεί το σχολείο, όπου βρίσκονταν ακόμη οι γυναίκες
και τα παιδιά.

Γερμανοί στρατιώτες αναπαύονται έξω από τα κατεστραμένα Καλάβρυτα.

27
Ο Καρλ φον Λε Σουίρ ήταν αυτός που έφερε εις πέρας την “επιχείρηση Καλάβρυτα”.

28
2:34 το μεσημέρι. Το ρολόι του καμπαναριού μένε σταματημένο στην ώρα που οι Γερμανοί
έδωσαν το σύνθημα για την εκτέλεση.

29
Γερμανικό έγγραφο για τα αποτελέσματα της επιχείρησης.

30
Τα Καλάβρυτα στο αφιέρωμα της ΕΡΤ Άνθρωποι και σκιές

Μετά την καταστροφή.

31
Ο λόφος που η εκτέλεση έλαβε χώρα.

32
 Γυναίκες κλαίνε τους δικούς τους ανθρώπους.

Τα αποτελέσματα της ναζιστικής θηριωδίας σε έναν ακόμη τόπο.

33
 Αριστείδης Αγηνώρ, Καλάβρυτα.

Σπύρος Βασιλείου, Ο θρήνος των Καλαβρύτων (χαρακτικό).

34
Τάσσος, Καλάβρυτα-Η Εκτέλεση (τέμπερα).

Άννα Βαφία, Πονεμένη Μάνα.

35
 Το μνημείο των Καλαβρύτων στη ράχη Καπή.

Μας έκλεισαν στο σχολείο. Επικρατούσε ένας πανζουρλισμός. Μία αίθουσα γεμάτη
γυναικόπαιδα και ανάμεσά μας και δύο τρεις γέροι. Εκεί μείναμε ώρες. Αιώνες μας φάνηκαν. Δεν
είχαμε και νερό μαζί μας. Θυμάμαι πως κάποια λιποθύμησε και μόνο τότε βρέθηκε λίγο νερό για να

36
τη συνεφέρουν. Μία γυναίκα, η Μπακούλα, η Μπαρελά, καθόταν σε ένα παράθυρο και έλεγε "όχι ρε
γυναίκες που θα το ρίξουμε τώρα στην λιποθυμία, πρέπει να δούμε τι θα κάνουμε". Ήταν κάποιες
δυναμικές, 30αρες, παντρεμένες με παιδιά, που προσπαθούσαν να δώσουν θάρρος στις άλλες. Άλλες
πάλι είχαν πάρει εικόνες μαζί τους. Γυρίζανε με αυτές και ζητούσαν από εμάς τα παιδιά να
προσκυνήσουμε και να προσευχηθούμε. Εμάς θα μας ακούσει καλύτερα ο Θεός έλεγαν. Επικρατούσε
πανζουρλισμός. Μετά αρχίσανε να βάζουν φωτιά στα πρώτα σπίτια των Καλαβρύτων. Θα κάψουν τα
σπίτια που είναι στην άκρη, λέγαμε. Δεν μπορούσαμε να φανταστούμε πως θα έκαιγαν όλα τα
Καλάβρυτα. Έτσι ξεκίνησαν από την άκρη και προχωρούσαν προς το κέντρο. Από το σχολείο είδαμε
να καίνε και την Αγία Βαρβάρα. "Οι αντίχριστοι", λέγαμε, "καίνε την Αγία Βαρβάρα". Ξεκίνησαν
τέτοιες συζητήσεις. Μέσα σε λίγη ώρα η φωτιά έφτασε στην τράπεζα και στα δικαστήρια, απέναντι
από το σχολείο. Οι καπνοί άρχισαν να μας πνίγουν. Κάποιες έσπαγαν τζάμια. Μία γυναίκα πήδηξε
από το παράθυρο και οι υπόλοιπες της πετούσαν τα παιδιά. Είχε απλώσει την ποδιά της και της
πετούσαν τα παιδιά. Αυτή τα άφηνε ένα ένα κάτω στο χώμα. Άλλες προσπαθούσαν να ανοίξουν την
πόρτα. Κάποιοι λένε ότι την πόρτα την άνοιξε ένας Γερμανός. Κανένας γερμανός δεν την άνοιξε. Εγώ
θυμάμαι ότι η πόρτα ήταν ξεκλείδωτη, όμως στον πανικό μας εμείς την σπρώχναμε προς τα έξω, ενώ
αυτή άνοιγε προς τα μέσα. Έπρεπε να στριμωχτούμε πολύ για να την ανοίξουμε. Τελικά άνοιξε και
τρέξαμε προς την έξοδο. Ένας Γερμανός βάραγε με τον υποκόπανο για να αραιώσουμε. Νομίζω πως
δεν είχαν διαταγή να μας κάψουν. Βέβαια αυτό δεν το ξέρει κανένας, ωστόσο, αν είχαν τέτοια διαταγή
θα βάζανε φωτιά γύρω από το σχολείο, όπως έκαναν στα σπίτια, και θα μας καίγανε. Βγήκαμε έξω
μπουλούκια, άλλοι ξυπόλυτοι και άλλοι γυμνοί. Οι φωτιές από τα διπλανά σπίτια ήταν πολύ κοντά
μας. Οι περισσότερες πήγαμε κατά τον σταθμό και κατά τα αμπέλια, γιατί δεν υπήρχε και άλλος
δρόμος για να πάμε. Και εκεί καθόμασταν σαν χαζές και βλέπαμε τα Καλάβρυτα που καιγόντουσαν.

Μαρτυρία Φραντζέσκας Νίκα για το ντοκιμαντέρ Η Ελλάδα του Χίτλερ, της σειράς Ρεπορτάζ
Χωρίς Σύνορα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Χ. Φ. Μάγιερ, ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΕΝΝΗ ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ, εκδ. Εστία, Αθήνα 2011
(2) Π. Ροδάκης, ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 1941-1944, εκδ. Παράσκηνιο, Αθήνα 2011

37
 ΑΓΡΙΝΙΟ

Στις 9 Απριλίου 1944 ο ΕΛΑΣ στήνει ενέδρα σε αμαξοστοιχία μεταξύ των χωριών Σταμνά και
Αγγελόκαστρο, στην οποία σκοτώνονται 5 με 10 Γερμανοί. Ως αντίποινα, στις 14 Απριλίου
(Μεγάλη Παρασκευή), 120 όμηροι που βρίσκονταν στις φυλακές της Αγίας Τριάδας Αγρινίου,
τουφεκίζονται. Άλλοι τρεις άνδρες απαγχονίζονται στην κεντρική πλατεία της πόλης. Στις πράξεις
αυτές καθοριστικό ρόλο έχει το τοπικό Τάγμα Ασφαλείας υπό τον ταγματάρχη Τολιόπουλο.

Γερμανοί επίσημοι και Έλληνες συνεργάτες τους στην κεντρική πλατεία του Αγρινίου.

38
Οι Σούλος (αριστερά) και Σαλάκος (δεξιά). Απαγχονίστηκαν στην κεντρική πλατεία του Αγρινίου
από τα Τάγματα Ασφαλείας.

39
Το πτώμα του Αβραάμ Αναστασιάδη αιωρείται από τον φανοστάτη της πλατείας.

40
Το μνημείο, έργο του Χρήστου Παππά, σε παλαιότερη φωτογραφία (πηγή: Τα Αιτωλικά)

Το μνημείο σήμερα, με εμφανή τα σημάδια βανδαλισμού.

41
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Θ. Κακογιάννης, ΜΝΗΜΕΣ ΚΑΙ ΣΕΔΙΕΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ, εκδ.
Κωσταράκη, Αγρίνιο 1997
(2) Μ. Πέπονας, ΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ, εκδ. Bookstars, Αθήνα 2016

42
 ΔΙΣΤΟΜΟ

Στα μέσα Ιουνίου του 1944, λόχοι των SS συγκρούστηκαν με τον ΕΛΑΣ στο Στείριο, μια
θέση κοντά στο Δίστομο. Η ήττα των πρώτων σήμαινε την καταστροφή του χωριού. Ο 2ος λόχος
του 8ου Συντάγματος της 4ης Αστυνομικής Τεθωρακισμένης Μεραρχίας Γρεναδιέρων SS, διέπραξε
βιασμούς, σφαγές και εκτελέσεις με κάθε τρόπο. Ο ιερέας αποκεφαλίστηκε και τα σπίτια κάηκαν.
200 νεκροί (μεταξύ τους 117 γυναίκες και 53 ανήλικοι άνδρες) εκτελέστηκαν στο Δίστομο και
συνολικά 600 στην ευρύτερη περιοχή.

Οι Γερμανοί στο κατεστραμμένο Δίστομο.

43
44
45
Γυναίκες του Διστόμου.

46
 Οι σφαγές του Διστόμου, μια ξυλογραφία του Α. Κορογιαννάκη.

Ο Χανς Τζάμπελ, εκ των υπευθύνων της σφαγής συνελήφθη στη Γαλλία μετά το τέλος του
πολέμου. Έπειτα από γερμανικές πιέσεις, το ελληνικό κράτος τον παρέδωσε στις γερμανικές αρχές
για τις εκεί έρευνες. Δεν λογοδότησε ποτέ στη δικαιοσύνη.

47
 Το μαυσωλείο του Διστόμου.

Graffiti με θέμα το συγκεκριμένο ναζιστικό έγκλημα.

Ξαφνικά χτύπησε η πόρτα και ανοίγοντας βλέπω δυο Γερμανούς με προτεταμένα τα αυτόματα να μας
λένε να βγούμε έξω. Βγήκαμε στο μπαλκόνι και κατεβήκαμε στην αυλή όπου μας ανέμεναν άλλοι τρεις
Γερμανοί. Τότε μας σπρώχνουνε όλους μπροστά στο φούρνο της αυλής μας. Η γιαγιά κατάλαβε ότι θα
μας σκοτώνανε και μας τράβηξε προς το πλυσταριό, όπου βρισκόταν και το αποχωρητήριο. Ο
καμπινές ήταν μια απλή γούρνα με δυό χοντρά ξύλα για να πατάμε. Γρήγορα η γιαγιά μου κάθεται στο

48
μέρος και προσποιούμενη τη φυσική της ανάγκη με άρπαξε από το χέρι και με έβαλε μέσα στη γούρνα
καλύπτοντας το εξέχον κεφάλι με το σώμα της. Αυτό και με έσωσε! Συγχρόνως ο αδερφός μου έτρεξε
και μπήκε στο κατώι και κρύφτηκε κάτω από τα βαρέλια. Τον είδαν οι Γερμανοί, έτρεξαν κοντά του
και τον φόνευσαν όπως ήταν κρυμμένος. Ο συνομήλικός μου Λουκάς Αν. Ανέστης, 11 χρονών, που οι
γονείς του έλειπαν στον κάμπο, ακολούθησε και αυτός την γιαγιά μου και πριν εισέλθει στο πλυσταριό
εδέχθη ριπή στο λαιμό που του έκοψε το κεφάλι. Αμέσως ο ναζιστής στρατιώτης στάθηκε στην είσοδο
του πλυσταριού και πυροβόλησε εμένα και τη γιαγιά μου. Όλες τις σφαίρες τις εδέχθη το σώμα της
γιαγιάς μου και το χοντρό ξύλο που πατούσε η γιαγιά μου. Εγώ τραυματίστηκα ελαφρώς στο χέρι, όχι
από τη ριπή, αλλά από τη σφαίρα της χαριστικής βολής. Ευτυχώς που δεν μίλησα για να με ακούσουν
και έμεινα σ’ αυτή τη θέση μέχρις ότου έφυγαν. Τότε εξήλθα και άρχισα να τρέχω μέσα στους δρόμους
του χωριού βλέποντας παντού νεκρούς

Mαρτυρία του Παναγιώτη Αν. Σεχρεμέλη στον Στάθη Σταθά (από την εφημερίδα Βοιωτικός
Κόσμος)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Γ. Θ. Θεοχάρης, ΔΙΣΤΟΜΟ 10 ΙΟΥΝΙΟΥ 1944, εκδ. Έκφραση, Αθήνα 2010
(2) Α. Σφουντούρης, ΠΕΝΘΩ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ, εκδ. Βεργίνα, Θεσσαλονίκη 2015

49
 ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ

Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944, το πρωί, ομάδα του ΕΛΑΣ επιτέθηκε σε δύο οχήματα έξω από τον
Χορτιάτη. Ένας Αυστριακός χημικός του Οργανισμού Ύδρευσης Θεσσαλονίκης και ένας Έλληνας
εργαζόμενος σκοτώθηκαν, ενώ άλλος ένας Γερμανός στρατιώτης αιχμαλωτίστηκε. Την ίδια ημέρα,
Γερμανοί στρατιώτες και άνδρες του Αποσπάσματος Σούμπερτ περικύκλωσαν το χωριό,
συγκέντρωσαν στην πλατεία του χωριού τους κατοίκους κι έβαλλαν φωτιά στα σπίτια. Οι ναζί
έκαψαν ζωντανούς στο σπίτι του Ευάγγελου Νταμπούδη πολλούς ντόπιους, ενώ άλλους τους
σφαγίασαν στο φούρνο του Στέφανου Γκουραμάνη. Αρκετοί από όσους προσπάθησαν να
διαφύγουν εκτελέστηκαν έξω από το χωριό, ενώ για άλλη μια φορά οι Γερμανοί επιδόθηκαν σε
βιασμούς γυναικών. Στις 4 Σεπτεμβρίου μάλιστα, οι άντρες του Σούμπερτ επέστρεψαν για να
ολοκληρώσουν τις λεηλασίες. Συνολικά χάθηκαν 146 κάτοικοι του Χορτιάτη, μεταξύ των οποίων
109 γυναίκες. Ο Φριτς Σούμπερτ συνελήφθη μετά τον πόλεμο και ήταν από τους λίγους
εγκληματίες πολέμου που εκτελέστηκαν στην Ελλάδα.

Το καμένο δημοτικό σχολείο του Χορτιάτη μετά τον πόλεμο.

50
 Ο διαβόητος εγκληματίας πολέμου Σούμπερτ κατά τη διάρκεια της δίκης του. Δεν
αποδείχθηκε ιδιαίτερα ανθεκτικός μπροστά στην ιδέα του θανάτου: μεταφερόμενος προς το
εκτελεστικό απόσπασμα έτρεμε και υποστήριζε συνεχώς πως επρόκειτο για άλλο πρόσωπο.

51
52
 Τόποι μνήμης στο μαρτυρικό χωριό.

Ανοίξανε τις πόρτες, μας βάλανε στον φούρνο, εμείς που ήμασταν από τις πρώτες στην γραμμή
ανεβήκαμε στο ζυμωτήριο επάνω. Μας είπαν να καθίσουμε. Καθίσαμε, στήσανε μπροστά ένα
πολυβόλο στην πόρτα, στο ζυμωτήριο επάνω και άρχισαν να μας ρίχνουν. Σκοτώθηκε η μαμά μου
πρώτα, μετά η αδερφή μου, μετά άρχισαν να φέρνουν δέματα χόρτα και μας τα έριξαν πάνω μας.
Βάλανε φωτιά. Είδα μία κυρία κατέβαινε με το μωρό της αγκαλιά, πιάστηκα πίσω από την ρόμπα
της και κατέβηκα κάτω. Εκεί ήταν όλοι σκοτωμένοι και κάτω γεμάτο με νεκρούς. Η κυρία αυτή
δρασκέλισε την πόρτα να κατεβεί, εκείνη την ώρα βρέθηκαν μπροστά της, εγώ θα τους πω
ταγματασφαλίτες, και άκουσα που να της λένε "κυρία μου που πας;" και την μαχαίρωσαν.

Έπεσε αυτή ανάμεσα στην πόρτα, εγώ όπως ήμουνα μικρή δεν με είδανε πίσω. Μπήκα κάτω από τον
πάγκο και δεν με είδανε. Πέρασε λίγη ώρα και βγήκα. Είδα ησυχία εκεί στην αυλή και βγήκα άκουσα
κουβέντες στον δρόμο. Που να πάω; Και έξω στην αυλή είχε σκοτωμένους αρκετούς, όσοι δεν
χωρούσαν τους σκοτώνανε στην αυλή και έπεσα μπρούμυτα εκεί επάνω στους σκοτωμένους και έκανα
τη νεκρή. Εκεί πέρασε αρκετή ώρα, δίπλα μου ήταν μια κυρία, θήλαζε το μωρό της. Ήταν νεκρή και
το μωρό θήλαζε. Μια έκλαιγε, μια θήλαζε, ήρθαν οι ταγματασφαλίτες και βλέπανε το μωρό και
γελούσαν που θήλαζε από την μάνα. Εν τω μεταξύ αυτή αιμοραγούσε ακόμα. Επάνω μου ερχόταν
όλο το αίμα, αλλά δεν μιλούσαμε. Τίποτα κανείς. Άρχισαν να μας κλoτσάνε μήπως έχει κανέναν
ζωντανό, αλλά δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί ο κόσμος ακόμα ξεψυχούσε και δεν μπορούσαν
να καταλάβουν ποιος ήταν ζωντανός ποιος ήταν νεκρός.

Μαρτυρία της Ελένης Νανκούδης για το ντοκιμαντέρ Η Ελλάδα του Χίτλερ, της σειράς Ρεπορτάζ
Χωρίς Σύνορα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Ε. Κίλι, ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ 1944, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1996
(2) Θ. Φωτίου, Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ
ΦΡΙΤΣ ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ “ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΥΝΗΓΩΝ” ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ
ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2011

53
ΑΘΗΝΑ: ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΧΑΪΔΑΡΙΟΥ, ΟΙ 200 ΤΗΣ ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗΣ, Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ ΤΟ
ΜΠΛΟΚΟ ΤΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΑΣ

1) ΧΑΪΔΑΡΙ
Το στρατόπεδο Χαϊδαρίου ιδρύθηκε από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά το 1936. Από τον
Σεπτέμβριο του 1943 έως τον Σεπτέμβριο του 1944 λειτούργησε ως χώρος εγκλεισμού, από τον
οποίο πέρασαν περίπου 21.000 κρατούμενοι.
Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1943 οι ιταλικές δυνάμεις κατοχής μετέφεραν κρατούμενους από
επισφαλή -λόγω των αντάρτικων επιθέσεων- στρατόπεδα κράτησης στο Χαϊδάρι. Από τον επόμενο
μήνα μάλιστα, ο αριθμός των φυλακισμένων αυξήθηκε σημαντικά λόγω των γερμανικών
συλλήψεων. Στο τέλος του έτους, υπήρχαν 1.200 κρατούμενοι.
Έπειτα από τη σύντομη ιταλική διοίκηση, το στρατόπεδο Χαϊδαρίου πέρασε σε γερμανικά
χέρια μετά τη συνθηκολόγηση της φασιστικής Ιταλίας. Οι συνθήκες έγιναν δυσβάστακτες. Όταν
στις 29 Νοεμβρίου 1943, ο ταγματάρχης των SS, Πάουλ Ραντόμσκι, έγινε διοικητής του
στρατοπέδου, οι αγγαρείες αυξήθηκαν και οι πρώτες εκτελέσεις έλαβαν χώρα. Η αντικατάσταση
του Ραντάμσκι από τον Καρλ Φίσερ (Φεβρουάριος 1944) δεν μετάβαλλε δραματικά την
κατάσταση.
Συνολικά, 1.800 κρατούμενοι εκτελέστηκαν, μεταξύ των οποίων βρίσκονταν γυναίκες,
ανήλικοι και ανάπηροι πολέμου. Από εκεί πέρασε η πλειοψηφία του εβραϊκού πληθυσμού της
Ελλάδας που μεταφέρθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας και της κεντρικής
Ευρώπης.

Το στρατόπεδο Χαϊδαρίου.

54
 Το στρατόπεδο σήμερα.

Ο πλέον αιμοσταγής διοικητής το στρατοπέδου, Ραντόμσκι.

2) ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ
Στις 27 Απριλίου 1944, το 8ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ επιτέθηκε σε γερμανικό απόσπασμα στους
Μολάους Λακωνίας. Αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας ήταν ο θάνατος του υποστρατήγου Φραντς
Κρεχ και μελών της συνοδείας του. Η ναζιστική ηγεσία ετοιμάστηκε για αντίποινα. Μια ημέρα πριν
εξάλλου είχε απαχθεί στην Κρήτη ο στρατηγός Κράιπε.
Στις 30 Απριλίου, οι γερμανικές αποφάσεις δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Καθημερινή.

55
Μεταξύ άλλων, γνωστοποιούταν πως επρόκειτο να διεξαχθεί εκτέλεση 200 κομμουνιστών την 1η
Μαΐου 1944. Παρά τα σχέδια του ΕΛΑΣ για διάσωση, τα ψηφίσματα για τη σωτηρία των
μελλοθανάτων και τη δραστηριοποίηση προς αυτόν το σκοπό του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, οι
ναζί επέμειναν στις αρχικές τους θέσεις. Οι 200 κρατούμενοι εκτελέστηκαν με οπλοπολυβόλα, ενώ
ο τελικός αριθμός των εκτελεσθέντων για αντίποινα στη θανάτωση του Κρεχ έφτασε τους 325
ανθρώπους σε ολόκληρη τη χώρα.

Δημοσίευμα των γερμανικών αντιποίνων στην εφημερίδα Καθημερινή, μία ημέρα πριν η εκτέλεση
λάβει χώρα.

Καλλιτεχνική απεικόνιση των εκτελέσεων.

56
 Καλύτερα να πεθαίνη κανείς στον αγώνα για την
λευτεριά παρά να ζει σκλάβος
Το τελευταίο μήνυμα του γεωπόνου Κ. Μαριακάκη.

Χαρακτικό του Τάσσου για τους 200 εκτελεσθέντες της πρωτομαγιάς του 1944.

57
Το σύγχρονο μνημείο.

58
3) ΚΟΚΚΙΝΙΑ

Μεταξύ 4 και 8 Μαρτίου έλαβε χώρα η μάχη της Κοκκινιάς. Το Σάββατο 4 Μαρτίου 1944
χωροφύλακες και μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας επιτέθηκαν σε δυνάμεις του ΕΛΑΣ (1ο Τάγμα
του 5ου Συντάγματος Πειραιά και Τάγμα Κοκκινιάς) που βρίσκονταν στην περιοχή. Ο ΕΛΑΣ
αντιμετωπίζει τις παραπάνω εχθρικές κινήσεις, ενώ ΕΑΜ καλεί τους κατοίκους σε επαγρύπνηση.
Την επόμενη ημέρα, έπειτα από διαδήλωση των κατοίκων στην εκκλησία των Αγίου Νικολάου, οι
Έλληνες συνεργάτες των Γερμανών επιστρέφουν. Ωστόσο, μετά από ορισμένες πράξεις
τρομοκράτησης αναγκάζονται να υποχωρήσουν εκ νέου. Στις 6 Μαρτίου, άνδρες των Ταγμάτων
Ασφαλείας ενισχύονται από 600 περίπου χωροφύλακες και επιχειρούν νέα αποτυχημένη επίθεση,
ενώ την επόμενη μέρα στις επιχειρήσεις συμμετέχουν και Γερμανοί στρατιώτες. Τελικά στις 8
Μαρτίου οι κατακτητές και οι συνεργάτες τους υποχωρούν από την Κοκκινιά. Παίρνουν μαζί τους
300 αιχμάλωτους κατοίκους, τους οποίους οδηγούν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, επιπλέον δε
εκτελούν τον υπαστυνόμο Ν. Σαββαϊδη, τον δάσκαλό Γ. Βενέτο, τον Δ. Τσακανίκα και τον
Τσακάρα. Από τους ομήρους 37 εκτελούνται άμεσα, ενώ αρκετοί άλλοι θα ακολουθήσουν.
Η Κοκκινιά όμως βίωσε χειρότερα γεγονότα το καλοκαίρι του ίδιου έτους. Συγκεκριμένα, τα
ξημερώματα της 17ης Αυγούστου 1944 Γερμανοί στρατιώτες και μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας
περικύκλωσαν τη Νίκαια. Στη συνέχεια, οι Γερμανοί διέταξαν τη συγκέντρωση όλου του ανδρικού
πληθυσμού μεταξύ 14 κι 60 ετών στην πλατεία Οσίας Ξένης. Όσοι εντοπίζονταν στα σπίτια
εκτελούνταν. Από τις χιλιάδες των συγκεντρωμένων, ντόπιοι δωσίλογοι που φορούσαν κουκούλες
επέλεγαν όσους επρόκειτο να εκτελεστούν. Οι εκτελέσεις γίνονταν στη Μάντρα της Κοκκινιάς.
Τελικό αποτέλεσμα ήταν η θανάτωση 350 περίπου ανθρώπων και η έγκληση 8.000 ακόμη στο
στρατόπεδο Χαϊδαρίου. Μετά την απελευθέρωση -και με τον εμφύλιο πόλεμο σε πλήρη εξέλιξη-
διεξήχθη δίκη για τους Έλληνες που συμμετείχα ποικιλοτρόπως στα διάφορα μπλόκα της
Κοκκινιάς. Όλοι οι κατηγορούμενοι κρίθηκαν αθώοι, τον Μάρτιο του 1947.

Η περιοχή της Κοκκινιάς, με την πλούσια προσφυγική παρουσία.

59
Αναπαράσταση της μάχης της Κοκκινιάς από τον Γιάννη Πισσάνο.

Τα οδοφράγματα του ΕΛΑΣ.

60
 Ο καταδότης καθοδηγεί τους κατακτητές στην επιλογή των θυμάτων τους.

Οι τρεις παράγοντες της ναζιστικής καταπίεσης συνυπάρχουν στην περίπτωση της Κοκκινιάς:
κουκουλοφόροι, “τσολιάδες” και Γερμανοί στρατιώτες.

61
1944: ο λαός της Κοκκινιάς μετά την απελευθέρωση.

62
 Μνημείο πεσόντων στη Νίκαια, φιλοτεχνημένο από τον Ζογγόπουλο το 1955.

Εκείνη την ημέρα, ήταν Πέμπτη και πολύ πρωΐ βγήκαν σε όλες τις γειτονιές οι ντουντούκες των
Γερμανών με τους ταγματασφαλίτες και φώναζαν όλους του άντρες από 16 και άνω να
συγκεντρωθούν στην Οσία Ξένη κάτω στην Κοκκινιά.
Ο πατέρας μου μόλις ετοιμαζόταν να πάει στην δουλειά στις γενικές αποθήκες τις οποίες είχαν
επιτάξει οι Γερμανοί, το σημερινό κατάστημα παιχνιδιών στο Πειραιά, κατηφόρισε από το σπίτι μας ,
προς την πλατεία που σήμερα λέγεται Κρήνης . Μετά τους πήγαν όλους μαζί προς το σημείο
συγκέντρωσης στην Οσία Ξένη με τα χέρια ψηλά κατεβαίνοντας την οδό Μοργκεντάου.
Η ώρα περνούσε και η μητέρα μου ανήσυχη, αλλά σαν τολμηρή Πολίτισσα που ήταν, αποφάσισε να
πάει να τον βρει, αν και οι Γερμανοί ήταν πολλοί σκληροί σε όσους πλησίαζαν.
Τελικά κατάφερε να τον εντοπίσει μέσα σε όλο αυτό το χάος, γονατιστό με ψηλά το κεφάλι να
περιμένει.
Εκεί την ώρα ο γνωστός αργότερα δοσίλογος της Νίκαιας ο Μπατράνης, υπεδείκνυε με την κουκούλα
στους Γερμανούς έναν-έναν και τους έπαιρναν προς εκτέλεση.
Την πλησίασε ένας καλοθελητής Χωροφύλακας λέγοντας της αυστηρά
«Τι θέλεις εσύ εδώ;» και του απήντησε «Είναι ο άντρας μου εδώ, να κάθεται εκεί πέρα» και ο
χωροφύλακας της είπε «Έχεις κάτι πολύτιμο σπίτι, λεφτά, λίρες κοσμήματα; Φέρε τα και θα δω τι
μπορώ να κάνω»
Έτρεξε μες την ζέστη του Αυγούστου πίσω στο σπίτι, να μάζεψε ότι μπορέσει,
Στην πλατεία εν τω μεταξύ γινόταν η διαλογή και ο αρμόδιος Γερμανός πέρασα μπροστά από τον
πατέρα μου και του είπε «Εσύ σπίτι» δεν κατάλαβε τι του είπε ο Γερμανός και ακολούθησε τη σειρά
που ήταν για όσους πήγαιναν στα Στρατόπεδα Συγκέντρωσης Μανχάϊμ, Νταχάου, Μπούνχεβαλντ,
αλλά ο ίδιος ο Γερμανός τον είδε από τύχη ότι ήταν στη λάθος σειρά και του ξαναείπε «Εσύ σπίτι» .

63
Η μητέρα μου όμως ήταν καθ’ οδόν να βρει τον Χωροφύλακα με ότι είχε βρει, ένα δακτυλίδι, κάποια
σκουλαρίκια, τα έβαλε σε ένα πουγκί και κατηφόρισε πάλι πίσω στην Οσία Ξένη.
Για καλή μας τύχη, την βρήκε στο δρομο ένας γείτονας ο κ. Γιάννης και της μήνυσε ότι ο πατέρας μου
είχε γλιτώσει και για να μην ξαναπεράσει μπροστά από τους Γερμανούς πήγε προς την αδελφή της
μάνας μου, που έμενε στην Ταρσού και έτσι τον βρήκε ταλαιπωρημένο, αλλά τουλάχιστον ζωντανό.
Επιστρέφοντας σπίτι μας, μάθαμε ότι στα Αρμένικα είχαν βάλει φωτιά και εκεί μέσα είχαν σκοτώσει
κι άλλους πατριώτες. Εκεί στην Μάντρα είχαν πάρει και δυο αδέλφια γείτονες μας τον Χρυσόστομο
και Νικόλα Ντραβέρσα και τους εκτέλεσαν. Ο μεν Χρυσόστομος έπεσε επί τόπου νεκρός, ο δε Νικόλας
έπεσε πίσω από τους άλλους νεκρούς και γλίτωσε. Όμως όταν πέρασε ξανά ο Γερμανός για την
χαριστική βολή τον πυροβόλησε στο κεφάλι, αλλά η σφαίρα πέρασε το μάτι του και έζησε! Την νύχτα
σηκώθηκε και γύρισε σπίτι του!
Κατεβαίνοντας σπίτι πέρασαν από μπροστά μας οι Ταγματασφαλίτες κοντά στο ύψος της πλατείας
Κρήνης με αλυσοδεμένη την αγωνίστρια Διαμαντώ που μόλις είχαν συλλάβει στην Νεάπολη και την
κατέβαζαν προς τη μάντρα χτυπημένη.
Μετά το πέρας των εκτελέσεων έβαλαν στον τοίχο και τους προδότες μαζί με τον Μαντράνη και τους
εκτέλεσαν και αυτούς.
Μόλις πέρασαν τα 40 στο μνημόσυνο που έγινε των νεκρών στην Οσία Ξένη, οι Γερμανοί είχαν δώσει
την άδεια να συγκεντρωθεί ο κόσμος. Εγώ μια φίλη μου στην ηλικία μου κατηφορίσαμε να πάμε για
το μνημόσυνο. Αρχίζοντας το μνημόσυνο, οι Γερμανοί δεν τήρησαν τον λόγο τους και από τα
Μανιάτικα έβαλαν κατά ρίπας προς το πλήθος μάλλον γιατί φοβήθηκαν μην μετατραπεί σε
συλλαλητήριο. Τρέχοντας να ξεφύγουμε η φίλου τραυματίστηκε από σφαίρα και την πήγα αιμόφυρτη
στο νοσοκομείο.

Μαρτυρία του Παναγιώτη Στεφανίδη στο Χωνί της Κυριακής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
(1) Μ. Χαραλαμπίδης, Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ,
εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012
(2) Μ. Καραβιά, ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ, εκδ. Καπόν, Αθήνα 2016
(3) Π. Κατηφές, ΤΟ ΜΠΛΟΚΟ ΤΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΑ, εκδ. Δήμος Νίκαιας, Αθήνα 2004
(4) Κ. Δ. Σβολόπουλος, ΧΑΪΔΑΡΙ. 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1944, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2002

64
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗ

Ο Πόλεμος
Οι δείχτες κοκαλιάσανε κι αυτοί στην ίδια ώρα.
Όλα αργούν πολύ να τελειώσουνε το βράδυ, όσο κι αν τρέχουν γρήγορα οι μέρες και τα χρόνια
Έχει όμως κανείς και τις διασκεδάσεις του, δεν μπορείς να πεις· απόψε λ.χ. σε τρία θέατρα
πρεμιέρα.
Εγώ, συλλογίζομαι το γέρο συμβολαιογράφο του τελευταίου πατώματος, με το σκοτωμένο γιο, που
δεν τον είδα ούτε και σήμερα. Έχει μήνας να φανεί.
Στο λιμάνι τα μπορντέλα παραγεμίσανε από το πλήρωμα των καινούριων αντιτορπιλικών κι οι
μάρκες πέφτουνε γραμμή.
Η θερμάστρα κουρασμένη τόσα χρόνια έμεινε πάλι φέτος σε μια τιμητική διαθεσιμότητα.
«Το πολυαγαπημένο μας αγγελούδι (εδώ θα μπει το όνομα, που για τώρα δεν έχει σημασία), ετών 8
κτλ. κτλ.»
Στην οδό Αιγύπτου (πρώτη πάροδος δεξιά) τα κορίτσια κοκαλιασμένα περιμένανε απ’ ώρα τον
Ισπανό με τα τσιγαρόχαρτα.
Κι εγώ ο ίδιος δεν το πιστεύω αλλά προσπαθώ να σε πείσω οπωσδήποτε, πως αυτό το πράγμα στη
γωνιά ήτανε κάποτε σαν κι εσένα. Με πρόσωπο και με κεφάλι.
Οσονούπω όμως, ας τ’ ομολογήσουμε, ο καιρός διορθώνεται και νά που στο διπλανό κέντρο
άρχισαν κιόλας οι δοκιμές.
Αύριο είναι Κυριακή.
Σιγά σιγά αδειάσανε οι δρόμοι και τα σπίτια, όμως ακόμη κάποιος έμεινε και τρέχει να προφτάσει
Και ρυθμικά χτυπήσανε μια μια οι ώρες κι ανοίξανε πόρτες και παράθυρα μ’ εξαίσιες
αποκεφαλισμένες μορφές
Ύστερα ήρθανε τα λάβαρα, οι σημαίες κι οι φανφάρες κι οι τοίχοι γκρεμιστήκανε απ’ τις άναρθρες
κραυγές
Πτώματα ακέφαλα χορεύανε τρελά και τρέχανε σα μεθυσμένα όταν βαρούσανε οι καμπάνες
Τότε, θυμάσαι, που μου λες: Ετέλειωσεν ο πόλεμος!
Όμως ο Πόλεμος δεν τέλειωσεν ακόμα.
Γιατί κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ!

65
ΠΗΓΕΣ
 Η Μάχη της Κρήτης, ΔΙΣ, Αθήνα 1983

 Walther-Peer Fellgiebel, Die Träger des Ritterkreuzes des Eisernen Kreuzes 1939–1945 —
Die Inhaber der höchsten Auszeichnung des Zweiten Weltkrieges aller Wehrmachtteile,
Podzun-Palla, Friedberg 2000

 Δ. Κούκουνας, Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, εκδ. Μετρόν, Αθήνα 2007.

 Α. Μπήβορ, ΚΡΗΤΗ: Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα 2004.

 Β. Μαθιόπουλος, ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ, εκδ. Μετόπη, Αθήνα 1980

 Σ. Παππάς, Η ΣΦΑΓΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΕΝΟΥ, αυτοέκδοση, Αθήνα 1996.

 H. F. Meyer, Η ΦΡΙΚΗ ΤΟΥ ΚΟΜΜΕΝΟΥ. εκδ. Καλέντης, Αθήνα 1998.

 ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ ΣΤΟ ΚΟΜΜΕΝΟ ΑΡΤΑΣ, στο: Ήπειρος, Άπειρος Χώρα, τ. Σεπτεμβρίου

2010

 Ι. Παρόλας, ΓΗ ΘΕΣΠΡΩΤΩΝ,, εκδ. Τέσσερα Πι, Πρέβεζα 2012

 Τ. Γκόρου, ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ, ΓΙΑΤΙ ΦΟΡΑΣ ΤΑ ΜΑΥΡΑ; ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΜΟΥ ΣΚΟΤΩΣΑΝ 49
ΚΑΜΑΡΙΑ, στο: TVXS, 29/9/2015

 Σ. Μοσκόβου, Το φάντασμα των Ιωαννίνων, εφ. "Το Βήμα", 26.7.2009

 C. U. Schminck, ΜΝΗΜΕΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΙΙΙ, εκδ. Ισνάφι, Γιάννενα 2011

 Χ. Φ. Μάγιερ, ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΕΝΝΗ ΣΤΑ ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ, εκδ. Εστία, Αθήνα 2011

 Π. Ροδάκης, ΚΑΛΑΒΡΥΤΑ 1941-1944, εκδ. Παράσκηνιο, Αθήνα 2011

 Θ. Κακογιάννης, ΜΝΗΜΕΣ ΚΑΙ ΣΕΔΙΕΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ, εκδ. Κωσταράκη,

Αγρίνιο 1997
 Μ. Πέπονας, ΜΑΧΟΜΕΝΟΙ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ, εκδ. Bookstars, Αθήνα 2016

 Γ. Θ. Θεοχάρης, ΔΙΣΤΟΜΟ 10 ΙΟΥΝΙΟΥ 1944, εκδ. Έκφραση, Αθήνα 2010

 Α. Σφουντούρης, ΠΕΝΘΩ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ, εκδ. Βεργίνα, Θεσσαλονίκη 2015

 Ε. Κίλι, ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ 1944, εκδ. Εξάντας, Αθήνα 1996

 Θ. Φωτίου, Η ΝΑΖΙΣΤΙΚΗ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: Η ΑΙΜΑΤΗΡΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ
ΦΡΙΤΣ ΣΟΥΜΠΕΡΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ “ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΥΝΗΓΩΝ” ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ
ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2011
 Μ. Χαραλαμπίδης, Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ,
εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2012

66
 Μ. Καραβιά, ΠΑΡΑΠΛΕΥΡΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ, εκδ. Καπόν, Αθήνα 2016
 Π. Κατηφές, ΤΟ ΜΠΛΟΚΟ ΤΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΑ, εκδ. Δήμος Νίκαιας, Αθήνα 2004
 Κ. Δ. Σβολόπουλος, ΧΑΪΔΑΡΙ. 8 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1944, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2002
 Ψηφιακό Αρχείο ΕΡΤ
 Αρχείο Πολεμικού Μουσείου Αθηνών

67
Ο Μανώλης Πέπονας είναι ιστορικός, με εξειδίκευση στην πολεμική ιστορία. Γεννήθηκε στην
Αθήνα το 1995 και από την ηλικία των 17 ετών αρθρογραφεί επαγγελματικά. Το 2017 αποφοίτησε
από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας) με
βαθμό άριστα. Συνεργάζεται -μεταξύ άλλων- με τα περιοδικά των εκδόσεων Γνώμων (Ελλάδα) και
Karwansaray (Ολλανδία), ενώ άρθρα, παρεμβάσεις και βιβλιοκρισίες του έχουν δημοσιευτεί στον
Τύπο. Είναι μέλος της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας.
Στόχος του μια νέα πολεμική ιστορία, η οποία θα εστιάζει στα βιώματα των καθημερινών
ανθρώπων.
Άλλα έργα: "Η Ισπανία στις Φλόγες", εκδ. 24 γράμματα, Αγρίνιο 2016, "Ήρωες και Φιλοκτήτες",
εκδ. Απόψεις, Αθήνα 2016.
νέο e-book

24grammata.com
σειρά: εν καινώ, αρ. σειράς: 187