ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ
ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟΝ ΝΟΜΟ ΤΡΙΚΑΛΩΝ: ΑΠΟ ΤΗΝ

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΩΣ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 1949

ΚΑΛΟΓΗΡΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2017
Επιβλέπων Καθηγητής: Θανάσης Δ. Σφήκας

Ημερομηνία έγκρισης: 23 Μαρτίου 2017

«Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και

Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει
αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα»

2
 Περιεχόμενα

Συντομογραφίες ............................................................................................................. 4

Εισαγωγή ....................................................................................................................... 5

Μέρος Α΄ ........................................................................................................................ 8

Κεφάλαιο 1ο – Κατοχή και Αντίσταση ...................................................................... 8

Κεφάλαιο 2ο – Η κυριαρχία του ΕΑΜ: Από την Απελευθέρωση ως τη Συμφωνία

της Βάρκιζας ............................................................................................................ 16

Κεφάλαιο 3ο – Προς μια νέα ισορροπία; Από τη Συμφωνία της Βάρκιζας ως τις
εκλογές του 1946...................................................................................................... 26

Μέρος Β΄ ...................................................................................................................... 58

Κεφάλαιο 4ο – Μια διαρκής διολίσθηση από την πολιτική στη στρατιωτική

σύγκρουση, 1946-1947 ............................................................................................ 58

Κεφάλαιο 5ο – Το πολιτικό σκέλος του Εμφυλίου πολέμου, 1947-1949 ............... 89

Κεφάλαιο 6ο – Η κοινωνική και οικονομική κατάσταση κατά τη διάρκεια του

Εμφυλίου πολέμου ................................................................................................. 102

Κεφάλαιο 7ο – To στρατιωτικό σκέλος του Εμφυλίου πολέμου, 1947-1949 ....... 113

Συμπεράσματα ........................................................................................................... 132

Βιβλιογραφία ............................................................................................................. 136

Παράρτημα................................................................................................................. 143

Ι. Βουλευτικές Εκλογές 1946: «Πολιτική Αποχή» ............................................. 143

II. Βουλευτικές εκλογές 1946: Δείγματα «πολιτικής αποχής»........................... 144

ΙΙΙ. Δημοψήφισμα 1946 ...................................................................................... 149

IV. Δημοψήφισμα 1946: Εκλογικά τμήματα νομού Τρικάλων .......................... 150

V. Χάρτες ........................................................................................................... 155

VI. Φωτογραφίες ................................................................................................ 157

3
 Συντομογραφίες

ΑΚΕ: Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας

ΓΕΣ: Γενικό Επιτελείο Στρατού
ΔΣΕ: Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας
ΔΣΚ: Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα
ΕΑΜ: Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο
ΕΑΣΑΔ: Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικής Δράσης
ΕΒΕΝ: Ένωσις Βασιλοφρόνων Εθνικιστών Νέων
ΕΔΕΣ: Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος
ΕΕΕ: Εθνική Ένωσις Ελλάδος
ΕΚΕ: Εθνικό Κόμμα Ελλάδος
ΕΚΚΑ: Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση
ΕΛΑΣ: Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός
ΕΛΑΣ-Ν: Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός-Νέος
ΕΛΔ: Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας
ΕΟΔΑ: Εθνική Οργάνωσις Δημοκρατικού Αγώνος
ΕΠΕ: Εθνική Πολιτική Ένωση
ΕΠΟΝ: Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων
ΕΡΓΑΣ: Εργατικός Αντιφασιστικός Συνασπισμός
ΕΡΕΠ: Εθνική Ρεφορμιστική Εργατική Παράταξη
ΕΣΑΠ: Ελληνικός Στρατός Απελευθερωτικής Προσπάθειας
ΗΠΕ: Ηνωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων
ΚΓΑΝΕ: Κλιμάκιο Γενικού Αρχηγείου Νότιας Ελλάδας
ΚΚΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας
ΜΑΔ: Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως
ΜΑΥ: Μονάδες Αυτασφάλειας Υπαίθρου
ΜΕΑ: Μέτωπο Εθνικής Ανεξαρτησίας
ΟΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών
ΠΕΕΑ: Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
ΣΚΕ: Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας
AMAG: American Mission for Aid to Greece
AMFOGE: Allied Mission to Observe the Greek Elections
UNRRA: United Nations Relief and Rehabilitation Administration

4
 Εισαγωγή

Ο Ελληνικός Εμφύλιος πόλεμος, ως γενικό φαινόμενο που επηρέασε την

ελληνική επικράτεια, έχει αποτελέσει πεδίο σημαντικής βιβλιογραφικής παραγωγής.
Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο- τηρουμένων των αναλογιών- σε επίπεδο τοπικής
ιστορίας και συγκεκριμένα για τον νομό Τρικάλων, όπου η έλλειψη επιστημονικά
τεκμηριωμένης βιβλιογραφίας για την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου είναι κάτι
παραπάνω από εμφανής. Αυτή η έλλειψη ίσως οφείλεται στις σχεδόν ανύπαρκτες
πρωτογενείς πηγές1 στα γεωγραφικά όρια του νομού, εξαιρώντας βέβαια τον τοπικό
τύπο της εποχής, ο οποίος στον βαθμό που έχει διασωθεί είναι προσβάσιμος στην
ιστορική έρευνα, ή ενδεχομένως στην έλλειψη σχετικού ενδιαφέροντος για τη
συγκεκριμένη περίοδο. Το σχετικό κενό και το προσωπικό ενδιαφέρον για τη
δεκαετία του 1940 αποτέλεσαν τα εφαλτήρια για την επιλογή του συγκεκριμένου
θέματος- Ο Εμφύλιος πόλεμος στον Νομό Τρικάλων: από την Απελευθέρωση ως το
τέλος του 1949- ως πρωτεύουσα μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία.
Η πραγμάτευση του Εμφυλίου πολέμου στο νομό Τρικάλων επιχειρείται σε
δύο μέρη· στο πρώτο δίνεται μια αρκετά σύντομη περιγραφή της περιόδου της
Κατοχής και της Αντίστασης και στη συνέχεια γίνεται μια ενδελεχής ανασύνθεση των
γεγονότων από την απελευθέρωση των Τρικάλων ως τις εκλογές του 1946. Το
δεύτερος μέρος αναφέρεται στην πορεία προς την ένοπλη σύγκρουση του Εμφυλίου
πολέμου, αλλά και στην ίδια τη σύγκρουση και στα επιφαινόμενα που αυτή
δημιουργούσε όσο εξελισσόταν. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο κεφάλαιο λειτουργεί ως
μια συνοπτική, ωστόσο χρήσιμη, εισαγωγή για την περίοδο της Κατοχής και της
Αντίστασης σε τοπικό επίπεδο. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η κατάσταση που
δημιουργήθηκε μετά την απελευθέρωση του νομού Τρικάλων, οι προσπάθειες του
ΕΑΜ να ασκήσει διοίκηση στην πόλη των Τρικάλων, καθώς και ο τρόπος με τον
οποίο αλληλεπίδρασε η περίοδος από τα Δεκεμβριανά μέχρι τον αφοπλισμό του
ΕΛΑΣ με την περιοχή των Τρικάλων. Το τρίτο κεφάλαιο περιγράφει την αλλαγή των

1
Στο παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους στον νομό Τρικάλων υπάρχει μόνο ένα σχετικό
τεκμήριο που αφορά, μεταξύ άλλων, τη δεκαετία του 1940 στα Τρίκαλα, ωστόσο όταν αυτό
αναζητήθηκε δε βρέθηκε εντός του αρχείου. Πρόκειται για τα απομνημονεύματα του πατήρ Μιχαήλ
Κοσβύρα, τα οποία ωστόσο έχουν εκδοθεί. Βλ. π. Μ. Κοσβύρας, Από το βουνό στον άμβωνα: Ο
μετασχηματισμός μιας ορεινής κοινότητας, (επιμ.) Γ. Λαμπάτος – Α. Αζέλης (Αθήνα: Ταξιδευτής,
2009).

5
πολιτικών συσχετισμών σε τοπικό επίπεδο μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και
προσπαθεί να διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους συντελέστηκαν αυτές οι
μεταβολές. Επιπλέον, αποτυπώνονται οι προεκλογικές διεργασίες στον νομό
Τρικάλων και το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίχθηκαν. Το τέταρτο κεφάλαιο
καταγράφει και αναλύει τους πολιτικούς συσχετισμούς που προέκυψαν από τις
εκλογές και το δημοψήφισμα του 1946, ενώ παράλληλα επιχειρεί να φωτίσει τις
διαδικασίες που συνέβαλαν στην όξυνση της πολιτικής σύγκρουσης και τη σταδιακή
μετατροπή της σε ένοπλη σύγκρουση στον νομό Τρικάλων. Το πέμπτο κεφάλαιο
εξετάζει την πολιτική κατάσταση που δημιουργήθηκε στον νομό στη διάρκεια των
στρατιωτικών συγκρούσεων του Εμφυλίου πολέμου. Στο έκτο κεφάλαιο
περιγράφεται η κοινωνική και η οικονομική κατάσταση των Τρικάλων το πρώτο
διάστημα μετά την απελευθέρωση και στη συνέχεια επιχειρείται η αποτύπωση των
μεταβολών και των αντιθέσεων που συντελέστηκαν στην τοπική κοινωνία και
οικονομία την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου. Τέλος, το έβδομο κεφάλαιο
περιγράφει την εξέλιξη και τις διακυμάνσεις των στρατιωτικών συγκρούσεων του
Εμφυλίου πολέμου στον νομό Τρικάλων το διάστημα 1947-1949. Σε κάθε περίπτωση,
τα γεγονότα που συνέβησαν σε τοπικό επίπεδο έχουν ενταχθεί στο ευρύτερο ιστορικό
πλαίσιο της περιόδου, ενώ στον βαθμό που κατέστη δυνατό από τις διαθέσιμες πηγές
επιχειρήθηκαν συγκρίσεις με την κατάσταση που επικρατούσε συνολικότερα στη
Θεσσαλία την ίδια περίοδο.
Το μεγαλύτερο τμήμα της εργασίας βασίστηκε σε πρωτογενείς πηγές, τόσο
αδημοσίευτες όσο και δημοσιευμένες. Από την πρώτη κατηγορία χρησιμοποιήθηκε,
μεταξύ άλλων, σε σημαντικό βαθμό το πλούσιο σε τεκμήρια αρχείο του
Κωνσταντίνου Τσαλδάρη, σε μικρότερη έκταση, εξαιτίας του περιορισμένου αριθμού
τεκμηρίων για τον νομό Τρικάλων, το τμήμα του αρχείου του ΚΚΕ που είναι
προσβάσιμο στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και ένα τμήμα του
αρχείου του Νικολάου Πλαστήρα. Από τη δεύτερη κατηγορία έγινε, κυρίως,
εκτεταμένη χρήση της σειράς εγγράφων που έχει εκδώσει η Διεύθυνση Ιστορίας
Στρατού για την περίοδο του Εμφυλίου πολέμου και ως ένα βαθμό των Επίσημων
Πρακτικών των Συνεδριάσεων της Βουλής. Ακόμη, αξιοποιήθηκαν
απομνημονεύματα και αυτοβιογραφίες πρωταγωνιστών της εποχής, όπως τα
ανεκμετάλλευτα- τουλάχιστον σε επίπεδο τοπικής ιστορίας- απομνημονεύματα του
ταξίαρχου του Εθνικού Στρατού, Δημητρίου Πλούμη. Επιπλέον, έγινε συστηματική
χρήση του τοπικού τύπου· της εφημερίδας Αναγέννησις, η οποία άνηκε στην

6
εθνικόφρονα χώρο της Δεξιάς των Τρικάλων και σώζεται σε σημαντικό βαθμό, της
εφημερίδας Θάρρος, η οποία τοποθετούταν μεταξύ του εθνικόφρονα χώρου και του
Κέντρου, διαθέτοντας δεσμούς με το Κόμμα Φιλελευθέρων, ωστόσο τα φύλλα της
σώζονται σε περιορισμένο βαθμό, της εφημερίδας Δημοκρατική Ελπίς, της οποίας η
γραμμή κινούταν μεταξύ του αριστερού χώρου του Κόμματος Φιλελευθέρων και της
εαμικής Αριστεράς, αλλά έχει διασωθεί σε ελάχιστο βαθμό και παραμένει
αναξιοποίητη από την τοπική ιστορική έρευνα, καθώς και κάποιες πληροφορίες από
την εφημερίδα Λαοκρατία- το επίσημο όργανο του ΕΑΜ στα Τρίκαλα- μέσα από
αναδημοσιεύσεις της εφημερίδας Αναγέννησις, εξαιτίας της ανυπαρξίας φύλλων της
εφημερίδας.
Τέλος, τα ερωτήματα που θέτει η παρούσα εργασία επικεντρώνονται στη
διαδικασία της μετάβασης του τοπικού κρατικού μηχανισμού από την εαμική
κυριαρχία σε αυτή των εθνικοφρόνων μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, στις
μεθόδους που χρησιμοποίησαν οι εθνικόφρονες για να κάμψουν την απήχηση της
Αριστεράς στον τοπικό πληθυσμό, αλλά και στην προσπάθεια της τελευταίας να
απαντήσει στις πιέσεις της αντίπαλης πλευράς. Στη συνέχεια, επιχειρείται να
ερμηνευθεί η μεταβολή των συσχετισμών πολιτικής ισχύος, όπως αυτοί
αποτυπώθηκαν στις εκλογές του 1946 στον νομό Τρικάλων, οι διεργασίες από την
πλευρά του ΚΚΕ και του αστικού κράτους, οι οποίες οδήγησαν στη μετατροπή της
πολιτικής αντιπαράθεσης σε ένοπλη σύγκρουση, οι επιπτώσεις του Εμφυλίου
πολέμου στην τοπική κοινωνία, καθώς και οι εσωτερικές αντιθέσεις της τελευταίας,
οι οποίες οξύνθηκαν εξαιτίας του πολέμου.

7
Μέρος Α΄

Κεφάλαιο 1ο – Κατοχή και Αντίσταση

Αν η αποτυχία της εαρινής επίθεσης των Ιταλών στο Αλβανικό μέτωπο τον
Μάρτιο του 1941 ενθάρρυνε τους πολίτες των Τρικάλων, δε συνέβη το ίδιο όταν
ξεκίνησε η επίθεση των Γερμανών εναντίον της Ελλάδας στις 6 Απριλίου. Η ταχεία
προέλαση των Γερμανικών δυνάμεων τις έφερε σε επαφή με τα Τρίκαλα στις 15
Απριλίου, όταν βομβαρδίστηκε η πόλη και στη συνέχεια στις 19 Απριλίου, όταν
εισήλθαν ως κατακτητές στην πόλη. 2 Τις επόμενες ημέρες ο Ελληνικός Στρατός
συνθηκολόγησε με τις γερμανικές και τις ιταλικές δυνάμεις σε μια προσπάθεια να
αποφευχθεί η ολοκληρωτική διάλυση των μονάδων του ή μια πιθανή αιχμαλωσία από
τους μέχρι πρότινος ηττημένους Ιταλούς.3 Σχεδόν δύο μήνες μετά την εισβολή των
Γερμανών στα Τρίκαλα η επικυριαρχία του νομού μεταβιβάστηκε στους Ιταλούς.4
Ο πρώτος χρόνος της Κατοχής ήταν ιδιαίτερα δύσκολος από επισιτιστικής
άποψης. Η έναρξη του Β´ Παγκοσμίου πολέμου και ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος είχαν
περιορίσει τόσο τις εισαγωγές προϊόντων όσο και τα διαθέσιμα αποθέματα τροφίμων
εντός της χώρας. Επιπλέον, οι ξηρασίες του φθινοπώρου του 1940, η μείωση των
εργατικών χεριών, λόγω της επιστράτευσης και οι ελλείψεις σε ζωικό και μηχανικό
εξοπλισμό ελαχιστοποίησαν τις δυνατότητες μιας ικανοποιητικής παραγωγής για το
1941.5 Στον ορεινό όγκο των Χασίων η επιβίωση των ανθρώπων στηρίχθηκε στην
πενιχρή κτηνοτροφία και στους καρπούς των δέντρων. 6 Το φάσμα της πείνας
εκδηλώθηκε και στην πόλη των Τρικάλων με τη σταδιακή έλλειψη προϊόντων από
την τοπική αγορά και την επιβολή δελτίου στον άρτο. Παράλληλα με την κύρια
αγορά τροφίμων είχε δημιουργηθεί και η μαύρη αγορά, από εμπόρους ή παραγωγούς
που είχαν αποθηκεύσει σημαντικές ποσότητες τροφίμων και δεν τις διέθεταν στην
κύρια αγορά προκειμένου να αποκομίσουν υψηλότερα κέρδη. 7 Η έλλειψη βασικών
διατροφικών προϊόντων είχε δημιουργήσει μια τάση φυγής σε κατοίκους της Αθήνας

2
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη. Οι μεταμορφώσεις μιας κοινωνίας όπως
αποτυπώθηκαν στον τύπο της εποχής, 1941-1960, τ. Γ´ (Αθήνα: Κέδρος, 2000), σσ. 18-20.
3
Χ. Φλάϊσερ, Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-1944, τ. 1
(Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1988), σσ. 70-73.
4
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 21.
5
Χ. Φλάϊσερ, ό. π., σσ. 196-197.
6
π. Μ. Κοσβύρας, Από το βουνό στον άμβωνα: Ο μετασχηματισμός μιας ορεινής κοινότητας, (επιμ.) Γ.
Λαμπάτος – Α. Αζέλης (Αθήνα: Ταξιδευτής, 2009), σ. 101.
7
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 22· Χ. Φλάϊσερ, ό. π., σ. 200.

8
που διέθεταν συγγενικούς δεσμούς με τα Τρίκαλα, αλλά και από την ίδια την πόλη
των Τρικάλων προς τα χωριά της υπαίθρου σε μια προσπάθεια αναζήτησης
ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης. Η ανάγκη της σίτισης μετέφερε κεφάλαια και
περιουσιακά στοιχεία από τις μάζες των ανθρώπων που αναζητούσαν τροφή σε
εμπόρους, παραγωγούς ή ακόμη και σε πολίτες που είχαν αποθηκεύσει προμήθειες
για μεγάλο χρονικό διάστημα.8
Το καθεστώς της ιταλικής κατοχής του νομού Τρικάλων και συνολικά της
Θεσσαλίας προσπάθησε να εκμεταλλευτεί ένα δίκτυο ρουμανιζόντων Βλάχων, οι
οποίοι διαθέτοντας την υλική υποστήριξη της Ρουμανίας επιδίωξαν να
δημιουργήσουν μια ξεχωριστή κρατική υπόσταση μεταξύ Ηπείρου, Δυτικής
Μακεδονίας και Θεσσαλίας.9 Οι ρουμανίζοντες Βλάχοι, με αφορμή το πρόβλημα του
επισιτισμού την περίοδο 1941-1942, προσπάθησαν να αποκτήσουν προσβάσεις εντός
του βλάχικου πληθυσμού της Θεσσαλίας, καθώς προπαγάνδιζαν τη μεταφορά σίτου
στην Ελλάδα με τη βοήθεια της Ρουμανίας. Αν και οι διακηρύξεις δεν
πραγματοποιήθηκαν, υπήρχε σχέδιο από τον Ευάγγελο Αβέρωφ, συνιδρυτή της
μικρής αντιστασιακής οργάνωσης «Φιλική Εταιρία» και τον υπομοίραρχο της
Χωροφυλακής Τρικάλων για τη λεηλασία ή εναλλακτικά την πυρπόληση των
αποθηκών σίτου σε Τρίκαλα και Καλαμπάκα.10 Οι προσπάθειες των ρουμανιζόντων
Βλάχων, που από τις αρχές του 1942 είχαν συστήσει τη «Ρωμαϊκή Λεγεώνα», 11
επεκτάθηκαν στον έλεγχο της τοπικής παραγωγής προϊόντων, όπως το γάλα, το μαλλί
και τα δέρματα, μέσω της σύστασης οικονομικών συνεταιρισμών. Αυτοί οι
συνεταιρισμοί με την υποστήριξη των κατοχικών ιταλικών αρχών αναλάμβαναν τη
συγκέντρωση των προϊόντων από τους παραγωγούς και στη συνέχεια τη διάθεσή τους
προς πώληση. Έτσι, ένα τμήμα της τρικαλινής οικονομίας πέρασε υπό τον έλεγχο των
συνεταιρισμών που έλεγχε η «Ρωμαϊκή Λεγεώνα», παρά τις αντιδράσεις τοπικών
παραγωγών.12
Αν θεωρηθεί ότι η κατοχή της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα
αποτέλεσε τη δράση, τότε η δημιουργία των αντιστασιακών οργανώσεων αποτέλεσε
την αντίδραση. Σε σύντομο χρονικό διάστημα από την επιβολή του νέου καθεστώτος
υπήρξαν διεργασίες για τη συγκρότηση ομάδων αντίστασης, με αποτέλεσμα εντός

8
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σσ. 43, 51· π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 101-102.
9
Ευ. Α. Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά του Κουτσοβλαχικού ζητήματος (Αθήνα: χ. έ., 1948), σσ. 81-82.
10
Ευ. Α. Αβέρωφ, ό. π., σσ. 91-93.
11
Ευ. Α. Αβέρωφ, ό. π., σ. 107.
12
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σσ. 30-31.

9
του 1941 να συσταθούν: α) το ΕΑΜ, το οποίο συναποτελούσαν το ΚΚΕ, το ΑΚΕ, το
ΣΚΕ και η ΕΛΔ και β) ο ΕΔΕΣ του πρώην συνταγματάρχη του Ελληνικού στρατού
Ναπολέοντα Ζέρβα. Ένα χρόνο αργότερα δημιουργήθηκε και η αντιστασιακή
οργάνωση της ΕΚΚΑ, υπό τον επίσης πρώην συνταγματάρχη του Ελληνικού στρατού
13
Δημήτριο Ψαρρό. Οι τρεις αυτές οργανώσεις αποτέλεσαν μεταξύ άλλων,
μικρότερων, 14 τις κυριότερες του ελλαδικού χώρου. Το φθινόπωρο του 1942 η
Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ Τρικάλων, στην προσπάθειά της να συγκροτήσει
ομάδα ανταρτών, ήρθε σε συμφωνία με τον τρικαλινής καταγωγής ταγματάρχη
Κωστόπουλο, ο οποίος προσπαθούσε από το καλοκαίρι του ίδιου έτους να
συγκροτήσει δική του ανταρτοομάδα, για τη δημιουργία αντάρτικης ομάδας που θα
δραστηριοποιούταν στον Κόζιακα και θα εντασσόταν στον ένοπλο βραχίονα του
ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ. Ωστόσο, ο Κωστόπουλος δεν επιθυμούσε την ένταξή του στον
ΕΛΑΣ και έτσι η συμφωνία βασίστηκε στην ανοχή και των δύο μερών. Στη συνέχεια,
ο Κωστόπουλος ίδρυσε τη δική του αντιστασιακή οργάνωση τον ΕΣΑΠ, στην οποία
προσχώρησαν και βασιλόφρονες με αποτέλεσμα την έναρξη διενέξεων με τους
εαμίτες και την τελική τους αποχώρηση από την ομάδα Κωστόπουλου. Οι αντιθέσεις
μεταξύ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και Κωστόπουλου οδήγησαν στη διάλυση της αντάρτικης
ομάδας του τελευταίου από τον ΕΛΑΣ στις αρχές του 1943.15 Στον ορεινό όγκο των
Χασίων οι πρώτες ομάδες ανταρτών του ΕΛΑΣ έκαναν την εμφάνισή τους προς τα
τέλη του 1942 και στις αρχές του επόμενου έτους ενισχύθηκαν με αντάρτες από τον
Όλυμπο.16 Από διοικητική άποψη οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στον Κόζιακα εντάσσονταν
στο Αρχηγείο Δυτικής Θεσσαλίας και αυτοί των Χασίων στο Αρχηγείο Βόρειας
Θεσσαλίας, ενώ και τα δύο αρχηγεία υπάγονταν από την άνοιξη του 1943 στο
Στρατηγείο Θεσσαλίας του ΕΛΑΣ.17
Η ένοπλη δραστηριότητα των ανταρτών του ΕΛΑΣ στον νομό Τρικάλων
ξεκίνησε από τον Φεβρουάριο του 1943 με τη μάχη στην Οξύνεια Καλαμπάκας κατά
των Ιταλών. Η μάλλον απρόσμενη νίκη των ανταρτών έναντι των Ιταλών εφοδίασε τα
τοπικά τμήματα του ΕΛΑΣ με οπλισμό και ιματισμό και αύξησε αριθμητικά τις

13
Χ. Φλάϊσερ, ό. π., σσ. 145-150, 154-155, 381-384.
14
Ενδεικτικά στη Θεσσαλία το 1941 αναφέρεται η οργάνωση «Φιλική Εταιρία» των Ευ. Αβέρωφ και
Ν. Ράπτη. Βλ. Λ. Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση: Επικοί αγώνες του θεσσαλικού λαού με
σύνθημα: Λευτεριά ή Θάνατος, τ. Α´ (Λάρισα: P. A. Press, 1977), σσ. 38-40.
15
Δ. Μπαλλής, Ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1981), σσ. 27-28· Λ. Αρσενίου, ό. π.,
σσ. 134-136, 140· Χ. Φλάϊσερ, ό. π., σσ. 375-376.
16
Γ. Τέλιος, Αντάρτες στα Χάσια (Λάρισα: Έλλα, 2000), σ. 27· Λ. Αρσενίου, ό. π., σσ. 141-142.
17
Δ. Μπαλλής, ό. π., σσ. 32, 38-39.

10
ανταρτικές ομάδες. Ωστόσο, η νίκη αυτή οδήγησε στα πρώτα αντίποινα των Ιταλών
με πυρπολήσεις ορεινών χωριών (π.χ. Οξύνεια, Αγιόφυλλο) και εναέριους
βομβαρδισμούς. 18 Σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά τη μάχη της Οξύνειας οι
δυνάμεις του ΕΛΑΣ στα Χάσια ετοίμασαν επίθεση εναντίον της φρουράς των Ιταλών
στην Καλαμπάκα, η οποία πιθανότατα αντιλήφθηκε τη σχεδιαζόμενη επίθεση και
αποχώρησε προς τα Τρίκαλα. Έτσι, οι αντάρτες εισήλθαν αμαχητί στην Καλαμπάκα
και ανέθεσαν τη διοίκηση της πόλης σε μέλη του ΚΚΕ που είχαν συγκροτήσει ένα
ένοπλο σώμα, την «Πατριωτική Ομάδα». 19 Η «Πατριωτική Ομάδα» προχώρησε στην
άσκηση αυταρχικής διοίκησης, προσομοιάζοντας σε σώμα Χωροφυλακής και
εμφανιζόταν ως τοπική εξουσία που εξέφραζε το ΚΚΕ και όχι τον ευρύτερο
συνασπισμό του ΕΑΜ, με αποτέλεσμα ο Κώστας Καραγιώργης, γραμματέας του
Γραφείου Περιοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ, να χαρακτηρίσει την κατάσταση που
δημιουργήθηκε ως την « «Κοκκινη διχτατορία» της Καλαμπάκας». 20 Ο Καραγιώργης
στις αρχές Μαρτίου του ‘43 έστειλε αντιπρόσωπό του από τη Λάρισα, έδρα του
Γραφείου Περιοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ, στην Καλαμπάκα για να καθαιρέσει την
«Πατριωτική Ομάδα» και να αναδιοργανώσει τις πολιτικές οργανώσεις του ΕΑΜ,
ενέργειες οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στο διάστημα Μαρτίου-Απριλίου 1943 και
είχαν ως αποτέλεσμα τη μετάβαση της διοίκησης στις οργανώσεις του ΕΑΜ και την
ευρύτερη στήριξή του από τους Καλαμπακιώτες. Οι πολίτες της Καλαμπάκας στη
σύντομη διάρκεια της εξουσίας της «Πατριωτικής Ομάδας» ζούσαν σε καθεστώς
φόβου και πίστευαν πως ο απελευθερωτικός αγώνας ήταν ένα είδος κομματικού
αγώνα που διεξήγαγε το ΚΚΕ. Η κατάσταση αυτή αντιστράφηκε μετά την ανάληψη
της διοίκησης της πόλης από τις εαμικές οργανώσεις.21
Η δημιουργία του συντονιστικού οργάνου των ανταρτικών οργανώσεων και
της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Ελλάδα, το Κοινό Γενικό Στρατηγείο
των Ανταρτών, τον Ιούλιο του 1943 στο Περτούλι Τρικάλων επέτρεψε στις
συμβαλλόμενες αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ) να
συγκροτήσουν αντάρτικες ομάδες σε οποιαδήποτε περιοχή της χώρας, ανεξαρτήτως
αν σε αυτή προϋπήρχαν άλλες ανταρτοομάδες. Έτσι, στον νομό Τρικάλων, όπου
κυριαρχούσε ο ΕΛΑΣ, έκαναν την εμφάνισή τους ομάδες ανταρτών του ΕΔΕΣ.

18
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 105-113· Λ. Αρσενίου, ό. π., σσ. 216-229.
19
Λ. Αρσενίου, ό. π., σσ. 341.
20
Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (εφεξής: ΑΣΚΙ): Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ= 24/2/43:
Α´ Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, 5-7 Μαΐου 1944· Λ. Αρσενίου, ό. π., σ. 341.
21
Λ. Αρσενίου, ό. π., σσ. 341-346.

11
Ωστόσο οι σχέσεις των δύο οργανώσεων υπήρξαν προβληματικές και μάλλον ο
ΕΛΑΣ ήταν εχθρικά διακείμενος έναντι των απεσταλμένων του ΕΔΕΣ.
Χαρακτηριστικά, ομάδα του ΕΔΕΣ που έφτασε στην Οξύνεια Καλαμπάκας για να
συγκροτήσει ανταρτοομάδα διαλύθηκε με την άσκηση ένοπλης βίας από τοπικά
τμήματα του ΕΛΑΣ.22 Ο ΕΔΕΣ κατόρθωσε να δημιουργήσει κάποιες ανταρτοομάδες
στην επαρχία Καλαμπάκας και στην επαρχία Τρικάλων, αλλά μετά την έναρξη των
στρατιωτικών συγκρούσεων μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ τον Οκτώβριο του 1943 ο
ΕΛΑΣ αφόπλισε τις ομάδες των ανταρτών του ΕΔΕΣ στην επαρχία Καλαμπάκας, ενώ
αυτές της επαρχίας Τρικάλων κατέφυγαν στην Ήπειρο.23 Στη διάρκεια ύπαρξης του
Κοινού Γενικού Στρατηγείου, μέχρι την έναρξη της ένοπλης αναμέτρηση ΕΛΑΣ-
ΕΔΕΣ τον Οκτώβριο του ‘43, η Ιταλία συνθηκολόγησε με τους Συμμάχους (8
Σεπτεμβρίου 1943) και η Μεραρχία Πινερόλο που στάθμευε στη Θεσσαλία ήρθε σε
συμφωνία μαζί του για την προσχώρησή της στις συμμαχικές δυνάμεις στην Ελλάδα,
δηλαδή στις ανταρτικές δυνάμεις. Στις 11 Σεπτεμβρίου στην Πύλη Τρικάλων
υπογράφηκε το πρωτόκολλο συνεργασίας των δύο πλευρών. Ο ΕΛΑΣ επωφελήθηκε
της νέας κατάστασης, καθώς η αποχώρηση των Ιταλών από την πόλη των Τρικάλων
επέτρεψε στις τοπικές οργανώσεις του ΕΑΜ να μεταφέρουν ένα τμήμα του ιταλικού
εξοπλισμού προς την ύπαιθρο, αλλά και να εξασφαλίσουν τρόφιμα, ιματισμό και
τυπογραφικό εξοπλισμό. Επιπλέον, τον Οκτώβριο του 1943 ο ΕΛΑΣ αφόπλισε τους
Ιταλούς που είχαν διατηρήσει τον οπλισμό τους και καταυλίζονταν μεταξύ του
Μουζακίου Καρδίτσας και της Ελάτης Τρικάλων. Έτσι, ο ΕΛΑΣ εξασφάλισε
σημαντικές ποσότητες οπλισμού προκειμένου να καταστήσει τον οπλισμό του
ομοιόμορφο- διέθετε ανόμοιο ατομικό οπλισμό γερμανικής, ιταλικής, αγγλικής και
βουλγαρικής προέλευσης- και να συγκροτήσει νέες μονάδες.24
Η διοίκηση του νομού Τρικάλων μετά την αποχώρηση των Ιταλών πέρασε
στους Γερμανούς, οι οποίοι κινήθηκαν προς κατάληψη των Τρικάλων στις 11
Σεπτεμβρίου του ‘43.25 Οι νέοι επικυρίαρχοι στα μέσα Οκτωβρίου προχώρησαν σε
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών στον ορεινό όγκο του νομού

22
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 114-115· Δ. Μπαλλής, ό. π., σ. 29.
23
Δ. Μπαλλής, ό. π., σ. 29.
24
Α. Α. Αντωνίου, «Άγνωστες σελίδες της Κατοχής και της Αντίστασης στην πόλη των Τρικάλων:
Μαρτυρίες από το αρχείο του αξιωματικού Χωροφυλακής Μύρωνος Καναβάκη», στο Σ. Γ. Γουλούλης
(επιμ.), Η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία, 1941-1944: Ύπαιθρος και πόλη, άνθρωποι (Λάρισα:
Εταιρία Συλλογής Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων Ν. Λάρισας, 2007), σ. 107· Χ. Φλάϊσερ, ό. π., τ. 2
(Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1995), σσ. 170-171, 231-233· Δ. Μπαλλής, ό. π., σσ. 50-51, 123, 128-
129.
25
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 72.

12
προκειμένου να αποκαταστήσουν την οδική επικοινωνία μεταξύ Τρικάλων-
Ιωαννίνων. Οι επιχειρήσεις των Γερμανών έπληξαν το μεγαλύτερο τμήμα της ορεινής
υπαίθρου των Τρικάλων και προκάλεσαν σημαντικά πλήγματα σε δυνάμεις της I
Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, οι οποίες, παρά τις αντιστάσεις που πρόβαλαν στην έναρξη
των γερμανικών επιχειρήσεων, διαλύθηκαν γρήγορα και ελλείψει επικοινωνίας με τις
διοικήσεις τους προσπάθησαν να διασωθούν υποχωρώντας άτακτα προς διάφορες
κατευθύνσεις. 26 Παράλληλα με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών, ο
ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ ενεπλάκησαν σε ένα δικό τους εσωτερικό πόλεμο στην περιοχή
των Τζουμέρκων, όπου από τις αρχές Ιανουαρίου του 1944 συμμετείχαν αρκετές από
τις ανασυγκροτημένες δυνάμεις της I Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, που στάθμευε στο νομό
Τρικάλων. Φαίνεται πως η απόσυρση δυνάμεων του ΕΛΑΣ από το νομό προκειμένου
να συμμετάσχουν στις συγκρούσεις με τον ΕΔΕΣ, είχε ως αποτέλεσμα ένα τμήμα της
υπαίθρου να περιέλθει προσωρινά στην κυριαρχία των Γερμανών.27
Τον Μάρτιο του 1944 το ΕΑΜ προχώρησε στη δημιουργία ενός κυβερνητικού
οργάνου, της ΠΕΕΑ, για τη διοίκηση των περιοχών της χώρας που βρίσκονταν υπό
την κυριαρχία του. 28 Η διεξαγωγή εκλογών για τη συγκρότηση του Εθνικού
συμβουλίου της ΠΕΕΑ στις 27 Απριλίου του ‘44 στις ελεύθερες περιοχές του νομού
Τρικάλων φανέρωσε κάποιες από τις εσωτερικές αντιθέσεις της λαϊκής βάσης των
εαμικών οργανώσεων. Συγκεκριμένα, ο πατήρ Μιχαήλ Κοσβύρας στα
απομνημονεύματά του ανέφερε ότι στην Αγναντιά Καλαμπάκας οι πολίτες που δεν
ήταν ευνοϊκά διακείμενοι έναντι του ΚΚΕ και θέλησαν να ψηφίσουν διαφορετικούς
υποψηφίους στοχοποιήθηκαν από την τοπική οργάνωση του ΚΚΕ και το καλοκαίρι
του ίδιου έτους πέρασαν από ανταρτοδικείο, καθώς «ήταν [χαρακτηρισμένοι]
αντιδραστικοί». Κάποιοι από αυτούς εκτελέστηκαν και κάποιοι αφέθηκαν ελεύθεροι,
αναγκασμένοι να ομολογήσουν ότι ήταν προδότες και ότι χρωστούσαν ευγνωμοσύνη
στους αντάρτες που τους απάλλαξαν από τις κατηγορίες.29
Η απότομη αύξηση της δύναμης του ΚΚΕ είχε δημιουργήσει μια νέα
πραγματικότητα για το κόμμα την άνοιξη του 1944, η οποία αντικατοπτριζόταν στα

26
Χ. Φλάϊσερ, ό. π., τ. 2, σσ. 234, 241-242· Δ. Μπαλλής, ό. π., σσ. 58-60· Λ. Αρσενίου, ό. π., τ. Β´
(Αθήνα: P. A. Press, 1977), σ. 111.
27
Βλ. Το ημερολόγιο της I Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στο, Δ. Μπαλλής, ό. π., σσ. 180-185.
28
Γ. Σκαλιδάκης, Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (1944): Ένας τύπος επαναστατικής
εξουσίας. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2012), σσ. 354-355.
29
Ο π. Μιχαήλ Κοσβύρας από τις αρχές Ιανουαρίου του 1943 είχε ενταχθεί στον εφεδρικό ΕΛΑΣ και
δικάστηκε από το σχετικό ανταρτοδικείο, αλλά αφέθηκε ελεύθερος. Βλ. π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ.
117-122.

13
νέα μέλη. Τα περισσότερα καινούρια μέλη του ΚΚΕ στη Θεσσαλία30 υστερούσαν σε
πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο και έχριζαν άμεσης ιδεολογικής κατήχησης, καθώς
αν το γενικότερο πολιτικό κλίμα μεταστρεφόταν εναντίον του ΚΚΕ υπήρχε κίνδυνος
να αποχωρήσουν από το κόμμα. Ιδιαίτερα στο νομό Τρικάλων η άνοδος του ΚΚΕ
είχε προσελκύσει καιροσκόπους, τυχοδιώκτες, «κατσικοκλέφτες» και κάποιους που
είχαν ενταχθεί στο κόμμα «από μόδα». Αν και αυτές οι περιπτώσεις αποτελούσαν τη
μειοψηφία, λειτουργούσαν διαβρωτικά για τις τοπικές κομματικές οργανώσεις.
Ακόμη, σε πανθεσσαλικό επίπεδο η εισροή νέων μελών, τα οποία δεν ήταν απολύτως
ελεγχόμενα από το κόμμα, είχε δημιουργήσει σε κάποιες περιπτώσεις μια τάση για
«εξουσία» (π.χ. η «Κόκκινη δικτατορία» της Καλαμπάκας) και σε κάποιες άλλες τον
πειρασμό για μια μελλοντική αναδιανομή της γης (π.χ. τσιφλίκια, μοναστηριακά
κτήματα). Ωστόσο, η πρόκληση για τις τοπικές οργανώσεις του ΚΚΕ στη Θεσσαλία
και συνολικά για το ΕΑΜ το καλοκαίρι του ‘44 ήταν τα νεοεμφανισθέντα Τάγματα
Ασφαλείας, δηλαδή ο ΕΑΣΑΔ και η ΕΕΕ.31
Η ΕΕΕ και ο ΕΑΣΑΔ εμφανίστηκαν στην πόλη των Τρικάλων στη διάρκεια
του Μαρτίου του 1944 με σκοπό να στρατολογήσουν μέλη για τις οργανώσεις τους
και να δραστηριοποιηθούν εναντίον του κομμουνισμού. Ως περισσότερο ενεργή από
τις δύο οργανώσεις έχει καταγραφεί η ΕΕΕ υπό τον Μαντζούκα, ενώ τα διαθέσιμα
στοιχεία για τον ΕΑΣΑΔ στα Τρίκαλα είναι ελάχιστα. 32 Η εμφάνιση των δύο
οργανώσεων έφερε σε σύγχυση την τοπική Χωροφυλακή, καθώς ελλείψει
πληροφοριών από την Αθήνα δε γνώριζε με ποιο τρόπο να τις αντιμετωπίσει, αν και
ήταν ευνοϊκά διακείμενη στο αίτημά τους να τεθεί η δύναμή της υπό τη διοίκηση των
δύο οργανώσεων, εφόσον αυτές στρέφονταν κατά του κομμουνισμού και δεν έτρεφαν
πολιτικές φιλοδοξίες.33 Η δράση της ΕΕΕ περιλάμβανε τη συμμετοχή της σε κρούσεις
των γερμανικών δυνάμεων εναντίον του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, την τρομοκράτηση πολιτών
της υπαίθρου και τις αυθαίρετες οικειοποιήσεις προϊόντων από εμπόρους της πόλης. 34

30
Ο Αρσενίου παραθέτει τους αριθμούς των μελών του ΚΚΕ στη Θεσσαλία που ήταν παράλληλα
ενταγμένα στις οργανώσεις του ΕΑΜ, όπως τους είχε παραθέσει ο Καραγιώργης τον Μάιο του 1944
σε εισήγηση του, χωρίς να είναι σαφές αν επρόκειτο για εισήγηση σε συνδιάσκεψη του ΕΑΜ ή του
ΚΚΕ στη Θεσσαλία. Σε σύνολο 551.776 κατοίκων στη Θεσσαλία το ΚΚΕ αριθμούσε 68.193 μέλη, ενώ
στο νομό Τρικάλων από τους 125.725 κατοίκους μέλη του ΚΚΕ ήταν 11.035. Βλ. Λ. Αρσενίου, ό. π.,
τ. Β´, σσ. 280-282.
31
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ= 24/2/43: Α´ Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, 5-7
Μαΐου 1944.
32
Μ. Κλιάφα, «Η δράση της οργάνωσης ΕΕΕ στα Τρίκαλα κατά το 1944» Ιστορία Εικονογραφημένη
534 (Δεκέμβριος 2012), σσ. 24-25.
33
Α. Α. Αντωνίου, «ό. π.», στο Σ. Γ. Γουλούλης (επιμ.), ό. π., σ. 113.
34
Μ. Κλιάφα, «ό. π.» Ιστορία Εικονογραφημένη 534 (Δεκέμβριος 2012), σσ. 27-29.

14
Την έκνομη δράση της ΕΕΕ επιβεβαίωνε εμμέσως και η τοπική Χωροφυλακή, αν και
τη θεωρούσε αναξιόπιστη τόσο ως προς τη δυνατότητά της να συσπειρώσει τους
εθνικόφρονες των Τρικάλων εναντίον του κομμουνισμού όσο και ως προς την
ικανότητα της να αντισταθεί με ένοπλα μέσα εναντίον των ανταρτών σε ενδεχόμενη
αποχώρηση των Γερμανών.35 Στη διάρκεια του Αυγούστου του ‘44 η άφιξη 100 νέων
μελών από τα Τάγματα Ασφαλείας της Αθήνας, υπό τον Βάθη, προκάλεσε τριβές με
τα μέλη της ΕΕΕ Τρικάλων, υπό τον Μαντζούκα. Οι εσωτερικές διενέξεις, πιθανώς
για ζητήματα εξουσίας εντός της τοπικής ΕΕΕ, οδήγησαν τις δύο ομάδες σε ένοπλη
σύγκρουση, στην οποία επικράτησε ο Μαντζούκας. Η δύναμη της ΕΕΕ τέθηκε εκ
νέου υπό την ηγεσία του και πλέον αριθμούσε 160 μέλη. 36 Ωστόσο, εκτός των
εσωτερικών συγκρούσεων τα τοπικά Τάγματα Ασφαλείας και οι Γερμανοί είχαν να
αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ κατά τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου37 και τις
κινητοποιήσεις των κατοίκων της υπαίθρου, οι οποίοι πραγματοποιούσαν συχνές
διαδηλώσεις στην πόλη των Τρικάλων διαμαρτυρόμενοι για την έλλειψη τροφίμων.38
Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1944 οι Γερμανοί, υπό την πίεση και του ΕΛΑΣ,
απέσυραν σταδιακά τις φρουρές τους από πεδινά χωριά της υπαίθρου, υποχωρώντας
προς την πόλη των Τρικάλων.39 Στα μέσα του ίδιου μήνα οι Γερμανοί τοποθέτησαν
νάρκες σε διάφορα σημεία της πόλης και απέσυραν τα πυροβόλα όπλα,
προετοιμαζόμενοι για την επικείμενη αποχώρηση τους,40 η οποία άρχισε σταδιακά
από τις αρχές Οκτωβρίου με κατεύθυνση προς το Μέτσοβο.41

35
Α. Α. Αντωνίου, «ό. π.», στο Σ. Γ. Γουλούλης (επιμ.), ό. π., σ. 114.
36
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ= 30/2/21: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Δελτίο
Πληροφοριών υπ. αριθ. 9 –Επί Ταγμάτων Ασφαλείας, 1 Σεπτεμβρίου 1944· Μ. Κλιάφα, «ό. π.»
Ιστορία Εικονογραφημένη 534 (Δεκέμβριος 2012), σσ. 29-30.
37
Δ. Μπαλλής, ό. π., σ. 65.
38
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 41· Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 92· Μ. Κλιάφα, «ό. π.»
Ιστορία Εικονογραφημένη 534 (Δεκέμβριος 2012), σσ. 30-31.
39
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ= 30/2/36: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Δελτίο
Στρατιωτικής Κατάστασης, 8 Σεπτεμβρίου 1944.
40
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ= 30/2/55: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Περίληψις
Πληροφοριών μέχρι 19/9/1944, 19 Σεπτεμβρίου 1944.
41
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ= 30/2/93: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Έκθεση για τας
δυνάμας των Γερμανών στην Ελλάδα, 4 Οκτωβρίου 1944.

15
Κεφάλαιο 2ο – Η κυριαρχία του ΕΑΜ: Από την Απελευθέρωση ως τη Συμφωνία
της Βάρκιζας

Μετά από περίπου τρεισήμισι χρόνια εχθρικής κατοχής, τα εναπομείναντα

γερμανικά στρατεύματα που στάθμευαν στην πόλη των Τρικάλων και τις γύρω
περιοχές αποχώρησαν οριστικά στις 18 Οκτωβρίου 1944. Η αποχώρησή τους
συνοδεύτηκε από επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ εναντίον τους σε διάφορα τμήματα της
διαδρομής Τρίκαλα-Καλαμπάκα-Αγιόφυλλο (προς το βόρειο τμήμα του νομού), την
οποία ακολούθησαν.42 Έτσι, την ίδια ημέρα ο ΕΛΑΣ και οι τοπικές οργανώσεις του
ΕΑΜ εισήλθαν στην απελευθερωμένη πλέον πρωτεύουσα του νομού, ωστόσο οι
επίσημες εκδηλώσεις για τον εορτασμό της απελευθέρωσης τελέστηκαν στις 21
Οκτώβρη.43
Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως μόνος φορέας εξουσίας τόσο στον νομό όσο και στην
πόλη των Τρικάλων ανέλαβε εκ των πραγμάτων τη διοίκησή τους. Με τις πρώτες του
ενέργειες προσπάθησε να εγκαταστήσει και να θέσει σε λειτουργία τις δικές του
δομές διοίκησης και εξουσίας· πιο συγκεκριμένα, προχώρησε στον διορισμό νέου
δημάρχου (Νίκος Κλιάφας) και στη φυλάκιση του κατοχικού (Αχιλλέας
44
Παπαθανασίου), στον ορισμό νέας διοίκησης από αριστερούς συνδικαλιστές
(πρόεδρος: Δ. Δεληγιάννης, γραμματέας: Ν. Σαλταγιάννης) στο τοπικό Εργατικό
Κέντρο 45 και στην εγκατάσταση και λειτουργία της Εθνικής Πολιτοφυλακής, με
πολιτικό υπεύθυνο τον Βασίλη Ζάχο (Σαλαμπριά). Παράλληλα, στους στρατώνες της
πόλης στάθμευσε το 5ο Σύνταγμα πεζικού του ΕΛΑΣ.46 Η απόλυτη κυριαρχία του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο επίπεδο της απόδοσης δικαιοσύνης μεταφράστηκε στη σύλληψη
προσώπων που θεωρούνταν ύποπτα για δοσιλογισμό, προκειμένου «με κάθε θυσία»
να προφυλαχθούν αυτοί από το μένος των πολιτών και να δικασθούν όταν οι

42
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/112: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Ανακοινωθέν από
16-20/10/44, 21 Οκτωβρίου 1944.
43
Δεν είναι σαφές για ποιο λόγο υπήρξε ολιγοήμερη καθυστέρηση του εορτασμού της απελευθέρωσης
των Τρικάλων, ίσως επιχειρήθηκε η διοργάνωση επίσημων εκδηλώσεων για τις οποίες απαιτούνταν
κάποια χρονική προετοιμασία. Βλ. Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 94.
44
Μ. Κλιάφα, Τα του Δήμου εν δήμω: το χρονικό του Δήμου Τρικκαίων (1883-1959) (Τρίκαλα –
Αθήνα: Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, 2007), σ. 188.
45
Μ. Κλιάφα, «Το εργατικό κίνημα στα Τρίκαλα (1900-1960)», Τρικαλινά 23 (2003), σ. 299.
46
Χ. Βραχνιάρης, Πορεία μέσα στη νύχτα: Η Θεσσαλία στις φλόγες του εμφυλίου (Αθήνα: Αλφειός,
1990), σσ. 9-10.

16
επίσημες ελληνικές αρχές αποκαθιστούνταν στη χώρα.47 Σύμφωνα με δημοσιεύματα
στον τοπικό τύπο τουλάχιστον 35-40 ύποπτοι για δοσιλογισμό συνελήφθησαν από
τον ΕΛΑΣ την πρώτη περίοδο μετά την απελευθέρωση, καθώς αυτοί συνέχιζαν να
παραμένουν έγκλειστοι τον Ιούλιο του 1945 χωρίς να έχουν δικαστεί.48 Βέβαια, πολύ
γρήγορα, ήδη από τις 24 Οκτωβρίου, ο βρετανικός παράγοντας- ο εν δυνάμει
αντίπαλος πόλος εξουσίας- απέκτησε φυσική παρουσία στην πόλη με την έλευση
τμημάτων του βρετανικού στρατού. 49 Ωστόσο, δεν υπάρχουν στοιχεία από κάποια
ελληνική πηγή που να φωτίζουν περισσότερο τη σχέση των Βρετανών με το ΕΑΜ-
ΕΛΑΣ στα Τρίκαλα για το πρώτο διάστημα μετά την απελευθέρωση.
Η εαμική διοίκηση ήρθε πολύ σύντομα αντιμέτωπη με τα οικονομικά και
επισιτιστικά προβλήματα του τόπου. Η έλλειψη ενός αξιόπιστου νομισματικού
συστήματος και ίσως η έλλειψη της φυσικής υπόστασης του νομίσματος, αλλά και η
σπανιότητα των αγαθών οδηγήσανε τους Τρικαλινούς στην ανταλλακτική οικονομία,
ενώ η έλλειψη πρώτων υλών, όπως το πετρέλαιο για την ηλεκτροδότηση της πόλης,
μετριάστηκε με τη βοήθεια των Βρετανών.50 Η κάλυψη των στοιχειωδών αναγκών
των πολιτών όσο και των δυνητικά παραγωγικών τάξεων του νομού, γεωργών και
κτηνοτρόφων, ήταν σχεδόν αδύνατο να πραγματοποιηθεί από ίδια μέσα και γι’ αυτό
το λόγο το ΕΑΜ απευθυνόταν στο Διεθνή Ερυθρό Σταυρό για την παροχή
ενδυμάτων, υποδημάτων και τροφίμων για τους ανθρώπους και τα ζώα. Επιπλέον,
προσπαθούσε να διαθέσει τυχόν αποθέματα τροφίμων που υπήρχαν στο νομό. Στη
χειρότερη θέση τοποθετούνταν οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι των ορεινών χωριών
καθώς και οι πυροπαθείς της Κατοχής.51
Από την άλλη πλευρά, η θέση ισχύος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ του έδωσε την
ευχέρεια να ασκήσει την ιδεολογική και πολιτική του προπαγάνδα στις λαϊκές μάζες
των Τρικαλινών χωρίς προσκόμματα, μέσα από συχνές και ανοιχτές συγκεντρώσεις
σε κεντρικά σημεία της πόλης.52 Έτσι, με την όξυνση της πολιτικής κατάστασης στην
Αθήνα προς τα τέλη του Νοέμβρη, το ΕΑΜ διέθετε τη δυνατότητα πολιτικής
κινητοποίησης των τρικαλινών πολιτών- τόσο της πόλης όσο και της υπαίθρου-,

47
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/88: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Ζητήματα
αρμοδιότητος εσωτερικής πολιτικής, 2 Οκτωβρίου 1944.
48
Αναγέννησις, 6 Ιουλίου 1945.
49
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/118: Εθνικός Στρατός Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο,
Δελτίο στρατιωτικής κατάστασης 26-10-44, 27 Οκτωβρίου 1944.
50
Μ. Κλιάφα, Τα του Δήμου …, σ.188.
51
Αγροτικό Βήμα, 30 Ιανουαρίου 1945.
52
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 10-11.

17
βέβαια όχι πάντα με την πολιτική πειθώ αλλά και «με τη βία», σε διαδηλώσεις κατά
της κυβέρνησης Παπανδρέου και του Βασιλιά.53
Η περίοδος των Δεκεμβριανών για τον νομό Τρικάλων δεν περιελάμβανε
ένοπλες συγκρούσεις, ωστόσο αποτέλεσε μια περίοδο κινητικότητας για τα τοπικά
τμήματα του ΕΛΑΣ, αμήχανης αναμονής για τους πολίτες και διώξεων πιθανών
αντιφρονούντων. Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ από τις 5 Δεκεμβρίου κινήθηκε
βορειότερα της Λαμίας, που ήταν η έδρα του και στις 12 του ίδιου μήνα
εγκαταστάθηκε στα Τρίκαλα, τα οποία κρίνονταν περισσότερο ασφαλή σε σχέση με
περιοχές εγγύτερα της Αθήνας. Το Γενικό Στρατηγείο ήταν επιφορτισμένο πρωτίστως
με την εκστρατεία κατά του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο και δευτερευόντως με την αποστολή
ενισχύσεων προς την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ που είχε αναλάβει τη διεξαγωγή
των επιχειρήσεων στην Αθήνα. 54 Έτσι, στις 12 Δεκεμβρίου το Γενικό Στρατηγείο
κάλεσε σε εθελοντική επιστράτευση τον εφεδρικό ΕΛΑΣ στις περιοχές των μεγάλων
μονάδων- στα Τρίκαλα είχε μετακινηθεί η Ι Μεραρχία-55 προκειμένου να καλυφθούν
κενά και για αυτό τον λόγο επιβαλλόταν η επιλογή «των πλέον αφωσιωμένων και
συνειδητών ΕΑΜικών στοιχείων». 56 Η επιλογή των πιο πιστών εαμιτών από τον
εφεδρικό ΕΛΑΣ είναι δηλωτική της κρισιμότητας των ημερών του Δεκεμβρίου, αλλά
και των υπολογισμών της ηγεσίας του ΕΛΑΣ για χρονοβόρες συγκρούσεις,
τουλάχιστον εναντίον του ΕΔΕΣ.57 Από τις 18 Δεκεμβρίου στη ζώνη ευθύνης της Ι
Μεραρχίας, εντός των ορίων του νομού Ιωαννίνων, διεξάγονταν επιχειρήσεις του
ΕΛΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ,58 ενώ η ίδια μεραρχία μεταφέρθηκε δύο μέρες αργότερα
στο Μέτσοβο. 59 Παράλληλα, σε κοντινό σημείο προς το Μέτσοβο, στη Νέα
Κουτσούφλιανη Τρικάλων, λειτουργούσε νοσοκομείο της Ι Μεραρχίας για τους
τραυματίες των συγκρούσεων στην Ήπειρο.60 Πριν το τέλος του Δεκέμβρη ο ΕΛΑΣ
κατόρθωσε να επιβληθεί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο και τα υπολείμματα του τελευταίου
διαπεραιώθηκαν στην Κέρκυρα μαζί με πολλά μέλη του ΕΑΣΑΔ και της ΕΕΕ των

53
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 124.
54
Σ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ (Αθήνα: Επικαιρότητα, 1980), σσ. 455, 458-459, 465.
55
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/170: Σ.Δ.Γ.Σ., Δελτίον στρατιωτικής καταστάσεως, 10
Δεκεμβρίου 1944.
56
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/174: Σ.Δ.Γ.Σ., Διαταγή, 12 Δεκεμβρίου 1944.
57
Σ. Σαράφης, ό. π., σ. 462.
58
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/185: Σ.Δ.Γ.Σ., Δελτίον στρατιωτικής καταστάσεως, 20
Δεκεμβρίου 1944.
59
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/192: Σ.Δ. Γενικό Στρατηγείο, 26 Δεκεμβρίου 1944.
60
Σ. Σαράφης, ό. π., σ. 466.

18
Τρικάλων, που το προηγούμενο διάστημα είχαν καταφύγει στα Ιωάννινα. 61 Πλέον, το
ενδιαφέρον του Γενικού Στρατηγείου στράφηκε στην Αθήνα, όπου τις τελευταίες
μέρες του Δεκεμβρίου τα τμήματα του ΕΛΑΣ βρίσκονταν σε δύσκολη θέση έναντι
των Βρετανών. Το Γενικό Στρατηγείο κλήθηκε να συγκεντρώσει όπλα και
πολεμοφόδια στα Τρίκαλα προκειμένου αυτά να αποσταλούν προς ενίσχυση των
62
τμημάτων του στην Αθήνα, που υπέφεραν από σοβαρές ελλείψεις. Σχεδόν
ταυτόχρονα, ένα τμήμα των δυνάμεων που είχαν συμμετάσχει στις επιχειρήσεις
εναντίον του ΕΔΕΣ αποδεσμεύτηκε από την Ήπειρο με σκοπό να ενισχύσει τα
τμήματα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα.63
Ο αντίκτυπος των Δεκεμβριανών φάνηκε πολύ σύντομα στα Τρίκαλα. Η
αγγλική φρουρά της πόλης των Τρικάλων αποχώρησε το πρώτο δεκαπενθήμερο του
Δεκεμβρίου προς τον Βόλο, όπως και οι ανάλογές της βορείως της Λαμίας, ενώ το
ίδιο διάστημα οι θεσσαλικές πόλεις και οι οδικές τους αρτηρίες δέχθηκαν τα
αεροπορικά πυρά των Βρετανών.64 Η μόνη πηγή πληροφόρησης των τεκταινόμενων
στην Αθήνα για τους τρικαλινούς ήταν τα ανακοινωθέντα της Κεντρικής Επιτροπής
του ΕΛΑΣ. 65 Παράλληλα προς αυτή την εικόνα, μια μικρή μερίδα ανθρώπων της
τοπικής κοινωνίας υπέστη διώξεις από τις δομές εξουσίας του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το
πρώτο διάστημα των συγκρούσεων στην Αθήνα η Εθνική Πολιτοφυλακή των
Τρικάλων προχώρησε σε περιορισμένης έκτασης συλλήψεις πολιτών, που
θεωρούνταν βασιλόφρονες, με το σκεπτικό της παροχής πληροφοριών σχετικά με
φιλοβασιλικές οργανώσεις των Αθηνών. Η άσκηση βίας εναντίον τους, μέσω
ξυλοδαρμών, η απομόνωση κάποιων εξ αυτών από τους υπόλοιπους κρατούμενους,
καθώς και η κράτηση τους διήρκεσε μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας.66
Η αρνητική εξέλιξη των συγκρούσεων στην Αθήνα για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ το
οδήγησε στην αποχώρηση από την πρωτεύουσα και την οπισθοχώρηση σε σημεία της
επικράτειας, που οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις ήταν δύσκολο να έχουν
πρόσβαση. Από τις 9 Ιανουαρίου του 1945 και εξής άρχισαν να συγκεντρώνονται στα

61
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/204: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Ανακοινωθέν, 8
Ιανουαρίου 1945.
62
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/196: Δ. Πετρουλάκης προς Γενικό Στρατηγείο, 29
Δεκεμβρίου 1944.
63
Σ. Σαράφης, ό. π., σ. 465.
64
Θ. Δ. Σφήκας, Με τον Μέτερνιχ ή με τον Πάλμερστον;: Οι Βρετανοί και ο Δεκέμβριος του 1944
(Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ζήτη, 2015), σ. 48· Σ. Σαράφης, ό. π., σσ. 458-459.
65
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 12.
66
Δ. Μ. Σίκος, «Μιλάει ένας εβενίτης», στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), Σιωπηλές φωνές: Μαρτυρίες
Θεσσαλών για τον 20ό αιώνα (Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2000), σ. 177.

19
Τρίκαλα οι διάφορες πολιτικές επιτροπές του εαμικού χώρου καθώς και τα ηγετικά
τους στελέχη (π.χ. Κ.Ε. ΕΑΜ και ΕΛΑΣ, Πολιτικό Γραφείο Κ.Ε. ΚΚΕ). Το
μεσοδιάστημα, από την υπογραφή της ανακωχής μέχρι την εφαρμογή της, 11 με 14
Ιανουαρίου, τα Τρίκαλα δέχθηκαν τις αεροπορικές επιθέσεις των Βρετανών, οι οποίες
έπληξαν το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης και το εργοστάσιο της εταιρίας Μπουτ
(υπεύθυνης για τα υδραυλικά έργα στο νομό), όπου βρίσκονταν ο χώρος φύλαξης των
αυτοκινήτων του ΕΛΑΣ. Με την εφαρμογή της ανακωχής μεταξύ ΕΛΑΣ και
Βρετανών ο νομός Τρικάλων παρέμεινε υπό τον έλεγχο του ΕΑΜ και η πόλη των
Τρικάλων αποτέλεσε την ιδιότυπη πρωτεύουσα του.67 Παράλληλα, οι υποχωρούσες
δυνάμεις του ΕΛΑΣ μετέφεραν κοντά στα Τρίκαλα ένα σημαντικό αριθμό ομήρων68
και αιχμαλώτων από τις μάχες των Δεκεμβριανών, 69 ενώ πολλοί ήταν και οι
τραυματίες των μαχών της Αθήνας που είχαν συγκεντρωθεί στην πόλη μετά την
οπισθοχώρηση. Για την περίθαλψη των τελευταίων σχηματίστηκε σχετική επιτροπή
με υπεύθυνη για το συντονισμό της την Καίτη Νισυρίου (Ζεύγου). 70
Ένας σημαντικός αριθμός συλληφθέντων από τον ΕΛΑΣ στα Δεκεμβριανά
οδηγήθηκε στο Ιπποφορβείο της Λαζαρίνας (νότια του νομού Τρικάλων, εντός των
διοικητικών ορίων του νομού Καρδίτσας). Ανάμεσά τους βρίσκονταν Άγγλοι
στρατιώτες καθώς και Έλληνες, με κάποιους από τους τελευταίους να κατηγορούνται
για δοσιλογισμό. Οι Βρετανοί προσπάθησαν να συντηρήσουν τους κρατούμενους
συμπατριώτες τους με αεροπορικές ρίψεις τροφίμων και ρουχισμού στο χώρο της
Λαζαρίνας.71 Παράλληλα προς αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης λειτουργούσε ένα
ακόμη στην περιοχή των Κουτσομυλίων 72 (στο βόρειο τμήμα της πόλης των
Τρικάλων), χωρίς όμως να είναι σαφές αν σε αυτό είχαν συγκεντρωθεί συλληφθέντες
από τις μάχες των Αθηνών ή αντιφρονούντες Τρικαλινοί. Η ύπαρξη του στρατοπέδου
συγκέντρωσης στη Λαζαρίνα προκάλεσε το ενδιαφέρον του Διεθνούς Ερυθρού
Σταυρού, μέσω του αντιπροσώπου του, Α. Λαμπέρ, που στις αρχές Ιανουαρίου
βρισκόταν στη Λάρισα. Ο Λαμπέρ μαζί με κάποιους εθελοντές του Ελληνικού
Ερυθρού Σταυρού μετέβησαν στα Τρίκαλα προκειμένου να επισκεφθούν οι ίδιοι το

67
Σ. Σαράφης, ό. π., σσ. 467-468· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 13-14.
68
Α. Πολίτης, «Ο ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ. Δύο μαρτυρίες για το 1945» Μνήμων 9 (1984), σ. 259.
69
Ε. Αθ. Κουφογιάννης, Μεγάλα Καλύβια: Η Επώνυμη ιστορία των… Ανωνύμων (Τρίκαλα: Εκδόσεις
«Τύποις», 2007), σ. 212.
70
Αλληλεγγύη, 3 Φεβρουαρίου 1945· Κ. Ζεύγου, Με τον Γιάννη Ζέβγο στο επαναστατικό κίνημα
(Αθήνα: εκδόσεις Ωκεανίδα, 1980), σσ. 342-343· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 14.
71
Β. Κ. Παπακόγκου, Ανιχνευτές της Ιστορίας (Αθήνα: χ.έ., 1999), σ. 161.
72
Αναγέννησις, 6 Ιουλίου 1945.

20
στρατόπεδο, στο οποίο η πρόσβαση ήταν απαγορευμένη και να διεξάγουν
διαπραγματεύσεις με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την απελευθέρωση των κρατουμένων. Η
εικόνα των κρατουμένων του στρατοπέδου ήταν τραγική· άνθρωποι υποσιτισμένοι σε
ακραίο βαθμό, ρακένδυτοι, άρρωστοι, τραυματισμένοι και ταλαιπωρούμενοι από
ψείρες στοιβάζονταν ανά 300-350 σε πέντε αποθήκες. Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός
κατά την επίσκεψή του στο στρατόπεδο παρείχε φάρμακα και σαπούνι ως μια
υποτυπώδη περίθαλψη. Ο Α. Λαμπέρ, για την περίοδο 11-18 Ιανουαρίου περίπου,
διαπραγματεύτηκε με επιτροπή του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, υπό τον Α. Λούλη, την
απελευθέρωση των κρατουμένων και οι δύο πλευρές συμφώνησαν στην καθημερινή
απελευθέρωση 100 ομήρων και αιχμαλώτων από τον ΕΛΑΣ. Οι κρατούμενοι
ανακρίνονταν πριν την απελευθέρωσή τους και αν κρίνονταν ύποπτοι για
δοσιλογισμό παρέμεναν στο στρατόπεδο. Οι προς απελευθέρωση μεταφέρονταν πεζοί
από τη Λαζαρίνα στα Τρίκαλα (απόσταση περίπου 15 χλμ.), εκτός κάποιων
εξαιρέσεων και παραλαμβάνονταν από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό στις φυλακές
Τρικάλων. Στα Τρίκαλα οι απελευθερωμένοι της Λαζαρίνας λάμβαναν ένα γεύμα και
στη συνέχεια μεταφέρονταν με αυτοκίνητα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού ή και
σιδηροδρομικώς στη Λάρισα και το Βόλο. Οι ώρες παράδοσης των κρατουμένων στα
Τρίκαλα δεν ήταν προκαθορισμένες και πολλές φορές γινόντουσαν αργά το βράδυ,
ενώ από τον Ερυθρό Σταυρό αναφέρεται κάποια απροθυμία του ΕΛΑΣ ως προς τη
σταθερή εκτέλεση της συμφωνίας. Η διαδικασία της απελευθέρωσης διήρκησε 14
ημέρες και αφέθηκαν ελεύθεροι 1.100 κρατούμενοι, ενώ 666 μεταφέρθηκαν από τη
Λαζαρίνα στις φυλακές Τρικάλων, καθώς θεωρήθηκαν από τον ΕΛΑΣ ως πιθανοί
δοσίλογοι. Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός διατήρησε υπό την εποπτεία του τους 666 εκ
νέου κρατούμενους όσον αφορά την παροχή τροφίμων και φαρμάκων. Εντός του
Φεβρουαρίου του 1945 το στρατόπεδο Λαζαρίνας έπαυσε τη λειτουργία του. Είναι
ενδιαφέρον πως τουλάχιστον ένα τμήμα των κρατουμένων στη Λαζαρίνα
περιπλανήθηκε για δύο βδομάδες σε χώρους κράτησης στον νομό Φθιώτιδας πριν
καταλήξει στο προαναφερθέν στρατόπεδο συγκέντρωσης, ενώ ένα μέρος των ομήρων
και των αιχμαλώτων, όταν τους επισκέφθηκε το απόσπασμα του Ερυθρού Σταυρού
στη Λαζαρίνα, περίπου στα μέσα Ιανουαρίου, μετρούσε ήδη ένα μήνα κράτησης από
73
τον ΕΛΑΣ σε άλλα στρατόπεδα. Βέβαια, η συγκεκριμένη απελευθέρωση

73
Α. Πολίτης, «ό. π.» Μνήμων 9 (1984), σσ. 257-262· Ελευθερία, 21 Ιανουαρίου 1945· Τ. Βερβενιώτη,
Αναπαραστάσεις της Ιστορίας: Η δεκαετία του 1940 μέσα από τα αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού
(Αθήνα: Μέλισσα, 2009), σσ. 54-55, όπου και σχετικό φωτογραφικό υλικό.

21
κρατουμένων πρέπει να ιδωθεί μέσα στο πλαίσιο της γενικότερης απόφασης του
ΕΛΑΣ, μετά από τις διαπραγματεύσεις με τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, για την
απελευθέρωση των συλληφθέντων υπ’ αυτού κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών,
εκτός από αυτούς που κρατούνταν στις φυλακές Αβέρωφ και εκείνους για τους
οποίους υπήρχαν σοβαρά στοιχεία τέλεσης εγκληματικών πράξεων.74
Το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιανουαρίου 1945, από την ισχύ της ανακωχής
μέχρι την έναρξη των διαβουλεύσεων στη Βάρκιζα, η ηγεσία του ΕΛΑΣ ανέπτυξε
εναλλακτικά σχέδια και προχώρησε σε αναδιάταξη των μονάδων της, καθώς
θεωρούσε ως πιθανό ενδεχόμενο την αδυναμία ειρηνευτικής συμφωνίας με την
κυβερνητική πλευρά και τους Βρετανούς και την επανέναρξη των ένοπλων
συγκρούσεων. Σε αυτό το πλαίσιο η Ι Μεραρχία παρέμεινε στα Τρίκαλα, αλλά σε
περίπτωση εισόδου βρετανικών στρατευμάτων βορειοδυτικά ή δυτικά της γραμμής
Δομοκού-Φαρσάλων-Βελεστίνου θα αποσυρόταν βορείως των Τρικάλων και σε
σημείο που να απείχε τουλάχιστον τέσσερις ώρες με τροχαίο μέσο, ενώ το Γενικό
Στρατηγείο του ΕΛΑΣ θα μεταφερόταν στο Μαυρέλι Χασίων (στα ΒΑ του νομού
Τρικάλων). 75 Στο πολιτικό επίπεδο, το ίδιο χρονικό διάστημα το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ
καθόρισε την αντιπροσωπεία που θα αποστελόταν για πολιτικές διαβουλεύσεις με την
ελληνική κυβέρνηση στην Αθήνα. Ήδη πριν τις 21 Ιανουαρίου η πενταμελής
αντιπροσωπεία του ΕΑΜ (Μ. Παρτσαλίδης-ΕΑΜ, Μ. Πορφυρογένης-ΚΚΕ, Η.
Τσιριμώκος-ΕΛΔ, Κ. Γαβριηλίδης-Αγροτικό Κόμμα, Γ. Γεωργαλάς-Ενιαίο
Σοσιαλιστικό Κόμμα) είχε αναχωρήσει από τα Τρίκαλα για την Αθήνα, ωστόσο όταν
έφθασε στη Λιβαδειά πληροφορήθηκε τις νέες απαιτήσεις της κυβερνητικής πλευράς
για την παρουσία τριμελούς επιτροπής, αποτελούμενης αποκλειστικά από «τρία
υπεύθυνα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ». 76 Η αντιπροσωπεία επέστρεψε στα Τρίκαλα
για νέες διαβουλεύσεις, όπου μετά τη σύγκληση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ,
στην έδρα της αρχιεπισκοπής Τρικάλων, ορίστηκε η νέα, τριμελής πλέον,
αντιπροσωπεία (Γ. Σιάντος, Μ. Παρτσαλίδης, Η. Τσιριμώκος) του ΕΑΜ. Τη σύσκεψη
της Κ.Ε. του ΚΚΕ ακολούθησε ακόμη μία επιβεβαιωτικού χαρακτήρα της
προηγούμενης, μεταξύ της τριμελούς αντιπροσωπείας και των Γ. Ιωαννίδη, Γ. Ζεύγου

74
Ελευθερία, 21 Ιανουαρίου 1945· Ριζοσπάστης, 23 Ιανουαρίου 1945.
75
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/218: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Γενική Διαταγή, 21
Ιανουαρίου 1945· Σ. Σαράφης, ό. π., σσ. 472-473.
76
Ριζοσπάστης, 25 & 27 Ιανουαρίου 1945, το παράθεμα στο φ. της 27 ης Ιανουαρίου.

22
και Β. Μπαρτζιώτα.77 Στις 31 Ιανουαρίου η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ έφθασε στην
Αθήνα και στις 2 Φεβρουαρίου ξεκίνησαν οι συζητήσεις με την κυβερνητική
αντιπροσωπεία στη Βάρκιζα. 78 Τις πρώτες ημέρες των συζητήσεων, το ΕΑΜ
διοργάνωσε συλλαλητήριο στα Τρίκαλα με σκοπό να διατηρήσει τις μάζες σε
πολιτική εγρήγορση, μέσω της επαναβεβαίωσης των κοινά αποδεκτών αρχών της
ανεξαρτησίας και της δημοκρατίας, αλλά και να στηρίξει την αντιπροσωπεία του στη
Βάρκιζα.79 Οι συζητήσεις μεταξύ των δύο πλευρών κατέληξαν στη «Συμφωνία της
Βάρκιζας», δέκα ημέρες μετά την έναρξή τους.80
Μετά την υπογραφή της συμφωνίας, στις 14 Φεβρουαρίου, η αντιπροσωπεία
του ΕΑΜ επέστρεψε στα Τρίκαλα, συνοδευόμενη από βρετανική αποστολή υπό τον
ταξίαρχο Άϊκενχεντ, η οποία θα επέβλεπε τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ.81 Την ίδια μέρα
συνεδρίασε η Κ.Ε. του ΕΑΜ προκειμένου να λάβει γνώση των πεπραγμένων της
Βάρκιζας. Από τα διαθέσιμα στοιχεία η υποδοχή της συμφωνίας από την Κ.Ε. ήταν
τουλάχιστον αμήχανη αν όχι αρνητική, ενώ κατά τον Γ. Ιωαννίδη, οργανωτικό
γραμματέα της Κ.Ε. του ΚΚΕ, σημειώθηκε κάποια ένταση μεταξύ αυτών που
επιθυμούσαν την αποδοχή της και του Γ. Ζέβγου, μέλους της Κ.Ε. του ΕΑΜ, που
υποστήριζε τη συνέχιση του ένοπλου αγώνα. 82 Κατά τον Β. Μπαρτζιώτα, η
πλειοψηφία ήταν επικριτική απέναντι στη συμφωνία, ενώ τα μέλη της επιτροπής,
Σιάντος και Παρτσαλίδης, αδυνατούσαν να την υπερασπισθούν.83 Βέβαια, το κλίμα
που μετέφερε ο Ριζοσπάστης, αν και ήταν περισσότερο μετριοπαθές από την αφήγηση
του Μπαρτζιώτα, άφηνε κάποιες υπόνοιες για την ύπαρξη αντιδράσεων εντός της
Κ.Ε. του ΕΑΜ. 84 Μετά από ψηφοφορία η Κ.Ε. επικύρωσε τη συμφωνία της
Βάρκιζας. 85 Την ίδια ημέρα, στα Τρίκαλα, αποκρυσταλλώθηκε μια διαφορετική
οπτική σχετικά με την πορεία που θα έπρεπε να ακολουθήσει το ΚΚΕ μετά τη
Συμφωνία της Βάρκιζας. Η οπτική αυτή ανήκει στον Α. Βελουχιώτη, ο οποίος

77
Β. Γ. Μπαρτζιώτας, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944 (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1980), σσ.
426-427.
78
Ελευθερία, 1, 3 & 13 Φεβρουαρίου 1945.
79
Η Μάχη, 4 Φεβρουαρίου 1945.
80
Για τους όρους και τις προβλέψεις της «Συμφωνίας της Βάρκιζας» βλ. ΦΕΚ, φ.68, τχ. Α´, 23.3.1945.
81
Σ. Σαράφης, ό. π., σ. 474.
82
Γ. Ιωαννίδης, Αναμνήσεις: Προβλήματα της πολιτικής του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση, 1940-1945
(Το πρακτικό μιας συζήτησης), (επιμ.) Α. Παπαπαναγιώτου (Αθήνα: Θεμέλιο, 1979), σ. 371.
83
Β. Γ. Μπαρτζιώτας, ό. π., σσ. 435-436.
84
Ριζοσπάστης, 20 Φεβρουαρίου 1945.
85
Β. Γ. Μπαρτζιώτας, ό. π., σσ. 435-436· Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε: Τέλος του
έπους-αρχή της τραγωδίας, τ. 3 (Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, 1979), σ. 477· Σύμφωνα με τον Γ.
Ιωαννίδη κατά της επικύρωσης ψήφισαν ο Γ.Ζέβγος και η Κ. Ζεύγου. Βλ. Γ. Ιωαννίδης, ό. π., σσ. 371-
372· Την άποψη του Γ. Ιωαννίδη επιβεβαιώνει και η ίδια η Κ. Ζεύγου. Βλ. Κ. Ζεύγου, ό. π., σ. 344.

23
απευθυνόμενος στο Πολιτικό Γραφείο της Κ. Ε. του ΚΚΕ διατύπωσε την άποψη της
προστασίας και φυγάδευσης στη Σερβία ενός σημαντικού αριθμού στρατιωτικών
στελεχών του εαμικού κινήματος με σκοπό την απόκτηση περαιτέρω στρατιωτικής
και διοικητικής εμπειρίας. Η φυγάδευση αυτών των στελεχών όφειλε να γίνει πριν
παρέλθει η καταληκτική ημερομηνία για τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Στη
συλλογιστική του Α. Βελουχιώτη οι πολιτικοί αγώνες μετά τη συμφωνία της
Βάρκιζας είχαν ημερομηνία λήξης, ενώ η επάνοδος σε ένοπλους αγώνες
τοποθετούνταν στο βραχυπρόθεσμο ή μεσοπρόθεσμο μέλλον και σε αυτή την
περίπτωση θα φαινόντουσαν εξαιρετικά χρήσιμοι οι δυνητικά φυγαδευθέντες στη
Σερβία.86
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, εφαρμόζοντας τη συμφωνία, προχώρησε
στον ορισμό των ποσοτήτων των όπλων και των πολεμοφοδίων που θα
παραδίδονταν, αλλά και των σημείων που αυτά θα κατατίθονταν. Η Ι Μεραρχία θα
αφοπλιζόταν σε κέντρα των Τρικάλων, της Καρδίτσας και της Λάρισας, ενώ το
Τάγμα Φρουράς του Γενικού Στρατηγείου και ο Λόχος Αυτοκινήτων του θα
κατέθεταν τον οπλισμό τους στις αποθήκες της Ι Μεραρχίας στα Τρίκαλα.87
Την ίδια ημέρα που το Γενικό Στρατηγείο άρχισε να συγκεκριμενοποιεί τις
λεπτομέρειες για τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, έξω από τα γραφεία της Περιφερειακής
Επιτροπής του ΕΑΜ Τρικάλων πραγματοποιήθηκε, μάλλον με πρωτοβουλία των
τοπικών οργανώσεων του ΕΑΜ, ογκώδης συγκέντρωση υπέρ του, με την έλευση
ανθρώπων από την ύπαιθρο και την παύση λειτουργίας των καταστημάτων. Ο Μ.
Παρτσαλίδης, απευθυνόμενος στο πλήθος, τόνισε ότι η υπογραφή της συμφωνίας της
Βάρκιζας από το ΕΑΜ συμφωνούσε με τις επιδιώξεις του λαού και πλέον το ΕΑΜ
και οι οπαδοί του όφειλαν να κινηθούν εντός του πολιτικού πλαισίου,
εγκαταλείποντας τον ένοπλο αγώνα. Ωστόσο, μπορεί να υποτεθεί ότι η συγκέντρωση
αποτέλεσε και ένα είδος αποχαιρετισμού της πόλης προς την Κ.Ε. του ΕΑΜ και το
αντίστροφο, καθώς από τις 19 Φεβρουαρίου κάποια μέλη της άρχισαν να αποχωρούν
προς την Αθήνα ή και για μια επίδειξη δύναμης των αριστερών της πόλης παρουσία
Βρετανών στρατιωτικών και λίγες ημέρες πριν προωθηθούν αντιπρόσωποι του
επίσημου ελληνικού κράτους στον νομό.88

86
Γ. Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης: Το χαμένο Αρχείο-Άγνωστα Κείμενα. Η στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ
απέναντι στον Άρη Βελουχιώτη, 1941-1945 (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1998), σσ. 333-335.
87
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 494, Φ=30/2/229: Ε.Λ.Α.Σ.-Γενικό Στρατηγείο, Γενική Διαταγή, 15
Φεβρουαρίου 1945.
88
Ριζοσπάστης, 16 & 20 Φεβρουαρίου 1945· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 16.

24
 Από την πλευρά του ΚΚΕ, με πρωτοβουλία του Γ. Ιωαννίδη, ανατέθηκε στον
Γ. Μπλάνα, πολιτικό εκπρόσωπο του ΕΑΜ στην I Μεραρχία του ΕΛΑΣ, η
συγκέντρωση και η απόκρυψη τμήματος του οπλισμού του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία,
πριν την έναρξη του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ. Χαρακτηριστικά, στην περιοχή των
Χασίων-Αντιχασίων αποθηκεύτηκε οπλισμός από το 5ο Σύνταγμα πεζικού του
ΕΛΑΣ, ενώ σε ελασίτες, κατοίκους ορεινών περιοχών, δόθηκε ατομικός οπλισμός
προς απόκρυψη.89 Στις 28 Φεβρουαρίου ο ΕΛΑΣ έχει αφοπλισθεί και την 1 Μαρτίου
η Κ.Ε. του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ αποχώρησαν από
τα Τρίκαλα για την Αθήνα με συνοδεία βρετανών στρατιωτών. 90 Η περίοδος της
απόλυτης ισχύος του ΕΑΜ στην πόλη και το νομό Τρικάλων οδηγούταν στο τέλος
της και πλέον αναμενόταν η άφιξη της Εθνοφυλακής και των βρετανών
στρατιωτικών.

89
Γ. Ιωαννίδης, ό. π., σ. 372· Γ. Μπλάνας, Εμφύλιος Πόλεμος, 1946-1949: Όπως τα έζησα (Αθήνα: χ.έ.,
1976), σσ. 35-36.
90
Σ. Σαράφης, ό. π., σ. 476.

25
 Κεφάλαιο 3ο – Προς μια νέα ισορροπία; Από τη Συμφωνία της Βάρκιζας ως τις
εκλογές του 1946

Από τις 3 Μαρτίου 1945 το επίσημο ελληνικό κράτος απέκτησε ξανά επαφή
με τον χώρο των Τρικάλων μέσω της αποστολής του 167ου τάγματος της
Εθνοφυλακής, το οποίο εγκαταστάθηκε στην προηγούμενη έδρα της Κ.Ε. του ΕΑΜ,
στο ξενοδοχείο «Πανελλήνιον», ενώ πριν την έλευση της Εθνοφυλακής είχε
προηγηθεί η άφιξη μικρής βρετανικής δύναμης.91 Το διάστημα των πρώτων ημερών
του Μαρτίου υπήρξε εξαιρετικά κρίσιμο για τον εθνικόφρονα χώρο των Τρικάλων
που προσπαθούσε να ασκήσει την επιρροή του προκειμένου να αποκτήσει σημαντική
ισχύ στη διαμόρφωση των πολιτικών πραγμάτων. Έτσι, ήδη από τις 9 Μαρτίου
καταγραφόταν μια αγωνιώδης προσπάθεια ελέγχου του τοπικού διοικητικού
μηχανισμού από πρόσωπα που είχαν την έγκριση ισχυρών τοπικών παραγόντων της
Δεξιάς. Ο Σπύρος Αλεξιάδης, παλαιός βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος ήδη από τη
δεκαετία του 1920,92 με επιστολή του στον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη σκιαγραφούσε
την κατάσταση του νομού, τις πρώτες μέρες μετά την αποχώρηση των εαμικών
δυνάμεων και της έλευσης της Εθνοφυλακής και των Βρετανών, υποδεικνύοντας τις
θέσεις που έπρεπε να ελέγξει ο εθνικόφρων χώρος αν ήθελε να εδραιωθεί ο κρατικός
μηχανισμός στο νομό. Η πρώτη και κομβική θέση ήταν αυτή του νομάρχη, την οποία
έλεγχε το Κόμμα Φιλελευθέρων με τον νομάρχη Βασίλη Λάππα. Ο συγκεκριμένος
νομάρχης κατηγορούταν για την τήρηση ανεκτικής έως και συνεργατικής στάσης
απέναντι στους κομμουνιστές του νομού, καθώς ανεχόταν τις απεργίες, την έκδοση
της εφημερίδας του ΕΑΜ για τον νομό Τρικάλων, Λαοκρατία, επέτρεπε τη χρήση
τριών κεντρικών κτιρίων από το ΚΚΕ αντί διάθεσής τους για το στρατωνισμό των
Βρετανών και προτιμούσε να επισκέπτεται τα Λαϊκά Ιατρεία της Εθνικής
Αλληλεγγύης παρά το Κρατικό Νοσοκομείο. Οι πρακτικές του «ιδιαίτερου φίλου του
υπουργού κ. Σίδερη» 93 είχαν δύο αποτελέσματα κατά τον Αλεξιάδη πρώτον,

91
Τάγμα 167, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις την περιοχήν Τρικκάλων, αρ. εγγ. 168, 13 Μαρτίου
1945, στο Γενικό Επιτελείο Στρατού (εφεξής: ΓΕΣ)/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (εφεξής: ΔΙΣ):
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 1 (Αθήνα: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, 1998), σ. 507· Χ.
Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 29-30.
92
Ν. Σ. Χιώτης, Οι εκπρόσωποι των Τρικάλων και της Καρδίτσας στη Βουλή των Ελλήνων (1881-2012)
(Τρίκαλα: χ.έ., 2014), σ. 167.
93
Ο Γ. Σίδερης διετέλεσε υπουργός Οικονομικών και προσωρινά Εφοδιασμού και Εργασίας στην
κυβέρνηση Ν. Πλαστήρα, από τον Ιανουάριο ως τον Απρίλιο του 1945. Βλ. ΦΕΚ, φ.2, τχ. Α´,
3.1.1945.

26
διασπούσαν το αστικό μέτωπο κατά του κομμουνισμού, προς το οποίο όφειλε να
κινηθεί το Λαϊκό Κόμμα και δεύτερον υποβοηθούσαν τους κομμουνιστές να
διατηρούν το πολιτικό προβάδισμα στο νομό. 94 Την ίδια εικόνα για τον νομάρχη
Τρικάλων, ως προς την ανεκτικότητά του έναντι της Αριστεράς και της δύσκολης
συνεργασίας του με τους εθνικόφρονες, περιέγραφε και ο διοικητής του 167ου
τάγματος της Εθνοφυλακής με έκθεσή του προς το υπουργείο Στρατιωτικών στα
μέσα Μαρτίου. Επιπλέον, διευκρίνιζε τις αιτίες, σύμφωνα με τις οποίες οι
κομμουνιστές διατηρούσαν αυξημένη πολιτική δύναμη έναντι των εθνικοφρόνων: α)
η ανεκτική στάση της Εθνοφυλακής απέναντι στους κομμουνιστές της πόλης των
Τρικάλων, οι οποίοι προκαλούσαν λεκτικά τους εθνοφύλακες, τους κατηγορούσαν ως
δοσίλογους και ασκούσαν προπαγάνδα μέσω της εφημερίδας Λαοκρατία εναντίον
τους, ενθάρρυνε τους κομμουνιστές να επιβάλουν ένα κλίμα τρομοκράτησης των
εθνικοφρόνων β) η αδυναμία της Εθνοφυλακής, λόγω υστέρησης σε προσωπικό και
μεταφορικά μέσα, να αναπτυχθεί στην ύπαιθρο και ιδιαίτερα στα ορεινά της τμήματα,
όπου οι έφεδροι ελασίτες συνέχιζαν να οπλοφορούν και να ασκούν σωματική βία σε
αντιφρονούντες και γ) η καθυστέρηση του κράτους να αποστείλει νέες πολιτικές
διοικήσεις στα χωριά της υπαίθρου είχε ως αποτέλεσμα τη διατήρηση της πολιτικής
εξουσίας από το ΕΑΜ στην ύπαιθρο μέσω των αρχών που είχε διορίσει το ίδιο.95
Βέβαια, ο νομάρχης Τρικάλων δε φαίνεται να ασκούσε συνειδητά φιλική
πολιτική προς την Αριστερά, αλλά το έπραττε με στόχο να αποκομίσει μελλοντικά
κομματικά οφέλη, τα οποία ο Αλεξιάδης δε διευκρίνιζε. 96 Ωστόσο, μπορούμε να
υποθέσουμε πως ο Λάππας, εκλεγμένος το 1936 με το Κόμμα των Φιλελευθέρων,97
προσδοκούσε να διευρύνει προς τα αριστερά την απήχησή του και να την καρπωθεί
σε ψήφους στις επικείμενες εκλογές. Εντούτοις, ο Αλεξιάδης τόνιζε, ότι ο νομάρχης
όφειλε να αντικατασταθεί «αμέσως», παρότι είχε διοριστεί μετά τη Συμφωνία της
Βάρκιζας και βρισκόταν ελάχιστες ημέρες στα Τρίκαλα,98 αν το κράτος επιθυμούσε
να διατηρήσει κάποια ισχύ στο νομό. Τα κριτήρια που έπρεπε να πληροί ο
«διάδοχός» του ήταν αρκετά συγκεκριμένα: να στερούταν τρικαλινής καταγωγής και
να ήταν κατά προτίμηση στρατιωτικός. Ο δεύτερος τομέας, τον οποίο έπρεπε να

94
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 11/1/17: Σπ. Αλεξιάδης προς Κ. Τσαλδάρη, 9 Μαρτίου 1945.
95
Τάγμα 167, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις την περιοχήν Τρικκάλων, αρ. εγγ. 168, 13 Μαρτίου
1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 507-509.
96
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 11/1/17: Σπ. Αλεξιάδης προς Κ. Τσαλδάρη, 9 Μαρτίου 1945.
97
Ν. Σ. Χιώτης, Οι εκπρόσωποι των Τρικάλων…, σ. 224.
98
Θ. Γ. Λώλης, Οι Νομάρχες των Τρικάλων και το… «Νομαρχιλίκι» τους: Απ’ την απελευθέρωση μέχρι
σήμερα (Τρίκαλα: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Τρικάλων & Εκδόσεις «Γένεσις», 2006), σ. 61.

27
ελέγξουν οι εθνικόφρονες του νομού, κατά τον Αλεξιάδη, ήταν αυτός του δικαστικού
σώματος. Εκεί η κατάσταση ήταν σαφώς καλύτερη, αλλά η αργοπορία προσέλευσης
στα Τρίκαλα των τοποθετημένων δικαστικών εκπροσώπων επέτεινε τον κίνδυνο
«εκτροπής». Η τελευταία σημαντική θέση ήταν αυτή του δημάρχου, η οποία προς το
παρόν παρέμενε κενή, καθώς η Εθνοφυλακή είχε καθαιρέσει τον δήμαρχο που είχε
διορίσει το ΕΑΜ. 99 Οι δύο προτεινόμενοι υποψήφιοι– Β. Ιακωβάκης και Μ.
Χατζηγάκης–, κρίνονταν από τον Αλεξιάδη ως ακατάλληλοι γι’ αυτή τη θέση. 100
Μπορεί να θεωρηθεί ότι η αιτία απόρριψης τουλάχιστον του ενός εκ των δύο
προτεινόμενων δημάρχων ήταν η ένταξή του στον χώρο του Κόμματος Φιλελευθέρων
και η πιθανή κλίση του προς την αβασίλευτη Δημοκρατία.101
Πολύ γρήγορα το κεντρικό κράτος κινήθηκε προς τις υποδείξεις του
Αλεξιάδη, όσον αφορά τη θέση του δημάρχου, καθώς πριν τις 15 Μαρτίου είχε
αναλάβει τη θέση ο κατοχικός δήμαρχος, Αχιλλέας Παπαθανασίου, ο οποίος
πληρούσε και το κριτήριο της μη εντοπιότητας αλλά και της στρατιωτικής
ιδιότητας.102 Βέβαια, αυτή η επιλογή προκάλεσε την αντίδραση των Τρικαλινών, η
οποία εκφράστηκε με διαβήματα διαμαρτυρίας προς τον Αντιβασιλέα, την
Κυβέρνηση και τις συμμαχικές πρεσβείες, καθώς η επαναφορά ενός προσώπου που
βαρυνόταν με την κατηγορία της συνεργασίας, την περίοδο της κατοχής, με την ΕΕΕ
δημιουργούσε αλγεινές εντυπώσεις στη συλλογική συνείδηση των πολιτών και
νομιμοποιούσε εκ των υστέρων την κατοχική διοίκηση.103
Ένα μήνα αργότερα η κατάσταση στον νομό δε φαινόταν να έχει αλλάξει,
γεγονός που επέβαλε στον Αλεξιάδη να ασκήσει εκ νέου πίεση προς την Αθήνα. Ο
έλεγχος του τοπικού διοικητικού μηχανισμού από τη Δεξιά παρέμενε ο κύριος στόχος
προς επίτευξη. Η παραμονή του φιλελεύθερου νομάρχη προκαλούσε δυσαρέσκεια και
προτεινόταν ξανά η αντικατάστασή του από κάποιον πολιτευόμενο του Λαϊκού
Κόμματος ή από κάποιο στρατιωτικό. Ακόμη, ο τομέας στην πόλη της Καλαμπάκας
που διαχειριζόταν τα έσοδα από την εκμετάλλευση της γης έπρεπε να ανατεθεί σε
πρόσωπο φιλικά προσκείμενο προς το Λαϊκό Κόμμα και να αποσπαστεί από το ΚΚΕ.
Ο τομέας της δικαιοσύνης παρέμενε υποστελεχωμένος μετά την άρνηση κάποιων
δικαστών να προσέλθουν στα Τρίκαλα και για αυτόν τον λόγο ζητούταν η αποστολή
99
Μ. Κλιάφα, Τα του Δήμου..., σ. 188.
100
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 11/1/17: Σπ. Αλεξιάδης προς Κ. Τσαλδάρη, 9 Μαρτίου 1945.
101
Θάρρος, 16 Δεκεμβρίου 1923 & 9 Απριλίου 1924.
102
Σ. Κύρνα-Νταή, Οι Δημοτικές αρχές Τρικάλων και τα έργα τους (1881-1974), τ. Α´ (Τρίκαλα:
Δημοτική Βιβλιοθήκη Τρικάλων, 1980), σσ. 51-52.
103
Ριζοσπάστης, 15 Μαρτίου 1945.

28
νέων δικαστών. Βέβαια, σύμφωνα με τον Αλεξιάδη, η προσπάθεια της Δεξιάς του
νομού δεν μπορούσε να αποδώσει τα μέγιστα χωρίς την εύρυθμη λειτουργία του
προπαγανδιστικού οργάνου της, της εφημερίδας Αναγέννησις. Η οικονομική ενίσχυση
των Αθηνών προς την εφημερίδα ήταν αναγκαία για τη λειτουργία της, καθώς μια
ενδεχόμενη παύση της θα προκαλούσε «μεγίστη ζημία του αγώνος».
Ταυτόχρονα, οι πληροφορίες που παρείχε ο Αλεξιάδης προς το κέντρο για την
κατάσταση της υπαίθρου φανέρωναν την ανυπαρξία της Χωροφυλακής και
επιβεβαίωναν εκ νέου την κυριαρχία της Αριστεράς σε αυτόν τον γεωγραφικό
χώρο.104 Σύμφωνα με τον Κ. Τσάτσο, υπουργό Εσωτερικών την περίοδο Απριλίου-
Αυγούστου 1945, μέχρι τα μέσα Απριλίου τουλάχιστον, δυνάμεις της Χωροφυλακής
δεν υπήρχαν στην ελληνική ύπαιθρο και το έργο της σε ένα ελάχιστο βαθμό το είχε
αναλάβει η ανεπαρκής αριθμητικά Εθνοφυλακή, ενώ στο μεγαλύτερο μέρος της
ορεινής υπαίθρου κυριαρχούσε η Αριστερά, εξαιτίας της ύπαρξης και δράσης
ένοπλων πρώην ελασιτών.105 Όσον αφορά την ύπαιθρο του νομού Τρικάλων από τις
αρχές Μαρτίου στάθμευε στην Καλαμπάκα ένας λόχος του 116 ου τάγματος
Εθνοφυλακής, ενώ προς τα μέσα του ίδιου μήνα άλλοι δύο λόχοι εθνοφυλακής είχαν
προωθηθεί σε πεδινά χωριά βόρεια και ανατολικά της πόλης των Τρικάλων. 106
Ακόμη, προς τα τέλη Απριλίου με αρχές Μαΐου στην ημιορεινή θέση της Πύλης
στάθμευε ένα τμήμα Εθνοφυλακής με 30 άνδρες και διενεργούσε σποραδικές
περιπολίες με το εν τρίτο της δύναμης του σε γειτονικά χωριά με βορειότερο όριο την
Ελάτη (Τύρνα). 107 Επίσης, στις αρχές Μαΐου υπήρχε εγκατεστημένο ένα τμήμα
Εθνοφυλακής στα Χάσια, στο χωριό Οξύνεια. 108 Παράλληλα, οι εμφανισθείσες
ένοπλες ομάδες της Δεξιάς δεν κινούνταν παρά μόνο σε πεδινά τμήματα της
υπαίθρου, όπου τον πρώτο καιρό της δράσης τους είχαν να αντιμετωπίσουν είτε
άτακτους ένοπλους της Αριστεράς είτε μικρές ένοπλες ομάδες της Αριστεράς, που
ασκούσαν τρομοκρατία στους εθνικόφρονες.109 Έτσι, σε ορεινές περιοχές, όπως αυτή

104
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/1/66: Σπ. Αλεξιάδης προς Κ. Τσαλδάρη, 12 Απριλίου 1945.
105
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη: Αρχείο Κ. Τσάτσου, Φακ. 50.4: «Δια να γίνωμεν Κράτος». Η εργασία του
υπουργείου εσωτερικών 10 Απριλίου - 10 Αυγούστου 1945, χ.χ., σ. 2.
106
Τάγμα 167, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις την περιοχήν Τρικκάλων, αρ. εγγ. 168, 13 Μαρτίου
1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 507, 509.
107
Γ. Φαράκος, ό. π., σ. 398.
108
Ανωτέρα Στρατ. Διοίκησις Θεσσαλίας-Δυτ. Μακεδονίας, Δελτίον Πληροφοριών, αρ. εγγ. 186, 25
Μαΐου 1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., τ. 1, σ. 586.
109
Γενικόν Επιτελείον Στρατού, Έκθεσις εσωτερικής καταστάσεως βάσει επισήμων στοιχείων των
Α.Σ.Δ. μηνός Απριλίου 1945, αρ. εγγ. 175, 5 Μαΐου 1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., τ. 1, σ. 540· Για την
περίπτωση μικρής ένοπλης ομάδας αριστερών που δρούσε στον ίδιο χώρο με την ένοπλη ομάδα

29
του Κόζιακα, η ανυπαρξία δυνάμεων ασφαλείας όσο και ένοπλων ομάδων της Δεξιάς
άφηνε το πεδίο ελεύθερο στην Αριστερά. Αυτή την πραγματικότητα την αναγνώριζε
και η Στρατιωτική Διοίκηση Λάρισας, υπό την εποπτεία της οποίας εντασσόταν ο
νομός Τρικάλων, και ιδιαίτερα για τις ορεινές περιοχές των Χασίων και των
Αντιχασίων, όπου η Αριστερά είχε διατηρήσει ή είχε αποθηκεύσει οπλισμό.110
Με την πάροδο ελάχιστου χρόνου οι φωνές από τον χώρο της Δεξιάς άρχισαν
να πολλαπλασιάζονται όσον αφορά την οικειοποίηση της τοπικής διοίκησης. Η
νεοσυσταθείσα Ένωση Βασιλοφρόνων Τρικάλων με ψήφισμά της, το οποίο
απευθυνόταν στο βασιλιά, στις πρεσβείες των ΗΠΑ και της Μ. Βρετανίας αλλά και
στις τοπικές αρχές, καθιστούσε σαφές πως οι δημόσιες υπηρεσίες και ο τομέας της
εκπαίδευσης έπρεπε να εκκαθαριστούν από πρόσωπα προσκείμενα στην Αριστερά,
ενώ οι υπάλληλοι που θα επιφορτίζονταν με το έργο της δικαιοσύνης και της
διοίκησης έπρεπε να είναι σε θέση να εξασφαλίσουν την τάξη και την εύρυθμη
λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών, δηλαδή να προέρχονται από τον εθνικόφρονα
111
χώρο. Εντωμεταξύ, τα αιτήματα του Αλεξιάδη προς τον Κ. Τσαλδάρη
εξακολουθούσαν. Σε νέο του σημείωμα, στα τέλη Μαΐου, επανερχόταν για ακόμη μια
φορά στο θέμα της αλλαγής «του υπηρετικού προσωπικού του κ. Σίδερη», δηλαδή
του νομάρχη Τρικάλων. Η ασκούμενη πίεση του Αλεξιάδη προς το κέντρο φαίνεται
πως απέφερε κάποια αποτελέσματα, καθώς σε θέση που σχετιζόταν με τα δημόσια
έσοδα στην Καλαμπάκα, ιδιαίτερη περιφέρεια του Αλεξιάδη, προωθούταν από τον
ίδιο φιλικό του πρόσωπο, το οποίο ήταν προσκείμενο στο Λαϊκό Κόμμα. Ο
Τσαλδάρης έπρεπε να ασκήσει την επιρροή του στην Αθήνα, προκειμένου στην
παραπάνω θέση να διοριστεί ο προσωπικός φίλος του Αλεξιάδη, καθώς όπως τόνιζε ο
τελευταίος «θα κάμη αλγεινήν εντύπωσιν να διορισθή ξένος […] παρά την θέλησιν
μου». Καταλυτικός παράγοντας για την παραπάνω εξέλιξη υπήρξε η παραίτηση της
κυβέρνησης Πλαστήρα και η συνακόλουθη έκπτωση του Σίδερη από το υπουργικό
αξίωμα,112 διότι ο τελευταίος πίεζε ώστε να μη δοθεί η θέση σε πρόσωπο ευνοϊκά
διακείμενο προς το Λαϊκό Κόμμα.113

Τσαντούλα. Βλ. Ανωτέρα Στρατ. Διοίκησις Θεσσαλίας-Δυτ. Μακεδονίας, Δελτίον Πληροφοριών, αρ.
εγγ. 186, 25 Μαΐου 1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 586· Γ. Φαράκος, ό. π., σ. 398.
110
Στρατιωτική Διοίκηση Λαρίσης, Έκθεσις περί της εν γένει Στρατιωτικής καταστάσεως της
Περιοχής Στρατ. Διοικήσεως Λαρίσης, αρ. εγγ. 13, 17 Ιουνίου 1945, στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., τ. 2, σσ.
91,93,96.
111
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/2/23: Ένωσις Βασιλοφρόνων Τρικάλων, Εξουσιοδότησις-Ψήφισμα, 21
Μαΐου 1945.
112
ΦΕΚ, φ.89, τχ. Α´, 8.3.1945.
113
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/2/24: Σπ. Αλεξιάδης προς Κ. Τσαλδάρη, 22 Μαΐου 1945.

30
 Το ίδιο διάστημα η άσκηση πιέσεων από τη Δεξιά είχε περάσει από την
ιδιωτική στη δημόσια σφαίρα, με την τοπική εφημερίδα Αναγέννησις να τονίζει την
ανάγκη οι κρατικές υπηρεσίες να αποψιλωθούν από τους κομμουνιστές, καθώς αυτοί
διατάρασσαν τη δημόσια ζωή, ενώ το ίδιο έπρεπε να συμβεί και για τα τοπικά
επαγγελματικά και εργατικά σωματεία. Οι τοπικές αρχές, σύμφωνα με την
εφημερίδα, όφειλαν να κινηθούν προς την κατεύθυνση της εκκαθάρισης,
παραβιάζοντας τη Συμφωνία της Βάρκιζας, ενώ οι κεντρικές αρχές είχανε υποχρέωση
να λάβουν δραστικά μέτρα και να θέσουν το ΚΚΕ εκτός νόμου. 114 Η ασκούμενη
επιρροή της Δεξιάς έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα στον εργατικό τομέα, όπου η
διορισμένη από το ΕΑΜ διοίκηση του Εργατικού Κέντρου καθαιρέθηκε και μέχρι τη
διενέργεια εκλογών ανέλαβαν συντηρητικοί συνδικαλιστές υπό τον προπολεμικό και
κατοχικό πρόεδρο του Εργατικού Κέντρου, Ι. Μπέη. Η περίπτωση του Εργατικού
Κέντρου εμφάνιζε ομοιότητες με αυτή της δημαρχίας τις πρώτες εβδομάδες μετά τη
Συμφωνία της Βάρκιζας, ωστόσο η εξέλιξή της υπήρξε διαφορετική, καθώς το
καλοκαίρι του 1945 η διοίκηση του μοιράστηκε μεταξύ της ΕΡΕΠ και του ΕΡΓΑΣ,
ενώ μέσα από διάφορες παλινωδίες η ΕΡΕΠ τέθηκε στο περιθώριο και ο ΕΡΓΑΣ
κατόρθωσε να ελέγξει τη διοίκηση του Εργατικού Κέντρου προς το τέλος του
καλοκαιριού και ως τον Ιούνιο του 1946. 115 Η ύπαρξη αριστερής ηγεσίας στη
διοίκηση του Εργατικού Κέντρου καταδείκνυε τη διατήρηση σημαντικών αριστερών
δυνάμεων στον εργατικό χώρο των Τρικάλων, σε μια περίοδο ισχυρών πιέσεων προς
το συγκεκριμένο πολιτικό χώρο.
Παράλληλα με το κενό πολιτικής εξουσίας που παρατηρούταν τους πρώτους
μήνες μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας στο νομό Τρικάλων, ένα άλλο κενό, αυτό της
ασφάλειας, «καλύφθηκε» εν μέρει από «εθελοντικά» σώματα ενόπλων ομάδων και εν
μέρει από την Εθνοφυλακή και στη συνέχεια τη Χωροφυλακή. Προαναφέρθηκε πως
η Εθνοφυλακή την Άνοιξη του 1945 διέθετε μια μικρή δύναμη στην πόλη των
Τρικάλων και κάποιες δυνάμεις σε κομβικά κέντρα του νομού, από τα οποία
εκτελούσε σποραδικές περιπολίες σε γειτονικά χωριά. Ένα μεγάλο τμήμα της πεδινής
υπαίθρου δεν υπόκειντο στον έλεγχο κάποιας δύναμης και αυτό το δεδομένο
λειτούργησε υπέρ του σχηματισμού ένοπλων ομάδων της Δεξιάς από τις πρώτες
ημέρες του Μαρτίου. Αντίθετα, η πόλη των Τρικάλων υπαγόταν στον έλεγχο της

114
Αναγέννησις, 1 Ιουλίου 1945· Η Κλιάφα χρησιμοποιεί κάποια φύλλα της Αναγέννησις για τους
πρώτους μήνες μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, τα οποία δε σώζονται στο σώμα της εφημερίδας που
είναι σήμερα διαθέσιμο. Βλ. Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σσ. 114, 118.
115
Μ. Κλιάφα, «Το εργατικό κίνημα…», ό. π., σσ. 299-301.

31
Εθνοφυλακής, αλλά συμπληρωματικά με αυτή δρούσαν και οι παρακρατικές ένοπλες
ομάδες της Δεξιάς. 116 Βέβαια, σύμφωνα με τον πολιτευτή της Δεξιάς στο νομό
Καρδίτσας, Αθανάσιο Ταλιαδούρο, ανάμεσα στο επίσημο και το «υπερεθνικιστικόν»
κράτος διαμορφωνόταν μια σχεδόν γκρίζα ζώνη, το «εθνικιστικόν ημικυβερνητικόν»
κράτος, όπου την ισχύ διέθεταν οι εθνικόφρονες, λόγω της κατοχής των όπλων. Κατά
τον Ταλιαδούρο, σε αυτή την γκρίζα ζώνη οι εθνικόφρονες δεν προέβαιναν σε
έκτροπα ή στην άσκηση βίας εναντίον αντιφρονούντων, καθώς ήταν «οι καλλίτεροι
εκ των κατοίκων», και μοναδικός τους σκοπός ήταν η εξασφάλιση της τάξης. Αυτή η
«ενδιάμεση» κατάσταση παρατηρούταν σε νότιες περιοχές του νομού, όπως η
περιοχή των Γόμφων, και σε γειτονικές περιοχές εντός του νομού Καρδίτσας, όπως
το Μουζάκι.117
Μετά την αποχώρηση των εαμικών οργανώσεων από την πόλη
καταγράφονταν φαινόμενα βίας και εκφοβισμού εναντίον αριστερών ή δημοκρατικών
πολιτών. Η απάντηση των θιγόμενων Τρικαλινών ήταν οι παραστάσεις διαμαρτυρίας
στον νομάρχη, που κατά τη Δεξιά ήταν ευνοϊκά διακείμενος προς την Αριστερά και η
γενική απεργία των καταστημάτων στις 9 Μαρτίου. 118 Ωστόσο, η κατάσταση
επιδεινώθηκε, καθώς η Εθνοφυλακή ξεκίνησε νυχτερινές εφόδους σε σπίτια
ανθρώπων που σχετίζονταν με το ΚΚΕ ή με την Αριστερά γενικότερα με σκοπό την
τρομοκράτηση και τη δίωξή τους·119 κάποιες φορές αυτόν το ρόλο τον αναλάμβαναν
και οι ένοπλες παρακρατικές ομάδες της Δεξιάς. 120 Οι αριστεροί ή οι πολίτες που
φοβόντουσαν πως θα είναι οι επόμενοι προς τρομοκράτηση ή προς δίωξη από τις
αρχές διέθεταν δύο επιλογές «αντίδρασης»: είτε την παραμονή τις νυχτερινές ώρες σε
φιλικά σπίτια είτε ως έσχατη λύση το κάλεσμα σε βοήθεια με το πρόσχημα της
πυρκαγιάς, ως μόνη επιλογή που συγκέντρωνε ανθρώπους προς βοήθεια. 121 Οι

116
Δ. Μ. Σίκος, «ό. π.», στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σ. 178.
117
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη: Αρχείο Κ. Τσάτσου, Φακ. 50.1: Αθ. Ταλιαδούρος προς Κ. Τσάτσο, 3
Μαΐου 1945, σσ. 1-2.
118
Ριζοσπάστης, 15 Μαρτίου 1945· Κατά τον διοικητή του 167 ου τάγματος της Εθνοφυλακής, οι
τοπικοί ηγέτες της Αριστεράς επέβαλαν με τη βία τη γενική απεργία της 9 ης Μαρτίου. Βλ. Τάγμα 167,
Έκθεσις επί της καταστάσεως εις την περιοχήν Τρικκάλων, αρ. εγγ. 168, 13 Μαρτίου 1945, στο
ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 508.
119
Μ. Σαράφη-Μπέλλα, «Ιστορίες από τον Εμφύλιο»[αφήγηση δεύτερη], στο Μ. Κλιάφα (επιμ.),
Σιωπηλές φωνές…, σ. 200· Λ. Σαράφη, «Η «Λευκή Τρομοκρατία»: Μοχλός σύνθλιψης του
αντιστασιακού φρονήματος. Ο Νομός Τρικάλων το 1945», στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ.
Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο (Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος
1949) (Αθήνα: Θεμέλιο, 2002), σ. 167.
120
Α. Φελούς-Σκυφτά, «Μετά τη Βάρκιζα»[αφήγηση δεύτερη], στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), Σιωπηλές
φωνές…, σ. 175.
121
Ι. Κίτσιος, «Ιστορίες από τον Εμφύλιο»[αφήγηση έκτη], στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), Σιωπηλές φωνές…,
σ. 210· Α. Φελούς-Σκυφτά, «ό. π.» στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σσ. 175-176.

32
διώξεις του επίσημου κράτους επεκτάθηκαν σε στελέχη των τοπικών οργανώσεων
του ΚΚΕ και του ΑΚΕ, καθώς και εναντίον της εφημερίδας Λαοκρατία. Η πρώτη
τους παραπομπή σε δίκη προκάλεσε την παύση λειτουργίας πολλών καταστημάτων
της πόλης και τη συγκέντρωση μεγάλου πλήθους, ως ενδείξεις διαμαρτυρίας, στο
χώρο των δικαστηρίων.122 Στην παρούσα χρονική περίοδο ένα τμήμα του πληθυσμού
που κινούταν προς τα αριστερά ή στο δημοκρατικό χώρο επέλεξε να εναντιωθεί στη
διαμορφούμενη κατάσταση με μη βίαια μέσα.
Εντός του Μαΐου του 1945 η θέση των αριστερών οργανώσεων μέσα στην
πόλη των Τρικάλων χειροτέρευσε ακόμη περισσότερο. Στις 20 του μήνα, ημέρα
συγκέντρωσης των βασιλοφρόνων της πόλης υπέρ του Γεωργίου Β΄, η ομάδα
ενόπλων του Τσαντούλα και η Εθνοφυλακή διενήργησαν σαρωτικές επιθέσεις
εναντίον των γραφείων του ΕΑΜ, του ΚΚΕ, της ΕΠΟΝ, της εφημερίδας Λαοκρατία,
του Λαϊκού ιατρείου και του Λαϊκού φαρμακείου, ενώ την προηγούμενη ημέρα την
ίδια τύχη είχανε και τα γραφεία του ΑΚΕ.123 Κάποιοι από τους προαναφερόμενους
στόχους ήταν οι συνηθισμένες επιλογές προς κρούση των παρακρατικών ομάδων.
Εξαιρετικά διαφωτιστική για τη δράση των ένοπλων ομάδων της Δεξιάς και των
σχέσεών τους με τις επίσημες αρχές ασφαλείας και το βασιλικό χώρο είναι η
μαρτυρία του προέδρου της ΕΒΕΝ Τρικάλων. Η Ένωση Βασιλοφρόνων Τρικάλων
έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση στη συγκέντρωση της 20ης Μαΐου και
ταυτόχρονα αιτήθηκε προς την Κ.Ε. της Ένωσης Βασιλοφρόνων Ελλάδος τη
δημιουργία της ΕΒΕΝ Τρικάλων 124 . Ο πρόεδρος της Ένωσης Βασιλοφρόνων
Τρικάλων, Αθανάσιος Χαιρόπουλος, καθώς και σημαίνοντα μέλη της, όπως οι
πολιτευτές της Δεξιάς, Αθανάσιος Δερβέναγας και Κλέαρχος Κύρκος, ήταν οι
άνθρωποι που κατεύθυναν την ΕΒΕΝ, ωστόσο δεν επιθυμούσαν να εκτίθενται και για
αυτό παραχώρησαν κάποιες αρμοδιότητες στον πρόεδρο της, Δημήτρη Σίκο. Ο Σίκος
έχει αποτυπώσει με σαφήνεια τις άμεσες σχέσεις μεταξύ των βασιλοφρόνων, των
παρακρατικών ένοπλων ομάδων της Δεξιάς και της Εθνοφυλακής. Οι βασιλόφρονες
συνεργάζονταν με τους «εθνικόφρονες» αρχηγούς των ένοπλων ομάδων, με
χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Ηλία Τσαντούλα. Η ομάδα Τσαντούλα
αποτελούσε τον εκτελεστικό βραχίονα των βασιλοφρόνων, καθώς λάμβανε από τον
122
Ο Ριζοσπάστης δεν ανέφερε βάσει ποιων κατηγοριών οδηγήθηκαν σε δίκη ο διευθυντής της
εφημερίδας Λαοκρατία και τα τοπικά στελέχη του ΑΚΕ και του ΚΚΕ. Βλ. Ριζοσπάστης, 19 Απριλίου
1945.
123
Ριζοσπάστης, 24 Μαΐου 1945.
124
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/2/23: Ένωσις Βασιλοφρόνων Τρικάλων, Εξουσιοδότησις-Ψήφισμα, 21
Μαΐου 1945.

33
ίδιο τον πρόεδρο της ΕΒΕΝ τους στόχους που έπρεπε να χτυπήσει κατά τις
νυχτερινές ώρες που απαγορευόταν η κυκλοφορία, οι οποίοι σχετίζονταν με τις
οργανώσεις της Αριστεράς, αλλά και σχετικές οδηγίες για το τι έπρεπε να πράξει με
τα υλικά των οργανώσεων της Αριστεράς που θα περιέρχονταν στα χέρια της. 125
Παράλληλα, εξαιρετικά σημαντικός ρόλος όσον αφορά την οργάνωση και τον
εξοπλισμό των ένοπλων ομάδων της Δεξιάς αποδιδόταν στον πρώην βουλευτή και
πολιτευτή του Λαϊκού Κόμματος, Ιωάννη Λίτσιο, η οικία του οποίου στην πόλη των
Τρικάλων αποτέλεσε χώρο συγκέντρωσης των αρχηγών των ένοπλων ομάδων και
των υψηλά ιστάμενων αξιωματικών του στρατού.126
Οι αρχηγοί των ένοπλων ομάδων της Δεξιάς συνήθως κινούνταν βάσει
εντολών από τον βασιλόφρονα χώρο, αλλά υπήρχαν και περιπτώσεις που δρούσαν με
δική τους πρωτοβουλία, για την εξασφάλιση προσωπικών κερδών. Σε τέτοιες
περιπτώσεις, που επηρέαζαν αρνητικά τον βασιλόφρονα χώρο, οι αρμόδιοι
βασιλόφρονες αναλάμβαναν τη συνέτιση των οπλαρχηγών. 127 Η αξιοποίηση του
Τσαντούλα και της ομάδας του από τους βασιλόφρονες γέννησε φιλοδοξίες στον
πρώτο για την επίσημη εισδοχή του στο βασιλικό κύκλο, κάτι το οποίο ο ίδιος ζήτησε
αλλά απορρίφθηκε από τους ιθύνοντες των βασιλοφρόνων. Η σχέση των
βασιλοφρόνων με τις δεξιές ένοπλες ομάδες ήταν θεμιτή, αποτελούσε το «αναγκαίον
κακόν» κατά τον Μαρκεζίνη- πολιτικό εκπρόσωπο του βασιλιά στην Αθήνα-, αλλά η
επίσημη αναγνώρισή τους πιθανότατα θα τους έβλαπτε πολιτικά.128 Ωστόσο, η ομάδα
Τσαντούλα τον Απρίλιο του 1945 σε επιδρομές της σε πεδινά χωριά μοίραζε
χειρόγραφες προκηρύξεις που ανέφεραν ότι δραστηριοποιούταν εν ονόματι του
βασιλιά Γεωργίου Β΄.129
Η ΕΒΕΝ Τρικάλων διέθετε αντιπροσώπους σε όλα τα χωριά του νομού με
ρόλο την παροχή πληροφοριών για τις κινήσεις των κομμουνιστών. Οι πληροφορίες
που συνέλεγε η ΕΒΕΝ, πολλές φορές διογκωμένες, διοχετεύονταν στο σχετικό
γραφείο πληροφοριών της Εθνοφυλακής, το οποίο εποπτευόταν από Βρετανό

125
Δ. Μ. Σίκος, «ό. π.», στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σσ. 177-180.
126
[ΔΣΕ], Έτσι άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος: Η τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα, 1945-1947. Το Υπόμνημα
του ΔΣΕ στον ΟΗΕ τον Μάρτιο του 1947, Π. Ροδάκης – Μπ. Γραμμένος (έρευνα) (Αθήνα: Εκδόσεις
Γλάρος, 1987), σ. 361· E. Sarafis, Occupation, Resistance and White Terror in two Greek villages: The
local origins of Civil War (University of Sussex: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2005), σ. 219.
127
Δ. Μ. Σίκος, «ό. π.» στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σ. 180.
128
Γενικά Αρχεία του Κράτους (εφεξής: ΓΑΚ): Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Φακ. 439,
Μαρκεζίνης προς Γεώργιο Β’, 30 Ιουνίου 1945, σ. 5.
129
Οι σχετικές προκηρύξεις ανέφεραν: Τάγμα Βασιλέως Γεωργίου Β! Η. Τσαντούλας. Βλ. Λ.
Αρσενίου, Γένεση του Εμφυλίου και συνέπειες αυτού (Λάρισα: Έλλα, 2001), σ. 171.

34
αξιωματικό. Οι υψηλά ιστάμενοι βασιλόφρονες μέσω των σχέσεων τους με τις
επίσημες αρχές ασφαλείας μπορούσαν να μην καταδιώκονται από αυτές
(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της ανεύρεσης του αρχείου του ΚΚΕ Τρικάλων,
μετά από την κλοπή του από την ομάδα Τσαντούλα, στην οικία του προέδρου της
ΕΒΕΝ και η απουσία ποινής για τον τελευταίο) και να επιβάλλουν καθεστώς
λογοκρισίας στον τύπο, όταν κάποιο γεγονός ζημίωνε τον αγώνα τους ή τις ίδιες τους
τις οργανώσεις.130 Οι σχέσεις των βασιλοφρόνων με τις επίσημες αρχές ασφαλείας
και ιδιαίτερα της ΕΒΕΝ ως εντολέα αυτών καταγγέλλονταν και από την εφημερίδα
Δημοκρατική Ελπίς·131 η τελευταία δε γλίτωσε, αρχικά από τις απειλές της ΕΒΕΝ και
στη συνέχεια από τη λεηλασία των γραφείων της από βασιλόφρονες και μέλη των
σωμάτων ασφαλείας. Παρότι η Χωροφυλακή Τρικάλων και οι τοπικές και κεντρικές
αρχές ενημερώθηκαν για τα συμβάντα δεν προέβησαν σε κάποια ενέργεια.132 Ένδειξη
ότι οι βασιλόφρονες είχαν αποκτήσει ισχυρά ερείσματα στον τοπική και κεντρική
διοίκηση του κράτους.
Αν στην πόλη των Τρικάλων οι ένοπλες ομάδες της Δεξιάς δρούσαν
επικουρικά, στην πεδινή ύπαιθρο είχαν πρωτεύοντα ρόλο, αντικαθιστώντας εν
πολλοίς το επίσημο κράτος. Η εμφάνιση αυτών των ομάδων ξεκίνησε από τον
Μάρτιο του 1945 σε ορισμένα πεδινά χωριά και σταδιακά επεκτάθηκε και
πολλαπλασιάστηκε με εκθετικό ρυθμό,133 με αποτέλεσμα η πλειονότητα της πεδινής
υπαίθρου του νομού να υποφέρει από τις συνεχείς επιδρομές και τη χρήση βίας. Η
απαρίθμηση όλων αυτών των ένοπλων ομάδων και υποομάδων μπορεί εύκολα να
κουράσει, για αυτό κρίνεται περισσότερο χρήσιμη η αναφορά των κυριότερων
ένοπλων ομάδων της Δεξιάς, καθώς και τα γεωγραφικά όρια δράσης τους.
Ακολουθώντας τον διαχωρισμό της Λ. Σαράφη οι παραπάνω ομάδες είναι δυνατό να
καταταχθούν στις εξής περιοχές: α) μεταξύ Τρικάλων-Καλαμπάκας (κυρίως οι
ομάδες των Τσαντούλα και Σκρέκα) β) μεταξύ Τρικάλων-Πύλης (κυρίως οι ομάδες
των Τσαντούλα, Λαδιά και Σταμούλη) γ) μεταξύ Τρικάλων-Ζάρκου (κυρίως οι
ομάδες των Μπιζή και Παλαμιώτη [«Γιαννάκα»]) δ) μεταξύ Τρικάλων-Παλαμά

130
Δ. Μ. Σίκος, «ό. π.» στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σσ. 178-180.
131
Δημοκρατική Ελπίς, 16 Ιουλίου 1945.
132
Δημοκρατική Ελπίς, 23 Ιουλίου, 27 Αυγούστου & 24 Σεπτεμβρίου-1 Οκτωβρίου 1945.
133
Το ΕΑΜ αναφέρει χαρακτηριστικά τη δράση 19 ένοπλων ομάδων της Δεξιάς στο νομό Τρικάλων
για την περίοδο Ιούλιος-Οκτώβριος 1945, ωστόσο κάποιες απ’ αυτές δε δρούσαν αποκλειστικά στο
νομό. Βλ. [ΕΑΜ], Λευκή Βίβλος: «Δημοκρατικός» Νεοφασισμός (Ιούλης-Οκτώβρης 1945) (Αθήνα: χ.έ.,
1945), σ. 43.

35
 134
Καρδίτσας (κυρίως οι ομάδες των Παπακόφα, Βελέντζα και Μαϊμάνη).
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το κοινό υπόβαθρο πολλών από τους αρχηγούς των ένοπλων
ομάδων της Δεξιάς κατά την περίοδο της Κατοχής, με αρκετούς (Τσαντούλας,
Σκρέκας, Μπαμπατζιάς, Γιαννάκας, Ντόνας, Οικονόμου, Παπακόφας, Βελέντζας) να
έχουν διατελέσει μέλη ή σημαντικά στελέχη των ταγμάτων ασφαλείας στη
Θεσσαλία.135
Το πρώτο διάστημα δράσης των παρακρατικών ένοπλων ομάδων της Δεξιάς
οι συνηθισμένες ενέργειές τους για την τρομοκράτηση των αριστερών, πρώην μελών
της εαμικής αντίστασης και των δημοκρατικών πολιτών ήταν η εκτόξευση βίαιων
απειλών, η συγκέντρωση πολλών χωρικών σε κεντρικά σημεία για την «κατήχησή»
τους αλλά και οι λεηλασίες οικιών και οι δημόσιοι ξυλοδαρμοί. Ωστόσο, πολύ
γρήγορα οι βίαιες τακτικές τους κλιμακώθηκαν με τον βιασμό και το κούρεμα
νεαρών γυναικών, με σκοπό τον στιγματισμό τους στην τοπική κοινωνία136 και τις
απαγωγές ανδρών που κατέληγαν σε βασανισμούς και δολοφονίες. Στην εισαγωγική
φάση του φαινομένου της τρομοκρατίας, οι εμφανίσεις των ένοπλων ομάδων της
Δεξιάς γίνονταν μέσα στην ημέρα, ενώ στη συνέχεια η δράση τους διεξαγόταν κυρίως
τις νυχτερινές ώρες. 137 Μέχρι το τέλος του 1945 αλλά και το 1946 μέλη της
Εθνοφυλακής λάμβαναν ενεργά μέρος στις επιθέσεις των ένοπλων ομάδων της
Δεξιάς, οι οποίες πολλές φορές συνενώνονταν μεταξύ τους αυξάνοντας την ισχύ
τους.138
Από τους θερινούς μήνες του 1945 οι ένοπλες ομάδες της Δεξιάς σε
συνεργασία αρχικά με την Εθνοφυλακή και στη συνέχεια με τη Χωροφυλακή
επιδίδονταν σε επιδρομές σε ημιορεινά χωριά του Κόζιακα και της Πίνδου, όπου
συχνά ανακάλυπταν τμήματα του κρυμμένου εξοπλισμού του ΕΛΑΣ,139 ενώ ακόμη
και σε κατεξοχήν ορεινά χωριά όπως η Χρυσομηλιά και η Νέα Κουτσούφλιανη
σημειώνονταν βίαια περιστατικά. Από τις αρχές του 1946 και εξής, η Χωροφυλακή
σε συνεργασία, για τις ημιορεινές περιοχές, με τις ένοπλες ομάδες της Δεξιάς και σε
ορισμένες περιπτώσεις με τον Εθνικό Στρατό, ανέλαβε ενεργότερο ρόλο στην

134
Λ. Σαράφη, «ό. π.» στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλλίδας (επιμ.), ό. π., σ. 169.
135
[ΔΣΕ], Έτσι άρχισε…, σσ. 353-355.
136
Ριζοσπάστης, 24 Μαΐου 1945.
137
E. Sarafis, ό. π., σσ. 198-199· Λ. Σαράφη, «ό. π.» στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ.
Ψαλλίδας (επιμ.), ό. π., σσ. 170-171· Προφορική συνέντευξη Ευ. Μπακάση, 19 Αυγούστου 2015.
138
[ΔΣΕ], Έτσι άρχισε…, σσ. 290-296, 300, 304· Λ. Σαράφη, «ό. π.» στο Η. Νικολακόπουλος – Α.
Ρήγος – Γ. Ψαλλίδας (επιμ.), ό. π., σ. 171· E. Sarafis, ό. π., σ. 199.
139
Αναγέννησις, 3 Ιουλίου & 4 Αυγούστου 1945· Δημοκρατική Ελπίς, 16 Ιουλίου 1945.

36
 140
άσκηση βίας και διώξεων εναντίον ορεινών πληθυσμών. Η Χωροφυλακή
Τρικάλων είχε αποκτήσει επαφή από το καλοκαίρι του 1945, μέσα από τις
υποδιοικήσεις της στην Καλαμπάκα, στην Πύλη, στην Καστανιά και των σταθμών
της στη Φαρκαδόνα και τη Φήκη, με ένα σημαντικό τμήμα της υπαίθρου αλλά
παρέμενε υποστελεχωμένη μέχρι και τα τέλη Σεπτεμβρίου, όταν έφθασαν αξιόλογες
ενισχύσεις.141
Η κατάσταση ασφαλείας φαίνεται πως είχε γίνει αφόρητη στο τέλος του
καλοκαιριού του 1945 για τους ανθρώπους της υπαίθρου, όταν και η Αναγέννησις
παραδεχόταν πως η δημόσια ασφάλεια δεν ήταν δεδομένη και τα όργανα που ήταν
επιφορτισμένα να επιβάλλουν το νόμο έκαναν κατάχρηση της εξουσία τους. 142 Οι
πολίτες της υπαίθρου, κατά κύριο λόγο οι πρώην εαμίτες, που αποτελούσαν τους
στόχους της επίσημης ή της ανεπίσημης τρομοκράτησης δε διέθεταν ιδιαίτερα ικανές
επιλογές για τη διασφάλιση της ακεραιότητάς τους και οι συνηθισμένοι δρόμοι που
επέλεγαν ήταν είτε η φυγή προς την πόλη των Τρικάλων ή σε κάποια γειτονική πόλη
ή ακόμη και στην Αθήνα είτε η έξοδος σε κάποιο ορεινό χωριό είτε ακόμη η φυγή και
διαμονή στην ορεινή ύπαιθρο χωρίς την ύπαρξη εκ των προτέρων εξασφαλισμένης
στέγης ή τροφής.143 Μια επιλογή που μοιάζει με την τελευταία επέλεξαν μερικοί υπό
δίωξη πρώην εαμίτες από πεδινά χωριά των Τρικάλων, όταν στις αρχές Μαΐου του
1945 κατέφυγαν στους πρόποδες του όρους Κόζιακας, στο χωριό Γοργογύρι. Εκεί
βρίσκονταν συγκεντρωμένα εκείνη την περίοδο διάφορα μέλη του τοπικού ΚΚΕ,
καθώς αυτή η περιοχή παρέμενε περισσότερο ασφαλής. Η παρουσία του Α.
Βελουχιώτη τις ημέρες του Μαΐου του 1945 στο νομό Τρικάλων και στο Γοργογύρι
παρείχε μια ενεργητικότερη επιλογή για τους καταδιωκόμενους από το κράτος ή το
παρακράτος. Πολλοί από τους φυγάδες στο Γοργογύρι διαφωνούσαν με την επίσημη
γραμμή του ΚΚΕ για την τήρηση της Συμφωνίας της Βάρκιζας και αποφάσισαν να
ενταχθούν στο ΜΕΑ και τον ΕΛΑΣ-Ν, ωστόσο αυτοί που επιλέγανε να οπλιστούν
και να βγουν πάλι στο βουνό την Άνοιξη του 1945 αποτελούσαν τη μειονότητα του
144
εαμικού κόσμου. Ο διχασμός, ενός μέρους τουλάχιστον, της τρικαλινής
κομματικής βάσης του ΚΚΕ δεν κατόρθωσε τους πρώτους μήνες μετά τη Συμφωνία

140
[ΔΣΕ], ό. π., σσ. 291, 294, 299-300, 303-304, 306-309, 315-317, 320-322.
141
Αναγέννησις, 11 Ιουλίου & 22 Σεπτεμβρίου 1945.
142
Αναγέννησις, 29 Αυγούστου 1945.
143
Λ. Σαράφη, «ό. π.» στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ. Ψαλλίδας (επιμ.), ό. π., σ. 172.
144
Α. Ζαμπακάς, «Η κάθοδος των αρηνών»[αφήγηση πρώτη] στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σ. 181· Για
την ίδρυση του ΜΕΑ, του ΕΛΑΣ-Ν και τις ορκωμοσίες ορισμένων Τρικαλινών στον ΕΛΑΣ-Ν. Βλ. Γ.
Φαράκος, ό. π., σσ. 340-352, 380-383.

37
της Βάρκιζας να μετατραπεί σε μια ενεργητικότερη απάντηση προς τις διώξεις του
επίσημου κράτους και του παρακράτους, ίσως γιατί εξέλειπαν ακόμη οι αναγκαίοι
παράγοντες, όπως η αλλαγή στάσης από την ηγεσία του ΚΚΕ, η μαζικότερη έξοδος
στο βουνό σημαινόντων στελεχών του ΕΛΑΣ και η διαθεσιμότητα των φίλων και
μελών του ΚΚΕ προς ένα νέο ένοπλο αγώνα. Η εικόνα που παρουσίαζε η τρικαλινή
ύπαιθρος τους θερινούς μήνες του 1945 ίσως παρέχει μια επιπλέον εξήγηση για την
απόρριψη της μαζικής εξόδου από καταδιωκόμενους πολίτες. Σύμφωνα με έκθεση
του Ερυθρού Σταυρού η ύπαιθρος των Τρικάλων μαστιζόταν από μεταδοτικές
αρρώστιες, όπως η ψώρα και η ελονοσία, με αποτέλεσμα το ποσοστό θνησιμότητας
να υπολογίζεται στο 50%, ενώ ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων παρέμεναν άστεγοι
καθώς οι οικίες τους είχαν πυρποληθεί στα χρόνια της Κατοχής.145
Ωστόσο, το κομμάτι των ανθρώπων που επέλεξε τη φυγή στην ύπαιθρο,
επειδή προερχόταν από αγροτικές περιοχές, φαίνεται πως έως ένα βαθμό επηρέασε τη
συνολική γεωργική παραγωγή για το 1945. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις για το ίδιο
έτος ανέρχονταν σε 205.000 στρέμματα, όταν η προπολεμική καλλιέργεια κινούταν
στα 350.000 στρέμματα. Για την Αριστερά του νομού, ένα μέρος των μειωμένων
καλλιεργούμενων εκτάσεων γης αποδιδόταν ξεκάθαρα στην ασκούμενη τρομοκρατία
της Δεξιάς, σε συνδυασμό και με την έλλειψη κατάλληλων ζώων και εργαλείων.146
Στα μέσα του καλοκαιριού του 1945 ο διοικητής της Εθνοφυλακής Τρικάλων
απεύθυνε έκκληση προς τους πολίτες που είχαν καταφύγει στην ύπαιθρο να
147
επανέλθουν στις εστίες τους, καταθέτοντας τυχόν οπλισμό που έφεραν,
εξασφαλίζοντας με αυτόν τον τρόπο την παροχή προστασίας από την Εθνοφυλακή.
Αν κρίνουμε από τα σημεία της υπαίθρου, Γοργογύρι και Ρίζωμα, που ορίστηκαν ως
τόποι παρουσίασης για τους φυγάδες μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε πως τα
καταφύγια τους βρίσκονταν στις ορεινές περιοχές του Κόζιακα και των Χασίων. Όσοι
επέλεγαν την επιστροφή θα έπρεπε να το πράξουν από 16 ως 25 Αυγούστου. 148 Το
κάλεσμα των αρχών δε φαίνεται να είχε ιδιαίτερα αποτελέσματα, καθώς δεν
απαντώνται αναφορές για σημαντικές επιστροφές καταδιωκόμενων πολιτών.
Αντίθετα, ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων που ήταν ενταγμένος στο
ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ κατέληξε στις Φυλακές Τρικάλων μετά από τις διώξεις των
αρχών, ανάμεσά τους και σημαίνοντα στελέχη, όπως ο Καπετάν Κόζιακας (Θωμάς

145
Αναγέννησις, 5 Δεκεμβρίου 1945.
146
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σσ. 116, 130.
147
Αναγέννησις, 17 Ιουλίου 1945.
148
Αναγέννησις, 14 Ιουλίου 1945.

38
Πάλλας) και ο Καπετάν Μπουκουβάλας (Δημήτρης Τάσος). Στις αρχές Σεπτεμβρίου
του 1945 υπήρχαν 330 κρατούμενοι, αριθμός που έβαινε αυξανόμενος, 149 με την
πλειονότητα να προέρχεται από τον χώρο της εαμικής αντίστασης και τη μειονότητα
από τον ΕΑΣΑΔ και την ΕΕΕ. Αυτή η «συγκατοίκηση» οδήγησε προς τα τέλη του
έτους και τις αρχές του 1946 σε μια τεταμένη κατάσταση εντός των φυλακών με
συχνές συγκρούσεις και ταραχές. Για τη συντήρηση των κρατουμένων, πέραν του
ελληνικού Δημοσίου και της UNRRA, συμβάλλανε η Εθνική Αλληλεγγύη και οι
διάφορες συνοικίες της πόλης μέσα από εράνους. Οι κρατούμενοι που πρόσκεινταν
στο ΕΑΜ είχαν οργανώσει μια αλληλέγγυα «κοινότητα», όπου ο κάθε κρατούμενος
ανάλογα με το επάγγελμα που κατείχε πρόσφερε τις υπηρεσίες του στους υπόλοιπους
είτε αυτές ήταν η διδασκαλία των αναλφάβητων είτε η διδασκαλία τεχνικών
περίθαλψης ή ακόμη και η διοργάνωση καλλιτεχνικών θεαμάτων.150 Τον Δεκέμβρη
του 1945 οι νέοι της φυλακής προχώρησαν στην έκδοση ιδιόχειρης εφημερίδας για τη
γνωστοποίηση των προβλημάτων τους και του τρόπου ζωής τους εντός της
φυλακής.151
Η διαμορφούμενη κατάσταση μέχρι το τέλος του 1945 για τον αριστερό
κόσμο και ιδιαίτερα για τις οργανώσεις του ΚΚΕ έμοιαζε αμφίσημη. Μέλη των
αριστερών οργανώσεων και πολίτες δημοκρατικών φρονημάτων δέχονταν ισχυρές
πιέσεις τόσο από τις επίσημες αρχές ασφαλείας όσο κι από τις ένοπλες ομάδες της
Δεξιάς που είχαν ως αποτέλεσμα την προαναφερθείσα φυγή τους από τους τόπους
κατοικίας, τη φυλάκισή τους ή την εξόντωσή τους. Σε αυτό το κλίμα οι οργανώσεις
του ΚΚΕ στην ύπαιθρο ήταν δύσκολο να λειτουργήσουν και έτσι κάποιες από αυτές,
όπως η Περιφερειακή Επιτροπή Καλαμπάκας, αν δε διαλύθηκαν, συμπτύχθηκαν στην
152
πόλη των Τρικάλων. Χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του ΑΚΕ,
συνολικότερα για τη Θεσσαλία, το οποίο στελεχωνόταν από τα πιο ανίκανα και μη
ελεγχόμενα στελέχη του ΚΚΕ, με αποτέλεσμα να περιπέσει πολύ γρήγορα μετά τις
πρώτες ενέργειες τρομοκράτησης εναντίον των μελών και των στελεχών του σε
καθεστώς διάλυσης, καθώς ένα τμήμα του «έμεινε αδρανές» κι ένα άλλο εντάχθηκε
στους μηχανισμούς που αρχικά το καταδίωκαν.153 Από την άλλη πλευρά, εντός των
σωμάτων ασφαλείας το ΚΚΕ διέθετε αξιόλογη επιρροή και ειδικότερα εντός του
149
Αναγέννησις, 23 Νοεμβρίου 1945.
150
Δημοκρατική Ελπίς, 3 Σεπτεμβρίου 1945· Αναγέννησις, 22 Φεβρουαρίου 1946.
151
Φυλακισμένη Νεολαία, Δεκέμβρης 1945.
152
Γ. Φαράκος, ό. π., σ.398.
153
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/55: Κ.Κ.Ε.-Κομματική Οργάνωση Περιοχής
Θεσσαλίας (Κ.Ο.Π.Θ.), Έκθεση για την κατάσταση του Α.Κ.Ε., 17 Δεκεμβρίου 1945, σ. 2.

39
118ου Τάγματος της Εθνοφυλακής, που στάθμευε στα Τρίκαλα, υπήρχε «μια μεγάλη
πλειονότης» πρώην ελασιτών, οι οποίοι διάκεινταν ευνοϊκά προς το κόμμα· γεγονός
που παραδεχόντουσαν και οι ίδιοι οι διοικητές τμημάτων της Εθνοφυλακής που
στάθμευαν σε ορεινά χωριά του νομού.154 Ωστόσο, η παρουσία πρώην ελασιτών ή
αριστερών εντός των σωμάτων ασφαλείας και του στρατού άρχισε σταδιακά να
περιορίζεται από το 1945 και εξής στον χώρο των Τρικάλων. Οι βασιλόφρονες είχαν
αποκτήσει τη δυνατότητα να επηρεάζουν τις ειλημμένες αποφάσεις του κράτους προς
το συμφέρον τους, ιδιαίτερα όταν επρόκειτο για τη συγκρότηση στρατιωτικών
τμημάτων. Έτσι, στα Τρίκαλα, οι καταστάσεις των νέων προς κατάταξη στο στρατό
περνούσαν πρώτα από τον πρόεδρο της ΕΒΕΝ, ο οποίος διαθέτοντας πληροφορίες
από ένα ευρύ δίκτυο συνδέσμων στον νομό, γνώριζε το ποιόν των κατατασσόμενων,
και όταν επρόκειτο για κάποιο κομμουνιστή αυτός σημειωνόταν στη λίστα, ώστε οι
γιατροί που θα τον εξέταζαν να τον απορρίψουν με κάποιο πρόσχημα. Η εφαρμογή
αυτής της τακτικής δημιούργησε δύο αμιγώς εθνικόφρονα τάγματα του στρατού στην
πόλη.155
Οι τομείς στους οποίους το ΚΚΕ διατηρούσε πρόσβαση και αξιόλογη επιρροή
στο νομό ήταν οι γεωργικοί συνεταιρισμοί και η τάξη των εργατών. Στον πρώτο οι
εκλογές που διεξάγονταν αναδείκνυαν σε αρκετές περιπτώσεις διοικήσεις με
αριστερή πλειοψηφία, ειδικά σε χωριά της επαρχίας Καλαμπάκας. 156 Ακόμη και η
Δεξιά παραδεχόταν πως ένα τμήμα των γεωργικών συνεταιρισμών, μεγαλύτερο από
το ¼, δεν ελεγχόταν από την ίδια. 157 Βέβαια, τα αριστερά μέλη των γεωργικών
συνεταιρισμών, πέρα από την υπάρχουσα τρομοκρατία των αρχών ασφαλείας,
έρχονταν αντιμέτωπα και με διάφορα εμπόδια από τη δεξιά πλευρά, όπως την
πλαστογραφία των στοιχείων τους, τη διαγραφή τους και τη δίωξή τους από τους
γεωργικούς συνεταιρισμούς, δεδομένα που επέτρεπαν στη Δεξιά να ελέγχει την
πλειοψηφία των αντιπροσώπων σε γεωργικές ενώσεις όπως αυτή της πόλης των
Τρικάλων, αλλά να χάνει τη γεωργική ένωση συνεταιρισμού Καλαμπάκας, η οποία
ελεγχόταν από την Αριστερά. Ιδιαίτερα για τα Τρίκαλα, η επιρροή του παλιού
αγροτικού Απ. Παγκούτσου συνιστούσε ένα επιπλέον πρόβλημα για τους

154
Αναγέννησις, 19 Ιουλίου 1945· Χαρακτηριστική είναι η παραδοχή του διοικητή λόχου της
Εθνοφυλακής στην Οξύνεια για το σημαντικό αριθμό αριστερών εθνοφυλάκων εντός του λόχου και τη
συνεπακόλουθη αδυναμία του να καταδιώξει την ομάδα του Α. Βελουχιώτη. Βλ. π. Μ. Κοσβύρας, Από
το βουνό…, σ. 126.
155
Δ. Μ. Σίκος, «ό. π.», στο Μ. Κλιάφα (επιμ.), ό. π., σσ. 178-180.
156
Ριζοσπάστης, 30 Αυγούστου & 3 Οκτωβρίου 1945.
157
Αναγέννησις, 20 Σεπτεμβρίου 1945.

40
κομμουνιστές αγρότες, καθώς η ρητορική του στρεφόταν εναντίον τους κι ο ίδιος
αποτελούσε ένα δυνητικά επικίνδυνο αντίπαλο. 158 Βέβαια, είναι σημαντικό να
επισημανθεί πως το ΚΚΕ ανασυντάχθηκε και αναδιοργανώθηκε στην ύπαιθρο μετά
τη 12η Ολομέλεια της Κεντρικής του Επιτροπής, με σκοπό τα μέλη και οι
υποστηρικτές του να περάσουν πλέον στη δικαιοδοσία του ΑΚΕ προς όφελος ενός
περισσότερο προλεταριακού ΚΚΕ.159 Η ανασυγκρότηση αυτή επηρέασε και το νομό
Τρικάλων, όπου αρχικά υπήρχε δυσαρέσκεια σε μέλη που καλούνταν να περάσουν
από το ΚΚΕ στο ΑΚΕ, καθώς πίστευαν πως στιγματίζονταν ως διωγμένοι από το
κόμμα, ωστόσο οι διεργασίες συνεχίστηκαν με ένα «σχετικό ενθουσιασμό» καθόσον
η απουσία κομματικών βάσεων για το ΚΚΕ στα περισσότερα κεφαλοχώρια
διευκόλυνε την ανασυγκρότηση του ΑΚΕ. Άλλωστε, σε ορεινές περιοχές που το
ΕΑΜ κυριαρχούσε μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας και στη συνέχεια ο πληθυσμός
πολώθηκε μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, η ένταξη στο ΑΚΕ και όχι στο ΚΚΕ και η
οργάνωση της Μαζικής Λαϊκής Αυτοάμυνας, αντί ενός στρατιωτικού σώματος
ανάλογου του ΕΛΑΣ γινόταν ευνοϊκότερα δεκτή από το σύνολο του πληθυσμού.160
Βέβαια, τα προβλήματα του ανασυγκροτούμενου ΑΚΕ στο νομό Τρικάλων ήταν
σημαντικά και περιελάμβαναν την άσχημη οικονομική κατάσταση, την ελλειμματική
διαφώτιση, την αδυναμία ορισμένων τομεακών επιτροπών στην ευρύτερη περιοχή της
Πύλης να ανασυγκροτηθούν, αλλά κυρίως την έλλειψη έμπειρων στελεχών και
στελεχών με ιδιαίτερο κύρος στις τοπικές κοινότητες. Μία μερική λύση για την
απόκτηση κύρους αποτελούσε η ανάδειξη σε γραμματέα της Νομαρχιακής Επιτροπής
του ΑΚΕ Τρικάλων, του πρώην εαμικού δημάρχου της πόλης, Ν. Κλιάφα.161
Στο δεύτερο τομέα, αυτόν των εργατών, οι τελευταίοι μήνες του 1945
επαναβεβαίωσαν την ισχύ του ΚΚΕ. Από τον Σεπτέμβριο και μέχρι τις αρχές του
1946 μια σειρά επαγγελματικών κλάδων προχώρησε σε μικρότερες ή μεγαλύτερες σε
διάρκεια απεργίες, οι οποίες τουλάχιστον στην αρχή τους είχαν την υποστήριξη του,
ελεγχόμενου από την Αριστερά, Εργατικού Κέντρου. Η χρονική εκδήλωσή τους
συνέπεσε με ανάλογες απεργίες που εκδηλώθηκαν σε όλη τη χώρα αυτό το διάστημα,

158
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ. Κυτίου 418, Φ=24/2/55: Κ.Κ.Ε.-Κομματική Οργάνωση Περιοχής
Θεσσαλίας (Κ.Ο.Π.Θ.), Έκθεση για την κατάσταση του Α.Κ.Ε., 17 Δεκεμβρίου 1945, σ. 4.
159
Πολιτική Απόφαση της 12ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, αρ. 706, 30 Ιουνίου
1945, στο ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα (εφεξής: ΕΚ) (1945-1949) τ. 6 (Αθήνα: «Σύγχρονη Εποχή», 1987),
σσ. 36-37.
160
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 128-129.
161
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/55: Κ.Κ.Ε.-Κομματική Οργάνωση Περιοχής
Θεσσαλίας (Κ.Ο.Π.Θ.), Έκθεση για την κατάσταση του Α.Κ.Ε., σσ. 1-3.

41
ενώ ως προς το ζήτημα των αιτημάτων δεν είναι γνωστό αν πέρα από τα οικονομικά
αρθρώνονταν και πολιτικά, καθώς η κύρια πηγή πληροφόρησης, η δεξιά εφημερίδα
Αναγέννησις, δεν παρέχει περαιτέρω πληροφορίες. Η στάση των εργατών, σε
ορισμένες περιπτώσεις, αποδείχθηκε ιδιαίτερα μαχητική, αποτρέποντας π.χ.
ανταπεργίες με τη χρήση στρατιωτών ως εργατών από την Ηλεκτρική Εταιρία, ενώ η
πλειοψηφία των οικονομικών αιτημάτων ικανοποιήθηκε.162
Οι τελευταίες μέρες του Σεπτεμβρίου 1945 αποτέλεσαν ημέρες κινητοποίησης
και έμπρακτης εμφάνισης της δύναμης της Αριστεράς και του ΚΚΕ στο νομό. Στις 25
Σεπτεμβρίου η παρουσία στην πόλη ηγετικών στελεχών του ΕΑΜ και στις 27 οι
εορτασμοί των τεσσάρων χρόνων από την ίδρυση του ΕΑΜ προκάλεσαν ογκώδεις
συγκεντρώσεις· στην πρώτη περίπτωση η επέμβαση της Χωροφυλακής διέλυσε τη
συγκέντρωση, ενώ στη δεύτερη ο χώρος του Φρουρίου των Τρικάλων εξασφάλισε
τον έλεγχό της από τις αρχές, χωρίς ωστόσο να λείψει η άσκηση βίας σε ανθρώπους
της περιοχής Χασίων που κατευθύνθηκαν πεζοί από την ύπαιθρο στην πόλη. Η
δυνατότητα ενός μέρους του τρικαλινού πληθυσμού να κινητοποιηθεί υπέρ των
πολιτικο-ιδεολογικών του προτιμήσεων προκαλούσε τη δημόσια δυσαρέσκεια των
βασιλοφρόνων, τόσο έναντι των συγκεντρωμένων όσο και εναντίον του κράτους που
επέτρεπε ανάλογες δημόσιες εκδηλώσεις.163
Η πορεία των ελληνικών πολιτικών πραγμάτων από το καλοκαίρι του 1945
περιστρεφόταν γύρω από το ζήτημα των εκλογών και του δημοψηφίσματος, καθώς
και των επιμέρους σημαντικών παραμέτρων που αυτά γεννούσαν. Η Συμφωνία της
Βάρκιζας όριζε την πραγματοποίηση του δημοψηφίσματος για τη μορφή του
πολιτεύματος ως το τέλος του 1945 και στη συνέχεια, όσο το δυνατόν συντομότερα,
τη διενέργεια των εκλογών. Ωστόσο, η κυβέρνηση Βούλγαρη απέφευγε να
προκηρύξει την ημερομηνία του δημοψηφίσματος, προκαλώντας τον εκνευρισμό των
βασιλοφρόνων, ευελπιστώντας σε νίκη των συντηρητικών υπό τον W.Churchill στις
βρετανικές εκλογές προκειμένου να χειριστεί το ζήτημα από νέα βάση. Ωστόσο, η
επικράτηση των Εργατικών έφερε την πτώση του ηθικού των βασιλοφρόνων και μια
προσωρινή στάση αναμονής μέχρι την εκδήλωση της νέας βρετανικής ηγεσίας περί
του ελληνικού ζητήματος, αν και ο Γεώργιος Β΄ πίστευε πως δε θα υπήρχε

162
Αναγέννησις, 29 Σεπτεμβρίου, 12&19 Νοεμβρίου 1945, 11&12 Ιανουαρίου 1946· Μ. Κλιάφα, «Το
εργατικό κίνημα…», ό.π., σ. 300· Μ. Κλιάφα, Η επιχειρηματικότητα στα Τρίκαλα: Μια
παραγνωρισμένη ιστορία (1881-1960) (Τρίκαλα & Αθήνα: Εκδόσεις Degiorgio, 2010), σσ. 198-199.
163
Δημοκρατική Ελπίς, 24 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 1945· Αναγέννησις, 28 Σεπτεμβρίου 1945.

42
ουσιαστική αλλαγή στη βρετανική πολιτική.164 Στο αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό του
ΚΚΕ, ήδη πριν τη νίκη των Εργατικών, αλλά και μετά από αυτή, διατυπώνονταν
αιτήματα για την παραίτηση της κυβέρνησης Βούλγαρη και τη συγκρότηση μιας
πολιτικής αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης, στην οποία ήταν πρόθυμο να συμμετάσχει
το ίδιο. 165 Ο σημαντικός παράγοντας των βρετανικών εκλογών για τα ελληνικά
πολιτικά πράγματα και ιδιαίτερα η νίκη των Εργατικών αποτυπώθηκε και στο τοπικό
επίπεδο των Τρικάλων. Η εκλογική νίκη του Εργατικού κόμματος χαιρετίσθηκε τόσο
από τον δημοκρατικό-φιλελεύθερο κόσμο του νομού, όσο και από τους
κομμουνιστές. Φαίνεται πως ήταν εδραιωμένη πεποίθηση η αλλαγή πολιτικής στάσης
από τη Βρετανία έναντι των ελληνικών ζητημάτων με μια κυβέρνηση των Εργατικών
ή ακόμη και ο τερματισμός των παρεμβάσεών της στην ελληνική εσωτερική
πολιτική, για αυτόν το λόγο πολλοί κομμουνιστές της πόλης και της υπαίθρου
έσπευσαν να γιορτάσουν αυτή την εκλογική νίκη. Η απουσία του Churchill από την
κεντρική πολιτική σκηνή θεωρούταν πιθανό ότι θα απομάκρυνε την επιστροφή του
Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα και θα «βοηθούσε» στην επικράτηση της αβασίλευτης
Δημοκρατίας στο επικείμενο δημοψήφισμα.166
Όμως, η προγραμματισμένη εκλογική ακολουθία ανατράπηκε και ο
Αντιβασιλέας Δαμασκηνός σε συνεργασία με τους Συμμάχους προέταξε τη
διενέργεια των βουλευτικών εκλογών- αν ήταν δυνατό μέχρι το τέλος του 1945- και
την αναβολή του δημοψηφίσματος.167 Η δέσμευση για τη διεξαγωγή των εκλογών σε
σχετικά σύντομο διάστημα ανακίνησε κάπως την πολιτική κίνηση στο νομό
Τρικάλων, καθώς το στρατόπεδο της αβασίλευτης δημοκρατίας άρχισε να
σχηματοποιείται με την ίδρυση της ΕΟΔΑ Τρικάλων. Ο συνασπισμός των εθνικών
δημοκρατικών κομμάτων που σκοπό είχε την επικράτηση της αβασίλευτης
δημοκρατίας περιελάμβανε στους κόλπους του κυρίως στελέχη από τον χώρο του
Κόμματος Φιλελευθέρων, όπως ο πρόεδρος του, Ευθύμιος Ζούκας, ο ταμίας, Χρίστος
Χατζηγάκης και ο Αριστοτέλης Αντωνίου. Η ΕΟΔΑ Τρικάλων αναμενόταν σε
σύντομο χρονικό διάστημα να συστήσει παραρτήματα σε κωμοπόλεις και χωριά του
νομού.168 Από την άλλη πλευρά, την προπαγάνδιση της βασιλείας και την οργάνωση

164
Σ. Ριζάς, Απ’ την Απελευθέρωση στον Εμφύλιο (Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2011), σσ. 213,217.
165
Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ πάνω στη σημερινή
κατάσταση, αρ. 709, 19 Ιουλίου 1945 & Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής
του ΚΚΕ, αρ. 710, 1 Αυγούστου 1945, στο ΚΚΕ: ΕΚ (1945-1949) τ. 6, σσ. 45,47-48.
166
Αναγέννησις, 29 Ιουλίου 1945· Δημοκρατική Ελπίς, 30 Ιουλίου 1945.
167
Ελευθερία, 20 Σεπτεμβρίου 1945.
168
Αναγέννησις, 29 Σεπτεμβρίου & 2 Οκτωβρίου 1945.

43
των βασιλοφρόνων στο χώρο των Τρικάλων, όπου προϋπήρχαν φιλοβασιλικοί
πυρήνες, είχε αναλάβει, ήδη από το καλοκαίρι, μέσα από περιοδείες ο ανιψιός του Γ.
Κονδύλη, Φώτης Κατσιάμπας. 169 Ιδιαίτερη αξία για τις θεωρήσεις της Δεξιάς στο
νομό ή τουλάχιστον ενός μέρους της έχουν οι απόψεις του πρώην βουλευτή, στις
εκλογές του 1932 και 1936, με το Λαϊκό Κόμμα, Αλέξανδρου Βαμβέτσου, αν και ο
ίδιος αποτελούσε ιδιαίτερη περίπτωση εντός του χώρου της Δεξιάς. Ο Βαμβέτσος
επέκρινε την κυβέρνηση Βούλγαρη για τους γενικότερους χειρισμούς της και έκρινε
επιθυμητή την παραίτησή της, μέσα από τη διασφάλιση κάποιων προϋποθέσεων,
διότι αυτή δεν εκπροσωπούσε πολιτικά κανένα. Ως προς αυτό το ζήτημα φαίνεται
πως κινούταν εκτός του πλαισίου που ασπαζόταν ο φιλοβασιλικός κύκλος για την
παραμονή της κυβέρνησης Βούλγαρη στην εξουσία, ωστόσο έδειχνε να συμβαδίζει
μαζί του όταν απέρριπτε τη σύσταση αντιπροσωπευτικής πολιτικής κυβέρνησης. Η
ύπαρξη μιας αντιπροσωπευτικής πολιτικής κυβέρνησης προϋπέθετε τη συμμετοχή
του ΚΚΕ, μιας μεταβλητής που δε χωρούσε στην πολιτική εξίσωση, καθώς το ΚΚΕ
είχε χάσει την όποια πολιτική νομιμοποίηση μετά τα Δεκεμβριανά, ενώ και η
εξωτερική πολιτική που ακολουθούσε θεωρούταν αντεθνική. Ως καλύτερη δυνατή
λύση προκρινόταν η σύσταση πολιτικής κυβέρνησης από τα εθνικιστικά κόμματα με
την παράλληλη αναβολή των εκλογών για το 1946. Οι λόγοι που οδηγούσαν στην
αναβολή των εκλογών, κατά τον Βαμβέτσο, ήταν η έλλειψη ασφάλειας και τάξης
στην ύπαιθρο, η μη αναθεώρηση των εκλογικών καταλόγων και η αδυναμία
αποκατάστασης του συγκοινωνιακού δικτύου. Ο Τρικαλινός πολιτικός θεωρούσε
αδύνατη τη βελτίωση της κατάστασης μέχρι τα τέλη του 1945. Το ενδεχόμενο μιας
αντιπροσωπευτικής πολιτικής κυβέρνησης, που δε φαινόταν απίθανο στους
πολιτικούς κύκλους της πρωτεύουσας, και η διεξαγωγή των εκλογών τον χειμώνα του
1945 ενείχε σοβαρές πιθανότητες για τη στροφή ενός σημαντικού τμήματος του
πληθυσμού προς την Αριστερά. Οι φόβοι του Βαμβέτσου για μια εκλογικά ισχυρή
Αριστερά εδράζονταν στην επιδείνωση των καιρικών συνθηκών λόγω του χειμώνα
και στην αδυναμία του κράτους να εφοδιάσει εγκαίρως τον πληθυσμό, κυρίως της
υπαίθρου, με τα απαραίτητα τρόφιμα· αυτά τα δεδομένα θεωρούνταν πιθανό να
τροφοδοτήσουν εκλογικές εκπλήξεις. Η παραπάνω ανάλυση είχε ρεαλιστικές
πιθανότητες να εκπληρωθεί στο νομό Τρικάλων, καθώς η τροφοδοσία της ορεινής
υπαίθρου με ικανές ποσότητες τροφίμων μέχρι και τον Φεβρουάριο του 1946 δεν είχε

169
ΓΑΚ: Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Φακ. 439, Μαρκεζίνης προς Γεώργιο Β΄, 30 Ιουνίου
1945, σ. 4.

44
πραγματοποιηθεί ως τα μέσα Οκτωβρίου. Το ενδεχόμενο ύπαρξης επισιτιστικού
προβλήματος για τους ορεινούς πληθυσμούς του νομού ήταν αυξημένο, αν
υπολογιστεί πως οι ποσότητες τροφίμων έπρεπε πρώτα να φθάσουν από το λιμάνι του
Βόλου στην πόλη των Τρικάλων και στη συνέχεια να προωθηθούν στα κέντρα της
Καλαμπάκας, της Πύλης, της Φαρκαδόνας και του Μουζακίου Καρδίτσας. Στα
παραπάνω περιφερειακά κέντρα έπρεπε να προσέλθουν οι κάτοικοι των χωριών για
να παραλάβουν τις προμήθειες των τροφίμων. Επρόκειτο για μια διαδικασία ιδιαίτερα
χρονοβόρα, με το συγκοινωνιακό δίκτυο σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένο, τα
διαθέσιμα συγκοινωνιακά μέσα δυσεύρετα και τις καιρικές συνθήκες
170
επιδεινούμενες.
Η ανακοίνωση της 20ης Ιανουαρίου ως ημέρα διεξαγωγής των εκλογών έδωσε
νέα ώθηση στις εσωτερικές διεργασίες των κομμάτων, παρά τις αρχικές αντιδράσεις
των κομμάτων του κέντρου για αποχή, αν οι εκλογές διεξάγονταν υπό τις παρούσες
συνθήκες από την κυβέρνηση Βούλγαρη.171 Ο χώρος της Δεξιάς και συγκεκριμένα
του Λαϊκού Κόμματος κινήθηκε προς την εξεύρεση ανθρώπων που αποδέχονταν τη
βασιλεία και μπορούσαν να εκπροσωπήσουν το κόμμα. Πάνω σε αυτό το ζήτημα
φαίνεται πως η προσωπικότητα του Βαμβέτσου επηρέαζε αρνητικά τόσο το Λαϊκό
Κόμμα Τρικάλων όσο και τους υποστηρικτές του κόμματος. Η σαφής επιλογή του
Λαϊκού Κόμματος υπέρ της βασιλείας δεν άφηνε χώρο για τη δημιουργία
διαφορετικών τάσεων εντός του κόμματος με στελέχη που δεν τοποθετούνταν
ξεκάθαρα επί του πολιτειακού ή τάσσονταν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας. Η
172
ιδιωτική και δημόσια τοποθέτηση του Βαμβέτσου υπέρ της αβασίλευτης
δημοκρατίας και η ταυτόχρονη σύνδεσή του με το Λαϊκό Κόμμα είχε δημιουργήσει
αναστάτωση και σύγχυση εντός του Λαϊκού Κόμματος στα Τρίκαλα, σχετικά με τη
θέση του σε αυτό, αλλά και τη στάση την οποία έπρεπε να τηρήσουν τα τοπικά μέλη
του κόμματος απέναντί του. Η θέση του υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, που
χαρακτηριζόταν καιροσκοπική, είχε επιφέρει πλήγμα σε ένα τμήμα της εκλογικής
βάσης του κόμματος που θα τον ψήφιζε μόνο αν εντασσόταν πλήρως στο Λαϊκό
Κόμμα και για αυτό ζητούνταν η σαφής τοποθέτηση της Διοικούσας Επιτροπής του
Λαϊκού Κόμματος ως προς τον Βαμβέτσο, αλλά και ως προς το ενδεχόμενο

170
Δημοκρατική Ελπίς, 24 Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 1945· Αναγέννησις, 4,7 & 12 Οκτωβρίου 1945.
171
Ελευθερία, 6 & 7 Οκτωβρίου 1945.
172
Αναγέννησις, 4 Οκτωβρίου 1945.

45
εκλογικής συνεργασίας μαζί του. 173 Η απάντηση της Διοικούσας του Λαϊκού
Κόμματος προς το παράτημα των Τρικάλων δεν είναι γνωστή, ωστόσο ο ίδιος ο
Βαμβέτσος έχει αποτυπώσει την εικόνα των διεργασιών εκείνης της περιόδου. Κατά
τον ίδιο εντός του Λαϊκού Κόμματος υπήρχε ένα αξιόλογο κομμάτι δημοκρατικών
στελεχών και υποστηριζόταν η άποψη ότι το κόμμα δεν έπρεπε να λάβει σαφή θέση
σχετικά με το πολιτειακό ζήτημα. Ωστόσο, η δημοσίευση του πολιτικού
προγράμματος του Λαϊκού Κόμματος και η θέση αυτού υπέρ της παλινόρθωσης της
βασιλείας δημιούργησε τα πρώτα ρήγματα μεταξύ των δύο πλευρών. Οι προφορικές
διαβεβαιώσεις των Στ. Στεφανόπουλου και Κ. Τσαλδάρη προς τον Βαμβέτσο για την
εκλογική συμμετοχή του στο Λαϊκό Κόμμα παρά την επιλογή του υπέρ της
αβασίλευτης δημοκρατίας του παρείχαν προσωρινά τον χώρο για να ασχοληθεί με
την κατάρτιση του συνδυασμού στα Τρίκαλα.174 Παράλληλα, ο τρικαλινός πολιτικός
κινούταν προς την κατεύθυνση της εκλογικής σύμπραξης Δεξιάς και Κέντρου, όπως
και η ηγεσία του Λαϊκού Κόμματος, θεωρώντας την υλοποιήσιμη. Άλλωστε για τη
σύμπτυξη ενός ενιαίου μετώπου από τις εθνικόφρονες δυνάμεις κατά του
κομμουνισμού υπήρχαν δημόσιες εκκλήσεις από τον Σεπτέμβριο του 1945. 175 Με
επιστολή του προς τον Κ. Τσαλδάρη προς τα τέλη Νοεμβρίου επέμενε στην
προεκλογική συνεργασία του Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος Φιλελευθέρων και
για αυτόν το σκοπό είχε καταρτίσει και σχετικό σχέδιο. Κατά τον Βαμβέτσο η
εκλογική συνεργασία των δύο κομμάτων αποτελούσε τη μοναδική ενδεδειγμένη
λύση, καθώς μια διαφορετική τακτική θα αποτελούσε «καταστροφή δια την
χώραν».176
Επίσης, στην παράταξη της Δεξιάς, ο Ναπολέων Ζέρβας είχε αποκτήσει
επαφή με το χώρο των Τρικάλων και τους βασιλόφρονες του νομού ήδη από τον
Σεπτέμβριο του 1945 και τον επόμενο μήνα το κόμμα του- Εθνικό Κόμμα Ελλάδος-
απέκτησε μόνιμη βάση στην πόλη. Ωστόσο, πέρα από τους βασιλόφρονες, το ΕΚΕ
Τρικάλων φαίνεται πως απευθυνόταν και σε στοιχεία της άκρας δεξιάς, καθώς ο

173
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 11/1/67: Ι. Λίτσιος προς Κ. Τσαλδάρη, 11 Οκτωβρίου 1945.
174
[Α. Β. Βαμβέτσος], Εισηγήσεις προς την Δ´ Αναθεωρητικήν Βουλήν του βουλευτού Τρικάλων
Αλέξανδρου Β. Βαμβέτσου (1946-1950) (Αθήνα: Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος, 1961), σσ. 7-8.
175
Αναγέννησις, 14 Σεπτεμβρίου & 10 Οκτωβρίου 1945.
176
Το σχέδιο Βαμβέτσου για εκλογική συνεργασία Λαϊκού Κόμματος-Κόμματος Φιλελευθέρων δεν
υπάρχει στο σχετικό φάκελο. Βλ. Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/4/40: Α. Βαμβέτσος προς Κ. Τσαλδάρη,
25 Νοεμβρίου 1945.

46
οπλαρχηγός Ηλίας Τσαντούλας εμφανιζόταν ενταγμένος στο κόμμα, διαθέτοντας το
προνόμιο να απευθύνεται προσωπικά δι’ αλληλογραφίας στον Ν. Ζέρβα.177
Στον χώρο του Κέντρου, στην περιοχή των Τρικάλων, δραστηριοποιούταν το
Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, του Γ. Παπανδρέου, περίπου από τα μέσα του
Νοεμβρίου του 1945. Η νεοσυσταθείσα Περιφερειακή Επιτροπή του ΔΣΚ στα
Τρίκαλα, η οποία περιελάμβανε μέλη από τον δεξιό και το φιλελεύθερο χώρο, με τη
δημόσια γνωστοποίηση της παρουσίας και των αρχών της καλούσε τους
ταυτιζόμενους με αυτές να συμμετάσχουν στο κόμμα. 178 Η δημόσια έκκληση για
συμμετοχή στο κόμμα και η πρόσφατα συσταθείσα περιφερειακή επιτροπή
υποδείκνυαν την έλλειψη εκλογικής βάσης για το κόμμα του Παπανδρέου στο νομό
Τρικάλων, αν και από τον Σεπτέμβριο είχε προσχωρήσει σ’ αυτό ο πρώην βουλευτής
του Λαϊκού Κόμματος, στις εκλογές του 1935, Νίκος Έξαρχος. 179 Πιθανότατα, η
απουσία αναφοράς στο πολιτειακό ζήτημα, η οποία διεύρυνε τα όρια συμμετοχής στο
κόμμα, στόχευε στη δημιουργία εκλογικής βάσης για το ΔΣΚ.
Η κυβερνητική κρίση των μηνών Οκτωβρίου και Νοεμβρίου του 1945
οδήγησε, μετά την παρέμβαση της Μ. Βρετανίας, σε κυβέρνηση του Κέντρου υπό τον
Θ. Σοφούλη και τη συμμετοχή κομμάτων της κεντροαριστεράς, καθώς και
προσωπικοτήτων από τις «μετριοπαθείς» ομάδες αντίστασης. 180 Η ανάθεση της
διακυβέρνησης στο Κέντρο, καθ’ υπόδειξη των Βρετανών, δέσμευσε παράλληλα την
κυβέρνηση να διεξάγει τις εκλογές το αργότερο ως το τέλος Μαρτίου του 1946. Αυτή
η κυβέρνηση στα πρώτα της βήματα διέθετε το πλεονέκτημα μιας ευρύτερης
αποδοχής, με την εκφρασμένη ανοχή του ΚΚΕ και της εαμικής Αριστεράς.181 Παρά
τις ανωμαλίες και τις αντικειμενικές δυσχέρειες που παρέμεναν, ο πολιτευτής του
νομού και διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Ι. Σοφιανόπουλου, Ιωάννης
Ταρμπάζης, πίστευε πως ήταν δυνατό να υπάρξει δημοκρατική εξομάλυνση της
κατάστασης. Βέβαια, τα μηνύματα που δεχόταν από την ιδιαίτερη περιφέρειά του,
αυτή της Φαρκαδόνας, αλλά και η περιοδεία του εκεί δεν άφηναν ικανά περιθώρια
αισιοδοξίας. Η αδυναμία εφαρμογής των νόμων έναντι όλων των πολιτών είχε

177
Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (εφεξής: ΕΛΙΑ): Αρχείο Ν. Ζέρβα: Κουτί 3 – Φακ. 3.1,
Η. Τσαντούλας προς Ν. Ζέρβα, 25 Οκτωβρίου 1945.
178
Αναγέννησις, 20 Νοεμβρίου 1945.
179
Αναγέννησις, 30 Σεπτεμβρίου 1945· Ν. Σ. Χιώτης, ό. π., σ. 191.
180
Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967 (Αθήνα: Εκδόσεις
Πατάκη, 2014), σσ. 58-59.
181
Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, αρ.744, 23 Νοεμβρίου
1945, στο ΚΚΕ: ΕΚ (1945-1949) τ. 6, σσ. 152-153.

47
δημιουργήσει την πεποίθηση στους κατοίκους της περιφέρειας Φαρκαδόνας πως το
κράτος ήταν ανίκανο να εξασφαλίσει τις στοιχειώδεις συνθήκες ασφάλειας, ενώ η
έλλειψη τροφίμων όξυνε περαιτέρω την κατάσταση. 182 Και ενώ το στέλεχος της
Ένωσης Δημοκρατικής Αριστεράς ενημερωνόταν για την κατάσταση του νομού, η
κυβέρνηση Σοφούλη είχε ήδη απολέσει τη βραχύβια ανοχή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Η
αδυναμία θέσπισης γενικής αμνηστίας για τους πολιτικούς κρατούμενους της εαμικής
αντίστασης, η αδυναμία βελτίωσης της κατάστασης ασφαλείας στην επικράτεια, η μη
εκκαθάριση των εκλογικών καταλόγων και η μη προώθηση ενός προοδευτικού
οικονομικού προγράμματος από την κυβέρνηση του Κέντρου ήταν κάποιοι από τους
λόγους που οδήγησαν σε αυτή την άρση ανοχής.183
Η δημιουργία συνθηκών ασφαλείας, κυρίως μέσω της εκκαθάρισης των
διάφορων άτακτων ένοπλων ομάδων της επικράτειας, αποτελούσε το κεντρικό
ζήτημα γύρω από το οποίο διεξαγόταν η πολιτική συζήτηση για τις εκλογές και
επιπλέον κατά πόσο ήταν δυνατό να διεξαχθούν αυτές μέχρι το τέλος του Μαρτίου. Η
κατάσταση στον νομό Τρικάλων φαίνεται πως συμβάδιζε με τη γενική εικόνα που
έχει καταγραφεί για το μεγαλύτερο τμήμα της χώρας προς τα τέλη του 1945 και τις
αρχές του 1946. Η κατάσταση της υπαίθρου παρέμενε εκτός ελέγχου, γεγονός που
ανάγκασε επαγγελματικές ενώσεις, όπως η Ομοσπονδία Επαγγελματιών και
Βιοτεχνών, να προβούν σε έντονες διαμαρτυρίες προς τις τοπικές αρχές για την
απραξία τους, αφήνοντας παράλληλα υπόνοιες για τη στάση της Χωροφυλακής στην
ύπαιθρο και κατά πόσο αυτή επιτύγχανε να επιβάλει την τάξη. 184 Περίπου το ίδιο
διάστημα, στην περιφέρεια Καλαμπάκας και συγκεκριμένα στον ορεινό χώρο των
Χασίων, παρατηρούταν κάποια κινητικότητα ανταρτών υπό τον πρώην ελασίτη
Ζαραλή. Ο Ζαραλής κινούταν προς την οργάνωση ανταρτικών πυρήνων στην
παραπάνω περιφέρεια και τη μεταφορά σε διάφορα σημεία του κρυμμένου οπλισμού
του ΕΛΑΣ. Στις αρχές Νοεμβρίου υπήρχαν αναφορές για συμπλοκές ανταρτών με
τμήματα Χωροφυλακής στην περιοχή της Ασπροκκλησιάς, στα βόρεια του νομού,
ενώ ανάλογες συγκρούσεις καταγράφηκαν και στις αρχές Δεκεμβρίου στο Αγιόφυλλο
των Χασίων.185
Η κεντρώα οπτική για την εικόνα του νομού Τρικάλων, όπως είχε
διαμορφωθεί στα τέλη του 1945 και στις αρχές του 1946, από άποψη ασφάλειας και

182
Δημοκρατική Ελπίς, 24 Δεκεμβρίου 1945.
183
Ριζοσπάστης, 12 Δεκεμβρίου 1945.
184
Αναγέννησις, 10 Οκτωβρίου 1945.
185
Αναγέννησις, 9, 16 Νοεμβρίου & 11 Δεκεμβρίου 1945.

48
συσχετισμών πολιτικής ισχύος αποτυπώθηκε σε έκθεση του πολιτικού Ευθ. Ζούκα. Ο
πολιτευτής του Κόμματος Φιλελευθέρων διέκρινε τις εξής κύριες «βασιλικές»
ένοπλες ομάδες που δραστηριοποιούνται στο νομό: α) Τσαντούλα β) Λαδιά γ)
Σταμούλη δ) Μπαμπατζιά ε) Βελέντζα. Αυτές οι ένοπλες ομάδες τρομοκρατούσαν τα
χωριά στους ανατολικούς και νοτιοανατολικούς πρόποδες του Κόζιακα, τα χωριά του
δήμου Τρικάλων και αυτά της επαρχίας Φαρκαδόνας, δηλαδή ένα μεγάλο τμήμα της
πεδινής υπαίθρου. Ωστόσο οι επιδρομές τους ήταν πλέον σποραδικές, καθώς είχαν
αποκτήσει μόνιμες βάσεις, ένα είδος σταθερών επιτροπών, σε κάποια χωριά της
υπαίθρου, αντικαθιστώντας ή δρώντας συμπληρωματικά προς τις επίσημες αρχές
ασφαλείας. Αυτές οι μόνιμες επιτροπές χαρακτηρίζονταν από τον Ζούκα ως Βασιλικά
Φρουραρχεία, τα οποία μαζί με την ΕΒΕΝ τρομοκρατούσαν τους μη βασιλόφρονες,
με αποτέλεσμα οι δημοκρατικοί πολίτες να βρίσκονται υπό καθεστώς φόβου και να
μην τολμούν να εκδηλώσουν δημόσια τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Η
χωροφυλακή, από τη μεριά της, εμφανιζόταν αδρανής προς ανάληψη δράσης, με
ελλιπή δύναμη και ανίκανη ηγεσία· στοιχεία που δείχνουν μια ανοχή απέναντι στις
παρακρατικές ένοπλες ομάδες της Δεξιάς, παρόλο που αυτές είχαν επικηρυχθεί από
τις αρχές. Η πολιτική υπεροχή των βασιλοφρόνων στην ύπαιθρο καθιστούσε αδύνατη
τη δημιουργία δημοκρατικών παραρτημάτων, όπως είχε προγραμματίσει η ΕΟΔΑ
από τον Σεπτέμβριο του 1945 για την προώθηση του αγώνα. Μέσα σε αυτό το
πολιτικό περιβάλλον και με τις υπάρχουσες συνθήκες, αν δεν εφαρμόζονταν μέτρα
για την εξομάλυνση της κατάστασης, η διενέργεια ελεύθερων εκλογών, κατά τον
Ζούκα, θεωρούνταν αδύνατη. Όμως, παρά την υπεροχή της Δεξιάς, το ΚΚΕ
εμφανιζόταν ενισχυμένο στην περιφέρεια Τρικάλων και ιδιαίτερα στην ορεινή
περιοχή των Χασίων. Η κυριαρχία του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ στη συγκεκριμένη
περιοχή από τα χρόνια της Κατοχής και μέχρι τουλάχιστον τη Συμφωνία της
Βάρκιζας εξακολουθούσε να ασκεί σημαντική επιρροή στους κατοίκους της, οι
οποίοι χαρακτηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό ως κομμουνιστές. Βέβαια, σύμφωνα με τον
Ζούκα, στην περιοχή των Χασίων ανιχνευόταν μια περισσότερο δυναμική πολιτική
από την πλευρά των κομμουνιστών, με τη δράση αντάρτικης ομάδας υπό τον Ζαραλή
από τα τέλη του 1945. Η επιρροή του συγκεκριμένου κομμουνιστή στα Χάσια ήταν
σημαντική, αλλά ο ίδιος αποτελούσε εξόχως επικίνδυνο στοιχείο με αποτέλεσμα να
εκλείπουν και σε αυτή την περιοχή οι δημοκρατικές συνθήκες.186

186
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 36: Ευθ.

49
 Στην πόλη των Τρικάλων η κατάσταση από πλευράς τάξης και ασφάλειας
παρέμενε προβληματική. Η Χωροφυλακή τρομοκρατούσε τους δημοκρατικούς
πολίτες με αναίτιους ξυλοδαρμούς και φυλακίσεις, ενώ η ΕΒΕΝ και η Χ
εξακολουθούσαν τη δράση τους χωρίς προσκόμματα. Παράλληλα, διατυπώνονταν
αιχμές για την ευνοϊκή στάση των δικαστών έναντι της Δεξιάς.187
Ένα ακόμη πεδίο προς άσκηση πολιτικού ελέγχου και πιέσεων αποτέλεσαν οι
διανομές τροφίμων και εφοδίων της UNRRA. Στα Τρίκαλα, η βοήθεια της UNRRA
έφθανε για το ανατολικό τμήμα του νομού από το λιμάνι του Βόλου, ενώ για το
δυτικό από το λιμάνι της Πρέβεζας, καθώς αυτό το τμήμα του νομού, περίπου ο
γεωγραφικός χώρος δυτικά της δημόσιας οδού Τρικάλων-Καλαμπάκας, ήταν
καλύτερα προσβάσιμο από τη δυτική Ελλάδα.188 Οι επιτροπές που ήταν υπεύθυνες
για τη διανομή της βοήθειας άρχισαν να συσσωρεύουν δημόσια παράπονα και
καταγγελίες για την στελέχωση και τη μεροληπτική τους στάση από το φθινόπωρο
του 1945. Οι επικρίσεις προέρχονταν από όλους τους πολιτικούς χώρους με
διαφορετικές, ωστόσο, αφετηρίες και στόχους. Στην εφημερίδα Αναγέννησις
διατυπώνονταν παράπονα για την έλλειψη ελέγχων όσον αφορά την απορία των
προσερχόμενων στις διανομές, αλλά και επικρίσεις από επαγγελματικά σωματεία της
πόλης για διάφορες καταχρήσεις των επιτροπών.189 Η Λαοκρατία υποστήριζε ότι στις
διανομές της UNRRA γίνονταν διάφορες παρατυπίες, όπως η ύπαρξη ανύπαρκτων
δικαιούχων στις λίστες των διανομών. 190 Η εφημερίδα Δημοκρατική Ελπίς παρείχε
περισσότερα στοιχεία για τις επιτροπές των διανομών. Το προσωπικό τους
προερχόταν σε μεγάλο βαθμό από τον βασιλόφρονα χώρο και αυτός ήταν και ο
πολιτικός χώρος που τις έλεγχε, ενώ ως ένα απροσδιόριστο βαθμό κάποιες επιτροπές
διανομών τρομοκρατούνταν από τις ένοπλες ομάδες της Δεξιάς, με αποτέλεσμα οι
οικογένειες των δημοκρατικών πολιτών να αποκλείονται από τη διανομή των
τροφίμων.191 Βέβαια, το στοιχείο που επηρέαζε τους πάντες, ανεξαρτήτως πολιτικών
φρονημάτων ή πολιτικής ισχύος, ήταν η σημαντική καθυστέρηση που παρατηρούνταν
στις αφίξεις των τροφίμων και των εφοδίων από τον Βόλο, η οποία στις αρχές του

Ζούκας προς Β. Χατζηδάκη, 19 Ιανουαρίου 1946.

187
«Ενέργειες του Διευθυντού μας εις Αθήνας στους αρμόδιους Υπουργούς», Δημοκρατική Ελπίς, 24
Σεπτεμβρίου - 1 Οκτωβρίου 1945.
188
F. Tsilaga, The UNRRA Mission to Greece: The Politics of International Relief, October 1944-June
1947 (University of London: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2007), σσ. 84-85.
189
Αναγέννησις, 15 & 18 Δεκεμβρίου 1945.
190
Αναγέννησις, 21 Δεκεμβρίου 1945.
191
Δημοκρατική Ελπίς, 3 Σεπτεμβρίου & 24 Δεκεμβρίου 1945.

50
1946 κυμαινόταν σε τέσσερις με πέντε μήνες. Η επίσημη απάντηση της UNRRA
έκανε λόγο για έλλειψη μεταφορικών μέσων από τον Βόλο προς τα Τρίκαλα.192
Στην πορεία προς τις εκλογές η πολιτική υπεροχή της Δεξιάς στον νομό
Τρικάλων φαινόταν δεδομένη, ωστόσο η Αριστερά, παρά τη μειονεκτική της θέση,
διατηρούσε ως ένα βαθμό τις δυνάμεις της. Η αυξημένη ισχύς της Δεξιάς ή της
Αριστεράς εξαρτιόταν εκτός των άλλων και από γεωγραφικούς παράγοντες, όπως
στην περίπτωση των Χασίων. Ο ανταγωνισμός για την πολιτική υπερίσχυση της μίας
ή της άλλης πλευράς ήταν ίσως περισσότερο κρίσιμος απ’ ό,τι οι ίδιες οι εκλογές,
καθώς ο διαμορφούμενος συσχετισμός δυνάμεων θα έκρινε εν πολλοίς και τα
εκλογικά αποτελέσματα.
Στην κεντρική πολιτική σκηνή, η πορεία προς τις εκλογές χωρίς ορατή
βελτίωση των συνθηκών ασφάλειας στη χώρα είχε προκαλέσει τριγμούς και
παραιτήσεις193 στην κυβέρνηση Σοφούλη. Οι υπουργοί και ο ίδιος ο πρωθυπουργός194
αναγνώριζαν, πως με τις συνθήκες που επικρατούσαν δεν μπορούσαν να διεξαχθούν
ελεύθερες εκλογές και γι’ αυτό ζητούσαν την αναβολή τους, ωστόσο οι Βρετανοί
παρουσιάζονταν αμετακίνητοι από την τελική προθεσμία της 31ης Μαρτίου. 195 Το
ΚΚΕ είχε διαμορφώσει αμφίσημη στάση σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή του στις
εκλογές, καθώς μετά την άρση της ανοχής του στην κυβέρνηση Σοφούλη για
συγκεκριμένους λόγους που συνέχιζαν να υφίστανται, προέτρεψε στα μέσα
Ιανουαρίου «τους δημοκρατικούς πολίτες» να εγγραφούν στους εκλογικούς
καταλόγους, σε μια κίνηση που άνοιγε το δρόμο σε εκλογική κάθοδο. 196 Ωστόσο, στις
7 Φεβρουαρίου το ΚΚΕ και το ΕΑΜ επανέφεραν το ενδεχόμενο της εκλογικής
αποχής λόγω της ανυπαρξίας μιας σειράς βασικών εγγυήσεων για τη διεξαγωγή
ελεύθερων εκλογών, χωρίς ακόμη να έχουν διαμορφώσει την τελική τους επιλογή.197
Από τη 2η Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΕ η επιλογή της αποχής αποτυπωνόταν
ξεκάθαρα, χωρίς ωστόσο να αποτελεί απόφαση που δεν μπορούσε να ανακληθεί,
καθώς οι προϋποθέσεις που έθετε το ΕΑΜ από τις 7 Φεβρουαρίου για ομαλοποίηση

192
Αναγέννησις, 4 & 5 Ιανουαρίου 1946.
193
Για τις παραιτήσεις των Καφαντάρη, Καρτάλη, Μυλωνά και λοιπών υπουργών. Βλ. Ελευθερία, 12
Μαρτίου 1946.
194
Για τη δημόσια παραδοχή του Θ. Σοφούλη σχετικά με την ανυπαρξία ομαλών συνθηκών προς
διεξαγωγή εκλογών. Βλ. Ελευθερία, 19 Μαρτίου 1946.
195
Ελευθερία, 21 Μαρτίου 1946.
196
Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, αρ. 747, 17 Ιανουαρίου
1946, στο ΚΚΕ: ΕΚ (1945-1949) τ. 6, σ. 164.
197
Ριζοσπάστης, 7 Φεβρουαρίου 1946.

51
της κατάστασης επαναδιατυπώνονταν, 198 ενώ στο εναπομείναν διάστημα μέχρι τις
εκλογές το ΚΚΕ κατέθεσε πρόταση για κοινή εκλογική κάθοδο Αριστεράς και
Κόμματος Φιλελευθέρων, η οποία όμως απορρίφθηκε.199 Η πολιτική αδυναμία της
χωλαίνουσας κυβέρνησης του Κέντρου και η πολιτική δέσμευση του Σοφούλη
απέναντι στους Βρετανούς για τη διεξαγωγή των εκλογών καθιστούσαν εξαιρετικά
δύσκολη την αποδοχή των πολιτικών όρων του ΚΚΕ προκειμένου αυτό να
συμμετάσχει στις εκλογές.
Οι κομματικές οργανώσεις του ΚΚΕ στη Θεσσαλία αποδέχθηκαν τη
διαφαινόμενη γραμμή της αποχής, ωστόσο όχι ομόφωνα. Ο β΄ γραμματέας της
Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Τρικάλων, Κώστας Ραράς, διαφώνησε ανοιχτά
με την επιλογή του κόμματος, χωρίς ωστόσο η θέση του να επηρεάσει με κάποιο
τρόπο τα πράγματα. 200 Οι ελάχιστες διαθέσιμες πηγές που αφορούν το ΚΚΕ
Θεσσαλίας ή Τρικάλων δεν επιτρέπουν περαιτέρω εμβάθυνση στις εσωτερικές
διαφοροποιήσεις του κόμματος σχετικά με το ζήτημα της αποχής.
Η οριστική πορεία προς τις εκλογές της 31ης Μαρτίου είχε δώσει ώθηση στα
τοπικά επιτελεία των κομμάτων να προβούν στις τελικές κινήσεις για την κατάρτιση
των συνδυασμών τους και να προπαγανδίσουν τις θέσεις τους στους πολίτες της
εκλογικής περιφέρειας των Τρικάλων. 201 Από τις παρατάξεις της Αριστεράς, του
Κέντρου και της Δεξιάς στο νομό είναι γνωστές σε μεγαλύτερο βαθμό οι
προεκλογικές διεργασίες που συντελέστηκαν στον τελευταίο χώρο. Αντίθετα, τα
διαθέσιμα στοιχεία για τους πολιτικούς χώρους του Κέντρου και της Αριστεράς είναι
ελάχιστα. Είκοσι ημέρες πριν τη διενέργεια των εκλογών η προεκλογική κίνηση στο
νομό ήταν σχεδόν αναιμική, καθώς οι συνδυασμοί δεν είχαν σχηματοποιηθεί και
σημαντικοί πολιτευτές βρίσκονταν ακόμη σε διαβουλεύσεις για τον τρόπο με τον
οποίο θα πολιτεύονταν. Σε αυτή την καθυστέρηση είναι πιθανό να έπαιξε ρόλο το
ενδεχόμενο αναβολής των εκλογών, που απασχολούσε τον πολιτικό κόσμο της χώρας
τουλάχιστον μέχρι τα μέσα Μαρτίου. Στον δεξιό χώρο έχει ανιχνευθεί η πρόθεση
κοινής εκλογικής καθόδου του Λαϊκού Κόμματος και των συνεργαζόμενων

198
Απόφαση για την κατάσταση στην Ελλάδα, τα προβλήματα του δημοκρατικού αγώνα και τα
καθήκοντα του ΚΚΕ, αρ. 751, 17 Φεβρουαρίου 1946, στο ΚΚΕ: ΕΚ (1945-1949) τ. 6, σσ. 175-176.
199
Ριζοσπάστης, 15 Μαρτίου 1946.
200
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 108-109.
201
Η εκλογική περιφέρεια Τρικάλων περιελάμβανε την επαρχία Καλαμπάκας, την επαρχία Τρικάλων
και την επαρχία Καρδίτσας, δηλαδή το σύνολο των νομών Τρικάλων και Καρδίτσας. Βλ. Υπουργείον
Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών
της 31ης Μαρτίου 1946 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1947), σσ. 248-249.

52
εθνικοφρόνων με το ΕΚΕ του Ν. Ζέρβα, παρότι σε εθνικό επίπεδο202 η συνεργασία
της Δεξιάς με το ΕΚΕ είχε ναυαγήσει. Ως κινητήριοι μοχλοί για αυτή τη συνεργασία
δρούσαν οι πολιτευτές Σπ. Αλεξιάδης και Δ. Θανόπουλος. Το ίδιο χρονικό διάστημα
η Δεξιά πίστευε πως το Κέντρο στην εκλογική περιφέρεια Τρικάλων δε διέθετε ικανή
εκλογική βάση για να προχωρήσει στην κατάρτιση εκλογικών συνδυασμών.
Ενδεικτικό είναι πως η ΕΠΕ, στην οποία επίσης επικρατούσε ρευστότητα, δεν
λογιζόταν από τη Δεξιά ως ανήκουσα στον χώρο του Κέντρου. Η ίδια ρευστότητα
φαίνεται πως υπήρχε και στον χώρο των μικρών αγροτικών κομμάτων, τα οποία δεν
είχαν αποφανθεί για τη συμμετοχή τους στις εκλογές.203
Ένα σημαντικό τμήμα των πολιτευτών της Δεξιάς φλέρταρε τόσο με τον
συνασπισμό υπό το Λαϊκό Κόμμα όσο και με το ΕΚΕ, ανάμεσα τους ο Ι. Λίτσιος και
ο Α. Βαμβέτσος. Ο τελευταίος μετά την άρνησή του να δεσμευτεί υπέρ της βασιλείας
ήρθε σε επαφές με τον Ζέρβα και συμφώνησε να συμμετάσχει στο ΕΚΕ ως
δημοκρατικός, ενώ μαζί με τον Δ. Θανόπουλο ανέλαβαν να καταρτίσουν τον
συνδυασμό του ΕΚΕ Τρικάλων. Ωστόσο, η προσωπικότητα του Βαμβέτσου και οι
πολιτικές του φιλοδοξίες και πρωτοβουλίες δίχασαν το εσωτερικό του ΕΚΕ. Οι
Θανόπουλος και Βαμβέτσος δεν κατόρθωσαν να συγκροτήσουν αξιόλογο εκλογικό
σχηματισμό για το ΕΚΕ Τρικάλων, λόγω ασυμβίβαστων πολιτικών φιλοδοξιών των
διάφορων πολιτευτών και υπό το φάσμα της συγκέντρωσης των απορριφθέντων της
ΗΠΕ, αλλά και εξαιτίας της πίεσης των τοπικών εθνικιστικών οργανώσεων ανέλαβαν
πρωτοβουλία σύμπραξης με την ΗΠΕ. Η προσπάθεια ευόδωσης αυτής της
σύμπραξης, ως ένα ενιαίο μέτωπο των εθνικοφρόνων, οδηγούταν σε οριστικό ναυάγιο
στα μέσα Μαρτίου, ίσως λόγω εσωτερικών διαφωνιών στον υπό διαπραγμάτευση
συνασπισμό, αλλά και εξαιτίας της εντολής του Ζέρβα προς τους Θανόπουλο και
Βαμβέτσο να ματαιώσουν την επιχειρούμενη συνεργασία. Όμως, η επιμονή των δύο
τελευταίων στην κοινή εκλογική σύμπραξη με την ΗΠΕ και η απόρριψη των εντολών
του Ζέρβα οδήγησε στις 20 Μαρτίου αφενός στη διάσπαση του τοπικού ΕΚΕ και
αφετέρου στην επίτευξη συνεργασίας μεταξύ Λαϊκού Κόμματος, Μεταρρυθμιστικού
Κόμματος και τμήματος του ΕΚΕ.204

202
Σ. Ριζάς, Απ’ την Απελευθέρωση…, σ. 268.
203
Αναγέννησις, 10 & 14 Μαρτίου 1946.
204
ΕΛΙΑ: Αρχείο Ν. Ζέρβα: Κουτί 3 – Φακ. 3.2, Αστέριος Σπυρόπουλος προς Ν. Ζέρβα, 10 Απριλίου
1946, σσ. 1-2· [Α. Β. Βαμβέτσος], Εισηγήσεις προς την Δ’ Αναθεωρητικήν…, σ. 8· Αναγέννησις, 15,16
& 20 Μαρτίου 1946.

53
 Μετά τις παραπάνω εξελίξεις, ο πολιτευτής Α. Σπυρόπουλος επιφορτίστηκε
από τον Ζέρβα να καταρτίσει ξεχωριστό συνδυασμό για την αυτόνομη κάθοδο του
ΕΚΕ στις εκλογές. Η συγκρότηση του αυτόνομου ψηφοδελτίου του ΕΚΕ είχε να
αντιμετωπίσει την ισχυρή επιρροή που ασκούσε «η ομάς Βαμβέτσου» σε διαθέσιμους
πολιτευτές της Δεξιάς, την εχθρική στάση της εφημερίδας Αναγέννησις που
ευθυγραμμιζόταν με την ΗΠΕ και τον ελάχιστο χρόνο που απέμενε πριν τη λήξη της
προθεσμίας για την κατάθεση των εκλογικών συνδυασμών στο πρωτοδικείο. Ο
Σπυρόπουλος, αφού πρώτα απέρριψε προτάσεις στελεχών της ΗΠΕ να εγκαταλείψει
την προσπάθειά του και να ενσωματωθεί σε αυτήν και στη συνέχεια ικανοποίησε τις
διάφορες απαιτήσεις των διαθέσιμων πολιτευτών, κατόρθωσε να σχηματίσει τον
εκλογικό συνδυασμό του ΕΚΕ. Όμως ο Ζέρβας δεν έμεινε ικανοποιημένος από τη
στελέχωση του συνδυασμού.205 Ένας από τους λόγους δυσαρέσκειας του Ζέρβα είναι
πιθανό να ήταν η ποιότητα των πολιτευτών που συγκέντρωσε το ΕΚΕ, για τους
οποίους η Αναγέννησις άφηνε σαφείς αιχμές.206 Το ΕΚΕ Τρικάλων είχε συμπεριλάβει
ηγετικά στελέχη και σημαντικά μέλη της τοπικής Ένωσης Βασιλοφρόνων, κάποια εκ
των οποίων, όπως προαναφέρθηκε, διατηρούσαν σχέσεις με τις ένοπλες ομάδες της
Δεξιάς, ενώ ακόμη ανάμεσα στους ίδιους τους βασιλόφρονες υποψηφίους υπήρχαν
κάποιοι που είχαν κατηγορηθεί δημόσια για δοσιλογισμό. Συγκεκριμένα, ο πρόεδρος
της Ένωσης Βασιλοφρόνων, Αθανάσιος Χαιρόπουλος, κατηγορούταν από τον χώρο
του ΕΔΕΣ πως στη διάρκεια της Κατοχής είχε συνεργασθεί με την ΕΕΕ, με τους
Ιταλούς για τη δημιουργία οικονομικού καρτέλ και ακολούθησε τους Γερμανούς κατά
207
την αποχώρησή τους. Ο Κλέαρχος Κύρκος, μέλος της τοπικής Ένωσης
Βασιλοφρόνων, αντιμετώπιζε ανάλογες κατηγορίες για την περίοδο της Κατοχής,
ωστόσο το 1945 αθωώθηκε από την κατηγορία του οικονομικού δοσιλογισμού.208
Ακόμη, ο Δρόσος Σκότης κατηγορούταν δημόσια, ότι συμμετείχε στα Τάγματα
Ασφαλείας και ότι κατά την Απελευθέρωση ακολούθησε τους Γερμανούς στην
υποχώρησή τους. 209 Βέβαια, πέρα από τις όποιες κατηγορίες, η Δεξιά επεφύλαξε
αρκετά εχθρική στάση στον αυτόνομο συνδυασμό του ΕΚΕ, καθώς θεωρούσε ότι
πρόδιδε τα εθνικά συμφέροντα και συμμαχούσε «αναφανδόν με τον κομμουνισμόν».
Η διάσπαση του ΕΚΕ προκάλεσε, εκτός των άλλων και διχασμό στην εκλογική του
205
ΕΛΙΑ: Αρχείο Ν. Ζέρβα: Κουτί 3 – Φακ. 3.2, Αστέριος Σπυρόπουλος προς Ν. Ζέρβα, 10 Απριλίου
1946, σσ. 2-3.
206
Αναγέννησις, 23 Μαρτίου 1946.
207
Θάρρος, 9 Οκτωβρίου 1947.
208
Θάρρος, 9 Ιανουαρίου 1948· Αναγέννησις, 21 Νοεμβρίου 1945.
209
Δημοκρατική Ελπίς, 24 Δεκεμβρίου 1945.

54
βάση. 210 Εντούτοις, ο βαθύτερος φόβος της Δεξιάς, που προκαλούσε αυτή την
εχθρότητα για ένα συγγενικό της κομμάτι, βασιζόταν στο ενδεχόμενο διάσπασης της
εκλογικής της βάσης και συνεπώς στη μείωση, της θεωρούμενης ως δεδομένης,
εκλογικής κυριαρχίας της ΗΠΕ.
Οι προεκλογικές διεργασίες στο χώρο του Κέντρου μας είναι σχεδόν
άγνωστες, ωστόσο, μέσω της Αναγέννησις, γνωστοποιήθηκε πως λίγες μέρες πριν τη
λήξη της προθεσμίας για την υποβολή υποψηφιοτήτων υπήρξε πρωτοβουλία για
κοινή εκλογική κάθοδο της ΕΠΕ και του Κόμματος Φιλελευθέρων στην εκλογική
περιφέρεια Τρικάλων, η οποία όμως, ελλείψει χρόνου για διαβουλεύσεις,
ναυάγησε.211
Η Αριστερά προσπάθησε να προπαγανδίσει το μήνυμα της αποχής τις
τελευταίες μέρες πριν τις εκλογές. Έτσι, στις 25 Μαρτίου, εν μέσω απαγόρευσης
δημόσιων συγκεντρώσεων από τη Χωροφυλακή,212 πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση
στην πόλη των Τρικάλων υπέρ της αποχής, στην οποία συμμετείχε το ΕΑΜ, το ΑΚΕ
και μέλη των δημοκρατικών συλλόγων. Ενδεικτικό της κατάστασης ήταν η αναφορά
για άσκηση βίας σε ανθρώπους της υπαίθρου που προσέρχονταν στη συγκέντρωση.213
Φαίνεται πάντως πως η προπαγάνδιση της αποχής είχε σημειώσει κάποια επιτυχία,
καθώς οι τοίχοι και τα πεζοδρόμια της πόλης είχαν γεμίσει με το σύνθημα «ΕΑΜ-
ΑΠΟΧΗ»,214 ενώ η εφημερίδα Αναγέννησις, δύο ημέρες πριν τις εκλογές δημοσίευσε
τις επιβαλλόμενες από τον νόμο ποινές σε περίπτωση εκλογικής αποχής και κάλεσε
τους πολίτες να συμμετάσχουν, καθώς όσοι απείχαν θα θεωρούνταν «βοηθοί του
κομμουνισμού».215 Επιπλέον, η εφημερίδα Λαοκρατία φρόντισε να αναδείξει κάποιες
από τις παραμέτρους που εκ των προτέρων δε θα οδηγούσαν σε ένα ανόθευτο
αποτέλεσμα, δηλαδή τη μη εκκαθάριση των εκλογικών καταλόγων και την ύπαρξη
νεκρών και διπλοεγγεγραμμένων σε αυτούς.216
Απαραίτητο υπόστρωμα στις τοπικές εκλογικές διεργασίες, το τελευταίο
διάστημα πριν την αναμέτρηση, αποτελεί το πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτές
πραγματοποιήθηκαν. Η κατάσταση της υπαίθρου, από άποψη ασφάλειας, συνέχιζε να

210
Αναγέννησις, 23 & 24 Μαρτίου 1946.
211
Αναγέννησις, 20 Μαρτίου 1946.
212
Αναγέννησις, 20 Μαρτίου 1946.
213
Ριζοσπάστης, 26 Μαρτίου 1946.
214
Αναγέννησις, 31 Μαρτίου 1946.
215
Αναγέννησις, 29 & 30 Μαρτίου 1946.
216
Οι παράμετροι που αναφέρονται προκύπτουν από επιλεκτική αναδημοσίευση της εφημερίδας
Αναγέννησις προκειμένου να αντικρούσει την εφημερίδα Λαοκρατία. Βλ. Αναγέννησις, 13 Μαρτίου
1946.

55
παραμένει ίδια με τα τέλη του 1945, ενώ οι καταγγελίες επαγγελματικών ενώσεων
και ομάδων κατοίκων της υπαίθρου για το κλίμα τρομοκρατίας που επικρατούσε
εξακολουθούσαν να φθάνουν στις αρχές. 217 Οι ένοπλες ομάδες της Δεξιάς, των
Τσαντούλα και Μπιζή, σε συνεργασία με την ΕΒΕΝ μετατρέπονταν, εκτός των
άλλων και σε φορολογικές αρχές, επιβάλλοντας φόρο σε παραγόμενα προϊόντα της
πεδινής υπαίθρου. 218 Όμως, από τον Φεβρουάριο του 1946, αναφέρονταν και
περιστατικά αριστερής βίας εναντίον εθνικιστών και οργάνων ασφαλείας, ενώ η ισχύς
του κομμουνιστή αντάρτη Ζαραλή στα Χάσια εμφανιζόταν να έχει αυξητικές
219
τάσεις. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, πως ένα ποσοστό της εκατέρωθεν
ασκούμενης βίας αν και εντασσόταν στην πολιτική διαμάχη μεταξύ Δεξιάς και
Αριστεράς σχετιζόταν με την επίλυση προσωπικών διαφορών.220 Μέσα σε αυτό το
πολωμένο πολιτικό πλαίσιο η κινητικότητα κάποιων μικρών ένοπλων ομάδων της
Αριστεράς σε πεδινά και ορεινά χωριά και η ανακάλυψη αποθηκευμένου οπλισμού
του ΕΛΑΣ, γεννούσε φόβους στη Δεξιά για πιθανό πραξικόπημα της Αριστεράς.221
Το ενδεχόμενο πραξικοπήματος που θα υποστηριζόταν από το ΕΑΜ και το ΚΚΕ και
θα εκτελούταν από τον Ν. Πλαστήρα αποτελούσε ένα σενάριο, που ως ένα βαθμό, το
είχαν επεξεργαστεί οι εθνικόφρονες των Αθηνών και προετοιμάζονταν να
αντιδράσουν σε περίπτωση που εκδηλωνόταν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, στην
ανάλυση αυτού του σεναρίου, πως η επέμβαση των βρετανικών στρατιωτικών
δυνάμεων υπέρ των εθνικοφρόνων δε θεωρούταν δεδομένη. Όμως, ο κύκλος των
εθνικοφρόνων που γνώριζε για αυτό το ενδεχόμενο ήταν αρκετά περιορισμένος για
να μπορεί να λεχθεί πως πράγματι η Δεξιά ανέμενε με σοβαρές πιθανότητες την
εκδήλωση πραξικοπήματος από την αντίπαλη πλευρά. 222 Είναι ενδεικτικό της
κατάστασης πως οι πολιτευτές της Δεξιάς και του Κέντρου κινούνταν σχεδόν
αποκλειστικά στην πεδινή ύπαιθρο και σε κομβικά της σημεία, όπως η Καλαμπάκα, η
Πύλη και η Φαρκαδόνα, για να προπαγανδίσουν τα προεκλογικά τους μηνύματα και
απέφευγαν το ορεινό τμήμα του νομού. 223 Ο ορεινός όγκος, εκτός της δύσκολης
προσβασιμότητας στις συνθήκες της περιόδου 1945-1946, δε θεωρούταν ασφαλής και

217
Αναγέννησις, 17 Ιανουαρίου & 19 Μαρτίου 1946.
218
Ριζοσπάστης, 17 Φεβρουαρίου 1946.
219
Αναγέννησις, 19 Φεβρουαρίου, 17 & 20 Μαρτίου 1946.
220
Αναγέννησις, 16 Ιανουαρίου 1946.
221
Αναγέννησις, 19 Ιανουαρίου & 21 Φεβρουαρίου 1946.
222
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 10/5/8: Δια την τήρησιν της δημόσιας τάξεως προ και αμέσως μετά τας
εκλογάς, 1945.
223
Ενδεικτικά για τις περιοδείες των πολιτευτών κυρίως της Δεξιάς και δευτερευόντως του Κέντρου.
Βλ. Αναγέννησις, 23,24 & 25 Μαρτίου 1946.

56
ελεγχόμενος από τις κρατικές δυνάμεις, αντίθετα, στην πεδινή ύπαιθρο η δράση των
σωμάτων ασφαλείας και των ενόπλων ομάδων της Δεξιάς εξασφάλιζε την επιθυμητή
προσβασιμότητα στη Δεξιά και σε τμήματα του Κέντρου.
Παράλληλα με το κλίμα έντασης, έχουν ανιχνευθεί κάποιες προσπάθειες για
την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Στη δημόσια σφαίρα
έχουν καταγραφεί προσπάθειες, αν και κάπως επιφανειακές, από τη Δεξιά,
προκειμένου να βρεθούν δίαυλοι επικοινωνίας με την Αριστερά και να επέλθει η
συμφιλίωση των δύο πλευρών με μεσολαβητή την Εκκλησία και ιδιαίτερα τον τοπικό
Μητροπολίτη. 224 Οι διεργασίες που συντελέστηκαν σε επίπεδο επιτελείων, αν
υπήρξαν δεν είναι γνωστές, ωστόσο σε σύντομο χρονικό διάστημα φαίνεται ότι
ναυάγησαν οι όποιες προσπάθειες συμφιλίωσης, λόγω της τάσης της Αριστεράς,
σύμφωνα με την Αναγέννησις, να επιλέγει βίαιες μεθόδους, για την επίλυση των
διαφορών της.225
Η 31η Μαρτίου συνοδεύτηκε από καταγγελίες για άσκηση ψυχολογικής βίας
από την Αριστερά, μέσω λεκτικών απειλών, προκειμένου να μη συμμετάσχουν οι
πολίτες στην εκλογική διαδικασία στην επαρχία Καλαμπάκας και κατηγορίες για
άσκηση σωματικής βίας εναντίον πολιτών από τον στρατό, τη χωροφυλακή και τις
ένοπλες ομάδες της Δεξιάς.226 Οι πολίτες της δυτικής Θεσσαλίας κλήθηκαν, μέσα σε
αυτές τις συνθήκες, να επιλέξουν τους κοινοβουλευτικούς τους αντιπροσώπους
μεταξύ: α) της ΗΠΕ, στην οποία συμμετείχε το Λαϊκό Κόμμα, το Μεταρρυθμιστικό
Κόμμα και οι συνεργαζόμενοι πολιτευτές του ΕΚΕ β) της ΕΠΕ, όπου είχαν
συμπράξει το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Κόμμα Βενιζελικών
Φιλελευθέρων και το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα γ) του Κόμματος των Φιλελευθέρων δ)
του αυτόνομου συνδυασμού του ΕΚΕ ε) της Ένωσης Αγροτικών κομμάτων και στ)
κάποιων μεμονωμένων υποψηφίων.227

224
«Δια το καλόν του τόπου», Αναγέννησις, 10 Ιανουαρίου 1946.
225
Η Αναγέννησις είναι ασαφής ως προς τους λόγους που δεν επέτρεπαν τη συμφιλίωση Δεξιάς και
Αριστεράς σε τοπικό επίπεδο. Βλ. Αναγέννησις, 15 Ιανουαρίου 1946.
226
Αναγέννησις, 1 & 3 Απριλίου 1946.
227
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών…, σσ. 36-37.

57
Μέρος Β΄

Κεφάλαιο 4ο – Μια διαρκής διολίσθηση από την πολιτική στη στρατιωτική

σύγκρουση, 1946-1947

Αν, κατά τον υπουργό Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας, E.Bevin, οι συνθήκες

τέλεσης των εκλογών στην Ελλάδα τον Μάρτιο του 1945 δεν μπορούσαν να
βελτιωθούν περαιτέρω και θα παρέμεναν στο υφιστάμενο επίπεδο για αρκετό
διάστημα,228 τότε το εκλογικό αποτέλεσμα αναμενόταν να κινηθεί στα συγκεκριμένα
όρια που έθεταν οι επικρατούσες συνθήκες. Η εκλογική κάλπη επιβεβαίωσε το
πολιτικό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί πριν τις εκλογές και τους συσχετισμούς των
πολιτικών δυνάμεων. Η εκλογική περιφέρεια Τρικάλων δε διαφοροποιήθηκε
ιδιαίτερα σε σχέση με τα αποτελέσματα της επικράτειας· 229 η ΗΠΕ κατέλαβε την
πρώτη θέση με 49,18%, η ΕΠΕ τη δεύτερη με 17,31%, την τρίτη θέση έλαβε το
Κόμμα Φιλελευθέρων με 16,29%, το ΕΚΕ συγκέντρωσε το 13,42% των ψήφων και
κατετάγη στην τέταρτη θέση, ενώ στην τελευταία θέση με ποσοστό 3,8% βρέθηκε η
Ένωση Αγροτικών Κομμάτων.230
Ο χώρος της Δεξιάς συγκέντρωσε την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος,
επαληθεύοντας την υπερέχουσα ισχύ που είχε συγκεντρώσει το διάστημα πριν τις
εκλογές. Η μοναδική συνεργασία της ΗΠΕ με υποψήφιους του ΕΚΕ στην επικράτεια
απέβη, ως ένα βαθμό, συμφέρουσα και για τα δύο μέρη, αν και τα αποτελέσματα
ευνόησαν περισσότερο το ΕΚΕ. Το κόμμα του Ν. Ζέρβα εξέλεξε τρεις από τους
τέσσερις υποψηφίους 231 του στον συνδυασμό της ΗΠΕ και δύο ως αυτόνομος
συνδυασμός, καθώς ο αρχηγός του δεν διατήρησε την έδρα των Τρικάλων. 232
Επιπλέον, το ΕΚΕ συγκέντρωσε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με το συνολικό του
στην επικράτεια, γεγονός που οφειλόταν στην περιφερειακή δυναμική του κόμματος,

228
Σ. Ριζάς, ό. π., σ. 258.
229
Για τα συνολικά αποτελέσματα των εκλογών του 1946. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-
Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σσ. κε’, κστ’-κζ’.
230
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σ. 36.
231
Ο Ζέρβας κατά τη διάρκεια των προεκλογικών ζυμώσεων δεν είχε αναγνωρίσει τους
συνεργαζόμενους του ΕΚΕ Τρικάλων με την ΗΠΕ, ωστόσο αυτοί παρέμειναν στο κόμμα και ο
Βαμβέτσος αναδείχθηκε σε υπαρχηγό του. Βλ. [Α. Β. Βαμβέτσος], ό. π., σσ. 8-9.
232
Για τους εκλεγμένους βουλευτές του ΕΚΕ Τρικάλων τόσο αυτόνομα όσο και σε συνεργασία με την
ΗΠΕ. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σ. 37.

58
η οποία εκτός της Ηπείρου επεκτεινόταν και ως ένα βαθμό στη Θεσσαλία. 233 Τις
εναπομείνασες εκλόγιμες θέσεις της ΗΠΕ συμπλήρωσαν τρεις υποψήφιοι του Λαϊκού
κόμματος και ο αρχηγός του Μεταρρυθμιστικού κόμματος, Απ. Αλεξανδρής. 234
Αντίθετα, ο χώρος του Κέντρου συγκέντρωσε τη μειοψηφία των ψηφοφόρων, ίσως
λόγω της πόλωσης μεταξύ της Αριστεράς και τη Δεξιάς. Κύριος πυλώνας αυτού του
χώρου στην εκλογική περιφέρεια Τρικάλων αναδείχθηκε το Κόμμα Φιλελευθέρων,
που παρά τη μικρή εκλογική υστέρηση του σε σχέση με την ΕΠΕ, αποτελούσε ενιαίο
κόμμα και όχι συνασπισμό κομμάτων, όπως η τελευταία. Η ΕΠΕ άντλησε τη δύναμη
της κυρίως από το νομό Τρικάλων, 235 ενώ οι Φιλελεύθεροι κυριάρχησαν απόλυτα
στην εντός του Κέντρου εκλογική διαμάχη στο νομό Καρδίτσας.236 Η υποψηφιότητα
του σημαίνοντος στελέχους των Φιλελευθέρων, Γ. Σίδερη, αποτέλεσε καταλυτικό
παράγοντα για τους Καρδιτσιώτες ψηφοφόρους του Κέντρου. Έτσι, το Κέντρο της
δυτικής Θεσσαλίας εκπροσωπήθηκε από τέσσερις βουλευτές, δύο για τον κάθε
συνδυασμό.237
Βέβαια, τα ποσοστά των κομμάτων και των πολιτικών χώρων συνολικά
καθορίστηκαν σε σημαντικό βαθμό από την απέχουσα Αριστερά. Η Συμμαχική
επιτροπή που βρέθηκε στην Ελλάδα για να παρατηρήσει τις συνθήκες διεξαγωγής
των εκλογών- AMFOGE-, εκτίμησε πως η αποχή για πολιτικούς λόγους κυμάνθηκε
στο 15% των έγκυρων ψηφοδελτίων της επικράτειας, δηλαδή σε 280 χιλιάδες
ψήφους. 238 Αν δεχτούμε ότι το 15% ανταποκρινόταν στο σύνολο της «πολιτικής
αποχής», τότε ο νομός Τρικάλων παρουσίασε σοβαρές αποκλίσεις από αυτό το
ποσοστό. Χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του Η. Νικολακόπουλου για την εύρεση των
239
εκτιμώμενων ποσοστών της «πολιτικής αποχής» και κατανοώντας τους
περιορισμούς που ενέχει μια τέτοια προσπάθεια,240 η «πολιτική αποχή» για το νομό
Τρικάλων μπορεί να υπολογιστεί τουλάχιστον στο 32% των έγκυρων

233
Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία…, σσ. 73, 75-76.
234
Για τους εκλεγμένους βουλευτές της ΗΠΕ στην εκλογική περιφέρεια Τρικάλων. Βλ. Υπουργείον
Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σ. 37.
235
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σσ. 248-249.
236
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, ό. π., σ. 248.
237
Για τους εκλεγμένους βουλευτές της ΕΠΕ και του Κόμματος Φιλελευθέρων στην εκλογική
περιφέρεια Τρικάλων. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδος, ό. π., σ. 37.
238
AMFOGE, Report of the Allied Mission to Observe the Greek Elections (Washington: United States
Government Printing Office, 1946), σ. 20.
239
Η. Νικολακόπουλος, ό. π., σσ. 82-84, υποσ. 105.
240
Για τις σχετικές επιφυλάξεις ως προς τον προσδιορισμό της «πολιτικής αποχής». Βλ. Η.
Νικολακόπουλος, ό. π., σ. 79.

59
 241
ψηφοδελτίων. Ωστόσο, κρίνεται σημαντικό να αναφερθούν οι εσωτερικές
διαφοροποιήσεις του νομού ως προς την έκταση του φαινομένου.
Ο νομός διαιρούταν διοικητικά και εκλογικά στην επαρχία Τρικάλων και στην
επαρχία Καλαμπάκας και παρουσίασε σημαντικές διακυμάνσεις ως προς την
«πολιτική αποχή»· στην επαρχία Τρικάλων, η οποία περιελάμβανε στο μεγαλύτερο
μέρος της πεδινές εκτάσεις, κάποιες ημιορεινές και ορεινές, αποτυπώθηκε ένα
ποσοστό «πολιτικής αποχής» τουλάχιστον της τάξης του 26,2 %. 242 Τα μικρότερα
ποσοστά, μεταξύ 10% και 15% περίπου, καταγράφηκαν σε πεδινά εκλογικά τμήματα
ανατολικά και δυτικά της πόλης των Τρικάλων και ως ένα βαθμό σε ορεινές περιοχές
μεταξύ του όρους Κόζιακας και των Τζουμέρκων.243 Μάλιστα, σε πεδινές περιοχές
δυτικά των Τρικάλων διαπιστώθηκε μια «υπερσυγκέντρωση» ψήφων, που δεν
δικαιολογείται από τη συμμετοχή των εγγεγραμμένων στις επόμενες εκλογικές
244
αναμετρήσεις. Πρόκειται, προφανώς, για την αποτύπωση πολυψηφιών και
διπλοψηφιών σε περιοχές που ελέγχονταν σε μεγάλο βαθμό από τις ένοπλες ομάδες
της Δεξιάς και ιδιαίτερα αυτή του Τσαντούλα. Η AMFOGE αποδέχθηκε, ότι ως ένα
βαθμό διαπιστώθηκαν πολυψηφίες στα εκλογικά αποτελέσματα της επικράτειας, ενώ
η ίδια ανίχνευσε ένα ποσοστό εκλογέων της τάξης του 2%, δηλαδή 22 χιλιάδες
ψήφοι, που εμφανίστηκε να έχει ψηφίσει, ενώ δεν το είχε πράξει. 245 Ακόμη, η
συμμαχική επιτροπή των παρατηρητών αναγνώρισε ότι στις αγροτικές περιοχές της
Ελλάδας, όπως οι πεδινές περιοχές του νομού Τρικάλων, δε δόθηκαν εκλογικά
βιβλιάρια στους εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλόγους, με το σκεπτικό πως
«η ταυτοποίηση δεν αποτελεί πρόβλημα στις μικρές κοινότητες, όπου όλοι είναι
γνωστοί».246 Αντίθετα, τα υψηλότερα ποσοστά «πολιτικής αποχής», από 45% μέχρι
84%, εντοπίστηκαν σε πεδινά χωριά, ανατολικά της πόλης των Τρικάλων και
ιδιαίτερα στην περιοχή της Φαρκαδόνας.247 Μία πιθανή ερμηνεία αυτών των υψηλών
ποσοστών «πολιτικής αποχής» είναι η σημαντική επιρροή που διέθετε η Αριστερά
από την κατοχική περίοδο στις παραπάνω περιοχές, αν και θα πρέπει να θεωρείται

241
Ο μαθηματικός τύπος που χρησιμοποιήθηκε είναι ο εξής: [(έγκυρα ψηφοδέλτια 1936)+2(έγκυρα
ψηφοδέλτια 1950)]:3 . Τα «αναμενόμενα έγκυρα ψηφοδέλτια» των εκλογών του 1946, που προέκυψαν
για τις διάφορες περιοχές, συγκρίθηκαν με τα έγκυρα ψηφοδέλτια των εκλογών του 1950, 1951 και
1952, προκειμένου να ελεγχθεί η αξιοπιστία τους. Βλ. Η. Νικολακόπουλος, ό. π., σσ. 82-83, υποσ.
105· Για το ποσοστό «πολιτικής αποχής» στο νομό Τρικάλων. Βλ. Παράρτημα I, σ. 143.
242
Βλ. Παράρτημα I, σ. 143.
243
Βλ. Παράρτημα II, σσ. 144-145.
244
Βλ. Παράρτημα II, σσ.144.
245
AMFOGE, Report of the Allied…, σσ. 25, 31.
246
AMFOGE, ό. π., σ. 8.
247
Βλ. Παράρτημα II, σ. 146.

60
βέβαιο πως αυτή η επιρροή είχε δεχθεί τα πλήγματα της τρομοκρατίας των ένοπλων
ομάδων της Δεξιάς, καθώς από την περιοχή της Φαρκαδόνας κατάγονταν κάποιοι από
τους οπλαρχηγούς τους, ενώ και οι επίσημες αρχές ασφαλείας διέθεταν παρουσία
εκεί. 248 Τέλος, στην πόλη των Τρικάλων η «πολιτική αποχή» άγγιξε το 61%, 249
στοιχείο που δείχνει τόσο την απήχηση της Αριστεράς όσο και το μεγαλύτερο βαθμό
ελευθερίας250 των πολιτών να ασκήσουν ή όχι το εκλογικό τους δικαίωμα.
Στην επαρχία Καλαμπάκας, που στην πλειονότητα της περιελάμβανε τον
ορεινό όγκο του νομού και ελάχιστα πεδινά τμήματα, το γενικό ποσοστό «πολιτικής
αποχής» ανήλθε στο 44,9%. 251 Η εικόνα της επαρχίας σχηματοποιείται σε δύο
επίπεδα: α) στον ορεινό όγκο των Χασίων-Αντιχασίων, όπου τα ποσοστά «πολιτικής
αποχής» κινήθηκαν για τις ελάχιστες τιμές τους μεταξύ 31% και 36% και για τις
μέγιστες από 66% ως 84%.252 Στην περιοχή των Χασίων-Αντιχασίων το ΚΚΕ διέθετε
ιδιαίτερη επιρροή και από τα τέλη του 1945 δραστηριοποιούταν ομάδα
κομμουνιστών ανταρτών, η οποία ως ένα βαθμό ασκούσε ψυχολογική βία στους
κατοίκους, προκειμένου να μη συμμετάσχουν στην εκλογική διαδικασία β) στο
βορειοδυτικό τμήμα της επαρχίας, μεταξύ Κόζιακα και βόρειας Πίνδου, όπου τα
εκλογικά ποσοστά ήταν είτε σε μικρότερο είτε σε μεγαλύτερο βαθμό διαβλητά,
καθώς ο αριθμός των έγκυρων ψηφοδελτίων υπήρξε διογκωμένος και δεν
επαναλήφθηκε, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις, στις μετέπειτα εκλογικές
αναμετρήσεις.253 Με βάση αυτό το δεδομένο, μπορεί να υποτεθεί πως η παρουσία
των επίσημων σωμάτων ασφαλείας σε αυτή την περιοχή διαδραμάτισε καίριο ρόλο
στο εκλογικό αποτέλεσμα, καθώς ήταν ο μοναδικός φορέας που μπορούσε να
οδηγήσει σε «υπερσυγκέντρωση» ψήφων. Άλλωστε, η έκθεση των παρατηρητών της
AMFOGE ενισχύει την παραπάνω υπόθεση, καθώς σε αυτή αποτυπώθηκε η
παραδοχή ότι σε κάποιες περιπτώσεις η Χωροφυλακή ανέχθηκε τους εκφοβισμούς
των δεξιών πολιτών σε βάρος των αριστερών. Κατά την AMFOGE, η ανεκτική στάση
της Χωροφυλακής εκπορευόταν από την κομματική της αφοσίωση στη Δεξιά και υπ’
αυτή την έννοια, η στάση της επηρέασε τον θεσμικό της ρόλο και δικαιολογούσε

248
E. Sarafis, ό. π., σσ. 185,188.
249
Βλ. Παράρτημα I, σ. 143.
250
Η AMFOGE συμφωνούσε ότι οι κάτοικοι των πόλεων, ανεξαρτήτως πολιτικών φρονημάτων,
απολάμβαναν σε μεγαλύτερο βαθμό τα πολιτικά τους δικαιώματα σε σύγκριση με αυτούς των
αγροτικών περιοχών. Βλ. AMFOGE, ό. π., σ. 9.
251
Βλ. Παράρτημα I, σ. 143.
252
Βλ. Παράρτημα II, σ. 148.
253
Βλ. Παράρτημα II, σ. 147.

61
κάποια από τα παράπονα της Αριστεράς για την εκλογική διαδικασία. 254 Τέλος, στην
πόλη της Καλαμπάκας, την «πρωτεύουσα» της επαρχίας, η «πολιτική αποχή» ανήλθε
στο 53,3%, 255 αντανακλώντας μια κατάσταση παρόμοια με αυτή της πόλης των
Τρικάλων.
Μέσα σε αυτό το πολιτικό πλαίσιο και με τις προαναφερθείσες καταγγελίες
από τη Δεξιά και την Αριστερά για την άσκηση βίας την ημέρα των εκλογών, η
εκλογική διαδικασία στο νομό Τρικάλων ολοκληρώθηκε μετά τα μεσάνυχτα της 31ης
Μαρτίου. Σύμφωνα με την εφημερίδα Αναγέννησις, η αθρόα προσέλευση των
πολιτών στις κάλπες παρέτεινε την εκλογική διαδικασία σε κάποια εκλογικά
τμήματα, στα οποία η ψηφοφορία τερματίστηκε μετά τα μεσάνυχτα της 31ης
Μαρτίου.256 Ο χώρος των εθνικοφρόνων των Τρικάλων, την επομένη των εκλογών,
παραδέχθηκε εμμέσως, ότι οι εκλογικοί κατάλογοι δεν είχαν εκκαθαριστεί κατά την
προεκλογική περίοδο και συνεπώς δεν ήταν δυνατό να εξακριβωθεί το ποσοστό της
συνολικής αποχής. Ωστόσο ο ίδιος χώρος, εκτιμούσε ότι η συνολική αποχή στο νομό
κινήθηκε μεταξύ 30% και 35% και ένα 5% αυτής λογιζόταν ως «πολιτική», ενώ το
υπόλοιπο ποσοστό αποχής αποδιδόταν σε αντικειμενικούς περιορισμούς
(συγκοινωνιακές δυσχέρειες, ασθένεια, απουσία από την εκλογική περιφέρεια). 257 Ως
προς την εκκαθάριση των εκλογικών καταλόγων, η AMFOGE ήταν περισσότερο
ξεκάθαρη. Το 13% των εκλογικών καταλόγων της επικράτειας θεωρήθηκε άκυρο, ένα
επιπλέον 16% αμφισβητήσιμης εγκυρότητας και το εναπομείναν 71% κρίθηκε ως
έγκυρο. Η επιτροπή, αποδεχόμενη την αναγκαιότητα πλήρους εκκαθάρισης των
εκλογικών καταλόγων πριν από την επόμενη εκλογική αναμέτρηση, αναγνώρισε
εμμέσως τη διαβλητότητα του τελικού αποτελέσματος.258
Τα εκλογικά αποτελέσματα του Λαϊκού Κόμματος στην εκλογική περιφέρεια
Τρικάλων προκάλεσαν εσωτερική κριτική για τις προεκλογικές επιλογές στο τοπικό
επίπεδο. Στις αρχές Μαΐου του 1946, ο Κ. Τσαλδάρης έγινε δέκτης αυτής της
κριτικής, η οποία συνόψιζε τις αιτίες που εμπόδισαν το Λαϊκό Κόμμα να κινηθεί σε
υψηλότερα εκλογικά ποσοστά. Κατά τον Α. Βαζάρα, συντάκτη της επιστολής, η
βιαστική συγκρότηση του εκλογικού συνδυασμού και η συμπερίληψη στην ΗΠΕ των
συνεργαζόμενων πολιτευτών του ΕΚΕ, αποτέλεσαν τους κύριους παράγοντες

254
AMFOGE, ό. π., σσ. 24, 27.
255
Βλ. Παράρτημα II, σ. 148.
256
Αναγέννησις, 1 Απριλίου 1946.
257
Αναγέννησις, 1 & 4 Απριλίου 1946.
258
AMFOGE, ό. π., σσ. 21-22.

62
εκλογικής υστέρησης του Λαϊκού Kόμματος. Επιπλέον, η διεξαγωγή των εκλογών με
το αναλογικό σύστημα είχε στοιχήσει στο κόμμα τη μη εκλογή του Κουκουρίκου259
και του Αλεξιάδη. Η αδυναμία εκλογής του Κουκουρίκου όφειλε να αντισταθμιστεί
από το Λαϊκό Κόμμα, με την παροχή κάποιας θέσης ή αξιώματος προς τον πολιτευτή
260
του. Κάποια γενική δυσαρέσκεια διατυπώθηκε μετεκλογικά και στο ΕΚΕ
Τρικάλων. Στην προκειμένη περίπτωση, η δυσαρέσκεια προερχόταν από τον Ν.
Ζέρβα προς τον υπεύθυνο για τη συγκρότηση του αυτόνομου εκλογικού συνδυασμού
του ΕΚΕ στην εκλογική περιφέρεια Τρικάλων, Α. Σπυρόπουλο. Η γενική κριτική του
Ζέρβα, επικεντρώθηκε στο πρόσωπο του Σπυρόπουλου και στους γενικότερους
χειρισμούς του, που είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια της εμπιστοσύνης του
αρχηγού του ΕΚΕ προς τον πολιτευτή του.261 Όσον αφορά τα υπόλοιπα κόμματα, δεν
είναι γνωστές οι μετεκλογικές τους κρίσεις για τα πεπραγμένα της προεκλογικής
περιόδου και για τις εκλογικές τους επιδόσεις στο επίπεδο του νομού Τρικάλων.
Αν θεωρηθεί ότι η κατάσταση της χώρας ομαλοποιήθηκε πολιτικά, με τη
διεξαγωγή εκλογών δέκα χρόνια μετά από τις προηγούμενες και τη συγκρότηση
δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης,262 δεν μπορεί να γίνει ανάλογη παραδοχή για
την κατάσταση ασφάλειας και τάξης. Η κατάσταση της εσωτερικής ασφάλειας της
χώρας, μεταξύ Απριλίου και Μαΐου 1946, απείχε πολύ από «το επίπεδον εκείνον, εις
το οποίον οφείλει να ευρίσκεται […] εις πάσαν πεπολιτισμένην χώραν». Την
παραπάνω εικόνα είχε σχηματίσει ο υπουργός Δημόσιας Τάξης, Σπύρος Θεοτόκης,
και τη μετέφερε στον πρωθυπουργό, Κ. Τσαλδάρη, στα τέλη Μαΐου. Ο Θεοτόκης
περιέγραφε ένα κλίμα ανομίας και αδυναμίας των κρατικών οργάνων να επιβάλουν
την τάξη, το οποίο προέβλεπε ότι θα διατηρούταν το επόμενο διάστημα, παρά την
αριθμητική και εξοπλιστική ενίσχυση της Χωροφυλακής. Η αιτία της ανώμαλης
κατάστασης ήταν η δράση ανταρτικών ομάδων ή και μεμονωμένων πολιτών που
προέβαιναν στη χρήση βίας εναντίον των εθνικοφρόνων. Οι ανταρτοομάδες
ελέγχονταν από το ΚΚΕ και οι μεμονωμένοι πολίτες ταυτίζονταν με το κόμμα, ενώ η
ένοπλη δράση τους εκπορευόταν από τις εντολές του ΚΚΕ στη βάση συγκεκριμένου

259
Ν. Σ. Χιώτης, ό. π., σ. 218.
260
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/2/12: Α. Βαζάρας προς Κ. Τσαλδάρη, 10 Μαΐου 1946.
261
ΕΛΙΑ: Αρχείο Ν. Ζέρβα: Κουτί 3 – Φακ. 3.2, Αστέριος Σπυρόπουλος προς Ν. Ζέρβα, 10 Απριλίου
1946.
262
Για τη συγκρότηση κυβέρνησης συνασπισμού μεταξύ ΗΠΕ και ΕΠΕ, καθώς και για την
αποχώρηση της ΕΠΕ λόγω των διαφωνιών σχετικά με την επίσπευση του δημοψηφίσματος για το
πολιτειακό και τη συγκρότηση της κυβέρνησης Κ. Τσαλδάρη από τα κόμματα της ΗΠΕ. Βλ. Εμπρός,
5, 18 & 19 Απριλίου 1946.

63
σχεδίου για την υπονόμευση της χώρας. Ο υπουργός Δημόσιας Τάξης ανέμενε το
προσεχές διάστημα τη δημιουργία τεταμένων καταστάσεων, από τη μεριά του ΚΚΕ,
τόσο στη Μακεδονία όσο και στη Θεσσαλία και τόνιζε την άμεση ανάγκη λήψης
μέτρων από την κυβέρνηση. Επιπλέον, ο Θεοτόκης σκιαγραφούσε τον προσφορότερο
τρόπο αντιμετώπισης του ΚΚΕ, το οποίο διέθετε ισχυρή παρουσία εντός του
κρατικού μηχανισμού, με βάση τους αντικειμενικούς περιορισμούς του ελληνικού
κράτους το 1946. Η θέσπιση νόμων που θα περιόριζαν τις ελευθερίες για την
Αριστερά και θα δημιουργούσαν ένα περιοριστικό πολιτικό πλαίσιο δράσης για
αυτήν, αποτελούσαν την κατεύθυνση στην οποία έπρεπε να κινηθεί ο Τσαλδάρης,
καθώς η εναλλακτική επιλογή της αριθμητικής αύξησης των δυνάμεων ασφαλείας
προϋπέθετε δύο στοιχεία που δε διέθετε το ελληνικό κράτος, χρόνο και οικονομικούς
πόρους.263
Η εικόνα της χώρας το πρώτο διάστημα μετά τις εκλογές, όπως τη μετέφερε ο
Θεοτόκης στον Τσαλδάρη, παρουσίαζε σημαντικές αναλογίες με αυτή στο νομό
Τρικάλων την ίδια περίοδο. Λίγες μέρες μετά τις εκλογές, ο εκλεγμένος πλέον με το
ΕΚΕ Βαμβέτσος παραδεχόταν δημόσια ότι από την τρικαλινή ύπαιθρο απουσίαζαν οι
στοιχειώδεις συνθήκες της τάξης και της ασφάλειας, ενώ κάποια τμήματα της
264
κυριαρχούνταν από την «αναρχία». Αυτές οι γενικές διαπιστώσεις
συγκεκριμενοποιήθηκαν λίγο αργότερα, όταν στις αρχές Μαΐου, οι πρόεδροι μιας
ομάδας κυρίως ορεινών χωριών της επαρχίας Καλαμπάκας προχώρησαν σε δημόσια
διαμαρτυρία προς τον πρωθυπουργό, τον υπουργό Δημόσιας Τάξης, τους αρχηγούς
των πολιτικών κομμάτων και τους βουλευτές της εκλογικής περιφέρειας του νομού
Τρικάλων, σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε στα χωριά τους. Οι
διαμαρτυρόμενοι εθνικόφρονες κάτοικοι αυτών των χωριών δεχόντουσαν την
τρομοκράτηση των ανταρτικών ομάδων της Αριστεράς, η οποία λάμβανε τη μορφή
σωματικής βίας και λεηλασιών, με αποτέλεσμα κάποιοι από τους εθνικόφρονες να
εγκαταλείπουν τις εστίες τους. Οι πρόεδροι των χωριών της επαρχίας Καλαμπάκας
ζητούσαν την άμεση λήψη μέτρων από τις αρχές, προκειμένου να επανέλθει η
ομαλότητα στην ύπαιθρο.265 Προς αυτή την κατεύθυνση, της λήψης άμεσων μέτρων,
μέσω της δημιουργίας πρόσθετων σταθμών Χωροφυλακής και μεταβατικών
αποσπασμάτων, για την αντιμετώπιση των ανταρτοομάδων της Αριστεράς πίεζε και ο

263
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/2/48: Σπ. Θεοτόκης προς Κ. Τσαλδάρη, 28 Μαΐου 1946.
264
Αναγέννησις, 5 Απριλίου 1946.
265
Αναγέννησις, 8 Μαΐου 1946.

64
 266
Βαμβέτσος από το κοινοβούλιο. Όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο
κεφάλαιο, μικρές ομάδες ή πυρήνες κομμουνιστών ανταρτών υπήρχαν πριν από τις
εκλογές, ήδη από τα τέλη του 1945, στην ορεινή περιοχή των Χασίων, ωστόσο μετά
τις εκλογές διαφάνηκε μια τάση ενίσχυσης αυτών των ομάδων ή και δημιουργίας
νέων. Έτσι, από τον Μάιο του 1946 υπήρχαν αναφορές για την ύπαρξη μικρότερων ή
μεγαλύτερων ανταρτικών ομάδων και στα Αντιχάσια.267
Η πορεία των πραγμάτων στο νομό Τρικάλων, από τον Ιούνιο του 1946,
ερχόταν να επιβεβαιώσει την πεποίθηση του Θεοτόκη για τη δημιουργία έκρυθμης
κατάστασης στη Θεσσαλία από το ΚΚΕ. Από τις πρώτες ημέρες του Ιουνίου
καταγράφονταν συνεχείς εμφανίσεις κομμουνιστικών ανταρτικών ομάδων τόσο σε
πεδινές όσο και σε ορεινές περιοχές.268 Μία από τις πρακτικές των ανταρτών ήταν η
άσκηση σωματικής βίας, που έφτανε μέχρι τη φυσική εξόντωση, εναντίον των
προέδρων ή επισημασμένων εθνικοφρόνων των χωριών στα οποία εισέβαλαν, αλλά
269
και οι απειλές εναντίον κατοίκων που δεν ανήκαν στην Αριστερά. Μία
διαφορετική πρακτική περιλάμβανε την ένοπλη σύγκρουση με δυνάμεις της
270
Χωροφυλακής και τις επιθέσεις εναντίον σταθμών της στην ύπαιθρο. Ο
εθνικόφρων πληθυσμός της υπαίθρου βρέθηκε σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση και
φρόντισε να γνωστοποιήσει στις τοπικές και τις κεντρικές αρχές των Αθηνών την
κατάσταση που επικρατούσε στην ύπαιθρο των Τρικάλων, ασκώντας παράλληλα
πίεση για την ανάληψη δραστικών μέτρων κατά των κομμουνιστών. Επιτροπές
πολιτών της υπαίθρου και πρόεδροι χωριών προέβησαν σε παραστάσεις διαμαρτυρίας
προς τον νομάρχη Τρικάλων, καθιστώντας σαφές πως οι εθνικόφρονες κάτοικοι ήταν
πρόθυμοι, αν δε δραστηριοποιούταν η κεντρική διοίκηση, να συγκροτήσουν
πολιτοφυλακές και να φροντίσουν οι ίδιοι για την ασφάλεια τους.271
Ο νομάρχης Τρικάλων- Κ. Τσάκας- φρόντισε να ενημερώσει για την
κατάσταση του νομού τον πρώην υπουργό και πλέον βουλευτή του Εθνικού
Ενωτικού Κόμματος, Κ. Τσάτσο, ευελπιστώντας πως ο τελευταίος θα ενημέρωνε με
τη σειρά του τους πολιτικούς του φίλους στην Αθήνα. Η δημιουργία ανταρτικών
πυρήνων ή ομάδων, κατά τον νομάρχη, είχε ξεκινήσει κατά τη διάρκεια του 1946 και
με την έλευση του καλοκαιριού σημείωνε αυξητικές τάσεις. Οι κατατασσόμενοι στις
266
Αναγέννησις, 19 Μαΐου 1946.
267
Αναγέννησις, 10 Μαΐου 1946· Προφορική συνέντευξη Αθ. Μπλότσος, 29 Σεπτεμβρίου 2015.
268
Αναγέννησις, 1,2,6,18,20,26,29 & 30 Ιουνίου 1946.
269
Αναγέννησις, 1,4,6 & 30 Ιουνίου 1946.
270
Αναγέννησις, 4, 18 Ιουνίου & 6 Ιουλίου 1946.
271
Αναγέννησις, 4 & 21 Ιουνίου 1946.

65
ομάδες των ανταρτών ήταν καταδιωκόμενοι πολίτες από τις αρχές ασφαλείας και
πολίτες που είχαν αποφυλακιστεί με τον νόμο του 1945 για την αποσυμφόρηση των
φυλακών.272 Ο Τσάκας σημείωνε ότι οι αντάρτες με τη συνδρομή ανδρών, οι οποίοι
στο παρελθόν ανήκανε στον εφεδρικό ΕΛΑΣ, διενεργούσαν επιδρομές, σε ομάδες
των 100 ως 200 ανδρών, εναντίον ολόκληρων χωριών και σταθμών της
Χωροφυλακής. Οι στόχοι των ανταρτών ήταν κλιμακούμενοι· ως άμεσος στόχος
οριζόταν, από τον νομάρχη, η εξόντωση των σωμάτων ασφαλείας της υπαίθρου,
χωροφυλάκων και αγροφυλάκων, και «των δυναμικών εθνικιστικών στοιχείων». Η
επιτυχία του άμεσου στόχου θα εξασφάλιζε και τον μεσοπρόθεσμο, που περιλάμβανε
την τρομοκράτηση των εθνικοφρόνων και την παράλληλη ενθάρρυνση των
αριστερών πολιτών, ώστε να καταστεί η Αριστερά κυρίαρχη της υπαίθρου. Η
ευόδωση του άμεσου και του μεσοπρόθεσμου στόχου των ανταρτών θα οδηγούσε
στην κήρυξη αυτονομιστικού κινήματος στη Θεσσαλία, κατ’ αναλογία με τη
Μακεδονία. Η τοπική Χωροφυλακή αδυνατούσε να αντεπεξέλθει στη σχηματισθείσα
κατάσταση, εξαιτίας της έλλειψης προσωπικού και εξοπλισμού, ενώ την ίδια
υστέρηση έδειχναν και οι πολιτικές αρχές, καθώς δεν υπήρχε η κατάλληλη νομοθεσία
για την άσκηση διώξεων. Η μοναδική αποτελεσματική λύση, που προτεινόταν από
τον Τσάκα περιλάμβανε τη σύσταση προσωρινής πολιτοφυλακής από εθνικόφρονες
πολίτες υπό την εποπτεία των επίσημων αρχών.273 Τα αιτήματα των εθνικοφρόνων
πολιτών και της Δεξιάς για τη συγκρότηση πολιτοφυλακής συνεχίστηκαν και τον
Ιούλιο του 1946 προς τις τοπικές και τις κεντρικές αρχές.274
Ωστόσο, η τοπική διοίκηση, ήδη από τις αρχές Ιουνίου του 1946, είχε
φροντίσει να σκληρύνει τη στάση της απέναντι στους πολίτες της πόλης των
Τρικάλων που εντάσσονταν στην Αριστερά και στις πολιτικές της οργανώσεις. Με
την αιτιολογία της εμπέδωσης της ασφάλειας στην πόλη, οι αρχές ασφαλείας
προχώρησαν στη σύλληψη αριστερών στελεχών του Εργατικού Κέντρου, καθώς και
στελεχών των τοπικών εαμικών οργανώσεων.275 Μετά από λίγες ημέρες, οι τοπικές
αρχές εφοδιάστηκαν με τα νομικά ερείσματα του Γ’ Ψηφίσματος, τα οποία

272
Για το νόμο «Περί αποσυμφορήσεως των Φυλακών». Βλ. ΦΕΚ, φ.311, τχ. Α´, 21.12.1945· Το 1946
με τον νόμο για την αποσυμφόρηση των φυλακών αφέθηκαν ελεύθεροι από τις φυλακές Τρικάλων
περίπου 100 πολιτικοί κρατούμενοι. Βλ. Μ. Κλιάφα, «Το χρονικό των Ποινικών Φυλακών Τρικάλων
(1895-2006) μέσα από τις εφημερίδες της εποχής», Τρικαλινά 31 (2011), σ. 256.
273
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη: Αρχείο Κ. Τσάτσου, Φακ. 51.7: Κ. Τσάκας προς Κ. Τσάτσο, 18 Ιουνίου
1946.
274
Αναγέννησις, 2 & 3 Ιουλίου 1946.
275
Ριζοσπάστης, 14 Ιουνίου 1946· Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 149.

66
διευκόλυναν τη δίωξη των ανταρτών, αλλά και τμημάτων του πληθυσμού που
συνεργάζονταν μαζί τους, περιορίζοντας παράλληλα τα ατομικά και πολιτικά
δικαιώματα του συνόλου του πληθυσμού. 276 Με βάση το Γ´ Ψήφισμα, στις 20
Ιουνίου, συστάθηκε το Έκτακτο Στρατοδικείο Λάρισας, στο οποίο εντάσσονταν και
οι τέσσερις νομοί της Θεσσαλίας. 277 Μία από τις πρώτες υποθέσεις του Έκτακτου
Στρατοδικείου Λάρισας αφορούσε τη δίκη του εκδότη της Λαοκρατίας, Κ. Στούμπου,
ο οποίος καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλάκισης. Παράλληλα, το προσωπικό
της εφημερίδας συνελήφθη, λόγω της αρθρογραφίας του, και έτσι αυτή έπαυσε τη
λειτουργία της στις 4 Ιουλίου του 1946.278 Η νέα πραγματικότητα, που διαμόρφωνε η
κατασταλτική πολιτική του κράτους, εκφράστηκε και με την έναρξη των εκτοπίσεων
των πολιτών που κρίνονταν επικίνδυνοι για τη δημόσια ασφάλεια και τη δημοσίευση
ομαδικών δηλώσεων μετανοίας στον τοπικό τύπο της Δεξιάς.279
Η Αριστερά του νομού μετά τις εκλογές ακολουθούσε την πολιτική γραμμή
που είχε ορίσει το ΚΚΕ για την επίτευξη όσο το δυνατόν ευρύτερης λαϊκής ενότητας
και συμφιλίωσης μεταξύ αριστερών και δεξιών πολιτών.280 Αυτή η πολιτική γραμμή
φαίνεται πως είχε κάποια αποτελέσματα σε χωριά της υπαίθρου, ωστόσο οι
συγκρούσεις των ανταρτών με τη Χωροφυλακή και οι θάνατοι εθνικοφρόνων από
αντάρτες, σε χωριά που το τοπικό ΕΑΜ είχε ανακοινώσει ότι οι κάτοικοί τους είχαν
συμφιλιωθεί, υπονόμευε την όποια επιτυχία της. 281 Χαρακτηριστικό παράδειγμα
αποτέλεσε το χωριό Κρύα Βρύση Καλαμπάκας, όπου ο θάνατος δύο εθνικοφρόνων
κατοίκων από αντάρτες λίγες ημέρες μετά τη συμφιλίωση των κατοίκων του, υπήρξε
σημαντικό επιχείρημα για την αμφισβήτηση της συμφιλιωτικής πολιτικής του ΕΑΜ
από τους εθνικόφρονες. 282 Το ΕΑΜ Τρικάλων προσπάθησε να προσελκύσει στη
γραμμή της συμφιλίωσης ακόμη και προέδρους χωριών που είχαν διαμαρτυρηθεί
δημόσια για την τρομοκράτηση των χωριών τους από τους αντάρτες, αλλά η στάση
276
ΦΕΚ, φ.197, τχ. Α´, 18.6.1946.
277
ΦΕΚ, φ.198, τχ. Α´, 20.6.1946.
278
Ο Αρσενίου δεν αναφέρει βάσει ποιων κατηγοριών δικάστηκε ο εκδότης της Λαοκρατίας, ωστόσο
μπορούμε να υποθέσουμε πως η αρθρογραφία της εφημερίδας εντάχθηκε στο άρθρο 6 του Γ΄
Ψηφίσματος, δηλαδή στη δημιουργία αναταραχής ανάμεσα στους πολίτες από δημόσιες απειλές. Βλ.
Λ. Αρσενίου, Γένεση του Εμφυλίου…, σ. 83.
279
Αναφορές σε εκτοπίσεις πολιτών δημοσιεύονται στην Αναγέννησις μετά τα μέσα Ιουλίου του 1946,
ενώ οι ομαδικές δηλώσεις μετανοίας συναντώνται από τα τέλη του ίδιου μήνα και ιδιαίτερα από τον
Αύγουστο του 1946. Βλ. Αναγέννησις, 21, 30 Ιουλίου, 9 & 30 Αυγούστου 1946.
280
Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ πάνω στην πολιτική κατάσταση, αρ. 756, 19
Απριλίου 1946, Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, αρ. 758, 7
Μαΐου 1946 & Απόφαση του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ πάνω στην
πολιτική κατάσταση, αρ. 760, 8 Ιουνίου 1946, στο ΚΚΕ: ΕΚ (1945-1949) τ. 6, σσ. 205, 210, 214.
281
Αναγέννησις, 6,18 & 29 Ιουνίου 1946.
282
Αναγέννησις, 29 Ιουνίου 1946.

67
του ΕΑΜ εκλήφθηκε από τους εθνικόφρονες ως υποκριτική, εφόσον οι ανταρτικές
ομάδες ακύρωναν στην πράξη τις προσπάθειες συμφιλίωσης και ενότητας των
πολιτών.283 Εντούτοις, στον τοπικό εθνικόφρονα τύπο, κατά τους θερινούς μήνες του
1946, έχουν καταγραφεί αρκετά περιστατικά εισόδου ανταρτών σε χωριά της
υπαίθρου και προπαγάνδισης της συμφιλίωσης και της λαϊκής ενότητας,284 αν και δεν
υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για την αποτελεσματικότητα αυτής της τακτικής τη
συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Η αντίφαση μεταξύ της επίσημης ειρηνικής πολιτικής
του ΕΑΜ και του ΚΚΕ και της ενεργητικής-ένοπλης πολιτικής των ανταρτών είχε
προκαλέσει τριβές μεταξύ των πολιτικών οργανώσεων των πόλεων και των στελεχών
των ανταρτοομάδων. Οι πολιτικές οργανώσεις απέτρεπαν πρώην ελασίτες να
ενωθούν στα ορεινά με τους αντάρτες, ενώ τα στελέχη των ανταρτών προσπαθούσαν
να μεταβάλουν τις απόψεις των πολιτικών οργανώσεων· κάποιες φορές αυτή η
προσπάθεια απαιτούσε τη χρήση ένοπλης βίας, όπως στην περίπτωση του γραμματέα
της κομματικής οργάνωσης του ΚΚΕ στο χωριό Ζάρκο, ο οποίος εκτελέστηκε από
τους αντάρτες.285 Αυτή η περίοδος, στο τέλος του καλοκαιριού και στις αρχές του
φθινοπώρου του 1946 αποτέλεσε το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η ηγεσία του
ΚΚΕ διερεύνησε τις δυνατότητες έντασης της ανταρτικής δράσης ως μοχλό πίεσης
για τα πολιτικά αιτήματά της, χωρίς να στραφεί πλήρως προς την ένοπλη πάλη.286
Έτσι, η προσπάθεια του ΚΚΕ να συμπτύξει ευρύτερες κοινωνικές συμμαχίες,
μέσω της τακτικής της συμφιλίωσης, εξελισσόταν παράλληλα με την τακτική της
ενίσχυσης των ανταρτοομάδων του στο νομό. Η τάση που υπήρχε το καλοκαίρι του
1946, ήταν αυτή της περαιτέρω οργάνωσης και στελέχωσης των ανταρτών 287 και
αυτή μεταφράστηκε στις συνεχείς επιθέσεις των τελευταίων εναντίον των σταθμών
Χωροφυλακής της υπαίθρου και στις εισόδους σε χωριά για την εξασφάλιση των
αναγκαίων προμηθειών σε τρόφιμα. 288 Η κατάσταση της υπαίθρου είχε αρχίσει να
προκαλεί τις πρώτες δημόσιες κριτικές των εθνικοφρόνων εναντίον της απραξίας των
κρατικών μηχανισμών και εναντίον των βουλευτών του νομού, οι οποίοι
αδυνατούσαν να προωθήσουν τα αιτήματα των εθνικοφρόνων της υπαίθρου. 289

283
Αναγέννησις, 29 Ιουνίου 1946.
284
Ενδεικτικά Βλ. Αναγέννησις, 6 Ιουνίου, 11 & 17 Αυγούστου 1946.
285
Γ. Μπλάνας, ό. π., σσ. 77-78.
286
Έκθεση ΠΓ του ΚΚΕ προς ΚΚΣΕ: «Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του
κινήματος μας», 12 Σεπτεμβρίου 1946, στο Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος: Η εμπλοκή του
ΚΚΕ, (εκδ.) Α. Ματθαίου – Σ. Μπουρνάζος – Π. Πολέμη (Αθήνα: Θεμέλιο, 2005), σσ. 37-46.
287
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 126.
288
Ενδεικτικά Βλ. Αναγέννησις, 9,10, 28 Ιουλίου, 9,11 & 17 Αυγούστου 1946.
289
Αναγέννησις, 3 Ιουλίου 1946.

68
Ωστόσο, οι βουλευτές της εκλογικής περιφέρειας του νομού Τρικάλων, κατά τη
διάρκεια των συνεδριάσεων της ολομέλειας της Βουλής, εμφανίζονταν αρκετά
ενημερωμένοι για τις εξελίξεις στο νομό και κάποιοι από αυτούς υπήρξαν αν όχι
πανικόβλητοι, τουλάχιστον ανήσυχοι για τη διαμορφωθείσα κατάσταση. Από την
πλευρά του ΕΚΕ, η περισσότερο ήπια τοποθέτηση ήταν αυτή του Κ. Σταμούλη, ο
οποίος ζητούσε την παραίτηση του υπουργού Δημόσιας Τάξης λόγω της
ανικανότητάς του να εξασφαλίσει την ασφάλεια και την τάξη στην ύπαιθρο.290 Τον
Ιούλιο του 1946, η δυσαρέσκεια των βουλευτών και η κριτική τους στο πρόσωπο του
Σπ. Θεοτόκη ήταν κάτι παραπάνω από έκδηλη, παρόλο που η κυβέρνηση τον στήριζε
απόλυτα. 291 Ο Ευ. Κουσαής, του ΕΚΕ Τρικάλων, διατύπωσε στη Βουλή τα ίδια
επιχειρήματα, για την ενίσχυση των κομμουνιστών και τη συγκρότηση ανταρτικών
ομάδων, τα οποία επαναλαμβάνονταν δημόσια από τους εθνικόφρονες των Τρικάλων.
Ωστόσο, πρόσθεσε δύο σημαντικές λεπτομέρειες: πρώτον, ότι η δημιουργία
πολιτοφυλακής από εθνικόφρονες θα έπρεπε να βασιστεί σε πρώην μέλη του Στρατού
και της Χωροφυλακής και δεύτερον, ότι το κράτος όφειλε να αποκαταστήσει την
ασφάλεια στην ύπαιθρο, γιατί οι εθνικόφρονες πολίτες απογοητεύονταν από την
απουσία του και στρέφονταν στους κομμουνιστές. 292 Η στροφή των κατοίκων της
υπαίθρου προς τους κομμουνιστές, τους θερινούς μήνες του 1946, επιβεβαιώνεται και
από τις πληροφορίες που μεταβίβαζε ο διοικητής του Β´ Σώματος Στρατού, Σ.
Γεωργούλης, στο Γενικό Επιτελείο Στρατού. Ο Γεωργούλης, επισκοπώντας τις
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που είχε διενεργήσει ο στρατός το καλοκαίρι του 1946
στη Θεσσαλία, τόνιζε πως οι κάτοικοι της πεδινής υπαίθρου αρνούνταν να
συνεργασθούν με τα τμήματα του στρατού, ενώ αντίθετα παρείχαν «πάσαν υλικήν
βοήθειαν» στους αντάρτες, καθώς και πληροφορίες για τις κινήσεις του στρατού.
Επιπλέον, σε ορεινά χωριά , που το κράτος δεν είχε εδραιώσει την παρουσία του, η
συνεργασία πολιτών και ανταρτών ήταν γενικευμένη, χωρίς να περιορίζεται από τα
πολιτικά φρονήματα των πολιτών. Η αδυναμία του κράτους να εξασφαλίσει την
ακεραιότητα και την ασφάλεια των κατοίκων της υπαίθρου, κατά τον Γεωργούλη,

290
Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής (εφεξής: ΕΠΣΒ), τ. Β´, 21 Ιουνίου – 31 Ιουλίου
1946 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1946), σ. 525.
291
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/3/92: Greek News Agency-Weekly Survey of Greek News, 12 Ιουλίου
1946.
292
Τα επιχειρήματα που διατυπώνονταν από τον δεξιό τύπο των Τρικάλων και από τον νομάρχη και τα
οποία αναπαρήγαγε ο βουλευτής του ΕΚΕ, πρέσβευαν την άποψη ότι σημαντικό μερίδιο ευθύνης για
την ανάπτυξη των ανταρτικών ομάδων έφερε η κυβέρνηση Σοφούλη, η οποία με τον νόμο για την
αποσυμφόρηση των φυλακών είχε απελευθερώσει πολλούς κομμουνιστές, οι οποίοι έσπευσαν να
καταταχθούν στις ανταρτοομάδες. Βλ. ΕΠΣΒ, τ. Β´, 21 Ιουνίου – 31 Ιουλίου 1946, σσ. 516-517.

69
τους είχε οδηγήσει να συμπράξουν με τους αντάρτες, ακόμη και αν αυτή η σύμπραξη
είχε επιτευχθεί με τη βία από τους τελευταίους.293
Οι πιο ακραίες τοποθετήσεις για την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στο
εσωτερικό της χώρας, διατυπώνονταν από τους βουλευτές του ΕΚΕ Τρικάλων
Θανόπουλο και Βαμβέτσο. Ο πρώτος πίστευε πως το ελληνικό κράτος βρισκόταν σε
εμπόλεμη κατάσταση με τους βόρειους γείτονές του, καθώς αυτοί εισήγαγαν
πολεμικό υλικό στην Ελλάδα, το οποίο χρησιμοποιούταν εναντίον του κράτους. Η
εξωτερική βοήθεια είχε συντελέσει στην εκδήλωση επανάστασης από το ΚΚΕ και το
κράτος όφειλε να την αντιμετωπίσει με τη βία, «πράγμα που θα έκαμε και το
δημοκρατικώτερον πολίτευμα», ακόμη και με τη συμμετοχή των ίδιων των
βουλευτών στον ένοπλο αγώνα.294 Την ίδια άποψη, περί εκδήλωσης επανάστασης στο
εσωτερικό της χώρας από το ΚΚΕ, εξέφραζε δημόσια και ο χώρος των εθνικοφρόνων
στα Τρίκαλα.295 Ο Βαμβέτσος, διατύπωνε μια συνολικότερη κριτική απέναντι στην
αντιμετώπιση της Αριστεράς από το επίσημο κράτος. Θεωρούσε πως το κράτος είχε
διαπράξει μέγιστο ατόπημα υπογράφοντας τη Συμφωνία της Βάρκιζας, καθώς αυτή
είχε ενισχύσει τη θέση των κομμουνιστών, εφόσον οι τελευταίοι δεν είχαν παραδώσει
το σύνολο του οπλισμού τους και συνέχιζαν να διατηρούν ένοπλες ομάδες που
τρομοκρατούσαν την ύπαιθρο. Το ΕΑΜ, για τον Βαμβέτσο, δε διέθετε το κύρος ενός
αντισυμβαλλόμενου με το κράτος, γιατί στη διάρκεια των Δεκεμβριανών είχε
στασιάσει εναντίον του και συνεπώς η κυβέρνηση έπρεπε να ακυρώσει τη Συμφωνία
της Βάρκιζας. Τις απόψεις του για τη Συμφωνία της Βάρκιζας ασπαζόταν και ένα
μέρος του κοινοβουλίου, χωρίς ωστόσο να είναι σαφές από τα πρακτικά των
συνεδριάσεων της βουλής ποιοι ακριβώς ήταν οι συμφωνούντες βουλευτές. 296
Επίσης, ο Βαμβέτσος, ανήκε σε ένα κομμάτι δεξιών βουλευτών, οι οποίοι πέρα από
την κατάργηση της Συμφωνίας της Βάρκιζας, ζητούσαν να ανακληθεί και ο νόμος
του 1945 για την αποσυμφόρηση των φυλακών· ίσως, όμως, οι πιο ενδιαφέρουσες
απόψεις αυτού του τμήματος των δεξιών βουλευτών ήταν εκείνες που καλούσαν το
κράτος να συλλάβει και να εκτελέσει τους ηγέτες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, ενώ την

293
Ανιστράτηγος Σ. Γεωργούλης προς ΓΕΣ, Έκθεσις επί γενομένων εκκαθαριστικών ενεργειών (Ζευς-
Κρόνος-Άτλας-Κένταυρος), αρ. εγγ. 91, 27 Αυγούστου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου
(1944-1949) τ. 2, σ. 369.
294
ΕΠΣΒ, ό. π., σσ. 403,519· το παράθεμα στη σ. 519.
295
Αναγέννησις, 11 Ιουλίου 1946.
296
ΕΠΣΒ, τ. Α´, 13 Μαΐου – 20 Ιουνίου 1946, σ. 253· ΕΠΣΒ, τ. Β´, ό. π., σ. 404· [Α. Β. Βαμβέτσος], ό.
π., σσ. 123-127.

70
ίδια τύχη έπρεπε να έχουν και όσοι είχανε καταδικαστεί σε θάνατο από τα
δικαστήρια, από τον Δεκέμβριο του 1944 και μετά.297
Από την πλευρά της ΕΠΕ, τονιζόταν η συμβολή του κράτους στην
ανεμπόδιστη δράση των ανταρτικών ομάδων, μέσω της απουσίας του από ορισμένα
τμήματα του νομού Τρικάλων και η συνεργασία των αριστερών κατοίκων της
υπαίθρου με τους αντάρτες. 298 Μια περισσότερο διεισδυτική κριτική για την
κατάσταση της χώρας και του νομού Τρικάλων, εξέφραζε ο βουλευτής του Κόμματος
Φιλελευθέρων του νομού, Απ. Αντωνίου. Οι αιτίες της εσωτερικής ανωμαλίας
εντοπίζονταν στην περίοδο της Κατοχής, κατά την οποία η αγροτική τάξη
καταστράφηκε και το 95% των πολιτών οδηγήθηκε στην οικονομική ένδεια και στην
πείνα, ενώ ένα 5% των πολιτών κατόρθωσε να ωφεληθεί οικονομικά. Το κράτος,
κατά τον Αντωνίου, αδυνατούσε να παρέμβει στη μεταπολεμική περίοδο υπέρ της
πάσχουσας πλειοψηφίας, με αποτέλεσμα η κατάσταση να παραμένει ίδια με την
Κατοχή και τα τμήματα του πληθυσμού που βάλλονταν οικονομικά να στρέφονται
προς την Αριστερά. Ο βουλευτής Τρικάλων πρόσθετε, πως κατασταλτικά μέτρα,
όπως το Γ´ Ψήφισμα, ήταν αναποτελεσματικά, καθώς στοχοποιούσαν ένα τμήμα του
πληθυσμού, εννοώντας τους προσκείμενους στην Αριστερά, και συνεπώς το κράτος
299
μεροληπτούσε εμφανώς υπέρ της Δεξιάς. Έτσι, ως κρίσιμα ζητήματα
αναδεικνύονταν η αμεροληψία του κράτους έναντι των πολιτών του και η εξάλειψη
των αιτιών που είχαν δημιουργήσει τις κοινωνικές ανισότητες. Τέλος, ο Αντωνίου,
πρόσθετε, πως οι αντάρτες που δραστηριοποιούνταν στον νομό Τρικάλων, δεν
ανήκανε σε αυτούς που είχαν απελευθερωθεί από τις φυλακές με τον νόμο περί
300
αποσυμφορήσεως, όπως υποστήριζε η Δεξιά. Βέβαια, ανεξαρτήτως αν οι
κατατασσόμενοι στις ανταρτικές ομάδες ήταν πρώην πολιτικοί κρατούμενοι ή όχι, η
επιλογή αρκετών πολιτών να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να συμμετάσχουν
στις γραμμές των ανταρτών, είχε προκαλέσει τις δημόσιες εκκλήσεις των τοπικών
αρχών για παράδοση των όπλων και παράλληλη παροχή αμνηστίας στους
παραδοθέντες αντάρτες.301

297
Δεν αναφέρονται τα ονόματα των βουλευτών που ζητούσαν μια πιο δυναμική αντιμετώπιση της
Αριστεράς από το κράτος, παρά μόνο ότι ήταν «αρκετοί Μοναρχικοί βουλευτές». Βλ. Αρχείο Κ.
Τσαλδάρη, Φ. 12/3/92: Greek News Agency-Weekly Survey of Greek News, 12 Ιουλίου 1946.
298
Εμπρός, 26 Ιουνίου 1946.
299
Τα ποσοστά αυτών που οδηγήθηκαν σε οικονομική εξαθλίωση και αυτών που πλούτισαν επί
Κατοχής αναφέρονται από τον ίδιο τον Αντωνίου. Βλ. ΕΠΣΒ, τ. Β´, ό. π., σ. 529.
300
ΕΠΣΒ, ό. π., σ. 529.
301
Αναγέννησις, 9 & 17 Ιουλίου 1946.

71
 Σε αυτό το διαμορφούμενο πολιτικό πλαίσιο, η κυβέρνηση του Λαϊκού
Κόμματος και οι συνεργαζόμενες φιλοβασιλικές δυνάμεις τήρησαν την προεκλογική
τους υπόσχεση302 σχετικά με την επίσπευση του δημοψηφίσματος για το πολιτειακό
ζήτημα και στα τέλη Ιουνίου προκήρυξαν τη διεξαγωγή του για την 1η Σεπτεμβρίου
του 1946.303 Στο επίπεδο του νομού Τρικάλων, την προπαγάνδιση της επιστροφής του
Γεωργίου Β΄ ανέλαβε μια πεντηκονταμελής επιτροπή, στην οποία μετείχαν στελέχη
του Λαϊκού Κόμματος, του ΕΚΕ, της Ένωσης Βασιλοφρόνων και αρκετά μέλη της
Περιφερειακής Επιτροπής του ΔΣΚ Τρικάλων. 304 Αντίθετα, για την πλευρά που
ανέλαβε την προώθηση του αγώνα της αβασίλευτης Δημοκρατίας, δεν υπάρχουν
σαφείς πληροφορίες. Στο διάστημα μεταξύ των εκλογών και της διεξαγωγής του
δημοψηφίσματος δραστηριοποιούταν στην πόλη των Τρικάλων Δημοκρατικός
Σύλλογος, με σκοπό την προπαγάνδιση της αβασίλευτης Δημοκρατίας, στον οποίο
συμμετείχανε πολιτευτές του Κέντρου. 305 Ωστόσο, δεν είναι γνωστό αν παρέμενε
ενεργός πριν το δημοψήφισμα, καθώς η κατάσταση εντός της πόλης αλλά και στην
ύπαιθρο ήταν εξαιρετικά εχθρική για όσους τάσσονταν υπέρ της αβασίλευτης
Δημοκρατίας. Την εχθρική κατάσταση για τους δημοκρατικούς των Τρικάλων
σκιαγραφούσε ο βουλευτής του Κόμματος Φιλελευθέρων, Απ. Αντωνίου,
απευθυνόμενος στον Θ. Σοφούλη, μία εβδομάδα πριν το δημοψήφισμα. Ο Αντωνίου
ανέφερε πως τόσο εντός των Τρικάλων όσο και στην ύπαιθρο του νομού οι ένοπλες
ομάδες της Δεξιάς σε συνεργασία με τις αρχές, χωρίς να αναφέρει αν επρόκειτο για
τις πολιτικές αρχές ή τις αρχές ασφαλείας, είχαν επιβάλει μια κατάσταση
τρομοκράτησης των δημοκρατικών πολιτών. Οι πολίτες που κυκλοφορούσαν χωρίς
έγγραφες άδειες των βασιλικών οργανώσεων διακινδύνευαν τη σωματική τους
ακεραιότητα, ενώ το ίδιο ίσχυε και για όσους κινούνταν στην ύπαιθρο και έφεραν
κάποια εφημερίδα του δημοκρατικού χώρου. Συνεπώς, συμπλήρωνε ο Αντωνίου,
κανένας πολίτης δεν τολμούσε να εμφανισθεί ως δημοκρατικός και έτσι υπήρχε
αντικειμενική αδυναμία εξεύρεσης δημοκρατικών αντιπροσώπων για την ημέρα του
Δημοψηφίσματος.306 Για το χώρο της Αριστεράς,307 σε σχέση με το Δημοψήφισμα οι

302
Ελευθερία, 17 Ιανουαρίου 1946.
303
ΦΕΚ, φ.205, τχ. Α´, 30.6.1946.
304
Αναγέννησις, 23 Αυγούστου 1946.
305
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 104.
306
Ριζοσπάστης, 24 Αυγούστου 1946.
307
Ο πολιτικός συνασπισμός του ΕΑΜ, που υποστήριζε την αβασίλευτη δημοκρατία, είχε επιλέξει να
συμμετάσχει στο Δημοψήφισμα μέσω της συνεργασίας του με τους Δημοκρατικούς Συλλόγους. Βλ.
Ριζοσπάστης, 9 Αυγούστου 1946.

72
διαθέσιμες πληροφορίες είναι αρκετά περιορισμένες, καθώς, όπως ήδη αναφέρθηκε,
ένας αριθμός τοπικών στελεχών του ΕΑΜ και του ΚΚΕ είχε συλληφθεί και όσες
οργανώσεις λειτουργούσαν, το έπρατταν σε ιδιαίτερα πιεστικό καθεστώς.308
Οι διαθέσιμες πηγές για την προδημοψηφισματική περίοδο στο νομό
Τρικάλων συνηγορούν στην ανυπαρξία συνθηκών ασφαλείας και ελευθερίας. Προς
τα μέσα του Αυγούστου στην πόλη των Τρικάλων σημειώνονταν βίαια επεισόδια
εναντίον αριστερών και δεξιών πολιτών από ακραία στοιχεία και των δύο πλευρών,
όπως παραδεχόταν δημόσια ο νομάρχης Τρικάλων. Από τις δηλώσεις του νομάρχη
συνάγεται εμμέσως, ότι ομάδες ενόπλων είχαν αντικαταστήσει τον τοπικό κρατικό
μηχανισμό και προέβαιναν σε έρευνες και συλλήψεις αντιφρονούντων. Αν και ο
νομάρχης δεν παρείχε πληροφορίες για τους ενόπλους που δρούσαν εκτός νόμου,
φρόντισε να επιστήσει την προσοχή στους εθνικόφρονες της πόλης, προκειμένου να
παύσουν να είναι απείθαρχοι έναντι των αρχών. 309 Στην ύπαιθρο του νομού
σημειώνονταν ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των ανταρτών από τη μία πλευρά και του
στρατού, της χωροφυλακής και των ένοπλων ομάδων της Δεξιάς από την άλλη.310 Ο
στρατός, στη διάρκεια του Αυγούστου, είχε προβεί σε σύντομες εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις στον ορεινό όγκο των Χασίων, με πενιχρά όμως αποτελέσματα. Ως μόνο
θετικό των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στους ορεινούς όγκους της Θεσσαλίας,
συμπεριλαμβανομένων των Χασίων, ήταν η μερική αποδιοργάνωση των ανταρτών.
Ωστόσο, η απομάκρυνση του στρατού από τις ορεινές περιοχές επέτρεπε στους
αντάρτες να επιστρέφουν στις προηγούμενες θέσεις τους. 311 Έτσι, οι ανταρτικές
ομάδες ήταν σε θέση να επιτίθενται εναντίον ορεινών και πεδινών χωριών του νομού
τις παραμονές του Δημοψηφίσματος312 και να τοποθετούν νάρκες στη δημόσια οδό
Τρικάλων-Καλαμπάκας.313

308
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 165.
309
Αναγέννησις, 11 Αυγούστου 1946.
310
Αναγέννησις, 9 & 23 Αυγούστου 1946.
311
Ανιστράτηγος Σ. Γεωργούλης προς ΓΕΣ, Έκθεσις επί γενομένων εκκαθαριστικών ενεργειών (Ζευς-
Κρόνος-Άτλας-Κένταυρος), αρ. εγγ. 91, 27 Αυγούστου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου
(1944-1949) τ. 2, σσ. 369-370· Το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου ο Μπλάνας (υπεύθυνος για τα
θεσσαλικά τμήματα των ανταρτών) κινούμενος μεταξύ Πηλίου-Ολύμπου και Χασίων ανέφερε πως
συνάντησε ομάδες ανταρτών σε αυτές τις περιοχές, άρα αν υποθέσουμε πως είχαν μετακινηθεί από τον
χώρο τους μετά τις επιχειρήσεις του στρατού τον Αύγουστο, τότε σε ελάχιστο χρονικό διάστημα
επέστρεψαν εκ νέου σε αυτές. Βλ. Γ. Μπλάνας, ό. π., σ. 82.
312
ΔΣΕ-Αρχηγείο Θεσσαλίας, Δελτίο επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 1 του Αρχ. Θεσσαλίας για τις περιοχές
των Αρχ. Κισσάβου-Ολύμπου-Χασίων και Αγράφων από 1 Ιουνίου έως 11 Οκτωβρίου 1946, αρ. εγγ.
111, 11 Οκτωβρίου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 2, σσ. 432-435·
Ριζοσπάστης, 1 Σεπτεμβρίου 1946.
313
Αναγέννησις, 22 Αυγούστου 1946.

73
 Οι Τρικαλινοί, που ήταν εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους,
κλήθηκαν σε συνθήκες αστάθειας να αποφανθούν για την επιστροφή ή μη του
βασιλιά Γεωργίου Β´ στη χώρα. 314 Η επιστροφή του βασιλιά συγκέντρωσε ένα
ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό, στο επίπεδο του νομού Τρικάλων, της τάξης του 84,7%,
ενώ η αβασίλευτη δημοκρατία έλαβε το 15,3% των ψήφων.315 Σε σύγκριση με τα
316
συνολικά αποτελέσματα της επικράτειας, η προτίμηση της βασιλευόμενης
δημοκρατίας στο νομό κινήθηκε αρκετά υψηλότερα από το γενικό της ποσοστό, ενώ
η αβασίλευτη δημοκρατία έλαβε το μισό ποσοστό σε σχέση με αυτό που
συγκέντρωσε στην επικράτεια. 317 Η βασιλευόμενη δημοκρατία συγκέντρωσε το
υψηλότερο ποσοστό της στην επαρχία Τρικάλων, 89,5%, και αντίστοιχα η
αβασίλευτη δημοκρατία το μικρότερο ποσοστό της, 10,5%. Αντίθετα, η αβασίλευτη
δημοκρατία έλαβε τα υψηλότερα ποσοστά της στην επαρχία Καλαμπάκας και στην
318
πόλη των Τρικάλων, 30,7% και 29,7% αντίστοιχα. Ωστόσο, η εκλογική
αναμέτρηση του δημοψηφίσματος υπήρξε ιδιαίτερα προβληματική και τα
αποτελέσματά της στον νομό Τρικάλων μπορούν να θεωρηθούν σε πολύ μεγάλο
βαθμό διαβλητά. Στο σύνολο των 29 εκλογικών τμημάτων που λειτούργησαν στην
ύπαιθρο του νομού, μόνο σε 3 το σύνολο των έγκυρων ψηφοδελτίων ήταν ανάλογο
με αυτό των εκλογικών αναμετρήσεων του 1936, 1950, 1951 και 1952. Στα υπόλοιπα
25 εκλογικά τμήματα και στο σύνολο των τμημάτων της πόλης των Τρικάλων, ο
αριθμός των έγκυρων ψηφοδελτίων ήταν σε σημαντικό βαθμό διογκωμένος και δε
επαναλήφθηκε στις εκλογικές αναμετρήσεις από το 1950 ως το 1952.319 Η μεγάλη
συγκέντρωση ψήφων υπέρ του Γεωργίου Β´, ιδιαίτερα στην επαρχία Τρικάλων, δεν
δικαιολογείται, ακόμη και αν υποτεθεί πως υπέρ της επιστροφής του ψήφισαν όχι
μόνο όσοι εκλογείς είχαν ψηφίσει τα φιλοβασιλικά κόμματα στις εκλογές της 31ης
Μαρτίου αλλά και όσοι ψήφισαν υπέρ της ΕΠΕ. Αν και σε εθνικό επίπεδο οι ηγέτες
της ΕΠΕ είχανε ταχθεί υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας,320 ο αγώνας τους για την

314
Για την άποψη πως το δημοψήφισμα είχε προσωπικό χαρακτήρα και δεν αφορούσε καθεαυτό το
πολίτευμα. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση (1922-1974): Όψεις της ελληνικής
εμπειρίας, μτφρ. Β. Σταυροπούλου (Αθήνα: Θεμέλιο, 1995), σσ. 168-169.
315
Βλ. Παράρτημα III, σ. 149.
316
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική του
Δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1947), σ. 7.
317
Για τα συνολικά ποσοστά της επικράτειας. Βλ. Η. Νικολακόπουλος, ό. π., σ. 89.
318
Βλ. Παράρτημα III, σ. 149.
319
Βλ. Παράρτημα IV, σσ. 150-154.
320
Ελευθερία, 30 & 31 Αυγούστου 1946.

74
επικράτησή της στο δημοψήφισμα δεν ήταν ιδιαίτερα ένθερμος.321 Στο επίπεδο του
νομού Τρικάλων, πρέπει να θεωρηθεί δεδομένο, πως ένα σημαντικό τμήμα της
εκλογικής βάσης του ΔΣΚ επέλεξε τη βασιλευόμενη δημοκρατία, 322 άλλωστε, όπως
προαναφέρθηκε, ένα τμήμα της Περιφερειακής Επιτροπής του κόμματος συμμετείχε
στην επιτροπή για την προπαγάνδιση της βασιλευόμενης δημοκρατίας.
Η έκθεση της επιτροπής των συμμαχικών παρατηρητών του δημοψηφίσματος
παρέχει πληροφορίες, που τηρουμένων των αναλογιών, μπορούν να ερμηνεύσουν τις
συνθήκες διεξαγωγής του στον νομό Τρικάλων. Αν και οι συνθήκες που
επικρατούσαν στα περισσότερα εκλογικά τμήματα, στα οποία υπήρχαν παρατηρητές
της επιτροπής, κρίθηκαν ικανοποιητικές από την ίδια, στο 1/3 αυτών διαπιστώθηκαν
διάφορες παρατυπίες. Η πλευρά των φιλοβασιλικών, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε
σχέση με αυτή της αβασίλευτης δημοκρατίας, άσκησε διάφορες πιέσεις στους
εκλογείς, ενώ υπήρχαν ενδείξεις πως οι υποστηρικτές του Γεωργίου άσκησαν την
επιρροή τους για να παρεμποδίσουν τους αντιπροσώπους των κομμάτων που
υποστήριζαν την αβασίλευτη δημοκρατία, καθώς οι τελευταίοι δεν
αντιπροσωπεύθηκαν σε αρκετά εκλογικά τμήματα. Επίσης, σε ορισμένες
περιπτώσεις, η μυστικότητα της ψήφου άρθηκε από την παροχή ενός μόνο
ψηφοδελτίου. Η επιτροπή θεώρησε πως από το σύνολο των παρατυπιών, ευνοήθηκαν
οι υποστηρικτές του βασιλιά, αν και συμπέρανε ότι και χωρίς αυτές, ο Γεώργιος θα
μπορούσε να είχε εξασφαλίσει μια κάποια πλειοψηφία.323 Μπορεί, λοιπόν, βάσιμα να
υποτεθεί, πως και στην περίπτωση του νομού Τρικάλων οι φιλοβασιλικοί άσκησαν
διάφορες πιέσεις σε πολίτες που δεν επρόκειτο να ψηφίσουν υπέρ του Γεωργίου Β´,
προκειμένου να το πράξουν. Προς αυτή την υπόθεση συνηγορεί ο διογκωμένος και
μη δικαιολογήσιμος αριθμός ψήφων, που έλαβε ο βασιλιάς στο νομό. Επίσης, η
άσκηση πιέσεων των βασιλοφρόνων για να μην παραστούν αντιπρόσωποι της
αβασίλευτης δημοκρατίας στα εκλογικά τμήματα, συνάδει με την εικόνα του νομού
που μετέφερε ο βουλευτής Αντωνίου στον Σοφούλη λίγες ημέρες πριν το
Δημοψήφισμα. Επιπλέον, ενδεικτικό στοιχείο της προβληματικής διεξαγωγής του
δημοψηφίσματος αποτέλεσε η λειτουργία πολύ λιγότερων εκλογικών τμημάτων στην
ύπαιθρο του νομού, σε σχέση με τις εκλογικές αναμετρήσεις από το 1936 ως το 1952.
Μία πειστική ερμηνεία αυτής της κατάστασης παρείχε ο νομάρχης Τρικάλων, ο

321
Σ. Ριζάς, ό. π., σσ. 286-287.
322
Αναγέννησις, 2 Σεπτεμβρίου 1946.
323
Foreign Relations of the United States (εφεξής: FRUS) (1946), vol. VII, σσ. 205-206: Report on the
Observation of the Greek Plebiscite, 7 Σεπτεμβρίου 1946.

75
οποίος ανέφερε στον υπουργό Εσωτερικών ότι σε μια ομάδα πέντε ορεινών χωριών
της επαρχίας Καλαμπάκας δεν κατέστη δυνατή η διεξαγωγή της ψηφοφορίας, καθώς
στις περιοχές αυτές υπήρχαν ομάδες ανταρτών και οι δικαστικοί αντιπρόσωποι δεν
μπόρεσαν να τις προσεγγίσουν.324 Είναι, ίσως, χαρακτηριστικό πως παρά την ισχύ
που διέθετε το ΚΚΕ στην επαρχία Καλαμπάκας και τη δράση ανταρτικών ομάδων
εκεί, μόνο σε ένα εκλογικό τμήμα υπερίσχυσε η αβασίλευτη δημοκρατία, το οποίο
ήταν και το μοναδικό του νομού.325
Προς τα τέλη Σεπτεμβρίου, ο νομάρχης Τρικάλων απευθυνόμενος ξανά στον
βουλευτή του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος, Κ. Τσάτσο, συνόψιζε την κατάσταση
που είχε διαμορφωθεί στο νομό μετά το δημοψήφισμα. Ο νομάρχης θεωρούσε πως
ένα μεγάλο ποσοστό των πολιτών, που είχε επιλέξει να απέχει από τις εκλογές του
Μαρτίου, είχε στραφεί προς τα δεξιά, καθώς η βασιλευόμενη δημοκρατία είχε
συγκεντρώσει πάνω από το 70% των ψήφων. Για τον Τσάκα, ήταν ξεκάθαρο πως το
«Δημοψήφισμα το οποίο διεξήχθη νομιμότατα», είχε αποτυπώσει την ενστέρνιση των
εθνικών ιδεωδών από ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, καθώς αυτό «δεν
εψήφισε Γιώργιον, αλλά Ελλάδα». Σχετικά με τα ζητήματα ασφάλειας και τάξης, ο
νομός βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση σε σχέση με τους υπόλοιπους νομούς της
Θεσσαλίας και αυτό γιατί οι αρχές είχανε λάβει, πριν το δημοψήφισμα, κάποια
αδιευκρίνιστα μέτρα και είχαν φροντίσει να πλήττουν συστηματικά τα τοπικά ηγετικά
στελέχη της Αριστεράς. Βέβαια, ο νομάρχης αναγνώριζε, πως οι ανταρτικές δυνάμεις
παρέμεναν ενεργές στο νομό, αλλά ευελπιστούσε ότι οι αναμενόμενες στρατιωτικές
δυνάμεις θα έλυναν αυτό το πρόβλημα. Όμως, η διαδικασία της εκκαθάρισης των
ανταρτών αναμενόταν σκληρή, καθώς ο Τσάκας πίστευε ότι θα προέβαλαν ισχυρές
αντιστάσεις.326 Μπορεί να υποτεθεί, πως όταν ο νομάρχης αναφερόταν στις επιθέσεις
εναντίον της τοπικής Αριστεράς εννοούσε τις διώξεις που προαναφέρθηκαν και
είχανε ξεκινήσει πριν το Γ´ Ψήφισμα, με αποτέλεσμα κάποιες από τις πολιτικές
οργανώσεις της Αριστεράς να παύσουν τη λειτουργία τους. Επιπλέον, ανάμεσα στα

324
Αναγέννησις, 2 Σεπτεμβρίου 1946· Ελευθερία, 3 Σεπτεμβρίου 1946· Τα τέσσερα από τα πέντε
χωριά της επαρχίας Καλαμπάκας, στα οποία αναφέρεται πως δεν διεξήχθη ψηφοφορία, εμφανίζονται
στη στατιστική του δημοψηφίσματος να έχουν ψηφίσει. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική
Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική του Δημοψηφίσματος…, σ. 83· Βέβαια, μπορούμε να
υποθέσουμε πως σε αυτά τα τμήματα η ψηφοφορία διενεργήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου, ωστόσο στον
τοπικό τύπο δεν βρέθηκε κάποια σχετική αναφορά. Βλ. FRUS (1946), vol. VII, σ. 205: Report on the
Observation of the Greek Plebiscite, 7 Σεπτεμβρίου 1946.
325
Πρόκειται για το εκλογικό τμήμα Καστρακίου. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική
Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική του Δημοψηφίσματος…, σ. 83.
326
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη: Αρχείο Κ. Τσάτσου, Φακ. 51.7: Κ. Τσάκας προς Κ. Τσάτσο, 21
Σεπτεμβρίου 1946.

76
άρρητα μέτρα που είχανε λάβει οι τοπικές αρχές για να εξασφαλίσουν την τάξη στο
νομό, μπορεί να ενταχθεί η διακοπή της αποστολής των εφοδίων της UNRRA σε
ορεινές περιοχές, που ελέγχονταν από τους αντάρτες. Ο νομάρχης Τρικάλων, από τις
αρχές Ιουλίου, είχε αποκλείσει δεκαεπτά ορεινά χωριά από την παραλαβή της
βοήθειας της UNRRA, με τη συλλογιστική πως είχανε μετατραπεί σε ορμητήρια των
ανταρτών και μόνο εφόσον επανερχόταν η τάξη θα απελευθερωνόταν και η βοήθεια
της UNRRA.327 Άλλωστε, ο νομάρχης και οι τοπικές αρχές το καλοκαίρι του 1946
τηρούσαν εχθρική στάση εναντίον υπαλλήλων της UNRRA, τους οποίους
κατηγορούσαν ως ανέντιμους ή κομμουνιστές.328
Σε αντίθεση με τον νομάρχη Τρικάλων, που ήλπιζε στη διάλυση των
ανταρτικών δυνάμεων που δρούσανε στο νομό, ο υπουργός Δημόσιας Τάξης,
Θεοτόκης, είχε μια διαφορετική ανάγνωση της πραγματικότητας. Ο Θεοτόκης,
ανέμενε να ενταθεί η δράση των ανταρτών το αμέσως επόμενο διάστημα του
Δημοψηφίσματος και να συνεχισθεί, ακόμη και με μειωμένη ένταση, για μεγάλο
χρονικό διάστημα στον νομό Τρικάλων, καθώς οι ανταρτοομάδες που
δραστηριοποιούνταν στα ορεινά της επαρχίας Καλαμπάκας, ενισχύονταν σε
ανθρώπινο δυναμικό και σε υλικό εξοπλισμό, που εν μέρει προέρχονταν από το
εξωτερικό.329 Η διαμορφούμενη κατάσταση στον νομό μετά το δημοψήφισμα συνάδει
με την εικόνα που είχε ο υπουργός Δημόσιας Τάξης. Το πρώτο δεκαήμερο του
Σεπτεμβρίου καταγραφόταν μια τάση ανάμεσα στους αριστερούς πολίτες της πόλης
των Τρικάλων και των περιχώρων προς εγκατάλειψη των οικιών τους και συμμετοχής
στις αντάρτικες ομάδες. 330 Ωστόσο, η έξοδος στο βουνό και η ένωση με τους
αντάρτες αποδείχθηκε δύσκολο εγχείρημα ακόμη και για τα τοπικά στελέχη του ΕΑΜ
και του ΚΚΕ, καθώς η επίσημη γραμμή του ΚΚΕ ήταν αντίθετη με μια τέτοια εξέλιξη
και τα στελέχη αυτά αντιμετώπιζαν το ενδεχόμενο να στιγματιστούν ως απείθαρχα
από το κόμμα. Έτσι, η επιλογή της φυγής προς τους αντάρτες αποτελούσε
περισσότερο μια προσωπική υπόθεση και όχι μια οργανωμένη προσπάθεια.331 Στον
ορεινό όγκο του νομού και ιδιαίτερα στα Χάσια, οι ανταρτοομάδες διέθεταν
σημαντική ευχέρεια κινήσεων και ως ένα βαθμό αποτελούσαν ένα παράλληλο
σύστημα εξουσίας, καθώς μπορούσαν να παραμένουν για μικρό χρονικό διάστημα

327
F. Tsilaga, The UNRRA Mission to Greece…, σ. 184.
328
F. Tsilaga, ό. π., σ. 173.
329
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/5/18: Σπ. Θεοτόκης προς Κ. Τσαλδάρη, 2 Σεπτεμβρίου 1946.
330
Αναγέννησις, 8 Σεπτεμβρίου 1946.
331
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 166· Γ. Μπλάνας, ό. π., σ. 77.

77
εντός κάποιων χωριών και να ασκούνε διοίκηση. Η παραμονή τους σε κατοικημένους
χώρους συνδυαζόταν με τη στρατολόγηση νέων μελών και την άσκηση βίας εναντίον
των εθνικοφρόνων κατοίκων.332 Η ισχύς των ανταρτών στον χώρο των Χασίων και η
παράλληλη απουσία δυνάμεων ασφαλείας του κράτους αποτελούσαν ουσιώδεις
παράγοντες για την προσέλκυση νέων μελών στις τάξεις τους, ακόμη και από
τμήματα του πληθυσμού που ήταν αρνητικά διακείμενα έναντι των ανταρτών, λόγω
της βίας που είχαν επιδείξει, αλλά δε διέθεταν εναλλακτικές επιλογές. Μία
καταγεγραμμένη τακτική έμμεσης στρατολόγησης περιλάμβανε την άσκηση βίας από
τους αντάρτες σε σημαίνοντα πρόσωπα μικρών κοινοτήτων, με σκοπό να
προκαλέσουν την οργή και τη συνεπακόλουθη βία των εθνικοφρόνων εναντίον των
αριστερών κατοίκων, ως εξιλαστήριων θυμάτων. Έτσι, στους τελευταίους, απέμενε η
επιλογή της συμμετοχής στις ανταρτικές ομάδες, ως μόνη λύση για την ασφάλεια
τους.333 To KKE, το οποίο είχε υπό την καθοδήγησή του τις ομάδες των ανταρτών,
υπολόγιζε τον Ιούλιο του 1946 ότι διέθετε περίπου 800 αντάρτες στην περιοχή του
νομού Τρικάλων και στις κοντινές ορεινές περιοχές (Χάσια: 400, Θεσσαλική Πίνδος:
400).334 Ωστόσο, φαίνεται ότι τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο υπήρχε μια αυξητική
τάση στους αριθμούς των κατατασσόμενων στις ανταρτοομάδες, 335 που μπορεί να
δικαιολογηθεί από τη δυνατότητα στρατολόγησης νέων μελών στα ορεινά του νομού
και την προαναφερθείσα τάση κατοίκων της πόλης των Τρικάλων ή στελεχών των
αριστερών οργανώσεων για συμμετοχή σε αυτές. Η ανάγκη για ενιαία διοίκηση και
συντονισμό των διάφορων ανταρτοομάδων οδήγησε στα τέλη Οκτωβρίου του 1946
στη σύσταση του Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών στα Χάσια, υπό τον Μάρκο
Βαφειάδη, στο οποίο υπάγονταν τα Αρχηγεία ανταρτών Θεσσαλίας, Μακεδονίας,
Ρούμελης και Ηπείρου.336
Οι τοπικές αρχές και ιδιαίτερα ο νομάρχης Τρικάλων, μεταξύ Σεπτεμβρίου και
Οκτωβρίου 1946, προέβησαν σε συχνές δημόσιες εκκλήσεις για την επιστροφή των
ανταρτών στις οικίες τους και την ταυτόχρονη παράδοση των όπλων, με την
υπόσχεση πως όσοι είχαν διαπράξει εγκλήματα θα κρινόντουσαν με επιείκεια από τις

332
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 127.
333
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 128-129.
334
Έκθεση ΠΓ του ΚΚΕ προς ΚΚΣΕ: «Η κατάσταση στην Ελλάδα και τα επείγοντα προβλήματα του
κινήματος μας», 12 Σεπτεμβρίου 1946, στο Φ. Ηλιού, Ο Ελληνικός εμφύλιος…, σσ. 42, 47.
335
Γ. Μπλάνας, Εμφύλιος Πόλεμος…, σ. 82.
336
Η Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (1946-1949) (Αθήνα: Ριζοσπάστης &
Σύγχρονη Εποχή, 1998), σσ. 200-201.

78
δικαστικές αρχές.337 Πολύ γρήγορα, η υποσχόμενη επιείκεια έδωσε τη θέση της στην
απειλή εκτοπισμού των συγγενικών προσώπων των ανταρτών, αν οι τελευταίοι δεν
παραδίδονταν.338 Ωστόσο, για αυτή την περίοδο, δεν έχουν εντοπιστεί παραδόσεις
ανταρτών στις τοπικές αρχές. Βέβαια, ακόμη κι αν ήταν υπαρκτή η επιθυμία σε
κάποιους αντάρτες να επιστρέψουν στις εστίες τους, τα σχεδόν βέβαια αντίποινα των
υπολοίπων ανταρτών, όπως η πυρπόληση των οικιών τους, αποτελούσαν σημαντικό
ανασταλτικό παράγοντα. 339 Αντίθετα, οι εμφανίσεις των ανταρτών σε ορεινά και
πεδινά χωριά και οι συγκρούσεις τους με δυνάμεις του στρατού και της χωροφυλακής
συνεχιζόντουσαν με ρυθμό ανάλογο της προδημοψηφισματικής περιόδου. 340 Η
αδυναμία του κράτους να επιβληθεί έναντι των ανταρτών κλόνισε το ηθικό των
Τρικαλινών και δημιούργησε αμφιβολίες στον εθνικόφρονα πληθυσμό του νομού, ως
προς τη δυνατότητα και τις πιθανότητες υπερίσχυσης του κράτους έναντι των
ανταρτών. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αυτές τις συνθήκες η προπαγάνδα των
ανταρτών έβρισκε εύφορο έδαφος εντός της πόλης των Τρικάλων, με αποτέλεσμα η
41η Ταξιαρχία του Εθνικού Στρατού, που στάθμευε στην πόλη μέχρι τα τέλη
Σεπτεμβρίου, να εκδώσει ανακοίνωση που προέβλεπε τη σύλληψη και την
παραπομπή σε στρατοδικείο όσων την ενστερνίζονταν και την αναπαρήγαγαν.341
Η κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στον νομό Τρικάλων μέχρι τον Οκτώβριο
του 1946 αντανακλούσε τη γενικότερη κατάσταση στη Θεσσαλία. Σε έκθεση του
Οκτωβρίου 1946 με άγνωστο συντάκτη και πιθανότατα αποδέκτη τα ανώτερα
κλιμάκια της πολιτικής ηγεσίας, επισκοπούταν η γενικότερη δράση των σωμάτων
ασφαλείας και του Εθνικού Στρατού εναντίον των ανταρτών και διατυπωνόταν
ξεκάθαρα η αποτυχία των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων «ιδιαιτέρως εις την
Θεσσαλίαν». Ως σημαντικότερος παράγοντας αποτυχίας θεωρούταν η ανυπαρξία
πληροφοριακού δικτύου για τις κινήσεις των ανταρτών, με αποτέλεσμα οι δυνάμεις
του Εθνικού Στρατού και της χωροφυλακής να ασκούν βία έναντι των κατοίκων της
υπαίθρου προκειμένου να αποσπάσουν πληροφορίες για τις ανταρτοομάδες.
Αντίθετα, κατά τον συντάκτη της έκθεσης, οι αντάρτες είχαν ευκολότερη πρόσβαση

337
Αναγέννησις, 5 Σεπτεμβρίου 1946.
338
Αναγέννησις, 8 Σεπτεμβρίου & 4 Οκτωβρίου 1946.
339
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 129.
340
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/6/50: Δελτίο Στρατιωτικής Καταστάσεως, 19 Οκτωβρίου 1946· Αρχείο
Κ. Τσαλδάρη, Φ. 12/6/51: Δελτίον κινήσεως και δράσεως συμμοριών, 20 Οκτωβρίου 1946· Αρχείο Κ.
Τσαλδάρη, Φ. 12/6/55: Δελτίον κινήσεως και δράσεως συμμοριών, 21 Οκτωβρίου 1946· Αναγέννησις,
10, 18 Σεπτεμβρίου, 6, 15, 16 Οκτωβρίου & 3 Νοεμβρίου 1946· Ριζοσπάστης, 3 Νοεμβρίου 1946.
341
Αναγέννησις, 19 Σεπτεμβρίου & 16 Οκτωβρίου 1946.

79
σε πληροφορίες που αφορούσαν τα σώματα ασφαλείας και τον Εθνικό Στρατό,
εξαιτίας των οργανώσεών τους στην ύπαιθρο και των κομμουνιστών εντός του
στρατεύματος.342 Την περίοδο 1945-1946 στις στρατιωτικές δυνάμεις της Θεσσαλίας
υπήρχε ένας σημαντικός αριθμός πρώην ελασιτών ή ανθρώπων που είχαν ενταχθεί
στις διάφορες εαμικές οργανώσεις την περίοδο της Κατοχής. Αυτοί διέθεταν τις δικές
τους οργανώσεις εντός του στρατεύματος, οι οποίες καθοδηγούνταν από το ΚΚΕ.343
Επιπλέον, η έκθεση τόνιζε ότι οι αξιωματικοί και οι επιτελικοί του Εθνικού Στρατού
ήταν δύσκολο να ανταποκριθούν στις συνθήκες του ανταρτοπολέμου, καθώς δε
διέθεταν τις γνώσεις και την εμπειρία για τη διεξαγωγή του, ενώ από την πλευρά της
χωροφυλακής διαφαινόταν μια ηττοπάθεια έναντι των ανταρτών. Έτσι, η
αναποτελεσματικότητα του Εθνικού Στρατού και των σωμάτων ασφαλείας, καθώς
και η άσκηση βίας σε κατοίκους της θεσσαλικής υπαίθρου για παροχή πληροφοριών
μείωσαν το ηθικό των εθνικοφρόνων και δημιούργησαν ευνοϊκούς όρους για τη
συμφιλίωσή τους με τους κομμουνιστές.344
Ωστόσο, οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού στον νομό Τρικάλων είχαν
ενισχυθεί από τον Οκτώβριο του 1946 με την έλευση της IX Μεραρχίας στην πόλη,
δημιουργώντας ελπίδες στον εθνικόφρονα πληθυσμό για τη σταδιακή εκκαθάριση της
υπαίθρου από τους αντάρτες.345 Στη διάρκεια του επόμενου μήνα, οι πληροφορίες για
συγκέντρωση σημαντικών ανταρτικών δυνάμεων στην περιοχή των Αντιχασίων
οδήγησαν τον Εθνικό Στρατό στην εκπόνηση σχεδίου («Κέκρωψ») για τη διενέργεια
σύντομων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων τις τελευταίες ημέρες του Νοεμβρίου.346 Ο
διοικητής της IX Μεραρχίας, υποστράτηγος Σ. Κιτριλάκης, ενώ οι επιχειρήσεις
βρισκόντουσαν σε εξέλιξη, αποτύπωσε σε έκθεσή του την κατάσταση που
επικρατούσε στο νομό. Ο Κιτριλάκης υπολόγιζε τους αντάρτες που
δραστηριοποιούνταν στις περιφέρειες Τρικάλων και Καρδίτσας σε 1.000 – 1.500 και
συνολικά στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία σε 5.000 – 6.000· αν και αριθμητικά
υστερούσαν σε σχέση με τις στρατιωτικές δυνάμεις και ο εξοπλισμός τους ήταν
πενιχρός, η δράση τους ήταν ιδιαίτερα καταστρεπτική. Οι ανταρτικές ομάδες

342
ΓΑΚ: Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Φακ. 442/4, Παρατηρήσεις επί της σημερινής
καταστάσεως της Δημόσιας Τάξεως, [Οκτώβριος 1946].
343
Γ. Μπλάνας, ό. π., σσ. 56-58.
344
ΓΑΚ: Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Φακ. 442/4, Παρατηρήσεις επί της σημερινής
καταστάσεως της Δημόσιας Τάξεως, [Οκτώβριος 1946].
345
Αναγέννησις, 3 Οκτωβρίου 1946.
346
IX Μεραρχία: Διαταγή επιχειρήσεων «Κέκρωψ», αρ. εγγ. 128, 26 Νοεμβρίου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 2, σσ. 501-505.

80
εκδήλωναν τις επιθέσεις τους μόνο όταν υπερτερούσαν αριθμητικά του εχθρού και
γνώριζαν εκ των προτέρων τις αδυναμίες του, σε διαφορετική περίπτωση επέλεγαν να
μην εμπλακούν. Οι επιθετικές τους ενέργειες περιλάμβαναν αιφνίδιες επιδρομές
εναντίον τμημάτων του Εθνικού Στρατού ή σταθμών χωροφυλακής, ενώ όταν οι
αντάρτες διενεργούσαν επιθέσεις σε θέσεις που δεν κατείχε εκ των προτέρων ο
Εθνικός Στρατός, αυτός ήταν αδύνατο να τις αντιμετωπίσει. Ακόμη και σε περιοχές,
όπου ο Εθνικός Στρατός είχε στην κατοχή του κομβικά σημεία, η τάξη δεν ήταν
εγγυημένη. Η Χωροφυλακή, από την πλευρά της, βρισκόταν «υπό διάλυση», καθώς
πολλά στελέχη της είχαν μεταφερθεί σε άλλες περιοχές. Ο υποστράτηγος αναγνώριζε
ότι οι αντάρτες είχαν επιβληθεί σε εκτεταμένες, κυρίως ορεινές, περιοχές και έτσι
είχαν εκπληρώσει τον στόχο τους, να εμφανίζονται δηλαδή ως μέρος μιας εξέγερσης,
την οποία το κράτος δεν ήταν σε θέση να καταστείλει. Ως πρώτιστη αιτία αποτυχίας,
στην αντιμετώπιση των ανταρτών, θεωρούταν η έλλειψη στρατιωτικού προσωπικού,
παρά τις κατά καιρούς ενισχύσεις που είχαν αποσταλεί. Οι εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις που είχαν προηγηθεί απέδωσαν μόνο προσωρινά αποτελέσματα, καθώς
οι αντάρτες μετακινούνταν πρόσκαιρα σε κάποια άλλη περιοχή και σύντομα
επανεμφανίζονταν. Ακόμη και όταν ο Εθνικός Στρατός καταλάμβανε τις βάσεις των
ανταρτών, αυτοί δημιουργούσαν καινούριες ή καταλάμβαναν αυτές που είχε
εγκαταλείψει ο Εθνικός Στρατός. Η έλλειψη στρατιωτικού δυναμικού αναδεικνυόταν
εκ νέου από τον Κιτριλάκη.
Δεύτερη αιτία, που συνέβαλε στην αδυναμία ριζικής αντιμετώπισης των
ανταρτοομάδων, ήταν η στάση που τηρούσε ο πληθυσμός των Τρικάλων. Σε αυτή την
περίπτωση, ο ρόλος του κράτους ήταν καίριος· η ανυπαρξία του σε κάποιες περιοχές
και η προσπάθειά του να φανεί «αμερόληπτο και δίκαιο» είχε οδηγήσει τον
εθνικόφρονα πληθυσμό σε μια παθητική στάση έναντι των ανταρτών. Η επιλογή του
κράτους να επιβάλει τις νόμιμες ποινές σε εθνικόφρονες της υπαίθρου επειδή έφεραν
οπλισμό ή κακοποιούσαν «αναρχικούς» είχε υποσκάψει την ίδια του τη θέση έναντι
των κομμουνιστών. Έτσι, η έλλειψη οπλισμένων εθνικοφρόνων, κατά τον διοικητή
της IX Μεραρχίας, επέτρεψε στους αντάρτες να επιβάλουν στον τοπικό πληθυσμό της
υπαίθρου την άρνηση συνεργασίας με τον Εθνικό Στρατό, καθώς σε περίπτωση
παροχής βοήθειας οι χωρικοί απειλούνταν με φυσική εξόντωση. Οι κάτοικοι της
υπαίθρου λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους τις απειλές των ανταρτών, γνωρίζοντας πως
οι τελευταίοι είχαν εκτελέσει συμπολίτες τους που βοήθησαν τον Εθνικό Στρατό. Οι
συνέπειες της διαμορφούμενης κατάστασης ήταν η πτώση του ηθικού των κατοίκων,

81
η επικράτηση σύγχυσης ανάμεσά τους, σχετικά με την επιλογή της μίας ή της άλλης
πλευράς και η ανάπτυξη της ιδέας πως η επικράτηση των ανταρτών δεν ήταν
αδύνατη. Ο Κιτριλάκης συμπλήρωνε πως οι τοπικές αρχές δεν αποτελούσαν εξαίρεση
ως προς την επιδεικνυόμενη αδράνεια και αναποτελεσματικότητα της κεντρικής
διοίκησης. Ενδιαφέρον, όσον αφορά τον τοπικό πληθυσμό, παρουσιάζει ο ταξικός
διαχωρισμός που επισημαίνει ο υποστράτηγος, μεταξύ των ανώτερων οικονομικά
τάξεων, που έμεναν απαθείς έναντι της κατάστασης και των κατώτερων οικονομικά,
οι οποίες βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή των συγκρούσεων.
Ο Κιτριλάκης πίστευε πως η μεταστροφή της κατάστασης υπέρ του Εθνικού
Στρατού και του κράτους, σε σύντομο χρονικό διάστημα, ήταν εφικτή με τη διάθεση
20.000 – 30.000 στρατιωτών και την ουσιαστική παρουσία του κράτους στο νομό.347
Οι ιδιωτικές εκθέσεις για την κατάσταση της Θεσσαλίας και του νομού
Τρικάλων, προς τα τέλη του 1946, αποτύπωναν την αδυναμία των σωμάτων
ασφαλείας να ανταποκριθούν στον ανταρτοπόλεμο που διεξήγαγαν οι ανταρτικές
δυνάμεις και την αναποτελεσματικότητα των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του
Εθνικού Στρατού, εξαιτίας της φύσης του ανταρτοπολέμου και της έλλειψης ικανών
δυνάμεων. Ο ρόλος των κατοίκων της υπαίθρου ήταν ουσιώδης τόσο για τη μία όσο
και για την άλλη πλευρά, καθώς ο έλεγχός τους παρείχε σημαντικό πλεονέκτημα
έναντι του αντιπάλου.
Τα αποτελέσματα της επιχείρησης «Κέκρωψ», δεν ξέφυγαν από τα πλαίσια
των προηγούμενων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων που περιέγραφε ο Κιτριλάκης. Σε
έκθεσή του για τη διενέργεια της επιχείρησης και για τα αποτελέσματά της σημείωνε
πως ο Εθνικός Στρατός δεν είχε κατορθώσει να επιβληθεί έναντι των ανταρτών, λόγω
της τακτικής των τελευταίων να αποφεύγουν τις συγκρούσεις κατά παράταξη, αλλά
και των κενών μεταξύ των τμημάτων του στρατού, τα οποία επέτρεπαν στις δυνάμεις
των ανταρτών να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές και να αποφύγουν τον Εθνικό
Στρατό. Οι ανταρτοομάδες, αν και διαλυμένες, κατάφεραν να περάσουν από τα
Αντιχάσια στα Χάσια και στον Κόζιακα.348
Στα μέσα Ιανουαρίου του 1947, τα συγκροτήματα των ανταρτών στα
Αντιχάσια είχαν ανασυγκροτηθεί, ενώ τα υπόλοιπα στο νομό Τρικάλων και
Καρδίτσας (Δυτικής Ορεινής Θεσσαλίας και Αγράφων) είχαν κατορθώσει να

347
ΓΑΚ: Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Φακ. 442/4, Commander Kitrilakis to Minister, 1
Δεκεμβρίου 1946.
348
IX Μεραρχία προς Β’ Σ.Σ., Έκθεσις επί της επιχειρήσεως Αντιχασίων, αρ. εγγ. 9, 29 Δεκεμβρίου
1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σ. 90.

82
δημιουργήσουν μια αμιγώς ελεγχόμενη περιοχή στη δυτική Θεσσαλία. Οι
πληροφορίες του Εθνικού Στρατού υπολόγιζαν ότι η δύναμη των ανταρτών σε αυτή
την περιοχή ανερχόταν σε 4100 με 4600 άνδρες. Στόχος των ανταρτών, οι οποίοι από
τα τέλη Δεκεμβρίου του 1946 είχαν μετονομαστεί σε Δημοκρατικός Στρατός
Ελλάδας, σύμφωνα με πληροφορίες του Εθνικού Στρατού, ήταν να επεκτείνουν την
ελεγχόμενη ζώνη προς τα ανατολικά της Θεσσαλίας και να περιλάβουν σημαντικά
κέντρα, όπως τα Τρίκαλα, η Καρδίτσα, η Καλαμπάκα, η Δεσκάτη και ο Δομοκός.
Στις τρεις τελευταίες περιοχές ο Εθνικός Στρατός ανέμενε επιχειρήσεις του ΔΣΕ για
την κατάληψή τους και την ανακήρυξη «Ελευθέρας περιοχής», με στόχο η κεντρική
Ελλάδα να αποκοπεί από την υπόλοιπη χώρα και να περιέλθει στον πλήρη έλεγχο των
ανταρτών. Επιπλέον, η στρατιωτική ηγεσία ανέμενε από το ΚΚΕ να προπαγανδίσει
τη δημιουργία μιας ξεχωριστής κρατικής δομής σε ένα χώρο ελεύθερο από δυνάμεις
του επίσημου κράτους, προκειμένου να δημιουργηθεί η εντύπωση στο εσωτερικό της
χώρας ότι μια γενικευμένη εξέγερση βρισκόταν σε εξέλιξη.349
Την ίδια άποψη με τον Εθνικό Στρατό, σχετικά με τη δημιουργία μιας
εκτεταμένης περιοχής στη δυτική Θεσσαλία υπό τον έλεγχο του ΔΣΕ, είχε και το
ΚΚΕ. Σύμφωνα με έκθεση του ΑΚΕ Θεσσαλίας, η περιοχή των Χασίων, του Κόζιακα
και των Αγράφων βρισκόταν υπό την ιδιότυπη εξουσία του ΔΣΕ από τις αρχές του
1947, καθώς τα τμήματά του εισέρχονταν και παρέμεναν στα χωριά των περιοχών
αυτών κυρίως τη νύχτα και ελάχιστες φορές την ημέρα, ενώ ο Εθνικός Στρατός,
τηρώντας αμυντική στάση, παρέμενε σε κομβικά, πεδινά και ημιορεινά, σημεία της
υπαίθρου (Καλαμπάκα, Φαρκαδόνα, Πύλη). Η δυνατότητα του ΔΣΕ να ελέγχει μια
εκτεταμένη περιοχή άσκησε επιρροή σε πολλά πεδινά και ορεινά χωριά της
Θεσσαλίας, τα οποία προχώρησαν στη σύναψη άτυπων πρακτικών συμφιλίωσης
μεταξύ των αριστερών και των δεξιών κατοίκων, ακολουθώντας την επίσημη γραμμή
του ΚΚΕ. Κατά τον Μαντηλά, στέλεχος της επιτροπής δυτικής Θεσσαλίας του ΑΚΕ
και συντάκτη της έκθεσης, δεξιοί χωρικοί που είχαν συμφιλιωθεί με τους αριστερούς
συντοπίτες τους εκτελέστηκαν από τον Εθνικό Στρατό, ενώ αρκετοί δεξιοί της
υπαίθρου έδειξαν ανοχή στον ΔΣΕ και δεν αποκάλυψαν πληροφορίες στον Εθνικό
Στρατό σχετικά με τους αντάρτες. Ακόμη, υπήρξαν περιπτώσεις, όπου υπό τον φόβο

349
ΓΕΣ, Έκθεσις επί της Συμμοριακής δραστηριότητος, αρ. εγγ. 34, 19 Ιανουαρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σσ. 203-204· ΓΕΣ, Έκθεσις επί της Συμμοριακής
δραστηριότητος κατά το δεύτερον δεκαπενθήμερον μηνός Ιανουαρίου 1947, αρ. εγγ. 43, 5
Φεβρουαρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 267, 269.

83
των αντιποίνων των δυνάμεων του Εθνικού Στρατού, κάποια χωριά συγκάλυπταν τη
συμφιλίωση που είχε επέλθει μεταξύ αριστερών και δεξιών πολιτών.
Σύμφωνα με τον Μαντηλά, η περίοδος από τον Ιανουάριο ως τον Απρίλιο-
Μάιο του 1947, υπήρξε ιδιαίτερα δύσκολη, από άποψη επισιτισμού, για τις περιοχές
που ελέγχονταν από τον ΔΣΕ. Οι τοπικοί μηχανισμοί του κράτους δεν προωθούσαν
σε αυτές τις περιοχές τρόφιμα, με αποτέλεσμα απαραίτητα προϊόντα να εκλείπουν. Σε
αρκετά χωριά συγκροτήθηκαν επιτροπές, αποτελούμενες από πολίτες δεξιών και
αριστερών πολιτικών φρονημάτων, οι οποίες κατήλθαν στα αστικά κέντρα και
άσκησαν πίεση στις αρχές για την επίλυση των ζητημάτων που είχε προκαλέσει ο
αποκλεισμός των χωριών τους. Τέτοιες κινητοποιήσεις κατοίκων της υπαίθρου
σημειώθηκαν και στην πόλη των Τρικάλων, σε μικρότερη όμως έκταση από
αντίστοιχες στην Καρδίτσα και την Ελασσόνα. Σε μερικές περιπτώσεις η πίεση των
χωρικών παρείχε κάποιες λύσεις στα προβλήματά τους.
Επιπλέον, η περίοδος από τις αρχές του 1947 μέχρι και τις εαρινές
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του ίδιου έτους στη Θεσσαλία αποτέλεσε το χρονικό
διάστημα της εύρυθμης λειτουργίας των οργανώσεων του ΑΚΕ. Ο Μαντηλάς
σημείωνε πως και οι τέσσερις νομαρχιακές επιτροπές του ΑΚΕ στους νομούς της
Θεσσαλίας, λειτουργούσαν απρόσκοπτα, ενώ το ίδιο συνέβαινε και με τις οργανώσεις
του ΑΚΕ στην ορεινή ύπαιθρο. Στις πεδινές περιοχές του νομού Τρικάλων, οι
περισσότερες τομεακές επιτροπές του ΑΚΕ ήταν σε λειτουργία, αν και βρίσκονταν
στο στάδιο της ανασυγκρότησης.350
Η κατάσταση τόσο για τον Εθνικό Στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας όσο και
για το κράτος, στις αρχές του 1947 στο νομό Τρικάλων, φαίνεται πως ήταν η
χειρότερη δυνατή. Ο ταξίαρχος Δ. Πλούμης, ο οποίος ανέλαβε τη διοίκηση της 42ης
Ταξιαρχίας με έδρα την Καλαμπάκα τον Ιανουάριο του 1947, παρουσίασε στα
απομνημονεύματά του την εικόνα της επαρχίας Καλαμπάκας εκείνη την περίοδο. Οι
αντάρτες του ΔΣΕ μπορούσαν να κινηθούν με ευκολία από τις βάσεις τους στα
ορεινά, παρά την ύπαρξη τμημάτων του Εθνικού Στρατού σε σημαντικά σημεία της
υπαίθρου (Μουργκάνι, Οξύνεια, Αγιόφυλλο) και να προσεγγίσουν την πόλη της
Καλαμπάκας τις νυχτερινές ώρες. Οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού, της

350
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/57: Μαντηλάς προς το Π. Γ. της Κ. Ε. του ΑΚΕ, 15
Σεπτεμβρίου 1947.

84
χωροφυλακής και των ΜΑΥ351 της Καλαμπάκας αδυνατούσαν να εξασφαλίσουν την
ασφάλεια της πόλης. Παρόλο που στην Καλαμπάκα είχε συρρεύσει από την ύπαιθρο
ολόκληρη η δύναμη της υποδιοίκησης Χωροφυλακής Καλαμπάκας, οι χωροφύλακες
εγκατέλειπαν τα φυλάκιά τους τις νυχτερινές ώρες και συγκεντρώνονταν στο
εσωτερικό της πόλης, εξαιτίας του φόβου τους για πιθανές επιθέσεις των ανταρτών.
Επιπλέον, οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού αδυνατούσαν να συντονιστούν με την
τοπική χωροφυλακή , καθώς η τελευταία είχε δημιουργήσει ένα «κράτος εν κράτει».
Ακόμη, ο λόχος ΜΑΥ της πόλης επιδείκνυε την ίδια απροθυμία για τη φύλαξη της
Καλαμπάκας κατά τις νυχτερινές ώρες της ημέρας. Την ίδια περίοδο, η δύναμη της
42ης Ταξιαρχίας υπέφερε από συχνές λιποταξίες στρατιωτών της, οι οποίοι
κατάγονταν από χωριά της επαρχίας Καλαμπάκας ή γειτονικών περιοχών. Οι
λιποταξίες συνέβαιναν ατομικά ή ομαδικά κατά τη διάρκεια της νύχτας και οι
λιποτάκτες στη συνέχεια, σύμφωνα με τον Πλούμη, περνούσαν στις γραμμές του
ΔΣΕ.352 Ο ταξίαρχος δεν παραθέτει τα κίνητρα των στρατιωτών που αυτομολούσαν
προς τους αντάρτες, ωστόσο μπορεί να υποτεθεί ότι η ισχύς του ΔΣΕ αυτή την
περίοδο έπαιξε κάποιο ρόλο στη μεταστροφή τους, αν δεν ήταν ήδη συμπαθούντες
προς τους αντάρτες, όσο και η εγγύτητα των τόπων καταγωγής τους. Ενδεικτικό για
την κατάσταση την τμημάτων του Εθνικού Στρατού στο νομό Τρικάλων υπήρξε το
περιστατικό στο πεδινό χωριό της περιφέρειας Φαρκαδόνας, Νεοχώρι. Στις 12
Φεβρουαρίου ο λόχος του Εθνικού Στρατού που στάθμευε στο συγκεκριμένο χωριό
δέχθηκε επίθεση από αντάρτες του ΔΣΕ· ένα τμήμα του λόχου (δεκατρείς άνδρες)
αρνήθηκε να τους αντιμετωπίσει και προσχώρησε αμαχητί στους αντάρτες και το
υπόλοιπο, αιφνιδιαζόμενο από την επίθεση αιχμαλωτίστηκε από τον ΔΣΕ. Ο
Κιτριλάκης, σε έκθεσή του προς το Β´ Σώμα Στρατού για τα γεγονότα του
Νεοχωρίου, ήταν σχεδόν βέβαιος πως το μεγαλύτερο τμήμα του λόχου ήταν φιλικά
προσκείμενο προς τους αντάρτες και αναγνώριζε ότι υπό ανάλογες συνθήκες και
χωρίς την εκκαθάριση του στρατεύματος από τους κομμουνιστές δεν ήταν δυνατό για
τον Εθνικό Στρατό να διεξάγει επιχειρήσεις.353

351
Για τη σύσταση των ΜΑΥ και τον προβλεπόμενο ρόλο τους. Βλ. Σχέδιον οργανώσεως ειδικών
Μονάδων Αυτασφάλειας Υπαίθρου, αρ. εγγ. 6, 7 Οκτωβρίου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου
Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σσ. 71-77.
352
Δ. Αθ. Πλούμης, Η Ελληνική Τραγωδία, 1946-1949: Ένας τιτάνειος αγώνας για την ανεξαρτησία και
τη διάσωση της ελληνικής φυλής (Αθήνα: χ.έ., 1973), σσ. 50, 52-53.
353
Στ. Κιτριλάκης προς Β’ Σ.Σ., αρ. εγγ. 52, 13 Φεβρουαρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου
Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σσ. 313-314· Δ. Αθ. Πλούμης, Η Ελληνική Τραγωδία…, σ. 54.

85
 Επιπλέον, από τα τέλη του 1946 δεν υπήρχε η δυνατότητα δημιουργίας
τοπικών ΜΑΥ στις διάφορες περιοχές του νομού Τρικάλων. Ως αιτίες για την
αδυναμία συγκρότησης των ΜΑΥ αναφέρονταν από τον ταξίαρχο Πλούμη, οι
περιορισμένες ποσότητες του διατιθέμενου οπλισμού και η έλλειψη ανθρώπινου
δυναμικού για να τα στελεχώσει, καθώς σε μεγάλο τμήμα της υπαίθρου κυριαρχούσε
ο ΔΣΕ.354 Επίσης, δεν πρέπει να αποκλείεται ο φόβος των κατοίκων της υπαίθρου για
ενδεχόμενα αντίποινα των ανταρτών αν οι πρώτοι εντάσσονταν στα ΜΑΥ. 355 Σε
πεδινές περιοχές που κατέστη εφικτή η σύσταση ΜΑΥ, ο οπλισμός διατέθηκε από
τους αξιωματικούς του Εθνικού Στρατού στους προέδρους των τοπικών κοινοτήτων
και αυτοί με τη σειρά τους, χωρίς καμία οργάνωση, τον διέθεσαν σε διάφορους
κατοίκους των χωριών. Αυτός ο τρόπος διανομής του οπλισμού ευνόησε είτε τους
αντάρτες, οι οποίοι αφόπλιζαν με ευκολία ένοπλους κατοίκους που δε διέθεταν
ιδιαίτερη εμπειρία στη χρήση των όπλων ή τους ίδιους τους ένοπλους χωρικούς, οι
οποίοι καταπίεζαν τους υπόλοιπους συγχωριανούς τους.356 Η δημιουργία των ΜΑΥ
φαίνεται πως αποτέλεσε μια επιπρόσθετη τροχοπέδη για το κράτος, καθώς από τη μία
πλευρά παρείχε έναν εύκολο στόχο για τον εξοπλισμό των ανταρτών, ενώ από την
άλλη δημιούργησε μια αυθαίρετη εξουσία στα πλαίσια μικρών κοινωνιών.
Ήδη από τα τέλη του 1946, η στρατιωτική ηγεσία της χώρας
προσανατολιζόταν στη διεξαγωγή εκτεταμένων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων έναντι
του ΔΣΕ την άνοιξη του επόμενου έτους.357 Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1947 το
σχετικό σχέδιο είχε εκπονηθεί και οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις αναμένονταν να
ξεκινήσουν στη Θεσσαλία το αργότερο ως την 1η Απριλίου.358
Στο πολιτικό επίπεδο, η κυβέρνηση Τσαλδάρη, κυρίως λόγω της αποτυχίας
της να περιορίσει τη δράση των ανταρτών, δεχόταν πιέσεις για τη διεύρυνση του
κυβερνητικού σχήματος με τη συμμετοχή κομμάτων του κοινοβουλίου που είχαν
ξεκάθαρα αντικομμουνιστική θέση. Αν και η αμερικανική πλευρά πίεζε για τη
συμμετοχή του Σοφούλη στην κυβέρνηση, καθώς θεωρούσε ότι θα προσέδιδε
επιπρόσθετη νομιμοποίηση, αυτή προσέκρουε στη θέση του αρχηγού του Κόμματος

354
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 54.
355
Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, Ο Αντισυμμοριακός Αγών, 1945-1949 (Αθήνα: χ.έ., 1956), σ. 101.
356
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 55.
357
Π. Σπηλιωτόπουλος προς διοικητάς Α’, Β’, Γ’ Σ.Σ., αρ. εγγ. 3, 12 Δεκεμβρίου 1946 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σ. 52· Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό. π., σ. 118.
358
Πρακτικά 9ης Συνεδριάσεως του ΑΣΕΑ, αρ. εγγ. 44, 5 Φεβρουαρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία
Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 3, σ. 274· ΓΕΣ προς Α’ και Β’ Σ.Σ., Επιχειρήσεις Ν. και Δ.
Αλιάκμωνος, αρ. εγγ. 45, 8 Φεβρουαρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 285-286.

86
Φιλελευθέρων για την ηπιότερη αντιμετώπιση του ΔΣΕ μέσω της πολιτικής του
κατευνασμού. Η σχηματισθείσα κυβέρνηση συνασπισμού, υπό τον Δ. Μάξιμο,
περιελάμβανε τα κόμματα της ΗΠΕ, της ΕΠΕ και το ΕΚΕ, τα οποία ευνοούσαν την
στρατιωτική αντιμετώπιση των ανταρτών.359 Παράλληλα με τον σχηματισμό της νέας
κυβέρνησης ξεκίνησε τις εργασίες της στην Αθήνα η επιτροπή του ΟΗΕ, η οποία είχε
αναλάβει τη διερεύνηση της κατάστασης που επικρατούσε στα βόρεια σύνορα της
χώρας, μετά από αίτημα της Ελλάδας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ στις αρχές
Δεκεμβρίου του 1946. Η ελληνική κυβέρνηση διαμαρτυρόταν για τη βοήθεια που
παρείχανε οι βόρειοι γείτονές της στους αντάρτες του ΔΣΕ.360
Στα μέσα Μαρτίου ένα κλιμάκιο της επιτροπής του ΟΗΕ προσπάθησε να
συναντηθεί με τον Μάρκο Βαφειάδη στα ορεινά του νομού Καστοριάς, ωστόσο η
προσπάθεια απέβη άκαρπη και τα περισσότερα μέλη του κλιμακίου επέστρεψαν στη
Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, ο Ρώσος και ο Πολωνός αντιπρόσωπος, μαζί με τους
συνδέσμους της Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας και της Αλβανίας παρέμειναν στην
ύπαιθρο προς αναζήτηση του αρχηγού του ΔΣΕ. Το αποκομμένο τμήμα του
κλιμακίου του ΟΗΕ κινήθηκε στα ορεινά χωριά του νομού Τρικάλων, κυρίως στον
Κόζιακα, όπου και συνάντησε τον Μάρκο Βαφειάδη.361 Η κάθοδος του αποκομμένου
κλιμακίου στις 21 Μαρτίου, αρχικά στην Πύλη Τρικάλων και στη συνέχεια στην
πόλη των Τρικάλων δημιούργησε ιδιαίτερη αναστάτωση στις τάξεις των
εθνικοφρόνων και των εσωτερικών προσφύγων που είχαν καταφύγει στην Πύλη και
στα Τρίκαλα. Η εμφάνισή τους στα Τρίκαλα συνοδεύτηκε από τις διαμαρτυρίες και
τις αποδοκιμασίες μεγάλου πλήθους εσωτερικών προσφύγων, καθώς για τους
τελευταίους οι συγκεκριμένοι εκπρόσωποι του ΟΗΕ αποτελούσαν τους προστάτες
των ανταρτών, οι οποίοι τους είχαν αναγκάσει να εγκαταλείψουν τις εστίες τους.362
Μία εβδομάδα αργότερα και με τις επιθέσεις των ανταρτών σε πεδινά χωριά,
κυρίως για τη στρατολόγηση νέων μελών και την εξασφάλιση τροφίμων, να
αποτελούν συχνό φαινόμενο, 363 οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού έθεσαν σε

359
Εμπρός, 14 Ιανουαρίου 1947· Σ. Ριζάς, ό. π., σσ. 315-317.
360
Εμπρός, 28 Νοεμβρίου 1946· Ελευθερία, 5 & 31 Ιανουαρίου 1947.
361
O Μ. Βαφειάδης βρισκόταν στα Άγραφα από τα μέσα Φεβρουαρίου του 1947, προκειμένου να
συναντήσει την αντιπροσωπεία του ΟΗΕ σε κάποιο σημείο της κεντρικής Πίνδου και έτσι να
διαψευστεί εκ των πραγμάτων ο ισχυρισμός, ότι ο ΔΣΕ λάμβανε βοήθεια από τα γειτονικά κράτη,
καθώς το Αρχηγείο του βρισκόταν αρκετά μακριά από τα βόρεια σύνορα. Βλ. Κ. Παπακόγκος,
Καπετάν Μάρκος: Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, 1945-1949, τ. Α´ (Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση,
1999), σ. 308· Γ. Μπλάνας, ό. π., σ. 90.
362
Εμπρός, 18 Μαρτίου 1947· Αναγέννησις, 22 Μαρτίου 1947.
363
Αναγέννησις, 29 Μαρτίου & 1 Απριλίου 1947.

87
εφαρμογή το σχέδιο για την εκκαθάριση της δυτικής Θεσσαλίας από τους αντάρτες
του ΔΣΕ.

88
 Κεφάλαιο 5ο – Το πολιτικό σκέλος του Εμφυλίου πολέμου, 1947-1949

Η θετική πορεία, για τις εθνικές δυνάμεις, των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων

στα ορεινά του νομού Τρικάλων το 1947 ενεργοποίησε τον τοπικό κρατικό
μηχανισμό προκειμένου να αντιμετωπίσει τις νέες πραγματικότητες που
δημιουργούνταν. Μία από τις πρώτες προτεραιότητες που έθεσαν οι τοπικές αρχές
ήταν η διαφώτιση των κατοίκων της υπαίθρου, απ’ όπου είχαν εκδιωχθεί οι αντάρτες
του ΔΣΕ. Ενόσω οι στρατιωτικές επιχειρήσεις εξελίσσονταν, στην πόλη των
Τρικάλων είχε σχηματισθεί σχετική επιτροπή διαφώτισης από τοπικές
προσωπικότητες και προγραμμάτιζε να επισκεφθεί τα χωριά του Κόζιακα για να
παράσχει ηθικοπολιτική διαπαιδαγώγηση. 364 Βέβαια, η διαδικασία της «εθνικής
διαφώτισης» δεν εκπορευόταν μόνο από την τοπική διοίκηση, αλλά και από την
τοπική στρατιωτική ηγεσία, η οποία μάλλον ακολουθούσε τις γενικότερες
κατευθύνσεις του ΓΕΣ, σχετικά με την αναγκαιότητα της τόνωσης του ηθικού των
ανθρώπων της υπαίθρου.365 Χαρακτηριστικά, η 42η Ταξιαρχία χρησιμοποιούσε μια
σειρά δημόσιων προσώπων της τοπικής κοινωνίας (π.χ. Μητροπολίτης Τρικάλων,
δήμαρχος Καλαμπάκας), αλλά και πρόσωπα λιγότερο δημόσια, όπως δασκάλους, για
την προπαγάνδιση των κυρίαρχων αφηγημάτων του κράτους στην ύπαιθρο. 366
Αναπόσπαστο κομμάτι της διαφωτιστικής προσπάθειας ήταν και ο ίδιος ο νομάρχης
Τρικάλων, τόσο λόγω της θεσμικής του θέσης, προκειμένου να γνωρίζει την
κατάσταση του νομού μετά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, 367 όσο ίσως και από
προσωπικό εθνικόφρονα ζήλο· «ακούραστος εκινείτο, μεταβαίνων παντού» για την
προπαγάνδιση των εθνικών ιδεωδών. 368 Συνήθως, μαζί ή και ανεξάρτητα με τις
κεφαλές των τοπικών αρχών στις διαφωτιστικές εξορμήσεις έπαιρναν μέρος
πολιτευτές από τον χώρο του ΕΚΕ, του ΔΣΚ, αλλά και ιερείς που παράλληλα
369
συμμετείχαν στα ΜΑΥ-ΜΑΔ. Το περιεχόμενο της παρεχόμενης εθνικής
διαφώτισης περιλάμβανε την ενημέρωση των κατοίκων της υπαίθρου για τη σημασία
του «αγώνα» που διεξήγαγαν οι εθνικές δυνάμεις κατά του κομμουνισμού και την

364
Αναγέννησις, 25 Απριλίου 1947.
365
ΓΕΣ προς Α΄-Β΄-Γ΄ Σ.Σ., αρ. εγγ. 69, 30 Ιουλίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου
(1944-1949) τ. 5, σ. 476.
366
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 122.
367
Αναγέννησις, 20 Μαΐου 1947.
368
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 194.
369
Θάρρος, 26 Αυγούστου 1947· Αναγέννησις, 17 Ιουνίου & 19 Αυγούστου 1947.

89
αποκάλυψη των απώτερων στόχων της δράσης των ανταρτών, δηλαδή την υποταγή
του έθνους στο σλαβισμό και την τελική του εξαφάνιση. 370 Ο στόχος αυτής της
προσπάθειας ήταν οι πληθυσμοί της υπαίθρου, που είχαν βρεθεί είτε σε περιοχές που
ήλεγχαν οι αντάρτες είτε σε διαμφισβητούμενες περιοχές μεταξύ αυτών και του
κράτους, να απορρίψουν τον κομμουνισμό και να «επιστρέψουν» στα εθνικά ιδεώδη,
τα οποία κατά την Αναγέννησις ταυτίζονταν με την εθνικοφροσύνη και την τήρηση
των νόμων από τους πολίτες, προκειμένου να δημιουργηθεί μια ελεγχόμενη
επικράτεια στην οποία θα μπορούσαν να επιστρέψουν οι αρχές του κράτους και δεν
θα υπήρχαν ερείσματα για την επανεδραίωση των ανταρτών.371
Ωστόσο, η προσπάθεια διαφώτισης δεν περιορίστηκε στους κατοίκους της
υπαίθρου, αλλά συμπεριέλαβε και τους κρατούμενους, πρώην αντάρτες ή πρόσωπα
που είχαν συνεργασθεί με τον ΔΣΕ. Εντός της πόλης των Τρικάλων από τις αρχές
Ιουνίου του ‘47 λειτουργούσε, δίπλα στους υπάρχοντες στρατώνες, στρατόπεδο
συγκέντρωσης των ανταρτών. Το επονομαζόμενο, από την εφημερίδα Θάρρος,
«Αντιμπούλκες» συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία της IX Μεραρχίας και με σκοπό να
φρονηματίσει τους συλληφθέντες αντάρτες ή συνεργαζόμενους με αυτούς,
προκειμένου να επιστρέψουν «εις τους κόλπους και τα ιδανικά της Ελληνικής
Πατρίδος». Οι συλληφθέντες αντιμετωπίζονταν από τους εθνικόφρονες ως «θύματα»
του κομμουνισμού, ο οποίος τους είχε μετατρέψει σε εχθρούς της πατρίδας· η
επιστροφή σε κάποια αόριστα ιδανικά της πατρίδας, στην ουσία σήμαινε την
αποκήρυξη του κομμουνισμού. Στις αρχές Αυγούστου του 1947 στους περίπου 1.110
κρατούμενους, εκ των οποίων οι 56 γυναίκες, του «Αντιμπούλκες» παρεχόταν
στρατιωτική διαπαιδαγώγηση από αξιωματικούς του Εθνικού Στρατού και
«διαφωτιστικές» ομιλίες τόσο από αξιωματικούς όσο και από δασκάλους, πολιτευτές
και ιερείς. Φαίνεται, πως η λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης είχε
προκαλέσει θετική εντύπωση στον εθνικόφρονα πληθυσμό, ώστε το Θάρρος να
προτείνει τη γενίκευση τέτοιου τύπου στρατοπέδων ανά την επικράτεια. 372 Όμως, η
διαφώτιση δεν ήταν η μοναδική «παροχή» του στρατοπέδου, καθώς οι ανακρίσεις, οι
ξυλοδαρμοί, η υπερσυγκέντρωση κρατουμένων σε χώρους μικρής χωρητικότητας και

370
Αναγέννησις, 30 Σεπτεμβρίου 1947.
371
Αναγέννησις, 9 & 20 Μαΐου 1947.
372
Θάρρος, 9 Αυγούστου 1947· Στο άρθρο της 9 ης Αυγούστου, στο οποίο το Θάρρος παρουσίασε τη
λειτουργία του στρατοπέδου συγκέντρωσης, ο όρος «Αντιμπούλκες» χρησιμοποιήθηκε δηκτικά σε
αντιδιαστολή με τον χώρο του Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας, όπου είχαν καταφύγει στελέχη του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από το 1945.

90
η χρησιμοποίησή τους ως δωρεάν εργατικό δυναμικό για την κατασκευή διάφορων
έργων στην πόλη αποτελούσαν τη διαφορετική όψη του στρατοπέδου.373
Βέβαια, δεν έτυχαν όλοι οι συλληφθέντες αντάρτες ή οι συνεργαζόμενοι μαζί
τους της ίδιας αντιμετώπισης. Ένας σημαντικός αριθμός αυτών οδηγήθηκε στο
έκτακτο στρατοδικείο Τρικάλων, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του στα Τρίκαλα
ως παράρτημα του στρατοδικείου Λάρισας, στις 9 Μαΐου του 1947. 374 Στη διάρκεια
του 1947, έτος στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του
Εθνικού Στρατού στο νομό, 763 άνθρωποι οδηγήθηκαν σε δίκη στο έκτακτο
στρατοδικείο· 43 εξ’ αυτών καταδικάσθηκαν σε θάνατο και 97 σε ισόβια φυλάκιση.
Το 1948 ο αριθμός των παραπεφθέντων σε δίκη μειώθηκε στο μισό και αντίστοιχα οι
καταδίκες σε θάνατο και ισόβια, ενώ το 1949, με τη διεξαγωγή των στρατιωτικών
επιχειρήσεων «Πύραυλος», ο αριθμός των δικαζόμενων έφτασε τους 817, αλλά αυτοί
που καταδικάσθηκαν σε θάνατο και ισόβια ήταν λιγότεροι από το 1947, 30 και 31
375
αντίστοιχα. Η εκτέλεση των θανατικών ποινών συνέβαινε στην τοποθεσία
«Νταμάρια», αρκετά κοντά στο αστικό κέντρο της πόλης.376
Οι στρατιωτικές επιτυχίες του Εθνικού Στρατού στον νομό αποκάλυψαν
δημόσια τον πολιτικό έλεγχο που ασκούσε η τοπική διοίκηση στη διαχείριση των
τροφίμων. Όπως προαναφέρθηκε, ο νομάρχης Τρικάλων είχε διακόψει την παροχή
τροφίμων από τη βοήθεια της UNRRA σε αρκετά ορεινά χωρία του νομού, ήδη από
το καλοκαίρι του 1946, καθώς αυτά ελέγχονταν από τους αντάρτες σε μεγαλύτερο ή
μικρότερο βαθμό· και αν αυτή η πρακτική δεν ομολογούνταν δημόσια το 1946, το
1947 η εκδίωξη των ανταρτών από την ορεινή ύπαιθρο είχε μεταβάλει την
κατάσταση. Ο νομάρχης Τρικάλων τον Μάιο του 1947 αναφερόταν ανοικτά στην
προώθηση των τροφίμων «εις τα απελευθερωμένα χωριά» του νομού, συναρτώντας

373
Βλ. την μαρτυρία Γ. Τέλιου, αντάρτη του ΔΣΕ στην περιοχή Χασίων, για τον εγκλεισμό του στο
«Αντιμπούλκες» στη διάρκεια του 1947 στο, Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 318-321.
374
Μ. Κλιάφα, «Η λειτουργία του έκτακτου Στρατοδικείου στα Τρίκαλα: Με στοιχεία που παραθέτει η
τοπική εφημερίδα Αναγέννησις» Ιστορία Εικονογραφημένη 537 (Μάρτιος 2013), σ. 89.
375
Οι αριθμοί που παραθέτονται αφορούν και τα δύο τμήματα, σε Τρίκαλα και Καρδίτσα, του
έκτακτου Στρατοδικείου Τρικάλων. Βλ. Ν. Σ. Μιχιώτης, Τα έκτακτα Στρατοδικεία της περιόδου 1946-
1960: Εν ονόματι του Βασιλέως… (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2007), σσ. 235-237· Οι αντίστοιχοι
αριθμοί που παραθέτει η Μ. Κλιάφα από την Αναγέννησις, μόνο για το 1947, είναι αρκετά
διογκωμένοι. Βλ. Μ. Κλιάφα, «Η λειτουργία του έκτακτου…» Ιστορία Εικονογραφημένη 537 (Μάρτιος
2013), σ. 89.
376
Η Κλιάφα αναφέρει 62 εκτελέσεις καταδικασμένων σε θάνατο εντός του 1947, 34 το 1948 και
καμία το 1949, αν και αυτά τα στοιχεία προκύπτουν από έναν αριθμό 188 ανθρώπων καταδικασμένων
σε θάνατο την περίοδο 1947-1949. Βλ. Μ. Κλιάφα, «ό. π.» Ιστορία Εικονογραφημένη 537 (Μάρτιος
2013), σσ. 89, 96-97· Αντίθετα, ο αριθμός των καταδικασμένων σε θάνατο που παραθέτει ο Μιχιώτης-
97- για την ίδια περίοδο είναι κατά πολύ μικρότερος από τον αντίστοιχο της Κλιάφα, ωστόσο δεν
υπάρχει κάποια αναφορά στον αριθμό των εκτελεσμένων. Βλ. Ν. Σ. Μιχιώτης, ό. π., σ. 236.

91
την πρόσβαση στις προμήθειες των τροφίμων με πολιτικά κριτήρια και κριτήρια
ασφάλειας. 377 Την ίδια περίοδο αυτή η πρακτική συνομολογούταν και από την
πλευρά του Εθνικού Στρατού, 378 ενώ προς τα τέλη του Οκτωβρίου φαίνεται πως
αυτός ο τρόπος διανομής των τροφίμων αποτελούσε τον κανόνα.379
Οι τοπικές αρχές, εκτός από την παροχή διαφώτισης και τροφίμων στην
ύπαιθρο, κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μια νέα παράμετρο που είχε δημιουργήσει ο
εμφύλιος πόλεμος, αυτή των εσωτερικών προσφύγων. Αν και το ζήτημα των
μετακινούμενων πληθυσμών της υπαίθρου εξαιτίας του εμφυλίου πολέμου οξύνθηκε
κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του 1947 στο
νομό Τρικάλων, αυτό απασχόλησε σοβαρά την τοπική διοίκηση τουλάχιστον από τις
αρχές του ‘47, όταν οι πολίτες που εγκατέλειπαν την ύπαιθρο, λόγω είτε των
ανταρτών είτε των συγκρούσεων καθαυτών, άρχισαν να συγκεντρώνονται στα
Τρίκαλα και στα υπόλοιπα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας. Φαίνεται πως ο αριθμός
των προσφύγων ήταν σημαντικός στις αρχές του 1947, ώστε να απαιτείται η ενίσχυσή
τους από το κράτος.380
Στη διάρκεια της περιόδου Απριλίου-Μαΐου του 1947, που αποτέλεσε το
διάστημα των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του Εθνικού Στρατού στον νομό
Τρικάλων, ο όγκος των «ανταρτόπληκτων» ή «συμμοριόπληκτων», όπως ήταν οι
συνηθέστεροι όροι για την περιγραφή των εσωτερικών προσφύγων στον τύπο της
Δεξιάς, αυξανόταν συνεχώς· παράλληλα, οι πρόσφυγες άρχισαν να οργανώνονται
στοιχειωδώς, ίσως πιστεύοντας ότι η παραμονή τους στην πόλη των Τρικάλων δε θα
ήταν προσωρινή, δημιουργώντας τον ιδιαίτερο σύλλογό τους και αναδεικνύοντας
τους εκπροσώπους τους, προκειμένου να πιέσουν την τοπική και κεντρική διοίκηση
για την οικονομική και υλική τους ενίσχυση. 381 Ωστόσο, οι τοπικές αρχές και ένα
τμήμα των προσφύγων, στη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και μετά το
τέλος τους, εμφανίζονταν, τουλάχιστον δημόσια, πεπεισμένοι πως η επιστροφή του
μεγαλύτερου μέρους των προσφύγων στην ύπαιθρο ήταν υλοποιήσιμη εντός του
1947. Την ίδια αντίληψη εξέφραζε και ένα τμήμα της κυβέρνησης Μάξιμου, προς την

377
Αναγέννησις, 9 Μαΐου 1947.
378
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 74.
379
Θάρρος, 25 Οκτωβρίου 1947.
380
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 21/1/72: Ημερήσιος Κήρυξ, «Η χθεσινή σύσκεψις των νομαρχών εις την
πόλιν μας», 20 Φεβρουαρίου 1947· Μετά από αυτή τη σύσκεψη των νομαρχών Τρικάλων, Λάρισας
και Βόλου δεν ανακοινώθηκε δημόσια κάποιο συγκεκριμένο μέτρο για τους εσωτερικούς πρόσφυγες,
παρά μόνο μια γενική απόφαση για τον συντονισμό των τριών νομαρχών σχετικά με την αντιμετώπιση
κοινών προβλημάτων.
381
Αναγέννησις, 29 Απριλίου, 16 & 27 Μαΐου 1947.

92
οποία οι τοπικές αρχές και οι πρόσφυγες αιτούνταν την παροχή οικονομικής βοήθειας
για να επιστρέψουν στις εστίες τους.382 Παρά την αντίθεση μεταξύ της αύξησης των
εισρεόντων προσφύγων από τα ορεινή ύπαιθρο και την προσπάθεια για παλιννόστησή
τους την ίδια περίοδο, πρέπει να θεωρηθεί σχεδόν βέβαιο πως ένα τμήμα των
προσφύγων επέστρεψε την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1947 στις εστίες του. Η
επιστροφή σε χωριά της υπαίθρου, για όσους την επέλεγαν, ήταν δυνατή μόνο σε
περιοχές όπου παρέμεναν ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις- κατά κύριο λόγο στον
Κόζιακα-, ενώ το τοπικό γραφείο Εφοδιασμού της νομαρχίας ανέμενε έκτακτη
οικονομική επιχορήγηση από την κυβέρνηση για να εφοδιάσει τους παλιννοστούντες
με τρόφιμα, πέραν του παρεχόμενου σιταριού και της ζάχαρης.383 Ωστόσο, μπορεί να
υποτεθεί πως η όποια επιστροφή στην ύπαιθρο ήταν μάλλον πρόσκαιρη, καθώς τα
παρεχόμενα μέσα προς διαβίωση ήταν πενιχρά, ενώ και ο ίδιος ο Εθνικός Στρατός
παρόλο που κατείχε σημαντικές θέσεις στην ύπαιθρο, προχωρούσε στην εκκένωση
των χωριών και δεν ευνοούσε μια διαδικασία επανεγκατάστασης. Επιπλέον, η
έκκληση της τοπικής διοίκησης προς τους πρόσφυγες στις αρχές Ιουνίου για
επιστροφή στις εστίες τους αποτελούσε μια έμμεση ένδειξη της αποτυχίας της
προσπάθειας επαναπροώθησής τους. Η νομαρχία προειδοποιούσε, μέσω της
Αναγέννησις, πως από την 1η Ιουνίου οι διανομές τροφίμων θα τερματίζονταν, οι
επιτάξεις οικιών για τη στέγαση των προσφύγων θα ανακαλούνταν και η τοπική
διοίκηση θα αναγνώριζε ως εσωτερικούς πρόσφυγες μόνο όσους προέρχονταν από
κάποια χωριά των Χασίων, εξαιτίας της αδυναμίας τους να επιστρέψουν σε
απομακρυσμένα ορεινά χωριά. Η απώλεια της ιδιότητας του πρόσφυγα σήμαινε και
τον ταυτόχρονο αποκλεισμό από την κρατική περίθαλψη.384
Το πρόβλημα των εσωτερικών προσφύγων εντάθηκε περαιτέρω στο β´
εξάμηνο του 1947, καθώς η άφιξή τους, πρωτίστως στην πόλη των Τρικάλων και
δευτερευόντως στην Καλαμπάκα και την Πύλη, αποτελούσε καθημερινό
385
φαινόμενο. Στη διάρκεια του Νοεμβρίου οι ομαδικές μετακινήσεις πληθυσμών της
υπαίθρου ήταν σε εξέλιξη και το φαινόμενο αναμενόταν να ενταθεί το επόμενο
διάστημα, 386 ενώ με βάση τα στοιχεία του ΓΕΣ, μια ομάδα περίπου δέκα ορεινών

382
Αναγέννησις, 29 Απριλίου, 1 & 16 Μαΐου 1947.
383
Αναγέννησις, 1 Μαΐου 1947.
384
Αναγέννησις, 1 Ιουνίου 1947.
385
Θάρρος, 26 Οκτωβρίου 1947.
386
Το Θάρρος αναφέρεται με μεγαλύτερη σαφήνεια στις μετακινήσεις των ορεινών πληθυσμών με
ευθύνη του Εθνικού Στρατού, ακόμη κι αν κάποιες φορές το δηλώνει εμμέσως, σε αντίθεση με την
Αναγέννησις. Βλ. Θάρρος, 6 Νοεμβρίου 1947.

93
χωριών του νομού Τρικάλων είχε εκκενωθεί από τον Εθνικό Στρατό, μέχρι τα μέσα
του ίδιου μήνα.387 Η υπερσυγκέντρωση προσφύγων και η αδυναμία της κυβέρνησης
να ανταποκριθεί με συνέπεια στην κάλυψη των αναγκών τους είχε δημιουργήσει ένα
κλίμα δυσαρέσκειας στον τοπικό πληθυσμό και κριτικής προς την κυβέρνηση των
Αθηνών.388 Ωστόσο, η δυσαρέσκεια για τη διόγκωση του αριθμού των προσφύγων
στην επικράτεια και η συνεπακόλουθη ανησυχία για την αντιμετώπιση των
προβλημάτων που αυτή γεννούσε, εκφράστηκε στα τέλη Οκτωβρίου του 1947 και
από τον επικεφαλής της AMAG, D. Griswold, προς τον πρωθυπουργό, Θ. Σοφούλη.
Ο Griswold πίεσε τον Σοφούλη προκειμένου να τερματιστεί η εκκένωση της
υπαίθρου από τον Εθνικό Στρατό και να ξεκινήσει η επιστροφή των προσφύγων στις
εστίες τους.389 Λίγες μέρες αργότερα, ίσως ως επακόλουθο της αμερικανικής πίεσης,
το ΓΕΣ ενημέρωσε τους διοικητές των σωμάτων του Εθνικού Στρατού ότι οι δυνάμεις
του όφειλαν να παύσουν την εκκένωση της υπαίθρου από τον πληθυσμό της και να
ξεκινήσουν την επαναπροώθηση των προσφύγων στα χωριά τους, καθώς η
υπερσυσσώρευση των τελευταίων στις πόλεις είχε δημιουργήσει οικονομικές ανάγκες
στις οποίες το κράτος δεν μπορούσε να ανταποκριθεί. 390 Παρά τις εξαγγελίες του
Εθνικού Στρατού οι εκκενώσεις χωριών της υπαίθρου ή και η αυτόνομη εγκατάλειψή
τους από τους κατοίκους τους συνεχίσθηκε και το 1948.391
Ο σχηματισμός της κυβέρνησης Σοφούλη στις αρχές Σεπτεμβρίου 1947
δημιούργησε την προσδοκία σε ένα τμήμα των εθνικοφρόνων και των δημοκρατών
των Τρικάλων για ομαλοποίηση της κατάστασης στη χώρα. Αυτή η προσδοκία
εδραζόταν στις εξαγγελίες του Σοφούλη για την εφαρμογή πολιτικής κατευνασμού
έναντι του ΚΚΕ, χορήγησης αμνηστίας στους παραδοθέντες αντάρτες του ΔΣΕ και
γενικής αμνηστίας στους πολιτικούς κρατούμενους, εφόσον τερματιζόταν ο εμφύλιος
πόλεμος.392 Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε και η IX Μεραρχία του Εθνικού
Στρατού, η οποία μέσω προκηρύξεων σε περιοχές που είχαν παραμείνει κάποιοι
αντάρτες του ΔΣΕ, τους καλούσε να παραδοθούν υπό το δέλεαρ της εξαγγελθείσας

387
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 26/7/17: ΓΕΣ, «Πίναξ των διά λόγους επιχειρήσεων και Ασφαλείας
εκκενωθέντων χωρίων», 11 Νοεμβρίου 1947.
388
Θάρρος, 26 Οκτωβρίου & 7 Νοεμβρίου 1947.
389
Α. Λαΐου, «Μετακινήσεις πληθυσμού στην ελληνική ύπαιθρο κατά τη διάρκεια του εμφυλίου
πολέμου», στο L. Baerentzen – Γ. Ο. Ιατρίδης – O. L. Smith (επιμ.), Μελέτες για τον Εμφύλιο πόλεμο,
1945-1949, μτφρ. Α. Παρίση (Αθήνα: Ολκός, 1992), σσ. 78-79.
390
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 26/7/17: ΓΕΣ προς 1 η Στρατιά, Α´-Β´-Γ´ Σ.Σ., 14 Νοεμβρίου 1947.
391
Ενδεικτικά Βλ. Θάρρος, 12 Μαρτίου 1948· Αναγέννησις, 18 Μαΐου 1948.
392
Θάρρος, 9, 12 & 18 Σεπτεμβρίου 1947.

94
αμνηστίας. 393 Ωστόσο, στον τοπικό τύπο δεν ανιχνεύεται κάποια γενικότερη τάση
παράδοσης ανάμεσα στους εναπομείναντες αντάρτες στα ορεινά του νομού.
Την ίδια περίοδο που το κράτος προσπαθούσε να εφαρμόσει μία ηπιότερη
αντιμετώπιση του ΔΣΕ, οι πολιτικές οργανώσεις της Αριστεράς στη Θεσσαλία
κατέγραφαν τον αντίκτυπο των εαρινών επιχειρήσεων του Εθνικού Στρατού. Πιο
συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Μαντηλά, στέλεχος της επιτροπής δυτικής
Θεσσαλίας του ΑΚΕ, στην περιοχή των Αγράφων και του Κόζιακα, εκτός των
απωλειών του άμαχου πληθυσμού και των δεξιών πολιτών, πολλά στελέχη των
τοπικών οργανώσεων του ΑΚΕ και ακόμη περισσότεροι οπαδοί του οδηγήθηκαν στο
θάνατο από τις στρατιωτικές συγκρούσεις ή από τα έκτακτα στρατοδικεία. Ανάλογη,
ίσως και χειρότερη ήταν η κατάσταση στα Χάσια, όπου η φυσική εξόντωση στελεχών
του ΑΚΕ είχε αφανίσει τις τοπικές οργανώσεις ή τις είχε στερήσει την πολιτική
καθοδήγηση. Έτσι, στο γενικό πλαίσιο του νομού Τρικάλων τα δίκτυα των
οργανώσεων του ΑΚΕ έπαυσαν να υφίστανται, όπως και η επαφή του κόμματος με
τον νομό. Χαρακτηριστικό της διάλυσης των οργανώσεων ήταν πως στην ευρύτερη
περιοχή της Φαρκαδόνας το όποιο προπαγανδιστικό υλικό προωθούνταν από
τομεακές επιτροπές του ΑΚΕ Καρδίτσας. Επιπλέον, ο Μαντηλάς ανέφερε πως το
ΕΑΜ στη Θεσσαλία βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης, καθώς σε κάποιες
περιοχές υπήρχαν μόνο μέλη του ενώ σε κάποιες άλλες μόνο επιτροπές, οι οποίες
πιθανότατα αποτελούνταν από κάποια στελέχη και απουσίαζαν τα μέλη. Τέλος, η
οργάνωση της ΕΠΟΝ είχε δεχθεί σοβαρά πλήγματα από την στράτευση πολλών νέων
στον Εθνικό Στρατό.394
Ανάλογη ήταν και η κατάσταση για τις πολιτικές οργανώσεις του ΚΚΕ που
λειτουργούσαν στην πόλη των Τρικάλων μετά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του
1947. Στην πόλη παρέμενε ένα κλιμάκιο της Επιτροπής πόλης του ΚΚΕ με
επικεφαλής τον γραμματέα του, Δημήτρη Πολίτη (Παύλος) και αρμόδιο για τη
συλλογή πληροφοριών τον Χρήστο Ντάση (Βύρωνας). Μέχρι την έναρξη των
επιχειρήσεων η κύρια αρμοδιότητα του κλιμακίου ήταν η συλλογή πληροφοριών για
τις εθνικές δυνάμεις και η αποστολή τους μέσω συνδέσμου στα τμήματα του ΔΣΕ
στα ορεινά των Τρικάλων. Ο σύνδεσμος με τον ΔΣΕ, Δημήτρης Τσιακμάκης
(Μπελιάς), παρείχε τις πληροφορίες στον Κώστα Γκριτζώνα, εκπρόσωπο της

393
Θάρρος, 18 Σεπτεμβρίου 1947.
394
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/57: Μαντηλάς προς το Π. Γ. της Κ. Ε. του ΑΚΕ, 15
Σεπτεμβρίου 1947.

95
Νομαρχιακής επιτροπής Τρικάλων του ΚΚΕ, η οποία είχε εξέλθει από την πόλη και
βρισκόταν στις τάξεις του ΔΣΕ. Στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1947 οι Δ.
Πολίτης και Χ. Ντάσης συνελήφθησαν από τον Εθνικό Στρατό και μετά τις ομολογίες
τους για τη δράση τους πέρασαν στην υπηρεσία του τελευταίου. 395 Παράλληλα, το
ίδιο διάστημα με τις παραπάνω συλλήψεις εξαρθρώθηκε ένα τοπικό δίκτυο
πληροφοριών του ΔΣΕ που δραστηριοποιούταν στην πόλη των Τρικάλων. Το δίκτυο
αυτό αποτελούνταν από πολίτες προσκείμενους στο ΚΚΕ, οι οποίοι είχαν ενταχθεί
από το 1945 στις διάφορες τοπικές ομάδες αυτοάμυνας396 και η δράση τους αφορούσε
κυρίως την περίοδο πριν την έναρξη των στρατιωτικών συγκρούσεων.397
Την εικόνα διάλυσης των οργανώσεων του ΚΚΕ στην πόλη των Τρικάλων
προς τα τέλη του 1947 την διαδέχθηκε αυτή της κινητικότητας στις αρχές του 1948.
Ο Κ. Γκριτζώνας, στέλεχος της Νομαρχιακής επιτροπής του ΚΚΕ Τρικάλων,
περιέγραφε στις αρχές Φεβρουαρίου του 1948 στον Β. Μπαρτζιώτα, υποστράτηγο
του ΔΣΕ, τις διεργασίες που συντελούνταν και τις προοπτικές που υπήρχαν για τη
σύσταση μηχανισμού του ΚΚΕ στην πόλη. Η κινητικότητα που σημείωνε ο
Γκριτζώνας αφορούσε τα νέα στελέχη του κόμματος, καθώς στα παλιότερα
καταγράφονταν μια σχετική αδράνεια και ένα αίσθημα «χαφιεδοφοβίας», που είχε ως
επακόλουθο να είναι αναποτελεσματικά. Οι ενέργειες των τοπικών στελεχών
στόχευαν σε δύο συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, στους άνεργους και στους
αγρότες ανάμεσα στους εσωτερικούς πρόσφυγες. Το προηγούμενο διάστημα οι δύο
αυτές ομάδες οργανώθηκαν και κινητοποιήθηκαν από τα τοπικά στελέχη του ΚΚΕ
για να διεκδικήσουν λύσεις στα προβλήματα τους, ενώ παράλληλα υπήρχαν σε
εξέλιξη προσπάθειες διείσδυσης στην κοινωνική ομάδα των Επαγγελματοβιοτεχνών.
Επιπλέον, στους τομείς των σαμποτάζ και της διάβρωσης του ηθικού των ανδρών των
ΜΑΥ και του Εθνικού Στρατού καταγραφόταν αξιόλογη δραστηριότητα, χωρίς να
παρέχονται επιπρόσθετες διευκρινίσεις. Τέλος, στην πόλη των Τρικάλων εκδιδόταν
κάποιο δελτίο ειδήσεων, προφανώς σχετικό με τη δράση του ΔΣΕ και σε τακτά
διαστήματα κυκλοφορούσε διαφωτιστικό δελτίο. Αν και ο Γκριτζώνας σημείωνε πως
οι πληροφορίες που είχε συλλέξει ήταν ελλιπείς και ακόμη δεν είχε συγκροτηθεί
μηχανισμός του κόμματος, πρόσθετε ότι υπήρχε το κατάλληλο υπόστρωμα για την
395
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 351-355· Ο Βραχνιάρης παραθέτει την προφορική μαρτυρία του Δ.
Τσιακμάκη για τα γεγονότα, όπως τα κατέγραψε ο τελευταίος τον Ιούλιο του 1987 στην τοπική
εφημερίδα Τρικαλινά Νέα.
396
Για τη λειτουργία της αυτοάμυνας ως δίκτυο πληροφοριών. Βλ. Π. Βόγλης, Η Αδύνατη
Επανάσταση: Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου (Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014), σ. 220.
397
Μ. Κλιάφα, «ό. π.» Ιστορία Εικονογραφημένη 537 (Μάρτιος 2013), σσ. 90-92.

96
ανάπτυξη σημαντικής δράσης στην πόλη.398 Η αδράνεια και η «χαφιεδοφοβία» των
παλιών στελεχών του ΚΚΕ στην πόλη των Τρικάλων πιθανότατα δικαιολογούταν από
τις συλλήψεις των Πολίτη και Ντάση, καθώς οι τελευταίοι είχαν προβεί στην παροχή
πληροφοριών για τη δράση του κόμματος και διάφορων τοπικών στελεχών όπως και
ανθρώπων που συνδέονταν με αυτό. 399 Αν και για τις υπόλοιπες πληροφορίες που
μετέφερε ο Γκριτζώνας στον Μπαρτζιώτα δεν υπάρχουν κάποιες ενδείξεις σε τοπικές
πηγές, ιδιαίτερα στον τοπικό τύπο, ο ίδιος ο Γκριτζώνας μέσα από το περιοδικό
Δημοκρατικός Στρατός τον Φεβρουάριο του 1949 φώτιζε περισσότερο τον τρόπο με
τον οποίο επιχειρούταν η μεταστροφή των ανδρών των εθνικών δυνάμεων υπέρ του
ΔΣΕ. Μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιούσε ο ΔΣΕ περιλάμβανε την προσέγγιση
των ανδρών του Εθνικού Στρατού μέσω ανθρώπων που μπορούσαν να τους
ασκήσουν ιδιαίτερη επιρροή, όπως συγγενείς και φίλοι, ή την αποστολή επιστολών
είτε σε τμήματα του Εθνικού Στρατού είτε μεμονωμένα σε φαντάρους, από στελέχη
και μαχητές του ΔΣΕ. Τελικός στόχος αυτής της προσπάθειας ήταν η αυτομόληση
δυνάμεων των ΜΑΥ και του Εθνικού Στρατού προς τον ΔΣΕ.400
Η προσπάθεια ανασύστασης των τοπικών μηχανισμών του ΚΚΕ στις αρχές
του 1948 συνέβαινε σε ένα εξαιρετικά περιοριστικό πλαίσιο, τόσο στην επικράτεια
όσο και τοπικά. Η απόφαση του επίσημου κράτους να θέσει εκτός νόμου το ΚΚΕ και
το ΕΑΜ στις 27 Δεκεμβρίου του 1947 401 αποτέλεσε το επόμενο στάδιο της
κλιμακούμενης έντασης που είχε δημιουργήσει η σύσταση της Προσωρινής
Δημοκρατικής Κυβέρνησης από τον ΔΣΕ τρεις ημέρες νωρίτερα. 402 Στο τοπικό
επίπεδο, η ύπαρξη σημαντικών δυνάμεων του Εθνικού Στρατού, αλλά κυρίως το ευρύ
δίκτυο των ΜΑΥ-ΜΑΔ περιόριζε εκ των πραγμάτων το εύρος των κινήσεων των
τοπικών στελεχών του ΚΚΕ. Η αυξημένη στρατιωτικοποίηση της υπαίθρου, η
εκδίωξη των τμημάτων του ΔΣΕ από τον νομό και η εξάρθρωση ενός σημαντικού
μέρους των πολιτικών οργανώσεων της Αριστεράς στη διάρκεια του 1947 είχε

398
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/66: Γκριτζώνας προς Υπ/γο Μπαρτζιώτα, 5
Φεβρουαρίου 1948.
399
Λ. Αρσενίου, ό. π., σ. 173· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 352-355.
400
Κ. Γκριτζώνας, «Η δουλειά μας στο Μοναρχοφασιστικό Στρατό» Δημοκρατικός Στρατός 2
(Φεβρουάριος 1949), σσ. 96-97.
401
ΦΕΚ, φ.293, τχ. Α´, 27.12.1947.
402
Ελευθερία, 25 Δεκεμβρίου 1947.

97
παγιώσει την εικόνα της ασφάλειας και της τάξης στο νομό Τρικάλων, ιδιαίτερα
μεταξύ των εθνικοφρόνων.403
Ωστόσο, η επανεμφάνιση του ΔΣΕ στις ορεινές περιοχές των Χασίων και του
Κόζιακα μετέβαλε αυτό το αίσθημα ασφάλειας.404 Αρχικά, η επαναδραστηριοποίηση
των ανταρτών στον νομό Τρικάλων δε θορύβησε ιδιαίτερα τις τοπικές αρχές, οι
οποίες εμφανίζονταν, τουλάχιστον δημόσια, γεμάτες αυτοπεποίθηση για την
ανυπαρξία ουσιαστικής απειλής από την πλευρά των ανταρτών· όπως σημείωνε
χαρακτηριστικά ο νομάρχης «ουδεμία συμμορία υπάρχει εγγύς της περιφέρειας (των
Τρικάλων)…οι πολίτες να κοιμούνται ήσυχοι». 405 Εντούτοις, είναι πιθανό ότι ο
τοπικός κρατικός μηχανισμός γνώριζε την αδυναμία τόσο του ίδιου όσο και των
τοπικών εθνικών δυνάμεων να αντιμετωπίσουν δραστικά τους αντάρτες και γι’ αυτόν
τον λόγο δεν επιθυμούσε να διαταράξει το ηθικό των πολιτών· προς αυτή την
κατεύθυνση, της μη διατάραξης, συνέβαλαν και οι αναφορές του εθνικόφρονα τύπου
για τις καταδιώξεις των ανταρτών του ΔΣΕ από τις εθνικές δυνάμεις και οι
αντίστοιχες εξορμήσεις των τελευταίων σε ορεινές περιοχές, στις οποίες δε
συναντούσαν καμία εχθρική παρουσία. 406 Όμως, η προσπάθεια διατήρησης ενός
εύθραυστου αισθήματος ασφάλειας διαψεύστηκε από την είσοδο του ΔΣΕ στην
Καλαμπάκα στις 11 με 12 Αυγούστου του 1948. Η επιτυχής επιχείρηση του ΔΣΕ στα
μετόπισθεν του Εθνικού Στρατού δημιούργησε αισθήματα πανικού και φόβου μεταξύ
των κατοίκων των Τρικάλων, τα οποία μεταδόθηκαν στην πόλη από τους
εγκαταλείποντες την Καλαμπάκα. 407 Αντιθέτως, ο εθνικόφρων τύπος προσπαθούσε
να πείσει τους πολίτες ότι «πιθανή […] επίθεσις […] κατά της πόλεως (των
Τρικάλων) είναι τερατολογία», ενώ ο νομάρχης, στηριζόμενος στις στρατιωτικές
ενισχύσεις που είχαν αποσταλεί και προσπαθώντας να αναπτερώσει το πεσμένο ηθικό
των κατοίκων των Τρικάλων, επέμενε πως η ασφάλεια της πόλης και της ευρύτερης
περιοχής ήταν εξασφαλισμένη. Μάλιστα συμπλήρωνε εμφατικά «αν θέλουν (οι
αντάρτες του ΔΣΕ) ας κοπιάσουν […] δια να τους περιποιηθώμεν καταλλήλως, τους

403
ΕΛΙΑ: Αρχείο Δημητρίου Πλούμη, Φακ. 1.1: Νομάρχης Τρικάλων προς Δ. Πλούμη, 28
Φεβρουαρίου 1948· Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/1/34: Αθ. Ταλιαδούρος προς Κ. Τσαλδάρη, 19
Ιανουαρίου 1948· «Με τους αγωνιστάς, του ήρωας και τα θύματα», Εμπρός, 1 Ιανουαρίου 1948.
404
Β’ Σ.Σ. προς υφιστάμενες διοικήσεις, Έκθεση επιχειρήσεων Χασίων-Αντιχασίων-Ολύμπου, αρ. εγγ.
85, 13 Μαρτίου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 7, σσ. 554-555· Θάρρος,
15 Απριλίου & 12 Μαΐου 1948.
405
Αναγέννησις, 20 Ιουλίου 1948.
406
Αναγέννησις, 15 Μαΐου & 29 Ιουλίου 1948.
407
Αναγέννησις, 14 Αυγούστου 1948.

98
έχομεν ετοιμάσει σπουδαίαν υποδοχήν». 408 Τις ίδιες βεβαιότητες εξέφραζε τόσο η
τοπική στρατιωτική ηγεσία όσο και ο αρχηγός του ΓΕΣ, αντιστράτηγος Δ. Γιατζής.409
Οι εξελίξεις κινήθηκαν διαφορετικά από τις πεποιθήσεις της τοπικής ηγεσίας
και στις 23 με 24 Αυγούστου τμήματα του ΔΣΕ επιχείρησαν εναντίον της πόλης των
Τρικάλων προξενώντας σημαντικές υλικές καταστροφές. Η σύντομη εμπειρία της
πολιορκίας της πόλης, από ανθρώπους που ίσως δεν είχαν ξαναβρεθεί σε μάχες του
Εμφυλίου πολέμου, δημιούργησε ένα ανάμικτο κλίμα φόβου και έντονης κριτικής
απέναντι στο κεντρικό κράτος. 410 Οι εθνικόφρονες της πόλης, αλλά και μια σειρά
επαγγελματικών συλλόγων (π.χ. Δικηγορικός σύλλογος, Ιατρικός σύλλογος,
Εμποροβιομηχανικό επιμελητήριο κ.ά.) ζητούσαν σε κλίμα αγωνίας τη στρατιωτική
ενίσχυση της πόλης και του νομού, καθώς σημαντικό μέρος της υπαίθρου είχε αφεθεί
από τις εθνικές δυνάμεις στον ΔΣΕ και υπήρχε ο κίνδυνος να μετατραπεί σε «δεύτερο
Γράμμο». Αν η ανταπόκριση των Αθηνών δεν ήταν ικανοποιητική τότε οι τοπικοί
βουλευτές όφειλαν να παραιτηθούν σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την εγκατάλειψη του
νομού. 411 Ενδεικτικό στοιχείο της ανασφάλειας, που δημιουργήθηκε μετά την
επίθεση του ΔΣΕ, ήταν το αίτημα του νομάρχη Τρικάλων προς το ΓΕΣ για την
αποστολή οπλισμού «το ταχύτερον», προκειμένου να εξοπλισθεί ο τοπικός
πληθυσμός. 412 Το ίδιο αίτημα ο νομάρχης Τρικάλων το υπέβαλε και στις αρχές
413
Σεπτεμβρίου στον υπουργό Στρατιωτικών. Η αντικειμενική αδυναμία της
στρατιωτικής ηγεσίας να διαθέσει ικανοποιητικές δυνάμεις στη Θεσσαλία ενώ
διεξάγονταν οι κύριες επιχειρήσεις στο Γράμμο και το Βίτσι, δημιούργησε μια
αίσθηση εγκατάλειψης στον τοπικό πληθυσμό και ως αντίδραση μια προσπάθεια
αυτόνομης αντιμετώπισης των ανταρτών, εκτός του κεντρικού σχεδιασμού.
Οι τοπικές ομάδες πίεσης (τοπική διοίκηση, βουλευτές, επαγγελματικές
ομάδες), παρά τα συνεχή αιτήματα προς την κυβέρνηση ή την ενημέρωση των
αρμοδίων, δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν ιδιαίτερες στρατιωτικές ενισχύσεις. Στα
τέλη του 1948 τα μόνα «οφέλη» που αποκόμισε η τοπική διοίκηση από τις πιέσεις της
στην πρωτεύουσα ήταν οι διαβεβαιώσεις για την αριθμητική επάρκεια των
στρατιωτικών μονάδων που φρόντιζαν για την ασφάλεια των αστικών κέντρων και τη

408
Αναγέννησις, 14 & 17 Αυγούστου 1948.
409
Αναγέννησις, 17 Αυγούστου 1948· Κ. Καραγιώργης, «Η διείσδυση στη Βόρεια και Ανατολική
Θεσσαλία» Δημοκρατικός Στρατός 11 (Νοέμβριος 1948), σ. 443.
410
Αναγέννησις, 24 Αυγούστου 1948.
411
Αναγέννησις, 24 Αυγούστου 1948.
412
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 279.
413
Αναγέννησις, 5 Σεπτεμβρίου 1948.

99
γενική υπόσχεση για τη μελλοντική εκκαθάριση της υπαίθρου.414 Ωστόσο, τόσο στο
πλαίσιο του νομού Τρικάλων όσο στο σύνολο της Θεσσαλίας, τα στατικά τμήματα
του Εθνικού Στρατού στα αστικά κέντρα εμφάνιζαν τάσεις απροθυμίας και
απειθαρχίας ως προς την εκτέλεση υπηρεσιών εκτός των αστικών κέντρων ή σε
περιοχές σημαντικής επικινδυνότητας, λόγω του φόβου τους έναντι ενδεχόμενης
εμφάνισης των ανταρτών.415 Η σταδιακή αλλαγή των ισορροπιών υπέρ των δυνάμεων
του κράτους στον νομό Τρικάλων επήλθε στη διάρκεια της άνοιξης και του
καλοκαιριού του 1949 με τη διεξαγωγή των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων
«Πύραυλος», οι οποίες αποτέλεσαν την τελευταία φάση των συγκρούσεων στη
Θεσσαλία και τη Στερεά Ελλάδα μεταξύ του ΔΣΕ και του Εθνικού Στρατού. Στη
διάρκεια της επιχείρησης «Πύραυλος» ο ΔΣΕ εξουδετερώθηκε και οι εναπομείνασες
ανταρτοομάδες εντός του νομού Τρικάλων προσπάθησαν να διαφύγουν προς τον
Γράμμο.416
Τον συμβολικό τερματισμό του Εμφυλίου πολέμου αποτέλεσε η
αδελφοποίηση της πόλης των Τρικάλων με την πόλη της Tucson, της πολιτείας της
Αριζόνας των Η.Π.Α., στις 23 Οκτωβρίου του 1949. 417 Πριν τις επίσημες τελετές
αδελφοποίησης σε Tucson και Τρίκαλα, o Τσαλδάρης, που θα εκπροσωπούσε την
ελληνική πλευρά στην Tucson, ζήτησε να γίνει κάποια προεργασία μεταξύ του
πρωθυπουργού, Αλέξανδρου Διομήδη και της Επιτροπής Εράνου των βόρειων
επαρχιών της Ελλάδας, προκειμένου ο ίδιος να μπορέσει να καταθέσει στους
418
Αμερικανούς συγκεκριμένες προτάσεις για την ενίσχυση των Τρικάλων. Ο
Τσαλδάρης στον λόγο που εκφώνησε στην Tucson, αν και δεν αναφέρθηκε ξεκάθαρα,
άφησε να εννοηθεί πως αυτό που ανέμενε ο ίδιος και τα Τρίκαλα ήταν η οικονομική
και υλική ενίσχυση των Αμερικανών. Άλλωστε τα Τρίκαλα είχαν υποφέρει τόσο από
τον Β´ Παγκόσμιο πόλεμο όσο και από τον Εμφύλιο και ανυπομονούσαν να
εισέλθουν στην περίοδο της ανοικοδόμησης.419 Από την άλλη πλευρά, στην τελετή
που πραγματοποιήθηκε στα Τρίκαλα παρευρέθηκαν από αμερικανικής πλευράς, ο

414
Αναγέννησις, 6 Νοεμβρίου 1948.
415
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 12:
Έκθεσις Αντωνίου Σιτρά προς τον Στρατηγόν Νικόλαον Πλαστήραν, «Περί της εν Θεσσαλία εν γένει,
και δή εν τω νομώ Λαρίσης, καταστάσεως», 6 Φεβρουαρίου 1949.
416
Για την επιχείρηση «Πύραυλος» βλ. στο παρόν το 7 ο κεφάλαιο.
417
Εμπρός, 25 Οκτωβρίου 1949.
418
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 34/4/46: Κρυπτογραφικό τηλεγράφημα Τσαλδάρη προς Χριστόπουλο, χ.
αρ., 18 Οκτωβρίου 1949.
419
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 34/4/80: Address by C. Tsaldaris at the celebration of the affiliation of
Trikkala to Tucson, 22 Οκτωβρίου 1949.

100
στρατηγός James van Fleet και ο διευθυντής τύπου της AMAG, Έντμαν, ενώ την
ελληνική πλευρά εκπροσώπησε ο υπουργός Στρατιωτικών, Π. Κανελλόπουλος, ο
υπουργός Δικαιοσύνης, Γ. Μελάς, ο υπουργός Υγιεινής, Κ. Ροδόπουλος και ο
αντιστράτηγος Καράσος, ως εκπρόσωπος του Βασιλιά. Οι τοπικές αρχές έχρισαν
επίτιμους δημότες τούς van Fleet και Έντμαν, μετονόμασαν την Κεντρική πλατεία, σε
πλατεία Αμερικανών και έδωσαν σε κεντρική οδό το όνομα της Tucson. Ωστόσο, οι
προσδοκίες των Τρικαλινών για την εισροή σημαντικών κεφαλαίων από τις Η.Π.Α.,
λόγω της αδελφοποίησης με την Tucson, διαψεύστηκαν την άνοιξη του 1950, όταν
έφθασαν οι πρώτες αποστολές βοήθειας, οι οποίες εμπεριείχαν μόνο τρόφιμα και
ρουχισμό.420
Σε επίπεδο συμβολισμών, αυτή η αδελφοποίηση των δύο πόλεων μπορεί να
θεωρηθεί ότι εξέφραζε την ελληνική δέσμευση προς τον ισχυρό εταίρο, με τη βοήθεια
του οποίου κερδήθηκε ο εμφύλιος πόλεμος.

420
Εμπρός, 25 Οκτωβρίου 1949· Μ. Κλιάφα, Τα του Δήμου …, σσ. 205-207.

101
 Κεφάλαιο 6ο – Η κοινωνική και οικονομική κατάσταση κατά τη διάρκεια του
Εμφυλίου πολέμου

Τα επιφαινόμενα του Εμφυλίου πολέμου στην τοπική κοινωνία και οικονομία

αφενός δεν υπήρξαν μονοσήμαντα και αφετέρου δε βιώθηκαν σε ένα
κοινωνικοοικονομικό κενό. Η ευφορία της απελευθέρωσης δεν μπορούσε να κρύψει
τα αντικειμενικά δεδομένα που είχαν δημιουργήσει τα τρεισήμισι χρόνια εχθρικής
κατοχής στο νομό Τρικάλων. Το ήμισυ των οικιών (50,3%) στο σύνολο των νομών
Τρικάλων και Καρδίτσας είχε καταστραφεί εξαιτίας του πολέμου, 421 ενώ στην
ύπαιθρο των δύο νομών το 42% των οικιών είχε καταστραφεί ολοσχερώς και ένα
2,3% μερικώς. 422 Οι εκτεταμένες καταστροφές των οικιών δημιούργησαν μια
καινούρια κοινωνική ομάδα, αυτή των αστέγων, την οποία η κεντρική διοίκηση
προσπάθησε να στεγάσει προσωρινά από τον Ιούλιο του 1945, στρέφοντας
πρωτίστως τις προσπάθειές της προς την επαρχία Καλαμπάκας.423 Ωστόσο, πρέπει να
θεωρηθεί σχεδόν βέβαιο πως η διαδικασία κατασκευής προσωρινών καταλυμάτων
και επισκευής κάποιων κατεστραμμένων οικιών τόσο στην ύπαιθρο όσο και στην
πόλη των Τρικάλων κινήθηκε με εξαιρετικά αργούς ρυθμούς, λόγω της κακής
οικονομικής κατάστασης του κράτους. Τα προσωρινά καταλύματα αν δεν κατέρρεαν,
τότε προσομοίαζαν σε «στάβλους». 424 Η έλλειψη στέγης και η παραμονή στην
ύπαιθρο δημιούργησαν με τη σειρά τους σοβαρά υγειονομικά προβλήματα· ασθένειες
όπως η ψώρα και η λέπρα αποτελούσαν χαρακτηριστικό της υπαίθρου, ενώ ιατρική
φροντίδα παρεχόταν μόνο περιστασιακά από περιοδεύοντες ιατρούς.425
Βέβαια, υπήρχε και το κομμάτι της κοινωνίας που διέθετε την απαραίτητη
συνθήκη της στέγασης, αλλά αδυνατούσε να καλύψει τις ουσιώδεις βιοποριστικές του
ανάγκες, εξαιτίας κυρίως του υψηλού πληθωρισμού.426 Αυτό το τμήμα του τοπικού
πληθυσμού, όπως άλλωστε και οι άστεγοι, εξαρτιόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό ή και
πλήρως από τη βοήθεια της UNRRA, η άφιξη και η διανομή της οποίας υπήρξε
εξαιρετικά προβληματική στο διάστημα 1945-1946.427 Ακόμη, μετά τη σύναψη της

421
Υπουργείον Δημοσίων Έργων, Αι εκ του πολέμου ζημίαι της Ελλάδος (Αθήνα: Υπ. Δ. Έργων, 1945),
σ. 27.
422
Κ. Δοξιάδης, Καταστροφές οικισμών (Αθήνα: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, 1946), σσ. 47.
423
«Ήρχισεν η ανοικοδόμησις», Αναγέννησις, 13 Ιουλίου 1945.
424
Αναγέννησις, 17 Μαΐου 1946.
425
Αναγέννησις, 1 Μαρτίου 1946.
426
Αναγέννησις, 20 Σεπτεμβρίου, 4 & 21 Δεκεμβρίου 1945.
427
Αναγέννησις, 6 Ιουλίου, 20 Σεπτεμβρίου, 21 Δεκεμβρίου 1945, 4 Ιανουαρίου & 26 Ιουνίου 1946.

102
ελληνο-βρετανικής συμφωνίας τον Ιανουάριο του 1946 για την παροχή οικονομικής
βοήθειας στην Ελλάδα, η αύξηση της τιμής των προμηθειών της UNRRA σχεδόν στα
428
επίπεδα της ελεύθερης αγοράς επιδείνωσε την οικονομική κατάσταση και
κατέστησε τα αγαθά της σχεδόν απλησίαστα.429
Ωστόσο, στη μεταπολεμική τρικαλινή κοινωνία, όπως και στις υπόλοιπες
θεσσαλικές, ανιχνευόταν μια μικρή κοινωνική ομάδα, η οποία διέθετε σημαντική
οικονομική ισχύ. Ο Αντώνης Σιτράς, πρώην δήμαρχος της Λάρισας (κατά
διαστήματα το 1945 και το 1946), σε μια προσπάθεια να περιγράψει την κατάσταση
της Θεσσαλίας στον Ν. Πλαστήρα στις αρχές του 1949, διέκρινε τα χαρακτηριστικά
της παραπάνω κοινωνικής ομάδας: α) διαβιούσε στα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας
και β) είχε αναπτύξει πελατειακές σχέσεις με το Λαϊκό Κόμμα είτε πριν την περίοδο
της Κατοχής είτε μετά την Απελευθέρωση και η ευημερία της στηριζόταν στον
έλεγχο του κράτους από το Λαϊκό Κόμμα.430 Ο Σιτράς, δε συγκεκριμενοποιούσε τους
τρόπους με τους οποίους ευνοούταν οικονομικά αυτή η κοινωνική ομάδα, αλλά
μπορεί να θεωρηθεί πως το Λαϊκό Κόμμα ικανοποιούσε τα οικονομικά της αιτήματα
ή της παρείχε σημαντικές θέσεις στη δημόσια διοίκηση.
Η εικόνα των παραγωγικών τομέων της τοπικής οικονομίας ποίκιλε στη
διάρκεια της περιόδου 1945-1946. Ο αγροτικός τομέας το 1945 εμφάνιζε μια
αδυναμία αύξησης της παραγωγής κοντά στα προπολεμικά επίπεδα, τόσο λόγω των
ελλείψεων σε μηχανικό και ζωικό εξοπλισμό, χαρακτηριστικά που αποτυπώνονταν
και στο σύνολο της Θεσσαλίας,431 όσο και λόγω των κακών καιρικών συνθηκών (π.χ.
ανομβρία).432 Έτσι, το 1945 η παραγωγή καπνών αναμενόταν να ανέλθει σε 10.000
οκάδες, δηλαδή στο 2% της προπολεμικής, η οποία υπολογιζόταν σε 400.000-
500.000 οκάδες, καθώς η ανομβρία και η εμφάνιση ακρίδων είχαν πλήξει την
παραγωγή, με αποτέλεσμα οι καπνοπαραγωγοί να στραφούν συμπληρωματικά προς
την καλλιέργεια αραβόσιτου. 433 Ανάλογη έλλειψη πιθανότατα υπήρχε και στην
παραγωγή των σιτηρών, καθώς τον Ιούλιο του ‘45 διατυπώνονταν παράπονα για τις

428
Γ. Σταθάκης, Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην
Ελλάδα (Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2004), σσ. 87-88.
429
Αναγέννησις, 9 Μαρτίου & 11 Απριλίου 1946.
430
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 12:
Έκθεσις Αντωνίου Σιτρά προς τον Στρατηγόν Νικόλαον Πλαστήραν, «Περί της εν Θεσσαλία εν γένει,
και δή εν τω νομώ Λαρίσης, καταστάσεως», 6 Φεβρουαρίου 1949.
431
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/55: Κ.Κ.Ε.-Κομματική Οργάνωση Περιοχής
Θεσσαλίας (Κ.Ο.Π.Θ.), Έκθεση για την κατάσταση του Α.Κ.Ε., 17 Δεκεμβρίου 1945.
432
Αναγέννησις, 4 Ιουλίου 1945.
433
Αναγέννησις, 4 Ιουλίου 1945.

103
καθυστερήσεις στη διανομή του αλεύρου της UNRRA,434 ενώ προς τα τέλη του 1946
οι νομάρχες των θεσσαλικών νομών προσανατολίζονταν στην επιβολή ελέγχων στα
εξαγόμενα σιτηρά από τη Θεσσαλία.435 Άλλωστε, πρωταρχικός στόχος της UNRRA
ήταν η κάλυψη των εγχώριων αναγκών σε σιτηρά μέσω εισαγωγών, καθώς η σοδειά
του 1945 υπήρξε κακή εξαιτίας των καιρικών συνθηκών, ενώ ακόμη και η αύξηση
της εγχώριας παραγωγής σιτηρών το ‘46 σχεδόν στα προπολεμικά επίπεδα δεν
εξομάλυνε την κατάσταση, εφόσον ένα σημαντικό τμήμα της βρισκόταν
αποθεματοποιημένο από τους παραγωγούς ή τους εμπόρους. 436 Παράλληλα, οι
παραγωγοί σιτηρών στο νομό Τρικάλων αδυνατούσαν να εξασφαλίσουν μια
ικανοποιητική τιμή για τη διάθεση των προϊόντων τους στην εγχώρια αγορά, εξαιτίας
των χαμηλών τιμών του καλοκαιριού του 1945, με αποτέλεσμα να βρίσκονται και οι
ίδιοι σε δεινή οικονομική θέση.437 Η πτώση των τιμών την παραπάνω περίοδο μπορεί
να αποδοθεί στην εφαρμογή των οικονομικών μεταρρυθμίσεων του υπουργού
Εφοδιασμού, Κ. Βαρβαρέσου, οι οποίες μείωσαν τις τιμές των προϊόντων της
UNRRA και αυτών της ελεύθερης αγοράς.438 Βέβαια, πρέπει να συνυπολογιστεί και
το γεγονός ότι η τιμή διάθεσης των προϊόντων από τους παραγωγούς ήταν πολύ
μικρότερη σε σχέση με την τελική τιμή στη λιανική αγορά.439
Η κατάσταση των τοπικών βιομηχανιών στα τέλη του 1945 διαφοροποιούταν
ανάλογα με την επάρκεια των πρώτων υλών και τις οικονομικές στοχεύσεις των
ιθυνόντων τους. Έτσι, οι κλωστοϋφαντουργίες της πόλης των Τρικάλων αν και
διέθεταν τις απαραίτητες πρώτες ύλες, προτιμούσαν να κερδοσκοπούν έναντι του
τελικού προϊόντος. Πιο συγκεκριμένα, η υφαντουργική βιομηχανία των αδελφών
Νικολάου Τεγόπουλου είχε κηρύξει παύση λειτουργίας, καθώς πίστευε πως η
πώληση των αποθεμάτων της σε αλατζάδες θα της απέφερε σημαντικά έσοδα, ενώ η
Υφαντουργική Τρικάλων, αν και λάμβανε τις πρώτες ύλες από την UNRRA,
καθυστερούσε την παραγωγή των τελικών προϊόντων, ίσως για τη δημιουργία
τεχνητής έλλειψης στην αγορά, τα οποία εν τέλει κυκλοφορούσαν με ιδιαίτερα
αυξημένες τιμές.440 Η επιδίωξη υψηλών κερδών αποτελούσε σημαντικό παράγοντα

434
Αναγέννησις, 18 Ιουλίου 1945.
435
Αναγέννησις, 15 Νοεμβρίου 1946.
436
Γ. Σταθάκης, ό. π., σσ. 99-102.
437
Αναγέννησις, 20 Ιουλίου 1945.
438
Γ. Σταθάκης, ό. π., σσ. 80-81.
439
FAO, Report of the FAO Mission for Greece (Washington: Food and Agriculture Organization of
the United Nations, 1947), σ. 13.
440
Δημοκρατική Ελπίς, 1 Ιανουαρίου 1946.

104
για τη διαμόρφωση του ρυθμού ανασυγκρότησης των βιομηχανιών στο σύνολο της
χώρας· εν προκειμένω, αργών ρυθμών, παρά τις αντίθετες δυνατότητες πολλών
βιομηχανιών. 441 Αντίθετα, οι αλευρόμυλοι των Ματσόπουλου, Βοΐλα και Μπέλλα
λειτουργούσαν με κανονικούς ρυθμούς, εφόσον η παροχή των πρώτων υλών
παρέμενε σταθερή, ενώ οι βιομηχανίες ξυλείας των Δερπανόπουλου και Σιούγα
προσπαθούσαν να αυξήσουν τον κύκλο εργασιών τους.442
Σε αυτό το πλαίσιο, η σταδιακή μετατόπιση της πολιτικής σύγκρουσης μεταξύ
του ΚΚΕ και των αστικών δυνάμεων στο στρατιωτικό πεδίο προκάλεσε μια σειρά
μεταβολών στο τοπικό επίπεδο. Η κύρια αλλαγή αφορούσε τη σταδιακή εισροή
εσωτερικών προσφύγων, αρχικά από την ορεινή ύπαιθρο και στη συνέχεια και από
την πεδινή, κυρίως προς την πόλη των Τρικάλων, της Καλαμπάκας και της Πύλης.443
Όπως προαναφέρθηκε, οι αρχικά αυτόβουλες μετακινήσεις μετατράπηκαν με την
κλιμάκωση των στρατιωτικών συγκρούσεων σε υποχρεωτικού χαρακτήρα εκκενώσεις
της υπαίθρου από τον Εθνικό Στρατό, με αποτέλεσμα η κεντρική και τοπική διοίκηση
να κληθεί να στεγάσει και να περιθάλψει έναν ολοένα αυξανόμενο αριθμό
ανθρώπων. 444 Στα πρώτα στάδια των υποχρεωτικών μετακινήσεων οι ορεινοί
πληθυσμοί μεταφέρονταν σε ένα κοντινό ορεινό ή ημιορεινό χωριό και στη συνέχεια,
ανάλογα με την εξέλιξη των εχθροπραξιών και την εξασφάλιση ή όχι συνθηκών
ασφαλείας, οδηγούνταν σε πεδινές περιοχές. 445 Από τον Οκτώβριο του 1947
υπάρχουν αναφορές για εγκατάσταση προσφύγων σε πεδινά χωριά, χωρίς να
διευκρινίζεται αν πρόκειται για μόνιμες εγκαταστάσεις υπό την εποπτεία των
στρατιωτικών ή των διοικητικών αρχών· 446 ωστόσο, το ίδιο διάστημα οι τοπικές
αρχές υιοθέτησαν την πρακτική της εγκατάστασης προσφύγων σε πεδινά χωριά
προκειμένου να αποφευχθεί η υπερσυσσώρευσή τους στα μεγαλύτερα «αστικά»
κέντρα του νομού, οι πληθυσμοί που ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και
μετέφεραν τα ζώα τους να έχουν ευκολότερη πρόσβαση σε βοσκοτόπια και τέλος οι
ομαδικές εγκαταστάσεις σε συγκεκριμένα χωριά θα επέτρεπαν την καλύτερη
περίθαλψή τους, σε σχέση με μια ανεξέλεγκτη εγκατάσταση.447 Αυτή η διαδικασία
ακολουθήθηκε το επόμενο διάστημα, καθώς η ύπαρξη προσφύγων αναφέρεται σε μια

441
Γ. Σταθάκης, ό. π., σσ. 107-108.
442
Δημοκρατική Ελπίς, 1 Ιανουαρίου 1946.
443
Αναγέννησις, 28 Νοεμβρίου 1946.
444
Θάρρος, 24 & 26 Οκτωβρίου 1947.
445
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 241, 246· π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 133.
446
Θάρρος, 21 Οκτωβρίου 1947.
447
Θάρρος, 24 Οκτωβρίου 1947.

105
σειρά διαφορετικών πεδινών χωριών, 448 χωρίς ωστόσο να ανακοπεί η συρροή
προσφύγων στην πόλη των Τρικάλων, της Πύλης και της Καλαμπάκας. Το πρώτο
εξάμηνο του 1948 στην πόλη των Τρικάλων καταγραφόταν μια εντυπωσιακή ποικιλία
ως προς τη γεωγραφική προέλευση των προσφύγων· ακόμη και αν η μετακίνηση
πληθυσμών από τα περισσότερα χωριά του νομού και από γειτονικά των νομών
Καρδίτσας και Γρεβενών μπορεί να θεωρηθεί λογική με βάση τη γεωγραφική
εγγύτητα, δεν μπορεί να συμβεί το ίδιο με πληθυσμούς που προέρχονταν από την
πόλη της Φλώρινας και τον Αντίγονο Φλώρινας, από χωριά της Καστοριάς και
μεμονωμένα χωριά της Θεσπρωτίας, της Ευρυτανίας, της Φθιώτιδας, της Λιβαδειάς
και της Κορινθίας.449 Οι μεγάλες χιλιομετρικές αποστάσεις των παραπάνω περιοχών
υποδηλώνουν ότι οι μετακινήσεις των πληθυσμών πραγματοποιήθηκαν οργανωμένα
από τον Εθνικό Στρατό, καθώς ανάμεσα στο νομό Φλώρινας και το νομό Κορινθίας
υπάρχουν διάφορα εγγύτερα αστικά κέντρα, τα οποία θα μπορούσαν να προσεγγίσουν
οι μετακινούμενοι πληθυσμοί, αν αποφάσιζαν να κινηθούν αυτόβουλα. Βέβαια, αυτές
οι μετακινήσεις πρέπει να συσχετισθούν είτε με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις που
πραγματοποιήθηκαν στα τέλη του 1947 και στις αρχές του 1948 είτε με τις
σχεδιαζόμενες από τον Εθνικό Στρατό για την άνοιξη και το καλοκαίρι του ‘48.450
Επιπλέον, μπορεί να υποτεθεί πως οι σημαντικές επιτυχίες του Εθνικού Στρατού στο
νομό Τρικάλων το 1947 δημιούργησαν μια ασφαλή επικράτεια αρκετά μακρύτερα
από τις κύριες συγκεντρώσεις των ανταρτών στη Μουργκάνα και τον Γράμμο, στην
οποία μπορούσαν να εγκατασταθούν πληθυσμοί που δε θα ήταν εξίσου ασφαλείς σε
άλλα αστικά κέντρα.
Οι αμεσότερες ανάγκες τις οποίες κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο τοπικός και
κεντρικός διοικητικός μηχανισμός ήταν αυτές της στέγασης και της περίθαλψης των
εσωτερικών προσφύγων. Το κράτος προχώρησε στην κατασκευή ξύλινων
παραπηγμάτων, επισκεύασε κάποιες εν μέρει κατεστραμμένες οικίες από τον πόλεμο,
επίταξε άδειους χώρους και διέθεσε και σκηνές για τη στέγαση των προσφύγων.451
Στον τομέα της ιατρικής περίθαλψης δραστηριοποιούνταν κυρίως τα κινητά ιατρεία

448
Θάρρος, 16 Νοεμβρίου & 2 Δεκεμβρίου 1947· Αναγέννησις, 6 Ιανουαρίου 1948.
449
Θάρρος, 12 Μαρτίου 1948· Αναγέννησις, 18 Μαΐου 1948.
450 η
1 Στρατιά προς ΓΕΣ, Έκθεση πεπραγμένων επιχείρησης «ΛΑΙΛΑΨ», αρ. εγγ. 17, Φεβρουάριος
1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 6, σσ. 134-154· Προσωπικές οδηγίες του
Αρχηγού ΓΕΣ προς τους Διοικητές του Α’ Σ.Σ. και 81 περιοχής για τις επιχειρήσεις Πελοποννήσου,
αρ. εγγ. 91, 19 Δεκεμβρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 470-473· ΓΕΣ προς Β’ Σ.Σ. & Α.Δ.Α., Σχέδιο
Επιχειρήσεων «ΚΟΡΩΝΙΣ», αρ. εγγ. 45, 10 Ιουνίου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., τ. 8, σσ. 250-268.
451
Θάρρος, 9 & 22 Νοεμβρίου 1947· Αναγέννησις, 28 Σεπτεμβρίου 1948.

106
του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, τα οποία περιόδευαν κατά διαστήματα στην
ύπαιθρο, ενώ στην Καλαμπάκα υπήρχε μόνιμο ιατρείο. 452 Ωστόσο, οι συνθήκες
υγιεινής στους προσφυγικούς καταυλισμούς ήταν εξαιρετικά άσχημες και είχαν
εμφανιστεί κρούσματα τύφου και ψωρίασης,453 ενώ εκφράζονταν δημόσια φόβοι για
την ανάπτυξη επιδημιών. 454 Ακόμη, οι τοπικές υπηρεσίες πρόνοιας διένεμαν κάθε
μήνα σιτάρι και ζάχαρη στους πρόσφυγες, αλλά και κάποια χρηματική ενίσχυση,455 η
οποία από το 1948 τέθηκε σε περιορισμούς και πλέον αποδιδόταν μέσω της εργασίας
των προσφύγων σε δημόσια έργα. Οι αρνούμενοι να εργασθούν απειλούνταν με
διαγραφή των οικογενειών τους από τους καταλόγους των προσφύγων,456 ίσως σε μια
προσπάθεια του κράτους να μειώσει τεχνηέντως τους πρόσφυγες που χρειάζονταν
οικονομική ενίσχυση και άρα και το σύνολο των δαπανών.457
Το ζήτημα της περίθαλψης των προσφύγων αποτέλεσε προνομιακό πεδίο
τόσο για την άσκηση πολιτικού ελέγχου έναντί τους, όσο και για την οικονομική τους
εκμετάλλευση. Στις αρχές του 1948 υπήρχαν καταγγελίες στην εφημερίδα Θάρρος για
τη συμμετοχή ανθρώπων βάση κομματικών κριτηρίων στις επιτροπές διανομών των
τροφίμων, ενώ και η πρόσβαση των προσφύγων στην κρατική βοήθεια περιοριζόταν
ανάλογα με την κομματική τους προτίμηση, όπως παραδέχονταν οι βουλευτές του
νομού, Α. Αντωνίου (Κόμμα Φιλελευθέρων) και Ν. Έξαρχος (ΔΣΚ). 458 Επίσης, ο
νομάρχης Τρικάλων μπορούσε να ανακατευθύνει μέρος της παρεχόμενης βοήθειας
από τους πρόσφυγες στα τοπικά ΜΑΔ, εξαιτίας της περικοπής των πιστώσεων προς
459
τα τελευταία από τα τέλη του 1947. Ακόμη, το ζήτημα των προσφύγων
προσφερόταν για την αύξηση της πολιτικής επιρροής των κομμάτων ανάμεσά τους,
μέσω της έκφρασης έντονου ενδιαφέροντος για τα προβλήματά τους και την πίεση
των ιθυνόντων προς επίλυσή τους ή ακόμη για την προσωπική προβολή των
βουλευτών μέσω της παροχής οικονομικών βοηθημάτων, όπως στην περίπτωση του
Βαμβέτσου. 460 Επιπλέον, η οικονομική εκμετάλλευση των ίδιων των προσφύγων,
αλλά και η κατάχρηση των επιδομάτων τους από τρίτα πρόσωπα αποτέλεσαν μια

452
Θάρρος, 24 Οκτωβρίου & 9 Νοεμβρίου 1947.
453
Αναγέννησις, 12 Φεβρουαρίου 1948.
454
Θάρρος, 26 Οκτωβρίου 1947.
455
Θάρρος, 7 Νοεμβρίου 1947 & 12 Μαρτίου 1948.
456
Αναγέννησις, 18 Σεπτεμβρίου 1948.
457
Στα μέσα Απριλίου του 1948 το υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας υπολόγιζε ότι περιέθαλπε το
79,4% του συνολικού πληθυσμού του νομού Τρικάλων. Βλ. Εμπρός, 15 Απριλίου 1948.
458
Θάρρος, 11 Μαρτίου & 6 Νοεμβρίου 1948· Αναγέννησις, 26 Σεπτεμβρίου 1948.
459
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 119-120.
460
Αναγέννησις, 4 Απριλίου 1947, 9 Μαΐου, 27 Αυγούστου, 10 & 18 Σεπτεμβρίου 1948.

107
συμπληρωματική πτυχή της συνολικής εικόνας. Ειδικότερα, πρόεδροι διάφορων
κοινοτήτων, ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή της Πύλης, απαιτούσαν από τους
πρόσφυγες χρήματα για την έκδοση διάφορων πιστοποιητικών,461 πιθανότατα για τον
χαρακτηρισμό τους ως «ανταρτόπληκτοι» από τις υπηρεσίες του κράτους, ενώ ο
Βαμβέτσος είχε καταγγείλει στη βουλή την πρακτική της οικειοποίησης των
επιδομάτων των προσφύγων από τους υπαλλήλους των κέντρων κοινωνικής
πρόνοιας.462
Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού εσωτερικών προσφύγων463 στα θεσσαλικά
αστικά κέντρα αποκρυστάλλωσε το κοινωνικό και ταξικό χάσμα μεταξύ των
κατοίκων της υπαίθρου και της αστικής κοινωνίας. Οι πρόσφυγες, ως επί το πλείστον
γεωργοί και κτηνοτρόφοι, διαβιώντας στα αστικά κέντρα ήρθαν σε επαφή με τις
οικονομικά ανώτερες τάξεις και σύγκριναν τη δική τους ένδεια με την οικονομικά
εξασφαλισμένη διαβίωση των πλουσίων και την παράλληλη αδυναμία ή και
απροθυμία της κεντρικής διοίκησης να επιλύσει τα επείγοντα προβλήματα τους. Αυτή
η σύγκριση δημιούργησε στους πρόσφυγες αισθήματα αγανάκτησης και μίσους
έναντι του ανίκανου κράτους και των ανώτερων οικονομικά τάξεων, τα οποία όμως
δεν εκδηλώθηκαν δημόσια εξαιτίας της ισχύος του κράτους και της δικής τους δεινής
κατάστασης. Η παραπάνω εκτίμηση του Σιτρά επεκτεινόταν και στους γηγενείς
κατοίκους των αστικών κέντρων, οι οποίοι δε διέθεταν ιδιαίτερα μέσα οικονομικής
επιβίωσης και έδειχναν να μοιράζονται την ίδια οπτική με τους πρόσφυγες σχετικά με
την ανικανότητα του κράτους και την αδιαφορία των ανώτερων οικονομικά τάξεων
για την κατάσταση που είχε δημιουργήσει ο εμφύλιος πόλεμος.464
Ο ταξικός διαχωρισμός μεταξύ των κατώτερων οικονομικά στρωμάτων και
των ανώτερων των αστικών κέντρων αποτέλεσε ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο
εξαιτίας της απάθειας ή της απροθυμίας των δεύτερων να συνδράμουν ενεργά τον
Εθνικό Στρατό και τα ΜΑΥ-ΜΑΔ. Μία πρώτη αποτύπωση αυτού του διαχωρισμού, η
οποία προαναφέρθηκε, ήταν αυτή του στρατηγού Κιτριλάκη στα τέλη του 1946, με

461
Αναγέννησις, 25 Μαΐου 1948.
462
Β. Λάζου, «Οι «εσωτερικοί πρόσφυγες» του εμφυλίου πολέμου. Ζητήματα χαρακτηρισμού και
πρόνοιας» στο Π. Βόγλης – Φ. Τσίλαγα – Ι. Χανδρινός – Μ. Χαραλαμίδης (επιμ.), Η Εποχή των
Ρήξεων: Η Ελληνική Κοινωνία στη Δεκαετία του 1940 (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2012), σσ. 134-135.
463
Σύμφωνα με έκθεση του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στις αρχές του 1948 στα χωριά της περιοχής
των Τρικάλων και στην Καλαμπάκα διαβιούσαν 51.750 εσωτερικοί πρόσφυγες. Βλ. Θάρρος, 23
Ιανουαρίου 1948.
464
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 12:
Έκθεσις Αντωνίου Σιτρά προς τον Στρατηγόν Νικόλαον Πλαστήραν, «Περί της εν Θεσσαλία εν γένει,
και δή εν τω νομώ Λαρίσης, καταστάσεως», 6 Φεβρουαρίου 1949.

108
την επόμενη να ακολουθεί τον Απρίλιο του 1947 από τις στήλες της εφημερίδας
Αναγέννησις. Με αφορμή την επίσκεψη στα Τρίκαλα του υπουργού Αεροπορίας,
Παναγιώτη Κανελλόπουλου, εκφράστηκε από τους πρόσφυγες και από τον νομάρχη
η αδιαφορία των οικονομικά εύπορων να συνεισφέρουν υπέρ του Εθνικού Στρατού
και των ΜΑΥ-ΜΑΔ· μια τάση που ανιχνευόταν τόσο στην Καρδίτσα όσο και στη
Λάρισα. 465 Την ίδια κατάσταση σημείωνε ένα μήνα αργότερα και ο υπουργός
Στρατιωτικών, Γεώργιος Στράτος, αλλά αυτή τη φορά για την αδιαφορία της αστικής
τάξης να μεταβεί στην ύπαιθρο και να παράσχει ιδεολογική «διαφώτιση» στους
κατοίκους των πρώην ανταρτοκρατούμενων περιοχών.466 Επίσης, αυτή η απάθεια των
ανώτερων οικονομικά τάξεων είχε φτάσει σε σημείο να ενοχλεί παράγοντες της
κυβέρνησης Σοφούλη, όπως τον υφυπουργό Στρατιωτικών, Κωνσταντίνο Ροδόπουλο,
ο οποίος πρότεινε τη δήμευση των περιουσιών όσων Τρικαλινών δε συμμετείχαν
οικονομικά στη σύσταση ένοπλων ταγμάτων για την προστασία της πόλης στα τέλη
του 1948.467 Οι διαθέσιμες πηγές που σημειώνουν αυτόν τον ταξικό διαχωρισμό δεν
προχωρούν σε κάποια περαιτέρω ανάλυση του φαινομένου, ωστόσο μπορεί να
υποτεθεί πως οι ανώτερες οικονομικά τάξεις της Θεσσαλίας ευνοούνταν από την
ανώμαλη κατάσταση του εμφυλίου προκειμένου να αυξήσουν τα κεφάλαια τους (π.χ.
εκμετάλλευση της διανεμόμενης βοήθειας, κέρδη από τις υψηλές τιμές των
προϊόντων) και δεν επιθυμούσαν να συνεισφέρουν ενεργά στην πολεμική προσπάθεια
που είχε αναλάβει ο Εθνικός Στρατός και στην περίθαλψη των προσφύγων που
αποτελούσε ευθύνη του κράτους.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανίχνευση της κοινωνικής βάσης της Αριστεράς
και της Δεξιάς την περίοδο 1945-1949. Στα τέλη του 1945 η Αριστερά στο νομό
Τρικάλων διέθετε κυρίως την υποστήριξη των αγροτών και των κτηνοτρόφων της
υπαίθρου, οι οποίοι είχαν ενταχθεί στο ΑΚΕ. Εντός της πόλης των Τρικάλων το ΑΚΕ
και το ΚΚΕ διέθεταν κάποια πρόσβαση και σε αστικές μάζες, κυρίως στους
δικηγόρους, τους ιατρούς και τους δασκάλους. 468 Ένα τμήμα του πληθυσμού της
υπαίθρου που υποστήριζε την Αριστερά μεταφέρθηκε στα αστικά κέντρα της

465
Αναγέννησις, 29 Απριλίου 1947.
466
Αναγέννησις, 23 Μαΐου 1947.
467
Εμπρός, 15 Δεκεμβρίου 1948.
468
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/55: Κ.Κ.Ε.-Κομματική Οργάνωση Περιοχής
Θεσσαλίας (Κ.Ο.Π.Θ.), Έκθεση για την κατάσταση του Α.Κ.Ε., 17 Δεκεμβρίου 1945.

109
Θεσσαλίας μέσα από τις υποχρεωτικές μετακινήσεις του Εθνικού Στρατού, 469
δεδομένο το οποίο ανταποκρίνοταν στην καταγεγραμμένη διείσδυση του ΚΚΕ στις
μάζες των προσφύγων των Τρικάλων στις αρχές του 1948.470 Άλλωστε, ο Βαμβέτσος,
από την πλευρά των εθνικοφρόνων, αναγνώριζε ότι οι πρόσφυγες αποτελούσαν μία
κρίσιμη μάζα πληθυσμού στην οποία μπορούσε να έχει εύκολη πρόσβαση το ΚΚΕ
εξαιτίας των άθλιων συνθηκών διαβίωσής τους.471 Από την άλλη πλευρά, η Δεξιά
διέθετε σε μεγάλο βαθμό την υποστήριξη των αστικών πληθυσμών, η οποία
ανιχνευόταν μεταξύ των εμπόρων, των βιομηχάνων, των επαγγελματοβιοτεχνών, των
ιατρών, των φαρμακοποιών και των δικηγόρων· 472 αυτοί αποτελούσαν και το
ανώτερο οικονομικά τμήμα του πληθυσμού, που όπως προαναφέρθηκε είχε συνδέσει
την οικονομική του ευημερία με το Λαϊκό Κόμμα.
Στον οικονομικό τομέα η εκκένωση μεγάλων τμημάτων της υπαίθρου από τον
Εθνικό Στρατό είχε θέσει εκτός παραγωγής ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων, γεγονός
που είχε αρχίσει να θορυβεί και την ίδια του την ηγεσία στα τέλη του 1947. 473 Ο
Μαντηλάς, στέλεχος της επιτροπής δυτικής Θεσσαλίας του ΑΚΕ, τον Σεπτέμβριο του
1947 ενημέρωνε το Π.Γ. της Κ.Ε. του ΑΚΕ πως η συνολική γεωργική παραγωγή της
Θεσσαλίας και ιδιαίτερα αυτή των δημητριακών αναμενόταν μειωμένη κατά 60% σε
σχέση με το 1946. Τη γεωργική παραγωγή επηρέασαν, εκτός από τη μετακίνηση των
πληθυσμών της υπαίθρου, οι πολεμικές συγκρούσεις στη δυτική Θεσσαλία, καθώς
καλλιεργήθηκαν λιγότερες από τις δυνατές εκτάσεις, αλλά και η οικειοποίηση ενός
τμήματος της από τα ΜΑΥ την περίοδο του θερισμού. 474 Ανάμεσα στα άλλα
καθήκοντά τους τα ΜΑΥ επιτελούσαν και το ρόλο του φύλακα των καλλιεργειών της
υπαίθρου έναντι των ανταρτών του ΔΣΕ,475 γεγονός που τα έφερνε σε άμεση επαφή
με τα παραγόμενα προϊόντα, ευνοώντας την πιθανή κατάχρηση εξουσίας σε βάρος
της παραγωγής των αγροτών. Η παραγωγή του 1948 αναμενόταν να κινηθεί λίγο
κάτω από τα επίπεδα του 1947, καθώς οι πλημμύρες στα τέλη Δεκεμβρίου του ‘47
είχαν προξενήσει κάποιες καταστροφές, ενώ ένα μεγάλο μέρος της ορεινής υπαίθρου

469
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 12:
Έκθεσις Αντωνίου Σιτρά προς τον Στρατηγόν Νικόλαον Πλαστήραν, «Περί της εν Θεσσαλία εν γένει,
και δή εν τω νομώ Λαρίσης, καταστάσεως», 6 Φεβρουαρίου 1949.
470
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/66: Γκριτζώνας προς Υπ/γο Μπαρτζιώτα, 5
Φεβρουαρίου 1948.
471
Αναγέννησις, 27 Μαΐου 1948.
472
Αναγέννησις, 24 Αυγούστου 1948.
473
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 26/7/17: ΓΕΣ προς 1 η Στρατιά, Α’-Β’-Γ’ Σ.Σ., 14 Νοεμβρίου 1947.
474
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/57: Μαντηλάς προς το Π. Γ. της Κ. Ε. του ΑΚΕ, 15
Σεπτεμβρίου 1947.
475
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 133.

110
είχε μείνει ακαλλιέργητο εξαιτίας της μετακίνησης των ορεινών πληθυσμών. 476
Ακόμη και αν η συγκομιδή της παραγωγής είχε ξεκινήσει ομαλά τον Ιούνιο του
1948,477 δε συνέβαινε το ίδιο λίγους μήνες αργότερα μετά τις επιθέσεις του ΔΣΕ στο
νομό, όταν η έλλειψη ασφάλειας στην ύπαιθρο είχε σχεδόν πανικοβάλει τους
ιθύνοντες του νομού. Το ενδεχόμενο να μείνουν ακαλλιέργητες μεγάλες εκτάσεις
εξαιτίας του φόβου των αγροτών να μεταβούν στην ύπαιθρο αποτελούσε πραγματικό
ενδεχόμενο στα μέσα Σεπτεμβρίου του 1948, για την αποφυγή του οποίου πίεζε τόσο
ο τοπικός τύπος όσο και ο Α. Αντωνίου- βουλευτής του Κόμματος Φιλελευθέρων-
στο κοινοβούλιο.478 Ωστόσο, στην ηγεσία της κυβέρνησης υπήρχε η βεβαιότητα πως
ήταν αδύνατο να εξασφαλισθούν ικανοποιητικές συνθήκες ασφάλειας στην ύπαιθρο
προκειμένου αυτή να καλλιεργηθεί από τους αγρότες και έτσι θα έπρεπε να θεωρείται
δεδομένο πως η συνολική γεωργική παραγωγή της χώρας για το 1949 θα ήταν
μειωμένη.479 Η κατάσταση ήταν εξίσου άσχημη και στον τομέα της κτηνοτροφίας,
όπου είχε παρατηρηθεί το φαινόμενο της πώλησης ζώων που είχαν δοθεί από την
UNRRA στους παραγωγούς, εξαιτίας της οικονομικής τους ένδειας, 480 ενώ και οι
δυνατότητες εκτροφής πολλών ζώων εντός της πόλης των Τρικάλων από τους
εσωτερικούς πρόσφυγες αποτελούσε προβληματικό φαινόμενο.481
Ως μόνη λύση για τη μερική αποκατάσταση της γεωργικής και κτηνοτροφικής
παραγωγής εντός του 1949 προβαλλόταν η σταδιακή επαναπροώθηση των
προσφύγων στην πεδινή και ορεινή ύπαιθρο. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ως
υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας είχε καταρτίσει στις αρχές του ‘49 ένα γενικό σχέδιο
για την επαναπροώθηση των προσφύγων στις οικίες τους υπό την προϋπόθεση πως
αυτοί θα εξοπλισθούν από το κράτος και θα δημιουργηθούν πολλά μικρά κέντρα
ασφαλείας ανά την ύπαιθρο, τα οποία θα αποτελούνταν από συσσωματώσεις
482
κοντινών χωριών. Ανάλογη πρόταση, χωρίς βέβαια τις επεξεργασίες του
Καραμανλή για τα κέντρα ασφαλείας, είχε απευθύνει ομάδα κατοίκων της
περιφέρειας Καλαμπάκας προς τον Αρχιστράτηγο Παπάγο στα τέλη Απριλίου του
1949. Οι κάτοικοι αυτοί ανέφεραν πως τουλάχιστον ένα τμήμα των προσφύγων στην

476
Θάρρος, 1 Ιανουαρίου 1948.
477
Εμπρός, 10 Ιουνίου 1948.
478
Αναγέννησις, 12 Σεπτεμβρίου & 6 Νοεμβρίου 1948.
479
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/6/41: Τηλεγράφημα Θ. Σοφούλη προς Κ. Τσαλδάρη, αρ. 53176, 11
Οκτωβρίου 1948.
480
Θάρρος, 17 Αυγούστου & 17 Σεπτεμβρίου 1947.
481
Μ. Κλιάφα, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ…, σ. 189.
482
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 34/1/48: Κ. Καραμανλής προς Θ. Σοφούλη, 25 Ιανουαρίου 1949.

111
πόλη της Καλαμπάκας επιθυμούσε να επιστρέψει τα χωριά του, προκειμένου να
επανεκινήσει η αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή. Ωστόσο, αυτή η επιστροφή
στην ύπαιθρο έπρεπε να συνδυαστεί με την παροχή οπλισμού για την εξασφάλιση
των πολιτών έναντι πιθανής επίθεσης ή παρουσίας των ανταρτών.483
Η ευκταία επιστροφή των προσφύγων στην ύπαιθρο άρχισε να
πραγματοποιείται με τον τερματισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων του εμφυλίου
πολέμου. Ωστόσο, η επάνοδος στα ορεινά του νομού αποτέλεσε μια εξίσου επίπονη
διαδικασία, καθώς το ορεινό οδικό δίκτυο ήταν κατεστραμμένο σε σημαντικό βαθμό,
ενώ η οικονομική βοήθεια του κράτους ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Το πρώτο διάστημα
της επιστροφής οι χωρικοί είχαν να αντιμετωπίσουν αντικειμενικές δυσχέρειες, όπως
τις χέρσες εκτάσεις, οι οποίες δεν ήταν σε θέση να αποδώσουν άμεσα, και τη σπάνη
των ζώων, καθώς δεν υπήρχαν οι αναγκαίες τροφές για την επιβίωσή τους. 484 Η
παλιννόστηση των προσφύγων στους τόπους τους υπήρξε πεδίο έκφρασης
εναλλακτικών προτάσεων ως προς τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να πραγματωθεί.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1949 η εφημερίδα Αναγέννησις πρόβαλε την άποψη του
δασάρχη Π. Γρίσπου για την αποτροπή της επιστροφής των προσφύγων στα ορεινά
χωριά. Ο δασάρχης υποστήριξε ότι ο διασκορπισμός των ανθρώπων σε μικρούς
ορεινούς οικισμούς ήταν οικονομικά ατελέσφορος, καθώς η ορεινή ύπαιθρος δε
διέθετε τους πόρους για να ικανοποιήσει τις βιοτικές τους ανάγκες. Αντιθέτως, το
κράτος όφειλε να δημιουργήσει συνοικισμούς χωριών σε τοποθεσίες που ήταν
εύκολα προσβάσιμες, υδροδοτούμενες και γενικότερα συγκέντρωναν περισσότερα
πλεονεκτήματα για την αγροτική παραγωγή σε σχέση με τους ορεινούς όγκους. Οι
δαπάνες του κράτους για την ανοικοδόμηση των ορεινών χωριών θα αποτελούσαν
εξαπάτηση των ορεσίβιων πληθυσμών, καθώς αυτά θα αποδεικνύονταν
«θνησιγενή».485

483
ΕΛΙΑ: Αρχείο Δημητρίου Πλούμη, Φακ. 1.1: Κάτοικοι Περιφέρειας Καλαμπάκας προς
Αρχιστράτηγο Α. Παπάγο, 27 Απριλίου 1949.
484
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 151-152.
485
Αναγέννησις, 28 Σεπτεμβρίου 1949.

112
 Κεφάλαιο 7ο – To στρατιωτικό σκέλος του Εμφυλίου πολέμου, 1947-1949

Οι εαρινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1947, με τις οποίες η ηγεσία του

Εθνικού Στρατού και του κράτους προσδοκούσε την εξάλειψη του ΔΣΕ από τις
περιοχές του Β´ και του Γ´ Σώματος Στρατού, έλαβαν τη γενική ονομασία
«Terminus». Η πρώτη προγραμματισμένη επιχείρηση στα πλαίσια του «Terminus»
για τις αρχές Απριλίου, με το όνομα «Αετός», περιλάμβανε ολόκληρο το δυτικό
τμήμα του νομού Τρικάλων, από το όρος Κόζιακας ως τα διοικητικά όρια με τους
νομούς Ιωαννίνων και Άρτας, εξαιρώντας την ορεινή περιοχή των Χασίων. 486
Πρωταρχικός στόχος της ηγεσίας του Εθνικού Στρατού ήταν ο εγκλωβισμός των
δυνάμεων του ΔΣΕ στη δυτική Θεσσαλία, προκειμένου να αναγκαστούν, εκ των
πραγμάτων, να δώσουν μάχες εκ παρατάξεως με τον Εθνικό Στρατό και αυτός είτε να
τους επιβληθεί είτε να τις αιχμαλωτίσει. Εφόσον ο πρώτος στόχος εκπληρωνόταν,
έπρεπε στη συνέχεια να εξασφαλιστεί η αδυναμία ανασυγκρότησης του ΔΣΕ, μέσω
της μόνιμης παρουσίας δυνάμεων του κράτους σε κομβικά σημεία των
εκκαθαρισμένων περιοχών.487 Η υλοποίηση των παραπάνω στόχων ανατέθηκε στην
IX Μεραρχία, η οποία αναμενόταν να δραστηριοποιηθεί τόσο στους ορεινούς όγκους
του Κόζιακα και της Πίνδου όσο και σε αυτούς των Αγράφων, και στην VIII
Μεραρχία, η οποία κλήθηκε να ενεργήσει στα νοτιοδυτικά του νομού, στις περιοχές
Άνω Παλαιοκαρυάς–Μυροφύλλου και Μυροφύλλου–Μεσοχώρας, στα βορειοδυτικά,
από την περιοχή του Χαλικιού μέχρι την Κρανιά Ασπροποτάμου, και στην περιοχή
των Τζουμέρκων. Παράλληλα, κατά την έναρξη της «Αετός», τμήματα του Εθνικού
Στρατού ανέλαβαν να διενεργήσουν παραπλανητικές επιχειρήσεις εναντίον τμημάτων
του ΔΣΕ στους ορεινούς όγκους των Χασίων και Αντιχασίων. 488 Στις στρατιωτικές
επιχειρήσεις συμπεριλήφθηκαν τα διάφορα τοπικά ΜΑΥ και ΜΑΔ, 489 δυνάμεις της
Χωροφυλακής, οι οποίες προβλεπόταν να ενεργοποιηθούν μετά την επιβολή του
στρατού έναντι του ΔΣΕ, προς εξερεύνηση των εκκαθαρισμένων περιοχών, και η

486
1η Στρατιά προς Β΄, Γ΄ Σ.Σ., Γενικόν σχέδιον Στρατιάς δια την διεξαγωγήν των επιχειρήσεων
“TERMINUS”, αρ. εγγ. 73, 9 Μαρτίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ.
3, σσ. 442, 445.
487
Αρχηγός ΓΕΣ προς διοικητές Α’ & Β’ Σ.Σ. και της VIII Μεραρχίας, Επιχείρησις «Αετός», αρ. εγγ.
1, 23 Μαρτίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 37-38.
488
Διαταγή επιχειρήσεων υπ’ αριθμ. 1-Επιχείρηση «ΑΕΤΟΣ», αρ. εγγ. 4, 23 Μαρτίου 1947 στο
ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 58-61.
489
Για τον προβλεπόμενο ρόλο των ΜΑΔ και την στρατιωτική τους αξία. Βλ. Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό.
π., σσ. 102-103.

113
Αεροπορία.490 Στο αντίπαλο στρατόπεδο, η δύναμη του ΔΣΕ στις προς εκκαθάριση
περιοχές του νομού Τρικάλων υπολογιζόταν από τον Εθνικό Στρατό σε περίπου 950
μαχητές.491
Στις 5 Απριλίου 1947, η επιχείρηση «Αετός», τέθηκε σε εφαρμογή και τα
συμμετέχοντα τμήματα του Εθνικού Στρατού κατόρθωσαν, ως ένα βαθμό, να
εγκλωβίσουν τις δυνάμεις του ΔΣΕ στον Κόζιακα, τα Τζουμέρκα και τα Άγραφα.
Από τις 9 Απριλίου οι στρατιωτικές δυνάμεις προχώρησαν στις κύριες επιθετικές
τους ενέργειες εναντίον των μαχητών του ΔΣΕ. 492 Τα τμήματα του Αρχηγείου
Κόζιακα και ένα τάγμα του Αρχηγείου Αγράφων του ΔΣΕ, το οποίο είχε αποκοπεί
στην έναρξη των επιχειρήσεων από τον χώρο των Αγράφων και είχε περάσει στον
Κόζιακα, ενεπλάκησαν σε μάχες με τον Εθνικό Στρατό το πρώτο δεκαήμερο του
Απριλίου στα ανατολικά και βορειοδυτικά του Κόζιακα. Ωστόσο, σύντομα έγινε
αντιληπτό από τις δυνάμεις του ΔΣΕ ότι αν δε μετακινούνταν από τον χώρο του
Κόζιακα, υπήρχαν αυξημένες πιθανότητες να εγκλωβιστούν εκεί και με την ελάττωση
των πολεμοφοδίων και την επιδείνωση των καιρικών συνθηκών να εξοντωθούν ή να
αιχμαλωτισθούν από τον Εθνικό Στρατό.493 Οι προϋπάρχουσες οδηγίες από το Γενικό
Αρχηγείο και το Αρχηγείο Θεσσαλίας του ΔΣΕ προέβλεπαν τη μετακίνηση των
δυνάμεων του Κόζιακα νοτιότερα, προς τα Άγραφα, ωστόσο ο αποκλεισμός των
νότιων τμημάτων του Κόζιακα, από δυνάμεις της IX και της VIII Μεραρχίας του
Εθνικού Στρατού, καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολο το εγχείρημα. Το Αρχηγείο
Κόζιακα αποφάσισε να κινηθεί βορειότερα- προς τα Χάσια- και να διασπάσει τον
αντίστοιχο κλοιό που είχαν δημιουργήσει τμήματα του Εθνικού Στρατού. Η κίνηση
αυτή πραγματοποιήθηκε στις 19 Απριλίου και οι δυνάμεις του Αρχηγείου Κόζιακα
διαπεραιώθηκαν στα Χάσια, στα όρια του νομού Γρεβενών. 494 Ο Εθνικός Στρατός
υπολόγιζε πως η δύναμη του Αρχηγείου Κόζιακα, υπό τον Καρτσιώτη (Γεώργιος
Βόγιας), που είχε μετακινηθεί στα Χάσια, ανερχόταν σε περίπου 300 μαχητές και μια

490
Αρχηγός ΓΕΣ προς διοικητές Α’ & Β’ Σ.Σ. και της VIIΙ Μεραρχίας, Επιχείρησις «Αετός», αρ. εγγ.
1, 23 Μαρτίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 38-39· Διαταγή
επιχειρήσεων υπ’ αριθμ. 1-Επιχείρηση «ΑΕΤΟΣ», αρ. εγγ. 4, 23 Μαρτίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ.
63.
491 η
1 Στρατιά προς ΓΕΣ, Σύνοψις πληροφοριών 1-10 Απριλίου 1947, αρ. εγγ. 32, 10 Απριλίου 1947
στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 260, 263, 266.
492 η
1 Στρατιά προς ΓΕΣ, Έκθεσις εκτιμήσεως της καταστάσεως μετά την επιχείρησιν «ΑΕΤΟΣ», αρ.
εγγ. 17, 5 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 148-149.
493
Κ. Παπακόγκος, ό. π., σσ. 360-361.
494 η
1 Στρατιά προς ΓΕΣ, Έκθεσις εκτιμήσεως της καταστάσεως μετά την επιχείρησιν «ΑΕΤΟΣ», αρ.
εγγ. 17, 5 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σ. 149· Γ. Μπλάνας,
ό. π., σ. 91· Κ. Παπακόγκος, ό. π., τ. Α´, σ. 361· Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό. π., σσ. 225-227.

114
μικρότερη δύναμη, περίπου 150 μαχητών, είχε εγκλωβιστεί στον Κόζιακα. 495
Παράλληλα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ένας, πιθανότατα, μικρός αριθμός πολιτικών
στελεχών, που κατάγονταν από ορεινές περιοχές στα δυτικά του νομού Τρικάλων,
παρέμεινε στα ορεινά του νομού προκειμένου να διατηρηθούν οι δεσμοί του ΔΣΕ με
τον τοπικό πληθυσμό.496
Στην περίπτωση των Τζουμέρκων, ο Εθνικός στρατός σημείωσε σημαντικές
επιτυχίες κατά των τμημάτων του ΔΣΕ υπό τον Τζουμερκιώτη (Γεράσιμος Μαλτέζος)
και ιδιαίτερα εναντίον αυτών υπό τον Παλιούρα (Θεόδωρος Ζαλοκώστας). Σχεδόν το
σύνολο των παραπάνω δυνάμεων είτε σκοτώθηκε στη διάρκεια των μαχών είτε
αιχμαλωτίστηκε από τις εθνικές δυνάμεις.497 Κατά μία εκδοχή, η έλλειψη ασφαλούς
χώρου για τον ελιγμό των δυνάμεων του ΔΣΕ στα Τζουμέρκα αποδείχθηκε καίριας
σημασίας, παρότι μια μικρή ομάδα είχε κατορθώσει να μετακινηθεί προσωρινά στα
Άγραφα.498
Η επιχείρηση «Αετός» στο νομό Τρικάλων συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές
Μαΐου 1947, χωρίς ωστόσο ο Εθνικός Στρατός να συναντήσει ιδιαίτερες αντιστάσεις
από τα αποκομμένα τμήματα του ΔΣΕ. Μετά την εξάλειψη των δυνάμεων του
τελευταίου στα Τζουμέρκα οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού επικεντρώθηκαν στην
εξερεύνηση των εκκαθαρισμένων περιοχών για την ανεύρεση τυχόν ξεκομμένων
ανταρτών και στην κατάληψη καίριων θέσεων για τον έλεγχο του οδικού άξονα
Καλαμπάκας-Μετσόβου.499 Αν και στην πρώτη φάση των επιχειρήσεων συμμετείχαν
κάποιες ολιγομελείς ομάδες ΜΑΔ, ο αριθμός τους και η συμβολή τους στη δεύτερη
φάση, αυτή της εξερεύνησης των εκκαθαρισμένων περιοχών και της παγίωσης της
500
εξουσίας του κράτους, αυξήθηκε σημαντικά. Ειδικότερα, στην επαρχία
Καλαμπάκας, τομέα δράσης της 42ης Ταξιαρχίας της IX Μεραρχίας,
χρησιμοποιήθηκαν από τον Εθνικό Στρατό κάποιοι κάτοικοι ορεινών χωριών, οι
οποίοι είχαν εγκαταλείψει τα χωριά τους υπό τον φόβο των ανταρτών και είχαν
εγκατασταθεί στην Καλαμπάκα, με ιδιαίτερη επιρροή στους συντοπίτες τους,

495
1η Στρατιά προς ΓΕΣ, Έκθεσις πεπραγμένων κατά την επιχείρησιν «ΑΕΤΟΣ», αρ. εγγ. 19, 25
Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σ. 176· Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος,
ό. π., σσ. 227-228.
496
Κ. Παπακόγκος, ό. π., σσ. 379-380.
497
ΓΕΣ-Διεύθυνσις Επιχειρήσεων, Ειδικόν δελτίον υπ’ αριθ. 8, 18 Απριλίου 1947 & ΓΕΣ-Διεύθυνσις
Επιχειρήσεων, Ειδικόν δελτίον υπ’ αριθ. 13, 24 Απριλίου 1947, αρ. εγγ. 13 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία
Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 102, 109· Κ. Παπακόγκος, ό. π., 362-364.
498
Κ. Παπακόγκος, ό. π., σσ. 362-364.
499
ΓΕΣ-Διεύθυνσις Επιχειρήσεων, Ειδικά Δελτία Επιχείρησης «Αετός» έτους 1947, αρ. εγγ. 13, 20
Απριλίου-10 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 103-125.
500
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 61, 83.

115
προκειμένου να συγκροτήσουν τμήματα ΜΑΔ αμέσως μετά την εκκαθάριση των
χωριών από δυνάμεις του ΔΣΕ. 501 Ο «Πατριάρχης της ιδέας της οργανώσεως του
πληθυσμού», 502 ταξίαρχος Δ. Πλούμης, παρέθεσε στα απομνημονεύματά του την
πορεία συγκρότησης των κατά τόπους ΜΑΔ της επαρχίας Καλαμπάκας, αναφέροντας
συγκεκριμένους αριθμούς για τους άνδρες που τα στελέχωσαν καθώς και τους
πολίτες ή στρατιωτικούς που τέθηκαν επικεφαλής τους. Οι πολίτες που στελέχωσαν
τα διάφορα ΜΑΔ ανήλθαν σε 322 και το εύρος κατανομής των ΜΑΔ κάλυψε την
πλειονότητα των ορεινών χωριών του Κόζιακα, αλλά και τις ορεινές περιοχές στα
βορειοανατολικά και βορειοδυτικά αυτού.503 Σε αντίθεση με τα ΜΑΔ, οι δυνάμεις της
Χωροφυλακής κρίθηκαν ανίκανες να εδραιώσουν την παρουσία του κράτους στις
εκκαθαρισμένες περιοχές, καθώς δε διέθεταν ούτε την απαραίτητη στρατιωτική ή
αστυνομική εκπαίδευση ούτε την επιθυμητή εμπειρία.504
Στο αντίπαλο στρατόπεδο, οι δυνάμεις του Αρχηγείου Κόζιακα του ΔΣΕ, που
είχαν διαπεραιωθεί στα Χάσια, δέχονταν πιέσεις από την ηγεσία του ΔΣΕ
προκειμένου να επιστρέψουν άμεσα στον Κόζιακα.505 Ο Καρτσιώτης, διοικητής του
Αρχηγείου Κόζιακα, είχε διαμορφώσει αρνητική άποψη για την επιστροφή των
τμημάτων του στον Κόζιακα εξαιτίας της ύπαρξης ισχυρών δυνάμεων του Εθνικού
Στρατού και ομάδων ΜΑΔ. Ωστόσο, οι πιέσεις που δέχθηκε από τον Μάρκο
Βαφειάδη και τον Κικίτσα (Σαράντης Πρωτόπαπας - διοικητής Αρχηγείου Δυτικής &
Κεντρικής Μακεδονίας), τον οδήγησαν στην επαναπροώθηση των τμημάτων του στα
506
ορεινά των Τρικάλων στα μέσα Μαΐου 1947. Η είσοδος στον Κόζιακα
πραγματοποιήθηκε λίγες ημέρες μετά την έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων
«Ἱέραξ», στις περιοχές των Χασίων και Αντιχασίων, και παρά τη μεταφορά
σημαντικών δυνάμεων του στρατού στις παραπάνω περιοχές, η ύπαρξη υπέρτερων
δυνάμεων από την πλευρά του Εθνικού Στρατού καθώς και τα νεοσυσταθείσα ΜΑΔ
δημιούργησαν εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες για τη δράση των δυνάμεων του

501
Ανάμεσα στους στρατολογημένους από την 42 η Ταξιαρχία για τη συγκρότηση ΜΑΔ αναφέρονται
και κάποιοι ιερείς. Βλ. Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 70-72.
502
Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό. π., σ. 102.
503
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 76-77.
504
Β’ Σ.Σ. προς ΓΕΣ, Έκθεσις πεπραγμένων επιχειρήσεως «ΑΕΤΟΣ», αρ. εγγ. 18, 5 Μαΐου 1947 στο
ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σ. 180.
505
Α. Ρόσιος (Υψηλάντης), Στα φτερά του οράματος (Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Κώδικας & Νομαρχιακή
Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, 2001), σσ. 243-244· Κ. Παπακόγκος, ό. π., σσ. 365-367· Γ. Μπλάνας, ό. π., σ.
104.
506
Γ. Μπλάνας, ό. π., σσ. 104-106· Κ. Παπακόγκος, ό. π., σσ. 367-368.

116
 507
ΔΣΕ. Το Αρχηγείο Κόζιακα χωρισμένο σε δύο τμήματα προσπάθησε να
προσεγγίσει το όρος Κόζιακα από τα βορειοδυτικά του νομού Τρικάλων, ωστόσο οι
δυνάμεις της ΙΧ και της VΙΙΙ Μεραρχίας κατάφεραν σε σύντομο χρονικό διάστημα να
διασπάσουν σε μικρότερα τμήματα αυτές του ΔΣΕ και μετά από συνεχείς συμπλοκές
να εξαλείψουν το μεγαλύτερο τμήμα του Αρχηγείου Κόζιακα, συμπεριλαμβανομένου
και του διοικητή του. Για τον Εθνικό Στρατό το Αρχηγείο Κόζιακα του ΔΣΕ έπαψε
να υπάρχει από τις 23 Μαΐου 1947.508 Κάποιες εναπομείνασες μικροομάδες ανταρτών
του ΔΣΕ περιπλανήθηκαν για κάποιο διάστημα στον Κόζιακα και στη συνέχεια είτε
παραδόθηκαν στον Εθνικό Στρατό είτε διέφυγαν προς τα Χάσια-Αντιχάσια και την
περιοχή του νότιου Ολύμπου-Κισσάβου.509 Εκτός από τις σημαντικές δυνάμεις του
Εθνικού Στρατού και των ΜΑΔ, τα τμήματα του Αρχηγείου Κόζιακα, που
προσπάθησαν να εδραιωθούν εκ νέου στα ορεινά των Τρικάλων, είχαν να
αντιμετωπίσουν την έλλειψη πληροφοριών για τις κινήσεις του αντιπάλου, καθώς το
δίκτυο των μελών του ΚΚΕ και του ΑΚΕ της ορεινής υπαίθρου είχε εξαρθρωθεί σε
μεγάλο βαθμό από τις δυνάμεις του κράτους, αλλά και την αδυναμία εύρεσης
τροφίμων, εφόσον στους κατοίκους των χωριών είχε απαγορευθεί τόσο η εξαγωγή
τροφίμων από τους τόπους κατοικίας τους όσο και η δική τους ελεύθερη κυκλοφορία
εκτός αυτών.510
Τον τερματισμό των επιχειρήσεων «Αετός» ακολούθησε η σχεδόν
ταυτόχρονη έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων «Ιέραξ», το δεύτερο
δεκαήμερο του Μαΐου στις περιοχές των Χασίων και Αντιχασίων.511 Ως στόχοι του
Εθνικού Στρατού τέθηκαν, όπως και στην περίπτωση της «Αετός», η εκκαθάριση των
παραπάνω περιοχών από τις δυνάμεις του ΔΣΕ, η επανεγκατάσταση σε αυτές των
επίσημων αρχών του κράτους, αλλά και η αποτροπή μετακίνησης ανταρτικών
δυνάμεων από τα Χάσια προς τον πρόσφατα εκκαθαρισμένο Κόζιακα. 512 Ο Εθνικός
Στρατός υπολόγιζε τις δυνάμεις του Αρχηγείου Χασίων του ΔΣΕ πριν την έναρξη της
«Ιέραξ» σε 900 με 1050 μαχητές και τις θέσεις τους κατανεμημένες ανάμεσα στο

507
Β’ Σ.Σ., Έκθεσις επιχειρήσεως «ΙΕΡΑΞ», αρ. εγγ. 54, 31 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία
Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σ. 408· Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 79-81.
508
Β’ Σ.Σ., Έκθεσις επιχειρήσεως «ΙΕΡΑΞ», αρ. εγγ. 54, 31 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 394-
395, 397, 400, 408· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 241.
509
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 79-81· Κ. Παπακόγκος, ό. π., σ. 377· Γ. Μπλάνας, ό. π., σ. 106.
510
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 77, 79-81.
511
ΓΕΣ-Διεύθυνσις Επιχειρήσεων, Ειδικόν δελτίον «Ιέραξ» υπ’. αριθ. 1, αρ. εγγ. 53, 12 Μαΐου 1947
στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 348-350.
512
Β’ Σ.Σ. προς 1η Στρατιά, Διαταγή επιχειρήσεων «Ιέραξ» υπ’. αριθ. 4, αρ. εγγ. 48, 26 Απριλίου 1947
στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 318-319, 322.

117
νομό Τρικάλων και Γρεβενών.513 Στην έναρξη της «Ιέραξ» οι δυνάμεις του ΔΣΕ στα
Χάσια ενεπλάκησαν σε σύντομες μάχες με τον Εθνικό Στρατό, ωστόσο πολύ γρήγορα
αποφάσισαν να υποχωρήσουν έναντι των υπέρτερων δυνάμεων του αντιπάλου και να
συμπτυχθούν βορειότερα προς την περιοχή του Βοΐου, ενώ κάποιες δυνάμεις του
Αρχηγείου Χασίων παρέμειναν στον χώρο καθώς και ορισμένα τοπικά πολιτικά
στελέχη του ΚΚΕ και του ΑΚΕ. 514 Οι στρατιωτικές δυνάμεις που εισήλθαν στα
Χάσια και Αντιχάσια, διαθέτοντας μικρές ομάδες ΜΑΔ από κατοίκους των χωριών
των παραπάνω περιοχών ως οδηγούς, δε συνάντησαν ιδιαίτερες αντιστάσεις και
σχεδόν άμεσα κατέλαβαν τις θέσεις που προηγουμένως κατείχε ο ΔΣΕ. 515 Οι
σημαντικότερες μάχες μεταξύ του Εθνικού Στρατού και του ΔΣΕ, εκτός αυτών που
προαναφέρθηκαν σχετικά με το Αρχηγείο Κόζιακα, διεξήχθησαν στα τέλη Μαΐου,
όταν τμήματα του ΔΣΕ Χασίων, υπό τον Υψηλάντη, προσπάθησαν εκ νέου να
επιστρέψουν στις βάσεις τους στον νομό Τρικάλων. Ο Εθνικός Στρατός κατόρθωσε
να απωθήσει τις δυνάμεις του ΔΣΕ εκτός του νομού, με αποτέλεσμα τον τερματισμό
των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων να έχουν απομείνει στα Χάσια-Αντιχάσια κάποιοι
αποκομμένοι αντάρτες του ΔΣΕ.516
Η 42η Ταξιαρχία εφάρμοσε το ίδιο σχέδιο, όπως στην επιχείρηση «Αετός», για
την εδραίωση των δυνάμεων του κράτους στα Χάσια-Αντιχάσια με τη συγκρότηση
ολιγομελών ΜΑΔ από κατοίκους των πιο πάνω περιοχών που είχαν εγκαταλείψει τις
εστίες τους υπό τον φόβο των ανταρτών του ΔΣΕ και τα οποία ενήργησαν ως ένας
πρώτος πυρήνας για τα μετέπειτα ΜΑΔ των διαφόρων χωριών. Μέχρι τον
τερματισμό της «Ιέραξ» η 42η Ταξιαρχία είχε συγκροτήσει έξι Λόχους Κυνηγών
ΜΑΔ (με ελαφρύ οπλισμό), με συνολική δύναμη 750 ανδρών, οι οποίοι διενεργούσαν
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο βόρειο τμήμα του νομού Τρικάλων μεταξύ Πίνδου
και Χασίων.517 Η απότομη αύξηση των συμμετεχόντων στα ΜΑΔ στη διάρκεια του
Μαΐου του 1947 οφειλόταν και στις λιποταξίες και τις παραδόσεις μαχητών του ΔΣΕ
στις δυνάμεις του Εθνικού Στρατού. Αυτή η μάζα των πρώην, πλέον, ανταρτών
ενσωματώθηκε σε ένα αδιευκρίνιστο ποσοστό στο αντίπαλο στρατόπεδο, αυτό των

513
Β’ Σ.Σ., Έκθεσις επιχειρήσεως «ΙΕΡΑΞ», αρ. εγγ. 54, 31 Μαΐου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 406.
514
Α. Ρόσιος (Υψηλάντης), Στα φτερά…, σ. 248· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σ. 241.
515
Β’ Σ.Σ. προς ΙΙ, VIIΙ, IX, XV Μεραρχίες, Έκθεσις επιχειρήσεως «Ιέραξ», αρ. εγγ. 55, 31 Μαΐου
1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 4, σσ. 445, 447· Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π.,
σσ. 78-79.
516
Β’ Σ.Σ. προς ΙΙ, VIIΙ, IX, XV Μεραρχίες, Έκθεσις επιχειρήσεως «Ιέραξ», αρ. εγγ. 55, 31 Μαΐου
1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 461-462, 467· Α. Ρόσιος (Υψηλάντης), ό. π., σσ. 249-251.
517
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 72, 77-79, 83.

118
ΜΑΔ, χρησιμοποιώντας κάποιες φορές και τον ίδιο οπλισμό που διέθετε στον
ΔΣΕ. 518 Η βίαιη στρατολόγηση μαχητών από τον ΔΣΕ ή η στρατολόγηση υπό το
καθεστώς φόβου, η έλλειψη τροφίμων στις τάξεις του ΔΣΕ, ως αποτέλεσμα της
απαγόρευσης που είχε επιβάλει ο Εθνικός Στρατός στην εξαγωγή προμηθειών από τα
519
χωριά της υπαίθρου, καθώς και η απομόνωση μικρών αποκομμένων
ανταρτοομάδων σε ορεινές περιοχές στις οποίες υπερίσχυαν οι δυνάμεις του Εθνικού
Στρατού και των ΜΑΔ, αποτέλεσαν παράγοντες που ευνόησαν την τάση λιποταξίας ή
παράδοσης στον αντίπαλο στις τάξεις του ΔΣΕ. Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι
ένα τμήμα αυτών που εγκατέλειψαν τον ΔΣΕ και στη συνέχεια εντάχθηκαν στα κατά
τόπους ΜΑΔ, δεν προσχώρησαν στα τελευταία αυτόβουλα αλλά με τη χρήση βίας
από τις δυνάμεις του κράτους.520 Άλλωστε, μπορεί να υποτεθεί ότι ένας λιποτάκτης
αντάρτης, ο οποίος επέστρεφε σε μια μικρή αγροτοκτηνοτροφική κοινότητα, δε
διέθετε εγγυήσεις προσωπικής ή οικογενειακής ασφάλειας, εφόσον είχε
«στιγματιστεί» ως αντάρτης. Έτσι, η συμμετοχή στις ένοπλες ομάδες των μέχρι
πρότινος αντιπάλων ίσως αποτελούσε την ανεπιθύμητη ωστόσο αναγκαία, εκ των
πραγμάτων, επιλογή.
Επιπλέον, οι εαρινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη δυτική Θεσσαλία
πρόσθεσαν μια νέα σημαντική παράμετρο στο πεδίο του εμφυλίου πολέμου αυτή της
υποχρεωτικής εκκένωσης των χωριών της υπαίθρου από τον Εθνικό Στρατό. Αν και
μετά τις εκλογές του 1946 υπήρχαν συχνές αναφορές στον τοπικό τύπο για την
εγκατάλειψη χωριών της υπαίθρου από ένα τμήμα των κατοίκων τους, εξαιτίας της
δράσης των ανταρτών,521 η οργανωμένη εκκένωση ολόκληρων χωριών, κυρίως της
ορεινής υπαίθρου, από τον Εθνικό Στρατό αποτέλεσε μια διαφορετική
πραγματικότητα. Οι δυνάμεις του Εθνικού Στρατού επέβαλαν στους κατοίκους των
ορεινών χωριών να εγκαταλείψουν τις οικίες τους και ως σύνολο τα χωριά τους
καθώς με αυτόν τον τρόπο ο ΔΣΕ στερούταν το ανθρώπινο κεφάλαιο, που μπορούσε
να στρατολογήσει ή να χρησιμοποιήσει ως πηγή πληροφοριών, και τις αναγκαίες
προμήθειες τροφίμων. 522 Η διαδικασία εκκένωσης ορεινών χωριών της δυτικής
Θεσσαλίας στη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων περιγράφεται συνοπτικά

518
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 82· π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 131-132· Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 241-
242· Α. Ρόσιος (Υψηλάντης), ό. π., σ. 250.
519
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 129, 132· Α. Ρόσιος (Υψηλάντης), ό. π., σ. 250.
520
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/57: Μαντηλάς προς το Π. Γ. της Κ. Ε. του ΑΚΕ, 15
Σεπτεμβρίου 1947.
521
Αναγέννησις, 8 Μαΐου & 21 Ιουνίου 1946.
522
Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό. π., σ. 661.

119
από τον Μαντηλά, στέλεχος της επιτροπής δυτικής Θεσσαλίας του ΑΚΕ, στα μέσα
Σεπτεμβρίου του 1947 σε έγγραφο που προοριζόταν για το Π. Γ. της Κ.Ε. του ΑΚΕ.
Οι κάτοικοι ενός χωριού, που είχε αποφασιστεί από τον Εθνικό Στρατό να εκκενωθεί,
διατάσσονταν υπό την απειλή των όπλων να συλλέξουν σε διάστημα μισής ώρας ό,τι
μπορούσαν από την κινητή τους περιουσία και στη συνέχεια να εγκαταλείψουν τις
οικίες τους. Η έλλειψη χρόνου προς εκκένωση είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη
του μεγαλύτερου μέρους του οικιακού εξοπλισμού και των ζώων, τα οποία ως ένα
βαθμό τα οικειοποιούνταν οι χωροφύλακες και τα ΜΑΥ. Ο πληθυσμός των
εκκενωμένων χωριών μετακινούταν από τον Εθνικό Στρατό σε πεδινότερες περιοχές,
τις οποίες ο ίδιος ήλεγχε. 523 Αν και η περιγραφή της διαδικασίας εκκένωσης
αναφέρεται στην ορεινή περιοχή των Αγράφων, μπορεί να θεωρηθεί πως δε διέφερε
από ανάλογες εκκενώσεις χωριών των γειτονικών ορεινών όγκων του νομού
Τρικάλων που διενεργήθηκαν την ίδια περίπου περίοδο από τον Εθνικό Στρατό και
για τους ίδιους σκοπούς.
Ο τερματισμός των εαρινών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων «Αετός» και
«Ιέραξ» μετέβαλαν ριζικά την κατάσταση στο νομό Τρικάλων. Τα τμήματα του ΔΣΕ
που έλεγχαν στις αρχές του 1947 εκτεταμένες ορεινές και ημιορεινές περιοχές του
νομού είχαν εκτοπιστεί από τα όριά του ή είχαν διαλυθεί στη διάρκεια των
επιχειρήσεων από τον Εθνικό Στρατό. Στις ορεινές περιοχές του Κόζιακα, της
Πίνδου, των Χασίων και των Αντιχασίων παρέμεναν κάποιες διάσπαρτες
μικροομάδες ανταρτών και πολιτικών στελεχών του ΚΚΕ, οι οποίες είτε
προσπαθούσαν να βρουν προσωρινό καταφύγιο και στη συνέχεια να περάσουν σε
περιοχές που δεν ήλεγχαν απόλυτα οι εθνικές δυνάμεις 524 είτε παραδίδονταν στις
αρχές του κράτους ή συλλαμβάνονταν από αυτές.525 Η τρικαλινή ύπαιθρος στο τέλος
του θέρους του 1947 είχε μεταβληθεί σε ένα στρατιωτικοποιημένο πεδίο, καθώς στα
περισσότερα χωριά έδρευαν ομάδες ΜΑΔ, ενώ η συνολική δύναμη των ΜΑΔ
Καλαμπάκας αριθμούσε πλέον 1800 άνδρες και διέθετε έφιππο απόσπασμα. 526 Το
ασφυκτικό πλαίσιο που είχαν δημιουργήσει οι εθνικές δυνάμεις συνέβαλε στην
απόκρουση νέων διεισδύσεων τμημάτων του ΔΣΕ στα Χάσια μετά τις εκκαθαριστικές

523
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/57: Μαντηλάς προς το Π. Γ. της Κ. Ε. του ΑΚΕ, 15
Σεπτεμβρίου 1947.
524
Χ. Βραχνιάρης, ό. π., σσ. 243-244.
525
Θάρρος, 15 & 23 Αυγούστου 1947· Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 82, 102.
526
Διάφορα ορεινά χωριά είχαν επιδείξει ιδιαίτερη επιθυμία να οργανωθούν υπό τους σχηματισμούς
των ΜΑΔ, αλλά η έλλειψη οπλισμού από την 42 η Ταξιαρχία αποτέλεσε ανασταλτικό παράγοντα. Βλ.
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 117-119.

120
επιχειρήσεις 527 και στη δημιουργία ενός αισθήματος σχετικής ομαλοποίησης της
κατάστασης,528 αν και οι δυνάμεις του ΔΣΕ που δεν είχαν διαλυθεί στη διάρκεια της
Άνοιξης του 1947, όπως αυτές του Αρχηγείου Χασίων, αποτελούσαν δυνητικό
κίνδυνο για τις τοπικές αρχές.529 Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, ένα τμήμα της
ορεινής υπαίθρου άρχισε να εκκενώνεται συστηματικά από τον Εθνικό Στρατό και ο
πληθυσμός του να εγκαθίσταται στην πεδινή ύπαιθρο και στα «αστικά» κέντρα της. Η
διαδικασία αυτή συνεχίστηκε ακόμη και μετά τη λήξη των εκκαθαριστικών
επιχειρήσεων στο νομό Τρικάλων.530
Στο χρονικό διάστημα από το Φθινόπωρο του 1947 μέχρι την Άνοιξη του
επόμενου έτους δεν πραγματοποιήθηκαν ιδιαίτερες συγκρούσεις μεταξύ του Εθνικού
Στρατού και του ΔΣΕ στο νομό Τρικάλων, με σημαντική εξαίρεση τις συμπλοκές που
έλαβαν χώρα στις γειτονικές περιοχές του Μετσόβου, λόγω της επιχείρησης
κατάληψής του από τον ΔΣΕ, στο διάστημα Οκτωβρίου-Νοεμβρίου 1947. 531 Η
παραπάνω περίοδος, με εξαίρεση τη μάχη του Μετσόβου, αποτέλεσε το αναγκαίο
διάστημα κατά το οποίο οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές διαμόρφωσαν διαφορετικές
προτάσεις και σχεδιασμούς για τη συνέχιση της ένοπλης σύγκρουσης. Ίσως η
σημαντικότερη πρόταση της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας προς την
αμερικανική αποστολή στην Ελλάδα ήταν αυτή της αύξησης του τακτικού στρατού.
Η πολιτικοστρατιωτική ηγεσία της χώρας άσκησε ιδιαίτερες πιέσεις προς τους
Αμερικανούς, καθώς πίστευε πως η αύξηση των στρατιωτικών δυνάμεων θα επέτρεπε
στον Εθνικό Στρατό να επικρατήσει έναντι του ΔΣΕ στη διάρκεια του 1948. 532 Οι
Αμερικανοί επέτρεψαν την αύξηση του Εθνικού Στρατού μόνο κατά 12.000 άνδρες
και την παράλληλη συγκρότηση 100 ταγμάτων Εθνοφρουράς, η οποία θα είχε
επικουρικό ρόλο και θα απελευθέρωνε ένα σημαντικό ποσοστό στρατιωτών για τα
κύρια μέτωπα του εμφυλίου.533 Έτσι, προς τα τέλη Μαρτίου είχαν ήδη κληθεί και
πιθανότατα συγκροτηθεί δύο τάγματα εθνοφρουράς στο νομό Τρικάλων, ένα στην

527
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 133· Θάρρος, 21 & 30 Σεπτεμβρίου 1947.
528
Αναγέννησις, 1 Ιουνίου 1947.
529 η
1 Στρατιά προς ΓΕΣ, Διάταξις Συμμοριτών περιοχής 1ης Στρατιάς, αρ. εγγ. 6, 31 Αυγούστου 1947
στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 6, σσ. 78-79.
530
Θάρρος, 24 & 26 Οκτωβρίου 1947.
531
ΓΕΣ προς υφιστάμενες Διοικήσεις, Δελτία Στρατιωτικής Καταστάσεως 10 Οκτ.-30 Οκτ. 1947, αρ.
εγγ. 45, 30 Οκτωβρίου 1947 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 6, σσ. 258-274.
532
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/1/53: Γ. Στράτος προς Ανωτ. Συμβούλιον Εθνικής Αμύνης, 29
Ιανουαρίου 1948· Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/2/11: Ταξ/χος Ν. Παπαδόπουλος προς Θ. Σοφούλη-Κ.
Τσαλδάρη-Γ. Στράτο κ.ά., 6 Φεβρουαρίου 1948.
533
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/3/44: Αντ/γος Δ. Γιατζής προς Θ. Σοφούλη, 20 Μαρτίου 1948.

121
 534
Καλαμπάκα και ένα στην Πύλη. Παράλληλα, υπήρξαν σχεδιασμοί από τα
κατώτερα κλιμάκια του Εθνικού Στρατού για τις μεθόδους που θα έπρεπε να
ακολουθήσουν οι εθνικές δυνάμεις προκειμένου να αντιμετωπίσουν με
η
αποτελεσματικότερο τρόπο αυτές του ΔΣΕ. Η 42 Ταξιαρχία από τον Αύγουστο του
1947 είχε προτείνει στη διοίκηση της ΙΧ Μεραρχίας να μετατοπιστεί ο Εθνικός
Στρατός και τα ΜΑΥ-ΜΑΔ προς την στρατιωτική τακτική που εφάρμοζε ο ΔΣΕ,
δηλαδή τον ανταρτοπόλεμο, και να συγκροτηθεί «αντάρτικος εθνικός στρατός»· η
ηγεσία του θα αποτελούταν από αξιωματικούς και υπαξιωματικούς του Εθνικού
Στρατού με εμπειρία στον ανταρτοπόλεμο, οι οποίοι θα επέλεγαν συγκεκριμένους
εθνικόφρονες πολίτες για τη συγκρότηση κινητών στρατιωτικών αποσπασμάτων με
αντάρτικη οργάνωση και τρόπο ενέργειας.535 Ανάλογη πρόταση για το σχηματισμό
μεταβατικών αποσπασμάτων του Εθνικού Στρατού με αντάρτικα χαρακτηριστικά
προκειμένου να διωχθούν οι ανταρτοομάδες του ΔΣΕ που δραστηριοποιούνταν στην
επικράτεια κατέθεσε τον Φεβρουάριο του 1948 στο ΓΕΣ ο πρώην διοικητής της ΙΧ
Μεραρχίας και τότε υπαρχηγός του ΓΕΣ, Σ. Κιτριλάκης.536 Ωστόσο, πριν την έκθεση
του Κιτριλάκη προς το ΓΕΣ η 42η Ταξιαρχία προχώρησε στη συγκρότηση
«ανταρτοομάδων» ΜΑΔ. Σκοπός τους ήταν να διεισδύσουν σε περιοχές που είχαν
συγκεντρωθεί δυνάμεις ανταρτών του ΔΣΕ και είτε να συλλέξουν πληροφορίες για
αυτές είτε να προχωρήσουν στη σύλληψη ή την εξόντωσή τους, αν αυτές ήταν
ολιγομελείς. Εντός του 1947 δημιουργήθηκαν 22 «ανταρτοομάδες» ΜΑΔ των 8-10
ανδρών έκαστη.537
Από πλευράς του, το ΚΚΕ προχώρησε από την 3η Ολομέλεια της Κ.Ε. του
στην αναπροσαρμογή των σχεδίων του για την εξέλιξη του Εμφυλίου πολέμου. Η
Κ.Ε. του ΚΚΕ εστίασε πλέον όλες τις δυνάμεις του κόμματος στις στρατιωτικές
επιχειρήσεις του πολέμου προκειμένου να δημιουργηθεί μια εκτεταμένη ελεύθερη
περιοχή στο βόρειο τμήμα της χώρας. 538 Η ελεύθερη επικράτεια που στόχευε να
δημιουργήσει ο ΔΣΕ μέχρι την άνοιξη του 1948 περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, το
βόρειο τμήμα του νομού Τρικάλων μεταξύ Καλαμπάκας και Μετσόβου, καθώς ο
έλεγχος της οδικής αρτηρίας Καλαμπάκας-Μετσόβου-Ιωαννίνων ήταν πρωτεύουσας

534
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/3/41: [Τάγματα Εθνοφρουράς], 20 Μαρτίου 1948.
535
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 115-116.
536
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 28/2/27: Υπ/γος Σ. Κιτριλάκης προς ΓΕΣ, 16 Φεβρουαρίου 1948.
537
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σ. 165.
538
«Απόφαση της 3ης Ολομέλειας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ», 12 Σεπτεμβρίου 1947 στο Φ.
Ηλιού, Ο Ελληνικός εμφύλιος…, σ. 190.

122
σημασίας για την υλοποίηση του σχεδίου «Λίμνες».539 Παράλληλα, ο Μ. Βαφειάδης
έθεσε στις άμεσες προτεραιότητες του ΔΣΕ την ανακατάληψη του Κόζιακα, ως
προϋπόθεση για την περαιτέρω δράση του ΔΣΕ στη δυτική Θεσσαλία. 540 Ωστόσο,
στο σχέδιο «Λίμνες» για τα στρατιωτικά τμήματα της Θεσσαλίας δεν υπήρχε
αναλυτική αναφορά για το σύνολο των δυνάμεών τους, αλλά και για τον αριθμό που
μπορούσαν να παρατάξουν στο πεδίο της μάχης. Επιπλέον, στον τομέα του οπλισμού
τα θεσσαλικά τμήματα του ΔΣΕ βρίσκονταν στη χειρότερη δυνατή κατάσταση, μαζί
με τα αντίστοιχα τμήματα της Ρούμελης και της Πελοποννήσου. 541 Βέβαια, αυτή η
δευτερεύουσα σημασία που αποδιδότανε στα θεσσαλικά τμήματα του ΔΣΕ από την
ηγεσία του μπορεί να ερμηνευθεί από τα σοβαρά πλήγματα που είχανε δεχθεί κατά
τις εαρινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις.
Η παραπάνω υπόθεση επιβεβαιώνεται από εσωτερική έκθεση για τα
θεσσαλικά αρχηγεία του ΔΣΕ στα τέλη Οκτωβρίου του 1947. Ο άγνωστος συντάκτης
της έκθεσης παρατηρούσε πως τα αρχηγεία Κισσάβου, Ολύμπου, Χασίων και
Αγράφων χαρακτηρίζονταν από οργανωτικές και τεχνικές ελλείψεις, ενώ το αρχηγείο
Κόζιακα χρειαζόταν να ενισχυθεί μετά τα πλήγματα των εκκαθαριστικών
επιχειρήσεων. Πιο συγκεκριμένα, τα θεσσαλικά τμήματα του ΔΣΕ αντιμετώπιζαν
τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές αδυναμίες· οι σχέσεις στελεχών-μαχητών και οι
σχέσεις μεταξύ των διαφόρων τμημάτων ήταν δυσχερείς και είχαν σημειωθεί
περιστατικά χειροδικιών, η έλλειψη σύγχρονης ιδεολογικής διαφώτισης, η οποία να
ανταποκρίνεται στην κατάσταση που είχε δημιουργηθεί μετά τις εκκαθαριστικές
επιχειρήσεις, είχε οδηγήσει σε κύματα λιποταξιών, ενώ η συμπεριφορά των ανταρτών
έναντι των κατοίκων της υπαίθρου ήταν εξαιρετικά σκληρή σε κάποιες περιπτώσεις,
όπως με την πυρπόληση οικιών, με αποτέλεσμα οι πολίτες να είναι τουλάχιστον
επιφυλακτικοί αν όχι αρνητικοί έναντι του ΔΣΕ. Ωστόσο, το τελευταίο διάστημα- η
έκθεση φέρει ημερομηνία 30 Οκτωβρίου 1947- παρατηρούνταν σημάδια βελτίωσης
στους παραπάνω τομείς και ιδιαίτερα στον προγραμματισμό των στρατολογήσεων
και της παρεχόμενης ιδεολογικής διαφώτισης, αν και υπήρχαν σημαντικά περιθώρια
βελτίωσης. Μολονότι το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ δεν παρείχε την αναμενόμενη

539
«Σχέδιο «Λίμνες»», 10 Σεπτεμβρίου 1947 στο Φ. Ηλιού, ό. π., σ. 210.
540
«Περιληπτικό πρακτικό της συνεδρίασης της ΚΕ του ΚΚΕ και της σύσκεψης της
στρατιωτικοπολιτικής ηγεσίας του ΔΣΕ», Σεπτέμβριος 1947 στο Φ. Ηλιού, ό. π., σ. 186.
541
«Σχέδιο «Λίμνες»», 10 Σεπτεμβρίου 1947 στο Φ. Ηλιού, ό. π., σσ. 208-209.

123
βοήθεια μετά τις εαρινές επιχειρήσεις, προκειμένου να ανακάμψουν τα τμήματα του
στη Θεσσαλία, είχε επιτευχθεί εκ νέου επικοινωνία με τον χώρο του Κόζιακα.542
Το κρίσιμο διάστημα, από τα τέλη του 1947 ως τις αρχές του 1948, για τη
δημιουργία των εφεδρειών του ΔΣΕ που θα επέτρεπαν την υλοποίηση του σχεδίου
«Λίμνες», παρατηρείται μηδενική κινητικότητα στο επίπεδο του νομού Τρικάλων.
Χαρακτηριστική είναι η ανυπαρξία ειδήσεων στον τοπικό τύπο για σχετικές επιθέσεις
του ΔΣΕ ή την πραγματοποίηση στρατολογήσεων. Η παραπάνω εικόνα
επιβεβαιώνεται και στο γενικότερο πλαίσιο της Θεσσαλίας από σχετική έκθεση του
εκπροσώπου της Νομαρχιακής επιτροπής Τρικάλων του ΚΚΕ, Κ. Γκριτζώνα προς
τον υποστράτηγο του ΔΣΕ, Β. Μπαρτζιώτα, σύμφωνα με την οποία τόσο οι πολιτικές
οργανώσεις του ΚΚΕ όσο και τα τμήματα του ΔΣΕ χαρακτηρίζονταν από
καθυστέρηση στην όποια δράση τους. 543 Παρόμοιες καθυστερήσεις αναγνώριζε το
Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ από τα τέλη του 1947 για τις περισσότερες περιοχές που
περιλαμβάνονταν στο σχέδιο «Λίμνες», με εξαίρεση τη Ρούμελη. Μία από τις
αντικειμενικές αιτίες, που σημείωνε το Γενικό Αρχηγείο του ΔΣΕ, για τη μη
δημιουργία εφεδρειών ήταν η ανυπαρξία έμψυχου υλικού μετά τις εκκενώσεις
χωριών από τον Εθνικό Στρατό. 544 Αυτή η αιτία, σε συνδυασμό με την αδυναμία
επανεγκατάστασης δυνάμεων του ΔΣΕ στους ορεινούς όγκους των Τρικάλων μετά τις
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1947, μπορεί να υποτεθεί με σχετική βεβαιότητα ότι
ίσχυε και για το νομό Τρικάλων, όπου ένας σημαντικός αριθμός ορεινών χωριών είχε
εκκενωθεί από τον Εθνικό Στρατό πριν από τα τέλη του 1947.545
Σημαντικές δυνάμεις του Αρχηγείου Χασίων εμφανίστηκαν εκ νέου στο νομό
Τρικάλων στα τέλη Φεβρουαρίου του 1948. Τα τμήματα του ΔΣΕ προσέβαλαν τις
περιοχές των Χασίων και Αντιχασίων σημειώνοντας ιδιαίτερες επιτυχίες εναντίον
τμημάτων του Εθνικού Στρατού και των ΜΑΔ. Αν και το Β´ Σώμα Στρατού θεώρησε
πιθανή την παραμονή των τμημάτων του ΔΣΕ στα Χάσια, αυτά, αφού συγκέντρωσαν
τον οπλισμό των ηττημένων αντιπάλων τους, κατευθύνθηκαν προς την περιοχή του
Ολύμπου. 546 Μολονότι ο Εθνικός Στρατός διέθετε πληροφορίες για την ύπαρξη

542
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/59: [χειρόγραφη έκθεση], 30 Οκτωβρίου 1947.
543
ΑΣΚΙ: Αρχείο ΚΚΕ, Αρ.Κυτίου 418, Φ=24/2/66: Γκριτζώνας προς Υπ/γο Μπαρτζιώτα, 5
Φεβρουαρίου 1948.
544
«Συνοδευτικό σημείωμα της Απόφασης του 2ου Κλιμακίου του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής
Επιτροπής του ΚΚΕ», 9 Δεκεμβρίου 1947 στο Φ. Ηλιού, ό. π., σσ. 253-256.
545
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 26/7/17: ΓΕΣ, «Πίναξ των διά λόγους επιχειρήσεων και Ασφαλείας
εκκενωθέντων χωρίων», 11 Νοεμβρίου 1947.
546
Β’ Σ.Σ. προς υφιστάμενες διοικήσεις, Έκθεση επιχειρήσεων Χασίων-Αντιχασίων-Ολύμπου, αρ. εγγ.
85, 13 Μαρτίου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 7, σσ. 554-555.

124
μεγάλων ανταρτικών ομάδων στα νότια του νομού Γρεβενών, εμφάνισε σημάδια
οργανωτικής καθυστέρησης και αδυναμίας συντονισμού των δυνάμεών του.547 Τον
επόμενο μήνα δυνάμεις του ΔΣΕ επανήλθαν στον χώρο των Χασίων και κατάφεραν
να στρατολογήσουν πολίτες και να εξασφαλίσουν προμήθειες τροφίμων και ζώα,
κοντά στην Αγναντιά Καλαμπάκας. Τα τοπικά ΜΑΥ-ΜΑΔ, έχοντας αρκετό
διάστημα να εμπλακούν σε μάχες με τους αντάρτες, και σε συνδυασμό με τις
δύσκολες καιρικές συνθήκες της εποχής, είχαν χαλαρώσει τα μέτρα προφύλαξης,
γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν οι μαχητές του ΔΣΕ.548 Σε σύντομο χρονικό διάστημα
οι αντάρτες επιτέθηκαν ξανά στην Αγναντιά και για ένα διάστημα δέκα ημερών
εισέρχονταν τις νυκτερινές ώρες στο χωριό, προκειμένου να αποσπάσουν τρόφιμα ή
οτιδήποτε μπορούσε να τους φανεί χρήσιμο. Το ίδιο διάστημα, στη διάρκεια της
ημέρας, οι κάτοικοι που είχαν εγκαταλείψει την Αγναντιά επέστρεφαν με τη συνοδεία
των ΜΑΥ-ΜΑΔ για να συλλέξουν ό,τι ήταν δυνατό από τις περιουσίες τους. Στα
τέλη Απριλίου δυνάμεις του ΔΣΕ στάθμευαν σε χώρο παρακείμενο της Αγναντιάς. 549
Τον Μάιο του 1948 οι εμφανίσεις και οι επιθέσεις των ανταρτών του ΔΣΕ στο
νομό Τρικάλων εντάθηκαν περαιτέρω. Στο χώρο των Χασίων ο ΔΣΕ κατάφερε να
εισέλθει στον σημαντικό κόμβο της Οξύνειας και να συλλέξει τις αναγκαίες γι’ αυτόν
προμήθειες, ενώ και στο χώρο του Κόζιακα και της Πίνδου σημειώθηκαν επιθέσεις
τμημάτων του ΔΣΕ και αντίστοιχες διεισδύσεις σε κατοικημένα χωριά. Βέβαια, στα
μέσα Μαΐου κινητοποιήθηκαν δυνάμεις του Εθνικού Στρατού, τμήματα Εθνοφρουράς
και διάφορα ΜΑΔ, προκειμένου να ωθήσουν τους αντάρτες του ΔΣΕ σε βορειότερες
περιοχές, εκτός του νομού. 550 Ωστόσο, στην έναρξη των επιχειρήσεων «Κορωνίς»
εναντίον του ΔΣΕ στον Γράμμο, σημαντικές δυνάμεις ανταρτών παρέμεναν στα
Χάσια και στον Κόζιακα, δεσμεύοντας τμήματα της Χ Μεραρχίας στον νομό
Τρικάλων και καθυστερώντας τη συγκέντρωσή τους στον Γράμμο. Ο αποκλεισμός
των διαβάσεων από τον Γράμμο προς τα Χάσια και τον Κόζιακα, ο έλεγχος της
Καλαμπάκας και σημαντικών σημείων της οδού Καλαμπάκας-Μετσόβου, καθώς και
η δημιουργία εφεδρειών του Εθνικού Στρατού, μεταξύ άλλων και στην περιοχή της
Καλαμπάκας, για το ενδεχόμενο καταδιώξεων διαφυγόντων ανταρτών από τον

547
Δ. Αθ. Πλούμης, ό. π., σσ. 186-187, 190-191, 193.
548
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 134-136.
549
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 137-140.
550
Αναγέννησις, 11,12 & 15 Μαΐου 1948· π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σ. 143.

125
Γράμμο ήταν ουσιώδους σημασίας για τις κύριες επιχειρήσεις του Εθνικού Στρατού
στον Γράμμο.551
Παρά τις προβλέψεις του Εθνικού Στρατού για τη διαφύλαξη των μετόπισθεν,
στάθηκε αδύνατο να αποκλείσει αποτελεσματικά την είσοδο ανταρτών από τον
Γράμμο στα Χάσια και τον Κόζιακα. Στις αρχές Αυγούστου τμήμα του ΚΓΑΝΕ, το
οποίο είχε διαμορφωθεί το 1948 και καθοδηγούσε τις δυνάμεις του ΔΣΕ σε
Θεσσαλία, Ρούμελη και Πελοπόννησο, 552 σχεδίασε μια σειρά επιθέσεων σε πόλεις
της πεδινής Θεσσαλίας, με πρώτο στόχο την Καλαμπάκα. Η επίθεση στην
Καλαμπάκα θεωρούταν η απαρχή για την επίλυση του προβλήματος των εφεδρειών
του ΔΣΕ, μέσω της εντατικής στρατολόγησης, και δευτερευόντως μια κίνηση
αντιπερισπασμού από το κύριο θέατρο των επιχειρήσεων, τον Γράμμο, η οποία θα
μπορούσε να θορυβήσει εκ νέου τις δυνάμεις του κράτους για την
επαναδραστηριοποίηση του ΔΣΕ σε μια θεωρούμενη ως εκκαθαρισμένη περιοχή και
να ασκήσει επιρροή στον πληθυσμό των Τρικάλων.553 Άλλωστε, στη θεώρηση του
ΔΣΕ το 1948, οι πεδινές εκτάσεις της Θεσσαλίας αποτελούσαν σημαντικό παράγοντα
εξυπηρέτησης των στρατολογικών και επιμελητειακών αναγκών του. 554 Οι δυνάμεις
του ΔΣΕ εκκίνησαν από την Ασπροκκλησιά Χασίων στις 10 Αυγούστου και την
επόμενη ημέρα, έχοντας καταλάβει στρατηγικά υψώματα γύρω από την Καλαμπάκα
επιτέθηκαν στην πόλη και εισήλθαν σε αυτή τις νυχτερινές ώρες. Ο ΔΣΕ κατάφερε να
περιορίσει τις εθνικές δυνάμεις στο κέντρο της πόλης και να καθυστερήσει την
έλευση ενισχύσεων από τα Τρίκαλα, μέσω της ναρκοθέτησης της οδού Τρικάλων-
Καλαμπάκας. Οι αντάρτες του ΔΣΕ στρατολόγησαν περισσότερους από 200 πολίτες,
αν και λίγες ημέρες αργότερα περίπου 50 εξ αυτών αφέθηκαν ελεύθεροι, και
αποκόμισαν και τον εξοπλισμό των δυνάμεων που είχανε νικήσει. Τις πρωινές ώρες
της 12ης Αυγούστου ο ΔΣΕ αποχώρησε από την Καλαμπάκα.555
Λίγες ημέρες αργότερα οι δυνάμεις του ΔΣΕ κινήθηκαν εναντίον των χωριών
της περιοχής Φαρκαδόνας, αλλά και κατά του ομώνυμου χωριού. Κύριος στόχος

551
Β’ Σ.Σ., Έκθεσις επιχειρήσεων Γράμμου (Κορωνίς), αρ. εγγ. 68, 26 Σεπτεμβρίου 1948 στο
ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 8, σ. 517.
552
Β. Γ. Μπαρτζιώτας, Ο Αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή,
1981), σ. 44.
553
ΔΣΕ/ΚΓΑΝΕ προς Αρχηγείο Θεσσαλίας κ.ά., Ειδικό Δελτίο Πληροφοριών, αρ. εγγ. 43, 11
Αυγούστου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 9, σ. 292.
554
Χ. Φλωράκης, «Η Μάχη της Φαρκαδώνας» Δημοκρατικός Στρατός 10 (Οκτώβριος 1948), σ. 398.
555
Ταξ/χος Δ. Πλούμης προς Β’ Σ.Σ., αρ. εγγ. 61, 31 Αυγούστου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου
Πολέμου (1944-1949) τ. 9, σσ. 361-363· Αλ. Παπαγεωργίου, «Η Μάχη της Καλαμπάκας»
Δημοκρατικός Στρατός 12 (Δεκέμβριος 1948), σσ. 516-517.

126
παρέμενε η στρατολόγηση νέων μαχητών και μαχητριών, όπως και η καταστροφή
των τοπικών σταθμών χωροφυλακής. Τα τμήματα του ΔΣΕ, όπως και στην
Καλαμπάκα, εκκίνησαν αρκετά βορειότερα από την περιοχή της Φαρκαδόνας και σε
συνδυασμό με τις δυνάμεις ιππικού, που είχαν κινηθεί από τη Φθιώτιδα, κατόρθωσαν
να εξουδετερώσουν τη μικρή δύναμη της χωροφυλακής Φαρκαδόνας καθώς και τα
ΜΑΥ των γειτονικών χωριών. Ο ΔΣΕ διενήργησε εκτεταμένες στρατολογήσεις και
αποχώρησε προς βορειότερες θέσεις, καθώς είχαν αποσταλεί ισχυρές δυνάμεις του
Εθνικού Στρατού από τα Τρίκαλα, τη Λάρισα και την Καρδίτσα. 556 Οι σημαντικές
δυνάμεις του ΔΣΕ, που είχανε συγκεντρωθεί σε αρκετά κοντινή απόσταση με την
πόλη των Τρικάλων θορύβησαν την τοπική στρατιωτική ηγεσία, η οποία προσπάθησε
μέσα από αναδιατάξεις δυνάμεων του Εθνικού Στρατού, της Εθνοφρουράς, της
Χωροφυλακής και τοπικών ΜΑΔ να ενισχύσει την άμυνα της πόλης. Η αναμενόμενη
επίθεση εκδηλώθηκε τα μεσάνυχτα της 23ης Αυγούστου από τη βορειανατολική και
ανατολική πλευρά της πόλης, ενώ παράλληλα ένα τμήμα σαμποτέρ του ΔΣΕ
κατόρθωσε να εισέλθει στο κέντρο της πόλης. Αν και ο κύριος όγκος των
επιτιθέμενων δυνάμεων του ΔΣΕ απωθήθηκε από τις αμυνόμενες εθνικές δυνάμεις, οι
αντάρτες προξένησαν σημαντικές υλικές ζημιές στην πόλη, καθώς πυρπόλησαν τις
εγκαταστάσεις της εφημερίδας Θάρρος, το εργοστάσιο υφαντουργίας Τεγόπουλου,
τον αλευρόμυλο Βοΐλα, το κέντρο των τηλεπικοινωνιών και διάφορες οικίες. Οι
αντάρτες του ΔΣΕ προχώρησαν σε στρατολογήσεις πολιτών και αφού εξασφάλισαν
κάποιες προμήθειες και εξοπλισμό αποσύρθηκαν από την πόλη των Τρικάλων τις
πρώτες πρωινές ώρες της 24ης Αυγούστου, ενώ ήδη οι εθνικές δυνάμεις είχαν δεχθεί
ενισχύσεις από την Καλαμπάκα και την Καρδίτσα.557
Οι επιθέσεις των θεσσαλικών τμημάτων του ΔΣΕ σε ορεινά και πεδινά χωριά
του νομού Τρικάλων, αλλά κυρίως η είσοδός τους στην Καλαμπάκα και τα Τρίκαλα
εξυπηρέτησαν τόσο τις ουσιώδεις όσο και τις επικοινωνιακές ανάγκες του ΔΣΕ. Τις
πρώτες τις ικανοποίησε με τη στρατολογία νέων μελών και τα πλήγματα που
προξένησε στις εθνικές δυνάμεις, ενώ τις δεύτερες μέσα από την ανάδειξη στο
εκδοτικό του όργανο, Δημοκρατικός Στρατός, αυτών των στρατιωτικών επιτυχιών στα
μετόπισθεν του αντιπάλου, όταν από την πλευρά του αστικού κράτους προβάλλονταν

556
Χ. Φλωράκης, «Η Μάχη της Φαρκαδώνας» Δημοκρατικός Στρατός 10 (Οκτώβριος 1948), σσ. 398-
400· Αναγέννησις, 22 Αυγούστου 1948.
557
Ταξ/χος Δ. Πλούμης προς Β’ Σ.Σ., αρ. εγγ. 61, 31 Αυγούστου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σσ. 365-
371· Αναγέννησις, 24 & 25 Αυγούστου 1948· Δελτίο Ειδήσεων. Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, 24
Αυγούστου 1948.

127
οι νίκες του Εθνικού Στρατού στον Γράμμο ως το τέλος του εμφυλίου πολέμου.558
Παράλληλα, αυτές οι στρατιωτικές επιτυχίες του ΔΣΕ έδωσαν την ευκαιρία σε
στελέχη του να τις αντιπαραβάλλουν εμμέσως με τις αποτυχίες του 1947 στα Χάσια-
Αντιχάσια και κυρίως στον Κόζιακα, έχοντας ίσως ως στόχο να προβάλλουν τον ΔΣΕ
ισχυρότερο από ό,τι στο παρελθόν και να θέσουν τις ευθύνες της προηγούμενης
αποτυχίας εκτός του Γενικού Αρχηγείου. Η δημόσια θέση του ΔΣΕ στρεφόταν
πρωτίστως εναντίον των στελεχών του Αρχηγείου Κόζιακα το 1947, τα οποία
κρίνονταν, εκ των υστέρων, ακατάλληλα τόσο από στρατιωτική όσο και από
οργανωτική-διοικητική άποψη για την επιτυχή αντιμετώπιση του αντιπάλου και
δευτερευόντως αναγνωρίζονταν οι υπέρτερες δυνάμεις του Εθνικού Στρατού.
Ανάλογη ήταν η θέση και για τα τμήματα του ΔΣΕ στα Χάσια-Αντιχάσια.559
Στα τέλη Αυγούστου του 1948 η διοίκηση της Εθνοφρουράς Θεσσαλίας
παρατηρούσε ότι μετά τον τερματισμό των επιχειρήσεων στον Γράμμο, οι
συγκεντρώσεις των τμημάτων του ΔΣΕ είχαν αυξηθεί στη Θεσσαλία. Στους ορεινούς
όγκους των Χασίων-Αντιχασίων και Κόζιακα υπολογιζόταν πως είχε συγκεντρωθεί
μια δύναμη άνω των 900 ανταρτών του ΔΣΕ από τον Γράμμο. Αν και υπήρχε η
πρόθεση να εκκαθαριστούν οι ορεινοί όγκοι της Θεσσαλίας, δεν υπήρχε η
δυνατότητα διάθεσης επιπλέον στρατιωτικών δυνάμεων πέραν της 77ης Ταξιαρχίας, η
οποία εξασφάλιζε την ασφάλεια των αστικών κέντρων της Θεσσαλίας. 560 Ως
αποτέλεσμα της αδυναμίας του Εθνικού Στρατού να διαθέσει επιπλέον δυνάμεις,
λόγω των κύριων επιχειρήσεων στο Βίτσι, οι αντάρτες του ΔΣΕ συνέχισαν τις
επιθέσεις τους σε ορεινές και πεδινές περιοχές του νομού Τρικάλων μέχρι το τέλος
του 1948, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τις αναγκαίες προμήθειες προς επιβίωση
και να στρατολογήσουν νέα μέλη στον ΔΣΕ.561
Η ηγεσία του Εθνικού Στρατού στα τέλη του 1948 έμοιαζε θορυβημένη από
την επανεισδοχή των ανταρτών του ΔΣΕ στη Θεσσαλία και προετοίμαζε τα επιθετικά
της σχέδια προκειμένου στη διάρκεια του χειμώνα να τους περιορίσει σε ορεινές

558
Αλ. Παπαγεωργίου, «Η Μάχη της Καλαμπάκας» Δημοκρατικός Στρατός 12 (Δεκέμβριος 1948), σ.
517· Κ. Καραγιώργης, «Η διείσδυση στη Βόρεια και Ανατολική Θεσσαλία» Δημοκρατικός Στρατός 11
(Νοέμβριος 1948), σ. 444.
559
Κ. Καραγιώργης, «Έξη μήνες αγώνων του Δημ. Στρατού στη Νότια Ελλάδα» Δημοκρατικός
Στρατός 9 (Σεπτέμβριος 1948), σ. 338· Ζ. Ζωγράφος, «Δύο χρόνια δράσης του Αρχηγείου Θεσσαλίας
(Ι Μεραρχία)» Δημοκρατικός Στρατός 10 (Οκτώβριος 1948), σ. 404.
560
ΔΕΘ προς Β’ Σ.Σ., αρ. εγγ. 12, 28 Σεπτεμβρίου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου
(1944-1949) τ. 10, σσ. 120-121, 124-125.
561
Αναγέννησις, 4, 11, 12, 28 Σεπτεμβρίου, 22 Οκτωβρίου & 3 Νοεμβρίου 1948· π. Μ. Κοσβύρας, ό.
π., σ. 146.

128
περιοχές και να εξασφαλίσει την ασφάλεια των αστικών κέντρων, καθώς και
σημαντικών οδικών αρτηριών.562 Οι επιθέσεις του ΔΣΕ στις θεσσαλικές πόλεις και
ιδιαίτερα η κατάληψη της Καρδίτσας στα μέσα Δεκεμβρίου του 1948 είχε επηρεάσει
το σκεπτικό της στρατιωτικής ηγεσίας και τους σχεδιασμούς της. Σε ένα πρώτο
στάδιο, ο Εθνικός Στρατός στα τέλη Φεβρουαρίου του 1949 προχώρησε στην
εφαρμογή του σχεδίου «Αμαζών» για την εκκαθάριση των Αγράφων από τις δυνάμεις
του ΔΣΕ. Οι σύντομες επιχειρήσεις του Εθνικού Στρατού στα Άγραφα ώθησαν τους
αντάρτες του ΔΣΕ σε βορειότερες θέσεις, κυρίως στα βορειοδυτικά του νομού
Τρικάλων, εξασφαλίζοντας την ασφάλεια των αστικών κέντρων της δυτικής
Θεσσαλίας.563 Ωστόσο, η πεποίθηση της ηγεσίας του Εθνικού Στρατού ότι ο εμφύλιος
πόλεμος όφειλε να τερματιστεί εντός του 1949 υπέρ των εθνικών δυνάμεων 564
απαιτούσε συστηματικότερους σχεδιασμούς για μια καθολική επικράτηση έναντι του
ΔΣΕ. Οι σχεδιασμοί αυτοί άρχισαν να μορφοποιούνται στα τέλη Φεβρουαρίου του
1949 υπό το σχέδιο των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων «Πύραυλος», το οποίο
περιελάμβανε μια αρκετά εκτεταμένη περιοχή της ηπειρωτικής χώρας, στην οποία
συμπεριλαμβάνονταν ο νομός Τρικάλων, καθώς στα Χάσια-Αντιχάσια και κυρίως
στον Κόζιακα, τα Τζουμέρκα και τις περιοχές της Πίνδου βρισκόταν ένας σημαντικός
αριθμός ανταρτών του ΔΣΕ.565 Ωστόσο, η ανακατάληψη του Γράμμου από τον ΔΣΕ
τον Απρίλιο του 1949 και η σχεδόν ταυτόχρονη είσοδος τμημάτων του ΔΣΕ στη
Στερεά Ελλάδα καθυστέρησαν την υλοποίηση του σχεδίου «Πύραυλος», το οποίο εν
τέλει τέθηκε σε εφαρμογή στις αρχές Μαΐου.566
Ο στόχος του Εθνικού Στρατού ήταν να αποκλείσει τα τμήματα του ΔΣΕ
στους ορεινούς όγκους των Τρικάλων και μέσα από συνεχείς εξερευνήσεις και
ενέδρες να τα εξουδετερώσει. Από τα μέσα Μαΐου μέχρι τα μέσα Ιουνίου η διοίκηση
του ΚΓΑΝΕ και κάποια τμήματα του ΔΣΕ, συνολικής δύναμης 300-350 ανταρτών,
παρέμεναν εγκλωβισμένα στην περιοχή του Κόζιακα και κατατετμημένα σε ομάδες
των 30-50 μαχητών προσπαθούσαν πρωτίστως να αποφύγουν την ένοπλη σύγκρουση

562
Β’ Σ.Σ. προς Ι-ΙΙ-VIII-X-XV Μερ. κ.ά., Σχέδιον ενεργείας χειμερινής περιόδου, αρ. εγγ. 21, 24
Δεκεμβρίου 1948 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 11, σσ. 486, 488.
563
Α´ Σ.Σ., Έκθεση επιχειρήσεως υψ. Νευρουπόλεως-Σχέδιο «ΑΜΑΖΩΝ» (24 Φεβ. - 1 Μαρ. 1949),
αρ. εγγ. 44, 1 Μαρτίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 12, σσ. 414-
422·Αρχιστράτηγος προς Υπουργό Στρατιωτικών, αρ. εγγ. 37, 30 Απριλίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία
Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 13, σσ. 304, 307.
564
Αρχείο Κ. Τσαλδάρη, Φ. 34/1/63: Αρχιστράτηγος Αλ. Παπάγος προς [άγνωστο] Υπουργό, 7
Φεβρουαρίου 1949.
565
ΓΕΣ προς Α´-Β´-Γ´ Σ.Σ., ΑΣΔΠ, ΑΔΑ, ΓΕΝ, αρ. εγγ. 17, 23 Φεβρουαρίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 13, σσ. 149-150, 158-159.
566
Δ. Γ. Ζαφειρόπουλος, ό. π., σσ. 586-588.

129
με τον Εθνικό Στρατό, κινούμενα μεταξύ Κόζιακα-Πίνδου-Τζουμέρκων, και στη
συνέχεια να διαπεραιωθούν εκτός του νομού Τρικάλων. 567 Η κατάσταση για τις
ανταρτοομάδες του ΔΣΕ στις παραπάνω περιοχές επιδεινώθηκε στη διάρκεια του
Ιουνίου και του Ιουλίου μετά από τα συνεχή πλήγματα του Εθνικού Στρατού, με
αποτέλεσμα τα υπολείμματα αυτών των ομάδων να περιφέρονται στα ορεινά του
νομού Τρικάλων χωρίς κάποια επιθετική δράση. 568 Παράλληλα, στα μέσα Ιουνίου
μονάδες του Εθνικού Στρατού κατέλαβαν κομβικά σημεία στον ορεινό όγκο των
Χασίων-Αντιχασίων προκειμένου να εγκλωβίσουν τα εκεί τμήματα του ΔΣΕ και να
τα εξουδετερώσουν.569 Στην έναρξη των επιχειρήσεων οι εθνικές δυνάμεις μετά από
συμπλοκές, απώθησαν ομάδες ανταρτών εκτός του νομού Τρικάλων προς τα Γρεβενά
και προχώρησαν στην εξερεύνηση των Χασίων-Αντιχασίων. 570 Έτσι, στα τέλη
Ιουνίου στον παραπάνω χώρο παρέμενε μια μικρή ανταρτοομάδα του ΚΓΑΝΕ, καθώς
και κάποια πολιτικά στελέχη του ΚΚΕ τα οποία προσπαθούσαν να συγκεντρώσουν
τους αποκομμένους αντάρτες που κινούνταν από τα Άγραφα προς τα Χάσια. 571
Περίπου ένα μήνα αργότερα οι συγκεντρωμένοι αντάρτες στα Χάσια προωθήθηκαν
προς τον Γράμμο.572
Ο τερματισμός των στρατιωτικών επιχειρήσεων στον Γράμμο και η
επικράτηση του Εθνικού Στρατού έναντι του υποχωρούντα σε αλβανικό έδαφος ΔΣΕ
δε σήμανε και την πλήρη εκκαθάριση της επικράτειας από τις εναπομείνασες
αποκομμένες δυνάμεις του ΔΣΕ. Στα Χάσια προς τα τέλη του 1949 παρέμεναν
κάποιες μικροομάδες ανταρτών, οι οποίες στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τις
εθνικές δυνάμεις είχαν βρει προσωρινό καταφύγιο σε εκκενωμένα χωριά στα νότια
του νομού Γρεβενών.573 Σταδιακά, σε όσα διαμερίσματα της χώρας «η συμμοριακή

567
ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 16, αρ. εγγ. 61, 24 Μαΐου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 13, σ. 477· ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’
αριθ. 17, αρ. εγγ. 68, 30 Μαΐου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 522· ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση
επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 19, αρ. εγγ. 84, 14 Ιουνίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ.634.
568
ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 21, αρ. εγγ. 17, 28 Ιουνίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 15, σσ. 369-370· ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων
υπ’ αριθ. 23, αρ. εγγ. 25, 12 Ιουλίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 431· ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση
επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 24, αρ. εγγ. 27, 19 Ιουλίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 452.
569
XV Μεραρχία προς 73η Ταξιαρχία, Διαταγή επιχειρήσεων «ΔΟΡΚΑΣ», αρ. εγγ. 82, 13 Ιουνίου
1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 13, σσ. 614-620.
570
ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 20, αρ. εγγ. 8, 21 Ιουνίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 15, σ.254.
571
ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 21, αρ. εγγ. 17, 28 Ιουνίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό.
π., σ. 377· ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 23, αρ. εγγ. 25, 12 Ιουλίου 1949 στο
ΓΕΣ/ΔΙΣ: ό. π., σ. 438.
572
ΓΕΣ, Εβδομαδιαία έκθεση επιχειρήσεων υπ’ αριθ. 25, αρ. εγγ. 28, 26 Ιουλίου 1949 στο ΓΕΣ/ΔΙΣ:
Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου (1944-1949) τ. 15, σ. 465.
573
π. Μ. Κοσβύρας, ό. π., σσ. 152-154.

130
δράσις ήτο σχεδόν ασήμαντος» ο Εθνικός Στρατός παραχωρούσε την ευθύνη της
εσωτερικής ασφάλειας στη Χωροφυλακή. Ωστόσο, ακόμη και την άνοιξη του 1950, η
περιοχή της Θεσσαλίας δε συγκαταλεγόταν ανάμεσά τους.574

574
Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη: Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αρ. εισ. 372], Φακ. 15: Αλ.
Παπάγος προς Ν. Πλαστήρα, 28 Απριλίου 1950.

131
 Συμπεράσματα

Η Απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς βρήκε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ σε

θέση στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος στο μεγαλύτερο τμήμα της επικράτειας,
όπως και στον νομό Τρικάλων και από αυτή τη θέση προσπάθησε να διοικήσει μέσα
σε συνθήκες οικονομικής κατάρρευσης. Τα Τρίκαλα από περιφερειακό κέντρο της
χώρας μετατράπηκαν στο «στρατηγείο» του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ από τα Δεκεμβριανά ως τον
αφοπλισμό του ΕΛΑΣ. Από τη μία πλευρά τα στρατιωτικά και πολιτικά επιτελεία της
Αριστεράς και από την άλλη ένα τμήμα των προσφύγων, των αιχμαλώτων και των
ομήρων της μάχης της Αθήνας, που συνέρρευσαν στα Τρίκαλα, αποτέλεσαν τον
σύνδεσμο μεταξύ της κεντρικής σκηνής των εξελίξεων και του παθητικού δέκτη
αυτών.
Ο αφοπλισμός των δυνάμεων του ΕΛΑΣ μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας
δημιούργησε ένα νέο τοπίο, στο οποίο θέτονταν δύο κύριοι στόχοι από τον χώρο των
εθνικοφρόνων: α) ο έλεγχος της τοπικής διοίκησης και β) η δραστική μείωση της
ισχύος της Αριστεράς. Οι τοπικοί παράγοντες των εθνικοφρόνων είχαν κατανοήσει εξ
αρχής πως η οικειοποίηση του τοπικού διοικητικού μηχανισμού θα αποτελούσε το
πρώτο και αποφασιστικό βήμα για την κυριαρχία τους έναντι της Αριστεράς και για
αυτόν το λόγο οι πιέσεις τους προς την Αθήνα υπήρξαν άμεσες και συνεχείς, με
αποτέλεσμα να στελεχώσουν σε σύντομο χρονικό διάστημα την τοπική διοίκηση.
Σύμφωνα με τον αντικομουνιστικό χώρο των Τρικάλων, αν το αστικό κράτος
επιθυμούσε να επιβιώσει μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, έπρεπε να ταυτιστεί με την
εθνικοφροσύνη. Η «κατάκτηση» του τοπικού κράτους επιχειρήθηκε παράλληλα με
την προσπάθεια μείωσης της επιρροής της Αριστεράς στον τοπικό πληθυσμό, η οποία
εκφράστηκε με την ένοπλη δράση των παρακρατικών ομάδων της Δεξιάς. Οι σχέσεις
των τελευταίων με τον βασιλόφρονα χώρο και τις δυνάμεις ασφαλείας ήταν άρρηκτες
και η δραστηριοποίησή τους εναντίον πρώην εαμιτών και δημοκρατικών πολιτών
υπήρξε ταχεία. Ωστόσο, στα πρώιμα στάδια της δράσης των ένοπλων ομάδων της
Δεξιάς στον νομό Τρικάλων υπήρξε κάποια ένοπλη αντίσταση από πρώην ελασίτες
σε κάποιες περιοχές της υπαίθρου, αν και στη συνέχεια η επικράτηση των σωμάτων
ασφαλείας και των παρακρατικών ομάδων της Δεξιάς υπήρξε πλήρης. Αρχικά, το
ΚΚΕ προσπάθησε να αντιμετωπίσει την ασκούμενη τρομοκρατία στους οπαδούς του
με την πολιτική κινητοποίησή τους και στη συνέχεια εφαρμόζοντας τη Μαζική Λαϊκή

132
Αυτοάμυνα. Ένα τμήμα των αριστερών πολιτών που δέχθηκε την τρομοκρατία των
ενόπλων ομάδων της Δεξιάς και των σωμάτων ασφαλείας επέλεξε τη φυγή σε κάποιο
αστικό κέντρο εκτός των Τρικάλων ή τη φυγή στην ορεινή ύπαιθρο, όπου από τα
τέλη του 1945 άρχισαν να εμφανίζονται πυρήνες και ομάδες ανταρτών.
Η οικειοποίηση του κράτους από τη Δεξιά με την παράλληλη εκτόπιση της
Αριστεράς και η ασκούμενη τρομοκρατία από τις ένοπλες ομάδες της Δεξιάς και τα
σώματα ασφαλείας μετέβαλαν τους συσχετισμούς πολιτικής ισχύος υπέρ των
εθνικοφρόνων, ενώ η Αριστερά πέρασε σε θέση αμυνόμενου, προσπαθώντας να
συγκρατήσει τις δυνάμεις της. Η αύξηση ή η διατήρηση της πολιτικής ισχύος για την
μία ή την άλλη παράταξη αποτέλεσε το ουσιώδες και αυτό που καθόρισε το πλαίσιο
των εκλογών.
Η επικράτηση της Δεξιάς στις 31 Μαρτίου του ‘46 επιβεβαίωσε τόσο την
υπερέχουσα ισχύ της όσο και το πολιτικό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί την περίοδο
μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το ΕΑΜ και το ΚΚΕ μέτρησαν την απήχησή τους
μέσα από την «πολιτική αποχή», η οποία υπήρξε μεγάλη στα «αστικά» κέντρα και
στις ορεινές περιοχές του νομού, υποδεικνύοντας τον γεωγραφικό και κοινωνικό
χώρο στον οποίο η Αριστερά διέθετε ισχυρή πρόσβαση. Οι εκλογές αποτέλεσαν τον
επιταχυντή στην όξυνση της σύγκρουσης, καθώς μετά από αυτές οι ομάδες των
ανταρτών στα ορεινά των Τρικάλων αυξάνονταν σταδιακά, όπως και η δράση τους
εναντίον των σωμάτων ασφαλείας και των εθνικοφρόνων της υπαίθρου. Οι
εθνικόφρονες της υπαίθρου, οι τοπικές αρχές και οι βουλευτές του νομού πίεσαν την
κυβέρνηση για την ένοπλη αντιμετώπιση των ανταρτών είτε μέσω της συγκρότησης
ένοπλων πολιτοφυλακών από εθνικόφρονες είτε μέσω της αύξησης των σωμάτων
ασφαλείας και του στρατού. Η αδυναμία επιβολής του κράτους έναντι των ανταρτών
εντός του 1946 δημιούργησε ρήγματα στην τοπική κοινωνία, η οποία άρχισε να
επικρίνει την αδράνεια της κεντρικής διοίκησης και να θεωρεί ότι η επικράτηση των
ανταρτών ήταν ένα ενδεχόμενο που δε θα έπρεπε να αποκλείεται. Η ανυπαρξία του
τοπικού και κεντρικού κράτους σε εκτεταμένες περιοχές της υπαίθρου, οι οποίες
ελέγχονταν από τον ΔΣΕ, οδήγησε, εκ των πραγμάτων, ένα τμήμα των κατοίκων του
νομού σε συνεργασία με τους αντάρτες, ακόμη και αν δεν το επιθυμούσε. Η σταδιακή
απώλεια ελέγχου του κράτους σε μεγάλα τμήματα της τρικαλινής υπαίθρου, σε
συνδυασμό με την αυξανόμενη δράση των ανταρτών στη Θεσσαλία οδήγησε το
κράτος στην ανάληψη στρατιωτικών επιχειρήσεων μεγάλης κλίμακας, γενικεύοντας
τη σύγκρουση των δύο πλευρών.

133
 Η μετάβαση της πολιτικής σύγκρουσης στο στρατιωτικό πεδίο δημιούργησε
ένα νέο τοπίο για τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, στο οποίο ο έλεγχος της υπαίθρου
και των κατοίκων της ήταν καίριας σημασίας. Ο πληθυσμός της τρικαλινής υπαίθρου
αποτέλεσε τη βάση της στρατολόγησης, της προμήθειας τροφίμων και της παροχής
πληροφοριών των τοπικών τμημάτων του ΔΣΕ. Αυτή η βάση μετά τις εαρινές
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1947 εξαλείφθηκε σε μεγάλο βαθμό, καθώς ο
Εθνικός Στρατός μετέφερε ένα μεγάλο τμήμα των κατοίκων της υπαίθρου σε πεδινές
περιοχές και αστικά κέντρα που ήταν καλύτερα ελεγχόμενα από τον ίδιο και
προχώρησε στην στρατιωτικοποίηση της υπαίθρου με τη δημιουργία των κατά τόπους
ΜΑΥ-ΜΑΔ. Ακόμη, η επιλογή του τοπικού κράτους να διακόψει την παροχή
τροφίμων σε περιοχές της υπαίθρου που ελέγχονταν από τους αντάρτες ή ήταν
διαμφισβητούμενες μεταξύ αυτών και του κράτους δυσχέρανε περαιτέρω την
πολεμική προσπάθεια του ΔΣΕ. Αυτές οι αλλαγές μετέβαλαν και τους στόχους των
επιθέσεων του ΔΣΕ στο νομό Τρικάλων από το 1948· ο τελευταίος δεν προσπάθησε
να ελέγξει μεγάλες περιοχές της υπαίθρου, όπως την περίοδο 1946-1947, αλλά μέσα
από επιθέσεις σε αστικά κέντρα και πεδινά χωριά προσπάθησε να εξασφαλίσει το
αναγκαίο ανθρώπινο δυναμικό και τις υλικές προμήθειες προς επιβίωση. Οι επιτυχείς
επιθέσεις στα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας αποτέλεσαν και την προπαγανδιστική
απάντηση του ΔΣΕ στο αφήγημα του αστικού κράτους για το τέλος του Εμφυλίου
πολέμου το 1948.
Η επιλογή του Εθνικού Στρατού να εκκενώσει τα χωριά της υπαίθρου
αποτέλεσε πλεονέκτημα στο στρατιωτικό πεδίο, αλλά μεταβλήθηκε σε μειονέκτημα
στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο. Η κάλυψη των αναγκών των εσωτερικών
προσφύγων στα αστικά κέντρα αποδείχθηκε εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα για την
τοπική και κεντρική διοίκηση στις οικονομικές συνθήκες της περιόδου 1947-1949,
ενώ η παραγωγική αδρανοποίηση ενός κατεξοχήν αγροτοκτηνοτροφικού πληθυσμού
επέτεινε τα οικονομικά αδιέξοδα. Η αδυναμία του κράτους να ανταποκριθεί στις
στοιχειώδεις ανάγκες της περίθαλψης και της στέγασης των προσφύγων, όσο και της
ασφάλειας των Τρικάλων μετά τις επιθέσεις των ανταρτών το 1948, δημιούργησε
έντονη δυσαρέσκεια στον τοπικό πληθυσμό και την αίσθηση ότι είχε εγκαταλειφθεί
στον ΔΣΕ.
Οι στρατιωτικές συγκρούσεις του Εμφυλίου πολέμου έφεραν στο προσκήνιο
ταξικούς διαχωρισμούς τόσο στο επίπεδο του νομού Τρικάλων όσο και στο ευρύτερο
επίπεδο της Θεσσαλίας. Η απροθυμία των ανώτερων οικονομικά τάξεων να

134
παράσχουν οικονομική βοήθεια στα κατώτερα οικονομικά στρώματα που
συμμετείχαν στον πόλεμο (π.χ. στους στρατιώτες του Εθνικού Στρατού ή στα τοπικά
ΜΑΥ-ΜΑΔ), αλλά και στους εσωτερικούς πρόσφυγες, δημιούργησε μια εικόνα
έντονων αντιθέσεων ως προς την πρόσληψη και αντιμετώπιση του Εμφυλίου πολέμου
από τις διαφορετικές τάξεις. Αυτή η πραγματικότητα προκάλεσε μια υπόρρητη
δυσαρέσκεια μεταξύ των κατώτερων οικονομικά στρωμάτων της τοπικής κοινωνίας
για την ανώτερη οικονομικά τάξη.
Εν κατακλείδι, η πορεία από την Απελευθέρωση ως τις στρατιωτικές
συγκρούσεις του Εμφυλίου πολέμου δεν αποτέλεσε μια ευθεία γραμμή, αλλά μια
διαδρομή συνεχών διακυμάνσεων. Οι επιλογές των δύο πλευρών και τα συνεχώς
μεταβαλλόμενα δεδομένα καθόρισαν την πορεία προς την ένοπλη σύγκρουση και τα
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Ωστόσο, οι τοπικοί παράγοντες- πολιτικοί, κοινωνικοί,
οικονομικοί- επηρέασαν εξίσου την πορεία και την εξέλιξη του Εμφυλίου πολέμου
στον νομό Τρικάλων, δεχόμενοι και ίδιοι την επιρροή του φαινομένου στο ευρύτερο
του πλαίσιο.

135
 Βιβλιογραφία

Α. Πρωτογενείς Πηγές

1. Αδημοσίευτο αρχειακό υλικό

Αρχείο Δημητρίου Πλούμη: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ),
Αθήνα.

Αρχείο ΚΚΕ: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), Αθήνα.

Αρχείο Κωνσταντίνου Τσαλδάρη: Ίδρυμα Κωνσταντίνος Γ. Καραμανλής, Αθήνα.

Αρχείο Κωνσταντίνου Τσάτσου: Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

Αρχείο Ναπολέοντα Ζέρβα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ),

Αθήνα.

Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα [αριθμός εισαγωγής 372]: Ιστορικά Αρχεία Μουσείου

Μπενάκη, Αθήνα.

Αρχείο τέως Βασιλικών Ανακτόρων: Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα.

2. Δημοσιευμένα έγγραφα
[Βαμβέτσος, Α. Β.], Εισηγήσεις προς την Δ´ Αναθεωρητικήν Βουλήν του βουλευτού
Τρικάλων Αλέξανδρου Β. Βαμβέτσου (1946-1950) (Αθήνα: Ι.Ν. Ζαχαρόπουλος, 1961).

Γενικό Επιτελείο Στρατού / Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου

(1944-1949) τ. 1-13 &15 (Αθήνα: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, 1998).

Δοξιάδης Κ., Καταστροφές οικισμών (Αθήνα: Υφυπουργείο Ανοικοδομήσεως, 1946).

[ΔΣΕ], Έτσι άρχισε ο εμφύλιος πόλεμος: Η τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα, 1945-1947.

Το Υπόμνημα του ΔΣΕ στον ΟΗΕ τον Μάρτιο του 1947, Π. Ροδάκης – Μπ. Γραμμένος
(έρευνα) (Αθήνα: Εκδόσεις Γλάρος, 1987).

[ΕΑΜ], Λευκή Βίβλος: «Δημοκρατικός» Νεοφασισμός (Ιούλης-Οκτώβρης 1945)

(Αθήνα: χ.έ., 1945).

136
Επίσημα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Βουλής (ΕΠΣΒ), τ. Α´-Β´, 1946 (Αθήνα:
Εθνικό Τυπογραφείο, 1946).

Ηλιού Φ., Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος: Η εμπλοκή του ΚΚΕ, (εκδ.) Α. Ματθαίου –
Σ. Μπουρνάζος – Π. Πολέμη (Αθήνα: Θεμέλιο, 2005).

[ΚΚΕ], ΚΚΕ: Επίσημα Κείμενα (ΕΚ), 1945-1949, τ. 6 (Αθήνα: «Σύγχρονη Εποχή»,

1987).

Υπουργείον Δημοσίων Έργων, Αι εκ του πολέμου ζημίαι της Ελλάδος (Αθήνα: Υπ. Δ.
Έργων, 1945).

Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος,

Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936 (Αθήνα: Εθνικό
Τυπογραφείο, 1938).

―, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946 (Αθήνα: Εθνικό
Τυπογραφείο, 1947).

―, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 5ης Μαρτίου 1950, τχ. β´ (Αθήνα:
Εθνικό Τυπογραφείο, 1951).

―, Στατιστική του Δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946 (Αθήνα: Εθνικό

Τυπογραφείο, 1947).

Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών

της 9ης Σεπτεμβρίου 1951, τχ. β´ (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1952).

Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών

της 16ης Νοεμβρίου 1952, τχ. β´ (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1953).

AMFOGE, Report of the Allied Mission to Observe the Greek Elections (Washington:
United States Government Printing Office, 1946).

FAO, Report of the FAO Mission for Greece (Washington: Food and Agriculture
Organization of the United Nations, 1947).

United States Department of State, Foreign Relations of the United States (FRUS)
(1946), vol. VII (Washington: Government Printing Office, 1969).

3. Τύπος
Αγροτικό Βήμα. Όργανο του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ).

137
Αλληλεγγύη. Όργανο της Κεντρικής Επιτροπής της Εθνικής Αλληλεγγύης.

Αναγέννησις. Καθημερινή Εφημερίς Τρικάλων.

Δελτίο Ειδήσεων. Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας.

Δημοκρατική Ελπίς. Εβδομαδιαία πολιτική, οικονομική, επιστημονική επιθεώρησις.

Δημοκρατικός Στρατός. Μηνιάτικο στρατιωτικό-πολιτικό όργανο του Γενικού

Αρχηγείου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Ιανουάριος 1948 - Σεπτέμβριος
1949).

Ελευθερία. Ανεξάρτητος Πρωινή Εφημερίς.

Εμπρός. Ημερήσια Εθνική Εφημερίς.

Εφημερίς της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ).

Θάρρος. Ημερήσια Εφημερίς Τρικάλων.

Μάχη (Η). Όργανο της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ).

Ριζοσπάστης. Όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της

Ελλάδας .

Φυλακισμένη Νεολαία. Όργανο των Φυλακισμένων Δημοκρατικών Νέων.

4. Απομνημονεύματα - Βιογραφίες
Ζαφειρόπουλος Δ. Γ., Ο Αντισυμμοριακός Αγών, 1945-1949 (Αθήνα: χ.έ., 1956).

Κοσβύρας π. Μ., Από το βουνό στον άμβωνα: Ο μετασχηματισμός μιας ορεινής

κοινότητας, (επιμ.) Γ. Λαμπάτος – Α. Αζέλης (Αθήνα: Ταξιδευτής, 2009).

Μπαλλής Δ., Ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1981).

Μπαρτζιώτας Β. Γ., Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944 (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή,
1980).

―, Ο Αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1981).

Μπλάνας Γ., Εμφύλιος Πόλεμος, 1946-1949: Όπως τα έζησα (Αθήνα: χ.έ., 1976).

Παπακόγκος Κ., Καπετάν Μάρκος: Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, 1945-1949, τ.

Α´ (Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση, 1999).

Παπακόγκου Β. Κ., Ανιχνευτές της Ιστορίας (Αθήνα: χ.έ., 1999).

138
Πλούμης Δ. Αθ., Η Ελληνική Τραγωδία, 1946-1949: Ένας τιτάνειος αγώνας για την
ανεξαρτησία και τη διάσωση της ελληνικής φυλής (Αθήνα: χ.έ., 1973).

Ρόσιος Α. (Υψηλάντης), Στα φτερά του οράματος (Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Κώδικας

& Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, 2001).

Σαράφης Σ., Ο ΕΛΑΣ (Αθήνα: Επικαιρότητα, 1980).

Τέλιος Γ., Αντάρτες στα Χάσια (Λάρισα: Έλλα, 2000).

5. Προφορικές μαρτυρίες
Μπακάση Ευ., 19 Αυγούστου 2015.

Μπλότσος Αθ., 29 Σεπτεμβρίου 2015.

Β. Δευτερογενείς Πηγές

1. Βιβλία
Αβέρωφ Ευ. Α., Η πολιτική πλευρά του Κουτσοβλαχικού ζητήματος (Αθήνα: χ.έ.,
1948).

Αλιβιζάτος Ν., Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση (1922-1974): Όψεις της ελληνικής

εμπειρίας, μτφρ. Β. Σταυροπούλου (Αθήνα: Θεμέλιο, 1995).

Αρσενίου Λ., Γένεση του Εμφυλίου και συνέπειες αυτού (Λάρισα: Έλλα, 2001).

―, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση: Επικοί αγώνες του θεσσαλικού λαού με σύνθημα:

Λευτεριά ή Θάνατος, τ. Α´-Β´ (Λάρισα: P. A. Press, 1977).

Βερβενιώτη Τ., Αναπαραστάσεις της Ιστορίας: Η δεκαετία του 1940 μέσα από τα
αρχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού (Αθήνα: Μέλισσα, 2009).

Βόγλης Π., Η Αδύνατη Επανάσταση: Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου

(Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2014).

Βραχνιάρης Χ., Πορεία μέσα στη νύχτα: Η Θεσσαλία στις φλόγες του εμφυλίου
(Αθήνα: Αλφειός, 1990).

[ΚΚΕ], Η Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (1946-1949)

(Αθήνα: Ριζοσπάστης & Σύγχρονη Εποχή, 1998).

139
Κλιάφα Μ. (επιμ.), Σιωπηλές φωνές: Μαρτυρίες Θεσσαλών για τον 20ό αιώνα
(Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2000).

―, Η επιχειρηματικότητα στα Τρίκαλα: Μια παραγνωρισμένη ιστορία (1881-1960)

(Τρίκαλα & Αθήνα: Εκδόσεις Degiorgio, 2010).

―, Τα του Δήμου εν δήμω: το χρονικό του Δήμου Τρικκαίων (1883-1959) (Τρίκαλα –

Αθήνα: Πρότυπες Θεσσαλικές Εκδόσεις, 2007).

―, Τρίκαλα: Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη. Οι μεταμορφώσεις μιας κοινωνίας

όπως αποτυπώθηκαν στον τύπο της εποχής, 1941-1960, τ. Γ´ (Αθήνα: Κέδρος, 2000).

Κουφογιάννης Ε. Αθ., Μεγάλα Καλύβια: Η Επώνυμη ιστορία των… Ανωνύμων

(Τρίκαλα: Εκδόσεις «Τύποις», 2007).

Κύρνα-Νταή Σ., Οι Δημοτικές αρχές Τρικάλων και τα έργα τους (1881-1974), τ. Α´

(Τρίκαλα: Δημοτική Βιβλιοθήκη Τρικάλων, 1980).

Λώλης Θ. Γ., Οι Νομάρχες των Τρικάλων και το… «Νομαρχιλίκι» τους: Απ’ την
απελευθέρωση μέχρι σήμερα (Τρίκαλα: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Τρικάλων &
Εκδόσεις «Γένεσις», 2006).

Μιχιώτης Ν. Σ., Τα έκτακτα Στρατοδικεία της περιόδου 1946-1960: Εν ονόματι του

Βασιλέως… (Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2007).

Νικολακόπουλος Η., Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967

(Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2014).

Ριζάς Σ., Απ’ την Απελευθέρωση στον Εμφύλιο (Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη, 2011).

Σταθάκης Γ., Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής
βοήθειας στην Ελλάδα (Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2004).

Φαράκος Γ., Άρης Βελουχιώτης: Το χαμένο Αρχείο-Άγνωστα Κείμενα. Η στάση της

ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στον Άρη Βελουχιώτη, 1941-1945 (Αθήνα: Ελληνικά
Γράμματα, 1998).

Φλάϊσερ Χ., Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, 1941-
1944, τ. 1-2 (Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1988-1995).

Χιώτης Ν. Σ., Οι εκπρόσωποι των Τρικάλων και της Καρδίτσας στη Βουλή των
Ελλήνων (1881-2012) (Τρίκαλα: χ.έ., 2014).

140
2. Άρθρα και διδακτορικές διατριβές
Αντωνίου Α. Α., «Άγνωστες σελίδες της Κατοχής και της Αντίστασης στην πόλη των
Τρικάλων: Μαρτυρίες από το αρχείο του αξιωματικού Χωροφυλακής Μύρωνος
Καναβάκη», στο Σ. Γ. Γουλούλης (επιμ.), Η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία, 1941-
1944: Ύπαιθρος και πόλη, άνθρωποι (Λάρισα: Εταιρία Συλλογής Διάσωσης
Ιστορικών Αρχείων Ν. Λάρισας, 2007), σσ. 95-114.

Κλιάφα Μ., «Η δράση της οργάνωσης ΕΕΕ στα Τρίκαλα κατά το 1944» Ιστορία
Εικονογραφημένη 534 (Δεκέμβριος 2012), σσ. 22-32.

―, «Η λειτουργία του έκτακτου Στρατοδικείου στα Τρίκαλα: Με στοιχεία που

παραθέτει η τοπική εφημερίδα Αναγέννησις» Ιστορία Εικονογραφημένη 537 (Μάρτιος
2013), σσ. 88-97.

―, «Το εργατικό κίνημα στα Τρίκαλα (1900-1960)», Τρικαλινά 23 (2003), σσ. 289-
312.

―, «Το χρονικό των Ποινικών Φυλακών Τρικάλων (1895-2006) μέσα από τις
εφημερίδες της εποχής», Τρικαλινά 31 (2011), σσ. 239-262.

Λάζου Β., «Οι «εσωτερικοί πρόσφυγες» του εμφυλίου πολέμου. Ζητήματα

χαρακτηρισμού και πρόνοιας» στο Π. Βόγλης – Φ. Τσίλαγα – Ι. Χανδρινός – Μ.
Χαραλαμίδης (επιμ.), Η Εποχή των Ρήξεων: Η Ελληνική Κοινωνία στη Δεκαετία του
1940 (Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2012), σσ. 111-137.

Λαΐου Α., «Μετακινήσεις πληθυσμού στην ελληνική ύπαιθρο κατά τη διάρκεια του
εμφυλίου πολέμου», στο L. Baerentzen – Γ. Ο. Ιατρίδης – O. L. Smith (επιμ.),
Μελέτες για τον Εμφύλιο πόλεμο, 1945-1949, μτφρ. Α. Παρίση (Αθήνα: Ολκός, 1992),
σσ. 67-114.

Πολίτης Α., «Ο ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ. Δύο μαρτυρίες για το 1945» Μνήμων 9 (1984), σσ.
255-266.

Σαράφη Λ., «Η «Λευκή Τρομοκρατία»: Μοχλός σύνθλιψης του αντιστασιακού

φρονήματος. Ο Νομός Τρικάλων το 1945», στο Η. Νικολακόπουλος – Α. Ρήγος – Γ.
Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο (Φεβρουάριος
1945-Αύγουστος 1949) (Αθήνα: Θεμέλιο, 2002), σσ. 165-175.

141
Σκαλιδάκης Γ., Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (1944): Ένας τύπος
επαναστατικής εξουσίας. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι
(Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2012).

Sarafis E., Occupation, Resistance and White Terror in two Greek villages: The local
origins of Civil War (University of Sussex: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2005).

Tsilaga F., The UNRRA Mission to Greece: The Politics of International Relief,
October 1944-June 1947 (University of London: ανέκδοτη διδακτ. Διατριβή, 2007).

142
 Παράρτημα

Ι. Βουλευτικές Εκλογές 1946: «Πολιτική Αποχή»

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Επαρχία Επαρχία Νομός
Έτος εκλογών
Τρικάλων Καλαμπάκας Τρικάλων Δήμος Τρικάλων
575
1936 13.814 5.648 19.462 3.659
1946576 10.692 3.524 14.216 1.557
1950577 14.841 6.767 21.608 4.157
1951578 17.535 6.937 24.472 4.119
1952579 17.788 6.984 24.772 5.249

Εκτιμώμενα ποσοστά «πολιτικής αποχής»

Επαρχία Τρικάλων 26,25%

Δήμος Τρικάλων 61%
Επαρχία Καλαμπάκας 44,9%

Νομός Τρικάλων 32%

575
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936 (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1938), σ. 253.
576
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946, ό. π., σσ. 248-249.
577
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 5ης Μαρτίου 1950, τχ. β´ (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1951), σ. 472.
578
Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 9ης
Σεπτεμβρίου 1951, τχ. β´ (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1952), σ. 343.
579
Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 16 ης
Νοεμβρίου 1952, τχ. β´ (Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο, 1953), σσ. 202-203.

143
 II. Βουλευτικές εκλογές 1946: Δείγματα «πολιτικής αποχής»

Επαρχία Τρικάλων580 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών Τύρνα Στουρναραίϊκα Πρόδρομος Ελληνόκαστρο

1936 446 268 256 149
1946 343 295 222 136
1950 556 365 340 179
1951 585 411 349 181
1952 566 383 348 191

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 33,9% 11,1% 28,8% 19,5%

Ορεινά χωριά

580
Για τα έγκυρα ψηφοδέλτια στα παρατιθέμενα εκλογικά τμήματα της Επαρχίας Τρικάλων για τις
εκλογικές αναμετρήσεις του 1936, 1946, 1950, 1951και 1952. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-
Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου
1936 , ό. π., σ. 253· Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος,
Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946 , ό. π., σσ. 248-249· Υπουργείον Εθνικής
Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 5 ης
Μαρτίου 1950, ό. π., σ. 472· Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών
Εκλογών της 9ης Σεπτεμβρίου 1951, ό. π., σ. 343· Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών,
Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 16ης Νοεμβρίου 1952, ό. π., σ. 203.

144
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Μεγ.
Κεφαλόβρυσο Μεγ. Καλύβια Πρίνος Διαλεκτό
1936 356 497 163 386
1946 303 335 130 394
1950 419 653 266 375
1951 452 687 273 405
1952 467 665 280 426

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 23,9% 44,2% 43,7% 4,2%

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Φήκη Πηγή Παλαιομονάστηρο
1936 737 422 424
1946 837 422 319
1950 650 507 493
1951 684 564 501
1952 700 588 515

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 23,2% 11,7% 32,1%

Πεδινά χωριά δυτικά των Τρικάλων

«Υπερσυγκέντρωση» ψήφων

145
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Μεγαλοχώρι Φανερωμένη Γλίνος Ταξιάρχες
1936 350 148 206 452
1946 211 107 148 252
1950 400 157 199 374
1951 434 180 238 346
1952 444 238 236 383

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 44,9% 30,5% 26,3% 37%

Πεδινά χωριά ανατολικά των Τρικάλων

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Πετρωτό Νεοχώρι Φαρκαδόνα Γριζάνο Ζάρκο
1936 186 463 587 576 355
1946 170 433 350 332 66
1950 214 566 716 669 450
1951 362 582 597 696 472
1952 373 573 622 627 480

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 16,6% 18,4% 48% 47,9% 84,2%

Περιοχή Φαρκαδόνας

146
 Επαρχία Καλαμπάκας581
Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών Κλεινοβός Χρυσομηλιά Αηδόνα

1936 154 233 115
1946 170 220 144
1950 252 224 129
1951 303 247 423
1952 276 248 −

Εκτιμώμενη Πολιτική Αποχή 22,4% 3% 16,1%

Ορεινά χωριά

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών Νέα
Καστανιά Μαλακάσι Κουτσούφλιανη582
1936 123 246 350
1946 346 330 502
1950 375 251 473
1951 365 249 208
1952 329 234 217

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 18,9% 32,5% 16,2%

Ορεινά χωριά βορειοδυτικά της Καλαμπάκας

«Υπερσυγκέντρωση» ψήφων

581
Για τα έγκυρα ψηφοδέλτια στα παρατιθέμενα εκλογικά τμήματα της Επαρχίας Καλαμπάκας για τις
εκλογικές αναμετρήσεις του 1936, 1946, 1950, 1951και 1952. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-
Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου
1936, ό. π., σ. 253· Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος,
Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 31 ης Μαρτίου 1946, ό. π., σ. 249· Υπουργείον Εθνικής
Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 5ης
Μαρτίου 1950, ό. π., σ. 472· Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών
Εκλογών της 9ης Σεπτεμβρίου 1951, ό. π., σ. 343· Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών,
Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 16ης Νοεμβρίου 1952, ό. π., σ. 202.
582
Για τη Νέα Κουτσούφλιανη, αν θέσουμε ως βάση υπολογισμού της «πολιτικής αποχής» τον αριθμό
των έγκυρων ψηφοδελτίων στις εκλογές του 1951 και του 1952, οι οποίοι είναι παραπλήσιοι, τότε
ανιχνεύεται ένας σχεδόν διπλασιασμός, της τάξης του 92% με 96%, στα αναμενόμενα έγκυρα
ψηφοδέλτια του 1946. Η σύγκριση αυτή επιβεβαιώνει τις πολυψηφίες για τη συγκεκριμένη περιοχή
στις εκλογές του 1946, ωστόσο χρίζουν περαιτέρω διερεύνησης οι μεγάλες διακυμάνσεις των έγκυρων
ψηφοδελτίων την περίοδο 1950-1951.

147
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών 583
Οξύνεια Αγιόφυλλο Ασπροκκλησιά Κονισκός Μαυρέλι
1936 596 178 188 458 269
1946 438 151 29 81 110
1950 740 240 180 476 357
1951 462 242 189 480 374
1952 479 254 198 498 369

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 36,7% 31% 84% 82,7% 66,3%

Χάσια - Αντιχάσια

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Καλαμπάκα Διάβα
1936 506 351
1946 268 68
1950 608 382
1951 641 380
1952 1022 380

Εκτιμώμενη Πολιτική
Αποχή 53,3% 81,6%

Πεδινά τμήματα Επαρχίας Καλαμπάκας

583
Στην περίπτωση της Οξύνειας αν θέσουμε ως μέτρο για την εκτίμηση της «πολιτικής αποχής» τον
αριθμό των έγκυρων ψηφοδελτίων στις εκλογές του 1951 και του 1952, τότε αυτή κυμάνθηκε μεταξύ
13% και 15%. Ο μεγάλος αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων στις εκλογές του 1950 είναι πιθανό να
οφείλεται σε εσωτερικούς πρόσφυγες από βορειότερα χωριά, οι οποίοι δεν είχαν κατορθώσει ακόμη να
προωθηθούν στους τόπους τους.

148
 ΙΙΙ. Δημοψήφισμα 1946

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Επαρχία Επαρχία Νομός
Δήμος
Τρικάλων Καλαμπάκας Τρικάλων
Τρικάλων
1936584 13.814 5.648 19.462 3.659
1946585 10.692 3.524 14.216 1.557
1946586 19.590 6.047 25.638 5.609
1950587 14.841 6.767 21.608 4.157
1951588 17.535 6.937 24.472 4.119
1952589 17.788 6.984 24.772 5.249

Κοινοβουλευτικές εκλογές 1946

Δημοψήφισμα 1946

Επαρχία Επαρχία Νομός

Εκλογική προτίμηση Δήμος
Τρικάλων Καλαμπάκας Τρικάλων
Τρικάλων

Υπέρ Βασιλέως Γεωργίου 89,5% 69,1% 84,7% 70,3%

Εναντίας βουλήσεως 10,5% 30,9% 15,3% 29,7%

584
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, ό. π., σ. 253.
585
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 31ης Μαρτίου 1946, ό. π., σσ. 248-249.
586
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική του
Δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946, ό. π., σ. 83.
587
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 5ης Μαρτίου 1950, ό. π., σ. 472.
588
Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 9ης
Σεπτεμβρίου 1951, ό. π., σ. 343.
16 ης
589
Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της
Νοεμβρίου 1952, ό. π., σσ. 202-203.

149
 IV. Δημοψήφισμα 1946: Εκλογικά τμήματα νομού Τρικάλων

Επαρχία Τρικάλων590
Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Γαρδίκι Μεσοχώρα Βαλκάνο Μυρόφυλλο
1936 548 163 136 142
1946 595 224 165 156
1946 875 1062 391 278
1950 − − − −
1951 354 341 362 218
1952 − 181 202 204

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Στουρναραίϊκα Τύρνα Πύλη Πρόδρομος Ελληνόκαστρο
1936 268 446 405 256 149
1946 295 343 343 222 136
1946 472 898 930 − −
1950 365 556 438 340 179
1951 411 585 460 349 181
1952 383 566 458 348 191

Ορεινά χωριά

Κοινοβουλευτικές εκλογές 1946

Δημοψήφισμα 1946

590
Για τα έγκυρα ψηφοδέλτια στα παρατιθέμενα εκλογικά τμήματα της Επαρχίας Τρικάλων για τις
εκλογικές αναμετρήσεις του 1936, 1946, 1950, 1951, 1952 και τα έγκυρα ψηφοδέλτια του
Δημοψηφίσματος του 1946. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 26ης Ιανουαρίου 1936, ό. π., σ. 253· Υπουργείον
Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών
της 31ης Μαρτίου 1946, ό. π., σσ. 248-249· Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική
Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική του Δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946, ό. π., σ. 83·
Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 5ης Μαρτίου 1950, ό. π., σ. 472· Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική
Υπηρεσία, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 9ης Σεπτεμβρίου 1951, ό. π., σ. 343· Υπουργείον
Εσωτερικών-Διεύθυνσις Μελετών, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 16 ης Νοεμβρίου 1952, ό.
π., σ. 203.

150
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Ρίζωμα Παλιόπυργος
1936 295 166
1946 281 125
1946 689 675
1950 332 344
1951 334 350
1952 356 340

Πεδινά χωριά βορειοανατολικά των Τρικάλων

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Μεγ. Μεγ.
Κεφαλόβρυσο Καλύβια Πρίνος Διαλεκτό
1936 356 497 163 386
1946 303 335 130 394
1946 633 601* − 786
1950 419 653 266 375
1951 452 687 273 405
1952 467 665 280 426

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Φήκη Πηγή Παλαιομονάστηρο
1936 737 422 424
1946 837 422 319
1946 1241 576* −
1950 650 507 493
1951 684 564 501
1952 700 588 515

Πεδινά χωριά δυτικά των Τρικάλων

151
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Μεγαλοχώρι Φανερωμένη Γλίνος Ταξιάρχες
1936 350 148 206 452
1946 211 107 148 252
1946 646 453 − −
1950 400 157 199 374
1951 434 180 238 346
1952 444 238 236 383

Πεδινά χωριά ανατολικά των Τρικάλων

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Πετρωτό Νεοχώρι Φαρκαδόνα Γριζάνο Ζάρκο
1936 186 463 587 576 355
1946 170 433 350 332 66
1946 − 859 1194 722 −
1950 214 566 716 669 450
1951 362 582 597 696 472
1952 373 573 622 627 480

Περιοχή Φαρκαδόνας

152
 Επαρχία Καλαμπάκας591 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Κλεινοβός Χρυσομηλιά Αηδόνα
1936 154 233 115
1946 170 220 144
1946 866 − −
1950 252 224 129
1951 303 247 423
1952 276 248 −

Ορεινά χωριά

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Κατάφυτο Καστανιά Μαλακάσι Νέα Κουτσούφλιανη
1936 180 123 246 350
1946 88 346 330 502
1946 107* 505 − 832
1950 − 375 251 473
1951 201 365 249 208
1952 83 329 234 217

Ορεινά χωριά βορειοδυτικά της Καλαμπάκας

591
Για τα έγκυρα ψηφοδέλτια στα παρατιθέμενα εκλογικά τμήματα της Επαρχίας Καλαμπάκας για τις
εκλογικές αναμετρήσεις του 1936, 1946, 1950, 1951, 1952 και τα έγκυρα ψηφοδέλτια του
Δημοψηφίσματος του 1946. Βλ. Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της
Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 26 ης Ιανουαρίου 1936, ό. π., σ. 253· Υπουργείον
Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών
της 31ης Μαρτίου 1946, ό. π., σ. 249· Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία
της Ελλάδος, Στατιστική του Δημοψηφίσματος της 1ης Σεπτεμβρίου 1946, ό. π., σ. 83· Υπουργείον
Εθνικής Οικονομίας-Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών
της 5ης Μαρτίου 1950, ό. π., σ. 472· Υπουργείον Εμπορίου-Στατιστική Υπηρεσία, Στατιστική των
Βουλευτικών Εκλογών της 9ης Σεπτεμβρίου 1951, ό. π., σ. 343· Υπουργείον Εσωτερικών-Διεύθυνσις
Μελετών, Στατιστική των Βουλευτικών Εκλογών της 16 ης Νοεμβρίου 1952, ό. π., σ. 202.

153
 Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων
Έτος εκλογών
Οξύνεια Αγιόφυλλο Ασπροκκλησιά Κονισκός Μαυρέλι
1936 596 178 188 458 269
1946 438 151 29 81 110
1946 900 − − 146 −
1950 740 240 180 476 357
1951 462 242 189 480 374
1952 479 254 198 498 369

Χάσια - Αντιχάσια

Αριθμός έγκυρων ψηφοδελτίων

Έτος εκλογών
Καλαμπάκα Καστράκι Διάβα Βασιλική
1936 506 529 351 −
1946 268 139 68 190
1946 1406 583 − 703
1950 608 590 382 441
1951 641 398 380 499
1952 1022 392 380 453

Πεδινά τμήματα Επαρχίας Καλαμπάκας

 Στα εκλογικά τμήματα με τον γαλάζιο αστερίσκο ο αριθμός των έγκυρων

ψηφοδελτίων του δημοψηφίσματος κινήθηκε στα όρια των έγκυρων ψηφοδελτίων
που αποτυπώθηκαν στις εκλογικές αναμετρήσεις του 1936, 1950, 1951 και 1952.

154
 V. Χάρτες

1. Νομός Τρικάλων (πηγή: Google maps)

155
2. Επαρχία Καλαμπάκας (πηγή: Google maps)

3. Επαρχία Τρικάλων (πηγή: Google maps)

156
 VI. Φωτογραφίες

Εικ. 1: Εορτασμός των τεσσάρων χρόνων από την ίδρυση του ΕΑΜ, Φρούριο
Τρικάλων, 27 Σεπτεμβρίου 1945 (Αρχείο Κέντρου Ιστορίας & Πολιτισμού Εταιρίας
Κλιάφα, Τρίκαλα).

157
Εικ. 2: Χωροφύλακας στα υψώματα της Καλαμπάκας, Δεκέμβριος 1947 (John
Philips, The LIFE Picture Collection)

158
Εικ. 3: Η έδρα της 42ης Ταξιαρχίας του Εθνικού Στρατού στην Καλαμπάκα,
Δεκέμβριος 1947 (John Philips, The LIFE Picture Collection).

159
Εικ. 4: Οι εγκαταστάσεις της εφημερίδας Θάρρος στα Τρίκαλα μετά την πυρπόληση
τους από τον ΔΣΕ στις 23-24 Αυγούστου 1948 (Αρχείο Κέντρου Ιστορίας &
Πολιτισμού Εταιρίας Κλιάφα, Τρίκαλα).

160