Η Οργάνωση Εθνική Ενωσις Ελλάς

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Πολιτική Ανάλυση
Χριστιάνα Πιστόλα
Α.Ε.Μ 118
Η Οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάς (Τρία Έψιλον)
Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών

Επιστημών της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου για την απόκτηση
μεταπτυχιακού διπλώματος
Επόπτης Καθηγητής:
Γεώργιος Μαργαρίτης, Καθηγητής
Θεσσαλονίκη 2014
2
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Πολιτική Ανάλυση
Χριστιάνα Πιστόλα
Α.Ε.Μ 118
Η Οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάς (Τρία Έψιλον)
Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών

Επιστημών της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου για την απόκτηση
μεταπτυχιακού διπλώματος
Επόπτης Καθηγητής:
Γεώργιος Μαργαρίτης, Καθηγητής
Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής Μεταπτυχιακής

Διπλωματικής Εργασίας:
Δημοσθένης Δώδος, Αναπληρωτής Καθηγητής
Νικόλαος Ροτζώκος, Επίκουρος Καθηγητής
Θεσσαλονίκη 2014
3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελίδες
Εισαγωγή……………………………………………………….......................……….6
1ο Κεφάλαιο: Η ΕΕΕ και η Δράση της κατά την Περίοδο του Μεσοπολέμου.
Ενότητα 1η
1α. Η Ίδρυση της ‘Εθνικής Ένωσης Ελλάς’ και η Ταυτότητα των Μελών της…..…...8
1β. Οι Πρώτες Ενέργειες της Οργάνωσης……………………….………...…………11
1γ. Οι Οικονομικοί Πόροι της Οργάνωσης………………………………....………..13
Ενότητα 2η
2α. Οι Ενέργειες εναντίον των Εβραίων
και ο Εμπρησμός της Συνοικίας ‘Κάμπελ’………………………………………16
2β. Η Παραπομπή των Υπευθύνων και το Ζήτημα της ΕΕΕ στη Βουλή……………21
2γ. Η ΕΕΕ και η Κυπριακή Εξέγερση του 1931……………………..…….………...24
Ενότητα 3η
3α. Η Δίκη των Υπευθύνων για τον Εμπρησμό.…………………...…….…………..25
3β. Η Δημιουργία Παραρτημάτων της ΕΕΕ………………………...………….…….27
3γ. Η Ίδρυση του ‘Εθνικού Σώματος Ελλήνων Άλκιμων’ (Ε.Σ.Ε.Α.)………...….….29
Ενότητα 4η
4α. Δράσεις της ΕΕΕ σε Παραρτήματα.
Ι) Φλώρινα……………………..………………………………...……….………30
ΙΙ) Βέροια……………….…………..…………………………..………….…….31
4β. Η Εξόρμηση της ΕΕΕ στη Φλώρινα …………….…………………..…….…….31
Ενότητα 5η
5α. Προετοιμασίες για την Κάθοδο της ΕΕΕ στην Αθήνα……………...….………...35
5β. Η Κάθοδος της ΕΕΕ στην Αθήνα και Οι Συγκρούσεις με το ΚΚΕ...…………....37
Ενότητα 6η
6α. Η Βραχύβια Κυκλοφορία της Εφημερίδας ‘Δράσις’: Έντυπο της ΕΕΕ…...….…41
6β. Τα Αποτελέσματα της Πολιτικοποίησης της ΕΕΕ και η Διάσπασή της…………42
Ενότητα 7η
7α. Η Συμμετοχή της ΕΕΕ στις Εκλογές του 1934………………...….……………..44
4
7β. Οι Σχέσεις και οι Επαφές της ΕΕΕ με τη ‘Σιδηρά Φρουρά’ της Ρουμανίας……..45
7γ. Η Συμμετοχή της ΕΕΕ στις Εκλογές του 1936
και το Πέρασμα στην Αφάνεια…………………………………………………..46
2ο Κεφάλαιο: Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις του Μεσοπολέμου…...48
1. Απήχηση σε Στρατιωτικά Αξιώματα………………………………………………48

2. Αντικομμουνισμός……………………….………………………………………..49
3. Αντισημιτισμός………………………………………………………………….…50
4. Αντικοινοβουλευτισμός……………………………………………………...……51
5. Πολιτοφυλακές, Ενιαία Ενδυμασία, Σύμβολα κι Ακτιβισμός………………….…51
6. Εθνικισμός και Ρατσισμός……………………………………………………...…54
7. Οργανώσεις Κοινωνικές και Νεολαίας…………………………………………....55
8. Επεκτατισμός………………………………………………………………………57
9. Χρηματοδότηση και Υποστήριξη…………………………………….……...……58
10. Φασισμός……………………………………………………………………...….59
11. Ναζισμός κι Επαφές με τη Γερμανία……………………………………...……..60
12. Συμμετοχή σε Εκλογές………………………………………………………..….61
13. Διάλυση πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο……………………………….……64
3ο Κεφάλαιο: Η ΕΕΕ και η Δράση της κατά την Περίοδο της Κατοχής.
Ενότητα 1η
 Η Ανασύσταση της ΕΕΕ και Ορισμένες Περιπτώσεις Μελών της……………....65
Ενότητα 2η
 Η Συσπείρωση των Εθνικοσοσιαλιστικών Οργανώσεων
και το Τέλος της ΕΕΕ……………………………………………………………70
4ο Κεφάλαιο: Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις της Κατοχής...…..…...73

 Οι Συνεργάτες των Ναζί και οι Επιπτώσεις της Ήττας της Γερμανίας………….73
Συμπεράσματα………………………………………………………………………..79
Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………80
5
Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία θα μελετηθούν από τη μία πλευρά πτυχές των ενεργειών
της οργάνωσης ‘Εθνική Ένωσις Ελλάς’ (ΕΕΕ) τόσο κατά τη διάρκεια του
Μεσοπολέμου όσο και της Κατοχής και από την άλλη θα αναφέρουν οι πολλαπλές
ομοιότητες αυτής, με άλλες ομάδες, παρεμφερούς χαρακτήρα, ανά την Ευρώπη, κατά
τη διάρκεια των προαναφερθέντων περιόδων. Δεν είναι τυχαίο πως η ΕΕΕ
παρουσίαζε πολλά κοινά σημεία με άλλες παρόμοιες -όπως θα δούμε- οργανώσεις,
καθώς οι παραπάνω εποχές διαμόρφωσαν με τέτοιο τρόπο το ευρωπαϊκό σκηνικό,
ώστε ήταν περισσότερο αναμενόμενες παρά αναπάντεχες οι ομοιότητες που
σχηματίσθηκαν μεταξύ των διαφόρων κινημάτων.
Αναλυτικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο θα παρουσιασθεί η ίδρυση και η δράση της
οργάνωσης ΕΕΕ, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, δηλαδή η περίοδος από τη
δημιουργία της έως και τη διάλυσή της από το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου, το
1936. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός πως η Ελλάδα, κατά τη διάρκεια αυτής της
περιόδου, βρέθηκε αντιμέτωπη με το τέλος της ‘Μεγάλης Ιδέας’, με τη Μικρασιατική
Καταστροφή του 1922 και το μεγάλο κύμα προσφύγων προς την Ελλάδα. Κύριο
ζήτημα των πολιτικών ηγετών ήταν η αποκατάσταση των νέων πληθυσμών, η
κατανόηση των νέων πολιτικοκοινωνικών δεδομένων και η φροντίδα για ασφάλεια κι
εδαφική ακεραιότητα. Ωστόσο, άκαρπες υπήρξαν οι προσπάθειες για τη
σταθεροποίηση του πολιτικού συστήματος. Φανερή ήταν η κοινωνική αναταραχή,
ενώ αλλεπάλληλές ήταν οι διαδηλώσεις και οι απεργίες. Η οικονομική κρίση που
ξέσπασε το 1929 στην Αμερική κι έφτασε στην λίγα χρόνια αργότερα στην Ελλάδα,
ήρθε να ολοκληρώσει το σκηνικό με την πτώση του βιοτικού επιπέδου της μεσαίας
τάξης, την ανεξέλεγκτη ανεργία και τη δυσαρέσκεια του λαού από τις πολιτικές
εξελίξεις. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, δόθηκε τροφή για την άνθιση εθνικιστικών,
φασιστικών κι άλλων παρόμοιων ειδών μορφωμάτων, όπως ήταν η οργάνωση ΕΕΕ, η
περίπτωση της οποίας θα μελετηθεί παρακάτω.
Στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναφερθούν οι σημαντικότερες ομοιότητες που
παρουσίαζε η ΕΕΕ με αρκετές από τις ευρωπαϊκές οργανώσεις, που επίσης
δημιουργήθηκαν την περίοδο του Μεσοπολέμου. Η περίοδος αυτή για την Ευρώπη,
σηματοδοτήθηκε τόσο με την οικονομική κρίση του 1929, όσο και με την ανάγκη
αυτοδιάθεσης των λαών και το κίνημα του αναθεωρητισμού, όταν τα διάφορα
ευρωπαϊκά κράτη άρχισαν να αμφισβητούν τα σύνορά τους και να αντιμετωπίζουν το
6
πρόβλημα των μειονοτήτων με τις προγενέστερες προσθαφαιρέσεις εδαφών και
πληθυσμών. Τα παραπάνω γεγονότα επέφεραν την άνοδο του αυταρχισμού και του
εθνικισμού, ενώ σε ολόκληρη την Ευρώπη δημιουργήθηκαν οργανώσεις παρόμοιων
ιδεών με την ΕΕΕ, όπως μεταξύ άλλων ο εθνικισμός, ο αντισημιτισμός και ο
αντικομμουνισμός, φαινόμενα που επίσης θα μελετηθούν πιο κάτω.
Στο τρίτο κεφάλαιο θα πραγματοποιηθεί μελέτη της επανεμφανιζόμενης ΕΕΕ ως
«Εθνική Ένωσις Ελλάς – Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα» στην Κατοχή και της δράσης
της στο πλευρό των κατοχικών δυνάμεων, έως τη στιγμή της αναχώρησης των
δεύτερων, τη δημιουργία «εξόριστης κυβέρνησης» και των αποτελεσμάτων της
συνεργασίας αυτής. Τέλος, στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας, θα
παρουσιασθούν ορισμένα από τα κοινά στοιχεία της ΕΕΕ με άλλες οργανώσεις των
ευρωπαϊκών χωρών, αναγεννημένες από το Μεσοπόλεμο ή νεοσύστατες, οι οποίες
ακολούθησαν κοινή πορεία συνεργασίας με τους Ναζί. Στο σημείο αυτό αξίζει να
αναφερθεί πως η περίπτωση της ΕΕΕ, όπως και όσων άλλων οργανώσεων
αναφέρονται στα παρακάτω κεφάλαια, είναι μόνο μία εικόνα όλων εκείνων που
ιδρύθηκαν κι έδρασαν, είτε βραχυπρόθεσμα είτε μακροπρόθεσμα, την περίοδο του
Μεσοπολέμου και της Κατοχής στην Ευρώπη.
7
1ο Κεφάλαιο:
Η ΕΕΕ και η Δράση της κατά την Περίοδο του
Μεσοπολέμου.
Ενότητα 1η
1α. Η Ίδρυση της ‘Εθνικής Ένωσης Ελλάς’ και η Ταυτότητα των
Μελών της.
Οι συνθήκες που επικρατούσαν στην Ευρώπη, αλλά και γενικότερα, την περίοδο
του Μεσοπολέμου, προκάλεσαν ένα κύμα ανασφάλειας, ξενοφοβίας και ακραίου
αυταρχισμού. Σε κάθε χώρα υπήρξαν ομάδες ατόμων που αμφισβήτησαν τα
υπάρχοντα κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά δεδομένα και σχημάτισαν εθνικιστικές
κι αυταρχικές οργανώσεις, έτοιμες να προβούν σε βιαιότητες κατά του εκάστοτε
αποκαλούμενου ‘εχθρού’, με στόχο τη διαφύλαξη των ιδανικών του κράτους. Η
Ελλάδα δεν ξέφυγε από αυτό το πλαίσιο, καθώς και σε αυτήν δημιουργήθηκαν
παρόμοιες οργανώσεις, επηρεασμένες τόσο από το προσφυγικό και την οικονομική
κρίση, όσο και από το ασταθές πολιτικοκοινωνικό σκηνικό της χώρας. Μία από αυτές
τις ομάδες, ήταν και η ‘Εθνική Ένωσις Ελλάς’, γνωστή και ως Τρία Έψιλον ή ΕΕΕ, η
οποία ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη.
Στις 20 Ιανουαρίου του 1927, εγκρίθηκε το Καταστατικό για τη δημιουργίας της
οργάνωσης «Εθνική Ένωσις Ελλάς», 1 κι αναγνωρίστηκε το Φεβρουάριο του ίδιου
έτους. Ιδρυτικά στελέχη της ΕΕΕ υπήρξαν ο Αλέξανδρος Ουσταπασίδης, ο οποίος
είχε αναλάβει προσωρινά την Προεδρία της οργάνωσης, ο Γεώργιος Κοσμίδης, ο
Δημήτριος Χαριτόπουλος, ο Χρήστος Νικολαΐδης, ο Μιχαήλ Τσομλεκτσόπουλος, ο
Ιορδάνης Κανιόγλου, ο Σταύρος Σταυριανός, ο Διογένης Σισμανόγλου, ο Ιωάννης
Παπαδόπουλος, ο Αβραάμ Παπαδόπουλος, ο Γεώργιος Πατερίδης, ο Μιχαήλ
Εμμανουϊλίδης, ο Ηλίας Παυλίδης, ο Κλεάνθης Νικολαΐδης και ο Αναστάσιος
Πολυχρονιάδης.2 Στις εσωτερικές εκλογές που διεξήχθησαν, Πρόεδρος της ΕΕΕ
1 Τσιρώνης Θεοδόσιος, Η οργάνωση Εθνική Ένωσις ‘Η Ελλάς’ στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου (1927-1936).
Τα καταστατικά και η δράση της. Ανάτυπο από την Επιστημονική Επετηρίδα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Τόμος Έκτος,
Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 294
2 Δάγκας Αλέξανδρος, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20 ο αιώνα, Για μια κοινωνική ιστορία της υπαίθρου, Η
περίοδος έως το 1945, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 382
8
κρίθηκε ο Γεώργιος Κοσμίδης, και Γενικός Γραμματέας τέθηκε ο τραπεζικός
υπάλληλος Δημήτριος Χαριτόπουλος.3
Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Καταστατικού της οργάνωσης,4 η ΕΕΕ λειτουργούσε
επίσημα ως σωματείο αλληλοβοήθειας, οικονομικής ενίσχυσης κι εύρεσης εργασίας
στα μέλη της, ενώ προέβαινε και στη διευκόλυνση της διανομής των προϊόντων των
βιομηχανικών κι αγροτικών επιχειρήσεων, στις οποίες εργάζονταν επίσης μέλη
αυτής.5 Ωστόσο, στην πραγματικότητα ήταν μία αντισημιτική, αντικομμουνιστική κι
αντικοινοβουλευτική παραστρατιωτική οργάνωση, όπως θα αποδειχτεί και
παρακάτω. Έμβλημά της ήταν ο δικέφαλος αετός,6 ο οποίος παρίστατο στη σημαία
και τη σφραγίδα της ΕΕΕ, η οποία είχε δημιουργήσει και το δικό της ύμνο,7 με την
ονομασία «Όλοι στον Αγώνα». 8 Τα γραφεία της βρίσκονταν στο Μέγαρον Ερμείον,9
στην οδό Πανταζίδου 8 στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Στα εγκαίνια των γραφείων της οργάνωσης, στις 4 Ιανουαρίου του 1931,10
παραβρέθηκαν ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Στυλιανός Γονατάς,11 που
υποστήριζε και προσπαθούσε να δικαιολογεί τις κινήσεις της οργάνωσης,12 ο
Υπουργός Πρόνοιας, Λεωνίδας Ιασωνίδης, ο οποίος τασσόταν υπέρ αυτής,13 και έως
το 1934 δήλωνε πως ήταν υποστηρικτής της,14 ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Χαρίσιος
Βαμβακάς, ο Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου, Σακελλαρίδης, και άλλα
στελέχη του Δημοτικού Συμβουλίου. Παράλληλα, παρόντες μεταξύ άλλων ήταν ο
Σωματάρχης Κλάδος, ο Διευθυντής της Αστυνομίας, Καλοχριστιανάκης, ο
Φρούραρχος Τζαβέλας, ο Α.Χ.Δ. Μακεδονίας, Κολοκοτρώνης και το Συμβούλιο της
3 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Μαΐου 1998). Τα δηλητηριώδη 3Ε του Έθνους: Παρακράτος στη Θεσσαλονίκη: Οι
γαμπροί του Θερμαϊκού. URL: http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm Ελευθεροτυπία [18 April 2013]
4 Τσιρώνης, οπ. παρ., σ. 294
5 Δάγκας, οπ. παρ., σ. 384
6 Χατζόπουλος. Θ. (18 Μαρτίου 2012). Τα τρία έψιλον το 1933. Η κάθοδος 3.000 «φρουρών» του νόμου. URL:
http://www.tovima.gr/society/article/?aid=449133 [24 May 2013]

7 Τσιρώνης, οπ. παρ., σσ. 298,303
8 Εφημερίδα Έφοδος, φ. της 16ης Δεκεμβρίου του 1934.
10 Αυπόγραφο Άρθρο (5 Ιανουαρίου 1931). Τα χθεσινά εγκαίνια του κέντρου της Εθνικής Οργανώσεως Ελλάς .
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=5&db=1&da=1931 Μακεδονία [8 March 2014]

11 Παπαδημητρίου Δέσποινα, Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων, Η συντηρητική σκέψη
στην Ελλάδα 1922 – 1967, Σαββάλας, Αθήνα, 2006, σ. 103

12 Pierron Bernard, (μετ. Σαρατσιώτης Γιώργος), Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα, Πόλις, Αθήνα, 2004,
σ. 226
13 Mazower Mark, (μετ. Κουρεμένος Κώστας), Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων, χριστιανοί, μουσουλμάνοι
και εβραίοι 1430 – 1950, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σ. 487

14 Κουζινόπουλος. Σπ. (8 Ιουνίου 2012). ΕΕΕ: Μία φασιστική οργάνωση πριν 85 χρόνια. URL:
http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]
9
Εθνικής Παμφοιτητικής Ένωσης (ΕΠΕ)15, όπως ανέφερε η εφημερίδα Μακεδονία στις
5 Ιανουαρίου του 1931.
Τους επίτιμους καλεσμένους υποδέχτηκαν ο Κοσμίδης, ο Χαριτόπουλος και μέλη
του Συμβουλίου της ΕΕΕ, ενώ στην είσοδο στέκονταν φαλαγγίτες με κίτρινα
περιβραχιόνια με το σήμα της οργάνωσης και η μουσική μπάντα της Σχολής
Τεχνιτών. Μετά τον αγιασμό ακολούθησαν εκφωνήσεις λόγων από τους
Χαριτόπουλο, Γονατά και Ιασωνίδη. Ο Σωματάρχης Κλάδος ανέφερε πως ο στρατός
ήταν με το μέρος της ΕΕΕ και ο Χ. Βαμβακάς επισήμανε την αναγκαιότητα
ενίσχυσης της οργάνωσης για την τόνωση της δράσης της. Ύστερα από τις παραπάνω
ομιλίες, ο Κλάδος ανακοίνωσε στα μέλη της ΕΕΕ πως θα ήταν ευπρόσδεκτα στη
Λέσχη της Στρατιωτικής Φρουράς.16
Τα μέλη της ΕΕΕ απαρτίζονταν από Έλληνες χριστιανούς,17 που υποχρεώνονταν να
εκδηλώνουν πίστη στους στόχους της οργάνωσης, σύμφωνα με το άρθρο 3 του
Καταστατικού αυτής.18 Κύριος στόχος τους ήταν η διαφύλαξη των αξιών και των
παραδόσεων του Έθνους, η αναζωογόνηση του εθνικού φρονήματος και η προστασία
της Πατρίδας και της Οικογένειας.19 Ειδικότερα, ο Πρόεδρος της ΕΕΕ, Γεώργιος
Κοσμίδης, ήταν πρόσφυγας εμποροράφτης από την Κωνσταντινούπολη,20 διατηρούσε
μαγαζί πίσω από το Μπεζεστένι,21 και ήταν αγράμματος.22 Οι Τριεψιλίτες, όπως
ονομάζονταν, απαρτίζονταν κυρίως από έφεδρους αξιωματικούς και άτομα με
εθνικιστικά και αντισλαβικά αισθήματα, των οποίων η δράση ήταν γνωστή ήδη από
την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας.23 Επιπλέον, μέλη αυτής ήταν άτομα νεαρής
ηλικίας από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα.24 Στο σημείο αυτό αξίζει να
αναφερθεί πως αρκετά από τα άτομα που έδρασαν μέσω της οργάνωσης ήταν
Πόντιοι, κυρίως τουρκόφωνοι, πρόσφυγες, οι οποίοι όντας οπαδοί του βενιζελισμού –
ως το πληρέστερο μέσον για την πλήρη αποκατάσταση κι ένταξή τους στην Ελλάδα–
15 Η Εθνική Παμφοιτητική Ένωση (ΕΠΕ), ήταν η φοιτητική οργάνωση της ΕΕΕ. (σ.τ.σ.)
16 Αυπόγραφο Άρθρο (5 Ιανουαρίου 1931). Τα χθεσινά εγκαίνια του κέντρου της Εθνικής Οργανώσεως Ελλάς.
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=5&db=1&da=1931 Μακεδονία [8 March 2014]
17 Mazower, οπ. παρ., σ. 486
19
Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Μαΐου 1998). Τα δηλητηριώδη 3Ε του Έθνους: Παρακράτος στη Θεσσαλονίκη: Οι
20 Παπαδημητρίου, οπ. παρ., σ. 101
21 Δημητριάδης Αιμίλιος, ‘ΦΟΙΝΙΞ ΑΓΗΡΩΣ’ Η Θεσσαλονίκη του 1925 – 1935: Η πόλη, οι συνοικισμοί της, οι
άνθρωποί της, οι χαρές και τα βάσανά τους, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1994, σ. 279
23 Κωστόπουλος Τάσος, Η Απαγορευμένη Γλώσσα, Κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική
Μακεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα, 2000, σ. 124

24 Χονδροματίδης Ιάκωβος, Ιστορία του φασισμού-εθνικοσοσιαλισμού στην Ελλάδα – μέρος Β: η Εθνική Ένωσις
Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

https://erodotos.wordpress.com/2011/07/05/fasismos-ellada-2/ [24 May 2013]
10
κι έχοντας αναπτύξει έντονο το αίσθημα του εθνικισμού, εντάχθηκαν στην ΕΕΕ κι
αργότερα επάνδρωσαν τα σώματα ενόπλων δυνάμεων για την πάταξη των απεργιών
και τη ‘συμμόρφωση’ των εργαζομένων.25
Τα μέλη της οργάνωσης φορούσαν κίτρινα πουκάμισα και μαύρες μπότες, ένας
συνδυασμός χρωμάτων ο οποίος ενίσχυε το όραμα για την αναγέννηση του
Βυζαντίου. Παράλληλα φορούσαν χαλύβδινα κράνη και κρατούσαν κλομπ. 26 Οι
Τριεψιλίτες ήταν γνωστοί και με τις ονομασίες Χαλυβδόκρανοι και Φαιοχίτωνες.27
Πίστευαν στην καθαρότητα και την ανωτερότητα της ελληνικής φυλής,28 και
απέβλεπαν στην επέκταση των γεωγραφικών συνόρων της χώρας.29 Παράλληλα,
προέβαιναν σε δράσεις τόσο εναντίον των Εβραίων όσο και των Αριστερών,30
έχοντας την αμέριστη προστασία και την ενθάρρυνση της κυβέρνησης.31 Συχνά ήταν
τα φαινόμενα επιθέσεων και πετροβολισμών σε καφενεία και κέντρα εστίασης
αριστερών, ενώ σε τοίχους της Θεσσαλονίκης γράφονταν αντιεβραϊκά συνθήματα.32
1β. Οι Πρώτες ενέργειες της Οργάνωσης.
Η πρώτη δημόσια εμφάνιση της ΕΕΕ πραγματοποιήθηκε στις 4 Απριλίου του 1927
με την επονομαζόμενη «Έκκληση προς τον ελληνικό λαό», 33 αναφερόμενη τόσο προς
τις κρατικές Αρχές όσο και προς τους πολίτες,34 για μάχη εναντίον του
κομμουνισμού35 και των Εβραίων,36 και την επόμενη χρονιά, την περίοδο των γενικών
εκλογών του 1928, ο Γεώργιος Κοσμίδης, προέτρεπε τους ψηφοφόρους να στηρίξουν
με την ψήφο τους τον Βενιζέλο.37
25 Μαρατζίδης Νίκος, Γιασασίν Μιλέτ, Ζήτω το Έθνος, Προσφυγιά, Κατοχή και Εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και
πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του δυτικού κόσμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο, 2001, σσ. 101,103,105

27 Κωστόπουλος, οπ .παρ., σ. 124



11
Αρχικά, η απήχηση της ΕΕΕ ήταν μικρή.38 Παρόλα αυτά, εκμεταλλευόμενη τις
άσχημες συνθήκες διαβίωσης, κυρίως, των εμπόρων προσφύγων, επιχείρησε να τους
προσεταιρισθεί, ώστε να πλήξει την αντίστοιχη εμπορική δραστηριότητα των
Εβραίων της Θεσσαλονίκης.39 Το 1929, ο Γεώργιος Κοσμίδης, δημοσίευσε με
προσωπικά του έξοδα άρθρο σε μία εφημερίδα οικονομικών, το οποίο αναφερόταν
στην οικονομική αλληλεγγύη που θα έπρεπε να παρουσιάζουν οι χριστιανοί πολίτες
μεταξύ τους, έναντι των Εβραίων. Με αφορμή το γεγονός αυτό, οι Εβραίοι
στράφηκαν προς τον Εισαγγελέα, ο οποίος παρέπεμψε τον Κοσμίδη για πρόκληση
έριδας μεταξύ των κοινοτήτων της πόλης. Έναν χρόνο αργότερα, στις 31 Μαρτίου
του 1930, η ΕΕΕ, σε επιστολή της προς το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, ζήτησε τη
συμβολή του για την πάταξη του προσηλυτισμού που προσπαθούσαν να ασκήσουν οι
αιρετικοί στους χριστιανούς.
Την 1η Δεκεμβρίου του 1929, πραγματοποιήθηκε έκτακτη Γενική Συνέλευση της
ΕΕΕ για την έγκριση της τροποποίηση του Καταστατικού της, το οποίο θα
αποτελούταν πλέον από 18 άρθρα. Στη Συνέλευση συμμετείχαν συνολικά 155 άτομα.
Σύμφωνα με το νέο Καταστατικό, θα δημιουργούταν συγκεκριμένο γραφείο εύρεσης
εργασίας, εντευκτήριο και λέσχη για τα μέλη της οργάνωσης. Ακόμη, γινόταν λόγος
για αναγκαίες διαλέξεις μελών και οπαδών της οργάνωσης και τονιζόταν η πρόθεση
της ΕΕΕ για τη συμμετοχή γυναικών σε αυτήν. Στόχοι της οργάνωσης ήταν πλέον η
δημιουργία παραρτημάτων και η ενδεχόμενη συνεργασία αυτής με άλλες εθνικιστικές
οργανώσεις της Θεσσαλονίκης. Για να ενισχυθεί μάλιστα η οικονομική ευχέρεια της
ΕΕΕ, έγινε τροποποίηση στον τρόπο πληρωμής της συνδρομής των μελών –ανάλογα
με την οικονομική τους δυνατότητα–, ενώ αλλαγές παρουσιάστηκαν και στη διοίκηση
της ΕΕΕ, με τη μείωση των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου από έντεκα σε επτά,
όπου η εκλογή αυτών θα γινόταν ανά διετία.40
Παράλληλα, θα γίνονταν προσπάθειες για επιπλέον ενίσχυση του εθνικού
συναισθήματος,41 με την άμβλυνση των δημοσίων μαζικών και οργανωμένων
εμφανίσεων της ΕΕΕ και, μέσω ‘νόμιμων’ μέσων, θα εναντιωνόταν σε οποιαδήποτε
μορφή προπαγάνδας, στην προσπάθειά της να διαφυλάξει τις αξίες και τις παραδόσεις
του έθνους. Η ΕΕΕ θα συμμετείχε πλέον σε εθνικές επετείους και παρελάσεις,42 αφού
39 Pierron, οπ. παρ., σ.203
40 Τσιρώνης, οπ. παρ., σσ. 297-298
12
προηγουμένως θα λάμβανε της έγκριση των Αρχών.43 Επίσης, θα προέβαινε στην
ενασχόληση με την εξωτερική πολιτική.44 Οι κινήσεις αυτές αύξησαν με τον καιρό
την απήχηση της οργάνωσης,45 και σύντομα η ΕΕΕ εξελίχθηκε σε μία ισχυρή
παραστρατιωτική οργάνωση.46
1γ. Οι Οικονομικοί Πόροι της Οργάνωσης.
Η ΕΕΕ κατά κύριο λόγο χρηματοδοτούταν από το Δήμο Θεσσαλονίκης, το

Υπουργείο Πρόνοιας, τις Τράπεζες Εθνική κι Εκδοτική, το κρατικό Μονοπώλιο και
τις φυλακές,47 όπως ανέφερε ο Αναστάσιος Νταλίπης, γιος του Μακεδονομάχου
Δημητρίου Νταλίπη, βουλευτής της Περιφέρειας Φλώρινας-Καστοριάς και
διευθυντής των μετέπειτα παραρτημάτων της ΕΕΕ, στο Φίλιππο Δραγούμη, με
επιστολή του στις 8 Φεβρουαρίου του 1932. Επιπλέον ζητούταν, μέσω άλλης
επιστολής, έξτρα χρηματοδότηση από τα αποθέματα εκπαιδευτικών πατριωτικών
ιδρυμάτων, όπως την Πάγκειο Επιτροπή, ώστε να ενισχυθεί η δράση της οργάνωσης.
Ως αντάλλαγμα, η ΕΕΕ θα έδειχνε την υποστήριξή της προς το ‘Εθνικό Αγροτικό
Κόμμα’ που επιχειρούσε να δημιουργήσει ο Φίλιππος Δραγούμης. Αυτό φάνηκε στις
4 Φεβρουαρίου του 1932, όταν ο Φίλιππος Δραγούμης με επιστολή του προς τον
Αναστάσιο Νταλίπη δεχόταν μία ‘κρυφή’ συνεργασία μεταξύ της ΕΕΕ και του
κόμματός του, με την προϋπόθεση να μην επιχειρήσει η οργάνωση να πολιτευτεί.48
Άξιο αναφοράς στο σημείο αυτό είναι και οι επαφές που ανέπτυξαν με την ΕΕΕ και
άλλα γνωστά πρόσωπα της εποχής, όπως ο Μίκης Μελάς,49 γιός του Μακεδονομάχου
Παύλου Μελά και ιδρυτής του παραρτήματος της ΕΕΕ στην Κηφισιά, όπου
βρισκόταν η πολυτελής κατοικία του,50 ο καθηγητής Πανεπιστημίου Νικόλαος
Λούρος και άλλα επιφανή και καταξιωμένα πρόσωπα.51



47 Κωστόπουλος, οπ. παρ., σ. 124
48 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Μαϊου 1998). Τα δηλητηριώδη 3Ε του Έθνους: Παρακράτος στη Θεσσαλονίκη: Οι

49 Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Απριλίου 1932). Η δίκη της Βέρροιας εγγίζει ήδη προς το τέρμα της . URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=13&db=4&da=1932 Μακεδονία [5 April 2014]

50 Αυγήτας Κ. (21 Ιουνίου 1933). Εργαζόμενοι σε Συναγερμό! Οι Μαύρες Φασιστικές Εκατονταρχίες της Ε.Ε.Ε.
Έρχονται Οριστικά την Κυριακή στην Αθήνα. URL:

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=21&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης [14 April 2014]
51 Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Απριλίου 1932). Η δίκη της Βέρροιας εγγίζει ήδη προς το τέρμα της . URL:
13
Η ΕΕΕ επίσης χρηματοδοτούταν από το Σύνδεσμο των εν Ελλάδι Ανωνύμων
Εταιρειών,52 τον ‘πρόδρομο’ του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών.53 Έπειτα από
σχετική με την ΕΕΕ εγκύκλιο του παραπάνω Συνδέσμου, προς τις μεγάλες εταιρείες –
μέλη αυτού– τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού, η χρηματοδότηση θα
γινόταν μέσω ειδικού λογαριασμού στη Λαϊκή Τράπεζα της Αθήνας, για την
ενίσχυση της δράσης της οργάνωσης, ενάντια στον κομμουνισμό και οποιονδήποτε
άλλον ‘εχθρό’ της χώρας. Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου
ήταν ο Υπουργός Δ. Λοβέρδος, Γενικός Γραμματέας ο Μ. Ρινόπουλος και Διευθυντής
ο Α. Μίχας.54
Στις αρχές του 1932, ξεκίνησε η δημιουργία Εθνικών Ενώσεων από την ΕΕΕ.55
Κύριος στόχος των σωματείων αυτών ήταν η πάταξη των απεργιών που
προκαλούνταν από τους κομμουνιστές.56 Ιδρύθηκε αρχικά η Εθνική Ένωσις
Καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη, με το όνομα ‘Η Συνεργασία’,57 για την επεξεργασία
του κρατικού καπνού Κ. Καραπάνος.58 Στην ιδρυτική συνέλευση που
πραγματοποιήθηκε στα σωματειακά γραφεία της ΕΕΕ, στο Μέγαρο Βικτώρια στην
οδό Κομνηνών 16, παραβρέθηκαν 140 καπνεργάτες. Πρόεδρος του σωματείου
εξελέγη ο Σ. Θεοδωρίδης, αντιπρόεδρος ο Χ. Χρυσανθίδης, γενικός γραμματέας ο
Αθ. Σωτηράκης, ταμίας ο Δ. Ράπτης και σύμβουλοι ο Αλ. Μιχαηλίδης, ο Επ.
Σπάρταλης και ο Χρ. Φαρμάκης. Εξελεγκτική επιτροπή στη συνέλευση αυτή ήταν ο
Θ. Κοτσυφοθανάσης, ο Ι Κωνσταντινίδης και ο Κ. Πασαλής. Η νομική υπόσταση του
σωματείου καπνεργατών ίσχυε έως τον Ιανουάριο του 1935. Υπήρξαν ειδικές
περιπτώσεις στρατολόγησης στην Ένωση Καπνεργατών, ατόμων από το Σωχό και το
Ζαγκλιβέρι.59 Παραρτήματα του σωματείου καπνεργατών, μεταξύ άλλων, υπήρχαν
στις Σέρρες, την Καβάλα και την Ξάνθη.60
52 Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Μαρτίου 1933). Ο Λοβέρδος, Υπουργός των Οικονομικών, Χρηματοδότης των
Συμμοριών Ε.Ε.Ε.. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=13&db=3&da=1933
Ο Νέος Ριζοσπάστης [14 April 2014]
53 Μαρκέτος. Σπ. (14 Νοεμβρίου 2011). Αστοί και φασισμός στον ελληνικό Μεσοπόλεμο. Δυο τεκμήρια του 1933.
URL:http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89&Itemid=52 [4 June 2013]

54 Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Μαρτίου 1933). Ο Λοβέρδος, Υπουργός των Οικονομικών, Χρηματοδότης των
Συμμοριών Ε.Ε.Ε.. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=13&db=3&da=1933



59 Δάγκας, οπ. παρ., σσ. 398-399
14
Υπήρχαν παράλληλά και άλλα σωματεία που δημιουργήθηκαν από την ΕΕΕ. Η
Εθνική Ένωσις Αχθοφόρων Ιχθυαγοράς, η Εθνική Ένωσις εργατών Καλαποδοποιών,
η Εθνική Ένωσις Κρεοπωλοϋπαλλήλων, η Εθνική Ένωσις Υποδηματεργατών με την
ονομασία ‘Άγιος Σπυρίδων’, η Εθνική Ένωσις Υδατεργατών και Τεχνιτών
Υδραυλικών και η Συνεργατική Ένωσις Αρβυλοποιών με Πρόεδρο τον Θ. Μενεμενλή
υπό την ονομασία ‘Ο Συνασπισμός’.61
Οι εργάτες που υποστήριζαν την ΕΕΕ, είχαν ως υποχρέωση την υπακοή και την
πειθαρχία προς τους εργοδότες τους, εισπράττοντας την εύνοια και την εμπιστοσύνη
αυτών,62 ενώ προέβαιναν σε αλλεπάλληλες συγκρούσεις με τους κομμουνιστές
εργάτες κατά τη διάρκεια απεργιακών κινητοποιήσεων, σε συνεργασία με την
υπηρεσία ασφαλείας.63 Ένα από τα γεγονότα που συνέβησαν πραγματοποιήθηκε το
Σεπτέμβριο του 1931, κατά τη διάρκεια απεργίας στο εργοστάσιο υποδημάτων
‘Ελλάς’, όπου συνελήφθησαν εργάτες απεργοί, και η ΕΕΕ στράφηκε με το μέρος των
απεργοσπαστών, όταν όργανα της υπηρεσίας ασφαλείας παρέπεμψαν –όπως άλλοτε–
τους τελευταίους στα γραφεία της οργάνωσης, ώστε να λάβουν οδηγίες για τις
επόμενες κινήσεις τους.
Το Εργατικό Κέντρο, όπως και οι κομμουνιστές, εναντιώθηκαν στις ενέργειες της
ΕΕΕ, τόσο για την ανάμιξή της στις απεργίες όσο και στις διώξεις των εργατών. Στις
25 Νοεμβρίου του 1931, πραγματοποιήθηκε επίθεση στα γραφεία της Εργατικής
Λέσχης, στην οδό Ασκητού, από μέλη της ΕΕΕ απεργοσπαστών, τα οποία διέλυσαν
τη συνέλευση των απεργών εργατών υποδηματοποιίας, ενώ ακολούθησαν
πυροβολισμοί, από τους οποίους τραυματίσθηκε ένας εργάτης. Η αστυνομία
συνέλαβε απεργούς, υποστηρίζοντας πως είχαν επιτεθεί στους απεργοσπάστες, στην
οδό Βλάλη, και οι δεύτεροι γλίτωσαν όταν μέλη της ΕΕΕ τους βοήθησαν. Η
χωροφυλακή μετέβη στα γραφεία των εργατών, όπου δέχτηκε τα πυρά αυτών,
ακολούθησαν συλλήψεις και μέλη της ΕΕΕ προκάλεσαν ζημιές στο κτήριο όπου
στεγάζονταν τα γραφεία τους.
Στις 9 Αυγούστου του 1932 μέλη της ΕΕΕ επιτέθηκαν εναντίον εργατών
τραυματίζοντας σοβαρά οκτώ από αυτούς.64 Και άλλες ενέργειες σημειώθηκαν
εναντίον εργατών, όπως η δολοφονία δυο καπνεργατών στις 12 Αυγούστου του 1932


15
και ο ξυλοδαρμός άλλου ενός εργάτη στην Καβάλα τον Ιούνιο του ίδιου έτους, ενώ
υπήρχαν και απειλές εναντίον των Συνδικάτων.65 Ο στρατός και η αστυνομία δεν
τάχθηκαν σε καμία περίπτωση ξεκάθαρα εναντίον της ΕΕΕ,66 αντιθέτως η τελευταία
συνεργαζόταν με την αστυνομία, κάτω από την ομπρέλα προστασίας των κρατικών
αρχών στα εργατικά ζητήματα.67
Ενότητα 2η
2α. Οι Ενέργειες εναντίον των Εβραίων και ο Εμπρησμός της
Συνοικίας ‘Κάμπελ’.
Στα τέλη Αυγούστου του 1930,68 στη Σόφια της Βουλγαρίας πραγματοποιήθηκε
γιορτή της Μακαμπή της χώρας για τα 25 χρόνια από την ίδρυσή της. 69 Στη γιορτή
αυτή κλήθηκε η Μακαμπή της Θεσσαλονίκης, η οποία εκπροσωπήθηκε από τον
Ισαάκ Κοέν.70 Την ίδια ημέρα βρισκόταν σε εξέλιξη σε εκείνη την τοποθεσία το
έκτακτο συνέδριο της ΕΜΕΟ, οργάνωσης Βούλγαρων ανταρτών για την προσάρτηση
της Μακεδονίας στη Βουλγαρία, και η Μακαμπή δέχτηκε πρόσκληση για την
παρακολούθηση αυτού, όπου και ψηφίσθηκε η ‘απελευθέρωση’ της Μακεδονίας από
την Ελλάδα,71 και συγχρόνως η αυτονόμησή της.72
Ο Τύπος της εποχής διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της δράσης της
ΕΕΕ εναντίον των Εβραίων, προπαγανδίζοντάς τους αρκετές φορές και
δημιουργώντας έντονο κλίμα δυσαρέσκειας προς αυτούς.73 Η βενιζελική εφημερίδα
‘Μακεδονία’, με αρχισυντάκτη τον Νικόλαο Φαρδή, ενθάρρυνε, μέσω προπαγάνδας,
τη δράση της ΕΕΕ.74 Ο Φαρδής, θερμός υποστηρικτής της ΕΕΕ,75 στα τέλη Ιουνίου
του 1931, έχοντας φέρει στο προσκήνιο την υπόθεση της ελληνικής Μακαμπή και της
65 Ανυπόγραφο Άρθρο (18 Ιουνίου 1933). Κυβέρνηση και Κεφαλαιοκράτες Οργανώνουν την Κάθοδο των
Τριεψιλιτών. Το Δολοφονικό Παρελθόν της Συμμορίας. URL:
68 Δημητριάδης, οπ. παρ., σ. 279
69 Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Απριλίου 2000). Η δική μας Μακαμπή. URL:
http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

70 Μαργαρίτης Γιώργος, Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες, Τσάμηδες – Εβραίοι, Στοιχεία για την καταστροφή των
μειονοτήτων στην Ελλάδα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2005, σσ. 58-59

72 Δημητριάδης, οπ. παρ., σ.283

16
παράστασής της στο Συνέδριο, μέσω εμπρηστικών άρθρων στην εφημερίδα
‘Μακεδονία’,76 κατηγόρησε τους Εβραίους για συνεργασία με την ‘εχθρό’ –
Βουλγαρία,77 για την αυτονόμηση της Μακεδονίας. Με τον τρόπο αυτό κατάφερε να
αναζωπυρώσει τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Ελλήνων κι Εβραίων, κάνοντας
λόγο για συνωμοτικές ενέργειες αυτών, των κομιτατζήδων, των καθολικών και των
κομμουνιστών εις βάρος του Έθνους.78
Όταν επαληθεύτηκε το γεγονός της παράστασης της Μακαμπή στο Συνέδριο της
ΕΜΕΟ από το Υπουργείο Εσωτερικών, οι εθνικιστικές οργανώσεις στράφηκαν πιο
δυναμικά εναντίον της, ζητώντας από την εβραϊκή κοινότητα να αποκηρύξει την
παράσταση της Μακαμπή Θεσσαλονίκης στο Συνέδριο της ΕΜΕΟ,79 και να
διαχωρίσει τη θέση της από αυτές του Συνεδρίου.80 Ανάμεσα στις οργανώσεις αυτές
διακρίθηκαν η ΕΕΕ, ο Σύλλογος «Μακεδονομάχοι» και «Παύλος Μελάς», η Εθνική
Οργάνωση Εργατών, η οργάνωση «Ακρίται», το Εθνικό Σώμα Έφεδρων
Αξιωματικών, Υπαξιωματικών και Οπλιτών,81 οι Παλαιοί Πολεμιστές και η Εθνική
Λεγεώνα.82 Ωστόσο, η Εβραίοι δεν έπραξαν ανάλογα,83 οι σχετικές πληροφορίες
εναντίον της Μακαμπή δε διαψεύστηκαν, παρά αρνούμενοι κάθε κατηγορία
διαμαρτυρήθηκαν για τη συμπεριφορά των εθνικιστών απέναντί τους, ζητώντας τη
μεσολάβηση των Αρχών για τη λήψη μέτρων υπέρ της προστασίας τους,84 ενώ ο
εβραϊκός Τύπος έκανε αναφορές περί αντισημιτισμού.85
Το απόγευμα της 24ης Ιουνίου του 1931, η Εθνική Παμφοιτητική Ένωση, με τη
στήριξη του Πρύτανη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, Περικλή Βιζουκίδη,86
διένειμε προκηρύξεις κατά των Εβραίων,87 κατηγορώντας τους σε πολιτική,
θρησκευτική και κοινωνική βάση, ενώ η αστυνομία συνέλαβε έναν Εβραίο, που είχε
76 Pierron, οπ. παρ., σ. 216

77 Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, "Η Εικόνα του Εβραίου στην Ελληνική Πεζογραφία; 1930 - 1950" στο: Hagen F., Η
Ελλάδα '36 - '49: Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο, Kαστανιώτη, Αθήνα, 2004 σ. 414
78 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 40,58-59

80
Pierron, οπ. παρ., 2004, σ. 216
81 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σ. 61
82 Ανυπόγραφο Άρθρο (2 Απριλίου 1932). Η δίκη των Ε.Ε.Ε. εις Βέρροιαν. URL:



87 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 59-60
17
υποδείξει τους διακινητές των προκηρύξεων.88 Δημιουργήθηκαν συμπλοκές μεταξύ
Εβραίων και διακινητών των προκηρύξεων σε πολλά σημεία της Θεσσαλονίκης,
όπως στις οδούς Βενιζέλου, Νίκης, Εγνατίας και Αγίας Σοφίας,89 και η αστυνομία
προέβη σε συλλήψεις, κυρίως των διανομέων. Η εφημερίδα Μακεδονία, την ημέρα
εκείνη, φιλοξένησε στις στήλες της άρθρα των εθνικιστών.90
Στις 25 Ιουνίου του 1931,91 αρκετά άτομα οπλισμένα, ανάμεσα στα οποία και μέλη
της ΕΕΕ, επιτέθηκαν στα γραφεία της Μακαμπή, στην οδό Καραϊσκάκη, 92 με
Πραξιτέλους. Μέσα στα γραφεία υπήρχαν τα ηγετικά στελέχη της Μακαμπή,
ανάμεσα στα οποία ήταν ο Πρόεδρος Αλβέρτος Κοέν, ο Αντιπρόεδρος Ζακ Ερρέρα
και ο Γενικός Γραμματέας Σιακή Σαλώμ.93 Προκλήθηκαν μεγάλες ζημιές,94 και
τραυματισμοί. Η αστυνομία έφτασε στον τόπο των ζημιών τρία τέταρτα αργότερα, 95
προλαβαίνοντας τον εμπρησμό των γραφείων και συλλαμβάνοντας δυο άτομα που
συμμετείχαν στα γεγονότα.96 Η προστασία των Εβραίων από την αστυνομία και τις
στρατιωτικές δυνάμεις ήταν αμφιλεγόμενη, όπως αμφιλεγόμενη ήταν και η στάση
των ανώτατων Αρχών του κράτους, αλλά και της Εκκλησίας σχετικά με τα γεγονότα
εναντίον των Εβραίων.97 Σύμφωνα με την εφημερίδα ‘Μακεδονία’, οι Εβραίοι,
νωρίτερα των παραπάνω γεγονότων, είχαν οργανωθεί σε οπλισμένες ομάδες κι
επιτίθεντο εναντίον ανυποψίαστων διερχομένων και χλεύαζαν τους ιερείς.98
Την επόμενη μέρα, οι ομάδες των εθνικιστών, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΕΕ,
σε Συνέδριο που πραγματοποίησαν, αποφάσισαν τη διάλυση της Μακαμπή, όπως
αναφέρθηκε σε τηλεγράφημα της ΕΕΕ και της Ένωσης Αναπήρων Πολέμου
Φλωρίνης,99 ενώ η κυβέρνηση Βενιζέλου δικαιολόγησε τη στάση των εθνικιστών στη

90 Pierron, οπ. παρ., σσ. 215-218




97 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 61-63,104-105

18
Βουλή εναντίον της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.100 Ωστόσο, ζήτησε να
διεξαχθούν έρευνες σχετικά με τα επεισόδια και την ανάμιξη της εφημερίδας
‘Μακεδονία’ σε αυτά.101 Στο ζήτημα επενέβη και ο Εβραίος βουλευτής των
Φιλελευθέρων, Μπεσαντζή, ζητώντας μέτρα προστασίας υπέρ των Εβραίων της
Θεσσαλονίκης.102
Την ίδια ημέρα, υπήρξαν συμπλοκές μεταξύ εθνικιστών κι Εβραίων.103 Το
Διοικητικό Συμβούλιο της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, με
επικεφαλής τον Αρχιραβίνο, ζήτησε από το Γενικό Διοικητή της Μακεδονίας,
Στυλιανό Γονατά, να απονεμηθεί δικαιοσύνη για τα γεγονότα που προηγήθηκαν και
να ληφθούν μέτρα για την προστασία τους.104 Παράλληλα, τον προέτρεψε να προβεί
στη διάλυση των εθνικιστικών οργανώσεων.105 Ο Στυλιανός Γονατάς με τη σειρά του
πραγματοποίησε συστάσεις προς τις ηγεσίες των εθνικιστών.106
Η εφημερίδα ‘Εφημερίς των Βαλκανίων’ στις 29 Ιουνίου του 1931, ανέφερε πως
πολλοί Εβραίοι είχαν εξοπλιστεί με όπλα.107 Την ίδια μέρα, εθνικιστές εισέβαλαν
στην εβραϊκή συνοικία 6 στη Χαριλάου και η εφημερίδα Μακεδονία εμφάνισε τους
Εβραίους ως υποκινητές των συμπλοκών που ακολούθησαν,108 υποστηρίζοντας πως
προηγουμένως Εβραίοι επιτέθηκαν εναντίον χριστιανών τραυματίζοντας 5 άτομα. Το
απόγευμα της ίδιας ημέρας, περίπου διακόσια άτομα, κατευθυνόμενα να
πυρπολήσουν τον εβραϊκό συνοικισμό της Τούμπας, διακόπηκαν από την
αστυνομία.109 Λίγο αργότερα συνενώθηκαν με άλλες ομάδες, από τους γύρω
προσφυγικούς συνοικισμούς, με αποτέλεσμα να γίνουν περίπου 2.000 άτομα, 110 οι
περισσότεροι εκ των οποίων ένοπλοι. Με την καθοδήγηση της ΕΕΕ στράφηκαν

105 Φαρδής Ν. (26 Ιουνίου 1931). Όπου ζητούν και ρέστα. Οι Ισραϊλίται ηξίωσαν χθες από τον κ. Γενικόν
Διοικητήν όπως διατάξη την διάλυσιν των εθνικών μας οργανώσεων. URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=26&db=6&da=1931 Μακεδονία [7 March 2014]




110 Ανυπόγραφο Άρθρο (1 Ιουλίου 1933). Μετά την Νυκτερινήν Τραγωδίαν του Εβραϊκού Συνοικισμού Κάμπελ,
παρετηρήθη Γενική Έξοδος των Ισραηλιτών εκ των Συνοικισμών των. URL:

19
εναντίον του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ,111 στον οποίο διέμεναν περίπου
διακόσιες είκοσι οικογένειες, βάζοντας φωτιές.112 Καταστράφηκαν έντεκα σπίτια και
μεταξύ άλλων το σχολείο, το φαρμακείο, τη συναγωγή του συνοικισμού,113 το σπίτι
του ραβίνου,114 και το σπίτι του γιατρού Μιχαήλ Πέσσα.115
Οι εθνικιστές δημιούργησαν οδοφράγματα για να εμποδίσουν τη διέλευση των
πυροσβεστικών αντλιών.116 Οι τραυματίες ήταν πολλοί, ενώ υπήρξε κι ένας νεκρός
χριστιανός από σφαίρα στην κοιλιά, ο Έλληνας φούρναρης Λεωνίδας Παπάς, στην
προσπάθειά του να προστατέψει τους Εβραίους γείτονές του,117 όταν αρνήθηκε να
κρύψει τη βενζίνη με την οποία στόχευαν οι ταραξίες να πυρπολήσουν το συνοικισμό
Κάμπελ.118 Παράλληλα, οι εθνικιστές επιτέθηκαν το ίδιο βράδυ και στον εβραϊκό
συνοικισμό 151. Στα επεισόδια που έλαβαν χώρα, τραυματίσθηκαν αρκετά άτομα,
ενώ ο Εβραίος Λεόν Βιτάλ με σφαίρα στο στήθος, μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο
Χιρς,119 όπου λίγο αργότερα ξεψύχησε.120
Το Προεδρείο της Μακαμπή κατήγγειλε μέλη της ΕΕΕ και άλλων εθνικιστικών
οργανώσεων.121 Οι εφημερίδες της Αθήνας κατηγόρησαν τον Στ. Γονατά και το
διευθυντή της αστυνομίας Γ. Καλοχριστιανάκη για την απραγία τους, ενώ παράλληλα
κατήγγειλαν τον Τύπο, τον κλήρο και τους πολιτευτές της Θεσσαλονίκης για τη
στάση που κράτησαν απέναντι στα γεγονότα.122 Τόσο η κυβέρνηση όσο και οι τοπικές
111 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 41,43






118
Φίτσος Τ. (2 Ιουλίου 1931). Αποκαλύψεις για τα Πογκρόμ κατά των Εβραίων. URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=2&db=7&da=1931 Ριζοσπάστης [14 April 2014]



20
Αρχές φάνηκαν αμέτοχες στα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην πόλη της
Θεσσαλονίκης με αποκορύφωμα τον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ.123
2β. Η Παραπομπή των Υπευθύνων και το Ζήτημα της ΕΕΕ στη

Βουλή.
Στις 30 Ιουνίου του 1931, οι κομμουνιστές της Θεσσαλονίκης πραγματοποίησαν
διαδήλωση εναντίον της ΕΕΕ και της κυβέρνησης.124 Η εφημερίδα ‘Ριζοσπάστης’
ανέφερε πως η ΕΕΕ είχε από πριν σχεδιάσει τον εμπρησμό, με την ανοχή των Αρχών,
ως προς την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κυβέρνησης Βενιζέλου. 125 Από την
άλλη, η κυβέρνηση κινητοποιήθηκε την επόμενη μέρα, όπου και κατέστειλε την
εξέγερση, ενώ η εφημερίδα ‘Μακεδονία’ αν κι επέμεινε στην υποστήριξη των
εθνικιστών και της ΕΕΕ, αυτή τη φορά έκανε αναφορές σε πιο ήπιο επίπεδο, εξαιτίας
των συστάσεων της κυβέρνησης προς αυτήν.126 Ο Στ. Γονατάς κατηγορήθηκε για
αφανή ‘συμμετοχή’ στα γεγονότα και απομακρύνθηκε από τη θέση του Γενικού
Διοικητή Μακεδονίας, ενώ μέσω της άσκησης πίεσης της ΕΕΕ στο Δημοτικό
Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης, ο συνοικισμός Κάμπελ μετονομάστηκε σε συνοικισμό
Στυλιανού Γονατά.127
Οι έρευνες που διεξήχθησαν σχετικά με τον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ,
οδήγησαν στη σύλληψη 26 ατόμων και παραπέμφθηκαν σε δίκη,128 εκ των οποίων οι
περισσότεροι ήταν Πόντιοι πρόσφυγες από την Καλαμαριά και την Τούμπα. 129
Ακολούθησε μήνυση από την ισραηλιτική κοινότητα, μέσω των Μπεσαντζή, Σιακή
και Μπενουζίλιο, εναντίον των Κοσμίδη, Χαριτόπουλου και Φαρδή ως ηθικούς
αυτουργούς των επεισοδίων. Σε απολογία κλήθηκαν οι παραπάνω συν τον Πρόεδρο
της ΕΠΕ, Καρακαντά, και τον Γενικό Γραμματέα αυτής, Ασθενίδη. Ο
123
Mazower, οπ. παρ., σ. 486
125 Φίτσος Τ. (2 Ιουλίου 1931). Αποκαλύψεις για τα Πογκρόμ κατά των Εβραίων. URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=2&db=7&da=1931 Ριζοσπάστης [14 April 2014]



21
αντικαταστάτης του ανακριτή Μουρτζούνη, Οικονομόπουλος του δεύτερου
ανακριτικού γραφείου Θεσσαλονίκης, ανέλαβε την υπόθεση τους.130
Ο Φαρδής, οι ηγέτες της ΕΕΕ και οι αντιπρόσωποι της ΕΠΕ, δήλωσαν ουδεμία
ανάμιξη με τα γεγονότα και αφέθηκαν ελεύθεροι,131 στις 21 Αυγούστου του 1931,132
έπειτα από μία ημέρα κράτησης αυτών στην αστυνομική διεύθυνση. Αν και ο
ανακριτής Οικονομόπουλος ζήτησε εκ νέου κράτηση αυτών έως ότου αποφανθεί το
Συμβούλιο Πλημμελειοδικών, ωστόσο ύστερα από επιστολή των συνηγόρων της
ΕΕΕ, Μενελάου Τσίτσουρα και Χαράλαμπου Τσώχου, προς τον ανακριτή για υπακοή
προς τον Εισαγγελέα και έπειτα από παρέμβαση του ίδιου του εισαγγελέα Βελλίνη, οι
κρατούμενοι ελευθερώθηκαν. Πλήθος εθνικιστών τους συνεχάρη κατά την έξοδό
τους από το αστυνομικό τμήμα για τη στάση τους. Αυτοκίνητα τους παρέλαβαν και
τους οδήγησαν έως τα γραφεία της οργάνωσης, όπου κι εκεί παραβρίσκονταν πολλά
μέλη της ΕΕΕ ψάλλοντας τον ύμνο της οργάνωσης και τον Εθνικό Ύμνο. Έπειτα το
πλήθος οδήγησε και το Φαρδή έως τα γραφεία της εφημερίδας ‘Μακεδονία’.
Ο εβραϊκός Τύπος ανέφερε πως ομάδες της ΕΕΕ μετέβησαν στο αστυνομικό τμήμα
όπου κρατούνταν οι κατηγορούμενοι για να τους ελευθερώσουν, είδηση την οποία
διέψευσε ο αστυνομικός διευθυντής Καλοχριστιανάκης, ενώ παράλληλα, Επιτροπή
της ΕΕΕ, αποτελούμενη από τους Γραμματικόπουλο, Κατώπη και Παπακυριαζή,
εμφανίστηκε στο Γονατά για να διαμαρτυρηθεί σχετικά με τα αναγραφόμενα του
εβραϊκού Τύπου. Πολλά τηλεγραφήματα από τα διάφορα νεοϊδρυθέντα παραρτήματα
της ΕΕΕ έλαβε το Κεντρικό Τμήμα της οργάνωσης αναφέροντας την εμπιστοσύνη
τους στην ελληνική δικαιοσύνη, ενώ ο αντιπρόσωπος του παραρτήματος της ΕΕΕ στη
Χαλκιδική ανέφερε πως ήδη ιδρύονταν νέα παραρτήματα της οργάνωσης σε είκοσι
χωριά της Χαλκιδικής.133
Αργότερα, ο Φαρδής οδηγήθηκε σε δίκη από τη Μακαμπή για συκοφαντική
δυσφήμηση, μέσω της αρθρογραφίας του, ωστόσο, η δίκη αναβλήθηκε, ενώ
εκατοντάδες μέλη της ΕΕΕ και άλλων εθνικιστικών ομάδων παραβρέθηκαν για
συμπαράσταση σε αυτόν. 134
Έπειτα από τα παραπάνω γεγονότα, ο Φαρδής, και οι
130 Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Αυγούστου 1931). Οι κ.κ. Φαρδής, Κοσμίδης και Χαριτόπουλος Απελύθησαν Χθες υπό
του Εισαγγελέως. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=22&db=8&da=1931 Μακεδονία
[14 April 2014]

[14 April 2014]
22
συνήγοροι της ΕΕΕ,135 κατέθεσαν εκ νέου μήνυση εναντίον της Μακαμπή για εσχάτη
προδοσία.136
Έως τα τέλη του 1931, η εξάπλωση της ΕΕΕ ισχυροποιήθηκε. Στη Θεσσαλονίκη τα
μέλη της ΕΕΕ ξεπέρασαν τις 5.000 και ο προϋπολογισμός της οργάνωσης
απογειώθηκε. Η Δημοκρατική Ένωση, στις εκάστοτε συζητήσεις στη Βουλή,
εναντιωνόταν στις δράσεις της ΕΕΕ. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο Πρόεδρος της
Δημοκρατικής Ένωσης, στις 10 Δεκεμβρίου του 1931 καταδίκασε τις κινήσεις της
ΕΕΕ, κατηγορώντας την ΕΕΕ ως υποχείριο των Φιλελευθέρων.137 Ωστόσο, φανερή
υπήρξε η υποστήριξη της οργάνωσης από τον Βενιζέλο και το Γονατά, για τη
χρησιμότητα της ΕΕΕ ενάντια στον κομμουνισμό, την αναρχία και την ξένη
προπαγάνδα.
Στα γραφεία της ΕΕΕ επικράτησε αναστάτωση για τη στάση που θα έπρεπε να
κρατήσει η οργάνωση έπειτα από τα παραπάνω γεγονότα στη Βουλή, ενώ πολλά ήταν
και τα τηλεγραφήματα από τα διάφορα παραρτήματα της ΕΕΕ και άλλων φιλικά
προσκείμενων οργανώσεων σχετικά με τις κινήσεις της. Το Διοικητικό Συμβούλιο
της ΕΕΕ βρισκόταν σε συνεχή επαφή με το παράρτημα της Αθήνας, ώστε να
λαμβάνει τις ειδήσεις σχετικά με όσα λέγονταν στη Βουλή. Με την άφιξη του Γονατά
στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιήθηκε υποδοχή αυτού και πολλά ευχαριστήρια
τηλεγραφήματα στάλθηκαν στους βουλευτές που υποστήριξαν την οργάνωση, όπως
τον Ιασωνίδη, το Γρηγοράκη, το Ζωγράφο και το Ζαβιτσιανό, ενώ ο Κοσμίδης
έβγαλε λόγο κρίνοντας ανάρμοστη τη συμπεριφορά του Παπαναστασίου. Περίπου
διακόσια άτομα ενεγράφησαν στην οργάνωση μετά τα παραπάνω γεγονότα.138
Αξίζει να αναφερθεί πως την ίδια περίοδο, και πιο συγκεκριμένα στις 13
Δεκεμβρίου του 1931, στη Θεσσαλονίκη, στον κινηματογράφο ‘Αλκαζάρ’,
πραγματοποιήθηκε συγκέντρωση του Πανυπαλληλικού Κέντρου και συντάχθηκε
ψήφισμα με αιτήματα υπέρ της διάλυσης των εθνικιστικών/φασιστικών οργανώσεων.
Όταν η συγκέντρωση έφτασε στο τέλος της και ο προϊστάμενος αυτής, Δρούμπαλης,
διερχόταν την οδό Βενιζέλου, δέχτηκε επίθεση από μέλη της ΕΕΕ και του
αφαιρέθηκε το έγγραφο του ψηφίσματος με τα αιτήματα. Η αστυνομία κατέφτασε
[14 April 2014]
138 Ανυπόγραφο Άρθρο (12 Δεκεμβρίου 1931). Μετά την Συζήτησιν της Βουλής, Ζωηρά Εκδηλούται η Συμπάθεια
Όλου του Κόσμου Υπέρ της Ε.Ε.Ε.. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=12&db=12&da=1931

Μακεδονία [14 April 2014]
23
διαλύοντας τη συμπλοκή, παρόλα αυτά δε προέβη σε συλλήψεις των μελών της
ΕΕΕ.139
2γ. Η ΕΕΕ και η Κυπριακή Εξέγερση του 1931.
Τον Οκτώβριο του 1931, η ΕΕΕ και ο ελληνικός Τύπος της εποχής ενθάρρυναν την
κυπριακή εξέγερση εναντίον των Βρετανών και την ένωση της Μεγαλονήσου με την
Ελλάδα. Συνάμα τάχθηκαν κατά της πολιτικής του Βενιζέλου, ο οποίος ακολουθούσε
φιλοβρετανική στάση και τασσόταν κατά της εξέγερσης. Μάλιστα, ο ίδιος
συνετέλεσε και στη διάλυση της Εθνικής Οργάνωσης της Κύπρου.140
Μεταξύ άλλων εθνικιστικών οργανώσεων, στελέχη της ΕΕΕ, μέλη της ΕΠΕ κι
έφεδροι υπαξιωματικοί οργάνωσαν συγκέντρωση, με σκοπό την τελετή μνημόσυνου
για τους πεσόντες αγωνιστές της Κύπρου στο ναό της Αχειροποίητου,141 κατά την
επίσκεψη του Προέδρου της Δημοκρατίας, Ζαΐμη, στη Θεσσαλονίκη. Η κυβέρνηση
προέβη στην καταστολή των ήδη απαγορευμένων συγκεντρώσεων υπέρ της
εξέγερσης, μέσω της αστυνομίας, κι ακολούθησαν συλλήψεις. Ωστόσο, λίγο
αργότερα, κατά τη διάρκεια τελετής για την επέτειο της προσάρτησης της
Θεσσαλονίκης, που πραγματοποιήθηκε στην πλατεία της εκκλησίας της Αγίας
Σοφίας, υπό την παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας, Ζαΐμη, παραβρέθηκαν
μεταξύ άλλων και μέλη της ΕΕΕ, της ΕΠΕ κι έφεδροι υπαξιωματικοί άλλων
εθνικιστικών οργανώσεων, οι οποίοι ‘νομιμοποιούνταν’ από το άτομο που
εκπροσωπούσε το Έθνος.142
Η ΕΕΕ και η ΕΠΕ, έπειτα από ψήφισμα, έκαναν παράκληση προς τις βρετανικές
Αρχές για την άρση των επιβληθέντων μέτρων καταστολής προς τον κυπριακό λαό
και για τον εξορισμό των ιεραρχών και των πολιτευτών της Κύπρου.143 Παράλληλα, η

140 Μαρκέτος. Σπ. 1931, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η κυπριακή εξέγερση. URL:
http://www.scribd.com/doc/20063237/1931-O-
%CE%95%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%AD%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82-
%CE%92%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%B6%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%82-
%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-
%CE%BA%CF%85%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AE-
%CE%B5%CE%BE%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7 [3 June 2013]
24
ΕΕΕ προσπάθησε να οργανώσει μποϋκοτάζ εναντίον των βρετανικών προϊόντων και
το Νοέμβριο, κηρύχθηκε το εν λόγω μποϋκοτάζ στη Θεσσαλονίκη. Ο Δημήτριος
Χαριτόπουλος, μετέβη στην Αθήνα, με σκοπό να οργανώσει τα εκεί παραρτήματα,
όπως και να ανταλλάξει γνώμες με την Κεντρική επί του Κυπριακού Ζητήματος
Επιτροπή, σχετικά με τις κινήσεις τους. Έπειτα ξεκίνησε η κινητοποίηση και των
παραρτημάτων της υπόλοιπης χώρας. Η κυβέρνηση κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες,
ώστε να αποτραπεί το μποϋκοτάζ της ΕΕΕ, ενώ η Βρετανία, ανεπίσημα, απείλησε για
εμπορικά αντίποινα.
Το παράρτημα της ΕΕΕ στη Βέροια πραγματοποίησε συλλαλητήριο. Την ‘Ημέρα
της Κύπρου’, έπειτα από την όξυνση των γεγονότων εκεί, πραγματοποιήθηκαν
συλλαλητήρια σε όλη τη χώρα. Συλλαλητήρια πραγματοποιήθηκαν και στη
Θεσσαλονίκη, ωστόσο όταν η κυβέρνηση έκανε έκκληση για την ελάττωση των
τόνων, η ΕΕΕ ανταποκρίθηκε.144
Ενότητα 3η
3α. Η Δίκη των Υπευθύνων για τον Εμπρησμό της Συνοικίας
‘Κάμπελ’.
Τον Απρίλιο του 1932 πραγματοποιήθηκε η δίκη των υπευθύνων για τον εμπρησμό
της συνοικίας Κάμπελ,145 συμπεριλαμβανομένων των Κοσμίδη, Χαριτόπουλο και
Φαρδή. Η δίκη έλαβε τόπο στη Βέροια,146 στο Κακουργιοδικείο147 του δικαστικού
μεγάρου της πόλης,148 και σύντομα απέκτησε διεθνή απήχηση, τόσο εντός όσο κι
εκτός συνόρων.149 Ξεκίνησε στις 2 Απριλίου του 1932 και διήρκησε έως τα μέσα του
μήνα.150 Η ηγεσία της ΕΕΕ κατηγορήθηκε για προτροπή των οπαδών της εναντίον
147 Ανυπόγραφο Άρθρο (1 Απριλίου 1932). Αύριον Αρχίζει εις Βέρροιαν η Δίκη της Εθνικής Ενώσεως Ελλάς και
της ‘Μακεδονίας’ δια τα Γνωστά Εβραϊκά Επεισόδια. URL:

149 Χατζηκώστας. Αλ. Πλευρές της δράσης της Ε.Ε.Ε. στην Ημαθία. URL:
http://www.xatzikostas.gr/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=866 [19 April 2013]

25
συμπολιτών τους.151 Το παράρτημα της ΕΕΕ στη Βέροια, ανέλαβε τις όποιες
φροντίδες των κατηγορουμένων και στη δίκη παραστάθηκαν, για συμπαράσταση
αντιπροσωπείες από διάφορα παραρτήματα της ΕΕΕ,152 όπως το Διοικητικό
Συμβούλιο της ΕΕΕ του παραρτήματος της Κοζάνης,153 εμψυχώνοντας και
συγχαίροντάς τους για τις πράξεις τους.154 Κατά τη διάρκεια της δίκης έγινε εμφανής
η στενή συνεργασία της ΕΕΕ με την εφημερίδα ‘Μακεδονία’,155 ενώ το κλίμα που
επικρατούσε κατά τη διάρκεια της δίκης, πρόδιδε την άνεση των κατηγορουμένων.
Πρόεδρος του δικαστηρίου ήταν ο Κ. Τζανετόπουλος και εισαγγελέας ο Σ.
Χυτήρης. Σύνεδροι ήταν ο Θ. Καμπέρης και ο Μ. Χατζής, και γραμματέας ο
Περδίκης. Συνήγοροι πολιτικής αγωγής ήταν ο Ζάχος και ο Χατζηδήμος και
δικηγόροι υπεράσπισης συν τοις άλλοις ο Κάππος,156 από τον οποίο έγινε λόγος για
την αύξηση των μελών και των παραρτημάτων της ΕΕΕ μετά τον εμπρησμό της
συνοικίας Κάμπελ.157 Συνολικά παραβρέθηκαν 53 μάρτυρες εκ των οποίων οι 27 ήταν
μάρτυρες κατηγορίας.158 Παρόλα αυτά, οι κυριότερες κατηγορίες προέρχονταν από
Εβραίους που δεν υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες.159
Ο Κοσμίδης και ο Χαριτόπουλος κατηγορήθηκαν ως υποκινητές της επίθεσης,
εξαιτίας μυστικών εγκυκλίων της οργάνωσης περί εξέγερσης εναντίον των
συμπολιτών τους, ενώ ο Φαρδής κατηγορήθηκε πως με τα άρθρα του ωθούσε σε
παρόμοιες εξεγέρσεις.160 Ο Κοσμίδης μάλιστα βρέθηκε να απολογείται για την
καταγγελία που του είχε γίνει το 1927, σχετικά με προκηρύξεις του ίδιου εναντίον
των Εβραίων εμπόρων, λέγοντας πως το δικαστήριο τον είχε αθωώσει.161 Στην
απολογία του, όσων αφορά στα επεισόδια του Κάμπελ, ο Κοσμίδης ανέφερε πως
έλειπε στην Αθήνα κι επέστρεψε την επομένη των γεγονότων. Επιπλέον, ανέφερε πως

152 Δημητριάδης, οπ. παρ., σσ. 315-316
153 Ανυπόγραφο Άρθρο (5 Απριλίου 1932). Η Τρίτη Ημέρα της Δίκης της Βέρροιας δια τα Γεγονότα του Κάμπελ .
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=5&db=4&da=1932 Μακεδονία [14 April 2014]

156
Ανυπόγραφο Άρθρο (3 Απριλίου 1932). Ήρχισε Χθες Ενώπιον του Κακουργιοδικείου της Πόλεως Βέρροιας η
Δίκη των ΕΕΕ. Δια την Πυρκαϊάν του Ισραηλιτ. Συνοικισμού Κάμπελ. URL:
160 Ανυπόγραφο Άρθρο (3 Απριλίου 1932). Ήρχισε Χθες Ενώπιον του Κακουργιοδικείου της Πόλεως Βέρροιας η
Δίκη των ΕΕΕ. Δια την Πυρκαϊάν του Ισραηλιτ. Συνοικισμού Κάμπελ. URL:
161 Ανυπόγραφο Άρθρο (4 Απριλίου 1932). Η Χθεσινή Δευτέρα Ημέρα της Δικής του Κάμπελ εις την Βέρροιαν .
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=4&db=4&da=1932 Μακεδονία [16 April 2014]
26
δεν υπήρξε καμία εντολή από την ΕΕΕ για επίθεση εναντίον των Εβραίων, εκτός κι
αν μέλη της οργάνωσης πρωτοστάτησαν χωρίς εντολή από αυτήν.162
Οι ένορκοι έκριναν αθώους τόσο τους ηγέτες της ΕΕΕ όσο και τον αρχισυντάκτη
της εφημερίδας ‘Μακεδονία’,163 οι οποίοι απαλλάχθηκαν από τις κατηγορίες, λόγω
έλλειψης στοιχείων,164 και στις 17 Απριλίου του 1932 αφέθηκαν ελεύθεροι,165 εφόσον
η ΕΕΕ απολάμβανε την υποστήριξη της κυβέρνησης και των δικαστηρίων.166
Ακολούθησαν πανηγυρισμοί, γεύματα και δεξιώσεις προς τιμή των αθωωθέντων, και
στις 19 Απριλίου του 1932, οι παραπάνω δέχτηκαν λαϊκή υποδοχή στο
σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης, από τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου,
αντιπροσώπους του Τύπου της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας, 167 και οπαδούς της
οργάνωσης με τη συμμετοχή της ορχήστρας του Παπάφειου Ορφανοτροφείου.168 Η
αστυνομία επέβαλε την τάξη, ενώ ο Αντιπρόεδρος της ΕΕΕ έκανε προσφωνήσεις.169
Μία πομπή εορτασμού, από 70 αυτοκίνητα και 25 άμαξες,170 κατευθύνθηκε από το
σταθμό προς τα γραφεία της ΕΕΕ, περνώντας από τις οδούς 28ης Οκτωβρίου,
Εγνατία, Αγία Σοφία, Τσιμισκή και Βενιζέλου, φτάνοντας στην Πανταζίδου.
Ακολούθησαν εκδηλώσεις κι εκφωνήσεις λόγων από τη Διοίκηση της οργάνωσης. 171
Οι Αρχές, παρά από τα προαναφερθέντα γεγονότα, δε διέκοψαν τη λειτουργία και τη
δράση της οργάνωσης.172
3β. Η Δημιουργία Παραρτημάτων της ΕΕΕ.
Πριν από την πυρκαγιά της συνοικίας Κάμπελ, η ΕΕΕ κατείχε 12 παραρτήματα και
συνολικά 3.000 μέλη, ενώ μετά τη δίκη της ΕΕΕ για τον εμπρησμό, η οργάνωση
162 Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Απριλίου 1932). Η δίκη της Βέρροιας εγγίζει ήδη προς το τέρμα της. URL:
166 Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Απριλίου 1932). Αθώοι οι Φασίστες. URL:

167 Ανυπόγραφο Άρθρο (20 Απριλίου 1932). Η Θεσσαλονίκη Υπεδέχθη Χθες Θερμότατα τους Απαλλαγέντας εκ της
Πολύκροτου Δίκης. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=20&db=4&da=1932 Μακεδονία

[14 April 2014]

[14 April 2014]

[14 April 2014]
27
επεκτάθηκε στα 27 παραρτήματα με συνολικά 7.000 μέλη,173 όπως αναφέρθηκε από
το συνήγορο των της ΕΕΕ κατά τη διάρκεια της δίκης των υπαιτίων για τον εμπρησμό
της συνοικίας του Κάμπελ.174 Το 1933, η ΕΕΕ έφτασε να κατέχει 32 παραρτήματα σε
όλη την Ελλάδα, με 19 στη Μακεδονία, 10 στη Νότια Ελλάδα και 3 στη Θράκη.175
Παραρτήματα της οργάνωσης, πέρα από το κέντρο της Θεσσαλονίκης
δημιουργήθηκαν και σε διάφορους συνοικισμούς προσφύγων, όπως την Τούμπα.176 Η
οργάνωση ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη, διέθετε δικό της παράρτημα γυναικών, φοιτητική
οργάνωση και τμήμα ερασιτεχνικής ομάδας θεάτρου, η οποία πραγματοποιούσε
παραστάσεις στην αίθουσα του Λευκού Πύργου. Επιπλέον, για την αντιμετώπιση των
κομμουνιστικών ενεργειών, η ΕΕΕ διαχώρισε την πόλη σε τομείς, θέτοντας
υπεύθυνους τομεάρχες. Αναφορικά, στον 6ο τομέα της Διοικητηρίου, τομεάρχες ήταν
ο Νικόλαος Λεπτουργός, ο Γεώργιος Μαυρόπουλος και ο Νικόλαος Ζήσου. Στον 9ο
τομέα του Αγίου Γεωργίου, ήταν τομεάρχες ο Γεώργιος Χρυσαφίδης και ο
Παναγιώτης Τερζόγλου και στον 8ο τομέα της Ακροπόλεως, τομεάρχες ήταν ο
Γεώργιος Καρακατσάνης και ο Δημήτριος Μεϊμαρίδης.177
Στην Αθήνα δημιουργήθηκε παράρτημα της ΕΕΕ, στην οδό Κέκροπος 7,178 με
Πρόεδρο τον Ι. Λαζαρή και Γενικό Γραμματέα τον Δ. Πολυμέρη, όπως και
παράρτημα γυναικών, με Πρόεδρο την Ευθυμία Αγγελομάτη. Επιπλέον, παραρτήματα
της ΕΕΕ ιδρύθηκαν και σε διάφορες συνοικίες της Αθήνας, όπως στη Νέα Ιωνία με
Πρόεδρο τον Ν. Συμεωνίδη, τη Νεάπολη υπό τον Μ. Σκευοφύλακα, τα Πετράλωνα
υπό τον Δ. Γιαννακόπουλο, και το Βύρωνα υπό τον Α. Αραδούλη. 179
Παραρτήματα ιδρύθηκαν επιπλέον σε Κιλκίς, Μυτιλήνη,180 και Κρήτη.181
Δραστηριοποίηση υπήρξε σε Λάρισα, Βόλο,182 Ημαθία183 και Ιωάννινα,184 σε Έδεσσα,


178
Μαρκέτος. Σπ. (14 Νοεμβρίου 2011). Αστοί και φασισμός στον ελληνικό Μεσοπόλεμο. Δυο τεκμήρια του 1933.


28
Κλεισούρα, Αμύνταιο, Βέροια, Γιαννιτσά και Φλώρινα,185 όπου πέρα από το κέντρο
της πόλης, δημιουργήθηκαν και μικρότερα παραρτήματα σε χωριά της, όπως τον
Τριπόταμο και το Παπαγιάννη, με υπεύθυνο τον Παπασωτηρίου.186 Επίσης,
παραρτήματα ιδρύθηκαν σε Πειραιά,187 Πάτρα, με γύρω στα 500 μέλη, την Ξάνθη, 188
και τη Δράμα.189 Στο παράρτημα της Καστοριάς, ηγετικά στελέχη ήταν ο Ι. Γκότσης
και ο Αριστ. Αρμάσης. Τον Απρίλιο του 1934, δημιουργήθηκε παράρτημα της ΕΕΕ
στην Πτολεμαΐδα με ηγετικά στελέχη, μεταξύ άλλων, τον Κωνσταντίνο Αδαμόπουλο
και τον Σωκράτη Καλαϊτζόπουλο.190
Ακόμη και στο εξωτερικό δημιουργήθηκαν παραρτήματα της οργάνωσης, σε
ελληνικές παροικίες, όπως σε Αίγυπτο,191 Λοζάννη, Ελβετία και Νέα Υόρκη.192
3γ. Η Ίδρυση του ‘Εθνικού Σώματος Ελλήνων Άλκιμων’ (Ε.Σ.Ε.Α.)
Προς τα τέλη της Άνοιξης του 1932, δημιουργήθηκε από την ΕΕΕ ένα ειδικό
τμήμα νέων, το οποίο απαρτιζόταν κυρίως από τα παιδιά των μελών της οργάνωσης
ηλικίας από 14 έως 18 ετών, τα οποία εκδήλωναν πειθαρχία και υπακοή προς τους
ανωτέρους. Η ενδυμασία τους ήταν ομοιόμορφη. Το τμήμα αυτό ονομαζόταν
«Εθνικόν Σώμα Ελλήνων Άλκιμων» (Ε.Σ.Ε.Α.).
Με επιστολή της, προς το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, η ηγεσία της ΕΕΕ ανέφερε
πως κύριος στόχος της νεολαίας ήταν η πάταξη του κομμουνισμού και ιδανικά της
ήταν η πίστη στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η αφοσίωση στην Πατρίδα και η αγάπη προς
την οικογένεια. Επιπλέον, μέσω της επιστολής, αφενός ζητήθηκε η συνδρομή του
Μητροπολίτη για τη στήριξη του έργου της οργάνωσης κι αφετέρου αναφέρθηκαν οι
τακτικές ‘ανάπλασης’ των Άλκιμων, όπως οι φιλανθρωπίες, οι σωματικές ασκήσεις,

186 Florinapast. (13 Οκτωβρίου 2008). Η Οργάνωση «Ε.Ε.Ε.» (τρία έψιλον) στη Φλώρινα το 1930. URL:
http://users.sch.gr/spipap/florinapast/?p=99 [18 April 2013]

187Τσιρώνης, οπ. παρ., σ. 304
188
Χονδροματίδης Ιάκωβος, Ιστορία του φασισμού-εθνικοσοσιαλισμού στην Ελλάδα – μέρος Β: η Εθνική Ένωσις
189 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Χαλυβδόκρανοι εις Φλώριναν. URL:


191 Ανυπόγραφο Άρθρο (11 Δεκεμβρίου 1931). Αι Εθνικαί Οργανώσεις είναι Απαραίτητοι. URL:

29
οι ομαδικές ενέργειες, οι εκδρομές και οι διαλέξεις για τα ήθη και τις παραδόσεις της
Πατρίδας, οι οποίες τόνωναν το εθνικό τους φρόνημα και άμβλυναν την επιθυμία
τους να ταχθούν υπέρ των θελημάτων της οργάνωσης.
Παράλληλα, η Διεύθυνση Οικονομικών Υπηρεσιών Θεσσαλονίκης χορήγησε στην
Ε.Σ.Ε.Α. τον Οκτώβριο του 1932 πολύ σημαντικό χρηματικό ποσό, χωρίς
προηγουμένως να λάβει έγκριση από το Διοικητικό Συμβούλιο του Δήμου. Το
χρηματικό αυτό ποσό νομιμοποιήθηκε έπειτα από ειδική εντολή του Γενικού
Διοικητή της Θεσσαλονίκης, το Νοέμβριο του ίδιου έτους. Επιπλέον, για την
ενίσχυση της επιρροής της ΕΕΕ, παρασχέθηκαν σε αυτήν και τα πρώτα κεφάλαια από
τους Ναζί.193
Ενότητα 4η
4α. Δράσεις της ΕΕΕ σε Παραρτήματα.
Ι) Φλώρινα
Η Εθνική Ένωσις Ελλάς επεκτάθηκε από τη Θεσσαλονίκη τόσο προς την
Ανατολική όσο και προς τη Δυτική Μακεδονία. Πιο συγκεκριμένα, στη Φλώρινα
δημιουργήθηκε παράρτημα της οργάνωσης, μέσω της συνδρομής του απόστρατου
αντισυνταγματάρχη κι έπειτα Νομάρχη της Φλώρινας Ιωάννη Τσακτσήρα.194 Το
παράρτημα της ΕΕΕ στην πόλη της Φλώρινας διευθυνόταν από το Ρώμπαπα, υιό του
μακεδονομάχου Ιωάννη Ρώμπαπα, τον Γιαταγανάκη, τον Καρούζο, έμπορο
υφασμάτων, ο οποίος επιχειρούσε να μποϊκοτάρει τους Εβραίους εμπόρους της
πόλης, τον Χρυσίκο, απότακτο ταγματάρχη και τον Χρυσάφη.
Η ΕΕΕ βρισκόταν σε συνεχή επαφή με τις τοπικές Αρχές, με τις εθνικιστικές
οργανώσεις της πόλης, όπως τον σύλλογο «Παύλος Μελάς» και το σύλλογο
«Μακεδονομάχοι», και με τους δασκάλους των σχολείων, με απώτερο σκοπό την
απαγόρευσητων σλαβικών διαλέκτων. Τα τρομοκρατικά επεισόδια εναντίον των
σλαβόφωνων συνέβαιναν σε καθημερινή βάση και δεν ήταν σπάνιες οι φορές που
καταγγέλλονταν ως κομιτατζήδες, απειλούνταν με εκτοπισμούς και διώξεις και
βασανίζονταν. Παράλληλα, στα κτήρια των δημόσιων υπηρεσιών υπήρχαν αφίσες
193Τσιρώνης, οπ. παρ., σσ. 302-304

194Florinapast. (13 Οκτωβρίου 2008). Η Οργάνωση «Ε.Ε.Ε.» (τρία έψιλον) στη Φλώρινα το 1930. URL:
30
τοιχοκολλημένες από την οργάνωση με την πρόταση «Ομιλείτε την ελληνική». 195 Η
παρουσία της ΕΕΕ ισχυροποιούταν περισσότερο με τις αλλεπάλληλες επιδείξεις
δύναμή της, με παρελάσεις, με τρομοκρατικές ενέργειες εις βάρος των σλαβόφωνων
και των Εβραίων και με πατριωτικές γιορτές, σε συνεργασία με τους Άλκιμους και
τους προσκόπους,196 με τη συμπαράσταση της χωροφυλακής και της αστυνομίας,197
υπό τον διοικητή Πετράκη.198
ΙΙ) Βέροια
Στην πόλη της Βέροιας από την άλλη, Πρόεδρος του παραρτήματος της ΕΕΕ
φαίνεται να ήταν ο Κωνσταντίνος Ζαχαριάδης και Γενικός Γραμματέας ο Γεώργιος
Κανάκης. Σύμφωνα με άρθρο της τοπικής εφημερίδας ‘Αστήρ Βέροιας’ στις 27
Ιανουαρίου του 1932, διαφαίνεται πως στην πόλη υπήρχε συνεργασία μεταξύ της
ΕΕΕ και δασκάλων, όταν το Γυμνάσιο της Βέροιας επισκέφτηκε τα τοπικά γραφεία
της οργάνωσης κι έπειτα τέθηκε σε διαγωνισμό σχολικής έκθεσης θέμα σχετικά με τις
προκληθείσες εντυπώσεις από το σκοπό και τη δράση της οργάνωσης. Από την
έκθεση του βραβευθέντος μαθητή, η οποία δημοσιεύθηκε στην τοπική εφημερίδα,
παρατηρείται πως η ηγεσία του παραρτήματος ανέφερε οικονομική στήριξη της
οργάνωσης από τη συνδρομή των μελών της και τις επιχορηγήσεις των τοπικών
Αρχών για την πάταξη των διεφθαρμένων δημοσιογράφων, των υπαλλήλων, των
διδασκόντων και των πολιτικών, με απώτερο στόχο την εξάλειψη των εσωτερικών
συγκρούσεων, της οικονομικής κρίσης και της ξένης προπαγάνδας.199
4β. Η Εξόρμηση της ΕΕΕ στη Φλώρινα.
Στα μέσα Αυγούστου του 1931 θα γίνονταν τα εγκαίνια του παραρτήματος της
ΕΕΕ στη Φλώρινα. Στις 15 Αυγούστου του 1931 το απόγευμα πραγματοποιήθηκε
συγκέντρωση των μελών της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη, για αναχώρηση προς τη
195 Ανυπόγραφο Άρθρο (23 Οκτωβρίου 1933). Η Μακεδονία Κάτω από το Ζυγό της Ελληνικής Κεφαλαιοκρατίας.
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=23&db=10&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης [15 April 2014]
196 Λιθοξόου Δημήτρης, Οικισμοί της Φλώρινας που αρχίζουν από Φ. URL:
http://lithoksou.net/florina_f.html [4 June 2013]

198 Ανυπόγραφο Άρθρο (23 Οκτωβρίου 1933). Η Μακεδονία Κάτω από το Ζυγό της Ελληνικής Κεφαλαιοκρατίας.

31
Φλώρινα, μέσω αμαξοστοιχίας.200 Οι κομμουνιστές όντας εναντίον της εξόρμησης
αυτής, απευθύνθηκαν στο Στυλιανό Γονατά για σχετικές πληροφορίες, ώστε να
πραγματοποιήσουν αντιδιαδήλωση. Η κίνηση προς τη Φλώρινα δεν απαγορεύτηκε,201
ενώ οι προκηρύξεις των κομμουνιστών κατασχέθηκαν από την υπηρεσία
ασφαλείας.202
Στις 15 Αυγούστου, στη Θεσσαλονίκη, η αστυνομία ανακοίνωσε στους εργάτες να
μη διαταράξουν την τάξη, διαφορετικά θα παρενέβαινε η ίδια και ο στρατός.203 Την
προηγούμενη ημέρα, στις 14 Αυγούστου του 1931, η εφημερίδα ‘Ριζοσπάστης’
προέτρεπε τους εργάτες, τους Εβραίους και όλους τους πολίτες να πραγματοποιήσουν
αντιδιαδήλωση προς την ΕΕΕ, η οποία οργανωνόταν από το Εργατικό Κέντρο
Θεσσαλονίκης με την καθοδήγηση του Κομμουνιστικού Κόμματος.204
Στη φάλαγγα που δημιουργήθηκε υπό τον απόστρατο συνταγματάρχη Τσακτσίρα,
συμμετείχαν 400 μέλη της ΕΕΕ, 50 μέλη της ΕΠΕ από Θεσσαλονίκη και Αθήνα και
150 μέλη των αντιπροσωπειών της ΕΕΕ από τα παραρτήματα της Αθήνας, της
Κηφισιάς, των Σερρών, της Κοζάνης, της Πτολεμαΐδας, της Έδεσσας, της Σκύδρας,
του Κιλκίς, του Σιδηροκάστρου, της Δράμας, της Καβάλας, του Βόλου και των
Ιωαννίνων με τα λάβαρά τους. Δημιουργήθηκαν 5 λόχοι έξω από τα γραφεία της
οργάνωσης, με πάνω από 600 άτομα, και αφού πρώτα παρουσιάστηκαν για αναφορά,
παρέλασαν, υπό τη μουσική υπόκρουση της μπάντας του Κιλκίς, από την οδό
Βενιζέλου και την Εγνατία έως το σιδηροδρομικό σταθμό, από όπου θα
επιβιβάζονταν σε ειδική αμαξοστοιχία για τη Φλώρινα.
Οι φαλαγγίτες ήταν ομοιόμορφα ενδεδυμένοι, φορώντας χαλύβδινα κράνη, μαύρα
παντελόνια και χακί πουκάμισα με το σήμα της ΕΕΕ στο αριστερό τους
περιβραχιόνιο, τα οποία παρέλαβαν την προηγούμενη ημέρα. Πέραν της φάλαγγας,
τα υπόλοιπα μέλη φορούσαν απλά περιβραχιόνιο με το σήμα της ΕΕΕ. Πλήθος
κόσμου παραβρέθηκε για να παρακολουθήσει την παρέλαση, ενώ διακόπηκε η
κυκλοφορία και η αστυνομία κατέβαλε προσπάθειες για την αποσυμφόρηση του
200 Ανυπόγραφο Άρθρο (15 Αυγούστου 1931). Οι Χαλυβδόκρανοι Παρελαύνουν. URL:
201 Ανυπόγραφο Άρθρο (14 Αυγούστου 1931). Στις Φασιστικές Διαδηλώσεις, Επαναστατικές Αντιδιαδηλώσεις
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=14&db=8&da=1931 Ριζοσπάστης [15 April 2014]

203 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Εργάτες της Θεσσαλονίκης Απεδοκίμασαν τους
Χαλυβδόκρανους URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=17&db=8&da=1931 Ριζοσπάστης

[15 April 2014]
204 Ανυπόγραφο Άρθρο (14 Αυγούστου 1931). Στις Φασιστικές Διαδηλώσεις, Επαναστατικές Αντιδιαδηλώσεις
32
πλήθους. Στην παρέλαση συμμετείχε και το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ μαζί με
ένα ισχυρό στέλεχος της οργάνωσης, τον Παπαπέτρου, από τη Φλώρινα.205
Νωρίς το απόγευμα της 15ης Αυγούστου, συνελήφθηκαν από την αστυνομία 30
εργάτες προληπτικά. Κατά τη διάρκεια της παρέλασης των περίπου 200 μελών της
ΕΕΕ προς τον σταθμό, η χωροφυλακή και το ιππικό της αστυνομίας βρισκόταν σε
επιφυλακή, ενώ ήδη από την προηγούμενη ημέρα η ασφάλεια ήταν κινητοποιημένη.
Αποδοκιμασίες, τραυματισμοί και συλλήψεις συνέβησαν στη γωνία της οδού
Βενιζέλου με Εγνατία, στη γέφυρα του σταθμού, ενώ στο σταθμό συνελήφθηκαν
άλλοι 6 εργάτες και μία εργάτρια. Οι πολίτες φάνηκαν μάλλον αδιάφοροι μπροστά
στα γεγονότα που συνέβησαν. Κομμουνιστές μοίραζαν προκηρύξεις στο σταθμό κι
έριχναν αντικείμενα, όπως πέτρες και ντομάτες εναντίον της ΕΕΕ και της
αστυνομίας,206 ωστόσο τα μέλη της ΕΕΕ τους ξυλοκόπησαν με τα κράνη τους, έως
ότου παρέμβει η αστυνομία, μέσω ιππικού και χωροφυλακής.207
Η αμαξοστοιχία έκανε στάσεις για να παραλάβει μέλη και από άλλα παραρτήματα
της ΕΕΕ, όπως τα Γιαννιτσά, τη Σκύδρα, την Έδεσσα, την Κοζάνη, την Πτολεμαΐδα
και την Καστοριά. Στο Αρμενοχώρι, ένα χωριό λίγο πιο έξω από τη Φλώρινα, η
υποδοχή της αμαξοστοιχίας έγινε από το Δήμαρχο Σαπουντζή με σημαίες και
πατριωτικά τραγούδια.208
Στις 16 Αυγούστου του 1931 πραγματοποιήθηκε η πορεία προς τη Φλώρινα, με
περισσότερα από 500 άτομα εκ Θεσσαλονίκης συν του Προέδρου της οργάνωσης για
την πραγματοποίηση των εγκαινίων του νέου παραρτήματος,209 με τη συγκατάθεση
των τοπικών Αρχών, της Εκκλησίας,210 και του Τύπου της Δυτικής Μακεδονίας,
όπως την εφημερίδα ‘Φωνή του Λαού’ και την εφημερίδα ‘Καστοριά’, η οποία
παραλλήλισε τα μέλη της ΕΕΕ με Μακεδονομάχους και προέβαλε τη Φλώρινα
υποδεχόμενη ένθερμα και ενθουσιωδώς την άφιξή τους.211 Ωστόσο, κατά την άφιξη
της ΕΕΕ στη Φλώρινα υπήρξαν αποδοκιμασίες από εργάτες στο σιδηροδρομικό
205 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Χαλυβδόκρανοι εις Φλώριναν. URL:
206 Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Αυγούστου 1931). Ανοιχτή Συνεργασία Χαλυβδόκρανων και Στρατιωτικών Αρχών.

207 Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Εργάτες της Θεσσαλονίκης Απεδοκίμασαν τους
Χαλυβδόκρανους URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=17&db=8&da=1931 Ριζοσπάστης

[15 April 2014]
208 Φαρδής. Ν. (19 Αυγούστου 1931). Με τους Χαλυβδόκρανούς μας εις την Ακραίαν Φλώριναν. URL:

33
σταθμό και συλλήψεις από την αστυνομία.212 Η άφιξη της αμαξοστοιχίας στη
Φλώρινα, δεν προκάλεσε τη θερμή υποδοχή των ντόπιων κι αυτό αποδόθηκε σε
πιθανή προπαγάνδα εναντίον της ΕΕΕ από κάποιον νεαρό ίσως κομμουνιστή.
Ακολούθησε πρόγευμα προς τους αφιχθέντες από το Διοικητή του παραρτήματος
στο δημοτικό σχολείο δίπλα στο σιδηροδρομικό σταθμό κι έπειτα η οργάνωση
παρέλασε έως το Ναό του Αγίου Γεωργίου για δοξολογία. Ο Μητροπολίτης της
Φλώρινας Χρυσόστομος τέλεσε τον αγιασμό κι ευλόγησε τα μέλη της ΕΕΕ, στην
πλατεία Ερμού και το Κεντρικό Συμβούλιο της ΕΕΕ παρέδωσε το λάβαρο στο
παράρτημα.213 Τέθηκε υπέρ της αντικομμουνιστικής δράσης και της προσπάθειάς της
ΕΕΕ για την ενίσχυση της ελληνικής γλώσσας στην περιοχή.214
Ο Χαριτόπουλος μίλησε στο συγκεντρωμένο πλήθος για τη δράση και τους
σκοπούς της οργάνωσης. Μετά τον αγιασμό τα μέλη της ΕΕΕ παρέλασαν στους
δρόμους της Φλώρινας έως τα γραφεία του παραρτήματος, όπου ακολούθησε
δεξίωση στις αίθουσες του Εθνικού Ορφανοτροφείου δίπλα στα γραφεία, όπου
παραβρέθηκαν μεταξύ άλλων στελέχη του Εμπορικού Συλλόγου και της
Συνομοσπονδίας Επαγγελματιών της πόλης.
Κατά την επιβίβαση στην ειδική αμαξοστοιχία, για την επιστροφή στη
Θεσσαλονίκη, κι εξαιτίας του φόβου από απρόσμενη επίθεση από κομμουνιστές, ο
συνταγματάρχης της ΕΕΕ, Βασιλογεώργος, ανέλαβε μέτρα ασφαλείας. Σε στάση της
αμαξοστοιχίας στην Έδεσσα, υπήρξε υποδοχή από το Δήμαρχο, Γεώργιο Πέτσο,
πλήθος κόσμου και από τη μουσική μπάντα της πόλης. Ο Δήμαρχος μάλιστα
προσκάλεσε την ηγεσία της ΕΕΕ να παραβρεθεί στα εγκαίνια του παραρτήματος της
οργάνωσης στην Έδεσσα στις 18 Οκτωβρίου, μέρα συμβολική για την ενσωμάτωση
της πόλης στον εθνικό κορμό, και η πρόσκληση έγινε αποδεκτή.215
Αξίζει να σημειωθεί πως η νεολαία της Φλώρινας ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της
οργάνωσης για τη στελέχωση του παραρτήματος και συμμετείχε ενεργά στην
μετέπειτα –όπως θα δούμε– κάθοδο της οργάνωσης προς την Αθήνα, με επικεφαλής
τη μουσική μπάντα της Φλώρινας και μαέστρο τον Παντελή Τριανταφύλλου.216

213 Φαρδής Ν. (20 Αυγούστου 1931). Με τους Χαλυβδόκρανούς μας εις την Ακραίαν Φλώριναν. URL:
215 Φαρδής Ν. (20 Αυγούστου 1931). Με τους Χαλυβδόκρανούς μας εις την Ακραίαν Φλώριναν. URL:

34
Ενότητα 5η
5α. Προετοιμασίες για την Κάθοδο της ΕΕΕ στην Αθήνα.
Στις 25 Μαΐου του 1932 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου του Άγνωστου
Στρατιώτη στην Αθήνα. Ο Αναστάσιος Νταλίπης με επιστολή του προς το Φίλιππο
Δραγούμη στις 8 Φεβρουαρίου του 1932, είχε αναφέρει πως η ΕΕΕ θα παρίστατο
στην τελετή των αποκαλυπτηρίων, ωστόσο η πορεία αναβλήθηκε για την επόμενη
χρονιά. Από την άλλη, την ημέρα των αποκαλυπτηρίων, το ΚΚΕ επιχείρησε να
διοργανώσει αντιπολεμικό συλλαλητήριο, όμως η αστυνομία δεν το επέτρεψε κι
ακολούθησαν συλλήψεις. Στη Θεσσαλονίκη, το πρωί της ίδιας ημέρας, περίπου
εξακόσιοι κομμουνιστές πραγματοποίησαν πορεία στο κέντρο της πόλης και μέλη της
ΕΕΕ κατέστρεψαν τη Λέσχη Ιδιωτικών Υπαλλήλων Θεσσαλονίκης ως αντίποινα.217
Στα μέσα Ιουνίου του 1933, πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη συγκέντρωση
των τομεαρχών και των επικεφαλών των παλαιών αξιωματικών, ώστε να λάβουν
οδηγίες σχετικά με την κάθοδο τους στην Αθήνα. Ο τοπικός Τύπος δημοσίευσε
ανακοίνωση του Διοικητικού Συμβουλίου της ΕΕΕ, σχετικά με την κάθοδο. Ανέφερε
πως στην κίνηση αυτή θα συμμετείχαν αντιπρόσωποι από όλα τα παραρτήματα της
οργάνωσης. Η πορεία αυτή θα πραγματοποιούταν για την ενίσχυση του εθνικού
φρονήματος και ελληνικού ήθους, με το προσκύνημα τους στο μνημείο του
Άγνωστου Στρατιώτη.218
Εν συνεχεία, στους δρόμους της Αθήνας, τοιχοκολλήθηκε το σήμα της οργάνωσης
από μέλη της υπό την προστασία της αστυνομίας. Συνεργείο εργατών προέβη στο
σβήσιμο των σημάτων και την αντικατάστασή τους με αντιφασιστικά συνθήματα. 219
Πραγματοποιήθηκε συμπλοκή μεταξύ κομμουνιστών και ΕΕΕ.220 Επιπλέον,
πραγματοποιήθηκαν σε πολλές πόλεις της χώρας αντιφασιστικές συγκεντρώσεις,
μεταξύ άλλων σε Αθήνα και Θήβα. Αντιπροσωπείες από συνδικάτα εργατών
217
Το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και η ιστορία του. Ο «μονόλογος» του Άγνωστου Στρατιώτη. URL:
http://www.eyploia.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=205:agnwstos-stratiwths&catid=76
[17 April 2013]

Τριεψιλιτών. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=18&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης

[15 April 2014]
220 Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Ιουνίου 1933). Χαϊδεύει το Δικαστήριο τους Φασίστες URL:
35
μετέβησαν στο Υπουργείο Εσωτερικών, ώστε να διαμαρτυρηθούν για την
επερχόμενη κάθοδο της ΕΕΕ, ενώ το Υπουργείο διέψευδε τις φήμες περί καθόδου.221
Η αναχώρηση της ΕΕΕ είχε καθοριστεί για το Σάββατο στις 24 του Ιούνη από τη
Θεσσαλονίκη και η επιστροφή για την Τρίτη στις 27 του μηνός. Συμμετέχων θα ήταν
και ο λαϊκός βουλευτής Αναστάσιος Νταλίπης, ενώ υπήρξε κι επιπλέον
στρατολόγηση μελών. Η επικείμενη κάθοδος ονομάστηκε από την ΕΕΕ ως
«Πανελλήνιος Εθνικός Συναγερμός», ενώ η κυβέρνηση διέθεσε για τις ανάγκες της
οργάνωσης τριάντα βαγόνια.222
Το παράρτημα της ΕΕΕ στις Σέρρες ανέφερε, μέσω εγγράφου, στην κεντρική
οργάνωση πως πραγματοποιήθηκαν συμπλοκές με κομμουνιστές κι εκεί και
παράλληλα διένειμε προκηρύξεις για τη συμμετοχή του παραρτήματος της πόλης
στην κάθοδο, εφόσον τα έξοδα για τη διαμονή, το ρουχισμό και τη μεταφορά ήταν
πληρωμένα.223 Νωρίτερα, και πιο συγκεκριμένα στις 14 Αυγούστου του 1932, το
συμβούλιο της ΕΕΕ αποφάσισε τα μέλη της να εξοπλιστούν για επερχόμενες
συμπλοκές, υπό την αμέριστη προστασία των καπνεμπόρων.224
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως εντός της οργάνωσης, πριν από την
κάθοδο, υπήρχαν διαφωνίες μεταξύ βενιζελικών και λαϊκών ως προς την ημερομηνία
της πραγματοποίησής της. Αιτία των διαφωνιών αυτών ήταν οι επερχόμενες εκλογές.
Η εφημερίδα ‘Μακεδονία’ ήταν υπέρ της καθόδου μετά τις εκλογές και παρότρυνε
τους δημοκρατικούς να απέχουν από την κάθοδο εάν κι εφόσον πραγματοποιούταν
πριν από τις εκλογές. 225 Τον Ιούνιο του 1933, αποφασίστηκε από το ενιαίο Διοικητικό
Συμβούλιο της ΕΕΕ, ο διαχωρισμός του σε Διοικητικό Συμβούλιο ΕΕΕ
Θεσσαλονίκης και σε Ανώτατο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ,226 ενώ σχετικά με τις
επερχόμενες εθνικές εκλογές του 1933, το Ανώτατο Συμβούλιο της ΕΕΕ έλαβε
απόφαση να κλείσουν τα γραφεία της οργάνωσης έως τη διεκπεραίωση των εκλογών,
221 Ανυπόγραφο Άρθρο (24 Ιουνίου 1933). Οι Εργαζόμενοι της Αθήνας Απαιτούν ν’ Απαγορευτεί η Κάθοδος της
Ε.Ε.Ε.. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=24&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης
[15 April 2014]

Τριεψιλιτών. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=18&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης

[15 April 2014]
224 Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Ιουνίου 1933). Χαϊδεύει το Δικαστήριο τους Φασίστες URL:


36
καθώς ενδοπαραταξιακά επικρατούσε σύγχυση μεταξύ των μελών που υποστήριζαν
το Βενιζέλο και όσων τάσσονταν με το μέρος των λαϊκών .227
Στο Διοικητικό Συμβούλιο Θεσσαλονίκης της ΕΕΕ πλέον Πρόεδρος ήταν ο
Γεώργιος Κοσμίδης, Αντιπρόεδρος ο Αλέξανδρος Βλατάς, Γενικός Γραμματέας ο
Πέτρος Τσαλής, Ταμίας ο Δημήτριος Γούλας και Σύμβουλοι ο Χρ. Κατώπης, ο Γ.
Τσιβόπουλος και ο Στ. Καρακαντάς. Στο Ανώτατο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ
Πρόεδρος κρίθηκε ο Αθανάσιος Παπακυριαζής, Αντιπρόεδρος ο Ιωάννης
Γραμματικόπουλος, Γενικός Γραμματέας ο Χαριτόπουλος, Ταμίας ο Εμ. Δημοτάκης
και Σύμβουλοι ο Κωνσταντίνος Ιωαννίδης, ο Αναστάσιος Νταλίπης και ο Δημήτριος
Δημητριάδης. Το Ανώτατο Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ θα αναλάμβανε εφεξής τη
γενική διοίκηση όλων των παρατημάτων της οργάνωσης και των εργατικών
σωματείων της ΕΕΕ σε αυτά.228
5β. Η Κάθοδος της ΕΕΕ στην Αθήνα και Οι Συγκρούσεις με το ΚΚΕ.
Στις 24 Ιουνίου του 1933 ξεκίνησε ο κάθοδος προς την πρωτεύουσα της χώρας, η
περίφημη «Πορεία προς την Αθήνα», στα πρότυπα της «Πορείας προς τη Ρώμη» που
είχε πραγματοποιήσει ο Μουσολίνι τον Οκτώβριο του 1922.229 Η κίνηση αυτή
φαίνεται να ενισχύθηκε με την υποστήριξη του Δήμου Θεσσαλονίκης, υπό τον Χ.
Βαμβακά και τους δημοτικούς συμβούλους, και της κυβέρνησης Τσαλδάρη, με τη
χρηματοδότηση των υπουργών Ράλλη και Σαγιά, τους μεγαλοτραπεζίτες και τους
καπνεμπόρους, ενώ φήμες διαδίδονταν πως τα μέλη της ΕΕΕ θα ήταν οπλισμένα,
παραλαμβάνοντας τον εξοπλισμό από το γενικό επιτελείο στρατού και την
αστυνομία. Επιπλέον, οικονομική ενίσχυση θα λαμβανόταν από τα εμπορικά
επιμελητήρια σχετικά με την ένδυση των μελών της ΕΕΕ.230
Η αναχώρηση της ΕΕΕ πραγματοποιήθηκε νωρίτερα από ότι είχε διαδοθεί. Η
συγκέντρωση των μελών της ΕΕΕ, των Άλκιμων των μελών της ΕΠΕ και ορισμένων
στρατιωτών από το Τρίτο Σώμα Στρατού έγινε στο γήπεδο του ΠΑΟΚ, ενώ η
227 Ανυπόγραφο Άρθρο (30 Ιουνίου 1933). Η Θεσσαλονίκη Παρουσιάζει από Χτες Κατάσταση Πολεμικού
Στρατοπέδου. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=30&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης
[16 April 2014]
228 Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Ιουνίου 1933). Η Κυβέρνηση Εξοπλίζει τους Φασίστες κατά τη Μεθαυριανή Κάθοδό
τους στην Αθήνα. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=22&db=6&da=1933

230 Ανυπόγραφο Άρθρο (18 Ιουνίου 1933). Ματαιώστε την Κάθοδο των Συμμοριτών της Ε.Ε.Ε. . URL:
37
αστυνομία και η χωροφυλακή τάχθηκαν υπέρ της προστασίας τους.231 Αποδοκιμασίες
και ρήψεις πετρών υπήρξαν μπροστά στο μηχανοστάσιο και το κεντρικό εργοστάσιο
του ΣΕΚ, απ’ όπου πέρασαν οι αμαξοστοιχίες. 232
Η μεταφορά των ΕΕΕ και των Άλκιμων, η οποία πραγματοποιήθηκε με δύο ειδικές
αμαξοστοιχίες όπου η μία μετέφερε τα μέλη της ΕΕΕ και η δεύτερη Άλκιμους και
φοιτητές,233 όπως και η διαμονή τους στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκαν με έξοδα του
Δήμου Αθηνών.234 Η εφημερίδα ‘Μακεδονία’ περιέγραψε ενθουσιωδώς τις ενέργειες
της ΕΕΕ και τις συσχέτισε με αυτές του Μουσολίνι και του Χίτλερ.235
Στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας, όπου θα έκαναν στάση οι αμαξοστοιχίες,
η αστυνομία περικύκλωσε το σταθμό στο 1 χιλιόμετρο. Ωστόσο εργάτες διαδηλωτές
λιθοβόλησαν τα τρένα που μετέφεραν τους εθνικιστές πριν ακόμη φτάσουν στο
σταθμό και ακολούθησε συμπλοκή αυτών με τους επιβάτες, τραυματισμοί και
συλλήψεις από την αστυνομία.236
Στις 25 Ιουνίου, το πρωί, οι αμαξοστοιχίες αφίχθησαν στο σιδηροδρομικό σταθμό
της Αθήνας.237 Στην οδό Κωνσταντινουπόλεως, μέλη της ΕΕΕ πυροβόλησαν στην
πλάτη και τραυμάτισαν σοβαρά έναν εργάτη, δικαιολογώντας τη στάση ως άμυνα
στις επιθέσεις των εργατών προς την αμαξοστοιχία, αν και κάτοικοι της περιοχής,
αυτόπτες μάρτυρες, ανέφεραν πως δεν υπήρξε καμία επίθεση προς την οργάνωση.
Μέλη της ΕΕΕ, φτάνοντας, άρχισαν να πυροβολούν οποιονδήποτε βρισκόταν κοντά
στο σταθμό και φορούσε εργατικά ρούχα, όπως το συνεργείο σιδηροδρομικού
σταθμού. Στο σταθμό κατέφτασαν ομάδες εργατών και στράφηκαν εναντίον της
οργάνωσης με αποδοκιμασίες και ρήψεις πετρών.
Τα μέλη της ΕΕΕ παρατάχθηκαν και χαιρέτησαν τη σημαία της οργάνωσης στο
σταθμό. Εκεί, όπως και στην Ομόνοια, υπήρχαν αστυνομικοί και χωροφύλακες για να
προστατέψουν την ΕΕΕ από πιθανές αποδοκιμασίες. Δυνάμεις της αστυνομίας, με
φορτηγά αυτοκίνητα υπήρχαν και κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής. Το Α’
231 Ανυπόγραφο Άρθρο (25 Ιουνίου 1933). Με την Προστασία Χαφιέδων-Χωροφυλακής, Έφυγαν Χθες οι
Φασίστες. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=25&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης
[15 April 2014]
232 Ανυπόγραφο Άρθρο (25 Ιουνίου 1933). Οι Εργάτες της Λάρισσας Πετροβολούν το Τραίνο των Φασιστών  .

234 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 64-65
236 Ανυπόγραφο Άρθρο (25 Ιουνίου 1933). Οι Εργάτες της Λάρισσας Πετροβολούν το Τραίνο των Φασιστών  .


38
Αστυνομικό Τμήμα Αθηνών μετέβηκε στα γραφεία της εφημερίδας ‘Ριζοσπάστης’
και στο τυπογραφείο, όπου βρίσκονταν συγκεντρωμένοι περισσότεροι από πενήντα
εργάτες κι αφού πραγματοποιήθηκαν συμπλοκές, ακολούθησαν συλλήψεις.238
Στην κάθοδο προς την Αθήνα, μεταξύ άλλων εθνικιστικών οργανώσεων,239
συμμετείχαν και φοιτητές της Εθνικής Παμφοιτητικής Ένωσης (Ε.Π.Ε.), έφεδροι
αξιωματικοί, και παραρτήματα της ΕΕΕ μεταξύ άλλων από Βέροια, Φλώρινα,
Έδεσσα, Πλατύ, Μυτιλήνη και Πάτρα,240 πραγματοποιώντας κατάθεση στεφάνου στο
Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη,241 οι Άλκιμοι έδωσαν όρκο πίστης,242 και
παρελαύνοντας, εισέπραξαν το χειροκρότημα του συγκεντρωμένου πλήθους.243 Στην
παρέλαση συμμετείχαν και στρατιώτες του Πρώτου Λόχου Βαθμοφόρων του 50ου
Τάγματος, ενώ υπήρξε κι ένας παπάς επικεφαλής μίας φάλαγγας.244
Περίπου 3.000 μέλη της ΕΕΕ, ομοιόμορφα ενδεδυμένοι, παρέλασαν κι έδωσαν
όρκο μπροστά στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη για πίστη στην Πατρίδα και
την Ορθοδοξία, με την παρουσία πολλών επισήμων της χώρας,245 ενώ περίπου
τετρακόσιοι νεαροί, που παραβρέθηκαν στη συγκέντρωση, είχαν στρατολογηθεί από
σχολεία κι ορφανοτροφεία αναγκαστικά από την οργάνωση, όπως ανέφερε η
εφημερίδα ‘Ο Νέος Ριζοσπάστης’.246
Αρχικά παρέλασαν οι Άλκιμοι ποδηλάτες με τη συνοδεία της μπάντας του Δήμου
Αθηναίων. Έπειτα εμφανίστηκε η φάλαγγα των ΕΕΕ με επικεφαλής τον Αναστάσιο
Νταλίπη, υπασπιστή τον Σ. Ασβεστά, επιτελάρχη της οργάνωσης τον Χαρ.
Βασιλογεώργο και επιτελείς διαφόρων άλλων υπηρεσιών, όπως Στρατωνισμού και
Στρατολογίας το Δημήτριο Γούλα, Υγειονομικού τον Αχ. Τζηρίδη, Πληροφοριών τον
238 Ανυπόγραφο Άρθρο (26 Ιουνίου 1933). Οι Εργάτες της Αθήνας και του Πειραιά με Αποδοκιμασίες και
Αντιφασιστικές Διαδηλώσεις Υποδέχτηκαν Χθες τις Φασιστικές Συμμορίες της Ε.Ε.Ε.  URL:

240 Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Ιουνίου 1933). Η Κυβέρνηση Εξοπλίζει τους Φασίστες κατά τη Μεθαυριανή Κάθοδό


242
Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Ιουνίου 1933). Η Κυβέρνηση Εξοπλίζει τους Φασίστες κατά τη Μεθαυριανή Κάθοδό

39
Στ. Αγγελομάτη και τον υφομαδάρχη Παττερίδη. Ακολούθησαν οι αντιπροσωπείες
των παραρτημάτων της ΕΕΕ από τις επαρχίες, όπως την Έδεσσα υπό τον Ασπετάκη,
τη Βέροια υπό το Σμυρλή, την Κλεισούρα υπό τον Πέκο, τα Γιαννιτσά υπό τον
Φάκαλο, την Πτολεμαΐδα υπό τον Παντελή, το Αμύνταιο υπό τον Παπαθανασίου και
τη Φλώρινα υπό τον Ρώμπαπα. Στο τέλος εμφανίστηκαν η ηγεσία και το Προεδρείο
της ΕΕΕ με τους αντιπροσώπους της ΕΠΕ.247
Στην Αθήνα, υπήρξε φανερή η στήριξη της ΕΕΕ από το Λαϊκό Κόμμα και την
Εκκλησία.248 Παραβρισκόμενοι μεταξύ άλλων στην τελετή ήταν ο Υπουργός
Εσωτερικών Περικλής Ράλλης, ο Υπουργός Δικαιοσύνης Ταλιαδούρος, ο πρώην
Γενικός Διοικητής της Μακεδονίας και πλέον Πρόεδρος της Γερουσίας Στυλιανός
Γονατάς, ο φρούραρχος Μπακόπουλος, και παρατεταγμένα τμήματα ευζώνων.249 Ο
Μητροπολίτης Βέροιας, Πολύκαρπος, ευλόγησε τους Άλκιμους,250 και η αστυνομία
τέθηκε εναντίον όσων προσπάθησαν να αντιταχθούν της συγκέντρωσης.251
Στην Αθήνα πραγματοποιήθηκαν συγκρούσεις μεταξύ μελών της ΕΕΕ και
κομμουνιστών,252 σε πολλά σημεία της πόλης. Δυνάμεις του ΚΚΕ αποδοκίμασαν τα
μέλη της ΕΕΕ με την άφιξή τους στο σιδηροδρομικό σταθμό. Στις διαμάχες υπήρξαν
πυροβολισμοί κι ένας άνθρωπος, έχασε τη ζωή του.253 Το βράδυ της 26ης Ιουνίου,
περισσότεροι από 100 κομμουνιστές επιτέθηκαν στη Βαρβάκειο κατά της νεολαίας
της ΕΕΕ. Ακολούθησε πετροπόλεμος και συμπλοκές μεταξύ κομμουνιστών,
αστυνομίας και ΕΕΕ. Ένας εργάτης της αντιδιαδήλωσης, έχασε τη ζωή του από πυρά
των αντιπάλων. Έπειτα η αστυνομία συνέλαβε ‘προληπτικά’ περίπου 200
κομμουνιστές για διατάραξη, ενώ στον Πειραιά περίπου 100 άτομα φαλαγγίτες
συνέχισαν να πραγματοποιούν πορεία στα πρότυπα των γερμανικών SS και SA.
Αντιφασιστικές Διαδηλώσεις Υποδέχτηκαν Χθες τις Φασιστικές Συμμοριές της Ε.Ε.Ε.  URL:

252 Ανυπόγραφο Άρθρο (27 Ιουνίου 1933). Πέθανε Χτες ο Εργάτης Θωμόπουλος, Δολοφονημένος από τις Ορδές
της ΕΕΕ. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=27&db=6&da=1933 Ο Νέος Ριζοσπάστης

[16 April 2014]
40
Ακολούθησαν κι εκεί συμπλοκές με αντιδιαδηλωτές κι αστυνομικούς,254 ενώ
συνελήφθησαν οι επικεφαλής της πορείας αυτής. Οι γνώμες που διατυπώθηκαν στις
λίστες των εφημερίδων της εποχής διίσταντο ως προς τις εξελίξεις των επεισοδίων.255
Η αναχώρηση της ΕΕΕ από την Αθήνα ήταν βιαστική. Έως την ώρα της
αναχώρησης, η στρατοπέδευσή τους έγινε στο Μαράσλειο κι ενώ συντάχθηκαν σε
φάλαγγα πέρασαν από την οδό Πανεπιστημίου για να μεταβούν στο σταθμό
Λαρίσης, όπου πραγματοποιήθηκαν συγκρούσεις με εργάτες, ενώ τραυματίσθηκαν
δύο άτομα και άλλα δύο συνελήφθησαν.256
Ενότητα 6η
6α. Η Βραχύβια Κυκλοφορία της Εφημερίδας ‘Δράσις’: Έντυπο της
ΕΕΕ.
Το 1933 κυκλοφόρησε για πρώτη φορά και για πολύ περιορισμένο διάστημα –
λίγους μήνες– η, πρωινή εφημερίδα της ΕΕΕ με την ονομασία ‘Δράσις’, 257
αρθρογράφος της οποίας υπήρξε ο Ελευθέριος Σταυρίδης, πρώην κομμουνιστής που
μεταπήδησε στην ΕΕΕ.258 Διευθυντής της εφημερίδας ήταν ο Αρίστος Χασηρτζόγλου.
Η εφημερίδα ‘Δράσις’ δημοσίευε κατά καιρούς κομμάτια από τα Πρωτόκολλα της
Σιών, ασκώντας έντονη κριτική στους Εβραίους, αλλά κι εδάφια του βιβλίου ‘Ο
Αγών μου’ του Χίτλερ.259 Τα γραφεία της εφημερίδας ήταν στην περιοχή της
εκκλησίας της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Η εφημερίδα ανέφερε κυρίως τους
στόχους της οργάνωσης και τον αγώνα της υπέρ της Πατρίδας, ενώ φιλοξενούσε και
άρθρα σχετικά με θέματα προσφυγικά, φοιτητικά, εργατικά αλλά και σχετικά με τη
δραστηριότητα ‘ομοϊδεατών’ εθνικιστικών ομάδων του εξωτερικού.260 Τα μέλη της
ΕΕΕ διένειμαν την εφημερίδα της οργάνωσης δωρεάν σε μέρη όπου σύχναζαν νεαρά
[16 April 2014]


[16 April 2014]
258 Τσιρώνης, οπ. παρ., σ. 305,312

41
άτομα, όπως καφενεία και στέκια, ενώ αν κάποιος δε δεχόταν να λάβει το έντυπο,
τότε ακολουθούσε συμπλοκή.261
6β. Τα Αποτελέσματα της Πολιτικοποίησης της ΕΕΕ και η Διάσπασή

της.
Η αρχή της διάλυσης της ΕΕΕ ξεκίνησε από τη στιγμή που αποφασίστηκε η
μετατροπή της σε πολιτικό κόμμα,262 από το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ
Θεσσαλονίκης,263 εξαιτίας της μεγάλης απήχησης που φάνηκε να έχει η πορεία που
πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα.264 Αντιθέτως, το Ανώτατο Διοικητικό Συμβούλιο της
ΕΕΕ επιθυμούσε την παραμονή της οργάνωσης ως έχει.
Στις 20 Ιανουαρίου του 1934, με επιστολή προς τον Φίλιππο Δραγούμη, του
Κεντρικό Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΕΕ ζήτησε οικονομική ενίσχυση της ΕΕΕ, κάτι
που δεν αποκτήθηκε.265 Η οργάνωση έχανε πλέον την υποστήριξη και την οικονομική
ενίσχυση των Αρχών,266 άρχισε να φθίνει λόγω ενδοπαραταξιακών συγκρούσεων,267
ενώ πολλά από τα μέλη της άρχισαν να μετακινούνται προς άλλα πολιτικά κόμματα
κι εθνικιστικές οργανώσεις.268
Στις 5 Νοεμβρίου του 1933 επήλθε ρήξη μεταξύ των δύο Συμβουλίων και η Γενική
Συνέλευση της ΕΕΕ αποφάσισε τη διάλυση της οργάνωσης και τη μετατροπή της σε
πολιτικό κόμμα, με την ονομασία «Εθνικοσοσιαλιστικόν Κόμμα – Εθνική Ένωσις
Ελλάς». Ηγέτης του κόμματος ΕΕΕ κρίθηκε ο Γ. Κοσμίδης. Στις 15 Δεκεμβρίου του
ίδιου έτους, οκτώ στελέχη από την ηγεσία της ΕΕΕ αποκόπηκαν από το κόμμα ΕΕΕ
κι επανίδρυσαν την οργάνωση ΕΕΕ με σκοπό τη συνέχιση των στόχων αυτής. Ηγέτης
της οργάνωσης ΕΕΕ ήταν ο Δ. Χαριτόπουλος.
Από τα μέσα Δεκεμβρίου του 1933, άρχισαν οι αλληλοκατηγορίες μεταξύ των δύο
παρατάξεων της ΕΕΕ. Η ομάδα του Κοσμίδη, το κόμμα ΕΕΕ, θεωρούσε την ομάδα
του Χαριτόπουλου, την απομένουσα οργάνωση ΕΕΕ, φερέφωνο του Λαϊκού
Κόμματος με φιλικές διαθέσεις τόσο προς τους Εβραίους όσο και προς το διεθνές
261
Τσιρώνης, οπ. παρ., σ. 305

42
κεφάλαιο. Την επομένη, στις 17 του μηνός, πραγματοποιήθηκε η πρώτη Γενική
Συνέλευση της οργάνωσης ΕΕΕ στην οποία δε παραβρέθηκε ικανοποιητικός αριθμός
συμμετεχόντων.
Η εφημερίδα ‘Μακεδονία’, μετά την απόφαση πολιτικοποίησης της ΕΕΕ, έπαψε να
την υποστηρίζει και παράλληλα επήλθε ρήξη μεταξύ της ΕΕΕ με την παράταξη των
Φιλελευθέρων που έως τότε την υπερασπίζονταν. Στις 24 Ιουνίου του 1933, όπως
αναφέρει η εφημερίδα ‘Ταχυδρόμος της Βορείου Ελλάδος’, πραγματοποιήθηκε η
πρώτη συνάντηση για την ‘ίδρυση’ χιτλερικού παραρτήματος στη Θεσσαλονίκη,
εννοώντας το κόμμα ΕΕΕ.269 Παράλληλα, στις 19 Δεκεμβρίου του 1933, μετά την
επέμβαση του πλέον πρωθυπουργού Τσαλδάρη και μέσω εισήγησης του Διευθυντή
της Αστυνομίας, Γκισερλή, δημοσιεύτηκε στην ‘Εφημερίδα των Βαλκανίων’ η
πιθανότητα διάλυσης του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος ΕΕΕ.
Η ομάδα του Χαριτόπουλου συμπεριελάμβανε πολύ λιγότερα άτομα από εκείνη
του Κοσμίδη. Στις 16 Δεκεμβρίου του 1933, ο Χαριτόπουλος και η ομάδα του
διαγράφηκαν επίσημα από το κόμμα της ΕΕΕ. Δημιούργησαν νέο Καταστατικό, το
οποίο συμπεριελάμβανε 17 άρθρα, τονίζοντας το σεβασμό προς το δημοκρατικό
πολίτευμα της χώρας και τις νόμιμα επιλεγείσες κρατικές Αρχές, όπως και την
αναγκαία πειθαρχία των μελών προς τη Διοίκηση της οργάνωσης, υπό την ύπαρξη
ενός Κεντρικού Διοικητικού Συμβουλίου. Τα μέλη της οργάνωσης θα
εξακολουθούσαν να είναι Έλληνες χριστιανοί. Το Φεβρουάριο του 1934, η Εθνική
Ένωσις Υποδηματεργατών τάχθηκε υπέρ της οργάνωσης ΕΕΕ, του Χαριτόπουλου,
καταδικάζοντας το κόμμα του Κοσμίδη. Το ίδιο έκανε και η Εθνική Ένωσις
Υδατεργατών.270
Τα γραφεία της οργάνωσης ΕΕΕ εξακολουθούσαν, μετά τη διάσπαση της, να
παραμένουν στην οδό Πανταζίδου 8 στη Θεσσαλονίκη. Το έντυπο της οργάνωσης
έγινε πλέον η εφημερίδα ‘Έφοδος’, με κύριους διανεμητές τους Άλκιμους και τους
Πρωτοπόρους σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Σύνθημα της οργάνωσης ΕΕΕ ήταν το
‘Ελλάς Ξύπνα’.
Στον Πανεπιστημιακό χώρο, υπήρχε η Φοιτητική Φάλαγγα της ΕΕΕ στην
Θεσσαλονίκη, με τη Γεωπονική Σχολή να πρωτοστατεί. Η Εθνική Νεολαία της ΕΕΕ
Αθηνών, προέβαινε σε διαλέξεις μελών της Φοιτητικής Φάλαγγας αλλά και
προσκείμενους καθηγητές των σχολών, διανέμονταν και προκηρύξεις για την

270 Στο ίδιο, σ. 402
43
παρακολούθηση αυτών, ενώ ειδικές προκηρύξεις διανέμονταν σε μαθητές σχολείων,
κυρίως γυμνασίου, για την ενίσχυση της κυκλοφορίας της εφημερίδας της
οργάνωσης. Η οργάνωση αναλάμβανε την πληρωμή μαθημάτων των μελών της σε
σχολές βαθμοφόρων, για την κατάρτισή τους ως αξιωματικοί.
Επίσης, η οργάνωση στρεφόταν εναντίον των κομμουνιστών και των Εβραίων.
Γενικός Γραμματέας της ΕΕΕ Αθηνών ήταν ο Δημήτριος Κ. Σφαέλος και Σύμβουλος
του παραρτήματος ο Αθανάσιος Χιωτέλης. Οι δύο παραπάνω προέβαιναν σε
επαρχιακές πόλεις για την ίδρυση νέων παραρτημάτων της οργάνωσης, όπως την
Περαχώρα Λουτρακίου, το χωριό Αμύγδαλο (Τζούμα) Κοζάνης και τα χωριά του
Πηλίου στο Βόλο.271
Ενότητα 7η
7α. Η Συμμετοχή της ΕΕΕ στις Δημοτικές Εκλογές του 1934.
Το «Εθνικοσοσιαλιστικόν Κόμμα – Εθνική Ένωσις Ελλάς» συμμετείχε στις

δημοτικές εκλογές της Θεσσαλονίκης, που πραγματοποιήθηκαν στις 11 Φεβρουαρίου
του 1934,272 αποσπώντας 798 ψήφους,273 με ποσοστό 2,4% συνολικά. Στις
προσφυγικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης απέσπασε το 4,5% των ψήφων, στις
συνοικίες των γηγενών έλαβε 1,8% και στις ισραηλιτικές συνοικίες έλαβε 1,3% των
ψήφων.274 Το κόμμα ΕΕΕ στρατολογούσε άτομα από την ύπαιθρο της Θεσσαλονίκης,
όπως το Ασβεστοχώρι, το Χορτιάτη, τα Βασιλικά, τη Ραιδεστό, την Επανομή, τον
Τρίλοφο, τη Νέα Μηχανιώνα, την Πυλαία, τη Γαλάτιστα και τη Νέα Ραιδεστό.275
Ο Κ. Βορτσέλας, στις 31 Ιανουαρίου του 1934, είχε θέσει υποψηφιότητα εκ μέρους
του κόμματος της ΕΕΕ για δήμαρχος Θεσσαλονίκης.276 Στις 3 Φεβρουαρίου του 1934,
σε προεκλογική συγκέντρωση του κόμματος, παρέλασαν νεαροί λέγοντας
αντισημιτικά τραγούδια και ο Κοσμίδης δήλωσε πως θα προέβαιναν σε διώξεις των
Εβραίων εφόσον κυβέρνηση και αντιπολίτευση δεν το επιχειρούσαν. Η αστυνομία
παρενέβη κι έληξε η συγκέντρωση.277
271 Εφημερίδα Έφοδος, φ. της 16ης Δεκεμβρίου του 1934.

276 Χεκίμογλου Ευάγγελος, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, Εταιρία Μακεδονικών
Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 558

44
Στις δημοτικές εκλογές των Ιωαννίνων, ο υποψήφιος του κόμματος της ΕΕΕ, Σ.
Μαρτίνης, απέσπασε 913 ψήφους κι εξελέγη δημοτικός σύμβουλος. Προηγουμένως,
στην τοπική εφημερίδα ‘Ηπειρωτικός Αγών’, ο ίδιος ανέφερε πως επιθυμούσε τη
στήριξή του μόνο από τους χριστιανούς της περιοχής, απορρίπτοντας με τον τρόπο
αυτό τους Εβραίους. Επιπλέον, στον Πειραιά, συγκεκριμένα στην Κοκκινιά,
εξελέγησαν δύο μέλη του κόμματος της ΕΕΕ, ο Αξαρλής και ο Χρυσοχέρης.
Ορισμένα στελέχη του κόμματος, όπως ο Ι. Ιατρίδης, ο Σπ. Βάσσος, ο Αθ. Ζαρίφης
και ο Λ. Περλεγκίδης, αποχώρησαν από το κόμμα και ψήφισαν το Μηνά Πατρίκιο
από τους Φιλελεύθερους. Αργότερα, όσοι αποχώρησαν από το κόμμα και με τη
συμμετοχή του προαναφερθέντος Ελευθέριου Σταυρίδη, ίδρυσαν μία νέα οργάνωση,
με μικρή απήχηση, ονόματι «Εθνικοί Δημοκρατικοί Φρουροί Βορείου Ελλάδος».
Αρχηγός της οργάνωσης αυτής ήταν ο Περιστέρης, ο οποίος κατοχικά έδρασε στα
Τάγματα Ασφαλείας. 278
7β. Οι Σχέσεις και οι Επαφές της ΕΕΕ με τη ‘Σιδηρά Φρουρά’ της

Ρουμανίας.
Η ΕΕΕ δημιούργησε επαφές με τη ρουμανική οργάνωση ‘Σιδηρά Φρουρά’ (Garda
de Fier), του Κορνηλίου Κοντρεάνου (Corneliu Codreanu), η οποία ήταν
παραστρατιωτική πολιτοφυλακή της οργάνωσης ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’
(Leginnea Arhanghelului Mihail).279 Τον Απρίλιο του 1934, μία αντιπροσωπεία της
εθνικιστικής οργάνωσης ‘Σιδηρά Φρουρά’ από τη Ρουμανία επισκέφτηκε τα γραφεία
της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη. Σε συνεργασία με τον υπασπιστή της ΕΕΕ, Σ. Πετρίδη,
κοινοποίησαν ανακοίνωσή τους σχετικά με τον ομότιμο αγώνα τους εναντίον των
Εβραίων και των κομμουνιστών.280

45
7γ. Η Συμμετοχή της ΕΕΕ στις Εκλογές του 1936 και το Πέρασμα
στην Αφάνεια.
Στις γενικές εκλογές της 26ης Ιανουαρίου του 1936, η Εθνική Ένωσις Ελλάς, με
αρχηγό κόμματος τον Κλ. Παπανικολάου, απέσπασε συνολικά μόλις το 0,04% με 505
ψήφους, από τις οποίες οι 295 προέρχονταν από τη Θεσσαλονίκη. Στις 10 Ιουνίου του
ίδιου έτους, στο πλαίσιο των σφοδρών γεγονότων του Μάη του 1936,
πραγματοποιήθηκε επίθεση στα γραφεία της οργάνωσης. Η ΕΕΕ κυκλοφόρησε
προκήρυξη, η οποία αναφερόταν φιλικά προς τους εργάτες, τους φοιτητές, τους
διανοουμένους, τους μικροεπαγγελματίες και γενικά σε κάθε κοινωνική τάξη, σε
προσπάθειά της να τους προσεταιρισθεί.281 Η ηγεσία της ΕΕΕ, παρακολουθώντας την
άσχημη τροπή της απόφασής της για πολιτικοποίηση, αποφάσισε να ‘αναβιώσει’ την
προηγούμενη οργάνωση, σύμφωνα με την παλαιά πορεία εκτός πολιτικής, δείχνοντας
μεταμέλεια και ζητώντας ξανά την οικονομική ενίσχυση των Αρχών.282
Ήδη από το 1935, η ΕΕΕ άρχισε να οδεύει προς την αφάνεια.283 Το Καθεστώς της
4ης Αυγούστου τερμάτισε επίσημα τη λειτουργία της,284 όταν απαγόρευσε τη
λειτουργία κάθε πολιτικού κόμματος.285 Πολλά πρώην στελέχη της οργάνωσης
απορροφήθηκαν από το νέο καθεστώς,286 και από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις,
όπως την ‘Οργάνωση Εθνικοφρόνων Σοσιαλιστών (ΟΕΣ) του Ιάκωβου
Διαμαντόπουλου προς τα τέλη του 1934,287 ενώ τα γραφεία της ΕΕΕ στη
Θεσσαλονίκη μετατράπηκαν σε κέντρα της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ) του
Καθεστώτος της 4ης Αυγούστου.288

282
Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Μαΐου 1998). Τα δηλητηριώδη 3Ε του Έθνους: Παρακράτος στη Θεσσαλονίκη: Οι

288 Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Κατοχική
Θεσσαλονίκη 1941 – 1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006, σσ. 118-119
46
Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις στην Ευρώπη
του Μεσοπολέμου.
Την περίοδο του Μεσοπολέμου, σε ολόκληρη την Ευρώπη άρχισαν να

δραστηριοποιούνται και να συσπειρώνονται διαφόρων τύπων εθνικιστικά, φασιστικά
και άλλων παρόμοιων ειδών κινήματα που παρουσίαζαν αρκετές ομοιότητες με την
ΕΕΕ. Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου επέφερε νέα δεδομένα για την εκάστοτε
χώρα. Μεταξύ άλλων επέφερε την αλλαγή των συνόρων, με τη δημιουργία νέων
κρατών, που οδήγησε στην ανάγκη διαχείρισης μειονοτικών πληθυσμών, την
οικονομική κρίση, εξαιτίας του Κραχ του 1929, που επέφερε ανεργία και πτώση του
βιοτικού επιπέδου των πολιτών, την έντονη εμφάνιση αριστερών ριζοσπαστικών
ιδεών και την ανάγκη διατήρησης των παλαιών ‘αξιών’ της Παράδοσης και της
Πατρίδας. Κύρια στοιχεία των παραπάνω δημιουργηθέντων οργανώσεων ήταν ο
ακραίος εθνικισμός, η έντονη τάση προς το μιλιταρισμό, η βία, η κομματική
πολιτοφυλακή, η έμφαση στη νεολαία, η οργανική κοινωνία και το εθνικιστικό
οικονομικό πρόγραμμα.289
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί πως κατά κύριο λόγο οι πηγές για τα
ευρωπαϊκά κινήματα συλλέχθηκαν από το έργο του συγγραφέα Stanley Payne,
Ιστορία του Φασισμού 1914 – 1945, και η σύγκριση της ΕΕΕ με ορισμένα από τα
σημαντικότερα ευρωπαϊκά μορφώματα, ως επί των πλείστων θα διεξαχθεί με βάση τις
πηγές αυτές. Επιπροσθέτως, οι αναφορές στα διάφορα κινήματα θα λειτουργήσουν
αναφορικά, αλλά κι ως παραδείγματα των αναρίθμητων εθνικιστικών, φασιστικών,
ναζιστικών, ρατσιστικών και άλλων τύπων κινημάτων που ιδρύθηκαν κατά τη
διάρκεια του Μεσοπολέμου σε όλες, ανεξαιρέτως, της χώρες ανά την Ευρώπη.
1. Απήχηση σε Στρατιωτικά Αξιώματα.
Όπως αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, η ΕΕΕ απέκτησε γρήγορα
απήχηση σε υψηλόβαθμα στελέχη του στρατού – τέως και μη, τα οποία ενήργησαν
δραστικά κατά τη διάρκεια ύπαρξης της οργάνωσης. Παρόμοιες ήταν και οι
Payne Stanley, (μετ. Γεώρμας Κώστας), Η Ιστορία του Φασισμού 1914 – 1945, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σσ.
289
297-298
47
περιπτώσεις αναρίθμητων οργανώσεων, παρόμοιων χαρακτηριστικών με την ΕΕΕ,
ανά την Ευρώπη την περίοδο του Μεσοπολέμου, οι οποίες περιέβαλαν στους κόλπους
τους άτομα του στρατού.
Το 1922, στη Βαλονία του Βελγίου ιδρύθηκε το κίνημα ‘Εθνική Λεγεώνα’
(‘Légion Nationale’) από Βέλγους βετεράνους, με περίπου 4.000 μέλη, ενώ λίγο
αργότερα, το 1924, ιδρύθηκε το παραστρατιωτικό κίνημα ‘Εθνική Δράση’ (‘Action
Nationale’) επίσης του Βελγίου, απορροφώντας την ‘Εθνική Λεγεώνα’,290 με απήχηση
κυρίως σε αξιωματικούς.291 Στη Γαλλία ιδρύθηκε το 1927, από βετεράνους, το κίνημα
‘Σταυρός της Φωτιάς’ (‘Croix-de-Feu’), γνωστό κι ως ‘Κρύες Ουρές’ (‘Froides
Queues’), για την υπεράσπιση των ηθικών αξιών, το οποίο αριθμούσε γύρω στα
150.000 μέλη το 1934 και περίπου 800.000 μέλη το 1938. Στην Ουγγαρία ιδρύθηκε
το 1919 στο Szeged, από τον Gyula Gömbös, η ‘Ένωση της Ουγγρικής Εθνικής
Άμυνας’ (‘Magyar Országos Véderő Egylet’ – ‘MOVE’), αργότερα γνωστή και ως
‘Φασίστες του Szeged’, αποτελούμενη από ακροδεξιούς ριζοσπάστες αξιωματικούς
τους στρατού, ενώ στην Τσεχία, κομμάτι τότε της ενιαίας Τσεχοσλοβακίας,
δημιουργήθηκε το 1926 η ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’ (‘Národní Obec Fašistická’ –
‘NOF’) με αρχηγό τον Rudolf Katja, πρώην επικεφαλής του στρατού, υποστηρικτές
της οποίας ήταν κυρίως αξιωματικοί του στρατού. Στην Πορτογαλία ιδρύθηκε το
1932 ο ‘Πορτογαλικός Εθνικός Συνδικαλισμός’ (‘Movimento Nacional-Sindicalista’)
από τον Rolão Preto και ήδη το 1933 αριθμούσε 25.000 μέλη, κυρίως εργάτες,
φοιτητές και υπαλλήλους, ενώ σημαντικός ήταν κι ο αριθμός των αξιωματικών του
στρατού. Στην Ιταλία, τα μέλη της οργάνωσης ‘Ιταλικοί Πυρήνες του Αγώνα’ (‘Fasci
Italiani di Combattimento’) του Μουσολίνι αυξήθηκαν ραγδαία και το 1922, όταν
πλέον η οργάνωση πολιτικοποιήθηκε με την ονομασία ‘Εθνικό Φασιστικό Κόμμα’
(‘Partito Nazionale Fascista’ – ‘PNF’) έφτασαν σχεδόν τα 250.000 άτομα εκ των
οποίων οι περισσότεροι ήταν βετεράνοι στρατού πρώην αλλά και μέλη των ειδικών
δυνάμεων (arditi).292
290 Payne, οπ. παρ., σ. 422

291 Μαρκέτος Σπύρος, Πως φίλησα το Μουσολίνι, τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, Βιβλιόραμα, Αθήνα,
2006, σ. 180
292 Payne, οπ. παρ., σσ. 140-141,156-158,197,378,415-416,434, 440-441
48
2. Αντικομμουνισμός.
Η στροφή ενάντια στον κομμουνισμό ήταν ένα από τα πιο ‘δημοφιλή’

χαρακτηριστικά των εθνικιστικών, φασιστικών και άλλων παρόμοιων μορφωμάτων
της Ευρώπης την περίοδο του Μεσοπολέμου. Η ΕΕΕ στράφηκε δυναμικά εναντίον
της Αριστεράς και των κομμουνιστών, γεγονός που αποδείχτηκε από τις
αλλεπάλληλες συγκρούσεις μαζί τους και τις βιαιοπραγίες εναντίον τους. Εναντίον
των κομμουνιστών στράφηκε δραστικά και η οργάνωση ‘Φρουρά της Οικίας’
(‘Heimwehr’) της Αυστρίας, η βελγική οργάνωση ‘Εθνική Λεγεώνα’, το ‘Γαλλικό
Λαϊκό Κόμμα’ (‘Parti Populaire Français’ – ‘PPF’) της Γαλλίας, το οποίο ιδρύθηκε το
1936 από τον Jacques Doriot,293 όπως και η οργάνωση ‘Εθνική Δράση’ του
Βελγίου.294
Παράλληλα, στη Γερμανία το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’
(‘Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei’ – ‘NSDAP’), όπου τον Ιούλιο του
1921 έλαβε το αξίωμα του αρχηγού του ο Adolf Hitler, διακήρυττε έντονα το
διαχωρισμό του από τους προλετάριους, επιζητούσε την καταστροφή της ΕΣΣΔ, ενώ
αργότερα έθεσε το Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας εκτός νόμου. Στην Ιταλία,
το κίνημα ‘Ιταλικοί Πυρήνες του Αγώνα’, ξεκίνησε έναν εθνικιστικό πόλεμο εναντίον
του μπολσεβικισμού και της εργατικής Αριστεράς.295 Στην Ουγγαρία, το «Καθεστώς
του Horthy» του ναύαρχου Miklos Horthy, πρώην αρχηγού των παλαιών ενόπλων
δυνάμεων, ήταν ακραία αντικομμουνιστικό,296 όταν προηγουμένως ο ίδιος κατάφερε
να ανατρέψει την κομμουνιστική κυβέρνηση και να κυβερνήσει έως το 1944, όντας
αντιβασιλέας και αρχηγός του κράτους. Στην Τσεχία η ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’
είχε ως στόχο τη διάλυση του σοβιετικού κομμουνισμού, και στη Φινλανδία η
οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της Καρέλιας’ (‘Akateeminen Karjala-Seura’ –
‘AKS’) κι αργότερα το ιδρυθέν ‘Κίνημα της Λάπουα’ (‘Lapuan Liike’) του 1929 με
ηγέτη το Vihtori Kosola, τάχθηκαν επίσης εναντίον του κομμουνισμού.297
293 Payne, οπ. παρ., σ. 348

294 Μαρκέτος, οπ. παρ., σ. 180
295 Payne, οπ. παρ., σσ. 149,163,227,244,255,418-419
297 Payne, οπ. παρ., σσ. 196,434-436
49
3. Αντισημιτισμός.
Η στροφή υπέρ του αντισημιτισμού ήταν επίσης ένα από τα βασικότερα

χαρακτηριστικά των κινημάτων της Ευρώπης του Μεσοπολέμου και από αυτό το
πλαίσιο δεν ξέφυγε η ΕΕΕ, η οποία τάχθηκε δυναμικά εναντίον των Εβραίων της
χώρας. Υπέρ του αντισημιτισμού τάχθηκε το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’
της Αυστρίας (‘Austrian and Czechoslovak Deutsche Nationalsozialistische
Arbeiterpartei’ – ‘DNSAP’), η οργάνωση ‘Εθνική Λεγεώνα’ του Βελγίου,298 και η
‘Ομοσπονδία Εθνικοσοσιαλιστών των Κάτω Χωρών’ (‘Verbond van Dietsche
Nationaal-Solidaristen’– ‘Verdinaso’), που ιδρύθηκε από τον Joris Van Severen το
1931 στη Φλαμανδία του Βελγίου κι αριθμούσε περίπου 5.000 μέλη. Υπέρ του
αντισημιτισμού ήταν η οργάνωση ‘Γαλλική Αλληλεγγύη’ (‘Solidarité Française’) του
François Coty, η οποία ιδρύθηκε το 1933 στη Γαλλία κι αριθμούσε περίπου 10.000
μέλη, το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ του Hitler, το οποίο απομάκρυνε
από τον κρατικό μηχανισμό τόσο τους Εβραίους όσο και τους κομμουνιστές, ενώ τα
εργατικά συνδικάτα καταλείφθηκαν, αλλά και το ουγγρικό κόμμα ‘Ουγγρικό Κίνημα’
ή ‘Σταυρός – Βέλος’, του Ferenc Szálasi. Στις αρχές του 1938, η οργάνωση ‘Ιταλικοί
Πυρήνες του Αγώνα’, η οποία ήδη από το 1921 μετατράπηκε στο ‘Εθνικό Φασιστικό
Κόμμα’, στράφηκε εναντίον των Εβραίων – εκτός όσων ασπάστηκαν τον
καθολικισμό, όντας επηρεασμένο από το Χίτλερ.299
Υπέρ του αντισημιτισμού ήταν επίσης η οργάνωση ‘Εξέγερση’ – ‘Κροατική
Επαναστατική Οργάνωση’ (‘Ustaša’ – ‘Hrvatska revolucionarna organizacija’ –
‘UHRO’) της Κροατίας, το εθνικιστικό κόμμα ‘Εθνικιστές’ (‘Tautininkai’) της
Λιθουανίας, το ‘Ισλανδικό Εθνικιστικό Κίνημα’ ‘Þjóðernishreyfing Íslendinga’ –
‘ÞHÍ’) της Ισλανδίας, το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα των Κάτω Χωρών’
(‘Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij’ – ‘NSNAP’) της
Ολλανδίας, η ριζοσπαστική οργάνωση ‘Λίγκα Εθνικής Χριστιανικής Άμυνας’ (‘Liga
Apărării Național-Creștine’ – ‘LANC’) και η ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’
(‘Legiunea Arhanghelului Mihail’) της Ρουμανίας, όπως και η ‘Εθνική Φασιστική
Ένωση’ και η οργάνωση ‘Σημαία’ (‘Vlajka’) της Τσεχίας. Στην Ουγγαρία, το
«Καθεστώς του Horthy» ήταν άκρως αντισημιτικό, καθώς η αναλογία των Εβραίων
πολιτών αυξήθηκε με την απώλεια εδαφών, κάνοντας την Ουγγαρία τη δεύτερη χώρα

299 Payne, οπ. παρ., σσ. 255,342,383,414,422-423
50
με τη μεγαλύτερη μειονότητα Εβραίων στην Ευρώπη. Υιοθετήθηκαν μέθοδοι για τον
περιορισμό του αριθμού των Εβραίων στην ανώτερη εκπαίδευση και το Δημόσιο.
Στην Ουγγαρία επίσης, η οργάνωση ‘Ένωση της Ουγγρικής Εθνικής Άμυνας’
τασσόταν κατά των Εβραίων.300
4. Αντικοινοβουλευτισμός.
Η ΕΕΕ πριν τη διάσπαση και την απόφασή της για συμμετοχή στις εκλογές,
τασσόταν εναντίον του κοινοβουλευτισμού. Η ιδέα του αντικοινοβουλευτισμού
παρουσιάστηκε και σε άλλες παρόμοιες οργανώσεις ανά την Ευρώπη, οι οποίες
αποστρέφονταν τα πολιτικά κόμματα και τους πολιτευτές, κάνοντας πολλές φορές
λόγο για απραγία κι αδυναμία σταθεροποίησης ενός υγιούς πολιτικού συστήματος.
Αντικοινοβουλευτική, μεταξύ άλλων, ήταν η οργάνωση ‘Εθνική Λεγεώνα’ του
Βελγίου, η οποία στρεφόταν κατά των πολιτικών κατά των κομμάτων, έως ότου
απορροφήθηκε από την ‘Εθνική Δράση,301 που επίσης ήταν υπέρ του
αντικοινοβουλευτισμού.302 Αντικοινοβουλευτικό ήταν και το κίνημα ‘Ομοσπονδία
Εθνικοσοσιαλιστών των Κάτω Χωρών’ του Βελγίου, ενώ στη Ρουμανία, η ‘Λεγεώνα
του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ είχε ως στόχος την αντικατάσταση του Κοινοβουλίου από
την οικογενειακή ψήφο και την κορπορατιστική συνέλευση, ενώ από τους κύριους
εχθρούς της οργάνωσης ήταν οι διεφθαρμένοι ηγέτες του πολιτικού συστήματος.303
Αντικοινοβουλευτική ήταν επίσης η οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της Καρέλιας’
στη Φινλανδία, ενώ «Καθεστώς του Horthy» πραγματοποίησε νόθευση του
κοινοβουλευτικού συστήματος, περιόρισε την ελευθεροτυπία, τον πολυκομματισμό
και τα πολιτικά δικαιώματα.304
5. Πολιτοφυλακές, Ενιαία Ενδυμασία, Σύμβολα κι Ακτιβισμός.
Ένα ακόμη κοινό στοιχείο της ΕΕΕ με τα παρόμοια κινήματα της Ευρώπης, την εν
λόγω περίοδο, ήταν η δημιουργία πολιτοφυλακής και μεταξύ άλλων η χρήση
συμβόλων, λαβάρων και σημαιών, όπως και η χρήση ενιαίας ενδυμασίας για τα μέλη
τους. Η οργάνωση ‘Φρουρά της Οικίας’ του Ernst Rüdiger von Starhemberg, υπήρξε
300 Payne, οπ. παρ.,σσ. 197,202,377,396,425,431,434,453,565,594

302 Μαρκέτος, οπ. παρ., σσ. 179-180
303 Payne, οπ. παρ., σσ. 395-396,422-423
304 Μαρκέτος, οπ. παρ., σσ. 189,192
51
μία από τις σημαντικότερες παραστρατιωτικές οργανώσεις πολιτών της Αυστρίας, η
οποία ιδρύθηκε την περίοδο 1919-1920 για την προστασία των συνόρων της χώρας κι
ασκούσε αυταρχικό ακτιβισμό. Επιπλέον, το 1937, η αυστριακή οργάνωση ‘Μέτωπο
της Πατρώας Γης’ δημιούργησε το σώμα ‘Sturmkorps’, με μπλε σκούρες στολές και
δικό τους σύνθημα. Η ‘Εθνική Λεγεώνα’ του Βελγίου δημιούργησε τη δική της
πολιτοφυλακή, η οποία ήταν ένστολη φασιστικού τύπου με την ονομασία ‘Νεαροί
Φρουροί’ (‘Jeunes Gardes’). Το κίνημα ‘Ομοσπονδία Εθνικοσοσιαλιστών των Κάτω
Χωρών’ επίσης του Βελγίου δημιούργησε τη δική του πολιτοφυλακή, η οποία είχε
βαθυπράσινους χιτώνες κι αριθμούσε περίπου 3.000 μέλη. Το κόμμα ‘Αγροτική
Ένωση’ (‘Българският Земеделски Народен Съюз’ – ‘БЗНС’) της Βουλγαρίας του
Aleksandar Stamboliyski, ένα λαϊκό κίνημα αγροτών, το 1919 κέρδισε στις εκλογές
κι έλαβε την εξουσία δημιουργώντας πολιτοφυλακή με πορτοκαλί χιτώνες, η οποία
προέβαινε σε βιαιότητες εναντίον της πολιτικής αντιπολίτευσης.305
Στη Γαλλία, το 1925 η οργάνωση ‘Πυρήνας’ (‘Le Faisceau’) ένα επαναστατικό
εθνικιστικό κίνημα του Georges Valois οργάνωσε πολιτοφυλακές, όπως και η
οργάνωση ‘Σταυρός της Φωτιάς’ είχε δημιουργήσει ένστολη πολιτοφυλακή και
ειδικά τμήματα με την ονομασία ‘Dispos’. Στη Γερμανία το 1921 το
‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ δημιούργησε πολιτοφυλακή, τους
φαιοχίτωνες ‘Sturmabteilung’ (‘SA’). Προέβαινε σε πολιτική βία, τρομοκρατία,
προγραμματισμένες δολοφονίες πολιτικών ηγετών, συμπλοκές και απεργίες, ενώ
στρέφονταν απροκάλυπτα κι εναντίον των κομμουνιστών. Έκανε χρήση συμβόλων,
με κύριο τη σβάστικα, ενώ υπήρχαν ύμνοι, εμβλήματα, σημαίες και στολές, όπως και
ο χαιρετισμός «Heil» προς το Χίτλερ. Αργότερα, τα αποσπάσματα άμυνας
‘Schutzstaffel’ (‘SS’), ειδικό τμήμα της οργάνωσης ‘Sturmabteilung’ (‘SA’), ήταν
ενδεδυμένα με μαύρες στολές, μαύρα καπέλα, με το έμβλημα του θανάτου πάνω σε
αυτά.306
Στη Γιουγκοσλαβία, η πολιτοφυλακή του κινήματος ‘Γιουγκοσλαβική
Ριζοσπαστική Ένωση’ (‘Jugoslavenska Radikalna Zajednica’ – ‘JRZ’), που είχε
δημιουργηθεί το 1935 από το Καθεστώς, χρησιμοποιούσε πράσινους χιτώνες. Στην
Ισπανία, το μεγαλύτερο κόμμα της χώρας την περίοδο 1933-1936, η ‘Ισπανική
Συνομοσπονδία Αυτόνομων Δεξιών Ομάδων’ (‘Confederación Española de Derechas
Autónomas’ – ‘CEDA’), δημιούργησε ομάδα νεολαίας και πολιτοφυλακή με την
305 Payne, οπ. παρ., σσ. 198-199,348,352-354,422-423

306 Στο ίδιο, σσ. 227,248-249,412,415-416
52
ονομασία ‘Νεολαία της Καθολικής Δράσης’ (‘Juventudes de Acción Católica’ –
‘JAP’), αλλά και η ισπανική επίσης οργάνωση ‘Ισπανική Φάλαγγα’ (‘Falange
Española’) ίδρυσε τη δική της εθνικιστική πολιτοφυλακή.307
Το κίνημα ‘Ιταλικοί Πυρήνες του Αγώνα’ στην Ιταλία, την Άνοιξη του 1920 σε
περιοχές της Βόρειας Ιταλίας, οργάνωσε πολιτική πολιτοφυλακή, τους
μελανοχίτωνες, αποσπάσματα που πραγματοποιούσαν επιθέσεις εναντίον
σοσιαλιστών και σλοβένικων οργανώσεων με την αμέτοχη συμπεριφορά του στρατού
ή τον εξοπλισμό της οργάνωσης από αυτόν. Στο σημείο αυτό να τονισθεί πως τα
squadre αποτελούνταν από περίπου 30 με 50 άτομα το καθένα και αρχηγοί τους ήταν
συνήθως πρώην αξιωματικοί του στρατού, μέλη αυτών ήταν συνήθως βετεράνοι, ενώ
από τους μελανοχίτωνες φέρονταν ρωμαϊκά εμβλήματα και τίτλοι. Τα μέλη της
οργάνωσης, έλαβαν τον χαρακτηρισμό ‘Fasci’ κυρίως εξαιτίας της ασκούμενης βίας
εκ μέρους τους. Το κόμμα που ιδρύθηκε αργότερα από την οργάνωση, το ‘Εθνικό
Φασιστικό Κόμμα’, διατήρησε τους λεγόμενους μελανοχίτωνες, ενώ παράλληλα
οργανώνονταν από τα μέλη τελετουργίες για νεκρούς ήρωες και χρησιμοποιούνταν
ρωμαϊκό χαιρετισμό, σύμβολα, σημαίες και συνθήματα. Την περίοδο 1921-1922,
βρίσκονταν στο αποκορύφωμά της η φασιστική πολιτική βία και οι ανθρωποκτονίες
στην Ιταλία, ενώ την περίοδο 1929 με 1934, πραγματοποιήθηκε μετριασμός του
ακτιβισμού («τα χρόνια της συναίνεσης»).308
Στη Νορβηγία, ιδρύθηκε το 1933 από το Vidkun Quisling, πρώην αξιωματικό του
στρατού το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα ‘Εθνική Ενότητα’ (‘Nazjonal Samling’ –
‘NS’), το οποίο δημιούργησε πολιτοφυλακή με την ονομασία ‘Hird’. Στην Ουγγαρία,
το ‘Κόμμα Εθνικής Ενότητας’ του Gömbös δημιούργησε επίσης πολιτοφυλακή με
περίπου 60.000 μέλη. Στην Κροατία η οργάνωση ‘Εξέγερση’ (‘Ustaša’) του Ante
Pavelić, ιδρύθηκε το 1929 από Κροάτες εθνικιστές ριζοσπάστες, αριθμούσε περίπου
2.000 μέλη κι ασκούσε τρομοκρατία, ενώ το 1931 ξεκίνησε η άμεση δράση των
‘Στασιαστών’ με βανδαλισμούς και δολοφονίες εναντίον της γιουγκοσλαβικής
αστυνομίας. Στην Πορτογαλία, η πολιτοφυλακή της οργάνωσης ‘Πορτογαλικός
Εθνικός Συνδικαλισμός’ έκανε χρήση κυανών χιτώνων, ενώ οργανώθηκαν, από το
κίνημα αυτό και μικρές ομάδες κρούσεις. Επιπλέον, το 1936, ο António de Oliveira
Salazar δημιούργησε, μέσω του νέου καθεστώτος, μία παραστρατιωτική οργάνωση,
307 Payne, οπ. παρ., σσ. 360,372,456

308 Στο ίδιο, σσ. 147-149,160-162,303
53
την ‘Πορτογαλική Λεγεώνα’ (‘Legião Portuguesa’ –‘ LP’) με όψη φασιστικής
πολιτοφυλακής, η οποία το 1939 αριθμούσε 53.000 μέλη.309
Στη Ρουμανία, ο Corneliu Zelea Codreanu, ο οποίος καταγόταν από εθνικιστική
οικογένεια, ίδρυσε το 1927 το κίνημα ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’, η οποία
υιοθέτησε το ρωμαϊκό χαιρετισμό και χρησιμοποίησε πράσινους χιτώνες, που
συμβόλιζαν τη ζωή και την αναγέννηση της Ρουμανίας, μέσω ενός φυσικού και
πνευματικού πολέμου. Έμφαση δινόταν στη συλλογικότητα, τη βιολογική έννοια του
έθνους και τη λατρεία του θανάτου. Αναγκαία θεωρούταν η βία, ακόμη και η
δολοφονία, για την εκπλήρωση των ιδανικών και η αέναη μάχη εναντίον των εχθρών
της πατρώας γης. Το 1930 ίδρυσε την ‘Σιδηρά Φρουρά’ (‘Mișcarea Legionară’), ένα
είδος πολιτοφυλακής στην οποία συμμετείχαν άτομα από 18 έως 30 ετών, ενώ
αργότερα δημιούργησε κι αποσπάσματα θανάτου (echipa mortjii) και η βία
εξαπλώθηκε φτάνοντας έως τη δολοφονία του Πρωθυπουργού της χώρας. Επίσης, η
οργάνωση ‘Σημαία’ της Τσεχίας δημιούργησε μία μικρή πολιτοφυλακή με την
ονομασία ‘Svatopulk Guards’, ενώ και το ‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’ (‘Hlinkova
Slovenská L’udová Strana’ – ‘HSĽS’) της Σλοβακίας, το 1923, δημιούργησε
κομματική πολιτοφυλακή.310
6. Εθνικισμός και Ρατσιμός.
Ο εθνικισμός υπήρξε ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία της ΕΕΕ, όσο και των
περισσότερων αυταρχικών οργανώσεων που δημιουργήθηκαν την περίοδο του
Μεσοπολέμου στην Ευρώπη, που χαρακτήρισε τόσο την όψη τους, όσο και τη δράση
τους. Εθνικιστικό και ριζοσπαστικό ήταν το ‘Κόμμα του Ρεξισμού’ (‘Parti Rexiste’)
με ηγέτη τον Léon Degrelle και περίπου 12.000 μέλη, που ιδρύθηκε το 1935 στη
Βαλονίας του Βελγίου, όπως και το κόμμα των ‘Εθνικιστών’ της Λιθουανίας, το
οποίο μέσω πραξικοπήματος, το Δεκέμβριο του 1926, ανέλαβε την εξουσία και
δημιούργησε κυβέρνηση συνεργασίας με τους χριστιανοδημοκράτες, με πρόεδρο τον
Antanas Smetona. Δεξιό κι εθνικιστικό ήταν και το κίνημα ‘Σταυρός της Φωτιάς’ της
Γαλλίας, όπως και το ριζοσπαστικό «Καθεστώς του Horthy» στην Ουγγαρία, το
οποίο στράφηκε φανερά και υπέρ του ρατσισμού. Η οργάνωση ‘Ιταλικοί Πυρήνες του
Αγώνα’ της Ιταλίας, δημιουργήθηκε στις 23 Μαρτίου του 1919, και αρχικά ξεκίνησε
309 Payne, οπ. παρ., σσ. 379,431-432,440-441,443,457,565-566

310 Στο ίδιο, σσ. 204,394-396,399,435,594
54
ως μία επαναστατική εθνικιστική οργάνωση, ενώ εθνικιστικό ήταν επίσης το
‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’, το οποίο ιδρύθηκε στα τέλη του Α’ Παγκοσμίου
Πολέμου. Στη Ρουμανία οι οργανώσεις ‘Λίγκα Εθνικής Χριστιανικής Άμυνας’ και
‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ ήταν εθνικιστικές. Μάλιστα η έδρα της δεύτερης
βρισκόταν στο Πανεπιστήμιο του Ιασίου, ως κέντρο του υπερεθνικισμού.311 Στη
Γερμανία οι ιδέες του Χίτλερ ήταν εμπνευσμένες από το ρατσισμό και τον
υπερεθνικισμό. Η φιλανδική οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της Καρέλιας’
ασκούσε γλωσσικό εθνικισμό και παράλληλα τασσόταν υπέρ του ρατσισμού.312
Στην Κροατία οι ‘Στασιαστές’ φανέρωσαν έντονο ρατσισμό εναντίον των ντόπιων
Σέρβων και των Βόσνιων μουσουλμάνων, τους οποίους προέτρεπαν προς τον
καθολικισμό. Παράλληλα, το ‘Ισλανδικό Εθνικιστικό Κίνημα’ της Ισλανδίας, το
κίνημα ‘Εθνική Ενότητα’ της Νορβηγίας, η οργάνωση ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα
των Κάτω Χωρών’ της Ολλανδίας, το ‘Ουγγρικό Κόμμα της Εθνικής Ανεξαρτησίας’
της Ουγγαρίας, στράφηκαν φανερά και υπέρ του ρατσισμού 313
7. Οργανώσεις Κοινωνικές και Νεολαίας.
Ένα από τα χαρακτηριστικότερα κοινά στοιχεία των κινημάτων της περιόδου του
Μεσοπολέμου, ήταν η δημιουργία τμημάτων κι ενώσεων, με κύριο γνώρισμα τη
νεολαία που συμμετείχε ενεργά σε αυτά. Η ΕΕΕ, δημιούργησε, μεταξύ άλλων
ενώσεων, τους Άλκιμους όπως και τμήματα εργαζομένων και γυναικών. Στην
Αυστρία, η οργάνωση ‘Μέτωπο της Πατρώας Γης’, οργάνωσε κινήματα νεολαίας και
διάφορες άλλες εθνικές κοινωνικές οργανώσεις, όπως την οργάνωση ‘Frontmiliz’,
ενώ το αυστριακό ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ (‘NSDAP’), ιδρύθηκε από
τη νεολαία του παλαιότερου αυστριακού ‘Εθνικοσοσιαλιστικού Εργατικού
Κόμματος’ (‘DNSAP’).314
Στη Γερμανία, το κίνημα του Hitler, το 1928 δημιούργησε τη ναζιστική οργάνωση
‘Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation’ – ‘NSBO’ του εργατικού
προσωπικού των εργοστασίων. Αργότερα, μεταξύ άλλων δημιούργησε νέα οργάνωση
Ναζί εργατών με την ονομασία ‘Γερμανικό Εργατικό Μέτωπο’ (‘Deutsche
Arbeitsfront’ – ‘DAF’), χιτλερική νεολαία, την ‘Ένωση Εθνικοσοσιαλιστών
311 Payne, οπ. παρ., σσ. 140-141,202,204,210,258,377,423,453,561

313 Payne, οπ. παρ., σσ. 378,425,432,565
314 Στο ίδιο, σσ. 349,353-354
55
Γυναικών’, ενώσεις δικηγόρων, γιατρών, καθηγητών και μαθητών, ενώ σχημάτισε
και την οργάνωση ‘Kampfbund’, απαρτιζόμενη από μικρές ακραίες ομάδες, όπως και
την ‘Ειδική Υπηρεσία Ασφαλείας’ (‘Sicherheitsdienst des Reichsführers-SS’ – ‘SD’)
την ελίτ οργάνωση της πολιτικής κατασκοπείας μέσα στα ‘SS’, που αργότερα
μετατράπηκε σε ειδική παραστρατιωτική μυστική υπηρεσία, τη ‘Μυστική Κρατική
Υπηρεσία’ (‘Geheime Staatspolizei’ – ‘Gestapo’), ως πολιτική αστυνομία της
κυβέρνησης. Επιπροσθέτως, από τα ‘SS’ δημιουργήθηκαν ιδρύματα για ενθάρρυνση
της καθαρής’ φυλετικής αναπαραγωγής, όπως και διεύθυνση ναζιστικής φυλετικής
επιστήμης κι ‘έρευνας’.315
Στην Ισπανία, κύρια βάση της οργάνωσης ‘Ενώσεις του Επιθετικού Εθνικού
Συνδικαλισμού’ (‘Juntas de Ofensiva Nacional-Sindicalista’ – ‘JONS’) ήταν φοιτητές
και μαθητές, κι όταν το 1934, συνενώθηκε με την ’Ισπανική Φάλαγγα’, υπό την
ονομασία ‘Ισπανική Φάλαγγα των Ενώσεων του Επιθετικού Εθνικού Συνδικαλισμού’
(‘Falange Española de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista’), εξακολούθησαν
να έχουν ως κύρια βάση τους φοιτητές. Στην Ιταλία, η οργάνωση των μελών του
κινήματος ‘Ιταλικοί Πυρήνες του Αγώνα’, κι αργότερα του ‘Εθνικού Φασιστικού
Κόμματος, έγινε κυρίως μέσω εργατικών συνδικάτων, νέα μέλη ήρθαν από
μεσοαστικά στρώματα, αλλά και από τοπικές ομάδες αγροτών. Σπουδαστές από το
1920 είχαν δημιουργήσει φασιστικές σπουδαστικές οργανώσεις, όπως η ‘Εθνική
Ομοσπονδία Φασιστών του Πανεπιστημίου’ (‘Federazione nazionale universitaria
fascista’) των φοιτητών, ενώ το Φεβρουάριο του 1922, αναδιοργανώθηκαν τα
συνδικάτα με την ονομασία ‘Εθνική Συνομοσπονδία των Εταιρικών Σωματείων’
(‘Confederazione Nazionale delle Corporazioni Sindacali’ – ‘CNCS’).316
Η οργάνωση ‘Εθνική Ενότητα’ της Νορβηγίας είχε ως βάση μία ριζοσπαστική
νεολαία, το ‘Κόμμα Εθνικής Ενότητας’ του Gömbös της Ουγγαρία, όπως και η
οργάνωση ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’ της Τσεχίας, δημιούργησαν επίσης
οργανώσεις νεολαίας. Στην Πορτογαλία, το 1936, ο António de Oliveira Salazar
δημιούργησε, μέσω του νέου καθεστώτος, ένα μεγάλο κίνημα νεολαίας με την
ονομασία ‘Πορτογαλική Νεολαία’. Στη Ρουμανία, η οργάνωση ‘Λίγκα Εθνικής
Χριστιανικής Άμυνας’, απευθυνόταν κυρίως σε φοιτητές και στα τέλη του 1925
ενσωμάτωσε 5 εθνικιστικές ριζοσπαστικές ομάδες πενταπλασιάζοντας τον αριθμό τον
μελών της. Επιπλέον, η ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ δημιούργησε τοπικές
315 Payne, οπ. παρ., σσ. 228,235,255,267-268

316 Στο ίδιο, σσ. 151,159-160,365,367
56
οργανώσεις με την ονομασία ‘φωλιές’ (‘cuiburi’), οι οποίες έως το 1929 έφτασαν τις
50 σε αριθμό με συνολικά περίπου 1.000 μέλη. Το 1933, μετά από μία περίοδο
‘παράνομης’ λειτουργίας, επετράπη και πάλι η νόμιμη λειτουργία της και τα μέλη της
αυξήθηκαν φτάνοντας τα περίπου 28.000 άτομα, ενώ στα τέλη του 1937 αριθμούσε
περισσότερα από 200.000 μέλη.317
8. Επεκτατισμός.
Ο επεκτατισμός υπήρξε ένα στοιχείο που χαρακτήρισε εν πολλοίς τους στόχους και
τις επιδιώξεις των αυταρχικών ευρωπαϊκών κινημάτων της περιόδου του
Μεσοπολέμου. Η ΕΕΕ οραματιζόταν την αναγέννηση του Βυζαντίου, κάτι που
εκδηλωνόταν μεταξύ άλλων από την ενδυμασία των μελών της, και παράλληλα
απέβλεπε στην επέκταση των εδαφικών συνόρων της χώρας.318 Στόχος του κινήματος
‘Ομοσπονδία Εθνικοσοσιαλιστών των Κάτω Χωρών’ του Βελγίου ήταν η αναβίωση
του βουργουνδικού κράτους. Οι ριζοσπάστες ‘Στασιαστές’ της Κροατίας το 1932
δημιούργησαν τη ‘χάρτα αρχών’ τους, για ένα ανεξάρτητο κράτος μέσω εξέγερσης κι
εδαφικής επέκτασης. Το εθνικιστικό κόμμα ‘Εθνικιστές’ της Λιθουανίας ήταν υπέρ
της εδαφικής επέκτασης, όπως και η οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της Καρέλιας’
της Φινλανδίας, όντας υπέρ της ιδέας μίας μεγάλης Φινλανδίας έως τα Ουράλια. Στην
Ουγγαρία, ο Ferenc Szálasi, αξιωματικός του στρατού, και ηγέτης του φασιστικού
κόμματος ‘Ουγγρικό Κίνημα’ ή ‘Σταυρός – Βέλος’, είχε στόχο τη δημιουργία μίας
Μεγάλης Καρπαθοδουνάβιας Πατρώας Γης.319
Επιπροσθέτως, στην Ιταλία στις 28 Οκτωβρίου του 1922, το ‘Εθνικό Φασιστικό
Κόμμα’ του Benito Mussolini πραγματοποίησε την περίφημη ‘Πορεία προς τη Ρώμη’
με τρένα, φορτηγά, οδικώς και με όπλα (όπως ρόπαλα), όπου περίπου 26.000 άτομα
συγκεντρώθηκαν έξω από την πόλη και προκάλεσαν την παραίτηση της υπάρχουσας
κυβέρνησης. Η ‘Πορεία προς τη Ρώμη’, εξέφραζε την αναγέννηση του ιταλικού
έθνους και της αρχαίας Ρώμης.320 Την ιδέα αυτή υιοθέτησε και η οργάνωση ΕΕΕ, με
την πραγματοποίηση της δικής της ‘Πορείας προς την Αθήνα’ και την ανάδειξη των
δικών της στόχων.
317 Payne, οπ. παρ., σσ. 202,204,379,397-400,432,434,443

318 Παπαδημητρίου Δέσποινα, Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων, Η συντηρητική σκέψη
στην Ελλάδα 1922 – 1967, Σαββάλας, Αθήνα, 2006, σ. 102
319 Payne, οπ. παρ., σσ. 382,422,436,453,564
320 Στο ίδιο, σσ. 162,166
57
9. Χρηματοδότηση και Υποστήριξη.
Κύριος φορέας χρηματοδότησης των αυταρχικών μορφωμάτων της Ευρώπης του

Μεσοπολέμου, ήταν τόσο οι μεγάλες επιχειρήσεις, όσο και οι κρατικές αρχές, με
στόχο την έμμεση ικανοποίηση των συμφερόντων τους. Η ΕΕΕ δεχόταν
χρηματοδότηση για τον αγώνα της από επιχειρήσεις και την κυβέρνηση και κατά
κύριο λόγο βασίστηκε στην στελέχωσή της από τα χαμηλά και τα μεσαία κοινωνικά
στρώματα. Η οργάνωση ‘Φρουρά της Οικίας’ της Αυστρίας είχε ως κύρια κοινωνική
βάση κατοίκους μικρών πόλεων και της υπαίθρου. Στη Γαλλία το κίνημα ‘Πυρήνας’,
η οργάνωση ‘Σταυρός της Φωτιάς’, όπως και το ‘Γαλλικό Λαϊκό Κόμμα’ είχαν κύρια
βάση τους τη μεσαία τάξη. Όταν το 1927 σταμάτησε η χρηματοδότηση της οργάνωση
‘Πυρήνας’, η ίδια άρχισε να παρακμάζει έως ότου διαλύθηκε τον Απρίλιο του 1928,
ενώ τη στήριξη και την οικονομική ενίσχυση των επιχειρήσεων διέθετε το κίνημα
‘Σταυρός της Φωτιάς’, όπως και το ‘Γαλλικό Λαϊκό Κόμμα’ του Jacques Doriot.
Χρηματοδότηση των μεγάλων επιχειρήσεων διέθετε και η οργάνωση ‘Ισπανική
Φάλαγγα’ της Ισπανίας, ενώ η οργάνωση ‘Ενώσεις του Επιθετικού Εθνικού
Συνδικαλισμού’ λάμβανε μικρή χρηματοδότηση από Βάσκους επιχειρηματίες.321
Η παραστρατιωτική οργάνωση ‘Πορτογαλική Λεγεώνα’ της Πορτογαλίας είχε
δημιουργηθεί από το κράτος.322 Στη Νορβηγία, η οργάνωση ‘Εθνική Ενότητα’
απέκτησε απήχηση κυρίως στους μεσοαστούς και στις πόλεις. Στη Σλοβακία, το
‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’ απέκτησε απήχηση κυρίως σε καθολικούς αγρότες, ενώ
στην Τσεχία, η ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’ απέσπασε τη στήριξη κυρίως των
μεσοαστών αγροτών. Στη Ρουμανία, η ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ ξεκίνησε
ως φοιτητικό κίνημα με στελέχη κυρίως από τη μεσαία τάξη, ενώ η εκλογική βάση
του ήταν κυρίως αγρότες. Η υποστήριξή της προερχόταν κυρίως από την ύπαιθρο, τις
εύπορες και τις μικρομεσαίες αγροτικές επαρχίες, αλλά και από βιομηχανικές
περιοχές.323
Στη Γερμανία, το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ απευθυνόταν στα υψηλά
κοινωνικά στρώματα και υποσχόταν οικονομική ευημερία. Την περίοδο 1931-1932,
έγινε προσπάθεια ανάπτυξης επαφών με κοινωνικούς τομείς που είχαν επιρροή
κυρίως στη Δεξιά και στους επιχειρηματίες. Επικράτησε προπαγάνδα κατά της
Αριστεράς, αποσπώντας μικρή χρηματοδότηση από επιχειρηματίες. Το 52% περίπου
321 Payne, οπ. παρ., σσ. 348,367,416,419,423

323 Payne, οπ. παρ., σσ. 403-404,433-435
58
των μελών του ήταν από τη χαμηλή και τη μεσαία τάξη. Στα τέλη του 1932, τα μέλη
του κόμματος έφτασαν τα 450.000 άτομα και 400.000 άτομα ανήκαν στην ‘SA’, ενώ
τεράστιος ήταν ο αριθμός των εργατών που εγγράφηκαν στις ναζιστικές εργατικές
οργανώνεις. Το 8% των οπαδών ήταν γυναίκες, το 25% εργάτες, τα 2/3 των μελών
ήταν μεσοαστοί, ενώ το 50-55% των μελών των ‘SA’ ήταν εργάτες. Κύριος φορέας
χρηματοδότησης του κόμματος ήταν τα μέλη του, ενώ στα μέσα του 1933, ήταν το
μοναδικό γερμανικό πολιτικό κόμμα και τα ‘SA’ από τα 450.000 μέλη που
αριθμούσαν, έφτασαν τα 2,9 εκατομμύρια.324
Τα έσοδα της ιταλικής οργάνωσης του Mussolini ήταν σε ποσοστό περίπου 40%
από συνδρομές και ιδιωτικές εισφορές και τα υπόλοιπα από τράπεζες και
βιομηχάνους. Η φιλελεύθερη κυβέρνηση της Ιταλίας, τα μέλη της βασιλικής
οικογένειας, όπως και ο στρατός όσο και το δημόσιο, φάνηκαν ευνοϊκοί απέναντι
στην εν λόγω οργάνωση, ενώ υποστηριζόταν κυρίως από εργάτες γης και πόλεων κι
εκπροσωπούταν από τη μεσαία τάξη. Τα μέλη της οργάνωσης από 20.000 που ήταν
στα τέλη του 1920, έγιναν 100.000 στα τέλη του Απριλίου του 1921, ενώ έναν μήνα
αργότερα, το Μάιο του ίδιου έτους, τα μέλη της έφτασαν τα 187.588.325
10. Φασισμός.
Ο φασισμός, εξαπλώθηκε γρήγορα από την Ιταλία του Mussolini κι έλαβε

παρόμοια χαρακτηριστικά σε πολλές από τις ευρωπαϊκές χώρες την περίοδο του
Μεσοπολέμου. Η ΕΕΕ θεωρήθηκε εν πολλοίς φασιστικό κίνημα. Η ‘Πορτογαλική
Λεγεώνα’, χρησιμοποιούσε φασιστικές στολές, φασιστικό χαιρετισμό και
συνθήματα.326 Το ριζοσπαστικό ‘Κόμμα του Ρεξισμού’ της Βαλονίας του Βελγίου
υιοθέτησε έναν ιταλικού τύπου φασισμό, ενώ η οργάνωση ‘Εθνική Λεγεώνα, όπως
και η ‘Εθνική Δράση’ επίσης του Βελγίου θαύμαζαν τον ιταλικό φασισμό. Στη
Γαλλία, η φασιστική οργάνωση ‘Πυρήνας’, το ‘Γαλλικό Λαϊκό Κόμμα’ του Jacques
Doriot, που ιδρύθηκε το 1936, όπως και η οργάνωση ‘Γαλλική Αλληλεγγύη’, ήταν
στα πρότυπα του ιταλικού φασισμού και υιοθέτησαν φασιστικά σύμβολα, ενώ στα
πρότυπα του ιταλικού φασισμού ήταν και το κίνημα ‘Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική
Ένωση’ που είχε ιδρυθεί το 1935 από Καθεστώς.327
324 Payne, οπ. παρ., σσ. 228,244-246,256

325 Στο ίδιο, σσ. 149,153,159-160,166
327 Payne, οπ. παρ., σσ. 412,414,419,422-423,456
59
Η ‘Ισπανική Συνομοσπονδία Αυτόνομων Δεξιών Ομάδων’ της Ισπανίας ήταν
επηρεασμένη από φασισμό, όπως και η φασιστική ομάδα ‘Ενώσεις του Επιθετικού
Εθνικού Συνδικαλισμού’ του Ramiro Ledesma Ramos, που υπήρξε αντιγραφή και
μίμηση του ιταλικού φασισμού. Επίσης, ο José Antonio Primo de Rivera, τον
Οκτώβριο του 1933 δημιούργησε την οργάνωση ‘Ισπανική Φάλαγγα’, αποδεχόμενος
τον όρο «φασίστας». Στην Κροατία η οργάνωση ‘Εξέγερση’ (‘Ustaša’) είχε
πρωτοφασιστικά χαρακτηριστικά. Στην Ιταλία, η οργάνωση του Mussolini την
περίοδο 1920-1921, άλλαξε φυσιογνωμία από εθνικιστική, μετατρεπόμενη σε μαζική
φασιστική αγροτική οργάνωση με νέες κατευθύνσεις. Ο Mussolini επεδίωξε
φασιστική επανάσταση και τη δημιουργία του ‘νέου Ιταλού’. Η φασιστικοποίηση
επεκτάθηκε στην εκπαίδευση, στα ΜΜΕ, στη μεσαία τάξη και στη λαϊκή
κουλτούρα.328
Στην Ουγγαρία, η οργάνωση ‘Ένωση της Ουγγρικής Εθνικής Άμυνας’ γνωστή και
ως ‘Φασίστες του Szeged’, επηρεάστηκε από τον ιταλικό φασισμό. Η οργάνωση
‘Πορτογαλικός Εθνικός Συνδικαλισμός’ του Rolão Preto που ιδρύθηκε το 1932 στην
Πορτογαλία δρούσε υπό φασιστικά πρότυπα, όπως και η ‘Πορτογαλική Νεολαία’ και
η πολιτοφυλακή ‘Πορτογαλική Λεγεώνα’ του António de Oliveira Salazar, που
υιοθέτησαν το φασιστικό χαιρετισμό. Το κίνημα ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’ του
1926, με αρχηγό τον Rudolf Katja, πρώην επικεφαλής του στρατού στην Τσεχία, η
ριζοσπαστική οργάνωση ‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’ στη Σλοβακία, η ‘Λεγεώνα του
Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ στη Ρουμανία, όπως και το ‘Πατριωτικό Κίνημα του Λαού’
(‘Isänmaallinen kansanliike’ – ‘IKL’) το οποίο αναδιοργανώθηκε το 1933 από το
‘Κίνημα της Λάπουα’ της Φινλανδίας, ήταν φασιστικές οργανώσεις που δρούσαν στα
πρότυπα του ιταλικού φασισμού.329
11. Ναζισμός κι Επαφές με τη Γερμανία.
Τόσο πριν όσο και μετά τη διάσπασή της, σε οργάνωση και κόμμα, η ΕΕΕ είχε
ανεπτυγμένες σχέσεις με τη ναζιστική Γερμανία, ωστόσο μετά τη διάσπασή της
στράφηκε εξ’ ολοκλήρου προς το ναζισμό, ακολουθώντας την πορεία του
‘Εθνικοσοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος’ της Γερμανίας. Σε επαφή με τη
Γερμανία ήταν επίσης η οργάνωση ‘Φρουρά της Οικίας’ της Αυστρίας, ενώ όταν το
328 Payne, οπ. παρ., σσ. 151,360,364,367,457

329 Στο ίδιο, σ. 197,204,378, 434-435,4437,40,443
60
1931 άρχισε να παρακμάζει, αρκετά μέλη αυτής στράφηκαν εντονότερα προς
ναζισμό. Η οργάνωση ‘Εθνική Ενότητα’ της Νορβηγίας απολάμβανε τη γερμανική
χρηματοδότηση, ενώ επαφές με τη ναζιστική Γερμανία είχαν επίσης το
‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα των Κάτω Χωρών’ της Ολλανδίας και το ‘Σλοβακικό
Λαϊκό Κόμμα’ της Σλοβακίας. Η οργάνωση ‘Ένωση της Ουγγρικής Εθνικής Άμυνας’
με ηγέτη τον Gyula Gömbös, αλλά και αργότερα το ‘Κόμμα Εθνικής Ενότητας’ της
Ουγγαρίας αύξησαν την επιρροή των Ναζί όσο και τις οικονομικές συμφωνίες μαζί
τους.330
Παράλληλα, η ‘Πορτογαλική Λεγεώνα’ της Πορτογαλίας απολάμβανε την
οικονομική ενίσχυση των Γερμανών, όπως και η οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της
Καρέλιας’ της Φινλανδίας, η οποία δρούσε με βάση ναζιστικά πρότυπα.,331 αλλά και η
πολιτοφυλακή ‘Σιδηρά Φρουρά’ της οργάνωσης ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’
της Ρουμανίας δεχόταν τη χρηματοδότηση και την υποστήριξη της ναζιστικής
Γερμανίας,332 Το ‘Ισλανδικό Εθνικιστικό Κίνημα’ της Ισλανδίας, που ιδρύθηκε το
1933, το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα ‘Εθνική Ενότητα’, που ιδρύθηκε το 1933 από το
Vidkun Quisling, πρώην αξιωματικό του στρατού, όπως και η οργάνωση ‘Ένωση της
Ουγγρικής Εθνικής Άμυνας’ της Ουγγαρίας δρούσαν με βάση ναζιστικά πρότυπα.
Υπέρ του ναζισμού στράφηκε επιπλέον η οργάνωση ‘Σημαία’ του František Mareš
της Τσεχίας, όπως και το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ (‘DNSAP’) της
Σουδητίας και το ‘Γερμανικό Κόμμα του Νότου’ του Konrad Henlein, που ήταν
δημιουργημένα από τη γερμανική μειονότητα της Τσεχοσλοβακίας, η οποία
αντιπροσώπευε περίπου το 20% του συνολικού πληθυσμού της χώρας.333
12. Συμμετοχή σε Εκλογές.
Πολλά ήταν τα κινήματα που στην πορεία αποφάσισαν να πολιτευτούν και να

λάβουν μέρος στις εκλογές, ακόμη κι αν νωρίτερα ορισμένα από αυτά τάσσονταν
απροκάλυπτα κατά του κοινοβουλευτισμού. Η ΕΕΕ αποφάσισε να πολιτικοποιηθεί,
αλλάζοντας αρκετά από τα στοιχεία που τη διέκριναν. Στην Αυστρία, το παλαιό
‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ (‘DNSAP’) συμμετείχε στις πρώτες εκλογές
330 Payne, οπ. παρ., σσ. 197,349-350,378-379,425,432

331 Μαρκέτος, οπ. παρ., σ. 185,189
332 Ράπτης. Κ. Όψεις και εννοιολογήσεις του φασισμού στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου. URL:
http://www.arch.uoa.gr/fileadmin/arch.uoa.gr/uploads/drast_hist/fasismos_ekpaid/raptiskonstantinos.pdf
[16 July 2013]
333 Payne, οπ. παρ., σσ. 197,378,434-435
61
του 1919 κερδίζοντας σχεδόν 0,8% των ψήφων. Το 1926 δημιουργήθηκε σχίσμα,
μεταξύ των παλαιών και των νέων νεαρών μελών, οι οποίοι ήταν επηρεασμένοι από
το Hitler. Έτσι, το αυστριακό επίσης ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’
(‘NSDAP’) στις δημοτικές και τις περιφερειακές εκλογές της Άνοιξης του 1932,
απέσπασε περίπου το 16,5% των ψήφων, οι οποίες προήλθαν κυρίως από τις μεσαίες
και τις χαμηλές κοινωνικές τάξεις των πόλεων, ενώ το 1934, κέρδισε στις εκλογές
25% των ψήφων.334
Στη Βαλονία του Βελγίου, το ‘Κόμμα του Ρεξισμού’, στις εκλογές του 1936 έλαβε
ποσοστό 18,5% επί των ψήφων, ενώ στη Γαλλία το κίνημα ‘Σταυρός της Φωτιάς’,
μετασχηματίστηκε το 1936 σε πολιτική ένωση με την ονομασία ‘Γαλλικό
Σοσιαλιστικό Κόμμα’ (‘Parti Social Français’ – ‘PSF’), εκλέγοντας 20 βουλευτές στο
Κοινοβούλιο. Στη Γερμανία, το ‘NSDAP’ του Hitler στις εθνικές εκλογές του 1928
απέσπασε μόλις το 2,6% των ψήφων, ενώ κατά τις επόμενες εκλογές το ποσοστό των
ψήφων τους αυξήθηκε κατά 800%, κερδίζοντας 107 έδρες και 18,3% των ψήφων,
κάνοντάς το δεύτερο κόμμα της χώρας. Σταδιακή ήταν η άνοδός τους και το 1933
κέρδισαν το 43,9% των ψήφων και 288 έδρες. Στην Ισλανδία, το ‘Ισλανδικό
Εθνικιστικό Κίνημα’ κέρδισε ποσοστό 0,7% των ψήφων στις εκλογές του 1934, ενώ
στην Ισπανία η συσπειρωμένη οργάνωση ‘Ισπανική Φάλαγγα των Ενώσεων του
Επιθετικού Εθνικού Συνδικαλισμού’ στις τελευταίες εκλογές του 1936, κέρδισε
περίπου το 0,7% των ψήφων.335
Στην Ιταλία, από την οργάνωση ‘Ιταλικοί Πυρήνες του Αγώνα’ στις εθνικές
εκλογές του Μαΐου του 1921, εξελέγησαν 38 φασίστες μαζί με το Mussolini, με
ποσοστό περίπου 7%, επί των ψήφων. Ο Mussolini αποφάσισε τη μετατροπή της
οργάνωσης σε κόμμα με την ονομασία ‘Εθνικό Φασιστικό Κόμμα’, το Σεπτεμβρίου
του 1921. Έπειτα το γεγονός της ‘Πορείας προς τη Ρώμη’ και με την παραίτηση της
υπάρχουσας κυβέρνησης, δημιουργήθηκε κοινοβουλευτικός πολυκομματικός
συνασπισμός, με ηγέτη το Mussolini. Από τότε έως και το 1925 συνεχίστηκε ο
κοινοβουλευτισμός και υπήρχε νομικά εξουσιοδοτημένη εκτελεστική δικτατορία.
Από το 1925 έως το 1929, δημιουργήθηκε φασιστική δικτατορία.336
Στη Νορβηγία, η οργάνωση ‘Εθνική Ενότητα’ κέρδισε το 1933 το 2,2% των
ψήφων και το 1936 το 1,84%, ενώ στην Ολλανδία το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα
334 Payne, οπ. παρ., σσ. 349,351,355

335 Στο ίδιο, σσ.235,242,254,371,415-416,423,431
336 Στο ίδιο, σσ. 152,156,303
62
των Κάτω Χωρών’ στις περιφερειακές εκλογές του 1935 κέρδισε περίπου 8% των
ψήφων, απέκτησε περίπου 47.000 μέλη αν κι αργότερα επήλθε σταδιακή πτώση και
στις περιφερειακές εκλογές του 1937 το ποσοστό έπεσε στο 4,2%. Στην Ουγγαρία ο
Gömbös, εγκαταλείποντας το κυβερνών κόμμα ίδρυσε το 1923 το ‘Ουγγρικό Κόμμα
της Εθνικής Ανεξαρτησίας’ (γνωστό και ως ‘Κόμμα Φυλετικής Άμυνας’), από το
οποίο εκλέχθηκαν 7 βουλευτές στο Κοινοβούλιο. Στις εκλογές του 1926, εκλέχθηκε
μόνο ο Gömbös στο Κοινοβούλιο. Δεν υπήρξε φασισμός, καθώς η κατάσταση στη
χώρα σταθεροποιήθηκε το 1929 και το κόμμα διαλύθηκε όταν ο Gömbös έλαβε τη
θέση του Υπουργού Άμυνας διατηρώντας μετριοπαθείς στάσεις. Τον Οκτώβριο του
1932, ο Gömbös έγινε Πρωθυπουργός και αναγκαστικά αποκήρυξε τον
αντισημιτισμό, ενώ άλλαξε το όνομα του κυβερνόντος κόμματος σε ‘Κόμμα Εθνικής
Ενότητας’.337
Στη Ρουμανία η ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ στις εθνικές εκλογές του
Ιουνίου του 1931, απέσπασε μόνο το 1,05% των ψήφων. Αργότερα, η απήχηση της
οργάνωσης αυξήθηκε ραγδαία και την ανέδειξε σε τρίτη ισχυρότερη πολιτική δύναμη
της Ρουμανίας. Αργότερα, τη διεύθυνση της ‘Λεγεώνας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’
είχε αναλάβει ο Horia Sima. Στην Τσεχία η ‘Εθνική Φασιστική Ένωση’ στις εκλογές
του 1931 έλαβε ποσοστό 2% επί των ψήφων κατεβαίνοντας ως συνασπισμός, ενώ στη
Σλοβακία, το ‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’ κέρδισε το 30% των ψήφων στις εκλογές
του 1935. Τη 1η Δεκεμβρίου του 1938, δημιουργήθηκε κυβέρνηση με την πλήρη
κυριάρχηση αυτής από το ‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’ και τη διάλυση σχεδόν όλων
των υπολοίπων πολιτικών κομμάτων, χάρη στην απορρόφηση τους από αυτό και τη
μετονομασία του σε ‘Κόμμα Εθνικής Ενότητας’ της Σλοβακίας. Επιπροσθέτως, από
τη γερμανική μειονότητα της Τσεχοσλοβακίας ιδρύθηκε το ‘Γερμανικό Κόμμα του
Νότου’ που έλαβε το 1935 το 60% των ψήφων αυτής και παρουσίασε ανοδική πορεία
έως ότου το 1938 απορροφήθηκε από το ‘DNSAP’ της Γερμανίας. Στη Φινλανδία, το
‘Κίνημα της Λάπουα’ αναδιοργανώθηκε το 1933 ως ‘Πατριωτικό Κίνημα του Λαού’,
κερδίζοντας στις εκλογές του 1936 ποσοστό 8,3% των ψήφων και 6,6% στις εκλογές
του 1939.338
337 Payne, οπ. παρ., σσ. 198,378-379,425-426,433

338 Στο ίδιο, σσ. 397-399,401,434-435,437,562
63
13. Διάλυση πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η ΕΕΕ πέρασε στην αφάνεια με την άνοδο του Μεταξά στην εξουσία, το 1936.
Την ίδια πορεία ακολούθησαν πολλές άλλες οργανώσεις παρόμοιων
χαρακτηριστικών με την ΕΕΕ, οι οποίες τερμάτισαν τόσο την παρουσία τους όσο και
τη δράση τους τη δεκαετία του 1930. Στην Αυστρία, η οργάνωση ‘Φρουρά της
Οικίας’ διαλύθηκε οριστικά το 1936, με εντολή της νέας κυβέρνησης, και το
αυστριακό ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα’ (DNSAP) επέζησε έως το 1935.
Στο Βέλγιο, η οργάνωση ‘Εθνική Δράση’, απαγορεύτηκε, όπως άλλες οργανώσεις, το
1934, και πέρασε στην παρανομία, ενώ στη Γαλλία το κίνημα ‘Γαλλική Αλληλεγγύη’
παρήκμασε το 1934, έπειτα από το θάνατο του ιδρυτή του. Στη Γιουγκοσλαβία, το
κίνημα ‘Γιουγκοσλαβική Ριζοσπαστική Ένωση’ διαλύθηκε το 1939. Στην
Πορτογαλία στις αρχές του 1934 επήλθε μικρή διάσπαση του ‘Πορτογαλικού Εθνικού
Συνδικαλισμού’, έπειτα από πιέσεις του Salazar, ενώ στις 29 Ιουλίου του ιδίου έτους,
ο ίδιος ανακοίνωσε τη διάλυση της οργάνωσης. Στη Ρουμανία, η ‘Λεγεώνα του
Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ διαλύθηκε το 1931 από την κυβέρνηση, έδρασε ωστόσο
παράνομα από το Δεκέμβριο του 1934 με την ονομασία ‘Όλα για την Πατρώα Γη’,
και η λειτουργία της απαγορεύτηκε ξανά στις 9 Δεκεμβρίου του 1934, ενώ το 1935 η
κυβέρνηση διέλυσε επίσημα όλες τις πολιτοφυλακές της χώρας.339
Στη Φινλανδία το ‘Κίνημα της Λάπουα’, κηρύχτηκε παράνομο το 1932, όμως λίγο
αργότερα ενώθηκε με την οργάνωση ‘Ακαδημαϊκή Εταιρία της Καρέλιας’
δημιουργώντας την ‘Κλείδα της Φινλανδίας’, ανατρέποντας το 1930 την κυβέρνηση
με ένοπλη πορεία προς το Ελσίνκι. Στην Ισπανία, η οργάνωση ‘Ισπανική Φάλαγγα
των Ενώσεων του Επιθετικού Εθνικού Συνδικαλισμού’ καταστάληκε από τη
ρεπουμπλικανική κυβέρνηση την Άνοιξη του 1936 ενώ στην Ουγγαρία, ο θάνατος
του Gömbös από αρρώστια επήλθε αιφνίδια πριν την πραγματοποίηση των στόχων
του, το 1936.340
339 Payne, οπ. παρ., σσ. 348-352,354,372,397-401,414,418,436,442,456

340 Μαρκέτος, οπ. παρ., σσ. 189-190,192-193
64
Η ΕΕΕ και η Δράση της κατά την Εποχή της Κατοχής.
Ενότητα 1 η
Η Ανασύσταση της ΕΕΕ και ορισμένες Περιπτώσεις Μελών της.
Με την εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα, τα πρώην μέλη της ΕΕΕ
ανασυγκροτήθηκαν και μετέτρεψαν ξανά τα γραφεία της ΕΟΝ στη Θεσσαλονίκη σε
γραφεία της ΕΕΕ, ώστε να συνεργαστούν με τις κατοχικές Αρχές.341 Η ΕΕΕ
ανασυστάθηκε υπό την προστασία και τη χρηματοδότηση των SS, ενώ επιπλέον και
στα μέσα του 1944, ο αρχηγός της SIPo/SD, Walter Blume, ενίσχυε οικονομικά την
ΕΕΕ.342
Ως αρχηγός της νεοσύστατης ΕΕΕ εμφανίστηκε ο Γεώργιος Πούλος,
συνταγματάρχης μηχανικού,343 ο οποίος υπήρξε δωσίλογος των Γερμανών με αξίωμα
εντός της υπηρεσίας αντικατασκοπείας Sonderkommando 2000.344 Ο Γεώργιος
Πούλος (γνωστός και ως Πούλιος), γεννήθηκε στη Ρουμανία, ενώ καταγόταν από τον
Πλάτανο της ορεινής Ναυπακτίας. Ήταν βενιζελικός και συμμετείχε τόσο στην
Μικρασιατική Εκστρατεία ως διοικητής μονάδας, όσο και στο κίνημα του 1925.345
Παρουσίασε την ΕΕΕ με την ονομασία «Εθνική Ένωσις Ελλάς – Εθνικοσοσιαλιστικό
Κόμμα». Έξω από τα γραφεία της οργάνωσης, στην οδό Τσιμισκή 57, αναρτήθηκε η
σημαία αυτής με τον δικέφαλο αετό περιστοιχισμένο από τρία έψιλον, ενώ
δημιουργήθηκε εξ αρχής ένα είδος εθνικής νεολαίας, η οποία προέβαινε στη διανομή
προκηρύξεων μεταξύ άλλων προς εργάτες και φοιτητές.346
Για να θέσει ο Πούλος σε νομιμότητα την ΕΕΕ, την παρουσίασε ως παράρτημα του
εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος της Γερμανίας στην Ελλάδα, ενώ στις 12 Μαΐου του
1941 δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ‘Νέα Ευρώπη’ η διακήρυξη της επανίδρυσης της
ΕΕΕ. Επιπλέον, προχώρησε στη διανομή προκηρύξεων και την δημοσίευση άρθρων
στις εφημερίδες σχετικά με τις θέσεις, το πρόγραμμα, τους στόχους, αλλά και τις
διάφορες επερχόμενες διοργανώσεις της οργάνωσης. Παράλληλα, γίνονταν αναφορές
341 Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Κατοχική
Θεσσαλονίκη 1941 – 1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006, σσ. 118-119
342 Mazower Mark, (μετ. Κουρεμένος Κώστας), Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Η εμπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια,
Αθήνα, 1994, σσ. 266,356

343 Δημητράκης Παναγιώτης, Οι Γερμανικές Μυστικές Υπηρεσίες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της Κατοχής
(1937-1945), Έναλος, Αθήνα, 2009, σσ. 108-109

344 Mazower, οπ. παρ., σσ. 366-367
345 Δορδανάς, οπ. παρ., σ. 49
346 Στο ίδιο, σσ. 52-53,120-121
65
σχετικά με προσκλήσεις για νέες εντάξεις μελών, για υφιστάμενες προσχωρήσεις
άλλων οργανώσεων στην ΕΕΕ, όπως και διάφορες παρεμβάσεις αυτής προς το
Διοικητή της Μακεδονίας, αναφορικά με τις συνθήκες εργασίας των εργατών της
πόλης. Ωστόσο, οι αυθόρμητες αυτές πρωτοβουλίες της οργάνωσης, θορύβησαν τους
Γερμανούς, και στις 26 Μαΐου του 1941 το γερμανικό φρουραρχείο της
Θεσσαλονίκης ζήτησε από τη Διοίκηση της Μακεδονίας τη διακοπή των ενεργειών
της. Το Γραφείο Ασφαλείας Θεσσαλονίκης έκανε αναφορά προς το Υπουργείο
Δημόσιας Τάξης για τη διάλυση της οργάνωσης, με έκδοση δικαστικής απόφασης,
ενώ στις 31 Αυγούστου του 1941, στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος στη
Θεσσαλονίκη επιτέθηκαν στα γραφεία της ΕΕΕ και το Δεκέμβριο του ίδιου έτους
ανατινάχθηκε η κατοικία του Πούλου. Σταδιακά και σε συνδυασμό με τη
δυσαρέσκεια των γερμανικών Αρχών ως προς τις ενέργειες της οργάνωσης, η
δημόσια δράση της ΕΕΕ άρχισε να κάμπτεται. Αργότερα, δρώντας άτυπα πλέον, ο
Πούλος κι άλλα μέλη της ΕΕΕ δημοσίευσαν στην εφημερίδα ‘Νέα Ευρώπη’, για
προπαγανδιστικούς σκοπούς, γράμματα ατόμων σχετικά με εύρεση εργασίας στη
Γερμανία.347
Στα τέλη Μαΐου του ίδιου έτους οι αστυνομικές αρχές της Θεσσαλονίκης
κατόρθωσαν και διέκοψαν τις δημοσιεύσεις της ΕΕΕ στις εφημερίδες ‘Νέα Ευρώπη’
και ‘Απογευματινή’. Ωστόσο, η οργάνωση συνέχισε να δραστηριοποιείται παράνομα
και να εντάσσει νέα μέλη με αυθαίρετες υποσχέσεις, κάτι που οι γερμανικές
υπηρεσίες το αντελήφθησαν τον Σεπτέμβριο του 1941 κι απαίτησαν την οριστική
διάλυσή της ΕΕΕ. Στις 6 Οκτωβρίου του 1941, το Πρωτοδικείο της Θεσσαλονίκης
αποφάσισε την διάλυση της ΕΕΕ, ενώ υπέδειξε στον Πούλο να δηλώσει πως υπήρξε
Πρόεδρος της ΕΕΕ ως ‘Εθνική Ένωσις Ελλάς – Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα’ και όχι
της οργάνωσης ΕΕΕ που είχε διαλυθεί ήδη στο Μεσοπόλεμο. Στις 11 Οκτώβριου του
1941 εκδόθηκε η απόφαση του Πρωτοδικείου για τον Πούλο, ενώ η οργάνωση
συνέχισε να δραστηριοποιείται παράνομα πλέον σε συνεργασία με τους Ναζί
εναντίον των κομμουνιστών.348
Ο Πούλος μετά την απομάκρυνσή του από την ΕΕΕ κι εντασσόμενος στο 2ο
Σύνταγμα Bradenburg, έδρασε κυρίως στην περιοχή της Πτολεμαΐδας,349 και των
347 Δορδανάς, οπ.παρ., σσ. 51-56,120-125

348 Στο ίδιο, σσ. 53-57,72
349 Κόκκινος Φάκελος. (1 Απριλίου 2011). Ο ΕΕΣ (Εθνικός Ελληνικός Στρατός). URL:
http://kokkinosfakelos.blogspot.gr/2011/04/blog-post.html [17 April 2013]
66
Γιαννιτσών.350 Το Σεπτέμβριο του 1943, ο Πούλος δημιούργησε το Τάγμα Πούλου,
γνωστό και ως ‘Poulos Verband’, υπό τις οδηγίες της SD.351 Το Τάγμα, μάχιμο τμήμα
υπέρ των Γερμανών, έδρασε άμεσα και βίαια εναντίον των ανταρτών, ενώ σε αυτό
παρασχέθηκε τόσο εξοπλισμός, όσο και χρηματοδότηση από την SD για της ανάγκες
της εκπαίδευσής τους, η οποία πραγματοποιούταν στο χωριό Κρύα Βρύση της
Πέλλας.352 Το 1944 προέβη σε πολλές ακόμη αιματηρές επιχειρήσεις σε Γιαννιτσά,
Χορτιάτη, όπως και σε πολλά χωριά της Κεντρικής και της Δυτικής Μακεδονίας. 353
Τα άτομα που λάμβαναν συνήθως μέρος στο Τάγμα μεταξύ άλλων, ήταν πρόσφυγες,
κυρίως από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, άνεργοι και άτομα από την Μακεδονία
που ζητούσαν εκδίκηση για το φόνο δικών τους ανθρώπων από τους αντάρτες ή
καταδιωκόμενοι.354
Το καλοκαίρι του 1941, ανασυγκροτήθηκε η ΕΕΕ και στην Αθήνα, με επικεφαλής
τον δικηγόρο Κωνσταντίνο Γούλα από τη Θεσσαλονίκη, ο οποίος εγκαταστάθηκε
εκεί κι έδρασε εναντίον του ΕΑΜ και του κομμουνισμού με την υποστήριξη των
SS.355 Από τις αρχές του 1944, τα πολιτικά ζητήματα τέθηκαν στη διαχείριση της ΕΕΕ
Αθήνας του Γούλα, και είχαν δημιουργηθεί από τους αρχηγούς της οργάνωσης
κατηγορίες συλληφθέντων, η πρώτη εκ των οποίων αποτελούνταν από άτομα προς
εκτέλεση, η δεύτερη από άτομα προς φυλάκιση και η τρίτη από άτομα προς
ανάκριση.356 Στελέχη της ΕΕΕ μεταξύ άλλων ήταν ο Γ. Αρβανιτάκης, παλαιός
κομμουνιστής κι έπειτα συνδικαλιστής στο Καθεστώς της 4ης Αυγούστου, ο οποίος
ήταν υπεύθυνος για τη στρατολόγηση νέων μελών στην οργάνωση, ο Ι. Κοσμίδης
(γιος του Γεώργιου Κοσμίδη, ηγέτη της ΕΕΕ του Μεσοπολέμου),357 ο Γ. Κεφαλάς από
τον Πειραιά, ο Παντελής Λάμπρου, ο στρατηγός Μπάκος, ο λοχαγός Βουδικλάρης, ο
συνταγματάρχης Γρηγοράκης, όπως και τα αδέλφια Βασίλης και Κώστας Σκανδάλης.
Οι πρώτες συζητήσεις σχετικά με το πρόγραμμα που θα έπρεπε να σχηματίσει η
οργάνωση, έγιναν σε ένα ισόγειο διαμέρισμα στην οδό Σκουφά 10 στην Αθήνα, εκεί
351 Μαργαρίτης. Γ. (16 Δεκεμβρίου 2012). Οι δωσίλογοι της κατοχής και ο σύγχρονος φασισμός. URL:
http://aristeroblog.gr/node/1238 [16 June 2013]

352 Δημητράκης, οπ. παρ., σσ. 108-109
353 Mazower, οπ. παρ., σσ. 365-367
354 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 165-166
355 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 21-22
356 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 240,319

67
όπου διέμεναν ο Γούλας και ο Κοσμίδης, μέσω γερμανικής ενίσχυσης. Αργότερα, τα
γραφεία της ΕΕΕ μεταφέρθηκαν αργότερα στην οδό Σινά 8. Σε μυστική συγκέντρωση
των μαχητικών ομάδων στα γραφεία της ΕΕΕ, ο Γούλας και ο Αρβανιτάκης
ανακοίνωσαν τη δημιουργία ομάδων αναχαίτισης των ανταρτών. Έτσι, στη Θεσσαλία
δημιουργήθηκε ομάδα με 800 άτομα υπό τον αντισυνταγματάρχη Χρυσοχοΐδη, στα
Τρίκαλα δημιουργήθηκε ομάδα με 150 άτομα υπό τον Ματζούφα, και στα Ιωάννινα
δημιουργήθηκε ομάδα με 80 άτομα υπό τον λοχαγό Μιχαλάκη.358
Μέλη της ΕΕΕ ήταν επιπλέον άτομα από την μεσοπολεμική ΕΕΕ και από την ΕΟΝ
του Μεταξά, μεταξύ άλλων τα αδέλφια Θεόδωρος και Παναγιώτης Μελεμενλής, ο
Σπυρίδων Κασιμάτης, ο Π. Λωρεντζάτος, ο Αντώνιος Μόρφης και ο Πρ.
Παπαδόπουλος. Επιπλέον, στέλεχος της ΕΕΕ Αθήνας ήταν ο Γεώργιος Πριντάκης, ο
οποίος υπήρξε και πράκτορας των Γερμανών σε Τουρκία κι Αίγυπτο. Το 1943
δημιούργησε στη Θεσσαλονίκη έναν δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ της ΕΕΕ
Θεσσαλονίκης και Αθήνας.359
Ένα ακόμη υψηλόβαθμο στέλεχος της ΕΕΕ κατοχικά ήταν ο Γρηγόριος Παζιώνης,
ο οποίος καταγόταν από το Melnik της Βουλγαρίας κι εγκαταστάθηκε στη Δράμα
μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Υπήρξε πρώην Δήμαρχος της Δράμας κι έπειτα
Νομάρχης της Χαλκιδικής το 1935, ενώ επί Μεταξά διορίστηκε Νομάρχης στον Έβρο
το 1938. Με την εισβολή των Γερμανών μετέβηκε στην Αθήνα, διορίστηκε
Διευθυντής στη Γενική Διοίκηση της Μακεδονίας της κυβέρνησης Τσολάκογλου και
τον Οκτώβριο του 1941 αναλαμβάνει διευθυντική θέση στο Γραφείο Κατανομής των
Νέων Προσφύγων.360 Ο Παζιώνης στις 18 Μαΐου του1944 αποφάσισε να συνεργαστεί
η Ελλάδα με τη Γερμανία υπό την Προεδρία του ιδίου παρακάμπτοντας το Γούλα και
την ΕΕΕ. Ωστόσο, η παραπάνω ενέργεια δημιούργησε την αντίδραση του Γούλα και
ο Παζιώνης φυλακίστηκε από τις γερμανικές Αρχές για λίγες ημέρες στη
Θεσσαλονίκη.361
Η ΕΕΕ εξακολουθούσε να είναι ακραία αντισημιτική,362 ενώ τα μέλη της, μεταξύ
άλλων εθνικιστικών ομάδων, καταχράστηκαν εβραϊκές περιουσίες, και υποδείκνυαν
στους Γερμανούς λίστες με ονόματα μελών Τεκτονικών Στοών της Θεσσαλονίκης,
358 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 21-22
359 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 119,139-141
360 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 38,80
361 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 151-153

68
ώστε οι δεύτεροι να προβούν με τη σειρά τους στη σύλληψη αυτών, όπως και ατόμων
με αριστερές ιδέες.363 Επιπροσθέτως, παρακολουθούσε στενά τους υπαλλήλους του
δημοσίου, όπως και τους αξιωματικούς. Στις αρχές του 1944, δημιουργήθηκε στη
Θεσσαλονίκη, από την ΕΕΕ και υπό την επίβλεψη της γερμανικής Υπηρεσίας
Ασφαλείας (Sicheheit Dienst [SD]) και της γερμανικής Μυστικής Στρατιωτικής
Αστυνομίας (Geheim Feld Polizei [GFP]), ένα δίκτυο αντικατασκοπείας, το οποίο, σε
συνεργασία με την Ειδική Ασφάλεια, στρεφόταν εναντίον των ανταρτών και των
συνεργαζόμενων με αυτούς Μυστικών Υπηρεσιών.364
Την Προεδρία της ΕΕΕ στη Θεσσαλονίκη, τον Απρίλιο του 1944, ανέλαβε ο
Βασίλειος Έξαρχος, καθηγητής της Θεολογικής Σχολής τους Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενώ Γραμματέας έγινε ο Βλαχογιάννης. Το 1941, ο
Έξαρχος είχε δράσει ως μεταφραστής του Sonder Kommando Rosenberg, μεταξύ
άλλων και σχετικά με το εβραϊκό ζήτημα. Ο Έξαρχος γεννήθηκε στο Καλέντζι
Ιωαννίνων, σπούδασε στη Γερμανία, επηρεάστηκε από το Γ’ Ράιχ κι έγινε
γερμανόφιλος και προπαγανδιστής στο Πανεπιστήμιο. Ήταν εγκατεστημένος σε ένα
διαμέρισμα στην οδό Αμαλίας υπό την εύνοια των Γερμανών. Προέβαινε σε δημόσιες
ομιλίες και δημοσιεύσεις στην εφημερίδα ‘Νέα Ευρώπη’ υπέρ των ενεργειών των
Γερμανών, προσπαθώντας να προσελκύσει νέα μέλη στην οργάνωση της ΕΕΕ, ενώ
ήταν σε θέση να αποφυλακίζει συλληφθέντες φοιτητές και καθηγητές. Με την
ανάληψη της αρχηγίας της ΕΕΕ, στράφηκε έντονα εναντίον του κομμουνισμού και
του σλαβισμού, ενώ την περίοδο 1943-1944, προέβαινε σε αντικομμουνιστική και
αντισλαβική προπαγάνδα δίνοντας ομιλίες δημόσια και στρεφόταν προς τις τοπικές
πολιτικές και εκκλησιαστικές Αρχές, εναντίον των Βουλγάρων και των ανταρτών του
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως συνεργάτες αυτών. Στις 17 Μαΐου του 1944, με το άρθρο του
«Δημοκρατία ή Λαοκρατία» στην εφημερίδα ‘Νέα Ευρώπη’, επιχείρησε να
φανερώσει πως η ΕΕΕ είχε λαϊκό χαρακτήρα, ώστε από τη μία να προσελκύσει άτομα
από το χώρο της Αριστεράς και από την άλλη να στραφεί εναντίον του Γενικού
Διοικητή της Μακεδονίας, Βασίλειο Σιμωνίδη, με στόχο την κατάληψη της θέσης
του.365 Επιπλέον, συμμετείχε σε περιοδείες που πραγματοποιούνταν ανά την Κεντρική
και τη Δυτική Μακεδονία, ενώ συνέχισε να δημοσιεύει κι άλλα άρθρα στην
εφημερίδα ‘Νέα Ευρώπη’, όπως το «Τι είναι και τι θέλει η ΕΕΕ». Προς τα τέλη του
363 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 121,401

364 Δημητράκης, οπ. παρ., σ. 114
365 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 103-114,148
69
καλοκαιριού του 1944, εξαιτίας του φόβου από αντίποινα του ΕΛΑΣ,366
εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου διέμεινε έως ότου αποχώρησαν οι Γερμανοί, αν και
με την αποχώρηση τους, ο Έξαρχος έμεινε εκτεθειμένος.367
Ενότητα 2η
Η Συσπείρωση των Εθνικοσοσιαλιστικών Οργανώσεων και το Τέλος
της ΕΕΕ.
Προς τα τέλη του 1944, οι γερμανικές Αρχές πραγματοποίησαν προσπάθεια

αναγκαστικής συνένωσης όλων των εθνικοσοσιαλιστικών ομάδων υπό την ΕΕΕ του
Γούλα στην Αθήνα, με την εποπτεία του Γερμανού ταγματάρχη Hermann Neubacher,
ως πολιτικό παράρτημα της SD, υπό την ηγεσία του Τσιρονίκου, ώστε να δρουν
ομαδοποιημένα κι όχι αυθαίρετα. Ο διοικητής των SS ζήτησε τη συγκέντρωση των
αρχηγών των ταγμάτων ασφαλείας, αντιπροσωπείας της ΕΕΕ Θεσσαλονίκης και
αντιπροσωπείας του Κέντρου της ΕΕΕ για τη διάλυση όλων και την ένταξή τους στην
ενιαία ΕΕΕ.368
Ικανός για τη συσπείρωση των εθνικοσοσιαλιστικών ομάδων υπό την ΕΕΕ,
κρίθηκε ο δικηγόρος Νικόλαος Ζωγράφος, ο οποίος ήταν γερμανόφιλος ήδη από τον
Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Ζωγράφος, είχε αναπτύξει επαφές με την εφημερίδα
‘Μακεδονική Ηχώ’ Βέροιας, όπου με άρθρα του τασσόταν υπέρ των Γερμανών.
Αργότερα, έγινε μέλος της προσωρινής επιτροπής για τη συνεργασία Ελλήνων και
Γερμανών και τον Ιούνιο του 1942, μέσω προκήρυξης του στη Βέροια, στράφηκε
υπέρ του εθνικοσοσιαλισμού κι εναντίον των συμμάχων, των Εβραίων και των
τεκτόνων. Το 1943 είχε αναλάβει το παράρτημα της ΕΕΕ στη Βέροια και τον
Αύγουστο του 1943, έγινε αρχηγός του παραρτήματος «Σύνδεσμος Φίλων Χιτλερικής
Κίνησης» στη Θεσσαλονίκη, με τη συμμετοχή του Θεόδωρου Μενεμενλή και του Ι.
Βελισσαρίδη. Το 1943, με αφορμή τα εγκαίνια της γερμανικής προπαγανδιστικής
έκθεσης ‘Ο Σοβιετικός Παράδεισος’ που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη, έκανε
διάλεξη στη Βέροια εναντίον του κομμουνισμού και του σλαβισμού, ενώ λίγο
αργότερα, έγινε Γενικός Γραμματέας της ΕΕΕ Θεσσαλονίκης και Διευθυντής του
366 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 15,17
368 Στο ίδιο, σσ. 148,150
70
Τμήματος Προπαγάνδας, μέλος της Διεύθυνσης Μελετών και της Διεύθυνσης
Αντιπροσωπευτικής Επιτροπής Κέντρου.369
Ωστόσο, με την αποχώρηση των Γερμανών, το Φθινόπωρο του 1944, αποχώρησαν
από τη χώρα και πολλοί συνεργάτες τους, ξεκινώντας με ειδική αμαξοστοιχία από την
Αθήνα. Στο πλήθος αυτών ήταν και ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Γούλας και αρχηγός
της κατοχικής ΕΕΕ,370 ο Ι. Κοσμίδης με την οικογένειά του,371 όπως και ο δικηγόρος
Βλαχογιάννης, ο Γ. Κεφαλάς του τμήματος Προπαγάνδας Αθηνών,372 η οικογένεια
του Πούλου, οι οικογένειες των διευθυντών των συνεργαζόμενων με τον κατακτητή
εφημερίδων ‘Νέα Ευρώπη’ και ‘Απογευματινή’ και μεταξύ άλλων πολλά στελέχη της
ΕΕΕ από το παράρτημα της Θεσσαλονίκης.373 Το 1944, η ΕΕΕ έπαψε να υπάρχει
οριστικά, έπειτα από εκτελέσεις κι αντίποινα προς τα μέλη αυτής από την ‘Οργάνωση
Προστασίας Λαϊκού Αγώνα’ (ΟΠΛΑ).374 Τον Αύγουστο του 1944, στη λαχαναγορά
του Ρέντη, όπου βρίσκονταν τα τοπικά γραφεία της ΕΕΕ, μέλη της οργάνωσης
ΟΠΛΑ δολοφόνησαν το Β. Σκανδάλη.375
Στην κωμόπολη Kitzbuhel της Αυστρίας με έδρα το ξενοδοχείο ‘Grand Hotel’,
σχηματίστηκε η Εθνική Ελληνική Επιτροπή γνωστή ως «εξόριστη κυβέρνηση της
Βιέννης» με ηγέτη τον Έκτορα Τσιρονίκο, η οποία είχε ως σκοπό την ανάληψη της
εξουσίας στην Ελλάδα με την τελική νίκη των Γερμανών.376 Πηγή της κυβέρνησης
ήταν η συσπειρωμένη ΕΕΕ του 1944,377 και στελέχη της ήταν μεταξύ άλλων και ο
Γούλας, ο Ζωγράφος και ο Πούλος, ο Σπυρίδης, ο Κεφαλάς και ο Βλαχογιάννης, όλοι
τους πρώην στελέχη της ΕΕΕ, ενώ σχηματίσθηκε και τμήμα νεολαίας.378 Μάλιστα, ο
Βλαχογιάννης, όπως και άλλα στελέχη της «εξόριστης κυβέρνησης», εμφανίζονταν
σε τελετές και συγκεντρώσεις στην Αυστρία υπέρ του Ράιχ.379
Ο Πούλος, όντας μέλος της ελληνικής «εξόριστης κυβέρνησης» της Βιέννης του
Τσιρονίκου, στράφηκε εναντίον των γιουγκοσλάβων παρτιζάνων στη Λιουμπλιάνα
369 Δορδανάς, οπ. παρ., σσ. 136-139,144-147

370 Καλογρηάς, Βάιος 2013 Μετά την κατοχή: Η «κυβέρνηση» των Ελλήνων Ναζί στη Βιέννη, Ιστορία
Εικονογραφημένη, 540: 30
371 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 72
372 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2013 Η «κυβέρνηση Τσιρονίκου» και οι Έλληνες χιτλερικοί της Βιέννης (1945),
Ιστορία Εικονογραφημένη, 540: 40

374 Δημητράκης, οπ. παρ., σ. 114

376 Καλογρηάς, οπ. παρ., σ. 32
Ιστορία Εικονογραφημένη, 540: 43,47

379 Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία: Περισκόπιο, 17: 75
71
και των συμμάχων της Ελλάδας,380 δημιουργώντας ένα αστυνομικό τάγμα εθελοντών
στη Σλοβενία.381 Αργότερα, συνελήφθηκε από τις δυνάμεις των ΗΠΑ, επέστρεψε
στην Ελλάδα,382 κι εφόσον του αφαιρέθηκε η διοίκηση του σώματος, του ζητήθηκε να
αναφερθεί στην Ελληνική Εθνική Επιτροπή.383 Δικάστηκε κι εκτελέστηκε έπειτα από
απόφαση του ελληνικού δικαστηρίου για έσχατη προδοσία.384 Μετά την κατάρρευση
της γερμανικής ισχύος, αρκετά από τα στελέχη της ΕΕΕ που διέφυγαν από τη χώρα,
συνελήφθηκαν και οδηγήθηκαν στις ελληνικές φυλακές.
Στην κωμόπολη Kitzbuhel της Αυστρίας, κατέφυγαν και δημιούργησαν εξόριστες
κυβερνήσεις συνεργάτες των Γερμανών και από άλλες βαλκανικές χώρες, μεταξύ
άλλων από τη Σερβία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία (όπως ο επόμενος αρχηγός της
ρουμανικής Σιδηράς Φρουράς, Horia Sima, κι αρκετά μέλη της οργάνωσης αυτής),385
και την Αλβανία, υπό τον πλήρη έλεγχο των δραστηριοτήτων τους από τους
Γερμανούς.386

382 Μαργαρίτης. Γ. (16 Δεκεμβρίου 2012). Οι δωσίλογοι της κατοχής και ο σύγχρονος φασισμός. URL:
http://aristeroblog.gr/node/1238 [16 June 2013]

Ιστορία Εικονογραφημένη, 540: 46

386 Καλογρηάς, Βάιος 2013 Μετά την κατοχή: Η «κυβέρνηση» των Ελλήνων Ναζί στη Βιέννη, Ιστορία
Εικονογραφημένη, 540: 30
72
Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις στην Ευρώπη
της Κατοχής.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, η συνεργασίας των διαφόρων εθνικιστικών,

φασιστικών κι άλλων τύπων οργανώσεων των ευρωπαϊκών κρατών με τη ναζιστική
Γερμανία, ήταν συχνό φαινόμενο. Όπως και στο δεύτερο κεφάλαιο, όπου
πραγματοποιήθηκε σύγκριση της οργάνωσης ΕΕΕ με διάφορες οργανώσεις των
κρατών της Ευρώπης την περίοδο του Μεσοπολέμου, έτσι και σε αυτό το κεφάλαιο
θα εξετασθούν οι διάφορες ομοιότητες που προκύπτουν μεταξύ των ενεργειών της
ΕΕΕ με τις ενέργειες άλλων οργανώσεων διαφόρων κρατών της Ευρώπης, κατά την
περίοδο της Κατοχής.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως οι πηγές κατά κύριο λόγο προέρχονται
επίσης από το έργο του Payne Stanley, Η Ιστορία του Φασισμού 1914 – 1945, ενώ οι
διάφορες οργανώσεις που θα αναφερθούν θα λειτουργήσουν αναφορικά, και ως
παράδειγμα των πλέον αναρίθμητων οργανώσεων που έλαβαν τόπο σε όλες
ανεξαιρέτως τις χώρες της Ευρώπης την περίοδο της Κατοχής, όπως ακριβώς συνέβη
και στο 2ο Κεφάλαιο της παρούσας εργασίας.
Ενότητα 1η
Οι Συνεργάτες των Ναζί και οι Επιπτώσεις της Ήττας της
Γερμανίας.
Η ΕΕΕ συνεργάστηκε με τον κατακτητή κατά τη διάρκεια της Κατοχής, στράφηκε

υπέρ των συμφερόντων των Γερμανών και πολλά από τα υψηλόβαθμα στελέχη της
επωφελήθηκαν μέσω της τακτικής αυτής. Την ίδια πορεία ακολούθησαν κι άλλες
ναζιστικές και φασιστικές οργανώσεις των ευρωπαϊκών χωρών. Το ‘Γερμανικό
Κόμμα του Νότου’ της γερμανικής μειονότητας της Τσεχοσλοβακίας παρουσίασε
ανοδική πορεία και ήδη το 1938 απορροφήθηκε από το ‘NSDAP’ της Γερμανίας, ενώ
το ‘Κόμμα του Ρεξισμού’ του Léon Degrelle στη Βαλονία του Βελγίου μετατράπηκε
σε φασιστικό αριθμώντας περίπου 10.000 μέλη κι έχοντας κύρια βάση τη μεσαία και
την εργατική τάξη. Με τη ναζιστικοποίησή του, έστειλε εθελοντική λεγεώνα
73
Βαλόνων στον πόλεμο με το μέρος των Γερμανών και δημιούργησε εκ νέου
πολιτοφυλακή με την ονομασία ‘Formation de Combat’ (FC).387
Στη Βουλγαρία, το ‘Αγροτικό Κόμμα’ διασπάστηκε και την εξουσία ανέλαβε ο
βασιλιάς Boris, ο στρατός και τα παλαιά κόμματα των πόλεων, δημιουργώντας μία
συντηρητική κυβέρνηση. Το 1940, ο βασιλιάς Boris διόρισε φιλογερμανική
κυβέρνηση και το 1941 δημιουργήθηκε κρατική οργάνωση νεολαίας από την
κυβέρνηση, όπως και αντισημιτική νομοθεσία.388
Στη Γαλλία, εγκαθιδρύθηκε το ‘Καθεστώς του Vichy’ του Philippe Pétain, με
κεντρικό σύνθημα ‘Εργασία, Οικογένεια, Πατρίδα’, έχοντας στενές σχέσεις με το Γ’
Ράιχ, ενώ ιδρύθηκε από το Καθεστώς και ‘Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς’ για την
προώθηση νεανικών οργανώσεων. Παράλληλα, το ‘Γαλλικό Λαϊκό Κόμμα’, το 1939,
παρουσίασε ραγδαία πτώση, έπειτα από εκροές μελών, ενώ μετά το 1940
μετατράπηκε σε πλήρως φασιστικό κίνημα. Είχε τη στήριξη του Pétain και της
Γερμανίας, και το 1942 αριθμούσε περίπου 30.000 μέλη, από τα οποία το 22% αυτών
ήταν πρώην κομμουνιστές και το 26% πρώην Δεξιοί. Από την οργάνωση
δημιουργήθηκε μονάδα εθελοντών, περίπου 4.000 άτομα, με την ονομασία ‘Λεγεώνα
των Γάλλων Εθελοντών’ (‘Légion des Volontaires Français’ – ‘LVF’), οι οποίοι
στάλθηκαν στο πλευρό των Γερμανών.389
Στην Κροατία, η οργάνωση ‘Στασιαστές’ με την πτώση της κυβέρνησης
εξελίχθηκε σε καταστροφικό φασιστικό κίνημα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου,390 αναπτύσσοντας ανεξάρτητη δράση και συνεργαζόμενη με τους Ναζί.391
Ήδη από το 1936 οι ‘Στασιαστές’ έγιναν εντονότερα αντισημίτες και φασίστες. Με τη
δημιουργία του ανεξάρτητου κροατικού κράτους, οι ανέλαβαν την εξουσία, ενώ η
βάση της οργάνωσης ήταν κυρίως φοιτητές, διανοούμενοι, ο κλήρος και οι κατώτερες
τάξεις των πόλεων. Η οργάνωση χρησιμοποίησε την πολιτοφυλακή της πρώην
κυβέρνησης, με την ονομασία ‘Hrvatski Domobran’, ως δύναμη εδαφικής άμυνας,
αλλά και αποσπάσματα με 15.000 μάχιμους ‘Στασιαστές’. Ακολούθησε εθνοτική βία,
προσηλυτισμός, απελάσεις, εξοντώσεις Σέρβων μειονοτικών, Εβραίων και
387 Payne Stanley, (μετ. Γεώρμας Κώστας), Η Ιστορία του Φασισμού 1914 – 1945, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σσ.
356,435,590-591
388 Στο ίδιο, σσ. 199,597
389 Στο ίδιο, σσ. 421,554-558
391 Κατσάνος Κωνσταντίνος "«Εγκληματίες πολέμου» και «εχθροί του λαού». Η αντιμετώπιση των δωσίλογων στη
Γιουγκοσλαβία." στο Hagen F., Εχθρός εντός των τειχών – Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής,
Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006, σσ. 46-47
74
Τσιγγάνων, και δημιουργήθηκαν 24 στρατόπεδα συγκέντρωσης και 34 ειδικά
δικαστήρια.392
Στην Ισπανία, το φασιστικό Καθεστώς του Franco σταθεροποιήθηκε τον Απρίλιο
του 1939, έχοντας την υποστήριξη της Γερμανίας και της Ιταλίας. Ήταν κρατικό
κόμμα της δεξιάς στρατιωτικής ελίτ, το οποίο περιέκλειε στους κόλπους του μερίδες
συντηρητικών και μοναρχικών. Το 1942 αριθμούσε 900.000 μέλη και ασκούσε
κρατική προπαγάνδα, ενώ κατάφερε να δημιουργήσει τόσο συνδικαλιστική οργάνωση
και νεολαία, όσο και πολιτοφυλακή, ωστόσο χωρίς ιδιαίτερη επέκταση. Παράλληλα,
δημιουργήθηκε η ‘Μπλε Μεραρχία’, σώμα εθελοντών με περίπου 20.000 άτομα, με
σκοπό των υποστήριξη των Γερμανών στον πόλεμο.393
Στην Ιταλία, την εξουσία ανέλαβε η κυβέρνηση Μπαντόλιο ιδρύοντας την ‘Ιταλική
Κοινωνική Δημοκρατία’ ή αλλιώς το ‘Καθεστώς του Σαλό’, η οποία υπήρξε
δορυφόρος του Χίτλερ. Η ίδια διέλυσε το ‘Εθνικό Φασιστικό Κόμμα’ κι οργάνωσε το
νέο ‘Επαναστατικό Φασιστικό Κόμμα’, ανακηρύσσοντας τον Μουσολίνι επικεφαλής
της Δημοκρατίας. Το Νοέμβριο του 1943, το κόμμα αριθμούσε 250.000 μέλη και
στόχος ήταν η «κοινωνικοποίηση» τόσο ενάντια στην μπουρζουαζία όσο και τη Δεξιά
ελίτ. Δημιουργήθηκε παράλληλα νέος στρατός, αποτελούμενος από 500.000 μέλη, με
έλεγχο από τις γερμανικές αρχές για ασφάλεια της οπισθοφυλακής. Η παλαιά
φασιστική πολιτοφυλακή ‘MVSN’, ονομάστηκε ‘Εθνική Δημοκρατική Φρουρά’,
αριθμώντας 345.000 μέλη, κι έδρασε ως παραστρατιωτική ομάδα, χωρίς ωστόσο
μεγάλη ισχύ.394
Στη Νορβηγία, το κόμμα ‘Εθνική Ενότητα’, το Σεπτέμβριο του 1940, ήταν το
μοναδικό πολιτικό κόμμα και τον Απρίλιο του 1942 ο αριθμός των μελών του
αυξήθηκε στις 43.000.395 Το 1942, ο Vidkun Quisling έγινε πρωθυπουργός της
«εθνικής κυβέρνησης» και πέρασε στη διάλυση ή το μετασχηματισμό πολλών
οργανώσεων της χώρας. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, ο Quisling πραγματοποίησε
καταγραφή των εβραϊκών περιουσιών, ενώ το 1943 τα μέλη του κόμματος αυξήθηκαν
στις 55.000. Κύριος εχθρός του κόμματος ήταν ο κομμουνισμός, ενώ παράλληλα
οργανώθηκαν ομάδες στρατιωτικές κι αστυνομικές.396
392 Payne, οπ. παρ., σσ. 566-571

393 Στο ίδιο, σσ. 598-599,603
394 Στο ίδιο, σσ. 574-576
396 Aarbakke Vemund "«Προδότες και δωσίλογοι. Η περίπτωση της Νορβηγίας." στο Hagen F., Εχθρός εντός των
τειχών – Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006, σσ. 35-40
75
Στην Ολλανδία, ανασυστάθηκε το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα των Κάτω
Χωρών’ του Mussert. Το 1941 ήταν το μοναδικό κόμμα με περίπου 50.000 μέλη και
το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ο Mussert έλαβε τον τίτλο του Ηγέτη των Λαών των
Κάτω Χωρών. Το ‘Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα των Κάτω Χωρών’ δημιούργησε τη
δική του πολιτοφυλακή, όπως και συλλόγους. Από τους κόλπους της οργάνωσης
εμφανίστηκαν άτομα που ήταν υπέρ της ενσωμάτωσης της χώρας στη Γερμανία,
πηγαίνοντας ως εθελοντές στον πόλεμο με το μέρος των Γερμανών.397
Στην Ουγγαρία, το ‘Ουγγρικό Κίνημα’ ή ‘Σταυρός – Βέλος’ του Ferenc Szálasi, το
1939 δημιούργησε συνασπισμό με άλλους εθνικοσοσιαλιστές κερδίζοντας περίπου
25% των ψήφων κι εκλέγοντας 49 βουλευτές. Με τις νίκες του Χίτλερ το 1940, ο
Szálasi συγχώνευσε το κίνημα ‘Σταυρό – Βέλος’ με το ‘Ουγγρικό
Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα’ και το ‘Κόμμα Ουγγρικής Ανανέωσης’, περικλείοντας
και μέλη από τους ‘Φασίστες του Szeged’, δημιουργώντας την ‘Ένωση Ουγγρικής
Ανανέωσης – Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα’, δρώντας σύμφωνα με τις οδηγίες της
Γερμανίας. Στις 16 Οκτωβρίου του 1944, ο Szálasi έγινε Πρωθυπουργός, έπειτα από
παρέμβαση της Γερμανίας, και διόρισε πολλούς υπουργικούς συμβούλους από το
κίνημα ‘Σταυρό – Βέλος’. Το 1942, οργάνωσε «επιστημονικό» γραφείο βιολογικού
φυλετισμού, ενώ το Νοέμβριο του 1944 ξεκίνησαν πογκρόμ εναντίον των Εβραίων.
Την περίοδο 1944-1945, και για όσο ήταν κυβέρνηση της Ουγγαρίας, ο ‘Σταυρός –
Βέλος’ ήταν δορυφόρος του Χίτλερ.398
Στη Ρουμανία, τη διεύθυνση της ‘Λεγεώνας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ είχε
αναλάβει ο Horia Sima, ενώ παράλληλα ο Ion Antonescu ανέλαβε την εξουσία από
τον βασιλιά Κάρολο με την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Ο Antonescu, πρώην
διοικητής στρατού, διατήρησε καλές σχέσεις με την οργάνωση, προσπαθώντας να
δημιουργήσει ένα αυταρχικό κράτος και καταργώντας το Κοινοβούλιο. Σχημάτισε
συνασπισμό με τη ‘Λεγεώνα’, υπό την ονομασία ‘Εθνικό Λεγεωναρικό Κράτος’. Η
‘Λεγεώνα’ αυτονομήθηκε κι έγινε το μοναδικό πολιτικό κόμμα στη χώρα,
πραγματοποιώντας τελετές, παρελάσεις, προπαγάνδα και τρομοκρατία, κυρίως
εναντίον των Εβραίων και των πολιτικών εχθρών. Στα κομματικά γραφεία
στέλνονταν άτομα τόσο για ανακρίσεις όσο και για βασανισμό κι εμφανής ήταν η
συνεργασία με την αστυνομία. Δημιουργήθηκαν εργατικά σώματα, τα οποία
αντικατέστησαν τα συνδικάτα και σχηματίστηκε νέα πολιτοφυλακή με την ονομασία
397 Payne, οπ. παρ., σσ. 587-589

398 Στο ίδιο, σσ. 387,578-580
76
‘Εργατική Φρουρά’. Ραγδαία ήταν η εισροή νέων μελών στην οργάνωση, ενώ
σχηματίστηκε και λεγεωνική αστυνομία. Ωστόσο, στα ενδότερα της διοίκησης της
‘Λεγεώνας’ ξεκίνησε η διαφθορά τόσο εξαιτίας της ανικανότητας της ηγεσίας όσο
και της βιαιότητας που προκαλούταν. Στις 21 Ιανουαρίου του 1941, η ‘Λεγεώνα’
έδρασε εναντίον των Εβραίων με πογκρόμ και βία. Ο Antonescu αντεπιτέθηκε και τη
νίκησε, κηρύττοντάς την παράνομη στις 15 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους και
καταργώντας το ‘Λεγεωναρικό Κράτος’. Παράλληλα, πέρασε στη διάλυση της
αστυνομίας που είχε δημιουργήσει η ‘Λεγεώνα’ και σύναψε σχέσεις με το Χίτλερ, με
σκοπό την πάταξη της οργάνωσης.399
Μετά τη διάλυση της Τσεχοσλοβακίας, στις 23 Απριλίου του 1939 αναγνωρίστηκε
η «ανεξαρτησία» της Σλοβακίας, υπό την προστασία του Γ’ Ράιχ. Το 1938, το
‘Κόμμα Εθνικής Ενότητας’, από τη συσπείρωση όλων των πολιτικών ομάδων στο
‘Σλοβακικό Λαϊκό Κόμμα’, δημιούργησε τους μελανοχίτωνες ‘Rodobrana’ (‘Άμυνα
της Πατρώας Γης’), μία κομματική πολιτοφυλακή, η οποία έδρασε για 4 χρόνια σε
μίμηση του ιταλικού φασισμού. Πρωθυπουργός εξελέγη ο Vojtech Tuka, ο οποίος
διαμόρφωσε την πολιτοφυλακή, από ‘Rodobrana’ σε ‘Hlinkova Garda’ (HG). Ο Tuka
αργότερα ανέλαβε το Υπουργείο Εξωτερικών κι επικεφαλής της HG ανέλαβε ο
Alexander Max, μέσω της μεσολάβησης του Χίτλερ, και οι δύο τους συνεργάστηκαν
για τη ναζιστικοποίηση του κόμματος. Στάλθηκαν 50.000 εθελοντές στρατιώτες στο
πλευρό της Βέρμαχτ και το κόμμα υιοθέτησε το ναζισμό, το ρατσισμό και τη
φυλετική ταυτότητα.400
Με την πτώση του Χίτλερ, οι διάφορες εθνικοσοσιαλιστικές οργανώσεις έμειναν
εκτεθειμένες, όπως συνέβη με την περίπτωση της ΕΕΕ, όπου ακολούθησαν
αντίποινα, συλλήψεις, εκτελέσεις και παραπομπές από τους αντιπάλους τους και όσοι
κατάφεραν να διαφύγουν σχημάτισαν εξόριστες κυβερνήσεις στο εξωτερικό.
Παρόμοια ήταν η περίπτωση της οργάνωσης ‘Εξέγερση’ της Κροατίας, με συλλήψεις,
εκτελέσεις των μελών της οργάνωσης και τη διαφυγή του Pavelić, όπως και του
κινήματος ‘Σταυρός – Βέλος’ του Szálasi, όταν ακολούθησαν συλλήψεις κι
εκτελέσεις με την εισβολή του Κόκκινου Στρατού στην Ουγγαρία.401
Το ‘Κόμμα του Ρεξισμού’ του Léon Degrelle του Βελγίου δημιούργησε, το 1944,
εξόριστη κυβέρνηση στο Ανόβερο, ενώ την περίοδο 1944-1945 υπήρξαν διώξεις,
399 Payne, οπ. παρ., σσ. 406,547-552

400 Στο ίδιο, σσ. 562-563
401 Στο ίδιο, σσ. 572,585
77
συλλήψεις και παραπομπές των συνεργαζόμενων με τους Ναζί. Παράλληλα, στη
Βιέννη, με την γερμανική υποστήριξη, δημιουργήθηκε βουλγαρική εξόριστη
κυβέρνηση υπό Aleksander Tsankov,402 ενώ επιπλέον, με την πτώση των Ναζί ήρθε
και η πτώση της οργάνωσης ‘Εθνική Ενότητα’ της Νορβηγίας.403
Η ‘Λεγεώνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ’ άρχισε να καταρρέει, ενώ ακολούθησαν
συλλήψεις κι εκτελέσεις μελών αυτής. Άξιο αναφοράς είναι πως μετά την ήττα της
Ρουμανίας, το 1946, εκατομμύρια στελέχη της οργάνωσης εισχώρησαν στο
ρουμανικό ‘Κομμουνιστικό Κόμμα’, το οποίο μεταπολεμικά έφερε στην επιφάνεια τα
παλαιά συνθήματα της ‘Λεγεώνας’.404
402 Payne, οπ. παρ., σσ. 592,598

403 Aarbakke, οπ. παρ., σ. 40
404 Payne, οπ. παρ., σσ. 547-553
78
Συμπεράσματα
Έπειτα από όλες τις παραπάνω πληροφορίες που αναζητήθηκαν, σχετικά με τη
δημιουργία και τη δράση της οργάνωσης ‘Εθνική Ένωσις Ελλάς’, όπως και των
διαφόρων ευρωπαϊκών κινημάτων, τόσο κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου όσο και
της Κατοχής, προέκυψε το συμπέρασμα πως τα δεδομένα της εκάστοτε περιόδου
σχημάτισαν το χαρακτήρα των παραπάνω μορφωμάτων, ώστε να υιοθετήσουν
παρόμοια τακτική δράσης και συμπεριφοράς, παρουσιάζοντας ομοιότητες σε πολλά
σημεία.
Αρχικά, διαπιστώθηκε πως την περίοδο του Μεσοπολέμου, το κλίμα οικονομικής
και κοινωνικοπολιτικής αστάθειας, όπως και η εμφάνιση αριστερών ριζοσπαστικών
κινημάτων, είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία φασιστικών, ναζιστικών κι
ακροδεξιών οργανώσεων ανά την Ευρώπη. Ήταν μία εποχή μεταξύ αλλεπάλληλων
πολέμων, οι οποίοι διαμόρφωσαν εκ νέου τα σύνορα των κρατών, προσθαφαιρώντας
εδάφη και πληθυσμούς και δημιουργώντας μειονότητες. Σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα
δημιουργήθηκαν αυταρχικά κι εθνικιστικά κινήματα, τα οποία, με τη στήριξη των
βιομηχάνων κι ενίοτε την ενίσχυση των κυβερνήσεων, για την προστασία των
συμφερόντων αυτών, στρέφονταν εναντίον του εκάστοτε ‘εχθρού’. Στην ουσία, ο
επίσημος στόχος των μορφωμάτων αυτών ήταν η προστασία των αξιών μεταξύ
άλλων του Έθνους, της Πατρίδας, της Παράδοσης και της Οικογένειας.
Επιπροσθέτως, παρατηρήθηκε πως κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πολλές από τις
οργανώσεις που έδρασαν την περίοδο του Μεσοπολέμου ανασυστάθηκαν κι
ακολούθησαν το δρόμο της συνεργασίας με τους κατακτητές. Ωστόσο, με την ήττα
των Γερμανών στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι συνεργάτες αυτών έμειναν
εκτεθειμένοι.
Εν κατακλείδι, διαπιστώθηκε πως η Ελλάδα τόσο κατά την περίοδο του
Μεσοπολέμου όσο και της Κατοχής, δεν ξέφυγε από τα ευρωπαϊκά πρότυπα, καθώς
σε αυτήν δημιουργήθηκαν παρόμοιες οργανώσεις. Μεταξύ άλλων ιδρύθηκε η
οργάνωση ΕΕΕ, οι δράσεις της οποίας κυμαίνονταν στο ίδιο πλαίσιο με αυτές της
υπόλοιπης ηπείρου.
79
Βιβλιογραφία
Ελληνική και Ξένη Βιβλιογραφία

Aarbakke Vemund "«Προδότες και δωσίλογοι. Η περίπτωση της Νορβηγίας." στο
Hagen F., Εχθρός εντός των τειχών – Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της
Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2006
Αμπατζοπούλου Φραγκίσκη, "Η Εικόνα του Εβραίου στην Ελληνική Πεζογραφία;

1930 - 1950" στο: Hagen F., Η Ελλάδα '36 - '49: Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο,
Kαστανιώτη, Αθήνα, 2004
Δάγκας Αλέξανδρος, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης στον 20ο αιώνα, Για μια κοινωνική
ιστορία της υπαίθρου, Η περίοδος έως το 1945, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2010
Δημητράκης Παναγιώτης, Οι Γερμανικές Μυστικές Υπηρεσίες στην Ελλάδα του

Μεσοπολέμου και της Κατοχής (1937-1945), Έναλος, Αθήνα, 2009
Δημητριάδης Αιμίλιος, ‘ΦΟΙΝΙΞ ΑΓΗΡΩΣ’ Η Θεσσαλονίκη του 1925 – 1935: Η

πόλη, οι συνοικισμοί της, οι άνθρωποί της, οι χαρές και τα βάσανά τους, Παρατηρητής,
Θεσσαλονίκη, 1994
Δορδανάς Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων, Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας

στην Κατοχική Θεσσαλονίκη 1941 – 1944, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006
Καλογρηάς, Βάιος 2013 Μετά την κατοχή: Η «κυβέρνηση» των Ελλήνων Ναζί στη
Βιέννη, Ιστορία Εικονογραφημένη, 540
Κατσάνος Κωνσταντίνος "«Εγκληματίες πολέμου» και «εχθροί του λαού». Η

αντιμετώπιση των δωσίλογων στη Γιουγκοσλαβία." στο Hagen F., Εχθρός εντός των
τειχών – Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα,
Αθήνα, 2006
Κωστόπουλος Τάσος, Η Απαγορευμένη Γλώσσα, Κρατική καταστολή των σλαβικών

διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα, 2000
Μαρατζίδης Νίκος, Γιασασίν Μιλέτ, Ζήτω το Έθνος, Προσφυγιά, Κατοχή και

Εμφύλιος: Εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους τουρκόφωνους
ελληνορθόδοξους του δυτικού κόσμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο,
2001
Μαργαρίτης Γιώργος, Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες, Τσάμηδες – Εβραίοι, Στοιχεία για

την καταστροφή των μειονοτήτων στην Ελλάδα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2005
Μαρκέτος Σπύρος, Πως φίλησα το Μουσολίνι, τα πρώτα βήματα του ελληνικού

φασισμού, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006
Mazower Mark, (μετ. Κουρεμένος Κώστας), Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων,

χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι 1430 – 1950, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006
80
Mazower Mark, (μετ. Κουρεμένος Κώστας), Στην Ελλάδα του Χίτλερ, Η εμπειρία της
Κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994
Παπαδημητρίου Δέσποινα, Από το λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των

εθνικοφρόνων, Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα 1922 – 1967, Σαββάλας, Αθήνα,
2006
Payne Stanley, (μετ. Γεώρμας Κώστας), Η Ιστορία του Φασισμού 1914 – 1945,
Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000
Pierron Bernard, (μετ. Σαρατσιώτης Γιώργος), Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη
Ελλάδα, Πόλις, Αθήνα, 2004
Τσιρώνης Θεοδόσιος, Η οργάνωση Εθνική Ένωσις ‘Η Ελλάς’ στη Θεσσαλονίκη του

Μεσοπολέμου (1927-1936). Τα καταστατικά και η δράση της. Ανάτυπο από την
Επιστημονική Επετηρίδα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του
Δήμου Θεσσαλονίκης, Τόμος Έκτος, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,
2002
Χεκίμογλου Ευάγγελος, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη,

Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2010
Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2013 Η «κυβέρνηση Τσιρονίκου» και οι Έλληνες χιτλερικοί

της Βιέννης (1945), Ιστορία Εικονογραφημένη, 540
Χονδροματίδης, Ιάκωβος 2008 Οι δωσίλογοι της Κατοχής, Παγκόσμια Ιστορία:

Περισκόπιο, 17
Εφημερίδες
Εφημερίδα Έφοδος, φ. της 16ης Δεκεμβρίου του 1934.
Ηλεκτρονικές Πηγές
Αυπόγραφο Άρθρο (5 Ιανουαρίου 1931). Τα χθεσινά εγκαίνια του κέντρου της
Εθνικής Οργανώσεως Ελλάς. Οι λόγοι των κ. Γονατά και Ιασονίδου. URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=5&db=1&da=1931 Μακεδονία
[8 March 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (14 Αυγούστου 1931). Στις Φασιστικές Διαδηλώσεις,

Επαναστατικές Αντιδιαδηλώσεις URL:
http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=14&db=8&da=1931 Ριζοσπάστης
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (15 Αυγούστου 1931). Οι Χαλυβδόκρανοι Παρελαύνουν. URL:

[14 April 2014]
81
Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Εργάτες της Θεσσαλονίκης
Απεδοκίμασαν τους Χαλυβδόκρανους URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Αυγούστου 1931). Οι Χαλυβδόκρανοι εις Φλώριναν. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Αυγούστου 1931). Ανοιχτή Συνεργασία Χαλυβδόκρανων και

Στρατιωτικών Αρχών. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Αυγούστου 1931). Οι κ.κ. Φαρδής, Κοσμίδης και
Χαριτόπουλος Απελύθησαν Χθες υπό του Εισαγγελέως. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (11 Δεκεμβρίου 1931). Αι Εθνικαί Οργανώσεις είναι

Απαραίτητοι. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (12 Δεκεμβρίου 1931). Μετά την Συζήτησιν της Βουλής, Ζωηρά
Εκδηλούται η Συμπάθεια Όλου του Κόσμου Υπέρ της Ε.Ε.Ε.. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (1 Απριλίου 1932). Αύριον Αρχίζει εις Βέρροιαν η Δίκη της
Εθνικής Ενώσεως Ελλάς και της ‘Μακεδονίας’ δια τα Γνωστά Εβραϊκά Επεισόδια.
URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=1&db=4&da=1932
Μακεδονία
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (2 Απριλίου 1932). Η δίκη των Ε.Ε.Ε. εις Βέρροιαν. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (3 Απριλίου 1932). Ήρχισε Χθες Ενώπιον του Κακουργιοδικείου

της Πόλεως Βέρροιας η Δίκη των ΕΕΕ. Δια την Πυρκαϊάν του Ισραηλιτ. Συνοικισμού
Κάμπελ. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (4 Απριλίου 1932). Η Χθεσινή Δευτέρα Ημέρα της Δικής του
Κάμπελ εις την Βέρροιαν. URL:
[16 April 2014]
82
Ανυπόγραφο Άρθρο (5 Απριλίου 1932). Η Τρίτη Ημέρα της Δίκης της Βέρροιας δια
τα Γεγονότα του Κάμπελ. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (6 Απριλίου 1932). Η δίκη της Βέρροιας. URL:

[6 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Απριλίου 1932). Η δίκη της Βέρροιας εγγίζει ήδη προς το
τέρμα της. URL:
[5 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Απριλίου 1932). Αθώοι οι Φασίστες. URL:

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=19&db=4&da=1932
Ο Νέος Ριζοσπάστης
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (20 Απριλίου 1932). Η Θεσσαλονίκη Υπεδέχθη Χθες Θερμότατα

τους Απαλλαγέντας εκ της Πολύκροτου Δίκης. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (13 Μαρτίου 1933). Ο Λοβέρδος, Υπουργός των Οικονομικών,

Χρηματοδότης των Συμμοριών Ε.Ε.Ε.. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (18 Ιουνίου 1933). Κυβέρνηση και Κεφαλαιοκράτες

Οργανώνουν την Κάθοδο των Τριεψιλιτών. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (18 Ιουνίου 1933). Κυβέρνηση και Κεφαλαιοκράτες

Οργανώνουν την Κάθοδο των Τριεψιλιτών. Το Δολοφονικό Παρελθόν της Συμμορίας.
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (18 Ιουνίου 1933). Ματαιώστε την Κάθοδο των Συμμοριτών της
Ε.Ε.Ε. . URL:
[15 April 2014]
83
Ανυπόγραφο Άρθρο (19 Ιουνίου 1933). Χαϊδεύει το Δικαστήριο τους Φασίστες
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Ιουνίου 1933). Η Κυβέρνηση Εξοπλίζει τους Φασίστες κατά
τη Μεθαυριανή Κάθοδό τους στην Αθήνα. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (24 Ιουνίου 1933). Οι Εργαζόμενοι της Αθήνας Απαιτούν ν’
Απαγορευτεί η Κάθοδος της Ε.Ε.Ε.. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (25 Ιουνίου 1933). Με την Προστασία Χαφιέδων-Χωροφυλακής,

Έφυγαν Χθες οι Φασίστες . URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (25 Ιουνίου 1933). Οι Εργάτες της Λάρισσας Πετροβολούν το
Τραίνο των Φασιστών  . URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (26 Ιουνίου 1933). Οι Εργάτες της Αθήνας και του Πειραιά με
Αποδοκιμασίες και Αντιφασιστικές Διαδηλώσεις Υποδέχτηκαν Χθες τις Φασιστικές
Συμμορίες της Ε.Ε.Ε. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (27 Ιουνίου 1933). Πέθανε Χτες ο Εργάτης Θωμόπουλος,

Δολοφονημένος από τις Ορδές της ΕΕΕ. URL:
[16 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (30 Ιουνίου 1933). Η Θεσσαλονίκη Παρουσιάζει από Χτες

Κατάσταση Πολεμικού Στρατοπέδου. URL:
[16 April 2014]
84
Ανυπόγραφο Άρθρο (1 Ιουλίου 1933). Μετά την Νυκτερινήν Τραγωδίαν του
Εβραϊκού Συνοικισμού Κάμπελ, παρετηρήθη Γενική Έξοδος των Ισραηλιτών εκ των
Συνοικισμών των. URL:
[14 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (23 Οκτωβρίου 1933). Η Μακεδονία Κάτω από το Ζυγό της
Ελληνικής Κεφαλαιοκρατίας. URL:
[15 April 2014]
Ανυπόγραφο Άρθρο (17 Μαΐου 1998). Τα δηλητηριώδη 3Ε του Έθνους: Παρακράτος
στη Θεσσαλονίκη: Οι γαμπροί του Θερμαϊκού. URL:
http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm Ελευθεροτυπία
[18 April 2013]
Ανυπόγραφο Άρθρο (22 Απριλίου 2000). Η δική μας Μακαμπή. URL:

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία
[10 June 2013]
Αυγήτας Κ. (21 Ιουνίου 1933). Εργαζόμενοι σε Συναγερμό! Οι Μαύρες Φασιστικές

Εκατονταρχίες της Ε.Ε.Ε. Έρχονται Οριστικά την Κυριακή στην Αθήνα. URL:
[14 April 2014]
Κόκκινος Φάκελος. (1 Απριλίου 2011). Ο ΕΕΣ (Εθνικός Ελληνικός Στρατός). URL:

http://kokkinosfakelos.blogspot.gr/2011/04/blog-post.html
[17 April 2013]
Κουζινόπουλος. Σπ. (8 Ιουνίου 2012). ΕΕΕ: Μία φασιστική οργάνωση πριν 85 χρόνια.
URL:
http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html
[28 May 2013]
Λιθοξόου Δημήτρης, Οικισμοί της Φλώρινας που αρχίζουν από Φ. URL:

http://lithoksou.net/florina_f.html
[4 June 2013]
Μαργαρίτης. Γ. (16 Δεκεμβρίου 2012). Οι δωσίλογοι της κατοχής και ο σύγχρονος

φασισμός. URL:
http://aristeroblog.gr/node/1238
[16 June 2013]
85
Μαρκέτος. Σπ. (14 Νοεμβρίου 2011). Αστοί και φασισμός στον ελληνικό Μεσοπόλεμο.
Δυο τεκμήρια του 1933. URL:
http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89
&Itemid=52
[4 June 2013]
Μαρκέτος. Σπ. 1931, Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η κυπριακή εξέγερση. URL:

%CE%95%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%AD%CF%81%CE
%B9%CE%BF%CF%82-
%CE%92%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%B6%CE%AD%CE%BB%C
E%BF%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-
%CE%BA%CF%85%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE
%AE-
%CE%B5%CE%BE%CE%AD%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE
%B7
[3 June 2013]
Ράπτης. Κ. Όψεις και εννοιολογήσεις του φασισμού στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου.
URL:
http://www.arch.uoa.gr/fileadmin/arch.uoa.gr/uploads/drast_hist/fasismos_ekpai
d/raptiskonstantinos.pdf
[16 July 2013]
Το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και η ιστορία του. Ο «μονόλογος» του

Άγνωστου Στρατιώτη. URL:
http://www.eyploia.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=205:ag
nwstos-stratiwths&catid=76
[17 April 2013]
Φαρδής Ν. (18 Αυγούστου 1931). Με Μακεδόνας Χαλυβδόκρανους προς την

Ακραίαν Φλώριναν!. URL:
[14 April 2014]
Φαρδής Ν. (19 Αυγούστου 1931). Με τους Χαλυβδόκρανούς μας εις την Ακραίαν
Φλώριναν. URL:
[14 April 2014]
Φαρδής Ν. (20 Αυγούστου 1931). Με τους Χαλυβδόκρανούς μας εις την Ακραίαν
Φλώριναν. URL:
[15 April 2014]
Φαρδής Ν. (26 Ιουνίου 1931). Όπου ζητούν και ρέστα. Οι Ισραϊλίται ηξίωσαν χθες
από τον κ. Γενικόν Διοικητήν όπως διατάξη την διάλυσιν των εθνικών μας
οργανώσεων. URL:
[7 March 2014]
86
Φίτσος Τ. (2 Ιουλίου 1931). Αποκαλύψεις για τα Πογκρόμ κατά των Εβραίων. URL:
[14 April 2014]
Florinapast. (13 Οκτωβρίου 2008). Η Οργάνωση «Ε.Ε.Ε.» (τρία έψιλον) στη Φλώρινα
το 1930. URL:
http://users.sch.gr/spipap/florinapast/?p=99
[18 April 2013]
Χατζηκώστας. Αλ. Πλευρές της δράσης της Ε.Ε.Ε. στην Ημαθία. URL:
http://www.xatzikostas.gr/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=866
[19 April 2013]
Χατζόπουλος. Θ. (18 Μαρτίου 2012). Τα τρία έψιλον το 1933. Η κάθοδος 3.000

«φρουρών» του νόμου. URL:
http://www.tovima.gr/society/article/?aid=449133
[24 May 2013]
Χονδροματίδης Ιάκωβος, Ιστορία του φασισμού-εθνικοσοσιαλισμού στην Ελλάδα –

μέρος Β: η Εθνική Ένωσις Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με
το ΚΚΕ. URL:
https://erodotos.wordpress.com/2011/07/05/fasismos-ellada-2/
[24 May 2013]
87

Η Οργάνωση Εθνική Ενωσις Ελλάς

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η Οργάνωση Εθνική Ενωσις Ελλάς

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Η Οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάς (Τρία Έψιλον)

Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών

Η Οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάς (Τρία Έψιλον)

Μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών

Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής Μεταπτυχιακής

2ο Κεφάλαιο: Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις του Μεσοπολέμου…...48

1. Απήχηση σε Στρατιωτικά Αξιώματα………………………………………………48

4ο Κεφάλαιο: Οι Ναζιστικές και Φασιστικές Οργανώσεις της Κατοχής...…..…...73

περίοδος έως το 1945, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 382

http://www.tovima.gr/society/article/?aid=449133 [24 May 2013]

URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=5&db=1&da=1931 Μακεδονία [8 March 2014]

στην Ελλάδα 1922 – 1967, Σαββάλας, Αθήνα, 2006, σ. 103

και εβραίοι 1430 – 1950, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σ. 487

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

Μακεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα, 2000, σ. 124

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

1β. Οι Πρώτες ενέργειες της Οργάνωσης.

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

1γ. Οι Οικονομικοί Πόροι της Οργάνωσης.

Η ΕΕΕ κατά κύριο λόγο χρηματοδοτούταν από το Δήμο Θεσσαλονίκης, το

43 Τσιρώνης, οπ. παρ., σ. 303

γαμπροί του Θερμαϊκού. URL: http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm Ελευθεροτυπία [18 April 2013]

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

γαμπροί του Θερμαϊκού. URL: http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm Ελευθεροτυπία [18 April 2013]

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=13&db=4&da=1932 Μακεδονία [5 April 2014]

Έρχονται Οριστικά την Κυριακή στην Αθήνα. URL:

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=13&db=4&da=1932 Μακεδονία [5 April 2014]

URL:http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89&Itemid=52 [4 June 2013]

Συμμοριών Ε.Ε.Ε.. URL: http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=65&dc=13&db=3&da=1933

URL:http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89&Itemid=52 [4 June 2013]

URL:http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89&Itemid=52 [4 June 2013]

URL:http://socialismfrombelow.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=294:i89&Itemid=52 [4 June 2013]

61 Δάγκας, οπ. παρ., σ. 399

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

μειονοτήτων στην Ελλάδα, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2005, σσ. 58-59

γαμπροί του Θερμαϊκού. URL: http://www.iospress.gr/ios1998/ios19980517b.htm Ελευθεροτυπία [18 April 2013]

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

76 Pierron, οπ. παρ., σ. 216

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=2&db=4&da=1932 Μακεδονία [14 April 2014]

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=2&db=4&da=1932 Μακεδονία [14 April 2014]

88 Pierron, οπ. παρ., σ. 217

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=2&db=4&da=1932 Μακεδονία [14 April 2014]

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

http://efimeris.nlg.gr/ns/pdfwin.asp?c=124&dc=2&db=4&da=1932 Μακεδονία [14 April 2014]

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

http://farosthermaikou.blogspot.gr/2012/06/85.html [28 May 2013]

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL:

παρετηρήθη Γενική Έξοδος των Ισραηλιτών εκ των Συνοικισμών των. URL:

111 Μαργαρίτης, οπ. παρ., σσ. 41,43

παρετηρήθη Γενική Έξοδος των Ισραηλιτών εκ των Συνοικισμών των. URL:

http://www.iospress.gr/mikro2000/mikro20000422.htm Ελευθεροτυπία [10 June 2013]

Ελλάς (1927), τα εβραϊκά πογκρόμ & οι συγκρούσεις με το ΚΚΕ. URL: