ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

ΡΙΖΟΣ ΚΑΪΑΦΑΣ

Νικόλαος Μουσχουντής
(1906 – 1958)

Ο βίος και η δράση του δαιµόνιου αστυνοµικού της Θεσσαλονίκης

∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006
 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ κ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

Εγκρίθηκε την 14η Νοεµβρίου 2006

Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ.
δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα

1
 Περιεχόµενα

Ευχαριστίες ……………………………………………………………4

Πρόλογος …………………………………………………………….5 - 6

Εισαγωγή …………………………………………………………...7 - 12

Ένας διεθνής απατεώνας

στη Θεσσαλονίκη …………………………………………………13 - 15

Ο Μουσχουντής, οι ρεµπέτες
και το ρεµπέτικο ………………………………………………….16 - 20

Το ακέφαλο πτώµα ……………………………………………….21 - 22

Κατοχή …………………………………………………………….23 - 24

Η αποκάλυψη της Ο.Π.Λ.Α, της Μ.Λ.Α.

και άλλων κοµµουνιστικών δικτύων της
Θεσσαλονίκης …………………………………………………….25 - 32

Έγκληµα στο Σέιχ Σου …………………………………………...33 - 34

Υπόθεση Πόλκ :
ο ρόλος του Μουσχουντή ………………………………………...35 - 50

Μια απόπειρα ανθρωποκτονίας

και µια αυτοκτονία ……………………………………………….51 - 52

Ο αιφνίδιος θάνατος ……………………………………………...53 - 54

«Ηργάσθην δια την υστεροφηµίαν» …………………………….55 - 59

Παράρτηµα εγγράφων …………………………………………...60 - 66

Κατάλογος εγγράφων …………………………………………………67

Παράρτηµα άρθρων εφηµερίδων ……………………………….68 - 77

Κατάλογος άρθρων
εφηµερίδων ……………………………………………………….78 - 82

2
Βιβλιογραφία ……………………………………………………..83 - 86

Προφορικές συνεντεύξεις ……………………………………………..87

Προέλευση φωτογραφιών …………………………………………….88

3
 Ευχαριστίες

Η συγγραφή της παρούσας εργασίας δε θα ήταν δυνατή χωρίς την

πολύτιµη συνδροµή κάποιων ανθρώπων, τους οποίους αισθάνοµαι την
ανάγκη να ευχαριστήσω.
Πρώτα πρώτα ευχαριστώ όλους όσους δέχθηκαν να καταθέσουν την
προσωπική τους µαρτυρία. Τους κυρίους Στέλιο Παπαθεµελή, Ανδρέα
Σαµαρά, Γιώργο Σκαµπαρδώνη και τον ιερέα πατέρα Απόστολο
Κατσούκη. Ιδιαίτερη τιµή και χαρά ήταν για µένα η γνωριµία µου µε τον
ποιητή της Θεσσαλονίκης κ. Ντίνο Χριστιανόπουλο.
Επίσης τα µέλη της οικογένειας Μουσχουντή στην Αθήνα και ιδιαίτερα
την κ. Μαριλένα Μουσχουντή και τον κ. Νικόλαο Μουσχουντή για την
αµέριστη υποστήριξη και τη συνεργασία τους.
Την κ. Μαρία Κωνσταντινίδου για τη βοήθειά της στη σχετική µε το
ρεµπέτικο βιβλιογραφία.
Τον κ. Αθανάσιο Τζουβάρα, υπεύθυνο του Γραφείου ∆ηµοσίων
Σχέσεων της Γενικής Αστυνοµικής ∆ιεύθυνσης Θεσσαλονίκης.
Τον Αντιδήµαρχο Οικονοµικών κ. Μιχάλη Ζορπίδη για την πρόσβαση
που µου εξασφάλισε σε ανέκδοτα έγγραφα του Αρχείου του ∆ήµου
Θεσσαλονίκης.
Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω για την καθοδήγηση, τις
συµβουλές και τις διορθώσεις του τον επιβλέποντα καθηγητή µου κ.
Ιωάννη Κολιόπουλο.

4
 Πρόλογος

Όταν ο επιβλέπων καθηγητής µου, ο κύριος Ιωάννης Κολιόπουλος, µου

ανέθεσε ως κύρια µεταπτυχιακή εργασία τη συγγραφή ενός πονήµατος
για το βίο και τη δράση του αξιωµατικού και µετέπειτα διοικητή της
Γενικής Ασφαλείας Θεσσαλονίκης Νικολάου Μουσχουντή δεν ήξερα
τίποτα για αυτόν. Στην πορεία της έρευνάς µου ανακάλυψα πως
επρόκειτο για µια σπουδαία αστυνοµική διάνοια, για έναν άνθρωπο ψυχή
τε και σώµατι αφιερωµένο στο καθήκον του, µε βαθιά αγάπη για το
επάγγελµά του. Επίσης ήταν πολύ θρησκευόµενο άτοµο και
φηµολογείται ότι βοηθούσε κρυφά πολλούς αναξιοπαθούντες
συνανθρώπους του.
Από την άλλη πλευρά, λόγω του θαυµασµού του για το ρεµπέτικο,
αντιµετώπιζε µε ανεκτικότητα την παραβατική συµπεριφορά των
ρεµπετών και τον υπόκοσµο µέσα στον οποίο αυτοί κινούνταν. Ωστόσο
το πιο µελανό σηµείο της σταδιοδροµίας του υπήρξε ο ρόλος του στην
υπόθεση Πόλκ, σε µια υπόθεση µε κατασκευασµένους ενόχους και πολλά
αναπάντητα έως σήµερα ερωτηµατικά.
Τα παραπάνω στοιχεία συνθέτουν µια προσωπικότητα πολύπλοκη, της
οποίας οι αντιφάσεις δεν µπορούν να αναλυθούν αποκλειστικά µε
ιστορικούς όρους. Μέσα από την παρουσίαση των γεγονότων ο
αναγνώστης µπορεί να διαµορφώσει την προσωπική του άποψη για το
Μουσχουντή, παρακολουθώντας τα αστυνοµικά του επιτεύγµατα, τις
εµµονές του και τα σφάλµατά του.
Κατά τη διάρκεια της έρευνάς µου έγινα αποδέκτης πολλών
πληροφοριών που κινούνται µεταξύ πραγµατικότητας και φαντασίας. Η
επίδραση του Μουσχουντή στη συνείδηση του λαού της Θεσσαλονίκης
και η συνειρµική ταύτισή του µε την αστυνοµία ήταν τέτοιες, ώστε
δηµιουργήθηκε γύρω από το πρόσωπό του ένας µύθος που εξακολούθησε
να αναπτύσσεται ακόµα και µετά το θάνατό του στις 16 Μαρτίου 1958.
Πρόκειται πράγµατι για ένα αξιοπρόσεκτο φαινόµενο.
Πιο συγκεκριµένα, από τις πρώτες κιόλας µέρες της αναδίφησής µου
διαπίστωσα ότι ακόµα και µεταξύ πανεπιστηµιακών κυκλοφορεί η φήµη
ότι ο Μουσχουντής βρισκόταν πίσω από την απόπειρα συγκάλυψης της
δολοφονίας Λαµπράκη. Ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως κάτι τέτοιο
είναι αδύνατο, αφού η δολοφονική επίθεση κατά του Λαµπράκη έλαβε
χώρα στις 22 Μαΐου 1963 ενώ ο Μουσχουντής είχε πεθάνει, όπως ήδη
αναφέρθηκε, στα 1958.
Ακόµα πιο διαδεδοµένη είναι η σύνδεση του ονόµατός του µε την
προσπάθεια αποκάλυψης του διαβόητου δράκου του Σέιχ Σου.
Υποτίθεται πως ο Μουσχουντής µετά το πρώτο χτύπηµα του δράκου στις
19 Φεβρουαρίου 1959 περιπολούσε κάθε βράδυ µε ένα τζιπ της
Ασφαλείας στο δάσος για να συλλάβει το δράστη. Αυτή η χρονική

5
σύγχυση είναι τόσο συνηθισµένη που επαναλαµβάνεται ακόµα και σε
δηµοσιογραφικές εκποµπές και βιβλία που αναφέρονται στην υπόθεση
του δράκου.1 Μερικοί προχωρούν ακόµα περισσότερο, λέγοντας πως
εξαιτίας αυτών των νυχτερινών χειµωνιάτικων περιπολιών ο αστυνοµικός
διευθυντής υπέστη πνευµονία και πέθανε.
Νοµίζω πως πέρα από τις προφανείς ιστορικές ανακρίβειες έχουµε να
κάνουµε µε µια εξόχως ενδιαφέρουσα περίπτωση µυθοπλασίας, µε έναν
αστικό µύθο που αναπτύχθηκε στη Θεσσαλονίκη των δεκαετιών του
1950 και του 1960 και συνεχίζει να ζει ως τις µέρες µας. Έτσι λοιπόν ο
νεκρός αστυνοµικός διευθυντής Θεσσαλονίκης εµφανίζεται να
πρωταγωνιστεί σε υποθέσεις µεταγενέστερες του θανάτου του. Την ίδια
περίοδο οι γονείς φοβέριζαν τα παιδιά τους λέγοντάς τους ότι αν έκαναν
κάποια αταξία θα τα παρέδιδαν στο Μουσχουντή για να τα κλείσει στη
φυλακή. Χρησιµοποιούσαν δηλαδή το όνοµά του ως φόβητρο, όπως
συνέβαινε µε διάφορους χαρακτήρες των λαϊκών θρύλων και των
παραµυθιών. Εξ όσων γνωρίζω το φαινόµενο των αστικών µύθων
ελάχιστα έχει µελετηθεί στη χώρα µας. Η προαναφερθείσα περίπτωση
καταδεικνύει τη χρησιµότητα που θα έχει για την έρευνα µια τέτοια
µελέτη.
Πάντως το παρόν πόνηµα δεν αποτελεί για µένα το τέλος αλλά την αρχή
της µελέτης της προσωπικότητας και της δράσης του Νικολάου
Μουσχουντή. Πολλά πρέπει ακόµα να διευκρινιστούν, να συµπληρωθούν
ή ενδεχοµένως να ξαναγραφούν µε πιο ολοκληρωµένο τρόπο. ∆υστυχώς
ορισµένοι από τους χώρους έρευνας παραµένουν απροσπέλαστοι για τον
ερευνητή. Αναφέροµαι κυρίως στην περίπτωση της Γενικής Αστυνοµικής
∆ιεύθυνσης Θεσσαλονίκης, στα αρχεία της οποίας παρά τις επίµονες
προσπάθειές µου δεν κατάφερα να εξασφαλίσω πρόσβαση.
Έτσι λοιπόν οι πληροφορίες και οι µαρτυρίες που κατάφερα να συλλέξω
για το Μουσχουντή δε φωτίζουν παρά ορισµένες χρονικές περιόδους του
βίου του. Όσο για τις αντιφάσεις της προσωπικότητάς του, όπως µου
είπε και ο γνωστός ποιητής της Θεσσαλονίκης, ο Ντίνος
Χριστιανόπουλος, κατά τη σύντοµη συνοµιλία µας, ο Νικόλαος
Μουσχουντής υπήρξε και παραµένει ένα αίνιγµα.2

__________
1. Το πιο πρόσφατο παράδειγµα συναντούµε στο Κώστας Τσαρούχας, Ο δράκος που
διέφυγε, Μια αστυνοµική πλεκτάνη, Μια δικαστική πλάνη, Μια άδικη εκτέλεση,
Υπόθεση Παγκρατίδη, εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2006, σ. 25
2. Η συνοµιλία έλαβε χώρα στην έκθεση βιβλίου στις 27/5/2006

6
 Εισαγωγή

Ο Νικόλαος Μουσχουντής γεννήθηκε στην Αθήνα στα 1906. Ήταν γιος

του Βασιλείου Μουσχουντή και της Φωτεινής
Στάθη και είχε µια αδελφή, τη ∆έσποινα.
Καταγόταν από την Κρήτη, όπου ο παππούς και
συνονόµατός του είχε συµµετάσχει στις εξεγέρσεις
εναντίον των Τούρκων του 1866 και 1878. Γόνος
αστικής οικογένειας και φοιτητής της Νοµικής
επέλεξε τελικά να σταδιοδροµήσει στη
Χωροφυλακή, λόγω της µεγάλης του αγάπης για
το επάγγελµα του αστυνοµικού. Στα 1926
κατετάγη στη Σχολή Υπαξιωµατικών, από όπου
εξήλθε τον επόµενο χρόνο µε το βαθµό του
ενωµοτάρχη. Αµέσως ανέλαβε υπηρεσία στη 1. Νικόλαος Μουσχουντής
(1906-1958)
∆ιοίκηση Χωροφυλακής Αττικής, αρχικά στην
Υπηρεσία Καταδίωξης Αθηνών και εν συνεχεία, µετά την ενσωµάτωση
της Υπηρεσίας Καταδίωξης στην Αστυνοµία Πόλεων (1927), στο
αστυνοµικό τµήµα Κηφισιάς. Ο διοικητής του στην Υπηρεσία
Καταδίωξης, ο Γεώργιος Ντάκος, γνωρίζοντας την αξία του νεαρού
αξιωµατικού, τον κάλεσε κοντά του στη Θεσσαλονίκη όταν ο ίδιος
ανέλαβε καθήκοντα υποδιοικητή της Αστυνοµίας Πόλεως. Έτσι ο
Μουσχουντής, αφού προήχθη σε ανθυπασπιστή, µετατέθηκε στην
Αστυνοµική ∆ιεύθυνση Θεσσαλονίκης στα 1934 και τοποθετήθηκε
επικεφαλής της Οµάδας ∆ίωξης πορτοφολάδων στο Τµήµα Καταδίωξης,
τη µετέπειτα Γενική Ασφάλεια.1
Τα πρώτα χρόνια του στην αστυνοµία σηµαδεύτηκαν από µια σειρά
αλλαγών στη διάρθρωσή της. ∆ύο χρόνια µετά τη συγκρότηση της
Αστυνοµίας Πόλεων, εισήχθη στα 1929 ο διαχωρισµός σε Γενική και
Ειδική Ασφάλεια (η οποία µεταπολεµικά µετονοµάστηκε σε Εθνική
Ασφάλεια), ενώ στο εσωτερικό της Γενικής Ασφαλείας δηµιουργήθηκε η
Οµάς Κοµµουνισµού. Ο ρόλος της οµάδας αυτής αυξανόταν σταθερά
κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου για να αποκτήσει τελικά εξέχουσα
σηµασία για το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Στο µεταξύ, ως
επακόλουθο της επανόδου των αντιβενιζελικών στην εξουσία (1932), η
αστυνοµία γνώρισε αλλεπάλληλες εκκαθαρίσεις, µε αποκορύφωµα την
__________
1. «Πανδήµως εκηδεύθη ο Νικόλαος Μουσχουντής», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 18
Μαρτίου 1958, σ. 5
Επίσης βλ. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), εφ. Ελληνικός Βορράς, Κυριακή 23
Μαρτίου 1958, σσ. 1, 11
Συµπληρωµατικές πληροφορίες για το βιογραφικό σηµείωµα του Μουσχουντή
έδωσε η Μαριλένα Μουσχουντή στη συνέντευξή της στο γράφοντα στις 7/7/2006

7
περίοδο µετά το βενιζελικό κίνηµα της 1ης Μαρτίου 1935.1
∆ιαπιστώνουµε λοιπόν ότι η επικέντρωση του ενδιαφέροντος της
αστυνοµίας και η «εξειδίκευσή» της στη δίωξη των κοµµουνιστών είναι
ένα φαινόµενο που χαρακτηρίζει την περίοδο κατά την οποία ο νεαρός
Μουσχουντής αποκτά τις πρώτες του εµπειρίες στην υπηρεσία. Σύντοµα
και ο ίδιος θα εξελιχθεί σε διώκτη των κοµµουνιστών, χαρακτηριστικό
που όπως θα δούµε θα τον συνοδεύει καθ’ όλη τη διάρκεια της
σταδιοδροµίας του και θα έχει σε µια τουλάχιστον περίπτωση πολύ
αρνητικές συνέπειες.
Αυτή η αντικοµµουνιστική διάθεση δεν καλλιεργήθηκε βέβαια µόνο
στο Μουσχουντή αλλά συνολικά στους αστυνοµικούς της εποχής και
οδήγησε στη σκλήρυνση της στάσης της αστυνοµίας απέναντι σε
απεργίες, συλλαλητήρια και άλλες λαϊκές εκδηλώσεις, που θεωρούνταν
συλλήβδην υποκινούµενες από το Κ.Κ.Ε.
Τον Αύγουστο του 1935 οι εργάτες του Ηρακλείου Κρήτης κατέβηκαν
σε απεργίες διαρκείας που κατέληξαν σε σοβαρές συγκρούσεις µε το
στρατό και την αστυνοµία. Στα τέλη Αυγούστου η ταραχές επεκτάθηκαν
στην Πελοπόννησο, µε αφορµή το ζήτηµα της τιµής διάθεσης της
σταφίδας. Στις 29 Σεπτεµβρίου η αστυνοµία στράφηκε εναντίον των
βενιζελικών της Θεσσαλονίκης και διέλυσε τη συγκέντρωση του
Θεµιστοκλή Σοφούλη, εκ των ηγετών του Κόµµατος των Φιλελευθέρων,
στην πλατεία Ελευθερίας. Παρά τη λαϊκή κατακραυγή τα αδικήµατα των
οργάνων της Ασφαλείας αµνηστεύτηκαν λίγο αργότερα, κατά τη
διάρκεια της διακυβέρνησης Κονδύλη (Οκτώβρης – Νοέµβρης 1935).2
Το αποκορύφωµα της αντιπαράθεσης απεργών – αστυνοµίας
σηµειώθηκε στα τραγικά γεγονότα του Μάη
του 1936 στη Θεσσαλονίκη (8 – 11 Μαΐου
1936), οπότε έλαβαν χώρα αιµατηρές
συγκρούσεις στην πόλη. Ένα από τα αιτήµατα
των διαδηλωτών ήταν η παραίτηση και η
σύλληψη ως υπαιτίου για τα επεισόδια του
διοικητή της χωροφυλακής Γεωργίου Ντάκου,
ενώ το πλήθος πετροβόλησε το κτήριο της
Γενικής Ασφαλείας. Αυτή τη φορά η
κυβέρνηση Μεταξά αναγκάστηκε να διατάξει 2. Θεσσαλονίκη, Μάης 1936
έρευνα για τον εντοπισµό των υπευθύνων, η
οποία όµως σταµάτησε µετά από λίγο. Ο Γεώργιος Ντάκος όχι µόνο δεν
__________
1. D. H. Close, «Η αστυνοµία στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου», στο Χ. Φλάισερ –
Ν. Σβορώνος (επιµ.), Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου Σύγχρονης Ιστορίας, Ελλάδα
1936 – 1944, δικτατορία – κατοχή – αντίσταση, εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο Α.Τ.Ε.,
Αθήνα, 1989, σσ. 77-79
2. Σπύρος Λιναρδάτος, Πώς εφθάσαµε στην 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα,
1988, σσ. 88-107, 132-133

8
αποµακρύνθηκε, αλλά απεναντίας παρασηµοφορήθηκε για τις υπηρεσίες
του. Στις 4 Αυγούστου 1936 ο Μεταξάς, χρησιµοποιώντας ως πρόσχηµα
την εξαγγελθείσα για την επόµενη µέρα πανεργατική απεργία και την
απειλή κοµµουνιστικής εξέγερσης, επέβαλε δικτατορία.1
Εύκολα µπορεί να φανταστεί κανείς την επίδραση των γεγονότων του
Μάη του 1936 στη συνείδηση του Μουσχουντή και των άλλων
αστυνοµικών της συµπρωτεύουσας. Το επίσηµο κράτος, όπως είδαµε,
κάλυψε και επιβράβευσε το διοικητή τους, επιρρίπτοντας ταυτοχρόνως
όλες τις ευθύνες στους κοµµουνιστές. Όπως ήταν επόµενο, η κρατική
στήριξη ενίσχυσε την πεποίθηση που είχε αρχίσει να καλλιεργείται στους
αστυνοµικούς για την υποτιθέµενη κοµµουνιστική απειλή και τη
συνωµοτική δράση του Κ.Κ.Ε.
Τις πρώτες κιόλας µέρες της µεταξικής δικτατορίας ιδρύθηκε το
υφυπουργείο Ασφαλείας και επικεφαλής του ετέθη ο διαβόητος
Κωνσταντίνος Μανιαδάκης.2 Οι άνδρες της Οµάδος Κοµµουνισµού
αυξήθηκαν από 15 σε 80, ενώ εγκαινιάστηκε µια περίοδος στενής
συνεργασίας µε το Αντικοµµουνιστικό Γραφείο της Ειδικής Ασφαλείας,
η οποία απέκτησε σταδιακά αποτρόπαια φήµη. Οι αλλαγές αυτές σε
συνδυασµό µε το γεγονός ότι η Ασφάλεια είχε στραφεί τόσο εναντίον του
Κ.Κ.Ε. όσο και εναντίον των βενιζελικών µετέτρεψαν την αστυνοµία σε
έναν από τους κυριότερους στυλοβάτες της 4ης Αυγούστου.3
Από την πλευρά της η δικτατορία φρόντισε για την ενίσχυση του τόσο
απαραίτητου για την επιβίωσή της σώµατος. Στα 1937 ιδρύθηκε το
Σχολείο Μετεκπαιδεύσεως Ανθυποµοιράρχων, στο οποίο θα φοιτούσαν
στο εξής οι ανθυπασπιστές προκειµένου να προαχθούν στο βαθµό του
ανθυποµοιράρχου. Ακόµα καθιερώθηκε η συνεχής λειτουργία του Γ΄
Τµήµατος Αξιωµατικών της Σχολής Χωροφυλακής, δηλαδή του
αρµόδιου για τη θεωρητική κατάρτιση των νέων αξιωµατικών τµήµατος,
και αναδιαµορφώθηκε το πρόγραµµα και το περιεχόµενο των
µαθηµάτων.4
Ο κατασταλτικός µηχανισµός που δηµιούργησε η 4η Αυγούστου
σηµείωσε πολλές επιτυχίες στη δίωξη κάθε είδους και πολιτικής
τοποθέτησης αντιφρονούντων. Ωστόσο κατά τη διάρκεια της κατοχής
αποδοµήθηκε και πολλά στελέχη του πέρασαν στην υπηρεσία των
κατακτητών. Η συµπεριφορά όσων παρέµειναν στο σώµα είναι ένα θέµα
αµφισβητούµενο, που οπωσδήποτε χρήζει ειδικής διερεύνησης. Όσο
__________
1. Σπύρος Λιναρδάτος, Πώς εφθάσαµε στην 4η Αυγούστου, ο.π., σσ. 207-243
Επίσης, Φοίβος Ν. Γρηγοριάδης, 4η Αυγούστου – Αλβανία (1935 – 1941), τ. 4ος, εκδ.
Κεδρηνός, Αθήνα, 1972, σσ. 148-151
2. Σπύρος Λιναρδάτος, 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 1988, σ. 43
3. D. H. Close, Η αστυνοµία στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, ο.π., σσ. 82-85
4. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής (1936 – 1950), τ.
1ος, Αθήνα, 1973, σσ. 76-78

9
αφορά την πόλη της Θεσσαλονίκης, υποστηρίζεται πως η τοπική
Χωροφυλακή έκαψε τις λίστες των κοµµουνιστών για να µην πέσουν στα
χέρια των Γερµανών, ενώ πολλά µέλη της αρνήθηκαν να συνεργαστούν
µε τις δυνάµεις κατοχής, αναπτύσσοντας παράλληλα µυστικές επαφές µε
τους αντάρτες και τους Συµµάχους.1 Στο σχετικό κεφάλαιο θα δούµε πως
ο Μουσχουντής βοήθησε στη συγκρότηση δικτύου συµµαχικής
κατασκοπείας και αρνήθηκε να παραδώσει κρατουµένους στους
Γερµανούς.
Ως την απελευθέρωση είχαν αποµείνει 2500 – 3000 αστυνοµικοί, ενώ οι
περισσότεροι Σταθµοί Χωροφυλακής της υπαίθρου είχαν εγκαταλειφθεί
από τις αρχές του 1944 στα χέρια του ΕΛ.Α.Σ. Στο υπουργικό συµβούλιο
της 13ης Νοεµβρίου 1944 οι υπουργοί του Ε.Α.Μ. ζήτησαν τη διάλυση
της Χωροφυλακής λόγω των κατηγοριών περί «ηθικής κρίσης» στους
κόλπους της, εννοώντας κυρίως τη συνεργασία πολλών στελεχών της µε
τους κατακτητές. Πράγµατι ο τότε πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου
είχε εξαγγείλει τη διάλυσή της στο λεγόµενο «Λόγον της
Απελευθερώσεως» στις 18 Οκτωβρίου 1944· αναγκάστηκε όµως να την
αποκαταστήσει µετά τα ∆εκεµβριανά, συγκεκριµένα στις 24 ∆εκεµβρίου
1944.2
Κατόπιν αυτού άρχισε η ανασυγκρότηση της Χωροφυλακής µε τη
συνεργασία των Βρετανών. Στη Θεσσαλονίκη, που µας ενδιαφέρει
ειδικότερα εδώ, µετά την αποχώρηση των Γερµανών στις 30 Οκτωβρίου
1944 ο ΕΛ.Α.Σ. και η Πολιτοφυλακή κατέλαβαν τα κτήρια της
Χωροφυλακής και ανέλαβαν τα καθήκοντά της. Η λειτουργία της
αποκαταστάθηκε σταδιακά µόνο µετά την αποστολή σχηµατισµών της
Εθνοφυλακής από την Αθήνα (3 Φεβρουαρίου 1945).3
Η αποκατάσταση της Χωροφυλακής στην πόλη σήµανε την επιστροφή
του µοίραρχου πλέον Μουσχουντή στην υπηρεσία του. Εισήλθε έτσι
στην αποφασιστικότερη καµπή της σταδιοδροµίας του, σε µια περίοδο
κατά την οποία, όπως θα αναλυθεί στα αντίστοιχα κεφάλαια, σηµείωσε
µεγάλες αστυνοµικές επιτυχίες και εξίσου µεγάλα σφάλµατα. Έλαβε
σύντοµα το βαθµό του ταγµατάρχη και αργότερα του συνταγµατάρχη,
στα 1948 ανέλαβε τη διεύθυνση της Γενικής Ασφαλείας και έγινε
αστυνοµικός διευθυντής Θεσσαλονίκης στις 14 Σεπτεµβρίου 1957. ∆εν
πρόλαβε όµως να αξιοποιήσει τη νέα του θέση, καθώς πέθανε ξαφνικά
στις 16 Μαρτίου 1958 σε ηλικία 52 ετών, εξαιτίας καρδιακών
προβληµάτων, έχοντας λάβει συνολικά επτά µετάλλια και αριστεία.4
Ο Μουσχουντής ήταν ένας άνθρωπος µε αντιφάσεις. Αν και κυνηγούσε
__________
1. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σσ. 253-260
2. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σσ. 347-353
3. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σσ. 551-553
4. «Πανδήµως εκηδεύθη ο Νικόλαος Μουσχουντής», ο.π., σ. 5

10
τους περιθωριακούς, το εµπόριο χασίς και τους τεκέδες ήταν προστάτης
των ρεµπετών και του ρεµπέτικου. Αν και ήταν αντικοµµουνιστής
διέσωσε πολλούς κοµµουνιστές από το εκτελεστικό απόσπασµα στην
κατοχή. Θα δούµε µάλιστα πως η Αριστερά τον τίµησε για αυτή του τη
στάση σε µια περίοδο που τα πολιτικά πάθη ήταν ακόµα πολύ οξυµµένα
στη χώρα µας. Είχε στείλει πολλούς στη φυλακή αλλά οι περισσότεροι εξ
αυτών µιλούσαν µε τα καλύτερα λόγια για το διώκτη τους. Ήταν
ιδιαίτερα ικανός και αποτελεσµατικός αστυνοµικός αλλά δεν µπόρεσε να
αποκαλύψει τους πραγµατικούς ενόχους στην
υπόθεση Πόλκ και τελικά πρωταγωνίστησε στην
κατασκευή τους.
Στις φωτογραφίες του βλέπουµε έναν άνθρωπο
µετρίου αναστήµατος και σωµατικής διάπλασης.
Κύριο µέληµά του να περνά απαρατήρητος,
µακριά από τους φωτογράφους και τη
δηµοσιότητα. Άτοµο µοναχικό, δεν παντρεύτηκε
ποτέ και δεν είχε συγγενείς στη Θεσσαλονίκη.
Λίγοι άνθρωποι µπαινόβγαιναν στο µικρό του
διαµέρισµα της οδού Ισαύρων. Συχνότερος
επισκέπτης ο οδηγός του, ο Βαγγέλης 3.Ο Μουσχουντής επιπλήττει
Χαραλαµπίδης, που τον συνόδευε σχεδόν έναν φωτορεπόρτερ που
µόλις τον έχει φωτογραφίσει
παντού.
Ήθελε να συµµετέχει προσωπικά στις έρευνες. Συνήθως κυκλοφορούσε
µε το τζιπ της Ασφαλείας φορώντας πολιτικά και παρακολουθούσε
απαρατήρητος τους υπόπτους. Προικισµένος µε ισχυρή µνήµη είχε τη
δυνατότητα να ξεχωρίζει µέσα στο πλήθος φυσιογνωµίες σεσηµασµένων
κακοποιών.
Όταν ήθελε να εξετάσει έναν ύποπτο τον καλούσε στο γραφείο του και
του πρόσφερε καφέ. Μαζί µε την παραγγελία ο καφετζής έφερνε και τα
σηµειώµατα της Σήµανσης µε τα πραγµατικά στοιχεία του καλεσµένου, ο
οποίος αιφνιδιαζόταν και δεν µπορούσε παρά να παραδεχθεί την
ταυτότητά του. Για αυτό ο Μουσχουντής, που είχε πρωτοστατήσει στη
συγκρότηση της Υπηρεσίας Σηµάνσεως, είχε εναντιωθεί επανειληµµένα
στη σχεδιαζόµενη για χρόνια αποµάκρυνσή της από το κτήριο της
Γενικής Ασφαλείας.1
Όλη του η ζωή περιστρεφόταν γύρω από τη δουλεία του. Τις ώρες που
βρισκόταν σπίτι µελετούσε τις τρέχουσες υποθέσεις ή τα καινούρια
εγκληµατολογικά συγγράµµατα, που µετέφραζε για λογαριασµό του
κάποιος Ελληνοαµερικανός καθηγητής. Οι µόνες διασκεδάσεις που
_________
1. Η πληροφορία για την αντίθεσή του στην αποµάκρυνση της Υπηρεσίας Σηµάνσεως
προέρχεται από το «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Πέµπτη 3 Απριλίου
1958, σ. 1

11
επέτρεπε στον εαυτό του ήταν το κυνήγι και η ακρόαση παλιών
ρεµπέτικων δίσκων.
Αυτός ήταν σε αδρές γραµµές ο άνθρωπος Νικόλαος Μουσχουντής.
Πέθανε ξαφνικά, στην ακµή της επαγγελµατικής του σταδιοδροµίας, σε
ηλικία 52 ετών. Όµως, όπως ήδη έχουµε αναφέρει, ο µύθος του συνέχισε
να ζει και να αναπτύσσεται στη µεταπολεµική Θεσσαλονίκη.1

__________
1. Για ένα περιγραφικό πορτραίτο του Μουσχουντή βλ. Ηλίας Πετρόπουλος, Το άγιο
χασισάκι, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1991, σσ. 111-120

12
 Ένας διεθνής απατεώνας στη Θεσσαλονίκη

Στα 1918 εξαρθρώθηκε στη Νεάπολη της Ιταλίας από την αστυνοµία
µια σπείρα πλαστογράφησης χαρτονοµισµάτων. Ωστόσο ένα από τα µέλη
της κατάφερε να ξεφύγει. Ήταν ένας Κωνσταντινουπολίτης ελληνικής
καταγωγής µε το ψευδώνυµο Πιέρ Ζαρίφης, ο άνθρωπος που επρόκειτο
να γίνει γνωστός διεθνώς ως «ο Έλληνας φαντοµάς».
Μετά τη διαφυγή του από τη Νεάπολη επανεµφανίστηκε την ίδια χρονιά
στο Αλγέρι ως εµπορικός αντιπρόσωπος του γαλλικού µονοπωλίου
καπνού, µια ιδιότητα που θα χρησιµοποιούσε στο εξής πολύ συχνά για να
διαπράττει απάτες µε πλαστές επιταγές τραπεζών. Τα επόµενα χρόνια
έδρασε στο Παρίσι, το Λονδίνο, το Βερολίνο, τη Βιέννη και τη Ρώµη,
εξαργυρώνοντας ψεύτικα τσεκ αξίας εκατοµµυρίων φράγκων. Στα 1928
στην Αίγυπτο εξαργύρωσε πλαστή επιταγή της Εθνικής Τράπεζας αξίας
χιλίων πεντακοσίων αγγλικών λιρών και στα 1932 τόλµησε να
εµφανιστεί ξανά στη Νεάπολη, υποδυόµενος τον αντιπρόσωπο του
ιταλικού µονοπωλίου καπνού. Στα 1934 διέπραξε στη Αθήνα σειρά
απατών και πλαστογραφιών για τις οποίες καταδικάστηκε ερήµην σε
δεκαετή φυλάκιση, µετά από αλλεπάλληλες δίκες (1938).1
Όµως οι καταδίκες δε σταµάτησαν τον ευφυή απατεώνα καθώς δεν
υπήρχε κανένα στοιχείο για την πραγµατική του ταυτότητα. Το όνοµα
«Πιέρ Ζαρίφης» ήταν ένα µόνο, το πιο γνωστό, από τα ψευδώνυµα που
χρησιµοποιούσε, ενώ το γεγονός ότι µιλούσε πολλές γλώσσες και διέθετε
οικονοµική άνεση του επέτρεπε να δρα σε διάφορες χώρες και να
εξαφανίζεται γρήγορα προς άγνωστη κατεύθυνση. Υπήρχαν βέβαια
υποψίες σε βάρος διαφόρων προσώπων, οι οποίες όµως αποδεικνύονταν
µονίµως αβάσιµες. Για παράδειγµα, στα 1935 είχε συλληφθεί στο Παρίσι
ως Ζαρίφης ο ελληνικής καταγωγής τραπεζίτης Ιωακείµ ∆ιαµαντόγλου,
ωστόσο αποδείχθηκε πως δεν είχε καµία σχέση µε το διαβόητο
απατεώνα.2
Ενώ λοιπόν οι δίκες του συνεχίζονταν στη πρωτεύουσα, ο
πλαστογράφος έστηνε µια νέα απάτη στη Θεσσαλονίκη. Εκεί ο δρόµος
του θα διασταυρωνόταν µε το Μουσχουντή και θα ξεκινούσε η
περιπέτεια της αποκάλυψης της ταυτότητάς του.
Όπως συνήθως, συστήθηκε σε οικονοµικούς παράγοντες της πόλης σαν
καπνέµπορος, Γάλλος αυτή τη φορά. ∆ιέδωσε πως ήρθε για να
διαπραγµατευτεί την αγορά µεγάλης ποσότητας καπνών. Μέσα σε
__________
1. «Κατεδικάσθη εις δέκα ετών ειρκτήν ο Έλλην φαντοµάς», εφ. Φως, Σάββατο 22
Οκτωβρίου 1938, σ. 5
2. «Ο φαντοµάς Ζαρίφης δικάζεται σήµερον εις Αθήνας», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 15
Φεβρουαρίου 1938, σ. 5

13
σύντοµο χρονικό διάστηµα κατάφερε να πείσει τους πάντες για την
ειλικρίνεια των προθέσεών του, εντυπωσιάζοντάς τους µε τον πολυτελή
τρόπο ζωής του, την ευγένεια και τη γενναιοδωρία του. Αφού κατάφερε
να βρει πολλούς χρηµατοδότες και να αποσπάσει µεγάλα χρηµατικά
ποσά έφυγε για τη ∆ράµα, µε τη δικαιολογία ότι θα επιθεωρούσε ο ίδιος
την ποιότητα των καπνών και θα αγόραζε κατάλληλες αποθήκες.1
Εκεί αγόρασε πράγµατι γραφεία και αποθήκες, πληρώνοντας ωστόσο
λίγα µόνο χρήµατα ως προκαταβολές. Κατόπιν πήγε στις Σέρρες, όπου
εξαργύρωσε πλαστογραφηµένη επιταγή ύψους 2.000.000. δρχ στο όνοµα
ενός εκ των χρηµατοδοτών του και πριν αντιληφθεί κανείς το παραµικρό
εξαφανίστηκε µυστηριωδώς.
Όταν µαθεύτηκε στη Θεσσαλονίκη η εξαφάνιση του Ζαρίφη και
διαπιστώθηκε η απάτη µε την τράπεζα στις Σέρρες όλοι κατάλαβαν πως η
πόλη είχε πέσει θύµα του διεθνούς πλαστογράφου. Οι περισσότεροι
µάλιστα νόµιζαν πως βρισκόταν ακόµα στη χώρα και ζητούσαν από την
Ασφάλεια να εντατικοποιήσει τις έρευνές της. Ο Μουσχουντής αντιθέτως
πίστευε ότι ο Ζαρίφης είχε διαφύγει στο Παρίσι, όπου φηµολογείτο πως
βρισκόταν το καταφύγιό του. Αν και απλός υποµοίραρχος της Γενικής
Ασφαλείας ζητούσε επιµόνως και τελικά κατάφερε να του ανατεθεί η
δύσκολη αποστολή της καταδίωξης του απατεώνα στη γαλλική
πρωτεύουσα.2
Έτσι ο σχετικά άπειρος υποµοίραρχος βρέθηκε σε µια άγνωστη πόλη
χωρίς να γνωρίζει τη γλώσσα, µε µόνο στοιχείο την πληροφορία που είχε
λάβει από προξενεία της Θεσσαλονίκης πως ο Ζαρίφης είχε ζητήσει την
έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων στο όνοµα Βασιλακόπουλος.
Ήταν φανερό πως αν ο «φαντοµάς» βρισκόταν όντως στο Παρίσι θα
µεταχειριζόταν αυτό το όνοµα. Ο Μουσχουντής έπρεπε λοιπόν να βρει
κάποιον άνθρωπο που γνώριζε καλά τα µέλη της ελληνικής κοινότητας
και να τον χρησιµοποιήσει ως οδηγό στην αναζήτησή του για τον
Βασιλακόπουλο. Για αυτό απευθύνθηκε στον Έλληνα πρόξενο
προφασιζόµενος την ιδιότητα του εµπόρου και του ζήτησε κάποιον
άνθρωπο που θα µπορούσε να λειτουργήσει ως µεσολαβητής για τις
επαφές του µε παράγοντες της ελληνικής παροικίας.3
Ο πρόξενος του συνέστησε κάποιον προδροµίδη, εξέχον µέλος της
κοινότητας. Ο Μουσχουντής, αφού βεβαιώθηκε πως ο Προδροµίδης ήταν
άτοµο εµπιστοσύνης, του εµπιστεύτηκε την πραγµατική του ιδιότητα και
το σκοπό του ταξιδιού του. Όταν Έλληνας οµογενής πληροφορήθηκε τη
δράση του Βασιλακόπουλου εξεπλάγη, καθώς επρόκειτο για έναν από
τους πλουσιότερους και πλέον αξιοσέβαστους Έλληνες του Παρισιού.
_________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Πέµπτη 3 Απριλίου 1958, σσ. 1, 7
2. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Παρασκευή 4 Απριλίου 1958, σσ. 1, 5
3. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Σάββατο 5 Απριλίου 1958, σσ. 1, 5

14
Για να βεβαιωθούν οι δύο άνδρες πήγαν για µια δήθεν επίσκεψη
γνωριµίας στην έπαυλη του απατεώνα. Ο Μουσχουντής, αστυνοµικός
προικισµένος µε φωτογραφική µνήµη, µόλις τον είδε τον αναγνώρισε
από τα σκίτσα που είχε δει στην Ασφάλεια.
Χωρίς βέβαια να πει τίποτα, ο υποµοίραρχος έκανε αµέσως αίτηση προς
τις γαλλικές αρχές για την έκδοση του Βασιλακόπουλου στην Ελλάδα.
Όµως η τύχη ξαφνικά τον εγκατέλειψε, καθώς ο απατεώνας κάτι
αντιλήφθηκε και αναχώρησε εσπευσµένα για το Μπορντώ. Όπως ήταν
επόµενο, ο υποµοίραρχος τον ακολούθησε αλλά όταν έφθασε στο
Μπορντώ ήταν αργά. Ο «φαντοµάς» είχε διαφύγει για µια ακόµα φορά
περνώντας τα ισπανικά σύνορα. Παρόλες τις προσπάθειές να
εξασφαλίσει την άδεια για να συνεχίσει την καταδίωξη στην Ισπανία, ο
Μουσχουντής αναγκάστηκε να γυρίσει άπρακτος στην Ελλάδα, έχοντας
όµως κατορθώσει να αποκαλύψει το αληθινό όνοµα του διαβόητου
«φαντοµά».1
Η αποκάλυψη αυτή στάθηκε η πρώτη µεγάλη επιτυχία του Μουσχουντή
και ανέδειξε το µεγάλο του αστυνοµικό ταλέντο. Πολλές ακόµα θα
ακολουθούσαν. Όσο για τον Πιέρ Ζαρίφη, κατάφερε να µείνει
ασύλληπτος µέχρι το θάνατό του στα 1955, οπότε οι έρευνες στα
περιουσιακά του στοιχεία και τα προσωπικά του είδη έφεραν στην
επιφάνεια όλο το εύρος της εγκληµατικής του δραστηριότητας.

__________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Σάββατο 5 Απριλίου 1958, σ. 5

15
 Ο Μουσχουντής, οι ρεµπέτες και το ρεµπέτικο

Ο Μουσχουντής ήταν ένας αστυνοµικός ιδιαιτέρως σχολαστικός,

πάντοτε προσηλωµένος στην τήρηση των διαταγών και στην εκπλήρωση
του καθήκοντος. Ωστόσο έκανε µια εξαίρεση για τους ρεµπέτες και τα
τραγούδια τους, τα οποία φαίνεται πως λάτρευε. Το ιδιόµορφο καθεστώς
ασυλίας που απολάµβαναν την εποχή του Μεταξά στη Θεσσαλονίκη οι
ρεµπέτες και κατ’ επέκταση τα νυχτερινά µαγαζιά αλλά και οι τεκέδες
της πόλης1 αποτελούσε κατάφορη παραβίαση των διαταγών της
κυβέρνησης και της λογοκρισίας, ενώ ερχόταν σε αντίθεση µε το ρόλο
ενός αστυνοµικού ως διώκτη του εγκλήµατος, καθώς η ταύτιση του
ρεµπέτικου και των ρεµπετών µε την παρανοµία θεωρείτο τότε δεδοµένη.
Αυτό αποτελεί πράγµατι ένα από τα αντιφατικά στοιχεία της
προσωπικότητας του Μουσχουντή, στοιχείο δυσερµήνευτο αποκλειστικά
µε ιστορικούς όρους. Πάντως, όπως θα διαπιστώσουµε παρακάτω,
µεταξύ της αστυνοµίας και του ιδιότυπου κόσµου των εκπροσώπων του
ρεµπέτικου είχε διαµορφωθεί µια σχέση συµβίωσης, που επέτρεπε στους
µουσικούς να ζουν και να εργάζονται στην πόλη χωρίς πολλές
ενοχλήσεις από πλευράς Ασφαλείας. Από την άλλη πλευρά, γινόταν έτσι
δυνατός για την αστυνοµία ο έλεγχος µιας οµάδας µε τακτική
παραβατική και περιθωριακή συµπεριφορά χωρίς ιδιαίτερο κόπο.
Αρχιτέκτονας αυτής της σχέσης δεν ήταν άλλος από τον «κυρ Νίκο»,
όπως αποκαλούσαν τον τότε ανθυποµοίραρχο και εν συνεχεία
υποµοίραρχο οι ρεµπέτες.2
Αλλά ας παρακολουθήσουµε την εξέλιξη των γεγονότων. Στις αρχές του
1937 η 4η Αυγούστου επέβαλε λογοκρισία στους στίχους των τραγουδιών
και απαγόρευσε πολλά από όσα ήδη κυκλοφορούσαν µε τη δικαιολογία
ότι, ιδιαιτέρως πολλά ρεµπέτικα, ήταν άσεµνα, προήγαν τη χρήση
απαγορευµένων ουσιών (πρόκειται για την γνωστά «χασικλήδικα») ή
στρέφονταν εναντίον του έθνους και του κοινωνικού καθεστώτος.3 Ως
επακόλουθο της λογοκρισίας πολλοί συνθέτες της εποχής σύρθηκαν στα
δικαστήρια, ενώ πολλοί ρεµπέτες εξορίστηκαν στην Ίο. Όσοι κατάφεραν
να αποφύγουν τις κυρώσεις διέφυγαν ή εκτοπίστηκαν ατύπως στη
Θεσσαλονίκη.4
__________
1. Για τα νυχτερινά µαγαζιά και τους τεκέδες της Θεσσαλονίκης βλ. Ηλίας
Πετρόπουλος, Ρεµπέτικα τραγούδια, (ιδιωτική έκδοση), Αθήνα, 1968, σσ. 26-27
2. Για τη σχέση Ασφαλείας και ρεµπετών µίλησε στο συγγραφέα ο Γιώργος
Σκαµπαρδώνης σε συνέντευξη που του παραχώρησε στις 26/9/2005
3. Για το ιστορικό επιβολής, το νόηµα και τους στόχους της λογοκρισίας βλ. Νέαρχος
Γεωργιάδης, Ρεµπέτικο και πολιτική, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1993, σσ. 84-103
4. Ηλίας Πετρόπουλος, Καπανταήδες και µαχαιροβγάλτες, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 2001,
σ. 106

16
 Εκεί βρήκαν ένα φιλόξενο περιβάλλον, χάρη στην επέµβαση βέβαια του
Μουσχουντή, ο οποίος µάθαινε τις αφίξεις των µουσικών στην πόλη,
φρόντιζε να τους γνωρίσει και τους βοηθούσε να βρουν δουλειά
χρησιµοποιώντας τις διασυνδέσεις του µε µαγαζάτορες, όπως για
παράδειγµα µε το διαβόητο Κέρκυρα.1 Ο Μάρκος Βαµβακάρης στην
αυτοβιογραφία του διηγείται τη γνωριµία του µε τον αστυνοµικό και τις
διαβεβαιώσεις του ότι µπορούσε να πηγαίνει άφοβα στους τεκέδες χωρίς
να τον ενοχλήσει κανένας από την Ασφάλεια. Η αγάπη του προς τους
ρεµπέτες ήταν µάλιστα τόση, ώστε τους επέτρεπε να «φουµάρουν», κατά
την τυπική έκφραση της εποχής, ακόµα και µπροστά του, µέσα στο
γραφείο του. Πολλές φορές τους πήγαινε σε κάποιο απόµερο εξοχικό
καφενείο και τους έβαζε να παίζουν για λογαριασµό του ώρες
ολόκληρες.2 Την ανοχή του υποµοιράρχου επιβεβαιώνει και ένας άλλος
µεγάλος του ρεµπέτικου, ο Γιάννης Παπαϊωάννου, ο οποίος µάλιστα
αφηγείται πως µια µέρα τους πρόσφερε ο ίδιος δύο κοµµάτια χασίς από
αυτά που είχαν κατασχέσει σε διάφορες εφόδους οι αστυνοµικοί.3
Από την πλευρά τους βέβαια οι ρεµπέτες
ήταν υποχρεωµένοι να µένουν µακριά από
καυγάδες και άλλες σοβαρές αξιόποινες
πράξεις, κάτι που, σύµφωνα πάντα µε τις
αφηγήσεις τους, φρόντιζαν να τηρούν ως
ελάχιστο δείγµα ευγνωµοσύνης για την
αγάπη και την ανεκτικότητα του
Μουσχουντή, εξασφαλίζοντας παράλληλα
µια οµαλή ζωή και εργασία στην πόλη.
Έτσι διαµορφώθηκε η προαναφερθείσα
σχέση συµβίωσης µεταξύ αστυνοµίας και
ρεµπετών, ένα πολύ ενδιαφέρον 4. Αργιλέδες και όπλα που κατάσχεσε
η Γενική Ασφάλεια
φαινόµενο αν αναλογιστεί κανείς ότι οι
ρεµπέτες εκείνη την εποχή βρίσκονταν
συνήθως υπό διωγµό εξαιτίας της λογοκρισίας και της ταύτισής τους µε
το περιθώριο και την παρανοµία.4
Στο σηµείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι, σύµφωνα µε τις µαρτυρίες τους,
οι µουσικοί δεν ήταν υποχρεωµένοι να λειτουργούν ως πληροφοριοδότες
της Ασφάλειας, όπως θα περίµενε ίσως κανείς. Αντιθέτως ο
__________
1. Για τον Κέρκυρα βλ. Ντίνος Χριστιανόπουλος, Το ρεµπέτικο και η Θεσσαλονίκη,
εκδ. Εντευκτήριο, Θεσσαλονίκη, 1999, σσ. 34-35
2. Αγγέλα Κάιλ (επιµ.), Μάρκος Βαµβακάρης, (Αυτοβιογραφία), Αθήνα, 1973, σσ.
164-166
3. Κώστας Χατζηδουλής (επιµ.), Γιάννης Παπαϊωάννου, Ντόµπρα και σταράτα,
Αυτοβιογραφία, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1982, σσ. 69-70
4. Για τον τρόπο µε τον οποίο οι ρεµπέτες αντιµετώπιζαν την αστυνοµία βλ. Στάθης
∆αµιανάκος, Κοινωνιολογία του ρεµπέτικου, εκδ. Ερµειάς, Αθήνα, 1976, σσ. 180-217

17
Μουσχουντής φαίνεται πως αντιπαθούσε πληροφοριοδότες αυτού του
είδους.1 Ωστόσο είναι εύλογο πως κι αν ακόµα συνέβαινε κάτι τέτοιο οι
ίδιοι οι ρεµπέτες πολύ δύσκολα θα το παραδέχονταν. Οπότε το σχετικό
ζήτηµα παραµένει προς διερεύνηση.
Στα 1938, λίγο µετά τον Βαµβακάρη και τον Παπαϊωάννου, ήρθε στη
Θεσσαλονίκη ο Βασίλης Τσιτσάνης και υπηρέτησε ως τα 1940 τη θητεία
του στο Τάγµα Τηλεγραφητών. Σε κάποια έξοδό του γνώρισε τη Ζωή
Σαµαρά, την οποία παντρεύτηκε µετά από αρραβώνα 19 µηνών το
καλοκαίρι του 1942.2
Κουµπάρος του δεν ήταν άλλος από το Μουσχουντή, µε τον οποίο στο
µεταξύ είχε αναπτύξει στενή φιλία. Σύµφωνα µε τις διηγήσεις του
συνθέτη η γνωριµία τους έγινε στην ταβέρνα «Κούτσουρα» του
∆αλαµάγκα επί της Νικηφόρου Φωκά, µαγαζί που έγινε αργότερα
πασίγνωστο µέσα από το τραγούδι «Μπαξέ Τσιφλίκι». Ο Μουσχουντής
ήταν φίλος του ∆αλαµάγκα και από τη στιγµή που γνώρισε τον Τσιτσάνη
πήγαινε πολύ συχνά και τον άκουγε, ζητώντας πάντα το αγαπηµένο του
τραγούδι, το « Ό,τι κι αν πω ».3
Μετά το γάµο του ο Τσιτσάνης άνοιξε µε τη
βοήθεια του κουνιάδου του Ανδρέα Σαµαρά το
περίφηµο «Ουζερί Τσιτσάνης» στην Παύλου
Μελά, στον αριθµό 22. Το µαγαζί αυτό
λειτουργούσε τις χειµερινές περιόδους από το
1942 ως το 1945 και αποτελούσε περίφηµο στέκι
µαυραγοριτών, συνεργατών των Γερµανών αλλά
και του Μουσχουντή κατά τη διάρκεια της
κατοχής. Μέσα στη γενική ένδεια της εποχής το 5. Ουζερί Τσιτσάνης
ουζερί ήταν ένας θύλακος αφθονίας και
διασκέδασης για τους θαµώνες.4 Αυτή την
περίοδο ο υποµοίραρχος άκουσε πιθανώς για πρώτη φορά τη
«Συννεφιασµένη Κυριακή» και ενθουσιασµένος είπε ότι αυτό το
__________
1. Αγγέλα Κάιλ (επιµ.), Μάρκος Βαµβακάρης, ο.π., σ. 165
Επίσης βλ. Λευτέρης Παπαδόπουλος, Να συλληφθεί το ντουµάνι, εκδ. Καστανιώτη,
Αθήνα, 2004, σ. 199
2. Πάνος Γεραµάνης, «Βασίλης Τσιτσάνης, ο ζωγράφος της λαϊκής µουσικής», εφ.
Νέα, Τρίτη 28 ∆εκεµβρίου 1999, σ. Ν16
Σηµειώνεται πως γύρω από την ηµεροµηνία του γάµου του Τσιτσάνη επικρατεί
σύγχυση µεταξύ των ερευνητών. Ο συγγραφέας θεωρεί περισσότερο πιθανή περίοδο
το καλοκαίρι του 1942, µέσα στο οποίο τοποθετεί το γάµο ο Ανδρέας Σαµαράς,
κουνιάδος του Τσιτσάνη, στη συνέντευξή του προς το συγγραφέα στις 11/11/2005
3. Κώστας Χατζηδουλής (επιµ.), Βασίλης Τσιτσάνης, Η ζωή µου, το έργο µου, εκδ.
Νεφέλη, Αθήνα, 1980, σ. 21
4. Γιώργος Σκαµπαρδώνης, «Πέρασε από συµπληγάδες», εφ. Νέα, Σάββατο 10
Φεβρουαρίου 2001, σ. R.14

18
τραγούδι θα µείνει αιώνιο.1
Καθώς οι εταιρίες φωνοληψίας και τα εργοστάσια παραγωγής δίσκων
είχαν κλείσει, ο Μουσχουντής καλούσε συχνά τον κουµπάρο του στο
σπίτι του για να ακούσει τους νέους δίσκους µε ρεµπέτικα ηχογραφηµένα
στην Αµερική. Έµενε τότε στην οδό Ισαύρων, στον αριθµό 1, ένα στενό
ανάµεσα στην Παύλου Μελά και τη Γούναρη, στο ύψος της ∆ιαγωνίου.
∆ιέθετε µια συλλογή από περίπου πέντε χιλιάδες δίσκους, την οποία
εµπλούτιζε συνεχώς µε νέες κυκλοφορίες σταλµένες λαθραία από
ανθρώπους του στην Αµερική. Το µεγαλύτερο µέρος της αργότερα
χάθηκε, πιθανόν µετά από κάποια λεηλασία στο σπίτι του κατά την
περίοδο της Εαµοκρατίας στην πόλη(Οκτώβριος 1944 – Απρίλιος 1945).2
Όµως οι δίσκοι δεν ήταν τα πρώτα πολύτιµα αποκτήµατα που έχανε ο
υποµοίραρχος. Στα 1942, κατά τη διάρκεια µιας έρευνας των Γερµανών
στο σπίτι του προκειµένου να ελεγχθεί η πληροφορία ότι ο Μουσχουντής
φυγάδευε Άγγλους στρατιώτες στη Μέση Ανατολή, τού έσπασαν έναν
πολύ όµορφο αργιλέ. Το περιστατικό αυτό τον λύπησε πολύ και ο
Τσιτσάνης έγραψε για χάρη του το ζεϊµπέκικο «Μη χειρότερα Θεέ µου»,
που αναφερόταν στο σπασµένο αργιλέ. Το τραγούδι δεν µπορούσε
βέβαια να κυκλοφορήσει σε δίσκο εξαιτίας της λογοκρισίας, ώσπου ο
συνθέτης τροποποίησε τη µουσική και τους στίχους στα 1961. Με την
αρχική µορφή των στίχων του, οι οποίοι παρατίθενται αυτούσιοι
παρακάτω καθώς παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, κυκλοφόρησε
µόλις το 2000.3

Μη χειρότερα, Θεέ µου,

έσπασα τον αργιλέ µου!

Σ’ είχα τόσο συνηθίσει

σαν σε γέµιζα χασίσι.

Στη ζωή σαν βαριεστούσα,

σ’ έπαιρνα και σε πατούσα.

_________
1. Πάνος Γεραµάνης, «Βασίλης Τσιτσάνης», ο.π., σ. Ν16
Για το πρόβληµα χρονολόγησης της «Συννεφιασµένης Κυριακής» βλ. Ντίνος
Χριστιανόπουλος, Ο Βασίλης Τσιτσάνης και τα πρώτα τραγούδια του (1932-1946),
εκδ. ∆ιαγώνιος, Θεσσαλονίκη, 1994, σσ. 75-76
2. Οι πληροφορίες για το σπίτι του Μουσχουντή και τη συλλογή δίσκων προέρχονται
από τις συνεντεύξεις του Γιώργου Σκαµπαρδώνη (26/9/2005) και του Ανδρέα
Σαµαρά (11/11/2005)
3. Ντίνος Χριστιανόπουλος, Τα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη που γράφηκαν στη
Θεσσαλονίκη επί γερµανικής κατοχής, εκδ. Μπιλιέτο, Παιανία, 2001, σσ. 27-31

19
 Αργιλέ µου, εγώ δε φταίω,
σε θυµάµαι κι όλο κλαίω.1

Όπως καταλαβαίνει κανείς το ερωτηµατικό που προκύπτει είναι αν ο

Μουσχουντής όντως συµµεριζόταν το πάθος πολλών ρεµπετών, τη
χασισοποτεία. Η διαπίστωση αυτής της έξης θα µπορούσε εν µέρει να
εξηγήσει και τη φαινοµενικά παράδοξη συµπάθειά του για τους ρεµπέτες
και τα τραγούδια τους. Όµως όλες οι µαρτυρίες που συµβουλεύτηκε ο
συγγραφέας είτε σιωπούν επ’ αυτού (όπως και ο ίδιος ο Τσιτσάνης) είτε
απορρίπτουν κατηγορηµατικά µια τέτοια εκδοχή.2 Σε καµιά περίπτωση,
λοιπόν, δεν µπορεί να επιβεβαιωθεί η εύλογη υποψία που προκαλεί το
τραγούδι. Έρχεται άλλωστε σε αντίθεση µε τον ασκητικό χαρακτήρα του
βίου του.
Τελικά, οι εταιρίες δίσκων επαναλειτούργησαν στις αρχές του 1946 και
οι συνθέτες του ρεµπέτικου άρχισαν να εγκαταλείπουν τη Θεσσαλονίκη.
Μαζί τους έφυγε και ο Τσιτσάνης, ο οποίος ωστόσο διατήρησε στενή
επαφή µε τον κουµπάρο του. Θεωρούσε το Μουσχουντή ως τον
µεγαλύτερο αστυνοµικό της Ελλάδας και δεν ξέχασε ποτέ τη βοήθειά του
στη δύσκολη περίοδο της µεταξικής δικτατορίας και της κατοχής. Μετά
τον αιφνίδιο θάνατο του διευθυντή πια της αστυνοµίας στα 1958
επισκεπτόταν συχνά µε σεβασµό τον τάφο του. Όσο για τον ίδιο τον
Μουσχουντή, παρέµεινε µέχρι το τέλος της ζωής του λάτρης του
ρεµπέτικου και µανιώδης συλλέκτης παλιών δίσκων.3

__________
1. Οι αρχικοί στίχοι καθώς και µια παρτιτούρα µε τις νότες του τραγουδιού
παρατίθενται στο Κώστας Χατζηδουλής (επιµ.), Βασίλης Τσιτσάνης, ο.π., σ. 203
Για τους στίχους της διασκευής βλ. Θεόφιλος Πασχ. Αναστασίου, «Παιδάκι µε ψυχή
και ζηλεµένο», 329 τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, Τρίκαλα, 1995, σ. 190
2. Ο Τιτσάνης διατεινόταν πάντα για τον εαυτό του πως δεν είχε ποτέ σχέση µε το
χασίς. Βλ. ενδεικτικά Ντίνος Χριστιανόπουλος, Τα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη,
ο.π., σσ. 34-36
Η άποψη των συγγενών του Μουσχουντή είναι κατηγορηµατικά αρνητική,
συνέντευξη της Μαριλένας Μουσχουντή στις 7/7/2006
3. Λευτέρης Παπαδόπουλος, «Ήταν γόης, ήταν µάγος», εφ. Νέα, Σάββατο 10
Φεβρουαρίου 2001, σ. R18
Επίσης βλ. Γιώργος Σκαµπαρδώνης, «Πέρασε από συµπληγάδες», ο.π., σ. R14

20
 To ακέφαλο πτώµα

Μέχρι το Σεπτέµβριο του 1941 ο Μουσχουντής ασχολείτο κυρίως µε

υποθέσεις απατεώνων, ληστών ή περιθωριακών τύπων της πόλης. Όµως
στις 6 Σεπτεµβρίου εκείνης της χρονιάς σε µια χαράδρα κοντά στο Ηρώο
του Κιλκίς ανευρέθηκε το αποκεφαλισµένο πτώµα του εµπόρου
Γεωργίου Ιατρού. Η υπόθεση ήταν πολύ σοβαρή για να φέρει σε πέρας
την εξιχνίασή της η τοπική αστυνοµία, για αυτό ανατέθηκε στη Γενική
Ασφάλεια Θεσσαλονίκης.
Ο Μουσχουντής από τη µελέτη των στοιχείων γνώριζε πως η ταυτότητα
του θύµατος ανέγραφε ως τόπο κατοικίας τη Θεσσαλονίκη, εξ αυτού δε
πίστευε πως ο δράστης έπρεπε να αναζητηθεί εκεί. Αρχικά ανέκρινε τη
σπιτονοικοκυρά του δολοφονηθέντος, ώστε να εξακριβώσει ποιες ήταν οι
συναναστροφές του. Κατόπιν επίµονων ερωτήσεων η γυναίκα θυµήθηκε
πως λίγες µέρες πριν το έγκληµα κάποιος έµπορος είχε επισκεφτεί το
θύµα στο σπίτι του. ∆εν είχε βέβαια παρακολουθήσει τη συζήτησή τους,
αλλά σε µια στιγµή που είχε µπει στο δωµάτιο πρόλαβε να ακούσει ότι
µιλούσαν για κάποια ποσότητα ζάχαρης.
Η αναφορά της ζάχαρης έκανε τον αστυνοµικό να ανακαλέσει στη
µνήµη του την πρόσφατη περίπτωση του µαυραγορίτη Σωτηρίου
Κουρτζή, ο οποίος είχε συλληφθεί µε την κατηγορία ότι απέσπασε
χρήµατα από κάποιον γνωστό του µε το πρόσχηµα πως θα του προµήθευε
µερικούς τόνους ζάχαρης και µετά εξαφανίστηκε. Αµέσως διέταξε να τον
φέρουν από τα κρατητήρια και του πρότεινε να τον απελευθερώσει.1 Στο
σηµείο αυτό πρέπει να σηµειωθεί ότι στα δύσκολα χρόνια της κατοχής ο
Μουσχουντής συνήθιζε να απελευθερώνει άτοµα που είχαν συλληφθεί
για ασήµαντα – τουλάχιστον κατά την κρίση του – αδικήµατα.2 Άλλωστε
είναι γνωστό πως η µαύρη αγορά αποτελούσε πολύ διαδεδοµένο
φαινόµενο της περιόδου.
Ο κρατούµενος όµως αρνήθηκε την προσφορά του προβάλλοντας
διάφορες δικαιολογίες. Η φαινοµενικά παράδοξη άρνηση του Κουρτζή
έπεισε το µοίραρχο για την εµπλοκή του σε κάποια πολύ πιο σοβαρή
υπόθεση από την παράνοµη εµπορία ζάχαρης. Έτσι η ανάκριση πέρασε
στην κρισιµότερη φάση της. Ο Μουσχουντής έδειξε στον πιθανό δράστη
τη φωτογραφία του αποκεφαλισµένου εµπόρου, περιγράφοντάς του
ταυτόχρονα την κατάσταση στην οποία βρέθηκε. Κατόπιν τον έφερε σε
αντιπαράθεση µε τη σπιτονοικοκυρά, η οποία τον αναγνώρισε και
επιβεβαίωσε την παρουσία του στο σπίτι. Τέλος τον πληροφόρησε ότι το
_________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Πέµπτη 27 Μαρτίου 1958, σ. 1
Ακόµα βλ. Νίκος Π. Στάγκος, Νίκος Μουσχουντής, εκδ. Αφανούς Ήρωος (Εφηµερίς
των Σωµάτων Ασφαλείας), Θεσσαλονίκη, 1959, σσ. 23 – 26
2. Ένα περιστατικό απελευθέρωσης κρατουµένων από το Μουσχουντή διηγήθηκε στο
συγγραφέα ο Ανδρέας Σαµαράς στη συνέντευξή του στις 11/11/2005

21
πορτοφόλι του Ιατρού αλλά και το όργανο του φόνου, ένα µαχαίρι,
βρέθηκαν σε έρευνα στην οικία του. Μετά την παρουσίαση τόσων
ενοχοποιητικών στοιχείων ο Κουρτζής αναγκάστηκε να οµολογήσει ότι
είχε σκοτώσει και αποκεφαλίσει το θύµα για να του αποσπάσει 78.000
δραχµές.1
Η περιγραφή της παραπάνω ανάκρισης είναι χαρακτηριστική για τη
µέθοδο που ακολουθούσε ο Μουσχουντής προκειµένου να φθάσει στην
αποκάλυψη της αλήθειας. Αφού καθησύχαζε τον ύποπτο, τον έφερνε
διαδοχικά αντιµέτωπο µε διάφορα στοιχεία των ερευνών, χωρίς να του
αφήνει χρόνο να σκεφτεί και να κατασκευάσει κάποια δικαιολογία ή
άλλοθι. Είναι φανερό πως ο αστυνοµικός που ακολουθούσε µια τέτοια
προσέγγιση θα έπρεπε να διαθέτει εµπειρία, ετοιµότητα, υποµονή,
αυτοκυριαρχία και κάποιες γνώσεις ψυχολογίας. Ίσως σήµερα αυτή η
µέθοδος φαντάζει κοινότοπη αλλά για την εποχή ήταν µάλλον
πρωτοποριακή, καθώς οι περισσότεροι αστυνοµικοί θεωρούσαν πως για
να οµολογήσει ο ένοχος ο καλύτερος τρόπος ήταν να κλειστεί στα
κρατητήρια και να βασανιστεί. Ο Μουσχουντής ωστόσο είχε καταλάβει
πως η προσεκτική έρευνα σε συνδυασµό µε την κατάλληλη αντιµετώπιση
του υπόπτου µπορούσαν να φέρουν τα ίδια ή και καλύτερα
αποτελέσµατα. Κι αν εξαιρέσει κανείς την υπόθεση Πόλκ, µε την οποία
θα ασχοληθούµε σε επόµενο κεφάλαιο, εφάρµοζε πιστά τη µέθοδό του.

_________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Παρασκευή 28 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 7

22
 Κατοχή

Σε προηγούµενο κεφάλαιο εξετάσαµε τις σχέσεις του Μουσχουντή µε

τους ρεµπέτες και ιδιαιτέρως µε τον Τσιτσάνη, σχέσεις που
αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της µεταξικής δικτατορίας και της
κατοχής. Εδώ θα αναφερθούµε στην υπόλοιπη δράση του αστυνοµικού
στη δύσκολη κατοχική περίοδο.
Μετά την είσοδο των στρατευµάτων του άξονα στη Θεσσαλονίκη (9
Απριλίου 1941), µία από τις πρώτες ενέργειες της γερµανικής διοίκησης
ήταν να ζητήσει από τη Χωροφυλακή τις λίστες των Ελλήνων
κοµµουνιστών. Όµως οι αστυνοµικοί είχαν φροντίσει να πυρπολήσουν τα
αρχεία λίγο πριν την είσοδο των Γερµανών στην πόλη. Σε γενικές
γραµµές κάθε φορά που οι Γερµανοί ζητούσαν τη συνεργασία της
Ασφαλείας για να συλλάβουν κάποια µέλη της τοπικής αντίστασης οι
αστυνοµικοί όχι µόνο δε συνεργάζονταν, αλλά απεναντίας ειδοποιούσαν
τους αντιστασιακούς να εξαφανιστούν έγκαιρα. Ακόµα βοηθούσαν τη
δράση εθνικοαπελευθερωτικών οµάδων καθώς και των Συµµάχων.1
Ο ίδιος ο διοικητής της Γενικής Ασφαλείας Θεσσαλονίκης,
ταγµατάρχης Γεώργιος Βαρδουλάκης, ετέθη επικεφαλής του τοµέα
εγκατάστασης ασυρµάτων και κατασκοπείας για λογαριασµό του
συµµαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Έτσι στήθηκε ένας
ολόκληρος µηχανισµός που έλεγχε και µετέδιδε πληροφορίες. Επίσης
προωθούσε άνδρες και πολεµικό υλικό στα βουνά.
Ο Μουσχουντής βοήθησε ουσιαστικά στη δηµιουργία αυτού του
δικτύου, κυρίως µέσω των πληροφοριοδοτών που είχε παντού στη
Θεσσαλονίκη, αστυνοµικών αλλά και απλών πολιτών. Ο µοίραρχος
λοιπόν γνώριζε που βρίσκονταν οι ασύρµατοι και έλεγχε τις
µεταδιδόµενες πληροφορίες. Τα νέα από τα µέτωπα του πολέµου
κυκλοφορούσαν µε προκηρύξεις που τυπώνονταν σε παράνοµα
τυπογραφεία. Χάρη στις ενέργειες του Μουσχουντή το δυσεύρετο χαρτί
εκτύπωσης δεν έλειπε ποτέ. Εκτός από αυτά, ο ίδιος µάθαινε τις αφίξεις
των συµµαχικών κλιµακίων και φρόντιζε για την ασφαλή προώθησή τους
στους αντάρτες.2
Από την πλευρά τους οι Γερµανοί υποψιάζονταν το µοίραρχο και
παρακολουθούσαν τις κινήσεις του. Είδαµε πως στα 1942 έκαναν έφοδο
στο διαµέρισµά του για να συλλάβουν κάποιους Βρετανούς στρατιώτες.3
Ο κλοιός άρχισε να στενεύει ακόµα περισσότερο όταν ένας από τους
__________
1. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σ. 250
2. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σσ. 250-
254
Ακόµα βλ. Νίκος Π. Στάγκος, Νίκος Μουσχουντής, ο.π., σ. 21
3. Ντίνος Χριστιανόπουλος, Τα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, ο.π., σ. 28

23
ασυρµάτους έπεσε στα χέρια τους και ο ταγµατάρχης Βαρδουλάκης, του
οποίου η δράση είχε πια αποκαλυφθεί, αναγκάστηκε να διαφύγει στη
Μέση Ανατολή (1943). Τότε οι Γερµανοί συνέλαβαν το Μουσχουντή και
κατά την έκφρασή του «θα τον τσαλάκωναν άσχηµα» αν δεν παρενέβαινε
ένας Αυστριακός αξιωµατικός της Βέρµαχτ, µε τον οποίο είχαν
συνεργαστεί προπολεµικά στην ανάπτυξη τεχνικών συλλογής
αποτυπωµάτων.1
Ωστόσο ο Μουσχουντής δεν άλλαξε στάση. Ακόµα και όταν στις 14
Απριλίου 1943 δέχθηκε την επίθεση του πλήθους σε διαδήλωση κατά
των κατακτητών δεν έπαψε να καλύπτει τους αντάρτες και τους
πράκτορες των Συµµάχων. Κανείς από τους διαδηλωτές δε συνελήφθη ή
δεν υποδείχθηκε στις αρχές κατοχής.2
Όµως τα γεγονότα της 14ης Απριλίου 1943 ήταν για αυτόν µια
προειδοποίηση : οι Γερµανοί τον υποψιάζονταν, η δύναµη της
Χωροφυλακής έφθινε και ο ίδιος, αν και είχε βοηθήσει τους αντάρτες
ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, δεν είχε αµφιβολίες πως αυτοί –
τουλάχιστον οι µαχητές του ΕΛ.Α.Σ. – θα στρέφονταν εναντίον του. Έτσι
προτίµησε να εξαφανιστεί. ∆εν είναι γνωστό πότε ακριβώς
εξαφανίστηκε, αν έφυγε από τη Θεσσαλονίκη ή απλώς κρύφτηκε κάπου
στην πόλη. Οι πηγές που διαθέτει ο συγγραφέας τοποθετούν ασαφώς το
διάστηµα της απουσίας του ανάµεσα στα τέλη του 1943 και τον Απρίλιο
του 1945, οπότε έληξε η Εαµοκρατία στην πόλη.3
Πάντως οι ελασίτες φρόντισαν να ερευνήσουν το σπίτι της οδού
Ισαύρων και έκλεψαν τη σπάνια συλλογή 5000 δίσκων του µοιράρχου,
για την οποία έγινε λόγος και σε προηγούµενο κεφάλαιο. Όταν µετά το
τέλος της Εαµοκρατίας ο Μουσχουντής έβαλε τους ανθρώπους του να
ψάξουν για τους κλεµµένους δίσκους δεν κατάφερε να βρει παρά 1500
περίπου.4
Ωστόσο η περίοδος της φυγής είχε πια παρέλθει. Η τάξη επανερχόταν
σταδιακά στη συµπρωτεύουσα και η Χωροφυλακή αναλάµβανε και πάλι
τα καθήκοντά της. Σύντοµα, µε την έναρξη του εµφυλίου, νέες
δοκιµασίες την περίµεναν, δοκιµασίες που θα έφερναν ξανά στο
προσκήνιο το αστυνοµικό δαιµόνιο του Μουσχουντή.
__________
1. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π.,
σ. 254
Την παρέµβαση του Αυστριακού αξιωµατικού διηγήθηκε η Μαριλένα Μουσχουντή
κατά τη συνάντησή της µε τον γράφοντα στις 7/7/2006
2. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., σσ. 258-259
3. Οι πληροφορίες για την εξαφάνιση του Μουσχουντή προέρχονται κυρίως από το
Ηλίας Πετρόπουλος, Το άγιο χασισάκι, ο.π., σ. 114 και από το Ντίνος
Χριστιανόπουλος, Τα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, ο.π., σ. 99
∆υστυχώς οι µαρτυρίες που συγκέντρωσε ο συγγραφέας δεν προσφέρουν
διαφωτιστικότερα στοιχεία
4. Ηλίας Πετρόπουλος, Το άγιο χασισάκι, ο.π., σ. 114

24
Η αποκάλυψη της Ο.Π.Λ.Α., της Μ.Λ.Α. και άλλων κοµµουνιστικών
δικτύων της Θεσσαλονίκης

Το πρωί της 30ης Απριλίου 1947 στις 7:10 π.µ. ένα κίτρινο λεωφορείο
µε τα διακριτικά της αεροπορίας έφθασε στη στάση Μισδραχή επί της
Βασιλίσσης Όλγας (κοντά στη συµβολή της µε τη σηµερινή Φλέµινγκ)
και σταµάτησε για να παραλάβει µερικούς αξιωµατικούς, εκτελώντας το
τακτικό του δροµολόγιο. Μόλις όµως αυτοί επιβιβάστηκαν στο όχηµα,
δυο διαδοχικές εκρήξεις σηµειώθηκαν στο λεωφορείο, η πρώτη κάτω από
τη θέση του οδηγού και η δεύτερη στην έξοδο, τραυµατίζοντας τον
οδηγό, δέκα αξιωµατικούς και ένα σµηνίτη. Τελικά υπέκυψαν ο οδηγός,
τρεις υποσµηναγοί και ο σµηνίτης.1
Οι εκρήξεις είχαν προκληθεί από
χειροβοµβίδες που πέταξαν άγνωστοι, οι
οποίοι διέφυγαν προς την κατεύθυνση της
οδού ∆ελφών χωρίς να αφήσουν ίχνη.
Επρόκειτο για τη σοβαρότερη µιας σειράς
ενόπλων επιθέσεων στη Θεσσαλονίκη µε
πιθανότερους δράστες τους κοµµουνιστές,
καθώς αυτοί είχαν εξαπολύσει µια
εκστρατεία αποσταθεροποίησης της τάξης
στη µακεδονική πρωτεύουσα.2 Βέβαια οι 6. Το λεωφορείο της αεροπορίας µετά
ίδιοι όχι µόνο δεν παραδέχονταν την την επίθεση
ανάµειξή τους αλλά απεναντίας
διακήρυτταν ότι οι αεροπόροι είχαν δολοφονηθεί από κυβερνητικά
όργανα, τα οποία τώρα προσπαθούσαν να επιρρίψουν τις ευθύνες στην
Αριστερά. Οι εφηµερίδες της εποχής που πρόσκεινταν στο Κ.Κ.Ε.
διαµαρτύρονταν για τις συλλήψεις µελών του κόµµατος, που
συγκαταλέγονταν στους συνήθεις υπόπτους και συλλαµβάνονταν πρώτα
όταν συνέβαιναν παρόµοιες επιθέσεις.3 Πάντως η βοµβιστική ενέργεια
προκάλεσε την κινητοποίηση των αρχών, µε αποτέλεσµα οι έρευνες να
οδηγήσουν τελικά στην εξάρθρωση των κυριότερων κοµµουνιστικών
οργανώσεων της πόλης.
__________
1. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες στη Θεσσαλονίκη, εκδ.Πάπυρος, Αθήνα,1959,σ. 5
2. Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλάκης, ο.π., τ. 2ος, σ.
917
3. Η αρθρογραφία εκείνων των ηµερών στις κοµµουνιστικές εφηµερίδες είναι
διαρκής και επιθετική. Ενδεικτικά παραθέτουµε µερικά άρθρα της Ενότητας :
«Η εγκληµατική επίθεση κατά των αεροπόρων έναυσµα άγριου διωγµού των
δηµοκρατικών», εφ. Ενότητα, Πέµπτη 1η Μάη 1947, σ. 1
«Νέο αίµα, νέοι φασιστικοί διωγµοί», εφ. Ενότητα, Σάββατο 3 Μάη 1947, σ. 1
«Καθεστώς οµηρίας για την ηγεσία της Αριστεράς», εφ. Ενότητα, Τρίτη 6 Μάη
1947,σ.1

25
 Όπως συνέβαινε συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις και παρά το γεγονός ότι
τυπικά η υπόθεση ήταν στην αρµοδιότητα της Εθνικής Ασφαλείας, αυτός
που κλήθηκε να την εξιχνιάσει ήταν ο Μουσχουντής, ως ένας από τους
καλύτερους και εµπειρότερους αστυνοµικούς της εποχής. Τότε είχε το
βαθµό του µοιράρχου και ήταν υποδιοικητής της Γενικής Ασφαλείας.
Ήδη αναφέρθηκε ότι οι δράστες δεν είχαν αφήσει ίχνη· είχαν ωστόσο
επισηµανθεί από τα κορίτσια ενός γειτονικού σχολείου που είδαν τρεις
άνδρες µε όπλα στα χέρια να φεύγουν από τον τόπο του εγκλήµατος και
έδωσαν την περιγραφή τους στην αστυνοµία. Επίσης υπήρχαν οι
καταθέσεις δύο αεροπόρων που επιχείρησαν να τους καταδιώξουν αλλά
αναγκάστηκαν να σταµατήσουν καθώς ήταν τραυµατισµένοι και άοπλοι.
Η περιγραφή των γεγονότων έδειχνε πως η επίθεση ήταν έργο κάποιας
από τις ένοπλες κοµµουνιστικές οµάδες που δρούσαν τον καιρό του
εµφυλίου στην πόλη.1
∆ιαφωτιστικότερη ήταν η κατάθεση ενός περίοικου, υπολοχαγού της
Ε.Σ.Α., ο οποίος είδε ένα ταξί σταµατηµένο λίγο πιο πέρα από τη στάση
Μισδραχή. Ένα ύποπτο πρόσωπο παρακολουθούσε την περιοχή,
πλησίασε αρκετές φορές το ταξί και τέλος οι τρεις δράστες κατέφθασαν
τρέχοντας και επιβιβάστηκαν στο όχηµα. Αναγκάστηκαν όµως να φύγουν
πεζοί, διότι ο οδηγός ταραγµένος δεν µπόρεσε να βάλει µπροστά.
Ο οδηγός, ονόµατι Νικόλαος Τοµπουλίδης, συνελήφθη και οδηγήθηκε
στη Γενική Ασφάλεια, όπου ισχυρίστηκε ότι απλώς είχε πάει µε έναν
πελάτη να παραλάβουν κάποιο γιατρό και τον περίµεναν ώσπου να
ετοιµασθεί. Όταν οι τρεις άγνωστοι εισέβαλαν στο αυτοκίνητο µε την
απειλή όπλου υποκρίθηκε πως είχε πάθει µηχανική βλάβη και τους
ανάγκασε να τραπούν σε φυγή. Όµως ο Μουσχουντής εξαρχής δεν
πίστεψε αυτή την εκδοχή. ∆ιέταξε να γίνει έρευνα σχετικά µε την
ταυτότητα του γιατρού και να προσέλθουν όλοι οι συνάδελφοι του
Τοµπουλίδη που στάθµευαν στην ίδια πιάτσα, στη Γενική ∆ιοίκηση, για
να καταθέσουν. Έτσι βρέθηκε πως δεν υπήρχε κανένας γιατρός στην
περιοχή, ενώ κάποιος από τους οδηγούς κατέθεσε πως παρόλο που το
ταξί του Τοµπουλίδη ήταν πέµπτο στη σειρά προτεραιότητας ένας
πελάτης ήρθε στην πιάτσα και ζήτησε να τον µεταφέρει το συγκεκριµένο
όχηµα.2
Οι παραπάνω αποκαλύψεις δε στάθηκαν αρκετές για να κάνουν το
σοφέρ να οµολογήσει, για αυτό µπήκαν σε εφαρµογή δραστικότερες
µέθοδοι. Τα µεσάνυχτα ένας αξιωµατικός µε τρεις χωροφύλακες τον
συνόδευσαν σε µια νυχτερινή βόλτα σε ερηµική τοποθεσία µε
αυτοκίνητο της Ασφαλείας, όπου είχαν φορτώσει µερικά φτυάρια και
σκαπάνες. Αργότερα το ίδιο βράδυ, σύµφωνα µε τους ισχυρισµούς των
__________
1. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σ. 5
2. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σ. 6

26
αστυνοµικών, ο κρατούµενος χτύπησε το κεφάλι του οχτώ φορές στα
κάγκελα του κελιού του και αυτοτραυµατίστηκε σοβαρά, επειδή είχε
µετανιώσει για τις αποκαλύψεις του προς τους αστυνοµικούς κατά τη
διάρκεια της νυχτερινής εκείνης βόλτας. Ωστόσο το επόµενο πρωινό
εξακολούθησε να υποστηρίζει πως δεν ήξερε τίποτα και όταν αργότερα
τον έφεραν µπροστά στον υποτιθέµενο κοµµατικό του καθοδηγητή δεν
τον αναγνώρισε.1 Κατά τη διάρκεια της δίκης και µέχρι την ώρα της
εκτέλεσής του πεισµατικά διακήρυττε την αθωότητά του και την άγνοιά
του για την επίθεση. Σηµειώνεται πως ένας από τους συµµετέχοντες στην
επίθεση, ο Απόστολος Πατσιάς, κατέθεσε στην Ασφάλεια πως ο
Τοµπουλίδης όντως δε γνώριζε τίποτα αλλά η κατάθεσή του θεωρήθηκε
ως προσπάθεια απενοχοποίησης του οδηγού, που κινδύνευε να οδηγηθεί
στο εκτελεστικό απόσπασµα.2
Είναι προφανές ότι η προηγηθείσα διήγηση δηµιουργεί πολλά
ερωτηµατικά για τους τρόπους τους οποίους µεταχειρίστηκαν οι
αστυνοµικοί και ο υποδιοικητής τους για να αποσπάσουν την οµολογία
του Τοµπουλίδη. Πολύ αργότερα οι επιζώντες εκ των κατηγορουµένων
για συµµετοχή στην Ο.Π.Λ.Α. µίλησαν για σειρά ψυχολογικών και
σωµατικών βασανιστηρίων.3 Όµως ο ίδιος ο οδηγός εκτελέστηκε και
προφανώς δεν πρόλαβε να καταθέσει την προσωπική του µαρτυρία. Το
µόνο βέβαιο είναι πως η προσπάθεια εκφοβισµού, την οποία δε
διέψευσαν οι αστυνοµικοί, ανήκε στις προσφιλείς ανακριτικές µεθόδους
του Μουσχουντή και τη χρησιµοποιούσε σε αρκετές περιπτώσεις.
Σηµειώνεται πως ο ίδιος είχε µελετήσει πολύ τις µεθόδους που τότε
χρησιµοποιούνταν από τους αστυνοµικούς σε διάφορες χώρες και
καθεστώτα.4
Ο τρόπος σύλληψης των υπόπτων για συµµετοχή στην Ο.Π.Λ.Α. δίνει
ακόµα ένα δείγµα αυτής της µεταχείρισης. Η επιχείρηση γινόταν
συνήθως νύχτα. Τα αστυνοµικά όργανα έπεφταν αιφνιδιαστικά πάνω
στον ύποπτο ενώ προχωρούσε αµέριµνος στο δρόµο, του περνούσαν ένα
τσουβάλι και τον µετέφεραν στη Γενική Ασφάλεια. Πέρα από τους
λόγους διατήρησης της µυστικότητας γύρω από τις προσαγωγές ενόσω
__________
1. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 6-7
2. Η κατάθεση δόθηκε ενώπιον του Μουσχουντή την 21η Νοεµβρίου 1947, δηλαδή
µετά την ολοκλήρωση της δίκης. Ο Απόστολος Πατσιάς επωφελήθηκε της µηνιαίας
γενικής αµνηστίας και προσήλθε οικειοθελώς προκειµένου να καταθέσει υπέρ της
συζύγου του, Ευθυµίας Πατσιά, η οποία επίσης είχε καταδικαστεί σε θάνατο.
Βλ. Τάσος Α. Κατσαρός, Μια απόφαση µάχοµαι µέχρι το τέλος, Θεσσαλονίκη 1946-
47, Αντάρτικο πόλεως, Στενή Αυτοάµυνα (Ο.Π.Λ.Α.), Ντοκουµέντα, (ιδιωτική έκδοση),
Καβάλα, 2003, σσ. 64-68
Για την εκτέλεση του οδηγού βλ. «Η χθεσινή εκτέλεσις των 24 εγκληµατιών της
Ο.Π.Λ.Α.», εφ. Φως, Παρασκευή 24 Οκτωβρίου 1947, σ. 3
3. Τάσος Α. Κατσαρός, Μια απόφαση, ο.π., σσ. 134-135
4. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Τρίτη 1η Απριλίου 1958, σσ. 1, 7

27
συνεχίζονταν οι έρευνες, τους οποίους επικαλούνταν οι αστυνοµικοί,
αυτή η µέθοδος συνιστούσε σαφώς και ένα µέσο τροµοκράτησης των
συλληφθέντων.1
Όπως έχουµε περιγράψει κι αλλού, ένας άλλος συχνά εφαρµοζόµενος
από το Μουσχουντή τρόπος ανάκρισης ήταν να κερδίζει πρώτα την
εµπιστοσύνη των υπόπτων µε τη συµπεριφορά του και την καλή
µεταχείρισή τους και κατόπιν να τους φέρνει αιφνιδιαστικά ενώπιον των
αποκαλύψεων που είχε ήδη κάνει. Τον τρόπο αυτό χρησιµοποίησε όταν
του έφεραν το ∆ιογένη Ελευθεριάδη, δηλαδή τον άνθρωπο που είχε
επιστρατεύσει τον Τοµπουλίδη και το αυτοκίνητό του ως µέσο διαφυγής
µετά την επίθεση.
Είδαµε πως ο οδηγός δεν είχε αποκαλύψει τίποτε το ουσιώδες στους
αστυνοµικούς. Είχε όµως µιλήσει ο ιδιοκτήτης του αυτοκινήτου, ονόµατι
Φίλιππος Καµπουρόπουλος, χαρακτηρισµένος κοµµουνιστής και
πρόεδρος του Σωµατείου Ιδιοκτητών Αυτοκινήτων Ταξί και είχε πει πως
ένα άτοµο είχε ζητήσει το συγκεκριµένο αυτοκίνητο από τις 29 Απριλίου,
δίνοντας ταυτοχρόνως την περιγραφή του. Έτσι η αστυνοµία εντόπισε
και συνέλαβε τον Ελευθεριάδη.2 Ωστόσο, όταν τον έφεραν στη Γενική
Ασφάλεια, όχι µόνο αρνήθηκε κάθε συµµετοχή αλλά διαµαρτυρήθηκε
επιπλέον για τον τρόπο της σύλληψής του. Τότε ο Μουσχουντής έβαλε
σε εφαρµογή τη µέθοδο που αναφέρθηκε παραπάνω: κέρασε καφέ και
τσιγάρο τον ύποπτο και έδωσε εντολή στους φύλακες να τον
περιποιούνται ιδιαιτέρως κατά την παραµονή του στα κρατητήρια. Όσο
για την οµολογία, τού είπε πως δε βιαζόταν αφού οι άλλοι είχαν ήδη
µιλήσει και τα ήξεραν πια όλα.
Εύκολα µπορεί να φανταστεί κανείς την εντύπωση που προκάλεσε η
µεταχείριση αυτή σε έναν άνθρωπο που είχε ασφαλώς διαφορετική
εικόνα για την αστυνοµία και τις µεθόδους της. Ίσως η πίστη του στα
όσα προπαγάνδιζε σχετικά το κόµµα να κλονίστηκε.
Στο µεταξύ ο Μουσχουντής ερευνώντας το παρελθόν του ανακάλυψε
πως ο Ελευθεριάδης ήταν ποντιακής καταγωγής και είχε διακριθεί στον
ελληνοϊταλικό πόλεµο. Έβαλε λοιπόν τους φύλακες να του θυµίσουν
τους πρόσφατους πατριωτικούς αγώνες. Ακόµα κάποιος αστυνοµικός,
πόντιος κι αυτός, του θύµισε στην ποντιακή διάλεκτο τα εγκλήµατα που
είχαν διαπράξει ως τότε οι κοµµουνιστές σύντροφοί του.3
__________
1. «Συνελήφθη ολόκληρος η µαχητική οµάς αυτοαµύνης του Κ.Κ.Ε.», εφ.
Μακεδονία, Κυριακή 29 Ιουνίου 1947, σ. 1
2. «Χθες την 7η π.µ. τρεις άγνωστοι έρριψαν χειροβοµβίδας κατά αυτοκινήτου
πλήρους αεροπόρων αξιωµατικών», εφ. Μακεδονία, Πέµπτη 1η Μαΐου 1947, σσ. 1, 4
Επίσης βλ. «Τρεις Έλληνες αξιωµατικοί αεροπόροι εδολοφονήθησαν από
Εαµοβουλγάρους και επτά έτεροι ετραυµατίσθησαν», εφ. Ελληνικός Βορράς, Πέµπτη
1η Μαΐου 1947, σσ. 1, 3
3. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 7-8

28
 Η έξυπνη τακτική του µοιράρχου έφερε σύντοµα τα αποτελέσµατά της
και ο ύποπτος άρχισε να λέει όσα γνώριζε. Ήταν ο «Σπύρος», τοµεάρχης
του δυτικού τοµέα της πόλης και υπαρχηγός της ένοπλης κοµµουνιστικής
οργάνωσης Ο.Π.Λ.Α (Οµάδα Προστασίας Λαϊκής Αυτοάµυνας). Επειδή
στην επίθεση κατά των αεροπόρων η αποστολή του, δηλαδή να
εξασφαλίσει στους δράστες µέσο διαφυγής, είχε αποτύχει, του είχε
αφαιρεθεί η διοίκηση. Μετά τη σύλληψη του Τοµπουλίδη το
Μακεδονικό Γραφείο, η ανώτατη αρχή του κόµµατος στη Μακεδονία,
ετοιµαζόταν να τον φυγαδέψει στο βουνό αλλά δεν πρόλαβε. Αποκάλυψε
επιπροσθέτως όλα τα ονόµατα και τα ψευδώνυµα των στελεχών που
γνώριζε καθώς και κρησφύγετα και κρύπτες όπλων της οργάνωσης.1
Η εξάρθρωση της .Ο.Π.Λ.Α. είχε αρχίσει. Γρήγορα συνελήφθη ο
καθοδηγητής του «Σπύρου», ο Ανδρέας Παπαγεωργίου, αναφερόµενος
συχνά µε το ψευδώνυµο «Τάκης», και οδηγήθηκε στην Ασφάλεια. Και σ’
αυτή την περίπτωση ο Μουσχουντής πρόσφερε όλες τις ανέσεις στον
κρατούµενό του µε σκοπό βέβαια να κλονίσει την αρχική
αποφασιστικότητά του να παραµείνει σιωπηλός. Λίγες µέρες αργότερα ο
«Τάκης» εµφανίστηκε στο γραφείο του υποδιοικητή νευρικός. Φαίνεται
πως η γνωστή πια τακτική είχε αποδώσει.
Κάποια στιγµή ο Μουσχουντής άνοιξε ένα από τα συρτάρια του
γραφείου του για να ψάξει κάτι, αφήνοντας έτσι να φανούν φωτογραφίες
και χρονόµετρα που προµήθευε η οργάνωση στα µέλη της για τις
συναντήσεις και τα ραντεβού. Αυτό σήµαινε πως η αστυνοµία είχε ήδη
µάθει πολλά για τη δράση της Ο.Π.Λ.Α. και η σιωπή του υπόπτου ήταν
µάταια. Αµέσως µετά ρώτησε τον «Τάκη» για την κατοικία κάποιου
«Κοσµά». Ο ανυποψίαστος κρατούµενος απάντησε ότι επρόκειτο για ένα
µισογκρεµισµένο σπίτι µε ένα πηγάδι στην αυλή.
Και τότε, φαινοµενικά χωρίς κανένα συγκεκριµένο σκοπό, ο µοίραρχος
απάγγειλε το δηµοτικό τραγούδι της «τρυγόνας», όπου µεταξύ άλλων
γίνεται λόγος για ένα πηγάδι. Στο άκουσµα του τραγουδιού ο αµίλητος
«Τάκης» ξαφνικά κατέρρευσε και αποκάλυψε πως στο σπίτι του,
τυλιγµένα µ’ ένα χαρτί που απέξω είχε γραµµένους τους στίχους του εν
λόγω τραγουδιού, βρίσκονταν κρυµµένα τα αρχεία της οργάνωσης.2
Η εξήγηση αυτού του εκπληκτικού περιστατικού έχει πιθανώς ως εξής:
από τις πληροφορίες που είχαν συλλεγεί για τον ύποπτο ο Μουσχουντής
γνώριζε πως ήταν λάτρης της δηµοτικής µουσικής και πως το αγαπηµένο
του τραγούδι δεν ήταν άλλο από την «τρυγόνα». Επιπλέον υποψιαζόταν
πως τα αρχεία της Ο.Π.Λ.Α., που δεν είχαν ακόµα βρεθεί, βρίσκονταν
στο σπίτι του ανώτερου αυτού στελέχους, τοποθετηµένα µάλλον σε
__________
1. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σ. 9
2. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 9-10

29
κάποια κρύπτη. Τι πιο λογικό, λοιπόν, για έναν µουσικόφιλο να
χρησιµοποιεί ως κάλυψη των αρχείων και ταυτοχρόνως ως συνθηµατικό
το αγαπηµένο του τραγούδι.1
Ωστόσο υπάρχει και µια άλλη, απλούστερη εκδοχή, σύµφωνα µε την
οποία τα µέλη της οργάνωσης χρησιµοποιούσαν το συνθηµατικό
«τρυγόνα» για την κρύπτη επειδή επρόκειτο για ένα κοτέτσι. Όταν ο
µοίραρχος άρχισε να τραγουδάει το οµώνυµο τραγούδι ο «Τάκης»
κατάλαβε πως το µυστικό του είχε διαρρεύσει.2
Όπως κι αν έχουν τα πράγµατα, κατά την έρευνα που ακολούθησε τα
αρχεία βρέθηκαν στο υποδειχθέν από τον Παπαγεωργίου σηµείο.
Ανάµεσά τους βρέθηκε και ο κατάλογος των µελλοντικών στόχων της
οργάνωσης.3 Ένα από τα βασικότερα υποψήφια θύµατα ήταν και ο ίδιος
ο υποδιοικητής της Γενικής Ασφαλείας, εναντίον του οποίου είχαν
σηµειωθεί στο παρελθόν και άλλες απόπειρες.4
Αξιοποιώντας τις αποκαλύψεις του Παπαγεωργίου οι αρχές σύντοµα
συνέλαβαν και ένα άλλο σηµαντικό στέλεχος, τον Ακίνδυνο Αλβανό ή
«Γιώργο». Και στην περίπτωσή του επαναλήφθηκε η ίδια διαδικασία
στην Γενική Ασφάλεια. Τελικά µίλησε όταν αντίκρυσε στο γραφείο του
Μουσχουντη διάφορα αντικείµενα των συντρόφων του και αντιλήφθηκε
ότι τα αποµονωτήρια του κτηρίου είχαν γεµίσει µε στελέχη της
Ο.Π.Λ.Α.5
Τα παρατιθέµενα παραδείγµατα είναι τα ενδεικτικότερα µιας σειράς
ανακρίσεων διαφόρων υπόπτων που διεξήγαγε κατά κύριο λόγο ο
Μουσχουντής. Η αστυνοµία κατάφερε έτσι να συλλάβει σχεδόν όλους
όσους είχαν συµµετοχή στην οργάνωση. Από τα σηµαίνοντα στελέχη
µόνο ο πρώτος γραµµατέας του Μακεδονικού Γραφείου, ο «Αλέκος»,
κατάφερε να ξεφύγει. Ενώπιον του Εκτάκτου Στρατοδικείου στις 28
Αυγούστου 1947 παραπέµφθηκαν συνολικά 67 άτοµα, ενώ ένα πλήθος
άλλων εµπλεκοµένων στην υπόθεση χρησιµοποιήθηκαν ως µάρτυρες
κατηγορίας. Η δίκη διάρκεσε ως τις 14 Σεπτεµβρίου και οι κυριότεροι εκ
των κατηγορουµένων καταδικάστηκαν σε θάνατο. Από τα πρόσωπα που
συναντήσαµε στην αφήγησή µας γλίτωσαν τελικά την εκτέλεση οι
__________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Τετάρτη 30 Απριλίου 1958, σσ. 3- 4
2. «Η κολοσσιαία αναρχική συνωµοσία και οι αντικειµενικοί αυτής σκοποί», εφ.
Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 1η Ιουλίου 1947, σ. 4
3. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 10-11
4. Για την επίθεση που σχεδιάστηκε εναντίον του µίλησαν τρεις εκ των
κατηγορουµένων στην ανάκριση και αργότερα στη δίκη της οργάνωσης.
Βλ. «Οι εκτελεσταί των αεροπόρων, του Κωφίτσα, των Χωροφυλάκων, προέβησαν
εις αποκαλύψεις», εφ. Μακεδονία, Κυριακή 29 Ιουνίου 1947, σ. 5
Για τις καταθέσεις στη δίκη βλ. Τάσος Α. Κατσαρός, Μια απόφαση, ο.π., σσ. 87, 90,
95
5. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σ. 11

30
Φίλιππος Καµπουρόπουλος και ∆ιογένης Ελευθεριάδης, εξαιτίας της
συνεργασίας τους µε τις αρχές στην αποκάλυψη της οργάνωσης.1
Το σύνθηµα της «λαϊκής αυτοάµυνας», από όπου προερχόταν και η
ονοµασία της Ο.Π.Λ.Α., είχε δοθεί από τον ίδιο το Νίκο Ζαχαριάδη στις
12 Απριλίου 1946 στη Θεσσαλονίκη προκειµένου να προστατευτούν τα
µέλη του κόµµατος από τις συνεχιζόµενες επιθέσεις των ακροδεξιών και
από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού και της αστυνοµίας. Ως
αποτέλεσµα της παραίνεσης του Γενικού Γραµµατέα είχε συγκροτηθεί η
Μαζική Λαϊκή Αυτοάµυνα (Μ.Λ.Α.) µε σκοπό την οργάνωση µυστικού
παραστρατιωτικού δικτύου σε χωριά και πόλεις. Από στελέχη της
Μ.Λ.Α. δηµιουργήθηκε και η Ο.Π.Λ.Α. ή Στενή Αυτοάµυνα, ως
µηχανισµός προστασίας του ευρύτερου δικτύου και ως εκτελεστικός
βραχίονας των επιθέσεων.2
Η Στενή αυτοάµυνα είχε σχεδιάσει και εκτελέσει
πολλές δολοφονίες, βοµβιστικές ενέργειες, ληστείες
κ.α. Μεταξύ αυτών ήταν ο φόνος του µοίραρχου
Κωφίτσα και η απόπειρα εναντίον του διοικητή
Γενικής Ασφαλείας ταγµατάρχη Γεωργίου
Βαρδουλάκη. Όπως είπαµε, το τελευταίο και πλέον
ειδεχθές έγκληµα ήταν η ανατίναξη του λεωφορείου
της αεροπορίας , που στάθηκε άλλωστε η αρχή της
αποκάλυψης της δράσης της οργάνωσης. Παρά την
εξάρθρωσή της, επανασυστάθηκε και εξακολούθησε
να δρα ως το τέλος του εµφυλίου.3
Αλλά ο Μουσχουντής συµµετείχε και στην 7. Ο µοίραρχος ∆ηµήτριος
εξάρθρωση της Μ.Λ.Α.4 καθώς και των Κωφίτσας. ∆ολοφονήθηκε
από την Ο.Π.Λ.Α. στις
κοµµουνιστικών δικτύων της οικονοµικής 6/10/1946
5
διαχείρισης και στρατολόγησης. Στις περιπτώσεις
αυτές όµως τον κύριο όγκο των ερευνών και των συλλήψεων έκανε η
Εθνική Ασφάλεια και η συνδροµή της Γενικής Ασφαλείας ήταν
περιορισµένη. Για αυτό θα αναφερθούµε µόνο σε ένα επεισόδιο της
έρευνας κατά το οποίο σηµειώθηκε µία από τις ελάχιστες αποτυχίες της
__________
1. Την εξέλιξη της δίκης µπορεί να παρακολουθήσει ο ενδιαφερόµενος στα άρθρα
των τοπικών εφηµερίδων Ελληνικός Βορράς, Μακεδονία, Νέα Αλήθεια, Φως από την
Πέµπτη 28 Αυγούστου 1947 έως την Τρίτη 16 Σεπτεµβρίου 1947
2. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 12-14
3. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 16-51
Για το φόνο του Κωφίτσα βλέπε επίσης Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της
ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., τ. 2ος, σσ. 915-916
4. Για την υπόθεση της Μ.Λ.Α. βλ. αναλυτικά στο Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες,
ο.π., σσ. 53-87
5. Για την οικονοµική διαχείριση και τη στρατολογία βλ. αναλυτικά στο Γεώργιος
Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σσ. 89-109

31
αστυνοµικής σταδιοδροµίας του Μουσχουντή.
Το Νοέµβριο του 1947 συνελήφθη στην παραλία Καραµπουρνού ο
Ορέστης Αλεξιάδης ως ύποπτος για τη φυγάδευση κοµµουνιστών της
πόλης µε βάρκες προς τα Πιερία όρη. Αυτός αποκάλυψε τους συνεργάτες
του καθώς και την ύπαρξη ενός υποδηµατοποιείου – βιτρίνας των
οικονοµικών δραστηριοτήτων του κόµµατος στα Λαδάδικα.1 Στις 22
Νοεµβρίου διενεργήθηκε έρευνα στο κατάστηµα από το διοικητή του
αστυνοµικού τµήµατος Καλαµαριάς και προσήχθη ως ύποπτος ο
∆ιονύσιος Καλογεράς. Ο Καλογεράς ήταν όντως υψηλόβαθµο στέλεχος
της οργάνωσης και µεταξύ άλλων µίλησε για κάποιον έµπορο
∆ιαµαντόπουλο, προµηθευτή ειδών για το κατάστηµα γενικού εµπορίου
που διατηρούσε. Στο ∆ιαµαντόπουλο είχε δώσει ένα ποσό 800.000 δρχ.
Ο υποδιοικητής της Γενικής Ασφαλείας ανέλαβε να εντοπίσει τον έµπορο
και να ζητήσει τα λεφτά που προέρχονταν από παράνοµες
δραστηριότητες του κόµµατος. Όταν τελικά παρουσιάστηκε
προφασίστηκε πως είχε µαζί του µόνο τα µισά χρήµατα. Ο Μουσχουντής,
µια που δεν υπήρχε τίποτα επιβαρυντικό σε βάρος του, τον άφησε
λέγοντάς του να κρατήσει τα χρήµατα ώσπου να συγκεντρώσει και να
παραδώσει ολόκληρο το ποσό. Ωστόσο όταν τον αναζήτησε αργότερα ο
έµπορος είχε εξαφανιστεί.
Από µεταγενέστερες έρευνες διαπιστώθηκε πως και ο ∆ιαµαντόπουλος
ήταν πιθανώς µέλος της οργάνωσης. Εξαιτίας όµως της µεγαλοκαρδίας ή
της λανθασµένης εκτίµησης του Μουσχουντή είχε καταφέρει να
διαφύγει.2
Κατά τα άλλα οι υποθέσεις της Μ.Λ.Α., της οικονοµικής διαχείρισης
και της στρατολογίας αποτέλεσαν µερικές ακόµα επιτυχίες της
αστυνοµίας της Θεσσαλονίκης. Από τις 25 Νοεµβρίου ως τις 11
∆εκεµβρίου 1947 δικάστηκαν στο Έκτακτο Στρατοδικείο 73
κατηγορούµενοι για την υπόθεση της Μαζικής Αυτοάµυνας, ενώ η δίκη
54 ατόµων για την οικονοµική διαχείριση και τη στρατολογία ξεκίνησε
στις 24 Ιουνίου και τελείωσε στις 10 Ιουλίου 1948.3

__________
1. «Ανεκαλύφθη και εξουδετερώθη ολόκληρος η παράνοµος οργάνωσις του Κ.Κ.Ε.»,
εφ. Φως, Τρίτη 16 Μαρτίου 1948, σσ. 1, 3
2. Γεώργιος Μόδης, Τέσσαρες δίκες, ο.π., σ. 92
3. Την πορεία της δίκης της Μ.Λ.Α µπορεί να παρακολουθήσει ο αναγνώστης µέσα
από τα άρθρα των τεσσάρων εφηµερίδων που προαναφέρθηκαν από την Τρίτη 25
Νοεµβρίου 1947 έως την Παρασκευή 12 ∆εκεµβρίου 1947
Για τη δίκη της οικονοµικής διαχείρισης και στρατολογίας από την Πέµπτη 24
Ιουνίου 1948 έως την Τρίτη 13 Ιουλίου 1948

32
 Έγκληµα στο Σέιχ Σου

Το πρωί της 16ης Νοεµβρίου 1947 βρέθηκε στο δάσος του Σέιχ Σου το
πτώµα του Βασιλείου Γιαννάκη, εµπόρου, πυροβοληµένο πολλές φορές
σχεδόν εξ επαφής. Οι πολλαπλοί πυροβολισµοί απέκλειαν εξαρχής την
εκδοχή της αυτοκτονίας, ενώ ο Μουσχουντής, που ως συνήθως κλήθηκε
να εξιχνιάσει την υπόθεση, εξέφρασε τη γνώµη πως τα στοιχεία
συνηγορούσαν υπέρ της άποψης ότι ο φόνος είχε γίνει µε κίνητρο τη
ληστεία.1
Στις τσέπες του πτώµατος βρέθηκαν µια άδεια ταξιδίου για την Αθήνα
και ένα απόκοµµα εισιτηρίου ατµoπλοίου, το οποίο θα έφευγε το ίδιο
βράδυ (της 16ης Νοεµβρίου) για τον Πειραιά.2 Ο Μουσχουντής,
πεπεισµένος πως η δολοφονία σχετιζόταν µε το ταξίδι του Γιαννάκη,
έπρεπε να βιαστεί αν ήθελε να ανακαλύψει το δολοφόνο πριν διαφύγει
από τη Θεσσαλονίκη. ∆ιέταξε λοιπόν να εξεταστούν όσο το δυνατόν πιο
γρήγορα οι δραστηριότητες και το περιβάλλον του δολοφονηθέντος.
Σύµφωνα µε τα στοιχεία που προέκυψαν, το θύµα ασχολείτο µε το
εµπόριο ειδών πολυτελείας και τις τελευταίες µέρες κυκλοφορούσε µε
κάποιον άγνωστο στο περιβάλλον του νεαρό άνδρα. Από την περιγραφή
που έδωσαν οι µάρτυρες αποδείχθηκε πως αυτός ο νέος ήταν ο
Αθανάσιος Τέρπος, κάτοικος του συνοικισµού Αγίου Παύλου, ο οποίος
επρόκειτο µάλιστα να συνοδεύσει το Γιαννάκη στο ταξίδι του. Η
πληροφορία αυτή επαληθεύτηκε από τον έλεγχο των δελτίων
προτεραιότητας αλλά και των καταστάσεων επιβατών.3 ∆ιευκρινίζουµε
πως τα δελτία προτεραιότητας ταξιδίου χρησιµοποιούνταν εκείνη την
εποχή διότι τα πλοία ήταν λίγα και οι υποψήφιοι επιβάτες πάρα πολλοί,
καθώς, λόγω του εµφυλίου, οι οδικές µετακινήσεις είχαν καταστεί
ιδιαιτέρως επισφαλείς.
Τα όργανα της Ασφαλείας έσπευσαν στο λιµάνι και συνέλαβαν τον
Τέρπο αλλά και το συνέταιρο του θύµατος Κωνσταντίνο Νικολαΐδη, που
θα ταξίδευε µαζί µε τον Τέρπο και το Γιαννάκη. Ο Νικολαΐδης κατέθεσε
πως θα έφευγε µε τους δύο φίλους για την Αθήνα προκειµένου να
αγοράσουν είδη ιµατισµού και να τα µεταπουλήσουν στη µαύρη αγορά
της Θεσσαλονίκης.4 Την επιχείρηση είχε προτείνει ο Τέρπος, ο οποίος δε
__________
1. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Σάββατο 29 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 5
2. «Εφόνευσε τον φίλον του µε σκοπόν να τον ληστεύση, το στυγερόν έγκληµα
Σέιχσου», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 18 Νοεµβρίου 1947, σ. 3
3. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Κυριακή 30 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 7
4. Σύµφωνα µε µια άλλη εκδοχή ο Νικολαΐδης δε συνελήφθη στο λιµάνι αλλά
νωρίτερα και αυτός ήταν που πληροφόρησε την αστυνοµία για το ραντεβού του
Τέρπου και του Γιαννάκη µε τη γυναίκα στο Σέιχ Σου. Η αστυνοµία άφησε το
Νικολαΐδη να πάει στο λιµάνι για να µην υποψιαστεί τίποτα ο Τέρπος.
«Το συνταρακτικόν έγκληµα της Τούµπας», εφ. Φως, Τρίτη 18 Νοεµβρίου 1947, σ.5

33
διέθετε κεφάλαιο αλλά είχε τις κατάλληλες γνωριµίες στην πρωτεύουσα.1
Ιδιαίτερα η πληροφορία για την έλλειψη χρηµάτων έστρεψε όλες τις
υποψίες του Μουσχουντή στον Τέρπο. Επειδή υπήρχαν µάρτυρες που τον
είχαν δει µε το θύµα λίγο πριν την υπολογιζόµενη ώρα της δολοφονίας
αναγκάστηκε να παραδεχθεί πως το είχε πράγµατι οδηγήσει στο δάσος
του Σέιχ Σου. Όµως υποστήριζε πως είχαν πάει εκεί για να συναντήσουν
µια γυναίκα που είχε διασυνδέσεις µε µέλη της βρετανικής στρατιωτικής
αποστολής της πόλης και µπορούσε να τους προµηθεύσει µε καφέ
κλεµµένο από τις αγγλικές καντίνες.
Ωστόσο ούτε ίχνος της µυστηριώδους γυναίκας δε βρέθηκε, ενώ και ο
ίδιος ο ύποπτος δεν µπορούσε να δώσει σαφή περιγραφή της και έπεφτε
συνεχώς αντιφάσεις. Όταν ο Μουσχουντής τον πίεσε περισσότερο
οµολόγησε ότι µε το πρόσχηµα της συνάντησης µε τη γυναίκα, η οποία
ήταν φανταστικό πρόσωπο, παρέσυρε και σκότωσε το Γιαννάκη στο
δάσος, κοντά στη συνοικία της Ευαγγελίστριας. Τον πυροβόλησε τρεις
φορές σχεδόν εξ επαφής και τον λήστεψε, αποσπώντας του τα χρήµατα
που είχε φέρει για την πληρωµή της αγοραπωλησίας.2
Σκόπευε βέβαια να φύγει εκείνο το απόγευµα από τη Θεσσαλονίκη, ενώ
αργότερα θα έβρισκε κάποιο τρόπο να απαλλαγεί και από το Νικολαΐδη.
Όµως η έγκαιρη επέµβαση του Μουσχουντή τον απέτρεψε και οδήγησε
στη διαλεύκανση του αποτρόπαιου εγκλήµατος.

__________
1. «Εφόνευσε τον φίλον του», ο.π., σ. 3
2. «Εφόνευσε τον φίλον του», ο.π., σ. 3

34
 Υπόθεση Πόλκ : Ο ρόλος του Μουσχουντή

Το κυριακάτικο πρωινό της 16ης Μαΐου του 1948 οι βαρκάρηδες της

Θεσσαλονίκης είχαν ξεκινήσει τις συνηθισµένες τους διαδροµές στον
κόλπο του Θερµαϊκού. Ένας από αυτούς, ονόµατι Λάµπρος Αντώναρος,
παρατήρησε ότι στα νερά του λιµανιού σχεδόν µπροστά από το Λευκό
Πύργο επέπλεε ένα περίεργο αντικείµενο, το οποίο τελικά αποδείχθηκε
πως ήταν το πτώµα ενός άγνωστου άνδρα. Ήταν δεµένο χαλαρά µε σχοινί
στα χέρια και στα πόδια, τα µάτια είχαν φαγωθεί από τα ψάρια, ενώ το
πρόσωπο, ο λαιµός και οι παλάµες είχαν αλλοιωθεί από το νερό. Μετά
την ανάσυρσή του διαπιστώθηκε ότι ανήκε στον αµερικανό ανταποκριτή
του CBS στην Μέση Ανατολή και στην Ελλάδα Τζόρτζ Πόλκ (George
Polk), ο οποίος είχε αφιχθεί στην πόλη την Παρασκευή 7 Μαΐου και
υπολογιζόταν πως είχε εξαφανιστεί αργά το βράδυ της εποµένης, 8ης
Μαΐου. Η ιατροδικαστική εξέταση έδειξε ότι ο δηµοσιογράφος είχε
πυροβοληθεί σχεδόν εξ επαφής στην ινιακή χώρα και είχε πεταχτεί στο
νερό ενώ ακόµα ανέπνεε. Το πιο ασυνήθιστο στοιχείο της νεκροψίας
ήταν το περιεχόµενο του στοµάχου, δηλαδή ένα γεύµα αποτελούµενο
από αστακό και µπιζέλια, φαγητό που δε συνηθίζεται στην ελληνική
κουζίνα και κατά συνέπεια είχε σερβιριστεί µάλλον σε κάποιο εστιατόριο
µε κατάλληλα διαµορφωµένο µενού.
Εξαρχής ως πιθανότερο κίνητρο της δολοφονίας θεωρήθηκε το
πολιτικό, καθώς η εκδοχή της ληστείας
αποκλείστηκε, ενώ οι εκδοχές της επαγγελµατικής
και της ερωτικής αντιζηλίας ήταν µάλλον
απίθανες. Τα µόνα προσωπικά αντικείµενα που
έλειπαν από το σώµα του Πόλκ ήταν η
δηµοσιογραφική του ταυτότητα και ένα φυλλάδιο
της Panamerican, τα οποία όµως είχαν αποσταλεί
ανωνύµως µέσω ταχυδροµείου στο τρίτο
αστυνοµικό τµήµα Θεσσαλονίκης λίγες µέρες πριν
την ανεύρεση του πτώµατος.1 8. Ο Τζορτζ Πολκ
Επικεφαλής των ανακρίσεων ετέθη για µια
ακόµα φορά ο Νικόλαος Μουσχουντής, ταγµατάρχης πια και διοικητής
της Γενικής Ασφαλείας, ο άνθρωπος που στο παρελθόν είχε επιδείξει
εξαιρετική αποτελεσµατικότητα στην παρακολούθηση και την
εξάρθρωση των κοµµουνιστικών πυρήνων της πόλης. Το έγκληµα ήταν
__________
1.Για την κατάσταση του πτώµατος και τα άλλα ευρήµατα βλ. Έντµουντ Κήλυ,
Φόνος στο Θερµαϊκό, Ύπατοι, Πραίτορες και Τύπος στην υπόθεση Πόλκ, µτφρ.
Μαριζέτα Γεωργουλέα, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1991, σσ. 29-30
Επίσης βλ. Κώστας Παπαϊωάννου, Πολιτική δολοφονία, Θεσσαλονίκη ’48 (υπόθεση
Τζώρτζ Πόλκ), εκδ. Ποντίκι, Αθήνα, 1993, σσ. 7-8

35
µια πρόκληση στην τιµή του και τη µακρόχρονη φήµη του ως
αξιωµατικού.
Ο Μουσχουντής είχε συνεργαστεί στενά µε τους βρετανούς επί χρόνια
και ισχυριζόταν πως γνώριζε την ψυχολογία των Αγγλοσαξόνων.
Γνώριζε επίσης ότι η υπόθεση Πόλκ θα µπορούσε να έχει αρνητικές
επιπτώσεις στις ελληνοαµερικανικές σχέσεις σε µια περίοδο που η
Ελλάδα εξαρτιόταν από την εφαρµογή του προγράµµατος βοήθειας, στα
πλαίσια του ∆όγµατος Τρούµαν, τόσο για να διεξάγει επιτυχώς τον
πόλεµο εναντίον των κοµµουνιστών όσο και για να ανορθώσει την
κατεστραµµένη της οικονοµία. Η αρνητική διεθνής δηµοσιότητα εξαιτίας
της δολοφονία του Αµερικανού δηµοσιογράφου θα µπορούσε να έχει
καταστροφικές συνέπειες.1
Η δολοφονία δε φαίνεται να εξέπληξε τον διοικητή της Γενικής
Ασφαλείας. Ο Πόλκ ανήκε στην µερίδα των ξένων ανταποκριτών που
δεν αρκούνταν στη µεταφορά των κυβερνητικών απόψεων στην κοινή
γνώµη των χωρών τους αλλά επιδίωκαν επίµονα µια επαφή και µε την
άλλη, την κοµµουνιστική πλευρά. Επιπλέον, είχε κατά το παρελθόν
επικρίνει πολλές φορές την ελληνική κυβέρνηση για κατασπατάληση των
χρηµάτων του προγράµµατος και για τις σκληρές µεθόδους της εναντίον
των αντιφρονούντων. Γι αυτό, άλλωστε, στην Ελλάδα πολλοί τον
θεωρούσαν φιλοκοµµουνιστή.
Τελευταίο τεκµήριο της αποστασιοποιηµένης στάσης του
δηµοσιογράφου και της πρόθεσής του να µεταβεί στο αρχηγείο του
Μάρκου Βαφειάδη, ηγέτη των ανταρτών και προέδρου της λεγόµενης
προσωρινής κυβέρνησης της «ελεύθερης Ελλάδος», ήταν µια επιστολή
που βρέθηκε στο δωµάτιο του ξενοδοχείου «Αστόρια», όπου διέµενε στη
Θεσσαλονίκη. Απευθυνόταν προς τον σχολιαστή του ραδιοφωνικού
σταθµού του CBS και φίλο του Έντουαρντ Μάροου. Εκεί γινόταν
αόριστα λόγος για µια «επαφή µέσω επαφής» που θα οδηγούσε τον Πόλκ
στους κοµµουνιστές. Κατά τη γνώµη του Μουσχουντή και των άλλων
αξιωµατούχων της Ασφαλείας η πρόθεση του Πόλκ ισοδυναµούσε µε
προδοτική ενέργεια.2
Η επιστολή προς τον Μάροου, της οποίας η γνησιότητα αµφισβητήθηκε
αργότερα,3 µαζί µε το φάκελο που είχε ταχυδροµηθεί στο τρίτο
αστυνοµικό τµήµα αποτελούσαν τα µόνα άµεσα τεκµήρια της υπόθεσης.
Και το πρόβληµα παρέµενε : πώς έπρεπε να χειριστούν την εξιχνίαση του
εγκλήµατος, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι ενδεχόµενες αρνητικές
συνέπειες; Το ίδιο ερώτηµα απασχολούσε την ελληνική κυβέρνηση, το
_________
1. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 29
2. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 46-47
3. Ελευθέριος Αγγ. Βούρβαρχης, Ποιος σκότωσε τον Πόλκ; Μια πολιτική δολοφονία
και δικαστική πλάνη, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα, 2003, σσ. 400-404

36
Γενικό Πρόξενο των Η.Π.Α. στη Θεσσαλονίκη Ράλεϊ Γκίµπσον, τους
αξιωµατούχους των Βρετανών και το σύνολο σχεδόν του Τύπου. Πολλοί
θεωρούσαν ότι η µη ανεύρεση των δραστών θα προκαλούσε θύελλα
διαµαρτυριών στην αµερικανική κοινή γνώµη και τελικά θα απειλούσε τη
συνέχιση της στρατιωτικής και οικονοµικής βοήθειας προς την Ελλάδα.
Ειδικότερα όσο αφορά τους ανακριτές της Θεσσαλονίκης, βρίσκονταν
εκτεθειµένοι στις αµερικανικές και τις βρετανικές παρεµβάσεις αλλά και
σε ένα ιδιότυπο ανταγωνισµό µε την αστυνοµία των Αθηνών. Ο
ανταγωνισµός αυτός µάλιστα υπέβοσκε και µεταξύ των δύο µελών της
κυβέρνησης που µπορούσαν να επηρεάσουν το ανακριτικό έργο : τον
υπουργό ∆ικαιοσύνης Γεώργιο Μελά και τον υπουργό ∆ηµόσιας Τάξης
Κωνσταντίνο Ρέντη.1
Υπό τις συνθήκες αυτές και µόνο το ενδεχόµενο της αποτυχίας
προκαλούσε βαθιά ανησυχία σε όλους τους ενδιαφεροµένους και
ιδιαίτερα στον άµεσα υπεύθυνο για τις ανακρίσεις Μουσχουντή. Έπρεπε
πάση θυσία να βρεθεί µια λύση, ένας ένοχος. Η ανάγκη αυτή στάθηκε ο
βασικότερος λόγος για τον οποίο η υπόθεση Πόλκ οδηγήθηκε σε µια
λύση που σχεδόν όλοι οι ερευνητές θεωρούν σήµερα κατασκευασµένη.
Όπως θα δούµε, σταδιακά το ενδιαφέρον των εµπλεκοµένων
µετατοπίστηκε από την ουσιαστική εξιχνίαση της δολοφονίας στην
προσπάθεια ανεύρεσης ενός οποιουδήποτε ενόχου, ανεξαρτήτως της
ανάµειξής του στο έγκληµα. Μετά την επιλογή του ενόχου ακολούθησε η
εν πολλοίς φανταστική ανασύνθεση των γεγονότων της νύχτας της 8ης
Μαΐου, προσαρµοσµένη στην προσωπικότητά του και βασισµένη σε εκ
των προτέρων διαµορφωµένες θεωρίες για το έγκληµα, αυθαίρετες
ερµηνείες των στοιχείων και αµφισβητήσιµης αξίας οµολογίες.
Το πρώτο βήµα προς την κατεύθυνση αυτή έγινε µε την προκαταρκτική
έκθεση του ταγµατάρχη για το φόνο. Εκεί διατύπωνε σαφώς τη γνώµη
πως ο Πόλκ είχε δολοφονηθεί µε µία µέθοδο που χρησιµοποιούσαν οι
κοµµουνιστές στις εκτελέσεις Ελλήνων συνεργατών των Γερµανών,
εννοώντας τον πυροβολισµό στη βάση του κρανίου. Ο τρόπος αυτός
εξασφάλιζε το θάνατο µε τη µικρότερη δυνατή σπατάλη πυροµαχικών.2
Παράλληλα όµως ο Μουσχουντής φρόντισε να µην εκθέσει την
υπηρεσία της οποίας ηγείτο. Γι αυτό υποστήριζε πως οι κοµµουνιστές της
Θεσσαλονίκης δεν είχαν σχεδιάσει και διαπράξει µόνοι τους το έγκληµα.
Ήταν αδύναµοι, ανοργάνωτοι και βρίσκονταν υπό διαρκή στενή
παρακολούθηση. Θα έπρεπε, λοιπόν, να βοηθηθούν από τους αντάρτες
οµοϊδεάτες τους. Και πραγµατικά, συνέχιζε, υπήρχαν πληροφορίες ότι
ένα από τα πρωτοπαλίκαρα του Μάρκου, ο Ευάγγελος Βασβανάς,
__________
1. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 47-48
2. Kati Marton, The Polk conspiracy, U.S.A., 19901, σ. 183

37
εισέδυσε στη Θεσσαλονίκη στις αρχές Μαΐου για να κάνει σαµποτάζ και
αποχώρησε στις 8 Μαΐου, δηλαδή την ηµέρα της εξαφάνισης του Πόλκ.
Οι πληροφορίες συνδυάζονταν µε ένα σήµα ασυρµάτου από το αρχηγείο
του Μάρκου που υποτίθεται πως είχε υποκλαπεί από το στρατό και
αποκωδικοποιηθεί από την Ασφάλεια των Αθηνών.
Οι παραπάνω ισχυρισµοί του Μουσχουντή περιέχονται και στην έκθεση
των Μπερντέτ – Σεκοντάρι, δύο ανταποκριτών του CBS που εστάλησαν
στην Ελλάδα για να παρακολουθήσουν την εξέλιξη των ανακρίσεων.
Ωστόσο οι ίδιοι προσθέτουν πως όταν ρώτησαν στην Ασφάλεια Αθηνών
για την ακρίβεια των πληροφοριών κανείς δεν ήταν σε θέση να τις
επιβεβαιώσει. Την ίδια αδυναµία δηλώνει και ο ανεξάρτητος ερευνητής
Τζέιµς Κέλις, πρόσωπο που θα συναντήσουµε ξανά πιο κάτω. Πρέπει
ακόµα να σηµειωθεί ότι το Κ.Κ.Ε. υποστήριξε πως την περίοδο της
δολοφονίας ο Ευάγγελος Βασβανάς βρισκόταν στην Τσεχοσλοβακία,
ισχυρισµός που δεν µπορεί ωστόσο να επιβεβαιωθεί.1
Άλλωστε η Γενική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης, παρότι όντως
παρακολουθούσε τις κινήσεις των πρακτόρων των ανταρτών στην πόλη,
δεν είχε πάντα αξιόπιστες πληροφορίες και πληροφοριοδότες. Για
παράδειγµα, λίγο καιρό πριν τα γεγονότα του Μάη του 1948 είχε
αποκαλυφθεί ότι ένας πληροφοριοδότης της Ασφαλείας και σηµαντικό
στέλεχος της ακροδεξιάς οργάνωσης Χ στη Θεσσαλονίκη, µε την οποία
φαίνεται πως και ο Μουσχουντής προσωπικά είχε επαφές, ήταν
ταυτοχρόνως και πληροφοριοδότης των κοµµουνιστών.2 Μέσα σ’ αυτόν
τον κυκεώνα των αντίπαλων µυστικών οργανώσεων και υπηρεσιών –
εγχώριων και ξένων – δήθεν αξιόπιστες πληροφορίες αποδεικνύονταν
συχνά λανθασµένες ή σκοπίµως παραποιηµένες.
Πάντως η έκθεση του Μουσχουντή δείχνει την πεποίθηση της
Ασφαλείας ότι το έγκληµα είχε διαπραχθεί από τους κοµµουνιστές. Οι
δύο άλλες πιθανότητες, δηλαδή να είχε οργανωθεί η δολοφονία είτε από
κάποιο κλάδο της αστυνοµίας είτε από την ακροδεξιά οργάνωση Χ ή
άλλη παρακρατική οµάδα, δεν εξετάζονταν σοβαρά. Μάλιστα δε
λήφθηκαν υπόψη ούτε οι δηλώσεις του συνταγµατάρχη Μάρτιν,
επικεφαλής της Βρετανικής Αστυνοµικής Αποστολής στη Θεσσαλονίκη,
ο οποίος έλεγε ότι από τους τέσσερις κλάδους της αστυνοµίας –
Χωροφυλακή, Εθνική Ασφάλεια, Γενική Ασφάλεια και Στρατιωτική
Ασφάλεια – µπορούσε να εγγυηθεί µόνο για τη µη συµµετοχή των τριών
πρώτων στην υπόθεση.3
Κάποια από τα δηµοσιευµένα στοιχεία δηµιουργούν υπόνοιες για το
ρόλο ακροδεξιών οµάδων στo έγκληµα, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν
__________
1. Έντουµντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 59-60
2. Αχιλλέας Χατζόπουλος, Οι προστάτες, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977, σ. 243
3. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 60

38
αδιάσειστες αποδείξεις. Επίσης αποκαλύπτονται οι διασυνδέσεις του
Μουσχουντή µε στελέχη αυτών των οµάδων, όπως µε κάποιον Μιχάλη
Κουρτέσση, µέλος µιας ακροδεξιάς οργάνωσης προσκείµενης στον ηγέτη
του Λαϊκού Κόµµατος Κωνσταντίνο Τσαλδάρη µε έδρα τον Πειραιά.
Σηµειώνεται πως ο Πόλκ πιθανόν είχε ανακαλύψει κάποιες ύποπτες
συναλλαγές του Τσαλδάρη και τον είχε ενηµερώσει για αυτό σε µία
επεισοδιακή µεταξύ τους συνάντηση. Υποτίθεται πως ο Κουρτέσσης, ο
οποίος είχε συναντηθεί µια φορά µε τον Πόλκ στην Αθήνα για να του
παραδώσει ένα µυστηριώδες γράµµα, είχε συνοδεύσει τον διοικητή της
Γενικής Ασφαλείας κατά την επιστροφή του στη Θεσσαλονίκη από ένα
ταξίδι του στην Αθήνα λίγες µέρες πριν την εξαφάνιση του Πόλκ. ∆εν
έµεινε παρά µέχρι την εξαφάνιση του δηµοσιογράφου και αµέσως µετά
επέστρεψε στην πρωτεύουσα. Ο ύποπτος ρόλος του Κουρτέσση διέλαθε
της προσοχής των Αµερικανών αλλά ήταν γνωστός στους Βρετανούς.1
Στον Τύπο της εποχής συναντούµε δηµοσιεύµατα αναφερόµενα στην
επέκταση των ερευνών στον Πειραιά το καλοκαίρι του 1948, δηλαδή σε
µια περίοδο κατά την οποία οι ανακριτικές αρχές στη Θεσσαλονίκη είχαν
περιέλθει σε αδιέξοδο, όπως θα δούµε παρακάτω. Ο Μουσχουντής
µάλιστα είχε ταξιδέψει επανειληµµένα στον Πειραιά προκειµένου να
ενηµερωθεί για τα ευρήµατα αυτών των ερευνών. Ωστόσο τελικά τίποτα
δε δηµοσιοποιήθηκε, γεγονός που προσθέτει και άλλα ερωτηµατικά στην
υπόθεση.2
Αν τα στοιχεία ευσταθούν, πράγµα που, όπως τονίστηκε, δεν µπορεί να
επαληθευτεί, εύκολα καταλαβαίνουµε γιατί ο επικεφαλής των
ανακρίσεων δεν ασχολήθηκε µε άλλους πιθανούς δράστες πλην των
κοµµουνιστών. Κίνητρα για τη δολοφονία του Πόλκ δεν έλειπαν
εκατέρωθεν. Το Κ.Κ.Ε. είχαν συµφέρον να προκαλέσει τριβές στις
ελληνοαµερικανικές σχέσεις µέσω της διεθνούς κατακραυγής για τη
δολοφονία αλλά και οι ακροδεξιοί είχαν κάθε λόγο να θέλουν να
εξουδετερώσουν ένα «φιλοκοµµουνιστή» και σφοδρό επικριτή τους
δηµοσιογράφο. Πάντως, όποια κι αν είναι η αλήθεια, η επίσηµη θεωρία
της Ασφαλείας είχε διατυπωθεί : τον Πόλκ είχαν δολοφονήσει οι
κοµµουνιστές της Θεσσαλονίκης µε την καθοδήγηση των ανταρτών.
Είδαµε ότι η αστυνοµία πρόβαλλε αποκλειστικά προς την κοινή γνώµη
την παραπάνω άποψη. Όµως ούτε οι επίσηµες αµερικανικές αρχές ούτε
οι εκπρόσωποι του αµερικανικού τύπου, αν και υποτίθεται πως διεξήγαν
__________
1. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 165-167, 342
2. «Ευρείαι έρευναι εις Πειραιά δια τους δολοφόνους του Πόλκ», εφ. Ελληνικός
Βορράς, Τετάρτη 2 Ιουνίου 1948, σ. 4
«∆ια την υπόθεσιν Πόλκ θα καταβληθή πλέον έντονος προσπάθεια υπό των αρχών»,
εφ. Ελληνικός Βορράς, Σάββατο 19 Ιουνίου 1948, σ. 4
«Οι διερευνώντες ενταύθα την δολοφονίαν του Πόλκ ανεχώρησαν χθες δι’ Αθήνας,
εφ. Μακεδονία, Πέµπτη 3 Ιουνίου 1948, σ. 4

39
ανεξάρτητες έρευνες, έθεσαν σε σοβαρή αµφισβήτηση τους ισχυρισµούς
αυτούς, θεωρώντας πως µόνο η επιβεβαίωσή τους θα µπορούσε να
οδηγήσει στην πολυπόθητη λύση. Βεβαίως για τους νεοαφιχθέντες
Αµερικανούς υπήρχε η δικαιολογία ότι δε γνώριζαν όσα εκτυλίσσονταν
παρασκηνιακά στις ελληνικές υπηρεσίες και αγνοούσαν τον τρόπο
λειτουργίας τους αλλά και τη γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε
στην Ελλάδα του εµφυλίου. Όµως και οι Βρετανοί, οι οποίοι βρίσκονταν
στη χώρα από την απελευθέρωση, συνεργάζονταν επί χρόνια µε τις
ελληνικές αρχές και συνεπώς ήταν πολύ καλύτερα πληροφορηµένοι,
αρκέστηκαν στην απλή παρακολούθηση των εξελίξεων.
Κατά την αµερικανική άποψη ο σοβαρότερος κίνδυνος για την
ανάκριση ήταν η επέµβαση πολλών διαφορετικών υπηρεσιών και ο
µεταξύ τους ανταγωνισµός. Έτσι, ο διορισµένος από το Στέιτ
Ντιπάρτµεντ ειδικός ανακριτής Φρέντερικ Έρ πίεσε τους υπουργούς
∆ικαιοσύνης και ∆ηµόσιας Τάξης να υπογράψουν µια δήλωση µε την
οποία καθιστούσαν το Μουσχουντή µοναδικό και αποκλειστικό
υπεύθυνο των ανακρίσεων, ενώ οι υπηρεσίες των άλλων φορέων ετίθεντο
στη διάθεσή του.1 Είτε είχε επίγνωση των συνεπειών της πράξης του είτε
όχι, ο ειδικός ανακριτής έδωσε στο Μουσχουντή την ευχέρεια να
συγκεντρώσει τις έρευνες και τις ενέργειές του στην κατεύθυνση που
εξαρχής είχε υποδείξει.
Για να στηριχθεί η θεωρία του διοικητή της Γενικής Ασφαλείας
χρειαζόταν τουλάχιστον ένας «σύνδεσµος», δηλαδή έπρεπε να βρεθεί ο
άνθρωπος που υποτίθεται πως είχε φέρει τον Πόλκ σε επαφή µε τους
κοµµουνιστές. Ο άνθρωπος αυτός έπρεπε να γνωρίζει το δηµοσιογράφο,
να ξέρει καλά αγγλικά, αφού ο Πόλκ δε µιλούσε ελληνικά, και να έχει
επιβεβαιωµένο αριστερό παρελθόν. Αλλά η ανεύρεση ενός τέτοιου
υπόπτου αποδείχθηκε πολύ πιο χρονοβόρα από ό,τι αρχικά υπολογιζόταν,
καθώς χρειάστηκε να εξεταστούν πάνω από 200 µάρτυρες και να γίνουν
εξονυχιστικές έρευνες για τη διασταύρωση διαφόρων στοιχείων.2
Οι υποψίες πρώτα στράφηκαν προς την Ελληνίδα χήρα του Πόλκ Ρέα
Κοκκώνη, καθώς και στο στενό φίλο και συνεργάτη του στην Αθήνα
Κώστα Χατζηαργύρη. Σχετικά µε τη νεαρή χήρα, η αστυνοµία θεώρησε
ύποπτο το γεγονός ότι όταν της αναγγέλθηκε η είδηση της εξαφάνισης
δεν έδειξε ανησυχία αλλά υπέθεσε πως ο άντρας της είχε µεταβεί στο
αρχηγείο του Μάρκου, ενώ µετά την αναγγελία του θανάτου του ρώτησε
αν τον είχαν σκοτώσει όργανα της ελληνικής κυβέρνησης. Και µόνο η
ερώτηση αυτή αποτελούσε για τους αστυνοµικούς έκφραση
__________
1. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 125
Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 217-218
2. Για τις ενέργειες της αστυνοµίας βλ. τη σχετική αναφορά του Μουσχουντή στο
Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σ. 218

40
φιλοκοµµουνιστικών απόψεων, αφού µόνο οι κοµµουνιστές διακήρυτταν
πως η Ασφάλεια προσπαθούσε να τους ενοχοποιήσει για ένα έγκληµα
που πιθανώς η ίδια είχε διαπράξει.
Ενδεικτικό της βαρύνουσας σηµασίας που είχε για το Μουσχουντή η
ανασκευή της άποψης της Ρέας Πόλκ επάνω σ’ αυτό το ζήτηµα είναι
πως, µετά τις επίµονες ανακρίσεις και αφού δεν προέκυψαν
ενοχοποιητικά στοιχεία σε βάρος της, της επέτρεψε τελικά να
αναχωρήσει για τις Η.Π.Α. µόνο αφού υπέγραψε δήλωση στην οποία
εξέφραζε την πεποίθηση πως ο άντρας της είχε δολοφονηθεί από όργανα
του Κ.Κ.Ε.
Η αστυνοµία κατάφερε να εµφυσήσει αυτή την πεποίθηση στη χήρα
εφαρµόζοντας µια τακτική διόλου ευχάριστη για την ίδια. Περιλάµβανε
µοµφές εναντίον της ηθικής της από τον Τύπο, κατηγορίες για
συνεργασία µε τους κοµµουνιστές, επαναλαµβανόµενες ανακρίσεις. Σε
µία από αυτές µάλιστα, ο Μουσχουντής την είχε ευθέως κατηγορήσει ότι
είχε εραστή και από κοινού είχαν σχεδιάσει τη δολοφονία του συζύγου
της.1
Τις υποθέσεις και τις αόριστες κατηγορίες που, προφανώς για λόγους
σκοπιµότητας, εκσφενδόνιζε ο ταγµατάρχης συµµεριζόταν και ο
Φρέντερικ Έρ, όπως αποκαλύπτεται στην περιγραφή µιας επίσκεψης της
Ρέας στο διαµέρισµά του, προκειµένου να ζητήσει τη µεσολάβησή του
ώστε να της επιτραπεί η έξοδος από τη χώρα. Εκεί η σκιαγράφηση της
χήρας γίνεται από τον Έρ µε αόριστα υπονοούµενα για την εµφάνιση και
την ηθική της. Πάντως ο Έρ τη συµβούλεψε να πει όλα όσα ήξερε στις
αρχές. Ο ίδιος όµως δεν ήταν και πολύ ευχαριστηµένος από τον τρόπο µε
τον οποίο οι αρχές µεταχειρίζονταν τη Ρέα. Από σχετικές αναφορές του
προς το Στέιτ Ντιπάρτµεντ φαίνεται πως θα προτιµούσε να εφαρµοστούν
από το Μουσχουντή οι διαβόητες ανακριτικές µέθοδοι «τρίτου βαθµού»,
τις οποίες ενέκριναν στην έκθεσή τους και οι Μπερντέτ – Σεκοντάρι.
Προς την ίδια κατεύθυνση συνέτειναν και οι προσπάθειες του γενικού
εισαγγελέα εφετών Παναγιώτη Κωνσταντινίδη, που κατά την έκφρασή
του « έκανε τα στραβά µάτια» στην παράταση της απαγόρευσης εξόδου
από τη χώρα της Ρέας Πόλκ, προκειµένου να βοηθήσει την πρόοδο της
υπόθεσης.2
∆ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ότι οι προσπάθειες του Έρ είχαν φέρει
αποτέλεσµα και ο Μουσχουντής απολάµβανε της συνεργασίας των
ελληνικών και ξένων υπηρεσιών και των δηµοσιογράφων. Ευτυχώς για
την ίδια τη χήρα, η οποία δεν ξέρουµε σε ποιο βαθµό αντιλαµβανόταν
τον κίνδυνο που διέτρεχε, κανένα επιβαρυντικό στοιχείο δεν προέκυψε
σε βάρος της και έτσι της επιτράπηκε τελικά να αναχωρήσει για τις
__________
1. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 183-236
2. Έντµουντ, Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 125-126, 150

41
Η.Π.Α. Ενδεικτικό της ταλαιπωρίας που υπέστη από τις ελληνικές αρχές
είναι πως για πολλά χρόνια δε θέλησε να επιστρέψει, ούτε καν για να
καταθέσει στη δίκη των υποτιθέµενων δολοφόνων του συζύγου της, παρά
την ιδιαίτερη βαρύτητα της κατάθεσής της.
Πολύ πιο σοβαρός ήταν ο κίνδυνος που διέτρεχε την ίδια περίοδο ο
έτερος των βασικών υπόπτων, ο δηµοσιογράφος Κώστας Χατζηαργύρης.
Οµολογουµένως η δική του περίπτωση ήταν πιο σύνθετη από αυτή της
χήρας του Πόλκ, καθώς ο Χατζηαργύρης είχε αριστερό παρελθόν και
είχε µάλιστα φυλακιστεί για τη συµµετοχή του σε µια ανταρσία σε πλοίο
του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού το 1943. Την περίοδο της
δολοφονίας εργαζόταν ως ανταποκριτής της Christian Science Monitor
στην Αθήνα. Ως χαρακτηρισµένος κοµµουνιστής ήταν ιδιαιτέρως
αντιπαθής τόσο στις ελληνικές αρχές όσο και στους Αµερικανούς και
είχε γίνει επανειληµµένα στόχος των δεξιών εφηµερίδων.1
Οι υποψίες της Ασφαλείας έπεσαν στο Χατζηαργύρη όταν
διαπιστώθηκε πως είχαν χαθεί έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του
Πόλκ, πιθανώς αποκαλυπτικά για τις επαφές του µε τους κοµµουνιστές.
Ελάχιστα πρόσωπα είχαν πρόσβαση σ’ αυτό το αρχείο, στο γραφείο του
δολοφονηθέντος, µεταξύ των οποίων η Ρέα Πόλκ και ο Χατζηαργύρης. Ο
Μουσχουντής ήταν πεπεισµένος για την ανάµειξή του και τον ανέκρινε
επανειληµµένα χωρίς ωστόσο να τολµήσει να περάσει σε τρίτου βαθµού
ανάκριση ή έστω να προβεί στη σύλληψη του δηµοσιογράφου, παρά τις
πιέσεις των Αµερικανών.2
Αυτή του την τύχη ο Χατζηαργύρης χρωστάει τόσο στην έλλειψη
στοιχείων εναντίον του όσο και στις υψηλές πολιτικές του διασυνδέσεις
και κυρίως στη συγγένειά του µε τον τότε πρωθυπουργό Θεµιστοκλή
Σοφούλη. Στη δική του περιγραφή για τα γεγονότα ο δηµοσιογράφος
παραδέχεται ότι ο ταγµατάρχης τού συµπεριφερόταν πάντα µε έναν
υποκριτικά ευγενικό τρόπο. Ωστόσο εµφανίζεται βέβαιος για τη
συµπαιγνία µεταξύ του Μουσχουντή, του Έρ και του Ράλεϊ Γκίµπσον,
προκειµένου να ενοχοποιηθεί ο ίδιος για τη δολοφονία και να
επαληθευτεί η εκδοχή του κοµµουνιστικού εγκλήµατος.3
__________
1. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σ. 220
Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 127
Για τη µετέπειτα πορεία του Χατζηαργύρη και τις σχέσεις του µε την Αριστερά
µίλησε στο γράφοντα ο Στέλιος Παπαθεµελής σε συνέντευξη που του παραχώρησε
στις 17/6/2005. Ο ίδιος χαρακτήρισε την ιστορία του Χατζηαργύρη «περίεργη» και
ανέφερε περιπτώσεις µαρτύρων που είχαν αρνηθεί να δώσουν οποιαδήποτε βοήθεια
στις έρευνες του Χατζηαργύρη για την υπόθεση αργότερα.
2. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 127-153
3. Κώστας Χατζηαργύρης, Η υπόθεση πόλκ, ο ρόλος των ξένων υπηρεσιών στην
Ελλάδα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1975, σσ. 95-114
Για τη συµπεριφορά του Μουσχουντή απέναντι στο Χατζηαργύρη βλ. επίσης
Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 153

42
 Μετά την αποτυχία της Ασφαλείας να αποδείξει τη συµµετοχή των Ρέας
Πόλκ και Κώστα Χατζηαργύρη στο έγκληµα οι ανακρίσεις έφθασαν σε
αδιέξοδο. Είχε ήδη µπει ο Ιούλιος του 1948 και η ανησυχία Ελλήνων και
Αµερικανών σχετικά µε τη στασιµότητα των ερευνών αυξανόταν
διαρκώς. Όµως, παρά τη φαινοµενική απραξία, σηµαντικές εξελίξεις
κυοφορούνταν στα παρασκήνια. Τις εξελίξεις αυτές επρόκειτο να
πυροδοτήσουν οι αναφορές του Τζέιµς Κέλις, Αµερικανού ερευνητή της
υπόθεσης, προς τον ανώτερό του στρατηγό Ουίλιαµ Ντόνοβαν. Ο
στρατηγός και πρώην προϊστάµενος του OSS, της µυστικής υπηρεσίας
την οποία διαδέχθηκε η CIA, είχε διοριστεί εκπρόσωπος της επιτροπής
Λίπµαν στην Ελλάδα, δηλαδή της επιτροπής που είχε συσταθεί από
δηµοσιογράφους στις Η.Π.Α. για να παρακολουθήσει την υπόθεση Πόλκ.
Ο Κέλις ήταν ίσως ο µόνος Αµερικανός που δεν αρκούνταν στις
παρεχόµενες από την Ασφάλεια πληροφορίες και προσπαθούσε να
διενεργήσει µία πραγµατικά ανεξάρτητη έρευνα. Ανακρίνοντας µερικούς
κοµµουνιστές σαµποτέρ που είχε συλλάβει ο Μουσχουντής και
εξετάζοντας τα µηνύµατα που υποτίθεται πως είχαν υποκλαπεί από το
στρατό και αποδείκνυαν την παρουσία του Βασβανά στη Θεσσαλονίκη
την ηµέρα του φόνου, ο Κέλις κατέληξε στο συµπέρασµα ότι όλα τα
στοιχεία ήταν πλαστά. Όταν γνωστοποίησε στο διοικητή της Γενικής
Ασφαλείας αυτή του την ανακάλυψη και τον ρώτησε ευθέως τι
προσπαθούσε να συγκαλύψει, ο ταγµατάρχης δικαιολογήθηκε λέγοντας
ότι υπήρχαν σοβαροί λόγοι εθνικού συµφέροντος. Η αµέσως επόµενη
ερώτηση ήταν ποιος πίεζε τον ταγµατάρχη να σωπάσει αλλά ο
Μουσχουντής δεν απάντησε.1
Μετά το παραπάνω περιστατικό ο Κέλις έχασε κάθε εµπιστοσύνη στην
Ασφάλεια και αποφάσισε να συνεχίσει εντελώς ανεξάρτητα την έρευνά
του. Από τις επαφές του µε Βρετανούς αξιωµατούχους αλλά και µετά την
αυτοψία στα σηµεία εισόδου και εξόδου των ανταρτών στη Θεσσαλονίκη
σχηµάτισε την εντύπωση πως η θεωρία περί κοµµουνιστών που είχαν
εισέλθει στην πόλη για να εκτελέσουν τον Πόλκ έπρεπε να
εγκαταλειφθεί. Ακόµα ανακάλυψε ότι η παραµονή του Πόλκ στη
Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα εντελώς τυχαίο γεγονός. Αρχικός
προορισµός του ήταν η Καβάλα αλλά είχε αναγκαστεί να παραµείνει στη
Θεσσαλονίκη διότι το αεροδρόµιο της πόλης στην οποία σκόπευε να πάει
παρέµενε κλειστό λόγω κακοκαιρίας. Σηµειώνεται ότι η σύζυγός του είχε
καταθέσει πως είχε λάβει στην Αθήνα τηλεγράφηµα του άντρα της, όπου
την καλούσε να τον συναντήσει σε λίγες µέρες στην Καβάλα.2 Η
εκδοχή της αναγκαστικής αναµονής του δολοφονηθέντος στη
συµπρωτεύουσα ενισχύεται και από τις τοπικές εφηµερίδες, οι οποίες
__________
1. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 244-245
2. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 246-248

43
µάλιστα είχαν δηµοσιεύσει τις σχετικές πληροφορίες πολύ πριν φθάσουν
στα χέρια του Κέλις.1
Άρα ανατρέπονταν οι ισχυρισµοί του Μουσχουντή ότι ο Πόλκ είχε
προσχεδιάσει από την Αθήνα το ταξίδι στο κρησφύγετο του Μάρκου και
είχε από πριν κανονίσει το ραντεβού του µε τους κοµµουνιστές της
Θεσσαλονίκης. Ήταν φανερό πως ο ταγµατάρχης είχε αγνοήσει – ή
ακόµα χειρότερα είχε αποκρύψει – αυτά τα στοιχεία.
Όπως ήταν επόµενο, οι αναφορές του Κέλις θορύβησαν το στρατηγό
Ντόνοβαν και τον ανάγκασαν να επισκεφθεί για δεύτερη φορά την
Ελλάδα (η πρώτη ήταν τον Ιούνιο του 1948) για να ελέγξει την ορθότητα
των καταγγελιών του υφισταµένου του. Κατά τη συνάντησή του µε το
Μουσχουντή παρουσία των Κέλις, Γκίµπσον και Μπερντέτ στις 24
Ιουλίου έγινε ένας άκρως αποκαλυπτικός διάλογος, που φανερώνει τις
επιδιώξεις των ελληνικών και των αµερικανικών αρχών αλλά και τους
λόγους για τους οποίους οι παρατηρήσεις του Κέλις τελικά
παραβλέφθηκαν.
Ο Ντόνοβαν, αφού µέµφθηκε το Μουσχουντή για την αδράνεια των
ανακριτικών αρχών αλλά και για την έκθεσή του προς τον Γκίµπσον, την
οποία χαρακτήρισε πολιτικολογία, του εξέθεσε τις αιτιάσεις του Κέλις.
Οι Αµερικανοί κατηγόρησαν ανοιχτά τον ταγµατάρχη ότι είχε
διαµορφώσει µια θεωρία βασισµένη περισσότερο σε πολιτικές
πληροφορίες παρά σε συγκεκριµένα στοιχεία. Αυτός, βρισκόµενος σε
φανερή αδυναµία να απαντήσει, είπε ότι τα απαιτούµενα στοιχεία θα
προέκυπταν µόλις γινόταν µια σύλληψη. Ο Ντόνοβαν άρπαξε την
ευκαιρία για να δηλώσει πως από αµερικανικής πλευράς ήταν επιθυµητή
µια σύλληψη.2
Μετά τη διατύπωση της βασικής επιθυµίας των Αµερικανών η ένταση
της συζήτησης µειώθηκε. Ο Κέλις εξέθεσε αναλυτικά τα στοιχεία που
είχε συλλέξει καταλήγοντας στο συµπέρασµα ότι κι αν ακόµα ο Πόλκ
είχε βρει µια επαφή µε τους κοµµουνιστές, αυτοί δε θα τον
δολοφονούσαν χωρίς εντολές. Αλλά δεν υπήρχε αρκετός χρόνος για να
δοθούν αυτές οι εντολές.
Ο Μουσχουντής απάντησε πως πίστευε ότι οι κοµµουνιστές ήξεραν τα
σχέδια της δολοφονίας πριν την περίοδο εκτέλεσής της, χωρίς και πάλι
να παρουσιάσει κάποιο στοιχείο για αυτόν του τον ισχυρισµό. ∆ιατύπωσε
εξάλλου την υπόθεση πως ο Πόλκ είχε δολοφονηθεί από το Βασβανά
κατ’ εντολή του Ζαχαριάδη, επειδή είχε διευρύνει πολύ τον κύκλο των
επαφών του µε τους κοµµουνιστές και ενδεχοµένως θα τους εξέθετε. Ο
__________
1. «Ο Αµερικανός Πόλκ εδολοφονήθη µε µίαν σφαίραν εις τον τράχηλον», εφ.
Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σ. 6
«Η υπόθεσις Πόλκ µένει πάντα µυστηριώδης», εφ. Μακεδονία, Κυριακή 16 Μαΐου
1948, σσ. 1, 5
2. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 171-173

44
 Ντόνοβαν δήλωσε ότι αδυνατούσε να παρακολουθήσει αυτούς τους
συλλογισµούς και εν συνεχεία, µαζί µε τον Μπερντέτ, κατηγόρησε το
Μουσχουντή ότι είχε προκατειληµµένες απόψεις σχετικά µε το έγκληµα
και ότι δεν είχε εξετάσει τις άλλες πιθανότητες.
Μετά τις νέες διαµαρτυρίες του ταγµατάρχη και τη δήλωση του
στρατηγού ότι δεν µπορούσε να πει στους συµπατριώτες του να
εµπιστευτούν το ένστικτο του Μουσχουντή έως ότου διαλευκανθεί η
υπόθεση, η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από άλλα θέµατα και τελείωσε
µε την ανταλλαγή τυπικών φιλοφρονήσεων.1
Κατά τη γνώµη του γράφοντος το κύριο ενδιαφέρον του περιεχοµένου
του παρατιθέµενου διαλόγου έγκειται σε δύο σηµεία: στην εµµονή του
Μουσχουντή στην υποστήριξη της θεωρίας του, στοιχείο ενδεικτικό του
χαρακτήρα του και του τρόπου µε τον οποίο λειτουργούσε ως
αστυνοµικός, και στην αναφορά του Ντόνοβαν στο ζήτηµα της
σύλληψης. Χαρακτηριστική είναι η καταληκτική του παρατήρηση και
φανερώνει την ανησυχία του µήπως βρεθεί εκτεθειµένος έναντι των
συµπατριωτών του. Το στοιχείο αυτό, αν συνδυαστεί µε την αδιάφορη
αντιµετώπιση εκ µέρους του της αποµάκρυνσης του Κέλις από την
Ελλάδα, γεγονός που ακολούθησε, δείχνει ότι ο στρατηγός ενδιαφερόταν
περισσότερο για την προσωπική του φήµη, που θα διασφαλιζόταν µέσω
της ανεύρεσης ενός οποιουδήποτε ενόχου, και πολύ λιγότερο για την
εξακρίβωση της αλήθειας. Έτσι οι επιδιώξεις του Μουσχουντή, παρά τις
αρχικές κατηγορίες του στρατηγού, τελικά υποστηρίχθηκαν από έναν
ακόµη Αµερικανό ιθύνοντα.
Πράγµατι, λίγες µέρες µετά τη συνοµιλία µε τον ταγµατάρχη, ο Κέλις
ανακλήθηκε στις Η.Π.Α. και οι αναφορές του παρέµειναν στο αρχείο του
Ντόνοβαν επί πολλά χρόνια προτού δουν το φως της δηµοσιότητας.
Μεταξύ αυτών ήταν τα στοιχεία που αποκάλυπταν τις σχέσεις του
Μουσχουντή µε τον Κουρτέσση και την ακροδεξιά οργάνωση του
Πειραιά καθώς και πληροφορίες ότι ο δολοφόνος του Πόλκ έπρεπε να
αναζητηθεί εκεί. Είναι αξιοσηµείωτο ότι τις ίδιες πληροφορίες
µεταβίβασε στον Ντόνοβαν αργότερα και ο διάδοχος του Κέλις,
Θεόδωρος Λάµπρον. Επιπλέον, φαίνεται πως το Στέιτ Ντιπάρτµεντ
έπαιξε ενεργό ρόλο στην ανάκληση του Κέλις στις Η.Π.Α.2 Με την
αποχώρησή του έσβησε και η τελευταία ελπίδα για την εξέταση των
άλλων εκδοχών σχετικά µε τη δολοφονία.
Η συνοµιλία µε το στρατηγό Ντόνοβαν και ιδιαιτέρως η δήλωσή του
έκαναν το Μουσχουντή να συνειδητοποιήσει ότι τα περιθώρια είχαν
στενέψει και έπρεπε επειγόντως να βρεθεί ένας ένοχος. Χαρακτηριστικό
είναι πως µήνες αργότερα, µετά τη σύλληψη του υποτιθέµενου συνεργού
_________
1. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 174-177
2. Kati Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σσ. 261-268

45
του εγκλήµατος, στο κείµενο των επισήµων ανακοινώσεων των αρχών
προς στους εκπροσώπους του Τύπου συµπεριλήφθηκε µια εκµυστήρευση
του Μουσχουντή, ο οποίος οµολογούσε ότι ο κλονισµός του εξαιτίας της
σκαιής συµπεριφοράς του Ντόνοβαν σ’ εκείνη τη συνοµιλία ήταν τέτοιος
ώστε σκέφτηκε ακόµα και την αυτοκτονία.1
Έντονες πιέσεις ασκούνταν και από την ελληνική κυβέρνηση.
Αποκαλυπτική για το θέµα αυτό είναι η διαµειφθείσα χρόνια αργότερα
συνοµιλία µεταξύ του δικηγόρου ∆ηµοσθένη Μιγάσγεζη και του
διευθυντή της Αστυνοµίας Αθηνών κατά το 1948 Ιωάννη Πανόπουλου.
Στη συζήτηση αυτή ο Πανόπουλος δήλωσε απερίφραστα ότι το
υπηρεσιακό συµβούλιο για την υπόθεση Πόλκ αποφάσισε το καλοκαίρι
του 1948 τη σύλληψη του Γρηγορίου Στακτόπουλου κατόπιν σχετικής
εισήγησης του Ρέντη. Η απόφαση ελήφθη µετά την επίδοση
αµερικανικού τελεσιγράφου, το οποίο προειδοποιούσε πως σε περίπτωση
που οι αρχές δεν προχωρούσαν άµεσα σε κάποια σύλληψη θα
σταµατούσε η βοήθεια προς της Ελλάδα.2
Υπό τις συνθήκες αυτές ο Μουσχουντής απέκτησε πλήρη ελευθερία
κινήσεων, ώστε να προβεί στην τόσο αναγκαία σύλληψη. Ο Γρηγόρης
Στακτόπουλος, βοηθός ανταποκριτή του Reuters στη Θεσσαλονίκη, είχε
από νωρίς κινήσει τις υποψίες της Ασφάλειας διότι είχε συναντηθεί µε
τον Πόλκ κατά τη σύντοµη παραµονή του στην πόλη και µετά την
εξαφάνισή του είχε επιδείξει ζωηρό ενδιαφέρον για την υπόθεση. Αν
αυτά συνδυάζονταν µε το κοµµουνιστικό παρελθόν του Στακτόπουλου
και µε την αγγλοµάθειά του, καθώς ήταν απόφοιτος του αµερικανικού
κολεγίου Ανατόλια, τότε σχηµατιζόταν το προφίλ του υπόπτου που επί
πολύ καιρό αναζητούσε η Ασφάλεια. Έτσι, στις 14 Αυγούστου 1948
έγινε η σύλληψη ενός ανθρώπου του οποίου ο βαθµός συµµετοχής στην
υπόθεση δεν κατέστη ποτέ δυνατό να εξακριβωθεί. Αφέθηκε ελεύθερος
µόνο µετά από δώδεκα χρόνια.3
Στοιχεία εναντίον του δεν υπήρχαν· έπρεπε λοιπόν να κατασκευαστούν.
Σύµφωνα µε την εκδοχή του Μουσχουντή, ο Στακτόπουλος είχε
συναντηθεί µε τον Πόλκ στην Αθήνα και είχε συµφωνήσει να τον
προωθήσει στο βουνό µέσω Θεσσαλονίκης. Όταν ο Αµερικανός έφθασε
στην πόλη ήρθε σε επαφή µαζί του και το βράδυ της επόµενης µέρας,
αφού έφαγαν αστακό µε µπιζέλια στο παραλιακό κέντρο
«Λουξεµβούργο», επιβιβάστηκαν σε µια βάρκα µαζί µε τα σηµαίνοντα
__________
1. Οι επίσηµες ανακοινώσεις δηµοσιεύονται σε όλες τις εφηµερίδες της εποχής. Βλ.
ενδεικτικά «Χθες ενώπιον Ελλήνων και ξένων δηµοσιογράφων εγένετο η
ανακοίνωσις του πορίσµατος επί της υποθέσεως του φόνου του Πόλκ», εφ. Ελληνικός
Βορράς, ∆ευτέρα 18 Οκτωβρίου 1948, σσ. 1, 3-4
2. Κώστας Χατζηαργύρης, Η υπόθεση Πόλκ, ο.π., σ. 111
3. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σ. 191
Κώστας Παπαϊωάννου, Πολιτική δολοφονία, ο.π., σ. 51

46
στελέχη του Κ.Κ.Ε. Ευάγγελο Βασβανά και Αδάµ Μουζενίδη καθώς και
ένα άλλο, άγνωστο στο Στακτόπουλο άτοµο. Μέσα στη βάρκα έγινε η
εκτέλεση από το Βασβανά.
Μετά τη δολοφονία οι κοµµουνιστές άφησαν στην ακτή το
Στακτόπουλο µε την εντολή να ταχυδροµήσει το φάκελο µε την
ταυτότητα του Πόλκ στην αστυνοµία. Προκειµένου να καλύψει τα ίχνη
του, ο Στακτόπουλος έβαλε τη µητέρα του Άννα να γράψει τη διεύθυνση
στο φάκελο και κατόπιν ο ίδιος τον ταχυδρόµησε. Αυτό το τελευταίο
στοιχείο επιβεβαιωνόταν από τη γραφολογική εξέταση του διάσηµου
γραφολόγου Αριστείδη Πουλαντζά και του προέδρου της Ακαδηµίας
Αθηνών Σωκράτη Κουγέα.
Ωστόσο η παραπάνω εκδοχή παρουσίαζε πολλές αδυναµίες. Εκτός από
το Βασβανά, που κατά τα λεγόµενα του Κ.Κ.Ε. βρισκόταν στην
Τσεχοσλοβακία, και η συµµετοχή του Μουζενίδη αµφισβητήθηκε µε µια
δήλωση του κόµµατος ότι είχε σκοτωθεί πριν τη δολοφονία. Ακόµα,
γρήγορα διαπιστώθηκε ότι την ηµεροµηνία της υποτιθέµενης συνάντησης
στην Αθήνα ο Αµερικανός ανταποκριτής βρισκόταν στην
Κωνσταντινούπολη, κάτι που ανάγκασε το Στακτόπουλο να ανακαλέσει
αυτό το τµήµα της «οµολογίας» του. Επιπλέον η παρουσία των Πόλκ και
Στακτόπουλου στο «Λουξεµβούργο» δε στάθηκε δυνατό να
επιβεβαιωθεί, παρά τις απειλές των οργάνων της Ασφαλείας προς τους
υπαλλήλους του κέντρου.1Για αυτό στην τελική εκδοχή της οµολογίας
του ο κατηγορούµενος υποστήριξε πως το γεύµα είχε µαγειρευτεί στο
σπίτι του από τη µητέρα του, χωρίς και πάλι να προκύψει κάποιο
αποδεικτικό στοιχείο.2
Τέλος, όσο αφορά την υπόθεση του φακέλου, πολλά χρόνια αργότερα
διαπιστώθηκε ότι τα στοιχεία δεν είχαν γραφτεί από τη µητέρα του
Στακτόπουλου αλλά από κάποιον Σάββα Καραµιχάλη κατά παράκληση
του φίλου του Ευθύµιου Μπάµια, ο οποίος είχε βρει πεταµένα την
ταυτότητα και το φυλλάδιο του Πόλκ στην παραλία.3 Έτσι ανατράπηκαν
τα ούτως ή άλλως αµφισβητήσιµα πορίσµατα της γραφολογικής
εξέτασης.
Προς µεγάλη δυστυχία του Στακτόπουλου, όλες οι αδυναµίες του
κατηγορητηρίου παραβλέφθηκαν µπροστά στην ανακούφιση όλων των
πλευρών από την είδηση της ανεύρεσης ενός πιθανού ενόχου. Οι
επίσηµες αµερικανικές αρχές δια του Γκίµπσον αλλά και οι
__________
1. Κώστας Παπαϊωάννου, Πολιτική δολοφονία, ο.π., σσ. 51-52
2. Ελευθέριος Αγγ. Βούρβαρχης, Ποιος σκότωσε τον Πόλκ; ο.π., σ. 74
3. Ο πρώην συνήγορος του Στακτόπουλου, ο Στέλιος Παπαθεµελής, αναφέρθηκε
στην υπόθεση του φακέλου και της γραφολογικής εξέτασης εκτενώς στη συνέντευξή
του στο συγγραφέα στις 17/6/2005.
Ακόµα βλ. Γρηγόρης Στακτόπουλος, Υπόθεση Πόλκ, η προσωπική µου µαρτυρία, εκδ.
Γνώση, Αθήνα, 1984, σσ. 409-412

47
δηµοσιογράφοι δια του Ντόνοβαν έσπευσαν να εκφράσουν την
ικανοποίησή τους και την υποστήριξή τους στο Μουσχουντή, ώστε να
οδηγηθεί τελικά ο δράστης σε δίκη. Όσο για
τις ελληνικές αρχές, τόσο ο Κωνσταντινίδης
όσο και ο Ρέντης φαίνεται πως συνέπρατταν
ενεργά µε το διοικητή της Γενικής
Ασφαλείας, κυρίως στο ζήτηµα της
παρατεταµένης κράτησης του Στακτόπουλου
δίχως να έχει επισήµως συλληφθεί, ώστε να
του αποσπαστούν οι πολυπόθητες οµολογίες.1
Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του ιδίου του
Στακτόπουλου, ο ταγµατάρχης δε δίστασε να
εφαρµόσει πάνω του τις ανακριτικές 9. Ο Κωνσταντίνος Ρέντης
µεθόδους τρίτου βαθµού που είχαν τελικά ανακοινώνει τη σύλληψη
αποφύγει η Ρέα Πόλκ και ο Κώστας Στακτόπουλου
Χατζηαργύρης. Μετά από εξαντλητικά
σωµατικά και ψυχολογικά βασανιστήρια, στα οποία συχνά λάµβανε
µέρος και ο ίδιος ο Μουσχουντής, ο Στακτόπουλος αναγκάστηκε να
οµολογήσει όλα όσα του υπαγόρευαν τα όργανα της Ασφαλείας.2
Όπως είδαµε, η Ασφάλεια αναγκάστηκε να ανασκευάσει αρκετά σηµεία
της αρχικής κατάθεσης. Γι αυτό ο Στακτόπουλος υπέγραψε συνολικά
τέσσερις οµολογίες, τέσσερις διαφορετικές εκδοχές των υποτιθέµενων
γεγονότων της νύχτας της 8ης Μαΐου 1948, οι οποίες παρουσίαζαν
σηµαντικές διαφορές και αντιφάσεις. Στην τελευταία από αυτές µάλιστα
– ενισχυµένη από πιθανώς ψεύτικες καταθέσεις µαρτύρων τους οποίους
είχε βρει και αναγκάσει να ψευδοµαρτυρήσουν ο Μουσχουντής –
ενοχοποιούσε τον εαυτό του και για άλλες, παλαιότερες υποθέσεις και
υπογράµµιζε το ρόλο του ως στέλεχος του Κ.Κ.Ε. Η προσπάθεια
ενοχοποίησης του Στακτόπουλου ήταν πλέον τόσο κραυγαλέα που
προκάλεσε την αντίδραση ενός εκ των συνηγόρων του, του Ιορδάνη
Βαφειάδη, µε αποτέλεσµα η τέταρτη αυτή εκδοχή να µη χρησιµοποιηθεί
τελικά ως στοιχείο στη δίκη. Ο ίδιος δικηγόρος είχε επανειληµµένα
επισηµάνει στο Μουσχουντή ορισµένα λάθη των ιατροδικαστικών
εκθέσεων µέχρι που ο ίδιος ο διοικητής ανέλαβε, παρανόµως βέβαια, να
τις διορθώσει. Εξάλλου και για την καταδίκη του Μουζενίδη ως φυσικού
αυτουργού χρησιµοποιήθηκαν καταθέσεις µαρτύρων που αργότερα
υποστήριξαν πως είχαν υποστεί και αυτοί βασανιστήρια κατά την

__________
1. Έντµουντ Κήλυ, Φόνος στο Θερµαϊκό, ο.π., σσ. 220-225, 272-274
2. Για τα ψυχολογικά και τα σωµατικά βασανιστήρια που υποστήριξε ότι υπέστη ο
Στακτόπουλος και τη διαδικασία απόσπασης των οµολογιών βλ. Γρηγόρης
Στακτόπουλος, Η προσωπική µου µαρτυρία, ο.π., σσ. 83-117

48
κράτηση και την ανάκρισή τους στην Ασφάλεια Αθηνών.1
∆ε θα κουράσουµε τον αναγνώστη µε την παράθεση κι άλλων
λεπτοµερειών γύρω από το περιεχόµενο και
τις αντιφάσεις των καταθέσεων του
Στακτόπουλου. Χάρη στις µεθοδεύσεις του
Μουσχουντή και τη σύµπραξη ελληνικών και
ξένων αρχών η υπόθεση οδηγήθηκε στο
ακροατήριο, η εκδίκασή της ξεκίνησε στις 12
Απριλίου 1949 και ολοκληρώθηκε µε την
καταδίκη του Στακτόπουλου σε ισόβια
κάθειρξη στις 21 Απριλίου 1949. Οι
Μουζενίδης και Βασβανάς καταδικάστηκαν
ερήµην σε θάνατο, ενώ η Άννα 10. Ο Γρηγόρης Στακτόπουλος
Στακτοπούλου απαλλάχθηκε. Ο και η µητέρα του στο εδώλιο
Στακτόπουλος γλίτωσε τη θανατική καταδίκη του κατηγορουµένου
εξαιτίας της συνεργασίας του µε τις αρχές
στην κατασκευή της εναντίον του κατηγορίας.2
Για έναν ερευνητή που µελετά από κάποια χρονική απόσταση τα
έγγραφα της δικογραφίας και τα πρακτικά της δίκης, η καταδίκη του
δηµοσιογράφου είναι εντελώς αστήρικτη, αν και αναµενόµενη µε βάση
τα όσα αναλύθηκαν παραπάνω. Το κατηγορητήριο παρουσιάζει όλα τα
κενά και τις αδυναµίες των οµολογιών του κατηγορουµένου, ο οποίος,
όταν ερωτάται σχετικά από τους δικαστές ή τους ενόρκους, απλώς
δηλώνει αδυναµία να απαντήσει. Χαρακτηριστικό της αµηχανίας
δικαστών και ενόρκων είναι το γεγονός ότι παρά την παρουσίαση του
µοναδικού «αναµφισβήτητου» στοιχείου εναντίον της µητέρας του
Στακτόπουλου, δηλαδή της γραφολογικής έκθεσης που αποδεικνύει την
ενοχή της, η τελευταία τελικά αθωώνεται.3
Η παράθεση των στοιχείων και των περιστατικών της δίκης θα
µπορούσε να συνεχιστεί επί µακρόν, αλλά δεν αποτελεί κύριο ζητούµενο
της παρούσας εργασίας. Σε αδρές γραµµές η καταδίκη Στακτόπουλου
αποτελεί προσωπικό θρίαµβο του Μουσχουντή αφού κατάφερε, όπως
είδαµε, να κατασκευάσει έναν ένοχο σε µια κατ’ ουσίαν ανεξιχνίαστη
ακόµα και σήµερα υπόθεση. Βαρύτατες ευθύνες για την κατασκευή αυτή
__________
1. Ελευθέριος Αγγ. Βούρβαρχης, Ποιος σκότωσε τον Πόλκ; ο.π., σσ. 73-75, 399
Οι συγγενείς του Μουζενίδη στην Αθήνα επίσης υποστήριξαν ότι πιάστηκαν και
βασανίστηκαν από την Ασφάλεια. Βλ. Λευτέρης Παπαδόπουλος, «Το έγκληµα», εφ.
Νέα, ∆ευτέρα 5 Ιουνίου 2006, σ. 4
2. Κώστας Παπαϊωάννου, Πολιτική δολοφονία, ο.π., σσ. 52-54
3. Τα πρακτικά της δίκης και η απόφαση περιέχονται ολόκληρα στο Ελευθέριος Αγγ.
Βούρβαρχης, Ποιος σκότωσε τον Πόλκ; ο.π., σσ. 83-289
Για την επίσηµη έκθεση της Ασφαλείας σχετικά µε την υπόθεση βλ. Απόστολος Β.
∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής, ο.π., τ. 2ος, σσ. 935-959

49
φέρουν οι ελληνικές, αµερικανικές και βρετανικές αρχές, επειδή αυτές
έλυσαν τα χέρια του διοικητή της Γενικής Ασφαλείας, διορίζοντάς τον
αποκλειστικό υπεύθυνο των ανακρίσεων, συµπράττοντας σε όλες τις
φάσεις της ανάκρισης και αποσιωπώντας σοβαρά στοιχεία που
οδηγούσαν σε άλλες κατευθύνσεις, πέραν της επίσηµης εκδοχής.
Επαρκείς αποδείξεις για να µιλήσουµε για µια οργανωµένη συνοµωσία
συγκάλυψης δεν υπάρχουν. Είναι όµως φανερό πως η κάθε πλευρά,
εκουσίως ή ακουσίως, εξυπηρετώντας τους δικούς της στόχους,
συνέβαλε τελικά σ’ αυτή τη συγκάλυψη.
Ο Μουσχουντής εµφανίστηκε στο δικαστήριο κατά την ακροαµατική
διαδικασία στο πλευρό του Ντόνοβαν και άλλων ξένων και Ελλήνων
αξιωµατούχων. Ακόµα έλαβε τα εύσηµα από τον Ράλεϊ Γκίµπσον, ο
οποίος δήλωσε ότι αποδείχθηκε ποιοι σκότωσαν τον Τζόρτζ Πόλκ και
προσέθεσε ότι το όνοµα του ταγµατάρχη Μουσχουντή έπρεπε να τύχει
ειδικής µνείας και ήταν άξιος συγχαρητηρίων για την ευφυΐα, την
επιµέλεια, την υποµονή του και το λαµπρό του έργο. Αργότερα προήχθη
σε συνταγµατάρχη για τούτο το «λαµπρό του έργο».1
Όσο για τον καταδικασθέντα, ο Στακτόπουλος παρέµεινε στη Γενική
Ασφάλεια υπό την επιτήρηση του Μουσχουντή για τέσσερα περίπου
χρόνια µε το πρόσχηµα ότι κινδύνευε η προσωπική του ασφάλεια. Μόνο
όταν αποκαλύφθηκε στον Τύπο η παράνοµη κράτησή του στη Γενική
Ασφάλεια οδηγήθηκε στο Επταπύργιο και αργότερα στις φυλακές της
Αίγινας, όπου παρέµεινε ως το 1960, οπότε αποφυλακίστηκε υπό όρους.2

__________
1. Για τις δηλώσεις του Ράλεϊ Γκίµπσον και την προαγωγή του Μουσχουντή βλ. Kati
Marton, The Polk conspiracy, ο.π., σ. 311, 322
2. Την περιπέτειά του µετά την καταδίκη του διηγείται ο ίδιος ο Στακτόπουλος στο
Γρηγόρης Στακτόπουλος, Η προσωπική µου µαρτυρία, ο.π., σ. 205 κ.ε.

50
 Μια απόπειρα ανθρωποκτονίας και µια αυτοκτονία

Το χειµωνιάτικο βράδυ της 17ης ∆εκεµβρίου 1957 ο υπαρχιφύλακας

Ευάγγελος Καµπέρης είχε βγει για τη συνηθισµένη του περιπολία στο
άλσος του Λυκαβηττού. Σε µια στιγµή διέκρινε τη φιγούρα ενός άνδρα
µε µπουφάν που του φάνηκε ύποπτος. Πλησίασε και του ζήτησε την
ταυτότητά του. Τότε ο άγνωστος έβαλε το χέρι στην τσέπη αλλά αντί για
ταυτότητα έβγαλε ένα όπλο και τον πυροβόλησε τραυµατίζοντάς τον
σοβαρά. Ύστερα τράπηκε σε φυγή και χάθηκε µέσα στο δάσος.1
Ευτυχώς ο υπαρχιφύλακας επέζησε. Όµως οι έρευνες για την ανεύρεση
του δράστη απέβησαν άκαρπες και η Ασφάλεια Αθηνών υπέθεσε πως ο
άγνωστος οπλοφόρος είχε βρει καταφύγιο µακριά από την πρωτεύουσα.2
Στο µεταξύ το ενδιαφέρον µετατοπίστηκε σε µια άλλη υπόθεση καθώς
στις 25 ∆εκεµβρίου 1957, ηµέρα των Χριστουγέννων, έξω από τη
Λεπτοκαρυά βρέθηκε το πτώµα ενός αγνώστου.3 Σύντοµα αποδείχθηκε
πως επρόκειτο για το Βούλγαρο φυγά Μπόρις Στογιάνωφ, ο οποίος είχε
έρθει παράνοµα στη χώρα προ δεκαετίας ως πολιτικός πρόσφυγας. Μετά
από χρόνια παραµονής στα στρατόπεδα πολιτικών φυγάδων στη Σύρο
και στο Λαύριο τού είχε επιτραπεί να διαµείνει στο Ηράκλειο Κρήτης,
όπου και εργαζόταν. Ωστόσο στις 13 ∆εκεµβρίου είχε φύγει κρυφά από
το Ηράκλειο, ώστε να αποφύγει τη δίκη για µια υπόθεση κλοπής.
Αυτοκτόνησε µε έναν πυροβολισµό στον κρόταφο µάλλον εξαιτίας της
πείνας, συµπέρασµα συναχθέν από το γεγονός ότι η νεκροψία έδειξε πως
το στοµάχι του ήταν εντελώς άδειο. Η παρουσία του Βουλγάρου στα
περίχωρα της Λεπτοκαρυάς είχε γίνει αντιληπτή από τους κατοίκους και
την αστυνοµία. Όταν οι αστυνοµικοί απέκλεισαν την περιοχή ο
Στογιάνωφ κατάλαβε πως δεν είχε οδό διαφυγής και απελπισµένος,
εξαιτίας της έλλειψης τροφής, αυτoπυροβολήθηκε.4
Εξαρχής ο Μουσχουντής, ο οποίος παρακολουθούσε τις έρευνες γύρω
από την εξακρίβωση των στοιχείων του αυτόχειρα, είχε την πεποίθηση
πως ο παρ’ ολίγον δολοφόνος του Λυκαβηττού και ο Βούλγαρος της
Λεπτοκαρυάς ήταν το ίδιο πρόσωπο. Το συµπέρασµά του βασιζόταν στις
περιγραφές των χαρακτηριστικών και ιδίως στο ότι τόσο ο δράστης της
__________
1. «Κακοποιός παρά τον Λυκαβηττόν Αθηνών ετραυµάτισε σοβαρώς έναν
αστυνοµικόν όταν τω εζητήθη να δείξη την ταυτότητα», εφ. Μακεδονία, Τετάρτη 18
∆εκεµβρίου 1957, σ. 3
2. «∆εν ανεκαλύφθη έως χθες βράδυ ο τραυµατίσας τον αστυνοµικόν παρά τον
Λυκαβηττόν κακοποιός», εφ. Μακεδονία, Πέµπτη 19 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 3
3. «Αυτοκτονία αγνώστου εις την Λεπτοκαρυάν», Μακεδονία, Παρασκευή 27
∆εκεµβρίου 1957, σ. 6
4. «Ήτο Βούλγαρος φυγάς ο αυτόχειρ της Λεπτοκαρυάς», εφ. Ελληνικός Βορράς,
Κυριακή 29 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 1

51
απόπειρας εναντίον του Καµπέρη όσο και ο αυτόχειρας φορούσαν
µπουφάν, ένδυµα που δεν ήταν τότε συνηθισµένο στην Ελλάδα. Η
διαίσθηση του Μουσχουντή αποδείχθηκε σωστή για άλλη µια φορά όταν
τα αποτελέσµατα της βαλλιστικής εξέτασης επιβεβαίωσαν ότι και στις
δύο περιπτώσεις είχε χρησιµοποιηθεί το ίδιο όπλο. Ο δραπέτης κρυβόταν
στο Λυκαβηττό ώσπου τον ανακάλυψε ο άτυχος υπαρχιφύλακας. Μετά
την απόπειρα εναντίον του Καµπέρη προσπαθούσε να διαφύγει στη
Βουλγαρία. Μόνο έτσι µπορούσε να εξηγηθεί η παρουσία του στη
Λεπτοκαρυά.1
Στην περίπτωση αυτή καθοριστικός υπήρξε ο ρόλος της Σήµανσης,
διότι χωρίς τη συµβολή της δε θα µπορούσε να γίνει η ταυτοποίηση του
όπλου και δεδοµένου ότι ο τραυµατισµένος υπαρχιφύλακας δεν ήταν σε
θέση να αναγνωρίσει πέραν πάσης αµφιβολίας το Στογιάνωφ, οι δύο
υποθέσεις θα είχαν πιθανώς µείνει ανεξιχνίαστες. Όµως η φροντίδα που
έδειξε ο Μουσχουντής για την οργάνωση της Σήµανσης καθώς και η
εµπιστοσύνη του προς αυτή έφερε, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, πολύ
καλά αποτελέσµατα.2

__________
1. «Ο Βούλγαρος Στογιάνωφ επυροβόλησε τον Καµπέρην», εφ. Ελληνικός Βορράς,
Τρίτη 31 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 1
2. «Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), ο.π., Πέµπτη 17 Απριλίου 1958, σ. 3

52
 Ο αιφνίδιος θάνατος

Ήταν αργά το βράδυ του Σαββάτου της 15ης Μαρτίου 1958 όταν ο
αστυνοµικός διευθυντής Θεσσαλονίκης επέστρεψε στο σπίτι του µετά
από πολύωρη σύσκεψη για τρέχοντα θέµατα µε υπηρεσιακούς
παράγοντες της Ασφαλείας. ∆εν αισθανόταν και πολύ καλά αλλά
υπέθεσε πως η αδιαθεσία του οφειλόταν στην κούραση. Ξάπλωσε στο
κρεβάτι του και προσπάθησε να κοιµηθεί µε την πρόθεση να σηκωθεί
νωρίς το πρωί για να πάει, όπως κάθε Κυριακή, στην εκκλησία. Άλλωστε
η θεοσέβειά του ήταν πολύ γνωστή στους κατοίκους της πόλης.
Ξύπνησε πράγµατι το πρωί αλλά δεν µπόρεσε να σηκωθεί. Σε λίγο ήρθε
ο οδηγός του και βλέποντας πως δεν ήταν καλά φώναξε το γιατρό. Αυτός
διέγνωσε οξύ καρδιακό επεισόδιο και τραβώντας παράµερα τον οδηγό
τού είπε πως οι ώρες του συνταγµατάρχη της Χωροφυλακής ήταν
µετρηµένες και έπρεπε να ειδοποιήσουν αµέσως την αδερφή του στην
Αθήνα.1
Ο θάνατος βρήκε το Νικόλαο Μουσχουντή εκείνο το µεσηµέρι της 16ης
Μαρτίου 1958 απρόοπτα, σε ηλικία 52 ετών. Η θλιβερή είδηση
µαθεύτηκε γρήγορα και από στόµα σε στόµα έφθασε µέχρι το γήπεδο του
Π.ΑΟ.Κ. Ο αγώνας διακόπηκε και τηρήθηκε ενός λεπτού σιγή. Το
απόγευµα το θάνατό του ανακοίνωσε ο ραδιοφωνικός σταθµός των
Ενόπλων ∆υνάµεων και ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραµανλής
εξέφρασε τα συλλυπητήριά του.2 Η κηδεία του
έγινε την εποµένη, ∆ευτέρα 17 Μαρτίου 1958,
στον ιερό ναό της Αγίας Σοφίας µε την παρουσία
της πολιτικής και της αστυνοµικής ηγεσίας αλλά
και πλήθους κόσµου. Τάφηκε σε τιµητική θέση,
στην είσοδο του νεκροταφείου της
3
Ευαγγελίστριας. Η συγκινητική παρουσία του
κόσµου έπεισε την οικογένεια πως η σωρός
έπρεπε να µη µεταφερθεί στον οικογενειακό τάφο
στην Αθήνα, όπως ήταν η αρχική της πρόθεση, 11. Ο Μουσχουντής σε µια
άλλη φωτογραφία
αλλά να παραµείνει εκεί, στην πόλη που τόσο είχε
αγαπήσει το νεκρό συνταγµατάρχη. Επί χρόνια άγνωστα χέρια στόλιζαν
__________
1. «Απέθανε ο αστυνοµικός διευθυντής Ν. Μουσχουντής εκ συγκοπής της καρδίας»,
εφ. Νέα Αλήθεια, ∆ευτέρα 17 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 8
2. «Απέθανε και εκηδεύθη χθες ο αστυνοµικός διευθυντής Θεσ/νίκης Ν.
Μουσχουντής», εφ. Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 18 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 5
3. Βλ. την προηγούµενη σηµείωση
Επίσης βλ. «Πανδήµως εκηδεύθη ο Νικόλαος Μουσχουντής», ο.π., Τρίτη 18
Μαρτίου 1958, σ. 5 και «Εν µέσω βαθυτάτης θλίψεως εκηδεύθη χθες ο αστυνοµικός
διευθυντής Θεσσαλονίκης συνταγµατάρχης Νικόλαος Μουσχουντής», εφ. Φως,
Τρίτη 18 Μαρτίου 1958 σσ. 1, 3

53
τακτικά τον τάφο µε λουλούδια και άναβαν το καντήλι στη µνήµη του.1
Έκτος από πολύ ικανός και αποτελεσµατικός αστυνοµικός, ο
Μουσχουντής όσο ζούσε θεωρείτο πολύ θρήσκος, φιλεύσπλαχνος και
δίκαιος άνθρωπος. Για τα δεδοµένα της δουλειάς του απολάµβανε
πραγµατικά µια πολύ ευνοϊκή φήµη.
Όσο για το αστυνοµικό του δαιµόνιο, έγινε θρύλος και η δράση του
δηµοφιλές διήγηµα που δηµοσιευόταν σε συνέχειες σε εφηµερίδες της
εποχής.2 Για πολλά χρόνια µετά το θάνατό του η σκιά του πλανιόταν
πάνω από µεγάλες υποθέσεις που απασχόλησαν τη Θεσσαλονίκη, όπως ο
δράκος του Σέιχ Σου και η δολοφονία Λαµπράκη.
Μοναδική κηλίδα για την επαγγελµατική του πορεία ήταν και
παραµένει η δολοφονία Πόλκ, η οποία ωστόσο συνέβαλε αρχικά στην
καλλιέργεια της υστεροφηµίας του. Ο Μουσχουντής πέθανε έχοντας τον
τίτλο του ανθρώπου που αποκάλυψε τους δολοφόνους του Αµερικανού
δηµοσιογράφου, ενώ η πλάνη του και η κατασκευή των ενόχων ήρθαν
στο φως πολύ αργότερα.

__________
1. Μαριλένα Μουσχουντή, 7/7/2006
2. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το αφιέρωµα της εφηµερίδας Ελληνικός Βορράς από
την Κυριακή 23 Μαρτίου 1958 έως το Σάββατο 3 Μαΐου 1958

54
 «Ηργάσθην διά την υστεροφηµίαν»

Λίγες µέρες µετά το θάνατο του Μουσχουντή συνεδρίασε το ∆ηµοτικό

Συµβούλιο της πόλης υπό την προεδρία του
∆ηµάρχου Μηνά Πατρικίου1, εκλεγµένου µε την
υποστήριξη του αριστερού κόµµατος της Ε.∆.Α.
Στη συνεδρίαση εκείνη αποφασίστηκε να
παραχωρηθεί δωρεάν ο τάφος στον οποίο είχε
θαφτεί ο συνταγµατάρχης της Χωροφυλακής στην
τιµητικότερη ίσως θέση του νεκροταφείου της
Ευαγγελίστριας µπροστά στην κεντρική είσοδο,
αµέσως µετά το θυρωρείο. Ήταν µια απόφαση
περίεργη για τα πολιτικά δεδοµένα της εποχής,
καθώς ένα αριστερής πλειοψηφίας δηµοτικό 12. Ο Μηνάς Πατρίκιος
(∆ήµαρχος Θεσσαλονίκης,
συµβούλιο τιµούσε έναν από τους διασηµότερους 1926-1929 και 1955-1959)
διώκτες του κοµµουνισµού.
Ωστόσο, όπως ήδη έχουµε εξηγήσει, η απόφαση αυτή δεν ήταν διόλου
παράλογη διότι ήταν γνωστό πως ο Μουσχουντής συγκαταλεγόταν σ’
αυτούς που είχαν προστατεύσει τους κοµµουνιστές της πόλης από τους
Γερµανούς και είχε συνδράµει τον αντιστασιακό αγώνα. Εκτός αυτού, η
απόφαση αποτέλεσε επιβεβαίωση της δηµοφιλίας που απολάµβανε όσο
ήταν εν ζωή ο αστυνοµικός διευθυντής Θεσσαλονίκης.
Στην εργασία αυτή παρουσιάζουµε για πρώτη φορά µια σειρά εγγράφων
που πιστοποιούν τη δωρεά του τάφου του Νικολάου Μουσχουντή από το
∆ήµο Θεσσαλονίκης. Επίσης έχουµε συµπεριλάβει µια πολύ
µεταγενέστερη απόφαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου (του 1971), µε την
οποία δίδεται το όνοµα του Νικολάου Μουσχουντή σε µια πλατεία της
πόλης. Πρόκειται για ανέκδοτα έγγραφα του Αρχείου του ∆ήµου
Θεσσαλονίκης που παρατίθενται ολόκληρα στο σχετικό παράρτηµα.
Ξεκινώντας από τα σχετικά µε την υπόθεση του τάφου, διαπιστώνουµε
πως µετά την ταφή του συνταγµατάρχη η Αστυνοµική ∆ιεύθυνση
Θεσσαλονίκης ζήτησε από το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας τη
δωρεάν παραχώρηση του τάφου, λόγω των µεγάλων υπηρεσιών του
Μουσχουντή προς την πατρίδα και τη Θεσσαλονίκη ιδιαιτέρως. Η
υπηρεσία του νεκροταφείου απευθύνθηκε στο δήµο, προκειµένου να
ληφθεί η απαιτούµενη απόφαση του ∆ηµοτικού Συµβουλίου.2
__________
1. Για τα βιογραφικά στοιχεία του Μηνά Πατρικίου και το έργο του στο ∆ήµο βλ.
Αριστείδης Κεσοπουλος (επιµ.), Θεσσαλονίκη, Ιστορία της πόλης και του ∆ήµου, εκδ.
Αλέξανδρος, Αθήνα, 2002, σσ. 307, 341-342
2. Έγγραφο Ι, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση Οικονοµικών Υπηρεσιών/
Τµήµα Νεκροταφείων/ 1958/ Ο ∆ιευθυντής Οικονοµικών Υπηρεσιών Αλέξανδρος
Κωνσταντινίδης προς το ∆ήµαρχο Θεσσαλονίκης Μηνά Πατρίκιο/ αναφορά/ αρ. πρ.
12736/ Θεσσαλονίκη, 22 Μαρτίου 1958

55
 Το ∆ηµοτικό Συµβούλιο πράγµατι έλαβε την απαραίτητη απόφαση (υπ.
αριθµ. 352/1958) και την έστειλε προς έγκριση
στη Νοµαρχία, η οποία µε τη σειρά της
επιδοκίµασε την πρωτοβουλία του ∆ηµοτικού
συµβουλίου στις 7 Μαΐου 1958.1 Την επόµενη
κιόλας µέρα ο ∆ήµαρχος κοινοποίησε στο Τµήµα
∆ηµοτικού Συµβουλίου τη σχετική έγκριση του
Νοµάρχη.2
Έτσι στις 3 Ιουνίου 1958 ο Μηνάς Πατρίκιος
εξέδωσε την τελική θετική απόφαση σχετικά µε
τη δωρεάν παραχώρηση τάφου για την ταφή του 13. Μια σύγχρονη
Νικολάου Μουσχουντή, «αναλώσαντος», όπως φωτογραφία του τάφου του
χαρακτηριστικά αναφέρεται, «τον βίον του υπέρ Μουσχουντή
της ασφαλείας και τάξεως της πόλεώς µας, ως
∆ιοικητού της Γενικής Ασφαλείας και Αστυνοµικού ∆ιευθυντού
Θεσ/νίκης».3
Ιδιαίτερα η φρασεολογία που υιοθετείται στην παραπάνω απόφαση του
∆ηµάρχου, επαναλαµβάνοντας προφανώς τη διατύπωση της απόφασης
του ∆ηµοτικού Συµβουλίου, αποτελεί ισχυρή ένδειξη της αποδοχής και
της εκτίµησης που απολάµβανε ο Μουσχουντής ακόµα και µεταξύ των
πολιτικών και ιδεολογικών του αντιπάλων, ακόµα και µεταξύ των
µονίµως καταδιωκόµενων εκείνη την εποχή κοµµουνιστών. Το γεγονός
ότι την παραχώρηση του τάφου αιτείται η ∆ιεύθυνση Αστυνοµίας
Θεσσαλονίκης δε µειώνει τη σηµασία της απόφασης, διότι µέσα από το
σκεπτικό έγκρισης της αίτησης φαίνεται πως οι δηµοτικές αρχές
επικροτούν τη συγκεκριµένη πρωτοβουλία. Αυτή είναι άλλωστε και η
σηµασία των κατά τα άλλα υπηρεσιακών εγγράφων ρουτίνας που
παρατέθηκαν.
Αυτή η θετική αντίληψη για τη δράση του αστυνοµικού εξακολουθούσε
να επικρατεί στα 1971, όταν το ∆ηµοτικό Συµβούλιο της πόλης µε
επικεφαλής το ∆ήµαρχο Χρήστο Φλωρίδη αποφάσισε στη συνεδρίαση
της 29ης Ιανουαρίου 1971 να δώσει το όνοµα του Μουσχουντή στην
πλατεία Λαχαναγοράς, στη συµβολή των οδών Κασσάνδρου και
Ολυµπιάδος.
__________
1. Έγγραφο III, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ Νοµαρχία Θεσσαλονίκης/ 1958/ Ο
Νοµάρχης Θεσσαλονίκης Στέφανος Νίκογλου προς το ∆ήµαρχο Θεσσαλονίκης Μηνά
Πατρίκιο/ έγκριση/ αρ. πρ. 13912/ Θεσσαλονίκη, 7 Μαΐου 1958
2. Έγγραφο ΙΙ, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση ∆ιοικητικών Υπηρεσιών/
1958/ Ο ∆ιευθυντής ∆ιοικητικών Υπηρεσιών Π. Μπεσλεµές προς το Τµήµα
∆ηµοτικού Συµβουλίου/ κοινοποίηση/ αρ. πρ. 20544/ Θεσσαλονίκη, 8 Μαΐου 1958
3. Έγγραφο IV, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση Οικονοµικών Υπηρεσιών/
Τµήµα Νεκροταφείων/ 1958/ Ο ∆ήµαρχος Μηνάς Πατρίκιος προς το Τµήµα
Νεκροταφείων/ απόφαση/ αρ. πρ. 25678/ Θεσσαλονίκη, 3 Ιουνίου 1958

56
 Βέβαια στην περίπτωση αυτή, λόγω της
πολιτικής κατάστασης στη χώρα τα χρόνια της
διακυβέρνησης της Χούντας (1967 – 1974), τη
σύνθεση των αρχών της τοπικής αυτοδιοίκησης
και την εξάρτηση από την κεντρική εξουσία,
έχουµε να κάνουµε µε µια απόφαση που δεν
προκαλεί έκπληξη. Ωστόσο επιβεβαιώνει το
γεγονός ότι ο Μουσχουντής αποτελούσε
προβεβληµένη προσωπικότητα της
1
Θεσσαλονίκης.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο της 14. Άποψη της πλατείας
συγκεκριµένης απόφασης είναι η µετονοµασία Νικολάου Μουσχουντή
ενός τµήµατος της οδού Σωκράτους σε οδό
«µοιράρχου ∆ηµητρίου Κουφίτσα». Κατά την άποψη του συγγραφέα
πρόκειται απλώς για λανθασµένη γραφή του επωνύµου Κωφίτσας, το
οποίο, όπως ίσως θυµάται ο αναγνώστης, παραπέµπει στον αστυνοµικό
που είχε δολοφονηθεί από την Ο.Π.Λ.Α. στις 6 Οκτωβρίου 1946. Το
λάθος στη γραφή του επωνύµου οφείλεται πιθανώς σε µια αδυναµία
παλιών γραφοµηχανών που εµφανίζεται συχνά σε δακτυλογραφηµένα
έγγραφα, δηλαδή στο ότι το φωνήεν -ο- αποτυπώνεται στο χαρτί λίγο
σβησµένο. Αν λοιπόν µετά το µισοσβησµένο -ο- ακολουθεί το -υ-, ώστε
να σχηµατιστεί ο φθόγγος -ου-, µπορεί εύκολα να εκληφθεί ως -ω- αλλά
και το αντίθετο, δηλαδή ένα -ω- να εκληφθεί ως -ου-. ∆υστυχώς δεν
υπάρχουν στοιχεία στον προσαρτηµένο πίνακα βιογραφικών
σηµειωµάτων που αναφέρεται στο έγγραφο, ώστε να διευκρινιστεί αν
όντως πρόκειται για το ∆ηµήτριο Κωφίτσα. Ακόµα και ο βαθµός του έχει
προστεθεί εκ των υστέρων µε το χέρι στο έγγραφο, γεγονός που ενισχύει
την άποψη πως ο συντάκτης δεν είχε πλήρη γνώση της ταυτότητας και
των βιογραφικών στοιχείων του τιµώµενου προσώπου. Ίσως αυτή η
ερµηνεία εξηγεί το γιατί δε διορθώθηκε το ορθογραφικό λάθος στη
γραφή του επωνύµου.
Πάντως αν ευσταθεί η παραπάνω εύλογη υπόθεση καταλαβαίνουµε ότι
η επιλογή των ονοµάτων δεν έγινε καθόλου τυχαία. Το ∆ηµοτικό
Συµβούλιο, έχοντας υπόψη το χρονικό της εξάρθρωσης της Ο.Π.Λ.Α. και
τη συµβολή του Μουσχουντή, αποφάσισε να τιµήσει τόσο τον ίδιο όσο
και έναν άλλο αστυνοµικό, θύµα της οργάνωσης, καταδικάζοντας
εµµέσως τη δράση της αλλά και την κοµµουνιστική ιδεολογία.
Το όνοµα του Μουσχουντή έχει δοθεί και σε δρόµους άλλων ∆ήµων του
πολεοδοµικού συγκροτήµατος Θεσσαλονίκης. Ο συγγραφέας κατάφερε
__________
1. Έγγραφο V, Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση Μελετών και Κατασκευών/
1971/ απόφαση/ αρ. απόφασης 73 του 1971/ αρ. πρ. εισαγωγής 1645/ Θεσσαλονίκη,
29 Ιανουαρίου 1971

57
να εντοπίσει πέντε τέτοιες περιπτώσεις και τις παραθέτει παρακάτω.
Στο ∆ήµο Καλαµαριάς (περιοχή Φοίνικα) η οδός Νικολάου
Μουσχουντή αποτελεί κάθετο στις οδούς Μουσών και ∆ηµοκρίτου,
απέναντι από το γήπεδο του Φοίνικα. Στο ∆ήµο Συκεών αποτελεί κάθετο
της οδού Γρηγορίου Λαµπράκη. Στο ∆ήµο Πολίχνης τέµνει κάθετα τις
οδούς Σταυρουπόλεως και Αγνώστου Στρατιώτου. Στο ∆ήµο Νεάπολης
η οδός Νικολάου Μουσχουντή περνά µπροστά από αστυνοµικό τµήµα
της περιοχής και είναι κάθετος της Λεωφόρου Ανδρέα Παπανδρέου.
Τέλος, στο ∆ήµο Αµπελοκήπων είναι ένας δρόµος που τέµνει κάθετα την
οδό Χαλκίδη.1
Ολοκληρώνοντας αυτό το κεφάλαιο, πρέπει να αναφερθούµε σε µια
σηµαντική δωρεά που έγινε στη µνήµη του Νικολάου Μουσχουντή στο
Παπάφειο Ορφανοτροφείο Θεσσαλονίκης στα 2001. Οι δύο πρώτοι
εξάδελφοι του συνταγµατάρχη στην Αθήνα, ο ∆ηµήτριος και ο Νικόλαος
Μουσχουντής, γνωρίζοντας πως αυτός πήγαινε συχνά στο εκκλησάκι του
ιδρύµατος (το οποίο τότε δεν ήταν παρά ένα δωµάτιο µέσα στο κτήριο)
και παρακολουθούσε µαζί µε τα παιδιά τη Θεία Λειτουργία, αποφάσισαν
να κάνουν µια µεγάλη οικονοµική προσφορά προς το ορφανοτροφείο στη
µνήµη του καθώς και στη µνήµη άλλων συγγενών. Από τότε κάθε χρόνο
στις 7 Ιανουαρίου τελείται στο ίδρυµα ετήσιο µνηµόσυνο. Είναι µια
ακόµα προσπάθεια για να διατηρηθεί άσβεστη η µνήµη του διευθυντή
της Ασφαλείας στη συνείδηση των Θεσσαλονικέων. 2
Ο Νικόλαος Μουσχουντής υπήρξε αναµφισβήτητα ένας άνθρωπος
προικισµένος µε µεγάλο αστυνοµικό ταλέντο, πρωτεργάτης της
εξιχνίασης πολλών υποθέσεων αλλά και υπεύθυνος για τη συσκότιση της
αλήθειας στη δολοφονία Πόλκ. Όπως οι περισσότεροι αστυνοµικοί της
εποχής του εµφορείτο από έντονο αντικοµµουνισµό, χωρίς όµως να
στρέφεται εναντίον των κοµµουνιστών αδιακρίτως. Ήταν ακόµα ο
άνθρωπος που προστάτεψε τους ρεµπέτες και τα τραγούδια τους,
βοηθώντας έτσι στη διατήρηση ενός σηµαντικού µέρους της πολιτιστικής
µας κληρονοµιάς. ∆ηµιούργησε µια πολύ καλή σχέση µε το λαό της
Θεσσαλονίκης, καλλιέργησε µια φήµη που τελικά τον ξεπέρασε και
εξελίχθηκε σε αστικό µύθο. Λίγους µήνες πριν το θάνατό του είπε σε
συγγενή του πως «ηργάσθην δια την υστεροφηµίαν». Φαίνεται πως τα
κατάφερε.3
__________
1. Ο ενδιαφερόµενος µπορεί να βρει πληροφορίες για τους δρόµους που φέρουν το
όνοµα του Μουσχουντή σε οποιοδήποτε ενηµερωµένο χάρτη του πολεοδοµικού
συγκροτήµατος Θεσσαλονίκης.
Βλ. επίσης στο Αριστείδης Κεσόπουλος, Η ονοµασία των δρόµων της Θεσσαλονίκης,
εκδ. Μαλλιάρης – Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1997, σ. 189
2. Για τη δωρεά µίλησε στο συγγραφέα ο Πατέρας Απόστολος Κατσούκης,
διευθυντής του Παπαφείου, στις 6/6/2006 και η Μαριλένα Μουσχουντή στις 7/7/2006
3. Μαριλένα Μουσχουντή, 7/7/2006

58
 Ωστόσο ο αναγνώστης µπορεί να βγάλει τα δικά του συµπεράσµατα.
Κατά τη διάρκεια της αφήγησής µας παρακολούθησε αρκετά
περιστατικά της δράσης του και ανακάλυψε διάφορες πτυχές της
προσωπικότητάς του. Ελπίζουµε πως µπόρεσε να σχηµατίσει µια σαφή
εικόνα.
Ίσως είναι ακόµα νωρίς για να εκφραστεί µια εντελώς αντικειµενική
άποψη για το Μουσχουντή, απαλλαγµένη από τις ιδεολογικές
αγκυλώσεις του παρελθόντος και τα προσωπικά βιώµατα του καθενός.
Στην παρούσα εργασία καταβλήθηκε προσπάθεια να µείνουµε µακριά
από τέτοιου είδους επιρροές. Απλώς προσπαθήσαµε να αναδείξουµε στις
πραγµατικές τους διαστάσεις τα γεγονότα και ευελπιστούµε πως στο
µέλλον οι γνώσεις µας γύρω από αυτή την άκρως ενδιαφέρουσα ιστορική
προσωπικότητας θα εµπλουτιστούν µε περισσότερα στοιχεία.

59
Παράρτηµα εγγράφων

60
Έγγραφο Ι

61
Έγγραφα ΙΙ και ΙΙΙ

62
Έγγραφο IV

63
Έγγραφο V

64
65
66
 Κατάλογος εγγράφων

Ι. Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση οικονοµικών Υπηρεσιών/

Τµήµα Νεκροταφείων/ 1958/ Ο ∆ιευθυντής Οικονοµικών Υπηρεσιών
Αλέξανδρος Κωνσταντινίδης προς το ∆ήµαρχο Θεσσαλονίκης Μηνά
Πατρίκιο/ αναφορά/ αρ. πρ. 12736/ Θεσσαλονίκη, 22 Μαρτίου 1958

ΙΙ. Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση ∆ιοικητικών Υπηρεσιών/

1958/ Ο ∆ιευθυντής ∆ιοικητικών Υπηρεσιών Π. Μπεσλεµές προς το
Τµήµα ∆ηµοτικού Συµβουλίου/ Κοινοποίηση/ αρ. πρ. 20544/
Θεσσαλονίκη, 8 Μαΐου 1958

III. Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ Νοµαρχία Θεσσαλονίκης/ 1958/ Ο

Νοµάρχης Θεσσαλονίκης Στέφανος Νίκογλου προς το ∆ήµαρχο
Θεσσαλονίκης Μηνά Πατρίκιο/ έγκριση/ αρ. πρ. 13912/ Θεσσαλονίκη, 7
Μαΐου 1958

IV. Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση Οικονοµικών Υπηρεσιών/

Τµήµα Νεκροταφείων/ 1958/ Ο ∆ήµαρχος Μηνάς Πατρίκιος προς το
Τµήµα Νεκροταφείων/ απόφαση/ αρ. πρ. 25678/ Θεσσαλονίκη, 3 Ιουνίου
1958

V. Αρχείο ∆ήµου Θεσσαλονίκης/ ∆ιεύθυνση Μελετών και Κατασκευών/

1971/ απόφαση/ αρ. απόφασης 73 του 1971/ αρ. πρ. εισαγωγής 1645/
Θεσσαλονίκη, 29 Ιανουαρίου 1971

67
Παράρτηµα άρθρων εφηµερίδων

68
Οι φωτογραφίες δύο εκ των θυµάτων και µερικές λήψεις από το εσωτερικό του
λεωφορείου της Αεροπορίας µετά την επίθεση της 30ης Απριλίου 1947 («Το χθεσινόν
θρασύτατον κοµµουνιστικόν πλήγµα κατά της Βασιλικής Αεροπορίας», εφ. Φως,
Πέµπτη 1η Μαΐου 1947, σ. 1)

69
Μερικοί από τους συλληφθέντες για συµµετοχή στην Ο.Π.Λ.Α. Ανάµεσά τους
διακρίνονται οι Νικόλαος Τοµπουλίδης -πρώτος εξ αριστερών-, Ευθυµία Πατσιά -
τρίτη εξ αριστερών- και Αλβανός Ακίνδυνος -πέµπτος εξ αριστερών- («Η κολοσσιαία
αναρχική συνωµοσία και οι αντικειµενικοί αυτής σκοποί», εφ. Ελληνικός Βορράς,
Τρίτη 1η Ιουλίου 1947, σ. 1)

70
Ο δολοφόνος του Βασιλείου Γιαννάκη, ο Αθανάσιος Τέρπος («Εφόνευσε τον φίλον
του µε σκοπόν να τον ληστεύση, Το στυγερόν έγκληµα του Σέιχσου», εφ. Μακεδονία,
Τρίτη 18 Νοεµβρίου 1947, σ. 3)

71
Το πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας Μακεδονία τη µεθεπόµενη της ανεύρεσης του
πτώµατος του Πόλκ. ∆ιακρίνονται επάνω δεξιά ο δολοφονηθείς µε τη σύζυγό του Ρέα
Κοκκώνη, στο µέσον το διαφηµιστικό της Panamerican και κάτω δεξιά η
δηµοσιογραφική ταυτότητα του θύµατος. Η φωτογραφία του φακέλου, η οποία είχε
µπει στις άλλες εφηµερίδες, λείπει. Στη δίκη υποστηρίχθηκε ότι ο Γρηγόρης
Στακτόπουλος φρόντισε να µην δηµοσιευτεί («Ο Αµερικανός δηµοσιογράφος Πόλκ
έπεσε θύµα στυγερού εγκλήµατος», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σ. 1)

72
Στην πρώτη σελίδα της εφηµερίδας Ελληνικός Βορράς δηµοσιεύονται οι
ανακοινώσεις επί του πορίσµατος για τη δολοφονία του Πόλκ. Επάνω αριστερά µια
φωτογραφία του Νικολάου Μουσχουντή, στο µέσον ο υπουργός ∆ηµόσιας Τάξης
Κωνσταντίνος Ρέντης εκφωνεί την ανακοίνωση και επάνω δεξιά ο κατηγορούµενος
για συνέργεια Γρηγόρης Στακτόπουλος. Κάτω οι φερόµενοι ως φυσικοί αυτουργοί
του εγκλήµατος, αριστερά ο Αδάµ Μουζενίδης και δεξιά ο Ευάγγελος Βασβανάς
(«Χθες ενώπιον Ελλήνων και ξένων δηµοσιογράφων εγένετο η ανακοίνωσις του
πορίσµατος επί της υποθέσεως του φόνου του Πόλκ», εφ. Ελληνικός Βορράς, ∆ευτέρα
18 Οκτωβρίου 1948, σ. 1)

73
Ο υπαρχιφύλακας Ευάγγελος Καµπέρης, ο οποίος τραυµατίστηκε από το Βούλγαρο
Μπόρις Στογιάνωφ. Η σύνδεση της αυτοκτονίας του φυγάδα µε την απόπειρα
ανθρωποκτονίας εναντίον του αστυνοµικού δεν είχε ακόµα επιβεβαιωθεί
(«Βούλγαρος φυγάς ήτο ο αυτόχειρ ο ευρεθείς εις την Λεπτοκαρυάν και είχεν
αποδράσει εκ Κρήτης», εφ. Μακεδονία, Κυριακή 29 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 3)

74
Πλήθος επισήµων και κόσµου ακολουθεί τη σωρό του Νικολάου Μουσχουντή («Εν
µέσω βαθυτάτης θλίψεως εκηδεύθη χθες ο αστυνοµικός διευθυντής Θεσσαλονίκης
Νικόλαος Μουσχουντής», εφ. Νέα Αλήθεια, Τρίτη 18 Μαρτίου 1958, σ. 1)

75
Μια εικόνα από το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας κατά την τέλεση της νεκρώσιµης
ακολουθίας. Στο αριστερό άκρο ένθετη η τελευταία φωτογραφίες του Νικολάου
Μουσχουντή στο γραφείο του («Πανδήµως εκηδεύθη ο Νικόλαος Μουσχουντής», εφ.
Μακεδονία, Τρίτη 18 Οκτωβρίου 1958, σ. 5)

76
Η πρώτη σελίδα του αφιερώµατος του Ελληνικού Βορρά στο Νικόλαο Μουσχουντή,
λίγες µέρες µετά το θάνατό του. Αριστερά µια φωτογραφία του στο γραφείο του και
στο µέσον ένα στιγµιότυπο από τη δίκη Στακτόπουλου για την υπόθεση Πόλκ. Το
αφιέρωµα κράτησε περίπου ενάµιση µήνα («Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), εφ.
Ελληνικός Βορράς, Κυριακή 23 Μαρτίου 1958 – Σάββατο 3 Μαΐου 1958)

77
 Κατάλογος άρθρων εφηµερίδων

Περιλαµβάνονται άρθρα των τοπικών εφηµερίδων της Θεσσαλονίκης Ελληνικός

Βορράς, Μακεδονία, Νέα Αλήθεια, Φως, δηλαδή των τεσσάρων εφηµερίδων των
οποίων τα φύλλα είναι τα πλέον προσβάσιµα στην έρευνα. Επίσης παρατίθενται
ενδεικτικά κάποια άρθρα της τοπικής κοµµουνιστικής εφηµερίδας Ενότητα, όσα ήταν
διαθέσιµα στο συγγραφέα, καθώς και µερικά άρθρα της αθηναϊκής εφηµερίδας Νέα.
Ο κατάλογος δεν είναι βέβαια εξαντλητικός αλλά περιέχει τα χαρακτηριστικότερα
και πλέον χρήσιµα, κατά την άποψη του συγγραφέα, άρθρα των συγκεκριµένων
εφηµερίδων για τα θέµατα που εξετάστηκαν στην παρούσα εργασία. Ο
ενδιαφερόµενος µπορεί να βρει µια αρκετά ευρύτερη αρθρογραφία στους χώρους
έρευνας, κυρίως στην Κεντρική Βιβλιοθήκη του Α.Π.Θ., στη ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη
και δευτερευόντως στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας.
Ο περιορισµός στις εφηµερίδες της Θεσσαλονίκης έγινε επειδή όλες οι υποθέσεις
που αναλύθηκαν είτε διαδραµατίστηκαν στην πόλη, είτε αποτέλεσαν αντικείµενο
διερεύνησης για τη Γενική Ασφάλεια Θεσσαλονίκης. Η εξαίρεση των Νέων αφορά
κάποια άρθρα που είχαν άµεση σχέση µε το αντικείµενο της εργασίας και
δηµοσιεύτηκαν στη συγκεκριµένη εφηµερίδα. Για τη διευκόλυνση του αναγνώστη τα
άρθρα κάθε εφηµερίδας παρατίθενται µε χρονολογική σειρά.
Η απουσία των ονοµάτων των συγγραφέων στην πλειοψηφία των άρθρων οφείλεται
στο γεγονός ότι αυτά είναι ανυπόγραφα. Όπου ο αρθρογράφος είναι γνωστός
σηµειώνεται.

Ελληνικός Βορράς

«Τρεις Έλληνες αξιωµατικοί αεροπόροι εδολοφονήθησαν από

Εαµοβουλγάρους και επτά έτεροι ετραυµατίσθησαν», εφ. Ελληνικός
Βορράς, Πέµπτη 1η Μαΐου 1947, σσ. 1, 3

«Η κολοσσιαία αναρχική συνοµωσία και οι αντικειµενικοί αυτής

σκοποί», εφ. Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 1η Ιουλίου 1947, σσ. 1, 4

«∆ύο στυγερά εγκλήµατα µε ελατήρια την ληστεία», εφ. Ελληνικός

Βορράς, Τρίτη 18 Νοεµβρίου 1947, σσ. 1, 6

«Ο Αµερικανός Πόλκ εδολοφονήθη µε µίαν σφαίραν εις τον τράχηλον»,

εφ. Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σ. 6

«Ευρείαι έρευναι εις Πειραιάν δια τους δολοφόνους του Πόλκ», εφ.
Ελληνικός Βορράς, Τετάρτη 2 Ιουνίου 1948, σ. 4

«∆ια την υπόθεσιν Πόλκ θα καταβληθή πλέον έντονος προσπάθεια υπό

των αρχών», εφ. Ελληνικός Βορράς, Σάββατο 19 Ιουνίου 1948, σ. 4

78
«Χθες ενώπιον Ελλήνων και ξένων δηµοσιογράφων εγένετο η
ανακοίνωσις του πορίσµατος επί της υποθέσεως του φόνου του Πόλκ»,
εφ. Ελληνικός Βορράς, ∆ευτέρα 18 Οκτωβρίου 1948, σσ. 1,3-4

«Ήτο Βούλγαρος φυγάς ο αυτόχειρ της Λεπτοκαρυάς», εφ. Ελληνικός

Βορράς, Κυριακή 29 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 1

« Ο Βούλγαρος Στοφιάνωφ επυροβόλησε τον Καµπέρην», εφ. Ελληνικός

Βορράς, Τρίτη 31 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 1

«Απέθανε και εκηδεύθη χθες ο αστυνοµικός διευθυντής Θεσ/νίκης Ν.

Μουσχουντής», εφ. Ελληνικός Βορράς, Τρίτη 18 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 5

«Νίκος Μουσχουντής» (αφιέρωµα), εφ. Ελληνικός Βορράς, Κυριακή 23

Μαρτίου 1958 – Σάββατο 3 Μαΐου 1958

Ενότητα

«Η εγκληµατική επίθεση κατά των αεροπόρων έναυσµα άγριου διωγµού

των δηµοκρατικών», εφ. Ενότητα, Πέµπτη 1η Μάη 1947, σ. 1

«Νέο αίµα, νέοι φασιστικοί διωγµοί», εφ. Ενότητα, Σάββατο 3 Μάη

1947, σ. 1

«Καθεστώς οµηρίας για την ηγεσία της Αριστεράς», εφ. Ενότητα, Τρίτη 6
Μάη 1947, σ. 1

Μακεδονία

«Ο φαντοµάς Ζαρίφης δικάζεται σήµερον εις Αθήνας», εφ. Μακεδονία,

Τρίτη 15 Φεβρουαρίου 1938, σ. 5

«Χθες την 7η π.µ. τρεις άγνωστοι έρριψαν χειροβοµβίδας κατά

αυτοκινήτου πλήρους αεροπόρων αξιωµατικών», εφ. Μακεδονία, Πέµπτη
1η Μαΐου 1947, σσ. 1, 4

«Συνελήφθη ολόκληρος η µαχητική οµάς αυτοαµύνης του Κ.Κ.Ε.», εφ.

Μακεδονία, Κυριακή 29 Ιουνίου 1947, σ. 1

«Οι εκτελεσταί των αεροπόρων, του Κωφίτσα, των χωροφυλάκων,

προέβησαν εις αποκαλύψεις», εφ. Μακεδονία, Κυριακή 29 Ιουνίου 1947,
σ. 5

79
«Εφόνευσε τον φίλον του µε σκοπόν να τον ληστεύση. Το στυγερόν
έγκληµα Σέιχσου», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 18 Νοεµβρίου 1947, σ. 3

«Η υπόθεσις Πόλκ µένει πάντα µυστηριώδης», εφ. Μακεδονία, Κυριακή

16 Μαΐου 1948, σσ. 1, 5

«Ο Αµερικανός δηµοσιογράφος Πόλκ έπεσε θύµα στυγερού

εγκλήµατος», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σσ. 1, 5-6

«Οι διερευνώντες ενταύθα την δολοφονίαν του Πόλκ ανεχώρησαν χθες

δι’ Αθήνας», εφ. Μακεδονία, Πέµπτη 3 Ιουνίου 1948, σ. 5

«Αι ανακρίσεις δια την υπόθεσιν Πόλκ», εφ. Μακεδονία, Παρασκευή 18

Ιουνίου 1948, σ. 4

«Η Κοµινφόρµ εσκότωσε τον Τζώρτζ Πόλκ», εφ. Μακεδονία, ∆ευτέρα

18 Οκτωβρίου 1948, σσ. 1, 3-4

«Κακοποιός παρά τον Λυκαβηττόν Αθηνών ετραυµάτισε σοβαρώς έναν

αστυνοµικόν όταν τω εζητήθη να δείξη την ταυτότητα», εφ. Μακεδονία,
Τετάρτη 18 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 3

«∆εν ανεκαλύφθη έως χθες το βράδυ ο τραυµατίσας τον αστυνοµικόν

παρά τον Λυκαβηττόν κακοποιός», εφ. Μακεδονία, Πέµπτη 19
∆εκεµβρίου 1957, σ. 3

«Αυτοκτονία αγνώστου εις την Λεπτοκαρυάν», εφ. Μακεδονία,

Παρασκευή 27 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 6

«Βούλγαρος φυγάς ήτο ο αυτόχειρ ο ευρεθείς εις την Λεπτοκαρυάν και

είχεν αποδράσει εκ Κρήτης», εφ. Μακεδονία, Κυριακή 29 ∆εκεµβρίου
1957, σ. 3

«Ο αυτόχειρ Βούλγαρος φυγάς ετραυµάτισε τον Καµπέρην εις το άλσος

του Λυκαβηττού», εφ. Μακεδονία, Τρίτη 31 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 3

«Πανδήµως εκηδεύθη ο Νικόλαος Μουσχουντής», εφ. Μακεδονία, Τρίτη

18 Μαρτίου 1958, σ. 5

Νέα

Γεραµάνης Πάνος, «Βασίλης Τσιτσάνης, ο ζωγράφος της λαϊκής

µουσικής», εφ. Νέα, Τρίτη 28 ∆εκεµβρίου 1999, σ. Ν16

80
Σκαµπαρδώνης Γιώργος, «Πέρασε από συµπληγάδες», εφ. Νέα, Σάββατο
10 Φεβρουαρίου 2001, σ. R14

Παπαδόπουλος Λευτέρης, «Ήταν γόης, ήταν µάγος», εφ. Νέα, Σάββατο

10 Φεβρουαρίου 2001, σ. R18

Του ιδίου, «Το έγκληµα», εφ. Νέα, ∆ευτέρα 5 Ιουνίου 2006, σ. 4

Νέα Αλήθεια

«Η πρωινή δολοφονική επίθεσις των αναρχικών», εφ. Νέα Αλήθεια,

Τετάρτη 30 Απριλίου 1947, σσ. 1, 4

«Αι ανακρίσεις δια το προχθεσινόν έγκληµα», εφ. Νέα Αλήθεια,

Παρασκευή 2 Μαΐου 1947, σ. 4

«Συνελήφθησαν όλοι οι εκτελεσταί των αεροπόρων, του Κωφίτσα και

των άλλων», εφ. Νέα Αλήθεια, Σάββατο 28 Ιουνίου 1947, σσ. 1, 4

«Η σηµασία των αποκαλύψεων είναι πολύ γενικωτέρας πολιτικής

µορφής», εφ. Νέα Αλήθεια, ∆ευτέρα 30 Ιουνίου 1947, σσ. 1,4

«Ανεκοινώθη η επίσηµος έκθεσις των ανακρίσεων δια την

αποκαλυφθείσαν συνωµοσίαν του Κ.Κ.Ε., εφ. Νέα Αλήθεια, Τετάρτη 2
Ιουλίου 1947, σσ. 1, 4

«Ο προχθεσινός φόνος», εφ. Νέα Αλήθεια, ∆ευτέρα 17 Νοεµβρίου 1947,

σ. 4

«Την 7:33 πρωινήν εξετελέσθησαν στον συνήθη χώρον όπισθεν του

Επταπυργίου δέκα εκ των καταδίκων της Μ.Λ.Α.», εφ. Νέα Αλήθεια,
Τρίτη 16 ∆εκεµβρίου 1947, σ. 4

«Ο τραγικός επίλογος της περιπέτειας του Ζώρζ Πόλκ», εφ. Νέα Αλήθεια,
∆ευτέρα 17 Μαΐου 1948, σσ. 1, 6

«Σύντονοι και δραστήριοι συνεχίζονται αι ενέργειαι των αρχών δια τον

Τζώρτζ Πόλκ», εφ. Νέα Αλήθεια, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σσ. 1, 4

«Ο Βούλγαρος πολιτικός φυγάς Στογιάνωφ ήταν ο δράστης της

απόπειρας φόνου εναντίον του υπαρχιφύλακος Καµπέρη εις τον
Λυκαβηττόν», εφ. Νέα Αλήθεια, ∆ευτέρα 30 ∆εκεµβρίου 1957, σ. 8

81
«Απέθανεν ο αστυνοµικός διευθυντής Ν. Μουσχουντής εκ συγκοπής της
καρδίας», εφ. Νέα Αλήθεια, ∆ευτέρα 17 Μαρτίου 1958, σσ. 1, 8
«Ο Νικόλαος Μουσχουντής εκηδεύθη χθες εν µέσω βαθυτάτης
συγκινήσεως του λαού της Θεσσαλονίκης», εφ. Νέα Αλήθεια, Τρίτη 18
Μαρτίου 1958, σ. 1

Φως

«Κατεδικάσθη εις δέκα ετών ειρκτήν ο Έλλην φαντοµάς», εφ. Φως,

Σάββατο 22 Οκτωβρίου 1938, σ. 5

«Το χθεσινόν θρασύτατον κοµµουνιστικόν πλήγµα κατά της Βασιλικής

Αεροπορίας», εφ. Φως, Πέµπτη 1η Μαΐου 1947, σσ. 1, 3

«Ολόκληρος η µυστική τροµοκρατική οργάνωσις του Κ.Κ.Ε. της πόλεώς

µας απεκαλύφθη και εξουδετερώθη», εφ. Φως, Κυριακή 29 Ιουνίου
1947, σσ. 1, 5

«Νύκτα κολάσεως προητοίµαζεν η συνωµοτική οργάνωσις του Κ.Κ.Ε.

δια την Θεσσαλονίκην, εφ. Φως, Τρίτη 1η Ιουλίου 1947, σσ. 1, 3

«Το συνταρακτικόν έγκληµα της Τούµπας», εφ. Φως, Τρίτη 18

Νοεµβρίου 1947, σ. 5

«Ανεκαλύφθη και εξουδετερώθη ολόκληρος η παράνοµος οργάνωσις του

Κ.Κ.Ε., εφ. Φως, Τρίτη 16 Μαρτίου 1948, σσ. 1, 3

«Πανελλήνιος η συγκίνησις από την στυγεράν δολοφονίαν του

Αµερικανού δηµοσιογράφου Πόλκ», εφ. Φως, Τρίτη 18 Μαΐου 1948, σσ.
1, 5

«Νέα στοιχεία περιελθόντα εις χείρας των αρχών αποδεικνύουν την

ενοχήν του κοµµουνισµού εις την δολοφονίαν του δηµοσιογράφου Γ.
Πόλκ», εφ. Φως, Τετάρτη 19 Μαΐου 1948, σ. 1

«Ο αυτοκτονήσας εις Λεπτοκαρυάν Βούλγαρος φυγάς Στογιάνωφ

επυροβόλησε τον αστυνοµικόν», εφ. Φως, Τρίτη 31 ∆εκεµβρίου 1957,
σ.1

«Εν µέσω βαθυτάτης θλίψεως εκηδεύθη χθες ο αστυνοµικός διευθυντής

Θεσσαλονίκης Νικόλαος Μουσχουντής», εφ. Φως, Τρίτη 18 Μαρτίου
1958, σσ. 1, 3

82
 Βιβλιογραφία

Αναστασίου Θεόφιλος Πασχ., «Παιδάκι µε ψυχή και ζηλεµένο», 329

τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη, Τρίκαλα, 1995

Βούλτεψης Γιάννης, Τζώρτζ Πόλκ, Χρέος για την αλήθεια, έρευνες και
ντοκουµέντα, εκδ. Προσκήνιο, 2002

Βούρβαρχης Ελευθέριος Αγγ., Ποιος σκότωσε τον Πόλκ; Μια πολιτική

δολοφονία και δικαστική πλάνη, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα, 2003

Γεωργιάδης Νέαρχος, Ρεµπέτικο και πολιτική, εκδ. Σύγχρονη Εποχή,

Αθήνα, 1993

Close D. H., «Η αστυνοµία στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου», στο Χ.

Φλάισερ – Ν. Σβορώνος (επιµ.), Πρακτικά Α΄ ∆ιεθνούς Συνεδρίου
Σύγχρονης Ιστορίας, Ελλάδα 1936 – 1944, δικτατορία – κατοχή –
αντίσταση, εκδ. Μορφωτικό Ινστιτούτο Α.Τ.Ε., Αθήνα, 1989, σσ. 77-91

Γρηγοριάδης Φοίβος Ν., 4η Αυγούστου – Αλβανία (1935-1941), τ. 4ος, εκδ.

Κεδρηνός, Αθήνα, 1972

∆αµιανάκος Στάθης, Κοινωνιολογία του ρεµπέτικου, εκδ. Ερµειάς,

Αθήνα, 1976

∆ασκαλάκης Απόστολος Β., Ιστορία της ελληνικής Χωροφυλακής (1936-

1950), (2 τόµοι), Αθήνα, 1973

Κάιλ Αγγέλα Β. (επιµ.), Μάρκος Βαµβακάρης, (Αυτοβιογραφία), εκδ.

Παπαζήσης, Αθήνα, 1973

Κατσαρός Τάσος Α., Μια απόφαση µάχοµαι µέχρι το τέλος, Θεσσαλονίκη

1946-47, Αντάρτικο πόλεως, Στενή αυτοάµυνα (Ο.Π.Λ.Α.), Ντοκουµέντα,
(ιδιωτική έκδοση), Καβάλα, 20031

Κήλυ Έντµουντ, Φόνος στο Θερµαϊκό, Ύπατοι, Πραίτορες και Τύπος στην
υπόθεση Πόλκ, µτφρ. Μαριζέτα Γεωργουλέα, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1991

Λιναρδάτος Σπύρος, Πώς εφτάσαµε στην 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο,

Αθήνα, 1988

Του ιδίου, 4η Αυγούστου, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα, 1998

83
Marton Kati, The Polk conspiracy, U.S.A., 19901

Μόδης Γεώργιος, Τέσσαρες δίκες στη Θεσσαλονίκη, εκδ. Πάπυρος,

Αθήνα, 1959

Παπαδόπουλος Λευτέρης, Να συλληφθεί το ντουµάνι, εκδ. Καστανιώτη,

Αθήνα, 2004

Παπαϊωάννου Κώστας, Πολιτική δολοφονία, Θεσσαλονίκη ’48 (υπόθεση

Τζώρτζ Πόλκ), εκδ. Ποντίκι, Αθήνα, 1993

Πετρόπουλος Ηλίας, Καπανταήδες και µαχαιροβγάλτες, εκδ. Νεφέλη,

Αθήνα, 1980

Του ιδίου, Ρεµπέτικα τραγούδια, (ιδιωτική έκδοση), Αθήνα, 1968

Του ιδίου, Το άγιο χασισάκι, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1991

Στάγκος Νίκος Π., Νίκος Μουσχουντής, εκδ. Αφανούς Ήρωος (Εφηµερίς

των Σωµάτων Ασφαλείας), Θεσσαλονίκη, 1959

Στακτόπουλος Γρηγόρης, Υπόθεση Πόλκ, η προσωπική µου µαρτυρία,

εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1984

Σχορέλης Τάσος, Ρεµπέτικη Ανθολογία, τ. 4ος, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα,

1977

Τσαρούχας Κώστας, Ο δράκος που διέφυγε, Μια αστυνοµική πλεκτάνη,

Μια δικαστική πλάνη, Μια άδικη εκτέλεση, Υπόθεση Παγκρατίδη, εκδ.
Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 2006

Χατζηαργύρης Κώστας, Η υπόθεση Πόλκ, ο ρόλος των ξένων υπηρεσιών

στην Ελλάδα, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 1975

Χατζηδουλής Κώστας (επιµ.), Βασίλης Τσιτσάνης, Η ζωή µου, το έργο

µου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1980

Του ιδίου (επιµ.), Γιάννης Παπαϊωάννου, Ντόµπρα και σταράτα,

Αυτοβιογραφία, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1982

Χατζόπουλος Αχιλλέας, Οι προστάτες, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977

84
Χριστιανόπουλος Ντίνος, Ο Βασίλης Τσιτσάνης και τα πρώτα τραγούδια
του (1932 – 1946), εκδ. ∆ιαγώνιος, Θεσσαλονίκη, 1994

Του ιδίου, Τα τραγούδια του Βασίλη Τσιτσάνη που γράφηκαν στη

Θεσσαλονίκη επί γερµανικής κατοχής, εκδ. Μπιλιέτο, Παιανία, 2001

Του ιδίου, Το ρεµπέτικο και η Θεσσαλονίκη, εκδ. Εντευκτήριο,

Θεσσαλονίκη, 1999

85
 Βοηθητική βιβλιογραφία

Αναστασιάδης Γιώργος, Η Θεσσαλονίκη των εφηµερίδων, εκδ. Έκφραση/

University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 1994

Του ιδίου, «Σηµειώσεις για την ιστορία των εφηµερίδων της

Θεσσαλονίκης», στο περιοδικό Παρατηρητής, τεύχος 21, Θεσσαλονίκη,
1993, σσ. 110-121

Κανδυλάκης Μανώλης, Εφηµεριδογραφία της Θεσσαλονίκης, συµβολή

στην ιστορία του Τύπου, τ. 3ος, (1923 – 1941), εκδ. University Studio
Press, Θεσσαλονίκη, 2005

Κεσόπουλος Αριστείδης, Η ονοµασία των δρόµων της Θεσσαλονίκης,

εκδ. Μαλλιάρης – Παιδεία, Θεσσαλονίκη, 1997

Του ιδίου (επιµ.), Θεσσαλονίκη, Ιστορία της πόλης και του ∆ήµου, εκδ.
Αλέξανδρος, Αθήνα, 2002

Ματθαίου Άννα – Πολέµη Πόπη, Η εκδοτική περιπέτεια των Ελλήνων

κοµµουνιστών, Από το βουνό στην υπερορία, 1947-1968, εκδ. Βιβλιόραµα
– Α.Σ.Κ.Ι., Αθήνα, 2003

Σαµπανόπουλος Β. Γ. (επιµ.), Η Νεότερη Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ο

Τύπος, εκδ. Κέντρο Ιστορίας ∆ήµου Θεσσαλονίκης – Πολιτιστικό
Κέντρο Β.Ε. Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, Θεσσαλονίκη, 1993

Χατζόπουλος Γιώργος, Η ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης, εκδ.

Συνδικάτο Τύπου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, (χωρίς χρονολογία)

86
 Προφορικές συνεντεύξεις

Μουσχουντή Μαριλένα, 7/7/2006

Η κ. Μουσχουντή είναι ανιψιά του Νικολάου Μουσχουντή και διαµένει στην
Αθήνα. Έδωσε στο γράφοντα σηµαντικές πληροφορίες και ντοκουµέντα από τα
διασωθέντα προσωπικά είδη του συνταγµατάρχη της Χωροφυλακής.

Μουσχουντής Νικόλαος, 23/6/2006

Ο κ. Μουσχουντής είναι o συνονόµατος πρώτος εξάδελφος του Νικολάου
Μουσχουντή και κατοικεί στην Αθήνα. Μίλησε τηλεφωνικά στο συγγραφέα για τις
σχέσεις του αστυνοµικού µε τα µέλη της οικογένειάς του στην πρωτεύουσα.

Παπαθεµελής Στέλιος, 17/6/2005

Ο κ. Παπαθεµελής είναι γνωστός δικηγόρος και πολιτικός της Θεσσαλονίκης.
Υπήρξε για χρόνια συνήγορος του καταδικασθέντα για τη δολοφονία Πόλκ Γρηγόρη
Στακτόπουλου (µετά την αποφυλάκισή του) και συντόνισε τις προσπάθειες για την
αναψηλάφιση της δίκης, η οποία ωστόσο δεν έχει γίνει έως σήµερα. Στη συνέντευξή
του αναφέρθηκε στο ρόλο του Μουσχουντή στην υπόθεση Πόλκ.

Πατέρας Απόστολος Κατσούκης, 6/6/2006

Ο Πατέρας Απόστολος είναι ιερέας και διευθυντής του Παπάφειου
ορφανοτροφείου. Μίλησε τηλεφωνικά στο συγγραφέα για τη δωρεά της οικογένειας
Μουσχουντή προς το ίδρυµα το 2000 στη µνήµη του Νικολάου Μουσχουντή.

Σαµαράς Ανδρέας, 11/11/2005

Ο Ανδρέας Σαµαράς ήταν κουνιάδος του Βασίλη Τσιτσάνη και προσωπικός φίλος
του Μουσχουντή. Περιέγραψε στο γράφοντα το χαρακτήρα και την προσωπικότητα
του αστυνοµικού και διηγήθηκε περιστατικά από τη δράση του. Ζει στη
Θεσσαλονίκη.

Σκαµπαρδώνης Γιώργος, 26/9/2005

Ο κ. Σκαµπαρδώνης είναι γνωστός δηµοσιογράφος και συγγραφέας της
Θεσσαλονίκης. Έχει γράψει βιβλία και άρθρα για την παραµονή του Βασίλη
Τσιτσάνη στην πόλη και τις σχέσεις του µε το Μουσχουντή κατά τη διάρκεια της
γερµανικής κατοχής. Στη συνέντευξή του µετέφερε στο γράφοντα όλα όσα ήξερε
σχετικά µε την περίοδο εκείνη.

Χριστιανόπουλος Ντίνος, 27/5/2006

Πρόκειται για το γνωστό ποιητή και συγγραφέα της συµπρωτεύουσας. Ο κ.
Χριστιανόπουλος έχει ασχοληθεί συστηµατικά µε το ρεµπέτικο, το Βασίλη Τσιτσάνη
και την ιστορία της παλιάς Θεσσαλονίκης. Κατά τη σύντοµη συνοµιλία του µε το
γράφοντα αναφέρθηκε στα όσα έχει γράψει για το Μουσχουντή.

87
 Προέλευση φωτογραφιών

Το εξώφυλλο της εργασίας είναι µια σύνθεση αποτελούµενη από µια προπολεµική
φωτογραφία της ∆ιαγωνίου και µια µικρή ένθετη φωτογραφία του Νικολάου
Μουσχουντή µε την αστυνοµική του στολή. Η φωτογραφία της ∆ιαγωνίου
προέρχεται από το Κώστας Χατζηδουλής (επιµ.), Βασίλη Τσιτσάνης, Η ζωή µου, το
έργο µου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1980, παράρτηµα φωτογραφιών και η φωτογραφία
του ένστολου Μουσχουντή από το Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής
Χωροφυλακής (1936 – 1950), τ. 2ος, Αθήνα,1973, σ. 940
Παρακάτω παρατίθενται αναλυτικά τα βιβλία από όπου προέρχονται όλες οι
υπόλοιπες φωτογραφίες.

Φωτ. 1 και 8, από το Kati Marton, The Polk Conspiracy, U.S.A., 19901,
µεταξύ των σελίδων 276 και 277, 116 και 117 αντιστοίχως

Φωτ. 2, από το Σπύρος Λιναρδάτος, Πώς εφθάσαµε στην 4η Αυγούστου,

εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα, 1988, µεταξύ των σελίδων 208 και 209

Φωτ. 3 και 10, από το Κώστας Παπαϊωάννου, Πολιτική δολοφονία,

Θεσσαλονίκη ’48 ( υπόθεση Τζώρτζ Πόλκ), εκδ. Ποντίκι, Αθήνα, 1993, σ.
110 κ.ε.

Φωτ. 4, από το Ηλίας Πετρόπουλος, Ρεµπέτικα τραγούδια, (ιδιωτική

έκδοση), Αθήνα, 1968, σ. 28

Φωτ. 5, από το Κώστας Χατζηδουλής (επιµ.), Βασίλης Τσιτσάνης, ο.π.,

παράρτηµα φωτογραφιών

Φωτ. 6 και 7, από το Απόστολος Β. ∆ασκαλάκης, Ιστορία της ελληνικής

Χωροφυλακής, ο.π., σ. 916 και 917 αντίστοιχα

Φωτ. 9, από το Ελευθέριος Αγγ. Βούρβαρχης, Ποιος σκότωσε τον Πόλκ;

Μια πολιτική δολοφονία και δικαστική πλάνη, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα,
2003, σ. 77

Φωτ. 11, από το Ντίνος Χριστιανόπουλος, Το ρεµπέτικο και η

Θεσσαλονίκη, εκδ. Εντευκτήριο, Θεσσαλονίκη, 1999, σ. 35

Φωτ. 12, από το Αριστείδης Κεσόπουλος (επιµ.), Θεσσαλονίκη, Ιστορία

της πόλης και του ∆ήµου, εκδ. Αλέξανδρος, Αθήνα, 2002, σ. 345

Φωτ. 13 και 14, από το προσωπικό αρχείο του συγγραφέα

88