ISTORIJA

za V

oddelenie

Predgovor
po Istorija za VI oddelenie na devetgodi{no osnovno obrazovanie e napi{an na osnova novata nastavna programa i spored koncepcijata za izgotvuvawe na u~ebnici. Obrabotkata na nastavnite sodr`ini vo u~ebnikot se dadeni {to pokratko, pojasno i koncizno oslobodeni od golem broj na podatoci i brojki. ima raboten karakter i go postavuva u~enikot vo aktivna sostojba da istra`uva, razmisluva, posetuva istoriski lokaliteti, sporeduva i ~ita dopolnitelna literatura. e pi{uvan i e soobrazen so vozrasta na u~enicite {to e imperativ na sovremenata nastava. Ilustraivniot del na rakopisot e propraten so sliki, crte`i, karti i dr. koi go nadopolnuvaat i prodlabo~uvaat i go dobli`uvaat vremeto koga se slu~uvaat nastanite so {to na u~enicite im se prezentira pojasna slika za `ivotot na lu|eto vo minatoto. Posebna gri`a e vodena za jazikot i stilot na izrazuvawe so cel tekstot da bide {to polesen i porazbirliv.

Avtorite


VI . - . - , , 1955 - . - , -, 1992 - , 1970 - - , 1976 - . - , , 1997

Kamena umetnost

ISTORIJATA
I NEJZINOTO ZNA^EWE

Istorijata e op{testvena nauka koja go prou~uva razvitokot na ~ove~koto op{testvo od najstarite vremiwa do denes. Istorijata se izu~uva za da doznaeme kako `iveele lu|eto vo dale~noto minato i kako se menuvale odnosite me|u niv. Istorijata ne zapoznava i ni otkriva kako nastanuvale gradovite i dr`avite, potoa kako se razvivale sredstvata za proizvodstvo, zemjodelstvoto, zanaet~istvoto, trgovijata i zo{to se pojavile vojnite? So nejzinoto izu~uvawe ne samo {to se zbogatuva znaeweto za `ivotot na lu|eto vo minatoto, tuku soznavame {to sozdale tie so svojata rabota za da im bide `ivotot poubav. Preku zapoznavaweto na minatoto , istorijata ni ovozmo`uva da ja razbereme sega{nosta i da go planirame idniot napredokot na ~ovekot. Poznavaweto na istorijata ne obvrzuva da ja cenime slobodata i da dademe svoj pridones za napredokot na Zemjata i mirot vo svetot.

Zo{to se u~i istorijata?

Predmet i zada~a na istorijata

Predmet na prou~uvawe na istorijata se odnosite me|u lu|eto, sredstvata za `iveewe, nivnite sudiri, vojni, buni, revolucii i dr.

Istorijata ima pove}e vospitno-obrazovni zada~i: da ne zapoznae so ulogata na trudot (rabotata) kako osnoven faktor vo evolucijata na ~ovekot i preobrazbata od pra~ovek vo ~ovek; razvivawe na omraza kon site porobuva~i i sozdavawe po~it kon narodite koi se borat za sloboda; sozdavawe na voshit kon site stari civilizacii od Bliskiot i Dale~niot Istok koi na ~ove{tvoto mu daruvale: azbuka, brojki, pismo i drugi kulturni vrednosti; da razvie ~uvstvo za solidarna pomo{ me|u narodite vo svetot.
Na slikite se pretstaveni praistoriskite lu|e

Zapisi na prvobitnite lu|e vo pe{terite

Istoriski izvori

Za nastanite i `ivotot na lu|eto vo minatoto postojat tri vida na izvori: materijalni, pi{ani i usni.

Materijalnite istoriski izvori se najzna~ajni do pojavata na azbukata i pismenosta. Od niv doznavame kakvi im bile `iveali{tata na lu|eto vo minatoto i so koi predmeti se slu`ele vo `ivotot. Vo ovie izvori spa|aat: Ostatoci od stari naselbi, oru`je, sadovi, alatki za rabota, nakit, pari, skulpturi, grobmici i dr. Pi{anite istoriski izvori davaat najto~ni podatoci za istorijata na starite dr`avi i narodi. Tuka spa|aat razni zapisi napi{ani na: kamewa, glineni plo~ki, ko`a, papirus, hartija i dr. Usnite istoriski izvori ne se tolku sigurni kako materijalnite i pi{uvanite, bidej}i ne ja prika`uvale realno vistinata. Tie se prenesuvale usno od koleno na koleno i ~esto bile preuveli~uvani od raska`uva~ite preku prikazni, mitovi, legendi, pesni itn.

Hieroglifski zapis Star voen {lem

Poseti go Arheolo{kiot muzej i napravi opis na stari pari, nakit, sadovi, alatki za rabota i drugo.

So va{iot nastavnik posetete gi Skupi, Stobi ili Heraklea i napi{ete kratok sostav za toa koga nastanal, kako se razvival i koga is~eznal poseteniot grad!

Amfori

Slikovito zapis (pismo) Zapis na papirus

PODELBA NA ISTORIJATA
Smetawe na vremeto
U{te vo najstarite vremiwa starite narodi ja sogledale potrebata za smetawe na vremeto. Mnogu od niv

toga{ go opredeluvale vremeto spored Sonceto i Mese~inata, a drugi spored: vrne`ite, vetrovite, nadoa|aweto na rekite i godi{nite vremiwa. Vo zavisnost od toa gi opredeluvale i zemjodelskite raboti: orawe, seewe, kopawe, `neewe, odewe vo lov i ribolov i dr. Starite narodi razli~no go smetale vremeto, no naj~esto sami si opredeluvale nastan od koj zapo~nuvale da go smetaat vremeto i da gi brojat godinite. Taka, Egip}anite gi broele godinite spored vremeto na vladeeweto na faraonite, Starite Grci za nastan go zemale vremeto na oddr`uvaweto na prvite olimpiski igri vo 776 god. pr.n.e. Za Rimjanite toa bil periodot od osnovaweto na gradot Rim 753 god. pr.n.e. Muslimanite, pak, vremeto go smetale od 622 god. od n.e. koga osnova~ot na nivnata vera Muhamed, prebegal od Meka vo Medina. Starite Sloveni, vremeto go smetale od edna do druga `etva i toj vremenski period od edna godina go vikale leto. Hristijanskata crkva i vera vremeto go smeta od ra|aweto na Isus Hristos (Prva godina od novata era). Periodot pred Hristovoto ra|awe e poznat kako vreme pred novata era (pr.n.e.), a periodot po ra|aweto kako vreme od novata era (n.e.). Godinite pred novata era se brojat od pogolemite kon pomalite (opa|aat,) a godinite od novata era se brojat od pomalite kon pogolemite (se zgolemuvaat). Denes najgolem broj od narodite vo svetot go primenuvaat hristijanskoto smetawe na vremeto. Kako edinica merka pri opredeluvawe i smetawe na vremeto vo istorijata se koristat: datumi, meseci, godini, decenii, vek i milenium.

Isus Hristos

Muhamed

Istoriski periodi

Istorijata kako nauka go deli razvojot na ~ove~koto op{testvo na dva golemi periodi: predistorija i

istorija. Predistorijata go opfa}a vremeto od pojavata na ~ovekot s do sozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto. Toj e najdolg vremenski period koj trael okolu milion godini i od nego ima samo materijalni istoriski izvori. Predistorijata se deli na dva pomali periodi: kameno vreme (divja{tvo) i metalno vreme (varvarstvo). Periodot na istorijata po~nuva so pojavata na prvite dr`avi i pismoto pred nekolku iljadi godini i trae i denes. Istorijata se deli na: star, sreden, nov vek i najnovo vreme. Stariot vek go opfa}a periodot od sozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto (IV milenium pr.n.e.) do V vek od n.e. Od V vek do XVIII vek e periodot na sreden vek. 8

Noviot vek po~nuva so Industriskata revolucija vo XVIII vek, i trae do 1917 god. Po ovaa godina zapo~nuva najnovoto vreme i trae do denes

Klepsidra

Rimski sekojdnevija

Od olimpsikite igri vo Stara Grcija

e .

a ? .
9

XXI vek

..........

Naj nov vek

oju tv va

...

................................ 3500 g.

a to er ve s ja k, en re uci el v s a l n V ew ija me revo ` e i it vr a dv kr ata sk So i t i n o j r tr i vi us ne o a d o g I aw , tr ci uv lu a t o a v at Re ns ep t a a ns mi m ee vaw le R o za G u e i t na voj al a ai s ik jav ki o a M r o e P kl ls an go cij ot pa, n a Mo liz lam vro i Is o E voto v m t Ci na d v Ri a ns o v i a i j ot r ja a i an ij Po n pe ist r n r te do me a H di ke e Te n a m a M na jav ja, na o a i e t P c Ki a r it j i G n i v a ja ao go ja ar di ar tr n mi f St I a a i t o a jn vo ap ij i vo s c i z e za M ac Ra vo st li iz vo i i l a ~ v t vi ij ci ae ac Ci n a z a k li ts ,z vi vo pe i t i s Eg ac ar e o~ an t it v ja ,s ic o o z P ja tv i ls ta e t i{ od ro j l o m ea ov Ze iv ag ` n a je, jav u` o r P o ija i oz ot i l k k sp ve at ek ~o Al a a n em va ol a g j Po k to ~e o ap Pr a sk

Golemi patuvawa, otkritija, revolucionerni dvi`ewa, industriska revolucija i proizvodstvo, vojni, istra`uvawe na vselenata..........

XVII vek

^etirite epohi na istorijata

Pojava na religiite, crkvata, osvojuvawa, umetnosta, naukata

500 g. n.e. pr.n.e.

Pojava na dr`avata i starite civilizacii

Pojava na ~ovekot, homo sapiens, govorot i jazicite

Kameno vreme

Predistorija

Metalno vreme

Star vek

Sreden vek

Nov vek

10

11 11

NASTANOK NA ^OVEKOT
Za postanokot na ~ovekot ima pove}e teorii od koi dominantni se dve: spored religijata i spored naukata. Spored Hristijanskata religija prviot ~ovek bil sozdaden od gospod-Bog i bil napraven od glina i gospod mu vdahnal du{a. Toj prv ~ovek se vikal Adam. Za da ostavi potomstvo od rebroto na Adam, gospod ja sozdal `enata - Eva. Naukata ja zastapuva teorijata na evolucijata, spored koja porazvienite formi na `ivot vodele poteklo od ponerazvienite. Spored ovaa nau~na teorija, ~ovekot postanal i se razvil od negovite najdale~ni predci pralu|e. Tie `iveele pred 2 milioni godini i po svojot izgled pove}e li~ele na polumajmuni otkolku na ~ovek. Teloto na ovie pralu|e im bilo obrasnato so vlakna i Gospod Bog gi sozdava Adam i Eva odele poluispraveno. Glavata i mozokot im bile mali vo sporedba so dene{niot ~ovek, no sepak pogolemi odkolku kaj majmunite. Nemale razvien govor i me|usebno se razbirale so: mimiki, krikovi i neodredeni glasovi. ^ovekovite pretci `iveele po drvjata i se hranele so plodovi. So promena na klimata, rezervite od hrana im bile znatno namaleni i ograni~eni. Gladot go priRazvojot na humanoto su{testvo - ~ovekot

moral pra~ovekot da sleze od drvjata i da bara hrana vo pobliskata okolina. Za da opstane sobiral razni: plodovi, korewa, pol`avi, insekti i jajca od gnezdata na pticite. Vo nedostatok na hrana odel i vo lov na pomali `ivotni. Pri toa koristel poostri kamewa ili drvo-stap ne samo za lov tuku i da se brani od divite `ivotni koi bile negovi najgolemi neprijateli. So tekot na vremeto uvidel deka so ostrite predmeti od drvo, kamen ili koski polesno mo`el da vadi korewa, da ubiva `ivotni i da se brani od niv. Vo postojanata borba za opstanok, pra~ovekot se setil na ovie ostri predmeti da stavi stap i da gi zavrze so kora od drvja ili so del na ko`a od ubienite `ivotni. Taka nastanalo prvoto oru`je - kopjeto. Toa mu 12

ovozmo`ilo da lovi i pokrupni `ivotni. No, toj uvidel i toa deka pousovr{enite oru`ja go pravat pobednik pred drugite `ivotni vo prirodata. Zatoa postojano gi usovr{uval predmetite za rabota. So rabotata i toj samiot, se menuval. Prednite kraci postepeno s pove}e se oformuvale preku rabotata i so vreme se pretvorile vo race. So toa toj se ispravuva i odi na zadnite kraci na koi postepeno se razvile i stapalata. Razvitokot na edni organi uslovile kaj pra~ovekot da se razvijat i drugite organi: glavata, mozokot, razumot, govorot i dr. Site ovie se razvile kako posledica na rabotata i trudot. Zatoa, glavna uloga vo preobrazbata na pra~ovek vo ~ovek ima trudot. Prvobitnite lu|e - ~ovekovi predci, `iveele vo zaednici nare~eni ordi. Toa bile mali grupi na lu|e. Samo zdru`eni tie mo`ele da opstanat, da obezbedat dovolno hrana ili da se odbranat od divite `ivotni. Ordite bile vo postojano dvi`ewe vo potraga po hrana i se selele od edno mesto na drugo. Tie bile sobira~i na razni plodovi i lovci. Vo po~etokot lovele pomali `ivotni, a podocna so pronao|aweto na kopjeto i na pokrupni `ivotni: eleni, me~ki, divi sviwi, bizoni, mamuti i dr. Lu|eto

Scena od `ivotot na ordata

Lu|eto vo ordite nemale postojani `iveali{ta i naj~esto `iveele na otvoren prostor po {umite i livadite. Vo slu~aj na nevreme se zasolnuvale vo pe{terite. Otkrivaweto na ognot pridonel za pobrz napredok na ~ovekot. Ognot na lu|eto im go dala prirodata koga po grmotevici i gromovi nastanuvale po`ari. Najprvo lu|eto se pla{ele od nego, no so tekot na vremeto zapo~nale da go polzuvaat. Slu~ajno ispe~enoto meso im bilo polesno za jadewe otkolku `ivoto. So ognot tie se toplele, se branele od divite `ivotni i gi osvetluvale svoite `iveali{ta - pe{terite. So tekot na vremeto nau~ile i sami da go dobivaat so udirawe kamen od kamen i so triewe na dve suvi drvja.

Borba za opstanok na predistoriskiot ~ovek Sekojdnevni aktivnosti na prvobitniot ~ovek, ognot i podelbata na rabotata vo rodot

VI + .

() !
13

@IVOTOT NA ^OVEKOT VO KAMENO I METALNO VREME

Iminata kameno i metalno vreme se odredeni spored orudijata i oru`jata {to gi izrabotuvale prvobitnite lu|e. Za kamenoto vreme, tie, glavno bile od kamen. Kamenoto vreme se deli na dva perioda: staro kameno vreme (paleolit) i novo kameno vreme (neolit). Vo staroto kameno vreme lu|eto izrabotuvale grubi orudija od kamen: klinovi, no`evi, {ilki, pili i dr. a od oru`jeto vrvovi na kopja i streli. Ovie orudija i oru`ja bile primitivni , no go pottiknuvale ~ovekot da raboti i da misli. Vo novoto kameno vreme ~ovekot go obrabotuva kamenot i mu dava nova forma i izgled: gi ostrel, dup~el, maznel i gi napravil alatkite so koi se slu`el mnogu pousovr{eno. Vo ova vreme ~ovekot go prona{ol lakot i strelatao niv mo`el da obezbedi pove}e hrana. Zatoa, mladite `ivotni koi gi fa}al za vreme na lovot pove}e ne gi ubival tuku gi pripitomuval i gi ~uval kako rezervi za hrana. So tekot na vremeto sfatil deka od tie `ivotni }e ima pogolema korist ako gi odgleduva. Toa bilo presudno postepeno da go napu{ta lovot i da se zanimava so sto~arstvo. Vo ova vreme, isto taka, se pojavuva i prvoto poljodelstvo. Najgolema zasluga za toa imale `enite. Tie zabele`ile deka na mestoto kade {to pa|ale semkite od plodovite so koi se hranele niknuvale rastenija so isto takov plod. Toa im dalo hrabrost da gi seat na pogolemi povr{ini, a vo nivnata rabota se vklu~ile i ma`ite i tie po~nale da se bavat so poljodelstvo. Vo po~etokot na podocne`niot period na novoto kameno vreme (eneolit) se pojavuva grn~arstvoto - pravewe na posudi od glina. Prviot metal koj go otkrivaat prvobitnite lu|e e bakarot. Do negovo otkrivawe do{le sosema slu~ajno, baraj}i pogodni kamewa. Toga{ ~ovekot nai{ol na neobi~en kamen koj se razlikuval od drugite po bojata i cvrstinata. Toa bil ~ist priroden bakar koj bil mek i lesno vitliv i kr{liv. Golem

Orudia i zanimaweto na paleolitskiot ~ovek

14

Orudija koi gi upotrebuval ~ovekot

uspeh postignale koga uvidele deka bakarniot kamen pokraj ognot gi menuva svojstvata i postanuva mek i elasti~en. Taka lu|eto zapo~nale da go topat i od nego da pravat orudija. Slednoto novo otkritie na lu|eto vo ova vreme e pronao|aweto na bronzata. Nea ja dobile koga na bakarot mu dodale kalaj. Vo potraga po bakarot lu|eto kopale podzemni hodnici so otkrile i drugi rudi. Me|u niv najgolemo zna~ewe imalo `elezoto. Otkrivaweto na metalite zna~elo golem napredok na ~ovekot so {to zapo~nuva periodot na metalnoto vreme i pojavata na zanaet~istvoto. Metalnoto vreme se deli na bakarno, bronzeno i `elezno. Zadr`uvaweto na lu|eto podolgo vreme na edno isto mesto gi nateralo da pravat `iveali{ta i naselbi. Na toa gi obvrzuvalo: poljodelstvoto, sto~arstvoto i ribolo-

Sad od peridot neolit

vot. Prvite `iveali{ta bile zemjankite, a pokraj rekite i ezerata podigale i nakolni `iveali{ta od sigurnosni pri~ini.
Kontinentalna neolitska naselba

Primitivnite sredstva za rabota vo novoto kameno vreme ne im ovozmo`uvalo na lu|eto da `iveat oddelno. Tie bile prinuduvani da rabotat zaedno za da mo`at da opstanat. Zdru`uvaweto vo lovot i za obrabotka na zemjata bilo pri~ina za sozdavawe na nova zaednica - rod, koja bila pocvrsta zaednica i na povisok stepen od ordata. Vo rodot site lu|e bile krvno povrzani - rodnini i ne postoela privatna sopstvenost. Zemjata, alatite za rabota, stokata i nivite mu pripa|ale na celiot rod i sekoj rabotel za nivno sozdavawe. Na ~elo na sekoj rod stoel stare{ina koj bil najhrabar i najiskusen. Pove}e srodni rodovi so~inuvale bratstvo, a pove}e Izolirana bratstva zdru`eni me|u sebe so~inuvale pleme na krajmorska ~ie ~elo bil plemenski stare{ina. ili
krajezerska neolitska naselba

Sredstvata za proizvodstvo bile pri~ina za raspa|aweto na rodovskata zaednica. So primena na `elezniot plug, motika, srp, kosa, sekira i dr. sekoj ~ovek vo rodot ili plemeto mo`el da proizvede dovolno hrana za sebe i svoeto semejstvo. Toj bil sposoben da proizvede i pove}e od kolku {to mu treba. Vo takvi uslovi zemjata koja (bila zaedni~ka sopstvenost i mu pripa|ala na rodot ili plemeto) zapo~ala da se deli. Osven zemjata tie go delele i dobitokot i `ivinata (ovci, kravi, goveda i dr. Taka, nastanala privatnata sopstvenost {to Krajre~na dovelo do pojavata i sozdavaweto na dr`avata. neolitska
naselba za{titena so bedemi

15

Naselba na bratstvoto

. .

Znaj pove}e...
Vo na{ata zemja predmeti od metalnoto vreme se pronajdeni vo Trebeni{te Ohridsko i Bakarno Gumno - Prilepsko. Nakolni `iveali{ta vo na{ata zemja bile pronajdeni na Prespansko Ezero i Ohridsko Ezero I na Butkovsko Ezero vo Egejska Makedonija.

Neolitsko grn~arstvo

@ivotot na lu|eto vo krajbre`nite naselbi

16

Pe{terata ALTAMIRA -[panija

17

VERUVAWETO NA ^OVEKOT VO NAJSTARITE ZAEDNICI :

- Zo{to se pojavilo veruvaweto kaj lu|eto? - Vo {to veruva va{ata familija?

Veruvawe vo nadprirodni sili

Praistoriskiot ~ovek kako del od prirodata postojano se sre}aval so pojavite kao {to se: vrne`ite, vetrovite, grmotevicite, zemjotresite, poplavite, vulkani-

te, i dr. Site ovie pojavi i procesi kaj nego predizvikuvale strav bidej}i ne znael da gi objasni. Toj se pla{el od se ona {to ne mu bilo poznato ili blisko. Od toj strav se pojavilo veruvaweto vo postoeweto natprirodni sili i duhovi. Praistoriskite lu|e veruvale deka celata priroda {to gi opkru`uva e ispolneta so dobri ili lo{i duhovi. Si zamisluvale deka duhovite se nao|aat nasekade: vo rastenijata, pticite, `ivotnite, rekite, poliwata planinite itn. Tie veruvale deka duhovite na umrenite lu|e prodol`uvaat da `iveat i posle smrtta. Zatoa, vo grobovite im stavale razni predmeti: oru`je~ekani, sekiri, hrana i dr., mislej}i deka }e im bidat korisni vo zadgrobniot `ivot. Praistoriskiot ~ovek veruval deka du{ite na umrenite se pretvaraat vo `ivotni. Takvoto `ivotno go smetale za svoe bo`estvo i go vikale totem, {to zna~elo "nivni rod" ili "niven predok". Na duhovite i totemite im prinesuvale `rtvi i se molele pred niv.

Veruvawe i kultura kaj starite lovci

Praistoriskite lovci svoeto oru`je go ukrasuvale so razni crte`i. Toa go pravele i na predmetite za sekojdnevna upotreba osobeno na sadovite od glina. Na niv crtale razni figuri vo razni boi, kako i crte`i na `ivotni so koi se hranele. Taka vo pe{terite se pronajdeni crte`i na bizon, slon, mamut, elen, kow i dr. Ovie crte`i i denes oplemenuvaat so svojata avtenti~nost i originalnost. Tie veruvale deka preku crte`ite na ovie `ivotni lovecot steknuva mo} nad niv. taka na pr., pogodeniot bizon ili kow so kopje zna~elo deka tie i vistinski }e bidat pogodeni. Starite lovci bile opsednati so snagata, brzinata i itrinata na `ivotnite, pa ~esto pati gi zemale nivnite imiwa. So toa veruvale deka toa ime i se drugo im pomaga vo `ivotot. 18

Veruvawata na praistoriskite lu|e ne ostanale isti. So promena na dejnosta se menuvale i nivnite veruvawa. Taka, so preminot od lovci vo zemjodelci tie po~nale da veruvaat vo bo`icata na plodnosta. Potoa, vo Sonceto, Zemjata, Mese~inata i drugite nebesni tela. Vo 1 isto vreme, pak, sto~arskite plemiwa veruvale vo doma{nite `ivotni. Najstarite poljodelci veruvale i vo rekite, su{ite, vrne`ite i poplavite. Od ovie prirodni faktori im zavisel rastot na posevite, a so toa i nivniot opstanok (bogata `etvaili glad). Neznaej}i da gi objasnat ovie pojavi toe veruvale vo dobri i lo{i duhovi. Vo dobrite duhovi gi vbrojuvale: Sonceto, do`dot, Zemjata i rekite, a vo lo{i: su{ite, poplavite i vetrovite. I najstarite poljodelci i sto~ari ja razvivale svojata kultura. Na site

Veruvawe i kultura na prvite poljodelci i sto~ari

2 grn~arski sadovi crtale razni figuri od nivniot sekojdneven `ivot, i gi ukrasuvale vo razni boi. Crte`i pravele i na glineni plo~ki, drvja i dr. Mnogu podocna veruvale vo razni bogovi i bo`ici: Bog na ognot, Bog na Sonceto, Bog na grmotevicite, Bo`ica na Zemjata, i dr. Niv gi zamisluvale kako besmrtni i so ~ove~ki lik. Na bogovite poljodelcite, sto~arite i lovcite im podnesuvale `rtvi - `ivotni za uspeh vo lovot, dobra `etva i dobar priplod. vremeto koga lu|eto veruvale vo razni bogovi e period na mnogubo`stvo.

.
Na slikive se prestaveni lovot (1 i 2) prestava za duhot ili bogot (3), isklesano drvo za pove}e bogovi (4), pe{terska slika od Avstralija posvetena na semejstvoto i doma{nite bogovi (5), Famoznata gradba Stounhenx, isto taka, posvetena na bogovite na yvezdite (6) i selo od neolitot kade se vr{ele site zemjodelski, sto~arski i zanaet~iski raboti vo plemenskata zaednica (7).

19

BALKANOT I MAKEDONIJA VO PRAISTORIJATA

Balkanskiot Poluostrov le`i vo ju`niot del na Evropa. Ovoj poluostrov ima povolna geografska polo`ba, bidej}i od tri strani e ograni~en so moriwa koi go oddeluvaat od Aziskiot i Afrikanskiot kontinent. Osven toa, toj pretstavuva priroden "most" koj ja povrzuva Sredna Evropa so zemjite od Bliskiot i Sredniot Istok. Bidej}i bil lesno komunikativen preku nego minuvale razni plemiwa a mnogu od niv i trajno se naselile na ovoj prostor privle~eni od {umite bogati so dive~, rekite so riba, kotlinite so plodni po~vi i blagoprijatna klima.

Krapinski ~ovek

Od Egejskiot del na Makedonija

Makedonija kako geografska oblast i del od Balkanot so dolinite na rekite: Vardar, Bistrica, Mesta, Struma, so ezerata i so izlezot na Egejskoto More bila u{te poprivle~na za naseluvawe vo praistorijata. Kako ostatok od tie stari narodi koi `iveele vo praistorijata na Balkanot ima pove}e arheolo{ki nao|ali{ta. Vo pe{terite kaj Krapina - Hrvatska, se pronajdeni oru`je i orudija: dup~alki, {ilci, no`evi od kamen, drvo i koski koi bile izraboteni mnogu primitivno. Toa e dokaz deka krapinskiot ~ovek ne znael da go delka kamenot i `iveel vo najstaro kameno vreme. Poznati nao|ali{ta od toj najstar period se: Gajtan i Hara vo Albanija, vo oblastite Epir i Tesalija vo Grcija, vo Crna Gora i vo predelot Rodopi vo Bugarija. Vo Makedonija, nao|ali{ta od staroto kameno vreme se pronajdeni vo pe{terata Makarovec - Vele{ko, potoa na Osogovskite Planini, Bitolsko i vo Egejskiot del na Makedonija.
Vin~a - Totem

Lepenski Vir - Totem

Nakolni `iveali{ta Ohrid

Od novoto kameno vreme najpoznati nao|ali{ta na Balkanot se: Lepenski Vir vo blizinata Dolni Milanovac vo \erdapskata Klisura (Srbija i Crna Gora), potoa Butmir kaj Saraevo, Star~evo kaj Pan~evo, i Postojna vo Slovenija. Vo Makedonija otkrieni se nao|ali{ta vo: Amzabegovo - Sveti Nikole, Maxari - Skopje, Tarinci - [tipsko (pronajdeni se kameni sekiri), a vo Porodin i Vr{nik - Bitola pronajdeni se zemjanki. Od novoto kameno vreme vo na{ata zemja pronajdeni se i nakolni `iveali{ta vo Prespa (s. Nakolec) i kaj Struga na Crn Drim. 20

Obelisk MILISIN 5000 god. pr.n.e. Ko`uf Planina

Od metalnoto vreme najpoznati nao|ali{ta na Balkanot se: Vin~a kaj Belgrad, Vu~edol kaj Vukovar i Glasinac vo blizina na Saraevo. Vo Makedonija, najpoznati arheolo{ki lokaliteti se: Trebeni{te kaj Ohrid (ovde se pronajdeni zlatni obetki, narakvici, zlatni maski, zlatni sandali, bronzen {lem i dr.), potoa: Skupi - Skopsko, Bakarno Gumno - Prilepsko i Kaj Demir Kapija. -

. , .

Golemata majka ^amec neolit Ohridsko KOKINO

Artefakti Kokino

- . .

Adam od Govrlevo

21

NAJSTARITE CIVILIZACII
Najstarite civilizacii vo istorijata na ~ove{tvoto nastanale vo zemjite na Dale~niot, Sredniot i Bliskiot Istok. Tie se razvile pokraj golemite reki kade {to postoele najpogodni uslovi za `ivot. Tie civilizacii se: Egipetskata (vo dolinata na rekata Nil), Mesopotamskata (vo dolinite na rekite Tigar i Eufrat), Indiskata (vo dolinata na rekata Ind) i Kineskata (vo dolinite na rekite Hoangho i Jangcekjang).
Agra - srceto i du{ata na Indiskata civilizacija

Vo dolinite na site ovie reki povolnite prirodni uslovi go ubrzale sozdavaweto na dr`avite. Tie uslovi bile: plodnata po~va, toplata klima i izobilstvoto od voda za navodnuvawe. Site ovie faktori pozitivno vlijaele za razvojot na zemjodelstvoto i ovozmo`uvale dve do tri `etvi vo godinata.

Najgolem grade`en proekt nekoga{ prezemen vo svetot - Kineski yid

Kineska civilizacija

Kineskata civilizacija i dr`ava e najstara nastanala pred okolu 2300 god. pr.n.e. vo dolniot i sredniot tek na rekite Hoangho (@olta Reka) i Jangcekjang (Sina Reka). I dvete reki vo tekot na godinata se uizlivale od svoite korita i ostavele plodni nanosi - tiwa. Zatoa, nivnite dolini se mnogu plodni. Toa gi privleklo o da se naselat na ovoj prostor i da osnovaat dr`ava. Starata kineska dr`ava bila izolirana i ograni~ena od ostanatiot svet so prirodna ramka. Na sever od nea se nao|a polupustinsko i pustinsko zemji{te. Na zapad visoki planini i pustini, na jug visoki {umi a na istok Tihiot Okean. Naselenieto vo Kina prete`no se zanimavalo so zemjodelstvo. Tie odgleduvale najmnogu: oriz, proso i p~enica, a od doma{nite `ivotni: ovci i goveda. Pokraj niv

odgleduvale i svilena buba. Kinezite se prv narod koj ja otkril tajnata na svilata. Naselenieto vodelo postojana borba za odbrana od poplavi. Zatoa, ~esto pravele brani i nasipi, kako i kanali za navodnuvawe. Osven toa tie prvi ja otkrile hartijata, kompasot, barutot, porcelanot i dr.

Indiska civilizacija

Stara Indija nastanal okolu 2100 god. pr.n.e. vo dolinata na rekata Ind. Vo gorniot tek ovaa reka ima sliv od pet reki - petore~ie. Spored niv i nizinata go dobila imeto Penxap. Poradi nanosite od pesok i tiwa pri izlevaweto od svoeto korito, Ind sozdal mnogu plodna po~va. Zatoa i negovata dolina e plodna. Klimata vo Stara Indija e topla, blaga i prijatna za `iveewe. Silno vlijanie vrz nea vr{at monsunskite vetrovi. Spored prirodnite uslovi Stara In22

Arheolo{ki pronajdoci vo Indija

dija pretstavuva izolirana prirodna celina. Na sever e ograni~ena so Himalaite bogati so {uma i pasi{ta, na zapad so Afganistanskite Planini, na istok so pustinata Tar, i na jug so Arabiskoto More. Prirodata bogato go nadarila ovoj prostor i toa so {umi, pasi{ta, plodno zemji{te, topla klima i polnovodni reki. Naselenieto vo Stara Indija se zanimavalo glavno so zemjodelstvo. Tie odgleduvale: ja~men, oriz, pamuk i dr. Ovie kulturi zavisat mnogu od monsunskite vetrovi koi nosat vrne`i. Ako tie pristignat na vreme rodot e bogat, a ako dojdat predvreme, no ako dojdat pokasno nastanuvaat su{i. Toga{, zemjata

puka, posevite ovenuvaat i nastapuva glad. Za da gi odbegnat poplavite i su{ite Starite Indijci gradele nasipi, brani i kanali za navodnuvawe. Starite Indijci ja razvile pismenosta, kulturata, multikonfesionalnosta, literaturata (epot Ramajana) i grade`ni{tvoto (Taxmahal).

Mesopotamska Mesopotamija e prostrana nizina smestena po dolicivilizacija nite na rekite Tigar i Eufrat. Vo priroden pogled taa e
izolirana celina, bidej}i od sever i od istok e ograni~ena so visoki planini, a od zapad so pustini. Samo od jug taa e otvorena kon Persiskiot Zaliv. Mesopotamija ima topla klima skoro vo tekot na celata godina.
gar Ti

Eu fr a

Teritorija koja ja pokrivala Mesopotamskata civilizacija

Plodnite po~vi vo slivot na rekite i toplata klima go privlekle vnimanieto na razni plemiwa. Tuka gi osnovale i najstarite dr`avi na svetot. Najstari doselenici vo Mesopotamija bile Sumerite. Tie `iveele vo dolniot tek na rekite Tigar i Eufrat i se zanimavale so zemjodelstvo. Vo tekot na proletta i letoto rekite se izlevale od koritata i gi poplavuvale posevite. Za da se za{titat od niv Sumerite gradele nasipi, brani, kanali i ve{ta~ki ezera za navodnuvawe. So navodnuvawe tie dobivale do dve `etvi godi{no. Ovie prirodni uslovi ovozmo`ile gradovite da se obogatat i da postanat dr`avi. Od dr`avite vo Mesopotamija napoznati bile: Asirija i Vavilon. Tie imale najdobra organizacija i mo}ni vladeteli koi gradele utvrdeni gradovi, hramovi, dvorci i dr. Vo nivno vreme golem napredok postignale zanaet~istvoto, trgovijata, umetnosta i kulturata. Op{testvenoto ureduvawe na dr`avite od re~nite civilizacii bilo robovladetelsko. Na ~elo na dr`avata stoel vladetel koj imal neograni~ena vlast i bil apsoluten gospodar. Toj raspolagal so golemi posedi i imoti na koi rabotele robovi. Osven robovi postoele i slobodni selani. Tie 23

postoele i slobodni selani. Tie na vladetelot mu pla}ale danok, a koga }e zapadnele vo dolgovi bile prodavani kako robovi. Pokraj niv postoele zanaet~ii i trgovci koi, isto taka, mu bile pot~ineti na vladetelot i pla}ale danoci. Postoelo i visoko sve{tenstvo ~ii hramovi raspolagale so golemi imoti.

Tablet od Vavilonskata biblioteka

Dvete najgolemi gradbi vo Mesapotamija Vavilonskata bo`ja kula i Semiramidinata gradinata

Mesopotamska civilizacija Gr~ka civilizacija

Kineska civilizacija

Civilizacija na Maite Indiska civilizacija

Civilizacacija Tai (Tajland)

Egipetska civilizacija

24

Civilizaciskoto kulturno nasledstvo na Egipet

25

STARATA EGIPETSKA DR@AVA

:
- Zo{to Egipetskata civilizacija nastanala vo dolinata na rekata Nil, a ne vo pustinite?
Starata Egipetska civilizacija se sozdala vo dolinata na rekata Nil. Vo priroden pogled Stariot Egipet pretstavuva izolirana prirodna celina. Od tri

Darot na Egipet - Nil, trgovski brod

Prirodni uslovi

strani e ograni~en so pustini. Na istok e Arabiskata, na zapad Libiskata o na jug Nubiskata Pustina. Samo severnata strana e otvorena. Nea ja zapliskuvaat vodite na Sredozemnoto More. Nizina i obrabotlivo zemji{te ima samo vo eden tesen pojas pokraj rekata Nil. Sekoja godina Nil se izleva od svoeto korito i go poplavuva okolnoto zemji{te. So povlekuvawe na vodata vrz po~vata ostanuva tiwa. Taa e mnogu plodorodna i pretstavuva prirodno |ubrivo. Zatoa Nil e dar na Egipet. Bez nego Egipet bi bil odamna pustina.
Irigacionen sistem

Irigacioni sistemi

Nil ~esto se izlival i gi poplavuval posevite. Za da se odbranat od nadojdenite vodi starite Egip}ani gradele brani i nasipi. Me|utoa po poplavite nastanuval period na dolgotrajna su{a, toga{ zemjata pukala, a posevite se su{ele. Za da gi so~uvaat posevite, Egip}anite gradele kanali za navodnuvawe i ve{ta~ki akumulacii. Eden ~ovek ne mo`el toa da go izgradi. Zatoa, tie se zdru`uvale i zaedni~ko rabotele na oddr`uvaweto na sistemite za navodnuvawe. Samo taka mo`ele da opstanat vo borbata so poplavite i su{ite, i na toj na~in tie obezbeduvale dve do tri `etvi vo godinata. Na irigacionite sistemi najmnogu rabotele robovite i slobodnite selani.

Dolinata na Nil bila naselena u{te vo kamenoto vreme. Najstarite doselenici pristignale vo pettiot milenium pred n.e. Toa bile pleminata od pustinskite predeli. Tie vo po~etokot `iveele vo rodovi i se zanimavale so zemjodelstvo. Odgleduvale ja~men, p~enica, ovo{je i zelen~uk, a od doma{nite `ivotni goveda i ovci. Najgolem del od naselenieto vo Egipet go so~inuvale selanite. Tie bile slobodni lu|e no siroma{ni. Na dr`avata i pla}ale danok. Osven toa odele vo vojni i rabotele na nasipite i kanalite za navodnuvawe. 26

Vo Egipet imalo mnogu robovi. Tie bile zarobenici od vojnite. Za najmala neposlu{nost bile surovo kaznuvani.

Trgovija
Vo starata Egipetska dr`ava imalo zanaet~istvo i trgovci. Tie `iveele podobro vo sporedba so selanite i robovite. Zanaet~istvoto bilo nadaleku poznato i toa: kova~kiot, tkaja~kiot, grn~arskiot, yidarskiot, zlatarskiot i dr. Zanaet~iite izrabotuvale razni predmeti od bakar i bronza, potoa, skapoceni tkaenini, sadovi od glina, zlaten nakit i dr. Tie proizveduvale: staklo, mirisi, a gradele korabi i brodovi.
Od `ivotot na Nil Grn~arski zanaet

Isto taka, ovaa civilizacija ja razvila i trgovijata: trguvale so mnogu zemji, izvezuvale zanaet~iski proizvodi, `ito i papirus (rastenie od koe pravele hartija), a uvezuvale drvo i metali. Trgovijata se odvivala so karvni i so brodovi po Nil i Sredozamnoto More a preku Asuan i so drugite zamji od toga{ poznatite civilizacii.

Op{testveno ureduvawe

Op{testvenoto ureduvawe bilo robovladetelsko. Na ~elo na dr`avata go vikale faraon. Roj imal

Ra

Oziris

neograni~ena vlast. Faraonot bil: vrhoven sudija, vrhoven komandant i vrhoven sve{tenik. Nemu mu pomagale sve{tenicite. Tie propovedale deka faraonot e besmrten i e sin na bogot na Sonceto - Amon - Ra. Kako reciprocitet na toa faraonot bogato gi nagraduval. Svojata vlast faraonot ja sproveduval preku mnogubrojnite ~inovnici i zapovednicite na vojskata. Za sebe gradel rasko{ni dvorci, no i grobnici - piramidi na koi rabotele iljadnici lu|e. Vo Egipet imaAmon Izis lo i mnogu robovi i zavisni i nezavisni selani, no tie nemale nikakva vlast a od zemja imale mnogu malku i ne mo`ele da se prehranat. Vo Egipet rodovite i plemiwata rano se obedinile vo selski op{tini. Pove}eto obedineti op{tini so~inuvale NOMA (okolija). Takvi nomi imalo pove}e. Sekoja od niv pretstavuvala dr`ava na ~elo so stare{ina. Nomite me|u sebe postojano vojuvale. Od tie vojuvawa nastanale dve golemi dr`avi: Goren i Dolen Egipet. Vo tretiot milenium pred n.e. vladetelot Menes gi obedinil vo edna dr`ava.

7 ~asot pretpladne

Egipetski son~ev (peso~en) ~asovnik

.
27

Slikovito pismo

KULTURATA I VERUVAWATA NA NARODITE NA STARIOT ISTOK

Golem napredok narodite od stariot istok postignale so pronao|aweto na pismoto. Prvoto pismo kaj ovie narodi bilo slikovito. Kaj ova pismo nemalo bukvi tuku mali crte`i. Ako sakale da go napi{at zborot "elen" tie crtale elen. Ako pak, sakale da napi{at "{uma bogata so eleni" tie crtale {uma i eleni.

Starite Egip}ani za sekoj zbor pravele crte`. Najstaroto nivno pismo se vikalo hieroglifsko pismo. Imeto go dobilo po toa {to znacite {to gi pi{uvale gi narekle hieroglifi. Tie pi{uvale na papirus ili na kamen.
Kinesko pismo

Vo Mesopotamija pi{uvale na glineni plo~ki so vtisnuvawe na znaci so ostar predmet. Znacite imale forma na klinovi i ottamu ova pismo e nare~eno klinasto. Vo Stara Kina i Indija slikovitoto pismo se pojavilo vo vtoriot milenium pred novata era. Starite kinezi pi{uvale na koski, potoa na {ti~ki od bambus, na svila i na hartija. Kinezit se prvi koi ja otkrile hartijata. Vo Indija pak, bile sozdadeni azbukata so 51 znak i cifrite. Od niv gi prezele Arabjanite i po niv tie denes se vikaat arapski cifri.

Hieroglifsko pismo

Od starite narodi najsovr{eno i najprakti~no pismo sozdale eni~anite. Tie za sekoj glas imale po edna bukva. Toa pismo se vika glasovno ili fonetsko pismo. Ova pismo ponatamu pretstavuvalo osnova za sozdavawe na pismata na site drugi narodi.

Umetnost i grade`ni{tvo

Starite narodi bile dobri umetnici, skulptori, slikari itn. Tie pravele dela na koi i denes im se voshi-

tuvame. Vo Egipet toa se sfingite, koi se praveni od kamen so lik na faraonite i so telo na lav. Vo Mesopotamija hramovite bile ukrasuvani so mozaici vo razni boi. Vo Indija pak, gi ukrasuvale so statui na bogot Buda, a pak vo Kina slikale na glina i na svileni tkaenini. Starite narodi golem napredok postignale vo grade`ni{tvoto. Osven irigacionite sistemi, tie gradele utvrdeni gradoci, hramovi, dvorci i dr. Nekoi od tie gradbi se nare~eni svetski ~uda: piramidite vo Egipet, Golemiot kineski yid, Semiramidinite gradini vo Vavilon, Kolos na Rodos, Svetilnikot kaj Aleksandrija i dr.

Sumersko pismo Karvan pokraj sfinga a vo pozadinata, piramida

Kultura i nauka

So pojavata na pismoto se pojavila i prvata kni`evnost i literaturno tvore{tvo. Vo toj period bile soz-

dadeni bajki, raskazi, pesni, legendi basni epovi i dr. Poznati epski dela od starite isto~ni narodi se: kaj Asircite "Gilgame{", i kaj Indijcite "Ramajana" i "Mahabharata". 28

Starite isto~ni narodi gi dale za~etocite na prvite nauki vo svetot. Poznavaweto na naukite (obrazovanieto) se steknuvalo vo hramovite. Me|u naukite posebno mesto zazemale: matematikata i geometrijata. Prvite cifri poteknuvaat od Indija, Egip}anite gi znaele ~etirite matemati~ki operacii, Mesopotamcite go sostavile prviot kalendar i toj pretstavuva osnova za dene{nite kalendari. Spored nego godinata imala 365 dena i bila podelena na 12 meseci, krugot go podelile na 360 stepeni a ~asot na 60 minuti. Od drugite nauki se razvile: geografijata, astronomijata, medicinata i dr.

Kalendarot na Asircite

- Napravi od plastelin ili glina sfinga.

11 glava od epot na Sumerite Gilgame{ na tablet

-ako se vikalo prvoto pismo kaj starite isto~ni narodi? -Koi gradbi od Stariot Istok se poznati kako svetski ~uda?
1

Sceni od dvata indiski epa (1) Mahabharata i (2) Ramajana 2

Medicinata vi Kina

Rabotilnica za papirus vo Egipet

29

Amon Ra - Bog na Sonceto

Veruvawa

Starite narodi veruvale vo mnogu bogovi. Taka Egip}anite veruvale vo bogot na Sonceto (Amon Ra),

Mese~inata, Zemjata, rekata Nil i dr. Spored niv postoele dve glavni bo`estva: "Dobro" i "Lo{o", "Svetlina" i "Mrak", "Do`dot" i "Su{ata". Starite narodi veruvale vo zadgroben `ivot. Egip}anite smetala deka po smrtta du{ata na ~ovekot prodol`uva da `ivee s dodeka ne se raspadne teloto. Zatoa nastojuvale teloto na umreniot {to podolgo da go odr`at od raspa|awe. Za taa cel tie vr{ele balsamirawe na negovoto telo. Bogatite lu|e gradele golemi grobnici. Vo niv stavale hrana i razni predmeti za koi smetale deka }e mu treba na pokojnikot vo zadgrobniot `ivot. Najrasko{ni i najskapi grobnici pravele faraonite. Izgradbata na edna grobnica (piramida) traele i po nekolku decenii. Kinezite veruvale vo bogot [ang Ti (najvisok bog), a vo Mesopotamija vrhoven bog bil bogot na Sonceto. Vo Indija najmnogu se veruvalo vo bogot Brama, a vo V vek pred n. e. nastanala religijata Budizam spored osnova~ot - Buda.

Hramovi i sve{tenici

Bogoslu`bata kaj site isto~ni narodi se vr{ela vo hramovi. Mnogu od niv bile me|u najubavite gradbi vo toga{ni-

Indiskiot religiski bog Buda

Vo hramovite verskite odredi i slu`ba ja vr{ele sve{tenici. Tie ja soop{tuvale voljata na bogovite. Naj~esto propovedale deka voljata na vladetelite e volja na bogovite. Vladetelite gi veli~ele i gi prika`uvale kako sinovi na bogovite. Narodot, pak, go u~ele na mir, pokornost i poslu{nost kon vladetelot. Za vozvrat vladetelite bogato gi nagraduvale sve{tenicite i hramovite so darovi, zemjodelski alati i so rabotna snaga na imotite. Religijata i sve{tenicite kaj site isto~ni narodi na re~nite civilizacii bila vo slu`ba na vladea~kata klasa.

Kineskiot bog [ang Ti

ot svet. Vnatre{nosta na hramovite bila bogato ukrasena so sliki i reljefni figuri. Na niv naj~esto se prika`uva `ivotot na faraonot, negovite pobedi kako i osvojuvawata na oddelni zemji. Vo hramovite imalo i mnogu statui so likot na faraonot i bogovite. Tie bile prika`uvani vo nadprirodna golemina. Naj~esto hramovite bile posveteni vo ~est na najzna~ajniot bog. So svojata ubavina i rasko{ posebno se istaknuvale hramovite vo Egipet i Mesopotamija.

30

Indiski hramot na bogot na sonceto

Hramot na bogot na sonceto Amon Ra vo Egipet Hram vo Vabilon - rekonstrukcija

, , , , .
Kineski budisti~ki hramo

Hramot Hat{epsut

31

HELADA
Knosos centar na Minojskata kultura

Prirodni uslovi i naselenie

Helada go zazemala naju`niot del od Balkanskiot Poluostrov. Vo priroden pogled taa e planinska, ostrovska i poluostrovska zemja od tri strani opkolena so moriwa.

Najstarite `iteli na Helada bile Pelazgite, Korijcite i Lelegite. Tie na ostrovot Krit od 2600 do 1400 god. pred n.e. razvile edna od najgolemite kulturi na stariot vek so centar vo gradot Knosos. Taa kultura osven kritska se vikala i minojska, spored nivniot legendaren kral Minos. @itelite na Krit bile poznati po razvieno grade`ni{tvo i ovo{tarstvo (odgleduvale maslinki, portokali, smokvi, vinova loza), potoa kako dobri graditeli na brodovi, smeli moreplovci i ve{ti trgovci. Kri}anite osven ubavo uredenite gradovi so vodovodi i kanalizacija imale i svoe pismo, nare~eno linearno A. Vo vtoriot milenium pred n.e. vo Helada se doselile Ahajcite. Okolu 1420 godina, pred n.e. Ahajcite go osvoile Peloponez i tamu go osnovale gradot Mikena koj postanal zna~aen kulturen centar. Ahajcite pokasno go pokorile i Krit i ja prifatile kritskata kultura koja pridonela za razvoj na mikenskata kultura. Taa se pro{irila niz cela Helada i bila prva razviena kultura na tloto na Evropa. Kon krajot na vtorium milenium pred n.e. vo Helada se doselile: Jonci, Dorci i Eolci. Tie bile sto~arski plemiwa koi vo potraga po dobri pasi{ta se selele niz Helada i vodele borba so Pelazgite i drugite plemiwa. Tie go pokorile domorodnoto naselenie i od nego ja prifatile povisokata kultura.

Ostatoci od Minojskata kultura

Polisi

Starite Heleni ne sozdale golemi dr`avi kako drugite narodi na Stariot Istok. Pri~ina za taa bila ne-

povrzanosta na oblastite vo edna celina, bidej}i kotlinite se razdvoeni so planini. No, zatoa, pak postoele uslovi za sozdavawe na grad - dr`ava. Takvi gradovi-dr`avi vo Helada imalo pove}e i se vikale polisi. Gr~kite gradovi - polisi nikoga{ ne se obedinile vo edna dr`ava. Tie sklu~uvale sojuzi, no istite ne bile od traen karakter. Me|u sebe polisite trguvale so razna roba. Nea ja prenesuvale so karavani i so brodovi. Me|utoa odnosite pome|u polisite bile naj~esto neprijatelski. Doa|alo ~esto do sukobi i vojni. Posilnite gi pot~inuvale poslabite i im ja nametnuvale svojata vlast. No, doa|alo i do prisoedinuvawe na eden kon drug polis. Najpoznati polisi koi se izdignale vo silni dr`avi bile: Atina i Teba vo Sredna Helada, Sparta i Korint na Peloponez, Milet i Efest vo Mala Azija. 32

Homerovo vreme

Za `ivotot na Starite Heleni i nivnite odnosi dragoceni podatoci doznavame od epovite Ilijada i

Odiseja. Niv gi napi{al slepiot poet Homer. Vo niv e opeano vremeto od 1200 do 800 godina pred n.e. Ovoj vremenski period od 400 godini opean vo Ilijadata i Odisejata se vika Homerovo vreme.
Ahiles gr~ki heroj

Starite Helini vo Homerovo vreme imale rodovsko ureduvawe. Na ~elo na rodot stoel stare{ina nare~en - BAZILEVS. Podocna voenite voda~i po pobedata vo vojnite zemale za sebe pogolem del od zemjata, robovite i dobitokot.

So toa tie s pove}e se zbogatuvale. Taka, so vreme do{lo do podelba na bogati I siromasi I pojava na klasi. Na toj na~in nastanala helenskata aristokratija. Vo ova vreme vlasta bila vo racete na narodot koj se vikal
DEMOS. Plemiwata imale ednakvi prava i vladeela demokratija. Najgolemata vlast mu pripa|ala na narodnoto sobranie - AGORA. Vo nego u~estvuvale site ma`i koi bile sposobni da nosat oru`je. Postoel i sovet na stare{ini so koi se sovetuval bazilevsot. Vo Ilijadata e opi{ana Trojanskata vojna koja se vodele me|u Helenskite sojuzi na ~elo so Sparta i gradot Troja koj se nao|al na bregot na Mala Azija. Vojnata traela deset godini i so itrinata na helenskiot junak Odisej (so drveniot kow) gradot bil osvoen, razru{en i zapalen. Vo Odisejata, pak se raska`uva za vra}aweto na Odisej vo Itaka i na site prepreki {to mu pretstoele: sredba so Polifem, bo`icata Kirka, sirenite, karpite Scila i Haridba i drugo.

Odiseeviot brod

Helenska kolonizacija

So porastot na naselenieto i razvojot na stopanstvoto edni lu|e vo Helada se zbogatuvale, a drugi osi-

roma{uvale. Poradi toa mnogu od siroma{nite lu|e bile primorani da se iseluvaat vo drugi zemji. Pri~ini za kolonizacija ima pove}e. No, kako najzna~ajni se gladot, nezadovolstvoto, nemaweto sopstvena zemja, dolgovite i dr. Pravcite na kolonizirawe bile naso~eni kon site ~etiri strani na svetot. Na sever svoi kolonii Helinite osnivale pokraj bregovite na Jadranskoto i Crnoto More. Na zapad Jonskoto i Tirenskoto More. Helinski kolonii postoele i na ostrovite Sicilija, Korzika i Kipar - Kolonizacijata bila najzasilena od VIII do V vek p. n.e.

.
Fenikija Stara Helada Helenski kolonii

33

SPARTA I ATINA
Kon krajot na vtoriot milenium pred n.e. Dorcite ja osvoile oblasta Lakonija i Peloponez. Zate~enoto nanaselenie go pokorile a zemjata ja pretvorile vo zaedni~ka sopstvenost. Vo doli-nata na rekata Evrota, tie osnovale i svoi naselbi. Od niv vo devetiot vek pred n.e. se razvila Sparta. Taa bila polis - grad - dr`ava koja najmnogu se izdignala na ovoj poluostrov. Naselenieto vo Sparta se delelo na: spartijati, perieki i heloti.
Od spartanskoto sekojdnevie

Op{testveno ureduvawe vo Sparta

Spartijatite bile vladea~ka klasa. Celata vlast vo dr`avata bila vo nivni race. @iveele vo gradot Sparta koj li~el na golem voen logor. Imale imawa i stoka, no ne se bavele so zemjodelstvo. Fizi~kata rabota ja smetale za golem sram. Helotite bile starosedelci pretvoreni vo robovi. Tie gi obrabotuvale imawata na Spartijatite i bile sopstvenost na dr`avata. So niv se postapuvalo mnogu surovo i bile kaznuvani za najmal prestap. Periekite bile starosedelci i slobodni lu|e. Ne u~estvuvale vo upravuvawe so dr`avata. Se bavele so zemjodelstvo, zanaet~istvo i trgovija. Na dr`avata i pla}ale razni danocii. Sparta bila robovladetelska dr`ava. Vo nea imalo 250 iljadi robovi, a samo 9 iljadi semejstva na robovladeteli. So dr`avata upravuvale dva krala. Pokraj niv postoel i sovet na stare{ini (geruzija). Sovetot go so~inuvale 30 lu|e postari od 60 godini. Toj gi donesuval zakonite, objavuval vojni i sklu~uval mir. Postoelo i narodno sobranie koe go so~inuvale site vozrasni ma`i postari od 30 godini. Sobranieto gi odobruvalo ili otfrluvalo zakonite.

Spartanski vojnici

Vospitanieto vo Sparta

Sparta imala najsurovo vospitanie vo istorijata na starite narodi. U{te po ra|aweto na decata niv gi pregleduvala posebna komisija. Ako deteto bilo zdravo go odgleduvale i mu oreduvale eden del od obrabotliva zemja. Ako, pak, bilo slabo i bole`livo go frlale vo provalija od planinata Tajget. [tom decata navr{uvale 7 godini, bile odzemani od roditelite i vospituvani zaedni~ki. Od toga{za nivnoto vospitanie se gri`ela dr`avata. Gi u~ele da ~itaat i pi{uvaat, da rakuvaat so oru`je i prakti~no da ubivaat robovi. Osven toa, gi naviknuvale na glad i izdr`livost. Za taa cel im davale malku hrana i tenka obleka. Spiele na zemja, ve`bale gimnastika i odele vo dolgi mar{evi. Gi u~ele malku da zboruvaat, a mnogu da ka`uvaat. Po navr{enite 18 godini u~enicite postanuvale vojnici i `iveele vo kasarni se do 30-tata godina od `ivotot. Vospitanieto vo Sparta bilo surovo i vojni~ko. Samo taka mo`ele da se branat granicite na dr`avata i da se dr`at robovite vo pokornost.

Scena od obrazovanieto na mladite spartanci

34

Obrazovanie vo Atina

Atina se nao|a na poluostrovot Atika. Blizinata na moreto i pogodnite zalivi ovozmo`ile rano da se razvijat trgovijata moreplovstvoto. Prihodite {to se dobivale od niv go ubrzale razvojot na Atina. Naselenieto vo Atina se delelo na slobodni gra|ani i robovi. Vo slobodnite gra|ani spa|ale evpatridite i demosot. Evpatridite bile najbogatite lu|e sopstvenici na zemji{teto i drugi imoti. Demosot go so~inuvale selanite, zanaet~iite i trgovcite. Tie bile slobodni, no nemale pravo da odlu~uvat. Vo najlo{a polo`ba bile robovite. Tie bile sporeduvani so alatite za rabota. Atina bila robovladetelska dr`ava. Na nejzino ~elo stoel kral. Pokraj nego postoel sovet Areopag i narodno sobranie. Vo sedmiot vek pred n.e. kralskata vlast bila otfrlena. Toga{ Atina stanala aristokratska robovladetelska republika na ~elo so sovet od 9 upraviteli.

Dr`avno ureduvawe na Atina

Perikle

Evpatridite bile nositeli na vlasta vo Atina. Postojano se bogatele za smetka na selanite koi poradi dolgovi se po~esto stanuvale robovi. Poradi toa za~estile i bunite protiv vladea~kata klasa. Pod pritisok na golemoto nezadovolstvo Drakon, a podocna Solon i Klisten napi{ale zakoni so koi Atina stanala demokratska robovladetelska republika. Najgolem procut atinskata demokratija dostignala za vreme na Perikle. Cela vlast toj ja prenel na narodnoto sobranie. Nego, pak, go so~inuvale site vozrasni ma`i vo Atina. Narodnoto sobranie se sostanuvalo tri pati mese~no. Toa donesuvalo novi zakoni, izbiralo ~inovnici i drugo. Za site va`ni pra{awa vo narodnoto sobranie se odlu~uvalo so glasawe. Za vreme na Perikle vo dr`avnoto upravuvawe u~estvuvale site slobodni gra|ani. Toga{i na najsiroma{nite gra|ani im bilo dozvoleno da se bavat so dr`avna slu`ba. Za razlika od Sparta decata vo Atina se vospituvale vo duhot na demokratijata: da ~itaat, pi{uvaat, smetaat, svirat dr.

Atinska demokratija

Periodot na vladeeweto na Perikle e nare~en "Zlatno vreme" bidej}i silen razvoj do`iveale zanaet~istvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto, umetnosta, naukata i drugi.
Detaq od muzejot na Partenon

- ? - ? - ?
35

KULTURATA NA HELENITE
Starite Heleni veruvale vo mnogu bogovi. Niv gi zamisluvale kako i site obi~ni lu|e so dobri i lo{i osobini. Veruvale deka bogovite `iveat vo golemi dvorci na planinata Olimp. Spored Helenite bogovite se `enele i se hranele so ista hrana kako i lu|eto. Me|utoa, niv gi smetale za mnogu ubavi, sna`ni i hrabri su{testva koi ne umiraat i se besmrtni.

Religija

Vrhovniot bog Zevs

Vrhoven bog kaj Starite Heleni bil Zevs. Toj vladeel so lu|eto i bogovite. Hera bila negova `ena i bo`ica na brakot; Afrodita - bo`ica na qubovta; Atina - na mudrosta; Had - na podzemniot svet; Posejdon - bog na moreto; Apolon - na Sonceto i ubavinata; Eol - bog na vetri{tata; Dionis - na vinoto i veselbata i dr. Za Helenskite bogovi i bo`ici se napi{ani mnogu mitovi. Vo niv se raska`uva za `ivotot na bogovite i zasite dobri i lo{i dela {to gi pravele nad lu|eto. Me|utoa, Starite Heleni imale mnogu motivi vo koi se opi{uva i `ivotot na oddelni hrabri lu|e koi na zemjata pravele dobri dela. Od mitovite najpoznati se: mitot za Prometej, Herakle (Hergules), Dedal i Ikar, Edip, Orfej, Tantal, Tezej i dr.

Mitologija

Dedal i Ikar

Posejdon bog na moreto

Olimpiski igri

Vo ~est na bogovite Starite Heleni prireduvale i razni igri. Tie se odr`uvale vo mestoto Olimpija na

na Peloponez. Spored mestoto go dibile i imeto Olimpiski igri. Helenite se natprevaruvale vo razni disciplini: tr~awe, borewe, frlawe disk, frlawe kopje, razni skokovi vo dale~ina i viso~ina i dr. Igrite se izveduvale na golem stadion koj sobiral i po nekolku iljadi gleda~i.
Frla~ na disk

Prvite olimpijski igri se odr`ale vo 776 godina, pred n.e. a narednite se odr`uvale na sekoi ~etiri godini. Za vreme na igrite bile prekinuvani site neprijatelstva me|u dr`avite, kako i voenite sudiri. Na pobednicite vo igrite im bil dodeluvan lovorov venec vo znak na priznanie, a istiot bil po~ituvan i slaven niz cela Helada.

Na~in na `iveewe

Za vreme na Helenite a osobeno vo vremeto na Perikle lu|eto `iveele vo demokratija. Toga{ bile razvieni mnogu zanaeti, moreplovstvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto i dr. Vo toj period

posebno vnimanie i se posvetuvalo na `enata. Taa se gri`ela za obrazovanie na decata, oblekata, zdravjeto i dr.
Maratonec

36

Kolosot od Rodos

Starite Heleni razvile mnogu bogata materijalna i duhovna kultura. Helenskite pisateli, filozofi i misliteli dale golem pridones za razvoj na naukite. Golema zasluga za helenskata kultura ima i Perikle. Toj vo Atina gi dovel najgolemite umetnici, pisateli, vajari, nau~nici, filozofi i dr. i im ovozmo`il solidni uslovi da go razvivaat tvore{tvoto.

Kultura

Starite Heleni gi dale osnovite na teatarskata umetnost. Taa se razvila od sve~enostite koi se prireduvale vo ~est na bogot na vinoto i veselbata - Dionis. Tie se odr`uvale dvapati vo godinata: vo prolet i esen. Proletnite pretstavi bile so ta`na sodr`ina i se vikale tragedii, a esenskite imale vesela sodr`ina i gi narekuvale komedii. Teatarskite pretstavi se izveduvale vo amfiteatar. Toa bile gradbi bez pokriv i imale polukru`en oblik. Sedi{tata bile skalesto naredeni i mo`ele da primaat nekolku iljadi gleda~i. Najpoznati pisateli na tragedii od toj period bile: Eshil, Sofokle i Evripid.

Teatar

Amfiteatar

Helenskite umetnici - grade`nici, vajari i slikari nastojuvale vo svoite dela da ja iska`at ubavinata. Vo cela Helada bile gradeni hramovi, amfiteatri, op{testveni zgradi i dr. Hramovite se vbrojuvaat vo remek-dela na grade`nata umetnost. Tie bile gradeni od kamen i mermer ukraseni so statui na bogovite. Po plo{tadite i parkovite bile postaveni statui. Ovie dela bile vajani od mermer, bronza, slonova koska i od zlato. Nivnite figuri naj~esto gi prika`uvale bogovite. Tretata umetnost koja se neguvala vo Stara Helada bilo slikarstvoto. Kako posebna umetnost bilo razvieno i vaznoto slikarstvo. Na vazite slikarite crtale

Grade`ni{tvo i umetnost

Hramot Artemis

motivi od `ivotot na lu|eto, bogovite, `ivotnite i dr.

Kni`evnost
Sokrat

Vo oblasta na kni`evnosta Helenite gi poznavale site vidovi literaturni tvorbi. No, osobeno gi neguvale dramite, tragediite, komediite, epovite, mitovite, poezijata i dr.

Filozofija

Aristotel i Platon

Pri krajot na V i po~etokot na IV vek pred n.e. Helenite ja razvile i filozofijata. Taa vo po~etokot bila nauka koja u~ela kako nastanal svetot. Se delela na materijalisti~ka i idealisti~ka filozofija. Prvite filozofi se javile vo gradovite Milet, Efes i Atina. Najpoznati me|u niv bile Sokrat, Platon i Aristotel.

Starite Heleni prevzele golem del od naukite koi se primenuvale kaj narodite od Stariot Istok. No, isto taka, i tie dale golem pridones za razvoj na naukite kako {to bile: istorijata, geografijata, matematikata, astronomijata, biologijata, medicinata i dr. So svoite dela psoebno go zadol`ile ~ove{tvoto: Herodot, Pitagora, Hipokrat, Eratosten i dr. Vo Stara Helada postoele i u~ili{ta. Za razlika od Sparta vo Atina u~enicite u~ele ~itawe, pi{uvawe, peewe, svirewe, smetawe, gimnastika i dr.

Nauka

37

ILIRI
Naseluvawe
.. . . . . , . .

LIBURNI

LM

DARDANI

PAJ O N I

JAPIZI MESAPI

TAU LAN T I ENKELETI DESARETI ALBANI PENESTI

KAJONI MOLOSI TESPROTI

ILIRSKI PLEMIWA
Koi ja naseluvale teritorijata na Balkanskiot Poluostrov

Prirodni uslovi
Mapa na Balkanskiot Poluostrov - Naselena od Ilirskite plemiwa . , , , .

Poteklo

- . (, , .) . , . , , . , (). . . . : , , .
38

Zanimawe

Ilirski plemiwa

 . , . . . . . , . . . . .

A:
!

!
Od kulturnoto nasledstvo na Ilirite

. , , , , ,

!
? - ? !
39

ILIRSKI KRALSTVA
EN KE

ve}e ilirski dr`avi-kralstva. Kralstvata imale za cel da se odbranat od napadite na drugite plemiwa, no i da se pro{irat. ST VO Vo VII vek pr.n.e. se sozdal sojuz na Taulantite, Molosite i Dajgi plemiwata, koi go formirale Enhelejskoto kralstvo na ~elo so Gaqur. Kon sredinata na V vek pr.n.e. se formirala ilirskata dr`ava. Prv poznat ilirski kral e Sira. Vo II vek pr.n.e. Bardil go simnal kralot Sira od prestolot i ja zazel Ilirskata dr`ava sozdavaj}i ja svojata dinastija so centar okolu Ohridskoto Ezero. Dinastijata Bardil imala za cel da gi obedini Ilirite koi bile zazemeni od anti~kite Makedonci. Za da gi oslobodi ovie zemji Bardil izvojuval pobeda nad tri makedonski krala i gi prinudil da pla}aat godi{en danok. Naslednicite na Bardil ja prodol`ile borbata, no ne uspeale da se oslobodat od zavisnosta na Makedoncite.
KO KR AL

LE

ENHELEJSKO KRALSTVO Vo Ilirija plemiwata se obedi( 3 3 5 g o d . p r . n . e .) nuvale vo sojuzi od koi nastanale poJS

TAULANTSKO KRALSTVO Kralot Glaukie centarot na ilir(335-251 god. pr.n.e.) skata dr`ava go premestil kaj Taulanite. Po 323 god. pr.n.e. Glaukie uspeal da gi oslobodi site zemji koi bile pod makedonska vlast, potoa vladeel so gradovite Dra~ (Durah) I Apolonija. Vo 309 god. p.n.e. Glaukie go osvojuva Epir i na prestolot go nazna~uva Piro. Za vreme na vladeeweto na dinastijata na Glaukie, se razviva umetnosta i kulturata, nastanale mnogu novi gradovi so jaki odbrambeni yidini toa se: Damastion, Bilis, Albanpol, Skadar, Ulciw i dr.

TA U

LA

NT

SK

OK

RA

LS

TV

ARDIJANSKO KRALSTVO (250-168 god. pr.n.e.)

AD

RIJ

AN

SK

OK

RA

LS

TV

Ardianskoto kralstvo nastanalo vo III vek pr.n.e. Negov osnova~ bil Agron. Toj uspeal da gi obedini site ilirski severni predeli od rekata Vjosa na jug, Centralna Dalmacija na sever i na istok od Ohridskoto Ezero do Beliot i Crniot Drim. Sedi{te na Ardijanskoto kralstvo stanal Skadar. Ilirskoto kralstvo go so~inuvale gra|ani, slobodni selani i robovi. Op{testvenoto ureduvawe bilo nasledno kralstvo. So kralskiot prestol imalo pravo da vladeat i `enite. Po smrtta na Agron so ardijanskoto kralstvo vladeela negovata `ena Teuta. Taa ostroumna i pametna kralica. Za nejzino vladeewe se zasililo gusareweto (piratstvoto) po Jadranskoto More i se pro{irila dr`avata.

40

EPIRSKO KRALSTVO

Epirskoto kralstvo se protegalo od rekata Vjosa do Amvrakiskiot Zaliv i od

od Jonsko More do planinata Pind. Vo Epir `iveele 14 golemi i mnogu pomali plemiwa. Najpoznati od niv bile: Molosite, Kaonite i Tesprotite. Razvojot na Epir po~nal vo IV vek pr.n.e. Prv poznat kral bil Ademt. EP IRS KO Vo vremeto na vladeeweto na Piro (297-272 god. pr.n.e.), epirKR AL ST skoto kralstvo bilo nezavisno i vospostavilo prijatelski odnosi so VO najsilnite dr`avi od toa vreme. So vojni i osvojuvawa kralstvoto e pro{ireno na sever do rekata [kumbin, na istok do Vardar, dodeka na jug do Korintskiot Zaliv. Piro poku{al da ja zazeme i Sicilija no ne uspeal. Zaginal vo vojnata so Helenite kaj gradot Argos. Kako kral Piro (Pir)bil praveden i gi po~ituval u~enite i smelite lu|e. Po negovata smrt vo Epir imalo vnatre{ni borbi koi dovele do slabeewe na dr`avata. Vo 167 god. pr.n.e Epirskoto kralstvo potpa|a pod Rimska vlast.

DARDANSKO KRALSTVO

Dardanskoto kralstvo e sozdadeno vo IV vek p.n.e. na teritorijata na de-

DA

RD

AN

ne{no Kosovo i podra~jata okolu nego. Granicite se protegale: do Ni{ na sever, na jug do Kuks i gorniot tek na rekata Vardar. Prv poznat dardanski kral se smeta Longar. Dardancite bile poznati kako zemjodelci, sto~ari i zanaet~ii.
SK OK RA LS TV O

Dardanskoto kralstvo nastanalo od Dardanite, Galabrite i Tunatite. Toa kralstvo vojni~ki bilo mo}no. Vo III vek pr.n.e. se odbranile od Galite (Keltite) koi navlegle na Balkanskiot Poluostrov. Vo 97 god. pr.n.e. Rimjanite go zazele Dardanskoto kralstvo

() . 30.000 300 . , .
Od borbite na Ilirskite kralstva

. .

41

KULTURATA NA ILIRITE
j
. 1000 . - .

, ` ,
, . . . . , , .

Kultura

. . . . 45 . () . , , , . III ... 9.000 . . . . , . . , .

!
.

42

 !
.. . . .

Od kralskata grobnica na makedonskata dinastija rekonstrukcija na freska

MAKEDONSKATA DR@AVA DO FILIP II

Imeto Makedonija proizleguva od dva staromakedonski zborovi; Makos go-lem, visok, planinski i Don - zemja. Prevedeno na na{ jazik toa zna~i Makedo-nija golema, visoka i planinska zemja. Spored drugo mislewe imeto go dobila po mitskiot predok MAKEDON. Stara Makedonija se nao|ala vo sredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov. Taa gi opfa}ala teritoriite niz koi te~at rekite Vardar, Bistrica, Struma i Mesta so svojot sreden i dolen tek. Na sever grani~ela so Pajonija, na jug so Olimp i Egejskoto More, na istok so Trakija i na zapad so Epir i Ilirija. Herodot Makedonija ja delel na Dolna i Gorna Makedonija. Dolna Makedonija go opfa}ala primorskiot del a Gorna Makedonija planinskiot del.

Prirodni uslovi
Prirodni ubavini Ohridsko Ezero

Najgolem del od teritorijata na Makedonija go ispolnuvale planini bogati so {umi, rudi, pasi{ta i di-

ve~, potoa kotlini so raznovidni i plodni po~vi i blagoprijatna klima koja ovozmo`uvala razvoj na pove}e zemjodelski granki: poljodelstvo, sto~arstvo, {umarstvo i dr. Toa bilo predizvik ovoj prostor da bide naselen mnogu odamna. Najstari `iteli na ovaa teritorija bile: Pelazgite, Brigite, Pajoncite i

KELTI GETI
JA
I

ANTIKI BALKAN MAKEDONCI PERSIJANCI ATIWANI TEBANCI SPARTANCI KARTAGEWANI

O M O R E

DARDANIJA TRIBALI TRAKIJA MAKEDONIJA

FRIGIJA

LACIUM

AP U

LI JA

T M

R R

E E

KALABRIJA

PERSISKA IMPERIJA

O
UC
JONSKO MORE

TESALIJA BEOTIJA PELOPONEZ

LICIJA MIZIJA

SICILIJA

anti~kite Makedonci: Edonci, Pelagonci, Desareti, Linkesti i drugi. Sosedi na Makedoncite bile Pajoncite na sever, Helenite na jug, Trakijcite na istok i Ilirite na zapad. Anti~kite Makedonci so site niv trguvale so: `ito, ko`i, drvo i med, a vnesuvale zanaet~iski proizvodi. Od sosedite, Anti~kite Makedonci se razlikuvale po toa {to imale svoj jazik i kultura, potoa po hrabrosta, oblekata, obi~aite, poku}ninata i drugo. 44

EP IR

BR

IO

LAKONIJA
MALTA

SREDOZEMNO MORE
KRIT

Nastanok na dr`avata

Starata makedonska dr`ava nastanala vo VII vek pred n.e. Osnova~ i prv nejzin kral bil Perdika I (707 -645 godina, pred n.e.) od dinastijata Argeadi. Pres-

tolninata na dr`avata bila vo gradot Ajga. Toj se nao|al vo dolinata na rekata Bistrica i le`el vo mnogu plodna kotlina. Starata makedonska dr`ava bila robovladetelska. Dolgo vreme vo nea kralskata vlast bila slaba poradi ~estite vojuvawa so sosednite plemiwa, a osobeno so Ilirite. Dr`avata osetno zajaknala za vreme na kralot Aleksandar II Filhelen (498-454 godina pred n.e. ). Toj uspeal da gi pobedi i spre~i napadite na ilirskite plemiwa i da ja pro{iri svojata dr`ava. Odr`uval trgovski vrski so Helada i Persija {to mu ovozmo`ilo u{te pove}e da ja zacvrsti dr`avata. Vo negovo vreme se kovale pari (moneti) {to e dokaz za procutot na dr`avata. Makedonskata dr`ava u{te pove}e se izdignala za vreme na kralot Arhelaj I (413-399 godina, pred n.e.). Toj izvr{il niza reformi vo dr`avata. Ja zajaknal vojskata, a isto taka i trgovijata so sosednite zemji. Ja prenel i prestolninata od Ajga vo Pela koja bila najblizu do trgovskite pati{ta. Na svojot dvor dovel i istaknati li~nosti od naukata, kulturata i umetnosta. Po smrtta na Arhelaj nastanale dinasti~ki borbi za prestolot, koi ja oslabnale dr`avnata vlast. Na nejzinite granici povtorno za~estile napadite na ilirskite plemiwa. Kralot Aminta III so ve{ta politika uspeal da gi sredi prilikite vo dr`avata i da ja zajakne vlasta. No, po negovata smrt dinasti~kite borbi za prestolot prodol`ile.

Pela

Dinasti~ki borbi

Dolna Prespa

Dinasti~ki borbi za vlast vo Makedonija

, !
Nacrtaj go makedonskoto sonce so 16 kraci.

Nabquduvaj ja kartata na Stara Makedonija od u~ebnikov i odgovori: - Na koe more i poluostrov izleguvaa taa?

Makedonski {tit

45

MAKEDONSKATA DR@AVA VO VREMETO NA FILIP II

Starata makedonska dr`ava zajaknala i osoben raste` do`iveala za vreme na Filip II. Toj vladeal od 359 do 336 godina, pred n.e. Filip II bil sposoben dr`avnik, golem diplomat i ve{t vojskovodec. Za da ja izdigne dr`avata sprovel niza reformi. Do negovoto vreme nemalo postojana, nitu platena vojska. Zatoa Filip II ja preuredil vojskata i sozdal pe{adija nare~ena MAKEDONSKA FALANGA. Taa bila sostavena od 16 reda vojnici vooru`eni so dolgi kopja i {titovi. Na dvete strani od falangata imalo brza kowanica i lesno vooru`eni vojnici. Filip II vovel postojana vojska koja bila opremena so voeni napravi za frlawe kamewa, streli, plamen i dr.
Makedonija za vreme na Filip II

Filip II

Makedonija pred Filip II Teritorii osvoeni od Filip II Sojuznici na Filip II Prijatelski oblasti na Filip II Prestolnini na Makedonija

Korintski sojuz Sfera na vlijanie na Filip II Pravci na osvojuvawa na Filip II Sparta Bitka kaj Heroneja

46

A IJ IR L I

TRAK IJA

MAKEDONIJA

TEBA ATINA KORINT

SPARTA

Filip ja osvojuva Elada Od `ivotot vo Makedonija za vreme na vladeeweto na Filip II Makedonski

So dobro organiziranata i vooru`ena vojska Filip II gi zapo~nal voenite pohodi. Najprvo gi pobedil Ilirite i im stavil kraj na nivnite ~esti napadi. Potoa za kuso vreme gi pobedil Trakijcite i gi zazel rudnicite za srebro i zlato. Toa mu pomognalo da kova pari, da ja izdr`uva vojskata i da ja opremuva so opsadni napravi. Parite {to gi koval Filip II bile zlatni moneti i se vikale - stateri. Filip II ja iskoristil slabosta na helenskite dr`avi koi vodele me|usebni vojni i re{il da gi pokori. Mnogu gradovi-dr`avi vo Helada Filip II gi osvoil bez borba. Pri toa, so pari uspeal da potkupi i da sozdade svoi privrzanici vo Helada. Toj za Helenite velel: "Kakov podmitliv narod. Magare natovareno so zlato mo`e da go osvoi sekoj helenski grad bez borba". No, vo Helada na ~elo so Atina i Teba bil sozdaden sojuz protiv Makedonija. Najgolem protivnik na Filip II i na Makedonija bil atinskiot govornik (orator) Demosten. Negovite govori protiv Filip II se nare~eni "Filipiki". So golema vojska Filip II trgnal da gi uni{ti. Do odlu~na bitka do{lo kaj Heroneja vo 338 godina pred n.e., Filip izvojuval golema pobeda. Toga{ skoro site helenski dr`avi ja priznale negovata vlast. Naskoro, Filip II svikal vo Korint op{t helenski sostanok na koj bil sozdaden sojuz na ~elo so Makedonija. So toj sojuz Filip II im dal sloboda i avtonomija na Helenite so cel da ja priznaat negovata vlast. Sojuzot imal za cel da gi {titi interesite na helenskite rabovladeteli i borba protiv Persija. Toj ne uspeal da go ostvari svojot plan, bidej}i naskoro bil ubien, vo zagovor na svadbata na negovata }erka. II 24 . Vo ovoj period ja pro{iruva Makedonskat dr`ava na jug do Peloponez na zapad do Jadranskoto More i na istok do Crnoto More.

Zlatna maska od grobnicata na Filip II

Ako
- . , , .

Makedonska falanga

47

VO VREMETO NA ALEKSANDAR III MAKEDONSKI

MAKEDONSKATA DR@AVA

Aleksandar Aleksandar III Makedonna prestolot ski bil naslednik na Filip II.
Toj na prestolot do{ol mnogu mlad koga imal samo 20 godini. Vladeel od 336 do 323 godina pred n.e. Aleksandar Makedonski se odlikuval so golemi sposobnosti, silna energija i hrabrost. Vospituva~ i u~itel mu bil poznatiot gr~ki filozof Aristotel. Toj mu vleal golema qubov kon naukata i umetnosta, a negoviot tatko go upatuval vo dr`avnite i voenite raboti. Pred da stane kral pove}e pati u~estvuval vo voenite pohodi {to gi prevzemal negoviot tatko. Taka mnogu mlad se zdobil so vojni~ki znaewa i ve{tini. Koga stapil na prestolot Makedonija imala silna vojska i bila dobro uredena dr`ava. Nejzin najgolem neprijatel bila Persija koja bila po povr{ina 50 pati pogolema od Makedonija. Aleksandar III Makedonski sakal da ja pokori ovaa dr`ava. Rabovladetelite koi sakale da gi zgolemat svoite bogatstva go podr`ale vo namerata.

Voeni pohodi
Najprvo Aleksandar III Makedonski prezel pohod vo Helada, bidej}i nekoi gr~ki dr`avi sakale da ja otfrlat makedonskata vlast. Toj gi zadu{il vostanijata vo Helada. Potoa prezel pohod kon sever s do rekata Dunav i gi pokoril ilirskite i trakiskite plemiwa. Otkako ja zacvrstil svojata vlast vo 334 godina pred n.e. trgnal protiv Persija so golema vojska. Vojskata bila sostavena od 30 iljadi pe{aci, 5 iljadi kowanici i 150 brodovi. Kaj r. Granik ja porazuva persiskata vojska i mnogu brzo uspeal da ja osvoi Mala Azija, a od tamu se upatil kon Egipet. Persiskiot car Darij III so mnogu pobrojna vojska se obidel da go spre~i prodiraweto na Aleksandar III vo Mala Azija. Do golema bitka do{lo kaj mestoto Is vo 333 godina, pred n.e. Vojskata na Darij III pretrpela golem poraz. Toga{bile zarobeni celoto negovo semejstvo so bogatstvoto. Darij uspeal edvaj da se spasi so begawe. Po ovaa bitka Aleksandar III Makedonski, osvoil Mala Azija i ja pokoril Fenikija. Palestina i Egipet. Toj nasekade bil pre~ekuvan kako osloboditel, bidej}i pokorenite narodi ne bile zadovolni od persiskata vlast. Voedno tie go proglasuvale Aleksandar III za svoj vladetel. 48

[irewe na makedonskata dr`ava

Vo Egipet sve{tenicite go proglasile za sin na bogot Amon Ra i za niven car. Na utokata na Nil toj osnival grad koj vo negovo ime bil nare~en Aleksandrija. Ispla{en od silata na Aleksandar III Makedonski, Darij III mu ponudil polovina od svoeto golemo carstvo. Na ovoj predlog Aleksandar ne se soglasil i go prodol`il osvojuvaweto na persiskite teritorii. Do golema bitka do{lo vo 331 godina pred n.e. kaj mestoto Gavgamela. Persiskata vojska pretrpela golem poraz. Darij III uspeal i ovoj pat da se spasi, no naskoro bil ubien od svoite vojnici. Po ovaa bitka bila pokorena cela Persija. Gradot Vavilon Aleksandar III go izbral za svoja prestolnina. Po osvojuvaweto na Persija Aleksandar sakal da ja osvoi i Indija. Toj navlegol vo nea i ja zavzel oblasta Penxap, go pokoril kralo Por koj vo bitkata koristel slonovi. Nepodnoslivata klima, bolestite kako i dolgite voeni pohodi ja isto{tile vojskata na Aleksandar i taa barala da se vrati nazad. Aleksandar bil prinuden da se pokori na barawata na vojskata. Eden del od vojskata se vra}al na kopno, a drugiot po voda.

Aleksandar vo Luksor - Egipet

Aleksandar vo Vavilon

Po vra}aweto od Indija, Aleksandar III Makedonski sakal da go osvoi zapadniot del od Sredozemnoto More, severniot del od Afrika, Italija i [panija. No, naskoro se razbolel i vo 323 godina pred n.e. umrel.

!
Od istoriskata ~itanka pro~itaj go tekstot: Aleksandar i kowot Bukefal - i doznaj {to mu rekol Aleksandar na negoviot tatko Filip II!

a
Vo tvojot rabotno blok~e na ~asot po likovno vospituvawe nacrtaj go makedonskoto sonce I svetilnikot FAROS. Izraboti grozd na starata makedonska dr`ava.

Aleksandar vo Erusalim

Aleksandar vo Indija

Flotata na Aleksandar vi akcija

49

ALEKSANDAR MAKEDONSKI
Aleksandar III Makedonski (356 - 323 godina, pred n.e.) e sin na kralot Filip II i na Olimpija. Tatko mu Filip II se pogri`il Aleksandar u{te kako mal da se zdobie so solidno obrazovanie. Poradi toa toj na svojot dvor go dovel poznatiot helenski filozof Aristotel da mu bide u~itel na svojot sin. Aristotel go podu~uval mladiot Aleksandar vo poznavawe na mudrosta na `ivotot i filozofijata, a preku nea mu vleal golema qubov da gi zasaka i drugite nauki kako literaturata, istorijata i umetnosta. Aleksandar posebno se voshituval na epovite Ilijada i Odiseja. Tie bile negovi najomileni ~etiva vo koi se so`ivuval so junacite i nivnite hrabri dela. Aleksandar u{te na {esnaesetgodi{na vozrast pred da stane kral u~estuvval vo pove}e voeni pohodi. Toa mu ovozmo`ilo rano da se zdobie so poznavawe na na~inot i tehnikata na vojuvaweto. Toj gi poznaval site voeni ve{tini koi mu ovozmo`ile da bide edinstveniot neporazen vojskovoda~ na stariot vek. Aleksandar III Makedonski poseduval bister um i bil mnogu re{itelen i hrabar. Toj vleguval prv vo bitkite so {to go podigal moralot na svoite vojnici i bil mnogu omilen me|u niv. Zatoa i sekoga{ pobeduval. Vo bitkite bil nemilosrden, no, zatoa pak, po sekoja pobeda bil toleranten i mu oddaval po~it na protivnikot. Aleksandar ne bil samo golem vojskovoda~ i osvojuva~ tuku i istra`uva~. Vo site svoi pohodi toj so sebe vodel u~eni lu|e ~ija cel bila da gi istra`uvaat osvoenite teritorii. Aleksandar bil dare`liv. Toj go pomagal gradeweto na hramovi i osnivaweto na novi gradovi. Sakal da go izvle~e od siroma{tija i poznatiot filozof Diogen koj `iveel mnogu bedno vo bure pa Aleksandar so svojata pridru`ba go posetil. Aleksandar III Makedonski odigral golema uloga vo istorijata na starata makedonska dr`ava. Vo negovo vreme taa stanuva svetska sila. Makedonija se protegala na tri kontinenti: Evropa, Azija i Afrika. I pokraj toa {to Aleksandar bil mnogu mlad toj uspeal da ja odr`i vlasta nad ovaa golema teritorija. Svoeto carstvo nastojuval da go uredi kako zaednica na ramnopravni i obedineti narodi. Aleksandar za prv pat vo istorijata na starite narodi nastojuval da gi zbli`i pobednicite i pobedenite. Toj gi po~ituval i podr`uval obi~aite i tradiciite na pokorenite narodi. Gi poMoneta od Vavilon na koja se predviduva vra}aweto na Aleksandar Makedonski vo Vavilon

Aleksandrovite roditeli Filip i Olimpija

Voenata obuka na Aleksandar Makedonski

Sonot na Aleksandar

50

dr`uval i brakovite me|u Makedoncite so Persijankite. Vo gradot Suza vo 324 godina, pred ne.e. Aleksandar organiziral zaedni~ka svadba na 10 iljadi negovi vojnici so Persijanki. Ovaa svadba e nare~ena; "Svadba na Evropa i Azija" i samiot toj se o`enil so dve persiski princezi. Vizijata na Aleksandar Makedonski se sostoela za ramnopravnost, tolerantnost i zaedni~ko `iveewe na narodite.
Scena od sredbata so `iteli na osvoena oblast

Po smrtta na Aleksndar III Makedonski vo 323 godina pred n.e. golemata dr`ava se raspadnala na pove}e dr`avi.

Aleksandar go se~e gordieviot jazol

!
Pro~itaj go ~etivoto Aleksandar i Diogen od istoriskata ~itanka i doznaj zo{to Diogen mu odgovoril na Aleksandar: "Ne mi go odzemaj ona {to ne mo`e{ da mi go dade{"!

Torba kade Aleksandar gi dr`el strelite za vreme na voenite pohodi

Karta na imperijata na Aleksandar III Makedonski

Imerijata na Aleksandar Makedonski

51

KULTURATA NA MAKEDONCITE
Anti~kite Makedonci imale svoj poseben jazik koj se razlikuval od jazikot na drugite sosedni narodi. Od toj period se so~uvani samo stotina zborovi. No, anti~kite Makedonci se razlikuvale od sosedite po svojot poseben na~in na `iveewe, obi~ai, obleka, religija, obredi i drugo. Osven toa se razlikuvale po na~inot na vojuvawe i oru`jeto. Posebno se karakteristi~ni dolgite kopja od 7 metri i {titovite ukraseni so simbolot na makedonskoto sonce - 16 son~evi zraci.

Jazik

Moneti so likot na Aleksandar III Makedonski

Kako i site stari narodi taka i Anti~kite Makedonci veruvale vo mnogu nadprirodni sili. Vo najstaro vreme veruvale vo Sonceto. Toa spored niv pretstavuvalo simbol na `ivotot. Nego go prika`uvale na razni predmeti kako {titovi, moneti i drugo. Eden od mnogu ra{irenite i zastapeni simboli bil i lavot. Toj bil simbol na vlasta i mo}ta na makedonskite vladeteli. Tie ko`ata od lavot ja nosele kako skapocen ukras. Kako simbol lavot se sre}ava i na monetite kaj pove}e makedonski kralevi.

Religija

Podocna Anti~kite Makedonci veruvale vo pove}e bogovi isto kako Helenite, no so makedonski imiwa. Vrhoven bog im bil Dios. Od drugite bogovi najpoznati bile: Pean - bog lekar; Dijalos (Dionis) - bog na plodnosta,grozjeto i vinoto, Bedi - bog na vozduhot i dr. Vo ~est na bogovite tie gradele hramovi i im prinesuvale `rtvi. Anti~kite Makedonci telata na po~inatite gi palele, bidej}i veruvale deka preku ognot i ~adot du{ata odi kon bogovite. Anti~kite makedonski kralevi i aristokrati golemo vnimanie obra}ale na kulturata. Taa bila pod vlijanie na starite isto~ni narodi i Helenite. Na svoite dvorovi povikuvale poznati helenski arhitekti, umetnici, filozofi i poeti. Me|u drugite tuka prestojuvale Aristotel, Evripid, Zeuksis i drugi. Nivnata zada~a bila da gi vospituvaat i podu~uvaat nivnite sinovi od pove}e oblasti na naukata i umetnostite.

Kultura

Materijalna Za materijalnata kultura na anti~kite Makedonci doznavame od arheolo{kite na|ali{ta vo Trebeni{te - Ohkultura
ridsko, Sindos vo okolinata na Solun, kralskite grobnici od Kutle{, vo Tetovsko, Demirkapijsko i na drugi mesta. Od toj period vo pove}e krai{ta na Makedonija se pronajdeni pove}e predmeti {to imaat visoka umetni~ka vrednost. Takvi se bronzenite sadovi, moneti (pari), raznoviden nakit i oru`je. Mnogu od niv bile izraboteni od zlato, srebro i bronza. Ovie predmeti od materijalnata kultura potvrduvaat deka zanaet~istvoto bilo mo{ne razvieno. Pronajdeni se i mnogu grn~arski predmeti na koi se naslikani razni figuri od sekojdnevniot `ivot. Toa doka`uva deka i slikarstvoto imalo svoe mesto vo kulturata na Anti~kite Makedonci.

52


, ,
Trebeni{ki maski

. III .
Aleksandrovata zlatna kruna (dijadema)

Makedonski {lem Kralski {lem na Aleksandar

Kralskata grobnica vo Ajga Zlatniot kov~eg

53

HELINISTI^KI PERIOD
Aleksandar III Makedonski sozdal golema dr`ava koja se protegala na tri kontinenti. Po negovata smrt ovaa dr`ava se raspadnala. Aleksandar III ne ostavil svoj naslednik pa zatoa nastanale borbi za prestolot, me|u negovite vojskovoditeli.Tie borbi traele skoro dve decenii. Golemata makedonska dr`ava se raspadnala na pove}e dr`avi. Od niv najpove}e se istaknale Egipet, Sirija i Makedonija. Vladetelite na ovie dr`avi osnivale svoi dinastii. Vo Egipet vladeala Ptolomejskata dinastija od makedonsko poteklo; vo Sirija dinastijata Seleukidi, a vo Makedonija se zacvrstila dinastijata Antigonidi. Klasnite borbi vo ovie dr`avi bile pri~ina za nivno slabeewe i potpa|awe pod rimska vlast.
Kolos od Rodos

Artemis

Helenisti~kata kultura nastanala so vzaemno vlijaHelinisti~ka nie i me{awe na makedonskata, helenskata kultura i kultukultura rata na starite isto~ni narodi. Makedonskite i helenskite vojnici, kako i trgovcite ja prenele helenskata kultura vo osvoenite dr`avi vo Afrika i Azija. So nea se zapoznale starite isto~ni narodi. Od tamu, pak Makedoncite i Helenite se zapoznale so kulturata na toma{nite narodi koja ja prenele vo svojata zemja. So me{awe na ovie dve kulturi i prifa}awe na najprogresivnoto od ednata i drugata strana nastanala nova kultura poznata kako helenisti~ka. Poimot helenizam poteknuva od helenskiot zbor helenismos {to zna~i podr`uvawe na se {to e helensko: jazik, obi~ai, kultura i istorija od strana na ne helenskite narodi. Ovoj period gi opfa}a poslednite tri veka od starata era. Vo periodot na helinizmot, helenskiot jazik postanal jazik na obrazovanite lu|e. So imeto helen bil narekuvan sekoj obrazuvan ~ovek koj znael da zboruva helenski. Dr`avite vo koi se razvila helinisti~kata kultura se nare~eni helenisti~ki dr`avi. Najgolemi od niv bile Egipet, Sirija i Makedonija. Vo ovie dr`avi se razvile pove}e centri na helenisti~kata kultura. Najpoznati me|u niv bile Aleksandrija, Pergamon i Rodos. Aleksandrija bil najgolem centar na helenisti~kata kultura se dodeka ne go zazele Arapite vo 642 godina. Toj bil centar na trgovijata koja doa|ale od site strani na svetot. Vo Aleksandrija bile izgradeni mnogu op{testveni zgradi, svetili{ta, carski dvorci, zoolo{ki gradini, teatri i drugo. Vo nego se nao|al poznatiot Muzej {to pretstavuval centar na naukata. Vo Aleksandrija postoela i najgolemata biblioteka vo toj period so nad 700 iljadi knigi napi{ani na papirus. Vo muzejot i bibliotekata rabotele najpoznatite u~eni lu|e od toga{noto vreme. Za nivniot trud tie dobivale plata i besplatna hrana. Me|u popoznatite u~eni lu|e koi rabotele vo Aleksandrija bile: Arhimed koj otkril pove}e zakoni od fizikata, Eratosten - geograf i astronom koj prv go presmetal obemot na 54

Mauzolejot vo Halikarnas

Statuata na Zevs

Svetilnikot vo Aleksandija Serija na Ungarska po{ta za gradbite od helenisti~kiot period

Zemjata po meridijanot, Euklid - osnova~ na geometrijata, Aristorh - prv go zastapuval misleweto deka Zemjata se vrti okolu Sonceto, Ptolomej - geograf i kartograf i drugi. Od ovoj period vo Aleksandrija se istaknuvaat mnogu gradbi. Takov bil Kralskiot dvor, bibliotekata, kako i svetilnikot na ostrovot Faros visok 135 metri. Od umetnosta vidino mesto zazemalo vajarstvoto pri {to bile vajani statui na bogovi, kralevi i drugo. Pergamon bil vtoriot centar na helenisti~kata kultura. Toj bil prestolnina na Pergamskoto kralstvo. Vo ovoj grad od toj period se istaknuvaat kako kulturni gradbi Bibliotekata vo koja imalo okolu 2000 iljadi zapisi na papirus, kako i oltarot - `rtvenik vo hramot na bogot Zevs. Rodos spa|a vo zna~ajnite centri na helenisti~kiot period. Vo nego postoela vajarska {kola. Tuka bil izvajan Kolosot od Rodos i spomenikot na Laokon. Helenisti~kata kultura imala svetsko-istorisko zna~ewe. Prostorot {to go opfa}ala ovaa kultura bil mnogu pogolem od starata helenska kultura. Helenisti~kata kultura stanala osnova od koja site evropski narodi crpele znaewa za razvoj na naukite, umetnosta i grade`ni{tvoto.

Kolos od Rodos

.
Svetilnikot Faros i Aleksandriskata biblioteka izgorena vo po`ar

@rtvenikot na bogot Zevs Gradot Pergamon

55

NASTANOK NA RIMSKATA DR@AVA

Legendarnata vol~ica Rea

Prirodni uslovi

Rimskata dr`ava e osnivana vo 753 godina pred n.e. na Apeninskiot Poluostrov, vo dene{na Italija.

Zemji{teto na Apeninskito Poluostrov e mnogu plodno, osobeno po dolinite na rekite Po i Tibar. Poluostrovot ima i topla klima, koja uslovila povolni uslovi za razvoj na poljodelstvoto. Na Apeninite pak, ima mnogu {umi i pasi{ta, {to go ovozmo`uvaat razvojot na sto~arstvoto. Moriwata {to go opkru`uvaat poluostrovot i zalivite na zapadniot breg se povolni za pristani{ta, i za razvoj na ribolov, moreplovstvo i trgovija. Plodnata po~va, toplata klima, {umite, pasi{tata i moriwata bile pri~ina ovoj poluostrov da bide naselen mnogu odamna.

Naselenie

Narodot na Rim

Na Apeninskiot Poluostrov `iveele mnogu plemiwa. Najpoznati me|u niv bile Latinite. Tie `iveele od levata strana na rekata Tibar. Od desnata strana na Tibar, severno od Latinite `iveele Etrurcite. Vo ju`nite delovi na poluostrovot i na ostrovot Sicilija `iveele Heleni. Osven niv `iveele i Gali, Itali i mnogu drugi plemiwa. Site imale svoja kultura i se nao|ale na razli~en stepen od op{testveniot razvitok. Za nastanokot na Rim postojat pove}e legendi. Spored edna od niv Rim go osnovale potomcite naTrojanskiot junak Enej - bra}ata Romul i Rem vo 753 godina pred n.e. Gradot - dr`ava Roma (Rim) go dobil imeto po Romul koj bil prv vladetel i vladeel od osnovaweto na gradot pa s do 716 godina pred n.e.

Nastanuvawe na gradot Rim

Narodot na Rim

Spored istorijata, pak, Rim nastanal postepeno so obedinuvawe na naselbite na sedumte rit~iwa {to se nao|ale pokraj rekata Tibar. Vo VIII vek pred n.e. Etrurcite gi pokorile Latinite. Tie ja zazele teritorijata ju`no od Tibar, a naselbite gi zagradile so odbrambeni yidovi, i gi pretvorile vo grad koj trebalo da bide tvrdina na nivnata vlast nad Latinite.
Narodot na Rim

Vo IV vek pred n.e. Latinite so pomo{ na Helenite gi isterale Etrurcite. Ottoga{ Rim postepeno ekonomski zajaknuval, ja pro{iruval svojata vlast nad toga{nite naselbi i prerasnal vo politi~ki centar i se oformil kako grad - dr`ava.

Op{testveno ureduvawe

Vo najstaro vreme Rimjanite `iveele vo rodovi. Vo VIII vek pred n.e. rodovite se raspadnale na semejstva - fa-

milii. Ottoga{ naselenieto se delelo na slobodni lu|e (patrijci i plebejci) i lu|e bez sloboda (robovi). Na ~elo na semejstvata se nao|al tatkoto ili latinski
Rim

56

Plebejci

re~eno - pater. Toj bil gospodar na `ivotot i smrtta na site negovi ~lenovi. Odlu~uval za site semejni raboti. ^lenovite na site patrijarhalni semejstva se narekuvale patricii. Rim bil nivna tatkovina - patrija. Bidej}i tie bile pripadnici na najstarite rodovi vo Rim, gi imale site prava vo dr`avata da nosat oru`je, da zazemaat razni dr`avni slu`bi, da slu`at vojska i sl. Vsu{nost, tie bile aristokrati. Pokraj patricite (starosedelci) vo Rim `iveele i plebejci. Tie bile potomci na doselenicite vo Rim. Niv patrijcite gi narekuvale "lu|e bez pretci". Tie se zanimavlae so zanaet~istvo, trgovija i zemjodelstvo. Li~no bile slobodni, no, ne mo`ele da u~estvuvaat vo vlasta, nitu da gi koristat zaedni~kite {umi i pasi{ta. Edinstveno zaedno so patriciite im se dozvoluvalo da u~estvuvaat vo odbranata na gradot - dr`avata. Zatoa plebejcite vodele dolgotrajna borba za ramnopravnost so patriciite koja traela celi dva veka.

Patricii Paterot i semejstvoto

. . , . . . , . . .

Koi plemiwa `iveele na Apeninskiot Poluostrov? Kako nastanal gradot Rim?

irewe na Rimskata imperija

DECIUS ANTONIUS
138-161 249-251

AURELIE
270-275

KLAUDIUS
268-270

TRAJAN
98-117

PROBUS
276-282

MAKSIMINUS
235-238

HADRIJAN
117-138

KARAS
282-283

DIOKLECIJAN
284-305

ELAGABIUS
216-222

EMILIANUS
253

ALEKSANDAR SEVERUS
222-235

SEPTIMIUS SEVERUS
193-211

FILIP ARAPSKI
244-249

Od `ivotot vo edno rimsko semejstvo

KARAKALA
211-217

57

JAKNEWE I PRO[IRUVAWE NA RIMSKATA DR@AVA

Patricii i plebejci

Patriciite bile klasa na gospodari vo rimskata dr`ava. Za razlika od niv plebejcite iako bile slobodni gra|ani nemale pravo da u~estvuvaat vo dr`avnata vlast. Poradi toa plebejcite povele borba protiv patrijcite za izedna~uvawe na pravata. Za da gi izbegne nemirite, kralot Servij Tulij vo 553 godina pred n.e. izvr{il reformi so koi pobogatite plebejci mo`ele da upravuvaat so dr`avnite organi. Patrijcite ne bile zadovolni od toa izedna~uvawe na pravata so plebejcite. Zatoa, tie vo 509 godina pred n.e. go simnale od vlast kralot i taka Rim stanal republika. Dodeka se vodele borbite me|u patricite i plebejcite. Rimjanite vodele osvojuva~ki vojni so sosednite plemiwa. Kon sredinata na III vek pred n.e. zagospodarile so Apeninskiot Poluostrov. Na pokorenoto naselenie Rimjanite im ja ostavale li~nata sloboda so uslov da u~evstvuvaat vo vojnite zaedno so niv. Zatoa Rim po osvojuvaweto na Apeninskiot Poluostrov u{te pove}e go zgolemil brojot na svoite vojnici i zapo~nal u{te pogolemi osvojuvawa nadvor od ovoj poluostrov.

Borbata me|u patriciite i plebejcite

Rimski osvojuvawa

Me|usebni borbi na rimjanite

Rimskata vojska bile dobro vooru`ena, osnovna edinica bila legijata, koja obi~no imala 4-5 iljadi vojnici i nekolku stotici kowanici. Vo rimskata vojska vladeela stroga disciplina. Hrabrite vojnici i vojskovodci dobivale kako nagrada pogolem del od voeniot plen, kako i razni odlikuvawa. So vakva silna vojska po pokoruvaweto na Apeninskiot Poluostrov, Rimjanite prodol`ile so pro{iruvawe na svojata dr`ava.
"Hanibal an te portas" - Hanibal e pred vrata, scena od punskite vojni

Rim stanuva imperija

Od bregovite na Apeninskiot Poluostrov, Rimjanite prodol`ile da osvojuvaat teritorii i dr`avi pokraj Sredo-

zemnoto More. Toa gi dovelo do sudir so Kartagincite koi bile gospodari na Zapadnoto Sredozemje i so helinisti~kite dr`avi, gospodari na Isto~noto Sredozemje. So Kartagincite koi Rimjanite gi vikale Puni, vodele tri Punski vojni. Ovie vojni traele 118 godini i bile so promenliv uspeh, a zavr{ile so pobeda na Rimjanite. Kartaginskiot vojskovodec Hanibal so golema vojska i so upotreba na slonovi kaj r.Kana gi porazil Rimjanite i do{ol do portite na Rim no ne go osvoil. Vo 146 godina pred n.e. Rimjanite ja osvoile Kartagina i ja zapalile. Golem del od naselenieto go ubile, a del go pretvorile vo robovi. So osvojuvaweto na Kartagina, Rim stanuva gospodar na zapadniot del od Sredozemjeto.

Oktavijan Avgust i negova proklamacija za princeps na Rim

58

Rimska legija

Rimski vladeteli koi gi pro{irile granicite na Rimskata imperija Bitkata kaj r.Kana

Od bojnoto pole na Iberiskiot poluostrov

Po osvojuvaweto na severnite bregovi na Afrika, Rimjanite go osvoile Pirinejskiot Poluostrov i Galija (dene{na Francija), Jadranskoto krajbre`je, ju`niot del na Balkanskiot Poluostrov, Makedonija, Helada, Sirija, Mala Azija, Egipet, Palestina i drugi. Taka Rim stanal najgolema dr`ava vo toa vreme (svetska sila) koja se protegala na tri kontinenti: Evropa, Azija I Afrika. Vo I vek pred n.e. Rimskata dr`ava ja zafatile gra|anski vojni koi go zagrozile opstanokot na dr`avata. Vo 31 godina pred n.e. bila ukinata rimskata republika i celata vlast vo dr`avata ja prezel Oktavijan Avgust. Toj bil i prviot rimski car na kogo rimskiot senat mu ja dodelil titulata Princeps (prv), {to zna~elo prv najugleden gra|anin na Rim. Podocna ja dobil i titulata avgust (vozvi{en) {to zna~elo veli~estven. Taka Rim od republika postanal carstvo.

Zazemawe na Kartagina

Pro~itaj od istoriskata ~itanka za bitkata kaj r.Kana i napi{i kratok sostav za rasporedot na vojskite.

59

VNATRE[NI BORBI
VO RIMSKATA DR@AVA
Eden od mnogute posedi na Rimjanite

Bra}ata Grah

Bra}ata Tiberij i Gaj Grah, kako narodni trubuni se obidele da ja popravat polo`bata na selanite. Tie vo vtoriot vek

pred n.e. predlo`ile pove}e zakoni vo polza na selanite. Iako, predlo`enite zakoni bile prifateni od narodnoto sobranie ne bile sprovedeni. Bogatite aristokrati stanale nivni neprijateli, pa taka Tiberij Grah bil ubien, a negoviot brat Gaj Grah da ne padne `iv vo racete na neprijatelot mu naredil na negoviot rob da go ubie. Borbata me|u bogatite i siromasite prodol`ila. Bra}ata Grah ne uspeale so svoite reformi da gi spasat selanite. Po nivnoto zaginuvawe vo Rim nastanale gra|anski vojni. Tie se vodele pome|u bogatite i siroma{nite.
Scena od gra|anskite vojni vo Rim

Spartakovoto vostanie

Nikade nemalo tolku mnogu robovi i ne se postapuvalo tolku surovo so niv kako vo rimskata dr`ava. Robovite nemale nikakvi prava. Tie ne mo`ele da imaat ni{to svoe duri ni semejstvo. Na gospodarite ne im bilo gri`a za nivniot `ivot. Mo`ele da gi tepaat pa duri i da gi ubijat. Iscrpenite i stari robovi gi nosele na pusti ostrovi kade {to umirale od glad. Za da si ja podobrat polo`bata, robovite, gi kr{ele alatite, begale i digale buntovi i vostanija. Najgolemoto robovsko vostanie vo rimskata dr`ava e vostanieto predvodeno od Spartak od 74 do 71 godina pred n.e. Toj bil rob po poteklo od Trakija. Bidej}i bil mlad so bistar um rabotel kako u~itel po me~uvawe vo gladijatorskoto u~ili{te vo Kapua. Toj gi organiziral gladijatorite od Kapua da se dignat na vostanie. Bidej}i bila otkriena negovata namera uspeal so 70 svoi u~enici - gladijatori da izbega na planinata Vezuv. Negovata mala grupa robovi brzo narasnala. Nemu mu se priklu~ile mnogu drugi robovi i nezadovolni selani. Koga nivniot broj narasnal i stanal opasno za Rimjanite, bila ispratena vojska, no rimskite vojnici bile pobedeni. Po ovaa pobeda brojot na vostanicite u{te pove}e se zgolemil i dostignal do 120 iljadi lu|e. Spartak znael deka i pokraj golemite uspesi {to gi postignala negovata vojska, nema da mo`e da ja skr{i silata na Rim. Zatoa, toj re{il da gi izvede robovite nadvor od Italija preku Alpite. Koga stignale vo Severna Italija so negoviot plan ne se soglasile site robovi. Del od niv ne sakale da ja napu{tat Italija. Tie sakale tuka da se oslobodat i da dobijat zemja. Spartak bil prinuden da go izmeni svojot plan. Razedineti vo 71 godina pred n.e. vo bitkata kaj Lukanija vostanicite bile porazeni, a okolu 6 000 od niv bile raspnati na krstovi na patot od Kapua do Rim. Vo rimskata dr`ava bile sprovedeni pove}e reformi, no od niv ne bilo zadovolno naselenieto. Poradi toa vo I vek pred n.e. izbuvnale 3 gra|anski vojni. Edinstven iz60

Vostanie na Spartak

Scena od `ivotot na selanite vo Rim Izgradba na pati{ta

Gra|anski vojni

lez od ovie vojni bilo voveduvawe na diktatura. Taka vo 60 godina pred n.e. bil potpi{an taen sojuz pome|u Pompej, Cezar i Marko Kras. Tie ja prigrabile vlasta vo svoi race i vovele diktatura. No, ovoj sojuz poznat kako Prv triumvirat, ne se odr`al dolgo, bidej}i Cezar vo 44 godina pred n.e. bil ubien. Podocna bil formiran i nov sojuz Vtor Triumvirat me|u Marko Antonij, Emilij Lepid i Oktavijan Avgust. No, i ovoj sojuz ne se odr`al dolgo. Lepid zaginal vo borbite vo Afrika, a Antonij i Oktavijan se sudrile poradi interesite za Egipet. Vo taa bitka pobedil Oktavijan i ostanal edinstven vladetel - car.

Pojava na kolonatot

Kolonatot se pojavil kako posledica od slabeeweto na dr`avata i propa|awe na zemji{nite imoti na aristo-

Smrta na Tiberie Grah

kratijata. Poradi toa so cel da se zgolemi proizvodstvoto se pristapilo kon davawe zemja pod zakup (naem) na slobodnite robovi i siroma{ni selani. Lu|eto koi zemale zemja pod naem se vikale Koloni, a takviot sistem na zemjodelstvo - Kolonat. Kolonot bil pove}e zainteresiran za rabota, bidej}i rabotel ne samo za gospodarot, tuku i za sebe.

Kleopatra - po~etokot na krajot na Rimskata imperija Borba na gladijatori

Od `ivotot na Rimjanite

Pro~itaj od istoriskata ~itanka za sredbata me|u Spartak i Marko Kras i napi{i kako zavr{ila taa!

Ubistvoto na cezar

61

RIMSKATA KULTURA
Rimjanite mnogu rano sozdale svoja kulutra koja se razvila pod vlijanie na helinisti~kata kultura: kni`evnost, kni`evnost, arhitektura, oratorstvo i drugo. Tie ja sakale dramata i poezijata koja so ~uvstvo ja neguvale i prenesuvale. Najpoznat dramski pisatel bil Plaut koj pi{uval komedii. Od rimskite poeti koi pi{u-vale poezija osobeno se istaknuvale: Ovidij, Vergilij i Horatij. Vo rimskata dr`ava se javila i izdava~ka dejnost. Prvata kniga vo svetot bila izdadena vo Rim.

Kni`evnost

Jupiter - vrhoven bog

Nauki

Od naukite Rimjanite ostavile pove}e nau~ni dela od oblasta na istorijata, filozofijata, geografijata, prirodata,

pravoto i drugi. Najpoznati rimski istori~ari se Tacit i Tit Livij. Tie vo svoite dela dale dragoceni podatoci za `ivotot i vojnite na Rimjanite. Od filozofite bil poznat Seneka i Lukrecie Kar koj go napi{al deloto Za prirodata, a od geografite Strabon. Toj go napi{a deloto Geografija koe se sostoelo od 17 knigi, od koi 8 knigi bile posveteni na Evropa, 6 na Azija, 1 na Afrika i dve knigi od op{ta geografija. Plinij go napi{al deloto "Istorija na prirodata vo 37 knigi i gi iznel site poznavawa za prirodata. Rimjanite se poznati i po nivnite zakoni od pravoto so koi se regulirani odnosite me|u poedincite (privatno pravo) i odnosite so dr`avata i poedincite (javno pravo).

Veruvawe na Rimjanite

Najstarite veruvawa kaj Rimjanite bile sli~ni kako i kaj drugite narodi. Najnapred veruvale vo duho-

vite na pretcite koj gi smetale za za{titnici na rodot, a potoa i na semejstvata. Isto taka, kako i Helinite i Etru- Strabon i Ptolomej rcite i tie veruvale vo mnogu bogovi. Svoite bogovi gi zamisluvale vo ~ove~ki oblik. Pome|u niv kako i me|u lu|eto nemalo ednakvost. Najva`ni bogovi bile. Jupiter - vrhoven bog, tatko na bogovite, gospodar na neboto i zemjata; Mars - bog na vojnata; Venera - bo`ica na qu-

bovta; Flora - bo`ica na cuteweto; Faun - bog na stadata; Vulkan - bog na ognot. Rimjanite kako i drugite narodi prinesuvale `rtvi vo ~est na bogovite, gradele veli~estveni hramovi vo koi bile staveni skulpturi na bogovite i dr. Rimskite carevi bile smetani za bo`estva i od site `iteli se baralo da gi obo`avaat. Takvoto obo`avawe trebalo da go zacvrsti edinstvoto na raznite narodi vo rimskata dr`ava.
Sl. 1 i 2 Ve~niot grad RIM

62

Grade`ni{tvo i umetnost

Rimjanite bile golemi poznava~i i mastori na arhitekturata i grade`ni{tvoto. Vo nivno vreme se gradele: forumi (plo{tadi), termi (bawi), akvadukti (most - vodovod), amfiteatri, hramovi, dvorci, pati{ta, triumfalni arki - kapii (vrati) i drugo. Najpoznati gradbi od toa vreme se: Rimskiot forum, Koloseumot, hramot Panteon, patot Via Egnacija i drugi. Rimskite gradbi bile ukrasuvani so skulpturi, reljefi, mozaici, freski i drugo. Na najpoznatite bogovi, carevi i vojskovoda~i im bile izrabotuvani skulpturi od mermer.

Akvadukt

Vo oblasta na umetnosta zna~ajno mesto zazemale izrabotkata na freski i mozaici koi se so~uvani na pove}e mesta.

Zna~ewe na rimskata kultura

Rimskata kultura ima osobeno zna~ewe i pridones za razvoj na kulturite i kaj drugite narodi koja bila prifatena vo mnogu osvoeni zemji. Mnogu pridobivki od ovaa kultura `i-

veat i denes. Latinskiot jazik bil prifaten kako slu`ben kaj mnogu narodi i istiot i denes se primenuva vo medicinata. Od Rimjanite e nasledena latinicata so koja denes se slu`at milioni lu|e vo svetot, kako i so rimskite broevi.

Skulptura

i . .

Od ubavata umetnost na Rim Relief Muzika

63

POJAVA NA HRISTIJANSTVOTO
.
verski praznici se slavat vo tvoeto semejstvo?

Pojava na hristijanskata religija

Vo I vek od novata era vo Palestina koja bila pod rimska vlast se pojavila nova religija - hrstijanstvo. Osnova~ na ovaa religija bil Isus Hristos, nare~en

mesija. Toj e roden vo gradot Vitleem. Denot na negovoto ra|awe hristijanite go slavat kako praznik Bo`i}. Lu|eto koi veruvale vo u~eweto na Hristos se vikaat hristijani. Tie bile ubedeni deka Isus Hristos e sin na Bog ispraten na Zemjata da gi spasi lu|eto od te{kata polo`ba. Poradi toa Hristos bil nare~en i Spasitel. Spored u~eweto na Hristos postoi samo eden bog. Toj se nao|a na neboto i samo negovoto ime treba da se slavi. Vo svoeto u~ewe propovedal deka site lu|e pred Boga, se ednakvi bez razlika na nivnoto poteklo. Gi u~el lu|eto da se molat, da se sakaat me|u sebe, da si pomagaat i da nema lagi, kra`bi i kleveti. Ova u~ewe na Hristos gi zbli`uvalo lu|eto, bidej}i vnesuvalo verba vo podobar `ivot. Poradi toa bilo {iroko prifateno od robovite i siroma{nite, a podocna i od zanaet~iite i trgovcite. Na ova u~ewe mu pristapuvale postojano novi vernici so {to hristijanstvoto postanalo religija na {irokite narodni masi. Isus patuval i go propovedal svoeto u~ewe me|u evrejskiot narod. So sebe vodel 12 u~enici - sledbenici koi gi narekol apostoli. Najpoznati od niv bile Petar, Pavle, Jovan i drugi. Nivna zada~a bila da go {irat hristovoto u~ewe. Evrejskite sve{tenici - rabini ispla{eni deka }e ostanat bez vernici, bidej}i site mu pristapuvale na Hristos go obvinile deka

U~eweto na Hristos

Ra|aweto na Isus Hristos Isus Hristos i Pilat

{iri krivoverstvo. Rimskiot upravitel na Palestina, Pontij Pilat, naredil Hristos da bide raspnat na krst. Po tri dena Isus Hristos voskresnal i zaminal na neboto. Denot na negovoto voskresnuvawe se slavi kako Veligden. Po smrtta na Hristos negovite u~enici - apostoli go prodol`ile hristovoto u~ewe.
Smrtta na Isus Hrist

9 64
Sv. Pavle Sv. Petar

Katakombi i op{tini

Protiv u~eweto na Hristos bile robovladetelite, rabinite evrejski sve{tenici i bogatite gra|ani vo Pa-

lestina. Na niv ne im odgovaralo u~eweto za socijalna i verska ednakvost. Poradi toa hristijanstvoto vo prvite tri veka od postoeweto bilo zabraneto vo rimskoto carstvo. So hristijanite se postapuvalo mnogu surovo. Tie bile progonuvani, spaluvani ili raspnuvani na krst. Zatoa hristijanite svoite verski obredi gi izveduvale na skri{ni mesta vo podzemni prostorii - katakombi. Prvite hristijani se zdru`uvale vo mali zaednici - op{tini. So niv upravuval sve{tenik. So tekot na vremeto op{tinite se obedinile i od niv nastanala hristijanskata crkva.

Voskresnuvaweto na Isus Hristos

Svetoto Porakite i su{tinata na hristijanskoto u~ewe se pismo- BIBLIJA sodr`at vo Svetoto pismo - Biblija. Taa se sostoi od
pove}e sveti knigi sobrani vo dva dela. Toa se: Star zavet - kniga napi{ana pred ra|aweto na hristos i Nov zavet - knigi napi{ani podocna. Vo Stariot zavet e opi{ana religijata na Evreite so site poraki, a vo Noviot zavet e izlo`ena su{tinata na hristijanskata religija i poslanijata (pismata) na apostolite. Vo po~etokot hristijanstvoto bilo religija na obespravenite, eksploatiranite i siroma{nite lu|e. Podocna go prifatile i bogatite lu|e. Tie gi pomagale hristijanskite op{tini so dodeluvawe imoti, pari i drugo. Za vozvrat sve{tenicite propovedale poslu{nost pokornost i trpenie i deka sekoja vlast e od Boga {to treba da se po~ituva. Carot Konstantin ja uvidel polzata od hristijanstvoto i vo 313 godina od novata era go proglasil za dr`avna religija, ramnopravna so drugite religii vo rimskata dr`ava.

Hristijanstvoto dr`avna religija

Svetoto pismo se pi{uva

Mojsej gi prima 10-te zapovedi od Boga

12 . -. : , , : . ... .

Vnatre{nosta na crkvata Sv. Sofija Konstantinopol (Istambul)

Vnatre{nosta na crkvata vo Vatikan

65

[IREWE NA RIMSKATA IMPERIJA NA BALKANOT I MAKEDONIJA

. , , . , , . . . III ... . . - . . , . . 228 ... . . III ... . . . . V . , 148 ... . , , . . , (). ()
Rimjanite ja osvojuvaat Ilirija

Apolonija

Butrint amfiteatar

Butrint

66

Dioklecianova palata

. , - . 146 ... (), . , . , , .

Pronajdi gi na kartata na Balkanskiot Poluostrov teritoriite vo koi `iveele Ilirite r`avi se nao|aat denes!

Od artefaktite na Apolonija

Karta na Ilirija

67

 J OD STRANA
Narodite na Balkanot davale silen otpor protiv Rimskata Imperija. Vo toj pogled predna~ele Makedonija i Ilirija. Tie vodele pove}e vojni so Rimjanite. Vo Prvata Rimsko-makedonska vojna rimskata vojska pristignala na zapadnite nejzini granici. Na stranata na Rimjanite zastanale protivnicite na Makedonija. Tie se obedinile vo eden sojuz koj se vikal Ajtolski sojuz. Nego go so~inuvale dr`avite: Sparta, Mesenija, Pergamskoto Kralstvo i Ilirite. Ovaa vojna zavr{ile vo 205 godina pred n.e. so mir me|u Makedonija i nejzinite protivnici od Ajtolskiot sojuz.
Na slikite se prika`ani vojnite me|u Rimjanite i Makedoncite

Vo ovaa vojna do{lo do direkten sudir pome|u Rimskata i makedonskata vojska od 200-193 godina, pred n.e. Rimjanite navlegle vo Makedonija, a na nivna strana povtorno zastanale protivnicite na Makedonija. Do najgolema bitka do{lo vo 197 godina pred n.e. vo Tesalija. Makedonskata vojska na ~elo so Filip V bila porazena. Toga{ bil sklu~en mir spored koj Makedonija trebala da plati o{teta, da ja namali svojata vojska do pet iljadi vojnici i da ja predade svojata flota. So toj mir Makedonija bila obvrzana da ja priznae i nezavisnosta na Helada. Ovaa vojna bila sudbonosna za Makedonija. Toga{ na ~elo na makedonskata dr`ava se nao|al kralot - Persej (171-163) godina pred n.e., sin na Filip V-ti. Na stranata na Rimjanite zastanale Helenite koi se pla{ele od jakneweto na makedonskata dr`ava. Najgolema bitka se vodela vo 168 godina pred n.e. kaj mestoto Pind. Taa zavr{ila so pobeda na Rimjanite {to istovremeno zna~elo i kraj na starata makedonska dr`ava. Toga{ Rimjanite, posledniot makedonski kral Persej so negovoto semejstvo go odvele vo Rim. Po ovaa vojna Makedonija ja priznala rimskata vlast. Me|utoa, od vojnata ostanale golemi posledici, bidej}i mnogu gradovi bile ograbeni i uni{teni, a 150 iljadi `iteli bile prodadeni kako robovi.

Vtora Rimsko -makedonska vojna

Treta Rimsko -makedonska vojna

Ilirsko rimski vojni

Na Rimjanite ne im odgovaralo postoeweto i jakneweto na ilirskata dr`ava. Tie se gotvele da zavladeat so Balkanskiot Poluostrov. Za taa cel imale odamna pripremena vojska (legii).

Za vreme na vladeeweto na ilirskata kralica Teuta, rimskite brodovi bile ~esto napa|ani vo Jadranskoto More. Ovie napadi rimskata dr`ava gi iskoristila kako povod za vojna. Taka vo 229 godina pred n.e. tie ja napadnale dr`avata na Teuta i ja porazile. I pokraj porazot Ilirite prodol`ile so u{te pogolema `estokost da gi pqa~kaat rimskite trgovci i brodovi. Toa dovelo do Vtora vojna vo 219 godina pred n.e. I vo ovaa vojna Ilirite bile pobedeni. Pri toa Ilirite izgubile pove}e oblasti so {to i dr`avata oslabela. Vo 167 godina, pred n.e. Rimjanite ja uni{tile dr`avata na Ilirite i ja nametnale svojata vlast. 68

Ilirite ~esto se krevale na vostanija protiv rimskata vlast. Najgolemoto vostanie bile vo 6-tata godina od n.e. Na ova vostanie mu se priklu~ile golem broj na vostanici, no po tri godini i toa bilo zadu{eno.

69

POJAVA I [IREWE NA HRISTIJANSTVOTO VO MAKEDONIJA :

-Kade se nao|aat starite gradovi Filipi i Ber?

Apostol Pavle

Apostol Pavle vo Makedonija

Makedonija spa|a me|u prvite zemji na Evropa vo koi zapo~nalo da se {iri hristijanstvoto. Najgolema zas-

luga za toa ima Apostol Pavle. Toj bil Evrein po poteklo koj se zdobil so solidno obrazovanie vo Erusalim. Vo Makedonija Apostol Pavle prestojuval od 51 do 54 godina od novata era i toa e negovo prvo patuvawe nadvor od Azija. Apostol Pavle zaedno so svoite sorabotnici Sila, Timotej i Luka imal misionerska uloga da go {iri hristijanstvoto vo Makedonija i da organizira hristijanski op{tini. So taa cel tie gi posetile makedonskite gradovi Filipi, Solun i Ber. Vo ovie gradovi Apostol Pavle i negovite najbliski sorabotnici ne samo {to propovedale i go {irele hristijanstvoto, tuku osnivale i hristijanski op{tini.

Hristijanski op{tini
Apostol Pavle so decata

Prvata hristijanska op{tina vo Makedonija bila osnivana vo gradot Filipi. Edna od prvite `eni vo ovoj

grad koja go prifatila hristijanstvoto bila Lidija po poteklo Makedonka. Vo Filipi ostanal Luka eden od najbliskite sorabotnici na Apostol Pavle. Negova zada~a bila da rakovodi so hristijanskata op{tina i da prifa}a novi vernici. Naskoro hristijanski op{tini bile formirani i vo gradovite Ber i Solun. Za prv episkop na hristijanskata op{tina vo Solun bil postaven Aristarh po poteklo Makedonec. Vo Makedonija hristijanski op{tini podocna se osnivale i vo drugi mesta i tie pretstavuvale primer kako da se organiziraat i vo drugi delovi na Balkanskiot Poluostrov. Vo Makedonija koja vo toa vreme bila rimska provincija. Vernicite hristijani ja otfrlile i ne ja prifa}ale pove}e religijata na Rimjanite. Poradi toa rimskata vlast `estoko postapuvala so niv. Taa gi progonuvala hristijanite, gi raspnuvala na krst, a bile frlani i na divi yverovi vo arenite. No, i pokraj ovie represivni i surovi merki hristijanstvoto prodol`ilo da se {iri vo Makedonija. Apostol Pavle poznavaj}i gi dobro sostojbite ispratil tri poslanija (pisma) do makedonskite hristijanski op{tini. Prvoto poslanie bilo isprateno do filipjanite, a drugite dve do solun~anite. Poslanijata do solunjanite im gi ispratil vo 52 i 53 godina od n.e. So niv Apostol Pavle gi hrabrel, podu~uval i im daval nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite i pritisocite vo odbrana na u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da ja so~uvaat verata i qubovta kako najgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod.

Apostol Pavle i Isus

Poslanijata na Apostol Pavle

Apostol Pavle vo Rim

70

nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite i pritisocite vo odbrana na u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da ja so~uvaat verata i qubovta kako najgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod. Poslanieto do filipjanite go pi{uval vo 63 godina i vo niv ja iska`al celokupnata blagodarnost do ovie lu|e poradi nivnata doslednost, dobrodu{nost i privrzanost kon hristovoto u~ewe. Poslanijata na Apostol Pavle se pouka za vernicite deka edinstveniot pat za spas na du{ata e verbata vo Gospod Isus Hristos koj go `rtvuval svojot `ivot za grevovite na lu|eto i voskrsnal za nivno spasuvawe. Patuvaj}i niz Makedonija me|u 57 i 66 godina u~eweto na Apostol Pavle privlekuvalo novi vernici, bidej}i go podr`uval pravoto sekoj narod da ima svoja bogoslu`ba na maj~in jazik za da bide razbirliva za sekoj ~ovek. So priznavaweto na hristijanstvoto za ramnopravna religija vo Rimskata Imperija vo Makedonija zapo~nale da se gradat baziliki (crkvi). Bazilikite bile ukrasuvani so mozaici. Osven vo Makedonija hristijanstvoto se {irelo i vo Ilirija u{te vo I vek. Rimskata Imperija gi progonuvala Ilirite-hristijani se do 313 godina koga hristijanstvoto bilo proglaseno za dr`avna religija.

Apostol Pavle vo zatvor

, !
Apostol Pavle vo Rim
MAKEDONIJA Ber Solun

So pomo{ na kartata napi{i gi mestata niz koi pominal Apostol Pavle od Erusalim do Makedonija!
Amfipolis Filipi Neapolis Apolonia

CRNO MORE
BITNIJA PONTUS

GALATIJA Troja Asos Mitilen Smirna Efes Milet Pergamo Tiatira Sardis Laodiea Kolose LICIA Atalia Perga FRIGIJA LIKONIJA Antiohija Pisidia Ikonium Listra Derbe Tarsus SILICIJA Seleucija Antiohija KAPADOKIJA

O JSK EGE

RE MO

Korint AHAJA

Atina

Apostol Pavle vo Makedonija

Patara Rodos Mira

KRIT

Salamis KIPAR Pafos

SIRIJA

Zatvorot na Apostol Pavle vo Filipi

SEDOZEMNO

MORE

Sidon Tir

Damask Ptolemis JUDEA Erusalim

Karta na patuvawata na Apostol Pavle

Prvo patuvawe na Apostol Pavle Vtoro patuvawe na Apostol Pavle Treto patuvawe na Apostol Pavle EGIPET

Cesarea

71

KULTURATA VO VREMETO
NA RIMSKOTO VLADEEWE Ako :
ostatoci od rimskiot period vo okolinata na tvoeto mesto?
Tradicionalno oblekuvawe

Vo osvoenite teritorii (provincii) Rimjanite kolonizirale svoi gra|ani i imale postojana vojska. Tie bile vo postojani kontakti so pokorenoto naselenie. Me|u Rimjanite i pokorenite narodi imalo golemi razliki koi se sostoele vo jazikot na komunicirawe, obi~aite, oblekata, verskite rituali, gradbite i drugo. Za polesno razbirawe zanaet~iite, trgovcite i drugi pobogati lu|e zapo~nale da go u~at rimskiot (latinskiot) jazik. Onie {to pobrzo go u~ele ili znaele bile zemani vo slu`ba na Rimjanite. Golem broj od pokorenoto naselenie stapuvalo i vo rimskata vojska koja bila platena.

Jazik i pism

Od `ivotot vo romanskiot period

Preku jazikot postepeno zapo~nal procesot na romanizacija na mesnoto naselenie. Toj proces bil zabrzan i od `elbata na golem broj pokoreni narodi da se slu`at so latinskoto pismo. Romanizacijata bila prisutna vo site rimski provincii na Balkanskiot Poluostrov kako {to bile: Dalmacija, Panonija, Dakija, Makedonija i drugi. No, sepak taa bila najzabrzana kaj Ilirite. Tie najprvo go prifatile latinskiot jazik kako sredstvo za komunicirawe, a voedno stapuvale na rabota vo rimski slu`bi.

Romanizacija

Od ostatocite na gradbi vo Makedonija

Gradbite vo Makedonija

Vo provinciite Rimjanite gradele pati{ta koi bile poslani od kamen. Niv gi gradele za da mo`at polesno i

pobrzo da gi nosat bogatstvata od ovie krai{ta vo Rim. Isto taka po niv pobrzo se dvi`ele rimskite vojnici za zadu{uvawe na buni i vostanija kako i za osvojuvawe na novi teritorii. Vo Makedonija bil izgraden patot Via Egnacija koj minuval od Dra~ preku Lihnidos (Ohrid) i Heraklea (Bitola) za Solun i Vizant (dene{en Instanbul). Bil obnoven i stariot Vardarski pat koj od Solun preku Stobi i Skupi (Skopje) vodel do Nasus (Ni{).
Stobi

Rimjanite vo Makedonija koja bila napredna i razviena provincija gradele i gradovi. Najpoznati ostatoci od niv se: Stobi, Heraklea i Skupi. Vo ovie gradovi vo koi preovladuval rimskiot na~in na `iveewe imalo: vodovodi, akvadukti ~e{mi, kanalizacija, pravi ulici, plo{tadi, amfiteatri, termi (bawi) i dr. Vo niv imalo i: ubavi palati, crkvi i dr, ukrasuvani so mozaici i mermerni figuri (skulpturi). Eden od najza~uvanite ostatoci od rimskata kultura vo Makedonija e Akvaduktot (vodovodot) vo Skopje. Od rimskiot period ima ostatoci i na predmeti za sekojdnevna upotreba, oru`je, nakit i drugo. 72

Skupi

 !
Posetete go so va{iot nastavnik Stobi, Skupi ili Heraklea i napi{ete po vra}aweto kratok sostav za ona {to ste go videle tamu!

Gradba na pati{ta Via Egnatia

Kulturni manifestacii

Zanaet~istvoto vo Makedonija

uktot vo Skopje

73

PROPA\AWE NA RIMSKATA DR@AVA

Od krajot na II vek rimskata robovladetelska dr`ava po~nala da slabee vojni~ki, ekonomski i politi~ki. Za da go spre~i opa|aweto na dr`avata carot Dioklecijan (284-305) ja zaprel voenata anarhija na neposlu{nost, a starata titula princeps ja zamenil so nova dominus, {to zna~i gospodar. Toj baral da mu se poklonuvaat site vo dr`avata i da go po~ituvaat i slavat kako bog. Dioklecijan stanal neograni~en vladetel vo rimskoto carstvo. Poradi titulata dominus na~inot i formata na negovoto vladeewe bila nare~ena dominat. Periodot na dominatot trael skoro dva veka od 284 - 476 godina. So prekinot na osvojuva~kite vojni brojot na robovite opadnal. Od druga strana pak, zaradi te{kata polo`ba tie zaedno so siroma{nite od gradovite digale vostanija. Stopanstvoto opa|alo. Sredstvata za izdr`uvawe na vojskata se namaluvale, a dr`avata gi zgolemuvala danocite. Kolonite begale od zemjoposedite, a gra|anite od gradovite. Zavladeela nesigurnost i beda me|u narodot. Dr`avata bila potresena od mnogu vostanija na porobenite. Izbuvnale vostanija vo Egipet, Galija, Sirija i dr. Isto taka rimskata dr`ava bila napa|ana i od razni varvarski narodi: Germani, Huni i drugi.

Vospostavuvawe dominat

Vizigotite vo Rim

Vnatre{ni i nadvore{ni pri~ini za propa|awe

Podelba na imperijata
Konstantinopol sedi{te na Isto~nota Rimska imperija

Mnogu imperatori vojuvale so varvarite sakaj}i da gi otfrlat daleku od svoite granici. Za pole-

sno organizirawe na odbranata vo 395 godina, od n.e. rimskiot car Teodosij go podelil carstvoto na dva dela: Isto~no Rimsko Carstvo i Zapadno Rimsko Carstvo. Centar na Zapadnoto Carstvo bil Rim, a na Isto~noto - Konstantinopol. Slovenite podocna go narekle Carev Grad ili Carigrad. Ovaa podelba privremeno ja podobrila polo`bata na rimskata dr`ava.
Atila dojduva vo dodir so Zapadnoto Rimsko Carstvo Avarite dojduvaat vo dodir so Isto~noto Rimsko Carstvo (Vizantija)

74

Propa|awe na Zapadnoto Rimsko Carstvo

Turcite go zazemaat Konstantinopol Kraj na Vizantija (Isto~no Rimsko Carstvo)

Vo V vek na teritorijata na Zapadnoto Rimsko Carstvo s pove}e se naseluvale germanskite plemiwa. Eden od voda~ite na germanskite plemiwa bil Odoakar.

Toj vo 476 godina go simnal od prestolot posledniot rimski imperator Romul Avgustul i se proglasil za kral na germanskite plemiwa vo Italija. So toa Zapadnoto Rimsko Carstvo prestanalo da postoi. Krajot na Zapadnoto Rimsko Carstvo se smeta za kraj na stariot vek - robovladetelskoto op{testvo. Isto~noto Rimsko Carstvo ostanalo da postoi u{te 1000 godini pod imeto Vizantija. Nego go pokorile Turcite - Osmanlii vo 1453 godina..

!
Vo tvojot istoriski atlas pronajdi gi teritoriite na Isto~noto Rimsko Carstvo i napi{i kratok sostav za toa koi zemji vleguvale vo toa carstvo!

75

 , ______________________________________

/
1. : )_____________)___________) _________ 2. : )_____________)___________) _________)_________ 3. )_____________)___________) _________)__________ )_____________)___________)__________ 4. : )_____________)___________) _________ 5. ? )_____________)___________) _________)__________ 6. . .. : )_____________)___________) _________ 7. : )_____________)___________) _________)__________ 8. : )_____________)___________) _________ 9. : )_____________)___________) _________)_____________ )_____________ 5 7 3 4 3 4 3 3 4

76

10. : )_____________)___________) ____________ )______________)____________)_____________ 11. : )_____________)___________) _________ 12. : )_____________)___________) _________ 6

3 3

: 48 : - 21 26 = - 27 32 = - 33 49 = - 41 48 =

2 3 4 5

77

 ( ) , .__________________________________________________

1. ? ) _________________ ) ________________ ) _________________ ) _____________________ ) ______________________ 2. : ) _____________________________ ) ________________________ ) _____________________________ ) ________________________ 3. III III? ) ____________________ ) __________________ ) _____________ 4. III ? ) ___________________________ ) __________________________ 5. : ) ________________________________ ) _______________________ ) ________________________________ ) _______________________ 6. : ) ____________________ ) _____________ ) _____________ ) _____________ ) ___________ 7. : ) ____________ ) __________ ) __________ ) ___________ ) __________ ) ___________ . 8. () : ) ________________ ) ________________ ) _________________ 9. : ) __________ ) ________________ ) ______________ ) ________________

3 2

4 5 6 3 4

78

10. : ) __________________ ) __________________ ) ________________

: 39 : ________ : _________

: - 15 20 = - 21 25 = - 26 32 = - 33 39 =

2 3 4 5

79

- - - - - - - - ( ) - - , - - - - - - () - - - - - - - , - - - - - - - ( ) - - - - - - - - - ,

80

SODR@INA
Voved
Istorijata i nejzinoto znaewe

6 12 14 18 20 22 24 28 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 81

Praistorija
Nastanok na ovekot ivotot na ovekot vo kamenoto i metalnoto vreme Veruvaweto na ovekot vo najstarite zaednici Balkanot i Makedonija vo praistorijata

Re~nite civilizacii na Stariot Istok

Najstarite civilizacii Starata Egipetska drava Kulturata i veruvawata narodite od stariot istok

Balkanot vo stariot vek

Helada Sparta i Atina Kulturata na Helenite Iliri Ilirski kralstva Kulturata na Ilirite

Makedonija vo stariot vek

Makedonskata drava do Filip II Makedonskata drava vo vremeto na Filip II Makedonskata drava vo vremeto na Aleksandar III Aleksandar III Makedonski Kulturata na Makedoncite Helinistiki period

Stariot Rim
Nastanok na Rimskata drava Jaknewe i proiruvawe na Rimskata drava Vnatreni borbi vo Rimskata drava Rimskata kultura Pojava na hristijanstvoto

Vlijanieto na Rimskata imperija na Balkanot

[ireweto na Rimskata imperija na Balkanot i Makedonija Otporot protiv Rimskata imperija od strana na narodite na Balkanot Pojava i irewe na hristijanstvoto na Balkanot i Makedonija Kulturata vo vremeto na rimskoto vladeewe Propagawe na rimskata drava