Praistorijski period

O najstarijoj istoriji teritorije Crne Gore,jos uvijek nema puno dokaza.Jedino sto je jako dobro
istrazeno jeste Crvena Stijena iznad rijeke Trebisnice na krajnjem zapadu Crne Gore.Najstariji
slojevi su jos iz ledenog doba.Orudja koja poticu iz ovog doba,radjena su od tesanog kamena I
slicna su paleolitskoj etapi u Grckoj,posebno u Tesaliji,a u kasnijem paleolitu za tipicnu kulturu
toga vremena u Africi.U etapi srednjeg kamenog doba,mezolitu mogu se razlikovati tri etape u
zavisnosti od orudja-tesani kamen,kosti i rog.Neolit je jako znacajno doba.To je period kad se
razvijaju zemljoradnja i stocarstvo,nastaju nove manifestacije domace radinosti,posebno
grncarija I dolazi do usavrsavanja tehnike obrade kamena,posebno kamenih sjekira.U to vrijeme
vec je bilo moguce razlikovati dvije velike kulturne regije:primorsku I podunavsko-panonsku
zonu.I neloit primorskog dijela poznat je iskljucivo po nalazima iz Crvene stijene.Tu su znacajne
dvije etape okarakterisane:Impresso grupom vezano za raniji neolit I za srednji neolit to je tzv.
Danilo grupa,nazvana po glavnom nalazistu Danilu kod Sibenika.Odredjene teorije govore da
postoji veza koja spaja kulturni kompleks Apeninskog poluostrva,zapada Spanije i
Francuske.Ipak je bitno daje u Crvenoj Stijeni kao I za priobalska podrucja Apeninskog
poluostrva lovacko-skupljacka privreda ostala I dalje osnov ekonomije,dok zemljoradnja nije
igrala vidniju ulogu.Pirmorski dio svoj centar ima u Petnjiku kod Berana.Osim grncarije,dobro
su zastupljena orudja od glacanog kamena I idoli od pecene zemlje koji predstavljaju vrhovno
bozanstvo primitivnih zemljoradnika-majku zemlju.Naselja se sada ne nalaze vise u
pecinama,nego na otvorenom prostoru.U trecem milenijumu,covjek je ovladao upotrebom
metala,najprije bakra,koji se upotrebljava u ogranicenom obimu,a kasnije u vecoj mjeri
bronza.Smatra se da su ove promjene vezane sa najezdom indoevropskih nomadskih stocara iz
stepskih podrucja juzne Rusije koji su nametnuli svoju jaku ekonomiju u ratnicko-stocarsku
organizaciju.Arheologija nam u ovom smislu takodje pruza nekoliko podataka.Veliki kremeni
nozevi,nadjeni u Lastvi na granici Hercegovine I Crne Gore,pripadaju tipu dobro poznatom u
karpatskoj I panonskoj oblasti .U ovaj period spade I bakarna sjekira iz Tuzi koja pripada jednom
tipu takodje poznatom na istom podrucju.Najzad buseni kameni cekici pojavljuju se na sirokom
podrucju Evrope ali Cg-oko Podgorice,Niksica,Budimlja I Petnjika.Znacajnu pojavu u Cg
predstavljaju utvrdjena praistorijska naselja-gradine u humke.Ove se pojave prate kroz cijelo
metalno,bronzano I gvozdeno doba I tipicne su u period Ilira.Razvijeno bronzano
doba,predstavlja period mirne evolucije koja nastaje stabilizacijom posle burnih dogadjaja
prethodne epohe.Ipak zbog nedostatka arheoloskih zahvata,kultura ovog doba je prilicno
nepoznata.Posebnu znacajnu pojavu cine bronzane sjekire,medju kojima se izdvaja albansko-
dalmatinski tip.Ove sjekire imaju jako izvijenu ostricu,busenu usicu I ispod nje dodatak u obliku
trna.Ovdje treba pomenuti nalaze iz Grdove gradine u Petrovicima,Zavrha kod Niksica,zatim iz
Krajine,Spica,Petrovca na moru gdje je nadjena ostava od 20 primjeraka.Period prelaza iz
bronzano u gvozdeno doba obuhvata vrije oko 1200-800 godina prije n.ereIzvjesni metalni
nalazi-busene bronzane sjekire tzv. keltovi,nadjene u Cg pripadaju toj epohi.Takodje,ovom
period pripadaju I crtezi na stijenu iz okapine Lipci kod Risna.Prikazivane su zivotinje-jeleni,psi
I lovci.Oko 800 godina prije nove ere otpocinje gvozdeno doba u pravom smislu te rijeci.U tom
period pocinju se pojavljivati Iliri.Najvaznije arheoloske objekte tog perioda predstavljaju
tumuli,u oblasti Pljevalja.Takodje je znacajan bronzani nakit,kopce,fibule,toke,grivne kao I
oruzje-koplja od gvozdja.S IV vijekom prestaje praistorijska etapa u najstarijoj istoriji Crne
Gore.

Rimsko nasledje u Crnoj Gori

U doba rimske dominacije razvio se u Crnoj Gori izvjestan broj gradova o kojima podatke
crpimo iz arheoloskih iskopavanja I epigrafskih spomenika.Najvazniji su bili:

Doclea-danasnja Duklja na uscu Zete.Jedan od najznacajnijih gradova rimskog doba na teritoriji

Crne Gore.Municipijum je postao u doba vladavine Flavijevaca.Medju znacajnim licnostima
pominje se Mark Flavije Fronto,koji je obavljao razne f-je I u Naroni,Cavtatu,Risnu I Skadru.U
V vijeku bio je sjediste episkopije.U etnickom sastavu samog grada mali je broj domorodaca koji
su poslije romanizacije sacuvali svoja domaca imena.

Rhisinium(Risan)-grad koji je cvjetao u rimsko doba.Nalazio se na desnoj obali Spilje,u polju

Carina,ispod Gradine.Iznad ovog areala,nadjeni su znacajni arheoloski objekti kod puta Risan-
Niksic,I kraj stare rimske trase nalazila se vila sa izvanrednim mozaicima koja je samo dijelom
ispitana.

Acruvium-nejasan je polozaj ovog grada koji kao I njegove stanovnike Agravonite spominju vec
Tit Livije I Plinije.Lokacija grada je trazena kod Kotora (Decatera),medjutim s njegovim
imenom Agruvija,pojedini naucnici dovodili su u vezu ime Grbalj

.Butua(Budva).

Olcinium(Ulcinj)-iako se grad pominje vec I ranije,cak u doba propasti Gencijeve

drzavemarheoloski se jos uvijek nista ne zna o izgledu I kolekciji Olcinija.

Municipijum S(Splonum)-u Kominama kod Pljevalja.Medju samoupravnim gradovima rismog

doba ovaj grad je svakako najpoznatiji.Vjerovano je postao municipijum u vrijeme Antonina
Pija.O Cg u kasnom rimskom period nema mnogo podataka.Posle reformi cara Dioklecijana
izvrsena je potpuna administrativna reorganizacija rimskih provincija.Hriscanstvo kao religija
pocela je u Dalmaciji I na teritoriji Crne Gire da ostavlja dublje tragove od IV vijeka.

Primorski gradovi u srednjem vijeku (kul.-ist.spomenici)

Drevni grad Budva predstavlja osoben mediteranski spoj pejzažnog, istorijskog i kulturnog
sadržaja na jugu istočnog dijela jadranske obale. Po svom urbanističkom sklopu Budva je
pripadala tipu “polismatona” koji je u osnovi sadržao sve odlike grčkog urbanizma s glavnom
podužom ulicom koja je više sa strane, a ne sredinom grada vodila do glavnog gradskog trga, što
je zadržano do danas.Na Crnogorskom primorju, pored Kotora, jedino Budva ima zidine koje
cirkulišu skoro oko kompletnog gradskog jezgra koje se sastoji od uskih uličica i malih trgova ili
pjaceta.Pogodan geografski položaj i blaga klima uslovili su veoma rano nastanjivanje
Budvanskog područja. Budva predstavlja i jedan od najstarijih urbanih centara na Jadranu, star
preko 2.500 godina.Iliri, odnosno ilirsko pleme Enhelejci, smatraju se najstarijim autohtonim
stanovništvom Budve.Budva u tom periodu ima sve odlike pravog rimskog grada sa
monumentalnim građevinama, popločanim ulicama i masivnim bedemima.U okviru Rimskog
carstva ostaće sve do njegovog raspada 395.godine.Nakon razornog zemljotresa koji je zahvatio
budvansko područje, godine 518., Budvom počinju da vladaju vizantijski carevi (535. god.), a po
Konstantinu Porfirogenitu, vizantijskom caru iz X vijeka, u IX vijeku, tačnije poslije 841.godine
trajno počinju da se u njoj nastanjuju Sloveni,mada postoje podaci o nadiranju slovenskih
plemena već u VII vijeku.Većinsko romansko stanovništvo se postepeno stapa sa slovenskim
namećući pridošlicama hrišćansku vjeru. Kobne 841.godine, Budvu razaraju Arapi (Saraceni)
napadnuvši je s mora.Vizantijski car Vasilije I ( 867-886 ) istjeruje Arabljane sa istočnih obala
južnog Jadrana. Svjedočanstvo relativno brzog oporavka Budve i njenog uspona u X i XI vijeku
je podatak da je između 1089.godine i sredine XII vijeka postala episkopsko središte sa
katedralnom crkvom Sv. Ivana Krstitelja, a kao takva bila i jedan od predmeta spora između
barske i dubrovačke arhiepiskopije.Između 1184. i 1186. godine grad potpada pod vlast države
Nemanjića i u njenom sastavu se nalazi sve do sredine XIV vijeka kada prelazi u ruke Balšića.
Za vrijeme Nemanjića, odnosno vlasti Cara Dušana (prva pol. XIV vijeka), nastaje »Statut grada
Budve«, kao prvi zakonodavni akt koji je Budvi obezbjeđivao izvjesnu samostalnost. U drugoj
polovini XIV i početkom XV vijeka njome nakratko upravljaju, prvo Balšići, pa Radič
Crnojević, pa Sandalj Hranić i, na kraju, Đurđe Stracimirović. Nakon smrti Đurđa
Stracimirovića, Budva prelazi u ruke Mlečana koji je 1403. ustupaju Balši III, pod čijom se
upravom sa manjim prekidima nalazila sve do 1419. godine, kada je ponovo preuzimaju
Mlečani. Kratko vrijeme je u svojoj vlasti drži i despot Đurađ Branković, da bi 1442. konačno
pripala Veneciji pod kojom ostaje sve do pada Republike 1797.godine. U periodu mletačke vlasti
u Budvi je izgrađeno malo brodogradilište za gradnju manjih brodova za obalnu
plovidbu.Najkarakterističniji antički i srednjevjekovni nazivi za Budvu su: Buthoe, Budua,
Butua, Butoba, Budova i Civitas Antiqua, odnosno Stari grad.

Bar- Bogato kulturno-istorijsko nasljeđe Bara i okoline pripada različitim epohama i

civilizacijama. Jedan od najstarijih spomenika na ovom području, i ujedno najstariji hrišćanski
vjerski objekat u Crnoj Gori, je barski trikonhos iz VI vijeka, čiji se ostaci nalaze u centru grada.
Ovdje je u drugoj polovini XII vijeka nastao i „Ljetopis popa Dukljanina", najznačajnije
književno-istorijsko djelo srednjeg vijeka na ovim prostorima.Izmedju Bara i Sutomora,nalaze se
ostaci velikog manastirskog kompleksa Bogorodice Ratačke koji je pripadao benediktinskom
redu, a pretpostavlja se da je osnovan u IX vijeku. Nedaleko od Sutomora nalazi se i djelimično
očuvana tvrđava Nehaj, koju su koristili i Mlečani i Osmanlije. Kao utvrđeni mletački grad,
Nehaj se u pisanim izvorima prvi put pominje u XVI vijeku. Barskoj opštini takođe pripadaju i
prelijepe crkve i manastiri, koje su podignute u vrijeme Balšića (XIV-XV vijek), na ostrvima na
Skadarskom jezeru: Beška, Moračnik, Starčevo.Bar je jedan od malobrojnih gradova koji se
može pohvaliti sa nekoliko crkava koje predstavljaju rjedak religijsko-sociološki fenomen.
Naime ove crkve su podjednako koristili pripadnici obje hrišćanske konfesije - pravoslavci i
katolici,za sta je primjer crkva Svete Tekle.Od kulturno-istorijskih spomenika u Baru zasigurno
najviše pažnje privlači dvorac kralja Nikole iz XIX vijeka. Izgrađen neposredno uz morsku
obalu, danas je dom Zavičajnog muzeja u kome su pohranjeni najznačajniji arheološki nalazi sa
ovog područja. U muzeju je sačuvan originalan izgled nekih prostorija, a okružen je prelijepom
botaničkom baštom u kojoj je, još u doba kralja Nikole, posađeno drveće sa svih strana svijeta.

Kotor- Kao naselje Kotor je star oko 2 milenijuma, a njegovo ime potiče od riječi DEKATERA
(od starogrčkog KATAREO - vrela). U šestom vijeku naše ere on već ima svoju episkopsku
baziliku, dok je u srednjem vijeku izrazito razvijen primorski grad, i tad kao i danas balkanska
vratnica za međunarodne veze, duhovno i materijalno bogaćenje i uzdizanje. Snažan
srednjovjekovm ekonomski procvat utiče na izuzetan razvoj prosvjete, kulture, umjetnosti,
građevinarstva. Već od kraja XIII vijeka u Kotoru radi gramatikalna škola iz koje je iznikla
plejada humanističkih pisaca i naučnika. Početkom XIV vijeka stvara se kotorska slikarska škola,
a izuzetan domet dostiže i kotorska graditeljsko - klesarska škola. Zamah graditeljstva prisutan je
još ranije pa je 1166. godine osvećena Katedrala Sv. Tripuna, 1195. godine sagrađena živopisna
crkva Sv. Luke, 1221. godine crkva Sv. Marije od rijeke, 1263. godine crkva Sv. Pavla a kasnije
započinje i gradnja 4,5 km dugačkih gradskih bedema, građenih nekoliko vjekova. Umjetnost
obrade metala i kamena rasulaje kotorske majstore širom Evrope.U XIII i XIV vijeku Kotor ima
svoju apoteku i ljekare, zlatere, kovače oružja i kovačnicu novca, biblioteku, klasično
obrazovanje teologe, komunalno uređenje grada i Statut, kao i notarske knjige koje se vode od
1326. godine i čuvaju se i danas i Istorijatu grada.Pomorstvo je u Kotoru takođe razvijeno od
srednjovjekovnog perioda, o čemu svjedoči predanje o osnivanju bratovštvine kotorskih
pomoraca, Bokeljske mornarice, još u IX vijeku. Pomorstvo Kotoru donosi procvat a time i
poseban status grada koji je imao i samostalnu republiku sa knezom na čelu. Kotor je gord na
svoju prošlost i značenje doprinose istoriji, dajući svijetu mnogo umjetnika, pomoraca,
brodograditelja, zanatlija, državnika i diplomata, posrednika između istoka i zapada. Oni su
svom narodu ostvarili puteve, pomorske i kopnene, širile mu vidokruge saznanja, uzdizali mu
duhovnu snagu i materijalnu moć. Oni su pokazali svijet nama i nas svijetu, pronoseći ime
Kotora daleko van naših granica.

Ulcinj- Prema venecijanskim istorijskim dokumentima, pretpostavilo se da je antički Olcinium

bio lociran između ovog grebena i kopna i potonuo.Međutim, kasnijim arheološkim
istraživanjima je utvđeno da se na ovoj stijeni, odnosno ostrvcu u vrijeme antičkog doba nalazila
neka manja signalna stanica (specula), a u srednjem vijeku tvrđava koja je služila kao
osmatračnica. U razornom zemljotresu stradaće u 5. v. n. e, kada iz pepela niče, da bi u 6. v, na
mjestu gdje se danas nalazi Stari grad, ponovo postojao. Godine 1183. osvojiće ga Stefan
Nemanja. Kao i u slučaju drugih obalnih srednjovjekovnih gradova pod Nemanjićima, Ulcinj
doživljava prosperitet: postaje važan trgovačko-pomorski centar. Naročito se trguje solju jer za
to ovdje postoje prirodni uslovi. Unutar Starog grada nalazi se crkva sv. Marije iz 13. v, koja je
1639. pretvorena u džamiju. Zavičajni muzej nalazi se u Crkvi-džamiji – u crkvi po arhitekturi, a
džamiji po prigrađenom, vidno okrnjenom minaretu.Nekadašnja biskupova palata iz 13. v. služi
kao Etnografski muzej, a u zgradi Mletačke carinarnice (Upravna zgrada muzeja) nalazi se lijep
model grada Ulcinja.U Balšića kuli iz 15. v. živio je svojevremeno Jevrejin Sabetha Zwi, lažni
prorok, kome se kraj svijeta nije dogodio 1666, kako je prorokovao. U neposrednoj blizini nalazi
se crkva Sv. Jovana po prilici iz 1300. g, kad i franjevačka crkva Sv. Marije, podignuta
početkom 14. v. Po mjestima koja gravitiraju Ulcinju nalaze se mahalske džamije, većinom
nastale u 18. i 19.

Herceg Novi-Znacajni kompleksi su manastir Savina. Ovaj srednjevjekovni manastir ima tri
crkve od kojih su dvije posvecene Uspenju Bogorodice. Ima konak sa riznicom, i izdvojenu
crkvu Svetog Save. Mala i Velika crkva sa konakom cine jednu cjelinu dok se treca crkva,
parohijalna, nalazi na brijegu iznad konaka a posvecena je Svetom Savi. Po legendi ovu crkvu je
gradio Sveti Sava u XIII vijeku, pa je po njemu i dobila ime.Takodje je znacajno i staro gradsko
jezgro Herceg Novog,a to je i srce grada sa izvanrednim elementima primorske graditeljske
culture.Tvrđava Forte Mare je začetak srednjovjekovnog grada koji je osnovao bosanski kralj
Tvrtko I 1382. godine, a oko koga se u vrijeme Stefana Vukčića Kosače formirao značajniji grad
i utvrđenje. Sačuvan je jedan dio odbrambenog zida iz najstarijeg, bosanskog perioda. Radikalna
rekonstrukcija bila je u vrijeme turske dominacije, kada tvrđava zadobija današnje gabarite,
oblike i visine, sve do odbrambene krune sa otvorima za topove. Sredinom 16. vijeka tvrđava se
pominje kao "Jaka Kula", ili kao "Kula Abaspaše". Početkom 18. vijeka rekonstruisali su je
Mlečani i od tada ima današnji naziv. Sadašnji izgled tvrđave uglavnom su dali Austrijanci, koji
su 1833. godine izveli niz dogradnji. Tada postaje jedan od najznačajnijih fortifikacijskih
punktova u gradu. Treba pomenuti sakralni kompleks sa Njegosevom skolom,mjesto odakle je
poteklo prvo znanje najveceg crnogorskog vladara i mislioca, Petra II Petrovica Njegosa.Centar
katolicanstva u ovom kraju je samostanski kompleks Svetog Antuna,vijekovni duhovni
centar.Kao grad Risan nije imao u srednjem vijeku onu važnost kao u antickom periodu kada se
cijela Boka zvala Sinnus Rhisonicus i kada su kroz Risan prolazila dva rimska puta. Sredinom
XV vijeka Risan se pominje kao grad Hercega Stjepana. Godine 1466. Mlecani su nudili
Hercegu Stjepanu za njegova dva grada u Boki Kotorskoj (Risan i Novi) ostrvo Brac i palatu u
Splitu. Risan su zajedno sa Novim uzeli Turci od Vlatka, sina Hercega Stjepana 1482. Godine

BALŠIĆI (1360-1421), crnogorska srednjovjekovna dinastija (druga po redu), koja je vladala

Zetom od 1360. do 1421. godine. Balšići su u vrijeme vladavine Nemanjića Zetom, bili jedna od
najmoćnijih vlastelinskih porodica. Poslije smrti cara Dušana (1355) Balšići postaju oblasni
gospodari, priznajući samo formalno vlast srpskog cara. Dušanov nasljednik, car Uroš, priznaje
Balšićima potpunu vlast u Zeti, pa u povelji iz 1360. garantuje dubrovačkim trgovcima sigurno
putovanje na teritoriji Srpskog carstva i na Zetu na Balšiće ili na državu kneza Vojislava

Porodica Balšic je u Zetu došla krajem 13. vijeka (1272-1280), i to iz Francuske (Provansa).
Pripadali su aristokratskom staležu, a njihovo prezime bilo je de Во (de Bau-ldž ili de Baudž).
Balšići u Zetu dolaze u vrijeme kada u njoj stalno boravi srpska kraljica Jelena, žena kralja Uroša
I, koja je bila francuska princeza. U njenoj službi nalazio se i Mate Balšić, koji je prvi Balšić iz
Zete koji se pominje u izvorima. Maja 1304. kraljica Jelena je po Mati Balšicu poslala pismo
dubrovačkom knezu, što svjedoči da je riječ о čovjeku iz njenog neposrednog okruženja. Postoje
pretpostavke i da su se Balšići kasnije orodili s Nemanjićima, što ih je uzdiglo u odnosu na ostale
zetske feudalce i dalo im ekonomsku i političku moć bez koje ne bi mogli ovladati Zetom. U
vrijeme kada Balšići preuzimaju vlast u Zeti, na čelu porodice bio je Balša I, koji je imao tri sina:
Stracimira (umro 1372), Durađa I (umro 1378) i Balšu II (poginuo 1385). Stracimir je bio
oženjen Jerinom, kcerkom albanskog velikaša Progona Dukađina, i s njom je imao sina Durađa,
koji je bio gospodar Zete od 1385. do 1403. godine, pod imenom Đurađ II Stracimirović Balšić.
Đurađ II Stracimirović Balšić je bio oženjen Jelenom, kćerkom srpskog kneza Lazara
Hrebeljanovića, koja se poslije njegove smrti udala za bosanskog vojvodu Sandalja Hranića
(1411). Đurađev i Jelenin sin bio je Balša III, posljednji vladar iz dinastije Balšić, koji je
upravljao Zetom od 1403. do 1421. godine. Balša III je naprije bio oženjen Marom, kćerkom
albanskog feudalca Nikite Тоpijе, a zatim Boljom, kćerkom Koje Zakarije. Iz dva braka imao je
troje djece - sina, čije ime nije poznato, i kćerke: Jelenu, kasnije ženu Stefana Vukčića Kosače, i
Todoru, koja se udala za Petra Vojsalica. Drugi sin Balše I, Đurađ I, vladao je Zetom još za
očevog života, od 1362. do 1378. godine. Bio je najprije oženjen Oliverom, kcerkom Vukašina
Mrnjavčevića, a zatim Teodorom, kcerkom despota Dejana. Iz ova dva braka Đurađ I je imao
četvoro djece. Treci sin Balše I, koji je imao vladarsko ime Balša II, upravljao je Zetom od 1378.
do 1385. godine. Balša II je bio najprije oženjen Komninom, kćerkom despota Jovana od
Valone, a zatim Jelenom, kćerkom Radoslava Hlapena. Iz ovog braka imao je jednu kcer.
Potomci Balšića posljednji put se pominju oko 1500. godine.

Durađ I Balšić (1362-1378). Predvođeni Durađom I, Balšići su početkom 1362. ovladali

Drivastom, a zatim i Ulcinjem, da bi u isto vrijeme bezuspješno pokušavali da osvoje Kotor.
Nakon osvajanja Drivasta i Ulcinja, Balšići su se okrenuli Draču (1363), ali stvari nijesu išle
željenim tokom. Albanski vlastelin Karlo Topija suprotstavio se pohodu Balšića na ovaj grad.
Topija je čak uspio i da u jednom sukobu zarobi Đurađa Balšića. Mir između Balšića i Karla
Topije sklopljen je tek 1366. godine, kada je Đurađ i oslobođen. Uspostavljanje mira s Topijom
učinilo je sigurnom granicu države Balšića prema Drimu, što im je omogućilo da se potpuno
posvete svom davnašnjem cilju - osvajanju Kotora. Zato su Balšići tokom 1367. opsjedali Kotor,
ali i ovog puta bez veceg uspjeha. Bezuspješni napad na Kotor nije samo donio Balšićima
vojničke i materijalne gubitke, vec im je prouzrokovao i nemalu političku štetu. Zbog napada na
Kotor Balšiće je Mletačka republika stavila na listu svojih neprijatelja, a Republici se u osudi
Balšića pridružio papa Urban V i srpski car Uroš čiju je vrhovnu vlast Kotor tada priznavao. Svi
oni su, cijeneći prvenstveno trgovački i ekonomski značaj Kotora, pohod Balšića smatrali
drskom avanturom jedne ambiciozne porodice. Da bi se od ovakvih napada sigurnije zaštitili,
Kotorani, koji su do tada priznavali vlast саrа Uroša, odlučuju da priznaju vrhovnu vlast
ugarskog kralja. Neuspjeh koji je Durađ Balšić doživio pod Kotorom, ublažen je osvajanjem
zemlje kralja Vukašina. S kraljem Vukašinom, koga je car Uroš proglasio za savladara 1365.
godine, Balšići su bili saveznici u borbi protiv zahumsko- raškog velikaša Nikole Altomanovića,
pa su poslije pogibije kralja Vukašina na Marici (1371), zauzeli njegove oblasti. Tokom 1371. i
1372. godine, Durađ Balšić je zauzeo Dečane, Prizren i Peć, da bi nedugo nakon toga,
zahvaljujući ženidbi Balše II sa kcerkom valonskog despota Jovana, Balšići dobili Berat i
Valonu. Godinu dana kasnije, poslije sloma Nikole Altomanovića (1373), Durađ je zauzeo i
njegove oblasti prema Dubrovniku i Trebišnjici (Konavli, Dračevica, Trebinje), koje ce ostati
pod vlašću Balšića tek nekoliko godina. Ovim osvajanjima, Balšici su postali najmoćniji oblasni
gospodari. Država Balšica prostirala se od donjeg toka rijeke Maće do Dubrovnika, i od Lovćena
do Prizrena. U posjedu Balšića bili su svi primorski gradovi osim Kotora (Ulcinj, Bar, Budva,
Cavtat), te Lješ, Danj, Drivast, Podgorica, Prizren, Peć. Granica države Balšića na sjeveru nije
prelazila liniju Budoš-Maganik-Komovi-Mokra planina. Đurad Balšic, koji je tada bio na čelu
Zete, koristio je titulu gospodar (dominus). Đurađ Balšić vladao je Zetom do 1378. godine.

Balša II Balšić (1378-1385). Poslije smrti Đurađa Balšića na čelo Zete došao je Balša II,
najmlađi Balšin sin. Njegova vladavina počela je u dosta teškim okolnostima, jer se Zeta nalazila
u neprijateljskim odnosima s bosanskim kraljem Tvrtkom koji joj je preoteo Trebinje, Konavle i
Dračevicu. Kralj Tvrtko je pokušao da se približi granicama države Balšića i pripajanjem Kotora,
koji je bio pod nominalnom vlašću ugarskog kralja. Pretenzije na Kotor tada će iskazati i Balša
II, pa će između njega i kralja Tvrtka uskoro doci do sukoba oko grada. Taj sukob ce trajati od
1382. do 1384. godine, i završiće se Tvrtkovom pobjedom. Poražen u Primorju, Balša II
pokušava da učvrsti svoju vlast na drugoj strani - prema Draču. Vjerovatno prvih mjeseci 1385.
godine Balša II je uspio da zagospodari Dračom, a zatim Beratom i Valonom. Kao gospodar ovih
oblasti, Balša II je uzeo titulu duka Drački, ali njegova vlast ovdje neće biti dugog vijeka. Vec
sredinom septembra 1385. na Berat će napasti Turci. S nevelikim odredom vojnika, Balša II je iz
Drača krenuo prema Beratu ne bi li ga odbranio. Do sukoba dvije vojske došlo je na Saurskom
polju, nedaleko od Berata. U toj bici za odbranu Berata, Balša II je poginuo. Poslije smrti Balše
II postepeno se sužava teritorija države Balšića, pa Drač, koji je kratko vrijeme bio u njenom
sastavu, preuzima albanski velikaš Karlo Topija, a Prizren i Peć osvaja Vuk Brankovic. Balšići
su izgubili vlast i nad Budvom, Zadrimom i Lješom. Budvom su zavladala braca Sakat, a
Zadrimom i Lješom, braca Dukađini. Tada je u podlovćenskom dijelu Zete osnažila i porodica
Crnojević, koja će sve više pokazivati želju za samostalnošću. Nasljedniku Balše II, njegovom
sinovcu Durađu II Stracimiroviću Balšiću, sinu Stracimira Balšića, neće biti nimalo lako da u
Zeti povrati vlast koju su njegovi prethodnici imali.

Đurađ II Stracimirović Balšić (1385- 1403) će na početku vladavine pokušati da ojača svoj
položaj u Zeti pribavljanjem podrške susjednih vladara. Vjerovatno zbog toga Đurađ se 1386.
godine i oženio kćerkom srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Na taj način stupio je u
porodične veze i s moćnim Vukom Brankovicem, koji je takođe bio zet kneza Lazara. Postoje
tvrdnje i da se Đurađ II tada izmirio s Turcima, ne bi li u njima našao saveznika za borbu protiv
kralja Tvrtka. Sve ove kombinacije nece Đurađu II mnogo koristiti, јеr će turski prodor na
Balkan tokom 1388. i 1389. godine, učiniti beskorisnim njegove srpske saveznike, a bezopasnim
njegovog najvećeg neprijatelja - Tvrtka. Uplašeni od Turaka, svi oni će priželjkivati zajednički
sporazum. Bosanski kralj Tvrtko je čak slao izaslanike Đurađu II ne bi li utvrdio mir između
njega i zetskog vladara. I Durađu II je taj mir odgovarao, ne bi li učvrstio svoju oslabljenu vlast u
zemlji, ali on ni po koju cijenu nije želio savez koji bi ga uvukao u rat s Turcima. Da je pristao
da s knezom Lazarom, Vukom Brankovićem i kraljem Tvrtkom sklopi sporazum protiv Turaka i
krene na Kosovo, njegova politička sudbina imala bi neslavan kraj. Od njegove zemlje zasigurno
ne bi ostalo mnogo, јеr bi bila podijeljena između sve snažnijih oblasnih gospodara u Zeti. U
Kosovskoj bici (1389) Durađ II Balšic nije učestvovao. Nadanje da će kao turski štićenik uspjeti
da ojača svoju vlast u Zeti, pokazalo se nerealnim. Čim su Turci okončali svoju vojnu akciju,
zatražili su od Đurađa da im preda gotovo polovinu svoje teritorije. Durađ je uzalud pokušao da
pregovara sa skopskim sandžak-begom oko ovih zahtjeva. Ne želeći ni da raspravlja o njegovim
ponudama, sandžak-beg ga je stavio u pritvor, zaprijetivši da će iz pritvora izici tek kada sultanu
ustupi tražene oblasti. Nemajući kud, Đurađ II je krajem 1392. godine pristao da Turcima ustupi
Skadar, Drivast i Sveti Srđ, te da sultanu plaća godišnji danak. Turskog vazalstva Đurađ II se
oslobodio tek 1395. godine, u vrijeme dok su Turci bili zauzeti ratovanjem s Ugarima. Ugarsko-
turski sukob Đurađ II nije samo iskoristio da se oslobodi vazalnih obaveza, već i da povrati svoje
gradove: Skadar, Drivast, Sveti Srđ i Danj. U ovom pohodu vojnička sreća bila je na njegovoj
strani. Da bi sebe i svoje tek vraćene posjede osigurao od Turaka, Durađ II je ponudio Mletačkoj
republici Skadar, Drivast i Sv. Srđ, s tim da mu ona kao nadoknadu za ta mjesta godišnje
isplaćuje 1.000 dukata. Zetski vladar je očito znao da ove gradove ne može održati ukoliko Turci
krenu da ih povrate, pa je stoga odlučio da ih za godišnju proviziju ustupi Mletačkoj republici.
Tražena suma bila je mnogostruko manja od prihoda koje su davali ovi gradovi, ali je Đurađ
znao da te prihode ne bi dugo uživao ukoliko bi Skadar i Drivast ostali u njegovoj vlasti.
Ustupanjem Republici, prihod od njih bio je dugotrajniji i sigumiji. I što je za Durađa II bilo od
posebne važnosti: ustupanje Skadra i Drivasta Republici mogao bi iskoristiti da od nje dobije
neke političke privilegije. Početkom 1396. Mletačka republika je prihvatila Đurađevu ponudu,
smatrajući da su ovi gradovi ne samo predstraža njenim primorskim posjedima, već i buduc'a
središta velikih trgovačkih poslova. Prema ugovoru koji je između njih potpisan, gradovi su
Mletačkoj republici ustupljeni na vječna vremena, s pravom da slobodno raspolaže svim
gradskim prihodima. Đurađ se obavezao da ni on, niti njegovi nasljednici, nikada neće na njih
pretendovati. Za uzvrat, Republika je Đurađu i njegovim nasljednicima dala mletačko plemstvo,
pravo utočišta na mletačkoj teritoriji, hiljadu dukata godišnje provizije i obećanje da neće
dozvoliti da, koristeći njenu teritoriju, bilo koji od oblasnih velikaša ugrožava zetsku državu.
Đurađu II, ovo je omogućilo da se obračuna s Radičem Crnojevićem, najopasnijim protivnikom
u zemlji. Krajem aprila 1396. Đurađ je napao na Radiča Crnojevića, porazio njegovu vojsku, a
Radiča ubio. Savezništvo Balšića s Venecijom, od koga je zetski vladar ispočetka imao nemalih
koristi, neće dugo trajati. Ubrzo je došao u sukob s Republikom zbog njene ekonomske politike u
ovim oblastima. Snižavanjem carina i taksi u Skadru i Drivastu, Republika je ugrozila
monopolsku trgovinu koju su vodili Balšići, a time i prihode zetske države. Zbog nižih carina
koje su uticale na cijenu robe iz Skadra i Drivasta, mletačkoj trgovini nije mogao konkurisati
niko iz okruženja, pa ni Balšići. Upravo je to zetskog vladara pokrenulo da počne da radi protiv
interesa Republike. Kada je tri godine nakon mletačkog preuzimanja Skadra, u ovoj oblasti došlo
do pobune seljaka, Republika je konačno dobila nepobitan dokaz o neprijateljskom držanju
Đurađevom. Za podsticanje bune odmah je optužen Durađ II čime je počelo neprijateljstvo
između Balšića i Venecije. Neprijateljstvo između Đurađa i Republike nije moglo, a da ne utiče
na Đurađevo držanje prema Turcima. Kao i uvijek kada se nejaki vladar nađe pred višestruko
jačim protivnikom, Durađ je prijatelja pokušao da pronađe u neprijatelju njegovog protivnika.
Neprijatelji njegovog protivnika, kojima se obratio za pomoc, bili su Turci. Ovaj Đurađev
spoljnopolitički zaokret nije bio po volji Republici pa je početkom 1401. u Veneciji odlučeno da
mu se ukine isplata godišnje nadoknade od 1.000 dukata. Republika je Đurađa II smatrala
krivcem i za štetu koju su joj njegovi podanici nanijeli, pljačkajući stovarišta soli. Đurađ II nije
mogao biti ravnodušan prema ovim optužbama, jer su one izrečene u vrijeme kada se Republika
nije morala plašiti Turaka koji su bili zauzeti ratovanjem u Maloj Aziji. A kada se Republika nije
plašila Turaka, ona je za svoje nejake susjede mogla biti i opasna. Zetski vladar je zato nevoljno
pristao da namiri štetu koju su njegovi podanici nanijeli Republici i da obeća sigurnost mletačkoj
trgovini. Za uzvrat, Republika mu je obnovila isplatu godišnje provizije. Nakon regulisanja
odnosa s Venecijom, Đurađ II nije živio dugo. Umro je aprila 1403. godine.

Balša III Balšić (1403-1421). Đurađa II Stracimirovića Balšića naslijedio je njegov sin Balša
III, koji je u to vrijeme imao tek 17 godina. Državnu teritoriju kojom je trebalo da vlada činila je
Gornja Zeta (od Plavnice do Ostroga, i od rijeke Zete do Lovćena i Sutormana), kao i primorski
gradovi - Ulcinj, Bar i Budva. Budući da Balša III zbog svoje mladićke dobi nije imao političkog
iskustva, Zetom je faktički vladala njegova majka Jelena, kćer srpskog kneza Lazara. Njen
potpuni uticaj na politiku Zete iskazao se odmah u promjeni stava prema Mletačkoj republici, jer
Jelena je prema njoj odavno gajila neprijateljstvo. Jelena Balšić je bila nezadovoljna zbog
ograničenja koja je Republika nametala zetskoj trgovini u skadarskom kraju, ali i zbog
oduzimanja povlastica koje je pravoslavna crkva ovdje uživala prije uspostavljanja mletačke
vlasti. Na Jelenine molbe u vezi s ovim problemima, mletački Senat je odgovarao kurtoazno i
neobavezujuće, uostalom kao i uvijek kada je dobijao pisma onih koje je smatrao slabijim i za
interese Republike nevažnim. Kada je u skadarskom kraju, 1405. godine, izbila pobuna
nezadovoljnih mletačkih podanika, Senat je uvidio da se prevario. Pobunu su vjerovatno
podstakli Balšići, koji su ustanicima odmah poslali vojnu pomoc, tako da je Republika uz velike
napore uspjela da osigura Skadar od Balše III, šaljući strijelce u skadarsku tvrđavu. Repu- blika
je odlučila i da napadom na primorske gradove zetskog gospodara, izvrši pritisak na njega. Već
sredinom 1405. Mlečanima su se predali primorski gradovi Balšića -Ulcinj, Bar i Budva. Za
Balšu III to je bio težak udarac, pa je odlučio da potraži pomoć od sultana. Balša III je znao da bi
pristankom da placa harač sultanu, mogao da računa na neutralnost svih okolnih gospodara koji
su bili turski vazali, što je njegovu poziciju prema Republici trebalo da učini sigurnijom. Korist
za Zetu od ovakve Balšine odluke bila je slaba. Na lokalne gospodare koji su se odmetali od
njega i pristupali Mlečanima, nije ostavilo poseban utisak saznanje da je Zeta pod zaštitom
turskog sultana. Za njihov stav prema Balši III bile su važnije povlastice i pokloni koje su
Mlečani bili spremni da im daju. A Mlečani su svim feudalcima koji su bili spremni da ratuju
protiv Balše, davali posjede i sela. Tako se rat između Mletačke republike i Zete pretvorio u rat
između Balše III i lokalnih feudalaca u mletačkoj službi. Tokom čitave 1406. godine oni su se
sukobljavali na prostoru između Skadra, Ulcinja i Bara, pobjeđujući čas jedni, čas drugi. Ni
jedni, ni drugi, nijesu imali snage da protivniku nanesu odlučujući udarac. Poslije jedne takve
bitke, u kojoj je učestvovalo oko dvije hiljade Balšinih vojnika, i neuspješnog napada na Ваr,
zetski gospodar je odlučio da pregovara s Republikom o sklapanju mira. Pregovori su vođeni
krajem 1406. godine. Balša III je tražio Budvu i Drivast, kao i isplatu zaostalih provizija za
ustupanje Skadra, ali Mlečani nijedan njegov zahtjev nijesu smatrali umjesnim. Na kraju su čak
zatočili njegove pregovarače, što je Balšu primoralo da u pregovore uključi svog ujaka, despota
Stefana Lazarevica, i svog tasta, Nikitu Topiju. Sporazum između Zete i Republike počeo je da
se nazire tek 1408. godine, kada su i jedna i druga strana popustile pod teretom prevelikih ratnih
troškova. Prema konačnom sporazumu iz 1408. godine, Republika je zadržala Bar i Ulcinj, a
Balšićima je trebalo da pripadne Budva, Grbalj i Paštrovići. Sporan je ostao prostor oko rijeke
Bojane (Zabojana), što je bilo dovoljno da se nastave neprijateljstva. O spornim pitanjima koja je
trebalo rješavati da bi oko Skadra zavladao mir, pregovarala je u Veneciji i Jelena Balšić.
Mlečani, prvenstveno zainteresovani da učine Skadar bezbjednim, nudili su Balšićima Budvu i
prostor između Bara i Ulcinja, samo da očuvaju kontrolu nad tokom Bojane. Jelena Balšić je,
opet, bila spremna da učini i veće ustupke, samo da zadrži Zabojanu, koja je kao prostor
trgovačkog tranzita donosila velike prihode. Kada je izgledalo da pregovorima nema kraja,
Mlečani su našli neobično rješenje da ih prekrate: deklarativno su pristali da Balšićima ostave
Zabojanu, ali su skadarskom knezu poslali naređenje da ni po koju cijenu ne dozvoli da je Balšici
preuzmu. Početkom 1410. Balša III je shvatio da je prevaren, pa je krenuo u pohod na sela u
priobalju Skadarskog jezera, čime je nastavljen ovaj iscrpljujući rat. I narednih godina Balšina
vojska napadala je na skadarsku oblast, koju su Mlečani sve teže branili. Zbog toga su mu 1411.
Mlečani ponudili sporazum, obećavajući čak i Zabojanu. Poznajući mletačku narav, Balša nije
odmah povjerovao da je Republika zaista spremna na taj ustupak, pa je nastavio s manjim
napadima na njenu teritoriju. Tek sredinom 1412. godine, kada je konačno uspio da zauzme Bar,
Balša III je odlučio da započne pregovore o miru. Njegova pozicija bila je u tom trenutku
povoljnija od mletačke, pa je Republika pristala da mu vrati Ulcinj, Ваr i Budvu, kao i da mu
isplati proviziju od hiljadu dukata za gradove koji su joj pripali ugovorom između njegovog oca i
mletačke vlade. Ugovor između Zete i Mletačke republike, Balša III je potvrdio januara 1413.
godine. Time je završen njihov višegodišnji sukob koji se naziva Prvim skadarskim ratom. Iz tog
rata Balša III je izašao kao pobjednik. Buduci da je tokom rata najveći Balšin problem bio
odmetanje oblasnih gospodara, mirno doba valjalo je iskoristiti za učvršćivanje vlasti u zemlji.
Zbog toga je Balša III, odmah po završetku rata, najodlučnije radio da oblasne gospodare učini
pokornim i bezopasnim. U nekim slučajevima to je radio surovim mjerama koje mu ni u ratu
nijesu bile strane, dok je u drugim, to postizao davanjem privilegija. Prijateljske odnose
uspostavio je i sa albanskim velikaškim porodicama (Kastriotima, Zakarijama, Topijama),
znajući da je njihovo savezništvo vrijedno u svakom sukobu s Mletačkom republikom. Onim što
je postigao za samo nekoliko godina nakon završetka Prvog skadarskog rata, Balša III je mogao
biti zadovoljan. Njegova vlast u Zeti bila je neprikosnovena, a položaj države bolji nego u
posljednjih nekoliko decenija. Tada je Balša III upotrebljavao titulu duka veliki i gospodar zemlji
zetskoj i svemu zapadnomu Primorju. Da riješi probleme s oblasnim gospodarima, Balša III je
uspio uz dosta napora, no probleme koje je imao s Mletačkom republikom i ona s njim, bilo je
mnogo teže riješiti. Republika je optuživala zetskog gospodara zbog nasilja i štete koju čine
njegovi podanici mletačkim trgovcima, a Balša je prigovarao Veneciji zbog odbijanja da mu
izruči neke odmetnike. Balšina reakcija na to odbijanje bio je napad na jedno selo u okolini
Skadra, što je sasvim poremetilo njegove ionako loše odnose s Mletačkom republikom.
Republika je uzvratila organizovanjem ratničkih družina protiv Balše III, a zetski gospodar
pljačkanjem mletačkih trgovaca. Ovakvi sporadični sukobi prerasli su početkom 1419. godine u
novi rat. Glavne borbe vođene su, kao i u Prvom skadarskom ratu, oko Skadra i Drivasta.

Snage koje je Republika mogla suprotstaviti Balši III, bile su neznatne, pa je Balša ovladao
Bojanom i Drivastom, a Skadru nametnuo iscrpljujuću blokadu. U takvoj situaciji Mlečani su
razmišljali kako da nekim političkim manevrom oslabe zetskog gospodara. Bilo je ideja da
ponude Turcima skadarsku proviziju ukoliko otjeraju Balšu III sa gradskih vrata, ali i da ga
nasilno svrgnu s vlasti. Mlečani su pokušavali i da privole Kotorane da napadnu na Balšu. Od
svih tih planova jedino je ovaj posljednji uspio. Kotorani, koji su nominalno bili pod vlašću
ugarskog kralja, priznali su aprila 1420. mletačku vlast, s tim da Republika poštuje njihov Statut
i ostavi im dio prihoda. Republika je zahtjeve Kotorana odmah prihvatila, a Kotorani su već
krajem 1420. napali na Balšine oblasti u primorju. Možda bi ovaj rat išao i nekim drugim tokom
da u vrijeme kada se Kotor predao Republici, Balša III nije bio teško bolestan. Kako je njegova
bolest sve više uzimala maha, on već krajem 1420. nije bio u stanju da upravlja zemljom.
Početkom 1421. odlučio je da pođe u Srbiju kod svog ujaka, srpskog despota Stefana Lazarevića,
na čijem dvoru je umro ubrzo poslije dolaska. Budući da sinova nije imao, Balša III je despota
Stefana Lazarevića imenovao nasljednikom. Da li mu je ostavio u nasljeđe svoju državu ili mu je
samo povjerio brigu o okončanju već započetog rata protiv Mlečana, ne može se tačno utvrditi.
Ovu nepoznanicu nije uspio da razriješi ni istoričar Ivan Božić, nesumnjivo najbolji poznavalac
ovog perioda istorije Crne Gore. U odjeljku o Zeti u XV vijeku, koji je napisao za višetomnu
Istoriju Crne Gore, Božić navodi da je, Balšinom posljednjom voljom, Zeta pripala despotu
Stefanu (Istorija Crne Gore: 1970, 135). Pet godina kasnije, Božic tvrdi da se još ne zna da li je
despot Stefan dobio Zetu u nasljeđe ili samo obavezu da nastavi rat s Mlečanima (Zetske
vojvode pod despotima: 1975, 6).

Jelena Balšić (1442), gospođa Lena, supruga gospodara Zete Đurađa II Stracimirovića Balšića i
bosanskog vojvode Sandalja Hranića, majka Balše III Balšića. Jelena je cerka srpskog kneza
Lazara Hrebeljanovića. Za Đurađa II Stracimirovića Balšića udala se oko 1386. godine. Bila je
žena izuzetne obdarenosti, ukusa i čvrstine, zaštitnica pravoslavne manjine u Zeti. Nakon smrti
svoga muža Đurađa II 1403.godine, postala je glavni savjetodavac sinu Balši III, koji je na zetski
prijesto stupio sa 17 godina. Pod uticajem Jelene, spoljna politika Zete se promijenila. Dok se
Đurađ II oslanjao na Mlečane, Balša III se, pod uticajem majke, okrenuo saradnji sa Turcima,
bosanskim vojvodom Sandaljem Hranićem i svojim ujakom, despotom Stefanom Lazarevićem.
Pod uticajem Jelene, Balša III je prihvatio pravoslavlje, za razliku od svojih prethodnika koji su
bili katolici. Jelena je bila inspirator rata Balše III, odnosno Zete protiv Mlečana, koji je vođen
od 1404. do 1412. godine. U tom vremenu Jelena se istakla u diplomatskim naporima.
Pregovarala je sa Mlečanima o miru, tražila pomoć za svog sina kod Dubrovnika, Turaka, u
Bosni i Srbiji. Jelena se 1411. godine udala za Sandalja Hranica, koji je pružio podršku Balši III
u Zeti. Nakon udaje za Sandalja, prestaje njena aktivna uloga u političkim dešavanjima, mada je
podržavala sina sve do njegove smrti 1421. godine. Nakon smrti svog drugog muža, Sandalja
Hranića, naslijedila je veliko bogatstvo, vratila se u Zetu i otpočela ktitorski rad. Obnavljala je
pravoslavne crkve rasute po obalama i ostrvcima Skadarskog jezera. Obnovila je crkvu Sv.
Đorđa na skadarskom ostrvcu Gorici (Brezavici ili Beški). Tu je 1440. godine podigla i novu
crkvu Bogorodice, gdje je željela da je sahrane. Za staratelja svoje skromne zadužbine,
Bogorodice Brezavićke, odredila je pred smrt (1442.) unuku Jelenu, ćerku Balše III i ženu
bosanskog vojvode Stjepana Vukčića Kosače (sinovac Sandalja Hranića). Duhovnik gospođe
Lene Nikon, sastavio je za svoju gospodaricu, između 1440. i 1442. godine poznati Gorički
zbornik, u koji je uz Jelenina pisma ušla i povijest o jerusalimskim crkvama. Gorički zbornik
otkriva kulturne prilike u Zeti sredinom XV vijeka i stoga je izuzetan kulturno-istorijski
spomenik. Čuva se u depozitu Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, kao zaostavština
Svetozara Tomića, koji je taj rukopis kupio za vrijeme službovanja u Skoplju 1902. godine.
Gorički zbornik je pisan na papiru, ima svega 273 lista. Zbornik je napisan u manastiru Sv.
Bogorodice na Gorici (Beška). U njemu se nalaze pisma Jelene i njenog duhovnika Nikona
Jerusalimca. Pisma su posvećena prevashodno monaškoj, a onda i uopšte teološkoj problematici.
Čitav sastav je pisan sa literarnim pretenzijama, tako da predstavlja značajan književni spomenik
srednjovjekovne Zete.

Crnojevići

Negdje s kraja XII ili počeka XIII vijeka živeo je u Zeti Đuraš Vrančić. Njegovi potomci su se
po njemu prezivali Đuraševići. Nekoliko generacija kasnije jedan od potomaka se zvao Crnoje
Đurašević, a njegovi potomci su se prezivali Crnojević - Đurašević, da bi na kraju ostalo samo
Crnojević, tako da se od XIV vijeka pominju samo Crnojevići. Crnojevići su zetska vladarska
porodica. Pominju se prvi put 1331. kao gospodari katunske nahije. Vlastelin u Gornjoj Zeti
Radič Crnojević se odmetnuo od Balše II Balšića, gospodara Zete. U nastalom sukobu Balšića i
Crnojevića umiješala se i Bosna. Uzdajući se u pomoć bosanskog vladara Tvrtka I Kotromanića
Crnojevići nezavisno upravljali Gornjom Zetom. Podržavao ih je bosanski vojvoda Sandalj
Hranić Kosača, koji se oženio Jelenom Crnojević 1396. Kada su Balšići izumrli 1421. Crnojevići
su u Zeti nastavili da se sukobljavaju sa Đurđem Brankovićem. Kada su Osmanlije 1479. zauzele
Zetu Crnojevići se sklanjaju u Italiju, a poslije smrti Mehmeda II vraćaju se ponovo u Zetu i
postaju osmanski vazali. Sa francuskim kraljem Karlom VIII Crnojevići su spremali ustanak
protiv Osmanlija. Plan je propao, a Zeta je pripojena Sakadarskom sandžaku 1499. Todašnji
gospodar Zete Đurađ sklonio se u Italiju, a njegov brat Stefan Crnojević prešao je na islam. Tako
je prestala vladavina Crnojevića u Zeti 1499.Najvažniji vladari iz kuće Crnojevića: Stefan
Crnojević; Ivan Crnojević Đurađ Crnojević Stefan Crnojević. Nakon prinudnoga i tragičnoga
odlaska Đurđa Crnojevića iz Crne Gore,posljednjeg vladajućeg gospodara iz te znamenite
dinastije, i pada zemlje pod otomansku vlast (1496. Odnosno 1499.), ostalo je vrlo živo śećanje
na Crnojeviće i njihovo ukupno nasljeđe, što se vidi po brojnim toponimima, po spomenicima
kulture – duhovnim i materijalnim, po snažnoj ukorijenjenosti u narodnome pamćenju i predanju,
u anegdotama u narodnim pjesmama, zapisima i dokumentima.Crnojevića epoha na neki način
traje sve do rušenja njihova Dvorca (prije 1646) i Manastira (1692) na Cetinju.U jednom
izvještaju stoji kako se „još vide ruševine palate gospodara Crne Gore“. Ne zna se pouzdano kad
je i kako stradao taj izuzetni spomenik arhitekture, o čijoj ljepoti i veličini svjedoči gravira u
cetinjskome Oktoihu prvoglasniku iz 1494. godine. Ivan Crnojević je dvorac, u kome je bila
njegova rezidencija,podigao 1482. godine. Manastir Crnojevića sagrađen je 1484. a porušen
1692. U pohodu skadarskog paše Sulejmana Bušatlije, kad su ga lagumali Mlečani, povlačeći se
ispred Turaka. Tada su izgleda I stradali i ostaci Crnojevića štamparija. Vladika Danilo je, iz
pepela, novi manastir zasnovao na lokalitetu bivšega Crnojevića dvorca. Za njega je upotrijebljen
materijal (tesani kamen, fragmenti heraldike i plastike itd.) i s dvorca i s manastira. Novi
Cetinjski manastir je sasvim novo zdanje. U odnosu na raniji Cetinjski manastir (Crnojevića),
ovaj vladike Danila,koji su dograđivali njegovi nasljednici, pri Orlovu kršu, mnogo je skromnije
veličine i izgleda u odnosu na raniji, bez obzira na to što su u njega ugrađeni renesansni
fragmenti s prethodnoga. I taj Cetinjski manastir Turci su tri puta spaljivali i rušili.Ono sto je
mozda najznacajnije za period vladavine je stamparija Oktoih.Pocetkom 1493. Godine pocela je
sa radom Crnojevica stamparija u kojoj su pecatirane prve srpske,I uopste prve slovenacke
cirilicne stampane knjige.Tako je Obod u Crnoj Gori dobio stampariju prije svih danasnjih
evropskih I svjetskih prestonica,sa izuzetkom Rima,Pariza I Budima. Štamparija je
ubrzoprenijeta u cetinski manastir, pa je poznata i pod imenom Obodska ili Cetinjskaštamparija.
Obod je mjesto osnivanja štamparije. Organizacione i štamparskeposlove vodio je jeromonah
Makarije koji je i prvi srpski štampar,imao je 7 pomocnika. Po ljepoti rezanih slova jeromonah
Makarije je ostao nenadmašan u srpskom štamparstvu. Prva knjiga i naša prva inkunabula jeste
OKTOIH, štampana 1493. godine, a završena 1494.godine.Oktoih prvoglasnik je prva knjiga
stampana na Balkanu,i to srpskom cirilicom. Po sadržaju to je jedna liturgijska knjiga – koja
sadrži crkvene pjesme. Ona se nije razlikovala od rukopisnih knjiga( nije imala naslovne strane,
ni paginacije ). I druge knjige iz Crnojevića štamparije bile su crkvene sadržine. Ova štamparija
je svijetu i našoj riznici dala 5 izvandrednih prvoštampanih izdanja i to : OKTOIH
PRVOGLASNIK ( glas I-IV ) – 1493/94) u Crnoj Gori se nalazi8 primjeraka: 4 na Cetinju-1 u
Državnom muzeju, a 3 u Cetinjskom manastiru, po jedan u Manastirima Ostrog i Morača i sv.
Trojica kod Pljevalja i u crkvi u Bijeloj.Godine 1987. izašlo je 600 numerisanih primjeraka
reprint izdanje ove najstarijecrnogorske inkunabule sa studijom od Nemirovskog u izdanju
Nacionalne biblioteke»Đurđe Crnojević » i »Cankarjeve založbe« Ljubljana.) OKTOIH
PETOGLASNIK ( glas V-VIII) – 1494) nužan nastavak predhodne knjige , predstavlja prvu
ilustrovanu južnoslovensku inkunabulu i posvemu sudeći završavana je uporedo sa
PRVOGLASNIKOM . Petoglasnik je imao 272lista, a u manastiru Dečani pronađen je fragment
od 37 listova, sa ostatkom od još jednog lista. Jedan list sa ilustracijama čuva se u Muzeju na
Cetinju ) PSALTIR SA POSLJEDOVANJEM -1495 (Posebno značajno na ovojknjizi je da je
izdavač naglasio da je štampana na Cetinju što je opovrglo dileme da jeCrnojevića štamparija
radila na Cetinju. Sačuvan je u cjelosti i u djelovima u 11primjeraka, od čega Crna Gora ima
samo dva izuzetno defektna primjerka umanastiru Piva i Nikoljac. CNB Cetinje je 1986. godine
priredila fototipsko izdanjeCrnojevića PSALTIRA u tiražu od 650 primjeraka zbog čega ima
bibliofilski značajuz dodatak Vladimira Mošina u posebnoj brošuri. ) MOLITVENIK – završen
1495/96 ( i ova inkunabula sačuvana je samo u fragmentima, a najpotpuniji primjerak pronađen
je u manastiru Sv. Trojice kodPljevalja i sadrži 184 lista. Drugi veći fragment od 41 lista
pronađen je u crkvi selaCerkolezi u Metohiji, ali se ovi ne dopunjuju sa pljevaljskim odlomkom
nijednimlistom. Od pljevaljskog i santpetresburškog odlomka 1993. godine u izdanju odboraza
obilježavanje 500 godina prve štampane knjige na slovenskom jugu CANU i CNBizdato je
faksimilno izdanje u 499 primjeraka.) ČETVOROJEVANĐELJE 1496. ( sačuvano u prepisu iz
1548. g , jer nije sačuvan u original) Prva naša štamparija nije bila dugog vijeka. Pred navalom
Turaka 1496. godineĐurđe Crnojević je morao da napusti zemlju i da emigrira u
Veneciju( predpostavlja se da je sa sobom odnio i svoju štampariju , a kasnije je Jerolim
Zgurović Kotoranin u Veneciji koristio neka slova iz ove štamparije), a jeromonah Makarije
otišao je u Vlašku ( Rumunija ). Štamparija nije više radila, a jeromonah Makarije je svoju
štamparsku djelatnost nastavio u Vlaškoj i tamo je upravljaoprvom vlaškom štamparijom
( ćiriličnom ) 1507-1512. godine.Knjige iz štamparije Crnojevića bile su veoma cijenjene.
Smatralo se da su imaledobar tekst, a posebno se isticala ljepota njihovih slova i njihova izrada.

Kulturno-istorijski spomenici Duklje-Zete

Na prostoru današnje Crne Gore, razvila se u ranom srednjem vijeku kneževina Duklja, koja je
zajedno sa okolnim srpskim primorskim kneževinama ušla u sastav prve srpske države koju je
sredinom 9. vijeka osnovao knez Vlastimir. Nakon njene propasti, poslije smrti Časlava
Klonimirovića sredinom 10. vijeka, Duklja nastavlja svoj samostalni razvoj i u njoj se krajem
istog vijeka kao vladar javlja Jovan Vladimir. Iako se o njegovoj vladavini relativno malo zna,
njegov kult u narodu je i danas veliki, o čemu svedoči i iznošenje njegovog krsta na vrh Rumije,
koje se tradicionalno obavlja svake godine. Izvesno je da je bio oženjen Samuilovom ćerkom i da
je zahvaljujući tom braku sačuvao upravu Dukljom, kao Samuilov vazal. Početkom 11. vijeka je
ubijen po nalogu Samuilovog bratanca Jovana Vladislava tokom unutrašnjih borbi za vlast u
Samuilovom carstvu, koje ubrzo nakon toga propada, a teritorija Duklje ulazi u sastav
Vizantije.Knez Duklje i osnivač dinastije Vojislavljevića Stefan Vojislav uspio je 1036. godine
da nakratko zbaci vizantijsku vlast, ali je uhvaćen i odveden u Carigrad. Svega nekoliko godina
kasnije,Vojislav je pobjegao iz zarobljeništva i ponovo zbacio vizantijsku vlast u Duklji,
koristeći se unutrašnjim sukobima u samoj Vizantiji, ali i slovenskim ustankom Petra Deljana
koji je buknuo 1041. godine. Tokom jeseni 1042. godine drački strateg je napao Duklju.
Koristeći se ratnim lukavstvom, Vojislav ga je navukao u uske klance nedaleko od Bara i u
iznenadnom noćnom napadu 7. oktobar (danas se ovaj datum uzima kao dan vojske Crne Gore)
razbio vizantijsku vojsku u bici kod Bara. Vojislava sredinom vijeka nasljeđuje njegov sin
Mihajlo koji vođenjem uspješne politike uspijeva da očuva samostalnost Duklje odnosno Zete i
da je oko 1077. godine uzdigne na rang kraljevine, čime Zeta postaje prva srpska
kraljevina.Njegov sin Bodin proširuje državu pripajanjem Raške, Bosne i Zahumlja, a krajem
vijeka u svojoj prijestonici Skadru ugošćuje krstaše I krstaškog pohoda predvođene Rejmondom
Tuluskim.Za Bodinove vladavine Bar je imao znacajnu ulogu,samim tim sto je bilo crkveno
srediste.Za njihov period vladavine mozda je najznacajniji spis “Ljetopis Popa
Dukljanina”.Pojavila se prije nekoliko studija da je autor Grgur Barski,barski nadbiskup.Autor je
ovim ljetopisom htjeo narod da upozna sa slavnom prosloscu drzave dukljanskih Slovena,da se
obnovi drzava I da se odbrane od Nemanjica.Hronika je napisana u Duklji I autor tretira
dukljanske problem I istoriju.Nije Duklja ni Crvena ni Bijela,vec je definitivno dukljanska tj.
crnogorski iskon I temeljni dio istorije Crne Gore.U ovom dijelu najvecu paznju privlaci toponim
Krajina.Rijec je o Krajini na obalama Skadarskog jezera u kojoj se nalaze ostaci manastira u
kojoj je kako se u Ljetopisu kaze Kosara,zena ubijenog zetskog kralja Vladimira,sahranila svog
muza u crkvi Sv.Marije.Krajini je podignuta crkva,a zatim manastir Preciste Krajinske koji za
istoriju Zete I Crne Gore ima veliku ulogu.Vladimirovo tijelo je iz Prespe prenjeto u Krajinu,uz
najsvecanije pocasti.Ljetopisu mnogi pisci daju veliku vaznost za istorijsku geografiju.Ljetopis
popa Dukljanina ili Barski rodoslov djelo je koje je svjedocantsvo o postojanju u Baru razlicitih
domacih knjiga istorijsko-pravne I crkvene sadrzine.Pisan je na slovenskom,a preveden na
latinski jezik.Ratacki manastir u kome je nastao Ljetopis popa Dukljanina treba sacuvati kao
svetiliste I svjedocanstvo crnogorske pismenosti I kulturne tradicije.Nakon njegove smrti, oko
1101. godine, Zetu počinju da potresaju unutrašnje razmirice među Vojislavljevićima, što dovodi
do njenog slabljenja i gubitka kraljevske krune. Završni čin vladavine dinastije Vojislavljevića se
odigrava tokom 80-tih godina 12. vijeka, kada ih raški veliki župan Stefan Nemanja potiskuje
kao vizantijske vazale iz Zete i oko 1186. godine cjelokupnu Zetu pripaja svojoj državi i daje je
na upravu svom najstarijem sinu Vukanu.Nakon Nemanjinog povlačenja 1196. i predaje vlasti
srednjem sinu Stefanu, Vukan počinje da vodi aktivnu politiku sa ciljem preuzimanja vlasti u
Raškoj, što mu na kratko i uspijeva početkom 13. vijeka, ali po cijenu stupanja u vazalne odnose
sa kraljevinom Ugarskom čiji vladari od tada u svojoj tituli nose i titulu kralj Srbije. Bez obzira
na to, on je vratio Zeti kraljevsku titulu, tako da su i on, kao i njegov sin i naslednik Đorđe
upravljali njome sa titulom kralja, do početka 40-tih godina 13. vijeka. Međutim, tokom
vladavine Uroša I, ukida se nasledno upravljanje Zetom i drugim oblastima kraljevine Srbije, a
upravu nad oblastima je dodjeljivao sam kralj. Tokom ovog perioda, na prostoru Crne Gore
podižu se značajni manastiri: Sveti Petar u Bijelom Polju (u kome je pisano Miroslavljevo
jevanđelje), Đurđevi Stupovi u Beranama, Morača i drugi, a u pisanim izvorima se po prvi put
javlja njeno današnje ime Crna Gora.

Ukupna dužina Crnogorske obale iznosi 293 km, dok ukupna dužina plaža iznosi 73 km.
Najduža plaža nalazi se u Ulcinju, dužine 12 km.

Crnogorska obala je duga 293 km, ima 117 plaza ukupne duzine 73 km. Mozete birati ono sto
vama najvise odgovara - pjescane, kamenite ili stjenovite plaze. Dugacke plaze ili male i intimne
plaze. Plaze sa raznim pratecim sadrzajima ili netaknute rusticne plaze.

ULCINJ - Ada Bojana, Velika plaza, Zenska plaza, Mala plaza, Valdanos

BAR - Utjeha, Veliki Pijesak, Crvena stijena, Gradska plaza, Zukotrlica, Crvena plaza,
Sutomorska plaza, Maljevik, Biserna obala, Kraljicina plaza

BUDVA - Buljarice, Lucice, Petrovac, Perazica Do, Drobni pijesak, Sveti Stefan, Milocer,
Kraljicina plaza, Przno, Kamenovo, Becici, Guvance, Slovenska plaza, Gradska plaza, Mogren,
Jaz, Ostrvo Sveti Nikola

TIVAT - Oblatno, Krasici, Plavi horizonti, Sveti Marko, Ostrvo cvijeca, Zupa, Belane,
Seljanovo, Donja lastva, Opatovo

KOTOR - Bigovo, Trsteno, Zukovo, Markov rt, Orahovac, Bajova kula, Risan, Morinj

HERCEG NOVI - Kumbor, Igalo, Rose, Mirista, Zanjice