ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Τοπικές ποικιλίες και γεωργική βιοποικιλότητα

Η ελληνική εμπειρία της χρηματοδότησης διατήρησής τους
Χατζηαθανασίου Αρτέμιος1, Τριαντάφυλλος Λεωνίδας2, Μητρόπουλος Ευάγγελος1 και Μήτσος Σπυρίδων3 (*)
1
Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων (Υπ.Α.Α.Τ.), Πατησίων 207 & Σκαλιστήρη 19 , 112 53 Αθήνα, e-mail: soimetra2@yahoo.gr
2
Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιερά Οδός 75 , 118 55 Αθήνα
3
Υπ.Α.Α.Τ., ΚΕΠΠΥΕΛ Αθηνών, Μενάνδρου 22, 105 52 Αθήνα

„ Οι τοπικές ποικιλίες αποτελούν μέρος της γεωργικής βιοποικιλότητας και συνιστούν σημαντική
παράμετρο της αειφορικότητας της γεωργίας. Η διατήρησή τους για διαφορετικούς λόγους, τόσο
στο δυτικό όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο αποδεικνύει τη σημαντικότητα των ιδιαίτερων
χαρακτηριστικών τους καθώς και τη συμβολή τους στη διασφάλιση της διατροφικής επάρκει-
ας και της φυτικής γενετικής ποικιλότητας. Διεθνείς πρωτοβουλίες όπως η Διεθνής Συνθήκη του
FAO για τους φυτογενετικούς πόρους (Ρώμη, 2001) επιφορτίζουν τα συμβαλλόμενα μέρη όπως η
χώρα μας να αναλάβουν δράσεις και μέτρα προστασίας των τοπικών ποικιλιών. Στο πλαίσιο του
χρηματοδοτικού μέσου ΕΠΑΑ 2000-2006, η Ελλάδα ενεργοποίησε το Μέτρο 3.8, το οποίο ενίσχυε
τους γεωργούς για να καλλιεργήσουν τοπικές ποικιλίες. Η υλοποίηση του μέτρου κατέγραψε το
ενδιαφέρον των γεωργών για συμμετοχή (εντάχθηκαν 301 δικαιούχοι, 39 τοπικές ποικιλίες και
4.830 στρ.), εντόπισε εγγενή προβλήματα και αδυναμίες εφαρμογής και ανέδειξε προβληματι-
σμούς όσον αφορά την αποδοχή των τοπικών ποικιλιών τόσο στην κοινωνία και στο χώρο της
έρευνας όσο και στην αγορά με την εμπορική τους αξιοποίηση.

1. Εισαγωγή επιπτώσεις δύο κοινωνικοοικονομικής φύσεως εξελίξεων,

Η εντατική άσκηση της γεωργίας μεταπολεμικά, επέφερε
σταδιακά την απαξίωση του καλλιεργούμενου γενετικού
υλικού, το οποίο εκτοπίστηκε από ανώτερες σύγχρονες
ποικιλίες που παρήχθησαν από εγχώρια Ινστιτούτα Βελ-
τίωσης (ΕΘΙΑΓΕ) ή εισήχθησαν από το εξωτερικό με απο-
τέλεσμα τη γενετική διάβρωση (genetic erosion) των φυ-
τογενετικών πόρων και ειδικότερα των τοπικών ποικιλιών
της χώρας (1).
Οι «φυτογενετικοί πόροι για τη διατροφή και τη γεωρ-
γία» στους οποίους εντάσσονται οι τοπικές ποικιλίες των
καλλιεργούμενων φυτικών ειδών, αποτελούν βασική πα-
ράμετρο της γεωργικής ποικιλομορφίας και της βιολογικής
ποικιλότητας γενικότερα. Διεθνείς πρωτοβουλίες όπως η
Διεθνής Σύμβαση για τη βιοποικιλότητα (Ρίο, 1992) και η
Διεθνής Συνθήκη του FAO για τους φυτογενετικούς πόρους
(Ρώμη, 2001) επιφορτίζουν τα συμβαλλόμενα μέρη, όπως
και την Ελλάδα, να αναλάβουν δράσεις διαφύλαξης μέσω
χρηματοδοτικών προγραμμάτων με σκοπό την εφαρμογή
των αναγκαίων μέτρων προστασίας της γεωργικής βιο-
ποικιλότητας (2). H γεωργική βιοποικιλότητα επηρεάζεται
κυρίως από τους τύπους άσκησης της γεωργίας και της
κτηνοτροφίας. Όσο οι τελευταίοι απομακρύνονται από τις
αρχές της αειφορικής διαχείρισης τόσο αυξάνονται οι απει-
λές για τη διατήρηση και προστασία της βιοποικιλότητας
(3). Στις ελληνικές συνθήκες, οι απειλές κατά της γεωργι-
κής βιοποικιλότητας έχει διαπιστωθεί ότι συνδέονται με τις
όπως είναι η πληθυσμιακή ερήμωση με την εγκατάλειψη
της υπαίθρου (ιδιαίτερα σε ορεινές και μειονεκτικές περιο-
χές) και η υπερβολική συσσώρευση πληθυσμού και παρα-
γωγικών ή εξωπαραγωγικών δραστηριοτήτων ιδιαίτερα σε
πεδινές και περιαστικές περιοχές (4).
Οι φυτογενετικοί πόροι στην Ελλάδα είναι σημαντικοί
και ο πλούτος αυτών αποδίδεται στη γεωγραφική θέση της
χώρας, στο φυσικό της περιβάλλον (μικροκλίματα και με-
γάλη ποικιλομορφία εδαφικών και κλιματικών συνθηκών)
και στη μακρά γεωργική της ιστορία (5). Λαμβάνοντας
υπόψη το μικρό της μέγεθος θεωρείται μία από τις πλουσι-
ότερες χώρες φυσικής βλάστησης και αγρίων συγγενικών
ειδών καλλιεργούμενων φυτών (cultivated wild relatives,
CWR’s) στην Ευρώπη (6).
Σύμφωνα με τον FAO (Food & Agriculture Organization),
περίπου 75% του φυτικού γενετικού υλικού και 90% των
τοπικών ποικιλιών έχουν εκλείψει μέσα στα τελευταία 100
χρόνια, καθώς οι γεωργοί σε όλο τον κόσμο έχουν εγκα-
ταλείψει σταδιακά τις ποικιλίες που καλλιεργούσαν παρα-
δοσιακά, για βελτιωμένες ποικιλίες υψηλών αποδόσεων.
Αποτέλεσμα αυτής της εγκατάλειψης είναι η παγκόσμια δι-
ατροφή να βασίζεται σήμερα, κατά 75% σε 12 μόνο φυτά,
με κύρια το ρύζι, τον αραβόσιτο και το σιτάρι (7).
(*) Οι απόψεις που εκφράζονται στην παρούσα εργασία δεν αποτε-
λούν αναγκαστικά απόψεις των φορέων στους οποίους εργάζο-
νται οι συγγραφείς αυτής.

46 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009


Αναπαραγωγή ντόπιων ποικιλιών σιτηρών από την Ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού
(αρχείο ΑγροΤύπου).
Στην εθνική έκθεση της Ελλάδας προς τον FAO (1) με
θέμα την «κατάσταση των φυτογενετικών πόρων στην Ελ-
λάδα», αναφέρεται ότι η γενετική διάβρωση είναι ιδιαίτερα
έντονη και ταχεία στα καλλιεργούμενα σιτηρά, όπου οι το-
πικοί πληθυσμοί και ποικιλίες που καλλιεργούνται σήμερα
μόλις και φθάνουν το 1% της συνολικής έκτασης. Μία ανά-
λογη τάση, αλλά με 20ετή καθυστέρηση σε σύγκριση με
αυτήν των σιτηρών, αρχίζει να διαφαίνεται πλέον και για τις
καλλιέργειες λαχανικών καθώς και στην καλλιέργεια πολ-
λών οπωροφόρων δένδρων και αμπέλου.
2. Η επί τόπου διατήρηση της γεωργικής
βιοποικιλότητας
Οι φυτογενετικοί πόροι μπορούν να διατηρηθούν είτε επί
τόπου (in situ), στο φυσικό τους περιβάλλον, είτε εκτός τό-
που (ex situ), συνήθως σε τράπεζες γενετικού υλικού με τε-
χνικές κρυοδιατήρησης ή in vitro. Η διατήρηση στον αγρό
(on farm conservation) είναι μέρος της in situ και αφορά
την καλλιέργεια στον αγρό καλλιεργούμενων ποικιλιών
(τοπικές, παραδοσιακές). Οι δύο μέθοδοι διατήρησης (ex
Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009
ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
situ και on farm) όσον αφορά τη γενικότερη θεώρηση δι-
ατήρησης των τοπικών ποικιλιών έχουν τα πλεονεκτήμα-
τα και τα μειονεκτήματά τους (8), αλλά η διατήρηση στον
αγρό πλεονεκτεί από αυτή της ex situ (9). Στην τελευταία το
γενετικό υλικό παραμένει στατικό παρ’ όλη την αναπαρα-
γωγή του σε άλλες εδαφοκλιματικές συνθήκες και σε στε-
νότερη γενετική βάση. Όμως στην on farm διατήρηση το
υλικό εξελίσσεται μέσα στο εργαστήριο της φύσης, κτίζο-
ντας σταδιακά χαρακτηριστικά τα οποία διαμορφώνονται
στο πέρασμα του χρόνου κάτω από τις εδαφοκλιματικές
συνθήκες της περιοχής καλλιέργειας και τις εθιμικές χρή-
σεις και αξίες της κοινότητας που το καλλιεργεί και το με-
ταχειρίζεται (αναπαραγωγή, αποθήκευση, διακίνηση και
ανταλλαγή) ως διαχρονική «ζώσα γνώση» (2).
Η διατήρηση στον αγρό και η διαχείριση των φυτογε-
νετικών πόρων γενικότερα, αφορά τη συνεχή ανάπτυξη
της γενετικής ποικιλότητας της καλλιέργειας διαμέσου της
ανταλλαγής, της συλλογής, της βελτίωσης και της αποθή-
κευσης του γενετικού υλικού ως μέρος ή εξ ολοκλήρου για
τον σκοπό της παραγωγής και όλα αυτά κάτω από τις οικο-
λογικές συνθήκες που είναι διαθέσιμες στους παραγωγούς
(10).
Οι γεωργοί θεωρούνται οι αέναοι διατηρητές του φυ-
τογενετικού υλικού το οποίο μετά από καλλιέργεια αιώνων,
τυχαίες διασταυρώσεις, επιλογή του υλικού βάσει μορφο-
47
 ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
λογικών χαρακτηριστικών ή και διαφόρων κοινωνικοοικο-
νομικών και οικολογικών συνθηκών, ανταλλαγές από περι-
οχή σε περιοχή και διακίνηση διαμέσου των ηπείρων, έχει
κληρονομηθεί στην σημερινή εποχή με πλούσια παραλλα-
κτικότητα και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (11). Παραμένει
ωστόσο, ανυπολόγιστη και αναμφισβήτητη η σημασία των
φυτογενετικών πόρων για τους καλλιεργητές των τοπικών
κοινοτήτων οι οποίοι βασίζονται σε αυτούς για την επιβίω-
σή τους (12).
Πολύτιμες και αξιόλογες για πολλά χαρακτηριστικά,
ποικιλίες φυτών, προσαρμοσμένες και ανθεκτικές σε δυ-
σμενή περιβάλλοντα (5), είναι αναγκαίο να προστατευθούν
όχι μόνο γιατί το απαιτεί η διατήρηση της βιοποικιλότητας
των αγροοικοσυστημάτων, αλλά και γιατί αποτελούν πο-
λύτιμα εργαλεία για την ανάπτυξη της αειφορικότητας της
γεωργίας.
Οι βασικοί λόγοι που οδηγούν σε διατήρηση των τοπι-
κών ποικιλιών στις ευρωπαϊκές χώρες είναι η ιδιοκατανά-
λωση, η ενασχόληση στο πλαίσιο του ελεύθερου χρόνου,
οι εμπορικοί λόγοι (πώληση σε τοπικό κυρίως επίπεδο)
ή η προώθησή τους από τις τοπικές και εθνικές αρχές. Οι
δύο πρώτοι λόγοι (ιδιοκατανάλωση και ενασχόληση στον
ελεύθερο χρόνο) είναι οι πιο σημαντικοί όσον αφορά τον
αριθμό των καλλιεργούμενων ειδών (13). Όπου επικρατεί
το κίνητρο της ιδιοκατανάλωσης αυτό στηρίζεται σε παρα-
μέτρους όπως της διατήρησης της παράδοσης (ιδιαίτερες
συνταγές που σχετίζονται με έθιμα ή θρησκεία), της ποιο-
τικής διαφοράς (14 & 15), της καλύτερης προσαρμοστικό-
τητας στους εδαφοκλιματικούς περιορισμούς και τα ιδιαί-
τερα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά (16).
Επιπλέον των ανωτέρω, η καλλιέργεια των τοπικών
ποικιλιών όπως έχει παρατηρηθεί σε χώρες του αναπτυσ-
σόμενου κόσμου, συνδέεται με την ενδυνάμωση των κοι-
νωνικών δεσμών, την ανάδειξη της πολιτισμικής σημασίας
του καλλιεργούμενου φυτού (έθιμα και τελετές) καθώς και
την αξιοποίηση της χρηστικής αξίας αυτών (επίπεδο αγρο-
τικής κοινωνίας) όπως οι γευστικές ιδιαιτερότητές τους
(17). Σε μεγάλο ποσοστό οι γεωργοί των περιοχών αυτών
διαμορφώνουν το παραδοσιακό διαιτολόγιό τους με την
επιλογή εκείνων των ποικιλιών που ανταποκρίνονται κα-
λύτερα στους παραπάνω παράγοντες και δύνανται να ευ-
δοκιμήσουν κάτω από τις εδαφοκλιματικές συνθήκες της
περιοχής τους (18).
3. Χρηματοδότηση της προστασίας
στον αγρό: Μέτρο 3.8
Η Ελλάδα έχει επικυρώσει τη Σύμβαση τη βιολογικής ποικι-
λότητας (ΦΕΚ 59/Α’, 1994) και τη Διεθνή Σύμβαση του FAO
για τους φυτογενετικούς πόρους σχετικά με τη διατροφή
και τη γεωργία (ΦΕΚ 177/Α’, 2003), ενώ πολύ νωρίτερα, το
1990 είχε εκδώσει προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ 40/Α’, 1990)
το οποίο αφορούσε την «προστασία του φυτικού γενετι-
κού υλικού της χώρας» που σχετίζεται με τη γεωργία. Σε
εκτέλεση των υποχρεώσεων που απορρέουν από την
εφαρμογή των ανωτέρω νομοθετημάτων ήταν αναγκαίο
48 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009
να αναληφθούν πρωτοβουλίες μέτρων προστασίας της βι-
ολογικής ποικιλότητας και της γεωργικής βιοποικιλότητας
ειδικότερα (φυτογενετικοί πόροι). Σε εφαρμογή του Καν.
2082/92 και ειδικότερα όσον αφορά τη διατήρηση «εκτατι-
κών καλλιεργειών και ειδών» περιελήφθη στα γεωργοπερι-
βαλλοντικά της Β’ Προγραμματικής Περιόδου (1994-1999)
η υλοποίηση σχετικού μέτρου (19) το οποίο παρά τον αρχι-
κό σχεδιασμό δεν ενεργοποιήθηκε.
Το καλοκαίρι του 2006, στο πλαίσιο του χρηματοδοτικού
μέσου «Έγγραφο Προγραμματισμού Αγροτικής Ανάπτυξης
(ΕΠΑΑ) 2000-2006» (άξονας 3) το οποίο συγχρηματοδοτεί-
το από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού
& Εγγυήσεων (κλάδος Εγγυήσεων) και Εθνικούς Πόρους,
το δε Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων (Υπ.
Α.Α.Τ.) ενεργοποίησε το Μέτρο 3.8 «Διατήρηση εκτατικών
καλλιεργειών που κινδυνεύουν από γενετική διάβρωση».
Το μέτρο επιδοτούσε τους γεωργούς που αναλάμβαναν
με χρονική δέσμευση πέντε ετών να καλλιεργήσουν το-
πικές ποικιλίες με στρεμματική ενίσχυση, η οποία διαφο-
ροποιόταν ανάλογα με τη δέσμευση που αναλάμβανε ο
παραγωγός (μόνο καλλιέργεια της ποικιλίας ή και συγχρό-
νως αναπαραγωγή αυτής) και ως προς τη φύση της καλ-
λιέργειας (ετήσιες – πολυετείς, αρδευόμενες – ξηρικές). Οι
τοπικές ποικιλίες που ενίσχυε το μέτρο περιλαμβάνονταν
στον «Πίνακα επιλέξιμων ποικιλιών» (ΦΕΚ 823/Β’, 2006) ο
οποίος είχε συνταχθεί έπειτα από εισήγηση της Τράπεζας
Γενετικού Υλικού (Τ.Γ.Υ.), εσωτερική συνεργασία και οριστι-
κοποίηση βάσει των υποδείξεων της Ευρωπαϊκής Επιτρο-
πής. Ο συγκεκριμένος κατάλογος ποικιλιών οριοθετούσε
τα γεωγραφικά όρια των περιοχών καλλιέργειας (περιοχή
καταγωγής ή και ευδοκίμησης), καθόριζε το ανώτατο όριο
των καλλιεργούμενων στρεμμάτων (ελάχιστη έκταση δια-
σφάλισης της διατήρησης) της κάθε ποικιλίας σε επίπεδο
διοικητικής διαίρεσης (περιφέρειας, νομού, περιοχής) και
αριθμούσε 165 ποικιλίες διαφόρων κατηγοριών καλλιερ-
γειών (σιτηρά, ψυχανθή, βιομηχανικά, δενδρώδη, αμπέλι
κ.ά.).
Το πλαίσιο λειτουργίας του ΕΠΑΑ 2000-2006 όριζε μία
σειρά διαδικασιών που έπρεπε να ακολουθηθούν για την
εφαρμογή του μέτρου όπως προκήρυξη για την υποβολή
αιτήσεων από υποψήφιους δικαιούχους, έλεγχο της επιλε-
ξιμότητας των αιτήσεων, έκδοση υπουργικών αποφάσεων
ένταξης – απόρριψης δικαιούχων, σύναψη σύμβασης πε-
νταετούς διάρκειας, επιτόπιους ελέγχους συμμόρφωσης
ως προς την τήρηση των δεσμεύσεων, καταλογισμό κυρώ-
σεων μετά από παραβάσεις, αιτήσεις πληρωμής και πιστο-
ποίηση δαπανών, κ.ά. Για την υλοποίηση του μέτρου συμ-
μετείχαν υπηρεσίες τόσο της κεντρικής διοίκησης (Δ/νσεις
Χωροταξίας & Προστασίας Περιβάλλοντος και Εισροών
Φυτικής Παραγωγής του Υπ.Α.Α.Τ., κ.ά.) όσο και της περι-
φέρειας (Δ/νσεις Αγροτικής Ανάπτυξης των Νομαρχιακών
Αυτοδιοικήσεων, τα ΚΕΠΠΥΕΛ του Υπ.Α.Α.Τ., η Τράπεζα Γε-
νετικού Υλικού, κ.ά.). Η συνεισφορά μη Κυβερνητικών Πε-
ριβαλλοντικών Οργανώσεων όπως ο Πελίτις και ο Αιγίλο-
πας ήταν σημαντική σχετικά με τη γνωστοποίηση και την
παρακίνηση γεωργών για ένταξή τους στο μέτρο. Για την
υποστήριξη του μέτρου και τη διευκόλυνση των γεωπόνων

ελεγκτών (κατά τη διενέργεια των ελέγχων) εκδόθηκε μετά
από πρωτοβουλία της Ειδικής Υπηρεσίας Διαχείρισης του
ΕΠΑΑ 2000-2006 ο «Οδηγός προσδιορισμού καλλιεργού-
μενων τοπικών ποικιλιών» και ο οποίος αναρτήθηκε στην
ιστοσελίδα του Υπ.Α.Α.Τ. Ο οδηγός συντάχθηκε με την
συνδρομή του Γεωπονικού Πανεπιστήμιου Αθηνών (Εργα-
στήρια Γεωργίας και Αμπελουργίας) και του ΕΘΙΑΓΕ (Τ.Γ.Υ.,
Ινστιτούτα Φυλλοβόλων Νάουσας και Αμπέλου Αθηνών).
4. Αποτελέσματα της εφαρμογής του Μέτρου
Στην 1η και μοναδική προκήρυξη του Μέτρου που έλαβε
χώρα τον Ιούλιο του 2006 (τελευταίο έτος της Γ’ Προγραμ-
ματικής Περιόδου, 2000-2006) παρατηρήθηκε μεγάλο
ενδιαφέρον για την υποβολή αιτήσεων συμμετοχής στο
μέτρο. Εντάχθηκαν 301 δικαιούχοι ενώ απορρίφθηκαν 39
λόγω μη πληρότητας των υποβληθέντων φακέλων τους
καθώς και μη επιλεξιμότητας των δηλωθέντων δεσμεύσε-
ών τους. Οι εκτάσεις που εντάχθηκαν ανέρχονταν σε πε-
ρίπου 4.830 στρ., με την καλλιέργεια 39 ποικιλιών από τις
165 του καταλόγου και οι δικαιούχοι προέρχονταν από 22
Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις της χώρας. Παρατηρήθηκε η
ανύπαρκτη έως ισχνή σε αριθμό ένταξη δικαιούχων (σύ-
ναψη συμβάσεων) από γεωγραφικές ενότητες της χώρας
με καταγεγραμμένη παρουσία τοπικών ποικιλιών όπως η
νήσος Κρήτη (16).
Οι ετήσιες καλλιέργειες (σιτηρά, ψυχανθή και κηπευ-
τικά) όσον αφορά τον αριθμό των ενταγμένων ποικιλιών
διαπιστώνεται ότι ήταν διπλάσιες από αυτές των πολυετών
καλλιεργειών (οπωροφόρα και αμπέλι), ενώ όσον αφορά
το μέγεθος της ενταγμένης έκτασης (στρ.) οι πρώτες κατα-
λάμβαναν περίπου δεκαπλάσιο αριθμό στρεμμάτων, 4.428
στρ. από αυτό των πολυετών, 403 στρ. (Σχήμα 1).
Τα αποτελέσματα αυτά ακολουθούν την τάση που πα-
ρατηρείται σε εθνικό επίπεδο, σύμφωνα με τα στοιχεία
της εθνικής στατιστικής υπηρεσίας (ΕΣΥΕ, 2008), όπου οι
καλλιεργούμενες εκτάσεις των ετήσιων καλλιεργειών στην
Ελλάδα είναι σχεδόν διπλάσιες (21.689 χιλιάδες στρ.) από
τις δενδρώδεις (11.378 χιλιάδες στρ.).
Αξιοσημείωτο σημείο αναφοράς είναι ότι οι πολυετείς
καλλιέργειες της χώρας όπως αυτές της ελιάς, της αμπέλου,
της συκιάς και των οπωροφόρων βασίζονται κατά μεγάλο
μέρος στις παλαιότερες τοπικές ποικιλίες ή επιλογές που
έγιναν στις πρώτες εισαγωγές και έχουν προσαρμοσθεί
ήδη στις τοπικές συνθήκες (1, 20). Αυτό αποδίδεται στην
βραδύτερου ρυθμού γενετική διάβρωση των δενδρωδών
καθόσον είναι πολυετείς καλλιέργειες και πολλαπλασιάζο-
νται κυρίως αγενώς.
Ο μεγαλύτερος αριθμός ποικιλιών εντάχθηκε στην κα-
τηγορία των σιτηρών (δεκαοκτώ) ενώ ο μικρότερος στα
ψυχανθή (πέντε) όπως φακή και φάβα. Η κατανομή των δι-
καιούχων παραγωγών ανά τοπική ποικιλία είναι διάσπαρτη
και στις περισσότερες περιπτώσεις ο αριθμός δικαιούχων
ανά τοπική ποικιλία είναι μικρότερος του δέκα, εκτός πέντε
διακριτών περιπτώσεων όπως παρουσιάζονται στον Πίνα-
κα 1. Οι συγκεκριμένες τοπικές ποικιλίες καλλιεργούνται
Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009
ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Σχήμα 1. Σχέση εκτάσεων και αριθμού ποικιλιών ανά ομάδα φυτικού είδους.
Πίνακας 1. Ποικιλίες οι οποίες καλλιεργούνται
από διψήφιο αριθμό παραγωγών.
Καλλιέργεια Ποικιλία Αριθμός δικαιούχων
Σίκαλη Βεύη Φλώρινας 10
Φακή Εγκλουβής Λευκάδας 31
Πεπόνι Χρυσή κεφαλή 88
Πορτοκαλιά Χιώτικο κοινό 22
Μανταρινιά Χιώτικο 21
από διψήφιο αριθμό γεωργών και το χαρακτηριστικό αυτό
μπορεί να αποδοθεί ότι αυτές είτε καλλιεργούνται ευρέως
σε τοπικό επίπεδο (πεπόνι «χρυσή κεφαλή» στο Ν. Έβρου)
είτε προωθούνται σε ευρύτερες αγορές (χιώτικο μανταρίνι)
ή αποφέρουν σχετικά υψηλή πρόσοδο στους καλλιεργητές
(φακή εγκλουβής της νήσου Λευκάδας). Δύο έτη μετά την
εφαρμογή του Μέτρου 3.8 (31.12.2008) οι δικαιούχοι που
ελάμβαναν ενίσχυση ανέρχονταν σε 228, καλλιεργούσαν
36 ποικιλίες συνολικής έκτασης περίπου 3.000 στρ. και εί-
χαν καταβληθεί 167.000 ευρώ.
5. Προβλήματα και αδυναμίες
Τα προβλήματα και οι αδυναμίες που ανέκυψαν κατά την
εφαρμογή του Μέτρου 3.8 περιγράφονται παρακάτω και
δύνανται να αποδοθούν σε εγγενείς αδυναμίες του γεωρ-
γικού τομέα της χώρας, στη μη ετοιμότητα ή ανωριμότητα
ανταπόκρισης των εγχώριων φορέων και τέλος σε διοικη-
τικές ανεπάρκειες:
1. Σύστημα αναγνωρισιμότητας αγροτεμαχίων του
ΟΣΔΕ. Η προϋπόθεση της αίτησης του ΟΣΔΕ για ανα-
γνώριση μόνο του ενός στρέμματος για τις ετήσιες καλ-
λιέργειες και του μισού στρέμματος για τις πολυετείς,
απέτρεψε αρκετούς μικροκαλλιεργητές τοπικών ποικι-
λιών, κυρίως κηπευτικών, για την υποβολή αίτησης στο
μέτρο.
2. Διάθεση γενετικού υλικού. Η Τράπεζα Γενετικού Υλι-
κού αλλά και διάφορα Ινστιτούτα Βελτίωσης του ΕΘΙΑΓΕ
αδυνατούσαν να τροφοδοτήσουν τους ενδιαφερόμε-
νους παραγωγούς με γενετικό υλικό των ποικιλιών του
μέτρου. Η αδυναμία αυτή μπορεί να αποδοθεί στην
ανυπαρξία συντονισμού των επιστημονικών φορέων
49
 ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
και της διοίκησης της χώρας όσον αφορά τα γεωργικά
θέματα και όχι τόσο στην «πλημμελή εκτέλεση των κα-
θηκόντων» των παραπάνω φορέων.
3. Ανώτατο όριο στρεμμάτων διαφύλαξης της καλλιέρ-
γειας. Στον κατάλογο των ποικιλιών του μέτρου παρα-
τηρείται το οξύμωρο της παρουσίας αρκετών ποικιλιών
καθορισμένων για ορισμένες δεκάδες στρέμματα όταν
η γεωγραφική περιοχή εφαρμογής καταλάμβανε ολό-
κληρες περιφέρειες της χώρας. Για κάποιες άλλες συνέ-
βαινε το αντίθετο. Η απουσία στοιχείων καταγραφής και
ταυτοποίησης των ποικιλιών σε μικρο-επίπεδο (περιοχή
παρέμβασης – ευδοκίμησης) καθώς και το αναπάντητο
ερώτημα «ποιο είναι το ελάχιστο στρεμματικό όριο δια-
σφάλισης της διατήρησης κάθε ποικιλίας» από την εγ-
χώρια και διεθνή βιβλιογραφία αποθάρρυνε την όποια
πρωτοβουλία αναμόρφωσης του καταλόγου.
4. Εφαρμογή των Κωδίκων Ορθής Γεωργικής Πρακτι-
κής (ΚΟΓΠ). Η μη κατανόηση και αποδοχή του συστή-
ματος των ΚΟΓΠ από μικροκαλλιεργητές (και όχι μόνο)
σχετικά με την εφαρμογή της αμειψισποράς στο πλαίσιο
της εφαρμογής του μέτρου αποτέλεσε σημείο τριβής
μεταξύ δικαιούχων και υπηρεσιών. Η εφαρμογή των κω-
δίκων ήταν υποχρεωτική μόνο για τις αροτραίες καλλι-
έργειες και τα επιπλέον αγροτεμάχια της αμειψισποράς
που απαιτούνταν να ενταχθούν στο μέτρο, δεν περιλαμ-
βάνονταν στην άθροιση της στρεμματικής ενίσχυσης.
5. Παρερμηνείες των ΜΜΕ. Μερικά μέσα μαζικής ενη-
μέρωσης κατά την δημοσιοποίηση του μέτρου δια-
κρίθηκαν για την άστοχη φιλοπεριβαλλοντική τους
ευαισθησία. Δεν αντιμετωπίστηκαν καλοπροαίρετα οι
ιδιαιτερότητες καθώς και οι πραγματικοί σκοποί ενός
μέτρου «επί τόπου διατήρησης τοπικών ποικιλιών» που
εφαρμοζόταν για πρώτη φορά στη χώρα μας.
6. Συμπεράσματα – Προτάσεις
Το Μέτρο 3.8 ενεργοποιήθηκε το τελευταίο έτος της Γ’
Προγραμματικής Περιόδου (2000-2006) και προκηρύχθη-
κε με μία μόνο πρόσκληση υποβολής αιτήσεων σε δύσκο-
λη περίοδο ανταπόκρισης των γεωργών (μεσούντος του
καλοκαιριού), με βραχύ χρονικό διάστημα δημοσιοποίη-
σης. Αξιόπιστα συμπεράσματα όσον αφορά τις τάσεις καλ-
λιέργειας, τις προτιμήσεις παραγωγών, τη γεωγραφική κα-
τανομή των καλλιεργειών και τον αριθμό των συμβάσεων
ανά ομάδα φυτικού είδους δεν μπορούν να διατυπωθούν.
Παρόλα αυτά, μία διατύπωση προτάσεων για μια επιτυχή
χρηματοδότηση της on farm διατήρησης είναι εφικτή λαμ-
βάνοντας υπόψη τις ανάλογες τάσεις της διεθνούς βιβλιο-
γραφίας, τις πρόσφατες πρωτοβουλίες φορέων της χώρας
και τις αδυναμίες και προβλήματα του παρόντος μέτρου.
Η ανάληψη πρωτοβουλιών που θα καταστήσουν τις
τοπικές ποικιλίες αποδεκτές τόσο στην αγορά και στην πα-
ραγωγική βάση των γεωργικών εκμεταλλεύσεων όσο στον
χώρο της έρευνας και της εμπορικής αξιοποίησης απαιτεί
να ληφθούν υπόψη οι ακόλουθοι παράγοντες:
1. Οικονομική βιωσιμότητα της καλλιέργειάς τους. Η
50 Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009
απόδοση ικανοποιητικής προσόδου από την καλλιέρ-
γεια τοπικών ποικιλιών είναι αναγκαία προϋπόθεση για
την συνέχιση της καλλιέργειάς τους σε τοπικό επίπεδο
από τους γεωργούς (21). Η πρωτοβουλία αυτή μπορεί
να περιλαμβάνει την ένταξη των τοπικών ποικιλιών σε
σχήματα (schemes) βιολογικής γεωργίας (green mar-
keting) ή ονομασίας προέλευσης. Η στρατηγική αυτή
περικλείει κινδύνους διότι έχει παρατηρηθεί ότι η προ-
ώθηση στην αγορά και η αποδοχή τους από τον κατανα-
λωτή, δεν αποτελεί δικλείδα ασφαλούς πολιτικής για on
farm διατήρηση των φυτογενετικών πόρων (22) και της
προστασίας της γεωργικής βιοποικιλότητας γενικότερα.
Η αποδοχή δεδομένων ποικιλιών από την αγορά δύνα-
ται να δράσει αρνητικά ως προς τις προτεραιότητες δια-
φύλαξης κάποιων άλλων (μη ελκυστικών – ανταγωνιστι-
κών ποικιλιών) από τους παραγωγούς (διατηρητές) με
συνέπειες την παραμέληση της διατήρησής τους. Απαι-
τείται εύστοχος σχεδιασμός με παράλληλες δράσεις για
την προστασία και των μη ανταγωνιστικών ποικιλιών.
2. Γενετική αξιοποίηση των χαρακτηριστικών τους.
Παγκοσμίως λιγότερο από το 5% του χρησιμοποιού-
μενου γενετικού υλικού των προγραμμάτων βελτίωσης
των μεγάλων ερευνητικών κέντρων και εταιρειών γε-
νετικής μηχανικής προέρχεται από πρωτογενές υλικό
όπως οι τοπικές ποικιλίες και τα άγρια συγγενή είδη
(CWR’s). Η τάση αυτή αναμένεται να ανατραπεί τα προ-
σεχή έτη από το όψιμο ενδιαφέρον των βελτιωτών (23),
οι οποίοι διαβλέπουν αναβάθμιση της σημασίας αυτού
του γενετικού υλικού. Αυτό αποδίδεται στην αναγκαιό-
τητα διεύρυνσης της γενετικής βάσης των υπαρχόντων
συλλογών, στις πρόσφατες απαιτήσεις για γενετικό υλι-
κό που να ανταποκρίνεται σε αντίξοες περιβαλλοντικές
συνθήκες όπως παρατεταμένη ξηρασία (1, 5), υποβάθ-
μιση εδαφών και ρύπανση καθώς και στην αποδοτικό-
τητα της γενετικής μηχανικής.
3. Οριζόντια ενσωμάτωση σε επιχειρησιακά προγράμ-
ματα. Οι τοπικές ποικιλίες για να τύχουν ασφαλούς
προστασίας και διαφύλαξης σε μία πλατφόρμα εθνικής
στρατηγικής απαιτείται να περιληφθούν ως οριζόντι-
ες δράσεις σε επιχειρησιακά προγράμματα αγροτικής
ανάπτυξης/προστασίας περιβάλλοντος (1). Η χρημα-
τοδότηση έργων ή δράσεων που θα εμπεριέχουν την
αειφορική διαχείριση τοπικού φυτογενετικού υλικού ως
μέσο ή και ως προσδοκώμενο αποτέλεσμα να περιλαμ-
βάνει ανάλογη πριμοδότηση είτε επιπλέον χρηματοδό-
τηση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή εφαρ-
μογή του συγκεκριμένου στόχου είναι η σύνταξη ενός
«Eθνικού καταλόγου προστατευόμενων ποικιλιών» από
το Υπ.Α.Α.Τ. ο οποίος θα περιλαμβάνει τις τοπικές ποι-
κιλίες (απειλούμενες ή μη από γενετική διάβρωση) και
αυτές που έχουν διαγραφεί από τον Εθνικό Κατάλογο
Ποικιλιών.
4. Ολοκληρωμένη προσέγγιση της διατήρησης στον
αγρό. Μία αποτελεσματική on farm διατήρηση τοπικών
ποικιλιών απαιτεί να έχουν προηγηθεί απαντήσεις σε
ερωτήματα όπως της ταυτοποίησης – αξιολόγησης του
τοπικού παραδοσιακού γενετικού υλικού καθώς και του

προσδιορισμού της ελάχιστης έκτασης διασφάλισης
της διατήρησης αυτών στον αγρό. Η τριγωνική σχέση
μεταξύ «ταυτοποίησης», «έκτασης ασφαλούς διατήρη-
σης» και «καλλιέργειας στον αγρό» είναι δυναμική και
αλληλοτροφοδοτούμενη και μόνο ένας μηχανισμός
συνεχούς παρακολούθησης (monitoring) δύναται να
συμβάλει σε μία αποτελεσματική παρέμβαση μέσω
χρηματοδοτικής δράσης της on farm διατήρησης στον
αγρό. Βασικός συντελεστής υλοποίησης της παραπάνω
δράσης πρέπει να είναι ένας φορέας θεσμικά κατοχυ-
ρωμένος και επιστημονικά στελεχωμένος. Σε βραχυ-
πρόθεσμο ορίζοντα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν τα
αποτελέσματα των εξερευνητικών αποστολών της Τ.Γ.Υ.
(24) του ΕΘΙΑΓΕ που διεξήχθησαν σε όλη την Ελλάδα
μεταξύ 2004-2007 στο πλαίσιο του Μέτρου 6.3/Δράση
Β’ του ΕΠΑΑ-ΑΥ 2000-2006. Η έκθεση του ΕΘΙΑΓΕ πε-
ριλαμβάνει στοιχεία χαρακτηρισμού και ταυτοποίησης
του εγχώριου γενετικού υλικού. Αυτά δύναται να απο-
τελέσουν πρωτογενές υλικό υπό την καθοδήγηση μιας
έμπειρης ομάδας εργασίας για την αναμόρφωση του
ισχύοντος καταλόγου τοπικών ποικιλιών της Δράσης 3.2
«Διατήρηση εκτατικών καλλιεργειών που κινδυνεύουν
από γενετική διάβρωση» του ΠΑΑ 2007-2013 καθώς και
για τη σύνταξη ενός «Eθνικού καταλόγου προστατευό-
μενων ποικιλιών».
Ευχαριστίες εκφράζονται στους Δρ Θανόπουλο Ροίκο, γε-
ωπόνο της Ειδικής Υπηρεσίας Διαχείρισης του ΕΠΑΑ 2000-
2006 και κ. Τσιώκου Βασιλική, γεωπόνο του ΕΛΓΑ για τις
παρατηρήσεις και τις υποδείξεις τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Stavropoulos N., Gogkas D. Chatziathanassiou A., Zagilis E., Drako-
poulos G., Paitaridou D., Trigas P., Thanopoulos R., Koutsomitros S.,
Perdikaris A., Lourida B. and Alesta A., 2006. Greece: Second Country
Report concerning the state on plant genetic resources for food and agri-
culture. Hellenic Democracy, Ministry of Rural Development and Food,
Athens.
2. Food and Agriculture Organization (FAO) of the United Nations, 2002.
International Treaty on Plant Genetic Resources for Food & Agriculture – a
global treaty for food security and sustainable agriculture FAO, Rome.
Διαθέσιμη και στο ftp://ftp.fao.org/ag/agp/planttreaty/texts/treaty_
greek.pdf
3. Μπεόπουλος Ν., 1996. Η επίδραση των αγροτικών δραστηριοτήτων,
στο «Το Περιβάλλον στην Ελλάδα: 1991-1996», Εκδόσεις: Ίδρυμα
Μποδοσάκη, Αθήνα σελ. 142-177.
4. Henle K., Alard D, Clitherow J., Cobb P., Firbank L., Kull T., McCracken
D., Moritz R.F.A., Niemelä J., Rebane M., Wascher D., Watt A. and Young
J., 2007. Identifying and managing the conflicts between agriculture and
biodiversity conservation in Europe – A review. Agriculture, Ecosystems
and Environment, 124, Issues 1-2 (2008) pp 61.
5. Υπουργείο Γεωργίας, 2000. Εθνική στρατηγική για τους γενετικούς πό-
ρους Στα πρακτικά Συνεδρίου – Συνάντησης εργασίας «Γεωργία &
Περιβάλλον», 25-2-2000 Κέντρο Γαία – Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής
Ιστορίας, Αθήνα 2000 σελ. 265-328.
6. Ministry of Agriculture and NAGREF, 1995. Country report on plant
genetic resources for agriculture and biodiversity Ministry of Agricul-
ture and NAGREF Athens. Διαθέσιμο και στο http://www.minagric.
gr/greek/FitogenetiPori
7. FAO, 2004. What is Agrobiodiversity, Corporate Document Repository.
Γεωργία - Κτηνοτροφία, τεύχος 8/2009
ΕΙ∆ΙΚΑ ΑΡΘΡΑ
Εγγραφο διαθέσιμο στο http://www.fao.org/docrep/007/y5609e/
y5609e01.htm
8. Brown A., 2000. The genetic structure of crop landraces and the chal-
lenge to conserve them in field on farms. In 2nd Chapter of the Genes in
the field – on farm conservation of crops. Edited by: Stephen B. Brush
pp 29-30.
9. Dhillon B.S., Dua R.P., Brahmi P. and Bisht I.S., 2004. On-farm conserva-
tion of plant genetic resources for food and agriculture. Current Science
Vol 87, No 5, 10 September 2004.
10. European Cooperative Programme for Plant Genetic Resources (ECP-
GR), 2006. Report of a Task Force on Wild Species Conservation and Man-
agement. In the «In situ and on farm conservation Network», 2nd Meet-
ing, Stegelitz Germany.
11. Andersen R., 2007. Highlights from an international stakeholders survey
on the state of realisation of farmers’ rights In the «Formal international
consultation on farmers’ rights» Report of the Norwegian Ministry of
Agriculture and Food (hosted 18-20 September 2007 Lusaka Zambia),
pp 83-87.
12. Dutfield G., 1999. Intellectual Property Rights, Trade and Biodiversity:
The case of seeds and plant varieties, Background Paper of the Inter-
national Meeting on the Operations of the Convention, 50 IUCN, pp.
12, διαθέσιμο στο http://www.sristi.org/mdpipr2005/other_readings/
OR%206.pdf
13. Negri V., Becker H., Onnela J., Sartori A., Strajeru S. and Laliberté B.,
2000. A first inventory of on-farm conservation and management ac-
tivities in Europe including examples of formal and informal sector co-
operation. In report of a joint meeting of a Task Force on Wild Species
Conservation in Genetic Reserves and a Task Force on On-Farm Con-
servation and Management, 18-20 May 2000, Polvese, Italy pp. 14-30.
14. Terzopoulos P.J., Walters S.A. and Bebeli P.J., 2008. Evaluation of Greek
Tomato Landrace Populations for Heterogeneity of Horticultural Traits.
European Journal of Horticultural Science, 73.
15. Γκισάκης, B. 2008. Στρατηγικές Διατήρησης Παραδοσιακών Ποικιλιών:
Το Παράδειγμα Έρευνας και Εφαρμογής στην Βιολογική Καλλιέργεια Ντο-
μάτας, διαθέσιμο στο http://www.oikologio.gr/component/option.
com_docman/task,doc_download/gid,269/Itemid,29/
16. Θανόπουλος Ρ., Σαμαράς Στ., Γανίτης Κ., Γκατζελάκη Χ., Κόταλη Ε.,
Ψαρρά Ε., Κυπριωτάκης Ζ., Τζίτζικας Ε.Ν. , Καλαϊτζής Π., Τερζόπουλος
Π. Ι. και Μπεμπέλη Π., 2008. Τοπικές ποικιλίες καλλιεργούμενων ειδών
στην Κρήτη με έμφαση στα κηπευτικά: Ένα δυναμικό για πολλαπλή αξι-
οποίηση. Στο 2ο Διεθνές Συνέδριο για την «Ποιότητα & την Εμπορία
των Αγροτικών Προϊόντων», Χερσόνησος Κρήτης 25-29 Σεπτεμβρίου.
Γεωργία – Κτηνοτροφία, τεύχος 9/2008, σελ. 42-47.
17. Bellon M.R., 2003. Conceptualizing Interventions to Support On – Farm
Genetic Resource Conservation, World Development, Vol. 32, No. 1, pp
159–172.
18. Bellon M.R., 1996. The dynamics of crop infraspecific diversity: a concep-
tual framework at the farmer level, Economic Botany 50:26-39 pp.
19. Λουλούδης Λ., Μπεόπουλος Ν. και Βλάχος Γ., 2000. Η πολιτική προστα-
σίας του αγροτικού περιβάλλοντος στην Ελλάδα: με ορίζοντα το 2010
στο «Η πολιτική προστασίας του αγροτικού περιβάλλοντος», σελ. 331-
333.
20. Ποντίκης Κ., 1994. Πολλαπλασιασμός Καρποφόρων Δένδρων και Θά-
μνων. Αθήνα. Εκδόσεις Σταμούλη σελ. 257.
21. Gauchan D., 2002. Agrobiodiversity conservation on – farm: Nepal’s con-
tribution to a scientific basis for national policy recommendations. IPGRI,
Nepal.
22. Irungu C., Mburu J., Maundu P., Grum M. and Hoeschle-Zeledon I.,
2008. The effect of market development on-farm conservation of diver-
sity of African leafy vegetables around Nairobi. 12th EAAE Congress ‘Peo-
ple and environments: global trends and European strategies’ Gent
(Belgium) 26-29 August 2008.
23. Kenn ten Kate, 1999. The development of major crops by the seed indus-
try Ιn the chapter 5 of the ‘The commercial use of biodiversity – access
to genetic resources and benefit sharing’ by Kenn ten Kate and Sarah
A. Laird Earthscan Publications Ltd, London pp 137-142.
24. Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ), 2008. Τελική έκθεση
προόδου φυσικού και οικονομικού αντικειμένου περιόδου 2004-2008
του υποέργου «Συλλογή, διάσωση, διατήρηση και προστασία γενετι-
κού υλικού» του έργου «Δημιουργία Τράπεζας γενετικού υλικού» του
ΕΠΑΑ-ΑΥ 2000-2006, ΕΘΙΑΓΕ Αθήνα, σελ. 106-109.
51