ΙΙΙ.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ

ΚΗΠΕΥΤΙΚΏΝ
(6 ώρες)

Α. Στόχος, μεθοδολογία

Γενικός Στόχος:
Να προσεγγισθεί πρακτικά η άσκηση της βιολογικής γεωργίας

Διδακτική Μεθοδολογία:
Τεχνικές: Εισήγηση, συζήτηση, καταιγισμός ιδεών, παράθεση παραδειγμάτων
Μέσα: αίθουσα διδασκαλίας, συσκευή προβολής και ηλεκτρονικός υπολογιστής.

Β. Υποστηρικτικό Υλικό
1. EΔΑΦΟΣ

Το έδαφος αποτελεί ένα από τους βασικότερους παράγοντες του βιολογικού τρόπου
παραγωγής και ένα από τα κύρια αντικείμενα ενασχόλησης του βιοκαλλιεργητή.

Λέγοντας υγιές έδαφος, εννοούμε το γόνιμο, το πλούσιο σε οργανική ουσία και

βιολογικά δραστήριο έδαφος. Είναι το έδαφος εκείνο που χαρακτηρίζεται από καλή
δομή και μεγάλη ποικιλία οργανισμών (πρωτόζωα, νηματώδεις, γαιοσκώληκες,
ακάρεα, μορφές εντόμων, τρωκτικά κ.λπ.) και μικροοργανισμών (βακτήρια,
μύκητες, ακτινομύκητες).

Κύρια και καθημερινή φροντίδα του βιοκαλλιεργητή αποτελεί η επιστροφή στο

έδαφος των θρεπτικών συστατικών που αυτό έδωσε στα φυτά για να φτιάξουν
φυτική μάζα και καρπό, δηλ. η «ανακύκλωση της οργανικής ουσίας».

Παρέχοντας στο έδαφος φυτικά υπολείμματα και ζωική κοπριά, τρέφει τους
μικροοργανισμούς και οργανισμούς του εδάφους αυτού, οι οποίοι με τη σειρά τους
μετατρέπουν τις διάφορες ουσίες σε αφομοιώσιμες από τα φυτά μορφές θρεπτικών
συστατικών. Επίσης παράγουν ουσίες που συντελούν στην αύξηση της
ανθεκτικότητας και άμυνας των φυτών (βιταμίνες, ένζυμα κ.λπ.). Όσο μεγαλύτερη
ποικιλία οργανισμών υπάρχει σε ένα έδαφος τόσο περισσότερο «σταθερό
οικοσύστημα» είναι και τόσο ευκολότερα και πιο γρήγορα μπορεί να ανταποκριθεί
στις εξωτερικές πιέσεις και επιδράσεις. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως ο
βιοκαλλιεργητής φροντίζει εξίσου, αν όχι περισσότερο το έδαφος από την
καλλιέργεια. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται «τρέφουμε το έδαφος και μετά τα
φυτά».

69
Αξίζει να τονιστεί πως ένα πολύ μικρό ποσοστό από τα είδη των μικροοργανισμών
του εδάφους αποτελείται από είδη που είναι «βλαβερά» για τα φυτά. Όταν δίνουμε
οργανική ουσία στο χώμα με κοπριές και χλωρές λιπάνσεις και όταν δεν
χρησιμοποιούμε τοξικές ουσίες, βοηθούμε την αναπαραγωγή των ωφέλιμων (μη
βλαβερών) μικροοργανισμών. Αυτοί ανταγωνίζονται τους παθογόνους (βλαβερούς),
δεν τους αφήνουν περιθώριο για υπέρμετρη ανάπτυξη, με αποτέλεσμα οι
πληθυσμοί τους να παραμένουν μικροί και να μην προκαλούν σημαντικές
προσβολές στα φυτά της καλλιέργειας.

Πολλές φορές στην πράξη, είναι πιθανόν ιδίως στο στάδιο της μετατροπής από το
συμβατικό στο βιολογικό τρόπο παραγωγής, να παρατηρηθεί κάποια εντοπισμένη,
συνήθως σε λίγα σημεία ενός κτήματος, ύπαρξη παθογόνων. Σ’ αυτήν την
περίπτωση, προτείνεται η μέθοδος της ηλιοθέρμανσης. Μπορεί να εφαρμοστεί σε
ανοιχτά χωράφια ή θερμοκήπια μετά την ολοκλήρωση της καλλιέργειας
λαχανικών.

Η μέθοδος της ηλιοθέρμανσης συνίσταται στην κάλυψη του εδάφους κατά τη

θερινή περίοδο, για 6-8 εβδομάδες, με διαφανές πλαστικό. Αποτέλεσμα της
πρακτικής αυτής είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του εδάφους σε βάθος 10-15cm
μέχρι και τους 600C. Με τον τρόπο αυτόν και σε συνδυασμό με υψηλή εδαφική
υγρασία, θανατώνεται το μεγαλύτερο μέρος των παθογόνων μικροοργανισμών, ενώ
πολλαπλασιάζονται οι ωφέλιμοι μικροοργανισμοί οι οποίοι είναι ως επί το πλείστον
θερμόφιλοι με τις θετικές επιδράσεις που περιγράψαμε.

α. Δομή του εδάφους

Με τον όρο δομή εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο τα σωματίδια του εδάφους
ενώνονται και δημιουργούν συσσωματώματα. Ένα έδαφος έχει καλή δομή, όταν τα
συσσωματώματά του δεν είναι ούτε πολύ μικρά ούτε πολύ μεγάλα. Διαθέτει έτσι
ένα μεγάλο αριθμό πόρων, (το έδαφος είναι «αφράτο»), πράγμα που επιτρέπει την
καλή κυκλοφορία αέρα, νερού και την ομαλή και υγιή ανάπτυξη των ριζών. Τόσο η
γνώση της εκάστοτε κατάστασης του εδάφους, όσο και η δημιουργία και διατήρηση
μιας καλής δομής είναι πρωταρχική φροντίδα του βιοκαλλιεργητή.

Για να το πετύχει αυτό θα πρέπει:

1. να παρέχει άφθονη οργανική ουσία από φυτικά υπολείμματα ή κοπριά στο

έδαφος. Η οργανική ουσία συντελεί στη βελτίωση της δομής του εδάφους
ενισχύοντας τη μικροβιακή δραστηριότητα, βελτιώνοντας τις μηχανικές του
ιδιότητες και συμβάλλοντας στον αερισμό του εδάφους.

2. να γνωρίζει πως ο τρόπος κατεργασίας αλλά και τα είδη των φυτών που
καλλιεργεί επηρεάζουν τη δομή του εδάφους.

70
 β. Κατεργασία του εδάφους

Η κατεργασία του εδάφους είναι απαραίτητη για:

• την προετοιμασία της σποράς (δημιουργίας «σποροκλίνης» για το καλύτερο
φύτρωμα του σπόρου) και της φύτευσης
• την ενσωμάτωση οργανικών υλικών ή/και υπολειμμάτων της καλλιέργειας
• τον έλεγχο των αγριόχορτων (ζιζανίων)
• τη βελτίωση του αερισμού (δημιουργία αεραγωγών) και της βιολογικής
δραστηριότητας του εδάφους.

Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή :

• στο βάρος των μηχανημάτων που χρησιμοποιούμε
• στον αριθμό των περασμάτων που κάνουμε σε κάθε καλλιεργητική περίοδο
• στο χρόνο που επιλέγουμε να γίνει η καλλιεργητική επέμβαση
• στο είδος των εργαλείων και την κατεργασία που αυτά κάνουν.

Αποφεύγουμε τα βαριά και ακατάλληλα μηχανήματα, τα πολλά και περιττά

περάσματα, τις άσκοπες και εταιροχρονισμένες καλλιεργητικές επεμβάσεις που τις
περισσότερες φορές έχουν ως αρνητική συνέπεια τη συμπίεση του εδάφους και την
καταστροφή των πόρων. Έτσι περιορίζεται ο αερισμός του εδάφους, η κυκλοφορία
του νερού και η ανάπτυξη και αναπνοή των ριζών.

Φροντίζουμε λοιπόν:

1) να επιλέγουμε τα ελαφρύτερα δυνατά μηχανήματα που έχουν την ισχύ που

απαιτείται για την εργασία που χρειάζεται, ώστε να μη συμπιέζεται το έδαφος

2) να πραγματοποιούμε την ελάχιστη δυνατή κατεργασία. Στην περίπτωση που

κάνουμε χλωρή λίπανση το «όργωμα» του εδάφους, γίνεται από τα ίδια τα φυτά και
ιδίως από τα βαθύρριζα φυτά χλωρής λίπανσης αλλά και από τους γαιοσκώληκες.

3) να επιλέγουμε την κατάλληλη χρονική στιγμή που θα κάνουμε την κατεργασία

με βάση κυρίως την υγρασία του εδάφους. Η κατεργασία ενός πολύ υγρού εδάφους
θα δημιουργήσει σκληρούς και μεγάλους σβώλους που είναι δύσκολο να σπάσουν
και μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά την απόδοση της καλλιέργειας, ακόμη και
μακροπρόθεσμα. Η κατεργασία πάλι ενός πολύ ξερού εδάφους θα αλλοιώσει και θα
υποβαθμίσει τη δομή του, ενώ ο εξοπλισμός μας καταπονείται σοβαρά και
κινδυνεύει με καταστροφή π.χ. θραύση εργαλείων και «κόλλημα» κινητήρα. Άρα το
έδαφος πρέπει να κατεργάζεται με το κατάλληλο ποσοστό υγρασίας, στο «ρώγο» του,
όπως χαρακτηριστικά λέγεται.

Αυτοφυής βλάστηση (ζιζάνια)

Με τον όρο ζιζάνιο εννοούμε κάθε φυτό που φυτρώνει μόνο του μέσα σε μια
καλλιεργούμενη έκταση, χωρίς να ανήκει στο καλλιεργούμενο είδος και χωρίς να
το έχουμε σπείρει.

71
Ωστόσο, ο όρος αυτός αν και έχει χρησιμοποιηθεί από τη συμβατική επιστήμη και
πράξη, σήμερα αμφισβητείται έντονα. Πρόκειται λοιπόν για τα “άγρια” ή
“αυτοφυή” φυτά που είναι απλά ανεπιθύμητα όταν εμφανίζονται μέσα σε μια
καλλιέργεια. Τα φυτά αυτά σε μεγάλο αριθμό ανταγωνίζονται τα καλλιεργούμενα
φυτά για θρεπτικά στοιχεία, νερό και ηλιακό φως. Παράλληλα, αρκετές φορές
δυσχεραίνουν διάφορες πρακτικές εργασίες π.χ. τη συγκομιδή. Για τους παραπάνω
λόγους αλλά και γιατί δεν υπάρχει η κατάλληλη πληροφόρηση, οι συμβατικοί
παραγωγοί καταφεύγουν συχνά στην καταπολέμησή τους με ισχυρά χημικά
ζιζανιοκτόνα.

Στο σημείο αυτό θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να αναφερθούμε στο ρόλο που
διαδραματίζουν τα αυτοφυή φυτά στη φύση και στα θετικά στοιχεία που
προσφέρουν στην καλλιέργεια:

• φιλοξενούν ωφέλιμα έντομα. Συγκεκριμένα, στην καλλιέργεια του αμπελιού

φυτρώνει πολύ συχνά ο βέλιουρας (Sorgum halepense) ο οποίος φιλοξενεί το
αρπακτικό άκαρι (Metaseillus spp.) που ελέγχει τα φυτοφάγα ακάρεα, όπως ο
τετράνυχος (Tetranychus spp.). Ακόμη στην ελιά η ακονιζιά (Inula spp.)
συμβάλλει, φιλοξενώντας επίσης ωφέλιμα έντομα, στο βιολογικό έλεγχο του
δάκου. Η σόγια φιλοξενεί ωφέλιμα υμενόπτερα ( Trichogramma spp.) που
συμβάλουν στον έλεγχο της πυραλίδας και του πράσινου σκουλικιού.

• προσφέρουν εδαφοκάλυψη με τη μορφή χορτοτάπητα εμποδίζοντας τη

διάβρωση, την απομάκρυνση δηλαδή του γόνιμου επιφανειακού εδάφους με τις
βροχές και τους ισχυρούς ανέμους, καθώς και την εξάτμιση της επιφανειακής
υγρασίας
• βελτιώνουν τις φυσικές ιδιότητες και τη γονιμότητα του εδάφους. Πολλές
φορές σε άγονο έδαφος ευδοκιμούν και αναπτύσσονται φυτά, όπως η αγριάδα ή
το αγριόβλητο (Amaranthus retroflexus) . Το βαθύρριζο αυτό φυτό αφενός
μετακινεί προς τα πάνω στοιχεία θρεπτικά (Ρ, Κ), αφετέρου όταν πεθαίνει
αφήνει οργανική ουσία στο πάνω στρώμα του εδάφους, ενώ εκεί που
βρίσκονταν οι ρίζες του, παραμένουν μικρές στοές για την κυκλοφορία του
αέρα και του νερού.

Προληπτικά μέτρα αντιμετώπισης

Για να αντιμετωπίσει ουσιαστικά ο βιοκαλλιεργητής το πρόβλημα των

αγριόχορτων χρειάζεται να κατανοήσει πως αυτά αποτελούν προσπάθεια του
οικοσυστήματος να επανακτήσει την χαμένη ισορροπία του (ομοιόσταση). Εφόσον
λοιπόν θα προσπαθήσει ο ίδιος να αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό αυτή την
ισορροπία με άλλα μέσα, σταδιακά θα πάψουν τα αγριόχορτα να αποτελούν τον
αποκλειστικό μηχανισμό του αγροτικού οικοσυστήματος για την αυτορρύθμιση της
ισορροπίας. Έτσι μακροπρόθεσμα τα αποδυναμώνει και κάθε χρόνο θα απαιτούνται
όλο και λιγότερες επεμβάσεις, κατεργασίες κ.λπ για την αντιμετώπισή τους.

72
Τα άλλα αυτά μέσα μπορούν να είναι :
• δημιουργία φυτικής ποικιλομορφίας, χρησιμοποιώντας την αμειψισπορά ,
τη συγκαλλιέργεια, την παράλληλη καλλιέργεια. Οι αμειψισπορές
κατέχουν ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα μέτρα πρόληψης για προβλήματα
ζιζανίων.
• αύξηση της οργανικής ουσίας, με την προσθήκη κοπριάς ή άλλων
οργανικών υπολειμμάτων που πέρα από τη θρέψη, βελτιώνει την δομή του
εδάφους, κάνει την κατεργασία του πιο εύκολη και άρα και την αφαίρεση
των ζιζανίων.

Άμεσα μέτρα αντιμετώπισης

Καλλιεργητικά μέτρα
Προσαρμογή του χρόνου σποράς και της πυκνότητας φύτευσης. Μετακινώντας το
χρόνο σποράς ή και αυξάνοντας την πυκνότητα σπόρου μειώνουμε τα προβλήματα
ζιζανίων.

Μηχανικά μέσα
• Μια σειρά μικρών εργαλείων για τη καλλιέργεια των κηπευτικών, χωρίς
κατανάλωση ενέργειας, με μικρό κόστος αγοράς.
• Τα χορτοκοπτικά / θαμνοκοπτικά μηχανήματα, για τον έλεγχο δύσκολων
πολυετών ζιζανίων, όπως τα βάτα.
• Οι οδοντωτές σβάρνες με μακριά δόντια κυρίως, που σήμερα προσφέρονται με
μεγάλες βελτιώσεις σε ό,τι αφορά την αντοχή, την αποτελεσματικότητα αλλά
και την ευκολία χρήσης και μεταφοράς τους.
• Η εδαφοκάλυψη με διάφορα αδρανή υλικά. Κάλυψη εδάφους με μαύρο
πλαστικό φύλλο, είναι ένα αρκετά αποτελεσματικό μέτρο για τον έλεγχο των
ζιζανίων, ενώ παράλληλα διατηρείται περισσότερο η εδαφική υγρασία.
Μειονέκτημα είναι όμως ότι το πλαστικό υλικό σκίζεται και τα υπολείμματα
δημιουργούν μια πηγή – τουλάχιστον αισθητικής – ρύπανσης

Φυσικά μέσα
• Θερμική αντιμετώπιση. Ως θερμική αντιμετώπιση δεν εννοείται τόσο το
κάψιμο (αν και αυτό αποτελεί έναν τρόπο αντιμετώπισης γνωστό και
εφαρμοζόμενο από την αρχαιότητα ως και σήμερα), όσο η στοχευμένη επίδραση
με φλόγα ή με υπέρυθρη (θερμική) ακτινοβολία, με κατάλληλες συσκευές.
Είναι μια αποτελεσματική πρακτική χωρίς επιπτώσεις στο περιβάλλον.

• Ηλιοθέρμανση. Καλύπτοντας το έδαφος με διαφανές πλαστικό την περίοδο του

καλοκαιριού, σε περιοχές με ηλιοφάνεια, πετυχαίνουμε να διατηρήσουμε
υψηλή θερμοκρασία για μεγάλο διάστημα με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση
των ζιζανίων.

• Εδαφοκάλυψη. Μπορεί να γίνει με φυσικά υλικά.

73
 Μια φυσική εδαφοκάλυψη (mulching) με φυτικά υπολείμματα διαφόρων ειδών
(ξερά χόρτα, άχυρο, πριονίδι κ.λπ.) μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα, χωρίς καμιά
παρενέργεια, την παρεμπόδιση ζιζανίων, την ανύψωση θερμοκρασίας και τη
συγκράτηση υγρασίας. Επιπλέον, έχει ως θετικό αποτέλεσμα τη σταδιακή
λιπασματοποίηση / χουμοποίηση των υπολειμμάτων και άρα την αύξηση της
οργανικής ουσίας, της βιολογικής δραστηριότητας και τη βελτίωση της δομής
του εδάφους.

2. ΛΙΠΑΝΣΗ

Όπως προαναφέρθηκε, το έδαφος αποτελεί ένα από τα κύρια αντικείμενα

ενασχόλησης του βιοκαλλιεργητή, του οποίου κύρια και καθημερινή φροντίδα
είναι η επιστροφή στο έδαφος των θρεπτικών συστατικών που αυτό έδωσε στα φυτά
για να φτιάξουν φυτική μάζα και καρπό, δηλ. η «ανακύκλωση της οργανικής
ουσίας».

Σύμφωνα με το παράρτημα Ι του Κανονισμού 2092/91 :

Η ευφορία και η βιολογική δραστηριότητα του εδάφους πρέπει να διατηρούνται ή

να αυξάνονται :
• Με την καλλιέργεια ψυχανθών, για χλωρή λίπανση ή με την καλλιέργεια
βαθύρριζων φυτών στο πλαίσιο κατάλληλου πολυετούς προγράμματος
αμειψισποράς
• Με την ενσωμάτωση στο έδαφος κοπριάς από βιολογική παραγωγή ζωϊκού
κεφαλαίου, σύμφωνα με τις διατάξεις και τους περιορισμούς του μέρους Β
σημείο 7.1 του παρόντος παραρτήματος
• Με την ενσωμάτωση στο έδαφος άλλων οργανικών, αποσυντεθειμένων ή μη
ουσιών που παράγονται σε εκμεταλλεύσεις συμμορφούμενες προς τις
διατάξεις του παρόντος Κανονισμού

Το παράρτημα ΙΙ του Κανονισμού 2092/91 περιλαμβάνει αναλυτικά « τα προϊόντα

για την λίπανση και τη βελτίωση του εδάφους», τις απαιτήσεις σχετικά με την
σύνθεσή τους καθώς και τις προδιαγραφές της χρήσης τους.

Χλωρή λίπανση

Με τον όρο αυτόν εννοούμε τη σπορά στο χωράφι σπόρων ψυχανθών (ή και
μίγματος σπόρων διαφόρων ετήσιων φυτών) και την ενσωμάτωση της φυτικής μάζας
στο έδαφος (παράχωμα) την εποχή περίπου της άνθισής τους, διότι τότε έχουν τη
μέγιστη περιεκτικότητα σε ωφέλιμα για το έδαφος θρεπτικά στοιχεία, όπως το
άζωτο. Με τον τρόπο αυτό:

74
 • το έδαφος εμπλουτίζεται με οργανική ουσία με όλα τα οφέλη που έχουμε
ήδη αναφέρει
• το έδαφος εμπλουτίζεται με άζωτο εφόσον συμμετέχουν ψυχανθή στη χλωρή
λίπανση. Το άζωτο αυτό έχει δεσμευτεί στις ρίζες των ψυχανθών φυτών
(τριφύλλι, μηδική, λούπινο, φασόλι, φακή, βίκος κ.λπ.) με μια διαδικασία
που λέγεται βιολογική δέσμευση του αζώτου.

Η χλωρή λίπανση θα πρέπει να εφαρμόζεται με προσοχή, και μόνον όταν υπάρχει

διαθέσιμη η απαραίτητη ποσότητα νερού, είτε μέσω βροχών είτε μέσω αρδεύσεων.
Επίσης, πολύ προσεκτικά θα πρέπει να γίνεται η επιλογή των φυτών που θα
αποτελέσουν το μίγμα το οποίο θα σπαρθεί.

Κομπόστ

Κομπόστ είναι το σταθεροποιημένο οργανικό υλικό που παράγεται από την

ελεγχόμενη αερόβια αποικοδόμηση διαφόρων φυτικών ή ζωικών υπολειμμάτων με
τη βοήθεια μικροοργανισμών. Χαρακτηριστικό του είναι ότι έχει σκούρο χρώμα,
είναι ομοιογενές και μυρίζει σαν χώμα μετά τη βροχή.

Όσο περισσότερα είδη υλικών και στη σωστή αναλογία έχουμε βάλει στο σωρό του
κομπόστ, τόσο καλύτερο και πληρέστερο σε θρεπτικά συστατικά θα είναι το τελικό
προϊόν.

Υλικά κατάλληλα για κομποστοποίηση *

1. Φυτικά υλικά Φύλλα δέντρων, κομμένη χλόη – άγρια χόρτα, ψιλοκομμένα κλαριά,
κοτσάνια, φλούδες, άχυρα.
Νωπά υπολείμματα κουζίνας (σαλάτες, φλούδες), ξηροί καρποί.
Υπολείμματα φυτικών καλλιεργειών – πριονίδια.
Υπολείμματα πρώτης ύλης από γεωργικές βιομηχανίες (φύλλα ελιάς
από τα ελαιουργεία)
2. Ζωικά υλικά Διάφορες κοπριές (από αγελάδες, αιγοπρόβατα, άλογα, κουνέλια,
πουλερικά)
Αιματάλευρα, κρεατάλευρα, τρίχες και μαλλί ζώων, κελύφη αυγών και
οστράκων θρυμματισμένα
3. Διάφορα Φύκια θαλάσσης (να ξεπλένονται αν χρησιμοποιηθούν σε μεγάλες
ποσότητες για να φύγει το αλάτι)
Στάχτη από ξύλα (όχι χημικά επεξεργασμένα), σκόνη πετρωμάτων,
λίγη σκόνη ασβέστη, ποσότητα παλιού κομπόστ (αν υπάρχει) που
λειτουργεί ως «εμβόλιο» για την καινούργια ζύμωση

75
Όμως, δεν είναι όλα τα υλικά κατάλληλα για κομποστοποίηση. Ο σωρός του
κομπόστ δεν είναι σκουπιδότοπος, όπου μπορούμε να «ξεφορτωνόμαστε» κάθε τι
άχρηστο.

Υλικά ακατάλληλα για κομποστοποίηση *

1. Φυτικά υλικά Οποιοδήποτε μέρος φυτού έχει ραντιστεί με φυτοφάρμακα, άρρωστα
φυτά και σάπια φυτικά υπολείμματα, φύλλα ευκαλύπτου, συκιάς,
λάδια από φαγητά, αποφάγια μαγειρεμένων φαγητών.
2. Ζωικά υλικά Κόκαλα, εντόσθια, κρέατα, τυροκομικά, αποφάγια μαγειρεμένων
φαγητών.
3. Διάφορα Πλαστικά, μεταλλικά αντικείμενα, γυαλιά, χρώματα και γενικά
χημικές ουσίες.

* Βλοντάκη Γ., Δεσύλλα Μ., Μπίστη Μ. : Στοιχεία βιολογικής γεωργίας , Β Τάξη

ΤΕΕ, Τομέας Γεωπονίας τροφίμων και περιβάλλοντος, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,
2000

Τα διάφορα υλικά στρώνονται σε ένα μέρος του χωραφιού πάνω στο χώμα. Στη βάση
του τοποθετούμε κάποιο χονδροειδές υλικό, π.χ. διάφορα κλαδιά για να
κυκλοφορεί ο αέρας και από πάνω προσθέτουμε τα υλικά σε στρώσεις. Η υγρασία
επίσης είναι απαραίτητη και φροντίζουμε να διατηρείται γύρω στο 40-50% ώστε οι
μικροοργανισμοί να συνεχίζουν όσο το δυνατόν καλύτερα τη δραστηριότητά τους.

Διαλέγουμε μέρη προφυλαγμένα από ισχυρούς ανέμους και με αρκετό χώρο γύρω
από το σωρό ώστε να μπορεί να περάσει ο γεωργικός ελκυστήρας ή το φορτηγό ή
ακόμη να αναστραφεί ο σωρός, αν χρειαστεί. Επίσης, φροντίζουμε για την
αποχέτευση των υγρών που θα παραχθούν κατά τη διάρκεια της κομποστοποίησης.

Αμέσως μόλις σχηματιστεί ο σωρός, διάφοροι αερόβιοι μικροοργανισμοί (βακτήρια,

μύκητες) αρχίζουν να τρέφονται με τα πιο χλωρά υλικά. Ο αριθμός τους αυξάνεται
πολύ γρήγορα και έτσι επιταχύνεται και ο ρυθμός αποικοδόμησης των υλικών
αυτών. Αποτέλεσμα της δραστηριότητας αυτής είναι η αύξηση της θερμοκρασίας
του σωρού (λόγω της παραγόμενης θερμότητας από το σώμα των μικροοργανισμών)
μέχρι τους 60ºC. Στη θερμοκρασία αυτή σκοτώνονται πολλοί παθογόνοι
μικροοργανισμοί και οι σπόροι της αυτοφυούς βλάστησης. Μόλις καταναλωθούν τα
χλωρά υλικά, ο ρυθμός της αποικοδόμησης επιβραδύνεται καθώς οι
μικροοργανισμοί αρχίζουν να τεμαχίζουν τα σκληρότερα υλικά. Η θερμοκρασία
του σωρού μειώνεται, και μεγαλύτεροι οργανισμοί (γαιοσκώληκες, αρθρόποδα κ.ά.)
που δεν επιβιώνουν σε υψηλές θερμοκρασίες, μπαίνουν από το έδαφος στο σωρό και
συνεχίζουν να αποδομούν τα ακόμη σκληρότερα και μεγαλύτερα υλικά.

76
Στη φάση αυτή, ο παραγωγός μπορεί να επιταχύνει τη διαδικασία
κομποστοποίησης με 2-3 γυρίσματα του σωρού. Στους επιφανειακούς σωρούς αυτού
του τύπου, η κομποστοποίηση συνήθως ολοκληρώνεται στους 5-5,5 μήνες.

Τέλος δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως άρρωστα και προσβεβλημένα από αρρώστιες
φυτά δεν χρησιμοποιούνται στο κομπόστ, αλλά απομακρύνονται από την
καλλιέργεια και καίγονται.

3. ΑΜΕΙΨΙΣΠΟΡΑ

Με τον όρο αμειψισπορά εννοούμε τη διαδοχική εναλλαγή των καλλιεργουμένων

ειδών σε μία συγκεκριμένη γεωργική έκταση. Ένα καλά σχεδιασμένο σχέδιο
αμειψισποράς αποτελεί μέχρι και κατά 70% τη βάση για την επιτυχημένη
παραγωγή ενός λαχανόκηπου, ενώ το υπόλοιπο 30% εναπόκειται στην ορθή και
έγκαιρη κατεργασία του εδάφους, την ορθολογική λίπανση και τις εργασίες
πρόληψης και αντιμετώπισης ενδεχόμενων εχθρών και ασθενειών, εργασίες που
κάποιες φορές, μπορεί και να μην χρειαστούν.

Η εναλλαγή του φυτού που καλλιεργείται κάθε χρόνο σε μια συγκεκριμένη

γεωργική έκταση έχει ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση διαφορετικών ποσοτήτων
και ειδών θρεπτικών συστατικών από το έδαφος και άρα τη μη συστηματική και
συνεχιζόμενη εξάντλησή του σε συγκεκριμένα συστατικά. Παράλληλα,
φροντίζουμε ώστε τα διαδοχικά καλλιεργούμενα είδη να μην ανήκουν στην ίδια
οικογένεια και επομένως να μην έχουν τις ίδιες απαιτήσεις σε θρεπτικά στοιχεία ή
κοινούς εχθρούς και ασθένειες με την προηγούμενη καλλιέργεια.

Με τον τρόπο αυτό μιμούμαστε πολύ τα φυσικά οικοσυστήματα και τα διάφορα

παράσιτα- εχθροί των καλλιεργουμένων φυτών δεν πολλαπλασιάζονται υπέρμετρα
σε βάρος κάποιων άλλων, διότι η εναλλαγή του φυτού ξενιστή σπάει τον κύκλο της
αναπαραγωγής τους.

77
 Σχεδιασμός αμειψισποράς για καλλιέργεια κηπευτικών.

Ο σωστός σχεδιασμός προϋποθέτει:

1. Καλή γνώση των βασικών φυτικών οικογενειών.

Οι πιο γνωστές οικογένειες κηπευτικών περιλαμβάνονται στον παρακάτω πίνακα:

ΡΟΔΩΔΗ ΣΤΑΥΡΑΝΘΗ ΚΟΛΟΚΥΝΘΩΔΗ ΧΗΝΟΠΟΔΙΩΔΗ ΣΚΙΑΔΑΝΘΗ

Rosaceae Cruciferae Cucurbitaceae Chenopodiaceae Umbelliferae
Φράουλα Λάχανο Κολοκύθι Παντζάρι Καρότο
Ραπανάκι Καρπούζι Σέσκουλο Μαϊντανός
Γογγύλι Πεπόνι Σπανάκι Σέλινο
Κουνουπίδι Αγγούρι Άνηθος
Μπρόκολο Καυκαλήθρα
Κάρδαμο Μάραθος
Ρέβα Φινόκιο
Ρόκα
Σινάπι

ΣΟΛΑΝΩΔΗ ΣΥΝΘΕΤΑ ΛΕΙΡΙΩΔΗ ΜΑΛΑΧΩΔΗ ΨΥΧΑΝΘΗ

Solanaceae Compositaε Liliaceae Malvaceae Papilionaceae
Πατάτα Μαρούλι Κρεμμύδι Μπάμια Αρακάς
Τομάτα Αγκινάρα Σκόρδο Κουκιά
Μελιτζάνα Ραδίκι Πράσο Φασόλι
Πιπεριά Αντίδι Σπαράγγι

2. Καλή γνώση των απαιτήσεων των φυτών σε θρεπτικά συστατικά

Μπορούμε να κατατάξουμε τα κηπευτικά με βάση τις απαιτήσεις τους σε θρεπτικά

συστατικά ως εξής:

• Απαιτητικά:
- Σταυρανθή
- Κολοκυνθώδη
- Σολανώδη` (τομάτα, πατάτα)

• Λιγότερο απαιτητικά:
- Σύνθετα (μαρούλι, σαλάτες)
- Σκιαδανθή (καρότο κ.λπ.)
- Λειριώδη (κρεμμύδι κ.λπ.)
• Βελτιωτικά του εδάφους:
- φασόλι, μπιζέλι
- τριφύλλια για χλωρές λιπάνσεις

78
3. Καλή γνώση αλλά και την εμπειρία που αποκτά ο βιοκαλλιεργητής από τις
ευνοϊκές ή μη διαδοχικές φυτικές επιλογές.
- τα ψυχανθή γενικά αποτελούν καλό προηγούμενο, όπως το ίδιο ισχύει για
μαρούλια και κρεμμύδια,
- τα καρώτα και τα λάχανα είναι φυτά μάλλον μη ευνοϊκά για επόμενη
καλλιέργεια.
- η οργανική λίπανση βοηθάει, αλλά δεν αναπληρώνει πάντα τις απώλειες σε
θρεπτικά συστατικά από μια μη ευνοϊκή προηγούμενη καλλιέργεια,

4. Διαχωρισμό των φυτών σε φυτά που καλλιεργούνται για:

α) τη ρίζα τους (πατάτα, καρότο, ρέβα κ.λπ.)
β) το βλαστό τους (γογγύλι, σπαράγγι),
γ) το φύλλωμά τους (μαϊντανός, σέλινο, μαρούλια, άνηθος, αντίδι,
σέσκουλο),
δ) τα άνθη τους (μπρόκολο, κουνουπίδι, αγκινάρα).
ε) τους καρπούς τους (τομάτα, μελιτζάνα , αρακά, αγγούρι)

Φροντίζουμε να υπάρχει διαδοχική εναλλαγή των διαφόρων κατηγοριών α΄, β΄,

γ΄.

Απλό παράδειγμα εφαρμογής αμειψισποράς με κριτήριο το μέρος του φυτού

που χρησιμοποιούμε:
Όπου Α: λαχανικά για βολβούς, ρίζες (κρεμμύδι, καρότο)
Β: λαχανικά για τα φύλλα τους (μαρούλια)
Γ: λαχανικά για τους καρπούς τους (τομάτα κ.ά.)

1ος χρόνος 2ος χρόνος 3ςο χρόνος 4ος χρόνος

Α Γ Β Α

Β Α Γ Β

Γ Β Α Γ

5. Καλή γνώση της έκτασης που διαθέτουμε για καλλιέργεια, καθώς και πόση
έκταση θα αφιερώσουμε για κάθε είδος.

Λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες των καταναλωτών με τους οποίους

συνεργαζόμαστε ή τη ζήτηση της αγοράς όπου διαθέτουμε τα προϊόντα μας,
αποφασίζουμε κάθε φορά για τις ποσότητες κάθε καλλιέργειας, την αντίστοιχη
έκταση που θα διαθέσουμε και το κομμάτι της έκτασής μας που θα καλλιεργήσουμε
το κάθε είδος.

79
Βασική αρχή αποτελεί η εξασφάλιση σημαντικής έκτασης για χλωρή λίπανση
(τριφύλλια κ.λπ.) ή για εξισορρόπηση του εδάφους (σινάπια) ή απλά για
αγρανάπαυση. Αν δεν διαθέτουμε σε ετήσια βάση τις προαναφερόμενες εκτάσεις για
χλωρή λίπανση και αγρανάπαυση και είμαστε αναγκασμένοι να καλλιεργήσουμε
για δύο ή και για τρεις συνεχείς χρονιές το ίδιο είδος φυτού, τότε καταβάλουμε
κάθε προσπάθεια είτε να παρεμβάλουμε κάποια άλλη καλλιέργεια, είτε
τουλάχιστον να αλλάζουμε την καλλιεργούμενη ποικιλία.

Τέλος, όλα τα προαναφερόμενα αποτελούν βασικές γενικές αρχές οι οποίες θα

πρέπει να εφαρμοστούν προσεκτικά από τον κάθε παραγωγό ανάλογα με τις
ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες κάθε περιοχής ώστε να καταλήξει στο δικό
του σύστημα αμειψισποράς.

4. ΣΥΓΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ – ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΑ ΦΥΤΑ

Με τον όρο συγκαλλιέργεια εννοούμε όπως υποδεικνύει και η λέξη, την

ταυτόχρονη καλλιέργεια διαφορετικών φυτών σε παράλληλες γραμμές, σε μία
συγκεκριμένη έκταση. Ο σκοπός της είναι ίδιος με εκείνον της αμειψισποράς.
Πολλές φορές όμως στην πράξη, δεν είναι εφικτή η συγκαλλιέργεια «συντροφικών
φυτών» στις επιχειρηματικής μορφής καλλιέργειες κηπευτικών. Γενικά για
πρακτικούς λόγους (καλλιεργητικές φροντίδες, συγκομιδή κ.λπ.), είναι πολύ πιο
εύκολη η καλλιέργεια σε ολόκληρα τμήματα του χωραφιού. Εξάλλου η διαδοχική
χρονικά εναλλαγή καλλιεργειών (αμειψισπορά) στο ίδιο αγροτεμάχιο, είναι
συνήθως αρκετή για να φέρει τα θετικά αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν πιο
πάνω.

Για τις περιπτώσεις όπου μπορεί να εφαρμοστεί η συγκαλλιέργεια, παραδείγματα

ευνοϊκής συνύπαρξης φυτών είναι:

α) τομάτα: κρεμμύδι, σκόρδο, μαϊντανός, καρότα,

β) καρότο: κρεμμύδι, πράσο, σκόρδα, άνηθο

γ) μαρούλι: ραπανάκια, κρεμμύδια, παντζάρια

δ) φράουλα: κρεμμύδι, πράσο, λάχανο

5. ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

Σύμφωνα με τον Κανονισμό 2091/92 και τις τροποποιήσεις του, στο βιολογικό
τρόπο καλλιέργειας κηπευτικών, χρησιμοποιούνται μόνο σπόροι ή αγενές
πολλαπλασιαστικό υλικό που έχουν παραχθεί και αυτοί με βιολογικό τρόπο. Αυτό
σημαίνει πως για τους σπόρους και το αγενές πολλαπλασιαστικό υλικό, το μητρικό

80
φυτό (στην περίπτωση των σπόρων) και το ή τα γονικά φυτά (στην περίπτωση του
αγενούς πολλαπλασιαστικού υλικού) έχουν παραχθεί:

• χωρίς τη χρήση γενετικώς τροποποιημένων οργανισμών ή/και προϊόντων

που παράγονται από τέτοιους οργανισμούς

• σύμφωνα με τις διατάξεις του βιολογικού τρόπου παραγωγής επί μία

τουλάχιστον γενεά ή στην περίπτωση πολυετών καλλιεργειών, δύο
καλλιεργητικές περιόδους.

Κατά παρέκκλιση των ανωτέρω και με τη σύμφωνη γνώμη της αρμόδιας αρχής του
κράτους μέλους, μπορούν να χρησιμοποιούνται σπόροι που δεν παράγονται
σύμφωνα με το βιολογικό τρόπο παραγωγής, εφόσον οι χρήστες του
πολλαπλασιαστικού αυτού υλικού μπορούν να αποδείξουν στον Οργανισμό ή την
αρχή ελέγχου του κράτους μέλους ότι δεν μπόρεσαν να προμηθευτούν από την
κοινοτική αγορά πολλαπλασιαστικό υλικό κατάλληλης ποικιλίας του
συγκεκριμένου είδους που να έχει παραχθεί βιολογικά.

Στο Παράρτημα Ι περιλαμβάνονται:

1. Η διαδικασία που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος παραγωγός προκειμένου

να υποβάλλει αίτηση για άδεια παρέκκλισης

2. Οι ποικιλίες σπόρων κηπευτικών βιολογικής παραγωγής, που είναι

διαθέσιμες στην αγορά

3. Το έντυπο της αίτησης για χορήγηση άδειας κατά παρέκκλιση

4. Την αίτηση για καταχώρηση βιολογικού πολλαπλασιαστικού υλικού στη
βάση δεδομένων (άρθρο 6 του Καν. 1452/2003 της Επιτροπής)

5. Περίοδοι υποβολής αιτήσεων άδειας χρήσης μη βιολογικών σπόρων σποράς

και κονδύλων πατάτας κατά φυτικό είδος

Μετά την έκδοση της ΚΥΑ 288915/2006 έχει αλλάξει το σύστημα χορήγησης των
κατά παρέκκλιση αδειών χρήσης συμβατικών σπόρων στη βιολογική γεωργία.

Από τις αρχές του 2004 σύμφωνα με τον Καν. (Ε.Κ.) 1452/2003 όλοι οι
βιοκαλλιεργητές είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν σπόρους σποράς και
κονδύλους πατάτας προς φύτευση, βιολογικής παραγωγής. Οι ποικιλίες των
σπόρων βιολογικής παραγωγής που είναι διαθέσιμες στην αγορά είναι
καταχωρημένες σε βάση δεδομένων στην ιστοσελίδα: www. minagric.gr/biologiki.

Σε περίπτωση που κάποιος παραγωγός χρειάζεται να σπείρει ποικιλία που

δεν υπάρχει στη βάση δεδομένων βιολογικών σπόρων είναι υποχρεωμένος να
υποβάλει αίτηση για χορήγηση άδειας κατά παρέκκλιση, προκειμένου να
χρησιμοποιήσει σπόρο συμβατικής παραγωγής. Ακόμη και οι παραγωγοί που
θέλουν να χρησιμοποιήσουν σπόρο δικής τους παραγωγής (ιδιοπαραγόμενο)
οφείλουν να υποβάλουν αίτηση για άδεια χρήσης μη βιολογικών σπόρων σποράς.

81
 Με το νέο σύστημα η αίτηση αυτή θα υποβάλεται μέσω των Δ/νσεων
Αγροτικής Ανάπτυξης των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, στη Δ/νση Βιολογικής
Γεωργίας του Υ.Α.Α.& Τ. ηλεκτρονικά. Οι αρμόδιοι υπάλληλοι των Δ/νσεων
Αγροτικής Ανάπτυξης θα συμπληρώνουν παρουσία των βιοκαλλιεργητών τις
αιτήσεις τους. Αμέσως μετά την υποβολή της αίτησης οι παραγωγοί θα παίρνουν
μια τυπωμένη προέγκριση για τη χρήση συμβατικού σπόρου, ενώ το επίσημο
έγγραφο της άδειας θα τους αποστέλλεται ταχυδρομικά από τη Δ/νση Βιολογικής
Γεωργίας.

Οι παραγωγοί όταν θα προσέρχονται στις Δ/νσεις Αγροτικής Ανάπτυξης θα

πρέπει να γνωρίζουν:

1. το φυτικό είδος που θα σπείρουν,

2. το όνομα της ποικιλίας,

3. την έκταση που θα καλλιεργηθεί,

4. το χαρτογραφικό υπόβαθρο (κωδικός ΟΣΔΕ 13 ψηφίων) και

5. την ποσότητα σπόρου.

Η αίτηση θα υποβάλλεται πριν τη σπορά και μετά την ενημέρωση της βάσης
δεδομένων με τους σπόρους βιολογικής παραγωγής. Έτσι, οι περίοδοι που θα
γίνονται δεκτές οι αιτήσεις είναι:

Για τα φυτά μεγάλης καλλιέργειας

α. Εαρινές καλλιέργειες: 01/02 - 30/04
β. Φθινοπωρινές καλλιέργειες: 16/09 - 30/12

Για τα κηπευτικά
α. 01/08 - 14/11
β. 01/01 - 30/04

Για την πατάτα

α. 01/09 - 30/10
β. 01/02 - 30/05

Οι παραγωγοί που φυτεύουν κηπευτικά σε θερμοκήπιο έχουν δυνατότητα να

κάνουν αίτηση όλο το χρόνο.

Οι σποροπαραγωγοί θα υποβάλλουν ταχυδρομικά τις αιτήσεις απευθείας στη Δ/νση

Βιολογικής Γεωργίας στην ταχυδρομική διεύθυνση:
Υπ. Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων,
Δ/νση Βιολογικής Γεωργίας
Αχαρνών 2,
101 76 Αθήνα

82
Γ. Βιβλιογραφία

ΒΙΒΛΙΑ

Άλκιμου Α.: Βιοκαλλιέργειες, Εκδόσεις Ψύχαλου, Αθήνα 1990, 126 σελ.

Αρχαγγελίδη Γ.: Επιστροφή στη φύση, Βιοεκδοτική Αθήνα, 1998, 183 σελ.

Βλοντάκη Γ.: Παρασκευή κομπόστ. Εισήγηση στη διημερίδα «Βιολογική

καλλιέργεια εσπεριδοειδών» – Ε.Γ.Σ. Μάλεμε – Χανιά 1999 (υπό έκδοση)

Βλοντάκη Γ., Δεσύλλα Μ., Μπίστη Μ. : Στοιχεία βιολογικής γεωργίας , Β Τάξη

ΤΕΕ, Τομέας Γεωπονίας τροφίμων και περιβάλλοντος, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο,
2000

Καμπουράκη Ε. : Έρευνα καινοτομίας σε συνεργασία με μία πρωτοπόρο ομάδα

βιοκαλλιεργητών, πρακτικά πανελληνίου συνεδρίου βιολογικής γεωργίας, Δ.Η.Ω.,
Αθήνα 1995.

Μαγκανάρη Φ., Μπίστη Μ.: Οδηγός για νέους αγρότες: βιολογική γεωργία –
ομάδες παραγωγών. Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς,01 – Πληροφορική
εκπαιδευτική.1998

Μπαγιούρη Κ.: Παραγωγή κομπόστ με τη χρήση γαιοσκωλήκων Eisenia Beefida

(προσωπική επικοινωνία), 1999

Πανάγου Γ. – Φουντή Φ. – Μάγιερ Π: Κομπόστ: το εμβόλιο γονιμότητας του

εδάφους, ΣΟΓΕ, Αθήνα 1988.

Παπαθανασόπουλου Π.: Ο δικός σας λαχανόκηπος, ιδιωτική έκδοση

Σιδηρά Ν.: Οργανική λίπανση και αμειψισπορές, σελ. 247, “ΔΗΩ”, Αθήνα 1997.

Υφούλη Α.: Συλλογή εντόμων με γεωργικό ενδιαφέρον και «Σχεδίαση συστήματος

αμειψισποράς», ασκήσεις και βιβλίο «εργαστήριο γεωπονίας» Γ τάξης Ε.Π.Λ. Α
τόμος 1η ενότητα, σελ. 171-177, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 1996.

Φουκουόκα Μ.: Η φυσική καλλιέργεια: θεωρία και πρακτική της πράσινης

φιλοσοφίας, Εκδοτική Αιγινίου, Θεσσαλονίκη 1995.

Φουκουόκα Μ.: Η επανάσταση Θεού, Φύσης και Ανθρώπου, Θεσσαλονίκη 1995.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Αναστασιάδη Μ., Κάνταρου Η: Λιπάσματα και βελτιωτικά εδάφους, περιοδικό για

την οικολογική γεωργία , τ. 8, σελ. 20-37, Αθήνα 1998.

Βιοκαλλιέργειες, εκδόσεις ΣΟΓΕ.

Δεσύλλα Μ., Δημητριάδης Δ.: Το ήπιο «οπλοστάσιο» μέσων της βιολογικής

γεωργίας, «Γεωργική τεχνολογία», τ. 1, σελ. 185-189, Εκδοτική Αγροτεχνική,
Αθήνα 1995.

83
Δεσύλλα Μ.: Εναλλακτικές λύσεις αντιμετώπισης ζιζανίων, «Γεωργική
τεχνολογία», πρόσθετο τεύχος-αφιέρωμα, σελ. 47-50, Εκδοτική Αγροτεχνική,
Αθήνα 1997

Δεσύλλα Μ.: Βιολογική καλλιέργεια κηπευτικών, «Γεωργική τεχνολογία»

,πρόσθετο τεύχος-αφιέρωμα, σελ. 76-85, Εκδοτική Αγροτεχνική, Αθήνα 1997

Ιγνατιάδη Κ. : Βιολογική γεωργία : Διέξοδος στα αδιέξοδα του συμβατικού τρόπου

παραγωγής, «Γεωργική τεχνολογία», τ. 1, σελ. 225-229, Εκδοτική Αγροτεχνική,
Αθήνα 1995.

Κάνταρου Η.,: 10 πρώτα βήματα για την βιολογική καλλιέργεια κηπευτικών, «Δηώ»
περιοδικό για την οικολογική γεωργία, Οκτώβριος, Νοέμβριος, Δεκέμβριος 2003

Μπαμπαγιούρη Σ.: Βιοκαλλιεργητική ομάδα στην Κρήτη για οικολογική

προηγμένη παραγωγή κηπευτικών, «Γεωργική τεχνολογία» , πρόσθετο τεύχος-
αφιέρωμα, σελ. 86-89, Εκδοτική Αγροτεχνική, Αθήνα 1997

Παπαδόπουλου Π., Παπαηλιάκη Μ.,: Φυτοπροστασία στη βιολογική γεωργία,

«Δηώ» περιοδικό για την οικολογική γεωργία, Απρίλιος, Μάιος, Ιούνιος 2004

84