Lidhje linguistike rumuno-shqiptare

GRIGORE BRÂNCUŞ

KËRKIME MBI FONDIN TRAKO-DAK TE GJUHËS RUMUNE

(Botim i Institutit Rumun të Trakologjisë, Biblioteka Trakologjike)
Përktheu nga rumanishtja: Luan Topçiu

PËRMBAJTJE

Dy fjalë për lexuesin shqiptar

Bibliografi – Shkurtime

Transferimi në onomastikë i fjalëve të substratit

Një mënyrë fjalëformimi e përbashkët për rumanishten dhe shqipen

Elementë leksikorë autoktonë në dialektin arumun

Zanorja ă/ë

Bashkëtingëllorja h

Bashkëtingëllorja ş/sh

Rotacizmi

Origjina e strukturës së numërorit në rumanisht

Shënime mbi prapavendosjen e nyjës së shquarsisë

Dy fjalë për lexuesin shqiptar

Nëntë studimet e përmbledhura në këtë libër janë shembuj të konceptit sipas të cilit afria midis rumanishtes dhe
shqipes nuk rrëgjohet vetëm me fjalorin, por përfshin të gjitha kompartimentet e gjuhës. Tabloja gjuhësore rumuno-
shqiptare nuk mund të jetë e plotë pa studimet e krahasuara të fonetikës, morfologjisë, sintaksës dhe formimit të
fjalëve. Mund të shtohen këtu studimet në të cilat trajtohen, njësoj, lëmi të ndryshme të kulturës dhe qytetërimit
popullor, studime të folklorit, mitologjisë, psikologjisë dhe artit popullor. Në këtë mënyrë mund të krijohet një imazh i
vërtetë i thellësisë së marrëdhënieve rumuno-shqiptare, si refleks i një fisërimi gjenetik të të dy popujve. Një
mentalitet i përbashkët, i ndërtuar në kohë, në bazë të të njëjtave përvoja historike, janë sjellë në nivelin e gjuhës
përmes kombinimeve sintagmatike, në përgjithësi, përmes pafundësisë e shumëllojshmërisë frazeologjike.

Në ansamblin ballkanik, rumanishtja dhe shqipja krijojnë një grup më vete, të karakterizuar përmes një
shfaqjeje misterioze, prejardhja e së cilës është e vështirë për t’u parashikuar, veçanërisht se plani i afrisë së tyre është
i pabarabartë: njëra nga gjuhët është romanike, ndërsa tjetra idoeuropiane. Duhet saktësuar, megjithatë, se elementet e
substratit të rumanishtes janë të të njëjtit rang me gjegjëset shqipe të konsideruara vetëm si “huazime” të kryera në
latinishten danubiane. Por, pavarësisht nga pozicioni që adoptojmë në lidhje me rrënjët e përkimeve të shumta
shqiptaro-rumune, një gjë është e sigurt, se hetimi i plotë i tyre nuk mund të ndahet nga krahasimi historik i të dy
gjuhëve. Shpjegimi përmes huazimit të kryer vonë, në mënyrë reciproke apo nga një drejtim i vetëm, duket i
pamjaftueshëm për gjerësinë e identiteteve që mbulojnë të gjitha sektorët e gjuhës dhe që i takojnë shtratit parësor të
evolucionit. Ndaj, shumë më afër të vërtetës më duket hipoteza që ngjashmëritë midis dy gjuhëve shpjegohen nga një
gjuhë e tretë që flitej në këtë zonë në periudhën pararomake.

Kam përfshirë në këtë vëllim dhe një studim të posaçëm mbi fjalorin autokton të dialektit arumun frashëriot,
studim me vlerë teorike, përmes të cilit kam ndjekur disa efekte të dygjuhësisë. Mund të shihet këtu fati i elementeve
të substratit në një nga dialektet rumune të zhvilluara në kontakt të drejtpërdrejtë dhe të përhershëm me shqipen.
Gjithashtu, kam hetuar nga afër aftësinë për t’u transferuar në onomastikë të emrave të përbashkët të substratit, duke
hedhur dritë mbi rëndësinë e këtij fondi leksikor në ansamblin e fjalorit të rumanishtes. Në kërkimet e mia në lidhje
me marrëdhëniet gjuhësore rumuno-shqiptare u detyrohem shumë profesorëve të mirënjohur shqiptarë, të cilët, nga
vitet ’50 të shekullit të kaluar, themeluan në Tiranë një shkollë të vërtetë të albanologjisë, udhëheqës i së cilës ka qenë,
pa dyshim, Eqrem Çabej.

Gjatë viteve kam asistuar në shfrytëzimin e të gjithë sektorëve të gjuhës: origjinën e gjuhës shqipe,
marrëdhëniet e saj me gjuhët fqinje, fonetikën dhe gramatikën historike, leksikun e shqipes (përshkrim, etimologji,
onomastikë), ligjërimet funksionale, gjuhën popullore në të folmet rajonale (toskërisht dhe gegërisht), tekstet e vjetra,
fiksimin e ortografisë dhe lëvrimin i gjuhës etj. Vepra e Çabejt, që sjell studime të thelluara në të gjitha anët e gjuhës,
është mbresëlënëse, një monument përmes të cilit i sigurohet gjuhësisë shqiptare një karakter europian. Marrëdhëniet
me rumanishten kanë qëndruar gjithmonë në vëmendjen e gjuhëtarëve shqiptarë. Në etimologjitë e Çabejt krahasimi
me rumanishten është i përhershëm, ashtu sikundër veçoritë e përbashkëta të gjuhës popullore e kanë preokupuar me
pasion Aleksandër Xhuvanin, ndërsa sintaksa e krahasuar ka përfituar nga studimet e shquara të Mahir Domit dhe
Spiro Floqit. Gjithashtu, një numër të madh problemesh të gramatikës historike së krahasuar ka sjellë në veprën e tij,
tejet të vlefshme, Shaban Demiraj.

Shpresoj që ky libër, me një problematikë familjare për gjuhëtarët shqiptarë, të jetë në përputhje me
ekzigjencat e tyre shkencore. Falënderoj këtu përzemërsisht zotin Luan Topçiu, një njohës i shkëlqyer i gjuhës dhe
kulturës rumune, për versionin shqip të këtij libri. Grigore Brâncuş (20 shkurt 2009)

FJALË HYRËSE

Kemi përmbledhur në këtë vëllim nëntë studime mbi substratin gjuhësor të rumanishtes. Dy prej këtyre studimeve,
Transferimi në onomastikë i fjalëve të substratit dhe Shënime mbi prapavendosjen e nyjës së shquarsisë,
botohen tani për herë të parë. Të tjerat kanë qenë botuar në revistat Studii şi Cercetări Lingvistice dhe Thrako-dacica.
Por, disa studime të tjera janë ribërë rrënjësisht, veçanërisht ato që u kushtohen zanores ă dhe bashkëtingëlloreve h
dhe ş. Në studimin mbi rotacizmin nuk jemi bazuar në kërkimet e A. Avramit, botuar më pas në një vëllim më vete.
Kërkimet tona mbulojnë të gjitha nivelet e gjuhës: fjalorin, fonetikën, gramatikën, në përputhje me konceptin tonë mbi
drejtimet e veprimit të substratit trako-dak mbi latinishten danubiane. Intensiteti i këtij ndikimi parësor, që ka marrë
pjesë në procesin e gjenezës së gjuhës rumune, është vënë në dukje nga dijetarë të shumtë, me vërejtjen
metodologjike, pranuar nga të gjithë, se diversiteti i trajtave që i atribuohen substratit mund të studiohen me sukses, në
radhë të parë, përmes krahasimit historik me shqipen.

Në fillim të shekullit tonë, B. P. Haşdeu, të cilin fusha paralatine e gjuhës rumune e ka preokupuar gjithë
jetën, insiston mbi trajtat fonetike dhe gramatikore të përbashkëta për shqipen e rumanishten: Midis rumanishtes dhe
shqipes janë karakteristike, përkimet në fjalor, por sidomos, veçoritë fonetike, morfologjike dhe sintaksore, të cilat, në
asnjë rrethanë nuk mund të huazohen nga të huajt, nuk mund të shartohen gjatë rrjedhës së kohës, por datojnë që nga
vetë origjina e gjuhës . Ngjashmërisht me ne i sheh problemet Eqrem Çabej, sigurisht, nga perspektiva e shqipes.
Midis gjithë gjuhëve ballkanike që kanë trajta të përbashkëta me shqipen, vendin e parë, - afirmon Çabej,- e zë, pa
dyshim, gjuha rumune. Shqipja dhe rumanishtja kanë lidhje të ngushta në fushën e fonetikës, morfologjisë, leksikut, të
formimit të fjalëve, të sintaksës dhe frazeologjisë, të fjalëve të urta dhe lokucioneve proverbiale, aq sa, pa lënë jashtë
vëmendjes ndryshimet, shpesh ke përshtypjen se është fjala për një gjuhe të vetme në dy forma të ndryshme. Në këtë
kuptim, marrëdhëniet midis këtyre dy gjuhëve mund të zëvendësojnë, në një masë të caktuar, periudhën e tyre
paraletrare. Mendoj se këto lidhje mund të vlerësohen nën dritën e së vërtetës vetëm atëherë kur do të shikohen në
kuadrin më të gjerë të marrëdhënieve kulturore të këtyre dy popujve.

Në fakt, raportet komplekse midis shqipes e rumanishtes janë vënë re që në gjysmën e parë të shekullit të
XIX-të. B. Kopitar pranonte, madje, idenë se tingujt specifike të rumanishtes i detyrohen ndikimit së nënshtresës
(substratit) trako-dak, reflektuar në mënyrën e evolucionit te latinishtes orientale. Fr. Miklosich rendiste disa trajta
gramatikore dhe fonetike të përbashkëta për gjuhët ballkanike (jo vetëm shqipja me rumanishten, por edhe me
bullgarishten, greqishten e re dhe serbokroatishten). Pak më vonë, H. Schuchardt rimerr një ide me vlerë të
paraardhësve të tij, duke pranuar, me të drejtë, se elementët e përbashkët të shqipes me rumanishten, janë, në fakt,
rezultat i ndikimit të substratit mbi latinishten vulgare, jo huazime të mëvonshme të rumanishtes nga shqipja (zanorja
ă (ë), bashkëtingëllorja ş (sh), grupi pt i ardhur nga ct etj.). Në fillim të shekullit të XX-të, W. Meyer Lübke
këmbëngulte mbi dallimet e mëdha midis rumanishtes e shqipes (ide e rimarrë nga Al. Philippide, dhe më pas nga I. I.
Russu), megjithë ngjashmëritë e rëndësishme që kanë dy gjuhët. Sipas mendimit tonë, dallimet, gjë e natyrshme për dy
gjuhë me origjina të ndryshme, as që duhet të diskutohen; të rëndësishme janë ngjashmëritë, përkimet, të cilat, për nga
natyra e gjërave, janë më të pakta se sa dallimet.

Elementët e përbashkët paralatinë, i bashkojnë këto dy gjuhë dhe nxjerrin në dritë lidhjen gjenetike te tyre
përmes substratit. Më 1930, Meyer-Lübke kërkonte të nxirrte nga izolimi të ashtuquajturat ballkanizma të
rumanishtes, duke i vënë në raport me prirjet e ngjashme të gjuhëve të tjera ballkanike. Sipas nesh, kjo ide, shumë e
rëndësishme, duhet gjykuar me thellësi, në kuptimin që disa tendenca të latinishtes vulgare së vonshme kthehen në
ligje për latinishten danubiane, sepse janë të mbështetura nga substrati autokton, i karakterizuar, ndoshta, nga të njëjtat
dukuri mbi të cilat evoluonin këto tendenca. Shtojmë këtu, sigurisht, ndikimin e gjuhës së vjetër greke.
Bashkëtingëlloret afrikate, zanorja ă „ë”, sinkretizmi i rasave tek emrat, gjinia asnjanëse, veçoritë e numërorit
themelor të përbërë, formimi i të ardhmes me volo, ndërtimet me mënyrën lidhore etj. e kanë pikënisjen tek latinishtja,
por vetëm në formën e tendencave të disa manifestimeve fillestare dhe të izoluara, të cilat u bënë tipare të
përgjithshme të rumanishtes vetëm në sajë të ndërhyrjes së substratit. Po kështu, është vënë re herët se elementët
autoktonë rumunë, sigurisht, ato leksikorë, kanë pasur, gjatë evolucionit të tyre, të njëjtin trajtim me atë të elementeve
latine. Kjo vërejtje, tepër e rëndësishme, përjashton që në krye të herës, mundësinë për t’i shpjeguar elementet
paralatine të rumanishtes si rezultat i ndikimit të shqipes së vonshme mbi rumanishten; këta elementë u asimiluan nga
latinishtja danubiane gjatë gjithë periudhës së romanizimit të Dakisë, duke u trashëguar në rumanisht si fond latin i
mirëfilltë .

Si konkluzion, mund të thuhet se ekzistojnë tre mënyra për të shpjeguar gjenezën e elementëve që rumanishtja
i ka të përbashkëta me shqipen: Huazime nga shqipja në rumanisht (pak e mundur anasjelltas), teori e përkrahur nga
N. Jokli dhe nga nxënësi i tij E. Çabej; 2. evolucione të pavarura në secilën këto dy gjuhë, inovacione spontane në
secilën prej tyre; 3. Elemente të trashëguara në mënyrë të pavarur nga substrati (trako-dak në rumanisht, ilir apo iliro-
trak në shqip). Dy teoritë e fundit mund të thjeshtohen, në fakt, në një të vetme: rumanishtja dhe shqipja janë të
lidhura përmes substratit, nën degëzimin e të cilit u shfaqën inovacione të përbashkëta. Një ndikim i thjeshtë (shqipja
mbi rumanishten apo anasjelltas) nuk mund të shpjegojë numrin kaq të madh të ngjashmërive midis këtyre dy gjuhëve;
vetëm përmes një substrati të përbashkët mund të justifikohen trajtat e përbashkëta befasuese (zanorja ă (ë), rotacizmi
i n-së ndërzanore, prapavendosja e artikullit etj.)

Pohuam më sipër se disa prirje të latinishtes së vonshme u mbështetën nga veprimi i substratit trako-dak, gjë
që shpjegon shfaqjen e disa dukurive të përgjithshme në rumanisht. Ilustrojmë këtë hipotezë me procesin e lindjes së
afrikateve në rumanisht. Dihet se dhëmboret t, d, të ndjekura nga i në hiatus, janë palatalizuar që nga fillimi i shekullit
të II-të. Grafitë tz, si, s vërtetojnë shqiptimin asibilant të t-së nga shek. i III-të – shek. e IV-t; fonema t merr një formë
kombinatore e cila në shek. e III-të, me shumë siguri, shqiptohej si një ţ (c) rumun . Sipas Al. Graur , ts ka hyrë
herët në latinishten e folur. Por, duhet vënë re se te pothuajse të gjithë shembujt që përmbajnë afrikaten ts (me
ortografi z apo s) të sjella nga Al. Graur, duken si huazime nga gjuhët ballkanike (greqishtja, ilirishtja ose trakishtja):
zappus p. sh. duket si iliro-trake (me reflektime të mëvonshme në rum. ţap, shq. cap, cjap, gr. tsάpos). Dhëmborja d,
në pozicion palatal, ka pasur një evolucion të ngjashëm me atë të t-së.

Nga mbishkrimet, mund të veçohen shembuj si: adzutor (= adjutorium), zaconus (= diaconus, nga gr.), oze
(= hodie), zebus (= diebus, shum. i rrjedh. dies) , me dz, z, përmes së cilës jepet afrikatja dz. Të dyja afrikatet
dhëmbore u fonologjizuan, ndoshta, më vonë, kur u bë e mundur shfaqja në kontekste të ndryshme nga ai i
karakterizuar nga j, gjë që lejoi krijimin e opozicioneve të tipit: tine/ţine . Procesi i afrikatizimit të dhëmboreve ka
qenë konstatuar herët nga gramatikanët. Palatalizimi u zgjerua mbi okluzivet velare k dhe g. Për rumanishten ka
rëndësi të mbahet parasysh se velarja k, e ndjekur nga i në hiatus, u transformua në ţ (c): brachium, facies (lat. pop.
facia) u bënë braţ, (krah) faţă (fytyrë). Duhet vënë re edhe dukuria e anasjelltë: ti në hiat kthehet në č *petiolus >
rum. picior, matteuca > rum. măciucă, por refleksi ţ i c+i është shumë më i vjetër, ai ka ndodhur madje që në
latinisht. Sipas mendimit tonë, prirja e latinishtes së vonshme për të krijuar një korrelacion palatalizimi, prirje e
konstatuar nga shumë gjuhëtarë, ka qenë më e fuqishme në rumanisht (në pjesën orientale të latinishtes vulgare), se sa
në pjesën tjetër të Rumanisë .
 Materiali trako-dak ofron shembuj që përmbajnë afrikate. Kështu, toponimi Cerna (lumë dhe lokalitet në jug-
lindje të Rumanisë) është atestuar në shek. e II-të me format Tsierna, Tierna, Dierna, Zerna, të cilat duken se
përmbajnë në fillim afrikaten ts. Ka mundësi që forma e mëvonshme Cerna, me afrikaten palatale, të jetë një
rirregullim në sajë të ndikimit sllav. Pothuaj, të gjitha emrat e lumenjve në veri të Oltenisë janë autoktone: Cerna,
Motru, Jieţ, Jaleş, Jiu, Cerna (në rrethin e Vëlçeas), Olteţ, Olt, dhe, ndoshta, Amaradia. Në listën e emrave të
bimëve të Dioscorides-it gjejmë pro-diárna Veratrum Nigrum, fjalë nga fondi i gjuhës së dakëve, e cila duket se
rigjendet në rum. zârnă Solanum Nigrum (prej nga vjen edhe toponimi Zărneşti (lexohet Zërneshti sh. y.) pranë
Brashovës), e shqiptuar edhe me afrikate në fillim: dzârnă .

Në fondin leksikor pararoman të rumanishtes dhe të shqipes gjenden disa fjalë të cilat presupozojnë për një
kohë më të vjetër, praninë e ţ (c). Kështu th-së së shqipes, spirante ndërdhëmbore të shurdhët, i korrespondon në
rumanisht ţ (c) në fjalët si: thapë (nga *thep) rum. ţapă, ţeapa; thark rum. ţarc. Zanorja nistore duket se ka qenë ţ,
sipas opinionit të N. Joklit, të vërtetuar prej kohësh . Po kështu, edhe sonantja dh e shqipes së sotme i
korrespondon në shqipen e vjetër një afrikateje dz, njësoj si në rumanisht. Ky është konkluzioni që arrihet nga
krahasimi i shq. bredh (një shumës i singularizuar i një forme më të vjetër * bradz) me rum. brad (në origjinë
*bradz), apo shq. vjedhullë me rum. viedzure etj.

Ne fondin e përbashkët leksikor rumuno-shqiptar ekzistojnë dhe fjalë që fillojnë me č (ç) në rumanisht dhe s
në shqip: rum. cioară shq. sorrë, rum, ciută shq. sutë (dhe shytë); në një fazë më të vjetër afrikatja č presupozohet se
ka qenë edhe në shqip: * čorre, * čut . Pra, nga krahasimi i materialit leksikor pararomak të rumanishtes dhe
shqipes rezulton se afrikatet janë shfaqur shumë herët në rumanisht dhe se, ka shumë mundësi, që tendenca e
afrikatizimit në latinishten e folur të Ballkanit të ketë qenë e mbështetur nga një prirje e ngjashme e substratit.
Shembuj të kësaj natyre, që ilustrojnë hipotezën se prirjet latine kanë qenë të mbështetura nga realitete gjuhësore
ballkanike, mund të jepen më. Disa prej tyre janë prezantuar në studimet e këtij libri. Treguam me sipër se ndikimi i
substratit trako-dak mbi latinishten karpato-danubiane u manifestua jo vetëm në fjalor, por edhe ne sektorë te tjerë të
gjuhës. Sektori më pak i studiuar është sintaksa. Materiali krahasues rumuno-shqiptar ne fushën e sintaksës gjendet në
disa studime më të vjetra.

Nga punimet relativisht të reja, ku kërkimet janë thelluar në këtë fushë, dy janë më të rëndësishmet: Mahir
Domi De quelques concordances et parallèlismes syntaxiques albano-roumaines dhe Spiro Floqi Constructions
tautologiques en albanais contemporain (et concordances albano-roumaines), të paraqitura si kumtesa në
Kongresin e Parë Ndërkombëtar të Studimeve Ballkanike dhe të Europës jug-lindore të Sofjes më 1966. Shtojmë këtu
kontributet me vlerë të W. Fiedler dhe Odei Buchholz, autorë, ndërmjet te tjerash, edhe të një fjalori shqip-gjermanisht
dhe të një gramatike të shqipes së sotme. Në pjesën e dytë të këtij libri, të cilën do ta botojmë më vete, do të paraqesim
një pasuri të vërtetë përkimesh rumuno-shqiptare në fushën e frazeologjisë, shprehjeve të figurshme, derivimit, vlerave
semantike të disa fjalëve etj., duke nxjerrë në dritë identitete të kulturës dhe qytetërimit në historinë e këtyre dy
popujve. Shpresojmë se ky vëllim, i cili, në fakt, është një vazhdim i studimit tonë Fjalori autokton i gjuhës
rumune, Bukuresht, 1983, do të gjejë mbështetjen e studiuesve.

BIBLIOGRAFI

AAR -Analele Academiei Române, Bukuresht, 1881 .

AAS- Arhivza arbanasku starinu, jezik i etnologiju, urednik H.Barić, 3 volume, Belgrad, 1923-1926

AKI - Akten des internationalen albanologischen Kolloquiums Innsbruck, 1972, zum Gedächtnis an Norbert
Jokl, hgg. v. Hermann M. Ölberg, Innsbruek, 1977

ALR, s.n. - Atlasul lingvistic român, seri e re, nën drejtimin e akad.. Emil Petrovici, I - VII, Bukuresht, 1956 -1972

Avram Andrei, Contribuţii la interpretarea grafiei chirilice a primelor texte româneşti, marrë nga SCL, XV,
1964, lase. 1 - 5; dhe Avram, Grafia

Balota AB., La nasalisation et le rhotacisme dans les langues roumaine et albanaise, Bukuresht,1925
Barić, Albanorum. S1.-Henrik Barić, Albanorumänische Studien, I. Teil, Sarajevo,1919

Barić, Hŷmje -Henrik Barić, Hŷmje në historin e gjuhës shqipe, Prishtinë, 1955

BL - Bulletin linguistique, p. p. A. Rosetti, Bukuresht - Paris, 1933.

Bogdan, Glosar - Damian P. Bogdan, Glosarul cuvintelor româneşti din documentele slavo-române, Instituti i
studimeve dhe kërkimeve ballkanike, seria filologica, Dr. 1, Bukuresht, 1946

Bogrea, Pagini -Vasile Bogrea, Pagini istorico-filologice, botim nga Mircea Borcilă dhe Ion Măirii, Shtëp. Bot..
Dacia, Kluzh, 1971

Boissin Henri, Essai provisoire de classification des noms propres albanais, "Studia albanica", Tiranë, 1, 1965, p.
117

Brâncuş, VALR - Gr. Brancuş,Vocabularul autohton al limbii române, EŞE, Bukuresht, 1983

BSS -Buletin për shkencat shoqërore, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1953 -1956

BUST- Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria shkencat shoqërore (vazhdim në BSS), Tiranë, 1957 -1963
.

Buzuku - "Meshari" i Gjon Buzukut (1955), botim kritik punuar nga Eqrem Çabej, I - II, Universiteti Shtetëror i
Tiranës, Tiranë, 1968

Çabej, SGJ - Dr. Eqrem Çabej, Studime gjuhësore, I -VI, Rilindja, Prishtinë, 1976

Çabej, St. etim. -Eqrem Çabej, Studime etimologjike në fushë të shqipes, II: A -B, III:C, Tiranë, 1976,1987

Çabej Eqrem, Unele probleme ale istoriei limbi albaneze, në SCL, 4, X, 1959, fq. 531

CADE'- I. - A Candrea dhe Gh. Adamescu, Dicţionarul enciclopedic Ilustrat, Cartea Românească", Bukuresht, 1931
.

Capidan, Arom. - Th. Capidan, Aromâinii. Dialectul aromân, Academia Română, Studii şi cercetări, XX,
Bukuresht, 1932

Capidan Th., Farşeroţii, në DR, VI, 1929 -1930, p. 1-210 .

Capidan, Megl. - Th. Capidan, Meglenoromânii,I -III, Academia Română, Studii şi cercetari, Bukuresht, 1925 -1936

Capidan Th., Raporturile albano-române, në DR, II, 1921

Capidan Th., Toponymie macédo-roumaine, në "Langue et littérature", bulletin de la section littéraire de l'Académie
Roumaine, III, 1946,fq. 5. (shkurt. LL)

Caragiani I., Studii istorice asupra românilor din Peninsula Balcanică, në "Revista pentru istorie, arheologie şi
filologie", Bukuresht, 1891

Caragiu-Marioţeanu M., Compendiu de dialectologie română, EŞE, Bukuresht,1975

CDDE - I.-A Candrea dhe Ov.Denşusianu, Dictionarul etimologic al limbii române. Elementele latine (a -putea),
Socec, Bukuresht, 1907 -1914

Cimochowski, Dushm. - W. Cimochowski, Le dialecte de Dushmani. Description de l’un des parlers de l'Albanie
du nord. Poznani, 1951

Cipariu T., Elemente de limbă română după dialecte şi monumente vechi, Blaj, 1855
Cipo, Gram.,-Cipo, Gramatika shqipe, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1949

Cipo, K, Rreth disa kompozitave, në "Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe", I, Tiranë,
1972

CL -Cercetari de lingvistică, Kluzh, 1956 e më tutje

Coja I., Gramatica raţională a limbii române, I. Gramatica articolului, EŞE, Bukuresht, 1983

Cot. Tr. -Columna lui Traiant, revistă pentru istorie linguistică şi psicologie poporană, dir. B.P.Hasdeu,
Bukuresht, 1870 e më tutje.

Conea, Vrancea - 1.Conea, Vrancea. Geografie istorică, toponimie şi terminologie geografică, botim nën kujdesin
e dr. Lucian Badea, dr. Dimitrie I. Oancea, dr. Nicolae Stoicescu, EA, Bukuresht,1993

Contributions o nomastiques publiées a l'occ. du VI-e Congrès International de Sciences

Onomastiques à Munich du 24 au 28Aout, EA, Bucarest,1958 .

Conv.lit. -Convorbiri literare, Jash -Bukuresht, 1867 e më tutje.

Coteanu I., Morfologia numelui in protoromână (româna comună), EA, Bukuresht, 1969 (dhe Coteanu, Morf.)

Coteanu, Originile - I.Coteanu, Originile limbii române, Bukuresht,1981

Coteanu, SELR -Ion Coteanu, Structura şi evolutia limbii române (de la origini până la 1860), EA, Bukuresht, 1981

CT - Cartea abonaţilor la serviciul telefonic. Municipiul Bukuresht. Botuar nga Ministria e Transporteve dhe
Telekomunikacionit, Bukuresht, 1977

DA -Academia Romana, Dicţionarul limbii române, A -C, F - L, Socec dhe Sfetea, Bukuresht, 1913 e më tutje.

Dalametra - I.Dalametra, Dicţionarul macedo-român, Bukuresht, 1906

Damé-Frédéric Damé, Nouveau dictionnaire roumain-français, Imprimerie de l'état, Bucarest, 1893 Damé, Term. -
Fr.Dame, Încercare de terminologie poporană română, Socec, Bukuresht,1898

Dan Ilie,Toponimie şi continuitate in Moldova de nord, Jash,1980

Derev, Thrak. Spr. -D.Dećev, Diethrakischen Sprachreste,Wien,1957

Demiraj Shaban, Gramatike historike e gjuhës shqipe,Tiranë, 1986

Demiraj Shaban, Çështje të sistemit emëror të gjuhës shqipe,Tiranë, 1972

Densusianu, Haţeg -Ovid Densusianu, Graiul din Ţara Haţegului, Socec, Bukuresht, 1915

Densusianu, HLR -Ovide Densusianu, Histoire de la langue roumaine, I -II, Paris, 1901, 1914

(versioni në rum. Istoria limbii romane I - II, Bukuresht, 1962)

Densusianu Ov., Urme vechi de limbă in toponimia românească, në "Studii de filologie romana", Bukuresht, 1898,
fq..1-16; Id., Opere, I, Bukuresht, 1968, p. 467.

DERS - Dicţionarul elementelor romaneşti din documentele slavo- române, kryeredaktor. Gh. Bolocan, EA,
Bukuresht, 1981
DEX -Academia RSR, Institutul de Lingvistica, Dicţionarul explicativ al limbii române, EA, Bukuresht, 1975;
Supliment, 1988

Dialektologiia shqiptare, V, Tiranë, 1987

Dimitrescu Horiea, Întroducere în fonetica istorică a limbii române, Bukuresht, 1967

DLR -Academia RSR, Dicţionarul limbii române, seri e re (shkronjat M, N, 0, P, R, S, Ş, T), EA, Bukuresht, 1965 e
më tutje.

DNFR - lorgu Jordan, Dictionar al numelor de familie romaneşti, EŞE, Bukuresht, 1983

Dodi Anastas, Fonetika e giuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1970

DOR -N.AConstantinescu, Dicţionar onomastic românesc, EA, Bukuresht, 1963

DR-Dacoromania, buletini i "Muzeului Limbei Romane" drejtuar nga Sextil Puşariu, auj, 1920 e më pas.

Dragomir, VIahii -Silviu Dragomir, VIahii din nordul Peninsulei Balcanice in evul mediu, EA, Bukuresht, 1956

Drăganu N., Numele proprii cu sufixul -şa, Kluzh, 1933

Drăganu, Rom. - Nicolae Drăganu, Romanii in veacurile IX - XIV pe baza toponimiei şi a onomasticei, Bukuresht,
1933

DTB -Vasile Fraţi1ă, Viorica Goicu, Rodica Suflelel, Dicţionarul toponimic al Banatului (A-B), Universiteti i
Timishoarës, 1984

DTR - Dicţionarul toponimic al României, Oltenia, I, A -B, cu introducere de Gh.Bolocan, Craiova, 1993

Dumistracel, Infl. - Stelian Dumistracel, Influenţa limbii literare asupra graiurilor dacoromâne, EŞE, Bukuresht,
1978

Duridanov, Ez. -Ivan Duridanov, Ezikăt na trakite. Nauka i izkustvo, Sofia, 1976

FD -Fonetică şi dialectologie, Academia Română, Institutul de Lingvistica, Bukuresht, 1958 e më pas. Fischer, Lat.
dun. - I. Fischer, Latina dunăreană. Introducere în istoria limbii române, EŞE, Bukuresht, 1985

Fj. shq. -Fjalor i gjuhës shqipe, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1954

Frâncu, Candrea, Apuseni - Teofil Francu dhe Gh. Candrea, Românii din Muntii Apuseni (Motii), Bukuresht, 1888

Frâncu, Candrea, Rot. -Teofil Francu dhe Gheorghe Candrea, Rotacismul la moţi şi istrieni, Bukuresht, 1886

Frăţila, Lexic şi top. -Vasile FraJila, Lexicoiogie şi toponimie românească, Ed. Facia, Timishoara, 1987

FS -Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave e RPS te Shqipërisë, Tiranë, 1980

Găitănaru Şt., Numeralul în limba română. Studiu descriptiv şi istoric, Shtep. Bot. Calende, Pitesht, 1993

Georgiev, Trakite - Vladimir I.Georgiev, Trakite i tehniat ezik, Balgarska Akademiia na naukite. Institut za balgarski
ezik, Sofia, 1977

Gheţie, Mareş, Graiurile dr. - Ion Gheţie dhe Al.Mareş, Graiurile dacoromâne în secolul al XVI-lea, EA,
Bukuresht, 1974

Giordano -Emanuele Giordano, Dizionario degli albanesi d'ltalia, edizioni Paoline, Bari, 1963
Giuglea, Cuv. rom. - George Giuglea, Cuvinte romaneşti şi romanice, EŞE, Bukuresht, 1983

Giuglea, Fapte -George Giuglea, Fapte de limba. Marturii despre trecutul românesc, EŞE, Bukuresht, 1988

Giuglea, Uralte Schichten - G.Giuglea, Uralte Schichten und Entwicklungsstufen in der

Struktur der dakorum~nischen Sprache, Sibiu, 1944

Gram.Acad. - Academia RP.R, Gramatica limbii române, I -II, ed. a II-a, EA, Bukuresht, 1963

Graul AI., Nume de locuri, EŞ, Bukuresht, 1972

Graur AI., Nume de persoane, EA, Bukuresht, 1975

Graur AI., Scrieri de ieri şi de azi, Bukuresht, 1970

Graur AI., Ts en latin, tek AI.Graur, Mélanges linguistiques, Paris -Bukuresht,1936,p. 9 -11

GS - Grai şi sufiet, revistë e Institutit të Filologjisë dhe Folklorit, e publikuar nga Ov. Densusianu, l-VII, Bukuresht,
1923 - 1937

Haarman Harald, Der lateinische Lehnwortschatz im Albanischen, Hamburg, 1972

Hahn, Alb. Stud. - Georg yon Hahn, Albanesische Studien, I - III, Wien, 1853

Hasdeu, AIR - B.P.Hasdeu, Arhiva istorica a Romaniei, I -IV, Bukuresht, 1864 - 1868

Haşdeu, CB - B.P.Hasdeu, Cuvente den bătrâni, I -II, Bukuresht, 1978 -1979

Haşdeu, B.P., Cine sunt albanezii, në AAR, s. II, t. XXIII, 1901

Haëdeu, EMR - B.P.Hasdeu, Etymologicum Magnum Romaniae, I - III, ed. Gr. Brancuş, Minerva, Bukuresht, 1972
-1976

Hasdeu,B.P., Studii de lingvistică şi filologie, I -II, Shtep. Bot. Minerva, Bukuresht,1988(përkujdesje teksti dhe
shënime nga Gr. Brancuş)

ILR - Academia RS.R, Istoria limbii române, II, EA, Bukuresht, 1969

lordan, DNFR -lorgu lordan, Dicţionar al numelor de familie româneşti, EŞE, Bukuresht, 1983

lordan, Top.rom. -lorgu lordan, Toponimia românească, EA, Bukuresht, 1963

Ivănescu, ILR - Gh. Ivanescu, Istoria limbii române, Junimea, Jash, 1980

Ivănescu, Probl. - Gh.Ivanescu, Probleme capitale ale vechii române literare, Jash, 1947

JB - Jahresbericht des Instituts für rumänische Sprache (rumänisches Seminar), hgg. v. Gustav Weigand,
Leipzig, 1894

JF - Indogermanische Forschungen. Zeitschrift für indogermanische Sprach –und Altertumskunde, Strassburg

-Berlin, 1892.

Jokl, LKU -Norbert Jokl, Linguistisch -kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albonischen,
Berlin -Leipzig, 1923

Konferenca e dyte e studimeve albanologjike, III, Tiranë, 1969

Kostallari Androkli, Contributions à l’ histoire des recherches onomastiques dans le domaine de albanais, në
"Studia albanica",Tiranë, 1, 1965, fq. 31.

Kostallari, A, Kompozitat ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese, në "Studime mbi leksikun dhe mbi
formimin e fjaleve ne gjuhen shqipe", I, Tiranë, 1972

Krahe Hans, Die alten balkanillyrischen geographischen Namen, Heidelberg, 1929

Krahe Hans, Lexikon altillyrischer Personennamen, Heidelberg, 1929

Kretschmer P., Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, Gőttingen, 1896

KZ-Zeitschrift fur vergleichende Spmchforschung auf den Gebiete des Deutschen, Griechischen und
Lateinischen, hgg.v. Th.Aufrecht dhe Adalbert Kuhn, Berlin, 1852

La Piana, SLA - M. La Piana, Studi linguistici albanesi I. Prolegomeni allo studio della linguistica albanese,
Palermo, 1939

Lausberg H., linguistica romanica I. Fonetica, Madrid, 1965

Leotti-Angelo Leotti, Dizionario albanese-italiano, Instituto per I'Europa Orientale, Roma,1937

LL-Langue et litterature, Bulletin de la section litteraire, red. par Th.Capidan et D.Caracostea, Academie Roumanie,
Bukuresht, 1940 e më tutje.

Lombard Alf, Le verbe roumain. Ètude morphologique, I -II, Lund, 1954

LR -Limba română, Academia Română, Instituti i Gjuhësisë, Bukuresht, 1952 e më tutje

Macrea D., Limbă şi lingvistică română, Bukuresht, 1973

MDGR - Marele dicţionar geografic al României întocmit şi prelucrat după dicţionarele parţiale pe judeţe, vol.
I - V, Bukuresht, 1898 - 1902

Meyer, Alb. St.-Gustav Meyer, Albanesische Studien, I -VI, Viena, 1883-1897

Meyer,EWA - Gustav Meyer, Etymologisches Wörterbuch der Albanesischen Sprache, I Strassburg, 1891

Meyer -Lübke W., Rumänisch Romanischt, Albanesisch, në MRIW, 1914, fq. 1 e më pas.

Meyer - Lübke W., Rumänisch und Rumänisch, në AAR, Memoriile lit., II, 1930

Mihăescu, Lat.dun. -Haralamb Mihaescu, Limba latină în provinciile dunărene ale imperiului roman, EA, 1960

Mihăila, DRV - G.Mihăila, Dicţionar al limbii romane vechi (sfârşitul sec.al X-lea-inceputul sec. al XVI-lea),
EER, Bukuresht, 1974

Mihăileanu - Şt.Mihăileanu, Dicţionar macedo-român,Bukuresht,1901

Miklosich, SER - Fr.Miklosich, Die slavischen Elemente im Rumunischen, Viena, 1862

Moise, Top. argo -Ion Moise, Toponimie şi istorie argeşeană, Shtep. Bot. Calende, Pitesht, 1992

MRIW -Mitteilungen des rumänischen Institut an der Universität Wien, hgg. v. W. Meyer - Lübke, I, Heidelberg,
1914

Nandriş, Phon. hist. - Octave Nandriş, Phonetique historique du roumain, Paris, 1963
Niculescu AI., Individualitatea limbii române intre Iimbile romanice, I -II, Bukuresht, 1965 -1970

Papahagi, DDA -Tache Papahagi, Dictionarul dialectului aromân (general şi etimologic), bot. i II-të, EA, Bukuresht,
1974

Papahagi, NE - Pericle Papahagi, Notite etimologice, në AAR, Memoriile secţiunii literare, seria II, tom. XXIX, 1906
- 1907, fq. 201 - 248

Papahagi Pericle, Scriitori aromâni în secolul al XVIII-lea (Cavollioti, Ucuta, Daniil), Bukuresht, 1909

Paşca,0lt. - Ştefan Paşca, Nume de persoană şi nume de animale în Ţara Oltului, Bukuresht,1936

Paul Radu I., Flexiunea nominală intemă în limba română, Bukuresht, 1932

Pătruţ, Onom. rom. -Ion Pătruţ, Onomastica românească, EŞE, Bukuresht, 1980

Pătruţ, Studii -I. Patruţ, Studii de limbă română şi de slavistică, Shtep. Bot. Dacia, Kluzh, 1974

Pedersen H., AIbanesische Texte mit Glossar, 1895

Pekmezi, Gramm. - Dr. Pekmezi, Grammatik der albanesischen Sprache (Lant –und Fonnenlehre), Viena, 1908

Petrovici, ALR, II - E.Petrovici, Atlasul lingvistic Român, II. Introducere, botuar nga Doina Grecu, I. Marii,
Rodica Orza, kordinator I. Marii, Universiteti i Kluzh-Napoka, Inst. i Gjuhësisë dhe Historisë Letrare, Kluzh, 1988

Petrovici, ALRT - Emil Petrovici, Texte dialectale culese de... , Supliment i ALR II, Sibiu - Leipzig, 1943

Petrovici, SDT -Emil Petrovici, Studii de dialectologie şi toponimie, EA, Bukuresht, 1970

Philippide, OR - AI. Philippide, Originea românilor, I. Ce spun izvoarele istorice; D. Ce spun limbile româna şi
albaneză, Viaţa Românească, Jash, 1923, 1927

Pisani V., Saggi di linguistica storica, Torino, 1959

Poghirc, Phil. et ling. – Cicerone Poghirc, Philologica et linguistica, Ausgewählte Aufsätze (1953-1983), herausg. v.
Dr. Helmuth Frisch, Bochum, 1983

Pop Sever, Recueil posthume de linguistique et dialectologie, Roma, 1966

Popescu, Inscripţiile -Emilian Popescu, Inscriptiile greceşti şi latine din secolele IV –XIII descoperite in România,
Bukuresht, 1976.

Popescu R., Gorj - Radu Popescu, Graiul gorjenilor de langa munte, Ed. Scrisul Românesc, Krajova, 1980

Popovici Iosif, Dialectele române (Rumänische Dialekte), IX: Dialectele române din Istria, II (tekste dhe glosare),
Halle, 1909

Popovici Iosif, Fiziologia vocalelor româneşti ă şi î, Kluzh, 1921

Popovici Ivan, Geschichte der serbo-kroatischen Sprache, Wiesbaden, 1960

Procopovici A., Despre nazalizare şi rotacism, ne AAR, 1908,fq. .265

Ps. Sch. - Psaltirea Scheiană comparată cu celelalte psaltiri din sec.XVI şi XVII, te përkthyera nga slavona, botim
kritik nga I.-A Candrea, I (Introducerea), II (teksti dhe glosarët), Socec, Bukuresht 1916

Puşcariu, Cercetari- Sextil Puşcariu,Cercetiiri şi studii, Shtëp. Bot. Minerva, Bukuresht, 1974
Puşcariu, ELR –Sextil Puşcariu, Études de linguistique roumaine, Imprimeria Naţională, Kluzh, 1937

Puşcariu, EW - Sextil Puşcariu, Etymologisches Wőrterbuch der romäinischen Sprache, I.; Lateinisches Element,
C.Winter, Heidelberg, 1905

Puşcariu, S., limba română, I. Privire generală, 1940; II. Rostirea, Bukuresht, 1959

Puşcariu, SIR -Sextil Puşcariu, Studii istroromâne, III, Bukuresht, 1929

Reichenkron, Dak. - Günter Reichenkron, Das Dakische (rekonstruiert aus dem Rumänisechen), Carl Winter,
Universitatsverlag, Heidelberg, 1966

Reichenkron G., Zur Geschichtedes H- Lautes imRumfinischen, mitder Ubersehift "Vorromische! Bestandteile
des Rumänischen", "Sudost-Forschungen", XIX, 1960, fq.344-368

RESEE -Revue des études sud-est européennes, Bucarest, 1963 e më tutje

Rev. Shkodra - Reviste shkencore e Institutit Pedagogjik dyvjeçar të Shkodrës, 1, Shkodër, 1964 1

Romania -Romania. Recueil trimestriel consacré a I'étude des langues et des littératures romanes, publikuar nga
Paul Meyer dhe Gaston Paris, Paris, 1871

Rosetti, B - AI. Rosetti, Lettres roumaines de la fin du XVI-e et du début du XVII-e siècle tirées des Archives de
Bistritza (Transylvanie), Bukuresht, 1926

Rosetti, Cercetări - AI.Rosetti, Cercetări asupra graiului românilor din Albania, Bukuresht, 1930

Rosetti, ILR - AI. Rosetti, Istoria limbii române, I, de la origini până în secolul al XVII-lea „që nga origjina deri ne
shek. e XVII-të”, bot. i II-të, EŞE, Bukuresht, 1978

Rosetti, ML-AI.Rosetti, Mélanges de linguistique et de philologie, Copenhague-Bukuresht, 1947

Rosetti, Rhot., - AI.Rosetti, Étude sur le rhotacisme en roumain, Paris, Champion, 1924

RRL-Revue roumaine de linguistique (deri ne vitin 1964: Revue de linguistique), Akademia e RSR, Bukuresht,
1956 e me pas.

Russu, Etn. rom. - I.I.Russu, Etnogeneza românilor, EŞE, Bukuresht,1981

SA-Studia albanica. Université d'État de Tirana, Institut d'Histoire et de Linguistique, Tiranë, 1964 e më pas.

Sala, Contrib. -Marins Sala, Contributii la fonetica istorică a limbii române, EA, Bukuresht, 1970

Sandfeld, Ling. balk. - Kr.Sandfeld, Linguistique balkanique. Problémes et résultats, Champion, Paris, 1930

Schuchardt, Vokalismus - Hugo Schuchardt, Der Vocakalismus des Vulgärlateins, I - III, Leipzig, 1866 -1868

SCL -Studii şi cercetari lingvistice, Akademia Rumune, Inst. i Gjuhësisë, Bukuresht, 1950

Seidel Eugen, Elemente sintactice slave în limba româna, Bukuresht, 1958

SF -Studime filologjike, Universiteti Shtetëror i Tiranës, (vazhdim i BUST), Tiranë, 1964 e më tutje

Studime për nder të Aleksandër Xhuvani, vëllim përkujtimor botuar nga Akademia e Shkencave të RPS të
Shqipërisë, Tiranë, 1986

Suciu, Diet. ist. -Coriolan Suciu, Dictionarul istoric al localităţilor din Transilvania, I: A - N, II:M-Z, EA, 1966
Şăineanu, Semasiologia - Lazăr Şăineanu, Încercare asupra semasiologiei limbii române, Bukuresht, 1887

Teaha, Crişul Negru -Teofil Teaha, Graiul din Valea Crişului Negru, EA, Bukuresht, 1961

Teodorescu, Gheţie, Ieud -Mirela Teodorescu dhe Ion Gheţie, Manuscrisul de la Ieud, EA, Bukuresht, 1977

Tiktin, DRG -Dr. H.Tiktin, Dicţionar român-german, Imprimeria Statului, Bukuresht,1903- 1925

Todoran,Contrib.-Romulus Todoran, Contribuţii de dialectologie română, EŞE, Bukuresht, 1984

Treimer Carl, Albanisch und Rumänisch, në ZRPh, XXXVIII, 1914, p. 385

Văănänen Veikko, Introduzione al latino volgare (në përkthim italisht), Bologna, 1971

Vasiliu Emanuel, Fonologia istorică a dialectelor dacoromâne, EA, Bukuresht, 1968

Weigand, Ol. - Wal. - Gustav Weigand, Die Sprache der Olympo- Walachen, nebst einer Einleitung liber Land und
Leute, Leipzig, Barth, 1888

Xhuvani AI., Kompozitat, ne Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe", I. Tiranë, 1972

Xhuvani,Çabej, Prapashtesat – Al. Xhuvani dhe Eq. Çabej, Prapashtesat e gjuhës shqipe,Tiranë, 1962

ZRPh -Zeitschrift für românische Philologie, hgg. v. Gustav Grober, Halle, 1877

TRANSFERIMI NE ONOMASTIKË I EMRAVE TË SUBSTRATIT

Fjalori autokton i gjuhës rumune zë një pozicion të veçantë në tërësinë leksikore të kësaj gjuhe. Ky konkluzion
rezulton sa nga hetimi etimologjik i fjalëve përkatëse, aq edhe nga sjellja e tyre gjatë zhvillimit të përgjithshëm të
gjuhës. Kështu, presupozohet se, në epokën e rumanishtes së përbashkët (periudha para ndarjes në dialektet në jug të
Danubit dhe në veri të tij) pothuaj të gjitha fjalët e trashëguara nga substrati ishin të shpërndara në të gjithë territorin e
gjuhës rumune, në veri dhe ne jug të Danubit). Kjo shpërndarje gjeografike është e motivuar me karakterin unitar të
latinishtes danubiane ( në të cilin ka qenë integruar fondi leksikor trako-dak) dhe, respektivisht, të rumanishtes së
përbashkët. Në plan jashtëgjuhësor, arsyeja e shpërndarjes së fjalëve trako-dake në të gjithë territorin e gjenezës së
gjuhës rumune duhet kërkuar në unitetin e grupeve sociale të rumunëve dhe, në një kokë më të vjetër, në unitetin
politik të Dakisë në kohën e Deçebalit, unitet i ruajtur dhe i konsoliduar nga romakët.

Zhdukja e mëpasshme e një numri të rëndësishëm elementesh autoktonë nga dialektet në jug të Danubit, e cila
u krye paralelisht me humbjen e një numri të konsiderueshëm fjalësh me origjinë latine, shpjegohet, kryesisht, me
zëvendësimin e këtyre me elementë nga gjuhët fqinje (shqipja, greqishtja e re, serbokroatishtja, turqishtja, italishtja).
Në dakorumanisht, që pati avantazhin e zhvillimit si gjuhë zyrtare shtetërore (përgjithësisht, si gjuhë e një komuniteti
social të qëndrueshëm), fondi leksikor autokton, si dhe ai latin, dëshmuan se ishin mjaft rezistentë dhe, në të njëjtën
kohë, unitare. Rastet e sinonimisë midis fjalëve trako-dake dhe latine u ruajtën në sajë të specializimeve semantike.
(Për detaje lidhur më këto probleme, shiko punimin tonë VALR, fq. 157-177).

Rëndësia e veçantë e fjalëve rumune të substratit konsiston në kapacitetin e tyre për të krijuar, përmes
parashtesave dhe prapashtesave, familje të tëra fjalësh të prejardhura. Në statistikën që kemi hartuar për derivatet e 90
fjalëve të përbashkëta të cilat i kemi konsideruar me prejardhje të sigurt nga substrati, kemi konstatuar se i bie
mesatarisht 6 derivate për fjalë-bazë, shifër e madhe kjo po të kemi parasysh se derivatet nga fjalët latine janë në një
proporcion 4 me 1. Disa fjalë si mânz, copil, buză, baltă, gard, groapă, mazăre, raţă, moş, murg, brânză, brâu,
căciulă, cioară, grumaz, măgar etj, kanë nga 7 deri në 15 derivate.

Në shumicën e tyre, ndajshtesat janë latine, prej nga rezulton fakti se, ka shumë mundësi, që këto derivate të jenë
krijuar herët. Një dëshmi e vjetërsisë së madhe së derivateve përbën fakti se rreth 50 prej fjalëve-bazë dalin në
dokumentet e vjetra deri në vitet 1600 (pa marrë parasysh këtu tekstet fetare të shek. të XVI-të). Sipas të gjitha
gjasave, rreth 70 fjalë të substratit bënin pjesë në leksikun themelor të rumanishtes së përbashkët. Në rumanishten
aktuale, nga këto fjalë, rreth 40 prej këtyre do të inkuadroheshin në fondin kryesor të fjalëve, gjë që do të thotë se nga
dy njeri bën pjesë në rrethin shumë të ngushtë, prej rreth 1500 unitete leksikale, të elementeve më të rëndësishëm të
fjalorit të gjuhës rumune. Një cilësi tepër e rëndësishme e fjalorit autokton për nga perspektiva e pozicionit që këto
zënë në ansamblin leksikor, ka të bëjë me aftësinë e tyre për t’u transferuar në fushën e emrave të përveçëm. Me këtë
problem (kalimi i emrave të përgjithshëm me origjinë nga substrati në antroponimi dhe në toponomastikë) do të
merremi në faqet që vijojnë.

Kemi hetuar nga ky këndvështrim 83 fjalë nga repertori që ka përbërë objektin e studimeve tona etimologjike më
të vjetra. Kemi lënë jashtë listës komplete fjalët droaie, gata, lete (îndelete), scrum dhe strepede, sepse këto nuk
dalin veçse si emra të përgjithshëm. Nuk kemi trajtuar mbiemrin mare (i madh) i konsideruar si fjalë latine nga pjesa
më e madhe e gjuhëtarëve), megjithëse është e njohur ne emra të përbërë që emërtojnë kodra, male, pllaja, fshatra,
lumenj: Ocolul Mare “Rrethi i Madh”, Faţa Mare “Vajza e Madhe”, Groapa Mare “Gropa e Madhe”, Valea Mare
“Lugina e Madhe” etj. madje dhe Marele, i emërzuar, emërton një përrua në Dorohoi (MDGR, IV, fq. 236-237).
Prania e këtij mbiemri në strukturën e toponimeve nuk është një veçori që duhet të mbahet parasysh. Specifika e tij
semantike, si dhe mbiemra të tjerë të këtij tipi: mic “i vogël”, negru “i zi”, alb “i bardhë”, rău “i keq” etj.) mare “i
madh” del në emërtime topike në çdo lokalitet të vendit.

Nuk kemi pasur si qëllim të bëjmë statistika (vetëm në disa raste kemi përdorur shifrat) prandaj kemi përdorur
burime informacioni të pakta, të mjaftueshme për të demonstruar, me material të vjetër dhe të ri, transferimin në
onomastikë të fjalëve të substratit (shiko bibliografinë). Na kanë interesuar, në mënyrë të veçantë, vjetërsia e emrave
të përveçëm dhe hapësira e shpërndarjes së tyre. Na intereson, gjithashtu, ekzistenca e tyre në dialektet jugore. Aty ku
ka qenë e mundur, kemi dhënë edhe përgjegjëset në shqip, megjithëse nuk kemi disponuar material të mjaftueshëm. I
kemi dhënë variantet ashtu siç paraqiten në burimet e përdorura: p.sh. pârâu na del nëpër toponime me po ato variante
me të cilat njihet si entopik: pârâu, părâu, părău, parău; në disa fjalë është shënuar nyja –l, në të tjerat jo, këto
luhatje varen nga varieteti i burimeve.

Gjatë redaktimit të çdo kapitulli kemi respektuar një lloj radhe, d.m.th. kemi shënuar njëherë vlerat
antropologjike, duke u mbështetur në faktin se, në pjesën më të madhe të rasteve, toponimet vijnë nga emrat e
personave, procesi i anasjelltë ka ndodhur rrallë, por nuk është e përjashtuar as prejardhja nga emrat e përgjithshëm,
në mënyrë të pavarur, si e emrave të përveçëm, ashtu edhe e atyre të vendeve. Nuk kemi këmbëngulur mbi këtë
çështje pasi raporti midis toponimeve dhe antroponimeve (me të gjitha detajet që këto implikojnë) ka qenë studiuar në
onomastikën tonë (shiko studimet e fundit të Gh. Bolocan dhe të disa gjuhëtarëve nga Kluzhi).

Konstatimi më i rëndësishëm që rezulton nga kërkimi ynë është se të gjitha fjalët e përbashkëta të substratit, me
ato pesë përjashtimet, të dhëna më sipër, dalin edhe si emra të përveçëm (personash dhe vendesh). Madje edhe disa
fjalë që menduam se nuk do të ishin shtrirë në fushën e onomastikës, për shkak te semantikës së tyre, figurojnë në
repertorin tonë, bazuar në informacione të sigurta, si emra të përveçëm. Kështu është rasti i fjalëve: abur, bâr, bască,
druete, fărâmă, hameş, jumătate, noian, sarbăd, scăpăra, stiră. Fakti që pothuajse të gjitha fjalët e përgjithshme të
trashëguara nga substrati kanë hyrë në onomastikë, nuk duhet konsideruar si një dëshmi direkte e lashtësisë së
popullsisë rumune në territorin në veri të Danubit. Nuk duhen nxjerrë konkluzione etnologjike të sigurta. Aftësia për
t’u transferuar në onomastikë vë në dritë vlerën e madhe që ka sektori leksikor i trashëguar nga trako-dakishtja në
kuadrin e fjalorit rumun.

Pjesa më e madhe e fjalëve autoktone janë përdorur si në antroponime, ashtu edhe në toponime. Janë të pakta
fjalët që kanë hyrë vetëm në njërën nga këto dy fusha të onomastikës. Kështu na dalin vetëm si emra njerëzish: Abur,
Bască, Brâu (megjithatë ne arumanisht është toponim) Ciump, Druete, Fărâma, Ghiuj, Hameş, Mugure, Noian,
Spânz, Scăpăra, Sarbăd. Për disa prej tyre kemi dyshime përsa i përket raportimit me emrat e përgjithshëm (shiko
artikujt gjegjës). Vetëm si toponim, rrallë: Ceafă. Toponimet dhe antroponimet që vijnë nga apelativë autoktonë kanë,
me pak përjashtime, shpërndarje të përgjithshme, në gjithë territorin dakorumun. Është një nomenklaturë që nuk është
e lokalizuar në një zonë të caktuar të vendit, siç është, p.sh. rasti i toponimeve me origjinë pecegjene dhe kumane.
(emrat në –ui, -lui si Călmăţui, Covurlui etj.), të shpërndara në tërësi në jug: Oltenia, Muntenia, jugu i Moldavisë
(shiko Conea dhe Donat, në “Contributions onomastiques” fq. 139-167).

Megjithëkëtë, duket se zona me përhapjen më të madhe të emrave të përveçëm, sidomos me toponime, të

prejardhura nga apelativët me origjinë trako-dake, është Oltenia e veriut dhe e veri-perëndimit, pjesërisht Banati dhe
krahina e Hunedoarës, në përgjithësi, zona e romanizuar më shumë, e cila, nga shumë pikëpamje, është edhe më
konservatore. Në fakt, kjo shpërndarje gjeografike e përgjithshme, disi më e fortë në zonën e Dakisë Trajane,
përputhet me atë të emrave të përbashkët të bazës së nomenklaturës onomastike. Është me interes të themi se ky sektor
i onomastikës rumune mund të vihet në lidhje me fenomenin e transhumancës pastorale të dikurshme. Frekuenca e
madhe e këtyre emrave në jug të Oltenisë dhe sidomos ne lindje të Muntenisë (zona e Buzëut) dhe në Dobroxhea
shpjegohet përmes migrimeve pastorale nga zonat malore të Transilvanisë drejt viseve ujore, në afërsi të Danubit.

Një veçori e rëndësishme e këtij fondi onomastik është se ai është i atestuar pothuaj në tërësi në dokumentet
më të vjetra të gjuhës rumune. Shumë fjalë i takojmë në dokumentet sllavo-rumune te shek. XIV - XVI apo në
dokumentet latine qe flasin për Transilvaninë dhe për zonat fqinje, në jug dhe në veri të saj. Shumë terma hasim edhe
në zonën e populluar nga të ashtuquajturit rumunë perëndimorë. Kështu, njihen prej shumë kohësh fjalët si: Baci
“Bari”, Balaure “Ballauri”, Balegă “Bajgë”, Baltă “baltë, oaz”, Bâră “moçalishte”, Brad “Bredh”, Brânză “djathë”,
Brusture “brushtullë”, Bucur “Gëzim”, Buza “Buzë”, Cătun “Katund”, Ciut “Sytë, Shytë”, Copac “kopaçe, trung”
dhe shumë të tjerë që figurojnë në listat e hartuara nga studiues të ndryshëm të elementëve rumunë të gjetura me
shumicë në tekstet e vjetra latine, sllave, hungareze. Të gjitha këto dëshmojnë sa prezencën e rumanishtes në veri të
Danubit, aq edhe shtrirjen etnike të rumunëve gjatë mesjetës.

Ka shumë mundësi që këto emra të përveçëm të jenë krijuar, si antroponime, apo si toponime, që në periudhën e
rumanishtes së përbashkët. Nuk disponojmë material të mjaftueshëm (të dialekteve jugore, të shqipes apo nga gjuhë të
tjera ballkanike) për mbështetjen me siguri të plotë të një konkluzioni të tillë. Por jemi të sigurt se i kanë përkitur
rumanishtes para ndarjes dialektore emrat e përveçëm të prejardhur nga apelativët si : baci “bari”, baltă “baltë, oaz”,
buză “buzë”, cătun “katund”, ciut “sytë, shytë”, copac “kopaçe, trung”, curpen “kurpen”, groapă “gropë”, mal
“breg”, măgură “mjegullë”, moş “plak”, murg “muzg”, pârâu “përrua”, strungă “shtrungë”, vatră “vatër” etj. edhe
pse disa prej tyre sot nuk dalin më në rumanishten në jug të Danubit.

Dihet se onomastika është një fushë më konservatore se sa ajo e emrave të përgjithshëm. Ky parim mund të
ilustrohet me elementë që figurojnë në listën tonë. Është fjala për apelativët të dala nga përdorimi apo me përdorim të
rrallë, por të ruajtura mirë si emra njerëzish, siç është rasti i mbiemrit bucur, i emrit bung (derivati bunget del rrallë),
dru (druete), leurda etj. Mund të konstatohet, gjithashtu, se disa emra të përveçëm dalin në krahina ku apelativi është
zhdukur prej kohësh ose ku këta emra kanë një përhapje gjeografike më të madhe sesa emrat e përgjithshëm.

Është i njohur fakti se fjalori autokton i gjuhës rumune i raportohet, pothuajse në tërësi, realiteteve pastorale,
universit të jetës së thjeshtë të blegtorëve të Dakisë. Ky konstatim është i vlefshëm edhe në rastin e emrave të
përveçëm. Pjesa më e madhe e emrave të vendeve (fshatra, kodra, lugina, male, pyje, lumenj) të kujtojnë ritmin e jetës
pastorale të dikurshme në vise rumune. Disa fjalë, të lidhura më ngushtë me barinjtë, kanë prodhuar në onomastikë
familje të pasura, më të pasura se familjet e apelative siç është rasti i Baci “bari”, Baltă “baltë”, Bâlc “moçalishte”,
Bâra “Bërr”, Brad “Bredh”, Brânză “djathë”, Brusture “brushtull”, Bucur “ bukur”, Bung “Dushk”, Buză “buzë”,
Cioară “Sorrë”, Cioc “sqep”, Ciut “sytë”, Copac “kopaçe”, Mal “breg”, Măgură “mugull” etj. Po kështu, duhet vënë
në dukje se në onomastikë fjalët e fondit autokton u imponuan kryesisht në formën e fjalëve të prejardhura, duke qenë
se këto kishin karakter lokal, d. m.th. janë të formuara në terren rumun. Pjesa më e madhe me prapashtesa të lashta
latine dhe trako-dake. Por, në përgjithësi, emrat e përveçëm të bazuara në apelativet autoktone hyjnë në sistemin e
formimit të toponimeve dhe antroponimeve rumune.

Në rastin e toponimeve, shumë prej tyre janë fjalë të përbëra me emra dhe mbiemra të tipit: cap “kokë”, colţ
“cep”, deal “kodër”, faţă “fytyrë”, izvor “burim”, munte “mal”, pârâu “përrua”, vale “luginë”, vârf “majë” etj. si
dhe mbiemrat mare “i madh”, mic “i vogël”, vechi “i vjetër” etc. Duhet të kemi parasysh edhe vërejtjen, shumë të
rëndësishme, se disa emra të përveçëm që përmbajnë fonetizma arkaike janë më konservatore se sa apelativet, si p.sh.:
Bradz dhe Braz “Bredh” (si emër personi), Bardz “lejlek”, Brândza “djathë”, Budză “buzë”, Grumadz “gurmaz”,
Madzăre “Bizele”, Vedzure “vjedhullë”, Copaci “kopak” (njëjës), Brănaş “brez” (me -n-, krah. me shum. brane).
Dalin gjithashtu, format e thjeshta Brust, Bung (krah. me emrin e përgjithshëm brusture, bunget), të humbura si
apelative, shum. Groapele (dhe njej. Gropul), njëjësi i ri Argel, theksimi i Copil etj. Siç shihet, veçoritë fonetike janë
të pakta, ato takohen (p.sh. dz-ja) edhe tek emrat e përgjithshëm në një fazë më të vjetër të gjuhës, apo sot, në të
folmet periferike. Përgjithësisht, onomastika, megjithëse më konservatore, identifikohet me fushën e emrave të
përgjithshëm. Kjo vërejtje është e vlefshme edhe për semantikën e këtyre fjalëve.

Ka pak fjalë emrash njerëzish, të lidhura me kuptimin e vjetër të apelativëve apo me kuptimet e afërta të
përgjegjësve në shqip. Argea “tezgjea, avlemend” p.sh. si toponim, përputhet më mirë me shq. Rragam, Rragal,
duke iu raportuar vendeve me gurë. Po kështu, Baltă, Băltina, që përdoret në Banat dhe Krishana, duket se afrohen
më shumë për nga kuptimi me shqi. baltë. Bucur, me shumësinë e derivateve dhe kompozitave, është e lidhur me
siguri me kuptimin mbiemëror “i bukur”, duke e krahasuar me shq. bukur, kurse Cătun, përmes derivateve kolektive
Cătunet dhe Cătunişte, i raportohet kuptimit parësor të shq. katun “kolibe, stan, banesë”. Një vërejtje e veçantë
imponohet në lidhje me emrat e përveçëm të familjeve : shumë prej tyre kanë qenë fillimisht nofka dhe llagape (disa
prej tyre janë edhe sot). Me pak përjashtime, fondi leksikor autokton ruhet mirë gjatë transferimit në antroponimi
nëpërmjet dy mënyrave të individualizimit: nofkave (mënyrë afektive) dhe përmes llagapeve: Abur “avull”, Aburel
“avullzë”, Baciu “bari”, Balaure “ballaur”, Baligă “Bajgë”, Barză “lejlek”, Bărzoi “Lejlek”, Bradu “Bredhi”,
Brânză “Djathi”, Brustur “Brushtull”, Bucur “Bukur”, Bungu “Dushku”, Buză “Buzë”, Buzatu “Buzo”, Căciulă
“Kësulë” dhe shumë të tjera.

Emrat e përveçëm autoktonë ngrenë të njëjtat probleme të sinonimisë me elementët me origjinë latine si dhe
apelativet (për këtë të fundit, shiko VALR, fq. 157). Disa shfaqen si shumë rezistente në onomastikë, me një aftësi të
madhe fjalëformimi, me mundësi të mëdha në rastin e toponimeve referuese me diversitet entopik. Kështu janë, midis
të tjerash, baci “bari” përballë păcurar “bari, çoban” dhe pastor “bari”, baltă (liqen, oaz” përballë lac “liqen”, bâră
“dele” përballë oaie “dele”, brânză “djathë” përballë caş “djathë”, bucur “bukur” përballë frumos “(i) bukur”,
copaci “trung, kopaçe” përballë arbore “trung, pemë” dhe lemn “dru”, mal “breg” përballë ţărm “breg”, munte
“mal”, moş “plak” përballë bătrân “plak” etj. Superioriteti i këtyre elementëve të substratit ndaj sinonimeve latine
shpjegohet, sigurisht, me specializimin semantik të të parave që ka ndodhur ne gjuhën pastorale, gjë që ka bërë që
raportet e sinonimisë të jenë vetëm të pjesshme.

Dhamë në këto faqe vetëm disa nga konsideratat me karakter të përgjithshëm në lidhje me transferimin në
onomastikë të fjalëve të fondit autokton të gjuhës rumune. Interpretime të detajuara i kemi dhënë në përmbajtjen e çdo
kapitulli. Nga ekzaminimi global i materialit që kemi pasur në dispozicion rezulton se fjalët nga repertori etimologjik
trako-dak, me gjegjëse në shqip, kanë një statut shumë të rëndësishëm në ansamblin e fjalorit të rumanishtes, gjë që ka
lejuar shtrirjen e tyre në onomastikë, proces i ndodhur herët në të gjitha zonat e vendit (me preponderencë në zonën e
romanizimit intensiv).

Abur “avull”, si em. fam., figuron në Librin e të Abonuarve në Shërbimin Telefonik (shkurtimisht do ta shkruajmë LT
“Libri Telefonik”) me këto forma: Abur, Aburei, Aburel. Nuk e kemi hasur si emër topik.

Argea “ragëlia”, si apelativ, qarkullon sot rrallë sidomos në gjuhën popullore. Por është mirë i atestuar në toponimi:
një fshat Argeaua në Tekuç, tjetri në Putna, Argeaua de Jos “ Arxhea e Poshtme”, Argeaua de Sus “Arxhea e
Sipërme”, dhe Argeaua de Mijloc “Arxhea e Mesme” në Neamc, mali Argel në Musçel, tjetri Argelele, në Gorzh
(Haşdeu, EMR, II, fq. 313-314); MDGR, I , fq. 104; Iordan, Top. Rom. Fq. 497, Argele, Varful Argelelor, pyll dhe
kullotë në Banat (DTB, fq.22). Nga em. top. rrjedh em. fam. Argeanu, rrallë (DNFR). Në Shqipërinë e veriut gjendet
si emra vendesh Rrgal e Madhe, Kodra Rrgalave, Rragam, zona malore me gurë. (Çabej, SF, 3, 1965, fq. 71-72).
Nga krahasimi me shqipen duket se në toponiminë rumune argea fillimisht ka pasur kuptimin e “vend me gurë të
mëdhenj, vend i varfër për bujqësi, shkëmb” (shiko Çabej, S.Gj., II, fq. 94).

Baci “bari” del në LT rreth 260 herë, të cilave u shtohen si mbiemra familjesh derivatet: Băceanu, Băcel, Băcescu,
Băcilă, Băciuca, Băciulescu. Forma të tjera: Băcia, Băciţă, Băciucu, Băciuţ (shiko dhe DNFR). Sigurisht, disa prej
tyre, siç është rasti i formës bazë Baciu, janë përdoru fillimisht si llagape që shprehnin një zanat (shiko CL, XIV, 1,
1969, fq. 117, aty edhe del Băciulea, bashkëshortja e bariut; shiko edhe Pashka, në Olt, fq. 166). Në toponimi, fshati
Baciu në Sëçele, një katund në Vlashka; të njëjtin emër ka një liqen i vogël në Konstancë, një lum dhe një përrua në
Musçel. Si toponime gjejmë edhe derivatet Băceasca, fshat në Musçel, Băceni, katund në Buzëu, Băceşti, komunë në
Gorzh dhe një tregth në Roman, Băcioiul, fshat në Tekuç, Băcioaia , kodër në Neamc (MDGR, I, fq.262-264). Përmes
blegtorëve transilvaninanë, kjo fjalë ka hyrë edhe në toponiminë e Dobroxhies: Dealul Baciului “Kodra e Çobanit “,
në Medxhidia (ibid., fq. 189).

Atestimet janë të hershme: fshati Băceşti në Moldavi i atestuar më 1468 si dhe Baciul si emër personi i atestuar
më 1488 në Munteni (DERS, fq. 9). Haşdeu vëren se atestimi më i vjetër është aty nga fillimi i shek. të XIII-të (EMR,
II,); po kështu edhe Draganu (Rom., fq. 69, 443) e gjen këtë fjalë në Panoni, në Kroaci etj. Megjithëse ky term është
konkurruar që në kohën e rumanishtes së përbashkët nga sinonimet păstor dhe păcurar, me origjinë latine, dhe më
vonë edhe nga cioban, term oriental, apo edhe nga termi oier, fjalë e krijuar në rumanisht, baci u ruajt dhe u imponua
në onomastikë përmes specializimit semantik me të cilën u trashëgua: “më i madhi i çobanëve, ai që përgatit djathin
në stan”.

Balaur(e) “ballauri”. Në antroponimet Balaur(e), Balaurea, Balaurescu, duhet të shtojmë Bală, Bala, Balu (Për
lidhjen etimologjike midis bala dhe balaure, shiko VALR). Në toponimi, emërton fshatra, male, kodra, lugina, ujëra:
Balaurul, Bălăurelul, Gura Văii Balaurului “Goja e Luginës së Ballaurit”; Măgura Balaurului “Mugulla e
Ballaurit”, Muchea Balaurului “Maja e Ballaurit”, Valea Balaurului “Lugina e Ballaurit” (Iordan, Top. Rom. Fq. 245;
MDRG, I, fq. 212); Dealul Balului “Kodra e Balit” në malet Apusen (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 83); ndoshta edhe
Bala, fshat në Mehedinci (mund të jetë edhe sllave, fillimisht nga një Beala “Agim”, në shek. e XV-të, cf. Bogrea,
DR, I, fq.211), Băleşti në Gorzh etj. Për atestime të vjetra të antroponimeve, shiko Haşdeu, EMR, III, fq.446; DERS,
fq.11. Balaura është e njohur edhe në onomastikën arumune (Capidan, DR, II, fq. 810), prej nga ka hyrë, përsëri si
antroponim, në greqisht. Emri bular i arumanishtes nuk e kemi hasur në onomastikë.

Baligă “bajge” është i njohur si nofkë në të folmet lokale. Në LT figuron si mbiemër fam.Baligoi. Me vlerë
toponomastike njihet një fshat Bălegoşi në vitin 1545, (DERS, fq.14, shiko dhe D. Bogdan, Glosar, fq. 231 në trajtën
Belegoşi në vitin 1589); gjithashtu një lumë Băligoasa (Poghirc, Phil. et. ling., fq/ 369). Në MDGR, I, fq. 215, 197,
janë regjistruar fshati Baliga nga Vaslui, çifligu Băligelul dhe maja Băligoasa në Buzëu, si dhe fshati Baligosi në
Brëila. Ka shumë mundësi që transferimi në toponimi i kësaj fjale të jetë realizuar në këtë rast me ndërmjetësinë e një
nofke apo një llagapi. Por nuk përjashtohet as origjina metaforike, duke pasur parasysh ngjyrën e verdhë të terrenit
dhe te prurjeve të ujit.

Baltă del në antroponimi me format: Baltă, Balteş, Bălteanu, Băltenoiu, Băltescu, Băltog, Băltoiu, etc. të cilat
rrjedhin, evident, nga emrat topikë, duke qenë se këto janë tepër të përdorur a, si me formë të thjeshtë, ashtu edhe të
përbërë apo si derivate. Ato janë të përhapura në gjithë sipërfaqen e Rumanisë si emra fshatrash, kodrash, luginash,
oazesh, liqenesh, përrenjsh, moçalishtesh: Cetatea de Balta “Kalaja e Baltës”, Baltacul, Baltina, Baltoiu, Baltaşi,
Balteanca, Bălteni, Băltişul, Bâlţi, Bălta, Baltişoară (Iordan, Top. Rom., fq. 53, shiko edhe Potrovici, SDT, fq.
145-146). Băltan, Bălateanu, Băltăţelele, Băltina, Băltoc, Băltonita, Bălţu (DTB, fq. 51-52).

Në MDGR, I, fq. 221-236, janë regjistruar jo më pak se 104 emërtime me Balta apo fjalë të përbëra me Balta, të
cilave u shtohen 60 derivate. Është për t’u theksuar se në hidronimi Balta emërton shpesh ujëra rrjedhëse, një përrua,
një luginë, një kënetë. Në disa raste, shumë rrallë, siç është Balta në Krishana, emërtim i një vendi kënetor apo
Baltina “vend me ujë” në Banat, termi rumun duket se afrohet më shumë për nga kuptimi me përgjegjësen shqipe
baltë. Në arumanisht ekziston Baltă, Bălţâle, mal dhe lumë (Capidan në LL, III, 1946, fq.5; shiko dhe L. Marii në
CL, XVI, 1, fq. 187, ku shënohen edhe në meglenorum. Balta-Mare “Këneta e Madhe” dhe Balta-Mica “Këneta e
Vogël”. Për shembuj të tjerë shiko Capidan, Megl., III, fq.32).

Balta është i atestuar si toponim që në fund të shek. të XV-të: Baltă, Băltenii, Bălteştii, emra fshatrash (DERS,
fq.11). Ka gjasa të ketë atestime edhe më të vjetra, madje të shek. të XIII-të. Në dokumentet latine mbi Transilvaninë,
Drăganu (Rom. Fq. 447) vëren një formë Bolta të vitit 1261, e interpretuar si Balta. Tek shqiptarët gjendet fshatrat
Beltoja (afër Shkodrës) dhe Bulticë (afër Tiranës, BUST, 4, 1960, fq. 40); gjithashtu em. top. Baltëza. Me
prapashtesën –zë (Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 109); në Labëri gjendet : Balt e Bardhë, i përbërë si rum. Balta
Albă “Moçalishte e Bardhë”. Për atestime topike në trakisht dhe në ilirisht, shiko Deçev, Thrak. Spr., fq.122;
Pogjhirc, në ILR, II, 1969, fq. 328.

Barz(ă) “lejlek” del si mbiemër fam. Me format: Barza, Barză, Bărzoiu, Bărzeanu (DNFR), Barzea, Barzu,
Bărza, Bărzan, Bărzila, Bărzuica (DOR), Barzan (Conea, Vrancea, fq.80), Bărzoancă (Paşca, Olt., fq.173). Disa
nga këto, siç është rasti i Barzu, e kanë prejardhjen direkt nga mbiemrat, të tjerat (p.sh. Bărzoiu) vijnë nga emri i
shpendit që emërton kjo fjalë “lejlek”, emër i cili është dytësor, kurse, disa të tjera, nga toponimet. Vetëkuptohet se
antroponimet, me përjashtim të atyre që shpjegohen nga emrat e vendeve, kanë qenë në fillim llagape. Dhe sot, një
derivat ca Bardon del si llagap në Berzovia (CL, VII, 2, 1962, fq. 330). Barză e ndeshim, më herët, në një dokument
sllav të vitit 1590, i gjetur ne Rumani (DERS, fq. 12); sipas Drëganit (Rom., fq. 395), Bardz është i njohur si emër
personi më 1566.

Në toponomastikë, ashtu si edhe në antroponimi, kjo fjalë është relativisht e rrallë: Barza, fshat në Hunedoara
dhe në Gorzh, katund dhe përrua në Teleorman, brinjë kodre në Vëlçea (MDGR, I, fq. 244), Bărzuica, kodër në
Peshtishan, Gorzh, katund në Romanac (ibid. Fq. 334), Dealu Berzii “Kodra e lejlekut”në Gorzh. Përfaqësimi i dobët
në onomastikë i barz, barză, shpjegohet nga konkurrenca alb “i bardhë” prejardhur nga latinishtja, përballë të cilit
termi i substratit (si emër i përbashkët është më i përdorur në Munteni) është tërhequr shumë. Në arum. quhet Barza
një mal afër Tiranës (Capidan, LL, III, fq. 54). Në shqip kalimi i fjalës bardh në onomastikë është më i zakonshëm se
sa ne rastin e rum. barz(ă), sepse në shqip mungon një konkurrencë sinonimike e tipit të rumanishtes; barză - alb. Si
emër personi, Bardhë fem., Bardhok mashk. janë të shpeshta në Dibër (BUST, 4, 1963, fq.141; shiko dhe Xhuvani,
Çabej, Prapashtesat, fq. 105: Bardhushe, emër njeriu dhe emër toponimik në Dibër). I përhapur është edhe emri i
fshatit Barç (në Skrapar) etj. nga bardhë me prapashtesën –ç (SF, 3, 1989, fq. 121). Një fshat Barzan është atestuar
më 1497 në Mal të Zi (Ajeti, SF, 3m 1974, fq. 17). Janë të zakonshme në zona të ndryshme të Shqipërisë, si emra
personash, fjalët Bardhi, Bardhaj, Bardhej (BSS, 4, 1956. Fq. 104), Bardha fem., Bardhan, Bardhec, Bardhim,
Bardhuk, Bardhush (të prejardhura me prapashtesa, (shiko Palok daka, SF, 3, 1970, fq. 150). Autori i veprës
Dictionarium latino-epiroticum, Roma, 1635, është Franciscus Blancus (alias: Frangu i Bardhë). Me sa duket,
gjithashtu, se emri i humanistit të shquar shkodran të shek. të XV-të, Marinus Barletius, është, në fakt, Bardheci
(Çabej, Rev. Shkodra, 1, 1964, fq. 19; Injac Zamputi, SF, 3, 1970, fq. 171). Siç dihet, ky emër është i njohur në
ilirisht: Bardus, Bardylis, (Krahe, Lexicon altillyr. Personennamen, fq. 17).

Në fushën e toponimisë japim si shembull Gur i Bardh, fshat në Mat (BUST, 3, 1963, fq. 271); Bardhaj, fshat
afër Shkodrës (SF, 3, 1974, fq.50). Është për t’u shënuar toponimi Bardhan(j) dhe Barzanj, me një z, një variant më i
vjetër, (nga Bardh me prapashtesën –an(j), është shumë i përhapur në territorin shqiptar (Idriz Ajeti, në Studime për
nder të Aleksandër Xhuvanit, Tiranë, 1986, fq. 350). Bască “bosht leshi” është atestuar si emër i përgjithshëm në
dakorumanuisht vetëm një herë, kështu që s’mund të flitet për mundësinë e transferimit në onomastikë. Megjithatë, në
Kodin e Abonentëve Telefonikë gjejmë emrin Bască (mund të ketë qenë Bâscă, nga emri i lumit në Buzëu ose një
variant femëror i Bascu-t, i cili rrjedh nga gr. Baskos, Bascou). Iordan (DNFR) raporton edhe për mbiemrin familjar
Bască nga emri i përgjithshëm i substratit bască (i gjithë leshi që ka një dele e vetme); shiko edhe Pătruţ, Studii, fq.
177, 179, ndoshta nga Basu, me origjinë bullgare.

Bâlc “moçalishte” njihet si antroponim në variantet Bâlca, Bâlcan, Bâlcu, ndoshta edhe tek Bălcescu (ky i
fundit, sipas Cihakut). Por Haşdeu, EMR, III, fq. 624, 626, e konsideronte rrënjën e Balc të ndryshëm nga bâlc. Në
toponimi ky term është më i përhapur, madje në gjithë vendin, jo vetëm ne Moldavi (ku entopiku balc është i njohur,
sidomos, në zonën lindore të vendit),duke emërtuar, përgjithësisht, emra moçalishtesh apo lugina, përrenj etj., por
edhe fshatra: Bâlc, Bâlcoiul, Bâlcul, Dealul Baâlcului, Valea Bâlcului (Iordan, Top. Rom., fq. 54, ku shtohet në
shënime si të mundshme : Bâlca, Izvorul Bâlcilor, Bălcuţa, Bălcoaia, Bălcoiul, Dealul Bălcilor, Bălciuca, Valea
Bălciului. Në pjesën më të madhe janë emra ujërash, të regjistruara në NDGR, I, fq. 292-293, 440-441; shiko Poghirc,
Phil. et ling., fq. 368); Bâlca, emra vendesh në Putna (Haşdeu, RMR, III, fq. 625), Bâlcu, mal në Apuseni (Frâncu,
Candrea, Rot., fq. 83). Bâlc, katund në Krishana (Suciu, Dict. Ist., fq. 82; tek Teaha, Crişul Negru, fq. 131: Bâlc).

Bâr “bërr” pasthirmë, presupozon një emër bâră, që do të ketë pasur kuptimin “dele”, që këtu derivatet
bârâiac “qengj”, dhe a bârâi “mënoj delet duke u thirrur bër”. Besoj se Haşdeu ka të drejtë të bëjë lidhjen e bâr me
një numër të madh emrash të përveçëm, siç janë antroponimet Bâra, Băra, Bărila, Băroaie, Bârcă, Bârlea etj.
(EMR, III, fq. 586-588). Bâra e kam të njohur si llagap në Peshtishan, Gorzh, kurse si mbiemër familjar është
regjistruar në Vrançea (Conea, Vrancea, fq. 78) dhe në Fëgërash (Pasca, Olt., fq. 170)aty edhe Barcea, Barcea)), në
Luginën e Zhiut del si mbiemër familjar Bărăiac (CL, VI, 1961, fq. 177). Si mbiemër personi (madje edhe si emër),
Bâra është i atestuar në dokumentet e vitit 1437 dhe 1485, ndërkohë që Bârul është atestuar më 1489 (Patrut, Onom.
Rom., fq. 39-40) po aty fq. 95-96 lexojmë toponimet: Bârla, Bârlea rrjedhin prej së njëjtës rrënjë: Bâr. Do të fusnin
këtu edhe emrat e personave Bârcaşu, Bârceru, Bârcu, Bârcoş, të cilat kanë hyrë edhe në toponiminë e Banatit
(DTB, fq. 87-88).

Bâra është emri i disa fshatrave në Bakëu, Ilfov. Bărăşti është një toponim shumë i shpeshtë në Munteni dhe
Moldavi. Bâranul është një fshat në Dolzh, Bârâiacul është një katund në Mehedinti, Dealu Bârâiacului, në Ponoare
të Mehedincit. Bârca, Bârcul, Bârleşti (Berleşti) janë emra fshatrash. (MDGR, I, fq. 376-380, 445-452).

Kjo lloj përhapje e gjerë onomastike nuk mund të formohej veç nga një emër (bâră), e cila, duke u përdorur fillimisht
si llagap, u imponua në dy sektorët e tjerë të onomastikës. Brad “bredh” është shumë i shpeshtë në antroponiminë
dakorumune. Në Kodin e Abonentëve Telefonikë del 74 herë Brad dhe Bradu, pastaj edhe derivatet Bradea, Bradzi
(një formë shumësi?), Brădăţean(u), Brădean(u), Brădescu, Brădilă, Brădiş, Brădişteanu, Brăduleţ, Brăduţ dhe
Brazu. Kjo e fundit është një formë që na siguron mbi ekzistencën e variantit të origjinës braz (prej të cilit i rindërtua,
herët, njëjësi brad), e krahasueshme me shqipen bredh (<*bradh < * braz). Sigurisht, brad u bë emër personi duke
kaluar fillimisht si llagap. Në rastin e disa derivateve të mësipërme, duhet të nisemi, sigurisht, nga emrat e vendeve.

Në të gjitha zonat e vendit, më së tepërmi, në ato malore dhe në vendet e transhumancës pastorale, janë të shumta
emrat e vendeve të banuarra (fshatra, komuna, qytete), ujërash, luginash, kodrash, malesh, çukash, burimesh, të dhëna
me Brad si dhe fjalë të përbëra me këtë fjalë: Brad(ul), Braduri, Brazi, Brădăţeana, Brădăţelul, Brădeanca,
Brădeanul, Brădeşti, Brădetul, Brădeţii, Brădiceni, Brădiceşti, Brădişorul, Brădiţelul, Brădoanea, Brăduleţul,
Brăduţu (MDGR, I, fq. 582-607), Iordan, Top. Rom, fq. 61; shiko dhe DTB, fq. 121-124). Për t’u shënuar është edhe
shumësi asnjanës Braduri, emër lumenjsh (Poghirc, Phil. et. Ling., fq. 383). Nuk është e përjashtuar që në fjalët e
përbëra Colţul Brazului “Cepi i Bredhit” (në Fëgërash) dhe Teiul Brazului “Bliri i Bredhit” (në Romanac), të cituara
nga Iordan (fq. 356), të kemi të bëjmë jo me një variant të mbiemrit breaz “pikalosh”, por përsëri me formën e lashtë
braz të emrit brad “bredh”.

Në arumanisht dalin; Brădetu, fshat në Zagori, Bradoya, Bradzi, kodra (Capidan, LL, III, 1946, fq. 56-57),
kurse ne meglenorumanisht, ku apelativi brad ka humbur, janë të njohura emrat topikë Bradz dhe Brădeţ (Capidan,
Megl., III, fq. 44). Mundt të shtohet Bradel, emër vendi tek vllahët jugorë të shek. XIV-të (Haşdeu, AIR, III, 1867, fq.
169-191, shiko dhe Dragomir, Vllahët, fq. 50, 59; këtu gjejmë edhe Bradar, Bradić, fq. 69). Kjo fjalë ka hyrë edhe në
onomastikë nga disa gjuhë fqinje (shiko Drăganu, Rom., indice, Rosetti, ILR, fq. 391). Përhapja e gjerë e toponimit
Brad në rumanisht (gjë që nuk ka ndodhur ne rastin e shqipes bredh, përveç disa rasteve: Gropa e Bredhit, pyll në
Skrapar, SF, 3, 1989, fq.115) do të ishte një tregues se në epokën dake, pyjet e haloreve tek ne kanë qenë më mirë të
përfaqësuara se sa në epokat e vonshme (H. Daicoviciu, Materiale, 6, 1959, fq. 346). Përsa i përket shqipes, shënojmë,
midis të tjerash, se emri i vërtetë i letrarit Naum Veqilharxhi, pjesëmarrës në revolucionin e Tudor Vladimirescu-t,
ishte Naum Panajot Bredhi. Ka mundësi që Bredhi të jetë gjegjësja e rum. Bradu.

Brânză “djathë” ndeshet shpesh si mbiemër familjeje, sidomos në formën e derivateve. Në LT gjejmë:
Brânza, Brânzac, Brânzan, Brânzaru, Brânzănescu, Brânzăniuc, Brânzea, Brânzeanu, Brânzei, Brânzescu,
Brânzeu, Brânzilă, Brânzoi, Brânzoiu. Përveç kësaj tek Iordan (DNFR) gjejmë: Brândza, Brândzaie, Brânzaş,
Brânzău, Brânzica. Në fshatra e komunës Peshtishan, Gorzh, janë të shumta familjet që kanë mbiemrin Branzan. Si
llagap: Brânza, Brânză, mundet edhe Brânda (Petrovici, ALR, II, fq. 58, 65, 38, në rrethet Alba, Hunedoarea dhe
Arad. Në Krishana, Brânda është mbiemër familjeje; (Teaha, Crişul Negru, fq. 145; për atestime të vjetra të Brânda,
shiko DOR).

Në toponimi hasim Brânza, mal në Neamc dhe pllajë në Suçeava, Brânzan, kodër në Vëlçea, Brânzari, fshat në
Rëmnikul Sërat, Brânzanii, fshat në Mehedinc, Brânzea, mal në Buzëu etj. (MDGR, I, fq. 649) Brânzani, një pjesë
fshati, Brânzaru, rrugicë, Brânzău, fushë, Brânzela, pyll, të gjitha në Banat (DTB, fq.131). Shënojmë këtu emrat e
fshatrave Brânzari në Arxhesh dhe në Fokshan, të prejardhura nga emri përkatës i djathëbërrësit. Në Nësëud, emër
vendi Faţa Brânzeşti “Fytyra Brënzeshti” (Giuglea, Cuv. Rom., fq. 337). Në arum. Brândza haset si mbiemër
familjeje (P.Papahagi, DR, IV, fq. 1499).

Atestimet më të vjetra si emër personi janë të vitit 1573: Brândza Veche në krahinat rumune dhe në vitin 1576
Moldavi: Brândza (Rosetti, ILR, fq. 253). Si emër fshati del që më 1490, në një dokument i gjetur në Moldavi (D.
Bogdan, Glosa, fq. 231; Muhaila, DRV, fq. 79). Si toponim i prejardhur Brânzoaie del që në vitin 1560. Brânza ka
hyrë, sigurisht, nga barinjtë dhe në gjuhët fqinje (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 54). Brâu “brez” ndodhet në rrënjën e
antroponimeve të gjetura në LT Brănaş, Brănete, Brănici, Brânaş, Brânariu, Brânaru, të gjitha me -n- të ruajtur,
gjë që do të thotë se këto janë formuar më herët. Iordan (DNFR) regjistron dhe derivatet Brâulete dhe Brâuşor. Si
toponim: Brânaşi është një emër vendi në fshatin Steyharu të Mehedincit. Mund të shtojmë se, tek fërshërjotët, emri
Bărru Mare (me rn>rr), dhënë një pylli në komunën e Plasës në Shqipëri (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 54).

Brustur(e) “brushtull” është i njohur si emër familjeje: Brustur, Brustureanu (ky i fundit nga një toponim).
Si emër vendesh (male, ujëra, lugina, fshatra), kjo fjalë është i atestuar që në shek. e XVI-të: Brusturii, Brusturoasa
(D, Bogdan, Glosar, fq. 133, shiko edhe DERS, fq. 24). Derivate të shumta (pothuaj të gjitha me prapashtesa latine)
janë regjistruar në MDGR, I, fq. 661-663 nga Iordan (Top. Rom., fq. 62): Brustura, Brusturata, Brustureanca,
Brusturei, Brustureţul, Brusturetul, Brusturi, Brusturişul, Brusturoasa, Brusturoesul dhe, sigurisht, Brustur
(ul), të përhapura në gjithë territorin e vendit. Një vëmendje të posaçme meriton top. Brustura, i formuar me
prapashtesën toponimike –a, nga një emër personi Brusture (Puşcariu, DR, II, fq. 532, ku citohen shembuj të
ngjashëm si: Arbora, Boura, Bujoara, Busuioaca, Cărbuna, Jidova, Taura etj.). Përsa i përket Brusturata, Paşca
(DR, VIII, fq. 95) beson se përmban prapashtesën kolektive me origjinë latine –eta; shembuj të ngjashëm: Albinata,
Bumbata, Casata (nga casa “shtëpi”) etj. (shiko edhe ç’është thënë për Căciulata). Duhet theksuar se shumë prej tyre,
sidomos ato që kanë formën e shumësit Brusturi, dalin shumë herët në krahinat transkarpatike. (shiko Suciu, Dict.
Ist., fq. 170).

Ndeshim edhe një formë me rrënjën e vjetër Brustul, emër uji (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372, i cili e konsideron
të gabuar se mund të jetë një haplologji). Buc del si emër familjeje me format: Bucu, Buculeanu, Buculei,
Buculescu, Buculesei, Buculete, Buculeţ (DNFR). Buc del si emër personi në Bihor. Duhet parë me një farë dyshimi
këto fjalë, sepse ka mundësi që në marrëdhënien derivative të jetë përfshirë rrënja e buca (nga lat. bucca) ose madje e
buc “ah” (sllav), i përdorur, rrallë, në zonat malore të vendit.

Bucura “bukur”. Niset nga mbiemri bucur (i krahasuar me shq. i bukur) i cili presupozohet se qëndron në
bazë të foljes a se bucura “gëzohem” dhe emrit bucurie “gëzim”. Mbiemri me kuptimin “i bukur”, duhet të ketë
ekzistuar në rumanishten e përbashkët. Sot ruhet i emërzuar dhe vetëm në kategorinë e emrave të përveçëm. Si
antroponim është shumë i përdorshëm në rumanishten e sotme. Në LT janë të regjistruar mbi gjashtëqind persona me
mbiemër Bucur apo me derivatet e tij: Bucura, -aş, -e, -eanu, -ei, -el, -enci, -enciu, -esc, -escu, eşteanu, -i, -ica, -oaia,
-oiu. Shtojmë formën arum. Bucurlu (Caragiani, Studii ist. as. Rom. Din Pen. Balc., fq. 53). Është evidente, se disa
prej tyre vijnë nga emrat e lokaliteteve. Transferimi në antroponimi i bucur është kryer prej kohësh përmes vlerave si
llagap në gjuhën baritore. Nuk po ndalemi tek fakti se Bucur është i përdorur si emër (shiko p.sh. Desuşianu, Haţeg,
fq 73, Paşcu, Olt, fq. 190).
 Bucur është i shpërndarë edhe në toponimi, sidomos në fjalë të përbëra që emërtojnë fshatra, kodra pyje etj.:
Bucur “Bukur”, Movila lui Bucur “kodërza e Bukures”, Dealul Bucurului “kodra e Bukurës”, Lacul Bucura
“Liqeni i Bukurës”, Bucura Bătrână ”Bukura Plake”, Bucuroasa, Bucureşti “Bukuresht” (Densuşianu, Urme vechi
de limba in toponimia romaneasca, në Studii de Filologie romana, Bukuresht, 1898, fq. 1-16, shiko dhe Opere, I,
Bukuresht, 1968, fq 467), Bucuroaia, (Iordan, Top. Rom., fq. 179; Petrovici, DR, X, fq. 538). Në Mehedinci ekziston
komuna Bucura, në Gorzh Bucureasa, kurse në Arzhesh Valea Bucurii “Lugina e Bukurës”, përrua dhe luginë
(Noise, Toponimie si istorie argeseana, 1992, fq. 73). Disa fshatra në Fëltiçen, Tekuç, Teleorman, Valcea, Rm. Sarat
quheshin Bukureşti (MDGR, II, fq. 35). Në Banat gjejmë Bukureşti, Bucureştiu Nou “Bukureshti i ri”, pjesë fshati:
Bucurosu, burim: Bucurosoanea, përrua: Bucurusu. Në Mehedinc gjejmë Dealu Bucurestilor “Kodra e
Bukureshteve”. Tek vllehtë e Sërbisë mesjetare janë të njohura fshatrat Bukurevac dhe Bukurica, si dhe lugina
Bukurovska Reka, të formuara nga emri i personit Bucur; shiko, Dragomirm Vlahii, fq. 54.

Treguesit mbi vjetërsinë e atestimit të kësaj fjale janë të shumtë. Bucur dhe Bucura dalin si emra personash në
tekstet sllave të shek. XV-të (Haşdeu, AIR, I, nr. 12, 31 tetor 1864, fq. 89). Forma femërore Bucuria, emër ky
plotësisht identik me formën femërore të shqipes Bukuria, është i atestuar në të njëjtat tekste të vitit 1572 (DERS, fq.
26), kurse Bucureasa është atestuar që në 1528 (D. Bogdan, Glosar. fq. 134). Është atestuar një fshat me emrin
Bucureşti afër Bradit më 1464 (Suciu, Dict. Ist., fq. 109); shiko dhe Frâncu, Candrea, Rot., fq. 83). Në studimin e
shkëlqyer të Densushianut, janë dhënë atestime shumë më të vjetra: në një dokument sllav të vitit 1222-1228 flitet për
katër barinj vllehë me emra Bukur dhe Bukor. Kurse në dy dokumente hungareze (sigurisht, në latinisht) të vitit 1075
dhe 1124 flitet për një lumë Bucur, për të cilin Densushianu mendon se s’mund të jetë veç fjala rum. Bucur. Mund të
nxirret që këtu konkluzioni i pranisë së gjithëkahershme të rumunëve në Transilvani.

Në shqip është i zakonshëm emri femëror Bukuria, forma mashkullore Bukurosh si dhe fem. Bukuroshe. Afër
Shkodrës ekziston një fshat Bukurisht. Në Mat gjejmë Fusha e Bukur (BUST, 3, 1963, fq. 274). Është me interes të
përmendim në mbyllje një vërejtje që Pushkariu ia ka komunikuar Shtefan Pashkës: “Në disa krahina, siç është p.sh.
ajo e Brashovës , është si zakon që një fëmijë, para se të pagëzohet, të mbajë emrin Bucur, kurse vajza Bucura,
megjithëse, ky emër nuk është nga më të përdorshmit në antroponiminë lokale”. (Paşca, Olt, fq. 182; në fq. 190, autori
vëren se Bucur dhe Bucura janë atestuar, megjithatë si emra pagëzimi që nga shek. i XVI-të). Zakoni për ta uruar
foshnjën “të jetë i bukur”, duke iu dhënë emri Bucur deri në momentin e pagëzimit, kur merr një emër të krishterë, ka
shumë mundësi të ketë rrënjë të lashta, në besimet e geto-dakëve.

Bucur është bërë emër i përveçëm që përpara periudhës së rumanishtes se përbashkët. Në konkurrencë me
sinonimet muşat “i bukur” dhe frumos “i bukur” , Bucur është më i qëndrueshëm në antroponomastikë se sa
sinonimet e tij. Bung(et) “bungë, dushk”. Megjithëse Bung “dushk” si emër i përgjithshëm nuk ekziston më sot, në
onomastikë ky term haset shpesh. Mbiemrat familjarë si Bungu, Bungescu, Bungeanu, Bungilç, Bunget, Bungeţ,
Bungeţea, Bungeţeanu, Bungoiu, hasen në mënyrë të zakonshme. Disa prej tyre si Bungeanu, Bungescu, Bunget,
vijnë nga emrat e vendeve.

Me vlerë toponimike e gjejmë në të gjitha zonat e vendit, duke emërtuar fshatra, përrenj, kodra, pyje: Bungaleşti
(ndoshta derivat nga një emër personi Bungală), Bungeşiţa, Bungetul, Bungeni, Bungelatul, Bungeşti (kjo vjen nga
emri i personit Bungu), Bungeţani, Bungeţi, Bungeţoaia (Iordan, Top. Rom. Fq. 69, shiko dhe MDGR, II, fq 75). Në
toponiminë e Oltenisë veri-perëndimore janë të njohura Bungu dhe Bunga, emërtime pyjesh dhe kodrash, Dealu
Bunget në Vëlçea (me theks në rrokjen e parë). Në Shqipëri shënojmë toponimet Bunga e Re, Bunga e Vjetër
(BUST, 4, 1960, fq.77), Bung’e Shtanasit, në zonën e Elbasanit (Dialektologjia shqiptare, V, 1987, fq. 144).

Buză “buzë”. Si gjithë fjalët që emërtojnë pjesë të trupit, buza, se bashku me derivatet e saj, ka hyrë thellë në
onomastikë. Në LT gjejmë: Budz, Buz, Buza, Buzac, Buzagiu, Buzan, Buzaş, Buzata, Buzatoiu, Buzatu, Buză,
Buzămurgă, Buzărea, Buzea, Buzescu, Buzică, Buzilă, Buzoiu, Buzuloiu, Buzura. Tek Iordan (DNFR) shfaqen :
Buzaia, Buzalan, Buzăuscată, Buzec, Buzecan, Buzelan, Buzelovici, Buziloaiei, Buzulea. Në arumanisht gjejmë
Budzia si mbiemër familjar (P. Papahagi, DR, IV, fq. 1499). Është për t’u shënuar varianti me dz (dhe Budzala,
mbiemër fam: në Karash –Severin, Petrovici, ALR, II, fq. 17), tregues ky i vjetërsisë, gjithashtu, dy fjalët e përbëra me
murga dhe me uscată, të cilat kanë paralele identike në shqip si tip formimi “buzëshkreta” dhe buzëthara” Në Haceg
Buzurea dhe Buzurica janë emra delesh, kurse Buzuru është emër cjapi (Densuşianu; Haţeg, fq. 82, 83).

Buză është prezente edhe në toponimi duke emërtuar fshatra, pyje, lumenj: Buza Plaiului, Buzişoarele,
Buzatul, Buzoaia, Buzeşti etj (Iordan, Top. Rom. fq. 19, sipas MDGR, I, fq. 95-96), Buza, Buza Piscului (Giuglea,
Fapte, fq. 177, 179; shiko dhe DTB, fq. 149-150). Disa, në origjinë, janë metafora, të tjerat rrjedhin nga emra
personash. Ne lidhje me vjetërsinë e termit, shiko me parë DERS, fq. 30: antrop. Budză, Budzat, top. Budzaţii,
Budzeşti, te atestuara ne shekullin e XV-të (shiko Rosetti, ILR, fq. 247, emra te përveçëm te vjetër me dz: Budza
Gruiului, Mihăilă Budzea, Mihul Budzat; nga nofka Budzatu ka dale patronimiku Budzaton, në Banat, (Petrovici,
DR, V, fq.578). Një fshat Buza, afër Gherla-s, ka ekzistuar që nga viti 1220 (Suciu, Dicţ. Ist, fq. 115; për atestime të
mundshme të shek. XIII, shiko dhe Draganu, Rom., fq. 139; Patrut, Onom. Rtom, fq. 41). Ne shqip Buza del si
toponim në Dibër (BUST, 4, 1963, fq. 143).

Căciulă “kësulë” si emër familjeje (fillimisht si mbiemër) qarkullon dendur ne onomastiken aktuale: Căciulă,
Căciularu, Căciuleanu etj. Drăganu (Rom. Fq.326) e zbulon edhe në dokumente të vjetra, duke hetuar prezencën
rumune në Karpatet veri-lindorë: Kesula (me s si në shqip Kësulë). Nga toponimet, më interesanti, është, sigurisht,
Căciulata, fshat në Vëlçea, majë mali në Gorzh, Vëlçea, Buzëu; këtu, ka mundësi, edhe varianti Cuciulata (me
asimilim zanor), për të cilin shiko Iordan, Top. Rom., fq. 463. Emra të tjerë fshatrash: Căciulatul në Dolzh, Căciulaţi
në Ilfov, Căciulăteşti në Dolzh, Căciuleşti në Neamc (MDGR, II, fq 243-247).

Në rumanisht ekzistojnë, siç dihet, shumë emra vendesh që mbarojnë me –at, formante në pamje të parë
mbiemërore: Adancata, Brusturata, Belciugata, Lapusata, Viezurata etj. (shiko dhe Graur, Nume de locuri, fq. 159).
Në shqip emrat e përveçëm (personash apo vendesh) që mbarojnë me –at janë të shpeshta, sidomos në arealin jugor
(Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 23, të cilët vlerësojnë se prapashtesa –at. Është me origjinë ilire: Autariatae,
Labeates, Ulcinatate, etj. emra fisesh). Në Skrapar, top. Mali i Kësulit (SF, 3, 1989), fq. 176), ku Kësul duket se është
emër mashkullor personi.

Călbează (dhe varianti gălbează) “gëlbazë” shfaqet jashtëzakonisht rrallë në onomastikë. Călbăjos,
Călb(e)ază, Gălbează, të shënuara nga Iordan (DNFR) si mbiemra familjesh, duhet të ketë kaluar fillimisht në fazën e
nofkës. Përmendet edhe një fis brashovian Călbăzeşti (evident, emër grupi) tek Constantinescu (DOR). Gălbează
është i njohur si toponim në Vllahi që në shekullin e XVI-të (DERS, fq. 89). Në Gorzh ekziston Poiana de la
Călbegioara “Lëndina e Këlbëxhioarës” (R. Popescu, Gorzh, fq. 146)

Căpusă “këpushë” u imponua në antroponimi me format Căpuşă, Căpuşea, Căpuşan, Căpuşnă. Përsa i
përket toponimisë duket se ky term ekziston në emrat e lokaliteteve Căpuşul de Câmpie “Pleshti i Fushës” në
Ludush, Căpuşul Mare “Këpusha e Madhe” dhe Căpuşul Mic “Këpusha e Vogël” në Huedin, të gjitha të atestuara,
sipas Drëganut (Emra të përveçëm me prapashtesën –sa, Kluzh, 1933, fq. 25)që në shekullin e XIII-të dhe të XIV-të, i
cili mendon se në bazë të tyre qëndron hungarisht Kapus “janitor, portarius”, mendim të cilin e pranon edhe Pëtruc
(Onom. Rom., fq. 61). Është për t’u shënuar dhe Căpuşu, emër uji (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372).

Cătun është i mirënjohur në antroponomastikë: Cătun(a), Cătuna, Cătuneanu, Cătunescu, emra që vinë,
sigurisht, nga emrat e vendeve. Stan Cătun është i atestuar që në shek. e XVI-të në Vllahi dhe që prej asaj kohe
datojnë emrat e fshatrave Cătun, Cătunul, (DERS, fq. 36, 37). Zakonisht shfaqet në rrethet në jug të vendit, duke
emërtuar kryesisht fshatra: Cătunul, Cătuna në Buzëu, Cătunele në Mehedinc dhe në Gorzh, Cătunul –Moara
“Katundi –Mulli” në Prahova, Cătunul din Deal “Katundi i kodrës” në Arxhesh, Cătunele në Roman, Cătuneanca
në Vlashka etj. (MDGR, II, fq. 303-305). Shumësi Cătunele “Katundet”, (arum. kolektiv Cătunet, Catunişti) do të
provonte se kuptimi fillestar i Cătun ka qenë “shtëpi, banesë”, të cilat i presupuzon analiza etimologjike, e bërë
fillimisht nga Jokli (shiko VALR, fq. 58); e i krahasueshëm me kuptimin e vjetër të shqipes katund “banesë e
përkohshme barinjsh”(shiko Fj.i gjuhës së sotme shqipe) Dy lokalitete Cătun dalin në Istria, të cilat duhet të jenë
themeluar nga rumunë (Puşcariu, SIR, II, fq.32, harta; shiko dhe Drăganu, Rom., harta). Në arumanisht është i njohur
si emër topik: Cătună (DR, IV, fq.335), Cătunet, fshat i braktisur në Shqipëri, Cătun (shprehja lokale : La Cătun “në
katund”), fshat në Shqipëri në afërsi të Malit Tomorr, ku ndodhen vendndodhje të tjera me arumunë; Cătunişti, emër
vendi, dikur fshat ne Shqipëri (Capidan, LL, III, 1946, fq. 62). Ne meglenorumanisht, cătun (me shumë derivate) është
i njohur si emër i përgjithshëm. Në shqip, Katun ndeshet shpesh në toponimi, p.sh.: Gurra Katunit, Katuni Vjetër,
Zabeli Katunit në zonën e Elbasanit. (Q. Haxhihasani, tek Dialektologjia Shqiptare, V, Tiranë, 1987, fq. 145-147).

Ceafă “qafë” nuk del si emër njeriu, duke qenë se është më i njohur në toponiminë minore, si emërtim i një pjese
kodre, mali”: ceafa dealului (qafa e kodrës). Nga ana tjetër, ekuivalenti shqip, qafë, me kuptimin gjeografik “vend
kalimi nga njëra anë e kodrës në anën tjetër” kuptim që nuk ekziston tek fjala ceafă e rumanishtes, ka një denduri tejet
të madhe në të gjitha krahinat e vendit, duke emërtuar fshatra, pyje, kodra, por sidomos vendkalime. Ja disa shembuj:
Qafa është një fshat në Sulovë (BSS,3 1955, f.168), Qaf’ e Thanës, Qaf’ e Kuçokut, Qaf’ e Gllavës, Qaf’ e
Dardhës etj. (BSS, III 1953, f.32-33); për shembuj të tjerë shiko SF, 3 1967, f. 61-63, id., 1974 f. 36, 44, 50).

Kuptim i bazë i fjalës qafë është “fyt”; përmes kuptimit gjeografik të toponimeve, Qafë identifikohet me
rumanishten culare (< lat. collare,-is, një derivat i collum). M Homoredeam, me kuptimin e “kalim në majën e një
kodre, ku kalon shteg drejt fshatit fqinj”. Në Urican, në Luginën e Zhiut, Cularea është emri i një kalimi të ngushtë”
(CL, XIX, 1, 1974, f. 1974, f 86; dhe reflekse të tjera romanike të lat. collum kanë këtë kuptim , p.sh. fr. Col
“dépression formant passage antre deux sommets montagneux”). Mund të shtohet se top. shqip Qafë mund të ishte
ekuivalenti semantik i Dos në rumanisht, një term shumë i hasur sidomos në fjalë të përbëra (MDGR, III, fq. 212-
214). Në rumanisht ekzistojnë një numër i madh vendkalimesh të kthyera në toponime. Në origjinë ato janë emra të
përgjithshëm nga latinishtja, nga substrati apo sllavishtja. Ato janë studiuar nga Emil Petrovici (SDT, fq. 264): cheie,
crăpătura, cumpănă, curmătira, fereastră, pas, porta, * predeal, prihod, prislop, strungă, şa, tarnişă, trecătoare, të gjitha
këto shfaqen si emra të përveçëm, të thjeshta apo në fjalë të përbëra të ndryshme. Por ceafă nuk ekziston në grupin e
tyre.

Cioară “sorrë” dhe derivatet Cioran, Cioroiul, Cioroianul janë të njohura si antroponime. Evident, disa
rrjedhin nga toponime, siç është rasti i Cioran, kurse të tjerat duhet të kenë qënë fillimisht nofka (shiko, psh. CL,
XIV, 1, 1969, fq. 115. Cioara, nofkë). Në toponimi, me shumëllojshmëri derivatesh dhe fjalësh të përbëra, Cioara,
duket se është më e përdorur në pjesën jugore të vendit, duke emërtuar fshatra, pyje, përrenj, maja malesh : Cioara,
Cotul Cioarei “brryli i sorrës”, Dealul Cioarei “kodra e sorrës”, Valea Cioarei “Lugina e sorrës”, Cioranca,
Ciorani, Ciorani, Ciorăşti, Cioroiul, Cioroieni, Cioroiaşul (MDGR, II, fq. 408-411, 427-434; Iordan , Top. rom, fq.
406, 414; shiko dhe Bogrea, DR, III, fq 449, i cili beson se ky toponim duhet të ketë lidhje me ciroi “şipot”, fjalë
onomatopeike). Është e mundur që Cioară të gjendet edhe në kompozitën, ndoshta tautologjike Ciorogârla, fshat dhe
lum afër Bukureshtit. Lumenj të tjerë janë: Ciorile, Ciorica, Cioroiul (Poghirc, Phil. Et ling., fq. 372).

Cioara ekziston edhe në arumanisht, si emër i një mali afër Samarinës dhe si emërtimi i një kodre në Epir,
Ciorani, fshat arumunësh në Pind (Capidan, në LL, 1946, fq. 113-114), si emër i përgjithshëm, cioară u zhduk nga
arumanishtja, kurse në meglenorumanisht shfaqet rrallë. Në Shqipëri, Çorraj, është emri i një fshati të Labërisë; ka
mundësi të rrjedhë nga një emër personi, e ribërë që në periudhën kur afrikatja qiellzore nuk ishte kthyer në s (sorrë,
presupuzon, në një fazë më të vjetër, një afrikate nistore, shiko Çabej, St.etim. ,III, fq. 133, Ali Dhrimo (SF,3, 1974,
fq. 29) vërejnë se emri toponimik Çorraj është shumë i përhapur, duke emërtuar, midis të tjerash, dhe një mal në
Kurvelesh: Mali i Çorrajit. Çorraj del edhe si mbiemër familjar.

Cioc “sqep” grupohet nga pikëpamja etimologjike me derivatet cioaca, ciocan, ciocârlă, ciocârlan, ciocârlie
(VALR, fq. 62) fjalë me vlerë antroponimike. Në toponimi janë të shpeshta në zonën karpatike: cioaca (vetëm apo me
përcaktues të ndryshëm), Ciocova, Ciocoveni; Cioc, Ciocul, Ciocanul, Ciocani, Ciocănelul, Ciocănea, Ciocănari,
Ciocăneşti, Ciocanele etj. (Iordan, Top.rom., fq. 35, 40, 414, 464), emërtime malesh, kodrash, pyjesh, fshatrash
(shiko dhe MDGR, II, fq.414-420). Ciocărleşti, është një fshat në Vasluj, Ciocărlia – mal në Suceava, përrua në
Vasluj, kodër në Teleorman. Mali Ciocanul dhe fshati me të njëjtin emër në Arxhesh janë të atestuara që në shekujt e
XV-të –XVI-të (DERS, fq. 42).

Cioc u imponua në toponimi, sidomos përmes metaforës, duke emërtuar një terren të ngritur, një majë kodre, një
cep shkëmbi (shiko dhe shembuj e dhënë nga D. Loşonţi (në LR, 3, XXIV, 1975, fq. 239, i cili diskuton përveç Cioc,
emrat toponimikë Cioaca, Ciocanul, Ciocanele, Ciocănelul, Ciocălăul, Ciocălina, Ciocârlău, Ciocârlia,
Ciocârliul, Ciochina, Cioclovina, Ciocodan, Cioclodan, të cilat shfaqen më tepër në emra të përbërë që shprehin,
përgjithësisht, vende të larta; të gjitha këto, janë të lidhura etimologjikisht me cioc). Ciucă “çukë” është i njohur si
emër familjeje: Ciucă, Ciuc, Ciucu, Ciucea, Ciuceanu. Besoj se transferimi në onomastikë ka ndodhur fillimisht në
toponimi, ku e gjejmë të përhapur me format: Ciucă, Ciucaş, (mal), Ciucea, Ciucel (pyll në Peshtishan, Gorzh) etj.
(Rom., fq.58), Ciucă (e shkruar Chucha) është atestuar në Panoni që në vitin 1210.

Tek arumunët e veriut të Greqisë, Ciuca emërton një mal, një pyll, një vend (Capidan, LL, III, fq. 114: Ciucă “çukë”,
Ciuca-naltă “çuka e lartë”, Ciuca-roşe “çukë e kuqe” etj.). Termi ekziston edhe në toponiminë e meglenorumunëve:
Ciuca-Dzâna “çuka e zanës”, emër vendi (Capidan, Megl., III, fq.99).

Në shqip, çukë, edhe me variantin sukë, janë shumë të përdorura në toponimi. Gjejmë shembuj të shumtë tek
Çabej (St. etim., III, fq. 139-140): Çukë e Glatë (në Çamëri), Çukë (afër Sarandës), Çukas (në Lushnjë). Në rrethin e
Skraparit, Çukë përdoret dendur në toponimi (Haredin Xhaferi, në SF, 3, 1989, fq.113: Çuka e Çobos, Çuka e
Kodrës, Çuka e Korbit etj., emra vendesh të larta, maja kodrash, malesh etj., njësoj si në rastin e rumanishtes Ciucă.
Në jug të Shqipërisë, Çuka është i përdorur edhe si emër familjeje, siç na informon Çabej. Në Jugosllavi, toponimet
Suka, Sukeza paraqesin variante më të reja ndaj variantit me afrikate (Ajeti, AKI, fq. 678). Është për t’u përmendur
derivati Çukalest (nga çukë, shiko BSS, 3, 1955, fq 163), toponim në Sulovë).

Ciuf (me variantin ciuha) “xhufkë, çufkë” është i përdorur tek emrat e njerëzve: Ciufu, Ciufescu, Ciuflea
(DNFR), Ciof, Ciofu, Ciofoiu, Cioflea (DOR). Për variantin me h, i pranuar në të dy fjalorët e përmendur më lart,
shënojmë: Ciuhu, Ciuhul, Ciuhureanu. Si llagape janë trajtuar tek Pashka (Olt, fq. 208: Ciuhan). Në fushën e
toponimisë, fshati Ciofeni (DOR), Ciuha – kodër në Olteni, dhe Ciuhoiul, katund në Buzëu (MDGR, II, fq 447).
Ciump “dru i zhveshur; çalaman, sakat” del rrallë në onomastikë: si emër familjeje Ciompec, Ciumpu; ndoshta dhe
Pociump (R. Popescu, Gorj, fq. 165).
 Ciut (şut) “shytë, sytë” del si emër familjeje: Ciută, Ciutea, Ciuteş, Ciutica; Şuta, Şutul, Şutescu (DOR;
Conea, Vrancea, fq. 77; Ciuta del si emër familjeje); në Haceg Şutu është emër cjapi (Densuşianu, Haţeg, fq. 83). Me
formën Sut, emri është atestuar si emër personi tek vllehët jugorë në një dokument sllav të mesit të shek. të XIV-të
(Haşdeu, AIR, III, 1867, fq.186). Sipas Drëganut (Rom, fq. 300), këtë term e gjejmë me të njëjtën formë në Bihor,
madje që në shek. e XIII-të. Siç ishte e natyrshme, ciut ka hyrë në toponimi, p. sh. Dealul Ciuta, që gjendet në malet
Apuseni (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 100), fshati Ciuta në Karash-Severin (Petrovici, ALR, II, fq. 12), katundi Ciuta
në Buzëu, Ciutaţi, fshat në Ilfov, Ciuteşti, fshat në Arxhesh, Ciutul, rrëpirë në Tekuçi (MDGR, II, fq. 463), Dealu
Ciutului në Mehedinc, Ciutărie, emër i një vendi në Bukuresht me 1587 (D. Bogdan, Glosar, fq. 145). Kemi edhe
variantin me s (e krahasueshme me shq. sutë “sorkadhe”): satul Suteşti, Dealu Suteştilor në Vëlçea. Kemi edhe
variantin me ş (sh) (e krahasueshme me shq. Shytë): Dealul Şutii, fshati Şuta në Gorzh. Në hungarisht, ku ka hyrë
nga rumanishtja, toponimi Ciuta është atestuar që në fillim te shek. të XV-të, në zonën e Maramureshit dhe në Banat
(Suciu, Dicţ. Ist.. fq. 154) Në shqip ky term është i njohur edhe si emër familjeje: Shyti, në Sulovë (BSS, 3, 1955, fq.
169).

Coacăză “kokjë” shfaqet, rastësisht, si emër familjeje në komunën Penesh të rrethit Alba (Petrovici, ALR, II, fq.
57) dhe si llagap në Fëgërash (Paşca, Olt., fq. 210). Në Alba ekziston emri topik Cocăziş “ku rritet kjo bimë” (CL,
XX,2,1975, fq. 160) dhe në Nësëud: Varfu Cocozişului “Maja e Kokozise”, i ardhur nga coacăză (Giuglea, Cuv.
rom., fq. 352); po kështu del Cocozar, një kodër me këtë lloj bime, e ndodhur në zonën e Kluzhit. (CL, XII, 1, 1967,
fq. 119), Valea Coacăzii “Lugina e Kokjes” në Bran (CL, IV, 1959, fq. 146).

Copac “trung, kopaçe” Duhet nënvizuar fakti se në onomastikë ky term përdoret me variantin e vjetër, me një
frikate në fund: Copaci dhe Copaciu, Copăceanu, Copăcescu në antroponimi. Në toponimi gjejmë: Copăcioasa,
fshat në Gorzh dhe Mehedinc, fjalë e prejardhur me prapashtesën –os (e trajtës femërore) si në fjalët Aninoasa,
Nămoloasa, Pietroasa (Graur, Nume de locuri, fq. 72). Emra të tjerë fshatrash dhe përrenjsh janë: Copaciul, Copacea
Copăceanu, Copăceanul, Copăceanca, Copăcelul, Copăceni (Iordan, Top. Rom., fq. 386, 406, 469, Petrovici, DR,
X, fq. 538; shiko edheMDGR, II, fq. 623-628), Copăciş (Giuglea, Cuv. Rom., fq. 339). Ky term është atestuar herët:
si emër personi, Copaci del më 1491 në Vllahi (Mihăila, DRV, fq. 90); një fshat Copăcelul ka ekzistuar në 1473 ne
Vllahi, kurse në shek. e XVI-të dalin fshatrat Copaciul dhe Copăceanii (Mihăila, l.c.; DERS, fq. 52)

Duhet shtuar se Copaciu është emër vendi tek arumunët e Bullgarisë (Capidan, në LL, II, fq. 65).

Copil “fëmijë” ekziston si antroponim: Copil, Copilu, Copilaş, Copilau, Copilescu, Copileţ. Me këtë funksion
do të jetë imponuar përmes vlerës si nofkë që bazohet në kuptimin “fëmi jolegjitim, bastard”. Mund të shfaqen të dyja
variantet me theks mbi rrokjet e parë apo të dytë: copíl dhe cópil, por në lokalitete të ndryshme (Teaha, Crişul Negru,
fq. 145). Duhet shënuar se tek vllehët e Serbisë mesjetare është rregjistruar një emër familjeje Kopilaş (Dragomir,
Vlahii, fq. 64). Në toponimi haset rrallë: Copilul – liqen në Dolzh (Drăganu, Rom., fq 447), Copileţ (R. Popescu,
Gorj, fq. 122), Valea Copilului “Lugina e Fëmijës” në Bran (CL, IV, 1959, fq. 145), kurse tek arumunët: Cok’il’i,
fshat në luginën e Salamvrisë (Capidan, LL, III, 1946, fq. 64). Kuptimi bazë i emrit është i njëjtë me atë të
antroponimeve.

Curpen “kulpër, kurpen, degëz “ shfaqet si emër familjeje në formën Curpene (LT). Ne toponimi: Curpen,
fshat në Gorzh (dhe Curpenel, katund në Curpen), të atestuara nga Al. Stefulescu që në shek. e XVI-të (R. Popescu,
Gorj, fq. 174), Curpeni në Hunedoara (Suciu, Dict. Ist., fq. 184), Faţa Curpenilor, në Curpen (Giuglea, Cuv. Rom.,
fq. 337), Curpiniş, kodër (Teaha, Crişul negru, fq. 133), Curpăşelul, majë mali në Bakëu (MDGR, III, fq. 22). Tek
Drëganu (Rom., fq. 388) gjejmë çukë, një pjesë kufiri në Ugocea, në shek. e XV-të. Në shqip, dalin afër Tepelenës
emra vendesh si Kurpica, Kurpisht, derivate me prapashtesim nga kurpër (Dhrimo, SF, 3, 1974, fq. 63).

Cursă “kurth” del ne fjalët e prejardhura: Cursaru, Cursărelu, si emra familjesh. (LT). Si toponime: Cursele,
mal në Buzëu dhe Curseşti, fshat në Vaslui (MDGR, III, fq. 22-23), Dealu Cursele “kodra e kurthit” në Apusen
(Frâncu, Candrea, Rot., fq. 100), Cursaru, fshat në Gorzh.

Druete “ hu; dru; çomage “ Ka mundësi që varianti dru të qëndrojë në batë të emrave të personave Druia, Druiu,
madje edhe Druica (DNFR, CT). Në toponimi nuk e kam hasur. Siç dihet, etimoni i druete, drui gjendet në
toponiminë antike: Drobreta, Droubetis.
 Fărâmă “thërrime” na del si antroponim në dokumentet sllavo-rumune të gjysmës së shek. të XVI-të (DERS, fq.
78). Në DOR, janë rregjistruar shembuj të shumtë: Farma (më 1450), Fărmuţă, Fărâmeţ, Fîrmeţescul, Frameş (me
metatezë, por e dyshimtë); Fărămiţa, Fărămea, Frâm, Fărâmet.

Fluier “fyell” del në antroponimi me format: Fluieraş, Fluieraru, Fluiereci, Fluierici, të gjitha derivate me
prapashtesa nga emra diminutivi zanatesh dhe instrumentesh) me anë të të cilave përcaktohet mënyra e transferimit në
fushën e emrave të përveçëm. Në disa raste, është e mundur që transferimi të jetë realizuar përmes emrave të zogjve.

Në toponimi: Movila Fluierarului “kodrina e fyellxhiut” në Prahovë, dhe Fluierea, kodër ne Mehedinc
(MDGR, III, fq. 398). Fluture “fluturë” është i njohur si emër personi së bashku me derivatet e tipit: Fluturel,
Fluturescu (DOR). Fluturele është rregjistruar dhe si emërtim i flutrës. Në shqip, Flutura del si emër i përveçëm
femëror.

Gard dhe gardina “gardh” (të lidhura etimologjikisht, shiko VALR) dalin si emra familjesh: Gardin, Gardu,
Gărdaăreanu, Gardea, Gărdescu, Gardaş, (CT; DOR). Gardu është atestuar në Moldavi më 1488 (DERS, fq. 59).
Në toponimi është mjaft i përhapur, si emër fshatrash, kodrash, luginash, përrenjsh: Gardul, kodër në Bakëu dhe
luginë në Mehedinc, Pârâul Gardului “përroi i gardhit” në Suçeava, Valea Gardului “lugina e gardhit” në Prahovë,
Gardurile, shkëmbinj në Neamc, Gărdanul, kodër dhe përrua në Mehedinc, Gărdăreasa katund në Mehedinc,
Gărdeanca, luginë në Dorohoj, Gărdeşti, fshatra në Teleorman dhe në Tutova, Gărdoaia, përrua në Mehedinc
(MDGR, III, fq. 471-487); Gard quhej një lokalitet në veri të Hungarisë më 1330 (Drăganu, Rom., fq. 351). Në
arumanisht: Gărdeţu, një shesh i madh në Sirak (Capidan, LL, III, 1946, fq. 77: sllav. gradíći?)

Ghimpe “gjemb” është term i përhapur në antroponimi me format: Ghimpa, Ghimpăşanu, Ghimpăţeanu,
Ghimpău, Ghimpe, Ghimpu, Ghimpuşan (LT; DNFR). Si toponim, është për t’u shënuar: Ghimpaţi, fshatra ne disa
rrethe ne jug të Rumanisë Ghimpeţeni, fshat në Teleorman, Ghimpoasa, moçalishte në Prahovë (MDGR, III, fq. 516-
518). Ne shqip: Gjembi dhe Gropa e Gjembit, vend shterpë dhe me gjemba në Skrapar (SF, 3, 1989, fq. 115),
Gemna (me formë të shumësit në- a e formave gege gem, gemb, tosk. Gjemb, (SF, 3, 1974, fq. 116).

Ghionoaie paraqet me formën Ghionoaia, emrin e mirënjohur të një personazhi femëror në një përrallë rumune
të mbledhur nga Petre Ispiresku. Si emër familjeje: Gheonoi dhe Ghionoiu (LT, ku figuron edhe Gheonea, Ghionea),
janë shumë të përhapura, të atestuara qysh në shek. e XVII-të si në Munteni ashtu edhe në Moldavi. (shiko edhe
DOR). Si llagap, Gheunoi (Paşca, në DR, VIII, fq. 209). Siç shihet, të gjitha derivatet rrjedhin nga një bazë ghion, e
paatestuar në dakorumanisht. Në toponimi, kemi Ghinoaia, fshat në Tekuç, Ghionoiul, kodër në Prahovë dhe
Ghioroiul, fshat dhe kodër në Vëlçea (MDGR. III, fq. 521). Gjithashtu, derivati Ghieuroieşti, është emri i një fshati
më 1459. (I, Bogdan, Documentele lui Stefan Cel Mare, fq. 35; Giuglea, fapte, fq. 295), ndoshta nga emër personi
Gheuroiu. Në DERS, fq. 91, janë regjistruar, nga shek. i XV-të, dhe emra vendesh: Gheoroaia dhe Gheonoaie. Në
arumanisht është i njohur Ghioni, emër vendi pranë Avdelës dhe pranë një pylli në Samarina. Ghionómă është,
gjithashtu, një emër vendi në Siraku. (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 82).

Ghiuj “gjysh” si emër personi del vetëm një herë të vetme me variantin Ghiuş (LT), me ş “sh”, si emri i
përgjithshëm në arumanisht ghiuş, i cili u adaptua fonetikisht sipas korrespondentit në shqip gjysh. Në shqip Gjyshi
është i njohur edhe si emër personi në Mal të Zi (Ajeti, SF, 3, 1974, fq. 21).

Grapă „grebull” e gjejmë si emër familjar: Grapa, Grapă, Grăpeanu, Grăpescu (LT) (Şt. Paşca, Olt., fq.148;
id. Në DR, VIII, fq. 209) ka zbuluar dhe vlerën si llagap të emrit Grapă, me të njëjtën vlerë edhe në zonën e Rukërit
(LR, III, 1946, fq. 49).

Gresie „vend shkëmbor” është emër personi në derivatin Gresoi (ndoshta edhe Gressianu, LT). Si toponim,
Gresia emërton një fshat në Buzëu, fshatra në Prahovë dhe Teleorman, një mal në Musçel, një përrua në Prahova
(MDGR, III, fq. 639); Gresia, Gresarea, janë emra ujërash (Poghirc, Phil. Et. Ling., fq. 370). Po kështu edhe Părău-
Gresiilor “përroi i shkëmbit” në Vëlçea (LR, 5, 1977, fq. 548). Është një toponim karakteristik për zonat jugore të
dakorumanishtes, ashtu si dhe emri i përgjithshëm gresie.

Groapă „gropë”. Emrat e personave: Groapă, Gropeanu, Gropescu, Gropşanu, Gropşilă rrjedhin nga emrat
topikë, nga të cilat, sipas MDGR III, fq. 645, përmendim : Groapa Ciobanului “gropa e çobanit”, fshat në Konstancë,
Groapele “gropat” fshat në Arzhesh, Gropanile, fshat dhe mal në Mehedinc, Gropanul, luginë në Vlashka, Gropeni,
fshat në Brëila, Arzhesh, Musçel, Gropile, fshat në Bakëu, Gropniţa, fshat në Jash, Gropşani, fshat ne Romanac,
Gropul, luginë në Jash (shiko dhe Iordan, Top. Rom., fq. 28) dhe mal në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq.131), Gropoiu
„gropë e madhe”) Teaha, Crişul Negru, fq. 135). Groapă del si emër i disa fshatrave dhe katundeve ne Banat dhe
Transilvani) Suciu, Dicţ.ist., fq. 271). Duhet përmendur forma e shumësit me –oa-: Groapele: Lacul Groapelor
„Liqeni i gropave”, Pârâul Groapelor “liqeni i gropave” (Poghirc, Phil. et ling., fq. 383).

Termi Groapă është kaq i shpeshtë sa që mund të thuhet, pa e ekzagjeruar, se ai ndodhet në mikrotoponiminë e
çdo lokaliteti të vendit. Në arumanisht gjejmë: Groapa al Ţapu „gropa e cjapit” në Greqi dhe Groapa Moaşăl’ă
“gropa e plakës”, në Maqedoni (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 80); Gropa gjejmë tek vllehët e Serbisë mesjetare
(Dragomir, Vlahii, fq. 159). Përdorim të shpeshtë në toponimi ndeshim edhe në shqip me termin gropë: Gropa,
Gropaz, Grop-e –Ujkut, në Labëri, (SF, 3, 1974, fq. 36), Gropa e Abazit, Gropëzat e Dinakut, Gropa e Bredhit,
Gropa e Dhelprës, në Skrapar (SF, 3, 1989, fq.113), Gropetosh, Gropishte, në jug të vendit (SF, 3, 1965. Fq.121),
Gropast, në Sulovë (BSS, 3, 1955, fq. 163). Shembujt mund të vazhdojnë.

Grumaz “gurmaz” ka hyrë herët në onomastikë. Si emër personi e gjejmë që në vitin 1499 në dokumentet sllavo-
rumune (D. Bogdan, Glosar, fq. 165), kurse si emër toponimik, Grumădzeşti e gjejmë më 1445 në të njëjtat
dokumente (DERS, fq. 100). Antroponimi Grumaz (dhe Grumezea) gjendet në bazë të emrave të fshatrave në jug të
Moldavisë: Grumazanul, Grumezoaia, Grumăzeşti (Iordan, Top.rom., fq. 28; shiko dhe MDGR, III, fq. 657-658);
Dealu Grumaz “Kodra Gurmaz” në Mehedinc; Grumeza haset si emër si emër familjeje në Vrançea. Po këtu gjejmë
Grumăzeşti si emër fshati (Conea, Vrancea, fq. 78, 83; shiko dhe Russu, Etn. . fq. 326; si emër familjeje Grumazea,
Grumăzescu, Grumăzilă, sipas DOR). Ne lidhje me vjetërsinë e termit, besoj se Grumac, emri i një pjese të kufirit në
Ugocea në shek. e XV-të (Drăganu, Rom., fq. 388), duhet konsideruar si variant i Grumadz (sipas Drăganu-t: *grum
*^ lat. Grumus). Grunz “grundë, plis” është e mundur të bëjë pjesë në emrat e personave Grund, Grunzu (DNFR)
dhe në emrin e fshatit Grunju, i atestuar me 1579 në Vllahi (DERS, fq. 100; shiko dhe MDGR, III, fq. 659: Grunju,
fshat në Buzëu, Grunjii-Tari “grundat e fortë” , kodrinë në Buzëu).

Guşă “gushë” ka kaluar, fillimisht, në fushën e nofkave: Guşă, Guşaţi, Guşăilă (Paşcu, Olt, f.250; id., DR VIII,
f 204) Guşata, në Sebesh (CL, VI, 2, 1961, fq. 399), Guşatu, në Alba (Petrovici, ALR, II, fq. 58), Guşoi, Guşata në
Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq,169). Si emër familjar është shumë i përhapur: Guşa, Guşan(u), Guşat(u), Guşet,
Guşetelu, Guşetoiu, Guşeţelu, Guşiţă, Guşoiu. Si emër vendesh, përdorimi i tij shpjegohet përmes metaforës ose
përmes emrave apo nofkave të disa personave: Guşa-Mare “gushe-madhe” dhe Guşa-Mică “gushe-vogël”, pyje në
Vlashka, Guşaţi, fshat ne Muscel, Guşetoaia, pyll në Muscel, Guşiţei, fshat ne Fëlçiu, Guşoieni, fshat në Vëlcea,
Guşoianca, fshat dhe kënetë në Velcea, Guşoiul, fshat në Dëmbovica) MDGR, III; fq. 659-676); shiko dhe Iordan,
Top. Rom., fq. 318). Duhet shënuar këtu edhe Guşulinca, një toponim shumë i vjetër ne veri te Tisës (Drăganu, Rom.,
fq. 390). Në Lumnicë, Maqedoni, ekziston mali me emrin Guşet (Capidan, ne LL, III, fq. 82, nga Gorşet, Gurşet?).
Ne shqip, kompozita Gushbardh, një mal në Labëri “me brinjë të bardhë prej guri” (Dhrimo, SF, 3, 1974, fq. 38, 65).

Hameş “lakmitar, i pangopur”. Është vështirë te thuhet nëse emri familjar Hameş (LT) vjen nga mbiemri i vjetër
hamej.

Jumătate “gjysëm” me një etimologji interesante: fjalë trako-dake (e krahasueshme me shq. Gjymës, gjymëtë),
e riorganizuar në pjesën fundore sipas lat. dimidietas. Del si emër familjeje: Jumătate dhe Giumătate (DOR;
DNFR), por edhe si emër fshati: Jumătăţeni në Botoshan (MDGR, IV, fq. 118); Capu Jumătăţilor (Bolocan, në
SCL, 6, 1977, fq. 625). Atestimet e para i gjejmë që nga viti 1403 si antroponim: Jumetate, dhe që nga 1492 si
toponim: Jumătăţeni (DERS, fq. 118). Nofkën Jumătate e kam të njohur nga zona e Peshtishanit në Gorzh.

Leurdă “ hudhër e egër” del si emër familjeje në format: Leorda, Leordeanu, Leurdan, Leurdă, Leurzeanu
(LT, DNFR). Variantet me prapashtese rrjedhin nga emrat e vendeve. Në toponimi derivatat janë të shumta: përveç
Leorda, Leurda, fshatra dhe pllaja në Olteni dhe Munteni, hasen edhe toponimet Leordeni, fshat në Munteni,
Leordeţul, përrua ne Rëmnikul Sërat, Leordişul, pyll në Bakëu, Pârâul Leordişului, në Suceava, Leurdeanca, pyll
ne Muscel, Leurdeanul, mal në Buzëu, Leurdioara, fshat në Dolzh (MDGR, IV, fq. 153), Leurgioara, ne Putna
(DR, IX, fq. 517), kodra Leorda dhe mali Leordiş në Apusen (Frâncu, Candrea, Rot, fq. 121), Leurdariu (Paşca,
DR, XI, fq. 76), Leorda, Leordiţa, Leordişte në Neseud (Giuglea, Cuv.rom.,fq. 343, 354), Vârvu Leorzii, Colţu
Leorzii, në Alba (CL, XX, 2, 1975, fq. 160), Leurzele, shpatë kodre (Teaha; Crişul negru, fq. 137), Valea Leurdii,
ujëra në Vëlcea) LR, 5, 1977, fq. 548), Leordoasa, fshat në Dolzh. Duket se toponimet rumune Levărda, Levorda
shpjegohen me bg. Levurda (Bogrea, DR, III, fq. 1087). Leurda, Leurdeni, Leurdeşti janë atestuar herët në
toponiminë e krahinës së Vllahisë (DERS, fq. 124). Në shqip: Urdhast (me prapashtesën +as+nyje) është toponim në
Sulovë (BSS, 3, 1955, fq. 163), Hurdhë, Hurdhat, Hurdhas, janë emra arash në Skrapar (SF, 3, 1989, fq. 116).

Mal “breg, terren i ngritur me shpatë të thepisura, shpat, humnerë” haset rrallë si emër personi. E gjejmë në disa
derivate të toponimeve: Măleanu, Mălureanu, Mălurică. Është shumë i shpeshtë në nomenklaturën topike: Mal
emër fshatrash në Ialomicë, Teleorman, Vlashka, Neamc, Musçel; Malurile në Rëmnikul Sërat dhe në Dëmbovica.,
Dealu Malurilor „kodra e brigjeve/shpateve” dhe Dealu Măleni „kodra bregore”, në Vëlçea, Malul-Alb „mali i
bardhë” fshat dhe kodër në Vëlçea, Malul-Baştei, male në Prahovë, Malul de Jos “Bregu i poshtëm”, Malul de Sus
“bregu i sipërm”, Malul Mare “Bregu i madh”, Malul Mic “bregu i vogël”, janë fshatra në rrethe të ndryshme jugore.
Po kështu gjejmë Mălureanul, mal në Musçel, Mălureni, fshat në Kovurlui, Măluşteţul, mal në Neamc (MDGR, IV,
fq. 221). Atestimet e para datojnë që nga viti 1483 (Malul – emër fshati) dhe më 1570 (Malure si emër fshati)
(DERS, fq. 133). Ky term ekziston dhe në toponiminë e rumunëve jug-danubianë: Malu, mal në Epir, Malişor - emër
vendi në Mavrovo, Malakash) sipas shqipes Mal i kafshëve, fshat në Pind (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 87). Nga
studimi i toponimeve rumune duket se mal ruan kuptimin e vjetër, të trashëguar nga trako-dakishtja, kuptimin “mal,
kodër, ngritje tokë” (Iordan, Top.rom., fq. 32 dhe, veçanërisht,tek Densushianu, SFR, I, fq. 12-14 apo Opere, I, fq.
474), kuptime të cilat i ka korrespondenti shqip.

Nga rumanishtja, fjala mal ka hyrë herët edhe në toponiminë hungareze: Mal (më 1276) dhe në emërtimet e
përbëra: Mons Zevlevmal (1219), Beseneumal (më 1229), Berennmal (më 1243) etj. (shiko Haşdeu, CB, I, fq. 289-
290; Densuşianu, vep. Cit., fq. 12-14; Drăganu, DR,I, fq. 125-126 dhe Rom., fq. 115). Krahina malore në veri të
Shqipërisë quhet Mal(ë)si, Mal(ë)ci, emër abstrakt kolektiv nga rrënja mal (Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 44).
Duhet të shtojmë këtu Malëzi (nga mal+zi) për emërtimin e Malit të Zi. Mal është i njohur në shqip edhe si emër
familjeje, e atestuar me këtë vlerë që në shek. e XV-të (Palok Daka, SF, 3, 1970, fq. 151). Mal del shpesh edhe në
toponiminë antike të Ballkanit: Malua, kryeqyteti i Dacia Maluensis (e përkthyer në latinisht nga Dacia Ripensis),
Ad Malum (në Vidinin e sotëm), në ilirishte: Malontum, Dimallum, Trimalia etj. (shiko edhe Poghirc, në ILR,
II,1969, fq. 331).

Mazăre „modhullë,bizele” del herët si antroponim: Drăgan Madzăre emër i atestuar më 1570 në Vllahi (DERS,
fq. 135). Dhe sot njihet me format: Mazăre, Mazere, Măzărescu (LT); Măzăroaie si nofkë në Rukër (LR, 6, 1976,
fq. 616). Në toponimi ndeshet më rrallë: Măzărat, kodër në Alba (Paşca, , DR, XI, fq. 96=, Măzărarul, fshat ne
Arxhesh (MDGR, IV, fq. 301), Valea Mazerii (Poghirc, Phil. et. lingv., fq. 372), Măzăroi, katund në Gorzh (R.
Popescu, Gorj, fq. 137; „Emri vjen nga Mazăre – emër i pothuaj të gjitha familjeve te fshatit”), Dealul Măzăriştilor,
Măzărişte, në Neseud (Giuglea, Cuv.rom., fq. 336, 343).

Măgar „gomar” del si emër personi: Magaru, Măgăreanu, Măgăreaţa (DNFR). Tepër interesante janë
toponimet: Măgarul, emri i një skiti në Tutovë, Măgăreţul, fshat i zhdukur në Dolzh, Valea Măgarului „lugina e
gomarit”, në Prahovë dhe Dembovica) MDGR, IV, fq. 212), Magarişte në Neseud ( Giuglea Cuv. Rom., fq. 342),
Dealul Măgarilor „kodra e gomarëve” në Noslak, në Kluzh) CL, XII, 1, 1967, fq. 120), Măgărei, në Transilvani (sot
Măgari, Drăganu, Rom., fq. 502). Në arum. del Gumara, mal në Pind (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 80, gr. Gomari).
Në shqip: Gjurmë Gomarit, në veri (SF, 4, 1976, fq. 126), Baçje Gomarit, në veri (SF, 3, 1974, fq. 109). Qafë Agrit
(agra-agër „gomar” del tek Buzuku, 1555) në veri (SF, 3, 1974, fq. 109), Gomarezat, në Labëri (SF, 3, 1974, fq. 39),
Gropa e Gomares (ibid).

Măgură „magulë, kodër e vogël e izoluar” është një nga me përhapje të gjerë jo vetëm në territorin e Rumanisë,
por edhe në zonat fqinje, ku ka pasur ekspansion pastoral rumun. Si emra personash janë të njohura këto forma:
Măgura, Măgură, Măguran, Măgurean (u). Por edhe më shpesh del ky term në emrat toponimikë, duke emërtuar
fshatra, male (apo maja malesh), kodra, pyje, ujëra. Në MDGR , IV, fq. 259 janë regjistruar emrat e mëposhtëm:
Măgura, fshatra në Buzëu, Vëlçea, Arzhesh, Olt, Vlashka, male në Bakëu, Buzëu, Neamc, Măgurelele, fshatra në
Prahovë, Ilfov, Teleorman; Măgureni, fshatra ne Prahovë, Teleorman, Jalomica, Ilfov, Velcea; Măguriţa, mal ne
Suceava; Măgurile, mal në Dëmbovica, Măgurişul, mal në Bakëu, Măguriţa, mal në Bakëu dhe luginë në Vlashka.
Po kështu dalin kompozita: Măgura Caşinului, Măgura cu Leşile, Măgura-Lăceni, Măgura –Mare, Măgura
Odobeştilor etj. Ka mbi njëqind emërtime me Măgura, me derivate dhe kompozita të regjistruara në MDGR „ka
jashtëzakonisht shumë, jo vetëm në territorin e banuar sot prej rumunëve, por edhe tutje kufijve të tij” (Iordan,
Top.rom., fq. 33). Măgura është e përhapur edhe në Transilvani (shiko Suciu, Dicţ. Ist., fq. 383-384). Në arum., duhet
shënuar forma Măgula (sipas shq. magulë) si emër vendi në Maqedoni (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 87).

Për përhapjen e Măgură në zonën qendrore të Europës dhe në Ballkan, shiko Draganu, Rom., fq. 202,; Dragomir,
Vlahii, fq. 56; S. Pop, Recueil posthume, fq. 239; Rosetti, ILR, fq. 391, 398).

Mărar „mëraj, kopër” del si emër familjeje: Marar, Mărar, Marariu, Măraru (LT; DNFR), por këto terma
duhen parë me rezervë, sepse, ka mundësi që, në bazë të formimit të tyre të këtë qenë shum. mere (merar „shitës
mollësh”, i njohur edhe në onomastikë). Gjithsesi, ekzistojnë edhe emra të tjerë lulesh që bëjnë pjesë në të njëjtën
kategori me mărar, të cilat kanë hyrë në klasën emerave të përveçëm: pătrunjel “majdanos”, leuştean, etj. Në toponimi
kemi gjetur Dealul Mărarului, në Vëlçea. Në shqipen e veriut, mërajë haset në toponimi: Mrajth (me prapashtesë
zvogëluese –th), Majë Mrajthit (SF, 2, 1974, fq. 52; SF, 4, 1976, fq. 114).
 Mânz „mëz” bashkë me Mânzu, del si emër personi me gjithë derivatet e tyre: Mânzală, Mânzatu,
Mânzălescu, Mânzăraru, Mânzar, Mânzărescu, Mânzână, Mânzicu (CT; DNFR). Fillimisht kjo fjalë është
përdorur si nofkë, siç është rasti i Mânzu, Mânzoci, të zbuluara me këtë vlerë nga Paşca)Olt, fq. 275; id, në DR, VIII,
fq. 209). Në toponimi, ky term del shpesh, duke emërtuar fshatra, përrenj, lugina, kodra: Mânjeşti fshatra në Jash dhe
në Vasluj, Mânjina, fshat në Kovurluj dhe Jash, Mânzul, në Buzëu, Mânza, përrua në Neamc, Mânzăţelul, përrua në
Tutova, Mânzica luginë në Jalomica (MDGR, IV, fq. 361), Mânzaţi, fshat i zhdukur në Moldavi (Pasca, DR, XI, fq.
92, Dealul Mânzătoarea dhe Pârâul Mânzului në Apuseni (Frâncu, Candrea, Rot., fq. 122), Dealul Mânzatului ne
Dolzh. Si emër i përveçëm, ky term është atestuar që në shek. E XV-të: Mândzul, emër personi më 1443, Mândzatul
del përsëri si antroponim më 1489 (duhet vënë re fonetismi arkaik –dz-), Mânjejeşti, emër fshati me 1434 (DERS, fq.
1400= shiko dhe Mihăilă, DRV, fq. 123+124; Haşdeu, CB, I, fq. 188). Tek arumunet, Mândzî „ në Maqedoni quhet
vendi ku kalojnë dimrin turmat e bagëtive” (Capidan, ne LL, 1946, fq. 88).

Moş „plak” Në ndryshim nga sinonimi i tij ghiuj, del më shpesh në antroponimi: Moşu, Moşuţ, Moşuleţ,
Moşilă, Moşoiu, Moşescu, Moşanu, Moşneagu, Moşoianu, Moşşteanu, Moşandrei (DNFR; shiko dhe Petrovici,
ALR, II, fq. 38, 70; Moş del si emër familjeje në Arad, Moşoiu del në Pojana-Sibiu). Ka interes të përmendet se forma
femërore Moaşa, si emër familjeje del në Valea Zhiului (CL, VI, 1961, fq. 172; shiko CT; DNFR). Në disa raste,
transferimi i këtij termi në antroponimi, është bërë me ndërmjetësinë e vlerave si nofkë: Moşoi, është i përdorur si
nofkë në Sebesh (CL, VI, 2, 1961, fq. 403) dhe në Rukër (LR, 6, 1976, fq. 616). Moşu është atestuar në Vllahi më
1480 (DERS, fq. 146) dhe po që në atë kohë Moşul është i njohur tek rumunët e Serbisë mesjetare (Dragomir, Vlahii,
fq. 50). Kjo fjalë është e përhapur si emër personi dhe në gjuhët fqinje që në epoka të hershme (Drăgan, Rom., fq.
128-129).

Në toponimi kemi Muntele Moaşa, në Prahovë, Moaşa, pyll në Dorohoj, Moşeşti-Noi, Moşeşti-Vechi, fshatra
në Râmnikul Sărat, Vârful Moşiilor, mal ne Bakeu, Moşneni, fshat në Vëlçea, Moşoaia, fshat në Arxhesh, Moşteni,
fshat në Olt etj. (MDGR, IV, fq. 372-399). Në arum.: Moaşa majë mali në Samarinë (Capidan, në LL, III, 1964, fq.
89). Ky prezantim i pasur në onomastikë e termit rumun moş përjashton kategorikisht idenë e huazimit të kësaj fjale
nga shqipja (Për argumente të tjera semantike shiko VALR, fq. 101)

Mugure „mugull, syth”haset rrallë në onomastikë. Njihen disa emra familjesh: Mugur, Mugureanu, Mugurel.
Në toponimi nuk e kam gjetur. Megjithatë, Mugurice është një katund vllah në Serbinë mesjetare (Dragomir, Vlahii,
fq. 150), nëse nuk është një derivat nga Măgură.

Murg „muzg” është një fjalë që haset dendur në antroponimi: Murg(u), Murgan, Murgă, Murgăşan,
Murgea, Murgeanu, Murgescu, Murgilă, Murgiuc, Murgoci, Murgui, Murgulescu, Murguleţ, Murguş (LT,
DNFR, DOR). Disa prej tyre dalin edhe si emra kafshësh (buaj, kuaj, dhi), duke u nisur nga ngjyra e zezë e flokut dhe
leshit. Në toponimi e gjejmë si emër fshatrash, Murgaşul, në Dolzh, Murgeanca në Jalomica, Murgeni në Tutove,
Murgeşti në Gorzh, Olt (MDGR, IV, fq. 422), Murgileşti, Murgociul (DNFR). Si toponim e hasim tek arumunët :
Murgana, mal në jug të Shqipërisë, Murgu, Murga, Murgaş, tek arumunët e Bullgarisë (Capidan, ne LL, III, 1946, fq.
92). Duhet shtuar emri familjar arumun Murdzilă (P.Papahagi, DR, IV, fq. 1499). Tek vllehët e Serbisë mesjetare,
Murgaş quhej një fshat, një kodër dhe një mal (Dragomir, Vlahii, fq. 14, 54; shiko dhe Drăganu, Rom., fq. 87). Murg
është atestuar në onomastikë që në shek. e XV-të në dokumentet sllavo-rumune: Murgu, Murgă, Murge, Murguleţ,
Murga, Murgeni, Murgeşti (DERS, fq. 149; shiko dhe Mihăilă, DRV, fq. 126).

Muşcoi „mushkë” del si emër familjeje, por vetëm me formën bazë: Muşcă (mbase edhe me variantin Muscu
me s (LT). Si nofkë është e njohur në Peshtishan dhe në Gorzh forma Muscu. Tek karashovenët, del si emër personi
Muscu, për të cilin Tomici (SCL, 1, 1974, fq. 53) mendon se vjen nga muscă „mize”. Duhet shënuar edhe Muscura si
emër dhie në zonën e Banatit (CL, XX, 2, 1969, fq. 313) dhe Muscurica (Dame, Term., fq. 182). Si toponim veçojmë
Muşca, fshat në Alba (shiko Suciu, Dict. Ist., I, fq. 412) dhe Valea Muşchii “Lugina e Mushkës”, po aty (CL, XX, 2,
1975, fq. 158). Besoj se është fjala për të njëjtin fshat Muşca në Apusen qe përmend Frâncu, Candrea (Rot., fq. 122);
I. Pătruţ (CL, XVII, 2, 1972, fq. 292) besoj se është, në fakt, Mâsca (nga një emër personi që ekziston edhe sot), por e
shkruar me u nga autoritetet hungareze. Tek shqiptarët gjejmë Gjurma e Mushkës, toponim në zonën e Elbasanit (Q.
Haxhihasani, në Diaktologjia shqiptare, V, 1987, fq. 145; shiko dhe SF, 3, 1974, fq. 110).

Năpârcă „nëpërkë” haset rrallë si emër familjeje (shiko DOR; DNFR; R. Popescu, Gorj, fq. 166). Si toponim
nuk e kam gjetur. Megjithatë, ka mundësi që, Năpârteanu, mal në Musçel (MDGR, IV, fq. 87), të rrjedhë nga
năpârcă (i ngjitur me tjetër fjalë?) apo mund të raportohet me arum. Nipărtică) e krahasuar me shq. nepërkë, tek
Kavaljoti). Uliţa Năpârtenilor “rrugica e Nëpërkave”, në Gorj (R. Popescu, vep. Cit., fq. 107) presupozon një emër
personi. (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 68) citon si emër vendi K’atra Nipărtiţilor.

Noian „sasi e madhe e diçkaje; bollëk” është shënuar tre herë si emër familjeje në LT.
 Pârâu „përrua” e gjejmë dendur në antroponimi: Părău, Pârău, Pârâianu (DOR). Si emër fshatrash atestohet
nga mesi i shek. të XIV-të (Drăganu, Rom, fq. 265: Părău del në Karash-Severin me 1337; DERS, fq. 182; shiko dhe
D. Bogdan, Glosar, fq. 184; Părăianii në 1484). Midis te tjerash një fshat ne Gorzh dhe njeri në Bakëu quhen Părău,
kurse në Velcea quhet Părăuşani. Kjo fjalë bën pjesë në një numër të madh kompozitash që emërtojnë, sigurisht,
ujëra rrjedhëse të vogla. Në të folmen e zonës së Gorzhit janë regjistruar rreth 60 kompozita me părău, i ndjekur nga
një emër apo mbiemër: Părău Prislopului „përroi i lartësisë”, Părău Rău „Përroi i keq”, Părăul Stănii „përroi i
stanit”, Părăul Mărului „përroi i mollës” etj. (R. Popescu, Gorj, fq. 141-142). Gjithashtu, në Velcea, pârâu është i
njohur në një sërë hidronimesh (Bureţea, ne LR, 5, 1977, fq. 546). Duhet shënuar, veçanërisht, një emër ujërash në
Vëlçea: Păraua (Calotă, ne LR, 5, 1969, fq. 496). Në ekstremin tjetër të vendit, në Suçeava, në Luginën e Solonecit,
Ilie Dan (Toponimie şi continuitate în Moldova de nord, Jash 1980, indice) shënon mbi 100 emra ujërash dhe
përrenjsh që formohen me termin pârâu (me formën părau): Păraul Bălţii „Përroi i Oazit”, Păraul Blândeţ „Përroi i
Butë”, Păraul Caprei „Përroi i Dhisë”, Păraul din Mijloc „Përroi i Mesit” etj. Në Arxhesh dalin variantet pârâu,
pârău, părău në toponime të ndryshme të përbëra (Moise, Top. Arg., fq. 73). Duhet theksuar fakti se shumë
kompozita me pârău emërtojnë fshatra, kodra, pyje)shiko MDGR, IV, fq. 745-747). Këtu janë shënuar edhe
toponimet: Pâraiele, fshat ne Suceava dhe mal në Gorzh, Pârâianul, mal në Prahove. etj.)

Në shqip, toponimet e përbëra me përrua (me variant prroi) janë, gjithashtu, të shumta. Vetëm në fshatrat e
Matit janë regjistruar 30 emra toponimikë: Prroi Larit, Prroi Linazit, Prroi i Madh, Prroi i That etj. (BUST, 3,
1963, fq. 275), me një strukturë identike me atë të korrespondenteve rumune. Në Shqipërinë e Veriut, Paruni, emri i
një boshllëku në mal, duket një formë arkaike (Fran Luli, SF, 3, 1990, fq. 161).

Pupăză “pupëzë”, ka qenë fillimisht një nofkë (Paşca, Olt, fq. 308; id. Në DR, VIII, fq. 209, pastaj është
kthyer në emër familjeje me format: Pupăză, Pupăzan, Pupăzeanu, Pupëza (ndoshta nga forma zvogëluese pupezea,
Iordan, DNFR, Pupăzoiu (CT). Si llagap, Pupăză haset edhe në Peshtishan, Gorzh, kurse si emër familjeje del në
Dobrita, Gorzh. Si toponim, Pupăză është fshat në Oltenicë, Pupăzeni është përsëri emër fshati në Jalomica dhe në
Tutova (MDGR, V, fq. 128), Pupăzeşti në Olt (Iordan, Top., rom., fq. 329; shiko dhe DERS fq. 196).

Raţă “rosë” është i njohur si emër personi me format: Raţă, Răţescu, Răţoiu, Răţoi(u), Răţuşca (shiko
forma të tjera në DOR). Ky term shfaqet në toponimi: Raţa, katund në Teleorman dhe pyll në Jalomica, Valea Raţei
“Lugina e Rosës”, në Tekuçi, Răţeni, fshat në Bakëu, Răţoieşti, kodër në Suçeava, Răţoaia, fshat në Dëmbovica,
Răţoiul, fshat në Olt (MDGR, V, fq. 166), Dealul Raţei “kodra e rosës” në Dolzh. Si emër personi, Răţoi është i
atestuar për herë të parë në Moldavi, më 1487, kurse si emër fshati, më 1581 në Vllahi (DERS, fq. 200). Kalimi në
onomastikë i raţă (fillimisht në antroponimi) është kryer përmes vlerës si nofkë (Paşca, në DR, VIII, fq. 20)

Rânză “rrëndës, stomak, zorrë”, e ndeshim si antroponim: Rânza (CT), Rânzescu (DOR). Si emër vendi:
Rânzeşti (D. Bogdan, Glosar, fq. 192: Satul lui Rânză, në Tutovë MDGR, V, fq. 149), Rânzăteşti (Russu, Etn. Rom.,
fq. 378). Top A Rânjii, pyll në Banat (DTB, fq. 2), mund të lidhet me një emër personi Rânzea.

Sarbăd „i tharbët, pa shije” haset si emër personi: Sărbuşcă (LT, DNFR), duket se vjen nga një emër i
përgjithshëm sărbuşcă „gatim i përgatitur me kos dhe miell misri” (shiko DLR ku jepet një etimologji e mundshme
nga sarbăd ”i tharbët”.

Scăpăra „shkrep, ndez, vetëtin” ekziston si emër personi Scăparu (LT) për të cilën Iordan (DNFR) beson se
vjen nga një postverbal scapăr, i paregjistruar në fjalorë (!). Por gjendet në DLR, vëll. X/1, fq. 265, me kuptimin
„fulgerare, scăpărare” (“vetëtimë, shkrepje, ndezje”). Në Shqipërinë e Veriut hasen toponimet: Maja e Shkrepit,
Lugu i Shkrepit, Rrasa e Shkrepit; Krepat e Livadheve, Rruga e Krepit, në të cilat shkrep (edhe me variantin
krep) ka kuptimin e shkëmbit (Fran Luli, SF, 3, 1990, fq. 161).

Sâmbure „bërthamë, thumbulje” del rrallë në onomastikë. Emri familjar Sănburu është atestuar më 1600 në
Vllahi (DERS, fq. 214); po kështu Sâmburescu. Si toponim, Sâmbureşti quhet një fshat në Olt (MDGR, V, fq. 413).

Spânz „Helleborus, bimë mjekësore” është term pothuaj joekzistues në onomastikë. Ka mundësi që nga kjo
fjalë të rrjedhë emri i familjes Spanţu (variant grafik i Spânţu) dhe Spinţ, Spinzi (DNFR). Si toponim kemi gjetur
Spânzul (Russu, Etn. rom. Fq. 384).

Strugure „rrush” del rrallë në onomastikë. Si antroponim: Strugureanu, Strugurel, Strugurescu, kurse si
emër vendi: Strugureni (Russu, Etn. Rom., fq, 392); shiko dhe Strungă, duke diskutuar në lidhje me variantin Strug.
 Strungă „shtrungë” Si emër personi është i njohur në derivatet Strungaru, Strugariu, por edhe në fjalën
Strungă (Iordan, DNFR). Kjo fjalë është e përhapur në onomastikë, sidomos si toponim gjeografik, në një sintagmë
me një tjetër emër apo mbiemër: Strunga Ciobanului “shtrunga e çobanit”, Strunga Doamnelor “shtrunga e
zonjave”, Strunga Iezerului “shtrunga e gjolit” janë emra udhëkalimesh në Fëgërash; po kështu: Strunga
Turnurilor “shtrunga e kullave” në Buçexh, Strunga Dracului “shtrunga e djallit”, në afërsi të Negojit, Şaua
Strunga “samari i shtrungës”, Strungile Mari “shtrungat e mëdha”, mal në Buçexh, (Petrovici, në CL, XI, 1966, fq.
12-13); Strunga Mare “shtrunga e madhe”, Strunga Mică “shtrunga e vogël” vende që ndodhet në malet e Gorzhit.
(R. Popescu, Gorj, fq. 152). Termin e thjeshtë apo të prejardhur e gjejmë si emra fshatrash: Strunga, Strugari,
Strugaşul, (dhe Strungaşul), përrua në Gorzh (Iordan, Top. Rom., fq. 230, 532). Një fshat Strunga, në veri të Tisës,
në Moravi, është atestuar në kohë të vjetra (Drăganu, Rom., fq. 208, 396; Rosetti, ILR, fq. 391).Për atestime të vjetra,
të fillimit të shek. të XV-të, shiko dhe DERS, fq. 224.

Strunga është i njohur si toponim edhe tek arumunët (Capidan, në LL, IV, fq. 333): Strunga emër vendi në
malin e Tomorrit në Shqipëri,; Strungula, emër vendi në breg të lumit Arta. Duke iu kthyer formave pa –n- : Strugari,
Strugu, të njohura në Transilvani dhe në Moldavi: Vârful Strugarului “maja e shtrungarit”, mal ne Haceg, Pădurea
Strugarului „pylli i shtrungarit”, Poiana (Pârâul) Strugarului „lëndina (pylli) i shtrungarit” (FD, V, fq. 61),
Strugari, mal etj. Konsiderohen nga Iorgu Iordan si variante të thjeshta të dialektit moldav të fjalës strungă. M.
Homorodean (CL, XIV, 2, 1969, fq. 320) beson se ka mundësi të jene derivate i strug “degëz zvarritëse” (Strugu, mal
në Câmpul lui Neag “Fusha e Neagut, në Valea Jiului “Lugina e Zhiut”, Izvorul Strugului “burimi i Shtrungës”,
Pârâul Strugului “Përroi i Shtrungës”, po aty).

Şopârlă „shapë, zhapik” është atestuar që nga fundi i shek. të XV-të si antroponim: Şopârlă, por edhe si
toponim Şopârleşti (D. Bogdan, Glosar, fq. 204; DERS, fq. 232).

Si emër personi, është i njohur me format derivate Şopârlan (DOR), Şopârlache (LT; Paşca, Olt, fq. 330). Si llagap:
Şopârla, në Sebesh, (CL, VI, 2, 1961, fq. 400), vlerë e ndërmjetme në procesin e kalimit në fushën e emrave të
përveçëm. Si toponim, përveç Şopârleşti, i përmendur më sipër, në origjinë qëndron një emër grupi social. E gjejmë
edhe në format Şopârliga, fshat në Vllahi, në fillim të shek. të XVII-të (DOR), Şopârliţa, fshat në Romanac (Iordan,
Top. Rom. Fq. 460) dhe në Gorzh, Şopârloaia, në Nësëud (Giuglea, Cuv. Ro., fq. 340). Është e mundur që Şopurka,
emri i një uji në veri të Tisës, në Maramureshin çekosllovak (Drăganu, Rom., fq. 396, 398), të rrjedhë nga emri i
përgjithshëm Şopârcă, si rezultat i bashkimit të Şopârlă me năpârcă. Ne shqip Shapë del si emër burri (Hahn, Alb.
Stud., fq. 117)

Ştiră „shterpë, shtjerë” del si emër personi në vitin 1652 (DOR; shiko dhe Paşca, Olt, fq. 331) Ka mundësi që
edhe emri toponimik Stirka, emërtim i një pjese të kufirit në Csepantelek në Panoni, më 1270 (Drăganu, Rom. fq. 60)
ta ketë prejardhjen nga rumanishtja Ştircoviţa, fshat ne Mehedinc. Në Shqipëri, Shtira është një emër fshati që
atestohet më 1417 (SF, 2, 1976, fq. 153), Mali i Shtirës.

Ţap „cjap” është i njohur si emër familjeje: Ţapu, Ţap Ţapeş (me prapashtesen –eş si në shembujt Rareş,
Lapteş, Brânzeş etj.), Ţăpuleasa, Ţăpulescu, Ţăpurică, Ţăpurin, Ţăpuru. Variantet me –r- duket se janë te lidhura
me mbiemrin ţăpur (derivat nga ţap, shq. capore, me kuptimin: si brirët e cjapit). Në toponimi, Ţap është në lidhje të
drejtpërdrejtë me antroponimin: Ţapu, katund në Alba (CL, XX, 2, 1975, fq. 161), mal në Gorzh, (R. Popescu, Gorj,
fq. 155), Vârfu Ţapului”maja e cjapit” ne Neseud,) Giuglea, Cuv. Rom., fq. 352); emër vendi në veri të lumit Tisa,
atestuar në dokumente të vjetra Drăganu, Rom., fq.); Poiana Ţapului „lëndina e cjapit”, qytet në Prahovë, Dealu
Ţapului „kodra e cjapit” në Dolzh. Tek arumunët, K’atra Ţaplu, mal në Avdela (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 68).
Në shq. duhet shënuar emri familjar Capo (Hahn, Alb. Stud., II, fq. 118); si toponim: Lugu i Sjapit, në Shqipërinë e
Veriut (SF, 3, 1974, fq. 109).

Ţarc „thark” në antroponimi gjemë format: Ţarcu, Ţărcaru, Ţărcatu, Ţărcătoru, Ţărchescu (LT), Ţărcan
(DOR); disa prej tyre lidhen me foljen a înţărca “rrethoj me hunj vendin e bagëtive”, nje derivat i ţarc. Ne toponimi
shfaqet si emër fshati: Ţărcu (DOR), Ţărculeşti, ne Prahove (MDGR, V, fq. 673). Ţeapă „thep” gjendet në rrënjën e
disa emrave personash: Ţepeş, Ţepeluş, Ţepuş, Ţepelea, Ţeposu (dhe variantet me ă), Ţăpoiu, Ţapligă (LT;
DNFR). Disa prej tyre janë të atestuara që në fillim të shek. të XV-të: Ţepeş, Ţepeluş (D. Bogdan, Glosar, fq. 209).
Ato kanë qenë fillimisht llagape ose nofka (Paşca, Olt, fq. 340: Ţepea, Ţepeluş, Ţepeş, Ţeposu dalin sot si emra
familjesh në Fëgërash). Ekzistojnë disa fshatra që emërtohen me emra të prejardhur nga ţeapă: Ţepeş, Ţepeşti, në
Velcea, Ţepoaia, Ţepul, në Tekuç (MDGR, V, fq. 673-674), Ţăpenii (D. Bogdan, Glosar, fq. 209). Në shqip thep del
në përbërjen e një toponimi në Gjakovë: Thepi i Meqinës (Çabej, SGJ, II, fq. 207).

Urdă „urdhe” atestohet si emër familjeje duke filluar me gjysmën e parë të shek. të XVI-të në të gjitha
provincat rumune: Urdă, Urdan, (DOR); shpesh del në Vrançea: Urdă (Conea, Vrancea, fq. 78). Për emra të tjerë
familjesh të formuara me rrënjën urdă shiko LT: Urdă, Urda, Urdaş, Urdăreanu, Urdea, Urdeanu, Urdeş,
Urdoi(u). Si llagap haset në Mikesasa, Sibiu (Petrovici, ALR, II, fq. 80) dhe në Rukër me format: Urdaş, Urdea (LR,
6, 1976, fq. 618). Në toponimi del si emër fshatrash: Urda, në Dolzh, Urda de Jos „Urdha e Poshtme”, fshat në
Gorzh, Dealu Urzii „Kodra e Urdhës”, në Gorzh, Urdeasca në Buzëu, Urdeşti në Fëlçiu, Urdarii në Gorzh,
Urdăreanca në Romanac (MDGR, V, fq. 690-691; Iordan Top., rom., fq. 231) dy të fundit rrjedhin nga emrat e
zanatçinjve që mbarojnë me –ar, apo, më së tepërmi, nga emri i grupit social që mbaron në –ari; urdarii nga top.
Urda). Duhet thënë se Urdele dhe Urda janë vende që ndodhen në masivin Parëng (R. Popescu, Gorj, fq. 155).
Transferimi në onomastikë i kësaj fjale ka ndodhur prej shumë kohësh, dëshmi e të cilës janë emrat Orda, Urda –
emra të përveçëm dhe vendesh në Panoni në shek. e XIII-të (Drăganu, Rom., fq. 46). Ka mundësi që edhe Hurdha,
toponim në Shqipërinë e Veriut, në Mat (BUST, 3, 1963, fq. 271) dhe në Dibër (BUST, 4, 1963, fq. 143), të
përfaqësojë variantin e vjetër të presupozuar për formën aktuale Udhos „formaggio” në shqipen e Italisë (VALR, fq.
125, shiko edhe të thënat mbi Leurdă).

Vatră “vatër” është emër familjar në Vrançea (Conea, Vrancea, fq. 69, 80, shiko dhe CT). Në DOR janë të
regjistruara si emra laikë: Vătra, Vatrea, Vetre, Veatreş, Veatruş, me veçori fonetike të vështira për t’u shpjeguar.
Si toponim e gjejmë në të gjitha krahinat e vendit; midis të tjerash kemi identifikuar Vatra Dornei “Vatra e Dornës”,
Vatra Moldoviţei „Vatra e Moldovices” (Iordan, Top., rom., fq. 724): Vatra, fshat në Dorohoj si dhe shumë emra
kompozita me tipe të ndryshme përcaktorësh). Transferimi në toponimi i termit shpjegohet përmes kuptimit „vatra e
fshatit” si vendi në të cilin shtrihet fshati dhe tokat e rrethinave që ai përfshin”. Siç thotë Philippide (OR, II, fq. 741),
nga rumanishtja, vatră u shtri edhe në gjuhët rreth e rrotull, duke figuruar si toponim: Vatral’ova, Vatralivske
(Drăganu, Rom., fq. 344), fakt që vërteton ekzistencën e disa vendbanimeve rumune të vjetra në pjesën veri-lindore të
Karpateve.

Viezure “vjedhullë, vjedullë” si emër personi është atestuar në Vllahi që nga gjysma e parë e shek. të XVI-të
(DOR; DNFR: Vizuru). Tek karashovenët e hasim me një fonetizëm arkaik: Vedzura, Vedzuronja (Tomici, në SC,
1, 1974, fq. 57). Nga antroponimet rrjedhin emrat e fshatrave: Vizureni, Vizureşti, Viezura, Viezuri, Vizurei
(MDGR, V, fq. 744-752; Iordan, Top., rom., fql 290), Viezurata, kodër dhe përrua në Gorzh (R. Popescu, Gorj, fq.
157). Nga emri i përgjithshëm viezure shpjegohet vizurinë, vizuină (vend ku fshihen vjedhullat apo kafshë të tjera
pylli”, kurse që këtu, Vezurini, me formë shumësi quhet „vend në një pyll me strofka për kafshët e pyllit” në Gorzh.
Po këtu del toponimi Iezureni (me buzoren e palatalizuar); Dealu Vezuina „Kodra Vjedhulla” në Apusen, (Frâncu,
Candrea, Rot., fq. 132). Tek Iordan vep. cit. Gjejmë: Valea Ghizuniilor „Lugina e Vjedullave”, Valea Ghezunilor
„Lugina e Vjedullave”, Valea lu Ghezune „Lugina e Vjedullës” (nga një antroponim), Zeguni dhe Iedzunii, me
buzore të palatalizuar (shiko dhe Drăganu, Rom., fq. 395, top. në Maramureshin e vjetër: Iedzunii, Vârvu-D’edzinoii;
Giuglea, cuv. Rom., fq. 336: Dealu Gezuinilor dhe Dealu Gezunelui, në Nësëud), Dealu Viezurului “kodra e
vjedullës” në Dolzh, Dealu Viezurinilor “kodra e vjedullës”, Pârăul Viezurului “përroi i vjedullës” në Vëlçea. Ky
term është i njohur edhe në hidronimi: Pârău Viezuinilor “Përroi i Vjedullave”, Pârău Viezurului “Përroi i
Vjedullës”, në Vëlçea (LR, 5, 1977, fq. 548). Disa forma e kanë pikënisjen nga vizunie, të tjerat nga viezune (me r > n
përmes një regresioni të rremë që nga koha e rotacizmit). Në shqip emri Vjedhullisht (i shkruar Vjedullisht), me
prapashtesën –isht, është atestuar si emër fshati që në vitin 1417 (SF, 2, 1976, fq. 159).

Zară “dhallë” haset si emër personi femëror, Zara, në një listë emrash në Bukuresht “që lexohen nga prifti
gjatë shërbesës fetare”, e publikuar nga Venelin (Vlaho-bolgarskiia gramori, fq. 341, Hasdeu, AIR, I, nr. 12, 1864, fq.
90; shiko dhe DOR). Si emër familjar, Zară, e gjejmë në disa fshatra të Vrançeas (Conea, Vrancea, fq. 68-69, 80), si
dhe në Olt (Paşca, Olt, fq. 350: Zara, Zare, Zărău; DNFR). Në Peshtishan, në Gorzh është i njohur si llagap.
Përmendim edhe derivatet Zăroiu, Zăroni ne Haceg.

Zgardă “shkardhë, gjerdan” paraqitet në onomastike përmes disa derivatesh: Zgărdan, Zgărdescu, Zgărdeni
(DNFR; LT).

NJË MËNYRË KOMPOZIMI I PËRBASHKËT PËR RUMANISHTEN DHE SHQIPEN

Në rumanishten popullore ekziston një mënyrë kompozimi përmes pranëvendosjes së një emri me një
mbiemër: buză-groasă “buzëtrashë”, cap-gros “kokëtrashë”, cap-steap “kokëqoshe”, coate-goale “bërrylazbuluar”,
gură-rea “gojëkeqe”, inimă-bună “zemërmirë”, mălai-mare “mëmëlikmadh”, piele-lungă “lëkurëgjatë”, talpă-lată
“shputëgjërë”, tigva-goală “koke-bosh” (shiko Fulvia Ciobani, Substantivul, kapitull në FCLR, Vëll. I, Compunerea,
Bukuresht, 1970, fq. 78-82; dhe Gram. Acad., Vëll.I 2), 1963, fq. 90, 92). Me kuptim cilësor, mund të dalë në këto lloj
kompozitash dhe një pjesore kalimtare e mbiemërzuar: burtă-spartă “bark-çarë”, gură-spartă “gojë-çarë”, maţe-fripte
“zorrë-djegur” etj.

Emri shpreh, zakonisht, një pjesë të trupit, prej nga edhe vërejtja se këto kompozita funksionojnë si epitete për
tipare fizike dhe psikike të njeriut. Duke qenë specifike për gjuhën afektive popullore, shumë nga këto kompozita janë
kthyer, siç mund edhe të pritje, në nofka dhe emra personash: Barbăalbă “Mjekërbardhë”, Barbălată “Mjekërgjerë”,
Barbălungă “Mjekërgjatë”, Barbăneagră “Mjekërzezë”, Barbărasă “Mjekërruar”, Barbăroşie “mjekërkuq”, Barbăsură
“Mjekërhirtë”, Botgros “Surratgjërë”, Bounegru “Kaizi”, Bouros “Kakuq”, Calalb “Kalëbardh”, Calnegru “Kalëzi”,
Capbun “Kokëmirë”, Caplai “Kokëverdhë”, Caplat “Kokëgjërë”, Capmare “Kokëmadh”, Caproş “kokëkuq”,
Capverde “kokëjeshil”, Casămândra “shtëpikrenare”, Cămaşălungă “Këmishëgjatë”, Coadăgalbenă “Bishtverdhë”,
Coadă-scurtă “Bisht-shkurtër”, Corjos “Bythëulët”, Fruntelată “Ballëgjerë”, Gâtstrâmb “Grykështrembër”, Gură-
spartă “goje-çarë”, Inimă-rea “Zemër-keq”, Obrazlat “fytyrëgjerë”, Ochialbi “Sybardhë”, Ochirosi “Sykuq”,
Pielemândră “Lekurëkrenare”, Pielenouă “Lëkurere” etj. (shiko Graur, Nume de persoane, 1975, fq. 71, dhe Iordan,
DNFR).

Në gjuhën e vjetër gjejmë shembuj të shumtë: Buză-lată “Buzë-gjërë”, Capalb “Kokëbardhë”, Caprău
“Kokëkeq”, Curlat “Buthegjërë”, Cursus “Bythëlart”, Gură-dulce “Gojëëmbël”, Gură-goală “Gojëbosh”, Gură-lată
“Gojegjërë”, Gură-rea “Gojëkeq”, Mână-lungă “Dorëgjatë”, Mână-scurtă “Doreshkurtër”, etj., (Constantinescu,
DOR). Në tekstet folklorike, në kronikat e vjetra si dhe në letërsinë e kultivuar më frymë popullore, formimet e këtij
tipi janë të shpeshta (p.sh. Botgros “noçkëgjërë”, Codalb “bishtbardhë”, Făt-Frumos “Djalë-Bukur”, Harap-Alb
“Harap i Bardhë”, Limbă-Dulce “Gjuh-ëmbël”, Minte-Creaţă “mendjemprehtë”, Vacă-Mare “Lopemadhe” etj.).

Në strukturën leksikore të këtij tipi kompozitash janë përfshirë edhe emra me kuptim tjetër përveç të pjesëve
të trupit të njeriut, por me referim semantik të njëjtë (njeriu): Mantăroşie “Kapotëkuq”, Mălaimare “Mëmëliqmadh”,
Poalelungi “prehëragjatë”, Traistă-goală “trastë-bosh“, Ţarălungă “fshatmadh”, Vorbălungă “fjalëgjatë”, Zeamăneagră
“lengzi” etj. Duhen përfshirë në grupin e kompozitave që lidhen me individin njerëzor dhe ato që i referohen, po në
mënyrë të figurshme, kafshëve, zogjve, bimëve, sëmundjeve etj.: apa-albă “ujë-bardhë” (Katarakti i syve), apa-neagră
“ujë-zi”, (glaukom), deget-roşu “gisht-kuq” (një lloj bime) , gât-vânat “grykë-mavi” (një lloj shpendi”, iarbă-mare
“bar-madh”, iarbă-creaţă “bar-dredhur”, lemn-dulce “dru-ëmbël, maţe-negre “zorrëzi”, piept- roşu “gjoks-kuq” etj.
(shiko F. Ciobanu, vep. cit., fq. 80. Drejtshkrimi me apo pa vize në mes është në funksion të vlerës më të cilën është
regjistruar termi.)

Vihet re në të gjithë shembujt që kemi dhënë deri këtu se emrat janë të pashquar, gjë që vërteton se grupimi i tyre me
mbiemra cilësorë çon në lindjen e fjalëve të përbëra.

Një proces identik kompozimi e gjejmë në shqipen popullore, gjuhë me të cilën rumanishtja e vjetër ka shumë
trajta të përbashkëta. Ja disa shembuj: barkgjerë rum. burta-larga, dorëgjatë rum. mână-lungă, dorëlehtë rum. mână-
uşoară, dorëlëshuar rum. mână-lăsată, dorëmirë rum. maână-bună, dorërëndë rum. mână-grea, dorështrënguar rum.
mână-strânsă, flokëverdhë rum.păr-galben, gojëlidhur gură-legată, gojëmbël rum. gură-dulce, gojëndyrë rum. gură
spurcată, gojëprishur rum. gură-spartă, gushëkuqe rum. guşă-roşie (Erithacus rubecula), hundë-madh rum. nas-mare,
hundështypur rum. nas-turtit, këmbëkuqe rum. Picioare-rosii, kokëmadh rum. cap-mare, kokëtrashë rum. cap-gros”,
lëkurëtrashë rum. “piele-groasa”, qafëkuq rum. gât-roşu, sybardhë rum. ochi-albi”, zemërkeq “inimă-rea”, zemërzi
rum inimă-neagră, zemërbutë rum. inimă-moale, zemërgjerë rum. inimă-largă” etj.

Dhamë shumë shembuj (lista është mund të jetë shumë e gjatë) për të parë se pothuaj të gjitha kanë gjegjëse
identike në rumanisht. Kemi përfshirë në listë dhe disa shembuj me kompozita të ndërtuara me mbiemra përpjesorë:
dorështrënguar, gojëprishur etj. me synimin për të treguar shtrirjen dhe forcën prodhuese të këtij tipi kompozimi.
Procesi i formimit të kompozitave të këtij tipi është mjaft produktiv në shqipen popullore. K. Cipo (Rreth disa
kompozitave, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, I, Tiranë, 1972, fq.
64-65) ka krahasuar disa formime me përgjegjëset indo-europiane, duke dalluar përmes karakteristikave semantike
dhe sintaktike kompozitat shqipe nga ato të latinishtes dhe greqishtes. Al. Xhuvani (Kompozitat, idem. Fq. 69-70) ka
nxjerrë në pah produktivitetin e kësaj mënyre formimi në gjuhën popullore, kurse A. Kostallari (Kompozitat
ekzocentrike të shqipes si tema fjalëformuese), idem. fq. 95), i cili u ka kushtuar kompozitave ekzocentrike një studim
të hollësishëm, ka hetuar strukturën leksiko-gramatikore të këtyre, semantikën e tyre, vjetërsinë dhe kapacitetin e tyre
për të zhvilluar derivate abstrakte (p.hg. zemërmirë bëhet me një prapashtesë zemërmirësi). Sipas Çabejit (SCL, 4, X,
1959, fq. 541), mungesa e nyjës enklitike tek emri si dhe i nyjës proklitike tek mbiemri do të vërtetonte faktin se në
shqip “dikur ka ekzistuar një skemë unike e formuar nga emër + përcaktor pa nyje midis tyre; njeri mirë”.

Fjalët e përbëra në shqip të këtij tipi (gjuhëtarët shqiptarë kanë adoptuar termi bahuvrihi, nga terminologjia e
vjetër indiane) janë jo vetëm popullore, por edhe forma të vjetra, dëshmi e këtij fakti është se mbiemri nuk është
asnjëherë i paraprirë nga nyja, p.sh.: gojëkeq, gushëkuq. Në dokumentet e gjuhës shqipe para shekullit të XVI-të ,
dalin emra të përveçëm të përbërë, duke pasur të njëjtën strukturë: Burmazi (shek. i XIV-të), i përbërë nga burrë dhe
madh, të dy përbërësit pa nyje (te mbiemri është fjala për nyjën e përparme, Çabej në SCL, 4, X, 1959, fq. 543). Kjo
mënyrë formimi me kompozim leksikor, e përbashkët për dy gjuhët, ka qenë vënë re vetëm tek disa raste të izoluara
“shprehjesh paralele” të tipit: gură-rea shq. gojëkeq (Puşcariu, Limba română 1, Privire generală, 1940, fq. 264).

Në studimin tonë nuk kemi marrë në konsideratë, as për rumanishten dhe as për shqipen kompozitat e reja, të
krijuara me kalkim nga modelet e huaja, përgjithësisht, kompozitat savante. Gjithashtu nuk kanë hyrë në vëmendjen
tonë as fjalët e përbëra me mbiemër që kanë tjetër kuptim përveç atij cilësor. Na kanë interesuar vetëm kompozitat me
strukturë emër + mbiemër cilësor, të cilat, nga shumë pikëpamje, i bashkojnë të dyja gjuhët. Të para në plan
krahasues, kompozitat e këtij tipi janë identike në këto dy gjuhë, si për nga mënyra e formimit, ashtu edhe për nga
kuptim. Trajta më e rëndësishme që justifikon grupimin e rumanishtes me shqipen, përsa i përket këtij grupi
kompozitash, konsiston në topikën e elementëve përbërës të tyre: emri është i ndjekur nga mbiemri (krahaso rum.
mână-lungă shq. dorëgjatë me lat. longimanus, gr. μακπóχειπ apo rum. gură-rea shq. gojëkeq me gr κακοοηομοζ).
K. Cipo (vep. cit. fq. 65-66) ka theksuar se shqipja u kundërvihet gjuhëve persiane, greke dhe latine përsa i përket
vendosjes së fjalëve në kompozitat e këtij tipi; vetëm greqishtja pranon, në ndonjë rast, inversionin e fjalëve përbërëse,
pa modifikuar kuptimi i tyre.

Megjithëse këto fjalë të përbëra janë në origjinë krijime të gjuhës afektive, topika e elementëve është ajo
normalja, ashtu si në gjuhën asnjanëse. Mbiemri në strukturën e kompozitës, në të dyja gjuhët, është cilësor dhe sillet
ndaj emrit pararendës si një përcaktor i zakonshëm. Është e nevojshme të saktësojmë se në rumanisht këto kompozita
janë emra me një fleksion më vete, të ashtuquajtur “gjini e përbashkët” (Mioara Avram, “Genul comun” în limba
română, në SCL, XVIII, 1967, nr.5, fq. 480); Fulvia Ciobanu, vep. cit, fq.80). Por në shqip ato dalin, zakonisht, si
mbiemra me funksion përcaktor ose kallëzuesor: vajzë meshollë, djalë zemërbardhë. Përshtatja në gjini dhe numër
me përcaktorin realizohet vetëm përmes mbiemrit, elementi i dytë i kompozitës: shpirtmadh shum. shpirtmëdhenj.
“Kjo mënyrë formimi e fjalëve është jashtëzakonisht produktive në gjuhën shqipe, sidomos në mbiemra që përdoren
për karakterizimin e njerëzve, por nuk mungojnë rastet që karakterizojnë qenie të tjera apo gjëra të tjera (Ali Dhrimo;
Formimi i mbiemrave në gjuhën e sotme shqipe”, në SF, XXVI, (IX), 1972, 3, fq. 76). Duhet nënvizuar se
emërzimi i kompozitave nuk është i përjashtuar as në shqip: një dorëthatë “uno sfaccendato, un pigro, un ozioso”
(Leotti, s. i thatë); sofra e zemërmadhit; shqiptare, o gunëbardhë; o kaur, o kokëthatë (Kostallari, vep.cit, fq. 102;
shembuj të tjerë, ibid. fq.99). Termi i parë, emri, mbetet i pandryshuar, pavarësisht nga numri, gjinia apo rasa dhe as
nuk shquhet. Të gjitha këto trajta, të cilave u shtohet ajo semantike (shprehin njësi kuptimore), u japin statutin e
kompozitave këtyre fjalëve.

Është e nevojshme të saktësojmë se në rumanisht këto lloj kompozitash mund të shfaqen me vlerë mbiemërore
si në shqip, më saktë, me vlerë ndajshtimore, si në tekstet folklorike lirike: Mândră, mijlocel subţire “Vajzë, belëz
hollë”, Moş Radule, barbă-sură “O plaku Radu, mjekër-hirt” (shiko dhe Gramatica Academiei, II, fq. 129, ku
konsiderohet se ky ndërtim ka qenë fillimisht me vlerë parafjalore: cu barba sură “me mjekër hiri”.

Në të dyja gjuhët, këto kompozita janë afektive. Nëse në rumanisht ato përdoren ekskluzivisht në gjuhën
afektive popullore, ne shqip, ku fjalëformimi emër+mbiemër u zhvillua shumë, ka qenë e natyrshme që këto
kompozita, të bëhen, në pjesën më të madhe, neutrale nga pikëpamja e afektivitetit. Ato që kanë gjegjëse në
rumanisht, d.m.th. ato që i referohen, veçanërisht, qenies njerëzore, kanë përmbajtje afektive, por në kuptimin se
shprehin cilësinë përmes ironisë, lojës apo admirimit etj. Është evidente që karakteri afektiv i tyre të shpjegohet sa nga
kuptimi i elementëve përbërës dhe i termave referues, po aq edhe nga figura e stilit që qëndron në bazë të krijimit të
tyre.

ELEMENTE LEKSIKORE AUTOKTONE NË DIALEKTIN ARUMUN

Dihet se arumanishtja ka më pak elemente autoktone1) të përbashkëta me shqipen, se sa dakorumanishtja.

Ky konstatim duket befasues, sepse do të ishte e pritshme që të ishte e kundërta. Për shkak të bashkëjetesës për një
kohë shumë të gjatë, në të njëjtin territor apo në një territor të afërt të arumunëve me shqiptarët, përkimet leksikore të
vjetra arumuno-shqiptare duhet të ishin më të shumta dhe më befasuese se sa përkimet dakorumuno-shqiptare.
Historia e marrëdhënieve midis këtyre dy gjuhëve na ofrojnë një situatë identike, por kësaj here, nga pikëpamja e
nivelit dialektor të shqipes: përkimet midis dialektit tosk dhe rumanishtes janë më të shumta se sa to midis dialektit
geg dhe rumanishtes, megjithëse toskërishtja flitet në pjesën jugore të Shqipërisë, d. m. th. në një territor që ndodhet
më larg se territori geg nga ai rumun. Duke qenë se bëhet fjalë për elemente të substratit, gjërat duhen vështruar nga
perspektiva e rumanishtes së përbashkët, përpara ndarjes së saj dialektore, kur, ka shumë mundësi, që toskët të
banonin në një krahinë të ndodhur diku më në veri- lindje të Shqipërisë së sotme. Duhet nënvizuar, megjithatë, një
vërejtje e Eqrem Çabejit sipas së cilës, në periudhën paraletrare të shqipes, toskërishtja pati më shumë inovacione,
ndërkohë që dialekti geg ishte më konservator. Më vonë ndodhi e kundërta, d. m. th. ndryshimet ndodhën më shumë
në zonën veriore (gegërisht) të kësaj gjuhe (shiko shembujt në SCL, 4, X, 1959, fq. 528-529).

Problemi i marrëdhënieve të vjetra arumuno-shqiptare akoma nuk është hetuar në mënyrë të ndarë, por vetëm
në kuadrin e përgjithshëm të marrëdhënieve gjuhësore rumuno-shqiptare, ndoshta për arsyen, plotësisht të vlefshme,
se, ky problem nuk do të paraqiste një rëndësi të veçantë. Nga pikëpamja metodike, studimi i veçantë i elementeve
gjuhësore të lashta arumuno-shqiptare mund të ofrojë një siguri më të madhe në lidhje me fondin autokton të gjuhës
rumune.

Shpjegimi i mungesës së disa elementeve leksikore autoktone në arumanisht është bërë me dhënien e një alternative të
ndërtuar mbi hipoteza: ose elementet respektive nuk kanë ekzistuar asnjëherë në arumanisht, ose këto elementë kanë
ekzistuar dikur dhe janë zhdukur gjatë kohës.

Hipoteza e parë presupozon karakterin dialektor të këtyre fjalëve në rumanishten e përbashkët, kurse hipoteza
tjetër merr parasysh disa pasoja të bilinguizmit (dygjuhësisë), ose, përgjithësisht, mbivendosjet leksikore në
arumanisht. Sipas mendimit tonë, menjëherë me përcaktimin e elementeve autoktone që mungojnë në arumanisht,
imponohet kërkimi i origjinës së fjalëve që zëvendësuan fjalët e zhdukura. Ose imponohet hetimi i origjinës së fjalëve
përmes së cilave u emërtuan kuptimet e korrespondenteve dakorumuno-shqiptare. Studimi i ndikimeve të shqipes,
greqishtes, bullgarishtes mbi arumanishten, në këtë rast është i domosdoshëm. Po kështu, krahasimi ndërdialektor dhe
hetimi historik i serive të sinonimeve do të na ndihmonte për të rindërtuar fondin leksikor autokton unik të
rumanishtes së përbashkët.

Materialet e arumanishtes që disponojmë sot na krijojnë dyshime për sa i përket ekzistencës apo jo ekzistencës
të disa prej elementeve autoktone në këtë dialekt p.sh., Th. Capidan, me origjinë arumune dhe një njohës i mirë i të
folmeve arumune, shkruan se nuk gjen në dialektin e tij një fjalë si a bucura “gëzohem”, të cilën, megjithatë, e
kanë regjistruar në arumanisht disa studiues para tij. Shembuj të kësaj natyre mund të jepen ende. Rezulton nga ky fakt
se disa elemente autoktone kanë në arumanisht qarkullim krahinor. Nuk është i përjashtuar as fakti se disa studiues më
të vjetër, të ndikuar nga dakorumanishtja, të kenë futur në materialet e botuara të arumanishtes elemente që janë
karakteristike për dakorumanishten.

Me synimin për të ndjekur “fatin” e fjalëve autoktone në arumanisht, në janar të 1966, me rastin e një
udhëtimi për studime në Shqipëri, kam bërë një anketë gjuhësore tek arumunët e Shqipërisë, në pesë lokalitete, me të
folme të ndryshme: Stan Kërbunarë, (Lushnjë), Peshtan (Fier), Selenica (Vlorë), Përmet (Përmet) dhe Drenovë
(Korçë). Kam evituar, me vetëdije veriun e Shqipërisë, sepse, siç dihet, arumunët aty mungojnë pothuaj plotësisht. Për
këtë problem mund të konsultohet harta që shoqëron studimin e shkëlqyer të N. Saramandu mbi shpërndarjen e
arumunëve në të gjitha vendet ballkanike (N. Saramandu, Harta graiurilor aromâne şi meglenoromâne din Peninsula
Balcanică, në SCL, 3, XXXIX, 1988, fq. 225). Jemi të mendimit se arumunët e kanë evituar veriun e Shqipërisë të
paktën për dy arsye: fetar (shqiptarët e veriut janë kryesisht katolikë, kurse ata të jugut janë ortodoksë dhe myslimanë)
dhe ekonomik: jugu i Shqipërisë përbën vend ideal për kullotjen e turmave të dhenve, aktiviteti kryesor i arumunëve.
Me një pyetësor të hartuar në bazë të një liste me elementë leksikore të konsideruara apo të presupozuara si autoktone,
kam anketuar një numër prej 24 personash, gra dhe burra, te moshave dhe profesioneve të ndryshme. Subjektet
informuese më interesante kanë qenë barinjtë e moshuar. Në Drenovë kam anketuar edhe sarakaçanët, të ardhur në
Shqipëri nga veriu i Greqisë në vitet e luftës.

Diskutimet me arumunët i zhvillova në gjuhën shqipe për të mos u sugjeruar përgjigjen e pritshme. Kam
përdorur pyetjet indirekte (në rastet e mundshme, të shoqëruara me gjeste), dhe shumë rrallë kam bërë pyetje të
drejtpërdrejta. Nuk kam evituar as diskutimet në arumanisht, për t’u bindur plotësisht mbi ekzistencën apo
mosekzistencën në të folmen e tyre të fjalëve autoktone. Gjatë anketimeve, kam qenë i asistuar, në vazhdimësi, nga
Emil Lafe, gjuhëtar në Fakultetin e Filologjisë të Universitetit të Tiranës.

Materiali i vjelur në fund të këtyre kërkimeve na dha mundësinë të bëjmë konstatime interesante në lidhje me
zhdukjen në arumanisht të disa elementeve leksikore autoktone dhe zëvendësimin e tyre me fjalë, në sajë të
influencave (sidomos të shqipes dhe greqishtes së re), në lidhje me konkurrencën sinonimike, me evolucionet formale
dhe semantike etj. Kjo gjë na ka lejuar, njëkohësisht, të japim disa konkluzione të përgjithshme mbi marrëdhëniet
gjuhësore rumuno-shqiptare. Meqë anketa jonë nuk mund të shtrihej edhe në zonat e tjera të Ballkanit, me popullsi
arumunësh, më është dashur që, gjatë këtij materiali, t’u referohem materialeve dhe rezultateve të kërkimeve të
mëparshme. Elementet leksikore të mbledhura nga ne, përkojnë, në rastet e mundshme, me ato të regjistruara nga Th.
Capidan dhe nga Al. Rosetti. Gjatë pjesës së parë të këtij punimi, do të paraqesim materialin e vjelë, të
shoqëruar me vërejtje që sugjeron çdo fjalë e hetuar, duke synuar, që në pjesën e dytë, në kuadrin e konkluzioneve, të
grupojmë të dhënat e anketës në funksion të sistemimit që imponon problemi i përgjithshëm i raporteve gjuhësore
rumuno-shqiptare. Mbi hollësitë që kanë të bëjnë me fjalët rumune me prejardhje nga substrati, mund të konsultohet
punimi ynë Vocabularul autokton al limbii române “Fjalori autokton i gjuhës rumune”, Bukuresht, 1983.

Baci është një fjalë e panjohur në arumanishten e Shqipërisë. Kemi regjistruar vetëm sinonimet 6): căşaru, keşar,
kişaru D,C, Pr, bağeği P, čilinícu S. Pjesa më e madhe e studiuesve e kanë shënuar baci si ekzistuese në arumanisht
(Papahagi, DDA, fq. 189; Capidan, DR, II, fq. 459: baci është një element ballkanik i përhapur nga rumanishtja) dhe
në meglenorumanisht (Capidan, Megl., III, fq. 36). Fjala është zhdukur nga arumanishtja për shkak të konkurrencës
me căşar (lat. casearius). Pozicioni i kësaj të fundit në fjalor mbështetet nga një familje e tërë derivatesh: caşu,
căşare, căşărie, căşeat etj. (Căşar, me variantet e ndryshme fonetike, shënohet si fjalë e zakonshme në arumanisht
nga Al Rosetti, Cercetări, fq. 63). Një situatë të ngjashme është në shqip: baç, bac „ai që përgatit djathin në stan”,
është e përdorur rrallë, duke qenë më e shpeshtë fjala djathar, një derivat nga djathë. Është për t’u vënë re se asnjë
nga arumunët e anketuar, megjithëse të gjithë flisnin shqip, nuk e kanë njohur fjalën shqipe baç, bac. Në zhdukjen nga
arumanishtja të fjalës baci, kanë ndikuar edhe termat čilinicu dhe bağeği. I pari rrjedh nga čelnic „pronar i turmave
të dhenve”, me modifikime semantike normale, kurse i dyti rrjedh nga bagiu „vendi ku bëhet djathi; stan” (fjalë e
regjistruar nga ne; shiko dhe Capidan, vep. Cit. Fq. 459), me prapashtesën –gi (<turq.-gi); e krahasueshme me shq.
baxho-ja.

Balaur „ballaur” nuk është e njohur në arumanisht. Capidan (në recensionin në DR, II, fq. 810, në artikullin e tij për
N. Jokl-in, Vulgärlat. im Alb., -bollë-, të ZRPh, XLI, fq. 228-233), shënon si emër të përveçëm arumun Balaura, i
përhapur si antroponim edhe tek grekët. Në të gjitha pikat e anketuara kam regjistruar fjalën bulàr(u): gjarpër i kuq,
gjarpër me sy të mbyllur, që nuk shikon” . Në C kemi shënuar dhe sulvàl „gjarpër i gjatë”, kurse në P, şughétu
mare id., fjalë që nuk figurojnë në fjalorë të arumanishtes. Është mbështetur, me një arkitekturë të plotë etimologjike,
fakti se arum. Bular rrjedh nga shqipja (shiko, veçanërisht Jokl, art. Cit., dhe Barić, Albanorum, St., fq. 3). Sipas
mendimit tonë, ka mundësi që bular të jetë një formë e vonshme qe ka evoluar nga bălaur, me buzorëzimin e ă-së së
patheksuar pas një buzoreje ose nëpërmjet asimilit me u-në e pasme (shembuj të ngjashëm tek Capidan, Arom., fq.
221-223: funtănă, fumeal’ă, bugat, multseadză (<măltseadză “li”), primuveară “pranverë”, púpăză “pupëzë” etj.).
Përsa i përket mbaresës –ru, fjala është integruar në normën rrokjesore të përgjithshme të pozicionit fundor: rrokja –ur
u bë –ru, d.m.th. bălaur > * bulaur > bularu (ashtu si sămbur > sămbru „bërthame, thembulje”). Nga arumanishtja,
Bular ka hyrë edhe në shqip: bullar. Ka shuma mundësi se edhe serb. blavor, blavur etj. ta kenë prejardhjen nga
rum. bălaur. (Si mund të shpjegohet ndryshe metateza e l në formën serbisht?). Rum. bălaur duhet krahasuar me shq.
bollë, duke qenë se të dyja format i përkasin një prototipi të përbashkët. Në të folmen e arbëreshëve të Italisë nuk
ekziston termi bullar (shiko E. Giordano, Fjalor i arbëreshëvet t’Italisë, Bari, 1963), gjë që do të provonte se në shqip,
bullar nuk është një fjalë tepër e vjetër. D.m.th. balaur është një formë e vjetër që ka ekzistuar edhe në arumanisht.

Baligă del në pikat e anketuara nga ne, me format bal’gă, bálike, báligă, baigă. Kuptimi është i njëjtë me atë të
dakorumanishtes „ jashtëqitja e kafshëve të mëdha” (e krahasuar me căcărádză (njëjës), căcărădză dhe căcărădz
(shumës) „jashtëqitja e dhive dhe deleve” dhe căproi „mbeturina deleje”). Vetëm forma baligă, e hasur tek
sarakaçanët e Drenovës, është identike me atë të dakorumanishtes (shq. báligë e dhënë nga Meyer-i, Alb. St., V, fq. 69
tek shqiptarët e Greqisë, është, sipas Capidan-it, DR, II, f. 468-469) me origjinë arumun). Forma bal’gă me l’, është
ose një huazim i ri nga shqipja: balgë (në shq. l shqiptohet palatal) ose një përshtatje e baligă me shqiptimin shqip. Në
formën bálike, shënuar nga Weigand (Ol.-Wal., fq. 47), g-ja e rrokjes fundore u shurdhua nën ndikimin e dialektit
tosk (e krahasueshme me format tek arbëreshët e Italisë, me origjinë toske: balkë-a, balk-u „sterco bovino”, pranë
balgë-a, id., Giordano, vep. cit. fq. 23). Baigă është një huazim direkt nga shqipja: bajgë.

Baltă është fjalë e panjohur në pikat e anketuara nga ne. Morëm këto përgjigje: múzgă „baltë, kënetë” (në të gjitha
lokalitetet; e krahasueshme me shq. muzgë id. < sll.vj. muzga; dkrum. Mâzgă id.), burim „ujë i ndenjur; burim
natyral”, (nga shq. burim), pelgu „ujë i ndenjur” P, pleg „vend me ujë, gropë me ujë” D (nga shq. pellg id.); mučeáră
„vend kënetor” Pr, locače di apă „moçalishte” P. Fjala baltă, mbi etimologjinë e së cilës ekziston një bibliografi e
pasur, është atestuar në arumanisht në të gjitha kërkimet e kryera deri tani, madje edhe në onomastikë, duke emërtuar
një mal dhe një lumë (Capidan, në LL, III, 1946, fq. 5). Megjithatë ne nuk e hasëm në të folmet e arumunëve të
Shqipërisë, megjithëse përdorëm edhe pyetjen direkte. Zhdukja e kësaj fjale në arumanishten e Shqipërisë ka ndodhur
vonë, duke shërbyer si dëshmi huazimet relativisht të reja nga shqipja: pelg, plegu (me metatezë të l-së), burim,
muzgë (me ndërmjetësinë e shqipes apo direkt nga sllavishtja ?). Ka shumë mundësi që arumunët e Shqipërisë ta kenë
humbur fjalën baltă „ujë i ndenjur” për shkak të dallimit të vogël semantik ndaj shq. baltë. Do të shohim më poshtë se
edhe në raste të tjera identiteti formal midis fjalës arumune dhe korrespondentin shqip dhe dallimi kuptimor midis
tyre, ka çuar ose në zhdukjen e fjalës arumune, ose në përshtatjen semantike të saj me fjalën shqipe.

Barză. Kuptimin si “lejlek”, i njohur vetëm ne dakorumanisht, arumanishtja ka huazuar fjalën leléc (me variantet e
regjistruara nga ne: luléc, liléc, lelié) nga një prej gjuhëve ballkanike (e krahasueshme me gr. Λέλέχαζ, bg. lelec ,
serb. lejlek, lelek, shq. lejlek, shq. tosk. lelek, turq. lejlek).

(Në gjuhët ballkanike, fjala e ka origjinën nga turqishtja, kurse në arumanisht, më e mundur është, të rrjedhë prej
shqipes). Në rumanishten e përbashkët bardz ka qenë mbiemër me kuptimin “i bardhë” (SCL, 2, XVII, 1966, fq. 214-
215). Në anketën tonë e regjistruam rrallë (vetëm me një pyetje direkte bërë subjekteve më të moshuara) fjala bardz,
vetën në lokalitetet në jug të Shqipërisë (Përmet dhe Drenovë), si mbiemër me kuptim të përafërt me kuptimin primitiv
dhe vetëm në ndërtime të veçanta të të folurës pastorale (po kështu haset edhe në dakorumanisht, SCL., loc.cit.) peru
bardz “lesh i bardhë (për leshin e dhive)”(subjekti nga Përmeti), oaie bardză “dhi me lesh bardh e zi, me pulla,
lajë”(krahaso oaie ocăρă „dhi e bardhë me kokën bardhëzi”; dkrum. oacără , shq. vakërë), mular bardză „mushkë
me pulla të bardha dhe të zeza” (krahaso me mular sivă „mushkë e bardhë”, si dhe në meglenrum. siv „i hirte”, nga
bg. siv „i hirtë”; mular murgă „mushkë me pulla të kuqe dhe të zeza”) tek subjektet e Drenovës.

Ka shumë mundësi që për të evituar sinoniminë me alb „i bardhë” (lat. albus), arum. bardzu ka modifikuar kuptimin
(në përgjithësi „me pulla”) dhe ka ngushtuar përdorimin, madje në kufijtë e rumanishtes së përbashkët, në të folurën
baritore. Në humbjen e fjalës, ka ndikuar edhe identiteti formal me shqipen „i bardhë”. Është për t’u shënuar fakti se
nga arumanishtja fjala ka hyrë edhe në shqipen e jugut: barxë (mashk. Barx-i) „dhi gjysëm e zezë, gjysmë e bardhë”
(Minella Totoni, në Studime Filologjike, XIX (II), 3, 1965, fq 118). Fonetizmi x (=dz) dhe kuptimi kuptimi i veçantë
në shqip nuk shpjegohet veçse si huazim nga arumanishtja. Afër Tiranës ndodhet një mal i quajtur Barza, ndoshta një
fjalë arumune.

Bască „bashkë me lesh, i gjithë leshi i qethur nga një dhi” është një nga fjalët e fondit autokton të arumanishtes, por
incidentale (e atestuar rrallë ose vetëm ne tekstet e vjetra) për dakorumanishten, sepse është atestuar vetëm një herë,
në Psaltirea Scheiană „Psalmi Skejan” II, fq. 140, ps. 71, Shtëpia Bot. I.A. Candrea. Në versionet e tjera të Psalltimit
del me fjalën lână „lesh”.

Fjala bască e kemi regjistruar në të gjitha lokalitetet e anketuara. Në C, ka qenë e shqiptuar në sintagmën bască di
γănă (krahaso me shq. një bashkë lesh”, Fj.shq., fq. 30). Në asnjë nga pikat e anketuara, fjala nuk ka qenë i prekur
nga fonetizmi š i fjalës gjegjëse shqipe. (shq. bashkë, dial. mashkë). Aktiviteti baritor, pothuaj ekskluziv i arumunëve
të Shqipërisë, është shkaku esencial i ruajtjes së fjalës bască në këtë dialekt.

Bâlc është e atestuar vetëm në dakorumanisht, krahinor. (shembujt e dhënë në DA (Dicţionarul Academiei „Fjalori i
Akademisë”), për em. bâlc janë marrë nga tekste moldave). Në arumanishten e Shqipërisë kemi regjistruar termin
pelgu (di apa) „pellg me ujë”, pleg, plegu (me metatezë), e huazuar vonë nga shqipja (krahaso shq. pellg, pellk, dhe
pellëg). Në të folmet e tjera arumune nuk është fjalë e njohur, kështu që nuk mund të kemi prova se ky term ka qenë i
përgjithshëm për rumanishten e përbashkët. Vështirësi të rendit fonetik i kundërvihen derivimit të bâlc nga shq. pellg,
pellëg.
Brâu „brez” del me format: brănu C, băru S, beρu Pr, D (krahaso me format e regjistruara nga Al. Rosetti,
Cercetări, fq. 53), interesante për faktin se ndihmojnë për rindërtimin e një forme të sigurt të rumanishtes së
përbashkët: brănu. Nën ndikimin e shqipes, rn > r, ρ (shiko hollësi mbi brâu në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 210-
211).

Bucura (si folje “gëzohem”) ka qenë zëvendësuar me hârsescu (me variantet hărăsestu Pr., hrâsescu S,
hârâsescu D (me origjinë nga greq. re (χαίπω id.) që do të thotë se në një epokë më të vjetër kjo fjalë ekzistonte edhe
në rumanisht. Studimet më të vjetra e kanë atestuar si në arumanisht, ashtu edhe në meglenorumanisht (shiko më gjerë
studimin tonë në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 214). Kuptimi i vjetër „i bukur” i rum. së përbashkët bucur mb. është i
siguruar në arum. nga mb. muşat (me origjinë latine), të cilin e regjistruam në të gjitha lokalitetet e anketuara dhe që
ekziston, siç dihet, edhe në dakorumanisht. Në lidhje me zëvendësimin e bucura me një fjalë greke, duhet thënë se,
shumë fjalë në arumanisht që shprehin gjendje shpirtërore, janë me origjinë nga greqishtja e re: aγăpisescu „dua,
dashuroj”, amărtipsescu „ bëj mëkat”, lăhtare „frikë, tmerr”, cupusescu „dëshiroj një ushqim”, δistihie „fatkeqësi”
(shiko shembujt e shumtë te Papahagi, ne DDA, tregues, fq. 1172).

Bunget, “dru, lis” derivat nga një bung „lis”, me prapashtesën –et, nuk ekziston në arumanisht. Në lokalitetet e
anketuara morëm këto përgjigje: cupači(u) “lis”, dhe rrallë arbur P. Në dakorumanisht, bung duhet të ketë humbur
tepër vonë. Dëshmi për këtë janë derivatet toponimike dhe antroponimike, të shumta në numër (shiko Iorgu Iordan,
Top., rom., 1963, fq. 69). Madje, ekziston toponimi, Bungu, Bunga në Olteninë veri-perëndimore. Nëse Bung ka
ekzistuar edhe në arumanisht, gjë që është e vështirë për t’u provuar, konkurrenca sinonimike ka vepruar shumë më
herët, duke u imponuar termi gjenerik cupaciu ose arbur. Dhe në shqip, bung sot përdoret shumë rrallë, duke qenë i
zëvendësuar me lis “treng në përgjithësi, dru” . Është për t’u bërë vërejtja se, nga speciet e pemëve, lisi, ka në
dakorumanisht, sinonimet më të shumta: jip, gorun etj., ndërkohë që termi gjenerik lemn”dru” (kalkim nga sll.?) i
atribuohet, ashtu si në shqip, vetëm lisit. Arumunët kanë huazuar nga shqiptarët fjalën duşcu “kaçube; lis” (> shq.
dushk-u).

Căciulă “kësulë”. Kemi regjistruar termat: căčiuă C,P,S, căčiulă D, kičiulă Pr, căşúuă P. Kjo fjalë ekziston edhe në
meglenorumanisht: cătsună (Capidan, Megl., III, fq. 66), Velarizimi i l-se në căčiuuă është specifike për të folmen e
fërshërotëve. Tek căsúuă, shohim një huazim të vonët nga shqipja (kësulë), por më me siguri. Është një kryqëzim i
termit fërshërot me gjegjësen shqipe. Sipas Capidan-it, DR. II, fq. 148, shq. kësulë është me prejardhje nga
rumanishtja, me dhënien e č-së me s-në. (Për etimologji të tjera, shiko Rosetti, ILR, II3), fq. 110).

Călbează, gălbează. “gëlbazë”. Format e regjistruara nga ne: gâlbază, P.S., gâlbadză Pr, gălbadză D, duket se janë
huazime te reja nga shqipja (këlbazë, gëlbazë), ose, në sajë të fonetizmit të vjetër dz, është një bashkëngjitje e rum.
gălbeadză me. shq. gëlbazë. Vetë informatorët tanë theksuan se fjala është shqipe. Nuk e kam hasur formën me –
ează, konstatim që e bën edhe Capidan. Vep.cit.fq. 530. Por kam shënuar format: mulţădză S, (< shq. malcoj
„mahisje e plagës” dhe muceáră C,P,S (tek Papahagi, në DDA, fq. 707, me kuptimin „moçalishte”), duke shënuar që
të dyja „ sëmundje mëlçie tek kafshët”.

Është interesante për t’u vërejtur se forma gălbáză e gjejmë shpesh edhe në dakorumanisht, sigurisht, në të folmet
lindore, ku b-ja shqiptohet më ashpër (të krahasohet să iubească, să păgubească të Moldavisë). Në këtë mënyrë
mund të shpjegohet shqiptimi i saj edhe në arumanisht. Në DA, emri gălbează, nga pesë citimet që jepen, tre prej tyre
përmbajnë varinatin gălbáză.

Cătun “katund” është fjalë e njohur për kuptimet e përafërta në të gjitha gjuhët ballkanike (Rosetti, ILR, II3), fq. 111),
nuk del në arumanishten e Shqipërisë. As studimet e mëparshme nuk e evidentojnë. Nuk kam gjetur as shprehjen nu
faţe cătună “nuk hyn ne punë për asgjë”, e dhënë nga Capidan, vep. Cit, fq. 507. Në të gjitha lokalitete e anketuara
kemi marrë këto përgjigje: horă, hoară (ńică). Por fjala cătun ekziston në megelnorumaisht (Capidan, megl., III).
Nëse pranojmë idenë e Jokl-it (Indoger. Forsch; XXXIII, fq. 420-433) se shq. katund, që në origjinë përfaqëson
pjesoren e foljes nden “shtrij”, kishte fillimisht kuptimin “banesë, strehë e ulët lëvizëse”, na duket e mundur që fjala të
ketë ekzistuar me këtë kuptim primitiv dhe në gjuhën e arumunëve. Vendosja e arumunëve në lokalitete greke u krye
qysh herët, gjë që shpjegon huazimin e hoară nga greqishtja (χώρα). Është e vështirë të pranohet, bashkë me
Capidan-in (Românii nomazi, Cluj, 1926, fq. 158, 168) se tek toponimi Llakatun, emri i një lokaliteti shqiptar afër
malit Tomor (në qendër të Shqipërisë), duhet parë rum. la cătun „në katund”, megjithëse, në afërsi të Tomorit ka
shumë vendbanime arumunësh. Gjithsesi, shiko artikullin mbi cătun në studimin mbi transferimin ne onomastike te
fjalëve autoktone (në këtë vëllim).

Ekzistenca e kësaj fjale në gjuhën e vllehëve mesjetarë (Dragomir, Vlahii, fq. 114-115) dhe në gjuhët ballkanike
përbën një argument të fuqishëm se termi ka ekzistuar dikur edhe në arumanisht.

Ceafă, së bashku me fjalët e tjera (shih më poshtë), ngre një problem tepër interesant në lidhje me historinë e
marrëdhënieve gjuhësore rumuno-shqiptare. Arumanishtja, duke ardhur në kontakt të ngushtë me shqipen, pas ndarjes
nga dakorumanishtja, ka huazuar nga shqipja, për emërtimin e pjesës së mbrapme të grykës, fjalën dzvercă C, zvercă
P, Pr, D, zercă, P, S (< shq. zverk, zverk “qafë”). Fjala e vjetër ceafă u rimodifikua nga pikëpamja formale dhe
semantike, nën influencën e shqipes: keafă “grykë, pjesa e trupit që bashkon kokën me pjesën tjetër të trupit” (sipas
shq. qafë id.). Shembuj të kësaj natyre vërtetojnë se kontakti me shqipen ka sjellë, disa herë, zëvendësimin e fondit
leksikor autokton arumun, proces i ngjashëm me atë që ka ndodhur me Rumaninë perëndimore, ku elementet latine më
të reja çuan në humbjen e disa prej elementeve leksikore të trashëguara.

Arum. Keafă ka hyrë në konkurrencë me guşă, guşe, fjalë e regjistruar në të gjitha lokalitetet me kuptimin „pjesa e
përparme e grykës”; fyti në përgjithësi” (guşa u cauu „gryka a kalit”, guşa li oi „gryka e dhisë”. Po kështu, edhe me
gurmadz, e regjistruar edhe me kuptimin „grykë” (Rosetti, Cercetări, fq. 65).

Cioară “sorrë” është fjalë e panjohur në arumanisht. Në pikat e anketuara morëm këto përgjigje: gáie, P, Pr, D, corbu,
P, C, soră S (< shq. sorrë). Disa studiues e regjistrojnë fjalën cioară si ekzistuese në arumanisht (shiko Papahagi,
DDA, fq. 358), por kjo na duket e dyshimtë. Nëse ka ekzistuar në arumanisht, gjë që është e vështirë për t’u provuar,
(megjithatë fjala del në toponimi si emër një mali afër Samarinës dhe i një kodre në Epir), zhdukja e tij i detyrohet
fjalës gaie (lat. *gaia), e cila iu imponua. Duhet shtuar edhe homonimia me cioară „litar i trashë” (me origjinë lat.?).

Cioc “sqep”. Nuk e kemi gjetur tek arumunët e Shqipërisë veçse me kuptimin „çokan” (e krahaso me shq. çok
„çokan”). Megjithatë kemi shënuar termat: sk’ep C,P,S (nga shq. sqep) dhe cărăntánă Pr, D. (fjala e fundit, me disa
variante fonetike e gjejmë edhe te Rosetti, Cercetări, fq. 33). Cioc del tek studiues të ndryshëm (Papahagi, DDA, fq.
358).

Ciucă “çukë” haset vetëm në dy pika të anketuara (Pr, D) në jug të Shqipërisë, me kuptimin „majë e një mali të vogël,
mal i vogël”, më e afërt semantikisht me shq. çukë „majë mali” se sa me gjegjëset në gjuhët e tjera ballkanike. Të
njëjtin kuptim ka Çukë edhe tek arbëreshët e Italisë (Giordano, vep. cit., fq. 63).

Ciuf “xhufkë “ (krahaso me shq. çufkë, xhufkë, Fj.Shq., fq. 70) e kemi gjetur në lokalitetet e anketuara vetëm me
formën giufcă, „xhufkë floku, bisht floku i lidhur, flok i lidhur mbrapa”, e huazuar, evident, nga shqipja.

Ciump, „gjemb, thumb” kemi gjetur vetëm sinonime të pjesshme: ski’n(u) „gjemb, gjembaç” (në të gjitha lokalitetet),
suŭă „thumb, gjilpërë e këpucarit” P (< lat. sub(u)la), cărcóčiu „xhungë druri, xhungë toke”, S, Pr (fjalë sllave?),
ğiumbă „nyjë, pjesë e dalë, majë” D (shq. xhumbë, xhungë (<lat. giumba?, turq. djoumba? Papahagi, DDA, fq. 537).
Nuk gjeta formën čiun „gjemb, gjembaç” (e dhënë nga Mihăileanu, fq. 121), e cila mund të ishte një gjurmë e ciump.
Në të gjitha rastet, është vështirë të provohet se ciump (e krahasueshme me shq. thumb) ka ekzistuar në arumanisht.
Mund të vihet re se pothuaj të gjitha fjalët autoktone me č nistore nuk ekzistojnë më në arumanisht.

Ciut,-ă, şut,-ă „shytë, sytë”. Forma ciut,-ă nuk ekziston tek arumanët. Kemi shënuar vetëm şut,-ă (me –ü, nën
ndikimin e shq. shyt,- ë) C, PS dhe şut,-ă Pr,D (në pikat ekstreme të Shqipërisë, ku dhe influenca greke është më e
fuqishme). Shihet qartë se fjala është modifikuar sipas gjegjëses shqipe.

Coacăză është term i panjohur në pikat arumune të anketuara nga ne. Disa studiues (shiko fjalorët e Dalametra,
Papahagi) megjithatë e kanë regjistruar këtë fjalë, gjë që do të thotë se ekziston në disa të folme arumune. Përgjigjet
që ne kemi marrë janë konfuze.

Copil “fëmijë” është e njohur ne disa gjuhë ballkanike (Rosetti, ILR, II3), fq112). Në arumanishten e Shqipërisë:
copil, cupil „fëmijë jolegjitim, kopil” C,P, copil’e, cupilă fem. „vajzë shërbëtore”, Pr, nga shq. hyzmeqar, me origjinë
turke). E kemi hasur fjalën me p të papalatalizuar (gjatë kërkimeve të mëparshme, më shpesh cok’il, Papahagi, DDA,
fq. 303), duke qenë, ndoshta, një huazim i ri (krahaso me shq. kopil „djalë shërbëtor, gr. re. Χοπέλι „shërbëtor”). Në
Pr, dhe D, për kopil „fëmijë jolegjitim” del fjala doč (nga shq. doç „kopil, bastard”). Capidan (LL, III, 1946, fq. 64)
nënvizon edhe Cok’il’i, emri i një fshati arumun.

Curpen „kulpër, kurpen” . Kam gjetur format: culpră, C,P,S, curpan Pr, curpăn D (edhe meglrum. curpăn), me
kuptimin „hardhi, hardhi e egër rrushi” , e krahasueshme me shq. kulpër (prej nga edhe arum. culpră), kurpër,
kurpën id. Në shqipen e Italisë: kurpër, kurpur „vitalba”, Giordano, vep.cit., fq. 215. Fonetizmi me r apo l në
rrokjen e parë të fjalës shqipe nuk mund të dëshmojë asgjë në lidhje me origjinën e fjalës, duke qenë se modifikimi
mund të bëhet i mundur edhe në një kuptim, edhe në tjetrin.

Cursă „kurth” Kemi regjistruar termat: čeark(u) „kurth për kapjen e dhelprave, lepujve, minjve” (në të gjitha
lokalitetet e anketuara; krahaso me shq. çark id.), laţ id. Pr, D ( nga lat. (* laceus,-um, CDDE, fq. 145), curθă S (sipas
shq. kurthë). Nuk është e përjashtuar që në arumanishten e vjetër të ketë ekzistuar edhe cursă, fjalë e zhdukur,
ndoshta, nga ngjashmëria me shq. kurthë.

Druete, fjalë e njohur vetëm në Gorzh (në veri të Oltenisë), nuk del në arumanisht. I vetmi atestim në dakorumanisht
(Paşca, Analele Academiei Române”, seria 3, III, fq. 218) na duket e dyshimtë (unë si gorzhan nuk e kam të njohur),
megjithëse nuk është i pamundur huazimi nga shqipja, me një formë shumësi (shq. drutë, shum mashk. apo një
asnjanës njëjës i interpretuar si shumës për shkak te formës identike me shumësin e emrave mashkullore; në
dakorumanisht, fjala u përshtat me format e prejardhura me prapashtesën –ete). Edhe shqipja ka huazuar nga
rumanishtja fjalën lemnj „Garnwinde, Haspel” (< rum. lemne, shum., Jokl, Rumänischen im Albanischen, në „Revista
filologică”, Cernăuţi, an II, nr. 3, 1929, fq. 246.

Fărâmă „thërrime”. Kemi regjistruar në të gjitha pikat e anketuara vetëm formën sărămă (e paatestuar deri tani), që
ka dalë nga një bashkim i fărâmă (më e vjetër fărămă) me shq. thërrime. Vetëm kështu mund të shpjegohet ŕ (apikal
vibrant) dhe ă –ja e theksuar ne rrokjen e dytë të fjalës. Forma sârmă, sărmă, nuk i kam gjetur ne Shqipëri. Pra në
arumanisht ka ekzistuar një formë fărămă, e rumanishtes së përbashkët (krahaso fărămitură, tek Dalametra dhe
Nicolaide, farmu si folje tek Mihălileanu).

Fluier „fyell” del me format: fuleru, C,P, făleru S, fleru D (te paatestuara deri tani). Fuleru shpjegohet nga fluieru,
me metateze të l-së, dukuri e zakonshme tek arumunët e veriut: bărnu, cărčun, fărnu, culčescu etj. (Capidan,
Aromânii, fq. 362). Kjo metatezë ka qënë e favorizuar, ndoshta, nga forma shqipe: fyell , fyel (e krahasueshme me
shqipen e Italisë flojerë, Giordano, vep. cit, fq. 124, me dkrum. fluier, floieră dhe arum. fluer, fluiară tek Papahagi,
DDA, fq. 465). Në arum. fleru, u-ja, duke qënë e patheksuar pësoi sinkopë. Në lidhje me kuptimin e këtij termi, duhet
shtuar paralelja frazeologjike rumuno-shqiptare fluierul piciorului shq. fyelli i këmbës id. (lat. tibia) bashkon të dyja
kuptimet: fyell, fyelli i këmbës”. Është vështirë të vendoset një lidhje etimologjike midis fluier, fluierç, floieră (shq.
flojerë) dhe shq. fyell, fyel (Çabej, BUST, 1, 1962, fq. 115).

Gard „gardh”. Përveç gard, në dy lokalitete, C dhe P., tek subjekte me moshë të re, kemi gjetur formën garδu (me
spirante ndërdhëmbore të zëshme), e përshtatur më shqiptimin shq. gardh.

Gata „gati” Në lidhje me këtë fjalë kemi regjistruar këto forma: (nu escu) etum “nuk jam gati) Pr. (nga gr. έηήιoζ),
hazăr, hazări në lokalitete të tjera (nga turq. hâzyr, që ka hyrë edhe në shqip hazër). Pyetjes direkte, informatorët
saktësuan se gat, gati janë vetëm në shqip. Lidhja me angătan, ngătan (Capidan, DR, II, fq. 463) është e vështirë te
përkrahet (Rosetti, ILR, II3), fq. 114). Huazimet nga greqishtja dhe turqishtja, relativisht te reja, të të dy fjalëve,
presupozojnë ekzistencën e gata në arumanishten e vjetër. Ka shumë mundësi që zëvendësimi i tij të ketë ndodhur në
sajë të identitetit formal dhe, pjesërisht, edhe atij semantik, me gjegjësen shqipe.

Ghimpe „gjemb” mungon në arumanisht, ku ka humbur për shkak të sinonimisë me spin (lat. spinus). Në anketën
tonë, kemi shënuar vetëm termin sk’inu.

Ghinoaie del në arumanisht me formën ghion (dhe ghioni, me i sipas artikulimit në shqip), por me një kuptim të
paqartë. Përgjigjet e marra janë këto: „zog që jeton në mal, mbi pemë të mëdha, mbi ah; këndon rrallë, natën, dhe
shumë bukur C, ”zog që këndon natën, por shumë rralle P; që këndon natën gio...gio Pr: zog me madhësinë e një sorre,
që këndon natën nëpër male” D. Fjala ekziston edhe në meglrum. me të njëjtën formë (Capidan, Megl., III. krahasohet
me shq. gjon „otus scops” (rum. pop. Ciui, ciof, ştioi, zog i vogël grabiqar). Ne dakrum. Ghinoaie, ghionoi janë
derivate nga ghion, të rumanishtes së përbashkët (shiko SCL, 2, XVII, 1966, fq. 212).

Ghiuj „gjysh” . Forma ghiuş (me ş) është regjistruar në C dhe S me kuptimin „gjysh, plak rreth 100 vjet” përbën një
huazim te vonët (sepse nuk e ka grupin gl- në fillim të fjalës) nga shqipja: gjysh. Më të përhapura janë në arumanisht
sinonimet auşu dhe papu, të cilat në dialektet e tjera të rumanishtes nuk kanë ekzistuar ose janë zhdukur.(shiko
diskutime suplementare mbi moş).

Gogă „gogoli, qenie e përfytyruar për të trembur fëmijët, gogoli” del në arumanishten e Shqipërisë, me format e
regjistruara deri tani: ğangolu, gogólu C, gogolu P,S,Pr, gogol D, huazim nga shqipja gogol, me origjinë sllave
(Çabej, SGJ, I, fq. 212).

Nuk është pa interes të themi se në rumanisht, përveç gogă, midis termave për frikësimin e fëmijëve, gjendet edhe
bubă (e krahasueshme me shq. bubë, gr.re. μπούμπα) dhe vuvă „dreq” (krahaso me shq. vovë „figurë e përfytyruar që
tremb fëmijët”; Çabej, SGJ, I, fq. 79).

Grapă „grep” konsiderohet si e panjohur në dialektet rumune në jug të Danubit. Megjithatë ne e regjistruam tek
arumunët e Shqipërisë, në një pikë të vetme të anketuar, në P, që ndodhet në fushën e Myzeqesë, ku mund të
shpjegohet me it. grappa. Në të njëjtën zonë fjala është regjistruar si toponim nga Capidan (LL; III, 1946, fq. 79).
Përveç grapă, në P kemi shënuar lesă „grep”, e njohur në të gjitha lokalitetet: lesă, C,P,S, leasă Pr (dhe me kuptimin
portë e thurur”, lasă D (nga shq. lesë, me të dyja kuptimet, me origjinë sll. lěsa). Po nga shqipja arumanishtja ka
huazuar fjalën grep, e regjistruar nga në në Pr dhe D. Me shq. grep (në origjinë një shumës i singularizuar, që
presupozon njëjësin *grap, RESEE, t, I, nr. 3-4, 1963, fq 313) krahasohet me rum. grapă.
Gresie. Kemi regjistruar vetëm termat: griă, grie C, P (nga shq. grihë, grië „pjesë shkëmbi”, măreahnă P, măreρă
S, mâρeρă S, meρahănă Pr, măρahănă D. Forma greasă, e shënuar nga disa studiuese (shiko SCL, 2, XVII, 1966,
fq. 211-212) nuk e kam dëgjuar. Por nuk është e përjashtuar të ekzistojë kjo formë, por jo si një huazim i vonët nga
shqipja (shq. gërresë), siç beson Capidan (DR, II, fq. 532), por si një gjurmë e rumanishtes së përbashkët (krahaso me
dakrum. dial. greasă, istrorum. grese, DA „Fjalori i Akademisë”. Termat aktuale, të pa regjistruar deri tani, janë
huazime të vonshme.

Hameş „hamës” nuk del në arumanisht, por kemi regjistruar: mâcător C, mâcătur P, măcătos Pr (me –os sipas gr.),
hamâs, (nga shq. hamës”, zulap S (nga shq. zullap „kafshë e egër, i shëmtuar, i frikshëm”, i krahasueshëm me gr.
ξούλάπι). Është e vështirë të vërtetohet nëse hameş (me shumë variante në dakrum. DA), të ketë ekzistuar dikur në
arumanisht. Ka shumë mundësi të jetë fjalë e huazuar më vonë nga shqipja në dakrum. (krahaso termat e shumtë, të
trashëguar, të huazuar nga gjuhë të ndryshme apo krijime në terrenin e vet, të përdorur në dakrum. për të shprehur
veprimin e „të ngrënit, ha”). Nuk është e përjashtuar as prejardhja nga një pasthirrmë primare ham, siç provoi të
argumentonte Gjeorgjevi (La dace comme substrat de la langure roumaine), referat në Kolekiumin Ndërkombëtar të
Gjuhësisë Rumune, Bukuresht, tetor, 1964; në RRL, X, fq. 75. Më afër së vërtetës është Hamp (SF, 1, 1972, fq. 82) i
cili shpjegon foljen shq. ha nga një *ham < * ho, me një grykësore në origjinë.

Leurdă „hudhër” është e panjohur në arumanisht. Në lokalitetet e anketuara nga ne në Shqipëri morëm këto përgjigje:
áiu „hudhër e egër” C, Pr, áiu di gumár S, părşălidu Pr, puşulidz D (fjalë e paregjistruar deri tani). Është e vështirë
të provohet ekzistenca e leurdă (krahaso me shq. hudhër, hudër „allium cepa”) në arumanishten e vjetër. Emrat
popullorë të bimëve janë, përgjithësisht, të shumta dhe të ndryshme nga njëra krahinë tek tjetra, në kuadrin e territorit
të së njëjtës gjuhë.

Mal „breg, kodër, terren i ngritur, shpatë, humnerë”nuk ekziston në arumanisht (megjithatë Papahagi e ka regjistruar
në DDA, fq. 652; ne na duket e dyshimtë ekzistenca e tij në arumanisht). Kemi regjistruar termat latinë munte për
kuptimin „mal” dhe fjalën mardzine me kuptimin „breg”. Termi mal i përket vetëm rumanishtes së përbashkët (shiko
më gjerë diskutimin në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 215-216). Si term toponimik në arumanisht (siç është Malu, mal në
Epir), i regjistruar nga Capidan (në LL, III, 1946, fq. 87), duket, se ka shumë mundësi, të jetë një huazim nga shqipja.

Mazăre „bizele, modhulle” është e atestuar në arumanisht nga Capidan, me vërejtjen „e përdorur rrallë” (DR, II, fq.
537); Cavallioti, tek Meyer-i, Alb. St., IV, fq. 520). Ne nuk e kemi gjetur këtë fjalë, dhe as kërkime të tjera nuk e
përmendin. Në anketën tonë, si gjegjëse të saj kemi marrë një term me origjinë nga shqipja bizele „pisum sativum”,
dhe gr.re. μπιξέλι, id. turq. bezelia.). Në pikën S, kemi regjistruar edhe termin mólăr „bimë bishtajore që mbin nëpër
grunjëra, mollëz”, e cila riprodhon një formë shqipe dialektore jugore mollur „nga shq. e përb. modhull „bimë
bishtajore, kacavjerrëse, mollëz”. Mazăre (me formën madzăre) ka humbur në arumanisht, ndoshta, për shkak se
arumunët, duke qënë barinj, e kultivonin rrallë këtë bimë.

Măgură „magulë”. Nuk e kam gjetur në asnjë nga lokalitetet e anketuara, megjithëse Capidan e jep si fjalë të gjetur
tek arumunët e Shqipërisë në DR, II, fq. 537. Toponimi Măgula, i regjistruar nga Capidan tek arumunët e Maqedonisë
(në LL, III, 1946, fq. 87), rrjedh, me siguri, nga shqipja. Po kështu, Dalametra dhe T. Papahagi e kanë regjistruar në
fjalorët e tyre si emër të përgjithshëm me kuptimin „kodërz”. Është për t’u nënvizuar se edhe gjegjësja shq. magulë
nuk përdoret më sot (në Fj.shq. nuk figuron). Gjeorgjev, mbështet origjinën sllave të fjalës. Në mesjetë ka qenë i
përhapur si emër topik në Ballkan dhe në Karpatët veriorë (shiko Drăganu, Rom., fq. 202).
Mărar „mërajë” del me format: mărariu C, Pr, murai S. Nuk e kam gjetur në Shqipëri formën măral’u, me l’ të
dhënë nga disa studiues. Mărai (me var. Murai, me buzorëzimin e zanores së rrokjes së parë) ka qenë e huazuar
direkt nga shqipja (mërajë dhe maraj), por ka mundësi të jetë një evolucion normal i măral’u. Për dakrum. mărar, e
krah. me gr.re μάραδριού (forma zvogëluese e μάπαδπού). Disa fjalorë të arumanishtes (p.sh. Dalametra, fq. 127)
shënon termin malaδru, maraδru, me origjinë nga greqishtja.

Mânzat „mëz” ka qenë në origjinë një mbiemër i prejardhur me prapashtesën –at nga *măndzu „kafshë shtëpiake që
thith qumësht”. Në arumanishten e Shqipërisë, e kemi gjetur me formën mâzat „ mânzat „ka i ri” C (krah. viču „viţel
nga shq. < viç-i id., demŭ „ka i ri” (< shq. dem id.); mândzat „mëz 2 vjeçar” S (tek Papahagi, DDA, fq. 697: mânzat,
mânzac); măzat „viç 2 vjeçar” Pr. Në pikën S gjetëm edhe: mâldzor, mădzor, măzor „viçe 2 vjeçare”, muşkeră
„viçe”. Në D, ňioră “viçe”. Me sa shihet, ndikimi i shqipes është tepër e fuqishme. Format măzat, mâzat (pa
bashkëtingëllore hundore) janë përshtatur me shqiptimin shqip (mëzat “ka i ri”), megjithëse mungesa e hundorëzimit
është një dukuri e zakonshme në arumanisht. Forma mădzor, măzor riprodhon shq. Mëzore (mashk. mëzuar,-ori
“lopë e re”, kurse mâdzorâ ka ardhur si rezultat i bashkimit të muldzară (Papahagi, DDA) me mădzor. Për
muşkeră, krah. me shq. mushkore (mashk. mushkuer, -ori) „buallicë e re”. (mbi mânz, mânzat, mâzare, shiko
punimin tonë në SCL, 2, XVII, 1966, fq. 216-218).

Moş „plak” është fjalë e njohur në arumanisht vetëm në gjininë femërore: moaşe, si emër dhe si mbiemër: muri
moaşa „vdiq plaka” këtu si emër; aistă mâl’ere iestă moşă “kjo grua është plake” si mb. S; muiere moşe „grua
plakë” D. Me të njëjtat vlera morfologjike dhe semantike e kemi hasur këtë fjalë në të gjitha pikat e anketuara. Në
arumanisht nuk u krijua forma mashkullore Moş “plak” (në meglrum. ekziston moş mb. dhe em. Me kuptimin „plak”,
Capidan, Megl., III, em. moş; në arum. moşu tek Murnu, shiko Papahagi, DDA. është i pasigurt), sepse ekzistonin
tashmë termat sinonimë auş dhe pap „plak, i moshuar”. Nëse do të pranonim idenë e huazimit nga shqipja, do të
pranonim se në rumanishten e përbashkët moaşă ka qenë fillimisht mbiemër me kuptimin „plak, i moshuar” (<shq. e
përb. motshë, me prejardhje nga mot „vit”). Kuptimi „pronë e hipotekuar e trashëguar” që fjala moş e ka në
dakorumanisht, por që mungon në shqip, është një argument domethënës se moş është trashëguar nga substrati në
mënyrë të pavarur nga shq. moshë „kupt. moshë”. (Për më shumë të dhëna, shiko punimit tonë Vocabularul autohton
al limbii române, 1983, fq. 100-102)

Mugur “mugull, syth” është fjalë e panjohur në arumanisht. Kemi shënuar termat: bubúče (di frândză) „syth gjetheje”
băbúče D, burbúč (krah, me shq. burbuqe, bubuqe „gonxhe”, gr.re μπούμπούχι „gonxhe luleje”, bifcă S (krah. bg.
păpka). Mugure (prej nga edhe folja anmuguros) ekziston edhe në meglenorumanisht (Capidan, Megl., III, fq. 97), gjë
që tregon se, dikur, ka ekzistuar edhe në arumanisht.

Muşcoi „mushkë” është një fjalë e prejardhur me prapasht. –oi nga rum. përb.*muşcă (krah. shq. mushj-u, fem.
mushkë,-a id.), është i panjohur në arumanisht (të njëjtën konstatim kanë bërë Al. Rosetti, Cercetări, fq. 31) çdo të
thotë se është një formim e vetë dakorumanishtes. Fjala muşcă, të cilin e kemi shënuar në mënyrë rastësore (dhe
Cpidan, DR, II, fql 541; Papahagi, DDA, fq. 719), përfaqëson jo aq formën primitive të rumanishtes, se sa një huazim
të mëpasshëm nga shqipja. Dëshmi për këtë gjë është përhapja e saj vetëm tek arumunët e Shqipërisë. Në të gjitha
lokalitete kam regjistruar fjalën muláre C, P, Pr, murár S, mulară (dhe deriv. muláričič”mëz mushke” D (krah. gr.
μούλαπι id). Një emër fem. Mulă (<it. mulo), e shënuar nga disa gjuhëtarë, nuk e kam gjetur.

Năpârcă “nepërkë”. Kam regjistruar këto forma: năportcă, năpărtcă, năpărcă C,P, năpărcătă P (tek një subjekt i
moshuar), năpertă, S, nipertică Pr, năpertică D, te gjitha me kuptimin „gjarpër helmues, nepërkë” (shiko dhe
variantet e tjera tek Capidan, DR, II, fq. 457, 542). Fjala ekziston edhe në meglenorumanisht: năprotcă, noprotcă,
şăprotcă (< şarpe+năprotcă). Një formë năprotcă ekziston edhe në dakorumanisht (shiko Tiktin, DRG). Për
rumanishten e përbashkët, mund të rindërtohet forma năpărtecă, nga e cila shpjegohet shumësia e varianteve aktualë,
e krahasueshme me shq. nepërtkë, me t, të atestuar nga Cavallioti (shiko Meyer, EWA, fq. 303).
Pârâu „përrua” nuk del në dialektet arumune në jug të Danubit. Tek arumunët e Shqipërisë, kam nxjerrë termat: trepŭ
C, P, trapŭ, S, Pr, D (nga shq. trap „kanal”, krah. bg. Trap id.), răkíe, răkéie „përrua i vogël, më i vogël se trapi” D
(nga shq. rrëke,-ja, “rrymë uji”, me origjinë sllave), râu P, S, reu Pr. Pyetjes direkte, asnjë nga të anketuarit nuk e
njohën fjalën pârâu, părău. Mbi origjinën e fjalës, shiko bibliografinë e Rosetti-it, ILR, II, fq. 117-118 dhe Russu,
Etn. Rom., fq. 372).

Pupăză “pupëzë” del me këtë formë në P, kurse në Pr, dhe D del me formën pupă, krah, shq. pupëzë, pupë (në megl.
rum. pupează, Capidan, Mefl., III, fq. 241). Forma pupă është një huazim i vonshëm nga shqipja.

Rânză „rrëndës, mullëza e qengjit” haset në të gjitha lokalitete e anketuara me formën: răndză „mullëza e qengjit,
organi që mban mullëzën”, pjesa e brendshme e stomakut te qengjit”. Ne P kam regjistruar formën rănd (pranë fjalës
mură) që ka hyre nga shqipja: rrënd. Në arumanisht răndză është fjalë e vjetër, sepse përmban grupin dz, por e afërt
me shqiptimin shqip me r (r apikal). Mbi etimologjinë e shq. rrëndës (< rrëndzë, me prap. –zë zvogëluese), shiko
Çabej, SF, XIX (II), 3, 1965, fq. 73-74, me një bibliografi të pasur. Shumë studiues (shiko tek Rosetti, ILR, II, fq.
118-119) e shpjegojnë fjalën brândză nëpërmjet rândză. Ne nuk e kemi hasur fjalën brânză tek arumunët e Shqipërisë
(të atestuar, rrallë, nga Capidan, Aromânii, fq. 159). Por duhet thënë se shqipja ka fjalët: brëndësa-t, përbrëndësa-t
„organe të brendshme te trupit, brendësia e stomakut të qengjit që përdoret për të përgatitur djathin). Po kështu, fjalën
emërtuese rrëndos dhe përrënd (nga rrënd) me kuptimin „vë rrëndin në qumësht për të bërë djathë, zë qumështin për
ta bërë djathë”. Këto fjalë brândză duhet të kihen parasysh për shpjegimin e rum. brânză, siç shprehet edhe Çabej.

Scăpăra „shkrep”. Kemi gjetur format: scăpărari C, scapur, scapăru S, şcrupuiescu Pr, e fundit është huazim direkt
nga shqipja: shkrep (Capidan, DR, II, fq. 547: şcrâpuescu).

Scrum „shkrum(b)”. Në të gjitha pikat e regjistruam me fonetizmin shqip; şcrum; në D şcrump dhe şcrum. Është një
huazim i ri nga shqipja (kërkimet e mëparshme nuk e regjistrojnë) shq. shkrumb var. shkrum, apo nga rum.përb.
scrum ( e atestuar në të gjitha kërkimet e deritanishme),por e përshtatur me shqiptimin shqip me ş (sh). Pothuaj të
gjitha subjektet e anketuara kanë bindjen se fjala ka hyrë nga shqipja.

Strepede “shtrep” del në arumanishten e Shqipërisë me format: ştrepsu, ştrepu, strepsu C, streptu, strepsu P,
streps S, strepeţ Pr, strepăţ, strepădz D, të gjitha me kuptimin „krimba djathi”, disa prej tyre të paregjistruara deri
tani (krah. me megl. rum. strepij id.:caş cu strepij “djathë me krimba”, Capidan, Megl., III, fq. 277). Format me ş
(sh) janë te huazuara nga shqipja (shq. shtrep), kurse ato me s (strepeţ, strepădz) vërtetojnë ekzistencën e fjalës në
rumanishten e përbashkët. Të krahasuara me dakrum. strepede, mund të ndërtohet një formë më e vjetër * strepez (me
shum. strepezi, mbas të cilit, përsëri një formë e re njëj. Në dakrum. strepede, Byck-Graur, në BL, I, fq. 26). Për
rumanishten e përbashkët pranojmë formën * strepu.

Ştiră “shterp”, del rrallë në dak.rum, por nuk gjendet në arumanisht,, ku kemi regjistruar: şterpă ne te gjitha
lokalitetet dhe stârk’ită C, stărk’ie P, stârk’ată Pr, “që u bë shterpë”, biróńe Pr, berónie D, “dhi që nuk pjell” “nga
shq. Beronjë “shterpë”). Ştiră Ştirănuk nuk del as te Rosetti, Cercetări, , fq.32-33. (Capidan shton megjithatë, iarbă
şturcă „bar qe nuk bën lule”, Capidan, DR, II, fq. 616). Në istrorumanisht Ştirca „shterpë”, ka hyrë. Me sa duket, nga
kroatishtja: tirkinja „eine Unfruchtbare” (I.Popovici, Dialectele aromâne, IX, Halle, 1909, fq. 156). Megjithatë, ka
mundësi qe Ştiră të ketë qënë një term i përgjithshëm në rumanishten e përbashkët, për më tepër se është i njohur
edhe në meglenorumanisht: Ştiravă (për dhentë shterpe” (Capidan, Megl., III, fq. 286). Krahasohet me shq. shtjerra,
shqerra „qengja në turmë” (e përdorur vetëm në shumës) dhe me gr. οηείρα (shtojmë edhe lat. sterilis).
Ţarc „thark, çark”. Kemi regjistruar termat: θarc P (vend i rrethuar ku mbahen kecat” (călivă „vend i rrethuar ku
mbahen qengjat”), θarcu S „race e mire qengji, dhensh, lloj, specie, gjenerate (dhensh)”, ţarcu D, id., cutaru Pr, D
(vend i rrethuar ku mbyllen qengjat dhe kecat për t’u shkëputur nga gjiri” (cúrmu “heq nga gjiri”). Vihet re se ţarc
është përshtatur me shqiptimin shqip me th (shq. thark, por edhe çark, krah. me gr. ηζάρκ ). Kuptimi i dytë, nga
pika S, takohen edhe te korespondentja shqipe, p.sh. ky kec është i tharkut të vjetëm (Fj.shq. em. thark).

Urdă “një lloj djathi, urdhë” del në arumanishten e Shqipërisë me format: urδă, S, D, Pr, urθdă P, urllă S (me ll
velar afër u-së). Gjuhëtarë të tjerë kanë regjistruar edhe formën urdă në arumanisht (krah. meglrum. urdă), gjë që
vërteton se urδă, urθă nuk është veçse një përshtatje me shqiptimin specifik të shqipes.

Për shq. urdhë, Capidan beson se është një huazim nga arumanishtja (DR, II, fq. 471). Shiko diskutimin e plotë me
Rosetti-n, ILR, II, fq. 120-121.

Viezure „vjedhullë, vjedullë” mungon në lokalitetet e anketuara nga ne. Kemi regjistruar vetëm termin bal’dosă C,
baladosă D (krah. shq. baldosë, sinonim me vjedull, vjedhull e cila krah. me dakrum. viezure). Informatorët e
pikave të tjera nuk na dhanë asnjë përgjigje. Megjithatë, viezure, është e regjistruar tek arumunët nga Mihăileanu dhe
Capidan, Arom., fq. 293: vizur, vizure, γédzăre. Tek Papahagi, DDA: γédzăre, γédzură (me v te palatalizuar)
dzóγiur. Në një periudhë më të vjetër, viezure ka ekzistuar edhe tek arumunët e Shqipërisë, por, për shkak të
sinonimeve, ka mundësi që sot të jetë krahinore, ashtu, me sa duket, është edhe në dakorumanisht (krah. sinon.
bursuc). Edhe në shqip ekziston një sinonimi me qarkullim krahinor: baldosë, vjedull etj.

Zară „dhallë” Kemi shënuar këto forma: δală, C, Pr, D, δallă C, S, δală S, δauă S, zară P, vaρă C (krah. me format
e regjistruara nga Rosetti, Cercetări, fq. 58: δală, δăr, δaa), të huazuara nga shqipja (shq. dhallë) ose janë rezultat i
shkrirjes së zară me shq. dhallë.

Nga materiali i parashtruar më sipër mungojnë disa terma (brad, căpuşă, strungă, ţap, vatră etj., të atestuar në të gjitha
fjalorët e arumanishtes dhe të regjistruar edhe nga ne tek arumunët e Shqipërisë) të cilat nuk ngrenë probleme të
veçanta për arumanishten, duke qenë se format dhe kuptimet e tyre janë identike me ato të dakorumanishtes. Brad,
p.sh. është term i njohur në toponiminë arumune (Capidan, LL, III, 1946, fq. 56).

Në një kërkim më të vjetër, kushtuar elementeve leksikore autoktone rumune të përbashkëta me shqipen, Th. Capidan
(në DR, II, f. 463-467; id., Aromânii f. 170) theksonte mospraninë e fjalëve: balaur, bucura, bunget, cătun, cursă,
gata, ghimpe, ghiuj, hămsit, mal, mugur, părâu, strepede, viezure, zară. Për arumanishten e Shqipërisë, kjo listë
duhet të argumentohet me fjalët si vijon, të cilat, me gjithë këmbënguljen, nuk munda t’i zbuloj në lokalitetet e
anketuara nga ne: baci, baltă, bâlc, cioară, ciu, ciump, coacăză, druete, gogă, gresie, leurdă, mazăre, măgură,
muşcoi, ştiră. (Për disa syresh, shih dhe Rosetti, Cercetări. passim). Por, kjo është lista e elementeve leksikore
autoktone të përbashkëta me shqipen, që mungojnë në arumanishten bashkëkohore, të folur në Shqipëri. Sigurisht që,
duke marrë parasysh dhe të folme të tjera të arumanishtes, lista mund të zvogëlohet.

Kemi verifikuar fjalët me origjinë trako-dake në arumanishten e folur në Shqipëri me fjalorin e Tache Papahagi-t.
Kam ndjekur këtë fond leksikor dhe në fjalorët shumëgjuhëshe që nga fundi i shekullit të XVIII, falë Daniel
Voskopojarit dhe Theodor Kavaljotit, përfaqësues të dorës së parë të kulturës arumune në Voskopojë. Tek Daniel
Voskopojari kam marrë vesh 17 fjalët që vijojnë: adaru “zgjat, bëj” (e panjohur për dakorumanishten), baltă “liqen,
gjol”, brănu (de lănă) “brez leshi”, budză “buze deti”, ciocu “çekan”, copaciu “copaçe”, δală “dhallë”, fluiară
„fyell”, giumeta (te), γumaru “gjysmë”, mare „i madh”, moaşe „grua plake”, năpărtică „nepërkë”, ngropu
„gropos”, sermă „therrmie”, scapiru „shkrep, shkreptin”, urdă „urdhe”. Tek fjalori i Kavaliotit dalin, përveç këtyre:
baskă „bashke leshi i një dhie”, cokilu „kopil”, cioarră „sorre”, groapă „grope”, grumadzu „gurmaz”, guşă
„gushe”, madzăre „modhulle”, mândzu „mëz”, măral’u “merajë”, ţap „cjap”. Këta dy autorë (bashkë me
Konstandin Ukuta) shkruan në të folmen fërshërote, të folur në Voskopojë. Është e njëjta e folme që kemi anketuar
edhe ne, e cila, midis të gjitha varianteve të arumanishtes, afrohet, siç vinte re edhe Th. Capidan, më shumë me
dakorumanishten.

Ne synuam të demonstrojmë se pothuajse të gjitha termat që nuk kemi mundur t’i zbulojmë gjatë anketimit
tonë, kanë ekzistuar në arumanishten më të vjetër, duke qenë se ato janë të rumanishtes së përbashkët. Të
vetmet fjalë të hetuara nga ne, për të cilat nuk mund të afirmojmë me siguri nëse kanë ekzistuar apo jo në arumanisht,
janë: bâlc, bung, ciump, druete, hameş, leurdă, pârâu. Këtyre mund t’u shtohet şopârlă (me mbarese –ârlă krah,
shq. shapi, duket një formim dakorumun), i cili ka këto gjegjëse ne arumanisht: jabilu, şapic, japie (krah. shq. shapi,
zhapi). Me përjashtim të bung, pârâu dhe şopârlă (e fundit me një formë bazë nga i cili u ndërtua fjala e prejardhur e
presupozuar me prap. – ârlă), për ekzistencën e të cilave në rumanishten e përbashkët nuk kemi dyshim. Termat e tjerë
kanë një qarkullim dialektor në arumanishten bashkëkohore. Etimologjitë e fjalëve bâlc, bung, ciump, druete,
hameş, leurdă janë ende të diskutueshme.

Mendimi ynë është se arumanishtja e vjetër nuk ndryshonte me, pothuajse, asgjë nga dakorumanishtja përsa im
përket fondit leksikor autokton. Fakti se gjatë 45 vjetëve, që nga kërkimet e Th. Capidan-it (1920) deri në vitin e
anketës sonë (1966), numri i elementeve autoktone të panjohura për arumanishten është gati dyfish, përbën një dëshmi
të pakundërshtueshme të faktit që këto elemente kanë ekzistuar në arumanisht dhe janë zhdukur për arsye të
ndryshme. Disa nga fjalët u humbën (baci, bucur, ghimpe) ose ndryshuan kuptimin (p.sh. bardzu) për shkak të
sinonimisë me elementet latine. Ndikimet, në mënyrë të veçantë, nga shqipja, kanë luajtur një rol dominant gjatë këtij
procesi. Bulingualizmi i arumunëve të Shqipërisë (fëmijët e mësojnë shqipen njëherazi me gjuhën mëmë) ka pasur
efekte nga më interesantet. Disa nga termat kanë ndryshuar aspektin fonetik, duke iu përshtatur shqiptimit shqip (p.sh.
bruştură, bruştir, brustulă), Papahagi, DDA, şcrum, şüt, δarc etj.), të tjerat, përkundrazi, kanë nuk kanë reaguar
ndaj fonetizmit shqip (p.sh. bască). Disa u zhdukën krejtësisht, sepse u zhdukën edhe gjegjëse shqipe (p.sh. bung;
shq. bung haset tepër rrallë), të tjerat u zhdukën për shkak të identitetit apo ngjashmërish shumë të madhe me
gjegjëset në shqip (p.sh. baltă „baltë”, cursă kurth”). Disa fjalë u përshtatën semantikisht me elementet
korrespondente të shqipes (p.sh. ceafă), të tjerat pësuan përngjitje me termat shqip (p.sh. sărămă „thërrime”).

Kemi treguar se një rol të rëndësishëm në zhdukjen e disa elementeve autoktone nga arumanishtja kanë luajtur edhe
gjuhët e tjera ballkanike, si greqishtja, turqishtja dhe bullgarishtja. Gjatë humbjes së një termi, në shumë raste, kanë
marrë pjesë disa shkaqe, si të jashtme, ashtu edhe të brendshme, shkaqe të vetë arumanishtes. Siç shihet, pjesa më e
madhe e trajtave të veçanta të fondit autokton leksikor të arumanishtes janë rezultat i bilingualizmit dhe i pozicionit të
këtij dialekti në raport me gjuhët e tjera ballkanike, sidomos, me shqipen dhe me greqishten. Siç dihet, ndryshime të
kësaj natyre mund të shfaqen, përgjithësisht, në çdo gjuhë që ndodhet në kontakt.

Fjalët e shumta që ne regjistruam, të cilat zëvendësuan disa fjalë autoktone, nuk figurojnë në fjalorë të arumanishtes të
vonët.

Duke iu raportuar fondit autokton të përgjithshëm të rumanishtes së përbashkët, duhet thënë se, nëpërmjet kërkimeve
tona, kemi mundur të zbulojmë disa fjalë për të cilat konsiderohej se nuk ekzistonin në dialektet arumune në jug të
Danubit: grapă, fărămă (dalë nga sărămă), bălaur (dalë nga bularu).

Si konkluzion, elementët leksikorë rumune që i atribuohen, në pjesën më të madhe, substratit trako-dak, në një epokë
të vjetër, kanë qenë karakteristike si për dakorumanushten, ashtu edhe për arumanishten. Të zhvilluara në kushte
specifike, gjatë mijëvjeçarit të dytë, arumanishtja ka humbur një pjesë të mirë të këtyre elementeve. Përmes anketës së
drejtpërdrejtë të arumunëve të Shqipërisë dhe me procedurat jo të drejtpërdrejta, specifike për rindërtimet gjuhësore,
provuam të demonstrojmë se këto fjalë, dikur, kanë ekzistuar në arumanisht. Pa pasur pretendimin se kemi hetuar
problemin në mënyrë shteruese, kemi, megjithatë sigurinë se, përmes studimit tonë, probabiliteti i mungesës së fjalëve
autoktone në arumanisht, bie në mënyrë të ndjeshme.
ZANORJA Ă

Dihet prej shumë kohësh se rumanishtja dhe shqipja kanë të përbashkët një zanore karakteristike ă shq. ë, e shfaqur në
kushte identike. Gjithë studiuesit, me disa përjashtime, kanë vlerësuar se zhvillimi i kësaj zanoreje në këto dy gjuhë (të
cilave u bashkohet pjesërisht bullgarishtja) i detyrohet veprimit të substratit të përbashkët ballkanik, d. m. th. disa
prirjeve të veçanta (lëvizja e mbylljes spontane të zanoreve të patheksuara, trajtimi specifik i disa zanoreve në
pozicion nazal) të cilat provokuan lindjen e zanores ă “ë”.

Nuk mund të vërtetohet në mënyrë të drejtpërdrejtë ekzistenca e këtij timbri zanor në trakisht dhe ilirisht, gjë që nuk
do të thotë se kjo zanore nuk ka ekzistuar në këto dy idioma. . Lëkundja grafike a/e në disa fjalë të repertorit
ballkanik do te shihte një dëshmi se trakishtja një tingull me timbrin e e-se, te cilën autoret greke dhe romake, duke
mos e pasur në gjuhë, e japin me shenja të ngjashme . Sipas mendimit tonë, në mungese të disa provave te qarta
është më e arsyeshme t’ia atribuojmë substratit vetëm prirjet që përcaktuan shfaqjen e a-së në rumanisht dhe shqip.
Nga këto, më e rëndësishmja është mbyllja spontane e zanoreve të theksuara.

2. Fiziologjia e a-së rumune është studiuar në laboratorët e fonetikës eksperimentale nga Josif Popovici dhe nga Al.
Rosetti .

Për shqipen disponojmë disa skicat e disa roentgenogrameve të kryera nga Anastas Dodi , prej të cilave rezulton se
artikulimi i zanores e ndryshon nga një krahinë tek tjetra përmes shkalles së largimit të gjuhës nga dhëmbët e poshtëm,
më saktë, përmes pozicionit më të avancuar apo më të tërhequr të gjuhës. Zakonisht e-ja toske shqiptohet përmes një
tërheqjeje dhe një ngritje e muskulit të gjuhës, dhe, implicit, përmes ngushtimit të hapësirës faringale.

Në toskërishten lindore (Korça, Berat), shqiptohet një e theksuar më e përparme, me majën e gjuhës shumë afër
alveolave inferiore dhe me një hapje më të vogël. Në këto zona, e theksuar i afrohet timbrit të e-së: dreri-dreri,
këmba –këmba, në Elbasan, e-ja është lehtësisht e labializuar, duke iu afruar o-së.: këmba-komba, gjëndër-gjonder
.

Roentgenogramele e kryera për e-ne shqipe nuk shoqërohen me shpjegime te detajuara dhe me matjen e distancave; d.
m. th. një përshkrim ekzakt te mekanizmit fiziologjik te artikulimit te e-se shqipe nuk mund te behet. Megjithatë, duke
krahasuar roentgenogramet e Al. Rosettit për a rumune me skicat e Anastas Dodit bere sipas rontgenogramet për e-në
e shqipes, mund të vihet re se këto dy tinguj janë të ngjashëm, jo identike. Nga krahasimi i figurave mund të shihet se
distanca midis dhëmbëve të sipërm dhe atyre te poshtëm, si dhe distanca midis majës së gjuhës dhe dhëmbëve të
poshtëm janë më të mëdha në shqiptimin e ă-së rumune. Rezulton, pra, se ë-ja shqipe është pak me e mbyllur dhe më e
përparme se sa ă-ja rumune, pra ka një koloraturë të përparme e tipit te ë-së. Zanorja ë e theksuar konsiderohet,
përgjithësisht, zanore tipike e dialektit tosk, se cilës i përgjigjet ne gegërisht një a hundore. Një ë e patheksuar ekziston
edhe në disa të folme gege, sidomos, para sonanteve: kërkúe, i egër, i amël, vllazën . Në të njëjtat pozicione ë-ja e
patheksuar e gegërishtes shqiptohet, madje, e: nanen, i amël, punën, letrën . Një nuancë të lehtë e-je (d. m. th. me
një shqiptim më të përparme) mund te vihet re edhe tek ë-ja e patheksuar e toskërishtes. Ne pozicion fundor, ë-ja e
patheksuar, është zhdukur në shumë të folme të toskërishtes, sidomos në ato të zonave perëndimore. Por kjo dukuri
nuk është tepër e vjetër.

Për shpjegimin e evolucionit të ndryshëm të këtij tingulli në secilën nga këto dy gjuhe duhet pasur parasysh, ashtu siç
do te tregojmë me tutje, veçoritë e shqiptimit.

Është provuar prej shumë kohësh, se, në origjinë, zanorja ă/ë është zhvilluar përmes dy rrugësh në të dyja gjuhët:

Në mënyrë spontane nga a-ja e patheksuar. P. sh. lat. Familia > rum. fămeie, femeie (me –e dytësore) shq. fëmijë; lat.
Cepa > rum ceapa, shq. qepë; lat. Camisia > rum. cămeaşă, cămaşă shq. këmishë; lat. Porta > rum. poartă, shq.
portë; lat. Lucta > rum. luptă, shq. luftë; lat. Sanitatem > rum. sănătate, shq. shëndet. Ky evolucion fonetik ka
ndodhur edhe tek elementet me substrat të përbashkët për dy gjuhet: rum. baltă, mazăre, (me –e dytësore), măgură,
vatră, shq. baltë, modhullë, magulë, vatrë etj.- të gjithë presupozojnë etimonë të përbashkëta me –a të patheksuar ne
fund.
«në të gjitha huazimet e mëvonshme, përfshirë edhe ato të periudhës moderne, realizohet, ne rumanisht e në shqip, një
zëvendësim mekanik i –a-se fundore me a (shq. -e), duke u motivuar me vlerën morfologjike që mori -a-ja finale
primare. Po japim disa shembuj në shqip: drugë, klopatë, nevojë, opingë, vojvodë, (nga sllav.): barkë, baticë,
bunacë, furtunë (nga ital.), adresë, brodhurë, damë, plazhë, grevë, seancë, suitë (nga frëngj.) .

Delabializimi i -o-së finale në huazimet e vjetra sllave: sllav. sito > rum. sită, shq. sitë, aplikohet, ka mundësi, sa
nga mungesa a një morfeme nominale –o në rumanisht e në shqip, po aq edhe prej faktit se a/ë, a afërt për nga
shqiptimi me o-në, u bë fonemë e pavarur në fillim të ndikimit sllav. Në të dyja gjuhët, asnjanëset sllave që mbarojnë
me –o, u bënë femërore duke mbaruar me –ă (shqip –ë).

Zanorja ă ”ë” lindi edhe në mënyrë të kushtëzuar nga një a e theksuar ne pozicion hundor: lat. Canis > rum. căine (në
rumanishten e përbashkët căne), shq. qen, qen, lat. sanctus > rum. Sânt, sân (rum. e përbashkët sănt), shq. shënt,
shën; lat. campus > rum. *cămp, câmp; lat. gamba > shq. këmbë, geg. kâmbë; lat. cantare > rum. * cănta, cânta,
shq. këndoj. Dihet se, ne krahasim me shqipen, rumanishtja zhvilloi një zanore me te mbyllur ne këtë pozicion: a,
zanore e cila mungon në sistemin zanor te shqipes. Përgjithësisht është pranuar se ne rumanishten e përbashkët a
është, nga pikëpamja fonologjike, një variant i ă-së. Fonologjizimi i ă-së u realizua më vonë. Bashkëtingëllorja n u
trajtua si implozive në fjalët me origjinë latine, pra, e grupuar në rrokje me zanoren pararendëse. Ky grupim ka
përcaktuar mbylljen e zanores dhe hundorëzimin e saj; por hundorëzimi nuk është përdorur në opozicione fonologjike
. Mbyllja e a-së së theksuar në pozicion hundor është një ligj fonetik i mbyllur kur filloi ndikimi sllave: rum. rana,
hrana, me an të konservuar.

I njëjti pozicion silabik duhet invokuar edhe në rastin e shqipes; po ashtu edhe kufizimi në kohë i kësaj dukurie. Në
elementët sllavë á +n ruhet e pamodifikuar: kopán, koçan, stan, stopan. Në fjalët autoktone, -an- presupuzon
variante me të vjetra me -nn- (nga n+bashkëtingëllore): anë, lanë, dhanë, thanë etj. (krah. rum. an < lat. annus,
cánură < lat. cannula).

Modifikimet e tjera fonetike që kanë sjellë si rezultat një a të theksuar kanë ndodhur pas periudhës së
rumanishtes së përbashkët. Është fjala për a-ne ne strukturën e formave të vetës së I shumës të së tashmes së dëftorit të
foljeve të zgjedhimit të I të tipit: cântăm < lat. cantámus), te atë te vetes se III-te te foljeve , da, sta, lua (dă, stă, lă,
te cilat rrjedhin nga format latine me a te theksuar: dat, stat, lávat; a-ja e te kryerës se thjeshte, veta e III-të (cântă)
dhe për a-ne e theksuar te emrave femërore qe e bëjnë shumësin me –i (cetati, mari, carari) etj; në gjuhën e shek. të
XVI-të ekzistonin variante me –a: carti, parti, cetati). Në të gjitha këto situata, ă-ja me theks shpjegohet me kritere
morfologjike: evitimi i homonimisë me format e se pakryerës (në rastin e a-së të së tashmes dëftore dhe të së kryerës),
krijimi i alternancës me a në vetën e II shumës (për a-ne e vetes së i shumës të së tashmes dëftore), krijimi i
alternancës a:ă me theks (carte:cărţi), sipas modelit te alternancave e:ea si o:oa (seară:seri, poartă: porţi).

Ekziston një grup foljesh nga fondi i vjetër e gjuhës me ă të theksuar në rrënjë e ardhur nga a: Është fjala për
foljet: acăţa, adăpa, adăsta, dărâma, defăima, destrăma, îmbrăca, înfăşa, îngrăşa, lăsa, răbda, săpa, scălda,
scăpa , të gjitha të zgjedhimit të pară, me a tă theksuar nă veten e I; këtyre u shtohet folje te tipit: încăpea, sări etj.
Përveç formave letrare të formave foljore: adap, adapi, adapă, să adape; sar, sari, sare, să sară, me a nen theks të
konservuar, ekzistojnë në disa të folme popullore variantet me a: adap, adapi, adapă, să adape; sar, sari, sare, să sară
. Dallimi shfaqet në vetën e III-të të së tashmes në dëftore dhe lidhore: ă-ja e rrënjës “drejtohet” nga e-ja (mbaresë)
e rrokjes së mëpasshme, kurse a-ja e rrënjës është reklamuar nga ă-ja e rrokjes së mëpasshme: adapă – să adape, sare –
să sară, d.m.th. ă krijon alternancë me a-në, kurse ë–ja me ë-ne.

Ashtu si në rumanisht, edhe në shqip, zanorja ă ka lindur jo vetëm nga një a, por edhe nga zanore të tjera. Mund
të thuhet se “në kushte të caktuara çdonjëra nga zanoret i, e, a,o,u mundi të transformohet në ă . Ja disa shembuj
nga shqipja: circare > kërkoj, consilium > këshillë, desiderare > dëshiroj, filiaster > gjeshtër, ordinare >
urdhëroj, testimoniare> dëshmoj, virtutem > vërtytë, vitulea> ftujë (me e vjetër fëtujë), voluntatem > vullnet (e
vjetër vullëndet) etj.
 Për sa i përket shpërndarjes, duhet nënvizuar se në të dyja gjuhët ă/ë nuk shfaqet në fillim të fjalës. Përjashtimet
shpjegohen në mënyrë të veçantë. Rum. ăsta, ăla (rum. pop. est timp, est an) dhe pasthirrma ăra janë periferike dhe
të vona, nuk kanë ekzistuar me ă- në rumanishten e përbashkët.

Në shqip janë gjashtë fjalë (pa derivatet e tyre) me ë nistore: ëmë, nënë``, ëmbël, ende, ëndërr, endje, folja
ënjtem. Ne te gjitha këto folje, ë- është e theksuar dhe e ndjekur nga një hundore: n, nj ose m. Këto fjalë njihen edhe
me variantet me a-: amë, ambël, andje, andërr, andë (dhe endë). Duhet shtuar këtu folja është, veta e III-te njëjës e
foljes me qënë (në geg. âsht).

Nga pikëpamja fonologjike, mund të interpretojmë segmentin ë+bashk. hundore si një fonemë të vetme, sepse as
ë-ja, as bashk. hundore nuk mund të shkëmbehen në këtë pozicion me fonema të tjera apo me zero .

Ne pozicion te patheksuar dhe duke paraprirë një bashkëtingëllore, segmenti ën- (ëm-), si dhe ër-, ël-, të njohura
në tekstet e vjetra shqipe, nuk paraqesin trashëgimi te dy fonemave, por hundoret ose likuidet me karakter silabik
apo të paraprira nga një timbër zanor pa asnjë lloj vlere të dallueshme: ë- është në këto tekste (p.sh. tek Buzuku,
viti1555): ëndigluom) vetëm një konvencion grafik për të shënuar vlerën rrokjësore të sonanteve (apo një bisht
fonetik i këtyre).

Duhet saktësuar se në shqipen aktuale u imponuan grupimet nistore: nd, ng, ngj, mb, mk, mn, mp, mr, mt, mv,
lb, lt, midis të cilave disa janë të vjetra, të prejardhura nga hundoret dhe likuidet rrokjësore. Të tjerat janë të
mëvonshme, dytësore, që rezultuan nga kompozimi me parafjalët në, më.

Ne raport me rrokjen, kjo zanore shfaqet, siç e kemi treguar edhe me sipër, vetëm në brendësi apo në fund të
rrokjes dhe asnjëherë në fillim (në rastin nëse e llogarisim hiatin të evituar nga një u apo i). “Në dallim nga zanoret e
tjera, |ă| nuk del asnjëherë në pozicion nistor të fjalës apo rrokjes), gjë që i jep një vend të veçantë nă sistemin e
fonemave zanore të periudhës së teksteve të para” . Për shqipen citojmë vërejtjen e bërë nga A. Dodi: `”ë-ja nuk
mund të dalë në fillim të rrokjes. Nuk mund të kemi as ë+zanore, as zanore+ë . Të dy autorët nuk kanë marrë
parasysh disa përjashtime të theksuara më lart, të cilat kanë të bëjnë, në fakt, me një fazë të vonshme të këtyre dy
gjuhëve.

Në rumanishten e sotme, ă nuk shfaqet veçse në dialekte mbas i-së ose mbas një bashkëtingëlloreje palatale: băn,
iěl, lupoaiě, miěl, paiě (me ë te përafërt për nga shqiptimi me ă . Por në rumanishten e përbashkët okurenca e ă-së
në këtë pozicion është e përgjithshme: vine (< vinea), fămeal`e (<familia), foal`ă (<folia), pal`ă (<palea), ungl`ă
(<ungula) etj.

Njësoj edhe në shqip: të hajë, gjëmoj, qëlloj, një, nji etj. Nga pikëpamja fonologjike, modifikimi i ë-së në e
është toeruar, sepse në këtë pozicion ë nuk krijon asnjëherë opozicion me e-në apo me i-në.

Në dy gjuhët, nga këndvështrimi i fazës se përbashkët, konstatohet se, ne raport me theksin, ă nuk del në rrokje të
theksuar; prezenca e kësaj zanoreje në rrokje të theksuar është e kushtëzuar nga një bashkëtingëllore hundore. Është e
vlefshme edhe për shqipen e përbashkët, vërejtja që ka të bëjë me rumanishten e përbashkët se ``(a) dhe (ə) kanë qënë
me një shpërndarje komplementare në raport me theksin: |a| del ne pozicion te theksuar (ku nuk del asnjëherë | ə | ,
ndërsa | ə | del ne pozicion të patheksuar (ku nuk del asnjëherë |a|`` . Në shqipen e sotme, ka raste të shumta ku a
shfaqet në rrokje të patheksuar, por duhet saktësuar se në këtë pozicion a-ja është dytësore, e zhvilluar relativisht vonë,
si në format: ashtu, ai, atje, aty etj.

Nuk kemi marrë në konsideratë fjalët me a në rrokje të patheksuar, të cilat kanë hyrë vonë në rumanisht e në shqip nga
turqishtja, serbishtja, bullgarishtja, italishtja etj.

Përjashtimet me a të theksuar në pozicion hundor shpjegohet në të dyja gjuhët përmes karakterit eksploziv të n-së (të
prejardhur nga nn në elementet latine apo indo-europiane); në shqip n-ja eksplozive (< nn) është shpesh rezultat i
asimilimit të një grupi bashkëtingëllor: nt, nd, ng si në anë anije``(<*annom <*angom), anë ``vend, anë`` (<*anda,
*anta).

5.Fonologjizimi i ă-së u krye në kushte relativisht identike në rumanisht dhe shqip. Vetëm në një final absolut mund të
krijohej në fillim opozicioni ă:a, i përdorur për shprehjen e kategorisë se shquarsisë së emrave femërore. Rom. fată-
fata, shq. vajzë-vajza. Ne të dyja gjuhët nyja shquese është enklitike. Enkliza e nyjës ekziston te paktën që në fazën e
rumanishtes së përbashkët, respektivisht të shqipes se përbashkët. Përngjitja e nyjës u realizua, fillimisht përmes
kontraksionit : rum. fata+nyja a > *fataa >fata, shq. vajzë+nyja e > vajzëe > vajza (të krahasohet përngjitja e formave
përemërore të patheksuara të dhanores dhe kallëzores: ma jep rum. mi-l dă (mi-o dă), nga më + ë (rum. il,o) (shiko m
hollësisht studimin mbi prapavendosjen e nyjës ne këtë vëllim).

Ne shqip, opozicioni ë:a shërben edhe për shprehjen e kategorisë se numrit, sepse a-ja është edhe morfemë e shumësit
të emrave femërorë (i shtrirë edhe tek disa emra mashkullore dhe asnjanës : njëjës. Vajzë shumës vajza. Është
shumë e mundur që opozicioni i numrit ë:a u krijua më vonë, sepse ndryshe, a-ja fundore e patheksuar do të bëhej –ë
.

Si morfemë a “ë” hyn edhe në kundërvënien rasore: rum. emërore-kallëzore (o) fată “një vajzë”, gjinore-dhanore
(unei) fete “një vajze”; shqip. em.kall. (një) vajzë gjinore-dhanore (i, e, një) vajze, si dhe në kundërvëniet e gjinisë:
rum. e përb. cumnatu-cumnata “kunati-kunata”, bunu-buna “i miri-e mira”, shq. kunat-kunatë.

Ne shqip, -ë funksionon edhe si tregues i emërzimit. Është fjala për një sërë emrash abstrakte me prejardhje nga
pjesorja: ndezë, vdekë, sjellë, shtrojë, pritë etj., që mund të krahasohen me rum. răsărita “kërcimi”, spusa “thënia,
zisa “thënia” etj.

Për rrjedhoje, vlerat morfologjike të ë-së fundore të shqipes janë, me sa kuptojmë, më të shumta se sa të
rumanishtes -ă. Nëse në rumanisht –ă është ekskluzivisht mbaresë për njëjësin e emrave femërorë, në shqip –ë
karakterizon, përveç emrave femërorë, dhe një pjesë të emrave mashkullorë dhe asnjanës, më tepër se kaq, - ë del edhe
si mbaresë e shumësit.

Gjithashtu, -ë karakterizon një numër mbiemrash të parmë te tipit: i gjalle, i holle, i mirë, i ngushtë, i parë, i
rrallë, i shëndoshë, pjesore që mbarojnë me –rë, -me, -ë si: i zënë, i lënë, i marrë, i mbjellë, etj. Dallimi i gjinisë
bëhet vetëm përmes të ashtuquajturës nyje proklitike: i, e.

Kjo zanore gjendet edhe në strukturën fonetike të nyjës, në strukturën e disa formave foljore (si mbaresë, madje
si prapashtesë) dhe përemërore .

Por funksioni esencial i ë-së në shqip është, ashtu si edhe në rumanisht, për të shënuar njëjësin e emrave femërorë
të vjetër (autoktone, latine, apo të greqishtes së vjetër, me etimon në -a fundore. Me vonë në huazimet sllave, turke,
romanike, -ë imponohet, si në rumanisht, për analogji, si shënjë specifike e emrave femërorë.

Në emrat asnjanës të tipit`: ujë, gjalpë, djathë, drithë etj. –ë shpjegohet nga një –a specifike për shumësin e
asnjanësve . Ekziston këtu një paralele me emrat asnjanës në rumanisht, të karakterizuara, në origjinë, nga mbaresat
–a dhe –ora, të ndryshuara më pas në –ă: * scaună, *timpură (me –ă që më pas kaloi në –e dhe –i, me rrugë fonetike,
nën ndikimin e –e -së në strukturën e nyjës –le).

Në secilën nga këto dy gjuhë kjo zanore ka pësuar ndryshime të mëdha.

Ne rumanisht, ă-ja e patheksuar, në dialekte, u transformua në tinguj që paraqesin trajta të një artikulimi të përbashkët,
d.m.th. në a (camaşă, barbat, caldare, me ă >a përmes asimilimit; batrân, për analogji me tipin pararendës) ,e
(pas bashkëtingëlloreve me artikulim palatal: uşe, coaje, ingenunchem), o (pas bashkëtingëlloreve me artikulim
buzor: nouo, rouo, douo) . Sigurisht, modifikimi me i rëndësishëm, me pasoja të mëdha për sistemin fonologjik,
është ajo që ka pasur si rezultat zanoren ă (nga ă e theksuar) , e panjohur si fonemë për shqipen.

Në shqip, ë-ja e theksuar, e konservuar vetëm në toskërisht (në gegërisht u bë ā ose ē), u modifikua ndonjëherë në o
(toskërishtja perëndimore), në e (toskërishtja lindore) , në i, y (në disa fshatra shqiptare të Italisë .

Në pozicion fundor, ë-ja e patheksuar, e zhdukur në gegërisht dhe në një proces zhdukjeje edhe në toskërisht, ka
ekzistuar tek gegët e vjetër (shekujt XVI-XVII).

Procesi i zhdukjes së ë-së së patheksuar në trup të fjalës ka filluar shumë herët, madje para kryerjes së rotacizmit të n-
së: mëngoj < lat. manicare, shëndet < lat. sanitatem , gjë që vërteton se shfaqja e zanores ë ka ndodhur herët në
shqip.
Mund të nxirret që këtu dhe konkluzioni se rumanishtja, në lidhje me ă-në, është me konservatore se sa shqipja. Kjo
vërejtje mbështet idenë se në rumanisht kjo zanore është e huazuar (nga latinishtja danubiane nga gjuha e popullsisë
autoktone), ndërkohë që në shqip ë-ja është transmetuar direkt, në kuadrin e një sistemi fonologjik të trashëguar.

Në shqip, prirja e mbylljes së zanoreve të patheksuara duhet të ketë pushuar në një periudhë të hershme, të paktën në
drejtim të a-së së patheksuar në trup të fjalës. Kështu shpjegohet fakti se në derivatet me theksin mbi prapashtesë, nuk
lind, si në rumanisht (casă-căsuţă), ndërrimi i a-së të patheksuar në ë. Ja disa shembuj në shqip: baltinë (<baltë),
rrëgallinë (< rrëgallë), bardhalishë (< bardhë), gojarisht (< gojar), barkore (< bark), kashtore (< kashtë), malok (<
mal), malësor (< mal), arrishtë (< arrë), fshatar (<fshat), vjedhurak (< vjedh), katundari (< katund), etc. . Shembujt
me a të patheksuar të kthyer në ë në fjalët e derivuara janë të rralla, dhe, ndoshta, të trashëguara si të tilla`: kalb >
kalbëzë > këlbazë.

Ky konkluzion mbështet për idenë se shqip ë është e lashtë, e trashëguar nga idiomi ballkanik të cilën shqipja e
vazhdon.

Krahasimi i ă-së rumune me ë-në e shqipes, bërë nga pika të ndryshme vështrimi: mekanizmi fiziologjik i artikulimit,
tingujt parësore nga të cilat rrjedhin, shpërndarja në kontekstin e fjalës, kushtet e fonologjizimit, evolucioni i
mëvonshëm i kësaj zanoreje, na dëshmojnë se këto dy zanore nuk mund të hetohen veçmas nga njëra-tjetra.
Ekzaminimi i fakteve reale çon në konkluzionin se ă-ja e rumanishtes i detyrohet substratit (apo disa tendencave të
substratit), që ka vepruar mbi latinishten danubiane. Në këtë kuptim, ë-ja e shqipes, ekzistuese që në epokën e
latinishtes ballkanike, është dëshmia më e qartë.

BASHKËTINGËLLORJA H

Pranohet përgjithësisht se deri në kontaktet me sllavët, rumunët nuk kishin në gjuhën e tyre spiranten e shurdhët h dhe
se kjo zanore ka qënë e huazuar nga sllavishtja nëpërmjet fjalëve si: har “dhunti” (< sll.vj. harĭ), hranë “ushqim” (<
sll. vj. hrana), rum.vj. vihor (< sll. vj. vihrŭ) etj.

Fjalët me h që vijnë nga shtresa e vjetër e elementeve sllave ndodhet edhe në arumanisht: hrană “ushqim”, hrănirii
“të ushqyerit” (< sll.vj. hraniti), duh “frymë; fantazmë” (<sll. vj. duhu), hulescu “thashetheme, fjalë fyese”, hârbu
(< sll.vj.hrŭbŭ) Papahagi, DDA; ky fakt vërteton se velarja h ekzistonte në sistemin konsonantik të rumanishtes së
përbashkët.

Në asnjë gjuhë romanike nuk raste të ruajtjes së h-së latine, e cila është zhdukur shumë herët.

Sipas Rosetti-t (ILR, fq. 350) “rumanishtja nuk kishte asnjë bashkëtingëllore të këtij tipi” deri me ardhjen e sllavëve.
Futja e h-së nga sllavishtja (ashtu si edhe e j-së apo e jonizimit të e- nistore) do të jetë një dëshmi që sllavët mësuan
rumanisht dhe mënyra sllave e shqiptimit të h u mësua më pas dhe nga rumunët” (Rosetti, vep. cit., fq. 269, 277, 315).
Duhet saktësuar megjithatë që mënyra sllave për të shqiptuar me h nuk u shtri mbi asnjë fjalë të fondit latin të
rumanishtes.

Janë megjithatë disa fakte që provojnë se historia e gjuhës provon se h ekziston në rumanishten e përbashkët në fazën
para kontaktit të saj me sllavishten. Kjo hipotezë mbështetet në krahasim me shqipen ( që vështron elementet e gjuhës
së përbashkët para ndikimit sllav) dhe prirjet identike të zhvilluara në mënyrë të pavarur në të dy gjuhët, prirje të
përcaktuara, sipas shumë gjasash, nga veprimi i substratit; hipoteza jonë mbështetet gjithashtu, dhe nga ekzaminimi i
stadeve ndërmjetëse të presupozuara në evolucionin e disa tingujve nga latinishtja në rumanisht.

1.Një fjalë rumune me h organike, e njohur sot vetëm në të folmen e Banatit, është hameş mb., em. mash. “(njeri)
lakmitar, grykës”, e cila, ka shumë mundësi ta ketë prejardhjen nga një formë më e vjetër * hamăs (prej saj rrodhi
folja hămesi “jam shumë i uritur”, me variant hămeşi etj. DA, hămesi), e modifikuar më pas sipas derivateve me +eş.

Hameş nuk del në arumanisht; hamâş, e regjistruar në të folmen e fërshërotëve, është një huazim i vonshëm nga shq.
hamës (RRL, XI, 1966, fq. 559). Ka edhe fjalë të tjera arumune me h që kanë hyrë nga shqipja: hut “budalla” < shq.
hut id., hută “shkabë” < shq. hutë “buf”, Papahagi, DDA; për shembuj të tjerë fjalësh të huaja me h në arumanisht,
shiko Capidan, Arom., fq. 359.

Nga pikëpamja etimologjike, hameş duhet vënë në lidhje me shq. hamës mb. em. mashk., pjesore e tashme e
foljes ha (me të njëjtën mënyrë prejardhjeje si kamës nga folja kam). Përafrimin midis rum. hameş dhe shq. hamës e
ka bërë më parë Puşcariu (“Convorbiri literare”, XXXVIII, fq. 464; id. ELR, fq. 109; shiko dhe Pilippide, OR, II, fq.
716).

Shq. ha, folje supletive, i përket fondin autokton; h-së këtu i korrespondon sk. i.e. *Meyer, EWA, fq. 144:
“h=dg.sk.”) ose, madje, një laringale (Eric, Hamp, në SF, XXVI (IX),1, 1972, fq. 81-82: ha < *ham < *ho, një
parafolje e theksuar).

Midis fjalëve me h, nga pikëpamja etimologjike, janë presupozuar si autoktone (Philippide, OR, fq. 717 dhe të tjerë)
fjalët hudă “vrimë, çarje” em. fem., me derivatin hudiţă (krah, shq. udhë), hututui,-e mb. “i hutuar, harraq” (krah.
shq. hutoj, hutaq,-e, i hutuar mb. id.), lehăi, lihăi folje “leh”; flas shumë dhe pa bereqet, përplas një fjalë” (krah.
shq. leh). Këto fjalë dhe të tjera, duhen parë me shumë rezerva. Hudă, i cili krahasohet me një fjalë në shqip ku
mungon h-ja (një formë hulla “udha”, e atestuar në dokumentet gegërisht të shek. të XIX-të, është formë dytësore),
rrjedh, më së tepërmi, nga sll. hod “udhë, shteg” (DA); hututui, edhe nëse nuk do ta konsideronim me origjinë
onomatopeike (siç presupozohet në DA), a lehăi (në Moldavi ka dhe kuptimin “leh”) është ende e diskutueshme nga
pikëpamja etimologjike (afrimi me shq. leh, e bërë nga Cihac-u dhe Tiktin-i, është e kundërshtuar nga autorët e DA).

Po kështu duhet gjykuar edhe për fjalën hurduca (lëkundem me forcë, me zhurmë) folje., krah. shq. hurdhë em.
fem.”gropë me ujë, moçalishte e vogël” (SCL, XII, 2, 1961, fq. 199). Edhe më me shumë rezerva duhen pranuar
shembujt e fjalëve me h të dhëna nga Reichenkron (Dak., fq. 126-140, 207-209; habă krahin.”sifilis”, heaţă krah.
“shkop, hu”, hârşie krahin. “lëkurë qengji”, horoi krahin. “gjon, qukapik”, hot krahin. “copë” etj.; shiko dhe
Reichenkron; Zur Geschichte des H-Lautes im Rumänischen, mit Überschrift “Vorrömische Bestandteile des
Rumänischen” në “Südost-Forschungen”, XIX, 1960, fq. 344-368, ku mbështetet origjina pararomake e disa fjalëve
rumune me h- nistore. Kundër hipotezës së Reichenkron-it prononcohet I. I Russu, në recensionin publikuar në SCL,
XIII, 1, 1962, fq. 113: “përpjekja për të vërtetuar origjinën pararomane të shumë fjalëve rumune me h- nistore, gjë që
është, plotësisht e pamundur, nuk pranon asnjë diskutim”. Në Dak., fq. 20, dijetari gjerman i përgjigjet Russu-t, duke
kujtuar pohimet e Gjeorgjevit, në RRl, X, 1965, fq. 80, sipas të cilit h-ja në rumanisht është me origjinë dake).

Disa fjalë rumune me h nuk kanë paralele korrespondente në shqip. Është, përveç të tjerash rasti i fjalës hojma,
ndaj.”vazhdimisht, pa ndërprerje”, e njohur vetëm në të folmen e Moldavisë dhe e konsideruar si autoktone nga
Haşdeu (në Col. Tr., 1876, fq. 4; EMR, II, fq. 678-679; shiko dhe Poghirc, në ILR. II, 1969, fq. 330), dhe me origjinë
ukrainase nga pjesa më e madhe e studiuesve (shiko DA, CADE, DEX etj.)

Ekziston edhe një situatë tjetër: i njëjti etimon trak ka dhënë në shqip një refleks me h, kurse në rumanisht me një
tjetër bashkëtingëllore: p.sh. shq. helm (njëjësi fillestar *halm, i modifikuar helm sipas shum. helme), e lidhur
etimologjikisht me hell “shkop; copë akulli (ma majë të mprehtë në njërën anë”, lidhet me trak. Σχάλûμη “shpatë;
thikë” (i.e. *skol-, Çabej, SGJ, I, fq. 237), së cilës i përket edhe rum. scai “bimë barishtore me gjethe si gjemba”
(Poghirc, në ILR, II, 1969, fq. 333).

Të shënuarit e h-së del shumë rrallë në materialin (glosa dhe emra të përveçëm) të ruajtur nga trako-dakishtja, për
shkak se ky material është i transkriptuar në latinisht, ku h-ja ka humbur prej shumë kohësh. Kështu, ka mundësi që në
Carsium të ketë qenë fillimisht një h krah. Hârşova e sotme; shiko Bogrea, Pagini, fq. 310, i cili nuk dyshon se
Hârşova rrjedh nga Carsium).
 Ndonjëherë forma me h bashkekziston me një variant pa h, si në rastin e emrave të personave Heptaporis –
Eptaporis, Hesbenus – Esbenus apo emra lokalitetesh: Histria –Istria. Në transkriptimin grek h-ja shënohej:
Hieraros, kurse në atë latine nuk shënoheshin: Gerasus.

Po të pranojmë se në bazë të hidronimeve rum. Ibru (në Banat), skr. Ibar, ndodhet fjala antike Hebros, Hebrus
(Duridanov, Ex., fq. 37) vëmë re faktin se h-ja nuk është konservuar.

Shembuj të tjerë trake me h: emri i bimës hodela (ma var. doleha, dohela), hidronimet Auha, Helivacia, Hister,
emri i lokalitetit Helis (Poghirc, në ILR, II, fq. 321), emrat gjeografikë Haemus, Harmonia (Duridanov, vep. cit. Fq.
37).

Afrikatja h, një bashkëtingëllore me një shqiptim shumë të dobët, ka pësuar modifikime identike në rumanisht dhe në
shqip.

H është shprehja e aspirimit të zanores nistore tek fjalët me origjinë të ndryshme. Ja disa shembuj në rumanisht, të
marrra nga DA (Dicţionarul Academiei „Fjalori i Akademisë”: halandala, hangara, hanteriu, harap, harc, haraci,
haripă, harmăsar, harniciu, harpagic, harţar, haşchie, hăla, hăsta, heleşteu, hoblânc, hoboroc, hodaie, hoină,
huliu etj. Këto janë variante krahinore të formave pa h-. (Për shembuj të tjerë shiko Şandru, në BL, III, 1935, fq. 127;
IV, 1936, fq. 128, Teaha, Crişul Negru, fq. 76; Nicolae Mocanu, Note asupra consoanei h în graiurile bănăţene
„Shënime mbi bashkëtingëlloren h në të folmet e Banatit”, në Studii de Dialectologie”, Timishoara, 1947, fq. 181 e më
pas).

Në rastin e formave përemërore hăsta, hăla, haia, etj. aspirimi, ka mundësi të ketë ndodhur në fillim tek variantet e
përbëra me a-: aăsta > ahăsta, aăla > ahăla etj. (Shpjegim tjetër tek Puşcariu, LR, II, fq. 198; h hyn në kufirin
rrokjësor të ndërtimit te tipit: ca ăla „si ai”, ca aia „si ajo”, ca ăsta „si ky”, të kthyera : ca hăla etj. Sipas Philippides ,
OR, II, fq. 212, format me zanore të aspiruar hăla, haia etj. kanë pësuar protezën e a-, ahăsta, ahaia etj., sipas
modelit acela, aceea).

Në disa fjalë me origjinë latine, v-ja nistore, e ndjekur nga një zanore e pasme u zëvendësua me h-: hulpe,
hultur, hultan, hultoare, holbură, înholba (sidomos në të folmet jugore të dakorumanishtes). Në fakt, edhe në këto
raste ndodh përsëri një aspirim i zanores nistore: vulpe > uulpe > hulpe. Njësoj shpjegohet h-ja që zë vendin e v-së
edhe në fjalët jolatine si: horbă (sll.), hârtop (sll.), hogaş (hung.), hotru (gr.biz., Bogrea, në DR, IV, fq. 88).

Në shqip, h- nistore dytësore, që përfaqëson zanoren e aspiruar), haset, veçanërisht në dialektin geg. : hahu “ahu”,
hark, hardhi, harmë, harmëshuer, harushë, hecni, hidhnim, hoborr, hunazë, me harrnue (Pekmezi, Gram., fq62;
Cimochowski, Dushm., fq. 22). Mund të jepen shembuj edhe nga toskërishtja: harrin, hik, etj. (Pedersen, Alb. Texte,
fq. 24).

Fenomeni i kundërt, ai i zhdukjes së h-së si në rastet: agiu, aide “hajde”, aiduc “cub, kaçak”,, aimana “bredharak”,
alva “hallvë”, azna “thesar”, ărdău, maala “mëhallë”, moor , oţ “hajdut”, paar “gotë” etj. (shembuj janë marrë nga DA
dhe DLR), qarkullojnë, me së shumti, në pjesën jugore të vendit, pranë varianteve etimologjike me h- (shiko shembujt
e shumtë tek Dumistrăcel, , Infl., fq. 236 dhe me pas).

Në shumë të folme të shqipes jugore, rënia e h-së nistore, ndërzanore dhe fundore, e paraprirë nga një zanore, ndodh
me rregullsinë e një dukurie të zakonshme: a “ha”, anë “hanë”, arroj “harroj”, bear “behar”, eq “heq”, er “herë”, ko
“kohë”, martou “martohu”, ngriet “ngrihet”, ngro “ngroh”, saat “sahat”, sho “shoh”, etj. (shiko skicat monografike
mbi të folmet e Beratit dhe Skraparit, të Jorgji Gjinarit, në BSS, 1, 1957, fq. 113 dhe BSS, 1, 1958, fq. 89, si dhe
monografinë për zonën e Dangëllisë të Spiro Floqit, në BSS, 3, 1958, fq. 93). Në disa krahina të Shqipërisë qendrore,
në Sulovë, në jug-perëndim të Elbasanit, haset si aspirimi i h-së në disa fjalë, ashtu edhe shurdhimi i h-së organike në
të tjera (shiko Q. Haxhihasani, në BSS, 3, 1955, fq. 156). Në shqip h nistore ruhet më mirë në fjalët me origjinë turke::
hamall, han, hajat, hoxhë etj. (shiko K. Cipo, Gram., fq. 21, ku janë paraqitur të gjitha aspektet e evolucionit të h-së
në shqipen popullore).

Në fund të fjalës apo në rrokjen fundore (ndonjëherë edhe në pozicione të tjera) h zëvendësohet me f, si në rumanisht,
ashtu edhe në shqip. Në rumanisht, ky zëvendësim haset sidomos në fjalët popullore me origjinë të ndryshme: burduf
“plënci i kafshëve”, jaf “grabitje”, marfă “mall”, praf „pluhur”, stuf „bimë kacavjerëse”, vătaf „mbikqyrës i
shërbëtorëve të një oborri”, vârf „majë” . Bashkë me to hasen edhe variantet e vjetra me –h (krahin. prah “pluhur”,
por edhe prav, prau; oscilacionet vërtetojnë shqiptimin e dobët të h-së), megjithëse procesi i zëvendësimit të h-së
është i përgjithshëm në gjuhën popullore. Në fjalët si duh “frymë; hije”, patriarh “patriark”, văzduh “ajër”, h-ja
është ruajtur në sajë të faktit se këto janë huazime nga gjuha librore (krah. pop. năduf, zăduf, të formuara në bazë të
duh).

Transformimi i h-së fundore përbën një nga karkateristikat që dallon gegërishten (sidomos të folmet qëndrore) nga
toskërishtja (Çabej, në BUST, 1, 1958, fq. 63 dhe më pas: geg. dërsif, eshtaf, gjynef, glufë, mif, ndif, ngref, nifëm,
njof, pref, qylaf, shof etj. Të gjithë këto kanë korespondente me –h në toskërisht dhe në gjuhën letrare.

Është inetresant të vërehet se në një zonë të shtrirë, që përfshin të folme toske dhe gege të mesme, h-ja është e
zëvëndësuar me f, sidomos në grupin ht: i ftoft (i ftohtë), i left (i lehtë), llaftari (llahtari), i nxeft (i nxehtë), njifte
„njihte”, i preft (i prehtë), prefte „prehte”, rrifte (rrihte), shifte (shihte) , me vefte (me vehte) etj. (për disa shembuj
shiko J. Gjinari, SF, XIX (II), 1965, fq. 137). Kjo mund të përbëjë një dëshmi se zëvëndësimi i c-së me p në grupin ct
(lat. lucta > rum. luptă, shq. luftë), fenomen me të cilin do të merremi herë tjetër, nuk u krye direkt, por përmes fazave
provizore h dhe f: ct > ht > ft.

Zëvëndësimi i h-së me f-në nuk është një dukuri shumë e vjetër në të dyja gjuhët, të paktën në aspektin shkrimor të
tyre. Preponderenca e varianteve me h në gjuhën e teksteve të shek. XVI-të, si të rumanishtes, ashtu edhe të shqipes, e
demonstron tërësisht këtë gjë. Në rumanisht janë të atestuara fjalë të këtij tipi: catastih, hiclean, metoh, ohileşte,
prah, vătah, vihor, vihorât, vârh, zăduh (shiko Densuşianu, HLR, II, fq. 123; shiko dhe Rosetti, ILR, fq. 471. Sipas
Petrovici-t, DR, XI, 1948, fq. 192, „përhapja e një h-je fundore në fjalët e gjuhës së përbashkët me origjinë nga
sllavishtja (duh, văzduh etj) është, rrjedhimisht, një tregues se fjala respektive ëshët me origjinë erudite.”). Në shqip,
variantet me h janë të shpeshta tek Buzuku (1555) dhe të rralla tek autorët e mëvonshëm (Çabej, BUST, 1, 1958, fq.
65).

Zona e modifikimeve fonetike të përshkruara më sipër (shfaqja e h-së si aspirimit të një zanoreje nistore, zhdukja e h-
së nistore apo ndërzanore, zëvëndësimi i h-së me f, madje edhe me v, u etj.) mund të shtrihet edhe mbi gjuhët e tjera
ballkanike; bullgarisht, sërbokroatisht, maqedinisht, siç del nga studimi i Victor Vescu , Zajedničke crte u razvitku
glasa h u rumunskom i južnoslavenskim jelicima, në „Balcanica”, VI, 1975, fq. 175-280 (me shembuj të shumtë).
Kjo lojë e h-së mund të ndodhë edhe në gjuhë jashtë zonës ballkanike (Puşcariu, Limba română, II, fq. 198, këtu
përmendet se ky fenomen, i zëvëndësimit të f–së me h, haset në shumë gjuhë, fenomen i kosideruar nga Maillet si
„shembull tipk i ligjit të përgjithshëm gjuhësor në fushën e fonetikës”). Po kështu, disa herë, edhe në latinisht h
nistor ngatërrohej me f-në: hircus dhe fircus, hoedus dhe foedus etj. (Shiko Cipariu, Elemente de limbă română sipas
dialekteve dhe monumenteve të vjetra, Blaj, 1855, fq. 43).

3.B-ja ndërzanor, i ndjekur nga u është bërë g në disa fjalë me origjinë latine (apo nga substrati), duke kaluar përmes
një faze të ndërmjetme h: nebula > *neuură > *nehură > *nehură > negură (krah. shq. njegullë, mbi etimologjinë e
tyre shiko Brâncuş, VALR, fq. 144). Njësoj evoluan lat. favus ne rum. fagure „hoje bletësh” (njëjës i dalë nga
shumësi), naevus në neg „nishan” etj. (Candrea, në Buletinul Societăţii Filologice”, I/2, 1905, fq. 40, ku preçizohet se
nga lat. nebula në rum. negură u arrit përmes një h-je si Hiatustilger. Përsëri për evitimin e hiatusit u shfaq në
variantin Ban. nuhăr (< nuăr), măduhă (< măduă), e bërë më vonë mădugă; shiko edhe CDDE, em. fagur). Marius
Sala (Contrib., fq. 25, 101-102) beson se g –ja u zhvillua drejtpërsëdrejti nga u, pa ndërmjetësinë e një h-je ndërzanore
të zëshme, ndoshta si një reagim ndaj zhdukjes së (u)-së para (u), këto të fundit, duke u diferencuar nga njëra-tjetra
„përmes forcimi elementit bashkëtingëllor të (u) i bërë (g). Shembujt nga latinishtja si rigus për rivus, estigare për
aestuare, aestivare, do të motivonin këtë reagim– afirmon Sala- tek *negula, *negru, *fagulu, *rugu. Por ky
modifikim fonetik ka ndodhur vetëm tek katër fjalët e mësipërme, d.m.th. është një ndërrim fonetik aksidental. Një
„reagim” presupozon, domosdoshmërisht, një modifikim që ka karakterin e një rregulle, gjë që nuk është rasti këtu.
Prandaj, asgjë nuk na pengon të shohim tek negură, neg etj. një fazë pararendëse të h, një modifikim gradual të u-së
në g, si tek: mădună > măduhă > mădugă; karakteri konsonantik i (u)-së „forcohet” edhe nëpërmjet h-së, jo vetëm
përmes g-së.

Në përgjithësi pranohet se grupet konsonantike latine ct, cs, kanë evoluar në rumanisht në pt, ps, duke kaluar në fazat
e ndërmjetme *χt, *χs, *ht, , *hs dhe *ft, *fs: lucta > *luχta > *luhta > *luftă > luptă; coxa > *coχsa > *cohsa >
*cofsă > coapsă (Densuşianu, HLR, I, fq. 26-27, 117; Candrea, Consonantism, fq. 83-85; Pierre Naert, Des mutations
ct > pt, ps; gn > mn et mn >un en roumain, në „Acta linguistica”, II, 1940-1941, fq. 247-257); H. Lausberg,
Lingvistica romanica. I. Foentica, Madrid, 1965, fq. 431-440).
Në CDDE, fq. 110, konsiderohet se lat. eccum – tantum u bë fillimisht *acutânt, nga e cila, nëpërmjet sinkopës së
dhe kalimit të ct në ht, doli ahântu, formë e ruajtur në arumanisht; në dakorummanisht. h-ja ra para t-së. Kalimi i ct
në ht ka ndodhur përpara ndarjes dialektore të rumanishtes së përbashkët (shiko dhe Procopovici, në DR, I, fq. 171,
shënimi).

Për rrjedhojë, presupozojmë se gjuha e popullsisë autoktone, duke mos qenë e mësuar me grupet ct, cs kishte një
tingull h nëpërmjet të cilit mund të jepte tingullin c të këtyre grupeve. Fazat e procesit të transformimit të c-së në p
përpara t-së dhe ş-së janë normale; ato njihën edhe në gjuhë të tjera. Faza ht, p.sh., ka ekzistuar edhe gjatë evolucionit
të lat. ct në it në frëngjisht, spanjisht, lat. factum > *fahtum > *fe to > sp. fe čo > fecho (hecho).

Në shqip. ct dhe cs kanë pasur dy trajtime: ct > ft dhe it (lucta > luftë, tractare > trajtoj) cs > fsh dhe sh
(coxa > kofshë, fraxinus > frashër),problem që do ta trajtojmë në një studim tjetër kushtuar posaçërisht evolucionit
të këtyre dy grupeve konsonantike latine në rumanisht dhe shqip.

Nga të dhënat e paraqitura më lart, rezulton se rumunët e kishin bashkëtingëlloren h në periudhën në kontaktit e
tyre me sllavët, pra, nuk e kanë marrë nga këta të fundit shqiptimin e h-së. Pasi u zhduk në latinishten e folur, që në
epokën republikane (nga mesi i shek. të III-të p.e.s., Mihăescu, Lat. Dun., fq. 101), h e ka origjinën në rumanisht nga
gjuha e popullsisë autoktone. Shqipja, me të cilën krahasojmë elementet paralatine të rumanishtes, përmban një h
organike (nga i.e. *s, *sk: shq. helm nga një folje njëjës halm, me shum. helme, krah. gjerm. scalmo, scelmo, Meyer,
EWA, fq. 151 dhe trak. Σχάλμη “shpatë, thikë”, shiko Çabej, SGJ, I, fq. 236; shq. njoh, krah. lat. nosco, Meyer,
EWA, fq. 314; shq. ah, krah. germ. asc “Esche”, gr. Δξύα “Buche”, Meyer, EWA, fq. 4.

Midis fjalëve me h në origjinë, që i përkasin fondit leksikor autokton kemi gjetur vetëm disa shembuj, dhe vetëm
njeri prej tyre është i sigurt: hameş. Ruajtja e formës me h së kësaj fjale në latinishten danubiane, e përvetësuar nga
popullsia dake, mund të shpjegohet edhe me ndërhyrjen e një pasthirrme primare e tipit ham.

Në disa raste, h, në rumanisht, ka dalë nga evolucioni i tingujve të tjerë, njësoj si h-ja në fjalët me origjinë latine
në gjuhët e tjera romanike. Shfaqja e h-së edhe në këtë mënyrë, përbën një dëshmi se rumunët kishin mundësinë
organike të artikulimit të një tingulli spirant laringal apo velar.

Kemi treguar, gjithashtu, prirjen e përbashkët në lidhje me lojën e h-së në rumanisht dhe shqip (proteza, zhdukja,
zëvendësimi me një tingull tjetër). Është e vërtetë se këto prirje njihen edhe në gjuhë të tjera (duke qenë se h-ja është
një bashkëtingëllore me një shqiptim të dobët), por në rastin tonë ato paraqesin, bashkë me çka u tha më sipër, një të
tërë unike, e cila duhet interpretuar si e tillë. Në këtë mënyrë, mund të shohim se transformimet në lidhje me
bashkëtingëlloren h janë të përcaktuara, në rumanisht dhe në shqip, nga një shtysë e brendshme që i detyrohet
veprimit të sustratit.

Nga sllavët, rumunët nuk mësuan të shqiptojnë h-në, por kanë huazuar shumë fjalë me këtë tingull. Duke hetuar
një listë me fjalë me origjinë nga sllavishtja që përmbajnë velarin h në etimon, konstatojmë se: h-ja ruhet kur është në
pozicion nistor: hamei “humulus lupulus”, hârzob, me var. vârzob) “litar i trashë”, horă “valle”, hohot “ngashërim”,
huli “fyej, ofendoj”, hulub “pëllumb”, në grupin nistor hr-: hram “kujdestar i një kishe të krishtere”, hrană
“ushqim”, hrean „Armoracia rusticana, bimë perimore që përdoret në gatim si erëz” apo në hn-: odihnă “pushim,
çlodhje”, tihnă “qetësi”, në fjalët e kultivuara : duh “frymë”, duhovnic (ndoshta edhe văzduh) “prift”, har “dhunti”,
metoh “manastir i vogël”, monah (dhe var. monaf, prej nga rrjedh em. pers. Monafu) “murg”; në pozicion
ndërzanor: dihanie “qelbak”, në emra vendesh: Ohaba (dhe derivati Hobiţa”), Suhodol. Ka mundësi që shumë prej
tyre të kenë hyrë më vonë nga bullgarishtja, serbokroatishtja, gjuhë me të cilat rumanishtja ka pasur kontakte për një
kohë të gjatë.

H-ja u kthye në f në fjalët me karakter të theksuar popullor: poftă “oreks”, a pofti “kam oreks” (në gjuhën e
vjetër pohtă, a pohti), me shqiptimin e ndryshuar në sllavisht), praf “pluhur” (dhe prau, prav), rufă “rrobë, plaçkë”,
vifor “furtunë”, vârf (dhe varian. vârv) “majë”, vraf (dhe varian. vrav „grumbull”, zăduf (dhe năduf) ”vapë,
nxehtësi”(që të dyja nga baza duh); për fală “krenari”, a se făli “krenohem” kemi etimonin me hv, kurse për cojoc
“qyrk”, me h fundore (e konservuar në të gjitha gjuhët sllave).

Me sa shihet, h-ja, në elementet me origjinë sllave, nuk ka qenë shumë rezistente. Kjo bashkëtingëllore
përfaqësohet më mirë në pasthirrmat: ha, he, ho, hop, hâc, hâr, hâş, huţa, huzdup etj., dhe sidomos, në fjalët me
origjinë hungareze dhe turke (shiko në DA tek shkronja H).
 Hipoteza e transmetimit të h-së nga substrati ka qenë e mbështetur nga studiues të tjerë: H. Schuchardt
(Vokalismus, III, 1868, fq. 49) e ka rreshtuar velaren h midis elementeve autoktone të rumanishtes: „der Laut h
zwischen alb. χ und χ”, duke u referuar, ndoshta, h-së si rezultat i palatalizimit të f-së. Sipas Haşdeu-t (EMR, III, fq.
39) h-ja dake, sidomos ajo e ardhura nga palatalizimi i f-së (shiko dhe Pricipii de filologjie ario-europee, 1875, fq.
61). Më vonë, në ILR, II, fq. 321, C. Poghirc afirmon: “Ekzistenca e h-së nistore vetëm në pak fjalë, pa përdorim në
morfologji, i jepte një pozicion të dobët në rumanishten e përbashkët. Ai, ndoshta, mund të ishte zhdukur, nëse nuk do
të ishte forcuar nga huazimet që përmbanin h, ato nga sllavishtja dhe gjuhë të tjera”. (shiko Poghirc, në RRL, XII,
1967, fq. 26). Sipas Vasiliu-t (Fonol. Ist., fq. 118), tingulli (h) del në të njëjtin pozicion me (c) të rumanishtes së
përbashkët: ( *dúcu) nga lat duco, (*dúhu), me origjinë sllave, me një u fundore, që ka hyrë për analogji me situatat e
motivuara etimologjikisht. Për rrjedhojë, h ka marrë vlerën e fonemit që në rumanishten e përbashkët (shiko dhe Sala,
Contrib., fq. 159).

BASHTINGELLORJA Ş (SH)

Disa gjuhëtarë të shekullit të XIX-të (Mikloschic, SER, fq.7; Schuchardt, Vokalismus, fq. 49; P. Kretschmer,
Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache, Göttingen, 1896, fq. 220) i detyronin substratit trako-dak
bashkëtingëlloren Ş (SH) të rumanishtes me arsyen e thjeshtë se ajo nuk ekzistonte në sistemin bashkëtingëllor të
latinishtes dhe se në shqip kjo bashkëtingëllore është zhvilluar shumë herët. Dëshmitë e sjella më vonë duket se
mbështesin hipotezën se trako-dakishtja kishte një lloj sh-je e cila shpejtoi transformimin e s-së latine në ş (sh)
(Coteanu, Originile, fq. 33). Prova më e rëndësishme është ajo në lidhje me emrat e ujërave në territorin në veri të
Danubit, të shkruara në mënyrë të luhatshme s, ss, si, prej nga rezulton se shqiptimi i këtyre hidronimeve ishte me ş
(sh), tingull që nuk ekzistonte në latinisht apo greqisht: Μάπιs (Herodoti), Μάπιζοs (Straboni), Marisia (Jordanes),
Mοπήζηs (Const. Porphyrogenetul) etj.: rum. Mureş; Kπίζοs (Const. Porphyrogenetul), Grisia (Jordanes): rum Criş
(lexohet Krish sh.y.); Tίβιζιs (Herodoti), Tibisia (Jordanes), Tιθήαs (Priscus), Tιμήζηns, Tιμήζιs (Const.
Porphyrogenetul): rum. Timiş (lexohet Timish sh.y.); Carsium, Carsidava (Ptolemeu): rum. Hârşova (lexohet
Hërshova sh. y.).

Nëse mbajmë parasysh shënimin me si në tekstet e Jordanes-it (shek. i VI-të e.s) modifikimi i s-së në ş (sh) duket
e kushtëzuar nga një i pasues, ashtu si në fjalët latine të rumanishtes: lat. resina > rum. răşină dhe shq. rëshinë); por
tek autorët e vjetër, i njëjti emër është shënuar edhe me s, ss, kështu që më e përshtatshme është të konsiderojmë se
është fjala për grafi të luhatshme, për një tingull që trako-dakishtja e kishte të vetin. (cf. Poghirc, në ILR, II, fq. 317: si
> ş bën pjesë në ato “tipare që janë specifike për dako- moesishten e vonshme”, kurse në shënime shkruan: “luhatja e
grafisë me shkronja greke dhe latine (...) tregon se është fjala për një tingull të pazakontë tek grekët dhe romakët”).

Ne listën e hidronimeve në territorin e Dakisë duhet shtuar, në jug Naissus, Naioos (sot Niş “Nish”), lumë dhe
qytet në Moesinë e Sipërme.

Pârvan-i (Lajme te reja nga Dacia Malvensis, në AAR, ist., s. II, t. 36, Bukuresht, 1914, fq.23, si dhe Mihăescu,
Latinishtja danubiane, fq.101) beson se shenja Σ (në një tekst latin) jepte tingullin ş (sh sh.y.) në fjalët Σiamas dhe
Σuc (idavensis). E, Popescu (Inscriptiile, fq. 22) rimerr hipotezën se “ndonjëherë përmes Σ shprehej në gjuhët latine
dhe greke një tingulli specifik nga gjuha e trako-dakishtes, ndoshta ş; në fq. 294 riprodhon mbishkrimin me nr. 277, të
datuar, ndoshta, në shek. e IV-t , i cili përmban termin Σuc(idavensis), me Σ. Philippide (OR, I, fq. 331) interpretonte,
me probabilitet, se ş-ja ishte dubleti grafik i ss në Virssucciussius, nga Dalmacia (CIL, III, fq. 3256).

Duke iu referuar “prapashtesës” së fjalëve Argeş, Mureş, Someş, Timiş, Pushkariu shkruante në një shënim në
DR, VI, fq 1369, në punimin e P. Skok-ut, Bredisium und Verwandtes, n “Zeitschrift fur Ortsnamenforschugen”, I,
1926, sipas se cilës në trakisht –esium identifikohet me mbaresën e shumësit të rrjedhores –sh të shqipes) se “nuk
mund të dimë nëse atë që latinet e shkruanin –esium kishte tek trakët, në fakt, këtë shqiptim, apo shqiptimi ishte më
tepër një lloj ś apo š të cilën emërtimet rumune e ruajnë deri me sot. Divergjencat në transkriptimin grek apo latin në
emërtimet e lumenjve të përmendura nga shkrimtarët e vjetër, mund të konsiderohen dhe si një tregues të një shqiptimi
palatal të s-së”.
 Ne shqip, sh (=ş) lindi spontanisht nga një s i.e. Gjithashtu u transformua në sh ne mënyrë të pakushtëzuar në
huazimet latine, greke, dhe me pas sllave e italiane, të hyra në një epokë të vjetër. Përgjithësisht, pranohet se ligji
fonetik i transformimit të s-së në sh ka vepruar deri në shek. XI (Për detaje, shiko Çabej, SGJ, III, fq. 137-139).

Reflektimet aktuale me sh te toponimeve antike të zonës etnike ilire shpjegohet nga fonetika historike e shqipes:
Lissus: shq. Lesh, Scup: (Maqedoni) shq. Shkup, Drivastum: shq. Drisht, Scodra: shq. Shkodër, Scardus: shq.
Shar, Issamus (lumë) shq. Ishm, Ragusium: shq. Rush (cf. Cabej, BUT, 2, 1958, fq. 59-62; shiko dhe Barič, Hymje,
fq.49, ku janë dhënë vetëm rastet e sigurta tek të cilat shpjegimi nga shqipja është i sigurt: Nish<Naissus, Shkup<
Scupi, Shtip<Astibos).

Gjeneza e sh-së në shqip dhe shpjegimi përmes kritereve të gjuhës shqipe te toponimeve me sh të Ballkanit veri-
perëndimor është një prove që ş në strukturën fonetike të hidronimeve në veri të Danubit duhet t’i atribuohet substratit
trako-dak.

Prejardhja nga substrati i ş-së është e përkrahur sot nga shumë gjuhëtarë. Kështu D. Macrea (Limba si lingvistica
română, Bukuresht, 1973, fq.33) shkruan: “Evolucioni në ş (sh) i dhëmbores s (...) mund të jetë, në radhë të parë, me
prejardhje trako-dake, sepse s nuk ekziston në asnjë fjalë shqipe para shek. të XI-të, por vetëm sh (=ş), dhe në radhë
të dytë, sepse në rumanisht ş-në e gjejmë edhe të pakushtëzuar, dhe pikërisht në emërtimet e lashta të lumenjve:
Argeş, Criş, Mureş, Someş, Timiş “. Bashkëtingëllorja ş (sh) konsiderohet e substratit edhe nga gh. Ivănescu (ILR,
fq. 198). Ivan Popovici (Geischichte der serbo-kroatischen Sprache, Wiesbaden, 1960, fq. 73) beson se origjina e ş-
së në hidronimet rumune (Argeş, Timiş etj.) nuk duhet të ndahet nga origjina e sh-së së shqipes. Dhe E, Petrovici
(SDT, fq. 244) dyshon se ş-ja në këto fjalë mund të shpjegohet nga sllavishtja: “Por disa nga këta lumenj kanë ş
fundor (Argeş, Timiş, Criş, Mureş, Someş), vështirë se mund të shpjegohen përmes sllavishtes. Kalimi i s-së në ş është
i afërt me të njëjtin fenomen në shqip. Kështu, duhet presupozuar se dako-moesishtja në veri të Danubit paraqiste të
njëjtën prirje për te ndërruar s-në në ş ashtu si dako-moesishtja në jug të këtij lumi (cf. Naissus >Niş)*.

Një argument për hipotezën që ş-ja në rumanisht i detyrohet veprimit të substratit e përbën edhe fakti se janë disa
fjalë nga fondi i përbashkët rumuno-shqiptar pararomak që përmbajnë një ş (sh sh. y.) shumë të vjetër, i ardhur në të
dyja gjuhët nga nj s: guşă, moş, (moaşă), muşc(oi), şopârlă, ştiră, shq. gushë, moshë, mushkë, shapi, shtirë. (Për
detaje etimologjike shiko Russu, Etn. rom.; Çabej, SGJ, I-II; Brâncuş, VALR). Por, në më të shumtat e rasteve,
fjalët shqipe me sh kanë në rumanisht si përgjegjëse me s. rum. bască, brusture, scăpăra, scrum, spânz, strepede,
strungă, etj. shq. bashkë, brushtull, shkrep, shkrumb, shpënd(ër), shtrep, shtrungë etj. Rum. şut, edhe me
variantin ciut, i korrespondon shq. shyt, shute, sutë.

Midis fjalëve të përbashkëta për rumanishten dhe shqipen, një vend të veçantë zë căpuşă shq. këpushë, e
formuar, në të dyja gjuhët, me prapashtesën –uşă- (-ushë). Është e vështirë të përcaktohet etimologjikisht rrënja (shiko
Brâncuş VALR, fq. 57), por ajo që na intereson këtu është prapashtesa, e cila, në mënyrë të sigurtë, është parasllave
në këtë fjalë (cf. Xhuvani, Çabej, Prapashtesat, fq. 105-106: ka mundësi që shq. –ushë të vijë nga ilirishtja, në lidhje
me të cilën mund të krahasohen emrat toponimikë Genusus, Marusio, emrat e personave Ebusius, Janusioi,
Tatusius, Piasus. Për emrat e përveçëm ilire, shiko Hans Krahe, Die alten balkanillyrischen geographischen
Namen, Heidelberg, 1925. Tek fjala moş (moaşă) shq. moshë, prapashtesa dallohet pa vështirësi nëse pranojmë
hipotezën se në baza të saj qëndron shq. mot (e cila raportohet etimologjikisht me foljen mat), kurse për ghiuj, arum.
ghiuş, shq. gjysh, ş (sh sh.y.) është refleks i një i.-e *s(u) (cf. N. Jokl, LKU, fq. 30; shiko dhe Barič, Albanorum. St,
fq. 37)

Në lidhje me substratit mund të vihet edhe brânduşă (cf. Giuglea, DR,III, fq. 567) dhe ţăruş, nga struktura
leksikore e se cilës nuk përjashtohet prapashtesa-uş(ă).

Një prapashtesë –ş ka qënë dalluar nga Jokl–i (vep. cit, fq. 23; shiko dhe Rosetti, ILR, fq. 239, 259) në rum. uşor
“lehtë “ (nga lat. Levis, i kombinuar me prapashtesën –ior, me origjine latine); -ş korrespondon, sipas Jokl-it,
prapashtesës zvogëluese të shqipes –sh (nga i.e. *-is, një formant krahasues): brâsh “bostan i vogël, i papjekur”,
lëmsh, vashë (Xhuvani, vep. cit., fq. 83. Al. Graur konstaton se –ş-ja tek –şor (kjo është më e vjetër se sa –işor, -
uşor) është një elemente prapashtesor “që bën pjesë në serinë e prapashtesave të ndryshme zvogëluese rumune,
origjina e së cilës duket se është shumë e vjetër”. (Scrieri de ieri şi de azi, Bukuresht, 1970, fq. 225).

Shtohen këtu disa fjalë me origjinë latine që u ruajtën në rumanisht vetëm në formën e derivateve me –u(ş)ă: auş,
në Olteni: aoş; në arum.: auşu (me derivate të ndryshme të regjistruara nga T. Papahagi. DDA, fq. 242) (lat. avus),
cătuşă (lat. catta), căuş (lat. cavus), mătuşă (lat. amita), păpuşă (lat. pupa), părătuş (lat. palatum), me variantet:
împărătuş, apărătuş, pălătuş, părăntuş, pănătuş, peretuş (DA; CDDE, shiko dhe Săineanu, Semasiologia, fq. 93.);
shënojmë me probabilitet edhe lăpuş, (lat. lappa); dhe shq. lëpushë, edhe llapushë, cf. Fj.Gj.S.SH). Struktura
leksikore dhe etimologjike e këtyre fjalëve ka qënë studiuar, midis te tjerëve, nga T Papahagi, NE; Giuglea, DR, III,
fq. 569); Id, Uralte Schichten, fq.21; Puşcariu, DR, III, fq.668 dhe VI, fq,326; El. Carabulea, në SMFC, II, fq. 199-
202; Sala, SCL, XXXI, nr. 5, fq. 621-624; Rosetti, Études de vocabulaire, në Zbornik u čast Petru Skoku, Zagreb,
1985, fq. 423.

Mund të përfshijmë në këtë listë edhe cenuşă (lat.klas. cinis, lat.pop. cinus).

Këto fjalë vërtetojnë se –uş(ă) është një formant leksikor i lashtë, në strukturën fonetike të të cilit vërehet një
bashkëtingëllore e transmetuar, që ka shumë gjasa të jetë prej substratit trako-dak. “Nuk do të ishte e pamundur, -
shkruan Puşcariu në DR, IV, fq. 1369-, që edhe prapashtesat tona zvogëluese –aş dhe –uş të jenë tepër të vjetra, sepse
ato gjendet në të gjitha dialektet. Është e vërtetë se ato i gjejmë edhe tek sllavët, por, zakonisht, me funksione të tjera
dhe jo me atë vitalitet që kanë në gjuhën rumune”. Duke u bazuar tek derivatet e tipit mătuşă, I. Fischer, në Lat. dun,
fq. 167 shkruan: “Është e mundur që ti detyrohet substratit prapashtesa rumune –uş, kjo shfaqet tek fjalët latine të
zhdukura nga rumanishtja, madje që në epokën e teksteve të para: mătuşă, (amita), cătuşă (catta) “.

Asgjë s’mund ta kundërshtojë vjetërsinë e kësaj prapashtese edhe në derivatet e tipit: albus, calus, galbenus etj.
me korrespondente leksikore (por jo semantike) identike në shqip. Gjithsesi në shqip gjejmë kalush “kal i vogël”.

Si konkluzion, nga situatat e përshkruara me sipër, bashkëtingëllorja ş shpjegohet përmes substratit. Ekzistenca e
një tingulli si ajo e llojit te s-së në trako-dakisht ka favorizuar fenomenin e palatalizimit te s latine në latinishten
ballkanike. Nënvizojmë me këtë rast një vërejtje të shquar të E. Petroviç-it, sipas të cilit, palatalizmi i s-së (dhe e
dhëmboreve të tjera) duhet shpjeguar nëpërmjet një prirjeje latine e favorizuar nga substrati.: “ Roli i madh që kanë
luajtur zanoret e përparme dhe të jodit në latinishten danubiane përpara influencës sllave, rol më i madh se në gjuhët
e tjera romane, i detyrohet, ndoshta, veprimit të substratit trak”. “SCL, I, 1950, fq. 214-215). Kjo hipotezë (e shtrire
edhe mbi fenomenin e palatalizimit të buzoreve) është e përkrahur edhe nga Octav Nandris (Phon. Hist. Fq. 247-248).
Sipas M.Sala (Contrib. fq. 27-28) palatalizimi i dhëmboreve (d.m.th. edhe i s-së) të ndjekura nga një jod do të ishte
një prirje romanike me aktive në zonat periferike të Rumanisë. “Ndryshimet midis rumanishtes, nga njëra anë, dhe
gjuhëve të tjera romanike, nga ana tjetër, është vetëm një dallim i forcës së një tendence romanike”. Megjithëse autori
mohon çdo mundësi të ndërhyrjes së substratit, ky “ndryshim i forcës” nuk mund të shpjegohet ndryshe veçse përmes
një veçantie të artikulimit të idiomit pararomak të Dakisë.

Shtojmë në mbyllje, se rumanishtja ka patur gjatë evolucionit të saj, një preferencë të caktuar për tingujt
shushuritës. Kështu shpjegohet fakti se s mund të bëhet ş (sh) kur ndodhet në çdo lloj distancë nga jodi; është fjala për
ş-në e grupit şt (i prejardhur nga st, sc): aşterne, câstiga, şterge, creşte, naşte, şti etj. Grupi latin st, i ndjekur nga i në
hiatus u bë ş (sh): pastionem > păşune, * ustia > uşa. Madje, lindja e afrikates č, presupozon, siç dihet, një ş i
implikuar në karakterin e tingullit të kombinuar të afrikates: ceară (lat. cera), fecior (lat. fetiolus). Në disa raste, ş-ja
rezulton nga č përmes një procesi të diferencimit regresiv: muşca (< lat. * mucciare), crâşmă (< sll. kručma, hrişcă
(< hukrain. hrečka), obişnuit (obicinuit), paşnic (pacinic), veşnic (vecinic). Në disa fjalë ş-ja ka dalë si një tingull me
vlerë ekspresive.: şoarece (lat. < sorex), şobolan (nga sobol), cf. Graur, BL, VII, fq. 138. Bashkëtingëllorja ş (sh) u
imponua si mjet alternance edhe tek neologjizmat: shum. fabuloşi, miniştri etj.

Na duket me interes të shtojmë se në të folmen e jugut të Transilvanisë (midis Sibiut, Blazhit, Alba-Julia,
Orështies) s-ja në grupin st, i ndjekur nga e,i u kthye ne ş, përmes akomodimit me t-në e palatalizuar: ştea-ştele,
oaşte, dragoşte, cinşte, puştiu etj. (shiko më gjërë R. Todoran, Contrib. fq. 62, me bibliografi). Nëse ky fenomen
është atestuar vonë, rreth 1800-ës, nga ana tjetër, sk’, e bere şkÇ (me k’<cl’<cl) është i vjetër, e herës së rumanishtes
së përbashkët, duke qënë e njohur edhe në arumanisht: deşchide, aşchie, şchiop, şchiau. Sipas V. Frëcilës (Un
fenomen fonetik dialectal: s > ş, z > j n> disa grupe bashk>ting>lloresh t> ndjekura nga tinguj palatale “Një
fenomen fonetik dialektor: s > s, z>j në disa grupe bashkëtingëlloresh të ndjekura nga tinguj palatale, në LR, 2, XXV,
1976, fq. 209-213).

Insistuam mbi këtë problem sepse prezenca e ş-së në vend të s-së në grup me një bashkëtingëllore palatale
(k,t,c,n) na shfaqet si një dëshmi më tepër për sa i përket preferencës së rumanishtes për këtë bashkëtingëllore.

ROTACIZMI
I atestuar që në shekullin e XV-të, rotacizmi i –n- së thjeshtë ndërzanore në fondin latin, mbetet edhe sot, një dukuri
dialektore, specifike për zonën veriore të dakorumanishtes. Banati, Transilvania jug-lindore dhe Vllahia nuk e kanë
njohur rotacizmin. Në Moldavi, sidomos në pjesën veriore, ky fenomen është atestuar në mënyrë sporadike nëpër
dokumentet sllavone të shek. të XV-të dhe XVI-të (shiko shembuj tek Hashdeu, CB, II, fq. 13-14; Rosetti, Rhot., fq.3-
4; Gheţie Mareş, Graiurile dr., fq. 153-156). Ky inovacion u soll në Moldavi nga popullsia e ardhur këtu që nga
Maramureshi (Rosetti, vep. cit., fq. 8; id. ILR, fq. 230, 422, 476; Ivănescu, Probl., fq. 85; nuk është e përjashtuar që
në periudhën e rumanishtes së përbashkët Moldavia e veriut të ketë qenë një zonë e rotacizuar, supozim që rezulton
nga pjesa më e madhe e studimeve kushtuar përhapjes së këtij fenomeni). Në Transilvani, rotacizmi u vu re nga
Hashdeu në tekstet mëhëçene (shiko CB, II, fq, 11-18; id. B, fq. 94-95, 85, 129-130, 160, 178 etj.), pastaj të gjithë
autorët që janë marrë me tekstet e vjetra rumune (shiko Candrea, Ps. Sch., I, CLX-CLXII; Rosetti, Rhot., fq. 1-10; id.,
B, fq. 25-26; Densuşianu, HLR, II, fq. 75-79; Gheţie, Mareş, l.c.; Teodorescu, Gheţie, Ieud, fq. 94-95 etj.

Siç dihet, Coresi rindërtoi format me –n-, duke eliminuar rotacizmin, gjë që tregon se ky fenomen nuk ishte i njohur
në zonën e Brashovës dhe të Vllahisë; gjithashtu, mund të presupozohet se dhjaku botues kishte vënë re se edhe në
zonën e veriut të vendit, prej nga vinin dorëshkrimet e para rumanisht, rotacizmi ishte në regres. Në gjysmën e dytë të
shek. të XVII-të, rotacizmi nuk shfaqet në letrat personale që vinin nga krahina me rotacizëm.

Në dakorumanishten e sotme, shqiptimi me rotazicëm haset në fshatra të Maleve Apuseni „perëndimorë”. Ja disa nga
shembuj e regjistruar në ALR, vëll. I, në fshatin Gërda e Sipërme (komuna Scărişoara, rrethi Alba), pika kartografike
95, e vetmja pikë ku ka rotacizëm: purim = punem „vëmë”, taciure = tăciune „prush” h.111, radacirile =
rădăcinile „rrënjët”, h. 116, paşuri = păşuni „kullota”, h 125, piatră vârâtă = piatră vânătă „gurkali”, h. 227, d’iru
= vinu “verë”, h. 244, t’eptire = pieptene “krehër” h.260, t’eptărăm = pieptenăm „krehim” h.261, ald’ire = albine
„bletë”, h.271. Në tekstet e komunës Scărişoara, të publikuara nga Emil Petrovici (në ALRT, fq. 50-64), gjejmë
shembuj: ţâr = ţin „mbaj”, cire = cine „kush”, pără = până „deri”, lumniră = lumină „dritë”, spuri = spune „thotë”,
fântâră = făntână „burim”, bură = bună „e mirë”, sâru plin = sânu plin „gjoksin plot”, ţâre = ţine „mban”, mire =
mine përem. „mua”, mărânci = mănânci „ha (ti)”, mărâncă = mănâncă „ha (ai) ”birişor = binişor „mirë”, cire =
cine „kush”, irel = inel „unazë”, ciră = cină „darkë”, am cirat = am cinat „hëngra darkë”, urul = unul „njeri,
parem.”, târuş = ţinuşi „mbajtja”, câre = câine „qen”, s-o-mplirit = s-au împlinit „janë mbushur”, purea = punea
„vendoste”, irima = inima „zemra”, omiri = oameni „njerëzit” bur-ajurul li Craciunu = bun ajunul lui Crăciun „
agjërimi i mirë i Krishtlindjeve”. I kemi dhënë shembujt sipas radhës së faqeve dhe me transkriptim pjesërisht letrar.
Për interpretimin fonologjik të fakteve në pikën ortografike 95 (Scărişoara), shiko A.Avram, CL, VII, 2, 1963, fq. 221-
226. Një material plotësues të vjelë në Skërishoara ka publikuar edhe Petroviçi (DR, VIII, 1934-1935, fq. 149-163, me
shënime fonetike rigoroze, e ribotuar edhe në vëllimin Petrovici , SDT, fq. 25-36), dhe së fundi, N. Mocanu (CL,
XVII, 1, 1972, fq. 81-97; shih edhe materialet e anketimeve të S. Şandru, në BL, II, 1934, fq. 201-237 dhe T.
Papahagi, Cercetări în Munţii Apuseni „Kërkime në Malet Apuseni, në GS, II, fq. 22 dhe më pas). Frâncu dhe
Candrea (Rot.; id. Apuseni) kishin vënë re rotacizmin në një numër të madh fshatrash, gjë që mund të tregojë se ky
fenomen

Mund të ketë pasur në Apuseni një përhapje më të madhe sesa sot. Po kështu, studiuesit e të folmes së zonës së
Maleve Apuseni konstatojnë se rotacizmi, në këto zona, është një dukuri në rënie, duke u shfaqur, veçanërisht tek
folësit e moshuar dhe te gratë; fluktuacioni midis formave me dhe pa rotacizëm është i zakonshëm. Tek asnjë nga
folësit nuk ka konsekuencë në përdorimin e formave me rotacizëm. Shtrirja e rotacizmit mbi disa fjalë me origjinë
sllave: camiriţă, cremiri, hodiresc, smântână (Mocanu, L.c) apo me origjine hungareze, përmes një përshtatjeje të
thjeshtë fonetike (Rosetti, Rhot., fq. 15), si dhe regresionet false të tipit: mazâne (= mazăre, me kuptimin “fasule”),
luceafăn = luceafăr „ylli i mëngjesit”, pasińa = pasărea „zogu”, ġezuńe = viezure „vjedhullë” (S. Pop, DR, VI, fq.
393; Puşcariu, DR, VIII, fq. 311) që na dalin të folmet e Transilvanisë, janë dëshmi se ky fenomen ka humbur
vitalitetin dhe është në proces humbjeje të plotë. Kemi parasysh vërejtjen e bërë nga Al. Rosetti se rotacizmi në të
folurën e mocëve gjendet një një shkallë „analogue a celui qui a été relève dans les textes du XVI-e et du XVII-e
siècle: on y trouve, employés cote a cote par la même personne et dans les même mots, l’n aspirant, l’r nasalise, l’r
oral et l’n dental. L’r oral représente la phase extrême de l’évolution (< -n-), provoquée par la perte de la
nasalisation, tandis que l’n dental est impose par la langue commune, qui n’a pas innové. Plusieurs prononciations
coexistent, par conséquent, dans le parle de la même personne”. (Rosetti, ML, fq. 208). Kështu faza finale e
rotacizmit të -n-, e shprehur me një –r- oral, d.m.th. me zhdukjen e plotë të hundorëzimit (shiko Avram, Contribuţii,
fq. 35), nuk është e përgjithësuar në të folmen e mocëve, sikundër nuk ishte përgjithësuar as në gjuhën e
dorëshkrimeve të vjetra të veriut të Transilvanisë, të cilat, siç dihet, përmbajnë si forma me –nr-, ashtu edhe forma me
–r- ose me hundorëzimin e zanores paraardhëse (Densuşianu, HLR, II, fq. 116). Sipas Hashdeut (CB, II, fq15),
varianti me nr shpreh konfuzion midis asaj me n dhe asaj me r. A. Byhan (JB, III, fq. 8) dhe A. Procopovici (Despre
nazalizare şi rotacism „Mbi hundorëzimin dhe rotacizmin”, në AAR, 1908, fq. 265 dhe më pas) vlerëson se nr duhet
interpretuar si hundorëzim i zanores plus r, Byhan beson se r është shfaqur pas hundorëzimit të zanores për të evituar
hiatin. Găluşcă (Slavisch-rumänisch Psalterbuchstück, 1913, fq.63). ka mendimin se nr përfaqëson një fazë
kalimtare të n në r, kurse Pushkariu (Cercetări, fq. 77) shpjegon format e lëvizshme , me n dhe pa r, dhe ato me nr,
përmes të folmes të parotaçizuar të një popullsie emigruese në Malet Apuseni, të përzierë më të folmen e rotacizuar të
zonës.

Rotacizmi i n ndërzanore është një karakteristikë fonetike e rëndësishme e dialektit istrorumanisht, ku rotacizmi
shfaqet në të njëjtat kushte si në dakorumanishten veriore dhe veri-perëndimore, d.m.th. vetëm në fjalët me origjinë
latine. (për shembuj, shiko Puşcariu, SIR, II, fq. 110-114, me bibliografi nga fq. IX-XI). Pushkariu vëren se në vetë
istrorumanishten, njësoj si në tekstet dakorumune të shek. XVI-të dhe në të folurën e sotme të mocëve, ekziston,
përveç formave me -r- oral, edhe format me -nr- dhe me zanore të hundorëzuara.

E gjejmë të rastit të përmendim se në të folmet polake jugkarpatike, kanë hyrë prej kohësh, nga e folura e barinjve
transilvanianë, fjalë me rotacizëm, siç është rasti i putira, pućira = puţină „pak”, Puşcariu, LR, I, fq. 307). Fjalët
rumune me rotacizëm janë gjetur, gjithashtu, në të folmet çeke dhe ukrainase: iafira „afină”, jerepnic „jireapăn”,
tuşira „a tuşina”) Candrea, Ps. Sch., I, fq. XC; Puşcariu, DR, VIII, fq.311).

2.Rotacizmi është një veçori e rëndësishme e toskërishtes, i cili u përftua në të njëjtat kushte si në rumanisht, d.m.th. u
shndërrua në -r- vetëm -n- ndërzanor i thjeshtë në fjalët që i përkasin fondit indoeuropean të gjuhës dhe në huazimet
latine dhe ato greke të vjetra. Ja disa shembuj: tosk. dimër, geg. dimën, tosk. emër, geg. emën (nga forma më të
vjetra me –ë: dimëni, emënë, të atestuar në tekstet e shek. të XVI-të). Po kështu: tosk. lakër, geg. lakën, tosk. rërë,
geg. ranë, tosk. verë geg. venë; tosk. zërë geg. zani etj. Rotacizmi është i njohur edhe në toskërishten e folur të
shqiptarëve të Greqisë dhe Italisë. Ashtu si në rumanisht, -nn- (geminant) e latinishtes nuk u rotacizua në shqip: lat.
gunna > shq. gunë, lat. cannata < shq. kënatë. Nuk u rotacizua as -n- ndërzanor që vjen nga një grup bashkëtingëllor
nt, nd, ng, nëpërmjet një -nn- e krijuar me asimilim. (Meyer, Alb. St., II, fq. 67; Çabej, BUST, 4, 1953, fq. 35; id. SF,
2, 1970, fq. 90; id., SGJ, III, fq. 133). Fjalë si anë, punë, dalin pa rotacizëm si në jo vetëm në gegërisht, por edhe në
toskërisht. Këto fjalë presupozojnë etimonë që përmbajnë grupin n+bashkëtingëllore. Kjo situatë del edhe në
strukturën morfematike: kallëzorja e shquar e tipit nusen rrjedh nga një formë me -nt- (mbaresa n dhe nyja t,
Pedersen, KZ, 36, fq. 310; shiko dhe La Piana, SLA, I, fq. 59, 129). Në të njëjtën mënyrë shpjegohen format e vetës së
III-të shum. e dëftores së tashme: janë, kanë, puthinë, etj., format e aoristit të tipit: lidhnë, të pjesores të tipit dhanë,
dhënë, lanë, lënë etj. Rotacizmi nuk del as te format e përemrave pronorë, të cilat janë formuar nga një përemër vetor
në dhanore: ynë, jonë, tanë, tona (megjithatë tek i tyre ka ndodhur rotacizmi), dhe as tek përemrat e përbërë me –në:
unë, tinë, kjonë, ajonë, ainë (shiko Çabej, SGJ, III, fq. 134). Kuptohet se rotacizmi ishte një proces i mbyllur në
periudhën kur janë shfaqur këto përemra. Çabej vuri re se tek Buzuku (1555), madje edhe më vonë, në materialet
shqipe që vinin nga dialektet shqipe të Greqisë dhe Italisë, takohen forma me -nn- (në origjinë është n+bashk.), gjë që
vërteton se në kohën kur rotacizmi ishte një dukuri aktive, grupet bashkëtingëllore me n nuk ishin kthyer ende ne n të
thjeshtë.

Mekanizmi i procesit të rotacizmit në shqip është njësoj si në rumanisht: -n-, duke pasur një shqiptim të dobët,
hundorëzoi zanoren pararendëse, e cila fitoi një timbër më të mbyllur; mbas humbjes së hundorëzimit, n-ja evoluoi në
r oral “gojor” (Rosetti, ILR, fq. 229; për shpjegime të tjera shiko A.B.I. Balotă, La nasalisation et le rhotacisme
dans les langues roumaine et albanaise, Bukuresht, 1925, fq. 41-45; Candrea, Ps. Sch, I, fq, CLV-CLXII; A. Byhan,
JB, III, fq. 8-9 etj).

Në dakorumanisht, r e hundorëzuar (ř) bashkekziston me r oral deri në ditën e sotme, ndërkohë që në

istrorumanisht dhe në shqip r-ja u ç’hundorëzua plotësisht (për istrorumanishten shiko konstatimin e Pushkariut, të
dhënë më sipër).

Rotacizmi i -n- përfundon, edhe në rumanisht, edhe në shqip, në periudhën e kontaktit të tyre me sllavishten,
duke qenë se në elementet sllave në këto gjuhë nuk veproi rotacizmi (Meyer-Lübke, Rum. Rum. Alb., në MRIW, I,
1914, fq. 41; Densusianu, GS, II, 1926, fq. 389; id. HLR, II, fq. 116; Puşcariu, ELR, fq. 86; Barić, Hymje, fq. 48;
Gjinari, SF, 4, 1968, fq. 138; Ivănescu, ILR, fq. 206; Rosetti, Rhot., fq. 43; id. ILR, fq. 229; Balotă, vep. cit., fq. 150 ;
Çabej, Rev. Shkodra, 1, 1964. fq. 11-13; id. SF, 4, 1979, fq. 55-56; id. SGJ, II, fq. 177) konsiderojnë se rotacizmi në
toskërisht (dhe, implicit, hundorëzimi i zanores gege) ka ndodhur deri vonë, pas shek. të X-të. Çabej vlerësonte se në
emrat toponimikë, -n- rotacizohej që në shek. e XIV-të. Dëshmi e kësaj është një toponim Frari, me prejardhje nga gr.
biz. Φαυαπη. Ata që mbështesin hipotezën e rotacizmit të vonët, sjellin si argumente disa fjalë të huazuara nga
sllavishtja, greqishtja, italishtja: tërsirë “litar” < sll. tračina, em. top. Gombočari < sll. Globočani, putërë “patanë”
< it. putana, korë “ikonë” < gr. Εχóυα, spërk < gr. ζπαυós (me ruajtjen e s në shqip, e cila, siç dihet, vjen nga një sh
e huazimeve të marra deri në fillim të shek. të XI-të). Vëmë re se këto elemente ekzistojnë vetëm në toskërisht, jo
edhe në gegërisht. Rrjedhimisht, kjo shpjegohet, sipas mendimit tonë, përmes përshtatjes fonetike me format me -r- të
fondit parasllav në dialektin e rotacizuar. Ekziston vetëm një përjashtim: i vrërët “i vrenjtur, i rrudhur, i errët” nga sll.
vranŭ ”i zi” me korrespondente në gegërisht i vranët. Emrat e fshatrave me –n- nga zona toske, të marra nga
Kadastra turke e viti 1431 nga David Luca (SF, 1, 1978, fq. 92): Tsanova, Lavdani, Kostani, Paveni (sot janë të
gjitha me -r-) duken si fjalë të prejardhura me prapashtesa.

Besojmë se ato pak përjashtime (që shpjegohen përmes analogjisë), nuk mund të shpjegojnë zgjatjen e veprimit të
këtij ligji fonetik.

Përmes analogjisë shpjegohet rotacizmi edhe tek fjalët jolatine në të folmen e locëve (Rosetti, Rhot., fq. 15;
Densusianu, GS, II, fq. 390).

Disa gjuhëtarë janë të mendimit se edhe në dialektin e gegërishtes ka vepruar dikur rotacizmi, dhe më vonë, është
kthyer tek format me -n- (Pedersen, Rom, Jb, IX/I, 1905, fq. 214; Barič, Albanorum.St., fq. 82-83; id, Hymje, fq. 68-
69; Balotă, vep. cit., fq. 160-161), por të dhënat që sjell nuk janë të mjaftueshme, rikthimi tek format me -n- implikon
një mekanizëm artikulimi të pamundur (Rosetti, ML, fq. 108, 207-208; id. ILR, fq. 228).

Ne gegërisht, mbyllja e -n- së dobët u ruajt, dhe në të njëjtën kohë me këtë, dhe hundorëzimi i zanores
pararendëse. Kështu gegërishtja krijoi serinë e zanoreve hundore. Në toskërisht, përkundrazi, me zhdukjen e mbylljes
së -n- (në vend të -n- u shfaq -r-), u zhduk hundorëzimi i zanoreve pararendëse. Zanoreve hundore të gegërishtes, në
toskërisht, u korespondojnë zanoret orale (gojore), (p.sh. tosk. rërë, geg. rânë < lat arena).

Në zonën kalimtare midis toskërishtes dhe gegërishtes, rotaçizmi bashkëekziston me hundorëzimin e zanores në
grupin tingëllor të së njëjtës fjalë : hûri « huri » , frêri « freri », zâri « zëri », râr « rërë », bâr « bërë ». Në dy
shembujt e fundit, â është e gjatë për shkak të rënies së zanores fundore). M. Çeliku (SF, 1, 1964, fq. 176), i cili është
marrë me këtë problem, konsideron se në këtë zonë rotaçizmi është i vonët, është një mbivendosje mbi hundorëzimin
geg, një përngjitje e shqiptimit të tipit të gegërishtes me atë të toskërishtes. Mënyra se si janë shfaqur këto forma
hibride dëshmon indirekt se rotaçizmi është një pasojë e hundorëzimit.

3.Si në rumanisht, ashtu edhe në shqip, rotaçizmi është një fenomen dialektor që nga shfaqja e tij si ligj fonetik.
Dëshmi është fakti se në të folmet jugore të dakorumanishtes ky ligj nuk ka vepruar. Po kështu, nuk mund të provohet
për ekzistencën e rotaçizmin në gegërisht.

Është e vështirë të përcaktohet se kur ka lindur ky fenomen. Disa gjuhëtarë, përsa i përket vjetërsisë së tij, bëjnë
lidhje midis transformimit të -l- në -r- (fenomen i përgjithshëm në rumanisht, vetëm tek elementet e trashëguara nga
latinishtja dhe substrati) dhe rotaçizmit të –n- (shiko, së fundi, Coteanu, SELR, fq. 84).

Në shqip ekzistojnë disa të dhëna kronologjike, por pa qënë e mundur përcaktimi me saktësi i një terminus a
quo të fenomenit. Kështu, Pushkariu tregoi se zhdukja e zanoreve fundore në shqip është një fenomen paraprirës i
rotaçizmit, sepse fjala qen (lat. canis) del me -n- të pandryshuar në -r-.

Përpara rotaziçmit ka ndodhur edhe prapavendosja e nyjes shquese : tosk. zëri geg. zani, tosk. mulliri, geg.
mullini, me n të rotaçizuar në prezencë të nyjes enklitike i. Tek format e pashquara, n-ja finale u zhduk (në gegërisht,
sigurisht, pas hundorëzimit të zanores pararendëse) ; rënia e n-së fundore ka ndodhur pas veprimit të rotaçizmit tek
format e shquara.

Një « fat » të veçantë ka patur n-ja e paraprirë nga o : ajo u zhduk pasi hundorëzoi zanoren, e cila u transformua
më pas në diftong (më saktë, në një grup zanor : ó > ou < uo < ua < ue, ashtu si tregoi N. Jokl-i në monografinë
kushtuar historisë së diftongjeve ua, ue, në JF, 49, 50, 1931, 1932). Humbja e n-së nga grupi on ka ndodhur para
shfaqjes së nyjës së prapme : lat. cotoneum > shq. * fton > * fto > *ftou > ftuo > ftua, geg. ftue; forma e shquar ftoi,
që del në epokën e ndikimit roman mbi shqipen, hyn në opozicion me formën e pashquar *fto. Nëse n-ja do të
ekzistonte kur u ngjit nyja, do të ishte rotaçizuar : *ftoni, *ftori (shiko diskutimin e Demiraj, Gram., fq. 120, 122).
Një situatë të ngjashme paraqesin fjalët në rumanisht frâu « freri », grâu « gruri » (nga latinshtja) dhe brâu « brez »,
pârâu « përrua » nga substrati), tek të cilat n-ja u zhduk përpara veprimit të rotaçizmit, por pas mbylljes së zanoreve
paraprirëse; këto katër fjalë i përkasin rumanishtes së përbashkët (shiko Rosetti, Rhot., fq. 53; megjithatë në
arumanisht dhe në meglemnorumanisht janë të njohura edhe format me n : gărnu „grurë”, brân „brez”, fărnu „freri”;
gron „gruri”, fron „freri”; në dak.rum. vetëm në shumës del n-ja: grâne”grurnjëra”, frâne „frerë”, brâne „breza”,
pârâu „përrenj”, të njohura vetëm në dakorumanisht.

Rrjedhimisht, rotacizimi i –n-, ka shumë mundësi, të ketë lindur në kohën kur shqipja ndodhej nën ndikimin e
latinishtes, pra, shumë kohë përpara ndikimit sllav, dhe të ketë përfunduar përpara përpara kontaktit me gjuhët sllave.

Rosetti (ML, fq. 151; shiko dhe Sala, Contrib., fq. 52-53) beson se -n- e elementeve sllave u trajtua në mënyrë
eksplozive në rumanisht, si nn geminant e latinishtes, por prova për këtë nuk ka. Fakti që, në elementet me origjinë
sllave, zanorja para –n- nuk u hundorëzua dhe as u mbyll (p.sh. rană “plagë”, hrană „ushqim” nuk duhet shpjeguar
përmes artikulimit special të –n- sllave dhe grupimit të tij në rrokje me zanoren pasrendëse (shiko Balotă, vep. cit., fq.
39), por nëpërmjet asaj se ligji i hundorëzimit dhe i rotaçizmit kishin përfunduar kur në rumanisht po hynin fjalët
sllave (Densuşianu, GS, II, fq. 390) ose, ashtu siç shprehet Sala (vep. cit.,fq. 56-59), opozicioni i fortë midis dy llojeve
të n-së (i dobët dhe i fortë) kishte humbur.

4.Mënyra se si ka qenë interpretuar rotacizmi në rumanisht dhe në shqip janë dhënë edhe konkluzione historike e
sociale që kanë të bëjnë sa me marrëdhëniet midis dakorumunëve të rotacizuar dhe istrorumunëve, aq edhe me
marrëdhëniet midis rumunëve dhe shqiptarëve.

Mbi bazën e kësaj karakteristike fonetike shumë të rëndësishme është dhënë mendimi se istrorumunët janë
shkëputur rreth shekullit të X-të (përpara ardhjes së hungarezëve) nga zona perëndimore (rotacizuese) e
dakorumanishtes (Haşdeu, EMR, III, fq. 9; Densuşianu, HLR, I, fq. 337; Popovici, Dial. Rom., I, fq. 122-129;
Rosetti, GS, V, fq. 1 dhe më pas); mbas vendosjes së tyre në Istria ka vazhduar një valë e re emigrantësh nga Banati
dhe Vendi i Hacegut, krahina këto pa rotacizëm, duke u shpjeguar kështu disa forma të rotacizuara të istrorumanishtes
(Rosetti, GS, V, fq. 8-9).

Sipas dijetarëve të tjerë, rotacizmi përbën një dëshmi të asaj se istrorumunët përfaqësojnë një pjesë të të
ashtuquajturit grup të “rumunëve perëndimorë”, të veri-perëndimit të Gadishullit Ballkanik (Puşcariu, SIR, II,
Introducere; S. Dragomir, Vlahii, fq. 95, 157; shiko dhe P. Skok, AAS, II, 1924, fq. 325 dhe më pas); këta formuan,
fillimisht, një degë të vetme me dakorumunët. Opresioni otoman kushtëzoi që një pjesë e vllehëve të shtyhen drejt
Istrias dhe ishullit Veglia, të tjerët u zhdukën në masën e serbëve deri në shek. e XVII-të (Puşcariu, LR, I, fq. 156).
Nga e folmja e rumunëve “perëndimorë”, të atestuar në Bosnjë dhe në Kroaci në fund të shek. të XV-të dhe në shek. e
XVI-të, ruhen forma rotacizmi (shiko Dragomir, vep. cit. fq. 157-158; Rosetti, ML, fq. 427; E. Petrovici, SDT, fq. 216
top. Pešter, me št në vend të ć, në jug-perëndim të Serbisë, do të vërtetonte se të ashtuquajturit rumunë perëndimorë
nuk përfaqësojnë popullsinë e vjetër të romanizuar të Gadishullit ballkanik, por një popullsi të emigruar nga një zonë e
ndodhur më në lindje dhe veri-lindje, ku grupet bashk. të sllav. së përb. *tj, *kt’, ishin kthyer në št. Kjo hipotezë, e
përkrahur në të shkuarën nga shumë gjuhëtarë dhe historianë, nuk shpjegon prezencën e rotacizmit, sepse zona e
Danubit të poshtëm ishte e parotacizuar.

Disa gjuhëtarë dhe historianë kanë vlerësuar se dakorumunët e rotacizuar (krishenët dhe marramureshenët) kanë
ardhur, të gjithë, apo një pjesë e tyre, nga zonat jugore të Danubit, ku kanë bashkëjetuar me shqiptarët ose kanë qenë
në fqinjësi të ngushtë me ta (Onciul, Conv. Lit., XIX, 1884, fq. 592-594; Philippide, OR, II, fq. 386; Puşcariu, DR, II,
fq. 710; Ivănescu, ILR, fq. 201).

5.. Sipas mendimit tonë, rotacizmi ka ndodhur nën veprimin e substratit si në rumanisht, ashtu edhe në shqip. Kjo
hipotezë ka qenë vazhdimisht e përkrahur nga Miklosich (SER, fq. 7) dhe Haşdeu (Col. Tr., 1877, fq. 88) deri më sot
(shiko Poghirc, në ILR, II, 1969, fq. 321, me një bibliografi përmbledhëse), por asnjëherë nuk ka qenë e argumentuar.
Hashdeu kërkoi shembuj me rotacizëm në gjuhën e dakëve, por pa sukses (shiko CB, II, fq. 17-18). Gjithashtu, ndër
fjalët autoktone që kanë -r- ndërzanor, asnjë nuk presupozon një etimon me -n- (abure, măgură, strugure, viezure
etj. shq. kulpër, kurpën, janë në origjinë variante të shumësit të një njëjësit kulp.

Në rumanisht, fenomeni i rotacizmit nuk mund të jetë i pavarur nga ai shqipes, sepse, si gjeneza, ashtu edhe zhvillimi i
tij ka ndodhur në kushte identike në të dyja gjuhët.
Një shpjegim të ri në lidhje me rotacizmin është e vështirë të jepet. Po paraqesim, megjithatë, një hipotezë të
nevojshme për një rishqyrtim eventual të këtij problemi.

Nëse rotacizmi i -n- ndërzanore ka qenë një fenomen dialektor në rumanishten e përbashkët dhe në shqipen e
përbashkët, ka shumë mundësi, që ky ligj të ketë pasur karakter dialektor edhe në gjuhën e substratit.

Nuk është i përjashtuar fakti që rotacizmi të jetë shfaqur në rumanisht në periudhën kur ka ndodhur asimilimi në
masën e dakoromakëve i fiseve të dakëve të lirë, të ndodhur, siç dihet (shiko Ist. Rom., I, fq. 637-647; Maria Comşa,
La romanisation des territoires nord-danubiens au III-eme – IV-ème siècle de n.e., ne “Nouvelles études
d’histoire”, Bukuresht, 1965, fq. 23-39), në pjesën veriore dhe lindore të Dakisë Romane (në Krishan dhe
Maramuresh), dhe disa prej tyre, karpët, në Karpatet lindore. Ka mundësi që rotacizmi të ketë qenë karakteristike për
të folurën dake të këtyre fiseve të romanizuara relativisht vonë, nga shekulli IV, fise që përvetësuan rumanishten e
përbashkët që ndodhej, tashmë, në një fazë të caktuar të zhvillimit të saj. “Dakët që u asimiluam pas shek. të VI-të –
shkruan G. Ivănescu, ILR, fq. 190 – pranuan gjuhën rumune që ishte përshtatur, tashmë, me bazën e artikulimit trako-
dak”.

Nëpërmjet kësaj vale të dakëve të romanizuar do të shpjegohej ekzistenca në dakorumanisht e një numri të madh
elementesh nga substrati, se sa në zonat jug-danubiane. “Nga fundi i periudhës antike – shkruan I.I.Russu., Etn. Rom.,
fq. 190 – dakët e lirë dhe trakët e tjerë në veri-lindje, me sa duket, kanë qenë të përthithur nga fiset sarmatike,
gjermanike, kurse në mesjetë nga sllavët. Por, siç u tha, një pjesë e tyre (nga Krishan, Maramureshi, Moldavia) u
asimiluan në romanitetin e Dakisë karpatike, të përzierë me geto-dako-romakët, të lënë në fund nga armata dhe
administrata romake në 271/2 – fakt që na lehtëson shpjegimin e “trakizmit” më të theksuar të dialektit rumun verior
(i ashtuquajtur dakorumanishtja) në leksik, se sa dialektet jugore të Gadishullit Ballkanik.

Kështu, mund të presupozohet se dakët periferikë, gjatë procesit të romanizimit të tyre, kanë mundur të ruajnë
fondin autokton të gjuhë rumune të përbashkët.

Sipas Pushkriut, ngjashmëritë e mëdha midis dakorumanishtes dhe shqipes shpjegohen me vendndodhjen e
këtyre dy gjuhëve në zona anësore: “Kronikanët bizantinë flasin për romakët e vendosur në veri të Gadishullit
Ballkanik, afër Danubit. Këtu ata krijonin një territor qendror në hapësirën jug-lindore të fiseve evropiane jug-
lindore. Degët anësore të kësaj hapësire e përbënin gjuhët që fliteshin në periferi të tij, në daki dhe në bregdetin e
Detit Adriatik. Ja si shpjegohet fakti befasues se dakorumunët e larguar, jo arumunët fqinjë, kanë kaq shumë
elelemente të përbashkëta me shqiptarët. Ngjashmëritë midis gjuhës rumune të Dakisë dhe gjuhës shqipe, nuk vijnë si
pasojë e një kontakti të drejtpërdrejtë dhe nuk janë huazime të direkte, por shpjegohen si forma arkaike, të
konservuara në zona anësore që nga kohërat e lashta”. (Puşcariu, LR, II, fq. 325). Sado e thellë, kjo hipotezë, e
ngritur mbi teorinë e njohur të zonave anësore të Bartoldit, duhet parë me rezervë, sepse presupozon të zhvendosim
qendrën e substratit rumun në jug të Danubit apo në territoret më të afërta të lumit Danub.

Hipoteza e Pushkariut shfaqet tek I.I.Russu, i cili shton edhe marrëdhëniet midis dakorumunëve dhe dakëve të
lirë: “Pozicioni periferik i Dakisë karpatike ndaj Rumanisë ballkanike, duke pasur lidhje intensive, për një kohë të
gjatë me grupet “barbare” trako-getike që ishin jashtë kufirit të perandorisë, trakët, të cilët ishin vëllezër me dakët e
provincës, nuk do të ishin zhdukur pa sjellë një kontribut social-etnik dhe gjuhësor (sado të vogël) në romanitetin e
Dakisë karpatike”. (Etn. Rom, fq. 137).

Nëse në pikëpamje të fjalorit është shumë e vështirë të dallohen elementet autoktone që mund t’ia atribuojmë
këtyre valëve të dakëve të romanizuar, sipas Ivëneskut, do të shpjegoheshin në këtë mënyrë emrat topikë Vedea,
Argeş, Buzău, Năruja, eventualisht, edhe Criş), presupozimet do të ishin më afër së vërtetës në rastin e fonetikës. Në
parim, elementet që dalin si dialektore në rumanishten e përbashkët, por specifike për zonat veriore, ka shumë
mundësi ta kenë prejardhjen nga gjuha e atyre dakëve të lirë. Në këtë mënyrë shpjegojmë shfaqjen e rotacizmit, i
ruajtur deri në ditët tona në pjesën veriore të dakorumanishtes. Në gjuhën e kësaj popullsie veriore, që rrjedh nga dakët
e lirë, rotacizmi ka pësuar një presion të vazhdueshëm nga ana e gjuhës së folur në zonat e parotacizuara. Kështu
mund të shpjegohet situata e theksuar nga Rosetti: “Plusieurs prononciations (avec l’n spirant, l’r nasalisé, l’r oral et
l’n dental n.n.) coexistent (...) dans le parler de la même personne”. (ML, fq. 208). Kjo situatë është e pasqyruar në
gjuhën e teksteve të dorëshkrimeve të para, si dhe në të folmen e sotme të Skërishoara dhe Ugocea (në rrethin e Satu-
Mare).

Mund të presupozohet se në shek. e XVI-të veprimi i rotacizmit ka qenë i gjallë në të folmen e Apusenit (Gheţie,
Mareş, Graiurile dr., fq. 157).
 Në istrorumanisht rotacizmi u ruajt sepse nuk ka pasur, ashtu si në dakorumanisht, një presion të brendshëm nga
ana e të folmeve të parotacizuara. Në origjinë, istrorumunët vijnë nga zonat a Maleve Apuseni “perëndimorë”, ose
identifikohen me të ashtuquajturit “rumunë-perëndimorë” (të Ballkanit veri-perëndimor), ku, ndoshta, flitej me
rotacizëm (Puşcariu, LR, I, fq. 256, 309).

Mbi bazën e rotacizmit besojmë se është e mundur që edhe djepi primitiv i shqiptarëve toskë të ketë qenë, siç
është thënë, më në veri-lindje të territoreve te sotme aktuale (shiko E. Petrovici, SDT, fq. 96: “territori shqiptar
shtrihej në mesjetën e hershme, më në veri-lindje, deri në afërsinë e pandermjetësuar të territorit të romanizuar thellë,
në rrjedhën e poshtme të Danubit”. Autori i referohet studimit të Barić-it, Albanisch, Romanisch und Rumänisch,
tek “Godišnjak, I, nr. 1, fq. 13).

Të gjitha këto të çojnë drejt hipotezës se fenomeni i rotacizmit ishte karakteristik për gjuhën e atyre trako-dakëve
të ndodhur në veri dhe në perëndim të provincës së Dakisë.

ORIGJINA E STRUKTURËS SË NUMËRORIT NE RUMANISHT

Mënyra e formimit përmes adicionit e numërorit në rumanisht nga 11 deri tek 19 sipas strukturës unus super decem i
detyrohet, sipas shumë gjuhëtarëve, influencës sllave . Tipi i sllav. së vj. jedinŭ na desete, dŭva na desete etj.
paska qenë marrë si kalk në rumanisht: unsprezece “njëmbëdhjetë”, doisprezece “dymbëdhjetë”etj., me të njëjtën
topikë të elementëve përbërës, të lidhura me një parafjalë me vlerë identike: spre (lat. < super) me të njëjtin kuptim
me na.

Sipas mendimit tonë, numërori i tipit unsprezece “njëmbëdhjetë” ka qenë i trashëguar si i tillë nga latinishtja
ballkanike (unus super decem), ku ka lindur si një kalk i një strukture të ngjashme të substratit autokton. Në favor të
kësaj teze mund të sillen me shumë argumente:

Struktura identike e këtij numërori në shqip, gjuhë në të cilën influenca sllave në fushën e numërorëve është edhe më e
vështirë për t’u provuar se sa në rumanisht: shq. njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë etj. korrespondojnë plotësisht me
unsprezece, doisprezece të rumanishtes. Indo-europianistët e konsiderojnë këtë mënyrë formimi në shqip si autoktone
që shpreh një nga konkordancat shqiptaro-balto-sllave . Në rrethin e këtyre gjuhëve indo-europiane mund të
futen edhe armenishtja dhe prusishtja e vjetër .

Në dialektin arumun, spre nuk shfaqet si një parafjalë e pavarur nga ana leksikore, por vetëm në përbërjen e këtij
numërori: unsprezece, doisprezece . Kuptohet vetvetiu që, në një rast të tillë, duhet pranuar se në latinishten
danubiane ishte shfaqur sintagma unus super decem si një kalk i një ndërtimi të ngjashëm të substratit ballkanik.

Rumanishtja e përbashkët ka trashëguar nga latinishtja trajtën viginiti (i ruajtur në arum. γinģiţ), nëpërmjet së cilës,
ndoshta, ka qenë e përkthyer njësia bazë e një të ashtuquajturi sistem vixhesimal autokton. Ky sistem numërimi
ekziston edhe në shqip (sot është i gërshetuar me atë dhjetor): njëzet, dyzet, trezet, katërzet .

Siç dihet, rumanishtja e ka shtrirë këtë mënyrë formimi me adicion edhe nga 21 deri tek 29 me ndihmën e parafjalës
super (arum. spră): unsprăγinģiţ, doispraγinģiţ etj. I. Coteanu tregoi se γinģiţ ka qenë po aq e paanalizueshme për
folësit sa edhe dzaţe , gjë që ka lejuar përhapjen analogjike të kësaj mënyre formimi. Ngrihet pyetja përse shqipja,
që ashtu si dhe arumanishtja, posedon një fjalë speciale për numërorin njëzetë, nuk e ka shtrirë këtë prosede nga 21
deri tek 29. Përgjigja është kjo: shq. zet “viginti” nuk ekziston e izoluar, siç ekziston dhjetë, por vetëm i paraprirë nga
një përcaktor sasior : njëzetë, dyzetë etj.

Arum. γinģiţ , përkundrazi, sillet si dzaţe (në përbërjen e numërorëve nga 11 deri në 19), pra, asnjëherë nuk është i
shoqëruar nga numërori un. Nga mungesa e këtij përcaktimi të arum γinģiţ, duhet shpjeguar shtrirja e mënyrës së
numërimit me spră nga 21 tek 29 .
2.4 Ndikimi e idiomit autokton mbi latinishten danubiane ka qenë e një lloji të veçantë dhe me efekte karakteristike.
Pa u angazhuar në një kërkim teorik të veprimit të substratit në evolucionin e një gjuhe, themi se, në rastin e
rumanishtes, mund të vihet re një lloj konkordancë midis fakteve gramatikore që i detyrohen substratit dhe disa
prirjeve të latinishtes vulgare të vonshme në zonën e Ballkanit. Me fjalë të tjera, konstatojmë se analitizmi i latinishtes
vulgare (orientale) përputhet me karakterin analitik të elementëve gramatikore autoktone. Sigurisht, jo të gjitha faktet
jolatine të gramatikës së rumanishtes së përbashkët përputhen me prirjen për struktura analitike të latinishtes së vonët,
por të gjitha janë rezultat i fiksimit, nën influencën autoktone, të disa tipave strukturash, preferenca e të cilave kish
filluar qysh në latinisht. Mund të bëjmë një vërejtje të përgjithshme se, duke interferuar me gjuhën autoktone,
latinishtja danubiane u prek nga influenca e kësaj në pikat e dobëta, periferike, të sistemit gramatikor të saj. U ruajtën
të paprekura në rumanisht opozicionet e qëndrueshme, të forta të sistemit latin, të cilat nuk u prekën nga procesi i
evolucionit të tingujve finalë apo nga procesi i riorganizimeve strukturore. Nga ana tjetër, opozicionet që ishin të
dobëta ndaj sistemit fillestar, disa prej tyre, u forcuan ose u ribënë nëpërmjet interferencës me sistemin gjuhësor
autokton, por në përputhje me prirjet që sollën dobësimin e tyre në latinisht.

Prirja për analitizëm e latinishtes vulgare përshiu edhe sistemin e numërorëve. Ka shumë shembuj numërorësh nga 11
në 19 në të cilat elementët përbërës janë të analizueshme, në kuptimin që janë të lidhura me një lidhëse et, ac dhe me
të dyja mundësitë e topikës: decem et octo, decem et novem, septem ac decem, tres et decem, octo et decem etj .
Pra ndërtimi njësia + mjeti lidhës + decem shfaqet në latinisht si shprehje e një prosedeje analitike. Nën influencën e
substratit ky ndërtim u përgjithësua në latinishten ballkanike (një kalk strukture në përputhje të plotë me një prirje
të brendshme), duke u kthyer në një karakteristikë të numërorit themelor në rumanishten e përbashkët.

Të ketë qenë një kalk sipas sllavishtes, (pra i kryer vonë, afër shek. të IX-të), do të ishte normale të ishin ruajtur, të
paktën në arumanisht, disa gjurmë, sado të dobëta, të numërorit latin; undecim, duodecim etj.

Kështu, është më e mundur të pranojmë se struktura unus super decem (super “mbi, përmbi”) e ka zanafillën tek
“sistemi i gdhendjes në rabush” , i njohur edhe sot në popujt pastoralë, ashtu siç ka qenë e njohur tek trako-ilirët.

Numërori në rumanisht paraqet edhe paralelizma të tjera me shqipen. Në rumanishten popullore dhe familjare është i
njohur mënyra e përdorimit të lidhëses edhe midis elementëve të një numërori të përbërë: o suta şi doisprezece “një
qind e dymbëdhjetë”, o mie şi una “një mijë e një”, o mie şi două sute “një mije e dy qind” . Në gjuhën e sotme
letrare lidhje me şi (e,dhe) bëhet vetëm midis dhjetë dhe njësisë: douăzeci şi unu “njëzetë e një”, treizeci şi şapte
“tridhjete e shtatë”. Në shqip lidhëza e del në mënyrë të rregullt mbas çdo elementi përbërës: njëzet e dy, njëqind e
tre, dy mijë e njëqind e katër, një mijë e nëntë qind e shtatëdhjetë e tre.

Nëse ia detyrojmë këtë mënyrë formimi substratit, duhet treguar se ajo ka qenë e përdorur dhe në latinishten vulgare,
në kuptimin se lidhja midis njësive dhjetore dhe njësive apo qind dhe dhjetë bëheshe jo vetëm me pranëvendosje, por
edhe nëpërmjet një lidhëzeje et, ac, atque.

Emrat numërorë sută dhe mie (shq. qind , mijë) janë përdorur, në të dyja gjuhët, me një mbiemër sasior proklitik: o
sută, o mie shq. një qind, një mijë , fakt ky i pandeshur në gjuhët romane perëndimore (krahaso fr. cent, mille, it.
cento, mille).

Këto dy emra ruajnë mbiemrin sasior proklitik edhe kur ndodhen në strukturën e numërorit rreshtor: al o sutalea, al o
mielea shq. i njëqindtë, i një mijtë.

Në shqip përdoren në të njëjtën mënyrë dhe zet “viginti”, njësia bazë e sistemit vixhesimal: njëzetë “une
vingtaine”.

Në serinë e ngjashmërive me shqipen, mund të përmendim këtu edhe emrin jumatăte shq, gjymës dhe gjysmë
(me metatezë). Për etimologjinë e tyre shiko VALR, fq. 88-89, me komente bibliografike).

Përsa i përket numërorit rreshtor, ia detyrojmë substratit krijimin e formës latine ballkanike *antaneus, prej së cilës
shpjegohet rum. întâi “i parë”. Densushianu1 ka nënvizuar paralelizmin me shqipen. Sipas tij, parafjala para
qëndron në bazë të numërorit (i) parë, ashtu sikundër nga lat. ante rrodhi *antaneus. Shtojmë se rum. întâi dhe shq.
(i) parë përdoren, edhe si mbiemra, edhe si ndajfolje.
Raportimi me shqipen mund të bëhet edhe në lidhje me mënyrën e numërimit përmes shumëzimit të dhjetësheve:
treizeci, patruzeci etj. shq. tridhjetë, katërdhjetë etj. Dallimi konsiston në atë se në rumanisht elementi zeci është në
shumës, ndërkohë që nş shqip dhjetë është në njëjës. Ky dallim del konstant edhe në numërimin e dhjetësheve dhe
qindësheve: două sute, două mii (me forma shumësi) shq. dy qind, dy mijë (me forma njëjësi). Shqipja përdor
njëjësin edhe në numërimin e tipit vixhesimal: njëzet, dyzet etj. Por, edhe në këtë pikë, rumanishtja afrohet më shumë
me shqipen se sa me sllavishten, sepse, siç pohon edhe Gh. Bolocan , modeli sllav, paraqet ballë modelit në
rumanisht, ndryshime të shumta dhe të rëndësishme paradigmatike.

Me shqipen rumanishtja ka të përbashkët strukturën e thjeshtë dhe uniforme të këtyre kategorive numërorësh, d.m.th.
të njëjtin tip strukturor në të gjitha rastet e numërimit me shumëzim (dhjetë, qind, mijë).

SHËNIME NË LIDHJE ME PRAPAVENDOSJEN E NYJES SHQUESE

Dihet prej shumë kohësh se prapavendosja e nyjës së shquarsisë përbën një nga trajta sintaksore më të rëndësishme të
rumanishtes në raport me gjuhët e tjera romanike. Ky fenomen është shpjeguar, që në shekullin e XIX-të , me
preferencën e rumanishtes për te vendosur mbiemrin pas emrit të përcaktuar: om bun (njeri i mirë), fată bună (vajzë e
mirë).

Një topikë identike ekziston, midis gjuhëve fqinje, në shqip: njeri i mirë, vajzë e mirë.

Kjo topikë është e qëndrueshme, pavarësisht nga gjinia, numri dhe rasa e emrit te përcaktuar, si dhe pavarësisht
nga prezenca apo mungesa e nyjës shquese: ë (njeriu i mirë ), oamenii buni(njerëz të mirë), fata bună (vajza e mirë ),
ë (vajzat e mira), shq. njeriu i mirë, njerëzit e mirë, vajza e mirë, vajzat e mira. Nga këta shembuj shihet se është e
implikuar këtu edhe kategoria e shquarsisë së emrit; prapavendosja e mbiemrit imponohet edhe kur është prezent nyja
shquese, gjë që përbën një dëshmi evidente se prapavendosja e nyjës ka qene e imponuar nga kjo norme e vendosjes se
fjalëve ne sintagmën e përbëre nga emri dhe mbiemri.

Një fakt tjetër që vërteton pse rumanishtja ka preferuar që në fillim këtë topike është se mbiemrat përpjesorë
ndodhen gjithnjë në pozicion enklitik ndaj emrit: pământ arat (semănat, lucrat) “tokë e lëruar (e mbjellë, e
punuar)”. Këtu iu nënshtruan një norme paraekzistente, te fiksuar nga sintagmat me mbiemër cilësor te tipit om bun
(njeri i mirë).

Nuk marrim ne diskutim bullgarishten, ku mbiemri paraprin emrin, d.m.th. prapavendosja e nyjës ne këtë gjuhe
shpjegohet me kritere te tjera.

Topika e anasjelltë, e mundshme edhe në rumanisht, edhe në shqip, ka të bëjë me përdorime stilistike dhe
afektive: shq. i mirë njeri, i miri njeri. Këtë topikë e gjejmë, kryesisht, në përdorime më moderne të këtyre dy
gjuhëve, pra është fjala për një topikë neologjike (megjithëse: bietul om, sarmanul om (i shkreti njeri, i mjeri njeri)
janë ndërtime popullore ashtu si dhe korespondentete e tyre në shqip: i ndjeri njeri, i mjeri njeri.

Vërehet se gjatë inversionit, bashkë me mbiemrin, është tërhequr dhe nyja e prapme e emrit, pra nyja është, në
origjine, një përcaktues si dhe mbiemri. Megjithëse ne këtë pozicion nyja vjen e grupuar me mbiemrin, ai ruan
funksionin e individualizimit të objektit të shënuar nga emri.

Në emrat e përveçëm të përbëre, prapavendosja e mbiemrit është e detyrueshme: Piatra Albă, Marea Neagră,
Alexandru cel Mare shq. Guri i Bardhë, Deti i Zi, Leka i Madh. Nëse, për arsye stilistike kryhet inversioni i
mbiemrit, nyja qe imponohet është ajo e prapmja: Marele Alexandru shq. I Madhi Aleksandër.

Sipas Al Graur-it , rumanishtja vazhdon, në të dyja situatat, topikën latine: homo ille bonus dhe bonus ille
homo, me nënvizimin se “l’article postposé est reçu toujours par le mot qui est placé devant l’autre”.
2.Që nga shekulli i XIX-të është vënë re paralelizmi midis rumanishtes dhe shqipes persa i përket prapavendosjes se
nyjës së shquar. E evidentuar nga Kopitar, Miklosichi, Schuchardt, i pari qe tregoi se ky fenomen shpjegohet në të
dyja gjuhët me preferencën për topikën emër- mbiemër, ka qene Haşdeu , i cili e shtriu krahasimin edhe në gjuhë të
tjera, si në bullgarisht, armenisht, gjuhët skandinave, megjithëse në disa prej tyre, mbiemri, zakonisht, është i vendosur
para emrit. Studiuesit e mëvonshëm , të çilet nuk i kanë mohuar raportet gramatikore midis rumanishtes dhe shqipes,
kanë diskutuar problemin e prapavendosjes se nyjës shquese pothuajse gjithnjë, në kuadrin e këtyre lidhjeve, por kanë
këmbëngulur më shumë mbi dallimet sesa mbi ngjashmëritë midis këtyre dy gjuhëve në drejtim të nyjës. Al.
Philippide , p.sh., pranon në heshtje teorinë e Hashdeut, por duke nxjerrë në pah një sërë detajesh që dallojnë
shqipen e rumanishten në këtë pikëpamje. Por duhet thëne se një kërkim historik i artikulimit në këto dy gjuhë, i
evolucionit te saj, që nga origjina e deri në periudhën letrare, si dhe një interpretim më “korrekt” i origjinës dhe
vlerave të të ashtuquajturave nyje, do të nxirrnin në dritë identitete rumuno-shqiptare befasuese dhe një numër
dallimesh më të kufizuar. Ky fakt është vënë në dukje më pas nga historianët e gjuhës shqipe, Eqrem Çabej dhe
Shaban Demiraj. Eqrem Çabej, me plot te drejtë afirmon: “ Një gjë qe duhet theksuar është se këto dy gjuhë
koincidojnë në përdorimin e kësaj pjese të ligjëratës deri në detajet më të holla të përdorimit dhe të pozicionit të tyre
sintaksor, gjë qe i kundërvihet presupozimeve për një evolucion spontan ne secilën nga këto dy gjuhe... Jo me pak te
rëndësishme me duken ndryshimet te cilat na lejojnë te dallojmë elementet më të vjetra të një evolucioni të përbashkët
apo te paktën paralel nga inovacionet më të reja në secilën gjuhë” . Tek Çabej është e qartë perspektiva historike e
trajtimit të nyjës në rumanisht e shqip.

3.Do të merremi në këtë artikull me ngjashmëritë e mëdha midis rumanishtes dhe shqipes ne lidhje me nyjën e
shquarsisë, të konsideruar nga pikëpamja e zhvillimit historik, ngjashmëri që vijnë në favor të hipotezës se
prapavendosja është një fenomen shumë i vjetër në të dyja gjuhët që ka ndodhur para fenomenit të proklizës së kësaj
morfeme të shquarsisë.

Përgjithësisht, është e pranuar hipoteza se enkliza (prapavendosja) e nyjës ka lindur nga prokliza. Al. Graur-i ka
treguar se rumanishtja ka trashëguar nga latinishtja si topikën e tipit homo ille bonus (i bërë omul bun), ashtu edhe
topikën e tipit bonus ille homo (i bërë bunul om). Në latinisht, topika ka qenë e lirë, d.m.th. ille mund të rrinte si para
dhe pas emrit të përcaktuar nga një mbiemër. Rumanishtja, duke preferuar linjën sintaksore emër – mbiemër, e ka
grupuar ille me emrin paraardhës, megjithëse, sipas kësaj hipoteze, ille përcaktonte mbiemrin: homo ille-bonus; në
rastin e kthimit bonus ille homo, ille u grupua me mbiemrin: bunul om “i miri njeri”. I njëjti model gjeneze i
prapavendosjes ndodhi edhe në shqip dhe në gjuhët skandinave. Problemi i prapavendosjes nëpërmjet këtij grupimi të
ri ritmik te ille-s me fjalën pararendëse, ka qënë zgjidhur, në të njëjtën mënyrë, nga Hashdeu që në vitin 1879. Është
për t’u theksuar formulimi i sintetizuar i Rosetti-t: “ Me kohë, për shkak te një grupimi të ri ritmik të rrokjeve në
frazën e folur, nyja e parme e mbiemrave ka qenë tërhequr nga emri paraardhës, i konsideruar se i përket emrit:
homo ille – bonus > homo –ille bonus > omul bun. Ne këtë mënyrë, kur ka qene i nevojshëm përcaktimi i mbiemrit u
mor nyja cel, e cila u vendos para mbiemrit “ . Por nga studimi i Al Graur-it nuk marrim vesh se cfarë forme ka
pasur ille si nyje e përparme e mbiemrit që të mund të tërhiqej nga emri pararendës. Evolucioni formal i ille në lu, le
shpjegohen qartë vetëm nëpërmjet lidhjes me emrin pararendës. Reflekset ăl, a (illu, illa) nuk mund të funksiononin si
“nyje” të mbiemrit pasardhës, siç do të tregojmë edhe më pas.

Për shqipen, ky problem është shpjeguar njësoj që në vitin 1894 nga Holger Pedersen-i . Ai shpjegoi se nga
sintagma pus i thellë, përmes ngjitjes se nyjës se mbiemrit tek emri paraardhës, u arrit në formën: pusi thellë, nga i
cili përsëri u kalua në formën pus i thellë, me riardhje në strukturën me mbiemër me nyje të përparme. Vëmë re se
struktura e sintagmës rumune identifikohet me strukturën ndërmjetëse të shqipes të presupozuar nga Pederseni: puţul
adânc = pusi thellë.

4.Është vështirë të vërtetohet fakti se ille mori që në latinisht vlerën e nyjës, siç mendojnë disa gjuhëtarë. Por
ekzistojnë disa shembuj në tekstet e vonshme, të ndikuara nga gjuha e folur, që përmbajnë ille me rolin e një
përcaktori nga i cili ka mundësi të jetë zhvilluar nyja shquese. Në Peregrinatio Egeriae (tekst i shkruar rreth vitit 400
pas Kr., i cili paraqet, në fakt, latinishten vulgare perëndimore), gjendet struktura te tipit: montes illi (malet) apo
(malet ato), speluncam illam (shpella ose “shpella ajo) , apo në Itala (shek. i II-të) gjejmë: dixtit ergo Petro illa
ancilla “skllavja” ose “skllavja ajo” me mbiemrin e vendosur para emrit.
Përsa i përket rumanishtes, është i sigurt veç fakti se nyja, që shfaqet në të gjitha dialektet, ishte bërë realitet në fazën e
rumanishtes së përbashkët. Luhatjet fleksionare të provokuara nga zhdukja e bashkëtingëlloreve fundore, dhe për
pasojë, riorganizimi i dallimeve rasore, sollën një pasurim funksional të hershëm të ille-s.

5.Është tashmë një fakt i vërtetuar se shqipja zotëronte nyje të prapme (enklitike) që nga periudha pararendëse futjes
së elementëve latine në këtë gjuhë. Holger Pedersen-i ka treguar se forma e kallëzores së shquar e tipit nusenë
(kallëzorja e njëjësit te emrit femëror nuse) rrjedh nga përngjitja e mbiemrit dëftor tam me emrin pararendës
*snusam, ne një fazë para shqipes historike. Nga sintagma snusam tam u arrit ne formën nusen(ë) përmes
modifikimeve të grupit bashkëtingëllor: mt > nt >nd > nn > n; mbi -n- ndërzanor, e ardhur nga një -nn- (shq. gunë <
lat. gunna) apo nga një grup bashkëtingëllor i tipit tn, dn, nd (shq. punë < *spudnë) nuk veproi rotacizmi, ashtu si lat.
nn geminant në rumanisht (krahaso: tosk. vrer < lat. venenum, tosk. kurorë < lat. corona) . Në elementët latinë,
grupi nt u ruajt i paasimiluar psh. cantare > shq. këndoj), d.m.th. –në –ja e kallëzores së shquar nusenë është rezultat
i një evolucioni fonetik paralatin.

Sipas Çabejit “kjo do të thotë se përemri deiktik, i vendosur pranë emrit, i cili u bë me vonë nyje, ka qenë
enklitik që nga kohërat parahistorike dhe u shkri herët me emrin për shkak të pozicionit të tij. Në rastin e pozicionit
proklitik , ky përemër i vjetër nuk u transformua në nyje“. Një vërrejtje që rezulton nga krahasimi i dy tipave të nyjave
të shqipes është e vlefshme edhe për rumanishtes: “ Nyja e prapme është i fuqishëm dhe i qëndrueshëm si nga
pikëpamja formale, ashtu edhe nga përmbajtja. Ai ruan gjithnjë funksionin e tij që konsiston në dallimin e një objekti
të njohur nga një objekt i panjohur. Përkundrazi, nyja e përparme ka vlera të shumta, duke qenë tejet i lëvizshëm dhe
elastik, disa herë, fluktuant dhe pa qëndrueshmëri; shumë herë kalon nga njëra kategori tek tjetra, madje mungon në
kushte të caktuara. Kjo gjë dëshmon për moshën e konsiderueshme të prapavendosjes dhe për një fiksim relativisht të
vonshëm të përdorimit të proklizës”.

Kështu, sipas Çabejit dhe albanologëve të tjerë, nyja enklitike ka lindur më parë se nyja proklitike (e përparme);
kjo e fundit është një rimarrje, një përsëritje e së parës në përputhje me prirjen e përgjithshme të shqipes, manifestuar
gjatë gjithë historisë së saj, “për të karakterizuar në mënyrë të tepruar”, suplementare, një kategori gramatikore.

Në vazhdim, do të insistojmë mbi disa trajta që rumanishtja i ka të përbashkëta me shqipen, të cilat kanë rëndësi
në mbështetje të hipotezës se enkliza ka ndodhur përpara proklizës.

6.Nyja shquese – tregues i emërzimit

Emërzimi i mbiemrave përmes nyjës shquese të prapme është një dëshmi i vjetërsisë së prapavendosjes së nyjës:
bunul “i miri”, răul “i keqi”. Në shqip ky konversion realizohet gjithashtu nëpërmjet nyjës së prapme, pavarësisht nga
tipi i mbiemrit, me apo pa të ashtuquajturin nyje proklitike: i mirë, i miri (me nyje shquese enklitike –i); besnik,
besniku (me nyjën shquese –u). Vihet re se në shqip gjërat janë disi më të qarta se sa në rumanisht, në kuptimin që,
përveç nyjës proklitike (i,e,të) e cila shoqëron detyrimisht mbiemrat e fondit te vjetër të gjuhës, emërzimi i tyre bëhet
vetëm me ndihmën e nyjës enklitike. Kjo do të thotë se pjesëzat proklitike, i, e, të kanë, ashtu si dhe cel, cea të
rumanishtes, vlera te tjera përveç atyre specifike të morfemave përcaktuese. Për emërzimin e mbiemrave është e
rëndësishme të vihet në dukje gjykimi i Sh. Demirajt : që nyja të mund të shërbente si tregues i emërzimit te
mbiemrave, ai duhet të jetë shfaqur ne radhë të parë tek emrat, të kthehej tashmë në një morfemë të shquarsisë dhe të
individualizimit të emrave.

Në lokucionet parafjalore mbiemri bëhet emër, gjithashtu, në sajë të nyjës enklitike: de-a lungul “përgjatë ” dhe
de-a latul câmpului “së gjeri fushës”; în lungul şi în latul ţării “për së gjati e për së gjëri vendit”. Ndoshta se nyja në
mbiemrat e emërzuar në strukturën e këtyre lokucioneve i detyrohet parafjalës së përbërë de-a, të paktën në rastin e
tipit e de-a lungul “për së gjati”, duke qenë dëshmi emrat e lojërave të tipit: de-a baba oarba, de-a puia gaia, de-a
purcica, de-a imparatul, de-a hotii, de-a pietricelele etj., apo lokucionet ndajfoljore me de-a: de-a rostogolul, de-a
surda, de-a dreptul etj. (shembuj të tjerë gjejmë tek Hashdeu, EMR, I, fq. 61-65, kur diskutohen edhe përgjegjëset
romanike perëndimore të de-a –së së rumanishtes). Është e vështirë të tregohet pse kjo parafjalë (të krahasohet edhe:
de-a berea, de-a grăirea, me infinitive të gjata, të gjuhës së vjetër apo: de-a prinselea, një pjesore me deiktikë
ndajfoljorë të gjuhës popullore) kërkon artikulimin e emrit. Nuk përjashtohet mundësia që modeli i parë ketë
përfaqësuar konstruktin e kallëzores pa parafjalë: joacă hora (sârba, opinca, periniţa, braâul, căluşarii, căciula etj.
“luan vallen (serben, opingën, brezin, kaluçin, kësulën etj.”), me një përgjegjëse perfekte në shqip luajnë kësulën. Për
të vazhduar krahasimin me shqipen, kujtojmë se në këtë gjuhë, një nga përgjegjëset e parafjalës rumune de : parafjala
nga (por edhe te, tek) hyn gjithnjë në strukturat me emërore të shquar: vjen nga qyteti, shkuam nga lumi, njëqind
metra nga shkolla, e largoi nga familja. Për shembujt të tjerë të shumtë dhe situata sintaksore të parafjalës nga shiko
FS (Fjalori i Gjuhes se sotme shqipe) Një korrespondente ekzakte me de-a të rumanishtes nuk mund të përcaktohet.

Transferimi në antroponomastikë (fillimisht si nofka dhe mbiemra, pastaj si mbiemra familjesh) i emrave të
prejardhura nga mbiemrat shprehet në të dyja gjuhët përmes nyjës shquese. Po japim disa shembuj paralele: Albu –
Bardhi, Negru – Ziu, Roşu – Kuqi, Galbenu – Verdhi, Micu – Vogli, Scurtu – Shkurti, Lungu – Gjati, Rău –
Ligu . Vihet re nga këta shembuj se as rumanishtja, as shqipja nuk kanë përdorur nyjën proklitike të mbiemrave
gjatë kalimit të tyre në emra të përveçëm. Sigurisht se në shqip nyja proklitike e detyrueshme zhduket njëherazi me
kthimin e mbiemrit ne emër të përveçëm: mbiemri i vogël > emër Vogli. Në rumanisht ka ndodhur njësoj: cel, cea nuk
hyjnë në strukturën e emrave të përveçëm me prejardhje mbiemërore .

Sigurisht, të njëjtën veçori në lidhje me shquarsinë e mbiemrit të emërzuar imponohet edhe në rastin e
kombinimit me një emër të përveçëm: Petru Schiopu “Petru Çalamani”, Mihai Viteazul “Muhai Trimi”, Laie
Chiorul “Laie Qorii”, Samuil Micu “Samuil Vogli”, Stefan Lungu “Stefan Gjati”. Mbiemri cilësor i kthyer në emër
në kompozita të tilla antroponomastike ka të njëjtat karakteristika morfologjike që i kanë emrat e përveçëm që
mbarojnë me –escu, -eanu, të prejardhura përsëri nga mbiemrat: Filipescu (1), Bçlcescu (1), Ploieëteanu (1) apo ato
që shprehin fillimisht zanate të ndryshme: Boiangiu, Ciobanu (1), Ţăranu, Prisăcaru etj. Është e qartë se –u e ka
humbur vlerën e nyjës të emrave të përveçëm, duke u kthyer në një formant leksikor i tipit të prapashtesave. Në shqip,
mbiemri (familjar) është, zakonisht, i shquar, pavarësisht nëse rrjedh nga një emër i përveçëm (mysliman apo i
krishterë), nga emra vendesh apo zanatesh. (Emri i përveçëm nëse del i vetëm, është , gjithashtu, i shquar: Dhimitri,
(nga Dhimitër), Aliu (nga Ali, me nyjen –u), Çobani (nga çoban), Bojaxhiu (nga bojaxhi), Ulqinaku (nga ulqinak –
banor i krahinës së Ulqinit), Frashëri (nga toponimi Frashër) .

Duhet thënë se edhe në rumanisht emrat e përveçëm të personave mund të përdoren në rasën emërore me nyje të
prapme: Goglu, Hristolu, Mitlu, Sâm-K’etrul, Pavulu, Bucurlu etj., madje edhe në kallëzore: vidzură pri Goglu
“panë Goglu-n) . Emërzimin e mbiemrave ka ndodhur edhe tek toponimet, nëpërmjet nyjës së prapme. Emrat
toponimike si Gâlcescu (mal në Gorzh), Bălăneasca (emri i një çifligu) kanë qenë fillimisht mbiemra (të prejardhura
nga emra të përveçëm), janë të shquar nëpërmjet nyjës shquese të emrit në sintagmën fillestare: cracul Gâlcesc, moşia
Bălăneasca (çifligu i Balan-it) etj .

Ka interes të themi se emrat e vendeve me –eşti, -eni, -ari etj. kanë qenë fillimisht të shquar me nyje enklitike:
Petreştii, Popeştii, Mărginenii, Grădinarii etj., forma të ndërmjetme midis vlerës së tyre si emra të një grupi social
dhe emrit të sotëm. Format me nyje, pothuajse, të përgjithshme në shek. e XIX-të, janë të njohura, më rrallë, ende
edhe sot. Në emrat e përveçëm të përbërë me mbiemra, nyja mungon: Calalb, Curjos, Botgros, ochialbi, Ţarălungă,
Poalelungi, etj. në shqip: Gurzi, Gurakuq, Ujëmirë etj.

Emri që shpreh një objekt të presupozuar të njohur ka nyje enklitike jo vetëm kur është i ndjekur nga mbiemra cilësorë
(p.sh. cerul albastru “qielli bojëqielli”, creionul rosu “lapsi i kuq”, por edhe kur ka përcaktorë të tjerë. Nga kjo
pikëpamje ngjashmëritë me shqipen janë befasuese, të cilat vërtetojnë vjetërsinë e prapavendosjes së nyjës në të dyja
gjuhët.

Përcaktimi më i rëndësishëm shfaqet, sigurisht, në strukturën me një gjinore, në të cilën emri i përcaktuar është i
shquar: calul vecinului shq. kali i fqinjit. Është për t’u theksuar se në shqip, megjithëse emri i përcaktuar është i
shquar, shfaqet edhe një nyje e përparme e gjinores, e cila përshtatet me emrin pararendës, p.sh.: vajza e fqinjit. Kjo
do të thotë se nyja e përparme i gjinores është, në fakt, një rimarrje e nyjës enklitike të emrit të përcaktuar. Nyjat e
përparme i, e, të gjinores së shqipes ruajnë vlerën përemërore fillestare “duke përsëritur” emrin paraardhës në
përputhje me prirjen e përgjithshme të shqipes për të karakterizuar në mënyrë eksçesive, me mjete suplementare, një
kategori gramatikore . Në një kontekst më të gjerë, vlera përemërore e nyjës së përparme të gjinores është e qartë:
Shtëpia jote është e bukur, por e fqinjit është më e bukur, ku e (fqinjit) zëvendëson emrin shtëpi.

Struktura e gjinores në shqip, me artikull të dyfishtë (enklitik dhe proklitik), shfaqet, siç dihet, edhe në rumanisht,
me kushtin e prezencës së një mbiemri (apo një foljeje kopulative) në strukturën e sintagmës së gjinores: calul frumos
al vecinului “kali i bukur i fqinjit” (krahasuar me shqipen kali i bukur i fqinjit); al përshtatet me calul (të krahasohet
me calul frumos al vecinei “kali i bukur i fqinjës”, shpreh, pra, një përsëritje të emrit të shquar pararendës: calul
frumos al (=calul) vecinului “kali i bukur i (kali) fqinjit”. Ndërtimi i tipit: acest cal al vecinului, me al të kushtëzuar
nga një përcaktim proklitik i emrit të pashquar, ka një paralele identike në shqip: ky kalë i fqinjit. Mund të thuhet, si
konkluzion, se e ashtuquajtura nyje e gjinores, është, në fakt, përemër dëftor, Prezenca e tij paraqet në mënyrë të
domosdoshme një përcaktim (proklitik ose enklitik) të emrit kryesor të sintagmës së gjinores. Kështu, si rasë e pronës,
e përkatësisë, gjinorja dallohet nga dhanorja.

Por duhet të precizojmë se e ashtuquajtura nyje proklitike është shfaqur relativisht vonë në strukturën e sintagmës
gjenitivale. Në shqipen e vjetër dhe në atë popullore mungesa e kësaj nyjeje të gjinores është një fenomen i
zakonshëm, ashtu siç konstaton edhe Eq, Çabej. Për shprehjen e raportit atributiv janë të mjaftueshme mbaresat dhe
nyjat e pasme.

Tjetër situatë paraqet sintagma e përbërë nga një emër i ndjekur nga një mbiemër pronor. Në të dyja gjuhët emri është
i shquar: prietenul meu shq. miku im. Nyja e pronorit shfaqet si në rastin e sintagmës së gjinorit, d.m.th. nëpërmjet
distancimit të pronorit nga emri: prietenul acesta al meu “ky shok i imi “, prietenul este al meu “shoku është i imi”,
acest prieten al meu “ky shok i imi”. Po kështu edhe në shqip, ku shfaqet edhe një nyje enklitike tek pronori: i imi, i
yti etj. : miku i bukur i imi , miku është i imi, ky mik i imi. Paralelizmin e vërejmë edhe në rastin e topikës së
anasjelltë (e cila përdoret rrallë): al meu prieten shq. i imi mik. Në shqipen e vjetër dhe nëpër të folme mungesa e
nyjës tek pronori është një fakt i zakonshëm, siç na informon Eq. Çabej: im vëlla (rum. al meu frate), tu bil’ (rum. fiii
tăi), prej nga rezulton se e ashtuquajtura nyje e pronorit (i cili është shtrirë madje deri tek mbiemrat pronorë: dora e
jote etj.) është e vonshme. “Përemrat pronorë aktualë të tipit i imi, e jotja, që marrin nyje, janë për rrjedhojë, të reja
dhe me origjinë gjysmë të kultivuar” . Vlera e vërtetë e nyjave proklitike i,e,të, ashtu si në rastin e gjinores, është
ajo e përemrit: al meu “i imi” = prietenul meu “shoku im”, duke zëvendësuar një emër . tek gjinorja dhe dhanorja
popullore alor (mei, tăi etj), dhe rrallë alui (meu, tău), alei (mele, tale) etj. vlera pronore është më e qartë.

E gjejmë të udhës të themi se nyja proklitike e gjinores së emrave dhe e përemrave (mbiemrave) pronorë ne
shqip, kanë një paralele në arumanisht, ku shfaqet një morfemë a (parafjala latine ad?) i cili karakterizon gjinoren dhe
dhanoren : fičorlu a viţinăl’ei “djali i fqinjes”, fičorlu a viţinlui “djali i fqinjit”, casa a viţinl’ei “shtëpia e fqinjës”,
casa viţinlui “shtëpia e fqinjit” (krahasuar me shq. djali i fqinjit, shtëpia e fqinjit). Ka shumë mundësi që
prezenca e a-së në gjinore dhe tek pronorët (fičiorlu a n’eu “djali im”) të jetë një fenomen relativisht i vonët, pas
periudhës së rumanishtes së përbashkët.

Gjuhëtarët që kanë kundërshtuar origjinën e përbashkët të nyjës në të dyja gjuhët kanë paraqitur, përmes të tjerash,
faktin se në shqip ekziston një nyje proklitike tek mbiemrat, element që bën pjesë në strukturën morfo-gramatikore të
mbiemrit: i mirë, i bukur, etj. Për rrjedhojë, ajo ndryshon katërcipërisht nga cel, cea e mbiemrave rumunë. Por,
dallimi është veçse në pamje të jashtme, mbasi, të hetuara historikisht, këto nyje të përparme ngjajnë mjaft në këto dy
gjuhë.

Të rikujtojmë fillimisht statutin real të cel, cea para mbiemrave në rumanisht. Dihet që Ion Heliade Rëdulesku
vërente në gramatikën e tij (1828, fq. 34), se ato “janë mbiemra dëftorë” dhe jepte shembuj si: omul cel înţelept
“njeriu i mençur”, femeia cea înţeleaptă “gruaja e mençur”. Dëshmia konsiston në faktin se, në gjuhën e vjetër,
krahas formave të shkurtuara cel, cea, dalin edhe format e gjata me –a: omul acel (a) bun “njeriu ai i mirë”. Ky
interpretim është bërë vazhdimisht nga shumë studiues. Më së fundi, Ion Coteanu, i cili ka hetuar statutin morfologjik
të cel, cea, afirmon me maturi se: “Për rrjedhojë, po arrijmë në konkluzionin se cel, cea kanë në analizë të fundit rolin
themelor të dëftorëve” , por pa përcaktuar nëse janë mbiemra apo përemra.

Sipas mendimit tonë, cel, cea duket se kanë një statut të dyfishtë, atë të përemrit dhe atë të mbiemrit njëherazi. Të
orientuara për nga emri paraardhës, me të cilin përshtatet (në numër, gjini dhe rasë), cel, cea janë mbiemra. Të
orientuara për nga mbiemri cilësor pasardhës, janë përemra dëftorë. Nëpërmjet kësaj cilësie të dyfishtë shpjegohet roli
i tyre si elementë lidhës midis emrit dhe mbiemrit. Vlera mbiemërore e cel, cea, në raport me emrin paraardhës në
sintagmën omul cel bun “njeriu i mirë” konstatohet, më së tepërmi, në strukturat e inversuara të tipit: cel om “ai
njeri”, cea femeie “ajo grua”. Në gjuhën popullore më të shpeshta janë format e thjeshta al (ăl),a: p.sh. ăl om “ai
njeri”, a nevastă “ajo grua”, a bubă “ajo bube”, a boală “ajo sëmundje”.
Vihet re se në të gjitha tipat e sintagmave në të cilat janë përdorur cel, cea, është i mundur zëvendësimi me zero, ashtu
siç është i mundur zëvendësimi me zero edhe i emrit paraardhës, i cili është gjithnjë i shquar. Shembulli i përdorur nga
I. Coteanu mielul cel blând “qengji i butë” mund të bëhet ose mielul blând “qengji i butë”, ose cel blând “ai i buti”
ku cel zëvendëson emrin e shquar mielul “qengji”. Gjërat mund të vihen re më lehtë po të nisemi nga shembuj në të
cilat, përmes ndërhyrjes së mbiemrave të tjerë, distancohet emri i shquar nga cel, cea: pâinea noastră cea de toate
zilele “bukën tonë atë të te gjitha ditëve) = pâinea noastră {pâinea}de toate zilele “buka jone {buka}e të gjitha ditëve”,
ku cea shfaqet qartas si zëvendësues i emrit.

Nëse mbiemri në ndërtimin omul cel(a) bun “njeri i mireë” artikulohet, nyja është po enklitike: omul cela bunul
“njeriu i miri”, gjë që vërteton se cel(a) nuk është nyje. Ky ndërtim emfatik njihet mirë në gjuhën e vjetër. Ja disa
shembuj: omul cela răul “njeriu i keqi”, locul cela frumosul “vendi i bukuri”, glasul cela dulcele “zëri i ëmbli”,
mâna ceea tarea “dora e forta”, slugile cealea bunele şi înţeleptele “shërbëtoret ato të mirat dhe të zgjuarat”,
mugurii ceia marii “gonxhet ato të mëdhatë”, cuvintele cealea mincinoasele “fjalët e gënjeshtërta” . Këto lloj
ndërtimesh dëgjohen edhe në gjuhën e folur të sotme: cartofii ceia stricaţii “patatet ato të prishurat”, vârful ăla
înaltul “maja e larta”, copacul cela scorburosul “trungu ai i zgavruari”. Ky lloj ndërtimi, me mbiemër me nyje
enklitike, ekziston edhe në arumanisht, p.sh.: omul aţel bunlu “njeriu i miri” edhe ne meglenorumanisht, ku përdoret
paralelisht edhe ndërtimi me mbiemër pa nyje : omlu aţel bun “njeriu i mirë” . I. Coteanu konsideron se në
ndërtimin omul cela bunul “njeriu i miri”, arum. Calul aţel(u) azburătorlu “kali fluturuesi” ka ndodhur një
kontaminim midis omul (a)cela, calul (a)cela dhe mbiemrave me nyje enklitike bunul, zburatorul etj. Por ky
autor nuk thotë se nga është tërhequr mbiemri i artikuluar me nyje enklitike (të prapme) i implikuar në kontaminim:
nga kategoria e mbiemrave të emërzuar: bunul “i miri”, zburătorul “fluturuesi”, apo nga sintagma mbiemër – emër:
bunul om “i miri njeri”, zburătorlu cal ? “fluturuesi kal”. Sidoqë të interpretojmë gjërat, duhet vënë re se mbiemri
me nyje enklitike në sintagmën omul cela bunul shpreh një rimarrje të grupit omul cela, d.m.th. ka funksionin e një
ndajshtimi. Mbiemri është domosdoshmërisht i emërzuar: omul cela (d.m.th.) omul bun. Sikur ndihet një pauzë e
lehtë para mbiemrit të emërzuar bunul, gjë që ngjan me izolimin specifik të ndajshtimit. Një shpjegim të ngjashëm ka
dhënë N. Drëganu .

Në shqip mbiemrat e vjetër, parësorë (të trashëguara apo të huazuara nga latinishtja) kanë një të ashtuquajtur nyje
proklitike përmes së cilës sigurohet përshtatja me emrin paraardhës: i mirë (gj. mashk.), e mirë (gj. fem.), të mirë
(shumës). Me pak përjashtime, kjo nyje nuk shfaqet në mbiemrat e prejardhur, prej nga hipoteza se prapashtesat
ekuivalohet nga pikëpamja funksionale me nyjat proklitike. As mbiemrat e përbërë nuk kanë, përgjithësisht, nyje:
dardhë bishtgjatë etj. (mbiemri i gjatë, i përdorur vetëm, ka nyje) dhe as ato që kanë hyrë më vonë nga turqishtja apo
nga gjuhët romane.

Është shkruar shumë rreth kësaj veçantie leksiko-gramatikore të mbiemrit në gjuhën shqipe . Duket se të
ashtuquajturat nyje të përparme shfaqen sidomos në mbiemrat që përdoren edhe si emra. I bukur, p.sh., është një
mbiemër, por bukuri është emër. Ekzistojnë edhe mbiemra autoktonë si plak, me të dyja vlerat, edhe si mbiemër,
edhe si emër, dhe megjithatë pa nyje.

Por në përgjithësi mbiemri i paraprirë nga nyja gjendet, detyrimisht, afër emrit dhe në varësi të këtij. Kur kthehet
në ndajfolje, mbiemri humbet nyjën, prej nga nxjerrim konkluzionin se nyja është e përcaktuar nga prezenca e emrit:
shkruan bukur (krahaso me djalë i bukur), jeton mirë (krahaso me njeri i mirë) . Gjithashtu, emërzimi i
mbiemrit shoqërohet me humbjen e nyjës së përparme dhe shfaqjen njëherazi të nyjës së prapme, ky i fundit duke
qenë i vetmi tregues i emërzimit.

Rezulton nga të gjitha këto se nyjat e përparme i, e, të janë një përsëritje e nyjës së prapme të emrave paraprirës,
përsëritje e nevojshme në periudhën kur u zhdukën mbaresat e emrave dhe u shkatërrua fleksioni. Shumë pjesë të
ligjëratës u bënë identike për nga struktura morfematike për shkak të humbjes së mbaresave apo të unifikimit të tyre
në gjithë paradigmën. Nyja prepozitive tek mbiemri kontribuon në krijimin e disa opozicioneve të reja . Kjo
rimarrje me sa duket ka ndodhur relativisht vonë. Këtë e dëshmon fakti se në të folurën popullore mungesa e këtij
deiktiku është diçka e zakonshme, po kështu edhe në gjuhën e monumenteve të vjetra shkrimore.
 13. Emri i paraprirë nga një parafjalë (me përjashtim të parafjalës cu “me”) nuk është i përcaktuar nga nyja:
merge pe drum “shkon në rrugë”, intră în casă “hyn në shtëpi”, (por se încalţă cu cismele “vishet me çizmet” por
edhe se încalţă cu cisme “vishet me çizme”. Ne rastet e tjera emri është i shquar: face semne cu mâna “bën shenja
me dorën”, salută cu capul “përshëndet me kokën”). I ndjekur nga një përcaktor, emri me parafjalë, rregullisht, është
i shquar: merge pe drumul îngust “ecën në rrugën e ngushtë”, intră în casa cea veche “hyn në shtëpinë e vjetër” (por
përdoret edhe merge pe drum îngust “ecën në rrugë të ngushtë”, intră în casa veche “hyn në shtëpi të vjetër”). Kjo
situatë sintaksore do të vërtetonte, sipas Al Rosett-it se enkliza e nyjës ka ndodhur pas proklizës. Duhet shtuar se
emrat me parafjalë mund të dalin me nyje (rregullisht në njëjës) nëse shpreh lidhje farefisnore apo nëse ka një
përmbajtje të individualizuar mirë përmes së cilës afrohet me emrat e përveçëm: merge la bunicul (la tata, la
vecinul, la împăratul “shkon te gjyshi, te babai, te fqinji, te perandori” e krahasuar me shq. e kam parë doktorin).

Siç dihet, në rumanishten popullore emrat e farefisnisë dalin pa nyje nëse janë të ndjekura nga mbiemra pronorë.
Këtë situatë e shohim kryesisht në njëjës: fie-mea “bije-ime”, soacră-mea “vjehrra-ime”, bărbatu-miu “burrë-im”,
frate-miu “vëlla-im”, frate-tu “vëllai-yt”, sora-ta “motra-jote”, nepoata-sa “mbesa-e saj”. Këto ndërtime janë të
trashëguara nga latinishtja: filia mea, mama mea, frater meus etj. Mbiemri është përngjitur me emrin. Kështu
shpjegohet edhe enkliza e ille-s me emrin, pra pa qenë e nevojshme një strukturë me tre fjalë të tipit homo ille bonus.

Duhet të shtojmë se pas mbiemrit tot “(i) gjithë”, toată “e gjithë” emri shquhet edhe nëse është i paraprirë nga një
parafjalë: (pe) toţi oamenii “të gjithë njerëzit”, (la) toate casele “në të gjitha shtëpitë”, tot pământul “ (e) gjithë
toka” (krahaso me shq. gjithë bota, të gjithë fshatarët, i gjithë populli).

Ne shqip gjërat qëndrojnë njësoj: kalon në rrugë, edhe kalon në rrugë të ngushtë. Ashtu siç treguam më sipër,
parafjalët nga dhe te (përgjithësisht me vlerë lokale) përdoren me emra të shquar në emërore: vjen nga shtëpia, mbeti
te fqinji. Përsa i përket nyjës së mbiemrit, ky duhet interpretuar, siç e thamë edhe më sipër, si përemra, përmes së cilës
rimerret emri pararendës, në përputhje me një prirje të vjetër të shqipes për hiperkarakterizim të kategorive
gramatikore (hipoteza e Çabejit).

Përsa i përket sintaksës së emrit pa nyje të shquar mund të konstatohet se të gjitha situatat e dhëna nga Sh.
Demiraj (vep. e cit. f. 300) përputhen plotësisht me ato të rumanishtes: a. Emër kallëzuesor: Ai është (duket) burrë =
El este (pare) bărbat; b. Plotës i cilësisë: Ai luftoi si burrë = El a luptat ca bărbat; c. Emër në kallëzore me
parafjalë (pa përcaktorë të tjerë dhe me funksione të ndryshme sintaksore): Shkoj në qytet = merg în oraş; d.
ndërtime pavetore (me emër në rolin e kryefjalës): Kam frikë = Mi-e frică, bie dëborë - cade zăpadă. Pa asnjë lloj
nyjeje, emra në fjali të tipit: kam veturë = am maşină . Për këto raste të bëhet krahasimi me përgjegjëset në gjuhë të
tjera evropiane.

14. Disa trajta paralele midis rumanishtes dhe shqipes mund të vihen re edhe në drejtim të ekspresionit të nyjës. Në të
dyja gjuhët, modifikimet më të mëdha i kanë pësuar nyjat e prapme, të shkrira në formën e emrit. Ato marrin pjesë në
disa ndërrime fonetike në pjesën fundore të emrit (të shkaktuar nga theksi ose për arsye të tjera), duke ruajtur
funksionin morfematik të përcaktimit. Dallimet formale dalin, nga ana tjetër, edhe midis nyjës dhe përemrit dëftor të
mirëfilltë. Kjo vërejtje elementare është e nevojshme nëse kemi parasysh se nyjat proklitike al dhe cel janë, në fakt,
përemra dhe mbiemra përemërorë: ăl bun, ăl om, cel bun, cel om. Si nyje enklitike, format janë gjithnjë të thjeshta:
l,(le), a,i, le, lor. Ne shqip, dëftori i largësisë ka format ai (ay), ajo, ata, ato, të cilat ndryshojnë nga format e nyjës që
kanë dalë prej tyre: i (u), a, të (t), dhe këto nga “nyjat” proklitike”: i (asnjëherë u), e, të (nuk i referohemi këtu
dallimeve rasore). Në gjuhësinë shqiptare nuk është ende e qartësuar origjina e nyjave i dhe u të emërores njëjës të
emrave mashkullore, dhe as tek emrat femërorë; -u p.sh. del vetëm tek emrat e që mbarojnë me një zanore të theksuar
apo me një bashkëtingëllore velare (k,g,h); femërorja –a duket se është rezultat i përngjitjes së mbaresës –ë me nyjën –
e (krahaso ma jep nga më+e), por e-ja raportohet me vështirësi tek o-ja e përemrit dëftor ajo.

Mbaresat rasore konservohen në rumanisht përpara nyjës tek emrat mashkullorë (fakt evident në rumanishten e sotme
ne gjinore-dhanore): lup-u-l “ujku”, lup-u-lui “ujkut”, lup-i-i “ujqërit”, lup-i-lor “ujqërve”. Në arumanisht, dialekt
me rrokje të theksuar në fund, u (luplu) duke qenë e patheksuar, u zhduk pas periudhës së rumanishtes së përbashkët,
por duke u ruajtur në strukturën e nyjës.

Ne shqip, mbaresat e mashkulloreve konservohen në prezencë të nyjës enklitike në të gjitha rasat, me përjashtim të
emërores: em. fqinj-i (i është nyje), gjin. dhan. fqinj-i-t (i-ja është këtu mbaresë), kallëz. fqinj-i-n, shumës em. fqinj-
ë-t, gjin.dhan. fqinjë-ve-t (e dhe ve janë mbaresa).
 Një vërejtje e veçantë duhet bërë në lidhje me mbaresën u të emërores njëjës; ky ekziston, në fakt, i fshehur, duke
u aktualizuar vetëm në prezencë të nyjës shquese: lup, i shquar: lup-u-l.

Tek emrat femërorë, mbaresa –a umbet në trajtën e shquar të emërores: fata-fata “vajzë-vajza”. Ne shqip ndodh
njësoj: vajzë-vajza; alternimi -ë : -a tek emrat femërorë, duke shënuar opozicionin e pashquar- e shquar, është një
argument se zanorja ë (nga -a) është një zanore shumë e vjetër, po kështu edhe nyja enklitike. Mbaresa ruhet në
gjinore-dhanore: unei fete shq. (e) një vajze –vajzës (në trajtën e shquar mbaresa –ë është e përbashkët me atë trajtës
së pashquar të emërores; krahaso me arum. a vacal’ei, a vitinal’ei, a steaual’ei, me a “ë” si në emërore.

Ne emrat femërorë të lakimit të tretë, -e ruhet në prezencë të nyjës, duke u kombinuar me të në një diftong: vulpe
+ a > vulpea. Edhe ne shqip shfaqet një diftong ne trajtën e shquar të emrave femërorë që mbarojnë me –e: dele –
delja (nga dele+a, me një j për evitimin e hiatusit që sjell rrudhjen e e-së); emrat që mbarojnë me –e të theksuar,
ruajnë këtë mbaresë edhe në trajtën e shquar: kope – kopeja.

Homonimia gjinore – dhanore e njëjësit të pashquar me shumësin e emrave femërorë (unei fete – nişte fete “një
vajze – disa vajza”, unei vulpi – nişte vulpi “një dhelper – disa dhelpra”, homonimi itrashëguar nga latinishtja nuk
ekziston në shqip.

Është me rëndësi të përmendim se emrat femërorë në shqip që mbarojnë me –e (nuse, kope etj.) e formojnë
shumësin njësoj si njëjësi, ashtu siç mund të kenë qenë , në periudhën latino-trake, emrat femërorë në rumanisht të
tipit vulpe etj. (dhe në përgjithësi emrat që mbarojnë me –e, pavarësisht nga gjinia; –i është një mbaresë që ka hyrë më
vonë, ndoshta për analogji).

15. Në rumanisht dhe në shqip manifestohet një lloj preference për prapavendosjen e elementëve të patheksuar
(format përemërore të shkurtra, aukziliarët foljorë) dhe ngjitjen e tyre me fjalët paraardhëse. Për rumanishten këtë
vërejtje e ka bërë N. Drëganu, i cili flet për një “parim të prapavendosjes”, duke e ilustruar me shembuj të tipit: adu-ţi
aminte, “sille ndërmend”, ferească-mă Dumnezeu “të më ruaje Zoti”, pare-mi-se “më duket”, văzându-te “duke të
parë”, arde-te-ar focul “të djegtë zjarri”, auzitu-m-ai “ më dëgjofsh”, închinare-aş “u përulsha” etj. , që këtu
supozimi se edhe nyja enklitike duhet të ketë qenë rezultat i veprimit të parimit të prapavendosjes dhe përngjitjes së
fjalëve të patheksuara me ato “të plota” paraardhëse. Për shqipen, ky problem është shtruar njësoj nga Sh. Demiraj .
Elementët enklitikë, sidomos format e shkurtra të përemrave vetorë, janë përngjitur me format foljore të mënyrës
urdhërore, p.sh. merre!, foli!: sigurisht, ka dhe situata të tjera, që ky gjuhëtar paraqet.

Ndoqëm në këto shënime vetëm disa nga veçoritë më të rëndësishme të nyjës në rumanisht ne raport me
gramatikën e nyjës në shqip, duke përdorur kërkimet e reja në fushën e gramatikës historike të shqipes. Një hetim
historik i këtij problemi çon në konkluzionin se prapavendosja e nyjës shquese në rumanisht dhe në shqip ka një
shpjegim të përbashkët.

Nuk diskutuam këtu nyjën proklitike të shqipes në strukturën e formës sipërore të mbiemrit për të cilën Eq. Çabej
vërente se në gjuhën e vjetër pozicioni ishte i ndryshëm nga ai i sotmi si p.sh. mëzatnë e ma majm “vitulum
saginatum” (në Meshari i Gjon Buzukut, 1555), gjë që përputhet me topikën në rumanisht : pe mânzatul cel mai gras
“mënzin më të majmë”, në shqipen e sotme: më i majmë.

Ne lidhje me strukturat përemërore: i tillë, i cili, të tjerë, emrat: të korrat, të ecurit, të folurit, e folmja etj.
pikëpamjet e Eq, Çabejit duhen vlerësuar me seriozitetin më të madh. Proklitiket kanë të njëjtën vlerë përemërore si në
ndërtimet me gjinore dhe me mbiemra. Gjithashtu, edhe dëftori proklitik tek emrat e farefisnisë; i ati, e ëma, i vëllai, e
motra, tek emrat e banorëve, i Pukë, i Mirditë, i shkodran, i matjan etj.

Përsa i përket numërorit të dy, nëse pranojmë se kjo rrjedh nga një ndërtim me përemër: ata dy dhe mbase nga
ata të dy konstatojmë se ky i fundit ka një paralele në rumanishten popullore: ăia ai doi “ata të dy” (dhe ăia doi “ata
dy”).

Studiuesit që mbështesin vjetërsinë e madhe të prapavendosjes së nyjës në shqip janë shumë. M. La Piana, Jokli
afirmojnë qartë se ky fenomen daton në periudhën e influencës latine mbi shqipen. Më së fundi, Pisani , beson se
nyja e prapme, jo vetëm ai i shqipes, por edhe ai i armenishtes dhe e gjuhëve skandinave, ka qenë e determinuar nga
veprimi i substratit vendas, në të cilin ishte karakteristike topika i përcaktuar – përcaktues. Tek ne, Radu I. Paul ka
tregua se nyja në rumanisht duket se është më e vjetër se nyja në gjuhët romane perëndimore dhe se kjo shpjegohet me
influencën trako-dake, sepse nyja e prapme shfaqet në gjuhë të cilat, dikur, mbulonin hapësirën trako-dake dhe ilire
.

Bibliography

Altenberg, Bengt. On the Phraseology of Spoken English: The Evidence of Recurrent Word-Combinations //
Phraselogy. Ed. A.P.Cowie. – Oxford: Clarendon Press. 1998

Álvarez de la Granja, María (ed.). Fixed Expressions in Cross-Linguistic Perspective. A Multilingual and
Multidisciplinary Approach. – Hamburg: Verlag Dr. Kovac. 2008

Amosova, N.N. Osnovi angliyskoy frazeologii. – Leningrad, 1963

Arsentieva, E.F. Frazeologiya i frazeografija v sopostavitel’nom aspekte (na materiale angliyskogo i russkogo
yazikov). – Kazan’, 2006

Cowie, A.P. Phraseology: Theory, Analysis, and Applications. – Oxford, 2001

Cherdantseva, T.Z. Jazik I ego obrazi: Ocherki po italyanskoy frazeologii. – Moskva: URSS, 2007

Gläser, Rosemarie. The Stylistic Potential of Phraselolgical Units in the Light of Genre Analysis // Phraselogy. Ed.
A.P.Cowie. – Oxford: Clarendon Press. 1998

Knappe, Gabriele. Idioms and Fixed Expressions in English Language Study before 1800. – Peter Lang, 2004

Kunin, A.V. Osnovnie ponjatija angliyskoy frazeologii kak lingvisticheskoy disciplini // Anglo-russkiy
frazeologicheskiy slovar. Izd 3-e, ispr. V dvuh knigah. – Moskva, 1967. – T. 2 – P. 1233 – 1264

Kunin, A.V. Angliyskaya frazeologiya. – Moskva, 1970

Kunin, A.V. Frazeologija sovremennogo angliyskogo yazika.– Moskva, 1972

Kunin, A.V. Kurs fraseologii sovremennogo angliyskogo yazika. – 2-e izd. pererab. – Moskva: Visshaya shkola, 1996

Mokienko, V.M. Slavjanskaya frazeologiya. – Moskva: Visshaya Shkola, 1989

Molotkov, A.I. Osnovi frazeologii russkogo jazika. – Leningrad: Nauka, 1977

Nazaryan, A.G. Frazeologiya sovremennogo frantsuzkogo jazika. – Moskva, 1987

Raichshtein, A.D. Sopostavitelniy analiz nemetskoy I russkoy frazeologii. – Moskva: Visshaya shkola, 1980

Shanskiy, N.M. Frazeologiya sovremennogo russkogo yazika. – Moskva: Visshaya shkola, 1985

Soloduho, E.M. Problemi internazional'noy frazeoologii. – Kazan’, 1982

Zhukov, V.P. Semantika frazeologicheskih oborotov. – Moskva: Prosveshenie, 1978

IX. FRAZEOLOGIA

Theodor HRISTEA

INTRODUCERE ÎN STUDIUL FRAZEOLOGIEI*

CONSIDERAŢII REFERITOARE LA IMPORTANŢA FRAZEOLOGIEI

1. Ca disciplină lingvistică în curs de constituire, f r a z e o l o g i a nu are încă o poziţie foarte clară în ansamblul
diverselor ramuri ale ştiinţei limbii. Principala consecinţă a acestui fapt este că ea nici nu se predă în învăţământul
nostru de cultură generală şi în cel filologic superior, unde ar putea constitui măcar obiectul unui curs special (dacă nu
chiar al unuia care să-l completeze în chip fericit pe cel de l e x i c o l o g i e). Prin rândurile de faţă urmărim să
demonstrăm nu numai utilitatea studierii sistematice a frazeologiei în şcoală, ci şi importanţa ei pentru cercetarea
lingvistică, în general.

2. A neglija în continuare frazeologia ori numai a o subestima înseamnă a uita, în primul rând, că adevărata bogaţie a
unei limbi este dată, în mare măsură, şi de bogăţia ei frazeologică. Se poate chiar afirma că, după „tezaurul lexical”
propriu-zis, cel „frazeologic” ne permite mai mult decât orice să clasăm o limbă printre idiomurile sărace, bogate sau
foarte bogate.

3. Strâns legat de cele spuse mai sus, se mai poate afirma că o limbă cu numeroase „frazeologisme” (cum e,
neîndoielnic, a noastră) este, în acelaşi timp, şi o limbă cu mari resurse de expresivitate. Cercetări speciale (care s-ar
adăuga celor deja existente)1 ar putea indica şi mai clar în ce măsură forţa sau „potenţialul expresiv” al limbii noastre
se explică prin marea ei bogaţie de ordin frazeologic.

4. Continuând cu aceste precizări preliminare, vom spune că, în mod particular, frazeologia prezintă importanţă
pentru s t i l i s t i c a f u n c ţ i o n a l ă, dat fiind că deosebirile dintre stilurile sau variantele funcţionale ale unei limbi
se reduc, în primul rând, la diferenţe de natură lexicală şi frazeologică. De aici nu trebuie să înţelegem că orice
combinaţie frazeologică are prin ea însăşi o valoare stilistică sau expresivă. În terminologia tehnico-ştiinţifică există
sute de „frazeologisme” sau combinaţii lexicale stabile care au exclusiv o funcţie denominativă, deci sunt complet
lipsite de orice „încărcătură expresivă”.

Mai departe se va vedea că printre aşa-zisele u n i t ă ţ i f r a z e o l o g i c e nu includem numai locuţiuni şi expresii,

ci şi unităţi sintagmatice ca: acid clorhidric, carbonat de calciu, ciocan pneumatic, ecuaţie diferenţială, pareză
intestinală, perioadă de incubaţie, satelit artificial, trunchi de con, zona zoster şi altele, care au pătruns în limba
comună şi pe care le găsim inserate chiar în dicţionarele româneşti şi străine de uz curent.

5. După opinia noastră, cercetarea atentă a frazeologiei de care se serveşte p r e s a (în sensul cel mai larg al
cuvântului) ne poate ajuta să întelegem mai bine s t i l u l p u b l i c i s t i c şi variantele atât de controversate ale
acestuia. Precum se ştie, însăşi existenţa acestui stil a fost pusă, uneori, sub semnul întrebării, iar, alteori, a fost
contestată în termeni aproape categorici, deşi începuturile presei româneşti datează încă din prima jumătate a secolului
al XIX-lea [r. ed.]! În continuare, cităm numai frazeologisme care se folosesc prin excelenţă în presă şi care alături de
multe altele pot constitui un argument în sprijinul ideii că există totuşi un stil publicistic: agenţie de presă, ataşat de
presă, corespondent de presă, conferinţă de presă, conferinţă la nivel înalt, campanie electorală, criză
guvernamentală, însărcinat cu afaceri ad-interim, lovitură de stat, ministru plenipotenţiar, pact de neagresiune,
purtător de cuvânt, rundă de convorbiri, scrisori de acreditare, sondaj de opinie, telegramă de presă, trimis special,
tur de orizont şi tur de scrutin, ţară subdezvoltată şi ţară în curs de dezvoltare, vot consultativ şi vot deliberativ, zonă
denuclearizată etc.

Câteva dintre unităţile frazeologice pe care le avem în vedere se întrebuinţează aproape exclusiv în varianta
radiofonică a stilului publicistic (de exemplu: buletin de ştiri, buletin meteorologic, buletin meteo-rutier, revista
presei etc.). Altele provin din limbajul politico-ideologic, care, cu unele rezerve, ar putea fi considerat şi el tot o
realizare concretă a stilului publicistic în general (greşit redus, uneori, la aşa-zisa variantă „gazetărească”).

6. Este în afară de orice discuţie că, studiind unităţile frazeologice din toate punctele de vedere (inclusiv al o r i g i n i
i lor), putem să aducem servicii reale atât e t i m o l o g i e i, cât şi l e x i c o g r a f i e i, lucru pe care l-am demonstrat
mai pe larg cu alte ocazii. Aici menţionăm doar că o sintagmă stabilă, cum este, spre exemplu, carte poştală, nu
trebuie considerată o creaţie a limbii noastre din subst. carte + adj. poştal, ci un împrumut din fr. carte postale
(devenit, în româneşte, cartă poştală). Numai ulterior neologismul cartă s-a confundat cu vechiul cuvânt românesc
carte, tot aşa cum în zilele noastre jantă (fr. jante) se confundă aproape sistematic cu mai vechiul geantă (de
provenienţă turcească), spunându-se a rămâne pe geantă, în loc de: a rămâne pe jantă. Nici confuzia care s-a produs
în cazul lui carte poştală şi nici originea franţuzească a întregii sintagme nu rezultă din dicţionarele româneşti, pentru
că acestea sunt preocupate să stabilească numai originea cuvintelor, nu şi a combinaţiilor stabile de cuvinte
(echivalente reale ori numai potenţiale ale celor dintâi). Şi totuşi, într-un mare număr de cazuri, este absolut necesar să
clarificăm, mai întâi, originea întregii unităţi frazeologice pentru a oferi o indicaţie etimologică completă sau pentru a
nu greşi când stabilim originea fiecăruia dintre elementele constituente ale grupului frazeologic. Cităm şi aici un
singur exemplu, şi anume unitatea sintagmatică medic curant.

Dacă lexicografii noştri ar fi ştiut de existenţa ital. medico curante, atunci nu ar fi interpretat adj. curant ca o formaţie
românească de la verbul (rar şi învechit) a cura sau ca un împrumut din limba latină (vezi, de pildă, DLRM, DEX 1 şi
MDE1, s.v.). Şi mai puţin inspiraţi, autorii Dicţionarului de neologisme (ediţia a 2-a, p. 201) au dedus acelaşi cuvânt
din fr. courant (care are cu totul alte sensuri), după ce în ediţia întâi îl explicaseră tot prin franceză, şi anume printr-un
inexistent curant! Întrucât este exclus împrumutul din alte limbi (inclusiv din franceză, unde se foloseşte numai
sintagma médecin traitant), nu ne rămâne decât să admitem originea italiană a cuvântului în discuţie. În sprijinul noii
etimologii (pe care am propus-o, mai întâi, în ROM. LIT, nr. 2 din 1977, p. 8) invocăm faptul că adj. curant se
întrebuinţează exclusiv în combinaţia lexicală constantă medic curant. Aşadar, stabilind originea acestei unităţi
frazeologice, stabilim, implicit, şi etimologia celui de al doilea termen care intră în componenţa ei. În favoarea noii
soluţii etimologice (acceptate, ulterior, şi în DN3, p. 293) pledează, de asemenea, existenţa multor termeni medicali de
provenienţă italiană şi îndeosebi a unui frazeologism înrudit cu medic curant. E vorba de medic primar, care vine tot
din italiană (medico primario), pentru că în franceză se spune médecin en chef.

7. Şi mai evidentă devine importanţa frazeologiei pentru rezolvarea corectă şi completă a unor etimologii atunci când
avem în vedere întregi familii frazeologice. Referindu-ne şi de data aceasta tot la un singur exemplu, vom spune că
substantivul ţesut, de pildă, n-ar trebui explicat printr-o simplă trimitere sau referire la verbul a ţese, deci aşa cum se
procedează în mai toate dicţionarele limbii române. Chiar din DEX rezultă că ţesut nu înseamnă numai „faptul de a
ţese” sau „ţesătură”, ci şi „ansamblul de celule animale sau vegetale având aceeaşi structură şi aceleaşi funcţii intr-un
organism” (vezi p. 986, col. I). Acest sens neologic se explică prin fr. tissu, care intră în structura a numeroase unităţi
frazeologice, calchiate, parţial, în limba română. Astfel, ţesut nervos traduce fr. tissu nerveux, ţesut osos reproduce
structura fr. tissu osseux, ţesut cartilaginos se explică tot prin franceză (tissu cartilagineux) şi exemplele ar putea fi
înmulţite ajungându-se, numai în cazul de faţă, la aproape 20 de „membri” ai aceleiaşi familii frazeologice. (Pentru
alte exemple, vezi ROBERT şi LEXIS s.v. tissu, precum şi DLR, vol. IV, p. 753 sau LL, nr. 1/1984, p. 10-11). Din cât
ne dăm seama, în diverse domenii ale ştiinţei, ale tehnicii şi ale culturii propriu-zise (privite sub toate aspectele ei),
unităţile frazeologice de provenienţă franceză şi de alte origini sunt, fără nici o exagerare, de ordinul miilor. Este de la
sine înţeles că, în mod deosebit, pe noi nu ne interesează decât cele care sunt folosite şi în limba comună sau care sunt
înregistrate în dicţonarele obişnuite. Chiar limitând discuţia la acestea din urmă, numărul lor este încă impresionant de
mare, dar din nici o lucrare lexicografică românească nu rezultă acest lucru cu claritate. Iată de ce am pledat, cândva,
pentru alcătuirea unui dicţionar care să fie, în acelaşi timp, f r a z e o l o g i c şi e t i m o l o g i c. Întrun astfel de
dicţionar ar urma să fie înregistrate toate frazeologismele mai cunoscute ale limbii române împreună cu originea sau
etimologia lor (care poate fi internă ori externă).

Pentru această problemă vezi mai pe larg T h e o d o r H r i s t e a, Frazeologie şi etimologie, în ROM. LIT, nr. 2 din
13 ian. 1977, p. 8. Cu ideea alcătuirii unui dicţionar f r a z e o l o – g i c şi e t i m o l o g i c (primul de acest gen în
istoria lexicografiei româneşti şi a celei generale) s-a declarat în întregime de acord şi A l. G r a u r într-un articol
intitulat Frazeologie şi publicat tot în ROM. LIT., nr. 13 din 30 martie 1978, p. 9.

8. Având în vedere marele număr de frazeologisme, care se folosesc în cele mai variate domenii de activitate (dar în
primul rînd în diversele sectoare ale ştiinţei), se poate spune că studiul frazeologiei ne pune în contact cu istoria,
cultura şi civilizaţia poporului nostru sau ale altor popoare într-o măsură incomparabil mai mare decât o fac studiul
foneticii şi cel al structurii gramaticale. Dintre diversele compartimente ale limbii, numai vocabularul propriu-zis şi
frazeologia sunt, de fapt, expresia culturii şi a civilizaţiei, pentru că numai ele reflectă nemijlocit schimbările care se
produc în societate. În acest adevăr incontestabil vedem un motiv în plus să acordăm frazeologiei mai multă atenţie
atât în planul strict al cercetării ştiinţifice, cât şi în procesul de predare şi de cultivare a limbii române.

La obiecţia că, în cadrul gramaticii şi mai ales al morfologiei, se vorbeşte, totuşi, despre l o c u ţ i u n i (verbale,
adverbiale, adjectivale etc.), se poate răspunde că acestea sunt privite exclusiv ori aproape exclusiv ca fapte
gramaticale şi că ele nu constituie decât o parte din ceea ce trebuie studiat în cadrul disciplinei de care ne ocupăm.
9. Pe lângă avantajele relevate, studiul frazeologiei mai prezintă o importanţă deosebită pentru înţelegerea corectă şi
completă a două fenomene deosebit de complexe, care sunt modernizarea şi relatinizarea limbii române (examinate,
până acum, aproape exclusiv în sfera vocabularului). Mai ales aşa-zisa r e l a t i n i z a r e (despre care ar fi foarte
multe de spus) nu s-a înfăptuit numai prin împrumuturi neologice (cum se afirmă, de obicei), ci şi prin apariţia, în
ultimele două secole, a unui mare număr de unităţi frazeologice, care au fost împrumutate, calchiate sau create în
interiorul limbii române din material preexistent. Paralel cu apariţia a numeroase neologisme (elemente componente
ale frazeologismelor), o bună parte dintre cuvintele vechi s-au îmbogăţit cu noi sensuri (cărora li s-ar putea spune
„frazeologice”) şi au dobândit o frecvenţă superioară, care, de multe ori, nu poate fi explicată decât prin reluarea (sub
diverse forme) a contactului cu latinitatea şi cu romanitatea occidentală. Mai mult decât concludent, în această
privinţă, este cazul cuvântului câmp, care intră în structura a peste 20 de unităţi frazeologice (câmp electric, câmp
magnetic, câmp operator, câmp vizual, câmp semantic etc.), aproape toate explicabile prin calc după modele străine şi
în primul rând franţuzeşti.

10. La tot ce am spus până aici, adăugăm că cercetarea atentă şi exhaustivă a întregului nostru „tezaur frazeologic” ar
permite să ne facem o idee mult mai apropiată de realitate în legătură cu forţa creatoare a limbii române în acest
domeniu, precum şi cu diversele influenţe străine exercitate asupra ei în epoca modernă şi în cea contemporană.

Precizare. Unităţile frazeologice ale unei limbi pot fi clasificate şi studiate din diverse puncte de vedere, începând
cu o r i g i n e a sau s t r u c t u r a lor şi terminând cu d i s t r i b u ţ i a s t i l i s t i c ă sau cu a p a r t e n e n ţ
a acestora la anumite domenii de activitate. În urma acestei ultime precizări, trecem la discutarea unor probleme în
primul rând teoretice, dar fără a neglija complet chestiunile de ordin „taxonomic”.

STATUTUL FRAZEOLOGIEI ŞI OBIECTUL EI DE INVESTIGAŢIE

1. Întrucât termenul f r a z e o l o g i e este incomplet definit chiar în dicţionarele noastre mai noi, se impune
redefinirea lui sau mai bine zis completarea actualelor definiţii cu sensurile pe care acest termen le are în literatura de
specialitate. Procedându-se ca în lucările lexicografice franţuzeşti sau ca în cele româneşti mai vechi (DA, CADE
etc.), i se atribuie lui frazeologie numai două sensuri, şi anume:
1. „Fel propriu unei limbi sau unui scriitor de a construi frazele”. 2. „Vorbărie fără conţinut, care ascunde sărăcia de
idei, vorbe goale şi umflate; pălăvrăgeală” (în DEX2, p. 398, col. I). Definiţiile întâlnite în celelalte dicţionare
româneşti (s.v. frazeologie) nu diferă prin nimic esenţial de cea existentă în DEX. La aceste două sensuri trebuie să-l
adăugăm, mai întâi, pe cel de „disciplină lingvistică al cărei obiect de cercetare îl constituie unităţile frazeologice
dintr-o limbă dată (ori dintr-un grup de limbi)”. Precizarea din paranteză se justifică prin aceea că, teoretic vorbind,
e posibil şi studiul contrastiv sau comparativ a două ori mai multe limbi, care nu trebuie să fie neapărat înrudite din
punct de vedere genealogic. Din viitoarele noastre dicţionare, cititorul va trebui să mai afle că prin termenul
frazeologie specialiştii înţeleg, de asemenea, „ansamblul sau totalitatea unităţilor frazeologice dintr-o limbă dată”.
Folosind cuvântul cu acest ultim sens, care acoperă, de fapt, un întreg compartiment al limbii, putem spune, de pildă,
că „româna este o limbă cu frazeologie foarte bogată şi variată” sau că (aşa cum am mai precizat) „bogăţia unei limbi
este dată nu numai de bogăţia l e x i c a l ă, ci şi de cea f r a z e o l o g i c ă”.

2. După cum s-a arătat adeseori (mai ales în lingvistica străină), obiectul de cercetare al frazeologiei îl constituie
îmbinările constante de cuvinte sau grupurile sintactice stabile (cum li se spune în FCLR, I, p. 8 et passim). Uneori,
astfel de îmbinări lexicale constante mai sunt numite sintagme stabile, unităţi sintagmatice sau grupuri frazeologice.
În special în ultimele decenii, majoritatea cercetătorilor obişnuiesc să le numească u n i t ă ţ i f r a z e o l o g i c e sau
pur şi simplu f r a z e o l o g i s m e.

Precizare: Deşi preferăm aceste ultime denumiri (între care nu facem nici o deosebire), le vom folosi, din când în
când, şi pe celelalte, însă numai pentru a varia exprimarea.

Precum vom vedea imediat, unităţile frazeologice se opun îmbinărilor libere de cuvinte sau grupurilor sintactice
libere (FCLR, I, p. 8), numite astfel pentru că iau naştere în procesul comunicării verbale.

Termenul de u n i t a t e f r a z e o l o g i c ă a fost folosit, pentru prima oară, de către cunoscutul stilistician elveţian C
h a r l e s B a l l y în Précis de stylistique, Genčve, 1905 (capitolul: „La phraséologie”). De la Bally, acest termen a
fost preluat de V. V. Vinogradov şi de alţi lingvişti sovietici, care l-au tradus prin frazeologhiceskaia ediniţa şi au
creat, după aceea, pe frazeologhizm. Noul termen are acelaşi sens, dar prezintă avantajul că e mai scurt. Din rusă,
derivatul acesta a fost împrumutat de mai multe limbi europene, printre care şi româna. În lucrările noastre de
lingvistică el apare extrem de rar, dar aici va fi folosit (paralel cu unitate frazeologică), pentru că e foarte comod şi se
încadrează într-o bogată serie de derivate în ism. În unele lucrări româneşti de specialitate se evită, în mod conştient,
chiar termenii frazeologie şi unitate frazeologică, însă fără nici o justificare mai serioasă.

3. Ceea ce au comun toate unităţile frazeologice dintr-o limbă dată e faptul că sunt combinaţii stabile de două sau mai
multe cuvinte, cu un s e n s u n i t a r. Aceasta înseamnă că ele denumesc un singur obiect, o singură însuşire, o
singură acţiune, un proces sau un fenomen unic etc. În ordine alfabetică, cităm câteva exemple dintre cele mai variate,
care prin structura şi sensul lor global seamănă cu cele amintite anterior: artist emerit, astm bronşic, bal mascat,
bătaie de joc, câştig de cauză, copil din flori, gazetă de perete, lăptişor de matcă, lună de miere, măr creţesc,
metabolism bazal, porc mistreţ, punct de vedere, retribuţie tarifară, sobă de teracotă, staţiune balneară, şef de
cabinet, ţap ispăşitor, verde de Paris etc. Altele au valoare adjectivală, de exemplu: ca din topor „grosolan”, într-o
ureche „smintit, ţicnit, scrântit”, în doi peri „echivoc, evaziv”, cu nasul în jos „ruşinat”, cu nările în vânt „mândru,
încrezut” (pentru care vezi DELR, p. 250), slab de înger „fricos, timid”, tras de păr „forţat, neconvingător”, tobă de
carte „foarte învăţat” ş.a.m.d. Unitatea semantică la care ne-am referit poate fi, desigur, mai strânsă (ca în cazul
locuţiunilor a băga de seamă, tragere de inimă, etc.) sau mai laxă, ca în cazul îmbinărilor frazeologice care sunt
complet lipsite de expresivitate, ori al celor care au o structură foarte complexă: […] organ […] al puterii de stat, […]
clauza naţiunii celei mai favorizate, a fi în al şaptelea cer, a face din ţânţar armăsar sau când o prinde mâţa peşte
(adică „niciodată”) etc.

4. Spre deosebire de îmbinările libere de cuvinte (pe care orice vorbitor le creează atunci când se exprimă), cele
frazeologice există deja în limbă, sunt consacrate de uz şi sunt simţite ca unităţi distincte, tocmai pentru că s-a
realizat (într-o măsură mai mică ori mai mare) sudura elementelor care le alcătuiesc. Să se compare, spre exemplu:
apă caldă, apă călduţă, apă rece, apă răcită, apă îngheţată, apă fiartă, apă curată, apă murdară etc. cu: apă
minerală, apă oxigenată, apă de colonie, apă de toaletă, apă regală şi altele, care sunt unităţi frazeologice clare. Tot
aşa, în raport cu grupurile sintactice libere artist talentat, artist începător, artist ratat etc., următoarele îmbinări
lexicale reprezintă, indiscutabil, unităţi frazeologice bine constituite: artist plastic, artist emerit şi artist al poporului.
O dovadă că numai ultimelor îmbinări li se poate acorda statutul de frazeologisme găsim şi în faptul că ele sunt
singurele înregistrate şi explicate, adică definite în dicţionarele noastre mai noi (vezi DLRLC, DLRM, DN3, DER,
MDE2 şi DEX, s.v. artist, emerit şi plastic).

5. Când nu sunt împrumutate din alte limbi ori calchiate după modele străine, unităţile frazeologice iau naştere prin m
e t a f o r ă ori prin r e p e t a r e a (adică folosirea frecventă şi îndelungată) a unor îmbinări libere de cuvinte. După
cum va rezulta şi din subcapitolul următor, indiferent de provenienţa lor, ceea ce caracterizează aşa-zisele
frazeologisme este nu numai unitatea lor semantică, ci şi f r e c v e n ţ a incomparabil mai ridicată decât a simplelor
asociaţii lexicale cu caracter liber, accidental.

6. Obiectul de cercetare al frazeologiei îl constituie toate unităţile frazeologice despre care am spus, în treacăt, că sunt
echivalente reale sau numai potenţiale ale cuvintelor. Oricât de asemănatoare ar fi cu unităţile lexicale, cele
frazeologice se deosebesc, totuşi, suficient atât de cuvinte, cât şi de îmbinările libere de cuvinte pentru ca frazeologia
să poată fi considerată un compartiment al limbii deosebit de vocabular şi mai ales de sintaxă. Cu oarecare dreptate,
unii cercetători înglobează frazeologia în lexicologie, iar alţii (mult mai puţin îndreptăţiţi) o subordonează sintaxei,
despre care ştim că studiază „regulile privitoare la imbinarea cuvintelor în propoziţii şi fraze” (GLR, II, p. 7). Dacă
examinăm mai atent această definiţie atât de cunoscută, şi dacă înţelegem corect conceptul de unitate frazeologică,
atunci ne dăm seama, fără prea mare greutate, că frazeologia nu poate fi subordonată sintaxei. Aşa cum există în limbă
unităţi fonetice, lexicale, morfemice şi sintactice, la fel există şi unităţi pe care le numim f r a z e o l o g i c e şi pe care
le putem grupa într-un alt compartiment decât al vocabularului şi mai ales al sintaxei. Admiţând că frazeologia (în
sens de „totalitate a unităţilor frazeologice dintr-o limbă dată”) constituie un compartiment lingvistic deosebit de
vocabular şi mai ales de sintaxă, suntem nevoiţi să admitem şi legitimitatea unei discipline lingvistice relativ
independente, care nu poate avea alt nume decât obiectul ei de investigaţie.

* Fragmente din capitolul VI al volumului: Theodor Hristea (coordonator), Sinteze de limba română, ed. a treia, 1984,
p. 134-147.

1 Vezi, îndeosebi, Stilistica limbii române (ediţie definitivă) de I o r g u I o r d a n, Bucureşti, 1975 (p. 265-304),
precum şi unele contribuţii care au legătură cu cele discutate aici şi care figurează în „bibliografia cronologică”
anexată acestei fundamentale lucrări (p. 349-377).