Delft University Press

onnoAvino en ontwerp:
GVN

f':nlf'llvl'inht © 1980
ir. J. Oosterhoff
part of this baak may be
reproduced in any farm by
print, microfilm or
any means without
written fr0m the

Tweede druk
De over de Garabit, 1880-1884 114

De Home Insurance te 116

Het Palais des Machines te 1881-1889 118

De Eiffeltoren te 1881-1889 120

De over de Firth of Forth 1882-1890 122

De Monadnock HIIIII1I,nn te Chicago, 1889-1891 124

De Reliance ..,. ......." UA 1894-1895 126

De over de Tiber te Rome {RisOl~ailllent()-birUa 1909-1911 128

De Jahrhunderthalle te Breslau, 1911-1912 130

De Woolworth l:Sulidllng te New Vork, 1911-1913 134

De kerk Notre Dame du Raincy 1922-1923 136

Parijs, 1923 138

De koepelschalen te Jena, 1922-1924 140

Het opslaggeo1oww te Chiasso, 1924-1925 142

De Cruseilles, 1925-1928 144

De over de Elorn bij Plcluglas~tel, 1926-1930 146

De over het dal van de ~aliglrla Schiers,1929-1930 148

De State RuilrlÎ'nn te New Vork, 1929-1931 150

De over de Hudson te New Vork 1921-1931 152

De over de haven te S\fI'1niS:l.\f 1924-1932 154

8
De kaatsbaan te Madrid, 1934-1935 156

De vlïE~gtluighallen van Nervi, 1935-1941 158

CONSTRUCTEURS

Jean HOc101ltlhA Perronet, 1708-1794 162

Thomas Telford, 1757-1834 164

Paxton, 1803-1865 168

Robert "" ... ".nho .... c'n .... 1803-1859 170

John Augustus Hn,Ahllnn 1806-1869 172

Isambard Innnnll'n Brunei, 1806-1859 176

Josef Monier, 1823-1906 180

Gustave Eiffel, 1832-1923 182

William le Baron _..... rH ...' " 1832-1907 186

1= .. "",............. ., HemlebiQue, 1842-1921 190

Emil Mörsch, 1872-1950 194

Robert Mail/art, 1872-1940 196

Freyssinet, 1879-1962 200

Pier Nervi, 1891 204

Eduardo 1899-1961 208

literatuur 214

Herkomst van de illustraties 215

9
Van oudsher is het bouwen Deze hebben niet
\I!:II~..,..:.lf",n .. ,:>Ir<:.nrl Het boek, dat nu voor u ligt,
een belangrijk middel het Adviesbureau voor de korte titel heeft niet meer dan
ae'welest om een cultuur te Bouwtechniek, dat in 1978 de inhoud een te zijn. Het
Het is een vijfentwintig jaar bestond, van dit boek te dekken. In de wil door van
cultuuruiting die doen besluiten om ter eerste ermee voorbeelden de aandacht
door zijn 10Llw~allll<neld nollononhoi,rl daarvan nu OelaOl81d constructies van
en waarvan vaak veel eens niet het v",,,\.4'''''''' bouwwerken, niet alleen van
is bewaard, hetzij door in maar ook van
stand bouwwerken, andere bouwwerken uit de
civiele techniek
Dit \lolrC::"'hllno,n maar om ons weer hebben tot
voorde door middel van een boek, bruggen. Dat deze laatste
maar ook voor de dat licht wil werpen ÇJeIK02~en houdt verband een, zeer
bouwtechniek die zich feit dat kader waarbinnen
uiteindelijk in de verleden, en ',..1"'on' .. 'n',.. .."\o'" hierin aan deze fragmenten een
vorm van constructies. anderen tot nadenken Ie zo \.&U"U"'"II' kan worden gegeven.
Bovendien de ....... ",rl","'" over de historische hebben
van de basis van het de aard van hun We meenden dat niet
ontwikkeling van de construeren. de volstaan moest worden met
bouwtechniek een het alleen maar geven van
rI.e·rnnern beeld, dan bij gebouwen voorbeelden van
dan dat van de bouwkunst is. In de bouwwerken waarvan de
omdat vele bouwwerken IIA,,:>nc:~o,..tt"'\ .. zijn de constructie uit historisch
ontstonden los van constructies te splitsen in oogpunt interessant is.
kunststromingen. twee hoofddelen: ten eerste Wellicht van meer
Constructies hebben hun het deel, dat men wel als mensen aan
utiliteit en wortelen op aanduidt wier deze constructies
een andere in het ..."'·'....,,.," taak heeft
.. 0 ontsproten en de tIjdigeest
sociale, economische en \.4'Vuuuvv voor omvallen, waarin ze werkten.
politieke leven dan de inctt"'\l"ton en andere schade is, naast een deel over
bouwkunst het te behoeden en het hiertoe "Constructies", ook een deel
Daarom is het van stabiel en voldoende sterk en gewijd aan "Constructeurs"
ook de technische aSIDel~te~n stijf moet maken; daarnaast in de vorm van
van de historie van het het andere van
bouwen te bestuderen. ho::>ll!:Innriilro::> deel dat in

Daarbij zijn vooral de no,otclzalal< voor de

ontwikkelingen sinds het scheidende functies
van de industriële !:InIA/;:;:J,no::> de aard van de

revolutie omstreeks 1775 werkzaamheden van het

nuttig voor een beter Adviesbureau voor
van de huidige stand van Bouwtechniek was het
bouwtechniek. Vooral in de de nadruk te leggen
no ..... c"'~'t'c>n,."C> eeuw ligt de op
van het moderne Aan de gaven we dan
construeren. Het is ook mee het onderschrift
verrassend te ontdekken dat "Momenten uit de
veel, waarvan men zou geschiedenis van het
menendathetaeleStelllK overspannen en
eigendom van onze is, ondersteunen" .
reeds in de eeuw tot
stand kwam. al dit
waarin de
en de
niet
technisch
waren,
is het bestuderen ten volle
waard.

10
 de in het boek !\lo .. ,n,:>nc is de de historische ontwikkeling
opgenomen constructies zijn van van het construeren. voor
geen Nederlandse in de 1ge Bouwtechniek te noemen.
voorbeelden. Hiermee is al eeuw voor Nederland Het vanzelf dat bij de Uiteraard heeft de auteur tijd
aangeduid dat Nederland op nimmer samenvattend samenstelling van het boek moeten besteden aan de
het van de beschreven en ontbreken bij het niet alleen de auteur was "'''' ..... onci,olli .... ''' van het boek
bouwconstructies historisch een eerste inventarisatie ook die het werk deed. In dit maar hij dit met
nimmer toonaangevend is belangrijke Zo verband moeten worden genoegen, uit voor het
ae'Ne~3St. Waarschijnlijk is schijnt het nonnOn-1.rl de Delftse Vandaar ook
onze degelijke volksaard er dan oooel'vlElkkiae no,no,,,orlC Pers, die alle aan het
mede debet aan dat we ons te \lOI'tr .. "n""n met name aan
op dit nooit in bestuursleden, heren ir.
T. Tjebbes, F.J.B.
Barends, ir. Pestman,
ing. M.C.M. van
Maarschalkerwaart, ir. A.
en ir. G.J. Carree
vond meer die hun kennelijke
handel. Onze interesse mij de onmisbare
kathedralen - Domkerk te steun gaven om dit werk tot
Utrecht en de Sint Jan in Den een einde te t'\ .. ~,nr.on
rI on n..arY1, rl zoals met
Bosch - interessant maar
noch de noch de Prof. ir. J. Oosierhoff
en

een
van de ..... ,.., ................
alleen met kw,alitatl~~ve
beschouwingen maar dat
tevens poogt om zich door verzamelde een aantal
middel van het een gegevens, met name die
beeld te van de welke hebben op
oi"",oncl"'l"!:lr... n,,;~n en de
de van
kwaliteit van een bouwwerk constructeurs. Voorts werd
en onderdelen. ook
cl"'r'intiocenafstucjee~rwerk
van candidaat-civiel
die hierdoor in
nQII:::3n/"II"IIk'O mate een
bijdrage aan het
opvullen van de vele leemten
in onze kennis van de
van zeer geschiedenis van de
"t"'.onl ..... r~O ..,rlO aard. het bouwtechniek.
onderdeel "Constructeurs"
was de situatie anders. Hier
werden voor iedere
levensbeschrijving meestal
slechts enkele bronnen
qelraalapleE!qa die aan het

Aan
van boek is een overzicht
gegeven van de
literatuur met een
karakter die het voor
lezer, die zich niet met
deze materie bezig
rnr\rlQ,liik' maakt
op

11
 de beschrijvingen van I ndien bij een
constructies is een keuze wordt non,.."om,r!
""0.,"1",,,,,.., uit een grote het van
hoevl~elheld bouwwerken. oude tijd, \I,....lfon"" ........ van het bouwwerk.
Deze keuze werd op de nieuwe tijd en de Die en
grond van het voor de nieuwste tijd) de constructeurs, waarvan in dit
ontwikkeling van de die ..... OI'll'v'lan boek nadere
bouwtechniek. Het nOJNl'"c.n7'On watolC)Oaller

illustraties van een nlct""l"ilO begrensd dan normaal de

+,"<:>,..,..,.,,,,,..... +0.1'"\ of, zoals de na'"Aln""1'"\1~ois.Voorde
,..,nr!ol'"tlto:::.l van het boek de
momenten uit de
no:::.c::rl'lo:::.r!o:::.nlC:: van het
""\lIOI'"Cl",~nnon en
Het is op zijn
om, hieraan
voorafgaande, een kort
overzicht te geven van de
ontwikkeling van de
bouwtechniek teneinde
samenhang aan de
beschreven constructies te
We hebben, evenals
de keuze van de
is ons
hierbij beperkt tot de
ontwikkelingen in de
westerse wereld en het
oosten.

Meer aandacht dan aan de

andere is in het
,..,\"u".,.irht besteed aan de
nieuwste geschiedenis,
vanaf 1775 omdat de
industriële revolutie en de
daarmee
opkomst van de
de
voornaamste inleiding
vormen op het moderne
construeren.

12
Steen- en houtconstructies Piramiden Primitieve monumenten
Vóór de nieuwste De cultuur van het In komen vele
n~'::f'hll~rl~nic tot 1775, Egyptische Nijldal heeft ons monumenten voor,
waren steen en hout de onder meer de stammend uit primitieve
geschonken. culturen en uit
koningsgraven, die
gedurende het Oude
(3000-2450 in het voor graven, soms SpE~el(len
noordelijk van het ze ook een rol in de
was tot stand kwamen, vll~~lvlJLv eredienst. In ons
werden ontwikkeld uit de de hunebedden De Egyptische tornn,ol",
mastaba's, rec;mnoeKllae hiervan voorbeelden. Het stammen uit het Rijk
met steile wanden bekendst zijn de (bloeitijd 3000-2450 vC) met
waarin meestal vele monumenten in als centrum de hoofdstad
in het Memphis en het Nieuwe
een ijzeren \AI!:>no,nln,., '"7""""'"'' het monument van (bloeitijd 1600-1200 met
kwamen alleen voor 300 als centrum Thebe. Uit
Romeinen in het westeiliik:e Midden Rijk (bloeitijd
rijk, dus tot omstreeks Ook hier treft weer de 2200-1800 vC) geen
500 nCo die men zich
getroosten om
Van de houtconstructies de immense tornn,ol", uit het Oude
helaas slechts be1:re~(keliik natuursteenblokken, soms in het
overgebleven, (\C:~::'I"f'(\m,nl.::n( te Sakkara
op hun
alle van na 1000 nCo De Uit een oogpunt van temeer daar Van de
reden hiervoor is dat hout en een Tornn''''I''' uit het Nieuwe

slecht bestand is zijn de gemeenschap die nauwelijks zijn bekendst die te

weersinvloeden, brand en nauwelijks bij machte moet zijn ae1iNeiBst Luxor en te Karnak en de
aantasting door insecten, om IntjQl"oQ,C:C:j~nt Het grote zich de meest ~1~m~,nt::lll"~ I"r\T.::-Tolmnol", te Aboe Simbel

de belangrijkste oorzaken te technische probleem was het bestaansmiddelen te

noemen waardoor de oudere transport van verschaffen.
constructies in de der natuursteenblokken met
verloren gegaan. Van vaak !:>!:>I"\'7it~nli de van Amon te
construeren met hout afmetingen, soms over Karnak':' is er geen
vóór 1000 nC is dan ook water, naar hun plaats in het van grote r"fj"' ... ""n"'nn'nr'o ....
oel:ret<K€iIIiK weinig bekend. bouwwerk. De grootste afstanden van
Hoewel er zeker in die de zuilen 8m
belangrijke houtconstructies hart op de
moeten zijn het van de
dal<baIIK€~n door de grote
die ons in dikte van de zuilen veel
de oude tijd de weg van het kleiner is. Ook hier vallen
construeren weer op de grote afmetingen
van de
natuursteenelementen zoals
de monoliete dakplaten en
architraafbalken en de
die het moet
om dit
op te richten.

De Griekse waren
oorspronkelijk van hout. In
de latere stenen is
de van
ook terug te
voeren op houtconstructies.
De belangrijkste Griekse
t~n,n~lc werden in de 5e
eeuw vC
\lr\''''''l''h.oolrlo,n ervan de
Apollotempel, de
Theseiontempel en het
13
Parthenon':' te Athene, de Gewelven
Aphaeatempel te Aegina en In en andere
van de van de bouwwerken van de culturen waarvan
Griekse op van het Nabije bewaard
Sicilië die te Paestum, Oosten en de Grieken het in de
en De kwamen stenen van de
tempel moet die van Romeinen, waarvan enkele
Olympius te met
Agrigentum 0-409 vC) zijn van (tot ca 30
geweest, met een oppervlak architraven, stenen lateien de aandacht trekken.
van 53x11 0 m en zuilen meer met, uit de aard van het de acht
dan 17 m met een materiaal, slechts beperkte over de te Rome
diameter van m. Wat bij de Weliswaar was in de buitengewesten de
Griekse tempels in technisch gewelfbouw in deze brug over de Taag te
nn'",,'l"'lht vooral is de culturen niet onbekend maar Alcantara (ca 105 moet
hij werd gebruikt. worden genoemd met twee
van ca
Eén van de vroegste 30 m, 60 m boven de rivier.
trommels voorbeelden van f'1""'IAlolTl"\,nl Voorts bouwden de
zeer nauwkeurig elkaar met is het Romeinen een aantal
zonder dat werd van Atreus te onder anderen
van mrlrtF!lw)AflAn 1325 vC), een over de Gard bij NÎmes':' (ca
Romeinse tempels koepel met een diameter van 20 vC) en te Segovia 100
hebben hun vormen en 14,6 m, uit In beide gevallen
constructies in het natuursteenblokken in ha'.... h"'n we te maken met
ontleend aan de horizontale ringen waarbij slanke constructies,
bekendste zoals de iedere volgende ring ten van
Saturnustempel en de nn'7'l"'li'"Ito van de natuursteenblokken, zonder
:nr'''''f''\,r'rli!lt.::>rYlln",,' te Rome en Irtl"110n,rto naar binnen tussenkomst van mortel op
stammen elkaar qePlaat~;t.

Eerst bij de Romeinen I<wam

de gewelfbouw tot volle
ontplooiing, zowel voor
tongewelven als KOI9DE:JIS.
materialen werden
baksteen en beton
De vorm was
halve r'.,.-",,,,, .. n,nn
bekendste
koepel van Pantheon te
Rome';' 25 nC) met een
". """,,,,,1'1,,..,,,, diameter van 43,4 m,
een overspanning die in
steenachtig materiaal eerst
werd overtroffen door de
aeW8IDe!ndlbe!tolnK()el)elvan

Breslau';' (191
diameter van m. Een
ander voorbeeld was het dak
van de basilica van
Maxentius te Rome
isaew'el\len van m.

14
De middeleeuwen 500-1500 Kerkhallen De gothische
Na de ineenstorting van het Wat aan no,,,,nn,,,,llEo wordt gekenmerkt door een Uit middeleeuwen zijn
West-Romeinse Rijk bouwwerken diep van opdeling in vele stenen en
omstreeks 500 nC verdween doortrokken hallen, zulks in '1"<:>1"'<:>1'"1,,,,1',,>11 enkele houten
de hoogontwikkelde tot de bij de !-I ..... m"'.' ... "',..., bewaard 1'1",1"\lo',/on
Romeinse bouwtechniek in het ....,"·.,."r'TI ..... "o Na de van het
Ze vond haar West-Romeinse raakten
\lr..n..t"7.:::d·tinn in het van anarchie
nO'·Ir.r'.::> de meeste in de
met als was er in de ge waren niet loop van de verval.
centrum en eeuw een De opmerkelijk breed, de Eerst in de 1 eeuw werden
uitstralingen naar het romaanse bracht meeste kathedralen er, vooral onder invloed van
westen, met name in Italië, nieuwe bouwvormen en tussen ca 14 m, in de kerk, door enkele
als de byzantijnse keizers constructieprincipes die een Beauvais ca 5,5 m. ~v'vvl,vlll',\v orden nieuwe
daar tijdelijk macht inleiding vormden de was het doel van \..ICIUV ..... VV'u. Een

uitoefenden. gothiek. Ze was met nr.1rh,c,,,,n,,, bouwmeesters. voorbeeld hiervan is

Een voorbeeld van de ornament, in het De van grote over de Rhone te
voortzetting van de met OA!:::IO"fAn werd versterkt door de Ll.\/llnn.nn (Pont St Bénézet, ca

Romeinse traditie in de muurvlakken. 1-1,1·=..''1",0 ... '" be1:rel<Ke,IlIK no.·,nl"'''' breedte In dit boek is de
middeleeuwen is de Hagia indien ze werden gebruikt, van de en het nOCf"'I"\I~rI~nlc van London

Sofia te Constantinopel':' staken slechts weinig naar gebruik van de spitsboog als als een voorbeeld
ataledeKt met een op buiten. In het interieur was doorsnede van de behandeld New
wijze echter reeds de rijzigheid te kruisgewelven. Aan de London ).
ondersteunde met onderkennen die in de ,iton"7iirlo stonden Vooral in werden in de
l'"Ir.lrnIC,k" tot een 1"\ r.,"\I'"I1'on , steunberen, boven de middeleeuwen enkele fraaie
een diameter van m.
Andere voorbeelden van zou worden no'".... '''' .. ri zijbeuken als stenen gebouwd
bouwwerken wordt begrensd luchtbogen die aan de zoals de Vecchio over
St te Ravenna door weliswaar nog nA'ifllAI\lt=>,n van de de Arno te Florence
en de San Marco te Venetië fors van doorsnede, en middenbeuk de 1340), de
1085). Kenmerkend voor aTOleaeKt door stenen zijdelingse steun moesten te Verona (1
is in verlenen. Boven de gewelven over de Adda te
op de halve
ri\AI"' ... c'ri ............. e'no'ria werd de middenbeuk (1 de laatste met een
De ,.,1'1'11 ori.", Ld' met houten f"\\,,:::.rcn<:>nnlnn van niet

van het zwaar minder dan m. Voor het

werd kapspanten met eerst werden in Italië, onder
een stelsel een driehoekige vorm. anderen te Verona,
met relatief dunne van de
n"'llt"""IE<'I\II"\ .. ,.,"' .....,O boog

\lnLnOYlC de Romeinse
Omstreeks 1150 werden in de segmentboog
""'hIV""II,( de eerste kerken in gebruikt die een beter
nr.·thic~rh,o stijl gebouwd. doorstromingsprofiel
Innlo\l,OO'" een eeuw later

wat de Van de bewaard gebleven

" ....... t.o"h....''''t'n'''''' ... betreft, houten bruggen is het
een met de bekendst de Kapellbrücke te
bouw van de kathedraal te Luzern (1 door haar
Beauvais ':' 1247) bestand
waarvan de top van
ca 48 m boven de
Andere bekende
nr.1thlc~rho kathedralen in
zijn die te

Reims, St ... ",<:>1·chl

Amiens. ':' De
haar slanke
hoogte van
43 m), één van de gaafste
voorbeelden van gothische
constructie.

15
Omstreeks 1450 ontstond in
Italië de renaissance, de In
\A/<>,rl<>"I"I,,>hr\r. ..,~ö van ku nsten
een
"CllnQni"cCI~rl op klassieke beschreven: die van de Dom stenen "" .... ,...,..,,"' .... \,.lvIJVI-IVVU
culturen van Grieken en te Florence':' van de met name van Jean
Romeinen. De nieuwe stijl Sint Pieter te (1590) I-lr.rtr.lni"l,o Perronet':' over de
\lcr'Qnl~<>i,..irl<> zich snel over en van St Paul's Cathedral te Seine en de Pont
In de Londen~' (171 Daarvan is de la Concorde te
architectuur keerde de de eerste, nog de Perronet voerde een aantal
centraal bouw middeleeuwen u"'",.... v ..... ,.... \lAI-hA,tAr'lnr1cnin,onder
daarmee de technisch de meest andere smalle
interessante. Voor het eerst waardoor de
werden een binnen- en een doorstroomopening
buitenschaal die werd verbeterd.
door ribben
werden aeKOIDDI31a had de
voorde over de Taft te
(1 met een
overspanning van ca 43 m
die eerst na twee
instortingen stand hield.

Vele houten werden

in deze tijd gebouwd.
Bekend zijn die van de
1"101"",.,..,,01"10"'" Johann Ulrich en

Grubenmann, onder
anderen over de bij
Schaffhausen':' (1
van 51 en
Ook de mohammedaanse en over de Limmat bij
qods(jienst gebruikte voor \I\Ic\1'1'lr~r",:.n 778,
moskeeën de 61 m). Het
centraal bouw als nl~ttQ,nl"r,nri \lr..""l"h,oLOlrl<>,n van
en daarmee de
centrale na,rrnrlln,n
eeuw werden door
bouwmeester Sinan in
een aantal springwerken uit vele staven
samengesteld. Opmerkelijk is
onder anderen de
u,"""""vv'u. daarom de die Johann
te Edirne met Ulrich in 1796 over de Glatt
een van m en de bouwde,
Sulleymanije te Istanbul weliswaar slechts met een
558) met een diameter van overspanning van 28 m, een
m. combinatie van twee

Behalve deze stenen koepels

werden er in dit tijdperk ook
vele houten koepels
"r-:ln vv I' bijvoorbeeld de
JUl

deslnvalideste
(ca 1700).

16
De industriële revolutie De industriële revolutie gaf IJzerconsiructies Omstreeks 1800 werd het
Omstreeks 1750 begon in tevens de stoot tot een snelle De 1ge eeuw is de eeuw van nieuwe materiaal voor de
de ontwikkeling ontplooiing van de civiele het Het bouw van fabrieken gebruikt.
die men de industriële techniek. Er waren aoed,delels de traditionele De toen gebruikelijke
revolutie noemt en die transportwegen nodig voor steen- en houtconstructies textielfabrieken waren alle
wellicht het van de het vervoer van grondstoffen het beton vaak
wereld meer veranderd en producten. Aanvankelijk 890 als hoog.
dan de Franse revolutie van waren dat kanalen en constructiemateriaal van Voorheen deze
1789. Twee factoren landwegen. Na Î 825 kwamen betekenis werd. gebouwen stenen binnen- en
SUII:-!E!IUHrJ in de aanvang een de daarbij. Voor De snelle ontplooiing van het buitenmuren en houten
t'\ol!<:>nrt .. "Lro rol: de de hield dit in gebruik van ijzer was vooral vloeren. Vooral de
()ni~nlr"'\lI,n" van de de bouw van sluizen, te danken aan de vinding van binnenmuren vormden een
mede onder de en het smelten van ijzererts met voorde
invloed van nieuwe van cokes. Voorheen opstelllniq van machines
atzetç;lebleclen in de Voorts moesten er houtskool terwijl branden
verworven koloniën, en de gebouwen voor de industrie dat echter in voorkwamen die de
ontwikkeling van de en voor het verkeer, vooral schaars werd houtconstructies
mijnbouw en de spoorwegstations, worden door toenemende verwoestten. Dit leidde tot
Deze gebouwd, terwijl de zich Het gebruik van de van een
een groot ontwikkelende handel vroeg het mogelijk constructie waarbij de zware
aantal uitvindingen, om markthallen, stenen buitenmuren werden
vooral op het winnen en f'lch<:llnrllh!:j'::ltrl en in het
van de en later het daardoor economisch kolommen
De familie tentoonstellingsgebouwen. bruikbaar te maken voor en balken verschenen
Darby te Coalbrookdale constructies, waartussen vloeren van
(West-Engeland) voor machines, ere,ar,,,,,,,'h",, .... materiaal. Een
ontwikkelde in de 18e eeuw maar ook voor en voorbeeld van deze
de methode om ruwijzer te Het voornaamste is de nog
winnen met cokes en James n .. r,t'\',QOI~indeIl7~~rHlnrl~~,no te
Watt bracht in 1764 als was daarna het \/0 1"1 A111 ,1"'1 '''I'.o,n
An,eorrliA!-\l'rln de van de onzuiverheden uit het
I n I- nrt Ol <:> n,r1 Reeds in Î 784
ontstonden de grote Henry Cort de
industriesteden, vooral daar PUaaeIC)VEm in waarbij de
waar steenkool en ""'<:'1"0"1'''' i70"""'!:lCC,<:> door roeren in
werden gevonden, ."""" .. ."Lr,n,rt werd

Midlands en
Deze qebiE~dein velroranlalngslga~:;se:n die de
dicht zeehavens waar de II",,, .. h,orian bonden.
import van grondstoffen, Hierdoor ontstond welijzer.
bijvoorbeeld katoen, en de Omstreeks 1855 ontstond het
onder nQl3bC)dem en zeer
meer door een \/olrl!:j,nir,,, waren om grote
vond. het koolstofgehalte raamopeningen te vormen.
kwaliteit ontstond die staal Ze vonden daarom vooral
werd Daarnaast toEmalSS!lnq in winkels en
kwam
Siemens-Martinoven tot
ontwikkeling schroot
en erts werden
Het verwerken van
tot "<:II1"n"I'\r1,
geschikt voor de
vervaardiging van
constructies, I'1"''''''lnlo,rlrlic in
de 18e eeuw nog door
smeden. In de eerste helft
van de 1ge eeuw kwam het
walsproces tot
Daarnaast bleef gedurende
de Î ge eeuw het
qIE!tm~er van grote betekenis.

17
Een ander voorbeeld van het Plantes te I n de tweede helft van de 1ge
vele
met

In was Joseph het licht zoals:

Paxton':' de - markthallen: de centrale
ontwerper van markthallen,
plantenkassen. Op het Smithfield Meat
landgoed van de Hertog van Londen (1 vooral van
Devonshire te Chatsworth, vanwege het
ten zuiden van Sheffield, ornamentale gebruik van
Algemeen wordt in de I"II"!ln.::,nr110 stenen muren. bouwde onder meer de
literatuur de Het voorbeeld Great (1840),
chocoladefabriek Ménier te hiervan, één van de laatste, met de architect
Noisiel-sur-Marne':' (1 is de Monadnock Burton, en het Lily House
rlonr.orn,rj als het eerste 16 bouwlagen hoog (1849). Burton ontwierp,
vArrlilAoiinO!OAhollW meteen AI SDc>ediQ samen met de
van van Richard Turner, fraaie
het kolommenskelet inzien. De in Kew Gardens
Saulnier in zijn Home Insurance Londen'~ (1
beschrijvingen van het werk (1 ontworpen door
er blijk van zich niet William Le Baron Jenney':', Deze r"<J,nT<~n"'·<J",'"""n
bewust te 12 was het de Inlj:\iliinn er waren
een het te
vnllAClIO skelet. Eerst Londen':' (1851, ten behoeve Londen
York het van de eerste internationale (1 1867,1
van Chicago. In van en 1900), Wenen
1913 werd de Woolworth van industrie en Philadelphia (1976)
voltooid, 55 het en (1893) met vele
een bouwlagen en 232 m hoog. van Paxton. interessante de
overzicht van de voordelen Omstreeks 1930 volgden nog De nieuwsoortige tentoonstelling van
van het skelet en twee zeer hoge gebouwen, constructie van ijzer, hout en kan als de apotheose
vel'm()ecleliik de bouw de Building (1 glas, gebouwd met van het bouwen met
voor zijn en de State Building':' worden beschouwd, met het
bedrijf (1 een 931, m De onderdelen op een Palais des Machines':' en de
van deze bleef tot 1 het maatschema, was niet Eiffeltoren':'; op de
Ook het Crystal gebouw ter wereld. stap vooruit op het tentoonstelling van 1900
van 1851 te Londen':', De ontwikkeling van van de bouwtechniek waren reeds vele """""",\1\1',",'
gedeeltelijk een ijzerconstructies voor hallen maar gaf ook nieuwe van gewapend beton.
had een werd door de bouw impulsen aan de architectuur
van Deze van de 1ge eeuw die in
waren in de 18e eeuw nog hoofdzaak was
bouwsels van oude
mflftsE!lwerk en hout, met Palace vond vele
slechts weinig navolgingen, onder anderen
Vooral naar in New York, Dublin,
ideeën van Claudius München en Amsterdam. Ze
London deden de kassen ondergingen alle het lot van
met lichte constructies van het Londense Palace
en hout hun intrede. In dat in 1936 door werd
bouwde verwoest.
glaskoepel
Yorkshire,
van 30,5 m en
kolommen, <> .... !ln·~on
glasroeden.
Brittannië op dit
leidend was ook
daarbuiten een aantal
opmerkelijke kassen
gebouwd.
Daartoe behoort de
""I"",..,t,,,-,..,I,,,,,,,, in de Jardin des

18
 Voor het spoorwegverkeer Houtconstructies
werden slechts bij De houtconstructies bleven
Ilt7nn/"iQrinn hangbruggen in de nieuwste tijd ondanks
gebruikt. Ze waren daarvoor de concurrentie van het
het waar in het niet
industrialisatie van was wel de
begon. Eerst in 1796 werd ze een
aevollad door twee andere echter slechts werden
gebouwd, voornamelijk omdat
het teveel materiaal
te Een bekend voorbeeld was
en over de te de Britannia over de
Sunderland'~. Interessant Menai Strait':'
was eveneens het nntlAl,:.rn gebouwd in
dat Telford':' in 1801 Robert 1'ol"',,",.on,,,,... n'·' de hangwerken,
andere van een schoorwerken en
voorkomend type was aanmerkelijk
de Albert over verbeterd, met een
de Tamar (1 gebruik van materiaal.
gebouwd naar een ontwerp voorbeeld van een grotere
van l.K. Brunel'~. houtconstructie van dit type
Veel werden in de tweede is de van de rijschool te
helft van de 1ge eeuw (181 een
gebouwd. zevenvoudig hangwerk met
Nauw hieraan verwant waren een overspanning van
de k'1"!:1~l"1lhl"l ca 45 m.

Daarnaast kwamen de
houten \I~I.r\A/.", .. lt'C'n", .... ·to ....
ontwikkeling,
van mis. combinatie met
waren ook de staven voor de nolt"I"\I.rlra,n
gletllzerem aquaducten die Vanaf 1870 werden ook delen. Ze hadden
ontwikkelde en bruggen met VU'.AI\,.l'GI stavenschema's

waarvan de bekendste de voor grotere n\l.::.rcn~nninr1Qn schoor-en

over het dal gebruikt. ", .... ,rin'·1\AI,,,, .. lt'on en leenden

Wales':' (1 hiervan voor

is. over de te St volgens de wetten van de
ontwerp J.A. I-4n,Onllnl"'l (1 drie overspanningen mechanica. Eén van de
brug over de Ohio te van ca 150 m, ontwerp eerste vormen was het
Cincinnati James Buchanan Eads; de In de
over de 0 .. 0,"',...1"'10 Staten, een
Garabit':' (1884), gebied, kwamen vele
,,,,,,,,, .. ,,, .... -:>nn,,nrt 162 m, cn,::.n1'T" ..,on tot stand. Ze
Eiffel~'; de werden genoemd naar de
over de East n~i~Qntn,~rn,QI"C zoals Town,

(1917), en Howe.
n\"::'l"cn~nnilnn 298 m,

ontwerp Lindenthai;
de Bayonne Bridge over de
Kill van Kuil te New Vork
over de (1931), 496 m,
New (1931 ontwerp a.H. de
overspanning 1 m, over de haven van
ontwerp Othmar H. Ammann, ..... \ln.'<;>\1··· (1932),
en de brug over de Golden overspanning 503 m.
Gate te San Francisco
(1937), 1260 m.

19
De houten bOloqlCOlnstJI
weg.
in de 1 eeuw was
door Philibert de l'Orme een
en,::. nTT\ln,O ontwi kkeld,
uit schenkels in
twee of meer lagen staand
tegen elkaar met
'/ol~cn, .. iO'1,n""nrlo stootnaden. Een aantal op zichzelf
aan deze staande nieuwe
een aantal bezwaren waren aan het einde van de
kleefden vergden veel 1ge en het van de 20e
hout en waren I"\.."no,"no,,,n eeuw die van .stt:~nhl,;:an
(vakwerkbogen),
volwandige boogspanten
Lrtl"\l"\ .. ",rloI"110 met een
of meer
diagonaal 'I"\r,oO'1,rto
en de lamellendaken
verbonden gebruikt).
bouten erdoor en beugels
eromheen. Een voorbeeld Gedurende de eerste helft
hiervan is het van de 1ge eeuw werden in
aZllncleb,ouw te Marac bij vele houten bruggen
waren er van de
Brunei':' een aantal houten
in
",,,",,o,,,, ... rt met een zeer
opbouw. Na 1850
kwamen in belangrijke
wegen houten
meer voor als
blijvend werk. In Duitsland
werden houten
spoorbruggen na 1856
slechts toegestaan als
bleef men echter
ook na 1850 houten
spoorbruggen bouwen,
vooral in houtrijke streken.
Een voorbeeld van een
Amerikaanse houten
de Colossus Bridge over
Schuylkill Philadelphia'~
(1812),
20
Steen constructies
Naast het en later het Nadat Romeinse
behielden betontechniek verloren was
steenconstructies in de waren er eerst aan
nieuwste tijd hun eind van de 1ge eeuw
toepassingsgebied. 1-11"\07'::'0" belangrijke nieuwe
de geschiedschrijving ook de ontwikkelingen.
nadruk op Als bindmiddel beschikte
\linriil"lfH:l,n en hun men voorheen voornamelijk
I\AI\,~lii;'t:>n tot ver in de over luchtkalk, van
20e eeuw waren voor het zuivere kalksteen door
normale gebouw rinH,t:,nrllo branden en blussen. De
muren van mortels waren bestemd voor
baksteen metselwerk de metsel- en nU::lle'l'QI"\,OIO,'U
meest economische waren niet
constructie. Dit met water. Als kalksteen een
name voor de woningbouw. of kunstmatige
Ook pasten de toeslag van klei heeft onstaat
er na branden en blussen of
een bindmiddel dat
een mortel die wel
water is en
onder water kan
waarvoor verharden. Wordt het
eerste is, een
voorkeur voor steen ten
.......,·7' .... h1'o van ijzer bestaan.
werd
in
voorbeeld van
een met een
overspanning (61
Grosvenor Bridge te
Engeland (1833). In
Duitsland werd in 1904
voltooid de stenen brug over
het Syratal te Plauen met een
Zo van 90 m. Er de
van l.K. de bindmiddelen
gebruikt om beton te
dat bestand was
tegen water- en
weersinvloeden, vooral bij
waterbouwkundig werk.
Eerst de eeuwwisseling
kwam
tot nn·tnl'... ,.....' ........
de beroemde 1"("\.::,,1"'\,,\ ..... '1"0<:>
de Fransman Lambot
omstreeks 1850 maakte,
In werd de ontwikkeling van het
beheerst
Fransen,
Monier'~ en François
Monier';', een tuinman, vond Van grotere betekenis dan Een nieuwe nn'hAIlIrI",::.I ...." ..
dat hij sterke constructies Monier, die de schalenbouw, vanaf
\lor'k'rj;)on als een had van de van In Jena werd door de Firma van Monier en
..... "'lee .... t"' ....

vlechtwerk van in beton, is voor het Zeiss in met een grote rol.
combineerde met beton debouw'onldernl3mlna waren er ook
cementmortel. dit Dyckerhoff und Widmann andere bouwwijzen zoals die
toe bij manden, een ontwikkeld van Melan en Möller. Bekend
waterreservoirs. Deze in de vorm van een halve bol in de Monier is de
vond waarbij voor het eerst de brug over de bij
vanaf 1850, eerste patent waarvan het meest betonschaal voorkwam. Grünwald in de <"\""f"IO\lln1'1
kwam pas in 1867. De kenmerkende de monoliete van München van met
1\1I",ni"""_r,\""ton;~on hebben een overspanning van 70 m
(ontwerp Emil Mörsch~').
Hennebique bereikte zijn
n\ll:::orc::tn<::lnninf"l bij de

ondel'sléigt>all<en en over de
kolommen waren het voorgespannen 911 (100
Scandinavië en In verdwenen. ontplooiing, vooral door trok
Duitsland was het de HennebiaLle bouwde een toedoen van de Fransman de
Gustav Adolf op met I-re::'\lc::t'c:nnAt'·,. Deze

die de over de was een vel31zlldla

wereld en een Naast bruggen nn1r\AII.:::o.-n
centraal bureau te dat o.m. in 1923 de
de ontwerpen en luchtschiphallen
was nOlr'::Hi'Onlnrlon maakte. De vliegveld Orly
voor de RI!I<sclag was vouwwerken in n n ,..... I"1\/"""'rYl

(1 er met een r\\/~lrc::tI.... !:In

met ontwerpen 80 m en een
Regierungsbaumeister bouwtijden. van 56 m.
Matthias Koenen, die zich
later verbond aan de Het succes van de
bouwonderneming gewapend betonconstructie
und Freytag. Deze was, naast de lagere kosten
ontwikkelde de theorie van ten nn'7il"hto
het nO'\AI<::Inonnno'tnn
haar
brand
en in
1906 San Francisco door was 40 m bij
de brug van Caille
Cruseilles in de Haute
Savoie~~ (1
aewaDendbeton waren
gebouwd, stand. de
wedelroclbouw wilde men nog
ae1Nal:>erld beton
Soortgelijke
O'-\I""l"ln"'On waren er in

Baltimore na een brand

in de binnenstad 1904.

21
 De is Dat de
uit natuursteenblokken, voor Egyptenaren deze meester
die de het deel kalksteen. werden is slechts
bouwden. had Ze is zoals men zou verklaarbaar door een
oorspronkelijk een verwachten in overvloedige inzet van
van ongeveer 231 x m en horizontale doch mankracht. De Griekse
een hoogte van 146 m; de bestaat uit een kern met zeer
hebben een
van ongeveer 52°. Ze

Opmerkelijk is de aTCleKKInO
van de koningskamer met
lagen granietplaten boven de van Gizeh
elkaar met vrije ruimten
ertussen; hierboven bevindt In technisch opzicht zijn van 2 situatie
zich een gewelf, gevormd de bouw van de piramiden
door hellende granietplaten de transportproblemen wel 3 de
die paarsgewijs tegen elkaar het meest
steunen. Zulke gewelven 4 doorsnede
bevinden zich ook boven de
aan de 5 ingangspartij
van de piramide en boven
. één der 6 de

2
3 4

23
 Op een cirkel met een
diameter van ongeveer 30 m
stonden de 'sarsens' ,
zandsteenblokken waarvan
er 30 staand werden
qelPlaatst. Deze hebben een
van ca 4 m boven de
van
f'HA/!:lI"Cf"1,nAII"Cr'OrIQ

ongeveer' 1 x 2 m. Hun
nC'AlIt~nTisna~.,nn~.n

ongeveer ton. Hierop

lagen horizontale
in zandsteen blokken met een
rAnr,Qn'tYlc;!rr,Q cirkels. lengte van 3,2 m, Anr101~lIn,n
Uiteindelijk bestond het, van aaneensluitend door
buiten naar binnen, uit de van en Binnen de trilithons was nog
\/AIf"1Q,nf"1Q delen. een kleiner van
Binnen de sarsens stond een bluestones. hierin
Een wal van 2 m op dubbele cirkel van blauwe stond de bijna 5 m
een diameter van ongeveer dolerietkeien, de Altar Stone.
98 m. Het materiaal ervoor 'bluestones' . De is
werd ontleend aan een 4 m lang en
ontgraving aan de
buitenzijde waarvoor In het centrum van het
neolithische monument stonden in overzicht
werden met de
hertengeweien en 2 de trilithons
schouderbladen van ossen.
3 de sarsens en de
bluestones

24
Buiten het monument 2.
de Heel Stone en de Avenue.
De Heel Stone is een kei met
een van ca 36 ton en
een van ruim 7 m
waarvan ruim 1 m in de
grond. \1\1<>"'''''''1''1"1'
bedoeld om de van
mi'ri.71.... mor·7r'li'\c::r'nf'<>r'n aan te

geven. De Avenue ging over

een afstand van ca 3 km naar
het Ze
..... ,..,'~, . . . ,,.\I,,... ,..,.',... door wallen
op een afstand
van 12 m. De weg was
vermoedelijk bedoeld ten
behoeve van de ceremoniële
aanvoer van stenen.

tijd na de
piramiden Het is
een veel ruwer bouwwerk en
\AI&l,Qr'~niQnolt daarmee het

van de
nAmj:'Arlc::rh~n die het

Het meest
opmerkelijk wel de

25
Het schathuis van Atreus te lang, heeft een breedte van Inrlcn,nC naar binnen. wordt de naam
Mykene, ook bekend als de 6,4 m en wordt geflankeerd Zijn draagvermogen ontleent Juist is deze
tombe van door natuurstenen wanden het gewelf aan het feit dat na.,,,,rnlr"\r'I niet want de

bestaat uit een schatkamer, met een hoogte tot 13,7 m en iedere laag een ring krachten is
I'"'lrk".::.II\lf'\f'mlnC overwelfde een dikte tot 3 m. Daarachter vormt. In de kunnen nc·,.cnrnc als die een
van zijn nog muren van kleisteen. daardoor v,n,",v".""hi"o,n waarvan de
ontstaan, veroorzaakt door oe'welts1tenlen onder een
het gewicht van de erboven beide
gelegen en de
aanvullingsgrond. In
C!f'\lmnnlnIC beschrijvingen
De schatkamer, waarvan de
naam is van de 2
ClrICrlnr'rYI,m.::.n van de
overledenen, die erin
OP,qelJOI'oe'n werden, was
onder meer
bronzen rozetten, en diende
voorde
dodencultus.

De naast van KOISPI91b0U

de schatkamer, een in de met een in\lllcr''I(1inc
rots uitgehouwen ruimte met van 13,4 m, is opoeOOUW'd
een van 34
8,2 x m en een hoogte natuursteenblokken. De
van 5,8 m. De dromos is 35 m zijn horizontaal
UCliCU'U. Iedere

2 de top van de

3 de voet van de

26
De tempel van de De zuilen hal werd van de
Amon te Karnak in gebouwd onder boven met
nabijheid van Thebe, de de koningen Sethos I en een van 6 m. de
hoofdstad van het Ramses 11, in de 13e eeuw middenzuilen steunen
Midden Rijk, is de vC. Ze meet ,n\A,onrU"., vierkante blokken
grootste van de Egyptische ongeveer 103 x52 m en is architraafbalken, bestaande
tempels. Hij is gebouwd verdeeld in een uit twee delen, ieder met een
onder vele koningen. De middenhal en twee doorsnede van ca 1,2 x1,9 m
zelf heeft een zijhallen. en een van 7 m. Het
oppervlak van 366 x11 0 m en verhoogde middengedeelte
is, te zamen met andere Het dak bestaat uit van het dak wordt zijdelings
en een meer, natuursteenplaten via afgesloten door
'-'",-'.1,<;«;<,':>, op een immens architraafbalken steunen op
dat omsloten is door 134 zuilen, in 16
een muur met een dikte van rijen.
6 tot 9 m. bestaat uit een
aantal hoven en hallen De zuilen in de zijhallen
waarvan de opmE~rkeliiks·te staan op onderlinge
de grote zuilen hal, afstanden van ca 5 x 5 m. Ze
hypostilium, is. in kapitelen met de
vorm van de ae:sloten
van de papyrusbloem. In
middenhal staan twee
zuilen op een
afstand van ca 8 m. In
rijen staan de zuilen ca 7 m
hart hart. Ze zijn 21 m
hoog, beneden een
diameter van 3,6 m en
dragen ".,0.,......... <:, ... ,.,10.

2 interieur van de zuilenhal

3 de constructie van het

midden deel
1I&:>/"hf1,f1lf"/r#t:>

4 de huidige toestand

28
Het Parthenon, gebouwd op
de Acropolis, was niet
bestemd voor de normale
eredienst doch gewijd aan
Athena Parthenos, de maagd
Athena. Als werd hij
gebruikt als De
architecten waren en
Callicrates, Phidias was de
beeldhouwer.
De tempel, die een zuiver
voorbeeld is van de dorische
bouwstijl en, voor wat de
natuursteen betreft,
in wit marmer werd
uitgevoerd, staat op een drie
treden hoge onderbouw
met een
oppervlak van 30,9 x 69,5 m.
De tempelvloer
met inbegrip van
voorportalen lag twee
treden hoger.
In het oostelijke voorportaal
(pronaos) leidde de
hoofdtoegang naar de naos,
een ruimte van 19,2 x 29,8 m,
waarin aan drie zijden
dorische kolonnaden
stonden met zuilen in twee
30
boven elkaar. Aan
langszijde stonden
tien kolommen, aan de
westzijde de
hoekkolommen inbegrepen.
De onderste zuilen droegen
een bordes, de bovenste
zuilen architraafbalken
de houten dakbalken
Dicht het
westeinde van de naos stond
het beeld van Athene
Parthenos, het voetstuk
inbegrepen 12,8 m hoog. Het
kassettenplafond was van
hout. Vermoedelijk kwam
daglicht alleen binnen door
de grote deuren wanneer
deze waren.
3,4 m hoge rand, zoals
gebruikelijk verdeeld in een
architraaf, een fries en een
kroonlijst. Aan de korte
werd het dak
RtflA~;i()1tAn met pedimenten,
ca 20 m hoog,
uit een tympan en
een kroonlijst met een helling
van 13,5°. De architraven
De naos en het parthenon waren opgebouwd uit drie
waren omsloten door 1,2 m delen met een totale breedte
dikke muren van van ca 1 ,8 m en een
natuursteenblokken. De van ca 1,4 m.
gehele tempel was omringd
door een gang (peristyle), De zuilen bestonden uit
breed 2,7 m aan de grote trommels met een
lanlOS:ZIIClen en 3,3 m aan de hoogte van ca 0,9 m en een
en westzijde. Rond gewicht van ca 6000 kg. De
deze gang stonden verbinding van de
kolonnaden met 17 zuilen ~",""""",,,,,,,,,, . . behoefde niet te
aan de en 8 zuilen aan voldoen aan de hoge eisen,
de korte de die aan de slankere ionische
hoekkolommen ;.... h,,.... ...... ,....r',......., en korinthische zuilen
Deze zuilen stonden op werden en waar
onderlinge afstanden van werden
3,7 m tot 4,4 m hart op hart, het Parthenon
hadden aan de voet een werden alleen de randen van
diameter van ca 1 ,9 m en aan de onder- en bovenvlakken
de van ca 1,5 m. Via van de trommels
~nIITQIQn droegen ze een bewerkt. Hier
de
2 de ruïne
3 de oorspronkelijke
tempel
 overdracht van de 2
zonder tussenkomst
van een mortelvoeg. Om het
onderling verschuiven van
de trommels te gaan
werden in het twee

nauw in
gaten in de trommels. In één
ervan was een cilindrische
houten doorn met een
diameter van 4 cm
aangebracht, in de andere
was een cilindrisch gat
gemaakt waarin de doorn
paste. De trommels konden
bij het stellen dus ten
opzichte van elkaar worden
gedraaid.

De tempel bleef tot het eind

van de 17e eeuw in stand, na
!:If'I,t",ro,~n\"f'\I(l",r\C als

chris1:elljke kerk en moskee

In 1687,
bij de van Athene
door de Venetianen, werd
als en
richtte een grote
schade aan. Ook in 1826
leed het Parthenon zeer
onder een bombardement
zodat thans slechts een
ruïne is 1"\\""'t'I'Ioh,lo\/On

31
4

32
 8 9

4 en

5 zuilen

6 de constructie

7 isometrie

8 doorsnede over het

tympan

9 opbouw van een zuil

De Romeinen beschikten
over een ver ontwikkeld
stelsel van \A/..,.~""_\l,.,,,,~ ... ,,,.n
voor hun steden, niet alleen dat het nog in
in Italië maar ook in de eeuw als
...................,+;.-, .... "1 . . .

aeDIEiae~n daarbuiten. Een ",.,"' .....,.o,,,lrl diende voor

onderdeel van het "'''''.I''\I''+ ........... liil,· ..... bouwwerken.

w8lter'Ieldirlasiteisei waren de
Enkele zijn
De
hovonric-to hiervan is het

over de Gard bij

in Zuid-Frankrijk. Het
werd ca 20 vC
onder Keizer en
diende voor de aanvoer van
water dat op ongeveer
kilometer van NÎmes
werd opgevangen.

overzÎcht

2 aanzicht en
doorsnede
------------------~------------------------------------------~------~2

I. 1('/7 2.

35
Het Pantheon, de tempel middelpunt van de
aller werd gebouwd liggen, het lichtst
onder Keizer Hadrianus. Het bouwers 7f"1I'nrIOn nlt::,nY1IO."
bestaat uit een
de portico, en een rotonde.
De laatste is met
een diameter van
m en wanden met een
van ca 6,5 m. Op deze
trommel rust een
halfbolvormige koepel
waarin kassettevormige
uitsparingen
<:l<:l,,,,..,,,,n"<:ll"'t,,? en die in de top Met de
Pantheon de
heeft met een Romeinen klaarblijkelijk
diameter van 8,2 m; de dikte grenzen voor het
van het bovendeel van het die moeilijk
is ca 1 ,0 m. waren overschrijden. Eerst
in 1912 werd met een
materiaal een
grotere koepel gebouwd, die
van de Jahrhunderthalle te
Breslau, met een
diameter van 65 m in
nO\AI'=' ..... ." ..,rl beton.

hebben
onderling verschillende
grove toElslêwrnal:enalEln

exterieur IIn"rU:::,Me> Piranesi

2 horizontale doorsnede

3 verticale doorsnede

4 interieur

5 de kassetten

6 exterieur

36
4 5

37
De
onder
door de bouwmeesters
Anthemius van Tralies en
Isidorus van MUete. Het was
De centrale ruimte wordt
afgedekt met een
halfbolvormige koepel op
met een
r1 l!l rTl <:l,fo" van 32,6 m en een
van de centrale ruimte
worden aan ieder van deze
zijden de krachten verder
op twee

tot aan de val van hoogte in de top van 54,8 m

Constantinopel in 1453 het boven de vloer. In de voet Het materiaal is in hoofdzaak
holl!lnr1l"iik'c'to bouwwerk van van de zijn 40 baksteenmetselwerk,
Daarna lichtopeningen uitgespaard. bekleed met marmer in vele
als Koepel en pendentieven kleuren of, voor wat betreft
Inr1o,.',r"'ht Thans is steunen aan vier zijden op de Voor
brede, halfcirkelvormige de centrale zijn in het
bogen. De spatkrachten van onderste deel van
De kerk heeft een schip, deze worden in ca 69 x 69 cm, dik 5 cm,
bestaande uit een centrale nr"", .. rilaliiLra en zuidelijke met mCirtE!lv()eClen
ruimte van 32,6 x32,6 m door grote van ongeveer dezelfde
waaraan ten oosten en De zijn niet naar het
westen halfcirkelvormige van de bol
ruimten grenzen. Rondom maar hebben een
het schip zijn zijbeuken met de
op de verdieping een en
rondgaande galerij.

Enkele jaren na de inwijding

in 537 stortte de koepel in
ten gevolge van een
aardbeving. de herbouw
werd ze 6 m

exterieur

2 interieur

4 doorsnede

5 constructiesysteem
 5
3
De bouw van de kathedraal
te Amiens, één van de
aaiars'te voorbeelden van de
gothische bouwstijl, week af
van gebruikelijk
was: in plaats van met het
koor werd, naar een ontwerp
van Robert de Luzarches,
met het dat
in voltooid was. In
tijdvak 1236-1270 werd
onder leiding van vader en
zoon Thomas en
Cormont het koor
Later (1366-1
de WA~t(1IAV;AI
Het koor, dat een inwendige overzicht
breedte van ca 46 m heeft,
bezit een krans van zeven 2 exterieur
3 interieur
De nok van het houten dak
ligt 60 m boven de grond. De 4 met
slanke houten vieringtoren
steekt daarboven nog 55 m
uit. 5
Om twee luchtbogen boven 6 isometrie
de elkaar te werd de
boog, die het gewelf schoort.
met een kolonnade
verhoogd. het koor bleek
dit voldoende. Aan de rechte
van het koor echter,
waar de rtQ\A10lftil"l
groter slaagde deze
slankheid niet. Er ontstond
van constructie van deze een uitbuiging zodat in de
kathedraal vooral uit de 15e eeuw verzwaringsbogen
pijlerafmetingen die onder de bestaande
aanmerkelijk kleiner zijn dan luchtbogen moesten worden
die van de acht eerder aangebracht.
begonnen te
Reims hoewel deze een
hoogte heeft.

2
3
 2
De kathedraal is de hoogste Het transept werd in de 16e
van de kerken. De eeuw gebouwd. de
top van ca 48 met het koor was
m boven de vloer (in
ca 43 m). Enkele jaren na de toren
f"ln,Qnt"lAI/IIQi'k'TQ

voltooiing van het koor Ook deze poging

traden er bedenkelijke Omdat de
en scheuren steun van het
Op de plaats stortten de nnt'nr!:11<' bezweek de

"""""'Y\.,,,,n staat nog steeds een I'lA',MAI\lj:l,n in; hun val toren in 1573. werd niet
romaanse kerk van 997. verwoestten ze de herbouwd.

Klaarblijkelijk heeft de aan

gothische bouwwijze in schade tOE~ÇJE!br,actlt
Beauvais technisch herbouw van het koor
(1 werd het aantal
van het hoge en pijlers en werden
bouwen waren de slanke steunberen door
bereikt. een netwerk van
staven verbonden om
zijdelings uitwijken te
voorkomen. Ook daarna
werden nog

exterieur

2 interieur

3 steunberen, luchtbogen,
koppelingen

5 doorsnede

6 isometrie van een travée

42
3

4 VII

c
De koepel van de Dom te
Florence, ontworpen door en
ut-!uuuvvu onder leiding van
Filippo
Brunelleschi, is één van de
eerste van de
bouwkunst van de
renaissance. Brunelleschi
werd ongetwijfeld
..... ~,~; .. ,"'".·rl door het
"r.,-". h"''''llrl van het Pantheon,
bestudeerde
in Rome omstreeks
1400.
Aanwezig waren in het
van de 15e eeuw reeds
schip en een tambour in de
vorm van een achthoek met
een ingeschreven cirkel van
42,0 m en een van ca
55 m, het
octagon. Brunelleschi
aClce[)telerdle de "' ......hth' .... "',iJ"r.ö
.... I"',H"',,"',., ... van de
,-I
44
onderbouw als f'1o,nrnÖTr"C>I"'1"1
basis voor de
ofschoon hij zich,
constructieve nr.,nr'I,,,ör'U-,nn
ervan bewust moet zijn
nA'wAA~T dat een achthoekige
een opgave
hö·töIL·önrlo dan een
op basis van een cirkel.
een
De koepel is één van de
eerste dubbelschalige. Als
voornaamste reden
Brunelleschi hiervoor dat de
buitenste schaal de
Voor het buitengewelf
deze maten re~mElctilevel
0,9 en 0,7 m. De .."n, na"..,.,
van het binnengewelf en
buitenzijde van het
buitengewelf
ribben, een concentrische
werken. Hierdoor Daardoor neemt de breedte
men een sterke en stijve van de ruimte tussen de
constructie zonder dat deze nAIMA,I\lI=!n toe van 1,2 maan
al te massaal werd. voet tot 1 ,5 m aan de top.
Aan de voet is de koepel
massief, met een dikte van
4,3 m over een hoogte van
3 m. Deze voet is van
natuursteen met een toplaag
van grote kalksteenblokken,
onderling verbonden door
ankers. Boven de
massieve voet beginnen de
f'1Q'C>f"r\Qlr~Qn gewelven. Ze
over een hoogte van 3,7 m
van zandsteen,
daarboven, tot de lantaarn,
in hoofdzaak van baksteen.
Het binnengewelf is aan de
voet 2,2 m dik, aan de top 2,Om.
 Evenals bij de gewelven Er is dus een hecht I'"\Q("unlnor'f"lo aan de voet van

neemt de breedte van de van horizontale en verticale de en bestemd voor

ribben af van de voet naar de koppelingen het dragen van werkvloeren
voor de hoofdribben van Bovendien moet en de van het
tot 2,1 m, voor de Brunelleschi zich bewust bovenste deel van
tussenribben van 1,7 tot geweest van de metselwerk. Het onderste De bouw van de
1,1 m. Het metselwerk, ongeveer tot duurde van 1420 tot De
de ribben KOE!pells. Hij halve van de koepel, lantaarn kwam
door een nQI'Qy,t~1 werd zonder 1446, in het
horizontale rechtstreekse steun; in het
die boogvormig op de onderste vierde qec)eeme
hoofdribben aansluiten. werden de stenen
Verder komen in de horizontaal
ae'welve~n vijf cirkels van oordeelde ,...nrlQIrt'ct,,,,,
eerst nodig als de stenen een
voet, een van 30° bereikten. De
tot 10 cm, ring aan, uit keuze van de als
verbonden door delen, reikend van rib tot rib, vorm van de moet
ankers. Tussen in het dus 24. Ze zijn mede geba:seE~rd
bevinden zich twee 7,0 m en hebben een
horizontale ..... ""Io .. " o n f"l,...,... .. "'no,f"lo van 30 x 34 cm.

onderling door ze verbonden

trappen. Op de hoogte van
deze galerijen zijn
rl("'\("'\rt'r,~rlnQ,n in de ribben

een achttal spanten,

2

1 exterieur van de domkerk

3 exterieur van de koepel

4

4 opbouw van de
constructie

46
 5

-;:Dom p5 ·1~n2.
C

I /

~/

I\..,
, J

41
 oeiDe. van

De Sint Pieterskerk heeft de De vorm van de is niet staat op een Om aan de

vorm van een kruis. een halve bol maar vr\ll ..... n,nnrla bestaande uit 16 in het onderste deel van de
Centraal is de vermoedelijk om ieder aan de weerstand te kunnen
overdekt met de die"~ weerstand te kunnen ';+,.., .... ..,.iirl,... zichtbaar als een de bouw
gebouwd is naar een bieden aan de last van de zuilen paar. Via tongewelven ,..,,,,,-i,,,,,lt,.... drie
ontwerp van Michelangelo zware lantaarn. heeft een worden de lasten naar vier
Buonarroti. Deze werd in overspanning van ,9 m; grote deze
1546,op het binnengewelf heeft een hebben een grondvlak van
bouwmeester van de kruinhoogte van ca 29 m ca 18 x 18 m, waarvan een
Pieterskerk. Eerder was er al boven de voet; de kruin ligt hoek is Uit- en
I"\n'hAu::.rn van Bramante, 102 m boven de vloer van de
r<"..'·n""ni ....:::.arl"'l op het kerk. De totale tot de
met tOE!VOeOllno top van de lantaarn, is ca
van een kolonnade en een 138 m.
lantaarn. De onderbouw van
de werd vóór de dood Het is aan de
hol<>nrtOIII"'l in 1564 voet met een dikte
van 2,7 m tot een van
ca 14 m. Daarboven splitst
het zich in twee schalen, een
2
binnenschaal met een dikte
van 1,5 m en een
buitenschaal, dik 0,7 m. De
schalen verbonden door
16 ribben, in
toenemen tot 5,2 m de top.
van Naast het van de
beide schalen ze vooral
bedoeld om de te
De gewelven zijn
•• y"""".,...."".,... in baksteen, de
in natuursteen.

48
de constructie I"\nt .. ""rlonrlo 4
krachten en de n"I.nr.an
\lO.'\I .......

die zij zouden veroorzaken.

Zij waren een ~~ln7IQnilll<'o
bijdrage tot de 1"\,",·t\,"VV~>II,",,,,,,
van de mechanica van de
bouwconstructies. Het
onderzoek <:><:>'"'ic.. ".,'"',.... tot

het ~<>lnt'\lro .... no,n van nog een

aantal ringen aan de
IITon711"O van de in
1743 en 1744.

Evenals de van de
Dom te Florence is een
steigerwerk
dat boven de voet
Ook

exterieur

2 interieur

3 doorsnede

4 de ringen van 1743-48

49
 7
5 opbouw van de
constructie

6 plattegrond

7 doorsnede van een

50
 8

I
on vetlo n..

I
f

1;I4J .

I
/

---'----.-----_.-

51
St Paul's Cathedral werd De van het
gebouwd naar een ontwerp ligt m, die van de
van Wren. De kegelschaal 81,6 m boven de
pla,tte,qrcmd van de kerk is vloer. De totale tot
kruis waarvan de de bovenkant van kruis
is overdekt met een de lantaarn, is 108,5 m
constructie ervan de vloer.
bel,taé:tt uit drie delen:
- een binnenschaal van
baksteenmetselwerk, dik 46
cm, op een cirkelvormige 34,2 m.
met een
r1l::lmFl!tAr van 30,8 m; Het opmerkelijke van de
- een KeC]el~)cn constructie is het gebruik
eveneens van en van een voor het
baksteenmetselwerk dik keclel~)chaal
en aan de voet dragen van lantaarn.
46 cm, die tot hoofdtaak van de houten buitenkoepel Wren, die ook een bekend
heeft de lantaarn te rI .. "" .... ön· komen voor. was, moet zich
dat een
Deze bovenbouw ......... ,~,.,~,;I,~ is om de

staat op een kolonnade .... o,~nln~,~ni, .. o,~~~lolastvan

waarvan de zuilen naar een zware lantaarn te

binnen hellen. Er zijn 32 en dat een hiervoor
zuilen waarvan er 16 meest lichaam is.
qel<ocloeid tot dubbelzuilen
2
weerstand te
kunnen bieden aan rotatie
van de bovenbouw. Aan de
voet van de kolonnade staan

52
 4

exterieur

2 interieur
CS
3 doorsnede en \

4 opbouw van de
constructie
De rivier de Taft in eerste had een De derde brug Edwards overtrof hiermee de
Zuid-Wales kon in de 18e aantal pijlers in ongeveer dezelfde vorm
eeuw bij grote waterafvoer (vermoedelijk maar de boven de
een wilde stroom zijn waarin het slechts twee en twee werd \lO.· ....... ,'"'I"\?
bruggen zich moeilijk maanden uit. Edwards
staande konden houden. In maakte hieruit de
1746 de metselaar dat slechts was een slanke
William opdracht Taft in één constructie: de dikte van het
om bij de plaats Pont-y-Pridd metselwerk was in de top
een brug over de Taft te oe:Sleloe eisen zou slechts 75 cm. Om de
bouwen die tenminste zeven De overspanning belasting op de boog beter te
jaar zou blijven staan. 43 m
nnr1o\/o,:l1'" verdelen werd in het midden
meer aanvullingsmateriaal
De belasting bij
lr1odnrion werd

\/o.· ........ 'nl"l'''' .. 1"1 door in

dwarsrichting aan beide
zijden drie cilindrische
openingen aan te ....... "'nr.on
Ook werd daar houtskool als
aanvullingsmateriaal
gebruikt.

overzicht

54
2
Door de eeuwen heen er
houten
soms met ,.,,.,n.,.ianlii
overspanningen,
zijn bewaard
gebleven, Het materiaal is
ver'aanKISlIllKer dan steen, ten
.:..:.'nt!:Ietinn door
en kan
het de tand des tijds minder
doorstaan. Ook de
brug over de Rijn bij
Schaffhausen kon de
ondergang niet
1799 werd ze door
trf'\,Qn.:~n in brand qe~)tolken
Ze was echter zo
legendarisch dat in de door \lQlrT.:.nn,nr,Qn
literatuur veel over haar doorgaande bouten en
l\1\1t'Ac::rnIAî1IAnll:; terug te
omgaande De
vinden is. werd, zoals in tijd
gebruikelijk, afgedekt met
een houten om
haar tegen
te beschermen. model

2 plattegrond en aanzicht
 c

Fig-_ Q.

----------------------:;
 1

De Pont de druk van de OAWA!IVF!n

ontworpen door weerstand bieden
Rodolphe Perronet, nooaste met het gevaar van
ingenieur van het voortschrijdende i ... "'·t ...... ,-ti,..",..
Ponts et Chaussées en één werd door Perronet
der eerste directeuren van niet zwaar
de Ecole des Ponts et
Chaussées.

Het was een stenen met

vijf van 39,0 m,
met een
breedte van m. In twee
,....,...,·711"'InTQ,n heeft ze

1"\"·,.,....r"\I"H~ .. O kenmerken, te

weten de gewelfvorm en de kwamen in

slankheid van de aan deze
bezwaren Het
werd echter wel noodzakelijk
om de vijf bogen qelijkl:ijdiiq Dat de ................. ,... ""'nfoCl.n
te bouwen ten hadden
noodzakelijke evenwicht te brug tot 1
Perronet was de eerste verzekeren. Ook moesten de toen ze moest maken
ingenieur die slanke formelen worden voor een stalen boogbrug
gebruikte. de \IQlnMllfi'::~l'fi ho·tnc.on onder met één "" ..... ,"' ...............
Neuilly was verhouding grote publieke n.OI<:ln,neT'OIlI
tussen de en de plaats vond op 14 augustus
Voorheen 1772. Het nadeel datde
werden hiervoor waarden pijlers niet aan eenzijdige
aangenomen, variërend van
ongeveer 4 tot 6. Het gevolg

1 overzicht

2 gewelf met koehoorns

3 formee/constructie
59
 naast ,."c,tIlC1""r' heeft de tand
doorstaan. Na
in is de
centrum van 1\-",::,,,,,,,,,.,,,'"11 spant is het
\/nl,nor"" de nieuwe methode uit drie
de eerste De onderste
ter wereld staven, die een vollediqe
het halve cirkel vormen, in
twee delen gegoten en
hebben een massieve een
doorsnede van niet minder overspanning van 40 m had.
dan 15 x 28 cm. Op de
rust het
sarnenqlesteld uit
John 2
en Abraham
De laatste was ook de De met het bouwen
bouwer van de was nog gering.
nlc::,til~rp.r

Voor verbindingen viel

men terug op wat
gebruikelijk was bij
houtconstructies:
zwaluwstaarten en wiggen.
Bouten werden niet gebruikt.

de oorspronkelijke
toestand

2 de huidige toestand

3 aanzicht

4 de voet van de

5 details

6 details
3 5

61
Bijna twintig jaar na de brug De die een overzicht
te Coalbrookdale werd in navolging van de stenen
Sunderland een gewelfbouw, werd 2 de constructie
boogbrug over ontwikkeld door de
gebouwd met een Amerikaan Thomas Paine, 3 de m(Jlnt::'H1p.
van 72 men beter bekend als politicus en
van ca 30 m vrijheidsstrijder. Hij wilde er
boven water. Ze een mee bouwen over
onderscheidde zich van de de te
Ironbridge vooral door het en liet in I-n/"'101~rl/"'1
van kleine aIE~tII:zer'en elementen voor een
olc,rn."n1'on die,
het uitbreken
verbonden door welijzeren van de Franse revolutie
staven, de boogspanten reisde Paine naar
vormden die de rivier Rowland Burton nam
overspanden. Er lagen zes idee en de elementen over
van zulke boogspanten naast en bouwde er naar een
elkaar. ontwerp van de
Robert Wilson de
Sunderland mee.

62
2
De industriële revolutie, die Branden kwamen veel voor; stenen buitenmuren werden interieur
in de tussen 1770 en de vloeren waren doordrenkt
1830 met olie waarmee de 2 aanzicht
vond, kwam tot uiting machines werden rte::>':;:,m,e::>e::>,'rl doorsnede,
in de textielindustrie, die brandbare waar zoals vlas, plattegrond
haar centrum had in de wol, katoen en textiel was in
overvloed en
bovendien werd er met
werd ze in kaarslantaarns en
fabrieken met stenen muren
en houten vloeren, vaak
meerdere hoog.
Aan deze
kleefden vele bezwaren. en Marshall. Drie
qiEltii;~er'en kolommen
\lal-riolon de fabriek in vier

beuken, ieder ca 2,9 m

breed. Deze beuken werden
overspannen door
balken op nnrle::>rllrlrte::>
afstanden van 3,2 m
waartussen bakstenen
De middelste
VI'"'IIII'"'I",m,onl'll is aan de

voorzien van open frames

om de voor de
machines door te laten.

De fabriek is thans nog in

als mouterij.
 2

plan at 2 st

65
De tweede helft van de van een stenen kanaal te deel van het dal ligt
achttiende eeuw was de en de breedte van
" ....._ ..v ... ,.,,,.'" 40 m onder het
van de ontwikkeling tot een waterpeil van het kanaal.
verkeerswezen in minimum koos
I-nnt:>ll:Irln en Wales. Door de hier de nieuwe oplossing Het kanaal heeft
industrialisatie werden van een kanaal op een van 3,6 m
voor stenen waarvan 1,4 m door een
"""''',nrlc'i',.,U.cH'\ en producten Jaél.g~)aa in wordt
noodzal<elilK. Aan deze genomen zodat voor de
behoefte werd aanvankelijk sctleEmv'aart 2,2 m overblijft.
vooral voldaan door de Het kanaal wordt in iedere
van kanalen. Zo werd ondersteund
in onder leiding van
Thomas Telford een
kanalenstelsel dat
de rivieren Dee, Severn en
met elkaar in
\/t:>lrnllnnlnn bracht. Het

kanaal hiervan
was Canal dat
door een heuvelachtig
Onder meer

Chirk,
stenen
doch was
hiermee niet. Om het lekken

1 overzicht

3 doorsnede

4 pijlers en bogen

5 de

6 en

7 het kanaal
3 4

7
 - vanuit de als 1 overzicht
de
in de 2 aanzicht
Ze ging in
brand verloren.
Nimmer werd er meer een
in hout met een
"TnQ\l'~QrT1 soortgelijke brug gebouwd.
van ca 104 m Zoals veel constructies uit
nOCTn,nn ze de 'Ir"""""".nn", de helft van de
elementen: negentiende eeuw werden
- onder het houten wegdek enkele
vijf gelamineerde qel)OClen door elkaar
balken, 1 -de
- aan iedere

bij de oplegging
dan in het midden;
- aan de uiteinden van de
vakwerkliggers ijzeren
trekbanden, aan
de laatste van
de bovenranden en
verankerd in de
69
 Voor grotere Een bekend voorbeeld van overzicht
werden
r\\I,,, .. ,,,nnnn,nrl0n
een hangwerk is de van
schoorwerken de rijschool te Moskou, 2 aanzicht en doorsnede
en gebruikt, de 1817 naar een van de spanten
meeste met een ingewikkeld ontwerp van de Fransman De
stavenpatroon, waarvan de Bétancourt. Het was een
hangwerken het meest hangwerk met
voorkwamen. Hun een overspanning van ca
uitwendige vorm was als 45 m. De kap werd in vijf
een driehoek; ter maanden door 400
van de dakvoet was timmerlieden U'-:""''''II''
een trekbalk aanwezig die
door verbonden
werden met de dakbalken.
Naar het aantal
werden de n!:lInr1\AlOlrI<O,n
enkelvoudig,
drievoudig enz. nn'nl"\."' ........ n

70
 2

71
 1

De ontwikkeling van de onder meer exercitiehallen te is en haanhouten verbonden

houten bo 'oa:SDî3.nt:en bouwen. Hierbij waren de waren met de kapbalken van
de Franse eisen dat de hallen an'::>"7iiirl", de platte dakvlakken
........ , .. "'o .. y de l'Orme die in de breed moesten deze balken en de KalPst:nleln
16e eeuw bogen geen ook nog versterkt waren
samenstelde uit houten in de mochten nat"\hc.n door met en
schenkels. Deze constructie omdat deze de exercities bouten
was geschikt voor beperkte zouden hinderen. Emy balkhout.
Voor ontwikkelde hiervoor
was ze

De Franse genie-kolonel Emy

stond in het van de 1ge
eeuw voor de opgave om

1"\\I,:::."c::n~nninr1Qn van 50 en
100 m.

2 de bogen van de /'Orme

en

3 te

4 overzicht

5 details

6 andere ontwerpen van

72
 6
4

13
 1

Het zich in het

1ge eeuw snel . . . nh.,iiuuc!c.nr1lc::.
verkeer in Groot Brittannië
maakte een voor een
...... nhA":.rr\ f"Iclm <::I <::I Il'T

verbinding Londen en hangbrug over de

Dublin Deze Runcorn, in de omgeving van
weg voerde onder meer van Liverpool, met een
de westkust van Wales naar middenoverspanning van ca
het.eiland en moest 300 m en twee
hiertoe de Menai
passeren, een zeestraat met vele
snelle De
weg werd onder niet In
leiding van Telford 1808 was de
die ook het voor de Staten een kettinghangbrug
Menai over de Merrimac gebouwd
met een overspanning van
73 m, terwijl in 1816 in
Philadelphia de eerste
kabelhangbrug werd
gebouwd met een steunen op stenen en
van 124 m. In bogen. De brug aan vier
hoofdkettingen, waarvan
Samuel Brown een twee midden boven het
bouwwijze voor en twee
ketti ng hang bruggen, we,ooeK. Iedere
volgens welke in 1820 de bestond weer
Union over de Tweed
bij ontstond met een
van 135 m. werden vervangen twee
stalen opzij van het

1 overzicht

2 toestand

3 toestand

4 pijler
74
 WElOCleK waardoor de voor 2
verkeer hinderlijke
midden kettingen konden
verdwijnen.
Ook de rijdekconstructie
werd vernieuwd zodat van de
oorspronkelijke brug nog
slechts de stenen pijlers en
zijn
Van een
brug, echter met
die

3 4

15

van die van een
grootstedelijke brug. In de
Middeleeuwen was ze de
die de City of
met de zuidelijke
oever van de Thames
verbond. Ze was een
schakel in de
van de stad met
het continent. Zonder deze
brug kon Londen niet
wereldstad zijn.
Reeds in de Romeinse tijd,
onder Aulus Plautius, was er
een houten brug. Zeker is
dat er ook in de 1 Oe eeuw
een versterkte houten brug
was waaromheen zich
verscheidene
76
krijgsgevechten aTs;oeelClen De pijlers stonden op 19 waterwielen
herhaaldelijk kunstmatige eilanden met in o.a. voor het van
n!:l!::InnIQ met verwoesting van plattegrond de vorm van een koren en het verpompen van
brug. schip (starlings). Deze waren water. Verscheidene malen
zo breed dat ze een werd de bebouwing door
ze obstakel waren voor de brand verwoest o.a. in 1632
slechte staat t"1A1tllnAhA\hlAt"1 lnn inde en 1666. Uiteindelijk werd de
pa~no()r van St In openingen
en belast waren de stroomsnelheden
beheer van de zeer groot.
tot de conclusie kwam dat Aan de van het
bouw van een nieuwe stenen De brug naast een verkeer ten gevolge van de
brug de enige kapel en twee versterkte industriële ontwikkeling viel
oplossing zou torens, huizen en winkels; uit ook Old London ten
brug, die later zou de huren hiervan werden de offer. Er werden vele
zijn onder de naam Old onderhoudskosten voorstellen voor
London Bridge, werd bestreden.
gebouwd van 1176 tot 1209.
De totale was ca Vele malen werd de
280 m, de breedte ca 8 m. Ze de loop der tijden
had 20 openingen De ophaalbrug \/Q,-I"'I\./oo,n
waaronder één met een 1577. In het midden van de
ophaalbrug. De rivier kwam een bredere
overspanningen werden tot doorvaartopening.
stand gebracht door middel Omstreeks 1600 werden in
van spitsboog gewelven van de Qlnln...."nQ,n'r'n~~n
verschillende vorm en
De openingen
van ongeveer 8 2
Uiteindelijk werd ,het ontwerp tl1'\AIc.nrl'l"1iO van grijs graniet 3
geaccepteerd dat John Devonshire en
Rennie, samen met
in 1821 Het
na de dood van Rennie Deze brug, die later werd
Sr in 1821, tussen verbreed, werd in 1972
1824 en 1831 onder vervangen door een brug
van zijn zoon Sir John van voorgespannen beton
Rennie. met drie De oude
brug verkocht naar de
De nieuwe brug werd Verenigde Staten en
westelijk van Old London opnieuw in een
Ze had kunstmatig meer bij Havasu
oorspronkelijk een breedte City in Arizona.
van ca 16 m en spande over
"''''' ....... ".... ,.,,''' . . . waarvan de
4

waren
het had een Old London
pijl van 8,2 m en een dikte in
de van 1,5 m. De pijlers, 2 eilandpijlers
m, waren
gefundeerd op houten palen 3 oude en nieuwe
en werden opgetrokken naast elkaar, ca
binnen kofferdammen.
Beneden water werd 4 New London Bridge
zandsteen
daarboven was het 5

71
In de 1ge eeuw was er de bouwde lichte constructies Rondom was een
landadel veel van hout, ijzer en met aangebracht, op
h,..,l"'n' .... "',1"oll'nn voor tuinen. be\Neleal)ar'eramenen consoles aan de kolommen.
Onder meer waren voor het maakte van de door Ook de zijbeuken waren
kweken van John Loudon overdekt met houten
Ontwikkelde
ridge-and-furrow-constructie,
waarbij het glas in een
vouwvorm was geplaatst.
Hierdoor werden de
ochtend- en de avondzon
beter I n deze
Een belangrijke tot was tevens de
deze ontwikkeling van aNoervanregen-en
Paxton, tuinman in condensatiewater verwerkt.
van de
Devonshire De belangrijkste kas op
1.... ..,'1"11"1'1"\0,1"1 te ten Chatsworth was de grote
van Sheffield. Hij plantenkas
Conservatory), door Paxton
ontworpen in c!:!I'nQn\A,IOl"llnnn
met de architect Demetrius
Burton. Het t"\r",",ov',,,
37 x 83 m, de
Het middendeel was
omzoomd door '-IOC, U 1.'-""
kolommen, die gelamineerde
houten bOOO:SDi3.nten
waarop het exterieur
ridge-and-furrow glasdak
met houten roeden rustte. 2 details

18
 2

79
De in de Royal l"or,el",,,,t,,,,,,,, .. ,,,n dienen. exterieur 4 plattegrond
Botanie Gardens te Kew rusten de
(Palm Stove) werd boogspanten die de 2 interieur 5 doorsnede
ontworpen door de architect middenruimte en de zijruimte
Demetrius Burton en de overspannen. De gordingen 3 interieur
Richard Turner. De zijn gietijzeren buizen waarin
Pla.tte,qrcma heeft een zich ijzeren staven bevinden
centraal gedeelte met een die naderhand zijn
oppervlak van 42 x 30 m. De De
totale van de kas is is 19 m hoog
110 m. De middenruimte is ongeveer 2 m
omgeven door lantaarn.
kolommen die
3

81
 Alle elementen waren interieur
spanten, geornamenteerd. Men was
door eenzelfde overigens goed op de 2 kolommen, hO,I"I"",.,,,,,... ,.,..,,..,rl
aantal gietijzeren kolommen van de technische
waaraan ook de consoles van gietwerk. Om 3 kolommen, eerste
voor de waren scheurvorming te
waren er geen 4 kolommen, tweede galerij
kanten terwijl het materiaal
rond boutgaten was verdikt. 5

met een
van 18,3 m en een hoogte
van 22,6 m. de omtrek
waren in vier
kantoren geplaatst met op de
verdiepingen galerijen.

2
3

4 5

83
Nadat in Engeland in 1825 de
eerste spoorlijn, van
Stockton naar Darlington, in
was gesteld vond er
een snelle ontwikkeling van
het spoorwegnet
Omstreeks 1840 werd
besloten om een betere
verbinding met Ierland tot
stand te brengen. In Chester,
te'n zuiden van Liverpool,
werd aan het bestaande net
een nieuwe lijn RRnalp.slotf~n
die via de Dlaat:::;en
en Bangor, dus
noordkust van Wales, over
het eiland Anglesey naar de
haven voerde,
was. Ook hier men,
evenals Telford omstreeks
1815, voor de opgave om de
Menai Strait te overbruggen.
Met de bouw van deze de zeestraat die toch al als bovenranden kon verbinden
werd Robert Stephenson, een obstakel in de engte lag met platen. Later deed men
zoon van de en waarbij er twee dit ook voor de onderranden
spoorwegingenieur George overspanningen van 140 m zodat een grote
Stephenson, belast. Hij werd waren te overwinnen. met
hierin door .. Of"hi"h,..,.,"'I/i,.. ..... doorsnede
William en Eaton ontstond.
Hodgkinson. kwam bij -":i'~"."Ü,ör,,,,,..,n
gedachte op deze
kokerligger ook alleen, dus
van zonder hangkettingen, wel
Er sterk en stijf
waren bezwaren: de De pijlers .. ,"' ........ r'~
eigenaar van de wilde inmiddels zo
niet meewerken en opgetrokken dat een
werd ook niet stijf genoeg hangondersteuning nog
geacht (er werd nog een zou
geopperd om de
spoorwagens zonder
locomotief met paarden over
de te trekken, ,.."".., ... ,...,..,....".,..
een uitzonderlijke
handeling in die tijd). Voorts
waren de toegangen niet
geschikt voor
Daarom werd besloten tot de
bouw van een ter
plaatse van de
in het ZUlioellilKe QeldeE~lte
 Uiteindelijk ontstond een
brug bestaande uit twee
kokers, ieder voor één
met twee
van
140 m en twee
zijoverspanningen van ieder
70 m. De totale hoogte van
de kokers was 9,2 m. De
onder- en bovenranden
werden met plaat tot cellen
gevormd. De zijwanden
bestonden uit enkele plaat.
Het was moeilijk om
welijzeren platen van
voldoende lengte te krijgen;
uiteindelijk werden lengten
van 3,66 m (12 feet) gebruikt.
De wandplaten, die slechts
0,61 m (2 feet) breed waren,
werden in de zijwanden
werden staand verwerkt. De
stuiken werden gemaakt met
behulp van aan de
binnen- en de
tevens voor de I/Cy'CTIII\llrlf1
van de wand 7r"'f1rllcn
Omdat de ....".,i'-Irl"nr',..,,"....
last van de
de bouw voor de
Cl"f"\oe, n\l'aa I"t vrij moesten
worden gehouden werden
deze bruggen op de oever
gebouwd en hoog water
met pontons ingevaren.
Daarna werden ze met vijzels
op de
bleef tot 1970 in
Toen raakte een
dak,dathaartegen
weersinvloeden moest
beschermen, in brand en
ze dusdanige
vervormingen dat ze
afgebroken moest worden.
die
overzicht
85
 4 doorsneden en 6 de ""'irlrl"" ... ,.."....... C""<:'M_
aanzichten ningen in aanbouw

86
5

6

I n het midden van de 1ge
eeuw werden in de
Verenigde Staten vele
gebouwen van
voorzien. De
hoVOlnri,"to ontwerpers
hiervan waren James
en Daniel B.
Bogardus was het type van
de ne(Jer1tiE~nde-E~eu
eversharp
D01tlocjen en verschillende
meetinstrumenten. In de
tweede helft van de dertiger
maakte reizen naar
Daar ontstond het
88
1
idee om met name de
architectuurvormen van de maar
renaissance te vertalen in ze tevens in zijn
In 1840 fabriek te New Vork, de
Architectural Iron Works. graanelevatoren e.d.
Reeds in 1842 maakte hij in bouwwijze werd n"IQQCT!:I1
Boston een gebruikt voor gebouwen met
Nadat er twee tot zes bouwlagen met
wantrouwen was in een van 9
een constructie kwam het publiek tot 14 ft en meestal met
op de hoek
f"'Iolo.f"'1lon
al tot de ontdekking kolomafstanden van 6 ft. Het
van en Duane dat ze zeer was belangrijkste werk kwam tot
Street, dat, naar zijn voor het van grote stand tussen 1850 en 1870.
was 1'"!:I!:lln"lr~n".nlr1("'It::,n en dus
Het bekendst is het
""'''''1"\(',,'1'''\,0011"'1 voor winkels winkelgebouw voor E.V.
eta,laales. In 1846 Haughwout and Company
(architect J.P. Gaynor, 1857)
dat nu nog te zien is op de
hoek van Broadway en
Broome St reet in het Cast
Iron District van Manhattan.
waarvan de
die voor het
h ..... t;n'..... rI."-tn
van Harper and
Printing Company
te New Vork was (gebouwd
1854, afgebroken 1920).
1 de fabriek van James
Bogardus, New York,
1847
2 Harper and Brothers
Building, New York, 1854
3 Haughwout Building,
New York, 1857,
overzicht
4 Haughwout Building,
deel van de
 2

3 4

89
 Pal ace werd deze maat verdeeld in drie Henderson op het werk. Op
in het Park delen van 8 ft. De glasruiten 1 mei 1851 kon de
behoeve van hadden een breedte van 1 ft tentoonstelling,
internationale 1"ar~~,""",n en een van 4 ft. door
van industrie- en \1;"+,, ... ;..., worden r t a " , n o n r l

kunstnijverheidsprodukten deze zeer korte

die in 1851 in Londen werd te bedenken dat bijvoorbeeld
gehouden. de hoeveelheid
glas eenderde van de
jaarproduktie van
Engeland was.
en 1 m breed, en was
basili,ek(3.c~,tia
van opbouw, In 1852 werd, zoals reeds
met vijf van de bouw was voorzien, het
verschillende hoogte met Crystal Palace
waren in
vlakke daken. In het midden en in een aangepaste vorm
opgebouwd uit
van de was een ca 22 op de heuvels van Sydenham
slechts drie
m brede dwarsbeuk met een U<JUUUVV was in het zuiden van Londen
standaardelementen met een
tonvormig dak, bedoeld om mEm(le~;tella uit een herbouwd als een permanent
breedte van 8 ft. Glas was no.",,,,, .. v? aantal
enkele bomen van het en
het voornaamste
Park te behouden. elementsoorten, evenementencentrum.
uit een hoog
\/r.r.n'f"'IQ,Lrf"l,I'Y'I<:>n

Voor het van de niveau van standaardisatie Er waren vele navolgingen

plaats van en serievorming. Mede door onder meer in New Vork,
bouwelementen werd de materiaalkeuze - ijzer, Dublin, München en
glas en hout - was het Amsterdam. 30 november
demontabel. 1936 onderg ing het
Voorde - Het ontwerp werd gemaakt Pal ace het lot van alle
kolomafstanden binnen het in tien
was de maat 24 ft juni Einde
m). In de gevel werd de aannemers Fox en

interieur 4 de verbinding tussen 6 interieur van het transept

kolommen
nit:ltii'7ol'on
2 hrLlnr,an van het 7 de montage van de
houten boogspanten
5 de van het transept
3 exterieur
90
3 6

91
 Station werd interieur
als eindstation van grootst, 31,3 m. De
Great Western Railway in worden door 2 één van de traversen
Londen. Het was een welijzeren booaSD:an1:en
ontwerp van Isambard een I-vormige en 3 ornamenten van de
Kingdom Brunei die hiervoor een elliptische vorm spanten
samenwerkte met de (eigenlijk bestaat de kromme
architect Matthew Digby uit c(rkelbogen). De
Het station had cn'!:Inlf on rusten op
nn,"..,,",,·nnlrol,,,1r drie (r<:>,"\r"\c.n \I<:lII!\A/,,,, .. lrllrt,nolrC' in

in de eeuw is nog een van de perrons

vierde toegevoegd. die om de spanten
ondersteund door
De drie oorspronkelijke kolommen. Deze
zijn totaal ruim 72 m onderen toe breed
De overspanningen
niet de
boogspanten van
dezelfde soort constructie
als die van de hallen.
 3

93
De Albert die De fundering van de
de Tamar 5 km ten noorden middenpijler werd tot stand zou afsluiten om
van kruist, werd gebracht met van een hieruit het water te kunnen
ontworpen door en ijzeren caisson en pompen. Daarna zou in de
IItr!{:l\II"1{:lr'r! onder leiding van verhoogde luchtdruk. Het droge en zonder \I{:lI'l"Ir""'rilriO
,n,...,...",.,.,. Brunei in was één van de eerste luchtdruk de grond kunnen
van de worden verwijderd en het
r".... "" van de
f'"Y10T .... OeinOI:::lIOde metselwerk
kunnen worden
Nadat Dit
oplossingen met meer al waren er Y{:lrl{:lI1,CI<:Ir1c.n
waren overwogen zoals een
Il~O,lnrlollllr besloten tot naarhet~"~ri,~nr'Criocd~c

waarin een dooreen

"",-,'u'-Jun .... en die in

stond met een

1 ,2 m gang onderin en
aan de omtrek van de grote
cilinder. Deze was de
was dat het werkkamer in eerste fase
in diep water tot van de uitvoering.
beperkt. Vanwege
geldmiddelen zou
slechts voor enkel
spoor worden gebouwd. Voor de uitvoering van de
fundering werd een
pla,atlllZeren cilinder gebruikt
met een middellijn van ca

94
 De breedte van de buis werd overzicht
mede doorde
breedte van het van 2 aanzichten, doorsneden
vrije ruimte van
spoorbaan. De vorm van de
doorsnede werd ook
ingegeven door de vereiste
zijdelingse van de De Royal Albert was
h.f"'I,I"'\f'1\/f"'IrrITlmet een in verband met het laatste
11 . . . "''''"''''"'0 doorsnede, breed Wlrld[)el,astmQ en uitknikken BruneI.
m, hoog 3,7 m, door inzet voor
middel van verticale staven daardoor ,. ., . . . ,,.,c'~,...,c'n"'n
verbonden met twee de
hangkettingen, aan iedere Iedere van zijn grote
van de buis één. Deze twee overleed hij
verbinden de uiteinden van elkaar. enkele na de
de buis. Tussen de verticalen afwisselend 14 opening van de brug door
diagonalen schakels naast elkaar, ieder Prins Albert op 3 mei 1859.
van de buis en die van met een doorsnede van 25 x
178 mmo De hOI::>tdlllaaelrs
te beschouwen als
combinaties van een

TH E ROYAL ALS ERT SRI DGE 2

.- .'" ..... _~ -~-

- -.- ~-:...---- . .~::~-

95
 3
3 doorsnede over de

4 oDVII;ze/'en van een

5 het '''IA'ClnN.r,c> van de

buis

96
5

97
Reeds În 1851 werd, naar
een ontwerp van de
architecten Victor Baltard en
Félix Cal let, met
de bouw van de nieuwe
markthallen in het centrum
Ze waren
van de kramen. De van metselwerk, keramiek,
"i,.,... I/ .......... 4· ..... hallen hadden een glas en voor wat het dak
van van 54 x 54 m. In betreft van hout.
Haussmann gevels stonden de
('Ou Ou fer! Rien que du kolommen op onderlinge De gietijzeren kolommen
fer') bemoeiden zich er afstanden van 6 m. Centraal stonden op sokkels. Tot de
persoonlijk mee. in iedere hal was een lE"",nit,nl""n waren de

vierkant van 30 x 30 m rond, in het

steenconstructies. In juni was dat het reeds gevormd met een verhoogd bovenste deel
1853 werd de bouw weer werd dak, omzoomd door Daarboven waren de
deels omdat de !:lfl"1oh.-rd,·on en dat Baltard en kolommen, eveneens kolommen vierkant om er
de Poli ce een nieuw plan afstanden van 6 m. met of consoles
bezwaren had omdat ze maakten, hoofdzakelijk rechthoekige hallen de op te kunnen aansluiten. In
onvoldoende was basis van de materialen middenruimte een oppervlak het van de
bij de en hout. van 30 x 18 m. De hallen
van de bouw waren onderling gescheiden
maar vooral omdat de door 15 m brede overdekte
zich tegen de straten. Onder de hallen
constructie zjjn waren kelders, waarvan het
keerde. De t"\oll""n,,",c'~collln,", oostelijke deel dek bestond uit nA'WAI\fe::.n
richtte zich meer op eerst, van 1854 tot 1857, van metselwerk, steunende
waarvan later het deel, tot op diagonaal liggende maken.
enkele spoorwegstations 1866). Er waren T-vormige ijzeren balken die
interessante voorbeelden hallen, met een u,'"', .. ""... ...,.· ..... weer droegen op qIElw;zer'en
met een rec:mno,eKloe kolommen met een
plattegrond. Het kruisvormige doorsnede.
opgezet op een m<:l,<:l'l":>\lc,to,orn
van 2 x 2 m, qelba:5eE~rd Het skelet was opgebouwd
uit slechts enkele typen
elementen van giet- en
De vullingen waren

98
De tussen de op 6 m In 1971 men met de situatie
van elkaar staande afbraak van de hallen, die
kolommen stonden op een moesten maken voor 2 overzicht van het
basement van rode een winkelcentrum. Om een complex
zandsteen. Beneden te behouden aan
ho ..... ,....'nc'n ze met een

ua!llocJerlde baksteenmuur
steen
was
Deze was
Rfcledekt met een band van
zandsteen. Daarboven was
een boogvormig afgesloten
veld, verticaal verdeeld door
van I-vormig
waren in het
onderste deel houten
vensters met daarboven een
fries van dun plaatijzer. De
ruimte was opgevuld

99
 3

100
3 exterieur

4 interieur

5 details

6 doorsnede

101
St Pancras Station werd
"""""'"VVI' voor de Midland
Company. Het werk
stond onder leiding van
William Henry Barlow, de
ingenieur van
de maatschappij, die voor
het ontwerp van de
kapconstructie werd
bijgestaan door R.M. Ordish,
een in daken en
bruggen ae:sPE~cié3.lis;eerde
ingenieur.
Omdat de nieuwe spoorlijn
over het Grand Union Canal
moest worden gevoerd
kwamen de rails ongeveer
6 m boven de omringende
straten te De ruimte
onder de perrons werd benut
als opslagkelder,
aanvankelijk voor een
bierbrouwerij.
hal, met een (gemeten op de binnenzijde De spanten beginnen aan de
h .. ",.arf'ta van 75 m en een van het Deze straal is voet met een dicht gedeelte.
van 210 m, een klein ten van die De voeten zijn ingeklemd in
kap zonder van de rest van het (op de onderbouw. Verder naar
tussensteunpunten. Het 11 m gaat de boven wordt het spant
werd de grootste over in een cirkel met een voortgezet als een
dakoverspanning van die tijd straal van 48,8 m) om bij de vakwerkconstructie met
en bleef dat tot de bouw van een maximale kruisende en
het Pal a is des Machines te De randen, gevormd uit twee
in 1889.
Het skelet van het dak
bestaat uit 25
vakwerkboogspanten op
onderlinge afstanden van ca
9 m, onderling verbonden
door vakwerkgordingen,
waarop secundaire
/'''''''''1""1''''1'1'0'' rusten. Grote
van het dak met
glas bedekt. Over het
dak
aan
verzekeren. bedoeild om dit'
nOtel;~IICle
te beschermen tegen roet en
De hoofdspanten hebben stoom.
een overspanning van
73,2 m. Aan de voet begint
de boog met een cirkel met
een straal van 17,4 m
 staan. Hierdoor werd een 3
vrijheid voor het
van de sporen van
moeten worden rlO\AlOI"I<,T
Dooq:splmten met
Barlow had een aantal t .. .ovh':>nri.o., boven de

redenen om aan zijn sporen. Hemelwaterafvoeren

n'l'".o",,, .. voor te stellen in de hal zouden dan
hal in keer te noodzakelijk Het
overspannen. Eén ervan was belangrijkste was wellicht de
dat bij het van vrijheid die men verkreeg
tussensteunpunten in de voor het van sporen
kelder grotere en perrons.
komen
die de van biervaten
zou verstoren. Bovendien
zouden deze kolommen voor
een deel moeten
worden op dek van de
tunnel van de Metropolitan
Railway, die onder de
trein hal lag. Voorts konden
in het kelderdek op
wijze de
trekbanden van de grote
spanten worden verwerkt. De
trekkrachten hierin zouden exterieur
betrekkelijk klein zijn
",:>nlA,'.o"o de 2 interieur
van de
de
2

103
4

104
4

5 dwarsdoorsnede

6 kelder

105
 1

van de
,,+"',~~,rl,n, ..... in die tijd De vier grote kokerbalken een klam plaag,
Ménier te zeldzaam was. waren opgebouwd uit dik 7 cm. Als verbinding
Noisiel-sur-Marne in 1872 met een dikte van 16 mm en tussen de beide
wordt het eerste nrr\tiolon 100 x 100 mm; dienden grijze die in
te zijn met hun was 72 cm. De de zichtbaar waren en
\!n!!Aliin skelet van middelste balken de waarvan het patroon dat van
kolommen en balken. kolommen, de de Voor
\/II'"'IOn::.n van de tweede en de het werd in
De fabriek, die in 1825 werd derde laag ondersteunden; ruime mate gemaakt
opgericht, had een de buitenste de van kleur; de hoofdkleur was
gebouwencom plex aan de langsgevels. Aan doorweven met zwart,
Marne. Eén der uiteinden van het gebouw rood en rl"'nv," ...... ,...,'"
was dwars over Marne waren kokerbalken in
gesitueerd. Dit gebouw werd dwarsrichting, die de De gevelstijlen waren
in 1872 vervangen door Tussen Wl'"'ln\A,I'.:lnlrlc.n droegen. I-profielen met ongelijke
nieuwbouw naar een in rivier, bevonden flenzen; de brede flens was
ontwerp van Jules Saulnier. drie turbines die de in het metselwerk
Het werd opgetrokken op machines in het gebouw opgenomen, de smalle was
bestaande pijlers met aandreven. In de kelderlaag aan de zichtbaar.
toevoeging van een nieuwe bevonden zich de Het I-profiel kwam in twee
Vanwege het belang voor: met een kleinere
van het voor de en een grote doorsnede. Dit
fabriek en ook door de laatste type werd gebruikt ter
werd aan van de hoofdliggers
een aandacht de vloeren en was
voor industriële uit
met aan de
ertussen en aan de Om vrijheid bij de opstellina exterieur
h,r"'H"-,~,,,rllc een bulbprofiel, van de maaimachines te
dat uit de muur stak en bij de hebben was de derde laag 2 situatie
"1~.~ .. li,...,,... ..... ,.. ,", naar binnen was vrij van kolommen. De vloer
gebogen als onderdeel van van de was daarom Uit de beschrijvingen van
een console. via trekstaven Saulnier van het werk blijkt
aan de dakspanten, niet dat hij het van
De vloeren waren een dragende
baksteenaew'elfiestussen Het is niet op welke
wijze de van het
gebouw was verzekerd, De
in dwarsspanten, gevormd door
van het de gevelkolommen,
heC'tr.nrilon bij de binnenkolommen en
,,'~ ...... ,.., .... van de tweede en de hoofdliggers met hun
vierde laag uit twee console-achtige markthallen te en die
onderling gekoppelde hoek\ferbindingen, maken de nu ook in verdiepingbouw
I-balken, hoog ca 20 cm, en indruk aan horizontale werd toegepast.
de vloer van de derde krachten weerstand te
laag, waarop zware hebben kunnen bieden,
machines waren opgesteld, hoewel de kolom loze derde
uit kokerbalken, gevormd uit bouwlaag hierin een zwakke
plaat en hoekprofielen, hoog schakel was. In de praktijk
ca 40 cm. zullen de vloeren wel als
hebben gewerkt die
h'"' .. i..",....... +'"'I~ krachten

overbrachten naar de
buitenwanden. Deze waren
in hun vlak stabiel, niet
alleen het stelsel

107
3

5 3 constructie,
perspectieftekening

4 constructieschema

5 overzicht

7 en

8 details van de
6
7

109
 die Brooklyn met m) en over de Ohio te
verbindt, werd Cincinnati (1866,
naar een ontwerp overspanning 322,4
van John Augustus bouwde,
Toen deze kort na de zorg die
de aanvang van de bouw aan aan de CTIIITn,QlrI
de van een door het ,n\l("\o"on
werd zjjn zoon
belast die
van

Met haar
middenoverspanning van voor nOI'ovon,
486,3 m en twee te maken, deels om
dlliatéltleivoeaentekunnen
maken. Twee scharnieren
bij de torens,
midden van de
brugtype. Dit
waren de
John Roebling over
Niagara (1855, overspanning

heeft een
breedte van
II".,IOr11"1,,..,0

25,9 m en was verdeeld in

banen: twee n,"""v'rt
I"1Oi"r.I'Y\i"..

en tramverkeer,

1 aanzicht

2 overzicht

3 aanzicht tegen een toren

vanafhet·/OI-nr,nr,nQ
voetpad

4 doorsnede

110
 wordt hierdoor de naar horizontaal atclet>OClen
hoofd constructie statisch Aan de uiteinden ervan
beDai81d en dus op de van de
te
berekenen het
middenscharnier De torens,
veroorzaakte secundaire boven h""""''''A,,,,,i'o,rnc,,1
iinc,o!c.n die gebouwd van KalKS!teein
gaven breuk van torens en in twee graniet. Ter van hoog
verscheidene ankerblokken aan de einden water hebben ze een
nn'1I"'I'~\llInn' 120 n.."nn,CH·'" van de In ieder van doorsnede van 18,0 x 42,7 m.
deze met een
gewicht van ca 60 000 ton,
vervangen. een van 26,5 m en
aan de voet
De kabels hebben, een x 39,3 m,
\lQIr\/~,~",rllrlri van kalksteen en

elk weer
uit 278
n~ .. ~IIOIIIO staaldraden met
een diameter van 4,6 mmo
Het materiaal van de draden
is kroezenstaal, één van de
beste staalsoorten van die

3 4

111
werkkamer met vernis mondden ca 0,5 m onder de in de bodem waren ",,,,,ct,irtO maar bleef hij
bestreken. De zijwanden van onderkant van de werkkamer obstakels. zandbodem
de caisson waren het dak uit. Het in deze
2,5 m breed; aan de schachten moest evenwicht Beide caissons werden met
onderzijde waren ze smal en maken met de waterhoogte beton en metselwerk gevuld
in een rI""nl'r1~~,nf"110 buiten de caisson. Was dit en vormden zo een hechte
giE~tii:zer'en schoen, breed niet het dan kwam fundering voor de beide
m. Het dak werd uitstoting van de torens.
ondersteund door samengeperste lucht voor,
wanden in rt\AI'<:Il'e'l'lr'l"ltl de blow-outs. Hoe sterk Washington
de werkkamer in zes malen dit 1-l,-"ol"1,lInrl ook was, het leiden

verdeelde. In het dak waarbij water, modder en rt""',.,,,,,,II,V werk bleek

bevonden zich een aantal stenen tot hoogte Deels

schachten; twee met een werden en de
diameter van ca 1 m met caisson enkele
luchtsluizen voor het decimeters zakte.
transport van de arbeiders,
twee met een van Ook kwam er brand voor.
ca 0,5 m voor de aanvoer van Eenmaal werd het dak
bouwstoffen en twee met een hierdoor zo
doorsnede van ca 2 x 2 m <><> .... ""',t"',,,t dat de werkkamer

voor het afvoeren van water moest worden

en gezet.
De laatste waren
gevuld met water en Het op diepte
de Br()ok:lvrl-Cé3.is:50n
vorderde
Vooral de vele ste!enbl()K~:en het aantal
StElrTCle"'81Ien toenam werd
de dan ook niet
geheel tot de rots rt",hl'!~f"~,t
6

5 de caisson

6 montage

9 landhoofd

112
7_--

113
Tussen 1860 en 1890 kwam
in het Massif Central in
de 'mijnbouw tot
An·h,"VV,~I.n.~ Voor het
transport van erts en kolen
114
het Garabit Viaduct ligt
1'\1"\"'°"/°""125 m boven het
en er kunnen sterke per
winden heersen. Om de
grootte van de wirldt)el.Elstina
op constructies in het
algemeen vast te kunnen
stellen stichtte Eiffel een
netwerk van
meteorologische stations
door heel Frankrijk en
verzamelde hij gedurende
een aantal
Hierdoor
de './C, .. V'.., .....
ook van de trein
. . , , , , , .. t I ' \ O
behoort, te verminderen.
bOI:::>q:SD<mt.en lopen
naar toe; aan
de hun afstand
19,8 m, bij de top 6,4 m. Deze
1 overzicht
2 schema
3 en
4 voet van de boog
5 IInlr,,/~rVli ..... ,no'-~/angs
 qeli<m~en om De rnl"'l.nr!:lrt..:ll

vakwerkpijlers, de
toeritten steunen, in
aelJOClen randen rechte. over
voor deze
nllr,nl::l!:ll" minder """'f"'1!:l!ntc.

vorm is de overgang van

gietijzer, waarmee aeDoaen
vormen zeer goed nO',.,.,"''''VT
kunnen worden, op staal dat 4
in deze

115
De Home Insurance van de constructie nQnQl'l<r
te gebouwd naar moest worden in \/Qlrl"\!:l,nrl
een ontwerp van William Le met de slechte
Baron en

George B. Whitney, was een

belangrijke tot de
ontwikkeling van hoge minimum aan qemEltslalde
en van het binnenwanden.

In de twee onderste
bouwlagen kwamen in de
bleek rustiek bewerkte
dat het een volledig rI~!lniQtc.n pijlers
11"7", .. ",1'01,0'1' bevatte. voor. waren de
penanten, met een normale
nl<:ltt'::~I'"'I~f"'Inri was in breedte van 1,07 m, van rode
hoofcjzalak een rechthoek baksteen rond qIEnll;1:er'en
met van ca 42 en 30 m. kolommen,
Er waren oorspronkelijk tien
lIl\Jvll=I('jAn waaraan in
twee werden
hadden ..,~r\TQ'·Q
afmetingen. De
borstweringstroken hadden
onder en boven
natuurstenen banden en
vullingen van baksteen of
terracotta. Langs enkele
vloeren kwamen bredere
banden voor.

ST RU TUR L DETAILS OF THE HO E INSURAN E BUILDIN

2

116
 bestond uit gevelpenanten waren van
kolomvoeten gietijzer,
van ca 3,8 m met een holle .. o ....' h ... ht"\,ovi ..... ..."
onder Ze rustten doorsnede, in ~Tnnj;>Tlnrl",n
op een droge kleilaag afnemend van onder naar
waaronder een meer boven (op de
samendrukbare "''''''00.'-4 waren de 1It11,lcH1rlino
In verband hiermee 254 x 356 mm, op
dat de zettingen negende 203 x 305 mm).
nor"\OI'IET moesten blijven en Niet overal was de
constructie tijdens de uniform.
7nl;~I"lIn moest zijn dat Meestal kwamen in de
hnrc::t\Alt:l,nr,n kokerbalken
geen zou voor,
Uiteindelijk bleken I-balken, hoog ca 30 cm,
701rTlr,nC,n na afloop van de waaronder een meestal
nn,nO'l/0'"'' 6 cm te massieve
van maximaal 12 cm,
over volle
gevel. Deze nn.rl""rc::t,QI
n","n"ot.c,n pijlers in de van de borstwering, de
nnnArC::Y'j;>bouwlagen, met ramen met de
een dikte van 1,2 m aan de en de gemetselde penanten
voet en 0,8 m aan de top, rustten op consoles aan de
waren met de buitenmuren, kolommen.
nr,,,n~7or,rl aan de Vanuit de gevelkolommen
de liepen dezelfde soort
kokerbalken als in de
naar de tegenoverliggende
binnenkolom. De
De kolommen in de vloerconstructie werd
3 '--
gevormd door ca 20 cm en bouten. De brandwerende
secundaire I-balken op belkledlnla bestond uit
nrl,Ql'lilnf'1lo afstanden van ca verticale staven .."" •.."ri.,.,. . .,,· 0 6
1,5 m, waartussen vloeren mm met een en
van holle baksteen. Hierdoor werd
ca 4 cm aan de
De bouw werd diameter van de qIEltIl;1!:eren
ijzeren balken. kolom toE~ae~voea!d.
bouw werd h",'::oln'ton om,
boven de zesde bouwlaag,
over te gaan balken van
Bessemer Voor
bruggen was al eerder staal
uit twee gebruikt, het was echter voor
het eerst dat dit in de
Verenigde Staten in •Aan de stabiliteit van het
latei, skelet werd geen 1'"\II''7n."\,..",. .'O
61 cm, aandacht besteed,
van de De binnenkolommen waren samenstel van kolommen en
van cirkelvormig hoofdbalken, met hun niet al
van met een te boutverbindingen,
wanddikte van 6,4 cm en een hiervoor klaarblijkelijk
uitwendige diameter van voldoende Zonder
38,1 cm in de onderste ook de
lagen. Ze waren de
verdiepinghoog, door de weinige
van de fundering dak binnenwanden
en waren onderling en vooral de massieve
verbonden door vierkante buitenmuren de
kop- en VOE;)tDllatEm belendingen een bijdrage
waartussen een lood plaat, hebben nala\l''''' ......
4
11.
,
TIJ::>
~ lrop
1'V/N~qW.
·jP..lAH SHOW1NI7"'plrR3 J-'iONC'OLlIl';NB AN.n Ç'/71DERS. .ETC.. \
exterieur
2 details van het skelet (uit
het onderzoek van 1931)
3 ontmoeting van een
aelve/,~Olommet vloer-
4 details
117
 1

In de 1ge eeuw werden in bestond uit verticale stand op afstanden

een aantal landen driescharnierkniespanten van 10,0 m, waartussen
van met hoeken, met secundaire
producten van ambacht en I-profiel, per
industrie Tot van stuks. Daarover lagen weer
1850 deze van 43,5 m. de van U-profiel
op nationale I"\nrlol"lIr,,,o spantafstand die
In 1851 vond in op hart, met Windverbanden kwamen
de eerste één middentravee voor in de middelste drie en
internationale Tor'Tr.r\nC'T<~" van m en twee in de buitenste drie traveeën
plaats die door vele andere eindtraveeën van 25,3 m. aan beide zijden van de hal.
werd gevolgd. Het bekendst Aan de waren de
werden de De spanten waren hoofdspanten nnl"io',.lIr......
wereldtentoonstellingen te verbonden door
achtereenvolgens in vakwerkliggers, die tevens
1 1867,1878,188gen de galerijvloer en
1900. Uit een oogpunt van mensen. door de bogenrij boven de
bouwen is wellicht de
tentoonstelling van 1889 het Het was ontworpen
meest van belang. Niet alleen door architect Het dakvlak bestond voor het
verrees toen de Eiffeltoren, Charles-Louis Ferdinand "l"r,n1"cta deel uit Ook de
maar ook werd het Palais des Dutert; de constructeur was vl"\ .... nc.n van de en de
Machines Ur.I'-'LJI-lVV'-I. Victor Contamin. De hal had hadden
(]IRI!=:aAv~~I!=:. Naar alle
Het was bedoeld om dus
een overzicht te geven van ';I"\,,,,r7Irh,tl". Er was veel

de technische ontwikkeling architectuur; in

de hal dan ook
ae~:>IO(JPt Slechts een
enkeling noemde het een
daad van artistiek sadisme.
1 exterieur

2 interieur, overzicht

3 spantvoet

5 hoofdspant

6 doorsnede over het

hoofdspant

118
2 4

r
6
la

770 - - - - . -t:;40

l la

119
 1

Voordat Gustave Eiffel zijn van deze kwam waardoor men vanaf de hebben ieder een grondvlak
toren van 300 m in echter tot verwerkelijking. grond het van de van 15 x 15 m. Van hieruit
bouwde hadden reeds toren tot de vloer kon
anderen plannen gemaakt Reeds in 1884 op zien. Deze vloer, gelegen op op onder
voor torens van 1000 voet het bureau van 115,7 m mat hoeken van 45° met de
Zo maakte de medewerkers I"U'U~'U!~::;I 37,6 x 37,6 m en bevatte diagonalen van het vierkant.
I-n..,.oll<::!rrl~n Trevithick in Koechlin en de de tor.tr"\.r"\ncto,lIil"'" Deze hebben rechte
een n\II::>I'!f,.orl<::! aio Daal Sauvestre aan plannen voor eVI~nlNIIIC1lale randen;
ontwerp voor een QlEHII:zet'en een toren die de boven eerste vloer
toren met een hoogte van de kromming van de
304,8 m en een diameter van buitenvlakken van de toren.
30 m aan de voet. De Ter van de eerste
Amerikanen Clarke en aeIDlaats:t: tevens
1",,,",,,.. .. ,<:>1'1",1"'<:> vloer de pijlers
Reeves maakten in 1874 ter bevatte hij grote liggers \lo,"nl"',n..-.,<:>n door

gelegenheid van de die de schijven van de liften ",..,tF\."., ... vli .... ,nol'c:- die de vloer

wereldtentoonstelling te Tussen de tweede door stijve

voor en de derde vloer bevond \lO,',..\I''"t",nnon met de pijlers,

een toren van 000 voet, zich nog een vloer die onder nr.lrT","C .... vormen die
bestaande uit een meer machinerie voor de om weerstand te
cilinder met een t"i''''fY'ICl,tO'' liften herbergde. Tenslotte aan horizontale
van 9 m, naar een werd de derde vloer nog krachten. Bij de eerste
verankeringsring met een een plannen was het de
diameter van 45 m. Voorts Het plan omvatte een toren waarvan het met bedoeling om de stabiliteit
boden de Fransen Sebillot en van ruim 300 m met een diameter van 1,7 m, op door middel van bogen te
Bourdais in 1881 een plan drie hoofdvloeren. eerste 300 m lag. Daarboven was verwezenlijken. In het
aan voor een gemetselde vloer 57,6 mboven alleen nog een definitieve ontwerp zijn de
cilindervormige toren van terrein, een /"\ ... '1'\.01'\11<:> bi iksemafleider. bogen echter slechts
1000 voet die door middel van 70,7 x 70,7 m en bevatte decoratieve vullingen.
van een sterke en vier De vier voeten van de toren
in het midden zijn gelegen binnen een Boven de eerste vloer
was een vide van 33 x 33 m vierkant van 115 x 115 m. Ze de een gebogen vorm

2 overzicht

2 schema

3 knooppunt

4 één van de voeten

5 het onderste in
aanbouw

120
 en vermindert hun een van 10 m waar 4
doorsnede- tot ongeveer voor pijler vier
10 x10 m bij de tweede vloer. betonplaten met een
Daarboven de oppervlak van 6 x1 0 m en
pijlers zich tot één een dikte van 2 m

De hoofdvorm van de toren

is op de krachten
die erin optreden ten gevolge
van windbelasting. Deze
nAll=I~tlnl1 werd op twee
manieren in .. ",Von,nrt
gebracht: door een
horizontale kracht van 300
per m 2 rtoi'l'l"\ffon
nnlnAr'\lI!:I'!< over de volle

van de toren of door

een variërende kracht, aan
de voet groot 200 /m 2 en
aan de top 400
beide moet de
ap.ngenomen windkracht
ruimschoots voldoende
worden geacht.
De toren is gelegen aan de
oever van de Seine in de
lonrt'!"",""" van het de
Mars. De twee pijlers,
verst verwijderd van de
Seine, op
3
5
Voor in
ii"7c... cLrol,,,t was
moeilijk.
kii·7I"\r,,·~t:'" de
verbindingen waren overal
schuine vlakken aanwezig
onder verschillende
hellingen. Er moesten ruim
18.000 details worden
In totaal werd het
ontwerp op ruim 4.000

121
 1

De brug werd in opdracht Men besloot tot een brug van In lengterichting staan de
van de North British het dat toen kolommen hier 79,2 m van
Company naar een een elkaar. Voor de was
I"'In'f\A,,:>rn van John Fowler en een afstand van
~o.ni!:,noiln Baker. voldoende. Voor een aantal
<:In'/<:Ir,Vo.lIlll' maakte Thomas constructiedelen, die op druk
Bouch een ontwerp voor een waren belast zoals de
hangbrug maar na de hoofd kolom men en de
instorting van diens onderranden van de
over de Tay bij Dundee kozen de
1879 werd hij van zijn nn1r\A/e,,-n,,,,,-,,, de buisvorm
I"'In/"1'-<:II"'I'"I1' ontheven. omdat het best tegen
knik bestand is. De
Als plaats voor de hoofd kolommen een
overbrugging, die zo dicht diameter van 3,7 m.
mogelijk bij Edinburgh moest
werd een smal De Forth
no..';o.<:>lto. van de Forth bij

de
Inchgarvie-rots
7I"'1f-.o.r, <:I <:I no rl °.

aanwezig was, waarop een

middensteunpunt zou
kunnen worden U G I U U '.. V.,....

De rails zouden ca 48 m
r-r,_nrrH'';;.C van 550 m heeft.
boven water
terwijl de ca Siemens-Martin en was niet
46 m zou alleen van een betere maar
ook van een
kwaliteit dan
het nieuwe materiaal had de

overzicht

2 aanzicht

4 interieur

5 buiselementen

122
3

4
 1

Het ontworpen door worden met zonder exterieur, overzicht

de architect Root van het ornamenten, omdat deze
bureau Burnham & Root, is slechts extra kosten en 2 exterieur, aej1et~lte'liik
het laatste onder de snellere zouden
in inhouden. Dit is reden 3
nog zware aellle'tselde voor de sobere architectuur
l"<:Irlan,ria muren voorkomen, waardoor het vooral
Het telt 16 DOlJWI,aaem bekend is Enkele
heeft een r'lr'lln'::lI'\lI::::11d" jaren later werd het blok
62 x 21 m. werd voltooid naar een ontwerp in
het ontworpen met een dezelfde nu echter met
ijzerskelet maar, een volledig van
vermoedelijk uit het architectenbureau
Holabird & Roche.

124
3

125
 1

De Reliance was in de constructeur Edward C. exterieur

eerste fase een gebouw Shankland. Het met
van vier en een kelder, terra-cotta beklede 2 detail van de
ontworpen John Het staalskelet werd in de
Wellborn Root van het m. zeer korte tijd van 15 3
architectenbureau Burnham van 16 juli tot 1
Root, in 1895, f"IOI'YIf"'llnTOOl'"f"I 4 doorsnede over de rand
890. In 1 tien de . . . nl'!"' .. "'t'" van een vloer
volgens werk normaal bleef
een ontwerp van Charles B.
Atwood van het bureau D.H.
Burnham and Company en

126
3

8"I
 1

De Risorgimentobrug werd, landhoofden en heeft in het De 1 overzicht

f"\nhA"::'l"n van de midden een scharnier. opgebouwd
uit langs- en dwarsplaten. De 2
door
IITI"1It:>\I ..... t:>lrn
gebruikelijke funderingsplaat
Italiaanse licentiehouder, dik ontbreekt. 3 doorsneden
de Società Procheddu Ing.
G.A. te Ze is één van Nimmer heeft men van de
de ht:>I'<:>nr1l"iivc·to brug een kunnen
vinden. In meer
bleek dat 1-1 ................. h',.,
hieraan niet veel waarde
hechtte. Intuïtie en ", .."",."n,...
ontwerpen
een rol.

een opening van 100 m,

toen de grootste ter wereld in
gewapend beton, heeft de
boogbrug een pijl van 10 m.
Ze is ingeklemd in de

'nri,.., ........ " bestaat uit

OnIOe\N:=!!1erHiA betonnen
hl"\,,..,. .. r.<:>I,,,n die niet schoor

U"",!UIClClL"". Horizontale
I, .. ~,,..h+,,,,., vinden

klaarblijkelijk dus hun reactie

 Längenschnitt
2 durch die Fahrbabn durch cien Bfirgef!Jteig

129
De Jahrhunderthalle vormde Dit ontwerp hield een nog lage aanbouwen voor De draagconstructie bestond
een onderdeel van een IIT\I,niOY'lnn in 1"'10\.''''."'0 ..'1'1 nevenruimten en uit twee duidelijk nA';:rrIAlr1An
gebouwencomplex in het hoofddelen: de iOil"lon,liik'o
Scheitniger Park te Breslau De hal had L.' u."a.:;t Lu''''' koepel, met een In\A/on.l'1lr.",
waarin in 1913 een 6000 of diameter van 65 m en een
werd 10 000 personen. van ca 23 m, en de ca
onderbouw.
van de
Duitsland van de De koepel werd ""-".HH'rnn
Napoleontische door 32 halve 000aso.31
l"\\/IC:H·t"liO~.r<::!lnn in 1813. De hal trapvormig boven elkaar die aan de t"\I'\'''''''"\7I1,rlO
was het voornaamste geplaatst, gevormd door steunden tegen een
Ze was bestemd horizontale ringvormige met een inwendige diameter
voor muziek- en vloeren en verticale van 14,4 m en aan de
sOlJrt!malnifes'taties. feesten, cilindrische raamvlakken. op een
congressen en Een vorm, die in die tijd zeer Deze trekring rustte
was en bovenste ringbalk van
lnae0l3VE~n werd door de onderbouw via 32
l"\\I<::'I"\AIOf"linr.on dat het
pendelopleggingen, die alle
de van minder vervuilde en dat in radiale richting
Breslau. Vóór de sneeuw de lichttoetreding toelieten en in
aanbesteding was er al een niet belemmerde. Ook de t!:!rlniOnti!:!lo richting niet

constructief ontwerp absiden hadden deze vervorm baar waren. Hiermee

gemaakt door het trapvormige daken. werd bereikt dat de
bouwbureau van de stad met onderbouw vrij bleef van
een radiale horizontale krachten
die zouden ontstaan het
ontkisten van de en
door krimp en

waren

130
 beton ter wereld maar ook de
die sinds de
..... "'rluu;>r'n te

een
vloer.
ook in Pla:tteqrc>nd
cirkelvormig waren,
via kolommen de
waarop de

De ringbalk had op acht

op was plaatsen voegen zodat hierin
zodanig dat hij een krachten ontstonden
n\,,::>~c>n~nnlnr1 van 67,4 m \ln~~·\lQI·~n,~Qt·inr1Qnten

had. toen
niet alleen de
koepel van gewapend

exterieur

131
Bres/au, Jalarlautldertlaalle 1911/1912

Konstruktion und Ausführung:

Dyckerhoff & Widmann AG.
Architekt: M. Berg
Stahlbetonrippcnkuppel,
Durchmesser 65 m

3 doorsnede

4 opbouw van de
constructie
132
133
 1

In 1910 vatte Frank Wilfield traveeën breed, met naar Voor het eerst
Woolworth, die in 1879 in achteren twee \Alt:>l"rl,;;:,naparte bouwlagen
Pennsylvania zijn van r'''.., ......... iho''rlt:l, ..... door een /"1oO"oC,OI"\lO,,,,,.rl voor het

goedkope winkels was Pl8laH;en van technische

begonnen, het op om in lC>lC:l.IICl.UC;C>, die de

New Vork een nc"cn,,;;, .... bouwlagen

kantoorgebouw te doen
""", .. ii·"on dat internationaal

de aandacht moest trekken.

sl8laalde hierin ten volle;

Het plan werd gemaakt door

de architect Cass Gilbert; de
constructies werden
ontworpen door Gunvald en
Aus 'Hetuöuuuvv geklonken
aan onderling stijf verbonden
1:J .. , .... ,..,rh."", in Lower door middel van
Manhattan en werd voltooid De bouwlagen hebben hoeken. Daarboven zijn de
in 1913. normaal een hoogte van kolommen slanker en
3,81 m, gemeten tussen de worden de
De hoofddelen bovenkanten van de vloeren.
- een onderbouw van 30 Er echter verscheidene
Q .. r''''l''hAI~''' 5 met een grotere

De
verticale in de
kolommen werden
verondersteld evenredig te
zijn met hun afstand in
horizontale doorsnede tot
het zwaartepunt van het
raamwerk, waarvan ze deel
uitmaken. De dwarskracht
werd op iedere verdieping
gelijk verdeeld over de
kolommen, terwijl de
momenten nulpunten op
halve
werden aangenomen. De
zwaarst belaste kolom kreeg,
op deze berekend, een
last te van 4820

320
het oppervlak van haar
doorsnede is 4515 cm 2 •
De Woolworth
zeer
een tiental exterieur
in New Vork 1930
bleek, dat bij een frequentie 2 constructie

134
 F/oor 2

(Bracing above 4'2~Dfl.)

Broadwa!) Fbdal West Portal Main E.~W; Portol

ELEVATION5 o_~ TOWER BRACIN6

m41.a.:
~ZIJiH.-h«-;..;=c_~
~ -fl-4)4.+++++-I-Ht
2 31!IH-~~,-L~'i--,'-;"

5!
COLlIIk14
Ginter in End Ba!;j.42 '!;-d floor Pkm of Corner framing 42 n_J floor

135
De kerk werd gebouwd ter De toren wordt De middenbeuk heeft in het dikte van 2 cm hebben
van het vertrek door vier van interieur een langsgewelf, de onwaarschijnlijk
taxi's naar het kolommen met een zijbeuken hebben dun temeer daar wordt
1914.Aan rlt"Il'O'\lf"\nr"r1O doorsnede. De dwarsgewelven. In het vermeld dat het hiermee
I""\UUU':>lC en Gustave Perret, exterieur worden deze volledig waterdicht is.
en gewelven overkoepeld door
constructeurs, werd een dat in
opdracht om een
kerk te en te doen
bouwen voor een
bescheiden bedrag.

Het heeft een

oppervlak van 19,5 x 55,6 m. door r1\A""""':>",,"'h
Door de ingang, bekroond in afstanden van m. De cirkel, ruit),
door een ruim 42 m l!Jnr"IC~lrirl...,tir,n vier rijen dwarsschijven ter als grote stenen
nOI"Ylo!tcolrl

toren, komt men in schip, ,n·... ,f"\rn'rne'n aanwezig. Ze
dat verdeeld is in een ca 11 m hoog. De
middenbeuk en twee zijkolommen geheel vrij
zijbeuken en dat wordt van de gevels gehouden. In
afgesloten door het koor en dwarsrichting staan de
de abside. De beide laatste kolommen op afstanden van
r1OIOr1,on op een ca 1 ,5 m 4,1 + 10,0 + 4,1 m, in
\JOI'nr'If"\r'Ir1 vlOerqElOeeltle. De langsrichting op afstanden
in
II,.I""I"\\I ...... "H·I""I
van 9,2 m. De kolommen
hebben alle een
cirkelvormige doorsnede met
een diameter van 43 cm en
exterieur zijn licht
van de kolommen vormen en met glas.
met deze kolom men Het principe van de
raamwerken die voor de claustra's was door de
dwarsstabiliteit van de kerk Perret's reeds in 1910
zorgen; ze hebben een dikte tOE~gepa:st in de kathedraal
van 10 tot 15 cm. De van
hebben een dikte van 8 cm.
De binnengewelven hebben
een dikte van 3 à 4 cm.
Volgens de literatuur (Le
Génie Civil (1923) 7 Juillet)
zou het een '11·\1 ...... or'n ..... in metselwerk zou

afwisselend cirkelvormig en hebben gekost.

2 interieur
2

136
3 -1-------------

3
6
4 doorsnede

5 dakconstructie, 7 dakconstructie,
dwarsdoorsnede

137
In de van aan de top. De wanden formeelconstructie, /"'IOlm!:l!:lk'T overzicht
onze eeuw was er een snelle waren dun; de van voor één vouw, dus voor een
I"\n'flAnk'k't:llln/"'l van het verkeer de vouwen waren n,;:)I!O'''\1'''I1FO van 7 ,5 m. Het 2 schema
met In vele hih/nr\l"hoolrl 9 cm dik. In de 1',.., .. n-ocol was oplqe~)telld

landen werden voor het buitenvlakken bevonden zich betonnen en kon 3 uitvoering
onderhoud ervan hallen În de top een m zakken waardoor het
gebouwd. Onder meer lantaarn voor ventilatie. binnen het profiel van 4 details
verrezen naar een ontwerp ruimte van de hal kwam,
van op De vorm van de was Daarna werd het naar de 5 IJ'C"''',,;'''''''''''' , steigerwerk
het bij Parijs aangepast aan de druklijn \ln"no,,,,,,,, vouw verschoven.

voor eigen gewicht. De De werden helaas in

voeten waren in de tweede wereldoorlog, in
Ze hadden een van funderingsplaten van 1944, verwoest.
300 m, een . n " " c r , n . n c gewapend beton.
breedte van ca 80 m en een
n'AlOn,I"'I,('110 hoogte van ca Bij het ontwerp hebben
55 m. De constructie was een uitvoeringsoverwegingen
vouwwerk in van een rolaesD,eelld
beton. vouwen Er werden \/OlrcronIlIOr,I"'IO
een breedte van -mogelijkheden onderzocht.
7,5 m en een Uiteindelijk werd ,-!<:;;"VL.<:;;'
5,4 m aan de voor een uitvoeringswijze
eerst de voeten van
het vouwwerk tot een
van 17 m werden /"'IOlm,;:),;:)IrT
Het n-oll"1I"'1,:>n(,or10""~o

138
 --------------------~,-------~------~-,4
2

139
Omstreeks 1920 waren er in bezwaar. Men besloot
Duitsland daarom tot een
aantal staalconstructie in de vorm
bouwen met doel om van een halve bol,
kennis over de astronomie in uit staven.
brede kring te verspreiden.
De ontwikkeling van deze
was ter hand
doorde
QICC_T,~nr'ljQl<~jQn te Jena

Aanvankelijk werd
aan een tentconstructie.
Naast het probleem om
hiermee een bolvormig en
niet oppervlak te
verkrijgen was ook de
schaarste aan textiel in het
.... ",',..,r"·lnr""'" Duitsland een

nodig waren.

een
nrrlott"hiort

met een """"'I'TtCl,YCr

van 16 m. Het betonneren

te Jena, exterieur

2 stalen staafwerk

3 torkreteren

4 voor de firma
Jena

5 te

140
2
4

3
Het te met Maillart, ontworpen door exterieur
Chiasso, met voorhal, is de architecten Bernasconi
uit het werk van Robert en Macetti in 2 doorsneden
Maillart qelkm~en de S.A. Maqa2~zin
als een voorbeeld van 3 spant van de voorhal
toepassing van de door hem Het opslaggebouw, vijf
ontwikkelde bouwlagen hoog, heeft een 4
skelet van beton
anderzijds vanwege de metoalddlestoeIVI()et'en
bijzondere van kolommen op 5 opslaggebouw, rtRkIPl!RO
de voorhal. afstanden van ca 5 m.
het hellende dak is
Het gebouw, uitgevoerd als
Chiasso, 7\A,it",t".-k,nrl paddestoelvloer.
de grens met Italië, is, samen
De voorhal heeft
eveneens
nA'JlfRI'lp.rlrl beton, met
van 25 m

142
2 4

143
 1

2
Over een 150 m dal bij De opbouw boven de boog is
het Cruseilles in het van beton.
Franse Haute holle
Savoie, tussen Genève en
werd een 1"\"""",.,1"\,.,
gebouwd die opvalt door het
van ongewapend
voor een grote
Het houten cr.::lln,QY\/\lO,·U
waarop de brug werd
Het ontwerp was van Albert gebouwd, was
Caquot, die voor een en werd aan
van 139,8 m

was
van de
\1f"\l"rn\/OI'~nlnQ,l"ln,n

rtO\lf"\llrto van het

is aan de voet beton. Men

in rotsgesteente. deze krimp
De bevat drie door op een aantal plaatsen
kokers en heeft een reeds verharde betonstenen
die varieert van 4,6 m aan de in te bouwen.
voet tot 2,8 m in de top. De
breedte van 7,4 m is
voldoende voor de

aanzicht

2 doorsnede

144
145
Deze in de omgeving bovenrand een werkvloer
van de Franse marinehaven
Brest, had tot de bouw van
de over de Rio Esla in krimpen en van
1942, de grootste beton die tot nieuwe
r\\/,Ql'c,n<:,nn ter wereld in inzichten op dit
Het waren van OFlwRloFmrl voerden.
met ingebouwde
hydraulische om de In 1944 werd de
lengte van de trekband te van Brest OpqeOléiZEln
kunnen Het in- en de wederopbouw van
uitvaren van deze tot 1949, eveneens
,nr,ol<'lc>I"",rlIO bogen no::>c;,rlhl.:::>,rlrllo met twee door de firma Limousin, werd
"",/,o,..c'n",n ieder 186,4 m. dezelfde uitvoeringswijze
1'10'.... 1'"\<:'1'1 een 9,5 m brede
met het vervaarbare
doorsnede met drie gebruikt.
kokers naast elkaar en
de top 4,8 m dik. Er
boven elkaar gelegen
""r'",,..,c .... ' de bovenste voor
met een
van m en twee VO I8t1:,aOlen
van 1,0 m breedte, de
onderste voor

146
 2-,{L------
3

-,IL------ 800

450

1 overzÎcht

2 doorsneden

3 voetconstructie van de

4 vervaarbare houten

147
 1

De over het Het houten overzicht

bij in het /IAI'ITQ,,,"rc:,Q waarop de
kanton Graubünden is met gebouwd en werd 2 onderaanzicht
90,0 m overspanning de ontworpen door was
grootste brug die Robert op zichzelf reeds een 3 overzicht
Maillart ontwierp. meesterwerk van
4 met
Ze is in
gewapend beton en heeft als
hoofdelement een 5 doorsneden
"' ......"">1'1"\1"1,1",,.. met een

pijl van 13,0 m. Deze boog 6

heeft een dubbele
T-doorsnede met de ribben
boven de de is bij
de voet dan aan de
top (6,0 m 3,8 m)

148
 Scn/Jdl'r:i

- - - - - - - - - - - - JIJ/zwe/!e· 9004 m

Itorilon/alschntll (jrundr/IJ

41)20

1f~!2
JI
600
I""i"l'r~
P- , I

I
I
I
<1p20

I
I!! I

L~ '1~20
1
I
I
5 - - - - - - JSO - - - - - - - - - - I L \
Ç8 I
I

à-à
ç11e~JO

.5'cheltelge/enk, d-d

149
 1

State Building, die Met betrekking tot heat conductivity; must

het Manhattan op voor hoge gebouwen werden be easy to fabricate
hoek van de Fifth Avenue omstreeks 1930 in de erect, must a
en de 34th Street staat, werd Staten grote minimum of maintenance,
,.... .... hAl," .. r'on door de \lnl~nc' .. 'r'~c'n De and withall be capable of
,...,v.~h,,+r..,,+ ...,n Shreve, lamb en eraan te architectural treatment both
Harmon met ............ ,-1"... ,,., .. I,i.., .... voor de State as to form and color.'
van H.G. Balcom voor de Building als volgt
constructies. Oorspronkelijk geformuleerd: bestaat uit verticale
zou het 85 'The walls must be light; they die afwisselend van
must be weathertight, natuursteen en van metaal
met 2 1,,.,11,-1"'.... 1"'.............. fireresisting and have a low en glas In de laatste
reeds stroken de
een toren met een stalen ramen,
uitkijkgalerij t()ç~nl='\fr.IAnlri borstweringplaten van
waardoor het aantal op
102 en de hoogte op m 2
boven de straat kwam. In
1950 werd het WCiUVUVV

150
 F ebruarJ' J9, 1931 - E IlgÎt!ccriufl Nc·ws~R('Cord
aelqOl[en aluminium en de
lijsten van een normale 3
chroom nikkelstaal. De iedere dag
bouwverordening Oe[)OCIO opgetrokken.
dat hierachter steenachtig
materiaal moest zijn. de State Building
State Building was dit tijd het
een combinatie van baksteen wereld. tot
en natuursteen. Indien de van het Sears Center
ontwerpers hierin vrij waren te Chicago 974) en het
zouden er metalen World Center te New
Olc.rn,::.nl'on zijn gekomen Vork (1975).
waarin raam en borstwering
een plaats hadden gevonden
en die rechtstreeks aan het
staalskelet zouden zijn
Het metselwerk exterieur

2 constructieschema en
materiaal. montage
Het skelet werd in een 3 kolomdoorsneden,
opmerkelijk korte tijd (8 windportalen, fundering
maanden, van 7 april tot
1 december 1930) met 4
conventioneel materieel
van
enkele hoge gebouwen in
New York

5 gevelconstructie

Area =527.8 sq, in.

Wf. per FI =/, 795 Ib.
Max./oad= 8,574 kips
Empire StOite Builclling City BOInk-FOIrmers Trust Building

Section BmB

151

met en is nolon:on
tussen Washington I-loilt"lh'tc
en Fort Lee. Ze werd in
opdracht van de Port of New
Vork Authority nn't\AII"\l"r'On
door en Illt;nA'\lO~~rrl
leiding van
hoofdingenieur Othmar H.
Ammann.
was een
oever aanwezig zodat
korte toeritten kon
worden volstaan.
Reeds in het verleden waren
voor deze vele
ontwerpen UHllllrlrlKI
ontwierp Gustav Lindenthai
in 1888 al een hangbrug met
een overspanning van ca
870 m.

Het definitieve ontwerp van Besloten werd om in de

Ammann voorzag in een eerste bouwfase 927-31)
met een de met één (het
met ruimte voor
acht rijbanen) en zonder
uit te

Tussen de midden
onder de Kal)elpalren waren

voordeel
van beperkingen was
uit dat de financiering

overzicht

2 doorsnede

3 toren

4 situatie, aanzicht
152
 2

onvoorziene

stêld~;S~iOC)rliïnE~nmaarvoor
voor het sterk
.. 111"'.<>.."on
autoverkeer,
tn~:>f'1e:>n/"\mIQn 3
waarvan er voorlopig twee
werden uitgevoerd. Ook
waren de esthetische

153
 1

In de overzicht
beide r.nrtOI"I"<:,nrlon OA!qlotAn
Daarna werden door middel 2 inwendige van de brug
van de bovenranden
ondereen druk 3 schema van de montage
t"1ol"'lnJf"'tlT dat de in
onder- en bovenranden 4
ongeveer dezelfde werden
Het hoofdgedeelte is een waarna ook deze randen
stalen met werden Qe:5Io'ten

hart op hart 30 m, met een

hoogte van 57 m aan de voet
en 18 m in de top. De boven-
en onderranden zijn
QekOiPpleld door
De met een
heeft de vorm van van mm en een diameter
een parabool met een pijl van 36 mmo
van 106,8 m. Het wegdek ligt
ongeveer 75 m onder de top De montage geschiedde
van de boog en 59 mboven door uitbouw in twee delen
het gemiddelde ,"/<:Ito .. ,,",oil vanuit de voetscharnieren.
De beide n ..... ,... .... n .... 'TY,."..
werden met
die in 40 m
de rots aan van
de werden verankerd.
2

3 4

155

De overdekte kaatsbaan te
Madrid werd ontworpen door
de architect De Zuazo, het
constructieve ontwerp was
van Eduardo Torroja.
Van het gebouw is de
dakconstructie het meest
voor het ontwerp waren een
kwaliteit van de
te realiseren
door naar noorden
gerichte lichtopeningen in
het dak van waaruit het
verder gelijkmatig ne'Qnr'e,('j
moest worden, en een
boven het soeellvelC
156
1
Deze eisen konden worden In beide schalen werden schaal vele scheuren in
doorde top. Omdat herstelling in
die tijd onmogelijk was
namen de \I"'nJr',rIT' " ' n o n
en bezweek de
ten slotte.
16,5 x 30,5 cm.
Het werd enkele
maanden voor het uitbreken
van de
De schalen hadden een dikte
van 8 cm behoudens in de
omgeving van hun
ontmoeting waar de dikte tot
16 cm toenam. Deze grotere
dikte was niet alleen nodig
voor de buigende momenten
in dwarsrichting maar ook
om de grote hoeveelheid
wapening in langsrichting te
 interieur

2 doorsneden

1'I'J!t~-- 1~93'" - - - - - 4 I I ! I I I - - - - - - 21,lUm - - - -. . .- - - '.v3 ... ---wa

151
I n de tweede helft van de de nLHJ"-"Uel en de bovenrand van de
werden in Italië in schuin naar vakwerkelementen staken
aeOIé:iatste kolommen, stalen staven ten behoeve
bevonden van hun in het werk gestorte
zich slechts kolommen,
De winddruk en de
horizontale krachten uit de
dakconstructie werden hier
nnnonn~~>ndooreen

Deze stak boven de

naar binnen, achterrand
was met aan de
dakconstructie

met een
doorsnede van 0,15 x 1,10 m,
De tussen de
was in de top
de balken lag
een dakvloer van np,W::'lnF\nr!p
holle baksteen, waarover een
afdekking van
aan in rl\AJ''''''C'''"'''
van de hal. De dakhuid
gedragen door betonnen type 1, exterieur
nn,"l'"1llnr110n die om de andere
"""0\1.,",,,,.,,", als 2 type 1, interieur
De laatste
deden tevens dienst voor het 3 1,

158
4

5 4 type 2, boogspanten

5 type 2,

6 3, overzicht

7 3, interieur

B type 3, uitvoering

160
7

tot het
Militaire, maar omdat zijn
moeder weduwe was en in
van het grote en
van delen van de kademuren
van de Seine. In die tijd
ook lessen aan het
France.
162
toe tot het in de
des
des Ponts et
'ou.:>.:>e'".:>, als te
Alençon. In 1737 werd
hier hoofdingenieur.
In 1747 werd Perronet
benoemd tot directeur van
het Bureau des Dessinateurs
te waar hij de Pont de Neuilly
elders in dit boek
beschreven, en de Pont de la
Concorde 787-91), beide
over de te Parijs. en het
""',.,'"'n'...... ""I'"\Olhoi'"
Voorts hij kanalen aan, daardoor ontstane gevaar
onder hetCanalde van ontgronding.
Perronet heeft een aantal
van beschreven
in de des
et de la construction
ponts de Neuilly, de Mantes,
d'Orléans ... etc.'. Niet
Na 1750 was Perronet alleen werden de
voornamelijk werkzaam in de bouwwerken zelf beschreven
bruggen bouw. Hier voerde maar ook de de
hij een aantal belangrijke nrl"lt.rll"1 van de bOIUWDlaats
in. Om het
te
in in die tijd het
verst ontwikkeld, voor
bouwwerken. Het type van
de Franse r'\I'al._,n,",o.·"",.
staatsdienst en \ A / ö .. V ..' ........
Ut.: Straub, H. Die
Geschichte der
Bauingenieurkunst. 2e dr.
1964. p.164-166.
Pont de Neuilly,
(1
2 Pont de la Concorde,
(1
 2

163
Thomas Telford werd in 1757 ziekenhuis. zou vervangen. Het
rledhnl"c.n in het In 1792 bouwde hij was een
eerste over de boogbrug met een
van een zeer te met stenen van ca 180 m.
arme streek in het zuiden van gewelven en Een die het
Schotland, als ca 17 m.ln ontwerp beoordeelde, achtte
bouwde het veilig en uitvoerbaar,
maar tot realisatie kwam het
niet omdat er rnl"'.oiliitr •.,orion
een waren met de
tot steenhouwer. In
nnlc.I,"'lInn
hij naar
waar de huizenbouw
werkte en ook tekenwerk waarvoor
deed. Omdat hij in Schotland minder dan de helft was van
te dat voor de Ironbridge te
Coalbrookdale 780),
hoewel de slechts een
Londen waar 1'\\I,"' .. "' .... ""'... n" ... 1'1 van 30 m had. mc)ae~lii~chEldE~n voor
onderscheidde van een
nl"',"""",,,,,,,,

vakbekwaamheid. Van 1 784 In 1793 werd Telford wegennet in Schotland en

tot '86 werkte hij als benoemd tot de voor de aan de oost-
ni"\'''7il''ht,,, .. in Portsmouth. Hij Ellesmere Company en westkust te onderzoeken.
werd in 1786 benoemd tot en belast met de Als hierop werd hem
of Public Works een kanalenstelsel in de van de
voor graafschap dat de rivieren de Severn, de IA/Cl,non""""nl"" .... in de Schotse

Shropshire in "'''0\.''',1"'\. Dee en de Intussen vond hij in 1801 nog Er

waar hij zich met vele zou verbinden. bleef de voor het
soorten werken hield: I ......", .... combineren met
\ l r....... van een ontwerp voor
wegen, \AlCl,l"tr~.""""rnr'0I"110n voor de over de Thames te
een ae'~arlaeniS Old London

164
hiervan waren die over de Dublin. In deze In zijn laatste 10\"onC','01
Dunkeld (een stenen hij onder meer de schreef Telford zijn
met vijf openingen over de Menai Strait verzameld in een
waarvan de ca 27 ervan. H!:Ilnn,"\1'" (181 met een boekwerk met vele
m), over de Ballater bemoeiingen met het overspanning van 177 m. afbeeldingen van
en Potarch, over Don te Caledonisch Kanaal werkte Een soortgelijke brug, maar werken.
Alford en over de te hij in die ook aan met een overspanning van
kanalen Engeland. ca 100 m, bouwde hij over de
monding van de Conway.
met een overspanning van In 1808 kreeg Telford Daarnaast hij een weg
ca 46 m). Dit werk duurde tot opdracht voor het maken van aan van Shrewsbury naar van
"nno',,,,,,;,, 1820. Daarnaast een voor het Gotha waarin onder meer 1818 werd de
hij zich van 1808 tot '25 Kanaal tussen het Wener over de of Civil
met de aanleg van vele Meer en de Baltische Zee in opgericht waarvan de
havens in Schotland, onder Zweden. maakte het eerste president was.
anderen die te Aberdeen en ontwerp zijn
Dundee. medewerkers in twee Telford overleed in 1834 in
maanden. In 1810 keerde hij Londen waar
I n deze zelfde tijd werkte nog eens naar Zweden terug Westminster werd
Telford ook aan de bouw van voor een Hij werd
het Caledonisch Kanaal door in dit land zeer geëerd voor
Schotland. Technisch was werk.
het een werk van
economisch echter een
mislukking. Hoewel dit
laatste Telford niet mocht \A/o,.nonh'''''''JVvqeiDIEia was de
worden
bezorgde hem toch een
teleurstelling. was
alleen maar
vooral in de op

165
2

3 4

166
5

3 aquaduct bij Chirk 7 Saint Katherine's

(1801) Docks te Londen (1828)

4 aquaduct
Pont-y-Cysyllte (1 B03)
 kassen bouw, ontstond in Buckinghamshire, te
1850 het ontwerp van het Ferrières en bij
Palace voor de Lismore CastIe,
wereldtentoonstelling te
Londen in 1851, Dit De persoon en het werk van
werd hij van hout en Paxton kenmerkend voor
IInllnn,n.::.n in bij elders in dit boek
Daarna werd hij beschreven, werd in 1852-54
ondertuinman in het in aangepaste vorm
arboretum van de herbouwd te Sydenham in
Horticultural te het zuiden van Londen waar
Chiswick waar de aandacht het verder door Paxton werd
van de zesde Hertog van als
Devonshire hem viel.
Deze stelde in 1826 aan
tot hoofdtuinman op
nrlf"lnc,rl te ten voortQr1tnnnctc.llir1n~~n

van Sheffield. New Vork en Parijs

echter niet tot uitvoering
In Chatsworth bouwde kwamen.
Paxton een aantal
Paxton was zich
bewust van de
Claudius Loudon architectonische waarde van
ontwikkelde ideeën IJzer en glas
hij daken met een hij uit utilitaire
overwegingen.
Uit bouwde hij r"f1n\l,On'tlr\lnollo
bouwwerken van metselwerk
in de gebruikelijke
zoals huizen te Mentmore in

Uly House,
Chatsworth
 hoofdredacteur was. Toen hij 2
in 1850 het voor het
Crystal Palace
hij reeds een "" ........ " . . . ,.,,..,1"1
man. Hij bouwde bruggen,
waterreservoirs en

met
,:::,vl",:::,v·inn,cnt·"""",rnc.
verwarmings-, ventilatie- en
hydraulische installaties; in
Chatsworth bouwde de
hooa:ste fontein ter wereld.

van rond het

Crystal Palace, van de tuinen
van Chatsworth en van Lit.: Chadwick, G.F. The 3
te Works of Sir Paxton.
bevorderde 1961.

zoals de
oevers van de Zelf
ontwierp en bouwde hij het

2 Great Conservatory, 4
Chatsworth (1840)

3 Crysta/ Pa/ace, Hyde

Park, Londen (1851) 5 het Paxton-dak

4 5

169
Robert werd in naar Londen
1803 te Willington Olnrllrl.onln in Euston
Quai Newcastle-on-Tyne Het was
als enige zoon van de later een traject met vele
als c>n/"lr'lr'\Alt::l,rur\l"1c,n tunnels en viaducten, onder
bekend rl.o\A/l"llrrl""n anderen de Kilsby Tunnel
Stephenson, die toen waar men met vele
machinist was. Na tOI"10n,c;:,I!:lnc,n had te

schooljaren te Killingworth
en Newcastle werd hij
in 819,
te
I I I ' r "... \A'r....·'rn om met het

bekend te naar 1-11"1,1\,,-,.0'::,1"'1

1821 hij naar Hierin moesten
om daar enkele de van de
te volgen. (1848) en over de Menai
Strait (Britannia Bridge,
George was 1850) worden gemaakt.
inmiddels de bouw van Stephenson koos hiervoor,
locomotieven en de na vele proefnemingen, de
<0>"',,,"',-\,,,,,"',,,'-' betrokken de
In kader werkte (tubular
mee aan de bridge). Van hetzelfde type
bouwde ook twee
bruggen in (1 en
de brug over Laurens
te Montreal, Canada (1

Bekende brugontwerpen van

.... T'~n ..'C\ ..'C',..,'n waren voorts die

110
 Spoorbrug over de 2
Gonway bij Gonway
spoorweg in GastJe (1848)
worden genoemd (1
Voorts was hij belast met de 2 Brifannia
en versterking de Menai
over de Wear te
één van de 3 Level
boogbruggen. New GastIe
zich ook op het
van de politiek; vanaf
was hij lid van het

In 1859 stierf hij te Londen,

in hetzelfde als Brunei
en evenals aangetast
door de voor
werk. Hij werd naast Thomas
Telford begraven in
Westminster Abbey.

Lit.: Smiles, S. Lives of the

Vol. 3. 1862.

111
Johann August
werd in 1806 geboren in
Mühlhausen, Thüringen, als
zoon van een
tabakswinkelier. Na de
lagere school volgde hij het
in de stad. Hij
een artistieke
kon uitstekend tekenen en
haalde op
in zijn vrije
diploma van Het
eindexamen van het
gymnasium behaalde hij
echter niet omdat vakken als

ging daarom naar het

Pedagogium van Dr.
Solomon, een bekend
wiskundige in het naburige
Erfurt. Hier ontplooiden zijn
talenten zich. Op

za~,eliik zeer

eerst over aan

medewerker Charles Swan
en later aan zijn zoons.
Geheel in beslag genomen
door de later volgende
bruggen bouw gaf hij leiding
door middel van
briefwisseling, maar wel tot
in details.
De
aanleiding tot de van
een aquaduct, ondersteund
door hangkabels, dat het
Pennsylvania Canal bij
over de Allegheny
River voerde (1 In 1848
bouwde Roebling nog vier
andere aquaducten van dit
type.
172
in de vorm, dus qel)OClen
hangend, die ze ook het
bouwwerk zelf zouden
krijgen, zij het dat dit de
Monongahela op de
oever geschiedde en niet in
het werk tussen de torens
zoals bij de latere
van Roebling. 1-("'7r,,... r1~, ..
voorts dat voor eerst in
van vele kleinere
hoofdkabels met een
grote diameter werden Van 1851 tot '55 bouwde
gebruikt en dat deze niet in de over de
een verticaal vlak lagen maar Niagara, de
in hun ca 1,5 watervallen, een 1"1",.,,.,,,,,,1'" Ohio te
m dichter waren met twee niveau's, de bouw werd in
dan ter van de torens onderste voor \AlC,"'''orl,roc.>r· 1856. Het als
hQ1tn,c,Qn hi"-I,,,(",o,., tot de de bovenste voor gevolg van de grote crisis
De van 1857, al stil en
werd in 846 acht werd eerst hervat de
maanden voltooid. Het werk burgeroorlog. De
werd in hoofdzaak onder de voltooid in 1866 en UIVIJVU\I\lU
van de zoon onder
Washington 1-o[f'\,Qnllnn
deze als kolonel uit
was

Later, van 1857 tot '60, zou

~ ...... ,ohlinn in Pittsburgh nog
over de
bouwen, met
f'\nQninrlQn en een totale

4 m, iedere
met vier kabels aan
f'\r'\,NQI"I<:H,n.::.n aan fraaie n'::>\If'\lr,.::>n van een
torens.

113
2
 4

2 brug over de ",,"",...!:>."!:>

(1855)

3 brug over de Ohio,

Cincinnati (1866)

4 brug over de East

River, New York,
Brooklyn

115
 1

Isambard Kingdom Brunei verdere leven nauwe 1840, en de Box Tunnel bij
werd in 1806 in Portsmouth betrekkingen zou Bath. Voorts de
..... clhi"\l'cn als onderhouden.
Isambard
vader, geboren in
Normandië, had als royalist en
Frankrijk moeten verlaten.
ontwikkelde zich in de
Verenigde Staten en
tot civiel-ingenieur.
bekendste werk was de
tunnel onder de Thames te
Londen. eenrolsPleelde \lnv'vvr,~~
Brunei
Isambard Kingdom werd op ontwerp een
leeftijd naar
\/C,,,.-t,on'<l'-"I"'IC in met een overspanning van
Parijs waar hij het 210 m. Hoewel met de
Collège Henri Quatre "T\/" .." " .. ,n . . . werd

bezocht. In 1822 uit al spoedig

teruggekeerd aan financiële moesten
op het bureau van Eerst na de dood vele hindernissen worden
werken dat toen van Brunei werd de brug, op overwonnen. Bekend zijn
Thamestunnel initiatief van een aantal onder meer de brug over de
1828 redde hij vrienden, die hem hiermee Thames te Maidenhead, een
ternauwernood het leven eer wilden in 1864 stenen brug met twee Van zijn
een doorbraak in de tunnel voltooid. van 39 m, de
hij voor herstel naar overspannen door zeer de Tamar
stad waarmee hij deel van zijn leven vlakke bogen, voltooid ca elders in
zijn aan de beschreven. Daaraan vooraf
De ging de over de
de
Box Tunnel bij Bath
(ca 1840)

2 Meads
BristoJ (1840)

176
Wye Chepstow (1852) met
een overspanning
m) en een eveneens
opmerkelijke
buisconstructie, nu niet
aelJOClen maar gebruikt als
bovenrand van de
Voorts bouwde
hij in de
Suspension over de
Thames (1845, overspanning
206 m).

Brunei r\n1~\A/"", ... n

aantal dokken onder
meer gekenmerkt werden
door het gebruik van
sluisdeuren met een
r\n,rl ... ii\lcnrl vermogen zodat

en
ae~5Io:ten VAr... ri".n worden.
de dokken voor
de Floating Harbour te
Bristol, te Monkwearmouth,
Plymouth, Briton Lit.: Brunei, I. The Life of
Brentford en Milford Isambard Kingdom BruneI.
Civil 1870; Rolt,
L.T.C. Isambard Kingdom
BruneI. 1957.

177
3

118
5 7

5 brug over de Thames

Maidenhead
(ca 1840)
9
6 houten
bij

7 bij

9 de Great Eastern in
aanbouw

179
Josef Monier werd in 1823
r1t::>lnl"ll't::>n in het dorp St

<=>_ ....'nT4:'YlC ten

noorden van NÎmes. Hij was

tuinman en bloemist en
kwam op "iif''''nhA/inti ..... i''', .. il'1'c
leeftijd in Ut.: Huberti, G. Die erneuerte
Bauweise, Serie 'Vom
uit Caementum zum
te vlechten en ze Spannbeton', Band I, Teil B.
met cementmortel te 1964. p. 64-73.
omhullen. Hij paste deze
vinding, die in """'1"\(""'1"10
gewapend beton was, vooral
toe in tuinen. Eerst in 1867
kwam zijn eerste patent, voor
manden en emmers in de
tuinbouw, tot stand; daarna
volgden er snel meer, o.a.
voor buizen en reservoirs, Monier en zijn
bloemenmanden

Hoewel de inkomsten uit zijn vroege periode

patenten aanzienlijk moeten.
3 Patent voor een brug
van beton

,4 Gebouw van de Duitse

Rijksdag, 1894

180
 3

181
 1

Gustave-Alexandre Eiffel Manufactures, die meer '60 had de leiding van de van de elasticiteitsmodulus
werd in 1832 geboren te gericht was op het bouw van een spoorbrug van welijzer op grond van de
Dijon uit een familie van bedrijfsleven en het vrije over de Garonne te theorieën van Hooke en
handwerkslieden, afkomstig behaalde hij in 1855 Bordeaux. Hier
uit Duitsland waar ze onder În de chemie. Hij een nieuwe ....,~+ ... r.,..~
de naam Boenickhausen in richting aeIKQ;i~en het inbrengen van In het Massif Central bouwde
het in de op een funderingspalen met behulp Eiffel een aantal
omgeving van Keulen werkkring de azijnfabriek van hydraulische en spoorwegviaducten, onder
woonde. De naam Eiffel werd van een oom. Door luchtdruk. De anderen bij Busseau,
eerst in Frankrijk in de familie Neuvial, Bouble, Rouzat en
aangenomen. dit niet door. Door Bellon. Het waren
opleiding was Eiffel echter constructies van ijzeren
wel goed thuis in de kennis met
van materialen.
in 1 naar
bezocht hij het, """,,",LH.., Na studie hij werken
Sainte Barbe ter in een bedrijf is het
" ..... ,"' .. n,Q .. ':>'rlilnrl op de Ecole stoommachines, rollend viaduct over de Sioule te St
waartoe hij materieel en ander een Bonnet de Rochefort, ten
door het zakken voor constructiewerkplaats noorden van
een examen in 1852, stichtte. ontwierp en Clermont-Ferrand, voltooid
" ..... ""...,,., ... '-ii ..... rl ..... in deze in 1869. Voorde
Aan Ecole
et de ijzeren
bO()05;oantEm voor het Palais
viaduct over de des voorde
Creuse bij Busseau, wereldtentoonstelling van
Massif Central 1867 te de buitenste
(ca 1870) ring van ovale
gebouwencomplex. Naar
2 viaduct bij Bouble, aanleiding hiervan hield hij
knooppunt 1870) zich met de I"\Q'n...,I'n .....

182
 Roemenië, Voor het door
Indochina en Frankrijk aan de Verenigde
geklonken Staten nQ'"rrlnn
werden tot stand rlol'"> ... " ' ' ' h '
door het ingieten van in
SPI::>OIWE~qS;tatiorls
welijzeren knoopplaten in de en
buizen. Door krom van te Pest,
de randstaven waren Hongarije, 1877, is het meest
aan de ,...,..,.-1 .......... ; bekend Verder
verbreed in rl\A"", ... ,,, .. i,-hti maakte sluisdeuren,
van de gashouders en te Bordeaux was in 1
meer te ",....-v,.;;1"1 een markthal. Voor het en werd in 1885 naar
tegen de sterke dalwinden. observatorium te Nice, een Vork verscheept.
ontwerp van Charles
Garnier, bouwde hij in 1885 Het meest bekende werk van
een roterende met Eiffel is nnne:>t\MlltAII"i
een diameter van ca 23 m,
niet de
wijze op rollen \AlO'l"olrlt~~nt"""",n~tolliin""'van

maar drijvend in een goot boek is

maakte waardoor uiterst licht was
bouw van viaduct over de te hA\NA(1An
bij Garabit (1884),
elders in dit boek
beschreven. opgetreden als
hoofdaannemer van het
Eiffel maakte in de periode reeds in uitvoering Lit.: Prévost, J. Eiffel. 1929;
van 1865 tot '90 vele zijnde een Poncetton, F. Eiffel, Le
bruggen, niet alleen in onderneming van Ferdinand MaOIClen du fer. 1939.
Frankrijk maar ook in de Lesseps. In 1888 de

183
3 4

3 over de Douro te 8 de toren van 300 m,

Oporto, Maria Parijs (1889)
(1875)

4 viaduct over de
bij GaraNt

5 spoorwegstation te
Pest, (1877)

6 warenhuis Bon
Marché,

7 het skelet van het

5
6

7 8

185
William Le Baron Jenney In 1867 ging hij naar De Home Insurance Building
werd in 1832 te waar hij in 1868 een (1885), elders in dit boek
Fairhaven, Massachusetts architectenbureau I"\nlril"~\H", beschreven,was, behoudens
als zoon van een welvarende nadat hij korte tijd de dragende muren de
reder in de walvisvaart. Na in de architectuur belendingen, het
hAl,::.oi'=>l"ir't:> studie aan de Universityof met een volledig
-";I"IOr\TITII"' School Dit ook de
van 185.3 tot '56 tot 1891 niet meer 71f"n7C>lT r11"1"\':.nc.n
des Arts et maar steunden
Bovendien was het
eerste gebouw waar voor de
balken Bessemer
staal in plaats van welijzer
waarin hij werd gebruikt.
diende onder en
Sherman. In 1866 verliet hij
de dienst met de rang van AI spoedig
majoor. opdrachten voor Leiter
..... cl~nr'"

kantoorgebouwen in hoog met

Eén van de eerste grote grote
was Portland Block verdiepinghoogte en een
(1 zeven volledig skelet met slanke
met veel "" .. ',,...,.., .... ,... m"'·t.:::"~lwArk stalen kolommen; de Fair
maar in het ook Store,11 de
gietijzeren balken en Manhattan
kolommen.
enkele jaren daarna met
lagen waardoor
het het eerste 6
gebouw ter wereld werd.

186
 Van zijn latere Hij moet voorbeelden van of terms. His true profession a
dienen te \Alr.r'nc.n nQnr.Qlmn zuivere skeletbouw I"'!olCl'or,rl was that of engineer ...
de Isabella Building (1893), hebben zoals He French with an
de Central YMCA Building skeletbouw met accent so atrocious that it
de Morton boomstammen Louis's teeth, while his Lit.: Sullivan, L.H. The
het Chicago Garment Filippijnen, het about autobiography of an idea.
(1905) en voorts de balloon frame, de as St. Vitus's 1924,1956. 203-205;
Horticultural Building op de dance. was Condit, Chicago
wereldtentoonstelling van pop-eyed, with School of Architecture. 1964.
1893 te Chicago met zijn mobile features, sensuous p. 26-31 + 79-94.
grote koepel. Ups, and he of
matters easily the manner
Het is de vraag in hoeverre of a war veteran who
Jenney doelbewust naar believed he knew what was
zuivere skeletbouw streefde. what. Louis soon found out
Hij was in de eerste that the was not, really,
ingenieur en liet maar in korte in his an at
zeer beperkte mate leiden kosten bij all, but by nature, and in toto,
door architectuurmotieven. een belangrijke rol. a bon vivant, a
The Major was a
Het is interessant het oordeel hale fellow weil met, an
van Louis Sullivan over
Jenney te horen zoals dit First Leiter Building,
werd genoteerd in (1879)
autobiografie, hoewel we de
beschrijving geheel voor 2 Home Insurance
verantwoording van Sullivan
laten: 'The Major was a (1885)
aa_~,nr,_o·"C'\I cultured
T ...

not an 3 Second Leiter

architect except by courtesy Chicago (1891)

2
4 Fair Building, Chicago
(1891 )

5 Fair Building,
constructie

188
189
 Hennebique werd
in 1 geboren als zoon van
een boer in de van
Neuville-Saint-Vaast in
Noord-Frankrijk. Na de
lagere school werd hij
opl:::/elela tot steenhouwer.
werd hem de
toevertrouwd van de
herbouw van een afgebrande
kerk in het Courtrai
in Spoedig
werd zelf
bouwondernemer, Later
vertrok hij naar Brussel waar
gedurende twintig jaar
aannemingsbedrijf
met een onderbreking
in 1881-82 voor de bouw van
een koloniale tentoonstelling
in Madrid; hier maakte hij
zich vertrouwd met de
staalbouw, In deze ne'"ll"\r.o
(1887) maakte hij
ontwerp voor een 300 m
houten toren voor de
Brussel. Deze werd
echter niet uitgevoerd omdat
er te vertrouwen was
in de nl"!:Jn('\I~~III,"1n,C"n
In de '80 door concessiehouders
Hennebique ze waarvan er in 1902 meer dan
met de gewapendbetonbouw opin 500 waren.
waarbij hij zich trachtte te
maken van de patenten van Jaarlijks werd er in Parijs een
Monier, In 1882 verwierf hij congres voor de
eerste eigen In en de
verhuisde medewerkers van
HennAhioLIA waarbij
ervaringen werden
uitgewisseld en nieuwe
ontwikkelingen bekend
dusver gemaakt. Er werd veel
propaganda
hetaewaDena
was ook
17nnr,,;;:or geschikt voor
rnr'''''t.:,lI"o,n omdat het
volledige
gewapend betonskelet beter
dan een staalskelet bestand
was tegen de trillingen,
veroorzaakt door de
aandrijving van vele
een machines door een centrale
krachtbron (een
stoommachine of een
electromotor) via nI"lITl"IQITI<:>n
en assen. In de jaren '90
bouwde Hennebique dan
ook vele fabrieken in zoals
neirlfH:.'}maW:3. Palais
Noord-Frankrijk, en de Costume, het Palais des
Duitsland, in het laatste land Lettres, Sciences et Art en
door zijn eerste het paleis van Ook
licentiehouder, de firma had Hennebique een eigen
Martenstein und Josseaux te eXPOSitie waarin onder meer
Offenbach. Een voorbeeld op een
hiervan was de spinnerij werden
Barrois te Lille.
Danton
volledig van nQ\A/n,nCl,nn
vervaardigde
deze soort in Van het
bouwwerk, dat negen
bouwlagen en twee
had, waren ook
van beton.
van
HenneDlaUle wiens talent als
organisator en handelaar
minstens even groot was als
zijn technische
bekwaamheid. In het bureau
werkte een groep van
ingenieurs die alle
ontwerpen voor de
bouwwijze Hennebique
maakten. Deze werden
overal ter wereld uitgevoerd
voerde hij, ten van
de gewelfbouw volgens
Monier, de met
ribben in. de
boogbruggen met
bovengelegen rijdek
hij de massieve zijwanden
door kolommen, die het
rijdek steunden. Bekend is
zijn wegbrug over de Vienne
te Chätellerault (1899) met
drie overspanningen van
50 m. Als voorbeeld van een
structuur kan de brug in
Kaukasus,
dienen. weliswaar niet
grote overspanning van 17 m
had ze slechts twee
boogbalken, verbonden door
enkele dwarsbalken, die
tevens deel uitmaakten van
de slanke raamwerken
waarop het rijdek rustte. Een
brug was die
De monoliete
in
'"",UI'-'Ivl\:l
betonbouw te \I,..."~rl",,ii ...\,..,.,
met
UV'LJULJ,c,,:n Niet alleen de
en een dikte in belangrijkste patenten af
35 cm. Het maar ook kwamen er
werk van voorschriften van de
HennebiaLle was overheid die het bouwen in
I"\nnC'hA,iifalrl de beton meer algemeen en
Risorgimentobrug over de minder afhankelijk van
Tiber te Rome (1911) met patenten maakten. Toch
een overspanning van 100 m, waren er ook daarna nog
die elders in dit boek is n/:>ll!:InnrlII<Q prestaties van de
besc h reve n . zoals de
Royal Liver
Niet altijd waren de (1909),
van het bureau te
t"\nh'I<:>l'n,an
Parijs In 1901
stortte het in de voorstad
Aesch bij Basel in aanbouw
zijnde hotel 'Zum Bähren',
zeven bouwlagen hoog, in.
Er waren doden en
Hoewel door de
plalaH:;elllKe aannemer fouten
waren gemaakt vertoonden
ook de berekeningen van de
kolommen, in Parijs
191
 I
I
-.1 I
I I
I I --1 C:.--. __
I -- -.. .......
I I ,I -
I I 1
I I 1
I I 1 I
.J
L _____
I I- --==-:..-_--=----J
4 5

3 Barois, Lil/e,

4 kantoorgebouwen
woonhuis, Rue Danton 1,
1900

6 brug te BléWC>d6!tnloie
Kaukasus, ca 1900

7 brug over de Ourthe

te Luik, 1904

193
Emil Mörsch werd in 1872 te
Reutlingen geboren als zoon
van een lakenwever. Na de
middelbare school studeerde
hij van 1890 tot '94 aan het
Polytechnikum te Stuttgart
voor civiel-ingenieur. Na
eerst gewerkt te hebben
de Ministerialabteilung für
Straszen- und Wasserbau te
trad in 1898 in
nam van de ::ITrlQllnn
und
Neustadt a.d. mede
de eerste druk van boek
'Der Eisenbetonbau, seine
und Theorie' dat
und werd
UIt<Je<le\i'en en vele
beleefde.
In 1903 werd Mörsch lid van
de Eisenbetonkommission;
hij bleef dit ook toen deze in
1907 werd omgezet in de
'Deutsche Ausschusz für
Eisenbeton' (later
'Stahlbeton'). Hij ontwikkelde
een theorie voor het nC,",<Jllen
van de
en hieruit
voorschriften af. In 1904
werd hij gewoon
voor Statik, ~l'i"'f"'L(QI',h", und
ae\NalJerld beton zouden
worden opgenomen.
In 1908 keerde Mörsch
naar Duitsland waar hij lid
werd van de directie van
Wayss und Hij werd
in 1916 aan de
Technische te
Stuttgart in de leerstoel
'Statik, Eisenbetonbau und
ae\Nolhte Brücken'. Vele
erelidmaatschappen en een
aantal eredoctoraten vielen
hem ten deel.
Hij PU!)IICeelrae
de 'Die I-\pm"',~~1
im Eisenbetonbau', 'Der
durchlaufende
<-:n::lnnh.otr.nt,r<:ir,n .. ' en 'Die
driesIGhé~rnliel·bc.oCIDli~te~nmet
kolommen. Bij een
overspanning van 70 m
hadden de boogplaten bij de
voet een dikte van 90 cm, in
de top van 75 cm en midden
daartussen van 125 cm. De
scharnieren waren van
gietstaal. De toelaatbare
betonspanning was
36 kg/cm 2 .
De Gmünder Tobelbrücke
had een opening van
, 'Der

met de opdracht om aan het Eisenbetonkonstruktionen und DestE~ed aan

werk van het een aan de sterke zijwind; bij de voet
wetenschappelijke grondslag A n 1"'A/"',1' 1''':' I' is Mörsch was de breder, 7,5
te geven. een vooral geworden m tegenover m in de top.
door over de Isar te
Vanaf 1900 sprak Mörsch Grünwald en de Lit.: Huberti, G. Die erneuerte
over 'Eisenbetonbau' en Gmünder over Bauweise. Serie 'Vom
werd in Duitsland de de Sitter bij Sankt Gallen, Caementum zum
IOlr1nr,r1o vakman op dit Zwiterland. Spannbeton', Band I, Teil B.
In 1902 verscheen De brug over de Isar (1904) 1964. p.110-114.
2

194
3 EmU Mörsch (links)
met een medewerker

2 eerste druk van 'Der

Eisenbetonbau', 1902

3 brug over de Isar te

Grünwald, 1904

4 Gmünder
Tobelbrücke over de
Sitter Sankt Gallen,
1908

195
Robert Maillart werd in 1872
r10lnrH'on te Bern. Hij
stuae,erOle van 1890 tot '94
aan het Eidgenössische
Polytechnikum te Zürich
waar hij het diploma van
Bauingenieur behaalde. Van
1894 tot '97 werkte hij bij de
firma Pümpin und Herzog te
Bern. Van 1897 tot '99 was
hij verbonden aan het
Städtische Tiefbauamt te
Zürich waarvoor in 1899
de
ontwierp, een
driescharnierboog in
aelNal)erld beton met een
r\\I,;;,r",,,,;:,nn,,nn van 39,6 m.
Van 902 werkte
bij de firma Froté und
Westermann te Zürich. In
1902 werd hij
de
Maillart & Cie te
196
In 1901 bouwde hij de brug
over de Inn te Zuoz
(Engadin) met een
overspanning van ca 30 m, in
1903 de Thurbrücke
Billwil met twee
van 35 m. Beide
van
bouwde hij hiermee een dwarskrachtencentrum van
pakhuis te Zürich. Daarna
talrijke doorsneden zoals
toepassingen, zoals bij een bijvoorbeeld de
universiteitsgebouw te U-doorsnede.
Zürich, in fabrieken in
'Zwitserland, maar ook in In 1924 werd het
Frankrijk, opslaggebouw te Chiasso
Rusland, ",,...,hn"an gebouwd dat elders in dit
tentoonstellingsgebouwen boek is beschreven. In 1925
en andere bouwwerken. ontstond het over
de Eau-Noire Chätelard
In 1909 werkte hij mee aan waarbij de ondersteunende
het van de eerste IIn'"'tcr,I",,',,+C"."" kolommen
Zwitserse gewapend- tezamen met de koker van
betonvoorschriften. In 1911 het kanaal een raamwerk
had hij een vormden.
fabrieken, pakhuizen en
kantoorgebouwen. In
Petrograd bouwde
vrieshuis, in St DOTorchl
een pakhuis.
een een
kokerdoorsnede, In ..... oLrlarn'rI
În de landhoofden en met
een pijl van slechts 2,0 m.
Na de Russische revolutie
keerde Maillart volkomen
berooid naar Zwitserland
In 1919 richtte in De hoofddelen van het werk
van Maillart zijn
paddestoelvloeren voor
-:>nriOY711rie de
hiervoor één
materiaal, gewapend beton.
De paddestoelvloer werd
door Maillart ontwikkeld in
dezelfde dat dit \l1f',OYlt\ln"o
ook in de
tot kwam, onder
anderen op grond van
onderzoekingen van C.A.P.
Turner. Het onderzoek van
Maillart vond
,eO,Orr110 zich dat
monoliete karakter van
gewapend beton de
mogelijkheid bood om
hiermee puntvormig
ondersteunde vlakke vloeren
te maken. In 1908
zijn onderzoek aan
van
hij tot de conclusie kwam
een wapening met slechts
twee onderling loodrechte
het
de
de meest
terwijl
hyperboolvormige kolomkop
invoerde die een vloeiend
krachtenverloop gaf. De
eerste toepassing kwam in
1910 bij de bouw van een
pakhuis te Zürich.
Bij de
zijn twee
onderscheiden.
werd afgeleid
met drie
nl"\(")nr,1'"I
scharnieren en een
kokervormige doorsnede
waarbij de boogplaat, de
langs- en dwarswanden en
de rijdekplaat als een
monoliet
Door uit de
langswanden bij de
landhoofden het niet
werkzame deel door middel
van een vorkvormige
opening weg te laten
ontstonden de bruggen
waarvan de booghelften bij
de scharnieren aan voet en
kleine afmetingen
h-:>,"i(ic,n terwijl ze daartussen
een grote hoogte
Een voorbeeld hiervan is de
brug over het Salginadal bij
Schiers (1930) die elders in
dit boek is beschreven.
Het tweede type is dat van de
dunne plaatboog, verstijfd
door balken onder of naast
het en daarmee
verbonden door
dwarswanden of
raamwerken in
dwarsrichting. Als een
voorbeeld hiervan kan de Val
Donath
Opvallend zijn de slankheid
en de duidelijkheid van de
brugconstructies van
Maillart. Zonder dat bij hem
bewust esthetische
overwegingen een rol
SDE3el(Jen steunde hij zijn
onjtwE~rDbe:slis,sirlqe!n op een
en
van de \/Q,'nc,lIn
krachten in constructies.
Uitvoerbaarheid en
econom ie speelden tevens
een belangrijke rol. Een
gevolg hiervan was dat hij
reeds omstreeks 1900 tot
een vormgeving kwam die in
die tijd, vol van functieloze
decoratie, een voorbeeld kon
zijn voor een nieuwe
esthetiek. De betekenis
hiervan werd eerst ten volle
, vooral door
architecten, na de tweede
wereldoorlog, dus na de
dood van Maillart. Dit is dan
ook de voornaamste reden
werk minder
Lit.: Bi!!, M. Robert Maillart.
1949; Günschel, G. Grosze
Konstrukteure. 1966.
brug over de Rijn bij
Tavanasa (1905)
197
 2 over de
2 Eau-No/re bij Chatelard

3 over het Val

bij Donath

4 brug over het

Salginadal bij Schiers
(1930)
5

6 te Chiasso

8 Zürich

4
5

7 8

r"'\I<:<:ln",y werd in
geboren in Objat in het
Franse departement
Corrèze, Auvergne uit een
familie van handwerkslieden.
Op zesjarige leeftijd
verhuisde hij naar Parijs
waar hij zich in het stedelijke
milieu slecht thuis
een opleiding op de
des
Chaussées. Hier kreeg hij
onder meer les van Charles
Rabut, één van de
van het ae'Nal:)erld
In 1905 trad hij in dienst van
het Corps des Ponts et
Chaussées als
te
Moulins. Daar hij onder
anderen belast met de bouw
van twee
bruggen over bij Le
Veurdre en bij Boutiron,
vlakke
200
1
I=...,:>\/c."in."'+ een
trekband van voorgespannen
beton; het was voor het eerst
Na dat hij het \I....,r"·(~n<l nnn.,,,,,·,,,,,
toepaste. Ook
de bouw van deze bruggen
kennis met het verschijnsel
van het kruipen van beton.
de uitvoering maakte
het ontkisten gebruik van
een door hem ontwikkelde
methode met
brug te Boutiron werden
voor de eerste maal
betonnen scharnieren
toegepast.
ook opdrachten gegeven
voor het van
enkele 1914
met werd begonnen met de
van werkzaamheden aan de brug
te Villeneuve-sur-Lot die van
An./"'1""AI<:>'"\"'Y'r1 beton werd
het werk werd
door de eerste wereldoorlog
onderbroken en de
werd eerst in 1919 voltooid.
Voorts ontwierp Freyssinet
hij een tramwegviaduct over de
Bemand, een boog met een
overspanning van 180 m.
Ook van deze werd de
bouw maar na de
werd ze niet
de
In het midden van 1914
associeerde zich
met Mercier en bekendste
voor de oprichting van een een door Freyssinet
aannemingsbedrijf. Na de ontworpen betongewelf
uittreding van Mercier in de luchtschiphallen op
1916 deze firma de Vllf~OVP.IO Orly bij Parijs in
naam 'Limousin et Cie, elders in dit boek
besch reven.
In 1917 begon Freyssinet
met het verdichten van beton
door middel van trillen. In de
na de wereldoorlog
werkte hij mee aan de
 te Beni-Bahdel in en
de bouw van caissons voor
kademuren te Brest. Hierbij
te Saint kwam ook de door I-rg::O\/e,;:,in,,,,t
en
Tonneins.

Bekend is de over de
Elorn bij luuua'::HOI (1930),
elders in dit vond
beschreven. Voor en aan zij kwamen bij hem
deze deed hij eerste Zijn
'"'..,rlo. .. ..",., ..... 1, naar de
verdiensten werden
" ..... ,,,,,..."' ...... inr."'''' van beton. door vele I"\n,/"Io''''.. r-hoi'rli ..' .... ,..'n
"'''',,,I''',irll,,., . . . van dit werk en een aantal Qr<:~rI("'.l"'t(·""·<ltan

het van Lit.: Bouvy,J.J.B.J.J. In

Stockholm voor het memoriam
ontwerpen van de over Cement
de een 3; Möll,H.
Q"., .... nnh.ö+",n Serie 'Vam

Daarna wijdde I-rt::l\/c.~in,Qt

zich vooral aan de
~~.,.,;I,I,,_J;~.~ van het

Omdat

een aaneengeregen.

1 brug over de Allier bij

Le Veurdre, 1910

201
3 _ __

202
 4

2 te 4 brug over de Seine te

Villeneuve-sur-Lot, 1919, Saint
beton. 1923

3 luchtschiphallen te 5 over de Elorn bij

Orly bij 1923 Plougastel, 1930

203
 Nervi is één van de
\AI~linirl~ontwerpers in de de
van het op de van
sinds 1800 die in bouwwerken dan was
zich de en de hiervan meer in
architect verenigen. Na de theorie en in de
universele bouwmeesters bleef het in
van de renaissance was er in het trekken
de nc:..,~r,tlc:~nrIQ

~ic.vonh,~~visn~',AI~i~~t

was zich niet bewust van de

architectonische waarde van
die voor
alleen maar een basis
van utiliteit en techniek
hadden. In de hAl;n+i,.,c>lca
eeuw, een tijdperk van
toenemende SPE3ci,alis,atie,
heeft deze zich
Indien
zich
In 1891 geboren in Sondrio,
Lombardije, behaalde hij in
1913 het diploma van civiel-
aan de Universiteit
van Bologna. Tot 1920, met
een in de
zonen een
Vanaf 1947 was
hoogleraar aan de
architectuurafdeling van de
Universiteit van Rome.
verdiensten werden beloond
met vele eredoctoraten en
QV",llrlrn<>~T,c>,...I.. ~r·","<~n in het
buitenland.

204
be used only to check the In technisch kwam de kruisende de tabaksfabriek te
of a structure ... to
<"T" .... III'T\J Nervi tot een aantal vliegtuig hallen (1 952), de wolfabriek te
numericallya interessante vindingen op een fijner stramien (1 het
designed, het van het de hoofdkwartier van de
not only in Itc'nQI"\QI"~1 UNESCO te 957, met
outline, but in all its Breuer en de
dimensional relations. The Fiat-fabriek te Turijn (1955),
formative stage of a het te Milaan
during which its main (1959, Rosselli en
characteristics are defined en andere het
and its qualities and faults kleine Rome
are determined once and for (1959, met het
all as the characteristics
of an are een nieuw
the embryo) bekistingsmateriaal: mallen Van werken, die we in
cannot make use of van ferro-cemento, dunne verband met het historische
structural and must betonmallen, met karakter van dit boek tot
resort to intuitive and een Deze 1960 zullen zijn de Ut.: Huxtable,A.L. Pier
schematic mallen "'O .. rl",,,", belangrijkste: stadion te Nervi. 1960; Pier
gebruikt voor tilClelilKe Florence (1932), de Bauten und I-'l"f"\IQI!t'TQ
blijvende vliegtuighallen (1935-41,
bouwde elders in dit boek
ferro-cemento.
maakte hij los van
de invloed die houten
in een meestal bekistingen op de vormen
verwaarloosde hoek van het van betonconstructies
bouwen thuishoorden. hebben. introduceerde de
kassettenconstructies voor
daken en vloeren I

stadion, Florence, trap 2

2 Florence,
tribune

205
3 4

5 6
7

4 1940)
8 wolfabriek, Rome
5 (1953)
Turijn
9 kleine
6 zouthal, Tartona Rome

10
 1

Indien men het werk van Waar Nervi, met een Daarvóór werkte hij tot 1927
Eduardo met dat van enkele uitzondering, alleen bij het aannemingsbedrijf
Nervi \lor'""o,'"V1' maakte van Hidrocivil, waarna hij
beton was
verschillen. allerlei
constructiematerialen: zowel
Beiden hadden een als
natuurlijk gevoel voor voorgespannen beton, staal
vormgeving dat van hun en baksteenmetselwerk
constructies meer maakte hanteerde
dan alleen een uitkomst van
functionele, technische en Wel was ook niet
economische A"l"rlAlo,.."nr,on ,n,.,,<:>n,or'TO"O kennis
In zijn met name een voorwaarde is om tot
Structures of het bouwen met dragende construeren op een
schrijft Torroja in vlakken. Meestal gebogen, kwaliteitsniveau te
een voorwoord: 'My final aim zodat schaalconstructies maar dat dit met de
has beenforthe ontstonden, een enkele maal creatieve ',,".1'"''''''''-'1"'''
structural and met vlakken, zoals
aesthetic aspects of a project dOdelKaE3dE~r voor de Eduardo Torroja Miret,
to an integrated kolensilo van zijn instituut te Markies van Torroja, werd in werden met
\lor'rlic.ncton

both in essence and Costillares. Ook gebruikte hij 1899 te Madrid. In talrijke buitenlandse
appearance.' de vormen van schalen om 1923 hij zijn eredoctoraten en
ze samen te stellen uit aan de erelidmaatschappen geëerd.
netwerken van staven, soms dela
van beton (de kaatsbaan te t:SI::>e(~lalldald aldaar, de
Madrid, 1935), soms van hogeschool waaraan hij in
staal (de cilindervlakken te 1939 werd.
Costillares, 1

Voorts was de kennis van de

Zijn werken omwentelingshyperboloïde; staalconstructie met
waren: de kaatsbaan te Madrid kruisende DO()qSiDal
het bij (1935, elders in dit boek watertoren te
Jerez de Frontera (1925), beschreven); de met een dak van ,...,....,., ......,. .......,rI 2 markthal,
een betonnen koker met een Tordera-brug bij Barcelona baksteenmetselwerk. (1933)
van 60 m, (1939) met stalen
I"\n,nol,,,,r\rtc,n aan Lit.: Torroja,E. The
de markthal Structures of Eduardo
te Algeciras (1933), een Torroja. 1958; Informes de la
betonnen met construcción 137, I nstituto
een middellijn van 48 m Eduardo de la
zonder randbalken waarvan Construcción y del Cemento.
de spatkrachten door 1962.
betonnen trekbanden
werden opgevangen;
bruggen bij de Universiteit
van Madrid (1 de en
tribune de te (1942-1 meteen
Madrid (1 met een dak staalconstructie op betonnen
van kolommen; de tribune voor
uit een een voetbalstadion in
Barcelona (1 met
uitkragende stalen
vakwerkliggers; stalen
cilinderschalen voor een hal
bij het instituut te Costillares
(1948); de hangar te Cuatro
Vientos, Madrid (1 een

2
3

4
5

3 over de Esla
CROSS SIECTION

4 AIIC}Z-ö'IUUi::tUUli/ (1

5, renbaan, Madrid, Frontal wall

tribune (1935)

6 kaatsbaan, Madrid

Lateral wall

72 ft Promenade Stands Forecourt Playing pitch

36 ft

Rebound wall

PLAN OF PITCH AND 1..0WER STANDS

211
7
 9

7 stadion, Barcelona,
tribune (1943)

B dakconstructie,
Costillares

9 Cuatro
Madrid

10 Feda/a

10

213
Voor wie zich verder wil - Johannsen, O. Geschichte
oriënteren in de des Eisens.
rI/:I'::1l"h,IAI"'IAnlC::: van de Düsseldorf,
I\Alt,'::\l"tlnu::'k kan een keuze Stahleisen. 3e dr. 953.
\l1"\1,n/:l"'''/:I boeken

- Schild, E. Zwischen
l:.ilélSpalast und Palais des
Form und
Konstruktion im 19.
Jahrhundert.
Serie Ullstein Bauwelt
Fundamente 20.
FrankfortlM, Ullstein. 1967.
Metoder
genom tiderna. - Smiles, S. Lives of the
Stockholm, !-!\I.NI"'I;?t"\l"ln,
1970. Newton Abbot, David &
Charles. 1968
- Deinhard, J.M. 1862).3
Massivbrücken, und
heute. Serie "Vom - Straub, H. Die Geschichte
Caementum zum der Bauingenieurkunst. Ein
Ueberblick von der Antike bis
in die Neuzeit.
Band I!. Basel, Birkhäuser 2e
Wiesbaden, 1964. dr. 1964.

S. Werner, E. Die ersten

arch itectu re. Ketten- und
new tradition. Drahtseilbrücken.
Nr. 28 van de serie

G.Vom
Caementum zum Zement.
Serie "Vom Caementum zum

- Hart, F. Kunst und Technik

der Wölbung.
München, Callwey. 1965.

Hopkins, H.J. A span of

An illustrated
1"\I""r-tr":,,,,

Newton Abbot, David &

Charles. 1970.

- Huberti, G. Die erneuerte

Bauweise. Serie "Vom
Caementum zum
zur
des Betons" ,
Band I, Teil B.
Wiesbaden, 1964

214
 Foto Vasari, Rome, 158-1,
159-2, 160-4,
161-7, 204-1,
Aerofilms Ltd, Boreham Wood 206-3, 206-4, 206-6, 207-7,
24-1; 207-8;

Aldis Company 125-3; ':0"'.++""',,, N. leyburn

55-2
J. Allan Cash 155-2;

londen

Australian Information
Service, londen 154-1;

P. S. A. ~Qrru1r'Q 94-1, 95-4;

British Information Services,

londen 85-2;

Elseviers MiL Amsterdam

22-1, 23-4, 30-1,31-2,
44-1, 48-2;

Picture

Heinemann Educational
Books, londen 63-2, 67-7,
75-3, 167-7, 171-3;

William Heinemann, londen

23-5, 25-2, 25-3, 29-4;

Hirmer München 27-2;

Prof. arch. Italo Insolero,

Rome 115-5,182-1,183-2;

William H. Jordy 89-4, 127-4;

A. F. 184-4, 171-2;

Eric de Maré 167-6, 123-4;

Heinz Moos Verlag, München

23-3, 32-5;

Richard Nickel 124-2;

Richoillez 100-4;

215