Tuin Park Landschap

Documentatie Minor Landschapsarchitectuur 2009

analyses ontwerpen en citaten essays van
Stefan Bogaard Mathijs Broekhuizen Marco Gijsen Jeroen Kop
Laurien Korst Tarley Krol Bart Kuiperi Pauline Luijendijk Bart Macquoy
Roel Muselaers Marco van der Plas Marc Souverein Rudolf Stam
Tess Stribos Bregje Steenbeek Hens Zoet Wouter van Faassen

Samengesteld door studenten Tess Stribos & Marco van der Plas
en docenten Daniel Jauslin & Denise Piccinini
Leerstoel Landschapsarchitectuur
Prof. Dr. Ir. C.M.Steenbergen
Faculteit Bouwkunde

1
Voorwoord
Dit boek geeft een overzicht van het studentenwerk in de Minor
Landschapsarchitectuur.
De minor is een nieuwe vorm van onderwijs aan Nederlandse
universiteiten, waarin studenten uit verschillende faculteiten en
universiteiten tegen het einde van hun bachelorcurriculum een
totaal ander vak kunnen volgen buiten of binnen de grenzen van
hun eigen faculteit. Een minor kan een proef zijn voor de verdere
specialisatiekeuze in de masterstudie. De student kan ook uit
persoonlijke nieuwsgierigheid voor een onbekend vak een minor
kiezen.
Deze Minor werd door Assistent Prof. René van der Velde aan de
leerstoel Landschapsarchitectuur Prof. Dr. Clemens Steenbergen voor
het eerst in 2008 onder de titel Stadslandschappen opgericht. Daniel
Jauslin begeleidde de studenten van deze eerste lichting samen met
René van der Velde en gastcritici van de leerstoel. In de tweede
lichting werd de Minor, na de voorbereidingen in de zomer 2009,
uitgebreid in samenwerking met collega docent Denise Piccinini,
onderwijscoördinator Ass. Prof. Inge Bobbink, Prof. Eric Luiten
Belvedère TU Delft en Drs. Bob Ursem van de Botanische Tuin TU
Delft.
We hanteren voor de analyse- en ontwerpopgave drie
landschaparchitectonische archetypes; tuin, park, landschap. De
rivier de Rotte door Rotterdam is het verbindend landschappelijk
element tussen stad en land en tussen de schalen - van klein naar
groot. De driedelige thematieken, schalen en de keuze voor de Rotte
als verbindende element waren de belangrijkste vernieuwingen in
deze tweede lichting van de minor. De structuur tuin, park, landschap
wordt daarom ook voor dit boek aangehouden met de Rotte als
oriëntatie.
2
Om in de toekomst, naar de derde lichting 2010 in te kijken, heet
het boek al Landschapsarchitectuur en niet meer Stadslandschappen
(zoals de cursus startte). Het profiel van de minor volgt namelijk - ook
in dit boek - steeds duidelijker de richting van een introductie in het
vak Landschapsarchitectuur.
De nieuwe aflevering van de Minor staat vooral in het teken
van de inrichting van de nieuwe Master - Afstudeerrichting
Landschapsarchitectuur aan de TU Delft die haar ingang vindt in
september 2010. De Minor kan worden gevolgd als schakelsemester
of als eerste proef voor de Master.
Het gaat in de vernieuwde versie van de Minor vooral om het
onwennige voor studenten bouwkunde, industrieel ontwerpen en
planologie: de opgaven tuin, park en landschap zijn de meeste
vreemde begrippen voor onze studenten, die gewoon zijn om een
landvilla, een straatlamp of een stedelijke openbare ruimte te
ontwerpen. De minor is niet alleen een tour d’horizon maar ook een
intensieve crash course. Waarin veel nieuw is en waarin de studenten
zich op onbekende terreinen moeten begeven.
Gezamenlijk met hun gidsen moeten zij vooral zelf het nieuwe
werkterrein- als onderzoekers - verkennen. Onderzoeksresultaten zijn
soms verrassend, maar kunnen ook teleurstellende zijn.
Belangrijk is dat de onderzoeker zijn ontdekkingen in een
referentiekader kan inbrengen. Om het referentiekader op te bouwen
wordt in deze cursus systematisch met voorbeelden uit historie en
praktijk gewerkt. Dit boek is maar een kort overzicht van werkstukken
van de studenten. De selectie gaat vooral in op de breedte van de
mogelijkheden wat analyse en ontwerpen van tuin, park en landschap
betreft. In dit boek komen voornamelijk de studenten zelf aan het
woord. Aan de rechter kant van het boek loopt een band met citaten
uit essays die ervaringen en persoonlijke meningen van de studenten
weergeeft. Het loopt samen met een chronologisch overzicht van de
lezingen en excursies tijdens het semester.
Dit Boek is financieel mogelijk gemaakt door het Grassroots project
en er gaat daarom ook een bijzondere dank aan de medewerkers van
ICT in het Onderwijs ICTO en E-learning Support ELS. Het TU-brede
Grassroots project heeft als doel: het stimuleren, ondersteunen en
waarderen van docenten die een stap vooruit zetten met betrekking
tot de inzet van ICT in hun eigen onderwijs, waardoor het gebruik van
ICT in het onderwijs van de TU Delft zal worden bevorderd.
Wij danken alle studenten voor hun inzet, vooral de studenten Tess
Stribos en Marco van der Plas, die met ons dit boekje samenstelden.
Ook bedankt voor de passie van onze mededocenten Eric Luiten en
Bob Ursem. In het bijzonder willen wij de gastsprekers bedanken,
de eigenaren en beheerders van de tuinen en parken, die door onze
studenten bezocht werden en tot slot boeren en bewoners van de
Tweemanspolder en de organisaties Korenmolengat en Verborgen
Tuinen Rotterdam. Overal zijn we enthousiasme tegen gekomen
voor ons vak maar ook voor het feit dat dit vak vanuit te TU Delft
ontwikkeld wordt.
Wij hopen dat dit materiaal inspireert en tot reflectie en reactie
leidt, en ook uitnodigt tot kritiek op ons werk. Het zal het volgende
semester van de Minor tot een nog groter succes maken.
Door de bestaande landschappen van de Faculteit Bouwkunde waait
een vernieuwende wind.
Wij hopen dat deze documentatie helpt om deze vernieuwing
verder op te bouwen en velen ervan te overtuigen zich in de
Landschapsarchitectuur te verdiepen.
Delft, Juli 2010
Inhoud Analyse & Ontwerp
Voorwoord 2
Inleiding 4
I – Tuin 5-17
Analyse 5-11
De dichtelijke Vrijheid 6
Centraal wonen Zevenkamp 8 Historie/Topos en Ruimte 38
De Oase van Jerusalem 10
Ontwerp 12-17
Binnenhof en Rolstoelvriendelijke Tuin 14
De Corridor en Pocket Tuin 16
II – Park 18-35
Analyse 19-27
Park Frankendael 20
Villa Augustus 22
Thijsse’s Hof 24
Land en Boschzigt 26
Ontwerp 28-35
Park Design 30
Vlonderpark 32
Terbregger park 34
III – Landschap 36-51
Analyse 38-43
Water/Infrastructuur en Bebouwing 40
Flora en Fauna 42
Ontwerp 44-51
Land en water 44
Biologische boederij 46
Waterberging 48 Park en stad Rotterdam Frank Josselin de Jong 33
Waterzuivering 50
Colofoon (achterkant omslag) 52
Index Lezingen & Excursies
Excursies Drs. V.N.J.Ursem
8.Sept Botanische Tuin TU Delft 11,13
6.Oct Tweemanspolder 25
1.Dec Oostvaardesplassen 45,47
Lezingen Leerstoel of TUD en Gastsprekers+
Architecture is geen landschap Daniel Jauslin 11
Besteming Stad Paul de Graaf + 49
De Tuin als Microcosmos Martin Knuijt + 27
Magisch Realisme Anouk Vogel + 9
Metropolitaan Park Rene van der Velde 33
Perception of Space Henk Hartzema + 39
Hollands Laagland Inge Bobbink 35
Groot Werk Eric Luiten 7
Landschapsarchitectuur & GIS Steffen Nijhuis 41
Copijn Ronald van der Heide + 51
+: Spreker van buiten de TU Delft
De pagina index van de lezingen refereert naar de afbeeldingen van de (gast)sprekers.
In de volgende pagina’s worden in het met groen onderlegde gedeelte
eigen meningen van de studenten weergegven. De stukken tekst zijn
uit essays over de minor in het algemeen en de invloed van lezingen
en excursies op hun ontwerpen in bijzonder. Deze teksten zijn maar
gedeeltelijk geredigeerd en de daar in uitgesproken meningen
komen bewust niet overeen met de mening van de redactie en
docenten.
3
Landschapsarchitectuur
Landschapsarchitectuur neemt een steeds prominentere plaats
binnen de ruimtelijk ontwerpdisciplines in. Het vermogen om
plaatsen, netwerken, infrastructuren en stedelijke velden ruimtelijk te
organiseren en architectonisch te bewerken maakt landschap tot een
onmisbare schakel in actuele ruimtelijke vraagstukken. Kennis over de
conceptuele, technische en materiële kracht van het landschap behoort
inmiddels tot de uitrusting van de meeste ontwerpbureaus; evenals
landschapsarchitectonische vaardigheden om complexe, contextuele
ruimtelijke vraagstukken op te lossen.
Het landschapsarchitectonisch ontwerp heeft een eigen signatuur.
Anders dan de architectuur en stedenbouw zijn het geënt op de lezing
en interpretatie van topografische situaties, natuurlijke onderdelen
en processen, en formele, materiële en culturele kwaliteiten van
een plaats. Deze aspecten – de genius loci – zijn bepalend voor de
landschapsarchitectuur.
De ontmoeting tussen plek en programma in het
landschapsarchitectonisch ontwerp is geheel anders dan bij een stad of
een bouwwerk. Terwijl de plek in de architectuur en stedenbouw vanuit
het programma wordt bekeken en er zelfs uit voortkomt, gebeurt in de
landschapsarchitectonische bewerking het tegengestelde: hier vormt
de plek veel eerder het uitgangspunt of de inspiratiebron voor het
programma.
Het ontwerpen met tijd en processen als groei en stroming is een ander
onderscheidend kenmerk van de landschapsarchitectuur. Landschappen
groeien, veranderen en worden op verschillende manieren gebruikt.
Transformaties en veranderingsprocessen in de tijd worden in de
landschapsarchitectuur als vormproces behandeld. Ruimte en beweging
worden gekoppeld; het landschapsarchitectonisch ontwerp is altijd een
reis door de schalen heen. Landschapsarchitectuur is een discipline met
een brede oriëntatie.
Naast ontwerpvaardigheden heeft de landschapsarchitect inzicht
in de architectuur, stedenbouw en de kunstgeschiedenis, en kennis
van de bodemkunde, de ecologie, de hydrologie en de geografie.
De nodige verankering in de praktijk vergt daarnaast kennis van
beplantingsvormen, onderzoek- en tekentechnieken en planvormen.
4
Tuin, Park, Landschap, langs de Rotte
Op de plek waar in de 13e eeuw een dam werd gebouwd aan de Rotte
ligt tegenwoordig Rotterdam. Aan deze veenrivier ontleent de stad haar
naam. Voor de structuur van de bebouwing was het onderliggende
ontginningspatroon van het cultuurlandschap bepalend. Daarmee is
Rotterdam, net als vele steden in Laag Nederland voor een groot deel
door het onderliggende landschap vormgegeven.
In de Minor Stadslandschappen proberen wij in drie, in schaal
opeenvolgende ontwerpen de veelzijdige verhouding tussen Landschap
en Stad te begrijpen.
Welke rol speelt de Rotte voor Rotterdam anno 2009?
Wat kan Landschap voor de toekomst van de stad betekenen?
Heeft het onderliggende landschap nog een betekenis of kan het als
inspiratie, voor het huidige ontwerp van de stad dienen?
Is het belangrijk om de natuurlijke ruimte zichtbaar te maken of moet
juist diens menselijke bewerking een sterkere rol gaan spelen.
Kunnen ons huidig begrip van Landschap een rol spelen in de
aanstaande economische en sociale veranderingen van het stedelijke
of het plattelandse leven?
Wat is ‘stad’ vandaag en morgen en wat is ‘land’ en maakt het uit of wij
het verschil begrijpen?
De drie gegeven ontwerpopgaven verschillen in schaal, in context en in
programma. De locaties zijn tussen 4 en 400 ha groot en liggen langs
de Rotte, - van tuinontwerp tot landschapsontwerp.
Een belangrijk onderdeel van de opgaven is, om te leren
grote schaalverschillen te hanteren, een vaardigheid die elke
landschapsarchitect beheersen moet. Het is mogelijk om thema’s uit
het ene ontwerp in het andere toe te passen en door te ontwikkelen,
maar de veranderingen in schaal en context zijn cruciaal voor het
succes van ieder ontwerp.
De methoden die gebruikt worden zijn experimenteel. De grenzen
tussen analyse en ontwerp zijn vloeiend. Ruimtelijke elementen die
voortkomen uit de analyse van bestaande projecten kunnen worden
geïsoleerd en vervolgens toegepast op de locaties aan de Rotte.
De gekozen elementen (ontwerpbouwstenen) vragen dan om een
transformatie: in gebruik, in schaal, inpassing etc. Onderzoekenderwijs
komt zo een ontwerp tot stand en wordt de rol van de architectonische
elementen binnen het vier-lagen model van de Landschapsarchitectuur
(Steenbergen Reh 2004) helder naar voren.
De ontwerpopgaven zijn gelegen in het stadsweefsel, met hoog
bevolkingsdichtende, tussen de meest recente uitbreidingswijken van
de stad en het platteland.
De ontwerpen van tuin, park en landschap moeten de verschillende
lagen van de landschapsarchitectonische bewerking tonen. Het
grondvlak, de ruimtelijke bewerking, de beeldelementen en de
architectonische compositie. Deze begrippen worden compact
beschreven in het nawoord van Architectuur en Landschap. Ze vormen
de gemeenschappelijke basis voor onderzoek en ontwerponderwijs in
de Leerstoel Landschapsarchitectuur.
Tuin
De analyses zijn zowel gedacht als eigen inspiratie voor

analyse ieder student als ook als verrijking van het zicht voor
de andere studenten. Door de studie van voorbeelden
en andere tuinen verzamelen de studenten instrumenten
voor hun eigen ontwerprepertoire.

Iedere groep kiest twee van deze ca. 20 tuinen uit 3

voorgaande afleveringen van “de verborgen tuinen” in
Rotterdam voor twee gezamenlijke analyses. Iedere tuin
wordt beschreven in geometrie en grondvorm, ruimte-
vorm, beeldstructuur en vorm van het programma. Wat
is de (unieke) landschapsarchitectonische compositie
tussen de boven genoemde lagen? Welke belangrijke
elementen zijn niet aan deze lagen toe te wijzen? Welk
begrip van landschap hebben de auteurs van dit project?
Welke delen van de tuin zijn openbaar, collectief of indi-
vidueel en welk invloed heeft dat op de landschapsarchi-
tectuur?

Anouk Vogel Lance-Garden Amsterdam 2009 Fence: Demakersvan

bron: www.anoukvogel.nl

5
Analyse De Dichtelijke Vrijheid
“De Dichterlijke Vrijheid” is een collectieve tuin binnen
een gesloten bouwblok in de wijk Spangen. Het hele Slingerend pad

blok is recentelijk volledig gerenoveerd. Gezien het blok Collectieve tuin

als onbewoonbaar verklaard was heeft de gemeente

Rotterdam de kavels gratis uitgegeven aan jonge crea-
Kastanje/beuk/berk

tievellingen met als enige voorwaarde dat zij minimaal Fruitboom

90.000 euro zouden investeren en de woning weer scheiding prive

bewoonbaar zouden maken. Ingang

Betegelde steeg

Omdat de bewoners al in een vroeg stadium van de Bebouwing BLok

bouw bij elkaar kwamen, ontstond er de mogelijkheid
om een collectieve tuin te starten. Het idee was dat Overige bebouwing

iedere woning een kleine privétuin van ongeveer 4 x 4

meter hield en dat de rest van de tuin als een geheel
Aangrenzende weg

ontwikkeld zou worden. De overgang tussen collectief

en privé is bijna onzichtbaar, omdat er geen schuttingen
of hoge afscheidingen gemaakt mogen worden. Hier-
door doet de tuin groter en meer ruimtelijk aan.

Wouter van Faassen, Roel Muselaers

6
geometrie
Temidden van deze privé-tuinen bevindt zich een groot collectief deel, wat door de bewoners
samen ingericht is. Dit collectieve deel is onderverdeeld in twee delen.
ruimtevorm
De collectieve tuin is op te splitsen in een speelweide en een cottage-tuin. Deze delen lopen
vloeiend in elkaar over. Door de cottage-tuin loopt een kronkelend pad die de bewoners vanaf
de poort leidt naar de speelweide of hun privé-tuinen.
programma
Het collectieve gedeelte van de tuin wordt op velerlei wijzen benut. Zo kunnen de bewoners
deze gebruiken om te barbecueën, te zonnen, te relaxen, te hobbyen, te tuinieren, etc.. De
speelweide wordt gebruikt door kinderen als speelplaats.
beeldstructuur
Opvallend is dat de poort expliciet is vormgegeven. In de poort staat groot de naam "De
Dichterlijke Vrijheid", waardoor je vanaf de straatzijde gedeeltelijk de tuin in kunt kijken. De
poort vormt de belangrijke overgang tussen openbaar en het cvollectieve gedeelte van de
tuin.
“Deze lezing werd op dezelfde dag gegeven als die van Inge Bobbink.
En terwijl beide de polders behandelden, was de invalshoek totaal
verschillend. Professor Eric Luijten heeft ons het huidige Nederlandse
landschap laten zien vanuit de maakbaarheid. Door dit college besef
ik hoe groot de invloed van de mens op het landschap in dit land is.
Sinds 1930 is 80 % van het landschap in Nederland getransformeerd.
Dit geeft historisch landschap een geheel andere lading. Het college
werd begeleid door pakkende luchtfoto’s uit het boek ‘Het verzonnen
land’ van P. Bolhuis. Wat dat betreft was dit college een eye-opener.
Gedurende deze minor ben ik er achter gekomen hoe gedifferentieerd
het Nederlandse landschap is. Zelfs al binnen het kopje polder zijn de
meeste uiteenlopende voorbeelden te vinden. Als ontwerper laat het je
nadenken over authenticiteit van een landschap. Welke waarde heeft
(de vorm van) een bestaand landschap en welke rol speelt de factor tijd
hierin. Tijdens presentaties wordt soms heel makkelijk het historische
landschap en het eventueel terug brengen hiervan.
Lezing Prof. Eric Luiten: F. Egmond, Nederland in de Maak, Zwolle (Waanders) 2002
Bij het parkontwerp bijvoorbeeld heb ik al vrij snel de historische kaart
erbij gepakt en hebben we gediscussieerd over het terugbrengen van
historische lijnen. Hier heb ik altijd vrij gewichtig over gedacht. NU ben ik
meer van mening dat je een dergelijke ingreep als instrument of middel
voor een andere ingreep gebruikt. Historische lijnen kan je bijvoorbeeld
gebruiken als onderlegger voor de compositie, anders gezegd zal
een historisch lijnenspel een transformatie moeten ondergaan.
Zodra je je ervan bewust bent dat in de laatste honder jaar 80 %
van het landschap ‘gemaakt’ is, kan je er ook met een gerust hart
transformaties in aanbrengen. De vraag verandert dan van wat
is historisch, juist naar wat zijn de landshcappelijke kwaliteiten
en hoe kan ik die bewaren, versterken of aanvullen.”
Stefan Bogaard
7
Analyse Centraal wonen Zevenkamp
Centraal wonen Zevenkamp is ontstaan door het initia-
tief van een groep bewoners uit een wijk. De bewoners
vonden dat er meer gemeenschappelijke betrokkenheid
een mogelijkheid moest kunnen zijn op een gemakke-
lijke en toegankelijke manier.
Het gezamenlijk delen (collectief) van ruimte en land-
schap is belangrijk voor de bewoners. Met dit idee en
met een landschappelijk plan zijn ze naar de gemeente
gestapt.
Het eindresultaat is Centraal wonen Zevenkamp. Dit
is een woonproject met 60 huizen van verschillende
formaten, acht gemeenschappelijke ruimtes en drie ge-
meenschappelijke hofjes. De hofjes worden met elkaar
verbonden door het doorlopende pad ertussen.
Naast de hofjes heeft elk huis een eigen tuintje dat bij
de meeste woonblokken grenst aan en overloopt in een
hofje. De moestuin is buiten deze relatie geplaatst door-
dat deze niet duidelijk aan een van de hofjes grenst.
De tuintjes die vastzitten aan de huizen zijn individu-
eel. De hofjes en de moestuin collectief. De invloed op
de landschapsarchitectuur is is dat de privé tuintjes
veel expressiever zijn ten opzichte van de collectieve
ruimtes. De hofjes bestaan vooral uit gras en zijn veel
eenvoudiger ingericht.

Bregje Steenbeek, Stefan Boogaard, Marco van der Plas

8
geometrie programma “Het werk van Anouk Vogel is erg inspirerend. Het zijn relatief kleine
Looproute projecten,wat ik persoonlijk erg aansprekend vind. Het is jammer dat
Binnenhof prive tuin
Visuele verbinding moestuin deze lezing te laat kwam voor het tuin ontwerp en pas in het park
zitruimte toepasbaar was. Stiekem had ik al wel wat werk opgezocht en zodoende
grasveld
wel de beelden in mijn hoofd, echter was ik nog niet op de hoogte van de
gedachte en de werkwijze die hierachter zaten. In het tuinontwerp heb ik
wel een poging gedaan een tuin te ontwerpen in de trant van Anouk Vogel.

Waar ik in die fase heel erg naar op zoek waren voorbeelden van een
moderne, eigentijdse tuin. In de aanbevolen literatuur namelijk werd
alleen aandacht besteed aan de klassieke tuinen. De ontwerpen [van
Anouk Vogel] ogen eenvoudig en verfrissend. Om een voorbeeld aan
te halen. Het ontwerp A Chaque Château son Jardin (Zwitserland). “
A Chaque Château son Jardin, Anouk Vogel schetstekening, Stefan Boogaard

Het woonblok is opgebouwd rondom drie hofjes. Deze worden verbonden door middel van
een centrale groene as. De looproute loopt deels door deze as waardoor middels een pad de
ruimtes aan elkaar geregen worden.
Bijna ieder huis heeft een eigen tuin (behalve de bovenwoning). Dit zijn de privetuinen,
hoewel ze erg open zpijn doordat er geen hekken geplaat mogen worden. Elk hofje heeft zijn
eigen thema. Hof 1 is gericht op gemeenschappelijke zitgelegenheid. Er staat een grote tafel
waar aan gegeten kan worden. Hof 2 is gericht op de kinderen met een stpeeltuin en hof 3 is
gedeeltelijk rustgevend met een afgeschermd zitje. Ook de moestuin heeft enkele zitjes.

ruimtevorm beeldstructuur

De ontwerpen [van Anouk Vogel] ogen eenvoudig en verfrissend. Om

Er zijn verschillende doorgangen tussen de hofjes. Elke hofje heeft een eigen thema. De
hofjes zijn verbonden door de samenhang van de gebouwen en de individuele open tuintjes.
De individuele tuintjes zorgen voor een open maar persoonlijke toevoeging. je wordt
uitgenodigd om door de tuinen te lopen. Achters struiken of gebouwen zijn nieuwe plekken
verborgen
een voorbeeld aan te halen. Het ontwerp A Chaque Château son Jardin
(Zwitserland). Op het eerste gezicht zou je het niet zeggen, maar het
is geïnspireerd op een authentiek patroon wat in het aangrenzende
kasteel voorkomt. (...) Het ontwerp A Chaque Château son Jardin
(Zwitserland). Dit gegeven wordt gebruikt maar vervolgens wordt
daar op een heel vrije manier mee opgegaan. Persoonlijk vind ik
dat moeilijk en heb daar daarom veel respect voor. Vervolgens is de
uitvoering heel ingenieus maar toch eenvoudig en licht in elkaar gezet.
Het gaat om een tijdelijke constructie. Eigenlijk heel symbolisch. We
zijn inde landschapsarchitectuur elementen als bloemen gewent Een
project als dit grenst haast aan beeldende kunst. In het voorbeeld
wordt een akelige plek (parkeerplaats) getransformeerd tot een
speciale plek waar ook de omgeving veel beter tot zijn recht komt.”
Binnen in elk hofje beschermt en geborgen door de behuizing eromheen. Deze schermt de
Stefan Bogaard
buitenwereld af. Binnenin deze veilige omgeving is hoge beplanging geplaatst en aan de
woningkant lagere beplanting. Door de verhouding tussen de oppervlakte en de hoogte van
de bebouwing heeft men toch een ruim blikveld.

9
Analyse De Oase Van Jerusalem (linkerpagina) geometrie programma

De bewoonster heeft met een natuurlijke gedachte de

tuin ingericht, die als een rustpunt in het leven moet
zijn. De beplanting loopt als muren omhoog en geven
afsluiting van de omgeving. De beplanting ontneemt
het zicht op de stad. De andere zintuigen komen aan
bod. Door de verschillende kruiden en geurende planten
rond de zitplekken worden je zintuigen in de tuin extra
geprikkeld. We zagen planten als rozemarijn, laven-
del, munt en salie. De planten zijn op twee manieren
geordend. Ze zijn in drie lagen opgebouwd en geordend
op bladstructuur. De eerste zorgt voor een kuipvorm De grondvorm is die van een rechthoekige driehoek met een afgesneden zijde. De korte
zijden zijn nagenoeg gelijk, 6 meter diep en 5 meter breed. De tuin is ongeveer 20m².
De tuin dient als rustpunt, nadat men onder een struik door ‘kruipt’ komt men in een ruimte
zonder richting. In verschillende hoeken kan men zitten omringd door planten en volledig tot
die zorgt voor beschutting intimiteit en een natuurlijk rust komen.

gevoel. De tweede zorgt voor een meer natuurlijke ruimtevorm beeldstructuur

uitstraling door de chaos in de orde.
Jeroen Kop, Marco Gijsen en Marc Souverein

Tuin van Thea en John Mackay (rechterpagina)

Op de rechter pagina een korte analyse van de lang-

werpige kavel dat aan drie zijden door water wordt
begrensd.
De voorkant heeft in het huidige ontwerp een Neder-
landse uitstraling gekregen, terwijl het ontwerp van de
achtertuin is geïnspireerd op de Engelse cottagetuin. De
ruimte achter het huis bestaat uit een driedeling: cotta-
getuin met daarachter de schapenweide en daarachter
Organische vorm van een oase die begrenst wordt door een soort kuipvorm die zorgt voor De beeldstructuur is gevormd door de differentatie van beplanting die menig zintuig prik-
de natuurtuin. beschutting. De begrensing bestaat uit verschillende lagen planten die oplopen tot het hek. kelt. Grote diversiteit van bladvorm, structuur, geur en kleur zorgt voor een rustpunt in de
Laurien Korst, Pauline Luijendijk, Mathijs Broekhuzien Een oase in de stad. dagelijkse sleur.

10
geometrie
De grondvorm is die van een rechthoekige driehoek met een afgesneden zijde. De korte
zijden zijn nagenoeg gelijk, 6 meter diep en 5 meter breed. De tuin is ongeveer 20m².
ruimtevorm
Organische vorm van een oase die begrensd wordt door een soort kuipvorm die zorgt voor
beschutting. De begrensing bestaat uit verschillende lagen planten die oplopen tot het hek.
Een oase in de stad.
programma
De tuin dient als rustpunt, nadat men onder een struik door ‘kruipt’ komt men in een ruimte
zonder richting. In verschillende hoeken kan men zitten omringd door planten en volledig tot
rust komen.
beeldstructuur
De beeldstructuur is gevormd door de differentiatie van beplanting die menig zintuig prik-
kelt. Grote diversiteit van bladvorm, structuur, geur en kleur zorgt voor een rustpunt in de
dagelijkse sleur.
“Planten, bloemen, bomen, kruiden, bladeren, takken, grondsoorten
en Marc Souverein, zijn woorden die voor deze minor nog niet vaak in
één zin genoemd werden. Daar is gelukkig verandering in gekomen.
Ik wilde meer leren over het ontwerpen van het landschap en de
ontwerp instrumenten die daarbij komen kijken. Hierbij ontbrak het
mij aan grote kennis van de Flora in de natuur. Deze minor zag ik als
een verbreding van de kennis over dit onderwerp en ik hoopte op een
basiskennis van de planten die in Nederland voorkomen en waarom
deze waar staan en hoe deze gebruikt kunnen worden in het ontwerp
van landschappen.
Aan het begin van de minor kregen we een introductie lezing van Daniel
Jauslin, de minor coördinator, over de ontwerpopgaven. Het ging vooral
om de drie schalen waarin we moesten ontwerpen. Ik zag al snel in
dat daarbij de kennis van het plantenrijk ook over die schalen moest
worden uitgespreid. Gezien het feit dat het om een minor gaat hebben
de mensen bij het opzetten van de minor aan dit gebrek aan kennis
gedacht en daarbij dus dhr. Bob Ursem ingeschakeld.
Lezing Daniel Jaulsin, Carte du Tendre, anoniem 17de eeuw (wiki commons)
Deze eerste kennisverschaffing zou plaatsvinden in de vorm van een
excursie, waaronder een rondleiding, door de Botanische tuin. De
tweede excursie was een reisje met Bob naar de derde ontwerplocatie
bij de Tweemanspolder, vanaf de oorsprong van de rivier ‘de Rotte’
die langs deze polder stroomt. Alvorens de excursie gaf Bob ons
een lezing over de verschillende grondtypen in Nederland. Als
voorkennis, zodat we al meer konden weten waar we in de polder
naar moesten kijken en zoeken. Als laatste zijn we pad gegaan naar de
Oostvaardersplassen in Flevoland. Een nieuw aangelegd natuurgebied
over een cultuurlandschap dat teruggegeven is aan de natuur na het
inpolderen van de Flevopolder en de Noordoostpolder.”
Marc Souverein
11
Tuin Ontwerp Zwanenhals

ontwerp tuin

locatie aan de Rotte

Rotterdam-Noord
4ha

Tarley Krol, Bart Kuiperi Wouter van Faassen, Roel Muselaers Bart Macquoy, Tess Stribos, Rudolf Stam
12

Pauline Luijendijk, Laurien
Hens Zoet Korst, Mathijs Broekhuizen
Marc Souverein, Marco Gijssen,
Jeroen Kop
Locatie
De Zwanenhals is gelegen in een bocht van de Rotte,
tussen het Oude Noorden aan de rechter kade en
Crooswijk aan de linker kade – beide 19e eeuwse stads-
uitbreidingen. De wijken zijn meerdere malen intensief
stedenbouwkundig bewerkt.
7 blokken tussen de Zwanenhals en Crooswijk zijn
geselecteerd om tuinen, die deels individueel en deels
openbaar gebruikt kunnen worden te ontwerpen.
Opgave
Ieder groepslid moet binnen zijn bouwblok een tuin
ontwerpen. Daarnaast moet de groep voor zijn geko-
zen bouwblok de openbare ruimte ontwikkelen die de
tuinen onderling en met de aangrenzende tuinen van
de andere studenten verbindt. De verbindingen moet bij
de buren aansluiten zo dat het geheel als een continue
openbare ruimte kan functioneren.
Alle openbare ruimtes moeten een relatie met de Rotte
aangaan. Het product is een gezamenlijk ontwerp met
bijzondere aandacht aan de overgangsgebieden tussen
de individuele tuinen en de openbare ruimte.
De programmakeuze van zowel de tuinen als de collec-
tieve ruimte is open. De tuinen kunnen voor- of achter,
dak- of balkon, verticale, zwevende, ombouwde, tijde-
lijke, microscopische, homeopathische, virtuele, vliegen-
de of ondergrondse tuinen zijn. De tuinen moeten voor
de bouwblokbewoners gemaakt worden en ten minste 3
zintuigen aanspreken.
Bregje Steenbeek, Marco van der Plas,
Stefan Bogaard
13
Ontwerp Rolstoelvriendelijke Tuin
Het concept van de tuin is op de eerste plaats een rol-
stoelvriendelijke tuin te ontwerpen. De tuin is daarnaast
gericht op het aantrekken van vlinders en andere dieren.
Als laatst wordt aandacht besteedt aan het prikkelen
van de zintuigen.

De plattegrond van de tuin wordt bepaald door het pad

dat het rolstoelgebruik moet volgen. Dit pad, in de vorm
van een ‘S’ is overal 1150 mm breed.
De ronde vormen die ontstaan, sluiten prima aan bij het
ronde ontwerp van de collectieve tuin.
De maximale wenselijke helling voor een aangedreven
rolstoel is 1:7. In de tuin wordt zelfs een helling van 1:9
verkregen. In de bochten zijn steeds ruime plateaus aan-
gelegd (van ten minste 1500 mm doorsnede), waarop de
rolstoel gemakkelijk kan draaien.

Deze plateaus worden ook doorgetrokken in de tuinen

van de buren.
Het pad vormt drie afzonderlijke verhoogde borders, met
een gemiddelde hoogte van 750 mm: de werkhoogte van
een rolstoelgebruiker. In de middelste border is plek uit-
gespaard voor een zitje. Naast de rolstoelhelling is het
mogelijk om via traptreden de deur te bereiken

linkerpagina; Laurien Korst ,Mathijs Broekhuizen, Pauline Luijendijk

rechterpagina; Laurien Korst

14
“In ‘Architectuur en Landschap’ wordt de ontwikkeling van de
landschapsarchitectuur vanaf de middeleeuwse hoftuin, via de
formele renaissanceontwerpen tot aan de romantische Engelse
landschapsarchitectuur uiteengezet. De middeleeuwse perceptie van
de tuin als ‘hortus conclusus’, de ommuurde hof, maakt in het Italiaanse
renaissancistische villaontwerp plaats voor een groots panorama over
een lange as. Hierbij is de omgeving min of meer ondergeschikt aan een
geometrisch raster. In de Franse formele tuin wordt meer balans
gezocht tussen deze autonomie en de aanwezige onregelmatigheid
van de landschappelijke context. De Engelse landschapstuin als laatst
wordt gekenmerkt door een schakeling van compositiefragmenten,
bijeengehouden door de natuurlijke geomorfologie.

Om de ruimtelijke werking van ontwerpen te benoemen is het belangrijk

de ontwerpen uit elkaar te halen in ontwerptechnische lagen. Dit
wordt door dhr. Jauslin in zijn lezing 2 benoemd en is ook opgetekend
in ‘Architectuur en Land-schap’ 3. De analyse van verschillende
landschappelijke composities als bijvoorbeeld Villa Augustus
vormden een belangrijke oefening en inspiratiebron.

Bij het tuinontwerp voor de Zwaanshalskade is het gegeven

gesloten bouwblok aangegrepen voor het ontwikkelen van een
collectieve hortus conclusus. Deze staat echter in nauw contact met
de ontworpen stedelijke kade, die deel uitmaakt van de picturale
route langs de kunstwerken aan de Rotte. Dit onderdeel is op te
vatten als een route door een Engelse landschapstuin.

Dhr. Ir. M. Knuijt van OKRA landschapsarchitecten pleit in zijn lezing 4 voor:
“Het verbinden van bestaande kwaliteiten en verhalen van de stad met
nieuwe programma’s.” Het verwaarloosde groen van de Zwaanshalskade
zorgt voor een verrommelde aanblik, maar heeft veel potentie. Door het
hele kadeontwerp in samenhang met andere blokken aan te pakken,
wordt de bestaande kwaliteit naar boven gehaald en vormt het een
nieuw programma: een recreatieve route langs de Rotte.”
Laurien Korst

15
Ontwerp De Coridor
Het ontwerp is een geheel gesloten blok met individuele N
tuinen binnenin. Eerst is gekeken naar de huidige situ-
atie; hoe de verschillende elementen binnenin het blok
en eromheen tot uiting komen. Er zijn aanpassingen toe-
gepast om meer interactie te creëren tussen de omge-
ving, de omliggende straten en het blok. Hierbij is er veel
overleg gepleegd met het ontwerpteam van blok 6 voor
de eenheid van de omgeving. Daarnaast is de binnentuin
in het blok opnieuw ingericht om zo tot een gedeeltelijk
collectieve en gedeeltelijk individuele ruimte te komen.

Wanneer men vanaf de noordkant de tuin inloopt is eerst

een open grasveld te zien, waarnaar een paar berken-
boompjes het zicht versperren. De bocht in de weg zorgt
voor een nieuwsgierig oog naar wat er verder komt,
waarna men weer zicht heeft op een open veldje en het
verlaagde plein met de bloesembomen. Vanaf de zuid-
kant ziet men juist een heel open terrein van gras wat
een openheid in het blok creëert.

Ook door het plaatsen van veel lage begroeiing en gras

is er veel openheid binnenin de tuin.
Er zijn twee dakterrassen geplaatst welke voor collectief
gebruik zijn. Deze terrassen zorgen voor een verbinding
met de straat eronder.

linkerpagina; Bregje Steenbeek, Marco van der Plas, Stefan Bogaard

rechterpagina; Stefan Bogaard

16
Hush Herbs Perfume “(...) Bij deze lezing hebben we het Nederlandse (polder)landschap
behandeld. Het boek Land Inzicht is van de hand van Inge Bobbink
en de conclusies, resultaten en methoden hieruit kwamen ook naar
voren tijdens het college. Er werd vooral ingegaan op de historie van
het Nederlandse landschap, welke categorieën rond rivieren en polders
voorkomen en uit welke elementen deze dan bestaan.

Over het veenweidelandschap leer je bijvoorbeeld dat de vochtige

delen bij (bij de wetering) gebruikt worden als weide en het landschap
daarachter als akker. Bob Ursem is ook al eens ingegaan op de historie
van de Hollandse landschap. Zijn invalshoek was echter meer die
van een geoloog of bioloog. Inge Bobbink handelt veel meer vanuit
de belevingwereld van de architect en gaat in op de compositie van
het cultuurlandschap. Om die reden waren beide colleges, ondanks de
overlap, totaal verschillend. Het boekje Land Inzicht heb ik er afgelopen
half jaar toch wel een aantal keren bijgepakt. Alleerst spreekt de
methode die gebruikt wordt erg aan. Hiermee bedoel ik het analyseren
van een omgeving aan de hand van foto’s en vervolgens met een
schetspapiertje of Adobe Illustrator elementen uitlichten. Uiteraard lijkt
dit eenvoudiger dan het is en daarbij is het gevoelig voor manipulatie
van de ontwerper. Juist vanwege dit laatste is het in mijn ogen een
geschikt ontwerp instrument.
(...)
Bij de analyse de Biologisch dynamische tuinderij Land & Boschzigt
heb ik het gebruikt bij de analyse van de beeldstructuur. Zelf vond
ik het resultaat helder en overweeg deze methode ook te gebruiken
bij volgende architectuuranalyses. In mijn ogen stel je door in een
landschap elementen uit te lichten de vraag wat dat landschap zijn
identiteit geeft. Hiermee kan je als ontwerper bepalen om die elementen
te versterken, of je ontwerp met die vormentaal te conformeren. Bij ons
landschapontwerp is dat ook gebeurt. Zo springt in de Tweemanspolder
de Molenviergang naar voren. Maar ook de lijnenstructuur in de akker,
de boezem en de wetering.”
Stefan Bogaard

Hush Perfume

17
 Park
Thijse’s Hof, Bloemendaal
Foto: Wouter van Faassen

18
 Klik op de link "Afdrukken" naast de kaart om
alle details op het scherm weer te geven.

Routebeschrijving Mijn kaarten Afdrukken Verzenden Link

Alle analyses volgen de zelfde methodiek, die op ver-

analyse schillende schalen gebuikt kan worden. Iedere analyse

resultaat kan uitgangspunt zijn voor eigen ontwerp.
De keuze van de voorwerpen van analyse is minder be-
langrijk dan de methodiek die erbij toegepast en verder
Thijses Hof Bloemendaal p. 22 ontwikkeld wordt. Voorbeelden worden bekeken in beeld,
materializering, plaatsing, programma en ruimtelijkheid.
Park Frankendael Amsterdam p. 20
Om de klassieke tuinen, parken en landschappen te be-
grijpen hebben Clemens Steenbergen en Wouter Reh
een reeks lagen ontwikkeld en de compositie van land-
Land en Boschzigt ‘s Gravenland p. 26 schapsarchitectuur uit de overlapping van deze lagen
verklaard. De studenten gebruiken de al in de tuin analy-
se genoemde methodiek om hun analyse voor de andere
studenten samen te vatten.

De tweede analyse heeft ook het doel om verschillende

voorbeelden te zien hoe elders in Nederland parken met
een soortelijk programma opgericht zijn en in elkaar zit-
ten.

Iedere park wordt beschreven in geometrie en grond-

vorm, ruimtevorm, beeldstructuur en vorm van het pro-
gramma. Wat is de (unieke) landschapsarchitectonische
Villa Augustus Dordrecht p. 22 compositie tussen de boven genoemde lagen? Welke
Centrum Beeldende Kunst Dordrecht belangrijke elementen zijn niet aan deze lagen toe te
wijzen? Welk begrip van landschap hebben de auteurs
van dit project? Welke delen van de tuin zijn openbaar,
collectief of individueel?
©2010 Google - Afbeeldingen ©2010 TerraMetrics -

Foto's van Panor… | satellietbeeld n…

19
Park Frankendael
Park Frankendeal in het heden gelegen in Oost water-
graafsmeer te Amsterdam. Het park is goed te bereiken
te voet, bus of tram die voor een van de zeven ingan-
gen van het park. De ingang wordt gekenmerkt door
een brug tussen de bomen door over het een gracht.

Eenmaal in het park valt gelijk ‘de Kas’ op. Het res-
taurant ligt vrij open in het park dat zich uitstrekt over
ongeveer 180000m2. De route vervolgd langs een laan
met bomen die niet rechtstreeks te bereiken is. Hiervoor
dient er eerst door een speeltuin gelopen te worden of
via een zigzag over een ander pad.

Interessanter lijkt echter de weg richting het bossige

gedeelte. Het bossige gedeelte is opgedeeld in drie de-
len. De landschapstuin, de heemtuin en Huize Franken-
deal. Na het bos loopt weg al een as door het park over
een tweede gracht naar een grote school/volkstuin die
beide openbaar zijn. Een tweede pad dat loodrecht op
deze as staat gaat weer richting ‘de kas’. Dit pad wordt
in het midden breder waar drie grote banken staan die
aan beide zeiden te gebruiken zijn. Dit pad wordt ook
gekenmerkt door een kromming die versterkt wordt
door de lantaarns en de bomen aan weerszijden van
het pad. Na dit pad te hebben gevolgd kom je erachter
dat je het park geheel hebt gezien.
Bregje Steenbeek, Jeroen Kop, Marc Souverein

20
geometrie
(...) Het park is qua functionaliteit onder te verdelen in drie gebieden. (...) Aan de rechterkant
van het gebied (200m bij 240m) is een idyllisch bosgebied te vinden waarop ook Huize
Frankendael staat. Dit kleine bosgebied wordt gekenmerkt door kleine watertjes met langs de
paden bankjes om tot rust te komen tussen de prachtige bomen. (...)
ruimtevorm
Park Frankendeal is een vrij groot park met een divers programma, waaronder Een restau-
rant, engelse landschapstuin, heemtuin, Monument Huize Frankendeal, rietvelden, volkstui-
nen, schooltuinen, speeltuin en een stadspark.
programma
De gekromde lijn die door het midden van het park loopt, scheidt de volks- en schooltuinen
van de rest van het park. Het park wordt daarnaast omgeven door een gracht, waardoor het
park het gevoel van een eiland heeft. Aan de stadskant van dit water staan rijen met bomen
van ongeveer 20m hoog. Deze bomen zorgen ervoor dat het zicht op de stad wordt belem-
merd. Enkele hoge wolkenkrabbers zijn de enige gebouwen die men vanuit het park kan zien.
beeldstructuur
De lange kromme laan geeft het park door de openheid en bereikbaarheid het gevoel van
een open stadspark. Via dit gedeelte van het park kunnen de bezoekers door middel van
kleine paden een bosgebied binnen lopen. Door hoge bomen, waterpartijen, ruïnes, heuvel-
tjes en bruggetjes heeft dit gedeelte van het park een zeer idyllische uitstraling. Door de vele
paden wordt men langs verschillende soorten landschap en mooie rustige plekken geleid.
“(...) De vele leuke ontmoetingen met Drs. Bob Ursem en de manier waar-
op hij zeer enthousiast dingen wil vertellen en uitleggen over de natuur
zijn mij erg goed bevallen. Misschien zelfs zo goed dat ik mezelf soms
heb moeten betrappen op het feit dat ik hem Bobby ben gaan noemen.”
Jeroen Kop
“(...) Lezingen zijn er dus in drie verschillende categorien zoals hierbo-
ven is duidelijk gemaakt. Wat blijkt nu, ze hebben allen eeen steentje
bijgedragen aan het ontwerpproces. Hierdoor kwam ik tot het volgende
inzicht dat het bij een ontwerpproces niet mag ontbreken aan een goed
gedifferentieerd team. Een dergelijk team is te vegelijken met een team
van Doktoren die moeten uitzoeken wat de oorzaak is van de ziekte van
dee patient. Ook zijn dit vaak teams bestaande uit doctoren met ver-
schillende specialismen. Deze vergelijking kwam in mij op Tijdens een
aflevering van de televisieserie ‘House’ waarbij een team van verschil-
lend gespecialiseerde doktoren de afdeling diagnostiek bemannen on-
derleiding van één hoofddokter ( de ontwerper/architect). Tijdens deze
minor heb ik het geluk gehad om met één medebouwkunde student
te mogen werken en twee studenten uit een andere dicipline, namelijk
Industrieel ontwerpen. Door deze toevoeging van kwaliteiten, specia-
lismen en inzichten werden lezingen op verschillende manieren gein-
terpreteerd, waardoor er meer uit de lezingen naar voren kwam voor
mij alleen. Dit is te vergelijken met conclusies trekken (diagnoses stel-
len) uit symptomen van patienten. Het ontwerpen van landschappen,
openbare ruimte, stedelijk gebieden en gebouwen komt neer op het
ontwerpen, interpreteren en oplossen. Visie, diagnose en design (...)”
Marc Souverein
21
 Villa Augustus te Dordrecht Analyse Laag 3: Compositieschema

Villa Augustus
Actieve compositie elementen Actieve compositie elementen

“Op een dag in 2003 deed de foto (uit 1930) een be-
roep op de verbeelding. Hij lag op het Stadskantoor en
kwam onder ogen van een paar ondernemende men-
sen. Die watertoren stond er nog - leeg - en kon weer
in gebruik worden genomen. Als hotel bijvoorbeeld: Centrale as met vijver Franse tuin

slapen in een opslagplaats voor water. Het terrein erom-

heen, waar eens water stond zoals op de foto, kon weer
worden open gegooid. Het riviertje de Vlij kon worden
doorgetrokken, de oude toestand hersteld. Het nieuwe-
re pompgebouw ernaast, uit 1942 en dus niet zichtbaar
op de foto, was de passende omgeving van een restau- Engelse landschapstuin
Centrale as met moestuin

rant en een Markt-Café.” (website villa augustus)

De sloophamers gingen aan de torens voorbij dankzij de

verfrissende ideeën van natuurbeschermers en horeca-
ondernemers. Ze werden opgeknapt, verbouwd, geres- Boomgaard

taureerd en begonnen aan een nieuw leven. De toren

aan het Wantij is tegenwoordig onderdeel van een voor Moestuin

Nederlandse begrippen uniek lustoord met restaurant,

tuin, kassen en de watertoren als hotel: Villa Augustus.”

Laurien Korst, Paulien Luijendijk, Mathijs Broekhuizen

22
 Villa Augustus te Dordrecht Analyse Laag 2: Ruimtevorm

Hoofdassen
Secundaire assen
Assen aparte tuinonderdelen
Rechthoeken/vierkanten

geometrie programma “(...) Een belangrijke ontwerpmethode uit de landschapsarchitectuur

L L’
Villa Augustus te Dordrecht
Villa Augustus te Dordrecht
Die in deze lezing naar voren kwam, is het vierlagen model van Paul
D Frankl dat Steenbergen & Reh in hun boek Architectuur en Landschap
tevens hanteren. Dit model zegt dat er ‘vier aspecten of bewerkingen
zijn die de architectonische vorm bepalen en die door de waarnemer
kunnen worden ‘teruggelezen’: doel, ruimtevorm, plastiek en verschij-
ningsvorm’. Deze vier aspecten leggen op een systematische wijze de
relatie tussen het architectonisch ontwerp en de waarneming en ge-
ven inzicht in de ruimtelijke dynamiek van het ontwerp.’ Dit resulteert
Analyse Laag 4 Programma in de volgende vier lagen: geometrie en grondvorm, ruimtevorm,
beeldstructuur en programma.
Analyse Laag 1: Programma zones

Kruidentuin/moestuin 1 Entree/winkel
Deze lagen hebben we veelvuldig gebruikt tijdens de analyses van de
Referenties Zonekaart
Bebouwing voor kruiden/moestuin 2 Restaurant
Franse tuin 3 Hotel
Villa Augustus te Dordrecht Analyse Laag 4 Programma Water
Engelse landschapstuin
4 Limonaia/lezingruimte
5 Schuur verborgen tuinen; het Van der Meyde Lusthofje en de tuin van Thea
Boomgaard
bebouwing
6 kantoor
en John Mackay; en de analyse van Villa Augustus. Deze analyses
zijn erg nuttig gebleken en hebben aspecten in de tuinen naar boven
Zitplekken/terras
D’ verkeerszone/paden
Kruidentuin/moestuin
Gras/siergroen
rood: Hoofdassen | oranje: secundaire assen | groen: assen aparte tuinonderdelen zwart: omheining | rood: bebouwing | oranje: verhoogd terras | lichtgroen: heuvel | blauw: gebracht die normaal onopgemerkt zouden blijven, maar in hun subti-
1 Entree/winkel
Bebouwing voor kruiden/moestuin
Parkeerplaats 2 Restaurant
Franse tuin Villa Augustus te Dordrecht
Omheining Analyse Laag 3 Beeldstructuur
geel: rechthoeken/vierkanten water |43 donker
Bebouwing groen: heggen
Hotel
Water
Engelse landschapstuin
Limonaia/lezi
5 Schuur
ngruimte
verhoogd terras liteit toch bijdragen aan de beleving van de tuin. Tevens hebben we er
methodes mee ontdekt om richting en ruimte in een tuin of landschap
Boomgaard heuvel
6 kantoor
bebouwing water
Zitplekken/terras heggen
verkeerszone/paden
Gras/siergroen
te scheppen. Zo zit Villa Augustus helemaal vol met lijnenspellen die
ruimtevorm Parkeerplaats
beeldstructuur de ruimte en langgerektheid van de tuin benadrukten en je naar de
statige toren in het midden leidden. De aanwezigheid van de spie-
gelvijver achter de watertoren
4 voert je als het ware naar de rivier die
7 2
achter het terrein loopt en is zo een verbinding met het landschap. Dit
hebben we ook in ons parkontwerp in Nieuw-Terbregge terug laten
6

1
19
20
komen in de van een lange as die het centrale gebouw doorkruist en
25
1
eindigt op een waterpartij. Met componenten uit de geanalyseerde
16

17

tuin die daarin goed blijken te werken kun je succesvolle elementen

8
3 23
12 29 13 3

2
10
in je eigen ontwerp toepassen.
5
Zelf was ik, als student Industrieel
1 4
28
26 15 27
Ontwerpen, totaal onbekend met de techniek om een landschap of
gebouw in lagen uit elkaar te trekken. Van mijn groepsgenoten heb ik
21 14
22

begrepen dat het in de architectuur gebruikelijk is om ook gebou-

11 9 24

5
18
wen in verschillende lagen op te delen ter analyse of als presentatie
6
5 techniek, waarin weer gedeelde
6
analyse/ontwerp methode tussen
architectuur
2
en landschapsarchitectuur naar boven komt. (...)”
Mathijs Broekhuizen
Rustieke wand
Gemetselde wand
Schaal 1:1000
Hoge haag
Houten schutting
geel: kruidentuin, moestuin | licht oranje: Bebouwing voor kruiden, moestuin | donker rood: rustieke wand | geel: gemetselde wand | donker groen: hoge haag | bruin: houten
Stalen hek met gemetselde onderrand
Lage haag
oranje: franse tuin | lichtblauw: water | lichtgroen: engelse landschapstuin | donker groen: schutting | paars: stalen hek met gemetselde onderwand | lichtgoen: lage haag | lichtblauw:
Water 7
Boomgaard | denker grijs: bebouwing | rood: zitplekken, terras | creme: verkeerszone, paden water | ster: beelden, ornamenten
Hoogtelijnen heuvel
Begeleidende zichthagen 3
| geel, groen: gras/siergroen | lichtgrijs: parkeerplaats Pergolastrook
Beelden/ornamenten

23
Thijsse’s Hof
Het Thijsse’s Hof in Bloemendaal is de oudste heemtuin
van Nederland en is ontworpen door Leonard Anthony
Springer en Jac. P. Thijsse. Een heemtuin is een, vaak
afgesloten, park waar inheemse landschappen met
bijbehorende flora en fauna wordt laten zien. Het hof is
gelegen op een oud duin, tegenwoordig omgeven door
een villawijk.

Thijsse’s Hof is opgericht en vernoemd naar Jac. P.

Thijsse, een biologieleraar die een groot deel van zijn
leven in Bloemendaal woonde en werkte. In 1925 kreeg
Thijsse het stuk grondgebied voor zijn 60ste verjaardag
van welgestelde vrienden en de Gemeente Bloemen-
daal. Hierop kon hij een tuin volledig naar zijn ideeën
verwezenlijken.
Thijsse was één van de eerste natuurbeschermers in
Nederland. En wilde ook iedereen de liefde voor de Na-
tuur bijbrengen In de heemtuin staan circa 800 soorten
planten die van oorsprong voorkomen in de duinen van
Zuid-Kennemerland.
De Hof staat open voor bezoek mits men op de paden
blijft en niets plukt of verstoort.

Tess Stribos, Wouter van Faassen en Bart Kuiperi

24
geometrie
2
1
3 4
Het park is opgezet als een aaneenrijging van landschappen. Zo kan je op een relatief
klein gebied van 2 hectare toch de meeste typologieën van de Nederlandse duinlandschap-
pen tegenkomen. Met als vijver het centrale middelpunt van de tuin waar alles omheen is
gemodelleerd is.
ruimtevorm
De hele tuin is gericht op 2 hoofd gedachten. Ten eerste is de tuin opgezet als een educa-
tieve tuin. Dit is bijvoorbeeld al merkbaar aan de rondleidingskaarten die bij de ingang te
pakken zijn. Hier staan per landschap verschillende wetenswaardigheden op. Ten tweede
is het een recreatieve tuin waar mensen kunnen genieten van de natuur en de rust. Op
verschillende plekken in het park zijn er dan ook bankjes te vinden.
programma
- Centrale vijver - vallei als je net het bos uitkomt
- Bos (dennen, loof) langs de randen) - Moeras vormt doorkijk naar vijver
- Struweel tussen in tussen gebied met doorkijkjes
beeldstructuur
Er is in het Thijsse’s hof geprobeerd om de verschillende Nederlandse duinlandschappen zo
goed mogelijk te laten zien. Er is daarom veel aandacht besteed aan de beplanting. Hier zijn
alleen inheemse soorten voor gebruikt.
(...) Een ander belangrijke factor is de grondsoort. Dit is een ande-
re excursie, naar de Rottemeren en de excursie die een lezing werd,
waarin hij de grondsoorten nog eens met schetsen uiteenzette en
hun geografische ligging in Nederland duidde. Dit geeft, samen met
de lezing van Eric Luiten over de ontstaansgeschiedenis van Neder-
land op geografisch niveau, een algemene indruk van de opbouw
van de Nederlandse grond . Met de grondsoort hebben we veel te
maken gehad in de excursie naar de Rottemeren, waar Bob het his-
torisache landschap van de veengronden uitlegde. Hoe riet en veen
verlanden, en er vervolgens pionierbomen als de wilg en de zware
els en de zachte berk. Vervolgens op de hogere en drogere gronden
kunnen berken en populieren staan. Zo ontstaat een gekaagdheid
van vegetatie. In het locatiegebied van de tweemanspolder was dit
goed te zien. In het parkontwerp hebben we het effect van de ge-
laagde werking van de inheemse boomsoorten willen gebruiken. Het
lint langs de Rotte moest hellend grasland blijven waar berken en
een enkele trearwilg aangeplant zouden worden. Aan de doorgaande
weg langs de snelweg veel zwarte els en hoge populieren en struiken
als meidoorn om het geluid te weren op verschillende hoogtes. (...)
Tess Stribos
Excursie met B. Ursem (Foto: Jeroen Kop)
25
Land en Boschzigt 1,2
17-23
3-10
13-16

Aan een zijweggetje van de bomenlaan die ’s Graven- 11,12

24
49
land en Hilversum verbindt licht tussen de landgoederen
een tuin van ongeveer 3 hectare groot. 48
25,26

47 27,28

Sinds 1949 worden er op de tuinderij biologische groen- 45,46 29-32

ten, fruit, bloemen en kruiden gekweekt. Deze worden 2 7

verzorgd door vaste krachten en een aantal vrijwilligers. 33,34

Op de vruchtbare zandgrond worden vele verschillende 35

gewassen verbouwd, in totaal rond de 50 soorten. Dit 13 36,37

44
geeft het hele jaar door een wisselend beeld in de tuin. 38,39
Ook worden er gewassen in een broeikas gekweekt. 41-43 40

Alles wordt geteeld voor de eigen winkel die op de

tuin staat en die ook andere natuurvoedingsmiddelen
verkoopt.

Rond de winkel ligt een bloemen- en kruidentuin om 21

22
insecten en bezoekers te plezieren. Uit een pluktuin
kunnen bezoekers een eigen boeket samen stellen of 31
zelf kruiden plukken. De tuinderij heeft ook een andere
voorziening die niet op het terrein is terug te vinden:
het groente-nabonnement. Mensen kunnen tegen beta-
ling lid worden en hebben daarmee elke week recht op
een tas met verse groenten. Deze kunnen ze ophalen
bij de tuin of op een van de ophaalpunten elders in het
land.
29 33

40
Stefan Bogaard, Bart Macquoy en Rudolf Stam

26
geometrie
De grondvorm van de tuin wordt gevormd door het soort gebruik. Zo is er een deel met
verharde paden en terrassen rond de gebouwen, een vlak waar kruiden en bloemen groeien,
een groententuin, 2 weilanden, waarvan 1 met een boomgaard en tot slot een akker. De ak-
ker en groentetuin zijn daarnaast lineair geörienteerd door stroken verschillende beplanting.
Tussen alle vlakken door lopen de paden.
programma
De tuin zelf is voornamelijk plat, op de gewassen en gebouwen bij de ingang na. Er bevinden
zich in ieder geval geen grote objecten, zoals bomen, in. De tuin wordt wel geheel omsloten
door rijen dichte begroeiing van struiken en grote bomen. Ook wordt het park begrenst in het
oosten en zuiden door een soort gracht of sloot. Deze is echter vanuit de tuin zelf nauwelijks
te zien, omdat de bezoekers er niet makkelijk bij kunnen komen.
“(...) Een andere lezing die mij zeer inspireerde was ‘Bestemming Stad
‘ door Martin Knuijt van OKRA landschapsarchitecten. De impressies
en collages van dit bureau spreken mij zeer aan. Collagetechnieken
laten verschillende beelden samensmelten tot een realistische, com-
positorische weergave. Na bestudering van deze afbeeldingen ben ik
zelf gaan experimenteren met Adobe Photoshop. (..) Foto’s moeten
de juiste sfeer weergeven die je met het ontwerp wil uitbeelden. (..)
Dit heb ik geëxperimenteerd met een collage voor een rij populieren.
Deze waren te zien achter Museum Boijmans van Beuningen in het
Museumpark. Door het slechte weer waren er veel kleurverschillen in
de foto’s waarneembaar. Deze geven de collage een verrassend en
interessant effect. In een collage van OKRA, die ik tijdens de lezing
te zien kreeg, wordt de blauwe kleur van de uienbollen licht overdre-
ven zodat het meer contrasteert met de achtergrond. Ook de bomen
en het gras vertonen opgewektere kleuren en lichtcontrasten dan in
werkelijkheid. Daarmee is ook meteen duidelijk wat er met de afbeel-
ding uitgedrukt wil worden. Dit is niet zozeer de architectuur van de
achterliggende bebouwing, maar onmiskenbaar het ontwerp van de
openbare ruimte.

ruimtevorm beeldstructuur
1 3
2
1

1.
1. 6. 7.
4
1. 2. 3. 4. 8.
5.
8.
2. 3. 4. 5. 6.
6. 9.
De kwaliteit van afbeeldingen van OKRA vergt veel kennis en ervaring
10.
met software. Tegelijkertijd probeer ik zo creatief en functioneel mo-
6.
11. 3
gelijk eigen, meer persoonlijke weergavetechnieken te ontwikkelen.
De combinatie van eigen tekening en computer kan leiden tot origi-
10. 9. 9.
5

7.
12.
nele effecten. Een dergelijke manier van afbeelden heeft ook meer
13.
allure behorende bij het ontwerpen. Beginstadia van ontwerpen staan
immers gelijk aan de vaardigheden: concept bedenken, schetsen,
14.
tekenen, varianten uitproberen, enzovoorts. Oscar Niemeyer zei
12.
13.
12.
11.
hiervoor in de documentaire A vida é um sopro (Het leven is een
ademtocht) het volgende: ‘Een succesvolle (landschaps)architect kan
mate van publiek gebruik
1 2
niet zonder de nodige tekencapaciteiten’. Niemeyer pleit voor een her-
Het gros van de functies ligt rond de ingang van de tuin. Hier bevinden
veel zich bijvoorbeeld de De elementen van de beeldstructuur zijn ingezet om de tuin te verrijken met een beleving als waardering van de schets. Het belang van handmatig tekenen moet
winkel en opslag van gewassen. Vlakbij de winkel ligt ook de zelfpluktuin, waar bezoekers zelf meerwaarde bovenop de productiviteit. Met als elementen: de kas, kuidentuin, bloemstrook, niet worden onderschat volgens hem. Daarom tracht ik een dergelijke
bloemen en kruiden kunnen plukken, om deze vervolgens af te rekenen bij de winkel. Wan- bloemenhaag, boomgaard, bomen en het witte gebouw.
weinig/geen
neer de paden, terassen en wandelroutes uit ‘de grondvorm’ gecombineerd worden met het
schetsachtige stijl in sfeerbeelden toe te passen.”
functiekaartje kan een kaart gevormd worden van de mate van het gebruik door bezoekers. Rudolf Stam

27
 Wouter van Faasen, Tess Stribos, Bart Kuiperi Laurien Korst, Pauline Luijendijk, Mathijs Broekhuizen

ontwerp park

locatie aan de Rotte

Nieuw Terbregge 40ha

Bregje Steenbeek, Jeroen Kop, Marc Souverein

28
 Locatie
Net buiten de ring (A20) van Rotterdam ziet de Rotte
er heel anders uit. Van een watertje, ingeklemd tussen
stadsdelen wordt de stroom een rivier, gelegen tussen
grote plassen, omringd door idyllisch ogende lintbebou-
wingen. De plotselinge idylle inspireerde zeker ook de
bewoners en ontwerpers van Nieuw Terbregge. Inge-
klemd tussen de Rotte en A20 ligt Nieuw Terbregge, een
relatief kleine maar toch typische uitbreidingswijk (VINEX
1990). Het bouwen langs bestaande infrastructuur is een
belangrijk onderdeel van het VINEX programma, twee-
laagse woningbouw in hoge dichtheid. Nieuw Terbregge
heeft weinig openbare functies, wel winkels of wijkwin-
  kelcentra. Er is geëxperimenteerd met het gebruik van
water en groenruimtes in het ontwerp maar weinig reke-
ning gehouden met het onderliggende landschap.
Opgave
Bij het tweede ontwerp is het programma een gegeven
maar is daarnaast ruimte om te spelen met plaatsing,
ruimtelijk opzet, materialisatie en compositie binnen het
ontwerp.
Op de locatie bevinden zich nu een trainingcentrum voor
politiepaarden en honden en enkele voetbalvelden. De
helft van de voetbalvelden worden naar de nieuwe Kuip
in Feyenoord verplaatst en ook het politieterrein ver-
dwijnt van deze plek. Minimaal de helft van de bestaan-
de sportvelden moet naast de nieuwe  functie binnen het

ontwerpgebied een plek vinden.
Marco van der Plas, Roel Muselaers, Marco Gijssen

Het ontwerp zal het stadsdeel Nieuw Terbregge op
een duurzame wijze met het onderliggende land-
schap (de Rotte) moeten verbinden. De identiteit
van dit gebied zal herontdekt moeten worden. De
opgave is een stedelijk recreatief landbouw-park met
bezoekfuncties. Te denken valt aan een boerderij of
een tuinbouwwinkel, een ‘stadsboerderij’ als gebouw
of serie van gebouwen.
Bijzonder belangrijk is, hoe het nieuw ontworpen
park een betere verbinding tussen woonwijk, stad
en landschap kan genereren. Om deze verbinding te
versterken moet in het ontwerp de verbinding tus-
sen park, gebouw, wijk, Rotte en het omliggende
landschap gemaakt of versterkt worden. Daarvoor
dienen landschapsarchitectonische elementen zoals
routing, landvormen, beplantingen en het waterstel-
sel ingezet te worden.
De nieuwe stadsboerderij in Nieuw Terbregge ver-
bindt een recreatief en productief park.
In de ontwerpvisie moet een positie ingenomen wor-
den over de volgende vragen: Welk beeld past bij
het suburbane park? Hoe ligt het park in het land-
schap en in de suburbane context? Hoe is de ruimte
gedefinieerd? Welke elementen bepalen het beeld?
Hoe word het programma vorm gegeven? Is het ont-
werp een stadspark of een landschapspark, urbaan
of landelijk?
29
 1 Reductie Locatie

Ontwerp 1 Reductie Locatie

Dijk

Park Design 2 Dijk doortrekken Dijk

2 Dijk doortrekken
Dijk

Het ontwerp betreft een park bij Nieuw-Terbregge, ge- 3 Dijk is grens

legen in Rotterdam langs de snelweg de A20. Vlak langs

Dijk

Rotte
3 Dijk is grens
de woonwijk loopt de rivier de Rotte, waar ook een veel
gebruikte fietsroute loopt.
Rotte
Snelweg

4 Dijk is verbinding
Bij het ontwerpen van het park is rekening gehouden Rotte Snelweg
Dijk
Snelweg

met de omgeving, de bewoners, het aantrekken van Rotte

4 Dijk is verbinding

5 PolderbosDijkals massa
Snelweg

buitenstaanders naar deze plek en de interactie met de Massa

snelweg. 5 Polderbos als massa

Massa

Massa

In het parkontwerp zijn drie hoofdelementen toege- Polder + Bos + Wildernis

6 Volume uit de massa
drie landschappen
Massa
ontstaan

voegd: polder, bos en wildernis. Deze drie elementen 6 Volume uit de massa
drie landschappen ontstaan
komen voort uit de route langs de rivier de Rotte.
Wanneer men langs deze rivier fietst, zal men al deze 7 Massa sterke begrenzing

bestaande elementen tegen komen. Ze zijn een verwij- Samenwerkend 7 Massa sterke begrenzing

zing naar het pad dat de rivier aflegt.

Deze elementen willen we door de gebruiker te laten Polder + Bos + Wildernis
8 Relatie vanuit het Volume

‘beleven’ door een route erdoorheen te creëren. 8 Relatie vanuit het Volume

Een ander belangrijke uitgangspunt is de scheidingslijn

tussen polder en bos als een zeer strakke lijn in het
ontwerp te laten komen. Ook een verwijzing naar het
9 Schema relatie dijk-molen
Samenwerkend Geprojecteerd op locatie
bestaande polderlandschap. 9 Schema relatie dijk-molen

Het park bestaat uit een wildernis waar het water is

Polder + Bos + Wildernis
omsloten door een bos, wat weer omringd wordt door
de polder. 10 Volume versterkt de zichtlijn

Bregje Steenbeek, Jeroen Kop, Mark Souverein Schaal 1:1000 10 Volume versterkt de zichtlijn

Samenwerkend Geprojecteerd op locatie

30
 “(...) Deze lezing van Ronald van der Heide omvatte voornamelijk
voorbeelden van ontwerpprojecten, gedaan door het tuin en
landschapsarchitectenbureau Copijn. Het was dan ook geen theoretische
lezing, zoals de voorgaande besproken lezing van dhr. Josseling de
Jong, maar meer een lezing om inspiratie op de doen voor een project
of om je ‘horizon’ te verbreden. Een van deze voorbeelden, welke ik
zelf erg inspirerend vond, was het ontwerp voor de Harvard campus
in Boston. Hierbij werd zowel de campus opnieuw ontworpen als een
binnentuin. De binnentuin was heel zichtbaar door het gebruik van
glas. Daarnaast werd er gebruik gemaakt van de zomer en winterwind
waardoor het klimaat optimaal geregeld kon worden. De winterwind
werd door de plaatsing van de gebouwen eromheen geleid terwijl de
zomerwind, uit een andere richting komend, door de campus werd
geleid. Een erg mooi ontwerp om de mogelijkheden van het ontwerpen
met natuurlijke elementen te laten zien.
Gezien de verscheidenheid van de onderwerpen van de lezingen
heb ik niet alle lezingen gebruikt in mijn ontwerpen. Het zien van
de verschillende projecten heeft onder andere bijgedragen aan het
verduidelijken van het vakgebied. Het bewuster zijn van de keuzes
die gemaakt worden in een ontwerp en het gebruik van de omgeving
eromheen is duidelijk gedemonstreerd door de verschillende lezingen.
2 De afwisseling van theoretische lezingen en informatieve/inspiratie
lezingen was naar mijn mening voldoende tijdens de gehele minor.
In combinatie met de excursies zorgden deze activiteiten naast de
projecten voor voldoende inspiratie en informatie om deze goed en
naar voldoening af te ronden.
Het samenwerken met zowel Bouwkunde als industrieel
ontwerpstudenten zorgde voor verschillende kijken op het project.
Hierdoor heb ik ook wat van de studie bouwkunde meegepikt. Zelf ben
1 ik eenmalig van groep gewisseld, na het eerste project, waarna ik de
4 3 twee laatste projecten met dezelfde studenten heb gedaan. Het grote
2 voordeel van werken met dezelfde mensen bij verschillende projecten
is dat je elkaars kwaliteiten weet waardoor het groepswerk erg
3
1 soepel verloopt. Ik ben zeker enthousiast geworden voor het gebied
landschapsarchitectuur en hoop dan ook dan ik dit later met mijn eigen
4 studie nog kan toepassen.”
2 Bregje Steenbeek
4

31
 
 
Ontwerp
Vlonderpark  
Wat is er?
Wat is er nodig?
Wat moet er komen?

Aan de hand van deze vragen is het “Vlonderpark”

ontwerp voor het park nabij Terbregge het beste te
beschrijven. Het park wordt overigens aan de Noord
en -westzijde begrensd door de rivier de Rotte, aan de
oostzijde door Terbregge en aan de zuidzijde door de  

Rijksweg A20.  

Om deze ontwerplocatie “bijzonder” te maken hoeft er


 

verbazingwekkend weinig te worden toegevoegd. Er is 

al een reeks van verschillende landschappen die van 

oost naar west gerangschikt zijn. Van plassenlandschap

tot stedelijk landschap.
Er wordt om een programmatische invulling van het
park gevraagd. Het antwoord wordt gegeven door
middel van een toekomst perspectief op de landbouw
gevormd door horizontale kasten.
Een vlonderpad rijgt de verschillen landschappen
aaneen. Het pad voert ook door traditionele landbouw-  

gebieden dat uiteindelijk overgaan in een toekomstper-

spectief op de landbouw.  

 

Roel Muselears, Marco Gijsen, Marco van der Plas  

 


 

32
Ontwerp 1. Zicht vanaf de wijk: kade met landschapspark, fietspad naar het theehuisje

Terbregger Park 6

Het gebied was vroeger veenlandschap, er werd turf

gestoken op lange smalle kavels. Het land werd dus
intensief gebruikt en vormde voor de mens een belang- 2. Zicht vanaf het plein: fontein, bebouwing en trap naar theehuisje

rijke bron van energie.

De uitgangspunten die hier op gebaseerd zijn, is om het

historische zichtbare gebruik van het land en de water-
lijnen van veenverkaveling terug te brengen. 3. Zicht vanaf de moestuin: padenpatroon, kassen, knotwilgen en populierenlaan

Daarnaast sluit het terrein niet aan op zijn omgeving,

ook is de infrastructuur niet goed geregeld. Een uit-
gangspunt is om het park beter te verbinden met zijn
omgeving en de ontsluiting voor fiets en auto op gro-
tere schaal te verbeteren.
Een laatste uitgangspunt is om de huidige maatschap-
4. Zicht vanaf de schaapsweide: sloten, hekken en graanveld

pij, waarin men niet meer weet hoe hun eten op hun
bord komt, bewust te maken van het produceren van
voedsel. Hier kunnen ze zelf kiezen wat vervolgens
gegeten wordt. 5. Zicht vanaf de boomgaard: hierarchie tussen hoge begeleidende en lage fruitbomen in strak raster

Voor dit ontwerp hebben we als inspiratie de Villa Au-

gust gebruikt met zijn centrale zicht-as en productieve
velden, welke een thema is geweest van onze analyse
g

opdracht.
6. Zicht vanaf het grasveld: waterplas met fontein en kunstwerk op de heuvel

Laurien Korst, Paulien Luijendijk, Mathijs Broekhuizen

34
“(...) Het ontwerp van de Tweemanspolder verenigt de ideeën van het
inzett en van landschaparchitectonische grammati ca en cultuurhistorie.
Hier komen bovendien stad en landschap écht samen, dus is het
interessant te bekijken hoe de verbinding ertussen kan worden
ontworpen. In ‘Architectuur en Landschap’ wordt de ‘ontdekking van
het landschap’ toegelicht.
Het landschap werd in de Renaissance op een stedelijke manier
behandeld, geobjecti veerd door het geometrische schema van het
renaissanceplan. De ruige natuur werd een decor, maar de tuin werd in
een geometrisch, rationalistisch ontwerp aangelegd en representeerde
de schoonheid van de ordening in de natuur. De aanwezige
geomorfologie bleek ondergeschikt aan de bebouwing, de formele
tuin fungeerde als een overgang van de villa naar het omliggende
landschap. De architectuur ervan blijkt erg gericht op het stadsleven.

Lezing Ass. Prof. Inge Bobbink

Hoewel de landschapsarchitectuur zich dus in de loop er eeuwen steeds

verder ontwikkeld heeft, blijkt het juist in deze tijd een complexe
opgave om opnieuw de verhouding landschap-stad te definiëren. In
Nederland is er bijna geen natuurlandschap te bekennen, waar zich
geen menselijke interventie heeft voorgedaan. Ir. I. Bobbink vertelt in
haar lezing hoe het cultuurlandschap van Nederland zich heeft gevormd,
hoe land aan water is onttrokken en behouden blijft door bemaling van
polders; Het landschap is voor te stellen als een dynamisch systeem,
bestaande uit verschillende lagen, met elk zijn eigen vormsysteem.
Het landschap is achtereenvolgens opgebouwd uit: de geomorfologie
van het natuurlijke landschap, de cultuurtechnische bewerking van het
cultuurlandschap, de civiele bewerking van het stedelijke landschap en
de beeldende bewerking van het architectonisch landschap. Sommige
individuen lijken zich koste wat kost te verzett en tegen iedere vorm
van verandering. Het is echter onvermijdelijk dat in de toekomst de
open polder door de groei van de stad verder onder druk komt te
staan. Daarom is het belangrijk open te staan voor discussie en niet
alles zwart-wit te zien.”
Laurien Korst

35
 Landschap

Tweemanspolder, Zevenhuizen
Foto: Wouter van Faassen

36

analyse
Tweemanspolder, Zevenhuizen p. 38-51
details op het scherm weer te geven.
Afdrukken
De polders met hun gelaagdheid vormen hier een be-
langrijk standpunt. Het kan gaan om de oorsprong van
het landschap met zijn oeroude gegevens, de ontgin-
ningsstructuur, de oprukkende verstelijking en de land-
schaparchitectonische kenmerken. De actuele situatie is
in deze redenering een spiegeling van het verleden en
vormt de basis van nieuwe ontwikkelingen. Essentieel
is het om kennis op te bouwen van de verschillenden
aspecten in de formatie van deze landschappelijke
eenheid. Dit wordt gedaan door een aantal aspecten in
aparte lagen te onderscheiden en zodoende de polder
te ontleden tot specifieke begrippen:
Historie.
Het handhaven en toepassen van elementen uit de
geschiedenis kan een nieuw, betekenisvolle en onver-
wachte gegevens toevoegen aan het landschap. Belang-
rijk is het om de relatie tussen man en plek te vergro-
ten. Het begrijpen van de evolutie van de plek met zijn
fases kan leiden tot een nieuwe stap in de reeks, waar
de genius loci is bewaard en weer ingezet kan worden
in een nieuwe laag van transformatie.
Topos, grondsoort en geometrie.
Het natuurlandschap heeft een organisch vormsysteem,
dat haar geologische ontstaansgeschiedenis weerspie-
gelt. Het ontginningsraster, dat op zichzelf neutraal is,
vormt een technisch gegeven van betekenis daarbo-
venop.
©2010 Google - Afbeeldingen ©2010 TerraMetrics -
Verzenden Link
Water.
Het bestaande watersysteem biedt zelf antwoorden
voor dringend milieu kwesties op een duurzame ma-
nier. Daarvoor is belangrijk dat het watersysteem in zijn
geheel bekeken wordt en deels opnieuw ontworpen
wordt. Ontwateringsysteem, waterwerken, waterpei-
len, verhouding tussen water en landschap zijn hier de
sleutelwoorden.
Ruimte, bebouwing, infrastructuur.
De horizon is altijd zichtbaar in de vaak grote ruimten
van de polders, waarin neergezeten elementen zoals
molen, lanen, dijken, boerderijen, nederzettingen beeld-
bepalend zijn.
Flora en fauna.
De flora weerspiegelt vaak grondsoorten, maar ook een
tendens in de gedachtegang en opvatting over natuur
en inrichting van het land. Daar ontstaat wisselwerking
met organismen en het ontstaan van lokale ecosyste-
men.
Tussen landbouw en stadsverspreiding.
De interesse voor het agrarische leven door stedelingen
wordt steeds groter. Mensen willen binnen de grenzen
van de tot nu toe voor landbouw bestemde gebieden
zijn en het ervaren als zodanig. Om dit mogelijk te ma-
ken betekent een nieuwe beschouwing/benadering van
de rol van het agrarische land in een brede context van
de openbare ruimte. De overlapping van landelijke mo-
nofunctionele structuren en nieuwe gebruiken van de
kavel, wegen en water kan tot hybride vormen leiden.
37
Polderanalyses Historie
Moerkapelle
Moerkapelle

De ontwerplocatie de Tweemanspolder wordt geanaly-

seerd door de gehele groep. Subgroepjes krijgen een
thema dat door hen uitgediept wordt en in een seminar
zijn de bevindingen gepresenteerd voor de groep.

Hieruit kwam naar voren dat de Tweemanspolder een

zeer op zich zelf staand, gesloten systeem is betreft
waterhuishouding, geometrie en verkaveling.

De historische ondergrond is intact en het moderne

leven vindt zijn plek op het niveau van enkele ingrepen. Koornmolengat Zevenhuizen
RecreaƟepark
De snelweg, het bungalowpark en de kleine bedrijfjes de Koornmolen

aan de lintbebouwing tussen Zevenhuizen en Moerka- Bleiswijkse

Zoom

pelle.

De karakteristieke molens op de boezem bestaan nog

en worden bewoond door molenaars.
De groep heeft twee bezoeken gebracht aan de locatie
en bewoners gesproken. Typische mensen die erg trots
zijn op hun polder en er niets aan willen veranderen.
In de Tweemanspolder zijn nog volop historische elementen terug te vinden. Vanaf de 15e
eeuw zijn de oude bebouwingskernen nog zichtbaar. De huidige vorm van de polder stamt uit
de het midden van de 18e eeuw, net als de molens. De spoorweg stamt uit 1870, de snelweg
uit 1940. Vanaf 1945 werd de ruilverkaveling ingezet en ontstonden de eerste glastuin-
bouwbedrijven. In 1968 werd het recreatiepark Koornmolengat aangelegd en in 1970 is de
Bleiswijkse Zoom ontwikkeld tot dagrecreatiegebied.

Laurien Korst en Paulien Luijendijk

38
Topos en Ruimte “(...) Ik als student Industrieel Ontwerpen heb mij de afgelopen twee
jaar enkel bezig gehouden met kleine producten, zoals Tosti-ijzers en
winkelkarretjes, en totaal niet met tuinen of landschappen. Het is voor
mij dus echt geweest dat ik een knop om moest zetten voor het besef
van grootte waar de gehele minor over gaat. Elke lezing heeft op een
eigen manier bijgedragen aan de verschillende ontwerpen of analyses
die zijn gemaakt. Sommige lezingen hebben vooral voor veel inspiratie
gezorgd om een uitzonderlijk ontwerp te maken. Andere lezingen
hebben juist duidelijk gemaakt hoe een ontwerp of analyse van
verschillende kanten benaderd kan worden, waardoor er een andere
kijk op het onderwerp wordt gelegd. (...)”
Jeroen Kop
4
4
2

Tweede
3
3

Eerste
3
2
4

Tocht
6 4

Tocht
3
3
3 4

8 4
6
1
4 4
7
3
4
2
4

10

Lezing Henk Hartzema

“Henk Hartzema heeft veel stedenbouwkundig onderzoek gedaan.

De polder was oorspronkelijk een veenlandschap. Door de het afgraven van het veen is de
polder rond 1200 een meer geworden. Na de inpoldering kwam de oorspronkelijke “zeebo-
dem” naar boven. Deze bestaat uit zware klei, lichte klei en zavel.
In het noordelijke gedeelte van de polder bestaat de grond voornamelijk uit klei. Het zuide-
lijke gedeelte van de polder bestaat uit zavel. Wanneer de slotenstructuur over de grond-
structuur gelegd wordt is duidelijk te zien dat in de kleipolder een slotenstructuur met grotere
dichtheid ligt. Dit was nodig omdat het meer moeite kost om een kleipolder leeg te pompen.
De kern van de polder wordt de polderzoom genoemd. Dit is de grondlegger van de polder
waarbinnen de structuur optimaal is. De vlakken hier omheen vormen de poldermantel, dit is
de ruimte die opgevuld wordt tussen de polderzoom en de dijken.
Op de tekening rechts in het midden is de oorspronkelijke verkaveling uit 1850 te zien.
Omdat deze niet meer voldeed aan de normen uit de jaren 50 is er een nieuwe verkaveling
geïntroduceerd.
Wouter Faassen, Marco van der Plas, Marco Gijssen en Roel Muselears
Zijn bureau heeft als focus het architectonisch en stedenbouwkundig
ontwerp. Kwaliteit van ruimte en de waarneming vormen de
verbinding tussen de twee schalen. In de lezing die hij op zoek naar
de verbinding van die waarneming (afbeelding 10), de stedelijke
schaal en het landschap . “Alles wat je toevoegt is manipulatie van de
waarneming”. Vanaf het niveau van de straat ging hij op zoek naar de
werkelijkheid vs de waarheid. De straat is het middel waarmee onze
blik wordt beinvloed. Een vloer en 2 wanden kunnen je al veel zeggen.
De straat is een gemeenschapszin. Je wordt op elkaar betrokken.
Zonder straten geen hoek. Hoek van de straat verwacht je iets want
er komen twee stromen samen. met 1 foto van 1 straat kun je zien
waar je bent (afbeelding 11). Verhouding tussen mensen en openbare
ruimte, verhouding buren onderling of gebouwhoogte. New York
biedt openheid en inzicht. Gelijkheid en vrijheid. Er zijn vele relaties
die in de straat uitgedrukt kunnen worden. Bewust en onbewust.”
Tess Stribos

39
Water Infrastructuur en Bebouwing
Gemaal Zoetermeer
Moerkappelle
l
Regenwater en welwater in N219 drijf
w
de polder wordt afgevoerd rijven
naar de dichtstbijzijnde
sloot. Dit water stroomt
door natuurlijk verloop
naar het gemaal om daar
n een keer in de Rotte te
- 6,4 m worden gepompt. Zoetermeer,
-6m
Den Haag

Gouda

- 5,7 A12
- 5,75 m 5m

Gouda,
Utrecht

-6m

N219

infrastructuur
schaal 1:20.000
Zevenhuizen

autosnelweg
-1m
- 6,3 m treinspoor
Nieuwekerk aan Den IJssel,
N-weg RoƩerdam openbare infrastructuur
wegen openbare infrastructuur privé infrastructuur
privé infrastructuur
straten
Įetspaden
tractorpaden, overharde wegen/(voet)paden
In de Tweemanspolder gelden verschillende watersystemen. Het grootste deel van de polder
is één watersysteem en wordt aan de westzijde leeggepompt door het ir. J.J. de Grae-gemaal
(benoemd naar een oude dijkgraaf ). Deze pompt het water van de polder in één keer in de
Rotte. Het peil wat vroeger -5,75 m in heel de polder (incl. snelweg en spoorlijn). Later is
besloten dit te verlagen tot -6 m. In het Koornmolengat, in de zuid-westelijke hoek van
de polder is een apart systeem. Dit stukje natuur ligt op peil van de Rotte (-1 m) en er wordt
water ingelaten vanuit de Rotte. Dit wordt allemaal ‘gebruikt’ door de beplanting. Mocht er
door bijv. grote regenval toch extra water zijn vloeit dit over naar de Tweemanspolder.

-0,5m
-5,75m -2,5m -2m
-6m

2009

Tarley Krol en Hens Zoet Bart Kuiperi, Bart Maquoy, Rudolf Stam en Stefan Bogaard

40
 Flora en Fauna “ (...)De lezing van Steffen Nijhuis ging over de ervaring van architectuur
en landschappen door het oog van de mens. Er werd behandelt hoe
het oog en de perceptie precies werkt en hoe je het kan manipuleren.
Verschillen in diepte: voorgrond, middengrond en achtergrond.

Riet

Neerslag Mest
NOx en NHx Kunstmest Afspoeling Wintereik
landbouwgronden Harig
Wilgenroosje
Verkeer (snelweg) Beuk

Ophoping fosfor Hazelaar

Uitspoeling nitraat en stikstof Eutrofiering
Knotwilg/ Knotwilg/
Oppervlaktewater Schietwilg Schietwilg
Bodem
Grauwe Els Grauwe Els kritische kijkafstand volgens M. Antrop 2006, Lezing Ass. Prof. Steffen Nijhuis

Doorslag Ophoping fosfor

en stikstof In het hele ontwerp project heb ik op twee verschillende manieren
Bramen
Vergiftiging geprobeerd de menselijke beleving van ruimtes te beïnvloeden. Deze
lezing vond plaats voor de polder, maar ik was al bekend met enkele
Grondwater Esdoorn effecten die in de lezing beschreven zijn zodat ik ze ook al bij het tuin
Riet
ontwerp gebruikte. De perspectiefwerking en het spelen met voor-,
midden- en achtergrond had ik al aangegrepen in het ontwerp van de
Knotwilg en Schietwilg Knotwilg en Schietwilg
Hazelaar Gewone Esdoorn Hazelaar tuin.
Gewone Esdoorn

In de polder greep ik de perspectiefwerking aan om vergezichten

groter te laten lijken dan ze zijn. Ter plekke van een vakantiepark heb
ik de bebouwing divergerend geordend zodat het perspectief ertussen
wijdser lijkt dan ze daadwerkelijk is. Er vind ook een spel plaats tussen
voorgrond (bebouwing), middengrond (poldervlakte) en achtergrond
In deze analyse over de flora en fauna van de tweemanspolder is er met name de ecologie (molens en dijk).
hietwilg Wintereik
Hazelaar Berk Gewone EsdoornWintereik Grauwe
van hetEls Italiaanse
Koornmolengat kaartPopulier
Berk
in gebracht. Het koornmolengatGrauwe
is een klein Italiaanse Populier
Els stukje natuurge-
Harig
bied dat zich tussen de polder en de rotte bevindt. Om de bijzondere kenmerken van het
Wilgenroosje
koornmolengat, er komen veenmossen in dit gebied voor, te waarborgen heeft men een
In de tuin heb ik andere middelen aangegrepen om een kleine tuin
Lage begroeïng Lage begroeïng helofytenfilter aangelegd in de vorm van rietkragen. Voordat water vanuit de rotte het gebied groot te laten lijken. Ik heb dit gedaan door de langste lijn (diagonaal)
instroomt, wordt het gezuiverd in de rietvelden. Hier wordt een overschot aan nitraten uit het te benadrukken als pad (slingerpad had ook gewerkt). Dit effect word
water gehaald, wat nodig is om voor de veenmossen betere leefomstandigheden te kweken. versterkt door het pad te laten convergeren, dit werkt als een versterkt
perspectief zo lijkt de lijn langer.”
Marco Gijsen
zelaar Gewone Esdoorn Knotwilg en Schietwilg Hazelaar Gewone Esdoorn
Berk
Mathijs Broekhuizen, Bregje Steenbeek Grauwe Els Italiaanse Populier

Bramen Harig Wilgenroosje Bramen

Riet Harig Wilgenroosje
Honsdraf Riet Honsdraf

41
ontwerp
landschap
locatie aan de Rotte
Tweemanspolder
400ha

Wouter van Faassen, Mart Kuiperi, Rudolf Stam Pauline Luijendijk, Mathijs Broekhuizen, Laurien Korst Stefan Bogaard, Tess Stribos

42
 Locatie
Vrij dicht bij de oorsprong van de Rotte ligt bij Moerka-
pelle de Tweemanspolder. Monumentale molens pomp-
ten vroeger het polderwater naar de Rotte. Lintbebou-
wing aan de westkant van de polder verbindt de twee
dorpen Moerkapelle en Zevenhuizen. De Tweemanspol-
der wordt diagonaal doorkruist door de oudste snelweg
van Nederland de A12 en de spoorlijn tussen Den Haag
en Gouda. De Tweemanspolder is voor het grootste
deel een cultuurlandschap met meerdere boerderijen
die akkerbouw bedrijven. Een klein deel van de polder
is ingericht als vakantiepark, met recreatiewoningen
en sportcentrum. Hier is ook het natuur reservaat De
Korenmolengaat te vinden.
Opgave
Bij deze opgave gaat het om de confrontatie tussen de
polder, als eenheid van het Nederlandse cultuurland-
schap, en de programmatische druk van de oprukkende
verstedelijking.
De derde ontwerpopgave daagt de studenten uit, om
zijn/haar visie op dit typisch element van de Hollandse
Laagland te geven. In tegenstelling tot de eerdere op-
gaven zijn de programmatische elementen niet vastge-
legd, maar worden door de groep ontwikkeld op basis
van voorafgaande analyse, waar de polder in lagen is
ontleden.
Bregje Steenberg, Marc Souverein, Jeroen Kop
Nieuwe bestemmingen in combinatie met landbouw
– huidige bestemming - zijn mogelijk: natuurgebied,
dierenreservaat, waterberging, recreatiepark, platte-
landswoningen, portfaciliteiten, bosplantage, verkeers-
infrastructuur, volkstuin, open lucht galerij, landbouw
museum, waterwerken. De nieuwe bestemmingen
moeten onder voortbestaan van de landbouw, dan wel
in een veranderde vorm toegepast worden. De rand-
voorwaarden zijn dat 75% – 100% van de landbouw-
oppervlakte en 50% van de bedrijven behouden moet
blijven.
Daarbij staat de discussie centraal over de actuele op-
gave in het Nederlandse metropolitaanse landschap in
relatie met dit bijna “onzichtbare” landschap – essentie
van de Laaglanden.
Hoe kan dit landschap ter gelijke tijd blijven bestaan en
transformaties ondergaan?
43
Land en Water
Hoe is een effectief landgebruik en de vraag naar een
adequate waterberging te combineren. Dat is de vraag
die centraal heeft gestaan in het ontwerp van de Polder
van “Land en Water”

Vanuit het oogpunt om de bestaande polderstructuur

zo min mogelijk aan te tasten zijn in het plan twee
bestaande sloten verbreedt tot een continue waterop-
slag. Deze nieuwe wateropslag doet tevens dienst als
helofyten filter alsmede ecologische corridor onder de
rijksweg door.

In tijden van extreme regenval kan de polder tussen de

continue wateroplsag dienst doen als calamiteiten ber-
ging. Op deze manier wordt de waterberging uitgebreid
van 260.000 tot 1.650.000 kubieke meter water.

Al met al is te zeggen dat in dit ontwerp van de twee-

manspolder gezocht is naar een subtiele samenhang
tussen werk, natuur en waterberging.

Rudolf Stam, Wouter van Faassen en Bart Kuiperi

44
“(...) De laatste officiële excursie van het semester ging naar de Oost-
vaardersplassen. Hier hebben we een uitgebreide uitleg gekregen over
pionierssoorten en de ontwikkeling van een ecosysteem naar het cli-
max stadium. De Oostvaardersplassen zitten nog aan het begin van
deze ontwikkeling. Er is een eerst evenwicht ontstaan, maar het ge-
bied is nog volop in ontwikkeling. Dit komt grotendeels doordat het
aantal grote grazers de laatste jaren is behoorlijk gegroeid is. Meren
zijn nu aan het dichtgroeien door de overdadige groei van riet. Wilgen
beginnen in dit riet te groeien. Het merengebied begint daardoor te
verlanden. Uiteindelijk als de we het niet zouden ingrijpen en het wa-
tersysteem zo laten zoals het is, zou er een soort moerasbos ontstaan.

Deze excursie was voor mij de meest verhelderende van allemaal.

Het gaf namelijk een overzicht van de meeste stadia waarin het oor-
spronkelijke Nederlandse landschap zich ooit heeft bevonden. De
kennis over rietland heb ik goed kunnen gebruiken voor het ontwerp
van mijn rietstroken in de Tweemanspolder. Het bleek van groot be-
lang om de sloten jaarlijks uit te baggeren en het riet te maaien.
Anders zal bij mij ook de hele rietzone dicht groeien. De Oostvaar-
dersplassen waren in ieder geval zeker de belangrijkste inspiratiebron.

Deze excursie heeft ook heel duidelijk mijn beeld wat natuur is en
mijn beeld over het Nederlandse landschap aangepast. Eigenlijk zijn
de Oostvaardersplassen een heel vreemd gebied. Het pretendeert na-
melijk natuur te zijn. Dit is het ook wel als je kijkt naar wat er allemaal
groeit en bloeit. Maar aan de andere kant, als de mens om wat voor
reden dan ook zou verdwijnen uit het gebied, dan zou er weer vier
meter in het gebied staan. Deze bijzondere verhouding tussen mens
en natuur zie je maar weinig in de wereld. Maar in Nederland is het
bijna overal het geval. Je staat er niet meer bij stil, maar we zijn in
Nederland constant bezig te vechten tegen het water van de zee en
van de rivieren. Als we hiermee zouden stoppen zou de echte natuur
weer de overhand nemen. Dan zou de zee misschien het hele land
verslinden. Of misschien zouden de rivieren weer zoveel sediment
afzetten dat onze delta weer boven de zeespiegel komt te liggen.”
Wouter van Faassen

45
Ontwerp Biologische boerderij geometrie

Het ontwerp bestaat uit drie ingrepen in de polder.

Hierbij is gemikt op drie zwaartepunten waar een
landschappelijke ingreep tot hoge ruimtelijke kwaliteit
zal leiden. Ten eerste de aanplant van een bomendicht
gebied tegen geluid van de snelweg en verder de aan-
leg van een biologische boerderij dat zelfvoorzienend
functioneert en zich uitstrekt over de gehele breedte
van de polder. Ten slotte een recreatieve uitbreiding in
het zuiden dat aansluit op de bebouwing van Zevenhui-
zen.

In het gebied bij de snelweg zijn verschillende typen A

bomen gepland. Eigenschappen in bladerdek, seizoen
en grondsoort zijn van belang voor het ontwerp. De
bomen zijn gekozen op tolerantie van grondsoorten en
dichte bladerdek. Daarnaast zijn enkele bomen bedoelt B
om de fauna te ondersteunen.
Het recreatiegebied in het zuiden verbindt het Koren-
molengat, het bungalowpark en de rand van het dorp
Zevenhuizen. Het parkonderdeel van het voorstel is
gelokaliseerd op de historische plek van een eerder
landgoed. Door gebruik te maken van de historie en
enkele landschappelijke ingrepen als de aanzet van de bestaande situatie ingrepen

dorpsrand en de route naar het Korenmolengat, wordt

de verbinding tussen de open routes van de polder en
het dorp versterkt.
Paulien Luyendijk, Mathijs Broekhuizen en Laurien Korst

46
 “(...) Het industriegebied is er uiteindelijk nooit gekomen. Vandaag de
dag heeft de natuur vrij spel in de Oostvaardersplassen en is dan ook
grotendeels ongerepte natuur. Het enige dat door de mens geregeld
A wordt is het waterpeil. Grote rietlanden en waterplassen, afgewisseld
door grasvlaktes waar wilde paarden en herten in grote getale voor-
komen zijn typerend voor het gebied. Bob heeft ons over het ontstaan
van het gebied, de flora en fauna en waterhuishouding van het gebied
doorsnede AA’ verteld. Over tien jaar zijn waarschijnlijk alle plassen vol gegroeid
met riet en de boslanden sterk uitgedund of vlakte geworden. Deze
transformaties zijn zeer interessant om te volgen en geven aan dat
het gebied nog steeds in ontwikkeling is.
Deze veranderlijkheid en diversiteit van het gebied sprak mij enorm
aan en ik wilde die diversiteit enigszins terug te brengen in mijn
individuele ontwerp voor de Tweemanspolder. De vlonder die door het
B zuiden van de Tweemanspolder loopt de bezoeker langs water, gras-
landen, rietvelden en bebossing. Op die manier legt het een relatie
met het Koornmolengat, maar ik denk dat de inspiratie hiervoor ook
deels van de Oostvaardersplassen afkomstig is.

(...) Toen ik laatst in de trein naar Amsterdam de polders langs me

heen zag flitsten betrapte ik mezelf erop dat ik het landschap aan het
lezen was. Ik bedacht bij mezelf dat we door een veen verkaveling
reden, want dat was te zien aan de sloten en het feit dat het land
voor veeteelt werd gebruikt. Ik kon zien dat het een vrij grote pol-
der betrof waarin rijen wilgen langs enkele slootjes geplaatst waren
en populieren een in de verte gelegen fietspad begeleidde. De kleine
details vielen me voorheen nooit op. Mijn kijk op het landschap is na
deze minor zeker veranderd.”
Mathijs Broekhuizen

47
Ontwerp Waterberging
Als uitgangspunt is de waterberging genomen en het
probleem van de vervuiling van het landbouwwater
door onder andere bemesting. In het ontwerp is reke-
ning gehouden met de 36 ha grond nodig voor opslag
van regenwater. De bassins zijn zo geordend dat er een
natuurlijke zuivering door helofytenfilters plaatsvindt.

Veel landbouw bevindt zich vandaag de dag ‘aan de

rand van’ een of andere stad (seminar Eric Luiten).
Deze laatste stukken open land ondervinden grote
druk van de steden. Om deze kenmerkende en ge-
waardeerde beeldstructuur te kunnen behouden is
een herprogrammering voor de grond nodig. De land- 3. 4. 1. verzamelen van water van
1. 2.
bouwgebieden moeten van direct nut worden voor een landbouwgrond

aangrenzende stad en in de recreatiebehoefte voorzien. 2. wateropslag in basins

Een dergelijk programma (recreatie) kan goed ingebed 3. zuivering

worden met de wateropslag- en waterzuiveringbehoefte 4. uitgifte water aan land-
in de vorm van watersportrecreatie. bouwgrond

In het ontwerp blijft 86 % van de oppervlakte bestemd

voor landbouw en zullen de boeren bedrijven blijven
bestaan. In ons plan geven we een oplossing voor
het financieel nijpende bestaan van de boer. Met het
nieuwe programma van de Tweemanspolder kunnen de
landeigenaren beschikken over financiële zekerheid. Het
programma betekent voor de boeren dat ze voorbij hun
sector hun land kunnen gaan exploiteren.
Tess Stribos en Stefan Bogaard

48
 “ (...) hoofdzakelijk dankzij de lezing over ‘ontwerp & onderzoek’.
De groepsanalyse wees uit dat de historische structuur en de
ruimtelijke structuur de belangrijkste kenmerken zijn van de
Tweemanspolder. De molens, de dijken en de boezem verdienden
behoudt en nadruk. Qua programma wilden we aansluiten op de
Eendragtspolder; Waterberging met een recreatiefunctie die betekenis
geeft aan het landschap en de landbouw voor de stedelingen.
De boodschap van De Graaf’s lezing over het belang van het sluiten
van kringlopen hebben we opgenomen in het ontwerp ‘waterberging’.
(...)

De historische structuur en de nieuwe basins vormen samen het

zuiversysteem van het regenwater door middel van rietaanplant. Dit riet
zet ook de ruimtelijke kwaliteit aan en biedt de gebruiker een geënceneerde
blik op de Rotte, de molens, de basins en het achterliggende land.
Hiermee is gezocht naar de landschapsontwerper die voorziet in
de practische behoefte van waterberging, verstandig omgaat met
de reeds aanwezige structuren en gebruik maakt van natuurlijke
elementen om een zelfvoorzienend systeem te creëren.”
Tess Stribos
Waterzuivering als openbare ruimte. Lezing Paul de Graaf

Tess Stribos en Stefan Bogaard

 
1 (%7
8 '$ 22 262

49
Ontwerp ‘Het Natuurgebied’
De waterloop van de molens, de boezem, is een ken-
merkend element in de Tweemanspolder. Het uitvergro-
ten van dit element zorgt voor wateropslag.
In het plan is te zien dat de verbreding van de boezem
aan wil sluiten op het plan van de Eendragtspolder in
het zuiden en reageert op het reeds bestaande natuur-
gebied Korenmolengat aan de Rotte. Door de verlegging
onstaat een natuurgebied.

De uitloop van de boezem zorgt voor vier verschillende

waterniveaus; de Rotte, Korenmolengat, natuurgebie-
den en de boezem. Er is gelaagd zicht op de polder
voor fietsers en voetgangers. De verschillende niveus
worden overbrugt met grote houte bruggen in het
ontwerp.
In de fasering wordt weergegeven dat de aanleg door-
middel van twee dijken gestart wordt. De dijken geven
de niveaus aan en doormiddel van rietaanplant zal het
gebied verlanden en een natuurlijk gegenereerd gebied
ontstaan.

Fasering

Tess Stribos en Stefan Bogaard

50
 “De excursies waren leerzaam en interessant. Bob Ursem is een goede
excursieleider en kan de vele kennis die hij bezit goed overbrengen.
Voor een volgend traject van deze minor zou ik willen adviseren om
meer excursies in te plannen. Ook zou voor elk project een bezoek aan
het atelier om de gemaakte keuzes te bespreken waardevol zijn voor
het goed voltooien van de projecten. Zoals te
lezen was in deze essay hebben de excursies en de kennis van Bob
Ursem zeker bijgedragen aan de ontwerpprojecten en aan mijn eigen
ontwerpvaardigheden en naast het leerzame van de excursies zorgden
ze ook nog voor veel gezelligheid en een afwisselend karakter in de minor.

(...) Er waren dan ook informatieve lezingen waarvan meer kennis werd
verkregen die kon worden toegepast tijdens het ontwerpen, zoals de
parkanalyse of het vier lagen model. Daarnaast waren er ook lezingen
die zorgden voor inspiratie, zoals die van Anouk Vogel en Ronald van
der Heide. Het zien van de verschillende projecten heeft onder andere
A bijgedragen aan het verduidelijken van het vakgebied. Het bewuster
zijn van de keuzes die gemaakt worden in een ontwerp en het gebruik
van de omgeving eromheen is duidelijk gedemonstreerd door de
verschillende lezingen. De afwisseling van theoretische lezingen en
informatieve/inspiratie lezingen was naar mijn mening voldoende
tijdens de gehele minor. In combinatie met de excursies zorgden deze
activiteiten naast de projecten voor voldoende inspiratie en informatie
om deze goed en naar voldoening af te ronden.”
Bregje Steenbeek

Plan Eendragtspolder, Copijn. Lezing Ronald van der Heide

51
Dit boek geeft een overzicht van analyses, ontwerpen en essays
van studenten in de Minor Landschapsarchitectuur die aan de
Faculteit Bouwkunde TU Delft in het najaar semester van 2009 voor
de tweede keer werd gegeven onder begeleiding van de docenten
Daniel Jauslin en Denise Piccinini.
De minor is een nieuwe vorm van onderwijs waarin studenten uit
verschillende faculteiten en universiteiten een totaal ander vak
kunnen volgen buiten of binnen de grenzen van hun eigen faculteit.
We hanteren voor de analyse- en ontwerpopgave drie
landschaparchitectonische archetypes; tuin, park, landschap. De
rivier de Rotte door Rotterdam is het verbindend landschappelijk
element tussen stad en land en tussen de schalen - van klein naar
groot. De driedelige thematieken, schalen en de keuze voor de Rotte
als verbindend element waren de belangrijkste vernieuwingen in deze
tweede lichting van de minor. De structuur tuin, park, landschap wordt
daarom ook voor dit boek aangehouden met de Rotte als orientatie.
Overal zijn we enthousiasme tegen gekomen voor ons vak maar ook
voor het feit dat dit vak vanuit te TU Delft ontwikkeld wordt. Dit boek
is daarom ook als dank aan velen bedoeld.
Door de bestaande landschappen van de Faculteit Bouwkunde waait
een vernieuwende wind. Wij hopen dat deze documentatie helpt om
deze vernieuwing verder op te bouwen en velen ervan te overtuigen
zich in de Landschapsarchitectuur te verdiepen.
Jauslin, D., Piccinini D. (eds.) Tuin Park Landschap
Documentatie Minor Landschapsarchitectuur 2009 TU Delft 2010
colofon:
analyses ontwerpen en ervaringen van:
Stefan Bogaard Mathijs Broekhuizen Marco Gijsen Jeroen Kop
Laurien Korst Tarley Krol Bart Kuiperi Pauline Luijendijk Bart Macquoy
Roel Muselaers Marco van der Plas Marc Souverein Rudolf Stam
Tess Stribos Bregje Steenbeek Hens Zoet Wouter van Faassen
Algehele leiding en eindverantwoording:
Denise Piccinini en Daniel Jauslin
Layout en redactie:
Tess Stribos, Marco van der Plas, Denise Piccinini en Daniel Jauslin
Onderwijscoordinator:
Ass. Prof. Inge Bobbink
Overige Docenten Minor:
Prof. Eric Luiten Belvedere Leerstoel TU Delft
Drs. Bob Ursem Dir. Botanische Tuin TU Delft
Visting Critic Ass. Prof. Rene van der Velde
Student Assistent:
Jan Wilbers
eerste druk TU Delft 2010

www.landscapearchitecture.bk.tudelft.nl
digitale uitgave www.repository.tudelft.nl
Leerstoel Landschaparchitectuur
Prof. Dr. Ir. C.M.Steenbergen
Faculty of Architecture - Urbanism - TU Delft
BK City Room 01.West 510
Julianalaan 134 2628 BL Delft
P.O. Box 5 2600 AA Delft Omslag: De Rotte van Stad naar Land
dpiccinini@tudelft.nl Tekening Studentassistent Jan Wilbers
d.t.jauslin@tudelft.nl Bron topografische kaart van Nederland 1:10.000 geoloket.tudelft.nl

52