ANJEL LERTXUNDI

IHES BETEA AITZAKIATZAT HARTUTA

Donostiako Udal Liburutegia
2007-02-22

NOBELA IDAZTEN HASI NINTZENEAN, Joseph Roth nuen gogoan. Zehatzago

esateko, Joseph Rothen Edale santuaren kondaira nobela laburreko lehen eszena:
Parisen gaude. Ilunabarra da. Gizon bat Senaren gaineko zubi batetik ibai ertzera
jaisten ari da eskaileretan behera. Ez dakigu zertara doan, zer nahi duen. Agian,
ez du pixa egitea beste helbururik.Bat-batean Clochard arlote bat aterako zaio
zubi azpitik.

Horra Rothen nobelaren hasiera, eta horra nire buruan nerabilen irudia:
gizon batek clochard batekin egin du topo. Halako enkontru bat ibili nuen
buruan, denbora dezentez, nire nobelaren hasierarako. Gero, ordea, arrazoi
praktiko batzuk medio, betiko gelditu den hasiera eman nion liburuari: Werner
gazteak Goetheplatzen Hitlerren mitina entzun zuenekoa.

Banuen hasiera, banuen kontatu nahi nuenaren tonua. Gero eta garbiago
nituen istorioaren nondik norakoak. Nobela bere bidea egiten ari zen. Idazten ari
nintzenak ez zuen zerikusirik ez Rothekin ezta hasierako ideia harekin ere. Nik
hala uste nuen, behintzat.

Halako batean, ordea, nobela bataiatzeko edo izenen aukerak aztertzeko

irrika sortu zitzaidanean, nor agertuko berriro nire gogoeten zubipetik, eta Roth!
Zehatzago esateko, niri asko gustatzen zaidan haren nobela baten gaztelaniazko
titulua etorri zitzaidan burura: Fuga sin fin. Halako zerbait asmatzen ari nintzen
Werner nire protagonistarentzat ere: amaierarik gabeko ihes bat. Eta hartan,
halako zerbait euskaraz nola eman nenbilela, Ihes betea sintagma etorri zitzaidan
burura. Ez da meritu izugarria: euskarari neketxoren bat eskaini eta plazer asko
atera dion zein euskalduni ez litzaioke burura etorriko Xabier Leteren letra?
 Ihes betea, bada. Askotan hitz egiten dut artegintzan hain ohikoak diren
joan-etorriko bidaiez. Eta Joseph Rothek Xabier Leterengana eraman ninduen.
Leterenak, berriz, Rothengana: Werner protagonista, batera eta bestera ihes
betean ibili eta gero, Parisa iritsiko da. Parisen gaude, beraz. Ilunabarra da. Gizon
bat Senaren gaineko zubi batetik ibai ertzera jaisten ari da eskaileretan behera. Ez
dakigu zertara doan, zer nahi duen. Agian, ez du pixa egitea beste helbururik.
Bat-batean, clochard itxurako arlote bat aterako zaio zubi azpitik.

Halaxe ezagutuko du Wernerrek Joseph Roth, nobelaren bukaera aldera.

Itxi da zirkulua.

IRAKURLEOK IKUSIA DUGU IA DENA, nekez txundituko gaituzte

anekdotekin eta istorioekin. Telebistak eta zineak eta artearen muturrerainoko
ibiliak denetarik eman digute; ugari bezain etengabe jaso dugu emozio bortitzak
deitzen diren horietatik. Emozio bortitzak? Emozioa galtzeraino ohitu gara; eta
hotzepel geratzen gara bortizkeria handienen aurrean. Indiferente. Gai gara
izugarrikeriarik latzena eta bidegabekeriarik tontoena zirkinik egin gabe
eramateko.

Bidegabekeriak urrutiko kontuak direlakoan gaude. Beti auzoan gertatzen

direlakoan. Edo etsaiarenean. Baina gertatzen dira etxean ere. Gertatu zaizkigu
makina bat. Eta guk ez dugu zirkin handirik egin. Biktimek nekez ikusten zuten
bihotza ukitzen zitzaigunik. Gure bidegabekeriak ez digu malkorik isurarazi.
Isiltasuna eragin digu, hori bai. Isildu egin gara bidegabekeriaren aurrean. Isilik,
beldur ginelako? Isilik, bost axola zitzaigulako? Isilik, lotsatuta geundelako?
Isilik, bidegabekeriak geureegiak zirelako?

Wernerren aita ere isilik dago semearen ibileren aurrean. Isilik, bai.
Sufritzen ari da, baina.

Bai, isiltasuna ere kolore askokoa da: mozorro asko ditu.

 NOLANAHI ERE DEN: ikuskizunaren areto erraldoi bat bihurtu dugu
kultura. Zein toki du literaturak —eta, nire zeregin nagusiari dagokionez,
nobelak zein toki du— areto ikusgarri horretan? Apala, oso apala. Ez, behintzat,
ni idazten hasi nintzen garaietakoa; are gutxiago nobela, genero gisa, bere
ospearen aparretan bizi zenekoa.

Nobelak zein toki duen galdetu ordez, beste talaia batetik formulatuko dut
orain galdera: ikuskizun erraldoia bihurtu dugun kultura horrek ba al du
literaturaren premiarik? Itxura batean, ez. Gehiegi idazten omen da, gehiegi
idazten omen dugu. Eta munduan garen idazle guztiok idazteari utziko bagenio?
Galdetzekoa da zer aldatuko litzatekeen balore estetikoen eta etikoen krisi
sekulakoa bizi duen kultura horretan, mundu modernoaren joan-etorri
espiritualen sisteman.

Egunero ikusten dudanaren arabera, pitzadurarik gabea behar luke

erantzunak: ez, ez litzateke ezer askorik aldatuko.

Ezer askorik ez?

MILAN KUNDERA eszeptikoa oso baikor ageri da, nobelaren etorkizunari

dagokionez behintzat, Nobelaren artea saioan: “Aro Modernoaren sortzailea, dio
Kunderak, ez da niretzat Descartes bakarrik; bada Cervantes ere”. Aurrerago
dio: “Cervantesekin batera, mundua anbiguotasun gisa ulertu; ez egia absolutu
bakar baten moduan, baizik kontraesanean dauden egia erlatibo askoren anabasa
gisa”. Eta aurrerago dio: “Nobela, bere anbiguotasunagatik, ez da bateragarria
munduaren ikuspegi totalitarioarekin”.

1933an hogei mila liburutik gora erre zituzten Berlingo plaza batean, zine-
kameren aurrean. Mundu osoari begira, alegia. Steinbeck, Zola, Hemingway,
Einstein, Proust edo London-en obrak suaren gozagarri ziren bitartean,
Goebbels-ek sutsu hitz egin zien han bildutako jarraitzaileei:
 “Gaur gauean oso ondo egiten ari zarete iraganeko lizunkeriok sutara
botata. Sinbolismoz betetako ekintza bat da gurea, mundu guztiak ikusiko baitu
hil dela izpiritu zaharra. Errauts hauetatik jaiotzen ari da espiritu berria”.

Ihes betea idazteko dokumentazio bila nenbilela, hona zer kostatu zitzaidan
gehien: Gymnasiumetan ikasten zituzten autore garaikideen zerrendatxo bat
osatzea. Aurkitu nituen batzuk. Ernst Jünger kenduta, ezezagunak zitzaizkidan
gainerako guztiak. Baina Wernerrek, nire nobelako protagonistak, haiek ikasi eta
irakurri beharko zituen. Haiek imitatu nahiko zituen. Historiak, ordea, idazle
haien izen eta obra guzti-guztiak borratu ditu literaturaren mapatik. Eta aitzitik:
Gymnasiumeko geletan inoiz aipatzen eta irakurtzen ez ziren Thomas Mann edo
Berlotdt Brecht edo Joseph Rothen obren zaleak gara gu: Goebbels-ek espiritu
berriaz hitz egin zuenetik hona ia laurogei urte pasatu dira.

BALOREEN KRISIA AIPATU DUT lehentxeago, baina ez da gaurko kontua:

munduak mundu denetik baloreen krisia bizi du. Tirant lo Blanceko pertsonaia
batek dio: “Gero eta okerrago ikusten ari naiz mundu miserable hau”.

Gutariko nork ez lituzke gaur bere egingo Joanot Martorellek orain

bostehun bat urte idatzi zituen hitzak?

Horrelaxe izan da, bai, mundua mundu denetik. Krisian idazten dugu.
Beste modu batera esanda: mundua krisian ez balego, ez genuke idatziko.
Zertarako idatzi krisirik gabeko mundu batean?

Wernerrek bere ihesean ezagutu dituen lagunek ere baloreen krisia bizi
dute, ordu arte ezagutu zituzten egien erlatibizatze eta deskreditu osoa.
Umbertok, periodikoa eskuetan harturik, tempo di guerra, tempo di merda esaten
du. Joseph Roth-ek, berriz: “Eraman nazak taberna batera. Benetan, nik bazekiat
zein den behar dudan medizina!”. Öcklerrek, berriz, konprometitzeko gonbitea
egiten dio Wernerri: “Lagun maite hori, atrebentzia handia al litzateke Müller
irakasleari Marseillaraino laguntzeko eskatzea?”. Eta Müller irakasleak, aldiz,
Walter Benjaminek alegia, behin eta berriz galdetzen du: “Seguru zaude hau dela
Marseillarako bidea?”
 IDAZTEN SEGITZEN DUT eta horrek fede klaseren bat adierazten duelakoan
nago. Baina, niri dagokidanez, ez dakit zein den nire idazle ofizioari eusten dion
sinesmena. Idaztearen ekintza literarioa bera eta ekintza horretan aurkitzen
dudan ukendua? Beharbada. Baina txundigarria egiten zait, eta aldi berean baita
mirari bat ere —adinean aurrera gero eta gehiago nekatzen nauen mirari bat—,
mundua esplikatzeko ahalegin behin eta berriro errepikatua.

Munduaz pentsatu mundua pentsatzeko. Hori da helburua? Hori da,

behintzat, ondorioa.

Argizariaren egunak nobelan, narratzaileak dio:

“Giltza-hots egundokoak entzun dira gaur gauean korridore luzeko ate

gehienetan. Orroon arabera, bi ziren borreroak. Zabaltzen zuten ate bat, miatzen
zuten dena, eta beste gela batera jotzen zuten segidan. Izuz nengoen, nire ateari
begira. Halako batean, nire ondoko gelan sartzen sentitu ditut. Oihuka, biraoka,
orroka hasi dira lehendabizi. Makila-soinuak entzun dira gero, zerbait puskatzen
edo norbait jipoitzen ari balira bezala. (…) eraso egin dioten nire auzoa kartoizko
lurralde bat osatzen ari omen zen denen ezkutuan. Kartoizko mundu xume bat,
bere burutazioetako geografiaren neurrira osatutakoa. Borreroek, ordea, horri
konplota iritzirik, txiki-txiki egin omen dute, berebiziko bortizkeriaz eta inolako
gupidarik gabe, nire auzoaren kartoizko mundu apala”.

Ihes betean, Wernerrek:

“Gogoan dut txikitan egin nuen eta gurasoek sarritan gogorarazten zidaten
bihurrikeria. Bazen sukaldean fruta-ontziaren azpiko zapi koloretsu bat. Bertan
landa-etxe bat eta hainbat animalia ageri ziren. Geldi-geldirik zeuden animaliak,
ez zuten, nire gusturako, bizirik. Behin, gurasoak siestan zeudela uste dut,
guraizeak hartu eta animalien eta landa-etxearen irudiak moztu nituen ahal nuen
egokienen. Gero, zapian han eta hemen zeuden animaliak elkartu egin nituen
nik, ardiak ardiekin, eta horrela. Txakurra jarri nien atzetik, bilduta egon zitezen.
Mundua ordenatzen aritu nintzen. Gurasoek, ordea, zapia hondatu nuela ikusi
zutenean, zigortu egin ninduten. Nik ez nuen zigorra ulertu”.
 IDAZLEA NAIZEN PARTETIK, badakit zein den idazle baten kondena: ezin
du mundua ordenatzeko esperientzia bere baitako eremuan gorde.

Bai: idazlea bainaiz, nire esperientziak testu idatzi baten lekukotza uzten
du. Eta idatzitako hori argitaratu ere egiten dudanez, nire esperientziaren
transmisioak ere badu garrantzirik nire jardunean. Edo nire jarduna motibatzeko
orduan. Norbaitentzat idazten dut. Nik bizitakoa besteei biziarazi, baina
jakinaren gainean besteek ez dutela sekula nire esperientzia bera biziko. Neuk
ere ez, ordea, nire irakurleena.

Hona gutxitan aipatzen dugun literaturaren egitate bat: ordu askotako

bakardadean sortua da, eta jaso ere, ordutako bakardadean jasotzen du
irakurleak. Prozesu sortzaile bat gertatzen da denbora dezente irauten duen
bakardade horretan. Mundu bat eraikitzen da. Idazleak segitu zuen prozedura
bera eskatzen dio testuak irakurleari ere: nobelan ageri diren pertsonaiak,
istorioak, giroak, ez dira deus irakurlearen prozesu sortzailerik gabe. Eta,
gainera, idazleak imajinatu ez zituen irakurketak egiten ditu, irakurle
bakoitzaren prozesu sortzailea ez baita idazlearenaren bera, ezta gainerako
irakurleena bezalakoa ere. Efektua biderkatzen da. Artearen beste alorretan ere
gertatzen da prozesu bera, jakina, baina ez nobela bat edo poema bat
irakurtzerakoan gertatzen den modu berean. Zergatik den hala, hitzaren zeinu-
sistema abstraktuak du erantzukizuna. Arte-lan batean edo pelikula batean
ikusten dugun arbola konkretatua daukagu; nobela batean izendatzen zaigun
arbola guk konkretatu behar dugu eta geure neurrira ekarri.

Baina irakurtzeko behar den denborak edo bakardadeak ere badute

erantzukizunik. Gau beranduan liburu bat utzi ezinaren esperientzia paregabea
ez da beste alorretan gertatzen. Neguko gau luzeetan, sentitua naiz liburuak
izarapean linterna batekin irakurtzeko plazer klandestinoa. Kontatzen ari naizen
eszena horixe bera da Skvorecky idazle txekiarrak ere kontatzen duena:

“Arau estu samar eta derrigorrezkoen mende bizi ginen, eta arauak ez
betetzea antzinako eran zigortzen zen… Arau horietako bat zera zen: argia,
hamarretan puntuan itzali beharra… Ohean kiribilduta eta tapakiekin burua eta
guzti estalita, linterna elektriko bat ateratzen nuen koltxoiaren azpitik eta gero
irakurtzeari eta irakurtzeari eta irakurtzeari ekiten nion atseginez. Halako batean,
gau erdia pasatu ondoren askotan, loak hartzen ninduen, atseginez errendituta”.

Eszena bera bizi genuen, erregimen komunista batean Skvorecky-k,

erregimen nazional-katoliko batean nik.

ANGELOK, WERNERREN OSABAK, etxe bat egin nahi zuen bere neska opera-
kantariarekin bizitzeko. Nire irudimenean, Duinotik hurbil zegoen terrenoa,
Rilke poetak Duinoko elegiak idatzi zuen gaztelutik gertu. Ez dut horretaz deus
aipatzen nobelan: nobelan kontatzen ditudanak baino hamabost bat urte
lehenago hil zen Rilke, horra, besteak beste, arrazoi bat. Baina Rilke gogoan nuela
pasarte hori eta Triestekoak idazterakoan, hori bai.

Rilkeren Koadernoan ageri den esaldi bat nuen, batez ere, gogoan:

“Zerbait egin dut izuaren kontra. Eserita egon naiz gau osoan eta idatzi
egin dut”.

Rilke krisi pertsonal bete batean iritsi zen Duinora, baina barne espazio
espirituala aurkitu zuen bertan. Espazio espiritual horretan aurkitu zuen
bizitzeko eta idazteko arnasa.

Espazio espiritual horrek Alejandriako liburutegiko apalen gainean zegoen

txarteleko idazkia gogorarazten du:

“Arima-guardaren lekua”.

Rilke Duinora nola, halaxe iritsiko da Werner Triestera: krisi pertsonal bete
batean. Pixkana-pixkana, adiskidetasunean eta Umbertok pasatzen dizkion
liburuetan aurkituko du Wernerrek bere espazio espirituala.

Bere arima-guardaren lekua.

 LIBURUAREN LEHENDABIZIKO PARTEA ezagun samarra egingo zaio
irakurleari, zinean-eta (eta baita kale hauetantxe ere) halako asko ikusi dituelako.
Baina nik lehendabiziko parte horretako Wernerren berri eman behar nuen, gero
niri benetan interesatzen zitzaizkidanak, beste biak, garatzeko. Zergatik
interesatzen zitzaizkidan? Ezezagunak zitzaizkidalako. Nik ezagutzen dut
Werner nazia. Tipologia arrunta du. Ez dut imajinazio askorik jarri beharrik
halako pertsonaia baten ibilerak jarraitzeko, pitzadurarik gabea baita.
Kontatzeko, erraza.

Ez nuen, ordea, judua dela jakin ondorengo Werner ezagutzen. Eta hain
zuzen judua dela jakin ondorengo horixe kontatu nahi nuen nik. Hortik sortzen
da liburu guztian zehar bizi izan nuen kezka. Idatzi aurretik ere nahiko ezaguna
egiten zitzaidan lehendabiziko partearen eta idazkuntzaren bidez bakarrik
ezagutu nitzakeen beste bi parteen arteko oreka gordetzea. Azken bi horiek
ziren interesatzen zitzaizkidanak, azken bi horiek baitziren ezezagunak eta
misteriotsuak niretzat. Idazten hasi aurretik, banekien nolakoa zen liburuaren
lehen zatiko Werner. Beste bi zatietako Werner, ordea, ez nuen ezagutzen.
Intuitu, bai, intuitzen nuen, baina hortik aurrera, ezer gutxi. Ez nuen Werner hori
ezagutzen. Nobela idatzitakoan ezagutu dut. Irakurleak ere nobela
irakurritakoan ezagutu du. Hori da, nik dakidala, literatura.

Erants dezadan: lehendabiziko partean, ezagutzen dugunaren inguruko

bariazio bat dago. Ondorengoan, berriz, kreazioa.

HAUR JUDUAK MENDEKOSTE EGUNEZ hasten omen dira irakurtzen ikasten,

tradizioaren arabera Jahvék egun horretan eman zizkion-eta legeak Moisesi.
Lauzpabost urteko haurra eskutik hartu, eta arbel txiki baten aurrera eraman
dute. Arbelean, Bibliako pasarte labur-labur bat dago idatzita, adibidez Erregeak
liburuko erregu bat:

Zabaldu ene begiak eta ikus dezadan argia…

Errabinoa bertako hitzak irakurtzen ari da baratz aratz. Haurrak errepikatu

egiten ditu errabinoak esandakoak eta buruz ikasi.
 Zabaldu ene begiak eta ikus dezadan argia…

Orduan, errabinoak, haurra saritzeko, arbela bustitzen du ezti gozoenaz eta

haurra eztia miazkatzen hasten da, harik eta eztiarekin batera hitzak ere arbeletik
desagertu arte.

Baina haur hura ez da Werner. Nire nobelako protagonistaren gurasoak

hilda daude, Werner familia ez judu batean bizi da. Jakitez, ez daki judua denik
ere. Baina judua da. Odolez behintzat. Zerk dakar, ordea, identitatea? Odolak,
jaiotzak? Zer antza dute, antzik baldin badute, arbeleko eztia —tradizioaren
gozoa— miazkatzen ari den haurrak eta Wernerrek?

Identitatea, neurri handi batean, esperientzia da, besteekin batera osatutako

erlazio-sare bat. Alde horretatik begiratuta, Werner bere koadrilako beste
mutilak bezain alemana da. Edo alemanagoa. Ez du zerikusirik holokaustoari
buruzko nobela askotan ageri den pertsonaia ezagunarekin. Aerodromotik
itzulitakoan atxilotu izan balute eta kontzentrazio eremu batera eraman, ez
zukeen holokaustoari buruzko hainbat nobelatan ikusi izan duguna beteko:
Wernerrek ez ditu ezagutzen, ez buruz eta ezta entzutez ere, tradizioko poemak
eta narrazioak eta testuak; ezingo lizkieke testuok errezitatu gainerako presoei.
Kontzentrazio eremu batean dauden preso gehienak transmisioa dira,
biziraupena dira, zubia dira, etorkizun baten itxaropena dira —kandela baten
argia bezala ahitzen den itxaropena, baina itxaropena—. Eta badira, baita ere,
kontsolamenduari eta adoreari eusteko modua.

Modu horixe, tradizio bera, jaso dute Umberto Sabak, eta Joseph Rothek eta
Walter Benjaminek. Modu horixe bizi dute naziengandik ihesean ari diren judu
guztiek.

Wernerrek, ordea, nekez.

Judua da, judu izan gabe.

NIRI ASKO GUSTATZEN ZAIDAN liburuko eszena batean Umbertok

Talmudeko pasarte bati buruz hitz egiten dio Wernerri:
 “Humanitatea familia handi bat duk, Adan eta Evarengandik jaio den
familia handi zabala. Yahvék buztin pixka bati hats egin eta Adan eta Eva sortu
zitian. Yahvék munduko parte askotatik hartu zian buztin hura, horrela gizaki
guztiok munduko parte guztietan etxean bezala senti gaitezen”.

Sinismenak sinesmen, guztiok gara gonbidatuak bizitzaren ostatuan.

Hala behar luke.

Georges Steiner-ek kontatzen digunez, kontzentrazio eremuetara zihoazen

trenetan izugarria omen zen nora eta zertara zeramatzaten ez zekitenen
abaildura; baina, Steinerren ustez, hori baino askoz ere latzagoa omen zen hura
guztia akats burokratiko bati egotzi, eta laster aske utziko zituztela uste zutenen
ilusio xaloa. Ez zen ilusioa bete. Tradizioa ondoen ezagutzen zutenen hitzak
entzunez arindu zuten hil arteko itxaronaldia.

Hitza, ukendu? Ezagutzen duzue Adornok esan zuena: Auschwitzen

gertatutakoaren ondoren ez omen da posible poesia idaztea. Steinerrek, berriz,
iritzi hori zehaztu eta zera azpimarratu zuen: literaturaren ezintasuna mundua
gizatiarrago bihurtzeko.

Auschwitz-ekoa gertatu eta gero literatura egiten jarraitu dugu, hartan

saiatzen gara. Baina arrazoi du Steinerrek: literaturak ezin du mundua
gizatiarrago bihurtu. Idazle oro idazteko sen pixka bat duelako da idazle, ez
zuzentasunaren esentzien jabe delako; idazle da, baina ez beste inor baino
zuzenagoa delako. Trebetasun apur bat, horixe du, bai letra eder samarrez
istorioak kontatzeko eta baita sentsazioak adierazteko ere. Horregatik da idazle,
ez beste ezergatik. Eta letrari letra josteko lan horretan gaizkiaren mekanismoak
ulertzera iritsiko balitz ere —idazlearen morala, inon bilatzekotan, haren obran
bilatu behar da—, horrek ez du gaizkiaren aurka txertatuko: Knut Hamsun
Nobel saridunak idatzitakoak dira goseaz, bakardadeaz eta elkartasun faltaz
irakurri ditudan orririk finenetakoak, baina horrek ez zuen Hamsun nazien
defendatzaile sutsu izatetik libratu.

Ez, idazleok ez gara inor baino gehiago, ez gara herritartasunaren dohain

elitista halako baten jabe. Ez da hori idazlea eta gainerako herritarrak bereizten
dituena, idazleak hartu duen ezagutza-modua baizik: denek bezala, giza izaera
ezagutu nahi dut neuk ere —inoiz ulertuko ez dudan, baina ulertu egin nahi
nukeen izaera hori—, baina literatura da nire ezagutza modua. Sorkuntza. Eta
sorkuntza da nire tresna eta makulu, San Joan Gurutzekoak ondo zehazten zuen
bidetik:

“Ofizio edo arte batean gero eta gauza gehiago ikasten ari dena ilunpean
doa, baina ez hasieran zekienagatik; aitzitik baizik: zekien apurtxo hura atzean
utziko ez balu, ez litzateke inoiz handik irtengo eta ez luke probetxurik aterako”.

Uste dut horregatik ahalegintzen garela istorioak sortzen: dakigun

apurtxoa atzean utzi eta, letren bidez, argi pixka bat egiteko giza kondizioaren
ilunpean. Eta ikusten dudanean irakurleak ere bere irakurketaren argitxoa gehitu
diola nire testuarekin urratu nahi izan dudan ilunpeari, saririk ederrena jasotzen
dut.

Oraintxe bezala.

Mila esker.