Takiyddin Fatih'in zinden

Neden Gidemedi ?

Fatih
1451-1481
Devleti hem geniletiyo hem nive!ite"a!athane #al$ma!$ %alat$yod&'
(v&)a'da i!e mat%aa k&llan$ma gieken 15**'e kada +*, %a!k$ ya)$l$yod&'
Kanuni
15+*-15--
.aman$nda devlet g/nn zive!ine #$km$t$' 0& !$ada (v&)a'da e1itim
yayg$nla$) 1-' 22 !on&na kada enaz 15*, kita) %a!k$!$yla ge#ekte onla
g#lenmekteydi' 3ade/e 4an&ni'yi anlatmak i#in +*** kita) yay$nlanm$t$'
155*-158* !tan%&l'da a!athane k&&) zaman$n$n en ilei teknolo6i nleini veen
Takiyddin'in 7a!athane!i 4$l$# (li 8aa'ya y$kt$$l$yod&' 9!manl$ at$k
k&&n& : kendi aya1$na ; !$kmaktayd$' (t$k #<k ka#$n$lmazd$'
158*-1585 4$l$# (li 8aa= %& y$k$m$n gnah$n$ a>>ettimek i!te/e!ine yine ayn$ !emt
To)hane'de kendi ad$na /ami ya)t$$yod&'
Takiyddin'in !tan%&l G<zlemevi '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Yavuz Unat
Ta?@ al-D@n A%n ,a'B> - ( 0io-0i%lioga)hi/al C!!ay '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Dr. Salim Ayduz
2$k$lan 7a!athane ve .ihniyet D 9!manl$ 1-'yy da E<ke Ge#e ''''''''''''''''''''Mevlt Ulutekin Ylmaz
Fe!!on! >om the 9ttoman Cm)ie '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Prof. Ekmeleddin Ihano!lu
(li 4&#& ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Fatih'in !tan%&l'da G<evlendidi1i G<k%ilim/i
9!manl$ 0ilim 4on&!&nda Neede Gata 2a)t$ ? ''''''''''''''htt"#$$ede%iyatdefteri.&om$yazioku.a"'id()*+,,
1-'yy 9!manl$ (!tonomi!i ve ,e!!e!elei '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Prof. Ekmeleddin Ihano!lu
Takiyddin'in 8ea'daki G<zlemevi ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''-...Mordtmann
,emlklle (!tonomi!i'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''D. A. /in!
,eaga H A!tan%&l - Gven 7a!athanelei '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Prof. 0uat Sez!in
Takiyddin'in 1551'de ta!alad$1$ %&ha t%ini
Takiyddin'in !aat ta!a$m$ #izimlei
indekiler Dizini
Osmanllar'da Bilim ve Ulema Tavr zerine Dnceler.........................................................................3
Takiyuddin'in stanbul Gzlemevi by Yavuz Unat.....................................................................................4
Takiyddin'in stanbul Gzlemevi'nde kulland saat..........................................................................5
Takiyddin'in El-kevkib el-dhiyye fi ben-gmtel-devrivyemm eser................................................5
Kum Saatler............................................................................................................................................6
Usturlap....................................................................................................................................................6
Rub'u Tahtas...........................................................................................................................................6
Kblenmalar............................................................................................................................................7
Takiyuddin (Vikipedi, zgr ansiklopedi).................................................................................................8
III. Murat'n dneminde bir gzlemevi..................................................................................................8
Yaam yks..........................................................................................................................................8
Eserleri.....................................................................................................................................................8
Kaynaka...............................................................................................................................................11
D Balantlar........................................................................................................................................11
Taq al-Dn Ibn Ma'rf: A Bio-Bibliographical Essay by Dr. Salim Ayduz ...............................................12
1. Biographical outline........................................................................................................................12
2. Istanbul observatory.......................................................................................................................12
3. Astronomical instruments of the observatory.................................................................................15
4. Manuscripts of Taq al-Dn's works.................................................................................................18
4.1. Mathematics...................................................................................................................................18
4.2. Astronomy.......................................................................................................................................19
4.3. Mechanics.......................................................................................................................................21
5. Optics.............................................................................................................................................22
6. Various............................................................................................................................................22
7. References.....................................................................................................................................22
Yklan Rasathane ve Zihniyet : Osmanl 16.yy da ke Geer........................................................25
by Mevlt Ulutekin Ylmaz ............................................................................................................25
Lessons from the Ottoman Empire by Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu .............................................30
Military technology..............................................................................................................................30
Research ignored...............................................................................................................................31
Ali Kuu Fatih'in stanbul'da Grevlendirdii Gkbilimci....................................................................32
Resim Dizini
Resim 1:Osmanl'da astronomik gzlemleri yanstan bir minyatr.........................................................................7
Resim 2:1577'de stanbul'da gzlenen kuyrukluyldz kaytlar..............................................................................7
Resim 3:Sextant (mushabbaha bi-'l-mantiq) of Taq al-Dn. From Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya,
Library of the Topkapi Palace Museum, Hazine 452, fol. 14b..............................................................................13
Resim 4:Observational clock. Same reference, Hazine 452, fol. 16a.................................................................13
Resim 5:Azimuthal semicircle (dht al-samt wa'l-irtif') of Taq al-Dn. Same reference, Hazine 452, fol. 452,
folio 10a.................................................................................................................................................................14
Resim 6:Mechanical clock of Taq al-Dn. Image taken from Sifat lt rasadiya bi-naw'in khar. Source: Kandilli
Rasathanesi El Yazmalari 1: Trke Yazmalar, proje sorumlusu: Gnay Kut, Istanbul: Bogazii niversitesi
Yayinevi, 2007, p. 122...........................................................................................................................................14
Resim 7:Dht al-awtr. From Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library of the Topkapi Palace Museum,
Hazine 452, fol. 13b..............................................................................................................................................15
Resim 8:Parallactic instrument of Taq al-Dn. Same reference, Hazine 452, fol. 452, folio 11b.........................15
Resim 9:The quadrant made of rulers of Taq al-Dn. Source: Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library
of the Topkapi Palace Museum, Hazine 452, fol. 452, folio 12b...........................................................................16
Resim 10:Ottoman astronomers at work around Taq al-Dn at the Istanbul Observatory. Source: Istanbul
University Library, F 1404, fol. 57a.......................................................................................................................16
Resim 11:Astronomical instruments of Taq al-Dn. Images taken from Tafsr ba'dh al-lt al-rasadiyya: ..........17
Resim 12:Taq al-Dn and his observatory. Source: Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library of the
Topkapi Palace Museum, Hazine 452, fol. 452, folio 17a.....................................................................................18
Resim 13:The dioptra of Taq al-Dn. Same reference, Hazine 452, fol. 452, folio 13a.......................................18
Resim 14:Mural quadrant (libna) of Taq al-Dn. Source: Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library of
the Topkapi Palace Museum, Hazine 452, fol. 452, folio 9a.................................................................................21
Resim 15:The colophon of Tarjumn al-atibb' wa-lisn al-alibb', The National Library of Medicine in
Bethesda, Maryland (MS A75, folio 2a)................................................................................................................21
Osmanllar'da Bilim ve Ulema Tavr zerine Dnceler
Bilindigi gibi Osmanl'da matbaa ancak 200 yl gecikmeyle kurulabilmiti. Oysa Avrupa'da
sadece Kanuni ile ilgili 2000 kadar kitap baslmt. Bizde ise 1570'te kurulan bir rasathane 10 yl gibi
ksa bir srede hem de yktrlarak kapatlmt. Devletin gcnn doruga ktg bu zamanda adeta
gerilemenin tohumlar atlmaktayd. Fatih gibi hem genileme hem ilerleme konusunda grevlerini
fazlasyla yerine getirenlere karn Kanuni sonras padiahlar gelecek k hazrlamaktaydlar.
Oysa Fatih Ali Kuu adl bir gkbilimciyi Semerkant'ta egitime gndererek stanbul'da grevlendir-
miti. Kendisi mhendis diye bilinir, Tophane srtlarndan gemileri arttg da sylenir. Fatih stan-
bul'da ilk niversite saylacak almalar da balatmtr. Bunu ortaasyadan beri sren geleneksel
ileri Trk egitiminden kazandklaryla baarmt. nancn da bilimin de yeri inkar edilmiyordu o
zamanlar. Demir teknolojisinin ilk uygulayclar Trkler olmular ve astronomi, matematik gibi agn
bilim dallar diger Trk devletleri zamannda hep yerini bulmutur. Gelelim Fatihten 100 kadar yl
sonra ne olduguna. Batda bu sralar aydnlanma balam, niversiteler ogalyor, matbaalar kurul-
mu ve baslan kitaplar artk milyonlara erimi. Bizde ise matbaaya izin verilmiyor, ileri bir bilim
yuvas olan rasathane kapatlyor. "Ulemeya sormak la sevap yapacagn dnrken bilime hakaret
edip toplumsal sorumluluklarn unutmakla aslnda byk gnaha girdiginin farknda bile olmayan
zavall padiahlar... Osmanllar'n kuvvetli yanlar gibi bu zayf yn de unutulmamaldr.
Belli ki batda ne oluyorsa belki fazlas Osmanl'da da olacakt, daha da geliecekti. Aslnda
balang olumluydu. 1570 ylndaki torunu da Fatih dedesinin balattg niversiteye ek olarak bir
rasathaneye karar verdi. Bilindigi gibi Ali Kuu adl bilim adam Fatih tarafndan stanbul'da
grevlendirilmiti. Hem de ne tesadf, dedesinin gemi yrttg ayn Tophane srtlarnda kuruldu
Takiyddin'in Rasathanesi. Takiyddin Msr'da yetimiti. Semerkant'ta ki bilimsel birikim, Memlk-
ller zerinden stanbul'a tanmaktayd. Osmanllar kendisinden ncekilerin matematik ve astronomi
geleneklerini kazanmaktayd. Zamannn en ileri bilim adam saylan Takiyddin ksa srede 9 kadar
nemli gzlem aracn tamamlarken 841'i Trke 1337 makale de yazlmt. Bu anlamda batdaki
yatlarndan ileride idiler. lk kez ondalk kesir kullanmna geilmi ve sins/kosins ile tanjant-
kotanjant kavram ve tablolar bilime kazandrlmt. Bu gidile Kepler-Kopernik gibilerinde alklad-
gmz bulularn erefi belki de stanbul'a kazandrlacakt. lk buharl makina tasarmlar yaplm,
yine zamannn en ileri saatlerinden biri gerekletirilmiti. Bugnn sviresi'nde olan saat teknolo-
jisinin stanbul'da yeralp gelimesinin nndeki engel ne yazk ki Fatih gibi dedelerine layk
olamam torunlar olmutur denebilir.
Ama o da ne ? Daha 10 yl gemeden yok "meleklerin bacaklarn gzlyorlar" yok "gkten
felaket indiriyorlar" gibi tuhaf sylentiler baskn kmaya balyor. Daha da ac olan ise buna Fatih'in
torunu olacak padiahn da inanyor olmas. Ulemaya sorup szde "ilahi olur" u alarak, dedesinin
kemiklerini szlatma pahasna Kl Ali Paa'ya yktrlyor rasathane. Sormak lazm imdi, doguda
Biruniler, Ulug Beyler bilimsel zgrlklerini tam kullanrken neden acaba stanbul'da 17. yy'a
dayanmken rasathane yktrlyor ? Aradaki tek fark, sanki bizim inancmz eksikmi gibi 1520'den
sonra Arap-Emevi anlayna ynelmemiz. Tanr okumay ve akla uygun davranmay inancn yannda
vazgeilmez sayarken, aka akld yntemleri sorgulamadan uygulayabiliyoruz. Yapp gelitirmek,
geride kalmamak, matematik ve gncel teknolojiyi desteklemek ve ilerletmek yerine "Ulemeya
sormak yoluyla zamannn en ileri matematik kullanan dallarndan birini yokedebiliyoruz.
Rasathane tekrar ancak 300 yl sonra alyor ve yine ksa srede 31 Mart tecavzne
ugrayp tahrib oluyor. Bu irticai tavrlar, Fatih-Kanuni dnemlerinde ilerdeyken 20. yy banda
bylesine geri kalmlgmzn nedenini apak gstermektedir. te sadece Fatih'e, Kanuni'ye bakp
Osmanl hakknda fikir yrtmeye alanlarn yanlglar bu yzden. Birka padiahmz lider olarak
agn onlara ykledigi sorumluluklar Atatrk gibi yerine getirmilerdir ama ogunluk sadece ykm
seyretmilerdir. Benzer yanlg Abdlhamit iin de vardr. Dneminde Balkan ve 1. Dnya Sava'
iin donanma kalmam idi. Kanuni dedesi zamannda tm Akdeniz'i kontrol altnda tutan Osmanl
donanmasn Hali'e hapsederek yokolmasna sebep olan biri iyi bir padiah saylabilir mi ?
te Tanr'nn verdigi akl ve yetenegi braktg eserlerle kantlam olan Takiyddin, lkesine
hizmet etme frsat elinden alnmam olsayd, bilim alannda da nice vnlecek Fatih'ler yetitirmi
olacagmzdan hibir kukum yok. Kendisini, yerli-yabanc yabanc yazarlarn almalarn aktararak
anmak istedim. Ekmeleddin hsanoglu'na gre Osmanllar, yeniliklerin farknda olup bunun ancak
dzenli ve tutarl bir aratrma-gelitirme abasyla gelebilecegini grememilerdir. Bu sebeple,
karanlklarn ufkun ardnda heran tekrar belirebilecegini unutmamamz lazm.
Takiyuddin'in stanbul Gzlemevi

by !avuz Unat
On altnc yzyln ikinci yarsnda, . Murat dneminde, stanbul'da Tophane srtlarn-
da Takiyddin tarafndan kurulan gzlemevinin Osmanl bilim tarihinde nemli bir yeri vardr.
Osmanl'nn en nemli bilginlerinden olan Takiyddin el-Rsd, 1526 ylnda Sam'da dogmu,
Msr ve Sam'da yetimitir. 1550 ylnda stanbul'a gelen Takiyddin, ekonomik nedenlerden
dolay yarg alannda almay seerek Msr'a gitmi (1555), bir sre yarg grevinde bulun-
duktan sonra tekrar stanbul'a dnmtr (1570). Bir yl sonra mneccim ba Mustafa ele-
bi'nin lmyle . Selim tarafndan mneccim balga getirilen Takiyddin, bu grevdeyken
Hoca Saadettin Efendi ile dostluk kurmu ve 1574'te Galata Kulesi'nde gzlem almalar-
na balamtr. 1577 ylnda . Murat'n fermanlyla Tophane srtlarnda bir gzlemevi kur-
mu, ancak ne yazk ki bu gzlemevi, Seyhlislam Kadzde'nin "Gzlemevleri Bulunduklar
lkeleri Felakete Srkler" eklindeki fetvas zerine 1580'de yklm ve bu olaydan be yl
sonra da Takiyddin lmtr.
Takiyddin, matematik ve astronomi bata olmak zere bilimin eitli alanlarnda r-
negin optik ve tp aratrmalar yapmtr. zellikle trigonometri alanndaki almalar vgye
degerdir. 16. yzyln nl astronomu Copernicus (1473-1543) daha sins,kosins, tanjant
ve kotanjantn szn dahi etmezken, Takiyddin bunlarn tanmlarn vermi, kantlamalarn
yapm ve cetvellerini hazrlam; ayrca ok eskiden beri kullanlmakta olan altmlk kesir-
lerin yerine ondalk kesirleri kullanmaya balamtr. Ayn zamanda yetenekli bir teknisyendir.
Gne saatleri ve mekanik saatler yapm; gllerden, rmaklar ve kuyulardan sular yukar
karmak iin eitli aralar tasarlam ve bunlar bir eserinde ayrntlaryla tantmtr.
Takiyddin, 1570 ylnda stanbul'a gelir gelmez gzlemevi kurma arzusunu gerek-
letirmek zere dnemin nemli bilginleriyle temasa gemi, bu ilgi ve istegi Vezir Sokullu
Mehmet Paa ve Hoca Saadettin tarafndan desteklenmitir. Bu ikisi, . Murat' Takiyddin'in
ynetimi altnda bir gzlemevi kurulmas konusunda ikna etmeyi baarmlar, konu sonunda
Divn'a gtrlerek onaylanm ve bylece Takiyddin, padiahn adyla anlacak bir zc ha-
zrlamakla grevlendirilmitir (1575).nas 1577'de tamamlanan ve bir sre gzlemlere ev
sahipligi yapan stanbul Gzlemevi'nin mr ne yazk ki uzun olmam; bina 1580'de yktrl-
mtr. 1577 senesinin Kasm aynda, stanbul semalarnda nl 1577 kuyrukluyldz gz-
lemlenmiti. Takiyddin kuyrukluyldz gzlemi vesilesiyle Sultan Murat'a dair kehanetlerde
bulunmu ve bu olay iyi haberler mjdeleyicisi olarak yorumlayarak, Trk kuvvetlerinin ran-
llara kar baarl olacagn sylemitir. Ancak bu gzlemin ardndan stanbul'da 1578'de bir
veba salgn ba gstermi,gzlemevine kar olumsuz bir tavr olumaya balam ve
saraydakiler bu frsattan yararlanarak, bir gzlemevinin kuruldugu her yerde felaketlerin bir-
birini kovaladgn Ulug Bey'in (1394-1449) lmn de rnek gstererek kantlamaya al-
mlardr. Devrin eyhlislam Ahmed Semseddin Efendi padiaha bir rapor sunmu ve bu
raporunda "gzlem yapmann ugursuz, feleklerin esrar perdesini kstaha grenmeye cret
edenin akbetinin mehul oldugunu ve eger bir memlekette zc hazrlanacak olursa, o mem-
leket mamur iken harap hale gelecegini ve devletin binalarnn zelzele ile yklacagn" bildir-
mitir. Bunun zerine Kaptan- Derya Kl Ali paa'ya bir Hatt- Hmayun gnderilmi; bunun
sonucunda Kl Ali Paa gzlemevini ykmtr. Takiyddin muhtemelen, Hoca Saadettin
Efendi sayesinde hayatn kurtarmtr.
Bu gzlemevinde 16. yzyln en mkemmel gzlem aralarnn ina edildigini biliyo-
ruz. Yaplan aratrmalar, bu gzlemevinde ina edilen gzlem aralar ile, nl astronom
Tycho Brahe'nin (1546-1601) Danimarka Kral Frederic H'nin himayesinde Hven'de 1576 y-
lnda kurdugu gzlemevindeki gzlem aralar arasnda tam bir benzerlik oldugunu gster-
mitir.
1 http://www.akat.org/ast_tarihinden/takiyuddin.html
Bu aletler; gkcisimlerinin enlem ve boylamlarnn bulunmasnda kullanlan "zt el-
halk" (halkal ara, ar-millary sphere), yldzlarn meridyen geilerini gzlemekte kullanlan
duvar kadran (libne, mural quadrant), gkcisimlerinin ykseklik ve azimutlarn bulmaya ya-
rayan "zt el-semt" ve "l-irf" (azimut yarm halkas, azimuthal semicircle), her ynde yk-
seklik lebilen "zt el-u'beteyn" (cetvelli ara, turquetuni), yldzlarn ykseklik ve zenit yk-
sekliklerini lmeye yarayan tahta cetvelden yaplm "rub- mstara" (rub- defe, tahta kad-
ran, cetvelli kadran), Gne'in ve Ay'n aplarn, Gne ve Ay tutulmalarn hesap etmekte
kullanlan "zt el-sakbeteyn" (iki delikli ara, dioptra), lm noktalarnn (ekinoks) saptanma-
sna yarayan ve Takiyddin'in kendi icad olan "zt el-evtar" (kirili ara), asal ykseklik l-
en "mebbehe bi'l-mentk" (mushabbaha bi'l-man-tk) ve aletlerin dakikligini artrmak
iin kullanlan "sindi cetveli"dir. Bu aletler dnda Takiyddin mekanik saati de kullanmtr.
lt- Rasadiydde ve Sidret el-Mntehda. saatten bir astronomik alet olarak sz edilir. Bu
saatlerin en nemli zelligi, dakik olmalar; dakikay ve saniyeyi verebilmeleridir. Avrupa'da
ilk dakika ve saniye blmlenmesi, 1550 'li yllarda yaplmtr. Takiyddin de, 1556 ylnda
kaleme aldg el-Kevkib el-Driyye adl eserinde "daki-ka taksimat'ndan sz etmitir.
Yldzlarn sag aklklar, Gne'le yldzlar arasnda geen sreyle llr. Bunun
iin de dakik saatlere ihtiya vardr. Saatler, ancak 16. yzyln ikinci yansnda bir gzlem
arac olarak kullanlabilecek dakiklige ulaabilmilerdir.
Takiyddin'in stanbul Gzlemevi'nde kulland saat
Tycho Brahe, gzlem amacyla saat yaptrtmtr. Takiyddin de gzlemevinde
saati bir gzlem arac olarak kullanmtr. lt- Rasadiye'de Batlamyus'un (MS 150'ler),
"Zaman dakik olarak lmeyi baarsam, gzlemde tamamiyle bir tasarruf yapabilirdim"
dedigi nakledilir. Takiyddin, Sidret el-Mnteb'nn aletler bahsinde de Batlamyus'un dakika
bir tarafa, dakiklikte dereceye bile ulamak iin bir yntem bulamadgn ve bundan dolay
dakiklikten "sarf nazar ettigini" yazar. Buna karlk Takiyddin, astronomik saati yapmakla,
Batlamyus'un baaramadgn baarmtr.
Takiyddin'in kendi icad olan bu alet, zaman belirlemek iin kullanlan bir tr meka-
nik saattir. Sidret el-Mnteb dan anlaldg zere, ayr saat makinesi takmn kapsa-
maktadr. Her takm, geni bir rota zerinde iki akreple bir yelkovan dndrr. Her takm
birden hareket ettiren kuvvet ise, ksa bir ipe baglanm olan byk bir agrlk tarafndan sag-
lanmaktadr. Akrebin biri saati, digeri derecelere blnm bir daire zerinde Gne'in saat
asn, yelkovan ise dakikalar iaret etmektedir. Yelkovann bulundugu daire 360'a blnd-
gnden, her taksimat aras 10 saniyeyi gsterir. Bylece bunun yansn alarak 5 saniyeye
kadar zaman tayin etmek mmkn olabilmektedir.
Takiyddin'in l!kev"kib el!dhiyye #i ben!$"m"tel!devrivyemm eser
Takiyddin'in bu yapt, slam dnyasnda mekanik saatlere ve saat yapmna ilikin
bilinen ilk kuramsal eserdir. Kanun Sleyman devrinde mparator Ferdinand'n sefiri olarak
Osmanl mparatorlugu'na gnderilen Baron Busbecq'in, seyahatnamesinde Trklerin me-
kanik saatlere ilgi duymadgn belirtmesinden yl sonra kaleme alnmtr. Takiyddin'in
cep, duvar, masa saatlerinin yannda astronomik saatlerle gzlem saatlerini de anlattg bu
kitab, Bat dnyas da dahil olmak zere, bu yzylda bu konuda kaleme alnm en kap-
saml eserdir.
Kitabn giriinde saatlerin tanmn ve kapsamn veren Takiyddin, bunlar e ayrr
kum saatleri, su saatleri ve mekanik saatler. Kitabn birinci makalesi, agrlk sistemine gre
alan saatlere ilikin; ikinci makale ise, zemberekli saatlerin yapm zerinedir. Makalenin
banda, bir zemberegin yapl tarif edilir; sonu blmnde ise saat yapmnn pf nokta-
lar verilir. Takiyddin yine bu kitabnda, 1561 senesinde, namaz vakitlerini bildiren bir saat
yaptgndan sz etmektedir.
Takiyddin, Kitb el-Turuk el-Seniyyef el-lt el-Rhniyye (Otomatlar zerine Yce
Yntemler, 1585) adl eserinde de, makalenin banda szn etmi oldugumuz gibi, eitli
mekanik saatler, kaldralar, gllerden, rmaklardan ve kuyulardan sular yukar karmak iin
eitli aralar ve fskiyeler tasarlam ve bunlar ayrntlaryla tasvir etmitir. Burada tasvirleri
verilen mekanik aletler, hava, boluk ve denge prensipleri zerine yaplan almalara
dayanmaktadr.
Takiyddin, kitabn giri ksmnda mekanik bir gksel saatin yapmn anlatr. Bu me-
kanik saatle, Ay ve Gne'in boylamlar, hangi ayda ve hangi gnde bulunuldugu, Gne'in
hangi burta oldugu belirlenebilmektedir. Kitabn birinci blm, saatler zerinedir ve bu k-
smda kum saatleri ve mekanik saatler hakknda bilgi verilir. Bu blmn ikinci fasl ay saa-
tinin, nc fasl kl saatin, drdnc fasl kum saatinin yapm hakkndadr.
"um #aatler
Ortadogu kkenli olan kum saatlerinin, ilkaglardan beri kullanldg sanlmaktadr;
Ortaag'da -1300lerde- ise yaygn olarak kullanlmlardr. Bu saatlerde, bir cam blmedeki
kum, dar bir delikten belirli bir zaman diliminde yava yava alt blmeye akar ve altta top-
lanan kumdan zaman belirlenebilir. Bu saatlerin atas su saatleridir. Kum saatindeki pren-sip
su saatindekiyle ayndr; yalnzca burada suyun yerini kum alr. Kullanm su saatlerine gre
daha kolay olmasna karn kum saatlerinde saat lm yapmak zordur, zira bu saatler 5,
10, 15, 60 dakika gibi ancak belirli zaman aralklarn sayacak biimde gelitirilmilerdir.
Osmanllarda bu saatlerin ne zaman kullanlmaya balandgn bilmiyoruz, ancak
denizciligin ykseli dnemi olan 16. yzyldan itibaren yaygn olarak benimsendikleri bilin-
mektedir. Osmanllarda kum saatlerinin hem astronomide hem de namaz vakitlerinin tayi-
ninde kullanldg da biliniyor.
Usturla$
Usturlap, Gne ve yldzlarn ufuk yksekliklerini lp buradan zaman hesab
yapmay saglayan bir gzlem aracdr. 3 ana ksmdan oluur:
Birinci ksm, genellikle pirinten yaplan dairesel bir levhadr. Bunun zerinde gksel
krenin grnen yarsn temsil eden bir veya iki yay ailesi yer alr. Bunlar ykseklik ve azi-
mutu gsterirler. Bu iki yay ailesi de yerel ufka gre yerletirilir.
kinci ksm, digerleriyle ayn apa sahip ek bir levha zerinde yer alan ve "rete" ad
verilen ksmdr. Bu ksm ekliptigin derecelerini ve nemli sabit yldzlarn bir ksmnn hari-
tasn ierir. Dn, yldzlarn gkyzndeki hareketini temsil eder.
nc ksm ise birinci levhann d ksm zerine yerletirilmitir ve "alidade" (veya
el-hidada) olarak adlandrlr. Birinci levhann d ksmna izilmi olan taksimatl ksmdr ve
bununla Gne'in ve gkcisimlerinin ykseklikleri llr.
Usturlap, astronomide gkcisimlerinin ykseklikleri ve zaman hesaplarnda olduka
yaygn olarak kullanlm bir aratr. Ancak 18. yzyldan sonra Avrupa'da kullanlmam ve
Osmanllarda ise, ayn yllarda, yapm usturlaba gre daha kolay olan rub'u tahtas tercih
edilmitir.
%ub'u Ta&tas
Astronomik amalarla yaplan gzlemlerde kullanlan duvar kadrannn (libne) ta-
nabilir ekli olan rub'u tahtas, zellikle muvakkitlerin kullandg bir zaman lme aracdr.
Tahtadan imal edilen bu alet, yldzlarn ykseklik ve zenit yksekliklerini lmeye yarayan bir
eyrek dairedir. Aletle ilgili ilk bilgiler, Harezm'nin (MS 780-850 civar) Mefatih el-Ulm adl
eserinde yer alr. Rub'u tahtas zerindeki "zamaniyye yaylar" ile gndz zamanlarn bul-
mak mmkndr. Yine bu alet yardmyla trigonometrik fonksiyonlar da belirlenebilmektedir.
"blenmalar
Kblenma, genellikle yolculuklar srasnda kble ynnn bulunmas ve namaz va-
kitlerinin belirlenmesine yarayan bileik bir alettir. Tahtadan ve genellikle pirinten ve g-
mten imal edilmitir ; yuvarlak bir kutu iinde pusula ve Gne saatinin bir arada bulun-
masndan oluur. Mekanik cep saatleri kmadan nce yaygn olarak kullanlm ve bir cep
saati gibi ihtiyalara cevap vermitir. zerindeki pusula ile yn tayin edilebilmekte, meridyen
dogrultusu belirlenebilmekte ve meridyen dogrultusuna yerletirilen bir gnomon ile gndz
saatleri tespit edilebilmekteydi.
Osmanllarda ok uzun sreden beri tannan bu alet, slam lkelerinde muhtemelen
11. yzyldan itibaren zaman ve yn belirlemede kullanlmtr. Avrupa'da mekanik saatler
ortaya kmadan nce, cepte tanan gne saatleri mevcuttu. Ancak bu saatlere pusula
ilavesi 1500'l yllarda yaplmtr.
Cepte tanabilecek kadar kk kblenmalarn yan sra, muvakkithanelerde ve
gemilerde kullanlmak zere daha byk boyutlarda kblenmalar da yaplmtr. Bu alet,
Osmanllarda 19. yzyl sonlarnda mekanik aletlerin ortaya kna kadar kullanlmtr.

Kaynak: stanbul, Zaman inde stanbul, Ekim 2004, Say 51
Resim 1:Osmanl'da astronomik gzlemleri yanstan bir
minyatr

Resim 2:1577'de stanbul'da gzlenen kuyrukluyldz
kaytlar
Takiyuddin
'
()iki$edi* z+r ansikl,$edi-
%%%& 'urat'n dneminde bir $zlemevi
Osmanl'nn en nemli astronomlarndan olan Takiyddin el-Rsd (
, Taq al-Dn Ab Bakr Muhammad ibn Qdh Ma'rf ibn Ahmad al-Shm
al-'Asad al-Rsid), 1526 ylnda Sam'da dogmu, Msr ve Sam'da yetimitir. 1550 ylnda
stanbul'a gelen Takiyddin, 1577 ylnda . Murat'n fermanyla Tophane srtlarnda bir gz-
lemevi kurmutur. agda olan Tycho Brahe ile ayn astronomik aletlere sahip olmasna
karn ok daha ileri eserler ortaya koymasna karn ksa bir sre sonra stanbul'da kan
bir veba salgn sonrasnda yine padiah fermanyla kapatlmtr.
!aam yks
1521 ylnda Sam'da dogdu. Egitiminden sonra Tennis kadlgna atand. Kadlg sra-
snda yaptg gzlemler ile n kazand. 1571'de Mustafa elebi'nin lmnden sonra . Se-
lim tarafndan saray mneccimbalgna atand. 1574 ylnda Galata Kulesi'nde gzlem a-
lmalarna balamtr.Hoca Saadettin ve Sokullu Mehmet Paa'nn destegi ve padiah .
Murat'n fermanyla 1577 ylnda Tophane srtlarnda Takyddn'in ynetimi altnda bir gz-
lemevi kurulmutur.
stanbul Rasathanesi ilgin bir ykm yaamasna ragmen, ykmn nedenine ilikin el-
de fazla veri yoktur. Ancak, rasathanenin yklnda 1577 ylnda gzlenen kuyrukluyldzn
ve 1578'de ba gsteren veba salgnnn nedeni olarak gsterilmesinin, daha da ileri giden
evrelerce Takiyddin ve rasathane personelinin meleklerin bacaklarn gzledigi yolundaki
sylentilerin, pheleri artrdg sylenir. Seyhlislam Kadzade Ahmet Semsettin Efendi'nin
de bu grleri desteklemesi zerine, padiahn verdigi emirle, Rasathane 1580 ylnda Kl
Ali Paa'ya top atlaryla yktrld.
.serleri
Takiyddin dneminin nemli bilginlerindendir. Matematik ve Gkbilim bata olmak
zere birok alanda aratrmalar vardr. zellikle trigonometri alanndaki almalar vgye
degerdir. 16. yzyln nl astronomu Kopernik, sins fonksiyonunu kullanmam, sins,
kosins, tanjant ve kotanjanttan sz etmemitir; oysa Takiyddin bunlarn tanmlarn vermi,
kantlamalarn yapm ve cetvellerini hazrlamtr.
Takiyddin, trigonometrik fonksiyonlarn kesirlerini, ilk defa ondalk kesirlerle gster-
mi ve birer derecelik faslalarla 1 dereceden 90 dereceye kadar hesaplanm sins ve tan-
jant tablolar hazrlamtr. Bu dnemde, logaritma tablolar veya hesap makineleri olmadg
iin, trigonometrik hesaplamalarda ya bu cetveller ya da rub, yani "trigonometrik eyreklik
denilen basit bir alet kullanmtr.
Takiyddin'in aritmetik alanndaki almalar da olduka nemlidir. Kendisine zg
pratik bir rakamlama sistemi gelitirmi ve ok eskiden beri kullanlmakta olana altmlk ke-
sirlerin yerine ondalk kesirleri kullanmaya balamtr. Takiyddin, ondalk kesirleri kuramsal
olarak incelemi ve bunlarla drt ilemin nasl yaplacagn rnekleriyle gstermitir. Bat'da,
bu dzeye, yaklak on sene sonra yazlm olan (1585) Simon Stevin'in (1548 - 1620) eseri
ile ulalabilmitir.
Ondalk kesirleri, Ulug Bey'in Semerkand Gzlemevi'nde mdrlk yapan Gysddin
Cemid el-Ki'nin Mifth'l-Hisb (Aritmetigin Anahtar, 1427) adl yaptndan grenmi olan
Takiyddin'e gre, el-Ki'nin bu konudaki bilgisi, kesirli saylarn ilemleriyle snrl kalmtr;
oysa ondalk kesirlerin, trigonometri ve astronomi gibi bilimin diger dallarna da uygulanarak
2 http://tr.wikipedia.org/wiki/Takiyuddin
genelletirilmesi gerekir.
Acaba Takiyddin'in ondalk kesirleri trigonometri ve astronomiye uygulamak isteme-
sinin gerekesi nedir? Osmanllarn kullanm olduklar hesaplama yntemlerini, yani Hind
Hesab denilen onluk yntemle Mneccim Hesab denilen altmlk yntemi tantmak maksa-
dyla yazm oldugu "Bugyet't-Tllb min lmi'l-Hisb" (Aritmetikten Beklediklerimiz) adl ok
degerli yaptnda Takiyddin, ondalk kesirleri altmlk kesirlerin bir alternatifi olarak gster-
dikten sonra, dokuz balk altnda, ondalk kesirli saylarn iki katnn ve yarsnn alnmas,
toplanmas, karlmas, arplmas, blnmesi, karekknn alnmas, altmlk kesirlerin
ondalk kesirlere ve ondalk kesirlerin altmlk kesirlere dntrlmesi ilemlerinin nasl
yaplacagn birer rnekle aklamtr.
Ancak Takiyddin'in tam say ile kesrini birbirinden ayrmak iin bir simge kullan-
madg veya gelitirmedigi grlmektedir; rnegin 532.876 saysn, "5 Yzler 3 Onlar 2 Birler
8 Onda birler 7 Yzde birler 6 Binde birler biiminde veya "532876 Binde birler biiminde
szel olarak ifade etmekle yetinmitir.
Ayrca, yzbinler basamag ile yzbinde birler basamag arasnda kalan kesirli say-
larn kolayca mertebelendirilebilmesi, yani tam ve kesir ksmlarnn birbirlerinden ayrla-
bilmesi iin bir tablo dzenlemitir. arpma, blme ve karekk alma ilemlerinden sonra
sonu saysnn tam ve kesir ksmn anlayabilmek iin bu tabloya bakmak yeterlidir. Yalnz
bu tablonun ilemlerde saglayacag kolaylk, ondalk simgesinin saglayacag kolaylktan
daha fazla degildir.
Takiyddin, bu yaptnda gksel konumlarn belirlenmesinde kullanlan altmlk ynte-
min hesaplama asndan elverili olmadgn bildirir; nk altmlk yntemde, kesir basa-
maklar ok olan saylarla arpma ve blme ilemlerini yapmak ok vakit alan bktrc ve
yldrc bir itir; bugn kullandgmz onluk kerrat cetveline benzeyen altmlk kerrat cetveli
bile bu glgn giderilmesi iin yeterli degildir. Oysa onluk yntemde, kesir basamaklar ne
kadar ok olursa olsun, arpma ve blme ilemleri kolaylkla yaplabilecegi iin, Ay ve G-
ne'in yannda gzle grlebilen Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn'n gkyzndeki
devinimlerini gsterir tablolar dzenlemek ve kullanmak eskisi kadar g olmayacaktr.
Bu nerisiyle gkbilimcilerinin en nemli glklerinden birini gidermeyi amalayan
Takiyddin, alar veya yaylar ondalk kesirlerle gsterirken, bunlarn trigonometrik fonk-
siyonlarn altmlk kesirlerle gsteremeyecegini anlam ve ondalk kesirleri trigonometriye
uygulamak iin "Sidret'l-Mntehi'l-Efkr fi Melekti'l-Feleki'd-Devvr" (Gkler Bilgisinin
Snr) adl yaptnda birim dairenin yarapn 60 veya 1 olarak degil de, 10 olarak aldktan
sonra kesirleri de ondalk kesirlerle gstermitir.
Zt'l-Ceyb olarak bilinen bir gzlem aletini tantrken, "Bir cetvelin yzeyini altml
sinse gre, digerini ise bilginlere ve gzlem sonularnn hesaplanmasna uygun decek
ekilde kolaylatrp, yararllgn ve olgunlugunu arttrdgm onlu sinse gre taksim ettim.
demesi bu anlama gelmektedir.
Takiyddin, ondalk kesirlerin trigonometri ve astronomiye nasl uygulanabilecegini
kuramsal olarak gsterdikten sonra, 1580 ylnda bitirmi oldugu Teshilu Zici'l-A'riyyi'-
Shinhiyye (Sultann Onluk Ynteme Gre Dzenlenen Tablolarnn Yorumu) adl kata-
logunda uygulamaya gemitir. stanbul Gzlemevi'nde yaklak be sene boyunca yaplm
gzlemlere gre dzenlenen bu katalog, diger kataloglarda oldugu gibi kuramsal bilgiler ier-
mez; yalnzca Yermerkezli sistemin ilkelerine uygun olarak belirlenmi gezegen konumlarn
gsterir tablolara yer verir.
Takiyddin 1584 ylnda stanbul'da tamamlam oldugu Ceridet'd-Drer ve Hari-
det'l-Fiker (nciler Toplulugu ve Grlerin ncisi) adl baka bir yaptnda, son adm atm
ve birim dairenin yarapn 10 birim almak ve kesirleri, ondalk kesirlerle gstermek kou-
luyla bir Sins - Kosins Tablosu ile bir Tanjant - Kotanjant Tablosu hesaplayarak matema-
tikilerin ve gkbilimcilerin kullanmna sunmutur. Eger Takiyddin bu tablolar hazrlanrken
birim uzunlugu 10 birim olarak degil de, 1 birim olarak benimsenmi olsayd, bugn kullan-
makta oldugumuz sisteme ulam olacakt.
Bat'da ondalk kesirleri kuramsal olarak tantan ilk mstakil yapt, Hollandal matema-
tiki Simon Stevin (1548-1620) tarafndan Felemenke olarak yazlan ve 1585'de Leiden'de
yaymlanan De Thiende'dir (Ondalk). 32 sayfalk bu kitapkta, Stevin, saylarn ondalk ke-
sirlerini gsterirken hantal da olsa simgelerden yararlanma yoluna gitmi ve ondalk kesirleri,
uzunluk, agrlk ve hacim gibi byklklerin llmesi ilemlerine de uygulamtr. Ancak, De
Thiende'de ondalk kesirlerin trigonometri ve astronomiye uygulandgna dair herhangi bir
bulgu yoktur. Bu durum, Takiyddin'in yapm oldugu aratrmalarn matematik ve astronomi
tarihi asndan ok nemli oldugunu gstermektedir. Takiyddin cebirle de ilgilenmi ve ikin-
ci derece denklemlerinin zmnde aritmetiksel yolu izlemitir.
Takiyddin baarl almalar sergiledigi bir diger alan olan optik konusunda Gz ve
Bak Bahelerinin g zerine Kitap (Kitbu Nur-i Hadakati'l-Ebsr ve Nur-i Hadikati'l-
Enzr) adl bir yapt kaleme almtr. Bu kitabn dikkat ekici yn, temel dokusunun slm
Dnyas'nda yaklak sekiz yzyl nce balatlm olan kkl ve baarl optik almalar
sonucu elde edilmi temel argmanlar, problemlerden oluturulmu olmasdr.
yle ki, elde edilen yksek dzey, 17. yzyla kadar batda gncelligini koruyan temel
tartmalarn erevesini olutururken, ayn ekilde, Osmanl mparatorlugu'nda da btn
canllgyla etkinligini srdrmtr. Bu durumu anlamak ve anlamlandrmak zor degildir.
nk 17. yzyla kadar batda optik konusunda egemen olan gr bn'l-Heysem'in bir tr
gelenek haline dnm olan grleridir. Bu grte temel olan dncenin iki boyutu
vardr:
1. Optik problemlerin tam anlamyla birer geometri problemine dntrlerek
konunun geometrik olarak incelenmesi;
2. Problemin ayn zamanda nedensel olarak aklanmasdr. Ayrca bu iki temel
dnce ayrntl ve ok ustalkl olarak dzenlenmi deneylerle de desteklenmitir.
Bu tarz bir aratrma modeli eviriler yoluyla batya aktarlrken, doguda ise 14. yzyl-
da Kemlddin el-Frisi'nin Optigin Dzeltilmesi adl ayrntl yorum kitabyla daha yksek
dzeyli tartmalara olanak ve zemin hazrlanmtr. Daha sonra 1579 ylnda bu kez Taki-
yddin, hem bn'l-Heysem'in hem de Kemlddin el-Frisi'nin almalarna dayanarak
Kitbu Nr'u yazmtr.
Kitap bir giri ve ana blmden olumaktadr. Kitapta tartlan temel konular, k,
grme, gn gze ve grmeye olan etkisi ve kla renk arasndaki iliki, gn farkl ayna
trlerinde ugradg degiimler, yansma kanunun deneysel olarak kantlanmas, farkl ortam-
larn k zerine etkileri ve krlmadr.
Takiyddin'in temel dncesini gn dogrusal izgilerde ancak kresel olarak yayl-
dg savna dayandrmtr. Bu tr bir k tasarm slm Dnyas'nda konuya getirilmi yeni
bir bak asdr ve bu bakmdan nem tamaktadr.
Kitapta ele alnan diger bir konu da yansmadr. Burada gn aynalarda ugradg de-
giimler ve eitli aynalarda grntnn nasl olutugu deneysel olarak tartlmtr. Krlma
konusunda ise yogunlugu farkl ortamlarda gn ugradg degiimleri inceleyen Takiyddin,
yaptg btn deneysel ve matematiksel irdelemeler sonucunda, krlma kanununu bulama-
mtr. Fakat konuyu tamamen geometrik olarak ele alan, trigonometriyi iin iine sokmayan
ve alar arasnda oranlar ya da eitsizlikler kurmak yoluna dayanan degiik bir yaklam
getirmeye almtr.
Takiyddin ayn zamanda yetenekli bir teknisyendir. Gne saatleri ve mekanik saatler
yapmtr. Cep, duvar, masa saatlerinin yannda astronomik saatlerle gzlem saatlerini anlat-
tg Mekanik Saat Yapm adl kitab, Bat Dnyas da dahil olmak zere, bu yzylda bu ko-
nuda kaleme alnm en kapsaml kitaptr.
Takiyddin, ayrca gllerden, rmaklardan ve kuyulardan sular yukar karmak iin
eitli aralar tasarlam ve bunlar bir eserinde ayrntlaryla tasvir etmitir. Aratrmalar,
Takiyddin'in agabeyi olan Necmeddin ibn Marf'un da iyi bir bilim adam oldugunu ve zel-
likle astronomi ile ilgilendigini ortaya koymutur.
[Notlar : Takiyddin'in eserlerini muhafaza almalar ]
Takiyddin'e ait el yazmalarnn bir blm Bogazii niversitesi Kandilli Rasathanesi
ve Deprem Aratrma Enstits'nde bulunmaktadr. Enstit'nn UNESCO'yla (Birlemi Mil-
letler Egitim Bilim ve Kltr Organizasyonu) birlikte yrttg "Memory of the World" projesi
erevesinde, Takiyddin'e ait el yazmalarnn da iinde bulundugu 821 Trke, 414 Arapa
ve 102 Farsa, toplam 1337 eser mikrofilmleri ekilerek CD- Rom zerinde kataloglanmak-
tadr. Takiyddin'in diger eserleri baka ktphanelerin raflarndadr.
"aynak/a
1. Yavuz Unat, "Takyddn el-Rsd'n Gzlemleriyle stanbul Semalarnda Zaman", P-
Sanat, Kltr, Antika Dergisi, Zaman ve Sanat, Say 28, K 2003, s. 8097
2. Yavuz Unat, "Tkiyddn ve stanbul Gzlemevi (Rasathanesi)", Trkler, Cilt 11, Yeni
Trkiye Yaynlar, Editrler: Hasan Cell Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Ankara
2002, s. 277288
3. Yavuz Unat, "Time in The Sky of stanbul, Taq al Dn al-Rsid's Observatory, Art and
Culture Magazine, Time in Art, Winter 2004/ssue 11, pp.86103
4. Yavuz Unat, "Trk Teknoloji Tarihinden ki rnek: Cezer ve Takiyddn", 1. Trk Bilim
ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasm 2001), Trk Teknoloji Tarihi,
Yayna Hazrlayanlar: Emre Dlen, Mustafa Kaar, stanbul 2003, s. 75-94 Halk
Sahnesi Oyuncular sitesi
D Ba0lantlar
Dr. Salim Ayduz, Taqi al-Din bn Ma'ruf: A Bio-Bibliographical Essay (ngilizce)
Ta12 al3D2n 4bn 5a'r678 9 Bi,3Bibli,+ra$&ical .ssay by Dr: #alim 9yduz
;
Table (# )(ntents
*& +i($ra,hi)al (utline
-& %stanbul (bservat(ry
.& /str(n(mi)al instruments (# the (bservat(ry
0& 'anus)ri,ts (# Ta12 al!D2n's 3(rks
4.1. Mathematics
4.2. Astronomy
4.3. Mechanics
4& 5,ti)s
6& 7ari(us
8& Re#eren)es
Taq al-Dn ibn Ma'rf was a major Ottoman scientist who excelled in science in the
second half of the 16th century. From 1571, he settled in stanbul, the capital of the Ottoman
Empire and excelled in several scientific fields such as mathematics, astronomy, engineering
and mechanics, and optics. He was the author of several texts, some of which manuscripts
survived and are at present the subject of thorough studies in the history of science. One of
his books, Al-Turuq al-saniyya fi al-alat al-ruhaniyya (The Sublime Methods of Spiritual
Machines), described the workings of a rudimentary steam engine and steam turbine,
predating the more famous discovery of steam power by Giovanni Branca in 1629. Taq al-
Dn is also known for the invention of a 'monobloc' six cylinder pump, for his construction of
the stanbul observatory, and for his astronomical activity there for several glorious years
until the observatory was closed.
*& +i($ra,hi)al (utline
Taq al-Dn Ab Bakr Muhammad ibn Qdh Ma'rf ibn Ahmad al-Shm al-'Asad al-
Rsid (1526-1585), was an Ottoman astronomer originary from Damascus who worked in
stanbul. Known as al-Rsid (the observer) because of his fame as astronomer and
especially as observer and head of the known stanbul observatory, he excelled also in other
scientific branches, from mathematics and optics to mechanics and engineering.
Taq al-Dn was born in Damascus in 1526. He worked for a time as a judge and
teacher at Nablus (in Palestine), Damascus and Cairo. During his stay in Egypt and
Damascus, he produced some important works in the fields of astronomy and mathematics.
n 1570, he came to stanbul from Cairo, and one year later (1571-2) was appointed chief
astronomer (Munajjimbashi) upon the death of Chief Astronomer Mustafa b. Ali al-Muwaqqit
4
.
Taq al-Dn maintained close relations with many important members of the ulema and
statesmen, chief among whom was Hoca Sadeddin, and was presented to Sultan Murad by
the Grand Vizier Sokullu Mehmed Pasha
5
.
-& %stanbul (bservat(ry
Taq al-Dn informed Sultan Murd, who had an interest in astronomy and astrology
3 http://muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleD=949
4 hsan Fazlioglu, "Al al-Muwaqqit: Muslih al-Dn Mustaf ibn 'Al al-Qustantn al-Rm al-Hanaf al-
Muwaqqit", in Biographical Encyclopaedia of Astronomers, ed. Thomas Hockey, New York: Springer, 2007,
, 33.
5 H. Mordtmann, "Das Observatorium des Taqi ed-din zu Pera," Der Islam 12 (1913): 93; Ramazan Sesen,
"Meshur Osmanli Astronomu Takiyddin El-Rsid'in Soyu zerine," Erdem 4, no. 10 (1988): 165-171; Cevat
zgi, Osmanli Medreselerinde Ilim, vol. 1 (stanbul: z Yayincilik, 1997): 301-302, 327, 192; zgi, vol. 2, 128-
132; Salim Aydz, "Takiyddin Rsid," asamlari !e apitlariyla Osmanlilar Ansi"lopedisi, vol. 1 (stanbul:
Yapi Kredi Yayinlari, 1999): 603-605.
that the #lug Bey Astronomical Tables contained certain observational errors, resulting in
errors in calculations made on the basis of those tables. Taq al-Dn indicated that these
errors could be corrected if new observations were made and proposed that an observatory
be built in stanbul for that purpose. Sultan Murd was very pleased to be the patron of the
first observatory in stanbul and asked that construction began immediately. He also
provided all the financial assistance required for the project. n the meantime, Taq al-Dn
pursued his studies at the Galata Tower, which he continued in 1577 at the partially
completed new observatory that he called D$r al-%asad al-&ad'd (the New Observatory). He
founded the first observatory in stanbul during the reign of Ottoman Sultan Murad (1574-
1595) which housed a library, comprising mainly books on astronomy and mathematics.
Resim 3:Sextant (mushabbaha bi-'l-mantiq) of Taq al-Dn. From
Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library of the Topkapi
Palace Museum, Hazine 452, fol. 14b.

Resim 4:Observational clock. Same
reference, Hazine 452, fol. 16a.

The observatory, consisting of two separate buildings, one large and one small, was
constructed at a location in the higher part of Tophane in stanbul. Taq al-Dn had the instru-
ments used in the old slamic observatories reproduced with great care. n addition, he
invented some new instruments which were used for observational purposes for the first
time. The observatory had a staff of sixteen people-eight "observers" (r$sid), four clerks, and
four assistants
6
.
The observatory was designed to provide for the needs of the astronomers and inclu-
ded a library and certainly a workshop for the design and the production of instruments. This
institution was conceived as one of the largest observatories in the slamic world and was
completed in 1579. t was comparable to Tycho Brahe's (1546-1601) Uranienborg observa-
tory built in 1576. There is a striking similarity between the instruments of Tycho Brahe and
those of Taq al-Dn. n his astronomical tables, called the (idratu Muntaha )l-af"$r f' mala"ut
al-fala" al-da**$r (Culmination of Thoughts in the Kingdom of Rotating Spheres), Taq al-
Dn states that he started activities on astronomy in stanbul with 15 assistants in 1573
7
.
The observatory continued to function until 22 January 1580, the date of its destruction.
Religious arguments were put forth to justify this action, but it was really rooted in certain
political conflicts
8
.
Resim 5:Azimuthal semicircle (dht al-samt wa'l-
irtif') of Taq al-Dn. Same reference, Hazine 452,
fol. 452, folio 10a.

Resim 6:Mechanical clock of Taq al-Dn. mage taken
from Sifat lt rasadiya bi-naw'in khar. Source: Kandilli
Rasathanesi El Yazmalari 1: Trke Yazmalar, proje
sorumlusu: Gnay Kut, stanbul: Bogazii niversitesi
Yayinevi, 2007, p. 122.

6 Ahmet Sheyl nver, Istanbul %asath+nesi (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1986), 43-47.
7 Topkapi Palace Museum Library, MS Hazine 465/1. n addition, see Sevim Tekeli, "Trigonometry in Two
Sixteenth Century Works: The De %e!olutionibus Orbium ,oelestium and the (idra al-Muntaha-. /istory of
Oriental Astronomy (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), 209-214.
8 Sevim Tekeli, "stanbul Rasathnesinin Aralari," Arastirma 11 (1979): 29-44; Sevim Tekeli, "Takiyddin'de
Kiris 20 ve Sin 10 nin Hesabi," Arastirma 3 (1965): 123-127; Sevim Tekeli, "Takiyddin'in Delos Problemi ile
ilgili alismalari," Arastirma 6 (1968): 1-9; Sevim Tekeli, "Takiyddin'in Sidret l-mntehasinda Aletler Bahsi,"
Belleten 30, no. 98 (1961): 213-227.
.& /str(n(mi)al instruments (# the (bservat(ry
The followings instruments were among those used in the observatory to perform observations:
1) An armillary sphere;
2) A mural quadrant;
3) An azimuthal quadrant;
4) A parallel ruler;
5) A ruler-quadrant or wooden quadrant;
6) An instrument with two holes for the measurement of apparent diameters of heavenly
bodies and eclipses;
7) An instrument with chords to determine the equinoxes, invented by Taq al-Dn to replace
the equinoxial armillary;
8) A mushabbaha bi)l-man$tiq, another instrument of his invention, the nature and function of
which is not yet explained;
9) A mechanical clock with a train of cogwheels;
10) A sunaydi ruler, apparently a special type of instrument of an auxiliary nature, the
function of which was explained by Alauddin al-Mansur.
Resim 7:Dht al-awtr. From Al-lt al-rasadiya li-zj
al-shhinshhiyya, Library of the Topkapi Palace
Museum, Hazine 452, fol. 13b.

Resim 8:Parallactic instrument of Taq al-Dn. Same
reference, Hazine 452, fol. 452, folio 11b.

Taq al-Dn invented new observational instruments that were added to the array of
those already in use for observation in the slamic world. Among the instruments invented by
Taq al-Dn in the observatory were the following:
The 9e:tant ;mus&abba&a bi3'l man<ti1<= used to measure the distances between
the stars. Taq al-Dn's mushabbaha bi)l man$tiq and Tycho Brahe's sextant should be
considered among the great achievements of the 16th century astronomy. A
mushabbaha bi-l man$tiq is composed of three rulers. Two of them are attached as
the rulers of triquetrum. An arc is attached to the end of one of the rulers. Taq al-Dn
made this instrument to observe the radius of Venus that was mentioned in the tenth
book of Ptolemy's Almagest
9
.
The D&<t al3a=tar= designates the spring and autumn equinoxes. Some astronomers
set up a ring, which was not divided, parallel to the equator to designate this. Taq al-
Dn invented his instrument in the new observatory. The instrument was composed of
9 Sevim Tekeli, "Astronomical nstruments for the Zj of Emperor," Arastirma 1 (1963): 86-97.
a base in the form of a rectangle and four columns. The two columns were set on the
base so that a string was stretched between them. One of them was equal to the
cosine of the latitude of the country and the other to the sine. A hole was made on
each of these parts according to this proportion. A rope was hung from these holes
with a plumb
10
.
The astr(n(mi)al )l()k= Taq al-Dn used a mechanical clock, which he made
himself for his observations, and a wooden wall dial, which he set up in the
observatory. This clock was more precise than those previously used and considered
to be one of the most significant inventions in the field of applied astronomy in the
16th century. t is described as folows in The Astronomical Instruments for the
Emperor)s Table: "The ninth instrument is an astronomical clock. The following
statement is recorded from Ptolemy: ' would have been able to establish a great
regularity in method if was able to measure the time precisely'. Now Taq al-Dn
planned, with the help of God, the astronomical clock by the command of the Sultan,
God perpetuates his ruling days. Thus, he was able to do what Ptolemy had failed to
do". n addition, in (idrat al-muntaha, Taq al-Dn said: "we built a mechanical clock
with a dial showing the hours, minutes and seconds and we divided every minute into
five seconds
11
."
Resim 9:The quadrant made of rulers
of Taq al-Dn. Source: Al-lt al-
rasadiya li-zj al-shhinshhiyya,
Library of the Topkapi Palace Museum,
Hazine 452, fol. 452, folio 12b.

Resim 10:Ottoman astronomers at work around Taq al-Dn at the
stanbul Observatory. Source: stanbul University Library, F 1404,
fol. 57a.

10 7. bid.
11 Aydin Sayili, The Obser!atory in Islam (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1991), 289-305; Aydin Sayili, "Alauddin
Mansur'un stanbul Rasathnesi Hakkindaki Siirleri," Belleten 20, no. 79 (1956): 414, 466.
When we compare the instruments that Taq al-Dn used in his observatory with those
used by Tycho Brahe, they are mostly similar, but some of Taq al-Dn's are larger and more
precise. For example, they both used a mural quadrant (libna) for the observation of the
declinations of the sun and the stars. t is said that Taq al-Dn preferred a mural quadrant
instead of the sudus al-fa"hr' and two rings used by the previous astronomers. Taq al-Dn's
quadrant was formed of two brass quadrants with a radius of six metres each, placed on a
wall and erected on the meridian. The same instrument used by Brahe was only two meters
in diameter
12
.
n his observational work, Taq al-Dn integrated the Damascus and Samarkand
traditions of astronomy. His first task at the observatory was to undertake the corrections of
the #lug Bey Astronomical Tables. He also undertook various observations of eclipses of the
sun and the moon. n September 1578, a comet appeared in the skies of stanbul for one
month; the staff of the observatory set to observe it ceaselessly day and night and the
results of the observations were presented to the sultan. Taq al-Dn was, as a result of the
new methods he developed and the equipment he invented, able to approach his
observations in an innovative way and produce novel solutions to astronomical problems. He
also substituted the use of a decimally based system for a sexagesimal system and
prepared trigonometric tables based on decimal fractions. He determined the ecliptic degree
as 23

28' 40', which is very close to the current value of 23

27'. He used a new method in

calculating solar parameters. n particular, he determined that the magnitude of the annual
movement of the sun's apogee was 63'. Considering that the value known today is 61', the
method he used appears to have been more precise than that of Copernicus (24 seconds)
and Tycho Brahe (45 seconds).
The observatory was witness to a great deal of activity within a short period of time
between 1577 and 1580 . Observations undertaken there were collected in a work titled
(idrat Muntah$)l-Af"$r f' Mala"1t al-2ala" al-Da**$r. When compared with those of the
contemporary Danish astronomer Tycho Brahe, Taq al-Dn's observations are more precise.
Furthermore, some of the instruments that he had in his observatory were of superior quality
to Tycho Brahe's.
Resim 11:Astronomical instruments of Taq al-Dn.
mages taken from Tafsr ba'dh al-lt al-rasadiyya:


12 Sevim Tekeli, "Mehul bir yazarin stanbul Rasathesi Aletlerinin Tasvirini veren: Alat-i Rasadiye li Zic-i
Sehinsahiye Adli Eseri," Arastirma 1 (1963): 12-71.
0& 'anus)ri,ts (# Ta12 al!D2n's 3(rks
>:: 5at&ematics
*& Book on coinciding ratios in algebra (3it$b al-nisab al-mutash$""ala f' )l-jabr *a-)l-muq$bala):
Cairo (Miqat 557/3, 4 f., Taymur Riyada. 140/10), Oxford ( 88/3). t contains a prologue, three
sections and an epilogue.
-& Aim of Pupils in the Science of Arithmetic (Bughyat al-tull$b f' 4ilm al-his$b): Cairo (Riyada. 1023),
Rome (Vatican Sbath 496/2). t is quoted in 5$m1s al-%iy$dhiyy$t of Salih Zeki (vol. , p. 59) and in
The /istory of Mathematical 6iterature during the Ottoman 7eriod8 t is enclosed also in Al-/is$b al-
hind', a hand book which contains the book /is$b al-muanjjim'n *a-)l-jabr *a al-muq$bala
(Sleymaniye library, Carullah, MS 1454, 55 folios). The codex had three chapters: 1) on arithmetic
with decimal figures, 2) on arithmetic with sexagesimal figures, 3) on algebra.
.& Book on Projecting Spheres onto a Plane (3it$b tast'h al-u"ar) = Preferred Rule in Foundations of
Projecting on a Plane (Dast1r al-tarj'h f' qa*$)id al-tast'h) - Cairo (Tal'at miqat 135 - anonymous),
stanbul (Kandilli 415/5, 12 folios). t is mentioned under the first title in 3ashf al-9un1n ( 288,
226). Treatise on stereographic projection; could be part of an astronomical work. The book is
dedicated to Hoca Sa'dettin Efendi and has two chapters.
0& Commentary on "Treatise on Classification in Arithmetic" ((harh ris$lat al-Tajn's f' ):-his$b): is
mentioned in 3ashf al-9un1n ( 208, 376). Commentary on the treatise Book on Reduction of the
Common Denominator in Arithmetic (3it$b al-Tajn's f' ):-his$b) of al-Sakhwand.
4& %is$la f' tahq'qi m$ q$lahu )l-)$lim ;iy$thuddin &amsid f' bay$ni )l-nisba bayna )l-muh't *a-)l-qutr
(A). Taq al-Dn discusses here the ideas of Giyath al-Din Jamshid's book al-%isalat al-muhitiyya
(stanbul, Kandilli, nr. 208/8, 5 f.).
6& Exposition of "Book on Spheres" of Theodosius (Tahr'r 3it$b al-u"ar li-Tha*udh1siy1s): mentioned
in 3ashf al-9un1n (, 390).
Resim 12:Taq al-Dn and his observatory. Source: Al-
lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya, Library of the
Topkapi Palace Museum, Hazine 452, fol. 452, folio
17a.

Resim 13:The dioptra of Taq al-Dn. Same reference,
Hazine 452, fol. 452, folio 13a.

>:': 9str,n,my
8& Fragrance of Spirit on Drawing of Horary [Lines] on Plane Surfaces (%ayh$nat al-r1h f' rasm al-
s$)$t 4al$ musta*$ al-sut1h): Bursa (Haraccioglu 1168/2), Cairo (Falak 3988, Miqat 1140, Fadil Miqat
126, 128, 233, Talat Miqat 182), stanbul (Suleymaniye Esat 3500, 2033, 2055; Kandilli 132/3, 58, 51;
BU Veliyuddin 2305/1; Topkapi Hazine 467/1), Madina (Arif Hikmet 493/2), Oxford ( 881/1, 927),
Rome (Vat. 1224), (Kandilli, nr. 123/3, 58 f.); it is quoted in 3ashf al-9un1n ( 524). n addition to
those stated above, 5 manuscript copies are mentioned in The /istory of Astronomical 6iterature
during the Ottoman 7eriod8 This book deals with sundials drawn on marble surfaces and their
features. t has one prologue and three chapters. t was written in the village of Funduk in Nablus in
1567. This book was commented upon by Taq al-Dn's student Sirj al-Dn 'Umar ibn Muhammad al-
Friskr (d. 1610) under the title <afh al-fuy1h bi-sharh rayh$nat al-r1h= the commentary was
translated into Turkish by an unknown writer in the beginning of the 17th century.
>& Non-perforated Pearls and Roll of Reflections (&ar'dat al-durar *a "har'dat al-fi"ar): Berlin (5699),
Cairo (Miqat 900/2, Talat Miqat 76), stanbul (Kandilli 183, 184; Topkapi Emanet Hazinesi 1711;
Suleymaniye Esad Efendi 1976/2), Tehran (Meclis-i Sena 7572/25). t is a small astronomical table
for Cairo written in 1581/1582 for Sa'd al-Din Efendi; it contains sine and tangent tables in decimal
fractions. The treatise shows Taq al-Dn's scientific abilities and the originality of his contributions. n
this work, for the first time we find the use of decimal fractions in trigonometric functions. He also
prepared tangent and cotangent tables. According to Taq al-Dn, who was the first scholar to
succeed in this area, the mathematician Giyth Jamshd al-Ksh (1390 - 1450) tried to solve this
problem but failed. (Kandilli, MS 183, 75 folios). Dr. Remzi Demir edited the manuscript as his PhD
dissertation
13
.
?& Book of Ripe Fruits from Clusters of Universal nstrument (3itab al-thim$r al-y$ni)a 4an qut$f al-$la
al-j$mi)a): Cairo (Miqat 557/2), Manchester (361/E), Oxford ( 881/2). t is a commentary on the work
"Rays of light on operations wit the universal instrument" (al-Ashi)a al-l$mi)a f' )l-)amal bi-)l-$la al
j$mi)a) of bn al-Shtir, describing an astronomical instrument invented by the latter. t is composed of
one prologue, thirty chapters and one epilogue (Dar al-kutub, Miqat, MS 557/2, 8 folios).
*@& Poem on Sine [Quadrant] (Man>1mat al-mujayyab) - Treatise on Operations with the Transparent
Quadrant (%is$la f')l-4amal bi-rub) al-dast1r): Berlin (5834), Cairo (Fadil Miqat 138), stanbul
(Suleymaniye Husnu 135/2, 1 f.), all under the first title. t is a lyric book dealing with the calculations
and observations made by the instrument %ub) al-dast1r. There are two commentaries on the book:
one made by Taq al-Dn himself and the other by an unknown author (Berlin, MS 5834, 10 folios).
**& Culmination of Thoughts in the Kingdom of Rotating Spheres ((idrat muntah$ al-af"$r f' mala"1t
al-fala" al-da**$r (=al-9'j al- (h$hinsh$h'): stanbul (Kandilli 56, 208/1, 47 folios, NO 2930; Topkapi
Hazine 465/1; BU Veliyuddin 2308/2), Rome (Vat. Sbath 496/1). t is quoted in 3ashf al-9un1n ( 394,
466, 587). Edition of Chapter (on astronomical instruments): [Sevim Tekeli, "Takiyddin'in Sidret
l-mntehasinda Aletler Bahsi", Belleten, Ankara 1961, XXX/98, pp. 228-238]. Turkish translation of
the same chapter: Tekeli [ibid] (214-227). These works were prepared according to the results of the
observations carried out in Egypt and stanbul in order to correct and complete 9'j-i #lugh Beg. n the
first 40 pages of the work, Taq al-Dn deals with trigonometric calculation. This is followed by
discussions of astronomical clocks, heavenly circles, and so forth. Here, he gives information about
three eclipses which he observed while he was in Cairo and stanbul.
*-& Book on Knowledge of Position of Horary [lines] (3itab fi ma)rifat *ad) al-sa)at): Cairo (V 154);
Composed of 10 chapters, it is mentioned in 3ashf al-9un1n.
*.& ,ommentary on /is 7oem on ,on!ersion of Dates in Different ,alendars ?Al-Aby$t al-tis)a f'
istihr$j al-ta*$ri"h al-mashh1ra *a-sharhuh$@8 Cairo (Fadil Majlis 180/7), stanbul (Suleymaniye
Laleli, 3642/1, 7 f., Lala smail 732/6, Hasan Husnu 1135/6; BU Veliyuddin, 2305/6; Topkapi Hazine
467/2). This book contains information about the conversion of calendars from Hijra or to Hijra from
other calendars.
*0& Knowledge on Reckoning of Lunar Stations (2' ma)rifat his$b man$>il al-qamar): Beirut (Safa 22).
On the calculation of lunar mansions.
*4& Revision of the Almagest: mentioned in 3ashf al-9un1n (V 388).
*6& Revision of the 9'j of Ulugh Beg: mentioned in 3ashf al-9un1n ( 197, 490).
*8& Treatise on the Azimuth of the 5ibla ?%is$lat samt al-5ibla@: mentioned in 3ashf al-9un1n (
411), it is about finding the direction of the qibla; it has a prologue, one main chapter called a
13 Ta"iyAddin)in ,erBdet el-Durer !e /arBdet el-2i"er Adli Eseri !e Ondali" 3esirleri Astronomi !e
Trigonometriye #ygulamasi, Ankara University, DTC Faculty, Philosophy Department, 1991.
maqsad and fifteen sections.
*>& Pearl of the Ordered Simplification of the Calendar (al-Durr (al-4iqd) al-na>'m f' tash'l al-taq*'m):
mentioned in 3ashf al-9un1n ( 197), it is a brief astronomical table on the way to extract the annual
calendars through #lugh Bey 9'j8 Cairo (Dar al-Kutub, MS 8008), Oxford (Bodleian, MS 562),
stanbul (Sleymaniye Bagdatli Vehbi, MS 2048/5, 8 folios).
*?& Uses on Determining the Equator of the Globe and Knowledge of the Sine (2a*$)id f' isti"hr$j
mintaqat al-"ura *a ma)rifat af-jayb): Cairo (Taymur Riyada 10/13).
-@& Simplification of the Shahinshah Zj (Tash'l >'j al-a)sh$riyya al-sh$hinsh$hiyya): Patna (2466). n
this text, Taq al-Dn gave the parts of degree of curves and angles in decimal fractions and carried
out the calculations accordingly. Excluding the table of fixed stars, all the astronomical tables in this
>'j were prepared using decimal fractions.
-*& Daqa)iq I"htilaf al-#fuqaynC Cairo (Talat miqat 211/1, 1 f.); about the difference between real and
false horizons.
--& The Brightest Stars for the Construction of Mechanical Clocks (Al-3a*$"ib al-durriyya fi *adh) al-
ban"$mat al-da*riyya): Cairo (Miqat 557/1, Sina'a 166/1), Oxford (557), Paris (2478). t was written
in 1559 in Nablus and deals with the construction of mechanical clocks and how to use them.
-.& Al-Mi>*ala al-(him$liyya bi-fadli d$)iri ufuqi al-5ustant'niyyaC Oxford (Bodleian, March 119),
stanbul (Kandilli, 547, 13 folios). Taq al-Dn wrote this book while he was a judge in Nablus to
determine the latitude of stanbul's horizon with a kind of round gnomon; it contains one prologue,
three chapters and one epilogue.
-0& %is$la f' 4amal $la tursamu bih$ al-"a*$"ib 4al$ sathin musta*'C stanbul (Suleymaniye Yeni Cami
797/3). On the method to draw the map of the sky.
-4& %is$la f' al-4amal bi al-rub) al-(ha"$>': Cairo (Taymur riyada 169/2, Fihris al-azhariyya V 303),
Edirne (Selimiye 691/3), Garrett (4792), stanbul (Topkapi Ahmed 3119/4k, 3 f.), Manchester
(361/5). There is no certain proof that this treatise was written by Taq al-Dn.
-6& %is$la f' )l-i"htil$f bayna al-mu*aqqit$n bi-mahrusat al-5$hira fi dabt qa*say al-nah$r *a-)l-layl
*a-d$)irat al-fajr *a-):-shafaqC stanbul (Kandilli 208/5, 176, 4 f.), Tehran (Meclis-i Sena 7572/38).
-8& %is$la f' ma)rifat al-)ufuq al-h$dithC stanbul (Kandilli 208/6, 1 f.). t is a notice about the finding of
seven horizons.
->& %is$la f' sabab ta)a"h"hur ghur1b al-(hamsC stanbul (Kandilli 147, 25 f., 140/3).
-?& %is$la fi a*q$t al-4ib$d$t8 -stanbul (Kandilli 208/4, 2 f.). t is a treatise that mentions how to use
the astrolabes to determination of the time.
.@& Tafs'r ba)dh al-$l$t al-rasadiyya: stanbul (Kandilli 208/2, 2 f.). This text in Turkish mentions eight
astronomical instruments that were used by the author in his observatory, with beautiful figures.
.*& #rj1>a li-):-jayb *a-):-dharb *a):-qisma: stanbul (Uskudar Selim Aga 732m/7, 1 f.; Suleymaniye
Huseyin Celebi 748/7, Esad Efendi 3769/10). A poem containing 24 lines on the rules of the %ub)
d$)ira (the quadrant).
.-& Preferred Rule in Foundations of Projecting on a Plane (Dast1r al-tarj'h fi qa*$)id al-tast'h, titled
in some sources as al-Dustur al-rajih li 5a*a)id al-Tastih): mentioned in 3ashf al-9un1n ( 288,
226) and extant in manuscripts at Cairo (Talat miqat 135 - anonymous), Giresun"(155/2), and
stanbul (Kandilli 415/5, 208/3, Arkeoloji Muzesi 601). t is about the projection of a sphere onto a
plane as well as other topics in geometry. t is a treatise about the sundials made on the surfaces,
written in 1576 and dedicated to Hoca Sa'd al-Din Efendi.
..& [Treatise on the Effect of %efraction at the /ori>on and of Differences of Opinions of ,airo
Time"eepers Thereon]: Cairo (Talat miqat 11 - only the first page), stanbul (Kandilli 415).
.0& [Treatise on the Difference bet*een True and Disible /ori>ons]: stanbul (Kandilli 122).
.4& El$t al-rasadiya li->'j al-sh$hinsh$hiyya (T), Library of the Topkapi Palace Museum, Hazine 452.
This book gives the list of astronomical instruments used by Taq al-Dn in the stanbul observatory
(Topkapi Sarayi Museum Libr., . Ahmed, nr. 542, 17 folios). See Sevim Tekeli, "Astronomical
nstruments for the 9'j of Emperor," Arastirma, Ankara 1963, , pp. 71-121).
.6& &a*$b (u)$l 4an muthallath min al-)i>am gayri q$)im al->$*iya *a-laysa f' a>l$)ihi m$ yablugh al-
rub) *a-a>l$)uhu bi-asrih$. hal yum"inu ma)rifat >a*$y$hu (A). (Sleymaniye Libr., Yeni Cami, nr.
797/2, 1 folio).
.8& 2a*$)id f' istihr$j mintaqat al-"ura *a-ma)rifat al-jayb (A) (Teymuriyye, Riyaza, nr. 140/13, 4
folios).
.>& %is$lat taq*'m al-sana 990 [H]: on the calendar of the year 990 H. (Sleymaniye Library, zmirli
Hakki, MS 2043/1, 21 folios).
.?& (ifat $l$t rasadiya bi-na*)in $"har (T): stanbul, Kandilli Library, MS 208/7.
>:;: 5ec&anics
0@& The Brightest Stars for the Construction of Mechanical Clocks (al-3a*$"ib al-durriyya f' *adh) al-
ban"$m$t al-da*riyya): Cairo (Miqat 557/1, 35 folios, MS Falak 3845, Suway't 166/1): it is
mentioned in 3asf al-9unun. With this text, Taq al-Dn wrote the first Ottoman book on automatic
machines. Composed in 1559 in Nablus. n the foreword, Taq al-Dn mentions that he benefited from
using Samiz 'Al Pasha's private library and his collection of European mechanical clocks. n this
work, Taq al-Dn discusses various mechanical clocks from a geometricalmechanical perspective.
Sevim Tekeli, The ,loc"s in Ottoman Empire in :Fth ,entury and Taqi al Din)s -The Brightest (tars
for the ,onstruction of the Mechanical ,loc"s-8 Ankara: T.C. Kltr Bakanligi, 2002.
0*& On Science of Clepsydras (2' 4ilm al-bin"$m$t): Oxford ( 968), Paris (2478).
Resim 14:Mural quadrant (libna) of Taq al-Dn.
Source: Al-lt al-rasadiya li-zj al-shhinshhiyya,
Library of the Topkapi Palace Museum, Hazine 452,
fol. 452, folio 9a.

Resim 15:The colophon of Tarjumn al-atibb' wa-
lisn al-alibb', The National Library of Medicine in
Bethesda, Maryland (MS A75, folio 2a)

0-& The Sublime Methods in Spiritual Devices (al-Turuq al-saniyya fi):-alat al-ruhaniyya): Cairo
(Falak 3845, Miqat 557/4), Dublin (Beatty 5232), stanbul Kandilli no 96, autograph). Research:
[Tekeli, Sevim, "Taqi Al-Din's Method in Finding Solar Equations", ACHS X. Sommaires. Varsovie
Cracovie, 1965, 107; Necati Lugal Armagani. 24, 1968, 707-710.], al-Hasan [3]. Treatise in 6
chapters: 1) clepsydras, 2) devices for lifting weights, 3) devices for raising water, 4) fountains and
continually playing flutes and kettle-drums, 5) irrigation devices, 6) self-moving spit. n this work, Taq
al-Dn focuses on the geometrical-mechanical structure of clocks previously examined by the Ban
Ms and Ab al-'zz al-Jazar. n this book he mentions a six cylinder machine which was invented
by him to raise waters, and also some machines for lifting the weights. (Ta"i al-Din al-handasat al-
ma"aniyyat al-Arabiyya ma)a "itab alt-turup al-saniyya fi al-alat al-ruh$niyya (ed. by A. Yusuf al-
Hassan), Aleppo 1987). n 1551, Taq al-Dn invented an early steam turbine as a prime mover for a
self-rotating spit. Taq al-Dn wrote: "Part Six: Making a spit which carries meat over fire so that it will
rotate by itself without the power of an animal. This was made by people in several ways, and one of
these is to have at the end of the spit a wheel with vanes, and opposite the wheel place a hollow
pitcher made of copper with a closed head and full of water. Let the nozzle of the pitcher be opposite
the vanes of the wheel. Kindle fire under the pitcher and steam will issue from its nozzle in a
restricted form and it will turn the vane wheel. When the pitcher becomes empty of water bring close
to it cold water in a basin and let the nozzle of the pitcher dip into the cold water. The heat will cause
all the water in the basin to be attracted into the pitcher and the [the steam] will start rotating the vane
wheel again." The /istory of the literature of natural and applied sciences during the Ottoman 7eriod,
(ed. By E. hsanoglu and others), stanbul: RCCA, 2006, , 42-44.
0.& %is$la f' 4amal al-m'>an al-tabi)' (A). t is about weights and measurements and also mentions
the scale of Archimedes. (Alexandria, Baladiya [Municipal Library], Majmi', MS 3762, 4 folios).
4& 5,ti)s
00& Book of the Light of the Pupil of Vision and the Light of the Truth of the Sights (3itab <1r
hadaqat al-ibs$r *a-n1r haq'qat al-an>$r): Cairo (Riyada. 893), stanbul (Kandilli 122, Sleymaniye
Libr., Laleli, nr. 2558, 72 folios), Oxford ( 930), Tashkent (446/1). Treatise on optics containing
investigations on the vision, the light reflection and refraction in 3 parts. t is dedicated to the Ottoman
Sultan Murad (1574-1595). This book dealt with the structure of light, its diffusion and global
refraction, and the relation between light and colour
14
.
6& 7ari(us
04& Al-Mas$bih al-mu>hira f' 4ilm al-ba>dara (A). t is about zoology. (Berlin, Gotha, MS 2094, 44
folios).
06& Tarjumn al-atibb' wa-lisn al-alibb' (The nterpreter of Physicians and the Language of the
Wise concerning Simple Medicaments): This is an alphabetical pharmaco-botanical dictionary. Two of
manuscript copies of it are known to be extant: MS A75 in 131 folios at the American National Library
of Medicine in Bethesda, Maryland, and MS Mq. 527 in the Staatsbibliothek in Berlin (entry no. 6431
in Ahlwardt catalogue).
8& Re#eren)es
'Al' al-Dn Mansr al-Shrz, (h$hinshahn$me. stanbul University, TY, MS 1404.
'Al' al-Dn Mansr, (ehinsahn$me, stanbul University Library, MS FY 1404.
Al-Hassani, Salim, (2004), "The Machines of Al-Jazari and Taqi Al-Din".
Adivar, Adnan, Osmanli Tur"lerinde Ilim, stanbul, 1943.
Al-Hassan, Ahmad Yusuf, Taqi-al-Din and Arabic Mechanical Engineering8 Gith the (ublime
Methods of (piritual Machines8 An Arabic Manuscript of the (iHteenth ,entury (in Arabic). Aleppo:
nstitute for the History of Arabic Science, 1976.
El$t rasadiyya li-9'ji al-(h$hinsh$hiyya [stanbul Univesity, TY, MS 1993].
Ali Cevad, Tarih !e ,ografya 6Agati, stanbul 1313.
Aydz, Salim, "Osmanli Devleti'nde Mneccimbasilik ve Mneccimbasilar", Sosyal Bilimler
Ens., yksek lisans tezi, 1993.
Aydz, Salim, "Takiyddin Rsid ve stanbul Rasathnesi", (i>inti, sayi 179, 1993, pp. 516-519.
Aydz, Salim, "Takiyddin Rsid," asamlari !e apitlariyla Osmanlilar Ansi"lopedisi, vol. 1
(stanbul: Yapi Kredi Yayinlari, 1999): 603-605.
Ayvansaray., Mecmu+-i Te!+rih (hazz. F. . Derin-V. abuk), stanbul 1985.
Beydilli, Kemal, "Stephan Gerlach'in %I>n+me'sinde stanbul", Tarih Boyunca Istanbul (emineri,
stanbul 1989, pp. 97-103.
Bir, Atilla ve Mahmut Kayral, "Takiyddin'in pli (Siryakli) alar Saati", Otomasyon JK - Mayis 94,
pp. 70-75.
Bir, Atilla ve Mahmut Kayral, "Takiyddin'in Siryakli (pli) Mekanik Saati", Otomasyon JJ - Nisan
94, pp. 86-90.
Celal Es'ad (Arseven), Es"i ;alata !e Binalari, stanbul 1329.
Cevat zgi, Osmanli Medreselerinde Ilim, (stanbul: z Yayincilik, 1997).
Demir, Remzi, "Takiyddin bn Maruf'un Ondalik Kesirleri Trigonometri ve Astronomiye
14 Studied in Topdemir, Hseyin Gazi, -Taq' al-D'n)s Optics Boo" <amed The <ature of 6ight and The
2ormation of The Dision-, Doctoral Dissertation, Advisor: Prof. Dr. Sevim Tekeli. Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Cografya Fakltesi, xii+816 pages.
Uygulamasi", Osmanli Bilimi Arastirmalari II (ed. F. Gnergn), stanbul 1998, pp. 187-209.
Demir, Remzi, "Eski Bir Hesap Aleti: Rubu'l-Mceyyeb ve Takiyddin ibn Maruf'un 'Rubu'l-
Mceyyeble Yapilan slemler Manzmesi' Adli Rislesi", Bilim !e 2elsefe Metinleri, Cilt 1, Sayi 1,
Ankara 1992, pp. 29-55.
Demir, Remzi, Ta"iyAddin)in ,erBdet el-Durer !e /arBdet el-2i"er Adli Eseri !e Ondali" 3esirleri
Astronomi !e Trigonometriye #ygulamasi, A Dil ve Tarih-Cografya Fak., Felsefe blm, doktora
tezi, 1991.
Demir, Remzi, Ta"iyAddin)in 2ar"li BAyA"lA"te (onsu> <iceli"ler Meselesine Trigonometri)den
;etirmis Oldugu Bir Lrne", Ankara 1992.
Dizer, Muammer, "The Astrolabe of Taqi Al-Din at Kandilli Observatory", International (ymposium
for the /istory of Arabic (cience #ni!ersity of Aleppo, April 1979.
Dizer, Ta"iyAddin, Ankara 1990.
Abu 'l-Fida, 3it$b al-mu"htasar f' a"hb$ri)l-basar, Kahire 1325, , p. 74.
Ergin, O. N., TAr"iye Ma+rif Tarihi, -, stanbul, pp. 251- 255.
Fazlioglu, "Cebir", Diyanet Islam Ansi"lopedisi, V, 195-201.
Fazlioglu, "Hendese", Diyanet Islam Ansi"lopedisi, XV, 199-208.
Fazlioglu, "Hesap", Diyanet Islam Ansi"lopedisi, XV, 244-265.
Fazlioglu, hsan, "Taq al-Dn Ab Bakr Muhammad ibn Zayn al-Dn Ma'rf al-Dimashq al-Hanaf",
in Biographical Encyclopaedia of Astronomers, ed. Thomas Hockey, New York: Springer, 2007, ,
1122-23.
Gelibolulu Mustafa Ali, 3AnhA)l-Ahb+r, stanbul niversitesi Libr., Ty. nr. 5959.
Gerlach, Stephan, TAr"isches Tapesbuch, Frankfurt 1674, p. 409.
Gker, Ltfi, "Takiyddin Er-Rasid ve stanbul Rasathanesi", Milli 3AltAr, Cilt 1, Sayi 11, 1977, pp.
48-56.
Gkmen, Mehmed Fatin, "Rsid Takiyddin Kesfettigi Bir Saat", ,umhuriyet ;a>etesi, () 14
Nisan 1341 (1925).
bn Al-Athir, al-3$mil fi al-t$r'h, Beirut, 1979, X, p. 419.
brahim smet Efendi; 2ihrist-i 3utuph+net el-/idi!iyye, Misir 1308.
Karaelebizade Abdlaziz, %a!>ad al-abr+r, Kahire 1248, p. 462.
Ktip elebi, 3ashf al-9unun, , p. 753.
Ktip elebi, (Allemu)l-!AsIl il+ taba"+ti)l-fAhIl, Sleymaniye Libr., Sehid Ali, no. 1877, p. 230.
Kehhale, Mujam al-muallifin, X, p. 283.
King, David A. (1986). A (ur!ey of the (cientific manuscripts in the Egyptian <ational 6ibrary8
Winona Lake, N, USA: American Research Center in Egypt, pp. 171-2.
King, David A., "Taki al-Din". Encyclopaedia of Islam ?Jnd Ed8@ vol. 10: pp. 132-3.
Krause, Max, "Stambuler Hand-schriften slamischer Mathematiker", 5uellen und (tudien >ur
;eschichte der Mathemati". Astronomie und 7hysi". Abteilung B, vol. 3, Berlin 1936, p. 437-532.
Mehmed Murad, Tarih-i Ebu)l-2aru", st., 1328, , pp. 44-47.
Miroglu, "stanbul Rasathnesine Ait Belgeler", Tarih EnstitAsA Dergisi, Sayi, 1972/3, p. 77.
Mordtmann, J. H., "Das Observatorium des Taq ed-din zu Pera", Der Islam, 1923, vol. 13, Heft 1-
2, p. 82-86.
Mstakimzade, MecelletA)n-nisab, Sleymaniye Libr., Halet Efendi, no. 628, vr 408b.
Nazif M. Hoca, (IdB. /ayat. Eserleri !e I"i %is+lesi)nin Metni, stanbul 1980, (Risle-i Sd Efendi,
Metin kismi), pp. 3-4.
Nazif M. Hoca, %is+le-i (Idi Efendi, stanbul niversitesi Libr., nr. Ty. 2608, Ty. 5595, Ty. 1390.
Salih Zeki, Asar-i Ba"iye, st., 1329, pp. 200, 201.
Salih Zeki, 3+mIs-u riy+>iyy+t, Ktp, TY, no 914, V, 342.
Sayili, Aydin, "Alauddin Mansur'un stanbul Rasathnesi Hakkindaki Siirleri", Belleten, XX/79,
1956, pp. 414, 466.
Sayili, Aydin, "The Obser!ation Gell", Dil !e Tarih-,ografya 2a"ultesi Dergisi, X, 1953, p. 150,
note 8.
Sayili, Aydin, ". Murad'in stanbul Rasathnesi'ndeki Mcessem Yer Kresi ve Avrupa le Kltrel
Temaslar", Belleten XXV, Ankara 1961, pp. 397-398.
Sayili, Aydin, "Rasadhne", A, X, 628-631.
Schweigger, Salomon, %eisebeschereibungen nach 3onstantinopel, XX, Nrnberg 1608, p. 90.
Sesen, Ramazan, "Meshur Osmanli Astronomu Takiyddin El-Rsid'in Soyu zerine", Erdem,
V/10, Ocak 1988, pp. 165-171.
Sesen, R., (al+haddin De!rinde EyyIbBler De!leti, stanbul 1983, p. 36.
Shihab al-Din al-Hafac, %eyh$nat al-alibb$, Aleppo, 1967, , p. 151.
Suter, H., Die Mathemati"er und Astronomen Der Araber und Ihre Ger"e, Leipzig 1900.
Tayyarzde Ahmed At, Tarih-i At+, stanbul 1292-93, , pp. 81-82.
Tekeli Sevim, "Taq al-Dn", in Helaine Selin, Encyclopaedia of the /istory of (cience. Technology.
and Medicine in <on-Gestern ,ultures, Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1997, pp. 934-
935 (Springer-Verlag Berlin Heidelberg New York 2008).
Tekeli, Sevim, "stanbul Rasathnesinin Aralari", Arastirma, Ankara 1979, X, pp. 29-44.
Tekeli, Sevim, "Takiyddin'de Kiris2

ve Sin1

nin Hesabi", Arastirma, Ankara 1965,,pp.123-127.

Tekeli, Sevim, "Takiyddin'in Delos Problemi ile ilgili alismalari",Arastirma,Ankara 1968,V,pp.1-9.
Tekeli, Sevim, "Takiyddin'in Sidret l-mntehasinda Aletler Bahsi", Belleten, Ankara 1961,
XXX/98, pp. 213-227.
Tekeli, Sevim, "Takiyddin", Tur" Ansi"lopedisi, XXX, 357.
Tekeli, Sevim, "Taq al-Dn". n: Encyclopaedia of the /istory of (cience. Technology. and
Medicine in <on-Gestern ,ultures, edited by Helaine Selin. Dordrecht: Kluwer Academic
Publishers, 1997.
Tekeli, Sevim, "Astronomical nstruments for the Zj of Emperor," Arastirma, vol.1,1963, pp.71-122.
Tekeli, Sevim, "stanbul Rasathanesinin Gzlem Aralari," Arastirma, vol. 11, 1979, pp. 29-44.
Tekeli, Sevim, "Nasiruddin, Takiyyuddin ve Tyho Brahe'nin Rasad Aletlerinin Mukayesesi", Dil !e
Tarih - ,ografya 2a"ultesi Dergisi, XV, 34, 301-395. 1958.
Tekeli, Sevim, "Taqi Al-Din's Method in Finding Solar Equations", ACHS X. Sommaires. Varsovie
Cracovie, 1965, 107; Necati Lugal Armagani. 24, 1968, 707-710.
Tekeli, Sevim, "Taqial Din's "Work on Extracting the Chord 2

and Sin 1

", Arastirma. Dil !e Tarih-

,ografya 2a"Altesi 2elsefe Arastirmalari EnstitAsA Dergisi, (1965), Ankara, pp. 128-131.
Tekeli, Sevim, "The Observational nstruments of stanbul Observatory", Isl+m)da %asathaneler
(empo>yumu, stanbul 1980, pp. 33-44: published on www.MuslimHeritage.com as: The
nstruments of stanbul Observatory (08 June, 2008).
Tekeli, Sevim, "The Work on Taqi Al-Din's Astronomical nstruments", Arastirma, , 1963, 1-20.
Tekeli, Sevim. "Takiyddin'in Sidret l-Mntehasinda Aletler Bahsi" in Belleten XXV/15,1961,pp.
213-238.
Tekeli, Sevim. "Trigonometry in the Sixteenth Century: Copernicus and Taqi al-Din," Erdem 2 (4):
219272, 1986.
Tekeli, Sevim. The ,loc"s in Ottoman Empire in :Fth ,entury and Taqi al-Din)s 4The Brightest
(tars for the ,onstruction of the Mechanical ,loc"s)8 Ankara: T.C. Kltr Bakanligi, 2002.
Topdemir, Hseyin Gazi, "According to al-Haytham, Al-Farisi and Taq al-Dn ibn Maruf the Nature
of the Propagation of Light", %e!ie* of 2aculty of 6anguage. /istory and ;eography of An"ara
#ni!ersity, Volume 38, ssue 1-2, Ankara 1998, pp. 381-403.
Topdemir, Hseyin Gazi, "Optics Book of Taq al-Dn ibn Maruf", %e!ie* of ,entre for %esearch
(tudies in Ottoman /istory, (OTAM), Volume 7, Ankara 1997, pp. 253-286.
Topdemir, Hseyin Gazi, "Taq' al-D'n)s Optics Boo" <amed The <ature of 6ight and The
2ormation of The Dision", Doctoral Dissertation, (Advisor: Prof. Dr. Sevim Tekeli), xii+816 pages.
Topdemir, Hseyin Gazi, "The Optical Researches of Kamal al-Din al-Farisi", Nsha, (&ournal of
Oriental (tudies) Volume , ssue 6, 2002, pp. 149-168.
nver, Suheyl, Istanbul %asath+nesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1986.
Unat, Yavuz, "Tkiyddn ve stanbul Gzlemevi (Rasathanesi)", TAr"ler, Cilt 11, Yeni Trkiye
Yayinlari, Editrler: Hasan Cell Gzel, Kemal iek, Salim Koca, Ankara 2002, pp. 277-288.
Unat, Yavuz, "Time in The Sky of stanbul, Taq al Dn al-Rsid's Observatory", Art and ,ulture
Maga>in. Time in Art, Winter 2004/ssue 11, pp. 86-103 ("Takyddn el-Rsid'in Gzlemleriyle
stanbul Semalarinda Zaman", P (anat. 3AltAr. Anti"a Dergisi. 9aman !e (anat, Sayi 28, Kis
2003, pp. 80-97).
Unat, Yavuz, "Trk Teknoloji Tarihinden ki rnek Gezeri ve Takyddn", :8 TAr" Bilim !e Te"noloji
Tarihi 3ongresi Bildirileri ?:M-:N 3asim JOO:@. TAr" Te"noloji Tarihi, Yayina Hazirlayanlar: Emre
Dlen, Mustafa Kaar, stanbul 2003, pp. 75-94.
Zirikl, al, Al-A)l$m, Cairo 1954, V, p. 105.
Yklan Rasathane ve Zihniyet : Osmanl 16.yy da ke Geer
by Mevlt Ulutekin Ylmaz
Bir devletin gcn, sadece toprak geniliiyle aklamak dn de yanlt, bugn de... Bizlere
okutulan Osmanl Tarihindeki Ykselme, Duraklama Gerileme devirleri, devletin toprak genilii ve
toprak kaybndan baka bir anlam tamyor.
16. yzyl, Osmanlda Ykselme Devri olarak bilinir. Gerekte ise bu yzyl, bilimin Osmanlda
topa tutulduu bir yzyldr; bir baka deyile, Osmanlnn beyinlerde kdr; ykldr.
Osmanl, 20. yzyln ilk eyreinde, fiziken yklmtr; ama zde ykln balangcn 16.
yzylda aramak gerekir.
16. Yzylda Avrupa...
Tarihteki olaylar gnmz anlayna gre deerlendirmek elbette yanl olur. 16. yzylda
Osmanlnn bilime olan tavrn anlatmadan nce, ayn yzylda Avrupadaki bilim anlayna ksaca
gzatmamz gerekmektedir. Ancak byle bir yntemle doru zeminde konumuzla ilgili doru yorumlar
yapabiliriz.
16. yzyl, Avrupada modern bilimlerin temellerinin atld, bilimde rnesansn balad bir yzyl...
Bu yzylda, daha ok ressam ve heykeltra olarak bilinen Leonardo Da Vinci anatomik almalar
yapyor; yzyl sonra Harveyin kesin olarak tespit edecei kan dolam konusunda incelemelerde bulu-
nuyor; astronomi ve mekanik bilimine hizmet ediyordu. Ve ayrca bu byk deha; simya, astroloji ve
bynn (11.yzylda El Birunnin de syledii gibi) faydasz, bo bir aldatmaca olduunu da aka
belirtiyordu...
Bu yzylda, bir Alman olan Nrenbergli Albrecht Drer, insan zerinde anatomik incelemeler
yapyor, matematik ve fizik zerinde alyordu.
Bu yzylda, svireli Parecelsus, kimyasal maddeleri ila olarak tp bilimine armaan ediyordu.
Bu yzylda, modern maden biliminin kurucusu olarak bilinen George Agricola, madenler ve
fosiller hakknda gnmz bilgilerinin ilk ipularn insanla sunuyordu.
Bu yzylda, Jerome Cardan bilinmezli denklem iin mehur yntemini ortaya koyuyor; yazd
cebir kitabyla ortaa cebir usullerini alt-st ediyordu.
Bu yzylda, Botanik bilimi Alman Leonard Fuchs ile temelleniyordu.
Ve ilk kez bu yzylda, Flamand Andreas Vesalius, insan lsn bir btn olarak anatomi
masasna koyup, renciler nnde aarak organ ve dokular gsteriyordu.
Bu yzylda, Nikolaus Kopernikus (Kopernik) astronomi alannda ilk byk buluunu ortaya
koyuyor; Evrenin merkezinin Gne olduunu ve btn gk cesimlerinin gne evresinde dndn
ispat ederek, eski an bilim dnyasn temelden sarsyordu.
Bacon, 16. yzylda Bilgi kudrettir diyor; 1564de doan Galileo, Gne sabit, dnya onun
evresinde dnyor diye baryor; 1571de doan Johannes Kepler, gnmz uzay fiziinin ipularn
ortaya koyuyor; 1578de doan William Harvey, gnmzde bilinen Kan Dolamnn bilimsel verilerini
aklyordu... Bilimi talandran bu adlar daha da oaltabiliriz.
Gerekten 16. yzylda bilim ve fikir insanlarnn kitaplar, Avrupada, yz yl akn bir zamandr
matbaalarda baslyor; insanlar bilginin gcyle donanyordu.(1)
16. Yzylda Osmanl...
Osmanl Devleti, kuruluundan beri imparatorluk iindeki milletleri hak ve adalet zere ynetme
geleneini kukusuz 16. yzylda da srdrd. Ne var ki Osmanl, insanlar hak ve adalet zere ynet-
mede gsterdii baary, bilim anlaynda gsteremedi. Trk tarihinin nemli bir zaman kesitine egemen
olan Osmanl ynetimi, ac ama gerek; -Fatih Sultan Mehmet Hann ilk yllar dnda- bilimi tanmad,
insan aklnn donanmna ilgisiz kald. znt vericidir ki; 16. yzylda Avrupada insan akl frtna gibi
eserken; kffarda onca iler olurken; Osmanl Devletinde ise, bir eyhlislam(2), Gkleri incelemek
uursuzluk getirir diye, padiaha gr bildiriyor ve an en byk rasathanesi bir gecede yktrlyordu!
Nasl olmutu bu olay?
Astronom Takiyddin Mengberdi, stanbulda Tophane bayrna padiah izniyle Avrupann en
gelimi rasathanesini kurar ve g incelemeye balar... Takiyddin Efendi, gkteki cisimleri incelemekle
kalmaz; elde ettii sonular Sidretul Mnteha adl bir kitapta toplar. Takiyddinnin almalar ar-
tcdr: Gne parametrelerini gzlem noktas yntemini uygulayarak hesaplar. Ve Takiyddin eski
Yunanllardan beri zme ulatrlamayan problemden birisi olan Delos probleminin, zm yolu
zerine kafa yorar.
Gerek u ki; Tophane bayrndaki bu rasathane, gnmz ABDsindeki NASA gibidir... Gel gr ki,
kr zihniyet aman vermez!
imdi, tarihimizin bu ac sayfalarna biraz daha yakndan bakalm.
Rasathanenin kuruluu...
Yl 1578...
Devir; anas Yahudi, kars talyan olan ve tahta getii gece be kardeini birden boduran Sultan
3. Murat devridir...
Mneccimba Mustafa elebinin yerine eski Trk Beyleri ailesinden gelen Astronom Mengberdi
Takiyddin Efendi getirilir.
Takiyddin Efendi, geni ufuklu ve bilimin ne olduunu farkeden deerli bir aydndr. Grevi
mneccimliktir. Yani, yldzlara bakarak, padiaha uurlu, uursuz saatleri bildirmektir. Fakat o, bu grevi,
zamann en donanml rasathanesini kurmak ve gkleri incelemek iin, nemli bir frsat olarak deerlen-
dirmek ister. Byle bir rasathaneyi kurmak iin padiahtan irade alma ans da vardr. nk bir gzel
rastlantdr ki; padiahn hocas olan Sadettin Efendi ile ok iyi dosttur.
Takiyddin Efendi, Hoca Sadettine sunduu raporda yle der:
Ulu Bey Zicnin (yldzlarn sralanmasnn) yeni rasatlarla dzeltilmesi gerekir. Mevcut Zice
gre yaplan hesap sonular her zaman doru kmamaktadr. Bu sebeple yeni bir rasathane kurulmas
gereklidir
Ayn zamanda bir tarihi olan Hoca Sadettin Efendi, Takiyddinin bu isteini yerine getirmek iin
durumu padiaha anlatr. Padiah, konunun nemini anlamasa da, arac Sadettin Efendiye olan gveni
tamdr. Padiah 3. Murat hi tereddt etmez ve Tophane Bayr zerinde yeni bir rasathane yaplmas, bu
rasathanenin mdrlne Takiyddin Efendinin getirilmesi iin stanbul Kadsna, (Hoca Sadettin
Efendinin kaleminden kt anlalan) u hkm gnderir:
stanbul Kadsna hkm ki, mteveffa Ltfullahn vakf olan mneccim kitaplar mahmiye-i
mezburede Mimar Sinan Mahallesinin imam ve mezzini ellerinde olduu ilan olunma alnp, rasat-
haneye verilmek emredp buyurdum ki, vardukta tehir etmeyp mteveffa-yi mezburun ellerindedir ve
eer hardadr her kimde ise getirip dahi bilfiil rasad hizmetinde bulunan Mevlana Takyeddine cmlesin
teslim edilsin... fi 12 Safer 986(3)
Balang gzeldir...
Gerekten inaat hemen balar ve ok ksa bir zamanda yaplan rasathane her trl astronomi
aletleriyle donatlr. Takiyddin Efendi de hemen almaya koyulur... Yapt rasatlar bir bilim insan
olmann titizliiyle kaydeder.
Takiyddin gerek bir bilgindir. Matematik ve trigonometriye tam anlamyla hkimdir. Teorik ve
pratik almalarn bir kitapta toplar. Kitabn nszn dostu, tarihi Hoca Sadettin Efendi yazar...
Takiyddin Efendi bu kitabnda, rasathanede kullanlan aletlerin adlarn, grevlerini, kullanl biimlerini
tek tek anlatr. Takiyddinin bir deil birka kitab vardr. Kitaplarndan birisi yapt gzlemlerin sonu-
larn toplad Sidretul Mnteha adl eserdir. Yazar bu eserinde trigonometrik izgileri tarif ve dairelerin
kesimesinden meydana gelen a hesaplarn aklamtr. Bundan sonra da gzlem aralar, gzlem
usulleri ile ay ve gnein hareketlerinin gzlemi ile ilgili bilgiler vermitir. Takiyddin bu eserinde gne
parametrelerini gzlem noktas yntemi uygulayarak hesaplamtr. Bu yntem, Bat dnyasnda
(Avrupada) ilk kez XVl. yzylda uyguland halde slm dnyasnda Beyrun (El Birun)den beri bilin-
mektedir. Takiyddinin matematik ile ilgili eserlerinde ise ondal kesirler hakknda bilgi verilmi ve ayn
zamanda Yunan anda zme ulatrlmaya allan problemden biri olan Delos probleminin
zm yolu zerinde durulmutur.(4)
O, ayn zamanda bir mucittir. Rasathanesine kendi bulduu bir Astronomik Saati de ilve eder...
Takiyddin Efendi almalarnda rahattr... Geri devlet, zevk ve sefa lemlerine dalm, bu
yzden sara hastalna tutulmu bir padiahn ynetimindedir ama, Takiyddinin dilinden anlayan biri
vardr: Hoca Sadettin Efendi! Sadettin Efendi etkilidir. nk, padiahn ehzdelii srasnda hocas idi.
Dolaysyla Sarayda saygnl vard.
Biri bilgin, biri yazar...
Bu ikili, bireyler yapmaya; mspet bilimleri yava yava zihinlerde ne kartmaya alyordu.
Rasathanenin ykl!
Ne acdr ki, Takiyddinin bilim yolunda koma abalar ok gemeden engellenecektir.. Bu
engelleme, din adna hkm veren eyhlislamdan gelecekti!
Devrin eyhlislam olan Kad-zdelilerden(5) Ahmet emsettin Efendi(6) ile Hoca Sadettin
Efendinin aras iyi deildi. eyhlislam Efendi bo durmad. Dorusu, Rasathanenin kurulmasnda
nayak olan Hoca Sadettin Efendiden intikam almann yollarn da pek fazla aramad; nihayet din adna
hkm verecek bir makamdayd. Braknz fetvay, bir mektupla bile zaten telkine yatkn olan padiah
etkileyebilirdi... Hi vakit kaybetmeden ve Allahtan korkmadan. Padiaha yazd ariza (mektup-jurnal) ile
Gkleri incelemenin uursuzluk getireceini bildirdi!
Ald sonu, tam istedii gibiydi; rasathane bir gecede yerle bir edildi!
Kinine dinini alet eden szde din adam eyhlislamn padiaha verdii jurnal yleydi:
Rasattan uursuz hkmler karmaya ve gklerin esrar perdesini kstaha bilmeye (renmee)
ve bu iin tehlike ve sonularna cretee niyet edilmitir (karar verilmitir). Devlet binas mamur halde
iken, harap ve ykk hle getirmee allmas hibir lkede grlmedi.(7)
te bu jurnal padiah katnda hemen etkisini gsterdi; Takiyddin Efendinin bin bir emekle
kurduu ve astronomik almalar yapt rasathane, Kaptan- Derya Kl Ali Paann askerleri tarafndan
22 Ocak 1580 yl gecesi, iindeki aletleriyle beraber topa tutularak yerle bir edildi!
ok, hem de ok ilgintir ki; rasathanenin kurulmasna da, yklmasna da izin veren ayn
padiahtr! Ve yine ok ilgintir ki, hi kimse, eyhlislamn grnn Kuranda ve Hadisde yer alp,
almadna bakmamtr; ve bir bilim yuvas bir gecede yerle bir edilmitir!
Ayn yllarda, sz gelii, ngiltere Kraliesinin zel hekimi William Gilbert ise mknatsl maddeler
zerinde rahata alyor; pusula konusunu irdeliyor; rahat almas iin ngiliz Saray kendisine her
trl imkn hazrlyordu... Ve yine o yllarda Avrupal bilim adamlar, Osmanl Devletindeki Trklerin
henz tanmad, 18. yzyla kadar tanamayaca matbaalarda, harl harl kitaplar basp, bilginin
kanatlarn ayorlard...
Zihniyet!
1580 ylnda Tophane bayrnda gerekleen bu olay, gerekte; mitlerin, hayallerin de ykm
olmu; etkisi gnmze kadar sarkan bir mill felakettir. Bu felaketin gerek tahribat alan ise, Tophane
srtlar deil, beyinlerdir!
Okutulan tarihler, 16. yzyla Ykselme Devri diyedursun; ben bu olay Osmanllarda zihniyette
gerileme devrinin balangc olarak dnyor; Osmanlnn zde ykl olarak deerlendiriyorum.
Bu zihniyet krl, yzyllar boyu srd gitti...
1920lerde TBMMsinde Stma ile mcadele etmek gerekir diyen bir doktor milletvekiline, szde
din adam olan bir dier milletvekili fke ile Allahtan gelen bir hastalkla nasl mcadele edebilirsin?
diyebilmitir!
Elbette, toplumlarn gerilemesi ve ilerlemesi, bir zihniyet sorundur. Akl yzlerce yl uykuya dalm bir
toplum, bakalarnn klesi olmaya mahkumdur!
Bat dediimiz gelimilik; gerekte, akl uyankldr.
Yani; Biruninin, Ali Kuunun, Ulu Beyin, Takiyddinnin gsterdii akl uyankl!
Kadzdelilerin, Aczimendilerin ki deil!
Devirler meselesi...
Yazmzn banda; bir devletin bykln, bir toplumun gelimiliini o devletin sahip olduu
toprak geniliiyle lmenin yanllndan sz etmitik. Bu konuyu biraz daha amak gerekmektedir.
yle ki; Osmanl tarihini ykselme, duraklama, gerileme diye tasnif etmek, doru olmasa gerektir.
Szgelii, bizlere okutulan tarihte, gerileme devrinin balangc olarak Karlofa Antlamas belirtilir. 1683
ylnda 2. Viyana Kuatmasn takip eden savalardan sonra 1699da imzalanan Karlofa Antlamas
gereince, Osmanl devleti tarihinde ilk kez toprak verdii iin gerileme devrinin balangc saylmaktadr.
Kukusuz byle bir tanmlama, devlet gcn, toprak geniliiyle aklamak alkanlndan domaktadr.
Oysa, toprak bykl, bir devletin ve halknn gl olduunu, zellikle Ticaret Devriminden sonra,
ifade etmiyor.
Elbette, u kat gerek dn de vard, bugnde vardr: Toplumlarn gerileme veya ilerlemesi;
aydnlarda-yneticilerde bulunan bir zihniyet meselesidir. Varolan bu zihniyet, bir biimde o toplumun
devletine de yansmaktadr. te, Rasathane olay, Osmanl Devletinin o dnem zihniyetini herhalde
ortaya koymaktadr. Hem de bu olay, devletin toprak geniliine, devletin o geni topraklardaki
hkmranlna bakarak, bizim Trk Asr dediimiz bir yzylda gemektedir.
Zihniyet geriliini zaman zaman Avrupallar da yaamtr. Avrupada kilisenin baskc tutumuyla
insan aklnn kuatlmas, tutsak edilmesi giriimleri bir gerektir. Avrupada da anlattklarmzn benzeri
olmutur. Galileonun engizisyon nnde ektikleri, Kopernikin aalanmas, Brunonun dncesinden
tr arptrld feci ceza, bilinen olaylardr. Ama, btn bunlara karn, Avrupada mspet bilime olan
ilgi durmam; engellemeler ve mspet bilime olan ilgisizlik sreklilik kazanmamtr. Oysa Osmanlda,
Fatih Sultan Mehmet Hann Akkoyunlulardan getirttii, Ulu Beyin rencisi Matematiki Ali Kuudan
sonra gzlerin mspet bilimlere kapanmas sreklilik kazanmtr.
Bir hesap yapalm!
Bir toplumda bilim zihniyetinin gelimesini salayan pek ok etken vardr. Ama bunlarn en
nemlisi, zellikle 15. Yzyldan, gnmzdeki elektronik yaymclk kana kadar; matbaa rnleridir;
kitaptr; dergidir; gazetedir.
Matbaa Avrupada bulunduktan ksa bir sre sonra Osmanl devletine geldi; geldi ancak, gelen
matbaadan sadece gayrimslimler yararlanabiliyordu. Kr zihniyet bizi matbaadan uzak tutuyordu. Oysa,
matbaa bulunduu yllarda tm Avrupada olaanst ilgi gryordu. Devlet yneticileri bu aletin zerine
adeta titriyordu. Szgelii Fransada, matbaa sahibi ve alanlar vergiden ve askerlikten muaf olduklar
gibi, soylular snfndan saylyor; kl tayorlard... Ya bizde? Bizim amzdan iin bu yn ok acdr.
Evet, biz Trkler, matbaann rnnden ancak 279 yl sonra yararlanabildik. Bunu hepimiz biliyoruz. te,
imdi burada durup; farkl bir hesap yapalm ve az bilinen bir gerei ortaya kartalm: Gutenbergin ncili
basp halka sunduu yl 1450... brahim Mteferrikann Vankulu Lgtn okuyucuya sunduu tarih 31
Ocak 1729... imdi, 1729dan 1450yi kartrsak, geriye 279 kalr. Demek ki, matbaa bize 279 yl sonra
gelmi. Evet, bu rakam hepimiz biliyoruz. Ama, bir hesap daha yaparak, bu konuda gzden kaan ac bir
gerei ifade etmek istiyorum. O da udur: Matbaann seri retim vermeye balad tarih olan 1450
ylndan, 1500 ylna kadar geen 50 yllk sre iinde, Avrupada tam 20 bin kitap baslyor. Bizde ise,
matbaann rn vermeye balad 1729 ylndan 1923 ylna kadar geen 194 ylda ancak 20 bin kitap
baslabiliyor! 194 rakamndan Avrupann 50 yln kartrsak, 144 kalr. Demek ki, kitap retimi konusunda
da 144 yl geride kalmz. 144 ile 279u toplarsak, ortaya kan rakam, Bat ile aramzdaki farkn dehet
bykln ortaya kor!
Evet... Bunlar ac gerekler.
Sz sonu...
Deerli okuyucu, Osmanl dneminin bilim zihniyetine bakmzdaki keskinlii yadrgam olabi-
lirsin; srt svazlanan bir tarih anlaynn atmosferinde bunu doal karlarm. Osmanl bat Trklerini
yneten bir devlet ve bizim tarihimizdir. Ne var ki; bu tarihi her ynyle grmek zorundayz ve gerekleri
bilmek durumundayz.
Trkler bilim zihniyetinden tmyle uzakta myd? Byle bir sorunun cevab hayr olmaldr.
Hatta, alacak bir durumdur; Hristiyan corafyas yani Bat, ancak 16. yzylda mspet bilimlerle
buluurken, Dou, ok daha ncesi yzyllarda mspet bilim insanlarn barndryordu. Bizden, Trk-
lerden sz edelim... Farabyi, bn-i Sinay unutabilir miyiz? 11. yzyln byk bilim insan Biruni
(Beyruni) iin Bilim Tarihisi Sarton, Biruni her an bilim adamdr. diyor... Bir devlet bakan olan
astronom Ulu Bey (ben onu paratoneri bulan ABD Bakan Benjamin Frankline benzetirim) ve yine onun
rencisi Ali Kuu ve dierleri, slam corafyasnda rahata mspet bilim almalar yapabilmilerdir.
Sonra ne oldu?
Sonras felaket! zellikle Osmanl dnemi bu konuda hi de i ac deildir. slamn bir akl dini
olduu ou zaman unutulmutur. Akl uyuyanlarn felaketle karlamas da ok doaldr. te bu yazda
szn ettiimiz, dnyann bir numaral rasathanesi, bir kle-devirme ocuu olan eyhlislamn
Gkleri incelemek uursuzluk getirir safsatas ile topa tutturularak yktrlmtr. 1716da Petervaradin
Meydan Savanda, akln yanndaki szde din adamna teslim eden Damat-ehit Ali Paann, hcum
saatini, yldzlarn hareketlerine gre ayarlamak istemesi sonucu, ar bir yenilgi tatmzdr. Bu savata,
Ali Paa ve tm ordu komutanlar dahil tam be bin ehit verdik... Bitmedi. ehit Sadrazam Ali Paann
kitaplar vakfedilirken devrin eyhlislam matematik, tarih ve corafya kitaplarn dine aykrdr diye
vakfa aldrmamas olay, Osmanlnn 18. yzyl zihniyetini bizlere anlatmaktadr. 19. Yzyln ilk yarsnda
Nizipte de ayn felaketi yaadk. Ordu komutan Hafz Paa, yanndaki szde din adamlarnn Cuma
gn savamak caiz deildir demesine kanarak, apulcu Msr ordusuna yenildik. Bu konuda pek ok
rnek vermek mmkndr.
Niin oldu bunlar?
Szde din adamlarnn safsatalarna inanan devlet yetkililerinin akllarn devre d brakmalar
sonucu tattk bu byk felaketleri... Bizim yitik malmz olan bilim, 16, 17, 18. yzyllarda Bat Avrupada
yle bir yeerdi ki; tm dnyay kuatt! Bugn ben, yazlarm, onlarn bulduu bilgisayarda yazyorum.
Dahas bu yazy internet dediimiz sanalevrenden annda dergi ynetimine ulatrabiliyorum. Gn-
mzde onlarn akl ile yarattklar ileri teknoloji rn harikalar almak iin kaplarnda bekliyoruz... Bu
durumdan utanmamz gerekmez. Bu durumun vebali, yzlerce yldr aklmz donduran, bilimin
gelimesine gzn kapayan kr zihniyetin yaand devirlerdir.
Biz Trkler, Cumhuriyetimiz ile yepyeni bir soluk aldk. Binlerce yllk bir birikimi tayoruz. Trk
tarihi yksek hareketlilik iinde izilmi harika bir tablodur. Yabanc tarihiler, Dnya tarihinden Trkleri
kartnz, tarih anlamszlar diyor. Bu sz dorudur. Trk unsuru ou zaman gzard edilmi olsa da,
kkl bir devlet geleneimiz var. Zihin kotlar ak bir toplum olma yolunda ilerliyoruz. Kendimize
gveniyoruz. Bunun iindir ki, yanllarmz aka yazyoruz. Yitirilmi, boa harcanm zaman aklarn
ekinmeden reniyoruz ve bu zaman aklarn kapatmann heyecan yreimizde tayoruz. Eksisiyle
artsyla, gemiin ac-tatl olaylarn bilmek, elbette az hata yapmamz salayacaktr. Zaten doru, tam
tarih bilgisi de bunun iin gerekli deil midir?
Mevlt Ulutekin Ylmaz 14 Eyll 2006
NOTLAR
(1) Bu konuda dana geni bilgi iin Cemal Yldrmn Tbitak yaynlar arasnda kan Bilimin ncleri adl
almasna baklmaldr.
(2) eyhlislam, unvann aklamak gerekiyor. Osmanl devlet sisteminde eyhlislamlk, din konular
hakknda sorulan sorulara fetva adyla cevap veren bir makamdr. Bu makamda olanlara da eyhlislam
denilmektedir. Ancak, bu eyhlislam adndan nce, bu makamda oturanlar, fetva verdikleri iin Mft olarak
da anlyordu. Fatihin eyhlislam Din bilginlerinin ba olarak tarif etmesiyle beraber, eyhlislam sfat
daha bir nem kazanm; din ilerinin en yksek makam olmutur. unu da belirtmek de yarar vardr: Mft ve
eyhlislamlar hibir zaman Divan (bir anlamda Bakanlar kurulu) yesi olmamlardr. Osmanl devlet
hayatnda etkinliklerinin artmas ise Ebusuud Efendinin 1574 ylndaki eyhlislaml zamanna rastlar. Bu
tarihten sonra ve zellikle Hoca Sadettin Efendiyle balayarak hkmet siyasetinde ve btn ilerde sz sahibi
olabilmilerdir. Ama en gl olduklar zamanlarda bile hibirisi Divan yesi olamamlardr. Ancak, nemli
konular olduunda Divana arlp, grleri sorulmutur. (Bu konunun ayrnts iin bkz. Ord. Prof. Dr. smail
Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C.3, Ksm 2, s.449)
(3) Dr. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, s.89, Remzi Kitabevi, stanbul, 1970
(4) Hseyin G. Yurtaydn, Trkiye Tarihi, (Osmnl Devleti) C.2, s,205, Cem Yaynevi, stanbul, 1989
(5) Kadzdeliler, uzun sre zellikle 17. Yzylda, kendi anladklar szde slam adna banazln temsilcisi
olmular; devlet yneticilerini de etkilemilerdir. Daha ok 4. Murat ve 4. Mehmet zamannda toplumda byk
tahribatlar yaptlar. Bunlarn grlerinden ksaca sz edersek, yle diyebiliriz: Kadzdeliler, matematik
eitiminin caiz olmadn savunuyorlard. Arap kyafetleri dndaki giysileri giymenin dinden kmak olduunu
ne sryorlard. Yemein el ile yenmesini istiyorlard. Selam ekli, mezar ziyaretleri, Hzr Peygamberin sa
olup-olmad, ezann gzel sesle okunup, okunmayaca, Firavunun imanla lp-lmedii gibi konular
tartyorlard... Bu konuda geni bilgi almak iin Osmanlnn Arka Bahesi adl kitabmzn Kadzdeliler
Frtnas blme baklmaldr.
(6) Bu eyhlislam kle ocuudur. Babas muhtemelen devirmedir. 2. Beyazt devri Veziriazamlarndan
Hadm Ali Paann klesi olan babas sayesinde ilmiye yani din snfna girmitir.
(7) Ltfi Gker, Takiyyddin Er Rast ve stanbul Rasathanesi Kltr Bakanl Milli Kltr Dergisi, Say 11,
1987. Ayrca bu konuda bkz: Advar, a.g.e. s.91, A.Sheyl nver, stanbul Rasathanesi, Trk Tar. Kur. Yayn.
Lessons from the Ottoman Empire by Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu

Two centuries ago the Ottoman
15
rulers of Turkey adopted technology, management and methods
of learning from Europe. That experience has lessons for today's developing countries, says Ekmeleddin
Ihsanoglu. Two hundred years ago, the rulers of the Ottoman empire looked to acquire technology,
education and management systems from the countries of Europe. However, these efforts lacked one
critical component of technology transfer, without which no developing country can hope to become
scientifically advanced.
The missing component is the development of a culture of research and inquiry. It is worth retelling
the story of how the importance of such a culture dawned relatively late in Ottoman history, and the
implications of this for today's developing nations.
Military technology
The Ottoman state emerged on the world scene at the turn of the fourteenth century. Six hundred
years later it had left its footprints on the lands of the former Byzantine Empire, in Arabic-speaking
countries and in central Europe.
Science and learning flourished throughout the period of empire, but particularly in its early
centuries. Ottomans had contributed to the development of hospitals and healthcare, and witnessed
advances in medicine, mining and military technology. They also set up a leading observatory in Istanbul
and had established more than 300 centres of learning known as medreses. Students from all over the
world came to study and carry out research in arithmetic, astronomy, philosophy and faith (known as the
'religious sciences').
But by the seventeenth century, the Ottomans, through reports sent by their ambassadors in
Europe as well as translations of important texts from Western languages, realised that Europe had
developed a greater sophistication in its technology and techniques of education and learning. They set
about finding out how to adopt some of these newer ways.
They were, for example, fascinated by European military technology. From the empire's earliest
days the Ottomans had wanted to learn about handguns and cannons, which they discovered were being
made in Bosnia and Serbia. They later employed experts from these countries as well as from England,
France and the Netherlands to help them manufacture weapons and train their own technical staff.
The Ottomans also wanted to learn the new science of military organisation and strategy. They
established centres for military education and training and reorganised their armies into officers of
different ranks and military, medical, educational and administrative departments. Ottoman military
advisors were often of European origin, or European converts to Islam.
Europe also provided new models for organising secondary and higher education. Up until the
seventeenth century, the dominant model of learning found throughout the Ottoman empire was based on
the master-apprentice relationship. This was a personalised form of learning in which a student graduated
only after a master considered him ready to leave the school. The student would be given a licence,
known as an icazet (literally, permission), which would allow him to take on students of his own. The
master would derive his authority from his own master through a chain of scholars leading to the Prophet
Muhammad. This system is still used in the teaching of religious education in many Muslim countries to
this day.
But educational systems in Europe had gone beyond this model and many European-style
schools were beginning to appear in Ottoman member states, often as part of missionary activity. The
Ottomans set about building schools as well as institutions of advanced learning, such as medical
schools, on similar lines partly to counter foreign and missionary influence in the empire, but partly out
of recognition that their own public educational systems needed updating.
The new educational institutions were organised by separating students according to age,
employing teachers for specific subjects, organising teaching according to subject syllabuses, conducting
qualifying examinations for students and sending teachers abroad for further education and training in the
new disciplines.
15 http://www.scidev.net/en/science-and-innovation-policy/science-in-the-islamic-world/opinions/lessons-from-
the-ottoman-empire.html
The first four Ottoman-era students to go abroad went to France in 1830 to study military subjects.
Nine years later, 36 students were sent to London, Paris and Vienna to study engineering.
Research ignored
Yet despite their close observation of European science and technology, and their attempts to
organise their own learning along European lines, the Ottomans failed to discover that European science
and technology is based on supporting and promoting a culture of research. The connection between
research and technology was almost entirely missing in Ottoman technology transfer until the mid-1800s.
One insight into this comes from the Turkish equivalent of the word 'science', which is fen. Even in
the first decade of the twentieth century, fen meant techniques rather than research, knowledge or inquiry.
Similarly, modern technology meant being able to manufacture and use instruments that were made and
used in developed countries it did not necessarily mean having the ability to innovate and develop your
own methods and products.
Another insight comes from the establishment of the Imperial Naval Engineering College in 1773,
perhaps the first modern technical institution in the Ottoman empire. The four-year curriculum included
practical aspects of engineering such as arithmetic, astronomy, ballistics, geometry and hydraulics.
Subjects such as physics, chemistry and other natural sciences were not in the curriculum, and neither
was metallurgy, essential for a proper understanding of civil and mechanical engineering.
Perhaps most telling of all is the fact that no research was carried out in the first 100 years of the
engineering college's existence. Students who wanted to do research had to go to Europe. Promoting a
culture of research is a lesson that the Ottomans began to take on board in the mid-1800s with the setting
up of scientific societies and more modern universities.
It is now widely acknowledged that effective technology transfer needs a body of people who are
familiar with the tools of inquiry and research; merely purchasing technologies from abroad and training
people in their use is not enough to become a scientifically advanced nation.
Ekmeleddin Ihsanoglu is secretary-general of the Organization of the Islamic Conference and a
former president of the International Union for the History and Philosophy of Science.
Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu
Trke zet :
Prof. Ekmeleddin Ihsanoglu bu makalede, Osmanl Ynetimi'nin bilimsel almalarn nemini
kavrayamad iin geri kaldn yazmaktadr. Batdaki gelimeleri yakalamak iin iin zne eilmek
yerine basite kopyalama ya da ayn grnmenin yeteceinin zannedildiini sylemektedir. Hatta verdii
bir rnekte, donanma mhendislik koleji olarak alan yerde bile 100 yl boyunca hibir aratrma yapl-
madn aktarmaktadr.
Ayn ekilde Avrupa'nn yaygn eitimi rgtlemekte olmasna karn Osmanl'da 17. yy da bile
eitimin hala usta-rak yntemiyle verilmeye alldn sylemektedir.
Halbuki, Fatih ve Kanuni dnemlerinde askeri bile olsa zgn mhendislik almalarnn yapl-
dn bilmekteyiz. Demek ki banazln basksyla eskiden var olan yeteneklerimiz unutulup gitmi.
Ali Kuu Fatih'in stanbul'da Grevlendirdii Gkbilimci
Trk gkbilimci, matematiki ve dilbilimci
Doum 1403 Semerkant
lm 16 Aralk 1474 stanbul
Ali Kuu asl ad Ali Bin Muhammed olup gkbilimci,
matematiki ve dilbilimci olarak bilinen ortaasya kkenli bir Trk
bilimadam olup Fatih tarafndan stanbul'da grevlendirilmitir.

Gkbilimci ve kelam alimi olan Ali Kuu
16
, 15. yzyl'da Semerkant'ta dodu. Babas Muhammed,
Timur mparatorluu Sultan ve astronomu Ulu Bey'in kuusu olduu iin, ailesi "Kuu" lakabyla
mehur oldu. Kk yatan itibaren matematik ve astronomiye ilgi duyan Ali Kuu, Bursal Kadzde
Rum, Gyseddin Cemd ve Munuddn Kden matematik ve astronomi dersi ald. Daha sonra bilgisini
artrmak iin Kirman'a gitti. Burada Hall- Ekl-i Kamer (Ay Safhalarnn Aklanmas) adl risale ile erh-i
Tecrd adl eserini yazd. Ali Kuu, Semerkant ve Kirman'da eitimini tamamladktan sonra Ulu Bey'e
yardmc ve rasathanesine mdr oldu. 1449'da hacca gitmek istedi. Tebriz'de Akkoyunlu hkmdar Uzun
Hasan kendisine byk sayg gsterdi ve Osmanl Devleti ile bar grmelerinde yardmn istedi. Ali
Kuu, Uzun Hasan'n szcln yaptktan sonra II. Mehmed'in davetiyle stanbul'a geldi. Osmanl -
Akkoyunlu snrnda II. Mehmed'in emriyle byk bir trenle karlanan Ali Kuu, Ayasofya medresesine
mderris oldu. Ali Kuu, 16 Aralk 1474 tarihinde stanbul'da ld.
16 http://tr.wikipedia.org/wiki/Ali_Kuu
OSMANLI BLM KONUSUNDA NEREDE HATA YAPTI? http://edebiyatdete!i"#$%/ya&i$'("a)p?id*+,-..
/01-2/0,3 y455a!46da7 )ta6b(58da7 Padi9ah III" M(!at846 %:6e##i%ba9454;46a <eti!i5e6 Ta'iyetti6 =/0>32
/0,0? @ay64 &a%a6da Ta'iy:ddi6 $5a!a' bi5i6i!@ bi! !a)atha6e '(!(5%a)4 te'5ii6i 'ab(5 etti!%i9ti"
/

A9a;4 y('a!4 ay64 ta!ih5e!de Ty#h$ B!ahe =/0A-2/-3/? Da6i%a!'a54 bi! )$y5( $5(p7 'e6di)i6e ait HBee6
ada)46da7 i'i b:y:' a)t!$6$%i )a!ay4 i69a etti!%i9ti!"
>
E'%e5eddi6 h)a6$;5(86(6 ya&d4;4 <ibi CRa)atha6e ba&4 )iya)i De'i9%e5e! )ebebiy5e Be di6i <e!e'De5e! i5e!i
):!:5e!e' A Ei5hi##e +,1/>> O#a' /0,3 ta!ihi6de Padi9ah846 e%!iy5e Kapta6@4 De!ya K454D A5i Pa9a ta!a@
46da6 y4'45%49t4!"C
.
T$pha6e Ra)atha6e)i7 Feyh:5i)5a% Ah%et Fe%)eddi6 Ee6di6i67 Padi9aha )(6d(;(7
C<G'5e!i !a)at et%e6i6 (;(!)(& Be he! 6e!ede b( i9e te9ebb:) edi5diy)e7 deB5eti6 %ahiB Be ha!ap $5d(@
;(6(C iade ede6 a!i&a)4 =H(!6a5? :&e!i6e7 ay64 <e#e =Ei5hi#e A7 +,1 y4547 /0,38e i)abet ediy$!? Be!i5e6
e%i!5e7 Kapta6@4 De!ya K454D A5i Pa9a ta!a46da6 =t$p ate9iy5e I? bi! <e#ede ye!5e bi! edi5iy$!" T:!'iye8de
b(6da6 )$6!a'i i5' !a)atha6e /+//8de Jati6 H$#a8646 Ka6di55i Ra)atha6e)i $5a#a't4!" Oy)a7 AB!(pa8da /1"
y:&y45da7 te5e)'$p5( !a)atha6e5e! dG6e%i ba95a%a'tad4!"
A
Ke9'e y4'45a6 )ade#e !a)atha6e $5)ayd47 ):!eD iDe!i)i6de K%ed!e)e5e!de yaBa9 yaBa9 a'5i Be %:)pet
i5i%5e! itiba!da6 d:9%:9 Be de!)5e! daha &iyade 4'4h a5a64 iDi6e 'apa6%49t4" Mate%ati'7 a)t!$6$%i7 e5)ee
<ibi de!)5e!7 he! 6e 'ada! ta%a%iy5e $!tada6 'a5'%49 de;i5)e de7 he!ha5de i'i6#i p5a6da 'a5%49t4!"C
0

Ta9'Gp!:5:&ade Be KLtip Me5ebi <ibi G6e%5i i)i%5e! NOI" y:&y45da6 itiba!e6 U5(%@i A'5iye de6i5e6 %a6t4'7
%ate%ati'7 <e$%et!i7 a)t!$6$%i <ibi bi5i%5e!i6 %ed!e)e5e!de6 'a5d4!45%a)46da6 ya'464!5a!"
-
B(6a 'a!9454' ay64 ta!ih5e!de AB!(pa '(!(5a6 bi! !a)atha6e deB5et ta!a46da6 de)te' <G!%e'teydi"
C/0++8da Ma#a!i)ta6 Be B$he%ya '!a54 II" R(d$57 Ty#h$ B!ahe8yi P!a<8a Da;4!4p 'e6di)i6e %pa!at$!5('
Mate%ati'Di)i (6Ba64 Be!i!" Ty#h$ B!ahe h$#a%4&7 Da54945%a5a!46a >0 y45 a!a54')4& deBa% ede#e'7 a)t!$6$@
%iyi <e5i9ti!e#e' Be P$ha66e) Kep5e! <ibi bi! bi5<i6i6 yeti9%e)i6e &e%i6 ha&4!5aya#a't4!"C
1
'i !a)atha6eyi 'a!945a9t4!a6 Da549%a5a! )ta6b(5 Ra)atha6e)i86i6 te'6$5$Hi' aD4da6 AB!(pa8da'i6e <G!e
epey#e i5e!ide $5d(;(6( <G)te!%e'tedi!"
,
B!ahe8i6 a!a9t4!%a5a!4 Kep5e! ta!a46da6 de;e!5e6di!i5di7
a!d46da6 Qa5i5$ <e5di" BGy5e#e %$de!6 bi5i%)e5 yG6te% hayat b(5d(" A!d46da6 E6d:)t!i DeB!i%i Be
Ayd465a6%a <e5di AB!(pa8ya" Bi&de i)e Ra)atha6e y4'45d47 %ed!e)e5e!de6 U5(%@i A'5iye 'a5d4!45d4 )$6(D
$5a!a' e;iti% %ede6iyette6 '$pt(" Yi;it d:9t:;: ye!de6 'a5'a! de!5e!" Ne!ede d:9t:;:%:&: bi5%e5iyi& 'i
6a)45 aya;a 'a5'a#a;4%4&4 da )aptayabi5e5i%"
)5a%i <e5e6e'te )ade#e Kdi6i i5i%5e!iR G6e D4'a!a6 ya'5a94%a Ki5%iha5 pe!)pe'tiiR ad464 Be!iy$!(&" Di6i
i5i%5e!i6 ya64 )4!a Kd$;a Be %ate%ati' bi5i%5e!i6iR de G6e%)eye6 ya'5a94%a i)e K%ede6iyet pe!)pe'tiiR
ad464 Be!iy$!(&" 5%iha5 pe!)pe'tii i6di!<e%e#i i'e6 %ede6iyet pe!)pe'tii b:t:6#:5 bi! ya'5a94%d4!" Di6
a5<4)46da7 i5%iha5 Be %ede6iyet pe!)pe'ti5e!i6i6 'a!945a9t4!%a)4 ay!4 bi! ya&4646 '$6()( $5a#a't4!"
1 Yavuz Unat, Osmanl Astronomisine Genel Bir Bak, Osmanl Astronomisine Genel Bir Bak, Osmanl, Cilt 8,
Yeni Trkie Yanlar, !"it#r$ Gler !ren, Ankara 1%%%, s& '11(')*& +Yeni Trkie, ,*1 Osmanl -zel .as ///, Yl
0, .a 11, 2as34aziran )***, s& 0,'(0815&
6nternetten erimek i7in 8*&)81&'*&8%9:umanit&ankara&e"u&tr9unat9u92*0&;"<
) =ro<& >r& !r?un Trk@an, Bilimsel >evrim Ae Osmanl >nas, 2lkie B Cilt$ CD B .a$ )18, s& 8*3,)
1 =ro<& >r& !kmele""in 6:sanoElu, CA/& Yzl"a Osmanl Astronomisi Ae 2esseseleri
6nternetten erimek i7in FFF&akat&or?9astGtari:in"en9osmanliGastronomisi9
' =ro<& >r& !r?un Trk@an, Bilimsel >evrim Ae Osmanl >nas, 2lkie B Cilt$ CD B .a$ )18, s& 8*3,)
8 A& A"nan A"varH Osmanl Trklerin"e 6lim, 6st&31%%1, Iemzi, Bein@i Jasm, s& 1)0
0 >r Yaar .arkaa, 2e"reseler ve 2o"ernleme, 6stanJul31%%,, 6z Ya&, s&1,& 2e"reseler"e okutulan Jilimler ve
konula il?ili Osmanl Jil?inlerinin eletirileri i7in Jkz&, A"em Akn3 Iemzi >emir, .a7aklza"e 2u:amme" 6Jn !Ji
Bekr !l32arKa ve TertiJ !l3KUlum A"l !seri, Ankara Lniversitesi Osmanl Tari:i Aratrma ve U?ulama 2erkezi
>er?isi, .a$ 10, )**' 6nternetten erimek i7in "er?iler&ankara&e"u&tr9"er?iler91%91),191'08%&;"<
, 2atematik >nas, )**8 Gz FFF&matematik"unasi&or?9arsiv9=>M9*8G1G11)G11)GTAN/YU>>/O&;"<
8 6ki rasat:anenin karlatrmas i7in Jkz&, Yavuz Unat, Osmanl Astronomisine Genel Bir Bak, Osmanl
Astronomisine Genel Bir Bak, Osmanl, Cilt 8, Yeni Trkie Yanlar, !"it#r$ Gler !ren, Ankara 1%%%, s& '11(
')*& +Yeni Trkie, ,*1 Osmanl -zel .as ///, Yl 0, .a 11, 2as34aziran )***, s& 0,'(0815& 6nternetten
erimek i7in 8*&)81&'*&8%9:umanit&ankara&e"u&tr9unat9u92*0&;"< Urun?u Ak?l, OsmanlKnn Uzaa Bakan
G#z Taki""in ve 6stanJul Iasat:anesi, Bilim ve Teknik >er?isi, PuJat 1%%,, s& 1'3'*
FFF&Jiltek&tuJitak&?ov&tr9Jil?i;aket9Jiliminsanlari9@a?iniasanlar9.318131'&;"<
XVI. YZYILDA OSMANLI ASTRONOMS VE MESSESELER
Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu .. Edebiyat Fakltesi
http://www.akat.or/ast!tarihinden/osmanli!astronomisi/
"#$ y%y&l 'smanl& De(leti)nin her alanda %ir(eye ula*t&& bir as&rd&r. +ir taraftan s&n&rlar& , k&tada en son
noktas&na (arm&*- karada (e deni%de %aman&n&n en ,l ordular&n& meydana etirmi*- dier taraftan
sahip olduu d%enli elirler (e salam ekonomi ile belirli bir refah se(iyesine ula*m&*t&r. "#$. y%y&lda
b.ylesine maddi bir kudreti yakalayan 'smanl& De(leti- bilim- kltr (e sanatta da en mtek/mil d.ne0
mini ya*am&*t&r. 'smanl& astronomi literatrn olu*turan 122 astronom (eya astronomi eseri mellifinin
seksen be*i "#$. y%y&lda ya*am&* (e bu as&rda 'smanl& astronomisinin .nemli eserleri ya%&ld&& ibi
3rk,e4de altm&*a yak&n eser kaleme al&nm&*t&r.
"$#. y%y&l&n ba*&nda %nik)te kurulan ilk 'smanl& medresesi ile ba*layan (e Fatih 5ultan 6ehmed)in
fetihten sonra stanbul)da tesis ettii 5emaniye 6edreseleri ile de(am eden (e yine stanbul)da 7anuni
5ultan 5leyman taraf&ndan kurulan 5leymaniye 6edreseleri ile tam anlam&yla yerle*en 'smanl& yksek
eitim sistemi- art&k en olun noktas&na (arm&*t&. Fatih edreselerinin kurulmas&yla astronominin de i,inde
bulunduu akli ilimlerin eitimi medrese tahsilinin bir unsuru haline elmi*tir. Dier taraftan- klasik sl/m
biliminin 7ahire08am- 6eraa (e 5emerkant ibi ana bilim eleneklerinin birikimleri stanbul)a aktar&l0
m&*t&. +.yle9e stanbul- sl/m dnyas&n&n sade9e siyas: ba*kenti olmas&n&n yan&nda ayn& %amanda bilim
(e kltr ba*kenti de olmu*tu. 'smanl& /limleri de de(rald&klar& klasik sl/m bilimini eli*tirmi* (e %e0
rine ori;inal eklemelerde bulunmu*lard&r.
+u y%y&lda ilmi messeseler y.nnden de bir klasikle*me m*ahede edilmektedir. <ukar&da %ikrettiimi%
medreseler son h/lini alm&* (e D/rlt&p 6edresesi tesis edilmi*tir. =yn& durum astronomi messeseleri
i,in de s.% konusudur.

"#$. y%y&la elindiinde- 'smanl& De(leti)nde- dorudan 'smanl& saray te*kil/t&n&n bir unsuru olan (e
'smanl&larda resm: astronomi i*lerini yrten mne99imba*&l&k- >:90i lhan: (e ?lu +ey >:9i)nin tashihi
i,in kurulan (e astronomik .%lemleri esas alan stanbul @asathanesi (e daha ,ok 9amilerin bir unsuru
olarak (akit tayini ile ililenen mu(akk&thaneler %ikredilmesi ereken , .nemli klasik astronomi mes0
sesesidir.
'smanl& astronomi literatrn olu*turan 122 astronom (eya astronomi eseri mellifinin seksen be*i
"#$. y%y&lda ya*am&* (e bu as&rda 'smanl& astronomisinin .nemli eserleri ya%&ld&& ibi 3rk,e4de
altm&*a yak&n eser kaleme al&nm&*t&r.
Mneccimbalk
'smanl& De(leti)nde (e hususiyle saraydaki mne99imlerin ba*&nda bulunan ki*iye Amne99imba*&A
denilmektedir. 6ne99imba*&l&k- ar*i( beleleri (e kaynaklardaki bililere .re- "#. y%y&l&n sonlar& ile
"#$. y%y&l&n ba*lar&nda ortaya ,&km&* bir messesedir. 'smanl& saray&nda b:run erk/n&ndan olan
mne99imba*&lar- aslen ilmiye s&n&f&na mensup- medrese me%unu ki*iler aras&ndan se,ilmekteydi.
"#$. y%y&lda 5eydi brahim b. 5eyyid- shak 5a)di Belebi- <usuf b. Cmer- 6ustafa b. =li- 3akiyddin @/s&d
ibi ki*iler mne99imba*&l&kta bulunmu*lard&r. 6ustafa b. =li astronomi (e 9orafya sahas&nda olduk,a
mhim ba%& eserler telif etmi*tir. 3akiyddin @/s&d da astronomi (e matematik sahas&nda bir,ok .nemli
eser (ermesinin yan&nda stanbul)da bir de rasathane a,m&* (e ba%& .%lemlerde bulunmu*tur. "#$.
y%y&lda mne99imba*&lar&n astronomi (e astrolo;i alan&nda saraya ait bir ,ok (a%ifesi bulunmaktayd&.
6ne99imba*&lar "#$. y%y&ldan itibaren saray (e ileri elen de(let adamlar& i,in tak(im- imsakiye (e
%/yi,e ibi i*ler yapmaya ba*lam&*lard&r. 6ne99imba*&n&n en .nemli (a%ifesi tak(im ha%&rlamakt&.
3ak(imler DE22 senesine kadar ?lu +ey >:9i)ne .re- bu tarihden sonra da Fa9Gues Hassini >:9i)ne .re
hesap edilmi*tir. =yr&9a her @ama%an ay&ndan .n9e imsakiye ha%&rlanmas& (e %/yi,e ha%&rlamak da
mne99imba*&lar&n (a%ifeleri aras&nda bulunmaktayd&. +a*ta 9lus olmak %ere sa(a*- doum- dn-
deni%e emi indirilmesi- has atlar&n ,ay&ra sal&nmas&- padi*ah&n ya%l&k (e k&*l&&na itmesi ibi bir,ok
.nemli- .nemsi% konuda mne99imba*&lar (e ba%en mne99im0i s/n:ler uurlu saat tesbit ederlerdi.
+a*ta padi*ahlar olmak %ere bir,ok de(let adam& mne99imba*&lar& %/yi,elerine .re deerlendirmi* (e
%/yi,elerinin isabetli ,&kmas& %erine onlara bir,ok ihsanlarda bulunmu*lard&r. +ununla birlikte 5ultan $.
=bdlhamid (e $$$. 5elim ibi uurlu saate (e %/yi,eye itimat etmeyen padi*ahlar da bulunmaktayd&.
=n9ak uurlu saat uyulamas& /det haline eldii i,in bu padi*ahlar inanmad&klar& bu i*in .nne
e,ememi*lerdir.
Dier taraftan kuyruklu y&ld&%lar&n e,i*i- %el%ele- yan&n- Ine* (e =y tutulmalar& ibi .nemli astronomi
h/diseleri ile fe(kalade olaylar& da mne99imba*&lar takip eder (e yorumlar& ile birlikte saraya
bildirirlerdi.
6u(akk&thanelerin idaresi mne99imba*&lara ait idi. +unun yan&nda D/r)r0rasad)l09edid ad&yla stan0
bul)da kurulan rasathanenin idaresi 6ne99imba*& 3akiyddin @/s&d)&n idaresindeydi. "$". y%y&l&n ilk
yar&s&nda kurulan 6ekteb0i Fenn0i J9Km adl& mektep de 6ne99imba*& Lseyin Lsni (e 6ne99imba*&
5adullah Efendi)nin idaresinde bulunmaktayd&.
?lem/ s&n&f&na mensup saray memurlar&ndan olan mne99imba*&lar- silahtar aaya bal& olan hekim0
ba*&n&n maiyyetinde bulunduklar&ndan tayin (e a%illeri de onun taraf&ndan yrtlrd. 6ne99imba*&lar-
"#$. as&rda saraya tak(im takdim etmelerinden dolay& M222 ak,e- mne99imler ise D222 ak,e 9ret
almaktayd&lar NOP. 'smanl& De(leti)nde otu% yedi ki*i mne99imba*&l&kta bulunmu*tur. +unlar&n aras&nda
3akiyddin @/s&d N.. DQEQP stanbul)da kurduu rasathane ile- 6ne99imba*& Der(i* =hmet Dede N..
DR2MP de ya%d&& =rap,a tarih kitab& Hami)d0D(el ile me*hur olmu*tur. 6ne99imba*& Lseyin Efendi
N.. D1Q2P ise %/yi,elerinin isabetiyle tan&nm&*t&r. 6ne99imba*&lar ilmiye mensubu olduklar&ndan dolay&
mderrislik (e kad&l&k ibi bir,ok (a%ifelerde bulunmu*lard&r.
"#$. y%y&ldan sonra belirli bir sisteme .re de(am eden mne99imba*&l&k 'smanl& De(leti)nin sonuna
kadar faaliyetlerini srdrm*tr. 6ne99imba*& Lseyin Lilmi Efendi)nin (efat&na kadar elen bu
messese- onun DSMO y&l&nda (efat&yla yerine tekrar mne99imba*& tayin edilmeyerek la(edilmi* (e
DSMR senesinde ba* mu(akk&tl&k makam& tesis edilmi*tir.
stanbul Rasathanesi
'smanl&larda ilk rasathane stanbul)da 5ultan $$$. 6urad d.neminde NDQRO0DQSQP 3akiyddin @/s&d
taraf&ndan kurulmu*tur. 8am)da STM/DQM1 senesinde doan 3akiyddin- 8am (e 6&s&r)da eitimini
tamamlad&ktan sonra bir mddet kad&l&k (e mderrislik yapm&*- bu arada astronomi (e matematik
alan&nda .nemli ,al&*malarda bulunmu*tur. lQR2)te 6&s&r)dan stanbul)a elen 3akiyddin- bir sene sonra
NDQRDP (efat eden 6ne99imba*& 6ustafa b. =li)nin yerine mne99imba*&l&a tayin edilmi*tir.
stanbul)da ba*ta Lo9a 5adeddin Efendi olmak %ere me*hur ulem/ (e .nemli de(let adamlar& ile
yak&nl&k salayan 3akiyddin- 5adra%am 5okullu 6ehmed Pa*a (as&tas&yla da 5ultan $$$. 6urad ile
tan&*m&*t&r.
3akiyddin- astronomiye merakl& olan padi*aha kullanmakta olduklar& ?lu +ey >:9i)nin yapt&& hesaplara
k/fi elmediini (e yeni bir %:9in ha%&rlanmas& erektiini anlatarak rasathane kurulmas& fikrini a,t&.
5ultan 6urad- atalar&na nasip olmayan (e ilk defa kendisine nasip ola9ak bu i*i memnuniyetle kar*&la0
yarak rasathanenin hemen in*a edilmesini ister (e ayr&9a erekli olan madd: destei de (erir. +u arada
,al&*malar&na Ialata 7ulesi)nden de(am eden 3akiyddin- SEQ/DQRR)den itibaren de k&smen tamamlanan
D/ru)r0rasad)l09ed:d ad&ndaki yeni rasathanede faaliyetlerini srdrr.
+ir byk bir de k,k iki ayr& binadan mte*ekkil olan rasathane- 3ophane s&rtlar&nda bir yerde in*a
edilmi*tir. 3akiyddin eski sl/m rasathanelerinde kullan&lm&* olan aletleri byk bir titi%likle imal etmi*tir.
+ununla birlikte ba%& yeni aletler de i9at etmi* (e .%lemlerinde ilk defa kullanm&*t&r. @asathane)de
,ounluu astronomi (e matematik kitaplar&ndan olu*an byk bir ktphane de kurulmu*tur.
@asathanenin seki%i r/s&d- d.rd k/tip (e dier d.rd de yard&m9& olarak (a%ife yapan 3akiyddin ile
birlikte on alt& ki*ilik bir kadrosu bulunmaktayd&.
@asathane)de bulunan aletler ise *unlard&: >/t)l0halak Narmillae %odiakP- kadran Nmural GuadrantP-
%/t)s0semt (e)l0irtif/ Na%imuthal semi9ir9leP- %/t)*0*ubeteyn NtriGuetrumP- rub)u m&star Nrub 0u deffeP-
%/t)s0sekbeteyn NdipotraP- %/t)l0e(t/r- el0m*ebbehe bi)l0men/tik NseUtantP.
8am (e 5emerkant astronomi ekollerini *ahs&nda birle*tiren 3akiyddin- rasathanede ilk olarak ?lu +ey
>:9i)nin tashihi i*ine ba*lam&*t&r. +ununla birlikte Ine* (e =y tutulmalar& ile ,e*itli .%lemler de
yapm&*t&r. @ama%an SEQ/Eyll DQRE tarihinde stanbul)dan bir ay sreyle .%lenen kuyruklu y&ld&%& da
rasathaneden e9e nd% uyumadan .%lemi* (e .%lemlerinin neti9elerini padi*aha sunmu*tur.
3akiyddin yeni eli*tirdii teknikler (e aletler (as&tas&yla .%lemlerinde yeni uyulamalar (e astronomi
problemlerinde ori;inal ,.%mler etirmi*tir. lk defa mekanik saat kullanarak ,ok dakik .%lemler
yapm&*t&r. Dier taraftan da astronomi hesaplar&nda altm&* tabanl& say& sistemi yerine on tabanl& say&
sistemini kullanmakla (e ondal&k kesirlere .re trionometri 9et(elleri ha%&rlamakla dikkat ,ekmi*tir.
Ekliptik ile ek(ator aras&ndaki MTV MR) lik a,&y& D dakika O2 saniye farkla MTV ME) O2A bularak ilk defa
er,ee en yak&n (e doru dere9eyi hesaplam&*t&r. Ine* parametreleri hesab&nda da yeni bir y.ntem
uyulam&*t&r. 5abit y&ld&%lar&n boylamlar&n&n tesbitinde ise =y yerine #ens) kullanarak daha dakik
neti9eler elde etmeyi planlam&*t&r. 'smanl&larda otomatik makineler %erine ilk eseri de 3akiyddin
ya%m&*t&r.
@asathane- ,ok k&sa say&labile9ek bir %amanda olduk,a .nemli faaliyetlere sahne olmu*tur. 3akiyddin
.%lemlerini 5idrot 6uhtaha)l0Efk/r fi 6elekKt al0Felek al0De((/r (eya al0>:9 al08ehin*/h: adlar&yla bilinen
eserinde bir araya toplam&*t&r. =n9ak 3akiyddin rasathanede yapt&& .%lemlerle Ine* ile ilili
9et(ellerini tamamlayabilmi* ise de =y ile ilili 9et(elleri tamamlayamam&*t&r. 3akiyddin kendisi ile ayn&
%amanda ya*am&* (e rasathane kurmu* olan 3y9ho +rahe ile kar*&la*t&r&ld&&nda +rahe)den daha net (e
dakik rasatlar yapt&& ortaya ,&kmaktad&r. =yr&9a onun rasathanesinde bulunan ba%& aletler +rahe)nin
aletlerinden daha stnd. =n9ak 3akiyddin rasatlar&n& tamamlayama%ken 3y9ho +rahe u%un sre rasat
yapm&* (e RRR y&ld&%&n yerini tesbit etmi*tir.
sl/m /limlerinin astronomi eserlerini in9eleyen 3akiyddin- eserlerinde yeni unsurlar yan&nda eskilerin
tenkidini de yapm&*t&r.
@asathane ba%& siyasi ,eki*meler sebebiyle (e dini erek,eler ileri srlerek O >ilhi99e SER/MM '9ak DQE2
tarihinde Padi*ah)&n emriyle 7aptan0& Derya 7&l&, =li Pa*a taraf&ndan y&k&lm&*t&r .
Muvakkthaneler
'smanl&03rk medeniyetinde- imaret ad&yla bilinen kamu binalar&ndan olan mu(akk&thaneler- hemen her
*ehir (e kasabada 9ami (eya mes9idlerin bah,esinde bir iki oda h/linde bulunan kurumlard&r. 6u(akk&t0
haneler bulunduklar& klliyenin (akf& taraf&ndan idare edilmekte olup- buralarda (a%ife yapan ki*ilere ise
mu(akkit denilirdi.
Eme(iler d.neminde N11D0RQ2P ortaya ,&kan mu(akk&thaneler- 'smanl&larda .%ellikle stanbul)un
fethinden sonra yay&nla*m&*t&r. stanbul)da ilk in*a edilen mu(akk&thane DOR2 tarihli Fatih Hamii
6u(akk&thanesidir . 'smanl&lar stanbul)da bir,ok mu(akk&thane kurmu*lard&r. +unlardan en me*huru-
"#$. as&rda kurulan +aye%id Hamii 6u(akk&thanesi idi. E(liya Belebi bu nn- mu(akk&thane saatlerinin
,ok dakik olmas&ndan ileri eldiini s.ylemektedir. <a(u% 5elim- Fatih- 8eh%ade- Emin.n)nde bulunan
mu(akk&thaneler de stanbul)un dier me*hur mu(akk&thaneleri idi.
C%ellikle nama% (akitlerini belirlemek i,in kurulmu* olan mu(akk&thanelerde bu i* ne* saatleri ile
yap&l&rd&.
=yr&9a mu(akk&tlar- isteyenlere basit astronomi dersleri de (erirlerdi. +a%& mu(akk&tlar senelik tak(im ile
@ama%an ay& i,in imsakiye ha%&rlarlard&. 6u(akk&tlar&n hemen hemen tamam& basit astronomi aletlerini
kullanmay& bildikleri ibi i,lerinde bu sahada eser (ere9ek se(iyede bili sahibi olanlar da (ard&.
6u(akk&thaneler- mu(akk&tlar&n bilisine .re hem bir astronomi eitimi yeri (e hem de basit bir
.%leme(i idi. +u y%den stanbul)daki ba%& mu(akk&thanelerin- m0ne99imba*&lar&n yeti*melerinde
.nemli bir yeri bulunmaktayd&. >ira bir k&s&m mu(akk&tlar- mu(akk&thanelerdeki ba*ar&l& ,al&*malar& (e
faaliyetleri sebebiyle mne99imba*&l&a kadar ykselmi*lerdir.
+u kurumlar&n idaresi (e .re(lilerin maa*&- bal& bulunduklar& (ak&f taraf&ndan kar*&land&& halde
tayinleri mne99imba*& taraf&ndan yap&l&rd&. #efat eden mu(akk&t&n yerine olu tayin edilir- eer
mu(akk&t&n e(lad& yoksa isteklilerden imtihanla biri tayin edilirdi. 6u(akkit ola9ak ki*ilerin ehliyetli
olmas&na dikkat edilirdi. +u husus (akfiyelerde de belirtilirdi.
6u(akk&thaneler- "$". as&rda mekanik saatlerin yay&nla*mas&na ramen 'smanl& De(leti)nin sonuna
kadar (arl&klar&n& muhafa%a etmi*lerdir. Humhuriyetin il/n& ile ba*mu(akk&tl&k NDSMRP ad& alt&nda kurulan
yeni bir messeseye de(redilen mu(akk&thaneler- M2 Eyll DSQM)de kapat&lm&*t&r. +un ba%&
mu(akk&thanelerin binalar& h/len me(9ut olmakla beraber- ,ou metruk ya da ba*ka ama,larla
kullan&lmaktad&r.

7aynak: 'smanl& imparatorluunun doruu D1. y%y&l teknolo;isi-
Editor Prof. Dr. 7a%&m Be,en- stanbul DSSS- 'ma* 'fset =.8.
Prof. Dr. Ekmeleddin hsanolu 0 .. Edebiyat Fakltesi
http://www.akat.or/ast!tarihinden/osmanli!astronomisi/

EVR YAZILAR / ARTICLES IN TRANSLATION

TAKYDDNN PERADAK GZLEMEV
*

eviri: Cem Pulathaneli
**

Ahmet Refik, hicri onuncu yzyl stanbulunu konu alan ve belgeler
asndan ok zengin olan eserinde (s. 53, no. 6), 13 Safer 986 (21 Nisan 1578)
tarihinde stanbul Kadsna yazlm olan aadaki hkm yaynlamtr:
Bana bildirildiine gre, vefat etmi bulunan Lutfullahn balad
astronomiyle ilgili eserler, stanbul Mimar Sinan mahallesi imam ve
mezzininin elindedir; ben imdi bu kitaplarn alnmas ve gzlemevine verilmesi
talimatn verdim. Sana bavurulduunda, ad geen mevtann yldz ve gk
bilimi ile geometriden bahseden kitaplarn, kimde olursa olsun, zaman
geirmeden ortaya karacaksn ve tmnn gzlemevinin yneticisi Mevlana
Takiyddine verilmesini salayacaksn. (Molla Musa Efendiye teslim
edilmitir.)
Yazar ayrca, gzlemevinin o srada Galata Saraynda bulunduunu not
etmekle yetinmitir.
Bu durum, Osmanl ve Bat kaynaklarnda bu ilgin giriim zerine var
olan dier bilgileri de burada elimdeki belgelerin yettii lde anlatmam
gerektirmektedir.
1

Takiyddinin biyografisi Atanin stanbulda baslan Zeyll-akayk
adl yaptnn 286. sayfasnda bulunabilir. Buna gre, 927 ylnda (balangc

*
Johannes Heinrich Mordtmannn Der Islam dergisinde (c. 13, 1923, s. 82-96) yaymlanan Das
Observatorium des Taqi ed-din zu Pera adl makalesinin evirisidir. S.nver, bu makaledeki baz
bilgileri stanbul Rasathanesi adl eserinde (stanbul, 1985) kullanm ise de, 2009 Dnya Astronomi Yl
mnasebetiyle Takiyddin rasathanesinin yerini belirlemek amacyla yaptm kaynak aratrmas
srasnda, Mordtmannn bu makalesinin Trkeye evrilerek yaymlanmasnn faydal olacan
dnmtm. Teklifim zerine eviriyi titizlikle yapan C. Pulathaneliye ve basm ncesinde metni
dikkatle gzden geiren Prof.Dr. Atilla Bire teekkr ederim. Metindeki Latince alntlar Trkeye
eviren Prof. Erendiz zbaya da teekkr borluyum. Makalenin yazar J. H. Mordtmann, (1852-1932),
stanbuldaki Alman Sefaretinde evirmen olarak diplomatik kariyerine balam, Prusya Devletinin
Selanik ve zmir konsolosu olarak (1886-1910), stanbul bakonsolosu olarak (1915-18) grev yapmtr.
Bu sonuncu grevi srasnda stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesinde tarih metodolojisi dersleri
vermitir. Dou dilleri, tarihi, edebiyat zerine yaynlar ve Osmanl topraklarndaki yaztlar hakkndaki
almalar bulunmaktadr. Biyografisi iin ayrca bkz. M. Aydn, Mordtmann, Johannes Heinrich TDV
slam Ansiklopedisi (DA), c.30, s.287-288 (F. Gnergun, OBA, editr).
**
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bilim Tarihi Blm Doktora rencisi.
1
Kr. von Hammer, Geschichte des Osmanischen Reiches [GOR, Osmanl mparatorluu Tarihi, .n.] IV,
43. Ancak bu eser, bizim de bavurduumuz kaynaklardan yalnzca Ravzatl-ebrar ve Stephan
Gerlachn gnln kullanmtr; ek olarak: H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber
und ihre Werke [Araplarn Matematikileri ve Astronomlar ile Onlarn Eserleri, .n.] (Leipzig 1900),
s.191, no.471 (Katip elebinin Lexicon bibliographicumundan hareketle Takiyddin hakknda ksa
biyografik veriler ve yaptlarnn listesi; Atanin biyografisini iermez.); Mehmed Sreyya, Sicil-i
Osmani, c.2, s.52: Ataiden ksa zet). Ravzatl-ebrar iin bkz. dipnot 3 (Mordtmannn notu).
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

116
12.12.1520) Kahirede
2
eyh Muhammed b. Marufun olu olarak domu,
teoloji okumu, mderris olmu ve sonra da Safer 979da (25.6 23.7.1571)
len mneccim ba Mustafa elebinin halefi olarak grev yapt stanbula
gelmitir. Sultann nl ve etkili hocas Saadettinin vgsn kazanm,
kendisine Msrl kadlarn altnda grev verilmi ve matematik ve astronomi
bilimlerindeki bilgisi ve baarlar nedeniyle zengin bir zeametle
dllendirilmitir. Divanda dile getirdii astronomlarn o zamana dek
kullandklar yntemlerin bir yl nceki takvim gibi eskimi olduklar ve yeni
gzlemlerle deitirilmeleri gerektii fikri zerine 987 ylnda (bal. 28.2.1579),
Tophane srtlarnda, masraflar devlet tarafndan karlanmak zere bir
gzlemevi kurma iznini almtr. Astronomi kuyusunun ve el-Mukannann
Ayn ykselttii Naheb
3
pnar gibi mkemmel eylerin bulunduu gzlem
yerinin yapm neredeyse biterken nl eyhlislam Kadzde olay haber alp
Sultana yldzlarn gzleminin felaket getireceini; gklerin srlarn rten
perdeyi kaldrmann uursuz bir haddini bilmezlik olduunu; byle bir
gzlemevinin kurulduu hibir devletin varln srdremediini syledi. Bu
szler, Sultan zerinde etkili oldu; 4 Zilhicce 987 (21 Ocak 1580) Perembe
gn Kapudan Paaya binann yklmas emri verildi; gzlemevinin personeli
dar karld, gnein yksekliini ve yldzlarn hareketini belirlemeye
yarayan ipler (evtar) kesildi ve kuyu moloz ve talarla dolduruldu.
4

Buna ek olarak Ata, astronomlara birok hakarette bulunuyor ve
makalesini Takiyddinin 993 ylnda (balangc 3.1.1585) ldn
syleyerek bitiriyor; anlalan o ki, gzlemevinin yklmas yeterli bulundu ve
Takiyddine baka zarar verilmedi.
Ancak Kahireli astronomun uursuz kuyusu daha uzun sre zihinleri
megul etti ve eitli efsanelere yol at. Onyedinci yzyln fantezi asndan
zengin gezgini Evliya,
5
Tophane gezilerinde Ayas Paann havuzundan,

2
H. Suter, doum tarihi olarak 932 (1525/6) yln ve doum yeri olarak da am vermektedir
(Mordtmannn notu).
3
Abbasi Halifesine kar Horasanda savaan ve Peygamber olduunu iddia eden el-Mukannann
(l.779)nn her gece pnarndan sihirli Ayn ykselttii Naheb ehri. Bugn, zbekistandaki Kari
(Karshi, Qarshi) ehri (evirenin notu).
4
III. Muradn saltanat dnemi hakkndaki incelemede, s. 375te (satr 5) bu olaya yine ksaca
deinilmektedir, ancak ykm tarihi yanl olarak 15 Zilhicce = 2 ubat 1580 olarak verilmektedir.
Dorusu, ayn ilk gn Sal gnne denk geldiinden (Wstenfeldin tablosuna gre) 4 Zilhicce tarihi de
tam olarak doru deildir. Her halkrda Budowitzin phe duyulmayacak tanklyla kesindir ki,
gzlemevi Ocak aynda yklmtr; bu durumda 4 Zilhicceye ek olarak 11 Zilhicce tarihi de akla
gelmektedir. Ravzatl-ebrarn yazar (Bulak basks, s.462), Takiyddinin yks ve ah- rasadnn
yok edilmesini 988 ylnn (balangc 17 ubat 1580) olaylar arasnda anlatmaktadr; bunu yalnzca
birka satrda ve Ata ile uyumlu bir ekilde yapmaktadr. von Hammerin (GOR, IV 43) Abbasilerin,
Fatimilerin ve Timurilerin Badat, Kahire ve Maragadaki baka nl gzlemevlerine ilikin anlattklar
Ravzatl-ebrarda bulunmamaktadr (Mordtmannn notu).
5
Evliya elebi (1611-1683) (evirenin notu).
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

117
samsunhaneden
6
(sultann kpeklerinin bulunduu bina) ve astronom
kuyusundan sz eder. Evliyann sylediine gre, bu bina samsunhanenin
yaknndayd: Yldzlar konusunda uzman Ali Kuu isimli bir adam gzlem
yapmak iin orada bir kuyu kazd. Ancak daha sonra ulema padiaha hangi
ehirde byle bir gzlemevi kurulursa orada vebann yaylacan syledi;
bunun zerine Ali Kuuya gzlemleri brakmas iin bask yapld. Bizim
zamanmzda Sultan IV. Murad, Mft Yahya Efendiye kuyunun doldurulmas
amacyla yazl olarak bavurdu: Bu gzlemevini ykmal myz? vs.. Burada
Evliya, mftnn soruyu anlamadna ve akl kt bir kapucunun ona metni
akladna ilikin bir anekdot anlatr; bunun zerine Mft, kuyunun kum ile
doldurulmas gerektii konusunda fetva verir. Sultan da Kapudan Recep
Paaya kuyunun toprakla doldurulmasn emretmitir. Evliya makalesini
imdi buras iekli ayrlarla evrili, ok ziyaret edilen bir mesire yeri
diyerek bitirmektedir (I, 443 stanbul basks).
Burada gerek ve uydurma ifadeler ciddi ekilde karmtr. Ulu Beyin
rencisi Ali Kuu, stanbulun fatihi II. Mehmedin nl astronomudur ve 2
aban 879da (17.12.1474) lmtr (kr. von Hammer, Gesch. d. Osm. Reiches
I 240; 591). Bunun dnda hibir yerde, zellikle de akaykta drt sayfa
dolduran ayrntl biyografisinde (I, 180-184) stanbulda ya da baka bir yerde
bir gzlemevi kurduunu okumuyoruz. Evliya burada yine fantezisinin
dizginlerini salvermitir. Kuyunun ykmnn IV. Murada mal edilmesi ve III.
Murad ynetimindeki Mft Kadzade ve Kapudan Kl Ali Paann yerine
IV. Murad dneminde ayn grevleri stlenmi olan kiilerden sz edilmesi de
ayn ekilde birer yaktrmadr. Yazarmz belli bir tutarllk iinde yaktrma
yapmaktadr; yine de yldz gzlemi kuyusunun yerini tam olarak
saptamamz salayan ifadeleri iin ona teekkr borluyuz.
Bundan uzun bir sre sonra, bir baka kaynak, Ali Sati Efendinin deerli
eseri Garten der Moscheen
7
(Ksm 2, s.57, stanbul basks),
8
Takiyddin ve
yaptndan sz eder. Kendisi -bilindii gibi Cenevizliler tarafndan yaplm
olan- Galata Kulesinin rivayete gre Takiyddin adl bir astronom tarafndan
gzlemevi olarak ina edildiinden sz eder. Ancak Sultann hocas, Hoca
Saadettin Efendinin sultana astronomi gzlemleriyle uraan devletlerin ksa
srede ykldn sylemesi zerine, Zilhicce 987de gzlemevinin yklmas
emri kar; yine de kule yerinde braklr. Baka bir rivayete gre de, Galata

6
Samsun szc Rumcadan gelmekte ve savata kullanlan kpek anlamn tamaktadr. (evirenin
notu).
7
Ad geen kitap Hadikatl-Cevami olmaldr (evirenin notu).
8
Ali Sati, Ayvansarayl Hafz Hseyinin onsekizinci yzyl sonunda kaleme alnm olan yaptn II.
Mahmud dnemine kadar getirerek yeniden dzenlemitir. Ayrntl bilgi bu nemli yapt ilk tantan von
Hammerde (GOR X, 47-144) bulunabilir (Mordtmannn notu).
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

118
Kulesi gvurlarn eseridir ve gzlemevi Tophanenin stlerindedir; sz konusu
dnemde tamamen yklmtr, ancak kuleye dokunulmamtr; Takiyddin ise
993 [1585, .n.] ylnda stanbulda lmtr.
Burada da gerek ve gerek d bilgiler birbirine karmtr: Besbelli
yazar Takiyddinin bizim yukarda verdiimiz biyografisini bilmektedir, ancak
buna ek olarak da onun zamannda Galata Kulesinde bir gzlemevi
kurulmasnn planlanm olduunu bir yerde okumu ya da duymu olmaldr.
Gerekten de bir Fransz hatratndan, 1703 ylnda idam edilmi olan
eyhlislam Feyzullahn Avrupal astronomlarn yardmyla Galata Kulesini
bu amala kullanma niyetini tadn bilmekteyiz; lm bu plann
gerekletirilmesini engellemitir. Yazarn, Mft Kadzade yerine
Takiyddinin hamisi olan Sultann hocas Saadettini sulamas vahim bir
hatadr.
9

imdi de, yerli kaynaklar dzelten ve eksikliklerini gideren Bat
kaynaklarn ele alalm.
mparatorluk elisi von Ungnad
10
n papaz Stephan Gerlach, 13 Kasm
1577de Trckisches Tagebuchda [Trk Gnl, .n.] (Frankfurt a. M. 1674)
unu yazmtr:
Sultan Murad, Kahireli bir yldz gzlemcisinden, masraflar padiah tarafndan
karlanmak zere Galata dnda bir tepe zerinde Venedikli Andrea Grittinin
evinin bulunduu yerde, yerin birka kula altnda, gkteki yldzlar gndz de
grmeye yarayacak ve zerinde kule olan bir kuyu (Thurn) ina etmesini istedi.
Stunlarn zerinde pirinten byk bir de halka yaptrd ve 7 yl iinde gklerin
hareketinden padiahn tm talihini ve talihsizliini, dostunu ve dmann
belirlemek istiyordu. Yllk creti, kendisine tazmin edilecek olan ek harcamalar
hari 3000 duka altn idi. Eser tamamlandnda kendisine 6000 duka altn
verilecekti.
Kendisi Selanikten, Pers Kralna eserinde yardm edecek ve Sultann
retmeninin oluna (yani von Hammerin (GOR IV 43) yazd gibi Sultann

9
Sonradan gryorum ki, Mehmet Sreyya da Takiyddine gzlemevini Galata Kulesinde kurdurmutur.
Belli ki elindeki bilgilerden (Ata) Tophane stndeki tepenin zirvesinde (tophane stnde kulle-i
cebelde) szn yanl anlam, kulle szcn kule olarak yorumlamtr. Bu nedenle tepedeki
kulle sznden Galata Kulesi sonucunu karmtr (Mordtmannn notu). Kulle szc byk ba
evi anlamna gelmektedir, burada yalnzca ev, bina anlamnda kullanld dnlebilir. Bu yzden
Tophane stndeki tepedeki bina ifadesi anlam daha iyi karlayabilir (evirenin notu).
10
David Ungnad 1572 ylnda stanbula gelen bir imparatorluk elisidir. Kendisine ilikin bilgi, Andreas
Ferusun Kasm 2007de Viyana niversitesi Tarih Blmnde yazd, Stephan Gerlachn
yazdklarnn da kaynak olarak kullanlm olduu Die Reise des kaiserlichen Gesandten David Ungnad
nach Konstantinopel im Jahre 1572 [Kayzerlik Elisi David Ungnadn 1572 ylnda Konstantinopolise
seyahati, adl yksek lisans tezinde bulunabilir: http://othes.univie.ac.at/288/1/12-17-2007_9947888.pdf
(evirenin notu).
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

119
oluna deil, Hoca Saadettinin oluna) yldz sanatn retecek olan yldz
gzlemcisi bir Yahudi daha getirtti
M. Crusiusun Turcograeciasnn (Basel 1584) 501. sayfasnda ayn yky
Gerlachn Crusiusa 29.9.1577 tarihli mektubunda kk farkllklarla
okuyoruz:
Bir ka ay nce, demek oluyor ki, Suriye kenti Halepten (Hierapolis) stanbula
bir mneccim arld, yldzlardan Sultann gelecekteki ansn renip
syleyecekti. Bylece Galata tepesine yksek ve akta grlen bir kule ina etti,
onun en tepesine usturlap ve pirinten yaplm ok sayda byk halkalar koydu,
buradan, demek ki, Muratn hangi halklara kar dost, hangilerine dman
yaklamnda olacan nceden bilecekti. almann tamamlanmas yedi yl
srd, her yl bin dka cretle: iki kat da eser bitince Kral tarafndan
onaylanacakt. Yardmcs, Selanikli bir Yahudidir.
Gerlach bu mektuptan birka hafta sonra gnlk yazsn yazarken, baz
noktalar hakknda daha etrafl bilgi edinir; astroloun geldii yer olarak Halep
yerine Kahireyi belirtir ve bu kiinin ancak birka ay iin stanbulda
grevlendirildii eklindeki yanl bilgiyi bu kez vermez.
Fakat Takiyddinin yapt hakknda en ayrntl alm olan kii
Gerlachn stanbuldaki ardl, 1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e dek Eli von
Zinzendorfun papaz olarak burada kalm olan Salomon Schweigger idi.
Reyszbeschreibung nach Constantinopel [Konstantinopolise Seyahatin Tasviri,
.n.] adl yaptnda, ona Wie der Trckisch Keyser von einem nichts-wertigen
Astronom in grossen vnkosten gefhrt worden [Trk padiah deersiz bir
astronom tarafndan byk masraflara nasl sokuldu, .n.] baln tayan ve
bizim de burada metninin tmn aynen izleyeceimiz zel bir blm (c.
XXIII, s.90 ff. 1608 yl Nrnberg basks) ayrmtr.
Yaklak yl nce, stanbula geldiimizde, bir Arap, zellikle gzel sanatlara
eilimli olan Sultan Murad ikna etti. Kendisine izin verir ve yardmc olursa,
bir bina ina etmek istediini ve bununla yldzlar gzleyerek gelecekte olacak
olaylar Sultana haber vereceini, ancak byle bir yapnn nemli miktarda
yatrm gerektirdiini, sultann masraflar iin yardmda bulunmasnn gerekli
olduunu syledi. Bunu kolayca baard, kendisine ihtiyacna gre bir de maa
baland. Sylendiine gre bu ekilde sanatya yllk 3000 duka veriliyordu.
Kendisine eitli ilerde yardm etmek zere on iki Hristiyan esir verildi. Bu
hayalperestin kehanetlerini ortaya kartmas iin kendisine Galata ehri dnda
bo arazide bir ikametgh yapld. Bu ekilde, aldatmacasn gzden rak
srdrebilecekti. Burada ahaptan bir alma yeri oluturuldu. Kendisi birka yl
nce Romada uakln yapt bir matematikinin yannda esir kalm, sradan
ve ie yaramaz bir kiiydi, orada onun sanatn renmi ve bir gk sanats ve
yldz sahtekr olmutu. Ptolemaeus, Euklides, Proklos ve dier nl
astronomlarn yazlarn Arap diline evirmi ve kendisine bu yazlar
aklayacak bir Yahudi tutmutu. Bizim lkelerimizin okullarnda kullanlanlar
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

120
gibi, biri Dnya kresi, dieri gk kresi olan ve her ikisi de bir elle
11

ykseklikte iki kre hazrlam, ayrca pirin madeninden, be buuk elle
ykseklie asl, el kalnlda bir halka yapmt. Bunlardan meridyeni temsil
edeni (Meridianus) kaln bir iple yukarya aslm, baka bir yerde de tutulum
halkas (Aequinoctialis) aslm ve baka bir yerde de ufuk halkas vs. var idi.
Belki de kreleri byk ve yeterince kuvvetli yapmay dnm ve iinde bir su
arknda ya da sincaplarn sincap kafeslerinde kotuklar gibi uzun sre
gezinmek istemiti. Bu gibi eylerle neredeyse yedi yl geirmitir.
Ancak Sultann beklentileri ve sahtekrn gelecee, talih ve talihsizlie dair
hibir kehaneti kmaynca, yalnzca Sultan deil, Mft, yani Trk Papas da
kzd ve Sultana sahtekrn yapsn bir an evvel ykmas tledi. Gkteki
yldzlar izlemeye balad zamandan beri [Sultan, .n.], Dnyada nelerin olup
bittiine dikkat etmemeye balamt, bu yzden de randaki tehlikeyi
ounlukla grememiti. Buna karlk Kzlba Pers kral, gkyzn
bulunduu yerde brakm, gzlerini Dnyaya evirmi ve bunun neticesinde
zafer kazanmt.
Bunun zerine, Sultan bu yapnn hemen yklmasn emretti ve bina Yenieriler
tarafndan ykld. Yani bu yeni ve Trklerde daha nce bilinmeyen astronomi
son buldu. Ancak yapnn ustas ksa zamanda yldzlarda kendisini grnmez
klmas gerektiini grd. Aksi halde yapnn bana gelen kendisinin bana
gelecekti. Bir daha da ortalkta grlmedi, belki de yldzlara karmt.
Daha nce adn andmz Turcograeciadan da gzlemevinin akbeti
hakknda bilgiler ediniyoruz. Gerlachn mektubunun arkasndan yaync
[M.Crusius, .n.] sz srdryor:
Gerekte sonu yle oldu (D. Wenceslaus Budoweziusun Budowadan 10
Mart 1580de Gerlacha yazd gibi): o kre biimindeki eser, ocak ay srasnda
tek bir saatin tmne sadece eitlendi. imdiye kadarki btn ktln nedeni
(randa baarszlkla srdrlen savatan dolay) olduuna yaygn olarak
inanlmas iin.
12

Anlan Bat kaynaklar, birok noktada Trk kaynaklarnda anlatlandan
farkllk gsterir.
Takiyddinin stanbula geli ya da sultan tarafndan grevlendirili
zaman sz konusu olduunda Atanin biyografisine sadk kalacaz; fakat
Atainin aktard gzlemevinin inasnn ancak 987de (balangc 28.2.1579),
Sultan Muradn ynetim dneminin balangcnda baladna ilikin bilgi

11
Elle: Dirsek ile elin orta parmann ucu arasndaki mesafeye karlk gelen Alman uzunluk l
birimidir. Blgelere gre 50-85 cm arasnda deimektedir. Arna (75 cm) edeer bir uzunluk ls
olarak kabul edilebilir (evirenin notu).
12
Crusiusun szn ettii kii Gerlach tarafndan da sklkla anlr (Tag-Buch [Gnlk] 418, 421, 424, 427,
480); bu kii Bohemyal bir soyludur (s.418de bu ekilde yazlmtr, s..427de ise yanl bask sonucu
Romal bir soylu olarak gemektedir) ve Eli von Zinzendorfun kahyasdr (Mordtmannn notu).
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

121
doru olamaz. Gerlachn gnlnden ve Crusiusa mektubundan hareketle
kesin olarak sylenebilir ki, 1577 sonbaharnda yapnn bir ksm iindeki
aralarla birlikte bitirilmiti. Ayrca 13 Safer 986 (21.2.1578)
13
tarihli irade
gzlemevinin varlndan sz edilmektedir. Bu nedenle Schweigger gibi
inaatn 1575 ylnda baladn kabul edebiliriz; Gerlacha gre Takiyddin
inaat 7 ylda bitirmeyi taahht etmiti ve Ataye gre de Ocak 1580deki
ykm srasnda tamamlanmasna az kalmt; gzlemevi inaatnn bir yldan
ksa srede tamamlanmasna az kalacak derecede ilerlemi olmas pek kabul
edilebilir deildir.
Ykm tarihi hakknda 21 Ocak 1580 Atanin syledikleri
Budowitzin raporuyla (yukarda ad anlmt) uyum iindedir. Buna karn
Takiyddinin abalarnn adalarnda olumlu karlk bulduu konusu
elikilidir.
Gerlach ve Schweigger kendisini Sultann batl inancn kiisel kar
iin kullanan ve gzlemevini yalnzca astroloji amacyla kuran bir hilekr olarak
gryorlard.
Ata ve dier Trk yazarlar, Takiyddinin yldzlardan kard
kehanetleri hakknda sessiz kalyor ve yalnzca yldzl gkyznn
mucizelerinin kefini, insann iindeki yaratl gizlerine zorla girmeye alan
gnahkr bir davran olarak yorumlamalar ve byle bir giriimin destekleyicisi
olan zenginlere felaket getirecek olmas nedeniyle faaliyetlerini kt olarak
yarglyorlar. Grnte ran ile yaplan savan talihsiz gidiat onlar hakl
karmtr. Schweiggerin de ima ettii ve Budowitzin Crusiusta aka
syledii gibi Mft Kadzadenin de Sultana bunu bir delil olarak sunmu
olmas muhtemeldir.
Gerlach ve Schweigger belli ki astronomun kiiliinde yalnzca astrolou
gren byk ounluun fikrini aktaryor. Buna karn gzlemevinin bilimsel
aralarla donanm hakknda verdikleri bilgiler, gerekten nemli bir yap ile
kar karya olduumuz yargsna varmamza neden oluyor. Bu balamda,
Schweiggere gre Takiyddinin Romada bir mathematicustan sanatn
renmi ve bir Yahudinin yardmyla Ptolemaeus, Euklides, Proklos ve dier
nl astronomlarn yazlarn incelemi olmas dikkat ekiyor. Dorusu
Takiyddin astronomi almalarna oldum olas zen gsterilen Kahirede
renim grdnden Romaya gitmesine gerek yoktu.
14
Ancak Frenk
lkesinde modern aralar ve yeni yntemler buldu ve grne gre niyeti

13
Miladi takvime yaplm olan bu evrim yanltr, dorusu metnin ilk paragrafnda da getii gibi
21.4.1578dir (evirenin notu).
14
Makaleyi uzatmamak iin A. Hauberin Islam VIII, 48 ve devam, ve orada anlan kaynaklara atf
yaplmtr (Mordtmannn notu).
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

122
bunlar stanbulda tantmakt: Ataye gre seleflerinin o zamana dek
kulland yntemlerin eskimi olduklarn sylyordu; Schweigger de onun
faaliyetini yeni astronomi olarak nitelemekteydi. Yani bu, Bat bilimini
Douda ilk kez yeertme denemesiydi; ancak uygun zaman henz gelmemiti
ve banazln
15
direnci karsnda baarsz olmusa, Gerlach ve Schweigger
ile birlikte arkadasndan kt konumak yerine zlmemiz gerekir.
16
Belki de
planlarnn baarsz olmasnda sorumluluun bir ksmn mneccimlerin itibarl
loncasna kar kendine gvenerek ortaya kan Takiyddinin kendisi
tamaktadr; ayrca Arap ve dardan gelen bir kimse olarak yneten rka
mensup meslektalarna ok da ho gelmemesi de bir neden olarak saylabilir.
17

Bu etkilere kar Sultann ve Hoca Saadeddinin gsterdii yaknlk da onu
koruyamamtr.
Elli yl sonra Avrupa corafya biliminin eseri olan modern atlaslar
stanbula gelmeye balad. [Avrupa corafya biliminin] Trkiyede kabul
grmesinde, Ktip elebinin onyedinci yzyln ikinci yarsnda, bu atlaslar
bilimsel olarak deerlendirmesi rol oynamtr; 100 yl sonra ise bask teknii
stanbula gelir. Astronomiye ancak ondokuzuncu yzylda, byk reformcu II.
Mahmud ve onun halefi Abdlmecidin ynetimi srasnda sra gelir ve Avrupa
rnek alnarak bir gzlemevi kurulur.
18

imdi geriye yalnzca Takiyddinin binasnn nerede olduunu
aratrmak kalyor.

15
Almanca metinde orthodoxie szc kullanlmaktadr (evirenin notu).
16
Schweigger, yaptnda, Sultan III. Muradn bilime merakn anlatt baka bir yerde biraz daha doru bir
deerlendirmede bulunur ve unlar yazar (s.144):
O, en byk dostu kitaplar olduu iin zellikle vgye deerdi. Bilhassa kutsal kitab [Kuran- Kerim,
.n.] incelemeye ve atalarnn tarihi aratrarak onlarn izlerini takip etmeye ynelmiti. Ayrca,
astronomiye olan byk ilgisi de vgye deerdi. Daha sonra, bir yerkresi yaptrmak iin yukarda
szn ettiim byk masraflara girmiti. evresinde okumu insanlar da bulunuyordu. Sevdii ve byk
sayg duyduu hocas [yani Hoca Saadeddin] ona her gn hat sanat zerine ders vermi ve her nemli
olayda Sultan onun bilgisine bavurmutur.
Bu ifadeler bana, Euclidis Elementorum geometricorum libri XIII ex traditione doctissimi Nasir- idindi
Tusini, nune primum arabice impressi kitabnn Romae in typogr. Medicea 1594 basksnn sonunda
basl olan ve III. Muradn bu kitabn [Osmanl] mparatorluunda datmna izin veren kararna dikkat
eken Babingerin notunu hatrlatyor (bkz. Babinger, Stambuler Buchwesen im 18. Jahrh. [18. Yzylda
stanbul Kitap Faaliyetleri, .n.] Lpz. 1919, s.5, dipnot). (Mordtmannn notu).
17
Kr. von Hammer, yukarda zikredilen eser, c.IV, s.107deki anekdot (Saray imam Krdizade byk
sarna sinirlendi ve onu insanlarn iinde azarlad). (Mordtmannn notu).
18
Burada yazarn kimi bilgileri kartrd anlalmaktadr. 19. yzylda kurulan kurum (Rasathane-i
Amire) astronomi deil, meteorolojik ve sismolojik gzlemler yapma amacn tamaktadr. Ayrca
Rasathane-i Amirenin kurulduu yl olan 1868de tahtta padiah Abdlmecid (l.1861) deil, Abdlaziz
bulunmaktadr. Daha sonra Kandillide kurulan rasathane ise 1911de ilev kazanmtr (evirenin notu).
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

123
Yukarda grdmz gibi, Gerlacha gre Galatann dnda,
Venedikli Andrea Grittinin
19
evinin olduu yerde idi. Baka bir yerden
(Gnlk, s. 34, 20 Ekim 1573 tarihli kayt) bu yeri tam olarak belirleyebiliriz.
Gerlach, eliliin saat yapmcsnn Galata ya da Prann ok tesindeki
mezarlkta gerekleen cenaze treninden sonra bir Venedik vatanda olan
Grittinin ok yaknnda, bu muhteem ve ok elenceli yerdeki evi grm
O ldkten sonra, ev tamamen terk edildi, ksmen ykld ve satn alacak kimse
de bulunamad. Bir Trk yalnzca talar iin 1000 duka verdi, ancak onlar
alamad: Gzel beyaz mermerden iki basamak ya da merdiven ve sonra ok
gzel boyanm, hl yerinde duran bir salon, onun yannda gzel bir banyo ve
iinde u anda imparatorun kpeklerinin muhafaza edildii hanm odas olarak
kullanlan fevkalade bir ev.
Gerlach daha sonra, stanbula, 7000 acemi olann barnd yerdeki
Galata Sarayna geri dner.
Grittinin evinin ok yaknnda olan mezarlk, nceki yzyln 60l
yllarnda [1860lar, .n.] kaldrlm ve bulunduu yer Prann belediye
bakanl bahesi olarak kullanlmtr; Galata Saraynn yeri de kesin olarak
bellidir ve yalnzca Gerlachn verdii bilgiler, Ahmet Refikin dile getirdii
gzlemevinin orada olduunu varsaymn rtmek iin yeterlidir. Daha ziyade
Taksimde, belki de bugn Mecidiye Klasnn [bugnk Takla, .n.]
olduu yerde ya da onun yaknnda yer alm olabilir.
Evliyann Tophane gezilerinde verdii bilgiler (yukarda anlan) bunu
desteklemektedir:
1. Ayas Paann havuzu: Taksim Meydannn dier tarafnda,
Dolmabahe yolu zerindeki, Alman Konsolosluunun da bulunduu blge,
bugn de Ayas Paa adn tamaktadr. A. P.nn havuzu, Byk Sleymann
byk vezirinin bahesindekiyle muhtemelen zdetir; grdm kadaryla ad
yalnzca 1526 ylnda Pietro Bragadino
20
(Alberide, Relazione vs. III S., v.3,
104) ile ilikili olarak anlmaktadr: (Ajas Pascha) ha un bel giardino in
Constantinopoli appresso dove si tien le bombarde [Tophane], dove ei va
spesso, kr. ayn yer, 108;

19
Sultan I. Sleyman ve onun her eye kdir sadrazam brahim Paann gzdesi von Andrea Gritti,
Venedik balyosu ve mparatorluk elilerinin ezamanl ilikilerini ayrntl olarak anlatr. von Hammer
GOR c.2 ve Zinkeisen. Trkler ona beyolu [bey oghlu] ismini vermiti. Bu szck prens (dk) olu
anlamna gelir. Bugn bile Frenk Pra blgesi Trkede beyolu [bey oghlu] adyla anlr. Grittinin evi
mem [uursuz] olarak nlenmi, bu yzden de bakmszla terk edilmitir (Mordtmannn notu). Bey
olu olarak bilinen Andrea Gritti deil, olu Alvise Grittidir, bakmszla terk edilen konak da
Alvisenin konadr (evirenin notu).
20
Pietro Bragadino 1526da Venedik elisi idi (evirenin notu).
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

124
2.Samsunhane (Hammerin evirisine gre kpek evi ya da kpek
kulbesi): Gerlach, Sultann kpeklerinin eskiden Grittinin oturduu evin
mtemilatnda bakldn syler.
3.Samsunhanenin yaknndaki astronomun kuyusu: Gerlacha gre bu
bina, Grittinin evini ina ettii yerdedir.
Ata ve ondan alnt yapanlarn kulland yer tasviri olan Tophane
stndeki tepenin zirvesi, Gerlachn ve Evliyann verdikleri kesin bilgilere
uymaktadr.
Gzlemevinin Galata Kulesinde olduu ise kesinlikle yanl bir bilgidir;
bu fikir, Takiyddinin kuyusu zerinde bir kule ina ettirmesi nedeniyle
olumutur.
ki nokta hakknda ise ne yazk ki okuyucuya yeterli bilgi verecek
durumda deilim: Takiyddine astronomi almalarnda yardm etmi olduu
dnlen Selanikli Yahudi ve gzlemevinde yer alan aralar. Onaltnc yzyl
Selanik Yahudi Cemaati iinde canl dnce hareketlerinin olduu
bilinmektedir ve Takiyddinin yannda yer alm kiinin kim olduu, ancak o
zamann Yahudi literatrnden belirlenebilir; bunu, konunun uzman olan
aratrmaclara brakmak zorundaym. Belki astronomlar, Takiyddin tarafndan
yaplm aralar hakknda nakledilen bilgilerden hareketle bu aralar
belirleyebilir. htimal ki, hl ayn yerde, yer altnda duruyorlardr ve mutlu bir
rastlant bunlar gnn birinde gn na karr.
Ek
Bay Babingere, Pertschin Arabische Handschriften der Herz. Bibliothek
zu Gothann [Gotha Dkalk Ktphanesinin Arapa Elyazmalar, .n.] V.
cildinde, s. 544te kaydettii Gothaer Handschrift trk. 156, varak 6ada
bulunan Sultan III. Muradn Takiyddin hakkndaki bir emrinin kopyasna
ilikin notu iin teekkr ederim. Babinger, bu belgenin bir fotorafn temin
etti ve yaynn bana brakt. Bunun iin de ona burada zel teekkrlerimi
sunuyorum.
Bu belge, Msrl astronom iin bir zeamet berat, yani bir emlak terk
belgesidir.
Ne yazk ki kopya eden kii elindeki rnein zeametin daha kesin
tasvirini ieren son ksmn belgeye almamtr; belli ki onu asl ilgilendiren
belgenin Dou hitabet sanatnn iekleriyle sslenmi giriidir; keke bize en
azndan tarihi vermi olsayd! Bunun dnda kopya birok yanlla deforme
edilmi durumdadr: daha banda, nian ad verilen blmde, birden fazla
szck eksiktir (kr. v. Kraelitzdeki tam rnekler, Osmanische Urkunden in
trk. Sprache [Trke Osmanl belgeleri, .n.], s.26), ve izafe srekli
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

125
kartrlmakta (rnein satr 3te ) ve bunun dnda da yanl
yazmlar bulunur. eviride bunlarn bazlarn dzelttim, baz szckleri de
dzelttiimi belirttim; okuyuumdan emin olunabilir; anlamlandramadm ya
da dzeltemediim szckleri yanlarna eklediim soru iaretleriyle belirttim.
Beratn kaleme alnmasndaki sanat, metnin verildii kiiye sayg
gsterilerek astronomiyle ilgili terimlerin kullanm ve bunlarla ilgili
karlatrmalarn zenle kullanmasnda grlr. Mesela Nerkesinin [Nergis,
.n.] Selanikteki Hamza Bey Camisinin vakfiyesinde varlkl bir tccar olan
hayr sahibinin durumunu kendine zg ifade tarz ile ima etmesi gibi. eviride
bu ifadeleri uygun ekilde tercme etmek her zaman mmkn olmamtr.





Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

126

eviri [Almancadan]:
(1) Merhum ve mafur Sultan Muradn (vg szleri) beratnn kopyas (2)
astronomi gzlemi yapan Takiyddin iin. (3) Bu, en ulunun vs. emridir ve cihan zapt
eden hakann turasdr: (4) phenin karanlk rtsnden gn kadar aydnlk
Gnee ve parlayan yldzn meteor ateine kadar dnyann tm varlklarn ve tm
insanl aydnlatan anl hretli ltfumun parlakl ve yksek gnlllmn
yldrm (6) ve kutsal yasann ve detlerin desteklenmesinden sonra ve cemaatin birlii
ve ilahi emirlerin yerine getirilmesinde (7) vakitlerin ve saatlerin kaydedilmesi ok
nemli olup ancak gemi zamanlarda bilgisi en yksek limler bile (8) ve yalnzca
bugne kadarki en temel yntem olan astronomi cetvellerinin yardmyla takvimleri
hesaplamlar, yeni gzlemler alglamann dnda kaldndan (9) benim saltanatma
dek muzaffer atalarmdan hibir yneticiye bu ksmet olmam (10) zamanlar ile
saatlerin yaratcs ve dakikalar ile derecelerin dzenleyicisi (eitli vgler) (11) uzun
hkmranlmn dnyay stan gnei sabah kzlln yapan (12) hilafetimin ebedi
yldzlarnn ihtiamn mutluluun ufkunda ykseltmek (13 ve devam), hatrmn
parlakl tm dnya zerinde yaylyor ve gnee e deerde parlayan aklmn nlar
tm insanlar zerinde parlyor, bylece (20) ricas zerine (16 ve devam) soylu kiinin
rnei, astronom ve yldz bilimcisinin rnei, dnya bilgesinin ve kronoloun timsali,
Gnein ve Ayn menzillerinin kanunlar konusunda bilen (18) Zodyakn on iki
burcunun hakikatlerine vakf olan, talih ve talihsizliin belirtilerini yorumlayan, sabah
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

127
ve akam zamanlarnn gzlemcisi, Allahn ltfu ile mkemmel olan (19) Marufun
olu Takiyddine - baars artsn onun!-, (16 ve devam) daha nce, [Msrdaki .n.]
Rait ehrinin 150 ake maal kads olmas nedeniyle Rumelide 70000 akelik bir
zeamet verilmi (14 ve devam).
Konya Sancanda, Ereli Nahiyesinde bulunan, Mehmet ismindeki sahibinin
vefatndan sonra sahipsiz kalan 46000 akelik zeametin verilmesi, bylece onun yldz
gzlemindeki tecrbesi dolaysyla astronomi gzlemleriyle grevlendirilmesi, Karaman
Beylerbeyine verilen talimatla kendisini (Takiyddini), daha nce emredildii gibi,
eksik kalan miktar sonradan tamamlanacak ekilde, serbest kalan zeamete yerletirmeye
ve buna ilikin tezkerenin saraymda tanzim edilmesine. Buna gre kendisine mteveffa
Mehmetin serbest zeameti, zerine eklenecek 24000 akelik miktarla, toplam 70000
ake olarak verilmitir ve bunu kendisine burada tasvir edildii gibi vermeyi doru
buluyorum. Takiyddinin beratnn sonu.
Bu resmi belge Osmanl kaynaklarnn Takiyddin hakknda verdii
bilgileri dorulamaktadr: Sultan, din ileri iin ok nemli olan tarihleri ve
zamanlar belirlemeyi mmkn klan yeni astronomiyi lkeye getirmekle
gayet hayrl bir i yaptn dnmektedir; yani o [yeni astronomi, .n.] slami
eriat ilkelerine hi de aykr deildir, aksine oru zamanlar, namaz vakitleri
gibi konulardaki tereddtlerin (4. cmlede aktarlan benzetme de muhtemelen
bundan trdr) giderilmesini salayarak dini grevlerin yerine getirilmesini
kolaylatrmaya yarar. Fakat astrolojiden de sz edilmektedir: 19. cmlede
Takiyddin iyi ve kt almetlerin rtsn kaldran kii olarak vlr; bu,
zamannn Batda da- hkim olan inanlarna bir dndr. Takiyddin ayn
zamanda da mneccim ba idi ve kendi dzeltilmi takvimlerinde de belli
ilerin yaplmas iin uygun olan ya da olmayan gn ve saatleri iaretlemekle
grevliydi.
akaykta bulunan ve kendisine Msrl kadlarn altnda grev verilmi
olduu ifadesinin de gsterdii gibi, Rait ehri kadl grevini (16. satr)
muhtemelen kendisi yrtmemitir. 70000 asperlik (=yaklak 1500 duka) bu
zeametin verilmesiyle, ar alma gerektirmeyen bu memuriyet son
bulabilirdi. Anlald kadaryla, zeametin tadna varabilmek iin uzun sre
beklemesi gerekti: nceden kendisine tahsis edilen yer olan Rumelide bo bir
yer yoktu, bylece bir sreliine Anadoluda daha az deerli olan bir yerle
yetinmesi gerekti.
Takiyddine gzlemevinin kurulmas konusunda yardm eden Yahudi
astrolog hakknda Dr. Babinger unlar yazyor:
[Wrzburgtaki] Bay Dr. Porges yalnzca Daniel Perachja Hakohenin akla
gelebileceini anlatyor: Kendisi Josef ben Schemtobun (Josef Vecinho, Jose de Vinseu
Osmanl Bilimi Aratrmalar X/2 (2009)

128
olarak da adlandrlr) nemli astronomi yapt
21
scheerith Josefin ikinci
basksn 1568de Selanikte yaymlamtr ve nl bir yldzbilimcidir; kr.
Steinschneider, Catalogus Libr. Hebr. in Bibl. Bodl. [Bodleian Ktphanesindeki
branice Yazmalar Katalou, .n.], s.1527.
Son olarak, Ch. Scheferin terekesinde bulunan ve aadaki gibi tarif
edilen Takiyddinin bir elyazmasnn Blochet aracl ile (Catalogue de la
collection de manuscrits Orientaux forme par Mr. Charles Schefer. Paris
1900, s.185) Bibliothque Nationalee girdiini eklemek istiyorum:
Nr. 1126 Trait dastronomie de Taki ed-
din, avec des figures. Suivant une notice crite au recto du premier feuillet
, ces dessins sont emprunts aux Tables impriales. Cet ouvrage a
t compos pour le douzime sultan de la dynastie dOsman, Mourad III, fils de Selim
II, fils de Soliman. XVII sicle. 15 feuillets.
Anlalan tek nshadr
22
ve yazarnn el yazsyla yazlmtr.
23
Bu
elyazma eser iyi incelenmelidir; nk Takiyddin tarafndan gzlemevinde
kurulmu aralarn tariflerini ieriyor olabilir.
Editrn eki: Takiyddine verilen beratn transliterasyonu
24

Merhm ve mafrun leh Sultn Murd Han aleyhirrahmeh velgufrn
hazretlerinin rasad peyd eden Takiyddn hazretlerinin bert sretidir. Nin- erf-i
lni ve mekn- tur-y garr-yi cihnsitn- hkn nefeze bilavni verrabbn vel-
mennil-mennn hkm oldur ki: n ei-y syt-i mekrmetm ve brika-i ulv-i
himmetm hicb- sehb- irtiybdan mnend-i hurd-i red-i nehr ve kevkeb-i
mstenr-i hub-i tr mme-i halk- lem ve kffe-i ben dem vzh u peyd ve lyih-i
hveyd olmudur. Binen al hz, irtif-i fitb- er snnet ve icm-i mmet ed-
i feryiz-i rabbn in zabt- evkt ve st ehemm-i mhimmttan olub, sevbk-
eyymda ve sevlif-i ezmnda gelen fuzel-i mtekaddimn ve hkem-i mtebahhirnin
eyzc ile il yevmin hz istihrc- takvm olub, rasad- cedd emr-i bad fehm
olmala benm zemn- saltanatiktirnma gelince, ecdd- izmumdan bir pdiha
mukarrer ve bir ehinha myesser olmayub, lkin bedyi-i (bed-i) evkt u st ve
vz- mevzi-i dakk u derect, cellet hikmetuhu ve allet kudretuhu talat- hurd-i
cihntb- rzefznumu mrik- subh u adletten st ve kevkebe-i kevkib-i
ebedyyzzuhr hilfet-i hmynumu ufk-i sadetten tli klub, iltift- htr- fitb

21
http://www.zeno.org/Geschichte/M/Graetz,+Heinrich/Geschichte+der+Juden/Dritter+Zeitraum/
Vierte+Periode/%5B1.+Epoche.%5D+Epoche+des+gesteigerten+Elends+und+Verfalles/15.+Kapitel.+Ve
rtreibung+der+Juden+aus+Navarra+und+Portugal adresli web sitesinde bu yaptn ad '
' olarak verilmektedir (evirenin notu).
22
Bu eser, Mordtmannn belirttii gibi tek nsha deildir. Trkiyede Topkap Saray Mzesinde (Hazine
542), stanbul niversitesi Ktphanesinde (TY. 1993), Ktahya Vahid Paa Ktphanesinde ve
Kandilli Rasathanesinde (No.208/7) birer nshas bulunmaktadr.
23
Eser mellifin yani Takiyddinin hattyla deildir.
24
Beratn transliterasyonu iin Prof.Dr. Mehmet Kanara ve Abdullah Keye teekkr ederim
(F.Gnergun, OBA, editr).
Takiyddinin Peradaki gzlemevi

129
meser-i hnem cmle leme ziygster ve ezv- lemet- zamr-i mnr-i
hurdtenvr-i pdihnem zmre-i ben demi merref ve mnevver eylemitir.
Felizlik Konya sancanda Ereli nhiyesinde ibu krk alt bin ake zemet
mteveff Mehmed tahvlinden mahlldr deyu, bundan akdem yz elli ake ile red
kds iken Rumelinde yetmi bin ake zemete emr-i erf verilb, henz myesser
olmayan kdvetl-emcid svet ashbil-heye ven-necm, zbde-i erbbil-hikme
vet-takvm, rif-i marif-i ahkm- menzil-i ems kamer, vkf- mevkf- dakik-i
hakik-i burc-i isnaer, kif-i mekif-i sad u nahs, rsd- mersd- subh u ems,
el-muhtass biinyetil-melikir-raf Takiyyddn ibni Marf zde tevfkuhunun ilm-i
ncmda mahreti olub, rasad hizmetinde olmak zere kendye verilmek bbnda inyet
ric eylemein, ol hkm alnub mahlll noksn tekml olunmak zere tevch idesin
dey Karaman belerbeisine hkm-i erf verildikten sonra tezkiresini bb-
sadetimden ihrc olunmak fermnm olman, zemet-i mteveff Mehmed
tahvlinden bekriden (?) yirmi drt bin ake noksnyla ber vech-i tekml yetmi bin
ake zere tevch olunub, sdde-i sadetimden lyk grb verdim. Ki zikr olunur.
Temmet bert- Takiyyddn.

Taqi al-dins Observatory at Pra
The last quarter of the 16th century saw the establishment of an
observatory in Istanbul. The founder was the Ottoman astronomer Taqi-al-din
(d. 1585) who started celestial observations with the aim of improving the
astronomical tables (zij) of Ulugh Beg of Samarkand. The present text is the
Turkish translation of Das Observatorium des Taqi-ed-din zu Pera published
in Der Islam (Berlin) in 1923, by J.H. Mordtmann, German orientalist and
diplomat. The article brings together the information found in European and
Ottoman sources regarding the observatory and presents the licence given by
Sultan Murad III to Taqi al-din, entrusting him with the foundation of the
observatory.
Key words: Taqi al-din, Istanbul observatory, history of astronomy, Ottoman
Empire; Anahtar szckler: Takiyddin, stanbul Rasathanesi, astronomi
tarihi, Osmanl mparatorluu.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 421


Memlk Astronomisi


The Astronomy Of The Mamluks
David A. KING

eviren: Aye Dudu KUU

ZET
Araplarn lml-heye veya lml-felek olarak adlandrdklar astronomi ile onun bir
kolu olan lm ahkamin-Ncum ya da lm Snaat-i Ahkamin-Ncum dedikleri astrolojiye
olan ilgileri slamiyet ncesi dneme rastlar. Onlarn bir taraftan Romallarla, dier yandan da
Sasanler ile temas halinde olmalar astronomi ve astrolojiye kaytsz kalmamalarn salam-
tr. stelik Keldan astronomisinden miras olduu sanlan yldzlara ilikin zengin bir bilgi
birikimine sahip olduklar bilinmektedir. Bununla birlikte slamiyet ncesinde Araplarn ast-
roloji bilgisinin sistemli yani bilimsel bir seviyede olduu sylenemez. slamiyetle birlikte ge-
rek ibadet vakitlerinin, gerekse dini gnlerin ve Kble dorultusunun belirlenmesi gibi ihtiya-
lar sistemli bir astronomi bilgisinin gelitirilmesini zaruri klmtr. Bu amala ilk olarak Yu-
nan astronomi eserlerinin Ltince'den Arapa'ya tercmeleri yaplmtr. Tercme aamasn
bu alandaki dier bilimsel faaliyetler takip eder. VIII Yzyla gelindiinde slm astronomi
biliminin olduka byk mesafeler katettii grlr. Ancak X ve XI. Yzyla damgasn vu-
ran Fatm astronom bn Yunus, hem slm dnyas hem de btnyle insanlk tarihi iin bu
alanda son derece nemli baarlar elde etmitir. slm dnyasnda XIII.Yzyla kadar bn
Yunusun almalar zerinde bir almaya rastlanmaz. Fatmiler ile ayn corafyada bir
devlet kurmu olan Memlkler, astronomi konusunda hem bn Yunusu hem de o dneme
kadar yaplan btn almalar glgede brakacak almalar yapmlardr. bn- tir,
bns-Sarrac gibi olduka mehur astronomi bilginleri bu dnemde yetimitir. Ayrca isimle-
rine bakarak aslen Trk olduklarna byk lde kanaat getirdiimiz; Yusuf bn Tuhan,
Ahmed bn Timurbay, Baylak el-Kpak, Taybuga el-Baklam ve onun olu Ali bn Taybuga
ile Seyfeddin Satlm da bu dnemdeki astronomi bilimine katkda bulunanlar arasndadr.

New York niversitesi, Hagop Kevorkian Yakndou Aratrmalar Merkezi, Yakndou Dil-
leri ve Edebiyatlar Blm (Department of Near Eastern Languages and Literatures, Hagop
Kevorkian Center for Near Eastern Studies, New York University, New York, N.Y. 10003.)
Bu makale Smithsonian Enstits (1972-1979) ve Ulusal Bilim Kurumu (1972-1982) tarafn-
dan finanse edilen Msrdaki Amerikan Aratrma Merkezinin yrtt aratrmaya daya-
nr. Yorumlar iin George Saliba ve Alain Brieuxa ve fotograflar temin ettikleri iin Muam-
mer Dizer ve Owen Gingericha teekkr ederim. Fotograflarn basm Hagop Kevorkian Ku-
rumunun bayla finanse edilmitir.
Makale, Isis, Vol. 74, No. 4 (Dec., 1983), s. 531-555de yaymlanm ve
http://www.jstor.org/stable/232211 sitesinden alnmtr. (evirenin notu)

Dr., Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. eviri metninin dipnot ksmnda
A
1,
A
2eklinde bir silsile takip eden aklama ve grler evirene aittir.
422 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ANAHTAR KELMELER
Memlkler, Astronomi, Muvakkit, Zic, Zaman Kaydetme, Usturlap, Kadran.

ABSTRACT
Arabs interests in Astronomy and Astrology entitled lml-heye or lml-felek and
lm ahkamin-Ncum also lm Snaat-i Ahkamin-Ncumby Arabs commenced before the
Islamic period. Their contacts with Romans and Sassanids provided them without reckless for
astronomy and astrology. Moreover, it is recognized that Arabs have a lot of information about
stars, inheritance of Keldanid astronomy. However, it can not be assumed that Arabs do not
have scientific and systematical knowledge about astronomy. With the advent of slamic
period, both as regulation of the times of prayer, religious days and direction of qibla necessities
made essential to develop systematical astronomic knowledge. For that reason, Greek
astronomical treatises were frst translated from Latin into Arabic. Other scientific activities
in this field followed that translation phase. By the VIII. Century, it was obvous that Islamic
astronomy science has taken large distance. However, Fatimid astronomer Ibn Yunus, the
hallmark of X and XI.centuries, had great achivements for both Islamic world and entre
humans history. Until XIII. Century in Islamic world there was not any study better than
bn Yunus treatises. Mamluks,who founded a state in the same area with Fatimids, dd studies
which shadowed both bn Yunus and former explorations. Emnent astronomers such bn-
tir and bns-Sarrac were brought up in this period. Also Yusuf bn Tuhan, Ahmed bn
Timurbay, Baylak el-Kpak, Taybuga el-Baklam and his son Ali bn Taybuga and
Seyfeddin Satlm who we decided when glancng their names were Turkic origin and
contributors of astronomy science in that period .

KEY WORDS
Mamluks, Astronomy, Muwaqqit, Zij, Time Keeping, Astrolabe ,Quadrant.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 423



GR
Memlk Devleti, 1250 ylnda Msr ve Suriyede kurulmu olan bir Trk
devletidir. Gerek idar yaps, gerekse tarihte oynad roller bakmndan ol-
duka farkl bir konuma sahiptir. O dneme kadar kurulan dier Trk devletle-
rinden farkl olarak ynetimde verset sisteminin (saltanat) yerine kiisel liya-
kate nem verilmi ve hkmdarlar bu suretle i bana gelmilerdir. Devletin
1517 ylnda Osmanllar eliyle yklna kadar olan dnemde Ortadounun en
byk siyas ve asker gcn oluturan Memlkler, hakim olduklar sahada
stn bir medeniyet kurmular ve pek ok konuda Osmanllarn nne ge-
miler ve onlara nc olmulardr.
Hkimi olduklar corafyann btn zelliklerini ok iyi deerlendiren
Memlk sultanlar, bir taraftan Akdenizin sunduu ticar imkanlar kullanr-
ken, dier yandan daha nce ayn corafyaya hakim olan Eyyub ve Zengi Dev-
letleri vastasyla Seluklu Devletinin brakt kltrel miras devralmay da
ihmal etmemilerdir. Verimli Msr ve Suriye topraklar, Akdeniz ticareti, Ana-
dolu ve Karadenizin kuzeyi ile yaplan ticaret Memlk Devleti ekonomisinde
beklenen bir gelime gstermi ve bununla paralel olarak bilim ve eitim alan-
larnda da nemli ilerlemeler yaanmtr. Kahire, Halep ve amda Nizamiye
Medreseleri gibi pek ok medrese kurulmutur. Siyas arenada Ortaa slm
dnyasnn maruz kald iki byk tehlike; Hallar ve Moollar, Memlkler
tarafndan bertaraf edildii gibi Mool istils nnden kaan Orta Asya bilim
adamlarn himye grevi de Memlklara kalmtr. Btn bu etkenler pek ok
bilim dalnda nemli gelimelerin yaanmasna sebep olmutur ki, bunlardan
birisi de astronomidir.
lkemizde snrl sayda tarihi Memlkler zerinde aratrma yapm, an-
cak bunlarn pek ou da siyas tarihi ele almakla yetinmilerdir. Bundan dolay
Memlklerin eitim ve bilim alannda ortaya koyduklar eserler ve bu yolda
aldklar mesafe henz tam anlamyla incelenmemitir. Bilim tarihilerimizin
byk blm de daha ok Mslmanlarn astronomi faaliyetlerinin ilk bala-
d dnemler ile bir ekilde daha popler olmu lhanl ve Osmanl dnemle-
rini ele almlardr. Bunlar arasnda Profesr Aydn Sayl nc ve rnektir.
Memlk dnemi astronomi faaliyetlerini ve astronomlarndan bazlarn ele
alan almalar arasnda Profesr Fuat Sezginin iki eseri; Geschichte des
arabischen Schrifttums ile slamda Bilim ve Teknikini, Profesr Sevim Tekelinin
424 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
iki nemli makalesini; zzddin bin Muhammed el-Vefnin ekvator halkas ve
el-Urdnin Risletn f Keyfiyetil-Ersadn zikretmeden gemek byk eksiklik
olur. Son zamanlarda astronomi tarihi alan ve almalarnda yeri geldike
Memlk astronomlarndan bahseden bilim tarihilerimizden biri de Profesr
Yavuz Unattr.
Trkeye evirdiimiz bu aratrma, bilimsel alanda Memlklerin imdiye
kadar ok iyi bilmediimiz bir ynn ortaya karmas bakmndan son derece
nemlidir. Astronomi alannda ve zellikle de Ortaa astronomisi konusunda
pek deerli almalar yapan David A. Kingin yapm olduu bu alma,
Memlk astronomi tarihine bir giri nitelii tamaktadr. Bilim adam, daha
ok o dnem biyografi kitaplarn kullandn belirtmektedir. Ancak o dneme
ilikin bilgi veren kaynaklar olduka eitlidir.rnein kronikler, ehir tarihleri
ve seyahatnmeler gerek bu dnemdeki bilimsel faaliyetler gerekse sosyal ha-
yata dair olduka deerli bilgiler ierir. Bunlardan yararlanmak iin kaynak
dili zellikle Arapa ile dier bilimsel altyapya sahip olmak gerekir. yle mit
ediyoruz ki, 25 yldan fazla bir sre nce kaleme alnm olan bu aratrmann
dilimize evrilmesi, tarihilerimizi ve bilim tarihilerimizi Memlk tarihine ve
zellikle de Memlk astronomisine geni bir perspektiften bakma ve bu alanda
aratrmalar yapma imkan sunar.
BELGELER & TERCMELER
MEMLK ASTRONOMS
slam bilminin altn a olarak isimlendirilen dnemden sonra, slam me-
deniyetinin belli bal blgelerinin her birinde eitli yerel astronomi ekolleri,
ok farkl gelenekler ve ilgi alanlaryla geliti ve ilerledi. Memlk Msr ve Suri-
yesinde, astronomide hatr saylr lde bilimsel aktivite vard. Gerekten
Kahire,13.Yzyln sonunda slam dnyasnda nemli astronomi merkezlerin-
den biriydi, 14. Yzyln ortasnda ise, Dmak (am), slam dnyasnda ve bel-
ki de btn dnyada en nde gelen astronomi merkeziydi. Memlk astronom-
lar; gezegenlere ilikin teorik ve lmsel astronomi, kresel astronomi, zaman
kaydetme, enstrmanlar, halk astronomisi ve astroloji gibi astronominin her bir
temel brannda altlar.. Mevcut modern literatrde bu yerel bilim adamlar-
nn faaliyetleri gzden geirilmemitir. Bu oluumda el yazmalar ve enstr-
manlar, geen yirmi be yl iinde , baz hususlarda, geen on yl iinde arat-
rlmakta olan Memlk astronomisine dair almalar, bilgilerimizin temel kay-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 425
naklardr.
1
Bu giriten sonra Memlklerin bu alandaki katklarnn incelenme
vakti geldi. Bu almann amac budur.
I. FATIM VE EYYUB DNEM ARKA PLANI
Memlkler, yaklak 1250de Msr ve Suriyede iktidara geldiinde, Msr
tarihinin en byk astronomu bn Yunus zamanndan bu yana yaklak 250 yl
gemiti. Bu bilgin, Fatm halifesi el-Aziz el-Hakim iin alt, o, Msrda bu
dnemin tek astronomu idi ve etkisi uzun sre devam etmiti. Onun temel a-
lmas Zic
A
1 veya Hakim Zic olarak adlandrlan izelgeli astronomi el
kitab olduka sekin bir telif idi. Zicin byk blm halihazrda mevcut olup
zerinde allmaktadr.
2
Kahirede Fatimilerin son dnemi ile Eyyubler d-

1
Memlklere dair takdim iin baknz: E. Atil, Renaissance of Islam: Art of the Mamluks
(Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1981). En zengin Memlk bilimsel el yazma-
lar koleksiyonlar stanbul, (Sleymaniye ve Topkap Ktphanelerinde), Kahire (Msr Milli
Ktphanesinde), am (Zahiriye Ktphanesinde), Dablin (Chester Beatty Ktphane-
sinde), Prinsetn (Firestone Ktphanesinde), Berlin (Deutsche Staatsbibliothekde), ve Paris
(Bibliotheque Nationale)dedir. Birinci ktphanede bulunanlar hari hepsi kataloglanmtr.
Baknz: Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, 7 vols. (Leiden: Brill, 1967-present),
Vol. VI, pp. 311 ff. Temel bibliyografik kaynaklar Heinrich Suter, "Die Mathematiker und
Astronomen der Araber und ihre Werke," Abhandlungen zur Geschichte der mathematischen
Wissenschaften, 1900, 10, ve "Nachtrage und Berechtigungen," ibid., 1902, 14:157-185 (rpt. Ams-
terdam: Oriental Press, 1982); C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, 2. bask ed., 2
vols. (Leiden: Brill, 1943-1949), and Supplementbande, 3 vols. (Leiden: Brill, 1937-1942); and A.
El-Azzawi, History of Astronomy in Iraq ... (Arapa) (Baghdad: Iraq Academy Press, 1959) (ihti-
yatl kullanlmaldr) ierir. Ayrca baknz: David A. King, A Catalogue of the Scientific
Manuscripts in the Egyptian National Library, 2 vols. (Cairo: General Egyptian Book
Organization, 1981-1984); King, A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National
Library (Publication of the American Research Center in Egypt) (Malibu, Calif.: Undena Press,
in press).
Memlk astronomi aletleri ve Memlk dizaynna dayanan Osmanl astronomi aletlerinin en
zengin koleksiyonlar, Atina (Benaki Mzesinde), Kahire (Msr Milli Ktphanesi ve slm
Sanat Mzesinde), Dablin (Chester Beatty Ktphanesinde), stanbul (Kandilli Gzleme-
vinde), Oxford (Bilim Tarihi Mzesinde)dadr. eitli Eyyubi ve Memlk astronomi aletleri,
R. T. Gunther, The Astrolabes of the World, 2 vols. (Oxford: Univ. Press, 1932; London: Holland
Press, 1976) da listelenmitir. Ayrca baknz: L. A. Mayer, Islamic Astrolabists and Their Works
(Geneva: Ernst Kundig, 1956), ve R. Ettinghausenin editrln yapt, Aus der Welt der
islamischen Kunst (Berlin: Mann, 1959), pp. 293-296 ekler ksmnda ve Alain Brieux - F.
Maddison, Repertoire des facteurs d'astrolabes et de leurs oeuvres, Vol. I: Islam (yaknda kacak);
Emilie Savage-Smith, Survey of Islamic Celestial Globes (Washington, D.C.: Smithsonian Enstit-
s yaynlarndan yaknda kacak)
A
1 Zij veya Zic kelimesi Farsa Astronomi tablolar, astronomi cedvelleri anlamndadr. (evirenin
notu)
2
bn Yunus hakknda bilgi iin baknz: "Ibn Yunus" in Dictionary of Scientific Biography (DSB), 15
vols. (New York: Scribners, 1970-1981). Zic zerine standart alma iin baknz.: E. S.
Kennedy, "A Survey of Islamic Astronomical Tables," Transactions of the American Philosophical
Society, N.S., 1956, 46(2):123-177. Zicdeki izelgeler hakknda baknz: David A. King, "On the
Astronomical Tables of the Islamic Middle Ages," Studia Copernicana, 1975, 13:37-56.
426 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
neminde de bu zic kullanlmtr. rnein 12.yzyl astronomlar, (bunlardan)
el-Efdal el-Bataihi, Kahire Rasathanesinde yapt yllk gkgnl (efemerid)
veya gnein, ayn ve gezegenlerin gnbegn pozisyonlarn gsteren izelge
almasn derlerken bu eseri kullanmtr, fakat onlarn almalar asla, her ne
kadar kendi niyetleri bu olup bunu aka belirtseler de, Zicin yerini alamam
ve ikinci bir Zic olmamtr .
3

Suriyede mehur astronomlardan Habe el-Hasib ve el-Battani srasyla
dokuzuncu yzylda amda ve onuncu yzylda Rakkada almlardr. Bu-
nunla birlikte onlarn almalar daha sonra Suriyede etkili olmu gzkm-
yor. el-Efdal Bataihi, Suriyedeki bu iki meslektann gkgnl almalarn
telif ederken dokuzuncu yzyla ait Irakl Mmtehan Zici kullandklarn ne
srmtr. Yeni Suriye Zici ok gemeden 1170 civarnda bnd-Dahhan tara-
fndan telif edilmitir.
4

Kresel astronomi alannda, bn Yunus dnemiyle Memlklara kadar olan
dnem arasnda hibir sonu verici alma bilinmiyor. bn Yunus, btn hepsi
Kahire enlemine ynelik olmak zere, ibadet vakitlerini gne araclyla ve
astronomik tariflerle dzenleyen olduka tatmin edici sayda zaman izelgeleri
hazrlamtr. Onun izelgeleri, Kahirede erken dnem Memlk astronomlar
tarafndan elde edilmi ve 13. Yzyldan 19.Yzyla kadar kullanlan zaman
izelgeleri klliyatnn temelini oluturmutur.
5
Erken Memlk dneminde
Dmak (am) veya Kudse ait bu izelgelerin benzeri bir izelge bilinmemek-
tedir.
Kahirede bn Yunusun ge dnem muasr olan mehur bilgin bnl-
Heysem, Batlamyusun
A
2 gezegen ekilleri problematii hakknda en kapsaml
eseri kaleme alan ilk Mslman astronom olarak bilinir.
6
Ondan sonra bu prob-
lemleri bn Sinann rencisi el-Czcan ele aldysa da 13.Yzyln ortalar ve
hatt 14. Yzyla kadar Mslman astronomlar gerekten onlarn seviyesine
ulaamamlardr.

3
Baknz: A. Sayl, The Observatory in Islam . . . (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1960), ss.
167-175.
4
"Habash" ve "el-Battani" iin baknz: DSB (Dictionary of Scientific Biography ) ve The
Encyclopaedia of Islam, 2nd ed., 4 vols. (Leiden: Brill, 1960- ). Zicler hakknda baknz:
Kennedy, Survey, 51 (Mumtahan) ve 89 (Ibn al-Dahhan).
5
Baknz: David A. King, "Ibn Yunus' Very Useful Tables for Reckoning Time by the Sun,"
Archives for History of Exact Sciences, 1973, 10:342-394.
A
2 Batlamyus (Ptolemy); ikinci yzylda Msr'da yaam Yunanl corafyac ve astronom (evire-
nin notu)
6
"Ibn al-Haytham" (bnl Heysem)hakknda baknz: DSB.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 427
Burada ayrca dzeyi ok dk olmasna ramen, 13.Yzyln balarnda
astronomik faaliyetlerde bulunan, Kpt bilgin el-Esad bnl-Aselden bahse-
dilmeli. Ona atfedilen, gne ve ayn pozisyonlarnn deiim ve hesaplamalar
takvimi zerine bir inceleme olan el yazmas, Msr Milli Ktphanesinde bu-
lunmaktadr. Bu yazmada metinler Arapa ve rakamlar koptik
A
3 olarak yazl-
mtr. Henz tam anlamyla incelenmemitir.
7

Astronomi aletleri alannda ise, 11. veya 12.Yzylda baz tannmam M-
srl astronomlar belirli bir enlemi lme tayininde kullanlan usturlabn
A
4 basit
bir versiyonu olan almukantar kadrann
A
5 icat ettiler. Bu icat, usturlabn ne-
ticelerinden biriydi ve ne pratik bir aygt ne de rasat ile ilgili bir alet idi. Farkl
enlemler iin bir dizi plakalarla sktrlmt. Bunu pirinten yapmak da ol-
duka pahalyd. Buna karlk almukantar kadran aatan yaplabildi, bu be-
lirli enlemlere ynelik btn zlebilir problemleri zebilen olduka pratik
bir alet idi. Byle bir kadran, arka tarafnda btn saysal hareketleri zebil-
mek iin sins kadran olarak adlandrlan trigonometrik bir sistem de ta-
yabiliyordu. Memlk astronomlar daha sonra bu kadran olduka makul dere-
cede gelitirdiler. Bu, Memlk ve Osmanl dnemlerinde Suriye ve Msrda
fiilen usturlabn yerini ald.
8
Dier kapsaml netice veren gelime; 11.yzyln
ok amal ince plaka (tabaka) sistemini gelitiren Endlsl astronom ez-
Zerklnin 12.Yzylda Suriyeye getirilmesi oldu. Bu plaka, yerkreye ait ek-
vator ile ilgili stereografik izdmleri sunan ok amal bir donanmdan olu-
uyordu ve kresel astronomide her bir enleme dair btn problemleri zmek
iin kullanlabiliyordu. Bu ez-Zerklinin muasr Ali ibn Halef e-akkaz tara-
fndan tasarlanan ve temel olarak yer kreye veya gkyzne muntazam bir
sistem eklinde ayarlanabilen birbiri ile uyumlu ve biribirine dndrebilen iki
plakay ieriyordu. ez-Zerkulnin plakalar 13.Yzyln sonuna gelindiinde

A
3 Koptik yaz sistemi: Hristiyan Msrllarn (Kpti) Yunan alfabesine yaptklar 6 harflik ilaveyle
oluan bir yaz sistemidir. Bu yaz Kpti Kilisesi tarafndan hal kullanlr. (evirenin notu)
7
Baknz: King, Survey, C10.
A
4 Usturlap: Eskiden gk cisimlerinin yksekliini tayin etmede kullanlan bir gzlem arac (e-
virenin notu)
A
5 Almukantar kadran: Arapa el-mukantar kelimesinin sylenii deimi bir halidir. el-
Mukantar kpr vaziyeti alm demektir. Bir emberin veya dairenin drtte birine eit olacak
ekilde eik bir yapy anlatr. Astronomi terimi olarak almukantar kadran, Gkkresinde uf-
ka paralel kk emberlerin alarn len bir alettir. (evirenin notu)
8
Baknz gnmzde artk poplaritesini yitirmi olan P. Schmalzl, Zur Geschichte des
Quadranten bei den Arabern (Munich: Salesianische Offizin, 1929).

428 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
hem Dmak (am)da hem de Kahirede biliniyordu. Fakat e-akkazn kap-
saml kresel usturlab bilinmiyordu.
9

Astronomi tarihi, bu sayede hem Msr ve hem de Suriyede, Memlkler
hakimiyeti ele geirmeden iki yzyl ncesinde, bir miktar bilinmez geriye b-
rakt. Bu iki yzyllk ara dnemde Dmak en azndan faal bir astronomi mer-
keziydi. 13.Yzyln biyografik szlklerinden bnl Kft
A
6 ve bn Ebi Useybia
A
7, Dmakda aratrmadan ziyade retimle megul olmalarna ramen bu
dneme yakn ve muasr birka bilginin adn kaydeder. Kahirede astronomi-
nin yeniden canlan Memlk dneminin balarnda yaklak 1250-1260 da ya
Suriyede veya Msrda astronomi alannda olduka aktif olduu bilinen ve her
biri bal bana hret sahibi bir grubun: Esird-Din el-Ebhr, Alemd-Din
Kayser, bnl-Lubd ve Baylak el-Kpaknin, lmn takip eden birka yl
iinde gereklemitir. Onlarn almalar ne gnmze kadar ulaabilmi ne
de tam anlamyla aratrlmtr. En azndan lk nn Irak ile entelektel bir
ba vard. Esird-Din Irakta tek ciltlik bir astronomi ansiklopedisi yazd. Bu,
Memlkler dnemi Msrnda olduka revata idi. O, ayrca, her ne kadar Suri-
yede kendinden sonrakiler zerinde bir etkisi olduu gzkmemesine ramen,
1250 civarnda Mardinde bir Zic kaleme ald. Bu ahsiyetlerin daha sonraki
Memlk astronomisine ve genel olarak slm astronomisine etkisini tespit et-
mek iin baka bir aratrma yapmak gerekir.
10
13.Yzyl ortas astronomlarn-
dan, daha sonra ran Meragada da gzlem yapan Meyyedd-Din el- Urd
(1) Muhiyd-Din el-Marib (2), bu dnemde de aktif idiler. Onlarn almala-
r aada ilgili blmde ele alnmtr.
II. MEMLK ASTRONOMLARI KMLERDR?
Memlk astronomlarndan adlar bilinen ve elimizde hayat hikayelerine
dair bilgi bulunanlarn byk blmnn din tarikatlarla alakalar vard.
11

Memlklerin ilgi duyduu grevlerden biri de Muvakkit (daha az kullanmyla

9
Baknz: David A. King, "On the Early History of the Universal Astrolabe . . . " Journal for the
History of Arabic Science, 1979, 3:244-257.
A
6 bnl Kft, hbru'l-Ulema bi Ahbri'l-Ulem, (evirenin notu)
A
7 bn Eb Useybia, Uyunu'l-Enb fi Tabakati'l-Etibb, nr. Nizar Rda, Beyrut trsz.
10
Esird-Din el-Ebhar, Alemd-Din Kayser ve bnl-Lubd iin baknz: Suter,
"Mathematiker und Astronomen," nos. 364, 358, 365; Baylak el-Kipak iin baknz DSB. Ayr-
ca Kennedy, Survey, 40 (Athiri Zic).
11
Ek liste ve rakamlarla verilen nemli bildiim btn Memlk astronomlar ile ilgili bilgiler,
standart muasr biyografik kaynaklara aittir. Metin ierisinde geen her bir astronomun is-
minden sonra verilen bold rakam periyodik olarak verilen bir rakamdr.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 429
Mikat) idi.
A
8 Bu ismin Memlklerden nce varl dorulanmad ve bu kuru-
mun ilk gelime dnemi bilinmiyor. Hususi suretle grevleri; ibadet ehline iba-
det vakitlerini astronomik olarak tespit etme ve dzenleme olan Muvakkitler,
byk camilere ve medreselere bal idiler.
12
Bu grev, slmn ilk asrlarnda
ulu camilerde, glge uzunluunun gnbegn gzlemlenmesi ve geceleyin ayn
yksekliinin deerlendirilmesi gibi halk astronomisi tekniklerini kullanarak
ibadet vakitlerini dzenleyen mezzinlerin sahip olduundan daha ok bilim-
sel bilgi gerektiriyordu.
bnl- Ukuvva, yaklak 1300de yazlan mesleklerle ilgili eserinde, mez-
zinlerin astronomik yeterliliklerinden ok dindarlk ve ses tonlarna gre seil-
diini, (astronominin ise,) bir merak olduunu muvakkitlerin tamamnda bu-
nun sz konusu olmadn ileri srer. Astronomi el yazmalar kaynaklarnda
yer alan belgeler 13.Yzylda Amr camisinde grev yapan bir muvakkitin ailesi
ile, ondan sonra 15.Yzyldan itibaren Kahirede muayyen camilerle alakas
olan belli bal muvakkitlerden bahseder. rnein; el-Kavmr-Ri (41) ve el-
Vef (55) 15.Yzyln banda ve ortalarnda Meyyed camisinde ve Sbtl-
Mardin (63)ayn yzyln sonlarnda muvakkit olarak almlardr. 19.Yzyla
kadar Ezher camisinde muvakkit olarak grev yapan bir dizi astronomu biliyo-
ruz fakat bunlardan ileri gelenleri Osmanllar dneminde Ezhere bal deil-
lerdi. 16.Yzylda el-Munif, Gavri Medresesinde ve 17.Yzylda
Abdurrahman el-Akar, bn Tolun camisinde muvakkit idiler ve Kahirede
ileri gelen astronomlar arasndaydlar. 14.Yzylda Dmak (am) da astronom-
lar iin en nemli okul Umeyye camisine bal muvakkitler idi ve dier astro-
nomlar da 19.Yzyla kadar ayn kapasite ile hizmet etmilerdi. !4.Yzyln en
mehur muvakkitleri bn-tir (18), el-Halil (19) ve el-Mizz (17) idi. Bu oku-
lun tekilat hakknda maalesef ok az bilgi sahibiyiz. 15.Yzylda ciddi al-
malar yapan Dmak muvakkitleri; el-Haleb (45), et-Tizin (69)ve es-Salih
(70)idi.
Memlk Msr ve Suriyesinde ileri gelen astronomlarn hepsi muvakkit
deillerdi. Suriyeli astronom el-Hamzav (67) muvakkitlik yerine Halepde
Emirl-Hc idi, her yl Mekkeye giden haclarn kervanlarndan sorumluydu.
Adana civarnda Osmanllaraa kar yaplan Memlk mcadelelerinin astrolo-

A
8 slm Devletlerinde ibadet vakitlerini (namaz ve oru) tespit etmek iin gne ve ayn hare-
ketlerini gzlemleyerek zaman hesaplamalaryla uraanlara muvakkit denirdi.Byk cami-
lerin ounda muvakkit bulunurdu. Bunlar medreselerde yetitirilirdi. (evirenin notu)
12
Baknz, David A. King, "On the Role of the Muwaqqit in Medieval Islamic Society," in
Proceedings of the Second International Symposium on the History of Arabic Science (Halep, 1979)
(yakn dnemde kacak).
430 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
jik (yldz falcl/horoskop) bir tarihini yazmt. Bir ok nemli hesaplamalar
ve hatta zaman kaydetme ve kresel astronomiye ilikin (muvakkitlerin sahala-
r kapsamna giren baz almalara) dair bilgileri birletirme imkanmz yok.
Erken Memlk dnemi astronomlarnn en itibarllarndan biri olan, 1280 yl
civarnda Kahirede alan ve el yazmas kaynak eser olarak kullanlan Fas asl-
l Marrku (5) sade bir eyhl-mam idi. Benim bildiim Ortaa biyografi
kaynaklarnn tamam ne ondan ne de onun muasrlar olan el-Maks (6)ve
Necmeddin el Msr (7)den bahsederler. Kresel astronomi alannda uzmanla-
an nde gelen astronomlardan bns-Sarrac (15) (14.Yzyl Halep), bnl-
Mecdi (44) ve bn Ebil-Feth es-Suf (64) (15.Yzyl Kahire) muvakkit olduklar
veya belirli bir din kurum ile balantl olduklar bilinmemektedir.
Son olarak astronomlarn Memlk sultanlar tarafndan sponse edildiini
ve kendilerine finansal destek verildiini rendik ancak bunlar arasnda ismi
kaydedilen ve bize ulaan sadece Sultan en-Nasr Ahmed dneminde
14.Yzyln ortalarnda alan astrolog brahim el-Hasib (27)dir. Msrl tarihi
Ebil Fezil, Sultan en-Nasr Muhammed bn Kalavunun ishalden muzdarip
olup hastalandnda doktoru kadar astrolog ve geomansrlara da (toprak falc-
s) dantn kaydeder.
13
Karlatrma yapldnda Memlk Devleti haricinde
dier lkelerde hakim olan hkmdarlarn da yetenekli astronomlar destekle-
yip himaye ettikleri grlr. Memlklerden ksa bir sre nce yaklak 1300
ylnda sona eren Hama Eyyubi Prenslii (Eyyubilerin Hama kolu) hkmdar
Ebul-Fid (8)nn kendi bana bir Zic telif ettii ve bunun u an kayp olduu
bilinmektedir. Bununla birlikte onun bu alandaki faaliyetleri Memlk astrono-
misi zerinde etkili olmamtr. Onun astronomlarndan (10) biri, bn-tir
dahi bundan bahsetmez; et-Tusnin Tezkiresine erh yazmtr, dierleri (9 ve
11) de astronomi enstrmanlar zerine eser yazdlarsa da bunlarn byk bir
orijinallii ve nemi yoktur. Tpk Msr, Suriye ve Hicazda Memlk nfuz sa-
has ile yakn ilikileri olan Yemendeki Resuller hanedanlarnn, ciddi astro-
nomik faaliyetleri ve kendi kendine muhtelif astronomiyle megul olanlar hi-
mye etmeleri gibi.
14
Msrl bir astronom olan el-Bakhanik (16) bir sre Ye-
mende kalm ve 1325 dolaylarnda Sultan el-Mcahid iin almtr.



13
Baknz, Manfred Ullmann, Islamic Medicine (Islamic Surveys, 2) (Edinburgh: Edinburgh Univ.
Press, 1978), s. 112.
14
Baknz, David A. King, Mathematical Astronomy in Medieval Yemen (Publications of the
American Research Center in Egypt) (Malibu, Calif.: Undena Press, 1983).
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 431
III. MEMLKLERN SAYISAL (LMSEL)
ASTRONOMDEK FAALYETLER
Memlk Msrnda 15.Yzyla kadar en tannm Zic, 13.Yzyln ortala-
rnda henz adlar bilinmeyen baz Msrl astronomlarn (3) telif ettii Zicl-
Mustalah idi. 14.Yzyl balarndaki bilginlerden olan bnl- Akfan, Msrda
kendi zamannda kullanlan Zicin 15.Yzylda hal kullanmda olduunu sy-
ler.
15
Elde mevcut her iki el yazmas da bn Yunusun Zicine dayanr. 13.Yzyl
Meraga astronomlarndan biri tarafndan telif edilmi bir alma ise, olduka
iyi derlenmi olup, bn Yunusun eitli Zicleri ile 9. ve 10. Yzyl Irak kaynak-
lar temel alr. phesiz bu ve bunun gibiler byk lde tarih ile alakaldr.
Suriyede ayn ekilde 13.Yzyln ortalar dolaynda birka Zic telif edil-
mitir. Esir Zic (Mardin, yaklak 1250), yukarda bahsedildi
A
9 ve el-Urd de
1250 dolaylarnda bir Zic hazrlam olabilir. Marib (2)nin henz tam olarak
allmam, gnmze ulaan unik el yazmas Zici de Dmakda aa yuka-
r bu dnemde telif edilmitir. Msrdaki Mustalah Zice edeer bir poplarite
kazanan yegane Suriye Zici bn-tirin Zicl-Cedid(yeni Zic)idir.
14.Yzyln ortalarnda Dmakta telif edilmitir. Gne, ay ve gezegenlerin
izelgelerini ierir, bn-tirin yeni modellerine dayanr (baknz blm IV),
hem orijinal formu, hem de daha sonraki astronomlar tarafndan yaplm bir-
ka farkl dzeltmeleri Suriyede birka asr popler olmutur. Onun poplari-
tesi yeni model olduu iin deil daha ok pozisyonu nedeni ile idi; meyye
camisi ekol tarafndan meydana getirilen tek Zic idi. Bununla birlikte o dier
Ziclerin eitli Suriye dzeltmeleri ile rekabet etmek zorunda kalmtr; Bunlar-
dan biri yaklak 1425 yl dolaylarnda ehbeddin el-Haleb (45) tarafndan
telif edilen 13.Yzyl Meraga rn, lhan Zic (lhanllar dnemi) ve dieri aa-
yukar 1500 yl dolaylarnda es-Salih (70) tarafndan telif edilen 15.Yzyl
Semerkand Ulu Bey Zici idi.
16

bn-tirin Zici ayn zamanda Msr iin de tesirli olmutur. Muvakkit
el-KavmRi, yaklak 1400de Kahire iin el-Lumaa adyla bir dzeltmesini
yapmtr. Bu dneme gelindiinde Mustalah Zic byk lde geersiz hale
gelmiti fakat Lumaa ksa bir sre sonra 15.Yzyln sonlarnda Kahire astro-

15
Baknz, Eilhard Wiedemann, Aufsdtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, 2 vols.
(Hildesheim/ New York: Olms, 1970), Vol. I, pp. 265-266. For the Mustalah Zic see Kennedy,
Survey, 47; King, Survey, C12.
A
9 Esir Zic, daha nce yukarda bahsedilen Esird-Din el-Ebhar tarafndan kaleme alnmtr.
(evirenin notu)
16
Baknz, Kennedy, Survey, 41 (el-Marib), 42 (el-Ardi), 11 (Ibn-tir), 6 (lhan Zic) ve 2
(Ulu Bey).
432 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
nomu bnl-Feth es-Suf (64) tarafndan telif edilen, Ulu Bey Zicinin Msr
dzeltmesi ile rekabet etmek zorunda kalmtr. er-Rinin Lumaas ve es-
Sufnin Zici Kahirede birka asr kullanlmtr. bn-tir (zici)in anonim
bir dzeltmesi Osmanllar dneminde Cezayir iin hazrlanmtr. Aksi takdir-
de bunlarn kullanmnn Suriye ve Msr ile snrl olduu gzkyor.
Belirli Memlk astronomlar, eitli zicleri ve onlarn dzeltmelerini ta-
mamlayc, yllk gk gnl (efemerid) iin gezegenlerin yl iindeki pozis-
yonlarnn gsterilmesini kolaylatran kapsaml gezegen denklem izelgeleri
telif etmilerdir. Gne, ay ve gezegen denklemleri, gezegenlerin dorusal ola-
rak zamanla balantl olanlarnn ortalama pozisyonlar, gncel pozisyonlarn
dorulamada uygulanr. Ay ve gezegenlere ynelik denklemler, genellikle te-
mel nerge tablosundan alnan iki argmann kullanlmasyla oluan bir dizi
yardmc tablonun (Batlamyosdan edinilmi olan) hesaplanmasdr. Bu birinin
basite iki uygun argmandan beslenebilmesi demektir ki, denklem tablolarnn
elde edilmesinde avantaj salayaca aktr, ancak bu gibi tablolarn olduka
geni olaca kanlmazdr. ki Memlk el yazmas, var olan ift argmanl ay
denklem tablosunu bn Yunusa dayandrr. 15.Yzyln sonlarna gelindiinde
es-Salihi (70) Dmakda gezegen denklemleri iin ift argman tablolu, Ulu Bey
Zicinden uyarlama, geni bir Zic telif etmitir. Buna benzer tablolar Osmanllar
dneminde habtag ve mahlulat (zml) olarak isimlendirilmi ve Msr,
Suriye, Trkiye, ran, ve Hindistanda 16.yzyldan itibaren geni lde kulla-
nlmtr.
17
(merak uyandran Habtag teriminin orijini, 13. Yzyln erken d-
nemlerinde Kpt bilim adam el-Esad bnl-Assaln gne ve ay tablolarnda
kullanlan abkat ve abtak terimlerinden kaynaklanabilir).
Gkgnl hesaplamalarnda bir dier ilgin gelime Memlk Kahi-
resinde yer alr. Yllk gkgnl hazrlama problematii her bir gezegene
ynelik, onlarn periyodisitesine dayal, yardmc tabloda irtibatl olduklar yer-
leri gstermedeki temel hesaplamalar azaltan, kresel bir yardmc tablonun
telif edilmesiyle kolaylat. En azndan 12.Yzyl ranna dnen ve temel pren-
sip olan bir kant vard ancak bnl- Mecdi (44) Kahirede 15.Yzylda bu iddi-
ay yeniden diriltti.
18
Onun tablolar Kahirede hem orijinal haliyle hem de daha
sonraki eitli uyarlamalaryla birka asr kullanld. bnl Mecdinin yardmc
tablolar kullanlarak hesapland aka belli olan Kahireye ynelik hibir

17
Habtaq hakknda baknz, David A. King, "A Double-Argument Table for the Lunar Equation
Attributed to Ibn Yunus," Centaurus, 1974, 18:129-146; ve George Saliba, "Computational
Techniques in a Set of Late Medieval Astronomical Tables," J. Hist. Arabic Sci., 1977, 1:24-32.
18
Baknz, E. S. Kennedy ve D. A. King, "Ibn al-Majdi's Tables for Calculating Ephemerides," J.
Hist. Arabic Sci., 1980, 4:48-68.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 433
Memlk gkgnl elde bulunmamakta ancak eitli Osmanl numuneleri
mevcut.
ki tamamlanm 14.Yzyl Yemen gkgnl son zamanlarda Kahirede
kefedildi ve Memlk gkgnlkleri byk ihtimalle bunlara benziyordu.
Kendine zg Hicr yln her gn iin dier takvimlerdeki (edeer) zamanlar
verilir, gnein ayn ve plak gzle grlebilen be gezegenin yrnge boylam
bir Zic vastasyla hesaplanr (bu hususta bn Yunusun Hakim Zici Yemen
boylamna uyarland), yan yana tablolatrlr (izelge haline getirilir). Yemen
gkgnlkleri yln hergn gkcisimlerinin birbirleri ile balantl pozisyonla-
rndan oluabilen astrolojik tahminleri gsterir. 12.Yzyl Kahire Geniza
A
10
yllklarnn baz blmleri sadece bu astrolojik bilgileri gsterir.
19
phe ede-
rim ki, sonraki Memlk gkgnlkleri hibir astrolojik bilgiyi iermeyebilir.
Kahire muvakkiti el-Kavmr-Ri (41)nin gkgnlkleri zerine telif ettii bi-
limsel eser, esas itibariyle tam anlamyla astronomik bilgilerle alakaldr ve
gkgnlkleri iinde kaydedilir.
IV. MEMLKLERN TEORK ASTRONOMDEK FAALYETLER
el-Urd (1) Meraga gzlemevi iin Dmakdan ayrldnda burada dier
baz astronomlar ile birlikte Batlamyusun gezegen modeli problemleri zerin-
de alt ki, bu astronomlardan balcalar arasnda daha nce ayn problemler-
le megul olan mehur astronom Nasrddin et-Tus de bulunuyordu. Onlarn
daha sonraki muasrlar olan Kutbeddin e-iraz de Meragada alt ve geze-
gen modelleri zerine bir eser yazd. O daha sonra ayrlp uzun bir sre lhanl-
larn hizmetinde bulundu ve bir vesileyle onlarn elisi olarak Kahireye gitti;
ayet herhangi bir Msrl astronom gezegen problemini takip etti ise de biz on-
lar bilmiyoruz. Meraga astronomlar, kendilerini kendi yeni modellerini esas
alan yeni gezegen denklemi tablolar izmeye mecbur hissetmemilerdir ve
onlarn yeni modelleri 15. Yzylda Semerkand Ulu Bey ekoln ok az etkile-
mitir.
20


A
10 Geniza Arivi : S.D. Goiteinin slm Ansiklopedisinin yeni basksnda yer alan yazsna ka-
dar pek ok aratrmac tarafndan tam mahiyeti bilinmeyen, Memlk tarihilerinin fazlaca
ehemmiyet atfettii, bu ariv, Msrn Fustat ehrindeki bir Sinagoguun evrak deposunda bu-
lunmu gayr-i resm bir arivdir. 1889-1890 senelerinde bu Sinagogun yklp yeniden in
edilmesine kadar, sz edilen belgeler burada kalm, fakat bu tarihten 1897 senesine kadar
bu belgelerin byk ounluu Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinin eitli ktphane-
lerine gtrlmtr. Onlardan geriye kalanlar ise, Solomon Schechter tarafndan ngilte-
redeki Cambridge niversitesi ktphanesine nakledilmi ve mehur Taylor-Schechter Ko-
leksiyonuna dahil edilmitir. (evirenin notu)
19
Baknz, King, Yemen, Pt. II, Sects. 11, 20 on the ephemerides; ve Bernard R. Goldstein - David
Pingree, "Astrological Almanacs from the Cairo Geniza," Journal of Near Eastern Studies, 1979,
38:153-175 (Pt. I); 231-255 (Pt. II).
20
Suriye zerine alma iin baknz, George Saliba, "The First Non-Ptolemaic Astronomy at the
Maragha School," Isis, 1979, 70:571-576; Saliba, "A Damascene Astronomer Proposes a Non-
434 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS





Resim 1. bn tirin ayn boylamdaki hareketinin yan sra dnyaya olan eitli mesa-
felerini sunduu yeni ay modeli. Kopernik (Copernicus) daha sonra ayn modeli kul-
lanmtr. Oxford Bodleian Ktphanesinin izni ile Bodleian Marsh No:139 , folio 16v
(alnmtr).

Ptolemaic As tronomy" (in Arabic), J. Hist. Arabic Sci., 1980, 4:3-17; ve Saliba, "Islamic Reaction
to Grek Astronomy," Proceedings of the Boston Colloquium for the Philosophy of Science, 1978 (ya-
ymlanacak). et-Ts hakknda baknz, F. J. Ragep, "Cosmography in the 'Tadhkira' of Nasir al-
din al-Tsi" (Ph.D. diss., Harvard University, 1982).
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 435
Gne, ay ve gezegenlerin hareketlerini hesaplamaya ynelik teorik modelin
gelimesinde en nemli rol oynayan ve Batlamyusun gezegen modeli ile ilgili
problemin stesinden gelen Memlk astronomu Dmakl bn-tir (18) ol-
du. bn-tirin ilk kayda deer almas tam anlamyla Batlamyusun, maa-
lesef u an mevcut olmayan, Dmak Zici idi. Daha sonra o, kendisinin yeni
gezegen modelinin arkasndaki sebepleri sunduu Nihyets-Sl f Tashihil-
Usl adl bilimsel eserini kaleme ald. Onun ikinci Zicine uygun bir isim ve-
rilmiti; Zicl-Cedid Yeni Zic (o) bu modelleri kapsar. bn-tir bylece
kendi tasarlad modeli de ieren, ilk gezegen tablosu telif etme hretini de
elde etti. el-Urd, e-iraz ve et-Ts gibi zgn bilim adamlarnn (nisbeten)
erken dnem eserleri, bn-tirin hem ayn boylamnda ve dnyaya olan
uzaklnda, (baknz,Resim1) hem de Batlamyusun denge noktas (equant)
A
11
(modeli) yerini alan ikincil ember (epicycle) modeliyle birlikte bir dizi gezegen
modellerinde tatmin edici baarl almalar sunan yeni ay modeli tasarmn
temel alr. Buna karlk kendi dneminden sonra onun modellerinin slm ast-
ronomisine herhangi bir tesiri olduu bilinmez.
21















A
11 Batlamyus, Gk olaylarn aklayabilmek iin geometrik bir sistem kurmutur. Ay ve G-
nein Yere yaklap uzaklamalarn, bazen hzl bazen de yava hareket etmelerini aklaya-
bilmek iin; dmerkezli ve ikincil emberli bir sistem ortaya atmtr. O,kreler yerine, ekliptik
dzlem yaknnda emberler kullanmtr. Modelinin 3 tipik eleman vardr:
i) kincil ember (epicycle)
ii) Dmerkezlik (eccentric)
iii) Denge noktas (equant) (evirenin notu)
21
bn-tirin gezegen modelleri hakknda baknz: E. S. Kennedy ve I. Ghanem, eds., The Life
and Work of Ibn al-Shdtir: An Arab Astronomer of the Fourteenth Century (Aleppo: Institute for the
History of Arabic Science, 1976), zellikle E. S. Kennedy ve Victor Roberts, "The Planetary
Theory of Ibn al-Shatir," pp. 60-68 (= Isis, 1959, 50:227-235).
436 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS



















Tayc / ikincil ember bileimi Gezegenlerin deiik hzlarn, geri hare-
keti ve bu hareketin ortasndaki daha parlak olmay aklar. Dmerkezli tayc
Gezegenlerin zamanla deien hzlar ile geri hareketlerin biim ve boyut farkl-
lklarn aklar.(evirenin izah )
E.S. Kennedy, bn-tirin modellerini ilk olarak yaklak 25 yl nce
aratrdnda; kendi dneminden aa yukar 150 yl sonra Kopernik
(Copernicus)in tertip ettikleri ile matematiksel olarak eit olduunu gzlemle-
di. Bu keif, slm gezegen teorisine olduka byk ilgi uyandrd. bn-
tirin modellerinin Kopernik (Copernicus) zerine dorudan bir etkiye sahip
olduu henz ispatlanmad ancak bunun izleri olduka ak. George Saliba,
11.yzyldan 18. yzyla kadar Mslman dnyasnda Batlamyus ile ilgisi ol-
mayan astronomik modellerde srekli aktivitenin olduka net bir ekilde var
olduunu tespit etti ve kendisinin imdiki almas, bizim bu gelimelere dair
sunduumuz bilgilerdeki pek ok boluu doldurmay vaadediyor.
bn-tirin eseri hari tutulmak kaydyla, teorik astronomi zerine b-
tn Memlk eserleri veya Memlk dneminde popler olan daha erken dnem
eserlerinin tm tam anlamyla Batlamyusa dayanr. Endlsl Cbir bn
Eflhn ve 12.Yzyl Maverannehirli astronom el-Haraknin eseri zerine bir
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 437
yorum yazan Memlk (dnemi) Kahiresindeki el-Czcan (14)nin eseri mev-
cuttur. Kahiredeki Turuntay Medresesinde bir mderris olan Taceddin et-
Tebriz (24), aritmetik, geometri, astronomi ve astroloji ile ilgili ksa bir eser
yazd, Kahirede nik bir el-yazmas olarak bulunmaktadr, ancak geni lde
kullanlmam gzkyor. mer el-Faris (10)nin Nasreddinin Tezkiresi
zerine yapt ve prens (Hama Eyyb meliki) Ebl-Fid iin telif ettii eseri
de -Batlamyus ile ilgili olmayan astronominin belirli ynlerini tartmasna
ramen- ayn ekilde (geni lde kullanlmad anlalyor.)
V(A). KRESEL ASTRONOM
el-Marke (el-Marrku) ve adalar: Memlkler tarafndan (en ok) al-
lan temel astronomi bran, gnein ve yldzlarn aka grnen gnlk dn-
gsnn zaman kaydetme ve ibadet vakitlerini dzenlemede kullanm olan,
lml-Mikat idi. Memlk astronomlar tarafndan tasarlanan eitli tablo ve
enstrmanlar, onlarn btn enlemlere ynelik kresel astronomi problemlerini
zme, merakn yanstr, bu evrensel zmler onlarn konuya olan en nemli
katklarn oluturur.
22
Daha kapsaml bir ifadeyle; her ne kadar ilk Memlk
lml-Mikt alimi Eb Ali el-Marke (5), bildiimiz kadaryla muvakkit de-
ilse de, kresel astronomi muvakkitlerin sahas idi. nk onun ismi ailesinin
Marakeden geldiine iaret ediyor, el-Markenin genellikle Fasda alt
dnlr fakat gerekte Kahirede almtr ve onun almalarnn Fasda
bilinmedii grlr. Onun balca almas Kitabl- Mebad vel-Hayat f
lmil-Mikt veya Adan Zye astronomik zaman kaydetme szl, gnm-
ze kadar ulaan muhtelif Msr, Suriye ve Trk mahreli elyazmalar arasnda-
dr. Onun almas iyi bir derlemedir fakat mkemmel bir kresel astronomi
ve astronomik enstrmanlar incelemesi sunar. slm astronomisinde, ncesinde
ve sonrasnda, bir benzerine rastlanmamtr, daha sonra Suriyenin yan sra
Msr ve Trkiyede de ok etkili olmutur. Kresel astronomi ve gne saati
teorisi hakkndaki ilk yars J. J. Sdillot tarafndan 1834-1835de yorumsuz ola-
rak tercme edilmitir, astronomik enstrmanlar hakkndaki ikinci yars ise,
onun olu L. A. Sdillot tarafndan 1844de olduka geliigzel bir usul ile zet-
lenmitir.
23
Eser, tarihiler bakmndan bir yaynn ve analizin layk olduu de-
erden ok daha az dikkat ekmitir.

22
Baknz, David A. King, "Universal Solutions to Problems of Spherical Astronomy from
Mamluk Egypt and Syria," ve yine King, "Universal Solutions in Islamic Astronomy" (both
forthcoming).
23
J. Sdillot, Trait des instruments astronomiques des Arabes compos au treizime sicle par Aboul
Hhassan [sic] de Maroc intitul Jmi al-mabdi wa-l-ghyt, 2 vols. (Paris: Imprimerie Royale,
438 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
el-Marake btnyle mehur Msrl selefi bn Yunusa dayanmaz, o ken-
dinden nceki Endlsl ve Fasl astronomlardan da olduka bahseder, Irak
kaynaklarn zellikle (astronomik) enstrmanlar mnazarasnda kullanyor
gzkr. Onun mnazarasnda ilgin bir ekilde atlanan eitli muhtelif kad-
ranlardan biri almukantar kadrandr ki, dier deliller (bunun) Kahirede
onun dneminde oktandr bilindii izlenimini uyandrr. el-Marke tarafn-
dan yaplan deiik bir enstrman, Oxford Bilim Tarihi Mzesinde muhafaza
edilmektedir.
24
Bu (enstrman) usturlaba benzer bir ekilde olmasna ramen,
trigonometrik parmaklkl basit bir levha ve bir yanda basit gne takvimine
gre dzenlenmi boylam tablosu, dier yanda ykseklii gsteren bir dizi dai-
relerden oluur. Aletin hareketli paralar kayptr.
el-Marke, kendinden nceki ve ada olan hibir Msrl astronomdan
bahsetmemi olmasna ramen, ada olan en az iki dier astronom;
ehbeddin el-Maks (6) ve Necmeddin el-Msr (7) Kahirede bu netice zerin-
de alyordu: Her ikisi de kresel astronomi zerinde uzmanlam olmasna
ramen onlar da eserlerinde el-Markeden bahsetmezler. Necmeddin, el-
Maksden bahseder fakat sadece zikreder geer. Maalesef her ne de ait bi-
yografik detaylar bulunmamaktadr. Necmeddin el-Msr sadece btn enlem-
ler iin kullanlabilen bir zaman kaydetme tablosu telif etmekle kalmam, ayn
zamanda gne, gn ve geceleyin yldzlara gre de bir zaman kaydedici hazr-
lamtr. Dnyann baka yerlerindeki daha nceki astronomlar, Badad, iraz
ve Meraga gibi dier yerel blgelere has hesaplamalar yapp daha az kapsaml
zaman kaydediciler telif etmilerdir, aada tarif edilen belli bal Memlk tab-
lolar ise, zellikle Kahire, Dmak (am) ve Kudse has hesaplamalarda bulu-
nan tablolardr. Necmeddinin kayda deer tablosu, eyrek milyondan fazla
kayd kapsar ve gnmze kadar gelen nik el yazmalar arasndadr.(baknz,
Resim 2)
25

el-Maks iki nemli alma telif etmitir; gne saati teorisi zerine bir eser
ve (Necmeddinin kresel tablosunun aksine) Kahire tablolar klliyatnn bir
paras olarak ekillenen zaman kaydetme tablolar seti.
Temel Kahire Zaman Kaydetme Tablolar Klliyat: 13. ve 14.Yzyllarda M-
srl astronomlar, gnee gre zaman kaydetme ve ibadet vakitlerini dzenle-
mek iin Kahire enlemine has hesaplanan zaman kaydetme tablolar klliyat

1834-1835); and L. A. Sdillot, "Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes,"
Mmoires de l'Academie Royale des Inscriptions et Belles-Lettres de l'lnstitut de France, 1844, 1:1-229.
24
Baknz, Mayer, Astrolabists, p. 46, s.v. Hasan ibn Ali.
25
Daha fazla bilgi iin baknz, King, Tables, pp. 44-45.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 439
kaleme almlardr. Bu klliyat, hem orijinal haliyle, hem de eitli modifiye
edilmi versiyonlar ile 19.yzyla kadar Kahire muvakkitleri tarafndan geni
lde kullanlmtr. Yalnzca on yl nce ilk defa yeniden kefedilen klliya-
tn ok sayda el yazmas kopyas bulunmaktadr. El yazmalarnn byk b-
lm bn Yunus ile balantldr ve bu tablolarn (birine) isnat edilme problemi
henz btnyle zlm deildir.
26





Resim 2. Necmeddin el-Msr tarafndan telif edilen evrensel zaman kaydetme tablosundan
alnma.Tablo gnein ykseliinden veya herhangi bir yldzn gkyznde gzlemlenen
ykseklie ulamas asndan zaman gsteriyor.Birincisi meridyende gne veya yldzn
yksekliini yatk argman olarak destekler.(Buradaki iki sayfa tablolarn paras olan 70
lik argman gsterir.)Ardndan dieri gzlemlenen ykseklikte ikinci yatay argman olarak
ve gne veya yldzn yarm kavis eklindeki grnm dikey argman olarak destek-
ler.Tabloda giri, gne veya yldzn ykseliinden balayan zamandr, ekvatoral derece ve
dakikalar aklar.(1 =4 dakika)Tablo, yln herhangi bir zamannda gne veya kutup yld-
z olmayan bir yldz ve herhangi enlem iin kullanlabilir nk birinci ve ikinci argman-
lar enlem ve deklinasyona baldrlar.
A
12 Bodleian ktphanesinin izni ile Oxford Bodleian
Marsh 672, 33v-34r numaral kitap sayfasndan esinlenilerek oluturulmutur.

26
Baknz, King, Ibn Yunus' Very Useful Tables (cit. n. 4).
A
12 Deklinasyon: Bir gk cisminin gk ekvator dzlemi ile o gk cismini dnya merkezine birle-
tiren hattn meydan getirdii a olup ekvatordan kuzeye ve gneye doru 90 dereceye kadar
deiir. Ksaca gk cisminin (gne, ay, yldz ve gezegen) arz veya enlemidir. (evirenin notu)
440 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Klliyat, Kahire enleminin hesaplanmas ve gnn vakitlerini gne fonk-
siyonlu ykseklik ve boylam( kabaca gne ylnn her gnne ilikin) olarak
gsteren el-Maksinin derledii bir dizi tabloyu ierir. Bu tablolar yaklak
10.000 kayd ihtiva eder, kendisinden yaklak 3 asr nce hazrlanm olan bn
Yunusun argmanlar ile ayn olan gne azimutunu (gne as) gsterir set,
dncede benzerdir. bnl-Kattan (20) isimli daha sonraki bir Memlk astro-
nomu ayn argmanlar iin saat as (gn ortasndan llen zaman)gsterir
bir tabloyu ortaya karmak iin el Maksinin tablolarn kullanmtr. bnr-
Raid (26) dier tablolara katkda bulunmu ve el Bakhanigi (16) onunla birlik-
te, gnein ykselii(sabah), saat as ve azimut (baknz,Resim 3)olarak
fonksiyonlu tablolar klliyat ve ibadet edenler iin olduu kadar 30.000in ze-
rinde byk miktarda kayd ihtiva eden tablolar ortaya koymutur.





Resim 3. el-Bakhanigi tarafndan hazrlanan ve Temel Kahire zaman kaydetme klliya-
t yayn iinde yer alan Kahire enlemine has gnein ykselii(sabah), saat as ve
azimut olarak fonksiyonlu tablolardan karlma. Bu iki sayfa 15 gne yksekliine
uygundur ve kaytlar gn durumuna dair fonksiyonlarn simetrik oluu nedeniyle 180
derecenin kafi olduu gne boylamnn her bir derecesine gre verilmitir. Msr Mill
Ktphanesinin izni ile Kahire Darl Kutub, mikat 690, 15v-16r numaral kitap say-
fasndan esinlenilerek oluturulmutur.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 441
Bu tablolar isnat etme problemi ne olursa olsun, btn bu tablolar,
14.yzylda, ayet ncesinde Mslmanlarn ibadet vakitlerini astronomi ile
ilgili olarak aklayan dierleri yoksa, bir formda veya baka bir formda elde
mevcuttur. Sonras rnein gn ortasndan (leden) sonraki zaman ibadetleri
(glge uzunluu asndan aklanan), sabah ve akam alacakaranlnn md-
deti, gnn aarmas ve akamst ibadetlerini tayin etme gsterildi. Bu tablo-
larn daha sonraki ikincil Memlk kopyalar, rnein minareler zerindeki
lambalarn Ramazan gecelerinden sonra ne vakit sndrleceini ve mezzinin
gn aarmadan ok ksa bir sre nce hangi vakitte Peygamber zerine hayr
duas (salatu selam/kamet) okumas gerektiini sergiler gzkr.
Dmak (am)Ekol: Kahire zaman kaydetme tablolar Suriye astronomlarna
model olarak hizmet etmilerdir. bn-tr (18) ve el-Mizz (17) astronomi
eitimi iin Msra gelen iki gen idi ve dier Suriye astronomlar ayrca Msr
kaynaklarna kendi minnettarlklarn ifade ederler. unu biliyoruz ki, el-Mizz,
Kahirede bir tp alimi olmasna ramen bundan ziyade (astronomi alannda)
eserler veren bnl-Akfannin gzetiminde almtr ve biz sadece onun fark-
l bilimlere ait eserlerinin listesine sahibiz.
27

Dmakda zaman kaydetme sahasnda en nemli ahsiyet bn tirin a-
da olan el-Halil (19) isimli biriydi. Bildiimiz kadaryla 14. Yzyln ortala-
rndan nceki dneme kadar Dmak enlemine ait bir zaman kaydetme tablolar
klliyat telif edilmemiti. el-Mizz, phesiz Msrda grm olduu Kahire
tablolarndan esinlenmiti. Geleneksel parametre setinin kullanmyla bir ibadet
vakitleri tablosu ile saat as tablolar seti telif etti. el-Halil bundan ksa bir s-
re sonra bn-tirin gzlemlerinden elde edilen btnyle yeni parametreler
seti esasl yeni hesaplamalarda bulundu. el-Halilnin zaman kaydetme tablolar
Dmakda 19.Yzyla kadar kullanld ve saysz el yazmas kopyas mevcut-
tur.
28

el-Halil ayn zamanda dikkatini kresel zmlere evirdi ve btn enlem-
ler iin kresel astronomi problemlerini zme amal trigonometrik fonksi-
yona dayanan bir yardmc tablolar seti telif etti. Bu yardmc tablolar13.000in
zerinde kayt ierir ve eitli fonksiyonlar olan tablolarn mteakip uygula-
malar her bir enlem iin kresel astronomideki problemlerin zmne nc-

27
Wiedemann, Aufstze (cit. n. 13), Vol. I, pp. 258-266.
28
Dmak zaman kaydetme tablolar klliyat hakknda baknz, David A. King, "Astronomical
Time- keeping in Fourteenth-Century Syria," in Proceedings of the First International Symposium
on the History of Arabic Science (Aleppo, 1976), 2 vols. (Aleppo: Institute for the History of
Arabic Science, 1978), Vol. II, pp. 75-84.
442 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
lk ederler. Daha nceki Mslman astronomlar 9.Yzyldan itibaren, yaln
halde basit ve daha az gelimi yardmc fonksiyon tablolar seti telif etmilerdi
fakat el-Halil nihai zme ulat. Onun yardmc tablolar daha sonra Suriyeli,
Msrl ve Trk astronomlar tarafndan kullanld.
29

Bununla birlikte el-Halilnin hesaplamada en byk baars doru mate-
matik formllere dayanarak her bir enlem ve boylam derecesine gre kbleyi
veya Mekkenin blgesel bakmdan istikametini gsteren tablolarn telifi idi.
30

9.Yzyldan itibaren Kble tablolar telif eden erken dnem astronomlar kendi
kendilerine ok daha basit yaklak formllerle uramlardr. el-Halil, Ms-
lman astronomlarn nnde duran en nemli problemlerden birinde nihai -
zme ulamtr. Onun kble tablosu, her biri Suriye meneili sadece el yaz-
masndan biri olarak bilinir ve daha sonraki astronomik literatre tek referans
olarak kabul edilir.
Dier Zaman Kaydetme Tablolar: Hem Kahire hem de Dmak (am) tablolar
dier blgeler iin telif edilen tablolara model oluturmay salamlardr.
14.Yzyl ortalarnda Msrl astronom bnr-Raid (26) Kahire klliyat mode-
linden sonra biri Kuds, dieri Mekke iin iki zaman kaydetme seti hazrlam-
tr. Bundan daha nce (telif edilmi) yerel setler bilinmez. Kuds tablolar, g-
ne enlem ve boylam fonksiyonu olduu kadar ibadet edenler iin gne boy-
lam fonksiyonlar da olan saat as gstergeli bir setten olumaktadr.
Mekke iin olan tablolar ise, sadece ibadet vakitlerini dzenlemeye ynelik
tablolardan olumaktadr. bnr-Reidnin Kuds zaman kaydetme tablolar
daha sonra el-Mizznin rencisi olan el-Kerek (29) isimli muvakkit tarafndan
modifiye edilmi ve geniletilmitir.
31

Suriyeli astronomlar, Dmak klliyatndan ve Kahiredeki ileri (astrono-
mik)faaliyetlerden esinlenen Suriyeli astronomlarn zaman kaydetme konusun-
daki baarlarndan sonra, Halep ve Trablus enlemi iin de ibadet tablolar ha-
zrlamlardr. 14.Yzylda Dmak tablolar hatt boyunca Tunus enlemi iin bir
zaman kaydetme tablolar klliyat hazrlanmtr. Suriye astronomlar belki de
14.Yzylda Emev Camisinde stanbul iin hazrlanan ilk ibadet tablolar setini
grme amal bir araya gelmilerdi.
A
13 Osmanl astronomlar, zaman kaydetme

29
Baknz, David A. King, "Al-Khalili's Auxiliary Tables for Solving Problems of Spherical As-
tronomy," Journal for the History of Astronomy, 1973, 4:99-110.
30
Baknz, David A. King, "Al-Khalili's Qibla Table," J. Near East. Stud., 1975, 35:81-122.
31
Kuds tablolar iin baknz, King, "Astronomical Timekeeping" (cit. n. 28).
A
13 Burada bahsi geen yzyln stanbulun fethinden dolay 14.Yzyl deil 15.Yzyl olmas
gerektii eklinde dnlebilir. Ancak bu tarihlendirme dorudur . nk stanbulun fet-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 443
konusunda btn etkileyici baarlarn kendilerinden ilham aldklar nceki
Msr ve Suriye geleneklerine borludurlar.
32

V(B). ENSTRMANTASYON (TECHZATLANMA)
bns-Sarracn Baarlar:Doru zaman kaydetme tablolar iin gerekli pek
ok enstrman Mslman astronomlar tarafndan kullanlmtr. el-Halil,
Dmak tablolar ile ne kadar baar elde etti ise, enstrmanlar konusunda, ken-
disinden ok ksa bir mddet nce, yaklak 1325 dolaylarnda Halebde al-
malarda bulunan bns-Sarrac (15) isimli ahsiyet de o lde baarl teeb-
bslerde bulunmutur. Enstrmanlar konusuna olduka fazla zaman adayan
tek erken Memlk astronomu el-Markenin almas olduka sekin olmu-
tur ancak bns-Sarrac olduka yenilikidir. bns-Sarrac hakknda u ana ka-
dar nemli bir biyografik bilgiye sahip deiliz, kendisi dikkatini her enlem iin
kresel astronomi problemlerini zmede kullanlabilen usturlaplar, kadranlar
ve dier enstrmanlar serisi icat etmeye evirmitir.
33

bns-Sarrac esasen iki eit kresel usturlap tasarlamtr. Bu kresel us-
turlaplardan birincisi, genellikle 11.Yzyl Endlsl astronomlardan Ali ibn
Halef e-akkaz ile ilikili olan bir kresel usturlabn basite yeniden icat edil-
miidir. ki akkaziyye parmakln (yerkre ekvator dairesinde ykseklik ve
azimut emberinin bir dzlemde yansmas) ihtiva eden bu enstrman slm
douda bilinmiyordu. bns-Sarracn bunun kullanm hakkndaki eseri bize
intikal etmitir; baka bir yerde onu 1325de Mekkede bulunduu srada icat
ettiini anlatr. kincisinin bir rnei, daha gelimi bir eittir ve bns-Sarrac
bunu kendi kendine yapmtr. Atina Benaki Mzesinde bulunmaktadr. Bunun
kullanmna dair eser de mevcuttur, 15.Yzylda pek ok enstrmana sahip

hinden ok nce stanbulda az da olsa bir Mslman nfusun varl ve buradaki nfus iin
bir de caminin bulunduu bilinmektedir. Bu caminin ilk defa ne zaman ve kim tarafndan yap-
trld mehul olmakla birlikte XI.Yzylda Seluklu-Bizans ilikilerinde bahis konusu edildi-
i tarihi kaytlarla sabittir. 1049 ylnda Seluklu sultan Turul Bey, Bizans mparatoruna eli
olarak Ebul-Fazl Nasr gndermi ve stanbuldaki camide Abbasi halifesi ve kendi adna
hutbe okutulmasn talep etmitir. Bu konuda baknz, M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman,
stanbul 1976 (evirenin notu).
32
Tunus hakknda baknz, David A. King, "A Fourteenth-Century Tunisian Sundial . .. ," in Y.
Maeyama ve W. G. Saltzer, edisyonu., Prismata: Naturwissenschaftliche Studien-Festschrift fur
Willy Hartner (Wiesbaden: Franz Steiner, 1977), pp. 187-201, esp. pp. 192-193. Magrib(Fas) hak-
knda baknz, E. S. Ken nedy ve David A. King, "Indian Astronomy in Fourteenth-Century
Fez . . . , Part II," J. Hist. Arabic Sci. (yaknda kacak). Ayn zamanda baknz, King,
"Astronomical Timekeeping in Ottoman Turkey," Proceedings of the International Symposium on
the Observatories in Islam (Istanbul: Kandilli Observatory, 1980), pp. 245-269.
33
Ibns-Sarrac hakknda (Bennaki Mzesinde kresel usturlab ve fildii kadran da ie-
rir)baknz, David A. King, The Astronomical Instruments of Ibn al-Sarraj (Atina: Benaki Mzesi,
yaknda kacak).
444 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
olan Kahire muvakkidi el-Vef tarafndan yazlmtr, imdi Atinadadr (bak-
nz, Resim 4) el-Vef, bns-Sarracn bu usturlabn kullanmna dair bir eser
yazmam olduundan ikayet eder ve bu sebeple bu grevi stne alr. Ben,
kresel, be farkl yn bulunan bns-Sarracn usturlabn btnyle Ortaa
ve Rnesans dneminin en gelimi usturlab olarak deerlendiriyorum.
bns-Sarrac ayn zamanda almukantar kadran iin de ok sayda eitli
iaretler gelitirdi ve basit sins kadranna alternatif olarak byk ustalkla tri-
gonometrik parmaklklar tasarlad (baknz, Resim 5). bns-Sarrac, enstrman-
lar zerinde yllarca alyorken bundan daha fazla olarak (bu almalarnn)
el yazmas formunun var olmas kukulu. 1982 yl yaznda Dublinde Chester
Beatty ktphanesinde, onun enstrmanlar zerine yapm olduu temel a-
lmasnn kendi el yazs ile yazlm olan bir nshasn kefettim, yaratcsnn
mehur olmasn salayan btn usturlap ve kadran eitleri aratrmalarn
cmerte sergiliyordu. Gelecek birka yl iinde bunun incelenmesi mstesna
bir memnuniyet olacaktr.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 445





Resim 4. bns-Sarracn kresel usturlab. Bu enstrmanla btn enlemler iin be
farkl usulde kresel astronominin tm problemleri zlebilir. Birincisi, a (rg) ze-
rindeki akkaziyye iaretleri levhalardan biri zerindeki akkaziyye iaretleri zerine
dndrlebilir. kincisi, ekliptik ve bykay takm yldzn iaret eden yldzlar
akkaziyye iaretlerine dndrlebilir. ncs, ekliptik ve bykay takm yldzn
iaret eden yldzlar her 3lik enlem iin bir dizi eyrek levha zerine dndrlebilir.
Drdncs ekliptik ve bykay takm yldzn iaret eden yldzlar rg zerinde her
enlem iin bir dizi ufuk dairesine dndrlebilir. Beincisi trigonometrik problemlere
dair saysz zmler, alidat (mastara) ile beraber enstrmann arka ynndeki parmak-
lklar kullanlarak, elde edilebilir.Atina Benaki Mzesinin izni ile.
446 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
Bakaca iki Halepli astronomun da enstrmanlara dair almalar bize ka-
dar ulamtr. Tayboa el-Baklam (32), okuluk zerine yazm olduu eseri
ile tannr ancak o, mnferit akkaziyye kadran
34
ve onun olu Halep Emev
Camisi muvakkiti Ali ibn Tayboa (33), sins ve almukantar kadran zerine
doyurucu bilgiler veren bir eser yazmtr.
eitli enstrmanlar en baarl tasarlayan bns-Sarrac olmasna ramen,
Kahire ve Dmakdaki dier Memlk astronomlarnn enstrmantasyondaki
baarlar da kayda deer. Erken 14.Yzyl Msrl astronomlarndan el-
Bakhanigi (16), Yemenli Sultan Mcahid iin alyorken usturlap levhas ze-
rinde 0den 90 dereceye kadar her bir enlem derecesi iin bir kavis iaretleye-
rek geni bir koordinat tablosu seti telif etmitir. el-Bakhanigi bylece erken
9.Yzyl Badat astronomu el-Fergan tarafndan 15den 50ye kadar oluturu-
lan seti tamamlamtr.
35
el-Fergannin usturlap tablolar, Memlk Msr ve
Suriyesinde geni lde biliniyordu ve onlarn, Memlklarn bundan baka
bns-Sarracn varl bilinen kresel usturlab olmasna ramen, kadrann
olduu kadar usturlabn da yapmnda, kullanldn varsayabiliriz. bn-
tir (18) de enstrman dizaynna nemli katkda bulunmutur; Bunlar ters us-
turlab ( bir dizi ufuk daireleri ekliptik ve eitli yldzlarn tam bir dzlem ze-
rinde yansmas zerine dndrlmtr)ve eitli trigonometrik parmaklklar
ierir(baknz, Resim 5)
36



34
Baknz, J. Sams Moya, "Nota acerca de cinco manuscritos sobre astrolabio," Al-Andalus, 1966,
31:385-392; Sams Moya, "Una hiptesis sobre calculo por aproximacin con el cuadrante
Sakkazi," Al-Andalus, 1971, 36:117-126; ve J. Sams Moya - M. A. Catala, "Un instrumento
astronmico de raigambre Zarqali: El cuadrante Sakkazi de Ibn Tibuga," Memorias de la Real
Aca- demia de Buenas Letras de Barcelona, 1971, 13(1):5-31.
35
Baknz, King, Tables, pp. 53-55.
36
Baknz, Schmalzl, Quadrants, pp. 100-108, reprinted in Kennedy and Ghanem, Ibn al-Shatir, pp.
27-35.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 447





Resim 5. bns-Sarrac tarafndan tasarlanan trigonometrik parmaklklar (altta) ve
bn-tir tarafndan tasarlanan (stte). 18.Yzyl Msr el yazmasn tasvir etmekte.
Her ikisi de kresel astronomide btn enlemler iin saysz standart problemin z-
mn salamakta kullanlabilir. Msr Milli Ktphanesinin izni ile Darl-Ktb
Mustafa Fazl matematik 40.2 den yeniden oluturulmutur. Fotograf Owen
Gingerichin izni ile.
448 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
O (bn-tir), ayn zamanda byk bir usturlabik saat yapm ve bu, onu
astronomun evinde gren tarihi es-Safed tarafndan tasvir edilmitir, (bunun
yannda) Dmadaki Emev Camisi iin de harika bir gne saati yapmtr.
Gne Saatleri: Gne saatleri, ge Memlk dneminde Msr ve Suriyedeki
btn byk camilerin bina veya duvarlarn ssledi. Birka gnmze kadar
ulamtr fakat son yllarda 3 tanesi (hakknda eitli) yaynlar yaplmtr.
37
Bu
gne saatlerinden biri 13.Yzylda Tolunolu Ahmed Camisine monte edil-
mitir. eitli sebeplerle mmkn olsa gerek bozuktur, tahrip edilmitir ancak
ne mutlu ki, tannmayacak halde deildir ve Napolyonun aratrmaclar (bilim
adamlar) Description d'Egypteda onun paralarn resimlerle tasvir etmilerdir.
Gne saati mevsimsel saatleri ve leden sonraki ibadet vakitlerini gstermek-
teydi. Ayrca son zamanlarda Kudsteki Kaytbay medresesi duvarlar iin
leden sonraki ibadet vakitlerinin balangcna kadar kalan zaman gsterir
dikey bir gne saati zerinde allmt. Bununla birlikte en etkileyici Mem-
lk gne saati, bn-tirin Dmak Emev Camisinin ana minaresi iin yap-
tdr. Gnmze kadar kalan paralar u an Dmak Mill Arkeoloji Mze-
sindedir, tam tamna bir kopyas 19.Yzyl muvakkitlerinden et-Tantavi tara-
fndan yaplmtr ve hl minare zerindedir. Bu harika enstrman,leden
sonraki ibadet vakitleri ile akam ve afak vakti ile alakal olduu kadar hem
mevsimsel, hem de ekvatorsal saatlerle zaman gsterir (baknz, Resim 6).



37
Baknz, L. Janin ve D. A. King, "Le cadran solaire de la mosqu6e d'Ibn Tfi1ln au Caire," J.
Hist. Arabic Sci., 1978, 2:331-357; D. A. King ve A. G. Walls, "The Sundial on the West Wall of
the Madrasa of Sultan Qaytbay in Jerusalem," Art and Architecture Research Papers, July 1979,
15:16- 21; ve L. Janin, "Le cadran solaire de la Mosqu6e Umayyade a Damas," Centaurus, 1972,
16: 285-298. 546
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 449





Resim 6. bn-tirin 1371/1372 ylnda Dmak Emev Camisi ana minaresini ss-
lemek iin yapt muhteem gne saati. Gne saati, gnein douu, gn ortas ve
gn batm ile leden sonras ibadet vakitleri ile alakal gnn zamanlarn gsterir.
Burada ayn zamanda afak ve akam vakitleri ile alakal hususi kavisler vardr. Byle-
likle gne saati, gnn be vakti ibadet edenler iin, srasyla etkin bir ekilde zaman
ler. izimlerin fotograflar Paris Alain Brieuxun izni ile.
Gne saati teorisi zerine yazlan ve ou bilinen Memlk eserleri, imdi-
ye kadar, kullanlan eitli gne saatleri; rnein hem meridyen dzlemini
hem de balang dikeyini iine alan gne saatleri hakknda pek ok bilgi ver-
milerdir. Bu eserlerin byk bir blm gne saati yapm koordinatlarn
(gsterir) tablolar ierir.
38
el-Maks (6)nin erken dnem gne saati tablolar,
Kahire, Dmak ve Halep enlemleri iin dikey gne saati zerinde kavislerle
iaretlemeler yapp bir tablolar seti telif eden Dmakl astronom et-Tizin
(69)den ilham almtr (baknz, Resim 7). bn Sdn (52) ve Sbtl-Mardin
(63)Kahire iin baka yeni bir tablolar seti telif etmilerdir, bnl-Mecd (44) ve
el-Krds (62)ise, gne teorisi zerine yeni bir eser telif etmilerdir.

38
slm dnem (Memlklar da iine alan) gne saati teorisi iin baknz, Carl Schoy,
"Gnomonik der Araber," E. van Bassermann editrlnde rdn. Die Geschichte der
Zeitmessung und der Uhren, Vol. I, Part F (Berlin/ Leipzig: Heinz Lafaire, 1923). Ve zellikle
Schoy, "Sonnenuhren der spatarabischen Astronomie," Isis, 1924, 6:332-360 (her ikisi de gncel-
liini yitirmi). slm dnem gne saati tablolar hakknda baknz, King, Tables, pp. 51-53.
450 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS






Resim 7. el-Maksnin Kahire enlemi iin dikey gne saatinin meridyene olan her de-
rece eilimi iin yaplm tablolardan alnma. Tablolar, gndnm ve ekvatoral glge
izlerinin, mevsimsel saat belirleme hatlaryla birlikte, kesiim noktas koordinatlarn
gsterir ve bu zel sayfa ifti 15 eim asna gredir. Msr Milli Ktphanesinin
izni ile Kahire Darl-Ktb mikat 103,68v-69r numaral kitap sayfasndan esinlenile-
rek oluturulmutur
bn-tir ayrca Sandukul-Yavakit li Marifetil-Muvakkit, badet va-
kitlerini bulmak iin mcevher (yakut) kutu ad verilen evrensel bir gne
saati ve zaman kaydedici enstrman dizayn etmitir. Bu enstrman, temel ola-
rak meridyende kendisini hizaya koymak iin denmi bir pusula ta-
yan,yerel ufuk dairesine uygun ada kutupsal gne saati veya herhangi bir
yldz ya da ayn saat asn okumay salayan bir gr setini destekleyebilen
kapakl bir kutu ierir. Bu kutunun bir rneini bn-tir kendi kendine
yapmtr, (bu) Halepte bulunmaktadr. Kendisinin, Berlinde muhafaza edilen,
enstrmann kullanmna dair eserinde, pusula inesinin doru kuzeyi gster-
mesinin gereksiz olduu konusunu ele alrken yanlmtr ancak Onun zama-
nnda Dmakta manyetik deklinasyonun (sapma) ne olduunun (bilinip bi-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 451
linmedii konusunda) bir fikrimiz yok. unu bilinir hale getirelim ki, pusula,
ayet daha nce kullanlmadysa, 13.Yzylda Dou Akdenizde yaygn bir bi-
imde kullanmdayd..
39

Onun Dmak ekolnden olan daha sonraki drt muasr Cemleddin el-
Mardin (34), Eb Tahir (23) el Guzuli (21) ve onlardan sonra el-Vef (55), Ka-
hirede onlarn almalarn devam ettirdiler. Yeni enstrmanlar tasarladlar ve
hatt yardmc tablo telif etmeye teebbs ettiler. Dmak astronomlarnn ou
problemleri oktan zm olmalarna ramen el-Mardin, bns-Sarrac (15)n
kresel usturlabna dayanan kresel bir kadran tasarlamtr ve iki akkaziyye
kadrann ierir; bnl-Guzul almukantar ve sins oktann gelitirdi, el-Vef
Rnesans Avrupasnn popler ansiklopedisinin mjdecisi olan ekvatorsal l-
m (baknz, Resim 8) ortaya koymak iin bn-tirin (18) mcevher (ya-
kut) kutusunu sadeletirdi.
40



39
Baknz: L. Janin - D. A. King, "Ibn al-Shatir's Sanduq al-Yawdqtt: an Astronomical Compen
dium," J. Hist. Arabic Sci., 1977, 1:187-256; Ve pusula hakknda: Wiedemann, Aufsdtze, Vol. I,
pp. 36-37, G. R. Tibbetts, Arab Navigation in the Indian Ocean before the Coming of the Portuguese
(London: Luzac & Co., 1971), pp. 290-294, ve King, Yemen, Pt. II, Sect. 8.2.
40
Baknz: D. A. King, "An Analog Computer for Solving Problems of Spherical Astronomy: The
Shakkadzya Quadrant of Jamal al-Din al-Maridini," Archives Internationales d'Histoire des
Sciences, 1974, 24:219-242; S. Tekeli, "(The) 'Equatorial Armilla' of Iz(z) al-Din b. Muhammad al-
Waffai and (the) Torquetum," Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakultesi Dergesi, 1960,
18:227-259; William Brice, Colin Imber, and Richard Lorch, The Da'ire-yi Muaddal of Seydi Ali
Reis (Seminar on Early Islamic Science, monograph 1) (Manchester: Univ. Manchester, 1976)
Ve Muammer Dizer, "The Da'irat al-Muaddal in the Kandilli Observatory ...," J. Hist. Arabic
Sci., 1977, 1(2):257-262.
452 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS





Resim 8. el-Vefnin bir ekvatorsal yarm daire rnei. Daire pusulada kullanlan ba-
lca ynlerin kurulmu olmasna dayanr. Yarm daire ardndan her bir enlem iin (he-
saplanan) gksel denklemin dzlemi iinde ykseltilir ve grnm gnee doru hiza-
lanr. Sonrasnda saat as skalada okunabilir. Yaklak evre uzunluu farkl blgele-
rin kblelerine dayanr ve burada ayn zamanda stanbul enlemi iin ufki gne saati
iaretleri bulunur. Kandilli Rasathanesi Mdr Muammer Dizerin msadesi ile (te-
min edilmitir.)
15.Yzyln sonlarna gelindiinde; bn Ebil-Feth es-Sufye Memlk
Dmak ve Kahiresinde selefleri tarafndan tasarlanan daha gelimi enstr-
manlarn kullanmna dair yeni yorumlar yazmak ve Sbtl-Mardin (63)ye de
sins ve almukantar kadran gibi daha basit enstrmanlar zerine eitli d-
zeltmeler ieren eserler yazmak kalmt. Ayn zamanda 15.Yzyln balarnda
kendi bildii btn farkl eitlerdeki kadranlarn yaps zerine bir eser telif
eden bnl-Attarn yaptklarndan da bahsedilmeli. Bu alma olduka tarihi
neme sahiptir ve henz tam anlamyla incelenmemitir.
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 453
VI. MEMLKLERN HALK ASTRONOMSNDEK FAALYETLER
Memlk dnemi aratrmaclar, orijini slm ncesi Arap (kltrn-
de)yatan, slam dnyas matematiksel olmayan astronomik folkloruna ve halk
astronomisi zerine nispeten az eser vermilerdi. Bunlardan biri, henz tann-
mam olan, Msrda 1210 dolaylarnda konunun btn ynleri zerine, henz
tam anlamyla incelenmemi, tatmin edici bir eser yazan Siracd-Dnya ved-
Dindir. 13.Yzyln sonlarnda dervi ed-Dirin (4) daha ksa bir eser telif etmi
ve el-Heysem ve el-Mahall (50 ve 51)ise, basitce risaleler (bror) yazmlardr.
15.Yzyln sonlarnda ok ynl bilimadam Celleddin es-Suyut (65) Kuran-
Kerimde ve Hz. Peygamberin szleri olarak bilinen hadislerde astronomiye
gnderme yapanlar (hakknda) tatminkar bir eser telif etmitir ki, ilk defa son
zamanlarda incelenmitir.
41
lkel zaman kaydetme teknii konusunda ilgin bir
gelime 13.Yzylda Msrl mezzin eliyle geceleyin ayn eklinin kullanlmas
suretiyle bulunmutur ve Oxford Bodleian Ktphanesinde nik (esiz) bir
nshas mevcuttur.
42
bnl-Ukuvvann btn mzzinlerin bilmesi gerekli bilgi
olarak iaret ettii bu el yapm (klavuz) ok eitli doru bilgileri ierir. Kla-
vuz, gecenin farkl zamanlarnda ayn ykselii, en son noktaya ulamas ve
kayboluunu (bat) gsteren tablolar ile ayn ekillerine ynelik diyagramlar
sunar. Bu gibi materyaller bunun dnda, Ortaa Yemenindeki eitli alma-
naklar (gkgnlkleri) hari, slm kaynaklar arasnda bilinmez . Daha sonraki
Kahire mezzinleri ve muvakkitleri ibadet vakitlerini dzenlemeye ynelik ola-
rak yukarda tarif edilenden daha gelimi tablolar kullanmay tercih etmi
gzkrler.
VII. MEMLKLERN ASTROLOJ FAALYETLER
simlerinden bahsettiimiz Memlk astronomlar, astroloji zerine ala-
cak derecede az eser kaleme almlardr. Btn zicler biraz da olsa astrolojik
materyaller ierir
43
bu yzden Anonim Mustalah Zic, bn-tir Zici, lhanl
et-Tus Zicinin Suriye versiyonu ve Ulu Bey Zicinin Msr ve Suriye versiyo-
nu gibi balca Memlk zicleri ieriklerinde bu konuyla ilgili aratrmalara da

41
slm halk astronomisi hakknda baknz, Ch. Pellat, article "Anwa, Encyclopaedia of Islam,
II.Bask, ed.; J. Ruska, article "Manazil," in Encyclopaedia of Islam, I.Bask. ed., 4 vols. (Leiden:
Brill, 1913-1934); and C. A. Nallino, Raccolta di Scritti Editi e Inediti, Vol. V (Rome: Istituto per
l'Oriente, 1944), pp. 152-197. es-Suyutnin eseri hakknda baknz, Anton Heinen, Islamic
Cosmology: A Study of as-Suyuti's "el-Haya es-Saniye fil-Hay'a es-Sunniye" (Beirut: in
commission for Franz Steiner [Wiesbaden], 1982)
42
Baknz, zet halinde King, "Role of the Muwaqqit" (cit. n. 10).
43
Baknz, Kennedy, Survey, pp. 144-145. slm toplumunda astrolojinin durumu, G. Saliba, "The
Development of Astronomy in Medieval Islamic Society," Arab Studies Quarterly , 1982,
4(3):211-225de mzakere edilir.
454 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
bavurmu olmallar. Memlk Suriye ve Msrnda astrolojinin teorik ynleri
zerine yazlm bamsz eserler, el-Marke (5)nin yazm olduu bir eseri
takiben kaleme alnmtr. Sadece bir blmnn mevcut olduu bilinen der-
leme bir almann Kahirede 1358de brahim el-Hasib el-Malik en-Nasr
(27)tarafndan telif edildii sanlyor. Bunun dnda bir kii bana mehul geli-
yor, bunun gibi baka bir alma, Kahirede 1425 ylnda bnl-Araban (43)
tarafndan ve ksa bir eser de Ahmed bn Timurbay (72) tarafndan telif edilmi-
tir.
Cami derneklerinin muvakkitlerin astroloji zerine eser yazmalarna engel
olmu olabileceklerini belki dnebiliriz. yle anlalyor ki, Kahire zaman
kaydetme tablolar klliyatnn eitli nshalarnn arasnda astrolojik tablolar
bulunmamaktadr. Maalesef astroloji ile alkal deerli ksa bir eser telif eden
ve el-Mikat olarak isimlendirilen Yusuf bn Tuhan (68) hakknda hibir bi-
yografik bilgiye sahip deiliz. Hicr 802 (Milad:1399/1400) ylnda Kahirede
doan ve emir Nasreddin Ebul-Feth Muhammed iin bir eser telif eden bnl-
Mecdi (44) btn Memlk astronomi kaynaklar klliyat arasnda benim bildi-
im tek kiisel horoskop(yldz fal/bur) tur. (Onu) Memlk astroloji tarihi
kitaplarndan biri olan ve Halepli astronom el-Hamzav (67) tarafndan telif
edilen eserden biliyorum. Onun eseri, Memlklerin Osmanllara kar Adana
dolaylarnda yaklak 1495lerde verdii mcadeleye ynelik bir dizi horoskop-
lar ierir. 14.Yzyl Kahire bilim adamlarndan bnl-Akfan bize kendisinin
bildii eitli astrolojik eserleri bildirir ancak hibiri onun muasr deildir. Bu
gibi astrolojik eserlerden Memlk dnemine ait tek el yazma nshas, benim el-
Hamzavnin nshasndan bildiim, 13.yzyl Meraga alimlerinden
Muhiyyddin el-Marib (2)nin bir almasdr.
spat iin geriye ok az metin kalm olsa da Memlk sultanlarnn astrolo-
jiye ok byk ilgi duymu olduunu farzetmek gvenli olur. Memlk tarihi
dokmanlarn bu amala sevk ve idare eden bir aratrma henz yoktur; yuka-
rda kaydedilen astrologlar (bu alanda) davet iin iki referanstr. Sultan
Kaytbay (1468-1496)a sunulan, Suriye gne ylnn her ay iin bir rya veya
kehanet kitab, muhafaza edilmi tek elyazmasdr ve Dublindeki Chester
Beatty Ktphanesindedir. Kehanetler, kuyruklu yldz, gk grlts, imek,
yer sarsnts ve ayn, Mslman (hicri takvim) aylarnn balangc kabul edi-
len, hill eklindeki fiziki grnm gibi esasen kkeni anlalmas zor mater-
yallerden gelen kriterlere dayanyordu. Din alimlerinin bu gibi kehanetlere
inanmas elbette ho karlanmayabilir ve en azndan bir Memlk teologu (ila-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 455
hiyats) Dmakl bn Kayyim el-Cevziyye astrolojiye kar dini bir tartma
yazmtr.
44

Bu dnemde, bizim de deerlendirdiimiz gibi, Msrl astronomlar tara-
fndan telif edilen astroloji zerine ok sayda eser, Osmanl etkisi altnda yeni-
den gelimeye balamtr. Bununla birlikte bu eserlerin yazarlar muvakkit de-
ildirler. Memlklere ve Osmanllara bal astrolojinin etkisi aratrmaya de-
er bir konudur.
VIII. MEMLKLERN MATEMATKTEK FAALYETLER
Kudste 14.Yzyln sonlarnda es-Salahiyye medresesinde mderris ola-
rak grev yapan Msrl bnl-Haim (35)i konu d brakmak uygun olmaya-
caktr. bnl-Haimin aritmetik, basit cebir ve geleneksel cebir zerine olan a-
lmalar daha sonra Suriye ve Msrda byk etki yaratmtr. (Bu) almalar,
hem Memlk hem de Osmanl dnemlerinde, astronomiye ilk ilgi duyanlardan
olan Sbtl-Mardin (63)nin yapt gibi, zerinde kiisel de olsa ok fazla yo-
rum yaplan almalardr. Fakat bu gibi yorumlarn telifi, orijinallerin yazarna
btnyle ayp getirmez, Suriye ve Msrdaki yaratc matematiksel faaliyetinin
sonucuna bir alamettir. zellikle cebir formlleri ile ilgili matematikte ortaya
kan gelimelerin sonucu Magribde idi. Magribdeki bu almalar, Memlk
Msr ve Suriyesindeki bilim adamlar tarafndan elde ediliyor ve ayn zaman-
da bu eserler zerinde (sz konusu) bilim adamlar tarafndan yorumlar yapl-
yordu.
45
Marib fikirlerinin bu ekilde dardan zerk edilmesi dahi ge Mem-
lk dneminde matematikteki istikrarl d durdurabilmi gzkmyor.
IX. SONU GRLER
Yaratc astronomik faaliyetler Suriyede Dmakn Moollar (Timur) tara-
fndan 1402de harap edilmesi, Msrda yaklak 1500lerde Sbtl-Mardinnin
almalar ile sona erdi. Osmanl astronomlar kendi kendilerini, Osmanl Tr-
kiyesi ile yakn ahs balar olan Kadzde ve Ali Kuu gibi baz Semerkant
astronomlarnn olduu kadar Msrl ve Suriyeli geleneklerin de mirass ola-
rak buldular. 16.Yzyl Mslman astronomlarnn en mehurlarndan biri olan
ve stanbul Kandilli rasathanesini idare eden Takyddin bn Maruf, hem M-

44
Baknz, J. W. Livingston, "Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense Against
As- trological Divination and Alchemical Transmutation," Journal of the American Oriental
Society, 1971, 91:96-103.
45
Maribdeki matematik faaliyetleri ile belirli Memlk yorumcularnn Maribdeki bu alma-
lara dair yaptklar yorumlarn referans iin baknz, A. Djebbar, Enseignement et recherche
mathmatiques dans le Maghreb des XIII-XIV sicles (Publications Mathdmatiques d'Orsay, no.
81-02) (1980).
456 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
srda hem de Nablusda yaam, Memlk astronomisinin zengin mirasna ai-
na Suriyeli bir astronom idi. 18.Yzylda Osmanllar, Avrupa astronomi miras-
n elde etmiler,. Fransz astronom Lalande ve Cassininin zicleri Trkeye ter-
cme edilmi ve onlarn tablolar stanbul boylamna uyarlanmt.
46
Kahire ve
Dmak iin Arapa dier bir versiyon daha sonra hazrlanmt. Astronomi,
stanbul, slm dnyasnda astronomik faaliyetlerin merkezi olduktan sonra da
Kahire ve Dmakta allmaya devam etti. Farkl ve hemen hemen bamsz
ekoller ayrca Maribde ve Safev rannda gelimeye devam etti. Ylk
gkgnlklerinin telifi ve muvakkitlerin kullanm iin zaman kaydetme tablo-
larnn istinsah sratle ve aralksz srd. Memlk himayesi altnda astroloji de
(bu konuda) ok az delil olmasna karlk geliti. Fakat (Hicr) IX.Yzyl
Suriyesinin ve 10.Yzyl Kahiresinin byk bilim adamlar daha az dahi olsa-
lar yine de Memlklerin hemen hemen unutulmu kayda deer astronomlar
idi. Tarihi el-Cebert bize; yaklak 1800l yllarda Ezher
A
14de kullanlan
matematik ve astronomi ders kitaplarnn temel olarak Orta Asyada el-
Cahmin tarafndan telif edilen Batlamyus astronomisinin teknik olmayan par-
alarn, Sbtl-Mardin (63)nin zaman kaydetme ve astronomi enstrmanlar
zerine eitli eserlerini ve bnl-Hadim (35)in matematik zerine eitli eser-
lerini ierdiini anlatr.
47

Osmanl dnemine ait pek ok elyazmas ieren Kahire ve Dmak elyazma-
lar ktphaneleri ve hatt raflar ge dnem el yazmalar ile biraz daha az kar-
k olan Avrupadaki eski koleksiyonlar el-Cahmin, bnl-Hadim ve Sbtl
Mardinnin almalar ve onlar zerine yaplm saysz yorumlarn poplerli-
ine ilikin deliller tar. Memlk astronomlarnn geride brakt olduka he-
yecan verici almalarn ok az kopyas arasna sadece bir gz gezdirildiinde;
Memlk Msr astronominin bir hayli net bir tablosu ortaya kar.
Bu sunulan aratrma lzumlu bir giritir. bn-tirin gezegensel astro-
nomi zerine almas ilk defa olarak yirmi be yl nce aratrld fakat hal
baslmad.
A
15 el- Maks, Necmeddin el-Msr, bns-Sarrac, el-Mizz, el-Halil,

46
Osmanl astronomisine dair tatmin edici genel bir gzden geirme henz bulunmamaktadr.
S. A. Adnan, La science chez les Turcs Ottomans (Paris: G. Maisonneuve, 1939) incelemesi olduk-
a yetersizdir.
A
14 Msrda 975 ylnda kurulan ve daha ok din bilimler zerine eitim veren eski deyimle med-
rese yeni deyimle niversite. (evirenin notu)
47
Baknz, J. Heyworth-Dunne, An Introduction to the History of Education in Modern Egypt
(London: Luzac & Co., 1940), pp. 62-64.
A
15 Bu almann 1983 ylnda yapld gzard edilmemelidir. Yazarn bahsettii olduka nemli
eserlerin bir blm mstakil olmasa da eitli aratrmalarda geni lde ele alnmtr. r-
nein yazarn bizzat kendisi bir almasnda, King, David A, bn al-Shatirs Sanduq el-
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 457
el-Mardin, el-Vef ve bn Ebl-Feth es-Suf yalnzca son on ylda allmtr,
fakat hibiri baslmamtr. bns-Sarracn enstrmanlar hakkndaki eseri, bu
aratrma tamamlandktan sonra kefedilmi ve tam anlamyla incelenilmeden
kalmtr. Hem eitli Memlk eserlerinin teknik detaylar zerine hem de bi-
limsel fikirler ile Memlk astronomlarnn sosyal statleri ve kurumsal organi-
zasyonlarn aktarmada yaplacak ok i var. Buna ramen, astronomik eserler
ve enstrmanlar konusunda geride bir miras brakan Memlklarn, bilim a-
na yakn bir izgide duran Yakn Doudaki veya yeni bir bilim ann ba-
langcnda bulunan Avrupadaki muasrlarnn hi yapmad bir etki yaptkla-
rn samimiyetle syleyebiliriz.
EK : MEMLK ASTRONOMLARININ LSTES
Astronomlar aa yukar kronolojik bir sraya gre listelenmitir. Onlarn
numaralar metin iinde isimlerinden sonra periyodik olarak verilmitir. nem-
li astronomlar bir, ok daha nemli olanlar ise, iki yldzla iaretlenmitir.

Astronom, Balant, Yer, Tarih, References
48

Suter King
1 **Meyyededdin el-
c
Urd, fl. Dmak, ca. 1250; (pp. 147,
Daha sonra Meraga rasathanesine katld. 154)
2 *Muhiyyeddin el-Marib, fl. Dmak, ca. 1250; 376 G21
Daha sonra Meraga rasathanesine katld.
3 *Anonim Mustalah Zij, fl. Kahire, C12
Kahire, ca. 1250
4 Ziyeddin ed-Dirin, gezgin dervi, fl. C14
Msr, ca. 1275
5 **Eb Ali el-Marrku, balants bilinmiyor, fl. 363 C17
Kahire, ca. 1280
6 *ehbeddin el-Maks, balants bilinmiyor, fl. 383 C15
Kahire, ca. 1280
7 *Necmeddin el-Misr, balants bilinmiyor, fl. 460 C16
Kahire, ca. 1280 (confused)

Yawaqit: An Astronomical CompendiumIslamic Astronomical Instruments, London: Variorum
Reprints 1987. Yine Trk Bilim Tarihisi Fuat Sezgin, Eckhard Neubauerin katklaryla hazr-
lam olduu slamda Bilim ve Teknik, Ankara 2007, Astronomi ad altndaki II. ksmnda bn
atirden ve astronomi alanndaki son teliflerden bahseder. (evirenin notu)
48
Referanslar srasyla; Suter, "Mathematiker und Astronomen der Araber" (by the number
preceded by N to the "Nachtrage"; Baknz, n. 1); King, Survey (cit. n. 1), Brockelmann ve
Azzawinin almalarna gnderme yapan gerekli btn referanslar ierir. Bu almalar ve
bu astronomlar takip eden btn referanslar iin ayrca, Mayer, Islamic Astrolabists (cit. n. 1): 5
(p. 46), 21 (p. 53), 30 (p. 35); Encyclopaedia of Islam, II. Bask ed. (cit. n. 4): 8, 10 (under Ibn
Djamaca); DSB (cit. n. 2): 8, 18, 19 (Suppl.); Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums (cit. n.
1): 27 (Vol. VII, p. 25); ve Heinen, Islamic Cosmology (cit. n. 41): 65.

458 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
8* Ebul-Fid, sultan ve bilimadam, fl. Hama ca. 1300 392
9* EmIneddin el-Ebhr, Ebul Fid iin alt 393
(8)
10 *mer el-Faris, Ebul Fid iin alt (8) C21
11 *Eb A1i el-Faris, balant bilinmiyor, fl. C19
Hama ca. 1300
12 Bedreddin ibn Cema
c
a el-Kenan, baz dnemlerde Msr
ve Dmak Bakadl yapmtr. ___
13 *Nasreddin ibn Simon, Fustat Amr bnl As camisinde 398 C24
muvakkittir. ca. 1300
14 Ahmed el-Czcan, balants bilinmiyor, fl. 401
Kahire, ca. 1325
15 **bns-Sarrac, balants bilinmiyor, fl. Halep, ca. 508 C26
1325 (confused)
16 *el-Bakhanigi, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. C28
1325; Ayn zamanda Yemende de almtr.

17 *el-Mizz, Dmak (am) Emev camisi muvakkiti 406 C34
lm, ca. 1350
18 **bn-tir, Dmak (am) Emev camisi muvakkiti, 416 C30
fl. ca. 1350
19 **el-Halil, Dmak (am) Emev camisi muvakkiti, 418 C37
fl. ca. 1350
20 *bnl-Kettan, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 410 C32
1350
21 *bnl-Guzul, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 412 C33
1350
22 Ahmed ibn mer e-adhil, kim olduu bilinmiyor. C55
23 Takilyeddin Eb Tahir, kim olduu bilinmiyor. C56
24 Taceddin et-Tebriz, Kahire Turuntay medresesinde C22
mderris, fl. ca. 1350(?)
25 el-Mrid, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 500 C50
1350(?)
26 *bnr-Raid, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. C39
1360
27 brahim en-Nasir, balants bilinmiyor , fl. Kahire
ca. 1360
28 Ebu'l-Meli es-Sa
c
at, kim olduu bilinmiyor. C36
29 Zeyneddin el-Kerek, Kudste bir muvakkit C35
el-Mizznin rencisi, (17)
30 Ahmed el-Harir, balants bilinmiyor , fl. Kahire C45
ca. 1380
31 smail ibn Hibetullah el-Hamav, kim olduu C52
bilinmiyor.
32 Aleddin Tayboa el-Baklami, balants bilinmiyor, C53
fl. Halep ca. 1375
33 A1i ibn Tayboa el-Baklami, 32. sradaki astronomun olu, C54
Halep emev camisi muvakkiti.
34 Cemleddin el-Mardin, balants bilinmiyor, fl. 421 C47
Kahire(?), belki de Dmak (am), ca. 1400
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 459
35 bn el-Haim, Kuds Salahiye medresesi mderrisi 423 C58
1355-1412 yllar arasnda yaad.
36
c
Abdlaziz ibn Mes
c
ud, , balants bilinmiyor, C46
fl. Kahire ca. 1400
37 Muhammed ibn dris, balants bilinmiyor s, , fl. C44
Kahire ca. 1400
38 Zeyneddin mer ez-Zuhr, kim olduu bilinmiyor C79
39 ehbeddin el-Basat, kim olduu bilinmiyor. C48
40 erefeddin el-Halil, 19.srdaki astronomun yeeni, C38
Dmak Emev Camisi mu vakkiti , fl. ca.
1400
41 ehbeddin el-Kavmr-Ri, Kahire Meyyed camisi 428 C41
muvakkiti, fl. ca. 1410
42 bnl-Attar, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 431 C66
1425
43 bnl-Araban, balants bilinmiyor, fl. Kahire N433 C65
ca. 1425
44 **bnl-Mecd, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 432 C62
1425
45 *ehbeddin el-Haleb, Dmak Emev camisi 434 C69
muvakkiti, fl. ca. 1425
46 Nureddin Ali en-Nakka, balants bilinmiyor, C74
fl. Kahire ca. 1425
47 *bnl-Muhalleb, balants bilinmiyor, fl. Kahire C67
ca. 1450
48 Seyfeddin Satlm, Kahirede bir muvakkit, fl. C72
ca. 1450
49 Muhammed al-Kazav, kim olduu bilinmiyor C73
50 A1i ibn Muhammed el-Heysem, balants bilinmiyor, C49
fl. Kahire ca. 1450
51 Hasan el-Mahall, balants bilinmiyor, fl. Kahire C85
ca. 1450
52 bn Sdn, balants bilinmiyor, fl.Kahire, ca. C82
1450(?)
53 Sdn el-Batak, Kahirede bir mezzin ca. C81
1450(?)
54 *bnl-Mrif, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. C43
1450
55 *zzeddin el-Vef, Kahire Meyyed camisi muvakkiti 437 C61
fl. ca. 1450
56 *el-Akfahs, balants bilinmiyor, fl. Kahire ca. 440 C68
1450
57 Eb'l-Bek Yahya bnl-Cu
c
an, balants bilinmiyor, C83
fl. Kahire, ca. 1450
58 Zekeriya el-Bilbeys, balants bilinmiyor, fl. 522 C64
Kahire, ca. 1450(?)
59 Muhammed ibn el-Attar el-Bilbeys, kim olduu C80 id
bilinmiyor
60 el-Kaymar, kim olduu bilinmiyor. C42
61 Eb Bekir ibn el-mam, kim olduu bilinmiyor. C96
460 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS
62 *el-Karadis, Kahire Erefiyye medresesi muvvakiti 442 C90
fl. ca. 1460
63 **Sibtl-Mardin, 34. sradaki astronomun torunu, 445 C97
Kahire Ezher Camisi muvakkiti, fl. ca. 1460
64 **bn Ebil-Feth es-Suf, balants bilinmiyor, fl. 447 C98
Kahire ca. 1460
65 Celleddin es-Suyut, tannm mverrih (yazar) ve mderris 449 CI03
fl. Kahire, ca. 1475
66 Yahya er-Rif, balants bilinmiyor, fl. Kahire C99
ca.' 1475
67 *Yusuf ibn Kurgames el-Hamzav, Halepte Emirl-Hc C91
(Hac emiri), fl. ca. 1475
68 Yusuf el-Kittac el-Mikt, kim olduu bilinmiyor. C92
69 et-Tizin, Dmak Emev camisi muvakkiti 450 C95
fl. ca. 1500
70 *es-Salih, Dmak Emev camisi muvakkiti 454 C87
fl. ca. 1500
71 el-Kastalan, balants bilinmiyor, fl. Kahire(?) ca. 458a
1500
72 *e-ehbeddin Ahmed ibn Timurbay, balants bilinmiyor C94
fl. Kahire, ca. 1500
73 Muhammed ibn Delll el-Vef es-Suyut, 459 C101
es-Suf (64)nin rencisi.
74 A1i el-Malik, 73. sradaki astronomun rencisi 459 C102
75 bn Abdulgaffar, balants bilinmiyor, fl. 461 C106
Mekke, ca. 1515

28
A S T R O N O M
1. Mera:
Yaklak 450 ylndan beri eski Abbasi
Rasathanesinin bulunduu Badatn, m.
1258 ylndaki fethinden sonra Hkmdar
Hlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/
1274)ye Bat Mool mparatorluunun ba-
kenti Merada yeni bir rasathane kurma
grevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada
rasathane kurma fikri Hlagunun karde-
i byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr.
Bu nerinin bizzat Nareddnden km
olmas ihtimali ise daha kuvvetli grn-
mektedir
1
. Rasathanenin inasna 1259
ylna balanm olup, ne zaman bitirildii
ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270
yl civarnda, yani Hlagunun lmnden
(1265) birka yl sonra almaya balad
tahmin olunmaktadr.
Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km.
gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km.
dousunda bulunuyordu. Rasathane, bir
meridyene tam olarak paralel uzanan bir
tepe zerine ina edilmiti. Harabelerin
plann o zamanki bilgilere dayanarak
izmi olan (yandaki resim) A. Houtum-
Schindlerin
2
bildirdiine gre, 1880lerde
bu rasathanenin sadece 4
1
/
2
5 ayak (yak-
lak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri
ve bir ka dairesel moloz yn grlebilir
durumdayd.
1
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen
yer ve tarih, s. 190.
2
Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82,
Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Ber-
lin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve Levha
No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der
Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen
von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-
126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt
1998, s. 81-192, zellikle s. 182).
RASATHANE:
MERA, STANBUL VE HVEN
Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin
yatay izdm (1270 civar).
R A S A T H A N E L E R 29
Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda Parviz
Vardjavandn idaresinde yrtlen kazlar saye-
sinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn
da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz
3
.
Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde
Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmakta-
dr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak
500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluun-
da, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir.
Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn komp-
leksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif
blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adland-
rlmtr:
A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar.
B) Rasathanenin merkez kulesi.
C) Be dairesel blm.
D) Drtgen salon.
E) Ktphane (?).
F) Konferans salonu.
G) Atlye.
H) Eyvanl merkezi yap.
I) Ta kaldrm.
J) Rasathanenin harap olmasndan sonraki
dnemden kalan tara yerleim yeri.
Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasat-
hane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. genili-
inde bir duvar ile iki blme ayrlmtr.
1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlen
mekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelik
bir yzeye sahiptir.
2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluunda-
dr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50
metre arasnda deimektedir.
Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisinde
kurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi mer-
divenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriye
kalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn,
Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen
yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr.
Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir
bykle sahipti.
Daire biimindeki dier be temel, astronomik gz-
lemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnm
halkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle
3
Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles de
lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. So-
cits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoire
de lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: La
dcouverte archologique du complexe scientifque de
lobservatoire de Maraq, International Symposium on
the Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977,
ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.
yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyor
grnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihsel
kaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline
iaret etmektedir.
Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan
yerler muhtemelen alma odalar ve astronomla-
rn barndklar meskenlerdir.

Merkezi kuleden geriye kalanlar
Mera Rasathanesinin bulunduu tepenin
havadan ekilmi fotoraf
P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouilles
de lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:
30
A S T R O N O M
Rasathane tepesinin ovadan grn.
Rasathane kompleksinin yatay
izdm, dzenlenmi.
Merkezi kulenin sekstantla
birlikte yatay izdm.
R A S A T H A N E L E R 31
Muhtemelen zel byk aletlerle yap-
lacak gzlemler iin n grlm daha
kk be kulenin temelleri.
Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar,
kuzey yn.
Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.
Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm. Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.
32
A S T R O N O M
Modelimiz:
Ahap, astarlanm. ap: 50 cm.
lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm.
(Envanter No: A 5.05)
Mera Rasathanesi Merkez Kulesindeki
Byk Sekstant'n
Rekonstruksiyonu
Orijinal binann kalntlarna dayanarak:
Kule ap: 28 m.,
yarap yaklak 10-12 m.
R A S A T H A N E L E R 33
Nareddn e-snin yan sra rasathanede alm
dier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb e-
kr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddn
el-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn el-
l
4
.
Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerinden
birisi de Zc-i ln adl yeni bir astronomik izelge-
dir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlem
sonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki
yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri de
kaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bak-
mndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen o
ki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousun-
dan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b.
Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde ala-
rak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketle
hesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun
2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itiba-
ren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btn
oluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr
5
.
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astro-
nominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin
ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdayken
astronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan
Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilme-
si ok byk bir ans olmutur.
Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyededn
el-Urnin olu Muammed tarafndan imal
edilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnt-
s bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyz
ki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydaki
nshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemeleri
sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden
canlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamz
mmkn oluyor.
Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam ve
bunlardan nn kendi buluu olduunu vurgula-
mtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift
4
Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn el-
mulnin adlar Zc-i Cmi-i Sadde verilmitir, bkz.
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve ta-
rih, s. 212.
5
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.
Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No:
X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzyl
sonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettii
aletlere model olarak karmza kyorlarsa buna
amamalyz.
Mera Rasathanesini Avrupann ok erken
bir dnemde tanm olmas gerektii hi kuku
duymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). Mera
Rasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 yln-
dan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beri
Dresdende muhafaza edilmi olmas bu balamda
nemlidir.
Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi,
Tansnmme-i lnde bulunan bir minyatrde,
yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.
34
A S T R O N O M
Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak
300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin be-
yzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresinin
ardndan yaratclk aamasna eritii bir zaman-
da, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda bir
rasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasat-
hanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580
ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III.
Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahireden
stanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilim
alanyla da uram olan bu astronom, eskimi
astronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler
yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl
yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almay
umuyordu. Bu yksek hedefi o, er-Raad el-Cedd
(yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt.
Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerinin
duraklama balangc olarak grlen bir dnemde
muhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebe-
biyle maalesef gerekletirememitir. Bu byk
deneme, bilmeden ya da bilinli olarak astroloji
fal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlen-
dirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yeni
balayan rasathanenin yklma emrini vermesine
gtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn
yaklak be yl daha yaadktan sonra 993/1585
ylnda lmtr.
Osmanl tarihilerinin ve o dnemin gezginlerinin
verdikleri, birbiriyle tam rtmeyen bilgilere gre
u tahminde bulunulabilir: Taiyyeddn tarafndan
kurulan rasathane, bugnk Taksim Meydanna
ya da yaknna konumlandrlmtr. Gnmzde
kaybolmu olan aletlerinin zelliini ve nemini,
Taiyyeddnin dikte ettirdii bir Trk tarafndan
yazlan betimlemeye
1
gre deerlendirebiliriz; bu
1
u ad tayor: lt Raadiyye li-Zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke
ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma
ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Ara-
trmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.
betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapma-
mz mmkn olmutur.
Taiyyeddn, bize sekiz astronomi aleti, bir astro-
nomik saat ve byk yarapl daireleri izmeye
yarayan zel bir pergel tarif ediyor. lk alt alet
aslnda ya Yunan ya da Arap ncelleri tarafndan
bilinmekteydi ve daha sonra, zellikle Mera
Rasathanesinde belirli bir geliim aamasndan
gemilerdi. Taiyyeddnin tarifinde, bu aletler,
genellikle byk boyutlarda ve hibir ilave zel-
likleri olmakszn yaplm grnmektedirler. VII.
ve VIII. alet, Kirili Alet (let Zt el-Evtr) ve
Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan
Alet (le Mebbehe bi-el-Manik) kendi buluu
olarak gsteriliyor. En azndan VIII. ve ahap bir
kadran olan V. alet Tycho Brahenin de bilgisine
ulam olabilir.
stanbul Rasathanesinin kuruluuna, yklna ve
aletlerinin trlerine ilikin haberlerin Avrupadaki
astronomlara ok erken ulam bulunmas olasl-
byktr. rnein, Kayzerin stanbuldaki eli-
sinin papaz olan Stephan Gerlachn, Trckisches
Tagebuch adl eserinde 13 Kasm 1577 tarihi altnda
bu rasathanenin kuruluuna ilikin olduka ayrnt-
l bilgiler verdiini bilmekteyiz. Ayrca, Gerlachn
daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakknda birka
variyantla M. Crusiusa stanbuldan yazdn da
bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia
(Basel 1584, s. 501) adl kitabyla bu haberin daha
geni evrelere yaylmasn salamtr
2
.
2
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq
ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle 86 (Tekrarbasm: Islamic Ma-
thematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998,
s. 281-295, zellikle s. 286).
2.
stanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
R A S A T H A N E L E R 35
bir hokkabaz olarak nite-
leyerek yle demektedir: ...
melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir
matematikinin yannda tutsak
ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi
ve bylelikle bir gkyz usta-
s ve yldz bilgini haline gel-
mitir; Ptoleme, klid, Proklus
vd. gibi bilginlerin astronomiye
ilikin eserlerini Arapa eviri-
lerinden bir Yahudinin yann-
da gizlice okumu ve ren-
mitir. Schweigger, stanbul
Rasathanesinin bir ok aletin-
den bahsetmektedir. Bu alet-
ler arasnda bir yeryz ve bir
gk kresi de bulunmaktadr.
Taiyyeddn bu aletleri imal
etmek iin yaklak yedi yla
ihtiya duymu olmalym
4
.
Schweiggerin, Taiyyeddnin
Romada tutsak olarak mate-
matik rendii ve Yunanca
kitaplarn Arapa evirileri-
ni de bir Yahudiden okudu-
u iddialarnn ne denli ger-
ek d olduklarn aklama-
ya girimek bizi konumuzdan
uzaklatran (Taiyyeddnin
Avrupada, nerede ve ne
zaman, ikamet ettii hikayesi
her halkarda bir uydurmadr).
Ben, yalnzca una iaret etmek
istiyorum: Taiyyeddnin bize
ulaan eserleri incelediimizde,
kendi ncllerinin faaliyetleri-
ni olduka iyi bilen ve onlar
bir adm daha ileri gtrmek
isteyen yaratc bir kiilik ve byk bir astronomla
kar karya bulunduumuzu duyuruyor.
4
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrar-
basm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts
serisi Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e kadar stanbulda
ikamet etmi olan ardl Salomon Schweigger de, bu
rasathane hakknda Gerlachdan daha ayrntl bil-
giler vermitir
3
. Schweigger maalesef Taiyyeddni
3
Mordtmann, J.H.: a.e., s. 86 (Tekrarbasm: 285).
Taiyyeddnin alma ekibi, emilnme adl eserin yazmasndan, stanbul
niversitesi Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
36
A S T R O N O M
Danimarka Kral II. Friedrichin himayesinde
Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugn svete
bulunan Ven) adasnda, Orta Avrupann ilk
rasathanesini Kasselda kurdurmu olan Hessen
Kontunun tavsiyesiyle, rasathane kurma iine ba-
lamt. Tycho Brahe, daha Avrupann deiik
kentlerindeki renimi srasnda, astronomik ara-
lar yapmndaki olaanst yeteneiyle nlenmiti.
Rasathanenin ilk temel ta 1576 ylnn Austos
aynda konulmutur. Tycho Brahe tarafndan
1577-1587 yllar arasnda imal edilen aletlerin
says 18 civarndadr. Geri bu aletlerin ou,
mevcut aletlerin ok da nemli deiiklikler ta-
mayan ya da kk iyiletirmeler ieren reprodk-
siyonlaryd. Bu nedenle saylar dokuza ya da ona
indirgenebilir. Bu balamda Johann Repsoldun
1

ifadesiyle: Aletlerin yalnzca bir i imkan yarat-
mak iin yapldklar izlenimi edinilmektedir, tpk
Weistritze gre, Tychonun yakn dostlarna ithaf
ettii iirleri, kathaneye i imkan salamak iin
bastrd gibi. ok da ekonomik olmayan bu al-
ma tarz, Tychonun kraln fkesine uramasna
neden olmu, birka on yl sonra Hvenin btn
ihtiam sona ermitir.
Tycho Brahenin faaliyetlerini deerlendirirken
onun zellikle drt aleti zerinde durulur: Her iki
yne dndrlebilir azimut kadran, duvar kadra-
n, yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
astronomik sekstant ve ekvatoral-halkal kre. Bu
aletlerin deerlendirilmesinde, Yunan astronomi-
sinde ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte
ve bu esnada da Arap-slam kltr evresindeki
muhtemel ncler gz nnde bulundurulmamak-
tadr.
1
Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge
von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig
1908, s. 29.
Bu ynde unlar sylenebilir: Her iki yne dnd-
rlebilir Azimut Kadrannn ncleri Mera ve
stanbul rasathanelerindeki aletler arasnda mev-
cuttu. Duvar Kadran ise, el-Banden rendi-
imize gre, daha 4./10. yzylda Arap-slam kl-
tr evresinde bilinmekteydi. Ayrca, sz konusu
kadran Mera ve stanbul rasathanelerinin byk
boyutlu aletleri arasnda da yer almtr.
Yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
kullanlan astronomik sekstant ise stanbul
Rasthanesinin le Mebbehe bi-l-Mani
adl aletiyle byk bir benzerlik gstermektedir.
Yapmndaki ve ilevindeki benzerlik bir yana,
dndrlebilir sekstantn, lm sonucunun
gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini sa-
lamak iin destek grevi gren iki aa sopann
kullanmndaki benzer zellikler dikkat ekicidir.
stanbul Rasathanesinin yalnzca bu aletine ait
bilginin Tycho Braheye ok ksa bir zaman iinde
ulam olma olasl hayli byktr. Sekstantn
astronomik gzlemler iin Arap-slam kltr ev-
resinde 4./10. yzyldan beri kullanldn biliyo-
ruz. Astronom el-ucend, Fareddn Sekstantn
ekliptik eimi tam olarak lmek iin kullanm-
t (bkz. s. 25). yseddn Cemd el-K (.
840/1436)nin gzlem aralarn tarif etmek iin
yazd risalesinde ortaya koyduu astronomi alet-
lerinden birisi de sekstanttr (bkz. s. 71).
Tycho Brahenin, armill quatori adl kitabn-
da
2
bahsettii byk ekvatoriyal-halkal kre, asln-
da tamamiyle emberler-aletinin kendine zg
basitletirilmi bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon
dairesi ile bir de yarm saat dairesi kalmtr
3
.
2
Tycho Brahes Description of his Instruments and Sci-
entifc Work as given in Astronomiae instauratae me-
chanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 64-67.
3
Repsold, J.A.: Astronomische Mewerkzeuge, ayn yer
ve tarih, s. 27.
3.
Hven Adasndaki
Uranienburg Rasathanesi:
R A S A T H A N E L E R 37
karakteristiktir. Karlatrma yapldnda zellik-
le bir farkllk dikkati ekecektir: Tycho Brahenin
aralarnda, Mera ve stanbul rasathanelerin-
deki modellerdeki yalnln aksine
4
, kullanm
iin kesinlikle yararl olmayan ar sslemeler ve
oymalar vardr.
Tycho Brahe ve Taiyyeddnin zaman, tanabilir
bir saat yardmyla mstakil bir unsur olarak gz-
lemlerine dahil etmeleri ortak zellikleridir.
4
Bkz. ayrca Tekeli, Sevim, Nasirddin, Takiyddin ve
Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
16/1958/301-393.
Tycho Brahenin 1577-1597 yllar arasnda Hven
Rasathanesi iin imal ettii aletlerle, Mera
(1260-1270) ve stanbul (1576-1580) Rasathanesi
aletleri karlatrldnda kan sonu yle zet-
lenebilir:
Hven Rasathanesinin aletleri aslnda Mera ve
stanbul rasathanelerinden tandmz modellerin
baka rnekleridir. Daha byk lm kesinlii-
ne ulaabilmek amacyla byk boyutlu aralar
ina etme abas her rasathane aletleri iin
38
A S T R O N O M
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
MERA RASATHANES N N
ALETLER
I. Duvar Kadran
Meyyededn el-Ur, Risle f Keyfiyet el-Raad ve-
m Yutcu il lmih (Yazma, stanbul, III. Ahmet,
3329) adl eserinde, yukarda bahsedilen ve 1260 yln-
da Mera Rasathanesi iin imal edilen astronomik
aletler arasnda duvara sabitlenmi kadran (Lebine
veya Rub) ilk srada tantmtr. Kadran belirleyen
dairenin merkezine bir a cetveli (Alhidade) takl-
mtr. Bu cetvelin uzunluu sz konusu dairenin yar-
apna eittir. Tik aacndan yaplm kadrann gerek
yarap uzunluu yaklak 2,5 metreyi bulmaktadr. Bu
duvar kadran gnein yksekliini, ekliptik eimi ve
gzlem yerinin enlemini belirlemeye yaramaktayd
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instru-
mente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur,
Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlan-
gen 60/1928/15-126, buras iin s.
28-33 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt
51, Frankfurt 1998, s. 81-192, bura-
s iin s. 94-99); Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma
ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 103-108.
Modelimiz: Ahap, astarlanm,
mermer kaide. Ykseklik: 35
cm. Kadran pirin, dalanarak
ilenmi, tik aacndan ereveye
yerletirilmi; dndrlebilir a
cetveli. Envanter No: A 4.27
39
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
II. emberli Kre
emberli (armillar) kre (zt el-ala), Meyyededn
el-Urnin Mera Rasathanesinde bulunan astro-
nomi aletlerine ilikin eserinde ikinci srada sunul-
mutur. Bu kre, genel olarak yldz koordinatlarn
belirlemeye yaramaktayd, ama dier astronomi prob-
lemlerinin zm iin de kullanlmtr. emberli
krenin genel yaps, kendi ierisinde ilikiler
sistemini, ufuk (ykseklik ve azimut), ekvator (gk
cisimlerinin ykseli ve alallar, dou ve bat,
rektassensiyon ve deklinasyon) ve ekliptik (gk cisim-
lerinin enlem ve boylamlarn lme) sistemlerini, bir-
letirmektedir. Meyyededn el-Ur tarafndan tarif
edilen model be halkadan olumaktayd.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi.
ap 50 cm. lek yaklak 1:7.
(Envanter No: A 4.18)
40 A S T R O N O M
H. Seemann izimi, Die Instrumente der Sternwarte zu Mergha, a.y., s. 33-53,
zellikle ss. 35 (Tekrarbasm, a.y., s. 99-119, zellikle s. 101); Arapa metin iin
bkz. S. Tekeli, Al-Urdnin Risalet ..., a.y., s. 108-124.
el-Ur, Ptolemede 6 ya da Theonda 9 a ykselen
halka saysnn arttrlmasn gereksiz grmtr.
Onun aleti, ekliptik sistemde gzlem yapmak iin
ekliptik emberi olarak yaplmtr.
En dta bulunan ve ayn zamanda en byk em-
ber olan F (bkz. alttaki resim), meridyen dairesini
temsil etmektedir. Bunu, byk enlem halkas B
izlemektedir. Bu halka 360 = 4 x 90ye blnerek
iaretlenmitir ve atal pim 1 ve 2 yardmyla aa
ve yukar doru hareket ettirilebilmektedir. C ve D
halkalar 90 ile birbirine [bir ipin araclyla] ba-
lantldr. A emberi ekliptik daireyi temsil ederken,
el-ala el-mile (tayc ember) olarak adlan-
drlan B emberi kolur (tayc) embere karlk
gelmektedir. Ekliptik emberi her defasnda 30
olmak zere 12 bur sembolyle gruplandrlmtr
ve tayc ember araclyla her iki eksen bir pim
evresinde hareket ettirilebilir. D daha kk bir
enlem emberidir. Bu da, B emberi gibi, ekliptik-
ten balayarak 4 x 90 ye blnmtr. Bu derece
blmlerini yanstan izgiler zerinde D emberinin
iinde, emberin yznde dokunarak ddrlebilen
gstergenin (alhidadenin) ucu saa sola kaydrlabi-
lir. ibreler D halkasnn ierisinde, bu D halkasnn
dzlemine doru dndrlebilir olarak yerletiril-
mi a cetvelinin ularnda kaymaktadr.
41
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
Pirin, hkkedilmi. Ayak sert aa-
tan. ap: 45 cm. lek yaklak 1:6.
zerinde niangh olan, merkez
etrafnda dnebilir bir gsterge.
(Envanter No: A 4.17)
Meyyededn el-Urnin Ptolemeye dayandrd-
bu alet
1
, ekliptik eimini belirlemeye yaramak-
tayd (le li-marifet meyl felek el-burc). ap
2,5 metre olan bir emberden ibarettir, meridyen
dzlemine paralel olarak bir stun zerine yer-
letirilir. Bu aleti salamlatrmak iin, ierisinde
dikey olarak duran bir payanda bulunmaktadr.
Bu payandann merkezine, dnebilen, her iki ucu
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungs-
berichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Er-
langen 60/1928/15-126, s. 53 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 119); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Se-
vim: Al-Urdnin Risalet -n Fi Keyfyet-il Ersad Adl
Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 124-127.
(90 ye blnen) daire zerinde aa yukar kay-
drlabilecek ve Gnein gnlk en byk yk-
sekliini lmeye hizmet eden bir gsterge taklr.
Ptolemeden tannan aletin aslnda gsterge yerine
meridyen emberi iinde dnebilen [payandann
ortasna takl ve zerine dikey olarak delikli made-
ni bir drtgen levhadan ibaret] bir niangha otur-
tulmu bir daire bulunuyormu. Meyyedednin
belirttiine gre, bu aletle kutup yldz dolayn-
daki yldzlarn grnrdeki yrngelerinin en alt
ve en st tepe noktas konumlarnn gzlemlen-
mesi yoluyla kutup ykseklii bulunabiliyordu. Bu
tarzda sonradan Avrupada Yakup Sopas olarak
tannan zel bir aletle kutup yksekliini tespit
etmek, Hint Okyanusunda denizcilik biliminin
temel yntemi idi.
III. Gndnm Halkas
42 A S T R O N O M
Pirin, asitleme yoluyla derecelen-
dirilmi, merkez etrafnda dnen
gsterge, ap: 43 cm. Ahap stun,
kumta astarlama, mermer kaide,
toplam ykseklik: 165 cm. (Envanter
No: A 4.28)
IV.
Ekinoksal ember
Daha nce Ptolemenin sz konusu ettii bu
alet, gnein burlar dairesinde gndnm
noktalarna giriini belirlemeye yaryordu.
Meyyededn el-Urnin bildii gelitirilmi
versiyonuyla (alat el-istiv) sunduu bu alet,
taksimatl dikey bir meridyen halkasndan ve
ekvator halkas olarak adlandrlan ve buna
dikey ayla oturtulan sabit bir emberden olu-
maktayd. yle ki, ekvator emberi, meridyen
emberine, gzleyicinin zenit noktasyla bulun-
duu yerin llm olan enlem derecesine eit
bir aralkta saptanr
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 57-61; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 123-127); Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n
Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve ta-
rih, s. 127-129.
43
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabn-
daki izim, yazma, stanbul,
III. Ahmet, 3329.
V.
Hareket Edebilir Nianghl Alet
Meyyedednin kitabnda tantt beinci alet,
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn) Gne ve
Ayn grnrdeki aplarn belirlemeye ve onlar
gzlemlemeye yaramaktayd. Bunun iin alete iki
disk eklenmitir. Disklerin hareketli nianghn
nne getirilmesiyle Gne veya Ay diskinin aydn-
lk ksm maskelenir ve bu esnada karanlk ksmn
bykl llr.
Bu hareketli nianghl aletin orijinalinin uzunluu
230 cm. idi
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 63; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s.
129); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin
Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad ge-
en yer ve tarih, s. 129-135.
Modelimiz: Ceviz aac, masa
ap 110 cm, yatay dndrlebilir,
dikey olarak orta eksen evresinde
ayarlanabilir. Milimetre lei
hkkedilmi. Niangh bakr.
(Envanter No: A 4.16)
44 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yakla-
k 1:10. ap 50 cm. Bir
eksen evresinde dnd-
rlebilir iki kadran pirin-
ten. lekli ve nianghl
hareketli ibreler.
(Envanter No: A 4.15)
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
ift Kadranl Alet (el-le zt er-rubayn),
Mera Rasathanesinin temel aletlerinden biri-
sidir. Kendisinin gelitirdiklerinden biri olduunu
vurgulayan Meyyededn el-Ur, bu aleti ayrntl
bir biimde tantmtr. Bu alet yldzlarn ykseklik-
lerini ve azimutlarn bulmaya yaryordu. Bu aletin
kendine zg avantaj, iki gzlemcinin e zamanl
olarak gzlemler yrtebilmelerini salamasdr.
Aracn ilk rekonstrksiyonu Hugo Seemann tara-
fndan yaplmtr
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 72-81; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 138-147); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim:
Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Ma-
kalesi, ad geen yer ve tarih, s. 135-145.
VI.
ift Kadranl Alet
45
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Modelimiz: Ahap, astarlanm;
mermer kaide. Kadran pirinten,
asitle derecelendirilmi; yarap:
40 cm. Cetveller tik aacndan
iki direk arasnda dikey olarak
hareket edebilir. Ykseklik 64
cm. Kiri cetveli zerinde metrik
lek bulunmaktadr. (Envanter
No: A 4.26)
ift Bacakl
Alet (el-le zt
e - u b e t e y n ) ,
M e y y e d e d n
el-Urnin biz-
zat gelitirmi
olduu aletlerden
birisidir. Bu ara
gk cisimlerinin
meridyen dairesin-
deki ykseklikle-
rini (evc) bulmaya
hizmet eder ve bir
duvar kadranna
balyd (bkz. 1.
resim). Meridyen
ynne doru yerletirilen bu alet yaklak 3 metre-
lik bir ykseklie sahipti. Dikey bir cetvel, kendisine
bal apraz bir lata ile birlikte hareket eder. Cetvel
zerinde bir niangh vardr, apraz lata ise nian-
gh araclyla cetvel zerinde nian alnan yldzn
asal bykln bulmaya yarayan taksimatl bir
cetvel tar. Aletin sabit yksekliinin apraz lata
zerinde okunan uzunlua olan iliki ierisinde zel
bir tablo (trigonometri cetveli) yardmyla asal
byklk bulunuyordu.
llecek yksekliin asal bykl, duvar kad-
ran araclyla da bulunur. Kadran tayan duvara
sabitlenmi iki makara vardr, bu makaralar zerin-
de her iki cetveli kaldrmaya ve indirmeye yarayan
iki ip ilemektedir
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 81-87; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 147-153); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 145-149.
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
VII.
ift Bacakl Alet
46 A S T R O N O M
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
Modelimiz: lek 1:10. ap 50
cm. Balk eskitme sert aa,
iki taraftan ayarlanabilir bacak-
l, metal bir eksen evresinde
dndrlebilir. Pirin lek.
(Envanter No: A 4.07)
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler
arasnda Meyyededn el-Ur Sinsl ve
Azimutlu Ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt)
adl bir aleti de sunmaktadr. Bu aleti kendisinin
icat edip etmediini akca sylemiyor. Bu alet,
Avrupada Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud sive regul tam altitudines quam azimutha
expedientes adyla yaplm ve tantlmtr (bkz.
s. 62).
Gzlem yeri, daire biiminde bir duvardan olu-
maktadr. Bu duvarn zerine dairesel bir lek
yerletirilmitir. Bu lein derece taksimat ve
dier alt taksimatlar vardr.
Asl lm dzenei, lm cetvelleri olarak
adlandrlan ve tpk bir pergelin kollar gibi men-
tee tarznda birbirine bal olan iki cetvelden
olumaktadr. Bu pergelin tepe noktas bir klavuz
raynda dikey olarak yukar ve aa doru hareket
ettirilebilir. Buna bal olarak, pergelin her birisi-
ne bir kayar kolun mentee tarznda bal olduu
bamsz ular birbirlerine doru simetrik olarak
ufk olarak krlang kuyruu biiminde ve ap ola-
VIII.
Ykseklik ve Azimut
lme Aleti
47
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
rak adlandrlan yatay bir kiriin st yzeyine entik
atlm bir diili yiv ierisinde hareket ederler.
inde cetvel pergeli bann aa yukar hare-
ket edebilecek klavuz ray pergel bacaklarnn
uzunluuna uygun bir boyda hazrlanm iki dikey
stundan meydana gelir. Pergelin ayaklar tabanda
ufk olarak bulunan geni l tahtas (ki ortasnda
taksimatl bir cetvel yerletirilmitir) iine saa sola
hareket edecek ekilde yerletirilir... l tahtas
ile apraz tahtalar bir ha eklinde birbirlerine
balanmlar. Hepsi btnyle silindirik bir duva-
rn ortasnda yerletirilmi olan dikey, demirden
bir eksen zerine dnebilecek halde oturtulur.
Eksen tatan, tahta bir sandk ile kapl bir temele
oturtulur. Eksenin st ucuna l tahtasn ta-
yan ha eklindeki btnn ortas oturtulur. Bu,
madeni eksenin etrafnda ha eklinde dnebilecek
durumdadr. l tahtas, gsterge olarak hazr-
lanan ular silindirik duvar zerine yerletirilmi
bulunan taksimatl ember zerinde kayabilecek
durumda bulunur.
Cetvel pergel bacaklarnn st taraflarna ikier
niangh yerletirilir, ki bunlar yldzlarn gzlemini
ve bacaklarn sins lerinin bulunmasn salar.
Ann bulunmas yle olur: l tahtasnn her iki
klavuz yivine ve her iki yan tarafna merkez nokta-
sndan itibaren uygun lekli cetveller taklmtr.
Bu cetvel blmnde lme tahtalarnn her birinin
son ucunun hareketiyle katettii uzunluun l
tahtasnn boyuna olan oran ykseklik as ()nn
tamamlayannn sinsn verir. Ayn zamanda, ufk
ember zerindeki taksimat, bize l tahtasn-
dan ibaret olan yarapn gstergesiyle azimutlarn
deerlerini elde etmemizi salar.
Hugo J. Seemannn Die Instrumente
der Sternwarte zu Margha nach den
Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer
ve tarih, s. 87-88; (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 153-154); Arapa metin iin
bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-
n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 150-155.
48 A S T R O N O M
IX.
Dikey lek zerinden
Sins Belirleme Aleti
Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesi
iin imal ettii bir nceki aletin ikinci bir versiyonu,
Sins lm in Dikey lekli Alet (el-le zt
el-cuyb ve-s-sehm) adn tayan. Bu alet, lm
dzenei hari bir nceki aletle tamamen ayndr.
Deitirilen lm dzeneinin amac, hedefle-
nen yldzn asal yksekliinin burada dorudan
doruya sins olarak tespit edilmesidir. Bir nceki
versiyonda ykseklik asnn tamamlayan ile ilgili
gzlem sonucu hesaplanmak zorundayd. Bu alet de
dndrlebilir konumlanmasyla azimutun tespitini
salyabiliyor.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 40 cm.
Balk eskitme sert aatan, rayda hareket eden
pergelli metal bir eksen evresinde dndrlebi-
lir. Pirin lekler. (Envanter No: A 4.30)
49
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin tarifine gre aletin fonk-
siyonunu gsteren ema.
el-Urnin Aletler kita-
bndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet,
3329.
FF apnn M orta noktasndan iki dikey klavuz
yatak, DD ve EE, kmaktadr. Kollar yarapa
tekabl eden bir pergel FF hattndaki bir raya ve
her iki klavuz yatak arasnda bulunan kanala, B ve C
ular bir menteeyle A birleme noktasnda hareket
edebilecek ekilde yerletirilmitir. AC baca, yani
hipotens, her iki niangh tamaktadr. Ykseklik
sins, ayn bir lee sahip olan klavuz yataklarda
tespit edilen mesafenin AC bacana olan oranyla
elde edilir. lekli bacaklar yarapa tekabl ederler
ve 60 lek blmne ve bu blmlerin kesirlerine
ayrlmlardr.
kinci bacak (AB) da, gzlemlenen yldzn asal
yksekliini verecek olan ters sins (sins versus)
lmne yarayan yatay skalaya sahiptir
1
:

sin = MC/AC
sin vers = AM/AC = 1 sin .
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 92-96; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 158-162); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 156-158.
50 A S T R O N O M
Bu Mkemmel Alet (el-le el-kmile),
Meyyededn el-Urnin kendi buluu olarak nite-
lendirdiklerindendir. el-Ur, bu aleti 650/1252 yln-
da m (Suriye) Hkmdar el-Melik el-Manr
1

iin imal ettiini sylemektedir. Asl lm dze-
nei, 5. olarak bahsedilen aletin (Hareket Edebilir
Nianghl Alet)inkine benzeyen bir sehpa zerinde
bulunmaktadr, u kadar var ki altlk olarak i gren
ha, bir halka tarafndan evrelenmitir. Ayaklara
oturtulan delinmi diske, yukardaki u tarafnda
1
Eer el-Melik el-Manr (dnemi 637-644/1239-1246)
ismi doruysa, verilen tarihte bir yanllk olmal. Verilen
tarih doruysa sultan diye kasdedilen onun olu el-Me-
lik el-Eref b. Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. el-
Melik el-Mchid rkye (dnemi 644-661/1246-1263)
olmaldr.
drtgen pirizma biiminde bir baln takld
dikey olarak dnebilen bir payanda geirilmitir.
Bu bala asl lm dzenei yerletirilmitir. 7.
srada bahsedilen alette olduu gibi (ift Bacakl
Alet), bu lm dzenei 2,25 m. uzunluunda yk-
seklik cetveli olarak adlandrlan bir cetvelden olu-
maktadr. Bu cetvel, ayn uzunlukta ve bala dikey
olarak sabitlenmi iki payandann st ular zerine
dndrlebilir bir biimde aslm ve iki nianghla
donatlmtr. Kiri cetveli olarak adlandrlan, yk-
X.
Mkemmel Alet
el-Urnin Aletler kitabndaki izim,
yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.
51
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
seklik cetvelinden 1
1
/
2
kere daha uzun olan ikinci
bir cetvel, dikey olarak dndrlebilen payandann
alt ucuna balanmtr. Bu cetvel, her iki cetvelin
birbirine doru evrilmi, yzeyleri uzunlamasna
birbirlerine temas edecek ekilde kesilmitir.
Kiri cetveli 7 nolu alette olduu gibi uygun bir
taksimatlandrmayla donatlmtr; ayn ekilde o
alette olduu gibi bir yldz hedeflemede ykseklik
asnn tamamlayannn kirii bu taksimatlandrma
zerinde okunur.
Bu alet drt gk istikametine uygun olarak dikilmi
ve yere sabitlenmitir. 7. srada bahsedilen alet gibi
bu alet de geniletilmi bir paralaks cetvelidir: Dikey
Modelimiz: lek: Yaklak 1:2.
Sert aa, srlanm. Toplam
ykseklik: 220 cm. Metrik skala
ile birlikte kiri cetveli pirinten,
uzunluk: 167 cm. ki nianghl
ykseklik cetveli pirin. Her iki
cetvelin hareket eder bir ekilde
zerine yerletirildii kundak
dndrlebilir bir tarzda, pirin
bir ibrenin 360 lik yine pirinten
bir lekte pozisyon gsteren
kaide zerine monte edilmi.
(Envanter No: A 4.29)
olarak dndrlebilen payanda, herhangi bir azimut
iin ayarlanabilir. Buna uygun olarak bu aletin kul-
lanm alan daha byktr. Bu ara, bir yldzn yk-
sekliini ve azimutunu belirleme iine bal bir dizi
astronomi probleminin zmne yarayabilir.
2
2
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 96-104; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 162-170); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 159-165.
52 A S T R O N O M
XI.
Gk Kresi
Mera Rasathanesi gk kresi orijinalinin bize
ulam olmas byk bir anstr. 1279 ylnda
Meyyededn el-Urnin olu Muammed tara-
fndan yaplan grkemli kre 1562 ylnda Dresdene
ulam olup 250 yldr oradaki matematik-fizik
salonunda bulunmaktadr. Bu krenin nemine,
daha 18. yzylda Carsten Niebuhr dikkat ekmiti.
Dresdende bulunan bu eser, 144 mm. apndaki
kreden ve de bronz halkalarndan olumaktadr.
Kreye unlar hkkedilmitir: Derece taksimat-
l ekliptik ve ekvator, gk sembollerinin yerlerini
snrlandran oniki enlem dairesi, yldz kmelerinin
ereve izgileri ve glgelemeleri, yldz kmeleri-
nin, gk sembollerinin ve baz mstakil yldzlarn
adlar, deiik byklkte yldz diskcikleri, eklip-
tik ve ekvator kutuplarnn sembolleri ve yapm-
cnn ad. Kutuplara, eksen pimlerini sokmak iin
kk yuvarlak delikler almtr. Kakma blgeler:
Ekliptik altnla; ekvator, yldz diskleri, yldz kme-
lerinin adlar ve yapmcnn ad gmle; gk sem-
bollerinin adlar dnml olarak altn ve gmle.
Tpk hkketme gibi bu madeni kakma da, olduka
usta bir sanatnn elinden ktn gstermektedir.
Ufuk dairesi, meridyenin st yars ve ykseklik
kadran derece taksimat iermektedir. Ufuk altnda
bulunan ve ufka sabitlenmi olan meridyen yars,
eksen pimlerini sokarak deiik kutup ykseklikleri
iin dnme salayabilecek kk, yuvarlak ve birbi-
rinden 5 derece uzak deliklerle donatlmtr.
1
1
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask,
Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
50, Frankfurt 1998, s. 261-289, zellikle s. 271). Konuyla
ilgili dier literatr: Beigel, Wilhelm Sigismund: Nach-
richt von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufscher
Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu
Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr
das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 81-94; Jour-
dain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs
lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique
(Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153); Schier, Karl
Heinz: Bericht ber den arabischen Himmelsglobus
im Knigl. Schs. mathematischen Salon zu Dresden,
Schier, Globus coelestis arabicus... ierisinde, Leipzig
1865, Additamentum s. 65-71 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 154-160);
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematis-
ch-Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus
den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 50, s. 252-259).
Rekonstrksiyonumuz orijinaliyle ayn boyutlara sahiptir.
Kre: Pirin, gm kakma. 17. yzylda Avrupada imal
edilmi orijinal ahap bir sehpa zerindedir, modelimizin
sehpas pirinten. (Envanter No: A 1.03).
53
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
stanbul Rasathanesinin aletleri hakkndaki kitapta
Halkal Kre (zt el-ala), ilk srada bulunmaktadr.
Tayc vazifesi gren ufuk halkasnn bykl iin
en az 4 metrelik bir ap nerilmitir. Ufuk halkas bir
yana, bu alet, ncelikle sabit yldzlarn koordinatlarn
belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Byklklerine
gre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-gney
ynnde bulunan meridyen halkas, 2. Hareketli byk
meridyen halkas, 3. Ekliptik halkas, 4. Kolur halkas
(Arapa mile, tayan), 5. Ekliptik kutuplar boyun-
ca devam eden son ikisi sada kesimektedir ve birbir-
lerine salamca baldr kk meridyen halkas ve 6.
ki nianghla donatlm enlem halkas. Btn halkalar
kompleksini tayan ufuk halkas, alt ubuk yoluyla ayn
byklkteki bir temel halkaya baldr. Aletler kitabnn
verdii bilgilere gre bu gzlem aracyla almak iin be
kii gerekmekteydi.
I. Halkal Kre
Modelimiz: Pirin, asitle
derecelendirilmi. ap: 50 cm.
(Envanter No: A 4.09)
stanbul
yazmasndan,
Topkap
Saray,
Hazine 452.
STANBUL
RASATHANESNN
ALETLER
(984-88/1576-80)
54 A S T R O N O M
stanbul yazmasndan,
Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Ahap, astarlanm; 50 x 50 x 80 cm.
2 Kadran ve nianghl ibre pirin,
asitle ilenmi.
(Envanter No: A 4. 13)
II. Duvar Kadran
stanbul Rasathanesi erevesinde Gnein ve
gezegenlerin enlem izgisine var yksekliklerini
bulmak iin meridyen ynne doru bir duvar
kadran (labina) ina edilmitir. Bykl aa
yukar 7 x 7 metre
1
.
1
Tekeli, S.: lt-i raadiye, a.y., s. 80, 108-109.
55
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
III.
Yldzlarn Yksekliklerini ve
Azimutlarn Belirlemeye Yarayan
Dzenek
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Her iki tarafna kaznm dere-
ce taksimatl balk pirinten, eksensel
dndrlebilir. Nianghl ibre yarm
dairenin evresinde ayarlanabilir.
(Envanter No: A 4. 11)
Bu dzenek, 1575-1580 yllar arasnda stanbul
Rasathanesi iin Taiyyeddn el-Mr ynetiminde
imal edilmi aletlerin ncsdr. Rasathanenin
aletler kitab, Taiyyeddnin bunu gerekletirirken
aml bir astronomun, evvelce Mera Rasathanesi
iin yeniden yaplm ve mehur astronom bn
e-ir tarafndan (8./14. yzyl) kullanlm olan
aletine dayand bilgisini vermektedir. Hi ku-
kusuz aml Astronom ifadesinde kasdedilen
Meyyededn el-Urdir (bkz. s. 38ff). stanbullu
astronomlar sahip olduklar modelin ifte kadrann
bir yarm daire ile deitirmilerdir. lm dze-
neini tayan silindir biimindeki yap, yaklak 6
metre yksekliindeydi. ap bildirilmemitir, fakat
yapnn yksekliine dayanlarak yaklak 5 metreyi
bulabilecei tahmin edilebilir.
Azimut ve Ykseklik Aleti (le zt es-semt ve-
l-irtif), adnn da iaret ettii gibi, ykseklik ve
azimutlar bulmaya yaramaktayd. Aletler kita-
bnda zellikle Merkr ve Vensn problemli
konumlarnn gzlemleri vurgulanmtr
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih,
s. 80-81, 109-110.
56 A S T R O N O M
IV.
ift Bacakl Alet
Modelimiz: ap 60 cm.
Alt levha: 76 x 76 cm.
(Envanter No: A 4.31)
stanbul Rasathanesinin aletler kitabnda dr-
dnc srada sunulan gzlem arac prensipte,
Ptolemenin paralaks cetveliyle ilikili grnyor.
Ama Taiyyeddnin ve beraberinde alanlarn
Mera Rasathanesinin daha ileri dzeyde geli-
tirilmi bir aletine, ift Bacakl Alete (el-le zt
e-u beteyn), dayanm olduklar konusunda hibir
kuku duyulamaz (bkz. Mera Rasathanesi aletleri
no VII). Elbette alma alan ve yapnn boyutla-
r ile ekli Mera Rasathanesinin aralarndan
olduka farkldr.
Mera Rasathanesinin kiri cetveli, yaps bak-
mndan meridyen ynnde hareket eden bir lm
dzenei iken ve bunu mteakiben Gne ve Ayn
meridyene girdikleri srada tepe noktas ykseklik-
lerini bulmaya hizmet etme hedefini kar, stanbul
Rasathanesinin dzenei Gne ve Ayn yksek-
liklerini belirleme ve paralakslarnn lmleri bir
yana, gece-gndz yldzlarn konumlarn gkyz-
nn btn ynlerinde gzlemlemeyi olanakl klmak-
tayd. Ayrca, stanbul Rasathanesinin dier btn
57
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
aralar gibi bu ara da Mera Rasathanesindeki
nclerinin iki kat byklndeydi.
Metindeki aklama ve resimlerden, her iki kiri
cetvelinin, her iki apraz cetvelle ve her iki dikey cet-
velle birlikte, yldzl gkyz gzlemlerini ufuk dz-
lemi zerinde btn ynlere doru dndrlebilir
ekilde konumlandrd grlmektedir. Daha alak
ykseklikteki yldzlarn gzlemini salayabilmek
iin bir merdivenden yararlanlyordur. Dnen basa-
makl odann amfi tiyatro gibi ekillendirilmi olma-
s gerektii anlalmaktadr. Ayrca, gzlemlerin iki
kii tarafndan yapldna ve lm sonularnn alt
tarafta duran dier bir kii tarafndan kaydedildiine
iaret edilmelidir
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
81-82, 111-113.
stanbul
yazmasndan,
Saray, Hazine
452.
58 A S T R O N O M
Modelimiz: Yarap 50 cm.
Merkez noktasna kadar ayak
ykseklii: 150 cm. Eskitme
sert aa, mermer ayak.
Hkkedilmi derece taksimatl
pirin lek.
(Envanter No: A 4.03)
stanbul Rasathanesinin beinci lm arac olarak,
ap yaklak 4,5 metre olan bir ahap kadran gs-
terilmektedir. Aka grld zere, skala ahap
zerine kaznmtr. Ara, silindir biiminde, her
iki taraftan klen bir balk yoluyla bu balk
maalesef metinde tarif edilmemi, fakat resimde
grlmektedir bir stuna bir eksen yardm ile
oturtulmutur. Bylece aygtn dikey ve yatay izgide
dndrlebilirlii grlyor. Bu sayede alet, merid-
yen ynnde bulunmayan yldzlarn da ykseklikle-
rini belirlemeye elverili hale gelmekteydi
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
82-83- 113-114.
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
V.
Ahap Kadran
59
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
altnc srada sunu-
lan alet, daha nce Ptoleme tarafndan betimlenen para-
laks cetvelidir (Arapas ki Delikli (zt es-subeteyn)).
Meyyededn el-Ur, Ptolemenin tarifine gre yaplan
bu cetveli ynden olduka yetersiz saymtr (bkz.
H. Seemann Die Instrumente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih,
s. 104-107, zellikle s. 106; Tekrarbasm: ad geen yer ve
tarih, s. 170-173, zellikle s. 172). stanbul astronomlar,
Meyyededn el-Urnin bu ekincelerini dile getirme-
milerdir. Aletler kitabndaki tarifi maalesef ok ksadr.
Sz edilmeyen pek ok ayrnty okurun bildii varsayl-
mtr. Birbirine bal her iki cetvele 12 arnlk, yaklak
6 metre, uzunluk verilerek, el-Urnin ekincesinden
birisi kolaylkla bertaraf edilmitir.
stanbul Rasathanesinde bat ve douya dndrlebilir
cetvel, sadece meridyendeki Ay paralaksnn lmne
deil, ayn zamanda bunun da tesinde uzun bacaklaryla
gk cisimleri yksekliinin olabildiince doru lmne
yaramaktayd.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83,
115.
Modelimiz: Sert aa, eskitilmi.
Niangh uzunluu 80 cm. Metrik
boylam derece taksimatl pirin
skala. (Envanter No: A 4.05)
VI.
Paralaks Cetveli
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
60 A S T R O N O M
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda yedinci srada
verilen Kirili Aletle Taiyyeddn, ncellerinin
ekinoksal halkasn (bkz. Mera aletleri no IV)
gelitirmek istemitir. Gnein ekinokslarda gz-
lemlenmesi artk ekvator halkas yoluyla olmaya-
caktr. Taiyyeddn, ekvator halkas ve ufuk dzlemi
yerine, drt bacak zerine yatay olarak yerletirilmi,
gney kenarnda duran ayn ykseklikteki iki stunlu
dikdrtgen bir ereve ile i grmektedir. Stunlar
birbirlerine ve erevenin kuzey kelerine, kiri
ilevi gren ipler yardmyla balantya getiriliyorlar.
Stunlar, bir genin ykseklii ve komu kenarlar
olarak, sins asnn ekinokslarda evvelce llm
olan yerin ykseklik asna tekabl edecek ekilde
dorultulmutur.
Olduka ksa tutulmu bu tarifte ller verilme-
mitir. Taiyyeddnin olabildiince detayl, derece
taksimatl en byk lm cihazlaryla ncellerin-
den daha dakik sonulara ulama temel prensibi ve
yazma eserin resimlerinde bulunan kiilerin beden
byklkleri gz nnde bulundurulacak olursa,
aletinin yaklak 3 metrelik bir uzunlua, 2,5 metrelik
bir genilie ve yaklak 3,5 metrelik de bir yksekli-
e sahip olduu tahmin edilebilir
1
.
1
Bkz. Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve ta-
rih, s. 83, 115-116.
VII.
Kirili Alet
Modelimiz:
En 50 cm, ykseklik
61 cm. Sert aa, sr-
lanm. plerde pirin
akller.
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
61
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Modelimiz: Yarap 80 cm. Eskitme
sert aa. Mermer ayak. Merkez
noktasna kadar ayak ykseklii
150 cm. Derece ve dakika taksi-
matl pirin skala.
(Envanter No: A 4.01)
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
VIII.
Yldzlar Arasndaki
Mesefayi lmeye Yarayan Alet
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
sekizinci
srada, mucidinin Taiyyeddn olabilecei el-le el-
mebbehe bi-l-meni ad altnda bir lm dze-
nei verilmitir. Bu dzenek, ncelikle Vensn
yarapn bulmak iin dnlmt. Daha yakn-
dan incelendiinde, bu aletin hem ilevi bakmndan
hem de yaps bakmndan ift Bacakl Aletin
gelitirilmi bir versiyonu olduu grlr (bkz. No
IV). Hareketli yaps sayesinde, bu ara boyutta
lme yeteneine sahipti. Yay biimindeki lei
(grld kararyla 60 ye blmlenmi), yukar
ucunda ve merkezde dar ayla alan iki ahap
bacaa balyd. Dikey ynde hareketli, tayc baca-
n tepe noktasna bir pim ile balanm ve d ucu
klavuzdaki bir lekte aa ve yukar hareket ede-
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
83, 116-118; ayn yazar; . Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, ad geen yer ta-
rih, 360-363.
bilen dier bir bacak, dikey mesafelerin lmne
yaramaktayd. Ayrca, yatay bir lek her iki bacan
tepe noktasnda bulunan bir menteeyle balantya
geirilmiti ve alt taraftaki bacak zerinde bulunan
bir yatak sayesinde ileri geri hareket ettirilebiliyor-
du. Bu lek, ufuk izgisindeki mesafeleri lmeye
hizmet etmekteydi. Alete, dayandrlmak maksady-
la hazrlanm bulunan (bizim resmimizde grn-
myorlar) iki ubuk, lm sonularnn hemen
kaybolmamas iin l bacaklaryla, yani arasna
yerletirilmek suretiyle destek devini tayorlar.
62 A S T R O N O M
TYCHO BRAHE N N ALETLER
I.
Ykseklikleri ve Azimutlar
lmeye Yarayan Alet
Bu alet, Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud, sive regulae tam altitudines quam azi-
mutha expedientes olarak adlandrlmtr. Hem
yaps hem de grd ilev bakmndan bu alet,
Mera Rasathanesinin le zt el-ceyb ve-s-semt
olarak adlandrlan aletine (bkz. Mera aletleri
no VIII) tekabl etmektedir. Tycho Brahenin
yapt tek deiiklik undan ibarettir: Mera
Rasathanesi aletinde olduu gibi, dikey bacaklar
artk iki tarafyla deil, sadece bir tarafyla yatay
temel rayda kaymaktadr. Dairesel duvarn ap
Tycho Brahede 5 metre, bacaklarn ve temel rayn
uzunluklarnn toplam 3,5 metredir. Alet 1602
ylndan nce ina edilmitir.
lek 1:10. ap 50 cm. Balk ahap, eksensel dn-
drlebilir. Bacak bir kar arlkla kolayca dnd-
rlmekte. Derece taksimatl pirin skala.
(Envanter No: A 4.08)
Tycho Brahes Description of his Instruments and
Scientific Work as given in Astronomiae instauratae
mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 26.
63
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
lek 1:4. ap 50 cm. Pirin, hkke-
dilmi. Btn halkalar her iki taraf
hkkedilmi derece taksimatna sahip.
(Envanter No: A 4.10)
II.
Zodyak Halkal Kre
Tycho Brahenin halkal kresi, J.A. Repsoldun tah-
minine gre, 1570 ylndan nce imal edilmi olmal,
Ptolemenin aletine ve Mera ve stanbul rasatha-
nelerindekilere kyasla kendi trnn en basiti ve
ayn zamanda en gelimi rneidir. Meridyen hal-
kasnn ap 1,95 metredir. Dier halka, tayc
halka, ekliptik halkas ve enlem halkas pirintendir.
Enlem ve ekliptik halkalarnn her biri nianghl-
dr.
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 52-55; J.A. Repsold, Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih,
s. 26-27.
64 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Yarap 80 cm. Merkez
noktasna kadar ayak yk-
seklii 150 cm. Eskitme
sert aa. Derece taksimatl
pirin skala.
(Envanter No: A 4.02)
III.
Yldzlarn Birbirlerinden
Uzaklklarn lme Sekstant
Tycho Brahenin sextans astronomicus trigonicus pro
distantiis rimandis olarak adlandrd bu sekstant,
kendisinin zaman iinde hemen hemen zde olan
versiyon halinde imal ettii bir modele aittir. nk
kendi ifadesine gre, bu modelin kesin gzlem iin
olduka uygun olduu ortaya kmtr. Sekstant, bir
kasede bulunan nispeten byk bir kreye, bamsz
hareket edebilir biimde bir pimle tutturulmutur.
Bu, gzlemciye sekstant dikey ve yatay olarak dou-
bat ve tam tersi ynde hareket ettirme olana
salamakta ve sadece meridyenlerdeki ykseklii
deil, ayn zamanda yldzlarn birbirlerinden uzak-
lklarn ve bylece konumlarn da belirleme olana
vermektedir, tpk stanbul Rasathanesinin aletiyle
mmkn olduu gibi (bkz. stanbul Aletleri no VIII).
Her iki alette de, tespit edilen konumu bozmadan
kaydedebilmek iin, aletin iki aa sopayla zeminden
desteklenmesi zellikle dikkat ekmektedir.
Sekstantn bacak uzunluu yaklak 1,7 metreyi bul-
maktadr. Kitaptaki resimlerin oransal byklne
baklarak, aletinin 2,5 metre ykseklie sahip olduu
tahmin edilebilir
1
.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 72-75; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der as-
tronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 28.
65
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
IV.
Paralaks Cetveli
Tycho Brahe tarafndan instrumentum paralla-
ticum sive regularum olarak nitelendirilen alet,
Ptolemenin rganon parallaktin adl aletinin
gelitirilmi bir versiyonudur. Bu ara ahaptan
imal edilmitir. Niangh baca 1.7 metrelik bir
uzunlua sahiptir ve iki niangh tamaktadr.
Ptoleme modelinden farkl olarak alt bacak ufka
kadar lm yaplabilecek uzunluktadr. Bu bacak
gereksinim duyulmadka bir yay tarafndan yuka-
rda tutulur. Tm bir sehpa direine tutturul-
mutur. Bu alet zenit yaknndaki mesafeler l-
m iin kullanlmtr. Ptolemenin rganonunun
kullanszl Meyyededn el-Ur tarafndan
farkedilmi ve Taiyyeddn el-Mr ise bunu ken-
disinin gelitirdii bir modelle deitirmiti (bkz.
stanbul Aletleri no VI)
1
.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 44-47; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s.
25-26.
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Niangh uzunluu
1 m. Eskitilmi sert aa.
Uzunluk derece taksimatl
pirin skala.
(Envanter No: A 4.06)
66 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Bir yz derece taksimatl
oksitlenmi pirin balk. Cetvel,
yarm daire yayna alttan dndr-
lebilecek ekilde yerletirilmitir.
(Envanter No: A 4.12)
V.
Azimut len
Byk Yarm Daire
Tycho Brahenin kitabnda semicirculus magnus
azimuthalis olarak adlandrd bu alet, tahminen
1587 civarnda imal edilmitir. Yksek yarm daire-
nin gstergesi, daha kk taksimat deerlerini elde
edebilmek iin merkez evresinde deil, yatay apn
ularndan birine taklm olarak dnmektedir; mer-
kezi, gstergenin dnme noktasnda yani silindirin
merkezi dnda bulunan taksimatlandrmann nasl
yapld ve okunduu maalesef verilmemitir...
Demir azimut dairesinin ap 2,5 metredir. Dikey
olarak yerletirilmi bir ha, ortadaki sabit bir mili
tutmakta ve bu mil evresinde yarm daire dnmek-
tedir; ayrca yarm daire yatay daireye dayanmakta
ve zerinde kaymaktadr. Yarm dairenin ii bo
merkezi direinde bir akul asldr (J.A. Repsold,
Astronomische Mewerkyeuge, a.y., s. 25). Tycho
Brahenin bu aletinin, Taiyyeddn el-Mrnin yk-
sekliklerin ve azimutlarn belirlenmesi iin ayn
ekilde imal ettii let zt es-semt adl aletiyle (bkz.
stanbul Aletleri no III) ve onun aml ncsyle
(bkz. s.44) olan benzerlii dikkat ekicidir. Fakat
ncekilerde a cetvelinin dnme noktas, Tycho
Brahenin aletinde olduu gibi eksantirik olarak
deil, han merkezinde bulunmaktayd.
67
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
VI.
Duvar Kadran
Tycho Brahe, quadrans muralisi ana alet say-
yordu. Bu kadran 1587 ylnda yaplm olmaldr.
Meridyen ynnde bir duvara yerletirilen bu
pirin ara, Gne, Ay ve dier gezegenlerin le
izgisinden geileri srasnda ulatklar yksek-
liklerinin (evc) bulunmasna hizmet iindi. 4 met-
relik yarapyla ve hassas blmlenmi skalasyla
bu ara, byk lde dakik lm sonularn
mmkn olabiliyordu. Kadran, hareketli iki gz
nianghyla donatlmtr. ki nianghn birisin-
den duvar boluuna (aa ve yukar hareket etti-
rilebilecek ekilde) yerletirilmi olan altn kapla-
mal silindir yoluyla gzlem yaplrd.
Tycho Brahenin alma sahnesinin kadranla ve
hepsi astronomi alanna ait olmayan dier aletler-
le birlikte tablosu, stanbul Rasathanesi sahnesi-
nin resmini anmsatmaktadr (bkz. s. 54)
1
.
Duvar kadrannn slam dnyasnda el-Ban
(4./10. yzyln ilk yars)den itibaren labina adyla
bilindiine iaret edilmelidir. Byk boyutlarda
ina edilen duvar kadran Mera (No. I) ve
stanbul rasathanelerinin (No. II) aletler grubuna
aittir.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad ge-
en yer ve tarih, s. 28-31; Repsold, J.A.: Zur Geschichte
der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve ta-
rih, s. 24-25.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Astarlanm ahap. 50 x 30 x 80 cm.
Kadran pirinten, derece skalas; 2
niangh ve ayarlanabilir niangh.
(Envanter No: A 4.14)
Joan Blu, Atlas major,
Amsterdam vd. 1662, cilt I.
68 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Yarap 50 cm. Ykseklik 110 cm.
Eskitme kayn aac. Pirin skala
(Envanter No: A 4.04)
VII.
Ahap Byk Kadran
Tycho Brahe, Quadrans maximus adl kadran ken-
disinin verdii bilgiye gre, aletler kitabn (1602)
yazmasndan 26 yl nce, yani 1576da Augsburgda
yapmtr. Bu aletin yarap yaklak 6 metre idi.
Kadran, alt taraf dzgn kesilmi olup ar bir
iskele zerinde yatay olarak saa sola dndrle-
bilecek ekilde mee bir stuna okuma dzenei
olmakszn oturtulmutur. Kadran ak havada kal-
m ve birka yl sonra kullanlamaz hale gelmiti.
Gzlem iin iki delik niangh kullanlmtr (Tycho
Brahes Description of his Instruments, a.y., s. 88-91;
Johann A. Repsold: Zur Geschichte der astronomis-
chen Mewerkzeuge, a.y., s. 21-22).
Tycho Brahenin bu ale ti Taiyyeddn el-Mrnin
hemen hemen ayn zamanda ina ettii ahap kad-
ranla (stanbul Rasathanesi Aletleri no V) byk
lde benzerlik gstermektedir. Tycho Brahenin
stanbuldaki alet hakknda bilgi sahibi olmu bulun-
mas mmkndr. Bu aletin daha erken bir modeli-
nin, mesela Mera Rasathanesindekinin (bkz. s.
44), slam dnyasnda yaygn olmas ve sz konusu
iki alete de rnek tekil etmesi mmkndr ve hatta
bana gre daha muhtemeldir.