Professional Documents
Culture Documents
-1 - u'
(cot gx)' = = -(1 + cot g 2 x) (cot gu)' = = - (1 + cot g 2 u).u'
sin x
2
sin u2
3. Vi phaân:
Cho haøm soá y = f(x) xaùc ñònh treân khoaûng (a ; b) vaø coù ñaïo haøm taïi x Î (a; b) . Cho soá
gia Dx taïi x sao cho x + Dx Î (a; b) . Ta goïi tích y’.Dx (hoaëc f’(x).Dx) laø vi phaân cuûa
haøm soá y = f(x) taïi x, kyù hieäu laø dy (hoaëc df(x)).
dy = y’.Dx (hoaëc df(x) = f’(x).Dx
AÙp duïng ñònh nghóa treân vaøo haøm soá y = x, thì
dx = (x)’Dx = 1.Dx = Dx
Vì vaäy ta coù: dy = y’dx (hoaëc df(x) = f’(x)dx)
Trang 1
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1. Ñònh nghóa:
Haøm soá F(x) ñöôïc goïi laø nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân khoaûng (a ; b) neáu moïi x
thuoäc (a ; b), ta coù: F’(x) = f(x).
Neáu thay cho khoaûng (a ; b) laø ñoaïn [a ; b] thì phaûi coù theâm:
F '(a+ ) = f(x) vaø F '(b - ) = f(b)
2. Ñònh lyù:
Neáu F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân khoaûng (a ; b) thì :
a/ Vôùi moïi haèng soá C, F(x) + C cuõng laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân
khoaûng ñoù.
b/ Ngöôïc laïi, moïi nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân khoaûng (a ; b) ñeàu coù theå
vieát döôùi daïng: F(x) + C vôùi C laø moät haèng soá.
Ngöôøi ta kyù hieäu hoï taát caû caùc nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) laø ò f(x)dx. Do
ñoù vieát:
ò f(x)dx = F(x) + C
Boå ñeà: Neáu F¢(x) = 0 treân khoaûng (a ; b) thì F(x) khoâng ñoåi treân khoaûng ñoù.
Trang 2
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sô caáp Nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá hôïp
thöôøng gaëp (döôùi ñaây u = u(x))
ò dx = x + C ò du = u + C
x a+1 ua+1
ò x dx = a + 1 + C (a ¹ -1) ò u du = a + 1 + C (a ¹ -1)
a a
dx du
ò x
= ln x + C (x ¹ 0) ò u
= ln u + C (u = u(x) ¹ 0)
ò e dx = e ò e du = e
x x u u
+C +C
ax au
ò a dx = ò a du =
x u
+C (0 < a ¹ 1) +C (0 < a ¹ 1)
ln a ln a
dx du
ò sin 2
x
= ò (1 + cot g 2 x)dx = - cot gx + C ò sin 2
u
= ò (1 + cot g 2 u)du = - cot gu + C
dx du
ò2 x
= x +C (x > 0) ò2 u
= u +C (u > 0)
1
ò cos(ax + b)dx = a sin(ax + b) + C (a ¹ 0)
1
ò sin(ax + b)dx = -
a
cos(ax + b) + C (a ¹ 0)
dx 1
ò ax + b = a ln ax + b + C
1
òe
ax + b
dx = eax + b + C (a ¹ 0)
a
dx 2
ò =
ax + b a
ax + b + C (a ¹ 0)
Trang 3
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Baøi toaùn 1: CMR F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân (a ; b)
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
+ Böôùc 1: Xaùc ñònh F’(x) treân (a ; b)
+ Böôùc 2: Chöùng toû raèng F '(x) = f(x) vôùi "x Î (a; b)
Chuù yù: Neáu thay (a ; b) baèng [a ; b] thì phaûi thöïc hieän chi tieát hôn, nhö sau:
+ Böôùc 1: Xaùc ñònh F’(x) treân (a ; b)
Xaùc ñònh F’(a+)
Xaùc ñònh F’(b–)
ìF '(x) = f(x), "x Î (a ; b)
ï
+ Böôùc 2: Chöùng toû raèng íF '(a + ) = f(a)
ïF '(b - ) = f(b)
î
Ví duï 1: CMR haøm soá: F(x) = ln(x + x 2 + a) vôùi a > 0
1
laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = treân R.
x2 + a
Giaûi:
2x
1+
(x + x 2 + a)' 2 x2 + a
Ta coù: F '(x) = [ln(x + x 2 + a)]' = =
x + x2 + a x + x2 + a
x2 + a + x 1
= = = f(x)
x 2 + a(x + x 2 + a) x2 + a
Vaäy F(x) vôùi a > 0 laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân R.
ìïex khi x ³ 0
Ví duï 2: CMR haøm soá: F(x) = í 2
ïî x + x + 1 khi x < 0
ìex khi x ³ 0
Laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = í treân R.
î 2x + 1 khi x < 0
Giaûi:
Ñeå tính ñaïo haøm cuûa haøm soá F(x) ta ñi xeùt hai tröôøng hôïp:
a/ Vôùi x ¹ 0 , ta coù:
ìe x khi x > 0
F '(x) = í
î2x + 1 khi x < 0
b/ Vôùi x = 0, ta coù:
Trang 4
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Baøi toaùn 2: Xaùc ñònh caùc giaù trò cuûa tham soá ñeå F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x)
treân (a ; b).
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
+ Böôùc 1: Xaùc ñònh F’(x) treân (a ; b)
+ Böôùc 2: Ñeå F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân (a ; b), ñieàu kieän laø:
F '(x) = f(x) vôùi "x Î (a; b)
Duøng ñoàng nhaát cuûa haøm ña thöùc Þ giaù trò tham soá.
Chuù yù: Neáu thay (a ; b) baèng [a ; b] thì phaûi thöïc hieän chi tieát hôn, nhö sau:
+ Böôùc 1: Xaùc ñònh F’(x) treân (a ; b)
Xaùc ñònh F’(a+)
Xaùc ñònh F’(b–)
+ Böôùc 2: Ñeå F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) treân (a ; b), ñieàu kieän laø:
ìF '(x) = f(x), "x Î (a ; b)
ï
íF '(a ) = f(a) Þ giaù trò cuûa tham soá.
+
ïF '(b - ) = f(b)
î
Trang 5
Tích phaân Traàn Só Tuøng
ìx2 khi x £ 1
Ví duï 3: Xaùc ñònh a , b ñeå haøm soá: F(x) = í
îax + b khi x > 1
ì2x khi x £ 1
laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá: f(x) = í treân R.
î2 khi x > 1
Giaûi:
Ñeå tính ñaïo haøm cuûa haøm soá F(x) ta ñi xeùt hai tröôøng hôïp:
ì2x khi x < 1
a/ Vôùi x ¹ 1 , ta coù: F '(x) = í
î2 khi x > 1
b/ Vôùi x = 1, ta coù:
Ñeå haøm soá F(x) coù ñaïo haøm taïi ñieåm x = 1, tröôùc heát F(x) phaûi lieân tuïc taïi x = 1, do
ñoù : lim- F(x) = lim+ F(x) = f(1) Û a + b = 1 Û b = 1 - a (1)
x ®1 x ®1
· Ñaïo haøm beân traùi cuûa haøm soá y = F(x) taïi ñieåm x = 1.
f(x) - F(1) x2 - 1
F'(1) = lim = lim- = 2.
x ®1 x -1 x ®1 x - 1
· Ñaïo haøm beân phaûi cuûa haøm soá y = f(x) taïi ñieåm x0 = 0.
F(x) - F(1) ax + b - 1 ax + 1 - a - 1
F '(1+ ) = lim+ = lim+ = lim+ = a.
x ®1 x -1 x ®1 x -1 x ®1 x -1
Haøm soá y = F(x) coù ñaïo haøm taïi ñieåm x = 1 Û F '(1- ) = F '(1+ ) Û a = 2. (2)
Thay (2) vaøo (1), ta ñöôïc b = –1.
Vaäy haøm soá y = F(x) coù ñaïo haøm taïi ñieåm x = 1, neáu vaø chæ neáu a = 2, b = –1.
Khi ñoù: F’(1) = 2 = f(1)
Toùm laïi vôùi a = 2, b = 1 thì F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x).
Ví duï 4: Xaùc ñònh a , b , c ñeå haøm soá: F(x) = (ax 2 + bx + c)e -2x laø moät nguyeân haøm cuûa
F(x) = - (2x 2 - 8x + 7)e-2 x treân R.
Giaûi:
Ta coù: F '(x) = (2ax + b)e-2 x - 2(ax 2 + bx + c)e -2x = éë-2ax 2 + 2(a - b)x + b - 2cùûe-2x
Do ñoù F(x) laø moät nguyeân haøm cuûa f(x) treân R
Û F '(x) = f(x), "x Î R
Û - 2ax 2 + 2(a - b)x + b - 2c = - 2x 2 + 8x - 7, "x Î R
ìa = 1 ìa = 1
ï ï
Û ía - b = 4 Û í b = -3
ï b - 2c = -7 ïc = 2
î î
Vaäy F(x) = (x 2 - 3x + 2)e-2x .
Trang 6
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
æ x pö
Baøi 1. Tính ñaïo haøm cuûa haøm soá F(x) = ln tg ç + ÷
è2 4ø
1
Töø ñoù suy ra nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
cos x
ì ln(x 2 + 1)
ï ,x¹0
Baøi 2. Chöùng toû raèng haøm soá F(x) = í x
ï0 ,x = 0
î
ì 2 ln(x 2 + 1)
ï 2 - ,x¹0
laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = í x + 1 x2
ï1 ,x=0
î
Baøi 3. Xaùc ñònh a, b, c sao cho haøm soá F(x) = (ax 2 + bx + c).e- x laø moät nguyeân haøm cuûa
haøm soá f(x) = (2x 2 - 5x + 2)e- x treân R.
ÑS: a = –2 ; b = 1 ; c = –1.
x 3 + 3x 2 + 3x - 7
Baøi 4. a/ Tính nguyeân haøm F(x) cuûa f(x) = vaø F(0) = 8.
(x + 1)2
x æ pö p
b/ Tìm nguyeân haøm F(x) cuûa f(x) = sin 2 vaø F ç ÷ = .
2 è2ø 4
x2 8 1
ÑS: a/ F(x) = +x+ ; b/ F(x) = (x - sin x + 1)
2 x +1 2
Baøi 5. a/ Xaùc ñònh caùc haèng soá a, b, c sao cho haøm soá:
F(x) = (ax 2 + bx + c) 2x - 3 laø moät nguyeân haøm cuûa haøm soá:
20x 2 - 30x + 7 æ3 ö
f(x) = treân khoaûng ç ; + ¥ ÷
2x - 3 è2 ø
b/ Tìm nguyeân haøm G(x) cuûa f(x) vôùi G(2) = 0.
ÑS: a/ a = 4; b = -2; c = 1; b/ G(x) = (4x 2 - 2x + 10) 2x - 3 - 22.
Trang 7
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 2: XAÙC ÑÒNH NGUYEÂN HAØM BAÈNG VIEÄC SÖÛ DUÏNG BAÛNG
CAÙC NGUYEÂN HAØM CÔ BAÛN
1
Ví duï 1: CMR , neáu ò f(x)dx = F(x) + C thì ò f(ax + b)dx = a F(ax + b) + C vôùi a ¹ 0.
Giaûi:
1
Ta luoân coù: f(ax + b)dx = f(ax + b)d(ax + b) vôùi a ¹ 0.
a
1 1
AÙp duïng tính chaát 4, ta ñöôïc: ò f(ax + b)dx = a ò (ax + b)d(ax + b) a F(ax + b) + C (ñpcm) .
Ghi chuù: Coâng thöùc treân ñöôïc aùp duïng cho caùc haøm soá hôïp:
(2 ln x + 1)2 1 1
d/ Ta coù: ò dx = ò (2 ln x + 1)2 d(2 ln x + 1) = (2 ln x + 1)3 + C.
x 2 2
Ví duï 3: Tính caùc tích phaân baát ñònh sau:
x tgx
ò 2sin b/ ò cot g2 xdx c/ ò tgxdx d/ ò
2
a/ dx dx
2 cos3 x
Giaûi:
x
a/ Ta coù: ò 2sin 2 dx = ò (1 - cos x)dx = x - sin x + C
2
æ 1 ö
b/ Ta coù: ò cot g 2 xdx = ò ç 2 - 1 ÷ dx = - cot gx - x + C
è sin x ø
sin x d(cos x)
c/ Ta coù: ò tgxdx = ò dx = - ò = - ln cos x + C
cos x cos x
Trang 8
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Giaûi:
x 1 d(1 + x 2 ) 1
a/ Ta coù: ò 1 + x2 dx = ò
2 1+ x 2
= ln(1 + x 2 ) + C
2
1 1 æ 1 1 ö
b/ Ta coù: òx 2
- 3x + 2
dx = ò
(x - 1)(x - 2)
dx = ò ç - ÷dx
è x - 2 x -1 ø
x-2
= ln x - 2 - ln x - 1 + C = ln + C.
x -1
BAØI TAÄP
Baøi 6. Tìm nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
x
a/ f(x) = cos2 ; b/ f(x) sin 3 x.
2
1 1
ÑS: a/ (x + sin x) + C ; b/ - cos x + cos3 x + C.
2 3
Baøi 7. Tính caùc tích phaân baát ñònh :
ex 2 2x.3x.5x
a/ ò e (2 - e )dx; b/ ò 2x dx ; c/ ò 10x dx .
x -x
e2-5x + 1 ex
d/ ò ex dx; e/ ò ex + 2dx
ex 6x
ÑS: a/ 2e - x + C; x
b/ + C; c/ +C
(1 - ln 2)2 x ln 6
1
d/ - e2-6 x - e- x + C; e/ ln(ex + 2) + C .
6
Baøi 8. Tính caùc tích phaân baát ñònh :
a/ ò x 4 + x -4 + 2 dx ; b/ ò x 5 x dx ; c/ òx x 2 + 1 dx ;
3
3 - 4 ln x
d/ ò (1 - 2x) dx; e/ ò dx
2001
x
x3 1 55 7 1 2
ÑS: a/ - + C; b/ x + C; c/ (x + 1) x 2 + 1 + C ;
3 x 7 3
1 (1 - 2x)2002 1
d/ - . + C; e/ (3 + 4 ln x) 3 + 4 ln x + C.
2 2002 6
Trang 9
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 3: XAÙC ÑÒNH NGUYEÂN HAØM BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH
Phöông phaùp phaân tích thöïc chaát laø vieäc söû duïng caùc ñoàng nhaát thöùc ñeå bieán ñoåi bieåu
thöùc döôùi daáu tích phaân thaønh toång caùc bieåu thöùc maø nguyeân haøm cuûa moãi bieåu thöùc ñoù
coù theå nhaän ñöôïc töø baûng nguyeân haøm hoaëc chæ baèng caùc pheùp bieán ñoåi ñôn giaûn ñaõ bieát.
Chuù yù quan troïng: Ñieåm maáu choát laø pheùp phaân tích laø coù theå ruùt ra yù töôûng cho rieâng
mình töø moät vaøi minh hoaï sau:
· Vôùi f(x) = (x 3 - 2)2 thì vieát laïi f(x) = x 6 - 4x 3 + 4.
x 2 - 4x + 5 2
· Vôùi f(x) = thì vieát laïi f(x) = x - 3 + .
x -1 x -1
1 1 1
· Vôùi f(x) = thì vieát laïi f(x) = -
x - 5x + 6
2
x -3 x -2
1 1
· Vôùi f(x) = thì vieát laïi f(x) = ( 3 - 2x - 2x + 1)
2x + 1 + 3 - 2x 2
· Vôùi f(x) = (2 x - 3x )2 thì vieát laïi f(x) = 4 x - 2.6 x + 9 x.
· Vôùi f(x) = 8 cos3 x.sin x thì vieát laïi f(x) = 2(cos3x + 3cos x).sin x
= 2 cos3x.sin x + 6 cos x.sin x = sin 4x - sin 2x + 3sin 2x = sin 4x + 2 sin 2x.
· tg 2 x = (1 + tg 2 x) - 1
· cot g 2 x = (1 + cot g 2 x) - 1
x n (1 + x 2 ) + 1 1
· = xn + .
1+ x 2
1 + x2
Ñoù chæ laø moät vaøi minh hoaï mang tính ñieån hình.
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc : x = 1 – (1 – x)
ta ñöôïc: x(1 - x)2002 = [1 - (1 - x)](1 - x)2002 = (1 - x)2002 - (1 - x)2003 .
Khi ñoù:
I = ò (1 - x)2002 dx - ò (1 - x)2003 dx = - ò (1 - x)2002 d(1 - x) + ò (1 - x)2003 d(1 - x)
(1 - x)2003 (1 - x)2004
=- + + C.
2003 2004
Toång quaùt: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x(ax + b)a dx, vôùi a ¹ 0
1 1
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: x = .ax = [(ax + b) - b]
a a
Trang 10
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Ta ñöôïc:
1 1
x(ax + b)a = [(ax + b) - b)(ax + b)a = [ò (ax + b)a+1 d(ax + b) - ò (ax + b)a d(ax + d)]
a a
Ta xeùt ba tröôøng hôïp :
1
2 ò
· Vôùi a = 2, ta ñöôïc: I = [ (ax + b)-1 d(ax + b) - ò (ax + b)-2 d(ax + b)]
a
1 1
= [ln ax + b + ] + C.
a 2
ax + b
· Vôùi a = –1, ta ñöôïc:
1 1
2 ò
I= [ d(ax + b) - ò (ax + b)-1 d(ax + b)] = 2 [ax + b - ln ax + b ] + C.
a a
1 (ax + b)a+ 2 (ax + b)a+1
· Vôùi a Î R \ {-2; - 1}, ta ñöôïc: I= [ + ] + C.
a2 a+2 a +1
dx
Ví duï 2: Tính tích phaân baát ñònh: I = òx 2
- 4x + 3
Giaûi:
1 1 1 (x - 1) - (x - 3) 1 æ 1 1 ö
Ta coù: 2
= = . = .ç - ÷
x - 4x + 3 (x - 3)(x - 1) 2 (x - 3)(x - 1) 2 è x - 3 x -1ø
1 æ dx dx ö 1 d(x - 3) d(x - 1) 1
Khi ñoù: I = . ç ò -ò ÷ = [ò -ò ' = .(ln x - 3 - ln x - 1) + C
2 è x -3 x -1 ø 2 x -3 x -1 2
1 x -3
= ln + C.
2 x -1
dx
Ví duï 3: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x +2 + x -3
Giaûi:
Khöû tính voâ tæ ôû maãu soá baèng caùch truïc caên thöùc, ta ñöôïc:
1 1
1 1
I = ò ( x + 2 + x - 3)dx = [ò (x + 2) d(x + 2) + ò (x - 3) 2 d(x - 3)]
2
5 5
2
= [ (x + 2)3 + (x - 3)3 ] + C.
15
dx
Ví duï 4: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò sin x.cos 2
x
.
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: sin 2 x + cos2 x = 1,
Trang 11
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1
1 sin 2 x + cos2 x sin x 1 sin x 2 . 1 .
Ta ñöôïc: = = + = +
sin x.cos 2 x sin x.sin 2 x cos2 x sin x cos2 x cos2 x tg x
2 2
1 æ xö
d ç tg ÷
sin x d(cos x) 1 x
Suy ra: I = ò dx + ò 2 dx = - ò +ò è 2ø = + ln tg + C.
cos x
2
x x cos x
2
x cos x 2
cos2 tg tg
2 2 2
dx
Ví duï 5: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò cos 4
x
.
Giaûi:
dx
Söû duïng keát quaû: = d(tgx)
cos2 x
1 dx 1 3
ta ñöôïc: I = ò
cos2 x cos2 x ò ò ò
2 2
. = (1 + tg x)d(tgx) = d(tgx) + tg xd(tgx) = tgx + tg x + C.
3
BAØI TAÄP
Baøi 9. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
2 x - x 3ex - 3x 2
a/ f(x) = (1 - 2x 2 )3 ; b/ f(x) = ;
x3
(2 + x )2 1
c/ f(x) = ; d/ f(x) =
x 3x + 4 - 3x + 2
12 5 8 7 4
ÑS: a/ x - 2x 3 + x - x +C ; b/ - - e x + ln x + C;
5 7 3x x
24 6 3 1é 3ù
c/ 6 3 x 2 + x x + x 3 x 2 + C; d/ 3
ë (3x - 4) + (3x + 2) û + C.
7 5 9
Baøi 10. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
1 4x 2 + 6x + 1
a/ f(x) = ; b/ f(x) = ;
x - 6x + 5
2
2x + 1
4x 3 + 4x 2 - 1 -4x 3 + 9x + 1
c/ f(x) = ; d/ f(x) = ;
2x + 1 9 - 4x 2
1 x-5 1
ÑS: a/ ln + C; b/ x 2 + 2x - ln 2x + 1 + C;
4 x -1 2
2 1 1 1 x2 1 2x - 3
c/ x 3 + x 2 - x - ln 2x + 1 + C ; d/ - ln + C.
3 2 2 4 2 12 2x + 3
Baøi 11. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
Trang 12
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æ pö æ pö
a/ (sin x + cos x)2 ; b/ cos ç 2x - ÷ .cos ç 2x + ÷ ; c/ cos3 x;
è 3ø è 4ø
d/ cos 4 x; e/ sin 4 x + cos4 x; f/ sin 6 2x + cos6 2x.
1 1 æ 7p ö 1 æ pö
ÑS: a/ x - cos2x + C ; b/ sin ç 5x + ÷ + sin ç x - ÷ + C
2 10 è 12 ø 2 è 12 ø
3 1 3 1 1
c/ sin x + si n3x + C; d/ x + si n2x + si n4x + C;
4 12 8 4 31
3 sin 4x 5 3
e/ x+ + C; f/ x + sin 8x + C.
4 16 8 64
Trang 13
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 4: XAÙC ÑÒNH NGUYEÂN HAØM BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP ÑOÅI BIEÁN SOÁ
Phöông phaùp ñoåi bieán soá ñöôïc söû duïng khaù phoå bieán trong vieäc tính caùc tích phaân baát
ñònh. Phöông phaùp ñoåi bieán soá ñeå xaùc ñònh nguyeân haøm coù hai daïng döïa treân ñònh lyù sau:
Ñònh lyù:
a/ Neáu ò f(x)dx = F(x) + C vaø u = j(x) laø haøm soá coù ñaïo haøm thì ò f(u)du = F(u) + C .
b/ Neáu haøm soá f(x) lieân tuïc thì khi ñaët x = j(t) trong ñoù j(t) cuøng vôùi ñaïo haøm cuûa noù
(j’(t) laø nhöõng haøm soá lieân tuïc, ta seõ ñöôïc: ò f(x)dx = ò f[j(t)].j '(t)dt.
Töø ñoù ta trình baøy hai baøi toaùn veà phöông phaùp ñoåi bieán nhö sau:
Baøi toaùn 1: Söû duïng phöông phaùp ñoåi bieán soá daïng 1 tích tích phaân baát ñònh I = ò f(x)dx.
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc:
+ Böôùc 1: Choïn x = j(t), trong ñoù j(t) laø haøm soá maø ta choïn cho thích hôïp.
+ Böôùc 2: Laáy vi phaân dx = j’(t)dt
+ Böôùc 3: Bieåu thò f(x)dx theo t vaø dt. Giaû söû raèng f(x)dx = g(t)dt
+ Böôùc 4: Khi ñoù I = ò g(t)dt.
Löu yù: Caùc daáu hieäu daãn tôùi vieäc löïa choïn aån phuï kieåu treân thoâng thöôøng laø:
Daáu hieäu Caùch choïn
é p p
ê x = a sin t vôùi - £ t £
a2 - x 2 2 2
ê
êë x = x cos t vôùi 0 £ t £ p
é a é p pù
ê x = vôù i t Î êë - 2 ; 2 úû \ {0}
sin t
x 2 - a2 ê
ê a p
êë x = cos t vôùi t Î[0; p] \ { 2 }
é p p
ê x = a tgt vôù i - < t <
a2 + x 2 2 2
ê
êë x = a cot gt vôùi 0 < t < p
a+ x a-x
hoaëc x = acos2t
a-x a+x
(x - a)(b - x) x = a + (b – a)sin2t
dx
Ví duï 1: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò (1 - x 2 )
.
Giaûi:
p p
Ñaët x = sin t; - <t<
2 2
Trang 14
Traàn Só Tuøng Tích phaân
dx cos tdt dt
Suy ra: dx = cos tdt & = = = d(tgt)
(1 - x 2 )3 cos t cos2 t
3
x
Khi ñoù: I = ò d(tdt) = tgt + C = + C.
1- x 2
x
Chuù yù: Trong ví duï treân sôû dó ta coù: (1 - x 2 )3 = cos3 t vaø tgt =
1 - x2
p p ìï cos2 t = cos t
laø bôûi: - < t < Þ cos t > 0 Þ í
2 2 ïîcos t = 1 - sin 2 t = 1 - x 2
x 2 dx
Ví duï 2: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x2 - 1
Giaûi:
Vì ñieàu kieän x > 1 , ta xeùt hai tröôøng hôïp :
· Vôùi x > 1
1 p 2 cos 2tdt
Ñaët: x = ;0<t< Suy ra: dx =
sin 2t 4 sin 2 2t
x 2 dx 2dt 2(cos2 t + sin 2 t)2 dt
ú =- 3 =-
x2 - 1 sin 2t 8sin 3 t cos3 t
1 1 1 1
= - (cot gt. 2 + tgt. + )dt
4 sin t cos t sin t cos t
2
1 1 1 2 1
= - (cot gt. 2 + tdt. + )
4 sin t cos t tgt cos2 t
2
1 d(tgt)
= - [- cot gt.d(cot gt) + tgt.d(tgt) + 2 ].
4 tgt
1 d(tgt)
Khi ñoù: I = - [- ò cot gt.d(cot gt) + ò tgt.d(tgt) + 2 ò ]
4 tgt
1 1 1 1 1
= - (- cot g2t + tg2 t + 2ln tgt ) + C = (cot g2 t - tg2t) - ln tgt + C
4 2 2 8 2
1 1
= x x2 - 1 - ln x - x2 - 1 + C.
2 2
· Vôùi x < –1 Ñeà nghò baïn ñoïc töï laøm
Chuù yù: Trong ví duï treân sôû dó ta coù: cot g 2 t - tg 2 t = 4x x 2 - 1 vaø tgt = x - x 2 - 1
Trang 15
Tích phaân Traàn Só Tuøng
dx
Ví duï 3: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò (1 + x 2 )3
Giaûi:
p p dt dx cos3 tdt
Ñaët: x = tgt; - < t < . Suy ra: dx = & = = cos tdt.
2 2 cos2 t (1 + x 2 )3 cos2 t
x
Khi ñoù: I = ò cos tdt = sin t + C = +C
1 + x2
Chuù yù:
1 x
1. Trong ví duï treân sôû dó ta coù: = cos t vaø sin t =
1 + x2 1 + x2
ì cos2 t = cos t
p p ï
laø bôûi: - < t < Þ cos t > 0 Þ í x
2 2 ïsin t = tgt.cos t =
î 1 + x2
2. Phöông phaùp treân ñöôïc aùp duïng ñeå giaûi baøi toaùn toång quaùt:
dx
I= ò (a + x 2 )2 k +1
2
, vôùi k Î Z.
Baøi toaùn 2: Söû duïng phöông phaùp ñoåi bieán soá daïng 2 tích tích phaân I = ò f(x)dx.
Trang 16
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Giaûi:
Ñaët: t = 2 - 3x . 2
Suy ra: dt = 6xdx
2-t 2-t 8 æ 1 ö 1 9
x3 (2 - 3x2 )8 dx = x2 (2 - 3x2 )8 xdx = = .t .ç - dt ÷ = (t - 2t 8 )dt.
3 3 è 6 ø 18
1 1æ 1 2 ö 1 10 1 9
Khi ñoù: I =
18 ò (t 9 - 2t 8 )dt = ç t10 - t 9 ÷ + C =
18 è 10 9 ø 180
t - t +C
81
x 2dx
Ví duï 5: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 1- x
Giaûi:
Ñaët: t = 1 - x Þ x = 1 - t 2
x 2 dx (1 - t 2 )2 ( -2tdt)
Suy ra: dx = - 2tdt & = = 2(t 4 - 2t 2 + 1)dt
1- x t
æ1 2 ö 2
Khi ñoù: I = 2 ò (t 4 - 2t 2 + 1)dt = -2 ç t 5 - t 3 + t ÷ + C = - (3t 4 - 10t 2 + 15)t + C
è5 3 ø 15
2 2
=- [3(1 - x)2 - 10(1 - x) + 15] 1 - x + C = - (3x 2 + 4x + 8) -1x + C
15 15
Giaûi:
3 1 - t3
2 2 3
Ñaët: t = 1 - 2x Þ x = . Suy ra: 2xdx = - t 2 tdt,
2 2
1 - t3 2 æ 3 2 ö 3 7 4
x 5 3 (1 - 2x 2 )2 dx = x 2 3 (1 - 2x 2 )2 xdx = .t ç - t dt ÷ = (t - t )dt.
2 è 4 ø 8
3 7 4 3æ1 8 1 5 ö 3
8ò
Khi ñoù: I = (t - t )dt = ç t - t ÷+C= (5t 6 - 8t 3 )t 2 + C
8è8 5 ø 320
3
= [5(1 - 2x 2 )2 - 8(1 - 2x 2 )] 3 (1 - 2x 2 )2 + C
320
3
= (20x 4 - 4x 2 - 3) 3 (1 - 2x 2 )2 + C.
320
Ví duï 7: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò sin 3 x cos xdx.
Giaûi:
Ñaët: t = cos x Þ t 2 = cos x
dt = sinxdx,
Trang 17
Tích phaân Traàn Só Tuøng
sin 3 x cos xdx = sin 2 x cos x sin xdx = (1 - cos2 x) cos x sin x dx
= (1 - t 4 ).t.(2tdt) = 2(t 6 - t 2 )dt.
æ1 1 ö 2
Khi ñoù: I = 2 ò (t 6 - t 2 )dt = 2 ç t 7 - t 3 ÷ + C = (3t 6 - 7t 2 )t + C
è7 3 ø 21
2
= (cos3 x - 7 cos x) cos x + C.
21
cos x.sin 3 xdx
Ví duï 8: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
1 + sin 2 x
Giaûi:
Ñaët: t = 1 - x Þ x = 1 - t 2at = 1 + sin 2 x
Suy ra: dt = 2sin x cos xdx,
cos x.sin 3 xdx sin 2 x.cos x.sin xdx (t - 1)dt 1 æ 1 ö
= = = ç 1 - ÷ dt.
1 + sin 2 x 1 + sin 2 x 2t 2è t ø
1 æ 1ö 1
ò
2 2
Khi ñoù: I = ç 1 - ÷ dt = f12(t - ln t + C = [1 + sin x - ln(1 + sin x)] + C
2 è tø 2
cos2 xdx
Ví duï 9: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò sin8 x .
Giaûi:
Ñaët: t = cotgx
1
Suy ra: dt = - dx,
sin 2 x
cos2 xdx cos2 x dx 1 dx dx
= = cot g 2 x 4 = cot g 2 x.(1 + cot g2 x)2
sin x
8
sin x sin x
6 2
sin x sin x
2
sin 2 x
= t 2 .(1 + t 2 )2 dt.
æ1 2 1 ö
Khi ñoù: I = ò t 2 .(1 + t 2 )dt = ò (t 6 + 2t 4 + t 2 )dt = ç t 7 + t 5 + t 3 ÷ + C
è7 5 3 ø
1
= (15cot g 7 x + 42 cot g 5x + 35cot g3 x) + C.
105
dx
Ví duï 10: Tính tích phaân baát ñònh: I = òe x
- ex / 2
Giaûi:
Ñaët: t = e- x / 2
1 dx
Suy ra: dt = - ex / 2 dx Û - 2dt = x / 2 ,
2 e
dx dx e- x / 2 dx -2tdt 1
x x/2
= x -x / 2
= x/2 -x / 2
= = 2(1 + )dt
e -e e (1 - e ) e (1 - e ) 1 - t t -1
Trang 18
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æ 1 ö
Khi ñoù: I = 2 ò ç 1 + ÷ dt = 2(e
-x / 2
+ ln e- x / 2 + 1) + C.
è t -1 ø
Chuù yù: Baøi toaùn treân ñaõ duøng tôùi kinh nghieäm ñeå löïa choïn cho pheùp ñoåi bieán t = e - x / 2 ,
tuy nhieân vôùi caùch ñaët t = ex / 2 chuùng ta cuõng coù theå thöïc hieän ñöôïc baøi toaùn.
dx
Ví duï 11: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 1 + ex
.
Giaûi:
Caùch 1:
Ñaët: t = 1 + ex Û t 2 = 1 + e x
2tdt dx 2tdt 2tdt
Suy ra: 2tdt = e x dx Û dx = 2
& = 2 = 2 .
t -1 1 + ex t(t - 1) t - 1
dt t -1 1 + ex - 1
Khi ñoù: I = 2 ò 2 = ln + C = ln +C
t -1 t +1 1 + ex + 1
Caùch 2:
Ñaët: t = e- x / 2
1 dx
Suy ra: dt = e - x / 2dx Û - 2dt = x / 2 ,
2 e
dx dx dx -2dt
= = =
1 + ex ex (e- x + 1) ex / 2 e- x + 1 t2 + 1
dt
Khi ñoù: I = - 2 ò = - 2 ln t + t 2 + 1 + C = -2 ln e- x / 2 + e - x + 1 + C
t +1
2
dx
Ví duï 12: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x +a
2
, vôùi a ¹ 0. .
Giaûi:
Ñaët: t = x + x + a 2
æ x ö x2 + a + x dx dt
Suy ra: dt = ç 1 + ÷ dx = dx Û =
è x +a ø
2
x +a
2
x +a
2 t
dt
Khi ñoù: I = ò = ln t + C = ln x + x 2 + a + C.
t
dx
Ví duï 13: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
(x + 1)(x + 2)
Giaûi:
Ta xeùt hai tröôøng hôïp:
ìx + 1 > 0
· Vôùi í Û x > -1
îx + 2 > 0
Ñaët: t = x + 1 + x + 2
Trang 19
Tích phaân Traàn Só Tuøng
æ 1 1 ö ( x + 1 + x + 2)dx dx 2dt
Suy ra: dt = ç + ÷ dx = Û =
è 2 x +1 2 x + 2 ø 2 (x + 1)(x + 2) (x + 1)(x + 2) t
dt
Khi ñoù: I = 2 ò = 2 ln t + C = 2 ln x + 1 + x + 2 + C
t
ìx + 1 < 0
· Vôùi í Û x < -2
î x + 2 < 0
Ñaët: t = -(x + 1) + -(x + 2)
é 1 1 ù [ -(x + 1) + -(x + 2)]dx
Suy ra: dt = ê- - ú dx =
ë 2 -(x + 1) 2 -(x + 2) û 2 (x + 1)(x + 2)
dx 2dt
Û =-
(x + 1)(x + 2) t
dt
Khi ñoù: I = - 2 ò = -2 ln t + C = -2 ln -(x + 1) + -(x + 2) + C
t
BAØI TAÄP
Baøi 12. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
x4 x2 - x x2 - 1
a/ f(x) = x (x - 1) ; b/ f(x) = 10
2 9
; c/ f(x) = ; d/ f(x) = 4 ;
x -4 (x - 2)3 x +1
1 2 1 1 x5 - 2
ÑS: a/ (x - 1)12 + (x - 1)11 + (x - 10)10 + C. b/ ln 5 + C.
12 11 10 20 x + 2
2x - 5 1
x2 - x 2 + 1
c/ ln x - 2 - + C; d/ ln + C.
(x - 2)2 2 2 x2 + x 2 + 1
Baøi 13. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
2x 1 1
a/ f(x) = ; b/ f(x) = (a > 0) ; c/ f(x) = .
2 2 3
x + x -1 2
(x + a ) 3
x - x
2
2 3 2 x
ÑS: a/ x - (x 2 - 1)3 + C; b/ + C;
3 3 a 2
x +a
2 2
æ3x 6 ö
c/ 6 ç + x + ln 6 x - 1 ÷ + C.
è 2 ø
Baøi 14. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
cos5 x 1 sin x + cos x
a/ f(x) = 3 ; b/ f(x) = ; c/ f(x) = ;
sin x cos x 3
sin x - cos x
cos3 x 1
d/ f(x) = ; e/ f(x) = .
sin x sin 4 x
33 2 3 3
ÑS: a/ sin x + 3 sin14 x - 3 sin 8 x + C;
2 14 4
Trang 20
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æx pö 33
b/ ln tg ç + ÷ + C; c/ 1 - si n2x + C;
è2 4ø 2
1 1
d/ ln sin x - sin 2 x + C; e/ - cot g3x - cot gx + C.
2 3
Baøi 15. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
1 x +1
a/ f(x) = ; b/ f(x) = ;
1 + e2 x x(1 + xex )
2 x.3x 1
c/ f(x) = x ; d/ f(x) = ;
9 - 4x x ln x.ln(ln x)
xe x
ÑS: a/ - ln(e- x + e-2 x + 1) + C; b/ ln + C;
1 + xex
1 3x - 2 x
c/ , ln x + C; d/ ln ln(ln x) + C.
2(ln 3 - ln 2) 3 + 2x
Trang 21
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x ln(x + x 2 + 1)
Ví duï 1: Tích tích phaân baát ñònh: I = ò x2 + 1
.
Giaûi:
x
Vieát laïi I döôùi daïng: I = ò ln(x + x 2 + 1) dx.
x2 + 1
ì 1+ x
ì u = ln(x + x 2 + 1) ï
ï ïdu = x2 + 1 = dx
Ñaët : í x Þí
ï dv = ï x + x2 + 1 x2 + 1
î x2 + 1 ïv = x 2 + 1
î
Khi ñoù: I = x 2 + 1 ln(x + x 2 + 1) - ò dx = x 2 + 1 ln(x + x 2 + 1) - x + C.
Giaûi:
ì -1
ì u = cos(ln x) ïdu = sin(ln x)dx
Ñaët : í Þí x
îdv = dx ïîv = x
Trang 22
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x
Thay (2) vaøo (1), ta ñöôïc: I = x.cos(ln x) + x.sin(ln x) - I Û I = [cos(ln x) + sin(ln x)] + C.
2
Chuù yù: Neáu baøi toaùn yeâu caàu tính giaù trò cuûa moät caëp tích phaân:
I1 = ò sin(ln x)dx vaø I 2 = ò cos(ln x)dx
· Söû duïng tích phaân töøng phaàn cho I2, nhö sau:
ì 1
ì u = cos(ln x) ïdu = - sin(ln x)dx
Ñaët : í Þí x
î dv = dx ïîv = x
x x
I1 = [sin(ln x) - cos(ln x)] + C. I 2 = [sin(ln x) + cos(ln x)] + C.
2 2
ln(cos x)
Ví duï 3: Tích tích phaân baát ñònh: I = ò cos2 x
dx.
Giaûi:
ì u = ln(cos x) ì sin x
ï ïdu = - dx
Ñaët : í dx Þ í cos x
ïî dv = ïîv = tgx
cos2 x
æ 1 ö
Khi ñoù: I = ln(cos x).tgx + ò tg 2 xdx = ln(cos x).tgx + ò ç 2
- 1÷dx
è cos x ø
= ln(cos x).tgx + tgx - x + C.
Baøi toaùn 2: Tính I = ò P(x)sin axdx (hoaëc ò P(x) cos axdx) vôùi P laø moät ña thöùc thuoäc
R[X] vaø a Î R * .
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Trang 23
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1 1
+ Böôùc 2: Khi ñoù: I = - P(x) cos a + ò P '(x).cos ax.dx.
a a
+ Böôùc 3: Tieáp tuïc thuû tuïc treân ta seõ “khöû” ñöôïc ña thöùc.
· Caùch 1: (Söû duïng phöông phaùp heä soá baát ñònh). Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
+ Böôùc 1: Ta coù: I = ò P(x)cos axdx = A(x)sin ax + B(x) cos ax + C. (1)
trong ñoù A(x) vaø B(x) laø caùc ña thöùc cuøng baäc vôùi P(x).
+ Böôùc 2: Laáy ñaïo haøm hai veá cuûa (1), ta ñöôïc:
P(x).cos ax = [A '(x) + B(x)].sin a + [A(x) + B'(x)].cos x (2)
Söû duïng phöông phaùp heä soá baát ñònh ta xaùc ñònh ñöôïc caùc ña thöùc A(x) vaø B(x)
+ Böôùc 3: Keát luaän.
Nhaän xeùt: Neáu baäc cuûa ña thöùc P(x) lôùn hôn hoaëc baèng 3 ta thaáy ngay caùch 1 toû ra quaù
coàng keành, vì khi ñoù ta caàn thöïc hieän thuû tuïc laáy tích phaân töøng phaàn nhieàu hôn ba laàn.
Do ñoù ta ñi tôùi nhaän ñònh chung sau:
– Neáu baäc cuûa P(x) nhoû hôn hoaëc baèng 2, ta löïa choïn caùch 1.
– Neáu baäc cuûa P(x) lôùn hôn 2, ta löïa choïn caùch 2.
Ví duï 4: Tính : I = ò x.sin 2 xdx (ÑHL_1999)
Giaûi:
Bieán ñoåi I veà daïng cô baûn:
æ 1 - cos 2x ö 1 1 1 2 1
I = ò xç ÷ dx = ò xdx - ò x cos2xdx = x - ò x cos 2xdx (1)
è 2 ø 2 2 4 2
Xeùt J = ò x cos2xdx.
ì dx
ï du = dx =
ìu = x ï x2 + 1
Ñaët : í Þí
îdv = cos 2xdx ïv = 1 si n2x
ïî 2
x 1 x 1
Khi ñoù: J = sin 2x - ò sin 2xdx = sin 2x + cos 2x + C. (2)
2 2 2 4
1 x 1
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc: I = x 2 + sin 2x + cos 2x + C.
4 4 8
Ví duï 5: Tính : I = ò (x 3 - x 2 + 2x - 3)sin xdx.
Trang 24
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Giaûi:
Ta coù: I = ò (x 3 - x 2 + 2x - 3)sin xdx
= (a1x 3 + b1x 2 + c1x + d1 ) cos x + (a2 x 3 + b 2 x 2 + c2 x + d 2 )sin x + C (1)
Laáy ñaïo haøm hai veá cuûa (1), ta ñöôïc:
(x 3 - x 2 + 2x - 3)sin x = [a2 x 3 + (3a1 + b2 )x 2 + (2b1 + c2 )x + c1 + d 2 ].cos x -
-[a1x 3 - (3a2 - b1 )x 2 - (2b2 - c1 )x + c2 - d1 ].sin x (2)
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc:
ìa 2 = 0 ì -a 2 = 1
ï ï
ï3a1 + b2 = 0 ï3a2 - b1 = -1
í (I) vaø í (II)
2b
ï 1 2 + c = 0 2b
ï 2 1 - c = 2
ïîc1 + d 2 = 0 ïî- c2 + d1 = -3
Giaûi (I) vaø (II), ta ñöôïc: a1 = -1, b1 = 1, c1 = 4, d1 = 1, a2 = 0, b 2 = 3, c2 = -2, d 2 = -4.
Khi ñoù: I = ( -x 3 + x 2 + 4x + 1)cos x + (3x 2 - 2x + 4)sin x + C.
( )
Baøi toaùn 3: Tính I = ò eax cos(bx)dx hoaëc ò eax sin(bx) vôùi a, b ¹ 0.
Trang 25
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
Caùch 1: Vieát laïi I döôùi daïng:
1 1 1
I = ò ex .(1 + cos2x)dx = ( ò ex dx + ò ex .cos 2xdx) = (ex + ò ex .cos2xdx) (1)
2 2 2
· Xeùt J = ò e x .cos 2xdx.
Trang 26
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Trang 27
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
ìdu = dx
ìu = x ï 1 3x 1 3x 1 3x 1 3x
Ñaët: í Þ í 1 3x . Khi ñoù: I = xe - ò e .dx = xe - e + C.
3x
îdv = e dx ïîv = 3 e 3 3 3 9
Giaûi:
Ta coù: I = ò (2x3 + 5x 2 - 2x + 4)e2 x dx = (ax 3 + bx 2 + cx + d)e2x + C. (1)
Laáy ñaïo haøm hai veá cuûa (1), ta ñöôïc:
(2x 3 + 5x 2 - 2x + 4)e2x = [2ax 3 + (3a + 2b)x 2 + (2b + 2c)x + c + 2d]e2 x (2)
ì2a = 2 ìa = 1
ï3a + 2b = 5 ïb = 1
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc ta ñöôïc: í Û í
ï2b + 2c = -2 ïc = -2
ïîc + 2d = 4 ïîd = 3
ì 1
du = dx
ì u = ln x ïï x
Ñaët : í Þ í
îdv = x dx ïv = 1 x a+1
a
ïî a +1
x a+1 xa x a+1 x a+1
Khi ñoù: I = ln x - ò dx = ln x - + C.
a +1 a +1 a +1 (a + 1)2
Trang 28
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ì dx
ì u = ln 2x ïïdu = x x3 x3 x3
ò
2
Ñaët : í Þ í . Khi ñoù: I = ln 2x x dx = ln 2x - + C.
î dv = x 2
dx 1
ïv = x 3 3 3 9
ïî 3
BAØI TAÄP
Baøi 16. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
a/ f(x) = ln x; b/ f(x) = (x 2 + 1)e2x ; c/ f(x) = x 2 sin x;
x ln 2 x
ÑS: a/ 2( x - 1)e + C; b/ 2 ln x - 2x - + C;
x
(x + 1)3 (x + 1)2 sin 2x (x + 1) cos2x sin 2x
c/ + + - + C;
6 4 4 8
e-2 x x
d/ (3sin 3x - 2 cos3x) + C; e/ [sin(ln x) + cos(ln x ] + C;
13 2
x 2 K
f/ x + K + ln x + x 2 + K + C.
2 2
Baøi 18. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
a/ f(x) = x 3 ln x (HVQY_1999) b/ f(x) = (x 2 + 2)sin 2x (ÑHPÑ_2000)
c/ f(x) = x sin x (ÑHMÑC_1998)
1 4 1 1 x 1
ÑS: a/ x ln x - x 4 + C; b/ - (x2 + 2)cos2x + sin2x + cos2x + C;
4 16 2 2 4
c/ -2 x 3 cos x + 6x sin x + 12 x cos x - 12 sin x + C.
Trang 29
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Trang 30
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ex
Ví duï 2: Tìm nguyeân haøm haøm soá: f(x) = x .
e - e-x
Giaûi:
e- x
Choïn haøm soá phuï: g(x) = x .
e - e- x
Goïi F(x) vaø G(x) theo thöù töï laø nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá f(x), g(x). Ta coù:
ex + e- x
f(x) + g(x) = x
e - e- x
ex + e- x d(ex - e- x )
Þ F(x) + G(x) = ò x -x
dx = ò x -x
= ln ex - e - x + C1
e -e e -e
x -x
e -e
f(x) - g(x) = x = 1 Þ F(x) - G(x) = ò dx = x + C2 .
e - e- x
ìïF(x) + G(x) = ln ex - e- x + C1 1
Ta ñöôïc: í Þ F(x) = (ln e x - e- x + x) + C.
ïîF(x) - G(x) = x + C2 2
BAØI TAÄP
Baøi 19. Tìm nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
sin x ex
a/ f(x) = ; b/ f(x) = sin 2 x.cos 2x. c/ f(x) =
sin x + cos x e x + e- x
1 1 1 1
ÑS: a/ (x - ln sin x + cos x + C; b/ (si n2x - si n4x - x) + C; c/ (x + ln ex + e- x ) + C.
2 4 4 2
Trang 31
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Ñeå xaùc ñònh nguyeân haøm soá höõu tæ ta caàn linh hoaït löïa choïn moät trong caùc phöông
phaùp cô baûn sau:
1. Phöông phaùp tam thöùc baäc hai
2. Phöông phaùp phaân tích
3. Phöông phaùp ñoåi bieán
4. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn
5. Söû duïng caùc phöông phaùp khaùc nhau.
dx 1 x-a
2. ò x2 - a2 = 2a ln x + a + C, vôùi a ¹ 0 (2)
xdx
Ví duï 1: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x 4 - 2x2 - 2
Giaûi:
dx xdx 1 d(x 2 - 1)
Ta coù: ò x 4 - 2x 2 - 2 ò (x 2 - 1)2 - 3 2 ò (x2 - 1)2 - 3
= =
1 1 x2 - 1 - 3 1 x2 - 1 - 3
= . ln +C= ln + C.
2 3 x2 - 1 + 3 4 3 x2 - 1 + 3
· Chuù yù: Cuõng coù theå trình baøy baøi toaùn töôøng minh hôn baèng vieäc ñoåi bieán soá tröôùc khi
aùp duïng caùc coâng thöùc (1), (2). Cuï theå:
xdx xdx
Bieán ñoåi tích phaân ban ñaàu veà daïng: ò x4 - 2x2 - 2 = ò (x 2 - 1)2 - 3
Ñaët t = x 2 - 1
xdx 1 dt
Suy ra: dt = 2xdx & 2 2
= . 2 .
(x - 1) - 3 2 t - 3
1 dt 1 1 t- 3 1 x2 - 1 - 3
2 ò t2 - 3 2 2 3 t + 3
Khi ñoù : I = = . ln + C = ln + C.
4 3 x2 - 1 + 3
Trang 32
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x 3dx
Ví duï 2: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 4
x - x2 - 2
Giaûi:
æ 2 1ö 1
x - ÷+
3
x dx 1 çè 2ø 2 æ 2 1ö
Ta coù: I = ò 2
= ò 2
dçx - ÷
æ 2 1ö 9 2 æ 2 1ö 9 è 2ø
ç x - ÷ - ç x - ÷ -
è 2ø 4 è 2ø 4
æ 2 1ö æ 2 1ö æ 1ö
ç x - ÷d ç x - ÷ d ç x2 - ÷
1 2ø è 2ø 1 2ø
= òè 2
+ ò è
2
2 æ 2 1ö 9 4 æ 2 1ö 9
çx - ÷ - çx - ÷ -
è 2ø 4 è 2ø 4
1 3
2 - x2 -
1 1 æ 2 1ö 9 1 1 2 2 +C
= . ln ç x - ÷ - + . ln
2 2 è 2 ø 4 4 3 x2 - 1 + 3
2 2
1 1 x2 - 2
= ln x 4 - x 2 - 2 + ln 2 + C.
4 2 x +1
2. PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH
Baøi toaùn 2: Xaùc ñònh nguyeân haøm caùc haøm höõu tæ baèng phöông phaùp phaân tích
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Caàn hieåu raèng thöïc chaát noù laø moät daïng cuûa phöông phaùp heä soá baát ñònh, nhöng ôû ñaây ñeå
P(x)
phaân tích ta söû duïng caùc ñoàng nhaát thöùc quen thuoäc.
Q(x)
x2
Daïng 1: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx, vôùi a ¹ 0.
(ax + b)2
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc:
1 1 1
x 2 = 2 .a2 x 2 = 2 [(ax + b) - b]2 = 2 [(ax + b)2 - 2b(ax + b) + b2 ]
a a a
x2 1 (ax + b)2 - 2b(ax + b) + b 2
Ta ñöôïc: = .
(ax + b)a a2 (ax + b)a
1 é 1 2b b2 ù
= .
2 ê a-2
- a-1
+ aú
a ë (ax + b) (ax + b) (ax + b) û
1 é dx 2bdx b 2dx ù
I = 2 . êò
a ë (ax + b)a-2 ò (ax + b)a-1 ò (ax + b)a û
Khi ñoù: - + ú
Trang 33
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x2
Ví duï 3: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
(1 - x)39
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: x 2 = (1 - x)2 - 2(1 - x) + 1
x2 (1 - x)2 - 2(1 - x) + 1 1 2 1
Ta ñöôïc: 39
= 39
= 37
- 37
+ .
(1 - x) (1 - x) (1 - x) (1 - x) (1 - x)39
dx 2dx dx
Khi ñoù: I = ò 37
-ò 38
+ò
(1 - x) (1 - x) (1 - x)39
1 2 1
= - + + C.
36(1 - x)36 37(1 - x)37 38(1 - x)38
Chuù yù: Môû roäng töï nhieân cuûa phöông phaùp giaûi treân ta ñi xeùt ví duï:
x3
Ví duï 4: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
(x - 1)10
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc (coâng thöùc Taylo): x 3 = 1 + 3(x - 1) + 3(x - 1)2 + (x - 1)3 .
x3 1 + 3(x - 1) + 3(x - 1)2 + (x - 1)3
Ta ñöôïc: =
(x - 1)10 (x - 1)10
1 3 3 1
= 10
+ + + .
(x - 1) (x - 1) (x - 1) (x - 1)7
9 8
é 1 3 3 1 ù
Khi ñoù: I = ò ê + + + dx
ë (x - 1)
10
(x - 1) (x - 1) (x - 1)7 úû
9 8
1 3 3 1
=- - - - + C.
9(x - 1) 8(x - 1) 7(x - 1) 6(x - 1)6
9 8 7
dx
Daïng 2: Tính tích phaân baát ñònh: I n = ò , vôùi a ¹ 0 vaø n nguyeân döông.
(ax + bx + c)n
2
Trang 34
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 æ 1 1 ö 1
Do ñoù: I1 = ò ç - ÷ dx =
a(x1 - x2 ) è x - x1 x - x2 ø a(x1 - x2
[ln x - x1 - ln x - x2 ] + C.
1 x - x1
= .ln + C.
a(x1 - x 2 ) x - x2
Ÿ Khaû naêng 2: Neáu D = 0
1 1
Khi ñoù: =
ax + bx + c a(x - x 0 )2
2
1 dx 1
Do ñoù: I = ò
a (x - x0 )2
=-
a(x - x0 )
+ C.
1
Ví duï 5: Cho haøm soá f(x) = 2
x - (m + 2)x + 2m
Trang 35
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
dx
Xeùt tích phaân J n = ò , ta laàn löôït coù:
(x + 4x + 3)n
2
· Vôùi n = 1
dx dx 1 æ 1 1 ö 1 x +1
J1 = ò 2
=ò = òç - ÷ dx = ln + C.
x + 4x + 3 (x + 1)(x + 3) 2 è x + 1 x + 3 ø 3 x +3
· Vôùi n > 1
Baèng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn vôùi pheùp ñaët:
ì 1 ì 2ntdt
ïu = 2 n ïdu = - 2
í (t - 1) Þ í (t - 1)n +1
ïdv = dt ïv = t
î î
t t 2 dt t [(t 2 - 1) + 1]dt
Khi ñoù: J n =
(t 2 - 1)n
+ 2n ò (t 2 - 1)n+1 (t 2 - 1)n
= + 2n ò (t 2 - 1)n+1
t é dt dt ù t
= 2 n
+ 2n ê ò 2 n
+ò 2 n +1 ú
= 2 + 2n(J n + J n +1 )
(t - 1) ë (t - 1) (t - 1) û (t - 1)n
t t
Û 2nJn+1 = - 2 n
- (2n - 1)Jn Û 2(n - 1)Jn = - 2 - (2n - 3)Jn-1
(t - 1) (t - 1)n-1
1 é t ù
Û Jn = - = + 2n - 3)J
2(n - 1)n êë (t 2 - 1)n-1 ú
n -1
û
1æ t ö
Do ñoù: J2 = - ç 2 + J1 ÷
2 è t -1 ø
1é t ù 1ì t ì 1æ t ö üü
I = J3 = - ê 2 + 3J 2 ú = - í + 3 í - ç + J1 ÷ ýý
4 ë (t - 1)2 û 4 î (t 2 - 1)2 2
î 2 è t -1 ø þþ
x+2 3(x + 2) 3 x +1
=- 2 2
+ 2
+ ln + C.
4(x + 4x3+) 8(x + 4x + 3) 16 x + 3
Trang 36
Traàn Só Tuøng Tích phaân
(lx + m )dx
Daïng 3: Tính tích phaân baát ñònh: I n = ò , vôùi a ¹ 0 vaø n nguyeân döông.
(ax 2 + bx + c)n
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
l lb
Phaân tích: lx + m = (2ax + b) + m -
2a 2a
l (2ax + b)dx lb dx
Khi ñoù: I n = ò 2
2a (ax + bx + c) n
+ (m - ) ò
2a (ax + bx + c)n
2
l (2ax + b)dx
a/ Vôùi J n = ò
2a ((ax 2 + bx + c)n
thì:
Ÿ Neáu n = 1, ta ñöôïc:
l (2ax + b)dx l
J1 = ò 2
= ln ax 2 + bx + c + C.
2a ax + bx + c 2a
Ÿ Neáu n > 1, ta ñöôïc:
l (2ax + b)dx l 1
Jn = ò 2
2a (ax + bx + c) n
=- . 2
2a(n - 1) (ax + bx + c)n-1
+ C.
dx
b/ Vôùi K n = ò , ta ñaõ bieát caùch xaùc ñònh trong daïng 2.
(ax + bx + c)n
2
Toång quaùt heïp: Trong phaïm vi phoå thoâng chuùng thöôøng gaëp tích phaân baát ñònh sau:
P(x)dx
I=ò , vôùi a ¹ 0 vaø baäc cuûa P(x) lôùn hôn 1.
ax 2 + bx + c
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
– Böôùc 1: Thöïc hieän pheùp chia ña thöùc P(x) cho ax 2 + bx + c ta ñöôïc:
P(x) lx + m
2
= Q(x) + 2
ax + bx + c ax + bx + c
l 2ax + b lb 1
= Q(x) + . 2 + (m - ). 2
2a ax + bx + c 2a ax + bx + c
l (2ax + b)dx lb dx
– Böôùc 2: Khi ñoù: I = ò Q(x)dx + ò 2 + (m - ) ò 2 .
2a ax + bx + c 2a ax + bx + c
Chuù yù: Tuy nhieân trong tröôøng hôïp ax 2 + bx + c coù D = b2 - 4ac > 0
(ta ñöôïc hai nghieäm x1, x2), chuùng ta thöïc hieän pheùp phaân tích:
lx + m 1æ A B ö
= ç + ÷.
ax 2 + bx + c a è x - x1 x - x 2 ø
(2x 3 - 10x 2 + 16x - 1)dx
Ví duï 7: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
x 2 - 5x + 6
Giaûi:
Trang 37
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2x 3 - 10x 2 + 16x - 1 4x - 1 A B
Bieán ñoåi: = 2x + = 2 + +
x 2 - 5x + 6 x 2 - 5x + 6 x -3 x-2
Ta ñöôïc haèng ñaúng thöùc: 4x - 1 = A(x - 2) + B(x - 3) (1)
Ñeå xaùc ñònh A, B trong (1) ta coù theå löïa choïn moät hai caùch sau:
· Caùch 1: Phöông phaùp ñoàng nhaát heä soá
Khai trieån veá phaûi cuûa (1) vaø saép xeáp ña thöùc theo thöù töï baäc luøi daàn, ta coù:
4x - 1 = (A + B)x + 2A - 3B.
ìA + B = 4 ì A = 11
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í Û í
î-2A - 3B = -1 î B = -7
· Caùch 2: Phöông phaùp trò soá rieâng:
ìA = 11
Laàn löôït thay x = 2, x = 3 vaøo hai veá cuûa (1) ta ñöôïc heä: í
îB = -7
2x 3 - 10x 2 + 16x - 1 11 7
Töø ñoù suy ra: 2
= 2x + - .
x - 5x + 6 x -3 x -2
é 11 7 ù
Do ñoù: I = ò ê2x + - údx = x 2 + 11ln x - 3 - 7 ln x - 2 + C.
ë x -3 x -2û
Nhaän xeùt: Trong ví duï treân vieäc xaùc ñònh caùc heä soá A, B baèng hai caùch coù ñoä phöùc taïp
gaàn gioáng nhau, tuy nhieân vôùi baøi toaùn caàn phaàn tích thaønh nhieàu nhaân töû thì caùch 2
thöôøng toû ra ñôn giaûn hôn.
é A B C ù C
Do ñoù: I = ò ê + + 2ú
dx = A ln x - a + Bln x - x 0 - + C.
ë x - a x - x 0 (x - x 0 ) û x - x 0
Trang 38
Traàn Só Tuøng Tích phaân
dx
Daïng 5: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò , vôùi a ¹ b
(x + a)2 (x + b)2
Trang 39
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1 é 1 2 æ 1 1 ö 1 ù
= - ç - ÷ +
(a - b) ë (x + b) a - b è x + b x + a ø (x + a)2 úû
2 ê 2
ta ñöôïc:
1 é 1 2 æ 1 1 1 öù
(a - b)2 ë ò (x + b)2 a - b çè ò x + b ò x + a ò (x + a)2 ÷ø û
I= ê - - + ú
1 é 1 2 1 ù
= 2 ê
- - (ln | x + b | - ln | x + a) | - +C
(a - b) ë x + a a - b x + a úû
1 é 2 x+a 2x + a + b ù
= ê a - b ln x + b - (x + b)(x + a) ú + C.
(a - b)2
ë û
dx
Ví duï 9: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
(x + 3)2 (x + 1)2
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc:
é (x + 3) - (x + 1) ù
ê 2 ú = 1,
ë û
2 2
1 é (x + 3) - (x + 1) ù 1é 1 1 ù
=ê ú = ê -
2
(x + 3) (x + 1) 2
ë 2(x + 3)(x + 1) û 4 ë x + 1 x + 3 úû
1é 1 2 1 ù 1é 1 (x + 3) - (x + 1) 1 ù
= ê - + 2ú
= ê - +
2
4 ë (x + 1) (x + 1)(x + 3) (x + 3) û 4 ë (x + 1) 2
(x + 1)(x + 3) (x + 3)2 úû
1é dx dx dx dx ù
= ê ò
4 ë (x + 1) 2
-ò
x +1
+ò
x+3
+ò
(x + 3)2 ûú
1é 1 1 ù 1é x+3 2x + 4 ù
= - - ln | x + 1 | + ln | x + 3 | - + C = ê ln - + C.
ê
4 ë x +1 ú
x + 3û 4 ë x + 1 (x + 1)(x + 3) úû
P(x)
Daïng 6: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò Q(x) dx
Trang 40
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x 3 - 3x 2 + x + 6
Ví duï 10: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 3 dx.
x - 5x 2 + 6x
Giaûi:
Ta coù:
x 3 - 3x 2 + x + 6 2x 2 - 5x + 6 2x 2 - 5x + 6 a b c
3 2
= 1 + 3 2
= 1 + = 1+ + + .
x - 5x + 6x x - 5x + 6x x(x - 2)(x - 3) x x -2 x -3
Ta ñöôïc haèng ñaúng thöùc: 2x 2 - 5x + 6 = a(x - 3)(x - 2) + bx(x - 3) + cx(x - 2) (1)
Ñeå xaùc ñònh a, b, c trong (1) ta coù theå löïa choïn moät trong hai caùch sau:
· Caùch 1: Phöông phaùp ñoàng nhaát heä soá
Khai trieån veá phaûi cuûa (1) vaø saép xeáp ña thöùc theo thöù töï baäc luøi daàn, ta coù:
2x 2 - 5x + 6 = (a + b + c)x 2 - (5a + 3b + 2c)x + 6a
ìa + b + c = 2 ìa = 1
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í5a + 3b + 2c = 5 Û í b = -2
ï6a = 6 ïc = 3
î î
· Caùch 2: Phöông phaùp trò soá rieâng:
ìa = 1
ï
Laàn löôït thay x = 0, x = 2, x = 3 vaøo hai veá cuûa (1) ta ñöôïc heä: í b = -2
ïc = 3
î
Trang 41
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x 3 - 3x 2 + x + 6 1 2 3
Khi ñoù: = 1 + - +
x3 - 5x 2 + 6x x x -2 x -3
æ 1 2 3 ö
Do ñoù: I = ò ç 1 + - + ÷dx = x + ln | x | -2 ln | x - 2 | +3ln | x + 3 | +C.
è x x -2 x -3ø
7x - 4
Ví duï 11: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 3
dx.
x - 3x + 2
Giaûi:
7x - 4 7x - 4 a b c
Ta coù: 3
= 2
= 2
+ +
x - 3x + 2 (x + 2)(x - 1) (x - 1) x -1 x + 2
(b + c)x 2 + (a + b - 2c)x + 2a - 2b + c
=
(x - 2)(x - 1)2
Ta ñöôïc haèng ñaúng thöùc: 7x - 4 = a(x + 2) + b(x - 1)(x + 2) + c(x - 1)2 (1)
Ñeå xaùc ñònh a, b, c trong (1) ta coù theå löïa choïn moät trong hai caùch sau:
· Caùch 1: Phöông phaùp ñoàng nhaát heä soá:
Khai trieån veá phaûi cuûa (1) vaø saép xeáp ña thöùc theo thöù töï baäc luøi daàn, ta coù:
7x - 4 = (b + c)x 2 + (a + b - 2c)x + 2a - 2b + c.
ìb + c = 0 ìa = 1
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: ía + b - 2c = 7 Û íb = 2
ï2a - 2b + c = -4 ï c = -2
î î
· Caùch 2: Phöông phaùp trò soá rieâng:
ìa = 1
ï
Laàn löôït thay x = 0, x = 2, x = 3 vaøo hai veá cuûa (1) ta ñöôïc heä: í b = 2
ï c = -2
î
7x - 4 1 2 2
Khi ñoù: 3
= 2
+ - .
x - 3x + 2 (x - 1) x -1 x + 2
é 1 2 2 ù 1
Do ñoù: I = ò ê 2
+ - údx = - + 2 ln | x + 1 | -2 ln + | x + 2 | +C.
ë (x - 1) x -1 x + 2 û x -1
x 3 - x 2 - 4x - 1
Ví duï 12: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
x 4 + x3
Giaûi:
3 2 3 2
x - x - 4x - 1 x - x - 4x - 1 a b c d
Ta coù: 4 3
= 3
= 3+ 2+ +
x -x x (x + 1) x x x x +1
(c + d)x 3 + (b - c)x 2 + (a + b)x + a
=
x 3 (x + 1)
Trang 42
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ìc + d = 1 ìa = -1
ï b + c = -1 ï b = -3
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í Û í
ïa + b = -4 ïc = 2
ïîa = -1 ïîd = -1
x 3 - x 2 - 4x - 1 1 3 2 1
Khi ñoù: 4 3
=- 3 - 2 + - .
x +x x x x x +1
æ 1 3 2 1 ö 1 3
Do ñoù: I = ò ç - 3 - 2 + - ÷ dx = 2 + + 2 ln | x | - ln | x + 1 | + C.
è x x x x +1ø 2x x
Trong ñoù P1(x), Q1(x) laø ña thöùc coù baäc nhoû hôn P(x) vaø (Q(x).
· Böôùc 2: Tính tích phaân trong (1)
j '(x).P[j(x)]dx
Chuù yù: Ta nhaän thaáy söï môû roäng töï nhieân vôùi daïng: I = ò Q[j(x)]
trong ñoù j(x) laø moät ña thöùc baäc k cuûa x.
Khi ñoù ñaët t = j(x).
x 3dx
Ví duï 13: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 8 .
(x - 4)2
Giaûi:
Ñaët t = x4
3 x 3dx 1 dt
Suy ra: dt = 4x dx & 8 2
= . 2
(x - 4) 4 (t - 4)2
1 dt
Khi ñoù: I = ò
4 (t - 4)2
2
1
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: 1 = [(t + 2) - (t - 2)]2
16
1 [(t + 2) - (t - 2)]2 1 é 1 2 1 ù
Ta ñöôïc: I =
64 ò 2
(t - 4) 2
dt = ò ê
64 ë (t - 2) 2
- 2 +
t - 4 (t + 2)2 úû
dt
Trang 43
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1 é 1 1 t-2 1 ù
= - - ln - +C
64 ë t - 2 2 t + 2 t + 2 úû
ê
1 æ 2t 1 t-2 ö 1 æ 2x 4 1 x4 - 2 ö
=- ç 2 - ln ÷ + C = - 64 çç x 8 - 4 - 2 ln x 4 + 2 ÷÷ + C
64 è t - 4 2 t + 2 ø è ø
(2x + 1)dx
Ví duï 14: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x 4 + 2x3 + 3x2 + 2x - 3
Giaûi:
(2x + 1)dx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò
(x + x + 1)2 - 4
2
(2x + 1)dx dt
Ñaët t = x 2 + x + 1 . Suy ra: dt = (2x + 1)dx & 2 2
= 2 .
(x + x + 1) - 4 t - 4
dt t -2 x2 + x - 1
Khi ñoù: I = ò 2 = ln + C = ln 2 + C.
t -4 t+2 x + x +3
x2 - 1
Ví duï 15: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x 4 + 1dx.
Giaûi:
1 1
1- 2 1- 2
x dx =
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò 1 2
ò æ 1 xö2 dx.
+x
x2 çx + ÷ -2
è xø
1
1-
1 æ 1 ö x 2 = dt
Ñaët t = x + . Suy ra: dt = ç 1 - 2 ÷ dx & 2
x è x ø æ 1ö t2 - 2
çx+ ÷
è xø
1
- 2 x+
dt 1 t-2 1 x
Khi ñoù: I = ò 2 = ln +C = ln +C
t -2 2 2 t+ 2 2 2 1
x+ + 1
x
1 x2 - x 2 + 1
= ln + C.
2 2 x2 + x 2 + 1
4. SÖÛ DUÏNG PHÖÔNG PHAÙP TÍCH PHAÂN TÖØNG PHAÀN
Phöông phaùp naøy cho duø ít ñöôïc söû duïng ñoái vôùi caùc haøm soá höõu tæ, tuy nhieân trong
nhöõng tröôøng hôïp rieâng noù laïi toû ra khaù hieäu quaû.
Baøi toaùn 4: Xaùc ñònh nguyeân haøm caùc haøm höõu tæ baèng phöông phaùp tích phaân töøng
phaàn
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Trang 44
Traàn Só Tuøng Tích phaân
P(x)Q '(x)dx
Neáu tích phaân caàn xaùc ñònh coù daïng: I = ò Q n (x)
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
ì u = P(x)
ï ìdu
· Böôùc 1: Ñaët í Q '(x)dx Þ í
ïdv = Q n (x) îv
î
· Böôùc 2: Khi ñoù: I = uv - ò vdu.
x 4dx
Ví duï 16: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò (x 2 - 1)3
Giaûi:
x 3 .xdx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò (x 2 - 1)3
ì u = x3 ìdu = 3x 2 dx
ï ï
Ñaët : í xdx Þ í 1
ïdv = (x 2 - 1)3 ïv = 4(x 2 - 1)3
î î
x3 3 x 2 dx
4(x 2 - 1)3 4 ò (x 2 - 1)2
Khi ñoù: I = + (1)
Chuù yù: Ñeå xaùc ñònh tích phaân J chuùng ta cuõng coù theå tieáp tuïc söû duïng tích phaân töøng phaàn
nhö sau:
ìu = x ìdu = dx
ï ï
Ñaët: í xdx Þ í 1
ï dv = ï v = -
î (x 2 - 1)2 î 2(x 2 - 1)
x 1 dx x 1 x -1
Khi ñoù: J = - 2
2(x - 1)
+ ò 2
2 x -1
=- 2
+ ln
2(x - 1) 4 x + 1
.
Trang 45
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x2 - 3
Ví duï 17: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
x(x 4 + 3x 2 + 2)
Giaûi:
t -3
Ñaët t = x 2 . Suy ra: dt = 2xdx & x 3 (2 - 3x 2 )8 dx = dt.
t(t + 1)(t + 2)
t -3
Khi ñoù: I = ò t(t - 1)(t + 2) dt
t -3 a b c (a + b + c)t 2 + (2a + 2b + c)t + 2a
Ta coù: = + + =
t(t + 1)(t - 2) t t + 1 t + 2 t(t + 1)(t + 2)
ìa + b + c = 0 ìa = -3/ 2
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í3a + 2b + c = 1 Û í b = 4
ï2a = -3 ïc = -5 / 2
î î
t -3 31 4 5 1
Khi ñoù: =- + -
t(t + 1)(t + 2) 2 t t +1 2 t + 2
æ 31 4 5 1 ö 3 5
Do ñoù: I = ò ç - + - ÷ dt = - ln t + 4 ln | t + 1 | - ln | t + 2 | + C
è 2 t t +1 2 t + 2 ø 2 2
3 5
= - ln(x 2 ) + 4 ln(x 2 + 1) - ln(x 2 + 2) + C.
2 2
dx
Ví duï 18: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò t(x6 + 1)2 .
Giaûi:
dx 1 dt
Ñaët t = x 3 . Suy ra: dt = 3x 2 dx & 6 2
= . 2
x(x + 1) 3 t(t + 1)2
1 dt
Khi ñoù: I = ò
3 t(t + 1)2
2
Trang 46
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 - x4
Ví duï 19: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
x(1 + x 4 )
Giaûi:
1 - x4 1 1- t
Ñaët t = x 4 . Suy ra: dt = 4x 3dx & 4
= .
x(1 + x ) 4 t(1 + t)
1 1- t
4 ò t(1 + t)
Khi ñoù: I = dt
1- t a b (a + b)t + a
Ta coù: = + =
t(1 + t) t t + 1 t(t 2 + 1)2
ìa + b = -1 ìa = 1 1- t 1 2
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í Ûí Þ = -
îa = 1 î b = -2 t(1 + t) t t + 1
æ1 2 ö |t| x4
Do ñoù: I = ò ç - ÷dt = ln | t | -2 ln | t + 1 | + C = ln + C = ln + C.
è t t +1ø (t + 1)2 (x 4 + 1)2
(x 3 - 1)dx
Ví duï 20: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò x(x3 - 4)(x 4 - 4x + 1) .
Giaûi:
(x 3 - 1)dx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò (x 4 - 4x)(x 4 - 4x + 1)
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: 1 = (x 4 - 4x + 1)( -(x 4 - 4x)
[(x 4 - 4x + 1) - (x 4 - 4x)](x 3 - 1)dx (x 3 - 1)dx (x 3 - 1)dx
Ta ñöôïc: I = ò =ò 4 -ò 4
(x 4 - 4x)(x 4 - 4x + 1) x - 4x x - 4x + 1
1 1 x 4 - 4x
= (ln | x 4 - 4x | - l n | x 4 - 4x + 1 |) + C = ln 4 + C.
4 4 x - 4x + 1
x2 - 1
Ví duï 21: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò 4 dx.
x + 2x 3 - x 2 + 2x + 1
Giaûi:
Chia caû töû vaø maãu cuûa bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân cho x 2 ¹ 0, ta ñöôïc:
1 æ 1ö æ 1 ö
1- dçx + ÷ d ç x + + 1÷
x2 è xø x ø
I=ò dx = ò =ò è
2 1 æ 1ö
2
æ 1ö æ 1 ö
2
x 2 + 2x - 1 + + 2
x x çx + ÷ + 2çx + ÷ - 3 ç x + + 1÷ - 4
è xø è xø è x ø
1
1 x + x +1- 2 1 x2 - x + 1
= ln + C = ln 2 + C.
4 x + 1 +1+ 2 4 x + 3x + 1
x
Trang 47
Tích phaân Traàn Só Tuøng
BAØI TAÄP
Baøi 20. Tính tích phaân sau:
dx dx dx
a/ ò 2 ; b/ òx ; c/ ò 3x .
4x + 8x + 3 - 7x + 10
2
- 2x - 12
1 2x + 1 1 x-5 1 3x + 3
ÑS: a/ ln + C; b/ ln + C; c/ ln + C.
4 2x + 3 3 x-2 4 3x + 1
Baøi 21. Tính caùc tích phaân sau:
2x - 7 5x - 7 2x + 7 2x + 5
a/ ò 2 dx; b/ ò 2 dx; c/ ò dx; d/ ò dx;
x - 3x + 2 x - 3x + 2 x + 5x + 6
2
9x - 6x + 1 2
9 x -1
ÑS: a/ 5ln x - 1 - 3ln x - 2 + C; b/ 5ln x + 1 - ln + C;
2 x +1
2 17 æ 1 ö
c/ 3ln x + 2 - ln x + 3 + C; d/ ln 3x - 1 - . ç ÷ + C.
9 9 è 3x - 1 ø
Baøi 22. Tính caùc tích phaân sau:
xdx 2x 2 + 41x - 91 dx
a/ ò ; b/ ò dx; c/ ò 3 ;
(x + 1)(2x + 1) 2
(x - 1)(x - x - 12) 6x - 7x 2 - 3x
x3 - 1 (x 3 - 3x + 2)dx (x + 2)2 dx
d/ ò 3 dx; e/ ò ; f/ ò .
4x - x x(x 2 + 2x + 1) x(x 2 - 2x + 1)
1 1
ÑS: a/ ln x + 1 - ln x + + C; b/ 4 ln x - 1 + 5 ln x - 4 + 7 ln x + 3 + C;
2 2
1 2 3 3 1
c/ - ln x + ln x - + ln x + + C;
3 33 2 11 3
1 7 1 9 1
d/ x + ln x - ln x - - ln x + + C;
4 16 2 16 2
4 9
e/ x + 2 ln x 4 ln x + 1 - + C; f/ 4 ln x - 2 ln x - 1 - + C.
x +1 x -1
Baøi 23. Tính caùc tích phaân sau:
xdx x 7dx xdx x 5dx 2dx
a/ ò 4 ; b/ ò 4 ; c/ ò 4 ; d/ ò x6 - x3 - 2 ; e/ ò x(x 2 + 1) ;
x - 3x + 2
2
(x + 1) 2
x - 2x 2 - 1
x 5dx dx x2 - 1 x3 x 2dx
f/ ò ; g/ ò x(x10 + 1)2 ò x 4 + 1 dx;
; h/ i/ ò dx; k/ ò (1 - x)10 .
x6 - x3 - 2 (x 2 + 1)2
1 x2 - 2 1æ 4 1 ö
ÑS: a/ ln + C; b/ ç ln x - 1 + 4 ÷ + C;
2 x2 - 1 4è x +1 ø
1 x 2 - (1 + 2) 1 1 x3 - 2
c/ ln + C; d/ ln x6 - x3 - 2 + ln 3 + C;
4 2 x 2 - (1 - 2) 6 18 x + 1
Trang 48
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x2 1 x2
e/ ln + C; f/ ln 2 + C;
x2 + 1 8 x +4
é 1 ù
x+ - 2ú
1 æ x10 ö 9 1 ê x
g/ ln ç 10 ÷ + 10 + C; h/ ln ê ú + C;
9 è x +1ø x +1 2 2 êx + 1 + 2 ú
ë x û
1é 2 1 ù 1 1 1
i/ ln(x + 1) + + C; k/ - - - + C.
2 êë x + 1 úû
2
7(x - 1) 4(x - 1) 9(x - 1)9
7 8
2x 2 + 2x + 5
Baøi 24. Cho haøm soá f(x) =
x 2 - 3x + 2
m n p
a/ Tìm m, n, p ñeå f(x) = 2
+ +
(x - 1) x -1 x + 2
b/ Tìm hoï nguyeân haøm cuûa f(x) (ÑHTM_1994)
3
ÑS: a/ m = 3;n = 1; p = 1. b/ ln (x - 1)(x + 2) - + C.
x -1
Baøi 25. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá:
x4 - 2 1 x2 - 1
a/ f(x) = ; b/ ln + C. (ÑHTM_1994)
x3 - x 2 x2
1 2 1 1 x2 - 1
ÑS: a/ x + 2 ln x - ln x 2 - 1 + C; b/ ln + C.
2 2 2 x2
3x 2 + 3x + 3
Baøi 26. Cho haøm soá y = 3 .
x - 3x + 2
a b c
a/ Xaùc ñònh caùc haèng soá a, b, c ñeå y = 2
+ + .
(x - 1) x - 1 x - 2
b/ Tìm hoï nguyeân haøm cuûa y (ÑHQG–Haø Noäi_1995)
3
ÑS: a/ a = 3; b = 2; c = 1. b/ - + 2 ln x - 1 + ln x + 2 + C.
x -1
Baøi 27. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá:
x 2001 1
a/ f(x) = b/ f(x) =
(1 + x 2 )1002 x(x 1999
+ 2000)
x2 - 1
c/ f(x) =
(x 2 + 5x + 1)(x 2 - 3x + 1)
1001
1 æ x2 ö 1 x1999
ÑS: a/ ç ÷ + C; b/ ln 1999 + C;
2002 è 1 + x 2 ø 1999 - 2000 x + 2000
1 x 2 - 3x + 1
c/ ln + C.
8 x 2 - 5x + 1
Trang 49
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Ñeå xaùc ñònh nguyeân haøm caùc haøm löôïng giaùc ta caàn linh hoaït löïa choïn moät trong caùc
phöông phaùp cô baûn sau:
1. Söû duïng caùc daïng nguyeân haøm cô baûn.
2. Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi löôïng giaùc ñöa veà caùc nguyeân haøm cô baûn.
3. Phöông phaùp ñoåi bieán.
4. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn.
1 é cos(x + b) cos(x + a) ù
= ê ò
sin(a - b) ë sin(x + b)
dx - ò dx
sin(x + a) úû
1
= [ln | sin(x + b)} - ln | sin(x + a) |] + C
sin(a - b)
1 sin(x + b)
= ln + C.
sin(a - b) sin(x + a)
Chuù yù: Phöông phaùp treân cuõng ñöôïc aùp duïng cho caùc daïng tích phaân sau:
dx sin(a - b)
1. I = ò , söû duïng ñoàng nhaát thöùc 1 = .
cos(x + a) cos(x + b) sin(a - b)
dx cos(a - b)
2. I = ò , söû duïng ñoàng nhaát thöùc 1 = .
sin(x + a) cos(x + b) cos(a - b)
Trang 50
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1
Ví duï 1: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
æ pö
sin x.cos ç x + ÷
è 4ø
Giaûi:
· Caùch 1: Söû duïng phöông phaùp trong daïng toaùn cô baûn
p cos éæ x + p ö - x ù
cos êç ÷
4 ø ûú éæ pö ù
4 ë è
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: 1 = = = 2 cos êç x + ÷ - x ú .
p 2 ëè 4ø û
cos
4 2
éæ pö ù æ pö æ pö
cos êç x + ÷ - x ú cos ç x + ÷ cosx + sin ç x + ÷ sin x
ëè 4ø û è 4ø è 4ø
Ta ñöôïc: F(x) = 2 ò dx = 2 ò
æ pö æ pö
sin x.cos ç x + ÷ sin x.cos ç x + ÷
è 4ø è 4ø
é æ pö ù
ê cos x sin ç x + ÷ ú
è 4ø
= 2 êò dx + ò dx ú
ê sin x æ p ö
cos ç x + ÷ ú
êë è 4 ø úû
é æ pöù sin x
= 2 ê ln | sin x | - ln cos ç x + ÷ ú + C = 2 ln +C
ë è 4øû æ pö
cos ç x + ÷
è 4ø
· Caùch 2: Döïa treân ñaëc thuø cuûa haøm f(x)
dx dx
Ta coù: F(x) = 2 ò = 2ò 2
sin x.(cos x - sin x) sin x(cot gx - 1)
d(cot gx) d(cot gx - 1)
= - 2ò = - 2ò = - 2 ln cot gx - 1 + C.
cot gx - 1 cot gx - 1
dx
Daïng 2: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
sin x + sin a
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
dx 1 dx
· Böôùc 1: Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò = ò (1)
sin x + sin a 2 sin x + a .cos x - a
2 2
· Böôùc 2: AÙp duïng baøi toaùn 1 ñeå giaûi (1).
Chuù yù: Phöông phaùp treân cuõng ñöôïc aùp duïng cho caùc daïng tích phaân sau:
dx
1. I = ò , vôùi | m | £ 1
sin x + m
dx dx
2. I = ò vaø I = ò , vôùi | m | £ 1 .
cos x + cos a cos x + m
Trang 51
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1
Ví duï 2: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
2 sin x + 1
Giaûi:
Bieán ñoåi f(x) veà daïng:
1 1 1 1 1
f(x) = = . = . (1)
æ 1ö 2 p 4 6x + p 6x - p
2 ç sin x + ÷ sin x + sin sin .cos
è 2ø 6 12 12
p æ 6x + p 6x - p ö
cos cos ç - ÷
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: 1 = 6 = è 12 12 ø = 2 cos æ 6x + p - 6x - p ö
p ç ÷
cos 3 3 è 12 12 ø
6 2
æ 3x + p 6x - p ö
cos ç - ÷
1 è 12 12 ø
Ta ñöôïc: F(x) = ò
2 3 sin 6 + p .cos 6x - p
12 12
6x + p 6x - p 6x + p 6x - p
1 cos 12 .cos 12 + sin 12 .sin 12
=
2 3
ò 6x + p 6x - p
sin .cos
12 12
é 6x + p 6x - p ù
cos sin
1 ê 12 dx + 12 dx ú
= êò ò 6x - p ú
2 3 ê sin 6x + p cos ú
ë 12 12 û
6x + p
sin
1 é 6x + p 6x + p ù 1 12 + C.
= ê ln sin 12 - ln cos 12 ú + C = ln
6x
2 3ë û 3 cos - p
12
Trang 52
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Trang 53
Tích phaân Traàn Só Tuøng
dx
Daïng 4: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
asin x + b cos x
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta coù theå löïa choïn hai caùch bieán ñoåi:
· Caùch 1: Ta coù:
1 dx 1 dx
I= ò
a2 + b2 sin(x + a )
= ò
a2 + b 2 2 sin x + a cos x + a
2 2
æ x+aö
d ç tg ÷
1 dx 1 è 2 ø
= ò
a2 + b 2 2tg x + a cos2 x + a
=
a2 + b 2
ò x+a
tg
2 2 2
1 x+a
= ln tg + C.
a2 + b 2 2
· Caùch 2: Ta coù:
1 dx 1 sin(x + a)dx
2 ò sin(x + a ) 2 ò sin 2 (x + a)
I= =
2 2
a +b a +b
1 d[cos(x + a )] 1 cos(x + a ) - 1
2 ò cos 2 (x + a ) - 1
=- =- ln + C.
2
a +b 2 a +b2 2 cos(x + a ) + 1
Chuù yù: Chuùng ta cuõng coù theå thöïc hieän baèng phöông phaùp ñaïi soá hoaù vôùi vieäc ñoåi bieán:
x
t = tg .
2
2
Ví duï 4: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
3 sin x + cos x
Giaûi:
2dx dx dx
Ta coù: F(x) = ò =ò =ò
3 sin x + cos x æ pö æx p ö æx p ö
sin ç x + ÷ 2sin ç + ÷ cos ç + ÷
è 6ø è 2 12 ø è 2 12 ø
é æ x p öù
d ê tg ç + ÷ ú
dx è 2 12 ø û x p
=ò =ò ë = ln tg + + C.
æx p ö 2æx p ö æx p ö 2 12
2tg ç + ÷ cos ç + ÷ tg ç + ÷
è 2 12 ø è 2 12 ø è 2 12 ø
a1 sin x + b1 cos x
Daïng 5: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
a2 sin x + b2 cos x
Trang 54
Traàn Só Tuøng Tích phaân
· Böôùc 1: Bieán ñoåi : a1 sin x + b1 cos x = A(a2 sin x + b2 cos x) + B(a2 cos x - b 2 sin x)
· Böôùc 2: Khi ñoù:
A(a2 sin x + b 2 cos x) + B(a2 cos x - b2 sin x)
I=ò dx
a2 sin x + b 2 cos x
a2 cos x - b2 sin x
= A ò dx + Bò dx = Ax + Bln a2 sin x + b 2 cos x + C
a2 sin x + b 2 cos x
4 sin x + 3cos x
Ví duï 5: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
sin x + 2 cos x
Giaûi:
Bieán ñoåi: 4sin x + 3cos x = a(sin x + 2 cos x) + b(cos x - 2sin x)
= (a - 2b)sin x + (2a + b) cos x
ìa - 2b = 4 ìa = 2
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í Û í
î2a + b = 3 î b = -1
2(sin x + 2 cos x) - (cos x - 2sin x) cos x - 2sin x
Khi ñoù: f(x) = =2- .
sin x + 2 cos x sin x + 2 cos x
æ cos x - 2sin x ö d(sin x + 2 cos x)
Do ñoù: F(x) = ò ç 2 - ÷ dx = 2 ò dx -
è sin x + 2 cos x ø sin x + 2 cos x
= 2x - ln sin x + 2 cos x + C
a1 sin x + b1 cos x
Daïng 6: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx
(a2 sin x + b2 cos x)2
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
· Böôùc 1: Bieán ñoåi : a1 sin x + b1 cos x = A(a2 sin x + b2 cos x) + B(a2 cosx - b2 sin x)
· Böôùc 2: Khi ñoù:
A(a2 sin x + b 2 cos x) + B(a2 cos x - b2 sin x)
I=ò dx
(a2 sin x + b 2 cos x)2
dx a cos x - b2 sin x
= Aò + Bò 2 dx
a2 sin x + b 2 cos x (a2 sin x + b 2 cos x)2
A dx B
= ò -
a2 + b2 sin(x + a ) a
2 2 2 sin x + b2 cos x
A x+a B
= ln | tg |- +C
a22 + b22 2 a2 sin x + b 2 cos x
b2 a2
Trong ñoù sin a = vaø cos a =
a22 + b 22 a22 + b 22
Trang 55
Tích phaân Traàn Só Tuøng
8cos x
Ví duï 6: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
2 + 3 sin 2x - cos2x
Giaûi:
8cos x 8cos x
Bieán ñoåi: f(x) = =
3sin x + 2 3 sin x cos x + cos x ( 3 sin x + cos x)2
2 2
Trang 56
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 1 1 1
= = .
asin x + b cos x + c c[1 - cos(x - a )] 2c sin 2 x - a
2
a b
trong ñoù sin a = vaø cos a =
a2 + b 2 a2 + b 2
æ x -a ö
d
1 dx 1 èç 2 ø÷ 1 x-a
Khi ñoù: I = ò = ò = cot g + C.
2c sin 2 x - a c sin 2 x - a c 2
2 2
3. Neáu c2 ¹ a2 + b 2
x
Ta thöïc hieän pheùp ñoåi bieán t = tg .
2
2dt 2t 1 - t2
Khi ñoù: dx = , sin x = & cos x = .
1 + t2 1 + t2 1 + t2
2dx
Ví duï 7: Tính tích phaân baát ñònh I = ò .
2sin x - cos x + 1
Giaûi:
x 1 1 1æ xö 1 2dt
Ñaët: t = tg , ta ñöôïc: dt = . dx = ç1 + tg2 ÷ dx = (1 + t 2 )dx Þ dx =
2 2 cos2 x 2è 2ø 2 1 + t2
2
4dt x
tg -1
1 + t 2 2dt d(t + 1) t -1 2
Khi ñoù: I = ò =ò 2 = 2ò = ln + C = ln +C
4t 1 - t2 t + 2t (t + 1)2 - 1 t +1 x
- +1 tg + 1
1 + t2 1 + t2 2
æ x pö
= ln tg ç - ÷ + C.
è2 4ø
a1 sin x + b1 cos x + c1
Daïng 8: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
a1 sin x + b2 cos x + c2
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
· Böôùc 1: Bieán ñoåi:
a1 sin x + b1 cos x + c1 = A(a2 sin x + b 2 cos x + c2 ) + B(a2 cos x - b 2 sin x) + C
· Böôùc 2: Khi ñoù:
A(a2 sin x + b 2 cos x + c2 ) + B(a2 cos x - b2 sin x) + C
I=ò
a2 sin x + b2 cos x + c2
a2 cos x - b2 sin x dx
= A ò dx + Bò dx + C ò
a2 sin x + b 2 cos x + c2 a2 sin x + b2 cos x + c2
Trang 57
Tích phaân Traàn Só Tuøng
dx
= Ax + Bln a2 sin x + b2 cos x + c2 + C ò
a2 sin x + b 2 cos x + c2
dx
trong ñoù òa ñöôïc xaùc ñònh nhôø daïng 4.
2 sin x + b 2 cos x + c2
5sin x
Ví duï 8: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = ..
2 sin x - cos x + 1
Giaûi:
Giaû söû: 5sinx = a(2sinx – cosx + 1) + b(2cosx + sinx) + c
= (2a + b)sinx + (2b – a)cosx + a + c.
ì2a + b = 5 ìa = 2
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í2b - a = 0 Û í b = 1
ïa + c = 0 ï c = -2
î î
2(2sin x - cos x + 1) + (2 cos x + sin x) - 2
Khi ñoù: f(x) =
2 sin x - cos x + 1
2 cos x + sin x 2
=2+ -
2sin x - cos x + 1 2sin x - cos x + 1
2 cos x + sin x 2
Do ñoù: F(x) = ò 2dx + ò dx - ò dx
2sin x - cos x + 1 2sin x - cos x + 1
d(2 sin x - cos x + 1) 2dx
= 2 ò dx + -ò
2 sin x - cos x + 1 2sin x - cos x + 1
æx pö
= 2x + ln | 2sin x - cos x + 1 | - ln tg ç - ÷ + C.
è2 2ø
Chuù yù: Trong lôøi giaûi treân ta ñaõ taän duïng keát quaû trong ví duï 7 laø:
2dx æx pö
ò 2sin x - cos x + 1 = ln tg çè 2 - 4 ÷ø + C.
a1 sin 2 x + b1 sin x cos x + c1 cos2 x
Daïng 9: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx.
a2 sin x + b2 cos x
Trang 58
Traàn Só Tuøng Tích phaân
C dx
= - A cos x + Bsin x + ò
a2 + b2 sin(x + a)
2 2
C x+a
= - A cos x + Bsin x + ln | tg | +C
a22 + b22 1
b2 a2
trong ñoù sin a = vaø cos a = .
2 2
a +b
2 2 a + b 22
2
2
4sin 2 x + 1
Ví duï 9: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = .
3 sin x + cos x
Giaûi:
Giaû söû: 4sin2 x + 1 = 5sin2 x + cos2 x = (asinx + bcosx)( 3sinx + cosx) + c(sin2 x + cos2 x)
= (a 3 + c)sin 2 x + (a + b 3)sin x.cos x + (b + c) cos2 x.
ìa 3 + c = 5 ìa = 3
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: ía + b 3 = 0 Û í b = -1
ï ïc = 2
îb + c = 1 î
2dx
Do ñoù: F(x) = ò ( 3 sin x - cos x)dx - ò
3 sin x + cos x
1 æx p ö
= - 3 cos x - sin x - ln tg ç + ÷ + C.
2 è 2 12 ø
Chuù yù: Trong lôøi giaûi treân ta ñaõ taän duïng keát quaû trong ví duï 4 laø:
2dx 1 æx p ö
ò = ln tg ç + ÷ + C.
3 sin x + cos x 2 è 2 12 ø
dx
Daïng 10: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
asin x + b sin x cos x + ccos2 x
2
Trang 59
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
dx
Söû duïng ñaúng thöùc: = d(tgx)
cos2 x
æ 1ö
d ç tgx - ÷
dx 1 d(tgx) 1 è 3ø
Ta coù: I=ò 2 2
= ò 2
= ò 2
(3tg x - 2tgx - 1) cos x 3 æ 1ö 4 3 æ 1ö 4
ç tgx - ÷ - ç tgx - ÷ -
è 3ø 9 è 3ø 9
1 2
tgx - -
1 3 3 + C = 1 ln tgx - 1 + C = 1 ln sin x - cos x + C.
= ln
4 tgx - 1 + 2 4 3tgx + 1 4 3sin x + cos x
3 3
2. SÖÛ DUÏNG CAÙC PHEÙP BIEÁN ÑOÅI LÖÔÏNG GIAÙC ÑÖA VEÀ CAÙC NGUYEÂN HAØM CÔ
BAÛN
Baøi toaùn 2: Xaùc ñònh nguyeân haøm caùc haøm löôïng giaùc söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi
löôïng giaùc
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi löôïng giaùc ñöa bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân veà daïng quen
thuoäc. Caùc pheùp bieán ñoåi thöôøng duøng bao goàm:
· Pheùp bieán ñoåi tích thaønh toång (chuùng ta ñaõ thaáy trong phöông phaùp phaân tích)
· Haï baäc
· Caùc kyõ thuaät bieán ñoåi khaùc.
Chuùng ta seõ laàn löôït xem xeùt caùc ví duï maãu.
Trang 60
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æp ö æp ö
Ví duï 12: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = tgxtg ç - x ÷ tg ç + x ÷
è3 ø è3 ø
Giaûi:
æp ö æp ö
sin x.sin ç - x ÷ .sin ç + x ÷
Ta coù: f(x) = è3 ø è3 ø (1)
æp ö æp ö
cos x.cos ç - x ÷ .cos ç + x ÷
è3 ø è3 ø
Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi tích thaønh toång, ta ñöôïc:
æp ö æp ö 1 æ 2p ö
sin x.sin ç - x ÷ .sin ç + x ÷ = sin x ç cos 2x - cos ÷
è3 ø è3 ø 2 è 3 ø
æp ö æp ö 1 æ 2p ö
cos x.cos ç - x ÷ .cos ç + x ÷ = cos ç cos + cos 2x ÷
è3 ø è3 ø 2 è 3 ø
1 1 1 1 1
= - cos x + cos 2x.cos x = - cos x + (cos3x + cos x) = cos3x.
4 2 4 4 4
Suy ra: f(x) = tg3x
1 1 sin 3x 1 d(cos3x) 1
Khi ñoù: F(x) = ò tg3xdx = ò dx = - ò = - ln cos3x + C.
4 4 cos3x 12 cos3x 12
2.2. Söû duïng pheùp haï baäc:
ÔÛ ñaây chuùng ta nhôù laïi caùc coâng thöùc sau:
1 - cos2x 3sin x - sin 3x
a/ sin 2 x = c/ sin 3 x =
2 4
1 + cos x 3 cos x + cos3x
b/ cos2 x = d/ cos3 x =
2 4
ñöôïc söû duïng trong caùc pheùp haï baäc mang tính cuïc boä, coøn haèng ñaúng thöùc:
sin 2 x + cos2 x = 1.
ñöôïc söû duïng trong caùc pheùp haï baäc mang tính toaøn cuïc cho caùc bieåu thöùc, ví duï nhö:
1 1
sin 4 x + cos4 x = (sin 2 x + cos2 x)2 - 2sin 2 x.cos2 x = 1 - sin 2 2x = 1 - (1 - cos 4x)
2 4
1 3
= cos 4x +
4 4
3
sin 6 x + cos6 x = (sin 2 x + cos2 x)3 - 3sin 2 x + cos2 x) = 1 - sin 2 2x
4
3 3 5
= 1 - (1 - cos 4x) = cos 4x + .
8 8 8
Ví duï 13: (HVQHQT_98): Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá :
a/ f(x) = sin3 x.si n3x
b/ f(x) = sin 3 x.cos3x + cos3 x.sin 3x.
Giaûi:
Trang 61
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1æ 3 3 1 ö
= ç sin 2x - sin 4x + sin 6x - x ÷ + C.
8è2 4 6 ø
b/ Bieán ñoåi f(x) veà daïng:
3sin x - sin 3x cos3x + 3 cos x
f(x) = .cos3x + .sin 3x
4 4
3 3
= (cos3x.sin x + sin 3x.cos x) = sin 4x.
4 4
3 3
Khi ñoù: F(x) =
4 ò sin 4xdx = - cos 4x + C.
16
2.3. Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi löôïng giaùc khaùc nhau
ÔÛ ñaây ngoaøi vieäc vaän duïng moät caùch linh hoaït caùc coâng thöùc bieán ñoåi löôïng giaùc caùc
em hoïc sinh coøn caàn thieát bieát caùc ñònh höôùng trong pheùp bieán ñoåi.
Ví duï 14: (ÑHNT TP.HCM_99): Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá :
sin x - cos x cos2x
a/ f(x) = ; b/ f(x) = .
sin x + cos x sin x + cos x
Giaûi:
sin x - cos x d(sin x + cos x)
a/ Ta coù: F(x) = ò = -ò = - ln(sin x + cos x) + C
sin x + cos x sin x + cos x
cos 2x cos2 x - sin 2 x
b/ Ta coù: F(x) = ò dx = ò dx
sin x + cos x sin x + cos x
= ò (cos x - sin x)dx = sin x + cos x + C.
sin 3x.sin 4x
Ví duï 15: (ÑHNT HN_97): Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
tgx + cot g2x
Giaûi:
Bieán ñoåi bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân veà daïng:
sin 3x.sin 4x sin 3x.sin 4x 1
= = sin 4x.sin 3x.sin 2x = (cos x - cos 7x)sin 2x
tgx + cot g2x cos x 2
cos x.sin 2x
Trang 62
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 1
= (sin 2x.cos x - cos 7x.sin 2x) = (sin 3x + sin x - sin 9x + sin 5x).
2 4
1
4ò
Khi ñoù: I = (sin x + sin 3x + sin 5x - sin 9x)dx
1 1 1 1
= - (cos x + cos3x cos 5x - cos 9x) + C.
4 3 5 9
Toång quaùt: Caùch tính phaân daïng: ò sin
m
x.cos n xdx vôùi m, n laø nhöõng soá nguyeân ñöôïc
tính nhôø caùc pheùp bieán ñoåi hoaëc duøng coâng töùc haï baäc.
Trang 63
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1+ t æ 1 ö
Khi ñoù: I = ò dt = ò ç 1 - ÷dt = t - ln | 2 + t | + C = sin x - ln | 2 + sin x | + C
2+t è 2+tø
Nhaän xeùt: Trong baøi toaùn treân sôû dó ta ñònh höôùng ñöôïc pheùp bieán ñoåi nhö vaäy laø bôûi
nhaän xeùt raèng: R(sinx, –cosx) = –R(sinx, cosx) do ñoù söû duïng pheùp ñoåi bieán
töông öùng laø t = sinx.
dx
Ví duï 17: (ÑHTCKT HN_96): Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
4 3 5
sin x.cos x
Giaûi:
dx dx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò 4 tg3 x.cos8 x = cos2 x 4 tg3 x
Ñaët: t = tgx
dx dx dt
Suy ra: dt = 2
& =
cos x cos2 x 4 tg3 x 4 t 3
dt
Khi ñoù: ò 4 t3 = 4 4 t + C = 4 4 tgx + C.
1 1
Chuù yù: Nhö chuùng ta ñaõ thaáy trong vaán ñeà 8 laø 2
= ñieàu naøy raát quan troïng, khôûi
t |t|
khi ñoù ta phaûi xeùt hai tröôøng hôïp t > 0 vaø t < 0.
sin xdx
Ví duï 18: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
cos x sin 2 x + 1
Giaûi:
dt
Ñaët t = cosx Þ dt = –sinxdx do ñoù: I = - ò
t 2 - t2
Ta caàn xeùt hai tröôøng hôïp t > 0 vaø t < 0. Cuï theå:
· Vôùi t > 0, ta ñöôïc:
æ1ö
dç ÷
dt 1 2 2 1 2 + 2 - t2
I=ò =ò ètø = ln 2 + 2 - 1 + C = ln + C.
2 2 2 t t 2 t
t2 2 - 1 -1
t t2
· Vôùi x < 0, ta ñöôïc:
æ1ö
dç ÷
dt 1 2 2
I=ò = -ò è t ø = - ln + 2 -1 + C
2 2 2 t t
t2 2 - 1 - 1
t t2
1 2 + 2 - t2 1 2 + 1 + sin 2 x
=- ln +C = ln + C.
2 t 2 cos x
Toùm laïi ta ñöôïc:
Trang 64
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 2 + 2 - t2 1 2 + 1 + sin 2 x
I= ln +C= ln + C.
2 t 2 cos x
sin x d(cos x)
Khi ñoù: I = x.tgx - ò tgxdx = x.tgx - ò dx = x.tgx + ò = x.tgx + ln | cos x | +C.
cos x cos x
cos2 xdx
Ví duï 20: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
sin 3 x
Giaûi:
cos x.d(sin x)
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò sin3 x
.
Trang 65
Tích phaân Traàn Só Tuøng
BAØI TAÄP
Baøi 28. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá:
1 1
a/ f(x) = b/ f(x) =
æ pö 2 + sin x - cos x
cos x cos ç x + ÷
è 4ø
cos2 x sin x
c/ f(x) = d/ f(x) = e/ f(x) = sin x.si n2x.cos5x
sin x + 3 cos x 1 + sin 2x
æ pö
f/ f(x) = (sin 4x + cos 4x)(sin 6x + cos6x) g/ f(x) = sin ç x - ÷ . ( 2 + sin 2x )
è 4ø
1 æ x pö
ÑS: a/ - 2 ln 1 - tgx + C; b/ - cot g ç + ÷ + C;
2 è2 8ø
1 æ pö 1 æ x pö 1 æ x pö 1
c/ sin ç x + ÷ + ln tg ç + ÷ + C; d/ ln tg ç + ÷ + + C;
2 è 6ø 8 è2 6ø 2 2 è 2 8 ø 2(sin x + cos x)
1æ1 1 1 ö 1 3
e/ ç sin 2x + sin 4x - sin 8x ÷ + C; f/ (33x + 7sin 4x + si n8x) + C;
4è2 4 8 ø 64 8
1é æ pö æ pö 1 æ p öù
g/ ê -4 cos ç x - ÷ + sin ç x + ÷ - sin ç 3x - ÷ ú + C.
2ë è 4ø è 4ø 3 è 4 øû
Baøi 29. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá sau:
sin 3 x
a/ f(x) = (ÑHSP II Haø Noäi _1999)
3sin 4x - sin 6x - 3sin 2x
b/ I = ò cos5x.tgxdx K = ò cos3x.tgxdx (ÑHNT Tp.HCM– A_2000)
1 x cot gx
c/ f(x)= d/ f(x) = e/ f(x) =
sin 2x - 2sin x sin x
2
1 + sin x
æ pö æ pö
f/ f(x) = tg ç x + ÷ .cot g ç x + ÷ g/ f(x) = (x 2 + 2)sin 2x
è 3ø è 6ø
1 si n3x - 1
ÑS: a/ - ln + C;
48 sin 3x + 1
1
b/ I = 2sinx - 2 sin 3x + sin 5x + C; K = - cos3x + 2 cos x + C;
3
1æ 2 cos x - 1 ö
c/ ç + ln + C; d/ -x cot gx + ln sin x + C;
8 è 1 - cos x cos x - 1 ÷ø
æ pö
cos ç x - ÷
sin x 1 è 3ø
e/ ln + C; f/ x + ln + C;
1 + sin x 3 cos æ x + p ö
ç ÷
è 3ø
1 1 3
g/ - x 2 cos2x + x sin 2x - cos2x + C.
2 2 4
Trang 66
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Ñeå xaùc ñònh nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá voâ tæ ta caàn linh hoaït löïa choïn moät trong
caùc phöông phaùp cô baûn sau:
1. Phöông phaùp ñoåi bieán.
2. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn.
3. Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi.
dx
2. ò x2 ± a
= ln x + x 2 ± a + C.
ax + b
Daïng 1: Tính tích phaân baát ñònh caùc haøm höõu tæ ñoái vôùi x vaø n coù daïng:
cx + d
æ axx + b ö
I = ò R ç x, n
÷dx vôùi ad - bc ¹ 0.
è cx + d ø
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
· Böôùc 1: Thöïc hieän pheùp ñoåi bieán:
ax + b ax + b b - dt n
Ñaët: t = n Þ tn = Û x= n
cx + d cx + d ct - a
· Böôùc 2: Baøi toaùn ñöôïc chuyeån veà: I = ò S(t)dt.
æ a+ x ö æ a-x ö
Chuù yù: Vôùi hai daïng ñaëc bieät: I = ò R ç x, ÷dx hoaëc I = ò R ç x, ÷ dx chuùng ta
è a-x ø è a+ x ø
ñaõ bieát vôùi pheùp ñoåi bieán: x = acos2t.
a+ x
Tröôøng hôïp ñaëc bieät, vôùi I = ò dx , ta coù theå xaùc ñònh baèng caùch:
a-x
a+ x
Vì coù nghóa khi -a £ x < a neân x + a > 0, do ñoù (a + x)2 = a + x.
a-x
x+x a+ x dx xdx
Khi ñoù: I = ò dx = ò dx = a ò +ò 2
a-x a2 - x 2 a2 - x 2 a - x2
Trang 67
Tích phaân Traàn Só Tuøng
dx
Trong ñoù: ò a2 + b 2
ñöôïc xaùc ñònh baèng pheùp ñoåi bieán x = asint.
xdx
ò 2
a -x 2
= -a a2 - x 2 + C.
dx
Ví duï 1: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
3
x + 1[ 3 x + 1)2 + 1]
Giaûi:
dx 3t 2 dt 3tdt
Ñaët: t = 3 x + 1 Þ t 3 = x + 1 . Suy ra: 3t 2dt = dx & = 2
= 2
3
x + 1[ 3 (x + 1)2 + 1] t(t + 1) t + 1
3tdt 3 d(t 2 )
Khi ñoù: I = ò 2 = ò 2 = ln(t 2 + 1) + C = ln[ 3 (x + 1)2 + 1] + C.
t +1 2 t +1
dx
Ví duï 2: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
2x 2x + 1
Giaûi:
dx tdt dt
Ñaët: t = 2x + 1 Þ t 2 = 2x + 1 . Suy ra: 2tdt = 2dx & = 2 = 2
2x 2x + 1 (t - 1)t t - 1
dt 1 t -1 1 2x + 1 - 1
Khi ñoù: I = ò t 2 - 1 = 2 ln t + 1 + C = 2 ln 2x + 1 + 1
+ C.
xdx
Ví duï 3: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
3
x2 - 4 x
Giaûi:
1 2 1
3 2
Ta nhaän xeùt: x = x , x = x vaø x = x , töø ñoù 12 laø boäi soá chung nhoû nhaát cuûa caùc
2 3 4 4
æ 9 4 t4 ö æ t10 t 5 1 ö
Khi ñoù: I = 12 ò ç t + t + 5 ÷dt = 12 ç + + ln | t 5 - 1 | ÷ + C.
è t -1ø è 10 5 5 ø
dx
Daïng 2: Tính tích phaân baát ñònh I = ò
(x + a)(x + b)
Trang 68
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Ñaët: t = x + a + x + b
ìx + a < 0
· Tröôøng hôïp 2: Vôùi í
îx + b < 0
Ñaët: t = -(x + a) + -(x + b)
dx
Ví duï 4: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
x 2 - 5x + 6
Giaûi:
dx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò
(x - 2)(x - 3)
Ta xeùt hai tröôøng hôïp:
ìx - 2 > 0
· Vôùi í Û x > 3. Ñaët: t = x - 2 + x - 3
îx - 3 > 0
æ 1 1 ö ( x - 2 + x - 3)dx dx 2dt
suy ra : dt = ç + ÷ dx = Û =
è 2 x-2 2 x-3 ø 2 (x - 2)(x + 3) (x - 2)(x - 3) t
dt
Khi ñoù: I = 2 ò = 2 ln | t | + C = 2 ln | x - 2 + x + 3 | +C
t
ìx - 2 < 0
· Vôùi í Û x < 2. Ñaët: t = x - 2 + 3 - x
îx - 3 < 0
é 1 1 ù [ 2 - x + 3 - x]dx dx 2dt
suy ra : dt = ê + ú dx = Û =-
ë2 2 - x 2 3 - x û 2 (x - 2)(x - 3) (x - 2)(x - 3) t
dt
Khi ñoù: I = -2 ò = -2 ln | t | +C = -2 ln | 2 - x + 3 - x | +C
t
Daïng 3: Tính tích phaân baát ñònh caùc haøm höõu tæ ñoái vôùi x vaø a2 - x 2 coù daïng:
I = ò R(x, a2 - x 2 )dx, vôùi ad - bc ¹ 0.
Trang 69
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x 3dx
Ví duï 5: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò .
1 - x2
Giaûi:
p p
· Caùch 1: Ñaët: x = sin t, - <t<
2 2
x 3dx sin 3 t.cos dt 1
Suy ra: dx = cos tdt & = = sin 3 tdt = (3sin t - sin 3t)dt
1 - x2 cos t 4
1 3 1
Khi ñoù: I =
4 ò (3sin t - sin 3t)dt = tgt + C = - cos t + cos3t + C
4 12
3 1 1 æ1 ö
= - cost + (4 cos3 t - 3cosxt) + C = cos3 t - cost + C = ç cos2 t - 1÷ cost + C
4 12 3 è3 ø
é1 ù é1 ù 1
= ê (1 - sin 2 t) - 1ú + C = ê (1 - x 2 ) - 1ú 1 - x 2 + C = - (x 2 + 2) 1 - x 2 + C
ë3 û ë3 û 3
Chuù yù: Trong caùch giaûi treân sôû dó ta coù:
p p ìï cos2 t = cos t
- < t < Þ cos t > 0 Þ í
2 2 2 2
îï cos t = 1 - sin t = 1 - x
· Caùch 2: Ñaët t = 1 - x 2 Þ x 2 = 1 - t 2
Daïng 4: Xaùc ñònh nguyeân haøm caùc haøm soá höõu tæ ñoái vôùi x vaø a2 + x 2 coù daïng:
I = ò R(x, a2 + x 2 )dx, vôùi ad - bc ¹ 0.
Giaûi:
Trang 70
Traàn Só Tuøng Tích phaân
p p dt dt
· Caùch 1: Ñaët: x = tgt, - <t< . Suy ra: dx = 2
& 1 + x 2 dx = .
2 2 cos t cos3 t
dt cos tdt cos tdt
Khi ñoù: I = ò = ò = ò
cos3 t cos4 t (1 - sin 2 t)2
cos tdt du
Ñaët: u = sint. Suy ra: du = cos tdt & =
(1 - sin 2 t)2 (u + 1)2 (u - 1)2
du 1 é u +1 2u ù
Khi ñoù: I = ò = ê ln - +C
2
(u + 1) (u - 1) 2
4 ë u - 1 (u + 1)(u - 1) úû
1 é sin t + 1 2 sin t ù
= ln - +C
4 ë sin t - 1 (sin t + 1)(sin t - 1) úû
ê
é x x ù
ê +1 2 ú
1 2 2
= ê ln 1 + x - 1+ x ú+C
4ê x æ x öæ x ö
ê 2
-1 ç + 1 ÷ç - 1÷ úú
ë 1+ x è 1+ x
2
øè 1 + x
2
øû
1 æ x + 1 + x2 ö
= ç ln + 2x 1 + x 2 ÷ + C
4 çè x - 1 + x 2 ÷
ø
1 1
= (2 ln | x + 1 + x 2 | +2x 1 + x 2 ) + C = (ln | x + 1 + x 2 | + x 1 + x 2 ) + C.
4 2
t2 -1
· Caùch 2: Ñaët: t = x + 1 + x 2 Þ t - x = 1 + x 2 Þ (t - x)2 = 1 + x 2 Þ x =
2t
2 t2 - 1 t2 + 1
Þ 1+ x = t - =
2t 2t
æ x ö x + 1 + x2 2t 2 t2 + 1
Suy ra: dt = ç 1 + ÷ dx = 2
dx = 2
dx Û dx = 2
dt
è 1 + x2 ø 1 + x t + 1 2t
t2 + 1 t 2 + 1 1 (t 2 + 1)2 1æ 2 1 ö
1 + x 2 dx = . 2 dt = 3
dt = ç t + + 3 ÷ dt
2t 2t 4 t 4è t t ø
1 æ 2 1ö 1æ1 2 1 ö
Khi ñoù: I = ò
4 è
ç t + + 3 ÷ dt = ç t + 2 ln | t | - 2 ÷ + C
t t ø 4è2 2t ø
1 éæ 1ö ù 1
= êç t 2 - 2 ÷ + 4 ln | t |ú + C = éë 4x 1 + x 2 + 4 ln x + 1 + x 2 + C ùû
8 ëè t ø û 8
1
= (ln x + 1 + x 2 + x 1 + x 2 ) + C.
2
· Caùch 3: Söû duïng phöông phaùp tích phaân töøng phaàn
ì xdx
ìï u = x 2 + 1 ïdu =
Ñaët : í Þí x2 + 1
îïdv = dx ïv = x
î
Trang 71
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x 2dx
Khi ñoù: I = x x 2 + 1 - ò
x2 + 1
x 2dx [(x 2 + 1) - 1]dx dx
Vôùi J = ò 2
= ò = ò x 2 + 1dx - ò
x +1 x2 + 1 x2 + 1
= I - ln x + x 2 + 1 + C (2)
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc:
I = x x 2 + 1 - (I - a ln) x + x 2 + 1 + C Û 2I = x x 2 + 1 + ln x + x 2 + 1 + C
x 2 1
ÛI= x + 1 + ln x + x 2 + 1 + C.
2 2
Chuù yù:
1. Trong caùch giaûi thöù nhaát sôû dó ta coù:
1 x
1 + x2 = cos t vaø sin t =
cos t 1 + x2
ì cos2 t = cos t
p p ï
laø bôûi: - < t < Þ cos t > 0 Þ í x
2 2 ïsin t = tgt.cos t =
î 1 + x2
2. Caû ba phöông phaùp treân (toát nhaát laø phöông phaùp 2) ñöôïc aùp duïng ñeå giaûi baøi toaùn
toång quaùt:
a x 2 dx
ò x 2 + adx =
2
ln x + x 2 + a +
2
x + a + C; ò
2
x +a
= ln x + x 2 + a + C.
3. Vôùi tích phaân baát ñònh sau toát nhaát laø söû duïng phöông phaùp 1:
dx
ò (a2 + x2 )2 k +1 , vôùi k Î Z.
4. Vôùi tích phaân baát ñònh: ò (x + a)(x + b)dx ta coù theå thöïc hieän nhö sau:
a+b (b - a)2
Ñaët: t = x + &A=-
2 4
suy ra: dt = dx & (x + a)(x + b)dx = t 2 + Adt
A t 2
Khi ñoù: I = ò t 2 + Adt = ln t + t 2 + A + t +A +C
2 2
(b - a)2 a+b 2x + a + b
= ln x + + (x + a)(x - b) + (x + a)(x + b) + C.
8 2 4
Daïng 5: Tính tích phaân baát ñònh caùc haøm höõu tæ ñoái vôùi x vaø x 2 - a2 coù daïng:
I = ò R(x, x 2 - a2 )dx, vôùi ad - bc ¹ 0.
Trang 72
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 ( x 2 - 1 + 1)2
= ln
2 2 x2 - 1 + 1
Trang 73
Tích phaân Traàn Só Tuøng
(1 + tg2 t)tgt.dt
Khi ñoù: I = ò .
2tg 2 t + 3tgt + 1
dt 2 (1 + tg 2 t)tgt.dt u.du
Ñaët: u = tgt. Suy ra: du = 2
= (1 + tg t)dt & 2
= 2
cos t 2tg t + 3tgt + 1 2u + 3u + 1
æ 1 1 ö 1 1 (u + 1)2
Khi ñoù: I = ò ç - + ÷ dt = - ln 2u + 1 + ln u + 1 + C = ln +C
è 2u + 1 u + 1 ø 2 2 | 2u + 1 |
Daïng 6: Tính tích phaân baát ñònh caùc haøm höõu tæ ñoái vôùi x vaø ax 2 + bx + c coù daïng:
I = ò R(x, ax 2 + bx + c)dx, vôùi ad - bc ¹ 0
Trang 74
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1 ( x 2 + 2x + 2 + x)2
= [ - 3( x 2 + 2x + 2 + x) +
4 2
4
+6 ln x 2 + 2x + 2 + x + 1 + ] + C.
x 2 + 2x + 2 + x + 1
dx
Daïng 7: Tính tích phaân baát ñònh I = ò
(lx + m) ax 2 + bx + c
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
1
– Böôùc 1: Thöïc hieän pheùp ñoåi bieán: t =
lx + m
dt
– Böôùc 2: Baøi toaùn ñöôïc chuyeån veà: I = ò
at 2 + b t + g
Chuù yù: Phöông phaùp treân coù theå ñöôïc aùp duïng cho daïng toång quaùt hôn laø:
Trang 75
Tích phaân Traàn Só Tuøng
(Ax + B)dx
I=ò
(lx + m)n ax 2 + bx + c
dx
Ví duï 9: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
(x + 1) x 2 + 2x + 2
Giaûi:
1 1
Ñaët: t = Þ x = -1
x +1 t
1 ì dt
t(- 2 )dt ï - khi t > 0
2
1 dx t dt ï 1 + t
suy ra: dx = - 2 dt, = =- =í
t 2
(x + 1) x + 2x + 2 1 1 dt
2 +1 t. 2 + 1 ï khi t < 0
t t ïî 1 + t 2
Khi ñoù:
Ÿ Vôùi t > 0, ta ñöôïc:
dt 1 1
I = -ò = - ln t + 1 + t 2 + C = - ln + 1+ +C
1+ t 2 x +1 (x + 1)2
1 + x 2 + 2x + 2 x +1 1 - x 2 + 2x + 2
= - ln + C = ln + C = ln + C.
x +1 1 + x 2 + 2x + 2 x +1
Ÿ Vôùi t < 0, ta ñöôïc:
dt 1 1 1 - x 2 + 2x + 2
I=ò 2
= ln t + 1 + t + C = ln + 1+ + C = ln + C.
1 + t2 x +1 (x + 1)2 x +1
1 - x 2 + 2x + 2
Toùm laïi vôùi t ¹ 0 Û x ¹ -1 ta luoân coù: I = ln + C.
x +1
Giaûi:
ì xdx
ìï u = x 2 + a ïdu =
Ñaët: í Þ í x2 + a
ïîdv = dx ïv = x
î
Trang 76
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x 2 dx
Khi ñoù: I = x x 2 + a - ò (1)
2
x +a
x 2 dx [(x 2 + a) - a]dx dx
Vôùi J = ò =ò = ò x 2 + adx - a ò
x2 + a x2 + a x2 + a
= I - a ln x + x 2 + a + C. (2)
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc:
x 2 a
I = x x 2 + a - (I - a ln x + x 2 + a + C) Û I = x + a + ln x + x 2 + a + C.
2 2
4. SÖÛ DUÏNG CAÙC PHEÙP BIEÁN ÑOÅI
x-a
Daïng 1: Tính tích phaân baát ñònh I = ò dx, vôùi a > 0
x+a
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
éx ³ a
Vì ñieàu kieän ê
ë x < -a'
Ta xeùt hai tröôøng hôïp:
x -a x-a 2xdx dx
· Vôùi x ³ a thì: ò x+a
dx = ò
x 2 - a2
dx = ò
2 x 2 - a2
- aò
x 2 - a2
= x 2 - a2 - ln x + x 2 - a2 + C.
x -a a-x dx 2xdx
· Vôùi x < –a thì: ò x+a
dx = ò
x 2 - a2
dx = a ò
x 2 - a2
-ò
2 x 2 - a2
= ln x + x 2 - a2 - x 2 - a2 + C.
x -1
Ví duï 11: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò dx
x +1
Giaûi:
éx ³ 1
Vì ñieàu kieän ê . Ta xeùt hai tröôøng hôïp:
ë x < -1
x -1 2xdx dx
· Vôùi x ³ 1 . Ta coù: I = ò dx = ò -ò = x 2 - 1 - ln x + x 2 - 1 + C
2 2 2
x -1 2 x -1 x -1
· Vôùi x < –1. Ta coù:
1- x dx 2xdx
I=ò dx = ò -ò = ln x + x 2 - 1 - x 2 - 1 + C
2 2 2
x -1 x -1 2 x -1
dx
Daïng 2: Tính tích phaân baát ñònh I = ò , vôùi a ¹ 0 vaøb - c ¹ 0.
ax + b + ax + c
Trang 77
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2
= [ (ax + b)3 + (ax + c)3 ] + C
2a(b - c)
dx
Ví duï 12: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò + x -1
x +1
Giaûi:
Khöû tính voâ tæ ôû maãu soá baèng caùch truïc caên thöùc, ta ñöôïc:
1 1
I = ò ( x + 1 + x - 1)dx = [ò (x + 1)1/ 2d(x + 1) + ò (x - 1)1/ 2 d(x - 1)]
2 2
1
= [ (x + 1)3 + (x - 1)3 ] + C
3
Chuù yù: Moät pheùp bieán ñoåi raát phoå bieán ñoái vôùi caùc haøm soá voâ tæ laø phöông phaùp phaân
tích, chuùng ta seõ ñi xem xeùt caùc daïng cô baûn sau:
v(x)dx
Daïng 3: Tính tích phaân baát ñònh I = ò
u2 (x) ± a
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
v(x) a[u2 (x) + a] bu(x) c
· Böôùc 1: Phaân tích: = + +
u2 (x) + a u2 (x) + a u2 (x) + a u2 (x) + a
Söû duïng phöông phaùp haèng soá baát ñònh ta xaùc ñònh ñöôïc a, b, c.
· Böôùc 2: AÙp duïng caùc coâng thöùc:
xdx dx
1. ò = x 2 ± a + C. 2. ò = ln x + x 2 ± a + C
2 2
x ±a x ±a
x 2 a
3. ò x 2 ± adx = x ± a ± ln x + x 2 ± a + C.
2 2
(2x 2 + 1)dx
Ví duï 13: Tính tích phaân baát ñònh: I = ò
x 2 + 2x
Giaûi:
2x 2 + 1 2x 2 + 1 a[(x + 1)2 - 1] b(x + 1) c
Ta coù: = = + +
x 2 + 2x (x + 1)2 - 1 (x + 1)2 - 1 (x + 1)2 - 1 (x + 1)2 - 1
Trang 78
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ax 2 + (2a + b)x + b + c
=
x 2 + 2x
ìa = 2 ìa = 2
ï ï
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í2a + b = 0 Û í b = -4
ïb + c = 1 ïc = 5
î î
2x 2 + 1 4(x + 1) 5
Khi ñoù: = 2 (x + 1)2 - 1 - +
x 2 + 2x (x + 1)2 - 1 (x + 1)2 - 1
4(x + 1) 5
Do ñoù: I = ò [2 (x + 1)2 - 1 - + ]dx
(x + 1)2 - 1 (x + 1)2 - 1
= (x + 1) x2 + 2x - ln x + 1 + x2 + 2x - 4 x2 + 2x + 5ln x + 1 + x2 + 2x + C
= (x + 1) x 2 + 2x + 4 ln x + 1 + x 2 + 2x - 4 x 2 + 2x + C.
BAØI TAÄP
Baøi 30. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
x +1 x x3 x3 1
a/ ; b/ ; c/ ; d/ ; e/ 3 ;
3
3x + 1 2x + 1 + 1 x+2 3 4
1+ x +1 x + x
1 x 1
f/ ; g/ 10 h/ tgx +
3
(2x + 1)2 - 2x + 1 x +1 2x + 1 + 2x - 1
1æ1 3 ö 1 1
ÑS: a/ ç (3x + 1)5 + 3 (3x + 1)2 ÷ + C; b/ (2x + 1)3 - (2x + 1) + C;
3è 5 ø 6 4
1 33 4 3 3
c/ (x 2 + 2)3 - 2 x 2 + 2 + C; d/ (x + 1)2 - 3 x 4 + 1 + ln( 3 x 4 + 1 + 1) + C;
3 8 4 4
e/ 2 x - 3 3 x - 6 6 x + ln( 6 x + 1) + C;
36
f/ (2x + 1)2 + 3 6 2x + 1 + 3ln 6 2x - 1 - 1 + C;
2
10 10 10 1
g/ (x + 1)19 - 10 (x + 1)9 + C; h/ - ln cos x + éê (2x + 1)3 - (2x - 1)3 ùú + C.
19 9 3ë û
Baøi 31. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
x 1 1 1
a/ ; b/ ; c/ ; d/
9x 2 - 6x x 2 + 2x + 3 x 2 + 6x + 8 x2 - x - 1
4x + 5 2x x2 + 1 x
e/ ; f/ ; g/ ; h/ .
x 2 + 6x + 1 x + x2 - 1 x x4 + 1 2 2 3
1 + x + (1 + x )
1
ÑS: a/ 9x 2 - 6x + ln 3x - 1 + 9x 2 - 6x + C; b/ ln x + 1 + x 2 + 2x + 3 + C;
9
1
c/ ln x + 3 + x 2 + 6x + 8 + C; d/ ln x - + x 2 - x - 1 + C;
2
Trang 79
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2 2 2
e/ 4 x 2 + 6x + 1 - 7 ln x + 3 + x 2 + 6x + 1 + C; f/ x - (x 2 - 1)3 + C;
3 3
2
1 æ 1ö
g/ ln x - + ç x - ÷ + 2 + C; h/ 2 1 + 1 + x 2 + C.
x è 2ø
dx
Baøi 32a/ Bieát raèng ò x2 + 3
= ln(x + x 2 + 3) + C.
b/ Tính ò x 2 - 4x + 8dx.
1 3
ÑS: a/ x x 2 + 3 + ln(x + x 2 + 3) + C.
2 2
1
b/ (x - 2) x 2 - 4x + 8 + 2 ln x - 2 + x 2 - 4x + 8 + C.
2
Baøi 33. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
1 1
a/ ; b/ .
(x 2 + 16)3 (1 - x 2 )3
x x
ÑS: a/ + C; b/ + C.
16 x + 16 2
1 - x2
Baøi 34. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
1 x -1 1
a/ ; b/ ; c/ ;
(x - 1) 1 - x 2 (x + 1) x 2 + 1 (x - 1) - x 2 + 2x + 3
1 x2 1
d/ ; e/ ; f/ .
x + x2 + x + 1 x2 + x + 1 1+ x + 1+ x
1+ x 2 1 - x + 2(x 2 + 1)
ÑS: a/ - + C; b/ ln x + x + 1 + 2 ln + C;
1- x 2(x + 1)
1 2 + -x 2 + 2x + 3
c/ - ln + C;
2 2(x - 1)
3 1 t4
d/ + ln 3
+ C, vôùi t = x + x 2 + x + 1.
2(1 + 2t) 2 1 + 2t
1 1 1
e/ (2x - 3) x 2 + x + 1 - ln x + + x 2 + x + 1 + C;
4 8 2
1 1 1 t -1 1+ x
f/ x + x - x.t + ln + C, vôùi t = .
2 2 4 t +1 x
Trang 80
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Vaán ñeà 10: NGUYEÂN HAØM CAÙC HAØM SOÁ SIEÂU VIEÄT
Ñeå xaùc ñònh nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sieâu vieät ta caàn linh hoaït löïa choïn moät
trong caùc phöông phaùp cô baûn sau:
1. Söû duïng caùc daïng nguyeân haøm cô baûn
2. Phöông phaùp phaân tích
3. Phöông phaùp ñoåi bieán
4. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn.
æ4ö
x éæ 4 ö x ù æ4ö
x
ç ÷ d êç ÷ ú ç ÷ -1
è 3 ø 1 ëè 3 ø û dx = 1 . 1 ln è3ø
J=ò dx = ò +C
æ4ö
2x 4 æ 4 ö2x 4 2 æ4ö
x
ç ÷ - 1 ln - 1 ln ç ÷ +1
è3ø 3 çè 3 ÷ø 3 è3ø
1 4 x - 3x
= .ln x + C.
2(ln 4 - ln 3) 4 + 3x
Trang 81
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
x x
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: 1 = 1 - e ) + e
1 (1 - ex ) + ex ex
Ta ñöôïc: = = 1 + .
1 - ex 1 - ex 1 - ex
æ ex ö d(1 - ex )
Suy ra: I = ò ç 1 + x ÷
dx = ò dx - ò x
= x - ln 1 - ex + C.
è 1- e ø 1- e
3. PHÖÔNG PHAÙP ÑOÅI BIEÁN
Baøi toaùn 3: Xaùc ñònh nguyeân haøm haøm sieâu vieät baèng phöông phaùp ñoåi bieán
PHÖÔNG PHAÙP CHUNG
Phöông phaùp ñoåi bieán ñöôïc söû duïng cho caùc haøm soá sieâu vieät vôùi muïc ñích chuû
ñaïo ñeå chuyeån bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân veà caùc daïng höõu tæ hoaëc voâ tæ, tuy nhieân
trong nhieàu tröôøng hôïp caàn tieáp thu nhöõng kinh nghieäm nhoû ñaõ ñöôïc minh hoaï baèng caùc
chuù yù trong vaán ñeà 4.
dx
Ví duï 3: Tính tích phaân baát ñònh : I = ò .
2x
1+ e
Giaûi:
· Caùch 1: Ñaët t = 1 + e2 x Û t 2 = 1 + e2 x
tdt dx tdt dt
Suy ra: 2tdt = 2e2 x dx Û dx = 2 & = 2 = 2
t -1 1 + e2 x t(t - 1) t - 1
dt 1 t -1 1 1 + e2x
Khi ñoù: I = ò 2 = ln + C = ln +C
t -1 2 t +1 2 1 + e2x + 1
· Caùch 2: Ñaët: t = ex
dx dx dx dx -dt
Suy ra: dt = -e-xdx Û - dt = x , = = = .
e 1 + e2x e2x (e-2x + 1) ex e-2x + 1 t2 +1
dx dt
Khi ñoù: ò = -ò = - ln t + t 2 + 1 + C = - ln e - x + e- x + 1 + C.
2x 2
1+ e t +1
dx
Ví duï 4: Tính tích phaân baát ñònh : I = ò x
e - ex / 2
Giaûi:
1 dx
Ñaët t = e- x / 2 . Suy ra: dt = e- x / 2dx Û - 2dt = x / 2 ,
2 e
dx dx e - x / 2 dx -2tdt æ 1 ö
x x/ 2
= x -x / 2
= x/ 2 -x / 2
= = 2 ç1 + ÷ dt
e -e e (1 - e ) e (1 - e ) 1- t è t -1 ø
æ 1 ö
Khi ñoù: I = 2 ò ç 1 + ÷dt = 2(e
-x / 2
+ ln e- x / 2 + 1 + C.
è t -1 ø
4. PHÖÔNG PHAÙP TÍCH PHAÂN TÖØNG PHAÀN
Baøi toaùn 4: Tìm nguyeân haøm caùc haøm sieâu vieät baèng phöông phaùp tích phaân töøng
phaàn
Trang 82
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ì u = cos(bx) ì u = sin(bx)
Khi ñoù ta ñaët: í ax
hoaë c í ax
îdv = e dx îdv = e dx
Baøi toaùn 2: Tính: ò P(x)eax dx vôùi a Î R *
ì u = P(x)
Khi ñoù ta ñaët: í ax
îdv = e dx
Ví duï 5: Tìm hoï nguyeân haøm cuûa haøm soá f(x) = (tg 2 x + tgx + 1)ex .
Giaûi:
Ta coù: F(x) = ò (tg 2 x + tgx + 1)e x = ò (tg2 x + 1)ex + ò ex tgxdx. (1)
Trang 83
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Ñöông nhieân cuõng coù theå ñaët t = e–x ta seõ thu ñöôïc lôøi giaûi gioáng nhö treân, xong seõ
thaät khoù giaûi thích vôùi caùc em hoïc sinh caâu traû lôøi “Taïi sao laïi nghó ra caùch ñaët aån phuï
nhö vaäy?”
Chuù yù: Neáu caùc em hoïc sinh thaáy khoù hình dung moät caùch caën keõ caùch bieán ñoåi ñeå ñöa
veà daïng cô baûn trong baøi toaùn treân thì thöïc hieän theo hai böôùc sau:
– Böôùc 1: Thöïc hieän pheùp ñoåi bieán:
Ñaët t = ex
Suy ra: dt = e x dx & ex e2x - 2e x + 2dx = t 2 - 2t + 2dt = (t - 1)2 + 1dt
Khi ñoù: I = ò (t - 1)2 + 1dt.
– Böôùc 2: Thöïc hieän pheùp ñoåi bieán:
Ñaët u = t – 1
Suy ra: du = dt & (t - 1)2 + 1dt = u2 + 1du
u 2 1
Khi ñoù: I = ò u2 + 1du = u + 1 + ln u + u2 + 1 + C
2 2
t -1 1
= (t - 1)2 + 1 + ln t - 1 + (t - 1)2 + 1 + C
2 2
ex - 1 2 x 1
= e - 2ex + 2 + ln ex - 1 + e2 x - ex + 2 + C
2 2
ex
Ví duï 8: Tìm nguyeân haøm haøm soá : f(x) = x
e + e- x
Giaûi:
-x
e
Choïn haøm soá phuï: g(x) = x
e + e- x
Goïi F(x) vaø G(x) theo thöù töï laø nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá f(x), g(x). Ta coù:
ex - e- x
f(x) - g(x) = x
e + e -x
ex - e -x d(ex + e- x )
Þ F(x) - G(x) = ò x -x
dx = ò x -x
= ln ex + e - x + C1
e +e e +e
x -x
e +e
f(x) + g(x) = x = 1 Þ F(x) + G(x) = ò dx = x + C2 .
e + e- x
ìïF(x) + G(x) = ln ex + e- x + C1 1
Ta ñöôïc: í Þ F(x) = (ln e x + e- x + x) + C.
ïîF(x) - G(x) = x + C2 2
BAØI TAÄP
Baøi 35. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
1 1+ x ln x
a/ 2 x.e x ; b/ x
; c/ ; d/ ;
1+ e x(1 + x.ex ) x
x x e2 x 1 2
e/ e .sin(e ); f/ 2x ; g/ ; h/ x.ex .
e +2 x ln x
Trang 84
Traàn Só Tuøng Tích phaân
2 x.ex ex xe x
ÑS: a/ + C; b/ ln + C; c/ ln + C;
1 + ln 2 1 + ex 1 + xex
2 1
ln x. ln x + C; e/ - cos(e x ) + C;
d/ f/ ln e2x + 1 + C;
3 2
1 2
g/ ln ln x + C; h/ e x + C.
2
Baøi 36. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
e2x - 1 e2x 1 e2x
a/ ; b/ (1 + e3x )2 .e3x ; c/ ; d/ ; e/
ex 4
ex + 1 1 + ex 4 x
e +1
1 sin x 1
f/ .e x ; g/ ; h/ x .
x ecos x e (3 + e- x )
1 4 4
ÑS: a/ ex + e- x + C; b/ (1 + e3x )3 + C; c/ 4 (ex + 1)7 - 4 (ex + 1)3 + C;
9 7 3
t -1 t -1
d/ ln + C, vôùi t = ex + 1; e/ 2t + ln + C, vôùi t = 1 + ln x;
t +1 t +1
x 3ex
f/ 2e + C; g/ e- x + C; h/ ln + C.
3ex + 1
Baøi 37. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
3
2 3x 2x x æ ln x ö
a/ x e ; b/ e .cos3x; c/ e .sin x; d/ ç ÷ ; e/ x n .ln x, n ¹ -1.
è x ø
1 3x 1 2x
ÑS: a/ e (9x 2 - 6x + 2) + C; b/ e (2 cos3x + 3sin 3x) + C;
27 13
1 1 æ 3 3 3ö
c/ e x (sin x - cos x) + C; d/ - 2 ç ln 3 x + ln 2 x + ln x + ÷ + C;
2 2x è 2 2 4ø
x n +1 x n +1
e/ ln x - + C;
n +1 (n + 1)2
Baøi 38. Tìm hoï nguyeân haøm cuûa caùc haøm soá sau:
x 2 ex (1 + sin x)ex 1 1+ x
a/ ; b/ c/ e x + e- x + 2; d/ ln ;
(x + 2)2 1 + cos x 1 - x2 1 - x
ln x
2 x ln(x + x 2 + 1)
e/ ln(x + x - 1); f/ ; g/ .
x 1 + ln x x2 + 1
x -2 x ex sin x
ÑS: a/ - .e + C; b/ + C; c/ e x (e3x + e2x ) + C;
x+2 1 + cos x
2
1 æ 1+ x ö
d/ ç ln ÷ + C; e/ x ln(x + x 2 - 1) - x 2 - 1 + C;
4 è 1- x ø
2
f/ (1 + ln x) 1 + ln x - 2 1 + ln x + C; g/ x 2 + 1. n x + x 2 + 1 - x + C.
3
Trang 85
Tích phaân Traàn Só Tuøng
b
Chuù yù: Tích phaân ò f(x)dx chæ phuï thuoäc vaøo f, a, b maø khoâng phuï thuoäc vaøo caùch kyù
a
hình thang cong giôùi haïn bôûi ñoà thò cuûa haøm soá y = f(x, truïc Ox) vaø hai ñöôøng thaúng
x = a vaø x = b.
b b
Tính chaát 3. Ta coù ò kf(x)dx = k ò f(x)dx, vôùi k Î R.
a a
b b b
Tính chaát 4. Ta coù ò [f(x) ± g(x)dx = ò f(x)dx ± ò g(x)dx.
a a a
c b c
Tính chaát 5. Ta coù ò f(x)dx = ò f(x)dx + ò f(x)dx.
a a a
b
Tính chaát 6. Neáu f(x) ³ 0, "x Î [a; b]thì ò f(x)dx ³ 0
a
b b
Tính chaát 7. Neáu f(x) ³ g(x), "x Î [a; b] thì ò f(x)dx ³ ò g(x)dx.
a a
Trang 86
Traàn Só Tuøng Tích phaân
b
Tính chaát 8. Neáu m £ f(x) £ M, "x Î [a; b] thì m(b - a) £ ò f(x)dx £ M(b - a).
a
t
Tính chaát 9. Cho t bieán thieân treân ñoaïn [a; b] thì G(t) = ò f(x)dx laø nguyeân haøm cuûa
a
1 x3 0
Giaûi:
2 2
æ1 2 ö æ 2ö
a/ Ta coù: I = ò ç - 2 ÷ dx = ç ln | x | + ÷ = (ln 2 + 1) - (ln1 + 2) = ln 2 - 1.
1è x x ø è xø 1
4
x
æ3 2 ö
b/ Ta coù: J = ç x - 4e 4 ÷ = (24 - 4e) - (0 - 4) = 28 - 4e.
è2 ø 0
Chuù yù: Trong ví duï treân ta ñaõ söû duïng ñònh nghóa cuøng caùc tính chaát 1, 3 vaø 4 ñeå tính tích
phaân Ví duï sau ñaây seõ söû duïng tính chaát 5 ñeå tính tích phaân cuûa haøm chöùa daáu trò tuyeät
ñoái.
1
x
Ví duï 2: Tính tích phaân sau: J = òe - 1 dx.
-1
Giaûi:
x
Xeùt daáu cuûa haøm soá y = e – 1
Ta coù: y = 0 Û ex - 1 = 0 Û x = 0
Nhaän xeùt raèng: x > 0 Þ ex > 1 Þ y > 0
x < 0 Þ ex < 1 Þ y < 0
Ta coù baûng xeùt daáu:
x –¥ –1 0 1 +¥
y’ – 0 +
0 1
0 1 1
Do ñoù: J = ò (1 - ex )dx + ò (ex - 1)dx = (x - e) -1 + (ex - x) 0 = e + - 2.
-1 0 2
Chuù yù: Söû duïng tính chaát 6, 7, 8 ta seõ ñi chöùng minh ñöôïc caùc baát ñaúng thöùc tích phaân.
p 3p / 4 dx p
Ví duï 3: Chöùng minh raèng: £ ò 2
£ .
4 p / 4 3 - 2sin x 2
Giaûi:
Trang 87
Tích phaân Traàn Só Tuøng
é p 3p ù
Treân ñoaïn ê ; ta coù:
ë 4 4 úû
2 1 1 1
£ sin x £ 1 Þ £ sin 2 x £ 1 Û 1 £ 3 - 2sin 2 x £ 2 Û £ - £ 1.
2 2 2 3 - 2sin 2 x
3p / 4 3p / 4 3p / 4
1 dx
Do ñoù: ò 2
dx £ ò
3 - 2sin 2
x
£ ò dx. (1)
p/ 4 p/ 4 p/ 4
3p / 4 3p / 4 3p / 4 3p / 4
1 1 p
trong ñoù: ò 2
dx = x
2 p/ 4
= &
4 ò dx = x = 2. (2)
p/ 4 p/ 4 p/ 4
p 3p / 4 dx p
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc: £ ò 2
£ (ñpcm).
4 p / 4 3 - 2sin x 2
ìx + a khi x < 0
Ví duï 4: Cho haøm soá: f(x) = í 2
îx + 1 khi x ³ 0
a/ Xeùt tính lieân tuïc cuûa haøm soá ñaõ cho taïi ñieåm x0 = 0.
1
b/ Vôùi a ñeå haøm soá lieân tuïc taïi x = 0, haõy xaùc ñònh ò f(x).dx.
-1
Giaûi:
a/ Haøm soá xaùc ñònh vôùi moïi x Î R.
Ta coù: lim f(x) = lim+ (x 2 + 1) = 1 vaø lim- f(x) = lim- (x + a) = a.
x®0+ x®0 x®0 x ®0
f(0) = 1.
Vaäy:
· Neáu a = 1 thì lim+ f(x) = lim- f(x) = f(0) = 1 Û haøm soá lieân tuïc taïi x0 = 0
x®0 x®0
· Neáu a ¹ 1 thì lim+ f(x) ¹ lim- f(x) Û haøm soá giaùn ñoaïn taïi x0 = 0
x®0 x®0
b/ Ta coù:
1 0 0 0 1
11
ò f(x)dx = ò f(x)dx + ò f(x)dx = ò (x + 1)dx + ò (x + 1)dx =
2
.
-1 -1 -1 -1 0 6
Chuù yù: Nhö vaäy chuùng ta söû duïng haàu heát caùc tính chaát ñeå giaûi caùc ví duï veà tích phaân,
duy coøn tính chaát thöù 9 ôû ñoù coù moät daïng toaùn maø caùc hoïc sinh caàn quan taâm laø “Ñaïo
haøm cuûa haøm soá xaùc ñònh bôûi tích phaân”. Ta coù caùc daïng sau:
x
Daïng 1: Vôùi F(x) = ò f(t)dt Þ F '(x) = f(x).
a
a x
Vôùi F(x) = ò f(t)dt thì vieát laïi F(x) = - ò f(t)dt Þ F '(x) = -f(x).
x a
Trang 88
Traàn Só Tuøng Tích phaân
u(x)
Daïng 2: Vôùi F(x) = ò f(t)dt Þ F¢(x) = u'(x)f[u(x)].
a
u(x )
Daïng 3: Vôùi F(x) = ò f(t)dt thì vieát laïi:
v(x)
u(x) v(x )
F(x) = ò f(t)dt - ò f(t)dt Þ F '(x) = u'(x)f[u(x)] - v'(x)f[v(x)]
a a
ò (t
3
c/ H(x) = + sin t)dt.
2x
Giaûi:
x
a/ Ta coù: F(x) = [ò (et + cos t 2 )dt]' = ex + cos x 2 .
a
a x2
b/ Ta coù: G(x) = [ ò (t + t + 1)dt]' = [- ò (t 2 + t 2 + 1)dt]' = (u)'.(u2 + u2 + 1)
2 2
x2 a
2x a a
= (u)'.(u + sin u) + (v)'.(v + sin v), trong ñoù: u = x 2 vaø v = 2x, do ñoù:
3 3
H '(x) = (x 2 )'.(x 6 + sin 2 ) + (2x)'.(8x + sin 2x) = 2x(x 6 + sin x 2 ) + 2(8x 3 + sin 2x)
TOÅNG KEÁT CHUNG:
Ñeå tính tích phaân xaùc ñònh ngoaøi caùc phöông phaùp cô baûn maø chuùng ta ñaõ bieát ñeå xaùc
ñònh nguyeân haøm, cuï theå coù:
1. Phöông phaùp söû duïng baûng nguyeân haøm cô baûn.
2. Phöông phaùp phaân tích
3. Phöông phaùp ñoåi bieán
4. Phöông phaùp tích phaân töøng phaàn.
5. Söû duïng caùc pheùp bieán ñoåi.
coøn coù theâm moät vaøi phöông phaùp khaùc ví duï nhö phöông phaùp cho lôùp tích phaân ñaët bieät.
Vaán ñeà 1: TÍNH TÍCH PHAÂN BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH
Baèng vieäc söû duïng caùc ñoàng nhaát thöùc ñeå bieán ñoåi bieåu thöùc döôùi daáu tích phaân
thaønh toång caùc bieåu thöùc maø nguyeân haøm cuûa moãi bieåu thöùc ñoù coù theå nhaän ñöôïc töø baûng
nguyeân haøm hoaëc chæ baèng caùc pheùp bieán ñoåi ñôn giaûn ñaõ bieát, töø ñoù ta xaùc ñònh ñöôïc giaù
trò cuûa tích phaân.
Trang 89
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1
x5
Ví duï 1: (ÑHTM HN_95) Tính tích phaân: I = ò 2 dx.
0 x +1
Giaûi:
Söû duïng ñoàng nhaát thöùc: x 5 = x 5 + x 3 - x 3 - x + x = x 3 (x 2 + 1) - x(x 2 + 1) + x.
1 1
æ x ö é1 4 1 2 1 ù 1 1
Ta ñöôïc: I = ò ç x 3 - x + 2 2
÷dx = ê x - x + ln(x + 1)]ú = ln 2 - .
0è x +1 ø ë4 2 2 û0 2 4
sin x
Ví duï 2: (Ñeà 91) Cho f(x) =
cos x + sin x
æ cos x - sin x ö
a/ Tìm hai soá A, B sao cho f(x) = A + B ç ÷
è cos x + sin x ø
p/ 2
b/ Tính ò f(x)dx.
0
Giaûi:
sin x æ cos x - sin x ö (A + B) cos x + (A - B)sin x
a/ Ta coù: = A + Bç ÷=
cos x + sin x è cos x + sin x ø cos x + sin x
ìA + B = 0 1
Ñoàng nhaát ñaúng thöùc, ta ñöôïc: í Û A=B=- .
îA - B = 1 2
b/ Vôùi keát quaû ôû caâu a/ ta ñöôïc:
p/ 2 p/2 p/2
é 1 cos x - sin x ù é 1 ù p
ò f(x)dx = ò ê - 2 - 2(cos x + sin x údx = êë - 2 x - ln(cos x + sin x)úû
ë û 0
=- .
4
0 0
BAØI TAÄP
Baøi 1. Tính caùc tích phaân:
4 1 1 2
dx x 2 - 2x - 3 dx
a/ ò
0 x
; b/ ò x 1 - xdx;
0
c/ ò
0
2-x
dx; d/ ò
1 x + 1 + x -1
4 1 1
ÑS: a/ 4 b/ c/ - ln 2 d/ (3 3 - 2 2 - 1)
5 2 3
Baøi 2. Tính caùc tích phaân:
p p
e3
4 sin x
2 3 8
ex dx
a/ ò ; b/ ò tg 2 2x(1 + tg 2 2x)dx; c/ ò x dx; d/ ò
0
1 + cos x 0 0
(e + 1) 2
1 x 1 + ln x
1 1
ÑS: a/ 2 b/ c/ d/ 2
6 6
2 2
Baøi 3. Tìm caùc giaù trò cuûa a ñeå coù ñaúng thöùc: ò1 [a + (4 - 4a)x + 4x 3 ]dx = 12.
Trang 90
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ÑS: a = 3
Baøi 4. Cho hai haøm soá f(x) = 4cosx + 3sinx vaø g(x) = cosx + 2sinx.
a/ Tìm caùc soá A, B sao cho g(x) = A.f(x) + B.f’(x)
p
g(x)
b/ Tính ò0
4
f(x)
dx.
2 1 p 1 7
ÑS: a/ A = ; B = - ; b/ - ln
5 5 10 5 4 2
Baøi 5. Tìm caùc haèng soá A, B ñeå haøm soá f(x) = Asinpx + B thoaû maõn ñoàng thôøi caùc ñieàu
2
kieän: f '(1) = 2 vaø ò0 f(x)dx = 4.
2
ÑS: A = - ; B = 2.
p
Trang 91
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 2: TÍNH TÍCH PHAÂN BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP ÑOÅI BIEÁN SOÁ
Phöông phaùp ñoåi bieán soá ñeå tính tích phaân xaùc ñònh coù hai daïng cô baûn (ngoaøi ra
coøn daïng 3) döïa treân ñònh lyù sau:
Ñònh lyù:
a. Neáu ò f(x)dx = F(x) + C vaø u = j(x) laø haøm soá coù ñaïo haøm trong [a ; b] thì:
j (b) j (b)
òj(a) f(u)du = F(u) j(a)
b. Neáu haøm soá f(x) xaùc ñònh vaø lieân tuïc treân ñoaïn [a ; b], haøm soá x = j(t) xaùc ñònh vaø
(i) Toàn taïi ñaïo haøm j’(t) lieân tuïc treân ñoaïn [a; b]
(ii) j(a) = a vaø j(b) = b.
(iii) Khi t bieán ñoåi töø a ñeán b thì x bieán thieân trong ñoaïn [a ; b]
b b
Khi ñoù: òa f(x)dx = òa f[j(t)]j '(t)dt.
b
Baøi toaùn 1: Söû duïng phöông phaùp ñoåi bieán soá daïng 1 tính tsch phaân I = ò f(x)dx.
a
Giaûi:
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
Böôùc 1: Choïn x = j(t), trong ñoù j(t) laø haøm soá maø ta choïn cho thích hôïp.
Böôùc 2: Laáy vi phaân dx = j’(t)dt
Böôùc 3: Tính caùc caän a vaø b töông öùng theo a vaø b
Böôùc 4: Bieåu thò f(x)dx theo t vaø dt. Giaû söû raèng f(x)dx = g(t)dt
b
Böôùc 5: Khi ñoù: I = ò g(t)dt.
a
Löu yù: Chuùng ta caàn nhôù laïi caùc daáu hieäu daãn tôùi vieäc löïa choïn aån phuï kieåu treân thoâng
thöôøng laø:
Daáu hieäu Caùch choïn
é x = a sin t vôùi - p / 2 £ t £ p / 2
2 2
a -x ê
ë x = a cos t vôùi 0 £ t £ p
é a p p
ê x = sin t vôùi t Î [- 2 ; 2 ] \ {0}
x 2 - a2 ê
ê a p
êë x = cos t vôùi t Î [0; p] \ { 2}
Trang 92
Traàn Só Tuøng Tích phaân
2
x2
Ví duï 1: (ÑHTCKT_97) Tính tích phaân : I = ò 2 dx.
0
1 - x2
Giaûi:
Ñaët x = sint, khi ñoù: dx = costdt
2 p
Ñoåi caän: vôùi x= 0 Þ t = 0; x = Þt= .
2 4
x 2 dx sin 2 t.cos tdt sin 2 t.cos tdt sin 2 t cos tdt 1
Ta coù: = = = = (1 - cos2t)dt.
1 - x2 1 - sin 2 t cos t cos t 2
p/ 4
1 p/ 4 1æ 1 ö p 1
Khi ñoù: I = ò (1 - cos 2t)dt = ç t - sin 2t ÷ = - .
2 0 2è 2 ø 0 8 4
2/ 3
dx
Ví duï 2: Tính tích phaân : I = ò x x2 - 1
2
Giaûi:
1 cos t
Ñaët x = , khi ñoù : dx = - 2 dt
sin t sin t
2 p
Ñoåi caän: vôùi x= 1 Þ t = p/2; x = Þt= .
3 3
1
p/ 2 - cos tdt p/ 2
2 p
Khi ñoù: ò sin t
p/2
1
= ò dt = t p / 3 = 6
p/ 3 p/ 3
1
sin t -1
sin 2 t
2/ 3
dx
Chuù yù: Cuõng coù theå söû duïng pheùp ñoåi: I = ò 2 1
.
2
x 1- 2
x
3/2
1 dt
Töø ñoù söû duïng pheùp ñoåi bieán t =
x
, ta seõ nhaän ñöôïc: I = ò 1- t 2
.
1/ 2
p/3
p/ 3 p
Roài tieáp tuïc söû duïng pheùp ñoåi bieán t = sinu, ta ñöôïc I = ò du = u p / 6 = 6 .
p/3
Ñoù chính laø lôøi giaûi coù theå boå sung (ñeå phuø hôïp vôùi haïn cheá chöông trình cuûa Boä
Trang 93
Tích phaân Traàn Só Tuøng
GD&ÑT) haàu heát caùc taøi lieäu tham khaûo tröôùc ñaây.
0
a+ x
Ví duï 3: Tính tích phaân : I = ò dx, (a > 0)
a a-x
Giaûi:
Ñaët x = a.cos 2t, khi ñoù: dx = -2a.sin 2tdt.
p p
Ñoåi caän: vôùi x = -a Þ t = ; x=0Þ t=
2 4
a+ x a + a.cos2t
Ta coù: dx = (-2a.sin 2tdt) = cot gt (-2a.sin 2tdt)
a-x a - a.cos2t
= -4a.cos2 t.dt = -2a(1 + cos2t)dt.
p/2 p/ 2
æ 1 ö æ pö
Khi ñoù: I = -2a ò (1 + cos 2t)dt = -2a ç t - sin 2t ÷ = a ç1 - ÷ .
p/ 4 è 2 ø p/ 4 è 4ø
b
Baøi toaùn 2: Söû duïng phöông phaùp ñoåi bieán soá daïng 2 tính tích phaân I = ò f(x)dx.
a
Giaûi:
Ta thöïc hieän theo caùc böôùc sau:
Böôùc 1: Choïn x = j(t), trong ñoù j(t) laø haøm soá maø ta choïn cho thích hôïp, roài xaùc ñònh x =
y(x) (neáu coù theå).
Böôùc 2: Xaùc ñònh vi phaân dx = j’(t)dt
Böôùc 3: Tính caùc caän a vaø b töông öùng theo a vaø b
Böôùc 4: Bieåu thò f(x)dx theo t vaø dt. Giaû söû raèng f(x)dx = g(t)dt
b
Böôùc 5: Khi ñoù: I = ò g(t)dt.
a
Löu yù: Caùc daáu hieäu daãn tôùi vieäc löïa choïn aån phuï kieåu treân thoâng thöôøng laø:
Trang 94
Traàn Só Tuøng Tích phaân
p/3
cos dx
Ví duï 4: Tính tích phaân : I = ò 2
p / 6 sin x - 5sin x + 6
Giaûi:
Ñaët x = sint, khi ñoù: dt = cosxdx
p 1 p 3
Ñoåi caän: vôùi x = Þt= ; x= Þt=
6 2 3 2
cosdx dt dt
Ta coù: 2
= 2 =
sin x - 5sin x + 6 t - 5t + 6 (t - 2)(t - 3)
æ A B ö [(A + B)t - 2A - 3B]dt
=ç + ÷ dt =
è t -3 t -2 ø (t - 2)(t - 3)
ìA + B = 0 ìA = 1
Töø ñoù: í Û í
î-2A - 3B = 1 î B = -1
cos xdx æ 1 1 ö
Suy ra: 2
=ç - ÷ dt.
sin x - 5sin x + 6 è t - 3 t - 2 ø
3/2 3/2
æ 1 1 ö t -3 3(6 - 3)
Khi ñoù: I = ò ç - ÷dt = ln
è t -3 t -2ø t -2 1/ 2
= ln
5(4 - 3)
1/ 2
7
x3dx
Ví duï 5: Tính tích phaân : I = ò 3
1 + x2
0
Giaûi:
3t 2dt
Ñaët t = 3 x 2 + 1 Þ t 3 = x 2 + 1, khi ñoù: 3t 2dt = 2xdx Þ dx = .
2x
Ñoåi caän: vôùi x = 0 Þ t = 1; x = 7 Þ t = 2.
3
x dx x 3 .3t 2 dt
Ta coù: = = 3t(t 3 - 1)dt = 3(t 4 - t)dt.
3
1 + x2 2xt
2
2
æ t5 t 2 ö 141
Khi ñoù: I = 3ò (t - t)dt = 3 ç - ÷
4
= .
1 è5 2ø 1 10
b
Baøi toaùn 3: Söû duïng phöông phaùp ñoåi bieán soá daïng 3 tính tích phaân I = ò f(x)dx.
a
Giaûi:
Döïa vaøo vieäc ñaùnh giaù caän cuûa tích phaân vaø tính chaát cuûa haøm soá döôùi daáu tích
phaân ta coù theå löïa choïn pheùp ñaët aån phuï, thoâng thöôøng:
a
· Vôùi I = ò f(x)dx = 0 coù theå löïa choïn vieäc ñaët x = –t
-a
p/2
p
· Vôùi I = ò f(x)dx coù theå löïa choïn vieäc ñaët t =
2
- x.
0
Trang 95
Tích phaân Traàn Só Tuøng
p
· Vôùi I = ò f(x)dx coù theå löïa choïn vieäc ñaët t = p – x
0
2p
· Vôùi I = ò f(x)dx coù theå löïa choïn vieäc ñaët t = 2p – x
0
b
· Vôùi I = ò f(x)dx coù theå löïa choïn vieäc ñaët x = a + b + t
a
Giaûi:
0 1
Vieát laïi I veà döôùi daïng: I = ò x 2004
sin xdx + ò x 2004 sin xdx. (1)
-1 0
0
Xeùt tích phaân J = ò x 2004 sin xdx.
-1
3t 2dt
Ñaët x = - t Þ dx = -dt khi ñoù: 3t 2dt = 2xdx Þ dx = .
2x
Ñoåi caän: x = –1 Þ t = 1; x=0Þt=0
0 1
Khi ñoù: I = - ò ( -t) 2004
sin(- t)dt = - ò x 2004 sin xdx.
1 0
Giaûi:
p
Ñaët t = - x Þ dx = -dt
2
p p
Ñoåi caän: vôùi x = 0 Þ t = ; x = Þ t = 0.
2 2
p
0 cos 4 ( - t)(-dt) p/ 2 p/2
2 sin 4 tdt sin 4 x
Khi ñoù: I = ò = ò = ò dx.
p p
p / 2 cos 4 ( - t) + sin 4 ( - t)
4 4
0 cos t + sin t
4 4
0 cos x + sin x
2 2
p/2 p/2
cos 4 x + sin 4 x p p
Do ñoù: 2I = ò 4
cos x + sin x 4
dx = ò dx = Þ I = .
2 4
0 0
Trang 96
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
Baøi 6. Tính caùc tích phaân sau:
p
1 1 x dx 3 sin x.cos3 x
a/ ò x 5 (1 - x 3 )6 dx; b/ ò c/ ò x 5 1 - x 2 dx; d/ ò 2 dx
0 0 x + x2 + 1
4 0 0 1 + cos2 x
1 p 3 848 1 1
ÑS: a/ ; b/ c/ ; d/ - ln 2.
168 18 105 2 2
Baøi 7. Tính caùc tích phaân sau:
p
cos x.dx p
cos x
a/ ò0
6
6 - 5sin x + sin 2 x
; b/ ò0
2
7 + cos2x
dx;
cos x.dx
1 p
c/ ò-1 e x + 1 ; d/ ò0
x.sin x.cos2 xdx
10 p 2 p
ÑS: a/ ln ; b/ ; c/ sin1; d/ ;
9 12 3
Trang 97
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 3: TÍNH TÍCH PHAÂN BAÈNG PHÖÔNG PHAÙP TÍCH PHAÂN TÖØNG PHAÀN
b b
b
Coâng thöùc: ò udv = uv a - ò vdu
a a
b
Baøi toaùn1: Söû duïng coâng thöùc tích phaân töøng phaàn xaùc ñònh I = ò f(x)dx.
a
ì u = f1 (x) ìdu
Böôùc 2: Ñaët: í Þ í
îdv = f2 (x 2 )dx îv
b
b
Böôùc 3: Khi ñoù: I = uv a - ò vdu.
a
ò (x
2
Ví duï 1: Tính tích phaân: I = + 1)sin xdx.
0
Giaûi:
ì u = (x 2 + 1) ìdu = 2xdx
Ñaët: í Û í
îdv = sin xdx îv = - cos x
p/ 2 p/2
p/ 2
2
Khi ñoù: I = - (x + 1) cos x 0 + 2 ò x cos xdx = 1 + 2 ò x cos xdx (1)
0 0
p/ 2
Xeùt tích phaân J = ò x cos xdx.
0
Trang 98
Traàn Só Tuøng Tích phaân
ìu = x ìdu = dx
Ñaët: í Û í
î dv = cos xdx îv = sin x
p/ 2
p/ 2 p p/ 2 p
Khi ñoù: J = x sin x 0 - ò sin xdx =
2
+ cos x 0 = - 1
2
(2)
0
æp ö
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc: I = 1 + 2 ç - 1 ÷ = p - 1.
è2 ø
p
Ví duï 2: (Ñeà 37). Tính tích phaân: I = ò e2 x sin 2 xdx.
0
Giaûi:
p
1 p 2x
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò e2x sin 2 xdx =
2 ò0
e (1 - cos2x)dx (1)
0
p
p
1 e2 p 1
· Xeùt tích phaân: I1 = ò e dx = e2 x =
2x
- (2)
0 2 0 2 2
p
· Xeùt tích phaân: I 2 = ò e2 x cos2xdx
0
e2 p 1 e2 p 1
Thay (4) vaøo (3), ta ñöôïc: I 2 = - - I2 Û I2 = - . (5)
2 2 4 4
1 e2 p 1 e2 p 1 1
Thay (2), (5) vaøo (1), ta ñöôïc: I = [ - -( - )] = (e2 p - 1).
2 2 2 4 4 8
2
ln(1 + x)
Ví duï 3: (ÑHHH Tp.HCM_2000) Tính tích phaân: I = ò dx.
1 x2
Trang 99
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
ì 1
ì u = ln(1 + x) du = dx
ï ïï 1+ x
Ñaët: í dx Û í
ïî dv =
x2 ïv = 1
ïî x
2 2 2
1 1 1 æ1 1 ö
Khi ñoù: I = - ln(x + 1) + ò dx = - ln 3 + ln 2 + ò ç + ÷dx
x 1 1 x(x + 1) 2 1 è x 1 + x ø
2
1 3
= - ln 3 + ln 2 + (ln | x | - ln(x + 1)) = - ln 3 + 3ln 2.
2 1 2
BAØI TAÄP
Baøi 8. Tính caùc tích phaân sau:
p
1 e
a/ ò
0
2
ex .sin 3x dx; b/ ò (x + 1)2 e x dx;
0
c/ ò1
(x.ln x)2 dx;
p
1 e ln x
d/ ò x ln(x + 1)dx e/ ò cos x.ln(1 + cos x)dx; f/ ò1e (x + 1)2 dx.
2 2
0 0
3 - 2e x 5e2 - 1 7e3 - 1 1 p 2e
ÑS: a/ ; b/ ; c/ d/ ln 2 - ; e/ - 1; f/ .
13 4 27 2 2 e +1
Trang 100
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Vaán ñeà 4: TÍNH TÍCH PHAÂN CAÙC HAØM CHÖÙA DAÁU TRÒ TUYEÄT ÑOÁI
b
Baøi toaùn: Tính tích phaân: I = ò f(x, m)dx.
a
4
2
Ví duï 1: Tính tích phaân: I = òx - 3x + 2dx
-1
Giaûi:
Ta ñi xeùt daáu haøm soá f(x) = x 2 - 3x + 2 treân [–1, 4], ta ñöôïc:
x –1 1 2 4
f(x) + 0 – 0 +
1 2 4
Khi ñoù: I = ò (x 2 - 3x + 2)dx - ò (x 2 - 3x + 2)dx + ò (x 2 - 3x + 2)dx
-1 1 2
1 2 4
æ1 3 ö æ1 3 ö æ1 3 ö 19
= ç x 3 - x 2 + 2x ÷ - ç x 3 - x 2 + 2x ÷ + ç x 3 - x 2 + 2x ÷ = .
è3 2 ø -1 è 3 2 ø1 è 3 2 ø2 2
Chuù yù: Vôùi caùc baøi toaùn chöùa tham soá caàn chæ ra ñöôïc caùc tröôøng hôïp rieâng bieät cuûa tham
soá ñeå kheùo leùo chia ñöôïc khoaûng cho tích phaân, ta xeùt hai daïng thöôøng gaëp trong phaïm vi
phoå thoâng sau:
b
Daïng 1: Vôùi tích phaân: I = ò x - a dx.
a
Trang 101
Tích phaân Traàn Só Tuøng
b a b
a
x2 x2
I = ò (a - x)dx + ò (x - a)dx = (ax - ) + ( - ax)
a a 2 a 2 a
1
= a 2 + (a + b)a + (a2 + b 2 ).
2
Tröôøng hôïp 3: Neáu a £ a thì:
b b
x2 1
I = ò (x - a )dx = ( - ax) = (a - b)(2a - a - b).
a 2 a 2
b
Daïng 2: Vôùi tích phaân: I = ò x 2 - ax + b dx.
a
a x2
x1 b
· Neáu a £ x1 < b £ x 2 thì: I = ò (x 2 + ax + b)dx - ò (x 2 + ax + b)dx.
a x1
x1 x2 b
· Neáu a £ x1 £ x2 £ b thì: I = ò (x + ax + b)dx - ò (x + ax + b)dx + ò (x2 + ax + b)dx.
2 2
a x1 x2
Chuù yù: Vôùi baøi toaùn cuï theå thöôøng thì caùc nghieäm x1, x2 coù theå ñöôïc so saùnh töï nhieân vôùi
caùc caän a, b ñeå giaûm bôùt caùc tröôøng hôïp caàn xeùt vaø ñaây laø ñieàu caùc em hoïc sinh caàn löu
taâm.
1
Ví duï 2: (ÑHYD TP.HCM_96) Tính tích phaân: I = ò x. x - a dx (a > 0)
0
Giaûi:
Ta ñi xeùt caùc tröôøng hôïp sau:
Tröôøng hôïp 1: Neáu a ³ 1
1
1 1
2 æ x 3 ax 2 ö a 1
Khi ñoù: I = - ò x.(x - a)dx = - ò (x - ax)dx = - ç - ÷ = - .
0 0 è 3 2 ø0 2 3
Tröôøng hôïp 2: Neáu 0 < a < 1
Trang 102
Traàn Só Tuøng Tích phaân
a 1 a 1
Khi ñoù: I = - ò x.(x - a)dx + ò x.(x - a)dx = - ò (x 2 - ax)dx + ò (x 2 - ax)dx
0 a 0 0
a 1
æ x 3 ax 2 ö æ x 3 ax 2 ö a3 a 1
= -ç - ÷ +ç - ÷ = - + .
è 3 2 ø0 è 3 2 øa 3 2 3
BAØI TAÄP
Baøi 9. Tính caùc tích phaân sau:
5 1 1 | x | dx
a/ ò (| x + 2 | - | x - 2 | dx; b/ ò (| 2x - 1 | -(x |2 )dx; c/ ò ;
-3 -1 -1 x - x 2 - 12
4
4 1 1
d/ ò1
x 2 - 6x + 9dx; e/ ò-1 4 - | x | .dx; f/ ò-1 | x | -xdx
3 x 3
g/ ò0 | 2 - 4 | dx; h/ ò0 x 3 - 2x 2 + xdx.
3 2 3 5
ÑS: a/ 8; b/ c/ ln ; d/ ;
2 7 4 2
2 2 1 24 3 + 8
e/ 2(5 - 3); f/ ; g/ 4 + ; h/ .
3 ln 2 15
Baøi 10. Tính caùc tích phaân sau:
p
p
a/ ò-
2
p
2
| sin x | dx; b/ ò0
2 + 2 cos2xdx
p 2p
c/ ò0
1 - sin 2xdx; d/ ò0
1 + sin x.dx.
ÑS: a/ 2; b/ 4; c/ 2 2; d/ 4 2.
1
Baøi 11. Cho I(t) = ò | ex - t | .dx, t Î R
0
a/ Tính I(t).
b/ Tìm giaù trò nhoû nhaát cuûa I(t), vôùi t Î R.
ìt + 1 - e, t ³ e
ï
ÑS: a/ í2t.ln t - 3t + e + 1, 1 < t < e b/ min I(t) = ( 3 - 1)2 , t = e.
ïe - t - 1, t £ 1
î
Baøi 12. Tính caùc tích phaân sau:
1 2 2
a/ ò0 | x - m | dx; b/ ò1 | x - (a + 1)x + a | dx.
ì 3a - 5
ï 6 ,a ³ 2
ì1 ï
ïï 2 - m, m £ 0 ï (a - 1)3 3a - 5
ÑS: a/ í b/ í - ,1< a < 2
ïm 2 - m + 1 , 0 < m £ 1. ï 3 6
ïî 2 ï 5 - 3a
ï , a£1
î 6
Trang 103
Tích phaân Traàn Só Tuøng
b b
Vaán ñeà 5: CAÙCH TÍNH: òa max[f(x), g(x)]dx, òa min[f(x), g(x)]dx.
Phöông phaùp:
· Ta tìm max[f(x), g(x)], min[f(x), g(x) baèng caùch xeùt hieäu:
f(x) - g(x) treân ñoaïn [a ; b]
· Giaû söû ta coù baûng xeùt daáu:
x a c b
f(x) – g(x) + 0 –
Töø baûng xeùt daáu ta coù:
– vôùi x Î [a; c] thì max[f(x), g(x)] = f(x)
– vôùi x Î [c; b] thì max[f(x),g(x)] = g(x).
b c b
· Töø ñoù: òa max[f(x),g(x)dx = òa [f(x),g(x)]dx + òc max[f(x), g(x)]dx
c b
= ò f(x).dx + ò g(x).dx
a c
· Caùch tìm min[f(x), g(x)] thöïc hieän töông töï.
2
Ví duï: Tính tích phaân: I = ò max[f(x), g(x)]dx, trong ñoù f(x) = x 2 vaø g(x) = 3x - 2.
0
Giaûi:
2
Xeùt hieäu: f(x) - g(x) = x - 3x + 2 treân ñoaïn [0 ; 2] :
x 0 1 2
f(x) – g(x) 0 + 0 –
Do ñoù:
– Vôùi x Î [0; 1] thì max[f(x); g(x)] = x 2
– Vôùi x Î [1; 2] thì max[f(x); g(x)] = 3x - 2
1 2
Ta coù: I = ò max[f(x); g(x)]dx + ò max[f(x); g(x)]dx
0 1
1 2
1 2 x3 æ3 ö
= ò x dx + ò (3x - 2)dx =
2
+ ç x 2 - 2x ÷
0 1 3 0 è2 ø1
1 3 17
= +6-4- +2 = .
3 2 6
BAØI TAÄP
Baøi 13. Tính caùc tích phaân sau:
2 2
a/ ò0 max(x; x 2 )dx; b/ ò1 min(1; x
2
)dx;
p
2 3
c/ ò0 min(x; x )dx; d/ ò0
2 (sin x, cos x)dx.
55 4 7
ÑS: a/ ; b/ ; c/ ; d/ 2 - 2.
6 3 4
Trang 104
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Trong vaán ñeà naøy ta ñi chöùng minh roài aùp duïng moät soá tính chaát cho nhöõng lôùp tích
phaân ñaëc bieät.
a
Tính chaát 1: Neáu f(x) lieân tuïc vaø laø haøm leû treân [–a ; a] thì: I = ò f(x)dx = 0.
-a
Ñaët x = - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = –a Þ t = a; x = 0 Þ t = 0
Maët khaùc vì f(x) laø haøm leû Þ f(–t) = –f(t).
0 a a
Khi ñoù: J = - ò f(-t)dt = - ò f(t)dt = - ò f(x)dx.
a 0 0
Giaûi:
æ1- x ö
Nhaän xeùt raèng: haøm soá f(x) = cos x.ln ç ÷ coù:
è1+ x ø
é 1 1ù
· Lieân tuïc treân ê - ; ú
ë 2 2û
æ 1- x ö æ1- x ö
· f(x) + f(-x) = cos x.ln ç ÷ + cos( -x).ln ç ÷
è1+ x ø è1+ x ø
é æ1- x ö æ 1 + x öù
= ê ln ç ÷ + ln ç ÷ cos x = ln1.cos x = 0.
ë è1+ x ø è 1 - x ø úû
Þ f(- x) = - f(x).
é 1 1ù
Vaäy, f(x) laø haøm leû treân ê - ; ú , do ñoù theo tính chaát 1 ta ñöôïc I = 0.
ë 2 2û
Chuù yù quan troïng:
1. Khi gaëp daïng tích phaân treân thoâng thöôøng hoïc sinh nghó ngay tôùi phöông phaùp tích
Trang 105
Tích phaân Traàn Só Tuøng
phaân töøng phaàn, xong ñoù laïi khoâng phaûi yù kieán hay. Ñieàu ñoù cho thaáy vieäc nhìn nhaän
tính chaát caän vaø ñaëc tính cuûa haøm soá döôùi daáu tích phaân ñeå töø ñoù ñònh höôùng vieäc löïa
choïn phöông phaùp giaûi raát quan troïng.
2. Tuy nhieân vôùi moät baøi thi thì vì tính chaát 1 khoâng ñöôïc trình baøy trong phaïm vi kieán
thöùc cuûa saùch giaùo khoa do ñoù caùc em hoïc sinh leân trình baøy nhö sau:
0 1/ 2
æ1- x ö æ1- x ö
I = ò cos x.ln ç ÷ dx + ò cos x.ln ç ÷ dx . (1)
-1/ 2 è 1+ x ø 0 è1+ x ø
0
æ1- x ö
Xeùt tính chaát J = ò cos x.ln ç ÷ dx
è1+ x ø
-1/ 2
Ñaët x = - t Þ dx = -dt
1 1
Ñoåi caän: x = - Þ t = . x = 0 Þ t = 0.
2 2
Khi ñoù:
0 1/ 2 1/ 2
æ1+ t ö æ1- t ö æ1- x ö
I = - ò cos(- t).ln ç ÷ dt = - ò cos t.ln ç ÷dt = - ò cos x.ln ç ÷ dx (2)
1/ 2 è1- t ø 0 è1+ t ø 0 è1+ x ø
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc I = 0.
3. Vaäy keå töø ñaây trôû ñi chuùng ta seõ ñi aùp duïng yù töôûng trong phöông phaùp chöùng minh
tính chaát ñeå giaûi ví duï trong muïc aùp duïng.
Tính chaát 2: Neáu f(x) lieân tuïc vaø laø haøm chaün treân ñoaïn [–a ; a] thì:
a a
I= ò f(x)dx = 2 ò f(x)dx.
-a 0
Ñaët x = - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = –a Þ t = a; x=0Þt=0
Maët khaùc vì f(x) laø haøm chaün Þ f(–t) = f(t)
0 a a a
Khi ñoù: J = - ò f( -t)dt = ò f(t)dt = ò f(t)dt = ò f(x)dx (2)
a 0 0 0
a
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc I = 2 ò f(x)dx ñpcm.
0
Trang 106
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1
baèng caùch thoâng thöôøng, thí duï vôùi tích phaân: I = ò x 2dx.
-1
1 1
2x 3 2
Ta khoâng neân söû duïng pheùp bieán ñoåi: I = 2 ò x dx = 2
= .
0 3 0 3
bôûi khi ñoù ta nhaát thieát caàn ñi chöùng minh laïi tính chaát 2, ñieàu naøy khieán baøi toaùn trôû
1
x3 2
neân coàng keành hôn nhieàu so vôùi caùch laøm thoâng thöôøng, cuï theå: I = = .
3 -1 3
2. Tuy nhieân khoâng theå phuû nhaän söï tieän lôïi cuûa noù trong moät vaøi tröôøng hôïp raát ñaëc
bieät.
Tính chaát 3: Neáu f(x) lieân tuïc vaø laø chaün treân R thì :
a
f(x)dx a
I= ò ax + 1 = ò f(x)dx vôùi "a Î R vaø a > 0.
+
-a 0
Ñaët x = - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = 0 Þ t = 0; x = –a Þ t = a.
Maët khaùc vì f(x) laø haøm chaün Þ f)–t) = f(t).
0
f(- t)dt a a t f(t)dt a at f(t)dt
Khi ñoù: I1 = ò -t
=ò t =ò t
a a + 1 0 a + 1 0 a +1
a
a t f(t)dt a f(x)dx a (a x + 1)f(x)dx a
Vaäy: I = ò t
=ò x =ò x
= ò f(x)dx.
0 a + 1 0 a + 1 0 a + 1 0
AÙp duïng:
1
x 4 dx
Ví duï 2: Tính tích phaân: I = ò x
-1 2 + 1
Giaûi:
0
x 4dx 1 x 4dx
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò x +ò x (1)
-1 2 + 1 0 2 +1
0
x 4 dx
Xeùt tích phaân J = ò x
-1 2 + 1
Ñaët x = –t Þ dx = –dt
Ñoåi caän: x = –1 Þ t = 1, x = 0 Þ t = 0.
Trang 107
Tích phaân Traàn Só Tuøng
0
( -t)4 dt 1 t 4 .2 t.dt 1 x 4 .2 x.dx
Khi ñoù: J = - ò -t
=ò t =ò x (2)
1 2 + 1 0 2 + 1 0 2 +1
1
x 4 .2 x.dx 1 x 4dx 1 x 4 (2 x + 1)dx 1 4 1
Thay (2) vaøo (1) ta ñöôïc: I = ò x
+ò x =ò x
= ò x dx = .
0 2 +1 0 2 +1 0 2 +1 0 5
p/ 2 p/2
é pù
Tính chaát 4: Neáu f(x) lieân tuïc treân ê 0; ú thì: ò f(sin x)dx = ò f(cos x)dx.
ë 2û 0 0
CHÖÙNG MINH
p
Ñaët t = - x Þ dx = -dt
2
p p
Ñoåi caän: x = 0 Þ t = , x = Þ t = 0.
2 2
p/ 2 0 p/2 p/2
p
Khi ñoù: ò f(sin x)dx = - ò f(sin(
2
- t)dt = ò f(cos t)dt = ò f(cos x)dx ñpcm.
0 p/ 2 0 0
Giaûi:
p
Ñaët t = - x Þ dx = -dt
2
p p
Ñoåi caän: x=0Þ t= , x= Þ t = 0.
2 2
Trang 108
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æp ö
0 cosn ç - t ÷ ( -dt) p/ 2 p/ 2
è 2 ø sin n tdt sin n x
Khi ñoù: I = ò
ö ò0 cosn t + sin n t ò0 cosn x + sin n x
= = dx.
p / 2 cos n æ
p ö næp
ç - t ÷ + sin ç - t ÷
è2 ø è2 ø
p/2 p/2
cos n x + sin n x p p
Do ñoù: 2I = ò cos n x + sin n x
dx = ò dx =
2
Þ I =
4
.
0 0
b
a+b b
Tính chaát 5: Neáu f(x) lieân tuïc vaø f(a + b – x) = f(x) thì I = ò xf(x)dx =
2 òa
f(x)dx.
a
CHÖÙNG MINH
Ñaët x = a + b - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = a Þ t = b; x=bÞt=a
a b
Khi ñoù: I = ò (a + b - t)f(a + b - t)( -dt) - ò (a + b - t)f(t)dt
b a
b b b b b
= ò (a + b)f(t)dt - ò tf(t)dt = (a + b) ò f(t)dt - ò xf(x)dx = (a + b)ò f(t)dt - I
a a a a a
b
a+ b b
Û 2I = (a + b)ò f(t)dt Û I =
2 òa
f(x)dx.
a
p-a
p p-a
Heä quaû 1: Neáu f(x) lieân tuïc treân [0 ; 1] thì: I = ò xf(sin x)dx =
2 aò
f(sinx)dx
a
Giaûi:
p p
x sin xdx x sin xdx p
Bieán ñoåi I veà daïng: I = ò 2
= ò 3 + sin 2 x = ò xf(sin x)dx.
0 4 - (1 - sin x) 0 0
Ñaët x = p - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = p Þ t = 0; x = 0 Þ t = p.
0
(p - t)sin(p - t)dt p (p - t)sin tdt p p sin tdt p t sin tdt
Khi ñoù: I = - ò =ò =ò -ò
p 4 - cos2 ( p - t) 0 4 - cos2 t 2
0 4 - cos t
2
0 4 - cos t
p p p
d(cos t) d(cos t) d(cos t)
= -pò 2
- I Û 2I = -p ò 2
= p ò 2
0 4 - cos t 0 4 - cos t 0 cos t - 4
p
p p d(cos t) p 1 cos t - 2 p ln 9
ÛI= ò 2
= . ln = .
2 0 cos t - 4 2 4 cos t + 2 0 8
Trang 109
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2 p-a 2 p-a
Heä quaû 2: Neáu f(x) lieân tuïc treân [0 ; 1] thì: I = ò xf(cos x)dx = p ò f(cos x)dx.
a a
ò x.cos
3
Ví duï 5: Tính tích phaân: I = xdx
0
Giaûi:
Ñaët x = 2 p - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = 2p Þ t = 0; x = 0 Þ t = 2p.
0 2p
0 0 2 0
2p
pæ1 ö
Û 2I = ç sin 3t + 3sin t ÷ = 0 Û I = 0.
2è3 ø0
b
Tính chaát 6: Neáu f(x) lieân tuïc vaø f(a + b – x) = –f(x) thì I = ò f(x)dx = 0.
a
CHÖÙNG MINH
Ñaët x = a + b - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = a Þ t = b; x=bÞt=a
a b b
Khi ñoù: I = ò f(a + b - t)( -dt) = - ò f(t)dt = - ò f(x)dx = -I Û 2I = 0 Û I = 0.
b a a
AÙp duïng:
p/2
æ 1 + sin x ö
Ví duï 6: (CÑSPKT_2000) Tính tích phaân: I = ò ln ç ÷ dx.
è 1 + cos x ø
0
Giaûi:
p
Ñaët t = - x Þ dx = -dt
2
p p
Ñoåi caän: x=0Þt= , x = Þ t = 0.
2 2
æ æp öö
0 ç 1 + sin èç 2 - t ÷ø ÷ p
æ 1 + cos t ö
p/ 2
æ 1 + sin t ö
Khi ñoù: I = ò ln ç ÷ ( - dt) = ò ln ç ÷ dt = - ò ln ç ÷ dt
p/2 æ p
ç 1 + cos ç - t ÷ ÷ ö 0 è 1 + sin t ø 0 è 1 + cos t ø
ç ÷
è è2 øø
p/ 2
æ 1 + sin x ö
=- ò ln ç ÷ dx = -I Û 2I = 0 Û I = 0.
è 1 + cos x ø
0
Trang 110
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Chuù yù: Neáu ta phaùt bieåu laïi tính chaát 6 döôùi daïng:
b a
“Giaû söû f(x) leân tuïc treân [a ; b], khi ñoù: ò f(x)dx = ò f(a + b - x)dx"
a b
Ñieàu ñoù seõ giuùp chuùng ta coù ñöôïc moät phöông phaùp ñoåi bieán môùi, cuï theå ta xeùt
ví duï sau:
p/ 4
Ví duï 7: Tính tích phaân: I = ò ln(1 + tgx)dx.
0
Giaûi:
p
Ñaët t = - x Þ dx = -dt
4
p p
Ñoåi caän: x=0Þt= , x= Þt=0
4 4
0 p/ 4 p/ 4
p 1 - tgt 2
Khi ñoù: I = - ò ln[1 + tg( - t)dt = ò ln(1 + )dt = ò ln dt
p/ 4 4 0 1 + tgt 0 1 + tgt
p/ 4 p/ 4 p/ 4
p/ 4
= ò [ln 2 - ln(1 + tgt)]dt = ln 2 ò dt - ò ln(1 + tgt)dt = ln 2.t 0 - I
0 0 0
p ln 2 p ln 2
Û 2I = ÛI= .
4 8
Tính chaát 7: Neáu f(x) lieân tuïc treân ñoaïn [0 ; 2a] vôùi a > 0 thì
2a a
CHÖÙNG MINH
2a a 2a
Ta coù: ò f(x)dx = ò f(x0dx + ò f(x)dx (1)
a 0 a
2a
Xeùt tích phaân I 2 = ò f(x)dx.
a
Ñaët x = 2a - t Þ dx = -dt
Ñoåi caän: x = a Þ t = a; x = 2a Þ t = 0.
0 a a
Khi ñoù: I 2 = - ò f(2a - t)dt = ò f(2a - t)dt = ò f(2a - x)dx (2)
a 0 0
AÙp duïng:
3p
Ví duï 8: Tính tích phaân: I = ò sin x.sin 2x.sin 3x.cos5xdx.
0
Trang 111
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Giaûi:
Vieát laïi I döôùi daïng:
3p / 2 3p
I= ò sin x.sin 2x.sin 3x.cos5xdx + ò sin x.sin 2x.sin 3x.cos5xdx. (1)
0 3p / 2
3p
Xeùt tích phaân J = ò sin x.sin 2x.sin 3x.cos5xdx.
3p / 2
Ñaët x = 3p - t Þ dx = -dt
3p 3p
Ñoåi caän: x= Þt= , x = 3p Þ t = 0.
2 2
0
Khi ñoù: J = - ò sin(3p - t).sin 2(3p - t).sin 3(3p - t).cos5(3p - t)dt
3p / 2
3p / 2 3p / 2
=- ò sin t.sin 2t.sin 3t.cos5tdt = - ò sin x.sin 2x.sin 3x.cos 5xdx. (2)
0 0
CHÖÙNG MINH
T a a+ T T
Ta coù: ò f(x)dx = ò f(x)dx + ò f(x)dx + ò f(x)dx (1)
0 0 a a+ T
T
Xeùt tích phaân I3 = ò f(x)dx.
a+ T
Ñaët t = x - T Þ dx = dt
Ñoåi caän: x = a + T Þ t = a; x = T Þ t = 0.
0 a a
Khi ñoù: I3 = ò f(t + T)dt = - ò f(t)dt = - ò f(x)dx. (2)
a 0 0
T a+ T
Thay (2) vaøo (1) , ta ñöôïc: ò f(x)dx = ò f(x)dx. (ñpcm)
0 a
AÙp duïng:
2004 p
Ví duï 8: Tính tích phaân: I = ò 1 - cos2xdx.
0
Giaûi:
Vieát laïi I döôùi daïng:
2004 p 2p 4p 2004 p
I= 2 ò sin x dx = 2( ò sin x dx + ò sin x dx + ... + ò sin x dx) (1)
0 0 2p 2002 p
Trang 112
Traàn Só Tuøng Tích phaân
2p 4p p 2p
p
x 2 | sin 2 x | x 4 + sin x
1 1 2
e/ ò 2
p dx; f/ ò dx; g/ ò (ex .sin x + e2 .x 2 )dx;
-
2
1 + 2x -1 x 2 + 1 -1
1 1 dx p
sin 7 x
h/ ò ln 3 (x + x 2 + 1) dx; i/ ò ; ò0
k/ 2 dx.
-1 -1 (e x + 1)(x 2 + 1) sin 7 x + cos7 x
p 1 3p p
ÑS: a/ ; b/ ln 9; c/ ; d/ ; e/ p + 2;
4 2 4 2
p 4 2 p p
f/ - ; g/ e2 ; h/ 0; i/ ; k/ .
2 3 3 4 4
Baøi 15. Cho lieân tuïc treân R vaø thoaû maõn: f(x) + f(- x) = 2 - 2 cos 2x , "x ÎR
3p
Tính tích phaân I = ò 23 p f(x)dx. ÑS: 6.
-
2
æ1ö
Baøi 17. Cho haøm soá f(x) lieân tuïc treân ñoaïn [0; + ¥) thoûa maõn f(t) = f ç ÷ , vôùi "t > 0 vaø
ètø
haøm soá.
ì p
ïïf(tgx) , neáu 0 £ x £ 2
g(x) = í
ïf(0) , neáu x = p
ïî 2
Chöùng minh raèng:
p p
é pù
a/ g(x) lieân tuïc treân ê 0; ú ;
ë 2û
b/ ò
0
4 g(x).dx = ò g(x).dx.
2
p
4
Trang 113
Tích phaân Traàn Só Tuøng
BAØI TAÄP
Baøi 18. Tính caùc tích phaân sau:
3 x4 - 1 1x.dx 5 (2x 2 + 18)dx 9
5 2 x .dx
a/ ò dx; b/ ò ; c/ ò ; d/ ò0 (x 5 + 1)3 ;
0 x2 + 9 -1 (x + 2)2 1 (x 2 - 6x + 13)2
4 2 x15 .dx 1 1
e/ ò ; f/ ò (1 + x)n dx; g/ ò x(1 - x 2 )n dx;
0 0 0
4
(x8 + 1)2
20 p 4 11p 7 2
ÑS: a/ - 18; b/ ln 3 - ; c/ + ; d/ ;
3 3 8 4 45
35 5 25 2 n +1 - 1 1
e/ . 125 + ; f/ ; g/ .
192 192 n +1 2(n + 1)
Baøi 19. Tính caùc tích phaân sau:
1
2 x 3 .dx x 3 .dx 2 dx
a/ ò1 x8 + 1
; b/ ò
0
2
x 2 - 3x + 2
; c/ ò
0 x(x 4 + 1)
;
2
tga x.dx cot ga dx b (a - x )dx
d/ ò1
1 + x 2 òe x(1 + x 2 ) ò0 (a + x 2 )2 , (a, b > 0);
+ 1 , (tga > 0) e/
e
2+ 6 1+ 5
x2 + 1 (x 2 + 1)dx
f/ ò 2 dx; g/ ò 2 .
1 x4 + 1 1 x4 - x2 + 1
p 1 21 3 7 1 32
ÑS: a/ ; b/ ln + ln ; c/ ln ; d/ 1;
16 4 2 4 2 4 17
b p p
e/ ; f/ ; g/ .
a + b2 8 4
Trang 114
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
Baøi 20. Tính caùc tích phaân sau:
p
p
cos2x.dx p
4 sin 3 x.dx dx
a/ ò0
8
sin 2x + cos2x
; b/ ò 4
0 1 + cos4 x
; c/ ò 4
0 sin x + 2sin x cosx - 8cos2 x
2
;
p
p
sin x.dx sin 6 x + cos6 x p
cos2x.dx
d/ ò0
4
sin x + cos6 x
6
; e/ ò
-
4
p
6x + 1
dx; f/ ò
0
4
(sin x + cos x + 2)3
;
4
p p
sin x + 7 cos x + 6 sin x.cos x dx
g/ ò0
2
4sin x + 3 cos x + 5
dx; h/ ò
0
2
a .cos2 x + b 2 .sin 2 x
2
dx (a, b ¹ 0)
p 1 3+2 2 1 2 2
ÑS: a/ + ln 2; b/ 2 ln ; c/ ln ; d/ ln 4;
16 8 2 6 5 3
5p 8 5+8 2 p 9 1 1
e/ ; f/ - ; g/ + ln + ; h/ .
32 27 (2 + 2 )2 2 8 6 |b|+|a|
Baøi 21. Tính caùc tích phaân sau:
p
cot g. 3 sin3 x - sin x.dx
p
cis3 x.dx p
cos x - sin x
a/ ò2
p ; b/ ò 4 dx; c/ ò2
p ;
6 sin x 0
2 + sin 2x 3
sin3 x
p
p x.sin x.dx p
d/ ò0 x.sin x.cos3 x.dx; e/ ò 3p 2
; f/ ò x - cos4 x.sin3 x.dx.
-
3
cos x 0
æ 3+ 2ö 3
9
ÑS: a/ ln( 2 + 1); b/ ln ç ÷; c/ - ;
è 2 +1 ø 24
p 4p 4p
d/ ; e/ - 2 ln(2 + 3); f/ .
3 3 35
sin 2x
Baøi 22. Tìm hai soá A, B ñeå haøm soá f(x) = coù theå bieåu dieãn döôùi daïng:
(2 + sin x)2
A.cos x B.cos x
f(x) = + .
(2 + sin)2 2 + sin x
0
Töø ñoù tính: ò -
p f(x).dx.
2
Trang 115
Tích phaân Traàn Só Tuøng
p3
p
2x x
d/ ò 4 2
x.tg x.dx; e/ ò sin 3 x.dx;
8 f/ ò x 2 .sin .dx;
0 0 0 2
p2 3p2 1 p(9 - 4 3)
ÑS: a/ - 2; b/ + ; c/ ;
4 8 2 36
p 1 p2
d/ - ln 2 - ; e/ 3p - 6; f/ -8(p2 + 4).
4 2 32
Baøi 24. Tính caùc tích phaân sau:
p p
a/ ò0 sin
n-1
x.cos(n + 1).dx, (n Î N, n ³ 1); b/ ò cosn -1 x.sin(n - 1)x.dx;
0
p p
2 cosn
c/ ò0
x.sin(n + 1)x.dx; d/ ò cos n x.sin(n + 2)x.dx.
0
2
1
ÑS: a/ 0; b/ 0; c/ 0; d/ .
n +1
Baøi 25. Tính caùc tích phaân sau:
p p
cosn x.dx
a/ I = ò ( cos x - sin x )dx;
2 b/ I = ò 2 ;
0 0 cosn x + sin n x
p
5cosx - 4sinx p
3sin x + 4 cos x
c/ I = ò 2 ; d/ I = ò 2 dx.
0 (cosx + sin x)3 0 3sin 2 x + 4 cos2 x
p 1 p
ÑS: a/ 0; b/ ; c/ ; d/ + ln 3.
4 2 2 3
p
sin 2 x.dx p
cos2 x.dx
Baøi 26. Ñaët: I = ò 6 vaø J = ò 6 .
0
sin x + 3 cos x 0
sin x + 3.cos x
a/ Tính: I – 3J vaø I + J.
5p
cos2x.dx
b/ Töø caùc keát quaû treân haõy tính caùc giaù trò cuûa I, J vaø K : K = ò 3
3p .
2 cos x - 3 sin x
1 1 3 -1
ÑS: a/ I - 3J = 1 - 3; I + J = ln 3; b/ K = ln 3 - .
4 8 2
p p
Baøi 27.a/ Chöùng minh raèng: ò
0
2 cos6 x.cos6x.dx = ò02 cos5 x.sin x si n6x.dx
p
b/ Tính: J = ò 2 cos5 x.cos7 x.dx.
0
ÑS: b/ J = 0.
Trang 116
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
Baøi 28. Tính caùc tích phaân sau:
3 æ x -1 ö dx 6 x - 4 dx 1 x
a/ ò2 3 çè x + 1 ÷ø . (x - 1)2 ; b/ ò4 .
x+2 x+2
; c/ ò0 4-x
.(x - 2).dx;
2
1+ x 1 dx
d/ ò0 2 .dx; e/ ò , m Î N*.
1- x 0
(1 + x m ).m 1 + x m
3 3
ÑS: a/ ( 3 - 3 2 ); b/ ln3 - 1; c/ p - 4;
2
1 1
d/ (p + 4 - 2 2 ); e/ - 1.
4 m
2
Baøi 29. Tính caùc tích phaân sau:
4 dx 6 dx 1
a/ ò2 x ; b/ ò2 ; c/ ò x3 . 1 + x2 dx;
3 0
16 - x 2 x x2 - 9
3
2 2
d/ ò-1 x 2 4 - x 2 .dx; e/ ò x (x 2 + 4)3 .dx; f/ ò 2 x 2 . (3 - x 2 )3 .
0 0
1 æ pö p 2
ÑS: a/ - ln ç tg ÷ ; b/ ; c/ ( 2 - 1);
4 è 12 ø 18 15
5p 3 32 9
d/ - ; e/ (4 2 - 1); f/ (4 p + 9 3).
6 4 5 64
Baøi 30. Tính caùc tích phaân sau:
1
4 x2 - 4 1 1 - x2 dx 1 x 2 .dx
a/ ò4 3
3 x
dx; b/ ò 22 x2
.dx; c/ ò2
1
x - x2
; d/ ò
0
2x - x 2
;
4
a
a 2a n x n -1.dx
e/ ò0 x 2 x 2 - x 2 .dx; f/ ò x 2ax - x 2 .dx; g/ ò0 2 (a > 0; n ³ 2).
0 2 2n
a -x
1 1 p 1
ÑS: a/ (4 3 - p); b/ (4 - p); c/ ; d/ (3p - 8);
3 4 6 4
pa4 pa3 p
e/ ; f/ ; g/ .
16 2 6n
Baøi 31. Tính caùc tích phaân sau:
p
dx 1 dx
a/ ò0
2
x + 3 + x +1
; b/ ò-1 1 + x + 1 + x2
;
Trang 117
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2 dx 8 (2x + 1)dx
c/ ò1 x2 ( x2 + 1 + x)
; d/ ò4 x 2 - 4x + x + 2
;
19
ÑS: a/ - 3 - 2; b/ 1;
6
(2 + 5)( 2 - 1) 2 2 - 5 1
c/ ln + ; d/ 8 - 3 2 - ln(3 + 2 2).
2 2 2
a x n .dx
Baøi 32. Cho I = ò ; (a > 0,n Î N)
0
x3 + a3
a/ Vôùi giaù trò naøo cuûa n thì I khoâng phuï thuoäc vaøo a.
b/ Tính I vôùi n tìm ñöôïc.
1 2
ÑS: a/ n = ; b/ ln(1 + 2 ).
2 3
Trang 118
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
Baøi 33. Tính caùc tích phaân sau:
ln 2 ln 5 ex . e x - 1 e dx
a/ ò 1 - e2x .dx; b/ ò0 dx; c/ ò ;
0 ex + 3 1
x 1 - ln x 2
e dx e 1 + ln 2 x e ln x 3 1 + ln 2 x
d/ ò ; e/ ò dx; f/ ò .
1 x(1 + ln 2 x 1 x 1 x
1æ 2- 3ö p
ÑS: a/ ç 3 + ln ÷; b/ 4 - p; c/ ;
2è 2+ 3ø 6
p 2 1 3 3
d/ ; e/ + ln(1 + 2); f/ ( 16 - 1).
4 2 2 8
Baøi 34. Tính caùc tích phaân sau:
2 ln x e2 æ 1 1 ö e3 ln(lnx).dx
a/ ò0 dx; b/ ò ç 2 - ÷ dx; c/ òe2 ;
x2 e è ln x ln x ø x
p
ln(x + 1).dx
1 e ln x.dx ln(sin x).dx
d/ ò ; e/ ò ; f/ ò 3
p .
0
x +1 1 (x + 1) 2
6
cos2 x
1 1 27
ÑS: a/ (1 - 2 ln 2 ); b/ (2e - e2 ); c/ ln ;
2 2 4e
3 3 3 p
d/ 2 ln 4 - 4 2 + 4; e/ 0; f/ ln - .
3 2 6
Baøi 35. Tính caùc tích phaân sau:
p p
a/ ò 0
2 log 2 (1 + tgx).dx; b/ ò 4 ln(1 + tgx)dx;
0
p
(1 + sin x)1+cosx x.ex dx
1
c/ ò 0
2 ln
1 + cosx
dx; d/ ò
0 (1 + e x )3
;
p p e2 + 4e + 1 1 æ e + 1 ö
ÑS: a/ ; b/ ln 2; c/ 2 ln 2 - 1; d/ - ln ç ÷.
8 8 4(e + 1)2 2 è 2 ø
Trang 119
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 11: PHÖÔNG TRÌNH BAÁT PHÖÔNG TRÌNH TÍCH PHAÂN
Ñeå giaûi phöông trình, baát phöông trình tích phaân thoâng thöôøng tröôùc tieân ta caàn ñi
xaùc ñònh tích phaân trong phöông trình, baát phöông trình ñoù, sau ñoù seõ thu ñöôïc moät
phöông trình, baát phöông trình ñaïi soá quen thuoäc.
BAØI TAÄP
x
Baøi 36. Giaûi vaø bieän luaän phöông trình sau vôùi aån x: 2 ò (mt - m + 2)dt = 3 - m
0
1
ÑS: · m < : voâ nghieäm
2
1
· m= :x=1
2
1
· m > : 2 nghieäm
2
x
Baøi 38. Cho I(x) = ò (e2t + e-2t )dt.
0
Trang 120
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x
tdt
f/ ò = 6 - 2x(1 + 2 1 - x 2 )
3 1 - t2 . 1 + 1 - t2
2
coù 3 nghieäm phaân bieät coù toång bình phöông baèng 27.
ÑS: m = 1.
Baøi 41. Giaûi caùc phöông trình sau:
x x
3
a/ ò (4sin 4 t - )dt = 0; b/ ò cos(t - x 2 )dt = sin x;
0 2 0
x
dt
c/ ò 2 3
(1 - t )
= tgx vôùi x Î [0; 1).
0
p
ÑS: a/ x = K , K Î Z;
2
é x = Kp
ê
b/ ê x = ± l2p l = 0, 1, 2,... c/ x = 0.
ê
ê x = 1 ± 1 + m8p , m = 0, 1, 2...
ë 2
Trang 121
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1. Nhaän xeùt:
Trong nhöõng tröôøng hôïp haøm döôùi daáu tích phaân phuï thuoäc vaøo tham soá n (n Î N), khi ñoù
ngöôøi ta thöôøng kyù hieäu In ñeå chæ tích phaân phaûi tính.
1. Hoaëc laø ñoøi hoûi thieát laäp moät coâng thöùc truy hoài, töùc laø coâng thöùc bieåu dieãn
In theo caùc In+K, ôû ñaây 1 £ K £ n.
2. Hoaëc laø chöùng minh moät coâng thöùc truy hoài cho tröôùc.
3. Hoaëc sau khi coù coâng thöùc truy hoài ñoøi hoûi tính moät giaù trò I n 0 cuï theå naøo
ñoù.
2. Moät soá daïng thöôøng gaëp:
p/ 2
ò sin
n
Daïng 1: I n = x.dx (n Î N)
0
æ 1 ö
· Phaân tích: tg n +2 x = tg n x.tg 2 x = tg n x. ç 2
- 1 ÷ = tg n x(1 + tg2 x - 1)
è cos x ø
1
Suy ra: I n +2 + I n = (khoâng duøng tích phaân töøng phaàn)
n +1
p/ 2 p/ 2
ò
n
Daïng 4: I n = x .cos x.dx vaø J n = ò x n .sin x.dx.
0 0
n n -1
· Ñaët: u = x Þ du = n.x .dx.
dv = cos x.dx Þ v = sin x
2
æpö
Þ I n = ç ÷ - nJ n - 1 (1)
è2ø
· Töông töï: J n = 0 + nI n -1 (2)
n
æ pö
· Töø (1) vaø (2) Þ I n + n(n - 1)I n -2 =ç ÷ .
è2ø
Trang 122
Traàn Só Tuøng Tích phaân
1
Daïng 5: I n = ò x n .ex .dx
0
1
· Ñaët: u = ln n x Þ du = n.ln n-1 x, dx
x
dv = dx Þ v = x.
Þ I n = [x.ln n x]1e - n.I n -1 Û I n = e - nI n -1.
BAØI TAÄP
Baøi 42. Cho I n = ò sin n x.dx vaø J n = ò cos n x.dx , vôùi n Î N, n ³ 2.
Chöùng minh caùc coâng thöùc truy hoài sau:
1 n -1 1 n -1
I n = - sin n -1 x.cos x + I n -2 . J n = sin x.cos n -1 x + J n -2 .
n n n n
AÙp duïng ta tính I3 vaø J4.
1 2
ÑS: · I3 = - sin 2 x.cos x - cos x + C.
3 3
1 3 3
· J 4 = sin x.cos3 x + x + sin 2x + C.
4 8 16
Baøi 43. Cho I n = ò x n .sin x.dx vaø J n = ò x n .cos x.dx , vôùi n Î N, n ³ 2.
Chöùng minh raèng:
I n = -x n .cos x = nx n -1.sin x - n(n - 1).I n -2.
J n = x n .sin x + n.x n -1 .cos x - n(n - 1).J n -2 .
AÙp duïng ta tính I2 vaø J2.
ÑS: · I 2 = -x 2 - cos x + 2x.sin x + 2 cos x + C.
· J 4 = x 2 sin x + 2x cos x - 2sin x + C.
Trang 123
Tích phaân Traàn Só Tuøng
a/ Tính I1.
b/ Tìm heä thöùc giöõa In vaø In–1.
2e 1
ÑS: a/ I1 = ln ; b/ I n + I n -1 = (e1- n) - 1)
1+ e 1- n
Trang 124
Traàn Só Tuøng Tích phaân
· Cho hai haøm soá f(x) vaø g(x) lieân tuïc treân [a ; b]
b
Daïng 1: Neáu f(x) ³ 0, "x Î [a; b] thì : ò f(x) ³ 0
a
b b
Daïng 5: ò f(x).dx £ ò | f(x) | dx .
a a
Ghi chuù:
Trang 125
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1. Thöïc chaát chöùng minh baát ñaúng thöùc tích phaân chính laø chöùng minh:
f(x) £ g(x), "x Î [a; b]. Neáu daáu “=” xaûy ra trong baát ñaúng thöùc f(x) £ g(x) chæ taïi
moät soá höõu haïn ñieåm x Î [a; b] thì ta coù theå boû daáu “=” trong baát ñaúng thöùc tích phaân.
2. Do BÑT laø moät daïng toaùn phöùc taïp, neân moãi daïng treân coù nhieàu kyõ thuaät giaûi, vì vaäy
trong phaàn baøi taäp naøy, khoâng ñi theo töøng daïng treân maø ñi theo töøng kyõ thuaät giaûi.
Kyõ thuaät 1: Duøng phöông phaùp bieán ñoåi töông ñöông hoaëc chaën treân, chaën döôùi
BAØI TAÄP
Baøi 49. Chöùng minh caùc baát ñaúng thöùc:
1 1
1 x19 .dx 1 p dx p 2
a/ <ò < b/ < ò < .
20 2 0 1 + x
3 3 6 20 6 0
2
4-x -x 3 8
1/ 2 200 p
1 dx 1 cos x.dx 1
c/
50
< ò (3 + 2 cos x)
0
2
<
2(3 + 3)2
. d/ ò
100 p
x
<
200 p
Baøi 50. Chöùng minh caùc baát ñaúng thöùc:
p/2 1
p 2 e.p 1 2
a/ < ò esin x .dx < b/ 1 - £ ò e- x .dx £ 1.
2 0
2 e 0
3
e- x .sin x p
c/ 0< ò
1
2
x +1
dx <
12e
t 2 3
tg 4 x p p (tg t +3tgt)
Baøi 51. Cho I(t) = ò dx, vôùi 0 < t < . Chöùng minh raèng: tg(t + ) > e 3
0
cos 2x 4 4
t 2
æ ln x ö
Baøi 52. Ñaët: J(t) = ò ç ÷ dx, vôùi t > 1.
1 è x ø
Tính J(t) theo t, töø ñoù suy ra: J(t) < 2, "t > 1.
Kyõ thuaät 2: Duøng baát ñaúng thöùc Coâsi hay Bu Nhia Coáp Ski
BAØI TAÄP
Baøi 53. Chöùng minh caùc baát ñaúng thöùc:
p/ 2
27p
a/ ò
0
sin x(2 + 3 sin x )(7 - 4 sin x )dx <
2
p/ 3
2p
b/ ò
p/ 4
cos x(5 + 7 cos x - 6 cos x)dx <
3
.
e
c/ ò
1
ln x(9 - 3 ln x - 2 ln x)dx £ 8(e - 1)
a/ ò(
0
8cos2 x + sin 2 x + 8sin 2 x + cos2 x )dx £ p 2
Trang 126
Traàn Só Tuøng Tích phaân
e
b/ ò(
1
3 + 2 ln 2 x + 5 - 2 ln 2 x )dx £ 4(e - 1)
Baøi 55. Söû duïng baát ñaúng thöùc daïng 5 chöùng minh:
1
sin x x.dx p 3 cos x - 4sin x 5p
a/ ò
0
1 + x2
< ;
4
b/ ò x2 + 1
£
4
.
Kyõ thuaät 3: Söû duïng GTLN – GTNN cuûa haøm soá treân mieàn laáy tích phaân baèng baûng
bieán thieân.
BAØI TAÄP
Baøi 56. Chöùng minh caùc baát ñaúng thöùc:
2 2 x.dx 1 1
4
a/ <ò 2 < ; b/ 0 < ò x(1 - x)2 .dx < ;
5 1 x +1 2 0 27
11
c/ 54 2 £ ò( x + 7 + 11 - x ).dx £ 108;
-7
2 p
-1/ 4 x2 -x p 3 dx 2p 3
d/ 2.e £ òe .dx £ 2e ; 2
e/ < ò < .
0 3 0
2
cos x + cos x + 1 3
Kyõ thuaät 4: Söû duïng tính chaát ñoàng bieán, nghòch bieán cuûa haøm soá baèng caùch tính ñaïo
haøm
BAØI TAÄP
Baøi 57. Chöùng minh caùc baát ñaúng thöùc:
p/3
3 sin x.dx 1
a/
4
< ò x < 2;
p/ 4
2p
b/ 2 p 7 £ ò (2 + sin x)(6 - sin x).dx £ 2 p 15.
0
1 1
1+ x 2
p+ 4
c/ e > 1 + x, "x ¹ 0. Suy ra : ò e
x
dx >
0 4
200
2
x
d/ e ³ x, "x. Suy ra : ò e- x .dx £ 0, 01.
100
4
x dx
e/ 1 < ln x < , vôùi x > e. Suy ra : 0,92 <
e ò 3 ln x < 1.
3
Kyõ thuaät 5: Söû duïng baát ñaúng thöùc Bu Nhia Coáp Ski trong tích phaân baøi taäp 9.16
BAØI TAÄP
Baøi 58. Chöùng minh raèng neáu f(x), g(x) laø hai haøm soá lieân tuïc treân [a ; b] thì ta coù:
Trang 127
Tích phaân Traàn Só Tuøng
2
æb ö b
2
b
2
çò f(x).g(x).dx ÷ £ ò f (x).dx. ò g (x).dx.
èa ø a a
(BÑT treân goïi laø BÑT Bua Nhia Coâp Ski trong tích phaân)
Baøi 59. Chöùng minh raèng:
2
æ1 ö 1 1
Baøi 60. Cho f(x) laø haøm soá xaùc ñònh lieân tuïc treân [0 ; 1] vaø f(x) £ 1, "x Î [0; 1] .
Chöùng minh raèng:
1 2
æ1 ö
ò 1 - f (x).dx £ 1 - ç ò f(x).dx ÷ .
2
0 è0 ø
1
dx 2
Baøi 61. Bieát ln 2 = ò x + 1. Chöùng min h : Ln2 > 3 .
0
Trang 128
Traàn Só Tuøng Tích phaân
· Trong baøi toaùn tìm giôùi haïn cuûa tích phaân thöôøng coù 2 daïng sau:
t
Daïng 1: Tìm lim ò f(x).dx, (t > a)
t ®¥
a
t
Ta tính tích phaân ò f(x).dx phuï thuoäc vaøo t, sau ñoù duøng ñònh lyù veà giôùi haïn ñeå tìm
a
keát quaû.
b
Daïng 2: Tìm lim ò f(x, n).dx , (n Î N)
n ®¥
a
b
Ÿ Duøng BÑT tích phaân ñem tích phaân veà daïng: A £ ò f(x, n).d(x) £ B
a
b
Þ lim A £ lim ò f(x,n).dx £ lim B
n ®¥ n ®¥ n ®¥
a
b
Ÿ Sau ñoù, neáu: lim A = lim B = l thì lim ò f(x, n).dx = l
n ®¥ n ®¥ n ®¥
a
BAØI TAÄP
x
dt
Baøi 62. a/ Tính I(x) = ò t(t + 1) , (x > 1) b/ Tìm lim I(x)
x ®+¥
1
2x
ÑS: a/ ln ; b/ ln 2.
x +1
ln10
ex .dx
Baøi 63. a/ Tính I(b) = ò 3
ex - 2
; b/ Tìm lim I(b)
b ® ln 2
b
3é 1 ù
ÑS: a/ ê 6 - (eb - 2)2 / 3 ú b/ 6.
2ë 2 û
1
e- nx .dx
Baøi 64. Cho I n = ò -x
(n Î N* )
0 1+ e
Trang 129
Tích phaân Traàn Só Tuøng
t2 + 1
ÑS: a/ ln 4 + ln b/ ln4.
(t + 2)2
x
Baøi 65. a/ Tính I(x) = ò (t 2 + 2t).e t .dt. Tìm lim I(x)
x ®-¥
0
x
2t.ln t.dt
b/ Tính I(x) = ò (1 + t 2 )2 , (x > 1). Tìm xlim
®+¥
I(x).
1
ÑS: a/ 0; b/ ln 2.
em
Baøi 66. a/ Tính theo m vaø x > 0 tích phaân: I m (x) = ò t.(m - ln t).dt.
x
1 2m 1 2m
ÑS: a/ éëe + 2x 2 ln x - (2m + 1)x 2 ùû b/ e ; m = ln 2.
4 4
Trang 130
Traàn Só Tuøng Tích phaân
* Ghi chuù: Neáu f(x) khoâng ñoåi daáu treân ñoaïn [a ; b] thì ta duøng coâng thöùc sau:
b
S= ò f(x)dx
a
Trang 131
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Ghi chuù:
(1) Dieän tích S luoân laø moät giaù trò döông (khoâng coù giaù trò S £ 0).
(2) Vôùi caâu hoûi: “Tính dieän tích giôùi haïn bôûi (C): y = f(x) vaø truïc hoaønh” thì ta phaûi tìm
theâm hai ñöôøng x = a, x = b ñeå laøm caän tích phaân, hai ñöôøng naøy chính laø giao ñieåm
cuûa (C) vaø truïc Ox, laø 2 nghieäm cuûa phöông trình f(x) = 0 (theo phöông phaùp ñaïi soá).
Vôùi caâu hoûi ñôn giaûn hôn nhö: “Tính dieän tích giôùi haïn bôûi ñöôøng (C) : y = f(x) thì ta
phaûi hieåu ñoù laø söï giôùi haïn bôûi (C) vaø truïc hoaønh.
(3) Moät soá haøm coù tính ñoái xöùng nhö: parabol, ñöôøng troøn, elip, haøm giaù trò tuyeät ñoái, moät
soá haøm caên thöùc; lôïi duïng tính ñoái xöùng ta tính moät phaàn S roài ñem nhaân hai, nhaân ba,
... (cuõng coù theå söû duïng toång hoaëc hieäu dieän tích).
(4) Phaàn lôùn daïng toaùn loaïi naøy ta neân duøng phöông phaùp ñoà thò hieäu quaû hôn; moät soá ít
phaûi duøng phöông phaùp ñaïi soá nhö haøm löôïng giaùc vì veõ ñoà thò khoù.
Trang 132
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Vaán ñeà 2: DIEÄN TÍCH HÌNH PHAÚNG GIÔÙI HAÏN BÔÛI HAI ÑÖÔØNG (C1), (C2)
1. Dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi hai ñöôøng (C1), (C2)
ì(C1 ): y = f(x)
ï(C ):y = g(x) b
ï 2
í ñöôïc tính bôûi coâng thöùc: S = ò f(x) - g(x) dx
ïx = a a
ïîx = b (a < b)
b/ Tröôøng hôïp 2: (C1) caét (C2) taïi ñieåm I coù hoaønh ñoä x0.
x0 b
S= ò g(x) - f(x) dx + ò f(x) - g(x) dx y
a x0
(C1): y = f(x)
Hoaëc duøng coâng thöùc sau: S1 I S2 (C2): y = g(x)
x0 b
S= ò [f(x) - g(x)]dx + ò [f(x) - g(x)]dx 0 a x0 b x
a x0
Trang 133
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x0 b
S = ò f(x) - g(x) dx + ò f(x) - g(x) dx
a a
roài xeùt laïi töø ñaàu treân caùc ñoaïn [a; x 0 ] vaø [x 0 ; b].
Ghi chuù:
(1) Trong thöïc haønh ta neân duøng phöông phaùp ñoà thò.
(2) Khi giao ñieåm cuûa (C1) vaø (C2) khoâng chaéc chaén nhö soá höõu tæ hoaëc soá voâ tæ, ta neân
thöïc hieän theâm vieäc giaûi phöông trình hoaønh ñoä f(x) = g(x) cho chính xaùc.
(3) Hoaønh ñoä giao ñieåm cuûa (C1) vaø (C2) laø caùc caän cuûa tích phaân.
(4) Treân ñaây khi tính dieän tích ta ñaõ coi x laø bieán, y laø haøm. Tuy nhieân trong moät soá
tröôøng hôïp ta coi y laø bieán cuûa haøm x (nghóa laø x = f(y)), khi ñoù vieäc tính dieän tích seõ
ñôn giaûn hôn.
Trang 134
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Vaán ñeà 3: DIEÄN TÍCH HÌNH PHAÚNG GIÔÙI HAÏN BÔÛI NHIEÀU ÑÖÔØNG
B C
§ Veõ 4 ñöôøng treân cuøng moät maët phaúng
vaø xaùc ñònh hoaønh ñoä giao ñieåm giöõa chuùng (C3) S2 S3
S
(x1, x2, x3, x4) A 1
D
§ Dieän tích hình phaúng S caàn tìm: S = S1 + S2 + S3
0 x1 x2 x3 x4 x
x1 x3 x4
Û S = ò [(C1 ) - (C3 )]dx + ò [(C4 ) - (C3 )]dx + ò [(C4 ) - (C2 )]dx.
x1 x2 x3
Trang 135
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 4: DIEÄN TÍCH LÔÙN NHAÁT VAØ DIEÄN TÍCH NHOÛ NHAÁT
Tìm dieän tích lôùn nhaát vaø nhoû nhaát cuûa hình phaúng S.
Phöông phaùp:
§ Thieát laäp coâng thöùc tính S theo moät hoaëc nhieàu tham soá cuûa giaû thieát (giaû söû laø m), töùc
laø, ta coù: S = g(m).
§ Tìm giaù trò lôùn nhaát, giaù trò nhoû nhaát cuûa g(m) baèng moät trong caùc phöông phaùp:
+ Tam thöùc baäc hai
+ Baát ñaúng thöùc Coâsi hoaëc Bu Nhia Coâp Ski.
+ Söû duïng ñaïo haøm
Chuù yù: Caùc caän a, b thöôøng laáy töø nghieäm x1, x2 laø hoaønh ñoä giao ñieåm cuûa (C) vaø (d).
Ví duï 1: (Vaán ñeà 1): Tính dieän tích cuûa mieàn kín giôùi haïn bôûi ñöôøng cong
y = x 1 + x 2 , truïc Ox vaø ñöôøng thaúng x = 1.
Giaûi:
* Ñöôøng cong (C) : y = x 1 + x 2 caét truïc hoaønh Ox khi: x 1 + x 2 = 0 Û x = 0.
* Ta coù: x 1 + x 2 ³ 0, vôùi moïi x Î [0; 1] . Do ñoù dieän tích S caàn tìm laø:
1
S = ò x 1 + x 2 .dx.
0
Ví duï 2: (vaán ñeà 1): Tính dieän hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng
1 + ln x
y= ; x = 1, x = e.
x
Giaûi:
e
1 + ln x
* Dieän tích hình phaúng S caàn tìm: S = ò x
dx
1
1
* Ñaët: u = 1 + ln x Þ u2 = 1 + ln x Þ 2u.du = dx.
x
* Ñoåi caän: x = 1 Þ u = 1; x = e Þ u = 2.
2 2
æ2 ö 2 2
* Ta coù: S = ò 2u .du = ç u3 ÷
2
= (2 2 - 1 = (2 2 - 1) (ñvdt)
1 è3 ø 1 3 3
Ví duï 3 (vaán ñeà 2): Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
y = x 2 - 2x vaø y = -x 2 + 4x.
Trang 136
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Giaûi:
y
* Phöông trình hoaønh ñoä giao ñieåm cuûa 2 ñöôøng:
(P1)
x 2 - 2x = - x 2 + 4x 4
3
Û 2x 2 - 6x = 0 Û x = 0 hay x = 3. A
3 3 3
æ 2x 3 ö
S = ò éë -x + 4x) - (x - 2x) ùûdx = ò (-2x + 6x)dx = ç -
2 2 2
+ 3x 2 ÷ = 9 (ñvdt)
0 0 è 3 ø
Ví duï 4 (vaán ñeà 2): Parabol y2 = 2x chia hình phaúng giôùi haïn bôûi ñöôøng troøn
x 2 + y2 = 8 thaønh hai phaàn. tính dieän tích moãi phaàn ñoù
Giaûi:
* Phöông trình hoaønh ñoä giao ñieåm cuûa (P): y2 = 2x vaø (C):x 2 + y2 = 8;
é x = 2 Þ y = ±2
x 2 + 2x = 8 (vôùi x ³ 0) Û x 2 + 2x - 8 = 0 Û ê
ë x = -4 (loaïi)
Toïa ñoä giao ñieåm B(2 ; 2), C(2 ; –2).
* Ta tính dieän tích tam giaùc cong OAB; y
(P)
2 2 2 B
Ñaët: S1 = SOAB = ò 2x.dx + ò 8 - x 2 .dx 2
0 2 S1 A
2 2 o 2 x
æ 2 3ö 8 2 2
vôùi: ò 2x.dx = ç 2.
è 3
x ÷ = .
ø0 3 –2
0 C
2 2
Tính: ò 8 - x 2 .dx = I.
2
Trang 137
Tích phaân Traàn Só Tuøng
1 m
= - (x 32 - x13 ) + (x 22 - x12 ) + (x 2 - x1 )
3 2
1
= - (x 2 - x1 ). éë2(x 22 + x1x 2 + x12 ) - 3m(x 2 + x1 ) - 6 ùû
6
1 1 4
=- m 2 + 4. ëé2(m 2 + 1) - 3m 2 - 6 ûù = (m 2 + 4)3 ³ .
6 6 3
4
Vaäy: min S = khi m = 0.
3
Ví duï 6 (vaán ñeà 3): Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
x2 27
y = x2 , y = ,y= .
8 x
Giaûi:
2 x2 27 y
* Ñoà thò (P1 ) : y = x , (P2 ) : y = , (H) : y = (P1)
8 x
nhö treân hình veõ. 9 A
(P2)
* Phöông trình hoaønh ñoä giao ñieåm cuûa (H)
Trang 138
Traàn Só Tuøng Tích phaân
x 2 27 æ 9ö
= Û x = 6 Þ toaï ñoä B ç 6, ÷ .
8 x è 2ø
* Dieän tích hình phaúng S caàn tìm:
3 6
x2 æ 27 x 2 ö
S = S1 + S2 = ò (x 2 - )dx + ò ç - ÷ dx = ... = 27 ln 2 (ñvdt) .
0 8 3è x 8 ø
Ví duï 7 (vaán ñeà 3): Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng: parabol (P):
y = 4x - x 2 vaø caùc ñöôøng tieáp tuyeán vôùi parabol naøy, bieát raèng caùc tieáp tuyeán ñoù ñi qua
M(5/2, 6).
Giaûi: y
* Phöông trình ñöôøng thaúng (d) qua M heä soá goùc K: (d2) (d1)
æ 5ö 6 M
y = Kç x - ÷ + 6
è 2ø
S1
* (d) tieáp xuùc (P) khi heä sau coù nghieäm: 4 S2
ì 2 æ 5ö A
ï4x - x = K ç x - ÷ + 6 (1) 3
í è 2ø
ï4 - 2x = K (2)
î
(P)
* Theá (2) vaøo (1) ta ñöôïc:
5
4x - x 2 = (4 - 2x)(x - ) + 6 B
2 0 1 2 5/2 4 x
éx = 1 Þ K = 1
Û x 2 - 5x + 4 = 0 Û ê
ë x = 4 Þ K = -4
* Vaäy coù 2 phöông trình tieáp tuyeán laø: (d1 ) :y = 2x + 1; (d 2 ) : y = -4x + 16
* Dieän tích hình phaúng S caàn tìm:
5/2 4
9
ò (2x + 1 - 4x + x
2
ò (-4x + 16 - 4x + x
2
S = S1 + S2 = )dx + )dx = ... = (ñvdt).
1 5/ 2 4
Ví duï 8 (vaán ñeà 3): Tính dieän tích giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng: y = x 2 - 4x + 3 vaø y = 3.
Giaûi:
y
* Veõ ñoà thò (C): y = f(x) = x 2 - 4x + 3
(C)
ì f(x), f(x) ³ 0 3
* Xeùt ñoà thò (C’) : y = f(x) = í
î -f(x), f(x) < 0
* Töø ñoà thò (C) ta suy ra ñoà thò (C’) nhö sau: 2
0 1 3 4 x
ì+ Giöõ nguyeân phaàn ñoà thò (C) naèm treân Ox –1
í
î+ Laáy ñoái xöùng phaàn ñoà thò (C) naèm döôùi Ox qua truïc hoaønh
* Ñoà thò (C’) laø hôïp cuûa 2 phaàn treân
Trang 139
Tích phaân Traàn Só Tuøng
0 ë0 1 û
...............
= 8 (ñvdt)
Baûng xeùt daáu:
x 0 1 2 3
x2–4x+3 + 0 – 0 +
Trang 140
Traàn Só Tuøng Tích phaân
BAØI TAÄP
Baøi 1. Cho Parabol (P): y = x 2 - 4x + 3 vaø ñöôøng thaúng (d) : y = x – 1.
Tính dieän tích giôùi haïn bôûi:
a/ (P) vaø truïc Ox; b/ (P), truïc Ox vaø truïc Oy;
c/ (P), truïc Ox, x = 2 vaø x = 4; d/ (P) vaø (d);
e/ (P), (d), x = 0 vaø x = 2.
4 4 9
ÑS: a/ ; b/ ; c/ 2; d/ ; e/ 3.
3 3 2
Baøi 2. Tính dieän tích giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
1
a/ (C) : y = x + 2 , tieäm caän xieân cuûa (C), x = 1 vaø x = 3;
2x
5
b/ y = x(x + 1) , truïc Ox, truïc Oy vaø x = 1;
c/ 2(y - 1)2 = x vaø (y - 1)2 = x - 1 ;
d/ y = x 2 - 2x + 2, y = x 2 + 4x + 5 y = x 2 - 4x + 3 vaø y = 1;
x2 1 8
e/ y = , y = , y = (vôùi x > 0).
8 x x
1 418 4 9
ÑS: a/ ; b/ ; c/ ; d/ ; e/ 7ln2.
3 35 3 4
Baøi 3. Tính dieän tích giôùi haïn bôûi:
a/ (C) : y = x 2 - 2x vaø tieáp tuyeán vôùi (C) taïi O(0 ; 0) vaø A(3 ; 3) treân (C).
b/ (C) : y = x 3 - 2x 2 + 4x - 3, y = 0 vaø tieáp tuyeán vôùi (C) taïi tieáp ñieåm coù hoaønh
ñoä x = 2.
9 5
ÑS: a/ ; b/ .
4 48
9
Baøi 4. Cho Parabol (P): y2 = x vaø ñöôøng troøn (C) : x 2 + y2 - 4x + = 0.
4
a/ Chöùng toû (P) vaø (C) tieáp xuùc nhau taïi A vaø B.
b/ Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi (P) vaø caùc tieáp tuyeán chung taïi A vaø B.
æ3 6ö 6 6 æ3 6ö 6 6 6
ÑS: a/ A ç ; ÷; y = x+ ; Bç ; - ÷; y = - x- . b/ .
è2 2 ø 6 4 è2 2 ø 6 4 2
Baøi 5. Ñöôøng thaúng (d): x – 3y + 5 = 0 chia ñöôøng troøn (C): x 2 + y2 = 5 thaønh hai phaàn,
tính dieän tích moãi phaàn.
5p 5 15p 5
ÑS: S1 = - ; S2 = + .
4 2 4 2
Baøi 6. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng
a/ y = x 2 , y = x. b/ x - y3 + 1 = 0; x + y - 1 = 0.
c/ x 2 + y2 = 8; y2 = 2x. d/ y = 2 - x 2 ; y3 = x 2 .
Trang 141
Tích phaân Traàn Só Tuøng
x 1
e/ y = ; x = 0; x = .
1 - x4 2
1 5 4 32 p
ÑS: a/ ; b/ ; c/ 2 p + ; d/ ; e/ .
3 4 3 15 12
Baøi 7. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
a/ y = x.ex ; y = 0; x = -1; x = 2. b/ y = x.ln 2 x; y = 0; x = 1; x = e.
c/ y = e x ; y = e- x ; x = 1. d/ y = 5x -2 ; y = 0; x = 0; y = 3 - x.
e/ y = (x + 1)5 ; y = ex ; x = 1.
2 1 2 1
ÑS: a/ e2 - + 2; b/ (e - 1); c/ e + - 2;
3 4 2
24 1 23
d/ + ; e/ - e.
25ln 5 2 2
Baøi 8. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
x2
a/ y = + 2x vaø y = x + 4; b/ y = - x 2 + 2 x + 3 vaø 3x + 5y - 9 = 0;
2
x 1
c/ y = vaø y = 0; x = 1; x = 2; d/ y = ln x ; y = 0; x = vaø x = e.
x +1 e
26 55 2 2
ÑS: a/ ; b/ ; c/ 1 - ln ; d/ 2 - .
3 6 3 e
Baøi 9. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
a/ y = sin x + cos2 x, caùc truïc toaï ñoä vaø x = p;
p
b/ y = sin 2 x + sin x + 1, caùc truïc toaï ñoä vaø x = .
2
c/ y = x + sin x; y = x; x = 0; x = 2 p.
d/ y = x + sin 2 x; y = p;x = 0; x = p.
p 3p p
ÑS: a/ 2 + ; b/ 1 + ; c/ 4; d/ .
2 2 2
Baøi 10. Dieän tích giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng thaúng x = –1; x = 2; y = 0 vaø Parabol (P) baèng
15. Tìm phöông trình cuûa (P), bieát (P) coù ñænh laø I(1 ; 2).
ÑS: y = 3x 2 - 6x + 5.
x 2 + 2x - 3
Baøi 11. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi (C): y = , tieän caän xieân
x+2
x = 0 vaø x = m > 0. Tìm giôùi haïn cuûa dieän tích naøy khi m ®+ ¥.
æm+2ö
ÑS: S = 3ln ç ÷ ; lim S = +¥.
è 2 ø m ®+¥
Trang 142
Traàn Só Tuøng Tích phaân
2x
Baøi 12. Cho (H): y = .
x -1
a/ Chöùng minh raèng hình phaúng ñöôïc giôùi haïn bôûi (H), tieäm caän ngang vaø caùc
ñöôøng thaúng x = a + 1; x = 2a + 1 coù dieän tích khoâng phuï thuoäc vaøo tham soá a
döông.
b/ Laäp phöông trình tieáp tuyeán (d) cuûa (H) taïi goác toaï ñoä. Tính dieän tích hình
phaúng giôùi haïn bôûi (H), (d) vaø ñöôøng thaúng x = 2.
ÑS: a/ 2ln2; b/ 2ln3.
Baøi 13. Cho Parabol (P) : y = x2. Hai ñieåm A vaø B di ñoäng treân (P) sao cho AB = 2.
a/ Tìm taäp hôïp trung ñieåm I cuûa AB
b/ Xaùc ñònh vò trí cuûa A, B sao cho dieän tích cuûa phaàn maët phaúng giôùi haïn bôûi (P)
vaø caùt tuyeán AB ñaït giaù trò lôùn nhaát.
1
ÑS: a/ y = x 2 + ; b/ max S = 1; A( -1; 1);B(1; 1).
1 + 4x 2
æ1 ö
Baøi 14. Ñöôøng thaúng (D) ñi qua ñieåm M ç ; 1÷ vaø caùc baùn kính truïc döông Ox, Oy laäp
è2 ø
thaønh moät tam giaùc. Xaùc ñònh (D) ñeå dieän tích tam giaùc coù giaù trò nhoû nhaát vaø tính
giaù trò ñoù.
ÑS: (D) : y = -2x + 2.
Baøi 15. Cho Parabol (P): y = x2. Vieát phöông trình ñöôøng thaúng (d) ñi qua I(1 ; 3) sao cho
dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi (d) vaø (P) ñaït giaù trò nhoû nhaát.
ÑS: y = 2x + 1.
Baøi 16. Treân Parabol (P) : y = x 2 laáy hai ñieåm A(–1 ; 1) vaø B(3 ; 3). Tìm ñieåm M treân
» cuûa (P) sao cho tam giaùc MAB coù dieän tích lôùn nhaát.
cung AB
æ1 1ö
ÑS: M ç ; ÷
è3 9ø
Baøi 17. Xeùt hình (H) giôùi haïn bôûi ñöôøng troøn (C): y = x 2 + 1 vaø caùc ñöôøng thaúng
y = 0; x = 0; x = 1. Tieáp tuyeán taïi ñieåm naøo cuûa (C) seõ caét töø (H) ra moät hình thang
coù dieän tích lôùn nhaát.
5 æ1 5ö
ÑS: max S = ; M ç ; ÷ .
4 è2 4ø
Trang 143
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Chuù yù: Khi tìm theå tích cuûa vaät theå troøn xoay ta caàn xaùc ñònh:
* Mieàn hình phaúng (H) sinh ra. ((H) giôùi haïn bôûi 4 ñöôøng: x =..., x = ..., y = ..., y = ...)
* (H) quay quanh truïc Ox hoaëc truïc Oy ñeå ta duøng coâng thöùc thích hôïp.
Neáu (H) quay quanh truïc Ox thì haøm döôùi daáu tích phaân laø y = f(x), bieán x vaø hai caän
laø x. Neáu (H) quay quanh truïc Oy thì haøm döôùi daáu tích phaân laø x = f(y), bieán y vaø hai
caän laø y.
Vaán ñeà 1: Theå tích vaät troøn xoay do hình phaúng (H) giôùi haïn bôûi 4 ñöôøng:
(C) :y = f(x); y = 0; x = a;x = b (a < b) sinh ra khi quay quanh truïc Ox ñöôïc tính bôûi coâng
thöùc:
b b
V = pò y .dx = pò [d(x)]2 .dx
2
a a
y y
(C)
(C)
(H) (H)
a b x a b x
b b
Dieän tích: S = ò f(x) .dx Theå tích: V = pò [f(x)]2 .dx
a a
Vaán ñeà 2: Theå tích vaät troøn xoay do hình phaúng (H) giôùi haïn bôûi 4 ñöôøng:
(C) :x = f(y), x = 0, y = a, y = b (a < b) sinh ra khi quay quanh truïc Oy ñöôïc tính bôûi coâng
thöùc:
b b
V = pò x 2 .dy = p ò [f(y)]2 .dy
a a
y
y
(C) b
b (C)
(H)
0 x
0 x a
a
b b
Dieän tích: S = ò f(y) dy. Theå tích: V = pò [f(y)]2 .dy
a a
Trang 144
Traàn Só Tuøng Tích phaân
Vaán ñeà 3: Theå tích vaät troøn xoay do hình phaúng (H) giôùi haïn bôûi 4 ñöôøng:
(C1 ) : y = f(x), (C2 ) : y = g(x), x = a, x = b (a < b) vôùi f(x) vaø g(x) cuøng daáu) sinh ra khi
quay quanh truïc Ox ñöôïc tính bôûi:
b
V = pò f 2 (x) - g 2 (x) .dx (3)
a
* f(x) vaø g(x) cuøng daáu coù nghóa laø hai phaàn ñoà thò cuøng naèm moät phía ñoái vôùi truïc Ox,
vôùi moïi x Î ñoaïn [a; b].
* Ñeå boû daáu “| |” trong coâng thöùc (3) ta chuù yù caùc tröôøng hôïp sau:
y
TH1: (C1 ) Ç (C2 ) = Æ vaø f(x) > g(x) ³ 0, "x Î [a; b]:
(C1)
b y
(H)
(3) Û V = pò [f 2 (x) - g 2 (x)].dx (C2)
a a b
0 x
y
TH2: (C1 ) Ç (C2 ) = Æ vaø f(x) < g(x) £ 0, "x Î [a; b]: 0 a b
x
b
(C2)
(3) Û V = pò [f 2 (x) - g 2 (x)].dx (H)
a
(Cy ) 1
y
TH3: (C1 ) caét (C2 ) taïi 2 ñieåm A, B coù hoaønh ñoä
x = a, x = b vaø d(x) > g(x) ³ 0, "x Î [a; b]: (H)
A B (C2)
b
(3) Û V = pò [f 2 (x) - g 2 (x)].dx 0 a b x
a
(C1)
y
TH4: (C1 ) caét (C2 ) taïi 2 ñieåm A, B coù hoaønh ñoä
(C1)
x = a vaø f(x) < g(x) £ 0, "x Î [a; b]: a b
0 x
b
(3) Û V = pò [f 2 (x) - g 2 (x)].dx A B (C2)
(H)
a
Trang 145
Tích phaân Traàn Só Tuøng
Vaán ñeà 4: Theå tích vaät troøn xoay do hình phaúng (H) giôùi haïn bôûi 4 ñöôøng:
(C1 ) : x = f(y), (C2 ) : x = g(y), y = a, y = b (a < b) vôùi f(y) vaø g(y) cuøng daáu) sinh ra khi
quay quanh truïc Oy ñöôïc tính bôûi:
b
V = pò f 2 (y) - g 2 (x) .dy (4)
a
y
TH1: (C1 ) Ç (C 2 ) =Æ vaø x1 = f(y) > x 2 = g(y) ³ 0, C2 C1
vôùi moïi y Î [a; b]. b
b x2 (H) x1
(4) Û V = pò [f (y) - g (y)].dy
2 2
a
a 0 x
y
TH3: (C1 ) caét (C2 ) taïi 2 ñieåm A, B coù tung ñoä
C2
C1
y A = a < yB = b vaø x1 = f(y) > x 2 = g(y) ³ 0, B
b
vôùi moïi y Î [a; b]. x2 (H) x1
b
a
(4) Û V = pò [f 2 (y) - g 2 (y)].dy A
a x
* Caùc TH2, TH4 vaø TH5 thöïc hieän töông töï nhö vaán ñeà 3.
Ví duï 1: Xeùt hình phaúng giôùi haïn bôûi (P) : y2 = 8x vaø ñöôøng thaúng x = 2. Tính theå tích
khoái troøn xoay khi quay hình phaúng noùi treân:
a/ quanh truïc hoaønh
b/ quanh truïc tung.
Giaûi:
a/ (P): y 2 = 8x Û (P) : y = ± 8x (x ³ 0)
Theå tích V khoái troøn xoay sinh ra khi quay hình phaúng giôùi haïn bôûi (P) vaø x = 2 quanh
truïc Ox laø:
Trang 146
Traàn Só Tuøng Tích phaân
2 2 y
V = p ò y 2 .dx = p ò 8x.dx = 16 p (ñvtt). (P)
0 0
4
1
b/ (P) : y = 8x Û x = y 2
2
8
Theå tích V khoái ... quanh truïc tung laø: 0 2 x
4 2 4
æ1 ö æ 1 ö 899 p
V = p ò 2 - ç y2 ÷ du = p ò ç 2 2 - y 4 ÷ dy = ... =
2
(ñvtt). –
-1 è8 ø -4 è
64 ø 32
x=2
Ví duï 2: Goïi (H) laø hình phaúng giôùi haïn bôûi truïc hoaønh vaø parabol (p) : y = 2x - x 2 . Tính
theå tích cuûa khoái troøn xoay khi cho (H)
a/ quay quanh truïc hoaønh
b/ quay quanh truïc tung.
Giaûi:
a/ Theå tích V khoái troøn xoay khi quay (H) quanh truïc hoaønh laø:
2 2
16 p
V = p ò y .dx = pò (2x - x 2 )2 dx = ... =
2
(ñvtt). y
0 0
15
b/ (P) : y = 2x - x 2 Û x 2 - 2x + y = 0 (1) 1 (P)
x1
D' = 1- y ³ 0 Û 0 £ y £ 1 (H) x2
é x1 = 1 - 1 - y , (0 £ x1 £ 1) 0 1 2 x
(1) Û ê
êë x 2 = 1 + 1 - y, (1 £ x 2 £ 2)
Theå tích V khoái troøn xoay khi quay (H) quanh truïc tung laø:
1 1 1
8p
V = p ò (x - x )dy = pò (x 2 + x1 )(x 2 - x1 )dy = p ò 2(2 1 - y )dy = ... =
2
2
2
1 .
0 0 0
3
x2
Ví duï 3: Cho hình giôùi haïn elip: + y 2 = 1 quay quanh truïc hoaønh. Tính theå tích cuûa
4
khoái troøn xoay ñöôïc taïo neân.
Giaûi:
y
x2 2 2 x2 1
(E) : + y = 1 Û y = 1- Û y=± 4 - x 2 , (| x |£ 2) 1
4 4 2
Theå tích V khoái troøn xoay caàn tìm laø:
–2 0 2 x
2 2
p 8p
V = p ò y 2 .dx = ò (4 - x 2 ).dx = ... = (ñvtt). –1
-2
4 -2 3
Ví duï 4: Goïi (D) laø mieàn kín giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng: y = x, y = 2 - x vaø y = 0.
Tính theå tích vaät theå troøn xoay khi quay (D) quanh truïc Oy.
Giaûi:
Trang 147
Tích phaân Traàn Só Tuøng
· y = x Û x = x1 = 2
y
· y = 2 - x Û x = x 2 = 2 - y.
y= x
· Theå tích vaät theå troøn xoay 2
khi quay (D) quanh truïc Oy laø: A
1
1 1
V = p ò (x - x )dy = p ò [(2 - y)2 - (y 2 )2 ]
2 2
0 1 2 4
0
2 1
0
x
y = 2-x
32 p
= (ñvtt).
15
BAØI TAÄP
Baøi 18. Tính vaät theå troøn xoay sinh ra bôûi pheùp quay quanh truïc Ox cuûa mieàn (D) giôùi haïn
bôûi caùc ñöôøng:
a/ y = lnx; y = 0; x = 2. b/ x 2 + y - 5 = 0; x + y - 3 = 0.
c/ y = x 2 ; y = x. d/ y = x 2 - 4x + 6; y = -x 2 - 2x + 6.
e/ y = x(x - 1)2 . f/ y = x.e x ; x = 1; y = 0 (0 £ x £ 1)
g/ y = e x ; y =- x + 2 ; x = 0; x = 2. h/ y = x ln(1 + x 3 ); x = 1.
i/ (P) : y = x 2 (x > 0), y = -3x + 10; y = 1 (mieàn (D)) naèm ngoaøi (P)).
p
k/ y = cos 4 x + sin 4 x; y = 0; x = ; x = p.
2
153p 3p
ÑS: a/ 2 p(ln 2 - 1)2 ; b/ ; c/ ;
5 10
p p(e2 - 1)
d/ 3p e/ . f/ ;
105 4
p 56 p 3 p2
g/ p(e2 - 1)2 ; h/ (2 ln 2 - 1). i/ . k/ .
3 5 8
Baøi 19. Tính theå tích khoái troøn xoay ñöôïc taïo thaønh do quay xung quanh truïc oy hình
phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
a/ y = x 2 ; y = 1; y = 2. . b/ y = x 2 ; x = y2 .
c/ Ñöôøng troøn taâm I(3 ; 0), baùn kính R = 2.
3p 3p
ÑS: a/ ; b/ ; c/ 24 p2 .
2 10
1
Baøi 20. Xeùt hình (H) giôùi haïn bôûi ñöôøng cong y = ; truïc Ox; x = 1 vaø x = t
x
a/ Tính dieän tích S(t) cuûa (H) vaø theå tích V(t) sinh bôûi (H) khi quay quanh Ox.
b/ Tính: lim S(t) vaø lim V(t).
t ®+¥ t ®+¥
Trang 148
Traàn Só Tuøng Tích phaân
p
ÑS: a/ S(t) = ln t; V(t) = p - ; b/ lim S(t) = +¥; lim V(t) = p
t t ®+¥ t ®+¥
Baøi 21. Cho mieàn (D) giôùi haïn bôûi ñöôøng troøn (C): x 2 + y2 = 8 vaø parabol (p): y2 = 2x.
a/ Tính dieän tích S cuûa (D).
b/ Tính theå tích V sinh bôûi (D) khi quay quanh Ox.
4 4p
ÑS: a/ - 2 p. b/ (8 2 - 7).
3 3
Baøi 22. Tính theå tích vaät theå giôùi haïn bôûi caùc maët taïo neân khi quay caùc ñöôøng:
2/3
æxö
a/ y = b ç ÷ (0 £ x £ a) quanh truïc Ox.
èaø
b/ y = sin x; y = 0 (0 £ x £ p)
a/ quanh truïc Ox b/ quanh truïc Oy.
2
æxö x
c/ y = b ç ÷ ; y = b
èaø a
a/ quanh truïc Ox. b/ Quanh truïc Oy.
d/ y = e - x ; y = 0 (0 £ x < +¥) quanh truïc Ox vaø Oy.
3
ÑS: a/ pab 2 ;
7
p2
b/ a / Vx = ; b / Vy = 2 p2 .
2
4 pab 2
c/ a / Vx = pab 2 ; b / Vy = .
15 6
p
d/ a / Vx = ; b / Vy = 2p.
2
Trang 149
Tích phaân Traàn Só Tuøng
8 p 3 p 2
ÑS: a/ (4 - 2); - ; b/ c/ 3- ; d/ ;
3 3 2 3 2
1 1 p 2 1 p/ 2 3p
e/ - + ln 2; f/ + ln ; g/ (e - 1); h/ ;
4 4 4 2 2 16
3
i/ 2ln3 – 2; k/ .
4
ì-2)x + 1), x £ 0 1
Baøi 2. Bieát f(x) = í
K(1 - x 2
), x > 0
. Tìm giaù trò K ñeå ò f(x).dx = 1.
î -1
ÑS: K = 3.
e 2x
Baøi 3. a/ Cho haøm soá f(x) = ò t.ln t.dt. Tìm hoaønh ñoä ñieåm cöïc ñaïi x.
ex
2x
æ 3p ö sin t
b/ Tìm giaù trò x Î ç 0;
è 2 ø
÷ ñeå haøm soá f(x) = ò t dt ñaït cöïc ñaïi.
x
p
ÑS: a/ x = - ln 2. b/ x = .
3
x
2t + 1
Baøi 4. Cho haøm soá f(x) = ò 2
dt, - 1 £ x £ 1.
0 t - 2t + 2
Tìm giaù trò lôùn nhaát vaø giaù trò nhoû nhaát cuûa haøm soá f.
æ 1ö
ÑS: a/ min f = f ç - ÷ ; b/ max f = f(1).
è 2ø
x
Baøi 5. Cho haøm soá f(x) = ò (t - 1)(t - 2)2 dt. Tìm ñieåm cöïc trò vaø ñieåm uoán cuûa ñoà thò f.
0
Trang 150
Traàn Só Tuøng Tích phaân
æ 17 ö æ 4 ö æ 4 112 ö
ÑS: CT : ç 1; - ÷ ; Ñ.Uoán : ç 2; - ÷ ; ç ; ÷
è 12 ø è 3 ø è 3 81 ø
Baøi 6. Ñöôøng thaúng (D): x – 3y + 5 = 0 chia ñöôøng troøn (C) : x 2 + y2 = 5 thaønh 2 phaàn,
tính dieän tích cuûa moãi phaàn.
5p 5 15p 5
ÑS: S1 = - ; S2 = + .
4 2 4 2
1
Baøi 7. Xeùt hình phaúng (H) giôùi haïn bôûi ñöôøng cong (C): y = ; y = 0 ; x = 1; x = 2. Tìm
x
toaï ñoä ñieåm M treân (C) maø tieáp tuyeán taïi M seõ caét töø (H) ra moät hình thang coù
dieän tích lôùn nhaát.
æ3 2ö
ÑS: M ç ; ÷ .
è2 3ø
Baøi 8. Cho ñieåm A thuoäc (P): y = x2, (A khaùc goác O); (D) laø phaùp tuyeán taïi A cuûa (P)
((D) vuoâng goùc vôùi tieáp tuyeán taïi A vôùi (P)). Ñònh vò trí cuûa A ñeå dieän tích giôùi
haïn ñænh bôûi (P) vaø (D) laø nhoû nhaát.
4 æ1 1ö æ 1 1ö
ÑS: min S = ; A ç ; ÷ hay A ç - ; ÷ .
3 è2 4ø è 2 4ø
ì x 2 y2
ï - =1
Baøi 9. Cho hình (H) giôùi haïn bôûi: í16 4 .
ïx = 4 2
î
Tính theå tích sinh ra khi (H) quay quanh Oy.
128p
ÑS: .
3
ìy = ax 2 , a > 0
Baøi 10. Cho hình (H) giôùi haïn bôûi: í .
î y = - bx, b > 0
Quay hình (H) ôû goùc phaàn tö thöù hai cuûa heä toaï ñoä quanh truïc Ox. Tìm heä thöùc
giöõa a vaø b ñeå theå tích khoái troøn xoay sinh ra laø haèng soá, khoâng phuï thuoäc vaøo a
vaø b.
ÑS: b5 = K.a3, vôùi K laø haèng soá döông baát kyø.
Baøi 11. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
y = x 2 - 4x + 3 , y = x + 3. (Ñeà thi chung cuûa Boä GDÑT–khoái A_2002)
109
ÑS: (ñvdt).
6
Baøi 12. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi caùc ñöôøng:
x2 x2
y = 4- vaø y = . (Ñeà thi chung cuûa Boä GDÑT – khoái B _ 2002)
4 4 2
Trang 151
Tích phaân Traàn Só Tuøng
4
ÑS: 2 p + (ñvdt).
3
-3x - 1
Baøi 13. Tính dieän tích hình phaúng giôùi haïn bôûi ñöôøng cong (C): y = vaø hai truïc
x -1
toaï ñoä. (Ñeà thi.......................................... khoái D_2002)
4
ÑS: 1 + 4 ln (ñvdt).
3
2 3
dx
Baøi 14. Tính tích phaân I = ò 2
x x +4
.
5
Trang 152