1.

FREN SSTEM
FREN SSTEMNN TANIMI
Frenleri hareket halindeki tasiti yavaslatmak ve durdurmak, aracin hizini kontrol
altinda bulundurmak ve diger taratan duran araci yerinde tespit etmek zere kullanilir. Frenler
gvenli srs icin aracta bulunan en nemli donanimdir. Frenden cok yksek gvenirlik ve
dayaniklilik beklenmektedir. Arac hem gvenli hem de aniden herhangi bir yerde ve herhangi
bir kosul altinda durabilmelidir. Bu sebeple her aracin bir normal isletme Ireni ve tespit icin
de bir el Ireni ile techiz edilmeleri gerekir. TraIik ici hareketlerden her devlet can emniyeti
ynnden Irenler icin bir cok kanuni hkmler ngrlmstr.
Son zamanlarda Karayollari traIik tzgnn Iren donanimlariyla ilgili tanim ve
sartlari Avrupa toplulugunun tanim ve sartlarina yakin bir sekilde dzenlenmis olup, Iren
konusu daha genis ve titiz bir sekilde ele alinmistir. Buzlu ve islak yollarda tasitin seyrini
statik olarak konumu suretiyle Irenleme yaptiracak sistem esasi tekerleklerin kilitlenmesini
nlemektir. Tabii ki bu aracin seyir hizina bagli olarak calismaktadir.
Frenleme halinde tasit tekerleginin bloke oldugu halde tasitin hareketi devam ediyorsa
lastikle zemin aracindaki tutunma katsayisi arasinda bir dss olacaktir. Bunun yani sira
tekerleklerin, dnme hareketi ile gerceklestirdikleri stabil seyir kontrol stabillikten cikacak
ve tasitin hareketi kontrol edilemeyecektir. Bu durum tasitin emniyetsiz bir sekilde Irenleme
yapmasi demektir. Bu kontrolszlkten kurtulmak icin tasitin her iki tekerleginin
Irenlenmesinin bulundugu tekerlegin kilitlenmesini nleyen sistem sz konusu olup bu
sistemi anti- blokai sistem diye adlandiriyoruz. Bu sistemin diger bir zelligi ise; tekerlegin
kaymasi halindeki zeminle olan tutunma katsayisi yuvarlanma halindeyken daha azdir.
Bylece tasitin Irenleme halinde seyir kontrol saglanarak aracta Iren emniyeti saglanmis
olacaktir.
1.1. Fren Sisteminin Grevi
Aracin hizinda istenmeyen ivmelenmeyi engellemek.Aracin hizini dsrmek,
Araci gvenli bir sekilde durdurmak.
uran araci sabitlemek.

1.2.Frenlemeye Etki Eden Faktrler

Kinetik enerii, hareket halindeki cismin hizinin karesiyle ktlesinin carpiminin
yarisina esittir.
Kinetik enerii aracin ktlesi ile dogru orantili olarak artmaktadir. Burada dikkat
edilmesi gereken kinetik eneriinin hizin karesi ile orantili olarak artmasidir. Aracin hizi iki kat
artarsa kinetik enerii drt kat artacaktir. Fren mekanizmasinin bu eneriiyi yenerek araci
durdurmasi gerekir. Bu sebeple Iren gcnn motor gcnden daha Iazla olmasi gerekir.
Motor Gc. Fren Gc
Bu konu bir rnek ile aciklanacak olursa bir arac kalkistan 16 saniye sonra hizi100
km/saat`e cikarken ayni arac 100 km/saat hiz ile giderken Irene basildigi zaman 2 saniyede
durabilir. Araci durdurmak icin gecen sre, araci hizlandirmak icin gecen srenin 1/8`i
kadardir. Buradan Iren gc motor gcnn 8 kati olmalidir diyebiliriz.
Aracn Durma Mesafesi
Ani Irenlemede aracin durmasi esnasinda asagidaki zaman dilimleri gecmektedir.
Tehlikenin secildigi an.
Srcnn kara verme zamani.
Srcnn harekete gecme zamani.
Srcnn ayagini Iren pedalina gtrme zamani.
Fren mekanizmasinin calismaya baslama zamani.
Fren kuvvetini etkime zamani,
Fren kuvvetinin isleme zamani.
Fren kuvvetinin en yksek saIhaya ulasma zamani.
Btn bu zaman dilimlerinde kullanilan araca ve Iren verimine gre arac bir miktar
yol alacaktir.
1.3.Frenleme Annda Tekerlek ve Arac zerinde Olusan Kuvvetler
areket halindeki bir aracin tekerlegine etki eden kuvvetler asagidaki sekilde
gsterilmistir.

ZTasitin agirligindan tekerlege dsen yk
XTasitin tekerlege tepki kuvveti
FxTekerlek cevre kuvvetleri
FsTekerlege karsi koyan srtnme kuvveti
rTekerlek yaricapi
MtTekerlek momenti
Viz
FcYolun tepki kuvveti, tekerlek yk
eTekerlek yknn etkime noktasinin eksenden uzakligi
areket halindeki bir araca Iren uygulandigi zaman araca etki eden Iaktrler:
Tekerlek Iren mekanizmasindaki balata ile disk-kampana arasindaki srtnme kuvveti,
tekerlek ile yol arasindaki srtnme, yolun egiminden kaynaklanan kuvvet ve arac hizidir.

Aracin hizi arttikca Irenleme mesaIesi artar. Fren teker mekanizmasindaki balata ile
disk arasindaki srtnme kuvveti arac zerinde kullanilan Iren mekanizmanin gcne bagli
olarak degisir. Yol ile tekerlek arasindaki srtnme katsayisi da Irenlemeyi etkilemektedir.
Islak veya kaygan bir yolda tekerlek yere tutunamayacagi icin Irenler tutmayacak yada
tekerlek yol zerinde kayacak, bunun sonucu olarak arac daha uzun bir mesaIede duracaktir.
Yolun egimi ise aracin yokus cikmasi veya yokus asagi inmesi durumuna gre degisir.
Eger yokus iniliyorsa aracin agirligindan kaynaklanan kuvvet aracin hizlanmasina neden
olacagindan Irenlemeye karsi bir kuvvet olusturarak Iren mesaIesinin artmasina neden olur.
Eger arac yokus cikiyorsa aracin agirligindan kaynaklanan kuvvet bu kez araci
durdurmaya calisacak Irenlemeye yardimci olacagi icin arac daha kisa bir mesaIede
duracaktir.
1.4.Fren Sisteminin Cesitleri
Mekanik Irenler
idrolik Irenler
Klasik hidrolik Irenler
Vakum yardimli hidrolik Irenler
ava yardimli hidrolik Irenler
avali Irenler
Elektrikli Irenler
1.4.1. Mekanik Frenler
Bu tr Irenlemede soIrn ayak kuvveti mekanik baglantilarla tekerleklere iletilerek
arac durdurulur. zellikle araclarin durduklari yerde sabitlenmesini saglayan el Ireni
mekanizmalari ve bisiklet gibi haIiI araclarda kullanilmaktadir.
1.4.2.Hidrolik Fren Sistemleri
Gnmz otomobillerinin bircogunda hidrolik Iren sistemleri kullanilmaktadir.

idrolik Iren sistemlerini daha iyi kavrayabilmek icin Pascal kanununun bilinmesi
gerekir.
1.4.2.1. Pascal Kanunu
Sivilar hareketin ve kuvvetin iletiminde kullanilabilir. Pascal prensibine gre sivilar
sikistirilamaz, bylelikle kapali bir kap icerisinde bulunan sivi zerine uygulanan kuvvet
kabin btn yzeylerine esit olarak iletilir. Sivilar iletilecek kuvvetin artip azaltilmasini da
saglayabilir.


1.4.2.2. Genel Yaps ve Calsmas
idrolik Iren sistemi c kisimdan olusur:
Kumanda dzeni: Fren pedalindan merkez silindirine kadar olan
mekanizmadir.
idrolik dzen: Mekanik kuvveti hidrolik basinca dnstrerek Iren tekerlek
silindirlerine ileten dzenektir.
Fren tekerlek mekanizmasi: idrolik basinci, mekanik kuvvet haline
dnstrerek Irenlemenin olusmasini saglayan dzenektir.

Frenleme sirasinda Iren pedalina uygulanan ayak kuvveti pedalda itme kuvvetini
olusturur. Bu hareket merkez silindirinin pistonunu iter. Piston zerindeki itme kuvveti
sistemdeki sivi araciligiyla Iren teker silindirlerine iletilir. Fren tekerlek silindirleri hidrolik
basinci Iren pabucuna iletilir. Fren teker mekanizmasinda olusturulan srtnme kuvveti araci
durdurmak zere kullanilir.
1.4.2.3. Cesitleri
1.4.2.3.1. Klasik Hidrolik Frenler
Klasik hidrolik Iren sisteminde pedala kuvvet uygulandiginda merkez silindirinin
pistonu basinc olusturur. Olusan bu basinc, borular vasitasiyla tekerlek silindirlerine
ulastirilir. Teker silindirlerinin pistonlari acilarak Irenleme saglanir. Sekil 1.3`te basit hidrolik
Iren sisteminin semasi grlmektedir.

1.4.2.3.2.Vakum Yardml Hidrolik Frenler
Vakum yardimli gc Ireni; aracin motorunda meydana getirilen emme maniIoldu
vakumu yardimiyla Irenleme aninda soIrn ayak kuvvetine ek olarak ilave bir kuvvet
olusturur.
Fren pedalina basildiginda vakum kontrol supabi pistonun merkez silindiri taraIina
vakumun etki etmesini saglar. Bylece pistonun bir yaninda atmosIerik basinc, diger yaninda
vakumun etkisi olusur. Vakum nitesinin pistonu Iren merkez silindirinin pistonuna bagli
oldugu icin onu da hareket ettirir ve Iren merkez silindirinin icinde basinc olusturur. Bu

basinc Iren sistemine etki eder ve Iren tekerlek silindirleri zerinden Irenlemeyi meydana
getirir. Basit sekil zerinde gstermis oldugumuz piston yerine gercekte diyaIram
kullanilmaktadir. Bu vakum nitesine hidrovak denir.
1.4.2.3.3.Hava Yardml Hidrolik Frenler
Bu tr Iren sisteminde merkez pompasinda olusturulan hidrolik basinca ek olarak
basincli havadan Iaydalanilmistir.
Sistemde kullanilan basincli hava motordan hareket alan bir kompresr taraIindan
saglanmaktadir. Kompresr taraIindan retilen basincli hava, hava tanklarinda
depolandirilmistir.
Sistemde bulunan havanin basincini kontrol altinda tutmak icin basinc kontrol veya
emniyet valIlari kullanilmis, ayrica havanin icerisinde nem bulundugu icin bu nemin olumsuz
etkilerini ortadan kaldirmak icin havanin kurutulmasi (sartlandirilmasi) icin bir nite
yerlestirilmistir.
Fren pedalina basildiginda hava tanklarinda bulunan basincli havaya Irene basma
miktari ile orantili olarak yol verilir. Basincli hava bir diyaIram nitesine etkiyerek merkez
silindiri pistonun itme cubugunu daha byk bir kuvvetle iterek Irenleme kuvvetinin artmasini
saglar. Merkez pompasindan itibaren sistem klasik hidrolik Iren gibi calismaktadir.
Sistemde el Ireni icin ayri bir nite bulunur. El Iren kolu, el ile kumandali valIa
kumanda eder. Bu valI araciligiyla basincli hava tekerlek silindirlerine gnderilerek aracin
sabitlenmesi saglanir.
Kumandali valItan gelen basincli hava yayli Iren odasina gnderilerek burada mekanik
bir hareket olusturulmus,bu mekanik hareketin etkisi ile pabuclar kampanaya yaslanarak
tekerlekler kilitlenmistir.
1.4.3. Haval Fren Sistemleri
avali Irenlerde basincli hava kullanmak sureti ile Irenleme saglanmaktadir. Arac
hizlarinin gn gectikce artmasi agir hizmet tipi araclarda byk Irenleme kuvvetlerine ihtiyac
duyulmasina neden olmustur. Bu Irenler, az bir kuvvet uygulanmasi ile en iyi Irenlemeyi

saglamak zere dzenlenmislerdir.avali Iren sisteminin basit yapisi Sekil 1.4`te

grlmektedir.
ava kompresr: Sistem icin gerekli olan havayi temin eder.
#egltr: ava basincini kontrol altinda tutar, Basincli havaya yn verir.
ava depolari: Kompresr taraIindan gnderilen basincli havanin depo
edilmesini saglar. Kullanilan araca gre iki veya drt adettir.
Fren kontrol supabi: Fren pedalina basilma miktarina gre Iren hcrelerine
giden hava miktarini kontrol altinda tutar.
Fren hava odalari: Basincli havanin itme kuvvetinden Iaydalanarak Iren
pabuclarinin kampanaya dogru acilmasini ve Irenleme yapilmasini saglar.
@abuk bosaltma supaplari: Fren pedali birakildiktan sonra havayi hizli bir
sekilde bosaltarak Iren tekerlek mekanizmasinin serbest hale gecmesini saglar.
Bylece sistem tekrar Irenleme yapilmasina hazir hale gelir.
Fren bosluk ayarlayicilari: Fren balatalarinda meydana gelebilecek asinmalarin
dogurdugu boslugun ayarlanmasini saglar. Bir kol seklindedir ve ayni anda
Irenlemenin meydana gelmesinde de grev yapar.

1.4.3.2.Calsmas
Motorun calismasi ile birlikte havali Iren sisteminin hava depolarina kompresr
taraIindan hava basilir. epolardaki havanin basinci, basinc ayar supabi (emniyet supabi) ve
kompresr regltrnn calismasi ile kontrol altinda tutulur. Basinc dsk oldugunda araci
hareket ettirmek imknsizdir.
Aracin Irenine basildigi zaman pedalin altinda bulunan Iren supabi calisir. Basincli
havanin n ve arka Iren odalarina gitmesine msaade eder. Basincli havanin itme kuvvetinden
Iaydalanarak Iren pabuclarinin kampanaya dogru acilmasini ve Irenleme yapilmasini saglar.
Frenleme sona erdiginde, hava hizli bir sekilde bosalarak Iren tekerlek mekanizmasinin
serbest hale gecmesini saglar. Bylece sistem tekrar Irenleme yapilmasina hazir hale gelir.

2. KAMPANALI FREN SSTEM
2.1.Genel Yaps ve Parcalar
Genellikle araclarin arka tekerlerinde kullanilir. Kampana, Iren teker silindiri, iki adet
pabuc, Iren siper tablasi ve balatalardan olusur.
2.2.Fren Tekerlek Sisteminde Olusan Kuvvetler
2.2.1. Self Enerji
Fren teker mekanizmasi iki pabuctan ibarettir ve pabuclarin zerine balatalar
yapistirilmistir. Iki pabuc arasina yerlestirilen Iren teker silindiri pabuclari kampanaya dogru
itmeye zorlar.
Kuvvet pabuclarin uclarina etkidiginde, pabuclar zerinde meydana gelen kuvvet
Irenlemeyi saglamaya calisir. Tegetsel kuvvet sadece kampanayi yavaslatmaya calismaz, ayni
zamanda pabucu kampanaya daha da bastirmaya calisir. Bu bastirmaya calistigi anda ortaya
kendiliginden cikan eneriiye selI enerii denir.

2.2.2.Servo Hareketi

SelI enerii ile beraber olusan kuvvet pabucu kampanaya daha etkili bir sekilde iter.
Pabucun ucundan etkiyen kuvvet ile birlikte Irenlemeyi saglamasi bir servo
hareketidir.
2.3.Cesitleri

Bu Irenlerde ciIt pistonlu tek bir tekerlek silindiri kullanilir. Pabuclarin alt ucuna tespit
pimi konmustur.

er pabuc ayri ayri bir tespit pimine baglanmistir. Bu tespit pimleri pabuclarin
kampanaya gre merkezlenmelerini saglar.

Tespit pimlerinin ikisi de asagidadir ve eksantriktirler. Bu tespit pimleri araciligi ile
pabuclarin merkezlenmesini saglar.

Altta ve stte olmak zere tek pistonlu iki adet tekerlek silindiri pabuclara ayri ayri
baglanmistir. er iki pabuc icin ayri ayri iki tespit pimi kullanilmistir.
Gnmz araclarinda tercih edilen Iren tekerlek mekanizmasidir. Fren balatasinin
asinmasi ile ortaya cikan Iren bosluklarini kapatmak icin pabuc ayari adi verilen ayarlarin
yapilmasi gerekir. Kendi kendini ayarlayan Irenlerde pabuclar uygun bir mekanizma ile
birbirine dayandirilmistir.

Otomatik olarak ayarlamayi saglayan dzen bu carki dndrmeye calisan bir levyeden
ibarettir. Bu levye pabuclardan birine baglanmistir ve diger ucu ayar carkina takilmistir.
Frenleme esnasinda pabuclar acildigi zaman yerinden bir miktar kalkarak cark
zerinde baska bir dise atlar ve balatanin asinmasindan dogan boslugu kapatir.
2.4.Parcalar
2.4.1.Fren Tekerlek Silindiri
2.4.1.1.Grevleri
Merkez silindirinde olusturulan basinci Iren pabuclarina mekanik bir kuvvet olarak
iletir ve pabuclari kampanaya dogru acarak Irenlemeyi saglar.

2.4.1.2.Yaps ve Calsmas
Fren tekerlek silindirleri civatalar yardimiyla Iren siper tablasina baglanmistir. kme
demirden bir gvde ile Icinde alminyumdan yapilmis bir veya iki piston vardir. Pistonlarin
nnde lastik segman, haIiI bir yay ve pistonlarin disinda birer itme cubugu ile birer toz
lastigi vardir.
Tekerlek silindirinin zerinde hava alma vidasinin yerlestirildigi bir delik vardir.
iger taraItan Iren hidroligi bir boru ile teker silindirine ulastirilmistir.
Merkez silindirinden gelen basincli hidrolik giris deliginden iki piston arasina dolar.

Basincli hidroligin etkisi ile pistonlar disa dogru acilmaya baslar. er pistona bagli
bulunan itme cubuklari diger uclarindan Iren pabuclarina baglidir. Pistonun hareketini
pabuclara iletirler. Pabuclar kampanaya karsi acilarak Irenlemenin olusmasini saglar.
Tekerlek silindirlerinde pistonlarin nnde bulunan lastik segman, basincli hidroligin
disariya sizmasini nler.
2.4.1.3.Cesitleri
@iIt pistonlu teker silindiri
Tek pistonlu teker silindiri
Kademeli teker silindiri
2.4.2.Fren Balatalar ve Pabuclar
2.4.2.1.Grevleri
Balata, Iren pabucunun zerindeki srtnme gerecidir. Pabuclar ise teker silindirinden
aldigi hareket ile zerinde bulunan balatalari kampanaya sikistirarak Irenlemeyi saglar.
2.4.2.2.Yapsal zellikleri
Pabuclar prese edilmis celikten yapilirlar. zerine Iren balatalari percin yada
yapistirma metodu ile baglanmistir. Pabuclarin kesitleri genellikle T bicimindedir.
Pabuclarin birer ucu tespit pimine dayandirilabilir veya uclari serbest birakilabilir.
Frenleme sona erdiginde pabuclarsin eski konumuna geri dnmesi icin geri getirme
yaylari kullanilir. Pabuclari Iren siper tablasinin zerinde tutabilmek icin kck yayli masalar
kullanilir.

Srtnme gereci olarak kullanilan balatalar isi degisimlerine dayanikli asbest-recine
esasli olarak yapilarak isil islemden gecirilir ve kuvvetlendirilirler. Gnmzde en cok
kullanilan balata tipi dkm balatadir. Asbest liIleri gtlr ve kaliplara dklerek imal
edilirler.
Balata malzemesi ne olursa olsun yksek bir srtnme katsayisi, zerine uygulanan
Irenleme kuvvetlerine karsi dayaniklilik ve kampana yzeyine iyi oturmasi istenilen
zelliklerdendir.
2.4.3.Kampana
2.4.3.1.Grevi
Kampana, tekerlegin civatalarla bagli oldugu dnen parcasidir. Fren yapildiginda
pabuc balatalar kampananin ic yzeyine srtnerek tekerleklerin dnsn yavaslatirlar.
Ayrica Iren tekerlek mekanizmasini dis etkilerden korur.

2.4.3.2.Yapsal zellikleri

Tekerleklere civatalarla baglidir ve teker ile aks arasindadir. Kampana yapiminda
genellikle gri dkme demir kullanilir. Gri dkme demir srtnme sirasinda kuvvetlerin
olusturdugu isiya en dayanikli malzemelerden biridir.
Kampananin dis kismina kanallar acilarak hava ile temas eden yzey alani artirilir ve
daha kolay sogumasi saglanir. Fren kuvvetleri karsisinda kampana burkulmaya calisir ve bu
da ovallesmesine neden olur. Bu istenmeyen olayi engellemek icin Ilans kismina takviyeler
yerlestirilerek dayanimi artirilmistir.
2.5. Kampanal Tekerlek Fren Sisteminin Calsmas
Fren pedalina basildigi zaman merkez silindirinde olusan basinc, borular yardimi ile
Iren tekerlek silindirlerine iletilir.
Tekerlek silindirlerinin icerisine dolan basincli hidrolik pistonlari disa dogru iter. Sekil
1.14`te kampanali Iren sisteminin calismasi grlmektedir.

Pistonlar aldiklari itme kuvvetini, itme cubuklari vasitasi ile pabuclara iletir.
Pabuclar kampanaya karsi acilarak balatalari kampanaya yaslar ve olusan srtnmenin
etkisi ile Irenleme saglanir.
Fren pedalindan ayagimizi cektigimiz zaman pabuclara bagli olan geri getirme yaylari
vasitasi ile pabuclar kampanadan uzaklasir. Bylece yeni bir Irenleme icin Iren mekanizmasi
hazir hale gelir.

3. DSKL TP FREN SSTEM

Gnmzde genellikle n tekerleklerde diskli Irenler, arka tekerleklerde ise
kampanaliIrenler kullanilmaktadir. Ancak drt tekerlekte de diskli Iren kullanimi
yayginlasmaktadir.
3.1.Genel Yaps ve Parcalar
iskli Iren sistemi sabit bir kaliper ile bu kaliper zerine yerlestirilen Iren balata
vepabuclari ile Iren hidrolik silindir ve pistonlarindan ibarettir.
3.2. Parcalar
3.2.1. Fren Diski
3.2.1.1.Grevleri
Frenleme aninda balatalar arasinda srtnerek aracin yavaslamasini ya da durmasini
saglar. Tasitin kinetik eneriisi Irenleme esnasinda balata ve disk yzeyleri taraIindan isi
eneriisine dnstrlr.

3.2.1.2.Yapsal zellikleri
Fren diski civatalar yardimiyla teker gbegine baglidir ve beraber dner. Balatalarin
arasinda sikisarak Irenlemeyi saglar. Bu yzden her iki yzeyi de iyi bir Irenleme saglamak
amaciyla hassas islenmistir. Frenleme esnasinda srtnme kuvvetlerin etkisi ile olusan
isiyadayanikli malzemelerden yapilir.
Iki cesit Iren diski kullanilmaktadir. Bunlar, ici dolu Iren diskleri ve icten
havalandirmali Iren diskleridir. Icten havalandirmali Iren diskleri disk dndkce icerisinde
bulunan hava kanatciklari pervane etkisi yaratarak ici dolu olan disklere oranla diskin daha
hizli sogumasini sagladigindan gnmzde daha cok tercih edilmektedir.
3.2.2.Kaliper
3.2.2.1.Grevleri
Srtnme elemani olan pabuc ve balatalari, Iren hidrolik silindirleri ile birlikte tasir.
Frenleme sirasinda meydana gelen moment reaksiyonlarini zerine bagli oldugu dingil
basina iletir.
3.2.2.2.Cesitleri
Sabit kaliper (ciIt pistonlu)
Yzer kaliper (tek pistonlu)
3.2.2.3.Genel Yaps ve Parcalar
er parcasinda bir veya duruma iki Iren hidrolik pistonu tasir. Kaliper civatalarla
dingil baslarina tutturulmustur. Balata, pabuc ve hidrolik silindirleri zerinde tasimaktadir.
Sekil 2.2`de kaliperin kisimlari grlmektedir.

Sabit Kaliper
Sabit kaliper bir ciIt piston ile donatilmistir. Frenleme kuvveti, balatalarin piston
taraIindan disk yzeylerine bastirilmasi sonucu olusur.
Yapisi oldukca basit olmasina ragmen isi iletimi sinirlidir. Kaliper disk ile iant arasina
yerlestirildiginden havanin kendisine ulasmasi ve sogutmasi cok zordur. Ayrica cok yer
kaplar. Bu sebeplerden dolayi gnmzde yaygin olarak kullanilmamaktadir. Sekil 2.3`te
sabit kaliper grlmektedir.

Yzer kaliper
Piston kaliperin sadece bir taraIina yerlestirilmistir. Fren merkezinden gelen hidrolik
basinc pistonu iterek balatalari diskin zerine dogru bastirir. Sekil 2.4`te yzer kaliper
grlmektedir.

Pabuc
Pabuc, kaliper icindeki islenmis bir yzeye dayanan metal bir destek plakasina
baglidir. Balata bu pabuca yapistirilmistir. Pabuclar kaliperi boydan boya gecen tespit pimleri

ile yerlerinde tutulur. Pimlerde masalar araciligiyla kalipere tutulur. Sekil 2.5`te diskli Iren
sistemine ait Iren pabuclari grlmektedir.

Balata
iskli Irenlerde balata daha dar bir yzeye sahiptir. Bu bakimdan zerine gelen byk
Irenleme kuvvetlerinin miktari Iazladir. Bu nedenle diskli Iren balatalarinin daha yksek bir
srtnme katsayisina ve dayanima sahip olmasi gerekir.
Balatalar genellikle asbest ve bazi organik malzemelerden yapilmaktadir. iskli Iren
balatasi daha yksek sicakliklara dayaniklidir. Isi etkisi ile sertlesip parlak srtnme yzeyi
olusturmaz. Bu sayede Iren verimi daha yksek olur.
Balatanin yzeyinin ortasinda bulunan kanal balatanin asinma miktarini gsterir.
Kanal asinma ile kayboldugunda balata degistirilmelidir. Balatanin mr, kullanim
sartlarina gre degismektedir.
Fren Hidrolik Silindiri ve Piston
Piston kaliper icerisinde hareket etmektedir. Pistonun bir yzeyine basincli hidrolik
etki eder, diger yzeyi ise balatalara bu kuvveti iletir. Balatalar asindikca disk-balata bosluk
mesaIesi artarak daha yksek pedal mesaIesi olusur.Bu yzden, bosluk ayar mekanizmasina

ihtiyac duyar. Bazi tiplerde piston kecesi otomatik olarak bu boslugu ayarlamaktadir. Sekil
2.6`da byle bir sistem grlmektedir.

Otomatik bosluk ayarlayicisi, silindir icinde bulunan bir piston kecesini (lastik) icerir.
Bunun iki islevi vardir: silindirin icindeki Iren hidroliginin bosalmasini engeller ve
Iren pedalina basildiginda piston hidrolik basinc ile hareketlendigi zaman, piston kecesi
deIorme olur. Fren pedali birakildigi ve hidrolik basinc azaldigi zaman, piston kecesi oriiinal
sekline geri dner ve pistonu geri ceker.
Dzenleme Supab
n Irenler diskli tip ve arka Irenler kampanali tip Iren sistemi olan araclarda kampana
tipi Irenlerin daha gec Iren etkisi gstermesi sebebi ile diskli Irenlere giden hat zerine
dzenleme supabi yerlestirilmistir. Bylece her iki Irende ayni zamanda uygulanarak n
Irenlere yigilmanin nne gecilmis olur.
zenleme supabi sistemde 5-8 bar (yaklasik 75-120 PSI) basinc olusuncaya kadar
disk kismina Iren sivisinin gecisini engeller. Basinc bu degere erisirken arkadaki kampana tipi
Irenin pabuc geri getirme yaylarinin gerilimi yenilir ve pabuclar zerlerindeki balatalar
araciligi ile kampanaya temasa gecerler. Bu sirada dzenleme supabi acilarak hidrolik
basincin diskli Irenlere uygulanmasina msaade eder.

3.3. Diskli Tekerlek Fren Sisteminin Calsmas

Fren pedalina basildiginda merkez silindirinden gelen basincli hidrolik kalipere
gecerek silindirin icerisine dolar. Pistonlara itme kuvveti uygulayarak pistonlari acar.
Pistonlar pabuclari ve zerlerindeki balatalari diske dogru iterler ve diski sikmaya
calisir.
Bylece disk iki pabuc arasinda sikilarak Irenleme saglanir.

3.4.Diskli Tekerlek Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri

Fren Pedalnda Fazla Bosluk
Sistemde hava vardir ya da Iren hidroligi azalmistir.
Tekerlek silindiri lastik segmani arizalidir.
Fren Pedalndaki Titresim
iskte incelme vardir.
Frenleme cin Byk Kuvvet Gereksinimi
Gc nitesi calismiyor.
Balatalar yaglanmistir.
Frenleme Srasnda Aracn Bir Tarafa Cekmesi
Balatalar yaglanmistir.
Pistonlar yerinde yapisik kalmistir.
Lastik havalari esit degildir.
Fren pabuclari carpiktir.
n dzen ayarlari bozuktur.
Frenlerden Ses Geliyor
isk kalipere srtyor.
Balata yzeyleri camlasmistir.
Balatalar asinmistir.
Frenlerin Cok Isnmas
Gc Ireni calismiyor.

SoIr ayagini srekli Iren pedali zerinde tutuyor.

Sistemde kalici bir basinc bulunuyor.
Teker Silindirinin Kacrmas
Piston lastik segmanlari arizalidir.
Pistonda cizik ve korozyon vardir.
Fren Tutmuyor
Pabuc ve balata uygun sekilde yerlestirilmemistir.
idrolik sistemde sizinti vardir.
Lastik segman arizalidir.
idrolik sistemde hava vardir.
ava alma ventili acik kalmistir.
Merkez silindir lastik segmani kaciriyor.
Keceler sismis pistonlar yapismistir.
Gc nitesi arizalidir.
Fren Pedal Cok Sert
Gc nitesi calismiyor.
Kaliper pistonlari yapismis.
3.5. Diskli ve Kampanal Frenlerin Karslastrlmas
iskli Irenler isinmadan dogan srtnme kayiplarina daha dayaniklidir. (iskli Irenler
hava ile temas halinde oldugundan Irenleme aninda daha kisa srede sogur.)
Servo calismasi olmadigindan diskli Irenler yksek hizlardaki Irenlemelerde tutukluk
ya da Iren kapmasi yapmaz.

isk isindiktan sonra pabuclara dogru acilarak otomatik ayarlayicilara yardimci olur.
iskli Irenler yaysiz yk azaltir. iskli Irenlerin bakimi daha kolay ve servis zamani
daha azdir.
iskli Irenlerde el Ireni mekanizmasini yerlestirmek daha zor ve maliyeti Iazladir.
iskli Irenler daha byk Iren kuvvetlerine sahiptir.
iskli Irenlerde kendi kendini otomatik olarak ayarlar.
4.Fren Merkez Pompas
4.1.Grevleri
Fren devrelerinde basinc hazirlamak,
Fren pedali birakildiginda basinci hizla dsrmek,
Sicaklik dalgalanmalarinin Iren sivisi hacminde neden olduklari degisiklikleri
dengelemektir.
4.2.Genel Yaps ve Parcalar
Fren merkez silindiri dkme demirden yapilir. Aracin sasisine tespitini saglamak icin
zerine delik acilmistir.
Bu sistemde pistonlarin her biri ayri Irenlere kumanda etmektedir. Merkez silindiri
icerisinde genellikle birden Iazla piston vardir. er pistonun hidrolik deposu by pass deligi ve
doldurma deligi ayridir. Sekil 3.1` de bir merkez pompasi grlmektedir.
Depo
Merkez silindirinin zerinde Iren hidroliginin doldurulmasi icin plastik hazne vardir.
azne kapagi zerinde bulunan bir delik ile hidrolik sivi zerine atmosIer basincinin
etki etmesi saglanmistir.

Piston
Fren hidroligini tekerlek silindirine ileten elemandir. Pistonun n taraIi bir lastik
segmana dayandirilmistir. Lastik segmanin grevi sizintiyi nlemektir. Pistonun arka taraIina
ise ikinci bir lastik segman daha takilmistir. Merkez silindirinden disariya sivinin sizmasini
engeller. Pistonun silindirden cikmamasi icin bir dayanma plakasin konulmus ve celik
segmanlar taraIindan yerine tespit edilmistir. Pistonun bir taraIi pedal itme cubuguna baglidir.
Pedal kuvveti bu itme cubugu vasitasi ile pistona iletilir. Pistonun diger taraIinda ise piston
geri getirme yayi bulunur.
Cek Valf (Kontrol Supab)
Tek ynl calisan bir supaptir. @alisma sirasinda piston, nnde bulunan Iren
hidroligini cek valIin icinden Iren hidrolik borularina ve tekerlek silindirlerine gnderir.
Pedal birakildiginda Iren pabuclarinin geri getirme yayinin sagladigi kuvvetin etkisi ile
borulardaki sivi cek valItan gecerek tekrar merkez silindirine geri dner. Sivinin
basincimerkez silindirindeki yayin geriliminin altina dstg zaman yay cek valIi yerine
oturtarak borulardaki basinc muhaIaza edilmis olur. Bylece bir sonraki Irenleme sirasinda
hareketin geciktirilmeden iletilmesine imkn saglanir.

ot: Fren devrelerinden biri arizalandiginda;

Pedal hareket etme mesaIesi artacaktir.
urma mesaIesi nemli derecede artacaktir.
4.4. Hidrovagn Grevleri
Emme maniIoldu vakumu ile atmosIerik basinc arasindaki basinc Iarkindan
yararlanilarak Irenleme sirasinda srcnn uygulamis oldugu Iren pedal kuvvetini artirir.
4.5.Hidrovagn Yaps ve Calsmas

idrovak bir diyaIram, piston geri getirme yayi, Iren pedalina bagli olan itme cubugu
zerindeki bir piston, valI, vakum rekoru ve dis hava kanalindan olusmaktadir. Piston kolu
ayni anda merkez silindirinin itme cubugu konumundadir. iyaIramin bir yzne devamli
vakum etkirken, diger yzne acik hava basinci veya calismadigi durumlarda vakum
etkimektedir. iyaIramin merkez silindiri taraIina sabit basinc odasi, diger taraIina da
degisken basinc odasi denir.

4.6. Fren Merkez Silindiri ve Hidrovagn Arzalar

Hidrolik Seviyesinin Azalmas
Merkez silindirinin deposunda catlak veya Iren hatlarinda kacaktan kaynaklanir.
Bunun sonucu olarak Irenleme etkisi tamamen veya kismen azalir.
Merkez Silindiri veya Pistonlarnn Asnmas
idrolik sivinin piston arkasina sizinti yapmasina ve basincin istenen degere
ulasamamasina neden olur.
Merkez Silindiri Geri Getirme Yaylarnn Krlmas
Fren pedalina kuvvet uygulanmadigi zaman pistonlar geriye geri getirme yaylarinin
kuvveti ile gelir. Yaylar grevini yapmadigi zaman kontrol supabi yerine oturmayacagindan
sistemde gerekli basinc korunamaz. Bunun sonucu olarak tekrar Irene bastigimiz zaman
Irenler gec devreye girer.
Kontrol Supab Arzal
Kontrol supabi grevini yapmadiginda sistemde korunmasini istedigimiz basinc
olusturulamayacagi icin Irenler gec devreye girer.
Merkez Pistonu Lastik Segmanlar Arzal
Lastik segmanlarin asinmasi veya hasar grmesi durumunda, Irenleme esnasinda
basincli hidrolik pistonun arka taraIina sizar. Bundan dolayi etkili Irenleme saglanamaz.
Hidrovagn Diyafram Delik veya Yrtlms
iyaIramin iki taraIi arasinda basinc Iarki olusamayacagindan sadece pedal kuvveti ile
Irenleme yapilir. Frenleme kuvveti azalir, durma mesaIesi artar.
Hidrovagn Vakum veya Ds Hava Supaplardan Birisinin Arzalanmas
Vakum supabi arizali ise degisken basinc odasina vakum uygulanmayacagi icin
Irenlerden ayagimizi cektigimiz zaman diyaIram basinc Iarkindan dolayi merkez pompasina
dogru kuvvet uygulamaya devam eder. Bunun sonucu olarak pedaldan ayagimizi cektigimiz

halde Irenleme az da olsa devam eder. is hava supabi arizali ise degisken basincli odaya dis
hava basinci etkimeyeceginden diyaIram iki yz arasinda bir basinc Iarki olusmaz. Sadece
pedal kuvveti ile Irenleme yapilmis olur.
Hidrovak Geri Alma Yaynn Arzalanmas
Yay arizalandiginda diyaIram bos konumda tam olarak geri gelemez. Etkili Irenleme
yapilmaz.

5. TEKERLEKLERN KLTLENMESN NLEYC SSTEM (ABS)

Islak veya kaygan zeminde src aniden Irene bastigi zaman aracin kaymasi cok
kolaydir. Frenlerin aniden devreye sokulmasi tekerleklerin kilitlenerek kaymasina neden olur.
Arac hareketine devam etmekle kalmaz, istikamet dengesi ve direksiyon hakimiyeti de
kaybolur. Byle bir durumda aracin Irenlerini devamli degil, ara ara pompalayarak aracin
dengesini koruyabilir direksiyon hkimiyetini kaybetmeyebilirsiniz. Ancak bu
durumda da durma mesaIeniz cok artacaktir.

5.1.Hidrolik Modlatr
Elektronik kontrol nitesinden alinan sinyal ile tekerleklerin kilitlenmesi durumunda
Irenlere giden hidrolik basinci sinirlar veya tamamen keser. Sinyal alinmadigi zaman Iren
sisteminin normal calismasina msaade eder.
Giris ve cikis kanal sayisina gre hidrolik modlatrler asagidaki gibi siniIlandirilir:
2 Kanalli: Bu tr modlatrler agir vasitalarda veya kamyonet gibi araclarda
kullanilmaktadir. Sadece arka iki tekerlege kumanda edilir.
3 Kanalli: Bu tr uygulamalarda n sag ve sol tekerleklere ayri ayri, arka iki tekerlege
beraber kumanda edilir.
4 Kanalli: Bu sistemde her tekerlege ayri ayri kumanda edilir.
Beraber calistigi parcalara gre modlatrler asagidaki gibi siniIlandirilir:
Standart: idrolik modlatr ile Iren merkezi ayri parcalardan olusur. Maliyetleri
dsktr.
Entegre: Merkez pompasi ile hidrolik modlatr birlesiktir. aha kck ve kullanisli
olmalarina ragmen maliyetleri yksek ve bakimi zordur.
5.1.1.Yaps ve Calsmas
Elektronik Kontrol nitesi (ECU)`nun kontrol ile calisan hidrolik modlatr
tekerleklere iletilen hidroligin ynlendirdigi selenoid valIlar, motor, hidrolik pompa, basinc
dsrme nitesi ve hidrolik akmlatrden olusur.
Basnc Dsrme nitesi;
Fren silindirinden geri dnen Iren hidroligi icin rezervuar (depo) ve rezervuardaki
hidroligin Iren ana merkezine gnderilmesini saglayan bir pompadan ibarettir. Elektronik
kontrol nitesinden gelen sinyallere gre basinc dsrme, tutma veya ykseltme
konumlarindan birini secer. #ezervuar ve pompa ise basincin dsrlmesi ile Iren hidroligi
Iren silindirinden geri dner ve pompa taraIindan Iren ana merkezine gnderilir ve kumanda
rezervuarini doldurur. Pompa motor tahrikli ve plancir tip bir pompadir.

5.1.2.Calsmas
ormal Frenleme Esnasinda (ABS calismiyor)
ormal Irenleme esnasinda elektronik kontrol nitesi selenoid bobinlerine bir sinyal
gndermez. Bylece c konumlu valI, bir geri getirme yayi taraIindan asagiya itilir ve
portlardan biri kapanirken digeri acik kalir.
Fren pedalina basildigi zaman, Iren merkezinin gnderdigi basincli hidrolik c
konumlu selenoid valIin zerinden Iren silindirine gecer. idroligin pompa taraIina gecmesi
cek valI taraIindan nlenir. Fren pedali birakildigi zaman tekerlek silindirinden gelen hidrolik,
Iren ana merkezine cek valI zerinden gecerek geri dner.
Frenler Kilitlendiginde
Acil Irenleme sirasinda drt tekerlekten herhangi biri kilitlenmek zereyken ECU`a
gnderilen sinyaller ile tekerlek kilitlenmekten alikoyulur ve daha sonra Irenlemenin devam
etmesi saglanir.
Basinc srme Ani
Bir tekerlek kilitlenmek zereyken, ECU selenoid bobinine akim gndererek gcl bir
manyetik kuvvet elde edilir. ValI acilarak hidrolik, Iren merkez silindirine dner ve rezervuar
tanka dolar. Ayni zamanda pompa motoru ECU`a gelen bir sinyalle calismaya baslar ve Iren
hidroligini rezervuardan Iren merkezine geri gnderir. Sonuc olarak tekerlek silindiri icindeki
hidrolik basinc dserek tekerleklerin kilitlenmesi engellenmis olur.
Basinc Tutma Ani
Tekerlek hiz sensrnden gelen sinyal ile tekerlegin kayma yapmadigi tespit
edildiginde ECU taraIindan c konumlu valIa gnderilen akim siddeti dsrlr. Bu durumda
selenoid valIde olusan manyetik kuvvet azalir. c konumlu valIin geri getirme yayinin etkisi
ile valI taraIindan portlar kapatilir. Bunun sonucu olarak tekerlek silindirindeki basinc
korunur.
Basinc Ykseltme Konumu

Fren silindiri icindeki basincin daha byk Irenleme kuvveti elde etmek amaci ile
ykseltilmesi gerektiginde ECU c konumlu valIa akim gndermez. Manyetik kuvvet ortadan
kalkarak portlar acilir ve Iren ana merkezinden gelen hidrolik portlardan gecerek tekerlek
silindirlerine gider. idrolik basincin ykseltilme orani basinc ykseltme ve tutma
konumlarinin tekrarlanmasiyla kontrol edilir.
5.2.Sensrler
5.2.1.Tekerlek Hz Sensr
5.2.1.1.Grevi
Bagli oldugu tekerlek poryasinin hizini lcerek ECU`ya sinyal gnderir.
5.2.1.2.Yaps ve Calsmas

n ve arka tekerlek hiz sensrleri bir daimi miknatis bobin ve cekirdekten meydana
gelirler. n tekerlek hiz sensrleri direksiyon maIsalina, arka tekerlek hiz sensrleri aks
tasiyicisina sabitlenmistir. isli rotorlar n tahrik saItlarina ve arka tekerlek poryasina
baglanmislardir ve tek bir eleman gibi dnerler.
er rotorun dis cevresinde tirnaklar bulunur. Bu yzden rotor dnerken rotorun dnme
hiziyla orantili bir Irekansa sahip bir voltai retilir. Bu voltai ECU`yu tekerlek hizindan
haberdar eder.

5.2.2.Yavaslama Sensr
5.2.2.1.Grevi
rt tekerlekten tahrikli araclarda Irenleme sirasinda aracin yavaslama oranini algilar
ve bu sinyalleri ECU`ya gnderir. ECU bu sinyalleri kullanarak hassasiyetle yol yzey
kosullarina karar verir ve gerekli kontrol lcmlerini yapar.
5.2.2.2.Yaps ve Calsmas
Yavaslama sensr, iki ciIt LE (isik yayan diyot) ve Ioto transistor ile bir kanalli
plaka ve bir sinyal dnsm devresinden meydana gelmistir. Binek araclarda bagai kismina
diger araclarda ise motor blmesine yerlestirilir.
Aracin yavaslama orani degistigi zaman kanalli plaka yavaslama oranina uygun olarak
aracin boylamsal yn boyunca sallanir. Kanalli plaka zerindeki kanallar LE`lerden
Iototransistora gelen isigi keserek Iototransistoru acar ve kapatirlar. Bu transistorlarin acip
kapanmasiyla yavaslama orani drt ayri seviyeye blnr ve bu ECU`ya sinyal olarak
gnderilir.
5.3.Elektronik Kontrol nitesi
ECU, Irenleme sirasinda tekerleklerin dnme hizindaki degisikliklerden, tekerlek ve
yol yzeyi arasindaki kayma sartlarina karar verir ve tekerleklerin hizini en uygun bir
durumda kontrol edecek sekilde, disk Iren silindirlerine en uygun hidrolik basinci gndermek
icin ABS kumanda grubunu kontrol eder. ECU ayni zamanda, baslangic kontrol Ionksiyonu,
diagnostik kontrol, hiz sensr kontrol Ionksiyonu ve ariza saklama Ionksiyonunu icerir.

6. HAVALI FREN SSTEMLER

Tasitlarin hiz ve agirliklarinin artmasiyla hidrolik Iren sisteminin yetersizligi ortaya
cikmistir. Bu nedenle zellikle byk hacimli ve yksek hizli tasitlarda kullanilmak zere
cesitli gc yardimli Iren sistemleri gelistirilmistir.
Byk hacimli araclar icin en yaygin kullanilan havali Iren sistemleridir. avali
Irenler, az bir kuvvetin uygulanmasi ile en iyi Irenlemeyi saglamak zere tasarlanmistir.
6.1.Haval Fren Sisteminin Yaps ve Parcalar

avali Iren sisteminde basincli hava motordan hareket alan bir kompresr taraIindan
retilir. avali Iren sistemine sahip araclarda genellikle pistonlu tip kompresrler kullanilir.
Basincli hava cesitli yardimci elemanlarla Iren tekerlek mekanizmalarina iletilir.
Basinc kuvveti balatalara aktarilarak Irenleme saglanir. avali Iren sistemi kompresr, basinc
regltr, Iren pedal valIi, Iren krkleri, hava tahliye valIlari, el Iren valIlari, su tahliye
valIlari, hava tanklari ve emniyet valIlarindan olusmaktadir. Sekil 5.1.`de havali Iren sistemi
sematik olarak grlmektedir.

6.1.1.Kompresr
6.1.1.1.Grevi ve Genel Yaps
avali Iren sisteminin calistirilmasinda gereken basincli hava bir kompresr
taraIindan saglanir.
Kompresr hareketini krank milinden alir. Tek veya iki pistonludur, ancak cogunlukla
iki pistonlu kompresrler kullanilir. avanin kompresre temiz bir sekilde girmesini temin
etmek icin giris valIi zerine bir hava Iiltresi yerlestirilmistir. Kompresrn sogutulmasi haIiI
hizmet tipi araclarda hava ile agir hizmet tipi araclarda ise su ile yapilir. Kompresr, motor
yaglama sistemi yardimiyla yaglanir. Sekil 5.2.` de havali Iren sisteminde kullanilan bir
kompresr grlmektedir.
Kompresrlerin silindir hacimleri 150 cm3 ile 500 cm3 arasinda degisir. evirleri ise
1500-3000 d/d`dir. Sagladiklari basinc ise 711 bar`dir. Kompresr motor calistigi srece
calismaya devam eder. Ancak cok diskli kavrama kullanilan tiplerinde ise kompresr krank
milinin motor ile irtibati istenildiginde kesilebilmektedir.
6.1.1.2.Calsmas
Kompresrn calismasi motorun calismasina benzemektedir. Kompresr, ortamdan
aldigi havanin basincini ykselterek bir tankta depolanmasini saglar. @ok diskli kavrama ile
hareket alan kompresrde calisma basinci (sistem) belirli bir degere ulastiginda kompresr
krank milinin hareketi kesilir. @ok diskli kullanilmayan havali Irenlerde ise reglatr
taraIindan kompresrn cikisindan alinan hava tekrar kompresr girisine gnderilerek
kompresr bosa calistirilir. Sistemdeki hava basinci sistem basincinin altina dstg zaman
cok diskli kavrama krank miline tekrar hareket verir veya kavrama kullanilmayan sistemlerde
kompresr cikisi tekrar sisteme acilir.
6.1.2.Basnc Reglatr
6.1.2.1.Grevi ve Genel Yaps
avali Iren sisteminin cesitli parcalari genellikle kompresrn depolara gnderdigi
basinctan daha dsk basincta calisirlar. Bu nedenle, Iren sisteminin bazi hatlarina iletilecek
basincli havanin nceden belirlenmis degerde kontrol altinda tutulmasi gerekir.

6.1.2.2.Calsmas

Motorun ve kompresrn calismasiyla birlikte sisteme hava dolmaya baslar.
Baslangicta hava, basinc dsrme valIinin giris portuna, daha sonrada cikis dagitim
hattina gecer. @ikis hattindaki basinc belirtilen degere ulastiginda, pistonun alt kismindan etki
eden basinc, pistonu bir miktar yukari kaldirir ve giris valIini kapatarak havanin dagitim
devresine gecmesini nler.
agitim hattindaki basinc, valI kontrol yayi ile ayarlanan degeri gectiginde pistonu
biraz daha yukari kaldiracaktir. Bu durumda pistona bagli ici oyuk mil de yuvasindan yukari
dogru kayacaktir. attaki basincli hava bu delikten yukari dogru cikacak ve pistonun st
kismindaki dsey kanallardan atmosIere cikacaktir.
Servis hattinda basincin dsmesiyle birlikte piston, yay etkisiyle asagi dogru hareket
eder. nce egzoz valIinin kapanmasini saglar. Birkac Irenlemeden sonra da giris valIini acar
ve sistem tekrar sari edilmeye baslar.
6.1.3.Fren Krkleri
6.1.3.1.Grevi ve Genel Yaps
Basincli havanin itme kuvvetinden yararlanilarak Iren pabuclarinin kampanaya dogru
itilir ve Irenleme saglanir.

er teker icin bir hava krg vardir.Fren hava krkleri piston,yay,gvde ve pistona
bagli piston itici kollarindan ibarettir.
6.1.3.2.Calsmas
Fren pedalina basildigi zaman basincli hava Iren pedal supabi ve hava tahliye
supabindan gecerek Iren krgnde bulunan pistonu iter. Pistona bagli olan kol ve ayar kolu
vasitasi ile Irenleme saglanir. Fren pedalina basma miktarina bagli olarak pistonun itilmesi
degisir ve bylece istenilen kuvvette bir Irenleme yapilmis olur.
Fren yapildiktan sonra Iren hava basinci ortadan kalkar. Yay pistonu iterek geriye eski
durumuna getirir.
6.1.4.Hava Tahliye Valflar
6.1.4.1.Grevi ve Genel Yaps
Frenlemenin sona ermesinden sonra tekerleklerin kisa srede serbest kalmasini
saglamak amaciyla kullanilir. zellikle Iren odalarinin ayak ve el ile kumandali valIlardan ya
da role valIden uzakta bulundugu sistemlerde Iren odalarindaki havanin en kisa srede ve en
kisa yoldan acik havaya atilmasi bu valIlarla yapilir.

6.1.4.2.Calsmas

Frenleme: Fren pedalina basildiginda basincli hava st diyaIram odasina girer ve
diyaIram milini asagi dogru iterek cikis valIini kapatir. Yksek basincli hava diyaIram
uclarindan Iren odalarina gecer.
enge urumu: Giris portundan cikis portuna gecmekte olan hava diyaIramin alt
kismina dolar. iyaIramin alt ve st kismindaki hava basinci esitlenir esitlenmez diyaIram
yayi diyaIramin st kisimlarini yuvasina oturtur. Bylece hem giris ve hem de cikis portu
kapatilmis olur. Bu durumda Iren odasina ilave hava giremez ve Iren odasindan da disariya
cikamaz. Frenleme belirli bir seviyede sabit tutulmus olur.
Serbest Pozisyon: Pedal zerine uygulana kuvvet kaldirildiginda diyaIramin
girisindeki basinc dser. Fren odasinda sikisan havanin basinci ile diyaIram yukari kaldirilir.
@ikis valIi acilarak sikismis hava atmosIere atilir.
6.1.5.Fren Pedal Valflar
6.1.5.1.Grevi ve Genel Yaps
Ayak pedali ve buna bagli olarak calisan valI, pedala basma miktari ile orantili olarak

depodan Iren sistemine gecen havanin basincini dzenleyerek gecisini saglar. Ayni zamanda,
Irenlemenin tatbik edilmesi sirasinda Irenleme ile orantili olarak src ayagina bir reaksiyon
verir.
6.1.5.2.Calsmas

Frenin Tatbiki: Ayak pedalina basilarak piston hareket ettirilir. Pistonun hareketi ile
giriscikis valIi kapatilir. Pedalin biraz daha ileriye dogru hareketiyle pistonlar ayni anda
giris-cikis valIlarini yuvasindan kaldirir ve basincli hava, depodan n ve arka sistemin Iren
odalarina gider.
engeleme: Basincli havanin Iren odalarina gecmesiyle alt ve st pistonlarin altinda
basinc olusur. Pistonun altinda olusan hava basinci ile pistonun st kismindaki yay basinci
dengelenir. ValI tasiyicilar geri itilerek giris valIlari kapatilir. Bylece basincli havanin Iren
odalarina gecisi, yeniden pedala daha Iazla basilincaya kadar kesilir. Ayni anda cikis valIi
kapali kalir. ValIlar daha sonra st pistonun alt ve st kisminda esit kuvvetlerin olusmasiyla
dengede kalir, Iren hattindaki basincta sabit tutulmus olur.

Pedaldan ayagin bir miktar cekilmesiyle valI yayi basinci azalir. Yay basinci ve hava
basinci yardimiyla pistonlar ve valI tasiyicilar yukari kalkar. Bu durumda giris valIi kapali
kalirken cikis valIi acilarak Iren odalarindan gelen basincli havayi disari atar. avanin disari
atilmasi pedala basilma miktari ile orantili olarak dsk basinc pozisyonunda denge
saglanincaya kadar devam eder.
Frenin Serbest Kalmasi: Pedaldan ayak cekildiginde st ve alt pistonlarla valI tasiyici
en st pozisyonuna cikar. Baslangicta bu giris-cikis valIinin giris yuvalarinin kapanmasina yol
acar. Pistonlarin ve valI nitesinin daha yukari cikmasiyla egzoz valIlerinin acilmasi saglanir.
Bylece her iki Iren devresindeki havada atmosIere cikar ve Iren serbest kalir.
6.1.6 El Fren Valfleri
6.1.6.1 Grevi ve Genel Yaps
El Iren valIleri sistemdeki basincli havanin tekerleklere iletilerek tekerleklerin
kilitlenmesini ve aracin durmasini saglar.
Basincli havanin hava hcrelerine gecmesini saglayan tek konumlu bir valIdir.
Sistemin calismasi esnasinda kapali kalir.
6.1.6.2.Calsmas

Araci bir yere sabitlemek amaciyla el ile kumanda edilebilen kol cekilerek tek ynl
valI acilir sistemdeki basincli hava Iren odalarina gnderilir. Ayni anda mekanik olarak Iren

pabuclari kilitlenir ve daha sonra Iren odalarindaki basincli hava, hava tahliye valIleri
taraIindan bosaltilir. Bylece hava yardimli mekanik el Ireni tatbik edilmis olur.
6.1.7.Su Tahliye Valfleri
6.1.7.1.Grevi ve Genel Yaps
Sikisan ve isina hava zamanla yogunlasarak suya dnsr. Alt kisimda biriken suyun
zaman zaman bosaltilmasi gerekir. Bunun icin su tahliye valIi kullanilir.
ava depolarinin alt kismina monte edilmistir. Basit bir yapiya sahiptir. El ile
kumanda edilebilir.
Basnc Emniyet Valfi
Fren devresini asiri basinctan korumak amaciyla sistemin cesitli kisimlarina
(kompresr silindir kapagina, depo sari sistemine veya kompresr ile depo arasindaki boru
hatti zerine gibi) basinc emniyet valIleri yerlestirlir.

Basinc asiri ykseldiginde basinc etkisi emniyet valIinin kresel basini iterek yay
kuvvetini yener. Bu sekilde basincli hava acik havaya bosalir. Basinc tekrar dstgnde yay
basinci etkisi ile kapanan emniyet valIi devredeki havanin acik havaya cikisini engeller,
normal devreye akmasini saglar.

Fren Bosluk Ayarlaycs

Fren balatalarinda meydana gelecek asinmalarin dogurdugu bosluk miktarinin
ayarlanmasi icin bosluk ayarlayicilari kullanilir
Ayarlayici bir kol seklindedir ve Irenleme sirasinda ayni zamanda bir levye gibi
calisarak Irenlemenin meydana gelmesine yardim eder. Frenlerin calismasi sirasinda kol
pabuclari acmaya calisan eksantrik ile birlikte dner. Eksantrigin dnmesi ile pabuclar acarak
Irenlemenin meydana gelmesini saglar.
Ayarlayici kolun zerinde Iren pabuc ayarinin yapilmasi icin bir ayar vidasi vardir. Bu
ayar vidasi iceride sonsuz vida gibi calisarak carki dndrr. Sonsuz vida
carkinindndrlmesi ile kendisine bagli bulunan eksantrik kismen dnmek zorunda kalir ve
Irenpabuclarini bir miktar acarak kampanaya yaklastirir. Bylece asinmanin dogurdugu
boslukeksantrigin dndrlmesi ile karsilanmis olur.
6.3 Haval Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri
6.3 Haval Fren Sisteminin Arzalar ve Belirtileri

6.4.Haval Fren Sistemlerinde Yaplan Bakm ve Kontroller
retici Iirma talimatlarina gre Iren sisteminde gerekli ayarlar ve periyodik
bakiml(arac katalogunda belirtilen) yapilmalidir.
Gnlk calismalar sirasinda btn devre hortum ve borulari gzden gecirilmelid
asar ve sismeler grldgnde derhal degistirilmesi gerekir. ortum ve borulari
birlestire btn kaplin ve rekorlarin kontrol edilmesi gerekir.

7. ELEKTRONK KUMANDALI HAVALI FRENLER (EBS/EPB)

Fren mesaIesini kisaltmak ve kontroll bir sekilde durabilmek amaciyla elektronik
kontroll havali Irenler gelistirilmistir.
EBS`nin Etki Sekli: Fren pedali vasitasiyla belirtilen yavaslama istegine gre
yavaslamanin elde edilecegi gerekli Iren basincini hesaplar.
EBS tamamen pnmatik calisan iki devreli sistem blmnden ve bunun zerindeki
tek devreli elektro pnmatik bir sistem blmnden olusur. Tek devreli elektro sistem blm
merkezi bir elektronik kumanda cihazindan, arka aks modlatrnden iki adet ABS valIi, Iren
deger vericisi n aks icin oransal rleden olusur.
Fren deger vericisi Iren pedalina basma miktarini belirleyerek kontrol nitesine bilgi
gnderir. Ayrica Iren pedal konumuna gre havanin gecisine izin verir.
Elektronik Kontrol nitesi: Sensrler, arka aks modlatr ve Iren deger vericisinden
almis oldugu sinyaller ile gerekli bilgiyi toplayarak her teker manyetik valIine sinyaller
gndererek Irenlemeyi kontrol eder.

Oransal #le ValI: n aksta uygulanan Iren basincini lcerek elektronik kontrol
nitesine bildirir.
ABS Manyetik ValIleri: ECU taraIindan belirlenen uygun tekerlek basinc sinyalini
alarak basincli havanin gecisini arttirir veya azaltir.
#edundans ValIi: Pnmatik sistemde bir ariza olustugu zaman basincin sabit bir
degerde tutulmasi saglar.
Aks Modlatr: Arka aks tekerlek Iren basinclarini lcer ve kontrol eder. Ayrica arka
tekerleklerde bulunan Iren balatalari asinma sensrlerinden almis oldugu bilgiyi kontrol
nitesine gnderir.
EBS kumandasi patinaiin ve yavaslamanin lclmesi ve degerlendirilmesi esasina
gre calisir. Patinai ve yavaslama, lclen tekerlek devir sayilarindaki degismeler ile
belirlenir.
Yavaslama, akslar arasinda patinai Iarkina yol acan bir aks yk degisimine neden
olur. EBS bu Iarklari algilayarak Iarkli basinclarda Iren uygulamasina msaade eder.
Bylece patinai nlenmis olur.
. EL FREN
.1.Grevi
El Ireni, duran bir araci gvenli bir sekilde yerine tespit etmek amaciyla kullanilir. El
Irenine ayni anda park Ireni de denilmektedir.

.2.Yaps
.2.1.Kampanal Fren Sistemlerinde

El Irenini calistirmak zere bir levye vardir. Levye cubuklarla veya kablo
baglantilariyla arka Irenlere ulastirilmistir. El Iren kolu cekildigi zaman, kablo veya cubuklar
arka Irenlerdeki bir levyeyi ceker.
Levyenin st ucu bir pabuca tespit edilmistir. Tespit civatasinin hemen altina ise bir
dayanma lamasi yerlestirilmistir ve lamanin bir taraIi el Iren levyesine diger taraIi ise karsi
pabuca dayandirilmistir. El Ireni levyesinin alt ucuna ise kablo ya da cubuk baglanmistir.

El Ireninin cekilmesi sonucu kablo, levyenin alt taraIini, sola dogru cekince, levye
dayanak lamasini pabucu kampanaya dayayincaya kadar sola dogru iter. Bu noktadan itibaren
levyenin devam eden hareketi dayanak zerinde mesnetlenmesini saglar ve levyenin st
kismina civata ile tespit edilen pabucu saga dogru kampanaya dayanincaya kadar hareket
ettirir. Levyenin daha da hareket etmesi iki pabuca birden Irenleme kuvvetini verir.

.1.2.2 Transmisyon Cks Mili zerine Yerlestirilen El Freni

Bu el Ireni mekanizmasi transmisyonun cikis mili zerine yerlestirilmistir. @ikis mili
el Ireni dzeninin kampanasini tasir ve dndrr. Kampananin icine iki adet Iren pabucu
yerlestirilmistir. Pabuclar Iren dzeninin dnmeyen elemanlarini olusturur.
El Ireni levyesi veya koluna bagli olan bir kablo cekildigi zaman pabuclari acmaya
calisir ve Irenleme saglanir. Kampana pabuclar taraIindan tutulunca btn hareket hattini
sabit tutar ve hareketin arka tekerleklere gecmesini engeller.
.1.2.3 Diskli Fren Sisteminde
Bu tip el Irenlerinde, el Ireni mekanizmasi disk Ireninin kaliperinin icerisine monte
edilmistir. Levyenin hareketi levye milinin dnmesine neden olur. Mil ise pistonu hareket
ettirir ve balata diske baski yaparak Irenleme saglanir.
Balata zamanla asinir, el Ireni kursu asinma miktarina gre artar. Bu yzden, otomatik
bir ayar mekanizmasi mil kursunu her zaman sabit tutmak icin, el Ireni mekanizmasi icerisine
yerlestirilmistir.

Elektromekanik Park Freni

Bu tr Irenlerde el Iren kolu yoktur. El Irenini uygulamak icin bir park Iren butonu
kullanilir. Elektronik kontrol nitesi taraIindan gnderilen sinyal ile calisan bir motor
taraIindan Iren disklerindeki bir mekanizma calistirilarak balatalar kilitlenir.

Fren balatalarinin sikilmasi bir mil tahriki ile gerceklestirilir. Mil egik plakali bir disli
kutusu ile tahrik edilir. isli kutusu bir motor taraIindan tahrik edilir. isli kutusu ve motor,
Iren kaliperine baglanmistir.

Park Ireni butonuna basildiginda elektronik kontrol nitesi taraIindan kalipere bagli
olan disli kutusu motoruna sinyal gnderilir ve motor calisir. Motordan hareket bir kayis
vasitasi ile disli kutusuna aktarilir. isli kutusu mili ve dolayisiyla silindir dnerek ileriye
hareket eder ve Iren silindiri pistonunu balatalara dogru iterek balatalari sikistirir.
Park Ireni serbest birakilmak istendiginde park Ireni butonu cekilir ve gnderilen
sinyal ile motor silindiri geri ceker.
.1.3.Arzalar ve Belirtileri
El Irenlerinde meydana gelebilecek arizalar sonucunda el Ireni tutmaz, takili kalir veya
iki tekerlekte esit tutmama gibi sonuclar ortaya cikar. El Iren mekanizmasinda olusabilecek
arizalar asagida siralanmistir.
Kampana Tipi El Frenlerinde
El Iren teli kopmustur.
Fren teli kampana levyesinden kurtulmustur.
El Iren kolu dislileri asinmis veya kirilmistir.
El Iren ayari yanlistir.
Diskli Tip El Frenlerinde
El Iren teli kopmustur.
Kalipere hareket ileten levye egilmistir.
El Iren kolu dislileri asinmis veya kirilmistir.
Elektromekanik Park Frenlerinde
Elektromotor arizalanmistir.
Motor ile disli arasindaki kayis kopmustur.
Sistemde elektriki bir kopukluk vardir.

. FREN SSTEM BORULARI. HORTUMLARI VE LMTRLER

Merkez silindirinden itibaren teker silindirlerine kadar olan baglantilar ciIt katli celik
borular araciligi ile saglanmistir. Fren hidrolik borulari korozyona ve paslanmaya dayanikli
malzemeden yapilir. Borular yksek hidrolik basinclarinin iletilmesine dayaniklidir ve
titresimlerden etkilenmezler.
Fren hidrolik borulari gectikleri hatlar boyunca yerlerine emniyetli bir sekilde tespit
edilmelidir. Bunun icin masalar kullanilmalidir. Fren boru hatlarinin bazi yerlerinde
elastikiyetin saglanmasi gerekebilir. n teker Iren silindirlerine basincli hidroligi tasiyacak
olan borular bir noktadan sonra elastikiyete sahip olmalidir. @nk direksiyon sistemi n
tekerlekleri saga-sola dndrmek suretiyle araca yn verir. Bunun icin teker silindirlerine
basincli hidroligi ulastiran celik boruya birde elastiki yapidaki bir diger boru baglanir. Arka
aski donanimi asagi-yukari salinim yaparken Iren borusunun salinimlardan etkilenmemesi
gerekir. Bunun icin arka Iren silindirine giden celik boruya elastiki bir boru eklenmistir.
Fren kuvvetinin btn teker silindirlerine ait Iren mekanizmasina esit olarak iletilmesi
icin boru ve baglantilarinda herhangi bir daralmanin ya da akisa engel olabilecek direncin
bulunmamasi gerekir.
Basnc Oranlayc Valf
zellikle nden cekisli araclarda n taraIin arka taraIa oranla daha agirdir ve Irenleme
aninda arac agirlik merkezi ne dogru hareket eder. Bu hareketin sonucu olarak n taraIin
agirligi artarken arka taraIi agirliginin azalmasina neden olacak ve n taraIin Irenleme gc
artarken arka taraIin Irenleme gc azalacaktir.
n ve arka lastiklerin ayni Irenleme gcne sahip oldugunu dsnlrse arka lastikler
ykn azligi nedeniyle erken Irenleme yapacaktir. Bu nedenle arka lastikler kayar.
Kayma sonucu lastiklerin yola tutunmasi zayiIlar ve arac dz bir istikamette hareket
etmez.

Bu riski ortadan kaldirmak amaciyla arka lastiklerin n lastiklerden nce devreye
girmemesi icin arka tekerleklere giden sistem zerine bir oranlayici valI yerlestirilmistir.
Calsmas

Iki yzeyi Iarkli olan bir pistondan yararlanilmistir. ormal calisma esnasinda piston,
A ve B blmelerine bakan yzlerinin yzey Iarki nedeniyle piston C valIini kapatincaya kadar
sola hareket eder. Eger A odasindaki basinc ykselirse piston saga itilir ve C valIi acilir. B
odasindaki basinc artarak yzey Iarkindan dolayi piston sola hareket eder ve C valIi kapanir.
Bu islem basinc belirli bir seviyede tutulana kadar tekrar eder ve basinc dsrlms haliyle
tekerleklere uygulanir.

Yke Gre Basnc Oranlyc Valf:

Genellikle kamyonet, kamyon gibi araclarda kullanilir. Arka tekerlekler zerinde
olusan yk degisimlerine gre arka tekerleklere uygulanan hidrolik basinci otomatik olarak
ayarlar. Arac yksz durumda iken arka tekerleklere gelen yk azdir ve arka tekerlekler
kolayca kilitlenebilir.
Bu nedenle arka tekerleklere uygulanan Iren basinci dsrlmelidir. Ancak, arac
yklendigi zaman arka tekerleklere gelen yk artacagi icin daha byk bir Irenlemeye ihtiyac
duyulacaktir. Bu nedenle arka Irenlere uygulanan basinc dsrme isleminin en aza
indirgenmesi gerekir.

Yk, arka dingil ile gvde arasina yerlestirilmis olan bir algilama yayi taraIindan
hissedilir. Yk arttiginda bu yay egilerek basinc oranlayici valIin pistonunu hareket ettirir.
Ykn miktarina bagli olarak pistonda o oranda hareket eder. Pistonun hareket
etmesine bagli olarak gecis yolu kesiti arttirilarak basincin dsmesi engellenmis olur.

10. PATNA1 NLEYC (CEKS KONTROL) SSTEMLER (ASR)
Patinai kontrol sistemi motor torkuyla birlikte tahrik tekerleklerinin Irenlerini de
kontrol ederek patinai yapmasini engeller.
ABS ile beraber kullanilir ve ABS`ye eklenen ECU`lar, rleler, sensrler, kumanda
gruplari, kontrol anahtarlari ve lambalardan olusur.

Sekil 6.13: AS# Elemanlari

ECU ve Rleler
ABS`nin ECU`su ile patinai kontrol ECU`su tek bir nitedir. Torpido kisminin alt
gzne, motor ve sanziman ECU`sunun sag taraIina yerlestirilmistir. 3 adet rle
kullanilmistir. Bunlar ana rle, motor rlesi ve kelebek rlesidir.
Sensrler
Tekerlek hiz sensrleri ile ana ve yardimci kelebek sensrleridir. Bu sensrlerin
disinda kullanilan anahtarlar vardir. Bunlar ise bosta calistirma anahtari, Iren hidrolik seviye
anahtari, ve stop lamba anahtaridir.
Tekerlek Hz Sensr

er bir tekerlekte gncel hizi okuyan bir rotorlu iletici, disli olarak calisan endktI
sensrler vardir. Sensr yumusak demir bir nve, daimi miknatis ve bobinden olusur. aimi
miknatis zerinde olusturulan manyetik alan disli taraIindan etkilenir. Manyetik alandaki
degisiklikler sensr bobininde lclebilen bir gerilim endkler. islinin bobinin nnden
gecme hizi ile orantili olarak Irekans artar. ABS kumandasi alinan Irekanstan tekerlek devir
sayisini hesaplar.
Yardmc Kelebek Sensr
Bu kumanda, kelebek grubu zerine takilmistir. ABS ve AS#`nin elektronik kontrol
nitesinden gelen sinyallere bagli olarak yardimci gaz kelebeginin acilma acisini kontrol eder
ve bylece motor cikis gcn kontrol etmis olur.

Yardimci kelebek kumandasi daimi miknatis, bir bobin ve bir rotor milinden meydana
gelir. Kumanda ABS ve AS# ECU`sundan gelen bir sinyalle dndrlen kademeli bir
motordur. #otor milinin ucuna bir pinyon disli takilir ve yardimci gaz kelebek miline takili
kam dislisini dndrerek bylece yardimci gaz kelebek acikligini kontrol eder.
Yardmc Gaz Kelebek Konum Sensrleri
Bu sensrler devamli olarak gaz kelebegin konumunu algilayarak ABS ve AS#
ECU`suna bilgi gnderir.
Kumanda Gruplar
Iki gruba ayrilir.Birinci grup motor torkunu, diger grup ise Irenleri kontrol eder. Motor
torkunu kontrol eden kumanda grubuna kelebek kumandasi denir.
Kelebek kumandasi yardimci gaz kelebegine baglidir .Yardimci kelebek kumandasinin
icinde bir adet kademeli motor kullanilmistir. Arka tekerlekler kaymaya basladiginda src
gaz pedalina basarak ana gaz kelebegini acsa bile yardimci kelebekkumandasi yardimci gaz
kelebegini kapatarak motor torkunu dsrr. iger taraItan byle bir kontroln hizli bir
sekilde yapilabilmesi icin iki adet gaz kelebek konum sensr srekli olarak gaz
kelebeklerinin acilma acisini algilar ve bu bilgi motor ve sanziman ECU`su araciligiyla ABS
ve AS# ECU`suna gnderilir.

Gerekli Irenleme AS# pompasi ve akmlatr ile AS# kumanda grubu taraIindan
yapilir. Fren pedali basili olmasa bile Iren hidrolik basinci Iren ana merkezinin yaninda yer
alan AS# pompasi taraIindan retilir. AS# pompasi taraIindan basinci ykseltilen Iren
hidroligi akmlatrde depolanir ve Iren borulari araciligiyla AS# kumanda grubuna
gnderilir.

AS# Iren kumanda grubu zerinde bulunan basinc anahtari akmlatrdeki basinci
tespit eder. Basinc dstgnde bu anahtar AS# pompasinin calismasi ve basincin
ykseltilmesini saglar. AS# Iren kumanda grubu ABS kumanda grubunun yaninda er alir ve
c adet selenoid valI bu kumandanin icerisindedir.
ASR`nin Calsmas
AS#`nin calismasini kavrayabilmek icin arka tekerleklerden birinde AS# calismasini
Inceleyelim

Arka tekerleklerden biri patinai yapmaya baslarsa bunu algilayan ECU selenoid
valIlere akim uygularak selenoidleri hareket ettirir. Fren ana merkezi kesme selenoid valIi
kapanarak Iren ana merkezinden gelen basincli hidroligi keser. Akmlatr, kesme selenoid
valIi acilarak akmlatrdeki basincli hidrolik ABS kumanda grubu zerinden arka Iren
silindirlerine gnderilir.
aha nce de aciklandigi gibi basinc ykseltme, tutma ve dsrme modlarinin
tekrarlanmasi ile ABS kumanda grubu Irenlemeyi kontrol eder. Bu sekilde tekerlegin patinai
yapmasi engellenmis ve uygun srs kuvveti saglanmis olur.
Arka Iren silindirlerindeki hidrolik basincin dsrlmesi gerektiginde Iren hidroligi,
rezervuar kesme selenoid valIi zerinden Iren ana merkezine geri dner.
AS# kumanda anahtari kapatildigi zaman AS# devre disi birakilabilir.

11. ELEKTRONK STABLTE PROGRAMI (ESP)

er trl yol ve srs sartlarinda aracin dinamik kararliligini saglayacak bir elektronik
sistemin gelistirilmesi gerekmistir. Eger ABS`yi Irenleme gvenligi elemani, AS#`yi de
hizlanma kontrol donanimi olarak nitelendirirsek, ESP icin ynlenme kontrol sistemi
dememiz dogru olacaktir ABS donaniminin sadece Irene basildiginda, AS#`nin ise gaza
basilmasiyla devreye girmesine karsilik, ESP her an aktiI olan ve srekli src hareketleriyle
aracin tepkisini lcen bir sistemdir ve hem ABS hem de AS#`nin islevlerini icermektedir.
Savrulma kontrolnn temelinde, srcnn davranislariyla aracin hareketinin
karsilastirilmasi yatmaktadir. Eger arac, srcnn istedigi ynden ayrilirsa (savrulma) ESP
derhal devreye girerek tekerleklerin yeniden istenilen yne gelmesini saglar.
Bu sistem, bircok sensr yani algilayicilarla Iren sistemine kumanda ederek aracin
kontroln saglar. em direksiyonun hareketlerini, hem de gaz pedalinin konumunu
inceleyen sensrler ile birlikte grev yapar. Onlardan aldigi bilgileri degerlendirip ECU`ya
gnderir. ECU ise gerekli mdahaleyi yaparak kontroll Irenleme saglar. Grevi ise gerekli
durumlarda devreye girip aracin kaymasi durumunda aracin istenmeyen bir pozisyona
dsmesini nlemek. Yani ani girilen bir viraida, ani yapilan direksiyon hareketlerinde (bir
engel veya bir cisimden aniden kacmak isterken) aracin kayarak kontrolden cikmasini
engellemektir.

Eger aracin direksiyonunu ani hareketlerle cevirmisseniz ve aracin hizi, bu viraii
dnmenize uygun degilse ESP devreye girer. Fren sistemine hkmederek her tekerlege ayri
ayri basinc gnderilmesini, ayri siddetlerde Iren yapilmasini saglar. Bylece arac, hizli girilen
bir viraida savrulmaz. Ani engelden kacma hareketlerinde yine kolayca cizgisine kavusur.
Direksiyon Ac Sensr

Bu sensr direksiyon konumunu algilar ve direksiyon simidi ile direksiyon mili

arasindadir. ava yastigi kablo makarasi direksiyon aci sensrnn icinde ve alt kisimdadir.
ireksiyon aci sensrnden bilgi gelmeden ESP hangi yne gidecegini anlayamaz. SP
Ionksiyonu devreden cikar.
Yanal Hzlanma Sensr

Aracin yana kayma hiz miktarini tespit eder. Fiziksel nedenlerden dolayi bu sensr
mmkn oldugu kadar aracin agirlik merkezine yakin olmalidir. Bu nedenle src
koltugunun altinda ayak boslugundadir.Yanal hizlanma etkenleri lclmeden kontrol nitesi
taraIindan aracin icinde bulundugu durum hesaplanamaz, ESP devre disi kalir.
Yanal kayma sensr
Basitlestirilmis olarak hareket edebilen kondansatr plakasinin her iki taraIa da
sallanabilecek sekilde asili oldugunu dsnebiliriz. iger iki hareket etmeyen kondansatr
plakalari arka arkaya baglanmis, K1 ve K2 kondansatrleri sekildeki hareketli
plakayabaglantidadir. Bu kondansatrlerin alabilecekleri enerii miktari elektrodlar vasitasiyla
lclebilir. Bu miktar C kapasitesi olarak adlandirilir.

Bu sistem zerine yanal bir hizlanma etki etmedikce her iki kondansatrde lclecek
c1 ve c2 enerii miktari ayni yksekliktedir. Yanal bir hizlanma etkisinde orta plakadaki
hareketli agirligin atalet ani neticesinde sabit plakalara gre yanal hizlanma ynnn aksine
hareket eder. Bylece plakalarin birbirine olan uzakliklari ve kondansatrlerin enerii yk
miktari degisir. K1 kondansatrndeki plakalarin mesaIesi byr bununla ilgili c1 kapasitesi
kclr. K2 plakalarinin mesaIesi kclr bununla c2 kapasitesi ykselir.
Fren Basnc Sensr
Fren basinc sensr, ESP`li Iren sistemlerinde direk olarak hidrolik birime monte
edilmistir ve Iren sistemindeki gncel Iren basinc degerini tespit eder.
Sensrn cekirdegi piezo elektrik bir elemandir. Eleman icerisinde degisken yk
dagilimi basinc degislikligine tepki gstererek lclebilen gerilim degislikligi olusturur.
Sensrn gerilim degisikligi kumanda cihazi taraIindan alinir ve degerlendirilir.
Sinyal Kullanimi: Belirli bir zaman dilimiyle ilgili basinc dsm olusmasindan alinan
sinyal Iren asistaninin devreye girme kosullarini tanimlar.

Tekerlek Hz Sensr
Tekerleklerin devrini lcerek elektronik kontrol nitesine bilgi gnderir.ABS ve AS#
konularinda islendiginden burada aciklanmayacaktir.
Geri Besleme Pompas
Geri besleme pompasi Iren pedali ve Iren takviyesi zerinde basinca karsi olusturulan
Iren hidroligi miktarinin geri beslenmesini saglar.
ABS kumandasi taraIindan calistirilan geri besleme pompasinin iki calisma konumu
vardir. Bunlar her bir piston hareketinde emme ve basma konumlaridir. Pistonun nnde ve
arkasinda iki blme bulunur.

ESP`nin Calsmas
Aracn n Ksmnn Dsa Kayma Durumu

Ic arka tekerlek zerinde ilk Irenleme etkisi olusturulur. Bu sekilde dnme ekseni
cevresinde aracin dnmesine yardim edecek bir dnme torku yaratacaktir. Aracin bir miktar
iceri ynde dnmesi direksiyonda bir tepki olusturur. n ic tekerlek zerine ikinci bir etki
uygulanarak direksiyondaki nemli tepkiler nlenir ve acisal dnme hizini yine arttirir.
Etki, direksiyondaki etkileri sinirlamak icin arka dingil zerinde baslar. Bu tepkiler
srcy sasirtabilir ve uygun olmayan bir manevra gerceklestirmesine neden olabilir.

Aracn Arka Ksmnn Dsa Kayma Durumu

st veya disa kayma kosullari Irenleme asamasi sirasinda da ortaya cikabilir.atta en
sik karsilasilan durumlardan biridir. rnegin, bir egime cok hizli giren ve gecemedigini gren
bir src ani bir Iren yapar. Bu durumda, lastik tutus potansiyelinin cogunlugu araci
Irenlemek icin kullanilir ve araci cevirmek icin cok az tutus mevcut olacaktir.
Frenlemede Aracn n Ksmnn Dsa
Kayma Durumu

Sekil 6.28: Frenlemede Aracin n Kisminin isa Kaymasi

Ilk etki, dis n tekerlek zerinde Irenleme basincini azaltmaya yneliktir. Bu aracin
dnmesini saglayacak olan lastik yan tutus potansiyeli saglar. Ayrica, sol ve sag taraI arasinda
Irenleme gcleri Iarki bir dengesizlige ve arac dikey ekseni cevresinde bir dnme torku
yaratir. Ikinci bir etki, acisal dnme torkunu arttirarak ic arka tekerlek 'st-Irenleme
gerceklestirmektir. st-Irenleme, tutus kosullarinin izin vermesi durumunda mmkndr.
Frenlemede Arac Arka Ksmnn Dsa Kayma Durumu

Ilk etki, ic arka tekerlek zerinde Irenleme basincini azaltmaya yneliktir. Bu arka
takima karsi bir dnme torkuna neden olur. Ikinci bir etki, acisal dnme torkunu arttirarak ve
araci yeniden dz hale getirerek dis n tekerlek 'st-Irenlemegerceklestirmektir. st
Irenleme, tutus kosullarinin izin vermesi durumunda mmkndr.
12. PANK FREN DESTEK SSTEMLER
Bu sistemin grevi, acil durumlarda (tehlike iceren ve ani olarak Irene basilmasi
gereken) soIrn uygulamis oldugu Iren kuvvetine yardimci olmak, Iren kuvvetini en st
seviyede tutmaya yardimci olmaktir.
Panik Iren destek sistemi soIrn acil bir durum karsisinda aracin hizi, Iren pedalina
basma kuvvetinden bu durumu algilar ve Iren basincini ABS`nin kilitlenme noktasini tespit
ettigi konuma kadar ykseltir. Bu sekilde erisilebilecek en yksek Irenleme gcne ulasir ve
Iren mesaIesi kisalir.
idrolik ve mekanik destek sistemleri olarak ikiye ayrilir.

Mekanik Panik Fren Destek Sistemi

Bu sistemin temelini Iren hidrovagina yerlestirilmis olan bir mekanik baglanti grubu
olusturur. Fren servosu bir vakum ve bir gclendirme odasi vardir. Frene basilmadiginda her
iki odada da emme maniIoldu taraIindan alcak basinc olusturulur. Frene basilmasi ile
gclendirme odasina atmosIer basinci etkiyerek Iren kuvveti gclendirmesi meydana gelir.
Bundan dolayi gclendirici ve basinc odasi arasinda dis hava basincinin Iren
hareketini desteklemesi icin basinc Iarki olusur.
Mekanik baglanti grubu yayli kilitleme kovani,emici piston,bilyali kovan ve bilyali
kaIesden olusur.
Sistemin devreye girmesi pedala basma kuvveti ve padala basma hizi orantisina
baglidir. Kilitleme islemi ile dis hava valIi acik tutulur ve gclendirme odasina atmosIer
basincinin girisi saglanir. Fren pedalina belirli bir kuvvet ve hizla basilirsa baglanti grubu
kilitlenir ve panik Iren Ionksiyonu yerine gelir.

Bu durumda ventil pistonu itilir ve bilyali kovan icindeki bilyalar iceri dogru
itilir.Bundan dolayi yayli kilitleme kovani dayama takozuna kadar hareket eder ve baglanti
grubu kilitlenir.

idrolik Panik Fren estek Sistemi Panik Iren destek sisteminin temel parcasi ABS
kontrol nitesi ile birlestirilmis hidrolik birim ve geri besleme pompasidir.
idrolik birimdeki Iren basinc sensr, tekerlek hiz sensrleri ve Iren lamba anahtari
acil durumlarin algilanmasi icin Iren destek sistemine sinyaller yollar.
Tekerlek Iren silindirindeki basinc artisi hidrolik birimdeki belirli bir silindirin ve
ABS / ESP geri besleme pompasinin kontroln saglar.
Fren asistani olmayan arac Iren asistani olan araca gre ABS ayar blgesine daha gec
ulasir ve bu yzden Irenleme mesaIesi uzar.

Sekil 6.32: idrolik Panik Fren nitesi

Asagidaki kosullar acil durum olarak algilandiginda asistan devreye girer.
1-Fren lamba anahtarinda Irene basildigina dair sinyal.
2-Tekerlek hiz sensrlerinden aracin ne kadar hizli gitigini belirten sinyal.
3-Fren basinc sensrnn srcnn ne kadar hizla Irene bastigini belirten
sinyal.
13. ELEKTRONK FREN KUVVET DAGILIMI
EB zellikle virai alirken haIiI Irenleme calismalarinda devreye sokulabilir.
iz sensrleri drt tekerlegin dns sayilarini kaydeder ve ECU tekerlek hizlarini
hesaplar. Sayet arka tekerlek kaymasi cok byk olursa Iren basinci asiri Irenleme
yapmayacak sekilde ayarlanir.
Bylece EB kumandasi yksek yanal kuvvetleri ve iyi Iren basinci dagitimi saglar.

Elektronik Iren basinci dagitimi (EB) ABS ayari esnasinda yani bir tekerlek
kilitlenme egiliminde oldugu zaman calismasini durdurur.
14. RETARDER
14.1 Grevi
#etarder agir vasitalari gvenli ve etkin bir sekilde yavaslatan yksek verimli hidrolik
sistem ile calisan, srtnmesiz, asinmasiz bir Iren sistemidir.
Balatali sistemlerin Iren gclerinin sinirlari vardir. Balatalarin ates topuna dnecek
kadar isinma noktasina ulastigi anlar olur.
#etarder, saIt ile birlikte dnen rotorun hizini keserek Irenleme etkisi yapar. #otor ve
stator arasina basilan yag, rotorun kinetik eneriisini stator vasitasiyla isi eneriisine
dnstrdgnden bu Irenleme sirasinda herhangi bir asinma olmaz.
#otor ve stator arasina basilan yagin basinci ve miktariyla dogru orantili artan
kademeli Irenleme gc ile Irenleme saglanir.
#etarderli aracin balatalarinin kullanimi azaldigi icin tekerler isinmaz. Bu sayede
balatalarin, kampanalarin ve lastiklerin mr uzar.
#etarderli bir aracin srcs her durumda durabilecegini bildigi icin konIorlu ve
gvenli bir yolculuk yapar. Yolcular Irenleme etkisini hissetmezler.
14.2 Yaps
idrodinamik olarak calisan retarderlerin yapisi son derece basittir. Iki zel aciya
sahip dner kanatli disk birbirlerinin karsisina yerlestirilmistir. #otor (kirmizi cark) ve stator
(mavi cark) arasinda yer alan odacikta ise yag bulunur. #otor aracin kardan miline baglidir.
Stator ise retarderin gvdesine sabitlenmistir.

14.3.Calsmas

Kardan milinin hareketi ile dnmeye baslayan rotor odacikta bulunan yagi harekete
gecirir. Yagin hareketi stator taraIindan geciktirilir. Bu geciktirme islemi de rotorun dnsn
yavaslatir. Bu yavaslatma sirasinda srtnmeden dolayi isi olusur. Bu isiyi atabilmek icin
srekli olarak retarder icindeki yagin bir kismi rotor taraIindan bir esanire (yag
sogutucusuna) pompalanir ve esanirden gecip soguyan yag retarder devresine geri gnderilir.
Yagdaki isi esanirde aracin sogutma suyuna iletilir ve dis havaya atilir.

Sogutma suyu sicakligi ve yag sicakligi, sicaklik sensrleri ile srekli izlenir ve
retarder kumanda cihazina iletilir. Bu sekilde yag ve sogutma suyu sicakliklarinin msaade
edilen azami degerleri asmamalari saglanir.

#etarderin Iiziksel randiman kapasitesi ancak sogutma sisteminin kapasitesi ile

sinirlidir. ProIesyonel bir srcnn sogutma sistemini, dogru vites secimi sayesinde
zorlamamasi retarderin kapasitesini artirir.
Sogutma sistemindeki asiri isinma, retarderin kumanda elektronigi ile kontrol edilir.
Asiri isinma durumunda retarder kendini devre disi birakir ve motoru korumaya alir.