Professional Documents
Culture Documents
Kidt. .
ghl Ma FG jiyt
bghUslf
t. v.
maha
gf
1.
bk vf bjhF
2.
afj
3.
tha fj
100
4.
msitf
150
5.
toa
173
6.
brKiw toa
207
7.
tiuglf
252
8.
tufis ifahSj
269
ilf
303
59
bk vf bjhF
1.1
mKf
vnfho Fj
1.3 jKW vf ehF gf
1.4 _til bfhl vnfhitf RUf
1.5 mLFf : vfis mLFF to
KGf goahf vGJj
1.6 mLFF f
1.7 tff, tf _yf, fdf,
gh vlh
(26 kh, 1913 20 brlg, 1996)
kW fd _yf
1.8 vf njhuha k
1.9 vfSl isahLj
1.1 mKf
va m mogil Twh fj ts
KagF twJ. nuf fj tYe jnfhu kW
mtj lf xbthW v vW ml sf
vfis ikakhf bfhL mikJsJ vW edhf.
vf vGJ KiwahdJ Rkh 10,000 tUlf Kng
njh ts milJsJ. W eh gagLJ v Kiw
tsu ah gF kfjhdJ. v Kiwd KGikahd
tsia bgw Rkh 5000 MLf MdJ.
vyh fjF CW Kfgh KG vf
UwJ. iwa v Kiwd a mnua v Kiw
vwiHfgLwJ.
Kiw 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 Ma vf gagLj
gLwJ. J gjokhd v Kiwd vW miHfgLwJ.
gJ vw bghUSila My bkh blk vw thij
y bkh bl vw brhUJ bgwglJ.
ma mu fj
fj mu v Kiwd
1
t f bgw,
Kakhd
Anfa
fj tYe
Mth. vlh
W fzfhd
tYefSl
nrJ
va
kw vj fj
tYefis
R tz
MntLfis
btLsh.
tUila fj
Mt tUila
_W tanyna
bjjJ. tuh
xU kj thj
ehofis Tl
fzl KojJ.
tuJ thif
MdJ t th
ehnyna N
vw v. gh
vlhi[ Fj
xU u vw
bga Mtz
glkhfglJ.
vf
mHfhdit. mit
mHfwit v,
kw vit mHF?
vd vlh
Tdh.
bk vf bjhF
(ii)
17 = 3 2
5
5
J 3F 4F ilna mikJsJ.
(iii) - 2
3
J 1 F 0 F ilna mikJsJ.
xbthU a vQ
xU jKW v MF.
j kWjiy cikah?
(iii) nr g
jKW vf Tl nr gig iw brwJ.
a , c kW e vgd VnjD _W jKW vf v
b d
f
a + c + e = a + c + e MF.
b `d
f j `b dj f
cjhuz: 2 , 1 kW 2 vgd VnjD _W jKW vf v
3 2
2 + 1 + 2 = 2 + 1 + 2 MF.
j
`3 2j
3 `2
LHS = 2 + ` 1 + 2j
RHS = ` 2 + 1 j + 2
3
2
3 2
2
1
2
4
= +` + j
= ` + 3j+ 2
3
2 1
6 6
= 2 +`1 + 4 j = 2 + 5
= 7 +2 = 7 + 2
3
2 2
3 2
6
6 1
4
15
1
19
1
7
12
1
+
+
=
=
=3
=
= 19 = 3 1
6
6
6
6
6
6
` LHS = RHS
` Tl nr gid iw brwJ.
(iv) Tl rk
xU jKW viz kW aij Todh ilF
TL bjhif jKW vnz MF.
a vgJ xU jKW v v a + 0 = a = 0 + a .
b
b
b
b
jKW vf Tl rk a MF.
cjhuz:
(i) 2 + 0 = 2 = 0 + 2
7
7
7
7
7
(ii) `
+0 =
= 0 + `-7 j
11 j
11
11
(v) Tl vkiw
a
a
` -b j vgJ b Tl vkiw MF.
a xU w
jKW vzhF.
jid 0 = 0 , q ! 0
q
vd vGjyh.
bk vf bjhF
vf
mil
g
Tl
gkhW
g
nr g
a vf
KG vf
KGf
M
jKW vf
1.3.1 (M) fj
(i) mil g
uL jKW vf ntWghL vbghGJ jKW vzhf
UF. Mfnt, Q MdJ fj mil gig bgWsJ.
a kW c vgd VnjD U jKW vf, v, a - c
b
d
b d
vgJ xU jKW v MF.
cjhuz:
(ii) gkhW g
U jKW vf fj gkhW gig iw brahJ.
a kW c vgd VnjD U jKW vf v a - c ! c - a .
b
d
b d
d
b
cjhuz: 4 kW 2 vgd VnjD U jKW vf v
9
5
4-2 !2-4
9 5 5 9
LHS = 4 - 2
RHS = 2 - 4
9 5
5 9
U jKW
20
18
18
- 20
=
=
vf rk v,
45
45
mit gkhW
= 2
= -2
45
45
gig iw
` LHS ! RHS
br.
fj gkhW gig iw brahJ.
(iii) nr g
jKW vf fj nr gig iw brahJ.
a , c kW e vgd _W jKW vf v
b d
f
a - c - e ! a - c - e MF.
b `d
f j `b dj f
vf
a vf
KG vf
KGf
jKW vf
mil
g
iy
fj
gkhW
g
nr
g
iy
1.3.1 () bgUf
(i) mil g
uL jKW vf bgUf gy vbghGJ xU jKW
vnz MF. vdnt Q MdJ bgUf mil gig bgWsJ.
a kW c vgJ VnjD U jKW vf v a # c = ac
b
d
b d
bd
vgJ jKW v MF.
cjhuz:
(ii) gkhW g
U jKW vf bgUf gkhW gig iw brwJ.
a kW c vgd VnjD U jKW vf v a # c = c # a MF.
b
d
b d
d b
cjhuz: 3 kW - 8 vgd U jKW vf v
5
11
3 # -8
= ` - 8 j # 3 MF.
5 ` 11 j
11
5
bk vf bjhF
LHS = 3 # ` - 8 j
5
11
= - 24
55
RHS = - 8 # ` 3 j
11
5
= - 24
55
` LHS = RHS
` bgUf gkhW gig iw brwJ.
(iii) nr g
jKW vf bgUf nr gig iw brwJ.
a , c kW e vgd VnjD _W jKW vf
b d
f
v a # ` c # e j = ` a # c j # e MF.
b
d
f
b d
f
cjhuz: 1 , ` - 1 j kW 1 vgd _W jKW vf v
2
4
3
1 # -1 # 1
= ` 1 # ` - 1 jj # 1
2 ` 4
3j
2
4
3
1
1
1
1
LHS = # `
=
RHS = `
# 1 = -1
2
12 j 24
8 j 3 24
` LHS = RHS
` bgUf nr gig iw brwJ.
(iv) bgUf rk
VnjD xU jKW viz 1 I bgUdh tU bgUf gy
mnj jKW v MF.
xW vgJ KW vf bgUf rkahF.
a vgJ VnjD xU jKW v v a # 1 = a = 1 # a MF.
b
b
b
b
cjhuz:
(i) 5 # 1 = 5
7
7
(ii) ` - 3 j # 1 = - 3 .
8
8
KGfSF 1
vgJ bgUf
rk MFkh?
(v) a bgUf gy
xbthU jKW viz aJl bgUdh a
ilwJ.
a vgJ VnjD xU jKW v v a # 0 = 0 = 0 # a MF.
b
b
b
cjhuz:
(i) - 5 # 0 = 0
(ii) ` - 7 j # 0 = 0 .
11
i) 0 F jiy ilahJ.
ii) 1 kW 1 vw jKW vfSF
mbtfns jiyfshF.
vf
mil
g
a vf
KG vf
KGf
jKW vf
0.3 vgJ 3 1
jiyah?
bgUf
gkhW
g
nr
g
M
M
(ii) gkhW g
U jKW vf tFj gkhW gig iw brahJ.
bk vf bjhF
vf
a vf
KG vf
KGf
jKW vf
mil
g
iy
tFj
gkhW
g
iy
nr
g
1.3.1 (c) gL g
(i) Tl J bgUf gL g
jKW vf bgUf, Tl jhd gL gig iw
brwJ.
a , c kW e vgd VnjD _W jKW vf v
b d
f
a # c + e = a # c + a # e MF.
b `d
fj b d
b
f
cjhuz: 2 , 4 kW 3 vgd _W jKW vf v,
3 9
5
2# 4+3
= 2#4+2#3
3 `9 5j
3 9 3 5
LHS = 2 # ` 4 + 3 j
3
9 5
2
= # ` 20 + 27 j
3
45
= 2 # 47 = 94
3 45
135
RHS = 2 # 4 + 2 # 3
3 9 3 5
= 8 +2
27 5
= 40 + 54 = 94
135
135
` LHS = RHS
` Tl J bgUf gL gig iw brwJ.
(ii) fj J bgUf gL g
jKW vf bgUf, fj jhd gL gig iw
brwJ.
a , c kW e vgd VnjD _W jKW vf v
b d
f
a # c - e = a # c - a # e MF.
b `d
fj b d
b
f
cjhuz: 3 , 4 kW 1 , vgd VnjD _W jKW vf v,
7 5
2
3# 4-1
= 3#4-3#1
7 `5 2j
7 5 7 2
LHS = 3 # ` 4 - 1 j
7
5 2
3
= #`8 - 5 j
7
10
=3# 3 = 9
7 10
70
RHS = 3 # 4 - 3 # 1
7 5 7 2
= 12 - 3
35 14
= 24 - 15 = 9
70
70
LHS = RHS
` fj J bgUf gL gig iw brwJ.
10
bk vf bjhF
g 1.1
1. rahd ilia njbjLJ vGJf.
i) jKW vf Tl rk .......... MF.
(A) 0
(B) 1
(C) 1
ii) - 3 vw v Tl vkiw .......... MF.
5
(A) - 3
(B) 5
(C) 3
5
3
5
iii) - 5 bgUf jiy .......... MF.
13
(A) 5
(B) - 13
(C) 13
13
5
5
iv) 7 bgUf vkiw .......... MF.
(D) 2
(D) - 5
3
(D) - 5
13
(A) 7
(B) 1
(C) 7
(D) - 1
(A) 0
(B) 1
(C) 1
(D) 1
7
v) .......... vw vF jiyna iy.
4
2. tUtdt gagLjgLs Tl gfis vGJf.
(i) ` - 3 j + 1 = 1 + ` - 3 j
(ii) 4 + ` 7 + 1 j = ` 4 + 7 j + 1
7
9
9
7
9
8 2
9 8
2
7
7
7
7
7
(iii) 8 +
(iv) `
=
+8
+0 =
= 0 +`
10
10
15 j
15
15 j
(v) 2 + ` - 2 j = 0
5
5
3. tUtdt gagLjgLs bgUf gfis vGJf.
(i) 2 # 4 = 4 # 2
(ii) ` - 3 j # 1 = - 3 = 1 # ` - 3 j
3 5
5 3
4
4
4
(iii) ` - 17 j # ` - 28 j = 1
(iv) 1 # ` 7 # 4 j = ` 1 # 7 j # 4
28
17
5
8 3
5 8
3
(v) 2 # ` 9 + 2 j = 2 # 9 + 2 # 2
7
10 5
7 10 7 5
4. nH bfhLfgl vf Tl, fj, bgUf kW tFj
gkhW gig iw brwjh vd nrhf.
(i) 4 kW 2
(ii) - 3 kW - 2
5
4
7
5. nH bfhLfgl vf Tl, fj, bgUf kW tFj
nr gig iw brwjh vd nrhf.
(i) 1 , 2 kW - 3
(ii) 2 , - 4 kW 9
3 5
7
3 5
10
6. bgUf gL gig gagL RUf :
(i) - 5 # ` 8 + 5 j
4
9 7
(ii) 2 # ` 1 - 1 j
7
4 2
11
mit 3 kW 4 MF.
2 kW 4 F ilnas KGfis Tw Kokh?
mit 1, 0, 1, 2, 3 MF.
vdnt U a vf kW KGfSF ilna Fl jFj
KGfis fhzyh.
bghGJ, 1 F 2 F ilnas KGfis Tw aYkh?
ayhJ.
Mdh U KGfSF ilna eh jKW vfis fhzyh.
0 F 1 F ilna 1 , 2 , 3 , g nghw vfis fhzyh. tiw
10 10 10
0.1, 0.2, 0.3 vd vGjyh.
0.5
0.75
12
bk vf bjhF
21 , 22 , 23 , 24 , 25 , 26 , 27 , 28
50 50 50 50 50 50 50 50
kW
29
50
vfis fLofyh.
22 kW 23 , F ilna nkY gy jKW vfis fLof, eh
50
50
22 I 220 vd, 23 I 230 vd vGj ntL. eh 221 , 222 , 223 ,
50
500
50
500
500 500 500
224 , 225 , 226 , 227 , 228 kW 229 nghw xgJ jKW vfis fL
500 500 500 500 500
500
ofyh.
jid eh gl
cs v nfho _y
mJ bfhsyh.
cUbgU _y v
nfho 0 F 1 F
ilna cs gFia
cW ftf.
nj nghW eh gy
jKW
vfis
1 UJ 2 tiu, 2 UJ
3 tiu flayh.
thW
bjhlUnghJ,
uL
jKW
vf
ilna eh nknkY
gy jKW
vfis fla Ko vd mayh. UJ U jKW vfSF
ilna jKW vf ml mf vd ygLwJ.
Mfnt a vf kW KGfis ngh myhk, bfhLfgl
U jKW vfSF ilna vzw jKW vf csd.
13
a
a
q2
q3
q2
q1
q1
q1
q1
q1
q4
q4
b
q5
2. khW Kiw
a kW b vgd U jKW vf vf.
(i) df gFfis rkkhf UFkhW ..k.(LCM) _y
khw. bjhFfSilna vfis fhz aYkh it
uLF ilna jKW v csJ.
(ii) bjhFfSilna v VJ iyba, bjhF kW
gFfis 10 M bgU mtilnaahd jKW vfis
bgwyh. nkY gy jKW vfis bgWtjF 100, 1000 ... vw
vfsh bgUf ntL.
btntW Kiwfis gagLdh btntW jKW
vfis a F b F ilna fhzyh.
vLJfhL 1.1
3 , 4 Ma vfSilna cs xU jKW viz fhf.
4 5
14
bk vf bjhF
Nu Kiw:
bfhLfgLsit: a = 3 , b = 4
4
5
q1 vgJ 3 F 4 F ilna cs xU jKW v vf.
4
5
q1 = 1 ^a + bh
2
= 1 ` 3 + 4 j = 1 ` 15 + 16 j
2 4 5
2
20
1
31
31
q1 =
#
=
2 ` 20 j 40
mj jKW v 31 MF.
40
khW Kiw:
bfhLfgLsit:
a= 3,b= 4
4
5
3
5
15
a I b I Kiwna # =
kW 4 # 4 = 16 vd vGjyh.
4 5
20
5 4
20
eh 15 F 16 , il cs jKW vfis fLof
20
20
bjhFia gFia 10M bgUf ntL.
15 # 10 = 150
150 , 16 # 10 = 160
20 10
200
200
20 10
200
150
160
kW
F il cs jKW vf
`
200
200
151 , 152 , 153 , 154 , 155 , 156 , 157 , 158 kW 159 MadthF.
200 200 200 200 200 200 200 200
200
vLJfhL 1.2
- 3 , 1 Ma vfSilna uL jKW vfis fhf.
5 2
bfhLfgLsit: a = - 3 , b = 1
5
2
q1 kW q2 vgd U jKW vf vf.
q1 = 1 ^a + bh
2
q1 = 1 # ` - 3 + 1 j = 1 # ` - 6 + 5 j = 1 # ` - 1 j = - 1
2
10
2
10
20
2
5
2
q2 = 1 (a + q1) = = 1 #` - 3 + ` - 1 jj
2
2
5
20
12
1
^
h
+
m = 1 # ` - 12 - 1 j = 1 # ` - 13 j = - 13
= 1 #c
2
20
2
20
2
20
40
- 1 kW - 13 Mad U jKW vf MF.
20
40
F: j jKW vfis eh - 3 < - 13 < - 1 < 1 vd vGjyh.
5
40
20 2
15
g 1.2
1. fl jKW vfSF ilna cs xU jKW viz
fLof.
(i) 4 , 2
(ii) - 2 , 5
(iii) 5 , 7
(iv) 7 , 8
3 5
7 6
11 8
4 3
2. fl jKW vfSF ilna cs uL jKW
vfis fLof.
(i) 2 , 3
(ii) 6 , 9
(iii) 1 , 4
(iv) - 1 , 1
7 5
5 11
3 5
6 3
3. fl jKW vfSF ilna cs _W jKW
vfis fLof.
(i) 1 , 1
(ii) 7 , 2
(iii) - 1 , 3
(iv) 1 , 1
4 2
10 3
8 12
3 2
(ii) 5 10 = 5
3 # 4 = 12
(iv) 4 - 2 # 1 = ?
5 7 35
2
cjhuz (i), (ii) kW (iii) Mat xnu xU bra csJ. Mdh
cjhuz (iv) eh U brafis fhnwh.
(iii)
2
2
(ii) 4 - `2 # 1 j = 4 - 1 = 3 vw U f ilwJ.
2
16
bk vf bjhF
bjhF
FpLf
--()
bga
nknfhL mil (Fy)
mil FpL
{}
fz mil
[]
rJu mil
(i) 3 U klif 2 3,
1 2
8
4 2
8
`1 3 + 3 j # 15 = ` 3 + 3 j # 15
= ` 6 # 8 j (mil Kj RUfgLsJ)
3 15
= 2 # 8 = 16 = 1 1 .
15
15
15
vLJfhL 1.4
RUFf: 5 1 + 3 8 .
2 4
9
5 1 + 3 8 = 11 + 3 # 8
2 4
9
2
4 9
11
24
=
= 11 + 2 ( vgJ Kj RUfgLsJ)
+
2
36
2
3
33
4
37
1
+
=
=
=6 .
6
6
6
vLJfhL 1.5
RUFf: ` - 1 # 5 j + 8 3 ' ` 1 - 1 jB
3
4
5
2 4
17
= ` - 1 # 5 j + 8 3 ' ` 2 - 1 jB (cnss mil Kj RUfgLsJ)
3
4
5
4
1
5
3
1
= `
# j + 8 ' B = ` - 1 # 5 j + 8 3 # 4 B = - 5 + 12
3
4
5 4
3
4
5
12
5
= - 25 + 144 = 119 = 1 59 .
60
60
60
vLJfhL 1.6
RUFf: 2 - $` 1 ' 2 j - 5 .
7
4 3
6
2 - 1 ' 2 - 5 = 2 - 1 # 3 - 5 = 2 - 3 - 5 = 2 - 9-2
20
0
$
.
$
.
$
.
$
.
`
j
`
j
7
4 3
6
7
4 2
6
7
8 6
7
24
= 2 - $ - 11 . = 2 + 11 = 48 + 77 = 125 .
7
24
7 24
168
168
g 1.3
1. rahd ilia njbjLJ vGJf.
(i) 2 # 5 = ..........
3
(A) 10
(B) 2 5
(C) 10
3
6
6
2
4
(ii)
# = ..........
5 7
(A) 14
(B) 8
(C) 20
20
35
14
(iii) 2 + 4 = ..........
5 9
(A) 10
(B) 8
(C) 38
23
45
45
1
1
(iv)
' 2 = ..........
5
2
2
(A)
(B) 1
(C) 10
25
2
7
1
3
1
(v) `1 - j + ` - j = ..........
2
4 4
(A) 0
(B) 1
(C) 1
2
2. RUFf:
(i) 11 ' ` 5 # 18 j
12
(D) 35
8
(D) 6
13
(D) 3
10
(D) 3
4
(ii) `2 1 # 8 j ' `1 1 + 5 j
2 10
2 8
25
(iii) 15 ` 5 - 1 j ' 10
16
(D) 2
3
11
(iv) 9 ' 3 ` 3 + 3 j
8
bk vf bjhF
mLF
myJ
go
n fhuf
n jlitf
mo
F : x1 = x.
vgo thgJ?
73 vgij thF nghJ 7 go _W myJ 7
Kgo vd thf ntL.
F 7 I mo vW, 3 I mLF myJ go myJ
mLF v vW miHnwh.
ij nkY thf sf fhQ mltizia nehFf :
t.
v.
v bjhl
bgUf gy
mLFF
mik
mo
mLbf
myJ go
myJ mLF
2#2#2#2
24
^- 4h3
-4
^- 4h # ^- 4h # ^- 4h
2
2
2
2
2
2
`3 j#`3 j#`3 j#`3 j#`3 j#`3 j
2 6
`3j
2
3
a # a # a # ... m jlitf
am
vLJfhL 1.7
fl vfis uo go Mf vGJf.
(i) 2
(ii) 8
(iii) 32
(iv) 128
(v) 256
:
(i) 2 = 21
19
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
8 = 2 # 2 # 2 = 23
32 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 = 25
128
8 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 = 27
256
6 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 = 28
1.6. mLFF f
bkbaf if mLFf tiuaiwia bfhL eh,
fhQ mLF F f gfis g fhzyh.
(i) bgUf
1
KG vf.
cjhuz
m
n
m+n
2 3
2 4
2 3+4
2 7
2
4
` 3 j # ` 3 j = ` 3 j = ` 3 j (nkfl go a # a = a , F a = 3 , m = 3, n = 4)
(ii) tFj
2
a m = a m - n , F a ! 0 kW m, n MdJ if KG vf,
an
F m > n MF.
cjhuz
64 = 64 - 2 = 62 (nkTa go a m = a m - n , F a = 6, m = 4, n = 2
62
an
MF)
(iii) mLF
3
^a mhn = a m # n , F m kW n vgd if KG
vf MF.
cjhuz
2 4
(3 ) = 3 # 3 # 3 # 3 = 3
2+2+2+2
=3
(x - y)z
)z
#a
(y - z) x
#a
(z - x))y
vd Wf
kbwhU Kiw :
3
m3 ' m3 = m3 = m # m # m = 1
m#m#m
m
( go);
m3 ' m3 = m3 - 3 = m0 (2
20
=1
bk vf bjhF
cjhuz
(ii) ` 3 j = 1
4
0
(i) 20 = 1
(iii) 250 = 1
(iv) `- 2 j = 1
5
0
(v) ^- 100
100h0 = 1
(v) jiy
X v Fiw mLF viz fhz mj v if mLF
v nekhwhd bgUf gy fhz ntL.
cjhuz
1
(i) 4- 4 = 14 =
= 1
4#4#4#4
256
4
1
1
1
-3
(ii) 5 = 3 =
=
5#5#5
125
5
1
1
-2
(iii) 10 = 2 =
= 1
10 # 10
100
10
0
3 jiy 1 = 31
3
3 0
1
`
= 31 = 301 = 31.
3
3
0
2
nj ngh, 6 jiy = 12 = 62 = 60 - 2 = 6- 2
6
6
1 = 8 - 3 MF.
8 3 `3j
`3j
nkfl cjhuzUJ eh Ijh mLFF id vGj
Ko.
nkY, ` 8 j jiy
3
3
1 # 1 = 1 3# 1 3
`5j `4j
53 43
= 1 #1 #1 1 #1 #1
5 5 5 4 4 4
3
= `1 # 1 j#`1 # 1 j#`1 # 1 j = ` 1 j
5 4
5 4
5 4
20
5- 3 # 4- 3 =
= 20 3 = (5 # 4) 3
21
3 2
1 2
3 3
1 1
3 1
3 1
`5 j #`2 j = `5 # 5 j#`2 # 2 j = `5 # 2 j#`5 # 2 j
2
= `3 # 1 j
5 2
(iii)
cjhuz
(i)
3x # 4x
= ^3 # 4hx = 12x
(ii)
72 # 22
(i)
4 2
`3j =
(ii)
3 -2
`5j =
=
=
4 # 4 = 16 = 42
3 3
9
32
m
1
1 = 1 = 52 = 5 2
` 3 j ca a- = m m
2
2
3 2 c3 m 3
a
`5j
52
5 # 5 = 5 # 5 = 52 = 52 1 = 52 x 32 = 1 # 3- 2
5- 2
3 3 3 # 3 32
32
3- 2 .
5- 2
2
2
vdnt ` a j I vGJ nghJ a2 vd vGjyh.
b
b
a # a # a.....m Kiwf
m
a
a a a
Kiwfj =
` b j = ` b # b # b # ....m Kiwf
b # b # b # ....m Kiwf
m
m
` a j = am
b
b
a m am
` b j = m , F b ! 0 , kW a , b vgd bkbaf, m MdJ
b
KG v MF.
cjhuz
7
7
(i) ` a j = a 7
b
b
3
3
(ii) ` 5 j = 53 = 125
27
3
3
22
4
4
(iii) ` 1 j = 1 4 = 1
256
4
4
bk vf bjhF
vLJfhL 1.8
RUFf :
(i) 25 # 23
(iii) ^ x0h4
(v) ` 3 j
2
(vi) ^25h2
(vii) ^2 # 3h4
(iv) ^23h0
(viii) 2p = 32 v, p k fhf.
(i) 25 # 23 =2
25 + 3 = 2 8
(ii) 109 ' 106 =109 - 6 = 103
(iii) ^ x0h4 = ^1 h4 = 1
[a a0 = 1]
(iv) ^23h0 = 80 = 1
[a a0 = 1]
(v) ` 3 j = 3 5 = 243
32
2
2
5 2
5#2
(vi) ^2 h = 2 = 210 = 1024
5
gfhfhu gLj
(viii)
2p = 32 vd bfhLfgLsJ.
jid 2p = 25 vd vGjyh
vdnt
2
2
2
2
2
32
16
8
4
2
1
vLJfhL 1.9
flt kig fhf :
2
(i) 34 # 3- 3
(ii) 1- 4
(iii) ` 4 j
(iv) 10- 3
5
3
2 2
5
4
9
0
7
(vi) ` j # 3 (vii) 8` 2 j B
(viii) ` 3 j # ` 3 j ' ` 3 j
4
3
8
8
8
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
34 # 3- 3 = 34 +^- 3h = 34 - 3 = 31 = 3
1 = 34 = 8
81
3- 4
2
2
4
16
4
` 5 j = 2 = 25
5
-3
10 = 1
1000
1 5
1
` -2 j = 32
7 0
`4j # 3 = 1 # 3 = 3
7
8a ` 4 j = 1 B
0
23
(v) ` - 1 j
2
(vii)
(viii)
2
2
8` 3 j B = ` 3 j
4
4
= ` 2 j = 24 = 16
3
81
3
5+4
3
3 9
`
j
`
j
5
4
9
3
3
3
=1
` 8 j # ` 8 j ' ` 8 j = 83 9 = 8
3 9
`8j
`8j
2#2
2 2
(myJ) ` 3 j
8
vLJfhL 1.10
9-9
= `3j = 1
8
0
16 = 42 vgJ eh mjnj
vdnt, 16- 2 = ^42h- 2
= 42 # - 2
= 4- 4
vLJfhL 1.11
RUFf :
^ 2h3
(ii) 22 2
^3 h
(i)
(ii)
vLJfhL 1.12
4
= 2- 6 # 34 = 16 # 34 = 3 6 = 81
64
2
2
2#3
6
2
2
64
=
.
= 4 =
81
32 # 2
3
f :
(ii) ` 2 j # ` 2 j = ` 2 j
2x
(i)
(ii)
` x
2
2 x
`8 j #`8 j
2 2x + x
`8j
2xx + x
2x
= 2
(a F mof uL rk vf)
= `2j
8
6
= ` 2 j (a F mof uL rk vf)
8
= 6
6
3x = 6
x = 6 = 2.
3
24
bk vf bjhF
vLJfhL 1.13
^33h- 2 # ^22h- 3
RUFf: 4 - 2
^2 h # 3- 4 # 4- 2
^33h- 2 # ^22h- 3
3- 6 # 2- 6
=
4 -2
-8
-4
-2
^2 h # 3 # 4
2 # 3- 4 # 4- 2
= 3- 6 + 4 # 2- 6 + 8 # 42
= 3- 2 # 22 # 42
1 # 4 # 116 = 4 # 116
9
32
= 64 = 7 1 .
9
9
=
g 1.4
1. flt rahd ilia njbjLJ vGJf
(i) a m # a n
(A) a m + a n
(B) a m - n
(C) a m + n
(D) a mn
(ii) p0 =
(A) 0
(B) 1
(C) 1
(D) p
(B) 1
(C) 10
(D) 100
(B) 1
(C) - 1
6
(D) 1
6
(C) 24
(D) 4
(B) 2
(C) 5
(D) 6
(vii) ^- 2h- 2 =
(A) 1
(B) 1
4
(C) - 1
2
(D) - 1
4
(B) 5
(C) 4
(D) 3
(B) 34
(C) 1
(D) 3-4
(B) 50
(C) 50
(D) 1
(iii)
102 mLF
(A) 2
(iv) 61 =
(A) 6
2
0
(viii) ^2 + 4- 1h # 22 =
(A) 2
-4
(ix) ` 1 j =
3
(A) 3
(x) ( 1)50 =
(A) 1
25
2. RUFf:
2
(ii) c 13 m
2
(iii) ^- 3h4 # ` 5 j
3
6
2
3
7
(v) ^3- 7 ' 310h # 3- 5 (vi) 2 # 3 8 # 26 # 3
2 #3
2
5
2
(iv) ` 2 j # ` 3 j # ` 1 j
3
4
5
- 1/ 2
(viii) ^4ph3 # ^2ph2 # p4 (ix) 95/2 - 3 # 50 - ` 1 j
81
(vii) y a - b # y b - c # y c - a
-2
- 1/ 2
(x) ` 1 j - 3 # 82/3 # 40 + ` 9 j
4
16
3. k fhf:
-2
-2
-2
(ii) ^2- 1 # 4- 1h ' 2- 2 (iii) ` 1 j + ` 1 j + ` 1 j
2
3
4
2
2
(v) 8` - 2 j B
(vi) 720 721.
3
(i) ^30 + 4- 1h # 22
(iv) ^3- 1 + 4- 1 + 5- 1h0
4. flt m k fhf:
(i) 5 m ' 5- 3 = 55
(iv) ^a3hm = a9
(ii) 4 m = 6
64
(iii) 8 m - 3 = 1
(v) ^5 mh2 # ^2
25
5h3 # 125
1252 = 1
(ii) 2 2
(iii) 22x
(iv) 2 x + 2
(v)
2- x
(b) 3 x = 8
81 v, flt k fhf:
(i) x
(ii) 3 x + 3
(iii) 3 x 2
(iv) 32x
(v) 3 x - 6
l+m
x+1
x x+1
m m+n
n n+l
l
6. Wf : (i) 3x^ x + 1h # ` 3 j = 1 , (ii) c x n m
.c x l m
. e xm o
3
3
x
x
x
=1
(i) 3 # 3 = 32 = 9
(ii) 5 # 5 = 52 = 2
25 .
26
bk vf bjhF
i)
v
1
9
11
19
ii)
tf
1
81
121
361
X v 1 M yf 1
myJ 99Mf U mj
tfkhdJ 1 Ko.
iii)
v
3
7
13
17
X v 1 M yf 3
myJ 77Mf U mj
tfkhdJ 9 Ko.
27
tf
4
64
144
324
X v 1 M yf 2
myJ 8Mf U mj
tfkhdJ 4 Ko.
iv)
tf
9
49
169
289
v
2
8
12
18
v
4
6
14
16
tf
16
36
196
256
X v 1 M yf 4
myJ 6Mf U mj
tfkhdJ 6 Ko.
3. fl tf vfis ftf :
102 = 100
100
2
400 4
*20 = 400
2
30 = 900
900
vfl xnu
a csJ
vfl uL
af csd
Ko
Mdh vfl
uL af
csd
100
10
02 = 110000
0000
2
200 = 4
40000
0000 4
*200
2
700 = 4
700
490000
90000
Mdh vfl
ehF af
csd
100 =
102
uL af
csJ
81,000 =
_W af
csJ
81 100 10
92 102 10
5. fl mltizia ftf:
uil gil vf tff
v
2
4
6
8
10
tf
4
16
36
64
100
v
1
3
5
7
9
tf
1
9
25
49
81
28
bk vf bjhF
vLJfhL 1.14
fl vfSF ilgl KG tf vfis fhf.
(i) 10, 20
(ii) 50, 60
(iii) 80, 90
(i) 24
(ii) 78
(iii) 35
(i)
24 tf = 24 24. F 1 M yf 4 csJ.
vdnt, 4 4 = 16.
` 24 tf 1 M yfkhdJ 6 Ko.
(ii)
78 tf = 78 78. F 1 M yf 8 csJ
vdnt, 8 8 = 64.
` 78 tf v 1 M yf 4 Ko.
(iii)
35 tf = 35 35. F 1 M yf 5 csJ.
vdnt, 5 # 5 = 25.
` 35 tf v 1 M yf 5 Ko.
tf vf mHa totik
(i) bjhlahd xiw a vf TLj
1 = 1 = 12
1 + 3 = 4 = 22
1 + 3 + 5 = 9 = 32
1 + 3 + 5 + 7 = 16 = 42
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = 25 = 52
29
^- 3h # ^- 3h
= 9
49
7#7
5 # 5 = 5 2 = 25 .
8 8 ` 8 j 64
g 1.5
1. fl vf 1 M yfij ftJ vj v KG tf
my vd TWf.
(i) 3136
(ii) 3722
(iv) 2304
(v) 8343
(iii) 9348
(ii) 272
(iv)352
(v) 422
(iii) 412
(ii) 1 + 3 + 5 + 7
(iii) 1 + 3 + 5 + 7 + 9 + 11 + 13 + 15 + 17
4. fl vfis xW Kj bjhl bjhl xiw vf
TLjyhf vGJf.
(i) 72
(ii) 92
(iii) 52
(iv) 112
5. fl vf tffis fhf.
(i) 3
(ii) 7
(iii) 1
8
10
5
2
31
(iv)
(v)
3
40
6. flt kig fhf.
(i) ^- 3h2
(ii) ( 7)2
(iii) ( 0.3)2
30
(iv) `- 2 j
3
(v) `- 3 j
4
(vi) ( 0.6)2
bk vf bjhF
b) 112
a) 12 + 22 + 22 = 32 ,
= 121
2 2 + 3 2 + 6 2 = 72
1012
= 10201
32 + 42 + 122 = 132
10012
= 1002001
42 + 52 + ___ = 212
1000012
= 1_______2_______1
100000012 = _______________________
62 + 72 + ___ = ___
1.7.2 tf _yf
tiuaiw
X
viz
mnj
vzh
bgUFnghJ ilF bgUfgy
mbt tf vdgL. mj
viz mbgUfgy tf _y
vd Twyh.
9 tf _y 3
9
3 tf 9
cjhuzkhf,
(i)
(ii)
3 # 3 = 32 = 9
( 3) # ( 3) = ( 3)2 = 9
F 9 tf _yf 3 kW ( 3) MF.
X v tf _yF
vdnt,
vw FpL gagLjgLwJ.
4 = ^4h2 kW
9 = 3.
x myJ x 2 vd vGjyh.
1
100
0 = ^100
100h2 MF.
31
mltiz 1
KGtf
1
16
36
81
100
225
2025
7396
9801
10,000
14,641
2,97,025
9,98,001
10,00,000
15,00,625
7,89,96,544
999,80,001
tf _y
1
4
6
9
10
15
45
86
99
100
121
545
999
1000
1225
8888
9999
xW myJ uL yfKs
v tf_y X yf
vzhF.
vLJfhL 1.17
64 tf _y fhf.
64 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 = 22 # 22 # 22
64 =
22 # 22 # 22 = 2 # 2 # 2 = 8
64 = 8
32
2
2
2
2
2
2
64
32
16
8
4
2
1
bk vf bjhF
vLJfhL 1.18
169 tf _y fhf.
gfh fhugLj
13 169
13 13
1
169 = 13 # 13 = 132
169 =
132 = 13
vLJfhL 1.19
12.25 tf _y fhf.
gfh fhugLj
5
5
7
7
12.25 # 100
100
12.25 =
1225 =
100
12.25 = 35 = 3.5
10
=
52 # 72 = 5 # 7
10
102
vLJfhL 1.20
5929 tf _y fhf.
gfh fhugLj
7 5929
7 847
11 121
11 11
1
1225
225
49
7
1
72 # 11112 = 7 # 111
` 5929 = 77
vLJfhL 1.21
200 cl vj viz bgUdh mbt KG
tf MF.
gfh fhugLj
200 = 2 # 2 # 2 # 5 # 5
2
2
2
5
5
200
100
50
25
5
1
384 = 3 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2
3 2 nrhoaW jJsd,
vdnt, 384I 3 2 = 6 M tFf, mbt KGtf
MF.
33
gfh fhugLj
3
2
2
2
2
2
2
2
384
128
64
32
16
8
4
2
1
go 1
go 2
go 3
go 4
go 5
go 6
2 5 29
4
1
2
2 5 29
4
1 29
2 3
: <thd 2-id uL klfh ((2 2 = 4I) mLj
2 5 29
id vGajF mU l L tFahf
4
vG bfhSj ntL. 4n # n MdJ 129I 43 1 29
1 29
l Fiwthf myJ rkkhf UFkhW n vw
0
viz fLof ntL.
cjhuzkhf : 42 # 2 = 8
84 ; kW 43 # 3 = 1129 . vdnt, n = 3 MF.
go 7
529
9 =2
23 .
34
bk vf bjhF
vLJfhL 1.24
tFj Kiw
3969 fhf.
go 1
go 2
go 3
6
6 39 69
36
3
go 4
: tF 6 I 6 M bgU, bgUf gy 36 I 39
vG ff ntL. j 3 MF.
go 5
go 6
: <thd 6-I
I U klfh ((2 6 = 12I) mLj
mU l L tFahf vG bfhSj
6
ntL. 12n # n MdJ 369I l Fiwthf myJ
rkkhf UFkhW n vw viz fLof 123
ntL.
cjhuzkhf 122
2 # 2 = 244 ; 123
3 # 3 = 369 .
vdnt n = 3 MF.
go 7
6
6 39 69
36
3 69
6
39
36
3
3
3
69
69
69
35
KGv gF
jrk
jrk gF
vd vGJnth.
tf _y fhQnghJ jrk ia vgo FgJ vgij mUf
ntL. Vbfdnt mj khdgo xW myJ uL yfKs
v tf _y X yf vzhF (mltiz 1 go). fl
cjhuzf Kiwia eF sFwd.
vLJfhL 1.25
6.0516- tf _y fhf.
6.0516 = 2.46
. .
vLJfhL 1.26
3250 vw vUJ vj a viz ff KG tf MF.
5 7
5 32 50
25
107 7 50
7 49
1
nkfl Kiw 572 MdJ 3250 itl 1 FiwthdJ. vdnt 3250UJ
1-I fjh mbt x KG tfkhF.
36
bk vf bjhF
vLJfhL 1.27
1825 cl vj a viz Tl KG tfkhF.
4 2
4 18 25
16
82 2 25
1 64
61
2
nkfl tFj Kiw 42 < 1825 .
42 mLj KG tf vzhd 43 tfkhdJ,
432 = 43 43 = 1849 MF.
vdnt, 1849 1825= 24
vdnt, Tl ntoa v 24 MF.
vLJfhL 1.28
0.182329 k fhf.
vdnt
0.182329 I 0 . 18 23 29 vd vGj
ntL. F KG v gF iy.
vdnt tf _yY KG v
gF iy. vdnt K brhd go
Kiwfis ifahL 182329 vw
v tf _y fhz ntL.
0.4 2 7
4 0.18 23 29
16
2 23
82
1 64
847
59 29
59 29
0
MF.
0.182329 = 0.427
.
F : tf _y fhQ v KG v gF a v, mj tf
_y KG v gF a MF.
vLJfhL 1.29
121.4404- tf _y fhf.
1 1. 0 2
1 1 21. 44 04
1
21 0 21
21
2202
0 44 04
44 04
0
vdnt, 1211.4404 = 11.02
37
0. 0 7 2
7 0. 00 51 84
49
2 84
142
2 84
0
vLJfhL 1.30
0.005184 tf _y fhf.
0.005184 = 0.072
.
1. 7 3 2
eh uL jrk lUjkhf
1 3. 00 00 00
ilia fhz ntosjh,
1
tf _yij _W jrk lfSF
27 2 00
fLof ntL. jfhf eh
1 89
6 (_W nrho) afis jrk
343 11 00
F tyJw vG bfhs
10 29
ntL.
3462
71 00
69 24
1 76
` 3 = 1.732 (_W jrk lf k)
3 = 1.73 (uL jrk l Ujkhf)
vLJfhL 1.32
10 2 tf _yij uL jrk lUjkhf fL of.
3
10 2 = 32 = 10.66 66 66 ........
3
3
38
bk vf bjhF
3
62
646
6525
3. 2 6 5
10. 66 66 67
9
1 66
1 24
42 66
38 76
3 90 67
3 26 25
64 42
g 1.6
1. tUtdt tf _yfis fhf:
(i) 3 # 3 # 4 # 4
(ii) 2 # 2 # 5 # 5
(iii) 3 # 3 # 3 # 3 # 3 # 3
(iv) 5 # 5 # 11 # 11 # 7 # 7
(ii) 4489
(iii) 3481
(iv) 529
(v) 3249
(vi) 1369
(vii) 5776
(viii) 7921
(ix) 576
(x) 3136
(ii) 400
(iii) 1764
(iv) 4096
(v) 7744
(vi) 9604
(vii) 5929
(viii) 9216
(ix) 529
(x) 8100
5. fl jrk vf tf _y fhf :
(i) 2.56
(ii) 7.29
(iii) 51.84
(iv) 42.25
(v) 31.36
(viii) 0.001849
6. fl vfUJ vj fa vz ff mbtf
KGtf MF.
(i) 402
(ii) 1989
(iii) 3250
(iv) 825
(v) 4000
(ii) 1750
(iii) 252
39
(iv) 1825
(v) 6412
1.7.3 fdf
mKf
fbgw fjnkij uhkD# mtf
th eilbgw xU Ka fit g fhzyh.
xU Kiw fj tYe nguha G.H. Aho
mtf U. uhkhD# mtfis ghf thlif
k tjh. mt tj thlif k v 1729.
UtU ng bfhSnghJ Aho mtf jh tj
thr uhkhD#
thlif k v 1729 vW, mJ xU kjkhd
(1887 -1920)
v vW Tdh. clnd uhkhD# mtf
<nuho wj a
1729 vgJ f mjkhd v vW, fj nkijahd uhkhD#
mbtzhdJ U fd vf TLjyhf U va nfhghLf'' Fj
mtuJ gf mtUF
btntW Kiwf vGjToa fa gfh fbgU cyf fiH bgW
jjJ. f FWa mtuJ
v vd sdh.
mjhtJ, 1729 = 1728 +1 = 123 + 13
kW 1729 = 1000 + 729 = 103 + 93
1729 I uhkhD# v vW miHnwh.
fdf, fd _yf kW
mjDl bjhlila
cikfis g
ghngh.
fd rJu
1729 vw vzhdJ
f a uhkhD#
vzhF. njnghw ntW
y vf 4104 (2, 16 : 9, 15),
13832 (18, 20 : 2, 24).
eh toa fd vw thijia
g goJnsh. s, mfy, cau Ma
midJ rkkhf cs X fd cUt fd rJu
MF. xU fd rJu xbthU gfK a myFf v
mj fd ms a a a = a3 fd myFf.
40
bk vf bjhF
(i) 153
(ii) ^- 4h3
(iii) ^1.2h3
(i)
(iv) ` - 3 j
4
153 = 15 # 15
15 # 115 = 3375
(ii)
( 4)3 = ^- 4h # ^- 4h # ^- 4h =- 64
(iii)
(iv) ` - 3 j
4
^- 3h # ^- 3h # ^- 3h
4#4#4
= - 27
64
fd
1
8
27
64
125
216
343
512
729
1000
ehfS, vf
fdfS
uil vf
ehfS, vf
fdfS xiw
vf
vf
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
fd
1331
1728
2197
2744
3375
4096
4913
5832
6859
8000
mltiz 2
fd vf gf
nkfl mltizUJ fl fd vf gfis g
mJ bfhsyh.
1. X v xwh yf 1 Mf U, mbt fd
xwh yfK 1 Mf UF.
cjhuzkhf, 13 = 1 ; 113 = 1331 ; 213 = 9261 ; 313 = 29791 .
41
2. 1, 4, 5, 6, 9 kW 0 Ma yffis 1 M yf bfhl
vf fd vfS mnj yffis 1 M yf
bfhoUF.
cjhuzkhf: 143 = 2744 ; 153 = 3375 ; 163 = 4096 ; 203 = 8000 .
3. 2I 1 M yf bfhl v fdkhdJ 8 Mf, 8I 1M
yf bfhl v fdkhdJ 2I 1M yfY
bfhoUF..
cjhuzkhf: ^12h3 = 1728 ; ^18h3 = 5832 .
4. 3I 1M yf bfhl vf Kgo (fd) MdJ 7I, 7I
1M yf bfhl vf Kgo 3I 1M yf
bgUF.
cjhuzkhf : ^13h3 = 2197 ; ^27h3 = 19683 .
5. uil vf fdkhdJ uil vzhf, xiw vf
fdkhdJ xiw vzhf UF.
bjhl xiw vf TLj
fhQ xiw vf TLj fhQ mikid ftf:
1 = 1 = 13
mLj U xiw vf,
3+5
mLj _W xiw vf,
7 + 9 + 11
mLj ehF xiw vf,
13 + 15 + 17 + 19
mLj IJ xiw vf, 21 + 23 + 25 + 27 + 29
j mik agwjh?
vLJfhL 1.34
=
=
=
=
8 = 23
27 = 33
64 = 43
125 = 53
gfh fhugLj
64 = 2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2
14
424
4 3 114
4
424
43
3
3
3
= 2 # 2 = ^2 # 2h = 43
vdnt 64 X KGfd v MF.
vLJfhL 1.35
500 vw v KG fd v MFkh?
F 3 IJf
csd. Mdh 2
uLf csd.
500 = 2 # 2 # 5 # 5 # 5
14
424
433
vdnt 500 MdJ KG fd v my.
42
2
2
2
2
2
2
64
32
16
8
4
2
1
gfh fhugLj
2
2
5
5
5
500
250
125
25
5
1
bk vf bjhF
vLJfhL 1.36
243 vgJ KG fd vzhFkh? iyba vj vzh bgUdh
mJ KG fd vzhF.
gfh fhugLj
3 243
3 81
243 = 3 # 3 # 3 # 3 # 3
3 27
14 24
433
3
2
3 9
nkFl fhugLj, 3 3 . (3
3 # 3)
3 MdJ
3 3
K_whf vGj Koahjjh 243 X KG fd v my.
1
jid X KG fdkhf 3 M bgUf ntL.
gfh fhugLj
mjhtJ
243
3#3 = 3#3#3#3#3#3
1 4 2 4 3 114
4 24 3
3
3
729 = 3 # 3 = ^3 # 3h3
729 = 93 J x KG fdkhF.
3
3
3
3
3
3
1.7.4 fd _yf
729
243
81
27
9
3
1
ij Fpo
8 = ^8 h1
nkY y cjhuzf :
(i)
(ii)
(iii)
125 =
53 = ^53h1 3 = 53 3 =51 = 5
64 =
43 = ^43h1 3 = 43 3 = 41 = 4
1000 =
103 = ^103h1 3
43
gfh fhugLj
vLJfhL 1.37
512 fd_y fhf.
2
2
2
2
2
2
2
2
2
^^2 # 2 # 2h # ^2 # 2 # 2h # ^2 # 2 # 2hh3
3
3
3 1
^2 # 2 # 2 h3
`2 j3
512 =
8.
^512
512h3
512 =
512
256
128
64
32
16
8
4
2
1
vLJfhL 1.38
27 # 64 fd_y fhf.
gfh fhugLj
3 1
27 = ^3 # 3 # 3h3 = ^3 h3
1
27 = 3
64 = ^2 # 2 # 2 # 2 # 2 # 2h3
1
6
= ^2 h3 = 22 = 4
3
27 # 64 =
gfh fhugLj
2
2
2
2
2
2
64 = 4
27 # 3 64
= 3#4
3
3 27
3 9
3 3
1
27 # 64 = 12
vLJfhL 1.39
64
32
16
8
4
2
1
2 250
5 125
250 = 2 # 5 # 5 # 5
14
424
433
5 25
gfh fhu 2 MdJ KKiw yhjjh 250
5 5
X KG fd MfhJ.
1
2 MdJ gfh fhugLJ nghJ xnu Kiw
tJsjh, 250 I 2 M tFjh < 2 tuhJ. jKs fhufis
K_whf bgU vGj Ko.
3
` 250 2 = 125 = 5 # 5 # 5 = 5 .
vdnt 250I 2 vw a a vzh tFf ilF v KG
fd MF.
44
bk vf bjhF
d fd_y
bjhF fd _y
gF fd _y
d fd _y =
mjhtJ,
a
b
3
3
a = a 13 = ^ah3
`bj
1
b
^ bh3
vLJfhL 1.40
125 fd_y fhf.
216
gfh fhugLj
5 125
5 25
5 5
1
`3
`3
125 = 5 # 5 # 5
14
424
433
125 = 5
gfh fhugLj
216 = 2 # 2 # 2 # 3 # 3 # 3
14
424
4 3 114
4 24 3
216 = 2 # 3
216 = 6
` 3 125
216
= 5.
6
vLJfhL 1.41
- 512 fd _y fhf.
1000
gfh fhugLj
512 = - 8 # - 8 # - 8
1 444 2 4 44
4433
- 512 = - 8
1000 = 5 # 5 # 5 # 2 # 2 # 2
3
1000 = 5 2 = 10
- 512 =
1000
- 512 =
1000
-8
10
-4
5
0.027 =
=
-x
27
1000
3#3#3
10 # 10 # 10
45
216
108
54
27
9
3
1
gfh fhugLj
5
5
5
2
2
2
512
256
128
64
32
16
8
4
2
1
3
=
=
2
2
2
2
2
2
2
2
2
vLJfhL 1.42
2
2
2
3
3
3
1000
200
40
8
4
2
1
^- xh # ^- xh # ^- xh
-x.
=
3
33 = 3
103 10
0.027 = 0.3
vLJfhL 1.43
3
3
gfh fhugLj
729 = 3 93 = 9
3
3
27 =
512 = 3 83 = 8
343 = 3 73 = 7
3 27
3 9
3 3
1
gfh fhugLj
3 =3
3
3
3
3
3
3
3
729 - 3 27 = 9 - 3
8+7
512 + 3 343
= 6 =2
15 5
gfh fhugLj
7 343
7 49
7 7
1
gfh fhugLj
729
243
81
27
9
3
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
512
256
128
64
32
16
8
4
2
1
g 1.7
1. rahd ilia njbjLJ vGJf :
(i) fl vf KG fd v vJ?
(A) 125
(B) 36
(C) 75
(D) 100
(ii) fl vf KG fd mw v vJ?
(A) 1331
(B) 512
(C) 343
(D) 100
46
bk vf bjhF
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.8 vf njhuha k
eh mwhl thF njhuhakhd kf
myJ njhuhakhd msf njitgLwd.
bgr ` 59,896 F ko f (Laptop)
thFwh. mij kwtfSF brhy KgL
nghJ ` 60,000 F thUgjhf brhwh. J
xU njhuhakhd kghF. k Muf
kLnk brhygoUwJ.
47
tr xU nrho fhyfis
thFwh. v brhtjfhf
kig ` 600 vwh.
` 599.95F
njhuhakhf
48
bk vf bjhF
49
nkY y cjhuzf
47,618 vw viz fUJf.
(m) gjh l Ujkhf njhuha k = 47,620
(M) wh l Ujkhf njhuha k = 47,600
() MukhtJ l Ujkhf njhuha k = 48,000
(<) gjhukhtJ l Ujkhf njhua k = 50,000
jrkf njhuha kL
vLJfhL 1.46
36.729 vw jrk viz U kW xU jrk l Ujkhf vGJf.
(m) ij U jrk l Ujkhf 36.73 vd vGjyh.
(Vbd, xwh l yfkhd 9 > 5. vdnt 2 cl 1 I To 3 vd
kh vGjyh)
` 36.729 - 36.73 (U jrk l Ujkhf)
(M) 36,729 ulh jrk cs 2 I vLJ bfhnth. 2 MdJ 5 I
l Fiwthdjh, 7 I mgona L l ntL.
` 36.729 b 36.7 (xU jrk l Ujkhf)
vLJfhL 1.47
36.745 vw jrk viz U kW xU jrk l Ujkhf vGJf.
(i)
(ii)
bk vf bjhF
vLJfhL 1.49
tU vfis KGfSF Ujkhf KGjhFf.
(m) 288.29
(M) 3998.37
() 485.995
(<) 4999.96
g 1.8
1. tU vfis U jrk lF Ujkhf vGJf :
(i) 12.568
(ii) 25.416
(iii) 39.927
(iv) 56.596
(v) 41.056
(vi) 729.943
(ii) 3.5327
(iii) 58.2936
(iv) 0.1327
(v) 365.3006
(vi) 100.1234
(ii) 777.43
(iii) 402.06
(iv) 305.85
(v) 299.77
(vi) 9999.9567
51
F ab vgJ
btW yff
kLnkbaha
a # b MfhJ.
ab = 10 a + b
= 10 a + b
ba = 10 b + a
= 10 b + a
vd vGjgLwJ.
eh 351 vw viz fUJnth.
J 3 yff bfhl xU vzhF. ij vGJ nghJ
351 = 300 + 50 + 1
= 100 3 + 10 5 + 1 1 vd vGjyh.
bghJthf, abc Ma _W yffis bfhL vGjgL vjbthU
_yf viznk Kiwahf
abcc = 100 # a + 10 # b + 1 # c
= 100a + 10b + 1c , vd vGjyh.
nj Kiwia gagL _yf vf cab kW bca id vGJ
nghJ
cab
b = 100c + 10a
10a + b
bca
a = 100b + 10c
10c + a vd vGjyh.
(M) vf isahLf
52
bk vf bjhF
a + 11b
^10a + bh + ^10b + ah = 11a
= 11^a + bh
vdnt mTL bjhifahdJ vnghJnk 11 klfhf UF.
mijjh ntQ Tdh.
mTL bjhifia 11 M tFf ekF ilgJ ((a
a + bb)) . mjhtJ
U vf Tl gy.
() bfhLfgl mik Kiwia fL mLj _W vfis fhf :
nH bfhLfgl bjhl mik Kiwia ghf.
(i) 3, 9, 15, 21, .... (xbthU cW Kija cWig l 6 mfkhf
bgWsJ)
nj mik bjhljh mj mLj _W cWf Kiwna .....,
..... kW ..... MF.
(ii) 100, 96, 92, 88, ....., ....., ..... . ( xbthU cW Kija cWig l
4 Fiwthf csJ )
53
(iii) 7,
14,
21,
(v)
3 3 kha rJu
mU cs v mltizia ghf. J X 3 # 3
kha rJu vd miHfgLwJ. kha rJu cs
xbthU iu, u, _iy l cs vf TLj
rkkhf UF.
j kha rJu TLj 27 MF. 9 vw
vzhdJ ika fl vGjgL lh, jKs 8
flfS uggl ntL. mit 9I l Fiwthd 4 vf kW 9I l
mfkhd 4 vfS MF. mitahtd :
(m) 5, 6, 7, 8 kW 10, 11, 12, 13 MF. F xbthU vQF cs
ntWghL 1 MF.
(M) 1, 3, 5, 7 kW 11, 13, 15, 17 Ma vfshdh btf
ntWghL 2 Mf UF.
ju ntW VjhtJ xnu viz ahrkhf bfhl vf mjhtJ
11, - 6, - 1, 4 myJ 14, 19, 24, 29 vd 5 ahr cilajhf vGjyh.
- 11
54
bk vf bjhF
3
5
4
2
9
7
9
2
3
4
1
8
8
5
9 5
1
7
2 6 3
1
9 8 2
6
3 5 8
3 4 2
7
8
6
2
4
9
5
3
3
7
1
RH vf
1 4 2 8 5 7
Kj nkfl yffis tl mikJ bfhf.
55
142857
142857
#1
#2
#3
142857
285714
428571
142857
142857
142857
#4
#5
#6
571428
714285
857142
g 1.9
1. fl totikig brf
(i) 40, 35, 30, ......... , ......... , ......... .
(ii) 1, 2, 4, ......... , ......... , ......... .
(iii) 84, 77, 70, ......... , ......... , ......... .
(iv) 4.4, 5.5, 6.6, ......... , ......... , ......... .
(v) 1, 3, 6, 10, ......... , ......... , ......... .
(vi) 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ......... , ......... , ......... .
(bjhl mikig nghdh bjhl vd miHnwh)
(vii) 1, 8, 27, 64, ......... , ......... , ......... .
2. xU bjhoahdJ cw gofLfis
bfhoUjJ. xU FufhdJ gofo c
mkJsJ. (mjhtJ Kj go UwJ)
j klkhdJ xgjh gofo csJ.
56
bk vf bjhF
Mf
vif
10
15
57