Professional Documents
Culture Documents
ma
gjh tF
gidF mW
jehL muR
ytr ghl tHF
l btlglJ
g fJiw
jehL muR
Kj g - 2011
Ua g - 2014, 2015, 2016
(bghJ ghll btlgl ghl )
ghl cUthf
khy fa Muh kW g Wtd
f rhiy, brid - 600 006.
mrhf
jehL ghl kW fa gf fHf
f rhiy, brid - 600 006.
bt
ghl tiyjs
www.textbooksonline.tn.nic.in
ii
bghUslf
myF jiy gf
ca
1. ku gzhkK 1
2. nehjilfh kly 18
3. kj cl cW klyf mik
braghLfS 38
4. jhtuf dbgUf 58
5. ghof 85
6. thif af braf 101
7. RWNH ghJfh 121
8. f nkyhik 140
nta
9. fiurf 154
10. mQfS _yTWfS 165
11. ntidf 177
12. jkf Mtjd tifghL 200
13. fhgD mj nrkfS 224
aa
14. msL fUf 241
15. af fS <aY 245
16. ndhlaY MwY 262
17. ndhl fhj is xaY 286
ilf 319
ghll 321
brKiw 328
iii
MaUF....
- Ma FG
sciencetextbook@gmail.com
myF 1
TT
Tt Tt
ku gzhkK
tt
1
XF g xLF g 1.1.1. bkl xU g fy
bkl j MF cau, Fil
cUil RUf vd U tif glh brofis(igr
ijtot
rilt) gagLdh. mU
brofis j kfujnrifF
kr gir cgL mt mt tsia U
ij w
MLfshf bjhlJ cWnehdh.
caukhd glh bro mLjLj
rjf caukhdjhf, Filahd
Cjh glh brof mLjLj rjf
btis
ky w
Filahdjhf bjhlJ g khWghL
fhzglJ. vdnt bkl bro
g fhuzkhf mtF a gf
KGikahdJ
bfhl brof vd bgalh.
f tot RUaJ
a d bgnwhfshd beil/
Fil brofis fy brJ
mt_y bgwgl ijfis
fzlh.
gir kr bgnwh
f w
TT X tt
beil Fil
nfhz F1 jiyKiw
ky mikl E Tt X Tt
beil beil
jo cau jfy
F2 jiyKiw
TT Tt Tt tt
ca
wnjhw j = 3:1
beil Fil T TT Tt
beil beil
dhf j = 1:2:1
gl 1.1 glh bro t Tt tt
bkl njbjLj VG n#ho beil Fil
2
ku gzhkK
btik Cjh w
fU f Gf
w jL jL
rF
y ky btis ky gl 1.3 cQ jnfg gwitf
(isnlhah)
myFf ntWghLf
3
v.fh. jhtu cau(Tt), ij 2. dbr ntWghLf - dbr
tot(Rr). cf w mik f VgL ntWghLf mLj
khWghLfns ntWghLfis jiyKiwF fljgLwd.
cUthFwd. tif ntWghLfns JJ
df cUthf, gzhk
1.2. ntWghLf
tsF fhufshwd.
eik Rs d cdf
rhy lh (1809 -1882)
xbthW xWlxW khWgLwd.
xnu dij rhj cfSilna rhy lh
Md gf khWghLf ntWghL jkJ 22-M ta
ca Mfhf
vdgL. ntWghLf vgd:
fl gazij
d cdfSilna nkbfhlh.
fhzgL ntWghL. bjmbkfh, mj
U ntWgl dfSilna flnyhu fis 5
fhzgL ntWghL. MLfshf ca
ngdfSilna fhzgL Mfhf Muhjh.
ntWghLf vd tifgLjgLwd. , yhJ
xnu khahd mikigila Ual L flgazij
effshf cdf vW nkbfhshJ, j U lnyna
nkY gy Mfis nkbfhL
miktiy. ghyh dbgUf Kiw f
gzhk bfhifia(aif nj)
beUfkhd mikig cila cdfis
cUthdh. mnghJ mtuh cd
cUthFtjh, fa msyhd
ntWghLf fhuzij sf
khwfisna VgLJwd. ayiy.
ghd dbgUf Kiw cila bkl f tUF
cf, Fl eF bjaToa bjUFnkahdh, D gy
ntWghLfis cUthFwd. bfhiffis btoUgh.
mPf UtU xUtiu xUt
mUf th Ujd.
rhy lh jkJ gzhk
bfhif_y eF mUD,
tUila kGit, kts
jikia Mf _ykhf,
jh X aif Mty vW
czUwh.
ntWghLf KaJt
gl 1.4 xj uila
gzhkF ntWghLf CW
ca
4
ku gzhkK
bt bgWgitna iyWjgL, vw kj
kilnahL
aif nj nfhghil btlh. Xus
xUgij
kua khwf njhW fhzyh.
ntWghLfns gzhkij VgLJwd.
5
ehF mofSF fhk cauKila ciwg fhy thjd.
tf, j eil bfhltfshf
75,000-10,000 MLfSF Kd
HF Mfh thjd.
jfhy nAhnkhbraf njhd.
tifd kj aig xUj
Rkh 18,000 MLfSF Kd
nAhLf, nAhnkh bA
tuyhF Kija fhy Fiff
(kjUF xghd ad)
thJ, ntilaho tjd. 10,000
vwiHfgld.
MLfSF Kd trhaij mJ,
mLJ 1.5 a MLfSF mjid nkbfhL j FoUfis
Kd, nAhnkh vul vD khr cUth thG kj gzhk
cf njhd. HF ka bjhlaJ.
Mah xU a MLfSF
Kd thj ahlj kjf, 1.3.3. gzhk ku
j cliy iy jiHfsh kiwJ, cdf gzhkij v
wjtfis ijF tHfij Jbfhs, kua kW njhwa
bfhL thUjd. xj myJ ntWgl cfis, kua
bjF Mfh njh gfnshL gzhk miljij
flfis flJ Fljf fgid fyj mik tiuagL
dkhf kha, M nAhnkhbraf mikng, gzhk ku vdgL.
ca
gl 1.7 gzhk ku
6
ku gzhkK
c ff nkyhik
ku bgha
bjhEga 1. ff
1. k
u bghUf 2. eR ff
khwgl jhtu thf
3. gaglh vbz
2. k u bghUf bghUf
khwgl yFf 4. trha ff
1. mo my 1. gh bghUf
1. f
k bghUfis
2. my 2. MfAh
bjLj
3. l my 3. buho bjh
4. xU br uj
c bjhEga thf
7
1.5. c bjhEgaY, vt b#d (1749-1823)
FnshF vt b#d
cd braghLfY, c 1791 jL
bjhEg, kUJt, trha, vD brhbwhliu
fheil cg, RWNHiy cUth jL
ikgLJjY gagL a bfhiffis
bjhEg c bjhEgkhF. btlh. c
braghL, rhuha bjhrhiy, bjh Ega
beh bjhEg, neh v bghU _y jahfgL
cg, fk my cg, itl, jL bra
jL, ouhL, nkhndh Fnshd kjkhfgl, myJ bfhygl
v bghUf cgF bgJ cfSF gyhf, v
gagLwJ. njhahf, ujfis gagLdh.
tif jL bAgilo B
rhuha bjhrhiy: behj _y
itufSF (HBV) vuhf KjKj
, x nghw MfAh bghUf
gagLjglJ.
cgF gagLwd.
beh bjhEga: beh vgJ
ca id Cf MF. v bghU (Mogho) cg bra
brf braiy ntfgLJj j gagLwd.
gahF. fk ntaY kUJ OuhLf: OuhLf
cg bjhY behf mfkhf LfUJ bgwglitahF. v.fh.
gagLwd. iunrhg irfUJ bfhyouh
c v bghUf: it mla urnyh vD ouhL
EQfsh cUthfgL, bgwgLwJ.
kj cl neh v jikia khndhFnshd v bghUf:
CFF tif, cl eR (Xd br v bghUf)
EQfSF vuhf kUJ bghU WnehF vuhf gagL v
cg gagLwd. bghUfshF. it iAnlhkh
fk myf: f cg bra, bjhEg _y Fnsh brfsh
mo my gagLwJ. cg bragLwd.
itlf: itlf aifahf Fnsh : Fnsh bra Eg
cz fhzgLwd. it fa _ykhf mikY, ku gfY
ms njitgL ntbghUshF. xj cfis cUthF bjhEg
Mw VJ mfhj, Mdh Mw khw KiwahF. Fnsh _ykhf cUthf
kW tsij khw xGFgLJj Toa c myJ cf jkJ xiw
ca
8
ku gzhkK
lh cUthf
9
fiza fhzgL lh brf, bjh nghw gy bjh mikf,
_is fhzgL w eu brf Fj thf cilajhF.
(uhf) nghwt brYjgL,
mwhl th EQ bgUf
tsu CFfglh, it w
gaghL:
jikila brfshf khW.
jLf: bfhygl, myJ cUs
1.6.1. _ybrf tiff EQf _y vbghUf
_ybrf UtifgL. mit: bgwgLwd. it neh jLghwiy
CFf gagLwd.
1. fU _ybr tif: Mtf
c vbghUf: EQfshd
fLgLjgl Niy, clYF
ir, ghOah _y bgwgL nta
btna braif Kiw fU
bghUfshF. nehia VgLJ
cUthfgL, mfUUJ fU
c myJ EQfis bfhW
_ybrf bgwgLwd.
nehUJ ghJfhwJ.
UUjYF, br j _y
f itl B12 : c bjhEg Kiw
fUbrf fUnfhskhwd. bgwgL itl B12, bga uj
ntWghL milahj br FGf jJ nrhif nehia Fzkhf gagLwJ.
J vLfgLwd. itna
behf: c nta Ka
_ybrf vdgLwd.
gnfF behf, EQf
2. Kj myJ cl _ybrf: _y bgwgLwd. vLJfhlhf
kj kW caiy yFf mikny beh, ghoah, miknyh
ts iy va R, nuhof _y bgwgLwJ.
izR, jirR, uj FH, R: ca bjh Eg
jhFR, euR, dbgUf _ykhf cUthfgl R
Rf nghw eF ntWgLjgl neh (lahgo) irF gagLwJ.
Rf fhzgL ntWghL
milahj brfSF cl _ybrf 1.8. c cz, c fS
vW bga. tiw gJ ts c cz vgJ, beh, v bghU,
CFfglh, it J bgU Ahnkh, my, cf
tsJ, mnjnghW R tsFa brf _y nghjgl czl
brfshf khW. izfgl xU fUahF. fU
t ts KiwahdJ, fU ca liy lyhf
_ybr iy nghwnj MF. khWwJ. fUf kUJt
bjhrhiyf gagLjgLwd.
l _ybrf bghJthf vY k{i#,
c
fUbr, gFl ut, bjhbfho fUf _y,
tUJ bgwgLwd. 1. uj FSnfh msit
ca
fzlyh.
1.7. EQ bgUf 2. nehWj fhuzkhf cUthd, c l
c bjhEga f gutyhf eRj iki a fzlyh.
gagLwJ. trha, kUJt, cz 3. Fo khRWjiy ffhfyh.
10
ku gzhkK
3. ituF
EiHfgLwJ
6. khw
7. khw bragl
bragl br,
br, Uggl
nehahF
Ahnkhid
brYjgLwJ
RuwJ
11
kL - kh dhf
gF - m
1. bkl njhl glh (igr rilt) bro 7 tifahd khW cUt ntWghLfis
fljh. Gst xU tif ntWghL khsJ __________________.
i) beil kW Fil ii) ij w- kr kW gir
iii) E ky kW nfhz ky iv) bkikahd jL kW fodkhd jL
2. M kj njhaJ __________________.
i) Mfh ii)mbkfh iii) Mnuah iv) ah
3. GstW ghuga jik bfhlJ __________________.
i) kugQ khw bragl jQ ii) fu kugQ khw bragl f
iii) njh br kugQ khw braglit
iv) ghko br kugQ khw braglit
4. aif nj nfhghil btlt __________________.
i ) rhy lh ii) nfh-O-
iii) f n#hf bkl iv) ghil ykh
5. clbr irKiw vgJ __________________.
i ) J br khwij VgLJwJ ii) jiyKiw khwij VgLJwJ
iii) clbr khwij VgLJwJ iv) ml br khwij VgLJwJ
6. glh bro kr ij gghdJ, gir w ij nk XFjik
bfhlJ. GstW gir w ijfhd dhf __________________.
i) GG ii) Gg iii) Yy iv) yy
7. y kjf ehid cUsbr XFgghdJ cly Fnuhnkhnrhfsh
fLgLjgLwJ.
(ehid cUs brgt = RR / Rr kWs ehid cUs bra ayhjt = rr )
hid cUs br FHijF, ehid cUsbrahj xU rnfhjuD, ehid
e
cUs br U rnfhjfS csd. tf bgnwhf UtUnk ehid
cUsbrgtf v, flt bgnwhf kugQthf _________.
i) RR x RR ii) Rr x Rr iii) RR x rr iv) rr x rr
ca
12
ku gzhkK
13
15. jiyKiw, jiyKiwahf gf flJjiy ghuga vdgL. bkl j
MF gagLa glh bro, kugfhd fhuf _________
fhzgLwJ?
i) o . v . V ii) M . v . V iii) uj iv) irnlhshr
gF - M
1. bkl j M njhl glh bro cau vw gid XF gghf
Ugij fljh. mnjnghy, ehid cUisahf cUs brj kj XF
gghF. 60 khztf cs xU FG 45 khztf ehid cUs bra Ko,
15 khztf thW bra ayhjtf.
i) nkTa Niy, g XF kW xLF rjjfis fhf.
2. flj Toa gf j dFS, ngdFS khWgL. fhQ
gf vjifa khWghLf bfhLsd vd FLf.
i) kj f w y, fW, gG, gir vd khWgLwJ. tif khWghL
_________ vdgL.
ii) Ka, ahid nghwt fhzgL g mik khWgLsJ. tif khWghLf
__________________ vdgL.
3. Ugh cfilna njhW mj jiyKiw, Fl jikila eF
bjaToa ntWghLfSl UF. ghyh dbgUf Kiw cUthF
jiyKiwf Fiwj msnt khWghLl fhzgLwd.
i) nkTa Tiw VWbfhfsh?
ii) fhQ cf ghyh dbgUfKiw dbgUf br c vJ?
(fugh, dh, kG, gwit)
4. ghuga rhj y Ka brhFf nH bfhLfgLsd. mtW
cadtiw njbjLJ vGJf.
i) ________________ fhuf aa rhj ghugafhuf MF.
ii) __________________ vgJ xnu khW jikahF.
iii) __________________ vgJ mfSila vggik MF.
(m, khWghLf, dkhj, , mnyh kh~f)
5. clbrf VgL khw mLj jiyKiwfSF fljgLtiy. d
ca
14
ku gzhkK
6. M
kj Kj jfhykj tiu bfhLfgl kj dfis tirgLj.
(ahlj kj, nAhnkh bA, nAhnkh vul, nAhnkh bra.)
7. c bjhEga, ca ed mayhF. j mogil bjhEg
cjah gntWgl bghUf cg bragLwd. nH bfhLfglt
vFG c bjhEg Kiw cUthfgLtiy vd flJ fhuz TWf.
i) behf, fk myf, ouhLf, jLf.
ii) jLf, behf, vcbghUf, fk myf.
iii) v cbghUf, Ahnkhf, ouhLf, jLf.
iv) ouhLf, behf, vbghUf, jLf.
8. X c wnjhw g(ndhil) kW dhf g(ndhil) g
fUJtJ vd? sFf.
9. ntWghLf vwh vd? mj tiff ahit?
10. aif nj bfhifia btlt ah? mj uL nfhghLfis FLf.
11. khndhFnshd vbghUf vwh vd? mj ga ahJ?
12. Fnsh vwh vd? fheil ma Fnsh Eg vthW gaDsjhf
UwJ?
13. ehf FiuF g, mikahd gF XF jikilaJ. d flij
gagL (Rr) ndhil bfhl U FiuF ehf _y wf ths
ehFof gfis TWf.
14. lhl. Iah k mtf Fnsh M _y cUthd lh MLFo
ghko br bgwgl lhbr btisahil xUFkh? myJ ts jhahd
brkahoid xUFkh? fhuz TWf.
15. bfh kUJf mf gagho fhuzkhf f mtij
l, mj kUF vjik bfhl a dkhf mit cUthwJ.
jid lh aif nj nfhghL kW gzhknjhL vthW
bjhlgLJf?
16. Kj kUJtahd ir 1990 ML mondhir o miknd FiwghL
nehila ehF taJ WF tHfglJ. nj nghW ir Kiw _y
ujukhd fhzgL ir Kiw g mj tiff g cfsh Tw
Kokh?
17. bghUjhj izfis flf:
~ ieu# iyWJj
myF-1
tt mf
cf cfbghfis cUthf
lbguhf ghOah v uj
blbr (_ybr ) khWghL milahj br FGk
15
18. lhl Iah k jdJ Mfhf MW taJila ~lhbr btis
brkaho ghko br cfUit ( 2 n ) gjgL gagLdh. mt kbwhU
Mo UJ X ml brid nrfjh. UJ xiwika ( n ) cfUit
dh. cfU fgl ml brD, kobr UJ vLfgl uilika
cfUit brYdh. uilika ml br ts jhahd brk Mo
fUig gfglJ. uil ika ml br UJ tsj s c lh
vd miHfglJ .
m) lhl Iah k V kobrid njbjLjh?
M) tiuaW : nAshL, oshL
19. GstW jFj izfis bghUJf:
(kUJf, vbghU, EQ, tsij khw, fk myf)
m) jL kUJ M) aif th ) my
<) khndhFnshd vbghU c) itlf
20. njhl glh bro bkldh flagl ij, ky XF gfis,
xLF gfis FLf.
gF -
1. kj gzhk flj 15 a MLf Fljf khwfis bfhljhf
csJ.
m) ts gzhkij ML mogil KiwgLJf.
M) bjhlffhy Fiff vnghJ njhd?
) bjhlffhy nAhf th FJ vGJf.
2. bkl xU g fyid RUfkhf vGJf?
3. eh ah vd flf.
i) ct Rits mykha eh cz gjgLJj gagLnw.
ii) eh u tif gHf fhzgLw nehjLghw VgLJ fk my.
iii) eh xU bfhyuh bfhl OuhL. buhofhshf fhzgLnt.
iv) eh o.v.V. -it JlhF wbgw beh.
v) eh U o.v.V. - JLfis izF beh.
4. rah myJ jtwh vd TWf. il jtbw brhbwhliu r brf.
i) ntWghLf cdf jfSbfW j milahsij VgLJwd.
ca
16
ku gzhkK
F2 jiyKiw BB Bb Bb bb
wnjhw j C
dhf j D
nkY ma
f: 1. Framework of Science - Paddy Gannon, Oxford University Press, New Delhi.
17
myF 2
nehjilfh kly
18
nehjilfh kly
nehfhd fhuf
nehUf, Niy fhuf, tsij
khw neh
rJ gwhFiw, kua fhuf,
Uf
tsij khw FiwghLf it
nehfhd fhufshf mikwd.
fhufis bfhL, nehfis
gl 2.2 nehfhd fhuf
fhQ Kiw tifgLjyh.
Fqnfhfh vD Ahnkhfsh
1. nehUf myhk njhW
fLgLjgLwJ. R njitahd
nehf
ms RufhjnghJ, uj fhzgL
2. nehUfsh njhW nehf TLj rfiu gagLjglhk
2.2.1. nehUf myhk njhW ff f WUl fyJ
nehf bjhW jikaw nehf btnawgL. nehF lago
bkl () vW bga.
1. cl cWf brayw jik myJ
tsij khwFiwghL nehf njnghW, lahgo l,
ja nehf, Wuf braH, ca
Mnuhakhd cleyJlToa
uj mGj, clgUk, ma
kj uj rfiu ms,
neh, _isia jhF gfthj nehf
czF Kd 80 - 120 .. / bl..
nghwit tsijkhw braghL
vw ms UF. czF d
Fiwth njhW nehfshF.
mf ms FSnfh uj
caUnghJ it fiuahj isnfh#dhf 2. g
ugiu nehf myJ kua nehf
khwgL, vfhy njitfhf kua nehf FiwghLs myJ
fuY jirfY nrfgL. O khwkilj dh njhWwJ.
njitgLnghJ isnfh# L
myF-2
19
gl 2.3 mndh gl 2.5 kuhRk
j mFf: gh nghw btikahd ca j ca ms Uj
njh w, Na xJ mf cz ntL. t fhzgL FiwghL
bfhljh VgL x fh (nghnlh gyj rJFiwghL nehfis
~nghah) iy, nkhah vD njhWwJ. FHijfSF uj
uj ciwahik neh, br FiwghL kuhk kW Fthahf
mah vD f mth uj nrhif vD nehfSF fhuahwJ.
neh, jhyah, l FiwghL, wFUL,
kuhRk neh fhuzkhf, FHij
F Wt neh nghwit gugiuahf
vil Fiw, fLikahd tWnghF,
fljgL kua nehfshF.
vYJ njh nghjglJ nghw
3. rJ gwhFiw nehf clyikl FHijf fhzgLt.
ey cl eyF, kj clYF Fthahf nehdh FHijfSF
njitgL midJ cz bghUfS ca tW, Kf, fhf f
fhzgL.
gl 2.4 Fthahf
20
nehjilfh kly
xL EUf
EUf kjf mfkhd
nehF fhuzkhf csd. j
Uf itu, ghOah, irf,
nuhnlhnrhth vd gy tiff
fhzgLwd.
1. itufS, itufsh clhF
nehfS
ituf, Unjh cl
cUsitahf, clYF bt gl 2.6 ngiy
cuwKiwY bragL. ituf kj th, _F, njhf fhzgL
ujjh NHgl ciwia cila uhf, cl fhzgL f
DNA myJ RNAit ku bghUshf tahf clD EiHwd. it
bfhLsJ. Jtiu magl clD ntfkhf bgU mf aKs
midJ itufS xLfns. eRjikia btLtj_y nehia
it nghnah, bt ehfo, fu f, cg brwd. fhrneh, bjhGneh,
_is ciw f, _is fhr nghw fhyuh, ilghL, bjhil milgh,
kuzij VgLjToa nehfis fFth, Uk, blld (uz#),
cUthFwd. ns, nkhah, , bfhndah
2. ghOahfS, ghOah nehfS nghwit kj fhzgL ytif
ghOa nehfshF.
ghOah vgJ, Enzh
3. irfS, ir nehfS
myF-2
_y kLnk fhzToa xU br
nuhnfnahLf MF. ytif irf, gira mw rhW
ghOahf fwitfshf UD, myJ xL tiffshF. it
ytif xLfshf, UJ nehF wj, mGnghd fk cf myJ
fhuahwd. bghJthf ghOahf cUs jhtuf myJ yFf
21
thG. ytif irf kj fljggLnkahdh, it bjhW
njhYs fnuhOfis ijJ, tl nehf vdgL. tif nehfis
totkhd gilnehia cUthF. nkY mj fhu, gu jik kW fLghL
bghLF, nrWfSF fhuahwJ. Matiw mJ bfhtj _y, e
eho fhzgL tif nehfUJ
nuhnlhnrhthfS, nuhnlhnrhth
ghJfhJ bfhs aY.
nehfS
2.3.1. itu nehf
nuhnlhnrhthf xUbr
cfshF. ytif nuhnlhnrh rhjhuz r: WF nkgl
thf kj xLahf UJ ituf nehF fhufshf
knyah, jng, f ah nghw csd. bgatfisl FHijfns
nehfis cUthFwd. mfkhf ghgilwd.
j fhzgL
k neh cUthF neh mFf
xLf
1. Rthrghij, mj nkwfYs eh
kj, jilG, fuG, va Rf f.
cUisG, ahidfh(ignyah)
2. r xGFj.
nghw xLf _ykhf Oah,
Mfhah, ignyah nghw 3. jiyt, fhr.
nehf clhwd. rhjhuz rdh cl neh v
jik FiwJ nkhah, _RFH
2.3. EQfsh VgL nehfS,
nehf nghw, Jiz nehf VgL.
jL KiwfS
neh guj
xUtlUJ kbwhUtUF,
xL _y neh 1. nehah eh, thtahf bjF
rnghw
nfnrha nkYiw
o.v.V jiy
o.v.V
ciw
M.v.V
isnfh uj nf th iH
ca
22
nehjilfh kly
gl 2.9 v1 v1 itu
gl 2.8 kj iundh itu
2.3.2. ghOah nehf
qarh ghOahf nuhnfaho cf
MF. ytif ghOahf kjfl
cy vyh gFfY, Fghf
xLahf UJ fhrneh, fhyuh,
1970 cyif Mogilj bfhLikahd
ilghL, jng nghw nehfSF
xU neh.
fhuahwd.
nehfhu
fhrneh: fhrneh vgJ fh gu
A (H1 N1) vdgL itu nehia neh tifia rhjJ. Eiupuiy
guwJ. ~J cUil toYs cl w cWfshd vYf, _Lf,
iuthf gu tifia rhjJ. z Ruf, brkhd cWf,
myF-2
23
mFf
1. ghOahdh ghfgl gF
W fofSl Toa cUthtjh,
nehF ogFnsh (fhr neh)
vd bgalglJ.
2. bjhlahd Uk.
3. cl vil Fiwj. gl 2.11 ogFnsh ghOah
mFf
1. bjhlahd fhr.
2. FlgF fK fS
njhWj.
gl 2.10 fhrneh (TB) mFf
24
nehjilfh kly
25
kj
nghnuhnrhLf fu br fu
cUthj RH
bfhR kjD
knyah Uia
cbrYJj uj
C tgQF irrhL
nghnuhnrhth f btna
cUthf RH nrhL
nuh
s onuhngh Kj
nrhL onuhngh
bfhRD nrhL
RH
Cifd iknuh bfhRD uj
nfnlh ir nfLf tgQF
cbrYj
kj
uj
RH
iknuh nfnlh
ir nknuh nfnlh
irLF EiHj nknuh nfnlh irrhL
irLf nfnlh
nfnlh ir irLf
gl. 2.12 knyah xL thif RH
26
nehjilfh kly
iunfhiglh Mait
gljhkiuF fhuahf csd.
mFf: gljhkiu nehF
fhuzkhd irf kj njh wj gl 2.14 gljhkiu
27
neh fLghL: nehwtlUJ, jFj eh bjhWs jhlUJ nrF,
n
ghJfhbgw mt gagLJ cilik FHij wnghJ bjhbfho
bghUfis gagLjTlhJ. _y neuoahf fljgLwJ.
2.4. neh gu tf 2. kiwKfkhf neh guj: clYF
btna cUl cs, y
nehw kjlUJ, eykhd
nehUf nehahf cilik
kjDF neuoahfnth, neh flf
bghUfshd cilf, gLif
_ykhfnth Uf gujiy 'neh guj'
f, ifFil, ftiw
vnwh.
fUf, ghuf, Ftisf khRw
neh guj fhQ tKiwf bghUf, tahf neh gujiy,
eilbgWwJ. kiwKf neh guj vnwh.
1.
neuoahf neh guj: nehw 3. yFf _y neh guj:
kjlUJ, eykhd kjDF neh cf, o vdgL uF
gujiy neuo neh guj vnwh. cf, gwitf, f,
v.fh. oah (bjhil milgh) ghof _ykhf, knyah, fhyuh,
fFth Uk, nkhah, fhyuh, nu (btehfo) nghw nehf
ilghL, r (kzth mik) guwd.
lhyik.
2.5. jL l
nehf, r, Uk, ngRj
neh jLghw: neh jLghw
_ykhf bjF tiyf _y
vgJ kj cl nehfSF vuhf
kwtf th, _F gFfSF
Fl xU tif nehU myJ
fh tahf gu, neh VgLwJ.
mj bghUfSF vuhf bragL
KiwahF.
clYF Fj nehU, m~J
cg br eR, nehfSF
fhuzkhd bt ujK Mo#
vdgL.
nehjil mik, uj shkh,
z, nghirLf nghwit
Mo#fSF vuhd braKiwfis
mj nta jikl MuhJ,
mjF vuhd jFj uj bghUshd
vbghUis (Antibody) cg
br. it Mo#fis bfhnwh
myJ eR jikia nah, neh
ca
jilfhig VgLJwd.
neh jLghw tiff
aifahd neh jLghw myJ
gl 2.15 neuoahf neh flJj aghd neh jLghw. Fl tif
28
nehjilfh kly
nehjilfh
29
vbghU braifahf w l vgJ, nehfSF vuhd
tif yFfUJ bgwgL jLfis jL kUJfis
brYjglh tif, braifahd FHijfSF mJ, nehflUJ
kjkhf bgwgl jLghw vdgL. ghJfh mF KiwahF.
tif jLghw iyahdjW.
neh jLfis vj ta, vj
jL _y bgwgL jLghw. nehF, vjtizf mfgl
neh jL l : neh jL ntL vw mltiz jugLsJ.
ah bragLjgL neh jL l
t.
taJ jL ms
v
bjhil milgh,
3. 6 MtJ thu fFth Uk, bllhd Kj jtiz
(KjL) nghnah
6. 9 - 12 khj r Kj jtiz
Kj CF
7. 18 - 24 khj KjL kW nghnah
jtiz
1 khj ilbt
9. 2 - 3 ML ilghL
U jtizf
ulhtJ
10. 4 - 6 ML DT kW nghnah
CF jtiz
ulhtJ
ca
30
nehjilfh kly
ah bragLjgL neh
jL lf
BCG fhrneh jL
bjhil milgh, fFth
DPT
Uk, bllhd (KjL)
MMR lhyik, r, %bgyh
oah(bjhil milgh)
DT
gl 2.16 nghnah jL kUJ mj bllhd(U jL)
TT bllhd lh[hL
nkY mJ bfhnth
2.6. nehfhd iffS jL
jhgh tahf FHij vj
KiwfS
tifahd nehjLghwiy
bgWwJ? nehfhd ir vgJ,
kUJt _y nehia fLgLj
jhgh w
vLfgL eltoifahF. J,
wj FHijF jugL
1. kUJf _y ir Kiw
jhghYF <Lizahd cz
VJiy. neh v bghUfS, 2. kUyh ir vd U Kiwf
ndh FnshfS jhgh FzgLjgL.
csd. tsU s FHijF 1. kUJf _y FzgLjgL ir
jhgh tahf neh v bghUf Kiw:
ClgLwd.
bghJthf, Uf tahf neh
braifahd gh cz _y jhFnghJ, kUJt irf
FHijfSF vj nehF vuhd nkbfhsgLwd. kUJf
jL Kiwf bgwKoahJ. neh aij Fiwnjh neh
FHijF FiwjJ 6 khjkhtJ Ufis bfhnwh bragLwd.
jhgh tHfglntL. nehfSF vuhf tHfgL
braif gh cz _y neh vbghUf, neh bragL
tsfgL FHijfisl jhgh Kiwia jLJ, clYF vj F
_y tsU FHijf Fiwthd iHfhk bragL.
nehF Mshwd vgij kUJt 2. kUyh ir Kiw : eu
Mf cWgL csd. irFwnfh, vY K
jhgh, tsU s FHijfSF irF wnfh nehUJ FzkhF
vb[ah nfh, rhbkhbdyh, kjDF nahfh, a kUJt
yh, bunlh fhif, ilignyh (nahbju Kiwf) _y mfgL
myF-2
31
2.8. v.I.. mj jL
KiwfS
bgwgl neh jLghw Fiw
(AIDS - Acquired Immuno Deficiency
Syndrome) vD neh, ghd bjhl
myJ ujbghUf tahf gu
xU tif bfhoa nehahF. mbkf Ia
eho cs nja ey M ika
gl 2.17 nahfh g
uhg nfnyh kW gh eho Y
kJgHf kW nghij kUJF khla Mnah AIDS nehfhd
moikahdtfis kd irahd, HIV itui[ bjLjd.
fyjh _y gHfUJ v.I.. vdgLtJ xU RNA it ku
Lgl brayh. bghUshf bfhl isnfh ujjh
nehjL Kiwf: nehjhF U NHgl xU tif bunuh itu. HIV
fUJ ghJfhJ bfhs Toa itu Moghofis cUthF CD4
Kiw nehjL Kiwf vdgL. kW T cj brfis cUthF
nehjL Kiwf U tifgL. (nghirLf) uj btis
1. bghJthd nehfhdit: neh mQf vifia FiwJ
U bjhWfUJ, neh neh jLghw Fiwit VgLJwJ.
jL kUJf tahf nehia neh mFf: Fljf vil
jfyh. ikahd thifKiw, Fiw, fL ng, bjhlahd fhr,
Tlij jj, ikahd nfoilah, bAg Nl vD
fhW, ghJfhghd Fo kW wghd itu jhf kW T.B. nghw HIVfhd
fgiw Rfhjhu Kiwfis guhkj rjgthj nehf cUthj.
tahf neh gu Ufis jJ, HIVI fl Mf
nehflUJ ghJfh bgwyh.
1. viyrh (ELISA - Enzyme Linked Immuno
2. Fl nehfhdit: Fl Sorbent Assay)
y nehF vuhf neh v
2. btl sh- cWgLJ M.
jikia VgLJtJ, mFl
nehUfis vF neh jLKiwf
jilfhig VgLJtJ MF. 1. ghJfhfgl ghYw elijf.
vLJfhlhf, neh jL l. 2. ghJfhghd ghYw Kiwf.
2.7. kUJt c bjhEg 3. H
IV M bragl uj brYJj
kUJtJiw c 4. kUJtkidf xU Kiw kLnk
bjhEg gaghL FJ Kj gagLjgL Cf.
bjhF thf fWzuglJ.
5. Ko Ujf f / nsL
ca
32
nehjilfh kly
kL - kh dhf
gF - m
1. tUtdtW Ugjf cl eyTW ________________.
i) U X bjhWnehUJ Fzkilwh.
ii) U Y ehnjhW R C nghLbfhwh.
iii) U Z f kd mGj csh.
iv) U K ehnjhW j flikid brwh, kahf csh.
2. r_f R_fkw bra ________________.
i) xUt, wjeh Hh kl gnfwh.
ii) va brafY fLikahf elJ bfhwh.
iii) NiyfSF xgbragLwh.
iv) j cleykw jhia kUJtkid brW ftJ bfhwh.
3. tUtdtW ghOahth clhF neh ________________.
i) _isfhr ii) btehfo iii) uz# iv) bgaik
4. tUtdtW fh_y gu neh ________________.
i) fhrneh ii) _isfhr iii) ilghL iv) fhyuh
5. f fLikahd knyah fhriy cUthF shnkhoa U ________________.
i) Xntny ii) knyna
iii) ghghu vi) itth
6. ekJ czFl gF neh clhF nuhnlhnrhth EQ ___________.
i) shnkhoa itth ii) vlgh liyofh
iii) onghndhnrhkh nfna iv) Oah nrha
7. kiwKfkhf neh gu Kiw ________________.
i ) r Jj ii) th tahf bjj
iii) jh nr iz R iv) nehah gagLJ cilikf
8. w cflUJ bjLfgl vbghUf, kjUF neh jLahf
nghlgLwd. tUtdtW ________________ vtif jL Kiw?
i) braifahd braF neh jL Kiw ii) braifahd kjkhd neh jL Kiw
iii) aifahd braF neh jL Kiw iv) aifahd kjkhd neh jL Kiw
9. wj FHijF Kj Kj bfhLfgL nehjL ________________.
myF-2
33
11. xU khz uj czit jJ mfgoahd fhnghiAnu czit cwh.
v vrJ FiwghL neh mtSF VgL?
i) Fthnahf ii) khiyf iii) lahgo iv) l FiwghL
12. cWgLJj: (A) lahgo bkl nehahf uj fhzgL TLj
rfiu gagLjglhk W tahf btnawgL.
fhuz (R) fiza nghJkhd Rid Rugiy.
i) A kW R rahdJ. R, A fhd rahd sf
ii) A kW R rahdJ. R, A fhd rahd sf my
iii) A r Mdh R jtW iv) A jtW Mdh R r
gF - M
1. kuhk kW Fthnahf nehf uj Fiwghlh VgLwd. kuhk neh,
Fthnahf nehUJ ca tW kW Kf f Ma mFf _y
ntWgLwd. TW rah? jtwhf U U vGJf.
2. bfhLfgLs clFiwghLf jahd xiw jFj fhuzfSl flJ
vGJf.(jhyah, nkhah, khiyf, mr, f mth uj nrhif )
3. rhjhuz rah ghfgl egl fhzgL bghJthd mFf ahit?
i) __________________________ ii) _______________________________
4. wFUL nehUJ khiyf nehia ntWgLJf.
5. g L js xU khzt njh ml Toa mlj jo fhzglJ.
ij mj L fhghs kw khztfis ghfgl khzt Jthiy, Mil,
Matiw gJ bfhsTlhJ vd mWJwh. mkhztUF VgLs
neh bga, mj nehfhd fhuia flf.
6. knyah xLia gu ia (nehgu ) TWf. f fLikahd knyah
fhriy cUth wig VgLJ knyah xL vJ?
7. HIV- I fl M kW cWgLJ Mf ahit?
8.KjL vwh vd? jL kUdh jLfgL _W nehf ahit?
9. jhgh _y FHijF vbghU brtjh vjifa nehjLghw
clhwJ?
10. fh thafis goJ rah? jtwh? vW TWf
i) wFUL xU kua neh, v khiyf neh rJ FiwghL nehahF.
ii) bga mah xU rJ FiwghL neh v br mah xU kua
ca
34
nehjilfh kly
11.
uahF <Wf uj fj, g MLj Ma cghijf csd. Mjj
it itl FiwghL vd flaglJ.
uah cz gHf gwhFiws itl ___________ , FiwghL
nehfhd bga ________________ MF.
12. (m) , (M) it () l bghUJf.
m M
itl - B1 f eu FiwghL
itl - C f gf uj f
itl - K bg bg uj Fiwj
13. xU Rfhjhu mYty mgF thG kfl xnu Cia gagL gyUF
gir FJjiy, KoUjf xnu nsL/f gyUF gagL rtu
brj, KoUJj ntlh vd mWJwh. t _y vj bfhoa
neh guthk jLfyh? nkY mj jL Kiwfis TWf.
14. bghUJf:
nehf mFf
m) m jng i) f
L fhrY cl FJ eLfK LL bjhlU
) gljhkiu iii) m
ot tl nfhiH kW ujJl Toa ky
35
17. xU khzt r nehdh ghfgL Fzkiljh. mt ma Ma
mtdJ thif L neh mtid jhfhJ vd Tdh. TW rah?
jtwh? fhuz TWf.
18. kj gljhkiu neh clhtjfhd nehfhuf ahit? mj mFfis
FLf.
19. bghUjhtiw njbjLJ vGJf:
m) AIDS : nuh itu, nghirLf, BCG, ELISA
M) ghOa neh: btehfo, fhyuh, rhjhuzr, qarh.
) DPT jL: bjhilmilgh, fhrneh, fFth Uk, bllhd.
<) kj shnkhoa neh bjhWiy: nghnuhRth, nuhnrh,
nuhnghnrh, nfnlhir.
c) kdgkhz: gsgsghd njh. ey tsij khw braghLf, ff
fUtisa mwjik, j gy kW gydij mj iy.
20.g
h foF v eR kUJ jahF njitahd vbghUis Fiuf
clUJ cg brJ, gagLjgL tUwJ. J vj tifahd neh
jLghw?
21. fhQ nehfis tsij khw FiwghL neh myJ kua neh myJ
rJ FiwgL neh vW tifgLJf.
m) jhyah M) bg-bg ) lahgo bkl <) F Wt neh,
c) f C) kuhk v) cl gUk V) mk neh
I) nlhnyhah x) nkhah
22. rahd Tiw fLof (r / jtW)
m) fhrneh, iknfhghOa ogFnsh vD ghOahth cUthwJ.
M) ilghL, iunfhiglh vD irah cUthwJ.
) knyah, shnkhoa itthdh cUthwJ.
<) qarh, vlgh lhiyofh vD nuhnlhnrhthdh cUthwJ.
23. bg mdhy bfhR _y nghnuhRthLf xU kj cl EiHjlnd
knyah fhr mtUF VgLtiy. V? sFf.
24. shnkhoa thif RH iyfis flf:
m) bfhR kjD knyah Uia cbrYJj.
M) nehw kjiu mdhy bgbfhR foF bghGJ shnkhoa bfhR
clYF brYj.
ca
36
nehjilfh kly
uj cs FSnfh fu cs isnfh#
gF -
1. fyh vgt FHij bgWsh.
m) wj FHijF Kj MW khjfSF tHf ntoa nehjLf Fj
mltizia jahf.
M) jLf _y vbjj nehfis jLl aY?
2. cf gF knyah gu csJ.
m) jid fLgLj cf gF ca mYtyfSF jFj Mnyhrid
tHFf.
M) knyah rahd neh mFid njbjLJ vGJf.
(F, eLf kW fLfhr, ng)
3. mnlhg 15, cyf if fG ehshf bfhlhlgLwJ.
m) cf egDF if fGj eikfis TWf.
M) xU eh vbjj neuf if fGf?
4. nehjLghw vwh vd? nehjLghw tiffis g F vGJf.
5. kj eilbgW shnkhoa thif RHia tf.
6. rJgwhFiwdh VgL gntW nehfis FLf. mnehfSfhd
mFfis vGJf.
nkY ma
f: 1. Biology - RAVEN, Johnson WCB McGraw - Hill, USA
myF-2
37
myF 3
kj cl cW klyf
mik braghLfS
eu bjhF
bloiuLf
xU Fl gid brJKof
Jff
uL myJ mjF nkgnlh cfU
xW TLwhf vd fUJnth. br cly
mtf xbthUtU jknf ca nua fQ
jj ehlfS, wfS isj Ko gFf
irnlh
bfhltfshf, mtut t jf shr
gfis brayhWgtuhf Ughf. bykh
thwhd ntWghLfis bfhl
Mrh
mtf braghil xUizf,
ika ciw
xGFgLj xirjikia
clhf ahnuh xUt mtakhwh.
bliuL
mijnghynt, cl cWf
brafnsh myJ cW klyfnsh
jj gfis jirahf bra cfU
ayhJ. mt gf
xUizfgL jiy Mrh
xUKid UKid
braghil fhjYF gyKid
nAhnahnl vW bga. gl 3.1 uhf mik, tiffS
38
kj cl cW klyf mik braghLfS
39
U fis Kidf bfhlJ. W _is
xU M[hdhf, kbwhW bgU_is
jLtl
blouhdhf brayhWwJ.
c) gyKid uhf: bgU_is
w gyKid uhf csd. fGJ euf
xbthU gyKid uh br cly,
gy bloiuLf, xiw M[hD
fhzgLwd.
kh euf
eu br iz: mUfUnf, mikj
uhf bloiuLfS, eu
br ilbt FfS xWl xW
izJ bfhshk, Mdh, mnjrka
cl bjhl bfhLsd. mUfUnf
mikj eu brfSF ilnaahd
bjhl gF eubr iz vd
L euf
miHfgL.
3.1.2. eu cz l
bjhil euf
eu brf lf
fljgLjny eu cz l
vdgL. bloiuLf cz iraho euf
thlUJ(y cW) lfis
bgW lfshf irlh
tna M[hDF flJwd. eu
br iz gF iz Ff,
oah euf
eu flJ bghU vw ntbghUis
btLwd. ntbghUf
lfshf khwgL mUfikj
uhDF fljgLwd.
3.1.3. kj eu kly
kj eu kly _W gFfshf
gl 3.2 kj eu kly
fgLsd. mit:
m. ika eu kly [CNS] cslanj w mik eu kly
MF.
m. w mik eu kly [PNS]
ika eu kly: ika eu kly
. jhaF eu kly [ANS]
_is, jLtlij cslaJ.
ca
40
kj cl cW klyf mik braghLfS
rf
eL_is
blnghu fJ
myF-3
gh
gl 3.3 kj _is
W_is
KFs Ka gFf
41
cWf brafis fLgLj af
ngR bjhL cz
flisf UJjh njhWwd. kW mGj
ir brafS Unj
Rit
bjhlFwd.
nfl
cz gF: ~J, cz cWf bkhw
bgW cz lfis, cz goFw
eu tna bgwgL lkhF. ghit
iz gF: gntW czjYF Efj
ilnaahd bjhl idthw, jft
gkhw Kja fyhd gfSF
bghWngF gF iz gFahF.
gl 3.4 _is braghL gFf
bgU_is btik gF:
bgU_is w mogF gfis bra ayhj iy VgL.
fhzgL cwgF btik bghU
jyhk: jyhk vw mikig R bgU
MF. J ika ciwah nghjgl
_is NJsJ. cz kW aF
eu ehiHfsh Mdjh btik
cztiyfis flJ Ka gia
w fhzgLwJ. y eu
J brwJ.
ehiH fiwf, bgU_is gntW
ghffis izwd. Mdh, y iAnghjyhk: J jyhk
ehiHf, bgU_isia vs mow mikJsJ. ~J cl
_islD jLtl gFfSlD btgiy, cQj, gUFj
izwd. nghwtfhd cJj, ghYw
bgU_is miu nfhsfSF elijia xGFgLJj, s,
cs FfSF btf d, ga, Lj nghw kdbtG
vW bga. Ff, _is jLtl btghLfis fLgLJ
ut vD xUtif Clutjh brafis brwJ.
uggLsd. eL_is: jyhkF _isF
bgU_is gf: bgU_is, cz, il eL_is mikJsJ.
mTik, idthw, fgidw, bgU_is FH vw fhth
fhuz fha Mjj Kjat eL_is Cnl brwJ. eL_is
Ulkhf fwJ. ~J cl KJF gf ehF miutl
gntW gFfUJ cz nfhsf fhzgLwd. mit
lfis bgW ir brafis fhnghuh Fthb#dh MF. J
bjhl itwJ. gntW ghj mir brafis,
ghit rh afij
bgU_is Fl gFf
fLgLJj, xGFgLJj nghw
Fl gfis brtnjhL,
brafis brwJ.
ca
42
kj cl cW klyf mik braghLfS
43
M. jLtl euf: jL kh - m) ijk Ru
tlUJ 31 iz jLtl
tWgF
euf cUthwd. xbthU
m) fiza - yhf Ah Lf
jLtl eu cz ntfis
af ntfis bfhLsd. M) md Ru - md fhbl,
vdnt midJ jLtl eufS md bkLyh
fy eufshf fUjgLwd.
) dbgUf Ruf - Mf
jhaF eu kly [ ANS ] jf, bgf ml Ru
jhaF eu kly cs Ahnkhf: nta mogil
g eufS vg eufS Ahnkhf ujfshfnth myJ
xWbfhW vuhf bragL, e OuhLfshfnth csd. Ahnkhf
cl midJ Ka cWf fFiwj msnt RujhY bra
braghil fLgLJwd. wDsitahf csd.
3.2. ehsyh Ru kly l Ru: glh msnt
clbraa ffis nta cs l Ru _is
xUiz _y jiy guhkgnj iAnghjyhkn[hL izJsJ.
ehsyh Ru kly ntiy MF. ehsyh Rufis l Ru
xGFgLJtjh, ehsyh FG
ehsyh Ru kly, ts,
elJe vd ij miHfyh.
dbgUf, thit bjhlJ ngQj
Kja abrafis fLgLj,
xUizf brwJ. ehsyh iAnghjyhk
Ru kly ehsyh Rufis a
mt Ahnkhfis cslaJ
l
MF.
vnlhiu Ruf vdgL
ehsyh Ru kly cs ghuhijuhL
RufSF ehsf iy. mit ijuhL
RuF bghUfSF Ahnkhf ijk
vW bga. Ahnkhf cgahF
lfUJ brayhW lfSF
uj _y vLJ brygLwd.
kj ehsyh Ruf
xWbfhW bjhl gntW md
lf fhzgLwd. kj
fizaYs
ehsyh Ruf fhzgL gFf yhfAh
tUkhW mikJsd. Lf
ca
jiy - m) l Ru ml
(bgf)
M) a Ru jf
fGJ - m) ijuhL Ru (Mf)
M) ghuhijuhL Ru gl 3.5 kj ehsyh Ru kly
44
kj cl cW klyf mik braghLfS
mondhiAnghig
braf
Ahnkhf
bghJthf tsia fLgLJwJ.
[nfhshWf : 1. atf Fiwthd Ru - Fs
brhknlhnuh Ahnkh / jik, Fa ts 2. atf if Ru
ts Ahnkh ( STH / GH ) - mRujik, ifahd ts 3. bgatf
if Ru - mnuhbkf (l iffhf, l
jhil)]
ijnuhnuh / ijuhL ijuhL Ru tsia o ijuh
L Ahnkh (TSH) cgia L.
mndh fhonfhonuh
MnlhOnuh kW fhon[h cg bra
Ahnkh / md wia
md wia L.
L Ahnkh (ACTH)
bgf uha ~gh mlRu
gh brfis L Ktiljiy o ml cgF
Ahnkh (FSH) tnfhYwJ. Mf J cUthjiy o
LwJ.
uha ~ghUJ ml LgLj
bgf oid vw ml btpL fia LH brwJ.
Ahnkh(LH) myJ <nuh#, nuhb#onuh nghw bg d
Mf ilpL brfis Ahnkhf cgF fhuzkhwJ.
L Ahnkh (ICSH) ICSH Mf ilpL brf, M d
Ahnkhdhd blnlhOnuhid Ruf brwJ.
bgf gh Ru ts kW FHij
nynlhb# Ahnkh
ngF wF gh cgia LwJ.
L crgLjiy, mlahd
Wiu Fiwj ms cUthf brwJ.
thn[h u,
uj FHfis RUf brJ uj
Moilo mGjij caJwJ.
myF-3
Ahnkh (ADH)
(nfhshWf:- ADH Fiw Ru, lahbgO
li[ njhWwJ. j fhuzkhf
j Wiu mf ms btnaWwJ.)
45
iAngh
jyh
Futis
uh
iAngh
jyh
mondh iAngh ijuhL
ig (K
goy
l)
_RFH
nuhiA
nghig
( l)
gl 3.6 l Ru c mik
ijuhL Ru : fGJ gF
ghuh ijuhL
Futis UwK gfF
xwhf U fJfis cila mikng gl 3.7 M) ijuhL gf mik
ijuhL Ru MF. J ijuh vw
m) va fhl : (K fGJ fHiy)
Ahnkhid RuwJ. ilnuhD
cz mnaho gwhFiwdh
(mndh my), mnahoD csd.
~J VgLwJ. fGJ gF
ijuh gf ijuhL Ru fhzgL iy,
tsij khw jij caJwJ. fhl vdgL.
cl btgij mff
LwJ.
R ts kW khWghL miljiy
CFwJ.
cl tsia kiwKfkhf ghgjh
~J MSik Ahnkh vd
miHfgLwJ.
uj mnaho kW rfiu
msit xGFgLJwJ.
Wuf braghil, W gl 3.8 fhl nehah
nghif fLgLJwJ. M) okh: FiwghL bgatf
ca
46
kj cl cW klyf mik braghLfS
R R Mfuzfhf, MnlhOnuh(jhJ fyj fhofhL):
brf FSnfhi[ vLJ J , nrhoa L crgLjiy
bfhtij CFwJ. CFgjh bghlha, ghng
J FSnfhi[ isnfh#dhf mafis f f brj, jhJ
cf tsij khwij guhkj
Ma gfis brwJ. nkY
iuig gFfshd vynuhiyLf rkiy,
KWFl clut ml, rL gut mGj,
uj mGj nghwtiw guhkwJ.
fiza
fhon[h(FSnfhfhofhL): is
nfh#id FSnfh[hf ijtila
brjiy o uj rfiu
myF-3
47
md bkLyh: md bkLyh jf: it irnlhb#
cUkha eu wgil brfsh MdJ. (dbrfis cUthFj) lkhf,
~J uL Ahnkhfis RuwJ. ehsyh Ruahf (M d
mit md (epinephrine), eh Ahnkhid clhFj) bragLwJ.
md (norepinephrine) MF. it jf ehsyh Ruahf cs
uil nrJ bghJthf, mtru o brf blnlhOnuh vD
fhy Ahnkh myJ ril, gaKWJ, M d Ahnkhid (Mnuh#id)
gwF Ahnkh vW miHfgLwJ. RuwJ. blnlhOnuh dbgUf
mGjkhd, mghafukhd iyikfis cWf tsia M d
vbfhs ekJ cliy, it bryhd Jbr cgia o
iuthf jah brwgoah thW LwJ.
miHfgLwJ.
Mf ulh iy gh
j Ahnkhf ja Joid gfshd Kf cnuhk ts, fufughd
mff brwd. Fu, gujnjhf nghwtiw
blnlhOnuh khwJ.
zit mfwd.
mlRu: ml Ruf, ml
Rthr jij mfwd.
br Mf gF kW ehsyh
isnfh#id FSnfh[hf Ru gFfis bg dbgUf
khWtij CFwd. Ahnkhfis (<nuh#,
f ghitia tila brwd. nuhb#ouh, yh) bfhL
xUnf brawJ.
ifahd ajiy clhFwd.
<nuh#: J bg dbgUf
cnuhk FL f brwJ.
cWf ts kW tU
RUfT, mdD, eh ulh iy bggh gf njhw
mdD mtru fhyf cliy fhuzkhwJ gUt cnuhk ts,
jah brJ mjifa fhyflfis bkikahd Fu, bkikahd cl
vbfhs VJthFwd myJ mij nghwit. nuhb#ouh khjlh
L y bry brwd. RH kW fg iyia guhkwJ.
md yh, kfngnghJ L
md Ru
fhbl gF jirfis jstila brJ
bfhG
FHijwig vjhFwJ.
M)
m) ghuhijuhL Ru: it ijuhLF
cnsna fhzgLwd. it RuF
Ahnkhf fhnlh, ghuhjhnkh
MF. j Ahnkhf fha
tsij khwij guhkwd.
ca
48
kj cl cW klyf mik braghLfS
49
ghO: Fnuhnkhnrhf nkY onshO: FWnf fyj KGik
RU joJ Filahwd. milj xirthd Fnuhnkhnrhf
xnth uil nghJ ehF wd. j j E milj
FnuhnkoLfis bfhoUgjh, vd miHfgL. j E milj
mit bluL myJ Fthnty vgJ fahnklh bjhl
vd miHfgLwd. xirthd Fnuhnkhnrh E tiu mil.
Fnuhnkhnrh izf fahnklh vw
ilahifd: j iy cfU
y f izJ fhzgLwd.
r, cfU k kiwwd. f
xirthd Fnuhnkhnrhf
mik irnlhshr njhWwJ.
rnfhj myhj FnuhnkoLf
JLf fahnklh f bklh iyI: Fnuhnkhnrh nkY
gkh bfhwd. xirthd RUFwJ. uilf ff ika
Fnuhnkhnrhf FnuhnkhoLfSF gF jf FnuhnkoLfis ika
ilna jifa gkhw VgLtij gFia nehathW, brnuha
FWnf fyj vW miHfgL. JUt gFia nehathW mikwd.
mdh iyI: f iHf RUfkilJ
ah
Fnuhnkhnrhfis vv JUtfis
neh Gwd. uL
jij t
Fnuhnkhnrhf FnuhnkoLfis bfhl KGikahd
Fnuhnkhnrh vbu JUtfis
Fnuhnkhnrhf jh t milwJ. jdh, Fnuhnkhnrh
j Fnuhnkhnrhf
vif Fiwj VgLwJ.
vdnt bghGJ xbthU JUtY
xirthd gh vifYs Fnuhnkhnrhf
Fnuhnkhnrhf bfhl U Fnuhnkhnrh FGf
fhzgLwd.
izj
izjY Onyh iyI: xbthU JUtY,
FWnfwK
Fnuhnkhnrh bjhFia R cfU
r cUthwJ. thW xbthU
ah - I JUtY ghas Fnuhnkhnrh cs
uL nr cfUf cUthwd.
f iHf kiwwd. ah I-
Ko, cfU nenfhzF
ilklkhf irnlhshr RUf
VgL br gFgilwJ. irnlhshr
ah - II
jYF irnlhifd vW bga.
ah II: iklh nghwnj ah
ca
dbrf
II MF. vdnt, J knaho iklh
vd miHfgLwJ.
ahII- ff ehF
gl 3.11 ah brj iyf iyf magLwd.
50
kj cl cW klyf mik braghLfS
kL- kh dhf
gF - m
1. xiw Kid uhf fhzgL l _______________________ .
i) _is ii) jLtl iii) tsfU eu R iv) Kj eu R
2. cz cWf mlsit _______________________.
i) xiw Kid uhf ii) UKid uhf
iii) gy Kid uhf iv) bkLnyl uhf (kaDiw uhf)
3. ekJ cl kdbtG btghil fLgLJ _is gF __________.
i) W_is ii) bgU_is iii) jyhk iv) iAnghjyhk
4. _isjo xU gFahf mikJsJ _______________ .
i) K _is kW eL _is ii) eL kW _is
iii) K kW _is iv) K _is kW jL tl
myF-3
51
6. fGJ gF fhzgL xU ehsyh Ru ____________________.
i) md Ru ii) l Ru iii) ijuhL Ru iv) fiza
7. vnrhiu, vnlhiudhf brayhW ehsyh Ru _______________ .
i) fiza ii) l iii) ijuhL iv) md
8. xU bl.. uj fhzgL aghd uj rfiu ms _______
i) 80- 100 ../ bl.. ii) 80-120 ../bl..
iii) 80-150 ../bl.. iv) 70 - 120 ../bl..
9. nehbjhiw vF T nghirf _________ cW khWghL milwd,
i) ghuhijuhL Ru ii) z Ru iii) ijkRu iv) md Ru
10. ah-I xirthd Fnuhnkhnrhf n#hoWj iy __________ .
i) bynlhO ii) irnfhO iii) ghO iv) onshO
11. ekJ cl cWf midJ brafis fLgLJ kW xUizF
gid br U klyf _______________ .
i) brkhd kW uj RH kly ii) Rthr kW uj RH kly
iii) f f kW vY kly iv) eu kly kW ehsyh Ru kly
12. eu br iz gF eu flJbghUis btLtJ _______________ .
i) bloiuLf Kidf ii) iz Ff
iii) br cly E cWf iv) Mrh ika ciw
13. nehjil fh klyJl bjhlila ehsyh Ru _______________ .
i) ijuhL ii) ijk iii) md iv) a
14. aif kfngWfhf f bg FHij wfhf kUJt gagLJ
Ahnkh _______________ .
i) <nuhb# ii) nuhb#uh iii) R iv) yh
15. ah brj Ka fthd FWnf fyj, __________ iy eilbgW.
i) bynlhO ii) ghO iii) onshO iv) irnfho
16. Fw gF vgJ dbrfis cUthF xU f. Fw gF eilbgW
brf _______________ .
i) dbgUf va brf ii) bjhL cz va brf
iii) ghl va brf iv) va brf
17. mgh eilbgW brgFKiw _______________ .
ca
52
kj cl cW klyf mik braghLfS
_is vj gF mikJsJ?
4. fhnghuh Fthb#dh vwh vd?mJ vjifa gfSl bjhlilaJ?
5. ehsyh Ruf vwh vd? j Ruf RuF Ru bghUf ahit?mit
cgahF lfUJ brayhW lfSF vthW vLJ brygLwd?
53
6. tU ehsyh Ruf bgafis TWf.
m) ehsyh Ruf elJd M) uil Ru
7. vj Ahnkhf tUkhW miHfgLwJ?
m) MSik Ahnkh M) ril, gwF kW gaKWJ Ahnkh
8. M , bg dbgUf Ahnkhfis TWf. mj gfis FLf.
9. ah - I vbjj Jiziyf tU ff eilbgWwd.
m) xirthz Fnuhnkhnrhf izWj M) E milj
) FWnf fyj <) o fmik cUthj
10. Gs glij tiuJ, bfhLfgLst uL ghffis Ff.
(br cly, M[h, blouh, isj Ko gFf)
) ijk Ru xU z bjhF.
<) mlf Kilfis, Mnuh#id cg brwJ.
14. kj ehsyh Ru kly ga y TWf nH bfhLfgLsd. mit
xbthW rah? myJ jtwh? vd TWf.
54
kj cl cW klyf mik braghLfS
55
20. xUt U rfu thfd jiyftr mahk gawh. mt rhiy g
jiy gyj fha milwh. kUJtkidF brtjF Kghfnt ja braH
kW _R zwyh wJLwh. mtuJ _is vgF ghgh cH
VglJ. cf ilF rahd sf jUf.
21. bghUJf.
goa I goa II
m) thnrhu neh jL
M) R lahbgO l
) Mnlh lahbgO bkl
<) ijnkh fUig RUf, a brj
22. fh tiugl cl cWfUJ ika eu klyF eu l
fljgL ghijfis FLwJ. jid cWneh tU dhfSF
ilaf.
uh 1 dh 1 uh 2
56
kj cl cW klyf mik braghLfS
nkY ma
f: 1. Biology - RAVEN, Johnson WCB McGraw - Hill, USA
2. B
iology - A Modern Introduction, B.S. Beckett, 2nd Edition Oxford University
Press, New Delhi
3. Complete Biology(IGCSE) - Oxford University press, New York
myF-3
57
myF 4
jhtuf dbgUf
(Fw gF)
kfuj kfuj nrif
M dbrf
kfuj FH
FH cfU
(Fw gF)
Kjiy Nyf
fU fUig
cfU (3N) N
fU
N Jis
fU
ca
M dbr
fU Kil(1N)
ij irnfh(2N) M dbr
fUWj
gl 4.1 kfujnrif, fUWjY
58
jhtuf dbgUf
Jlhj Mfhf
Jlhj jil Gf
nghf ir
cf dbgUf iyba
bra 4.1
vd fG?
ff <
ugLa xU buhoJil,
dhf : Fahd, <ukhd kW Ushd
1. dbgUf vwh vd? l itf.
2. jhtuf, yFf eilbgW y ff c
UbgUF fzho _y
dbgUf Kiwfis FLf. buhoJo nkguig
cWnehFf. mnj buhoJoid
nkY mJ bfhnth xU thu fhyF cWneh
y ghOafshd, nynlh ghiy, Ffis vLf.
rhnkhbdyh vgit ntfkhf,
kw ghOafshd iknfhghOa
nkY mJ bfhnth
ogFnsh vgJ bkJthf
bgUf milwd. KjKj njha
cd ghOa MF. mjhtJ,
kjfSF eik gaF braf
nahghOa vgJ Rkh ehF
nynlhngiy vw ghOah a MLfSF Kng
ghiy juhf khWwJ. njhaJ vgjfhd rhWf bj
kjfSF ik gaF braf Mf bjhY gokf _y
magLwd.
iknfhghOa ogFnsh
vw ghOaf vYU nehia flj uL a MLfSF
njhWwd. K njha cf gy f
VgL, mt W y cUlD,
4.1 dbgUf Kiwf y mJ fhzgLwd. Mdh,
xU br cf dbgUf Kiwf ghOaf W vj khWghL
yhk ghOafshfnt thwd.
myF-4
btntW cf vthW
dbgUf eilbgWwJ vgij
fhngh. cf dbgUf xU br cf dbgUf: xU br
Kiwf, mt cl tot, mikig cfshd, mgh kW ghOaf,
rhnj mikJsJ. Urk gFfshf sfgL a
59
sj Kiw
f, gof, d mf.
V gntW tif dbgUf
ghOa o.v.V. uoghj Kiwf fhzgLwd?
gzhk vgJ Vfdnt
jL Rt cUthj
njhs cf gogoahf ts
milJ fyhd mikila cf
brj
njhd vgjhF. dbgUf
mogil va cfshd
gl 4.2 xU br cf dbgUf mgh, ghOaf nghwit va
Kiwfshd, sj, Jlhj
cfis njhWwd. KiwF
nghw Kiwf _y dbgUf
ulhf sj myJ Urk
brwd. cf cl
vW bga.
fyhd mik mfkhf, mfkhf,
gybr cf dbgUf mt dbgUf KiwfY
Kiwf: uL cdf nrif Kiwf
clhd. (M kW bg)
Jlhj
1. cly
dbgUf cfU
bkhLLj (mUj) FWF Rt
2. ghyh dbgUf nghf
RU tot
gRff
3. ghd dbgUf
gl 4.3 ignuhifuh Jlhj
jhf WW iAouhfshf ts
Jlhj milwd.
gy br, va cl mikig cila thnw, iunah~y (fo
cf, vikahd dbgUf nghlh FonghL) jhtu iy
Kiwf magLsd. f bkhLf njh d
60
jhtuf dbgUf
s dhf
jhtu
1) cly dbgUf, ghyh
dbgUf - ntWgLJf.
2) ghyh dbgUf nghf
bkhL iy ytiw FLf.
gl 4.4 iunah~y
bra 4.2
mit k GJ a jhtufshf TL Enzh ghOah
ts milwd. xU eGtij itJ cWnehFf.
ghyh dbgUf mnjnghW ghOah sj
Kiwia fhF kbwhU
iy jhtuf, ghyh
eGtij cWnehFf.
dbgUfkhdJ nghf _y
eilbgWwJ. nghf joj Rtid uL eGtfY cWnehaij
VgL bfhL, jFj <ukhd gu xLf.
nghf tiff
61
N
K
bra 4.3 o
g
N
ff V h i
N
myJ FsUJ, iH nghw
yf
j j
j u
j
mikfis bfhl fUgir u kf
kf
L
id nrff. f
N
j
i
ff xW myJ uL iHfis u
g
kf
fzho eGtJ itf.
ff mjJ xUy r Jfis
L, fzho bkjfL itJ
_Lf.
ff eGtij Enzh itJ
cWnehFf.
ky ghff kfujjh
ky vgJ khWghL milj tuila,
tsid cila jL bjhF 1
MF. J ghdbgUf <LgLwJ.
KGikahd ky Ka ghffshtd:
1. tl( jfsh Mdit)
2. mtl (m jfsh Mdit)
ca
3. kfujjh tl 4. Nyf tl 2
kfujjh tl ky M
dbgUf ghfkhF. 1. kfuj ig 2. kfuj f
gl 4.6. kfujjh tl
62
jhtuf dbgUf
bra 4.4
j kfuj
ff b
rgU jhtuUJ xU nrif
kyiu vLJ bfhf.
ff mky
fhzgL ky
ghffshd tl, mtl,
kfuj jh tl, Nyf gl 4.8 kfuj nrif
tlid ftf. j kfuj nrif (Mnlhnf)
ff kfuj
jhfis, Nyfij j kfuj nrif vgJ Mnlhnf
jJ J mj ghffis vdgL. xU ky kfuj , mnj
myF-4
63
j kfuj nrif eikf eilbgWwJ. yFf t kfuj
1. Ugh kyf kfujnrif nrif (N~) gwitf t kfuj
flhakhf eilbgW. nrif (Mnjh~) f t
kfuj nrif (vlnkh~)
2. j kfujnrif wfhufis
rhUf njit iy. f t kfujnrif
(vlnkh~)
3. kfuj f zhtiy.
f thyhf eilbgW kfuj
j kfujnrif ikf
nrif vlnkh~ vdgL.
1. Fiwj vif ijf
cUthF. tzJf, njf kyf
gy tz w mfsh <fgLwd.
2. fU f Fiwthf UF. vdnt,
kyf ms bgadthf ey
ijf f etilj jhtufisna
kzKiladthf csd. xU y kyf
cUthF.
ey kzK, f cQtjnfw
3. atif jhtuf cUthfhJ. mj njid Ruwd. ft kfuj
fhuzkhf jhtuf gogoahf kiwa nrifjh bghJthf eilbgW kfuj
neL. nrif KiwahF.
ma kfujnrif (mnyhnf)
xU ky kfuj mnj dij
rhj kbwhU jhtu ky cs
Nyf Koia brwiltJ ma kfuj
nrif myJ mnyhnf vdgL.
ma kfujnrif eikf
1. ma kfujnrif isthf gl 4.9 yFf _y kfujnrif
cUthF ijf, KisJ lkhd
fhWt kfujnrif (mnkh~)
jhtufshf tsU jikia
bgUF. mjhtJ ma kfuj fh _y kfujnrif
nrif _y a tiff cUthF. eilbgW bgUghyhd kyf ms
ajhf, tz, kz, njRu
2. eF KisF wDila ijf
Mait mwjhf fhzgL. fh
cUthF.
_y kfuj f vLJ brYnghJ,
ma kfujnriffhd fhuf: zhF kfuj fis <Lfl, mf
kfujshdJ xU kyUJ kbwhU ms kfuj fis cUthFwd.
kyUF vLJ brtJ vthW kfuj f fh vLJ
aYwJ? brtjnfg xL jikaw, cyj
ma kfujnrif eilbgw nyrhd, fshf UF. y kfuj
f wFf fhzgL. y kyf,
ca
ntLbk, xU ky kfuj
shdJ kbwhU jhtu kyUF Nyf KoahdJ kfuj fis v
vLJ brygl ntL. w bgWtjF VwthW ms bgajhf,
fhufshd yFf, f, fhW, isJ wF nghW fhzgL.
Mat _y ma kfujnrif v.fh. kfh nrhs, f, ig.
64
jhtuf dbgUf
bra 4.6
ff
yF t, fhW t, t
kfuj nrif eilbgW y
jhtuf kyfis nrff.
ff m
jj t kfuj
nriffSnfg, mkyf
fhzgL jftikfis
FbgLJ mltiz xiw
gl 4.10. fh _y kfuj nrif
jah brf.
t kfuj nrif (iAonuh~)
_y eilbgW kfuj nrif
4.3. fUWj
kfuj nrif vdgL. J y th kfujf, kfuj igUJ
jhtufshd thneah, iAyh, Nyf Koia miltJ kfuj nrif
NOuh nghwt fhzgLwJ. vdgL. xbthU kfujS,
vir, il vd U ghJfh
jhtuf kyf wyhjit.
ciwfis bgWsd. btiw
njid Rugiy. kfujf
(vir) joJ, gy a tsJisfis
<uUJ ghJfhfgL tif
bfhL csJ. cSiw (il)
tGtGghd jik bfhlit.
bka jik cilaJ.
kfuj Kisj: kfuj,
jFj Nyf Ko GjJ Kisf
bjhlL. Kj kfuj
uL brfis bfhlJ. bga br
cly br vW, a br cg br
(b#dnuo br) vW miHfgLwJ.
cly bryhdJ KisJ tsJis
_y J bfhL bt tUwJ.
J Nyf jL tahf l xU FHh
ngh tswJ. Jnt kfuj FHyhF.
cg br kfujFHh gFW
uL M nfLfshf khWwJ
gl 4.11 _y kfuj nrif (Jf.)
kfuj
bra 4.5
ff c
f mU cs njhl
cs kyfis nrff. M dbrf
myF-4
ff v
bjj jhtuf vjifa
f, gwitf kfuj kfuj FH
nrif <LgLwd vgij FH cfU
fLoJ g brf.
gl 4.12 kfuj Kisj
65
fUWj f: kfujFH
fUigF NJis tahf kfuj
EiHwJ. j iy kfujFH
btoJ, nfLf kfujFH UJ
N jL kfujFH
fUigF brwd. mlJl X
M nf izwJ. j izF
fUWj vW bga. KGikailj
fUw KilF irnfh vW bga. J
fUthf tswJ. Monghl
brf fUig
uil fUWj: ulhtJ M
ulh iy fU Kil
nf ulh iy cfUl cfU
izwJ. ulh iy cfU d nghit
uil ka jikilaJ. j Uka M NJis
dbr
cfUl knwh M nf iztJ
_iz vdgL. _iz
_y cUthF cfU fU cfU gl .4.13 fUWj
vdgL. Vbd, J fUiz fUWjYF VgL khwf
( vnlhg) clhFwJ. fU X
1. NyhdJ ijahf khWwJ.
czl RthF. J fU tstjF
2. NYiwf ijiwfshf khWwd.
cjwJ. uL M nfLf
3. Nyfig tsJ bgjh fahf
xW mlJlD, kbwhW ulh
khWwJ.
iy cfUlD iztJ uil
fUWj vdgLwJ.
ff tifghL f
jf uf TLf
66
jhtuf dbgUf
4.4. f cUthj
f midtU ff FJ myJ izj Niyfisnah
mJf. it, e mwhl th bfhoUF. fnjh mogil
elUJ f ayhjjhf csd. jfahdJ rijf kW cyf
ff cs itl rJ ekF vd tifgLjgLwJ.
Mwiy jUwJ.
rijgWs jf: rijgWs
jbghGJ eh ff ts mj
jff, KWbghGJ rij
tiffisg fhngh. fUw
gWsjhf, rhW iwjjhf
Kj Nig, f vdgL. Nig
csJ. it btoah jik bfhlit.
Rt f btnjhyhf, Nf
f njhyhdJ, f btnjh,
ijfshf khWwd.
(vfh) f eLnjh, (nrhfh) f
fUWj eilbgwhknyna y cnjh (vnlhfh) vd KgFfshf
jhtuf ff cUthwd. ntWgLjgLsJ. rijgWs f
mjifa ffSF fUwh ff (m) U tifgL. 1. gnf(KG rijf)
ghndhfh ff vW bga. v.fh. 2. % (c XL rij f)
ijyh uhir, bfhah, Kjad.
gnf tif ff L,
jf : xU jf vgJ xUky bg, bAbgoa, ngh, bgngh vd
cs xU NigUJ njhWwJ. mj tifgLjgLsd.
Nig xU Niynah, gy Niyfisnah
gnf
t.
v tif sf
67
t.
tif sf
v
3. ngh - M
f gy ijf bfhlJ. izj IJ Nyf iyf
bfhl kl NigUJ njhWwJ.
cz Toa gF rij gWs jskhF. cikahd
f cns gyijf fhzgL.
4. bgngh - bts
J _W Nyf iyf izJ Rt N xL Kiwia
bfhl kl NigUJ njhWwJ. N xL
R gy ijf fhzgLwd.
t.
tif sf
v
1 Uw bto f (byT)-
glh f xU Nyf iydh Md X miw
bfhlJ. N xL Kiw bfhl
nkkl NigUJ clhwJ. f K
miljJ, fnjh UwfY cs
f btoJ ijis btnaW wd.
v.fh. glh, mtiu.
2. xU w btof - vUF
f U Nyf iyf izj nkkl
ca
NigUJ njhWwJ. f, Uw
btofia nghwnj. Mdh, fnjh
xU kL btoJ ijfis
btnaWwJ. v.fh. vUF.
68
jhtuf dbgUf
3. fhN
m) miw btof - gU
gy ijf bfhl f. gy Nyf iyf
izj nkkl NigUJ ts milj
fahF. f fRt gntW Kiwf
btowJ. fRt xbthU Nyiw
M) miw jL Rt
btof - btil ikagFUJ btogJ miwbtof MF.
f miw jL Rt tahf btoF f
miwjLRt btof MF.
t. tif
sf
v
1. btoah cy W f (m) - f xUij bfhlJ. xU
kho, Nyf iy, xU Nyf miw, nkkl
mkjhiu NigUJ clhaJ.
fnjh cyJ r nghW
ijiwl izahk
jUF.
2. btoah cy jha (nfah) - xUij bfhl f. xU Nyf
be iy, xU Nyf miw, nk kl
NigUJ njha W f.
fnjh ijiwl
izUF. v.fh. be, nfhJik,
nrhs
3. bryh - oiulh
J kl NigUJ njha
U Nyf iy izj Xuiw,
xUij bfhl f. j
fnjh ijiwl izahk
jUF. v.fh. iulh
4. bfhil - K
~J xU ij bfhl cy
btoah f. j fnjh twL
myF-4
69
sf: f Kj xUij bfhl gy ghffshf . j ghffSF
bkfh vW bga. ijfis bfhl bkfh btogiy. vdnt, s fahdJ
cybto, cybtoahj vd Ugfis bfhLsJ.
t.
tif sf
v
1 byhbkl - fUnty
f, Uw btofia xJsJ.
f ijfSilna FWa gF
fhzgLwJ. gF f xU ij
bfhl W gFahf wJ. v.fh. fUnty
70
jhtuf dbgUf
TLf
gy kyf bfhl xU kr UJ cUthF xiwf TLfahF. ~J
UtifgL.
1) nrhnuh 2) irnfhd.
t.
tif sf
v
1. nrhnuh - gyh f kr ikajL, kl.
f kr kyf midJ izJ
TLfia njhWwd. gyhf
ika mR joJ rij gWilaJ. joj
rijgWl fhzgL jf cQ
gFahF. f njh ig nghW xU
ijl UF. l, btikahd,
jilahd cQ jfSF ilna
fhzgl Toa mikf kyL kyfshF.
f nkw fhzgL Kf N
KofshF.
2. irnfhd - m
J iAgnjhoa vw w tif
krUJ njha kbwhU tif
TLfahF. mf js
rijgWlUJ f cQ
gFahwJ. bgU msyhd
Ea xUgh kyf fhzgLwd.
v.fh. M, m.
4.5. ij cUthj
bra 4.7
fUw N, ij vdgL. ij,
gy tifahd ffis nrff. fU, cz bghUfbsd ijiwdh
mit vtif f vd mJ NHgLsJ. rhjfkhd Niy
mtiwg F vGJf. ij KisJ a sjhtukhf ts
milwJ.
ijf, ms, tot, tz,
nkY mJ bfhnth nkgu Mat bgUks
f, gof, d mf. ntWgL fhzgLwd. M
myF-4
71
ts milwJ. ij (fU) rijgWs Uijiyf
fhzgL ijiyf vif izJsd. ika m xU
mogil F jhtufis Kid KisntU kbwhU Kid
xUiy, Uiy jhtuf vd KisFUJ csd. Kisnt
Utiffshf fyh. EahdJ, tsJis mU
mikJsJ. Kis FUjhdJ,
1. Uiy jhtuf : ijf
UiyfSF il csJ.
Uiyfis bfhLsd.
KisFU a Filahd ika
v.fh. glh, mtiu, MkzF
jL, f a bkhL, Fj uL
2. xUiy jhtuf : ijf a iyfS csd.
xUiyia bfhLsd. v.fh.
xUiy ij mik (be):
kfh nrhs, be, nfhJik, btfha
be, jhtu ij vd miHfglhY
Uiy ij mik (mtiu): m~J cik xU fahF. J btoah
mtiu ijahdJ joj, Wuf tot xU ijila jf MF. jF
bfhL, bkjhf xU w tisJ nfah vW bga. be ij
fhzgL. j gF, tl ciw f bkajhF. fiw bkaJ;
mikj btikahd rW joj u~ng ijiwl izJsJ. fahdJ
vw mik csJ. j u~ng bghJthf kr w to bryhY
xU E a Jis csJ. jF fh brfshY _lgLsJ.
tsJis myJ iknuhig vW bga. bghJthf jF c vW bga. fUthdJ
Tly vdgL xU iyia,
Cw itfgl ijia
FWa mir bfhLsJ. FWa
bkJthf mGJnghJ, J, fhW
mDila moE KisntU, E
FfS j tsJis tahf
Kid KisFUJ csd. Kis
bttUwd.
ntuhdJ nfhnahiurh vdgL Kisnt
fU, ijiwah NHgLsJ. ciwdh _lgLsJ. njnghW
fU xU ika mR csJ. jDl KisFUJ nfhahil vdgL
KisFUJ ijciw
iAngh fhil
Kisnt
ca
iy
fU
72
jhtuf dbgUf
73
ijf gu fhuf v.fh. vUF, KUif
jhtuf ff kW ijf oiulh jhtu ff, iyj
fhQ fhuf _y guwd. tlkhdJ ghg fshf khWghL
mit nH tfgLsd. milJsd. wF nghw f
jhaF Kiw (Mnlhnfh) ghuhN nghW bragL f gujYF
cjwd.
Kiw, ffS ijfS f
ntfkhf guwd. ghr jhtu guj (iAonuhnfh)
ff ObuW btoJ ijf fh Kiw, ffS ijfS
j guwd. _y guwd. _y gu
ff, jgjF VwthW f
ciw mikJsJ. bjid, f
eLnjhyhdJ eh nghW mikJ,
uiyf nuhl _ykhf btF
uF vLJ brygLwd.
jhkiu jskhdJ gR nghW
fhwiwfis bfhL nuhl
jF jikia bgWsJ. js
fhzgL ijf jahf J
jJ brW ntW l Kiswd.
gl4.18 jha ij guj (ghr)
fh guj (mnkhnfh)
Kiw ffS ijfS
fh _y guwd. fh btF
u jJ brtjF Vg ijf
adthf, nyrhf, Jffshf
csd. yt fh vLJ
brtjF VJthf ijf nkgu
tsfS, r nghw wFfS gl4.20 ij guj (jhkiu)
fhzgLwd.
yFfsh guj (Nnfh)
ffS ijfS yFf _y
guwd. mjnfg y ff
f bt ciwf Kf, bfhf,
tsf nghw mikfis bgWsd.
jifa ffis bfhl jhtufis
ca
cu brYbghGJ ff nkfl
wtsf cjah yFf
cl xo bfhwd. d gy
lf yFf brYbghGJ
gl 4.19 fh ij guj (oiulh) ff guwd.
74
jhtuf dbgUf
[ha jhtu ff
Ta bfhf nghw mikf
UgjhY, ehU jhtu
ff iyUF jf
E Tikahf UgjhY vjhf
yFf cl xo bfhwd.
75
kL - kh dhf
gF m
1. xU br cfshd mghY ghOahY eilbgW dbgUf tif ________.
i) Jlhj ii) ulhf sj iii) mUj iv) ngh clhj
2. F jhtuf ghd bgUf Kiw eilbgW Kj f _____________.
i) fUWj ii) Kisj iii) L cUthj iv) kfuj nrif.
3. Gst bghUjkhd TW _____________.
i) efU wdw, bka Rtiuila nghf Nnghf MF.
ii) y Mfhf, ghOaf, irf clhF efU jikila ghyh
nghf VifLf
iii) irf clhF X cfU bfhl efU wdw ghyh nghf, bfhoah
iv) r
hjfkw Niyf Mfhf clhF joj Rtiuila cly brf
Vshndhnghf
4.fUw Nig, f MF. xU ky gy izahj Nyf iyf bfhl nkkl
NigUJ cUthF f _____________.
i) uf ii) TLf iii) jf iv) gyf
5. Cwitj ijia mGJbghGJ _____________ tahf fwJ.
i) iyJis ii) byobr iii) iknuhig iv) Kisnt
6. khf, fnghw f vwiHfgLwJ. Vbd j _____________.
i) btnjh, njh nghwJ ii) eLnjh f nghwJ
iii) cnjh rijgWsJ iv) cnjh fodkhdJ
7. Gs TWf, jtwhdJ _____________.
i) Uiy jhtu ij fhzgL Filahd, brFjhd, btikahd
gFF u~ng vW bga
ii) Uiy jhtu ij fhzgL f Ea JisF iknuhig vW
bga
iii) fU jL cUthF gFF Kisnt vW bga
iv) fU nt cUthF gFF Kisnt vW bga
8. Gs TWf, fh _y f, ij gujYfhd bghUjkhd TW ________
i) ff, ijf ObuW btoJ guwd
ca
76
jhtuf dbgUf
77
3. jhtuf eilbgW ghdbgUf ffis rahd Kiw tirgLJf.
ij cUthf , kfujnrif , ij guj, fUWj.
4. tiuaWf - kfujnrif.
5. tiuaWf - fUWj.
6. tUtdt fhzgL kfujnriffhd fhufis bgaLf.
m) ey kzK njRu bfhl gy tzfis bfhl kyf.
M) wkwJ /kzkwJ / njRu mwJ. Mdh kfujJff cyj, nyrhd,
fshf UF. NKo wF nghW fhzgL.
nkfl uL tif kfujnrif eilbgW jhtufis FLf.
7. fhQ m) kW M) ffSF bgaL ff Ko cUthF
cfU jikia FLf.
m)M nf ( n ) + ml ( n ) = irnfh ( 2n ) .
M)M nf ( n ) + ulh iy cfU ( 2n ) = fU cfU (3n ) .
8. jFj vLJfhLfSl cy btoffis, cy btoah ffUJ ntWgLJf.
9. xU iy, U iy jhtuf vwh vd? vLJfhLf jUf.
10. fhQ f / ij gu KiwfSF jFj brhbwhl jUf.
xbthF X vLJfhL jUf.
m) fh guj
M) guj
) yFfsh guj
11. fhQ f /ij gu KiwfSF uL vLJfhLf jUf.
m) gwitf ff _y
M) kj _y -
12. uilfUWj vwh vd?
13. _iz vwh vd?
14. m) gl A , B ia milahs fhf.
M) A vghf B Mf khWwJ?
NKo
ca
NjL
Nig
A B
78
jhtuf dbgUf
sj ignuhifuh <
m) vir M) FHh a
18. ffS / ijfS guj - bghUJf
m ) Mnlhnfh I) jhkiu
M) mnkhnfh II) oiulh
) iAonuhnfh III) [ha
<) Nnfh IV) ghr
gF
1. m) f cUthF fia TWf.
M) fid RUfkhf tf.
) mfid FF glid tiuJ ghffis Ff.
79
2. F jhtuf eilbgW ghd bgUf Kiw <LgL uL ffis
vGJf.
m) Kj f kW mt tiffis tf.
M) mj eik ikfis vGJf.
3. m) fUWj isthf cUthtJ f, fUWj eilbgwhk VnjD f
cUthwjh?
M) ff tifgho mltizia jUf.
4. uf, TLf jFj vLJfhLfSl xLf.
5. Uiy jhtu ij mikig tf.
6. xUiy jhtu ij mikig tf.
7. nH bfhLfgLs glij cWnehFf.
A
B
C
D
E
F
G
m) glij tiuJ ghffis Ff.
M) fUWjYF E, F jhtu vj ghfkhf khWwd?
8. nH bfhLfgLs glfis cWnehFf.
tUtdtF ilaf:-
ca
80
jhtuf dbgUf
81
14. cyff bgagoa nH bfhLfgLsJ. mffis, cyf
tiffSnfg tifgLJf.
(gU, oiulh, be, MkzF, bfhjk, mtiu, glh, vUF, mkjhiu ,
K, fUnty, btil)
m) m M) nfah ) bryh <) bfhil
c) nkhfh C) byhbkl v) bukh V) fhN miwbtof
I) fhN jLRt btof x) xUwbtof X) U wbtof
15. nkhZ rikayiwF EiHa nej bghGJ, mt jh, fjgrhgh brtjF
njitahd bghUf itUjh. nkhZ mbghUfis ghwh. ff
tiffSnfg, rhghUF njitahd bghUfis J itf nkhZF
cjf.
(gU, , fjfh, jfh, KUiffh, bfhjk, fLF, btilfh, kh)
16. nHbfhLfgLs Ffgo Uiy ij ghffis bgaLf.
m) Mugiynt ______________
M) MugiyjL ______________
) fUF njitahd cz mla rijgWs gF______________
<) ijia Rs btghJfh ciw______________
c) ijiw fhzgL a Jis bga ______________
17. kfujnrif tiff ahit? vtif kfujnrif eik juToaJ? V?
18. jkfujnrif (Mnlhnf) vwh vd? mj eikfis, ikfis
FLf.
19. kfujnrif vwh vd? kfujnriffhd gntW cUs, cuw
fhufis sFf.
nkY ma
f:
1. P
lant Reproduction - S.R.Mishra - Discovery Publishing House Pvt. Ltd,
ca
New Delhi.
2. Complete Biology (IGCSE) - Oxford University press, New York.
izajs: www.biologyreference.com science.howstuffworks.com
82
jhtuf dbgUf
t. mjj Cf
Ubrh bga bghJ bga miHfgL
v bgaf
Vgkhf
1. btil
vFbyl
mdfhoa
4. K
Mblnl
Mnlh fhg
6. gyh
l~nghah
fo nghlh
7. iunah~y
FonghL
fnyhnuh
8. vUF
i#b#oah
9. u irbd rhJFo
btsfh,
13. FF rilt
njhirfh
rfh/ gufh/
14. Fflh nkkh
murhizfh
mikah Tj/
15. fTlh ~bs[h
myF-4
rljh/ jfbfho
83
t. mjj Cf
Ubrh bga bghJ bga miHfgL
v bgaf
iynfhbgf
19. jfh
vFbyl
mkjhiu / m
22. uh #ygh
kif
ghahah
26. beof
yh~nghah
MkzF/
28. d f
KJbfhil
btLfha L
29. oiulh nuhFg
bro
ca
84
myF 5
ghof
ghof gntWgl jftik fy, lhfSF, _
fSl gntW Niyf wghf E cz iHf mikJsd.
thJ tU yd TlkhF. ghof cnuhkkhdJ cl btg
cy vyhjkhd thlfshd, btnawhk jLfToa njh xU
fl, e, kiy, fhLf, ghiytdf, w mikghF. ghof njh
JUt unjrf, rJy fhLf wK, mik RWwnfwthW
ghof thJ tUwd. mikJsJ. cnuhkf X czW.
5.1. w mika id, eh irf bjhLzilait.
Ksg nghw yFf jik
btntW thlf thw
vflUJ jfhJ bfhs, skhd
ghof mjj thlfSF
Tikahd, iughf cs cnuhkfis
VwthW wnjhw clyikfSl
gagLJwd.
thwd. fl thG ghofshd
lh, fy nghwit bra 5.1
clyikY, braghoY id eh, id, khL, kj, Fiu,
ngh yhk khWgLsJ. mit y fGijf cnuhkfis nrfJ
ghofUJ njhaitahF. mt tot, mik, g tiw
thd gwF Uis U mltizgLj.
btsth, gwitf clyikig gh Ruf
xJsd. MdhY mJ xU ghoahF.
bg ghof midF
y thG fbga clyikig
gh Ruf csd. jhf wF
cila yFf ah ghofshF.
gfyhj ghof ghiy c
ghof clys y thG
Fowd. ghRuf khWghlilj
kw yFf cl msUJ
ait RufshF.
khWgLsJ.
fhQ uL mogil
5.2. thl
gfsh kw KJbfYs yFf cdf thG lF thl
UJ ghof ntWgLsd. vW bga. ghof jh thG
gf ghofl kL thlF jfthW unaf
fhzgLwd. kw KJbfYfl jftikfis bgWsd. eh
fhzgLtiy. mit ghofis caj kiyfY,
rkbtfY, fhLfY, u gF
1. w mLF cnuhkf 2. gh Ruf
fY, ghiytdfY, btfY,
w mLF cnuhkf e iyfY, fl Y fhzyh.
midJ ghofSF cnuhkf y Kakhd ghof ntWgl
csd. wmLF cnuhkf yhj thlf nH tirgLjgLsd.
85
caj kiyf: k
iyahLf, bfhila ugF: k
iyahLf, vUik, v
brkahLf, fuof. (bfhF yFf)
rkbtf, fhLf: Ksg, kiy ghiytd:
a tdfGij, sh g
m, khf, ahidf, f, Wij, khf.
fhlhUf, ahid.
fl :
fy, lh, thu, flgR,
e: t, shog, eh nghwit. flf ().
86
ghof
2. g
hiytd thG xlf
njh f jokdhdJ. mJ iu
<J itJbfhS Mkho
brfis bfhLsJ.
ghiytd kzfhW jhfhk fhf
xlf mlahd f Utf
gagLwd. xlf eh Jis,
kz Jff cns fhtz
mikUwJ.
3. b
gUghyhd ghof jhtu
gl 5.2 btsth
cfshF. brYnyh Fj
czit brkhd brtjF gwf j iuia of
VwthW gJ thG ghOahfis bah czwid gagLJwJ.
bfhLsd. j ghOaf btsth gwFnghJ ca Ru
brYnyhi[ ijF behfis L x btgLJj _y
bfhLsd. gwF f, vgL bghUfis
4. f
heilf, khf, gR, vUik, mJ bfhwJ.
ML nghw ghof ehF bga 7. k
hNa (ffhU nghwit)
miwfisila iuig, nr, Fofis RkJ ghJfhf t
behj fydhf csJ. fheilf igfis bfhLsd.
tif iuig mirnghLtjF 8. J
Ut fuof joj njh, mt
gagLwJ. nkYs cnuhk fg nghit _y,
5. g
hof ntWgl g mik kW JUt gF eLF F UJ
gntWgl gf mik cQ ghJfh bgWwJ.
KiwF Vg jftikjjhf csJ. 9. j
m Tikah r_f yfhf,
vLJfhlhf, khr cf caj iy cs kj,
khrij gjF VwthW j uf _ykhf EQfkhd
Kgfshf, ahidf btL braghLfis br tif
gf jjfshf kh gntW gfis EbghUfis ifahSj, vGJj
nkbfhwd. nkY mit mt nghw brafis bra KowJ.
ghJfhF gagLwd.
6. g
hof MwYl gwF xnu
5.4. mogil clbraa
gho btsth MF. j Kiff braghLf
wif nghw mikghf kh csd. wtif KJbfYfisl
btsth wif(bglha) ghof cla braf
bkikahd njhYlD, Kifl nkgljhf, fyhdjhf csJ.
izj uf, vYfSl
myF-5
87
l btgiy njh cs ait a Ah (15781657)
Ru, Wuf, Eiupu, uj _y
iyWjgLwJ.
nfhilfhy cliy Ff
aitia mfkhf RuJ btgij
btnaWwJ. bra TLjyhd
uj, ait Ruf brYJj
_ykhf, mfkhd ait _y
btnawgLtjhY Wuf Fiwj a Ah (15781657) Mnya
ms Wiu btnaWwJ. kUJt Mth. KjKj uj
Ffhyf, f Fiwthd RHia, uj gfis
aitia btna, cl btgiyia ja brafg sdh.
caJ braghoid nkbfhwJ. RHia fljh. mJtiu eKila
iy ait Ruf Fiwthd cl KGtJ ujjh ugglJ
ujij brYJtj_y cl kW iyahdJ vd fU Unjh.
btgiy cawJ. Mdh, Wuf
ja: kj ja X clw jireh
mfkhd Wiu btnaWwJ.
mikila cWghF. J rW jiy
gho uj tgQ T tot myJ u tot cilaJ.
nkhFnsh vD w mf jaij RY ulLF glykha
ms M#id vLJ brwJ. bgfhoa ciw mikJsJ. ja
ghof uj tgQ cfU bgfhoa ciwfSF il cs
iy. l nkhFnshdh ilbt bgfhoa ut u
uggLsJ. csJ.
5.5. kj uj RH kly ja y w gfis bfhl
cl X l UJ knwh fhoah jirdh cUthfgLsJ.
lF njitahd bghUfis ja ehF miwfis bfhlJ.
flJtjF uj RW mikf mit: tyJ Va lJ Va, tyJ
njhwyhd. ekJ cl uj RW bt, lJ bt
kly ja, jkf, iuf, MF. tyw jakhdJ cl UJ
jJf vD uj FHhf, uj Rffglhj ujij bgW
vD utR, z Mad csd. btnaWwJ. lw jakhdJ
Rffgl M# f ujij
a Ah (1628M ML) vw bgW cl KGtJ brYJwJ.
Mnya kUJt kj uj
Mf (Vaf): ja bka
bra 5.2 jirahyhd nk miwf Mf
cf tF njhHf
ca
vdgLwd. tyJ MS lJ
cl btgiyia fhiy 10 k, MS il MFyh jL
gf 1 k, khiy 4 k ms Rtuh fgLsd. Mf
flJ g brf. t VjhtJ ujij bgwToa miwfshf csd.
khWghil fhfsh? bgUiu, nkbgUiu _y
88
ghof
bgUjk
nkbgUiw
Eiupu jk Eiupu iu
lJ Va
tyJ Va iw ru th
u th
_j th
lJ bt
tyJ bt
bgUiu ja jir
gl 5.3 kj ja
clUJ Rffglhj uj ja Jisf: tyJ MSF,
KGtij tyJ M bgWwJ. tyJ btSF il tyJ
ehF Eiupu iuf _y MFnyh-btFyh Jis mikJ
EiupuUJ M# f ujij csJ. lJ MSF, lJ
lJ M bgWwJ. btSF il lJ
btf: ja joj MFnyh-btFyh Jis
jirahyhd miwf btf mikJsJ.
vdgLwd. tyJ btS, lJ ja thf: tyJ M xU bga
btS, il btFyh Vnah btFyh Jis tahf
jLRtuh fgLsd. tyJ btis wwJ. Jis
btf jaUJ btis neh mikJs
ujij btbrYJ gid _j thdh ghJfhfgLwJ.
nkbfhwd. tyJ bt tyJ ~J uj tyJ MUJ tyJ
MUJ M#dw ujij btSF brtij xGFgL
bgW Eiupu jk _y EiupuYF uj ndh brtij
brYJwJ. lJ bt, jLwJ.
myF-5
lJ MUJ M# Fj
lJ M bga xU MFnyh
ujij bgW bgUjkF
btFyh Jis tahf lJ
brYJwJ. , isf _ykhf
btnshL bjhl bfhLsJ.
cl gy gFfSF M# Fj
Jis, btis neh
uj brYjgLwJ.
89
mikJs <j thdh ja Jo: btf
ghJfhfgLwJ. th u th RUf nghJ MFnyh btFyh
vW miHfgL. ~J uj lJ thf _Ltjh y vw x
MUJ lJ btSF btf nghJ l
brtij xGFgL uj vw x njhWwd. xU kj
ndh brtij jLwJ. ruhr jaJo, xU lF 72
JofshF. jaJo mj jirf
tyJ bt xUJis
cshj rah bjhlfgL w
tahf Eiupu jkl bjhl
jireh fiwah eilbgWwJ.
bfhLsJ. Jis, iw tot
gkd thdh ghJfhfgLwJ. ujFHhf: jkf, jJf,
~J uj tyJ btUJ iuf vd _tif uj FHhf
Eiupu jkF brtij xGFgL csd.
uj ndh brtij jkf: jkf jaUJ
jLwJ. Rffgl ujij vLJ
lJ bt xU Jis brgit. Mdh jF yfhf,
tahf bgUjkl bjhl Eiupu jk kL Rffglhj
bfhLsJ. Jis, iw tot ujij, Rffgjfhf
bgUjk thdh ghJfhfgLwJ. jaUJ EiupufSF vLJ
~J uj lJ btUJ brY. bgUjk Wjkfshf
bgUjkF brtij xGFgL wd. mit nkY MOnahf
uj ndh brtij vD bka Ejkfshf
jLwJ. wd. mit nkY J bka,
a bklh MOnahfshf, nkY
ja bragL Kiw: fhoah
jJfshf wd.
jirdh kj jakhdJ RU
tilwJ. ja miw, RUF jJf: it a uj FHhfshF.
iyF nlh vW bga. ja jJf Rfis R tiy nghW
miw tiltjF ilanlh vW glJ, RfSF uj
bga. UJ bghUfis tHFwd.
jJf
ujij bgWbghGJ M
tilwJ. jF MFyh
ilanlh vW bga.
bt UJ Eiupu
jkFS, kfhjkFS uj
brYnghJ, ja RUFwJ. jF iu
btFyh nlh vW bga.
ca
Mf RUFbghGJ <j,
_j thf tahf uj jj
btfSF mDggLwd.
jk
gl 5.4 jkf, jJf, iuf
90
ghof
uj: cl bgUghikahd
gf vyhtY uj Ka
gnfwJ. uj ut iyYs
iz RthF. uj shkh
vD ut gF brfS cL. ngnrh~
gl 5.5 kj uj brf
shkh: uj cs ut bghUshd
mghL brf MF. uj
shkh, , fk, fk Mf TWfis
btisaQf br GFj _y
bfhLsJ. shkh nuhO vgJ
nehUfis GFtJl, cl
shkh Ka fk TwhF.
EiH nehUfSF vuhd
mtW Fnsh, neh vghwYF
Moghofis cg brwd.
aikahjJ. uj ciwj
~igndh# Ka gF twJ. uj jL brf (uhnghirLf):
M rkiyia uhFwJ. it vY t k{i#Ys, y
bga brf ciltjh cUthw
uj brf: _W tifahd uj
xGfw brf MF. uj ciwj
brf shkh csd. mit: uj
_y uj Hig jLj Ka
tgQf, uj btisaQf,
gfhWwd.
uj jL brf.
uj tgQf (vnuhirLf): 5.6. kj f f cWf
it tltot bfhl, UgfK f f vgJ tsij khw
cFj, jL tot brfshF. Kj f bghUfis btnaW Kiw
cUthFnghJ cfUfnshL njhW MF.
Kj brf cfUfis Hwd. Wuffns, Ka f f
ujF t wijaF cWfshF. it uj nt
nkhFnshid bgUwd. iaig uhf itgjh tiw
nkhFnsh vD Rthr w ekJ cl khl bf vW
M#J mf ehl cilaJ. J
myF-5
miHnwh.
Rthr thfis vLJ brt Ka
Wuf wnjhw mik: cl
gF bfhwJ.
L gF ika KJbfY
uj btisaQf (nfhirLf):
bjhl U wY gfF xwhf
it bjthd cfUit bfhl
91
Kakhd f f cWfS, f f bghUfS
f f cW btnaW f f bghUf
ah, my, aho
Wuf W
nghw Ka ieu# ff
Eiupu btnawgL fhW fhg ilMi[L, Mahj
njh ait mfkhd kW cf
U Wuff twiw Rt Wuf csik: Wuf
xosd. xbthU WufK nfN btL njhw mlt wKs
vdgL, joj x CLUtToa
btgF dfhbl vd,
glydh NHgLsJ. mtiu ij
bt w cgF d bkLyh vd
tot U Wuff fhzgLwd.
miHfgLwJ. bkLyh vzw
Wuf btw FJ cw
T tot mikf fhzgLwd.
FJ fhzgLwJ. Wuf
tF d uLf vW bga.
Fj cwgF diAy vdgL.
d uLf KidgFF
jirdhyhd W ehs d
Wuf ngyhf vW bga. Wuf
iAy gFUJ bttUwJ.
ngyhf Wuf cgF
U Wuff UJ bttU
wwJ. jF d bg vW bga.
U W ehsfS jirahyhd
iAy tna cF ehs tilJ
xU ig nghw mik wwd.
mfw d nghw mikghwJ. J
jF Wig vW bga.
d bg vdgL. d bg
W nrfJ itfgLwJ. ,
FWfyilJ W ehskhf khWwJ.
WigUJ Wfhth tahf
btnawgLwJ. Wuf mik, bra myF beuh
Wuf jk bkLy uL
Wuf iu md Ru
d
bg
Wuf nf
bkLyh d bg
w Wuf jk
(fhbl) W ehs
fhbl Wuf iu
d nfN
W ehs
ca
W ig
Wwt
92
ghof
zK nrJ kha nf
MwJ.
Wuf EFH: bgskh z kj btsth flgR
Wuf EFH wwJ. Wuf gl 5.9 KJbfYf Kif mikf
93
1. k
j Kiff, bghUfis fhzgL r_f izig r_f
g bfhtjF, vGJtjF milahs vd bfhnwh.
EQfkhf EfUfis bgnwhfSF mtf
irgjF bka FHijfSF ilna fhzgL
mQfUfis ifahtjF r_f izig m milahskhf
VwthW mikJsd. fil u kw bfhnwh. y rkaf xU
ufUJ y mikUgj dij rhj Foia kbwhU
_y nkfl brafis brtjF dij rhj bgnwh guhkjiy
VJthf mikUwJ. FWF guhkj myJ uh
gh vW miHfgLwJ.
2. Fiu Kdfhf f ntfkhd vLJfhlhf F FRfis
ghrYF gagLjgLwd. fhf ng ghJfhwJ.
3. bgUrh, v Kdfhf bgUghikahd f, f,
kiz njho v tis mikf gwitf, ghof r_f Tlfshf
gagLwd. thwd. j Tlij rhj
4. ku c UF iy yFf jilna fUJ gkhwK
jiHfis gJ cgjfhf jft gkhwK brJ bfhwd.
xlf Kdfhf vLJfhlhf xU dij rhj
L gUJ tikahdjhf gho Tl y yFf
mikUwd. ghJfht wd.
94
ghof
myF-5
95
taJ Kj M brehf iwia
bra 5.3
cwd. mj d, w s
brehfS taJ Kj bg vWf CJ brY ghij
brehfS iwia cwd. vWfSF iHfh tz c
uiy itJ vWf ghijia
(e, U. mU btfuhk - Ma
jLJ WJf. bghGJ vWf
ahidf ghJfh ika, RW Niy
elijia M brf, mit j
ma ika, a ma fHf,
ghijia kh bfhwdth?
bgfq.) brehf, j Fofis
vW Tl fiyJ brwjh? vd
fGij , nghw yFflUJ
M brJ vWf elijia
fhghWtjfhf mofo jkJ
g X mif jah brf.
Ulij kh bfhnl UF.
jah M:- cfSila thl thG L ehfis, bjU UF ehfis
M brJ mt thl, L bfhLF jikia FJ F tiuf.
kL - kh dhf
gF m
1. ghof f Kakhd g __________
i) ehFmiwf bfhl ja ii) Kdfhf, dfhf
iii) ghRuf iv) th
2. khr cf __________ gfis gagL khrij wJ.
i) btL gf ii) nfhiu gf iii) Kfilthgf iv) filthgf
3. Wuf beuh bA tis gF jh bgUks L
crgLwJ. tUtdtW __________ f skhd bA tis bfhl
beuhid bgW mf iu L c nrwJ.
i) JUtfuo ii) xlf iii) jtis iv) fy
4. ghof __________ uj mQf neh v ria mwJ.
i) s uj t mQf ii) uj btisaQf
iii) uj jL mQf iv) K uj tgQf
5. bgalhj Uth, gho uj Rf mla fzho eGtf
jugLsJ. uj Rfis vthW ntWgL mf?.
i) wij cWneh ii) tgQfis cWneh
iii) btisaQfis cWneh iv) shkh Mf TWfis cWneh
ca
96
ghof
uj btisaQ : ______________________.
18. khWghL miljj mogil, xUizJ vGJf.
btL gf, ahid jj, _______________, Ksg Kf
97
gF - M
1. ghofSFa j gf uoid FLf.
2. tUtdt xbthF uL vLJfhLf jUf.
m) mirnghL yFf M) flth ghof
3. ghof fhzgL gyik ahJ ? ahid jj vj khWghL?
4. ghiytd NH thH xlf bgWs jftikf ehid FLf.
5. bah vbuhj _y vgL bghUfis mj vwh vd?
vLJfhLf jUf.
6. ghof ja fhzgL thfis, mt miklfis vGJf?
7. ghof jk, iuf tilna cs ntWghLf ehid FLf.
8. uj shkh gF fhzgL shkh nuhOf _id TWf.
mt gfis FLf.
9. cfU yhj uj brf ahit? cfU Ugjh vd ga?
10. uj ciwj gFbgW shkh nuhOf, uj mQf ahit?
11. m) Wuf mik, bra myFf ahit ?
M) W btnaW ghij mogil kjf f klyYs tU
cWfis tirgLJf. (W ehs , Wwt, Wuf , Wig)
12. tU ghof uj RHia sF uglid cWnehf.
i) nH jugLs rahd ujFHhf m , M , , < -ia njbjLf.
m) Eiupu iu M) bgUiuf
) Eiupujk <) kfhjk
ii) P, Q, R, S khf rahd izia njbjLf.
cl cWf
P A D R
ja
Q B
C S
Eiupu
98
ghof
thf Ul ntiy
<j th lJ btUJ lJ
myJ u VaF uj brYjiy
th jF
tyJ MUJ tyJ
tyJ Mnyh
btSF uj brYjiy
btyh Jis
fLgLJwJ
bgUjk njhW
bgUjk th
l
tyJ btUJ Eiupu
iwru th
jkF uj brtij fLgLJ
15. btntW thlf thw cdf mjj thlfSF VwthW
jfthif Kiw, cz gHf, cl mikfSl thwd. jF jftik
vW bga. gho wghd jftikid njbjLf.
m) flth ghoahd fy, jdJ cl btgij uhf guhkf bgWs
jftik :- (jhil g jLfshf khaJ / Kiff JLfshf khaJ /
njhYfo nrfgl bfhG)
M) czit fltjfhd btsth jftik :- (Kiff wifahf khaJ/
fhf _ykhf jiyHhf bjhFj / gwjnghJ ca Ru L x
myF-5
btgLJj )
16. cl `khl bf' vW Wuf miHfgLwJ fhuz flJ vGJf.
m) cl bgwgL midJ ntbghUfS Wuf bgwgLwd.
99
M) Wuf, uj ntia rk iyia ngQwJ.
) Wuf, cl UJ ntbghUfis btnaWwJ.
<) Wuf, ntbghUfis nrJ itJ bfhwJ.
gF
1. beuh mik ga sf glid cWnehf.
beuh
m M < c C
nkY ma
f:
1. Biology - RAVEN, Johnson WCB Mc Graw - Hill, USA
2. Biology - A Modern Introduction, B.S. Beckett, 2nd Edition Oxford University Press,
New Delhi.
3. Frame work of Science - Paddy Gannon, Oxford University Press, New Delhi
ca
izajs: http://www.khanacademy.org
100
myF 6
thif
af braf
101
czl tiff
xLf kFf
102
thif af braf
103
kFf: y jhtuf jhnk cz ca yFf kW kj
jahf Koahjjh wJnghd jhtu, brj klyK, brj RufS,
yF clf fk bghUfUJ wgilJ brj behfis Rujd.
j czit bgWwd. it kF
czFH tna brw fyhd
jhtuf vdgL. gy irfS
cz, th, tW, onahod vD, K
ghOafS kFfshf csd.
WFl gFf RuF behf
khndhnuhgh nghw y brayh, cz brfgL WW
Mnahbgf gira mW _yTWfshf khwgL brkhd
fhzgLwd. it iknfhiurh milwJ.
ntfis bfhLsd. jhtuf
wjt mGa ka thW brYF btna Fl
bghUfUJ cz bghUfis gF k (Lumen) gF, brj
iknfhiurh ntf _y cRwd. ftjh jifa brkhd ffis
brYF btna brj vnwh.
dhf ~J xU brj Kj wghd
1. jrh ClKiw, w ClKiw bra fthF.
ntWgLJf. kj brkhd braKiw:
2. xnrifF njitahd kjfSF njitahd, Mw
_ybghUf vUJ bgwgLwd? _yTWfis cz bfhLsJ. ~J
cliy tsgjF, gGJgl Rfis
6.2. kj brkhd kly rbrtjF, njitahd gy nta
mgh nghw xU br cf, t ffSF njitahwJ.
cz bghUshd ilahlfis jkJ czgl cz, W _yTWfshf
nghfhf _y GFwd. khwglhjh, mUF KGgaid
kbwhU xUbr cahd ghua cl mila Ko. fodkhd cz
jDila Fnghw irnlhgh bghUis, vikahd ntbghUshf
tahf cs EQfis G kh, mjid cuJ jkakhf
brYF brkhd brwJ. fna brj vdgL.
tif brj, brYF brj cz kly mik, braghL,
vdgL. gzhk, bjhlffhy iuig, cz FH njhW
cdf fhzgl tif nehfis flj, neh ir
brjYF, vj kly mikngh, Kiwfisg mtJ nfonuh
Flnghw mikngh njitgliy. vahy (iuig Fla)
flgR, Flf tif vdgL.
brj f eljhY, Flnghw F brj klyij U fshf
mikid cUth bfhoUjd. fyh.
ca
104
thif af braf
iuig V eh cz ntL?
jig
V jhtuf czit jahf
fiza
ntL?
bgUFl
midJ cdfSF mjhtJ
WFl Ea ghOahUJ jhtuf,
Flth ahidf, kjf tiu ts, mir,
kyFl dbgUf Ma ffSF Mw
njitgLwJ.
kyth
Mw vUJ bgwgLwJ?
gl 6.4 kj brj kly jhtuf clhF lhjh eh
cQ cz. zjh eh bgW
MwYF mogilahf mikwJ.
bra 6.2
cik, cz bghUfjh
1 .. (1%) lh utij
Mw csJ. Rthj fnghJ
MFHhf A kW B
vLJbfhf. cz bghUf Mfuz
milwd. idbghGJ,
1 .. c A MFHh L czUJ Mw LfgL,
20 - 30 l mgona itUf.
jjik thj nt (m) c
, yJf mnaho utij bghUshd ATP (mondh
U MFHhfY L oiughng) nrJ itfgLwJ.
eF fyFf. v w khwij j ATP cs Mwjh brf
fhf. gntW brafSF gagLjgLwJ.
j M _y lh v RthrbghGJ ATP kLkyhk kw
csJ vgij flf. uL bghUfshd, fay th,
c lhJ bragL jij U clhwd.
fzLf.
Rthj fia tU X
vikahd nt rkgho _y
myF-6
105
RthrF moilahf gagL sWwJ. J irnlhshr
bghU Rthr jsbghU vdgL. tirahf eilbgW kWidf
Rthr jsbghUf _tifgL. _y clhwJ. gy tifahd
mit fhnghiAnuLf, bfhGf, behfS <LgLwd. igU my
ujf MF. clhtnjhL isfh f
KoF tUwJ.
Rthr tiff: M#
gagLjgLwjh? myJ gagLj igU my M#ndw
gliyah? vw mogil Rthj iknlhfhah uL, _wh
UtifgL. gof eilbgWwJ.
1. fhWs Rthr 2. fhyh Rthr. Wiyahd vyuh flJ
rbghGJ, btlgL
fhWs Rthr: bgUghyhd
vyuhfnshL bjhlila MwyhdJ,
cdf Rthj nghJ
ATP Mw _yTWfis y lf
M# gagLjgLwJ. M#
clhf gagLjgLwJ.
gagLjgL Rthr fhWs Rthr
Ko vyuh, iAu# Mait
vdgL.
M#Dl nrJ clhwJ.
fhWs Rthr ehF gof
xU FSnfh _yTW KGikahf
fwJ.
M#ndw bgWnghJ 38 ATP
1. isfh _yTWf clhwd.
2. igU my M#ndw fhg f fhyh Rthr: y cdf
3. bu RH RthjnghJ M#
gagLjgLtiy. jifa
4. vyuh flJ r
Rthj fhyh Rthr vdgL. J
isfhnghJ FSnfh behj vW miHfgLwJ.
uL igU my _yTWfshf
v.fh. gh juhF f
M#
vjdh + fhg ilMirL
mw NH
(2-fhg + Mw
(<o) _yTW)
irnlh shr
igU my M#
FSnfh mw NH
(3-fhg yho my + Mw
(6-fhg
_yTW) (jir brf) (3-fhg _yTW)
_yTW)
+ Mw
ca
M#
cs NH
fhg ilMirL
(iknlhfhoah) + + Mw
106
thif af braf
bra 6.3
ffgHrhW (myJ) rfiu fiuriy
vLJbfhf. m js Rzh
<oid nrf. j fyitia xU
rfiu+
T TLit vLJbfhL,
+ <
xU Jis milghdh _Lf.
ffxU tisj fzho FHhia
milghDl izf. fzho
FHh kWKid Rzh
bfhl nrhjidFHh _FkhW
gl 6.6 fhyh Rthr - nrhjid mik
brf.
r tahf CLU brD it
ffRzh vd khw gagl cUthd, fhg ilMi[L,
VgLwJ? khwfhd fhy aghd Kiw, njnghW D
ms vts? j M _y btnawgL fiuJ LwJ.
behjiyg eh mtJ vd?
f Rthr cW, mj br
nkY mJ bfhnth gFahF. yth cahd jtis
ff ATP vgJ bgUghyhd br nk njhY, EiupuY Rthr cWf
eilbgW idfSF MF. yth cf Eiupu Rthr
njitahd Mw ehza. cWghf mikJsJ.
RthnghJ cUthF fh cs M# msitl,
Mwiy gagL ADPUJ cs M# ms Fiw. vdnt, y
ATP cUthwJ. cfisl, th cf ntfkhf
Mw Rthwd. f, th tahf iu
ff ADP + ghng ATP vLJ, br tahf btnaWnghJ,
ffxU fy vthbwyh br gFYs ujFHf
gagLwJ vgij J M#id bgWwd.
ghUf. UJ vu Mw, x yth cf, th klyYs
Mw, Mw Mait bgwgL M#id j RthrF gagL
gagLjgLwJ. mnjnghy bfhwd.
bgUghyhd ATP ahdJ, jir
RUf, uj nrif, euUJ btntW tifahd cf, btntW
czfis flJj, gntW tifahd Rthr cWfis bgWsd.
brafSF gagLjgLwJ. Wf midJ M#id
bgW msF, bga guid
6.4. yFf RthrKiw bgWsd. gu _ynk, M#,
myF-6
107
kjf Rthr fhW, ehJis 6.5. jhtuf , jhJf
_y cGfgLwJ. cRthr fljgLj
fhwhdJ, eh gFYs cnuhk,
jhtuf, , CO2 , Na x, gira
ehFHf cs nfhiHgly
Ma _y bghUfis gagL
_ykhf toflgL ikahd fhW
xnrif _y vthW cz
Eiupuiy milwJ. fhWFHh Rt jahwd vgij id Tf.
FUbjY tisaf fhzgLwd.
it fhW FHh wJ, ijJ iyfjh gira csJ
lhkY ghJfhwJ. vgij eh Vbfdnt mJnsh.
vdnt, iyjh xnrif eilbgW
lkhF. iy cgahF
ehgs
czthdJ jhtu kw vyh
ghffSF fljgLj njitahwJ.
weh Jis
bjhil ijnghynt, jhtuf eilbgW
Futis xnrif, gntW ca ffSF
_RFH njitahwJ. vdnt, jhtufSF ,
ulh iy fk bghUfshd ieu#, ghgu
_Ris FH nghwit kUJ f v
fhWwiw ilwd.
cjujhd crgl U, fk bghUfS,
gl 6.7 kj Rthr kly
jhtu xU gFUJ kw
EiupuYF fhWFHh, gyKiw gFfSF vthW fljgLwd?
WW FHfshf fgL, Ko
jhtu vgF knzhL
_R wiwf vdgL Rthr E
bjhlilaJ?
igfshf khWwd. uj jJfsh
NHgl it, Rthr gughf bragL, nkfl dhfSfhd ilfis
fhW gkhwij fJwd. cfSila tFfnyna
bgUf.
bra 6.4 ntf : jhtuf cR cWfshF.
fhaf cs fis vdnt, jhtuf iyfUJ
ftf. it j thia wJ cz bghUfS, ntfUJ U,
_Ltij ftf. ffSF fk bghUfS fljgLwd. j
w cs, br_o wJ uL brafS jj uL flJ
_Ltij ftf. th kW FHhf _y eilbgWwd.
br wJ _Lt, Fl neu
XGFghL csjyth? 1 ) iry thyhf , fk bghUf
kUJ ntf _y
xU lF vjid Kiwf crgL fljgLwd.
thW wJ _LwJ vgij
ca
108
thif af braf
K gF
gl 6.8 nt gFf
vdnt, uhnghfhdJ ntUJ
, fk bghUfis cRtjF
mtiw iyf tiu nkneh
iry
nsha flJtjF cjwJ. nkY, J
w jhtu btgiyia uhFtjF
cjwJ.
myF-6
nt u neuf flJtjF
ntuGj f Kakhdjhf
iunrhbl
bgir fUjgLwJ. gf neuf, iy
mfnjh
Jisf wUgdh, uh
gl 6.9 nt tna brY ghij
109
nghdh clhF Gir, iry dhf
flJtjF X cJ rahf mikwJ. 1. nkghL milj jhtuf, flJj
cz, ju bghUf flJj: <LgL TWf ahit?
xnrifdh clhF cz 2. jhtuf , fkf vthW
bghUf vthW iyfUJ fljgLwd?
jhtuf kw gFfSF 3. cz bghUf jhtuf vthW
fljgLwd? fljgLwd?
xnrifdh clhF fiu
cz bghUf fljgL f bra 6.5
lbgaj vdgL. f, ffxU bjho broia fzho
thFyh Rthd ~nsha k#hoF itf. bjho
eilbgWwJ. kUJ Mahfhk jLf,
bjhoia sho igdh _l
xnrifdh clhF cz
ntL.
bghUf kLkyhk mndh myf
nghw kwbghUfS, ~nsha ffulhtJ k#hoF iyfsw
tahf fljgLwd. bghUf bjho broia itf.
Fghf nr cWfshd nt, ff, ffk#hofis miw btgiy
ijf nghw tsU cWfSF (200C) Rkh MWk neu itf.
bfhL brygLwd. ffiyfsw bjho jhtuKila
cz, ju bghUfS nsha k#ho ut tiyf
ryil FHhf tahf l fhzgLtiy.
bgaj, Jiz brf cjnahL, ffiyfisila bjho jhtu
nkneha kW neha Ma bfhl k#ho ut tiyf
uL irfY eilbgWwJ. fhzgL.
(ryil FHhf vgJ iyf ffnfhgh FnshiuL jhis bfhL
Kj w ghff tiu FHhf nghW ut tiyfis nrhJ gh.
bragL ~nsha gFahF). mJ y wkhf khW. vdnt, ut
Rnuh nghw bghUf ATP UJ vgJ ydhwJ.
Mwiy gagL nshaF ffiyf cs bjho bro V
l bgaj fwJ. J Rf tiyf clhwd vgij
rL gut mGjij mff brJ cf rf khztfnshL thJ
id flj brwJ. tGjkhdJ fhuzij fLof.
nsha cs cz bghUfis
mGj Fiwj RfSF flJwJ. 6.6. yFf Rnwhl
Kiw jhtuf njitfSF yF EQfshd mgh,
Vg cz bghUf fljgLwd. ghunka nghwt cl mik
ca
110
thif af braf
111
jil G, cUil Gf f gwitf myij btnaWtjh
f FHf tahf, tisjir nfhbl yFf vW
Gf w ff cWghd miHfgLwd.
beoahf, clFD cs f
ghof ah Ka f
bghUfis nrfJ btnaWwd.
bghUshf Ugjh it nahbl
KJbfYf eF ts milj yFfshF.
ff cWghd ff FHfS,
beuh: beuh uj cs f
WuffS csd. KJbfYf
bghUfis, Fnshk%y _y tofo,
Wuff cs beuhf,
W EFHf tahf btnaWwJ.
ujYs mfgoahd , cfis
W EFHf clYF ntoa
tofo Wuhf btnaWwJ.
, w bghUfis L ca
f mfkhd mnkhahit btnawglntoa mfgoahd ,
fbghUshf btnaWtjh ieu# fbghUfis Wuhf
mnkhahbl cf vW, btnaWwd.
braif Wuf (nkh lah):
Wuf, cthH f mtakhd Wufjh bragL L Ug
cWf xW. neh bjhW, cRj kL eilbgw ayhJ.
taJ, fhagLj, WufF rhjhuzkhf ey cliy cs
brY uj ms Fiwj kj ehbshWF 180 l
nghwit, Wuf braghil uj Wufjh toflgLwJ.
FiwF. j isthf cl UJ ehbshWF 1 1.5 l
eR fbghUf mfkhF. J ms f bghUf mla
kuznf t tFF. Wuf Wuhf btnawgLwJ. jKs
braHjh, braif Wuf c KG ms Wufjh L c
fhf gagL. braif Wuf vgJ vLJbfhsgLwJ.
lah vD Kiw uj cs
f bghUfis F fUahF. jkUJ braif
WufF brY FH
braif Wuf, xU gf njbjLJ
kLnk CLU brY gly mDkF gly
bfhl WFHfis bfhljhF. FHf
J lany ut vD
ut izfgL. ut,
uj cs mnj ms rL gut
mGjij bfhoUF. nehah
lahiy
uj FHf tahf
brYjgLnghJ, bragho braif Wuf
ut
112
thif af braf
bragLwd. f eF ts 1. tsrhuh af
milj ghit Effhf cz 2. tsrh af
bfhfis bfhLsd.
113
6.11. tsrhuh af bra 6.8
l cldo gid: j ff T FLitia uh uf.
af jhtuf bjhL czdh ff T FLit fGJgFia
Vgl ToaJ. F ts vgJ f tiydh _Lf.
iy. Mdh, bjhLj fhuzkhf
ff KisF xW myJ uL
jhtuf iyf afij
mtiu ijfis f tiy J
VgLJwJ. bjhL czF
itf.
fhuzkhd eu klynkh jirfnsh
yhjnghJ af eilbgWwJ. ff gftho w bfhl X
mil bgoia vLJbfhf.
vthW jhtu bjhLjiy czwJ?
ff mil bgo wj gf
bjhLjiy VW vthW iyf g
#dUJ tU Na x gLgo
idahf mirwd?
itJ m T FLitia itf.
bjhlh Q jhtuij ff uL myJ _W eh fJ
eh X l bjhnlhnkahdh, ghjh, jL gF Na xia
midJ iyfS RU mirfis neh, ntgF Na xia
VgLJwd. X l VgL L y tstij fhf.
l gy iyfSF fljgLwJ
ff bghGJ T FLitia
vgjid J fhLwJ.
jLgF Na xiaL
Mdh, yFf fhzgLtJ yUFkhW, ntgFia
nghy bjhL czid flJ Na xia neh UFkhW
w Rf jhtuf iy. U itf. j iy T
bjhlh Q bro gUj iyao FLitia y eh itf.
(gitd) gF cs ghuifkh ff giHa jLgF, ntgF
brf cFj kW btnaWj j ts irfis kh
fhuzkhf iyf iugGj bfhldth?
VgL iyf RU wd.
ff a tsU jL, ntgFf
tsrh af : b g h J t h f ts ir VnjD khw
jhtuf Fl xU ir tsJ, fhfsh?
lYF bkJthf g id ff j braghodh f vd
mwd. jhtuf Fl xU J bfhf?
bra 6.7
1. bjhlh Q
jhtuij ghUf.
2. X l jhtuij
ca
bjhLf.
3. vd fwJ vgij
ftf.
114
thif af braf
kL - kh dhf
gF m
1. khndhnuhgh, cz bghUfis cRtjfhd wghd ntf __________.
i) Ahnlhaf ii) iknfhiurh ntf iii) gW ntf iv) ntl ntf
2. <o fhyh Rthrdh clhtJ __________ .
i) yho my ii) igU my iii) vjdh iv) mo my
myF-6
115
4. jhtuf iry g __________.
i) iu flJj ii) czit flJj
iii) mndh myij flJj iv) M#id flJj
5. jrh ClKiwF njitgLtJ __________.
i) CO2 kW ii) gira iii) Na x iv) it midJ
6. iyJisf __________ cjwd.
i) xnrif nghJ CO2 it vLJbfhtjF
ii) xnrif nghJ O2 it btLtjF
iii) uhngh nghJ uhia btLtjF iv) it midJ
7. gRjhtuf fhzgL __________ br EQWig cz cg
bjhrhiyf vd miHfyh.
i) iknlhfhoah ii) gRff iii) vnlhshrtiy iv) cfU
8. flh, f nghw xL jhtuf fhzgL wghd ntf nghw
mik __________ vd miHfgLwJ.
i) ntf ii) Ahnlhah iii) iAghf iv) nlhy
9. kj czFH ghij mikahj cW __________.
i) bjhil ii) th iii) thF iv) fiza
gF M
1. A, B Fl jhtu jo thFyh Rf bgafis FLf.
m) A , B- bgaf
M) A tahf fljgL bghUf ahit?
) B tahf fljgL bghUf ahit?
<) vthW A tahf bghUf iyfSF
A B
fljgLwd?
116
thif af braf
RHY
eidj gR
U w wj fzho FHh (f
mogFF rW nkyhf itj)
myF-6
117
gF
1. jhtuf fhzgL gntW affis jFj rhWfSl sFf.
2. yFf fhzgL gntW jkhd ff Kiwfis tf.
3. c
atif jhtuf eilbgW Rthjiy, iy jhtuf eilbgW
RthjnyhL xLf.
4. bjhlh Q jhtu iyf vjifa affis fhf? tf.
5. brYF brj, brYF btna brj ntWgLJf. vtif brj
gzhk cakl cdf fhzgLwJ?
6. fhWs Rthr, fhyh Rthr ntWgLJf. uoF bghJthd f vJ?
7. tU kj Rthrij sF khia cWnehFf. tU Rthr
klyYs cWfis Fl kh gagLjgl bghUfis flf.
1) Eiupu 2) cjujhd 3) _RFH 4) ehJthuf(_F)
8. tU glij cWnehFf.
fzho FLit
KOH
A B
C tsfgl A kW B Ma U jhtufis Na xgLgo itfntL.
KOH (bghlha iAouhirL) mla rhD cs B jhtu iy xU
gFia lh / mnaho nrhjidF cgLJ nghJ ywkhf khWtiy. J
iy lh yhjij FwJ. Mdh nkTwgl nrhjid rhF
ca
118
thif af braf
m M <
jrh
i) rhW w ClKiw w ClKiw
ClKiw
ii) w ClKiw jrh ClKiw rhW rhW
jrh jrh
iii) rhW w ClKiw
ClKiw ClKiw
jrh
iv) w ClKiw w ClKiw rhW
ClKiw
ii) V A jrh ClKiw vd miHfgLwJ?
A B C
jkf ja iu
br ilbt
jJf z
ut
FHhf
Co2
laho ff
I I
X
br
ilbt
o2
z
ut ClrJf
jJf
cl brf
/ Rf
i) X - vgJ vij FwJ?
myF-6
119
11. tU nrhjid mikig cWnehFf.
nrhjid FHh
fhWF
f
th ua nrhjidFHh
iAyh jhtu
nkY ma
120
myF 7
RWNH ghJfh
cuw TW
y, , fhW, jkf
cUs TW cUs TW
jhtuf, yFf jhtuf, yFf
cuw TW
gl 7.1 y, , fhW, jkf
cnfhs cuw, cd
TWfSF ilna cs bjhl
121
ff L, bjhrhiyfUJ btnaW ca braghLf fhuzkhfnth
fbghUf ahit? EQf braghLf
ffNiy kly vbdd fhuzkhfnth ijtilahj mf
isfis VgLJ? bghUf ca ijF cshfhj
eKila mwhl thif ff vW miHfgL. v.fh. be,
LfUJ bjhrhiyfUJ cnyhf jhJf f
iwa fbghUf btnaw ff m
uR, gntW jah Wtd mikf
gLwd. midJ fbghUfS sho x z ffis
neuoahfnth kiwKfkhfnth khRgLjiy elJtJ V?
VgLJtjF Ka fhuzkhwd.
fbghUfis ca Kiw bra 7.1
btnawhjjh fhW, y, nghw ff
Lf f bghUfis
Niyf khR milwd. jdh, nrfgjF eh VnjD xU
aif rkiy ghfgLwJ. Kiwia filonwhkh?
ff khRgLj vwh vd? ff g
rhaJ, efuh mikf f
bghUfis mf vd eltoif
ff khR bghUf vwh vd?
vLfgLwJ vgij fLof.
khRgLj : fhW, y, Mat
ff c
a ijF cshF ff,
aa, nta, ca gf
ca ijF cshfhj
clhF kjDF F isF
ffis mf btntW Kiwf
Ugjfhj khwfis khRgLj vW
ifahsgLwdth? vgij
Twyh.
mJbfhf.
khRbghUf: jhtuf, yFf,
ff c
f o ehnjhW vts
kjDF F isf Toa
fbghUf nrwd.
y, , fhW Niyf fhzgL
ff m ca ijF cshF
bghUfSF khRbghUf vW
ff vts?
bga. it aifahfnth kj
eltoiffshnyh VglTL. v.fh. ff c
f tFgiw ehnjhW
fjf ilMi[L, fhg nkhdhi[L, vts fbghUf nrwd?
fha, ghjur nghwit. ff m ca ijF cshfhj
ff vts?
7.1. fbghUf tiff
ff f
bghUfis ifahtjFa
1. ca ijF cshF ff
tKiwf TWf.
(kF ff)
2. ca ijF cshfhj
lghL jU ffUJ eik
ff(kfhj ff)
vthW ghJfhJ bfhtJ?
fbghUf ca braghL
f fhuzkhfnth EQf lghL jU fbghUfis
ca
122
RWNH ghJfh
123
RWNH fhufisl e 7.2.2. e nkyhik
ilf Toa tKiwjh kj
thlij kw braghLfis ilF ms xU
khwJ vdyh. Fl msjh. mf iu cUthf
ekh vJ bra KoahJ. UD
ff mfgoahd njitfhd
Fl lf ilgjF gy
fhuzfis Tw Kokh?
tf nkbfhsgLwd.
7.2.1. Mjhuf
(1) nkf (nt bghUf) j:
midJ ehLfSF X mogil cyg myJ bghlha mnahilL
njitahd aif ts. eh Ff, Jffis kiH nkffJ dh
Jitf, rika bra, nghFtuJ, yrka kiHbgh VgL.
rhu jahj nghw brafSF
(2) c
iu Fo uhf (jiy rL
iuna rhJ Unwh.
gut): e msit mff, fl
ah uL tifahf cjikia FtJ xU wj
fhzgLwd. mit: 1) fl myJ bjh EgkhF. ciu FouhF
c , 2) e. l Fj bry VgLJ l.
kiH, nkgu , yjo ciu Fouhf Mahj,
nghwtUJ ekF e L Fj ff
ilwJ. _y Mjhuf kiH, eilbgWwd.
btg MF. it RHF xU (3) m
izf, njff kW
Ka fhuzkhf sFwd. fhthf: mizf nghw
njff _y mfkhf ilF
nkgu : ah mfms
iu nrJ vbfF njitnah
MWfS, VfS, nuhilfS,
mbfyh fhthf, Ruff,
FsfS fhzgLwd. tUJ
jiuao FHhf _y jiu
bgwgL , nkgu vdgL.
mgJ bghJthd eilKiwahF.
yjo : kmLFfSF nH
(4) KfL (Water Shed) nkyhik:
fhzgL j, yjo vdgL.
tirahf mikJs WW mizf
kiH kJffSilna myJ Vuhskhd e isf
CLU, JthufSila ghiwf Mait _y j btskhf
tna cbrW yjouhf nrUwJ. bgU zhfhk nj itfgLwJ.
ghiwfS nghJkhd ms iu J KfL vdgL. khahd
c bfhwd. yjo ms mizfsh clhF Fsf
nkgu yjo kl vdgL. j iu nj itgJl tdyF
yjo , jhtuf tsF flfshf mik.
Kakhd xwhF. kjfS yjo
(5) kiH nrf: Lf nkTiu,
iu MFHh zW, zWf
ca
ikjhdf G kiHiu
_ykhf bgW bfhwhf.
yjo nrjny kiH nrf
kiHbgh Fiw, fhLfis mj
MF. kiH nrf vgJ kiH
nghw ff yjo FiwF
zhfhk jLgnj MF. nkTiuf,
fhuzkhf mikwJ.
ikjhdf G kiHiu
124
RWNH ghJfh
7.3. td cf ruzhya
FHh
td cf: aifahd thl
fhzgL kjdh tsfglhj
cf td cf vdgL.
aifahf fhzgL jhtufS
kiH njF F yFfS mlF. J ekF
zW vfhy rjdUF gagL
gl 7.2 kiH nrf ghJfhfgl ntoa xU brhjhF.
(6) <u yf nrJitj: jfhy fzbfLgo Rkh
Kiw y nrJ 400 tif Ctd dfS, 200 tif
itF uhdJ njitahd neu UthfS, 3000 tif dfS
kw lfSF vLJbry kW 3000 tif gwitfS, 20,000 tif
gagLwJ. F jhtufS kW 4100 tif
(7) Lf nrj: Lf eh ghofS ah fhzgLwd.
jbghGJ gagLJ msit mHF, NH, f, tuyhW, ma
e thif Kiw y khWjfis nghw KaJtfhf td
cfis ghJfhf ntL. Niy
rkiyF ey ca gtifjik
njit. mf ms td cf
mfgLtjh aif Niy mj
rkiyia HwJ. td cf
ruzhyafdh btehL RWyh
myF-7
125
jeho cs tdc ruzhyaf ga tuf.
t. ruzhya
l yFf
v bga
, Wij, Ksg, y
uhfh td nkF bjhl
1 jhkh, DF id, ahid, fhL
c ruzhya kiy
vUik, vW .
fsfhL td Ubent fth FuF, rhgh kh,
2
c ruzhya khtl fuo, fhL vUik, gwF m.
$ m, vkh, FiyF kh,
3 UJef khtl
m ruzhya ku_NW.
flgwit, rhg ehiu,
ntljhf
Cth thJ, bfhF, fuo
4 gwitf fhu khtl
myF ehiu, kW btehL
ruzhya
gwitf.
ahid, fhL vUik, yT, ,
KJkiy td c
5 y kiy Wij, fuo,fKf FuF,
ruzhya
e, Ksg, .
6 uhkiy U khtl k
uhkehju kW
kdh tisFlh gtsghiw, fl gR, Mik,
7 JFo khtl
fl nja fh lh, ngyndh shr.
flnyhu gF
KlJiw td Ubent , FuF, fuo, fhL eh,
8
c ruzhya khtl yT.
tyehL fW fW kh, fhL id, Ka,
9 JFo khtl
kh ruzhya .
mP mzh tl fhu
10 f, ahid, , FuF.
ya fh khtl
KFU nja
11 y kiy .
fh
nfhoafiu td
12 ehfgod khtl kh, fhL vUik, FuF
c ruzhya
DF id, Ksg, fhL
Mid kiy td nkF bjhl
ca
13 vUik, , Wij, y
c ruzhya kiy rf
jhkh.
126
RWNH ghJfh
t.
bga l yFf
v
g nja fh (J fehlf a fhL vUik, kh,
1
ghJfh gF) khy fuo, , ahid.
fhbg nja fh
(ah Kj nja , l, ahid, Wij,
2 cjuhr
fh kW ghJfh fhL id, fuo.
gF)
3 nja fh F#uh Ma f
fAh nja fh ( ka kh, , kh, fW kh,
4
ghJfh gF) unjr Wij, Xeh.
374 gwit df
v.fh. a ehiu, bfhF, fW
5 gu gwitf ruzhya uh#jh
fGJ ehiu, fuo myF ehiu,
wj myF ehiu nghwit.
khd td c
Ka, g, jf w s th
6 ruzhya ( ghJfh mrh
FuF, .
gF)
Rjtd nja fh) nkF
7 tfhs .
( ghJfh gF) tfhs
myF-7
127
7.4. Niy kly rkiy shnlhnkhdh, ignuhifuh,
thth nghw jhtu jit cf
Niy vwh vd?
cgahs MF.
thwJ.
Kjiy Efnth myJ jhtu
fho thwJ.
cf: jhtu jit cfis
nkny Ta thlf it vthW czToa yF jit cf
jj thifia elJwd? Kjiy Efnth MF.
gntWgl cdf jkF v.fh. Wf, jlh s
xiwbahW rhJ, Fl X l cf.
RWNHYl izJ thwd.
jF Niy kly vW bga. ulh iy Efnth : Kjiy
Efnth myJ jhtu cfis
Niy kly uL tiffshf cQw cdf ulh iy
fgLsd. Efnth MF.
1. thl Niy kly. v.fh. W f, jtis, f.
2. y thl Niy kly. _wh iy Efnth: ulh iy
Niy kly mik TWf Efnthiu cL thG cdf
ahit? _wh iy Efnth MF. v.fh. bga
f, bfh.
Niy kly ehF TWf
csd. mitahtd: ijgit: it jhtu, ydf
clyfis ffis ijwd.
1 ) cuw fhuf 2) cgahsf
v.fh. ghOaf, irf.
3) Efnthf 4) ijgitf.
cgahs, Efnth, ijgit
Mad cUs fhuf MF.
midJ cf
Niy kly - Fs: iyahd
(rydkw) e Fs xU Niy
klykhF. yF cf
cuw fhuf: Na x, btgiy,
iAu# ma br, fhg
ilMi[L, iAu#, M#, jhtu cf
ghng, fhgnd, fjf nghw fk
bghUfS, fhnghiAnu, uj,
cgahs
Lf nghw fk bghUfS
cuw fhufshF.
ca
c fhuf: it cgahs, Na x
Efnth, ijgit Matiw
cslait. th jhtufshd gl 7.4. Niy kly Mw xGF
iAyh, thndah,
128
RWNH ghJfh
myF-7
gl 7.5. cz tiy
129
thiHgH ilfhJ. xbthU aif rkiy ghfgLwJ.
Niy klyY tsfSF,
jhJ cf, , cz bghUf
gadhfSF ilna rkiy
kWRH _y aif Niy
Uf ntL. j rkiy cz
kly rk bragLwJ. aif
bghUfSF cQgtfSF
tsfis f ftdkhf gagLdh
ilna VgLw rkiy.
eh aif rkiyia ghJfhfyh.
cz r vwh vd? cz tiy
cdfSF aif
vwh vd?
tsfSF ilna cs rkiy xU
cQj, czgLj Ma bjhl Niy kly rkiy vdgL.
braf _y MwyhdJ cz _ykhf xbthU NiyY J khwhJ Uf
X cUJ mLjLj cfSF ntL.
fljgLtJ cz r vdgL.
c - ntRHf: xbthU
vLJfhL:- bt kly
Niy klyY jhtuf
cz r.
NalUJ x Mwiy bgWwd.
d mj Mw jhtu cfSF
midJ cfSF fljgLwJ.
mjhtJ, MwyhdJ xU tghij
btL jtis gh fGF kLnk brwJ. Mdh, jhtufSF
cgahs, btL jhtucf, njitahd jhJ cf ghng, ienu
jtis Kj iy Ccf,
nghwit UJ bjhlahf
gh ulh iy Ccf,
fGF _wh iy Ccf. crgL d yFfSF
gl 7.6 bt kly cz r fljgLwd. kUJ
vLfgl jhJ cf L RH
cz tiy: xU Niy kly
Kiwf _y kizna milwd.
gy cz rf xWl xW
ghOahf, irf nghw
cw bfhL xU tiynghw mikig
kFfsh ijfgl myJ
cUthFwd. Jnt cz tiy
wJ mGa cdflUJ L
vdgL.
RH _y jhJ cf kiz
Niy klyij vthW ghJfhgJ? milwd. (c- nta RHf
aifahfnt Niy klyij g Kija tFf Vfdnt
gntW fhuf rk brwd. goUf.)
VjhtJ xU fhu ghfglhnyh 7.5 yf, bgnuha
mfglhnyh mj Niy
yf: yfahdJ fhg, fjf,
kly thG kw fhuf
iAu#, M#, ieu# nghw
ghfgL rkiy Vgl thyhk
jkfsh gntW j xW Toa
nghwJ. vLJfhlhf Niy
xU fyit. Mdh yf Kakhd
ca
130
RWNH ghJfh
UJ btnawgL fbghUf
kjDF F isgnjhL
kL Niyia ghwd.
2. yf cs fjf Jff my
kiH cUthf fhuzkhwd.
3. yjo cl tsfis
ghwJ.
4. , y khR mila fhuzkhwJ.
5. khR Jf cUthwJ.
6.
gRikaf th, fhg ilMi[L,
btnawgL fhyiy
khWghoF btg khjYF
fhuzkhwJ.
gl 7.7 yf 7. yf UJ mfgoahd CO2
gagLJnwh. Mdh, mf btnawgL th klyij
ms fhg ilMi[L bttUtJ milwJ.
yf UJ kLnk. bkhj fhg bra 7.3
ilMi[L yfia gagLJt 1. bent yf Rufij
Unj btnawgLwJ. bgnuha,
ghitLf.
aif thfis vgj _y
2. vthW yf bto
btnaW fhg ilMi[L msitl
vLfgLwJ vgij ghf.
yf UJ uL klF fhg
3. cfSila tF khztfl
ilMi[L btnaWwJ.
yf gafis g thf.
Ruff UJ wjbt
FfUJ yf bgwgLwJ. bgnuha: fhy thif
mfgoahd rhu jahgjF, kjfis bgnuh, bgnuha
btgij cg brtjF bghUflUJ f KoahJ.
liy cs yfiana bgnuha vthW cUthwJ vW
gagLJnwh. yf UJ cfSF bjkh?
btgij cg brnghJ yf
bgnuha fl thG
vJ mf ms fhg-ilMi[L
cdflUJ njhWwJ.
btnawgLwJ. yf
fl thG cdf wjwF
bjhrhiyfUJ ulh iy
mit fl jiukl gowd.
gabghUf cg bragLwd.
d, mit kzyhY, kzhY
v.fh. f, fjh, fth.
_lgLwd. gy a
yfdh Niy VgL
myF-7
131
jh gJf (Tar Balls): vbz
fdh fl kl jf Toa
vbz jwf jhgJf vdgL.
it fl khR VgLtjF Ka
fhuzkhf mikwd.
bgnuhaF - khW vbghU: thfd
mogil
1. cv vuf (jhtu vbghU
myJ iAu# vbghU)
gl 7. 8 bgnuha bjhrhiy
2. rhu (rhu tof myJ
rhu-bgnuha tof) fhW
bgnuha aif fo
mGjgl myJ vbr (iAu#
UJ ilwJ. bgnuha
vbr)
eRjik bfhl, g vaToa
iAnuh fhgf, y fk bghUfsh 3. mGjgl aif thdh
Md xU fyit. afToa thfdf.
bgnuha, aif thf nkY mJ bfhnth
UJ gy tifahd gajU bghUf
nlh xgj eilKiwgo,
bgwgLwd. mbghUf nrh,
iH (ghbal, ieyh) gh, gy ehLf Fiwj gRikaf
sho nghw bghUf jahf thit btL neh
gagLwd. aif th UJ bgnuha gaghil
bgwgL iAu# th cu (ah) FiwJbfhs x bfhLsd.
jahf gagLwJ. bgnuhaij
(Kyoto Protocol jgbtgiy
mj ahghu nehf fU eh fW
khwdh VgL
jf vd miHnwh.
btgkiljiy vF Ia
RWw NH isf ehLf xgj Tlik.)
vbz ff (Oil Spills)
1. R
ffglhj vbz (Crude 7.6. gRik nta
Oil) gJfdh fgfUJ
gRik nta vgJ ik
fJ aif Niy kly
isfToa ntbghUfis
ghfgLwJ.
Fiwj msnt cUthFj myJ
2. vbz fdh y VgL mbghUfis gaghoUJ mwnt
nfLfisl fl mf ms F xUj a tKiw MF. gRik
nfLf VgLwd. fl nta bfhifahdJ 1995M ML
ca
132
RWNH ghJfh
133
cy cs kf xU a uhk
Ugij nghy f vjhf
iuthf bjhl bfhsgLwhf.
kL - kh dhf
gF m
134
RWNH ghJfh
135
15. TW A : yf, bgnuhaK gok vbghUshF.
fhuz R : gy a MLfSF K thj wj cdf ijJ gok
bghUshf khsJ.
i) A , R r kW R, A fhd rahd sf
ii) A , R r Mdh R, A fhd rahd sfky.
iii) A r R jtW iv) A jtW R r
16. mGjgl aif vth(CNG) vgJ yf, bgnuhaijl wj vbghU.
Vbd _______
17. j o, cz lghf trha bghUfUj cUthfgLwJ. it
______________ vd miHfgLwd.
gF M
1. tUtdtiw cgahsf, gy tifahd Efnthf, ijgitf vd
tifgLJf
m) tzJ M) btL ) Xzh <) ghf
c) brgU C) ienuhghOah
2. thlij bghUJ cdf gntW jftikfis bgWsd.
tUtdtiw bghUJf:
m) f wFf
M) xlf joj njh
) jtis JL
<) gwitf uil rila dfhf
136
RWNH ghJfh
H I
E F G
A B C D
tkly
jhtuf, EQf
gRjhtuf gok vbghU
yFf ghOah / ir
m M <
m) vtif ClbghU gkhWwJ. M) m Kj < tiu eilbgW braf ahit?
myF-7
137
11. bfhLfgl vLJfhoid goJ Gs dhfSfhd ilid jUf.
m) A
myJ B nfhLf vJ Mw Xlid FwJ? mjfhd fhuzij
TWf.
M) ijgtF X vLJfhL jUf.
cgahsf B
A
cgahsf jhtu cf
y, fhW khr cf
ijgit
ijgok jhtuf
gF
1. m) Gs bghUfis tifgLJf. fil, fhj, sho, f.
M) cfSila tifghofhd sfij jUf.
2. cfSila gF jLghodh kf mygLwhf. vdnt,
jLghoid jf vbdd tKiwfis ifahSf?
ca
138
RWNH ghJfh
nkY ma
f: 1. Environmental Studies, Dr. J.P. Sharma, Laxmi publication, New Delhi.
myF-7
139
myF 8
f nkyhik
140
f nkyhik
8.3. f Rf ulh iy Rf : iy
fiuj kW cns jF iy
f Rf mik f
cs c bghUf fgLwd.
clhF lF mUnyna mikf
iy , cUthd
ntL. (v.fh. kyf bjho, c
EUfis jf NH FtJ
tofo, fhWs NH Rf) myJ
MF. ulh iy Rf
f nrffgL, FHhf tahf
EQfis jikgLj Toa
efuh Rf iyaF bfhL
f iu btnaW Kngh, mLj
brYj ntL. (fRf gl
iyahd _wh iy RfF
8.1. I ghf.) f nrf, Rf
Kdnuh brj ntL.
vgJ Cuh, ka, khy muRf
fLghL, ju KiwgLjYF cgljhf _wh iy Rf: _wh iy
Uf ntL. bjhrhiyf UJ Rf vgJ ntKiwnyh,
btnaW fiu Rff wghd tofLj Kiwnyh, Kj, ulh
tKiwf njitgLwd. iy RffSF wF brtJ
MF. Rffgl uhdJ y
tHf cs f Rf
rkaf ntKiw myJ aa
_W iyf eilbgWwJ. Kiw Rffgl ntL. (v.fh.
1 ) Kjiy 2) ulhiy Lf, Ea tofof) _wh
3) _whiy Rff. iy RfF d iu Xil,
MW, tisFlhf, Lf myJ <u
Kjiy Rf: Kjiy Rf yf Mat nrgjF K, nfh
fiu jfhf f njf btf, btf, fhfSF
nj itf ntL. m fod l ghryh. nkY nghJkhd ms aiu
bghUf ah mo go, vbz, eh yjo nrF, trha
ca vbz, va lbghUf gaghoF gagLjyh.
Mait nkgu jF. mo
goj, jF bghUf fgL va bra 8.1
utij ulh iy RfF
cfsJ thl gF f
brYj ntL myJ mgona
vthW ifahsgLwJ vd mf.
btnawyh.
KjiyF Kd fuh, thl e khRgLtij
jLf t Kiwf vitnaD
csdth vd mf.
ulh iy Kjiy cf gF bjhrhiyf f
iu vthW ifahwd vd mf.
f thG gF cs k,
Mait ffsh khRglhk
myF-8
Uf vitnaD tKiwf
ifahsgLwdth vgij cW
_wh iy
brf.
gl 8.1 f Rf
141
f Rf ca uik: 8.5. Ju nehfS
EQfis bfhL RWNH , Ju, cley Mait
cs ffis mfW bjhEg xWbfhW bjhlilait. ik
ca uik vdgL. ieu# ik, a gwhFiw, Ju
TLbghUf f mfms trf ik Mat fhuzkhf
cs khrilj gFf fiu, MLnjhW yrfzfhd ViH
fllf Rtfis, idlf kf wwd. jf Rfhjhu
Rt nkguig, eiu Rff tKiwfis gdh nehfdh
ienuhnrhnkhdh nuhna vw ww kfis fhfyh.
ghOah gagLjgLwJ.
kjr_f brafsh clhF
8.4. Lf f nkyhik f, nta bjhrhiy f
Kiwf khrilj , mij cbfhtjhY,
FoUf ftiwf, bjhLtjhY gntW tifahd
Fayiwf, rikayiw, w gFf bjhWnehf clhwd.
UJ fthf btnawgL f dh gutToa nehf: kj, yF
vdgL. ff, W fyj Mat
bghJthf L fiu gG bjhWjik thj ghOah, ituf
vW, fW vW uL tifahf fhzgLwd. iu gUFtjh
fyh. gG iu jhtufSF ilghL, jng, fhyuh, tWnghF
myJ kWRH _y ftiwia Ma nehf clhwd.
gaghoF L gagLjyh. iu Kiwahf gagLjhjjh clhF
f: L f vgJ gG . nehf: j ikik, bjhWjik
J ftiw gagL btnaW thj dh njh, f Matiw
iu ju, kw midJ tifahd fGj fhuzkhf VgL nehf,
L gaghoF gagLjgL iu Kiwahf gagLjhjjh VgL
btnawgL gG MF. id nehf. v.fh. brh, uF, ghit H,
eh gntW tiff gagLjyh. c nehf, ng, y fsh
VgL nehf.
ff
L njhl, o wnj cs
jhtufSF ghr gagLjyh. uogil nehf: nehf thG
iliy cdf fhzgL
ff ffis tofo gagLjyh.
xLfsh VgLwd. ah G,
ff trhaF gagLjyh.
uj G, cUis G, jil Gfsh
L f RHdh VgL clhF nehf mlF.
eikf
bjhl nehf: dbgUf
ff m
fms e gagLJjiy
br nehgu fsh clhF
Fiwfyh.
ca
142
f nkyhik
ff
gwhFiw fhuzkhf, Ju,
bra 8.2
ik ghfgL tsU ehLf,
ftiwfis gagLJtjF
nehfS wfS Vgl fhuzkhf
KD D iffis Rjkhf
csJ.
fGjiy gHf bfhs
ff C
lrJ yhj czF
ntL.
mLjgoahf cy nehf
cz, fyf vbghGJ clhtjF ulhtJ f Ka
Rjkhf, gagLJnghJ fhuz ikahd Fo ik
_o itUfntL. Juiknk MF.
bts, aif wf ff M
LF VwjhH 4 a kf
VgLnghJ iu bfhfitj tWnghF VgL 1.5 a
dnu gUf ntL. kf wwhf. mtf
bjhrhiy ff nrUl bgUghyhndh 5 taJFgl
f, khRgl cs lf FHijf Mt.
FoUF kf yjoiu ff t
sU ehLf cs 10 rjj
gagLJnghJ vrifahf kf FlGfsh ghf
Uf ntL. gLwhf. j fhuzkhf rJ
gwhFiw, uj nrhif, ts
ff k
hR milj iu gUFtjh, FWj Mait VgLwd.
_y gu nehfshd kr ff 3
00 a kf knyahth
fhkhiy, il~ghL, fhyuh, jng, ghfgLwhf.
tWnghF nghw nehf
clhwd.
8.6. f btnaWj khW
ff j
ikF nghJkhd ms
tf
ilfhjjh njh, f nehf
btF v gu. eh g brnghJ gfSF
rJfS, U njitgLwd. f
ff K
iwaw Fo tHF lf
jkfS, jhJbghUfS
fhuzkhf mogil nehfS,
csjh mJ trhaF
bjhlila nehfS
gagLjgLwJ. khwhf ij
clhwd. it bfhRf kW
Ju brtJ Fj bryid jU.
eijf thtjfhd Vw lij
thW trhaF fiu
cUthFwd. it knyah,
gagLJbghGJ FoUF ju
ujG neh (nlhah),
thj mf ms ilf th
ahidfh neh, _isfhr
VgLwJ. f uhdJ ey cukhf
Kja nehf gut fhuzkhf
gagLtjh nt cuf njitfis
cs xLfSF iliy
Fiwfyh. jdh iy, Mw,
Unjhahf csd.
myF-8
143
8.7. bghJ lf Ju vgJ kf thG LfY,
WtdfY Mw nrig
kf mfkhf TL lfshd
ffhgJ kW fLgLJ f
ngUJ iya, gTl nghwt
MF.
mUYs cztff kf cz
cz Toa lfshf Ugjh fhyuh, 8.8.1. Mw fzL
kr fhkhiy, il~ghL, tWnghF
Mw fzL vgJ fllf
Ma nehf VgLtjF Ka
Mw nrig M brJ msL brJ
fhuzkhf mikwd.
Muh KiwahF. ~J btpL
kf vif, mgF Mwiy vtifY ghfhj tif
kf bryL neu, kf braf cL Mw ms Fiwfgl ntL.
Mat mogil bghJ lf
Lf Mw fzL: Lf Mw
jik khWgLwJ. vD midJ
fzL, Lf cs bjhEg
bghJ lfSF nghJkhd ms Ju
fUf _ykhf msfgLwJ. fhW
kW ik trf njitgLwd.
fj iu, mf t sFf
bghJ lf Jufhd mogil gagLJj, miwf btg, F
Kiwf Niyfis fLgL nrig
1. n
ghJkhd ms fgiw trf nkgLJ tKiwfis FF.
Uj ntL. Lf Rtf, nkTiu, jiu mik,
2.Mf, bgfSF jj fjf, aif btr nghwt
ftiwf Uj ntL. _yK Mwiy fzlyh.
t _y fll xLbkhj
3. Mf fgiw W fgjF,
btg braghil caj Ko.
ky fgjF jj f
fzL _y braw aa
mikj ntL. bgf
jik, vua braghLf tahf
fgiw ky fgiw kL
btg, fhnwhl, fhW F%o,
nghJkhdJ.
btggLJ fU nghwt bra
4. if fG l tr Uj ntL. wfis ma aY.
5. if fGtjF j ikF, o Mw fzL, btg ms
ftiwia ikahf a Mw, mgF jg btgiyia,
ntL. Tiu mik, Na xgL irfis
bghUJsJ. tiw Fl xU
8.8. Mw nkyhik fhy fzlyh. y rhu
Mw nkyhik vwh vd? gaghL, aif th, v vbz
gaghL nghwtiw XuhL myJ
Mw nkyhik vw brh gy
<uhL fhy fzlyh. j
bghUfis jjhY F thf,
ca
144
f nkyhik
145
bra 8.4
Na mL myJ Na Nnl
mik, g br j tiw
mJ bfhf. Fghf vthW
mfms btgij cRwJ
vgij cW brf.
146
f nkyhik
8.8.3. k
urh tsf : (f, bgnuha, aif th: aif th vgJ 90
aif th) rjjF mfkhd njD
js <njD, nuhngD bfhl
kurh tsf vgJ, Ug
xU TL bghU. J ijgot
bgw Koahj aif tsf MF.
vbghUfnshL yf gLiffJ
jDila Ef vgJ bjhlahdJ.
nj bghUfshf fhzgLwJ. J
j tsf aif cUthF
rJ yfY, njid cUthF
ntfijl gagLjgL ms
cdfis bfhL ygu
mfkhf csJ. ijgot vbghUf
cUthfgLwJ. J Fghf cuf
(yf, bgnuha, aif th),
jahgjF gagL Ka vbghU.
mQfU Mw (nua) Mait
nkY, J xU gRikaf th MF.
jfhd vLJfhLf MF.
aif thit vbghUshf
ijgot vbghUf: ijgot
gagLJtjFK njid
vbghUf vgJ gyhufzfhd
ju, Vida bghUf midij
MLfSFK ijtilJ F
Ftjbfd braKiwfis nkbfhs
ijJ lj c bghUfUJ
ntL. bra KiwnghJ <nj,
bgwgL Mw iwj va Toa fk
nuhng, nl, bgnl, mf
bghUf myJ fk nrkf MF.
_yTW vils iAnuh fhgf,
yf: J jhtufUJ bgwgl jk fjf, fay th, uh y
fUikahd xU fk jhJbghU. jk rkaf a, ieu# Mait
fhg, fhg nrkf kW iAu#, JizbghUfshf bttUwd.
M#, ieu#, fjf Matiw
aif thit Fghf kw Mw
bfhl fyhd nt fyitahF.
tsfshd vbz, yfnahL
bgnuha: bgnuha vgJ xLnghJ, bghJthf J va th vd
fUikahd, tGtGghd, JehwKila miHfgLwJ.
ut bghU. J l, ut, th iy
gaf
cs iAnuh fhgf MF. J
js c JffS, ghiwJffS, cg: th RHf, uh
id bfhLsJ. RHf Matiw gagL
aif thUJ mf cg
bragLwJ. bgUghyhd r
nrF iyafY, cg
vufY aif th gagLwJ.
L gaghLf : LfSF tHF
aif th gntW gfSF
gagLjgLwJ. rika gfSfhf
mLf gagLwJ. aif th
myF-8
147
bfhfyf, ciyf, Nnlf MF. it c ufUJ
MatF aif th gagLwJ. y tf bgwgLwd. tW
mnkhah cgY, cuf liy vbghUf, ut iy
jahgY aif th bgUgF vbghUf, th iy vbghUf, gy
twJ. c thfS mlF. midtUila
kwit : iHf, fzho, be, ftdK c vbghUfJ
tz R, ju bghUfis cg rhJsJ. jF fhuz vbz
bra aif th gagLwJ. iynaw, Mw nr njit,
ij got vbghUfUJ Fahd
kj vbghU njit vnghJ ms btnaW gRikaf thf
mfJ bfhnl brwJ. kj nghwitahF.
ijgot vbghUfis mfgoahf
gagLJwh. mjdh nfLisf nghFtuJ thfdf gagLjgL
Toa y bghUf fhWl fyJ fhiw ut c vbghUf
khrila brwd. 1. c v rhuha (gnah MfAh)
2. gRik Or
8.8.4. c vbghUf cg
3. c Or(gnah Or)
gaghL
4. jhtu vbzf
gutyhf fhzToa vbghUf
5. c <j(gnah <j)
c vbghUf Kakhdit
6. c th (Biogas)
bra 8.5 gnah MfAh (c vrhuha)
ff
Gs uL uidfis
jhtuf rfiu bghUfis
cfSila tF fyJiuahLf.
behf brJ gnah vjdh(c
ff
Ys bkhj yf kj vrhuha) jahfgLwJ. bgUghY
gaghoF 200 MLfSF rfiu, khbghUfis jU gf,
kLnk nghJkhdjhf csJ. J jF gagLwd. bjhEg
ftiy mf Toajhf csjh? ts fhuzkhf jnghJ
iyah? brYnyh ca TLbghU bfhl
ff N
a Mw 5 a kuf, fis gagL c
MLfSF dh FiwJ vrhuha jahfgLwJ. ikahd
L vd fzlgLsJ. c vrhuha thfdfSF v
Fiw ftiy mf Toajhf bghUshf gagLjgLwJ. nu
csjh? iyah? ehoY, mbkf Ia ehLfY J
gutyhf gagLjgLwJ.
ff vj Mw JlToaJ?
c Or (gnah Or): jhtu vbz,
ff v
j Mw uhk bjhlJ Uf
yFf bfhGUJ c
ca
ToaJ?
Or bgwgLwJ. J a iy
ff vj Mw Ug bgw KotJ? thfdfSF vbghUshf gagLwJ.
ff v
j Mw Ug bgw KoahjJ? c th: fk bghUf
xbthF fhuz flf. fhyhij _yK, fhyh
148
f nkyhik
Rj brj. rikj.
3. njitgL lfSF sFfis 6. rhu bfh fyfSF
U mikj. gyhf Nax bfhfyfis
gagLJj.
149
dQ fUf
1. bjhiyfh, xfUfis kLnk ryit auij gagLj
gagLjhjnghJ bjhlig ntL.
jj. mjhtJ, njitaw neuf
2. n
jitahd ms, iu kL
bjhl JofglhkUjh
gagLJj.
xU bghUSF Rkh 10 th tiu
rhu H VgLwJ. 3. r
yitfhF neuid vu
g brJ rhuij nrj.
2. kof, brlng, va
glfU nghw fUfis ndw 4. rahd ms mGF f
brnghJ, nghJkhd iy gagLJj.
bjhlig Jogj_y 5.
Fj mGfhd JfSF kL
ria nrfyh. bt gagLJj.
ryit vu 6. F
j iuna Jfis myRtjF
1. nghJkhd ms Jf UFnghJ vnghJ gagLJj.
kL - kh dhf
gF m
1. dh gu nehF vLJfhL ____________.
i) brhuF ii) ahGneh iii) ghitFiwghL iv) ilghL
2. goj kW jF bghUfis ____________ Rf Kiwdh fyh.
i) Kjiy Rf ii) ulh iy Rf
iii) _wh iy Rf iv) nkgu Rf
3. ____________ Ug bgw ayhj ts.
i) f ii) bgnuha iii) aif th iv) midJ
4. aif th fhzgL Kjikahd bghU ____________.
i) <nj ii) nj iii) nuhng iv) nl
gF M
1. A,B efuf fhzgL bjhWnehf gil tiuglkhf bfhLfgLsJ.
1. blF fhr, 2. vfhr, 3. fhyuh, 4. F Fah
m) efu A fhzgL nehF vd fhuz? A B
neh jhf
M) vefuF ff, ik f mf ms
ca
njitgLwJ?
) A
efu cs nehid vthW fLgLJf?
1 2 3 4
150
f nkyhik
uh
r
y
Kiwfis vGJf.
fh
h
f
v
3. khs, Ug bgw aY, Ug bgw ayhj tsfis Kiwahf bghUJf.
tsf A B C
Ug bgW tsf f fhW bgnuha
Ug bgw ayhj iAu# aif th Na x Mw
tsf
4. bghUjhjtiw Ff.
m) c MfAh, gir Or, c <j, bgnuha.
M) fhyuh, il~ghL, brh uF, jng.
5. Ug bgw ayhj ts vgJ X aif ts. jid kj Ef ntfijl
f ntfkhf aif fdh L cUthfyh.
kfl Tiw goJ, jtwhdjh myJ rahdjh vgij cW brf. jtwhf
n
Ujh, rahd Tid TWf.
6. Mwiy nrf cj rhjdfis tUtdtUJ njbjLf. xU
gf, jhu mil, Na Nnl, Nnl, ll sFf, dQ
mil.
gF
1. bfhLfgLs glij cWneh, cUthfgL Mw vJ vgij fLof.
m) cUthfgl Mw kurh Mwyh? kurhuh Mwyh vgij fLof.
M)bfhLfgLs glij tiuJ nH
bfhLfgLs ghffis Ff.
(fy, fyij ndW fLgL,
Na gLf, ne ndhl Na fy, fy
myF-8
mik)
) gl ____ Mw ______ Mwyhf khwgLwJ.
151
2. m) bfhLfgLs gl vd Mw
cUthfgLwJ?
M) thwiy bgWt eh vnehF
df ahit? sFf.
) Na Mw kW mQ MwhnyhL xLnghJ
j Mw wjJ vd Tw fhuz vd?
152
f nkyhik
nkY ma
f: 1. Land treatment of waste water M.B. Gohil, New Age International (p) Ltd,
New Delhi
myF-8
153
myF 9
fiurf
154
fiurf
rfiu rfiu
fiur
myF-9
155
bjhff
bra 9.1
fiugh fiuahk UF khztfis tFgiw cs
W Jff gygojhd fyitna #d tna Na x tUnghJ
bjhff vdgL. mj ghijia fhzbrJ
kJff cUts bgjhf xjw (olh is) fhL
fhzgLtjh mit fydhFgit. cikia czubrayh.
v.fh. Rzh , fyit
Rzh + = bjhf
nkY mJ bfhnth
bjhlJ xGyh iy
aF TkJf afnk
busa af MF.
gl 9.4 Rzh, U
kfuj Jff afij
fyJ cUthd bjhf
MuhnghJ fit uhg
bus vw ma mP
nkY mJ bfhnth fljh. mjdh f
Tk JffJ xgL busa af vd
jW iyna olh is vdgL. miHfgLwJ.
xahdJ cik fiur tna
brYjgLnghJ y xfiwf
cufgLwd. y fiwf
bt mDggLwd. cik
fiur cs Jff xfiwia
jwoF tz bgjhf iy.
Mdh xahdJ Tk tna
nta
brYjgLnghJ, ms bgjhf
cs Tk Jffsh jwofgL,
fQF bjwJ. Jnt olh
is vdgL. gl 9.6 busa af
156
fiurf
Jff cUt
0
ms (A )
0 -10
1A =10 m 0 0
10 A Kj 2000A
0 0 0
1 A Kj 10A tiu tiu 2000A nk
xF jik gFas xF xfh jik
njhw
bfhlJ jik bfhlJ bfhlJ
Enzh Enzhah fzh ghf
Jfis
tna ghf kLnk ghf aY
ghfToa w
aYtiy aY
fiur jik xUgojhdJ gygojhdJ gygojhdJ
guthJ myJ
Jf gu jik v gu bkJthf gu gu jik
mwJ.
xia jw xia jw xia jw
jw is
brahJ br brahJ
157
fiubghUis fiua Koahnjh, nkY mJ bfhnth
mfiurny bjoa fiur vdgL. fyJs ieu#,
(v.fh.) 36 uh nrhoa FnshiuL bjoa fiurYF aif fhL
c, 100 uh fiufgl bjoa rhW. (Ys k xU Fl
fiur. msFnk ieu#id jD
(3) m bjoa fiur: Fl itUf ayhJ.)
btgiy bjoa fiuriyl
mfkhd fiubghUis bfhl nkY mJ bfhnth
fiur m bjoa fiur vdgL. xU Fl mss fiugh
fiuJs fiubghU msit
FgJ fiur brthF. xU
bra 9.2
fiur Fiwj ms fiubghU
U, mfiur j fiuryhF.
mjF khwhf mfms fiubghU
bjlhj fiur U, mfiur mlF
fiuryhF. j kW mlF
fiurf vgJ fiubghU
bjoa
fiur msit bghUjJ.
ff x
U Kfit 100 .. vLJ k k ghyhil fo
bfhs d rhjhuz c k k gh
Kiwna 20 uh, 16 uh, 1 uh vd k th nkf
3 bghlyfis, xU th k jif
fyia vLJ bfhs.
th k nrhlh
nta
ff b
fhLfgl c bghlyfis
a - M#
xw xwhf thfyit
fiuLnghJ eilbgW th th
(Mfl _Fj
khwfis ftf. gagLwJ)
158
fiurf
bra 9.3
c (bghlha FnshiuL - KCl) fiu wid, miw btgiy fzLj.
ff K
fit 30 .. bghlha Fnshiuil nrJ, bjoa fiuriy
cUthf. mJ bjoa fiuryh vgij cW brJbfhs mfiur
nkY bghlha Fnshiuil nrf. d js fiuahk mo c
jFwjh vd ftf.
ff mfiuriy tojh _y tofo k KCl cig mf l.
ff btg iykh _y btgiyia FJ itf.
ff Fiwj ms Rl cig cyiyF tUtiu fiuriy Mah l.
ff
wF va <ugjij mfw, c cs z uw fha FnshiuL
bfhl cR fy Jneu itf.( fha FnshiuL xU F
fhu. vdnt mJ iu cRwJ)
ff d mzij vLJ mj iwia fhz.
ff flj cikfS, fzLfS tUkhW:-
fzL
z iw = W
z + bjoa fiur t iw = W1
z + cyj KCl t iw = W2
bjoa fiur iw = (W1 - W)
KCl iw = (W2 -W)
bjoa fiur cs iw = [( W1 -W) - ( W2 -W)]
= (W1 -W2)
KCl c iw
bghlha FnshiuL c fiuw = _______________ x 100
fiugh iw
(W2 - W)
= x 100
(W1 - W2)
159
bjJ bfhf v.fh. RlRzh fiuw
btgiy mfgh FiwwJ.
100uh j 36 uh
nrhoa Fnshiuil 250C Fj M# fiuw
btgiy fiuJ mf.
bjoa fiuriy 2. fiubghUS, fiugh jik
cUthF.
xU fiubghU fiuw m cs
9.3. fiuw
fiugh kW fiubghU jikia
fiubghU fiuw vgJ, bghWjJ.
vjid uh fiubghU, 100 uh
ma cghdJ, Kidw fiugh
fiugh xU Fl btgiy
v fiu. Mdh mJ Kidtw
fiuJ xU bjoa iyia milwnjh
fiugh fjsnt fiu myJ
mJnt mbghU fiuwMF.
fiuahJ.
200 C btgiy fhg
v.fh. rhjhuz c vjhf fiu.
rngo fiuw 20.7 uh.
3. mGjjh is
250C y ma cf
fiuwid cs mliz fhf. mGjjh, fiuwDF VgL
isit, thua k fiurYF
fiuw kL czuKo.
ma c
(/100 )
thua kfiur mGj
NaCl 36 uh mfgh fiuw mfF.
NaBr 95 uh
v.fh. CO2 th ua Fghd
NaI 184 uh
NaNO3 92 uh
160
fiurf
161
kL-kh dhf
- m
1. X cik fiur vgJ, fiubghU kW fiughdh Md xU gojhd fiur.
rh Jff j fyj fiur gy gojhd fyitahF. ~J cik
fiuryh?
2. iu fiugdhf bfhl fiur fiur MF. fhgil rigil
fiughdhf bfhl fiur _________ MF. ( fiur, uw fiur )
3.c fiuw 100 uh j 36 uh MF. 20 uh cig fiuj
mfiur bjoa iyia mila D vjid uh c njitgL?
4. uL utf xbyhW fiukhdh mutf _________ vdgL.
( ulw fygit, ulw fythjit )
5. Na x E tF rd tna tUnghJ, mj ghij bjtj fhuz x
_________( uggh, jwyh )
6. xU fiur Jff Enzh tna bjtjdh mfiur _________ vdgL.
( cik fiur, Tk fiur )
7. Uko fiur cs cWf vif _________ ( xW / uL)
8. Mfl KJ Fgtf Rthf gagLJ thfyit __________
( a - M#, M# - ieu#).
9. kzgu xU Fl msFnk ieu#id jD bfhsKoahiy
_________ vdgL. ( bjoa iy, bjlhj iy )
10. xU btg bfhid, btgiyia _________, fiuw mfF.
(mfjh / Fiwjh)\
11. th cdfSF Fj nu cfjJ. Vbd_________
m) btgiy FiwnghJ Ys M# fiuw mfwJ.
M) btgiy caUnghJ Ys M# fiuw mfwJ.
) btgiy caUnghJ Ys M# fiuw FiwwJ.
- M
1.
ntbghU fiuw (25C btgiy)
nta
NaCl 36
NaBr 95
NaI 184
162
fiurf
163
10. tUtdt if iyik, if Clfij flf.
m) ghyhilfo M) nrhlh ) if
11. uhjh tofLj _y fgL xU fiuriy jahjh.
m) mfiur vtifia rhjJ?
M) mfiur xia j tna mDkFkh? mDkfhjh?
) mfiur aid vGJf.
<) fiubghU Jf cUts ahJ?
12.
E Jis ghu
rfiu fiur
fzho Kfit
nkY ma
f:1. Physical Chemistry by : Puri & Sharma - Vishal Publishing Co, Punjab.
nta
2. Advanced Chemistry by: Bahl & Arun Bahl - S.Chand publishers, New Delhi.
3. Complete Chemistry(IGCSE) - Oxford University press, New York
izajs: www.chemistry explained.com
164
myF 10
mQfS _yTWfS
Mg IO
uh xU rh Jil thl
fhJ WW shf cilf
brhwh. f Koyhk
bjhlu mU njhaU mW Jf
fQFbjahj mQf bjhFng xU bghU iwia Mwyhf
vw KoF tUwd. mij ga khW rkghil fLojt.
Mit nkY bjhlwd.
mQfUid eilbgWnghJ id
isbghU iw, id gLbghU
iwial FiwJ fhzgL.
jfhd it Mg IO vD
b#k ehL mayh fbgw
E = mc2, vw rkgho _y sf
Ko.
E = btahd Mw
m = iw, c = x ntf
mQitga M
t mQbfhif W
mQ bghU MLfF nkyhf vj thj
mQ vgj My brh Ml VWbfhsgl xwhf UjJ.
vgjhF. mj My brh mlhk UD, 19M who KoY
vw nuf brhUJ tJsJ. 20M who bjhlfY
mlkh vgj bghU fKoahjJ eilbgw ouh Jf kW miyg,
vgjhF. #h lhl vw ma bArg iyyh nfhghL gy
mP TWgo mQf vgit mQit ga ed mQ bfhifia
fKoahj fodkhd nfhsfshF. tiuaWf fhuzkhW.
165
nkY mJ bfhnth
Inrhnlhf
xj mQ vfis ntWgl
iw vfis bfhl xU jk
btntW mQf, Inrhnlhf
vdgL.
gl 10.1. mQ csik v.fh. 17
Cl 35, 17Cl 37
10.1 ed mQbfhif Inrhghf
ed mQbfhif wTWf xj iw vfis ntWgl
mQ vfis bfhl btntW
ff m
Q vgJ ntid <LgL
jkf mQf Inrhghf
fa JfshF.
vdgL.
ff mQf sf Toait.
v.fh. Ar 40, 20Ca 40
ff x
U jk midJ mQfS 18
Inrhnlhf
midJ gfY xUf
ntoa njitiy. xj uh vif bfhl
btntW jkf mQf
v.fh. Inrhnlhf ( 17Cl 35, 17Cl 37 )
Inrhnlhf vdgL .
ff b
tntW jkfis nrj
v.fh. C 13, 7 N 14
mQf y gf xUF. 6
ff x
U jk iwia, mj 2. t
hnrkf _yTW
Mwyhf khw Ko. J E = mc2 thghil fzl cjwJ.
vw IO rkghogo 3. _
yTW iwF, M mlF
mikjjhF. cs bjhlig cUthFwJ.
J E = Mw m = iw 4.
l btg mGj iy(STP)
c = xntf vgjhF. th nkhyh gUkid fzl
cjwJ. STP th nkhyh
10.2 mtfhnuh fj bfhif
nta
166
mQfS _yTWfS
167
M ml = nkY mJ bfhnth
xU _yTW M myJ th iw
nkhyh gUk: STP xU nkh
2 x 1 iAu# mQ iw ththdJ milJ bfhS gUknd
nkhyh gUk vdgL. j k
2x M ml = 22.4 l.
xU _yTW M myJ th iw 22.4 l gUk cs vj xU
th 6.023x1023 _yTWfis
1 iAu# mQ iw
bgUF.
2 x M ml = M myJ th
10.3.1 mQ
x _yTW iw
(myJ) xU jk mogilahd Jf
mQ vdgL. J jnjh myJ
2 x M ml = x _yTW iw
nrnjh fhzgL. iAu#, M#,
10.3 mQfS _yTWfS ieu# Mat mQf jJ
gUbghUf flikig Ugiy. Mdh He, Ne, Ar Kjyhdit
zF f Ea Jff jJ UF.
mQfS _yTWfS MF.
vyh jkfS mQfsh
nkY mJ bfhnth Mdit.
168
mQfS _yTWfS
) ieu#
m M) xU
) mnkhah <) fjf my _yT
mQfL
cs v.fh.
v
mQf
10.3.3 mQF _yTWF cs vif
ntWghL
XuQ a,
_yTW 1 ah,
mQ _yTW cnyhff
1 ntid
<LgL xU xU jk myJ <uQ iAu#
jk xU nrk _yTW (H2), Fnsh
fa Jf f a Jf 2 (Cl2),
mQthF. _yTwhF. M# (O2)
169
10.4. x mQ iw 10.5. x _yTW iw
10. 4. 1 . x mQiw (iAu# tiuaiw (iAu# msnfhgo )
msnfhgo) x _yTW iw =
xU jk myJ nrk _yTW iw
xU jk x mQ iw vgJ
mjk X mQ iwF, xU xU iAu# mQ iw
iAu# mQ iwF cs jkhF.
xU jk myJ xU nrk x
xU jk x mQ iw =
_yTW iw vgJ xU jk myJ
jk X mQ iw xU nrk cs xU _yT
xU iAu# mQ iw iwF xU iAu# mQ
iwFKs jkhF.
10.4.2 tiuaiw (fhg C-12 msnfhgo) x _yTW iw (fhg msnfhgo)
xU jk x mQ iw = xU jk x _yTW iw =
jk X mQ iw xU jk myJ nrk _yTW iw
170
mQfS _yTWfS
mQ iw
nkhf vif =
bghU iw
58.5 Nacl 201 uh bkF
_yTW iw
254 uh nkhf vif =
mnaho mQf vif
55.9 uh U
6.023 x 1023
gl. 10.3. nkh btntW gkhzf nkhf vif =
10.6.1. nkh tiuaiw _yTWf vif
171
10.6.2. nkh fzL bjhlghf: 360 FSnfh cs
_yTWf vif
1. ntbghU iw bfhLfgL nghJ
ia fzLf.
nkhf vif =
3. _yTWf vif
iw iw
(m) bfhLfglh jk iwia
mQ iw _yTW iw fzLtJ vgo?
172
mQfS _yTWfS
= 0.2 nkh
bjhlghf : 24.092 x 10 _yTWf bfhl nkhf vifia fzLf.
22
162.4 FeCl3
12 C 27 Al
1
nkh
56 Fe
32 S
58.5 NaCl
kL - kh dhf
- m
173
7. ________ xj uh vifia bgWsd.
m) Inrhghf M) Inrhnlhf ) Inrhnlhf <) iw v
8. mQfL v mogil tifgLJf
m) Fnsh M) ah ) ghgu <) Xnrh
9. tU TWf jtiw flJ UJf.
m) S.T.P xU th nkhyh gUk 22.4 br 3
M) 2 x x _yTW iw = M ml
) X mQ jj iy fhzgLtJ iy
<) _yTYs mQf j KGikahdJ myJ vikahdJ myJ
zf ayhJ
c) ) H2O X xj mQ _yTW.
10. tU xbthF xU brh gLf .
m) 6.023 x 10 23 _yTWf M) S.T.P 22.4 l gUkDs th
) xU fhg 12 mQ 1/12 ghf iw <) x _yTW iw rgh
c) _yTW iw / mQ iw
- M
1. X mQit ga bjthd sfij mf Toa ed mQ bfhifahdJ
miy bfhif, iyyh nfhghL, jnghija fLof Matiw
bfhL cUthdjhF. t _y ed mQbfhif nfhghLfis tf.
2. mtfhnuh go _yTW iwF M mlF cs bjhlig tUf.
3. tUtdtF nkhf vifia fzl.
m) 12.046 x 1023 mQfis bfhl jhu M) 27.95 U
) 1.51 x 1023 _yTWfis bfhl CO2
4. bfhLfgl jufUJ tUtdt uh _yTW iwia fzLf.
m) H2O M) CO2 ) NaOH <) NO2 c) H2SO4
jk FpL mQ v mQ iw
iAu# H 1 1
fhg C 6 12
M# O 8 16
nta
ieu# N 7 14
nrhoa Na 11 23
fjf S 16 32
174
mQfS _yTWfS
5. tU mltizia uf.
jk mQ iw _yTW iw mQfL v
Fnsh 35.5 71
Xnrh 48 3
rg 32 8
6. 0.18 uh iws xU J cs _yTWf vifia fzLf
7. bfhLfgl tufUJ nfhol lfis uf.
ha Mi[o thghL CaO. fha mQiw 40, M# mQiw
f
16 kW fhg mQiw 12.
m) xU nkh Ca ( ______) kW xU nkh M# mQ ( ______) izJ ______
nkh CaO ( ______ ) jUwJ.
M) xU nkh Ca ( _____) xU nkh C ( ______) kW 3 nkhf M# mQ
( ______) izJ xU nkh CaCO3 ( ______ ) cUthwJ.
8. tUtdtiw uh TWf.
m) 5 nkhf M) 2 nkhf mnkhah ) 2 nkhf FSnfh.
-
bfhss = 22.4 l
1 nkh
NH3 th HCl th
A B
175
2. ienuh r btokUjhf gagLwJ. btoj idfhd rkghL
4C3H5(NO3)3 12 CO2 + 10 H2O + 6 N2 + O2
( l ) ( g ) ( l ) ( g ) ( g)
( mQ iw C= 12 , H =1 , N = 14, O = 16 )
m) rkgho tUtd nkhf vif ahJ ?
1) ienuh r 2) cUthd th _yTWf.
M) xU nkh ienuh r UJ ilF th nkhf vif ahJ?
) xU nkh ienuh r iw ahJ ?
3. nrhoa igfhgndil btggLJnghJ, tUkhW ijtilwJ.
2NaHCO3 Na2CO3 + H2O + CO2
m) rkgho vjid nkhf nrhoa igfhgnd csJ?
M ) rkgho gagLjgL nrhoa igfhgndo iw ahJ ?
) rkgho vjid nkhf fhg ilMi[L csJ?
4. 40 uh fha 56 uh fha Mi[oUJ bjLfgLwJ ?
( mQ iw Ca = 40, O = 16 )
m) 56 uh fha Miro cs M# iw ahJ ?
M) Ys M# mQf nkh vifia fzLf.
) 40 uh fhaYs fha mQf nkh vif ahJ?
<) 1000 uh fha MiroUJ ilF fha iwia fzLf.
5. tUtdiw uh my TWf.
m) 1 nkh Fnsh _yTW, Cl2 M) 4 nkhf Xnrh _yTWf, O3
) 2 nkhf rg _yTWf, S8 <) 2 nkhf ieu# _yTWf, N2
6. tU mQf nkh vifia fzLf.
m) 2 ieu# M) 23 nrhoa
) 40 fha <) 1.4 a
c) 32 rg
nkY ma
f: 1
. Physical Chemistry by : Puri & Sharma - Vishal Publishing Co, Punjab.
nta
176