Professional Documents
Culture Documents
ije izlwu
Hktu dh fdrkc
Jh ijegal n;ky th egkjkt] Jh uaxyh ljdkj ,oa Jh ije xq#nso ds pj.kksa esa
lefiZr Jh Lokeh iw.kkZuUn th egkjkt ds }kjk jfpr Hktuksa dk mRV laxzg
Swami Purnanand
Ji Maharaj
Lrqfr%
ueks cz.;nsok; xqjos KkuewkZ;sA loZ/keZLo:ik; gfjgjk; ueks ue%AA 1
e`R;qat;k; ojnk; dk#.;s rdke;sA egkHkko le`)k; guqer;s ueks ue%AA 2
thoHkko leqRFkk; f'koHkkos lekfgrsA fuR;korkj lafl)~;s ujgj;s ueks ue%AA 3
^rkdqyk* iqfj izdVk; nsorkRek fgeky;sA ^d`".kkuUn* x`gksRiUus ^y{eh* nsO;S ueks ue%AA 4
^ijeiqjh* fogkjk; czkuUn i;ksn/ksA HkocU/ku foeks{kk; Kku:ik; rs ue%AA 5
lqrs lnuq"Bkus fujrk% lqtu gsrosA egkjktkf/kjktk; ;frjktk; rs ue%AA 6
'kj.kkxrkfrZuk'kk; {kek'khys lqoRlysA ijes'ojk; iwT;k; ikouk; ueks ue%AA 7
H
fou;
ueks&ueks ln~xq# 'kqHkn ldy lqeaxyewyA ije iq#"k iwj.k /kuh gfjgj gj.k f='kwyAA 1
lgt ljy lokZRee; losZ'oj lq[k/kkeA {kekfla/kq d#.kk;ru uhfr&fuiq.k fu"dkeAA 2
ikn`f"V yoys'k rs tM+efr gksr lqtkuA tho rjS Hkolkxjfg csfx fcuk ty;kuAA 3
xq# efgek oj.kr Fkfdr lgl 'kEHkq vt 'ks"kA vkxe fuxe u dfg lds gkjs fxjk&x.ks'kAA 4
Jh xq#pj.k ljkst jt fut eu eqdqj lq/kkjA dgu pgkaS gfj fo'kn ;'k fut y?kqefr vuqlkjAA 5
yf[k lcesa futukFk dks djkaS lcUg lksa usgA yfx ijfgr midkj esa lqQy gks; ujnsgAA 6
iki&okluk tfj ejS ck<+S fojfr&foosdA xq# lkfgc vuqdwy gkas] ;gh euksjFk ,dAA 7
izHkq in&jfr n`<+ efr cus lk/ku&/;ku izoh.kA lsok v# lRlax esa] lnk jgSa yoyhuAA 8
ije Kku vkuUn?ku b"Vnso HkxokuAA ik djSa eq> nhu is fut vuU; tu tkuAA 9
~2~
j{keke~!
gs ije thou/ku lnu&'kqHk 'kj.k&v'kj.k ikfgeke~A
gs n;ukFk vukFkikyd vtj vej.k j{keke~AA1
ln~xq# Lo:ikuUnuUnu "V guqeu~ ikfgeke~A
t; t; ijeiqfjifr ije f'ko lq[k&lqQyizn j{keke~AA2
gs uaxyh'k izoh.k ifjdj ije eksgu ikfgeke~A
gs fo'ofofnr fo'kky O;kid txn~xq#oj j{keke~AA3
gs dey dksey dq'ky ^dsoy* dqy dyk/kj ikfgeke~A
gs diV dqfVy djkydky&dqBkj dj/kj j{keke~AA4
gs HkDr&Hkorkjd ldy larkigkjd ikfgeke~A
gs dYir# d#.kkfu/ks dY;k.k dkjd j{keke~AA5
gs /;s; izs; ves; vfHkuo v?km/kkju ikfgeke~A
gs lkSE; 'khry ljy 'kqHk eneksgekju j{keke~AA6
gs Kkuxq.kfuf/k Ks; xkSjo xqg~; xq#oj ikfgeke~A
gs lR; f'ko lqUnj 'kqHkk;r /keZ/ot/kj j{keke~AA7
gs ije xq# ijekFkZ izsjd iwT; xq#oj ikfgeke~A
gs txr~ca/k fudUn fut fuysZi ujoj j{keke~AA8
gs fl) loZ izfl) lknj f'ko lukru ikfgeke~A
gs foK oj oSjkX; oiq/kj fojnokgu j{keke~AA9
gs ijegal iz'kaluh; iz.kE; iq"dy ikfgeke~A
gs ijeKkukuUn?ku lokZRe lqjoj j{keke~AA10
gs ije iw.kkZuUn:i vuwi Nfo/kj ikfgeke~A
gs fuxe uhfrfu/kku ujgfj fuiq.k fu'py =kfgeke~AA11
~3~
H
~4~
ckjEckj iz.kke
ln~xq# n;ky d#.kklkxj gS ckjEckj iz.kke rq>s AA1
gs txrkju tx midkjh] gs ldy xq.kksa ds Hk.Mkjh A
gs fl) riks/ku vfodkjh] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA2
gs ujgfj:i fujadkjh] gs fojfr foosd lqozr/kkjh A
gs HkoHkze&Hkwy dqefrgkjh] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA3
gs vt ^v}Sr&Lo:i* izHkks] gs f'ko&lqUnj&fpn~:i foHkks A
gs vfopy vy[k vuwi izHkks] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA4
gs czkuUn lq/kklkxj] gs izseewfkZ 'kqHkxq.kvkxj A
gs fuR; fujke; uj ukxj] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA5
gs djdY;k.k iz.krdkjh] gs tux.keaxy eqndkjh A
t; t; t; gs f'ko vorkjh] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA6
gs lqfofnr lar&lqtuuk;d] gs vtj vej xq# xq.kxk;d A
gs lqxfr lqefr 'kqHk ojnk;d] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA7
gs fnO; 'kfDr/kj Jqfr'kks/kd] gs fuxe uhfr ds ifjiks"kd A
gs vxq.k v'kqHk ds vojks/kd] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA8
gs ^jke;kn* je.kkuUnh] ^gfjgj* ^Lo:i* 'kj.kkuUnh A
gs ijegal ijekuUnh] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA9
gs uo ^rqylh* ds ojn jke] gs loZs'oj lq[k 'kkfUr/kke A
gs bfUnz;ftr nsf'kd vuke] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA10
gs tx ds lPps ckn'kkg] gs f=xq.kikj lcls vpkg A
gks jgh prqfnZd okgokg] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA11
gs mnklhu vuo| vVy] gs R;Drifjxzg vHk; vey A
gs ohrjkx 'kqHk pfjr /koys] gS ckjEckj iz.kke rq>s AA12
~5~
ueu xhr
ueu gS ueu gs ijegal Kkuh] fou; vkt lqu yks djks fegjckuhA
iqu% jkeuoeh dks Jhjke vk,] lksga f'koksga dk Madk ctk,A
dgw vkidh xq.k&dFkk D;k tqckuhAA1
izcy iki&ik[k.M iqjtksj re Fkk] lqiFk NksM+ Hkwyk&HkVdrk euqt FkkA
vk, /kjk dks cukus uqjkuhAA2
djk jke dh ;kn lkjs oru dks] fn;k lR; dk cks/k vucw> tu dksA
tik tki vtik cuk;k lqKkuhAA3
tyk T;ksfr ^gfjgj* dh tx dks txk;k] gtkjksa ds thou dks thou cuk;kA
vuks[kh gS xq#oj ik dh dgkuhAA4
t;&t; eph vkt lhrkje.k dh] b/kj /kwe Nijk esa ln~xq# pj.k dhA
lqgkfxu /kjk ns jgh gS lykehAA5
foey dhfkZ QSyh gS vt&tx esa Hkkjh]/kjk /kU; gS [kq'k fn'kk;sa ;s lkjhA
/kqja/kj rih ur gSa fo}ku KkuhAA6
cus Hkksys 'kadj fo"ke fo"k ipk;k] gekjs fy;s lzksr ve`r cgk;kA
rjrs lgt fla/kq Hkoc) izk.khAA7
dq'ky dqy dyk/kj yfyr yksdikou] lnkf'ko lqjatu lqtu&eu&yqHkkouA
c/kk gkFk gkftj gw vf[k;ksa esa ikuhAA8
ijeHkfDr dk ns nks ojnku Lokeh] fourh ;gh ys yks 'kr'k% iz.kkehA
yxs rsjh lsok esa dqy ftUnxkuhAA9
lPps 'kga'kkg loZLo R;kxh] foosdh foxr&eksg&eRlj fojkxhA
lquk;k lnk 'kkL=&Jqfr;ksa dh ok.khAA10
tek HkDr lkjs tue&fnu eukus] ^ijegal ckck* dk vk'kh"k ikusA
lth vkt [kqf'k;ksa dh egfQy lqgkuhAA11
~6~
c/kS;k
ysy gks c/kS;k rqylh ckckth ds NS;k rw] ysy gks c/kS;k jke;kn j?kqjS;k rwA
pSr jkeuoeh ds Nijk uxfj;k] ikBd th ds ?kjok esa mrjy vatksfj;kA
jke:i cfu 'kqHk tue /kjS;k rwAA ysy0
Qfl txtky esa nqf[kr jgs yksxok] jke ds Hkqykb ijs dfBu dqjksxokA
?kjs&?kjs t; fljhjke jVoS;k rwAA ysy0
,d fnu lkl jksd vklu tekb ds] mfM+ xby rqgq nqb eafty pkb dsA
lcds pfdr dby xko&?kjoS;k rwAA ysy0
NksVfga esa ekb xbyh ljx fl/kkb ds] lkSafi nsys ckck ikys [kkfrj nkslj ekb dsA
^ykyk ujgfj* ds vkxu [ksyoS;k rwAA ysy0
dk'kh ds xq:th nsyha tksx ds tqxqfr;k] yxys yxu oksfg lk/ku Hkxfr;kA
lk/kw cus [kkfrj [kwc ftn BuoS;k rwAA ysy0
nsf[k ds yxu xq# fngys vkns'kok] ekbZ ds 'kjhj ckn tbg fcns'kokA
ekbZ ds eju ckn ?kj rstoS;k rwAA ysy0
tkb ^cDlj* dqy cLrj mrkfj ds] f'k[kk&lwr rst nsy lk/kw Hks"k /kkfj dsA
lh/ks jksgrkl tkb Hkle jeS;k rwAA ysy0
xqQk esa ibZfl nh<+ vklu tekb ds] ckluk fcdkj ek;k&eksgok tjkb dsA
dfBu rislok esa eu ds nsoS;k rwAA ysy0
dqy Hkxrkb ikb ldy fl)kbZ rw] dby v?kV Kku&/ku ds dekbZ rwA
rsft jksgrkl rc ifNe xoS;k rwAA ysy0
Kku&mins'k nsy rqgq ?kwfe&?kwfe ds] ikb nj'ku yksx ukps >wfe&>wfe dsA
Vsjh&t;iwj chps /kwe epoS;k rwAA ysy0
ckck ^csfyjke* ds ^Vsfj* esa viukb ds] /kqfu lqyxkb ti&ri esa yxkb dsA
vkxjk esa ^gfjgj* /kqu ctoS;k rwAA ysy0
ri esa rikb tksx&/;ku esa l/kkb ds] lgt l:ikuUn muds y[kkb dsA
^ukud* ^dchj* tblu xq# cuoS;k rwAA ysy0
mufga ds lkSafi vkiu Kku&xq#vkbZ ds] /kby/ks;ku nh+<+ vklu yxkbZ dsA
fygy lek/kh lr/kke ds xoS;k rwAA ysy0
nqfu;k esa pk# vksj rksgjs cM+kbZ ck] vkt bgk Nijk esa rksgjs c/kkbZ ckA
^fljh ijegal* nkrk uke ls tuS;k rwAA ysy0
jg Nijfg;k iqtkb xby lxjks] pj.k&'kj.k ikb Hkkx tkxy gejksA
^uaxfy* esa cfl ^txrkju* dgS;k rwAA ysy0
yksxok fugky Hkbys ikb gfjuke /kqu] tkfj iki rki dbys lqQy euqt&ruA
lgt lekf/k tki vtik fl[kS;k rwAA ysy0
geuha xjhcou ds bgs ck vjft;k] jgs rksgj pjuha esa vpy Hkxfr;kA
nkrk rw ^n;ky* ln~xq#oj xksl;
Sa k rwAA ysy0
ysy vorkj jkeuoeh ds fnuok] jketh tblu rqgq d#.kkfu/kkuokA
lpgw ^n;ky*&ckck jke&j?kqjS;k rwAA ysy0
~7~
pbrk
Hkkos eksgs pbr eghuok gks jkek] uoeh ds fnuokA
^jke&jke;kn* ds tueok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
lar&lqtu fgr ysys vorjok] /kjrh ds Hkkj mrjuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
jketh ds lqf/k;k Hkqykby jgs yksxok] djs v/kje ds djeok gks jkek] uoeh ds fnuokA A
dfy esa izxV gksds ^jke;kn* lxjks] jke ds dbys xquxkuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
jketh la?kkj dbys nleq[k jkouok] ^jke;kn* eu ds ekjuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
jketh vfgY;k vkS 'kcjh ds rjys] ^jke;kn* lar&lqtuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
vtq, ds fnu jke vo/k tueys] ^jke;kn* Nijk vkouok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
jke jgysa n;kfuf/k v'kju 'kj.kuok] txrkju xq# Hkxokuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
vkt nquks izHkq yksx ds /kwe epy ck] nqugq ds pj.k iqtuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
vksus gksyk t;jke vo/k esa lxjks] Nijk esa t;xq# xkuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
gejks n;ky ckck Kku ds [ktuok] jkepUnz 'khy ds fu/kkuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
nquks ,ds :i jgys] nquks ,ds tkuok] nquks iq#"kkske iwjuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
geuh cydou ds bgs ck vjft;k] jgs xq#in esa /ksvkuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
Hkkos eksgs pbr eghuok gks jkek] uoeh ds fnuokAA
c/kS;k
vktq Nijk esa c/kS;k ckts
pbr ds eghuk jgs uoeh vatksfj;k] lwck fcgkj fcps Nijk uxfj;kA
ikBd lqoa'k mft;kjsAAc/kS;k0AA1
/kfu&/kfu tud ^rqylhjke* cM+Hkkxh] ftudk Hkou vbys ^jke;kn* R;kxhA
ckck ^ujgfj* ds nqykjsAAc/kS;k0AA2
tkxy fcjkx yfjdba;s esa Hkkjh] xsg usg NksM+ fngys izhr jhr lkjhA
cxlj tk lk/kq Hks"k /kkjsAAc/kS;k0AA3
lk/ku ls ikb xbys flf) 'kfDRk lkjh] cfu xbys 'kadj leku NsedkjhA
^ijeKku* /ku ds HkaMkjsAAc/kS;k0AA4
/kwe epy nqfu;k esa pk# vksj Hkkjh]Nijk esa t;&t; iqdkjsa uj&ukjhA
flfj ijegal vorkjssAAc/kS;k0AA5
/kfu&/kfu lqfnu vkt /kfu Hkkjr Hkqba;k] uj cfu tue fygys l`f"V ds lSa;kA
HkDr&lar&lqtuu lgkjsAAc/kS;k0AA6
lgts djkb nsys tx ls eqdqfr;k] lcds crkb nsys tksx ds tqxqfr;kA
[kksyys v}Sr ds utkjsAAc/kS;k0AA6
geuha ds Hkkx tkxy vtq, ds fnuok] Qs# flfj jke vbyha uoeh ds fnuokA
euqok jkouok ds ekjsAAc/kS;k0AA6
H
~8~
lksgj
/kfu /kfu uoeh lqfnuok pbr ds eghuok u thA
yyuk izHkq flfj jke ds tueok ts nq[k ds gjuok u thAA
vtq, ds fnu =srk tqxok esa n'kjFk Hkouok esa thA
yyuk izHkq fygys uj vorkj lqtu ds dkjuok u thAA
,fg dfytqx esa vusr c<+y v/kje Hkje c<+y thA
yyuk jke ds Hkqykb lc yksxok ts iki esa fcpkj dbys thAA
Qs# jkeuoeh ds lar:i /kfj ^jke;kn* vbyha thA
ckck Nijk uxfj;k ds Hkkx txys ^rqylh* ds jke vbyha thAA
'kq# yfjdba;s esa ?kj rstyha lk/kq lus;klh Hkbyha thA
ckck jksfgrkl cuok esa vkf[k ewafn vklu vpy xgyha thAA
fjf/k flf/k ti&ri lk/ku tksx esa fuiqu Hkbyha thA
ckck ioyha vej lr/kke ts Kkuh ijegal Hkbyha thAA
v'kj.ktu ds 'kj.k fygyha iki&rki Nkj dbyhaa thA
ckck xko&xko ?kjs&?kjs ?kwfe&?kwfe Kku&mins'k fngyha thAA
^Vsjh* ^t;iqj* chps Bko /kbyha vkxjk esa /kqba jpyha thA
ckck ri esa yxkb ^Lokeh gfjgj* ds vius l:i dbyha thAA
nqfu;ka ds vtxqr vk/kkj fngyha fcey fcpkj fngyha thA
ckck lgt ^l:ikuUn* /ku fngyha eqdqfr lgy dbyha thAA
^uaxyh* esa Hkxfr ds /kke [kksyyha lcds fugky dbyha thA
ckck ^txrkju* ukes e'kgwj Hkbyha cM+ xq#/kke fngyha thAA
Nijk ds rsft ds fcns'ks xbyha dcgqa uk eqfM+ vbyha thA
ckck vkt ,fg /kjrh ds Hkkx tkxy jmjks t;&t;dkj gksyk thAA
vftcs fetkt jgs QdM+h ts /ku&eku ykrs ejyha thA
ckck ueoksa uk pgyha crkoy vblu fcjkxh jgyha thAA
QksVqvks f[kapr [kkfu MkV iM+yha eqg fcpdkb fngyha thA
ckck lcls jfg ds mijke flfjQ mins'k fngyha thAA
jktkth ds fcurh Bksdj ejyha eBoks uk cus fngyha thA
ckck /ku&tu&eku ds pkguok uk dcgq fetkts yoyhas thAA
jgfy ije vo/kwr HkHkqfr;k jekb jgyha thA
ckck nqfu;k ds lq[k&eku ukgha pgyha lc nqrdkj fngyha thAA
dcgq uk psyou ds ny cUgyha lcls vlaax jgyha thA
ckck ije fcjkxh euftr jgyha vkBks igjh eLr jgyha thAA
dbls c[kkuha jmjks xquok vkiu NksV eqgok ls thA
ckck jgfya vkdk'ks tblu cM+xj vk xfgM+ leqanj tblu thAA
jmjks rislok ds Qy vblu lHks t;&t;dkj djs thA
ckck ?kjs&?kjs gks[ksyk iqtuok ts yk[kksa yksx /;ku /kjs thAA
vx&tx esa efgek Qbyy ckVs ukeok pyr ckVs thA
ckck tfi&tfi jmjks earfj;k ts yksx Hkoikj gkssys thAA
lksuosa esa fy[ky tkrk uko jmjks pfjr c[kku gksrk thA
ckck lHkds fgjnb;k ds nso cfu /;ku ds ewjfr cuyha thAA
nqfu;k esa epy ckVs /kwe ts xq#oj ^n;ky* feyyha thA
ckck Nijk esa gksrk t;&t;dkj ts Qs# flfjjke vbyha thAA
lqfua , n;ky ckck geuha ds vjt&xjt lquha thA
ckck geuha ds gfj ds dqefr;k fcey dfja efr;k u thAA
~9~
~ 10 ~
vfHk;ku&xhr
ckck ds ykxy njckj gks] py Nijk pys dsA
[kqfy tkb fd'er rksgkj gks] py Nijk pys dsA
flfj jkeuoeh ds jke cfu vbys] ^jke:i* ^jke;kn* ukeks /kjbysA
iwtsyk dqy lalkj gks] py Nijk0AA1
NksVs mfefj;k esa ?kj&ckj rstys] jksfgrkl cuok esa lqjrh lgstysA
[kksyys eqdqfr ds nqvkj gks] py Nijk00AA2
vkxjk esa ^gfjgj* ds /kqfu;ka txoys] lk/kw&lqtu ds lqekjx ns[koysA
?kj&?kj epy t;dkj gks] py Nijk0AA3
nqfu;k esa lxjks ck muds cM+kbZ] Nijk esa cktsyk 'kqHk 'kgukbZA
yksxok tqVy cs'kqekj gks] py Nijk0AA4
ftfuxh esa /ku&eky gkFkks u yoys] QksVqvks f[kapr [kkfu eqg fcpdoysA
vblu jgysa euekj gks] py Nijk0AA5
nhuu ds ukFk gosa v'kj.k ds lkbZa] dgok ys mudj ge xquok fxukbZaA
ckck dfjgsa csM+k ikj gks] py Nijk0AA6
Kkfu ijegal gosa /keZ/otk/kkjh] uko txrkju g lar&lq[kdkjhA
larUg ds gosa ljnkj gks] py Nijk0AA7
uaxyh fcgkjh ds xq#nso Lokeh] yk[k&yk[k yksx fefy nhgsa lykehA
Hkby vkt lar vorkj gks] py Nijk0AA8
xq#oj n;ky gosa cstksM+ nkuh] vufxu ck mudj n;k ds dgkuhA
nq[kok ls dfjgsa mckj gks] py Nijk0AA9
~ 11 ~
Lrqfr
esjs nkrk rqEgkjs indey dh /kwy cu tk] ije xq#nso ds pj.kksa dk uUgk Qwy cu ikA
txr dh oklukvksa esa dHkh engks'k uk gks] lnk yhyk&dFkk lcls rqEgkjh ukFk dg ikA
HkVdrk fQj jgk Fkk ukFk rqeus gkFk dks Fkkek] fd yTtk dj Fkekus dh Dofpn~ xq#oj fuHkk ikA
ugha gS lk/kuk&la;e u gh oSjkX; dk lEcy] rqEgkjs vkljs [kqn dks fdukjs eSa yxk ikA
,s lPps ckn'kk esjs] ije izhre firk&ekrk ! lHkh fj'rksa dk eryc ,d rqels eS a fuHkk ikA
ugha gS pkg lksgjr dh ugha ijokg ru&/ku dh] rqEgkjs Kku/ku dks ukFk fdafpn~ eSa cpk ikA
cuw eSa csxjt lsod rqEgkjs }kj dk xq#oj] vgsrqd gks d`ik ,slh [kqnh viuh feVk ikA
rqEgkjs fnO; pj.kksa dks fcBk fut vkRe&eafnj esa] ?kM+h iy&fNu lnk vpZu rqEgkjk ukFk dj ikA
rqEgha gks jke uVoj ';ke 'kadj nso&nsohx.k] lHkh dk fnO; n'kZu eSa rqEgha esa nso dj ikA
feyw lcls rqEgkjk cu d: loZ= xq#&n'kZu] rqEgkjs uke dk Madk txr~ Hkj esa ctk ikA
fd;s lRdk;Z dk Hkxou~ rfud vfHkeku uk gksos] rqEgkjk ;a= cudj nso lcdqN dj&djk ikA
feys dksbZ lqtu eq>ls fiyk xq#izse dk ve`r] n; mldk ^ije* xq#nso dk eafnj cuk ikA
dgha tx ds va/ksjs esa HkVd tk;sa u ix esjs] txr~ dks Kku&vkHkk ls mtkxj ukFk dj ikA
Hkjks lkeF;Z rqe ,slh feVkdj }s"k&dVqrk;sa] txr~&cU/kqRo dk loZ= gh xaxk cgk ikA
prqfnZd esa lrr~ Qgjs irkdk uke dk rsjs] rqEgkjs f'k"; gksus dk lgh xkSjo dek ikA
n;ke; uke gS nkrk rsjk e'kgwj nqfu;k esa] n;k dk nku ikdj eSa dje viuk cuk ikA
lHkh esa xq.k fuj[k ik y[kw voxq.k lnk viuk] >iVdj ds xqugxkjksa dks Hkh fny ls yxk ikA
tfVyrk, esjs eu dh djks lc nwj gs Hkxou] n; ,slk cus ikou fd lcdk nq[k cVk ikA
feVs lc Hksn cqf) vkS yxs ;g fo'o dqy miou] lHkh izk.kh rqEgkjs va'k gSa&,slk le> ikA
d: ln~Hkko dh o"kkZ] txr esa ?kwedj izHkq th] ngdrh dqy euqtrk dks rfud 'khry cuk ikA
fn;k tks Kku dk ve`r nok og yk[k jksxksa dh] fiyk djds mls lcdh O;Fkk;sa eSa feVk ikA
vxjps Dykar tu ysaxs ugha nkrk 'kj.k rsjh] euqtrk u"V gksxh&lR; ;g lcdks lquk ikA
/kjks vorkj fQj ls vk cpk yks ukFk nqfu;k dks] ;gh fourh gs ln~xq#nso eSa rqedks lquk ikA
djs eu /;ku&ti&lqfeju lrr iwtu&Hktu rsjk] ;gh vk'kh"k gs xq#oj rfud rqels dek ikA
txr dh eksg&ek;k esa efyu jgrk gekjk eu] rqEgkjh Kku&xaxk esa bls fueZy cuk ikA
;gh gS ,d vfHkyk"kk vgfuZ'k gks Hktu&lqfeju] rqEgkjs fnO; ea=ksa ls dfBu Hko#t NqM+k ikA
n; ds izseeafnj esa yxk 'kqHk vkluh izHkqth] rqEgkjh ewfkZ lqUnj nso eSa mlesa fcBk ikA
NVs dqy eksg dk cU/ku rqEgkjk usg gks iDdk] rqEgkjs izsfe;ksa ls izse dk fj'rk cuk ikA
egknqLrj gS Hkolkxj rqEgkjk uke txrkju] rqEgkjh gh d`ik ds vkljs Hko ikj dj ikA
eSa ukpw ukp og tSls upkvks vki gs uVoj] fujFkZd yksdyhyk ls xyk viuk NqM+k ikA
H
~ 12 ~
H
~ 13 ~
dhZu
Hktq eu lrxq# lrxq# lrxq# thA cksyks t;xq# t;xq# t;xq# thAA
lar:i /kfj vk;s Hkwij]ije firk ln~xq# ijes'ojA
ikjcz vorkj ije xq#AA lrxq#0
ujru dk ms'; crk;k] ije 'kkfUr lans'k lquk;kA
fd;k egk midkj ije xq#AA lrxq#0
ln~xq# esjs Kku xq.kkdj] ;ksxs'oj v/;kRe izHkkdjA
Hkoun [ksougkj ije xq#AA lrxq#0
ln~xq# 'kkfUr&lqefr ds nkrk] lR; Kku lq[k/kke fo/kkrkA
v?kHkatu drkZj ije xq#AA lrxq#0
'kj.kkxfr dk ikB i<+k;k] lsok HkfDr&;ksx fl[kyk;kA
fd;k eksg lagkj ije xq#AA lrxq#0
ijero dk cks/k djk;k] eu ekul esa jke y[kk;kA
fujkdkj lkdkj ije xq#AA lrxq#0
egkea= vtik cryk;k] =kVd&f=dqVh /;ku fl[kk;kA
fd;k 'kCn >adkj ije xq#AA lrxq#0
fuxqZ.k fuR; fujatu Lokeh] vf[ky yksd lq[k/kke vdkehA
ueu d: lkS ckj ije xq#AA lrxq#0
lkj f'k{kk
ije xq# dh lkj f'k{kk ;kn j[kuh pkfg,A vpy J)k Hkko ls izHkqHkfDr djuh pkfg,AA
lc erksa dk lkj gS fl)kar ln~xq#nso dkA vkpj.k dj 'kh?kz fut dY;k.k djuk pkfg,AA
oSj] fgalk] ks/k rt ik[k.M feF;kpkj dksA izsee;] 'kqfp Lusg&ln~O;ogkj djuk pkfg,AA
fo"k; lq[k lalkj ds fuLlkj ek;k:i gSaA eksg&eerk R;kx izHkq esa fny yxkuk pkfg,AA
pan fnu dk gS fBdkuk gSa eqlkfQj yksx geA fQj u tx&tatky esa eu dks Qlkuk pkfg,AA
cSBdj lRlax esa fur /kkj n`<+ oSjkX; dksA lqjfr ls izfr lkl vtik tki tiuk pkfg,AA
eu]opu vkS deZ dks dj 'kq) lsok&HkfDr lsAfuR; fu;fer xq# pj.k dk /;ku djuk pkfg,AA
xq#ik ls vkRen'kZu lqyHk gksrk tho dksA HkfDr&lsok ls ik dk ik= cuuk pkfg,AA
ije xq# lk{kkr~ f'ko vkuUn&d#.kk/kke gSaA ekudj ;g lR; Hkxon~Hkko j[kuk pkfg,AA
O;Dr vkS vO;Dr lpjkpj lHkh izHkq:i gSaA Hkko ,slk j[k lHkh ls izse djuk pkfg,AA
/keZ dk lkezkT; gks xq#Kku dk Madk ctsA lc txg ln~Hkko dk nhid tykuk pkfg,AA
H
~ 14 ~
fou;
gs nhucU/kq n;kyq xq# dSls d: xq.kxku eSa]gS vfr ifo= pfj= izHkq dk vkSj fuiV xokj eSaA
ftg~ok esjh vifo= gS efgek lqikofu ukFk dh]lalkj nq[k ls =Lr gks vk;k 'kj.k Jheku~ dhA
/ku&/kkU; ek;k:i gSa viZ.k bUgsa dSls d:] eu gS Qlk Hkotky esa xq#&/;ku eSa dSls /k:A
ru rks lnk nq"deZjr eu ladqfpr bl Hkkj ls] loZLo Hkh nsdj u gks m_.k eSa ljdkj lsA
vlgk; gksdj gs n;kfuf/k vkids }kjs [kM+k] eSa ifrr gw izHkq ifrrikou vkidk gS vkljkA
Hkofla/kq esa gw Ql x;k tYnh mckjsa ukFk vc] dksbZ lgkjk gS ugha] xq#nso Fkkesa gkFk vcA
vk;s v/ke tks 'kj.k esa gs ukFk os lkjs rsjs] rc ;g fHk[kkjh vkidk izHkq vkljk fdlk djsA
eSa nhu gw izHkq nhucU/kq vukFk eSa izHkq ukFk gSa] eSa v/ke izHkq m)kjdkkZ xq# ije /kheku gSaA
ekrk&firk ukjh fuy; nsaxs u dksbZ lkFk ;s] nqLlg ujd nq[k ls NqM+k;saxs u dksbZ gkFk ;sA
ljdkj vc eSa 'kj.k vk;k lc fBdkus NksM+dj] j{kk djsa gs ukFk lcls vk iM+k eqg eksM+djA
ctjaxh dh Lrqfr
iou ds iq= ctjaxh n;k bruh rks fn[kykukA Hkqyk jke dks tc Hkh eq>s lqfeju djk nsukAA
lrkrs gSa eq>s [kyny NqM+kuk pkgrs lRiFkA guudj 'k=q dk Hkxou~ esjk ladV NqM+k nsukAA
nlkuu eu izcy gjne #ykrk 'kkafr lhrk dksA nyudj niZ gs guqeu~ fl;k dk nq[k ?kVk nsukAA
Hkxsa Hkze Hkwr lc eu ls rqEgkjk uke ysrs ghA lgk;d lar&HkDrksa ds txr dk Hk; feVk nsukAA
yxs fl;jkee; lc tx cus ,slk lqeu&ekulA tikdj jke dh ekyk lQy thou cuk nsukAA
dqiFk ij gSa pys lc yksx ?kj&?kj gS dyg HkkjhAcqjkbZ c<+ jgh lc vksj x<+ mldk fgyk nsukAA
mBkdj gs xnk/kj ohjoj guqer~ xnk viuhA dfBu dfydky dh yadk LoHkqtcy ls <gk nsukAA
djks t;dkj vius jke izHkq dh gs lqcy'kkyh! /kjk ij jkexaxk dh vfe; /kkjk cgk nsukAA
vej Jh jkexq.kxk;d dFkk ?kj&?kj lquk izHkq dhA lqtu&eu dks cuk izHkqe; ije ikou cuk nsukAA
yxs ujtUe lsok esa feys lRlax HkDrksa dkA ^ije* izHkq ds ;qxyin esa vpy efr xfr cuk nsukAA
~ 15 ~
okj nw ljdkj ij
gs ukFk tx&m)kjfgr ujtUe /kkjk vkiusA l)eZ&laLFkkiu fd;k Hko ls mckjk vkiusAA 1
t; ^rkdqyk* izdfVr iqyd ru lqvu ^".kkuUn* dsA ^y{eh* ru; xkSjkax xq# xEHkhj xgukuUn dsAA 2
/kfu /kfu lqikofu Hkwfe tg izdVs ^ije* ljdkj FksA Jhoa'k dqyHkw"k.k gj.knw"k.k lxq.k lkdkj FksAA 3
t; t; ^Lo:ikuUnuUnu* ^ije* iwj.kdke dhA vkuUndUn fudanfutrk Js"B uj fu"dke dhAA 4
t; t; lqtu&eu&eqndju ijes'k izsefu/kku dhA t; t; ^ijeiqfjifr* ;rhUnz equhUnz xq# xq.k[kku dhAA5
t; ^ijeKkukuUn?ku* futcks/k:i egku dhA t; n;ukFk vukFkikyd b"Vnso lquke dhAA 6
t; t;fr thou/ku lnu&lq[k&'kkfUr ^iw.kkZuUn* dhAt; jke vfHkuo ';ke f'ko l)ke d#.kkdUn dhAA 7
HkoflU/kqrkjd nq[kmckjd t; rqjh;krhr dhA t; fuxe&uhfrfu/kku ujgfj lq[kn lqn~ lqehr dhAA 8
foKku?ku oSjkX; oj xq#o;Z xkSjo/kke dksA 'kr~ 'kr~ ueu 'kqHk fnol ij dY;k.kdj rdke dksAA 9
djtksj dksey indey lqiquhr ^dsoy* dar dksA fouokSa vgfuZ'k lR; lqUnj lkSE; lar vuar dksAA 10
vorkj fnu ij ukFk dfj d#.kk fcyksdgq nkl ijA ;g tUe lsok esa yxs lc okj nw ljdkj ijAA 11
H
~ 16 ~
eu ds eksguokaA
ije izHkq vbys Hkouoka gks jkek eu ds eksguokaA
jks;sa&jks;as iqyds cnuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
/kfu /kfu /kfu oksfg ^rdqyk* uxfj;k] ekb ^yfNfe* ds Hkbys frjfir utfj;kA
ckck ^".kkuUn* ds vaxuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
'kqHk fge izns'ks vYeksM+k lqHkqfe;ka] tsB 'kqDy ,de ds Hkbys tufe;kaA
^dsoy* dqlqe ds f[kyuok gks jkek eu ds eksguokaAA
'kq#fg esa rsft nsys cki ds Hkouoka] xsg usg NksfM+ /kbys xq# ds pjuokaA
ri esa >qjoys ijuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
ti tksx fjf/k flf/k ikb eudkeok] ioys vN; in dqy cjnkuokA
cfu xbys guqer~ lekuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
ns'ks ns'ks ?kqfe&?kqfe nsys mins'kok] ckafV ds fugky dbys xq# ds lans'kokA
rkfj fngys ldy tguoka gks jkek eu ds eksguokaAA
gejks lqHkkx txys txys djeoka] pj.k 'kj.k nsb esVys HkjeokaA
xqu xkb gqyls ijkuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
dgoka ys ge budj xquoka fxukbZa] cM+ midkj dbys dsruk lqukbZaA
bgs gej xq# Hkxokuoka gks jkek eu ds eksguokaAA
gejks ijcok ds--vbys tuefnu izHkq vkt vkbZa] gejks ijcok ds lqQy cukbZAa
xg&xg dj rkM+s vlje vaxuok] vkljk yxy ckVs vbgsa ltuokA
cktsyk e`na x <ksy ckts 'kgukbZAA gejks ijcok ds---1
eafnj Hkouoka esa yxys vkluoka] vkb ds fcjktha izHkq nhgha nj'kuokA
gafl&gafl izHkq eksj vkjrh djkbZaAA gejks ijcok ds----2
txex lksgr ckVs jmjh eafnfj;k] ghjk eksrh pkuh tblu peds fctqfj;kA
jsleh vlfu;ka iS rfu i/kjkbZaAA gejks ijcok ds----3
lksuk&pkanh ukgha ckVs ukgha vu&/kuok] fcurh ds ywj ukgha lw>s uk cS;uokA
valq, ds HkasV ysb eksds viukbZaAA gejks ijcok ds----4
lHks r yqVkor ckVs vu&/ku lksuoka] cM+s&cM+s yksxou ds djsyk tqVuokaA
gejk r dqNqoks uk rcks rfu vkbZaAA gejks ijcok ds----5
Msxs&Msxs [krjk ck iljy vUgfj;k] fcifr ls Hkjy ckVs gejh Mxfj;kA
vaxqfj idfM+ rfu geds pykbZaAA gejks ijcok ds----6
ccqvk ds nsf[k jmok tj rkjs yksxok] utfj uk ykxs dgha ,fg ds ck [krjkA
vc r dqutjh ls geds cpkbZaAA gejks ijcok ds----7
cgqr fnuu Hkbys Hkksxok yxoyk] xksM+ok ncoyk vk lq[k ls lqroykA
vkbZa rfu Hkfj ft;k lsmok djkbZaAA gejks ijcok ds----8
jksb jksb gkFk tksfM+ djha yk vjft;k] izHkq th gekj vkt lquha yha fcufr;kA
NNur ft;jk ds frjfir djkbZaAA gejks ijcok ds----9
H
~ 17 ~
c/kkbZ
d: dSls c;k eqg ls [kq'kh fdruh cM+h gedks] four gSa ikn&in~eksa esa lefiZr gks izHkks rq>dksA
fn;k dSls Hkyk tk, rsjs midkj dk cnyk] _.kh gSa izk.k&eu&ru lc ueu lkS ckj gS rq>dksAA
eqckjd tUefnu dh gS c/kkbZ yk[k gs Lokeh] ojsa vk'kh"k ln~xq#oj lqeu&ru HksaV gS rq>dksAA
djsa fdruh cM+kbZ R;kx&lsok&izse dh rsjs] eqfnr gksdj fn;s ojnku ln~xq# us vrqy rq>dksAA
fnokus gks ^ije* izHkq ds mUgha esa izk.k&eu rsjk] vgfuZ'k gSa yqVkrs izse&lsok lq[k&lqefr lcdksA
lefiZr ftUnxh djds ije xq#nso izHkqoj dks] prqfnZd fQj jgs nsrs vej xq#Kku vx&tx dksA
lnkozr gSa pykrs lc txg ln~Kku&lsok dh] rkjFk gks jgs lkjs feyk uotUe gS lcdksA
lrr~ Qgjs irkdk fo'o esa xq#nso Lokeh dh] yxs ;g tUe lRr esa ;gh vk'kh"k nsa gedksA
f[kys vuqfnu lqeu&ekul fo#t gksa ru&cnu rsjs] feys lc fnu nqvk rsjh djsa ln~xq# ik gedksA
^ije* xq# ds nqykjs ije I;kjs lar&lqtuksa ds] lHkh HkDrksa ds rueugj vfer t;dkj gS rq>dksA
foey oSjkX; ds nkrk lqefr ln~Kku ds LOkkeh] yxkvks pj.k deyksa esa vHk; ojnku nks gedksA
H
~ 18 ~
d#.kkfu/kku
xq#oj gekj jmvk d#.kkfu/kku gbZa] Lokeh gekj jmvk Kkuxq.k[kku gbZaA
cgqr fnu ls ge vkljk yxoyha th] ysb ds lju esa jmjk Mqcs ls cpoyha thA
ln~xq# n;ky jmvk rkjs esa egku gbZaAA1
jmjs Hkjksls vc dkyks ds uk Mj dksbZ] ftfuxh gekjk jmjk fdfjik ls ikj gksbZA
izHkq ls feykos [kkfrj jmvk fceku gbZaAA2
esfV vxs;ku ijekre xs;ku fngyha] lc fdNq djkb ds Hkh lcls mckj fygyhaA
egkcy'kkyh jmvk flf) 'kfDreku gbZaAA3
lqjfr ds rkj viuk I;kj esa feykb fygyha] vtik earj lkal&lkal esas tikb fngyhaA
nhu&nq[kgkjh jmvk lq[k ds [knku gbZaAA4
jmjs Hkjksls gej ftfuxh dVr ckVs] nq[koks esa Lokeh jkmj fdfjis y[kkr ckVsA
lpgw gekj izHkq th f'ko&lq[k/kke gbZaAA5
izse ds ewjr gbZa v'kj.k ds BkSj Lokeh] lc lejFk jmvk lar fljekSj LOkkehA
fd'er ds ys[k jmvk fcf/k ds fc/kku gbZaAA6
uaxyh ds izHkq ds ^ije* eLrku jmvk] ijeiqfjifr tx tkfgj egku jmvkA
dqy nsch nsoru esa cM+ cqf/keku gbZaAA7
xq#lsok&Hkxfr esa guqeku chj jmvk] tx ls vysi gha vtcs Qdhj jmvkA
lc fdNq tkfu ds Hkh [qkn vutku jghaAA9
^iwju* nqy#vk ds cki&egrkjh jmvk] tku&izk.k lHks gbZa fgjnsfcgkjh jmvkA
gejk ftfufx;k ds dqy vjeku gbZaAA10
csj&csj pjuha esa gej fcufr;k th] fngha izHkq fnyok esa viuh Hkxfr;k thA
tu&eugkjh jmvk Hkxfrfu/kku gbZaAA11
lPps lkfgc
rq>dks ekrk firk ;k fo/kkrk dgw] rw gh fuxqZ.k lxq.k lR; lkdkj gksA
rw gh fo|k&foHko nso&nsos'k gks] rw gh ln~xq# ijacz vorkj gksAA
osn dgds Fkds usfr efgek rsjh] o".kq&fof/k&gj ugha ik lds ikj gSaA
gSa Fkdha lkjnk rsjs xq.kxku esa] ge rks ckyd efyucqf) uknku gSaAA
vk;s ^gfjgj* lxq.k lar ujnsg esa] ckVus dks ^ije Kku* djus vHk;A
rsjs 'kqHk vkxeu ls /kjk /kU; gS] ge izQqfYyr gSa lcds feVs rki=;AA
dky dk Hk; x;k tUe ikou gqvk] rwus ckVk egkea= vejo dkA
fof/k crk;h lgt ;ksx ti&/;ku dh] fpk esa Hkj x;k cks/k czRo dkAA
Jh pj.krhFkZ ij ok: loZLo eSa] /kj n;daqt esa ewfkZ xq#jkt dhA
fnO; ekul esa iwtk d: jkr&fnu] cksy t;&t; djsa vius egjkt dhAA
tx ds izk.kh yxsa vkReor~ izsee;] lcesa fuj[kk d: lPps ljdkj dksA
eu opu ls vgfuZ'k d: oUnxh] eSa prqfnZd yqVk ^ije* I;kj dksA
gs n;/ku ^ijeKkuvkuUn* ?ku] lPps lkfgc lpy f'ko lukru ln;A
o`fk fut:i esa dj nks ,slh vpy] ftUnxh ;g cus iw.kZvkuUne;AA
c/kS;k ckts
vktq xq#}kjs c/kS;k cktsA
tsB ds eghuk jgs ,de vtksfj;k] fcps fge izns'k ,xks ^rdqyk* uxfj;kA
^yksfgfu* lqoa'k mft;kjs] c/kS;k0AA1
/kfu&/kfu tud ^".kkuUn* cM+Hkkxh] ftudk Hkou vbys ^dsoy* fcjkxhA
ekrq ^yfNeh* ds nqykjs] c/kS;k0AA2
tkxy fcjkx yfjdba;s esa Hkkjh] xbys fcns'k rsft cki&egrkjhA
^ghjk&Lo:i* xq# /kkjs] c/kS;k0AA3
ln~xq# ls ikb xbys flf) 'kfDr lkjh] cfu xbys 'kadj leku NsedkjhA
^ijeKku* /ku ds HkaMkjs] c/kS;k0AA4
lgts ygkb nsys vkre eqdqfr;k] lcds fl[kkb nsys tksx ds tqxqfr;kA
meM+s vkuUn ds Qokjs] c/kS;k0AA5
/kwe epy nqfu;k esa pkjks vksj Hkkjh] ln~xq# ds t;&t; mpkjsa uj&ukjhA
geds feyysa ^ije* I;kjs] c/kS;k0AA6
/kfu&/kfu lqfnu vkt /kfu Hkkjr Hkqba;k] uj cfu tue ys ys l`"Vh ds lSa;kA
HkDr lar lqtuu lgkjs] c/kS;k0AA7
dgoka ls mrjy bZ vtxqr eqjfr;k] lksuk tl pedsyk ftudj lqjfr;kA
iqyfdr u;u uhj <kjs] c/kS;k0AA8
^rdqyk* esa izxVy iykby bZ nsfg;k] lrxq# ds lsok esa Hkbys fonsfg;kA
^ijeiqjh* ikou ixq /kkjs] c/kS;k0AA9
ljx mrfj vbys vlje vaxuok] HkDr&lar xkosays lksgj lxquokA
nq%[k&Dys'k Hkxys fdukjs] c/kS;k0AA10
pgq vksj cktsyk eaxy c/kkbZ] ^ek;k* cfgfu nsfy xq# ds nqgkbZA
^eqfu* HkS;k t;&t; mpkjsa] c/kS;k0AA11
ije izse vefjr ds gks[ksyk ckfjl] ru&eu&f[kyy feyy [kqfl;k fu[kkfylA
Hkbys fugky Hkxr lkjs] c/kS;k0AA12
geuha ds Hkkx tkxy vtq, ds fnuok] ujru esa gfj vbys Hkxru djuokA
tUe lqQy Hkbys gekjs] c/kS;k0AA13
~ 21 ~
H
~ 22 ~
t;&t; dgks
lqgkuk ltk njckj lHkh vkt t;&t; dgks
i/kkjs ^ije* ljdkj lHkh vkt t;&t; dgksA1
^rdqyk* esa cktsyk eaxy c/kkbZ] tksrh ljx ds /kjkry is vkbZA
meM+y tufu ds nqykj] lHkh vkt t;&t; dgksAA2
>wesa [kq'kh ls ldy uj&ukjh] fQj ls tue fygys eksgu eqjkjhA
txys /kjfr;k ds Hkkx] lHkh vkt t;&t; dgksAA3
/kfu&/kfu fu;fr vkt /kfu Hkkjr Hkqba;k] uj cfu izxV Hkbys l`"Vh ds lSa;kA
[kqyys eqdqfr ds nqvkj]lHkh vkt t;&t; dgksAA4
ln~xq# ds ^guqeku* ^vkf'kd* ^fnokuk*] eksj izHkq usg&Nksg&lq[k ds [ktkukA
vf[k;k ls cfjlsyk I;kj] lHkh vkt t;&t; dgksAA5
lPps egknso cstksM+ nkuh] dgyks u tk, ik ds dgkuhA
lq/kjy ftfufx;k gekj] lHkh vkt t;&t; dgksAA6
bZgs vjft;k ck xq#oj ls gejks] ns[kha utfj;k ls mugha ds lxjksA
VwVs uk Hkxrh ds rkj] lHkh vkt t;&t; dgksAA7
xg xg djsyk
xg xg djsyk vaxuok ts gqyls u;uok uq gksA
Lokeh vtq, ds jgs 'kqHk fnuok ts fygy tueok uq gksAA
lq[kh Hkbys Hkxr lqtuok ts feyy eksguok uq gksA
Lokeh ckck ".kkuUn ds Hkouok ts yfNeh vxuok uq gksAA
nsf[k Hkby lkFkh ds ejuok ts rsft fut tuok uq gksA
Lokeh tkb /kby xq# ds pjuok fclkfj ru&euok uq gksAA
dfj Hkby ri esa yxuok >qjoy cnuok uq gksA
Lokeh cfu xby xq# ds fnouok vkf'kd elruok uq gksAA
ioy vej cjnuok ts Kku ds [ktkuok uq gksA
Lokeh cfu xby guqer~ lekuok ts chj cy/kkeok uq gksAA
?kqfe&?kqfe cVy xsvkuok ts rjy tguok uq gksA
Lokeh xkos djs lHks lqt'k c[kuok dfg ds Hkxouok uq gksAA
dbls c[kkus rksgj xquok gej NksV eqgok uq gksA
Lokeh jks;sa jks;sa djsyk dFkuok ts lojy djeok uq gksAA
vkt bgk tqVy ck tqVuok eukosyk tueoka uq gksA
Lokeh t; t; dgsyk yksxuok ekxsyk cjnuok uq gksAA
pj.kha esa ykxy jgs euok ftfufx ds ijuoka uq gksA
Lokeh m# uk fdNq vjekuok ts rksgjs /ksvkuok uq gksAA
lpgha esa rw r jke&';keok ts f'ko lq[k/kkeok uq gksA
Lokeh tku&izk.k gejks cyeok ts ln~xq# ltuok uq gksAA
~ 24 ~
egkiz;k.k
lkou eghuk cnh NfB;s ds fnuok gs eueksgu LokehA NksfM+ xbyha txr tatky gs eueksgu Lokeh AA
lqcg ds lk<+s nl fcdV igfj;k gs eueksgu LokehA vlq, esa cwM+y dqy lekt gs eueksgu LokehAA
f=dqVh esa /kkfj fygyha xq# ds l:fi;k gs eueksgu LokehAxbyha lek/kh esa lek; gs eueksgu LokehAA
yk[k&yk[k Hkxru ds 'kj.kha yxoyha gs eueksgu LokehA ekbZ tblu dbyha nqykj gs eueksgu LokehAA
fNu&fNu ;kn vkos jmjh fifjfr;k gs eueksgu LokehA dgk fefy vksblu nqykj gs eueksgu LokehAA
[kkstr&[kkstr eksjk iS;k fijbys gs eueksgu LokehA vf[k;k xbZy iFkjk; gs eueksgu LokehAA
vaxqjh /kjkb luekjx pyoyha gs eueksgu LokehA vpds esa nsyha >Vdkj gs eueksgu LokehAA
ek;k ds uxfj;k esa pksjou ds Msjk gs eueksgu LokehA ywVys lqefr;k gekj gs eueksgu LokehAA
?kV&?kVoklh gbZa Kkuxq.k [kkuh gs eueksgu LokehA geuha r ewj[k uknku gs eueksgu LokehAA
nqfu;k ds ?kqejh esa euok gsjbys gs eueksgu LokehA vkos ukgha Hktu&/ks;ku gs eueksgu LokehAA
gkFkok lEgjyk ds ykt rfu jk[kha gs eueksgu LokehA rjs ds uk nksljks vklkj gs eueksgu LokehAA
izse ds eqjfr jgyha n;k ds leqanj gs eueksgu LokehA Hkwys uk lqjfr;k rksgkj gs eueksgu LokehAA
dNqvks uk ikl eksjk nwcj gyfr;k gs eueksgu LokehA dofu pht nhgha migkj gs eueksgu LokehAA
Hkko uk Hkxfr gejks efr;k vcks/k gs eueksgu LokehA valqos bZ ckVs migkj gs eueksgu LokehAA
lsok esa yxu djha euok vpy gs eueksgu LokehA nhgha pjf.k;k ds I;kj gs eueksgu LokehAA
H
~ 25 ~
fojg
gSa fuxkgsa ijenso dks [kkstrha] O;xz gksdj O;Fkk dh dfBu ekj lsA
gs ije izk.kI;kjs dgk dks x;s] nh[krk vkt dqN Hkh u lalkj esaAA
tx ls ukrk lHkh rksM+dj vk x;k] vki vius cus tx ijk;k cukA
tc ls Jhin dey dk lgkjk feyk] rc ls lalkj lkjk csxkuk cukAA
eSa fdlh dk ugha vkS u esjk dksbZ] vkidk NksM+dj gs ije izk.k/ku !
vkl fdldh d: eSa flok vkids] dqN u esjk cpk gS ;gk eky&/kuAA
vkidks ns[kdj tks Fks lius iys] vkt uSjk'; esa izk.k cspSu gSA
gks x;k gw fody eSa fcuk BkSj dk] [kkstrh ;s fuxkgsa fnol&jSu gSaAA
ns[k djds esjh ghurk&nhurk] tks d#.k us= >M+rs lnk Lusg&tyA
vkt dSls gq, gSa fuBqj izk.koj] nwj gksdj gq, izk.k fog~oy&fodyAA
vkt mtM+k peu I;kj&vuqjkx dk] Je cgqr dj ftls Fkk jpk vkiusA
ge vukM+h] dyadh vHkkxs jgs] tj lEHkkyk ugha tks fn;k vkiusAA
ftuds thou dh irokj yh vkius] vkS ftUgsa vkius Fkk nqykjk dHkhA
os lHkh vkt gSa cslgkjs cus] Fkk ftUgsa vkidk gh lgkjk dHkhAA
gs ije HkDroRly ^Lo:ik;ru*] I;kj ls fLuX/k utjsa dgk dks x;ha\
vkt cPps lHkh jks jgs vkids] izse&ih;w"k ok.kh dgk dks x;h \
vc ije izk.keksgu n;k dhft;s] vius lalkj dh nqnZ'kk nsf[k;sA
izk.k gkjs lgkjs fcuk vkids] gs firkth] rfud rks ik dhft;sAA
H
~ 27 ~
'kj.k ekxrk gw
u dapu lh dk;k u /ku ekxrk gw] iM+k gw pj.k esa 'kj.k ekxrk gw AA
lquks esjs ekfyd rw Lokeh gks tx ds] rsjs ikl vk;k gw tx lkjk rt ds A
euksjFk ;gh gS esjs fny dk xq#oj] eSa vtqZu gw ,d lkjFkh ekxrk gw AA
;s uS;k gekjh Hkoj esa Qlh gS] rsjs fcu [ksoS;k izHkw vc ugha gS A
rsjh tqLrtw esa rq>s ikds eSa vc] Qdr rsjk fpUru&Hktu ekxrk gw AA
rw eq> tSls ikih dks fxjrs cpk;s] Mqch eksfj uS;k fdukjs yxk;sA
n;kflU/kq eq>ij n;k dh utj gks] eSa gjne rq>s izk.k/ku ekxrk gw AA
j[kks ikl vius u eq>dks rq NksM+ks] tks dh gS ik mlls vc eqg u eksM+ks A
djksM+ksa tue ckn eq>is ik dh] eSa ,slh ik dh yxu ekxrk gw AA
H
~ 28 ~
rw esjks thou&vk/kkj!
vk/kkj esjs lr~xq#] rw esjks thou&vk/kkj!
rw gh gks uS;k rw gh [ksoS;k] rw gh gks xq#&firq&ekrq lgS;kA
rw gh lcy vk/kkj] vk/kkj esjs lrxq#0AA
tx ds m)kjfgr ujnsg /kkjk] yk[kksa ifrr nhu&nqf[k;ksa dks rkjkA
djds ik cs'kqekj] 'kqekj esjs lrxq#0AA
d#.kk&n;k ds vrqy ojnkuh] v'kj.k'kj.k ukFk f'ko ln~KkuhA
djrs gks Hko ls mckj] mckj esjs lrxq#0AA
Jh ^v}Sr* ^Lo:i* eqdqUnk] ^ghjk* ^ijeKku* vkuUndUnkA
lr~fpr~ lnkf'ko lkdkj] lkdkj esjs lrxq#0AA
Hkj nks foey cqf) vkuUnnkrk] feV tk; vKku HkotU; ck/kkA
ns nks pj.kjfr vikj] vikj esjs lrxq#0AA
ti&ri&lk/ku u lsok dekbZ] ujru veksyd vdkjFk esa tkbZA
rjus dk ukgha vklkj] vklkj esjs lrxq#0AA
nklunkl ds rw gh lgkjk] rsjs fcuk ufga dksbZ gekjkA
ix&ix ij djuk lEgkj] lEgkj esjs lrxq#0AA
~ 29 ~
gs xq# leFkZ
gs xq# leFkZ ljdkj esjs] cy Hkj nks bl nqcZy eu esaA
NwVs u dgha nkeu rsjk] iM+dj nqfu;k ds Unu esaAA1
ix&ix ij ck/kk nsrk ru] gS NwV jgk lkgl izfriyA
ek;k dh tksj Hk;kud gS] blls cpuk gS ugha ljyAA2
gs ukFk Hkjkslk vkSj ugha] lc vkl lgkjs NwV x;sA
rq> fcuk ugha gS BkSj dgha] viuksa ls ukrs VwV x;sAA3
gS pkg ugha lalkj feys] /ku&eku feys u feys LokehA
lsok&lRlax feys rsjk] ,slk oj nks vUr;kZehAA4
vjeku ;gh cl 'ks"k jgk] rw flj ij gks gkftj&ukftjA
cl I;kj rqEgkjk feys lnk] th eSa bd~ rsjs [kkfrjAA5
lq[k esa nq[k esa ;'k&vi;'k es]a lcesa lecqf) jgs Hkxou~A
lk{kh 'kqHk&v'kqHk lHkh dk cu] yhyk rsjh fuj[kw Hkxou~AA6
pkgs ftl Hkkfr upkuk rw] eSa [kq'kh&[kq'kh ukpw oSlkA
rw lw=/kkj dkkZ&/kkkZ] fQj lq[k&nq[k gks eq>dks dSlkAA7
cu fu%Lo fuekuk fu"dkeh] nqfu;k ds dqy O;ogkj d:A
izHkq:i yxs ;g tx lkjk] j[k Hkko ;gh vkpkj d:AA8
thou Hkj rsjk cuk jgw] ;g vk'khokZn eq>s nsukA
ejus ds ckn eq>s Bkdqj] rw vius ikl cqyk ysukAA9
d#.kke; uke ukFk rsjk] bruh rks n;k eq>s djukA
lRiFk&lRlax ugha NwVs] pkgs xj eq>s iM+s ejukAA10
~ 30 ~
lPps ljdkj
eq>dks gS vk'k nkrk rsjs njckj ls] gksxk fuLrkj esjk rsjs gh I;kj lsA
Bkdqj rw gS eu eafnj dk lcdk ikyugkjk] eSa gw nhu fHk[kkjh rsjs nj dk ,d lgkjkA
iwtk djus dks vk;k fny ds migkj lsAAeq>dks0
esjk fny lw[kk miou gS rw gS bldk ekyh] rsjh ,d utj ls gksxh cfx;k esa gfj;kyhA
gjne fyiVk;s j[kuk dksey pj.kkj lsAAeq>dks0
dfBu dqjksx yxk tUeksa ls eSa gw nqf[k;k Hkkjh] rw gS oS| ldy jksxksa dk tkur nqfu;k lkjhA
thou dpukj gksxk rsjs mipkj lsAAeq>dks0
ru eu fucZy csx Hk;kog Hkoty gS vfr nqLrj] bl xjhc dks ikj yxkuk ln~xq# ckg idM+djA
fourh Bqdjk er nsuk fu"Bqj QVdkj lsAAeq>dks0
dqfVy dBksj diV dq'k dkVs dM+d dpksVsa eu esa] dke ks/k v# yksHk ?kusjs lfUuikr Hks ru esaA
pksyk [kq'kgky gksxk rsjs midkj lsAAeq>dks0
rw gS ldy lq[kksa dk nkrk ln~xq# lejFk'kkyh] usg&Nksg ljlkrh vk[ksa d#.kk&ik fujkyhA
ru&eu fog~oy gS Lokeh rsjh t;dkj lsAAeq>dks0
HkfDr foey efr oj nks xq#oj lRlaxfr 'kqfprkbZ] lsok&lqfeju 'khy lqturk fFkjfpr eu eqfnrkbZA
lkS&lkS fourh gS esjh lPps ljdkj lsAAeq>dks0
H
~ 31 ~
vk/kkj Hkh rw gh gS
'kj.kkxr thoksa dk vk/kkj Hkh rw gh gS] ln~xq# lRdeksZa dk vkxkj Hkh rw gh gSA
rw ekrq&firk esjk lq[kfla/kq lgkjk gS] bl thou uS;k dk irokj Hkh rw gh gSA
d#.kk&o#.kky; rw rw nhucU/kq nkrk] lRizse&lqturk dk vorkj Hkh rw gh gSA
nqLrj Hkolkxj ls rw rkjugkjk gS] ln~Kku&'kkafr&lq[k dk HkaMkj Hkh rw gh gSA
esjs euefUnj esa gjne rsjk :i cls] xq#oj Hkojksxksa dk mipkj Hkh rw gh gSA
rsjs 'kqHk opuksa ls eu ds larki dVs] fny esa 'kqHk Hkkoksa dk lapkj Hkh rw gh gSA
gs ije&Kku&lkxj lr~&fpr~&vkuUnfu/ks ! f'ko lR; lkSE; lqUnj lkdkj Hkh rw gh gSA
tx esa u dgha dksbZ rq>&lk izfrikyd gS] rw losZ'oj esjk lalkj Hkh rw gh gSA
rsjs midkjksa dk gS dksbZ var ugha] rw thou/ku lPpk ljdkj Hkh rw gh gSA
gs ^uaxyh'kuUnu* gs ^ijeiqjhoklh*] rw Hkkofl) guqeu~ Jqfrlkj Hkh rw gh gSA
~ 32 ~
H
~ 35 ~
H
~ 36 ~
fou; lquks
fou; lquks xq#nso gekjh nks lsok ln~Kku] gekjh fou; lquksA
'khy lqefr lRlaxfr ns nks] Jh pj.kksa dk I;kj izHkks!
clks gekjs fg; eafnj esa] djks lR; lapkj izHkks!!
rsjs }kjs [kM+k fHk[kkjh ln~xq# n;kfu/kku] gekjh fou; lquksA
flok rqEgkjh pj.k&'kj.k ds] vkSj dgha Hkh BkSj ughaA
tx esa lPpk laxh&lkFkh flok rqEgkjs vkSj ughaAA
ikn`f"V Qsjks gs xq#oj gks tk, dY;k.k] gekjh fou; lquksA
fclj tk; eu ls dqy nqfu;k] jgs rqEgkjk /;ku izHkks!
lkl&lkl esa gks ti&lqfeju] feVs ldy vKku izHkks !!
lsod dks fut pj.k&'kj.k esa jk[kks gs Hkxoku] gekjh fou; lquksA
VwVsa lHkh txr ds ca/ku] ,d rqEgkjk usg jgsA
>wBs tx ds fj'rs&ukrs] vVy rqEgkjk Lusg jgsA
tUe&ej.k ds pDdj NwVsa nks ,slk ojnku] gekjh fou; lquksA
H
~ 37 ~
gs Lokeh!
djuk Hkolkxj ls uS;k gejh ikj gs Lokeh!
cUnkSa xq#in inqe ijkxk] lq#fp lqckl ljl vuqjkxkA
nsuk pj.k dey esa fu'py fueZy I;kj gs Lokeh!
Jh xq# inu[k efuxu tksrh] lqfejr fnO;n`f"V fg; gksrhA
nsuk inu[k ef.k ds lqfeju dk ojnku gs Lokeh!
nyu eksgre lks lqizdklw] cM+s Hkkx mj vkofg tklwA
gjuk eksg rel ns ^ije Kku* mft;kj gs Lokeh!
xq# fcu Hkofuf/k rjS u dksbZ] tks fojafp 'kadj le gksbZA
ik;k cM+s HkkX; Hkojksxksa dk mipkj gs Lokeh!
fourh d: ukFk dj tksj] ik HkfDr fujUrj rksjA
djuk n; dey esa Kku&/;ku lapkj gs Lokeh!
djds ik n;k cM+Hkkjh] yhUgh pj.k&'kj.k v?kgkjhA
djuk n;k utj ls ifrru dk m)kj gs Lokeh!
djuk Hkolkxj ls uS;k gejh ikj gs Lokeh!!
H
~ 38 ~
D;k tkusa!
egjkt rqEgkjh efgek dks ge uhp ijkuh D;k tkusa!
vfHkeku Hkjk ftlds fny esa vfHkuUnu djuk D;k tkusa!
tks ik[k.Mksa esa fyIr jgs fnu&jkr fcrkrs ikiksa esa]
tks dkadj&ikFkj <ks, lnk os ghjk&ekfud D;k tkusa!
efgek ro vxe vxkspj gS] inlsfor lqj&_f"k&eqfutu gSAa
ge ek;keksfgr tho foo'k rq> ije iq#"k dks D;k tkusa \
fcu dkj.k ukFk n;k dhts ifrrksa dks izHkq ikou dhts]
ge ew<+ xokj dq<axhtu 'kj.kkxr gksuk D;k tkusa \
gS vk'k Hkjkslk ,d ;gh nhuksa ds m)kjd rw gks]
gs nhun;kyq n;k dhtS ge Kku&/;ku dqN uk tkusaA
vjnkl gekjh gS
vjnkl gekjh gS vk/kkj rqEgkjk gS] vktUe jgw rsjk bdjkj gekjk gSA
vk[kksa esa Hkjs jguk izk.kksa esa jes jguk] Hkwysa u rq>s iy Hkh Hkkoksa esa cls jgukA
lsok esa jgw fuf'kfnu vjeku gekjk gSAA
fcu ;kn fd;s rsjh gesa pSu ugha vk,] rq>dks rtdj Lokeh dqN Hkh u gesa Hkk,A
gjoDr Hktw rq>dks ;g Hkko gekjk gSAA
rqe ekrq&firk esjs Jh lrxq# I;kjk gSA rsjs Jh pj.kksa ij ru&eu&/ku okjk gSAA
H
~ 40 ~
gs xq#nso
gs xq#nso ije fgrdkjh txikyd tx=krkA nhucU/kq lq[k/kke n;ke; v{k; izse iznkrkAA
izseewfkZ izHkq lR; lukru v'kj.k'kj.k fo/kkrkA Js; ekxZ ijekFkZ izn'kZd vf[ky yksd firq&ekrkAA
eSa vfr v/ke ije izHkq ikou eSa lsod rqe LokehA eSa efrean >wB vfHkekuh izHkq rqe vUr;kZehAA
eSa vuqxkeh Jhpj.kksa dk eq>s rqEgkjh vk'kkA tx }U}ksa esa iM+dj Lokeh ls Nk;h xgu fujk'kkAA
eSa cyghu lcy rqe Lokeh nqLlg tx dk HkkjA ihfM+r gksdj rqEgsa iqdk: djks ukFk m)kjAA
nq[kh f=rki&rIr eu esjk vfr vleFkZ v/khjA gw vlgk; fodV ygjksa esa fdl fof/k ik rhjAA
fou; rqEgkjs in&in~eksa esa {k.k&{k.k djrk /;kuA rqe fcu dkSu lgkjk esjk dgk feysxk =k.kAA
Mwc jgk gw egktyf/k esa Fkkeks vc irokjA ukFk mckjks egkd"V ls ln~xq# d#.kkxkjAA
H
ije pfjrkoyh
'kSyksa ij 'kSy fojkt jgs eueksgd fge vkPNkfnr gaSA loZ= nsoiwtu gksrk eaxy /ofu lnk fuukfnr gSAA
lkSUn;Z ije u;ukfHkjke iFk ij iFk eqM+rs tkrs gSaA os nsonkj vkS phM+ l?ku ou esa Lokxr Loj xkrs gSaAA
og fge izns'k vfr ikou gS] gSa 'kr iz;kx dsnkj tgkA xaxk&;equk dk mn~xe gS] cnzh fo'kky gfj}kj tgkAA
og nsoHkwfe vYeksM+k dh] lqj&fl)tuksa dk lk/ku FkyA gSa txg&txg ij nsoky;] /ofu gj&gj dh mBrh izfriyAA
Jh ckxs'oj x.kukFk tgk] f'ko/kke vkSj lkses'oj gSaA gSa yksx HkDr&Hkkoqd vfr'k;] lcds J)s; egs'oj gSaAA
dqN nwj clh vYeksM+k ls] og lIriqjh ^lrjkyh* gSA ^rkdqyk* ,d muesa egku~] nsrh lcdks [kqf'k;kyh gSAA
'kqHk tUeHkwfe og ln~xq# dh]'kr&'kr iz.kE; fpjoanuh;AlkSHkkX;orh ek&firk /kU;] yksfguh oa'k vfHkuUnuh;AA
izdVs dqyHkw"k.k iq#"kjRu] os d:.kkdj ^dsoy* ikyA gs ekr`Hkwfe rkdqykrhFkZ] midkj rqEgkjk vfr fo'kkyAA
gS ije euksgj Nfo rsjh] lq[k&'kkafr eksnnk;d ekSleA gSa yns Qyksa ls ou&miou] dqlqfer lc fnu vkuu&dkuuAA
?kj&?kj esa iwftr nso&foiz] lqj fl)kar lEekfur gSaA lc gSa J)kyq HkDr&lk/kd] fuoSZj] fu%Lo vg~ykfnr gSaAA
gSa ij midkjh /keZfu"B] ml nsoyksd ds yksx lHkhA xq#eq[k] lRlaxh] 'khyoku] pyrs u dqiFk dh vksj dHkhAA
gs ijenso dh tUeHkwfe] midkj rqEgkjk vfr egkuAgs rhFkZ ^rkdqyk* iq.;Hkwfe] tu tu dk yks 'kr~&'kr~ iz.kkeAA
izfrink T;s"B dks ijenso] ekrk ^y{eh* ?kj vk;s FksA firq ".kkuan HkkX;'kkyh] lqr dks ik vfr gj"kk;s FksAA
rstLoh ije lq[kn laaqnj] 'kqHk 'khy Js"B 'kqfprklesrA vfr mnklhu fur euu'khy] vkn'kZfu"B ln~xq.kfudsrAA
mijke o`fk/kj ;ksa dgrs] tx gS vlkj ln~HkkoghuA gS lkj HkfDr ijes'oj dh] jguk vuqfpr tx ds v/khuAA
'kadj lh izfrHkk] oj fojkx eu esa Fkk Hkjk ckyiu esaA mRlqd jgrs laU;kl gsrq O;FkZrk txr dh Fkh eu esaAA
Fks iwoZtUe ds HkkX; cM+s ftuds 'kqHk y{k.k gq, izdVA Nk;k jgrk fojkx eu esa] yxrk thou iFk egkfodVAA
fur mnklhu lcls jgrs] yxrs lEcU/k lHkh >wBsA /ku&eky lax lc O;FkZ tku] ekuks jgrs lcls :BsAA
m|eh] /khjefr] n`<+izfrK] midkjh ljy 'kqHkx lqanjAeueksgu] foK] foiz&xksfgr] ln; fur fueZy vfHkvaarjAA
Fkh ,d fe= dh e`R;q gqbZ] og Mwck Luku oDr ty esaA lkjs iqjoklh fody gq,] firq&ekrk jksrs fut ?kj esaAA
ml d#.k n`'; dks ns[k&ns[k] eu gqvk O;fFkr vfr ^dsoy* dkA eu esa Nk;k fcjkx Hkkjh dSlk gS thou Hkwry dk !
dSlh foMEcuk ekfyd dh] dSlh ;g ekSr Hk;kud gSA dSlk fo/kku gS dqnjr dk] fdldk lalkj lgk;d gSAA
lc Kkuh&/;kuh egkcyh] ikih iquhrdehZ lkjsA lalkj NksM+dj pys x,] blls rks x, lHkh gkjsAA
ew[kZrk Hkyk dSlh uj dh tks Qlk gqvk gS bl tx esaA ekuk gS [kqn dks egklR;] Msjk Mkys cSBk ex esaAA
iyHkj dh [kcj ugha fQj Hkh gS bartke lkS o"kksZa dkA ;g tx ljk; gS lHkh ;gk nsrs fglkc fut deksZa dkAA
~ 41 ~
gS >wBk lcdk esy ;gk] dksbZ u fdlh dk gksrk gSA >wBs gSa ukrs usg lHkh Qldj ftlesa tx jksrk gSAA
tks djrs vkt I;kj gedks os gh dy gesa tykrs gSaA fiz; ifjtu gh ?kj ls fudky] ys tk ej?kV igqpkrs gSaAA
tyrk gS ;kSou ygd ;gk feVrs gSa ukrs viuksa dsA yxrh gS vkx ;gk lc lq[kiw.kZ euksgj liuksa esaAA
lc tku cw>dj Hkh ekuo D;ksa tx ls eksg yxkrk gS \ edM+h lk tkyk cuk cuk] [kqn Qldj ejrk tkrk gSAA
gS lkj HkfDr ijes'oj dh] fuLlkj txr&O;kikj lHkhA tks eku lR; ;g pyrk gS] feyrk u mls euqgkj dHkhAA
Fks mlh jkst vk;s iqj esa nks laU;klh lkjaxh/kjA os yxs cM+s vPNs izHkq dks] fQjrs rc jgs lkFk fnuHkjAA
iwNs Jheku dgk jgrs] ?kj&ckj vkSj ifjokj dgk\ gldj cryk;k larksa us] ?kj ogha gekjk jgsa tgkAA
lcyksx gekjs vius gSa] gS firk gekjk ijes'ojA gS Hkwfe fcNkSuk ?kj viuk] lkjk olq/kk ry Nr vEcjAA
gS Hkkstu fHk{kk dh jksVh jgrs ge r#ry ;k ou esaA gfjHktu dekbZ djrs gSa] dkeuk ugha dqN Hkh eu esaA
x`gR;kx x;s xq#pj.kksa esa ik;k dk"kk;&Hks"k xq# lsA rt ek;k&eksg Hktu djrs] fopj.k djrs jgrs lq[k lsAA
os jers lk/kq x;s tc ls] ^dsoy* ds eu esa yxh vkxA NksM+s tx ds >wBs ukrs] mj esa Nk;k Hkh"k.k fojkxAA
i<+rs Fks rc vYeksM+k esa jgrs Fks Nk=kokl chpA Fks Nk= ikpos ntsZ ds] eu x;k fdlh fnu ogk [kh>AA
lc NksM&+NkM+ py iM+s Hkkx idM+s xkM+h dk'kh igqpsaA gksaxs laU;klh cgqr ogk ftuls tkdj eafty iwNsaAA
djuk tks mke thou esa ge ogh djsa dk'kh jgdjA lh[ksaxs bYe Hktu&ti dk] D;k gksxk ;g fo|k i<+djAA
jkLrs esa feys ,d lTTu tks Fks igpkus iqjoklhA y[k fy;k mUgksaus ^dsoy* dks] Hkkxsxk og eFkqjk&dk'khAA
tM+ fn;s rekps nks mudks] mu iqjoklh us idM+ fy;kA ys x;s mUgsa okil ?kj dks] ckck dks tkdj lkSai fn;kAA
jks&jksdj gq, fody cw<+s] lqr dh og euksn'kk y[kdjA cksys] csVk rqe x;s vxj ej tkxk rqedks [kksdjAA
rc uke fy[kk;k lkses'oj] i<+us dks Hkstk x;k mUgsaA nks lky jgs fQj fdlh rjg] eu yxk u tkdj ogk mUgsaAA
izkjC/k izcy jgus u fn;k ek;k eerk ds ca/ku esaA Fkk iwoZtUe dk ;ksx cM+k] jgrs dSls bl Unu esaAA
cu fueksZgh ?kj ls fudys] os pkSng o"kksZa ds fd'kksjA vfoxr vuUr iFk dks idM+s lR;kUos"k.k fgr gks foHkksjAA
rc fd;k rfud Hkh [;ky ugha ckck ds I;kj lgkjs dkAml cqqvk fcpkjh cqf<+;k dk fiz;tu ds iFk mft;kjs dkAA
tcrd gksrk gS R;kx ugha bl Hkkfr Js; iFk dh [kkfrjArcrd feyrk gS dgk fdlh dks egklR; bZ'oj vkf[kjAA
NksM+k firq&ek dk I;kj] jkT; dk lq[k lkjk j?kquk;d usA NksM+k lhrk le lrh rqjr Js;l [kkfrj dqyuk;d usAA
xkSre us NksM+k lqr lEifr jkuh ;'kks/kjk firqdqy dksA 'kadj us NksM+k cpiu esa fo/kok ekrk dh vkpy dksAA
xq# jkenkl] Jh jkerhFkZ] rqylh ln~xq# Qdhj lkjsA larksa eqfu;ksa vorkjksa us] NksM+s lcdqN futtu I;kjsAA
tks esjh eerk esa jgrs os tx esa Bksdj [kkrs gSaA tks buls ij mBs vxj os fQj vueksy fcdkrs gSaAA
mu R;kxh egktuksa dk gh] tx esa gS uke vej jgrkA pj.kksa esa mu lRiq#"kksa ds] U;ksNkoj tx lcdqN djrkAA
cu n;nso lcds os gh] ?kj&?kj esa iwts tkrs gSaA muds pj.kksa esa egkjkt&jkts'oj lhl >qdkrs gSaAA
vKkr y{k.k dh vksj c<+s] igqps ykgkSj lqnwj izkarA Fkh ,d vkl ijes'oj dh] ftlds ikus fcu Fks v'kkarAA
gksrs u mtkM+s ?kj viuk rtrs u firk dh eerk dksA rc feyrk dSls egk=k.k v?kny ls bl ekuork dksAA
Hkw[ks&I;kls] iFk Jkar DykUr c<+rs tkrs dsoy fd'kksjAfofy;e lkgc ds caxys ij] ns [kk yksxksa dks [kq'k foHkksjAA
Fks ogk i/kkjs lar ,d ftudk mins'k fuR; gksrkA n'kZu&lRlax gsrq tu dk lEesyu jkst ogk gksrkAA
os Lokeh ^ghjkuUn* ukeokys 'kqHk lar izpkjd FksA xq# dh vkKk&vk:<+ ;ksxfoUn Kkuh ije fopkjd FksAA
vkxs c<+dj dj ueLdkj cksys ^dsoy* fd'kksj mulsA Lokeh nks eq>dks Kkunku] esjk lcdqN ys yks eq>lsAA
;g ekSr egkHk;dkjh gS] vkrh gS ;g D;ksa lcds ij\ gS D;k mik; ge ejsa ugha] gS D;k jgL; blds Hkhrj \
^^rsjk D;k gS 'kqHkuke oRl] gS dgk fBdkuk ?kj rsjk\ dSlh /kqu D;k dqN ikus dk] gs iq= euksgj gS rsjk \**
cksys fouhr 'kj.kkxr gks] ^dsoy* gS uke ukFk esjkA mkjk[k.M esa tUe fy;k] czk.k dqy dk ifjp; esjkAA
^dsoy* gw fut firq dk dsoy lqr ekr`ghu 'kj.kkFkhZ gwA ?kj&ckj NksM+dj vk;k gw] ln~xq# lsok ykHkkFkhZ gwAA
iwNk Lokeh us fcuk cz tkus dSls czk.k HkkbZ \ lqdqekj voLFkk ns[k&ns[k rq>ij gS eq>s n;k vkbZAA
cksys ^dsoy* fd'kksj lkxzg] nsa Kku ikdj LokehojA jgus nsa vius ikl eq>s] cryk;sa czKku xq#ojAA
Lokeh us gldj dgk rkr] mlds cnys eSa flj ywxkA ;fn gks rS;kj pyks vanj rqe nks igys eSa fQj nwxkAA
>V~ ls rS;kj gq, ^dsoy* flj Vsd fn;k xq# ds vkxsA cksys] yks flj nks Kku 'kh?kz] gs ukFk blh ls ?kj R;kxsAA
xq# us dVkj j[k xnZu ij] iwNk ;fn Mj gks ?kj tkvksA cksys >V~ os ladYi/kuh] nkrk u eq>dks vc cgykvksAA
gs vk;Z ! HksaV gS flj esjk] ljdkj vkids pj.kksa esaA dj ik djsa mins'k rkfd <kysa mudks vkpj.kksa esaAA
~ 42 ~
Lokeh us ij[kk vfer rst oSjkX; rhoz la;e dBksjA izfrHkk] laLdkjJs"B ln~xq.k laiwfjr og vn~Hkqr fd'kkssjAA
nsdj rc egkea= xq# dk] nh{kk ns ti&ri fl[kyk;kA vtik vugn /kqfu lgt;ksx lk/ku lekf/k dk cryk;kAA
fu"Bk vVwV /kqu txh rhoz ekul ti ri&vkjk/ku esaA ,dkar tek vklu dBksj tqV x;s /;ku ti lk/ku esaAA
igys gh fnu fVd xbZ o`fk eu eas Nk;k vuqjkx ?kksjA y[k T;ksfr fnO; lqu 'kCn gqvk eu vkuafnr fog~oy foHkksjAA
Mwcs jgus rc yxs fuR;] lk/ku vH;kl dekbZ esaA [kkyh jgus ij tqVs jgsa] fuf'kfnu xq# dh lsodkbZ esaAA
,d fnu ns[kk lc lar&HkDr feytqydj iwtk djrs FksA rLohj ,d lkeus /kjh] ftldk lc oanu djrs FksAA
ftKklk gqbZ dkSu gSa ;s] ftldh lc iwtk djrs gSa\ Lokeh th Hkh gksdj foHkksj] futeq[k ls efgek djrs gSaAA
cksy Lokeh] csVk ;s gSa] [kqn ukjk;.k uj:i /kjsA lfPpnkuUn lq[k&'kkafr/kke] 'kj.kkxr ds =;rki gjsaAA
;s gSa Hkxoku feysaxs ;s] rqedks tc rqe gksxs yk;dA n`<+ eu ls lsok djks] feysaxs rqedks ln~&fpr&lq[knk;dAA
Lokeh us [kq'k gksdj Hkstk xq#/kke ^pdkSM+h* jgus dksA fl[kyk;k djks [kwc lsok ru&eu dks ikou djus dksAA
tqV x;s vgfuZ'k lsok es]ru&cnu txr~ lq[k lc fclkjAizHkq gq, ^Lo:ikuUn* yhu] lcdqN ik;k xq#in fugkjAA
'kqHk uke iM+k Fkk ^ijeKkuvkuUn* lR;ozr/kkjh dkA xq#lsok ri lk/ku&la;e] cstksM+ vkRecy'kkyh dkAA
yoyhu jgs Fks o"kksZa rd xq#lsok esa lcdqN [kksdjA gks ;ksxfu"B ru m/oZ gqvk] xq#ik lqyHk eafty ikdjAA
xq# fpjlekf/k esa yhu gq, tc nsg rts fut/kke x;sA rc fxjk otz euekul ij] eu&izk.k ije cspSu gq,A
eu&Hkzej xok;k in ljkst] ef.k [kksdj Qf.k csgky gqvkA fNu x;k Lo:ikuUn gk; thou gh rc daxky gqvkAA
ladYi fd;k ru u"V djsa]tc jgk u dksbZ dk;Z ys'kAikxy ls gksdj pys x;s] fgefxfj dks gks O;kdqy fo'ks"kAA
chgM+ ioZr ou eaas igqps]os ije fo;ksxh ejus dksA fleVkdj eu&ekul lcls] rc x;s cQZ esa xyus dksAA
lglk ln~xq#&vkns'k gqvk] okil tkvks];g gB NksM+ksA;g nsg vekur gS xq# dh] bldks u fcxkM+ks]eqg eksM+ksAA
tkdj tx dks nks Kku&nku tks ik;k gS rqeus eq>lsA dqnjr dk xq#rj dk;Z fl)] gksxk fuf'pr fiz;oj rqelsAA
H
~ 43 ~