ZELW 1918-1945 Status administracyjny i wadze miasta Przejcie wadzy z rk okupantw niemieckich w listopadzie 1918 r.

miao w Zelowie mao dramatyczny przebieg. W dniach 10-11 XI czonkowie tutejszej sekcji POW rozbroili przebywajcych w miecie nielicznych onierzy niemieckich; odbyo si to w sposb pokojowy, bez adnych incydentw. Jeszcze w 1918 r. zostay przeprowadzone wybory samorzdowe. Wjtem wybrano przedstawiciela spoecznoci czeskiej, przedsibiorc i fabrykanta, Jzefa Jersaka. Zelw przez cay okres midzywojenny pozostawa, z administracyjnego punktu widzenia, wsi i stolic gminy. Std te na czele wadz samorzdowych sta wjt. Jzef Jersak peni ten urzd do 1925 r., pniej funkcj t sprawowali kolejno: Wacaw Gunerski (1925-1927), Wodzimierz Pospieszy (1927-1934), Wadysaw Gsiorowski (1934-1935) i Kazimierz Gil (1936-1939)1. Ludno liczba, struktura wyznaniowa i narodowociowa Ustalenie dokadnej liczby ludnoci midzywojennego Zelowa i jej struktury wyznaniowej oraz narodowociowej nastrcza niemao trudnoci. Historycy zajmujcy si dziejami tej miejscowoci podaj rne, czsto do dalekie od siebie, szacunki. Wedug opartych na wynikach spisu powszechnego z 1921 r. oblicze, osada liczy miaa niespena 5,3 tys. mieszacw. Przypuszcza mona, e podobnie jak w przypadku caej gminy, rosa take liczba mieszkacw samego Zelowa, niestety podanie choby przyblionej wartoci jest, w wietle istniejcej literatury, niemoliwe. Pord zamieszkujcych II RP narodowoci, najliczniej w Zelowie reprezentowani byli Polacy, Czesi, ydzi i Niemcy. Ustalenie choby przyblionej liczebnoci kadej z tych grup jest jednak bardzo trudne. Wedug spisu z 1921 r. gmin zamieszkiwao 5270 Polakw, 1304 Czechw, 552 ydw oraz 482 Niemcw. Statystyka ta jednak znacznie zania liczebno ludnoci ydowskiej oraz czeskiej. T.Czajkowski szacowa, e w 1926 r. w Zelowie zamieszkiwa mogo ok.. 3,7 tys. Czechw, 670 Polakw i 2 tys. ydw. Nie poda on jako odrbnej grupy Niemcw, wydaje si, e policzy ich jako osoby pochodzenia czeskiego2. Wedug natomiast szacunkw wjta K.Gila z roku 1938, obszar caej gminy zamieszkiwao, w przyblieniu, 3 tys. Polakw oraz 6 tys. przedstawicieli innych

1 2

A.Gramsz, S.Papuga, Zelw wsplnota nacji, wyzna, kultur, d 2003, s. 132. J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, Zarys dziejw Zelowa, Zelw 1987, s. 62.

narodowoci, z czego poow stanowi mieli Czesi, a reszt, w rwnej liczbie, Niemcy i ydzi3. Po utworzeniu Czechosowacji cz spord zelowskich Czechw podja starania o powrt do ojczyzny. Pierwsze kilkanacie rodzin wyjechao w 1922 r. Pniej wiksz ilo wyjedajcych odnotowano w latach 1924-1925. Jednak akcja wyjazdu do Czechosowacji, cho wydawao si, e przybierze pokane rozmiary, bya bardzo ograniczona i obja w sumie tylko kilkadziesit rodzin4. W yciu spoecznoci czeskiej w Zelowie du rol odgrywaa parafia ewangelicko-reformowana oraz zorganizowane przy niej stowarzyszenia spoeczne i kulturalne. Wrd nich najwaniejszym byo stowarzyszenie Spolek, zajmujce si podtrzymywaniem czeskiej kultury, nauk jzyka i obyczajw oraz prowadzeniem biblioteki i czytelni5. Czesi zazwyczaj trudnili si tkactwem, handlem i, rzadziej, rzemiosem. Rzemiosem, a take rolnictwem zajmowali si rwnie zelowscy Niemcy. ydzi natomiast, zamieszkujcy gwnie centrum osady, szczeglnie licznie reprezentowani byli w grupie przedsibiorcw, kupcw i rzemielnikw. Rwnie skomplikowana bya mozaika wyznaniowa midzywojennego Zelowa. Historycy naliczyli tutaj dla tego okresu a 11 rnych wsplnot religijnych. Najliczniejszy by koci ewangelicko-reformowany, skupiajcy ok. 2,5 tys. wyznawcw, gwnie pochodzenia czeskiego6. Spord innych wyzna protestanckich, liczebnoci wyrniaa si parafia ewangelicko-augsburska (ok.. 500-600 wiernych)7. Liczna oczywicie, co wynika choby z informacji o strukturze narodowociowej miejscowoci, bya gmina ydowska. Najbardziej chyba jednak dynamicznie rozwijaa si w Zelowie wsplnota katolicka. U progu niepodlegoci nie istniaa tutaj nawet oddzielna parafia. Tymczasem wobec szybkiego wzrostu liczby wiernych, a take aktywnoci tutejszego duchowiestwa, udao si przekona bp. Tymienieckiego do wydania zgody na powoanie w Zelowie parafii katolickiej. Ostatecznie uroczycie erygowano j w 1926 r., liczya wwczas niespena 2 tys. wiernych8. Wydaje si, e do momentu wybuchu wojny liczba ta ulega znaczcemu zwikszeniu. Gospodarka, warunki ycia

3 4

J.Gral, R.Kotewicz, Z,Tobjaski, op. cit., s. 63. A.Gramsz, S.Papuga, op.cit., s. 136-138. 5 Ibidem, s. 140. 6 O parafii ewangelicko-reformowanej szerzej pisze: W.Kriegseisen, Zbr ewangelicko-rerformowany w Zelowie (1803-1939), [w:] Wczoraj, dzi i ycie, dzieje i teraniejszo braci czeskich w Zelowie, red. J.Kriegseisen, Zelw 1998, s. 51-66. 7 J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, op. cit., s. 64. 8 Por. S.Grad, Powstanie i organizacja parafii w Zelowie, dzkie Studia Teologiczne, t. 10, 2001 r.

Zdecydowanie najwaniejsz gazi gospodarki midzywojennego Zelowa byo tkactwo. Co charakterystyczne zelowskie tkactwo byo zdominowane przez chaupnikw. W wczesnej Polsce niewiele byo orodkw, w ktrych praca chaupnicza prowadzona w systemie nakadczym prowadzona bya na tak du skal i tak wyranie dominowaa lokaln wytwrczo. J.taszek, pod koniec lat 20. pisa o Zelowie: rodzina chaupnika, aby wyywi si, pracuje bez przerwy 24 godziny. Jeeli o ktrejkolwiek porze dnia, czy nocy, wjecha do Zelowa, to daje si sysze miarowy stuk warsztatw, a przez zamglone szyby widzi si pochylone postacie w nieustannym monotonnym ruchu9. Doda naley, e tkacze zelowscy cieszyli si dobr renom, wielu z nich zajmowao si produkcj wymagajcych niemaego kunsztu materiaw, np. pluszu czy satyny. Zrozumiae, e wrd zelowskich przedsibiorcw dominowali tzw. fabrykanci bez fabryki, czyli nakadcy dostarczajcy zatrudnianym przez siebie chaupnikom surowiec i odbierajcy gotowy produkt, ktry zazwyczaj sprzedawano w odzi. Przemysowcw z prawdziwego zdarzenia, czyli posiadajcych wasn zmechanizowan fabryk, nawet jak na skromne zelowskie warunki, byo niewielu. Najwikszy zakad produkcyjny znajdowa si w rkach wspomnianego ju J.Jersaka. W latach 30. zatrudnia mia on ok. 280 osb, co byo liczb bardzo znaczn jak na warunki tej miejscowoci. Spord innych przedsibiorstw wspomnie naley o Fabryce Tkanin Bawenianych Wadysaw Gsiorowski i spka, fabrykach Jakuba Lewiego, Moszka Libermana i Nefta Libermana. Miecio si ponadto w Zelowie troch fabryczek zatrudniajcych kilku-kilkunastu robotnikw. Wrd fabrykantw i nakadcw najliczniejsza grup stanowiy osoby pochodzenia ydowskiego10. Wahania koniunktury w decydujcym stopniu wpywajce na gospodark caego kraju, odciskay swoje pitno take na zelowskim tkactwie. Pierwsze lata niepodlegoci byy dla tutejszej wytwrczoci bardzo korzystne, okresowo odczuwano nawet brak rk do pracy, co skutkowao prbami mocniejszego przywizania chaupnikw do konkretnych nakadcw11. Dynamiczny rozwj zatrzymaa jednak hiperinflacja, ktrej skutki doprowadziy take do upadku czci przedsibiorstw o najwtlejszej podstawie finansowej. Dopiero stabilizacja waluty i dobra koniunktura widoczna od 1926 r. przyniosy popraw sytuacji zelowskiego tkactwa. Wielki Kryzys zahamowa jednak te korzystne przemiany, sporo przedsibiorstw zostao zlikwidowanych, znacznie wzrosa liczba bezrobotnych, a coraz

Cyt. za J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, op. cit., s. 48. Ibidem, s. 44. 11 Ibidem, s. 43-44.
10

czstsze staway si strajki12. Dopiero od 1935 r. obserwowa mona ponownie odczuwaln popraw sytuacji i stabilizacj na wzgldnie zadowalajcym poziomie. Zelowskie tkactwo opierao si w zdecydowanej wikszoci na surowcu sprowadzanym z odzi. Do odzi take trafiaa produkcja tutejszych warsztatw13. Co ciekawe, niektre wiksze przedsibiorstwa utrzymyway w odzi nawet stae kantory handlowe. Wobec tak silnego uzalenienia zelowskiego tkactwa od odzi, szczeglnego znaczenia nabierao utrzymanie regularnego transportu na trasie pomidzy obydwoma miejscowociami. Trudnia si tym wyspecjalizowana, wcale zreszt liczna, grupa furmanw, pozostajcych na usugach zelowskich przedsibiorcw14. Midzywojenny Zelw tylko w bardzo ograniczonym zakresie korzysta z dobrodziejstw dwudziestowiecznej cywilizacji. Zabudowa miejscowoci w tym okresie bya zdominowana przez niskie, zazwyczaj parterowe, zabudowania drewniane. Budynkw murowanych byo niewiele, a wikszo ulic bya niebrukowana15. Kiepska te bya sytuacja mieszkaniowa wikszo mieszka miaa jedn, a rzadko tylko dwie izby. Byo to tym bardziej uciliwe, e oprcz ek, mebli uytkowych itd. musia si w tej izbie pomieci take pracujcy kilkanacie godzin na dob warsztat tkacki. Stan sanitarny miejscowoci pozostawia bardzo wiele do yczenia, co w oczywisty sposb przekadao si na jako i dugo ycia. Szkolnictwo, kultura, sport Zelw w okresie midzywojennym posiada dwie szkoy powszechne, a take jedn wyznaniow szko ydowsk. Podobnie, jak w wielu innych miastach regionu, gwn bolczk szkolnictwa by dramatyczny brak pomieszcze odpowiednich do prowadzenia zaj szkolnych. Lekcje prowadzono w wynajmowanych pomieszczeniach zastpczych, rozsianych w zasadzie po caej miejscowoci. Dopiero w 1937 r., po dugotrwaych staraniach 16, udao si odda do uytku nowoczesny gmach szkolny, w ktrym ulokowano 1 Szko Powszechn w Zelowie. Patronem szkoy posiadajcej okaza i reprezentacyjn siedzib zosta, jak atwo odgadn, Jzef Pisudski. Dla szkolnictwa zelowskiego istotny by problem nauki jzyka czeskiego. Jak wiadomo, dla sporej czci uczniw by to jzyk ojczysty. W pierwszych latach
12 13

Ibidem, s. 45-46. A.Gramsz, S.Papuga, op. cit., s. 166. 14 Ibidem, s. 160. 15 Por. J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, op. cit., s. 58. 16 Spdzielni Budowy Szkoy Powszechnej, ktra w duej mierze animowao starania o pozyskanie potrzebnych do budowy gmachu rodkw, powoano w 1933.

niepodlegoci uczono go jako przedmiotu nieobowizkowego. Z czasem jednak wadze szkolne tego zabroniy, co wywoao zrozumiae niezadowolenie wrd zelowskich Czechw. Podjli oni starania o zaoenie wasnej szkoy, lecz wobec sprzeciwu wadz nie udao si tego projektu zrealizowa. Ostatecznie problem rozwizano w 1933 r. przywracajc nieobowizkow nauk czeskiego w szkoach powszechnych17. ycie kulturalne miejscowoci nie byo zbyt bogate. Jego gwnymi animatorami byli czonkowie rodziny Gsiorowskich. Do nich naleao m.in. jedyne w Zelowie kino, oni te doprowadzili do powoania Towarzystwa Mionikw Sztuki i otwarcia pierwszego punktu bibliotecznego. Istotn rol w yciu miejscowoci odgrywao take wspomniane ju stowarzyszenie Spolek18 oraz klub sportowy Wkniarz. Powsta on w 1922 r. i mimo zmiennych kolei losu, funkcjonowa a do koca niepodlegoci. Preferencje polityczne mieszkacw Sympatie polityczne mieszkacw Zelowa moemy ocenia przede wszystkim w oparciu o wyniki wyborw parlamentarnych19. Nie ma potrzeby omawiania ich tutaj w sposb szczegowy, wskamy tylko na najwaniejsze wnioski z nich pynce. Po pierwsze, przez cay okres obowizywania demokratycznej ordynacji wyborczej (wybory w 1919, 1922, 1928, 1930) silne poparcie w Zelowie miay ugrupowania mniejszoci narodowych. Gdy szy do wyborw zjednoczone w ramach Bloku Mniejszoci Narodowych (1922, 1928) ich lista zdobywaa tutaj najwiksz ilo gosw. Spore wpywy, do 1928 r., miaa tutaj take lewica, gwnie ta reformistyczna (PPS)20. Lista socjalistyczna w wyborach do Sejmu Ustawodawczego zdobya najwiksz liczb gosw, a w wyborach do sejmu I i II kadencji zajmowaa drugie miejsce. Komunici mieli duo mniejsze poparcie, cho np. w 1928 r. udao si im zdecydowanie zdystansowa list BBWR. Jednak ju w 1930, podobnie zreszt jak w caym kraju, take w Zelowie bezapelacyjne zwycistwo odnis obz rzdowy.

Zelw w latach 1939-1945 Wojna polsko-niemiecka we wrzeniu 1939 r. nie przyniosa Zelowowi, mimo i znajdowa si w pobliu terenw intensywnych walk toczonych przez Armi d,
17 18

A.Gramsz, S.Papuga, op. cit., s. 181-182 Por. W.Kriegseisen, op. cit., s. 65. 19 Szczegowe wyniki wyborw parlamentarnych w Zelowie, patrz: A.Gramsz, S.Papuga, op. cit., s. 132-134. 20 Szczegowy opis dziaalnoci KPP, PPS-Lewicy i PPS w Zelowie patrz: J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, op. cit., s. 51-58.

powaniejszych zniszcze. Oprcz drobnych incydentw, miasto w zasadzie nie ucierpiao21. Po wkroczeniu Niemcw wadza spocza w rkach tymczasowej administracji wojennej. Jednak ju w listopadzie 1939 r. Zelw zosta wczony do Rzeszy i znalaz si w rejencji kaliskiej (pniej w rejencji dzkiej). Nazw miasta zamieniono na Sellau, cho zamiennie stosowano take Zelow22. Na czele wadz niemieckich stan komisarz Johannes Berger. Represje Niemcw wobec ludnoci polskiej i ydowskiej miay podobny, jak w przypadku innych miejscowoci regionu, charakter. Zlikwidowano polskie szkoy, a w listopadzie 1939 r. przeprowadzono aresztowania wrd zelowskiej elity gospodarczej i inteligencji23. Znacznie zaostrzono te sankcje groce za wszelk niesubordynacj wzgldem wadz. Ludno ydowska zostaa zmuszona do noszenia opaski z gwiazd Dawida, skonfiskowano take znajdujce si w rkach ydw mienie. W lepszej sytuacji byli zelowscy Czesi, wobec ktrych wadze niemieckie prowadziy bardziej skomplikowan polityk, obliczon na germanizacj, lub przynajmniej neutralizacj tej spoecznoci. Zachcano na przykad Czechw do wpisywania si na volkslist. Starania te, co zreszt jest zrozumiae, czsto osigay zamierzone rezultaty. To swoiste faworyzowanie Czechw skutkowao narastaniem antagonizmw pomidzy nimi a Polakami, co zreszt stanowio take istotny problem po 1945 r.24 W 1940 r. w Zelowie wadze niemieckie utworzyy getto. Trafio tutaj wielu ydw z okolicznych miejscowoci, przez co szacuje si, e w pewnym okresie znajdowao si w zelowskim getcie nawet 6000 osb, stoczonych w ciasnych izbach, w skandalicznych warunkach sanitarnych25. Realizowan w kilku etapach likwidacj getta zakoczono we wrzeniu 1942 r. Okoo 300 rzemielnikw i specjalistw przetransportowano do getta dzkiego, reszta za trafia do obozu zagady w Chemnie nad Nerem, gdzie zostaa poddana przez Niemcw eksterminacji. Okupacja niemiecka w Zelowie zakoczya si ostatecznie wraz z wkroczeniem do miejscowoci jednostek Armii Czerwonej, co nastpio 19 I 1945 r.

21 22

Ibidem, s. 67-68. A.Gramsz, S.Papuga, op. cit., s. 212. 23 J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski, op. cit., s. 70. 24 Por. P.Wrblewski, Spoeczno czeska w Zelowie: problemowa monografia socjologiczna, Warszawa 1996, s. 18. 25 J.Gral, R.Kotewicz, Z.Tobjaski., op. cit., s. 71; L.Olejnik, Zbr ewangelicko-reformowany w Zelowie na tle dziejw tej miejscowoci (od 1939 r.), [w:] Wczoraj, dzi, s. 68.