WYDAWNICTWO ŁÓDZKIE

scan - zawisza
 Opracowanie graficzne
HANNA STAŃSKA
Redaktor
ANNA KOTYNIA-KOSMYNKA
Redaktor techniczny
BARBARA STĘPIŃSKA
Korekta
ZESPÓŁ

Zdjęcia ze zbiorów
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO
ARCHIWUM FOTOGRAFICZNEGO „STOLICY"
GŁÓWNEJ KOMISJI BADANIA ZBRODNI HITLEROWSKICH W POLSCE
oraz ze zbiorów prywatnych TADEUSZA ŁABSZA. ZDZISŁAWA ROŻNOWSKIEGO

Żołnierzom Września
©Copyright by Instytut Wydawniczy ..Nasza Księgarnia". Warszawa 1972
Wydanie drugie — poprawione i udokumentowane
© Copyright by Wydawnictwo Łódzkie. Łódź 1989
ISBN 83-218-0817-4
Osamotnieni, lecz nieugięci...

Kampania wrześniowa w Polsce — pierwsza runda drugiej wojny świa­

towej — stanowiła w ówczesnym świecie wielki i wielostronny wstrząs.
Wśród powszechnego bezwładu ducha i paraliżu woli znalazł się naród,
który z całym zdecydowaniem stanął w poprzek hitlerowskiego marszu
na podbój Europy. Nie ugiął się pod ciężarem wielomiesięcznej „wojny
psychologicznej", którą prowadziła z właściwą sobie zajadłością propa­
ganda Goebbelsa, był zdolny przez wiele długich tygodni z bronią w ręku
wstrzymywać miażdżący pochód niemieckiej machiny militarnej, wyczer­
pywać jej siły i rozmach ofensywy.
Prawda ta nie od razu przeniknęła do świadomości współczesnych.
Mimo włączenia się do wojny nie potrafili oni uwolnić się od nacisku
propagandy niemieckiej i rozwój wydarzeń widzieli jej oczami. Widzieli
„błyskawiczność" wojny, a nie dostrzegali związania niemieckich sił
ofensywnych na froncie polskim.
Franklin D. Roosevelt — prezydent Stanów Zjednoczonych — pierwszy
zrozumiał historyczne znaczenie zbrojnego oporu Polski i słusznie po­
wiedział, że „Polska jest natchnieniem narodów". Istotnie, od chwili
gdy żołnierz polski przyjął ogniem kolumny wroga przekraczające szla­
bany graniczne, żaden naród w Europie — nie licząc Anglii i Francji —
nie ugiął się już przed Niemcami w drodze nacisku dyplomatycznego.
Stanęła przeciw nim orężnie Norwegia, stanęły Belgia i Holandia, Jugo­
sławia i Grecja.
Było to absolutne novum w warunkach rozbrojonej moralnie i ugina­
jącej się pod presją militaryzmu niemieckiego Europy. Hitler, zaraz po
dojściu do władzy w 1933 roku — łamał jedną po drugiej klauzule traktatu
wersalskiego, odbudowywał Wehrmacht i prowadził intensywne zbrojenia
na lądzie, w powietrzu i na morzu. Wkrótce nastąpiły pierwsze zabory,
bez słowa protestu przyjmowane przez państwa zachodnie do wiadomości.
W 1936 roku wojska niemieckie obsadziły zdemilitaryzowaną Nadrenię,
lecz jej gwaranci — Anglia i Francja milczały. Fakt ten samych Niemców

7
wprawił w zdumienie. Zaledwie w dwa lata później Austria bez wystrzału
utraciła niepodległość, a przeprowadzony niebawem pod lufami dział i czoł­
gów niemieckich plebiscyt wykazał, że 99,73% biorących udział w głoso­
waniu Austriaków „dobrowolnie" sobie tego życzy. Gwaranci zachowali
się biernie.
Zawstydzający jest udział państw zachodnich przy rozbiorze Czecho­
słowacji, w stronę której Hitler wyciągnął rękę niemal nazajutrz po An-
schlussie Austrii. Przy wtórze wściekłej propagandy o niemieckości Sude­
tów — zażądał on tego kraju od Czechów. W październiku 1938 roku
otrzymał go z rąk premierów: brytyjskiego Chamberlaina i francuskiego
Daladiera, w układzie monachijskim. W zamian za to składał solenną
deklarację, że jest to już jego ostatnie żądanie terytorialne w Europie.
Wówczas jasne się stało, że nie ma takiej ceny, której sprzymierzeni nie
zapłaciliby za „uratowanie" pokoju. Odtąd koło rozpędowe niemieckiej
ekspansji zaczyna obracać się z niczym nie hamowaną szybkością. Oko
Hitlera zwraca się z kolei ku Polsce. Początkowo są to rozmowy bardzo
poufne, całkowicie ginące w obiciach gabinetów ministerialnych, gdyż
z Polską wiąże go pakt o nieagresji. Lecz Hitler formułuje swe żądania
coraz konkretniej i coraz natarczywiej.
Wiosna 1939 roku przynosi wiele sensacji naraz. 15 marca niemieckie
czołgi wjeżdżają do Pragi, kładąc kres Republice Czechosłowackiej.
W tydzień później świat dowiaduje się o żądaniach niemieckich wobec
Polski: przyłączenia Gdańska do Rzeszy i wydzielenia przez Polskie
Pomorze eksterytorialnego pasa dla komunikacji niemieckiej z Prusami
Wschodnimi. Hitler „odwiedza" przyłączoną zbrojnie do Rzeszy Kłaj­
pedę. Mimo całej grozy sytuacji Polska odpowiada Hitlerowi: Nie! To
pierwsze „nie" na drodze Hitlera wywołało natychmiast reakcję porażonej
bezsiłą Anglii. Premier Chamberlain składa w Izbie Gmin deklarację
całości i nietykalności granic Polski, rozwiniętą następnie w sojusz an­
gielsko-polski. Zaczął się formować front wspólnej walki.
To moralne znaczenie sprzeciwu Polski ujawniło się również wewnątrz
zagrożonego kraju. Żadna idea — od czasu najazdu szwedzkiego sprzed
trzech wieków — nie zespoliła wokół siebie tak powszechnie całego spo­
łeczeństwa jak idea walki z najazdem. Mimo wielkiej niepopularnosci
rządów sanacyjnych, mimo częstych strajków, a nawet jawnego wrzenia
wśród mas ludowych, zadziwiająca okazała się zwartość duchowa całego
narodu, bez względu na przekonania polityczne i stosunek do rządu.
Niemałe były wysiłki niemieckiej radiostacji w Gliwicach, aby jedność
tę naruszyć, aby wykazać wszystkie słabości i nieprawości rządu sana­
cyjnego. Młodzież polska — od najbardziej rewolucyjnej, żądającej'całko­
witych zmian ustrojowych, do prawicowej, która gotowała się do objęcia
8 9
władzy w drodze zamachu — znalazła się bez wyjątku w szeregach bez­
względnej walki z najeźdźcą, bez wahania szła w ogień. Przykład śmierci
na przedpolach Warszawy uwolnionego z więzienia w Rawiczu przywódcy
komunistycznego Mariana Buczka jest tu najbardziej jaskrawy i poucza­
jący.
Chłopi, którzy jeszcze w czasie pierwszej wojny światowej podejrzliwie
spoglądali na emisariuszy bających im o Polsce i wolności, teraz gremial­
nie obstępowali komisje wojskowe, szli za oddziałami, żądając wcielenia
do szeregów.
Wysiłek zbrojny Polski w II wojnie światowej od samego jej początku
był ogromny. Niestety, hył on przez długie lata zapoznawany przez sprzy­
mierzeńców. Po klęsce Września opinia Zachodu obwiniała Polskę o sła­
bość militarną, lecz nie chciała dojrzeć własnej bezczynności, która stano­
wiła dla Hitlera najlepszą pomoc w jego walce z Polską.
Po zakończeniu podboju państw europejskich przez Hitlera dzienni­
karz angielski nazwiskiem Wintringham, były dowódca batalionu w Bry­
gadzie Międzynarodowej w Hiszpanii, sporządził diagram szybkości posu­
wania się Niemców w poszczególnych krajach. Według jego obliczeń
niemieckie oddziały uderzeniowe szły we Francji z szybkością 14 mil na
dobę, ale tylko w strefie ufortyfikowanej. Po przekroczeniu tej strefy
szybkość ta wzrosła w dwójnasób i do Paryża czołgi niemieckie wjeżdżały
z szybkością 30 mil. Z taką samą szybkością rozwijał się niemiecki „blitz"
na bezwodnych pustyniach Libii i Cyrenajki. Przez Grecję, w kraju górzy­
stym i bez dróg, niemiecki walec pancerny toczył się z szybkością 18 mil.
Tymczasem, Według tychże samych obliczeń Wintringhama, postępy ofen­
sywy niemieckiej w Polsce, w terenie gładkim jak stół, ograniczały się do
12 mil dziennie — i to do linii Warszawy tylko, gdyż później tempo jej
wydatnie zmalało, a straty wzrosły.
Z meldunku dowódcy niemieckiej 4 dywizji pancernej, generała Rein-
hardta, wynika, że 15 września, kiedy to właśnie powinna wyruszać na Ren
ofensywa aliancka, posiadał on tylko 113 czołgów z ogólnego stanu 324,
które miał pod Krzepicami w chwili przekraczania granicy polskiej. Zna­
czyło to, że 2/3 jego czołgów leżało rozbitych na szlaku walki od Mokrej
przez Piotrków i przedpola Warszawy. Jak wiadomo, nad Bzurą dywizja
ta straciła dalsze 50 czołgów, a to znaczy, iż jej siła ofensywna spadła
do 20%.
Podobną analizę zużycia sił i sprzętu można by przeprowadzić dla
każdej wielkiej jednostki, wprowadzonej we wrześniu 1939 roku na polski
teatr wojenny. Jednak ani diagramy, ani konkretne wyliczenia nie zmieniły
w istotny sposób nastawienia strategów i pisarzy zachodnich: trwali oni
przy tezie zupełnej niegotowości Polski. Za nimi poszli polscy pisarze
wojskowi. Np. generał J. Kirchmayer, snując smętne rozważania na temat
słabości polskiej armii, pisał o trojakim jej zaskoczeniu w 1939 r. Według
jego schematycznego ujęcia zaskoczenie to nastąpiło:
a) pod względem operacyjnym,
b) pod względem taktycznym,
c) pod względem technicznym.
Nie bierze on przy tym pod uwagę żadnych efektów ze strony polskiej.
Tymczasem, jeśli nawet Niemcy zaskoczyli nas sposobem walki, to prze­
cież i oni doznali zaskoczenia: przede wszystkim przez samo przyjęcie
walki wzdłuż całego 1500-kilometrowego frontu, a następnie — zdecydo­
wanym i jakże często skutecznym oporem. Jak bowiem inaczej wytłuma­
czyć trwanie kampanii w Polsce przez 5 tygodni? I to było dla Niemców
największym zaskoczeniem, ponieważ Hitler był przekonany, że rozprawa
z Polską będzie miała charakter wyprawy karnej, a nie wojny, która zażą­
dała od nich największych wysiłków.
W momencie hitlerowskiej agresji stosunek sił przedstawiał się dla nas
fatalnie. Wobec zmobilizowanych przez Polskę 39 dywizji piechoty i 13
brygad kawalerii (w tym dwu zmotoryzowanych) Niemcy wystawili 104
dywizje, z których 72 rzucili na Polskę, a wśród nich wszystkie posiadane
wówczas dywizje pancerne, lekkopancerne i zmotoryzowane — w łącznej
liczbie 15. Niezależnie od zmotoryzowania i zmechanizowania dywizji
niemieckich ich siła ogniowa była nieporównanie większa niż jednostek
polskich. W czołgach Niemcy mieli piętnastokrotną przewagę, w lotni­
ctwie — pięciokrotną, nie uwzględniając .faktu, że zarówno czołgi, jak
samoloty agresora były znacznie nowocześniejsze niż polskie.
Braki te — jak w ogóle zasadniczą dysproporcję sił — mieli skompen­
sować na froncie zachodnim Francuzi i Anglicy, z którymi zostały zawarte
odpowiednie porozumienia i umowy. Był to niemały bicz na Hitlera,
ponieważ sztab niemiecki jak ognia bał się wojny dwufrontowej.
W chwili gdy Niemcy rzucili na Polskę 80% wszystkich swoich sił,
we Francji stanęło pod bronią 90 dywizji, a francuskie arsenały wojskowe
posiadały 2500 czołgów, 10 000 dział i 1400 samolotów, z czego 390 bom­
bowych. Prawie drugie tyle samolotów posiadali Anglicy, przy czym wię­
kszość z nich, bo aż 1000, bombowych. Liczby te są obecnie dokładnie
znane i wielokrotnie cytowane, a rozważania na ich temat wiążą uwagę
wielu historyków i publicystów wojskowych. Zainteresowanie początkami
drugiej wojny światowej jest bowiem wciąż żywe, przy czym coraz po­
wszechniej ugruntowuje się pogląd, że alianci mieli dostateczną przewagę
sił, aby pokonać Niemców jeszcze w 1939 roku. W dociekaniach tych
nadaje się pierwszorzędne znaczenie oporowi zbrojnemu, jaki w swej
samotnej walce stanowiły polskie siły zbrojne.
10
Pisarz radziecki, M.D. Proektor, w dziele Wojna w Europie 1939—1941
bardzo wysoko ocenia rolę oporu Polski w ogólnohitlerowskim froncie
walki. „Podstawowym założeniem »Planu Weiss« — pisze Proektor —
było zaskoczenie armii polskiej w stadium mobilizacji i koncentracji
i rozbicie jej głównych sił na zachód od Wisły [...] Pierwsze uderzenie —
kontynuuje radziecki autor — nie przyniosło Niemcom wszystkich spo­
dziewanych rezultatów. Na całej 1500-kilometrowej długości frontu zostali
oni powitani ogniem polskiej obrony". Nastąpił odwrót armii polskich.
Jednak na wielu odcinkach odwrotu sił polskich za Wisłę — podaje Pro­
ektor — towarzyszył tak zaciekły opór, że w ostatecznym rezultacie prze­
kreśliło to plany niemieckiej grupy „Północ" likwidacji armii polskiej
przed Wisłą.
Proektor nadaje oporowi polskiemu bardzo wysoką rangę moralną.
„Na samym początku II wojny światowej — w swym założeniu — jak
pisze Proektor — wojny imperialistycznej — naród polski pierwszy
podniósł sztandar walki narodowowyzwoleńczej".
Lecz bohaterski i samotny opór armii polskiej jest czymś więcej niż
manifestacją moralnego znaczenia, posiada on wartość o dużej doniosłości
strategicznej. Oto armia polska w ciężkiej, bezpardonowej walce zwią­
zała na miesiąc przeszło wszystkie siły ofensywne Niemców. Wszystkie
fch dywizje pancerne w liczbie siedmiu, cztery dywizje lekkie i cztery zmo­
toryzowane ugrzęzły w ciągle żywym i aktywnym froncie polskim, nie
mogąc go mimo postrzępienia i porozcinania ostatecznie przełamać
i zniszczyć. Ale cóż z tego, kiedy ukryte za Linią Maginota dywizje
francuskie, ich czołgi i działa, samoloty myśliwskie i bombowe stały
bezczynne. Na obszar Niemiec nie spadła ani jedna bomba. I podczas gdy
Luftwaffe w perzynę obracała miasta i wsie polskie, gdy urządzała polo­
wania na bezbronną ludność i jej inwentarz, Anglicy — według słów
Churchilla — ograniczyli się do zrzucenia na miasta niemieckie „umoral-
niających ulotek".
Bardzo interesująco na temat początków drugiej wojny światowej
wypowiada się angielski historyk John Kimche w swym dziele, które nosi
wymowny tytuł: Bitwa, której nie było. Najważniejszą bitwą drugiej wojny
światowej — zdaniem Kimche'a — była bitwa, której alianci nigdy Hitle­
rowi nie wydali. W grę wchodził wrzesień 1939 roku. Wtedy to należało
rozpocząć zdecydowaną ofensywę przeciw hitlerowcom na całym zacho­
dnim froncie. To właśnie ta bitwa, której nigdy nie stoczono, kosztowała
Europę więcej zabitych niż wszystkie inne walki na frontach drugiej wojny
światowej razem wzięte. Furopa straciła 50 milionów ludzi. „A jeszcze
trzeba do tego dodać — uzupełnia swe racje Kimche — nieopisane okru-
II
cieństwa, jakie musiała znieść Polska, a także inne kraje starego kon­
tynentu".
Przez długie lata w literaturze wojskowej na Zachodzie królowała
teza Liddel Harta o niegotowości aliantów do ofensywy. Obecnie jednak
po gruntownej rewizji teza ta upada. Obojętne, w jakim stanie organiza­
cyjnym i wyszkoleniowym znajdowały się zmobilizowane dywizje francu­
skie, belgijskie i holenderskie, obojętne, czy był gotów, czy nie, ekspe­
dycyjny korpus angielski, ogólne siły aliantów miały tak przygniatającą
przewagę nad słabą przesłoną niemiecką nad Renem, że mogli oni niemal
marszem podróżnym stanąć w ciągu dwóch tygodni u wrót Berlina.
Osławioną „Linię Zygfryda" obsadzało zaledwie 8 dywizji piechoty
i 20 dywizji Landszturmu, który po zmobilizowaniu nie zdążył nawet
przeprowadzić ostrych strzelań! Siły te nie posiadały ani jednego czołgu,
ani jednego bombowca — poza kilkoma przestarzałymi maszynami lotni­
czymi.
Naczelny wódz armii francuskiej, generał Maurice Gamelin, stosownie
do podpisanej z generałem Kasprzyckim umowy wojskowej miał trzeciego
dnia wojny rozpocząć działania zaczepne, a po 15 dniach ruszyć z prze­
łamującą ofensywą większości sił alianckich. W rzeczywistości 6 września
zainicjował on pod Saarbrucken coś w rodzaju rekonesansu czy okupacji
na odcinku 25 kilometrów, gdzie wojska francuskie weszły 5 kilometrów
w głąb obszaru niemieckiego i stanęły w 20 ewakuowanych wioskach
niemieckich. Do ofensywy na Zachodzie nigdy nie doszło. Ta dziwna
wojna, dróle de guerre, zwana przez Niemców „Sitzkrieg", wojna na sie­
dząco, trwała przez cały czas zmagań Polski z większością sił niemieckich.
„Wojska alianckie — kończy Kimche — mogły zakończyć wojnę już
w 1939 roku. Uległy jednak psychologicznej presji wroga — przegrały
wojnę psychologiczną już w pierwszych tygodniach pamiętnego roku".
Można sobie wyobrazić wzrost ducha i energii polskich obrońców,
gdyby zgodnie z umową sojuszniczą — ze zrozumiałych względów utrzy­
mywaną w głębokiej tajemnicy — wojska francusko-angielskie ruszyły
15 września w kierunku Berlina. W tym czasie trwały w kraju walki w wielu
punktach. Nad dolną Bzurą, od Łowicza do Wisły, grzmiała największa
bitwa kampanii wrześniowej dwu armii polskich: „Poznań" i „Pomorze"
pod dowództwem generała Kutrzeby, trwały w obronie Warszawa i Modlin,
zaciekłe walki toczyły się pod Lwowem, Zamościem, Tomaszowem Lubel­
skim, broniło się Oksywie pod dowództwem bohaterskiego pułkownika
Dąbka, trwał niewzruszenie Hel. Każdy z tych ośrodków nie tylko trzymał
pozycje obronne, ale był zdolny przejść do działań zaczepnych. Jeszcze
wówczas Oberkommando der Wehrmacht nie ważyło się ruszyć z teatru
12
działań w Polsce ani jednej dywizji, dopiero pod koniec kampanii wysłano
na front zachodni zaledwie dwie dywizje. Niestety, nie wykorzystano
jedynej szansy natychmiastowego rozprawienia się z hitleryzmem i uwol­
nienia od tej zmory nie tylko krajów Europy, ale i narodu niemieckiego.
Armia polska krwawiła do końca Września samotnie, aż wykrwawiona
i rozbita musiała zaprzestać dalszego oporu — z braku perspektyw swojej
samotnej walki.
Według miarodajnego zdania generałów niemieckich, uderzenie na
Zachodzie dawało wyjątkową okazję do odniesienia łatwego zwycięstwa
nad Niemcami. Nawet po pokonaniu armii polskiej jeszcze były szanse
zadania Niemcom klęski, ponieważ —jak stwierdza generał Jodl — zapasy
amunicji mogły Niemcom wystarczyć jedynie na 10—15 dni, a zapasy bomb
lotniczych — według generała Modela — na dwa tygodnie walki. Zarówno
sprzęt techniczny, jak amunicja zostały w większości zużyte w Polsce.
Tak więc o klęsce Polski, a nie zasłużonym zwycięstwie Hitlera zade­
cydowały w 1939 roku nie tylko błędy naszej polityki, lecz także mocar­
stwa zachodnie. Co więcej, zadecydowały one i o własnej klęsce w roku
następnym. Krótka, lecz tętniąca rozgwarem bitewnym kampania w Polsce
dostarczyła szeregu cennych doświadczeń wojennych. To bowiem, co było
dotychczas zakryte przed oczami generałów, stało się po kampanii w Polsce
jawne. Wielorakie zaskoczenia natury operacyjno-taktycznej i technicznej,
którym uległa armia polska, a które wyliczył później generał Kirchmayer,
można było wyeliminować z kampanii wiosennej we Francji. Lecz tu
znowu stanęło na przeszkodzie zadufanie w sobie generalicji francuskiej.
Sztab francuski, który brak działań ofensywnych ze swej strony uzasa­
dniał niegotowością wojska, sam się nie chciał niczego nauczyć, nie chciał
dostrzec i zastosować w swej doktrynie poważnych doświadczeń, zdoby­
tych w toku działań bojowych w Polsce. A doświadczenia te były znaczne.
Po raz pierwszy zostało ujawnione duże znaczenie działań przełamu­
jących broni pancernej i lotnictwa. Wyraźnie też zarysowała się skuteczność
głębokich „zagonów" pancernych. Szczególnie niebezpieczne dla dowo­
dzenia, koncentracji i ewakuacji okazały się pustoszące naloty bombowe
na centra komunikacyjne i ośrodki łączności, na węzły drogowe i miejsca
postojów sztabów. Wielkim wstrząsem było ujawnienie złowróżbnej roli
dywersji niemieckiej, opartej na niemieckim elemencie miejscowym i na
zrzutach spadochronowych.
Obok tego jednak kampania polska ujawniła dużą wrażliwość wojsk
nieprzyjacielskich na nieoczekiwane kontrakcje, szczególnie w nocy; kon­
trakcje te niemal paraliżowały tak groźną za dnia broń pancerną. Strona
broniąca się miała tu wielkie możliwości w atakowaniu baz materiało-
13
 wych i ośrodków tyłowych. Zadziwiająca okazała się wrażliwość sztabów
potężnemu uderzeniu niemieckiemu na lądzie, morzu i w powietrzu i za­
niemieckich na nocne akcje wypadowe niewielkich nawet oddziałów wojska
początkował tym okres blisko sześcioletniej wojny światowej, która została
lub ochotników. Najważniejszym bodajże doświadczeniem dla obrońców
zakończona całkowitym zniszczeniem sił agresora i zatknięciem w jego
było stwierdzenie wielkiej siły obronnej miast przed bronią pancerną.
stolicy, w Berlinie, zwycięskich sztandarów radzieckich i polskich.
Niestety, nic z tych doświadczeń nie dotarło do świadomości szta­
Początek tej zwycięskiej drogi miał miejsce 1 września 1939 roku.
bowców zachodnich, a tym bardziej do ich praktyki bojowej. Uznano
bez dyskusji, że katastrofalny wynik kampanii w Polsce był rezultatem
niegotowości wojska i niefachowości sztabów, był następstwem ogólnej /-/ Józef Kuropieska
słabości naszego kraju. W ten sposób, gotując się do „prawdziwej" wojny gen. dyw. w st. sp.
na wiosnę 1940 roku, przygotowywano się w istocie do trzykrotnie wyż­
szego tempa odwrotu, niż wynosiło tempo pochodu niemieckiego w Polsce.
Ignorancja statyczna — jak powiedział Goethe — jest rzeczą złą
i niegodną, lecz ignorancja czynna jest jedną z najstraszniejszych sił w na­
turze, która może zniszczyć wszelką wartość. Tu mieliśmy do czynienia
z ignorancją tryumfującą, która potrafiła zabić wartość naszego Września.
Przez długie lata nad historykami Zachodu ciążył Goebbelsowski obraz
wojny w Polsce. Dopiero Vormann i Kennedy tworzą na temat polskiego
Września 1939 roku w literaturze światowej przełom.
Dziś wiemy, że mimo pozostawienia nas sam na sam z całą potęgą
ofensywną hitleryzmu, wypełniliśmy swój obowiązek obrony i wiązania
tej potęgi do końca. Do końca bowiem istniały we wrześniu warunki,
aby zadać hitleryzmowi decydujący cios. Wystarczyło nakazać marsz
na Berlin! Żołnierz polski wytrwał na swym trudnym posterunku, prze­
kraczającym niejednokrotnie granicę fizycznych możliwości człowieka.
Początkowo bił się z wrogiem o zwycięstwo, a gdy nadzieja zwycięstwa
upadła, o przetrwanie i honor żołnierski. Nie złożył broni — mimo klęski
w regularnej wojnie, walczył z okupantem w podziemiu, w partyzantce,
na wszystkich frontach drugiej wojny światowej. Męstwo naszego żołnie­
rza, jego nieustępliwość w walce stanowi dziś nasz największy kapitał
moralny i tego kapitału musimy strzec jak źrenicy oka. Bo na tym męstwie
stoi Polska. Bo na tym męstwie stać musi!
Dotychczas wciąż jeszcze nie ma pełnej wojskowej syntezy kampanii
wrześniowej, nie ma należytego i pełnego obrazu bezprzykładnych zma­
gań polskiego żołnierza z potęgą hitlerowskich Niemiec, które runęły
w 1939 roku wszystkimi swymi siłami na Polskę. Od świtu 1 września
rozgorzała na całym obszarze od Bałtyku po Karpaty wielka bitwa, która
w ciągu kilku dni objęła swym zasięgiem cały kraj. Na ziemi polskiej padły
pierwsze strzały drugiej wojny światowej, które zdarły z polityki hitlerow­
skiej obłudną maskę „dążeń pokojowych", ukazując światu, że jedyną
słuszną drogą zahamowania ekspansji niemieckiej jest droga walki orężnej.
Osamotniony naród polski stawił pięciotygodniowy, zdecydowany opór

14
Pierwsze chwile wojny
Wojna 1939 r.— druga wojna światowa, której pretekstem miał być
Gdańsk i szlak drożny do Prus Wschodnich przez należący do Polski
„korytarz gdański". Wojna, która pociągnęła za sobą hekatomby ofiar
i nieprzeliczone straty materialne, nękająca ludy Europy i innych konty­
nentów przez sześć blisko lat! Tak się kończył długi i bezkarny okres
pokojowych zwycięstw Hitlera, zapoczątkowany zajęciem zdemilitaryzo-
wanej Nadrenii, po którym nastąpił zabór Austrii, Czechosłowacji, Kłajpe­
dy. Kończył się okres szantażu politycznego, zaczynała się wojna.
Starsze pokolenie, a i to, które wówczas wchodziło dopiero w życie,
pamięta z tego czasu przede wszystkim trwożny jęk syren alarmowych
i towarzyszące mu złowróżbne dudnienie bombowców ze śmiercionośnym
ładunkiem, gwałtowne i chaotyczne wybuchy bomb, zlewające się w długie,
nieregularne serie, pamięta tłumy uciekinierów — pieszo i na wozach,
gromady zmęczonego, zakurzonego wojska, chaos i panikę, którymi został
objęty cały kraj.
A' przecież społeczeństwo Polski przedwrześniowej przystępowało do
walki z wiarą i ochotą, z tfwożnym wprawdzie, lecz pełnym nadziei oczeki­
waniem. Wiara, że wróg musi być pokonany, że do nas należeć będzie
zwycięstwo — była szczera, a powszechna jednolitość postawy, gotowość
całego społeczeństwa do najwyższych ofiar i poświęcenia wprost zadzi­
wiające!
Jednakowoż kraj od pierwszej chwili został wstrząśnięty potężnym
uderzeniem lotnictwa, albowiem szlaki drugiej wojny wytyczał groźny
cień samolotu. I jeśliby początkowy okres tej wojny przyrównać do gromu
z jasnego nieba, to w przenośni tej było więcej realnej prawdy niż poetyc­
kiego obrazowania. Był to istotnie grom! I w sensie faktycznym, i wizual­
nym, a przede wszystkim w sensie psychologicznym. Albowiem nikt się
podobnego obrotu sprawy nie spodziewał, nikt nie wierzył, nikt nie mógł się
pogodzić z ogromem zamętu i spustoszenia, które stawało się faktem nie­
zaprzeczalnym. Pod słonecznym, jasnym niebem pięknej polskiej jesieni
1939 roku w jednej chwili rozpętało się piekło.
16
Tego pamiętnego dnia, 1 września, kilka minut po szóstej, syreny
obrony przeciwlotniczej Warszawy obudziły ambasadora francuskiego
w Polsce, pana Leona Noela. Zrywając się z krótkiego snu w ambasadzie
przy ulicy Frascati, francuski dyplomata nie miał żadnych wątpliwości:
to była wojna! Ambasada sojuszniczej Francji poszła tej nocy spać późno.
Zaledwie przed czterema godzinami, o 2.11 w nocy, wysłano do Paryża
depeszę, w której Noel niedwuznacznie sugerował, że wobec niemieckiego
ultimatum przedstawiciel polski w Berlinie, ambasador Józef Lipski,
powinien przyjąć bez żadnej dyskusji podyktowane warunki, zgodzić się
na oddanie Niemcom Gdańska i wydzielonego pasa ziemi wiodącego
z Rzeszy do Prus Wschodnich '. Sugerował kapitulację przed Hitlerem,
wzorem tej, na którą zgodził się ledwie przed pół rokiem w Berlinie nie­
szczęsny prezydent Czechosłowacji Emil Hacha.
Ambasador był pełen trwogi o Francję i swoich bliskich. Czyżby znowu
trzeba było przez lata doświadczać udręk przeżywanych w okresie 1914—
1918? Zgodzić się na zdziesiątkowanie młodzieży, na kalectwo tysięcy
młodych mężczyzn i żałobę tysięcy młodych kobiet?
Pan Noel obudził adiutanta gen. Faury'ego, który jako przyszły szef misji
wojskowej w Polsce zakwaterował się w ambasadzie na Frascati. Adiu­
tant, nie ubierając się, zatelefonował natychmiast do polskiego Sztabu
Głównego. Odpowiedź odbierała wszelką nadzieję: — Tak jest. Wojska
niemieckie o świcie zaatakowały Polskę.
Podczas gdy w mieście raz po raz powtarzały się alarmy, przerywane
gęstymi seriami artylerii przeciwlotniczej, a szyby okienne pałacu amba­
sady drżały od wybuchów bomb lotniczych, ambasador sojuszniczej
Francji redagował pośpiesznie nową depeszę do Paryża. Dopiero jednak
po dwóch godzinach udało się uzyskać przez Rygę połączenie telefonicz­
ne z gabinetem ministra spraw zagranicznych Bonneta:
— Polski Sztab Główny komunikuje — brzmiała depesza — że wojska
niemieckie, działające z Gdańska, przekroczyły dziś rano o godzinie
czwartej granicę wschodnią „korytarza" w kilku miejscach, w szczególności
w rejonie Kartuz. Samoloty niemieckie zaatakowały na południe od Gdań­
ska miejscowość polską Tczew. Sygnalizowane są również napady uzbro­
jonych band niemieckich oraz wtargnięcia samolotów w różnych punktach
granicy Śląska.
Ambasador zaprzyjaźnionej i zobowiązanej do natychmiastowej po­
mocy Francji, wbrew wiadomościom z polskiego Sztabu i wbrew temu, co
widział i słyszał nad Warszawą, ograniczał swój meldunek do działań w re­
jonie Gdańska. Gdańsk wydobywał na pierwszy plan. Wiedział on lepiej
niż ktokolwiek inny, że Francja nie ma zamiaru bić się o Gdańsk, a jej rząd
uważa, iż oddanie go Niemcom bez walki stanowi niewielką cenę w zamian
2 — Bitwy polskiego Września, tom I 17

I. Marszałek Edward Śmigły-Rydz.
Naczelny Wódz w 1939 r,
za „uratowanie pokoju". W podobnej wersji przekaże też otrzymane
wiadomości nieco później w telefonicznej rozmowie z ministrem Bonne-
tem:
— W Prusach Wschodnich, w południowej Wielkopolsce, na Śląsku
i na granicy słowackiej dokonywane są w wielu punktach b o m b a r ­
d o w a n i a bez uprzedzenia. — Na ostatek dodaje: — Gdańsk prokla­
mował Anschluss! — Wystarczyło zatem, by uznać ten fakt, a pokój
będzie uratowany! 2
Istotnie, już wczesnym rankiem 1 września gauleiter Forster obalił
konstytucję Wolnego Miasta i ogłosił, .że Gdańsk wraz z jego terytorium
i ludnością stanowi integralną część Rzeszy. O godzinie 10.30 Reichstag
w Berlinie owacyjnie „zatwierdził" tę „ustawę".
Jednak nie o Gdańsk tu chodziło. Gdańsk był już teraz pretekstem
dla odwrócenia uwagi od sprawy daleko ważniejszej: od wojny, która
18
w jednej chwili objęła cały obszar państwa polskiego, od Helu, Gdyni
i najdalszego cypla pod Suwałkami na północy, po Żywiec, Chabówkę
i Nowy Targ na południu. Która niosła zniszczenie wszystkim miastom
Polski, całej Polsce. To przecież we Francji właśnie padło lapidarne sfor­
mułowanie: — Przez Gdańsk prowadzi droga do Warszawy.
O godzinie 6.30 sztab lotnictwa otrzymał z Mławy wiadomość o pierw­
szym większym zgrupowaniu bombowym, kierującym się na Warszawę 3.
W pięć minut później dywizjony brygady pościgowej, ukryte na prowi­
zorycznych lotniskach wokół Warszawy, zostały postawione w stan pogo­
towia. Piloci zajęli miejsca w samolotach. Obsługa odrzuciła maskowanie,
uruchomiła silniki. O 6.50 dowódca brygady, płk pilot St. Pawlikowski,
zarządził start obu dywizjonów pościgowych. Nad lotniskiem IV dywizjonu
wytrysła czerwona rakieta. W ciągu kilkudziesięciu sekund cały dywizjon
był już w powietrzu i ostro nabierał wysokości. Ziemię przesłaniały gęste
kłęby cumulusów. Nieprzyjaciel był na razie niewidoczny, ale centrala
dowodzenia spokojnie i pewnie naprowadzała dywizjony na kierunek
ich lotu. W słuchawkach radiowych słychać było nieprzerwanie dyktowane
z ziemi kursy i wysokości. Po kilku minutach na wysokości 3000 metrów
nastąpiło spotkanie z III dywizjonem i cała brygada pomknęła w kierunku
Zegrza 4.
O godzinie 7 dowódcy dywizjonów zameldowali przez radio, że widzą
dużo „sów", to jest bombowców nieprzyjaciela. Kontakt wzrokowy
z szykiem wroga został osiągnięty nad wsią Nieporęt. Rozpoznano tu
około 80 bombowców He-111 i Do-17, lecących o 200 metrów poniżej
brygady, oraz około 20 myśliwców Me-110 — nieco wyżej nad bombow­
cami.
Klucz por. Aleksandra Gabszewicza z eskadry 114 pierwszy otworzył
ogień. We wstępnym ataku pilot ten zapalił He-111. W ślad za nim poszła
cala brygada. Zaatakowana formacja niemieckich bombowców odpowie­
działa gęstym ogniem i zaczęła się pośpiesznie rozpraszać. Równocześnie
weszły do akcji myśliwce Me-110. Zwarcie przeobraziło się w serię indy­
widualnych pojedynków. Eskadry 112, 113, 123 i część 111 ruszyły w pościg
za rozpraszającymi się bombowcami, a eskadra 114 i druga część 111 zwią­
zały się z nieprzyjacielską osłoną myśliwską. Łączność radiowa prze­
stała funkcjonować, gdyż podekscytowani walką piloci rzucali w nadajniki
bezładne meldunki z przebiegu swoich pojedynków, starając się nawzajem
przekrzyczeć, co stwarzało w słuchawkach nieustanną wrzawę.
Siła uderzenia polskich myśliwców była tak wielka, że gdyby mieli
większą szybkość i lepsze uzbrojenie, dokonaliby wielkich zniszczeń
w eskadrach nieprzyjaciela. Pod impetem tego uderzenia Niemcy w panice
zrzucili bomby na obszarze miejscowości podwarszawskich i ponosząc
19
 duże straty ratowali się ucieczką. Do akcji włączyła się artyleria przeciw­
lotnicza, a wybuchy jej pocisków, doskonale widoczne na tle górnych
wierzchołków chmur, ułatwiły poszukiwanie nieprzyjaciela. Na niebie
zawisły czarne ślady dymu zapalonych „heinkli", „dornierów", „messer-
schmittów", a także polskich maszyn. Walka trwała około 50 minut na
obszarze powietrznym pomiędzy Warszawą, Jabłonną, Zegrzem i Radzymi­
nem. Wzięła w niej udział także 152 eskadra myśliwska z armii „Modlin",
która zapędziła się w pościgu za niemieckimi bombowcami aż pod War­
szawę.
O godzinie 7.40 pierwsze samoloty brygady lądowały na swoich lotni­
skach polowych. Większość z nich była ciężko postrzelana z kaemów,
a niektóre — trafione działkami Me-110 — miały dziury w pokryciu ka­
dłuba i płatów, dochodzące do 50 centymetrów średnicy. Jednak duch
wśród pilotów był doskonały. Chociaż uświadomili sobie w pełni wielką
przewagę techniczną nieprzyjaciela tak pod względem prędkości, jak i siły
ognia, to jednak z tej pierwszej walki wynieśli pewność, że znacznie górują
nad przeciwnikiem zarówno poziomem wyszkolenia, jak i duchem bojo­
wym. Byli godnymi następcami Żwirki i Wigury.
W tym pierwszym starciu z Niemcami zginęli: kpt. Mieczysław Ol­
szewski, por. Tomasz Szymański i st. strz. Olewiński. Ranny ppor. Jerzy
Palusiński, przewieziony do szpitala, stał się bohaterem dnia całej War­
szawy. Po wylądowaniu samolotów nastąpiła gorączkowa praca przy ich
naprawie, uzupełnieniu i doprowadzeniu do ponownej sprawności bojo­
wej 5 .
Po południu nastąpił drugi wielki nalot na Warszawę, w którym nali­
czono 3—4 eskadry Do-17 i He-111, jedną eskadrę nurkowców Ju-87
i dwie eskadry Me-109 i Me-110. Sieć dozorowania działała sprawnie.
Brygada pościgowa wystartowała całością sił o godzinie 16.33, nabierając
szybko wysokości, gdyż Niemcy szli na pułapie 3000 metrów, a klucze
osłony myśliwskiej osiągały wysokość 6000 metrów. Aż do zwarcia z nie­
przyjacielem brygada była naprowadzana przez szefa sztabu, mjra pilota
Eugeniusza Wyrwickiego. Atak polski, choć wykonany znacznie mniejszymi
siłami (około 30 samolotów), był znowu bardzo gwałtowny i rozproszył
Niemców. Tylko pojedyncze klucze bombowców przedarły się nad miasto
i chaotycznie zrzuciły ładunek bomb. Kilka nurkowców bombardowało
niecelnie mosty Poniatowskiego i Kierbedzia. Reszta samolotów nie
zdołała dotrzeć nad obszar miasta i zrzuciła bomby na pola.
W spotkaniu tym zestrzelony został por. Gabszewicz ze 114 eskadry.
Wyskoczył on z płonącej maszyny, a pilot niemiecki oddał do niego kilka
niecelnych serii. Gabszewicz na szczęście wylądował cało, doznając tylko

20
poparzeń twarzy i dłoni; Był to pierwszy, ale nie ostatni w tej wojnie wy­
padek ostrzelania przez Niemców bezbronnego pilota.
W czasie jednej z walk zdarzył się wypadek, który przynosi chlubę
polskim skrzydłom. Około godziny 17 na lotnisko IV dywizjonu przyleciał
na RWD-8 ppłk pilot Leopold Pamuła, zastępca dowódcy brygady. Wła­
śnie jeden z pilotów 114 eskadry lądował w celu uzupełnienia amunicji,
aby znowu wznieść się w powietrze. Jednakże podpułkownik nie pozwolił
mu na powtórny lot bojowy, sam wsiadł do jego samolotu i wystartował
do walki. W czasie swego lotu zestrzelił He-111 i Ju-87, a gdy po wyczer­
paniu amunicji został zaatakowany przez kilka Me-109, zderzył się z jed­
nym z nich, po czym wyskoczył na spadochronie i szczęśliwie osiągnął
ziemię 6 .
Mimo bohaterskiej postawy naszych lotników, dezorganizujących
wrogom szyki, lotnictwo niemieckie zadawało znaczne straty, przeważnie
ludności cywilnej. W Warszawie trzy bomby spadły na kolonię spółdzielni
robotniczych, powodując wiele ofiar. Na Grochowie, gdzie nie było żad­
nych obiektów wojskowych, zabito 112 osób, w tym około 80 kobiet
i dzieci. W Otwocku, w zakładzie dla niedorozwiniętych dzieci żydow­
skich, ofiarą padło 7 zabitych i 25 rannych. W Kutnie lotnicy niemieccy
ostrzelali pociąg ewakuacyjny z ludnością i zbombardowali go z lotu
nurkowego. W Grodnie uszkodzono kościół katolicki, w Białej Podlas­
kiej — cerkiew prawosławną. Od pierwszych godzin armia niemiecka nie
oszczędzała nikogo i niczego 7.
Niemcom udało się w dniu tym zniszczyć około 100 samolotów szkol­
nych, zapasowych i treningowych na lotnisku pod Brześciem, w Moderów-
ce koło Krosna oraz na lotnisku Rakowice pod Krakowem. Natomiast
wszystkie polskie samoloty bojowe zostały zawczasu przerzucone na lo­
tniska polowe i uniknęły.zbombardowania. Tylko baza lotnicza w Pucku
doznała niewielkich strat w wodnopłatowcach.
Ogromnej przewadze 3000 niemieckich samolotów bombowych i myśli­
wskich, niszczycielskich i szturmowych Polacy mogli przeciwstawić zale­
dwie 390 samolotów bojowych, w większości przestarzałych, znacznie
powolniejszych i słabo uzbrojonych. Polskie lotnictwo bombowe skła­
dało się z 9 eskadr (86 samolotów), lotnictwo myśliwskie z 15 eskadr
(150 samolotów), a lotnictwo rozpoznawcze i obserwacyjne z 19 eskadr
(154 samoloty). Część lotnictwa bombowego zgrupowana była w Brygadzie
Bombowej, myśliwskiego — w Brygadzie Pościgowej. Resztę przydzielono
do poszczególnych armii, co jeszcze bardziej wpłynęło na rozdrobnienie
niewielkich sił.
Dzień pierwszy września upływał w Sztabie Głównym pod znakiem
rzeczowego optymizmu. Niemcy uderzyli na siły polskie wzdłuż całej
22
1500-kilometrowej granicy, lecz wszędzie zostali przyjęci ogniem. Broniły
się nie tylko Westerplatte, Gdynia i Hel, lecz nawet Poczta Polska w Gdań­
sku — wytrzymując przez kilkanaście godzin wściekłe ataki gdańskich
hitlerowców. W Chojnicach załoga polska rozgromiła niemiecki pociąg
pancerny, który podstępnie wjechał przez zwrotnice nastawione dla tran­
zytowego pociągu pośpiesznego Berlin—Królewiec. Pod Krojantami 18
pułk ułanów ze swym dowódcą, płkiem Mastalerzem, szarżował na nieprzy­
jaciela i zatrzymał go, choć dowódca i większa część oddziału legła na po­
bojowisku. Ciężkie, lecz zwycięskie walki z bronią pancerną rozgorzały
też pod Mokrą koło Kłobucka.
Jednakże już drugiego września od rana zaczęły z frontu napływać
niepomyślne wiadomości. Na północy korpus pancerny Guderiana odciął
znaczną część armii „Pomorze", dowodzonej przez gen. Bortnowskiego.
W okrążeniu znalazły się dwie dywizje piechoty, Pomorska Brygada
Kawalerii i większość Pomorskiej Brygady Obrony Narodowej. Wysunię­
cie tych sił prawie o sto kilometrów powyżej Bydgoszczy okazało się
katastrofalne.
Pod wpływem przesadnego zaambarasowania Gdańskiem polskiemu
Naczelnemu Dowództwu umknęła sprawa znacznie ważniejsza: front połu­
dniowy, na którego trwałości opierała się cała koncepcja planu obrony
państwa. Obsadzały go dwie armie: armia „Kraków", częściowo usa­
dowiona w fortyfikacjach śląskich, oraz doraźnie powołana armia „Kar­
paty". Odwody tych armii były jeszcze w transportach kolejowych lub
tłoczyły się na stacjach węzłowych pod wściekłymi atakami bombowymi,
wychodzącymi z terytorium Słowacji."
Nieprzyjaciel już w drugim dniu wojny przełamał się pod Pszczyną
i Częstochową, parł na Żywiec i Nowy Targ. Dowódca armii „Kraków",
nie rozporządzając odwodami, o godzinie 14 postawił Naczelne Dowó­
dztwo przed koniecznością opuszczenia Śląska i odejścia na krótszą linię
obrony. Smigły-Rydz nie ważył się jeszcze zatwierdzić takiej decyzji.
Drugi dzień wojny zaczął się nad Warszawą nieco później. Dopiero
o godzinie 11 nadeszła wiadomość o nalocie grupy samolotów z północy.
Dowódca brygady poderwał do walki III dywizjon. Jednakże Niemcy, prze­
leciawszy nad Węgrowem, rozdzielili się na dwie grupy i wykorzystując
swoją przewagę prędkości, opłynęli szerokim łukiem myśliwce polskie
i przedostali się nad Warszawę. W rezultacie do walk w powietrzu nie
doszło, a bombardowanie, choć przeprowadzone tylko połową sił —
wyrządziło większe szkody niż dnia poprzedniego.
Następne zgrupowanie kilkunastu maszyn niemieckich nadleciało
o godzinie 14 nad Warszawę na bardzo małej wysokości. Brygada wy­
startowała znów w sile 18 samolotów, ale do spotkania i tym razem nie
23
 doszło. Stało się jasne, że zwalczanie nalotów niemieckich na polską
stolicę nie pójdzie tak łatwo, jak mogło się wydawać po pierwszym dniu
wojny. Wyraźnie też wzmogła się agresywność Luftwaffe, gdy się okazało,
że pierwszy dzień wojny minął na niemieckim niebie spokojnie. W mo­
mencie rozpoczęcia agresji siły lotnicze Rzeszy — w obawie odwetu alian­
tów — otrzymały rozkaz „ograniczania swych akcji bojowych do obiektów
wojskowych", lecz drugiego dnia wojny obawa ta zmalała.
Około południa, w czasie jednego z nalotów, któremu przeciwsta­
wiała się 112 eskadra myśliwska 8" do ambasad Wielkiej Brytanii i Fran­
cji zatelefonował minister Józef Beck, zwracając uwagę przedstawi­
cieli sojuszniczych państw, że nie wchodzą już w grę „izolowane
fakty pogwałcenia granic, lecz mają miejsce formalne działania
wojenne wzdłuż wszystkich granic".
— Rząd polski — oświadczył Beck — jest przekonany, że może
liczyć na natychmiastową pomoc sojuszników.
Niestety, ani Leon Noel, ani jego brytyjski kolega, Howard Ken-
nard, nie mieli nic do powiedzenia polskiemu ministrowi. Ambasador
francuski przekazywał tylko do Paryża coraz to nowe wiadomości
o działaniach, które — jak pisze w swych wspomnieniach — docie­
rały tam z „dużym opóźnieniem".
Jednakowoż ambasador Francji miał jeszcze tego samego dnia
możność skontaktowania się z ministrem Beckiem. Około godziny
16 francuski minister spraw zagranicznych, Bonnet, zatelefonował
z Paryża przez Bukareszt, zawiadamiając swego przedstawiciela w Warsza­
wie, że rząd włoski wystąpił z propozycją zwołania konferencji międzyna­
rodowej. Chodziło o wybadanie, czy rząd polski przyjmie ten projekt.
— Uważam projekt włoski za ważny — podkreślił z naciskiem
kierownik polityki zagranicznej Francji 9 .
Tak więc od pierwszych dni wojny ze zgiełkiem bitew granicznych
zaczęły w eterze krzyżować się wiadomości i komentarze na temat
spóźnionych wystąpień mediacyjnych Mussoliniego. Wprawdzie inicjatywa
włoska zrodziła się o dobę wcześniej, zanim jeszcze zagrały armaty, lecz
rząd francuski nie uznał za stosowne przekazać jej do Warszawy, gdyż nie
wiadomo było, czy w konferencji ma wziąć również udział Polska. Na
Zachodzie pokutował jeszcze duch Monachium i można go było wskrzesić
najniedorzeczniejszą koncepcją.
Noel uczepił się myśli konferencji z całą skwapliwością przy­
sięgłego kapitulanta. Mimo trwających nad miastem walk lotni­
czych natychmiast wsiadł do samochodu i udał się do pałacu Briihla,
gdzie mieściła się siedziba polskiego Ministerstwa Spraw Zagra­
nicznych. Był to ten typ dyplomaty, który na długo pozostawia po
24
sobie niesmak i ponurą zadumę co do sensu stosunków polsko-
-francuskich. Przez cały czas swego 4-letniego urzędowania w Pol­
sce dowodził on niezmiennie wobec swoich zmieniających się często
rządów, że sojusz francusko-polski nie leży w interesie Francji,
gdyż Polska i bez sojuszu uderzy na Niemcy w razie ich zaangażo­
wania się na Zachodzie. Natomiast wzajemne zobowiązania mogą
Francję postawić w kłopotliwej sytuacji politycznej i wojskowej.
Chociaż pogląd ten podzielało wielu francuskich mężów stanu,
to jednak uważali oni za konieczne utrzymywanie z Polską przy­
jaznych stosunków, aby nie popchnąć jej w objęcia Hitlera.
Ale Noel pos/edł dalej, niżby to mogło wynikać z jego kompe­
tencji. Gdy w ostatnich dniach sierpnia wybuch wojny stawał się
faktem nieuniknionym. Noel wraz ze swym brytyjskim kolegą wymo­
gli na rządzie polskim wstrzymanie rozplakatowanej już mobilizacji
powszechnej o dwa dni, aby „... nie drażnić Hitlera". Podobny nacisk
wywarli na szefa Sztabu Głównego^ gen. W. Stachiewicza. szefowie
misji wojskowych w Polsce: francuskiej gen. Faury i angielskiej
Carton de Wiart. Wstrzymanie mobilizacji uważali za casus foederis,
warunek do utrzymania przymierza. Dla Noela Polska musiała biernie
czekać, aż zostanie ugodzona ciosem agresora. Interwencja ta w warunkach
wojny błyskawicznej, kiedy liczy się nie dzień, a godzina, odbiła się fatalnie
na ogólnej gotowości wojska do przyjęcia agresji, gdyż w chwili wybuchu
wojny 16 wielkich jednostek na ogólną liczbę 56, to znaczy ponad czwarta
ich część — nie została zmobilizowana i skoncentrowana w rejonach, gdzie
miała zetrzeć się z wrogiem.
W pałacu Briihlowskim Noel musiał czekać, aż minister Beck
wyjdzie ze schronu. Gdy wchodzili do jego gabinetu, nadal trwał
alarm lotniczy. Beck miał przewieszoną przez ramię maskę przeciw­
gazową. Noel powiedział o inicjatywie włoskiej zwołania międzyna­
rodowej konferencji, lecz Beck oświadczył, że nic o takim projekcie
nie wie. Gestem ręki wskazał niebo za oknem, które przed chwilą
przecięły głucho dudniące bombowce.
— Ataki lotnicze nie ustają od rana — powiedział. — Jest już
dużo ofiar cywilnych w Poznaniu i Łodzi. Ludność polska jest obu­
rzona agresją niemiecką i towarzyszącymi jej okolicznościami.
W tej chwili zadzwonił telefon. Minister Beck podniósł słuchawkę,
w której słychać było nerwowy meldunek, że w parku nie opodal
samoloty niemieckie zrzuciły spadochroniarzy. Beck odłożył ze spo­
kojem słuchawkę.
— Jesteśmy w pełnym toku wojny — oświadczył. — Wojny,
będącej wynikiem nie sprowokowanej agresji. To nie o taką czy inną
 konferencję teraz chodzi, lecz o wspólną akcję sojuszników dla sta­
wienia czoła agresorowi. Czas ugody już minął. Jest już nawet za
późno, aby sojusznicy mogli ze względów taktycznych poważnie
zastanawiać się nad udzieleniem swej zgody na zebranie się takiej
konferencji.
W zachodnich gabinetach długo potem powtarzano, że nieprze­
jednane stanowisko Becka storpedowało włoską próbę zachowania
pokoju. Lecz jakież można było dla niej znaleźć w tym czasie racje?
Rządy Londynu i Paryża wystosowały w dniu wybuchu wojny do
Niemiec jedynie noty, i to w bardzo miękkim tonie, że spełnią „bez
wahania swe zobowiązania sojusznicze wobec Polski, o ile rząd
niemiecki nie udzieli wystarczającego zapewnienia, iż wstrzyma wszelkie
akcje agresywne". Następnego dnia Chamberlain był nawet gotów uznać
zajęcie przez Niemców Gdańska i „korytarza" oraz prawo sprawowania
przez nich protektoratu nad mniejszością niemiecką w Polsce — w zamian
za zaprzestanie działań wojennych. Było to zadziwiające w ustach męża
stanu, zaledwie przed tygodniem uroczyście podpisującego traktat sojusz­
niczy z Polską, którego podstawą była obustronna gwarancja „całości
i nienaruszalności granic" oraz natychmiastowa pomoc w razie agresji.
Od 2 września szosą Częstochowa—Radomsko posuwała się kilku-
dziesięciokilometrowa niemiecka kolumna pancerno-motorowa po usunię­
ciu słabej osłony batalionu ON pod Kłobuckiem. Wprawdzie na kierunek
ten nastawiony był główny odwód polski: armia „Prusy", cóż, kiedy z całej
tej armii pod rozkazami gen. Dęba-Biernackiego w chwili wybuchu wojny
nie było na miejscu ani jednej dywizji.
W dyspozycji Naczelnego Wodza znajdowała się jedynie brygada
bombowa. Niestety, brygada ta już drugi dzień stała w pełnej gotowo­
ści, z podwieszonymi bombami — jednakże bez rozkazu do wylotu. To
działała dywersja „pokojowa" aliantów, paraliżująca wolę walki Naczel­
nego Dowództwa. Smigły-Rydz nie chciał zbyt ostrym wystąpieniem
lotnictwa bombowego „rozdrażnić Hitlera" i zamykać drogi do pertra­
ktacji pokojowych. Dopiero koło południa 2 września doszła do skutku
wyprawa bombowa IV dywizjonu (18 „karasi"), która zbombardowała
kolumny wroga w rejonie Częstochowy i-Herbów Nowych. Była to pierw­
sza z dziewięciu wypraw bombowych tego dywizjonu w czasie od 2 do
5 września 1939 roku. Zapał bojowy załóg był tak wielki, że po zrzuceniu
bomb z wysokości 1500 metrów zniżały się one na możliwie najmniejszą
wysokość i z karabinów maszynowych raziły Niemców. Na skutek silnej
obrony przeciwlotniczej VI dywizjon stracił tego dnia 40% maszyn; kilka
z nich zostało zestrzelonych przez własne oddziały, które przyzwyczai-
26
wszy się do tego, że na niebie pojawiają się tylko niemieckie skrzydła, strze­
lały do każdego samolotu.
Inne dywizjony i tym razem nie wzięły udziału w bombardowaniu
niemieckiego zagonu pancernego, „jakby Niemcy w ogóle jeszcze nie wkro­
czyli na nasze tereny" — skarżył się jeden z pilotów II dyonu.
Zainicjowane przez Mussoliniego konsultacje na temat konferencji
pokojowej przebiegały bardzo kulawo. Hitler upierał się nadawać notom
wysłanym przez rząd Wielkiej Brytanii i Francji znaczenie ultimatum,
a w tych warunkach byłoby dla niego „uwłaczające" — jak twierdził —
przystępowanie do stołu obrad.
Ambasador polski w Berlinie Lipski otrzymał wezwanie odebrania
paszportów dyplomatycznych i opuszczenia stolicy Rzeszy.
Sprzymierzeni uparcie wyjaśniali, że noty nie zamykają drogi do
rokowań. Wreszcie Mussohni, autor inicjatywy pokojowej, odmówił
formalnego jej przedstawienia Hitlerowi, nie chcąc — jak twierdził —
„pozbawić fiihrera pewnego zwycięstwa" 10 . W ten sposób wskutek nie­
zdecydowania aliantów dyktatorzy państw osi znowu wygrali dwa dni
czasu.
Pod koniec drugiego dnia wojny minister Beck ponownie wezwał
przedstawicieli państw sojuszniczych. Gdy przybyli do jego rezydencji,
czekał już w swoim gabinecie. Był smutny i przybity. Po przywitaniu
się z Noelem i Kennardem zwrócił się do nich w słowach pełnych tragi­
cznej powagi:
— Jak panowie sami mogą się przekonać, lotnictwo niemieckie nie
ogranicza swych bombardowań do obiektów wojskowych. Zbombardowało
fabryki, które bynajmniej nie produkują niczego dla wojska, wsie poło­
żone z dala od celów wojskowych, ludność cywilną zajętą pracami polo­
wymi.
Obaj cudzoziemcy dobrze o tym wiedzieli. Attache wojskowy Wielkiej
Brytanii, przejeżdżając ulicami Warszawy, wziął do swego samochodu
ranne dziecko, które w drodze zmarło. Bomby padały między innymi
na kolonię Wygoda w obrębie wielkiej Warszawy, trafiając w grupę bawią­
cych się dzieci i zabijając troje z nich. Następnego dnia w czasie bombar­
dowania Konstancina zniszczono willę ambasadora Stanów Zjednoczo­
nych, Biddela Broka ".
— Pomimo bohaterstwa i niezwykłego poświęcenia lotników polskich,
czego i panowie byli świadkami — mówił Beck — lotnictwo niemieckie
w wyniku swej technicznej i ilościowej przewagi, mimo iż poniosło duże
straty, zapanowało nad przestworzem powietrznym Polski. Jednak postawa
narodu jest niezłomna. Sejm Rzeczypospolitej na plenarnym posiedzeniu
w dniu dzisiejszym poparł bez zastrzeżeń decyzję rządu odparcia agresji
27
 wszelkimi środkami. Wzywam panów do wpłynięcia na swoje rządy,
aby przystąpiły do wykonywania uroczyście zagwarantowanych trakta­
tami zobowiązań sojuszniczych!
Wieczorem minister Beck polecił również ambasadorom polskim w Pa­
ryżu i Londynie, Łukasiewiczowi i hrabiemu Raczyńskiemu, aby ponowili
apel do rządów sojuszniczych. W kilka godzin później zadepeszował do
Raczyńskiego, aby natychmiast, „nawet gdyby to była noc", porozumiał
się z ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, lordem Halifaxem,
i zakomunikował mu, że armia polska walczy już na wszystkich frontach
z przeważającą częścią armii niemieckiej, broniąc każdej piędzi ziemi.
Nawet garnizon Westerplatte, zobowiązany do stawienia oporu w ciągu
jednej doby, broni się bohatersko dalej pod ulewą ognia z powietrza,
morza i lądu. Działalność całego lotnictwa niemieckiego przybiera formę
coraz bardziej brutalną.
Ciężka to była noc dla ambasadora Noela. Spędzał ją do późnych
godzin na przykrej rozmowie z Beckiem. Zapamiętał z niej tylko jedno:
że Beck jest przeciwnikiem Francji. Beck dźwigał na sobie piętno wspól­
nika rozbioru Czechosłowacji w 1938 roku. Postanowił go teraz odsunąć
od steru polityki zagranicznej. Należało tak pokierować sprawami, aby
wina za niedoskonałość sojuszu francusko-polskiego obciążała całkowicie
tego człowieka.
Kiedy w nocy Noel opuszczał gabinet Becka, spotkał jego żonę, która
czekała, pełna niepokoju.
Tu Noel odczuł coś w rodzaju tryumfu polityki swego rządu, jeśli w tym
trudnym momencie można było mówić o tryumfie. Odwrócić od Francji
druzgocące uderzenie Niemiec, odciągnąć od Hitlera Polskę i związać go
z nią w walce na śmierć i życie było wszak osiągnięciem nie lada. Czegóż
potrzeba więcej? Chyba tylko tego, by kierownictwo polityczne Polski nie
skapitulowało przed agresorem. Ale to wydawało się wykluczone wobec je­
dnolitej, solidarnej postawy całego narodu 12 .
2 września zapadła pierwsza poważniejsza decyzja Naczelnego Do­
wództwa od chwili wybuchu wojny: odwrót armii „Kraków". Marszałek
Smigły-Rydz, nie otrzymawszy do wieczora pomyślniejszych wiadomości,
zgodził się na wycofanie tej armii na linię Nidy i Dunajca.
Pomyślniejsze dla Polski wieści zaczęły napływać dopiero 3 września:
rano — znad Tamizy, a w południe — także znad Sekwany. Parlamenty
obu sojuszniczych krajów opowiedziały się za natychmiastową pomocą
dla bohatersko i samotnie walczącego narodu polskiego. Na polecenie
Chamberlaina ambasador brytyjski w Berlinie, Henderson, złożył w mini­
sterstwie spraw zagranicznych Rzeszy o godzinie 9 ulitmatum z terminem
dwugodzinnym, po upływie którego Wielka Brytania wchodziła na drogę
28
wojny z Niemcami. O godzinie 12.20 uczynił to samo ambasador francu­
ski, wyznaczając termin odpowiedzi do godziny 17. Ponieważ minister
Ribbentrop skwitował oba oświadczenia pogardliwymi docinkami, w dniu
3 września wojna niemiecko-polska przekształciła się w wojnę europejską.
Dzień ten stał się dla Warszawy dniem powszechnego entuzjazmu.
Po południu, nie bacząc na niebezpieczeństwo nalotów, olbrzymi tłum
zebrał się przed ambasadą angielską. Wieczorem taką samą manifestację
zgotowano przed pałacem ambasady francuskiej na Frascati.
Praktyczne znaczenie deklaracji aliantów o stanie wojny z Rzeszą
było nieporównanie mniejsze. Dopiero 4 września podpisano w Paryżu
traktat, bez którego zawarta w maju umowa wojskowa między generałami
Kasprzyckim i Gamelinem nie miała żadnej mocy. Traktat utrzymano
w tonie obopólnych zapewnień i zobowiązań. Gdyby jego siła mogła
zależeć od zawartych w nim słów, Hitler powinien by się uważać od razu
za pokonanego.
W tym jednak czasie, kiedy minister Bonnet podpisywał uroczyste
zobowiązanie wzajemnej pomocy, premier Daladier w mowie radiowej
ogłaszał jako fakt oczywisty, że żaden Francuz nie zgodziłby się wkroczyć
na obce terytorium. A przecież według zawartej umowy Francja podjęła
zobowiązanie przeprowadzenia w piętnastym dniu wojny ofensywy na
Renie większością rozporządzalnych sił 1 3 .
Tymczasem lotnictwo niemieckie niosło śmierć i zniszczenie polskim
miastom i osiedlom, broniącym się ośrodkom militarnym i ewakuowanej
ludności, oddziałom dążącym na front transportami kolejowymi i woj­
skom, które przegrupowywały się na nowe linie obronne. Jednostki pan­
cerne wroga uderzały z całą zaciekłością w poszarpany front wałczących
oddziałów polskich i parły zagonami w głąb kraju. Na tyłach działali dywer-
sanci i sabotażyści, zrzucani z samolotów, rekrutujący się spośród Niemców
zamieszkujących w Polsce. Zaopatrzeni w hasła i znaki rozpoznawcze
w sprzęt radiowy i szyfry korespondencyjne, wzniecali oni wśród oddzia­
łów panikę, niszczyli sieć łączności, wskazywali cele, a często również
z bronią w ręku napadali na wycofujące się oddziały.
Hitler w ciągu pertraktacji pokojowych, zabiegów dyplomatycznych
i wzajemnych interpelacji rządów Francji i Wielkiej Brytanii nabrał prawie
absolutnej pewności, że sprzymierzeńcy zachodni pozostawią Polskę
bez pomocy, a wypowiedzenie przez nich wojny ma jedynie charakter
formalny. Mógł więc z całym spokojem rozprawić się z Polską sam na
sam. Dał tedy hasło do ogólnej ofensywy we wszystkich kierunkach r na
wszystkich frontach.
Polskie kierownictwo polityczne i wojskowe było wyczerpane nerwowo
zarówno inercją swych sojuszników, jak i gwałtowną dynamiką poczynań
29
 wroga. Ta dwufrontowa walka, z wrogiem i sojusznikami, przyniosła
Polsce w pierwszym okresie jej nierównych zmagań niepowetowane straty.
W nocy z 3 na 4 września, w czasie gdy właśnie przedstawiciel Francji
składał kwiaty pod pomnikiem księcia Józefa, rozegrały się groźne i tra­
giczne wypadki nad granicą pruską. Pod szerokim traktem powietrznym
nieustannych wypraw bombowych na Warszawę walczyła bohatersko
z przeważającymi siłami wroga armia „Modlin". Jej 20 dywizja już trzy
doby trwała nieugięcie na pozycjach obronnych pod Mławą. Jednak nie­
przyjaciel obszedł jej wschodnie skrzydło i posuwał się na południe, ku
Warszawie. Do przeciwnatarcia ruszyła 8 dywizja armii „Modlin".
Gdy pułki dywizji w ciężkich walkach spychały nieprzyjaciela ku pół­
nocy, na tyły armii przedarł się oddział zmotoryzowany Niemców, zna­
cząc szlak swego pochodu — na sposób iście krzyżacki — spustoszeniem
i pożogą. O zmroku Niemcy wpadli do Ciechanowa. Strzelaniną, granatami
ręcznymi i wzniecaniem pożarów rzucili popłoch na znajdujące się w tym
rejonie oddziały tyłowe, niemal wyłącznie tabory, które prysły w mgnieniu
oka, szerząc dokoła panikę. Załoga ośrodka łączności armii stawiła dzielny
opór i wyginęła. Jakiś niewielki oddział bronił się zaciekle w koszarach.
Niebawem podjął walkę armijny batalion saperów i kompania czołgów
rozpoznawczych TK. Od strony Nasielska nadjechał polski pociąg pan­
cerny. Niemcy wycofali się na północno-wschodni skraj miasta, ciągle
jednak wzniecając wokół siebie pożogę.
Pułki 8 dywizji nacierały po zmroku dalej. Część oddziałów posuwała
się zwycięsko naprzód, inne zostały zatrzymane ogniem nieprzyjaciela
i w ciemnościach nocnych przemieszały się z sobą. Uwagę wszystkich
przykuwały szerzące się na tyłach krwawe łuny pożarów, wywołując
wśród przemęczonych, wyczerpanych nerwowo żołnierzy uczucie okrą­
żenia. Niebawem uciekinierzy z Ciechanowa przynieśli wieść, że na tyłach
są Niemcy. Co chwila w różnych punktach wśród własnych ugrupowań
wybuchała strzelanina. To działała niechybnie dywersja. Wtem pojawiły
się niemieckie czołgi. Ktoś krzyknął przejmująco:
— Broń pancerna z przodu!
Okrzyk ten w jednej chwili powtórzyły setki przerażonych ust. I cho­
ciaż przeciwko czołgom wyruszyła natychmiast kompania przeciwpan­
cerna 13 pułku piechoty, szybko je odpierając, to jednak alarm poderwał
nadwątlonych psychicznie żołnierzy do ucieczki. Szczęściem nieprzyjaciel
nie zorientował się w rozmiarach zamieszania w pc'skich szeregach i nie
rozpoczął pościgu 14.
Rozproszone oddziały nadspodziewanie szybko zaczęły się zbierać
w większe grupy, wykazując —jak na jednostkę świeżo zmobilizowaną —
zadziwiającą spoistość organizacyjną. Wszak ani dowódcy nie znali żoł-
I. Położenie strategiczne Polski 4 września o świcie

31
nierzy, ani żołnierze dowódców, ani siebie nawzajem. Któż by ich mógł
znaleźć, gdyby nie chcieli się bić naprawdę? Na wysuniętych szańcach Rzeczypospolitej
Oto jedna z zagadek bohaterskiego trwania narodu wśród ciężkich
i gorzkich doświadczeń 1939 roku.

Od świtu dnia 1 września rozgorzała na całym obszarze od Bałtyku

po Karpaty wielka bitwa, która w ciągu kilku dni objęła swym zasięgiem
cały kraj, każdą rodzinę. Nie jest to więc historia takich czy innych posu­
nięć sztabów, tych czy owych działań wojsk. Jest to historia nieustannego
trudu i walki każdej jednostki, każdego etatowego, a często doraźnie
zebranego oddziału, nieomal każdego żołnierza. Historia pierwszej walki
na granicy własnego państwa do ostatniego wystrzału przed obcą granicą, Atak niemiecki na polskie bazy morskie — Obrona Westerplatte i Poczty
którą wypadało przekroczyć, aby móc dalej walczyć z wrogiem. Dlatego Polskiej w Gdańsku — Walki lądowe na polskim Wybrzeżu — Bój o utrzy­
też przedmiotem niniejszej książki będą nie tyle strategiczne koncepcje manie Płyty Oksywskiej — Jazda i piechota polska na terytorium wroga —
Naczelnego Dowództwa, nie jego coraz to nowe i często nierealne plany Walki pod Lesznem, Rawiczem i Krotoszynem — Wypad na Wschowę —
operacyjne, lecz szlaki bojowe jednostek i żołnierzy, ich krew i trud, którymi Wypad na Białą — Wypad na Reuss (Ćmochy) — Walki graniczne Wołyń­
przepojona została każda piędź ojczystej ziemi, pieczętująca nasze prawo skiej Brygady Kawalerii pod Mokrą, Ostrowami i Kamieńskiem — Armia
do niepodległego bytu. „Kraków" w obronie polskiego Śląska. Znaczenie obrony Śląska w pol­
Na polskich zagonach, powleczonych przędzą babiego lata w jesieni skim planie wojny — Dywersja niemiecka na Śląsku — Walki pod Miko­
1939 roku, rozegrało się około 700 bitew 15 i znaczniejszych potyczek. łowem — Przełamanie polskiej pozycji pod Pszczyną — Katastrofa 7 DP
Z tej ogromnej liczby wybierzemy kilkadziesiąt, gdyż opisanie wszystkich pod Częstochową.
przekracza możliwości jednego człowieka. Będą to, naszym zdaniem,
bitwy decydujące o dalszym przebiegu nierównej walki, w których nasz
żołnierz, walcząc w osamotnieniu, wykazał najbardziej nieugiętą postawę 16 .
Atak niemiecki na polskie bazy morskie

Polskie kierownictwo wojskowe nie miało złudzeń co do możliwości

utrzymania Wybrzeża na wypadek wojny z Niemcami. Jednak ulegało
ono do ostatka iluzji, że Niemcy nie odważą się wywołać konfliktu
zbrojnego wobec jawnej przewagi sił alianckich. Nawet gdy już salwy
pancernika „Schleswig-Holstein" skierowane na Westerplatte obwieś­
ciły światu wybuch wojny, Naczelne Dowództwo było skłonne uważać to
za formę prowokacji, mającej na celu wywołanie ze strony polskiej nie­
rozważnego kroku, który by usprawiedliwiał dalszą akcję zaczepną Hitle­
ra. Jeszcze przedtem — według meldunku polskich władz kolejowych —
na stację Osowa padły ze strony Gdańska 42 pociski artyleryjskie. W chwilę
potem, o godzinie 5, w różnych punktach Wybrzeża ukazały się eskadry
bombowe nieprzyjaciela, zrzucając fala za falą bomby burzące na Gdynię,
Hel i Puck. Ich główne uderzenie skierowało się na bazę polskiego lotni­
ctwa morskiego w Pucku oraz na lotnisko w Rumii. W Pucku ucierpiały

•'— Bii»> poNki,..,.,, Września, tum I 33

 poważnie miasto i ludność cywilna. Zniszczono także część zabudowań
Morskiego Dywizjonu Lotniczego; pod bombami zginął jego dowódca,
kmdr por. Edward Szystowski. Wodosamoloty wyszły z nalotu obronną
ręką, a Dowódca Floty, który był równocześnie dowódcą całości obrony
Wybrzeża, kontradmirał Józef Unrug, rozkazał ewakuować ocalały sprzęt
lotniczy na Półwysep Helski w rejon Jastarni.
Polska marynarka wojenna znajdowała się pod wrażeniem decyzji
Naczelnego Dowództwa, w wyniku której tuż przed wybuchem wojny,
30 sierpnia, trzy najnowsze kontrtorpedowce polskie: „Burza", „Grom",
i „Błyskawica", odpłynęły w kierunku cieśnin duńskich i schroniły się
w portach Wielkiej Brytanii. A przecież oczywistym zadaniem marynarki
polskiej było przerwanie lub co najmniej utrudnienie komunikacji mor­
skiej między Rzeszą i Prusami Wschodnimi, aby nie dopuścić do zbyt
szybkiego wzmocnienia sił ofensywnych działającej z terytorium Prus
3 armii niemieckiej. Według oceny niemieckiej, działania takie miały duże
szanse powodzenia dzięki nowoczesności zbudowanych za granicą okrę­
tów, dzielności oficerów i dobremu wyszkoleniu załóg okrętowych. Jednak
jej koniec, w razie pozostania na Bałtyku, nie mógł budzić wątpliwości.
Po odpłynięciu do Anglii dywizjonu kontrtorpedowców możliwości
zmierzenia się polskiej floty z niemiecką Kriegsmarine wybitnie zmalały.
Pełna chwały epopeja morska „małej floty" została odsunięta w przyszłość.
Trzon pozostałej na Bałtyku floty tworzyły stawiacz min „Gryf" i kontr-
torpedowiec „Wicher" z dywizjonem minowców klasy „Czajka", tak
zwanych „ptaszków". Siłę ofensywną stanowiło pięć okrętów podwod­
nych: „Wilk", „Ryś", „Żbik", „Orzeł" i „Sęp". Poza tym Dowództwo
Morskiej Obrony Wybrzeża rozporządzało starym krążownikiem „Bałtyk"
oraz kilkoma starymi łodziami torpedowymi i kanonierkami. Flota han­
dlowa o łącznej wyporności około 130 tysięcy ton i stosunkowo liczna
flotylla rybacka zasilić mogły marynarkę personelem nawigacyjnym i ło­
dziami pomocniczymi do służby stawiania lub poławiania min. Była ona
w większości poza Bałtykiem '.
Tymczasem Niemcy czynią wszechstronne przygotowania do ataku
na polskie Wybrzeże. Do działań lądowo-morskich przeciwko Polsce
została wyznaczona flota pod dowództwem adm. Albrechta w składzie
dwóch pancerników: „Schleswig-Holstein" i „Schlesien", trzech krążo­
wników: „Niirnberg", „Leipzig" i „Koln", dziewięciu nowoczesnych
niszczycieli, siedmiu okrętów podwodnych przystosowanych do płytkiego
dna Bałtyku, a prócz tego dziewięciu ścigaczy i około 50 mniejszych jed­
nostek przeznaczonych głównie do służby eskortowej, zwalczania okrętów
podwodnych i akcji poławiania min. Do zadań „osłony" Wybrzeża adm.
Albrecht otrzymał 506 grupę lotniczą stacjonującą w Piławie. Prócz tego

35
 komendantury portów niemieckich zorganizowały flotylle osłony wybrzeży
z parowców przerobionych na okręty strażnicze i z kutrów rybackich
przystosowanych do poławiania min.
W nocy z 31 sierpnia na 1 września niemieckie jednostki Floty Bał­
tyckiej zajęły — przy sprzyjających warunkach — wyznaczone pozycje.
Krążowniki stanęły na środkowym Bałtyku, kontrtorpedowce (niszczyciele)
utworzyły olbrzymi łuk od Rozewia aż po Krynicę Morską i flotylla poła­
wiaczy min rozwinęła się między linią kontrtorpedowców a polskim
wybrzeżem — tuż za zasięgiem polskich baterii nadbrzeżnych w Redłowie.
na Oksywiu i Helu. Oddział blokadowy, wzmocniony starymi poławia­
czami min, kontrolował pozycje blokujące artylerii, a 3 flotylla poławiaczy
min strzegła drogi na Piławę. Pancernik „Schleswig-Holstein", który jesz­
cze 25 sierpnia wszedł do portu gdańskiego z „wizytą kurtuazyjną", ustawił
się naprzeciw półwyspu Westerplatte 2.
Niemiecka flotylla z wielką ostrożnością podchodziła do Zatoki Gdań­
skiej, gdyż uważała, że jest ona aż po równoleżnik 55° zaminowana przez
flotę polską. Tymczasem Kierownictwo Marynarki dopiero 29 sierpnia
wydało rozkaz położenia przybrzeżnych zagród minowych, nie wykonany
do chwili wybuchu wojny. Niemniej główne akcje niszczycielskie w pierw­
szych dniach wojny — poza ogniem podstępnie wprowadzonego pan­
cernika „Schleswig-Holstein" — prowadziło lotnictwo bombowe i nur­
kowce nieprzyjaciela. 5. Kontradm. Józef Unrug. dowódca Obrony Wybrzeża
1 września o godzinie 14 nastąpił nalot bombowy na Gdynię i Oksywie,
który wyrządził szkody w urządzeniach i warsztatach portowych. Zasko­
nocy. Okręty podwodne wypłynęły z portów w Gdvni i Helu, aby zająć
czona przy obiedzie bateria nadbrzeżna „Canet" poniosła straty — 13
swoje sektory wachlarzem wzdłuż morskiego brzegu mierzei helskiej.
zabitych. W porcie na Oksywiu zostały zatopione okręty pomocnicze
Okręt podwodny „Orzeł" zanurzył się w akwenie Zatoki Gdańskiej, który
„Mazur" i „Nurek", przy czym zginęło około 50 marynarzy. Wieloletni
wyznaczała linia brzegowa oraz linia łącząca cypel Helu z ujściem Wisły.
dyrektor Szkoły Morskiej w Gdyni, kpt. St.W. Kosko, został ciężko kon­
Około godziny 18 na dwóch trzecich odległości z Gdyni do Helu cały
tuzjowany i zmarł w szpitalu. Szczególnie piękną postawę wykazała załoga
zespół polskich okrętów nawodnych został zaatakowany przez bombowce
starego torpedowca „Mazur", prowadząc z lotnictwem wroga walkę
nurkowe. Dywizjon trałowców, rozluźniwszy szvk. utworzył nad obciążo­
jeszcze wówczas, gdy już woda zalewała pokład tonącego okrętu 3. Już
nym minami „Gryfem" osłonę przeciwlotniczą" Jednak piloci niemieccy
wcześniej wyszły z portu gdyńskiego „Wicher" i „ G r y f — na skutek
świadomi byli położenia polskiej flotylli i z tvm większą zaciekłością ata­
ostrzeliwania portu z dział pancernika „Schleswig-Holstein", uchylając
kował. „Gryfa". Wskutek wybuchu bomby w bezpośrednim sąsiedztwie
się w ten sposób od groźnego nalotu. Poniesione przez wojsko i ludność
okrętu uszkodzeniu uległ ster elektryczny, poniosła znaczne straty również
straty wywarły na obrońcach deprymujące wrażenie. Wprawdzie baterie
załoga, wśród innych zginął rażony odłamkami dowódca okrętu, kmdr
przeciwlotnicze zestrzeliły kilka „stukasów", ale dysproporcja między
ppor. Stefan Kwiatkowski. Jego zastępca, kpt. Wiktor Łomidze, w obawie
atakiem i obroną była rażąca.
zniszczenia pełnym trafieniem okrętu, rozkazał wyrzucić w morze cały
O godzinie 17 jednostki floty nawodnej otrzymały rozkaz postawienia
zapas nie uzbrojonych min. Równocześnie uszkodzeniu uległ minowiec
zagrody minowej w zatoce. W tym celu „Gryf" załadował na redzie w Ja­
•jMewa". którego dowódca, kpt. Wacław Lipkowski. został ciężko ranny.
starni 290 min, tymczasem zaś przeznaczony do ubezpieczenia akcji od
W tych warunkach akcja stawiania zagrody minowej została odwołana 4 .
Piławy kontrtorpedowiec „Wicher" oczekiwał w Zatoce Puckiej nadejścia
Po nalocie „Wicher" pod dowództwem kmdra por. Stefana de Waldena.
36
37
 nie powiadomiony o odwołaniu akcji stawiania min. odpłynął na wyzna­
czoną mu pozycję około 10 mil na zachód od Piławy. Była spokojna,
jasna noc. Ze względu na dyskrecję i oszczędność paliwa okręt szedł tylko
na jednym ze swych trzech kotłów. Wtem z kierunku Piławy wypłynęły
dwa niemieckie niszczyciele, kierując się na pełne morze. Polski kontr-
torpedowiec zmienił kurs i towarzyszył, niewidoczny, okrętom niemie­
ckim. Mimo że oba okręty znajdowały się w zasięgu polskich torped,
kmdr de Walden nie odważył się ich zaatakować, w obawie, by nie ściągnąć
floty niemieckiej w rejon stawiania min, pozostawił więc nieprzyjaciela
i wrócił na poprzednią pozycję.
Była to noc coraz lepszych okazji. Przed polskim kontrtorpedowcem
przepływał teraz lekki krążownik typu „Koln", z kursem wprost na Nowy
Port. W blasku wschodzącego właśnie księżyca jego sylwetka odcinała się
wyraźnie na horyzoncie. Załoga automatycznie rzuciła się do wykonania
czynności bojowych. Odległość 5000 metrów, 4500 metrów. Wszystkie lufy
zostały skierowane na cel. Krążownik idzie z dużą szybkością. Oczy oficera
torpedowego błyszczą w poświacie księżyca.
— A może jednak? — odzywa się z ciemności głos zastępcy kmdra
de Waldena.
W tym świetle, w tej pozycji salwa torpedowa nie może chybić, ale
z chwilą jej oddania zatoka zaroiłaby się od niemieckich niszczycieli.
Wówczas flotylla minująca nie wykonałaby zadania i nie uszła przed poś­
cigiem.
— Rozkaz operacyjny nie pozostawia nam swobody działania — od­
powiada komandor.
W ten sposób świetna okazja do zmierzenia się z flotą niemiecką na
Bałtyku minęła bezpowrotnie, o świcie bowiem flotylla niszczycieli nie­
mieckich odpłynęła na Morze Północne. O godzinie 1 w nocy „Wicher"
stanął na redzie portu w Helu. Wtedy dopiero jego załoga dowiedziała się,
że operacja minowania, tak zwany plan „Rurka", została odwołana.
Rano dnia 2 września „Wicher" i „ G r y f otrzymują rozkaz wyga­
szenia kotłów i wyokrętowania załogi. W ten sposób oba okręty stały się
w porcie .helskim nieruchomymi bateriami. Rozkaz ten wywarł bardzo
ujemny wpływ na morale załóg.
Komandor de Walden wysunął propozycję wyprawy na Nowy Port,
aby ostrzelać pancernik „Schleswig-Holstein", który wykonywał już
drugi dzień bezkarnie „ćwiczenia artyleryjskie" przeciw polskiej zało­
dze na Westerplatte. Podobnie oficerowie dywizjonu lotniczego wystąpili
z prośbą zarządzenia nocnej wyprawy bombowej na pancernik. Dowódca
Floty odrzucił obie propozycje, aby nie dawać hitlerowskiej propagan­
dzie argumentu o zaczepnym charakterze polskich przygotowań wojen-

39
 nych na morzu. Dowódca „Wichra" prosił wieczorem 2 września o zgodę
na przerwanie się przez niemiecką blokadę i skierowanie się przez Sund
do Wielkiej Brytanii. Kontradmirał Unrug odrzucił i tę propozycję. Luty
unieruchomionych okrętów miały wzmocnić siłę ogniową ..samotnego
półwyspu".
Przez cały dzień 2 września port na Helu i znajdujące się tam okręty
b\ł\ przedmiotem ataków niemieckich bombowców. Mimo dużej ilości
zr/uconych bomb szkody wyrządzono niewielkie. Zasadniczą rolę odegrała
tu skuteczna obrona przeciwlotnicza, szczególnie ośmiu półbaterii 40-mi-
limetrowych działek ..Boforsa". Dopiero nad ranem 3 września Niemcy
zadali siłom polskim poważniejszą stratę przez zbombardowanie dywi­
zjonu lotnictwa morskiego. Tak więc ze strony polskiej odpadła znowu
szansa działań zaczepnych w basenie Morza Bałtyckiego.
3 września nastąpiła pierwsza wymiana strzałów pomiędzy flotą niemie­
cką a stałą i okrętową artylerią polskiej bazy morskiej na Helu. której
trzon stanowiła bateria czterech nowych dział „Boforsa" o kalibrze 152 mm,
tak zwana bateria cyplowa im. H. Laskowskiego. Dwa torpedowce niemie­
ckie, w tym okręt flagowy „Leberecht Maass", pod dowództwem kontr­
admirała Liitjensa, pojawiły się około godziny 7 w Zatoce Gdańskiej,
w odległości 17 kilometrów na południe od cypla helskiego. Oba okręty
były bacznie z półwyspu obserwowane, toteż gdy otworzyły ogień, na­
tychmiast odpowiedziały im działa polskich okrętów, a wkrótce także
bateria Laskowskiego. W pojedynku tym Polacy zademonstrowali świe­
tne wyszkolenie swoich artylerzystów okrętowych, szczególnie znany
w całej flocie strzelec artyleryjski „Wicher".
Wprawdzie ..Leberecht Maass" uzyskał kilka trafień do „Gryfa",
jednak „Wicher" — prowadząc ogień do drugiego w szyku niszczyciela —
zdobył na nim z miejsca zdecydowaną przewagę, poważnie go uszkadzając.
Następnie przeniósł ogień na „Leberecht Maass". zadając mu straty w zało­
dze i powodując znaczne uszkodzenia tarcz ochronnych. Po niespełna
pięciu minutach Niemcy przerwali ogień i pod zasłoną dymną uszli z pola
walki 5 .
Ta nieudana próba ataku przekonała niemieckie dowództwo, że nie
warto nawijać się pod lufy polskich okrętów. Wobec tego rzucili oni na Hel
znowu lotnictwo. Tym razem skuteczność nalotów była znacznie większa
niż poprzedniego dnia. Nurkowcom udało się trafić czterema bombami
kontrtorpedowiec „Wicher", a w ciągu nalotów popołudniowych zatopić
kanonierkę „Generał Haller" i wywołać pożar ropy na „Gryfie", który
w ciągu kilku następnych dni został strawiony ogniem. W ten sposób w trze­
cim dniu wojny zostały wyeliminowane największe polskie jednostki mor­
skie na Bałtyku. Dywizjon minowców schronił się w porcie w Jastarni.
40
Tymczasem w Zatoce Gdańskiej między polskimi okrętami podwo­
dnymi i flotyllą poławiaczy min wroga doszło do szeregu starć, w wyniku
których kitka niemieckich jednostek doznało uszkodzeń. Jednak na płytkich
wodach zatoki okrętom podwodnym groziło wytropienie przez liczne
trałowce niemieckie, które przystąpiły do akcji w południowej części
Zatoki Gdańskiej. Wobec tego Dowództwo Floty 6 września przesunęło
dywizjon okrętów podwodnych na środkowy Bałtyk, wyznaczając po­
szczególnym jednostkom nowe sektory między Bornholmem i Piławą i odry­
wając je od bezpośredniej obrony Wybrzeża.
Przyszły bohater niezwykłej odysei ORP „Orzeł" opuścił swój nie­
bezpieczny rejon jeszcze 4 września. Okręt ten, próbując o godz. 16 wyjść
na głębokość peryskopową, został obrzucony bombami. Z dziesięciu zrzu­
conych na „Orła" bomb jedna padła niebezpiecznie blisko lewej burty
i tak silnie wstrząsnęła kadłubem, że załoga ledwie utrzymała się na nogach.
W tych WL>runkach kmdr Kłoczkowski postanowił w nocy odpłynąć
z zagrożonego obszaru na północ i udać się w kierunku Gotlandii.
Po wynurzeniu się około północy odebrano telegram „Rysia":
— Jestem osaczony! Proszę o pomoc!
6
Ale udzielenie pomocy nie leżało w .możliwościach „Orła", toteż
popłynął dalej.
Obrona Westerplatte i Poczty Polskiej w Gdańsku
Dostęp Polski do morza stanowił jeden z zasadniczych postulatów pro­
gramu odbudowy państwa w 1918 roku, gdyż zapewniając kontakt z całym
światem, warunkował rozwój gospodarczy kraju. „Wiatr od morza" był
zawsze wyrazem tęsknoty narodu do potęgi i wielkości. Jednak posta­
nowienia traktatu wersalskiego, przyznając nowo odbudowanemu państwu
polskiemu 70-kilometrowy odcinek wybrzeża, wyłączały z niego Gdańsk,
który wprawdzie pozostawał w obrębie polskiego obszaru celnego, ale
funkcjonowanie jego określał statut „wolnego miasta". Gdańsk od pierw­
szych lat niepodległości był przyczyną wielu konfliktów i trudności gos­
podarczych, z którymi borykać się musiały kolejne rządy. W tych warun­
kach już w 1920 roku zapadła uchwała sejmowa, aby wybudować własny
port na Bałtyku, nie rezygnując — rzecz prosta — z przysługujących
Polsce praw do Gdańska, którego możliwości przeładunkowe były w pełni
spożytkowane. I tak w 1922 roku na piaskach i torfowiskach Gdyni-
-Chylonii zaczęto budować polski port nad Bałtykiem. Rozbudów* Gdyni,
jej portu i urządzeń przeładunkowych, osiedli, instytucji i życia kultu-
41
rtlnegO, j«i( w okresie dwudzieitolecia Polski międzywojennej zjawiskiem
wyjątkowym. Gdynia z niewielkiej wioski rybackiej w ciągu kilkunastu
lat rozrosła się do pierwszego portu w basenie Moi za Bałtyckiego, a połą­
czona z czasem specjalną linią kolejową ze Śląskiem — stała się przedmio­
tem dumy całego narodu. Wyrazem stosunku Polaków do Bałtyku była
piosenka śpiewana z upodobaniem przez wojsko i marynarzy, hufce
przysposobienia wojskowego i drużyny harcerskie:

Morze, nasze morze!

Wiernie ciebie będziem strzec. —
Mamy rozkaz cię utrzymać,
albo na dnie, na dnie twoim lec,
albo na dnie z honorem lec.

Nikt jednak nie przypuszczał, że to rzewne ślubowanie stanie się dosło­

wnie zadaniem bojowym, zrealizowanym w rzeczywistości wojennej 1939
roku. Wprawdzie mało kto mógł się łudzić, że ów skrawek wybrzeża,
połączony z resztą kraju 150-kilometrową kiszką „korytarza", da się obro­
nić, ale nikomu nawet przez myśl nie przeszło, by go oddać bez walki.
Oto jest geneza bohaterskich walk nad Bałtykiem, walk, które trwały
tyleż, co obrona reszty kraju. A znaczy to, że nie sposób wyobrazić sobie
Polski bez morza, że wybrzeże Bałtyku jest integralnie związane z całością
państwa, zarówno rytmem życia, jak i walki, pomyślności — i klęski.
Prawda ta najpełniej wyraziła się na terenie Gdańska.
W Wolnym Mieście było wiele polskich placówek administracyjno-
-gospodarczych — Urząd Celny, Gdańskie Biuro PKP, Poczta Polska oraz
Wojskowa Składnica Tranzytowa na Westerplatte. Te ostatnie okryły się
we wrześniu 1939 roku nieśmiertelną sławą.
Oddział strzegący na Westerplatte przeładunków materiałów wojsko­
wych składał się z 2 oficerów, 20 podoficerów i 66 szeregowych. Dopiero
w czasie narastającego w Gdańsku zagrożenia nazistowskiego udało się 3. Umocnienia polskie na Westerplatte
komendantowi Składnicy majorowi Henrykowi Sucharskiemu w najwię­
kszej tajemnicy zwiększyć stan załogi do około 210 ludzi 7 . Trzon załogi rezerwy Henryka Dąbrowskiego 8 . Pod względem siły ogniowej załoga
Westerplatte stanowiła silna kadra podoficerska, wynosząca ponad 70 ofi­ Westerplatte odpowiadała mniej więcej batalionowi piechoty. Lecz właści­
cerów, w tym trzech chorążych, którzy zajmowali stanowiska oficerskie. wa jej trwałość opierała się na starannej rozbudowie stanowisk bojowych
Siła ogniowa tej izolowanej placówki, która wkrótce miała się znaleźć i połączeniu ich ogniem. Obrona rozporządzała sześcioma stanowiskami
na ustach całego kraju, również została wzmocniona. Ostatecznie składała betonowymi, oficjalnie noszącymi nazwę „wartowni", które faktycznie,
się ona ze 160 karabinów powtarzalnych i 40 pistoletów oraz łącznie rozbudowano jako umocnione stanowiska. Były one odporne na zmaso­
41 ręcznych, lekkich i ciężkich karabinów maszynowych. Wsparcie arty­ wany ogień artylerii lekkiej i pojedyncze trafienia artylerii ciężkiej. Po­
leryjskie miały zapewnić 2 armatki przeciwpancerne 37 mm, 4 moździerze nadto tuż przed wojną zbudowano kilka stanowisk ziemnych, tzw. „pla­
81 mm i 1 działo trzycalowe, przemycone w lipcu 1939 roku przez kpt. cówek". Załogę ożywiał duch niezłomnej walki, a bezustanna czujność

42 43
 i spokój dowództwa zapewniały celowe i konsekwentne jej przeprowa­
dzenie.
O godzinie 4.45 1 września dwa wystrzały armat dużego kalibru tar­
gnęły powietrzem. Liczne ptactwo półwyspu zerwało się z wrzaskiem i ło­
potem skrzydeł wśród łamiących się gałęzi i drzew. To pancernik „Schle-
swig-Holstein" składał na Westerplatte swe kurtuazyjne ..wizytówki".
Jeszcze nie przebrzmiał huk wybuchów armatnich, gdy silna eksplozja
zniszczyła główną bramę wjazdową. Działania niemieckie były ze sobą ści­
śle zsynchronizowane. Po gwałtownej nawale ogniowej w wyłomie muru
ukazała się kompania szturmowa niemieckiej marynarki.
Chorąży Jan Gryczman z napięciem oczekiwał podejścia Niemców
do placówki „Prom" na najbliższą odległość. Gdy można już było roz­
różnić ich twarze, lunął deszcz pocisków z karabinów maszynowych,
a grenadierzy wyrzucili granaty. Cel był tak dobrze widoczny, że załoga
placówki mogła strzelać bez celowania. Niemcy osłupieli: nie spodziewali
się takiego przyjęcia. Zaczęli bezładnie tłoczyć się dookoła i strzelać na
wszystkie strony z pistoletów maszynowych. Wreszcie nie wytrzymali
ognia obrony.
— Mein Gott! Wasser! Hilfe! — rozległy się naraz wołania '.
Po tym nieudanym ataku Niemcy musieli się wycofać, pozostawiając
na przedpolu wielu zabitych. Wśród innych padł tego dnia także dowódca
kompanii szturmowej przywiezionej z Kłajpedy. Atak na inne punkty
został tak samo odparty. Niepoślednią rolę odegrały tu zawczasu przy­
gotowane zasieki z drutu kolczastego, szczególnie zaś ukryte w trawie
potykacze. Krótka chwila przerwy pozwoliła obrońcom na zorganizo­
wanie przeciwdziałania. Wysłany przez dowódcę placówki „Prom" patrol
wysadza przy bramie wjazdowej wartownię policji gdańskiej. W kierunku
gniazd ogniowych nieprzyjaciela w Nowym Porcie kierują się strzały
jedynego działa załogi. Moździerze dają wsparcie ogniowe placówce
„Prom" od strony Wisłoujścia.
Tymczasem „Schleswig-Holstein" podpłynął na wysokość Zakrętu
Pięciu Gwizdków i z odległości 400-600 metrów zaczął razić umocnienia
półwyspu ogniem bezpośrednim. Las, który gęsto pokrywał cały obszar,
powoli zamienił się w pole sterczących kikutów. Jedyne działo obrońców
zamilkło strzaskane celną serią, oddawszy zaledwie 28 wystrzałów. Do
dowództwa nadchodzą pierwsze wiadomości o stratach. Zginęli: st. sierż.
Wojciech Najsarek, kpr. Kowalczyk i strzelec Bronisław Uss. Porucznik
Leon Pająk został ciężko ranny na placówce „Prom". Jednak i tym razem
natarcia niemieckie zostały odparte przed linią wartowni. W dniu tym
Niemcy jeszcze trzykrotnie ponawiają ostrzał polskich pozycji na Wes­
terplatte z pancernika i baterii lądowych z Wisłoujścia i Brzeźna. Od
44
nieustanny.ch wybuchów półwysep dygoce i chwieje się pod nogami. Przed
zmierzchem wychodzi ostatnie tego dnia natarcie, lecz i ono załamuje
się w ogniu broni maszynowej Polaków.
W centrum Gdańska, przy placu Heweliusza, równie zdecydowany
opór stawiła Niemcom Poczta Polska. Była to na terenie Wolnego Miasta
nie tylko placówka urzędowa, ale instytucja życia narodowego i kultu­
ralnego Polaków. Poczta Polska miała własną orkiestrę, prowadziła klub
sportowy, występowała okazale na zewnątrz w dniach rocznic i świąt
narodowych. Jej pracownicy, których liczba wynosiła 125, mieli obowią­
zek utrzymania łączności między polskimi władzami w Gdańsku i —
o ile możności — z krajem. Zawczasu powstała tu zakonspirowana orga­
nizacja samoobrony, a listonosze polscy — wobec prowokacji hitlerow­
skich — na długo przed wybuchem wojny przypominali raczej żołnierzy
niż urzędników.
Krytycznej nocy w odsuniętym nieco w głąb czerwonym gmachu poczty
znajdowało się około 60 pracowników. O godzinie 4.30 dyżurujący przy
centrali telefonicznej Bernard Binnebesel zawiadomił Konrada Guder-
skiego, że połączenia telegraficzno-telefoniczne poczty zostały zerwane 10 .
Guderski natychmiast zarządził pogotowie całej załogi i rozkazał wydać
broń, o której dotychczas wiedzieli tylko wtajemniczeni. Równocześnie
stwierdzono, że ludność z domów wokół poczty została usunięta, ewa­
kuowane zaś domy obsadziło wojsko.
O świcie 1 września, gdy prawie równocześnie z salwą pancernika
„Schleswig-Holstein" oddziały policji gdańskiej oraz SS „Heimwehr-
-Danzig" zaatakowały Pocztę Polską, zastały ją gotową do obrony.
W kierunku napastników posypały się serie pocisków z karabinów maszy­
nowych i pistoletów. Hitlerowcy gdańscy wysadzają ścianę, przez którą
budynek poczty sąsiaduje z rewirem policji. Dowódca obrony, „Konrad",
rzuca w kierunku przedzierających się Niemców granat, który eksplodując
zbyt blisko — rani go śmiertelnie. Dowództwo obejmuje Alfons Flisy-
kowski, kierownik samoobrony z okresu przygotowań. Atak Niemców
zostaje odparty ogniem karabinów maszynowych. Napastnicy wprowadzają
do akcji działo polowe — na odległość 50 metrów, a gdy i to nie odnosi
skutku, ostrzeliwują gmach na rozkaz gen. Eberhardta z działa ciężkiego.
Załoga twierdzy dwoi się i troi, aby odeprzeć ponawiające się ataki. Wśród
obrońców mnożą się zabici i ranni, lecz inni trwają na posterunkach.
Szczególnym bohaterstwem odznaczają się starszy asystent Alojzy Franz,
ekspedient Bruno Marszałkowski i starszy doręczyciel Franciszek Mion-
skowski.
45
 Dowództwo akcji ze strony niemieckiej obejmuje szef policji gdańskiej,
pułkownik Bethke. Do działań wchodzą samochody pancerne. Saperzy
niemieccy podkopują gmach od strony rewiru policyjnego, podczas gdy
we fronton gmachu uderza ogień dwóch dział piechoty. Wreszcie o godzinie
17 saperzy wysadzają dynamitem odgradzający mur. Cały gmach drży
w posadach, kruszą się ściany, sufity, klatki schodowe. Dym i kurz prze­
słaniają wszystko, oślepiają i duszą obrońców. Jednak ci nadal nie prze­
rywają walki, choć już czas 6-godzinnego trwania na posterunku upłynął
i zadanie zostało wykonane. Na maszcie wciąż powiewa biało-czerwona
flaga, a pod nią walczy garstka obrońców w oczekiwaniu na odsiecz armii
„Pomorze".
O godzinie 12 Niemcy zażądali poddania się. Wówczas Marszałkowski
odrzekł:
— Nie może być mowy o poddaniu się. Walczymy do ostatniego tchu!
Następuje punkt kulminacyjny hitlerowskiego bestialstwa. Niemcy
podjeżdżają motopompami i oblewają gmach benzyną i benzolem, po
czym, podpalają go miotaczami płomieni. Polacy opuszczają kolejne
górne piętra, walczą bez nadziei zwycięstwa. Wyczerpani do ostatka,
osmoleni dymem, ranni i poparzeni kapitulują około godziny 19, po czter­
nastu godzinach bezustannej walki. Pada jeszcze śmiertelnie ugodzony
dyrektor Okręgu Pocztowego w Gdańsku, dr Jan Michoń, gdy z białą
flagą opuszcza gmach poczty. Również po zaprzestaniu walki ginie
w płomieniach naczelnik urzędu, Józef Wąsik. Łącznie w obronie Poczty
Gdańskiej padło sześciu bojowników. Sześciu innych, a wśród nich 11-letnia
Erwina Barzychowska, wychowanica dozorcy poczty, umiera w szpitalu
z poparzenia. 13 ciężko rannych pozostało i spaliło się w piwnicach. Resztę
w liczbie 39 po miesięcznych katuszach rozstrzelano na Zaspie we Wrzesz­
czu. Tylko czterech obrońców, korzystając z zamieszania w chwili podda­
wania się załogi, zdołało ujść z rąk hitlerowskich. Byli to: W. Milewczyk,
F. Mielewczyk, A. Górski oraz A. Młyński ". W uznaniu bezprzykładnego
bohaterstwa całej załogi Poczty Polskiej w Gdańsku sztandar miejscowego
koła związkowego został — na mocy uchwały Krajowej Rady Narodo­
wej z 1946 roku — udekorowany orderem Virtuti Militari.
Inne placówki polskie w Gdańsku nie były uzbrojone. Miały one
obowiązek pozostania na stanowiskach aż do ostateczności. Za podpo­
rządkowanie się temu zarządzeniu zapłaciły życiem. Tak np. w Kałdowie
hitlerowcy gdańscy urządzili w nocy na 1 września napad na wagon mie­
szkalny polskich celników. Na stacji Szymankowo wymordowali o świcie
1 września dwudziestu kilku kolejarzy, emerytowanego inspektora cel­
nego oraz dwie kobiety. Następnie w przebraniu polskich kolejarzy ruszyli
46
rozkładowym pociągiem na Tczew, aby podstępnie opanować most na
12
Wiśle .
Na Westerplatte noc z 1 na 2 września upłynęła spokojnie, lecz z nasta­
niem świtu znów rozpoczęła się piekielna muzyka artylerii. Do południa
obrońcy odpierają dwa ataki Niemców. Tym razem próbują oni zaskoczyć
polską obronę od strony morza, ale radzi sobie z nimi dobrze mat Bernard
Rygielski, obsadzający placówkę „Fort". Od strony Orłowa i Gdyni
docierają ożywione odgłosy kanonady. Czyżby stamtąd nadchodziła już
pomoc? Lecz nie! Komunikat radiowy donosi o ciężkich walkach obron­
nych na całej granicy. Wódz Naczelny pozdrawia załogę Westerplatte.
Spiker radia w Warszawie ogłasza:
— Westerplatte jeszcze się broni!
Istotnie, „jeszcze", gdyż zadaniem Składnicy było trwać w obronie
tylko 12 godzin, do czasu przybycia odsieczy. Po odparciu drugiego ataku
zalega chwilowa cisza. Ale jest to cisza przed nowym ciosem. Niemcy
kończą ewakuację mieszkańców Nowego Portu, aby zapewnić swobodę
bombardowania polskiego bastionu. Podpalają także zabudowania Rady
Portu w celu oczyszczenia pola ostrzału dla pancernika.
I oto późnym popołudniem około 17 złowrogie wycie podrywa obroń­
ców Westerplatte na nogi. Potężne wybuchy wstrząsają posadami koszar
i wartowni. W powietrze wylatują kaskady ognia i ziemi, cały półwysep
staje w obłokach dymu. To eskadry niemieckich nurkowców niosą śmierć
i zniszczenie. Kapitan Franciszek Dąbrowski wybiega na plac. Kto żyw,
przywiera ciasno do ziemi, ścian, załomów. Łączność z wartowni nie dzia­
ła, nikt nie odpowiada. Nadlatują nowe fale „stukasow" zrzucając serie
bomb kruszących i zapalających. Kapitan wraca do kabiny bojowej war­
towni nr VI obok dowództwa: widać stąd wszystkie wartownie. Przedpole
jest pełne lejów, zwalonych drzew i palących się bomb. Niestety, wartow­
nia nr V jest zniszczona, a cała obsługa pod jej gruzami, podobnie war­
townia nr II n. Załoga w dniu tym miała 9 zabitych i wielu rannych. Bomba
przebiła także dwa stropy budynku koszarowego wraz z pomieszczeniem
dowództwa. Cała sieć telefoniczna z wartowniami zerwana. Rozbite też
zostały oba moździerze. Ponieważ armatki umilkły już poprzednio, obroń­
cy nie mają ani jednego działa. Wyniki nalotu silnie wstrząsnęły załogą.
Na rozkaz komendanta Składnicy rzucono się do niszczenia akt tajnych
i szyfrów, gdyż wydawało się zupełnie pewne, że natychmiast wyjdzie natar­
cie. Jednak Niemcy pokazali się dopiero o godzinie 20, gdy załoga już
ochłonęła i przyjęła ich ogniem. Próby desantu od strony Nowego Portu
47
 zostały pokrzyżowane przez placówkę „Przystań". Nocy tej obrońcy nie
zmrużyli oka — patrolowali półwysep i usuwali uszkodzenia łączności.
I tak godzina po godzinie, dzień po dniu bohaterska załoga Wester­
platte wchodzi na drogę swojej historycznej chwały, świadoma bezna­
dziejnej sytuacji, ale i ogromnej roli moralnej. Najgorzej jest z rannymi.
Bezustanne bombardowanie, szczególnie ciężkimi moździerzami, pod­
ważyło konstrukcje żelbetowe; ściany koszar i wartowni wyginają się
i pękają. Nie ma gdzie ukryć rannych, nie ma czym bandażować ran ani
przeprowadzić operacji. Niektórzy są powtórnie ranni, u innych występują
początki gangreny. Lekarz załogi, kpt. Mieczysław Słaby, stwierdził w od­
dziale dyzenterię. Dowódcy placówek zwracają się z prośbą o zmianę ludzi,
ale brak jakichkolwiek rezerw: wszyscy są bez przerwy w akcji.
Niemałe pokrzepienie dla załogi przyniosły komunikaty polskiego
radia: o ofensywie Francji na linię „Zygfryda", o rajdzie kawalerii pol­
skiej w głąb Prus Wschodnich, o wpłynięciu floty brytyjskiej na wody
Bałtyku. Jednak rzeczywistość bezpośredniego pola walki stawała się
coraz groźniejsza. Rankiem 4 września działa z pancernika „Schleswig-
-Holstein" rozpoczęły znów morderczy ogień. Ale tym razem dołączyły
do niego działa z kontrtorpedowca „Von der Groeben" i torpedowca
„T-196" z pełnego morza. Kontradmirał Lutjens w specjalnym rozkazie
podkreślił wagę wyczerpania obrońców, aby zmusić ich do złożenia broni.
Niemców w najwyższym stopniu gniewał fakt, że garstka szaleńców urą­
ga ich świeżo ogłoszonej suwerenności nad Gdańskiem i jedynie ogniem
odpowiada na propozycję poddania się. Toteż na każdy komunikat roz­
głośni warszawskiej o trwaniu Westerplatte Niemcy okładają wyspę
gęstymi salwami artylerii.
Ostrzeliwanie okrętów z kierunku morza kończy się poczęstunkiem
placówki „Przystań". Szczęściem ostatnie strzały padają na Nowy Port,
przynajmniej na chwilę obezwładniając górujące nad połwyspem punkty
i stanowiska na wieżach oraz magazynach portowych. Ta drobna saty­
sfakcja musi wystarczyć Polakom za rzeczywistą pomoc. Przed północą
tego dnia nieprzyjaciel próbuje zawładnąć wartownią nr I i placówką
„Fort", aby pod osłoną falochronu przedostać się wzdłuż brzegu morskiego
do wartowni nr IV, zdobyć ją przez zaskoczenie i obejść obronę od tyłu.
Ale i to się nie udaje. Mimo skrajnego wyczerpania załoga „Fortu", na
czele z matem Rygielskim, wypiera przeciwnika granatami i zadaje mu
duże straty.
Równocześnie z akcją przeciwko półwyspowi coraz bliżej wybrzeża
podpływają flotylle poławiaczy min, by oczyścić południowy rejon Zatoki
Gdańskiej. Jednak silny ogień polskich baterii nadbrzeżnych z Redłowa
48
i Oksywia zmusza Niemców do zaprzestania akcji i wycofania się na pół­
nocny wschód. Znów jakaś pociecha dla obrońców.
W dniach 5 i 6 września Niemcy kierują na Westerplatte ze wszystkich
stron ogień baterii lądowych; polską placówkę bombarduje również
lotnictwo marynarki nieprzyjaciela. To, co się dzieje na półwyspie, trudno
już nazwać ogniem — to zwarty grad stali. Do dział niemieckich dołączają
się tak groźne dla żelazobetonowych umocnień moździerze najcięższego
kalibru. W powietrzu zawisła ściana pyłu betonowego.
— Gaz! — elektryzują obrońców strwożone głosy. Żołnierze pośpie­
sznie nakładają maski.
Kolejne natarcie niemieckie od strony lądu znów wycofuje się bez
wyniku. Wzrastające jednak wyczerpanie i straty załogi, przede wszy­
stkim zaś tragiczny los rannych ukazywały inną perspektywę obrony.
5 września wieczorem mjr Sucharski zwołał odprawę oficerów, chorą­
żych i starszych podoficerów w sprawie celowości dalszego oporu. Odprawa
skończyła się decyzją dalszego trwania.
Około godziny 22 cały brzeg morski półwyspu zajaśniał od reflektorów
flotylli poławiaczy min. Niezwykle silne światło dociera wzdłuż drogi
od plaży aż do koszar, rozjaśnia wnętrze punktu oporu, oślepia obsadę.
Po chwili, gdy nad połwyspem zapada zupełna ciemność, ciszę prze­
rywa silna strzelanina i wybuchy granatów ręcznych. To placówki „Fort"
i „Tor kolejowy" odpierają nowy wypad Niemców. 6 września wychodzi
silne uderzenie batalionu pionierów szturmowych Wehrmachtu, ale —jak
i poprzednie — załamuje się w ogniu maszynowym wartowni i placówek.
Obrońcy w szaleńczej walce tracą rachubę czasu, nie widzą już niczego
poza zniszczonym terenem przedpola i wychylającymi się od czasu do czasu
baniastymi hełmami ze swastyką. Pod wieczór ze stanowiska dowodzenia
nadchodzi ostrzeżenie:
— Czołgi! 1 4
Obsługi karabinów maszynowych ładują amunicję przeciwpancerną.
Nie słychać jednak warczenia silników ni zgrzytu gąsienic. Natomiat
z kierunku stacji wzbija się kłąb czarnego jak smoła dymu. To Niemcy
podsunęli cysternę z ropą naftową. Nasza obrona zatrzymała popycha­
jącą ją drezynę, lecz ropa wybuchła płomieniem, grożąc pożarem wy­
schniętego lasu. Obrońcy spoglądają na ogień z uczuciem grozy i bezsil­
ności.
Szósty dzień obrony ma się ku schyłkowi. Umilkły już rozgłośnie
w Katowicach i Krakowie, w Poznaniu i Łodzi. Wieczorne komunikaty
niemieckie donoszą o zarządzonym odwrocie polskich frontów. Major
Sucharski ponownie przedstawia tragiczne położenie załogi i podaje do
4 — Bitwy polskiego Września, tom I 49
wiadomości, że w wypadku nowych zniszczeń i strat zarządzi przerwanie
walki. Przez noc obrona trwa bez zmrużenia oka.
Dzień 7 września, godzina czwarta rano. Rozpoczyna się huraganowy
ogień artylerii i moździerzy. Cały półwysep znajduje się pod ulewą stali.
Nie sposób już się zorientować, skąd lecą pociski i jakiego są kalibru.
W obłokach dymu i kurzu walą się kikuty drzew, drżą resztki fortyfikacji,
dygoce ziemia. Gdy ogień umilkł, wyszedł generalny — trzynasty —
szturm Niemców. „Nacierające oddziały —jak podaje historyk niemiecki —
dotarły prawie do centrum Westerplatte. Wysadziły co prawda kilka
umocnień, lecz na skutek bohaterskiej postawy obrońców i ich determi­
nacji musiały jeszcze raz się wycofać".
Komendant jednak podejmuje nieodwołalną decyzję kapitulacji. Oso­
biście staje w oddziale parlamentariuszy i udaje się w stronę nieprzyja­
ciela.
— Biliście się dzielnie — przyznaje dowódca sił gdańskich, gen.
Eberhardt, podnosząc rękę do daszka czapki 1 5 . Dowódcy obrony w dowód
uznania wręcza szablę.
To drobne zwycięstwo niemieckie w całokształcie działań 1939 roku
zostało przez nich okupione ciężkimi stratami. Pierwszego tylko dnia
padło pod ogniem obrońców Westerplatte 70—100 zabitych i 120—150
rannych. Ogółem straty niemieckie w czasie 13 przeprowadzonych sztur­
mów i wypadów wyniosły około 300 zabitych i 700—1000 rannych. Niemcy
oceniali straty swoje w Gdańsku na 2000 osób 16 . Pochodziły one także
w znacznej mierze od własnego ognia, który prowadzono ze wszystkich
kierunków, a którego skutki, oprócz oddziałów niemieckich, odczuli także
mieszkańcy Gdańska.
Walki lądowe na polskim Wybrzeżu
Wprawdzie polskie ośrodki nadmorskie leżały na uboczu głównego terenu
działań militarnych, ale miały one tak duże znaczenie polityczne i presti­
żowe, że w ocenie niemieckiego dowództwa jak najspieszniejsze ich opa­
nowanie było konieczne. Toteż Niemcy poczynili w tym kierunku za­
wczasu szereg przygotowań. Senat gdański powołał pod broń dwa pułki
policji, uzbrojonej i zorganizowanej na wzór Wehrmachtu, stanowiącej
pod dowództwem gen. Eberhardta brygadę piechoty ze wsparciem dywi­
zjonu artylerii. Prócz tego z żywiołu nazistowskiego Gdańska powstał
oddział SS „Heimwehr-Danzig" pod dowództwem Obersturmbannfuhrera
SS Goetzego, w sile czterech kompanii piechoty, 7 kompanii cekaem,
50
8 dział art. piech. i 24 armat ppanc. Na Pomorzu Zachodnim utworzono
dwa pułki straży granicznej (Grenzwache) i pułk kawalerii oraz zmobi­
lizowano 207 dywizję piechoty gen. Tiedemanna, wzmocnioną dwoma
batalionami z dywizjonem artylerii wysłanej do Prus Wschodnich 12
meklemburskiej dywizji piechoty ". Ogółem do rozprawy z siłami polskimi
w nadmorskim okręgu administracyjnym przygotowywały się siły odpowia­
dające trzem wielkim jednostkom.
Jakkolwiek racje Polski do utrzymania Wybrzeża były jeszcze wyż­
szego rzędu: równały się one kwestii być albo nie być, to jednak przygo­
towania do obrony nie odpowiadały w najmniejszej mierze istotnym po­
trzebom. Pułkownik Stanisław Dąbek, obejmując w lipcu 1939 roku
stanowisko dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża, miał do dyspozycji
zaledwie 1 i 2 morski batalion strzelców oraz Morską Brygadę Obrony
Narodowej ppłka St. Brodowskiego, która 24 sierpnia zmobilizowała
dwa pełne bataliony: I Gdyński i IV Kartuski, dwa inne: II Gdyński
i V Pucki utrzymały swe stany pokojowe, a III batalion MBON znajdował
się w stadium organizacji. W ramach mobilizacji alarmowej (w kwie­
tniu — czerwcu) bataliony morskich strzelców zaimprowizowały we
własnym zakresie po jednym batalionie „bliźniaczym" i przekształciły
się w dwubatalionowe pułki pod dowództwem podpułkowników K. Prusz­
kowskiego i I. Szpunara. Równocześnie 2 morski pułk strzelców, Komenda
Obwodu Straży Granicznej i Kadra Floty zorganizowały z posiadanych
zasobów po jednym batalionie rezerwowym: 1, 2 i 3 bataliony rezerwowe 18 ,
słabo uzbrojone i licho umundurowane. W Modlinie i Pińsku znaleziono
stare działa 105 i 75 mm, które dopiero w nocy z 31 sierpnia na 1 września
zmontowano w warsztatach okrętowych. Kuchnie polowe zastępowano
kotłami do prania, umocowanymi na wasągach 19 .
Tak więc z chwilą wybuchu wojny przy nadludzkich wysiłkach płka
Dąbka i podległych mu oficerów udało się postawić pod bronią jedenaście
batalionów, z czego tylko cztery, to jest etatowe bataliony 1 i 2 morskiego
pułku strzelców i zmobilizowane dwa bataliony: I i IV Morskiej Brygady
ON, przedstawiały pełną wartość bojową. Inne były pstrokatą zbieraniną.
Trzeba bowiem wiedzieć, że jeszcze w lecie 12 tysięcy rezerwistów (prze­
ważnie podoficerów) zostało z powiatów nadmorskich ewakuowanych
w głąb kraju. Natomiast wskutek przeoczenia władz transport broni
z kraju, skierowany na Gdańsk, został przechwycony przez hitlerowców,
jak zresztą przechwycone zostały i karty powołania do sierpniowej mobi­
lizacji alarmowej, skutkiem czego kadra powołana do szeregów w głąb
kraju dołączyła do swych oddziałów z opóźnieniem, dopiero po ogło­
szeniu mobilizacji powszechnej — już w toku działań bojowych.
Ogółem w dniu I września siły Lądowej Obrony Wybrzeża wynosiły
51
585 oficerów oraz 14 760 podoficerów i szeregowych, a na ich uzbrojenie
składało się:
— 10 760 karabinów powtarzalnych, często przestarzałych,
— 232 erkaemy, 45 elkaemów, 196 cekaemów i 6 enkaemów 13,2 mm,
— 18 granatników 40 mm i 16 moździerzy 81 mm,
— 15 armatek przeciwpancernych 37 mm (w tym 7 wymontowanych
z okrętów).
— 29 dział artyleryjskich kalibru 75—105 mm (w tym 8 przeciwlotni­
czych 75 mm) na stanowiskach — bez ciągu konnego 2 0 .
Siły te odpowiadały mniej więcej siłom dywizji piechoty o dużych
brakach materiałowych i swoistej organizacji wewnętrznej, w której
bataliony musiały z reguły wykonywać zadania pułków, a kompanie
wytrzymywać długotrwały nacisk dziesięćkroć silniejszego wroga.
W „królestwie" Floty, w Gdyni, zagadnienia obrony lądowej były
traktowane marginesowo. Poprzednik Dąbka, płk Sas-Hoszowski, musiał
opuścić swoje stanowisko na skutek konfliktu z Dowództwem Floty.
Lądowa Obrona Wybrzeża była w planach Kierownictwa Marynarki
w Warszawie przysłowiowym piątym kołem u wozu. Na czele stało Do­
wództwo Floty ze swymi dalekosiężnymi planami działań zaczepnych
na Bałtyku. Baza wojenna Floty mieściła się w Gdyni. Dopiero po 23 marca,
wobec jawnego zagrożenia przez Niemców, zaczęto ją gorączkowo przeno­
sić na Hel. Półwysep ten posiadał już poprzednio rozbudowaną obronę
przeciwlotniczą, artylerię obrony brzegowej i oddzielne dowództwo, na
którego czele stał kmdr Włodzimierz Steyer. Podlegał on dowódcy Mor­
skiej Obrony Wybrzeża, kmdrowi Stefanowi Frankowskiemu, do zadań
którego należało również zabezpieczenie linii brzegowej od strony morza.
Z tej racji również w rejonie Gdyni podlegała mu nie tylko artyleria na-
brzeżna, część Floty i oddziały przeciwdesantowe, ale i środki obrony
przeciwlotniczej.
Nawet obrona Westerplatte miała ścisłe ramy organizacyjne, skon­
kretyzowane zadanie i określoną podległość Dowództwu Floty. Jedynie
tylko piąte dowództwo: Lądowa Obrona Wybrzeża, nie rozporządzało
ani kompetencjami, ani siłami i środkami, które by w przybliżeniu bodaj
odpowiadały ogromowi jego zadań bojowych. Było też ono w trudnym
położeniu pod względem organizacyjnym. Tak np. rozkaz operacyjny
sformułował dowódca armii „Pomorze", ale jego wykonanie, polegające
na zabezpieczeniu baz morskich od lądu, służyć miało Dowódcy Floty,
który posiadał uprawnienia dowódcy armii. Co zaś do środków i uprawnień
terenowych płk Dąbek był w kolizji z Morską Obroną Wybrzeża.
— Przysłali mnie, abym wypił piwo, którego nawarzyli inni — powtarzał
przy każdej okazji.
52
Koła kierownicze marynarki bardzo poważnie liczyły się z możliwością
desantu morskiego, żyjąc przez długie lata w złudnym przekonaniu, że
od strony granicy zagrożenia nie ma, a więc że odcinek lądowej obrony
jest martwy. Kiedy zaś to zagrożenie powstało, poczuły się bezradne
i tylko żelazna wola i niezachwiana energia pułkownika Dąbka uczyniły
z tego odcinka żywą twierdzę, tętniącą zgiełkiem trzytygodniowej blisko
bitwy. Jedynym oficerem jego sztabu był do ostatnich tygodni kpt. dypl.
W. Tym, na którego barki złożono sprawy planu operacyjnego, budowy
umocnień, przygotowania mobilizacji w okręgu nadmorskim.
I jeślibyśmy szukali w kampanii wrześniowej przykładu działań rucho­
wych, to właśnie obrona Wybrzeża daje nam pod tym względem najpeł­
niejszy obraz. Wbrew powszechnej opinii sfer kierowniczych, płk Dąbek
był przekonany o rychłym wybuchu wojny, bolał z powodu słabego przy­
gotowania, ale z całą energią sposobił się do obrony w odosobnieniu. Od
czasu objęcia swego straconego posterunku spoglądał ustawicznie na po­
łudniowy odcinek obrony wzdłuż Kamiennego Potoku, który oddzielał
suwerenny obszar polskiego Wybrzeża od Wolnego Miasta Gdańska.
Z tego kierunku mogło bowiem już w pierwszych godzinach wojny wyjść
natarcie brygady gen. Eberhardta, które przy równoczesnym uderze­
niu gen. Tiedemanna od zachodu przesądziłoby niewątpliwie o losie
niewielkich i w najwyższym pośpiechu zaimprowizowanych sił polskich
w obszarze Gdyni. Działanie takie było bardzo ponętne, gdyż umożli­
wiało zajęcie polskiego portu przez zaskoczenie, co stanowiłoby wielki
sukces propagandowy dla Niemców gdańskich.
Ale w dniu 1 września od strony Sopotu wyszły tylko słabe siły kilku
kompanii gdańszczan i po gwałtownym przygotowaniu artyleryjskim
wtargnęły do Orłowa, Kacka Wielkiego i Kacka Małego. Płk Dąbek,
wierny swej zasadzie aktywnego działania, każe to wtargnięcie zlikwido­
wać natarciem nocnym. Pięć kompanii, wspartych ogniem baterii 105 mm,
wychodzi w nocy z 1 na 2 września z lasu krykuleckiego i wypiera nieprzyja­
ciela aż za granicę, zadając mu duże straty — są zabici, ranni i jeńcy. Ten
pierwszy sukces bardzo dodatnio wpłynął na morale obrońców.
Cóż się jednak stało z oczekiwanym uderzeniem niemieckim od za­
chodu? Oto rozwinięta tam 207 dywizja gen. Tiedemanna otrzymała
w przeddzień wojny rozkaz przesunięcia sję forsownym marszem o 40 kilo­
metrów na południe i uderzenia na wysokości Kościerzyny, w najwęższym
punkcie polskiego korytarza, w kierunku granicy gdańskiej, aby odciąć
Polakom drogę odwrotu w głąb kraju. Na kierunku zachodnim nieprzy­
jaciel ograniczył się do działań rozpoznawczych 42 pułku Grenzwache,
z łatwością wstrzymywanych przez polskie placówki Straży Granicznej
i drobne oddziały Obrony Narodowej.
53
 Ten nieoczekiwany manewr dał w rezultacie obrońcom gdyńskim
kilka dni cennego czasu na rozprawienie się z oddziałami sił gdańskich
i na zorganizowanie nowych oddziałów. W nocy z 3 na 4 września płk
Dąbek poprowadził osobiście wypad trzech batalionów celem wyparcia
sił gdańskiej Landespolizei z Osowej i Wysokiej. Skierowany tu 2 pułk
Landespolizei miał zadanie odciąć Polakom drogę ewentualnego wyco­
fania się przez Żukowo. Pełnym rozmachu uderzeniem dwu batalionów
polskich zdobyto 22 jeńców, dwie armatki przeciwpancerne, cztery kaemy
i około 60 karabinów, przy czym poległo 40 Niemców. Tylko z powodu
spóźnienia 1 „bliźniaczego" batalionu 2 morskiego pułku strzelców, który
w ciemnościach otworzył ogień do własnych zwiadowców i nie zdążył w po­
rę wyjść na tyły, nie zdołano całkowicie zlikwidować Niemców 2 1 . Działania
te ostudziły zapał bojowy gdańskiej Landespolizei i zmusiły ją do zajęcia
postawy obronnej.
W historycznych dniach obrony Wybrzeża ujawniły się poważne siły
inicjatywy społecznej, przepojonej gorącym uczuciem patriotycznym.
130-tysięczna Gdynia miała liczną i w pełni świadomą klasę robotniczą.
Już 1 września działacz socjalistyczny, Kazimierz Rusinek, zameldował
dowódcy obrony gotowość zorganizowania wojskowych oddziałów robot­
niczych — w liczbie do 2000 ludzi. Cóż, kiedy nie było broni! Pułkownik
Dąbek rozkazał zatrudnić utworzone brygady robotnicze przy budowie
fortyfikacji na Oksywiu, które miało być ostatnim bastionem obronnym
na Wybrzeżu. Lecz nie było i sprzętu saperskiego. Na Grabówku więc,
gdzie ulokował się sztab Dąbka, zorganizowano wśród robotników zbiórkę
łopat, kilofów, siekier i pił, założono warsztat naprawczy i zorganizowano
kuchnie wydające strawę dla brygad i ich rodzin.
Do budowy umocnień zgłosił się również batalion junaków w sile 500
chłopców, zatrzymanych przez wybuch wojny w obozie nad morzem
w Nowej Wsi. Ponadto trzystu zwolnionych więźniów stanęło do dyspo­
zycji dowódcy obrony. Stu z nich utworzyło oddział ochotniczy przy
1 mps (morskim pułku strzelców) w Wejherowie. Uzbrojeni w siekiery,
w ciągu dnia wycinali drzewa i budowali na drogach zawały i zasieki,
w nocy zaś wraz z wojskiem chodzili na wypady. Prócz tego stanął tu do
walki jeszcze jeden oddział: ochotnicza kompania harcerska — 120 osób,
w tym 20 dziewcząt 22 .
Kwestię oddziałów ochotniczych omawiano w Komisariacie Rządu
na wiele tygodni przed wybuchem wojny. Na dowódcę formacji przewi­
dziany był pułkownik w stanie spoczynku Marian Hyla, którego w tym
celu zmobilizowano. Dowódcą I batalionu ochotniczego miał być ppłk
st. sp. Stanisław Wężyk, II batalionu — mjr st. sp. Stanisław Hochfeld.
Pierwsza kompania ochotnicza por. Wincentego Spyrłaka odeszła do dy-
54
spozycji 2 mps już w dniu 2 września i obsadziła przygotowane przez siebie
stanowiska odwodowe w Redłowie. Na 100 ludzi tej kompanii przypadły
72 karabiny różnych systemów. Wkrótce jednak por. Spyrłak odszedł
do nowo zorganizowanego szwadronu Krakusów, a 7 września na czele
plutonu otrzymał zadanie bojowe — utworzenie oddziału rozpoznaw­
czego dowództwa LOW, którego brak odczuwano 23 .
— Wasz sprzęt i ekwipunek — rzekł Dąbek do dziarskich chłopaków
na koniach — wasza gotowość bojowa — to już początek bohaterstwa!
Idźcie i spatrolujcie mi przedpole pod Koleczkowem!
Rozległość obszaru obrony przekraczała nie tylko możliwość obsa­
dzenia go siłami żywymi, ale nawet dozorowania. Linia pierwszego oporu —
nie licząc odcinka między Jeziorem Żarnowieckim a morzem — biegła
wzdłuż Piaśnicy, obejmowała umocnione przedpola Wejherowa, miejsco­
wości Szemud i Chwaszczyno, a dalej przechodziła wzdłuż granicy z Gdań­
skiem aż po brzeg morski pod Orłowem. Długość tego łuku wynosiła
60 kilometrów, a południowe jego ramię było o 80 kilometrów odległe
od najbliższego oddziału armii „Pomorze" — Pomorskiej Brygady Kawa­
lerii w Brusach. II gdyński batalion Obrony Narodowej, który wspólnie
z IV batalionem ON obsadzał Kartuzy, w chwili wybuchu wojny został
ściągnięty na południe i wyszedł ze składu obrony Wybrzeża.
Tymczasem 207 dywizja niemiecka, nie napotkawszy na kierunku
swego uderzenia sił polskich, zwróciła się ku północy. IV batalion ON
„Kartuzy" jako oddział wysunięty odszedł pod naciskiem Niemców na
Kamień, lecz tu wpadł pod ogień placówek I gdyńskiego batalionu ON
i chwilowo poszedł w rozsypkę. Dawała się odczuć zbyt pośpieszna im­
prowizacja oddziałów i nieznajomość wojsk. Batalion ten pod zmienionym
dowództwem mjra Hochfelda zebrał się już wieczorem tego dnia, 5 wrze­
śnia, i zluzował pod Kamieniem I kompanię I batalionu ON.
Niemcy po łatwym opanowaniu Kartuz byli przekonani, że zajęcie
polskiego Pomorza i Gdyni stanie się dla nich marszem tryumfalnym,
przygotowanym przez mniejszość niemiecką. Okazało się jednak, że Po­
morze trzeba było zdobywać za cenę krwi, gdyż Polacy walczyli z całą
zaciekłością i determinacją, zadając 207 dywizji ogromne straty. Nie darmo
Hitler wymieniają w swej mowie w Reichstagu obok 30 dywizji niemieckiej,
która wyróżniła się bitnością i dużymi stratami w bitwie nad Bzurą, a w cza­
sie pobytu w Gdyni przekazał wyrazy „uznania oraz głęboko odczuwa­
nego współczucia dla jej ciężkich strat" 24 .
W dniu 6 września na całej długości frontu południowo-zachodniego
zarysował się silniejszy nacisk nieprzyjaciela. Zarówno dowódca 1 mps,
ppłk Pruszkowski, jak i dowódcy I i IV batalionu ON, mjr. St. Zaucha
i mjr Hochfeld, stwierdzili na swoich przedpolach znaczne siły. Było to tak
55
 nieoczekiwane, ze płk Dąbek nie chciał dać wiary tym meldunkom. Wyje­ T7
chał wiec w teren, aby /badać położenie na micjiCU.
Decyzja jest krótka: odeprzeć wypadami napór nieprzyjaciela! W akcji
nocnej biorą udział wszystkie rozwinięte na tym froncie oddziały, a także
V pucki batalion ON w Warszkowie.
Niestety, grupy wypadowe, natknąwszy się na silny ogień przeciwnika,
riie miały powodzenia. Tylko kompania harcerska pod dowództwem por.
Ludwika Dujanowicza opanowała wyznaczony sobie lasek, zdobyła dwa
cekaemy i wzięła do niewoli 7 Niemców 25 , trzech kładąc trupem. W wypa­
dzie I gdyńskiego batalionu ON odznaczyli się ppor. Florian Drecki
i st. sierż. Leon Mnichowski.
Z dniem 7 września na froncie lądowym Gdyni znacznie uaktywnia się
działanie Niemców. Powołany korpus generała Kaupischa zdołał utworzyć
z trzech odrębnie dotychczas działających ugrupowań jednolity front od
ujścia Piaśnicy (do Jeziora Żarnowieckiego) po Kolibki nad Bałtykiem.
Pod Wejherowem silny ogień artyleryjski przygwoździł polskie kompanie
na stanowiskach, zadając im wysokie straty. 1 kompania 1 mps odnotowała
tego dnia 60 zabitych. W trakcie niemieckich prób natarcia doszło do
walki na białą broń, co zmusiło wroga do cofnięcia się na podstawy wyj­
ściowe. Wypad nocny batalionu odwodowego doprowadził do rozbicia
niemieckiej kompanii i zdobycia tak upragnionej przez obrońców broni.
Nocy tej 1 batalion rezerwowy zdobył przejściowo baterię niemiecką;
tylko z braku środków nie mógł jej zniszczyć. Zdobycz tę przypłacił ży­
ciem dowódca batalionu, kpt. Jerzy Wierzbowski 26 .
Po kilkudniowej przerwie wyszło nowe natarcie brygady generała
Eberhardta. O godzinie 4.30 Niemcy uderzyli na 2 mps siłami około 4—5
kompanii w trzech, nieco rozbieżnych kierunkach. Jeden z oddziałów
trafił pod silny ogień flankowy drużyny kpr. Narlocha z Krzyżowej Góry
i poniósłszy duże straty (40 zabitych) wycofał się. Natarcie niemieckie
na Witomino zdołało wedrzeć się do lasu, lecz tu zostało zatrzymane
przez pluton pionierów i zwiadowców. Następnie przeciwnatarcie 1 ba­
talionu 2 mps pod dowództwem kpt. J. Wysockiego wyrzuciło Niemców
z lasu. Dnia tego batalion stracił 4 oficerów i 40 szeregowych. 7 września
została unieszkodliwiona ogniem pancernika „Schleswig-Holstein" bateria
przeciwlotnicza w Redłowie.
Poważniejszy wyłom w polskiej obronie nastąpił dnia 8 września na
zachodnim odcinku, na który skierowało się natarcie pięciu pułków
piechoty i pułku kawalerii. Od rana nad całym obszarem Wejherowa pano­
wały samoloty wroga, ostrzeliwując z broni pokładowej napotkane
oddziały 1 mps. Ten dwubatalionowy pułk strzelców obsadzał odcinek
długości 10 kilometrów. Na północ od niego znajdowała się 7-kilometrowa 4. Uderzenie niemieckie na Wvbiveże 8 wrześniu 1939 r.

56
 luka aż do Warszkowa, który obsadzał V pucki batalion ON o stanie po­
kojowym, na południe 4-kilometrowa luka oddzielała stanowiska strzelców
od IV batalionu ON. Takie same luki znajdowały się pomiędzy ośrodkami
oporu w południowej części ugrupowania obronnego.
Około godziny 10 zagrzmiały działa artylerii niemieckiej, wzmocnionej
stromotorowym ogniem moździerzy. Pozycje polskie pod Wejherowem
znalazły się pod ulewą żelaza. Dywizjon ciężki ostrzeliwał rozpoznane
pozycje drugiej linii w Gniewowie i Zbychowie. Jednak jądro ogniowego
huraganu koncentrowało się na wysuniętym bastionie obrony 1 mps
pod Pętkowicami, gdzie na stanowiska 1 kompanii strzelało naraz 5—6
baterii. Na jedno działo polskie odpowiadało 30 dział niemieckich, na
jeden moździerz — 36 moździerzy. Ponadto artyleria wroga górowała
nad artylerią polską kalibrem i nieograniczoną ilością amunicji. Tajemnicą
pozostanie, jak przy tak ogromnej przewadze sił i środków, wobec miaż­
dżącego działania lotnictwa, udało się polskiemu dowódcy jeszcze przez
blisko dwa tygodnie utrzymać nadmorski skrawek ojczystej ziemi!
Nadeszły pełne dramatycznego napięcia wydarzenia.
Na samotny V batalion ON w Warszkowie wyszło uderzenie 42 pułku
Grenzwache, a 5 pułk kawalerii wszedł w 7-kilometrową lukę na południe
od Warszkowa — nie tylko przez nikogo nie powstrzymywany, ale nawet
nie zauważony! Opóźniały go jedynie zawały leśne, zmuszając do zatrzy­
mywania się i mozolnego usuwania plątaniny drzew i konarów. W tym
położeniu V batalion ON otrzymał rozkaz wycofania się aż do Redy i Cie­
chocina.
Na Żydowską Górę i w lukę na północy uderzył 32 pułk Grenzwache.
Bastion obronny 1 kompanii 1 mps na wzgórzu 142 Pętkowice, dzięki
dobrze przygotowanym stanowiskom, mimo nie notowanego gdzie indziej
ognia artylerii, wytrzymał całodzienne natarcie 322 pułku 207 dywizji
Niemców. Gorzej było ze skrzydłową 4 kompanią strzelecką na lewej,
wolnej flance pułku w lesie Sopieszyno. Na jej skrzydło kierował się upor­
czywy atak II batalionu 48 pułku meklemburskiego, a III batalion 322 pp
zaczął ją obchodzić od tyłu. W lukę natomiast między 1 mps i IV batalion
ON weszły dwa bataliony 368 pp i batalion 89 pp, dążąc do opanowania
nie obsadzonej przez Polaków drugiej linii obronnej w Gniewowie.
Podpułkownik Pruszkowski zdawał sobie sprawę z grozy położenia,
ale mając zapowiedziane przez płka Dąbka przeciwuderzenie 3 batalionu
rezerwowego, trwał na swych stanowiskach. Wśród zaciętych i krwawych
walk zdołał utrzymać atakowany las pod Białą do wieczora. Tymczasem
Niemcy posuwają się wolną luką dalej i osiągają jednym batalionem
Gniewowo; resztka boryka się z zawałami leśnymi.
58
Szczęściem dla polskiej obrony, południowy odcinek frontu, mimo
wzmocnienia grupy Eberhardta przez 374 pp z 207 dywizji, cały dzień
pozostawał bierny. Po dwukrotnej dotkliwej porażce gdańska Landespolizei
nie ważyła się próbować łatwego zwycięstwa na ponętnym kierunku gdyń­
skim. To pozwoliło płk. Dąbkowi szukać ratunku uderzeniem nie zaanga­
żowanych w pierwszej linii batalionów.
W tym czasie gotowość bojową uzyskał już III batalion ON, a z załóg
zniszczonych jednostek Floty został zorganizowany batalion kmdra
ppor. Zygmunta Horyda, wzmocniony kompanią cekaem Kadry Floty.
Bataliony te wraz z 3 batalionem rezerwowym miały wykonać z Reszek
przeciwnatarcie na Leśniczówkę Biała. Lotnictwo niemieckie rozpozna­
wało jednak rejon Nowy Dwór—Reszki, co opóźniło wyruszenie 3
batalionu rezerwowego. Batalion marynarzy otrzymał inne zadanie, a wy­
znaczona do akcji 9 kompania z III batalionu Obrony Narodowej mjra
F. Piotrowiaka nie nadeszła. W rezultacie do przeciwnatarcia wyruszył
o godzinie 18 jedynie 3 batalion rezerwowy pod dowództwem kpt. Nowal-
settiego.
Pod wieczór tego dnia ppłk Pruszkowski pod groźbą całkowitego
okrążenia pułku decyduje się na wycofanie na drugą pozycję obrony
w Gniewowie. Kompanie jednak są zbyt związane w walce. Nieprzyjaciel
rozbija prawie zupełnie 2 i 4 kompanię 1 mps w rejonie Leśniczówki Biała.
Dopiero uderzenie 5 kompanii z odwodu pułkowego ułatwia wycofanie się
oddziałów pierwszej linii. Kompania ta śmiałym przeciwuderzeniem
powstrzymuje i odrzuca nieprzyjaciela, zdobywając na nim trzy cekaemy,
których niestety nie może zabrać z powodu nadejścia nowych sił wroga.
Kompanie z rejonu Leśniczówki Biała i wzgórza 142 odeszły do Gniewowa
między godziną 18—19 i napotkawszy na miejscu Niemców, uderzyły
na nich natychmiast i wyrzuciły ze wsi.
Tymczasem kpt. Nowalsetti, wykonując swoje zadanie, uderzył między
Nowym Dworem i Białą w lesie, przy zapadającym mroku, na maszerujący
batalion niemiecki i rozniósł go w mgnieniu oka. W ręku Polaków pozostało
5 cekaemów, 2 elkaemy, 7 koni wierzchowych, 62 karabiny i wiele wozów
z amunicją i sprzętem bojowym. Około północy Nowalsetti wkroczył ze
swym batalionem do opuszczonego przez Polaków i nie zajętego przez
Niemców Wejherowa, a nie zastawszy nikogo z 1 mps, zdecydował się na
powrót do Redy 2 7 .
Pułkownik Dąbek pragnął osobiście wziąć udział w wypadzie. Jednak
znalazłszy się w Nowym Dworze około godziny 18, zobaczył tylko koniec
zagłębiającej się w las kolumny 3 batalionu rezerwowego. Równocześnie
na Puckiej Górze ukazały się niemieckie tyraliery. Postanowił zawrócić
59
 kpt. Nowalsettiego, aby ustrzec batalion od zniszczenia. Kazał więc do­
wódcy samochodu opancerzonego, który w tym czasie znalazł się w Nowym
Dworze, aby ruszył w ślad za batalionem i zawrócił go. Lecz zasieki i zawały
na drogach oraz wychodzący na drogę Niemcy zmusili samochód do
wycofania się. Wracając z Nowego Dworu do dowództwa, pułkownik
musiał zatrzymać się przed Bieszkowicami. Wieś paliła się, grzmiała
strzelanina. To batalion niemieckiego 89 pułku wyszedł na tyły IV bata­
lionu ON i ogarnął jego tabory.
Dąbek zdecydował się przesiąść do samochodu opancerzonego i przeje­
chać z dużą szybkością przez stanowiska nieprzyjaciela. Brawurowy
ten manewr udał się. Pułkownik przedarł się przez płonącą wieś, ale jadący
w ślad za nim samochód służbowy i łazik łączności pozostały na drodze,
trafione granatami ręcznymi. Za Bieszkowicami Dąbek spotyka pluton
I batalionu ON z ppor. Z. Fruczkiem, staje na jego czele i nagłym uderzeniem
przepędza z Bieszkowic zajętych plądrowaniem Niemców, kładąc trupem
1 oficera i 11 szeregowych. Ze zdobytej tego dnia broni III batalion ON
uzbroił dalszą swoją kompanię 2 8 .
Podpułkownik Pruszkowski z częścią sił swego pułku podjął próbę
opanowania drugiej pozycji w Gniewowie, lecz ta była już zajęta przez
Niemców. Skrajne wyczerpanie oddziałów nie pozwoliło z niej wyrzucić
usadowionego już tam batalionu niemieckiego. W tym położeniu szef
sztabu obrony, ppłk dypl. Marian Sołodkowski, rezygnując z oporu na
drugiej linii obronnej pod Gniewowem, około północy rozkazał 1 mor­
skiemu pułkowi przejść aż do Redy, co znacznie pogarszało warunki
obrony, gdyż na środkowym odcinku poza Gniewowem nie było żadnych
umocnień. Na kierunku z Redy do Wejherowa teren kontrolował jedynie
improwizowany pociąg pancerny „Smok Kaszubski". Pułkownik Dąbek,
zajęty akcją na południowym odcinku, o decyzji tej dowiedział się już
po fakcie. W nocy z 9 na 10 września usunął ppłka Sołodkowskiego ze
stanowiska szefa sztabu i wyznaczył go na dowódcę sił w rejonie Rumii
i Zagórza — z zadaniem utrzymania tej nie ufortyfikowanej linii.
Tymczasem w nocy z 8 na 9 września z rejonu Wejherowa wycofywało
się jeszcze zgrupowanie mjra Seweryna Byszka, dowódcy 1 batalionu
1 mps. Nie wiedział on o zmianie rozkazu dla pułku. Około godziny
2 w nocy zgrupowanie to znalazło się w rejonie drugiej pozycji na skraju
polany Gniewowo. Wysłany na rozpoznanie patrol zameldował, że na połu­
dnie od drogi marszu są Niemcy. Major Byszek rozkazał utworzyć z arty-
lerzystów i taborytów osłonę, piechocie zaś pośpiesznie maszerować
dalej. Wtem z mgły wyłania się Niemiec.
— Welche Kompanie? Która kompania? — pyta z odległości kilku
kroków.
60
— Achte — odpowiada któryś z Polaków .
29
Niemiec spokojnie odchodzi, umożliwiając w ten sposób wycofanie się
zgrupowania bez walki.
Jednakże nie każdy oddział miał tyle szczęścia. Na kompanię ocho­
tników wejherowskich, którzy w Białej Rzece mieli zapewnić łączność
między Redą i Rumią, wyszedł z lasu oddział niemiecki i otworzył silny
ogień maszynowy wzdłuż szosy. Z około 80 zebranych tu ochotników
40 poległo, reszta wycofała się na Rumię.
Nie sposób jest w popularnym opracowaniu opisać całego działania.
Nie sposób wymienić wszystkich czynów, ogarnąć całego bohaterstwa
i determinacji obrońców. Jeden czyn prześciga inny, determinacja nakłada
się na bohaterstwo, tworząc obraz czynu zbiorowego. Nazwisko dowódcy
czy żołnierza może tylko przypadkiem nawinąć się pod pióro, gdy ów
dowódca czy szeregowiec znajdzie się w punkcie węzłowym akcji. Reszta
tonie w mroku zapomnienia. Lecz kwitnące właśnie wrzosowiska na
wzgórzach i polanach leśnych pięknej Szwajcarii Kaszubskiej zostały
obficie zroszone krwią bezimiennych bohaterów.
Jedno wszakże nazwisko pozostanie na zawsze w historii polskiego
Wybrzeża, nazwisko płka Stanisława Dąbka. Syn chłopski z Małopolski,
kawaler orderu Virtuti Militari, który swą żołnierską służbę rozpoczął
w czasie pierwszej wojny światowej, oddał całą swą duszę, swą niespożytą
energię i wolę sprawie obrony Gdyni. Dopiero 7 września uzyskał w Do­
wództwie Floty uprawnienia administracyjne nad obszarem działań.
Dopiero teraz, skupiwszy w swym ręku wszystkie zasoby i środki, mógł
rozwinąć skuteczniejszą działalność organizacyjną30. Będzie mu ona
towarzyszyć przez cały czas działań bojowych — do ostatniego dnia, ale
nigdy nie znajdzie się w jego ręku tyle sił, ile wymagała sytuacja militarna.
Do dowództwa Lądowej Obrony Wybrzeża zgłasza się Kazimierz
Rusinek, meldując gotowość pierwszego robotniczego oddziału ochotni­
ków. Domaga się broni.
— Broni? — patrzy posępnie pułkownik. — Nie ma broni. Żołnierze
jej nie mają.
W dniu tym, a jest to 8 września, zapada decyzja przekucia kos na
bagnety. Tak rodzi się Gdyński Batalion Czerwonych Kosynierów, którego
oddziały walczą u boku dowódcy obrony Wybrzeża aż do ostatniego
strzału na Oksywiu 31 .
1 kompania kosynierów pod dowództwem ppor. Kąkolewskiego mel­
duje się u mjra Stanisława Zauchy, dowódcy I gdyńskiego batalionu ON,
który zajmuje pozycję na południowym odcinku frontu pod Koleczkowem,
na wschód od 1 batalionu rezerwowego. Pułkownik Dąbek obawiał się
61
 uderzenia Niemców z tego kierunku, gdyż mogłoby ono zagrozić bezpo­
średnio Gdyni. Niemcy jednak poprzestają tu na razie na podpaleniu
wiosek kaszubskich w odwet za nocne wypady Polaków. Gdański dywizjon
artylerii niemieckiej rozpoczął intensywny ostrzał pozycji 2 morskiego
pułku strzelców.
W ciągu 9 września silne natarcie dwóch pułków niemieckich kiero­
wało się przez obszar leśny między Redę i Zagórze. Artyleria niemiecka
zajęła stanowiska w rejonie opuszczonej pozycji polskiej pod Gniewowem
i Zbychowem, a mając górującą obserwację z wysokiej skarpy prażyła
ogniem polskie stanowiska na płaskiej równinie wzdłuż toru kolejowego.
Na północy wspierało je natarcie 32 pułku Grenzwache. W rejonie Reszek
na samotny IV batalion ON uderzyły trzy niemieckie bataliony, zagra­
żając wyjściem na Zagórze. Wreszcie silny ogień dwóch dywizjonów
artylerii i bezpośredni nacisk piechoty zmusiły polski batalion do cofnię­
cia się w głąb lasu pod Łężycami i odsłonięcia kierunku na Zagórze. Do
przeciwnatarcia na Reszki rzucono batalion marynarzy Horyda. Batalion
ten, niemal bez broni maszynowej, nie mógł jednak sprostać sile uderzenia
niemieckiego; jego przeciwnatarcie załamało się nie dochodząc do Reszek,
Niemcy zaś posunęli się na północny zachód od Zagórza, rozbijając opór
napotkanego pod Białą Rzeką oddziału ochotniczego Dujanowicza.
Podpułkownik Sołodkowski tym razem nie chciał dać za wygraną.
Postanowił więc o świcie 10 września uderzyć wzmocnionym 3 batalionem
rezerwowym pod nowym dowództwem mjra Jabłonowskiego. Aby roz­
poznać środki ogniowe nieprzyjaciela, nakazał pociągowi pancernemu
„Smok Kaszubski" ruszyć do Redy, a następnie powrócić do Zagórza.
Nieprzyjaciel nie reagował. Kiedy jednak o 7 rano wyszło polskie przeciw­
natarcie, przyjął je silnym ogniem. Straty były duże, szczególnie w 3 kom­
panii, której niezwykle mężny dowódca, por. Feliks Domaszewski, zmarł
z upływu krwi na polu walki. Mimo to położenie pod Zagórzem—Rumią
zostało na resztę dnia opanowane, chociaż Niemcy po odparciu natarcia
polskiego przeszli do ataku na tzw. „Redutę" w rozwidleniu dróg na Redę
i Szmeltę n . Natomiast 1 mps musiał po wyczerpaniu amunicji opuścić
Redę i odejść na Kępę Oksywską. Pułk ten w dotychczasowych walkach
poniósł tak ciężkie straty, że musiał zmniejszyć liczbę kompanii i walczył
odtąd w składzie jednego batalionu. V pucki batalion ON po walkach
pod Ciechocinem -ostał wycofany aż do sztabu Morskiej Brygady Obrony
Narodowej pod Kosakowem.
Niemcy tymczasem zaczęli niepokoić I gdyński batalion ON majora
Zauchy. Pułkownik Dąbek nie miał w swym ręku żadnych sił, aby przyjść
mu z pomocą. Zdecydował się on wyciągnąć jedyny nie zaangażowany
62
w walce I batalion 2 morskiego pułku strzelców do uderzenia w kierunku
na Łężyce—Reszki, gdzie reorganizował się IV batalion ON. Stanęły temu
na przeszkodzie wydarzenia na północnym skraju Płyty Oksywskiej.
W czasie bowiem ciężkich bojów pod Redą i Zagórzem wyszło tu uderzenie
42 pułku Grenzwache i 5 pułku kawalerii na Puck, broniony przez komi­
sariat Straży Granicznej „Puck". Po walkach w dniu 9 września oddziały
komisariatu wycofały się na Kępę Oksywską, a wysunięte patrole niemie­
ckie ukazały się na przedpolu północnego skraju Płyty, który znalazł się
również pod gęstym ogniem artylerii niemieckiej. Obsadę tego skraju
stanowił 2 batalion rezerwowy i wysunięty aż po Mosty i Rewę III batalion
ON, który w dniu 10 września osiągnął maksymalną liczbę 350 uzbrojo­
nych strzelców z 6 cekaemami, lornetką teatralną i zdobycznym moździe­
rzem bez przyrządów celowniczych ".
Pojawienie się niemieckich patroli na Kępie spowodowało wśród
obrońców duże zamieszanie. Niepotrzebnie został tu zaangażowany
porządkujący się w Suchym Dworze 1 mps i ściągnięty z odcinka pod
Orłowem I batalion 2 mps. Przekreśliło to zamiar płka Dąbka co do prze-
ciwuderzenia w nocy z 10 na 11 września na Łężyce.
Dzień 11 września upływa pod znakiem wzmagającego się nacisku
Niemców ze wszystkich kierunków. W dniu tym dwa wyborowe bataliony
meklemburskie 48 i 89 pułku zdobyły Rumię. Natomiast pod Zagórzem
trwał bohatersko na swych stanowiskach 3 batalion rezerwowy mjra
Jabłonowskiego, ponosząc duże straty. W tych trzydniowych ciężkich
walkach, głównie o „Redutę", zapisał on najpiękniejsze karty swojej
krótkiej historii. W jednym z licznych kontrataków batalion ten zdobył
34
kancelarię baonu czy pułku z rozkazami gen. Tiedemanna . Tymczasem
w południowo-zachodniej części frontu nastąpił oczekiwany od kilku dni
kryzys. Wskutek przygniatającej przewagi Niemców IV batalion ON utra­
cił Łężyce i wycofał się okrężną drogą aż w rejon Chylońskich Pustek,
co z kolei zachwiało I gdyńskim batalionem ON. W tym położeniu mjr
Zaucha postanowił odebrać Łężyce atakiem 2 kompanii odwodowej
wzmocnionej plutonem kolarzy oraz 1 kompanią kosynierów. Jeden pluton
kosynierów został puszczony lasem, drugi zaś szedł za 2 kompanią jako
jej odwód i boczne ubezpieczenie od południa. Brawurowe uderzenie
tych niewielkich sił odrzuciło Niemców do wsi Łężyce i powstrzymało
ich dalsze posuwanie się. W tej pierwszej walce kosynierów ustaliła się
od razu taktyka ich użycia. Posuwali się oni w ukryciu za piechotą aż do
podstawy szturmowej. Tutaj na okrzyk „hurra" wypadli do ataku i wówczas
ich kosy zbierały swoje żniwo. Kto dopadł Niemca, zatapiał w nim kosę
i zaopatrywał się w jego karabin. W ten sposób kompanie otrzymywały
63
 natychmiastowe uzupełnienie, kosy przejmowali następni ochotnicy.
Chociaż więc batalion tego dnia miał 15 zabitych i 20 rannych, stan jego
35
bynajmniej nie uległ uszczupleniu .
12 września napór Niemców wzmagał się dalej. Trzech generałów
niemieckich: Kaupisch, Tiedemann i Eberhardt, osaczało coraz bardziej
polskiego pułkownika, który z racji swego stanowiska powinien by też być
generałem, a został nim dopiero w ćwierć wieku później, po śmierci.
Kaupisch pchał gros 207 dywizji gen. Tiedemanna na północno-zacho­
dnią krawędź Płyty Oksywskiej bronioną przez 1 mps i 2 batalion rezer­
wowy. Od północy naciskał 32 pułk Grenzwache ppłka v. Bothmera, wzmo­
cniony batalionem SS barona von Rittberga. Rozległego tego odcinka
bronił III batalion ON, któremu do pomocy wysłano 3 kompanię batalionu
marynarzy, na czele z kmdrem Horydem.
Pułkownik Dąbek, będąc w posiadaniu rozkazów wroga, znał jego
rozmieszczenie i zamiary. Postanowił tedy wykonać generalny atak na
główne siły 207 dywizji niemieckiej. Do działania tego miały być pocią­
gnięte cztery bataliony pod dowództwem ppłka Sołodkowskiego. V pucki
batalion ON miał wykonać uderzenie wiążące z lasu na Kępie na pół­
nocną część Rumii, natomiast pozostałe trzy bataliony, a więc maksimum
rozporządzalnych sił, miały uderzeniem bocznym z rejonu Szmelta—
Zagórze na Redę zniszczyć wszystkie siły angażujące się od zachodu
na krawędź Płyty Oksywskiej. Należy tu podziwiać trafną ocenę położenia
operacyjnego, celowość taktycznego rozwiązania i śmiałość decyzji.
Jednakże wyznaczone do uderzenia bocznego dwa bataliony: I gdyński
ON i 1 rezerwowy, były związane w walce na odcinku południowym.
Ale płk Dąbek, korzystając z małej aktywności trzeciego generała —
Eberhardta, rozkazał na ich odcinkach pozostawić załogi bezpieczeństwa
(po jednej kompanii na batalion), a pozostałe siły batalionów przerzucić
na północ. Tym razem zapewnione było także wsparcie artyleryjskie,
którego ze swych stałych stanowisk miała udzielić 4 bateria morskiego
dywizjonu artylerii przeciwlotniczej oraz „Smok Kaszubski". Początek
działania wyznaczono na godzinę 14, aby dać czas 1 batalionowi rezerwo­
wemu na przemarsz, a I batalionowi mjra Zauchy — na przejazd auto­
busami. W dalszym rozwoju tej misternej „kontrofensywy" na skrzydło
głównych sił 207 DP było przewidziane również natarcie 1 mps z rejonu
Kazimierza na pójnocno-zachodnim cyplu Płyty.
W wykonaniu tego działania ppłk Sołodkowski poczynił wszakże
istotne zmiany, które przekreśliły szanse sukcesu płka Dąbka i stały się
36
podstawą czasowego aresztowania Sołodkowskiego . Przeznaczony do
uderzenia bocznego IV batalion ON skierował do koncentrycznego na­ 10. Konrad Guderski, dowódca U. Alfons Flisykowski, zastępca dowódcy
tarcia wraz z V batalionem ON na Rumię, a 1 batalion rezerwowy puścił obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku

64
 przez polanę Szmelty, nie czekając na dołączenie I batalionu ON, któr\
na skutek silnej operacji lotnictwa nie mógł przejechać autobusami, lecz
musiał podążać na pole walki pieszo pod osłoną lasów. W rezultacie
bataliony atakujące Rumię wykrwawiły się w natarciu czołowym na dobrze
usadowionego nieprzyjaciela i wycofały się na podstawy wyjściowe.
Natomiast 1 batalion rezerwowy pod dowództwem kapitana Chwalimira
Pochwałowskiego. biorąc strzelaninę pod Rumią za znak, że prawy jego
sąsiad — I gdyński batalion ON — rozpoczął działanie, śmiało ruszył
o godzinie 14 naprzód. Trafił on w rejonie Starej Piły w bok i na tyły I ba­
talionu 368 pułku, zadał mu ciężkie straty i rozbił tak doszczętnie, że
60-letni dowódca tego batalionu biegając po lesie zwoływał swoich żoł­
nierzy na rogu myśliwskim. Jednakowoż polskie uderzenie, nie mając
sąsiadów ani z lewej, ani z prawej strony, spotkało się na wysokości Zagó­
rza z przeciwuderzeniem niemieckiego batalionu pionierów 207 dywizji.
Osłabieni poprzednią walką i pozbawieni pomocy żołnierze batalionu
zostali w lesie okrążeni i rozbici, a ich dzielny dowódca, kapitan
Pochwałowski, poległ w walce 37 .
I batalion ON mjra Zauchy przybył do Zagórza dopiero o godzinie 17.
W tym właśnie czasie trwający na stanowiskach obronnych 3 batalion
rezerwowy mjra Jabłonowskiego utracił w ciężkich walkach bronioną
„Redutę"; jego kompania odwodowa wyruszyła po zachodniej stronie
toru kolejowego do przeciwuderzenia. Tam też obaj dowódcy spotkali się
ze sobą i uzgodnili wspólne działanie, nie przewidziane w ogólnym planie
przeciwnatarcia. O godzinie 18 wyszło wspólne natarcie: jednej kom­
panii batalionu mjra Jabłonowskiego na „Redutę" i dwóch kompanii
mjra Zauchy z kosynierami — przez Szmeltę na las. Nieprzyjaciel, którego
gros znajdowało się jeszcze w głębi lasu w walce z 1 batalionem rezerwo­
wym, obsadzał pozycję przeważnie tylko bronią maszynową, z której gęsto
ostrzeliwał nacierających. Jednak na skutek dużej różnicy wyniosłości
jego ogień górował i nie zadał Polakom takich strat, jakich by się należało
spodziewać. Polskie kompanie brawurowym atakiem wdarły się na wzgó­
rze, Niemcy zaś, zdemoralizowani poprzednią porażką, nie przyjęli walki
z bliska i pierzchnęli ze stanowisk, pozostawiając w ręku zdobywców
wiele broni maszynowej i ręcznej. Dzięki tej obfitej zdobyczy znaczna
część 1 kompanii kosynierów podporucznika Kąkolewskiego przezbroiła
się w strzelców.
W pościgu za umykającym nieprzyjacielem I gdyński batalion ON
zdobył samochód gen. Tiedemanna z dokumentami sztabowymi (była
to druga tego rodzaju zdobycz w ciągu doby) 3 8 , sam zaś generał ze ści­
słym sztabem musiał pieszo pomykać przez las do Wejherowa. Major
66
Zaucha podjął szybki marsz do Redy, szukając tam połączenia z zapowie­
dzianym uderzeniem 1 mps z rejonu Kazimierza. Pod Redą ujrzał strzelają­
cy dywizjon artylerii nieprzyjacielskiej na stanowiskach i postanowił
go zdobyć. Niemcy osłonili się samochodami dywizjonu przeciwpancer­
nego dywizji, a na organizowanie dalszej akcji nie było czasu, gdyż płk
Dąbek wzywał przez gońca motocyklowego batalion do powrotu.
W dniu tym stany w polskich batalionach spadły do połowy; V Pucki
batalion ON stopniał do kompanii, a 1 batalion rezerwowy przestał w ogóle
istnieć. Na skutek tak dużego uszczuplenia sił nie było czym otoczyć
i zniszczyć wstrząśniętych i zdezorganizowanych akcją mjra Zauchy
Niemców. Co gorsze, nie można już było cofnąć wyciągniętych z połud­
niowego odcinka do akcji zaczepnej trzech batalionów. Dlatego też płk
Dąbek musiał zlikwidować ten odcinek i przerzucić 2 morski pułk strzel­
ców ppłka Szpunara z odcinka południowego aż na Płytę Oksywską,
pozostawiając Gdynię na przedpolu. Były to konsekwencje rozkazu
nakazującego jak najdłuższe utrzymanie Płyty Oksywskiej, aby uniemożli­
wić ustawienie na niej baterii niemieckich do ostrzeliwania Helu.
Tak więc koncepcja operacyjna dowódcy obrony Wybrzeża święciła ^-
mimo znacznego jej wypaczenia — całkowity tryumf. Siły nieprzyjaciela na
głównym kierunku zostały rozcięte, zdezorganizowane i znacznie osłabio­
ne. Było to sprzeczne z zamierzeniami gen. Kaupischa, które zakładały
zdobycie w dniu 12 września Płyty Oksywskiej. W działaniu tym rolę
głównego zdobywcy otrzymał batalion SS barona v. Rittberga, wchodzący
w skład grupy Bothmera.
Początkowo działania hitlerowców gdańskich od północy rozwijały się
pomyślnie, ponieważ dwukompanijny III batalion ON mjra Piotrowiaka
nie mógł obsadzić całego północnego skraju Płyty. Batalion SS osiąga
z łatwością północny skraj Kępy i kieruje się na Pierwoszyno — na tyły
III batalionu ON. W obliczu tak dużego zagrożenia mjr Piotrowiak
decyduje się na osłabienie obsady Rewy i Mostów, otrzymuje pluton
z dowództwa Morskiej Brygady ON i tymi siłami spycha SS-owców z po­
wrotem. Na załamaniu drogi Pierwoszyno—Mrzezino dostają się oni pod
flankowy ogień dzielnego plutonu ppor. A. Chudego z 1 mps i wycofują
się z bardzo ciężkimi stratami na „psią groblę". Straty te eliminują zupełnie
batalion SS z walki do końca działań na Płycie 3 '.
Ale osłabienie obsady Rewy i Mostów pozwoliło 32 pułkowi Grenzwache
zająć Rewę i posunąć się pod Mosty. Wprawdzie na Rewę Dowództwo
Morskiej Obrony Wybrzeża skierowało ogień trałowców i baterii cyplowej
im. Laskowskiego, miejscowość ta jednak pozostała w ręku Niemców,
a walki pod Mostami i Mechelinkami przeciągnęły się aż do zmierzchu.
67
Polacy mimo dużych strat, szczególnie w kompanii marynarzy (poległ
również kmdr Horyd, a ciężko ranny został por. Ziółkowski), nie zdołali
utrzymać Mostów i Mechelinek.
Tymczasem na zachodnim skraju Kępy Niemcy przez cały dzień kon­
centrowali ogień artylerii i moździerzy oraz lotnictwa nurkowego. Na
niewielkim cyplu pod Kazimierzem ześrodkowano ogień czterech dywi­
zjonów artylerii lekkiej i ciężkiej od zachodu, północy i południowego
zachodu. Pod zmasowanym ogniem jednobatalionowy 1 pułk strzelców
poniósł dalsze dotkliwe straty. Niemcy przed zmrokiem 12 września
wdarli się na północno-zachodni cypel Kępy i opanowali Kazimierz.
Resztki pułku, walcząc z wielkim poświęceniem, z trudnością zahamo­
wały ich postępy.
Wieczorem 12 września strzelcy 2 mps przemaszerowali przez Gdynię,
żegnani ze łzami przez jej mieszkańców. Dowództwo obrony rozkazało
wydać ludności żywność z magazynów wojskowych. W ciągu tej nocy
zdarzył się jednak wypadek, który decydująco zaważył na dalszym prze­
biegu obrony i nadszarpnął siły moralne płka Dąbka. Oto 2 mps, nie
dochodząc do Suchego Dworu, otrzymał rozkaz zawrócenia do Babiego
Dołu, skąd miał być przewieziony statkami na Hel 4 0 . Pułkownik Dąbek,
który od chwili mobilizacji w ogóle nie spał, został tą decyzją dobity.
Po raz pierwszy nie wydał rozkazów na dzień następny. Skutkiem tego
dowódcy obu pułków w ciągu 13 września we własnym zakresie walczyli
o wyrzucenie nieprzyjaciela z Płyty. Niestety, było już to niemożliwe.
Bój o utrzymanie Płyty Oksywskiej
Opuszczenie Gdyni i odwrót sił polskich na Kępę Oksywską kończy
operacyjny okres walk Lądowej Obrony Wybrzeża, w którym płk Dąbek —
rozporządzając dość rozległym i lesistym terenem — mógł przeciwstawiać
się trzykrotnej przewadze liczebnej i wielokrotnej przewadze ogniowej
Niemców. Na Płycie pozostawała tylko walka oko w oko.
W tej ostatniej fazie działań, kiedy Niemcy, operacyjnie rzecz biorąc,
odnieśli zwycięstwo, sił polskich zamkniętych na Płycie Oksywskiej nic
już nie mogło ocalić. Ale by ją ostatecznie zająć, wróg musiał ponieść
największe ofiary. „Każdy metr terenu musiał tu być drogo opłacony" —
głosiły tytuły w prasie niemieckiej 41 .
Piechota nieprzyjaciela nie podejmuje chwilowo działań zaczepnych,
ogranicza się tylko do przeciwuderzeń na małą skalę. W dowództwie
68
Kaupischa powstaje plan zgniecenia ogniem oszańcowanych na Oksywiu
Polaków. Do artylerii trzech generałów z lądu przyłączają się działa
okrętowe adm. Albrechta z morza i bombardowanie z powietrza jednostek
generała Kesselringa.
Okręty niemieckie ustawiają się 14 września w najbliższej odległości
od Płyty Oksywskiej i ogniem na wprost rażą stanowiska obrońców.
Przestwór powietrzny wypełnia się piekielnym wyciem nurkowców.
— Płyta Oksywska jest jak spluwaczka — mówi Dąbek do swych
dowódców na odprawie. — Niemcy plują w nią ze wszystkich stron. Ale
mimo to musimy jej bronić 4 2 .
Podpułkownik Sołodkowski wzbraniał się początkowo cofnąć swoje
oddziały. Ale ostatecznie został wyznaczony na dowódcę południowego
odcinka. Pod gradem bomb wybucha centralny skład amunicyjny. Całe
szczęście, że zaraz na początku działań pułkownik Dąbek rozmieścił
amunicję w trzech oddalonych od siebie punktach — pozostały jeszcze
dwa składy. Sytuacja obrońców Oksywia staje się tragiczna. Poprzednio
rozporządzali rozległym i zalesionym terenem, który dawał ukrycie przed
ogniem nieprzyjaciela, a w nocy pozwalał systematycznymi wypadami
rozbijać jego bataliony. Teraz stłoczeni w elipsie o osiach 8 kilometrów
od Mostów po Oksywie i 6 kilometrów od wąskiego skrawka lasu na zacho­
dniej krawędzi Płyty do Babiego Dołu nad morzem stali się biernym obiek­
tem orgii ogniowej wszystkich rodzajów i kalibrów broni nieprzyjaciela.
Na Płycie nie ma miejsca na uderzenia skrzydłowe; bataliony muszą
uderzać czołowo. W pierwszym skoku z reguły odrzucają Niemców, lecz
przywitane morderczym ogniem z głębi — cofają się i idą w rozsypkę.
Lecz energia Dąbka nie wygasa ani na chwilę: z rozbitków tworzy nowe
oddziały, posyła je w ogień — a one idą! Raz, drugi, dziesiąty!
Nie opuszcza go ani na chwilę myśl zepchnięcia oddziałów niemieckich
w otaczające Kępę błota. W tym celu wczesnym rankiem 15 września
1 mps zaatakował Niemców od południa, od wschodu zaś miał uderzyć
batalion „rozbitków" por. Sozańskiego. Początkowo natarcie strzelców
morskich uzyskało powodzenie, zmuszając 322 pułk do bezładnego odwro­
tu, lecz w głębi niemieckiej obrony Polacy natknęli się na przeszkody z dru­
tu, bronione silnym ogniem artylerii. Batalion „rozbitków" spóźnił się
z uderzeniem. Lecz płk Dąbek nie dał za wygraną. Nakazał porucznikowi
Sozańskiemu wraz z kompanią I gdyńskiego batalionu ON uderzyć rano.
Równocześnie 1 pułk morski miał powtórzyć natarcie po zasileniu go
kompanią ochotników por. Raucha, którego trzy plutony posiadały broń
palną, natomiast czwarty — kosy. Wsparcie ogniowe zapewniały 4 bateria
morskiego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej i pluton pułkowy artylerii.
Podpułkownik Pruszkowski zastosował tu odważny trick. Oto do wscho-
69
dniej części Dębogórza rzucił na ciężarówkach pluton ppor. Kamińskiego,
a gdy w wiosce wywiązała się walka, do podstaw wyjściowych podjechały
trzy kompanie pułku (łącznie z kompanią ochotniczą) i, pokonawszy
strefę ognia artyleryjskiego, wdarły się w środkową część wsi. Na zachodnią
część Dębogórza uderzała lasem trzecia kompania 1 mps. To nagłe ude­
rzenie wyparło Niemców w zwarciu bezpośrednim. Nieprzyjaciel jednak,
dysponując absolutną przewagą ognia, zagrodził Polakom dalszą drogę.
Co gorsza, własna artyleria — strzelając z mapy — odcięła ich od celu
działania.
Również na batalion „rozbitków", który miał początkowo powodzenie,
uderzyły salwy 207 pułku artylerii niemieckiej, a z Pucka wyleciała eskadra
lotnictwa szturmowego, która raziła nacierających bombami i ogniem broni
pokładowej. W tych warunkach i tutaj postępy Polaków zostały zaha­
mowane.
Nieoczekiwanie w dniu tym nadarzyła się okazja odwetu za bezkarne
naloty. Oto kapitan Małaszkiewicz, dowódca baterii ciężkiej 105 mm,
zaobserwował, że niemieckie samoloty startują i lądują w rejonie Rewy.
O zmierzchu bateria otworzyła plutonami ogień na wskazany przez nie­
go rejon. Wkrótce zaobserwowano pożary oraz słupy czarnego dymu.
Według późniejszych wiadomości, Polakom udało się zniszczyć i uszkodzić
15 samolotów.
Ogólne przemęczenie żołnierzy było tak duże, że należało dać oddziałom
chwilę wytchnienia. Wykorzystując niewielką aktywność nieprzyjaciela,
pułkownik Dąbek wycofał — po raz pierwszy po tylu dniach nieprzerwa­
nych walk — 1 pułk morski do Flw. Nowe Obłuże. Przy tej sposobności
ujawnił się katastrofalny spadek stanów. 1 mps, który na wojnę wyruszył
w składzie 60 oficerów i 1800 szeregowych, i jeszcze na Płytę wycofał
się przy stanie 800 ludzi, w dniu 16 września liczył zaledwie 19 oficerów
i 405 szeregowych, to znaczy mniej niż 25% stanu wyjściowego43.
Tymczasem następowało dalsze wykruszanie się sił obrony. W nocy
z 15 na 16 września bataliony I gdyński ON i „rozbitków" Sozańskiego
pod dowództwem mjra Zauchy w czasie ponownego natarcia na przeważają­
cego nieprzyjaciela wpadły pod silny ogień broni maszynowej, a oświe­
tlone zewsząd reflektorami uległy przewadze i tylko w nieznacznej części
powróciły na podstawy. Ów I gdyński batalion, wycofany przed świtem 16
września do Babiego Dołu w celu reorganizacji — liczył tylko 260 ludzi,
w tym 10 oficerów.
Na skutek postępów nieprzyjaciela w rejonie Dębogórza i Kosakowa
dowództwo polskie musiało dobrowolnie oddać Mosty i Mechelinki,
aby uchronić 2 mps od okrążenia.
Dalsze uszczuplenie sił przyniosło uderzenie Niemców na 2 batalion
70
rezerwowy w dniu 17 września. Batalion ten bronił odcinka zachodnie­
go poniżej Dębogórza. Gwałtowna nawała ogniowa po względnym spoko­
ju ostatnich dni wywarła duże wrażenie na żołnierzach. Dowódca batalionu
usiłował uporządkować w lesie swoje kompanie, ale natychmiast po
ostrzale artyleryjskim wyszło zbieżne natarcie od zachodu i północy,
które ujęło polski batalion w kleszcze. Jedynie nieznaczna jego część wraz
z oficerami zdołała się wycofać do Suchego Dworu. W środku polskiego
frontu powstała szeroka wyrwa, naprzeciw której w Suchym Dworze
panował chaos przemieszanych ze sobą rozbitków, ochotników i marude­
rów.
Wobec tak poważnego zagrożenia Płyty Komisarz Rządu Franciszek
Sokół zdecydował się odpłynąć na Hel. Przy pożegnaniu życzył Dąbkowi
wytrwania, będąc pewien, że Płyta lada godzina padnie. Zapewne i Dąbek
uważał sprawę za przesądzoną, gdyż rzekł:
— Ja, chłop ze Stalowej Woli spod Niska, mam pełną satysfakcję,
że dowodziłem obroną Gdyni, że chłopskie kosy dzwoniły mi wśród
szumu fal naszych lazurowych wód Bałtyku! 4 4
A kosy te nie przestały dzwonić do końca. Jeszcze 1-7 września powstała
kompania ochotnicza kpt. Koesslera, uzbrojona w różną broń, która wraz
z I batalionem ON poszła pod Kosakowo celem wsparcia 2 mps.
Dla odbicia utraconych pozycji 2 batalionu rezerwowego pośpieszył
1 pułk morski. Około północy z 17 na 18 września płk Dąbek podporząd­
kował ppłkowi Pruszkowskiemu wszystkie oddziały znajdujące się w rejo­
nie Suchego Dworu i wyraził zgodę na użycie do przeciwuderzenia także
III batalionu ON na północy. Nakazał również dowódcy 3 rezerwowego
batalionu wesprzeć 1 mps.
Generał Kaupisch trzymał się konsekwentnie planu zmiękczenia
polskiej obrony ogniem, ale stosunkowo łatwa likwidacja dwóch polskich
batalionów zachęciła go do przyśpieszenia działań. Zarządził więc gene­
ralny atak na 18 września. Następnego dnia przyjeżdżał do Gdańska
Hitler; sukces na tę okazję był konieczny. Kaupisch kazał rzucić do akcji
wszystkie siły. Ogień w dniu tym osiągnął nie notowane dotąd natężenie.
I batalion ON, który po reorganizacji i uzupełnieniu wrócił na swój
odcinek, walczył ciężko, ale utrzymał się w Kosakowie. Na północno-
-zachodnim cyplu Płyty III batalion ON został okrążony przez przewa­
żające siły i po zaciętej walce w osamotnieniu został zmuszony do podda­
nia się. Nieprzyjaciel z całym impetem rzucił się na stojący w drugim
rzucie IV batalion ON, miażdżył go i spychał do tyłu.
I pułk morski przez cały dzień 18 września walczył w lesie na zachód
od Pogórza z ogromną przewagą nieprzyjaciela. Generał Tiedemann
71
wprowadził do pierwszej linii wszystkie swoje odwody. Pod nieustannym
naciskiem Niemców strzelcy morscy dopiero przed wieczorem wycofali
się w rejon strzelnicy Obłuże, a w Pogórzu pozostała kompania kpt. Pasie-
wicza z 3 batalionu rezerwowego oraz Krakusi por. Spyrłaka. Tym razem
do natarcia przeszły również siły Landespolizei od południa, gdzie obroną
improwizowanych oddziałów dowodził ppłk Sołodkowski. Podstawę jego
sił tworzył batalion saperów mjra Rudolfa Fryszowskiego oraz obsługi
2 i 3 baterii przeciwlotniczej, a nadto zbieranina marynarzy, uzbrojeni
w broń palną kosynierzy, a nawet policja. Siły te zahamowały postępy
nieprzyjaciela, lecz nie zapobiegły zajęciu Obłuża przez I batalion 2 pułku
Landespolizei.
Przed wieczorem płk Dąbek rzucił do przeciwnatarcia ppłka Brodow­
skiego na czele dwóch kompanii: 3 kompanii I batalionu ON i kompanii
por. Spiegolskiego z I morskiego pułku strzelców. Mimo silnego ognia
artylerii niemieckiej natarcie to odrzuciło siły 368 pułku z grzbietu Stare
Obłuże ponownie do podnóża Kępy aż po tor kolejowy 45 .
Nadeszła gwiaździsta, przejmująca chłodem noc z 18 na 19 września,
ostatnia noc obrony Wybrzeża od lądu. Niemiecka artyleria nie milkła
ani na chwilę. Płonące zabudowania wśród czarnych kłębów dymu ponuro
oświetlały pole bitwy. Polacy jednak ani na chwilę nie zaprzestali walki.
Z wysokiego skraju Płyty w rejonie Obłuża razili ogniem broni maszynowej
pozycje wroga w dolinie. Generał Eberhardt rozkazał zniszczyć polskie
gniazda ogniowe strzelaniem na wprost swego dywizjonu przeciwlotni­
czego. Polacy wszakże wytrzymywali ten ostrzał, a ich broń maszynowa
działała nieprzerwanie.
Co się kryło pod tą niewiarygodną aktywnością? Czego mógł jeszcze
szukać płk Dąbek?-
Była to osłona do nowych przeciwnatarć. Batalion, prawie w całości
złożony z rozbitków, jako III/2 mps pod dowództwem kpt. Antoniego
Kowrygi, otrzymał zadanie uderzenia na Niemców w rejonie Młyna Kaina,
skręcenia na południe i opanowania Suchego Dworu, a następnie uderze­
nia od tyłu na batalion niemiecki obsadzający Pogórze. W ten sposób
przed osaczoną załogą Płyty Oksywskiej miała się otworzyć brama wyj­
ściowa na Chylonię i dalej!
Natarcie rusza około północy. Niestety, napotyka zdecydowany opór
wyborowego batalionu 48 pp, wspomaganego huraganowym ogniem arty­
lerii. Polska artyleria nie ma już amunicji, nie może dać osłony natarciu.
Pod rzęsistą iluminacją rakiet polscy żołnierze w odkrytym terenie są
widoczni jak w dzień i stanowią doskonały cel dla broni maszynowej
Niemców; zalegają we wklęsłościach terenu. Dąbek rzuca nową kompa-
72
nic — lecz zalega i ona, ponosząc bardzo duże straty. Akcja nocna kapitana
Kowrygi nie przynosi wyniku.
Gdy wstawał blady świt 19 września, wszyscy zdawali sobie sprawę,
że będzie to ostatni dzień walki o Płytę Oksywską. Obrona nie była już
powiązana jakimkolwiek systemem łączności czy dowodzenia. Oddziały
polskie rozbite na szereg ognisk walki broniły się w odosobnieniu, bez
nadziei na pomoc lub ratunek. Polskie baterie stały bez amunicji, jedna
z nich miała zaledwie dwa pociski przeciwpancerne z zapalnikiem dennym.
Piechota stopniowo przechodziła przez stanowiska. Artyleria niemiecka,
działa okrętowe, lotnictwo bombowe i nurkowe sięgały każdego skrawka
ziemi. Nie było już mowy o ukryciu kompanii czy batalionów, każdy
żołnierz, goniec czy telefonista, stawał się dla nich celem. Na południu
w lesie Szwaby, Kolonii Obłuże i na Oksywiu walczyło około 400 żołnierzy
ppłka Sołodkowskiego, w nie powiązanych ze sobą grupach. Nacierał na
nich pułk Landespolizei, wsparty potężną artylerią polową i ogniem
pancernika „Schleswig-Holstein" oraz pomniejszych jednostek mor­
skich 4 6 .
Między Pogórzem i Starym Obłużem broniły się od zachodu resztki
3 batalionu rezerwowego i szwadronu Krakusów, razem 250 ludzi pod
dowództwem mjra Jabłonowskiego. Rejon strzelnicy Stare Obłuże obsa­
dzały resztki 1 mps i 3 kompanii I gdyńskiego batalionu ON w łącznej
sile 300 ludzi. Na wschód od Młyna Kaina trzymał się nadal batalion
kpt. Kowrygi. I gdyński batalion ON, liczący jeszcze 200 żołnierzy, był
rozwinięty wzdłuż drogi na południu od Pierwoszyńskich Pustek. Dalej
na wschód aż do brzegu morskiego teren obsadzały dwie kompanie 2 mps.
Razem około 2000 polskich żołnierzy broniło się w dniu tym przed siłami
10 niemieckich batalionów. Jednak żadna część Płyty nie wpadła w ręce
Niemców od razu. Wszędzie trwał opór aż do ostatka. Często czoło oddziału
raziło jeszcze nacierającą piechotę niemiecką, podczas gdy za jego plecami
już odbywało się rozbrajanie okrążonych grup tyłowych. Tak było z 3
batalionem rezerwowym.
Większość sił polskich walczyła do godzin popołudniowych. Naj­
wcześniej, bo w godz. 7—9, została zlikwidowana obrona Kolonii Obłuże
i bloków Pagedu; w ich obronie padł mężny ppłk M. Sołodkowski. Około
godziny 13 Niemcy doszli do morza między Oksywiem i folwarkiem
Nowe Obłuże, zachodząc na tyły reszty obrony. Około godziny 14
nieprzyjaciel zlikwidował opór batalionu kpt. Kowrygi, w pół godziny
potem padła strzelnica, gdzie Niemcy ponieśli w ataku duże straty. Rejon
koszar i wsi Oksywie oraz 2 morski pułk strzelców na północy broniły
się do godziny 16.30.
73
 Około godziny 11 płk Dąbek połączył się kablem podwodnym z kontr­
admirałem Unrugiem i zameldował, że wyczerpał wszystkie środki obrony
i pozostał sam ze sztabem. Opór Oksywia obliczał na godziny. Podał
straty oraz wymienił dowódców i oddziały, które wyróżniły się w walce
i zasłużyły na odznaczenia. Następnie zwrócił się do obecnych w sztabie
w Babim Dole oficerów:
— Tak oto skończyła się nasza rola jako dowódców — rzekł. — Nie
przestaliśmy jednak być żołnierzami i swój żołnierski obowiązek wypeł­
nimy do końca. Bierzcie karabiny i chodźcie ze mną. Będziemy walczyć
jako ostatni oddział Lądowej Obrony Wybrzeża.
Skierował się ku wyjściu, lecz cofną! się jeszcze od drzwi i wziął opartą
o ścianę szablę 4 7 .
W rejonie sztabu leżeli pokotem zabici nawałami artyleryjskimi z morza
żołnierze 6 kompanii 2 mps. Od jednego z pocisków zginął mjr W. Kański,
dowódca morskiego dywizjonu artylerii lekkiej. Gdy oficerowie sztabu
zaopatrywali się w broń po poległych, z głębi lądu nadbiegł zgorączko-
wany mjr Jabłonowski,
— Panie pułkowniku — wyprężył się przed Dąbkiem — melduję
posłusznie, że resztki 3 batalionu rezerwowego otoczone w rejonie Obłuża
uległy przemocy. Mnie się udało ujść, aby złożyć ten smutny meldunek.
Pułkownik Dąbek uściskał mjra Jabłonowskiego i podziękował mu za
postawę jego oddziału, jak i jego własną. Gdy ten stanął w szeregu z kara­
binem, rzekł:
— Pana, panie majorze, zwalniam od dalszego wysiłku. Pan już swego
dokonał.
Na to mjr Jabłonowski:
— Gdzie walczy mój dowódca, tam i ja z nim do końca!
I pozostał w szeregu. Po pewnym czasie dołączył również kpt. Kowryga.
Ogółem w sztabie Lądowej Obrony Wybrzeża zebrało się 15 oficerów
i 6 szeregowych, wśród nich kpr. Zodzich oraz strzelcy F. Golasik i Kap-
czyński. Pośród oficerów do walki stanęli ppłk Szpunar, mjr dypl. Szer-
wiński, mjr A. Dzierżyński, kpt. dypl. W. Tym, kpt. W. Szarras, H. Dą­
browski, Laudowicz, Fabicki, por. St. Spyrłak, Z. Pernak, ppor. W. Micha­
lik, ppor. Górski, sierż. Wiśniewski i inni. Ta ostatnia drużyna obrońców
rozwinęła się na północnej krawędzi jaru, pośród drzew z poszyciem.
Na prawym skrzydle znajdował się Dąbek, w lewo było morze, obok
działko przeciwpancerne i dwa cekaemy. Dochodzące jeszcze od północy
i południa odgłosy walki milkły stopniowo. Również od zachodu pluton
kolarzy LOW pod silnym ogniem zszedł do jaru 4 8 .
Niemcy nadciągnęli od strony morza. Ich gardłowe głosy doleciały
z dna jaru Babiego Dołu. Kapitan Tym ukryty za drzewem otwiera ogień
74
z karabinu. Jeden Niemiec pada z rozkrzyżowanymi rękami. Ustawiony
w kierunku południowym kpt. Fabicki daje serię ognia.
— Dlaczego strzelacie? — pyta ktoś z głębi zarośli.
— Nicht schiessen! Nie strzelać! — wołają Niemcy.
Lecz wkrótce z zachodu ich cekaem pluje długą serią pocisków. Puł­
kownik Dąbek w rozpiętym i podziurawionym jak sito płaszczu obserwuje
nieprzyjaciela chodząc po skarpie. Gdy ogień piechoty i moździerzy
wzmógł się, wezwał do siebie podpułkownika Szpunara i powiedział:
— W wypadku gdybym nie żył, natychmiast zaprzestaniesz walki!
Następnie przekazał ostatnie pozdrowienia żonie.
— Mit Handgranaten! — rozległo się z dołu wołanie feldfebla.
— Hej tam, chodźcie tutaj! — krzyknął po niemiecku Dąbek. — Nie
bójcie się! Patrzcie, ja się was nie boję.
Wtem padł pocisk z moździerza. Jeden z odłamków zranił pułkownika.
W tym momencie Dąbek strzałem w usta pozbawia siebie życia. Jego
ostatnie słowa miały brzmieć:
— Ja nie skapituluję! 4 9
Do wieczora wygasa na Oksywiu wszelki opór. Bohaterska obrona
Wybrzeża wraz ze swym niepokonanym dowódcą przechodzi do historii
walk polskiego oręża. Jako jej najchlubniejsza karta, której nic nie zdoła
zatrzeć! W 1957 roku władze Polski Ludowej nadają płkowi Dąbkowi
pośmiertnie Krzyż Grunwaldu II klasy.
Z ogólnego stanu 15 tysięcy walczących w formacjach Lądowej Obrony
Wybrzeża ponad 5 tysięcy żołnierzy i ochotników zostało zabitych i ran­
nych, nie licząc kontuzjowanych. Co trzeci żołnierz oddał życie lub odniósł
ciężkie rany o zachowanie prawa swego kraju do morza. Tylko na dwóch
gdyńskich cmentarzach, w Redłowie i Witominie, leży około 1200 obrońców
Wybrzeża. Cmentarze liczące po kilkudziesięciu lub kilkunastu poległych
są rozsiane po całym terenie walk: w Białej, Wejherowie i Redzie, w Rumii,
Kosakowie i Oksywiu, w lasach Zagórze i w wielu, wielu miejscach. Naród
polski krwią najlepszych swych synów wykazał niezłomną wolę trwania
nad Bałtykiem 50 .
Jazda i piechota polska na terytorium wroga
Nie można sobie dobrze uzmysłowić przedwrześniowego wojska bez kawa­
lerii, bez malowniczej tęczy 40 pułków konnicy, wśród których 3 nosiły
historyczne miano szwoleżerów, 27 — ułanów i 10 — strzelców konnych.
Nowoczesne tendencje motoryzacyjne dopiero ledwie dotknęły barwnych
proporczyków i brzęczących ostróg polskiej jazdy. Na pierwszy ogień
75
poszły pułki strzelców, nie posiadające tak chlubnych tradycji jak pułki
ułańskie, nie mówiąc już o szwoleżerach. Do chwili wybuchu wojny zostały
zmotoryzowane dwa pułki strzelców konnych: 1 i 10, oraz jedyny na razie
24 pułk ułanów. Pułki te jednak, mimo zamiany koni na pojazdy mechani­
czne, pozostały przy swojej dawnej nomenklaturze: zmotoryzowani ułani
i zmotoryzowani strzelcy konni.
Polska kawaleria była nie tylko wojskiem malowniczym i wzbudzającym
zachwyt na paradach wojskowych, lecz także wojskiem dobrym. Jej korpus
oficerski odznaczał się największą zwartością, poczuciem honoru i obo­
wiązku żołnierskiego, podoficerowie — tężyzną i żelazną dyscypliną,
a szwoleżerowie, ułani i strzelcy konni — świetnym wyszkoleniem i spra­
wnością fizyczną, które dawała 23-miesięczna, znacznie dłuższa niż w po­
zostałych broniach głównych, służba czynna poborowych. Częste konkursy
hippiczne, popisy szermiercze i woltyżerskie popularyzowały tę uprzy­
wilejowaną broń w społeczeństwie. Ściśle wojskowym odpowiednikiem
popisów były rajdy konne, połączone z przebywaniem wpław rzek i prze­
marszami po bezdrożach. Te umiejętności odnosiły zamierzony skutek:
Niemcy bali się polskiej kawalerii: jej szybkości działania i możliwości
zaskoczenia.
Toteż wszędzie, gdzie w pierwszych dniach wojny nie zaznaczył się
nacisk wroga, wystąpiły z akcją zaczepną jednostki polskiej kawalerii:
w Poznańskiem, na granicy z Prusami Wschodnimi w dorzeczu Narwi
i na najdalszym cyplu Suwalszczyzny.
Pierwszego dnia wojny obowiązywał kategoryczny zakaz Naczelnego
Dowództwa przekraczania granicy niemieckiej, aby nie ściągnąć na siebie
zarzutu sprowokowania agresji. Jednak gdy wojna stała się faktem, do
podstawowych zadań związków kawaleryjskich należało „rozpoznawanie"
ugrupowania nieprzyjacielskiego za granicą państwa.
Walki pod Lesznem, Rawiczem i Krotoszynem
Na 400-kilometrowym froncie wielkopolskim zaznaczyły się działania
tylko drugorzędnych sił nieprzyjaciela. Rozwinięte w osłonie jednostki
armii „Poznań", głównie bataliony Poznańskiej i Kaliskiej Brygad Obrony
Narodowej, z łatwością odparły wypady niemieckiej straży granicznej
i landwery. Nieco silniejszy nacisk Niemców został stwierdzony na skrzy­
dłach ugrupowania osłonowego armii. W południowej części pasa oddział
niemiecki w sile pułku uderzył w kierunku na Krotoszyn, został jednak
zatrzymany przez oddziały 56 pp płka Tyczyńskiego. Podobnie też bez
skutku pozostało uderzenie innego oddziału na Odolanów.
76
Jedynie na odcinku osłonowym Wielkopolskiej Brygady Kawalerii
przeciwnik opanował początkowo Rydzynę, Bojanowo i Rawicz. Rawicza
i Leszna — jako macierzystych garnizonów — bronił częścią swych sił
55 pułk piechoty płka W. Wiecierzyńskiego; większość pułku cofnięta
była o 60 kilometrów na linię Warty. Jeszcze późną nocą z 31 sierpnia
na 1 września dowódca oddziału wydzielonego „Rawicz", kpt. S. Otwo-
rowski, zameldował, że bandy dywersantów niemieckich przekroczyły
granicę, palą zabudowania, maltretują ludność i zabierają bydło 5 1 . Generał
Abraham, dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, niezwłocznie wysłał
do Rawicza na pomoc pluton samochodów pancernych z porucznikiem
Tomaszukiem.
Od rana 1 września natarcia niemieckie rozwinęły się również w kie­
runku na Bojanowo, Rydzynę i Leszno. W Rawiczu położenie było ciężkie.
Niemcy otoczyli miasto i ostrzeliwali je ogniem artyleryjskim. Kompania
8/55 pp po uporczywych walkach ulicznych została odrzucona do lasu
na północ od miasta. Dowódca zażądał pomocy.
Na Leszno pierwsze uderzenie niemieckie wyszło w sile dwóch bata­
lionów i zostało z łatwością odparte przez I batalion 55 pp mjra Jana
Dymowskiego. Głębokie rowy przeciwczołgowe zabezpieczały Leszno
przed nagłym wtargnięciem broni pancernej. Działka ppanc. batalionu
oraz działony artylerii piechoty ogniem na wprost odrzuciły nacierającą
piechotę niemiecką. Wzięto jeńców z 61 pp Grenzschutzu i 252 dywizji
landwery ". Drugie natarcie niemieckie przy wsparciu artylerii rozpoczęło
się w kilka godzin po pierwszym i zostało zsynchronizowane z dywersją
volksdeutschów wewnątrz miasta. Jednak dywersję szybko stłumiono
przy pomocy oddziałów odwodowych i szwadronu tankietek por. Chłopika.
Dowódca artylerii piechoty, kpt. Ludwik Śnitko, ogniem bezpośrednim
burzył poszczególne domy, w .których zabarykadowali się dywersanci:
16 dywersantów zabito, a 19 z bronią w ręku schwytano 5 3 . Do miasta
przybył znad Warty już rano płk Wiecierzyński, zaniepokojony o los
swego batalionu. Były jednak i wieści pomyślne. Na odcinku Kaczkowo—
Bojanowo kompania ON z kompanią zwiadowczą 55 pp rozbiły doszczę­
tnie kompanię niemiecką, biorąc 15 jeńców.
W tym czasie dowódca III batalionu, ppłk R. Jabłoński, przerzucił
transportem samochodowym pod Rawicz kompanię piechoty. Kapitan
Otworowski, otrzymawszy posiłki, odbił miasto, przekroczył granicę i pę­
dził przed sobą napastników. Pod Kónigsdorfem ppor. Z. Janowski ze
swym oddziałem natknął się na kolumnę samochodową i rozbił 80 poja­
zdów 5 4 .
77
 Wypad na Wschowę
Po opanowaniu sytuacji w Lesznie gen. Abraham postanawia przepro­
wadzić podobną akcję wypadową i represyjną w dniu 2 września na Wscho­
wę. W tym celu utworzono oddział wypadowy w sile kompanii piechoty
pod dowództwem kpt. Lesisza z baterią artylerii kpt. Snitki oraz szwadro­
nem TKS por. Chłopika, wzmocnionym przez szwadron cyklistów por.
Barańskiego i pluton 17 pułku ułanów_. Zbyt skromne siły polskie stały
w osłonie, by tworzyć oddział większy do działania w jednym kierunku.
O świcie 2 września kombinowany oddział wypadowy wyrusza na
Wschowę pod osobistym dowództwem gen. Abrahama. Na przedzie
posuwają się tankietki rozpoznawcze, dalej reszta szwadronu pancer­
nego, po bokach erkaemy na motocyklach, w pewnym oddaleniu cykliści,
a na końcu — samochód terenowy dowódcy brygady. Wysoko w górze
klucze bombowców z ciężkim dudnieniem ciągną w głąb obszaru Polski.
12. Gen. Roman Abraham,
dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii
78
Niemcy z daleka rozpoczynają bezładną strzelaninę z broni powta­
rzalnej, która się miesza z terkotem karabinów maszynowych. Z południa
lecą pociski artyleryjskie i wybuchają między Lesznem a Rydzyną. Lecz
polskie samochody pancerne suną niepowstrzymanie naprzód. Po krótkiej
wymianie strzałów Polacy zajmują pierwszą niemiecką wieś — Geyerdori.
Strojna w swastyki i portrety przywódców III Rzeszy, z Hitlerem i Goe-
ringiem — wieś niemiecka wita polskie wojsko milczeniem. Tylko w opło­
tkach pomykają żołnierze, a przy płonących stodołach i stertach kręcą
się ratujący je chłopi 5 5 .
Od północnego wschodu słychać inne odgłosy wystrzałów artyleryjskich:
to kpt. Snitko podszedł ze swą baterią na odległość strzału do Wschowy
i bombardował koszary. Był to postanowiony rewanż za ostrzał artyle­
ryjski Leszna i akcję dywersyjną na tyłach wojska. W 25 lat później, w rocz­
nicę napaści niemieckiej na Polskę, społeczeństwo Leszna wzniosło na po­
lach Wschowy obelisk ku upamiętnieniu wypadu 55 pułku piechoty i 17
pułku ułanów na terytorium wroga. Równocześnie na ratuszu w Lesznie
wmurowano tablicę pamiątkową.
Po wystrzeleniu 136 pocisków artyleryjskich oddział wypadowy cofnął
się we własne granice. Ta niewielka kontrakcja przyczyniła się do wytwo­
rzenia w oddziałach poznańskich doskonałego nastroju, który — mimo
późniejszego odwrotu — utrzymał się do końca walk wrześniowych.
Zarówno dowódców, jak i żołnierzy armii „Poznań" ożywiała niezłomna
wola walki, stanowiąca czynnik wyróżniający tę armię nawet na tle ogólnej
ochoty do orężnej rozprawy z wrogiem.
Na północnych krańcach Wielkopolski Niemcy zaatakowali przejścia
przez graniczną wówczas Noteć pod Czarnkowem. Na pomoc czarnko-
wskiemu garnizonowi Straży Granicznej i przysposobienia wojskowego
pospieszył oddział kolarzy 7 pułku strzelców konnych. Będący w Obor­
nikach dowódca jednostki, płk. S. Królicki, udał się na miejsce walki
i osobiście poprowadził pluton podchorążego Niedbała do przeciwude-
rzenia, które wyparło Niemców za granicę. Tymczasem jednak północnym
brzegiem rzeki, w pasie armii „Pomorze", posuwały się większe siły nie­
mieckie — na Nakło i Bydgoszcz. Rozwinięte w rejonie Kcyni oddziały
polskiej 26 dywizji płka dypl. Brzechwy-Ajdukiewicza brały kolumny
niemieckie pod ogień swej artylerii, co odchylało je ku północy, lecz nie
powstrzymywało marszu w głąb polskiego obszaru.
56
Wieczorem 2 września nadszedł rozkaz palenia stogów ze zbożem .
Był to złowróżbny znak, że Poznańskie nie będzie bronione. Następnego
dnia zapadła decyzja Naczelnego Dowództwa opuszczenia Wielkopolski.
Jeszcze poprzedniej nocy mieszkańcy Poznania z radością oglądali prze-
79
marsz Podolskiej Brygady Kawalerii, zdążającej po wyładowaniu z tran­
sportów kolejowych przez miasto na zachód.
Tym razem ułani wyglądali mniej barwnie, lecz za to bardziej bojowo.
Każdy żołnierz, prócz karabinka kawaleryjskiego i szabli przy siodle,
miał bagnet i łopatkę saperską, maskę gazową, chlebak i manierkę. Pierwsza
trójka każdej sekcji, z wyjątkiem sekcji erkaem, uzbrojona była w lance —
lecz bez proporczyków. Jednostki zachowały jedynie proporce szwadro­
nowe w barwach pułkowych: 6, 9 i 14 pułku ułanów tej brygady, różniące
się kolorowymi wypustkami. Hełmy typu francuskiego i mundury polo­
we — wprost z magazynów mob. — zrównały sylwetki wszystkich żoł­
nierzy. Jednakże oficerowie, a nierzadko i podoficerowie wyróżniali się
pięknym, słynnym na cały świat krojem butów, które później w polu
przyciągały uwagę snajperów niemieckich i stały się przyczyną niejednej
straty ".
Za pocztem dowódcy pułku i plutonami specjalnymi szły cztery szwa­
drony liniowe, różniące się między sobą maścią koni, przepięknie dobra­
nych wzrostem, kondycją, temperamentem. Za szwadronem cekaem,
reprezentującym główną siłę ogniową pułku, szedł pluton działek ppanc.
Do każdego z czterech działek zaprzężone były trzy konie silnej budowy.
Całość kolumny zamykał 6 dywizjon artylerii konnej pod dowództwem
ppłka dra S. Pochopienia, pierwszy wybór artylerii, hołdującej bohater­
skim tradycjom błyskawicznego manewru Bemowskiego.
Niestety, jeszcze tego samego dnia Podolska Brygada Kawalerii płka
dypl. Leona Strzeleckiego wycofała się na wschodni brzeg Warty, opusz­
czając Poznań. W dniu 4 września opuszczone zostało Gniezno. Na północy
w Chodzieży powiewały już w dniu 3 września flagi hitlerowskie, wywie­
szone przez miejscowych Niemców, mimo iż w pobliskim Budzyniu znaj­
dowała się jeszcze polska placówka. To nierozważne zarządzenie niszcze­
nia plonów stało się dla Niemców hasłem do zwiększenia zuchwałej aktyw­
ności.
Poznańskie słynęło z wysokiego poziomu uprawy, a zbiory 1939 roku
były szczególnie obfite. Patrole konne wysuniętych ku granicy jednostek
rozjeżdżały się w różnych kierunkach dla wykonania bolesnego zadania.
Od tygodni nie padało, toteż łuny pożarów wzbijały się hen, ponad
horyzontem, oświetlając w ciemnościach nocnych całą Wielkopolskę
krwawym odblaskiem pożogi. Wojsko polskie na blisko sześć lat opuszczało
kolebkę państwa, w której przed tysiącleciem zrodziła się pierwsza orga­
nizacja państwowa Polan.
80
Wypad na Białą
Większość polskiej kawalerii została skoncentrowana na północnej granicy
państwa, od strony Prus Wschodnich. W przewidywaniu manewrowego
charakteru walk na tym terenie Naczelne Dowództwo skierowało na front
północny na ogólną liczbę 11 brygad kawalerii aż 4 brygady: Nowogródzką
i Mazowiecką do armii „Modlin" oraz Podlaską i Suwalską — do Samo­
dzielnej Grupy Operacyjnej „Narew". Piąta brygada: Pomorska Brygada
Kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego, została głęboko wciśnięta w kory­
tarz gdański.
Sam kwiat polskiej jazdy, ze wszystkimi trzema pułkami szwoleżerów
oraz 1 i 2 pułkami ułanów, zebrał się nad dolną Wisłą i w dorzeczu Narwi,
by zagrodzić nieprzyjacielowi drogę do serca kraju. Jednakże z chwilą
wybuchu wojny w orbicie działań znalazły się tylko Pomorska Brygada
Kawalerii oraz obie wielkie jednostki jazdy armii „Modlin". Natomiast
na 250-kilometrowym froncie SGO „Narew" pierwsze dni wojny zaznaczyły
się jedynie przelotami samolotów i bombardowaniem tyłów. Na ziemi
doszło do utarczek patroli niemieckich z polskimi oddziałami. Lotny
oddział niemiecki uderzał to tu, to tam, aby wprowadzać w ugrupowaniu
polskim zamieszanie. W tym czasie między Suwałkami a Augustowem
końv..yła mobilizację Suwalska Brygada Kawalerii gen. Z. Podhorskiego.
na północ zaś od Łomży, pod Stawiskami, zbierała się Podlaska Brygada
Kawalerii gen. Kmicica-Skrzyńskiego. Sił tych można było użyć pod Mła­
wą, gdzie od razu zaznaczył się punkt ciężkości niemieckiego uderzenia.
Do większych starć doszło tylko pod Szczuczynem, a Grajewo kilka­
58
krotnie przechodziło z rąk do rąk . W ciągu nocy z 2 na 3 września Polacy
wykonali odwetowe wypady na teren Prus Wschodnich, przy czym 2 szwa­
dron 10 pułku ułanów pułkownika Buslera dotarł aż do miejscowości
Belczące pod Białą Piską. Na ogół polskie wypady stwierdziły tylko słabe
oddziały obrony krajowej z nieliczną artylerią.
Jedyne poważne działanie ze strony niemieckiej wyszło na Myszyniec,
na zachodnim skraju pasa działania SGO „Narew". Silne natarcie jedno­
stek zmotoryzowanych od pierwszych godzin wojny zepchnęło Kurpiowski
Batalion Obrony Narodowej, następnego zaś dnia części 42 pułku piechoty
18 łomżyńskiej dywizji i szwadron 5 pułku ułanów. Niestety, gen. Młot-
-Fijałkowski nie wyciągnął z tego faktu słusznych wniosków: na dzień
4 września zarządził natarcie na terytorium Prus Wschodnich siłami
całej Brygady Podlaskiej. Właśnie pełnej tragicznych następstw nocy
z 3 na 4 września pod Gruduskiem ruszył gen. Kmicic-Skrzyński ze swą
6—Bitw\ polskiego Wr/cśnia. tom 1 81
 kawalerią na podstawy wyjściowe do natarcia na Białą Piską — szlakiem,
którym poprzedniej nocy poszedł wypad 10 pułku ułanów.
Główne zadanie miał wykonać 5 pułk ułanów pod dowództwem pika
Chomicza ze wsparciem dwóch baterii 14 dywizjonu artylerii konnej
po osi Glinki—Sokoły—Klarheim—Kózki. Od wschodu w osłonie głów­
nego natarcia miał posuwać się 9 psk płka Falewicza i jedna bateria konna
po osi Brzózki Wielkie i Małe-—Ostra Góra itd. W odwodzie pozostawał
10 pułk ułanów — w drugim rzucie za 5 pułkiem.
4 września o świcie prawoskrzydłowy szwadron rtm. Robaka z 9 psk
rusza do natarcia, które prowadzi stary żołnierz z poprzedniej wojny.
chorąży Strzelczyk. Ułani w zupełnej ciszy podchodzą do skraju lasu.
W promieniach wschodzącego słońca lśnią na ostrzach bagnetów spadające
z leszczyn perły rosy. Tyraliera zanurza się w las. Nagle przed Polakami
odsłaniają się bunkry, osłonięte linią rowów. Chorąży Strzelczyk bez
namysłu wyszarpuje zawleczkę granatu.
— Chłopcy, granatami w nich!
Jeszcze nie przebrzmiał zawieszony w powietrzu świst odłamków,
gdy dopadli do rowów. Roznoszą na bagnetach dwóch niemieckich ofi­
cerów. Trzeci przykłada pistolet do skroni. Niemcy nie wytrzymują pol­
skiego uderzenia wręcz. 66 jeńców wypełza z okopów z podniesionymi
rękami. W polskie ręce wpadają cztery cekaemy. Tymczasem 3 szwadron
por. Kołakowskiego zajmuje Brzózki Wielkie. Pierwszy przedmiot na­
tarcia zdobyty! 5 9
Podobnie szwadrony 5 pułku ułanów likwidują obronę nieprzyjaciela
we wsi Sokoły. Tu jednak dochodzi do głosu niemiecka artyleria, której
natężenie coraz bardziej się wzmaga. Ponadto dowódcy obu kierunków
meldują, że z miejscowości Kowalewo między obu osiami Niemcy ogniem
cekaem flankują dalsze posuwanie się. Skutkiem tego 9 psk nie może wychy­
lić się poza zdobyty las, a 5 pułk ułanów musiał nawet cofnąć się spod uchwy­
conego już Klarheim.
Generał Kmicic-Skrzyński podciągnął do uderzenia na Kowalewo
10 odwodowy pułk Buslera. Niestety, zanim nastąpiło jego rozwinięcie,
przepadł efekt wstępnego zaskoczenia i Niemcy przygotowali się na przyję­
cie nowych sił. W rezultacie gen. Kmicic-Skrzyński, nie zdobywszy naka­
zanego przedmiotu (Białej Piskiej), wieczorem wydał rozkaz do odwrotu.
Wypad na Reuss (Cmochy)
Na północnym cyplu Suwalszczyzny nieprzyjaciel, wykorzystując moment
luzowania odjeżdżającego transportem 41 pułku piechoty, napadł 2
82
września na Bakałarzewo. Zaskoczony przy luzowaniu szwadron 3 Pułku
Szwoleżerów im. Kozietulskiego odskoczył do tyłu, a Niemcy opanowali
miejscowość. Wkrótce jednak szwoleżerowie ochłonęli z wrażenia i ruszyli
do przeciwnatarcia. Równocześnie od skrzydła uderza szwadron rtm. Cyn-
gotta z 2 Pułku Ułanów Grochowskich, odrzuca Niemców i przywraca
położenie. W ciągu nocy szereg plutonów 1 i 2 pułku ułanów wykonuje
wypady na strażnice niemieckie, obrzuca je granatami, wznieca popłoch.
Następnego dnia Niemcy w odwet znowu uderzają, wsparci przez artylerię,
na Bakałarzewo, znowu wypierają szwoleżerów, lecz ci — bez pomocy
tym razem — odzyskują swoje pozycje.
Uwaga dowódcy 3 pułku szwoleżerów jest nastawiona na większe
działanie. Jeszcze przed mobilizacją wyborowy ten pułk jazdy ze wzmo­
cnieniem dywizjonu pancernego i artylerii otrzymał zadanie przebicia się
przez linię jezior na Margrabową (Olecko) i opanowania węzła dróg
na północny zachód od Margrabowej. Przewidywano bowiem na tym
kierunku głębszy zagon.
Wieczorem 3 września wyruszył z miejscowości Raczki wypad dywi­
zjonu 3 pułku szwoleżerów pod dowództwem mjra Witkowskiego. Dwa
szwadrony przekroczyły o zmroku linię graniczną. W straży przedniej
szedł oddział z 4 szwadronu pod dowództwem wchm. Domińczaka.
W pobliżu posuwał się 2 szwadron rtm. Chludzińskiego, który od granicy
stawał się dowódcą wyprawy. Szwoleżerowie z bagnetem na broni posu­
wali się cicho jak duchy. Na twarzach większości malowało się duże sku­
pienie. Celem wypadu miała być nadgraniczna miejscowość Reuss na szosie
do Margrabowej. Przewodnik zawrócił od granicy, masa drutów kolcza­
stych i siatek tamowała posuwanie się, rozlegały się psykania i przekleń­
stwa, gdyż nie wzięto nożyc do cięcia drutu.
Nagle wśród ciszy nocnej rozległ się wystrzał z visa. To por. Stricker
wypalił do jakiegoś grubego cielska. Stało się to-hasłem do ataku. 2 szwa­
dron miał opanować północną część miejscowości, 4 — por. Strickera — po­
łudniową wraz ze stacją kolejową. Wtem w górę wzbiła się rakieta, oświe­
tlając teren jak w dzień.
— Padnij! — zakrzyknął rtm. Chludziński.
Gdy tylko rakieta zgasła, cała wyprawa zerwała się na nogi i ruszyła
naprzód ławą. Rezultat działania był natychmiastowy. Zawrzał bezgłośny,
zduszony bój w ciemnościach. Ktoś gasi granatem strzelający cekaem.
Inni ścigają uciekających.
— Brać żywcem! — krzyczy rtm. Chludziński.
Wypad bowiem ma dostarczyć języka.
Cała akcja trwała piorunująco krótko. Roześmiani, hałaśliwi szwole­
żerowie wracali o północy z zadania s o .
83
 Na północnym skrzydle rtm. Cyngott wykonał wypad na Micrunis/ki.
uwieńczony również pełnym powodzeniem i bez strat.
Lecz była to ,,wojenka", podczas gdy na ziemie polskie zwalała się
w całej swej grozie i spustoszeniu nowoczesna wojna. Przebieg działań
na froncie SGO „Narew" od początku wojny zdawał się świadczyć, że
nieprzyjaciel nie zamierza tu podejmować większej akcji. Toteż sukces
Podlaskiej Brygady Kawalerii był chybiony. Szczęście, że Naczelne Do­
wództwo nic zgodziło się na proponowane przez generała Młota-Fijałkow-
skiego działanie Suwalskiej Brygady na Margrabową.
W gruncie rzeczy dwie brygady północno-wschodniej części polskiego
frontu przez szereg dni wykonywały — wedle określenia płka dypl.
L. Mitkiewicza — zadania kawalerii dywizyjnej61, bez uwieńczenia swej
akcji poważniejszym sukcesem operacyjnym czy terenowym. W działaniach
zaczepnych polskiej kawalerii na Prusy Wschodnie krył się silny moment
propagandowy. Była to, według wersji Naczelnego Dowództwa, niejako
polska ofensywa, która łącznie z rzekomą angielską flotą na Bałtyku
i nie istniejącym w rzeczywistości bombardowaniem Berlina — miała krze­
pić na duchu cofające się wojsko polskie. Chwyt ten jednak szybko stracił
swą wartość propagandową, ponieważ przed żołnierzem nie udało się ukryć
ciężkich zmagań defensywnych. Zresztą zmagania te bynajmniej nie rozkła­
dały go moralnie, przeciwnie, rodziły nowe siły odporu. Natomiast brak
dwóch wielkich jednostek szybkich: Podlaskiej i Suwalskiej Brygady Ka­
walerii, brak ponad 15 tysięcy doborowego i ruchliwego żołnierza na właś­
ciwym kierunku operacyjnym, jakim była rozpoczęta od pierwszej chwili
inwazji niemieckiej bitwa pod Mławą, a później pod Różanem, wywarły
poważne i wysoce ujemne następstwa. Przyczyniły się niewątpliwie do
zachwiania całego północnego frontu.

Walki graniczne Wołyńskiej Brygady Kawalerii

pod Mokrą, Ostrowami i Kamieńskiem

Na drugim końcu Rzeczypospolitej, pod Kłobuckiem koło Częstochowy,

równie piękną — choć inną w swym wyrazie taktycznym — kartę zapisała
jednostka kawalerii. Były to działania Wołyńskiej Brygady Kawalerii
w czasie jej walk granicznych, a szczególnie klasycznego boju pierwszego
dnia wojny z niemiecką 4 dywizją pancerną pod Mokrą koło Kłobucka.
Całodzienną tę bitwę z siłami głównymi dywizji pancernej generała Rein-

85
 hardta powinno by się umieszczać w podręcznikach z taktyki drugiej
wojny światowej jako przykład równorzędnego boju niewielkiej liczebnie
i słabej pod względem ogniowym jednostki kawaleryjskiej z górującą
nad nią pod każdym względem, z samej swej istoty przeznaczoną do działań
przełamujących, jednostką pancerną agresora. Bój ten był oczywistyrti
tryumfem bezwzględnej woli walki i wybitnej sztuki dowodzenia nad iście
teutońską taktyką fizycznego miażdżenia przeciwnika.
Pod Mokrą, a następnego dnia pod Ostrowami niemieckiej dywizji
pancernej, liczącej 13 tysięcy ludzi. 308 czołgów. 38 samochodów pan­
cernych i 101 innych wozów bojowych 62 , przeciwstawiła się skutecznie
o połowę niniejsza brygada kawalerii pika dypl. Juliana Filipowicza,
posiadająca wsparcie zaledwie 16 dział lekkich i 22 armatek przeciw­
pancernych oraz 22 pancerne wozy bojowe, z czego tylko 3 tankietki uzbro­
jone w 37 mm działka, pozostałe — w cekaemy. Główna siła ognia tej
czteropułkowej brygady sprowadzała się do ręcznej broni przeciwpancernej
i broni maszynowej: 78 rusznic przeciwpancernych. 95 cekaemow i 94
erkaemów, nie licząc karabinów powtarzalnych ułanów i strzelców kon­
nych oraz ognia pociągu pancernego i przydzielonego na czas akcji pod
Mokrą batalionu 84 pp.
Wołyńska Brygada Kawalerii w składzie 19 i 21 pułku ułanów oraz pułku 14
13. Płk dypl. Julian Filipowicz, - Ppłk Kazimierz de Rostwo Suski,
strzelców konnych i 2 dywizjonu artylerii konnej została zmobilizowana
dowódca Wołyńskiej BK dowódca 21 pułku Ułanów Nadwiślańskich
na Wołyniu w połowie sierpnia 1939 roku i przerzucona transportami
kolejowymi w rejon Brzeźnicy Nowej na południowe skrzydło armii
..Łódź". Pod koniec sierpnia dołączył z Krzemieńca 12 Pułk Ułanów Pamiętnej nocy z 31 sierpnia na 1 września nadgraniczny las z niemie­
Podolskich ppłka A. Kuczka i przydzielone jako wzmocnienie: IV batalion ckiej strony huczy tysiącem motorów. Las z naszej strony jest cichy
84 pp mjra W. Sokola oraz pociąg pancerny nr 53 kpt. M. Malinowskiego. i czujny. Niekiedy tylko parsknie koń lub brzęknie ułańska ostroga \
6

Własny, organiczny batalion strzelców pod dowództwem ppłka W. War­
choła organizował się dopiero pod Łobodnem. Była to więc niejakodwubry-
gadowa dywizja kawalerii.
28 sierpnia, przed wyruszeniem na pozycje, następuje ostatnia defilada
przed dowódcą armii. gen. Juliuszem Rómmlem. Pułki idą w całej swej
krasie: konno, z proporczykami i lancami, które później jako bezużyteczne
zostały złożone na wozy taborowe 6 3 . 21 Pułk Ułanów Nadwiślańskich
ppłka Kazimierza de Rostwo-Suskiego podejmuje dowódcę armii obiadem
żołnierskim we dworze Jedlno.
W nocy z 30 na 31 sierpnia 6 4 brygada została przesunięta w trybie
alarmowym w bezpośrednie pobliże granicy do lasów między Kłobuckiem
i rzeczką Liswartą. Zadanie: osłonić południowe skrzydło armii ..Łódź"
i być w gotowości do działań zaczepnych w dwóch rozbieżnych kierun­
kach: na korzyść 30 dywizji gen. Cehaka w Działoszynie i 7 dywizji z armii
„Kraków" — w rejonie Częstochowy.
Zachodni skraj lasu z rozległą polaną, na której znajdowały się
trzy miejscowości tej samej nazwy: Mokra I. Mokra II i Mokra III. obsa­
dziły obronnie oddziały 21 pułku modrych ułanów. Jednak naprzeciw
Mokrej III ciągnął się pas bezleśny, nie stwarzający żadnych przeszkód
dla broni pancernej. Tę bramę między lasami obejmuje 4 szwadron por.
Karola Kantora; w prawo, ku północy, rozwija się 2 szwadron por. Edwarda
Sobańskiego. Przed skrajem lasu. na wzgórzu 268, wysunięte stanowiska
zajmuje 3 szwadron rtm. Bolesława Deszerta, wzmocniony dwoma ce-
kaemami i działkiem przeciwpancernym. Plutony 1 szwadronu ubezpie­
czają północne skrzydło, utrzymują łączność z sąsiadami (19 p.uł.) i patro­
lują przedpole aż po granicę państwa 66 .
W przerwie leśnej, w rejonie 4 szwadronu, mieści się gros broni ciężkiej
pułku: 3 działka ppanc. i 8 cekaemow. Porucznik Kantor urządza w rowie
melioracyjnym dwa silne gniazda oporu. Pod maską soczystej zieleni
zaczaili się ułani 4 szwadronu z granatami w ręku i rusznicami przeciw-

86 87
 pancernymi przy policzkach. Linia pierwszego oporu pułku pozostawała
pod dowód/lwem mjra St. Starzeckiego, /asicpcy dowódcy pułku. Puł­
kownik Suski obrał swój punkt obserwacyjny na wieży triangulacyjnej
w rejonie Mokrej III, skąd miał daleki wgląd w teren. Ponieważ do obsa­
dzenia linii obronnej zużył wszystkie siły pułku, poza plutonem kolarzy,
dowódca brygady przydzielił mu 4 szwadron 12 pułku ułanów, który
stanął jako odwód 21 pułku ułanów w rejonie wiaduktu kolejowego za
punktem obserwacyjnym dowódcy pułku 6 7 .
Na linii potrójnej miejscowości Mokra, między Mokrą II i Mokrą III,
ustawiły się trzy baterie 2 dywizjonu artylerii konnej ppłka Jana Kamiń-
skiego z kierunkiem strzału na przerwę leśną i punktami obserwacyj­
nymi w liniach obronnych 21 p. uł. i IV baonu 84 p p . 6 8 Reszta sił, roz­
mieszczona w rejonach swej koncentracji, była w dyspozycji dowódcy
brygady. Na północ od ugrupowania 21 pułku ułanów znajdował się w rejo­
nie m. Zawady z placówką w Dankowie 19 pułk ułanów ppłka dypl. Pętkow-
skiego z zadaniem dozorowania i patrolowania Liswarty. Tylko 4 szwadron
por. W. Gumińskiego był rozwinięty na północnym skraju lasu „Gro­
dzisko" 6 9 . Za torem śląsko-gdyńskiej magistrali kolejowej stały w odwodzie
dwa pozostałe pułki brygady (12 ułanów i 2 psk) oraz dywizjon pancerny
mjra Glińskiego. Ugrupowanie takie wynikało z zadania, aby być „goto­
wym" do interwencji zarówno na rzecz północnego, jak i południowego
sąsiada.
1 września już o godzinie 4.30 gwałtowne wybuchy na granicy posta­
wiły obrońców na nogi. Kuchnie polowe ledwie podwiozły na pozycje
obronne śniadanie, gdy nad głowami ukazał się lotnik. Komenda „kryj
się" rozproszyła piefwszą kolejkę przy kotle. I tak wielu żołnierzy na czczo
rozpoczęło wojnę. Około godziny 6 do płka Suskiego wpadł na spienio­
nym koniu ułan od ppor. Berezowskiego, dowódcy patrolu wysłanego
ku granicy.
— O świcie Niemcy rozpoczęli bombardowanie i ostrzeliwanie Krze­
pic. Oddziały motocyklistów i czołgi wkroczyły do miasteczka. Krzepice
się palą! — brzmiały słowa meldunku 70 .
Bombardowanie objęło tymczasem cały obszar zajęty przez brygadę.
W rejonie Miedzna bomby niszczą artyleryjską kolumnę amunicyjną.
W lesie na zachód od Mokrej atak lotniczy trafił w konie 21 pułku ułanów,
które częściowo zginęły pod bombami, częściowo powyrywały się z rąk
koniowodnych i rozbiegły po lesie. Tabun koni z dorodnym kasztanem
na czele wysforował się na przedpole, pod ogień cekaemów niemieckich.
Pułkowi groziła utrata koni. Sytuację ratuje wachmistrz, szef jednego
ze szwadronów. Wyjeżdża konno wraz z dwoma ułanami i dopada pod
ogniem kasztana. Koń staje posłusznie i pozwala się odprowadzić wraz

ss
 z tabunem do tylu ". Z kierunku Krzepic wprost na pozycje pułku ruszyła
ławą ludność cywilna, prowadząc z sobą żywy inwentarz i porwane naprę­
dce z chat przedmioty. Wytwarzała się dramatyczna sytuacja, gdyż ta
ruchoma ława była jakby przesłoną dla zbliżających się za nią czołgów
nieprzyjaciela. Pułkownik Suski rozkazał szwadronom wysłać na przed­
pole energicznych podoficerów, aby wycofującą się ludność kierowali
na skrzydła ugrupowania.
Czołgi niemieckie minęły Opatów i pod ogniem szwadronu wysuniętego
ze wzgórza 268 rozwinęły się w linię, zbliżając się do stanowisk 2 i 4 szwa­
dronu. Jęknęła ziemia pod nawałą niemieckiej artylerii, z góry uderzyły
stukasy. Jednak i Polacy nie próżnowali. Zbliżające się czołgi zostały
przywitane ogniem działek ppanc, doskonale zamaskowanych rusznic
i pociskami trzech baterii konnych. Niemcy tracą 10 czołgów i wycofują
się do Opatowa. W czasie odwrotu jeszcze jeden czołg zostaje trafiony
ogniem flankowym 3 szwadronu. To łatwe odparcie pierwszego ataku
kompanii czołgów wywołuje na stanowiskach ułanów żywiołową radość.
Przerwa trwała jednak niedługo. Około godziny 9—9.30 rtm. Deszert
melduje zbliżanie się do Opatowa kolumny około 30 czołgów. Jednocze­
śnie oddział motocyklistów z kilkoma czołgami osiągnął rejon Dankowa,
gdzie znajdował się OW w składzie: 3 pluton 21 p. uł., drużyna kolarzy
oraz 5 TKS. Fala czołgów i samochodów pancernych po rozwinięciu się
sięga aż poza 2 szwadron na północy. Lotnictwo nieprzyjaciela przez
cały czas rozpoznaje i bombarduje las, nie napotykając przeszkód ze
strony obrońców, zajętych zwalczaniem o wiele groźniejszych natarć pan­
cernych. Jeden z lotników obniża się nad wieżą triangulacyjną i, foto­
grafując stanowiska polskie, pięścią grozi obsadzie punktu obserwacyjnego.
Pięścią też odpowiada na tę pogróżkę oficer ordynansowy pułku, pod­
porucznik Kuźnicki.
O godzinie 10 uderza z Wilkowiecka zaobserwowana fala czołgów
na przedni skraj obrony przy wsparciu ognia artylerii z Iwanowic. Od
wybuchów dygoce ziemia i drżą serca ułanów w płyciutkich rowach i wnę­
kach. Wysunięty szwadron wycofuje się z okrągłego i gołego jak bochen
chleba wzgórza 268, zajmując pozycję na prawym skrzydle obrony. Również
i prawe ubezpieczenie spędzone zostało z rejonu Rębielice Królewskie.
Jednak tam nieprzyjaciel zatrzymał się w miejscu. Jego główny wysiłek
kierował się na 4 szwadron w przerwie międzyleśnej. Szwadrony przyjęły
atak spokojnym i silnym ogniem wszystkich swoich środków. Baterie
dywizjonu konnego celnym i skutecznym ogniem wsparły pierwszą linię.
W kulminacyjnym punkcie walki nadjechał od północy pociąg pancerny
nr 53, „Śmiały", patrolujący odcinek linii kolejowej między Kłobuckiem
i stacją Miedźno, i z rejonu wiaduktu położył przed pozycje 4 szwadronu
90
ogień swoich czterech dział: dwóch haubic 100 mm i dwóch armat 75 mm.
Atak niemiecki znów został odparty, a przed pozycją pozostały dymią­
ce czołgi, z których wzięto jeńców. Reszta zawróciła. Przerwę w walce
spożytkowano na uporządkowanie oddziałów na pozycjach, uzupełnienie
amunicji, ewakuację rannych i naprawę sieci łączności. Zasadnicze ugrupo­
wanie brygady pozostało bez zmian.
Około godziny 12 spada na stanowiska polskie ogień artylerii niemie­
ckiej. Odpowiadają jej baterie daku, wstrzeliwując się na podstawy wyj­
ściowe Niemców, przebiegające skrajami wsi Opatów, Wilkowiecko i Wa-
lenczów. Ogień nieprzyjaciela wzrastał z minuty na minutę i wkrótce
osiągnął natężenie gwałtownego przygotowania. Niebawem rusza natarcie
przełamujące 4 dywizji pancernej, które ma tym razem przebić się już przez
polskie pozycje. Główne uderzenie ponad 80 czołgów znów kieruje się
na przerwę w lesie, obsadzoną siłami żywymi 4 szwadronu i większością
środków ogniowych pułku. Od Rębielic Królewskich pojawiły się także
czołgi, lecz ich napór w porównaniu z głównym uderzeniem był słabszy.
Mimo silnego ognia polskiej artylerii i broni przeciwpancernej, które
powoduje w szyku wroga spustoszenie, mimo bardzo wydatnego wsparcia
ogniowego pociągu pancernego kapitana Malinowskiego, masa czołgów
niemieckich wdziera się przez stanowiska 21 pułku ułanów na polanę
Mokra. Ułani nadwiślańscy walczą z determinacją i pogardą śmierci.
Sam tylko ppor. rez. Marcin Morawski z 4 szwadronu unieruchomił
ogniem rusznicy przeciwpancernej i granatami dwa czołgi, a kiedy trzeci
podjechał do jego stanowiska, z visem w ręku wskoczył nań, aby ostrzelać
właz 72 . Wyróżnił się tam również ppor. rez. inż. Jerzy Jełowiecki. Czołgi
przejeżdżają przez stanowiska działek ppanc, jedno z nich wgniatają
w ziemię, wybijając niemal całą obsługę, i mimo bohaterstwa obrońców
toczą się dalej. Część ich kieruje się na Mokrą II, lecz znaczna większość
posuwa się południowym skrajem Mokrej III. Wkrótce Mokra III staje
w płomieniach od pocisków zapalających. Dym i wysoko wzbity kurz
przesłaniają widok, oślepiają obrońców, a wśród tego piekła czołgi buszują
po polanie.
Sytuacja staje się groźna. Ława czołgów trafia na stanowiska 2 i 3 ba­
terii, które ogniem na wprost odpierają atak. Odtąd główny ciężar walki
bierze na swe barki 2 dywizjon artylerii konnej. Jego baterie, ustawione
w „jeża", prażą do stalowych cielsk z najbliższej odległości.
Działa 3 baterii por. Wakalskiego ukryte były koło leśniczówki pod
jabłoniami sadu, odległego o 200—250 metrów od ściany lasu. Od frontu
podpełzały do baterii czarne cielska czołgów na odległość 300—400 me­
trów i zza zasłon otwierały ze swych armat i kaemów ogień. Zgrzyt
zamków, komendy działonowych, napięte twarze celowniczych stwarzały
91

16. St. ogn. Stanisław Szymanik,
szef 3 baterii 2 dak
(w mundurze porucznika LWP)
15. Por. Stanisław Pokorny,
oficer ogniowy 3 baterii 2 dak
17. Pchor. Mieczysław Szymura, 2 psk
obraz grozy, w której przemieszane wystrzały dział i eksplozje pocisków
przynosiły ulgę. Już cztery czołgi stały przed stanowiskiem unierucho­
mione, a ich załogi kryły się w rozpadlinach lub przemykały ku tyłowi.
Natomiast na stanowisku ogniowym nikt się nie krył i nie szukał osłony,
mimo że gęsto padali zabici i ranni. Jakaś zawziętość i zapamiętanie opa­
nowało każdego kanoniera i każdego stopniowego. Oficer ogniowy, por.
St. Pokorny, oraz dwaj dowódcy plutonów: ppor. W. Bagiński i pchor.
Z. Pourbaix, uwijali się jak w ukropie, doskakując do jednego lub drugiego
ze swych dział, by skorygować celownik czy ukazać wyłaniający się groźny
cel n.
Z zadziwiającą szybkością i dokładnością strzelało pierwsze działo
kpr. Żłoba, przed nim też spiętrzyło się najwięcej groźnych, unierucho­
mionych cielsk znaczonych krzyżami. Musiało ono zwrócić uwagę wroga,
gdyż nagle seria trzech strzałów czołgowych trafiła w armatę. Zginęła
cała obsługa, z nieodżałowanym celowniczym, bombardierem Romańcem,
jeden tylko kpr. Żłób cudem ocalał. Po opanowaniu szoku podszedł
on do 4 działa i zajął miejsce celowniczego, aby walczyć dalej w odpieraniu
ataku pancernego. Zniszczył on 14 czołgów i jako pierwszy został przed­
stawiony do odznaczenia krzyżem Virtuti Militari 7 4 .
Pułkownik Suski musiał opuścić swój punkt obserwacyjny na wieży,
również miejsce postoju jego sztabu w leśniczówce zostało podpalone
przez czołgi. W rejonie wiaduktu zameldował się do jego dyspozycji do­
wódca dywizjonu pancernego, mjr S. Gliński. Pułkownik Suski wyszedł
z nim na skraj lasu i wskazując buszujące czołgi, zapytał:
— Czy ma pan w walce z nimi szanse powodzenia?
— Nie, nie mam — przyznał szczerze major. — Ale jeśli pan pułkownik
rozkaże, dywizjon wykona przeciwuderzenie.
Pułkownik wstrzymał się przed wydaniem takiego rozkazu, gdyż
wobec rażącej dysproporcji ilości wozów i uzbrojenia uznał, że przeciw­
uderzenie dywizjonu musiałoby się skończyć jego zniszczeniem 75 .
Tymczasem w kotłowisku na polanie Mokra II i III Polacy zaczynają
brać nad Niemcami górę. Coraz więcej czołgów nieruchomieje, a z luków
wyłażą osmoleni Niemcy w czarnych skórzanych kurtkach. Te zaś czołgi,
które mogą się ruszać, zaczynają oddalać się. Jednak na południu walka
wre nadal w całej pełni. Pułkownik Suski prosi dowódcę brygady o wzmo­
cnienie. Na razie wszakże odjeżdża na północ pociąg pancerny, gdyż
nadszedł meldunek o silnej kolumnie pancernej Niemców, która posuwa
się północnym brzegiem Liswarty. Przydzielony już przedtem 4 szwadron
12 pułku ułanów przyjmuje ogniem dwu działek i czterech cekaemów
93
czołgi, które po przejechaniu przez stanowiska artylerii skierowały się
pod wiadukt kolei. Wkrótce też pod dowództwem ppłka Kuczka przyby­
wają dalsze trzy szwadrony: 1 — por. St. Raczkowskiego, i 2 — rtm. Ol­
gierda Suryna. 3 szwadron rtm. Hollaka, z dwoma działkami ppanc i plu­
tonem cekaem, otrzymuje zadanie pójścia z pomocą 4 szwadronowi 21
pułku ułanów i zamknięcia wraz z nim luki między lasami.
Zdecydowana postawa tego pułku, który wzdłuż lizjery lasu na wscho­
dnim skraju polany Mokra stworzył drugą linię obronną, zatrzymuje
postępy wroga. Około godziny 14 czołgi niemieckie po raz trzeci oddają
Polakom pole; pozostaje na nim około 20 dymiących lub unieruchomio­
nych wraków pancernych. Tymczasem 3 szwadron 12 pułku ułanów nie
dochodzi do celu. Silnie ostrzelany przez wycofujące się czołgi, spieszy
się i zajmuje południowy skraj Mokrej II, tworząc rodzaj pozycji ryglowej 76 .
Rotmistrz Hollak, ranny w obie nogi, dowodzi do wieczora, ginie jednak
od serii zabłąkanego patrolu w czasie ewakuacji nie dochodząc do Izbisk.
Wcześniej jeszcze ginie ppor. K. Florkowski. Tak więc szwadrony 4 i 2
ułanów nadwiślańskich walczą samotnie na skrajach wyłomu w pierwszej
linii, z 1 plutonem por. B. Kawki na południowym skrzydle pod wzgórzem
263.
Głębokie wdarcie się nieprzyjaciela w ugrupowanie obronne brygady
zaniepokoiło płka Filipowicza, który otrzymał zadanie opóźniania Niem­
ców przez dwa dni na przestrzeni od granicy do Warty. Rozkazał więc
19 pułkowi ułanów, nie związanymi dotąd w walce siłami, przesunąć się
w rejon miejscowości Ostrowy i ugrupować obronnie na skraju lasu na
północny zachód od tej miejscowości. Równocześnie 11 batalion strzel­
ców ppłka W. Warchoła obsadził Ostrowy od południowego zachodu.
Powstawał w ten sposób drugi pas obronny na wypadek, gdyby obrona
21 pułku ułanów wraz ze wzmocnieniem 12 pułku ułanów została osta­
tecznie przełamana. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że Niemcy nie ponie­
chają dalszych ataków. Chodziło o jak najlepsze przygotowanie się na
ich przyjęcie.
— Czy moje szwadrony, wykrwawione trzema atakami czołgów, bom­
bardowaniem lotniczym i ogniem artyleryjskim, wytrzymają jednak nowy
atak nieprzyjaciela? — zastanawiał się płk Suski.
Od południa stał on na skrzyżowaniu drogi z torem, gdzie zebrały
się dwa sztaby pułkowe, poczty dowodzenia i plutony łączności. Aby
uniknąć niebezpiecznego stłoczenia w razie nowej walki, postanowił
przenieść się na wschodni kraniec Mokrej I. Tam też przewidział wyco­
fanie swych szwadronów, aby stworzyć na przedłużeniu 12 pułku ułanów
nową linię obrony ku północy.
94
Między godziną 15 a 15.30 wychodzi tego dnia czwarte natarcie czoł­
gów niemieckich, wsparte siłami 12 pułku grenadierów od północy i 12 pp
z 31 DP na południu, które kierowały się na stanowiska IV baonu 84 pp.
Sześć baterii wroga razi ogniem niewielki stosunkowo obszar polany,
niosąc śmierć i zniszczenie nieugiętym ułanom. Szczególnie dotkliwie
odczuwają ogień koniowodni, z trudnością opanowując gromady spło­
szonych kanonadą koni. Tym razem czołgi przedarły się także z kierunku
Rębielic i uderzyły na stanowisko 1 baterii w rejonie Mokrej II. Bateria
podejmuje walkę z bliska, traci jedno działo, lecz sześć szkieletów pan­
cernych płonie przed jej stanowiskiem. Por. Giedroyć z odległości 100
metrów rozbija atakujący go czołg, jednak inne zdołały wtłoczyć cekaem
baterii w ziemię i potoczyły się dalej.
Główne uderzenie kieruje się w dokonany wyłom i wylewa się na po­
lanę. Linia stanowisk 12 pułku ułanów podolskich zakwita jaskrawym
ogniem wystrzałów. Cztery działka przeciwpancerne i czternaście rusznic
bezustannie plują ogniem w stronę czołgów z najbliższej odległości. Wir
bitewny porywa wszystkich, bez względu na stopień i funkcję. Nawet
dowódca wraz ze swym sztabem donosi amunicję. Jednak mimo męstwa
i nieustępliwości obrońców, którzy gęsto zasłali pole swoimi ciałami,
masa pancerna wroga opanowuje polanę Mokra i przenika do lasu. W tym
położeniu dowódca brygady rzuca około godziny 16 do przeciwuderze-
nia swój odwód ruchomy: samochody pancerne mjra Glińskiego. Szwa­
dron pancerny, uzbrojony w dwa działka 37 mm i karabiny maszynowe
13,2 mm, z plutonem TKS wyrusza przeciw armatom i gąsienicom 20-to-
nowych czołgów niemieckich, wykonuje rajd na polanie i, utraciwszy
bardzo szybko cztery samochody — wraca spiesznie na podstawy, aby
uniknąć zmiażdżenia.
Wchodzi do walki ostatni odwód brygady: 2 pułk strzelców konnych
ppłka Mularczyka, którego dwa działka są od rana na linii. Szwadrony
strzelców konnych zasilają nadwątloną linię i przedłużają ją ku południo­
wi, zdwaja się siła ognia przeciwpancernego. Pluton ppanc. starszego
wchm. Jana Bonieckiego, walcząc już od godz. 10 powstrzymał w rejonie
leśniczówki dalsze zapędy czołgów. Działko kpr. Jana Suskiego, z nieza­
wodnym celowniczym st. strzelcem Julianem Zienkiewiczem, niszczy 8czoł­
gów. Zatrzymana fala czołgów kotłuje się w miejscu, zawraca i wycofując
się w kurzu i dymie wpada na czołgi drugiego rzutu. W szeregach Niemców
powstaje zamieszanie 77 . Dalsze fale, biorąc wycofujących się za Polaków,
otwierają do nich ogień. Wreszcie około godziny 16 następuje ogólny
odwrót masy pancernej z polany. Polacy odnoszą pełny sukces. 2 i 3 baterie
konne po zużyciu całej amunicji na swych zasadniczych stanowiskach
95
 cofnęły się w czasie przerwy za linię toru kolejowego, pozostając jednak
na tym samym kierunku działania. Około 17 jeszcze raz rusza natarcie
dwóch kompanii czołgów, kierując się pod przepust kolejowy. Jednak
skutkiem zapalenia się czołgu pod przepustem następuje zaklinowanie
się kolumny, która pozostaje w bezruchu do wieczora 78 .
Tymczasem pełne dramatycznego napięcia wydarzenia rozegrały się
jeszcze na północ od polany Mokra. Po odejściu gros sił 19 pułku ułanów
silna kolumna pancerna nieprzyjaciela posunęła się drogami i duktami
z Rębielic Królewskich na wschód i dążyła do miejscowości Izbiska —
za torem kolejowym. Niektóre czołgi przeszły tuż obok nowego miejsca
postoju dowódcy 21 pułku u anów.
Rozprawę z kolumną nieprzyjaciela powierzył dowódca 19 p.uł^ppłk
dypl. Pętkowski, rtm. A. Skibie, oddając mu do dyspozycji prócz własnego
1 szwadronu — 3 szwadron por. St. Góreckiego z 6 cekaemami i dwoma
działkami ppanc. Skiba natychmiast podjął decyzję. 1 szwadronem ruszył
galopem z m. Zawady rozwiniętym harcownikami na las „Grodzisko",
3 szwadron miał ubezpieczać od wschodu wzdłuż szosy na Miedźno.
Jednak w drodze do szarży 1 szwadronu dołączyły samorzutnie plutony
por. Góreckiego. Niemcy zareagowali ucieczką. Owocem tej błyskawicznej
akcji było zajęcie leśniczówki na północnym skraju lasu „Grodzisko",
gdzie zdobyto skrzynie z amunicją do ceakem i z materiałem wybuchowym
do zrywania torów.
W dalszym ciągu szwadrony dywizjonu rtm. Skiby, już to operując
konnymi patrolami, już to uderzając plutonami na bagnety pieszo, lub
też zaskakując nieprzyjaciela wzdłuż duktów leśnych seriami broni maszy­
nowej z taczanek, utrzymywały kolumnę nieprzyjaciela przez szereg
godzin w szachu, tak że nie ważyła się ona zdecydowanie posunąć naprzód.
Trwało to aż do czasu pojawienia się pociągu pancernego nr 53.
Kapitan Malinowski, który ze swoim pociągiem pancernym stał na
stacji Miedźno (o 6 kilometrów na północ od miejscowości Miedźno)
w oczekiwaniu na zapowiedziane ukazanie się czołgów wzdłuż Liswarty,
otrzymał rozkaz powrotu do głównej bitwy na południowym odcinku.
Po przebyciu 2—3 kilometrów oczom jego ukazała się na dukcie leśnym
kolumna pancerna, jak się okazało, napełniająca z cystern paliwo. Załoga
pociągu otworzyła do czołgów ogień ze wszystkich środków i zadała im
straty, ale i pociąg otrzymał cztery pełne trafienia. W rezultacie jednak
swoim ogniem rozstrzygnęła starcie na polską korzyść i niemieckie czołgi
powstrzymały swój dalszy marsz na Izbiska. Niemcy bali się pociągu
pancernego, który, jak wynika z relacji, trzymał ich w ryzach przez wiele
godzin 7 9 .
7. Wołyńska Brygada Kawalerii pod Mokrą w godzinach popołudniowych 1 września

<>(,
 Trwająca 10 godzin bitwa pod Mokrą spowodowała ogromne straty
po obu stronach. Polanę zaścieliło cmentarzysko około 50 palących się
i unieruchomionych czołgów. Kilkanaście wraków już ostygło na przed­
polach pierwszej linii. Wśród czołgów leżały zwęglone ciała Niemców
w czarnych kurtkach, wśród drzew — ułani w polskich barwach. Stan
brygady uległ znacznemu uszczupleniu. Zginęło lub odniosło rany 27
oficerów i 500 szeregowych, wypadło też z szyku — zabitych lub pora­
nionych — 300 koni 8 0 . Największe straty poniosły: 12 pułk ułanów podol­
skich i 21 nadwiślańskich. Zniszczeniu uległa niemal połowa sprzętu
artyleryjskiego i znaczna część broni przeciwpancernej. Pociąg pancerny
nr 53 został przesunięty na linię Siemkowice—Częstochowa, a do macie­
rzystego pułku odmaszerował IV batalion 84 pp, zajmując swe pozycje na
Warcie w rejonie Ważne Młyny.
Polacy pod wieczór cofnęli się o 8 kilometrów na północny wschód,
do lasów w rejonie miejscowości Ostrowy, gdzie wzdłuż rzeczki Biała Oksza
zorganizowali się obronnie na dzień następny. W tym czasie 1 dywizja
pancerna gen. Schmidta, zatrzymana przez wysadzenie przepustu kolejo­
wego pod Pankami, zepchnąwszy o godz. 18 ze swej osi batalion ON
„Kłobuck", nie napotykała już w głębi obszaru żadnego oporu. Otrzymała
też ona na dzień 2 września zadanie dotarcia do górnej Warty w rejonie
Gidel i Pławna. Natomiast na kierunku 4 dywizji pancernej była wciąż jesz­
cze zdolna do walki Wołyńska Brygada Kawalerii.
Poranek 2 września wstawał spowity oparami gęstej mgły. Z rejonu
opuszczonego pobojowiska Niemcy ostrzeliwali intensywnym ogniem
Ostrowy, jakby mszcząc się za swoje wysokie straty w ludziach i sprzęcie.
Cały ciężar zemsty dźwigał na sobie 11 batalion strzelców, obsadzający
tę miejscowość. Dopiero około południa ruszyło niemieckie natarcie, przy
czym po niepowodzeniach poprzedniego dnia 4 dywizja otrzymała pomoc
sąsiadującej z nią od północy 19 dywizji piechoty.
Natarcie niemieckiej piechoty od zachodu na stanowiska 19 pułku
ułanów zostało z łatwością odparte. Natomiast natarcie czołgów od połu­
dniowego zachodu i południa narzuciło batalionowi strzelców i 2 pułkowi
strzelców konnych ciężką walkę. Uderzenie czołgów na stanowiska pie­
choty początkowo zakończyło się powodzeniem: pod miażdżącą siłą wozów
bojowych 36 pułku czołgów, przy wyciu syren zachwiały się polskie stano­
wiska. Lecz na pomoc przyszedł dywizjon pancerny mjra Glińskiego.
Po dwugodzinnej walce wyparto Niemców z ugrupowania obronnego.
Drugie natarcie niemieckie wyruszyło około godziny 16 i skierowało
się głównie przeciwko 2 pułkowi strzelców konnych. Czołgi wdarły się
do lasu i okrążyły trwający w obronie pułk konny hrubieszowian. Do
98
przeciwuderzenia poszedł znów polski dywizjon pancerny wraz z 12 puł­
kiem ułanów podolskich. Do wieczora trwały przewlekłe walki leśne.
Zagrożone odcięciem i odłączone od swoich koni oddziały 2 psk wyco­
fywały się jedyną pozostałą jeszcze drogą z kleszczy, wyciągając ciężki
sprzęt bojowy na rękach.
Kapral Jan Patio zatrzymał taczankę, wyprzągł konie i podając ko­
mendę krzyknął do celowniczego:
— Janek, bierz szkopów w krzyżówkę!
Pada długa, terkotliwa seria. Zakotłowało się wśród zeskakujących
z ciężarówek mundurów feldgrau. Następuje chwila ulgi. Można się cofać.
Podporucznik rezerwy Henryk Dembowski, profesor Uniwersytetu Lubel­
skiego, wprzągł się zamiast konia do działka przeciwpancernego, aby je
wyciągnąć z zagrożonej strefy 8 1 .
Wąska grobla, z której pionierzy zrywają już belki, z tyłu od lasu —
ogień niemieckiej piechoty, konie bez jeźdźców rżą z daleka, jakby przy­
zywając swych panów. Ciężkie jest działko, nie na siły człowieka, szleje
wrzynają się w ramię, paląc ogniem. Byle tylko do młyna. Przy nadludz­
kich wysiłkach udało się strzelcom konnym z Hrubieszowa wyśliznąć
z okrążenia i ocalić konie. Brygada znów poniosła duże straty, szczególnie
11 batalion strzelców i 2 psk.
O zmroku płk Filipowicz wycofał swoją jednostkę na prawy brzeg
Warty pod Brzeźnicą Nową, gdzie otrzymał rozkaz przejścia do Łękawy
i Łękińska pod Bełchatowem.
Jednak przerwa nie trwała długo. W Naczelnym Dowództwie panowało
silne zaniepokojenie na skutek swobodnego posuwania się na Radomsko
1 dywizji pancernej Niemców, wstrzymywanej jedynie z powietrza przez
polską brygadę bombową. Już wieczorem 3 września wołyńscy kawale-
rzyści, którzy po dwudniowych walkach oderwali się od 4 dywizji pancer­
nej, otrzymali rozkaz nocnego uderzenia na oddziały 1 dywizji pan­
cernej. Dywizja ta dochodziła do Rozprzy i zajęła na północ od Radom­
ska — Kamieńsk. Wypad na Rozprzę, wykonany siłami 12 pułku ułanów,
zetknął się jedynie z patrolami nieprzyjaciela. Natomiast nocne uderzenie
2 pułku seledynowo-amarantowych na Kamieńsk stało się prawdziwą
epopeją i do końca życia utkwiło w pamięci jego uczestników. Dowódcą
tej akcji był mjr Włodzimierz Łączyński, a jego oddział składał się z ocho­
tników — po dziesięciu na szwadron. Jako pierwszy zgłosił się kpr. Kozyra,
obok niego pchor. K. Szymura. Poszczególne grupy prowadzili porucznicy:
Gajewski, Kostarski i Gierasiński. Każdemu z uczestników wydano po
4—5 granatów, butelki z benzyną i pakuły. Broń rozładowano. Zawołanie,
które miało chronić przed nieporozumieniami, brzmiało: Maciuś — nie­
możliwe do wypowiedzenia przez Niemca.
99
 Ponad godzinę trwał marsz pieszy do celu, musieli bowiem obchodzić
napotkane na drodze wsie i zabudowania, aby nie zdradzić siebie naszcze-
kiwaniem psów. W zupełnym milczeniu zbliżali się do opłotków Kamieńska.
Wtem z najbliższej odległości rozległ się głos:
— Halt! — I równocześnie padł strzał — ostatni w życiu wartownika.
Podchorąży Tomasz Suchodolski rzuca w Niemca granatem. Niektórzy
z ochotników szarpnęli się do tyłu, ale inni pociągnęli ich naprzód. Dopa­
dli do stodół. Ze wszystkich stron rwą się granaty, tu i tam wzbijają się do
góry smoliste języki ognia, nagłe wybuchy cystern z benzyną wstrząsają
ziemią, jęk i krzyk miesza się z bezładną strzelaniną i przekleństwami.
Tylko ciężkie stęknięcie, jak przy rąbaniu drew, dobywa się od czasu
do czasu z ciemności. Co chwila pada zawołanie:
— Maciuś?
— Maciuś! — odpowiadają radosne głosy — i praca idzie dalej.
Już blady świt obrzeżał wschodnią część nieba, gdy zaczęli z wyprawy
wracać pierwsi uczestnicy. Nadbiegający z meldunkiem goniec nie mógł
ze wzruszenia powiedzieć nic więcej, jak tylko:
— Aleśmy im dali, aleśmy dali! 8 2
Nie wróciło pięciu, ale żaden z nich nie zginął — dołączyli do innych
oddziałów. Niemcy następnego dnia z zemsty za wypad zatłukli kolbami
i pałkami 33 mieszkańców Kamieńska, a pięciu rozstrzelali.
Za bohaterskie czyny brygady w bitwie pod Mokrą, Kamieńskiem,
Cyrusową Wolą i Mińskiem Mazowieckim jej dowódcy i .żołnierze zostali
odznaczeni — rozkazem gen. Rómmla, dowódcy armii „Warszawa" —
najwyższymi odznaczeniami wojskowymi. Pułkownik dypl. J. Filipowicz,
ppłk A. Kuczek, ppłk J. Kamiński i mjr S. Starzecki — orderem Virtuti
Militari 4 klasy. Inni oficerowie, podoficerowie, podchorążowie i szere­
gowcy brygady, w ogólnej liczbie 108 osób, otrzymali ordery Virtuti Mili­
tari 5 ki. lub też Krzyże Walecznych. Na pierwszym miejscu znalazł się
12 pułk ułanów podolskich z liczbą 27 orderów Virtuti Militari. Prawdziwy
bohater bitwy pod Mokrą — 2 dywizjon artylerii konnej im. generała
Sowińskiego — otrzymał 22 ordery Virtuti Militari i 1 Krzyż Walecznych.
W jednostce tej większość odznaczeń przypadła podoficerom i szeregow­
com: 1 podchorąży, 10 podoficerów, 1 bombardier i 2 kanonierów.
Obrońca pierwszego skraju obrony — 21 pułk ułanów nadwiślańskich —
otrzymał na czele ze swym dowódcą, podpułkownikiem Kazimierzem
de Rostwo-Suskim, 15 krzyży Virtuti Militari i 2 Krzyże Walecznych.
Po wojnie doszło jeszcze 12 tych wysokich odznaczeń bojowych. Trzy
jednostki: 2 pułk strzelców konnych, 19 pułk ułanów i 11 batalion strzel­
ców, otrzymały po 11 orderów Virtuti Militari, w tym wszyscy dowódcy
tych formacji. 19 pułk ułanów zdobył ponadto 4 Krzyże Walecznych.
100
Z najmniejszych formacji brygady 21 dywizjon pancerny otrzymał 3 orde­
ry Virtuti Militari, pociąg pancerny nr 53 — 2 ordery, sztab brygady —
2 ordery.
Długa jest lista odznaczonych dowódców i żołnierzy Wołyńskiej
Brygady Kawalerii. Przewyższa ona inne jednostki walczące w 1939 roku.
Bez porównania jednak wyższe jest znaczenie operacyjne jej walk z druz­
gocącą przewagą wroga. Przez pierwsze dwa dni wojny ta niewielka jedno­
stka powstrzymała napór masy pancernej korpusu Hoepnera nie tylko
w swoim pasie działania, lecz w kilkudziesięciokilometrowym wyłomie
między armią „Łódź" i „Kraków". 1 dywizja pancerna, pozostawiwszy
bowiem sąsiednią 4 dywizję pancerną daleko w tyle, nie ważyła się posunąć
dalej sama. W nocy z 3 na 4 września przypadło jednostkom brygady
zetknąć się bezpośrednio z 1 dywizją pancerną i wstrzymać jej zapędy
przez wywołanie dezorganizacji w Kamieńsku. Tak więc na barkach
Wołyńskiej Brygady Kawalerii w pierwszych trzech dniach wojny spo­
czywał — obok działań polskiej brygady bombowej — cały ciężar opóź­
nienia XVI korpusu pancernego na głównym kierunku niemieckiego
uderzenia, wymierzonego wprost w Warszawę. Dlatego szczęśliwie się
stało, że na tym najważniejszym strategicznie kierunku znalazła się tak
bitna jednostka, jak Wołyńska Brygada Kawalerii, i tak wysoce utalen­
towany dowódca, jakim się okazał płk dypl. Julian Filipowicz 83 .
Po wojnie sztandary wszystkich czterech pułków jazdy tej brygady
i sztandar 2 Dywizjonu Artylerii Konnej im. gen. J. Sowińskiego udeko­
rowane /ostały orderem Virtuti Militari.
Armia „Kraków" w obronie polskiego Śląska.
Znaczenie obrony Śląska w polskim planie wojny
Polski plan wojny ż Niemcami opierał się na założeniu trwałości południowej
granicy, wyznaczonej pasmem Karpat. W planach Naczelnego Dowództwa
miała ona spełniać rolę „zawiasu", wokół którego mógłby się stopniowo
przesuwać cały front obrony z północy i zachodu na południowy wschód.
U nasady tego zawiasu, na Śląsku, wybudowano między Bobrownikami
w rejonie Tarnowskich Gór i Kochłowicami na północ od Mikołowa
22-kilometrową linię fortyfikacyjną celem osłony górnośląskiego okręgu
przemysłowego od zachodu. Jej forty miały też zamykać wciskający się
głęboko w polskie terytorium klin bytomski. Skutkiem tego główna linia
obrony na Śląsku przebiegała w bezpośrednim sąsiedztwie granicy pań­
stwa.
101
 18. Gen. Aniom S/>llini!.
dowódca armii ..krakóu"

Upadek Czechosłowacji w marcu 1939 roku i oddanie się Słowacji

pod niemiecką „opiekę wojskową" w zasadniczy sposób zmieniły położenie
strategiczne Polski, ponieważ Niemcy mogli swym południowym skrzydłem
sięgnąć 300 km w głąb obszaru polskiego, aż po Przełęcz Łupkowską.
W tej sytuacji traciła swoje znaczenie granica naturalna wzdłuż Karpat
i obrona na Śląsku, natomiast o 300 kilometrów wydłużał się ogólny
front walki z Niemcami. Jednakże pozostawały względy moralne i presti­
żowe i one to — podobnie jak na Pomoizu i w Gdańsku — nie pozwalały
polskiemu Naczelnemu Dowództwu na opuszczenie Śląska bez walki.
Zresztą łudzono się, że z terenu Słowacczyzny nie wyjdą na polskie skrzydło
karpackie znaczniejsze siły niemieckie, szczególnie ich jednostki pancerne,
a to ze względu na trudności działania w górskim obszarze Karpat.
Zadanie obrony rejonu Częstochowy, Śląska i odcinka granicy karpa­
ckiej aż po Tatry otrzymała armia „Kraków" gen. Antoniego Szyllinga. X. Położenie armii ..Kraków" w chwili wybuchu wojny

102
mająca od zachodu między Krzepicami a Baranią Górą blisko 160 kilo­
metrów linii frontowej, a od południa — 100 kilometrów. Dalej główne
kierunki 200-kilometrowego odcinka karpackiego miała zamykać szkie-
letowo siłami kilkunastu batalionów Obrony Narodowej i Korpusu Ochro­
ny Pogranicza, organizująca się od lipca armia „Karpaty" gen. K. Fabry-
cego.
Wskutek ogromnej szerokości odcinka obronnego armii „Kraków"
jedynie front na Śląsku mógł być obsadzony mniej więcej w sposób ciągły.
I tak 40-kilometrowego odcinka frontu od miejscowości Niezdara na wy­
sokości Tarnowskich Gór (które obsadzał O.W. w sile 11 pp ppłka Gorgo-
nia) do Żwakowa na północnym skraju Lasów Pszczyńskich miała bronić
dwiema dywizjami (23 i 55) i oddziałami fortecznymi grupa operacyjna
„Śląsk" gen. Jana Sadowskiego. Trzon tego odcinka stanowiła 22-kilo-
metrowa linia umocnień stałych Bobrowniki—Kochłowice, obsadzona
przez grupę forteczną Obszaru Warownego „Katowice" płka W. Klaczyń-
skiego w składzie czterech batalionów fortecznych z odpowiednią artylerią
(14 dział 75 mm) 8 4 . Dalej na południe pospiesznie organizowano pozycję
na odcinku Śmiłowice—Mikołów, której aż po rzeczkę Gostyńkę miała
bronić część 55 dywizji płka St. Kalabińskiego trzema batalionami Obrony
Narodowej pod dowództwem płka J. Gizy. Główny odwód grupy ope­
racyjnej „Śląsk" stanowiła 23 dywizja płka dypl. W. Powierzy w rejonie
Katowic.
W Lasach Pszczyńskich obronę Kobióru w oparciu jej na północy o spię­
trzoną rzeczkę Gostyńkę organizowała 6 dywizja. Jednakże z powodu
zabrania gros jej sił do odwodu armii w rejonie Zatoru obronę Kobióru
przejęła grupa operacyjna „Śląsk", obsadzając go już w toku walki 1 wrze­
śnia batalionem ON „Oświęcim" i oddziałami specjalnymi 201 pp pod
dowództwem półka W. Adamczyka. Na południe od Starej Wsi przez
Pszczynę i Czechowice aż po górę .Klimczok w Beskidzie Śląskim miała
biec linia obronna długości około 35 kilometrów obsadzona przez oddziały
grupy operacyjnej „Bielsko" gen. Boruty-Spiechowicza, w składzie:
6 dywizji piechoty gen. Monda i 21 dywizji górskiej gen. Kustronia. Jedna­
kowoż w dniu wybuchu wojny odcinek 6 dywizji pod Pszczyną obsadzały
tylko dwa bataliony z dywizjonem artylerii. Najsłabiej przedstawiała się
obsada południowego, 100-kilometrowego odcinka karpackiego od Węgier­
skiej Górki po Czorsztyn, który na głównych przejściach obsadzała tylko
1 brygada górska płka dypl. J. Gaładyka, zaimprowizowana z pięciu
batalionów KOP, przerzuconych w końcu marca 1939 roku ze wschodniej
granicy państwa, oraz z batalionów Obrony Narodowej „Zakopane"
i „Żywiec".
Osłonę północnego skrzydła frontu śląskiego zapewniała Krakowska
104
Brygada Kawalerii gen. Z. Piaseckiego, rozwinięta pod Woźnikami.
Częstochowy bronić miała w odosobnieniu 7 dywizja gen. J. Gąsiorow-
skiego; znajdowała się ona w odległości 40 kilometrów od głównego
trzonu swojej armii. Ponieważ armia „Łódź" na swym południowym
skrzydle wysunęła ku tej dywizji pod Kłobuck i Mokrą Wołyńską Bry­
gadę Kawalerii, sytuacja 7 dywizji w fazie rozwinięcia uległa poprawie 85 .
W Lasach Pszczyńskich i Świerklanieckich przygotowano zalewy w celu
wzmocnienia systemu obronnego. Ale w 1939 roku na skutek długotrwałej
posuchy straciły one swą wartość. Tak zwane odcinki bierne, w lasach
i między górami, zamykały pojedyncze kompanie lub szwadrony, wyjątko­
wo tylko znajdując oparcie w betonowych schronach bojowych, które
zaledwie w 30% były gotowe. W odwodzie armii znajdowało się pod Za­
torem gros 6 dywizji, a w rejonie Krakowa 10 Brygada Kawalerii Zmo­
toryzowanej płka dypl. St. Maczka, której użycie było zastrzeżone przez
Naczelne Dowództwo. Na właściwe odwody były przewidziane: 11 dywizja
ze Stanisławowa i 45 dywizja rezerwowa — z mobilizacji powszechnej —
w rejonie Krakowa.
Zagadnienie pomnożenia sił na miejscu zaprzątało od dawna uwagę
Naczelnego Dowództwa. Dzięki znacznej nadwyżce wyszkolonych rezer­
wistów przewidywano już w planie mobilizacyjnym z 1926 roku wysta­
wienie na Śląsku 55 dywizji rezerwowej, a w ostatnich latach dano jej
solidną podstawę przez utworzenie dziewięciu batalionów Obrony Naro­
dowej 8 6 i trzech dowództw pułków: 201, 202 i 203. Ponieważ jednak
202 pp, składający się z bielsko-cieszyńskich batalionów ON, został przy­
dzielony do bliższej terytorialnie 21 dywizji górskiej (która ze swego
składu musiała z kolei oddać 1 pułk strzelców podhalańskich do nowo
formującej się 2 brygady górskiej w armii „Karpaty"), w celu uzupełnie­
nia 55 dywizji powołano 204 pp ON, którego gotowość wyznaczono na
2 września.
Aby wyrobić sobie pojęcie o całości wysiłku organizacyjnego Śląska
w 1939 roku, należy wspomnieć o wystawieniu bezpośrednio przed wojną
przez Związek Powstańców Śląskich 28 batalionów „Samoobrony", uzbro­
jonych w różną broń, często zmotoryzowanych. Faktyczna liczba zgła­
szających się ochotników była znacznie większa, lecz nie przyjmowano
ich z braku broni. Wśród zgłaszających się przeważali uczestnicy powstań
śląskich. Oprócz nich byli i inni kombatanci: członkowie POW, haller­
czycy, członkowie „Sokoła" itp. W pomocniczej służbie Samoobrony
brała masowy udział młodzież śląska, zwłaszcza harcerze i członkowie
OMP (Organizacji Młodzieży Powstańczej), która stanowiła ekspozyturę
Związku Powstańców Śląskich.
W nocy z 31 sierpnia na 1 września sztab armii „Kraków" został zaalar-
105
 mowany meldunkiem o wzmożonym ruchu wojsk pancerno-motorowych
pod Tatrami na Orawie, na wprost Jabłonki. Nie ulegało wątpliwości,
że Niemcy przygotowują się do przekroczenia polskiej granicy. Już 28
sierpnia prawe skrzydło rozwiniętych sił niemieckich, m.in. 2 dywizja
pancerna i 4 lekka, razem około 500 czołgów i samochodów pancernych 8 7 ,
weszło do Słowacji, kierując się w rejon podtatrzański. Właśnie w związku
z tym Naczelne Dowództwo zarządziło zatrzymanie gros 6 dywizji w rejonie
Zatora w odwodzie armii. Meldunek w tej sprawie został skwitowany
lakonicznym rozkazem:
— Obserwować i meldować!
1 września o świcie wzdłuż całego 300-kilometrowego frontu armii
zagrzmiały tysiące dział i moździerzy. Na stanowiska wojska i ośrodki
tyłowe, na Kraków, Tarnów, Dębicę runęły setki bombowców i samolotów
nurkowych, siejąc spustoszenie i postrach. Równocześnie o godzinie 4.45
ruszyły do natarcia dywizje pancerne, piesze i zmotoryzowane połud­
niowego skrzydła 10 armii gen. Reichenau i całej 14 armii gen. Lista.
Łącznie 19 wielkich jednostek, w tym 16 pierwszego rzutu.
Na dalekie północne skrzydło armii „Kraków", które tworzyły izolo­
wana 7 dywizja piechoty i Krakowska Brygada Kawalerii, wyszło uderzenie
sześciu wielkich jednostek, w tym dwóch dywizji pancernych (na styku
z armią „Łódź") i dwóch lekkich, o łącznej liczbie około 1000 czołgów
i samochodów pancernych 8 8 . Nie lżejsza też była sytuacja na południowym
skrzydle armii pod Tatrami, z którego o godzinie 7.30 płk Gaładyk tele­
fonował: „Cała dolina Orawy jest pełna setek czołgów, samochodów pan­
cernych i transportowych, sunących na Jabłonkę, Spytkowice i Czarny
Dunajec. 1 pułk KOP spełni swą rolę Leonidasa, ale myślcie o swoim
89
skrzydle i tyłach" .
Już więc w pierwszych dwóch godzinach wojny dla dowódcy i sztabu
armii „Kraków" stało się jasne, że nieprzyjaciel, druzgocącą przewagą sił,
pragnie przełamać oba jej skrzydła i zamknąć siły polskie między forty­
fikacjami śląskimi a linią Krakowa. Trzecia część sił rzuconych przez
agresora na Polskę skupiła swój wysiłek na południowo-zachodni, naj­
ważniejszy filar polskiego frontu. Co do 7 dywizji, z góry było przewidziane,
że gen. Gąsiorowski, w razie naporu przeważających sił, wycofa się w kie­
runku na Koniecpol nad Pilicą. Jednak skrzydło południowe pod Chabówką
i Jordanowem wymagało natychmiastowego wzmocnienia, albowiem od
wierchów tatrzańskich, których granitowe skały wydawały się najtrwal­
szym bastionem obronnym Rzeczypospolitej, nadciągała natychmiastowa
katastrofa. W razie przełamania się większych sił pancernych od połu­
dnia i wyjścia ich na otwartą dolinę Wisły mógł być przesądzony nie
106
tylko los armii „Kraków", ale całego polskiego frontu. W tym położeniu
gen. Szylling już o godzinie 8 dnia 1 września powziął decyzję — bez odwo­
ływania się do Naczelnego Dowództwa — wysłania 10 Brygady Kawalerii
Zmotoryzowanej płka Maczka na południowe skrzydło armii pod Chabów­
kę i Jordanów 9 0 .
Od zachodu na obszar Śląska zmierzało natarcie trzech korpusów nie­
mieckich, z głównym kierunkiem uderzenia na Mikołów i Wyry, przeła­
mujące zaś uderzenie 5 dywizji pancernej" zmierzało na Pszczynę, czyli
na najsłabsze odcinki w systemie obronnym Śląska. Na północne ski/\dło
umocnień stałych w rejonie Tarnowskich Gór, bronione przez oddział
wydzielony płka Gorgonia, szła 68 brandenburska dywizja piechoty.
Odcinek obronny pod Chorzowem i Bobrownikami był niepokojony
przez 239 dywizję rezerwową i bandy dywersyjne, występujące pod nazwą
Freikorps „Ebbinghaus".
Dywersja niemiecka na Śląsku
Jeszcze w nocy na 1 września udało się grupie dywersantów w ubraniach
cywilnych przeniknąć pod osłoną ciemności na terytorium Polski i opano­
wać znajdującą się tuż nad granicą hutę „Zygmunt" w Łagiewnikach.
Wysunięta na przedpole kompania IV batalionu fortecznego 75 pp na
pierwszą wiadomość o akcji zamyka teren huty zaporą ogniową cekaem
i rusza do natarcia. Wraz z oddziałami wojska biegną zaalarmowane
strzelaniną grupy Związku Powstańców Śląskich pod dowództwem Józefa
Czarnynogi i Augustyna Nity oraz zmotoryzowany pluton chorzowskiej
kompanii powstańczej Edmunda Mańki. Powstańcy w błyskawicznym
uderzeniu zajmują kilka zabudowań huty, ogniem broni maszynowej
odcinają Niemcom drogę odwrotu w kierunku na hałdę i dokonują całko­
witego pogromu bandy, biorąc kilkudziesięciu hitlerowców do niewoli.
Bardziej dramatyczny przebieg miała walka z silną bandą dywersyjną
w kopalni „Michał" w Michałkowicach. Oddział Freikorps „Ebbinghaus"
w sile 200 ludzi pod dowództwem sturmhauptfiihrera Wilhelma Pissar-
skiego, uzbrojony w zdobyczne czeskie pistolety maszynowe i wsparty
ogniem ośmiu elkaemów i czterech cekaemów, opanował o świcie teren
kopalni. Zginął zastrzelony na wartowni Paweł Fiszer, a w centrali tele­
fonicznej — powstaniec Stefan Wilk. Niemcy pałkami zabili górnika
Ryszarda Przybocina, wielu poranili, a resztę sterroryzowali. Około
107
 20 Polaków zabarykadowało się w schronie przeciwlotniczym, czekając pod Bielszowicami i Nowym Bytomiem. Lecz w ręce powstańców wpada tu
92
na odsiecz . 120 niemieckich dywersantów. Toteż po zajęciu Nowego Bytomia Niemcy
Pierwsze do walki weszły oddziały samoobrony pod dowództwem w okrutny sposób pastwili się nad powstańcami i ludnością polską.
naczelnika gminy, kpt. rez. Walentego Fojkisa, dowódcy 1 pułku w trzecim
powstaniu śląskim. Powstańcy osaczyli niemieckich dywersantów w ko­
palni, a grupa uderzeniowa z kpt. Fojkisem wdarła się w opancerzonym Dla Śląska wojna zaczęła się znacznie wcześniej, niż ją zanotowały
samochodzie na teren kopalni. Jednak pod silnym ogniem musiała się kroniki 9 4 . Nadgraniczna miejscowość Chropaczów pod Świętochłowicami
cofnąć, a dowódca został ciężko ranny. W tej sytuacji nadeszła z pobliskich już od początku sierpnia była narażona na ostrzeliwanie i napady Niem­
Siemianowic kompania 75 pp pod dowództwem ppor. Stępurskiego z ar­ ców. Mieszkający tu prezes powiatowy Związku Powstańców Śląskich,
matką przeciwpancerną. Jednak i jej szturm od ulicy Pocztowej załamał Józef Trojak, zorganizował od 9 sierpnia nocną służbę patrolową, w której
się, a w ogniu dywersantów zginął ppor. Józef Biedal. Dopiero dowódca obok powstańców brali również udział harcerze pod dowództwem Pawła
kompanii na czele grupy szturmowej wiązką granatów wysadził bramę Hałupki 9 5 . Oddziały powstańcze odparły silną bandę dywersyjną w nocy
i otworzył drogę do kopalni, lecz sam padł śmiertelnie rażony. Dowództwo z 29 na 30 sierpnia.
nad wojskiem i powstańcami objął S. Rzepus. Mieszany oddział Rzepusa
Dalej na północ stały na straży granicy oddziały piekarskiego bata­
wdziera się do wnętrza budynku, gdzie dochodzi do zażartej walki na wszy­
lionu powstańczego pod dowództwem por. Jana Barona. Jego kompanie
stkich piętrach. W jej toku pchr. Wilhelm Syńoczek wspina się po murze
znajdowały się w Brzezinach Śląskich, w Dąbrówce Wielkiej, w Piekarach
na dach budynku i przez otwór obrzuca Niemców granatami. To przesądza
i Szarleju oraz w Brzozowicach i Kamieniu. Oddziały powstańcze współ-
o wyniku walki. Kilkudziesięciu dywersantów poddaje się, reszta zaścieła
teren budynku, wijąc się z ran lub zastygając w uścisku śmierci. Pośród
innych ginie sturmhauptfiihrer Pissarski.
Jeszcze w nocy z 30 na 31 sierpnia, a więc przed wybuchem wojny,
oddziały Freikorps natarły na Maciejkowice, bronione przez kompanię
Obrony Narodowej pod dowództwem por. A. Piechy z Chorzowa i kom­
panię powstańczą E. Ledwonia i K. Marcinkowskiego. Celem natarcia
niemieckiego miała być elektrownia w Chorzowie. Wywiązała się wielo­
godzinna walka i dopiero wprowadzenie przez powstańców wozów pan­
cernych rozstrzygnęło ją na ich korzyść. Na przedpolach Chorzowa
i Maciejkowic udało się Polakom tej nocy ująć około 100 dywersantów
wraz z ich przywódcą Karolem Manią z Chorzowa 93 .
W osadzie górniczej Bielszowice walki wybuchły na kilka dni przed
wojną. W nocy z 27 na 28 sierpnia silna formacja Freikorps wdarła się
od strony Zabrza na dwa kilometry w głąb polskiego obszaru. Została
ona powstrzymana przez miejscową kompanię powstańczą, której na po­
moc przybyła 3 kompania IV katowickiego batalionu powstańczego
pod dowództwem kompaniowego J. Wilima. Dywersanci niemieccy po
stracie 16 osób zabarykadowali się w cegielni bielszowickiej. To silne
gniazdo oporu zdołali powstańcy zlikwidować przy użyciu otrzymanego
od wojska granatnika, kładąc 48 dywersantów trupem i 18 zagarniając
do niewoli.
O północy z 31 sierpnia na 1 września duży oddział Freikorps pod 19. Pptk Władysław Adamczyk. 20. Kpt. Tytus Wikarski.
dowództwem sturmfuhrera Rollego z Gliwic zaatakował powstańczy front dowódca 201 pp dowódca komp. ON ..Mikołów"

108 109
 22. I MMI Hadnan. iln« Ódcu 2I Jukuh Puławski,
9.Umocnienia polskie na Górnym Śląsku
chorzowskiej kompanii powstańc/cj ochotnik samoohriwtj pow stańc/cj
 działały ściśle z batalionem fortecznym mjra M. Tomasika, obsadzającego
odcinek „Bobrowniki". Powstańcy stosownie do rozkazu mjra Tomasika
obsadzili po odejściu 2 września wieczorem wojska opuszczone bunkry
i trzymali je do - poniedziałku 4 września. Poważna część uczestników
tych walk zginęła później z ręki okupanta 9 6 .
Na terenie Rudy Śląskiej samoobrona składała się z powstańców
śląskich i młodzieży powstańczej, członków „Sokoła" i Związku Rezer­
wistów. Począwszy od 22 sierpnia Niemcy silnie ostrzeliwali pogranicze,
a krótko po północy z 31 sierpnia na 1 września kompania powstańcza
na terenie Rudzkiej Kuźni została zaatakowana ogniem maszynowym
od strony Bobrka. Freikorps w sile kilkuset ludzi ruszył od strony' Zabrza
i szybu Minerwa, zajął koksownię, elektrownię i kopalnię Walenty. Niemcy
odcięli około 100 górników i popędzili ich do Zabrza. Inni szybami pod
ziemią zdołali wydostać się z matni, po czym wezwane na pomoc oddziały
wojska wspólnie z powstańcami wyparły dywersantów.
Dzielnie trzymali się powstańcy z Kończyc i Pawłowa, a gdy oddziały
wojska zostały skierowane do odwrotu, granicy nadal bronił śląski powsta­
niec. Pod Orzegowem załogi wojska opuściły bunkry graniczne na kilka
dni przed wojną. Niemcy zwietrzyli okazję i chcieli bez walki usadowić się
w umocnieniach. Jednak czatujący na pograniczu oddział powstańczy
w sile 110 ludzi pod dowództwem W. Hartmana, R. Frausa i W. Skrzypka
urządził nocą 30 sierpnia zaskakujący wypad i rozbił hitlerowską grupę ".
Najwcześniej, bo już w nocy z 23 na 24 sierpnia, napad niemiecki
nastąpił na wieś Makoszowy w powiecie katowickim. Kilkudziesięciu dy­
wersantów z Freikorps i SA w Zabrzu uderzyło z nadgranicznej kopalni
„Delbruck" na stację kolejową i posterunek celny. W przeddzień wybuchu
wojny przyszło tu wzmocnienie z 2 kompanii IV batalionu powstańczego
pod dowództwem J. Kamińskiego. Gdy nazajutrz hitlerowcy zdobyli
Makoszowy od strony Zabrza, storturowali i zamordowali na posterunku
policyjnym tego dzielnego dowódcę .
9g
Na kierunku uderzenia przełamującego 5 dywizji pancernej pierwszy
opór czołgom niemieckim na drogach do Rybnika stawiają placówki
Straży Granicznej i ochotnicze oddziały powstańcze pod dowództwem
Józefa Budnego, Józefa Mikołajca i Pawła Włóczka. Około godziny
6 oddział rozpoznawczy 5 niemieckiej dywizji pancernej w składzie 50 czoł­
gów i batalionu piechoty zmotoryzowanej rozpoczął natarcie na Rybnik,
którego bronił I batalion 75 pp mjra W. Mażewskiego. Powstańcy, zgo­
dnie z wcześniejszym planem, po wykonaniu zniszczeń wycofują się wraz
z patrolami saperskimi na pozycje pod Mikołowem. Major Mażewski
każe swym kompaniom stawić opór, aby zmusić przeciwnika do rozwinięcia
się i ujawnienia sił. Wydarzenia zaczęły rozwijać się błyskawicznie. Nie-
112
przyjaciel zasypał miasto i pozycje polskie huraganowym ogniem, po czym
ruszyły do ataku czołgi, które mimo poniesionych strat od ognia armatek
przeciwpancernych przełamały opór i wdarły się ulicą Zebrzydowską na
rynek. Wprawdzie ogień broni maszynowej obrońców zmusił niemiecką
piechotę do odwrotu, jednak walkę rozstrzygnęło włamanie się czołgów,
które ruszyły szosą dalej na Żory. i
Na widok krzyży na czołgach wystąpili czekający na tę okazję rybniccy
Niemcy. Z domu Łukoszka na uchodzących Polaków bryznął ogień cięż­
kiego karabinu maszynowego. Rozkaz odwrotu nie dotarł do kompanii
strzeleckiej kpt. Kotucza i 1 kompanii cekaem por. Ogrodowskiego,
które dalej trwały na stanowiskach pod miastem i zostały odcięte. Po
wycofaniu się wojska miejscowi Niemcy ż pomocą Wehrmachtu aresztowali
około 300 byłych uczestników powstań śląskich i działaczy plebiscyto­
wych, nad którymi okrutną komendę objął miejscowy rzeźnik nazwiskiem
Simon ".
Tymczasem zagon pancerny parł dalej. Pod Żorami rozproszył batalion
Obrony Narodowej „Rybnik" mjra T. Kwiatkowskiego i około godziny 12
dotarł do wysuniętej pozycji obronnej 6 dywizji piechoty w rejonie Branica—
Brzeźce—Wisła Wielka. Spośród oddziałów pod Żorami zdołała pod
Kobiór wycofać się w porządku tylko 5 bateria 23 pal kpt. Józefa Sztranca.
Z batalionu mjra W. Mażewskiego zebrała się tam kompania piechoty
z dwoma cekaemami 10°. Również spod Jastrzębia Zdroju umknął szczęśli­
wie 3 szwadron 3 pułku ułanów rtm. Ejsymonta, który utrzymał się przy
dywizji do końca.
Zachęceni początkowym sukcesem Niemcy postanowili wziąć natarciem
z marszu nową pozycję polską. W tym czasie dowódca piechoty dywizyjnej,
płk Ignacy Misiąg, sprawdzał rozmieszczenie swego dwubatalionowego
oddziału wydzielonego: kombinowanego IV batalionu 16 pp mjra S. Rach-
wała pod Branicą i III batalionu 20 pp mjra Tytusa Brzoski pod Brzeźcami
z jedną kompanią pod Wisłą Wielką. Wsparcie ogniowe pozycji wysuniętej
zapewniał I dywizjon 6 pal pod dowództwem mjra F. Mrowca. Te nie­
wielkie siły polskie miały zadanie: za wszelką cenę nie przepuścić nie­
mieckiego rajdu pancernego na główną pozycję obrony pod Pszczyną,
nie była ona bowiem jeszcze obsadzona. Wszystkie trzy pułki 6 dywizji
(12, 16 i gros 20) stały jeszcze pod Zatorem i Wadowicami. Dopiero
w ciągu nocy z 1 na 2 września 16 i 20 pp miały obsadzić pozycję główną
pod Pszczyną, natomiast 12 pp (bez III batalionu) ze wsparciem III dyonu
6 pal mjra M. Chojeckiego i pociągu pancernego nr 51, odszedł w połu­
dnie 1 września do Suchej i Jordanowa na wzmocnienie walczącej tam
z nawałą pancerną 1 brygady górskiej płka Gaładyka.
Nadbiegający z przedpola rozbitkowie zwiastują zbliżanie się wroga.
8 — Bitwy polskiego Wrześniu, tom I 113
 W kłębach kurzu przed pozycją Brzeźce pokazują się pierwsze czołgi.
Jednak obrona ma trwać w miejscu.
— Broń pancerna z przodu! — biegnie komenda wzdłuż linii. — Ognia!
Z dobrze zamaskowanych działek wykwitają smugi wystrzałów. Pierw­
sze maszyny wroga zatrzymują się na szosie, okręcają wokół siebie. Inne
wymijają je — idą dalej. Wówczas do koncertu działek dołączają rusznice
przeciwpancerne.
— Ognia! — brzmi przynaglająca komenda.
Uparta i spokojna praca celowniczych i strzelców przeciwpancernych
daje wyniki. Niemiecki oddział przedni zatrzymuje się i cofa pośpiesznie
za zakrycie. Ścigają go serie polskiej artylerii. Pozycji z marszu zdobyć
nie można. Na przedpolu zapada cisza. W świetle słońca unoszą się nitki
babiego lata.
Wkrótce znowu powietrzem wstrząsa huk dział. Na głowy obrońców
lecą pociski niemieckiej artylerii. Wróg został przyhamowany w swym
rozpędzie, ale trzeba za to płacić krwią. Na punkcie obserwacyjnym dywi­
zjonu pada ranny mjr Mrowec, miejsce jego zajmuje kapitan S. Kobylarz.
Brzeźce stają w płomieniach. Pożoga i zniszczenie należą do programu
bojowego agresora. Do akcji' rusza nowy batalion pancerny. 36 czołgów
sunie szeroką ławą z chrzęstem gąsienic. Stanowiska polskie, przyduszone
nawałami artylerii, znów ożywają wystrzałami. Działka i rusznice szczerbią
szyki nacierających, lecz tym razem nie powstrzymają ich. Niektórze czołgi
stają trafione przez obrońców, większość jednak dociera do Brzeźców,
kryje się wśród zabudowań, niknie z oczu.
Lecz co to?
Nagły zgiełk wybuchów z tyłu przekłuwa uszy masą zbitego powietrza.
To polska artyleria wita Niemców ogniem bezpośrednim. Gdy czołgi
podeszły pod stanowiska plutonu artylerii piechoty 12 pp podporucznika
S. Kubickiego i 3 baterii 6 pal por. J. Pabicha, rozpoczął się morderczy
ogień na wprost. Kanonada trwa kwadrans, pół godziny. Wreszcie czołgi
zawracają i całą siłą swych silników uchodzą z pola. Nie wszystkie: piętna­
ście z nich pozostaje w Brzeźcach "".
Tak samo nie powiodło się natarcie na Wisłę Wielką, bronioną przez
7 kompanię 20 pp przy wsparciu 1 baterii 6 pal. Walka się kończy jeszcze
przed zmierzchem. Pozycja wysunięta nie została przełamana. Na obu
pobojowiskach pozostaje trzydzieści zniszczonych czołgów 102 .
Tymczasem na rozkaz gen. Szyllinga jeszcze za dnia maszeruje pod
Pszczynę II batalion i dowództwo 20 pułku piechoty, a od zmroku także
I batalion 20 pp i reszta 16 pp pod dowództwem ppłka R. Matuszka oraz
dwa dywizjony artylerii: II/6 pal i 6 dac. Na zasadniczą linię obrony
114
schodzą zmordowane całodzienną walką bataliony i baterie oddziału wy­
dzielonego spod Brzeźców, Branicy i Wisły Wielkiej.
Walki pod Mikołowem
Natarcie VIII korpusu niemieckiego (8 i 28 dywizji piechoty) na lewe
skrzydło grupy operacyjnej „Śląsk" przyjęło charakter zmasowanego
działania piechoty i artylerii. W ciągu 1 września wywiązała się bardzo
silna walka ogniowa na całym odcinku 55 dywizji od wzgórza 341 (na
zachód od Mikołowa) aż do rzeczki Gostyńki. Szczególnie uporczywy
nacisk szedł na Wyry — w środku odcinka. Prócz tego oddział rozpo­
znawczy 28 dywizji niemieckiej przeniknął w głąb ugrupowania polskiego
pod Kobiórem, gdzie stawił mu dzielny opór pluton pionierów 201 pp.
Około południa przybyło tam i odrzuciło Niemców zgrupowanie dowódcy
201 pp, ppłka W. Adamczyka, w składzie jego pododdziałów specjalnych
i batalionu ON „Oświęcim" (z 203 pp), wzmocnione następnie przez
5 baterię 23 pal kpt. J. Sztranca oraz częściami wycofanych z przedpola
batalionów mjra W. Mażewskiego i T. Kwiatkowskiego w sile dwóch
kompanii z dwoma cekaemami, z zadaniem utrzymania Kobióru za wszelką
cenę. O godzinie 17 wyszło na Kobiór pancerne natarcie niemieckie, lecz
zostało odparte, a bateria Sztranca zniszczyła 7 czołgów "".
W czasie walk pod Mikołowem zapisała się chlubnie mikołowska
kompania batalionu ON „Katowice" kpt. Tytusa Wikarskiego, składająca
się z samych Górnoślązaków, która przez dwa dni broniła bohatersko
wzgórza 341, tracąc przy tym 50% swego stanu. Kompania ta — mimo
skrajnego wyczerpania walką i poniesionych strat — prosiła o nieluzowanie
jej, lecz pozostawienie na pozycji 104 .
Generał Sadowski, utwierdziwszy się w przekonaniu, że nieprzyjaciel
kieruje główny swój wysiłek na korytarz „mikołowski" oraz wzdłuż Gos­
tyńki, zdecydował się przesunąć do rejonu Tychy swój główny odwód,
to jest gros 23 dywizji w składzie pięciu batalionów piechoty i III dywizjonu
23 pal. Przeznaczony do tego zgrupowania II batalion 11 pp został prze­
wieziony z północnego skrzydła autobusami, w rejonie bowiem Tarnow­
skich Gór zgrupowanie dowódcy 11 pp płka dypl. Gorgonia dobrze sobie
dawało radę ze słabym natarciem czołowych elementów 68 dywizji bran­
denburskiej.
Od rana 2 września na Górnym Śląsku zawiązywała się ciężka i skom­
plikowana walka grupy operacyjnej gen. Sadowskiego z naporem Niem­
ców na Mikołów, Wyry i Kobiór. Batalion 111/73 pp już wieczorem 1 wrze-
115
 śnią pr/ybył do lasu Wyry i wszedł w walkę / nieprzyjacielem, który wdarł
sic do lasu od i/cki (ioslyńki. Podpułkownik Sosialuk zdecydował sic cofnąć
na wzgórze 280 na północny wschód od Żwakowa i lam się bronić. Zważy­
wszy na ciężk;) sytuację 73 pułku, dowódca 23 dywizji, płk dypl. Powierza,
zarządził przeciwnatarcie 75 pułku przy wsparciu pociągu pancernego
nr 54 od stacji kolejowej Tychy wzdłuż toru w kierunku na Żwaków.
Przeciwnatarcie 75 pułku ruszyło około godziny 10. Postępowało ono
jednak powoli, w godzinach popołudniowych dołączył do niego uderzający
z kolumny batalion 1/73 pp. Około godziny 17 opanowano Żwaków
i zanim oddziały zebrały się w tym rejonie, zapadł zmierzch.
Jednak potężne ześrodkowanie artylerii niemieckiej na Mikołów,
przypominające swym natężeniem zmasowany ogień pod Verdun, świad­
czyło, że tam zmierza główny wysiłek napastników. Toteż gros polskiej
artylerii, łącznie 14 baterii, w tym 5 ciężkich i jedna forteczna, kładły swoją
zaporę ogniową na kierunku mikołowskim 1 0 5 , hamując posuwanie się
niemieckiej piechoty. Tymczasem około godziny 13 gen. Sadowski został
wezwany do telefonu przez południowego sąsiada, generała Monda, któ­
rego oddziały prowadziły ciężką walkę z czołgami 5 dywizji pancernej
pod Pszczyną.
— Nie liczcie — rzekł — na osłonę swego lewego skrzydła przeze 10. Bój pod Pszczyną 2 września
mnie, gdyż moja dywizja przestała istnieć; została rozjechana przez czołgi.
Resztki zbieram w Oświęcimiu 1 0 6 .
Bezpośrednio przedtem dowódca grupy operacyjnej „Śląsk" dowiedział Przełamanie polskiej pozycji pod Pszczyną
się, że działająca na północ od Lasów Swierklanieckich Krakowska Bry­
gada Kawalerii pod uderzeniem 2 dywizji lekkiej opuściła swoje pozycje Dziesięciokilometrowego korytarza terenowego między Wisłą i Lasami
pod Woźnikami i odeszła na Zawiercie, otwierając tym drogę dla szybkich Pszczyńskimi miały bronić w pierwszej linii dwa bataliony 20 Pułku Ziemi
jednostek niemieckich na skrzydło i tyły grupy. Wobec tego gen. Sadowski Krakowskiej i słaby batalion „Władysław", jako IV batalion 16 pp. W parku
skierował do Siewierza swoją kawalerię dywizyjną i kompanię kolarzy pszczyńskim stał I batalion 20 pp, a w miejscowości Piasek — I batalion
23 dywizji pod dowództwem mjra B. Rostowskiego w celu ubezpieczenia 16 pp. Reszta tego pułku osiągnęła w godzinach porannych 2 września
swego północnego skrzydła. las Brzeziny, o 7 kilometrów na wschód od pozycji głównego oporu dy­
Obecnie jeszcze silniejsze zagrożenie powstawało od strony południo­ wizji.
wej. Broniący się pod Kobiórem ze swym zgrupowaniem ppłk Adamczyk Dnia 2 września pod osłoną gęstej mgły, która nisko wisiała nad ziemią,
meldował, że ma już czołgi na swoich tyłach. W tym położeniu gen. Sado­ podeszła bezpośrednio pód główną linię obrony 5 dywizja pancerna agre­
wski przerzucił transportem samochodowym 203 pp (bez dwóch batalio­ sora, grupując się naprzeciwko miejscowości Łąka, i między godziną 8 a 9,
nów) ppłka Rogalskiego, wsparty II dywizjonem 65 pal mjra F. Talarczyka jeszcze pod osłoną powoli opadającej mgły. uderzyła na stanowiska pol­
ze stanowisk pod Czeladzią do miejscowości Kosztowy, na południe skie. Pierwsze uderzenie czołgów zepchnęło ze stanowisk pod Goczałko­
od Mysłowic, z zadaniem zamknięcia kierunków prowadzących z Pszczyny wicami 7 kompanię 20 pułku, która tak dzielnie opierała się dnia poprze­
i zabezpieczenia mostu na Przemszy. dniego pod Wisłą Wielką. Następnie o godzinie 10, ciągle jeszcze we mgle,
która oślepiała Polaków, po obu stronach szosy pojawiła się wąska, urzu-
towana w głąb kolumna kilkudziesięciu czołgów i po prostu przejechała
przez cienką linię polskiej piechoty. Potem część czołgów zawróciła ku

IN. 117
 północy na Pszczynę, guzie natknęła się na silny opór, część zaś uderzyła
na stanowiska II dywizjonu 6 pal pod Ćwiklicami i rozbiła je, ponosząc
ze swej strony także pewne straty.
Na wiadomość o wtargnięciu czołgów w głąb ugrupowania dywizji
płk Misiąg rozkazał 16 pułkowi w składzie II i III batalionu (po jego zwol­
nieniu z odwodu armii) przesunąć się z lasu Brzeziny do Ćwiklic na pomoc
artylerii. Około godziny 11.30 ruszył 16 pp: najpierw II batalion po obu
stronach szosy na Ćwiklice, a nieco później III batalion na prawo w tył.
W tym czasie mgła już opadała. W połowie drogi między lasem Brzeziny
a Ćwiklicami, na otwartym polu, znajdujący się w ruchu II batalion został
najpierw ostrzelany potężnym ogniem czołgów i artylerii, a następnie
ruszyła na niego ława czołgów. Wprawdzie odezwała się tu i ówdzie polska
broń przeciwpancerna, ale wynik walki był od razu przesądzony. Batalion
został po prostu zmiażdżony. Poległo i zostało rannych wielu żołnierzy,
zginął również dowódca batalionu, kpt. A. Mikee.
III batalion 16 pp, będąc nieco dalej w tyle, swym prawym skrzydłem
jeszcze nie wyszedł z lasu, a lewym — natychmiast do niego odskoczył
z powrotem. Czołgi nie ośmieliły się wejść do lasu, ale ogniem zadały
batalionowi ogromne straty i częściowo go rozproszyły, m.in-. zginął
dowódca batalionu, kpt. H. Libel. Ogółem w tej walce straty dywizji były
poważne: około 250 poległych, kilkuset rannych i wiele oddziałów rozpro­
szonych.
Z kolei duża grupa czołgów wroga zwróciła się na północ i około
południa uderzyła na rozwiniętą w rejonie Jankowie artylerię: I dywizjon
6 pal i 6 dywizjon ciężki, niszcząc je w przeważającej części. Dywizja
gen. Monda została silnie wstrząśnięta i rozproszona. Z 34 dział tej dywizji
19 stracono, a reszta była rozproszona 107 . Przepadła również duża część
broni przeciwpancernej i maszynowej. Prawoskrzydłowe cztery bataliony
I i II (20 pp) oraz I i IV (16 pp) zostały odcięte i zablokowane w rejonie
Pszczyny, Czarkowa i Piasku, a 9 kompania 20 pp odrzucona pod Goczał­
kowicami nad Wisłę. Drogi na głębokie tyły ku Gostyni pod m. Bojszowy
i ku Wiśle pod Górą i Brzeszczami stanęły dla Niemców otworem 108 .
Dopiero po południu rozwinął się pod Górą szwadron rtm. Ejsymonta,
a pod Brzeszczami III batalion 12 pp ppłka R. Warta. Na szczęście Niemcy
nie ścigali, ponieważ w walkach 1 i 2 września ponieśli znaczne straty,
wyrażające się liczbą kilkudziesięciu rozbitych i uszkodzonych czołgów.
Polskie gniazda cekaemów i dział przeciwpancernych w walkach
pod Rybnikiem i Pszczyną biły się aż do zmiażdżenia ich przez czołgi,
a artyleria strzelała bardzo skutecznie, dopóki nie została zniszczona
na stanowiskach.
Tymczasem na południowym skrzydle grupy „Śląsk" trwały nadal cięż-
118
kie walki pod Wyrami i Mikołowem. Około godziny 15 nieprzyjaciel
zdołał wedrzeć się do Wyr. Rzucony do przeciwuderzenia ostatni batalion
odwodowy grupy, II batalion 73 pułku pod dowództwem ppłka W. Kieł­
basy, przy wsparciu kompanii TK, odebrał Wyry w ciężkim boju, w którym
zginął sam dowódca. Również natarcie 23 dywizji posunęło się naprzód.
Zajęto już w tym czasie Żwaków, patrole dochodziły do rzeki Gostyńki,
ale nie zdołano nawiązać kontaktu z obroną Kobióru ppłka Adamczyka.
W tym położeniu około godziny 15 dowódca armii „Kraków" w rozmo­
wie telefonicznej zawiadomił gen. Sadowskiego, że ma się liczyć z odwro­
tem ze Śląska, i to już najbliższej nocy. Anons ten stanowił dla dowódcy
grupy operacyjnej całkowite zaskoczenie. Jakim tedy zaskoczeniem był
on dla wojska, które nastawiło się na długotrwałą obronę „linii ostatecz­
nego oporu" na fortyfikacjach Śląska? Toteż w godzinę później gen. Sa­
dowski zwrócił się do dowódcy armii z prośbą o przesunięcie terminu
do 3 września wieczorem. Jednak gen. Szylling odpowiedział, że położenie
operacyjne obu skrzydeł armii nie po/wala na zwłokę.
Cóż się więc wydarzyło w ciągu niespełna 36 godzin wojny na skrzydłach
armii „Kraków"?
Na północnym skrzydle 4 dywizja pancerna natknęła się na zdecy­
dowany opór Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod Mokrą i Ostrowami.
Natomiast 1 dywizja pancerna korpusu Hoepnera nie napotkała na swej
drodze znaczniejszych sił polskich, a jej tempo posuwania się przyha­
mowały jedynie niszczenia Straży Granicznej, zwłaszcza wysadzenie wia­
duktu kolejowego pod miejscowością Panki. Dywizja ta 1 września około
godziny 18 zajęła po walce z tamtejszym batalionem Obrony Narodowej
Kłobuck, a następnego dnia, omijając Częstochowę od północy, skierowała
się na Radomsko. Dwie niemieckie dywizje piechoty (14 i 46), nacierające
na 7 dywizję wprost od zachodu, złamały po południu opór jej oddziałów
wydzielonych i posunęły się do wieczora 1 września na bezpośrednie
przedpole Częstochowy. Pod Lublińcem zaciętą walkę z oddziałami 4 nie­
mieckiej dywizji stoczył I batalion 74 pułku pod dowództwem mjra J. Pelca.
Gros pułku trwało tymczasem w obronie na wschód od Kochanowic,
a zebrawszy szczątki batalionu majora Pelca, zdołało uskoczyć z okrą­
żenia pod Częstochowę, przechodząc do odwodu dywizji. Elementy rozpo­
znawcze niemieckiej dywizji wniknęły głęboko między obronę Częstochowy
i Krakowską Brygadę Kawalerii, przerywając w ciągu nocy między nimi
łączność. Na północnym skrzydle pozycji częstochowskiej Polacy pro­
wadzili przez cały dzień 2 września skuteczne walki z grupą czołgów nie­
mieckich pod Kicdrzynem, w których zniszczyli około 40 maszyn nieprzy­
109
jaciela, w czym dużą rolę odegrał solidny rów przeciwpancerny . Jednak
nie powstrzymało to parcia wroga naprzód.
119
 Dnia tego nastąpiło pogorszenie sytuacji na froncie brygady kawalerii.
W porannej mgle piechota 2 niemieckiej dywizji lekkiej natarła na pozycję
pod Woźnikami, gdzie doszło do zaciętego starcia w obrębie stanowisk.
Odwód brygady odzyskał w przeciwnatarciu pozycję pod Floriańską
Górą, ale dalej na północ 8 p. uł. został zepchnięty falą około 40 czołgów,
i nieprzyjaciel wtargnął w rejon stanowisk artylerii. Dwa czołgi dotarły
do stanowiska dowódcy pułku, płka Dunina-Żuchowskiego, który oczeki­
wał na nie z karabinem w ręku. Generał Piasecki nie miał już odwodów do
dalszej walki, zarządził więc około godziny 9 odskok brygady na rzekę
Wartę pod Myszkowem i Zawierciem, oddalając się jeszcze bardziej
od 7 dywizji pod Częstochową.
Tymczasem rozgorzały walki na froncie beskidzkim, na południu.
Silny korpus pancerny gen. Kleista nacierał swą 2 dywizją pancerną na
Górę Wysoką i Górę Ludwiki, a oddziałem rozpoznawczym armii, wzmo­
cnionym czołgami 4 dywizji lekkiej — na Chabówkę Uderzenia niemieckie
zasilały stopniowo oddziały 3 dywizji górskiej. Siódma niemiecka dywizja
piechoty kierowała się od strony Czacy na Żywiec, atakując od godzin
popołudniowych 2 września rygiel polski pod Węgierską Górką, którego
bronił batalion KOP „Berezwecz" mjra K. Czarkowskiego w oparciu
o cztery schrony bojowe, obsadzone przez kompanię forteczną „Węgierska
Górka" pod dowództwem kpt. T. Sernika "°.
Dowódca armii „Kraków" już pierwszego dnia wojny rozdysponował
swoje odwody. Toteż na jego interwencję Naczelne Dowództwo skierowało
wieczorem 1 września do armii „Kraków" przemyską 22 dywizję piechoty
górskiej płka dypl. Endel-Ragisa. Generał Szylling, licząc się z zagrożeniem
sił pancernych od północy, rozkazał tej dywizji wyładować się w rejonie
Trzebini i rozwinąć obronnie pod Olkuszem. Co do frontu beskidzkiego,
to pokładał on nadzieję w działaniach opóźniających 10 Brygady Kawalerii
Zmotoryzowanej wraz z 1 brygadą górską i 12 pp na Podhalu. Jednak
katastrofa 6 dywizji pod Pszczyną gwałtownie pogorszyła położenie armii.
Generał Boruta-Spiechowicz pchnął jedyny swój odwód: III. batalion
12 pp na przeprawę pod Górą, aby nie dopuścić do przeprawienia się
czołgów przez Wisłę, ale nie dawało to gwarancji zażegnania kryzysu.
Generał Szylling jedyny ratunek dla swej armii widział w natychmia­
stowym odwrocie. Smigły-Rydz, powiadomiony o godz. 14.30 o tej sytuacji,
zwlekał z decyzją. Następna rozmowa o godzinie 16 odbywała się już
w dramatycznych okolicznościach: w czasie nalotu bombowego na Kraków
i po otrzymaniu meldunku o silnym natarciu 2 dywizji pancernej na Wy­
soką. Generał Szylling nadawał telegrafistce słowa swego sprawozdania
wśród brzęku rozsypujących się szyb okiennych i opadającego ze ścian
tynku. Marszałek Smigły-Rydz rozkazał, aby decyzję do odwrotu wstrzymać
120
do wieczora, do nadejścia meldunków z całodziennych walk armii, ale już
obecnie przygotować odpowiednie rozkazy do pierwszego odskoku. Żądał
on wywarcia na dowódców najbardziej kategorycznego nacisku, „by dali
z siebie i z wojska najwyższy wysiłek".
Dwie godziny do następnej rozmowy z Warszawą stanowiły dla sztabu
armii „Kraków" okres szczególnie ciężkiej próby nerwów, nie o wysiłek
bowiem dowódców i wojska chodziło, lecz o czas. Zwarcie się wojska
z nieprzyjacielem w razie przełamania skrzydeł przesądzało o istnieniu
armii. Wreszcie w rozmowie o godzinie 18 Smigły-Rydz wyraził zgodę
na odwrót, wyznaczając jako granicę ostatecznego odskoku linię rzek
Nida i Dunajec, o 120 kilometrów na wschód od dotychczasowych pozycji
armii na Śląsku.
Wycofanie wojska odbywało się w nastroju wielkiego przygnębienia.
W niektórych miejscach (w Katowicach, Bielsku i pod Pszczyną) wystąpiła
niemiecka dywersja, która utrudniała rozkazodawstwo, opóźniała ruchy
oddziałów, a w Bielsku-Białej np. zadała wycofującym się oddziałom
straty. Z braku czasu nie udało się ewakuować zapasów amunicji, spe­
cjalnie zgromadzonych do walk obronnych w Białej. W Czechowicach
pozostały duże zapasy ropy i benzyny, które tylko częściowo zdołano
zniszczyć. Pozostawiono też w większości kabel telefoniczny, bogato
rozwinięty na pozycji stałej, co w dalszym rozwoju działań zaważyć miało
na mniejszej sprawności i skuteczności ognia artylerii.
W grupie operacyjnej „Śląsk" trudności manewru odwrotowego pole­
gały na tym, że drogi na zapleczu grupy w rejonie Bierunia i Bojszowy
były silnie zagrożone przez broń pancerną. Dlatego też zarówno 23, jak
i 55 dywizja musiały wykonywać odwrót łukiem przez Murcki i Katowice.
Grupa forteczną pułkownika Klaczyńskiego skierowała się wprost na
zachód do Będzina, a grupa płka Gorgonia miała przejść z rejonu Tarnow­
skich Gór do Ząbkowic. Zgrupowanie 201 pułku pod Kobiórem było
uważane już za stracone z powodu silnego związania w walce, toteż znisz­
czono na jego tyłach przeprawy przez Gostyńkę. Jednakże płk Adamczyk
po otrzymaniu o godzinie 23 rozkazu do odwrotu oderwał się od nieprzy­
jaciela, przeszedł o świcie przez most, szybko położony przez swoich
pionierów, i skierował się na Broszkowice, osiągając przed innymi linię
obrony przejściowej na Przemszy ' " .
Odcięte również bataliony 6 dywizji zdołały pod osłoną ciemności
wycofać się do tyłu. Część III batalionu 20 pp, głównie zaś 9 kompania
ppor. Szola, wytrwała na południowym skrzydle odcinka pod Goczałkowi­
cami do godziny 19, po czym cofnęła się, przeszła Wisłę pod Dziedzicami
i skierowała się na Kęty, w rejon 21 dywizji. I batalion tego pułku oraz część
121

II batalionu, jako grupa mjra L. Bałosa, trzymały się pod Pszczyną do
wieczora, a następnie spłynęły wraz z taborem przez Lasy Kobiorskie
ku Gostyńce pod Myrczkiem. W rejonie Piasku I i IV batalion 16 pp jako
zgrupowanie mjra Ryby dopiero o godzinie 22 odeszło lasami ku prze­
prawie pod miejscowością Harmięże, zmierzając na Oświęcim. Grupa ta
zapadła na dzień 3 września w lasach koło Międzyrzecza.
Niemcy nie ścigali. Dopiero pod wieczór 2 września ich kolumna pan­
cerna ruszyła na północ, w kierunku Bojszowy—Chełmek, a kolumna
zmotoryzowana — na północny wschód na Broszkowice. 5 dywizja pan­
cerna nie mogła zapuszczać się zbyt głęboko na tyły polskie, jak długo
na jej własnych tyłach pod Pszczyną utrzymywały się polskie oddziały.
Przygotowywała ona na nie dodatkowe natarcie na dzień 3 września.
Dzięki temu duża część rozbitków mogła przedostać się nocą przez Wisłę
i Sołę do własnych oddziałów.
Generał Vietinghoff, dowódca 5 dywizji pancernej, miał jednak nadzieję
szybkiego posunięcia się południowym brzegiem Wisły przez Oświęcim.
Prawy jej brzeg pod Górą-Brzeszczami był pusty, toteż oddziały niemieckie
przekroczyły tu Wisłę bez przeszkód. Motocykliści ruszyli szybko naprzód,
by uchwycić Oświęcim i Zator. Jednak wschodni brzeg Skawy obsadzali
już Polacy. Tylko pod Chełmkiem nad Przemszą czołgi uderzyły na grupę
podpułkownika Rogalskiego, do której dołączyło zgrupowanie ppłka
W. Adamczyka, i zmusiły ją do odstąpienia od Wisły i cofnięcia się na
zachodni skraj lasu Bobrek, gdzie jednak i same utknęły w swym rozpę­
dzie. Generał Vientighoff, który przybył na Sołę osobiście, aby energiczniej
pchnąć swoje czołgi do przodu, z wściekłością patrzył na wzburzone
fale Soły, na której Polacy zerwali wszystkie mosty. Ponadto spuścili
wodę w Porąbce, co znacznie utrudniało budowę mostów i uniemożliwiało
użycie podręcznych środków przeprawowych. W tej sytuacji musiał on
wstrzymać działania wysuniętych elementów rozpoznawczych. Front pol­
ski, który udało się wczoraj przełamać, znów zagrodził mu drogę na
Kraków.
Oddziały gen. Sadowskiego, wykonując odwrót łukiem ku północy,
dopiero koło południa 3 wr/cśnia osiągnęły Sosnowiec i Będzin, a straż
tylna 55 dywizji ON pod dowództwem płka. J. Gizy opuszczała w tym
czasie Katowice. Przemarsz śląskich batalionów Obrony Narodowej
w dzień świąteczny przez miasto przy pięknej pogodzie, bez przeciw­
działania nieprzyjaciela przypominał rewię z czasów pokojowych. Nastrój
ten podniosła radosna wiadomość o wypowiedzeniu wojny przez Anglię.
Ludność, zorientowawszy się, że wojsko opuszcza Śląsk, wynosiła na ulice
żywność oraz papierosy i obdarowywała żołnierzy. Tylko ostatnie szeregi
122
wycofujących się oddziałów zostały zaatakowane przez grupę Volksbundu
i Jungdeutsche Partei z gmachu Banku Niemieckiego.
Wkraczającym do Katowic wojskom niemieckim i oddziałom „Frei­
korps" stawili bohaterski opór śląscy harcerze "2 i członkowie Organizacji
Młodzieży Powstańczej. Stosunkowo nieliczne, lecz pełne determinacji
oddziały powstańcze utrzymywały w mieście porządek przez cały dzień
3 września. Po południu tego dnia odbył się uroczysty pogrzeb sześciu
żołnierzy polskich, zmarłych w szpitalu wojskowym, którym honory
oddała pozostała jeszcze w mieście kompania powstańcza por. Kruczka.
Nie opuścił też miasta batalion powstańczy Nikodema Renca, komen­
danta katowickiej grupy szturmowej w czasie powstań śląskich, tudzież
kilka grup ochotniczych. Na Załężu pozostała jeszcze kompania forteczna
kpt. Tułaka, którego plutony pod dowództwem poruczników Fracha i Koś­
cielniaka dokonywały na samochodach ciężarowych wypadów do Hajduk,
Świętochłowic i Chorzowa, wypierając podchodzące oddziały niemie­
ckie " 3 .
W Chorzowie po odejściu wojska pozostała jeszcze 3 kompania po­
wstańcza Edmunda Mańki. W chwili gdy miała już odmaszerować na
wschód, nadeszła wiadomość, że od strony Bytomia podchodzą Niemcy.
Miejscowa ludność niemiecka przystąpiła już do dekorowania gmachów hi­
tlerowskimi flagami. Mańka odkłada odejście kompanii i wyrusza z nią
naprzeciw podchodzącym w kolumnie Niemcom. *Nagły napad ogniowy
odnosi piorunujący skutek: kolumna rozsypuje się na wszystkie strony,
a Niemcy uciekają bezładnie za granicę. Równocześnie z ulic Chorzowa
znikają swastyki, a pojawiają się znów biało-czerwone flagi, przedłużając
o kilka godzin polską suwerenność państwową w Chorzowie.
Podobnie rozwinęły się wydarzenia w Hajdukach Wielkich. Już ran­
kiem do opuszczonego miasta wjechała tryumfalnie kolumna moto­
cyklistów SA z Freikorps „Ebbinghaus", witana owacyjnie przez miejsco­
wych Niemców. Pojawienie się polskich samochodów z grupami powstań­
czymi przegnało kolumnę, a kilku dywersantów dostało się do niewoli.
Po południu powstańcy stawili zbliżającym się oddziałom niemieckim
pełen determinacji opór. Szalę chwilowego zwycięstwa przeważył przybyły
na ciężarówkach pluton żołnierzy z Załęża pod dowództwem porucznika
Kościelniaka.
Do Katowic podeszły oddziały niemieckiej 239 dywizji dopiero wieczo­
rem, napotkawszy jednak zorganizowany opór, cofnęły się ze stratami.
Równie nieudane były wieczorne próby opanowania miasta przez jednostki
Freikorps. W ten sposób drobne oddziały wojska, wsparte akcją powstań­
ców i ochotników, stworzyły dla wycofujących się dywizji całkowitą
4
osłonę, pozwalając im na uporządkowany i spokojny odwrót " . Wyco-
123
fujące się spod Tarnowskich Gór zgrupowanie płka Gorgonia z 23 dywizji
dotarło do Ząbkowic dopiero po południu. W czasie odwrotu dowództwo
grupy operacyjnej „Śląsk", przemianowanej w nocy z 3 na 4 września
na grupę „Jagmin", usiłowało tak pokierować przemarszami oddziałów,
aby w głębi obszaru zebrały sie w ręku poszczególnych dowódców ich
macierzyste jednostki. W ten sposób do 55 dywizji dołączył zorganizo­
wany naprędce w Dąbrowie Górniczej 204 pułk Obrony Narodowej pod
dowództwem ppłka. W. Eichlera. Pułk ten miał na swym uzbrojeniu 1990
kb, 12 cekaemów, 27 erkaemów i 3 działka ppanc. 1 1 5 Jednak ogromne
zatłoczenie dróg przez uchodźców w większości paraliżowało nie tylko
te porządkujące pociągnięcia, lecz także sam odwrót. Zapóźniony w od­
wrocie III batalion 11 pp mjra. J. Bajtlika i I dywizjon 23 pal mjra J. Mo-
czarskiego zostały niemal doszczętnie rozbite pod Trzebinią niespodzie­
wanym uderzeniem czołgów kierującej się na Chrzanów i Olkusz 5 dywizji
pancernej.
Katastrofa 7 DP pod Częstochową
7 dywizji polskiej, wycofującej się spod Częstochowy na Janów—Złoty
Potok, nie udało się uniknąć katastrofy. Dowódca armii, pragnąc ułatwić
jej odwrót i pi zeciwstawić się niemieckiej 2 dywizji lekkiej na osi Szcze­
kociny—Jędrzejów, podporządkował 7 dywizję dowódcy Krakowskiej Bry­
gady Kawalerii, gen. Piaseckiemu, nakazując mu przesunąć się w ciągu nocy
z 2 na 3 września z brygadą do rejonu Pradeł i obiema jednostkami ude­
rzyć koncentrycznie w kierunku Lelowa na nieprzyjacielską dywizję lekką,
zmierzającą przez Żarki na Szczekociny—Jędrzejów. Rozkaz ten dotarł
do 7 dywizji, gdy jej czoło podchodziło już do Janowa. Był zatem spóźniony,
3 września około godziny 10 gen. Gąsiorowski rozłożył w swym miejscu
postoju mapy, aby wyznaczyć zadania poszczególnym pułkom. W tym
czasie z kierunku Lelowa rozległa się gwałtowna strzelanina. To oddziały
2 i 3 dywizji lekkiej uderzyły od Lelowa i od Żarek na tyły oraz środek
ugrupowującej się w rejonie Olsztyn—Janów—Złoty Potok 7 dywizji.
W krótkim czasie artyleria, zajmująca właśnie stanowiska, została zde
zorganizowana, a dywizja pokawałkowana " 6 .
Około godziny 11 gen. Gąsiorowski dowodził już tylko odwodem dy­
wizji, złożonym z 74 pp płka W. Wilniewczyca, II dywizjonu 7 pal, 7 dywi­
zjonu ciężkiego i kawalerii dywizyjnej. Ta część dywizji broniła się na
zachód od Złotego Potoku, niszcząc swoją artylerią kilkanaście czołgów
i samochodów pancernych wroga. Około godziny 14 dowódca dywizji
124
nakazał natarcie lesistym terenem w kierunku Szczekocin. Po chwilowym
sukcesie natarcie załamało się w morderczym ogniu niemieckim, który
zadał Polakom krwawe straty. Zginął m.in. dowódca III batalionu, mjr
J. Wrzosek, oraz kilku dowódców kompanii. Niemal całkowicie wyginęła
kompania sztabowa. Oddziały po dwu godzinach cofnęły się do lasu,
gdzie walka trwała do zmroku przy zupełnym okrążeniu przez 2 dywizję
lekką od południa i wschodu oraz 4 i 14 dywizje piechoty od północy
i zachodu. Okrążony 74 pp zdecydował się wieczorem przebijać w kierunku
Pilicy — udało się to dość licznej grupie żołnierzy pułku i kawalerii dywi­
zyjnej, z płkiem Wilniewczycem i mjrem Pelcem. Natomiast inna grupa
tego samego pułku natknęła się na silny opór, została zatrzymana i odrzu­
cona do punktu wyjściowego, przy czym dowodzący nią zastępca dowódcy
pułku, ppłk dypl. S. Wilimowski, został ciężko ranny i zmarł w szpitalu
niemieckim w Lublińcu. Zdołały się też przebić nieznaczne grupy 25 i 27
pułku dywizji wraz ze swymi dowódcami, płkiem dypl. A. Switalskim
i ppłkiem B. Pankiem. Natomiast dowódca 7 dywizji ze sztabem dostał się
do niewoli " 7 . Co gorsze, zachodziło prawdopodobieństwo, że w ręce
niemieckie wpadły szyfry, którymi posługiwano się we wzajemnych rozmo­
wach juzowych i radiogramach.
Generał Piasecki dla odciążenia 7 dywizji wysłał 8 pułk ułanów płka
Dunina-Żuchowskiego na Nakło i Szczekociny, aby zamknąć Niemcom
drogę na Jędrzejów. Czas był najwyższy, równolegle bowiem ku Szcze­
kocinom toczyła się całą siłą motorów szpica pancerna 2 niemieckiej
dywizji lekkiej. Zetknięcie nastąpiło tuż pod Szczekocinami, gdzie 2 szwa­
dron rtm. Szawłowskiego spędza z drogi szpicę, szybko dochodzi do
zachodniego wylotu miasta, wyrzuca Niemców i organizuje przyczółek
mostowy. W tym czasie 4 szwadron rtm. Matuszka dochodzi do Nakła,
lecz nieoczekiwanie zostaje zaatakowany od Szczekocin przez wycofujące
się samochody pancerne nieprzyjaciela. Zostały one spędzone ogniem
działka ppanc, jednak już w tym czasie od zachodu nadciągało gros sił
niemieckiej dywizji.
Rotmistrz Matuszek organizuje zaporę ogniową na szosie przez rozwi­
nięcie rusznic ppanc. i erkaemów. Niestety, jedyne działko wycofuje
się przedwcześnie na Szczekociny. Zapora trwa na stanowiskach do
godz. 17, po czym wycofuje się za osłonę Siedlisk. Tymczasem Szczekociny
stają w płomieniach pod silnym ogniem artylerii. Mimo trzykrotnych nalo­
tów obrońcy trzymają się twardo. 2 szwadron odrzuca Niemców dwukro­
tnie na bagnety. Gdy o godz. 18 przychodzi rozkaz do opuszczenia miasta,
szwadrony musiały przebijać się przez patrole niemieckie. Dowódca
pułku organizuje nową linię na wschód od miasta, po czym wycofuje
się na Jędrzejów—Kielce, tracąc do końca wojny kontakt z resztą brygady.
125
Wraz z 8 p.uł. wycofują się: 1 bateria 5 dak, bateria plot. brygady i 51
dywizjon pancerny, skutkiem czego Krakowska Brygada Kawalerii została
osłabiona o 309J. Według oceny dowódcy brygady gen. Piaseckiego, ten
„odśrodkowy" odwrót nie znajdował usprawiedliwienia "\
Gen. Piasecki wysyła na pomoc 8 Pułkowi im. Księcia Józefa Ponia­
towskiego 3 pułk ułanów płka Chmielewskiego, jednak Niemcy już opano­
wali przeprawę i pułk powrócił do brygady, która wśród dramatycznych
okoliczności przekroczyła w nocy Pilicę i podjęła swe pierwotne zadanie
osłony armii ..Kraków" od północy na linii Jędrzejów-Chmielnik.
Na odcinku pszczyńskim oddział majora Ryby, przekroczywszy szczę­
śliwie Wisłę i przeczekawszy dzień w lesie pod Międzyrzeczem, ruszył
następnej nocy dalej. Przed świtem 4 września natknął się on we dworze
Rajsko pod Oświęcimiem na sztab 5 dywizji pancernej. Gen. Vientighoff
przeżył kolejny atak wściekłości, gdy zaskoczeni we śnie Niemcy ponieśli
dotkliwe straty: zabitych 3 oficerów i 13 szeregowych. Reszta broniła się
zaciekle, alarmując stojące wokół oddziały. W dalszym rozwoju walki
Polacy zostali ostatecznie okrążeni i przyparci do rzeki. Tylko mjr Ryba
z pocztem najbliższych żołnierzy zdołał dotrzeć do swoich, większość
utonęła w rzece lub dostała się do niewoli. Epizod ten w literaturze nie­
mieckiej został wyodrębniony w oddzielnym punkcie jako ..Bój pod
Oświęcimiem": wpłynął on na opóźnienie pościgu, gdyż gen. Vientighoff
9
musiał wezwać na pomoc kolumny wysunięte " .
W dziejach polskiego oręża na trwałe zapisała się bohaterska obrona
Węgierskiej Górki. Cztery nie wykończone schrony bojowe (na 16 plano­
wanych) obsadziła tu kompania forteczna kpt. Tadeusza Sernika w sile
4 oficerów, 14 podoficerów i 52 szeregowych z 2 działami 75 mm, 3 dział­
kami ppanc. 10 cekaemami, 3 erkaemami. Ten 70-osobowy zespół ludzi,
w przeważającej części górali żywieckich i podhalańskich, zmusił niemiecką
7 dywizję piechoty do rozwinięcia sił głównych i 20-godzinnej krwawej
walki, zanim mogła posunąć się dalej w głąb Polski ' 2 0 .
Część niemieckiej dywizji przeprowadził przez Bielsko na Korbielów
i przez Lipowską na Węgierską Górkę konfident niemiecki, Gustaw
Pustelnik. Druga część uderzyła czołowo na oddział KOP kapitana Gru­
chały, który bronił się na przełęczy Jabłonkowskiej i w Zwardoniu. Po
złamaniu polskiego *>poru Niemcy z impetem ruszyli naprzód, lecz tu
zatrzymał ich ogień fortów Węgierskiej Górki i batalionu KOP „Bere-
zwecz". Trzeba było montować nowe działanie.
Natarcie niemieckiej 7 dywizji rozpoczęło się około godziny 14.00
126
drugiego dnia wojny. Silna artyleria niemiecka starała się zniszczyć forty­
fikacje na linii wzgórz Węgierska Górka—Żabnica. Z polskiej strony strze­
lały 3-działowa bateria górska kpt. A. Dunina-Żuchowskiego i bateria
haubic z III dywizjonu 65 pal kpt. J. Podczaskiego. Po dwóch godzinach
kanonady Niemcy ruszyli do natarcia, lecz znów zostaJiamuszeni do wyco­
fania się na podstawę wyjściową. Postanowili wówczas zdobywać każdy
fort oddzielnie. W tym celu utworzyli specjalne grupy szturmowe, wzmo­
cnione drużynami saperów i miotaczami płomieni. Pod ogniem polskiej
obrony bardzo powoli posuwali się naprzód i o zmierzchu zalegli przed
zasiekami. Dopiero pod osłoną ciemności zdołali w kilku miejscach prze­
niknąć na tyły obrony.
Około godziny 19 płk Gaładyk rozkazał opuścić pozycję i wycofać się
do Oczkowa. Z kompanii „Węgierska Górka" tylko załoga (ortu artyle­
ryjskiego „Waligóra" odeszła z batalionem KOP „Berezwecz". Brakło
jej zresztą amunicji artyleryjskiej. Natomiast załogi pozostałych trzech
schronów bojowych wraz z fortem centralnym „Wędrowiec", którego
bronił kpt. Semik z czterema podoficerami i 15 strzelcami, oraz część
batalionu KOP nie otrzymały rozkazu i broniły się dalej w okrążeniu.
Forty nie miały połączeń telefonicznych między sobą ani też z dowództwem.
W nocy pod fort dowódcy kompanii podeszło od tyłu 40 szturmowców,
załoga ledwie zdołała zaryglować drzwi. W walce wręcz wytłuczono gra­
natami wszystkich Niemców, z polskiej strony padli strzelcy Kulpa i Flis,
a rany odnieśli Kostruba i Kozak. Nieprzyjaciel jeszcze trzy razy usiłował
obezwładnić obrońców, ale bezskutecznie. Od rana 3 września wokół
schronów słychać było detonacje granatów ręcznych. Niemcy, wykorzy­
stując martwe pola ognia, dostawali się w bezpośrednie sąsiedztwo fortów;
dawał się boleśnie odczuwać brak ruchomych kopuł. O godzinie 8.30
padł na zachodnim brzegu Soły fort „Włóczęga", broniony przez 17-oso-
bową załogę pod dowództwem ppor. Małkowskiego. Już po poddaniu for­
tu zdrajca Strauch zastrzelił kpr. Wiśniewskiego, a Niemcy zabili strz.
Sprychę. Zamilkły również pozostałe z batalionu „Berezwecz" dwa gnia­
zda cekaem, które dotychczas zadawały Niemcom duże straty z doskonale
zamaskowanych stanowisk. Lewoskrzydłowy fort „Wąwóz" pod dowódz­
twem ppor. Chludzińskiego został porażony zniszczeniem działka ppanc.
i odtrąceniem lufy od cekaem. „Wędrowiec" bronił się w osamotnieniu,
bez pomocy ogniowej sąsiadów.
Niemcy przedostawali się na strop schronu i przez szczelinę wrzucali
do środka wiązki granatów lub dynamit. Od czoła działka ppanc. biły
bezpośrednio do strzelnic i drzwi pancernych. Sierżant Raczyński usiłował
z wierzchu fortu oczyścić przedpole, lecz został przeszyty serią.
Dla załogi „Wędrowca" zaczęły się najcięższe chwile. Najdzielniejsi,
127
jak kaprale Kułaga i Kamiński oraz st. strzelcy Michalski i Bykowski, Na głównych kierunkach uderzeń agresora
a wreszcie i strzelec Kaproń, trwali na stanowiskach ogniowych. Reszta
załogi siedziała w wewnętrznej komorze. Kapitan Semik strzelał z działka
ppanc. w kierunku szosy, gdzie ukazywały się pojazdy mechaniczne.
Nieprzyjaciel kolejno unieszkodliwiał karabiny i działka. O godzinie 16
celny strzał oderwał lufę armatki, zabił st. strz. Michalskiego, dowódca
zaś doznał silnej kontuzji. Żołnierze zaryglowali stanowisko i trwali
nadal. Dopiero- gdy saperzy niemieccy wsunęli od tyłu ładunek trotylu,
detonacja podrzuciła schron do góry, a przez otwory trysnęła ziemia ze
strumieniami ognia — poddali się czarni i oślepieni od wybuchu. Nieprzy­
tomnego dowódcę wyniesiono na noszach. Niemcy w wybuchu wściekłości
zabili strz. Tlałkę. Resztę 9-osobowej załogi uchronił przybyły major
niemiecki. Długo kiwał głową i uderzał się w czoło, albowiem kapitulację Walki odciętych sił polskich na Pomorzu — Przeprawa oddziałów przez
garstki Polaków Niemcy musieli okupić stratą około 500 zabitych i ran­ Wisłę — Wydostanie się 35 pp z kotła — Obrona północnych rubieży
nych m . Polski — Bitwa pod Grudziądzem — Walki na „przedmościu bydgo­
Załoga schronu „Wąwóz" dotrwała do zmroku i opuściła go, gdy skim" — Bój obronny pod Mławą i Rzęgnowem — Odwrót armii „Modlin"
Niemcy odeszli do tyłu. Do zmroku też pozostały na zajmowanych stano­ na linię wielkich rzek — Nieporozumienia sztabów i heroizm wojska
wiskach 1 i 2 kompanie batalionu „Berezwecz" pod dowództwem kapi­ nad Narwią — Wydarzenia pod Różanem — „Zwrot zaczepny" pod
tanów: A. Chrzanowskiego i T. Kadego. Pod osłoną ciemności odeszły Pułtuskiem — Samotny bój pod Wizna — Zapomniana „Reduta Nowo­
one przez Lipowe, Pietrzykowice i Sołę na Oczków. W drodze natrafiły gród" — Działania opóźniające armii „Łódź" — Bitwy pod Borową
na kolumnę niemiecką i sto.czyły z nią we wsi Zadziele zacięty bój, w którym Górą i Piotrkowem Trybunalskim — Uderzenie 76 pp pod Piotrkowem —
poległo 16 żołnierzy polskich i 47 Niemców. Części tych kompanii przebiły Zapora przeciwpancerna pod Tomaszowem Mazowieckim — Bój 30 DP
się do Andrychowa i dołączyły do 21 dywizji górskiej gen. Kustronia. Inne pod Jeżowem — Walki z niemiecką nawałą pancerną w rejonie Kielc —
części wycofały się do Beskidu Śląskiego i walczyły na głębokich tyłach Bitwa pod Iłżą — Odwrót armii „Prusy" nad środkową Wisłę — Osłona
Niemców do połowy września l 2 2 . południowej flanki przed inwazją z terytorium Słowacczyzny.

Walki odciętych sił polskich na Pomorzu

Eksponowane położenie polskiego Wybrzeża, zagrożonego od Prus Wscho­

dnich i z zachodu, komplikował fakt istnienia Wolnego Miasta Gdańska,
którego niemiecka ludność po wpływem ideologii hitlerowskiej wyraźnie
ciążyła do Rzeszy. Ze stanowiska operacyjnego dłuższa obrona Wybrzeża
i części Pomorza na zachód od Wisły, aż do rejonu Bydgoszczy, nie miała
żadnych szans. Dlatego teren ten musiał być zdany na własne siły.
Dla realizacji swych celów Niemcy mogli tu działać w dwojaki sposób:
albo wywołując pucz w samym Gdańsku, albo występując zbrojnie przeciw
Polsce. W ocenie marsz. Śmigłego-Rydza i min. Becka ta pierwsza możli­
wość wydawała się dla istnienia Polski groźniejsza. Uważali oni bowiem,
że podstępne zagarnięcie Gdańska mogło na zachodnich partnerach wy-

4— Bitwy polskiego Września, tom I 129

 móc skwapliwą zgodę, byle tylko zachować pokój, a to było równoznaczne czy odcinków linii granicznej na wschodzie — z Prusami Wschodnimi,
z likwidacją Polski. Pozostawiona sam na sam z Niemcami, w stałym oraz na północy — z Wolnym Miastem '. Na prawym brzegu Wisły, od
zagrożeniu militarnym, zostałaby w bardzo krótkim czasie ujarzmiona. Grudziądza po Brodnicę, rozwinięta była w obronie grupa operacyjna
Ponieważ inicjatywa polityczna i wojskowa należała w całości do agre­ gen. M. Bołtucia (4 i 16 DP oraz bataliony Chełmińskiej Brygady Obrony
sora, dopiero pierwsze strzały wzdłuż całej granicy rozwiały możliwość Narodowej).
puczu gdańskiego. Jednakże sama jego groźba spowodowała mobilizację Głównym gospodarzem zachodniej granicy stała się 9 dywizja piechoty
korpusu interwencyjnego i przesunięcie 27 dywizji tego korpusu aż do płka Józefa Werobeja, sprowadzona na Pomorze jeszcze w czerwcu 1939
rejonu Starogardu, w sąsiedztwo Gdańska, a pozostałych jego sił (13 dywizji) roku. Otrzymała ona 70-kilometrowy odcinek obrony od jeziora Spierewnik
w rejon Bydgoszczy. Do osłony działań korpusu od zachodu skierowano (20 kilometrów na wschód od Chojnic) aż do Trzemiętowa na południowym
na Pomorze 9 dywizję piechoty płka J. Werobeja i utworzono grupę cyplu jezior koronowskich. Dalej na południe rozpoczynał się odcinek
operacyjną „Czersk" gen. Grzmota-Skotnickiego. Korpus interwencyjny 15 dywizji na tak zwanym „przedmościu bydgoskim". W tej rozciągniętej
w rezultacie zniekształcił całość rozwinięcia operacyjnego sił polskich pozycji obronnej szczególną osobliwość stanowiła 20-kilometrowa, niczym
w 1939 roku, pozbawił Naczelne Dowództwo we właściwym miejscu odwo­ nie obsadzona luka między wpadającymi od zachodu do Brdy rzeczkami
dów i walnie przyczynił się do przyśpieszenia i pogłębienia ogólnej klęski Kamionką i Sępolenką. Luką tą prowadziła prosta droga z Sępolna przez
kraju. W miarę dalszego zacieśniania umów traktatowych z Anglią i Francją Pruszcz do Grudziądza albo z lekkim odchyleniem na południe — do
możliwość puczu wydawała się polskiemu kierownictwu bezsporna, gdyż Świecia. Na ten nie obsadzony odcinek nastawiony był w głębi obszaru
ogólna przewaga sił aliantów nie dawała Niemcom szans wygrania wojny 34 pułk piechoty ppłka dypl. Budrewicza. Północny odcinek około 30-ki-
na dwa fronty. Któż bowiem mógł już w sierpniu 1939 roku oczekiwać lometrowej długości obsadzał 35 pułk ppłka dypl. J. Maliszewskiego, a od-
katastrofalnej w skutkach bezczynności sojuszników?
Ewentualność interwencji gdańskiej wywarła przemożny wpływ na
ugrupowanie armii „Pomorze" gen. Władysława Bortnowskiego. Siły tej
armii, rozdzielone biegiem dolnej Wisły między Grudziądzem a Toruniem
na dwie części, miały bronić zachodniej granicy polskiego Pomorza i jak
najdłużej utrzymywać rozdział sił niemieckich, działających z terytorium
Rzeszy i Prus Wschodnich. Obawa jednak przed podstępną aneksją Gdań­
ska wciągnęła część sił armii głęboko w gardziel korytarza gdańskiego,
aż po Kościerzynę i Tczew — w pobliże granicy z Wolnym Miastem —
na odległość 120 kilometrów od Bydgoszczy. Całe to zgrupowanie wojsk
było od pierwszej chwili narażone na odcięcie uderzeniem niemieckim
od zachodu. Zważywszy, że na 60-kilometrowym odcinku Wisły między
Grudziądzem a Fordonem nie było ani jednego mostu do przejścia na
prawy brzeg rzeki, a linie obronne w rejonie Bydgoszczy przebiegały
niemal na jej przedpolach, ewentualna i jedyna droga wycofania się przez
Bydgoszcz zwężała się do 20-kilometrowej ciaśniny.
Najdalej na północ wysunięty był oddział wydzielony „Kościerzyna".
W rejonie Brusy—Lubnia znajdowało się gros sił Pomorskiej Brygady
Kawalerii (16 p.uł., 8 psk i dwie baterie 11 dak) z 2 pułkiem szwoleżerów
ppłka dypl. J. Trepto na przedpolach Starogardu i 18 pułkiem ułanów
płka Mastalerza na południe od Chojnic. Bataliony Pomorskiej Brygady
Obrony Narodowej rozdzielono pomiędzy wielkie jednostki, grupę „Choj­ 24. Gen. dyw. Władysław Bortnowski. 25. Płk Józef Werobcj.
nice" i oddziały wydzielone, celem dozorowania poszczególnych kierunków dowódca armii ..Pomorze" dowódca 9 dywizji piechoty

130 131
 cinek południowy — częściowo wzdłuż jezior koronowskich — 22 płka
Jędrychowskiego. Miał on jedną czatę w sile kompanii daleko na przed­
polu w Wielkiej Klonii i oddział wydzielony w sile batalionu na kierunku
Więcborka 2.
Nadszedł historyczny dzień 1 września. Niemcom zależało na opano­
waniu w stanie nienaruszonym mostu na Wiśle pod Tczewem. Nocy owej
placówką przy moście wiślanym dowodził kpr. Kudrewicz z 2 batalionu
strzelców. Wstawał już cichy i spokojny dzień, kiedy z drugiej strony
nadeszła wiadomość, że jedzie pociąg tranzytowy z Prus do Rzeszy.
— Pociąg przepuścić! — polecono telefonicznie z Tczewa.
Niemiecki parowóz wtoczył się powoli na most, za nim wagon pocztowy
i kilka osobowych — bez świateł. Nagle rozległ się wystrzał, zawtórowały
mu detonacje granatów ręcznych i długie serie cekaemów z całego pociągu.
Żołnierze niemieccy wyskakują z wagonów i pędzą do wyznaczonych
w planie miejsc. Według zamysłów niemieckich bowiem prawidłowo zgło­
szony pociąg tranzytowy, po wybiciu polskich kolejarzy, obsadzony woj­
skiem miał przejechać przez most, a drużyna pionierów — wyskoczyć z po­
ciągu i przeciąć kable minowe. W ślad za pociągiem tranzytowym miał je­
chać pociąg pancerny i opanować położony tuż przy moście dworzec
tczewski.
Lecz kpr. Kudrewicz na próbę podstępu odpowiedział ogniem ze swego
cekaemu, a jego żołnierze chwycili za karabiny i granaty ręczne. Już pierwsza
grupa hitlerowców rozłożyła się pokotem. Ci, którzy wyskakują dalej
z pociągu, giną od gęstych serii cekaemu Kudrewicza. W chwilę potem
resztki Niemców uciekają na terytorium gdańskie. Na placu pozostał
tylko pusty, oświetlony blaskiem wschodzącego słońca pociąg jako pierwsza
zdobycz. Dyżurny oficer saperów, ppor. Norbert Juchtman, przekręcił
kontakt klucza i wśród ogłuszającego huku pociąg wyleciał w powietrze 3.
Szef sztabu Oberkommando des Heeres (Naczelnego Dowództwa Wojsk
Lądowych), gen. Haider, był zmuszony zapisać w swym notatniku, że
zamiar niemiecki wyraźnie się nie udał.
Nie udało się też podstępne opanowanie Chojnic z drugiej strony
odcinka tranzytowego. Zgodnie z rozkładem jazdy pociągu pośpiesznego
Berlin—Królewiec, zanim jeszcze pierwsze strzały padły na granicy, we
mgle porannej wjechał na stację przygotowanym szlakiem niemiecki pociąg
pancerny, wprowadzając wśród załogi zrozumiałe zamieszanie. Ale sukces
Niemców był krótkotrwały. Wkrótce kolejarze wysadzili mostki z obu
stron pociągu, a polska artyleria grupy „Chojnice" płka T. Majewskiego
wzięła go pod swój ogień, trafiając jednym z pocisków w wagon z amunicją.
Piechota rozbiegła się w terenie, na stacji zaś pozostał wrak pociągu.
II. Uderzenie niemieckie z Pomorzu Zachodniego I września

133
 Drezyna niemiecka zapędziła się 15 kilometrów w głąb obszaru, ale została
schwytana pod Rytlem przez żołnierzy 1 baonu strzelców .
4 mostw ognia. Na skraju miejscowości pojawiły się czołgi niemieckie, pierw­
Tymczasem od zachodu ruszyła ogólna ofensywa 4 armii niemieckiej
gen. von Kluge. Z Bytowa na samotny batalion Obrony Narodowej „Ko­
ścierzyna" z plutonem kawalerii 16 p.uł. i 3 baterią konną 11 dak kpt.
S. Sierakowskiego kierowała się 10 dywizja pancerna z odwodu niemieckiej
grupy armii „Północ". Na froncie grupy „Chojnice" i 9 dywizji piechoty
rozwinęło się natarcie sześciu wielkich jednostek niemieckich, przy czym
najsilniejsze uderzenie, wymierzone przez korpus pancerny gen. Gude-
riana, poszło właśnie w lukę między Kamionką i Sępolenką. Już o godzinie
8 sztab płka Werobeja w Tucholi został zaalarmowany telefoniczną wia­
domością z Sępolna o masie pancernej wroga.
— Przed moimi oczami przesunęło się już dwieście czołgów — mel­
dowała bohaterska telefonistka, do ostatka trwając na swym posterunku 5.
Pod Trzcianami została zaskoczona i rozbita kompania kolarzy dywi­
zji. Około godziny dziewiątej 3 dywizja pancerna Niemców 6 osiągnęła
swoim czołem Wielką Kłonię i uderzyła na 8 kompanię 22 pułku por.
Czesława Somli, która po półgodzinnej walce, zniszczywszy kilka czołgów,
wycofała się ku północy na lewe skrzydło 34 pułku pod Gostyczynem.
Równocześnie przed frontem 35 pp 2 dywizja zmotoryzowana napadła
i rozproszyła pod Kamieniem kawalerię dywizyjną rtm. Czacha 7, pod­
chodząc pod stanowiska 35 pułku nad potokiem Wytrych. Tutaj na 25-ki-
lometrowym odcinku pułku zawiązała się całodzienna walka, w której
polskie oddziały odparły wszystkie natarcia Niemców.
Z rejonu Pamiętowa widać było, jak potężne kolumny pancerne i mo­
torowe korpusu Guderiana suną szosą z Sępolna przez Wałdowo na
wschód. 9 dywizjon artylerii ciężkiej próbował wziąć je z rejonu Brzuchowa
pod ogień swoją baterią dalekonośną 105 mm, ale nie powstrzymało to
pancernego potoku.
Ostra walka z czołgami rozgorzała na odcinku III batalionu, w której
jedno działko ppanc. zostało zniszczone i zginęła część załogi z młodym
działonowym, kpr. F. Mazurkiem. W toku walki spisał się świetnie łado­
wniczy, st. strz. F. Rosa, który widząc, że celowniczy ze zdenerwowania
chybia celu, odsunął go na bok i kilkoma celnymi strzałami unieruchomił
nacierające czołgi 8 .
W czasie tych wydarzeń 34 pułk na rozkaz dowódcy dywizji wykonywał
od rana przesunięcie w rejon Łyskowa. I oto III batalion tego pułku,
idący z miejscowości Sokole—Kuźnica do Pruszcza, znalazł się na drodze
masy pancernej nieprzyjaciela. Około godziny 10.30 batalion osiągnął
zachodni skraj Borów Tucholskich. Naprzeciw, w odległości zaledwie
134
1 kilometra, leżał Pruszcz spowity kłębami dymu i dobywającego się z do­
sze czołgi nieprzyjaciela, które żołnierze ujrzeli na własne oczy.
Kiedy kompanie piechoty zajmowały podstawy wyjściowe, a broń
przeciwpancerna i artyleria pułkowa zwalczały czołgi, na piechotę, roz­
winiętą wzdłuż wysokiego wału kolejowego, runęły huraganowe serie
niemieckiej artylerii. Był to, jak na pierwsze zetknięcie, nazbyt silny chrzest
ogniowy. Piechota nie wytrzymała morderczego natężenia kanonady
i wycofała się do lasu w kierunku północno-wschodnim, odsłaniając drogę
na Sokole—Kuźnicę. Znajdujący się przy tym batalionie dowódca 34 pułku,
ppłk Budrewicz, został ranny. Ścigające batalion czołgi wpadły w lesie
na tabory i dokonały na nich masakry 9 .
Wiadomość o posuwaniu się kolumn pancernych przez obszar Sępolna
ku wschodowi była znana w sztabie armii w Toruniu już o godzinie 10.
Generał Bortnowski postanowił uderzeniem dwóch dywizji (9 i 27) rozbić
pancerny zagon nieprzyjaciela. W tym celu 27 dywizja gen. J. Drapelli,
maszerująca od godzin przedpołudniowych z północno-wschodniego ob­
szaru Borów Tucholskich do Fordonu (do odwodu armii), otrzymała
rozkaz zboczenia z dotychczasowej osi ku zachodowi i stanięcia na wieczór
w rejonie Bysław—Bysławek, aby w łączności z 9 dywizją uderzyć na połu­
dnie. Jednak szybko wyjaśniło się, że pułki 27 wołyńskiej dywizji nie zdążą
w oznaczonym terminie przybyć na miejsce, toteż termin natarcia przesu­
nięto na dzień następny.
Jednak o godzinie 18 zjawił się w Tucholi ranny płk Budrewicz i zamel­
dował o wydarzeniach pod Pruszczem. W tych warunkach dowódca
brzeskiej „dziewiątki" zadecydował, że musi natychmiast przystąpić do
silnych wypadów w kierunku luki zarówno od północy, jak i od południa.
Wyznaczono do tego celu znajdujący się w Łyskowie II batalion 34 pułku
oraz I batalion 22 pułku, który wycofał się z przedpola pod Koronowem.
Niestety, bataliony te przedzielała 25-kilometrowa odległość i narastające
siły nieprzyjaciela.
W ciągu nocy sytuacja w głębokiej luce między 35 i 22 pułkiem uległa
dalszemu pogorszeniu. Kiedy III batalion 34 pułku po kilkugodzinnej
walce wycofał się na Klonowo, nieprzyjaciel parł już całą siłą naprzód
i przed godziną 16 dotarł do mostu na Brdzie pod Sokole—Kuźnicą. Zaim­
prowizowany z rozbitków kolarzy oddział polski szykował się do obrony
na wschodnim brzegu rzeki. Most — nie przygotowany do wysadzenia —
próbowano spalić, lecz ogień nie chciał objąć świeżego i mokrego drewna 10 .
W tej sytuacji zjawiły się niemieckie oddziały pancerne, ugasiły palącą
się słomę na moście i zamknęły ogniem dostęp do rzeki, ale nie posuwały
135
się dalej. W tym położeniu przybył tu gen. Guderian. Gwałtowna przedsię­
biorczość tego człowieka zadecydowała, być może, o losach armii „Pomo­
rze". Kiedy dowódca 6 pułku czołgów zameldował o niemożności sforso­
wania do nocy Brdy, przed generałem stanął młody leutnant Felix, bez
munduru, z wysoko zakasanymi rękawami koszuli.
— Panie generale — zameldował — przybywam znad Brdy, gdzie
ugasiłem ogień na moście. Można jechać dalej.
Guderian natychmiast przerwał przygotowania oddziałów do spo­
czynku nocnego, sam zaś udał się nad rzekę, skąd dochodziły ożywione
odgłosy walki ogniowej. Tutaj rozkazał dywizjonowi motocyklistów
przeprawić się przez rzekę na łodziach gumowych, a czołgom maszerować
przez zdobyty most ". Około godziny 18 polska kompania kolarzy została
spędzona z przeprawy i Niemcy jeszcze w nocy z 1 na 2 września wniknęli
głęboko w obszar tyłowy armii „Pomorze", dochodząc do Świekatowa,
a nawet do Wisły w rejonie Topolna. Pod Serockiem jakiś oddział polski
zadał im ciężkie straty, szczególnie wielu zginęło oficerów. Niemcy w odwet
spalili doszczętnie wieś wraz z inwentarzem, ujętych zaś mieszkańców
rozstrzelali.
Bardziej na południe czołowe elementy 32 dywizji niemieckiej, posu­
wając się przez Mąkowarsko, zepchnęły z przedpola kompanię zwiadowczą
polskiego 22 pułku i w ciągu popołudnia uderzyły na północne skrzydło
obrony w lesie Różanna. Skrzydłowa 7 kompania wycofała się w głąb
boru ze znacznymi stratami. Tak więc wyłom został nie tylko pogłębiony,
ale i rozszerzony ku południowi.
Tymczasem spod Piły—Młyna wyruszył około godziny 21 na wypad
nocny II batalion 34 pułku pod dowództwem mjra Jana Klakli. Z łatwością
opanował on most kolejowy na Brdzie pod Pruszczem i podsunął się około
godziny 2 w nocy pod Sokole—Kuźnicę. Lecz tu Niemcy bronili się zaciekle.
Przy moście znajdował się również dowódca 3 dywizji pancernej, gen. baron
Geyr von Schweppenberg. Dla Niemców nocne uderzenie Polaków było
absolutnym zaskoczeniem. Na gwałt ściągano zewsząd pomoc. Według re­
lacji niemieckich, sam dowódca dywizji miał chwytać za granat ręczny 12 .
Spod Świekatowa wróciła kompania motocyklistów w uszczuplonym skła­
dzie — 50 strzelców i kilku cekaemów. Po stronie polskiej dołączył, po
uporządkowaniu się w Klonowie, III batalion 34 pp. Dowództwo nad
całością objął ppłk Budrewicz. Przewaga wroga była jednak zbyt duża
i ostatecznie utrzymał się on przy moście.
Od południa do przeciwnatarcia wyruszył I batalion 22 pułku pod
dowództwem mjra Poborowskiego. Po całodziennym opóźnianiu spod
Więcborka żołnierze byli wyczerpani marszami, toteż batalion z trudem
136
posuwał się wzdłuż jezior koronowskich. Przed świtem kilkakrotnie wpadł
pod silny ostrzał artylerii niemieckiej — i do właściwego natarcia nie
doszło.
Co się działo w tym czasie z resztą sił polskich w „korytarzu"?
Grupa operacyjna „Czersk", której siły główne stanowiła Pomorska
Brygada Kawalerii płka A. Zakrzewskiego, od północy ucierała się przez
cały dzień z patrolami nieprzyjacielskimi. Tylko na wysunięte pozycje
polskie pod Chojnicami szło od zachodu silne natarcie 20 dywizji zmoto­
ryzowanej. Chojnic bronił zacięcie macierzysty 1 batalion strzelców ppłka
Gustawa Zacnego. Jednak punkt ciężkości niemieckiego uderzenia znaj­
dował się na północnym skrzydle pozycji, które aż do Jeziora Charzy­
kowskiego zajmował 85 baon piechoty ON. Około godziny 14 oddziały
otrzymały rozkaz odwrotu za Brdę.
Natarcie niemieckie wyparło też spod Moszczanicy szwadrony 18 pułku
ułanów, mimo iż działa 2 baterii kpt. Pasturczaka z 11 dak prażyły ogniem
na wprost. Dalszy bój ułanów pomorskich rozgrywał się na linii kolejowej
Chojnice—Nakło. W tej sytuacji gen. Grzmot-Skotnicki nakazał wykonanie
przeciwuderzenia, aby ułatwić piechocie odwrót. Pułkownik K. Mastalerz
postanowił uderzyć na północne skrzydło nieprzyjaciela z obejściem
go poprzez leżący w tyle obszar leśny Rytla. Szwadron tankietek otrzymał
rozkaz związania nieprzyjaciela walką na szosie.
Było już dobrze po południu, gdy I dywizjon 18 pułku ułanów pod
dowództwem mjra Małeckiego wyszedł na skrzydło posuwającej się kolum­
ny niemieckiej. W rzedniejącym lesie w pobliżu wsi Krojanty oddział
konnicy przyjmuje szyk luźny i rusza w galopie do szarży. Jeszcze w lesie
otrzymuje ogień maszynowy nieprzyjaciela. Padają pierwsi zabici i ranni.
Lecz szarża nabiera pełnego rozmachu, zwłaszcza gdy dołącza do niej
2 szwadron rtm. Ładosia. Ława jeźdźców cwałem wychodzi na otwarte
pole, błyska biała broń szabel, przed którą na próżno zasłaniają się
uciekający w popłochu piechurzy niemieccy. Nagle na szosie z Chojnic
ukazuje się długa kolumna broni pancernej i zmotoryzowanej. Szarżę
polskiej kawalerii wita lawina ognia maszynowego z samochodów i otwar­
tych wieżyczek. Pada wraz z koniem rtm. Świeściak, który otworzył
szarżę, a z nim razem wielu ułanów. Okrwawione konie galopują bez
jeźdźców. Ginie również płk Mastalerz, dążący na czele doraźnego odwodu
z pomocą ogniową. Trębacze długo grają sygnał na apel po bitwie. Nie­
stety, stanęła tylko połowa stanu szwadronów 13 . Lecz Niemcy zatrzymują
się w miejscu i nie dochodzą w dniu tym do przepraw na Czarnej Wodzie '*.
Pułki Pomorskiej Brygady Kawalerii wycofywały się pospiesznie ku
południowi, począwszy od późnych godzin nocnych, aby obsadzić linię
137
jeziora Zalesie—Cekcyn—Kruszka; gen. Grzmot-Skotnicki miał stanąć
na stacji Wierzchucin na skrzyżowaniu magistrali węglowej z linią Choj­
nice—Laskowice. Grupa „Chojnice" płka T. Majewskiego maszerowała
na Białą. 35 pułk piechoty po zwinięciu swej długiej linii obronnej przesu­
wał się przez Tucholę i Piłę—Młyn do zamierzonego uderzenia na rozpo­
znany klin niemiecki. Natomiast 27 dywizja już po południu, kiedy gen.
Drapella omawiał z płkiem Werobejem szczegóły wspólnego natarcia,
znów zmieniła kierunek marszu. W ciągu tego dnia z Naczelnego Dowódz­
twa napływały bowiem coraz natarczywsze żądania, aby wycofać tę dywizję
do odwodu w rejonie Chełmna przez most w Fordonie. Sam Smigły-Rydz
w rozmowie z gen. Bortnowskim z naciskiem domagał się wycofania z ko­
rytarza tej dywizji.
— Zaklinam pana — mówił do dowódcy armii „Pomorze" — niech
mi pan odda 27 dywizję.
— Obiecuję zrobić wszystko, co można, panie marszałku — meldował
gen. Bortnowski. — Jednak ostrzegam, że dywizja ta może być zmuszona
do przebijania się 15 .
Dla sztabu armii „Pomorze" jasny już był główny kierunek natarcia
niemieckiego w poprzek korytarza na Grudziądz i Świecie oraz wypły­
wające stąd zagrożenie wszystkich sił armii na północ od tej linii. Jednak
stosownie do kategorycznego żądania Naczelnego Dowództwa odstąpiono
od udziału 27 DP w natarciu wraz z 9 DP od północy. Generałowi Drapelli
wydano nowy rozkaz, w myśl którego dywizja ta miała załadować się do
transportów kolejowych i przejechać do Fordonu, aby tu przeprawić się
na prawy brzeg Wisły. Wobec tego kolumny 23 i 24 pułku 27 dywizji
zostały zwrócone na wschód, do rejonu stacji załadowczych, częściowo
wprost do Bydgoszczy. Nadto dowództwo armii rozkazało spławić most
łyżwowy spod Solca Kujawskiego do Strzelec Dolnych dla umożliwienia
przeprawy oddziałom ściągającym z Borów Tucholskich.
Ale już w kilita godzin później okazało się, że rozkaz wydany 27
dywizji jest niewykonalny z powodu przecięcia linii kolejowej przez patrole
pancerne wroga. Również oddziały głównej kwatery i łączności dywizji,
podszedłszy o północy pod Świekatowo, natknęły się na ogień nieprzyja­
ciela i musiały cofnąć się ze stratami.
Pierwsze wiadomości o broni pancernej na tyłach armii nadeszły do
Torunia przed północą. Wśród ciemności nocnych w forcie Dąbrowskiego
zadzwonił telefon sieci stałej i nieznany obywatel ze Świekatowa zamel­
dował, że widzi i słyszy w pobliżu swego domu masę kręcących się czołgów
niemieckich 16 . Ponieważ wiadomości tej treści powtarzały się z innych
miejscowości, dowództwo armii zdało sobie sprawę, że nie może być mowy

139
O wycofaniu 27 dywizji bez walki. Wobec tego dowódca armii powrócił
do poprzedniej koncepcji wspólnego uderzenia z 9 dywizją. Odpowiedni
rozkaz został wysłany przez lotnika o godzinie 9.30. Ale polska piechota,
wstrząśnięta dotkliwym bombardowaniem Luftwaffe, strzelała do każdego
samolotu. W ten sposób strącono kilku polskich lotników i dopiero ppor.
pilot Sobolewski, także zresztą zestrzelony, dotarł do gen. Drapelli.
Dla płka Werobeja niezrozumiały był bieg wypadków od chwili wyjazdu
gen. Drapelli z Tucholi, gdyż nie miał łączności ani z nim, ani z dowództwem
armii. Przez całą noc na próżno oczekiwał nadejścia zapowiedzianych
oddziałów 27 dywizji. Dopiero około południa następnego dnia uzyskał
na krótko łączność telefoniczną ze sztabem 27 dywizji, dowiedział się
o kolejnych zmianach decyzji i o tym, że obecnie dywizja zamierza nacierać
całością sił w kierunku Koronowa przez Świekatowo.
12. Szarża 18 pułku ułanów pod Krojanlami I września
140
Była to w ogólnym zarysie koncepcja z dnia poprzedniego, ale z powodu
odsunięcia kierunku uderzenia 27 dywizji o 6 kilometrów na wschód
nie mogło być mowy o zwartym natarciu dwóch dywizji, wzajemnym
wspieraniu się ogniem i ewentualnym wykorzystaniu powodzenia sąsia­
dów. Oddziały 27 dywizji, zawrócone z kierunku marszu do kolei Tczew—
Laskowice, wykonując już czwarty rozkaz od chwili odwrotu, błąkały się
po bezdrożach Borów Tucholskich i goniły ostatkiem sił. W rezultacie
tylko 50 pp płka Adama Werschnera znalazł się na kierunku Świekatowa
w lesie Wierzchlas pod Błądzimiem, pozostałe dwa pułki (23 i 24) były jesz­
cze w marszu do rejonu Szewno—Bukowiec.
Z północy nadciągały pułki Pomorskiej Brygady Kawalerii oraz grupa
„Chojnice" płka Majewskiego bez przeszkód ze strony niemieckich dy­
wizji zmotoryzowanych. Jedna z nich, 2 dyw. zmot., nacierająca na 35 pp,
zamierzała nawet w nocy wycofać się z obawy przed rzekomą polską
kawalerią. Sam Guderian musiał interweniować, aby pozostała na swoim
kierunku ". Polska brygada kawalerii stanęła w ciągu 2 września pod
Bramką, ze swym 16 pułkiem ułanów pod Błądzimiem w odwodzie grupy.
Tam też znalazły się krańcowo wyczerpane oddziały płka Majewskiego.
2 pułk szwoleżerów i 2 batalion strzelców ppłka St. Janika dotarły spod
Starogardu i Tczewa dopiero do Drzycimia. W rezultacie na małej prze­
strzeni między Bysławkiem, Błądzimiem, Bramką i Klonowem zebrały się
trzy wielkie jednostki polskie, których dowództwa prawie sąsiadowały
ze sobą, jednak nie stanowiły one jednolitej całości.
A były to znaczne siły. Czteropułkowa brygada kawalerii działająca
na własnym terenie; wzmocniona 27 dywizja piechoty z czterobataliono-
wym 50 pułkiem piechoty i czterodywizjonowym 27 pal; 9 dywizja o 5 dy­
wizjonach artylerii oraz 5—6 batalionów Obrony Narodowej i dwa ba­
taliony strzelców — tworzyły masę, która pod sprężystym i konsekwentnym
dowództwem mogła wykonać poważne zadanie. Zadaniem takim w danej
chwili powinno być pobicie zagradzającego drogę nieprzyjaciela, a do tego
zmierzała jedynie 9 dywizja. Natomiast generałowie Drapella i Grzmot-
-Skotnicki myśleli przede wszystkim o wyprowadzeniu z okrążenia swoich
jednostek. Toteż i ich działania nie odznaczały się koniecznym zdecy­
dowaniem.
Około południa 27 dywizja uszykowała się w dwóch kolumnach do
marszu ubezpieczonego na Bydgoszcz „z gotowością rozbicia napotkanego
nieprzyjaciela". 24 pp z II dywizjonu 27 pal jako straż przednia .kolumny
głównej miał posuwać się po osi Błądzim—Tuszyny do Pruszcza, na pół­
nocny zachód od Bydgoszczy. W siłach głównych tej kolumny znajdowały
się 23 pp i dalsze dwa dywizjony artylerii. Na zachód po osi Trutnowo—
Świekatowo maszerował 50 pułk piechoty wraz z III dywizjonem 27 pal.
141
 Po osiągnięciu celów marszowych dywizja miała stanąć obronnie pod
Bydgoszczą frontem na północ.
Lecz działanie takie z samego założenia było chybione, gdyż broń
pancerna nieprzyjaciela w pierwszym rzędzie obsadziła właśnie drogi.
Wkrótce po południu 24 pp, bez I batalionu, który pozostał w tyle, ruszył
szosą na Tuszyny. Czołowy III batalion tego pułku został przyjęty ogniem
z północnego skraju Tuszyn. Bateria straży przedniej od razu znalazła się
w zasięgu niemieckiego ognia i zawróciła w tył, za zasłonę. Piechota za­
częła rozwijać się do natarcia. Wkrótce ukazały się na drodze niemieckie
czołgi, które rozbiły i rozproszyły kompanie batalionu, zanim odeszły
od drogi i zdołały się rozwinąć. Na odgłos walki idący z tyłu II batalion
24 pp zajął stanowiska po obu stronach szosy w rejonie Szewna, a następnie
na rozkaz dowódcy pułku przeszedł przez rozbity III batalion i, wsparty
ogniem II dywizjonu 27 pal, wykonał natarcie na Tuszyny, które zdobył
około godziny 14. Jednak już w godzinę później Niemcy otrzymali wzmo­
cnienie i zepchnęli ten batalion do tyłu, na linię toru kolejowego, gdzie
zaczął się grupować obronnie. Zbierał się tu również rozbity III batalion,
a w drugiej linii rozwinął się także I batalion 23 pp. Kolumna 27 dywizji
została zatrzymana 18.
9 dywizja trzymała uparcie zawias obrony pod Bysławkiem. 34 pp, mimo
niepowodzeń nocnego natarcia na Sokole—Kuźnicę, trwał na swoich stano­
wiskach. I batalion tego pułku tworzył osłonę od północnego zachodu.
35 pułk dążył tymczasem na podstawy wyjściowe do zamierzonego uderze­
nia na południe — nie bez przeszkód ze strony nieprzyjaciela. Pod Piłą—
Młynem, kiedy równoległa kolumna pułku była już na wschodnim brzegu
Brdy, ukazały się z tyłu czołgi niemieckie. II batalion mjra Wandycza
musiał w czasie przejścia przez Tucholę stoczyć walkę z silną dywersją
niemiecką.
Kiedy płk Maliszewski zameldował przybycie pułku, który zatrzymał się
na postój celem wydania obiadu, dowódca dywizji rozkazał natychmiast
nacierać.
— Bez obiadu nie puszczę żołnierzy do walki — oświadczył dowódca
35 pp. — Wczoraj z przejęcia nie tknęli strawy.
— Oddam pana pod sąd polowy — zagroził płk Werobej.
— A czy wsparcie ogniowe artylerii już jest? — zwrócił uwagę dowódcy
na sprawę o wiele ważniejszą.
— Artyleria będzie gotowa za godzinę — zapewnił dowódca artylerii
dywizyjnej, płk. Alikow 19 .
Natarcie 9 dywizji ruszyło około godziny 15 bez centralnego kierowni­
ctwa, ponieważ płk Werobej odjechał na poszukiwanie gen. Drapelli,
wyznaczonego na dowódcę wszystkich odciętych sił polskich. Wzdłuż
142
szosy na Klonowo nacierał II batalion mjra Wandycza, na zachód od niego
bataliony I i III. Równocześnie dalej na zachodzie natarł ponownie po
osi Minikowo—Sokole—Kuźnica 34 pp. Niestety, artyleria dywizji, mimo
poważnej siły trzech dywizjonów lekkich i dwóch ciężkich, nie była goto­
wa do wsparcia ogniowego piechoty. Tymczasem dywizja miała przed sobą
nowego już przeciwnika, którym była 23 dywizja niemiecka z odwodu
XIX korpusu pancernego Guderiana.
Natarcie 34 pułku, które posuwało się bez związku z resztą oddziałów
dywizji, zostało zatrzymane z dużymi stratami w rejonie toru kolejowego.
Został powtórnie ranny płk Budrewicz, a dowodzenie pułkiem przejął
mjr Klakla. Zginęli tu również por. Dobrzański, dowódca 5 kompanii,
ppor. Sucharzewski, dowódca 4 kompanii, i podchorąży Huet z 2 kompanii
cekaem. W natarciu 35 pp uległ zniszczeniu II batalion mjra Wandycza,
a sam dowódca został ranny. W III batalionie zginął dowódca 9 kompanii,
por. Jasiński, oraz dowódca 7 kompanii, ppor. rez. inż. Grabiński, dzielny
i obiecujący oficer. Pułk traci w tym dniu wielu dowódców pododdziałów,
nie licząc młodszych oficerów, podchorążych i podoficerów oraz około
100 szeregowych. Stan jednostki spadł do tysiąca żołnierzy. Ranny dowódca
3 kompanii, por. Zaniewski, zameldował, że z jego kompanii pozostało
tylko 30 żołnierzy 20 .
50 pułk 27 dywizji rozpoczął marsz między godziną 13 a 14. Bataliony
I i III skierowały się wprost na Świekatowo, II batalion otrzymał zadanie
opanowania lasu na zachód od tej miejscowości, a IV pozostał na skraju
lasu Wierzchlas. Lecz i na tym kierunku drogi były obsadzone przez pod­
jazdy pancerne korpusu Guderiana. Uderzenie czołowe Polaków zepchnęło
z drogi pod Świekatowem wysunięte elementy wroga, wkrótce jednak
z rejonu lasu świekatowskiego od zachodu wyszło blisko 100 czołgów
niemieckich, trafiając w bok kolumny. W rejonie węzła kolejowego wywią­
zała się zacięta, choć krótka walka, w której oba bataliony poniosły bardzo
duże straty, zostały w znacznej mierze rozproszone i odpłynęły z powro­
tem na Wierzchlas. Wśród wielu oficerów i szeregowych polegli także
dowódca III batalionu 50 pułku, ppłk Z. Sieczkowski, oraz dowódca
III dywizjonu 27 pal, mjr I. Wilkoński. Pościg nieprzyjaciela został po­
wstrzymany przez baterie dywizjonu ogniem na wprost ze stanowisk
między jeziorami Bramickim i Zaleskim. II batalion 50 pułku wtargnął
w tym czasie do lasu świekatowskiego, dochodząc aż do toru, jednak nie
znajdując sąsiadów, wycofał się z niewielkimi stratami na skraj lasu Wierz­
chlas i dołączył do rozwiniętego tu IV batalionu 2 1 .
W tym czasie tyły dywizji, zwłaszcza zaś rejon wokół skrzyżowania
dróg pod Błądzimiem, były silnie bombardowane przez lotnictwo niemie-
143
 ckie. Pastwą tego bombardowania padły przede wszystkim ciągnące się
przez Bramkę ku Wiśle tabory oraz przemieszana z nimi fala uchodźców.
Dowódca 27 dywizji, znajdujący się w czasie bitwy w Szewnie, posta­
nowił o zmroku wycofać swoje oddziały z walki i kierować je na Bydgoszcz
lub też do przepraw na Wiśle pod Świeciem, z obejściem oporu nieprzy­
jaciela od wschodu. Rozkaz ten nie doszedł jednak do dowódcy 50 pułku,
który wobec tego podporządkował się gen. Grzmotowi-Skotnickiemu,
znajdującemu się ze swą grupą w drugim rzucie.
Pułkownik Werobej nie znalazł gen. Drapelli, ale spotkał oficera
łącznikowego ze sztabu gen. Skotnickiego, który poinformował go o de­
cyzji obchodzenia Niemców. Kiedy wrócił do własnej dywizji, natarcie
już wszędzie wygasło. Na miejscu w Bysławku otrzymał ponadto dwa
meldunki: dowódca 22 pp donosił z południa o ostatecznym przełamaniu
pozycji na jeziorach koronowskich, a dowódca 1 batalionu 34 pp z osłony
północno-zachodniej meldował o odrzuceniu w tył swego lewego skrzydła.
W tym czasie już dziesięć wielkich jednostek nieprzyjaciela spychało
zachodnie skrzydło armii „Pomorze" ku Wiśle, redukując cordz bardziej
i tak wąskie przejście w ciaśninie bydgoskiej. Na samym tylko froncie
9 dywizji płk Werobej oceniał siły nieprzyjaciela na pięć dywizji. W tej
sytuacji postanowił i on przerwać walkę i pod osłoną nocy przejść do
rejonu Błądzim—Bramka, stąd maszerować za 27 dywizją. Tylko bowiem
wspólne działanie obu dywizji dawało pewną szansę wydostania się z okrą­
żenia.
W ciężkim terenie leśnym, wśród ciemności nocnych, oderwanie się
od nieprzyjaciela, zebranie oddziałów i sformowanie kolumn zabrało wiele
czasu. Toteż 9 dywizja dopiero po północy z 2 na 3 września ruszyła z lasu
na północ od Klonowa. Na czele szedł 35 pułk ppłka Maliszewskiego,
za nim kawaleria dywizyjna, a następnie pułk 34. Na końcu dołączył
I batalion 34 pp spod Bysławia i Bysławka. Zmęczenie żołnierzy było
ogromne. W chwilach zatrzymania się kolumny każdy padał, gdzie stał,
i zasypiał kamiennym snem. Kiedy kolumna zbliżyła się do lasu Wierzchlas
na wschód od Trutnowa, wybuchła gwałtowna strzelanina. To IV batalion
50 pułku otworzył ogień w przekonaniu, że zbliżają się Niemcy. Podczas
gdy gros sił 35 pułku maszerowało dalej, reszta wojsk została zatrzymana.
W tym samym mniej więcej czasie oddziały pościgowe 20 niemieckiej
dywizji zmotoryzowanej uderzyły na ogon kolumny, powodując rozpro­
szenie się części oddziałów. Wśród innych oderwał się również od sił głów­
nych pułku III batalion kpt. Wojsznarowicza. W dalszym marszu pułk
natknął się na czołgi niemieckie w Lipienicy, lecz wyminąwszy je od połu­
dnia, doszedł do dworu Szewienek, gdzie otrzymał rozkaz zatrzymania się
w obronie nad Jeziorem Bramickim.
144
O godzinie 1 w nocy płk Werobej natknął się w leśniczówce pod
Błądzimiem na dowódcę grupy „Czersk", który dotychczas nie brał udziału
w akcji przebijania się. Generał Grzmot-Skotnicki już wiedział o wyco­
fywaniu się 27 dywizji, a jego szef sztabu przywoził rozkaz dowódcy armii
„Pomorze", nakazujący jak najszybszy odmarsz wszystkich jednostek
w korytarzu na południe. Ponieważ do świtu pozostało zaledwie kilka
godzin, gen. Skotnicki zdecydował nie formować kolumn bojowych,
a wycofywać się poszczególnymi pułkami w zasadzie na Terespol, a w razie
niemożności — na Świecie 22 , na przeprawy przez Wisłę. Grupa płka
Majewskiego z powodu ogromnego przemęczenia od razu miała masze­
rować na Świecie. 50 pp został podporządkowany 9 dywizji, a nieco później
płk Werobej podporządkował sobie także batalion ON „Kościerzyna"
(84 baon piechoty), który koleją nadjechał z północy i został zatrzymany
pod Błądzimiem. Tylko batalion ON „Tuchola" pojechał koleją dalej do
Bydgoszczy.
Jeszcze przed świtem gros sił brygady ruszyło z Bramki w kierunku
Poledno—Jjworzysko. Z rejonu Błądzimia pomaszerował za brygadą
16 pułk ułanów, kierując się na Bukowiec—Łąki Polskie, za nim 18 pułk
ułanów ,z 3 baterią 11 dak, a z rejonu Sierosławka nadciągał pospiesznie
poszczególnymi szwadronami 2 pułk szwoleżerów.
W ten sposób płk Werobej pozostawał sam ze swą dywizją i podporzą­
dkowanymi batalionami oraz z nieprzeliczoną masą taborów wszystkich
jednostek, działających dotąd w Borach Tucholskich. Tabory te, gruntow­
nie ze sobą przemieszane, stłoczyły się na ciasnej przestrzeni błądzimskiego
skrzyżowania dróg: na zatarasowanych drogach i doraźnych biwakach.
Grozę powiększała okoliczność, że rejon Błądzimia był w ciągu poprzed­
niego dnia potężnie bombardowany: na całym szlaku leżały poprzewra­
cane i potrzaskane wozy, działa i jaszcze oraz sprzęt wszelkiego rodzaju,
a wśród tego — liczne trupy ludzi i koni. To właśnie tutaj, w lesie na połu­
dnie od Karolewa, znajdował się odcinek szosy z Tucholi do Świecia,
nazwany później przez Niemców „drogą śmierci". Odcinek ten zwiedzał
w dniu 6 września Hitler, a Guderian chwalił się, że to dzieło jego czołgów! 2 3
Drogami tymi odbywało się pospiesznie wycofywanie się szwadronów
Pomorskiej Brygady Kawalerii, batalionów piechoty, strzelców i Obrony
Narodowej oraz lekkich, konnych i ciężkich baterii artylerii. Powszechny
ruch odwrotowy porwał za sobą część oddziałów przydzielonego do płka
Werobeja 50 pułku piechoty. Zaczęły one opuszczać swoje stanowiska
na skraju lasu Wierzchlas i odpływać na wschód lub południe. Ostatecznie
z tego pułku zameldowały się u płka Maliszewskiego i podzieliły jego los
tylko dwie kompanie: szósta i dziesiąta.
10— Bitwy polskiego Wr/cśnia. łom I 145
 Pułkownik Werobej zdawał sobie sprawę, że zanim przystąpi się do
jakiegokolwiek działania, należy choć z grubsza opanować powszechny
chaos. Nie darmo był on uważany za jednego z najlepszych dowódców
taktycznych w armii polskiej. Wraz z oficerami swego sztabu wskazywał
kompaniom i batalionom rejony zbiórek i kierował do nich rozbitków
lub oderwańców. Wyznaczał oddziałom, jako tako uporządkowanym, za­
dania bojowe, usuwał z dróg i skrzyżowań tabory i potrzaskany sprzęt.
Wreszcie, gdy nie dawało to zadowalających wyników, przy pomocy zmo­
toryzowanej kompanii saperów zorganizował zaporę policyjną w rejonie
Bramki.
Pułki 27 dywizji jeszcze w nocy z 2 na 3 września ruszyły do dalszego
marszu na Bydgoszcz. Jednak II i III bataliony 24 pp w drodze na Bramkę
otrzymały rozkaz kierowania się na przeprawy ku Wiśle. Tam też zawró­
ciła większość taborów. Podejrzewano, że był to jeden z forteli dywersji,
gdyż rozkazu takiego nie wydawano. W ostateczności do Bydgoszczy
podążały tylko 4 bataliony piechoty i 3 dywizjony artylerii pod dowódz­
twem ppłka dypl. J. Grudzińskiego, dowódcy 24 pp. Marsz ich odbywał
się w niesłychanie ciężkich warunkach fizycznych i psychicznych. Wszędzie
płonęły osiedla. W wielu miejscach mijano ślady straszliwych spustoszeń
od bomb lotniczych w taborach i ludności cywilnej. Liczni uciekinierzy
opowiadali grozą przejmujące szczegóły o walkach z czołgami. Do tego
dochodziła wszędzie obecna dywersja, prowokująca — zwłaszcza po
zmroku — strzelaninę i wzniecająca panikę. W rezultacie te szczupłe
i zdezorganizowane siły — wpadając w panikę i rozpraszając się, już to
uderzając na czołgi — osiągnęły rano 3 września rejon Włók i Borówna
na szosie gdańskiej, gdzie zatrzymały się obronnie na „przedmościu
bydgoskim" 2 4 .
Równie mizerne wyniki dało przebijanie się Pomorskiej Brygady Ka­
walerii. Brygada ta w słabym składzie 8 psk pułkownika Jastrzębskiego
i 11 dywizjonu artylerii konnej (bez dwóch baterii i większości pułków
jazdy) ruszyła przed świtem na Poledno, lecz tu napotkała niemiecki
dywizjon motocyklistów 3 dywizji pancernej z czołgami. Po krótkiej utar­
czce ogniowej brygada odskoczyła daleko na północny wschód aż do
Marianek pod Świeciem. Tu płk Zakrzewski dowiedział się, że można
jeszcze przejść do Bydgoszczy wzdłuż Wisły, zawrócił więc brygadę, kierując
się na Topolno. Odezwała się już niemiecka artyleria, gdyż czołowe ele­
menty trzech dywizji niemieckich dochodziły na południe od wyłomu
świekatowskiego do krawędzi doliny Wisły. A u jej stóp prowadziła trasa
marszu brygady.
Niemcy zastępowali drogę w dolinie i razili oddziały konne ogniem
146
flankowym ze skarpy wiślanej. Trzykrotnie doszło do ostrych, przebojo­
wych walk czołowych pod Luszkowem, Topolinkiem i Topolnem. Spieszeni
ułani przy wsparciu dział artylerii konnej i samochodów pancernych
nacierali wzdłuż szosy. Pojazdy konne z pojedynczymi działami opędzały
się przed próbami odcięcia od zachodu. W ostatnim boju pod Topolnem
wszystko, co żyło, poszło naprzód z karabinem w ręku.
— Już dość bezładnie — pisze w swej relacji płk Zakrzewski —
dotarła kolumna do Złej Wsi. — W tym miejscu zaczynało się zbawcze
„przedmoście bydgoskie".
Tymczasem z rejonu miejscowości Tuszyny i Różanna ruszyły 3 września
rano silne niemieckie kolumny pancerne i zmotoryzowane 3 dywizji pan­
cernej i 23 dywizji piechoty, kierując się przez Bukowiec i Przysiersk na
północny wschód. Właśnie przed prawą kolumną uskoczyła ku północy
brygada płka Zakrzewskiego. Lewa kolumna trafiła pod Bukowcem na 16
pułk ułanów wielkopolskich. Dowódca tego pułku, ppłk Arnoldt-Russocki,
postanowił przyjąć walkę, mimo że posiadał tylko jedno działo przeciw­
pancerne. Jednak Niemcy nie nacierali od czoła: obeszli rozwinięte wzdłuż
toru kolejowego szwadrony od tyłu i uderzyli na koniowodnych, rozpę­
dzając ich w mgnieniu oka. W pół godziny później walka była skończona.
Pułk wycofał się pieszo do pobliskich lasów, rezygnując z marszu na po­
łudnie 2 5 . Podobnie zostały w większości odcięte 18 pułk ułanów i 2 pułk
szwoleżerów.
Ogólnie w kotle świeckim pozostało 18 batalionów, z których tylko
sześć poniosło dotychczas poważniejsze straty, 11 szwadronów kawalerii
oraz 70 dział, z czego 6 ciężkich 26 . Oddziały te, będąc trzecią dobę
w nieustannym ruchu lub walce, znajdowały się w stanie skrajnego wyczer­
pania, bez zaopatrzenia w żywność, a ich stany były znacznie uszczuplone.
Większość odciętych oddziałów już rano znalazła się poza obrębem kom­
pleksów leśnych, na wschód i północny wschód od Franciszkowa, stanowiąc
wymarzone cele dla Luftwaffe. Od rana też zaczęło się intensywne bom­
bardowanie całego tego obszaru w czworoboku: Franciszkowo, Siemkowo,
Terespol, Świecie. Brak polskiej obrony przeciwlotniczej umożliwiał
bezkarność działań niemieckich sił powietrznych. Specjalnie polowano
na artylerię w marszu lub na stanowiskach wyczekiwania oraz na stłoczenia
taborów. Toteż większe oddziały, przechwycone w marszu, zostały roz­
proszone, artyleria zaś rozgromiona. Wieczorem zdołały pozbierać się co
najwyżej pojedyncze plutony lub działony. Tylko oddziały znajdujące się
na stanowiskach bojowych poniosły niewielkie straty. Na przykład 11 kom­
pania 50 pułku ppor. J. Adamiaka, broniąca Franciszkowa, miała w ciągu
całego dnia jedynie 4 zabitych i 20 rannych 2 7 .
Już w godzinach przedpołudniowych obie kolumny niemieckie przecięły
147
szosę Franciszkowo—Świecie i ruszyły dalej, na Grudziądz i Wisłę pod
Świeciem. Jeden z oddziałów pancernych napadł na dwa zatrzymane fał­
szywym rozkazem bataliony 24 pułku oraz na 1 batalion strzelców, które
nie wytrzymały uderzenia. Uderzenie to zepchnęło również na północ
w rejon Kawęcina oddział zaporowy saperów z płkiem Werobejem, odci­
nając go od jego wojsk. Na zdezorganizowane i rozbite stanowiska artylerii
wyszły czołgi niemieckie również od zachodu, spychając jej ocalałe części
ku północnemu wschodowi, w rejon Gródka Pomorskiego. Czołowe od­
działy 20 dywizji zmotoryzowanej natarły między godziną 15 a 16 na 9 dy­
wizję. Oderwany od pułku III batalion 35 pp na wiadomość, że nieprzyja­
ciel, zdobywszy Bramkę, odciął go od Wisły, uderzył przed południem na
tę miejscowość i zdobył ją. Jednak w dalszym marszu na Przysiersk zaległ
pod ogniem, a jego resztki zostały otoczone i wzięte do niewoli.
• Główne uderzenie od zachodu zostało skierowane na 34 pp w Krupo-
cinie, a częściowo na oddziały 50 pp we Franciszkowie. Pod naciskiem
wroga rozpoczął się odwrót obydwu pułków na wschód. W ostatecznej
determinacji oddziały polskie utorowały sobie drogę przez Bramkę, odrzu­
ciły częściowo Niemców z Przysierska i w stanie szczątkowym dotarły
do silnie obsadzonego przez Niemców Terespola. Przed zmierzchem
udało się Polakom opanować część miejscowości i wywalczyć przejście
na wschód, ale nieliczna tylko garstka dotarła do Wisły. Pułk 34 wraz ze
swym dowódcą, mjrem Klaklą, dostał się do niewoli. Natomiast 50 pp, nadal
dowodzony przez ppłka Werschnera, skierował się ku północnemu wscho­
dowi, pod Grudziądz.
Przeprawa oddziałów przez Wisłę
Tymczasem zbliżała się nieuchronna katastrofa oddziałów polskich i ode­
rwanych grup żołnierzy nad Wisłą. Nęcący wszystkich prawy brzeg Wisły
był jeszcze mocno trzymany przez grupę operacyjną gen. Bołtucia. Dowódca
armii „Pomorze", mając do wykonania trudne zadanie, jeszcze przed
wojną domagał się od Naczelnego Dowództwa zbudowania mostu pod
Świeciem, ale nie pozwoliły na to środki finansowe. Naczelne Dowództwo,
przydzielając armii „Pomorze" most łyżwowy, nakazywało ukrycie go pod
Solcem Kujawskim, na południowy wschód od Bydgoszczy. Złowroga ręka
losu sprawiła, że stały most w Fordonie został już pierwszego dnia wojny
trafiony bombą, która spowodowała wybuch komory z materiałem mi­
nerskim. Most wyleciał w powietrze. Na domiar złego główne przęsło,
spadając z filarów, przegrodziło dla żeglugi nurt rzeki. Skutkiem tego
148
most łyżwowy nie mógł być spławiony pod Świecie. Nie dopłynęła też
tam flotylla rzeczna armii „Pomorze", zmylona wiadomością, że Świecie
znajduje się już w ręku wroga 2 8 .
Pozostawała przeprawa polowa. Jednak do jej zorganizowania potrzeba
było dwóch rzeczy: utworzenia przedmościa na zachodnim brzegu Wisły
oraz środków przeprawowych. Najstarszy na przeprawie dowódca, płk
Majewski, który już o świcie 3 września znalazł się pod Świeciem, nie
miał jednak na miejscu ani większego zwartego oddziału, ani żadnych
środków. Dopiero koło południa przybył spod Tczewa 2 batalion strzel­
ców ppłka Janika, lecz i ten nie mógł stworzyć nawet najsłabszej osłony,
mając zaledwie 100 żołnierzy. Nie udało się też zorganizować regularnej
obsługi nielicznych łodzi: kto raz się nimi przeprawił, pozostawiał je na
prawym brzegu 2 9 .
Od rana podchodziły do Wisły duże ilości taborów i luźnych grup
żołnierzy. Niemcy bezlitośnie brali je pod ogień broni maszynowej i dział
z górującej krawędzi doliny. Lotnictwo niemal bez przerwy bombardowało
oba brzegi. Mimo to żołnierze przeprawiali się przez cały dzień z uporem
i pogardą niebezpieczeństwa. W zwartych oddziałach zjawiły się nad rzeką
niektóre części Pomorskiej Brygady Kawalerii. 3 szwadron 16 pułku ułanów
zdołał za pomocą kilku łodzi zorganizować regularną przeprawę żołnierzy
i rynsztunku bojowego, a równocześnie i koni — wpław przez Wisłę.
Również, aczkolwiek z wielkimi stratami, przeprawiły się części 8 psk
(szwadron), 18 pułku ułanów i 2 pułku szwoleżerów. I dywizjon 27 pal
musiał na brzegu zachodnim pozostawić działa; przeprawił jedynie ludzi
i konie. Wielu żołnierzy przebywało Wisłę wpław i na tratwach jeszcze
po zmroku i w nocy.
Jako jedyny większy oddział przeprawił się 82 batalion piechoty mjra
W. Niemca pod Sartowicami Górnymi, na północ od Świecia, ale jego
stan liczebny po przeprawie wynosił już tylko 400 żołnierzy. W Chełmnie
zebrało się około 1500 żołnierzy różnych broni, których częściowo prze-
mundurowano, a następnie nakarmiono i zorganizowano. Odeszli oni
o północy jako grupa płka Majewskiego do obsadzenia przedmościa
toruńskiego, które dotychczas trzymało zgrupowanie płka Myszkowskiego,
składające się z batalionów PW i 68 dal. W drodze grupa płka Majewskiego
wzrosła do 4000 ludzi 3 0 .
Reszta odciętych oddziałów i drobnych nieraz grup polskich broniła
się w okrążeniu. W toku walki rozdrobniły się i pomieszały między
sobą także jednostki niemieckie, skutkiem czego zmagania przyjęły cha­
rakter pojedynków, w których opancerzenie i ruchliwość dawały Niemcom
oczywistą przewagę. Ale zdarzały się nierzadko przykłady walki do ostatka.
149
Tak np. 2 szwadron szwoleżerów „rokitniańskich" pod dowództwem rtm.
Jana Przeździeckiego, otoczony przez czołgi w zabudowaniach miejscowo­
ści Kosowo nad Wisłą, nie poddał się do ostatniego naboju. W walce tej
poległ por. Antoni Kubicki, ciężko ranny padł por. Antoni Linettey i chor.
Salamon, a wyjątkowym uporem wyróżniał się ppor. rez. J. Balkowski 31 .
Podobnie też — według relacji niemieckich — jakiś podchorąży kawalerii
bronił się do ostatka ze swym oddziałem w rejonie Osłowa.
Dalszy dramat rozgrywał się pod Grudziądzem. Części oddziałów,
które po rozbiciu wycofały się na północny wschód, wieczorem i w nocy
z 3 na 4 września znalazły się w większości pod Gródkiem Pomorskim.
Pułkownik Alikow, który objął nad nimi dowództwo, postanowił przebić
się przez poligon „Grupa" do Grudziądza. Naprędce uporządkowano
oddziały, w których znalazły się także działa artyleryjskie, i przed świtem
wyruszono w kierunku na Jeżewo. Tu odrzucono niemieckie czołgi,
a oddział powiększał się o dalsze grupy rozbitków. Między innymi dołączył
też spieszony 16 pułk ułanów z 3 baterią 11 dak kpt. St. Sierakowskiego.
Na większe siły oatrafiono na terenie obozu ćwiczebnego „Grupa", wsku­
tek czego wywiązała się całodzienna walka, w której polskie oddziały —
mimo znużeniaibraku żywności — biły się z ogromną zaciekłością. Niemcy
nie przypuszczali, że mają przed sobą jednostkę zorganizowaną z rozbi­
tków 32 . Polegli tu: harcerz orli Mieczysław Libecki, ochotniczo walczący
w szeregach 16 pułku ułanów, oraz trzej podporucznicy 3 baterii 11 dak:
Madaliński, Neyman i Sidorski. Bateria zniszczyła kilkanaście czołgów,
w czym odznaczyli się: por. M. Słowik i działonowi kpr. Pawlaczyk i Po­
krzywka 33."
Koszary obozu ćwiczeń przechodziły trzykrotnie z rąk do rąk. Polacy
przełamali opór i posunęli się naprzód, a przed zmierzchem widzieli już
Wisłę i zbawczy most pod Grudziądzem. Był on już 2 września wysa­
dzony przez obrońców w powietrze, ale wzdłuż powalonych przęseł odby­
wała się bez przerwy przeprawa pieszych. Niestety, przyszła wkrótce wia­
domość, że Grudziądz został już zajęty. Jednak żołnierze i wówczas nie
złożyli broni. Znów podzielono się na mniejsze grupy i usiłowano prze­
dostać się bądź za Wisłę, bądź do Bydgoszczy. W pierwszych miesiącach
okupacji „Grupa" stała się miejscem straceń około 12 tysięcy Polaków,
pochowanych w masowym grobie długości około 150 metrów. W grobie tym
znalazło się wielu polskich żołnierzy.
Niektóre z odciętych oddziałów przez wiele dni jeszcze kluczyły
po lasach i wertepach. Tak 11 kompania 50 pp pod dowództwem por.
Adamiaka dopiero 8 września uległa nad Brdą, na północ od Bydgoszczy.
Liczyła ona wówczas jeszcze 168 żołnierzy. Resztki 5 i 6 kompanii 35 pp
150
pod dowództwem kpt. Białka zostały otoczone pod Maksymilianowem
34
dopiero 17 września .
Były też grupy, które pozostały w Borach Tucholskich i prowadziły
akcję partyzancką. W połowie września Niemcy musieli utworzyć tu spe­
cjalne oddziały policji i żandarmerii, które przy wsparciu czołgów i samo­
lotów wyłapywały partyzantów, mszcząc się przy tym okrutnie na nich
i na udzielającej im pomocy ludności polskiej. Dowódca 3 kompanii 34
pułku, por. Cielenkiewicz 35 , do połowy września ucierał się z Niemcami
w lasach czerskich, następnie zaś, tropiony przez obławy, przesuwał
się ku południowi. Gdy 3 października 1939 roku wpadł w zastawione
sidła pod Maksymilianowem niedaleko już Bydgoszczy, miał przy sobie
1 podchorążego, 2 podoficerów i 9 strzelców.
Wydostanie się 35 pp z kotła
Tylko jednemu większemu oddziałowi udało się wydostać z kotła świec­
kiego i dołączyć do armii. Był to 35 pp płka dypl. Maliszewskiego. Pułk
ten 3 września ruszył z rejonu Szewienek i kierował się północnym brze­
giem Jeziora Bramickiego ku wschodowi. Około godziny 15 wyszły dwa
uderzenia niemieckie: od Błądzimia po szosie na II batalion 34 pp i od
zachodu — uderzenie pościgowe na straż tylną 35 pp. Batalion 34 pp po
krótkiej walce rozprysnął się i zaczął odpływać w stronę jeziora. Napad
na straż tylną 35 pp spowodował nieopisany zgiełk i zamęt w lesie. Idące
w tej straży 6 i 10 kompania 50 pp zostały zepchnięte. Nieprzyjacielski
ogień z bliska raził stłoczony na drodze oddział. Tabor pierzchnął na
wszystkie strony, zwiadowcy i kolarze rozsypali się w polu. Rzucił się
za swym oddziałem ppor. Mazurek, ale ani on, ani jego oddział już nie
wrócił.
Tę wysoce krytyczną sytuację opanował dowódca I batalionu, mjr
Poschinger, kawaler orderu Virtuti Militari, dzielny oficer, z dużym
szczęściem żołnierskim. Doraźne przeciwuderzenie pod jego dowództwem
odrzuciło Niemców w głąb lasu i pozwoliło zaskoczonych żołnierzy ująć
w karby. Z przedpola napływają jeńcy niemieccy, a wzięty do niewoli
podchorąży niemiecki wyraża — w tej sytuacji — gotowość przejścia na
polską stronę 3 6 . Tymczasem położenie znów zaczyna się pogarszać.
Batalion 34 pp, mimo wsparcia cekaemów i działek pancernych, cofa się
aż do kolonii Bramka, a co gorsza, zaczyna skutecznie razić oddziały
35 pułku, biorąc je za Niemców. Zewsząd na Polaków kieruje się morderczy
ogień, kryzys walki narasta jak płomień. Tu i ówdzie dochodzi do starcia
wręcz, w czym jednak górę bierze dobrze wyszkolony żołnierz polski.
(51
 Znów sytuację ratuje dowódca I batalionu, a obok niego dowódca
17
plutonu 6 kompanii, ppor. Kołoszuk . Oficer ten mimo ciężkiej rany
porywa żołnierzy do przeciwuderzenia i odpiera Niemców. W rezultacie
pułk utrzymał pole walki, choć stan jego spadł do 500 ludzi. Na noc
Niemcy nie zaryzykowali zbyt bliskiego sąsiedztwa i cofnęli się nieco.
Gdy dowódcy porządkowali przemieszane oddziały, ppłk Maliszewski
pobierał dalszą decyzję. Rozkaz płka Werobeja nakazywał kierować się na
Bydgoszcz, ale miasto to było odległe o 25 kilometrów w prostej linii
i przegrodzone oddziałami wroga. Jak niepostrzeżenie oderwać się od
niego? W jaki sposób zmylić jego czujność? Którędy pójść? Po przemó­
wieniu do zebranych kompanii dowódca pułku zakazał strzelania w marszu,
żądając posługiwania się tylko bagnetem. Przestrzegał, aby pilnować się
swych oddziałów i nie tracić łączności z sąsiadem. Nie zawahał się powie­
dzieć, że pułk jest odcięty i będzie maszerował na tyłach wroga. Na zakoń­
czenie rzekł:
— Pułk o pięknej tradycji wojennej i chlubnej karcie pokojowej,
na którego sztandarze lśni order Virtuti Militari, nie może się stać łatwą
zdobyczą dla wroga!
W ciemnościach nocnych prześlizgnęli się zachodnim brzegiem Jeziora
Bramickiego tuż pod bokiem nieprzyjaciela, przeszli przez strumień i skie­
rowali się na Tuszynki. Niestety, na przeprawie ugrzęzło jedno jedyne
działo. Pozostały tylko trzy działka przeciwpancerne. Wokół panowała
zupełna cisza, tylko rakiety na widnokręgu przecinały ciemne niebo.
Przy podejściu do Tuszynek nagle zagrał warkot silnika, z oddali dochodził
metaliczny chrzęst gąsienic. Sylwetka samochodu na skrzyżowaniu.
Podporucznik Konarzewski, nie namyślając się wiele, z odległości kilku­
nastu kroków wygarnia z działka przeciwpancernego. Wbrew zakazowi
rozpętuje się gwałtowna strzelanina. Ktoś wyskakuje z samochodu.
— Ich bin Deutsche! Jestem Niemcem! — rozlega się trwożny krzyk
Niemca. Strzały piechoty powaliły go na ziemię.
Był to kapitan, szef łączności 32 niemieckiej dywizji piechoty. Obok
niego leżała teczka, w której znaleziono mapę z wyrysowaną sytuacją
bojową tej dywizji. Ponieważ strzelanina zaalarmowała Niemców, ruszono
natychmiast dalej, na Serock. Tymczasem drogę przecięła długa kolumna
pancerna. Trzeba było uskoczyć do lasu. Rano, w czasie dalszego marszu,
wynikła utarczka z patrolem, który wykrył zgrupowanie. Po ciężkiej
przeprawie przez podmokły strumień, między jeziorami Rudnia i Lipkusz,
na drodze marszu zaczęła rozwijać się niemiecka piechota. Uderzenie
z marszu przyniosło zupełny sukces. Dwadzieścia kilka trupów zasłało
pole, reszta uciekła. W Kręglu udaje się przez zaskoczenie wziąć do nie­
woli całą kompanię sanitarną wraz z 5 oficerami. Była to zdobycz bardzo
152
kłopotliwa! Razem pułk prowadził ze sobą ponad 200 jeńców. 4 września
o godzinie 16 pułk został otoczony w lesie Stronno (na zachód od wsi
Wudzyn) przez motorowy i pancerny pościg wroga. Niemieckie czołgi
i motocykle ukazały się od północy i wschodu. Polskie działka przeciw­
pancerne zniszczyły kilka czołgów, ale same uległy pod ogniem innych.
Pozostały już tylko rusznice przeciwpancerne. Czołgi podchodziły na 50
metrów, a pod ich osłoną wyładowywała się z samochodów piechota.
Pod ogniem z bliska padają gęsto zabici i ranni. Wśród innych giną: dowódca
plutonu artylerii, por. Tarnowski, lekarz pułkowy, por. doktor Stern,
podporucznicy Spott i Borysewicz, plut. Piotrowski i wielu, wielu szere­
gowych. Z kompanii przeciwpancernej, liczącej 100 ludzi, pozostało tylko
kilku. Obszar okrążenia ścieśniał się do 400 na 600 metrów. Zdawało się,
że nic już nie ocali oddziału od zagłady. W tej sytuacji staje się cud. Około
godziny 18 bój wygasa. Niemcy odchodzą. Polacy pozostają panami straszli­
wego pobojowiska. Droga na Bydgoszcz jest wolna...
Ocalałe resztki 35 pułku zaczęły w nocy z 4 na 5 września dalszy
marsz. Lecz pozycje 22 pp na południe od Koronowa były już opuszczone.
Bydgoszcz w oddali za przesłoną lasów stała spowita dymem i płomieniami.
Nigdzie własnych oddziałów, choć to już zaczął się obszar „przedmościa
bydgoskiego". Stroniąc w dalszym ciągu od szos, 35 pp przemaszerował
przez Żołędowo w stronę Wisły. Tu, dochodząc do mostu pod Łęgnowem,
natrafił wreszcie na placówki 23 pułku, który obsadził linię rzeki Brdy
pod Brdyujściem. W chwili dotarcia do swoich oddziałów 35 pp liczył
jeszcze 370 żołnierzy, kilkadziesiąt koni, 11 cekaemów i licznych rannych
na biedkach 3 8 .
Tymczasem płk Werobej przebywał do zmierzchu dnia 3 września
w wąwozie pod Kawęcinem w rejonie Siemkowa, po czym na czele doraźnie
zebranych żołnierzy, przeważnie z grupy „Chojnice", usiłował przedostać
się z powrotem do Franciszkowa, gdzie spodziewał się zastać swoją dywizję.
Jednak wszędzie już byli Niemcy. Wówczas to płk Werobej rozpoczął
tydzień trwającą wędrówkę poprzez tyły niemieckie. Wreszcie 11 września
zdołał z resztkami swego oddziału, liczącego trzech oficerów i 20 szere­
gowych, dołączyć do sił polskich i pod Kutnem zameldował się u generała
Bortnowskiego 39 .
W rezultacie 9 dywizja, która dźwigała na swych barkach niemal cały
ciężar walk obronnych w dniu 1 września i osłaniała od zachodu odcięte
siły polskie w dniach 2 i 3 września, a do 5 września trwała w bojach o wyj­
ście z okrążenia, wyprowadziła z Pomorza tyleż sił, co 27 dywizja piechoty
i Pomorska Brygada Kawalerii, która oprócz 18 pułku ułanów płka Masta-
lerza prawie nie brała udziału w obronie i już 3 września rano w stanie
153
 bardzo uszczuplonym znalazła się na „przedmościu bydgoskim", pozosta­
wiając 9 dywizję samotnie w kotle świeckim.
Armia „Pomorze" doznała silnego wstrząsu po ciężkich przejściach
w korytarzu gdańskim. Poszczerbione oddziały wszakże szybko ochłonęły
i utworzyły nową wielką jednostkę pod dowództwem gen. Drapelli, która
pod nazwą 27 dywizji wchłonęła pozostałe części 9 i 27 dywizji oraz 208 pp
rez. ppłka Jana Szewczyka z bezpośrednim wsparciem 68 dal 4 0 . Ponieważ
35 pułk nadszedł już po utworzeniu dywizji, został jako „grupa płka Mali­
szewskiego" skierowany do Warszawy na reorganizację 41 . Natomiast płk
Werobej otrzymał 4 dywizję w grupie gen. Bołtucia po chwalebnej śmierci
jej poprzedniego dowódcy, płka dypl. M. Rawicza-Mysłowskiego, w czasie
walk nad Bzurą.
Nad Bzurą stoczyła armia „Pomorze" swoje najzaciętsze i najchlub-
niejsze walki w 1939 roku.
Obrona północnych rubieży Polski
Trudno jest w krótkich słowach objaśnić ugrupowanie obronne frontu
północnego w 1939 roku. Niełatwo również zrozumieć istnienie wschodnio-
-pruskiej bazy niemieckiej, zwisającej niby groźny miecz Damoklesa nad
organizmem państwowym Polski. Już mało kto dziś pamięta nieprawdo­
podobny fakt, że bliżej miał z Prus Wschodnich do Warszawy dowódca
napastniczej armii gen. von Kuchler niż gen. Kutrzeba z Poznania czy
nawet gen. Rómmel z Łodzi.
Granicy z Prusami Wschodnimi bronić miały trzy związki operacyjne.
Kierunek na stolicę kraju w pasie od Brodnicy po linię Chorzele—Różan
nad Narwią przesłaniała armia „Modlin" gen. Przedrzymirskiego. Na
zachód od niej rozwinięta była wzdłuż rzeczki Osy aż do Wisły pod Gru­
dziądzem grupa operacyjna gen. Bołtucia, należąca do armii „Pomorze".
Na północny wschód cały dwustupięćdziesięciokilometrowy pas pogra­
niczny w dorzeczu Narwi i Biebrzy — aż po granicę litewską — obsadzała
Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew" pod dowództwem gen. Młota-
-Fijałkowskiego.
To był pierwszy rzut obrony. W drugim rzucie, na styku między armią
„Modlin" i grupą „Narew", umieszczona była prawie na wprost Różanu
grupa operacyjna „Wyszków" jako odwód Naczelnego Wodza. Za prawym,
północnym skrzydłem całego ugrupowania formowała się grupa DOK III
Grodno gen. Olszyny-Wilczyńskiego42. Łącznie w czterech związkach
operacyjnych (nie licząc grupy „Grodno") 12 wielkich jednostek two­
rzyło północny front polskiego ugrupowania obronnego. Wszystkie te
154
związki były od siebie niezależne, a ich działaniami kierowało Naczelne
Dowództwo albo bezpośrednio, albo przy pomocy tak zwanych oficerów
odcinkowych.
Większe odcinki obrony stałej posiadały w obszarze nadgranicznym
tylko grupa operacyjna gen. Bołtucia nad rzeczką Osą i armia „Modlin"
pod Mławą i Rzęgnowem. W pasie SGO „Narew" system fortyfikacyjny
Narwi, Biebrzy i Netty był znacznie odsunięty w głąb kraju, a nad granicą
znajdowała się tylko linia osłonowa Straży Granicznej oraz drobnych
oddziałów piechoty, kawalerii i Obrony Narodowej. W północnej części
pasa głównymi bastionami obrony były rozbudowane pozycje w Augu­
stowie i Osowcu, częściowo oparte o dawne forty rosyjskie, z nowymi
jednak żelazobetonowymi schronami bojowymi i zabagnieniami rzek:
Netty pod Augustowem i Biebrzy pod Osowcem. Wprawdzie schrony w du­
żej części nie były wykończone, ale w większości nadawały się do wykorzy­
stania. Środkowej części na licznych zakolach Narwi broniły pozycje
ufortyfikowane pod Wizna, Łomżą i Nowogrodem, a dalej ku zachodowi —
pod Ostrołęką. W dolnym, południowym, biegu Narwi —już w obszarze
operacyjnym armii „Modlin" — rozbudowane zostały przedmościa pod
Różanem i Pułtuskiem. Ogółem na linii rzek Netty, Biebrzy i Narwi było
blisko 60 schronów o różnym stanie wykończenia. Autorem planu obrony
był dowódca saperów SGO „Narew", ppłk dypl. J. Szylling 43 . Wreszcie
na Bugo—Narwi drogę do Warszawy zagradzały twierdze w Zegrzu i Modli­
nie.
Obrona tego obszaru — szczególnie we wschodniej jego części — opie­
rała się na systemie licznych przeszkód wodnych, które w sposób natu­
ralny kanalizowały ewentualne ruchy nieprzyjaciela do określonych kie­
runków. Obszar zaś wód i lasów stwarzał polskiej stronie dogodne warunki
do długotrwałego opóźniania nieprzyjaciela i stosowania z dobrym sku­
tkiem obrony ruchowej, dla której twierdze i fortyfikacje miały stanowić
pożądane oparcie. Pod Nowogrodem i Ostrołęką rozpoczęto w tym celu
budowę tam do spiętrzenia wody w Narwi, ale musiano je w chwili wybuchu
wojny zniszczyć.
W przewidywaniu manewrowego charakteru walk na tym terenie Na­
czelne Dowództwo na ogólną liczbę jedenastu brygad kawalerii skon­
centrowało na froncie północnym cztery brygady: Nowogrodzką i Mazo­
wiecką w armii „Modlin" oraz Podlaską i Suwalską w SGO „Narew",
nie licząc piątej, Pomorskiej Brygady, na lewym brzegu Wisły, której
perypetie są już nam znane.
Wybiła godzina sprawdzenia słuszności przewidywań. Uderzenie
3 armii niemieckiej gen. Kiichlera poszło istotnie większością swych sił
155
 29. Gen. Mikołaj Boltuć,
dowódca grupy operacyjnej
„Wschód"

na grupę operacyjną „Wschód" pod Grudziądzem i na pozycje armii

„Modlin" pod Mławą i Rzęgnowem. W pasie Samodzielnej Grupy Opera­
cyjnej „Narew" pierwsze dni wojny zaznaczyły się jedynie działalnością
patroli niemal wzdłuż 250-kilometrowej linii granicznej. Tylko na Gra­
jewo i Szczuczyn Niemcy wykonali większe wypady, przy czym Grajewo —
na wprost pozycji pod Osowcem — przechodziło kilkakrotnie z rąk do
rąk. W nocy z 2 na 3 września polski batalion 135 pp rez. pod dowództwem
mjra Stanisława Nowickiego opanował przejściowo Prostki, skąd jednak
wycofał się na rozkaz.
Tylko wzdłuż szosy Myszyniec—Ostrołęka w zachodniej części pasa
nieprzyjaciel parł naprzód, łamiąc szybko słaby opór oddziałów polskich.
Wysunięte oddziały SGO „Narew" utraciły kolejno Siarczą Łąkę, Kadzi­
dło. Dylewo i zatrzymały się na przedpolu Ostrołęki.

156
Bitwa pod Grudziądzem
Na odcinku grupy operacyjnej gen. Bołtucia dalekonośna artyleria nie­
miecka od samego rana 1 września ostrzeliwała Grudziądz i pozycje polskie
nad Osą. W gęstej mgle wojska niemieckie przekroczyły granicę, kierując
się na Rogoźno—Zamek i na pozycje pod Grudziądzem. Około godziny
10 mgła znikła i wówczas oczom obrońców ukazała się zwarta kolumna
niemieckiej piechoty, czołgów i samochodów, posuwająca się niemal rów­
nolegle do frontu. Artyleria polska otworzyła bezzwłocznie ogień i roz­
proszyła kolumnę, zadając nieprzyjacielowi duże straty.
Wkrótce, po południu, rozpoczęła się trwająca do wieczora walka
o pozycję główną. Na obu skrzydłach Polacy utrzymali swoje stanowiska,
a pod Grudziądzem oddziały Obrony Narodowej odparły uderzenie nie­
przyjaciela 4 4 . Natomiast na środkowym odcinku pozycji, pod Dąbrówką
Królewską, gdzie była 5-kilometrowa luka dozorowana przez kawalerię
dywizyjną, udało się Niemcom uchwycić południowy brzeg Osy i przepra­
wić przez rzekę kilkadziesiąt czołgów. Odwodowy I batalion 66 pułku
stoczył z czołgami krwawą walkę, ale nie mając armat przeciwpancernych,
został odrzucony, a jego dowódca, mjr A. Burnatowski — ciężko ranny.
W tej sytuacji dowódca piechoty dywizyjnej, płk dypl. Z. Szyszko-Bohusz,
uruchomił odwody dywizyjne. Zanim jednak ich działanie zaznaczyło się
na polu walki, czołgi niemieckie posunęły się w głąb pozycji polskiej.
Około godziny 19 natknęły się one na wschód od Gruty na stanowiska
ogniowe artylerii. Doszło do półgodzinnej walki 1 i 3 baterii 16 pal kapita­
nów St. Pierzchały i J. Wiszniowskiego z bronią pancerną wroga 4 5 . Twarda
postawa artylerzystów i II batalionu 64 pp mjra Kamińskiego powstrzymały
ławę czołgów. A oto przebieg tej walki.
Z pierwszej linii ciągną pojedyncze grupki żołnierzy. Zgarbieni, przy­
bici do ziemi znużeniem wielodniowego wysiłku już w chwili wybuchu
wojny. Coraz więcej przewala się rannych.
— Lewe skrzydło przerwane! Czołgi idą na wzgórze 105. Zwijać ba­
terie! — wydał rozkaz dowódca I dywizjonu, mjr T. Nadratowski 4 6 .
Kapitan Pierzchała kładzie słuchawkę telefonu. Obsada punktu pakuje
przyrządy optyczne. Na stanowisko — o trzy kilometry w tyle — zajeż­
dżają przodki. Kapitan decyduje się jechać na przełaj, aby schwycić
baterię jeszcze przed zwinięciem. Puścił na czele zwiadu konia w galop.
Wtem płytką kotliną wprost na nich suną z warkotem czołgi. Żeby tylko
zdążyć! Tam bateria nic nie wie, nic nie widzi zza wzgórza.
Dowódca 1 baterii, przylepiony do karku końskiego, wjeżdża na wzgó­
rze. Na stanowisku ogniowym rwetes zaprzodkowywania dział. Lecz dwa
158
z nich jeszcze na stanowisku. Kapitan staje w strzemionach i wymachuje
gwałtownie rękami — nie widzą go. Krzyczy strasznym głosem — nikt
go nie słyszy. A tu już zza wzgórza wyłaniają się czołgi.
— Do dział! Przed nami czołgi! — krzyczy kapitan, wpadając w cwale
na stanowisko. — Celuj wprost! Granat stalowy, ogień dowolny!
Komendy zlewają się w jeden wrzask, ale obsługa je rozumie.
— Osiemset! — pada hasło do otwarcia ognia.
Huk, dym, wystrzał, wybuch zlewają się w jedno. I znów to samo.
Kurz, dym, ogień, nic nie widać. Potem cisza — aż dźwięczy w skroniach.
Dym pełza, opada. Nie opodal leżą dwa duże szare cielska. A reszta?
Chyba skryła się za wzgórze...
Brudnoczerwone słońce dotyka widnokręgu. Niebo, pokryte smugami
dymu, robi wrażenie poszarpanej szmaty. Od Osy idzie chłód wieczorny
i podnosi z pól srebrzysty opar. W powstałą lukę pod Nicwałdem spieszy
z Grudziądza II batalion 65 pp z 48 dywizjonem artylerii. Rozwija się
niemal klasyczna forma obrony ruchowej.
Z kierunku szosy łasińskiej ciągną żółwim krokiem kolumienki wojska,
biedki, wozy taborowe. A wszystko mówi: cofamy się.
Major Nadratowski spogląda na mapę, potem przed siebie i znowu na
mapę. Rozkazuje wytoczyć z sadu dwa działa 3 baterii kpt. Wiszniowskiego.
Coś w nim się burzy, coś w nim miota — major zdradza to gwałtownymi
ruchami... przykłada przenośnik do mapy i zwraca się do swego sztabu:
— To z kierunku Orlego i Nowej Góry?
— Tak jest, panie majorze — odpowiada por. Stapf.
— Teraz pokażemy psubratom! — zapada ważna decyzja. — Działo-
nowi do mnie!
Ustawiają się o trzy kroki przed nim. Jak na poligonie.
— Przed nami za szosą zabudowania — wskazuje ręką.
— Widzę! — powtarzają kolejno młodzi kaprale.
— W lewo, na horyzoncie, grupa samotnych drzew! Wyceluj!
Młodzi chłopcy rozpryskują się jak pchnięci sprężyną. Już są przy
działach. Obsługa zarzuca łoża — celuje. Znak otwartej dłoni: dość. Pada
komenda ogniowa. Zrywają się działa — rozszczekane, charczące brytany
z łańcucha. Lufy skaczą to w przód, to w tył i plują ogniem i żelazem.
— Brak amunicji — oznajmia obsługa 1 działa.
— Wziąć z pozostałych.
Od szosy co koń wyskoczy nadjeżdża grupa jeźdźców. Już wpadli na
łąkę. Można rozpoznać sylwetki.
159
 — Stój! Stój! — woła płk Andruszewicz, dowódca artylerii dywizyj­
nej. — Nie strzelać! Niemcy w odwrocie!
Pułkownik podjechał do mjra Nadratowskiego.
— Gratuluję panu, majorze! — ściska rękę dzielnego artylerzysty. —
Wstrzymał pan czołgi. Baterie z powrotem na stanowiska. Mój punkt na
105.
Słońce zapada za horyzont. Z mroku i oparów mgły wyłaniają się
krwiste języki pożogi i zasnuwają duszę ciężkim smutkiem 4 7 . Jednak
pozostaje świadomość, że odparcie czołgów przez artylerię zapobiegło
rozpołowieniu sił 16 dywizji.
Generał Bołtuć już około południa postanowił na odcinek 16 dywizji
wprowadzić 4 dywizję, rozmieszczoną między Jabłonowem i Brodnicą
na biernym odcinku obrony, a przeto stanowiącą jego odwód. Zgodnie
z przedwojennym planem miała ona w tej sytuacji uderzyć na Niemców
wzdłuż Osy od wschodu. W tym celu oddziały dywizji — częściowo pieszo,
a częściowo transportem kolejowym, który przemknął o 4 km od frontu,
prawie pod nosem Niemców — zostały w ciągu nocy przerzucone na od­
cinek 16 dywizji, która tymczasem otrzymała rozkaz natarciem czołowym
odzyskać swoje stanowiska.
Jednak oddziały 16 dywizji nie zdołały w ciągu nocy uzyskać powo­
dzenia w centrum, nadto jego dowódca, płk dypl. S. Świtalski, zarządził
wycofanie także prawego skrzydła. W ten sposób uderzenie 4 dywizji
ze wschodniej flanki północnym brzegiem Osy stało się nieaktualne.
Do świtu wojska 16 dywizji, mocno ze sobą przemieszane, obsadziły linię:
jezioro Mełno—Gruta—Annowo, pozostając pod bezustannym ogniem
w trudnym, kamienistym terenie, bez możności" okopania się i powiązania
doraźnie zajętych odcinków.
W tych warunkach gen. Bołtuć zdecydował zluzować piechotę tej
dywizji i wprowadzić na jej stanowiska 4 dywizję. Zapewniwszy zaś wsparcie
artylerii całej grupy, postanowił wykonać przeciwnatarcie w celu ode­
brania pozycji na Osie. Zanim jednak przygotowano odpowiednie rozkazy,
zdarzył się wypadek, który zasadniczo zmienił sytuację. Oto około godziny
14 piechota 16 dywizji zaczęła wycofywać się do rejonu Radzyna 4 8 . Prą­
dem odwrotowym porwany został również 14 pp z 4 dywizji, który przybył
wcześniej na miejsce transportami kolejowymi i zajął stanowiska w drugim
rzucie. Dowódca tego pułku, ppłk dypl. W. Brayczewski, występował z ini­
cjatywą przeciwnatarcia wzdłuż toru kolejowego, ale nie zyskał aprobaty
płka Switalskiego.
Na widok wycofującej się piechoty również baterie 16 pal zaczęły
160
zwijać swoje stanowiska. Do odwrotu dołączyły się tabory. Ponieważ
wycofywanie odbywało się pod nękającym ogniem artylerii i napadami
lotnictwa, pojawiły się znamiona popłochu. Na wiadomość o nagłym
odwrocie 16 dywizji gen. Bołtuć udał się do jej dowódcy, aby się dowiedzieć
o powód takiego obrotu sprawy 4 9 .
— Dokładnej sytuacji nie znam — zameldował płk Świtalski. —
Widzę tylko, że moje wojsko spływa w kierunku południowym.
— To spłynie i dowódca — zareplikował Bołtuć.
Odesłał płka Switalskiego do dyspozycji dowódcy armii w Toruniu,
a dywizję powierzył pikowi Szyszce-Bohuszowi. Tymczasem sytuację
ratowała 141 eskadra myśliwska, z wielkim poświęceniem bombardując
i ostrzeliwując posuwającego się nieprzyjaciela. Wśród wysokich strat,
jakie w tych walkach poniosło lotnictwo armii „Pomorze", należy wymienić
śmierć dowódcy dywizjonu myśliwskiego, kpt. F. Laskowskiego 50 .
Mimo trudnego położenia dowódca grupy operacyjnej nie rezygnował
z akcji zaczepnej. Bezzwłocznie udał się do dowódcy 4 dywizji, płka dypl.
Niezabitowskiego, i wydał mu około godziny 16 rozkaz natarcia wzdłuż
traktu Radzyń—Mełno.
Wykonanie tego rozkazu, pod prąd wycofującego się wojska, bez zna­
jomości nieprzyjaciela, nie było łatwe, tym bardziej że odwrotem został
objęty 14 pułk tej dywizji. Generał Bołtuć z karabinem w ręku stanął na
wyznaczonej w Zakrzewie podstawie wyjściowej i z całą bezwzględnością
pchał wojsko do przodu, naglił do pośpiechu, wydawał uzupełniające
rozkazy 5 1 . Zapadły już ciemności, gdy 63 pp — mimo braku wsparcia
artylerii — ruszył na Annowo, a zawrócony częściowo 14 pp — na Grutę.
W nocy czołowy batalion 63 pułku zmylił drogę i w rezultacie oba pułki
uderzyły na Grutę, postrzelawszy się wpierw między sobą. Niemcy byli
zupełnie zaskoczeni i po krótkiej walce opuścili przed północą tę miej­
scowość. W ten sposób rozwinęły się silne, całą dobę trwające walki pod
Mełnem i Grudziądzem.
Rano 3 września, w czasie natarcia na Dw. Mełno, stwierdzono, że
wspierająca natarcie artyleria ma na dużej przestrzeni poprzerywany kabel
telefoniczny. Mimo to wyznaczony do działania II batalion 67 pp mjra
M. Tyborowskiego ruszył do ataku bez wsparcia ogniowego, ponosząc
bardzo duże straty od broni maszynowej nieprzyjaciela 5 2 . Do natarcia
przyłączył się około południa samorzutnie I batalion 14 pp mjra Piotra
Kundy, zluzowany pod Jabłonowem przez batalion szturmowy 16 dywizji.
Ale i ten oddział zaległ w silnym ogniu, a jego krwawe straty wyniosły
około 30% stanu. Pogorszyło się również położenie pod Grudziądzem,
Niemcy po silnym przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym zdobyli rejon
11 — Bilw\ polskiego Wi/cśnia. nim 1 161
 Ksic/ei Góry, obchodząc miasto od wschodu i groźq< załodze twierdzy
odcięciem drogi wycofania wzdłuż Wisiv. Zarzadzom przez płka Cieślaka
odwról odbywał się w bard/o trudnych warunkach, chociaż 8 bateria
16 pal do końca trwała na swych stanowiskach, a kompanie grudziądz­
kiego batalionu Obrony Narodowej dzielnie broniły pozycji na północ
od miasta.
Generał Bołtuć nie chciał dać za wygraną. Oceniał on przeciwnika
przed swoim frontem na dwie dywizje i uważał, że dysponując zebraną
już i wypoczętą 16 dywizją, ma szanse pobicia go. W tym celu zamierzał
w ciągu nocy z 3 na 4 września przesunąć 16 dywizję wzdłuż wschodniego
brzegu jeziora Mełno ku północy i o świcie uderzyć na wschodnie skrzydło
nieprzyjaciela. Dla przeprowadzenia tej akcji 4 dywi/ja musiała utrzymać
się obronnie oraz zdobyć Dw. Mełno.
Po południu dowódca artylerii dywizyjnej 4 DP. pułkownik Czerwiński,
zameldował gotowość pięciu zebranych dywizjonów. Silne uderzenie ognio­
we artylerii utorowało drogę II batalionowi 67 pp do zdobycia Dw. Mełno.
Jednak w tym samym czasie Niemcy uderzyli na osłabiony 14 pp i opanowali
cukrownię oraz stację kolejową Mełno. zmuszając pułk do cofnięcia się
na Radzyń. W tym położeniu dowódca 4 dywizji w obawie oskrzydlenia
nakazał wycofanie dobrze trzymającego się pod Annowem 63 pułku na
Okonin, podczas gdy już przedtem z Nicwałdu został zepchnięty II batalion
65 pp. Generał Bołtuć, niezadowolony z działań 4 dywizji, wyznaczył
na jej dowódcę płka dypl. Rawicza-Mysłowskiego. przenosząc płka Niezabi-
towskiego na stanowisko dowódcy piechoty dywizyjnej.
Częściowe załamanie się obrony na odcinku 4 dywizji ostatecznie prze­
kreśliło próby działań zaczepnych grupy operacyjnej „Wschód" ".
3 września około godziny 21 gen. Bołtuć z upoważnienia dowódcy
armii „Pomorze" wydał rozkaz ogólnego cofnięcia się swej grupy w rejon
Wąbrzeźna.
W chwili wybuchu wojny większość sił 15 DP pod dowództwem płka
Skroczyńskiego obsadzała silnie umocnioną pozycję obrony między Brdą
i Kanałem Bydgoskim, natomiast 62 pp ppłka Heilmana-Rawicza z dwoma
dywizjonami artylerii został wysunięty na pozycję ryglową między Trze-
miętowem i Wojnowem — w przedłużeniu stanowisk 9 dywizji na południe.
Pierwszy dzień wojny upłynął na opóźnianiu wroga przez wyrzucone
poza Mroczę trzy kompanie szybkie 54 i kawalerię dywizyjną. Styczność
bojowa pozycji wysuniętej nastąpiła dopiero 2 września.
Nie był to korzystny dzień do przyjęcia oczekiwanego wroga. Gęsta
mgła zasłaniała widoczność na 50 metrów, tak że ani wspaniała pano­
rama z wiatraka w Trzemiętowie, którą zapewnił sobie autor niniejszego
opracowania jako dowódca 8 baterii 15 pal, ani przygotowane zawczasu
ognie na przedpolu nie miały znaczenia, gdyż zachodziła obawa, że walka
rozegra się na najbliższą odległość; Lecz około południa mgła przerzedziła
się nagle i odsłoniła na dalekim przedpolu duży ruch kolumn rozwijającego
się natarcia nieprzyjaciela. Można sobie wyobrazić uniesienie dowódcy
8 baterii haubic, który krótką komendą uruchamiał pancerz ognia na od­
słonięte przez mgłę cele. Porwana wirem walki obsługa z najwyższym
pośpiechem ładowała działa, aby tylko zdążyć z serią, cele bowiem były

Walki na „przedmościu bydgoskim"

Północno-zachodni węgieł systemu obronnego od północy miało tworzyć

tak zwane „przedmoście bydgoskie", w pierwszej fazie działań obsadzone
przez oddziały 15 DPgen. Przyjałkowskiego. Wszystko, co znajdowało się
powyżej Bydgoszczy, zaimprowizowane na wypadek puczu gdańskiego.
było już w dniu 3 września przeważnie zmiażdżone druzgocącym ciosem
korpusu pancernego gen. Ciudenana i bombami gen. Kesselringa. 14. Obrona ..przedmościa bydgoskiego 2—4 września

HO 163
ruchome i z innych punktów jeszcze niewidoczne. Bateria musiała strzelać
na maksymalnej donośności haubicy.
Nic też dziwnego, że w dzienniku niemieckiego III korpusu gen. Haase
ukaże się zwięzła notatka, iż w dniu tym na odcinku 50 niemieckiej dywizji
do styczności z Polakami nie doszło, gdyż rozwijające się do natarcia
kolumny zostały rozbite dalekim ogniem artylerii. Sforsowano natomiast
pozycję 22 pp na linii Jezior Byszewskich, skutkiem czego wysunięty 62
pp musiał cofnąć się na zasadniczy swój odcinek obrony pod Bydgoszczą.
Dzień 3 września należy do ważnych dni w działaniach 15 dywizji.
Skrwawione resztki jednostek armii „Pomorze" wycofują się pośpiesznie
spod Świecia na „przedmoście bydgoskie". Od świtu sam dowódca
armii, gen. Bortnowski, wyjechał do Osielska (na północ od Bydgoszczy)
na spotkanie dwóch dywizji piechoty i jednej brygady kawalerii. Ale to,
co ocalało, to były tylko strzępy. Na 23 pp zebrany po wycofaniu z kory­
tarza okrakiem na szosie gdańskiej uderzyły czołgi; wydawało się, że nie
oprze się on, aż w Bydgoszczy. Wówczas to ujawniła się wielka siła oddzia­
łów 15 dywizji i przygotowanych przez nią umocnień.
Wcześniej niż poprzedniego dnia zaczęły pod pozycję podjeżdżać
zmotoryzowane kolumny wroga — od razu w obramowaniu ześrodkowań
polskiej artylerii. Niestety, nie było już górującej obserwacji, mundury
feldgrau można było na bliskim przepolu rozróżnić gołym okiem. Jednak
i tego dnia nie próżnowano: żołnierz wiedział, że musi tu dać zdecydowany
odpór, gdyż za jego plecami była Bydgoszcz. Główne siły nieprzyjaciela
kierowały się na Szczutki i Tryszczyn, na odcinek najlepiej przygotowany
do stawienia oporu, a znowu obsadzony przez 62 pp, ze wsparciem ognio­
wym III dywizjonu 15 pal.
W pewnej chwili nieprzyjaciel — dosłownie zasypawszy ogniem naszą
pozycję — przystąpił do forsowania swoją piechotą Brdy. Lecz wówczas
wyszło przeciwuderzenie I batalionu 59 p p 5 5 , wyrzuciło nieprzyjaciela
za rzekę, a ześrodkowany ogień haubic, w szczególności 7 baterii kpt.
Szwejkowskiego, dokonał w jego szeregach tak ogromnych spustoszeń,
że nacierający pułk cofnął się o dwa kilometry do tyłu i zaczął na gwałt
okopywać się do obrony. Inne dwa pułki na skutek poniesionych strat
zostały wycofane z akcji do II rzutu celem uzupełnienia i reorganizacji.
Wstępne natarcia nieprzyjaciela zostały wszędzie odparte i do wieczora
zapanował na pozycji spokój. Niestety, wieczorem znów nadszedł rozkaz
wycofania się na południowe skraje Bydgoszczy i pozostawienia miasta
na przedpolu pozycji. Było to, zważywszy na pomyślnie przeprowadzone
dwudniowe walki tak niezrozumiałe, że ani żołnierz, ani jego dowódca
nie wiedzieli, co o tym sądzić.
164
Lecz już całe Pomorze płonęło w ogniu wojny, narzuconej przez zbro­
dniczy hitleryzm. Podczas gdy jednostki pancerne wroga z zaciekłością
uderzały w poszarpany front walczących oddziałów, na tyłach wybuchła
dywersja. Dywersanci niemieccy, zrzuceni na spadochronach lub rekru­
tujący się z miejscowej ludności niemieckiej, zaopatrzeni w hasła i znaki
rozpoznawcze, w sprzęt radiowy i szyfry korespondencyjne, wzniecali
wśród oddziałów panikę, niszczyli sieć łączności, atakowali wojsko z bronią
w ręku 56 . Najkrwawsze na tym tle wydarzenia rozegrały się w niedzielę,
3 września, w Bydgoszczy, która według rachub Niemców miała w tym dniu
być zajęta. Dnia tego na wycofujące się przez miasto tabory posypały się
nagle z załomów kamienic, z dymników i wież kościołów ewangelickich,
z piwnic i suteren strzały z broni ręcznej i maszynowej. W jednej chwili
na ulicach i placach miasta powstała kotłowanina koni i wozów, kuchen
polowych i kolumn sanitarnych, a spłoszone konie gnały na oślep przed
siebie...
Tak rozpoczęła się kilkugodzinna walka między grupami Niemców,
głównie przybyłych z zewnątrz, a wojskiem i samorzutnie występującymi
do pomocy organizacjami polskimi, nosząca miano „krwawej niedzieli
bydgoskiej". Komendant miasta, mjr rez. Albrycht, pozbawiony łączności,
osobiście jedzie z meldunkiem przez miasto objęte ogniem do dowódcy
15 dywizji, gen. Przyjałkowskiego, i otrzymuje do pomocy batalion marszo­
wy 62 pp. Wkrótce wchodzą do akcji: batalion wartowniczy mjra rez.
Sławińskiego, kompania asystencyjna i sztabowa 15 dywizji oraz drobniej­
sze oddziały tyłowe. W wyniku ostrej w,alki ujęto i rozstrzelano około 150
dywersantów, a około 1000 z rozkazu gen. Przyjałkowskiego ewakuowano
na tyły. Niemcy po wkroczeniu do miasta w odwet stracili około 5 tysięcy
Polaków ".
Dywersja, zduszona jeszcze tego samego dnia w centrum miasta, prze­
niosła się na peryferie i w okolice Bydgoszczy, zwracając się przeciwko
regularnym wojskom. Nawet dowódca armii „Pomorze", gen. Bortnowski,
musiał z karabinem w ręku opędzać się od dywersantów w Łęgnowie pod
Bydgoszczą 58 . Jednakowoż jeszcze trzy dni rejon Bydgoszczy znajduje
się w ręku polskim. Nawet w samym mieście porządek utrzymuje straż
obywatelska pod komendą por. Pałaszewskiego. Niemcy ponieśli zbyt
duże straty na pozycjach „przedmościa", by ważyć się na hazard zajmo­
wania wielkiego miasta bez uporządkowania. Dopiero 6 września po po­
łudniu ich straże przednie zanurzają się w kompleks leśny między Bydgosz­
czą i Toruniem, w miejscowości Piecki wpadają w zasadzkę ogniową 8 ba­
terii haubic 15 pal, ponoszą straty i cofają się w popłochu. Dalszą walkę
przerywa rozkaz marszu na Warszawę.
III korpus niemiecki już do końca działań w Polsce będzie funkcjonował
165
kulawo, jego nacisk od północy w najmniejszej mierze nie sprosta wyma
ganiom OKH, a polskie dwie armie „Poznań" i „Pomorze" będą rozpo­
rządzały dużą swobodą operacyjną w bitwie nad Bzurą. Tęjego „miękkość'
działania przypisać należy stratom, jakie poniósł w bitwie pod Bydgoszczą.

Bój obronny pod Mławą i Rzęgnowem

Odrębna bitwa rozgorzała pod Mławą. Naprzeciw armii „Modlin" w skła­

dzie dwóch dywizji piechoty (20 wzmocnionej i 8), dwóch brygad kawalerii
(Nowogródzkiej i Mazowieckiej) oraz Mazowieckiej Brygady ON w sile
pięciu batalionów stanęły w Prusach Wschodnich siły główne 3 armii
niemieckiej, składające się z trzech dywizji piechoty (11, 1 i 12), 1 brygady
kawalerii i dywizji pancernej Kempfa 59 . Ponadto na kierunku między
Lidzbarkiem i Działdowem zbierała się 217 dywizja obrony krajowej;
w najbliższym czasie do sił tych dołączyć miała 61 dywizja zmotoryzo­
wana. O świcie 1 września jednostki te ruszyły przez granicę na umocnione
pozycje polskie pod Mławą i Rzęgnowem oraz pa Krzynowłogę Małą.
30 kilometrów dalej na wschód silny oddział wydzielony 1 brygady kawalerii
uderzył na Myszyniec.
Linii fortyfikacji mławsko-rzęgnowskich broniła wzmocniona 20 dywi­
zja piechoty płka dypl. W. Liszki-Lawicza. Siły główne dywizji pod do­
wództwem płka dypl. F. Dudzińskiego (78 i 80 pp) obsadzały pozycję
mławską szerokości 15 kilometrów, a połowę słabszy oddział wydzielony
ppłka dypl. K. Zaborowskiego (79 pp) zajmował pozycję rzęgnowską —
10 kilometrów szerokości. Między tymi pozycjami znajdował się 6-kilo-
metrowy odcinek „martwy" Niemyje, niestety na skutek suszy — łatwy
do przejścia. Działdowo obsadzała swoim 5 batalionem strzelców mjra
P. Peruckiego Nowogródzka Brygada Kawalerii gen. W. Andersa; większość
jej sił ugrupowana była po obu stronach Lidzbarka. Między tą brygadą
a 20 dywizją pod Mławą istniała luka szerokości 12—15 kilometrów.
Po drugiej stronie, w rejonie Krzynowłogi Małej i Ulatówki, rozwinięta
była Mazowiecka Brygada Kawalerii płka dypl. Jana Karcza, mająca do
obrony 22-kilometrowy odcinek frontu.
W odwodzie armii znajdowała się 8 dywizja piechoty płka dypl. T. Fur-
galskiego, skoncentrowana pod Ościsłowem na zachód od Ciechanowa.
Trzy bataliony ON obsadzały przedmościa w Pułtusku, Zegrzu i Płocku 6 0 .
Niektórzy publicyści niemieccy nadawali pozycji pod Mławą miano „Linii
Maginota". W rzeczywistości był to płytki pas umocnień — przeważnie
ziemnych, za którym znajdował się wolny teren aż do Wisły i Bugo—Narwi.

167
 O godzinie 4 od oficera łącznikowego przy oddziałach Straży Granicz­
nej wpłynął meldunek:
„Kompania piechoty i grupa kawalerii przekroczyła granicę. Co robić?"
— Strzelać! — zadecydował mjr B. Schlichtinger, dowódca I batalionu
80 p p . 6 1
Od rana rozpoczęły się na całym przedpolu walki, w wielu miejscach
bardzo zaciekłe i krwawe, Niemcy szli pod wpływem oszołomienia alko­
holowego w kolumnach plutonowych. Polacy wykorzystali tę okazję, aby
zadać agresorowi jak największe straty. Dowódca punktu oporu na odcinku
III batalionu 80 pp, kpt. K. Babraj, odczekał, aż nieprzyjaciel osiągnie
w zwartych kolumnach miejsce, na które nastawiony był ogień pośredni
broni maszynowej, a następnie dał hasło do otwarcia ognia baterii pięciu
cekaemów, przeznaczając po 600 naboi na każdą lufę. Efekt tego zasko­
czenia był piorunujący. Niemcy potracili głowy, biegając w różnych kie­
runkach, a wreszcie cofnęli się do podstawy wyjściowej62. Również dalekie
ognie artylerii na węzły drogowe w Napierkach, Kuklinie i Iłowie zadały
kolumnom zmotoryzowanym duże straty. Niszcząca skuteczność tej akcji
artyleryjskiej była obserwowana z wielu punktów. Dopiero sparaliżo­
wanie punktu dowodzenia płka Mirzy-Sulkiewicza zahamowało na pewien
czas działalność polskiej artylerii. Jednak piechota niemiecka nie mogła
sforsować linii stanowisk polskich. „W wyrafinowanym, krzyżowym
ogniu bunkrów, pod którym nasi żołnierze — pisze Heinrich Spiecker —
leżeli jak na płycie stołu, zatrzymał się pierwszy atak" 6 3 .
Około godziny 12.30 na odcinek I batalionu 80 pp ruszyło nowe natarcie
przy wsparciu czołgów. Z kierunku północno-zachodniego, od wsi Windyki,
ukazało się na przedpolu batalionu 45 czołgów, urzutowanych w głąb.
Żołnierze nie bez zgrozy patrzyli na ten zmasowany atak broni pancernej,
który na szczęście skierował się na przygotowaną zawczasu redutę przeciw­
pancerną w oparciu o ścianę lasu, na którą składały się: ogień dwóch baterii
I dywizjonu 20 pal kpt. T. Nowaczyńskiego, trzy działa przeciwpancerne
por. Jana Sądeja, pluton dział piechoty kpt. Juliana Otto tudzież sześć
rusznic przeciwpancernych i kilka cekaemów. Nieprzyjaciel ponawiał tu
dwukrotnie natarcie, ale straciwszy ogółem 21 czołgów, musiał wycofać
się na Uniszki Zawadzkie 6 4 . Walki o tę miejscowość na bezpośrednim
przedpolu obrony przeciągnęły się do późna w nocy, obfitując w krytyczne
i pełne napięcia momenty.
Na odcinku rzęgnowskim nieprzyjaciel po całym dniu walk został za­
trzymany na linii czat pod Szumskiem i nie nawiązał styczności z główną
linią oporu. Natomiast artyleria niemiecka od godzin rannych aż do wie­
czora ostrzeliwała pozycje na całej ich szerokości tak zmasowanym ogniem,
168
że żołnierze nakładali samorzutnie maski przeciwgazowe, biorąc chmury
dymu za falę gazów trujących. Ogień artylerii i bombardowania lotnicze
były wszakże mało skuteczne, a straty załogi i sprzętu niewielkie, co z kolei
podniosło ducha żołnierzy.
Na odcinku Nowogródzkiej Brygady Kawalerii zaznaczył się nacisk
tylko na wysuniętą pozycję Działdowo. Natomiast Mazowiecką Brygadę
Kawalerii Niemcy obchodzili uporczywie od tyłu swoimi elementami zmo­
toryzowanymi; wobec tego około północy brygada ta cofnęła się na następną
linię opóźniania, pozostawiając Krzynowłogę Małą na swym przedpolu.
Opuszczoną pozycję następnego dnia Niemcy wzięli pod silny ogień
artylerii. Zawiedzeni odejściem Polaków ruszyli do natarcia na następną
i tym szybciej posunęli się naprzód. Zepchnęli osłonę 11 pułku ułanów
ppłka W. Mączewskiego i uderzyli na pozycję pośrednią obsadzoną przez
3 batalion strzelców ppłka M. Wierońskiego pod Łaniętami.
Przeciwnatarcie 11 pułku ułanów i części 1 pułku szwoleżerów pró­
bowało wstrzymać postępy wroga. Lecz gdy nieprzyjacielowi udało się
zdobyć ważny węzeł obronny na wzgórzu 190,5, a także przeniknąć przez
luźną obsadę odcinka na dalsze tyły brygady, płk Karcz musiał wstrzymać
dobrze rozwijającą się akcję swoich ułanów oraz szwoleżerów i wycofać
brygadę na północne przedpole Przasnysza. Prawe skrzydło pozycji rzęgno-
wskiej zawisło w powietrzu!
Sytuacja 79 pułku pod Rzęgnowem stała się bardzo trudna, gdy równo­
cześnie nieprzyjaciel zagroził od strony „biernego" odcinka Niemyje
odcięciem go od pozycji głównej pod Mławą. Generał Przedrzymirski
zarządził skrócenie odcinka obrony i przekazanie punktu oporu „Żaboklik"
Mazowieckiej Brygadzie Kawalerii, gdyż w kierunku błot zostały rzucone
dwa bataliony OW ppłka Zaborowskiego. Ale mając ogromny odcinek,
brygada nie mogła wyznaczyć do obsadzenia przydzielonego dodatkowo
punktu nic więcej niż pluton kolarzy 11 pułku ułanów. Po południu roz­
winęło się tu silne natarcie niemieckiej piechoty. Przez cały czas walki
nad pozycją rzęgnowską zwisał złowrogo balon obserwacyjny, z którego
nieprzyjaciel kierował gęsty ogień artylerii na polskie stanowiska. Około
godziny 17 padł „Żaboklik", a następnie Kamieńska Góra i dominujące
wzgórze Czubak. Mimo zaciętych walk odwodu 79 pułk nie odzyskał pozycji
i wycofał się na zachód. Ponieważ oddziały Mazowieckiej Brygady Kawa­
lerii odpłynęły równocześnie na południe, w ugrupowaniu obronnym
wytworzyła się luka, wyprowadzająca ewentualny nacisk nieprzyjaciela
na Grudusk, a więc na tyły reszty 20 dywizji 65 .
W tym czasie pozycja mławska znajdowała się drugi dzień pod wzma­
gającym się ogniem artylerii. Prócz zmasowanych periodycznych nawał
Niemcy strzelali także ogniem bezpośrednim do słabo zamaskowanych
169
schronów polskich. „Tylko jeden metr wynosiła średnica kopułki — skarży
się jeden z niemieckich artylerzystów — a pół metra'jej wysokość. Granaty
musiały trafić na szerokość dłoni od siebie, zanim jeden z nich przebijał
kopułkę i rozerwał wewnątrz obrońców. Wówczas dopiero rozpoczynała
się krwawa praca piechoty. Polacy znajdowali obok schronu swój grób —
znaczony drewnianym krzyżem i polskim hełmem" ".
Lotnictwo niemieckie po wyrzuceniu bomb obniżało się tuż nad ziemię
i ostrzeliwało z broni pokładowej rowy strzeleckie, zadając piechocie
dotkliwe straty. Natomiast ogień polskiej artylerii osłabł z powodu uszko­
dzeń łączności przewodowej (mimo jej czterokrotnego zdublowania)
oraz wskutek nakazanej oszczędności amunicji.
Przed polskim dowództwem stanęło zagadnienie dalszej obrony pozycji
mławskiej. Według zapewnienia płka Lawicza, 20 dywizja mogła wytrwać
w obronie jeszcze do wieczora 3 września. Wobec tego gen. Przedrzymirski
oddał do jej dyspozycji dwa bataliony strzelców z Nowogródzkiej Bry­
gady Kawalerii, na odcinku której nadal nie odczuwało się nacisku, oraz
zarządził wprowadzenie do akcji 8 dywizji z odwodu. Dywizja ta otrzy­
mała rozkaz przesunięcia się do rejonu na północ od Ciechanowa i roz­
winięcia obronnego na wprost poszerzającej się luki z kierunku Gruduska.
Wieczorem Naczelne Dowództwo zawiadomiło armię „Modlin", że w naj­
bliższym czasie zostanie jej podporządkowana grupa operacyjna „Wysz­
ków". Chodziło tylko o wygranie czasu, aby siły te mogły być uruchomio­
ne. Na dzień 3 września zapowiadała się więc dalsza walka o pierwszą
linię oporu, silnie już wgniecioną i pozaginaną, lecz wciąż jeszcze trwającą
na miejscu. Dowództwo uważało, że należy jak najdłużej wykorzystać
mławskie okopy i żelbetowe schrony, zwłaszcza że dalej na zapleczu,
aż do Wisły i Bugo—Narwi, nie było żadnych umocnień.
Tej samej nocy gen. von Kiichler również przystąpił do przegru­
powania swojej armii. Dywizja pancerna, która częścią swych sił osłaniała
dotąd natarcie niemieckiej piechoty od zachodu na Iłowo, a częścią czoł­
gów sama je wspierała, otrzymała rozkaz cofnięcia się i przejścia marszem
pozafrontowym w rejon Chorzele i dalej na wschód, aż po Myszyniec —
w celu obejścia pozycji mławskiej w kierunku na Przasnysz—Ciechanów.
Reszta sił miała skierować się w lukę powstałą po odejściu Mazowieckiej
Brygady Kawalerii i uderzeniem od wschodniego skrzydła wyważyć
z zawiasów pozycję mławską. Przed frontem polskiej obrony pozostawała
67
tylko 11 dywizja piechoty .
Tak więc w warunkach względnej równowagi sił na froncie północnym
udało się niemieckiemu dowódcy armii stworzyć wyraźny punkt ciężkości
na kierunku wyłomu pod Przasnyszem i Gruduskiem. Oprócz czterech
170
działających już w pierwszej linii jednostek skierował tutaj również od­
wodową 61 dywizję zmotoryzowaną. Natomiast na reszcie blisko 200-kilo-
metrowego odcinka granicy pozostawił on w osłonie słaby korpus gen.
von Falkenhorsta w składzie: 206 dywizja obrony krajowej i grupa „Branda"
zorganizowana z jednostek fortecznych. Korpus ten wiązał siły Samodziel­
nej Grupy Operacyjnej „Narew" w składzie dwóch dywizji piechoty
(18 i 33 rez.), dwóch brygad kawalerii (Podlaska i Suwalska) oraz 3 pułku
KOP w twierdzach Augustów i Osowiec. Siły te, równe siłom armii „Mo­
dlin", nie wzięły żadnego udziału w bitwie pod Mławą, mimo że wyłą­
czając oddziały rozwinięte w obronie — rozporządzały swobodą opera­
cyjną i nie były poważniej atakowane przez nieprzyjaciela. Po prostu
stanowiły odwód w ręku Naczelnego Dowództwa.
Było to niewątpliwie następstwo braku wspólnego dowódcy na froncie
północnym, a w dalszej konsekwencji — braku współdziałania dowódców
odcinków. Po niepomyślnych wydarzeniach pod Myszyńcem pierwszego
dnia wojny gen. Młot-Fijałkowski odebrał por. Szewczykowi dowództwo
nad kompanią ON „Myszyniec", a cały batalion ON „Ostrołęka" wycofał
za Narew do odwodu. W celu rozpoznania nieprzyjaciela wysłano do
Myszyńca kompanię 42 pp, ale nie stwierdziła ona tam Niemców. Natomiast
lotnictwo wykryło 2 września nieprzyjacielską kolumnę zmotoryzowaną
w marszu z Myszyńca do Dylewa. Od rana tego dnia pozycję obronną
w Ostrołęce ubezpieczał OW w sile III baonu 42 pp mjra F. Chmielew­
skiego z baterią 18 pal, plutonem działek ppanc. i drobnymi środkami
rozpoznania. Oddział ten ucierał się z patrolami nieprzyjaciela w Łodzi-
skach i Olszewce na przedpolu Ostrołęki. Następnego dnia po południu
do dowództwa grupy w Śniadowie przybył mieszkaniec z odległego o 50
kilometrów Dylewa z wiadomością, że przez miejscowość tę w ciągu osta­
tnich dwóch nocy przemaszerowały na Baranowo kolumny pancerne,
piechoty zmotoryzowanej oraz kawalerii. Ponadto mieszkaniec ten donosił,
iż w lasach na prawym brzegu Narwi ukrywa się około 2000 mężczyzn-
-rezerwistów, którzy żądają broni i dowódców, aby wziąć udział w walce
z Niemcami 6 8 .
Sztab SGO „Narew" wyciągnął z tych wiadomości słuszny wniosek,
że Niemcy wyprowadzają dywizję pancerno-motorową na odcinek armii
„Modlin" albo na tyły grupy pod Ostrowią Mazowiecką. Niestety, decy­
zje dowódcy grupy wcale nie odpowiadały powadze sytuacji. Pod Myszy­
niec znowu wysłano kompanię 71 pp, tym razem kolejką wąskotorową.
Jednocześnie dowódca 18 dywizji, płk dypl. S. Kossecki, otrzymał rozkaz
uderzenia jednym pułkiem, 71 pp bez batalionu, na Kadzidło. Na skutek
spóźnionego podstawienia transportu kompania wypadowa dopiero o świ­
cie dotarła do Myszyńca, gdzie na otwartej przestrzeni wpadła pod ogień
171
 broni maszynowej i, poniósłszy ogromne straty (53 zabitych wraz z do­
wódcą, por. S. Stawickim), wycofała się w nieładzie. 71 pp ppłka dypl.
A. Zbijewskiego, brnąc po bezdrożach z Nowogrodu, dopiero 4 września
dotarł do Kadzidła, kiedy Niemcy po wykonaniu swego zadania, którym
była osłona przemarszu wielkiej jednostki pancernej, wycofali się już z tego
kierunku 6 9 .
Wszystkie te niepowodzenia składano na karb niedoskonałego działa­
nia wojska, gdy tymczasem były one wynikiem złego dowodzenia oraz
błędnej doktryny działania małymi siłami, najchętniej patrolami, na dalekim
przedpolu. Właściwy bowiem instrument rozpoznania operacyjnego i szyb­
kich działań na przedpolu — Podlaska Brygada Kawalerii gen. Kmicica-
-Skrzyńskiego, stała skoncentrowana o dzień marszu pod Stawiskami,
a jej drobne oddziały ucierały się wzdłuż granicy z patrolami Landwehry.
Wydawało się, że należy ją natychmiast ściągnąć w pobliże bitwy pod
Przasnysz. Ale niestety, gen. Młot-Fijałkowski za specjalną zgodą Na­
czelnego Dowództwa wysłał ją właśnie 3 września na wypad w głąb Prus
Wschodnich, w kierunku dokładnie przeciwbieżnym! 70
Tak więc trzeci dzień wojny na froncie armii „Modlin" rozpoczynał
się bez pomocy z zewnątrz i bez świadomości oczekujących ją wielkich
klęsk. Już rano tego dnia sztab armii otrzymał niepomyślną wiadomość
o opuszczeniu przez Mazowiecką Brygadę Kawalerii Przasnysza, czyli
o odsłonięciu od północnego wschodu drogi na Ciechanów. Przez jakiś
czas 11 pułk ułanów bronił się w rejonie Rostkowa, ale około godziny
16 został definitywnie zepchnięty na południowy wschód przez oddziały
zmotoryzowane dywizji pancernej Kempfa. Tyłowy obszar armii w dniu
tym był silnie bombardowany. Łączność drutowa rwała się bezustannie.
Z 8 dywizją już o godzinie 14 przestała ona całkowicie funkcjonować
i opierała się na kurierach.
Tymczasem 8 dywizja maszerowała na wyznaczoną linię. Jednakże
jej pułki musiały w ciągu dnia wykonywać aż trzy, a nawet cztery sprze­
czne rozkazy. Kiedy od świtu zdrożone całonocnym marszem wojsko
zaczęło obsadzać pozycje obronne pod Koziczynem na wprost Przasnysza
i pod Humięcinem—Stryjewem na południe od Gruduska, dowódca armii
w rozmowie telefonicznej z płkiem Furgalskim wydał rozkaz natychmia­
stowego uderzenia w kierunku wschodnim — dla nawiązania łączności
z Mazowiecką Brygadą Kawalerii, i północno-zachodnim — dla podania
ręki 20 dywizji. Dowódca 8 dywizji zarządził dwa odśrodkowe natarcia:
21 pułkiem płka dypl. Sosabowskiego na Przasnysz i 13 pułkiem ppłka
A. Nowaka na Grudusk. Trzeci pułk dywizji (32 pp ppłka S. Zająca) miał
na razie pozostać w odwodzie. Z punktów obserwacyjnych zajętej pozycji
widać było niemieckie kolumny, kierujące się na wschodnie skrzydło
172
grupy podpułkownika Zaborowskiego. Ale w czasie odprawy dowódców
przybył do dywizji oficer sztabu armii z pisemnym potwierdzeniem wyda­
nego ustnie rozkazu. Jego brzmienie skłoniło płka Furgalskiego do zmiany
powziętej już decyzji i zarządzenia znów obrony 13 i 32 pułku od północy,
a skierowania jedynie do natarcia 21 pułku na wschód. Najwidoczniej
w armii „Modlin" istniała rozbieżność między jej dowódcą a sztabem,
gdyż o godzinie 14 gen. Przedrzymirski ponownie zadzwonił do płka
Furgalskiego i wobec pogorszenia się sytuacji 20 DP pod Mławą kazał
większością sił nacierać ku północy, na Grudusk.
Dla wojska był to już czwarty w tym dniu rozkaz, a oddziały od rana
bądź to okopywały się na zajętych pozycjach, bądź zbierały się w kolumny
do dalszego marszu. Nie było końca odwołaniom, wyjaśnieniom i spro­
stowaniom, które fatalnie odbijały się na nastrojach żołnierzy. Zamieszanie
powiększał nękający ogień nieprzyjaciela z rejonu zajętego już Gruduska,
prowadzony z obserwacją balonową ".
Z powstałego kotłowiska wyłoniły się ostatecznie dwa natarcia. Około
godziny 15 ruszyło natarcie 21 pp w kierunku wschodnim, a około 17 —
natarcie pozostałych dwóch pułków w kierunku północnym. Pułkownik
Sosabowski z porządnie rozwiniętym pułkiem natrafił wkrótce na niemie­
cką 12 dywizję; jego oddziały wśród zaciętych walk posuwały się naprzód,
z poczuciem przewagi nad wrogiem i w nastroju zwycięskim wobec jego
cofania się. Natomiast natarcia 13 i 32 pułku, prowadzone oddzielnie,
straciły rychło między sobą łączność. Do zmroku prawoskrzydłowy 13 pp
wysunął się znacznie naprzód, podczas gdy lewoskrzydłowy 32 pp został
w swoim ruchu zatrzymany, a nawet częściowo odrzucony przez oddziały
niemieckiej 1 dywizji piechoty.
Tymczasem szosą z Przasnysza na Ciechanów posuwał się szybko
oddział rozpoznawczy dywizji pancernej Kempfa i nie oglądając się na
nic — podpalał po drodze napotkane osiedla. Jeszcze przed zmrokiem
czoło tego zbójeckiego zagonu znalazło się pod Ciechanowem. W dalszym
rzucie posuwały się siły główne dywizji. Ten to właśnie oddział zmoto­
ryzowany, wyparty zresztą przez batalion saperów mjra Niepokólczyckiego
i kompanię tankietek na skraj miasta, wywołał w Ciechanowie popłoch
i pożogę, które wywarły nad wyraz zgubny wpływ na działania 8 dywizji,
a pośrednio na cały północny front polski.
Nacierające na północ pułki w ciemnościach nocnych częściowo pomie­
szały się ze sobą. Dawało się odczuć przemęczenie i zdenerwowanie wywo­
łane chaosem rozkazodawczym. Co pewien czas wybuchała w różnych
punktach strzelanina — i to między własnymi oddziałami, zapewne nie bez
udziału dywersji. Około północy tuż pod bokiem dowództwa dywizji po-
173
strzelała się kompania sztabowa z kawalerią dywizyjną. Wszystko to
odbywało się w krwawych odblaskach szerzącej się pożogi, która z prawego
skrzydła przesuwała się coraz głębiej w obszar tyłowy. Nagle dotarła
wieść o Niemcach w Ciechanowie, potwierdzona niebawem przez ucieki­
nierów. Wysłana na rozpoznanie kawaleria dywizyjna ustaliła, że Ciecha­
nów jest w ręku Niemców. Widmo okrążenia przyoblekało się w realny
kształt.
Mniej więcej w tym samym czasie od strony Gruduska zjawiły się
czołgi. Chociaż zostały one skutecznie powstrzymane ogniem kompanii
przeciwpancernej 13 pp, to jednak samo ich pojawienie się wystarczyło,
aby wywołać w wojsku popłoch. Panika wybuchła w kilku punktach naraz
i objęła oba pułki. Żołnierze porzucali ciężki sprzęt i rynsztunek i biegli
na oślep do tyłu.
O świcie oczom wycofujących się w porządku żołnierzy 21 pp ukazał
się okropny widok pozostawionego sprzętu i broni oraz opuszczonych
dział. Wprawdzie dowódca 13 pp ppłk A. Nowak już rano zdołał z powro­
tem zebrać prawie połowę swego rozproszonego pułku, później uczynił
to również dowódca 32 pp ppłk dypl. S. Zając, a baterie 8 pal i 8 pac urato­
wały niemal cały swój sprzęt, na razie jednak o świcie 4 września 8 dywizja —
z wyjątkiem jednostki płka Sosabowskiego — nie istniała jako całość
i nie mogła podjąć zadań bojowych 72 .
Tymczasem 20 dywizja już trzeci dzień trwała bohatersko na swych
pozycjach pod Mławą i Rzęgnowem. Przemęczenie żołnierzy nieustanną
walką było ogromne. W najcięższej sytuacji znajdował się 79 pp, który
po wycofaniu się z pozycji rzęgnowskiej obsadził nową słabo wzmocnioną
linię. Na prawe jego skrzydło nacierały 1 i 12 dywizja niemiecka w łącznej
sile 16 batalionów, wspartych artylerią organiczną dwóch dywizji i kor­
pusu. Również na prawym skrzydle pozycji mławskiej walki rozgorzały
wewnątrz stanowisk obronnych. O godzinie 14 batalion mjra Schlichtin-
gera otrzymał niespodziewanie boczny ogień z rejonu błot Niemyje. Do­
wódca batalionu nie miał wiadomości o opuszczeniu przez 79 pp pozycji
rzęgnowskiej, a dowództwo 80 pp zostało zbombardowane, przy czym
dowódca pułku, płk S. Fedorczyk, został powtórnie ranny. Chcąc wyja­
śnić sytuację, mjr Schlichtinger nakazał prawoskrzydłowej kompanii
nawiązać łączność z sąsiadami. Zanim to nastąpiło, nieprzyjaciel wdarł
się do polskich rowów strzeleckich w rejonie wsi Kołakowo. Dowódca
tego odcinka, ppor. Kowalewski, poległ w czasie walki, a jego pluton
został wyparty. Poległ też na punkcie obserwacyjnym dowódca 3 baterii,
kpt. R. Lipensky. Włamanie nastąpiło w odległości 200 metrów od punktu
obserwacyjnego dowódcy batalionu.
Ale nieprzyjaciel został wyparty o godz. 21 w przeciwuderzeniu kilku
174
plutonów, które osobiście poprowadził mjr Schlichtinger. Został on ranny
odłamkiem granatu w czasie starcia bezpośredniego z nieprzyjacielem.
Równocześnie z atakiem na pozycję I batalionu 80 pp wyszło uderzenie
niemieckie na styk pułku z 78 pp ppłka K. Dudzińskiego pod Mławą.
Nieprzyjacielowi udało się tu sforsować pod wieczór rzeczkę Mławkę
i usadowić na jej południowym brzegu. Jednakowoż dowódca 3 kompanii
78 pp, por. Józef Głaz, zorganizował na Niemców zasadzkę. Ogniem
cekaemów odcięto mu drogę odwrotu i w świetle podpalonego przez strz.
Jana Franelaka stogu dokonano za pomocą cekaemów i granatów likwi­
dacji całej kompanii niemieckiej na oczach bezsilnego wroga 7 3 . Z oddziału
niemieckiego ocalało tylko 4 żołnierzy, którzy się poddali. Reszta została
wybita bądź ranna. Cała broń nieprzyjaciela znalazła się w ręku polskim.
W czasie walki z odciętą kompanią niemiecką zostali ranni strzelec P. Zgo-
rzelski i pchor. Kawałkowski. Ten ostatni zmarł na polu bitwy.
Dowódca dywizji, który miał trwać obronnie do wieczora, otrzymał
hasło do odwrotu między godziną 1 i 2 po północy, po czym wydał rozkaz
przerwania walki. Jednak w warunkach słabo funkcjonującej łączności
i przy rozrzuceniu oddziałów na rozległym froncie odwrót rozpoczął się
za dnia. Niektóre oddziały nie otrzymały rozkazu, przeto walczyły dalej.
Na ich barkach spoczął cały ciężar obrony w dniu 4 września. Załogi
niektórych schronów biły się do upadłego i uległy dopiero koło południa.
Najcięższe doświadczenia spotkały 20 dywizję na szlakach odwrotu,
pod naporem niemieckich oddziałów pościgowych, które polskie straże
wstrzymywały ogniem artyleryjskim. Na dobitek do akcji weszło lotnictwo
wroga. Gdy tylko mgła poranna opadła, na przemęczone i przygnębione
odwrotem wojsko rzuciły się chmary samolotów, bombardując i ostrzeli-
wując z broni pokładowej kolumny, a nawet drobne grupy żołnierzy.
Powtórzyły się sceny ze szlaku odwrotowego 8 dywizji. Żołnierze porzucali
ciężką broń i sprzęt, kanonierzy obcinali postronki u koni działowych
i gnali konno na oślep przed siebie. Artyleria poniosła największe straty
na skrzyżowaniu dróg w rejonie Glinojecka. Zawiodły wszelkie próby
zajęcia pośredniej linii oporu na północ od lasu opinogórskiego. Dowódca
dywizji wydał rozkaz odwrotu aż ku Wiśle i Bugo—Narwi, sam zaś o godzi­
nie 16.30 zameldował się w sztabie w Modlinie, przynosząc wieść o nowej
klęsce.
Odwrót armii „Modlin" na linię wielkich rzek
Dni 4 i 5 września upływały w sztabie armii „Modlin" pod znakiem po­
śpiesznego przygotowywania obrony na Wiśle i Bugo—Narwi, gdyż uwa-
175
 żano, że w sytuacji powstałej w pasie armii pustki zmotoryzowane i pancerne
oddziały wroga mogą jeszcze do wieczora dotrzeć do przepraw pod Wy­
szogrodem i Modlinem. Tymczasem sytuacja na froncie kształtowała się
nie tak tragicznie. Daleko na przedpolu, w lasach opinogórskich (o czym
nie wiedziano), pozostawał nie naruszony 21 pp płka Sosabowskiego,
a na południe od niego zebrała się grupa dwóch batalionów z bardziej
zwartych oddziałów 8 i 20 dywizji, jednak bez styczności z nieprzyjacielem
i bez łączności z kimkolwiek. Na Pułtusk wycofywała się Mazowiecka
Brygada Kawalerii płka Jana Karcza, doznając nacisku tylko na kierunku
Makowa. Pod Sierpcem grupowała się Nowogródzka Brygada Kawalerii
po walkach zaczepnych w rejonie Petrykozów, które przyhamowały nacisk
wroga na kierunku Włocławka i Płocka.
Na linii Wisły nie było żadnych sił. Dopiero następnego dnia przerzu­
cono tu z Warszawy autobusami batalion 41 pp z 29 dywizji, który właśnie
przyjechał transportem kolejowym aż z Suwałk — z północnej flanki
SGO „Narew". Na przyczółku w Zegrzu dowódca Warszawskiej Brygady
Obrony Narodowej, płk dypl. Sas-Hoszowski, posiadał dwa bataliony.
W Modlinie płk Młodzianowski rozporządzał czterema batalionami zapa­
sowymi piechoty, dwoma dywizjonami artylerii ciężkiej i jednym najcięż­
szej. Do obsadzenia Bugo—Narwi skierowano nadjeżdżające transportami
ze Lwowa oddziały 5 dywizji gen. Zulaufa (bez 19 pp). Aby zabezpieczyć
się przed zaskoczeniem broni pancernej nieprzyjaciela, wysadzono mosty
w Wyszogrodzie, Serocku i Orzechowie, gdyż nie było sił, aby je obsadzić.
Dało to na razie ten efekt, że rozbitkowie armii „Modlin", doszedłszy
do Wisły pod Wyszogrodem, musieli zawracać aż do Płocka lub kierować
się ku Modlinowi. Nieprzyjaciel nie ścigał.
Obrona Mławy, jakkolwiek skończyła się dla polskiej strony niepowo­
dzeniem, zadała Niemcom duże straty, chociaż i straty wzmocnionej
20 dywizji płka Lawicza były znaczne. Na 23 cmentarzach powiatu mław­
skiego spoczywa 425 żołnierzy i oficerów, w przeważającej swej liczbie
nieznanych. Około 100 poległych znajduje się na cmentarzach powiatów
ciechanowskiego i przasnyskiego. Bez porównania większe straty poniosła
dywizja w czasie odwrotu do Warszawy, szczególnie w rannych i zaginio­
nych. Powstały one pod działaniem lotnictwa, które bezkarnie obniżało
się nad oddziałami i z najniższego pułapu ostrzeliwało je z broni pokładowej
i obrzucało niewielkimi bombami. Straty te oblicza się na 2000—2400
rannych i 300—350 zaginionych, z czego około 200 zmarło z ran. Ogółem
74
więc 20 dywizja utraciła ponad 3000 ludzi .
Jakie straty ponieśli Niemcy? We wszystkich relacjach dowódców
polskich walczących pod Mławą przewijają się określenia strat niemieckich
jako „znacznych", „wielkich", „dużo większych", a nawet „kilkakrotnie
176
większych od polskich". Trudno je ująć w liczby bezwzględne, ponieważ
Niemcy swoich poległych wywozili na teren Prus i tam ich grzebali. Porucz­
nik Józef Głaz naliczył na odcinku swojej kompanii 130 zabitych Niemców,
mjr Bogusław Sęk na przedpolu swojej pozycji widział sterty trupów nie­
mieckich. Według zeznań wziętych do niewoli niemieckich oficerów sztabo­
wych, nacierająca czołowo 11 dywizja niemiecka przestała prawie istnieć.
Jest to zupełnie prawdopodobne, ponieważ szturm pozycji umocnionej
kosztuje napastnika zawsze dużo krwi 7 S .
Jeszcze rano 4 września, po zejściu z pozycji mławskiej, udało się
Polakom zadać duże straty piechocie niemieckiej na drodze między Nową
Wsią i Szydłówkiem, gdzie maszerowała główna kolumna 20 dywizji. Ubez­
pieczający przemarsz kolumny od wschodu III batalion 79 pp pod dowódz­
twem mjra A. Michalewskiego nie wytrzymał naporu Niemców i rozpoczął
wycofywanie się w kierunku szosy warszawskiej, to jest głównej osi
odwrotu. Z rejonu Dębska i Bud Garlińskich nieprzyjacielska artyleria
i cekaemy otworzyły na wycofujące się oddziały ogień. W tej dramatycznej
sytuacji wybitną rolę odegrały zimna krew i zdecydowanie mjra Schlich-
tingera, idącego ze swym batalionem za dywizjonem artylerii mjra T. Chciu-
ka. Rozkazał on rozwinąć wszystkie środki ogniowe naprzeciw zbliżającego
się nieprzyjaciela. Artyleria mjra Chciuka błyskawicznie zajęła stanowiska
i otworzyła ogień „w pysk" nieprzyjacielowi. Dywizyjna kompania cekaem
kpt. Babrają strzelała wprost ponad głowami wycofujących się żołnierzy
mjra Michalewskiego. Precyzyjne rozkazy i doskonałe wyszkolenie żoł­
nierzy zażegnały widmo klęski, a skoncentrowany ogień 12 dział dywizjonu
i kilkunastu cekaemów zadał Niemcom ciężkie straty. Świadkowie tej
akcji przyrównują ten batalistyczny epizod z 1939 roku do szarży arty­
leryjskiej gen. Bema w 1831 roku pod Ostrołęką 76 .
O wadze i charakterze walk pod Mławą, a pośrednio także o wysokich
stratach Wehrmachtu, świadczą organizowane rokrocznie do końca drugiej
wojny światowej wycieczki żołnierzy niemieckich z ośrodków szkolenio­
wych, które miały przypominać kolegom poniesiony trud przy zdobywaniu
umocnień mławskich. W okolicach Mławy miał również powstać wielki
panteon dla uczczenia przelanej tu krwi żołnierza niemieckiego. Panteony
takie, zwane „Zwingburgen", miano zbudować wVielu punktach Europy:
w Bergen i Narviku, nad kanałem La Manche i w Wogezach, u stóp Olimpu
i wśród piasków Libii. W Polsce pomniki-panteony planowano postawić
pod Kutnem, nad środkową Wisłą, pod Warszawą oraz w rejonie Mławy.
Samo zestawienie Mławy z tymi pierwszorzędnymi ogniskami walk
w drugiej wojnie światowej świadczy o randze stoczonej tutaj bitwy i nie­
wątpliwie o wysokości poniesionych przez Niemców strat. Biorąc naj-
12— Bitwy polskiego Września, tom I 177
skiomnicj musiały one wynosić 1500—2000 ubitych i około 4000 zagi­
nionych i rannych. Budowa panteonu-mu/eum w okolicach Mławy była
priez Niemców rozpoczęta olbrzymim nakładem kosztów. Dopiero stycz­
niowa ofensywa radziecka 1945 roku przerwała daleko posunięte prace 7 7 .
Słusznym wyrokiem historii, dzięki wiekopomnemu zwycięstwu nad
hitleryzmem na polach mławskich w rejonie Uniszek Zawadzkich powstało
w 1964 roku staraniem miejscowego społeczeństwa Mauzoleum Żołnierzy
Września. Wieczną ich chwałę głosi napis umieszczony na mauzoleum:
„Godni są, by wspominali i czcili ich wszyscy, bo za prawa i zwyczaje
ojczyste walczyli mężnie i wytrwale".

Nieporozumienia sztabów i heroizm wojska nad Narwią

W dniu 4 września o godzinie 12.40 szef sztabu Naczelnego Wodza, gen.

W. Stachiewicz, zwrócił się w rozmowie juzowej do dowódcy SGO „Narew",
gen. Młota-Fijałkowskiego, z pytaniem:
— Czy jest u ciebie jakiś nacisk nieprzyjaciela?
— Żadnego nie ma — brzmiała odpowiedź dowódcy SGO „Narew".
— U Przedrzymirskiego w rejonie Ciechanowa — mówił gen. Stachie­
wicz — sytuacja dość niewyraźna. Dywizje 8 i 20 pod wpływem natarcia
dość się skłębiły i będą odchodzić na południe.
Następnie gen. Stachiewicz przystąpił do objaśniania zamiarów Na­
czelnego Wodza, co było nowością, gdyż — jak dotąd — marsz. Smigły-
-Rydz trzymał dowódców armii w sprawie swoich poczynań w absolutnej
niewiedzy. W myśl obecnych zamiarów Naczelnego Dowództwa przygo­
towywało się przeciwnatarcie odwodu „Wyszków" pod dowództwem
gen. Wincentego Kowalskiego, które miało uderzyć w bok kierującej się
ku Wiśle 3 armii niemieckiej.
— Musisz robić następujące rzeczy — rozwijał swoją myśl szef sztabu
Naczelnego Wodza. — Natychmiast ściągnąć Suwalską Brygadę Kawalerii
do swego odwodu — gdzieś w środek odcinka 7 8 . 33 dywizję — bez 135
pułku w Osowcu — przesunąć możliwie niewidocznie w kierunku na
Ostrołękę. Nie jest wykluczone, że jak ruszy natarcie Kowalskiego, będzie
musiała uderzyć w kierunku zachodnim, współdziałając z Kowalskim 7 9 .
Naczelne Dowództwo nakazało też skupienie gros sił 18 dywizji w rejonie
Ostrołęki. W ten sposób Naczelne Dowództwo przysuwało wszystkie

178
 ruchome siły SGO „Narew" do pola bitwy w pasie jej zachodniego sąsia­
da, to jest armii „Modlin".
4 września o zmroku oddziały gen. Kowalskiego, któremu w ramach
grupy „Wyszków" prócz własnej 1 dywizji Legionów podlegała 41 dywizja
rezerwowa, zaczęły posuwać się ku Narwi, wyznaczonej na podstawę
wyjściową do uderzenia na Maków z rejonu Różanu. Uderzenie miało
nastąpić o świcie 5 września. Właściwie rozkaz przesunięcia dotyczył
tylko 1 dywizji, gdyż 115 pułk 41 dywizji, którym dowodził płk Rzedzicki,
znajdował się już swymi dwoma batalionami na różańskich fortach za
Narwią, a 114 pp na wschód od Różanu. Trzeci pułk tej dywizji (116 pp)
oraz cztery baterie przydzielonego do dywizji 61 pal płka. T. Grabczyń-
skiego dopiero kończyły mobilizację w Siedlcach, Zambrowie, Łomży
i Ostrowi Mazowieckiej. Według norm niemieckich, zmobilizowana dywizja
dopiero po dwóch tygodniach nadawała się do działań. Polskie dywizje
musiały podejmować zadanie jeszcze w toku mobilizacji, nie czekając na
gotowość nie tylko służb, ale nawet oddziałów liniowych. Nie mogło to
pozostać bez wpływu na ich sprawność bojową i wynik działań.
W czasie nocnego przegrupowania wojsk gen. Kowalski odjechał do
Modlina w celu ustalenia szczegółów działania zaczepnego na zachodnim
brzegu Narwi. Niestety, jego powrót przed świtem przynosi zmianę zadań
dla jednostek grupy.
— Dywizje 20 i 8 nie istnieją — stwierdza generał na odprawie dowód­
ców pułków — wobec czego nie istnieje podstawa operacyjna do uderzenia
z Różanu. Zadaniem grupy jest bronić Narwi, zachowując gotowość
do uderzenia na północno-zachodnim brzegu Narwi w ogólnym kierunku
na Pułtusk, gdyby nieprzyjaciel szedł głównymi siłami na Modlin i War­
szawę 8 0 .
Obronę Narwi od Różanu po zakole tej rzeki na południu miała orga­
nizować 41 dywizja gen. Piekarskiego, od zakola po Pułtusk — 1 dywizja.
W związku z tym nowym zadaniem oddziały 1 dywizji musiały za dnia
cofnąć się od Narwi o tyle, o ile się do niej zbliżyły w ciągu nocy. Lecz na
zachodnim brzegu rzeki byli już Niemcy, którzy z górujących punktów
widzieli jak na dłoni wycofujące się oddziały polskie i okładali je ogniem
dalekonośnej artylerii. Gdzie zawiodła obserwacja naziemna, tam obser­
watorzy lotnictwa śledzili ruchy polskich wojsk, widzieli, jak ciężkie haubice
155 mm wyciągano z piaszczystych wydm siedmiu parami koni i na te
świetnie projektujące się cele naprowadzali ogień, jak na poligonie artyleryj­
skim 8 1 .
Generał Młot-Fijałkowski, wykonując (z opóźnieniem jednej doby)
rozkaz szefa sztabu Naczelnego Wodza z 4 września, przesunął w pobliże
180
Narwi na południe od Ostrołęki 33 dywizję rezerwową płka dypl. T. Ziele­
niewskiego w składzie dwu pułków oraz po dwa bataliony 71 i 42 pp z 18
dywizji. III batalion 71 pp, obsadzający fortyfikacje pod Wizna, został
jeszcze 2 września ściągnięty do swego pułku i przesunięty pod Ostro­
łękę. Łącznie z wycofanym tutaj już wcześniej batalionem ON „Ostro­
łęka" — 12 batalionów piechoty i 5 dywizjonów artylerii mogło być uży­
tych do działania zaczepnego na skrzydło nieprzyjaciela pod Różanem.
Pod Grodziskiem nad rzeką Orz, o 10 km na wschód, stał 3 psk z Suwalskiej
BK, przerzucony tu transportem kolejowym z Augustowa. Na dalekim
przedpolu pod Stawiskami pozostawała przez cały dzień 5 września Podla­
ska Brygada Kawalerii po swoim niefortunnym ^wypadzie na terytorium
Prus. Jednak o północy z 5 na 6 września gen. Młot-Fijałkowski otrzymał
rozkaz skierowania ze swego składu 33 dywizji piechoty i Podlaskiej
Brygady Kawalerii do lasów na północ od Wyszkowa, do dyspozycji
armii „Modlin".
Cóż się w tym czasie stało?
Na skutek zepchnięcia oddziałów armii „Modlin" na linię wielkich
rzek i zerwania styczności z nieprzyjacielem strona polska nie miała istot­
nego obrazu, gdzie jest i co robi przeciwnik. Dopiero gdy jeden z oddziałów
Mazowieckiej Brygady Kawalerii zdobył przy zabitym oficerze niemieckim
mapę z wyrysowanymi strzałkami trzech wielkich jednostek niemieckich,
zorientowano się, że 1 i 12 dywizja piechoty z korpusu „Wodriga" i dywizja
pancerna Kempfa wymierzone były w stronę Wyszogrodu i Modlina.
Mapę tę przyjęło Naczelne Dowództwo jako podstawę aktualnych działań
nieprzyjaciela i na jej podstawie odżyła na nowo koncepcja uderzenia
zaczepnego, lecz nie z Różanu, a z Pułtuska — 30 km na południowy
zachód.
Wydarzenia pod Różanem
Tymczasem Niemcy zmienili zamiar. Korzystając z wielkiej ruchliwości
swych wojsk po zajęciu Przasnysza i Ciechanowa, nie poszli na południe,
a skręcili na wschód, aby swym działaniem oskrzydlającym sięgnąć
głębiej w obszar Polski. I właśnie w czasie gdy oddziały 1 polskiej dywizji
zaczęły odchodzić ku południowi, a 41 dywizja rozpoczęła wycofywać
się spod Różanu, na przyczółek po zachodniej stronie Narwi uderzyli
Niemcy. Dywizja Kempfa miała przez zaskoczenie zająć przeprawę, która
otwierała drogę ku mostom na Bugu.
181
 Przyczółka różańskiego, w starych rosyjskich fortach, broniły tylko
dwa bataliony 115 pułku piechoty, wystawionego przez ośrodek szkole­
niowy w Różanie, bez wsparcia artylerii, choć już baterie były na stanowi­
skach ogniowych, brakowało tylko dowódcy dywizjonu, którego termin
stawiennictwa mob. uprzedziły czołgi niemieckie 82 . Ogień niemieckiej
artylerii kładł się na całym obszarze, po jednej i drugiej stronie rzeki,
na drogach, mostach i okopach. Miasteczko Różan gorzało jednym wielkim
płomieniem. Własna artyleria milczała.
Dopiero przypadek zdarzył, że płkowi Rzedzickiemu udało się uprosić
kpt. St. Truszkowskiego z 1 pal Leg. do objęcia dowództwa nad artylerią.
Była to ciężka próba dla oficera, który zjawił się w Różanie dla nawiązania
łączności, a swoją baterię pozostawił w marszu. Jednak prośba stroskanego
dowódcy wobec oczywistej i gwałtownej potrzeby przemogła wahania
kpt. Truszkowskiego.
— Proszę więc o jakiś sprzęt — rzekł kapitan.
— Dam panu motocykl — przemówił w przypływie nadziei pułko­
wnik. — Mój oficer łączności da telefonistów. U adiutanta są mapy. Niech
pan zacznie ogień jak najszybciej. Na nasze forty naciera niemiecka dywizja
pancerna, a my milczymy.
Zielone rogale fortów leżały po zachodniej stronie Narwi. W czasie
gdy kpt. Truszkowski stanął na miejscu, Niemcy rzucili nawałę ognia
kilku dywizjonów o kalibrze 100 do 150 mm. Fort dygotał od wstrząsów.
Całe przedpiersie kurzyło się i tryskało fontannami piasku. Lecz nie było
tu źle. Miejsca postoju dowództw, centrale telefoniczne, punkty opatrun­
kowe mieściły się w kazamatach, tylko stanowiska ogniowe i punkty
obserwacyjne były na zewnątrz bez osłony. Rowy dobiegowe osłaniały
przed odłamkami pocisków grube deski. W czasie nawał ogniowych
drużyny strzeleckie, cekaemy i rusznice przeciwpancerne zjeżdżały do
kazamat. Gdy tylko umilkł ogień, młodzi podchorążowie podrywali
swoich rezerwistów i, zanim jeszcze kurz opadł, ustawiali erkaemy i cekaemy
na stanowiskach. Gorzej było z obserwatorami artylerii — ich kabel
leżał w strzępach i od rana nie mieli łączności z bateriami. Kapitan Trusz­
kowski szybko doszedł do wniosku, że nic tu po nim; punktów artyleryj­
skich należało szukać na skraju rzeki.
W kierunku na most ustawiony był 3-działowy pluton pozycyjny,
którym dowodził pchor. W. Żukrowski. Obsługa dział rwała się do strze­
lania. Cóż, kiedy pluton nie miał także połączenia z dowódcą na punkcie
obserwacyjnym. Kapitan Truszkowski pociągnął łączność do budujących
się w pobliżu rzeki domów piętrowych.
— Tu zajmiemy punkt — rzekł do podchorążego. — Niech pan wcho­
dzi.
182
Grzmiała kanonada. Wśród nawał ogniowych, wstrząsających budyn­
kami, dwaj artylerzyści wypatrywali z piętra cele, wykrzykując na
przemian obserwacje i komendy. Budynek wyglądał jak słup biało-czer­
wonej kurzawy. Pod siłą wybuchów wpełzała ona do wnętrza, przesłaniała
przedpole, odbierała dech w piersi. I tutaj łączność rwała się co chwila,
i stąd nie można było kierować ogniem. Artylerzyści musieli wracać na
stanowisko i prowadzić ogień na podstawie mapy. W ten sposób we wcze­
snych godzinach popołudniowych artyleria obrony Różana z dużym opóź­
nieniem i tylko częścią sił weszła do boju 8 3 .
Po południu Niemcy nacierają na forty i dochodzą do cmentarza,
jednak przeciwnatarcie piechoty przywraca pierwotne położenie. Około
południa Niemcy napierają na miejscowość Sieluń, odległą o 5 kilometrów
na północ od Różanu, zagrażając komunikacji przedmościa z zapleczem.
Most przez Narew jest przygotowany do wysadzenia.
Tymczasem na obronę Różana spada, poza ulewą bomb i granatów
nieprzyjaciela, seria groźniejszych w swych skutkach sprzecznych roz­
kazów własnych dowództw. W opisie popularnym nie można prześledzić
wszystkich ich skrzyżowań, odwołań, uzupełnień, poprzestańmy więc
na tych, które najjaskrawiej zaważyły na działaniach wojsk.
41 dywizja gen. Piekarskiego otrzymała 5 września kolejno dwa roz­
kazy od gen. Kowalskiego: „Zorganizować obronę Narwi w odcinku Kru­
szewo od zakrętu Narwi (Lubiel)". Kiedy oddziały zostały skierowane
do obsadzenia odcinka, nadeszła poprawka: „Bronić Narwi, ale gros mieć
w lesie na północ od Długosiodła" 8 4 .
A to już znaczyło, że przede wszystkim chodzi o manewr, czyli że obsada
rzeki pozostawała na dalszym planie, gdyż większość sił musi pozostać
w dyspozycji dowódcy dywizji.
Dowódca SGO „Narew" otrzymał tego dnia z Naczelnego Dowództwa
rozkaz (z godz. 21) podporządkowujący mu odcinek Różan. Generał
Młot-Fijałkowski zrozumiał, że razem z odcinkiem pod jego rozkazy
przechodzi 41 dywizja, dlatego też — nic nie wiedząc o zamierzonej akcji
zaczepnej pod Pułtuskiem — ze swej strony nakazał gen. Piekarskiemu
obronę Narwi. Nie mając jasnego obrazu sytuacji, zatrzymał też przesu­
nięcie 33 dywizji. Wbrew jednak temu gen. Piekarski, przynaglany roz­
kazami do przegrupowania swej dywizji na południe, wydał właśnie wie­
czorem 5 września rozkaz ewakuowania przyczółka różańskiego. Skoro
bowiem nie wyjdzie z niego natarcie, po co w jego fortach mają ginąć
dwa bataliony 115 pp? I oto załoga, przygotowana na bój do ostatniego
naboju, opuszczała bez walki kazamaty oraz rowy strzeleckie i przenosiła
się na lewy, niski w tym miejscu brzeg Narwi, skąd na skutek rozległego
183
 zakola rzeki dwa razy dalej było do Pułtuska niż z brzegu prawego —
wprost szosą.
Rzecz prosta zarządzenia te na skutek zakłóceń łączności nie doszły
do wiadomości Naczelnego Dowództwa.
6 września wschodnim brzegiem Narwi przesuwały się piaszczystymi
drogami ku południowi kolejno oddziały 1 dywizji Legionów oraz 41
i 33 dywizji rezerwowej, niepokojone od zachodu ogniem artylerii, a nie­
jednokrotnie i broni maszynowej, gdyż nieprzyjaciel dochodził już znacz­
nymi siłami do linii Narwi między Ostrołęką a Pułtuskiem. Ale w polskich
dowództwach panowała nadal oficjalna wersja zaangażowania się nieprzy­
jaciela na południe, w kierunku Modlina. Dlatego też oddziały, dążąc
do swego podstawowego zadania, wchodziły w krótkotrwały kontakt
z nieprzyjacielem niejako „prywatnie", na własny rachunek. Szczególnie
duże straty poniosła 33 dywizja, skoncentrowana zbyt blisko Narwi —
pod miejscowościami Borawe, Kamianka, Lipianka. Dywizja ta, pod-
jąwszy 6 września wieczorem nakazany marsz w rejon lasów na północ
od Wyszkowa, musiała nad Narwią pozostawić silne oddziały styczności
wzmocnione bronią maszynową, a od strony Różanu ubezpieczyć się stra­
żami bocznymi.
Przed południem 6 września rozgorzała walka o las różański na wscho­
dnim brzegu Narwi. Niemcy, pragnąc złamać opór polskiej obrony, pod­
palili las o powierzchni 10 km 2. Aby tego dokonać, zrzucili oni w ciągu
godziny 4000 bomb zapalających 8 5 . Jednak 115 pułk utrzymał się na swych
stanowiskach. Natomiast na odcinku 114 pułku wyszło w godzinach popo­
łudniowych niemieckie natarcie na Chełsty i spędziło z rzeki 5 kompanię
tego pułku, której dowódca, kpt. W. Starzyk, został ranny. Osamotniona
na stanowisku 3 bateria 61 pal broniła się ogniem na wprost, lecz uległa
w nierównej walce 8 6 .
Gdy gen. Piekarski powrócił z Pniewa pod Pułtuskiem, przywożąc
dla swej dywizji rozkazy do natarcia, sytuacja jego oddziałów była zupełnie
inna niż przed odjazdem. Zdecydował się, że przed odejściem na południe
należy wpierw odrzucić nieprzyjaciela za rzekę. W tym celu dowódca
piechoty dywizyjnej, płk dypl. Raganowicz, użył 114 pułku piechoty.
Jednak na skutek pośpiechu zorganizowane koncentrycznie natarcie od
północy, południa i wschodu załamało się w ogniu niemieckiej artylerii,
a co gorsza, spowodowało rozproszenie II i III baonu, w rezultacie czego
kompanie 5 i 6 114 pp zebrały się tylko częściowo 87 . Druga kompania
tego pułku w walce na bagnety odrzuciła Niemców i dotarła do Chełst,
ale nie otrzymawszy wsparcia, musiała się wycofać.
Tymczasem na południe od Różanu, przez dozorowaną przez pluton
116 pp rzekę, pod Brzuze przeprawiła się 1 brygada kawalerii wschodnio-
184
pruskiej, która pod wieczór posunęła się w kierunku na Ponikiew oraz
w rejon 116 pp pod Pasiekami, zagrażając 41 dywizji od południa. W tej
sytuacji obecny na miejscu płk Raganowicz, nie mogąc odnaleźć dowódcy
dywizji, wydał samodzielnie rozkaz do odwrotu na wschód.
Tymczasem kawaleria nieprzyjaciela rozprzestrzeniała się na wscho­
dnim brzegu Narwi. Około godziny 22 niemiecki 1 pułk kawalerii osiągnął
Kunin, tu został spieszony i na pół godziny przed północą zbliżył się na
800 metrów do szosy różańskiej, po której w świetle pożarów wycofy­
wały się tabory i artyleria 41 dywizji. Około północy z 6 na 7 września
do skrzyżowania szos w Ponikwi Małej podeszły z kierunku północnego
od Goworowa oddziały należące do 33 dywizji: 134 pp z dywizjonem
32 pal, i zderzyły się ze strumieniem taborów i artylerii wycofującym
się z kierunku Różanu. Wówczas na powstałe kotłowisko Niemcy otworzyli
zmasowany ogień broni maszynowej. Zaskoczenie to dało druzgocące
wyniki. Piechota przypadła do ziemi, natomiast tabory i artyleria pognały
galopem szosą różańską ku wschodowi, w podwójnej i potrójnej kolumnie
pomieszanych wojsk i służb. Baterie 33 i 41 dywizji ochłonęły najwcześniej,
ale pod ogniem niemieckiej zasadzki utraciły wiele ludzi, koni, a nawet
działa. Większość taborów pędziła jednak dalej, kierując się w panice
na Bug pod Brokiem. Ale tu wśród nieznanych okoliczności został wysa­
dzony most 8 8 .
Dalsze oddziały 33 dywizji, widząc bój swych czołowych elementów,
zaczęły także się rozwijać i wchodzić do walki częściowo z Niemcami,
a częściowo ze 114 pułkiem 41 dywizji, który nie spodziewał się nadejścia
z północy, spod Goworowa, własnych oddziałów. Ta krwawa kotłowanina
trwała do świtu.
Wycofujące się z przyczółka różańskiego oddziały 115 pułku trafiły na
przeprawie przez rzeczkę Orz pod Kuninem na niemiecką piechotę dążącą
ku swej kawalerii. Został tu ranny ppłk Rzedzicki. Polegli: kpt. Wit Bydliń-
ski i kpt. Zdzisław Ukleja. Po odejściu ppłka Rzedzickiego do szpitala
89
dowództwo pułku przejął mjr K. Fanzlau .
Obaj dowódcy dywizji: płk Zieleniewski i gen. Piekarski, utracili
panowanie nad dużą częścią swych wojsk, które w większych lub mniej­
szych grupach odpływały na Brok lub Wyszków. Tak więc na froncie
północnym w ciągu trzech dni „skłębiły się" polskie cztery dywizje i nie
były na razie zdolne do działań.
Generał Młot-Fijałkowski zdawał sobie sprawę z groteskowości sytuacji,
gdy mimo narastającego zagrożenia Różanu siły polskie odchodziły na
południe. Wiedział on o posuwającej się na Różan kolumnie pancerno-
-motorowej, którą w godzinach popołudniowych 5 września bombardo­
wała jego eskadra, ale był obezwładniony przez rozkaz odsuwający spod
185
 Różanu 41 dywizję i odbierający mu jego wlasn;| 53 dywizję. Licząc na
zapobieżenie groźnemu /łu, zatrzymał dywizję. Jednak na skutek przerwy
w łączności dopiero około godziny 18 dnia 6 września udało mu się nawią­
zać porozumienie z Naczelnym Dowództwem. Marszałek Smigły-Rydz
z. najwyższym zdumieniem dowiadywał się o opuszczeniu Różanu (choć
już przedtem słyszał tę wiadomość z radia niemieckiego). Wydał więc ka­
tegoryczny rozkaz wyrzucenia Niemców za Narew i utrzymania linii
rzeki. Odwoływał się przy tym w patetycznych słowach do legionowej
przeszłości generała.
— Trzeba zrobić wszystko, co jest możliwe, aby odzyskać Narew —
podkreślał z naciskiem Naczelny Wódz. — Na utrzymaniu jej bardzo
zależy... ,0 Ponadto marszałek Śmigły oddawał SGO „Narew" 35 DPrez,
która znajdowała się w rejonie Białegostoku.
Zważywszy na wagę otrzymanego zadania, gen. Młot-Fijałkowski
przekazał dowództwo grupy gen. Kmicicowi-Skrzyńskiemu, który już
stanął ze swą brygadą w Nadborach pod Zambrowem, sam zaś z oficerem
swego sztabu, kpt. dypl. F. Hermanem, wyruszył na poszukiwanie pod­
porządkowanych mu świeżo 41 i 33 dywizji. Ale w tym czasie wyszedł
już ogólny rozkaz Naczelnego Dowództwa co do odwrotu wszystkich
sił na nową linię obronną wzdłuż Bugu, Wisły i Sanu. W myśl tego rozkazu
wyruszył z kolei gen. Kowalski na poszukiwanie tych samych dywizji
jako części swej grupy, aby je zatrzymać w obronie na Bugu. Szczęściem
jednostki niemieckie, które dokonały w polskim ugrupowaniu tak kata­
strofalnych spustoszeń, nie ścigały," a zatrzymały się w Lasach Różań­
skich. Były to oprócz kawalerii wschodniopruskiej DPanc. „Kempf" i 12
DP. Dopiero w nocy z 7 na 8 września 12 DP skierowała się do Ostrowi
Mazowieckiej. Rano zaś 8 września Niemcy przystąpili do wykorzystania
luki różańskiej, przy czym DPanc. „Kempf' sięgnęła aż do przepraw
na Bugu pod Brokiem.

„Zwrot zaczepny" pod Pułtuskiem

W ciągu tragicznych wydarzeń pod Różanem przygotowywało się polskie

natarcie w rejonie Pułtuska na zachód od Narwi. 6 września na miejscu
były tylko 1 dywizja Legionów i rozwinięta wzdłuż Narwi między Sero­
ckiem a Pułtuskiem Mazowiecka Brygada Kawalerii. Załogę przedmościa
pułtuskiego stanowiły cztery bataliony: ON-Warszawa, III/115 pp oraz
bataliony marszowy i wartowniczy 13 pp (bez broni maszynowej) pod
dowództwem mjra K. Mazura z 13 pp. Wsparcie ogniowe dawała bateria
konna. Zwrot zaczepny miały wykonać 1 dywizja i Mazowiecka Brygada 17. Walki pod Różanem 6 września

ISO
 Kawalerii. Do zadań 41 dywizji należała osłona natarcia od północy przez
obsadzenie Narwi od Gnojna po Zambski i uderzenie na Maków. Jednakże
ciągle brak było wiadomości o nieprzyjacielu. Generał Przedrzymirski
rozkazał wysłać na przedpole silny podjazd kawalerii, „by wyjaśnić, co
tam ostatecznie jest" 9 2 . Te przygotowania zostały i tutaj wyprzedzone
przez Niemców, którzy z marszu rozwinęli się do uderzenia. Ale artyleria
1 pal już miała przygotowane ognie i swoimi ześrodkowaniami zatrzymała
Niemców. Po południu 6 września ponownie ruszyło ich natarcie. Dwa
pułki 61 dywizji piechoty zmotoryzowanej przy silnym wsparciu artyle­
ryjskim uderzyły na przyczółek, a części 11 dywizji oraz pułk SS Leib-
standarte „Deutschland" na Zambski Kościelne, które obsadzał III batalion
5 pp Leg. Gros sił 5 pp Leg. pod dowództwem ppłka K. Babińskiego stało
w rejonie Tocznabieli w gotowości do działań zaczepnych. Podobnie także
nie rozwinięte stały 1 i 6 pp Leg. pułkowników K. Burczaka i S. Engela.
Na Pułtusk bije 6—8 dywizjonów artylerii niemieckiej. Miasteczko
staje wkrótce w płomieniach, lecz załoga przyczółka trwa nieustraszenie
na stanowiskach. Ponieważ ogień własnej artylerii stopniowo milknie
z powodu zniszczenia łączności, cały ciężar walki spada na barki piechoty.
Batalion Obrony Narodowej „Warszawa III" odpiera w walce na bagnety
próbę wtargnięcia nieprzyjaciela na stanowiska. O zmroku piechota nie­
miecka zalega o dwa kilometry od celu. W nocy Niemcy próbowali jeszcze
raz uchwycić most przez zaskoczenie, ale znów zostali odparci.
Gros sił pierwszej dywizji oczekiwało hasła do przekroczenia Narwi
i uderzenia w skrzydło nieprzyjaciela. Niestety, napływające w ciągu nocy
wiadomości rozwiewały miraż działań ofensywnych. Około godziny 22
gruchnęła wieść o wejściu Niemców do Długosiodła. Na osłonę od tej
strony musiał natychmiast wyruszyć 7 pułk ułanów ppłka M. Skrzyne­
ckiego. O północy generał Przedrzymirski donosił o katastrofie pod Ró­
żanem i w związku z tym odwoływał natarcie grupy i nakazywał odwrót
na Wyszków nad Bugiem , 3 . Jeszcze do świtu odeszły tam I batalion 1 pp
Leg. z dywizjonem artylerii i 11 pułk ułanów ppłka W. Mączewskiego,
aby zabezpieczyć przedmoście.
O świcie 7 września udało się nieprzyjacielowi w zakolu Narwi pod
Gnojnem przekroczyć płytką w tym miejscu rzekę. Dowódca II batalionu
5 pp Leg., mjr Kusztra, otrzymał rozkaz wyrzucenia Niemców, aby osłonić
wycofanie się reszty sił. W zakolu wybuchła zacięta walka wręcz, w toku
której obie strony poniosły duże straty. Polacy, chcąc Niemców skutecz­
niej razić, używali z pogardą własnego bezpieczeństwa granatów obron­
,4
nych . Pod wieczór tego dnia rozpoczął się planowy odwrót grupy na
Bug.
18. Walki w rejonie Pułtuska 5—7 Września

189
 Generał Kowalski uprzedził gen. Młota-Fijałkowskiego w poszukiwa­
niach i pierwszy odnalazł w lasach na północ od Wyszkowa dywizje 41
i 33, które częściowo uporządkowały się po chaotycznym odwrocie, chociaż
ich wartość bojowa była nadal niewielka. Jako najstarszy w tym rejonie
dowódca zarządził odwrót tych dywizji za Bug i zorganizowanie obrony
od ujścia Liwca po Brok. Przeprawa po jednym moście w Wyszkowie
pod stałym bombardowaniem nie była przedsięwzięciem łatwym. Przez
płonące miasto ciasnymi uliczkami nadciągały wojska trzema szosami
i drogami gruntowymi, z zachodu i północy płynęły tłumy ludności z by­
dłem i dobytkiem na wozach drabiniastych. Pierwsze przeszły 41 i 33
dywizja, za nimi po krótkiej kolizji z 1 DP Leg. , 5 pułki kawalerii, a rano
8 września w podwójnej kolumnie przemaszerowały przed swym dowódcą
równym krokiem 1 i 5 pp Leg. 6 pułk rozwinięty półkolem pod Wyszkowem
osłaniał przeprawę.
Tymczasem wysunięty oddział pancerny dywizji „Kempf" szybkim
marszem zagonowym posuwał się od Bugu, przekroczył go w nocy z 8 na 9
września pod Brokiem i utworzył na południowym brzegu przyczółek
mostowy, usadawiając się na tyłach planowanego przez Polskie Naczelne
Dowództwo frontu obronnego nad Wisłą. Ten groźny fakt był pierwszym
następstwem „nieporozumienia" pod Różanem. Były i dalsze.
Samotny bój pod Wizna
W czasie dramatycznych wydarzeń na przeprawach dolnej Narwi z pola
widzenia polskich dowództw umknęły odsunięte ku północy twierdze Au­
gustów, Osowiec i Wizna, z których ta ostatnia miała następnego dnia
zdobyć laur niezwykłego bohaterstwa. Augustów był obsadzony przez
3 pułk KOP ppłka Z. Zajączkowskiego, załogę Osowca stanowił 135 pp
z dywizjonem 32 pal i batalionem fortecznym mjra A. Korpala pod ogólnym
dowództwem podpułkownika Tabaczyńskiego, Wizny zaś broniła 3
kompania forteczną batalionu „Osowiec" pod dowództwem kpt. Włady­
sława Raginisa, wzmocniona 8 kompanią 135 pułku kpt. Schmidta. Począ­
tkowa załoga Wizny w składzie III batalionu 71 pp odeszła na południe
jeszcze przed zamierzonym uderzeniem pod Różanem.
W dniu 8 września twierdze te przeszły pod rozkazy dowódcy Obszaru
Warownego „Grodno", gen. Olszyny-Wiłczyńskiego, tego samego dnia
przyszedł rozkaz Naczelnego Dowództwa, aby ich załogi odesłać transpor­
tami kolejowymi na południe kraju, do odwodów Naczelnego Wodza.
Generał przekazał rozkaz do wykonania podległym dowódcom. Jednak
190
dowódca Osowca, ppłk Tabaczyński, nie chciał dać wiary w możliwość
takiego rozkazu.
— Panie generale, rozkaz otrzymałem — meldował w rozmowie tele­
fonicznej. — Uważam, że to jakaś mistyfikacja. Proszę o potwierdzenie.
Generał także wzdragał się przed wykonaniem tego rozkazu, ponieważ
ogałacał on cały północno-wschodni obszar kraju z wojska. Żądał osobi­
stego polecenia Śmigłego-Rydza.
— Tak, rzeczywiście — potwierdził dowódca obszaru. — Taki jest
rozkaz Naczelnego Dowództwa.
Było to w obliczu natarcia 21 niemieckiej dywizji na Nowogród i Łomżę
oraz korpusu pancernego Guderiana na Wiznę.
— W tej chwili wracam spod Wizny — meldował ppłk Tabaczyński. —
Nieprzyjaciel przygotowuje natarcie. Jeśli jutro przerwie odcinek, jego
oddziały zmotoryzowane będą wcześniej w Białymstoku niż moje, wysłane
dzisiaj. W każdym razie — rzekł z determinacją — 8 kompanii spod Wizny
wyciągnąć nie mogę.
— Tak, to smutne — przyznał gen. Wilczyński. — Proszę poczekać
przy aparacie. — Miał jeszcze łączność z Naczelnym Dowództwem, któ­
remu przedkładał sprawę kompanii. — Tak, zgoda... — rzekł po chwili. —
Załadować pułk bez 8 kompanii. Zamiarem Naczelnego Wodza jest skon­
centrować wszystkie nie zużyte siły na południu Polski, celem wykonania —
jak powiedział generał — decydującego uderzenia 9 6 .
Lecz nie dość było tego wyjaśnienia. Marszałek Smigły-Rydz zażądał
połączenia z ppłkiem Tabaczyńskim, któremu wydał osobiście rozkaz
wycofania się znad Narwi i Biebrzy.
— Panie marszałku — próbował tłumaczyć dowódca twierdzy —
melduję posłusznie, że mogę zamknąć się w twierdzy i skutecznie bronić
Osowca.
Smigły-Rydz przerwał mu ostro:
— Proszę wykonywać rozkaz bez dyskusji! Pan nie zna sytuacji ogól­
nej, na utrzymaniu Osowca nic mi w tej chwili nie zależy!
W odmiennych stanowiskach liniowego dowódcy i Wodza Naczelnego
zarysowała się cała przepaść dzieląca wrześniową taktykę od strategii.
Gdy wojsko domagało się bicia wroga, intuicyjnie wyczuwając słabe
punkty Niemców, dowództwo operacyjne nakazywało odwrót, wciąż
odwrót.
Tak więc w rezultacie kpt. Raginis zachował w swym ręku kombi­
nowany batalion wojska, to jest własną kompanię forteczną, 8 kompanię
135 pp i kompanię rezerwową saperów z plutonami wzmocnienia, wśród
których, obok dwóch posiadanych plutonów pozycyjnych artylerii, naj­
większe znaczenie miały pluton artylerii piechoty i pluton cekaem. Osta-
191
 tecznie na odcinku „Wizna" pod jego rozkazami znalazło się około 20
oficerów i 700 szeregowych oraz 6 dział, 24 cekaemy, 18 erkaemów i 2
rusznice przeciwpancerne". Siły te przez trzy doby broniły się przed
dwudywizyjną grupą „Brand", a przez dalsze trzy powstrzymywały napór
czterech wielkich jednostek korpusu Guderiana z kilkuset czołgami,
wykonując jedyne w swym rodzaju zadanie opóźniania 9 8 .
Już 5 września w godzinach przedwieczornych pozycje pod Wizna
zostały ostrzelane ogniem artylerii niemieckiej, prawdopodobnie z rejonu
Jedwabna, panującego nad całym terenem. 6 września od wczesnych godzin
rannych cały odcinek pierwszej i drugiej linii obronnej został pokryty
tysiącem pocisków artylerii wroga. Około godz. 7 pozycje nad Wizna
zaatakowało także lotnictwo. Na przedpolu trwały działania patroli.
Na skutek długotrwałej suszy zapaliło się poszycie okopów; żołnierze
szukali schronienia w zagłębieniach terenu, w lejach po wybuchu bomb
i pocisków artyleryjskich, wychodzili też ze schronów, gdyż nie było
w nich wentylacji. W godzinach popołudniowych tego dnia zginął woźnica,
dowożący skrycie między drzewami strawę do schronów i na stanowiska
otwarte. Odtąd skończyło się zaopatrzenie z kuchni, pozostały „żelazne"
porcje.
7 września do działań brygady fortecznej „Lótzen" doszły pod Wizna
działania 10 DPanc. Jej pancerno-motorowy oddział rozpoznawczy napadł
i rozproszył wysunięty pod Jedwabne pluton konnych zwiadowców (jego
dowódca został ranny) i posunął się do samej Wizny. Znajdująca się tu
placówka wycofała się za Narew, po czym most na rzece — wraz z pierw­
szymi na nim czołgami niemieckimi — wysadzono w powietrze. W nocy
przeprawił się przez rzekę patrol niemiecki i usadowił tuż przy zburzonym
moście. Patrole grupy fortecznej „Lótzen" podchodziły także pod Gieł-
czyn, lecz następnie wycofywały się za Biebrzę.
Od rana 8 września 10-kilometrowy odcinek „Wizna" rozpoznawały
dwie wielkie jednostki niemieckie: brygada forteczna „Lótzen", która
kierowała się przez Biebrzę na pozycję „Giełczyn", oraz 10 dywizja pan­
cerna nacierająca wzdłuż grobli szosowej z Wizny na pozycję „Góra
Strękowa". Pluton konnych zwiadowców rozprysnął się na przedpolu
już poprzedniego dnia pod uderzeniem szpicy pancernej, a uszu obrońców
doszła gwałtowna strzelanina z kierunku Jedwabne. Pułkownik Tabaczyń-
ski widząc, co się dzieje, postanowił wesprzeć Wiznę I batalionem 135 pp
mjra Nowickiego, ale był on daleko na przedpolu Osowca, w lesie Ruda,
i mógł przybyć dopiero 10 września.
Kapitan Raginis od świtu zajął miejsce na swym punkcie obserwacyj­
nym pod Górą Strękowa. Po zachodniej stronie Narwi koncentrowały
się oddziały piechoty i czołgów wroga. Nad pozycją krążyły samoloty

192
rozpoznawcze, w czasie porannej odprawy kapitan podzielił się z podie-
głymi oficerami swoimi spostrzeżeniami.
— Licz? się / działaniami zaczepnymi nieprzyjaciela w godzinach
przedpołudniowych - rzekł. - Przypominam jeszcze raz: nie ujawniać
przedwcześnie własnych źródeł ogniowych. Otwierać ogień z małej odle­
głości. Trzymać nerwy na wodzy!
Mówił to wszystko jakby był starym żołnierzem frontowym. A prze­
cież ani on, ani jego podkomendni nie znali wojny. To miał być ich wspólny
chrzest bojowy. Kapitan Raginis ukończył w 1930 roku Szkołę Podcho­
rążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, był dowódcą plutonu, a następnie
kompanii w 76 pp. Do batalionu fortecznego „Osowiec" przyszedł na
kilka miesięcy przed wojną, obronę zaś odcinka Wizny objął wraz ze swoją
3 kompanią forteczną 26 sierpnia 1939 r. Wyróżniał się zawsze poczuciem
obowiązku i żelaznym uporem.
O godzinie 9 przyszedł pierwszy meldunek z pozycji „Giełczyn":
— Nieprzyjaciel przeprawia się przez Biebrzę.
Na przedpolu pokazała się piechota wroga. Drużyny w baniastych
hełmach, w nienawistnych barwach feldgrau wolno przybliżały się do pol­
skich stanowisk. Lecz krótkie serie z erkaemów przygważdżały je do ziemi.
Kapitan Raginis wyciągnął wniosek, że punkt ciężkości niemieckiego
natarcia chwilowo kieruje się na pozycję „Giełczyn", tam więc w rejon
mostu przesunął swój odwód: przydzieloną kompanię saperów.
Zerwała się znów kanonada. Nawały ogniowe Niemców przesuwały
się na głębokość całego odcinka, sięgały aż do opuszczonych stanowisk
III batalionu 71 pp, wracały do przedniego skraju, aż wreszcie skoncen­
trowały się na dwóch wysuniętych pod Wiznę schronach. Kłęby gęstego
dymu stanęły zwartą ścianą na całym przedpolu. Z polskiej strony
odpowiedziała kilkoma seriami bateria porucznika St. Brykalskiego
i zamilkła: trzeba było oszczędzać amunicję! Obaj z dowódcą poprzysięgli
sobie, że żywi nie oddadzą pozycji.
Tymczasem potężne gejzery ognia i dymu ciężkiej artylerii obramowały
cel i dobierały się do żelbetowych konstrukcji. Ponad dwie godziny
trwał huraganowy ogień skoncentrowany na czatę „Wizna". Pod wieczór
zameldowało się u kapitana kilku żołnierzy z czaty i załogi dwóch wysu­
niętych bunkrów; tylu ich tylko zostało.
— Nie można było dalej — zameldował kpr. F. Pawlak ".
— Rozumiem was, dziękuję — odpowiedział dowódca. Wiedział, że
każdy żołnierz wcześniej czy później będzie tu potrzebny.
Patrol pod dowództwem kapitana Schmidta stwierdził w nocy, że
wysunięta pod Wiznę pozycja nie została jeszcze obsadzona. Na przedpolu
19. Bój pod Wizna 5—1(1 września
płonął krwawą czerwienia podpalony most. z Wizny dochodził nieustanny

h).(
huk motorów. To masa pancerna wroga gromadziła się do przeprawy.
Rozpętany ogień artyleryjski nie ustawał, a nawet przybierał na sile. Patrol
z powrotem przyprowadził jeńca. Niemcy budowali most przez Narew.
Kpt. Schmidt usadowił się w kopule schronu „Kurpiki" przy cekaemie.
Jeden pluton z przedpola został rozmieszczony w rejonie Góry Strękowej,
drugi — odesłany na lewe skrzydło w rejon Maliszewo—Łynki.
Dnia 9 września o godzinie 8 przybył do Wizny generał Guderian.
Jego korpus po kilku dniach nieobecności na froncie wynurzył się marszem
pozafrontowym z terytorium Prus Wschodnich i zmierzał głębokim rajdem
w kierunku na Brześć. Podporządkowane mu zostały jednostki już walczą­
ce na polskiej pozycji. Dowódca 10 dywizji pancernej, gen. Stumpff,
zameldował, że jego piechota po sforsowaniu Narwi zdobyła betonowe
schrony bojowe i toczy nadal pomyślną walkę. Lecz kiedy Guderian
udał się do pierwszej linii, okazało się, że zasadniczy zarys linii obronnej
był nienaruszony. A o jej sile miał możność przekonać się osobiście, gdy
przez dłuższy czas musiał przeleżeć pod ogniem z polskiego bunkra.
Wzburzenie wysokiego dowódcy Wehrmachtu nie miało granic. Zaczął
wydawać rozkazy oddziałom i grupom bojowym, popychając wszystkich
naprzód, a na kierunek Wizny wprowadził 3 DPanc. z II rzutu — razem
4 wielkie jednostki 10°.
Tymczasem ogień niemieckiej artylerii jeszcze wzmagał się na sile.
Już w godzinach przedpołudniowych por. Brykalski meldował telefoni­
cznie:
— Nieprzyjacielska artyleria ostrzeliwuje stanowisko. Są zabici i ranni.
Jedno działo zniszczone.
Na pododcinku „Giełczyn", bronionym tylko przez II pluton forte-
czny i pluton 8 kompanii 135 pp pod dowództwem por. Kiewlicza, przed
południem wybuchła zaciekła walka. Ze schronów bez wentylacji nie można
było dalej strzelać, wyniesiono więc broń do okopów. Tymczasem artyleria
własna osłabła, a jej dowódca, porucznik Brykalski, dopełnił już swej
przysięgi: poległ ugodzony odłamkiem na stanowisku ogniowym. Niestety,
kpt. Raginis nie mógł załodze „Giełczyn" udzielić pomocy, gdyż i na
centralnym odcinku robiło się gorąco.
Tymczasem obserwator zameldował o zbliżaniu się czołgów. Szły od
północnego wolnego skrzydła, od wsi Kołodzieje.
— To początek końca — pomyślał por. Kiewlicz.
Nie osłonięte północne skrzydło nurtowało go od dawna, od chwili
odejścia III batalionu 71 pp. Ruszyła też tyraliera od czoła. Ześrodko-
wany ogień maszynowy przydusił ją do ziemi. Ale załoga wciąż była czynna.
Jednakże nowa nawała artylerii obezwładniła obrońców. Ranny i ogłuszony
dowódca otrzymał telefoniczny rozkaz z Osowca, aby spalić pod Strę-
196
kową Górą most przez Narew, następnie wycofać się. Zgromadzono znaczną
ilość siana pod drewnianym przęsłem — i po chwili most płonąłjak zapałka.
Był to najwyższy czas, bo już ukazały się lekkie czołgi. Załoga znalazła
się w potrzasku. Dostać się do niewoli, czy iść w ogień. Por. Kiewlicz
wybrał drogę przez ogień... Resztki obrońców skierowały się na Biały­
stok, unosząc ze sobą rannego i poparzonego dowódcę. Pod osłoną nocy
zdołały wycofać się do Białegostoku dwa działa, pluton pionierów, kom­
pania saperów i nieco piechoty.
Nocy tej plut. Maks, sprawdzając z podoficerem łączności zerwaną
linię telefoniczną, dotarł do schronu „Góra Strękowa", skąd został we­
zwany przez kpt. Raginisa i m . Wciąż grzmiała niemiecka artyleria. Pod
czarnym sklepieniem nieba na całym przedpolu było widno jak w dzień.
Paliły się chłopskie zagrody, pełne zboża stodoły, stogi, drzewa, płoty,
paliła się wysuszona wokół trawa. Przewyborny widok dla pejzażysty,
ale i przerażający. Plut. Maks, ścigany nawałami ognia, ledwie dopadł
schronu dowódcy w Górze Strękowej. Por. Brykalski już nie żył, kpt. Raginis
był ciężko ranny; po wycofaniu się z wysuniętej pozycji wezwał przez plut.
Maksa do pomocy por. Zawadzkiego.
Na pododcinku południowym „Kurpiki" natarcie niemieckie, wsparte
ciężką bronią i artylerią, rozwinęło się około południa i o godzinie 15
nieprzyjaciel wtargnął w polską pozycję. Artyleria obrońców zamilkła
całkowicie. O godzinie 17 natarcie niemieckie posunęło się dalej. Pod
zmasowanym ogniem armat przeciwpancernych trwał do końca lewoskrzy-
dłowy ciężki schron Maliszewo-Lynki, strzelając na tyły nacierających
Niemców 102 . Ci zaś zaczęli oskrzydlać obronę, przenikając do lasu przy
szosie Strękowa Góra—Mężenin poza linią schronów.
Godzinę wcześniej kpt. Raginis po raz ostatni porozumiał się przez
radio z dowództwem w Osowcu. Zameldował mjrowi A. Korpalowi, że
poniósł duże straty, sam jest ranny i nie ma artylerii, że jednak posterunku
swego nie opuści.
Tymczasem posiłkowa piechota 135 pp nie bacząc na morderczy ogień
wszystkich rodzajów broni rusza do przeciwuderzenia, gdyż w ten tylko
sposób może dotrwać do wieczora. Kilka unieruchomionych wozów staje
na przedpolu. Polacy obsadzają rowy strzeleckie i resztki ciężkiego schronu.
Jest to jednak już ostatni sukces obrońców Wizny. Strzelcy pancerni,
wsparci świeżymi oddziałami piechoty i czołgów, znowu ruszają do na­
tarcia. O godzinie 18 schron „Kurpiki" nie ma już ani jednego cekaemu,
a dowódca kompanii kapitan Schmidt jest oślepiony wybuchem pocisku
pod kopułą schronu. Kilkadziesiąt pancernych kolosów ukazuje się na
przedpolu pozycji. Czołgi przejeżdżają przez stanowiska, ocierają się
197
o schrony bojowe. Trzy trafione płoną jak pochodnie, dalsze dwa najeż­
dżają na miny. Cóż to jednak znaczy, gdy 10 dywizja pancerna liczy 100
czołgów, a 3 DPanc. — ponad 300. Resztki polskiej obsady „międzypola"
już to wcisnęły się w bruzdy i rozpadliny, już to odskoczyły do tyłu.
Mimo beznadziejnej sytuacji obrona poszczególnych schronów trwała
nadal. Wybuch każdego pocisku wtłaczał przez otwory do schronu gaz
i dym, drobne odłamki i pył z ziemią, który zasypywał uszy i oczy, zatykał
oddech w piersi, tak że żołnierze dusili się i mdleli; trzeba ich było przenosić
pod pompę i otrzeźwiać wodą 1 0 3 . Najwyższą chlubę przynosi polskiemu
żołnierzowi przebieg walki opisany przez mjra Malzera z XIX korpusu
pancernego. „Czołowe natarcie na bunkier nie doprowadziło do celu —
pisze sprawozdawca. — Dowódca saperów zdecydował się zatem obejść
schron [...] Przez zamienioną w zgliszcza wieś [Kurpiki] oddział szturmowy
uderzył skośnie na schron, który wciąż ostrzeliwał naszą piechotę..."
Nadjechały czołgi i pod ich osłoną oddział szturmowy zbliżył się do
schronu. Ponieważ czołgi otworzyły ogień na strzelnice i obezwładniły
chwilowo polskich cekaemistów, jednemu z saperów udało się podbiec do
drzwi wejściowych i podłożyć ładunek wybuchowy. Silna detonacja wy­
rwała drzwi. Cóż, kiedy wejście zostało od razu zamknięte ogniem. Drugi
saper podczółgał się do otworu i obrzucił go granatami, tak że cekaem
zamilkł. Ale próba wtargnięcia do schronu spełzła na niczym, ponieważ
polski karabin maszynowy z kopuły trzymał Niemców nadal pod ogniem.
Trzeba było uporać się z kopułą. Jednak Polacy i teraz się nie poddali,
choć broń ich uległa zniszczeniu. Dopiero gdy jeden z saperów wszedł
na schron i wrzucił do środka kilka granatów, opór załogi został ostatecznie
złamany. „W schronie znaleźliśmy 9 zabitych" — kończy mjr Malzer 1 0 4 .
Na pozycji „Wizna" jeszcze 10 września bronią się w osamotnieniu
pojedyncze schrony bojowe. Szczątki załogi schronu „Góra Strękowa" —
na wpół żywej, oślepionej i ogłuszonej — wpadają do niewoli. Bohaterski
dowódca bastionu każe ostatniej grupie opuścić bunkier 1 0 5 , sam z odbez­
pieczonym granatem czeka na wroga. Silny wybuch wstrząsa schronem.
To kpt. Raginis dopełnił swej przysięgi. Niemcy nie mogą dać wiary, że
taka garstka obrońców przez dwa dni zatrzymała cztery jednostki w ich
zagonie na Brześć!
Naczelne Dowództwo, rozważywszy sytuację operacyjną na froncie
północnym, wstrzymało załadowanie załóg Augustowa, Osowca i Wizny,
co więcej, zgrupowania te oddało ponownie pod rozkazy gen. Młota-
-Fijałkowskiego. Lecz, niestety, nowego „nieporozumienia" nie udało się
już odrobić. Rozkaz anulujący odejście 135 pp z Osowca zastał pułk w czasie
ładowania się do transportów w odległym o 30 kilometrów Knyszynie.
Pułk wraca do twierdzy, w której pozostał tylko batalion forteczny pod
198
dowództwem mjra A. Korpala z artylerią pozycyjną i saperami. Uwagę
podpułkownika Tabaczyńskiego zaprząta sprawa odbicia Wizny, ale po
pokonaniu drogi powrotnej jego pułk nie jest zdolny do dalszego wysiłku.
Do Wizny jest 30 kilometrów. Z Białegostoku nadchodzi kolumna samo­
chodowa, jednak droga wzdłuż Biebrzy jest po wykonanych niszczeniach
nie do użycia. Stają do jej naprawy junacy. Wreszcie I batalion 135 pp
dotarł do pozycji pod Giełczynem, zastając pustkę i zniszczenie. W oddali
przez Narew przeprawiają się czołgi i działa korpusu pancernego. Pod­
pułkownik Tabaczyński zarządza wypad. Ale z powodu wyczerpania żoł­
nierzy do żadnych działań nie dochodzi... Po prostu padają w lesie ze
zmęczenia i zasypiają 1 0 6 .
Odgłosy kanonady z kierunku Wizny dochodziły aż pod Zambrów,
gdzie po czterech przemarszach nocnych stanęła Suwalska Brygada Ka­
walerii gen. Podhorskiego. W lukę między Łomżę i Wiznę wszedł 2 pułk
ułanów Grochowskich płka K. Plisowskiego. Jego rozpoznanie przeszło
przez Narew pod Niwkowo, podporządkowana kompania kolarzy 33 DP
poszła na Grądy r— Woniecko, a patrol pchor. E. Sapiehy sięgnął aż pod
Strękowa Górę, gdzie natknął się na czołgi i został rozbity l 0 7 .
Tymczasem wieczorem 9 września nastąpiła zmiana na stanowisku
dowódcy pułku; płk Plisowski odchodził do objęcia brygady, gdyż gen.
Podhorski otrzymał dowództwo utworzonej właśnie Grupy Operacyjnej
w składzie Suwalskiej i Podlaskiej BK oraz 18 DP. Nowy dowódca 2 pułku
ułanów, ppłk K. Anders (21 p.uł.), postanowił wobec nadciągającego
od północy wroga wystąpić zaczepnie. Celem wzmocnienia kompanii
kolarzy ruszył pod Rutki 2 szwadron rtm. J. Mielżyńskiego, lecz zanim
tam przybył, kompania rozprysła się pod uderzeniem pancernym prze­
ważających sił niemieckich. Jeden z zagonów odciął szwadron od reszty
pułku i opanował Rutki. Gros pułku zdołało uchwycić wschodni skraj
lasu Kołomyja, gdzie przez cały dzień odpierało pancerne ataki wroga.
W nocy pułk, porozcinany na wiele części, rozpoczął odwrót, przemykając
się między kolumnami korpusu pancernego Guderiana. Odcięty od pułku
3 szwadron rtm. Mariana Cyngotta walczył w obronie Białegostoku
i dopiero 18 września dołączył do macierzystej jednostki. Niektóre jego
części wycofały się aż do Wołkowyska. Były to: 1 szwadron rtm. St. Soł-
tykiewicza i 4 szwadron por. W. Wyszyńskiego. Weszły one w skład 102
p.uł. jako jego 1 i 2 szwadron, który wraz z innymi pułkami re2erwowymi
utworzył w Wołkowysku Rezerwową Brygadę Kawalerii pod dowództwem
płka Edmunda Helduta-Tarnasiewicza. Rtm. Sołtykiewicz (później do­
wódca kawalerii w oddziale „Hubala") został zastępcą dowódcy tego
pułku 10S .
199

Zapomniana „Reduta Nowogród"
W tym czasie na zakolach Narwi pod Łomżą i Nowogrodem, na froncie
długości ponad 60 km — od m. Pniewo (na południe od Wizny) po Lasko-
wiec (na północ od Ostrołęki) — trwał na pozycjach obronnych 33 Pułk
Strzelców Kurpiowskich pod dowództwem ppłka Lucjana Stanka. Pułk
ten, ze wsparciem III dywizjonu 18 pal pod dowództwem kpt. St. Kruga
(12 haubic 100 mm), musiał rozdzielać swoje siły nie tylko na bataliony
i kompanie, ale i na plutony, gdyż przydzielony mu do obsadzenia odcinek
obronny wielokrotnie przewyższał normy regulaminowe, według których
dywizja piechoty mogła bronić tylko 10 km frontu, zaś pułk piechoty —
maksimum 5.
Tymczasem ośrodka podstawowego „Nowogród" z węzłem dróg na
południowym brzegu Narwi bronić miał niepełny III batalion mjra J. Sikory
w składzie 8 i 9 kompanii z kompanią forteczną kpt. E. Kordjaczyńskiego
i baterią artylerii na odcinku ponad 8 km. Na przedmościu Łomży, w opar­
ciu o 16 schronów bojowych, rozwinięty był I batalion majora St. Wyderki.
Ośrodka łącznikowego „Jednaczewo" bronił II batalion 33 pp mjra Świę­
cickiego bez 4 kompanii kpt. Swirniaka, którą wraz z plutonem cekaem
wysłano na obsadzenie krańcowego wschodniego odcinka „Pniewo"
długości 10 km. Odcinka „Czartoria" na zachodnim krańcu pozycji bronić
miała wyłączona z III batalionu 7 kompania por. Z. Nowakowskiego
i dwa plutony cekaem. Dalej na południe Ostrołęki bronił 42 pp z dywi­
zjonem artylerii 18 pal. W odwodzie 18 DP pozostawały 71 pp i dwa dywi­
zjony artylerii.
Kiedy więc uwaga dowództwa SGO „Narew" kierowała się w stronę
zamierzonego uderzenia pod Różanem i Pułtuskiem, a usiłowania Naczel­
nego Dowództwa sprowadzały się do jak najspieszniejszego ściągnięcia
sił na południe kraju, obrona Nowogrodu i Łomży z chwilą podejścia
Niemców nad środkową Narew znalazła się — podobnie jak obrona
Wizny — na „straconych pozycjach", bez pomocy i wsparcia z czyjej­
kolwiek strony.
W dniu 7 września 1 0 9 oddziały wysunięte niemieckiej 10 DPanc po
zepchnięciu spod Kolna kompanii kolarzy i konnych zwiadowców wyszły
na przedmoście Łomży. Lecz kiedy szpica pancerna wroga zbliżyła się
na 100 metrów od pozycji, dwa działka ppanc zniszczyły ostatni czołg,
a następnie unieruchomiły pozostałe. Zmusiły też one do zatrzymania się
nacierającej pod ich osłoną piechoty, która po zapadnięciu zmierzchu
wycofała się sprzed pozycji. Przy zabitym kapitanie znaleziono mapę
z naniesioną sytuacją operacyjną 10 DPanc.
200
Nowogród zamierzali Niemcy wziąć nocą, przez zaskoczenie. Jednak
czuwający III batalion 33 pp i jego dowódca nie dali się zaskoczyć. Major
Sikora uruchomił przygotowane ognie zaporowe dopiero w momencie,
gdy Niemcy wsiadali do łodzi gumowych. W ciągu czterech godzin walki
odrzucono wszystkie próby zdobycia pozycji przez oddział rozpoznawczy
niemieckiej 21 DP "°.
W ciągu następnego dnia nieprzyjaciel przeprowadził silne bombar­
dowania pozycji. Załoga Łomży mimo bombardowań dawała sobie radę
z natarciami naziemnymi wroga. Obrona głównego ośrodka oporu pod
Nowogrodem odparła dwa natarcia niemieckie na lustrze wody. Jednakże
w trzecim natarciu, gdy skoncentrowany ogień niemiecki zmusił załogi
schronów do ich opuszczenia, udało się Niemcom — przy silnym zbom­
bardowaniu nie osłoniętych stanowisk — opanować wzgórze 133 i punkt
oporu „Szablak". Dopiero przerzucenie 5 i 6 kompanii II batalionu z od­
cinka „Jednaczewo" doprowadziło do wyrzucenia Niemców ze stanowisk
i przywrócenia położenia, jednakże przy dużych stratach przeciwnacie-
rających oddziałów.
Bój pod Nowogrodem opisuje w swej książce pt. Blitzmarsch nach
Warschau biorący w nim udział Eugen Hadamowsky. „Walka była ciężka
i zażarta — pisze on. — Pozycja ta, decydująca dla oskrzydlenia Warsza­
wy, trzymała się dłużej i silniej niż linie blokhauzów pod Mławą [...] Gdy
pułk przeprawił się [przez Narew], otrzymał tak silny ogień, że wielokro­
tnie i z dużymi stratami musiał się cofać" ' " .
Również w niemieckim komunikacie prasowym z 16 września 1939 r.
pt. Wśród ruin Nowogrodu czytamy: „Nowogród, niezwykle silnie umoc­
nione miasto przy ujściu Pisy, było w czasie obecnych [tj. wrześniowych
1939 r.] działań wojennych jednym z najtrudniejszych do przebycia pun­
któw obrony". Toteż Nowogród nazwali Niemcy twierdzą.
Do rozstrzygających działań doszło 10 września. Na Łomżę nie było
większego nacisku nieprzyjaciela, natomiast pod Nowogrodem po cięż­
kich zmaganiach dnia poprzedniego, w których utrzymały się tylko cztery
ciężkie schrony bojowe (wśród nich schron dowódcy kompanii fortecznej
kpt. Kordjaczyńskiego), 21 dywizja niemiecka uderzyła już przed połud­
niem całą siłą na pozycje polskie. Pod osłoną silnego ognia artylerii i przy
wsparciu lotnictwa nurkowego ruszyły do natarcia wszystkie trzy pułki
piechoty dywizji. Dwukrotne przeciwuderzenia 9 kompanii pod dowódz­
twem ppor. Karszniewicza nie powstrzymało natarcia, a dowódca poległ.
Padły też schrony bojowe kompanii fortecznej, a w jednym z nich kpt.
Kordjaczyński. W schronie bojowym nr 5, którego załoga po wyczerpaniu
amunicji i granatów zamknęła się przed atakującymi Niemcami, została
201
spalona miotaczami płomieni, które tu po raz pierwszy zastosowano
2
9 września. Niemcy opanowali Szablak i wtargnęli do Mątwicy " .
Batalion mjra Sikory, ze wsparciem dwu kompanii II batalionu i baterii
artylerii z odcinka „Jednaczewo", utrzymał się na trzeciej pozycji obrony
między szosami do Łomży i Miastkowa. Dopiero o godz. 17 przybył 42 pp
i wyrzucił Niemców z Mątwicy, biorąc znaczną liczbę jeńców. Dalsze jego
natarcie załamało się jednak w ogniu artylerii niemieckiej wśród ciężkich
strat, największych w III batalionie 42 pp.
Wieczorem nadszedł rozkaz gen. Młota-Fijałkowskiego do zwinięcia
obrony i wycofania się na Czerwony Bór... III batalion 33 pp, o wyjściowym
stanie 800 żołnierzy, wyprowadził z pozycji zaledwie połowę, w większości
rannych lub kontuzjowanych oficerów, podoficerów i szeregowców.
Twarda, pięciodniowa i efektywna obrona 33 Pułku Strzelców Kur­
piowskich pod Łomżą i Nowogrodem została zapomniana przez dowódz­
two SGO „Narew" w perspektywie wielkich „zwrotów zaczepnych"
pod Różanem i Pułtuskiem, które zakończyły się fiaskiem i pozostawiły
po sobie gorycz całkowitej niezborności operacyjnej wysokich dowództw ' u .
Zapomniana też była ta obrona długi czas przez historyków. Trzeba było
upływu 33 lat, aby nastąpiła odmiana. Dopiero w 1972 roku zostały usta­
lone zasługi walczących tu żołnierzy i 33 spośród nich nadano order Vir­
tuti Militari, w tym ppłkowi Lucjanowi Stankowi i mjrowi Józefowi Si­
korze — order IV klasy. Równocześnie Krzyżem Walecznych odznaczono
60 żołnierzy 33 Pułku Strzelców Kurpiowskich, a wśród nich harcerkę
wileńską, Marię Cyranowską-Lenartowicz, która uratowała * sztandar
pułku.
W obronie Nowogrodu zasługuje też na uwagę postawa jego miesz­
kańców, którzy mimo przekształcenia miasta w twierdzę pozostali na
miejscu obok broniącej się załogi, wraz z nią budowali fortyfikacje, bro­
nili przepraw przez Narew, gasili wzniecane przez artylerię i lotnictwo
wroga pożary. Toteż Nowogród jako Miasto-Bohater został odznaczony
Orderem Krzyża Grunwaldu.
Tymczasem niemieckie kolumny pancerne — mimo trwania na poste­
runku ostatnich załóg polskich pod Wizna i Nowogrodem — posuwały
się już po południu 9 września w głąb kraju. Podjazdy pancerne dotarły
wieczorem do Tykocina, a w nocy do Zambrowa — na bezpośrednie
tyły SGO „Narew". W ten sposób siły polskie, rozwinięte nad Narwią
od Łomży po Ostrołękę, zostały ujęte w kleszcze pancerne dywizji Kempfa
od południa i korpusu pancernego Guderiana od północy i wschodu.
202
Grupie operacyjnej pozostała jedyna nie zamknięta jeszcze droga odwrotu
w kierunku południowo-wschodnim na Siemiatycze.
Walki nad Narwią w 1939 roku mogły stanowić dzięki fenomenowi
bitności i hartu polskiego żołnierza jedną z najchlubniejszych kart naszego
oręża, a Narew mogła stać się bastionem długotrwałej obrony. Niestety,
obok przykładów najwyższego bohaterstwa, pod względem operacyjnym
pozostanie ona jako dowód najwyższej nieudolności przedwrześniowego
dowództwa " 4 .
Działania opóźniające armii „Łódź"
W ciągu wiosny i lata 1939 roku mieszkańcy terenów za Wartą, między
Sieradzem a Działoszynem, mogli nieraz spotkać czarnego buicka z woj­
skowym proporczykiem, gdy pomykał wśród dojrzewających żyt i kwitną­
cych ziemniaków. W samochodzie tym mogli dostrzec w otoczeniu kilku
oficerów generała z podstrzyżonym wąsem, trzymającego się dziarsko
i spoglądającego wokoło bystrym wzrokiem. Był to gen. dywizji Juliusz
Rómmel, przyszły dowódca armii „Łódź". Czasem wraz z nim pojawiało
się jeszcze kilka samochodów, także z proporczykami i generałami w oto­
czeniu wyższych oficerów: byli to generałowie Franciszek Dindorf-An-
kowicz i Leopold Cehak, dowódcy wchodzących w skład armii Rómmla
10 i 30 dywizji.
Samochody skręcały w polne — wąziutkie i piaszczyste — dróżki,
zatrzymywały się nad brzegami rzek i strumieni, przy zboczach niewiel­
kich wzgórz, nie opodal lasów i zagajników. Grupa generałów i oficerów,
wysiadłszy z samochodów, przykładała do oczu lornetki i długo obserwo­
wała horyzont.
— Pozycja dobra, ale kiedy można wreszcie przystąpić do prac for­
tyfikacyjnych? — zapytał gen. Cehak, opuszczając na pierś lornetkę.
Stali na brzegu Warty pod Działoszynem.
— Warszawa nie zgadza się — odparł gen. Rómmel z ledwie dostrze­
galnym uśmiechem. — Boi się szkód polowych... i szpiegów " 5 .
— Jedno i drugie jest nieuniknione — odparł Cehak. — Ale jeśli chcemy
się przygotować do zatrzymania nieprzyjaciela, musimy się okopać.
Albo, albo...
Była to przeszkoda, która od miesięcy hamowała postęp przygotowań
obronnych. Nie raz wstrzymywano daleko posunięte prace, innych nie
pozwalano rozpocząć.
— Panowie! — rzekł nagle dowódca armii z błyskiem w oku. — Roz­
kazuję przystąpić do budowy pozycji i przygotowania niszczeń. Pan,
203
 generale — zwrócił się do Cehaka — wykona zalewy w rejonie Widawy Najgorzej było z Piotrkowem. Leżał on w pasie działania armii, ale
i Szczercowa, a pan, generale Dindorf — Rómmel wskazał ręką na pół­ główna oś komunikacyjna prowadziła na Piotrków z Częstochowy, która
noc — w rejonie Pstrokoni. znajdowała się już w pasie sąsiedniej armii „Kraków". Niechby się za­
— 31 pułk ppłka Wnuka już wykonuje czynności przygotowawcze, chwiało to odległe skrzydło południowego sąsiada, wówczas nieprzyjaciel
panie generale — zaraportował dowódca 10 łódzkiej dywizji piechoty. od razu zagrażał tyłom armii „Łódź"! Zasadniczy zamiar dowództwa
— Na wszystkich kierunkach przystąpić do kopania rowów ciągłych, niemieckiego nie był polskiemu sztabowi obcy. Przewidywał on rozcięcie
budowy pozycji wysuniętych i odwodowych, stanowisk dla artylerii i środ­ polskiego ugrupowania w środku frontu, głębokie oskrzydlenie obu części
ków łączności, wszystkiego, co wchodzi w zakres robót saperskich. Nie i sięgnięcie dużymi siłami aż po Warszawę, która leżała r.a przedłużeniu
zapomnieć o zasiekach z drutu kolczastego i przeszkodach przeciwpan­ linii Częstochowa—Piotrków.
cernych! A przecież pozostawało jeszcze przedpole. Nie sposób było pozostawić
Wszyscy na znak całkowitej gotowości stuknęli cichutko obcasami; je bez obsady, w przeciwnym razie nieprzyjaciel już pierwszego dnia wojny
płk Langner jako szef saperów armii zatarł z ukontentowania ręce. mógł stanąć przed linią głównego oporu na Warcie. Należało więc zor­
— Kłopoty będą z kredytami, panie generale — wystąpił gen. Wiktor ganizować opóźnianie sił niemieckich od granicy po Wartę i Widawkę.
Thommee, jako dowódca Okręgu Korpusu Łódź. — Musimy sobie zdawać sprawę — wyjaśniał swemu sztabowi
— Cóż, lasów państwowych mamy pod dostatkiem: drzewa nie będzie­ gen. Rómmel — że tylko stosując obronę ruchową możemy zatrzymać
my kupować. Robocizny nie opłacamy... i opóźnić tak znaczną przewagę nieprzyjaciela. Tylko w starciach i po­
— Ale zasiewy? tyczkach o każdą wieś, lasek, rzeczkę czy wzgórze — możemy zahamo-
— To sprawa późniejsza. Zanim się dokona szacunku, zanim się pod­
sumuje, to może... i pieniądze się znajdą.
Dowódca armii nie miał nad przydzielonym obszarem władzy admi­
nistracyjnej. Oddziaływać mógł tylko osobistymi wpływami. Na szczęście
społeczna pozycja gen. Rómmla nie wzbudzała na terenie województwa
łódzkiego wątpliwości. Dzięki swemu prestiżowi mógł on zdziałać wiele,
ale była to kropla w morzu ogromnych potrzeb. Faktem historycznym
pozostanie, że armia jego jako pierwsza rozpoczęła prace polowe.
Armia „Łódź" miała zadanie zorganizować obronę w pasie, którego
szerokość od Błaszek na północy do Przedborza na południowym wschodzie
wynosiła 120 kilometrów. Pozycję głównego oporu wyznaczono wzdłuż
Warty i jej dopływu — Widawki. Odległość tej pozycji od granicy wynosiła
na obu skrzydłach około 90 kilometrów, w środku pasa działania —
około 60 kilometrów.
W sztabie armii, który mieścił się w pałacu Heinzlowskim w Łodzi
na Julianowie, oficerowie z zatroskaniem pochylali głowy nad mapą.
Jak rozmieścić siły w terenie, aby zapewnić obronie trwałość? Regulamin
przewidywał 10 kilometrów frontu na dywizję, ale przecież armia nie miała
nawet czwartej części wymaganych regulaminem sił. Przez lato były na
miejscu tylko dwie dywizje, w ostatnich dniach sierpnia przybyła 28 war­
szawska dywizja piechoty gen. Bończy-Uzdowskiego i Wołyńska Brygada
Kawalerii płka dypl. J. Filipowicza. Dalsze dwie jednostki miały przybyć
"dfi< rejonu armii z chwilą wybuchu wojny, a 44 dywizja rezerwowa — 33. Gen. dyw. Juliusz Rómmel, 34. Gen. Wiktor Thommee,
dopiero wtedy miała przystąpić do mobilizacji! dowódca armii „Łódź" dowódca grupy operacyjnej „Piotrków"

204 205

20. Uderzenie 8 i 10 armii niemieckiej w pasie armii ..Łódź"
wać tempo jego marszu i wygrać tak potrzebny dla nas czas " 6 . Blisko
połowa sił własnych armii będzie w trakcie koncentracji lub mobilizacji.
Cała armia odwodowa będzie zbierać się pod osłoną naszych walczących
oddziałów.
Tymczasem zagrożenie narastało. Dowódca armii mógł ze swego
punktu wysuniętego pod Praszką do woli obserwować ruch po niemiec­
kiej stronie. Już od lipca przybywały tam codziennie wielkie jednostki
do lesistych rejonów Oleśnicy, Namysłowa i Kluczborka. Pod koniec
lipca gen. Rómmla odwiedził na punkcie marsz. Śmigły-Rydz. Wiadomo
było. że pod Międzyborzem, na wprost Kępna, stacjonują dwie nie­
mieckie dywizje, dwie inne pod samą Oleśnicą. Pod Namysłowem stała
30 niemiecka dywizja, pod Kluczborkiem — pięć dywizji piechoty, a pod
;o<.
Olesnem — korpus pancerny. Razem przed armią „Łódź" znajdowało
się około 10—12 wielkich jednostek niemieckich.
Generał Rómmel blisko pół roku łamał sobie głowę nad wykona­
niem niewykonalnego zadania. Wreszcie 29 sierpnia, z chwilą ogłosze­
nia alarmu bojowego, poderwał trzy dywizje swojej armii na nogi i ruszył
nimi ku granicy, pozostawiając na Warcie i Widawce tylko załogi bez­
pieczeństwa. Niektóre bataliony 28 dywizji, która przybyła nad Widawkę
w ostatnich dniach sierpnia, wprost z transportów pomaszerowały ku
granicy " 7 .
— Co ten Rómmel zrobił? — przestraszyli się sztabowcy z Naczel­
nego Dowództwa. — Machnął na wszystko ręką i poszedł z całą armią
na granicę " 8 .
— Wyszliśmy — napisze później płk dypl. A. Pragłowski — z gar­
stką wojska naprzód, aby, podobnie jak to uczynił Winkelried — na
własnej piersi skupić groty niemieckiej przewagi.
W odpowiedzi na tę inicjatywę 1 września po południu przyszedł
do armii „Łódź" rozkaz Naczelnego Dowództwa, zakazujący prowa­
dzenia akcji ofensywnych poza granicami państwa. Ale był to rozkaz
spóźniony, albowiem już od świtu Niemcy przekroczyli w wielu punk­
tach linię graniczną i parli naprzód. Na odcinku 10 dywizji nastąpiło
to o godzinie czwartej, to znaczy blisko godzinę wcześniej niż na pozo­
stałym froncie. Mjr T. Kierst z 30 dywizji otrzymał w Działoszynie
meldunek, że Niemcy przekroczyli granicę pod Praszką o godzi­
nie 3.45 " 9 .
W pasie przygranicznym rozległy się odgłosy silnej walki, począt­
kowo karabinowej, a następnie artyleryjskiej. Siłę wybuchu artylerii po­
tęgowały detonacje innego charakteru. To placówki Straży Granicznej
wykonywały niszczenia wyprzedzające, zrywając mosty, zawalając wia­
dukty oraz niszcząc drogi, koleje i ośrodki łączności. W trudnej sytuacji
znalazły się bataliony Obrony Narodowej „Kępno" i „Ostrzeszów",
które zostały już w pierwszych godzinach wojny okrążone. Batalion ON
„Kępno" pod dowództwem kpt. Romualda Jungsta (Koralewskiego)
rozpoczął o godzinie 11 odwrót.
Wymarsz swego batalionu odczuła ludność Kępna jako wielką tra­
gedię. Jeszcze przed kilku dniami kilkuset mieszkańców codziennie po
południu maszerowało w kolumnie z dowódcą i burmistrzem, przy
dźwiękach orkiestry, do kopania potężnego rowu przeciwpancernego.
Za kolumną posuwały się kuchnie polowe, które pracującej przy umoc­
nieniach ludności wydawały gorący posiłek. Obecnie prawie połowa oby­
wateli opuszczała wraz z wojskiem zagrożone od północy miasto ' 2 0 .
Dnia tego cichy alarm poderwał żołnierzy o 4 rano. Wyskoczyli
207
 szybko ze stodół, lecz było jeszcze ciemno, tylko po wschodniej stronie
za lasem jaśniało. Żołnierze myli się przy studniach, gdy od zachodu
podniósł się grzmot, jakby szła burza. Jeszcze nikt nie ważył się po­
myśleć, że to wojna, kiedy potężne wybuchy od strony Wielunia przy­
kuły powszechną uwagę: żołnierzy i dowódców, ludzi wybiegających
z domostw w bieliźnie, kobiet z płaczącymi dziećmi na rękach.
Bombardowanie Wielunia rozpoczęło się o godzinie 4.40. W trzy
minuty później stanęły wskazówki zegara ratuszowego. Na ulicach miasta
nie było ani jednego żołnierza, żadne umocnienia nie przebiegały jego
opłotkami. Dowództwo 28 dywizji gen. Bończy-Uzdowskiego mieściło
się o 15 kilometrów od miasta, w Wielgiem. Tam też znajdowała się
rozwinięta na stanowisku jedyna bateria przeciwlotnicza dywizji. 30 dy­
wizja gen. Cehaka w rejonie Działoszyna dotychczas jeszcze nie otrzy­
mała zenitówek. Zostały użyte do obrony składów w Regnach.
Między godziną 5 i 6 Wieluń był bombardowany trzykrotnie, a do
godz. 14 jeszcze kilka razy. Ulice zaczęły się zapełniać uciekającą w po­
płochu ludnością. Wówczas lotnicy niemieccy rozpoczęli piekielny taniec:
obniżali lot i ostrzeliwali uciekających z broni pokładowej. Niezliczone
samoloty spadały z chmur na miasto na kształt upiornych cieni. W ten
sposób na ulicach i pod gruzami zginęło ponad 1200 osób, a 70% bu­
dynków uległo zniszczeniu. Legły w perzynie wszystkie domy na Rynku
i Nowym Rynku, prawie całe ulice Narutowicza, Augustiańska, Różana
i inne. Pierwsze bomby spadły na szpital miejski — na pawilon położni­
czy. W gruzach szpitala śmierć znalazły 32 osoby spośród chorych, nowo­
rodków i obsługi. Szczęściem ordynator szpitala, dr Z. Patryn, w przed­
m
dzień wojny większą część chorych wypisał do domów .
Najbliższy oddział wojska, 3 kompania cekaem 36 pułku Legii Aka­
demickiej, znajdował się o 4 kilometry — w Gaszynie. Wszystkie 12 ce-
kaemów w jednej chwili stanęły na stojakach przeciwlotniczych. Kapitan
L. Zieliński podał komendę do otwarcia ognia. Wszystkie lufy skiero­
wały się ku górze. Lecz dopiero gdy samoloty zeszły na niższy pułap,
powstała szansa ich zestrzelenia. Szczęśliwy traf zdarzył, że pierwszy
samolot stanął w płomieniach już o godzinie 4.40. W ciągu dnia dwa
inne odleciały ku granicy ze smugą dymu 1 2 2 .
W ostrych walkach z napierającymi dywizjami niemieckimi cofał
się wysunięty ku granicy 28 pułk strzelców kaniowskich ppłka Wincen­
tego Kurka i I dywizjon artylerii 10 pal z Łodzi. Przydzielony do niego
batalion ON „Kępno" napotkał na swych tyłach nieprzyjaciela, który
opanował most na Prośnie. Dopiero 3 kompania ON pod dowództwem
kapitana (NN) z działkiem ppanc. rozbija wysunięty samochód pan­
cerny wroga i otwiera drogę. Pod wieczór wszystkie siły oddziału wy-
208
dzielonego płka J. Zientarskiego cofnęły się na linię Prosny. Jednak
w czasie wycofywania się I batalion 28 pułku mjra M. Kubalskiego zo­
stał zaskoczony przez zmotoryzowany oddział rozpoznawczy i utracił
działo pułkowe oraz tabor. Reszta pułku oraz oba bataliony ON zo­
stały mocno poszczerbione. Na nową pozycję opóźniającą nie dołączył
5 szwadron 1 pułku kawalerii KOP rtm. K. Mineckiego, który uwikłał
się w walkę z 10 dywizją niemiecką i wpadł do niewoli.
W pasie działania 10 Łódzkiej Dywizji Piechoty rozwinęło się na­
tarcie 8 armii niemieckiej gen. Blaskowitza w sile czterech dywizji pie­
choty w I rzucie. Na styk z 28 DP w kierunku Bolesławca uderzała
1 dywizja lekka w składzie 230 czołgów i 36 samochodów pancer­
nych n\
Dalej na południe oddział wydzielony płka dypl. J. Grobickiego
stoczył siłami 1 pułku kawalerii KOP podpułkownika F. Kopcia po­
myślną walkę z pułkiem SS Leibstandarte „Adolf Hitler" i 1 dywizją
lekką w rejonie Bolesławca, niszcząc 7 czołgów i 5 motocykli oraz za­
dając Niemcom duże straty w zabitych i rannych 1 2 \ Po przekroczeniu
granicy wróg musiał każdy krok opłacać obficie krwią. Grupa płka Gro­
bickiego do zmierzchu utrzymała się w rejonie lasów Krajanka—Par-
cice, po czym wycofała się na Walichnowy. 92 kompania czołgów roz­
poznawczych pod dowództwem kpt. Władysława Iwanowskiego, wzmoc­
niona kompanią kolarzy, przez cały dzień opóźniała nieprzyjaciela po
osi Wieruszów—Sokolniki 125 .
Pod wieczór po odskoku kawalerii na Sokolniki—Walichnowy wy­
szło przeciwnatarcie batalionu ON „Wieluń I" kpt. S. Faczyńskiego.
Kompania „Wieruszów" pod dowództwem por. Wiktora Sasa wy­
rusza z lizjery lasu Krajanka. Nieprzyjaciel usadowił się na zachód od
wsi Czastary, na skraju lasu Mieleszyn.
Jest godzina 17, słońce chyli się ku zachodowi. Kompania, poprze­
dzana patrolami, posuwa się otwartym polem na południe, skąd nie­
przyjaciel przekroczył granicę. Już niedaleko las Nalepa. Wtem ogień
karabinów maszynowych przygważdża wszystkich do ziemi.
— Naprzód! — woła dowódca.
Muszą wyprzeć wroga ze skrawka zajętej ziemi. Tylko oh jeden nie
padł przed serią. Nie pochylając nawet głowy, kroczy po ściernisku,
z pistoletem w ręku.
— Offiziere schiessen! Strzelać do oficerów! — rozlegają się krzy­
kliwe komendy niemieckich dowódców. Słychać je w polskiej linii.
Zagrała nowa seria ognia. Wtem por. Sas zachwiał się, wydał okrzyk
bólu i padł śmiertelnie ranny. Za chwilę los jego podzielił w nowiutkim,
lśniącym mundurze ppor. Zajdel. Kapral Mika podczołgał się do do-
14 — Bitwy polskiego Września, tom I 209
wódcy kompanii, lecz celny strzał przeszył mu kręgosłup i unieruchomił
do nocy. Wielu zabitych i rannych zaścieliło pole pierwszej walki ba­
talionu „Wieluń I". Pośród innych padł na własnym zagonie ziemi
szer. Stefan Zimoch 1 2 6 , jakby realizując wskazanie poety z kwietnia pa­
miętnego 1939 roku:
Kiedy przyjdą podpalić dom,
ten w którym mieszkasz — Polskę,
kiedy rzucą przed siebie grom,
kiedy ruszą żelaznym wojskiem
i pod drzwiami staną, i nocą
kolbami w drzwi zatomocą —
ty, ze snu podnosząc skroń,
stań u drzwi!
Bagnet na broń!
Trzeba krwi! I 2 7
Po tej krwawej kąpieli kompania pod dowództwem por. Zenona
Polaka wycofała się za grupą na pośrednią linię opóźniania Sokolniki—
Walichnowy.
Działania pozostałych dwóch dywizji (28 i 30) miały także mane­
wrowy charakter. Na odcinku 28 dywizji placówki i czaty 36 pułku Legii
Akademickiej pod dowództwem ppłka dypl. K. Ziemskiego do południa
powstrzymywały natarcia rozpoznawcze niemieckiej 1 dywizji lekkiej,
której gros kierowało się na Bolesławiec, na OW płka Grobickiego.
W gęstej mgle pada śmiertelnie ranny por. Kamiński, dowódca kom­
panii rozpoznawczej. Dopiero po południu czołgi i piechota zmotory­
zowana Niemców uderzyły na stanowiska obronne pułku na linii
Mokrsko—Wierzbie, które utrzymały się do zmroku 12S .
Wtedy po raz pierwszy stwierdzono względną skuteczność polskich
rusznic ppanc. wydanych z magazynów mob. w chwili mobilizacji. Prze­
bijały one z odległości 300 metrów pancerze czołgów, niestety, nie uszko-
dliwiały ich ani też nie powstrzmywały w ruchu 1 2 9 . W rezultacie wielu
żołnierzy oddziałów wysuniętych pod Skomlin, i Ożarów (k. Wielunia)
znalazło śmierć pod gąsienicami rozwścieczonych oporem czołgistów
niemieckich. Pod wieczór oddział rozpoznawczy 1 DLek., korzystając
z luki między O W płka Grobickiego i 28 DP, uderzył na obronę 15 pp
w rejonie Łagiewniki—Raczyn (na północ od Wielunia), ale został
odparty.
Oddział wydzielony 30 dywizji w składzie 83 pułku piechoty
ppłka dypl. Adama Nadachowskiego z I dywizjonem 30 pal mjra S. Ni-
kodemowicza, kawalerią dywizyjną i 41 kompanią czołgów rozpoznaw­
czych w ciągu nocy poprzedzającej wybuch wojny był w marszu ku
granicy. Dopiero o godz. 2 dnia 1 września stanął on w lesie Parzy-
miechy. Wieś była pogrążona w głębokim śnie. Obecność oddziału w tym
rejonie była absolutnym zaskoczeniem dla Niemców, którzy wiedzieli,
że między Wieruszowem a Częstochową nie ma regularnych jednostek
wojskowych, i gotowali się do zajęcia terenu aż po Wartę bez walki.
Bitwa rozwinęła się przy wkraczaniu 9 kompanii por. R. Gordona
do m. Parzymiechy, gdzie natknięto się na Niemców. Polacy zostali
wyparci ze wsi, lecz gdy nieprzyjaciel w pościgu za polską kompanią
wyszedł na, otwarte pole, został z powrotem spędzony do wsi ogniem
piechoty i artylerii, pozostawiając na przedpolu licznych zabitych i ran­
nych. Następne natarcie rozpoczęli oni około godz. 10 przy wsparciu
3—4 dywizjonów artylerii.
W celu odciążenia broniącego się II batalionu 83 pp mjra St. Kali­
nowskiego wyszło o godz. 11 natarcie III batalionu 83 pp mjra M. Olę-
derczyka przy wsparciu 2 i 3 baterii 30 pal. Doszło ono na kilometr od
Parzymiechów wzdłuż drogi leśnej, po czym zostało zatrzymane. Za­
cięte walki rozgrywały się pod Rozalinem, gdzie I batalion mjra Giera-
nowskiego wraz z 41 komp. czołgów rozp. przeprowadził trzy przeciw-
uderzenia, utrzymując się na południowym skraju lasu Rozalin u o .
Zacięty i bohaterski opór 83 pp powstrzymał natarcie 19 dywizji
niemieckiej na najważniejszym kierunku do przepraw przez Wartę pod
Działoszynem i opóźnił ją o przeszło 24 godziny, zadając jej znaczne
straty. Własne straty dywizji w tym dniu wynosiły około 400 zabitych,
rannych i zaginionych, w tym 4 dowódców kompanii i 2 dowódców
plutonów m . W nocy pułk odszedł do rejonu Działoszyna.
Natomiast silne naloty bombowe nieprzyjaciela trapiły wojsko głów­
nie w rejonie odwodów, dowództw i stanowisk ogniowych artylerii. Już
w pierwszych kwadransach wojny w płomieniach stanęły Wieluń i Wi­
dawa w obrębie pozycji 28 dywizji oraz Działoszyn i Pajęczno na odcinku
30 dywizji.
Wielką niespodziankę 1 września sprawiła Wołyńska Brygada Kawa­
lerii swoją całodzienną walką z 4 dywizją pancerną wroga, w której
zniszczono wiele czołgów i wozów bojowych nieprzyjaciela. Wiadomość
tę gen. Rómmel przekazał do Warszawy, stwierdzając, że „z czołgami
wojsko bije się dobrze". Żądał natomiast przysłania brakujących jed­
nostkom baterii przeciwlotniczych.
Zgodnie z przyjętą taktyką zaczepnego działania, dowódca armii
rozkazał gen. Dindorfowi-Ankowiczowi wyprowadzić z rejonu Siera­
dza pozostałe dwa pułki dywizji (30 i 31 p), aby z lasów Brąszewice
uderzyć na angażującego się zbytnio nieprzyjaciela. W Sieradzu pozo­
stał tylko 4 batalion strzelców. Ogołocenie pozycji głównego oporu na
211
 Warcie wydawało się nie przedstawiać większego ryzyka, gdyż pod
Łaskiem kończyła wyładowanie z transportów kolejowych 2 dywizja
piechoty Legionów.
2 września punkt ciężkości walk obronnych przesunął się na południe.
Stojąca obronnie w łuku Warty 30 dywizja od rana znalazła się pod
ogniem artylerii 18 i 19 dywizji niemieckiej i pod bombami lotnictwa.
Przed południem Luftwaffe zbombardowała po raz drugi bardzo silnie
Działoszyn oraz tor kolejowy Działoszyn—Siemkowice. Szczęściem oba
pociągi pancerne (52 i 53), z których jeden wziął udział w»bitwie pod
Mokrą, znalazły się na północ od zbombardowanego odcinka. Około
godziny 14 ciężka artyleria niemiecka zaczęła ostrzeliwać stanowiska
artylerii 30 dywizji, a około godziny 16 Niemcy przeszli do natarcia
na całym froncie.
Pierwszy wyłom udało się im zrobić na odcinku 82 pp ppłka dypl.
Chruściela na kolanie Warty, w rejonie Bobrownik. Przeciwuderzenie
1 batalionu pułku wyrzuciło Niemców za rzekę, przy czym na polu
walki polegli dowódca batalionu mjr Z. Rosiński i dowódca 8 kompanii
por. Żaczek. Jednak powodzenie polskie nie utrzymało się na długo:
do wieczora całe kolano Warty znalazło się w ręku wroga — przy du­
żych stratach z jego strony.
Odcinek 84 pp pod dowództwem płka dypl. S. Sztarejki pod Dzia­
łoszynem trzymał się dłużej, a 19 niemiecka dywizja poniosła tam znaczne
straty jeszcze koło południa. Dwa bataliony niemieckie dostały się pod
skoncentrowany ogień polskich dwóch dywizjonów artylerii pod miej­
scowością Raciszyn. W toku dalszej walki zdarzył się na stanowisku
2 baterii 30 dac epizod godny zanotowania. Pod huraganowym ogniem
niemieckiej artylerii obsługa tej baterii opuściła stanowisko, i to w mo­
mencie gdy z punktu obserwacyjnego szła komenda dowódcy baterii,
Bolesława Grona, do wykonania ognia. W tej sytuacji na stanowisku
zjawił się szef baterii, ogniomistrz Małyszczak, który przy pomocy
kpr. Pawluka zebrał jezdnych, telefonistów i kilku kanonierów z obsługi
dział i wykonał nakazany ogień.
Wieczorem 84 pp zaczął przegrupowywać się w kierunku na Pajęczno.
Wyczerpana walką 19 dywizja niemiecka nie ścigała. Generał Cehak
zamierzał w nocy uderzyć na Niemców, lecz rozkaz dowódcy armii na­
kazywał wycofanie się na zasadniczą linię oporu pod Szczercowem. Wo­
łyńska Brygada Kawalerii i w tym dniu powstrzymywała 4 dywizję pan­
cerną pod Ostrowami na południowym skrzydle armii.
Tymczasem na północy oddział wydzielony płka Zientarskiego trzy­
mał Prosnę od Grabowa po Węglewice. W lewo od niego płk Grobicki
212
opóźniał siły 10 i 17 dywizji niemieckiej, kierujące się z Kępna i Wieru­
szowa wprost na Sieradz. Polacy nie odczuwali większego nacisku od
czoła. Jedynie na północnym skrzydle oddziały 24 dywizji niemieckiej
natarły na Grabów i utworzyły na wschodnim brzegu Prosny przed-
moście. Zgodnie z zaczepną taktyką walki, gen. Dindorf-Ankowicz po­
stanowił odrzucić nieprzyjaciela siłami zebranych w lesie Brąszewice—
Włocin 30 i 31 pp, ale musiał zrezygnować z tego zamiaru, ponieważ
otrzymał rozkaz odejścia całością sił na Wartę. To Naczelne Dowództwo
upierało się przy obsadzaniu linii głównego oporu i odtworzeniu
odwodu.
Oderwanie się od nieprzyjaciela nie nastręczało trudności, zważyw­
szy na ślimacze tempo marszu niemieckiej piechoty. Oddział wydzic
lony Zientarskiego (28 pp, 1/10 pal baony ON „Ostrzeszów" i „Kępno")
odszedł spokojnie pod osłoną głównych sił dywizji. Dla osłonięcia gru­
py płka Grobickiego wysunięto pod Złoczew 4 batalion strzelców
mjra W. Mischkego, przewidziany następnie dla Kresowej Brygady Ka­
walerii, która wyładowywała się z transportów kolejowych pod Szad­
kiem. OW płka Grobickiego (głównie 1 p. kaw. KOP) dotarł do Dębo-
łęki i przekroczył Wartę pod Beleniem, a następnie rozlokował się
w lesie m. Zygmuntów jako odwód 10 DP.
W tym położeniu, gdy pozostałe oddziały łódzkiej dywizji wykony­
wały marsz na przygotowane pozycje nad Wartą, gdzie spodziewały
się zaznać choć dnia odpoczynku, nadszedł o północy z 2 na 3 września
rozkaz Naczelnego Dowództwa, aby zatrzymać gros sił dywizji na tak
zwanym „przedmościu" sieradzkim, na zachód od Warty. Ponieważ
była to jakby zapowiedź uderzenia od północy sił armii „Poznań", roz­
kaz ten wydawał się dla armii „Łódź" bardzo korzystny. Dla podania
ręki poznaniakom miał być skierowany w rejon Błaszek, o. 25 kilome­
trów na północny zachód od Sieradza, oddział wydzielony. Ale zarówno
dowództwa jednostek, jak i oddziały znajdowały się w ruchu, a nie po­
siadając połączeń radiowych, zmienione rozkazy otrzymały dopiero
po osiągnięciu (nieaktualnych już) celów marszowych. Tak więc na
skrwawione i poodparzane nogi piechurów zwalało się brzemię dodatko­
wego wysiłku.
28 pp ppłka Kurka zajął pozycję między Dzierzązną i Okupnikami
w porządku, choć w znacznie uszczuplonym składzie. 31 pułk ppłka Wnuka
wykonywał przejściowe zadanie osłony wycofującej się dywizji od pół­
nocy, na linii Błaszki—Żelisław—Gruszczyce. Ale wobec nowego rozkazu,
który zatrzymywał pułk na przedmościu w rejonie Gruszczyce—Smardzew,
I batalion 31 pp pomaszerował na Sieradz, aby bodaj że szkieletowo
213
 obsadzić stanowiska obrony. Równocześnie 1 kompania kpt. W. Czyża
odeszła do Błaszek w pobliże armii „Poznań". 30 pp ppłka Szmyda,
który miał już za sobą 50-kilometrowy marsz do Brąszewic i dodatkowo
wykonał rano 3 września nieudany wypad na zachód, forsownym mar­
szem dążył z powrotem, ale nie na Beleń i Strońsko (gdzie się znajdo­
wał jego odcinek obrony), lecz na Sieradz, aby częścią sił obsadzić pod
Męką i Piaskami odcinek nieobecnego 31 pp. Z kolei dowódca armii,
obawiając się, że łódzka dywizja nie zdoła własnymi siłami obsadzić
okopów nad Wartą, z obwodu armii wysłał 4 pp Leg. pod dowódz­
twem płka B. Laliczyńskiego, aby „podparł" łódzką „dziesiątkę" od
tyłu. W rezultacie wieczorem 3 września, przy ogólnym braku sił, w tym
samym punkcie pod Męką i Piaskami zeszły się trzy jednostki: części
30 i 31 pp oraz cały 4 pp Leg. W lesie Ruda ulokowała się czwarta jed­
nostka: Bataliony ON „Kępno" i „Ostrzeszów" l 3 2 .
Lecz to nie koniec gwałtownych i jałowych poruszeń wojska w re­
jonie Sieradza. Batalion 31 pp, zastawszy na stanowiskach obronnych
swego południowego sąsiada, otrzymał rozkaz powrotu na przedmoście
pod Jeziorami, aby zwolnić stamtąd 4 batalion strzelców, który miał
dążyć szybkimi marszami do macierzystej brygady pod Glinno, na pół­
nocy odcinka. Jednak pod Jeziorami i ten batalion nie zagościł długo,
gdyż 4 września o świcie nadszedł rozkaz likwidujący przedmoście.
W świetle tego rozkazu I batalion 31 pp wykonał począwszy od 2 września
cztery zupełnie zbędne przemarsze.
Innego rodzaju trudności wystąpiły na odcinku 28 dywizji. Generał
Bończa-Uzdowski otrzymał rozkaz odejścia ze swą dywizją od razu na
linię głównego oporu na Widawce pod Chrząstawą. Niestety, na kie­
runku Wielunia zaznaczał się coraz silniejszy nacisk części pancernych
1 dywizji lekkiej, które już nadwerężyły wysunięte oddziały 36 pułku
Legii Akademickiej. Czołgi obchodziły też dywizję od północy, gdzie
wycofywały się jakoby pobite bataliony ON „Wieluń". W tych warun­
kach dywizja nie mogła w ciągu jednej nocy wykonać w szykach bojo­
wych przeszło 40-kilometrowego marszu do swych zasadniczych stano­
wisk obronnych. Wobec tego generał po walkach w rejonie Wielunia
zarządził na dzień 3 września obsadzenie linii przejściowej na Warcie
między Burzeninem i Konopnicą.
Najwcześniej Wartę osiągnął 72 pułk piechoty ppłka Chrobaczyń-
skiego. Jego dwa bataliony obsadziły bez przeszkód nakazane odcinki
pod Rychłocicami i Konopnicą. III batalion podszedł do rzeki dopiero
o 8 rano 3 września w chwili, gdy most trafiony bombą wyleciał w po­
wietrze. Batalion ten mając przed sobą rzekę został napadnięty przez
214
silny podjazd niemiecki. Napad odparto, ale w czasie przeprawy przez
Wartę w bród batalion stracił tabor i część sprzętu.
Po południu wyszło na Rychłocice natarcie nieprzyjaciela wsparte
czołgami. Trafiło ono na II batalion 72 pp. Natarcie to odparto i nie
pozwolono do wieczora sforsować Niemcom Warty, ale w czasie jed­
nego z przeciwuderzeń polegli dowódca II batalionu, mjr St. Jaszczuk,
dowódca 6 kompanii — por. rez. Szczepański oraz wielu podoficerów
i szeregowych. W nocy 72 pułk bez przeszkód oderwał się od nieprzy­
jaciela i zajął pozycję głównego oporu na Widawce.
O wiele cięższą przeprawę miał 15 pułk piechoty. Jego II batalion
przeszedł przez Wartę pod Burzeninem około południa bez większych
przeszkód ze strony nieprzyjaciela. Natomiast I batalion został zbom­
bardowany, a w czasie przekraczania Warty przez most pod Rychłoci­
cami — napadnięty przez podjazd pancerny 1 D.Lek. — poniósł duże
straty. W czasie przeprawy pod Rychłocicami został ciężko ranny do­
wódca pułku, płk W. Fraczek. Dowództwo po nim objął mjr J. Rataj­
czak, dowódca I baonu.
III batalion 15 pp został związany w ciężkich walkach z szybkimi
oddziałami rozpoznawczymi nieprzyjaciela pod Stolcem, 10 kilometrów
na zachód od Warty. Poprzedniej nocy batalion ten został osłabiony
napadem silnego oddziału dywersantów niemieckich, którzy wywołali
duże zamieszanie i uprowadzili jednego z dowódców kompanii. W czasie
marszu doszło do starcia z większą grupą wozów pancernych 1 dywizji
lekkiej przeciwnika. Silny ogień działek przeciwpancernych i strzela­
jącej na wprost 6 baterii 28 pal kpt. L. Kowalca rozbił kilkanaście czoł­
gów i wywalczył swobodną przeprawę batalionu przez Wartę l 3 3 . W nocy
z 3 na 4 września batalion ten stanął na swoich pozycjach nad Widawką,
gdzie już wcześniej zostały skierowane pozostałe dwa bataliony, aby nie
pozwolić się ubiec licznie na tym kierunku działającej broni pancernej
i zmotoryzowanej nieprzyjaciela.
36 pułk Legii Akademickiej ubezpieczał odmarsz dywizji w miejsco­
wości Wielgie i wycofywał się ostatni przez most pod Rychłocicami.
Objął on też obronę Warty po II batalionie 15 pp, który jako pierwszy
skierowano pospiesznie do obsadzenia głównej pozycji pułku na Wi­
dawce, odcinek Pstrokonie—Górki. Do wieczora 36 pp LA z powo­
dzeniem odpierał ataki 17 dywizji piechoty i 1 dywizji lekkiej pod Sie-
miechowem, zadając Niemcom straty i biorąc jeńców. Ogień artylerii
niemieckiej zniszczył jedno działo 28 pal wraz z obsługą. Wieczorem
pułk oderwał się od nieprzyjaciela i skierował na wyznaczony odcinek
obrony stałej. W czasie marszu niektóre oddziały pułku porozrywały
215
się z powodu zatarasowania dróg tłumami uchodźców, przez które
134
trzeba było przebijać się siłą .
Tak więc 28 dywizja osiągnęła linię ostatecznego oporu od Pstro-
koni po Chrząstawę w luźnych i przemieszanych grupach, mając po­
ważnie nadszarpnięte trzy bataliony. W tych warunkach dowódca dy­
wizji zameldował dowódcy armii, że nie bierze odpowiedzialności za
trwałość obrony na swoim odcinku. Wobec tego gen. Rómmel pchnął
4 września o północy 4 pp Leg. spod Sieradza na wzmocnienie tej
dywizji, zapominając, że bliżej (pod Łaskiem) stał 3 pp Leg. ppłka Berka.
Szczęściem dla 28 DP pod wieczór tego dnia dał się zauważyć na jej
przedpolu ruch kolumn pancernych i zmotoryzowanych wroga. To 1 dy­
wizja lekka opuszczała rejon Widawy i przechodziła marszem pozafron-
towym przez Radomsko w Koneckie, w obszar operacyjny armii
„Prusy" 135 .
Natomiast 30 dywizja gen. Cehaka dawała sobie świetnie radę z na­
pierającymi na nią dwiema dywizjami niemieckimi. Jedynie tylko prze­
dzieranie się po nocy przez tłumy uchodźców wyczerpywało siły i nerwy
wojska. Swoje pozycje pod Działoszynem dywizja zdołała opuścić tak
skrycie, że nieprzyjaciel, niczego nie podejrzewając, zorganizował natar­
cie i na opuszczone stanowiska Polaków przeprowadził przygotowanie
artyleryjskie oraz lotnicze. Huk dział i detonacje bomb doszły uszu
wycofujących się już daleko na północy. Tym się też tłumaczy, że
w ciągu całego dnia 3 września i w nocy z 3 na 4 Niemcy nie nawiązali
z dywizją styczności. Wieczorem 3 września cała pozycja na Widawce
pod Szczercowem została obsadzona. Tylko lotnictwo bombardowało
wciąż przepełnione uchodźcami drogi.
Odrębne ognisko walki z masą pancerną wroga wytwarzało się pod
Piotrkowem Trybunalskim.
Tymczasem wielki dramat armii „Łódź" nabrzmiewał na północy.
Kresowa Brygada Kawalerii pod dowództwem płka Hanki-Kuleszy nie
miała wciąż jeszcze na miejscu wszystkich swoich oddziałów, przede
wszystkim zaś trzech baterii artylerii oraz czterech szwadronów linio­
wych i szwadronu ckm. Ale i te oddziały, które przybyły z transportów,
nie zaznały spokoju. Ciągłe bombardowania lotnicze i pożary wiosek
dookoła stanowisk wyczekiwania w rejonie Szadka wyczerpywały ludzi
i płoszyły konie. Dopiero 3 września o godz. 3.45 po południu wyruszył
20 pułk ułanów płka dypl. Kunachowicza z 1 baterią 13 dak-u kpt. M. Le­
wandowskiego w kierunku miejscowości Warta'. Niestety, silny nalot
kilkudziesięciu bombowców zaskoczył kolumnę, zadał jej straty i roz-
216
prószył na kilka godzin. Dopiero 4 września rano płk Kulesza wyszedł
całością swych sił na lewy brzeg Warty, pozostawiając na jej prawym
brzegu 6 pułk strzelców konnych pod dowództwem ppłka dypl. S. Mos-
sora. Około godziny 8 nieprzyjaciel nawiązał styczność bojową z 22 puł­
kiem ułanów, a 2 bateria konna kpt. H. Gąseckiego otworzyła ogień
do wyłaniającego się o 6 kilometrów na zachód od Warty nieprzyjaciela.
Około godziny 10 odezwały się niemieckie działa, a piechota w sile
około dwóch batalionów zaczęła się przesuwać przed frontem 20 pułku
ułanów płka dypl. W. Płonki. Na odcinku 22 pułku ułanów rozwinęła
się 42 kompania czołgów rozpoznawczych i weszła do akcji. Już przed­
tem szpica pod dowództwem ppor. W. Zdyba starła się z wrogiem.
Niemcy w panice opuszczali pojazdy i kryli się w opłotkach wsi Pro-
boszczowice. Niestety, brygada nie zdołała całością wejść w rytm walki.
O godzinie 10.30 płk Kulesza wycofał za rzekę najpierw dywizjon arty­
lerii konnej, a między godziną 12.30 a 14 uczyniła to cała brygada.
Bezpośrednio potem dowódca dał brygadzie rozkaz odejścia do po­
przednio zajmowanego rejonu pod Szadek, blisko 20 km na wschód od
Warty 1 3 6 . Sam zaś wraz z szefem sztabu zameldował się u gen. Rómmla,
o 50 km od pola bitwy, na pół dnia pozbawiając brygadę dowództwa 1 3 7 ,
a walczącą ciężko nad Wartą 10 dywizję — wojska.
Wkrótce na zachodnim brzegu Warty pojawiły się oddziały dywizji
niemieckiej. W rejonie miejscowości Warta prowadzi przez główne ko­
ryto rzeki, jej dopływy, ramiona i mokradła sześć mostów. Około go­
dziny 17 niemieckim patrolom saperskim udało się przedostać do nie­
naruszonych mostów i opanować je. W czasie przejazdu brygady polscy
saperzy jakoby przystępowali do ich wysadzenia, lecz gdy zjawili się
Niemcy, mosty stały nie uszkodzone. Czy było to niedołęstwo, czy wszę­
dzie obecna dywersja? Nikt tego nie zdołał sprawdzić.
Do najbliższego mostu pobiegł na czele drużyny saperów dowódca
10 batalionu saperów mjr L. Siemiński. Z naprzeciwka groblą nadbie­
gali Niemcy. Gdy major zbliżył się do mostu, aby go wysadzić, nieprzy­
jaciel otworzył celny ogień z broni maszynowej. Padł dowódca saperów,
138
śmierć znaleźli towarzyszący mu saperzy . Za niewysadzenie mostów
na Warcie winę ponosi sztab armii, który zastrzegł sobie podanie hasła
139
wykonawczego .
4 września, przed zmrokiem, artyleria niemiecka otworzyła ogień
na stanowiska polskie w rejonie Dzierzązny i Włynia. Pod jego osłoną
piechota niemiecka przeprawiła się przez Wartę i posunęła się na bez­
pośrednią odległość do tych wsi. Warta — spiętrzona przed kilku dniami
do dużej przeszkody wodnej — stała się nagle płytką, łatwą do przej­
ścia strugą. Cztery kilometry dalej na północ 24 dywizja niemiecka po
217
 opanowaniu wsi Mikołąjewice przystąpiła do przeprawy przez rzekę
naprceciwko wsi Glinno, bronionej przez dwa plutony 28 pp w przy-
gotowanych tutaj schronach betonowych. Cidy przeprawiona na łodziach
gumowych piechota niemiecka zbliżyła się na odległość 300 metrów
od wsi, osad/ił ją w miejscu silny ogień karabinów maszynowych z pol­
skich bunkrów. Artyleria niemiecka trzymała polskie umocnienia pod
ogniem, ale nie mogła ich rozbić. Dopiero od strony wsi Brzeg nad­
ciągnęły czołgi i uderzyły na bunkry z tyłu. Załoga polska broniła się
do ostatniego żołnierza. Obrońcy Glinna w liczbie 36, w tym dwóch
oficerów, zostali przez mieszkańców pochowani na skrzyżowaniu dróg
w tej wiosce 14°.
Pod osłoną nocy Niemcy zaczęli przenikać przez słabo obsadzone
pozycje polskie, mimo iż I dywizjon 10 pal mjra Jana Sawickiego okła­
dał intensywnym ogniem ich miejsca zbiórek i podstawy wyjściowe.
Podpułkownik Kurek skierował tu 8 kompanię odwodową por. A. Po­
gorzelskiego. Niestety, natarcie jej załamało się pod ogniem nieprzy­
jaciela, który już zajął Glinno. Ponieważ niski stan kompanii, wyno­
szący ledwie 50 ludzi, nie pozwolił na powtórzenie ataku, dowódca jej
utworzył rygiel zabezpieczający północne skrzydło pułku.
Nie lepiej działo się w środkowej części odcinka dywizji. Bezuży­
teczny kontredans polskich pułków i batalionów na przedpolu Sieradza
doprowadził do tego, że obsadzenie pozycji zasadniczego oporu nie zo­
stało przez 10 dywizję należycie przeprowadzone. I batalion 31 pp wy­
ruszył z Jezior rano 4 września i o godzinie 8 przeszedł mostem drogo­
wym przez Wartę, opędzając się przed patrolami pancernymi nieprzy­
jaciela. Przeszedł też 4 baon strzelców mjra Mischkego. Po drodze
dołączył III batalion 31 pułku mjra R. Borysowicza. Niedługo potem
oba mosty: drogowy i kolejowy, zostały wysadzone, gdyż do Sieradza
podchodzili Niemcy w większej sile. Około południa I batalion zaczął
zajmować przygotowane stanowiska, ale jakież było zdziwienie jego do­
wódcy, mjra B. Raczkowskiego, kiedy zastał pod Mnichowem Niemców.
Ponieważ miał on już dwie kompanie rozwinięte, a trzecia kapitana
Czyża jeszcze nie wróciła z Błaszek, był wobec nieprzyjaciela bezsilny.
Ten sukces szpicy 10 niemieckiej dywizji odbił się niepomyślnie na
dalszym obsadzaniu pozycji. II batalion 31 pułku mjra A. Zwolińskiego,
przeszedłszy przez Wartę pod Biskupicami (na północ od Sieradza),
dostał się pod ostrzał artylerii i pod flankowy ogień maszynowy z re­
jonu Mnichowa, wskutek czego poniósł duże straty. Po południu
ppłk Wnuk wysłał ze swego odwodu pod Mnichów 9 kompanię. Rów­
nic/ batalion ON „Kępno" otrzymał rozkaz uderzenia na nieprzyja­
ciela Natarcie wsparte zaledwie pięcioma pociskami artylerii ciężkiej
 i czterema tankietkami wyparło Niemców z Mnichowa, ale zdołali się
oni utrzymać na wale rzecznym .
M1
30 pułk piechoty nie dał się uprzedzić na pozycji przeciwnikowi,
jednak i jego gotowość do obrony uległa opóźnieniu, gdyż musiał
I swym batalionem obsadzić stanowiska 31 pp w czasie, gdy ten prze­
bywał na przedmościu sieradzkim. Około południa 4 września zaczęły
się na przedpolu za Wartą pokazywać patrole 17 dywizji niemieckiej,
artyleria zaś wroga przystąpiła do ześrodkowań ogniowych na Beleń
i Strońsko. W czasie jednej z nawał został zasypany w schronie bojo­
wym ppłk W. Szmyd. Dowództwo pułku przejął mjr B. Kamiński, a po
nim przysłany ze sztabu armii ppłk dypl. Rutkowski, który dowodził
tym pułkiem do marca 1939 roku.
Na 30-kilometrowym froncie łódzkiej dywizji gen. Dindorfa-Anko-
wicza rozwijało się natarcie trzech dywizji 8 armii niemieckiej gen. Blas-
kowitza.
Dowódca armii „Łódź" przyjmował rozgrywające się w 10 dywizji
wydarzenia z przesadnym optymizmem i w takim duchu składał wie­
czorne meldunki do Naczelnego Dowództwa. Przykrym incydentem było
tylko wycofanie się brygady kawalerii pod Szadek. Jedynie 1 bateria
13 dak pod dowództwem kpt. M. Lewandowskiego pozostała pod Dzie-
rzązną i wzięła samorzutnie udział w walkach 28 pułku z przeprawia­
jącym się przez Wartę nieprzyjacielem. Generał Rómmel zmienił do­
wódcę brygady, wyznaczając na miejsce pułkownika Kuleszy płka Gro­
bickiego, który odznaczył się świetnym opóźnianiem wroga na linii
Warty. Ponadto gen. Rómmel rozkazał wzmocnić siły brygady 1 puł­
kiem kawalerii KOP i w ciągu nocy z 4 na 5 powrócić nad Wartę, gdzie
weszła ona ponownie obok 10 DP w skład GO gen. Dindorfa-Anko-
wicza.
Nocy tej i Niemcy nie spali. Generał Blaskowitz postanowił pod
osłoną ciemności sforsować Wartę na całym froncie łódzkiej „dzie­
siątki". Główny nacisk Niemców zaznaczył się tym razem na połud­
niowym odcinku dywizji pod Beleniem i Strońskiem. Już wkrótce po
zapadnięciu zmroku drobne oddziały piechoty przeszły koryto rzeki
i usadowiły się po wschodniej jej stronie, w bezpośrednim sąsiedztwie
mocno rozciągniętych pozycji polskich. W pięć minut po północy arty­
leria niemiecka, wzmocniona grupami korpuśnymi i armijnymi, otwo­
rzyła na Beleń i Strońsko potężny ogień, który trwał niemal trzy go­
dziny. Około 3 po północy ogień artylerii został wydłużony, a na Beleń
wyszło silne natarcie piechoty niemieckiej, trafiając na stanowiska III ba­
talionu i 4 kompanii 30 pułku. Mimo*strat od ognia artyleryjskiego
oddziały polskie stawiły zdecydowany opór. W zażartej walce docho-
220
dziło kilkakrotnie do starć na bagnety, powodujących obustronnie duże
straty. Wśród wielu poległych i rannych z polskiej strony zginął także
dowódca III batalionu, mjr R. Borysowicz. O świcie Niemcy zostali
częściowo odrzuceni do rzeki, lecz walka trwała dalej.
Już pierwsze wiadomości o niemieckich przygotowaniach do natar­
cia na tym odcinku zaniepokoiły gen. Dindorfa-Ankowicza. Bataliony
30 pułku były rozwinięte w jedną linię, pułk nie posiadał zatem odwodu.
Z przydzielonej artylerii na miejscu była tylko 5 bateria 10 pal, niemal
bez kabla, który w większości pozostał na przedpolu. 4 bateria uległa
rozbiciu na sąsiednim odcinku 31 pp, gdzie zbombardowane zostało
również jedno działo 105 mm baterii ciężkiej wraz z obsługą. 6 bateria
odeszła jako wsparcie 4 batalionu strzelców pod Glinno. Dowódca dy­
wizji przesunął więc pod Beleń III batalion i batalion marszowy 31 pp
oraz grupę płka Grobickiego (dowodzoną wówczas przez ppłka Kopcia)
wraz z przybyłą świeżo kompanią czołgów rozpoznawczych nr 32. Po­
nadto gen. Dindorf-Ankowicz zwrócił się do dowódcy armii z prośbą
o rzucenie z powrotem pod Strońsko zgrupowania płka Laliczyńskiego,
skierowanego przed 12 godzinami do 28 dywizji pod Widawę.
Wypadki pod Beleniem zachwiały dotychczasowy spokój dowódcy
armii „Łódź". Począwszy od tej krytycznej nocy zaczyna on nalegać
na Naczelne Dowództwo o przyspieszenie działań odciążających na obu
skrzydłach armii: od północy siłami armii „Poznań" i pod Piotrko­
wem — siłami odwodowej armii „Prusy". W wyniku tych nalegań
około godziny 3 w nocy nadszedł z Naczelnego Dowództwa telegram,
zapowiadający działania zaczepne generałów Kutrzeby i Dęba-Bierna-
ckiego oraz nakazujący, by armia „Łódź" utrzymała się na Warcie
i Widawce do nocy z 5 na 6 września.
O świcie dnia 5 września dochodzi do punktu kulminacyjnego bitwy
nad Wartą, która rozgorzała na 40-kilometrowym froncie od Popowa
na północy do Strońska na południu. Kresowa Brygada Kawalerii pod
nowym dowództwem płka Grobickiego zajęła stanowiska na północ od
Glinna, na wolnym skrzydle 10 dywizji, 6 pułk strzelców konnych
sięgnął 5 kilometrów dalej na północ, aż do Popowa, gdzie miał się
przeprawić przez Wartę i uderzyć na dążącego do oskrzydlenia polskiej
obrony nieprzyjaciela. Kiedy dwa szwadrony tego pułku znalazły się
na lewym brzegu rzeki, o godzinie 8.30 na szosie do Uniejowa ukazała
się duża kolumna niemiecka. Podpułkownik Mossor rozwinął niezwłocz­
nie pułk wzdłuż rzeki na północ od Popowa i wziął kolumnę nie­
miecką pod ogień broni ręcznej i maszynowej oraz działek przeciw­
pancernych. Przeciwnik rozwinął się także i otworzył ogień. Ta walka
ogniowa poprzez rzekę trwała prawie do południa, lecz przyjęła nie-
221
 pomyślny obrót dla Polaków. Niemcom przyszła z pomocą eskadra lot­
nicza, która ogniem broni pokładowej zadała pułkowi straty w ludziach
i koniach.
Około godziny 11.30 na wschodnim brzegu Warty pojawiła się nie­
spodziewanie piechota świeżo wprowadzonej 30 niemieckiej dywizji,
obchodząc południowe skrzydło i tyły 6 psk. Podpułkownik Mossor
nakazał swoim szwadronom wycofać się na wzgórze na wschód od
Popowa. Jednak oderwanie się związanych w walce ogniowej oddzia­
łów było bardzo trudne i pociągnęło za sobą spore straty w zabitych
i rannych. Z dwóch szwadronów wysłanych na lewy brzeg powrócił
tylko 2 szwadron. 4 szwadron, skierowany na Uniejów w celu nawią­
zania łączności z armią „Poznań", która miała interweniować na lewe
skrzydło 8 armii, zginął bez śladu. Po tej porażce 6 psk otrzymał
rozkaz wycofania się na północny zachód od Szadka.
Z pozostałych dwóch pułków brygady 20 pułk ułanów zajął stano­
wiska obronne na północ od Glinna, natomiast 22 rozwinął się w dru­
gim rzucie na wschód od tej miejscowości. O godz. 3 z nieznanych
powodów 20 p.uł. został wycofany z linii poza 22 p.uł. Na Glinno
uderzył 4 batalion strzelców, wsparty ogniem 6 baterii 10 pal por. rez.
M. Siwińskiego i walczącą tu już wcześniej baterią konną kpt. Lewan­
dowskiego. O godzinie 9 ruszyło natarcie batalionu.
— Pięć dni żołnierz nie spał — pisze jeden z oficerów tego bata­
lionu — jadł trzy razy. Do ruchu naprzód musiałem napędzać kijem...
Ale żołnierz się nie bał — był zbyt zmęczony. Padając — zasypiał 1 4 2 .
Natarcie 4 batalionu strzelców zatrzymało posuwanie się Niemców,
zadając im straty, lecz Glinno pozostało nadal w ręku nieprzyjaciela
i przesłaniało przeprawę. Niemcy zaczęli oskrzydlać walczące pod Glin-
nem oddziały 28 pułku piechoty i 4 batalionu strzelców. Tymczasem
wzmagał się ogień artylerii niemieckiej, masakrując nie okopane od­
działy polskie. Zginął tu ppor. rez. Kaszyński i kontuzjowany został
por. rez. Z. Stasica z 4 batalionu strzelców. Około południa zaczął się
odwrót żołnierzy spod Glinna w ogniu artylerii i lotnictwa wroga. Odwrót
ten objął również oddziały 28 pułku pod Dzierzązną. Walki te odby­
wały się na oczach rozwiniętych pułków brygady.
Kiedy o godzinie 14 do dowództwa brygady nadeszły meldunki
o zagrożeniu północnego skrzydła, płk Grobicki wydał rozkaz wyco­
fania się swych pułków w rejon Szadka, aby w lasach na zachód od
143
tej miejscowości zorganizować obronę przejściową . Wszystko to działo
się w czasie, gdy dowódca armii z odległej o 50 kilometrów Łodzi mel­
dował do Warszawy, że płk Grobicki zebrał w nocy brygadę i wyrzucił
Niemców za Wartę. Dowództwo armii nie zdawało sobie sprawy, że
222
na odcinek przerzedzonego 28 pułku piechoty i Kresowej Brygady Ka­
walerii wyszła — obok 24 dywizji — nowa, 30 dywizja niemiecka
i że wobec tego słabe siły polskie nie miały żadnych szans powstrzy­
mania nacisku dwóch świeżych dywizji niemieckich, wspartych artylerią
korpuśną i miażdżącym działaniem lotnictwa.
W bliskim sąsiedztwie Sieradza Niemcy przez całą noc z 4 na
5 września trzymali się na wale rzecznym pod Mnichowem. Na rozkaz
gen. Dindorfa-Ankowicza z samego rana miała być ponowiona próba
wyrzucenia ich za rzekę. W tym celu do pomocy I batalionowi 31 pp
przyszła część II batalionu pod dowództwem kpt. Sitnego oraz pociąg
pancerny. Lecz przeciwuderzenie polskie spotkało się z zorganizowa­
nym natarciem niemieckim i załamało się w skoncentrowanym ogniu.
W rezultacie Niemcy odbili Mnichów i zaczęli kierować się na las Ruda
mimo ognia maszynowego I batalionu z południowej flanki i nawał
artyleryjskich III dywizjonu 10 pal mjra M. Borka. Około południa
niemiecka artyleria zdołała stłumić polskie źródła ogniowe, skutkiem
czego jej piechota wniknęła do lasu Ruda między I i II batalion 31 pp.
Ani dowódca pułku, ani dowódca dywizji nie mieli już w tym miejscu
żadnego odwodu, gdyż III batalion został skierowany pod Beleń. Wkrótce
po południu zdziesiątkowane i porozrywane bataliony zaczęły odpływać
na Wojsławice, gdzie się mieściło miejsce postoju dowódcy dywizji.
Pod bezpośrednim zagrożeniem niemieckiej piechoty wycofała się rów­
nież artyleria. W tych warunkach gen. Dindorf-Ankowicz zarządził od­
wrót całego swego północnego skrzydła na rzekę Ner.
Tymczasem na odcinku 30 pułku piechoty rozgorzała największa
i najdłużej trwająca bitwa obronna na Warcie. Na pole bitwy został
wezwany z Zelowa 3 pp Leg. ppłka dypl. Jana Berka, ostatni pułk
odwodowej 2 dywizji. Ze względu jednak na znaczną odległość (30 kilo­
metrów) mógł on zjawić się na polu walki dopiero w godzinach po­
południowych. Inne odwody wchodziły do przeciwnatarć w miarę goto­
wości. O godz. 8.50 szef sztabu armii, płk dypl. Pragłowski, meldował
do Naczelnego Dowództwa, że na froncie armii rozgorzała bitwa.
„Wrażenie ogólne — kończył meldunek — że dzisiaj Niemiec przystąpił
144
do poszukiwania rozstrzygnięcia" .
O świcie 5 września Niemcy przerzucili przez Wartę pod Beleniem
nowe siły, które odparły przeciwuderzenie Polaków i same przeszły
do natarcia. Równocześnie inna grupa przeprawiła się dalej na południe
i uderzyła na Strońsko. Na czołowe pozycje polskie runęła lawina żelaza
skoncentrowanej artylerii niemieckiej, która systematycznie kruszyła siły
223
 obrońców. Główne walki zogniskowały się wokół wzgórza „z wiatra­
kiem" pod Beleniem i wzgórza ,,ze stogiem siana" pod Strońskiem. Po
2—3 godzinach zmagań obrona polska została złamana, choć załogi
poszczególnych punktów oporu trwały wciąż na miejscu. Gros sił
II i III batalionu 30 pp odskoczyło do lasu Piaski—Zygmuntów, aby
zreorganizować się do przeciwuderzenia.
Nastąpiła faza polskich kontrataków na wzgórza utracone pod Be­
leniem i Strońskiem, która z nieprzerwanym natężeniem trwała do
zmroku. Pierwszy po uporządkowaniu się ruszył z lasu Zygmuntów
II batalion 30 pp kpt. K. Supińskiego. Przy wsparciu plutonu artylerii
pułkowej uderzył on o godzinie 9 na wzgórze pod Strońskiem. Ude­
rzenie to Niemcy powstrzymali z trudnością, a o godzinie 11 częściowo
odrzucili. Jednak około 70 żołnierzy z 4 i 5 kompanii usadowiło się
w zabudowaniach odbitych wzgórz i do wieczora zadawało nieprzyja­
cielowi dotkliwe straty na jego tyłach. Po zmroku większość żołnierzy
dołączyła do swoich oddziałów.
Drugie z kolei natarcie wyszło od wschodu. Było to natarcie grupy
ppłka Kopcia. Ale jego słabe bataliony Obrony Narodowej „Wieluń I"
i „Wieluń I I " niewiele mogły zdziałać wobec szczodrze wyposażonych
w broń maszynową i amunicję grup niemieckich i niemal z miejsca
zaległy w terenie pod silnym ogniem. Spieszony pułk kawalerii KOP
(który nie zdążył odejść do brygady) nacierał energicznie i poniósł duże
straty. Natarcie wspierały dwie kompanie czołgów rozpoznawczych
nr 92 i 32, lecz straciwszy znaczną część sprzętu, wycofały się wraz
z całą grupą w kierunku na Lutomiersk.
W ciągu przedpołudnia wyszło też przeciwnatarcie III batalionu
31 pp pod dowództwem mjra T. Ujwarego od północy po osi Rzechta—
Piaski i początkowo miało powodzenie. Dopiero silny ogień artyle­
ryjski zza Warty zmusił ten batalion do wycofania się w kierunku szosy
Sieradz—Zduńska Wola, zatłoczonej wycofującą się już resztą pułku.
Batalion ten został porwany prądem odwrotowym i nie powrócił na
145
pole walki . Późną nocą do sztabu armii wpłynął meldunek szefa
sztabu 10 DP, płka dypl. S. Osiki, że dywizja zebrała się w okolicach
Szadka, lecz poniosła duże straty. W ludziach wyniosły one około 40%,
w kadrze dowódczej aż 70%. Ponadto stracono 20% sprzętu artyleryj­
146
skiego i prawie cały kabel .
Tymczasem pod Strońskiem przygotowywała się największa akcja
dnia: przeciwnatarcie 4 pułku piechoty Legionów ppłka Laliczyńskiego.
Rozkaz do marszu na Strońsko otrzymał ten pułk po wykonaniu for­
sownego marszu spod Sieradza do Sędziejowic, tj. gdy miał za sobą
224
już 70 kilometrów przebytej drogi. Rozwinął się on w drugim rzucie za
28 dywizją w rejonie Sędziejowic. Artyleria zgrupowania została włą­
czona w ogólny system ogniowy dywizji i zużyła pozostały zapas kabla.
Rozkaz marszu dość szybko postawił na nogi piechurów, ale artyleria
musiała mieć kilka godzin na zwinięcie łączności, gdyż zakaz Naczel­
nego Dowództwa uniemożliwiał użycie posiadanych radiostacji. W re­
zultacie 4 pp Leg. ruszył do nakazanego celu bez artylerii. W tym czasie
nieprzyjaciel rozszerzył już wyłom i zajął Zapolice. Prawoskrzydłowy
15 pułk 28 dywizji zagiął od północy skrzydło, a kawaleria dywizyjna
ruszyła do nawiązania łączności z grupą Kopcia. Działaniem wszystkich
sił na lewym skrzydle GO gen. Dindorfa-Ankowicza miał dowodzić
płk dypl. Broniowski, dowódca PD 28 DP 1 4 7 .
O godzinie 11.30, po półtoragodzinnym oczekiwaniu na artylerię,
ppłk Laliczyński zdecydował się nacierać bez wsparcia ogniowego. Po­
siadany pluton artylerii pułkowej miał ogniem na wprost wyrzucić
Niemców z folwarku Zapolice. Skutek tego zarządzenia był natychmia­
stowy i piorunujący. Ogień bezpośredni dwóch dział mocno zachwiał
ukrytymi w zabudowaniach Niemcami, ale artyleria nieprzyjacielska zza
Warty dokonała prawie całkowitego zniszczenia plutonu, trafiając jedno
działo i zadając duże straty w ludziach i zaprzęgach. Wśród wielu za­
bitych i rannych znalazł się także dowódca plutonu artylerii por. F. Pia­
sek. Również duże straty poniósł I batalion 4 pp Leg. dostawszy się
pod flankowy ogień karabinów maszynowych znad Warty. Pod ogniem
padł między innymi ciężko ranny (następnie zmarł) dowódca batalionu,
mjr K. Olma.
Kawaleria dywizyjna 28 dywizji nie znalazła ppłka Kopcia, wdawszy
się zaś w walkę z napotkanym przeciwnikiem, poniosła duże straty.
Śmierć poniósł także jej dowódca, mjr J. Motz.
Na pomoc Niemcom dążył nowy batalion. Na stokach wzgórz między
Strońskiem i Zapolicami nastąpiło zwarcie się dwóch natarć. W rezul­
tacie pod silnym ogniem artylerii niemieckiej, któremu odpowiedziały
wreszcie polskie baterie, przeciwnicy zalegli przed sobą całkowicie wy­
czerpani. Zbliżał się nieuchronny kryzys zaciętej walki. Dowódcę nacie­
rającego pułku „czwartaków" niepokoiło jego prawe skrzydło pozo­
stające bez osłony i sąsiada. Postanowił zatem w dalszym natarciu
użyć tu swego odwodowego III batalionu mjra F. Ruszara. Batalion
ten bagnetem uderzył na maszerującą kolumnę nieprzyjaciela i rozpro­
szył ją, lecz następnie w lesie Marcelów dostał się pod silny ogień arty­
lerii z tyłu i uległ rozsypce, która ogarnęła również tabory pułku.
Wprawdzie panikę opanowano, ale w tym czasie i pozostałe dwa ba­
taliony wycofały się do lasu. W tym położeniu zapadła noc. Całkowite
15 — Bitwy polskiego Września, tom I 225
 wyczerpanie powaliło wszystkich na ziemię. Przecież zanim doszło do
walki, pułk ten przemierzył w nieustannych marszach ponad 100 kilo­
metrów! Na szczęście wyczerpani byli i Niemcy, toteż nie przedsię­
brali żadnych akcji, przeciwnie — cofnęli się do drugiego rzutu, a ich
miejsce zajął świeży batalion.
W miejscu, gdzie 4 pp Leg. ostatnim wysiłkiem powstrzymał dalsze
posuwanie się Niemców na wschodnim brzegu Warty, znajduje się
obecnie cmentarz poległych w 1939 roku „czwartaków". Po wojnie
spoczął wśród swych żołnierzy również ich dowódca, ppłk B. Laliczyń-
ski, który w ostatniej woli wyraził to pragnienie.
Dalszy pułk odwodowy 3 pp Leg. wraz z dwoma dywizjonami arty­
lerii dążył szybkim marszem do bitwy. O zmroku pułk ten osiągnął
swym czołowym batalionem rejon Zygmuntów. Ale w tym czasie działał
już ogólny rozkaz odwrotu, który wstrzymał akcję pułku, i skierował
go na szlaki odwrotowe przez Łask i Łódź oraz dalej ku północo-
-wschodowi.
W świetle tych ciężkich wydarzeń na froncie 10 łódzkiej dywizji pie­
choty powstaje pytanie, co się stało z natarciem odciążającym armii
..Poznań"? Dlaczego nie uderzała ona na skrzydła i tyły tak silnie
angażujących się w kierunku wschodnim czterech dywizji 8 armii gen. Blas-
kowitza?
Dowódca armii „Poznań", gen. Tadeusz Kutrzeba, miał stale oczy
zwrócone na swoje południowe skrzydło i czekał najstosowniejszej
chwili, aby uderzyć. W tym właśnie celu przed wybuchem wojny zostało
przygotowane przedmoście pod Kołem i Koninem, odpowiadające przed-
mościu pod Sieradzem. 3 września gen. Kutrzeba, pragnąc skorzystać
ze szczególnie dogodnego położenia swej armii, sam wystąpił z propo­
zycją uderzenia na południe między Prosną i Wartą, ale nie uzyskał
aprobaty Naczelnego Dowództwa.
Dopiero w godzinach przedpołudniowych 5 września podniosła się
wokół tej sprawy wielka wrzawa. Generał Rómmel skierował w nocy
z 4 na 5 września do armii „Poznań" jej oficera łącznikowego,
mjra dypl. E. Migulę, z żądaniem szybkiego i głębokiego uderzenia
aż po miejscowość Wartę. Z Warszawy, począwszy od godziny 12.05
tego dnia, nadchodziły ciągłe przynaglenia i uzupełnienia. Ale było już
za późno. W dniu tym sąsiadujące ze sobą armie rozdzielała luka
35 kilometrów. Wyznaczona do uderzenia grupa operacyjna gen. Knolla-
-Kownackiego, w składzie 25 dywizji i Wielkopolskiej Brygady Kawa­
lerii, musiała wykonać jednodniowy marsz, aby zbliżyć się do pola
226
bitwy, i mieć pół dnia czasu, aby się do niej rozwinąć. Dotarła ona
wieczorem 5 września do Uniejowa, lecz tu ze względu na zarządzony
przez Naczelne Dowództwo odwrót jej dalszy marsz nie miał celu.
Rozkaz odwrotu zastał jednostki centrum i południowego skrzydła
armii „Łódź" na całym 50-kilometrowym froncie od Pstrokoni po
Borową Górę — mocno siedzące na pozycjach obronnych. Na odcinku
28 dywizji w ciągu 5 września Niemcy działali tylko ogniem artylerii.
30 dywizja gen. Cehaka wytrzymała pod Szczercowem kilka natarć,
odparła je ze stratami dla nieprzyjaciela. Zestrzelono przy tym dwa
samoloty i zniszczono kilka czołgów, towarzyszących w natarciu pie­
chocie niemieckiej.
Pod Borową Górą zgrupowanie płka Czyżewskiego po całodziennej
morderczej walce z 4 dywizją pancerną i częściami 31 dywizji piechoty
trwało na stanowiskach. Rozkaz odwrotu odrywał te jednostki od ich
umocnień i kierował na niepewne szlaki odwrotowe. Oddziały polskie
rozpoczęły wycofywanie się późną nocą, niektóre jeszcze do świtu trwały
na stanowiskach. Rano 6 września obrona na Warcie i Widawce nale­
żała już do przeszłości. Dnia tego został zbombardowany sztab armii
„Łódź" w Julianowie. Generał Rómmel odniósł rany, a jeden z wyższych
oficerów sztabu, płk dypl. Chrząstowski, został zabity odłamkiem bomby.
Zniszczeniu uległa centrala telekomunikacyjna armii, skutkiem czego
została zerwana łączność sztabu armii z jednostkami walczącymi.
Armia wycofywała się w kierunku środkowej Wisły między Pilicą
i Górą Kalwarią. Wycofywała się z uczuciem doznanej klęski. Jednak
jej pięciodniowe trwanie w działaniach opóźniających i w obronie miało
ogromne znaczenie dla przebiegu kampanii w Polsce. Pozwoliło na kon­
centrację nowych jednostek na zapleczu i najpobieżniejsze bodaj przy­
gotowanie obrony Warszawy.
Są historycy wojskowi, którzy twierdzą, że błędem było wysuwanie
armii „Łódź" na dalekie przedpole — aż na linię graniczną. Ich zdaniem
czterodniowy okres opóźniania ofensywy 8 i 10 armii niemieckiej można
było uzyskać stosując umiejętne zniszczenia. W tym wypadku same prze­
marsze dzienne niemieckich dywizji pieszych wypełniłyby ten sam czas.
Jednak nie jest to prawda. Na 160-kilometrowym froncie obronnym
armii „Łódź" operowały: XVI korpus pancerny gen. Hoepnera, XIV kor­
pus zmotoryzowany gen. Wietersheima oraz 1 dywizja lekka gen. von
Loepera, nie licząc całej 8 armii gen. Blaskowitza w składzie czterech
dywizji. Razem pięć jednostek, szybkich, dla których przebycie 60—90 ki­
lometrów po gładkich jak stół równinach Ziemi Sieradzkiej nie przed­
148
stawiało żadnego problemu nawet poza szlakami drożnymi . Poza
tym każda dywizja piechoty niemieckiej miała tyle środków motoro-
227
wych, że mogła bez szczególnych trudności wyrzucić naprzód silny piechoty Legionowej z przydzielonym do niego III dywizjonem 2 pułku
oddział wydzielony. Należy więc sądzić, że Niemcy bez działań opóźnia­ artylerii lekkiej i oddziałem zwiadowczym dywizji. Na pozycji znajdo­
jących z polskiej strony byliby już nad Wartą w ciągu pierwszego dnia wał się już wspomniany 7 batalion cekaem, a Rozprzę i Jeżów obsadzał
wojny, najpóźniej o świcie 2 września, do wieczora przeprowadziliby tak zwany batalion piotrkowski kpt. E. Marszałka, zaimprowizowany
konieczne działania rozpoznawcze, a następnego dnia, to znaczy o dwa z ośrodka zapasowego 44 DP w Piotrkowie, i 3 kompania cekaem
dni wcześniej niż w rzeczywistości historycznej, mogliby w dowolnym por. Józefa Ułana z 7 batalionu kpt. Charkowa. Maszerowały tu również
miejscu na Warcie przełamać pozycję polską i posunąć się w głąb w miarę osiągania gotowości dalsze kompanie 146 pułku pod doraź­
obszaru tyłowego. W takim wypadku sparaliżowaliby nie tylko koncen­ nym dowództwem ppłka Pollaka 15°. W dniu 3 września o godz. 3 przed
trację armii „Prusy", ale nawet przeszkodziliby w zebraniu się odwo­ świtem przybył również do dyspozycji płka Czyżewskiego 301 batalion
dów armii „Łódź". Toteż działania opóźniające tej armii były ko­ czołgów mjra E. Karpowa. Użycie batalionu było wszakże zastrzeżone
nieczne. przez gen. Thommee.
Tymczasem niemiecka 1 dywizja pancerna wyszła poza przedmościa
na górnej Warcie i już 3 września o 7.30 rano zajęła Radomsko. Osobny
Bitwy pod Borową Górą i Piotrkowem Trybunalskim oddział wydzielony skierował się na Przedbórz. Gros dywizji ruszyło
dwiema kolumnami: lewa — szosą na Kamieńsk, prawa — terenem
Ważny strategicznie kierunek Piotrkowa stwarzał duże kłopoty opera­ bezdrożnym w kierunku na las Lubień. Tempo posuwania się Niemców
cyjne, a to dlatego, że brakło odpowiednich sił do jego zamknięcia. hamowały jedynie bombardowania polskiego lotnictwa, wykonane w dniu
W chwili wybuchu wojny tylko odcinek od Rozprzy do Bełchatowa był
szkieletowo obsadzony przez 7 batalion cekaem kpt. Charkowa. W Piotr­
kowie mobilizował się dopiero 146 pp przeznaczony do 44 dywizji
rezerwowej, a w Łasku wyładowywała się z transportów kolejowych
2 dywizja piechoty Legionów. Wprawdzie w końcu sierpnia utworzono
dowództwo grupy operacyjnej „Piotrków" z gen. Thommee, lecz nale­
żące do niego dwie wielkie jednostki: 30 dywizja piechoty i Wołyńska
Brygada Kawalerii, znajdowały się wzdłuż granicy za Wartą. Na przed­
polu Piotrkowa istniała jakaś improwizacja obrony. W relacji swej
gen. Thommee podaje, że 1 września w czasie obiadu w restauracji
„Europa" w Piotrkowie zgłosił się do niego ksiądz z Rozprzy, prosząc
o „granaty ręczne dla chłopaków, którzy przygotowują obronę". Była
to kompania strzelecka z 7 batalionu cekaem pod dowództwem por. K. Za-
łuckiego. O godz. 22.30 przybył tu pluton piechoty 25 pp z dwoma
działkami ppanc pod dowództwem ppłka A. Pollaka l 4 9 .
Dopiero 2 września, kiedy szpica pancerna gen. Schmidta zbliżała
się do górnej Warty, generał Rómmel w obawie o swoje południowe
skrzydło, wyznaczył grupę płka Ludwika Czyżewskiego z zadaniem
osłony lewej flanki 30 dywizji, której odcinek obrony znajdował się na
Widawce pod Szczercowem. Lecz kiedy płk Czyżewski zameldował się
w Bełchatowie u gen. Thommee, zadanie „osłony" zamieniło się na
obronę, i to na odcinku około 25 kilometrów, przebiegającym od Księ­
żego Młyna przez Borową Górę do Rozprzy. Dowódca nowo powoła­ 35. Płk Bronisław Laliczyński. 36. Płk Ludwik Czyżewski,
nego odcinka „Borowa Góra" miał do dyspozycji swój własny 2 pułk dowódca „czwartaków" w 1939 r. dowódca obrony Borowskich Gór

228 229
 tym dwukrotnie przez II dywizjom „karasi" z inicjatywy dowódcy Bry­
gady Bombowej płk. dypl. W. Hellera. Lotnicy — tak samo jak poprzed­
niego dnia — po wyrzuceniu bomb obniżali się nad kolumny pancerne
i ostrzeliwali je z broni pokładowej. Wyprawy polskiego dywizjonu
bombowego przyniosły bardzo dobre wyniki, powodując uszkodzenia
sprzętu i straty w ludziach. W Gidlach bomby padały w bezpośrednim
pobliżu sztabu 1 dywizji m .
— Dzień 3 września — jak stwierdza relacja oficera niemieckiego,
Willego Reibiga — był wielkim dniem polskiego lotnictwa.
Ogólnie jednak biorąc, akcja 40 „karasi" nie mogła poważnie opóź­
nić posuwania się całego korpusu pancernego. Toteż w sztabie armii
„Łódź" i grupy operacyjnej „Piotrków" (z miejscem postoju w Dłuto­
wie) panowało wielkie napięcie, ponieważ obrona zarówno na Borowej
Górze, jak pod Rozprzą i Jeżowem nie była jeszcze przygotowana.
Pod wieczór na szosie z Kamieńska ukazały się niemieckie samochody
pancerne, lecz ostrzelane ogniem piechoty wycofały się. Nieco później
próbę przekroczenia Prudki podjęły czołgi, ale po zestrzeleniu dwu
z nich przez artylerię — reszta zawróciła. Część kompanii opuściła
stanowiska, pociągając za sobą dwa plutony odwodowe. Sytuację ura­
tował dopiero dowódca kompanii odwodowej, ppor. St. Markowski 1 5 2 .
W tym położeniu gen. Rómmel nakazał przeprowadzenie wspomnianej
już akcji na Rozprzę i Kamieńsk przez Wołyńską Brygadę Kawalerii.
Udany wypad nocny 2 pułku strzelców konnych na Kamieńsk wywołał
wśród Niemców wielkie zamieszanie. Ogólne podniecenie udzieliło się
oddziałom niemieckim w promieniu wielu kilometrów. Niemcy rozpo­
częli strzelaninę, która trwała przez kilka godzin.
Ta wspaniała akcja wypadowa wołyńskich kawalerzystów stała się
dla gen. Thommee i płka Czyżewskiego, niepokojonych meldunkami
o podchodzących patrolach pancernych wroga, źródłem dużej pociechy.
Od świtu 4 września przednie elementy 4 dywizji pancernej i pie­
choty zmotoryzowanej wroga zaczęły pokazywać się na przedpolach
Borowej Góry. Dowódca prawego odcinka „Księży Młyn", mjr J. Ko-
pecki, meldował nawiązanie styczności z oddziałem zmotoryzowanym
nieprzyjaciela. Rozpoznanie głównej reduty obronnej na Borowej Górze,
którą obsadził III batalion 2 pułku mjra T. Żelazowskiego, zetknęło
się w lasku koło Pawłowa ze zmotoryzowaną piechotą, zaskoczyło ją
i zdobyło na niej jeden erkaem. Dowódca patrolu zniszczył granatami
trzy czołgi.
W dniu tym dalej na zachód około godziny 15 wyszła ze Szczer­
cowa kolumna piechoty niemieckiej w sile pułku i skierowała się szosą
na Lubiec, zupełnie nieświadoma, że defiluje wzdłuż stanowisk pra-

231
 nają powoli milknąć. Jednej z kompanii zmotoryzowanych udaje się
wego skrzydła 30 dywizji. Dowódca artylerii dywizyjnej, płk Łakiński,
pod Jeżowem dotrzeć do koryta rzeki. Potężny ogień z dział czołgowych
wpuścił kolumnę bez strzału aż do Magdalenowa i dopiero wtedy otwo­
i broni maszynowej umożliwia przejście na drugą stronę. Pionierzy
rzył morderczy ogień dwóch dywizjonów artylerii lekkiej i jednego dy­
przystępują natychmiast do budowy mostków i wzmocnienia drogi dla
wizjonu ciężkiego. Do ognia tego dołączyła się broń maszynowa I ba­
czołgów. Powstał więc wyłom w obronie pod Jeżowem. O godzinie 16.45
talionu 83 pułku płka Nadachowskiego. Kolumna niemiecka poniosła
znów ruszyły do natarcia czołgi.
ciężkie straty i w zamieszaniu wycofała się na zachód 1 5 3 . Prawa flanka
Nalot bombowy rozbija także działo ppanc. w Rozprzy. Ginie od
Borowej Góry była dobrze zabezpieczona.
bomby kapral Barski, wraz z nim strz. Stanisław Kaczmarek i siedmiu
Natomiast na Rozprzę i Jeżów kierowały się znaczniejsze siły 1 dy­
nieznanych żołnierzy. Z obejścia od wschodu i zachodu wjeżdżaj4 czołgi.
wizji pancernej. Rozpoznanie lotnicze stwierdziło kolumnę pancerną dłu­
Jednak Rozprza broni się dalej. Obsada betonowego bunkra zagradza
gości 20 kilometrów posuwającą się na Rozprzę. Zbliżanie się broni
dostęp do zniszczonego mostka, a zabarykadowani w domach strzelcy
pancernej na Jeżów było widoczne z punktu obserwacyjnego dowódcy
powstrzymują ogniem niemiecką piechotę do rana 5 września.
obrony z Borowej Góry. O godz. 10.30 we Wronikowie, 3,5 km od
O godzinie 17.30 gen. Thommee zarządził przeciwnatarcie 301 ba­
Jeżowa, zauważono 300 czołgów 1 5 4 . Tak więc na całej 25-kilometro-
talionu czołgów celem odbicia Jeżowa. Czołowa kompania kpt. A. Próch-
wej długości odcinka rozwijały się niemieckie działania zaczepne kor­
niewicza wsparła broniącą się piechotę kpt. Marszałka, niszcząc kilka
pusu pancernego ze wsparciem piechoty.
wysforowanych naprzód czołgów niemieckich, powstrzymuje ich natar­
Pułkownik Czyżewski poprzedniego dnia zwracał się do dowódcy
cie, a nawet bierze 70 jeńców. Jeżów jest chwilowo wolny od wroga,
grupy operacyjnej o nadesłanie sprzętu saperskiego i min, ale pod wie­
aż wreszcie wieczorem usadawiają się tu Niemcy. Przybyła nieco później
czór zameldował się tylko oficer-saper bez ludzi i sprzętu. Zupełnie
kompania kpt. Hajdenki wykonała przed zmierzchem natarcie rozpo­
iluzorycznie przedstawiała się szczególnie obrona 146 pułku. Nie miał
znawcze z m. Kisiele w kierunku na Rozprzę, lecz nie mając wsparcia
on własnej artylerii ani kompanii działek przeciwpancernych, która piechoty zawróciła 1 5 6 .
mobilizowała się jeszcze w Łodzi. Według rozkazu dowódcy armii Bo­
W nocy z 4 na 5 września w miejscu postoju płka Czyżewskiego stanął
rowa Góra miała mieć dywizjon ciężki 4 pac, ale żadna bateria ciężka
wysłany do Rozprzy Kalenkiewicz.
dotychczas się nie zgłosiła. Pułkownik Czyżewski musiał więc ze swo­
— Panie pułkowniku — zameldował drżącym głosem — proszę
jego skromnego wsparcia artyleryjskiego wyznaczyć dwudziałową baterię
o nowy przydział. Nie mam już baterii. Kazał pan pułkownik bronić
pułkową pod dowództwem porucznika Kalenkiewicza do zamknięcia
Rozprzy, choćby to miały być Termopile. Broniliśmy. Wróg wszedł po
ogniem na wprost szosy pod Rozprzą. Do Jeżowa został skierowany
trupach obrońców.
działon z 9 baterii 2 pal Leg. pod dowództwem pchor. Zygmunta To-
— Działa stracić można — odrzekł pułkownik — tylko honoru
porkiewicza. Prosił on również dowódcę armii o skierowanie pod
stracić nie wolno ' " !
Rozprzę pociągu pancernego, lecz pociąg nie mógł przybyć z powodu
uszkodzenia torów w Koluszkach. O godzinie 1.10 przybył również ranny strz. Ziółek. Opowiedział
o stratach. Zginęli z obsługi dział strzelcy: A. Dudek, W. Kaczmarski,
Na cienką linię stanowisk 146 pp wzdłuż bagnistej rzeczki Prudki
E. Mularczyk i Szymon Wajman. Zostali dobici przez Niemców:
uderzają po parogodzinnym przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym
kpr. S. Zwoliński i strz. W. Sikora 1 5 8 .
niemieckie grupy pancerne. Lecz natarcie rozwija się bez powodzenia.
Po zmroku polskie kompanie czołgów cofnęły się w rejon Gomu-
Czołgi grzęzną na łąkach, grenadierzy zmotoryzowani nie mogą prze­
lina pod Piotrkowem. Podpułkownik Pollak wycofał oddziały 146 pułku
być kilkusetmetrowego pasa podmokłego terenu. Ciężka broń z bata­
do lasu pod Tuszynem, gdzie koncentrować się miała 44 dywizja. Zdołał
lionu cekaem unicestwia celnym ogniem wszelkie próby podejścia.
on zebrać około 170 ludzi II batalionu. Rozbitkowie spod Rozprzy i Je­
Pod Rozprzą, w parku dworskim, usadowiła się armatka ppanc. pod
żowa pokazali się w Sulejowie, Piotrkowie i Drużbicach. Część trwała
dowództwem kpr. Władysława Barskiego i celnym ogniem rozbijała
dalej na stanowiskach 1 5 9 .
każdy czołg, który ukazał się na szosie za zerwanym mostkiem. Niemcy
zasypują stanowiska obrońców ogniem artylerii i gradem bomb, aby
jeszcze przed zmrokiem sforsować Prudkę 1 5 5 . Polskie cekaemy zaczy-
233
232
 Tymczasem na pole walki wchodziła armia odwodowa „Prusy"
gen. Dęba-Biernackiego. W dniu wybuchu wojny ani jedna jednostka
tej armii nie znajdowała się w miejscu swej koncentracji. 19 dywizja
piechoty gen. Kwaciszewskiego wyładowywała się dopiero w rejonie
Łowicza, skąd marszem pieszym miała przejść do Piotrkowa. 29 dy­
wizja piechoty płka dypl. Oziewicza kończyła wyładowanie w rejonie
Skierniewic. Brakło jej jednak jeszcze 41 pp i dywizjonu 29 pal, które
pozostały na Suwalszczyźnie. Wileńska Brygada Kawalerii płka Dru-
ckiego-Lubeckiego była w trakcie wyładowywania w rejonie Koluszek,
skąd miała przejść do lasów Lubień na południowy wschód od Piotr­
kowa. 13 dywizja płka dypl. Kalińskiego, wycofana z korpusu inter­
wencyjnego na Pomorzu, ładowała się dopiero do transportów kole­
jowych pod Bydgoszczą. Były to jednostki składające się z elementu
kresowego, karne i dobrze wyszkolone, przepojone duchem na wskroś
zaczepnym, lecz niegotowe.
Już w ciągu 3 września dowództwo armii „Prusy" otrzymało szereg
wiadomości o nieprzyjacielu. Podjazd por. Jackiewicza z 23 pułku
ułanów wniknął głęboko między Niemców w rejonie Kamieńska i obser­
wował ich ruchy do południa, będąc z brygadą w łączności radiowej.
Następnie wycofał się, otwierając sobie drogę przez Niemców z niewiel­
kimi tylko stratami 16°.
O godzinie 7.30 dnia 4 września gen. Dąb-Biernacki, mając całą
grupę północną na miejscu i orientując się w położeniu na swym przed­
polu, wystąpił do Naczelnego Dowództwa z propozycją uderzenia
trzema jednostkami skoncentrowanymi w rejonie Piotrkowa. Czwarta
(13 dywizja piechoty) zajmowała stanowiska obronne pod Tomaszo­
wem Mazowieckim i Ujazdem. Jednak o godzinie 9 nadeszła z War­
szawy odpowiedź odmowna, gdyż, zdaniem szefa Sztabu Naczelnego
Wodza, „kierunek tego uderzenia koliduje z projektowanym użyciem
zgrupowania" 1 6 1 . Równocześnie gen. Dąb-Biernacki otrzymał rozkaz
trzymania rejonu na południe od Piotrkowa, gdzie też został skiero­
wany 86 pp ppłka Peszka.
W rezultacie więc cała masa wojska, ugrupowana w łuku ponad
dwudziestokilometrowej długości, stała od rana do późnej nocy 4 wrze­
śnia w roli bezczynnego świadka nierównej walki improwizowanych
batalionów ppłka Pollaka i reduty „Borowa Góra" z przygniatającą
przewagą liczebną, techniczną i ogniową pancernych i zmotoryzowa­
nych dywizji wroga. Potężna kanonada artylerii i bombardowania lot­
nictwa wstrząsały w posadach ziemią. Ze skraju lasu Lubień i spod
Piotrkowa roztaczał się grozą przejmujący widok: wszędzie, jak okiem
sięgnąć, wzbijały się ku górze olbrzymie słupy dymu. To płonęły wszyst-
234
kie niemal miejscowości między Kamieńskiem a Piotrkowem. Przez
szyki batalionów i kompanii, przez stanowiska ogniowe ponad dwu­
dziestu baterii trzech wielkich jednostek przechodzili wycofujący się
z placu boju ranni i rozbitkowie 146 pułku i batalionu piotrkowskie­
go 1 6 2 , obrzucani pogardliwymi spojrzeniami wilniuków, którzy nie ro­
zumieli, jak można nie powstrzymać nacierającego wroga, jak można
się cofać!
— Cekaemy nie strzelały — tłumaczyli się zziajani i dobywający
z siebie resztki sił rezerwiści. — Stare „maksimy" zacinały się co
chwila. Mieliśmy ich tylko cztery sztuki na batalion i jedną armatę
pułkową'".
Pod wieczór nie ulegało już wątpliwości, że duże siły pancerne
wgniotły skrajne skrzydło armii „Łódź" i zagroziły zrolowaniem od
wschodu pozycji obronnej na Borowej Górze. Jak dotąd 2 pp Leg.
trwał nieporuszenie na swych stanowiskach, odpierając ataki czołgów
i piechoty przed całym swym frontem. Generał Thommee podziękował
płkowi Czyżewskiemu za bohaterską postawę jego pułku i prosił o utrzy­
manie pozycji do godziny 11 dnia następnego, aby stworzyć warunki
do uderzenia armii „Prusy" pod Piotrkowem.
Tymczasem 86 pp zajmował pozycje na gładkiej jak stół równinie
pod Piotrkowem. W trakcie ich wytyczania doszło do poważnej różnicy
zdań między Dębem-Biernackim a dowódcą 19 dywizji, gen. Kwaci-
szewskim, który uznał, że obronę należy oprzeć o bagnistą dolinę
rzeczek Prudki i Luciąży, dalej na południe. Spór został rozstrzygnięty
w ten sposób, że dowódca armii osobiście wskazał batalionom 86 pp
pozycje obronne, wysuwając je na wysokość Longinówki i Bujen. W cza­
sie gdy pod Rozprzą i Jeżowem rozgrywały się dramatyczne boje
o Prudkę, bataliony 86 pp (II i III) zajęły w terenie wyznaczone po­
zycje i do wieczora okopały się.
77 pułk tej dywizji, wzmocniony I batalionem 86 pp i IV dywizjo­
nem 19 pal, jako zgrupowanie ppłka Nowosielskiego, miał przesunąć
się w nocy z dnia 4 na 5 września do lasu Lubień aż na wysokość
Rozprzy — w celu uderzenia wraz z Wileńską Brygadą Kawalerii w bok
i na tyły angażującej się na Piotrków masy pancernej wroga. Całość
pod dowództwem gen. Dreszera jako dowódcy GO 1 M .
85 pułk pod dowództwem ppłka Kruka-Śmigli i I dywizjon 19 pal
pozostały w ugrupowaniu obronnym na północ od Piotrkowa.
29 dywizja stała rozwinięta nad Pilicą i Czarną, od Sulejowa po
Rożenek, z zadaniem zamknięcia kierunku na Opoczno. Wzmocniona
5 kompania 76 pułku tej dywizji pod dowództwem kpt. S. Sopocki
została skierowana aż pod Przedbórz o 25 kilometrów na południe do
235
 osłony kierunku na Końskie. W kierunku Przedborza rozpoznawała
również KD 29 DP pod dowództwem mjra W. Linhardta. W istocie
więc ugrupowanie armii „Prusy" przedstawiało sobą rodzaj głęboko
na południe wyciągniętego ramienia, które miało zagradzać nieprzy­
jacielowi drogę do żywotnych centrów kraju. W Koluszkach stały dwa
pociągi pancerne, których jednak Dąb-Biernacki nie angażował do
walki.
W dniu tym działało jeszcze polskie lotnictwo. 4 września był dniem
największego wysiłku brygady bombowej, które wykonała pięć wypraw,
a główne jej uderzenie skierowało się na broń pancerną koło Radom­
ska i oddziały zmotoryzowane w rejonie Wielunia. Z rana dwa dywi­
zjony „Łosi" w łącznej liczbie 27 samolotów zbombardowały zgrupo­
wania czołgów pod Radomskiem. Po południu XV dywizjon bombowy
przeprowadził akcję bojową na tym samym kierunku pod Kamień­
skiem. Ale straty polskiego lotnictwa były już tak duże, że następnego
dnia wzięły udział w bombardowaniu Niemców tylko dwa klucze po
3 „Łosie" 1 6 5 .
Tymczasem na koncentrujące się oddziały armii „Prusy" kierują się
mordercze wyprawy Luftwaffe. Głównym celem nalotów są w dniu tym
Piotrków i Sulejów, przy czym Sulejów został w dwóch kolejnych ata­
kach prawie doszczętnie zniszczony. Około godziny 18 dwie eskadry
nurkowców nadlatują na okopujące się oddziały 86 pułku: jedna na
las Kargał, druga na Bujny. Maszyny z piekielnym wyciem pionowo
niemal rzucają się na stanowiska. Olbrzymi huk — jeden, drugi, dzie­
siąty bije w powietrze i na całym przedpolu wyskakują pióropusze
ziemi i dymu. Detonacje i podmuch zlewają się w jedno wstrząsające
uderzenie, które dusi i wtłacza człowieka w ziemię 1 6 6 .
— Byle tylko do wieczora — szepczą zbielałe wargi żołnierzy i do­
wódców. — Tylko do wieczora...
Wieczorem wychodzi zarządzenie do wypadu nocnego. Prawie cały
III batalion pułku zgłasza się na ochotnika. Każdy bowiem pragnął co
rychlej zetrzeć się z wrogiem. Wyruszyły dwie grupy. Jedna miała
zniszczyć czatę bojową nieprzyjaciela w kolonii Siomki o 4 kilometry
na przedpolu, druga — większa — rozbić granatami szpicę pancerną
w lesie za kolonią.
Cicho jak cienie nikną grupy w ciemnościach. Druga z nich rozdziela
się na dwie grupy, aby objąć Siomki z dwóch stron. Uderzenie ma nastąpić
na sygnał z kierunku owego lasu około godziny 23.00. Przedpole
oświetlają pożary podpalonych wsi; trzeba szukać ukrycia. Podcho­
rąży Witowiecki prowadzi swój oddział wzdłuż toru, aby obejść Siomki
od wschodu. Domy na wzniesieniach mrugają upiorną czerwienią i są
236
drogowskazem dla wyprawy. Tylko tu i ówdzie gęste kępy krzaków
zasłaniają czarną czapą wgląd w bliższe przedpole. Wreszcie są na
miejscu, ale trzeba czekać sygnału. Podchorąży poucza i przestrzega
półszeptem swoich żołnierzy, gdy wtem z lasu wytryska błyskawica
i potężny huk rozdziera powietrze. Wszyscy chwytają za granaty.
— Naprzód, chłopcy! — woła dowódca.
Oddział nie stosuje już żadnych środków ostrożności, sadzi co sił
w nogach do wioski. Tuż przed zabudowaniami żołnierze odbezpie­
czają granaty i z całym rozmachem ramion ciskają w opłotki. Potężny
huk zachwiał ziemią. Jakieś wycie rozcina powietrze. Zaskoczenie było
kompletne. Kłuci, deptani, miażdżeni kolbami Niemcy w popłochu szu­
kają schronienia między domami i na podwórkach. Wreszcie wypada
jakiś oficer bez czapki i w rozpiętej bluzie, wstrzymuje uciekających
i tworzy rodzaj punktu oporu, który pluje w stronę Polaków seriami
karabinów maszynowych. Lecz wtedy powietrzem targa nowa eksplozja.
To druga grupa przybyła na miejsce. Tuż za plecami Niemców migoce
błysk bagnetów. Niemcy od potężnych ciosów wilniuków i Białorusi­
nów giną z krzykiem przerażenia. Oficer niemiecki tarza się w bólach
po ziemi. Nieprzyjaciel jest zupełnie rozgromiony, resztki wycofują się
z wioski. Polacy wracają przed świtem na pozycje, zmęczeni do ostatka,
lecz szczęśliwi swym pierwszym zwycięstwem, które jest im bardziej
potrzebne niż chleb i sen.
O świcie pułk przysuwa się bliżej Piotrkowa. Wykopane wczoraj­
szego dnia okopy pozostają bez obsady. Dowódca dywizji chce bar­
dziej związać swoje oddziały, gdyż najbliższy batalion na północ od
Piotrkowa jest oddalony o 7 kilometrów, reszta 85 pułku — o dziesięć
kilometrów. Artyleria drugiego rzutu nie ma możności wsparcia ogniem
pierwszej linii. Jedynie 19 dac może z rejonu Meszcze sięgnąć swym
ogniem przed stanowiska 86 pp. W rezultacie dwa bataliony płka Peszka
w Zalesicach i Bujnach oraz I batalion 146 pp w Witowie mają charakter
oddziałów wydzielonych, zajmujących na szerokim froncie czaty bo­
jowe, mocno przetkane dobrze zamaskowanymi działkami przeciwpan­
cernymi własnej kompanii i przeciwpancernej kompanii dywizji. 19 DP,
jedyna w całej armii, posiadała dywizyjną kompanię ppanc (9 armat
167
37 mm) .
Podobnie też 19 dywizja nie ma bezpośredniej łączności z armią
„Łódź". Najbliższe oddziały grupy operacyjnej gen. Thommee znajdują
się o 5 kilometrów od skrzydłowej 8 kompanii 86 pp zajmującej sta­
nowiska w lesie Kargał. Generał Thommee zwrócił się do dowódcy armii
„Łódź" z prośbą o zgodę na przeciwnatarcie Wołyńskiej Brygady Ka-
237
 walerii w kierunku na las Wygoda, Jeżów, Rozprza. Jednakowoż
gen. Rómmel odmówił zgody ze względu na ciężkie walki pod Siera­
dzem i Strońskiem. Do planowanego uderzenia zezwolił użyć 11 ba­
talion strzelców ppłka Warchoła i dwudziałową baterię konną kpt. Ka­
weckiego. I oto na skraju lasu Graby stoją w gotowości dc działania
strzelcy z kompanią pancerną 301 batalionu czołgów, ale żołnierze nic
nie wiedzą o swym sąsiedztwie z lasu Kargał. Nie istnieje bowiem
współdziałanie dwóch armii, nie ma wspólnego dowództwa, me ma na
kierunku głównego uderzenia Niemców żadnego odwodu.
W rezultacie dnia 5 września Niemcy będą prowadzić jedną wspólną
bitwę korpusu pancernego i części 13 oraz 29 dywizji zmotoryzowanej,
natomiast Polacy poprowadzą dwie odrębne bitwy: pod Borową Górą
i pod Piotrkowem, do dziś odrębnie traktowane w literaturze fachowej.
— Ogień artylerii niemieckiej, moździerzy i bomb lotniczych oznaj­
mił nam początek dnia — pisze w swej relacji pod datą 5 września
płk Czyżewski. — Nad Górami Borowskimi rozpętało się istne piekło.
Artyleria i moździerze skoncentrowały ogień przede wszystkim na punkty
obserwacyjne, stanowiska cekaem i artylerię. Połączenia telefoniczne
rwą się co chwila...168
Nadszedł pierwszy przykry meldunek: dowódca dywizjonu, mjr Bo-
dek-Mirski, w huraganowym ogniu nieprzyjaciela doznał szoku nerwo­
wego, jego adiutant zginął. Dowodzenie artylerią objął kpt. Komorow­
ski. Wkrótce piechota niemiecka przy wsparciu czołgów rusza do na­
tarcia. Borowa Góra jest kluczem operacyjnym do Piotrkowa. Kto chce
zdobyć Piotrków, musi wpierw posiąść ryglujące stanowiska Borowej
Góry. Piechurzy niemieccy idą ławą, nie starając się nawet kryć czy
padać. Mają doskonałe wsparcie artyleryjskie, a czołgi ze skrzydła jesz­
cze je wzmacniają.
Major Żelazowski, dowódca reduty Borowa Góra, spogląda z nie­
pokojem na pobliską miejscowość Spólne; w głębi rozłogu z wiechą
lasu, który zasłania wgląd do wioski, w lewo kilka pojedynczych za­
gród. To bardzo niebezpieczny odcinek. Nieprzyjaciel może stąd jed­
nym skokiem dopaść pozycji 8 kompanii, rozwiniętej w pierwszej linii.
Major prosi dowódcę pułku o zezwolenie spalenia domków na przed­
polu i skażenia iperytem podejść do m. Spólne, gdyż pozycja obronna
nie miała pól minowych. Rowy strzeleckie zostały zaimprowizowane,
punkt obserwacyjny na Borowej Górze przedstawiał opłakany widok
bloków cementowych i rozrzuconego żelastwa, z których nie zdążono
wykonać schronów.
— No, cóż — odpowiada telefonicznie płk Czyżewski — spalić
238
domki można, ale iperyt jest środkiem wojny chemicznej, w tej sprawie
l69
decyzja należeć może tylko do Wodza Naczelnego .
Piechota polska, mimo iż była pod ogniem artylerii, moździerzy
i broni maszynowej, otworzyła ogień z erkaemów i kb. Gruntowne
wyszkolenie bojowe i strzeleckie w czasie pokoju nie poszło na marne.
Niemcy za bardzo liczyli na efekt swojej artylerii, czołgów i lotnictwa.
Spodziewali się, że jednym skokiem dopadną polskich pozycji czoło­
wych. Okazało się, że trzeba krok za krokiem zdobywać teren i tak
przydusić ogniem pozycje obrońców, aby nie odezwał się ani jeden
cekaem czy erkaem. Tego dopiąć nie mogli.
Kiedy podeszli na odległość szturmową i przerzucili ogień swej arty­
lerii oraz broni maszynowej na tyły, w tym momencie odezwały się
dobrze chronione przeciwszturmowe karabiny maszynowe. W ich ogniu
załamało się natarcie Niemców. Pierwszy kryzys walki pod Borową
Górą minął. Natomiast wyłoniło się poważne niebezpieczeństwo okrą­
żenia od wschodu, gdyż Jeżów był w rękach Niemców.
W chwili opanowania kryzysu na przedpolu Borowej Góry płk Czy­
żewski udał się do Kacprowa, opodal lasu Graby, aby osobiście dopil­
nować przeciwnatarcia 11 batalionu strzelców i 301 batalionu czołgów
z baterią konną. Na Borowej Górze pozostał mjr Żelazowski 17°.
W pasie armii „Prusy" akcja w dniu 5 września rozpoczęła się od
tego, że gen. Dąb-Biernacki nakazał wysunięcie z powrotem 86 pułku
na pierwotną linię, obejmującą Longinówkę. Jednak nie było już czasu
na wykonanie tego rozkazu: ruszyło niemieckie natarcie. Z przedpola,
z kierunku Rozprzy i Jeżowa, napływa coraz wyraźniejsze dudnienie,
wzmaga się na siłach, narasta w potężny huk. Na jasnym, rozsłonecz-
nionym niebie srebrzą się nieprzyjacielskie bombowce. Płyną kluczami
od południa i zachodu. Wszystkie z ładunkami bomb pomrukują ciężko.
Jedna grupa leci wysoko na Piotrków, druga obniża się nad stanowi­
skami i wyrzuca swój śmiercionośny ładunek. Przeraźliwy świst kaleczy
uszy potężnym wybuchem, wzbijając fontanny dymu i kurzu. Od cią­
głych wybuchów tworzy się w powietrzu zawiesina, przez którą słońce
wygląda jak rdzawy krążek. Ale i na tyłach słychać detonacje. To nie­
przyjaciel pastwi się nad opustoszałym Piotrkowem.
Gdy nalot ustał, pchr. Witowiecki m wysuwa ostrożnie z okopu
głowę i oddycha z ulgą. Jeszcze nie wykryli ich stanowisk. Skotłowana
ziemia wznosi się setkami pagórków w rejonie opuszczonej pozycji.
Wtem gdzieś za Siomkami podnosi się gęsta, ciemna chmura. Podcho­
rąży wysuwa się z rowu, aby rozejrzeć się w sytuacji. Nagle zastyga
w nim krew. Z południa sunie wprost na nich niby wielka, migocąca
tkanina rozpięta na niebie — nieprzyjacielska armada powietrzna. Przed
239
 pozycją samoloty rozbijają się na mniejsze grupy i pikują na polskie
linie. Wycie motorów niby tysiące syren fabrycznych wibruje w po­
wietrzu. Rozlega się potworny huk i brunatne pióropusze ziemi wytry-
skują do góry. Już nie słychać pojedynczych detonacji, tylko czuć go­
rące porywiste podmuchy, którym towarzyszy podziemne dudnienie.
„Tu nikt żywy nie wyjdzie — błysnęła myśl. — Kto nie zginie od
bomby, tego ziemia żywcem zagrzebie".
Złowrogi cyklon wybuchów nagle ustaje. Ludzie powoli przychodzą
do siebie. Żołnierze 9 kompanii chwytają łopatki, aby doprowadzić do
porządku stanowiska. Są zabici i ranni. Zjawiają się od tyłu sanitariu­
sze. Niektórzy z ocalałych próbują mówić szczękając zębami, lecz
większość milczy ponuro.
— Wytłuką tu nas jak Włosi Abisyńczyków — mówi przez zaci­
śnięte gardło strzelec Janicki.
Dalsze rozmowy przerywa znienacka huk, świst i jakieś szatańskie
rechotanie w powietrzu. Na niebie wykwitają kępki białych obłoczków.
To nieprzyjaciel rozpoczął wstrzeliwanie. Pojedyncze serie przeradzają
się szybko w ogień huraganowy na wszystkie linie obronne, a także
na płonące za plecami obrońców miasto. Niski bas ciężkiej artylerii
miesza się z jazgotem szrapneli lub krótkim, urywanym wybuchem gra­
natów na rozprysk.
— Panie podchorąży! — krzyczy poprzez huk kanonady kapral
Koput. — Czołgi na szosie!
Daleko na horyzoncie w kierunku Siomek jakby jakaś mgła, którą
wydobywa oślepiający blask słońca. Mgła rośnie, przybliża się coraz
bardziej. Na tle spalonych domostw widać ruchome, ciemne punkty.
Obłok gęstnieje, a za nim wysuwają się szare cielska czołgów. Nagle
powietrzem targa potworna salwa — jedna, druga. Wśród nich krze­
piące grzmoty własnych haubic z Belzatki pod Piotrkowem. Pociski
padają tak gęsto z obu stron, że z trudnością wśród słupów ziemi
można rozeznać rosnące szyki nieprzyjaciela.
„Przecież tej lawinie nic się nie oprze!" — myśli z przerażeniem
podchorąży.
Już na czołgach widnieją krzyże. Jak okiem sięgnąć w prawo czy
w lewo sunie falanga czołgów. Nie znany dotąd świst przelatuje nad
głowami obrońców. To nieprzyjaciel daje ognia z działek szturmowych.
Lecz wtem na całej linii prychają niewidoczne dotąd polskie działka
przeciwpancerne. Piekielna kanonada z obu stron zlewa się w opętańczą
lawinę łoskotu. Wkrótce także lotnictwo przychodzi z pomocą nie­
przyjacielowi. Zza chmury pyłu wpadają na karki obrońców lśniące
strzały samolotów myśliwskich. Rozlega się nieśmiały ogień kaemów
240
i nierówne salwy zwykłych karabinów. Jeden chyba dostał, bo ciągnie
za sobą smugę dymu.
Nagle przed liniami obrony potężny, zwielokrotniony huk i z ziemi
podrywa się wielka, czarna ściana dymu, która strzela wysoko w niebo
niby wybuch wulkanu. To nieprzyjaciel najechał na miny. Trzy żelazne
bestie leżą do góry kołami, a cztery nieco dalej palą się, mrugając
żółto-niebieskim płomieniem. Mimo to kilkanaście rozpędzonych w ataku
czołgów rwie naprzód. W te uderzają działka drugiej linii.
— Chłopcy! Salwa granatami! — krzyczy ile sił w płucach podcho­
rąży i rzuca granatem do najbliższego czołgu.
Huk, błysk — i lawina ziemi wytryska w górę. Jedna z maszyn
staje dęba i wali się na bok. Z rozwalonego przodu bucha gęsty dym.
Okropny nieludzki ryk rozdziera powietrze. Nadjeżdża drugi, lecz i ten
otrzymuje nagły cios. Jeszcze kilka czołgów próbuje przedostać się przez
żywą zaporę ogniową, ale druzgocące serie ognia rwą wszystko przed
sobą. Wreszcie czołgi zataczają łuk i kierują się ku drodze, gdzie pali
się również kilka maszyn i lecą serie haubic. Nieprzyjaciel opuszcza
przedpole i kieruje się na Kargał Las, lecz i tam przyjmuje go gwałtowny
ogień 8 kompanii. Huraganowy ogień zza Rozprzy przydusza pozycje
9 kompanii tak, że ta nie może pomóc sąsiadowi. Nagle od Woli Rok-
szyckiej zza Kargału Lasu rozlegają się strzały, przechodzące w gwał­
towną kanonadę. Czyżby to było polskie przeciwuderzenie?
— Nasze czołgi! — krzyczą w opętańczej radości żołnierze.
Natarcie ppłka Warchoła ze wsparciem czołgów kpt. Hajdenki wy­
ruszyło punktualnie o 10.30. Przed frontem polskich oddziałów ukazała
się kolumna niemiecka kilkunastu pojazdów: samochodów pancernych,
czołgów, dział zmotoryzowanych i transporterów z piechotą. Kapitan
Hajdenko uderzył na tę kolumnę i rozbił ją całkowicie. Bezpośrednio
potem cała grupa ppłka Warchoła ruszyła na Wolę Krzysztoporską
i zdobyła ją w pierwszym impecie. Zaskoczone czołgi i samochody
uległy częściowemu zniszczeniu, częściowo wycofały się 1 7 2 . Z kolei
płk Czyżewski rozkazał zdobyć las Wygoda. Jednak przeciwnatarcie
czołgów niemieckich, górujących nad polskimi zarówno liczbą, jak
uzbrojeniem i opancerzeniem, zatrzymało natarcie 11 batalionu strzel­
ców, który zaległ tuż za Wolą Krzysztoporską, ale część polskich czoł­
gów dotarła aż pod Jeżów. Stopniowo ogień niemiecki wzmagał się,
a czołgi nieprzyjaciela przecinały przedpole we wszystkich kierunkach.
Kolumna czołgów przeszła tuż koło domu, na którego strychu płk Czy­
żewski obserwował natarcie 11 batalionu strzelców, i tylko przypadek
zdarzył, że nie zagarnęła go do niewoli 1 7 3 .
Natarcie mjra Karpowa z rejonu Woli Rokszyckiej zaraz na podsta-
16 — Bitwy polskiego Września, tom I 241
wie wyjściowej zderzyło się z silnym natarciem oddziału czołgów nie­
mieckich wspartych artylerią. Batalion polski przeszedł do obrony
w miejscu i w pierwszych chwilach walki zniszczył cztery czołgi. Jednak
pod wpływem ataków od czoła i skrzydeł musiał odskoczyć na pozycję
na północ od lasu Wola Rokszycka.
Pułkownik Czyżewski składa meldunek o położeniu w rejonie Graby
i na Borowej Górze. Lecz ze sztabu grupy operacyjnej zamiast po­
dziękowania nadchodzi rozkaz przedłużający czas obrony do godziny 15.
— Musi pan zrobić wszystko, co w pańskiej mocy — mówi ge­
nerał Thommee — aby przedłużyć opór. Armia „Prusy" z powodu
silnej akcji lotnictwa jeszcze niegotowa. Ale jej wyjście z lasu Lu­
bień jest pewne 1 7 4 .

Tymczasem dojrzewa nowy kryzys u podnóża Borowej Góry pod

Spólnem. Około godzony 13 silny ogień z lasu przydusił obrońców do
ziemi. Major Żelazowski spostrzegł wycofujące się grupki żołnierzy
8 kompanii. Nie było wątpliwości: nieprzyjaciel wdarł się na pozycję.
Najwyższy czas do wystąpienia odwodu.
— Jak prędko dobiegnie pan do kapitana Jaworowskiego? — zapytał
oficera łącznikowego.
— W ciągu dwudziestu minut — zameldował podporucznik.
— Niech pan rusza!
Niemcy prą niepowstrzymanie naprzód. Wtem erkaem nieprzyja­
ciela zasypuje ukropem pocisków punkt obserwacyjny. Major jest ranny
w rękę. Nie czas czekać na sprawność nóg oficera łącznikowego. W górę
idzie sześciogwiaździsta zielona rakieta — sygnał dla odwodu. Mijają
długie minuty oczekiwania.
Godzina 14.15. Na zboczu góry ukazuje się tyraliera, 600 żołnierzy
spływa ławą od skrzydła na Spólne. Zagrały ciężkie karabiny maszy­
nowe batalionu. Natarcie prowadzi dowódca 5 kompanii, por. Matu-
siak, lecz nie dochodząc do linii niemieckiej, ginie z granatem w ręku.
Pada ciężko ranny kpt. Jaworowski, ginie śmiercią żołnierza ppor. Sta­
nisław Zych, batalion prowadzi ppor. Uchański. Walka toczy się o każde
drzewo, słychać krzyki rannych i ginących. Jednak Niemcy ustępują
z lasu l 7 5 .
Generał Thommee już rano wysłał do Piotrkowa swego dowódcę
artylerii, płka Kreissa, z zadaniem przedstawienia sytuacji lewego skrzy­
dła armii „Łódź" u dowódcy 19 dywizji, gen. Kwaciszewskiego, i do­
wódcy grupy operacyjnej, gen. Dreszera, aby wyjednać jak najszybszą

243
 ich interwencję. Jednakże gen. Kwaciszewski znajdował się na swym
wysuniętym posterunku w Poniatowie. Generał Dreszer, który miał
stanąć obok, w Przygłowie, przeniósł się do Łęczna na południe od
Sulejowa, w pobliże Wileńskiej Brygady Kawalerii, gdyż nie posiadał
ani sztabu, ani środków łączności dla rozwinięcia własnej kwatery.
Sztab 19 dywizji znalazł się tego dnia także w walce z bronią pan­
cerną wroga. Na wschodnim skrzydle pozycji obronnej patrole pan­
cerne Niemców próbowały wtargnąć do kolonii Witów, lecz zostały
odrzucone przez czaty I batalionu 146 pp. Ale jeden z nich przedarł się
w rejon Uszczyna, gdzie około godziny 11 wywołał duże zamieszanie.
Natknął się na posterunek bojowy dowódcy dywizji w Poniatowie i zadał
dotkliwe straty zaskoczonej kompanii saperów. Ostatecznie został od­
party dzięki dzielnej postawie plutonu łączności i kompanii sztabowej,
ale miejsce postoju dowództwa dywizji przeniesiono z powrotem do
leśniczówki Stara Wieś Proszenie.
Około południa 5 września ze sztabu armii „Prusy" w Spale przybył
do Dłutowa gen. Kruszewski, dyspozycyjny dowódca grupy operacyj­
nej, przywożąc pocieszającą wiadomość, że z lasów Lubień wyjdzie
w kierunku zachodnim lub północno-zachodnim na Piotrków natarcie
wojsk armii „Prusy", ale dopiero pod wieczór między 17 i 18; termin
ten przesunął później gen. Dąb-Biernacki na godzinę 19.
— Przed godziną 3 w nocy — rzekł generał Kruszewski — nadszedł
z Naczelnego Dowództwa juzogram na tę akcję. Na ogół daje się od­
czuć tendencja utrzymania armii „Prusy" w defensywie, ale przecież
sama istota odwodu operacyjnego nadaje mu charakter interwencyjny,
zaczepny.
— To znaczy, że uderzenie nastąpi? — zreasumował Thommee.
176
— Tak .
Wobec tego załoga Borowej Góry otrzymała rozkaz trwania dalej
w obronie. Rozkaz ten nie dotarł jednak do płka Czyżewskiego.
Tymczasem po stronie niemieckiej odbywało się przegrupowanie sił.
Prawa grupa 1 dywizji pancernej, zniechęcona bezdrożami, wymija znaj­
dujący się na jej drodze las Lubień i w Gorzkowicach przechodzi na
szosę piotrkowską, posuwając się w drugim rzucie za lewą nacierającą
kolumną. W ten sposób przed armią „Prusy" otwiera się wielka szansa
rozbicia przez zaskoczenie dużego ugrupowania czołgów niemieckich
kierujących się na Warszawę. Niemcy bowiem nie spodziewają się na
swoim prawym skrzydle tak znacznych sił polskich, ukrytych w obsza­
rze leśnym za błotnistą rzeczką Luciążą.
Około południa nacierające oddziały niemieckie wycofują się z kie­
runku Piotrkowa i Kargału Lasu, aby dokonać przegrupowania do no-
244
wego uderzenia na rozpoznane luki. Dopiero w tym czasie gen. Dąb-
-Biernacki dowiaduje się o odparciu ataku na stanowiska 86 pp i prze­
kazuje tę wiadomość do Naczelnego Dowództwa, meldując o poczy­
nionych przygotowaniach do uderzenia.
Marszałek Smigły-Rydz z naciskiem podkreślił, że gen., Dąb-Bier­
nacki musi tak działać, „aby bezpośrednio pomóc Rómmlowi" i nie
dać się oddzielić od armii „Łódź".
Bezpośrednio po tej rozmowie dowódca armii pojechał do dowódcy
19 dywizji, a następnie obaj udali się do rozwiniętego przed Piotrko­
wem pułku, gdzie rozpoczynała się właśnie nowa faza bitwy. Lecz za­
równo gen. Kwaciszewski, jak ppłk Peszek uważali, że pozycja piotr­
kowska da się utrzymać do nocy. Toteż gen. Dąb-Biernacki odjechał
uspokojony, a dowódcy 19 dywizji polecił przybyć o godzinie 17 do
Spały po dalsze rozkazy do nocnego uderzenia na Niemców.
Tymczasem armia „Prusy" nadal jeszcze nie miała wszystkich sił na
miejscu. Ostatnie bataliony 13 dywizji były jeszcze w transportach. Do
29 dywizji, rozwiniętej nad Pilicą i Czarną, dopiero tego dnia nadszedł
brakujący dotychczas 41 pp ze swą artylerią. Ale większość sił tego
pułku (II i III baon 41 pp) nigdy nie dołączyła do armii „Prusy", za­
trzymana do organizującej się obrony Warszawy. 301 batalion czołgów
mjra Karpowa miał przeznaczenie do Dęba-Biernackiego, lecz już drugi
dzień walczył w składzie armii „Łódź". 1 baon czołgów został skiero­
wany pod Opoczno.
Sztab armii w godzinach rannych otrzymał przez ludność cywilną
wiadomość o 300 czołgach na zachód od Przedborza 1 7 7 . Była to ko­
lumna 1 dywizji lekkiej, która w następnych dniach uderzyła na Radom,
ale na razie znajdowała się na przedpolu Piotrkowa.
Generał Dąb-Biernacki doszedł do przekonania, że siły Niemców
nacierających na Piotrków są znacznie większe, aniżeli pierwotnie przy­
puszczano. Uważał wobec tego, że uderzenie grupy gen. Dreszera z lasu
Lubień nie wystarczy. Ponieważ podchodził z transportów ostatni pułk
29 dywizji, gen. Dąb-Biernacki postanowił nim obsadzić dotychczasowe
pozycje na Pilicy, a gros sił dywizji (tj. 76 i 81 pp) przesunąć na skraj
lasu Lubień do wspólnego uderzenia nocnego. Powziąwszy tę słuszną
decyzję, zaczął wprowadzać ją w życie. Konieczne się stało przesunięcie
terminu 178 .
Pod Piotrkowem około godziny 14 artyleria niemiecka otworzyła
znowu silny ogień. Popołudniową ciszę rozdarł potężny huk. Nieprzy­
jaciel przeczesuje skotłowaną już przedtem ziemię metr po metrze.
Druzgocąca fala wybuchów pokrywa stanowiska 9 kompanii po za­
chodniej stronie szosy, rwie z pasją umocnienia i zatapia wszystko w nie-
245
 przeniknionej chmurze. Ciemna zamieć pyłu podnosi się ku górze, to
znów opada. Po chwili złowroga czarna ściana rusza z miejsca i powoli
sunie w głąb pozycji " ' .
— Czołgi! — krzyczy kpr. Koput.
Tymczasem ogień artylerii przenosi się na Piotrków, a na zapleczu
obrony ziemia aż dudni od ciągłych wybuchów. Na przedpolu jednak
nic nie widać. Nad stanowiskami 9 kompanii wisi nieruchoma płachta
dymu. Ale mimo ciągłych detonacji do uszu dochodzi wyraźny szum
motorów. Na szosie od strony Woli Krzysztoporskiej i wzdłuż toru od
Rozprzy pojawiają się ławy czołgów. W tym momencie rozlega się z tyłu
potężny huk — jeden, drugi, przechodzi w salwy, od których wibruje
powietrze. To polska artyleria zakłada rygle ogniowe.
Zdawać by się mogło, że nic nie może przekroczyć tak silnej zapory
ogniowej. Lecz oto z szarej chmury dymu wyłaniają się grupami szare
cielska maszyn. Jest ich kilkadziesiąt. Zjeżdżają z szosy i suną w kie­
runku na Wolę Rokszycką i Kargał Las. Tam też od razu przenosi się
ogień artylerii II dywizjonu 19 pal mjra Jana Swierczyńskiego. Tędy
zatem kieruje się główne uderzenie nieprzyjaciela. Już wychodzą z ko­
lonii Krężna i z Gąsek. Spomiędzy zabudowań wyjeżdżają coraz to
nowe kolumny batalionowe i rozwijają się do ataku. Nieliczne działka
obrony przeciwpancernej otwierają gwałtowny ogień, lecz te rozpacz­
liwe strzały nie wstrzymują już rozpędzonej nawałnicy.
Mimo manewru okrążeniowego Niemcy uderzają także czołowo.
Z jednej i drugiej strony toru widać w tyralierze ogromne czołgi, które
ostrzeliwując pozycje, posuwają się wolno naprzód. Coraz lepiej widać
ich potężne sylwety i długie lufy dział szturmowych. W przodzie roz­
lega się gwałtowny ogień działek przeciwpancernych, przetkany gęstym
terkotem broni maszynowej. Wreszcie słychać i salwy z broni ręcznej,
coraz szybsze, coraz bardziej gorączkowe. Nagle wszystko głuszy hura­
ganowy łoskot granatów i ciemna, gęsta zasłona okrywa walczących.
Tylko tu i ówdzie błyskają co chwila żółte lub czerwone ogniki. Wtem
z rudej mgły wypadają zrazu pojedynczo, następnie grupkami strzelcy
i pędzą ile sił w nogach ku stanowiskom tyłowym. Ale na ich karkach
siedzą niemieckie czołgi i koszą uciekających z broni maszynowej. Gdy
któryś ze strzelców widzi, że nie ujdzie, zatrzymuje się nagle, wali gra­
natem i pada na ziemię, przeważnie miażdżony gąsienicami rozpędzonej
maszyny.
— Granatem, salwami, wal! — rozlegają się głosy dowódców dru­
giej linii.
Ściana płomieni i kurzu zagradza groźnym bestiom drogę, zatrzy­
mują się w miejscu, a następnie zawracają, ostrzeliwując 9 kompanię
246
od tyłu. Jednak od szosy aż po Milejów na całej szerokości frontu rośnie
szachownica ciężkich maszyn. W rażących promieniach słońca żelazne
potwory nabierają niebywałych rozmiarów. Na nierównościach gruntu
wzbija się raz po raz ku górze lufa działa szturmowego.
Nagły krzyk z tyłu odrywa uwagę od nieprzyjaciela. Na stanowisko
wpada jakiś strzelec.
— Niemcy przerwali obronę! Są już w Piotrkowie! — krzyczy jak
opętany.
Kapral Koput chwyta go w objęcia i zwala na ziemię. Lecz strzelec
miota się w furii.
— Wszystko stracone! Dowódca kompanii zabity!
Broniąca Kargału Lasu skrzydłowa 8 kompania 86 pułku nie wy­
trzymała uderzenia czołgów i artylerii, zaczęła się cofać. Na północ od
Bujen obrona polska walczyła zacięcie i ustępowała powoli pod napo­
rem licznych czołgów, przedłużając i zaginając zachodnie skrzydło.
Reszta pozycji pod Piotrkowem, mimo dużych krwawych strat, trzymała
się dzielnie. Poległ dowódca II batalionu, mjr F. Morawski.
Niemieckie czołgi, poszerzywszy lukę między armią „Prusy" i „Łódź",
ruszyły bezzwłocznie dalej na północ, częściowo uderzając na Piotrków
od zachodu, a częściowo wychodząc na stanowiska rozwiniętych pod
Rakowem Małym, Meszczami i Pieńkami Karlińskimi batalionów 85 pułku
piechoty 19 DP.
Na południowo-zachodnim skraju Piotrkowa zawrzała zaciekła walka.
Z płonącego miasta wycofały się galopem baterie II dywizjonu 19 pal
pod bombami coraz nowych nalotów. 6 bateria tego pułku po wycofa­
niu się z Piotrkowa została przechwycona przez niemieckie nurkowce
w chwili zajazdu na nowe stanowisko ogniowe w rejonie Meszcze i stra­
ciła pod ogniem maszynowym wszystkie zaprzęgi. Luftwaffe bombar­
dowała również stanowiska 19 dywizjonu ciężkiego. Jednak dowódca
broniącego się 86 pułku wciąż jeszcze uważał, że będzie mógł utrzymać
Piotrków do nocy. W tym położeniu gen. Kwaciszewski odjechał do
Spały, aby wyjednać u dowódcy armii szybkie uderzenie flankowe grupy
operacyjnej gen. Dreszera, nawet bez udziału 29 dywizji, gdyż tylko to
mogło spowodować odprężenie sytuacji. W Spale gen. Dęba-Bierna-
ckiego nie było: kierował przegrupowywaniem 29 dywizji do nocnego
działania na Milejów i Longinówkę. Ponieważ czas naglił, gen. Kwaci­
szewski udał się w ślad za dowódcą armii do Sulejowa, ale i tutaj go
nie zastał.
Tymczasem sytuacja na odcinku 86 pp stawała się coraz bardziej
247
 krytyczna. Niedługo po godzinie 16 ppłk Peszek, dowiedziawszy się
o wtargnięciu Niemców do Piotrkowa od zachodu i obchodzeniu miasta
od północy, zarządził odwrót swego pułku do lasu w rejonie miejsco­
wości Koło. Wymuszony odwrót pułku odbył się przez płonące miasto,
pod ogniem artylerii i lotnictwa, wśród walk ulicznych, które prze­
ciągnęły się do godziny 18. Kiedy gen. Kwaciszewski wracał ze swojej
nieudanej wyprawy, natknął się niespodziewanie w lesie na ppłka Peszka,
który z całego pułku miał przy sobie 10 oficerów, 200 szeregowych,
kilka cekaemów i 2 armatki przeciwpancerne. W czasie rozmowy gene­
rała z dowódcą 86 pp zjawił się również dowódca III batalionu 85 pp,
mjr L. Nowakowski, i wskazując kilku towarzyszących mu żołnierzy,
zameldował:
— To cały mój batalion l8°.
Wkrótce po godzinie 17 Niemcy, obszedłszy Piotrków od północy
i przeniknąwszy przez północne jego skraje, uderzyli na 8 kompanię
por. W. Chwojnowskiego, obsadzającą las pod Rakowem Małym m .
Kompania odparła natarcie, niszcząc 7 czołgów. Niebawem przyszła
jednak wiadomość, że Niemcy obchodzą jej prawe skrzydło i wciskają
się w lukę rozdzielającą batalion od reszty pułku na skraju lasu
Meszcze—Pieńki Karlińskie. Gdy się ściemniło, batalion otrzymał roz­
kaz wycofania się na Meszcze i Wolbórz. Lecz na polanie leśnej, oświe­
tlonej jak w dzień pożarem zapalonych stogów, batalion został ostrze­
lany przez czołgi z kierunku Wolborza, ponosząc duże straty i rozpra­
szając się niemal doszczętnie.
Dowódca 19 dywizji, wysłuchawszy tych hiobowych wieści, rozkazał
ppłkowi Peszkowi zebrać i uporządkować swój pułk, a mjrowi Nowa­
kowskiemu dołączyć do 85 pułku, sam zaś około godziny 22 udał się
do swego sztabu w miejscowości Stara Wieś Proszenie. Lecz sztabu już
tu nie zastał. Mieszkańcy poinformowali, że wycofał się w kierunku
na Wolbórz. Generał ruszył do Wolborza, lecz jadąc samochodem z dużą
szybkością, wpadł na ogon kolumny pancernej nieprzyjaciela i dostał
się do niewoli I 8 2 .
Zachodzi pytanie: jak mogło tak nagle dojść do zupełnie nieocze­
kiwanego obrotu wydarzeń pod Piotrkowem? Oto w czasie, gdy gros
sił 1 dywizji pancernej zajęte było walką na przedpolach Piotrkowa,
osobny oddział wydzielony w sile pułku czołgów został skierowany
w lukę między Wolę Rokszycką i Kargał Las na głębokie tyły pojskie
z zadaniem dotarcia do Wolborza. Niemcy, którzy dotychczas walczyli
tylko w dzień, zdecydowali się na akcję nocną całego pułku pancer­
nego. Oddział ten, paląc po drodze wszystkie wsie, wyszukiwał luki
.W Natarcie przełamujące XVI korpusu pancernego na Piotrków (5 września późnym
popołudniem)
249
 w polskim ugrupowaniu, a gdy napotkał opór — wymijał go i gnał
coraz dalej na tyły armii „Prusy". Drobne elementy pancerne graso­
wały w rejonie na północ od Piotrkowa przez całą noc, szerząc wokoło
postrach i niecąc popłoch wśród taborów i służb 19 dywizji, które w pa­
nice ruszyły w rozbieżnych kierunkach na Lubochnię lub Brzeziny.
Odgłosy tej paniki dotarły jeszcze tejże nocy aż do Warszawy.
Druga podobna kolumna ruszyła wieczorem ze składu 4 dywizji
pancernej, kierując się na północ wzdłuż zagiętego wschodniego skrzydła
obrony pod Borową Górą. Przed frontem obrony trwała do wieczora
zacięta walka, w toku której baterie III dywizjonu 2 pal zniszczyły
15 czołgów.
Gdy płk Czyżewski, cudem uszedłszy ze środka zagonu pancernego
Niemców, wrócił do miejsca swego postoju, cała pozycja .Borowej Góry
gorzała ogniem walki. Łączności nie było dawno. Wznoszące się nad
górą kłęby dymu zasłaniały widok. Tylko z odgłosów strzelaniny można
było wyciągnąć wnioski o jej przebiegu. To drugie natarcie Niemców
było przeprowadzone przy użyciu lotnictwa, czołgów i wielkiej koncen­
tracji ognia artylerii. Niemcy wdarli się częściowo w pozycję 8 kompanii
pod Spólnem. Brawurowe przeciwuderzenie batalionu kpt. Jaworow­
skiego osłabło pod nawałą ogniową Niemców, lecz i ich ruch został
wstrzymany. Jedni i drudzy, zwarci na najbliższych odległościach, za­
legli w terenie. Znów nastąpiła ciężka, niepokojąca przerwa...
Patrole sanitarne wynoszą z pierwszej linii ciężko rannych. Z noszy
uniosła się z trudem głowa rannego kpt. Jaworowskiego.
— Panie pułkowniku — szepnął z wysiłkiem. — Czy utrzymaliśmy
się?
Dowódca pułku ze ściśniętym gardłem odpowiedział siląc się na
spokój:
— Tak, panie kapitanie. Utrzymaliśmy się 1 8 3 .
Kapitan Jaworowski opadł na nosze i zamknął z osłabienia oczy.
W pewnym momencie przed zmierzchem pośród kłębów dymu na
szczycie góry zaczęły ukazywać się grupki żołnierzy. Lecz do nocy było
jeszcze daleko. Dowódca obrony począł krzykiem zatrzymywać cofają­
cych się. Ale bezskutecznie. Ruch odwrotowy odbywał się dalej. Wów­
czas zrozumiał, że tylko nowa siła „żywa" może ten ruch powstrzymać.
Rozkazał co rychlej zebrać wszystkich żołnierzy sztabu, bez względu na
funkcję. Stanął na czele tej zbieraniny i z okrzykiem „hurra" zaczął
biec naprzód. Zgłupieli na ten widok cofający się żołnierze, stanęli
w miejscu, a następnie zaczęli przyłączać się do przeciwnatarcia pułku
250
z jego dowódcą, kapelanem, kucharzami i orkiestrantami. Kompania
ta pod dowództwem kpt. J. Kowalczyka zajęła stanowiska na szczycie
góry i do świtu dnia 6 września osłaniała nakazane wycofanie się
2 pułku piechoty Legionów po spełnieniu przezeń swego zadania oku­
pionego stratą 16 oficerów, 69 chorążych, podchorążych i podofice­
rów oraz 549 szeregowych I 8 4 .
Natomiast zagon pancerny 4 dywizji nie napotkał na swej drodze
żadnego oporu, gdyż kompania czołgów kapitana Hajdenki, która za­
pędziła się aż pod Jeżów, pod naciskiem natarcia 1 dywizji pancernej
rozpoczęła na rozkaz płka Czyżewskiego o godzinie 15 odwrót. Szlak
tego odwrotu prowadził między kolumnami i zgrupowaniami niemiec­
kimi. Między Krężną i Rokszycami kompania zdołała zniszczyć jeszcze
kilka czołgów i transporterów z piechotą zmotoryzowaną, sama jednak
miała już tylko pięć czołgów. Około godziny 18.30 straciła ona stycz­
ność z nieprzyjacielem i od Rokszyc skierowała się na Szydłów—Tuszyn
do Andrespola, na wschód od Łodzi.
Batalion czołgów mjra Karpowa rozpoczął także odwrót. Część jego
czołgów wraz z kompanią kpt. Hajdenki 1 8 S dołączyła do kompanii
technicznej, przy której zebrały się 22 czołgi, część zaś w liczbie 9 czoł­
gów dołączyła z majorem Karpowem następnego dnia do Wołyńskiej
Brygady Kawalerii. Do brygady dołączył także po zapadnięciu ciemno­
ści, przy stanie zaledwie 150 żołnierzy, 11 batalion strzelców, który
wycofał się z lasu Graby.
Wołyńska Brygada Kawalerii w ciągu tego dnia, obfitującego w dra­
matyczne wydarzenia, pozostawała nadal w odwodzie w rejonie Drużbic,
na północ od Bełchatowa. Tylko jej dywizjon pancerny rozpoznawał
po szosie Gomulin—Piotrków, będąc pod wieczór niemym świadkiem
posuwania się niemieckiej fali pancernej w kierunku na Szydłów. Moto­
cykliści 4 dywizji pancernej jeszcze przed zmrokiem zdobyli przeprawy
na rzece Miazdze w Będkowie. Generał Thommee, dowiedziawszy się
o godzinie 18.10 za pośrednictwem Naczelnego Dowództwa o posta­
nowionym uderzeniu armii „Prusy" w ogólnym kierunku na Bełchatów,
ze spokojem oczekiwał na dalszy rozwój wypadków. Uderzenie armii
„Prusy" miało bowiem niechybnie doprowadzić do rozcięcia niemiec­
kiej masy pancernej. Tymczasem gen. Dąb-Biernacki wcielał w życie
własną decyzję wprowadzenia 29 dywizji do nocnego natarcia. Miała
ona ruszyć przez Pilicę o godzinie 20 w dwóch kolumnach. 81 pułk
piechoty zaczął z opóźnieniem przeprawiać się w bród przez rzekę pod
Kurnędzem, na południe od Sulejowa. Bród był płytki, ale grząski,
toteż przeprawa posuwała się bardzo powoli. Zwłaszcza tabory zaprzę­
żone w mizerne mierzynki kresowe grzęzły w błocie. Ta świeżo zmobi-
251
 lizowana jednostka nie mogła podołać warunkom nocnego marszu po
bezdrożach.
76 pułk piechoty pod dowództwem ppłka dypl. S. Sienkiewicza wraz
z artylerią dywizyjną jako kolumna główna formował się do marszu
w Sulejowie, stając swym czołem przy moście. Miasteczko po dwudnio­
wym potężnym bombardowaniu leżało w gruzach i pożodze. Droga
i cała okolica zapchane były uchodźcami cywilnymi, rozbitkami spod
Rozprzy i Piotrkowa tudzież nadjeżdżającymi ze wszystkich stron tabo­
rami. Przy moście, który na szczęście zachował się w stanie nie uszko­
dzonym, panował nieopisany zamęt. W tym stanie rzeczy zjawił się na
przeprawie dowódca armii i zaczął wydawać poszczególnym oddziałom
rozkazy i kierować ich przeprawą. Wśród nastroju ogólnego zamiesza­
nia i niesłychanego zdenerwowania ruszono wreszcie przez most z du­
żym opóźnieniem, w kolumnie nie uporządkowanej należycie, a co gor­
sze — niekompletnej. Nie można było odnaleźć w lesie III batalionu
pułku, ruszono więc bez niego 1 8 6 .
Gdy kolumna znalazła się już na szosie piotrkowskiej, Dąb-Bier-
nacki osobiście skierował jej straż przednią, którą tworzył II batalion
76 pułku pod dowództwem mjra E. Justyniaka, ku południowi na
Milejów, podczas gdy znacznie opóźnione siły główne maszerowały
dalej w kierunku pierwotnie nakazanym na Przygłów i Longinówkę.
Ponieważ Naczelne Dowództwo stale przypominało o konieczności
osłony kierunku na Opoczno, dowódca armii zdecydował się wycofać
na Pilicę Wileńską Brygadę Kawalerii, która w jego planie uderzenia
nocnego miała stanowić najbardziej zewnętrzne i najgłębiej na połud­
nie sięgające ramię oskrzydlające. Wprawdzie dążyły na Pilicę 1 batalion
czołgów i kompania zmotoryzowana saperów, ale mogły one stanąć
nad rzeką 6 września rano 1 8 7 . Tak więc cały las Lubień napełnił się
tej nocy rumorem maszerującego we wszystkich kierunkach wojska.
Nastrój ogólnej niepewności wzmagało zagrożenie południowego skrzy­
dła armii. Na dalekim przedpolu Niemcy już przed południem 5 wrze­
śnia próbowali zająć Przedbórz. W zaciętej walce, stoczonej w samym
miasteczku, zostali odparci. Jednak po południu, przeprawiwszy się na
wschodni brzeg Pilicy, wznowili natarcie wsparte czołgami. 5 kompania
76 pp kpt. Sopocki wycofała się około godziny 16 do lasów w rejonie
Zuzowy. Podjazdy pancerne wroga zaczęły przenikać na północ między
Pilicą a lasem Lubień. Jeden z nich o zmierzchu uderzył na sztab gene­
rała Dreszera w Łęcznie, lecz został odparty przez 4 szwadron 13 pułku
ułanów pod dowództwem rtm. K. Nawrockiego, kilka czołgów znisz­
czyła ludność w Bielskiej Woli 1 8 8 . Również od zachodu z rejonu Przy-
głowa rozpoznanie niemieckie usiłowało przeniknąć na Sulejów.
252
Około półncy dowódca armii ruszył samochodem w stronę Piotr­
kowa. Gdy zbliżył się do miasta, wpadł w ogień Niemców i powrócił
do Sulejowa. O tej porze do rąk jego doszedł juzogram Naczelnego
Dowództwa z godziny 21 o cofnięciu się armii „Łódź" na przejściową
linię Szadek—Grabica—Piotrków i zapowiadający ogólny odwrót na
Wisłę. Juzogram, odczytany przy anemicznym świetle latarki kieszon­
kowej, bez analizy dalszego zadania, którą powinien przeprowadzić
sztab armii, zabrzmiał w uchu jej dowódcy jako hasło do zaniechania
natarcia, które też niezwłocznie przekazał do wykonania. W otocze­
niu Dęba-Biernackiego zapanowała konsternacja 1 8 9 . Być może już przed­
tem została w tym duchu rozpowszechniona treść juzogramu w od­
działach armii. A przecież Naczelne Dowództwo nie przekreślało zamie­
rzonego działania, choć zarazem dopuszczało możliwości jego wstrzy­
mania. „Grupę północną zbierze pan generał w rejonie północ Piotr­
ków—Tomaszów Mazowiecki—Opoczno. Zadanie dotychczasowe pozo­
staje w mocy — głosiły słowa juzogramu — to znaczy czynna osłona
generała Rómmla i kierunku na Warszawę".
Jednakże zemściła się tu wyszukana stylistyka rozkazu. Generał
Dąb-Biernacki nie zwrócił uwagi na słowa „czynna osłona", które nie
odwoływały zgody na zwrot zaczepny. Zrozumiał natomiast, że ma
wrócić do poprzednich zadań przechwytywania nieprzyjaciela wnika­
jącego w głąb obszaru krajowego. Działając w tym duchu, rozkazał
z miejsca wstrzymać rozpoczętą już akcję zaczepną grupy operacyjnej
gen. Dreszera i 29 dywizji. Wysłał do Przedborza 23 p.uł. płka dypl.
Z. Miłkowskiego "°. Rozesłani zaś oficerowie z rozkazami odwrotu do­
padli 81 pułk częściowo już w Łęcznie, a częściowo na przeprawach.
Pułk ten skierowano po obu stronach Pilicy do lasów w rejonie Koła.
Tam też miała maszerować grupa ppłka Nowosielskiego, przeszło dobę
oczekująca na sygnał do natarcia. Natomiast nie zdołano do świtu
6 września osiągnąć kurierami rozdzielonych kolumn 76 pułku piechoty
płka Sienkiewicza.
Uderzenie 76 pp pod Piotrkowem
O świcie 6 września na przedpolach Piotrkowa rozegrała się jedna
z największych tragedii września 1939 roku, tragedia tym bardziej
gorzka, że mogła być wstępem do wielkiego zwycięstwa polskiego oręża
na polach, które pokryły gęsto mogiły żołnierzy bohaterskiego 76 pułku.
II batalion mjra E. Justyniaka jako straż przednia masy uderzenio-
253
 wej natknął się w Milejowcu na niemiecką kompanię i gwałtownym
uderzeniem odrzucił ją do Milejowa. Stojący we dworze sztab 1 dywizji
pancernej Niemców został zupełnie zaskoczony, a jej dowódca,
gen. Schmidt, uciekł przed Polakami w samej bieliźnie. Niemcy rzucili
do boju wszystko, co mieli pod ręką: gońców motocyklowych, pisarzy,
łącznościowców. Nawet opancerzone wozy radiowe zostały użyte do
obrony. Piechota II batalionu parła jednak niepowstrzymanie naprzód.
W chwili gdy do batalionu przybył kurier armii „Prusy", kpt. B. Ku­
delski 1 9 1 , z rozkazem zawrócenia na Piotrków, ciężko ranny dowódca
batalionu, mjr Justyniak, dogorywał. Ciężkie rany odniósł jego zastępca,
kpt. Myśliwski, a dalszy następca, por. W. Gniewkowski, nie mógł już
powstrzymać rozwijającego się natarcia na Milejów. Co prawda dwie
polskie kompanie w pierwszym impecie wdarły się w środek miejsco­
wości i posuwały się naprzód, ale przed godziną 5 artyleria niemiecka
silnym ogniem zagrodziła dalszą drogę i spowodowała duże straty w sze­
regach. Sprowadzone niebawem posiłki niemieckie przystąpiły do prze­
ciwnatarcia, zmuszając batalion do cofnięcia się wśród wysokich strat.
Tylko resztki batalionu w sile około 180 ludzi zebrały się po godzi­
nie 6 za Luciążą w rejonie Przygłowa. Poległo 12 oficerów i 218 szere­
gowych.
Dalej na północy maszerował I batalion 76 pułku mjra Korneliusza
Kosińskiego z ppłkiem Sienkiewiczem na czele. Jego droga wiodła przez
stanowiska 86 pp bronione poprzedniego dnia. Wszystkie mostki w re­
jonie kolonii Witów-Zalesice były gruntownie zniszczone, co ogromnie
opóźniało ruch przydzielonego III dywizjonu artylerii 29 pal pod do­
wództwem kpt. Szymyślika. Batalion ten napotkał w kilku miejscach
elementy pancerno-motorowe nieprzyjaciela, które odrzucił wstępnym
bojem, niszcząc przy tym sporo jego pojazdów bojowych. Marsz ba­
talionu odbywał się w nastroju zwycięskim. Około godziny 4 czoło
kolumny dotarło do szosy Piotrków—Częstochowa, gdzie skręcono na
południe. Spod Milejowa dochodziły gwałtowne odgłosy walki II ba­
talionu.
Pułkownik Sienkiewicz, mając rozkaz obsadzenia Prudki, doszedł
na podstawie dotychczasowego przebiegu działań do wniosku, że zlikwi­
dował niemiecką szpicę pancerną i ma przed sobą drogę wolną.
— Józek — rzekł do kpt. Malinowskiego — chodź, jedziemy szybko
do Rozprzy wzmocnić walczący tam batalion.
Lecz gdy oddział przedni zbliżył się do Longinówki, zza opłotków
wioski posypały się na Polaków strzały. Natychmiast, wprost z ko­
lumny, ruszyło natarcie batalionu. Pułkownik Sienkiewicz, ranny na
początku walki w rękę, postanowił jeszcze pod osłoną szarości świtu
254
opanować Longinówkę. Ale przeciwnik, zaalarmowany walką pod Mile-
jowcem, bronił się twardo. Polskie baterie zajęły stanowiska przy
szosie i w brzasku dnia otworzyły ogień na wprost i na tyły wioski.
Ogień tej artylerii spowodował straty w kolumnach niemieckich na po­
łudnie od Longinówki. W wielu punktach wzbił się ku niebu olbrzymi
płomień i gęsty, czarny dym. To płonęły samochody i cysterny z ben­
zyną 1 dywizji pancernej.
Niespodziewanie wyszło natarcie niemieckie na tyły I batalionu
76 pułku od strony Piotrkowa. Jednak natychmiastowe przeciwuderze-
nie 3 kompanii osadziło Niemców w miejscu. Pułk był w straży przed­
niej, a ogólna instrukcja walki nakazuje takiemu oddziałowi uderzać
jak najsilniej, ponieważ za nim nadchodzą siły główne. Według posia­
danych przez płka Sienkiewicza wiadomości na polu walki miało ukazać
się w najbliższych kwadransach jeszcze osiem batalionów piechoty i trzy
pułki kawalerii! Tymczasem na polski batalion runął ogień nieprzy­
jacielski ed wschodu. Pułk został odcięty od lasu Lubień. W tej sytuacji
dążący do płka Sienkiewicza kpt. Kudelski z rozkazem marszu na Koło
nie mógł już przedostać się na pole walki.
W miarę rozwidniania się sytuacja stawała się coraz bardziej roz­
paczliwa. Rozwinięta piechota i artyleria polska znajdowała się na
odkrytej równinie pod koncentrycznym ogniem niemieckim od połud­
nia, północy i wschodu. Pozostawał jeszcze kierunek zachodni, do toru
kolejowego, dokąd też próbowano wśród wysokich strat odskoczyć.
Ale i od tej strony ukazali się wkrótce Niemcy " 2 .
W czasie walki Niemcy przejściowo zdobyli sztandar pułkowy i roz­
winęli go z okrzykiem tryumfu. Jednak zapłacili za to drogo. Polacy
z determinacją rzucili się na zuchwalców w obronie najświętszego sym­
bolu żołnierskiego. Zażarta walka wokół sztandaru toczyła się 15 minut:
kłuto bagnetami, duszono rękami, aż wszyscy Niemcy wyginęli. Sier­
żant Stanisław Biela uskoczył z nim pod osłonę działek przeciwpancer­
nych. Następnie sztandar powierzono kapelanowi pułku, księdzu Woro-
biejowi, który pod osłoną porucznika Mickiewicza i sześciu zwiadow­
ców konnych odwiózł go do sztabu dywizji w Sulejowie. Sztandar ten
ostatecznie znalazł się aż we wsi Krzemieniec pod Wołkowyskiem,
gdzie został zakopany przez szeregowca Bronisława Leonika na miej­
scowym cmentarzu. Strzępy jego zostały wydobyte po wojnie i złożone
w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, gdzie się znajduje pośród
66 innych sztandarów wrześniowych " 3 .
Około godziny 6 ruszyły od południa czołgi niemieckie, łamiąc
wszelki opór i miażdżąc broniące się do ostatka grupy żołnierzy.
Wśród wielu zabitych polegli także: dowódca pułku, podpułkownik
255
 Sienkiewicz, dowódca I batalionu, mjr K. Kosiński, dowódca dyonu
artylerii, kpt. Szymyślik, por. S. Piasecki, ppor. J. Trarzynski, około
20 innych oficerów oraz 426 szeregowych. Przepadły całkowicie baterie
III dywizjonu 29 pal " 4 . Dziś na cmentarzu w Milejowie pod pięknym
pomnikiem poległych spoczywa 631 znanych z nazwiska oficerów i sze­
regowych 19 i 29 dywizji oraz wielu nieznanych.
Zabici leżeli tak gęsto, że wywołało to zdumienie oglądających
pobojowisko Niemców. Wśród wielu sztabowców znalazł się tam rów­
nież gen. Schmidt. Osmalony wybuchem granatu, w podartym mundu­
rze, podniósł rękę do hełmu.
Ta pozorna rycerskość niemieckiego dowódcy nie przeszkadza mu
w zarządzaniu masowych rozstrzeliwań ludności w tym właśnie rejo­
nie. W dniu 4 września żołnierze 1 dywizji pancernej zamordowali
w Kamieńsku 30 osób, z czego 13 osób zatłuczono pałkami. Była to
zemsta za udany wypad poprzedniej nocy Wołyńskiej Brygady Kawa­
lerii. W dniu rzekomego salutowania poległych Polaków zabito w Lon-
ginówce granatami 16 osób cywilnych, w Milejowie i Milejowcu roz­
strzelano lub spalono w zabudowaniach ponad 160 osób 195 . Pośród
innych rozstrzelano lub spalono w stodole 19 wziętych do niewoli
żołnierzy. Była to z kolei zemsta za wypad 76 pp ppłka Sienkiewicza.
40. Ppłk Stanisław Sienkiewicz. 41. Płk dypl. Władysław Kaliński.
W Rozprzy, z której prawie wszyscy mieszkańcy zdołali zbiec przed dowódca 76 pp dowódca 13 DP
wkroczeniem Niemców, zamordowano 5 września pięć osób: Karola
i Józefa Walickich, Józefa Frączyka, jakiegoś Żyda i kobietę, a nadto
rozstrzelano kilkunastu wziętych do niewoli pod Jeżowem nad Prudką z zaznaczonymi kierunkami działań: 4 DPanc z Będkowa na Lubochnię
żołnierzy 146 pp. W Starej Wsi zastrzelono Wawrzyńca Misztelę, i Czerniewice oraz 1 DPanc z Wolborza na Tomaszów i Rzeczycę.
w Romanówce — Budzisza. Łącznie na tym krwawym szlaku od gra­ Broniący swym 45 pp Tomaszowa płk Hojnowski podesłał pod Wol­
nicy zginęły z rąk zbrodniczego Wehrmachtu 443 cywilne osoby. borz trzy działka ppanc. i 4 kompanię piechoty kpt. S. Marchela,
dzięki czemu zapewnił opóźnienie 1 DPanc do godz. 17. Wysa­
dzono mostki w Wolborzu, Łaknarzu i Zawadzie. Natomiast 4 dywizja
pancerna już od rana 6 września atakowała w kierunku Będkowa po­
Zapora przeciwpancerna pod Tomaszowem Mazowieckim zycje 43 pułku polskiej 13 dywizji pod Wólką Krzykowską i Ujazdem.
Jeden z batalionów tego pułku dopiero przed świtem został wyłado­
Ofiara 76 pułku pod Piotrkowem opóźniła o pół dnia dalszy marsz wany z transportów kolejowych i zajmował pośpiesznie pozycje pod
1 dywizji pancernej na Tomaszów Mazowiecki. O dalsze półtorej doby Sangrodzem.
zatrzymał ją twardy opór 13 dywizji piechoty pod Tomaszowem Mazo­ Dowódca 13 dywizji, płk Kaliński, i jego sztab wiedzieli, że ich
wieckim. Obawiając się nowych ataków z lasu Lubień, gen. Schmidt jednostka, podjęta 1 września transportami kolejowymi z Fordonu pod
musiał się ubezpieczyć wzdłuż całej Luciąży, zwłaszcza że w głębi lasu Bydgoszczą i przerzucona w rejon kolana Pilicy pod Tomaszowem
ostrzelała kolumnę ciężka artyleria, a z Przygłowa wypadł pluton pol­ Mazowieckim, będzie miała zadanie utworzenia zapory przeciwpancer­
skich czołgów 196 . O kilka godzin opóźniła go kompania rozpoznawcza nej na drogach prowadzących z południa do Warszawy. Zadanie to
13 dywizji pod dowództwem por. Walczyka w Wolborzu. Rozbiła ona wypływało z rozkazu Naczelnego Wodza dla armii „Prusy", która miała
w toku walk nocnych dwa czołgi, a w jednym z nich zdobyła mapę zamknąć kierunki na Warszawę i Dęblin.

256 17 —Bitwy poKkiciio Wr/cśniu. tom I 257


Po zaznajomieniu się z terenem swego działania płk Kaliński po­
stanowił zorganizować obronę przeciwpancerną dywizji w oparciu o kom­
pleks leśny na południe od Lubochni, czołem do przebiegającej tędy
linii kolejowej Koluszki—Skarżysko, z wysuniętymi czatami bojowymi
przed lasy Sangródz i las na zachód od Tomaszowa Mazowieckiego.
Generał Dąb-Biernacki sprzeciwił się tej koncepcji i nakazał wyjść
dywizji 5 km do przodu, by właśnie główną pozycję obrony oprzeć
o te lasy.
Tak zrodziła się 5 września pozycja obronna 13 DP pod Tomaszo­
wem Mazowieckim o szerokości 15 kilometrów, obejmująca od północy
m. Ujazd i las Sangródz, z samodzielnym ośrodkiem oporu pod Wólką
Krzykowską, którą obsadzał trzema batalionami 43 pp ppłka F. Ku­
bickiego, oraz południowa, obejmująca cały kompleks leśny na połud­
niowy zachód i południe od Tomaszowa, obsadzona przez dwa bata­
liony 45 pp z artylerią i trzecim w odwodzie na północ od miasta,
który notabene przybył dopiero w toku walki.
Osobliwością tej pozycji było pozostawienie w środku ugrupowa­
nia, między rzeczką Wolborką i Czarną, nie obsadzonego siłami żywymi
trzykilometrowego odcinka, na który z lasów Lubochnia była nasta­
wiona większość artylerii dywizji, jednakże bez osłony oddziałów pie­
choty, i to zarówno, jeśli chodzi o sprzęt ogniowy, jak i artyleryjskie
punkty obserwacyjne. Co więcej, artyleria ta nie mogła dać wsparcia
dla działań piechoty na jej przedpolu z powoau zbyt dużego oddalenia
(5—6 km od pozycji Sangródz, około 12 km od Wólki Krzykowskiej)
jej stanowisk ogniowych " 7 . Trzeci pułk dywizji (44 pp płka J. Fraczka)
stał większością sił w odwodzie za 45 pp, z jednym batalionem (1/44 pp),
ubezpieczającym wraz z baterią artylerii ugrupowanie dywizji od
północy.
Głównym bohaterem całodziennych uporczywych walk z natarciami
pancernymi wroga był 43 pułk Strzelców Bajońskich ppłka Kubickiego.
W godzinach południowych i później natarcia czołgów i strzelców pan­
cernych zogniskowały się na ośrodku wysuniętym Wólka Krzykowską,
którego bronił silnie rozczłonkowany w terenie II batalion kpt. Kło­
sowskiego. Bojowe grupy nieprzyjaciela uderzały na stanowiska bata­
lionu z wielu stron, lecz wszystkie te uderzenia zostały odparte. Kiedy
zaś w północnej części udało się Niemcom włamać w obręb pozycji,
zostali wyparci uderzeniem wręcz plutonów odwodowych. Trzonem
obrony był tu rozwinięty pluton artylerii piechoty. Działon plut. Dę­
bickiego rozbił 6 czołgów, działon kpr. Gościńskiego — 4. Niektóre
natarcia dochodziły do III batalionu mjra Miklasa, obsadzającego las
Sangródz, a jedna z kompanii czołgów dążyła do obejścia pozycji od
258
północy, ubezpieczonych jedynie sekcją konnych zwiadowców w lesie
pod Marszewem i drużyną kolarzy na szosie pod Łominami. Walki te
nieznacznie tylko wspierała z odległych stanowisk reduta artylerii, a to
z braku map i ciągłego rwania się linii telefonicznych, zapewne nie bez
udziału dywersji, którą był nasycony okalający miasto teren, rekrutu­
jącej się zarówno z miejscowych kolonistów niemieckich, jak i ze zrzu­
tów spadochronowych.
Odcinek 45 pp pod Tomaszowem nieprzyjaciel raził głównie nawa­
łami artylerii. Jedyne natarcie rozpoznawcze wyszło w godzinach po­
łudniowych na północny skraj pozycji. Jednak rozwinięta tu kompania
czołgów napotkała dobrze ustawioną artylerię bezpośredniego wsparcia,
która z odkrytych stanowisk spełniała rolę artylerii ppanc. Po stracie
5 czołgów rozpoznanie nieprzyjaciela wycofało się z przedpola.
„ Katastrofa rozpoczęła się we wczesnych godzinach popołudniowych.
Na podstawie dotychczasowych walk i rozpoznania lotniczego, a za­
pewne i meldunków rozsianych w polskim ugrupowaniu wywiadowców,
dowództwo XVI korpusu pancernego gen. Hoepnera odkryło w polskich
liniach obronnych pozostawioną lukę 1 9 8 . Toteż około godz. 15 w tę
lukę skierowało główne siły zarówno 1 jak i 4 DPanc. Dla przyśpiesze­
nia działań w eterze krzyżowały się rozkazy niemieckie bez zaszyfro­
wania i zostały przechwycone przez polską stronę. Sztab 13 DP wy­
stąpił z propozycją skierowania w lukę odwodowego 44 pp, lecz
płk Kaliński uważał te wiadomości za dezinformację wroga.
Fale czołgów runęły niemal bez kontrakcji z polskiej strony na
trzykilometrowy, nie obsadzony obszar, starły napotkane po drodze
punkty obserwacyjne artylerii i ich poczty i z niesłabnącą siłą poto­
czyły się w rejon nieosłoniętych dywizjonów artylerii 13 DP w rejonie
Przesiadłowa i Cekanowa, tudzież na północno-zachodnie obrzeża To­
maszowa.
Zacięty bój rozgorzał we wszystkich punktach pozycji. Wspaniały
przykład walki do ostatka pokazał we wszystkich swoich ośrodkach
oporu 43 pp, oskrzydlany przez oddziały 4 DPanc. od północy i po­
łudnia. Batalion kpt. Kłosowskiego w Wólce Krzykowskiej, który wy­
krwawił się już w walkach przedpołudniowych, tracąc m.in. dwu do­
wódców kompanii, ponosił i teraz dalsze straty, lecz utrzymał swe
wysunięte stanowiska. Grupa czołgów i piechoty zmotoryzowanej, która
od południa wdarła się w stanowiska I batalionu w lasach Sangródz,
została zlikwidowana bagnetem i granatem 1 kompanii por. Dziurzyń-
skiego. Część grupy sięgnęła aż po stanowiska dowodzenia 43 pp w To­
biaszach. Tu wyparły je plutony specjalne pułku: pluton pgaz. por. Woź­
niaka i pluton łączności kpt. Krawczyka ' " .
259
 Baterie III dywizjonu 13 pal w samotnej walce bez osłony pie­
choty zniszczyły 5 czołgów i unieszkodliwiły dalszych kilka, ale musiały
przed dalszą nawałą wycofywać sprzęt do lasu, tracąc 6 dział na sta­
nowiskach i w trakcie przesunięcia. 13 dac pod dowództwem mjra Sie-
kierzyńskiego odparł uderzenie czołgów, niszcząc dwa z nich ogniem
bezpośrednim 155 mm haubic, po czym odszedł bez straty sprzętu
w las. Szczęśliwie zjechała też 2 bateria I dyonu 13 pal. Większa grupa
czołgów, przejechawszy przez stanowiska artylerii, skierowała się przez
las na Lubochnię, tłamsząc po drodze wycofujące się tabory i ludność
cywilną. Jeden z oddziałów skręcił w prawo i dotarł aż do batalionu
odwodowego 45 pp na północ od Tomaszowa, lecz został odparty.
W tym położeniu płk Kaliński uruchomił swój odwodowy 44 pp
(bez I baonu). Zamiast jednak skierować go do przeciwuderzenia
w tętniącą bojem lukę, tak jak postulowali oficer operacyjny dywizji,
kpt. Czerniak, oraz kpt. Górski, przesuwał on ten odwód na północ,'
w rejon Skrzynek* celem ubezpieczenia się od ewentualnego ruchu
oskrzydlającego Niemców przez lasy Lubochnia. W istocie więc pułk
ten zamiast dążyć na pole bitwy, oddalał się od niej, a na dobitek
został w czasie marszu napadnięty i porozrywany przez wysforowaną
w głąb lasu kolumnę czołgów nieprzyjaciela i panicznie uciekające jed­
nostki tyłowe armii „Prusy". I tak nie wziąwszy udziału w walkach
o pozycję główną dywizji, ponosił straty 2 0 0 .
1 dywizja pancerna natarła na 45 pułk już o zmroku i nie miała
powodzenia. Ale jedna z grup pancernych dotarła bez przeszkód aż
na północny skraj Tomaszowa. Gdy wieczorem pułk uszykował się na
rynku i ulicach do odmarszu na Lubochnię, zagrodził mu drogę ogień
z dział i czołgów, równocześnie zaś ze wszystkich stron, z okien i dym­
ników Tomaszowa, posypały się gęste strzały z broni ręcznej i maszy­
nowej, rażąc w ciemnościach nocnych z bezpośredniej odległości. W jed­
nej chwili oddziały pułku rozsypały się w ucieczce lub w poszukiwaniu
dywersantów, ponosząc przed zabarykadowanymi domami duże straty.
Wśród zamętu zginął również dowódca 45 pp, pułkownik S. Hojnowski.
Resztki pułku wycofały się w nieładzie na Spałę 2 0 1 .
Tymczasem 43 pułk oderwał się w nocy od nieprzyjaciela w zupeł­
nym porządku. Lecz w drodze na Lubochnię zetknął się z czołgami,
które wywołały w jego szykach zamieszanie i straty. Dalsze zamieszanie
wywołały sprzeczne rozkazy. Późno w nocy nadszedł rozkaz dowódcy
armii „Prusy", zmieniający kierunek odwrotu: nie na Mszczonów i War­
szawę, a na Spałę i lasy Brudzewice na południe od Pilicy. Osłonę w Glin-
niku miał utworzyć 44 pp. W ten sposób gen. Dąb-Biernacki jeszcze

261
raz odegrał dezorganizującą rolę w działaniach 13 DP, która pod nie­
powstrzymanym naciskiem XVI korpusu pancernego musiała wykonać
zwrot w prawo i przeprowadzić marsz boczny pod jego lufami.
Następnego dnia, 7 września, główny ciężar walki spoczywał na bar­
kach I batalionu 45 pp, który zamknął drogę głównym siłom 4 DPanc.
w oparciu o Lubochnię i przez dwie godziny opóźniał jej marsz, oraz
na 44 pp, który przyjmował na siebie ciosy sił pancernych wroga,
osłaniając w oparciu o Glinnik i lasy na południe wycofywanie się
oddziałów dywizji za Pilicę. Jakby na większą ironię oddziały 43 i 45 pułku,
doszedłszy do Spały, spotykały na swej drodze zerwany most na Pilicy —
na rozkaz szefa saperów własnej armii — i musiały szukać przepraw
dalej na wschód, pod Inowłodzem, lub przechodzić po kładkach, pozo­
stawiając działa i ciężki sprzęt. Przeprawa oddziałów dywizji została
zakończona około godz. 17. Ostatnią uporczywą walkę w osłonie mostu
stoczył wzmocniony pluton 43 pp po dowództwem oficera, którego
nazwiska nie zapamiętano.
Według ustaleń płka Porwita, 13 dywizja piechoty pod dowództwem
płka Kalińskiego stoczyła w dniach 6 i 7 września z XVI korpusem
pancernym łącznie 20 walk, w tym 14 siłami pułku, batalionu lub kom­
panii piechoty, dwie — szwadronem kawalerii i cztery siłami dywi­
zjonu lub baterii artylerii. W walkach tych, prowadzonych głównie
z bronią pancerną, dywizja zniszczyła 64 czołgi i zatrzymała napór
Niemców w kierunku Warszawy i Góry Kalwarii o półtorej doby! Nie­
stety, wraz z usunięciem dywizji z kierunku Warszawy — dalsza droga
na polską stolicę była wolna 2 0 2 .
Kiedy się rozważy całokształt działań armii „Prusy" pod Piotrko­
wem, nie można się oprzeć gorzkiej zadumie. Jakżeby inaczej mogły
się potoczyć koleje kampanii wrześniowej, gdyby ta armia potrafiła
zgodnie z założeniem spełnić swe poważne zadanie, tym bardziej że
przewidywania Sztabu Głównego co do kierunku głównego uderzenia
Niemców sprawdziły się niemal w 100 procentach.
Niestety, stało się inaczej. Niezrozumiała decyzja gen. Dęba-Bier-
nackiego przekreśliła te możliwości. Ten popularny wśród żołnierzy
generał i żywiołowej wprost energii dowódca — nie wytrzymał naporu
faktów i nie wykazał w decydującym momencie siły woli i hartu ducha,
które są udziałem ludzi nieprzeciętnych. Nie zdecydował się zwolnić na­
piętej cięciwy swej armii do uderzenia w bok rozciągniętych sił niemie­
ckich, do ich dezorganizacji, a może pobicia. Żołnierze Wileńskiej Brygady
Kawalerii i 19 dywizji piechoty przez dwa dni byli na swych stano­
wiskach świadkami przesuwania się ku północy niemieckich kolumn
262
pancernych, artylerzyści kilku dywizjonów przez dwa dni mieli je w za­
sięgu swoich dział, jeden sygnał uruchamiał natarcie 10 batalionów
i 15 szwadronów w obszarze od Kamieńska do Piotrkowa. Gdy jednak
nadeszła chwila, aby walczyć, wszystkie te siły zostały rzucone do od­
wrotu — na szlaki zatracenia. Żadna bowiem z tych jednostek nie prze­
szła Wisły, żaden większy oddział nie utrzymał się w ręku dowódców.
Takie to są okrutne konsekwencje braku trafnej decyzji w zwrotnych
momentach walki. Najgorsze zaś, że odpowiedzialność za własne winy
spychał w sposób godny najwyższego potępienia na innych. Rano
6 września Naczelne Dowództwo w Warszawie otrzymało następujący
meldunek: „Wobec zajęcia Piotrkowa przez nieprzyjaciela pod wie­
czór 5 września, natarcie zamiast na Bełchatów zostało skierowane
na Piotrków. 29 DP i cztery bataliony 19 DP uderzyły w nocy od
południa na Piotrków [!?]. O wynikach natarcia brak wiadomości,
gdyż nie można jeszcze odnaleźć oddziałów. Wieczorem wybuchła pa­
nika w 86 pułku piechoty, który został zdemoralizowany całodzienną,
ciężką walką w rejonie Piotrkowa [...] Z wczorajszych walk odnoszę
wrażenie, że nasza piechota nie wytrzymuje bombardowania lotniczego
i nękającego działania czołgów [...] Dowódca armii, gen. Dąb-Bier-
nacki."
W ciągu godziny udało się szefowi Sztabu, gen. Stachiewiczowi,
uzyskać połączenie telefoniczne, i gen. Dąb-Biernacki dalej meldował
w poprzednim stylu: „Akcja na Piotrków dywizji 29 i 19 z powodu
demoralizacji wojska zupełnie się nie udała [...] Z obu dywizji jest
kilka batalionów, około czterech, które nie brały udziału w walkach.
Reszta niezdolna do walki. Żołnierze odchodzą na widok kilku czoł­
gów" 2 0 3 .
Katastrofa armii „Prusy" pod Piotrkowem odbiła się jak najfatal-
niej na losach armii „Łódź". Jej dowódca, gen. Rómmel, został od­
cięty pod Mszczonowem i Grzegorzewicami od własnych oddziałów przez
zagon pancerny 4 dywizji gen. Reinhardta, a wysłane drogą okrężną
rozkazy nie dotarły do jednostek. Dywizje tej armii, pozostawione
przypadkowi, wykonywały w ciągu pierwszych dwu dni odwrót bez
współdziałania ze sobą. Toteż w toku walk odwrotowych pułki 28 dy­
wizji poniosły krwawe straty pod Chechłem i Ksawerowem pod Ło­
dzią 2<M, a zapóźniony w odwrocie 30 pp 10 dywizji został okrążony
pod Łagiewnikami i dopiero nadciągnięcie z kierunku Łodzi „czwarta­
ków" z 2 DPLeg. (która wycofywała się przez Łódź) wybawiło go
z ciężkiej opresji. Lecz z kolei tenże 30 pp ppłka Rutkowskiego został
silnie nadszarpnięty przez dywersję i dalekie ognie wroga pod Boginią.
Grupa Operacyjna gen. Dindorfa-Ankowicza, która już nad Wartą nie
263
 205
wykazywała spoistości , rozprzęgła się i każdy jej pułk — czy to
konny Kresowej BK, czy pieszy 10 DP — wykonywał odwrót oddziel­
nie, bez współdziałania z sąsiadami.
Mocne cięgi dostały się też 84 pp płka Sztarejki z 30 DP. Cztero-
batalionowy ten pułk, wycofujący się w straży tylnej dywizji, dochodząc
do Brzezin został w godzinach popołudniowych 8 września • zbombar­
dowany i napadnięty przez broń pancerną z kierunku Gałkówka i Mal-
czewa. II baon 84 pp mjra T. Kiersta, który uniknął bombardowania,
przeszedł dalej, na Kołacin, a wraz z nim III dyon haubic 30 pal
mjra A. Fedorki. Reszta pułku, przemieszana z oderwańcami i roz­
bitkami, skierowała się na lasy Przyłęk.
W dniu 7 września dowództwo nad południową grupą armii „Łódź",
w składzie trzech dywizji (2, 28 i 30) oraz Wołyńskiej BK, objął
gen. Thommee. Następnego dnia stoczono krwawą, lecz zwycięską bitwę
pod Wolą Cyrusową z zabiegającymi od północnego skrzydła siłami
24 i 10 niemieckiej dywizji piechoty. Odznaczyła się tu znowu Wołyń­
ska BK 2 0 6 , wsparta siłami 28 DP. Niestety, 9 września opuściła ona
siły piesze grupy i odeszła pośpiesznie na Warszawę, co zresztą leżało
w intencjach dowódcy armii, generała Rómmla.
Tymczasem z kierunku marszu armii uderzyła w zmęczone i wy­
krwawione wojska fala rozbrojonego żołnierstwa, puszczonego wolno
przez zagony pancerne wroga, podążającego do domów pieszo i na
pod wodach.
— Wojna już skończona! — głosili zwolnieni przez wroga żołnie­
rze. — Wracamy do domu 2 0 7 .
Była to ciężka próba odporności psychicznej dla oddziałów pozo­
stających w szeregach, pod normalnym dowództwem. Jednak żołnierz
armii „Łódź" przeszedł tę próbę z honorem i dążył ku nowym polom
walki z najeźdźcą. * czesława Czerety szturmował stanowiska niemieckie na skrzyżowaniu
Bój 30 DP pod Jeżowem
Próbę tę zdała zwłaszcza skierowana na lasy Przyłęk prawoskrzydłowa
jednostka GO gen. Thommee, 30 DP gen. Cehaka, która w dniu
9 września napotkała na swej drodze przegrodę sił wroga, z 18 DP nie­
mieckiej, pod Jeżowem i Słupią. Była to realizacja założenia operacyj­
nego, w którym 10 armia otrzymała zadanie odcięcia dywizjom łódzkim
drogi do Warszawy, podczas gdy 8 armia niemiecka miała tym silniej
264
208
napierać na nie od zachodu . Według początkowych zamierzeń 30 dy­
wizja miała do godziny 13 odpocząć w lasach, lecz generał Cehak nie­
zwłocznie poderwał ją do natarcia. Pierwszy z lizjery lasów Przyłęk
Duży ruszył o godz. 9 83 pp płka Nadachowskiego, przy wsparciu
II dyonu 30 pal. Natarcie to miał z prawej strony osłonić zbiorczy
batalion 84 pp, uderzając na Jasienin Duży. Od północy z Krosnowy
na Słupię rozwinął się 82 pp ppłka dypl. A. Chruściela, ze wsparciem
I dyonu 30 pal. Wszystkie oddziały na skraju i w głębi lasu Przyłęk
Duży pozostawały pod silnym ogniem artylerii niemieckiej spod Jeżowa
i bombardowaniami lotniczymi.
„Była godzina 9—9.30 — podaje oficer zwiadowczy 83 pp, kpt. E. Smia-
łowski — kiedy z podstawy wyjściowej na wschodnim skraju lasu ruszył
do natarcia II baon 83 pp, dowodzony przez chorego dowódcę, majora
St. Kalinowskiego..." 209
Batalion nacierał trzema kompaniami w pierwszej linii: 6 komp. strzel,
ppor. Waldemara Drejera — okrakiem wzdłuż drogi Przyłęk—Jeżów,
w prawo od niej 4 komp. por. K. Kaczorowskiego — z kierunkiem
na północny skraj wsi Jasienin Duży przylegający do Jeżowa, i w lewo
3 komp. ppor. rez. Kaussa — na Mikulin, leżący na drodze dalszego
marszu pułku na Skierniewice. Mimo oślepiającego słońca i odkrytego
terenu oddziały z miejsca odsądziły się o 400 m od podstaw wyjścio­
wych. Ogień cekaem nieprzyjaciela nie był skuteczny, a jego nawały
artyleryjskie układały się 100—150 metrów za polskimi tyralierami,
jakby dopingując je do dalszego posuwania się naprzód. Na prawym
skrzydle 6 kompanii grupa żołnierzy, przeczołgawszy się nie obserwo­
wanym zagłębieniem terenu, zaskoczyła i zlikwidowała niemieckie gniazdo
ckm, otwierając następnie ogień do wycofującej się w popłochu reszty.
W tym czasie II pluton tej kompanii pod dowództwem ppor. rez. Wia­
dróg na północ od Jeżowa. Rozgorzała tu zacięta walka na kolby
i bagnety. \V walce tej zginęło kilkunastu żołnierzy, wśród nich dzielny /
dowódca drużyny kpr. Caliński. Tuż przed szturmem poległ brawu­
rowo dowodzący kompanią ppor. W. Drejer, poległ także dowódca
III plutonu, plut. pchor. E. Łojań. Po stronie niemieckiej padło 48 żoł­
nierzy, w tym dwóch lejtńantów. Niepowstrzymane parcie Polaków na­
przód wywołało wśród Niemców panikę 21°.
Szturm 6 kompanii porwał za sobą także 4 kompanię, która w na­
tarciu przeszła przez północny skraj Jeżowa i skierowała się dalej, na
Gzów. Lewoskrzydłowa 5 kompania, równając do zwycięskiej 6 kom­
panii, opanowała stanowiska niemieckie przed szosą Jeżów—Słupia,
przeszła przez Mikulin i skierowała się dalej na wschód, ale już bez
265
dowódcy, który pozostał ciężko ranny. Około 150 metrów od niej Natarcie 83 pp wspomógł z południowego skraju lasu Przyłęk Duży
/ginął także dowódca II batalionu, mjr Kalinowski. zbiorczy batalion 84 pp (głównie 7 i 9 kompiania poruczników K. Kra-
W Siad za II batalionem wyruszył o godz. 10 III batalion 83 pp. sonia i T. Lostera ze wsparciem 3 komp. cekEaern por. Wiercińskiego)
Jednak jeszcze na podstawie wyjściowej raniony w obie nogi został całość pod dowództwem mjra W. Sokola. 7 kompania bez trudu opa­
mjr M. Olęderczyk (zmarł niebawem), dowództwo objął dowódca 8 kom­ nowała Jasienin Duży, przepędzając stamtąd kompanię niemiecką. Lecz
panii, kpt. J. Tyczyno. Pododdziały bez większych strat osiągnęły sta­ kiedy por. Krasoń wyszedł na wzgórza od południowej strony Jasie-
nowiska niemieckie przed szosą Jeżów—Słupia i poszły dalej w szyku nina Dużego, znalazł się w krzyżowym ogniiu artylerii i broni maszy­
rozwiniętym na Skierniewice. nowej z Jasienina Małego, z Jeżowa i z l a s ó w Marianów, skąd ukazały
się także czołgi. W toku zarządzonego odwr.otu do lasu Przyłęk kom­
panie poniosły duże straty. Wśród poległych zmalazł się także por. T. Lo-
ster, a kompania cekaem została zniszczona o g n i e m artylerii.
Natarcie 82 pp wyruszyło niewiele później od natarcia III batalionu
83 pp. Pułk poszedł naprzód dwoma b a t a l i o n a m i , które wsparł ogień
I dywizjonu 30 pal z otwartych stanowisk. Po opanowaniu w pierwszym
rzucie dworu Krosnowa bataliony parły bez: zahamowania na Słupię,
którą zajęły po krótkiej walce. Niemcy nie wytrzymali uderzenia i pierz-
chnęli w popłochu, pozostawiając zabitych. W/ uderzeniu tym pułk stra­
cił 23 żołnierzy, w tym trzech oficerów. Ponadto zginął dowódca
II baonu 82 pp, mjr Stefan Pękalski, ciężkco ranny został dowódca
4 kompanii, por. M. Postrach.
W czasie natarcia wspierająca 2 bateria 30 pal została ostrzelana
na skraju lasu ogniem ciężkich moździerzy, który zniszczył 1 działo
wraz z obsługą. Poległ tu znajdujący się w pobliżu działa dowódca
83 pp, płk dypl. Nadachowski. Obydwa pułki — 82 i 83 — przebiły się
przez przegrodę wroga i poszły, przeważnie bez dowódców, którzy
zginęli lub odnieśli rany, w kierunku rzeki Rawka, na Skierniewice
i Puszczę Mariańską. Oddziały związane w w a l c e na przedpolach Jeżowa,
zwłaszcza z 83 pp, nie zdołały oderwać się odi nieprzyjaciela i wyginęły
na stanowiskach pod wzmagającym się o g n i e m artylerii i broni maszy­
nowej wroga.
Bój pod Jeżowem stanowi największą i najbardziej krwawą bitwę
30 DP w kampanii wrześniowej. Jej straty zna»czy 241 grobów na cmen­
tarzu w Jeżowie. Ponad stu żołnierzy z 18 dywvizji stracili także Niemcy.
Wśród nich zginął mjr Gerhard v. Bistram 2 " .

10 września gen. Thommee miał w swym r ę k u na linii Rawki między

Kamionem i Prochowym Młynkiem (na wschódl od Skierniewic) całą swą
grupę (2, 28 i 30 DP), choć dowódcy 2 i 28 D P , płk Dojan-Surówka
i gen. Bończa-Uzdowski, niestety opuścili s w o j e oddziały i odjechali
25. Bój 30 DP o wywalczenie drogi odwrotu pod Jeżowem wraz 7 szefami sztabów do Warszawy. Odeszła tteż Wołyńska BK.

266 26?

Słabe natarcia nieprzyjaciela na Rudę w środku odcinka zostały
odparte ogniem I dywizjonu 28 pal pod dowództwem kpt. Piotra Ku­
leszy i 5 baterii 2 pal Leg. ppor. J. Strusińskiego, podczas gdy oddziały
piechoty zajmowały pozycje opóźniania. Natomiast pod Kamionem
zmotoryzowany oddział nieprzyjaciela z najbliższej odległości zaskoczył
28 dac, wybijając niemal doszczętnie zaprzęgi artyleryjskie. Tylko jedno
działo, dalekonośna armata 105 mm 1 baterii kpt. A. Szarejki, zdołało
otworzyć ogień, do którego dołączył się również I dyon 28 pal spod
Rudy. Dowódca 28 dyonu ciężkiego, ppłk Bednarski, wykorzystując
zamieszanie w szykach nieprzyjaciela, zebrał swoich artylerzystów i po­
prowadził przeciwuderzenie, które rozniosło Niemców na bagnetach,
tak iż pozostawili na polu walki cały swój sprzęt motorowy. Sukces ten
przypłacił ppłk Bednarski życiem, padając śmiertelnie ranny. Został
on pośmiertnie odznaczony orderem Virtuti Militari IV ki. 212
Na pozycjach nad Rawką dołączyła do GO gen. Thommee część
Kresowej BK z płkiem Kunachowiczem, dowódcą 20 p.uł., oraz
ppłkiem S. Mossorem, dowódcą 6 psk. Nawiązano tu również kontakt
z biwakującym pod Mszczonowem 31 pp płka Wnuka z 10 DP, a wy­
cofanym spod Tuszyna 146 pp rez. wzmocniono 4 pp Leg. Jego dowódca,
ppłk dypl. Topczewski, objął funkcję szefa sztabu 2 DP Leg. Niestety,
31 pp nie dołączył do GO. Lecz najcięższe przejścia były jeszcze przed
jednostkami GO gen. Thommee.
Walki z niemiecką nawałą pancerną w rejonie Kielc
Po rozbiciu -7 dywizji gen. Gąsiorowskiego pod Częstochową we fron­
cie polskim między armiami „Łódź" i „Kraków" powstała 100-kilome-
trowa luka, w którą obok XVI korpusu pancernego Hoepnera wlewała
się masa pancerna XV korpusu lekkiego gen. Hotha (2 i 3 dywizja
lekka i 29 dywizja zmotoryzowana), wzmocnionego 5 września 1 dywizją
lekką (z 13 dywizją zmotoryzowaną), przesuniętymi sprzed frontu armii
„Łódź". Za nimi w II rzucie ciągnęły 4, 14 i 46 DP. Luka częstochowska
poszerzała się w miarę wycofywania się skrzydłowych brygad kawa­
lerii: Wołyńskiej ku północnemu wschodowi i Krakowskiej — na po­
łudniowy wschód, w kierunku Pińczowa. W ten sposób powstawała
groźba wyjścia pancernych sił niemieckich wprost na środkową
Wisłę.
Polskie Naczelne Dowództwo zdawało sobie sprawę z grozy poło­
żenia, lecz nie posiadało sił, aby zamknąć powstałą lukę. W rejonie
Kielce—Końskie zbierało się dopiero południowo-wschodnie skrzydło
268
2n
armii odwodowej „Prusy" pod dowództwem gen. Skwarczyńskiego .
W chwili wybuchu wojny wyładował się w rejonie Przysuchy jedynie
165 pułk (bez III baonu) 36 dywizji płka B. Ostrowskiego. Z pozosta­
łych jednostek tej grupy 12 dywizja gen. Paszkiewicza czekała zmobi­
lizowana na załadowanie do transportów kolejowych na Podolu, a 3 dy­
wizja Legionów płka M. Turkowskiego rozpoczynała dopiero mobili­
zację w Zamościu, Lublinie i Chełmie. Przewidziane do tej grupy
39 i 44 dywizje rezerwowe miały rozpocząć mobilizację dopiero 6 wrze­
śnia (przyśpieszoną na 4 września), gdyż były to dywizje drugiego
rzutu i ich gotowość przewidziano na 10 września. Zresztą 44 dywizja
płka E. Żongołłowicza została 2 września przeznaczona do armii
„Łódź".
W tym położeniu podjęto środki doraźne, aby przynajmniej rozpo­
znać kierunki posuwania się kolumn pancernych w głąb kraju. Z re­
zerwy policji w Golędzinowie wystawiono batalion polowy i wysłano
go kolumną samochodową nad Pilicę w rejon Przedborza. Batalion ten
z 36 cekaemami Hotschkisa znalazł się na miejscu już 2 września przed
południem. Równocześnie nad Pilicę skierowano zmotoryzowaną kom­
panię saperską z armii „Modlin" celem zniszczenia przepraw na kie­
runkach posuwania się pancernych wojsk niemieckich. Z Kielc podążał
do Przedborza pluton piechoty por. Żółtka, wzmocniony cekaemem.
Było to jednak za mało nawet dla dozorowania tak rozległego od­
cinka. Dlatego też Naczelne Dowództwo wysłało ze swego sztabu dwóch
oficerów do zleceń: płka dypl. K. Glabisza i ppłka dypl. B. Kowal-
czewskiego do Kielc i Radomia* aby z tamtejszych garnizonów zorga­
nizowali doraźne oddziały celem osłony koncentracji południowo-wschod­
niej grupy armii „Prusy". W ten sposób z ośrodków zapasowych w Kiel­
cach powstał improwizowany 154 pp pod dowództwem ppłka.A. Idzika
oraz dwie baterie artylerii 55 pal: 7 — kpt. Wł. Zalewskiego i 9 —
ppor. A. Zbyszewskiego 214 . W Radomiu zaś utworzono zbiorowy pułk
16 dywizji piechoty ppłka T. Knoppa, uzbrojony w karabiny zarekwi­
rowane w fabryce broni, oraz 93 pp (dwa baony) ppłka S. Kowal­
skiego, wyposażony zaledwie w trzy cekaemy. Dowództwo radomskiego
zgrupowania objął ppłk dypl. Kowalczewski.
Żołnierze ledwie zdołali dostać broń do ręki, bez umundurowania
i zaopatrzenia byli wysyłani kompaniami do obsadzania kierunków,
skąd mogła ukazać się broń pancerna nieprzyjaciela.
Tymczasem z przedpola nadchodziły meldunki o postępach Niem­
ców. W Przedborzu przez cały dzień 3 września trwały utarczki polskich
oddziałów ze znacznie silniejszym oddziałem niemieckim. Oddział po­
licji otoczył trzy czołgi, ale nie mógł ich zmusić do poddania się. W osta-
269

teczności patrole pancerne Niemców wycofały się na zachodni brzeg
Pilicy, a wówczas saperzy wysadzili most w powietrze. W Zagnańsku
koło Kielc Niemcy zrzucili dwa desanty powietrzne w polskim umun­
durowaniu. Tam też zostały skierowane siły polskie, zorganizowane
w Radomiu. Zadaniem doraźnego zgrupowania płka dypl. Glabisza
było zamknięcie kierunku Kielce—Radom w oparciu o grzbiety Gór
Świętokrzyskich. Na przedpole Kielc wysunięto ubezpieczenie ze 154 pp.
Obszar na południu od tego rejonu aż do Wisły — z głównym kierun­
kiem na Sandomierz — był zupełnie odsłonięty.
W tym czasie wyładowywały się dalsze bataliony i baterie grupy
operacyjnej gen. Skwarczyńskiego, przyjmując natychmiast stanowiska
bojowe. 36 dywizja, do której obok 165 pułku ppłka Z. Gromadz­
kiego przybył jeszcze — mobilizowany przez baony KOP „Czortków"
i „Borszczów" — 163 pp ppłka P. Nakoniecznikoffa z kawalerią dy­
wizyjną 36 DP pod dowództwem rtm. B. Riczki, obsadziła przedpole
Końskich na rzeczce Czarnej — od Maleńca do miejscowości Piekło.
Dywizja ta była jednak całkowicie pozbawiona artylerii. Bardziej na
południu, pod Krasną i Samsonowem, stanęły luźne bataliony 3 dywizji
(po jednym z 7, 8 i 9 pp Leg.) bez wspólnego dowództwa 2 1 5 . Doraźnie
przydzielono do nich 2 baterię 12 pal kpt. F. Inwalskiego do czasu
przybycia macierzystej 12 DP.
Na skutek silnego bombardowania oddziały 12 dywizji (51, 52 i 54 pp)
musiały wyładowywać się na wschód od Skarżyska, skąd pieszo pod­
chodziły do miejsc koncentracji. Ruch odbywał się tutaj także za dnia
dzięki dobrze przygotowanej obronie przeciwlotniczej fabrycznego re­
jonu Skarżyska i Starachowic. 52 pp ppłka dypl. J. Gabrysia stanął
w lasach na północ od Suchedniowa, wysuwając czaty do Ostojowa
i Michniowa. W tym czasie fala uchodźców z zachodu dotarła już swym
czołem do Skarżyska i na kilka dni sparaliżowała ruch na wszystkich
drogach.
Pierwsze starcie pośpiesznie zebranych pułków i batalionów pod­
grupy kieleckiej nastąpiło o świcie 6 września. Czołowe elementy 3 dy­
wizji lekkiej nieprzyjaciela, idąc od południa, uderzyły na II batalion
154 pp kpt. W. Kotołowskiego pod Św. Katarzyną. W pierwszym
impecie rozbiły go i rozproszyły, tak że już o godzinie 8 droga na
Bodzentyn stała dla Niemców otworem. Drogą tą ruszył około godzi­
ny 10 wzmocniony oddział rozpoznawczy 3 dywizji lekkiej i o godzi­
nie 14 osiągnął rejon Wierzbnika, gdzie jednak natrafił na zdecydo­
waną postawę sił polskich. Szczególnie zaciekły opór stawiały pod miej­
scowością Wanacja oddziały złożone w znacznej części z robotników
fabryki w Starachowicach, przy czym dużą rolę odegrał pluton fa-
270
bryczny dział przeciwlotniczych 40 mm. O zmroku nieprzyjaciel wycofał
się, gdyż otrzymał zadanie odcięcia od Wisły całej grupy gen. Skwar­
czyńskiego 2 1 6 .
W tym czasie od zachodu działała zaczepnie 2 dywizja lekka Niem­
ców. W przeddzień zachodnich podejść do Kielc bronił do wieczora
ppłk Wilniewczyc z naprędce zebranym oddziałem. W nocy z 5 na 6 wrze­
śnia na wypad do Kielc wyszedł por. M. Rukściński z kompanią 29 pp.
Następnego dnia pod Dąbrową nacierały na 154 pp ppłka A. Idzika
czołowe jednostki piechoty przy wsparciu czołgów rozpoznawczych i arty­
lerii 2 1 7 . Do rozpoznania użyto część dywizjonu pancernego Krakow­
skiej BK, który wycofywał się wraz z 8 p.uł. Większe siły tej dywizji
przesunęły się na północ i częścią uderzyły na Zagnańsk, na improwi­
zowane pułki ppłka Kowalczewskiego, a częścią około południa wniknęły
w rejon Kajetanowa, między osłonową podgrupę kielecką i radomską.
Bataliony 93 pp ppłka S. Kowalskiego broniły się dzielnie pod Zagnań­
skiem, a zbiorowy pułk 16 dywizji z Grudziądza zaciekle kontratakował
nieprzyjaciela w kierunku na Kajetanów. Ciężkie boje, w czasie których
pomiędzy pułkiem pomorskim a Niemcami dochodziło do walki wręcz,
trwały do zapadnięcia ciemności. Polacy musieli również zwalczać pod
Klonowem niemiecki desant powietrzny zrzucony w polskich mundu­
rach 2 1 8 . Jednak nie udało się odzyskać łączności z podgrupą podpuł­
kownika Idzika, która — otoczona z kilku stron pod Dąbrówką —
trwała w obronie.
Niezależnie od akcji zaczepnej pod Kajetanowem, Zagnańskiem i Dą­
brówką dwa silne podjazdy pancerne 2 dywizji lekkiej wyruszyły w obszar
leśny na północ od Samsonowa. Jeden z podjazdów w sile 25 czołgów
z piechotą zmotoryzowaną i artylerią skierował się na Krasną, drugi
o podobnym składzie — na Odrowąż. Oddziały te napotkały opór
grupy batalionów 3 dywizji Legionów czasowo podporządkowanych do­
wódcy 12 DP. Bataliony te wycofały się jednak około południa na
Bliżyn, skutkiem czego między 12 dywizją w rejonie Skarżysko-Kamienna
a 36 dywizją pod Konskiem powstała 30-kilometrowa luka.
Na Końskie skierowała się z kolei 1 dywizja lekka nieprzyjaciela
przy wsparciu oddziałów 13 dywizji zmotoryzowanej. Na skrajnym le­
wym skrzydle 36 dywizji pod miejscowością Piekło pojawił się o świcie
6 września pluton lekkich czołgów niemieckich; został jednak przez
polską załogę odpędzony. Natomiast kompania zwiadowcza dywizji pod
naciskiem przeważających sił pancerno-motorowych nieprzyjaciela z kie­
runku Przedborza wycofała się nad rzeczkę Czarną. Około godziny 20
Niemcy w sile batalionu wspartego baterią artylerii uderzyli na prze­
prawy w Rudzie Malenieckiej. Ich natarcie spotkało się z mocnym opo-
271
rem 3 kompanii 163 pp kpt. St. Mroza, która następnie w przeciwude-
rzeniu wyrzuciła Niemców z miejscowości, po czym wykonała przygo­
towania do zniszczeń, które doprowadziły do szerokiego rozlania stawów
między Maleńcem i Rudą Maleniecką 2 ".
Groźba odcięcia dywizji od sił głównych grupy rozwijającej się
obronnie pod Skarżyskiem-Kamienną zmusiła płka B. Ostrowskiego do
zarządzenia odskoku oddziałów 36 dywizji do lasów w rejonie Kaza­
nowa i Piły, a następnie dalej na wschód. W ciągu tego dnia z roz­
bitków 7 dywizji został zorganizowany zbiorczy batalion piechoty pod
dowództwem por. J. Łodzińskiego i por. M. Chełmickiego wraz z 1 ba­
terią 7 pal kpt. S. Pruskiego. Dołączył on jako wzmocnienie do 165 pp
ppłka Gromadzkiego 22°.
Po ustąpieniu polskiej 36 dywizji z drogi 1 dywizja lekka Niemców
parła na Radom, którego bronił słaby batalion wartowniczy z kilkoma
działkami przeciwpancernymi pod dowództwem kpt. Z. Gryczewskiego
oraz dywizjon pancerny Wileńskiej BK. Organizujący obronę Radomia
ppłk Andrzejewski wycofał się z miasta bez podjęcia walki.
Tymczasem 3 dywizja lekka nieprzyjaciela, zasilona oddziałami 29 dy­
wizji zmotoryzowanej, ruszyła na Opatów i nie napotkawszy nigdzie
polskich sił — zwróciła się wzdłuż Wisły na północ, osiągając w nocy
z 7 ha 8 września Lipsko koło Solca nad Wisłą. Miała ona zadanie
przeciwstawienia się siłom polskim północnego zgrupowania armii „Pru­
sy", które wycofywały się spod Radomia na Wisłę. Jej oddział wydzielony
skręcił już z Ostrowca na północ, na Sienną i Michałów. Od południa
ruch ten osłaniała 5 dywizja pancerna, rzucona spod Krakowa, ze składu
14 armii gen. Lista w kierunku na Staszów, Opatów. Wielka na­
wała pancerna groziła zmiażdżeniem nie skoncentrowanej wciąż grupy
gen. Skwarczyńskiego.
W dniu 7 września dołączyły do 12 dywizji ostatnie transporty
(III dywizjon 12 pal bez 9 baterii). Natomiast do 3 ani też 36 dywizji
nie dotarły już żadne transporty; zatrzymano je pod Sandomierzem
i Puławami do obrony środkowej Wisły. Niektóre transporty wyłado­
wano w rejonach już odciętych od Wisły, skutkiem czego dowiezione
koleją oddziały ruszały z powrotem pieszo, częstokroć w rozproszeniu
i bez sprzętu ciężkiego. W sumie grupa operacyjna gen. Skwarczyń­
skiego zdołała skoncentrować 18 batalionów, 13 baterii z 56 działami
i 45 armat ppanc. zamiast przewidywanych 27 batalionów, 34 baterie
z liczbą 132 dział oraz 81 armat przeciwpancernych, nie licząc dalszych
dywizji rezerwowych, które w ogóle nie nadeszły. Ponadto dywizje
3 i 36 nie posiadały wcale służb, to znaczy były bez zaopatrzenia.

18 — Bitwy polskiego Września, lom I 273

 Przez cały dzień 7 września przeciwnik zajęty przegrupowaniami
3 dywizji lekkiej nie nawiązał styczności z pozycją główną grupy pod
Skarżyskiem-Kamienną. Natomiast w rejonie Końskich boczne elementy
dążącej na Radom 1 dywizji lekkiej uderzyły o godzinie 14 na polską
pozycję pod Kazanowem, którą zajmował 163 pp ppłka Nakonieczni-
koffa, 165 pp ppłka Gromadzkiego stał w drugim rzucie pod Rogo­
wem i Piłą. Walka o pozycję kazanowską trwała 4 godziny, gdyż pie­
chota polska mimo braku wsparcia artyleryjskiego stawiała twardy opór.
Jedyna bateria kpt. S. Pruskiego natychmiast po otwarciu ognia została
zbombardowana i zamilkła. Wśród zaciętych walk Kazanów dwukrotnie
przechodził z rąk do rąk. Od ognia niemieckiego Polacy stracili 5 dział
ppanc. i prawie wszystkie tabory; było wielu zabitych i rannych 2 2 1 .
O zmroku 36 dywizja rozpoczęła wycofywanie się w kierunku na
wschód, do szosy Skarżysko—Szydłowiec. Lecz oś jej odwrotu skrzy­
żowała się z drogą 2 dywizji lekkiej, której ruch przez Odrowąż na
północ obserwowano z wysokich punktów terenowych. Na ciężkich
piaszczystych drogach oddziały mocno się rozciągnęły i częściowo nie
dołączyły do dywizji. Pułkownik Ostrowski na czele kompanii specjal­
nych pułku dotarł o świcie do celu, znacznie wyprzedziwszy całość.
Tutaj dowiedział się (mylnie), że Iłża jest w ręku Niemców. Skierował
się więc na Radom, ale Radom był już zajęty. W tych warunkach, są­
dząc, że jest odcięty, skierował się na Wisłę. Natomiast oddziały dy­
wizji pod dowództwem ppłka Nakoniecznikoffa stoczyły w ciągu 8 wrze­
śnia krwawą walkę w lesie Barak pod Szydłowcem, wśród obustron­
nych strat. W toku natarcia prawoskrzydłowy II baon 165 pp odniósł
znaczny sukces, kiedy udało mu się zaskoczyć jadący szosą oddział
pancerno-motorowy. 1 bateria 7 pal kpt. Pruskiego ogniem na wprost
zniszczyła kilka czołgów, wzięto sporo jeńców, a oddział niemiecki
został rozbity. Na noc oddziały 36 DP skierowały się do lasów Trębo-
wiec Duży, w pobliże 3 dywizji Leg. 222
Bitwa pod Iłżą
8 września jest w dziejach grupy gen. Skwarczyńskiego gorącym dniem
bitwy pod Iłżą, która na dwa dni powstrzymała marsz niemieckiej
masy pancernej na północ, powodując w jej szeregach znaczne straty,
choć równocześnie położyła kres istnieniu grupy. Niemiecki oddział wy­
dzielony w składzie 9 pułku kawalerii, wzmocnionego dywizjonem arty­
lerii lekkiej, kompanią czołgów i artylerią przeciwlotniczą, otrzymał
rozkaz przejścia z rejonu na zachód od Lipska przez Iłżę, Skaryszew
274
na Radom, z zadaniem odcięcia Polakom odwrotu ku Wiśle. W dniu
. tym 3 dywizja polska jednym batalionem (II/7 pp) wspartym dwiema
bateriami uchwyciła Iłżę. Trzy bataliony (I i H/8 pp oraz 1/9 pp) z ba­
terią artylerii, pod dowództwem ppłka Cebulskiego trzymały zachodni
skraj lasu Trębowiec Duży. Reszta zaś sił (I i III 7 pp oraz baon 154 pp)
obsadziła północno-wschodni skraj lasu pod Seredzicami na południe
od Iłży. Kawaleria dywizyjna ubezpieczała 3 DP Leg. od północnego
zachodu w lesie pod m. Osiny. 12 dywizja gen. Paszkiewicza usadowiła
się w wielkim lesie starachowickim, zamykając wszystkie drogi wyjścia
ze wschodniego i północnego skraju i ubezpieczając się od południa
i zachodu. Obszar zajęty przez dywizję wynosił 20 kilometrów wszerz
i 7 kilometrów w głąb. Odwód główny dywizji i artyleria ciężka zapadły
w zachodniej części lasu, w rejonie nadleśnictwa Marcule. Na skraju
lasu w sąsiedztwie gajówki Jasieniec rozmieszczona była artyleria prze­
ciwlotnicza dywizji, wzmocniona plutonami fabrycznymi, oraz dywi­
zjon pancerny Krakowskiej Brygady Kawalerii, który pozostał w ugrupo­
waniu 12 DP. Trzy bataliony piechoty z dywizjonem artylerii miały
ubezpieczać grupę od zachodu, w lesie Osinki na zachód od m. Lipie,
skąd spodziewane było wyjście niemieckiej 2 dywizji lekkiej. Dywizja
gen. Paszkiewicza łącznie z grupą ppłka Kowalczewskiego posiadała
niemal pełny stan batalionów piechoty i dywizjonów artylerii.
Tuż przed godziną 12 na wschód od Iłży ukazały się pojedyncze
czołgi niemieckie, a wkrótce potem rozwinęło, się natarcie zmotoryzo­
wanej kawalerii. Zatrzymane ono zostało ogniem 7 pp i dwóch baterii
3 pal-u na zachodnim skraju miejscowości Piłatka. Dowódca niemiec­
kiego oddziału wydzielonego, sądząc, że ma przed sobą tylko słabego
przeciwnika, rozwinął następny szwadron z zadaniem obejścia Iłży od
południa. Ale i ten szwadron z miejsca utknął w polskim ogniu, prze­
dłużając jedynie skrzydło poprzedniego szwadronu. Wobec tego na sta­
nowiska polskie skoncentrowano silny ogień artylerii. Lecz i tym razem
ponowione natarcie niemieckie nie miało powodzenia.
W tym czasie .dowódca 3 dywizji podesłał na pomoc płkowi Muzyce
do Iłży I batalion 7 pp, a dowódca 12 dywizji podsunął na skraj
lasu pod miejscowością Maziarze swój odwód, III batalion 51 pp
kpt. M. Krupnickiego. Generał Skwarczyński ze swej strony kazał dy­
wizjonowi pancernemu patrolować odcinek szosy między lasem i Iłżą.
Zniecierpliwiony zatrzymaniem się swej szybkiej kolumny dowódca
3 niemieckiej dywizji lekkiej, wyjechał osobiście na czoło, aby
sprawdzić powód zwłoki. Dowódca oddziału wydzielonego wskazał ręką
na las.
275
 — Kurz na szosie świadczy, że tam są znaczne siły nieprzyjaciela,
p.inie generale — zameldował.
Ale dowódca szybkiej jednostki, gen. A. Kuntzen, nie chciał o niczym.
słyszeć.
— To jakiś słaby oddział — odparł, odrywając oczy od lornetki. —
Trzeba z nim skończyć i jechać na Skaryszew. Niech pan naciera! 223
Tym razem na obejście od południa wyszły dwa szwadrony, silnie
wsparte bronią ciężką. Równocześnie od czoła ruszyło znowu natarcie
po przygotowaniu ogniowym całego dywizjonu i baterii przeciwlotni­
czej. Pod ulewą gęstych nawał ogniowych zachwiały się czołowe oddziały
II/7 pp i zaczęły się wycofywać. Ale i natarcie niemieckie zostało po­
wstrzymane ogniem z odległości 1 kilometra od swych podstaw w miej­
scowości Piłatka.
Jeszcze gorzej powiodło się niemieckiej grupie okrążającej, która
o godzinie 16 rozpoczęła ruch przez Kotlarkę i Błaziny Górne. Kiedy
szpica tej kolumny zbliżyła się do szosy, przywitał ją nagły ogień pol­
skich samochodów pancernych. Równocześnie zaś cała defilująca przed
lasem kolumna została wzięta pod ogień I dywizjonu 12 pal, którym
pokierował osobiście dowódca artylerii dywizyjnej, płk T. Rawski. Do
ognia tego dołączył się wkrótce 12 dywizjon ciężki z głębi lasu w m. Mar-
cule. Pod tym skoncentrowanym ogniem artylerii, broni maszynowej
i dział towarzyszących powstał w szyku niemieckim nieopisany zamęt,
kolumna skłębiła się, poniosła ogromne straty w sprzęcie i zawróciła
w nieładzie. Nie było już mowy o dalszym ruchu okrążającym. Do­
wódca niemieckiego oddziału wydzielonego wycofał kolumnę z Kotlarki
i Błazin, rozmieszczając ją obronnie na południe od szosy Iłża—Lipsko,
w rejonie wzgórza 246.
Polacy byli niepokojeni także od zachodu. Już o godzinie 11 pod­
jazd pancerny zapędził się z tego kierunku aż pod Jasieniec Górny,
trafiając na sztab gen. Skwarczyńskiego, który co spieszniej wycofał się
do lasu starachowickiego. Podobną przygodę przeżył sztab 3 dywizji.
Jednak przywitany ogniem baterii podjazd pancerny nieprzyjaciela po­
śpiesznie się wycofał. O godzinie 15 rozwinęło się tu większe działanie:
czołgi wsparte artylerią uderzyły pod Trębowcem Dużym na ubezpie­
czający od zachodu 8 pp Leg. ppłka A. Cebulskiego, lecz zostały od­
rzucone. Wszystko to wskazywało, że dywizje lekkie korpusu gen. Hotha
dążyły do połączenia się, aby objąć zgrupowanie gen. Skwarczyńskiego
w kleszcze okrążenia.
Około godziny 18 po silnym przygotowaniu ogniowym artylerii
i moździerzy ruszyło trzecie natarcie niemieckie na Iłżę. Tym razem
obrona polska przeżywała krytyczne momenty, ostatecznie jednak atak

.-"(.

niemiecki został odparty i 7 pp utrzymał się na krawędzi wyżyny, przy
ruinach zamku, po wschodniej stronie miasta. Tylko artyleria nieprzy­
jacielska prowadziła ogień nękający na Iłżę i jej załogę.
Równocześnie wyszło zarządzone przez gen. Paszkiewicza polskie
natarcie na Kotlarkę i Prędocin. Ruszyły I batalion 52 pp kpt. Adolfa
Kowarsza oraz zgrupowanie kompanii pozabatalionowych ppłka dypl.
F. Pokornego. Polacy zaatakowali Kotlarkę właśnie w momencie, gdy
Niemcy zaczynali się wycofywać, dzięki czemu uzyskali duży sukces,
zdobywając bądź niszcząc wiele sprzętu, zwłaszcza motorowego. Nie­
przyjaciel wycofał się w nieładzie, a polskie oddziały gotowały się do
dalszego natarcia na Prędocin. Lecz nastawiony na ten kierunek baon 51
kpt. M. Krupnickiego nie otrzymał rozkazu. Zapadał zmrok i w szta­
bach polskich zastanawiano się, co robić dalej. Rozkazy do dalszego
marszu wydano już przed południem, ale na drodze stał nadal nieprzy­
jaciel, wprawdzie pobity, ale nie zepchnięty. Ponieważ jednak nie było
innych racji operacyjnych, jak tylko dążyć do Wisły, postanowiono iść
naprzód, choćby przez stanowiska wrogów. 3 dywizja miała maszero­
wać przez Iłżę na Antoniów i Czerwoną, natomiast 12 dywizja dwiema
kolumnami z przecięciem szosy na Ciecierówkę. Jej dywizjon ciężki,
artyleria przeciwlotnicza i tabory powinny były podążać szosą w dru­
gim rzucie za 3 dywizją.
Dowódca 3 dywizji płk M. Turkowski znajdował się w straży przed­
niej z I batalionem 9 pp mjra W. Korsaka oraz baterią 3 pal. W kolumnie
maszerował I batalion 7 pp mjra Grabińskiego i dalsze baterie. Puł­
kownik Muzyka miał ze swym zgrupowaniem wyjść na południe od
szosy. Mimo silnego ognia ze wzgórza 246 uderzono o godzinie 20.30
na Piłatkę. Niemcy stawili zacięty opór. Z jednej i drugiej strony pa­
dali gęsto zabici i ranni. Przeciwnik sprowadził na pomoc szwadron
z południowego odcinka oraz pewną liczbę czołgów. Walka trwała kilka
godzin. Wielekroć dochodziło do starć wręcz, w toku których został
zabity dowódca .niemieckiego oddziału wydzielonego, a dowódca 3 pol­
skiej dywizji płk Turkowski odniósł rany. W ostateczności jednak
Niemcy nie dali się wyrzucić z Piłatki 2 2 Ą .
Tymczasem w zapchanej taborami i wciąż ostrzeliwanej przez arty­
lerię niemiecką Iłży wybuchała raz po raz panika. Dywersanci wznosili
okrzyki trwogi o nadchodzeniu Niemców i śmierci dowódców. Wyżsi
oficerowie formowali z luźnych żołnierzy, taborytów i personelu szta­
bowego doraźne oddziały, które uderzały na oślep przed siebie. W tym
czasie został ranny (po raz trzeci) dowódca 7 pp, płk Muzyka. Przybyły
przed północą do Iłży gen. Skwarczyński stwierdził, że maszerować
szosą nie można, i zawrócił do 12 dywizji.
278
Walka stopniowo wygasała. Po odejściu dowódcy dywizji pozostały
na placu płk dypl. S. Tatar nie mógł wprowadzić do walki sił głównych,
gdyż zadysponował nimi szef sztabu grupy, ppłk dypl. B. Szeligowski.
O świcie w lesie koło Czerwonej zebrała się grupa płka dypl. S. Tatara
w sile 400 żołnierzy z baterią. Dowódca piechoty dywizyjnej, płk dypl.
J. Korkozowicz, znalazł się z batalionem 7 pp Leg. pod Wólką Dą­
browską. Dowódca 3 pal, ppłk T. Nowakowski, z drużyną dowodzenia
przemknął tyłami Niemców i dołączył do płka Tatara. III batalion 7 pp
mjra J. Adamskiego przymaszerował nad ranem 9 września do rejonu
12 dywizji, a I batalion 8 pp mjra M. Kasei dołączył następnego dnia
do 36 dywizji. Największa część drobnych oddziałów starała się prze­
dostać przez Zwoleń do lasów kozienickich do Wisły, albowiem ten cel
marszu był wszystkim znany. Transport rannych wraz z dowódcą dy­
wizji wpadł w ręce Niemców.
Podobnie dramatyczne wypadki rozegrały się w 12 dywizji. Kiedy
kolumny tej dywizji ustawiły się do marszu, okazało się, że przed wyj­
ściami z lasów są Niemcy i że, chcąc przejść dalej, należy wywalczyć
drogę przez zorganizowane natarcie.
Tymczasem Niemcy otrzymali w ciągu nocy wzmocnienie 2 2 5 . Na kie­
runku oddziału wydzielonego jeszcze przed wieczorem ustawił się w Mi­
chałowie batalion czołgów. Dalej na wschód, w rejon Grabowca, Ale­
ksandrowa i Rzechowa, podeszły nowe siły 3 dywizji lekkiej lub 29 zmo­
toryzowanej, a nawet — jak się zdaje — 5 pancernej. Siłę artylerii, która
się odezwała z tego kierunku, oceniano na dwa dywizjony — lekki
226
i ciężki .
Formowanie kolumn marszowych trwało bardzo długo. Części ba­
talionów nie można było znaleźć, inne dążyły dopiero poprzez zatory
taborów z południowych i zachodnich skrajów lasu starachowickiego,
nie przekraczając 2 km na godzinę. We wszystkich oddziałach podano
żołnierzom do wiadomości, że dywizja jest otoczona i że chodzi o prze­
bicie się za wszelką cenę. Jedyną kompanię przeciwpancerną w sile
9 armatek rozdzielono na wszystkie bataliony dywizji.
Wreszcie po północy kolumna ruszyła, ale już w Kotlarce natknęła
się na nieprzyjaciela. Wysłane wprzód patrole meldowały, że również
Prędocin jest obsadzony przez Niemców. Podpułkownik Pokorny propo­
nował, aby iść przez Iłżę, lecz gen. Skwarczyński odrzucił propozycję
i niezadowolony z powodu opóźnienia marszu wyznaczył na dowódcę
północnej kolumny ppłka dypl. Kowalczewskiego, który właśnie dołą­
czył ze swymi mocno wyszczerbionymi batalionami (po jednym z 93 pp
i z pułku 16 DP). Czołowe bataliony niemal z miejsca musiały rozwinąć
się do natarcia, ale słabo wsparte przez artylerię posuwały się naprzód
279
 opornie. Lewoskrzydłowy batalion (1/52 pp) utknął w Kotlarce, a jego
dowódca zasłabł z przemęczenia. Prawoskrzydłowy batalion (III/54pp)
został wstrząśnięty gwałtowną nawałą ogniową, która wznieciła panikę
wśród taborów dywizyjnych i porwała za sobą batalion z powrotem
na podstawy wyjściowe. W tych warunkach gen. Skwarczyński rozkazał
z natarciem zaczekać do świtu.
Kolumna południowa pod dowództwem płka dypl. S. Łańcuckiego,
dowódcy piechoty 12 DP, miała rozpocząć ruch ze skraju lasu pod
dworem Borsuki w kierunku na Rzęchów i Michałów w nocy z 8 na
9 września o godzinie pierwszej. Było to jednak niemożliwe, ponieważ
siły główne tej kolumny, 51 pp ppłka Emila Fieldorfa,* jeszcze nie do­
łączyły z - powodu kompletnego zatarasowania dróg i duktów przez
objęte paniką tabory. Na przejście 20 kilometrów z lasów Osinki zużyły
one 12 godzin.
Po północy odezwała się artyleria z rejonu Grabowca, zamykając
ogniem wyjścia z lasu. Dowódca straży przedniej, ppłk Gabryś, posta­
nowił wykonać na tę artylerię wypad dwoma posiadanymi batalionami.
Obecny przy tym dowódca artylerii dywizyjnej, płk T. Rawski, kazał
rozwinąć III dywizjon 12 pal celem wsparcia ogniowego wypadu pie­
choty. Gdy akcja była już w toku, przybył o godzinie 4 płk Łańcucki
i kazał ją natychmiast odwołać, a bataliony zawrócić na oś marszu, co
wywołało niemałe zamieszanie.
Ostatecznie ruch kolumny południowej na Rzęchów rozpoczął się
o godzinie 5, ale bez wsparcia artylerii, gdyż III dywizjon, rozwinięty
w kierunku na Grabowiec, nie miał kabla, a baterie II dywizjonu tkwiły
uwięzione w kolumnie. O godzinie 6 zajęto Dąbrowę, gdzie nieoczeki­
wanie dołączył III batalion 7 pp Leg. z 3 dywizji, następnie zdobyto
szturmem las Aleksandrów. Lecz w dalszym ruchu na Rzęchów bata­
liony czołowe zostały zatrzymane ogniem broni maszynowej, równocze­
śnie ostrzał artyleryjski na las Aleksandrów wyrządził spustoszenie w ba­
talionach II rzutu. Z własnej artylerii czynna była na tym kierunku
tylko jedna bateria 7/12 pal por. J. Iwanowskiego. Bateria 8/12 pal
ostrzeliwała nadal Grabowiec. W rezultacie natarcie kolumny południo­
wej całkowicie utknęło na przedpolu Rzechowa.
Natarcie kolumny północnej wyruszyło o godzinie 6 trzema bata­
lionami w pierwszej linii. Nieprzyjaciel obłożył ogniem artyleryjskim
skraj lasu starachowickiego, trafiając w stanowiska polskich baterii.
* W czasie okupacji komendant „Kedywu" (Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej)
ps. „Nil".
280
3 bateria 12 pal została obezwładniona, tak że wsparcie ogniowe da­
wała tylko 2 bateria kpt. Fr. Inwalskiego. Dopiero pod koniec natar­
cia rozwinął się pod Koszarami 12 dywizjon ciężki. Mimo to natarcie
kolumny ppłka Kowalczewskiego rozwijało się pomyślnie. Prawoskrzy-
dłowe bataliony opanowały wkrótce Podkońce i część Kolonii Rzęchów,
a po godzinie 7 zaczęły posuwać się w kierunku na Michałów. Lewo­
skrzydłowy I batalion 52 pp był jeszcze bardziej w przodzie, patrole
docierały już do szosy Iłża—Michałów. Generał Skwarczyński znajdo­
wał się przy prawoskrzydłowym batalionie w Podkońcach, tamże dołą­
czył za nim gen. Paszkiewicz. W tej sytuacji o godzinie 7.30 wyruszyło-
z Michałowa przeciwnatarcie czołgów niemieckich, początkowo w sile
dwóch kompanii (40—50 czołgów lekkich), do których w toku walki
dołączyła kompania wprowadzona poprzedniego wieczoru do akcji pod
Piłatką. Czołgi te dążyły z odsieczą dla niemieckiego dywizjonu artylerii
przeciwlotniczej, który — otoczony przez. Polaków — bronił się zaciekle
na stanowiskach, na południe od Piłatki.
Nieprzyjaciel ruszył w kilku falach w wąskim pasie terenowym i tra­
fił na wysunięty w przód I batalion kpt. Kowarsza,któremu towa­
rzyszyła 1 bateria 12 pal. Na północ od miejscowości Płusy doszło do
zaciętej walki, zakończonej zupełnym rozbiciem polskiego batalionu.
Tylko resztki zdołały odskoczyć do lasu starachowickiego. Przepadły
również trzy działa baterii towarzyszącej n i .
Na przedpolu pozostałych dwóch batalionów pojawiły się tylko dwa
plutony czołgów, które miały zadanie ubezpieczenia głównego natar­
cia. Jednakże wieść o pogromie na lewym skrzydle lotem błyskawicy
przebiegła przez cały front i pociągnęła jego cofnięcie się. Fala odwro­
towa porywała całe kompanie, które schodziły z pola w zupełnej roz­
sypce, ścigane ogniem cekaem i czołgów oraz broni pokładowej kilku
samolotów. Straty po stronie polskiej, zwłaszcza w oficerach, były duże.
W czasie akcji odwrotowej poległ m.in. dowódca III batalionu 54 pp,
mjr R. Gutowski. Wkrótce, o godzinie 10, wycofały się z natarcia rów­
nież oddziały kolumny południowej, i to tak, że nie udało się ich za­
trzymać nawet na podstawach wyjściowych. Wszystko chroniło się w głąb
lasu. Tylko artyleria wytrwała na swych stanowiskach na jego skraju
i zwinęła je dopiero po całkowitym spłynięciu piechoty z przedpola. Przy
tym jednak baterie 12 dywizjonu ciężkiego mjra W. Szymańskiego-
-Szmendziaka pod bezpośrednim ogniem czołgów utraciły prawie całko­
wicie swój sprzęt.
Oddziały zaczęły się zbierać wokół swoich taborów na drogach i duk­
tach w rejonie małej wioski leśnej Piotrowe Pole. Przybyli tam gene­
rałowie Skwarczyński i Paszkiewicz z oficerami swoich sztabów. Wszyst-
281
 kich porażał straszny obraz klęski i spustoszenia. Wsie na wschód od
Iłży stały w płomieniach. Liczni ranni, także spośród ludności cywilnej,
która w lesie szukała schronienia, błagali o wodę i opiekę. Lecz studnie
przy leśniczówkach i gajówkach były już wyczerpane, a służba sanitarna
nie miała żadnych środków. Wśród ogólnego upadku ducha dowództwo
uznało, że wojsko w tym stanie rzeczy nie nadaje się do dalszych działań
bojowych i zdecydowano je rozpuścić, aby małymi grupkami przedzie­
rało się ku Wiśle. Wkrótce pierwsze grupki oficerów i szeregowych
ruszyły w drogę. W ten sposób grupa operacyjna gen. Skwarczyńskiego
przestała istnieć. Jedynie ppłk Gabryś pozostał na miejscu z batalio­
nem 52 pp do następnego dnia.
W podobny sposób 36 dywizję rozwiązał ppłk Nakoniecznikoff w ga­
jówce Narożnik, 16 kilometrów od Wisły. Jako zwarta całość pozostał
batalion 74 pp mjra Pelca z 7 dywizji częstochowskiej. Jednostka ta,
przeszedłszy o świcie 8 września przez Iłżę, zajęła pozycję opóźniającą
w lesie ciepielowskim, niedaleko Zwolenia, zamykając drogę niemiec­
kiej 29 dywizji zmotoryzowanej z Lipska na Zwoleń. Na strzały polskiej
pozycji natknęła się szpica zmotoryzowana 15 niemieckiego pułku pie­
choty, została zatrzymana przez polski batalion, a następnie z zemsty
dopuściła się tutaj zbrodni, która będzie okrywać ją i jej dowódcę,
ppłka Wessela, po wiek wieków hańbą.
— Wysiadać! — nadszedł od tyłu rozkaz, gdy gęsty ogień Polaków
zagrodził Niemcom drogę. Kompanie niemieckie rozwinęły się w prawo
i w lewo od szosy. Strzelcy zmotoryzowani szukają dla swych pistoletów
oparcia, a znalazłszy je, sieką z nich jak szaleni. Lecz do polskich sta­
nowisk pod Anusinem i Dąbrową bronią dojścia zwały potężnych pni.
Niemiecki oddział wysunięty jest odcięty od swych sił głównych w Lipsku,
gdyż z tyłu uderzyły patrole motocyklowe Warszawskiej Brygady Pan-
cerno-Motorowej, lecz z pomocą Niemcom przychodzą czołgi z Lipska;
częściowo niszczą, a częściowo rozpraszają motocyklistów. Zdruzgotane
motory piętrzą się w rowach. Opór polski od przodu ustał dopiero po
wyczerpaniu amunicji. Po godzinnej walce Niemcy wychodzą na szosę.
Jest 14 zabitych, w tym dowódca 11 kompanii, kpt. Lewinsky.
— Co za bezczelność, żeby nas zatrzymywać! — miota się dowódca
III batalionu, ppłk Wessel. — Do tego jeszcze podstępnie zastrzelili
kapitana. To partyzanci!
Rozkazuje jeńcom zdjąć kurtki, odebrać dokumenty oraz blaszki
rozpoznawcze, a następnie odprowadzić do tyłu. Po chwili rozlegają
się serie ognia automatycznego. W pięć minut tuzin pistoletów kładzie
pokotem w lesie pod Dąbrową 150 obezwładnionych żołnierzy polskich.
Mjr Pelc poległ w starciu zaraz na początku walki. Jego zastępca,

282
 kpt. Marian Cyruliński, odebrał sobie życie. Resztę (200 jeńców) po­
pędzono szosą pod konwojem samochodu pancernego, który raz po
raz wypuszczał w kolumnę długą serię z karabinu maszynowego. Pod
ogniem tym zginęli wśród innych mjr dr Cesarz, lekarz 74 pp, por. dr Bar-
dzik, lekarz I baonu, oraz wielu innych żołnierzy. Rannych nie pozwo­
lili Niemcy z lasu zabierać, dobijali ich na miejscu 2 2 8 .
Nie był to jedyny na tym terenie wypadek odwetu na jeńcach i lud­
ności cywilnej. XV korpus lekki gen. Hotha znaczył szlak swego po­
chodu krwią i pożogą. 12 polskich jeńców rozstrzelano pod wsią Cu-
krówka k. Iłży. Wcześniej, bo jeszcze 4 września, rozstrzelano 45 pol­
skich żołnierzy w Opatowcu, zaś 8 września 6 rannych żołnierzy w Ostrow­
cu Świętokrzyskim i 9 września 20 jeńców w Lipsku. Ponadto na terenie
Kielecczyzny prócz rozstrzelanych jeńców wojennych zginęło z rąk
Wehrmachtu poza polem walki około 700 osób cywilnych w 56 miej­
scowościach. Również w październiku 1939 roku rozstrzelano w Kamie­
niu 14 jeńców, w tym 2 oficerów. W grudniu zastrzelono w Jedlni
500 więźniów przywiezionych z Radomia. Do liczb tych nie wchodzi
170 osób straconych w latach 1939—1940 w Sukowie pód Radomiem,
ani 130 osób zastrzelonych lub spalonych w Chmielniku w ciągu oku­
pacji, 225 osób w Starachowicach, 31 — w Suchedniowie ani też nie
określona liczba straconych osób w Białobrzegach 2 2 9 .
Odwrót armii „Prusy" nad środkową Wisłę
Północne zgrupowanie armii „Prusy" rozpadło się jeszcze wcześniej niż
grupa gen. Skwarczyńskiego. Już 6 i 7 września na wschodnim brzegu
Pilicy przez cały dzień i noc zbierały się rozbite i rozproszone oddziały
wszystkich trzech dywizji piechoty (13, 19 i 29), ale nie tworzyły one
organicznych całości. Jedynie tylko Wileńska Brygada Kawalerii i 13 dy­
wizja piechoty były w rękach swych dowódców.
Generał Dąb-Biernacki wydał wieczorem rozkaz do ogólnego wyco­
fania wojsk za Wisłę. Grupa północna miała podążać lasami wzdłuż
Pilicy do przepraw pod Maciejowicami, grupa zaś gen. Skwarczyńskiego,
23
którą gen. Dąb-Biernacki już 6 września uważał za rozbitą °, na Pu­
ławy—Dęblin. W związku z tym dowódca GO gen. Kruszewski otrzy­
mał rozkaz udania się wraz ze swym sztabem na wschodni brzeg Wisły
celem zabezpieczenia przepraw oraz rozplanowania obsady jednostek
na wschodnim brzegu. Wileńska Brygada Kawalerii otrzymała zadanie
osłony odwrotu obu grup na rzece Radomce (a właściwie na jej dopły­
wie Szabasówce) od Jastrzębia po Mniszek, notabene zmienione przez
284
gen. Dreszera, wedle którego brygada miała osiągnąć i utrzymać zachodni
i południowy skraj Lasów Przysuskich.
Dopiero w następnym dniu, 8 września, w lesie Brudzewice, w po­
łowie drogi z Inowłodza do Odrzywołu, zebrało się ogółem z trzech
dywizji 10 batalionów piechoty 40 dział lekkich i 14—16 ciężkich
(w tym wszystkie z 13 DP) oraz 45 czołgów. Czołgi te niestety stały się
powodem jednej z panik, jakim ulegało nadwerężone moralnie wojsko,
gdy wzięto je omyłkowo za czołgi niemieckie, a własna artyleria niemal
nie zniszczyła ogniem 2 3 1 . Drugie tyle sił pozostało na tyłach niemiec­
kich i nie dołączyło do swych jednostek z powodu nieotrzymania rozka­
zów i zbyt pośpiesznego odejścia zebranych grup.
Silne zgrupowanie pięciu batalionów z 15 działami (77 pp, części
85 i 86 pp, IV dyon 19 pal) po dowództwem ppłka Kruka-Śmigli,
dcy 85 pp, znalazło się w dniu 8 września pod Antoniowem koło Ino­
włodza 2 3 2 . Z pozostałych oddziałów (część 86 pp, 81 pp — bez III baonu,
zapóźniona część 44 pp — w sile baonu, I dyon 19 pal i połowa 4 baterii
tego pułku) większość weszła w skład grupy płka dypl. T. Pełczyń-
skiego, dowódcy piechoty dywizyjnej 19 DP. Siły te zapadły na parę
dni w wielkie lasy na zachód od Przysuchy w oczekiwaniu na działania
kontrofensywne, a następnie — po stoczeniu krwawej bitwy z otacza­
jącymi grupę oddziałami niemieckimi, w której poświęcono artylerię —
przeszły w przemarszach nocnych do m. Lipie w Lasach Starachowickich
i podjęły działania partyzanckie na tyłach niemieckich. Lecz na skutek
dających się odczuć trudności zaopatrzeniowych, głównie z braku kuchen
polowych, grupa uległa rozdrobnieniu. Nie zdążył też dołączyć do bry­
gady 23 pułk ułanów płka dypl. Miłkowskiego, wysłany pod Przedbórz.
Przeszedł on spod Skotnik do lasów Brudzewice, a nie zastawszy już
brygady, pomaszerował do lasów Przysucha, skąd na skutek fałszywych
wiadomości o odcięciu dróg ku Wiśle, skierował się w Góry Święto­
233
krzyskie, w rejon Św. Katarzyny .
Oddziały te wzniecały na tyłach niemieckich duże zamieszanie, nie­
pokoiły jednostki w marszu i na postojach, wysadzały w powietrze ko­
lumny amunicyjne i zaopatrzeniowe, znosiły mniejsze grupy żołnierzy.
Każdy z nich miał bogatą i przeważnie tragiczną metrykę działań. Po­
święcają im wiele kart Polskie Siły Zbrojne, t. I, cz. 2 i 3. My ogra­
niczmy się tylko do działań najbardziej charakterystycznych. W nocy
z 10 na 11 września np. został napadnięty i zabity gen. SS von Rettig 2 3 4 .
Największy w skutkach okazał się napad na Końskie w kilka dni
po zajęciu tej miejscowości przez Niemców. Właśnie tego dnia w do­
wództwie 10 armii gen. Reichenau zjawiła się znana aktorka filmowa
i reżyserka z grupą operatorów, by z polecenia samego Hitlera dokonać
285
 na froncie zdjęć filmowych. W spodniach i wysokich butach, z pisto­
wroga. Zginął dca 1 komp. czołgów, kpt. A. Sikorski. Obok pierwszej
letem i nożem fińskim przy pasie robiła na sztabowcach niemieckich
czwórki straży przedniej maszerował na równi z innymi ppłk Kubicki,
niezwykłe wrażenie.
dowódca 43 pp. Konia prowadził luzak w tyle kolumny. Dowódcy sta­
Aliści już przy zajmowaniu Końskich wybuchała raz po raz strze­
rali się dawać przykład hartu i wytrwania. Oficer łączności dywizji,
lanina, w której — zdaniem Niemców — brała też udział ludność cy­
kpt. Czaprański, stale podążał na przedzie, przed strażami dywizji.
wilna. Gdy czołówka filmowa przyjechała do miasta, cały rynek był
Dnia 10 września gdzieś od przodu rozległy się nagle krótkie serie
zawalony wojskiem. Właśnie w ciżbę pomieszanych kolumn wjeżdżała
ognia maszynowego. Oddział nie przerywał marszu. Maszerujący jakieś
bateria przeciwlotnicza. Na czele posuwał się patrol motocyklowy, wo­
300 metrów w przodzie dowódca szpicy wykrzykiwał rozkazy z gwał­
łając co chwila o drogę.
towną gestykulacją rąk. Po obydwu stronach drogi rozwijały się bie­
Wtem na skraju miasta zagadał ciężki karabin maszynowy.
giem tyralierki. Tuż przy drodze polscy strzelcy zajęli stanowiska
— Partisanen! — rozległy się przerażone głosy.
i kropili, ile wlazło, na zabudowania. Od strony nieprzyjaciela pędził
Strzelanina zaczęła wybuchać w różnych częściach miasta. Część
motocykl z przyczepą, lecz w przyczepie nie było nikogo.
żołnierzy ogarniętych paniką tłoczyła się w wąskich uliczkach mia­
— Panie pułkowniku — kierowca zatrzymał się przed dowódcą
steczka. Dowódca baterii przeciwlotniczej rozpoczął wykrzykiwać jakieś
43 pp. — Kapitan Czaprański zabity. W Głowaczowie Niemcy — czołgi,
rozkazy, kanonierzy odczepili działa i po chwili szczęknęły cztery po­
samochody ze ścigającej nas 13 dywizji zmotoryzowanej Niemców.
mieszane ze sobą strzały. W sztabie gen. Reichenau rozwinęła się praw­
Kapitan Czaprański, uzbrojony w zdobyczny karabin maszynowy,
dziwa bitwa, pociągając wiele ofiar. Dopiero po dłuższej chwili udało
stale wypadał naprzód przed szpicę. Byle prędzej osiągnąć Wisłę i prze­
się wyższym oficerom sztabu przywrócić jaki taki porządek. Niefor­
prawę pod Maciejowicami. Poległ też kpt. Kanicki. Z Głowaczowa Wisła
tunnego dowódcę baterii stawiono natychmiast pod sąd polowy, który
była już widoczna jak na dłoni.
go skazał na karę śmierci z zamianą na długoletnie więzienie.
— Dziękuję — rzekł podpułkownik. — Dawać konia!
Tak więc efekt propagandowy był chybiony. Grupa filmowa, która
Ruszył galopem do tyłu. Lecz tu rozwijały się już dwa bataliony sił
była świadkiem całego widowiska, odjechała bez próby dokonania zdjęć
głównych, nad którymi komendę sprawował płk Fraczek, dowódca
filmowych, a bojowa aktorka już nigdy się nie pojawiła 2 3 5 .
44 pp. W pobliżu jednego z dyszących ogniem dział wpatrywał się
przez lornetkę na przedpole płk Szalewicz.
— Brawo, poruczniku! — wykrzyknął do artylerzysty, który ogniem
na wprost ostrzeliwał wypadające z miasteczka kolumny 2 3 6 .
Tymczasem sztab armii „Prusy" odjechał za Wisłę, a w ślad za
Brawurowe uderzenie Polaków było dla Niemców zaskoczeniem,
nim — sztab grupy operacyjnej gen. Dreszera, a wreszcie i ranny do­
gdyż, jak dotąd, z łatwością spędzali z drogi idące grupy żołnierzy.
wódca 29 DP, płk Oziewicz, wraz ze swym sztabem. Oddziały prze­
W starciu bezpośrednim padł jakiś wyższy oficer, gdyż ciało jego odwie­
bijały się ku Wiśle według ogólnej dyrektywy z pierwszego dnia od­
ziono do Niemiec samolotem. Poległ też kapitan niemiecki. Z polskiej
wrotu, lecz dalszy rozkaz kierował 29 DP i Wileńską BK na most
strony został ścięty serią maszynową nieznany major. Dwóch podcho­
w Dęblinie, co spowodowało krzyżowanie się dróg przemarszu wielkich
rążych rzuciło się z butelkami na olbrzymi, 26-tonowy czołg. Po kilku­
jednostek. Wileńska Brygada Kawalerii opuściła linię Radomki przed
nastu minutach Głowaczów znalazł się w polskim ręku.
przybyciem na nią jednostek pieszych i utworzyła przedmoście na wprost
Do płka Kalińskiego przycwałował jego szef sztabu.
przeprawy pod Maciejowicami. Jednakowoż pod silniejszym naciskiem
— Wie pan pułkownik, kogo odbiliśmy?
1 dywizji lekkiej Niemców odskoczyła ku północy i przeprawiła się na
prawy brzeg Wisły. — Kogo?
— Własny batalion saperów, który miał budować most. Niestety,
Jedyną jednostką pieszą, która pod jednolitym dowództwem osiąg­
stracili sprzęt 2 3 ? .
nęła Wisłę i przeszła na jej wschodnią stronę, była 13 dywizja płka dypl.
Ponieważ most pod Maciejowicami był już w ręku niemieckim,
Kalińskiego w składzie 4 baonów, wraz z 1 batalionem czołgów, który
płk Kaliński zarządził przeprawę między Maciejowicami i Magnusze­
odegrał poważną rolę w bitwie pod Klwowem, niszcząc 7 czołgów
wem na środkach improwizowanych. Po zniszczeniu ciężkiego sprzętu
286
287
 i taborów przeprawiło się ogółem 1000 żołnierzy tej dywizji. Część żoł­
nierzy, a nawet całe oddziały zostały porwane fałszywym rozkazem,
by maszerować w głąb kraju, ku wschodowi. Dowództwo natychmiast
po przeprawie przystąpiło do reorganizacji oddziałów i do obsadzania
odcinka rzeki od Tarnowa po rzeczkę Wilgę, przez który już przepra­
wiali się Niemcy. Ofiarna walka żołnierzy 13 dywizji zatrzymała ich
i odrzuciła.
Niektóre części dywizji przeprawiały się w innych miejscach, niekiedy
w ciągu dalszych dni. I tak 45 pp, który zabłąkał się w nocy
z 10 na 11 września, przeprawiał się przez Wisłę w małych grupach,
na rozkaz najstarszego na miejscu oficera, a był nim dowódca I bata­
lionu, mjr Kasztelewicz. Tak samo przeprawiały się i resztki 44 pp.
Niektóre grupy przebywały przez szereg dni w lasach pód Ryczywo­
łem lub Kozienicami. Tak np. dowódca 5 baterii 13 pal kpt. K. Ra­
czyński przeprawił się przez Wisłę pod Świerżem Górnym dopiero
17 września z grupą około 300 żołnierzy 23S .
Z innych jednostek przeprawiły się tylko szczątki, bez broni i zwią­
zków organizacyjnych. Kierowano je do Chełma i Krasnegostawu, gdzie
miała nastąpić reorganizacja armii „Prusy", w oparciu o tamtejsze
ośrodki zapasowe.
„Trzeba stwierdzić — podają autorzy Polskich Sił Zbrojnych — że
w tych niezmiernie ciężkich warunkach wojska armii „Prusy", a zwłasz­
cza jej północnego zgrupowania, robiły, co mogły. O głodzie i przy
krańcowym wycieńczeniu fizycznym, w nastroju ogromnego przygnę­
bienia i rozgoryczenia, zdobyły się one — a przynajmniej najlepsze ich
części — na olbrzymie wysiłki marszowe i choć — zgodnie ze swym
zasadniczym zadaniem — raczej unikały walki, to jednak tam, gdzie
były do niej zmuszone, biły się walecznie i z wielkim poświęceniem.
Także przy improwizowanych przeprawach przez Wisłę wojska te dały
wiele dowodów odwagi, determinacji i pomysłowości".
Szczególnie podkreślić należy, że artyleria wielkich jednostek zgru­
powania północnego armii „Prusy" doprowadziła do samej Wisły niemal
wszystkie działa, które ocalały w bojach pod Piotrkowem i Tomaszo­
wem Mazowieckim, a nie pozostały z częściami, odciętymi na głębokich
tyłach niemieckich.
Większa liczba zwartych oddziałów 29 DP zebrała się 11 września
w rejonie Cecylówki, na południe od Białobrzegów, którymi po odjeź­
dzie płka Oziewicza ze sztabem dowodził ppłk T. Graff, dowódca
288
29 pal. Do zgrupowania tego wchodził III batalion 76 pp z oddziałami
pozabaonowymi 76 pp oraz III batalion 81 pp, a nadto 16 dział II dyonu
29 pal i I dyonu 3 pac. Około południa na zgrupownie to od strony
Głowaczowa natarła niemiecka piechota wsparta czołgami. Polacy, zaj­
mując ugrupowanie obronne, nie dali się zaskoczyć i walka trwała do
zmroku. Natarcia czołowe zostały odparte, a próby obejścia i osacze­
nia unicestwiono przeciwuderzeniami. Straty polskie, zwłaszcza w ofi­
cerach, były duże. III baon 76 pp stracił niemal połowę oficerów.
Natomiast III baon 81 pp uchylił się od walki i odskoczył ku Wiśle,
skąd jego część z dowódcą przedostała się do Warszawy. Pod osłoną
nocy walczące oddziały 29 DP oderwały się od nieprzyjaciela i, opędza­
jąc się przed pościgiem, dotarły do Wisły. 13 września i następnej nocy
resztki zgrupowania przeprawiły się przez Wisłę pod m. Podole Nowe.
Zdołano tam też przeprawić 4 lub 6 dział 19 pal. W walkach tych po­
legł dowódca zgrupowania, ppłk T. Graff 239 .
Drugie większe zgrupowanie powstało 9 września na zachód od Gło­
waczowa, w rejonie Grabowego Lasu, gdzie połączyły się ze sobą od­
działy 19 i 29 DP w sile baonu piechoty, 14 dział i 6 czołgów 7 TP.
Zgrupowanie to ruszyło w nocy północnym brzegiem Radomki ku Wiśle,
lecz napotkało przegrodę pod Ryczywołem. Gdy ponawiane próby prze­
bicia się nie dawały wyniku, a Niemcy stopniowo otaczali las, 12 wrze­
śnia wysunięto wszystkie działa na skraj lasu i otworzono gwałtowny
ogień. Straty poniesiono wielkie, ale wśród Niemców powstało zamie­
szanie i znaczna część zgrupowania wydostała się z potrzasku, a na­
stępnie w małych grupach przeprawiła się przez Wisłę. Początkowo
dowodził zgrupowaniem dowódca kompanii czołgów 7 TP, a następnie
24
objął je kpt. S. Potocki, dowódca 3 baterii 19 pal °.
Ostatnią większą grupę stanowił 29 baon saperów pod dowództwem
por. T. Cetysa, który w nocy z 9 na 10 września przesunął się południo­
wym brzegiem Radomki do lasu na północny zachód od Ryczywołu.
Batalion ten próbował iść na północ ku Warszawie, ale .ostatecznie po
zniszczeniu taborów i ciężkiego sprzętu przeprawił się w rejonie Wilgi
na wschodni brzeg Wisły, w czym dopomogła mu wielka barka, miesz­
cząca jednorazowo 250 ludzi.
Niestety, wycofujące się na północ od Maciejowic wojska nie tylko
nie zastały na Wiśle żadnej obsady, ale nie otrzymały również ze
wschodniego brzegu żadnej pomocy technicznej. Toteż doprowadzony
z dużym poświęceniem sprzęt artyleryjski i ciężki sprzęt piechoty musiał
być prawie w całości zniszczony. W ogóle osłona Wisły przedstawiała
się karygodnie, a jej wschodni brzeg niemal zupełnie ogołocony z woj­
ska. Odeszła bowiem od rzeki zorganizowana w rejonie Dęblin—Pu-
19 — Bitwy polskiego Września, tom I 289

28. Położenie pod Maciejowicami i Górą Kalwarią 9 września
ławy z oddziałów saperskich grupa mostowa ppłka Zaniewskiego, która
miała zadanie dozorować, naprawiać i — w razie zagrożenia przez
241
nieprzyjaciela — wysadzać mosty na Wiśle . Podobnie dowódca obrony
przeciwlotniczej Wisły, ppłk Ireneusz Kobielski, kazał na skutek pa­
nicznych wieści o przejściu czołgów przez rzekę 9 września — stare
działa zniszczyć, nowe zaś (3 armaty 75 mm i 12 dział 40 mm) odesłał
do Lublina i Brześcia. Tak więc, gdy na zachodnim brzegu Wisły sta­
nęły wyczerpane odwrotem oddziały armii „Prusy", nie było na nim
ani pomocy technicznej, ani osłony przed atakami lotniczymi 242 .
Mimo ciągłych nalotów i braku osłony przeciwlotniczej na ogólną
liczbę ośmiu mostów tego odcinka tylko dwa — w Brzuminie i Świ­
drach — zostały zbombardowane na trwałe, most w Annopolu wysa­
dzony na rozkaz Naczelnego Dowództwa. Przez inne mosty, zwłaszcza
w Dęblinie, Puławach i Sandomierzu, odbywał się stały ruch odwrotowy
na prawy brzeg rzeki — niestety głównie taborów i dowództw, bez od­
działów... Obronę Wisły środkowej od Góry Kalwarii po Annopol miała
zapewnić powołana pod dowództwem gen. Piskora armia „Lublin".
W skład jej wchodziła Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa puł­
kownika dypl. Stefana Roweckiego, mobilizująca się 39 dywizja re­
zerwowa generała Brunona Olbrychta. Utworzona 7 września z części
12 i 36 dywizji oraz 94 pułku ppłka Ksawerego Gancarza, grupa „San­
domierz" pod dowództwem podpułkownika Antoniego Sikorskiego objęła
obsadę Wisły od Zawichostu po ujście Wisłoki 2 4 3 .
W rejonie Garwolina organizowały się oddziały kawalerii płka Ta­
deusza Komorowskiego 244 , a w Radzyniu (przeniesionym ośrodku za­
pasowym Pomorskiej Brygady Kawalerii) brygada kawalerii pułkownika*
Adama Zakrzewskiego. Do zadań obrony Wisły włączono też Wileńską
Brygadę Kawalerii. Lecz kiedy gruchnęła (fałszywa) wieść o przepra­
wieniu się większej liczby czołgów pod Maciejowicami, nakazano jej
osłonę Lubelszczyzny od północy wzdłuż Wieprza. Niestety brygada
przez szereg dni nie mogła zebrać swoich szwadronów, jedynie dwie
baterie (kpt. Sporschila i Szczuki) pozostały na przeprawie pod Macie­
jowicami w oddziale osłonowym rtm. Gwidona Salomona.
Był to niesłychanie ważny kierunek, gdyż w Stawach pod Dęblinem
mieściły się główne składy uzbrojenia, zwane „arsenałem Rzeczypospo­
litej". Posiadały one 400 dział 75 mm, 120 haubic 100 mm, tysiące
sztuk broni maszynowej i miliony sztuk amunicji artyleryjskiej i kara­
binowej. Już w tym czasie były one zagrożone przez dywersję wroga,
mającą oparcie w dwu koloniach niemieckich pod Dęblinem 245 .
Jakby na ironię losu skupienie środków przeprawowych przy mo­
stach wywarło taki skutek, że ogołocono z nich odcinki rzeki między
291
mostami, co zadało ostateczny cios resztkom przeprawiających się spon­
tanicznie oddziałów.
Porozrywane, osaczone i wciąż ścigane wojska armii „Prusy" w bez­
ustannych walkach wiązały na lewym brzegu Wisły około 8—9 wielkich
jednostek niemieckich, w większości szybkich, i nie pozwalały im przez
szereg dni — aż do 13 września — przekroczyć koryta Wisły, ani też
wycofać się do innych obszarów operacyjnych dla podjęcia nowych
zadań. Walki prowadzone w tym obszarze w dniach 6—12 września
Niemcy nazywają „bitwą pod Radomiem" 2 4 6 . W ten sposób armia
„Prusy", choć przestała istnieć jako związek operacyjny, to jednak jej
drobne części i grupy bojowe wypełniały swoje zadanie. Jak się zdaje,
zadanie to w większej mierze realizowała nieskoncentrowana i słaba
grupa operacyjna gen. Skwarczyńskiego niż dwakroć silniejsza grupa
północna, dowodzona przez gen. Dęba-Biernackiego. Grupa Skwarczyń­
skiego, zmuszona do walki już w toku koncentracji, zakończyła ją
w zwartej formie dopiero 9 września i do tej chwili tworzyła przesłonę
dla oddziałów organizujących się na Wiśle.
W kazamatach twierdzy brzeskiej — w miejscu postoju Sztabu Na­
czelnego Wodza — wybuchła gwałtowna kłótnia, gdy 14 września za­
meldował się tu dowódca rozbitej armii „Prusy", gen. Dąb-Biernacki.
Był kolegą całej góry legionowej, włącznie ze Smigłym-Rydzem, nie
potrzebował się więc hamować. Wśród wzajemnych oskarżeń padały
słowa ostre i nieraz słuszne.
— Dlaczegoście hamowali moje działania?! — wołał Dąb do Śmi­
głego i szefa sztabu.
» — Nie powstrzymywaliśmy przygotowanego natarcia. Mogłeś ude­
rzać — jakby tłumaczył się Stachiewicz.
W przyległych kazamatach i za przepierzeniami z koców zaległa
cisza. Radiotelegrafiści i telefoniści półgłosem obsługiwali swoje apa­
raty. Następnego dnia zdumiała wszystkich wiadomość, że Naczelny
Wódz nie tylko rozgrzeszył swego niefortunnego dowódcę armii, ale
mianował go dowódcą wszystkich sił na północ od Wieprza, tj. do­
wódcą Frontu Północnego247..
Niezależny meldunek o przebiegu działań armii „Prusy" złożył
gen. Dreszer, określając dowodzenie gen, Dęba-Biernackiego jako prze­
stępcze, jak również za przestępstwo uważał on pozostawienie armii na
zachodnim brzegu Wisły bez dowodzenia. Meldunku tego nie wzięto
pod uwagę, a gen. Dreszer został przydzielony do sztabu armii „Mało­
polska" .
248
292
Osłona południowej flanki
przed inwazją z terytorium Słowacczyzny
Uderzenie silnego korpusu pancernego gen. Kleista z terenu Słowacji
było dla polskiego Naczelnego Dowództwa dotkliwym zaskoczeniem,
które mogło mieć daleko idące konsekwencje strategiczne. Pierwsze
strzały wojny obalały kanon granicy naturalnej wzdłuż grzbietu Karpat,
a otwierały groźny front walki, który, zważywszy na słabe siły polskie
z tej strony, mógł zachwiać całym systemem obronnym kraju. Dlatego
też gen. Szylling już o godzinie 8 pierwszego dnia wojny, nawet bez
porozumienia się z Warszawą, rzucił na Podhale ze swego odwodu
10 Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej płka dypl. Stanisława Maczka.
Była to jedyna wielka jednostka w armii polskiej całkowicie zmotory­
zowana, ruchliwa i wyposażona w znaczną siłę ognia: dywizjon arty­
lerii, dywizjon pancerny, baterię przeciwlotniczą, a przede wszystkim
w dywizjon przeciwpancerny, posiadający 18 armatek przeciwpancer­
nych 37 mm. Drugą podobną jednostką miała być Warszawska Brygada
Pancerno-Motorowa płka dypl. Stefana Roweckiego, ale w chwili wy­
buchu wojny nie osiągnęła ona jeszcze gotowości bojowej.
Brygadę zmotoryzowaną płka Maczka o stanie 600 maszyn powołano
na wiosnę 1937 roku. Na wojnę została zmobilizowana 15 marca
1939 roku w pierwszym alarmie, w skład armii „Kraków" weszła w po­
łowie sierpnia. Sztab brygady w Woli Justowskiej pod Krakowem stu­
diował w ostatnich tygodniach pokoju różne kierunki swojej ewen­
tualnej interwencji: na Katowice i Zawiercie, na Pszczynę lub Bielsko.
Tymczasem, zanim jeszcze cokolwiek zameldowano z frontu śląskiego,
musiała pośpiesznie wyruszyć na odcinek najmniej oczekiwany — pod
Tatry 2 4 9 . Zadanie brygady polegało na tym, aby nie przepuścić nie­
przyjaciela, angażującego się znacznymi siłami poprzez wąwozy i do­
liny górskie, na Chabówkę i Nowy Targ i nie pozwolić na wyjście poza
linię Myślenice—Dobczyce, skąd miałby zupełną swobodę uderzenia na
Kraków i odcięcia wycofującej się ze Śląska armii.
Podczas gdy brygada podążała do rejonu swej bojowej koncen­
tracji w Pcimiu, Lubieniu i Mszanie Dolnej, a płk Maczek wyprzedzał
ją, by jak najspieszniej stanąć w Skomielnej Białej, mjr dypl. F. Skibiń­
ski, szef sztabu, wstąpił do dowództwa armii w Krakowie dla uzyskania
dodatkowych wskazówek i informacji.
Kraków był już innym miastem niż przed tygodniem, niż przed kilku
godzinami. Puste ulice, snujący się wśród zabytkowych kościołów i ka­
mienic dym po ostatnim nalocie, przebiegający ze zgorączkowaniem
293
44. Pik llypl. Stanisław Maczek
dowódca 10 BK Z m o t .
45, MM IKpi Franciszek Skibiński,
dowódca odd/ialu ochotniczego
s/cl s/lahu 10 HK / m o l
29. Położenie wyjściowe 10 BK Zmot. na Podhalu
funkcjonariusze służby OPL — wszystko to dobitnie świadczyło, że
zaczął się w życiu miasta nowy, groźny okres.
W sztabie armii nie było nowych wiadomości. Generał Szylling po­
prowadził mjra Skibińskiego do swego gabinetu i stając przed wielką
mapą na ścianie — sam wielki i masywny — rzekł:
— Nie puśćcie mi ich poza linię Myślenice—Dobczyce!
— Zrobimy wszystko, co tylko możliwe, panie generale — odparł
szef sztabu Maczka.
W prostych słowach generała wyczuwało się powagę sytuacji. Do re­
jonu Sucha—Maków maszerował też 12 pułk piechoty ppłka Strażyca
46. In?. Jan Różycki.
z III dywizjonem 6 pal pod dowództwem mjra M. Chojeckiego. II ba-
295
talion tego pułku jechał transportem kolejowym, a na wsparcie ognio­
we — pociąg pancerny nr 51. Major Skibiński po odmeldowaniu się ze
sztabu ruszył szosą zakopiańską z największą szybkością. Z oddali na­
rastał głuchy pomruk artylerii. Wojna przybliżała się coraz bardziej.
Jakiś leśnik prowadził pod pistoletem młodego człowieka, jakoby nie­
mieckiego dywersanta. Miejscowi ludzie czytali obwieszczenia mobili­
zacyjne. Matki i żony żegnały ze łzami młodych mężczyzn. Wojna była
faktem.
Trudno opisać entuzjazm i podniosły nastrój ludności, która owa­
cyjnie witała przejeżdżające do walki oddziały brygady, obsypywała je
kwiatami i żegnała błogosławieństwem, a matki podnosiły wysoko nad
głowami swe dzieci, aby im ukazać obrońców. Owacji 'tych nie prze­
rwały nawet naloty bombowe wroga.
W Skomielnej Białej płk Maczek ślęczał nad mapą ppłka Wójcika.
Sztab 1 pułku KOP sprawiał wrażenie, jakby wojna trwała już od dawna.
Zarówno oficerowie, jak i szeregowi wyglądali na śmiertelnie znużo­
nych. Jacyś nie ogoleni i czarni żołnierze spali po kątach z otwartymi
ustami 25°. Na podwórzu pokazał się osobnik w cyklistówce i z kara­
binem na ramieniu.
— Co za diabeł? — zadawali sobie pytania zmotoryzowani kawale-
rzyści.
Był to żołnierz batalionu ON „Zakopane". Wiele takich batalionów
sformowano w ostatnich dniach na Podkarpaciu. Młodsze roczniki,
mając karty powołania do jednostek czynnych, zostały porwane prądem
mobilizacyjnym. Oddziały terytorialne uzupełniono po prostu przez
skrzyknięcie pozostałych na miejscu starszych rezerwistów. Zgłaszali
się wprost na stanowiska bojowe. Istotnie, wojna trwała tu już od
tygodnia.
Z powodu przemęczenia niektóre placówki dały się ubiec podjaz­
dom pancernym wroga i nie odpaliły przygotowanych niszczeń saperskich.
Inne w utarczkach hamowały jego postępy i zdobyły jeden czołg. Nie­
przyjaciel najmocniej posunął się na Jordanów, opanowując leżące na
południe od niego Spytkowice. Z panującego nad okolicą masywu Wy­
sokiej widać było ruch w dolinie, który mógł przerodzić się w natarcie
na słabiutką przesłonę batalionu ON „Zakopane". Na szczęście przy­
był tu wysłany już wcześniej szwadron przeciwpancerny por. Kiersza,
a następnie dywizjon 24 pułku ułanów z majorem Deskurem. Dwa­
naście działek wydatnie usztywniło odcinek batalionu. Jeszcze do wie­
czora wyszło natarcie 70 czołgów, które odparto ze stratami dla nie­
przyjaciela.
Około północy oczy wszystkich zostały porażone łuną pożarów,
296
które wzbiły się nad zajętymi przez Niemców wioskami. To wróg zna­
czył w ten bezwzględny sposób zasięg swojej inwazji i rzucał na ludność
postrach. Ta iście barbarzyńska praktyka nosiła miano „wojny psycho­
logicznej". W nocy wychodzi na Spytkowice wypad zmotoryzowanych
ułanów i batalionu 12 pp.
O piątej rano zagrzmiały na horyzoncie działa, odbiły się echem od
gór potężne wybuchy, a na stokach Wysokiej i Góry Ludwiki wy­
trysnęły czarne fontanny ziemi i gęstego, smolistego dymu. Po kilku
minutach oba wzgórza stanęły w dymie. Sztab brygady nie mylił się:
główne uderzenie 2 dywizji pancernej kierowało się na Jordanów. Po
przygotowaniu artyleryjskim wyruszyło natarcie rozpoznawcze po gład­
kim stoku Wysokiej. Lecz tutaj właśnie rozwinięto główne siły bry­
gady: 24 pułk ułanów płka Dworaka z kompanią szkolną 1 pułku KOP,
wsparty dywizjonem artylerii mjra Kazimierza Żmudzińskiego. Nieco
w lewo czuwał w gotowości dywizjon rozpoznawczy mjra Święcickiego,
a dalej w głębi, pod Krzczonowem, stał w odwodzie 10 pułk strzelców
konnych ppłka dypl. J. Bokszczanina.
Do walki na Wysokiej obok żołnierzy stanęli również chłopi z są­
siedniej wioski z kpr. rezerwy Zarychtą, robotnicy pracujący przy wia­
dukcie w Chabówce i junacy z hufca pracy w Jordanowie. Razem około
150 ludzi pod dowództwem porucznika inżyniera Różyckiego i por. re­
zerwy W. Gadomskiego 2 5 1 . Batalion 12 pp stanął w osłonie skrzydła
brygady pod Osielcem.
W walce między Spytkowicami a Wysoką padło kilkunastu żołnierzy
Obrony Narodowej, robotników i uczniów gimnazjalnych, ale natarcie
rozpoznawcze Niemców zostało odparte. Również spod Chabówki, z od­
cinka 1 pułku KOP, nadchodziły uspokajające meldunki. Nieprzyja­
ciel nacierał tu siłami oddziału rozpoznawczego 14 armii, któremu
towarzyszyły czołgi 4 dywizji lekkiej. Jednak natarcie to zaległo prawie
po wyruszeniu z podstaw i nie czyniło poważniejszych postępów.
Około południa na Wysoką wyszła fala 150 czołgów. Już teraz nie
wystarczyło bohaterstwo rozrzuconych na przedpolu żołnierzy i ochot­
ników. Czołgi przejechały przez ich stanowiska i skierowały się ławą
ku szczytowi góry. Lecz oto wykwitają wśród nich szare obłoczki wy­
buchów: to dywizjon mjra Żmudzińskiego kładzie zaporę ogniową. Tu
i ówdzie uderza w niebo słup ognia, niektóre czołgi przystają, okręcają
się, szyk miesza się i kuleje. Większość czołgów toczy się jednak dalej.
Szczęknęły krótko działka przeciwpancerne, uderzyła znów artyleria.
Zachwiała się ława pancerna pod ześrodkowanym ogniem wszelkiej
broni, która stopniowo włączała się do ogólnego koncertu walki.
297
I o dziwo! Najbardziej wysforowane naprzód czołgi zaczęły wykręcać
dużymi łukami ku tyłowi i odpływać w dolinę.
— Nieprzyjaciel cofa się na Spytkowice! — melduje tryumfalnie
płk Dworak do sztabu w Krzczonowie.
Pułkownik Maczek otarł kroplisty pot z czoła. Trudno jest walczyć
pod ulewą żelaza w pierwszej linii, ale jeszcze trudniej wgryzać się
w pole walki tylko na podstawie meldunków. Na wszelki wypadek skie­
rowuje na Dolną Skawę dywizjon rozpoznawczy dla obsadzenia drugiej
linii, nie jest bowiem wykluczone przełamanie lub obejście Wysokiej.
Do wieczora jeszcze daleko...
Około godziny 15 artyleria niemiecka z nową siłą uderza na Wy­
soką, już teraz znacznie skuteczniej, gdyż w toku dotychczasowej walki
źródła ogniowe obrońców zdradziły swoje rozmieszczenie. Część nie­
przyjacielskich nawał ogniowych kieruje się na stanowiska dywizjonu
artylerii. Pod osłoną tego ognistego pancerza wyszło natarcie urzuto-
wanych w głąb 200 czołgów i piechoty niemieckiej. Obrona polska znów
zniszczyła kilkanaście czołgów, znów zadała nieprzyjacielowi straty.
Szczególnym męstwem odznaczył się kpr. Wincenty Dziechciarz, który
sam jeden zestrzelił ze swego działa siedem niemieckich czołgów, lecz
w końcu zginął w ogniu nacierających z trzech stron maszyn nieprzyja­
ciela 2 5 2 . Zamilkły również zniszczone trzy armaty 37 mm. W miarę
rozwijającej się walki meldunki płka Dworaka stają się coraz bardziej
nerwowe. O tym właśnie natarciu zameldowano do sztabu armii w Kra­
kowie.
— Czołgi wychodzą na Wysoką! — donosił około godziny 16 Dwo­
rak. — Rzucam do kontrataku dywizjon Deskura.
Wkrótce potem telefon ogłuchł. Zamilkła też własna artyleria, a ogień
niemieckich dywizjonów przeniósł się z Wysokiej i Góry Ludwiki dalej
na północ, na Jordanów i Naprawę. Nie było wątpliwości: nieprzyjaciel
szturmował Wysoką. Dla dowództwa są to chwile pełne rozterki i nie­
pewności. Co robić? Czym pomóc?
— Dlaczego baterie nie strzelają?! — zawołał porywczo Maczek.
— Kabel zerwany — odrzekł szef sztabu, choć było to wszystkim
wiadome.
— Niech strzelają! — Maczek nie odstępował od swej myśli.
Major Skibiński ruszył grzbietem wzgórza na Jordanów. Na lewo
za Skawą stała Wysoka w gęstym dymie i grzmiała strzelaniną wszel­
kiej broni. Na prawo paliły się domy w Naprawie wśród trzasku wy­
buchających nad nimi pocisków. Polska artyleria nie strzelała z powodu
zerwania łączności. Jej punkty obserwacyjne były na Wysokiej, która
tętniła odgłosami zaciętej walki. Z obłoków dymu zaczęli wyłaniać się
298
pojedynczy żołnierze, nierzadko ciągnąc za sobą działka przeciwpan­
cerne. Lada chwila mogły ukazać się czołgi nieprzyjaciela. Major Ski­
biński rozkazał bateriom przygotować się do strzelania na wprost, po
czym pojechał dalej, na Jordanów. W fałdzie terenu leżały, przywarte
do ziemi — sapiąc z wysiłku — szwadrony mjra Deskura po wykonaniu
krwawego i bezskutecznego kontrataku. Ułani z niemym wyrzutem spo­
glądali na sztabowy samochód. Już drugi raz w ciągu doby zostali
nieszczęśliwie użyci. Całą noc tłukli się po wertepach, aby rano wrócić
z niczym. Później kazano im uderzać na czołgi z karabinkami i erkaemami.
Lecz i teraz nie czekał ich bynajmniej odpoczynek. Z rozkazu płka Maczka
mieli przedłużyć obronę dywizjonu rozpoznawczego na Skawie. Deskur
próbował się bronić.
— Patrz, jacy oni wykrwawieni, zmęczeni.
Sam był czarniejszy od ziemi, a pot spływał strugami spod jego
hełmu. Ze zdartej krtani ledwie dobywał się chrapliwy i załamujący się
głos. Nie było jednak rady: lada moment mógł ukazać się nieprzyjaciel
i wejść w nie bronioną lukę.
— Rozkaz Maczka — powtórzył Skibiński.
— Dowódcy szwadronów do mnie! — zaskrzypiał łamiącym się
głosem Deskur. Po chwili ułani biegli pochyleni wzdłuż rowów w naka­
zanym kierunku.
Upadek Wysokiej był konsekwencją miażdżącej przewagi technicznej
wroga. Lecz dla naszego planu obrony było ważne, że pomimo tej
przewagi oddziały potrafiły stawić nieprzyjacielowi zdecydowany opór,
powstrzymać tempo posuwania się korpusu pancernego i zadać mu po­
ważne straty. Żołnierze od pierwszego strzału bili się z zadziwiającą
wytrwałością, bez śladu kompleksu niższości czy paniki. Obsługi dział
przeciwpancernych walczyły do śmierci, dopóki działo nie zostało roz­
bite, a obsługa rozjechana przez czołgi. Owocem tej zaciętej walki
było około 50 rozbitych i dymiących jeszcze czołgów, które zaścielały
zbocze szachownicą czarnych znieruchomiałych cielsk 2 5 3 . Własne straty
też były znaczne. Pośród wielu podoficerów i żołnierzy padł na swym
punkcie obserwacyjnym mjr K. Żmudziński, ciężko ranny został kpt. J. Ba­
torski, dowódca broniącej się na Wysokiej kompanii szkolnej 1 pułku
KOP.
Nieprzyjaciel tego dnia nie nacierał dalej: zorganizował się obron­
nie na Wysokiej i rozpoczął wstrzeliwanie do polskich stanowisk w re­
jonie Jordanowa i Naprawy. O zmierzchu w niebo uderzyły łuny po­
żarów. To Niemcy zapalali pociskami fosforowymi wsie i domostwa.
Pod wieczór lotnicy polscy zaobserwowali posuwanie się kolumn
299
wielkiej jednostki pancerno-motorowej przez Jabłonkę i Czarny Duna­
jec w rejon Nowego Targu. Była to 4 dywizja lekka, a jej ruch zapo­
wiadał, że następnego dnia spotęguje się nacisk na wschodnie skrzydło
zgrupowania. Polskie pozycje na wschód od Rabki obchodził przez
Turbacz pułk 3 niemieckiej dywizji górskiej. Wskutek tego zagrożenia
1 pułk KOP ppłka W. Wójcika wycofał się spod Chabówki w rejon
Rabki. Dalej na wschód, w rejonie Białej Spiskiej i Keimarku na Sło-
wacczyźnie, rozpoznanie lotnicze stwierdziło znaczne skupienie pie­
choty, artylerii i broni pancernej nieprzyjapiela. Zapowiadało to jesz­
cze głębsze oskrzydlenie południowego frontu polskiego, aż po Prze­
łęcz Dukielską i Łupkowską, w pasie działania zbierającej się dopiero
armii „Karpaty".
Dowódcy 10 brygady zmotoryzowanej ii brygady górskiej zameldo­
wali, że przez dwa dni utrzymają się na wzgórzach Beskidu Wyspowego,
ale za dłuższą trwałość obrony nie ręczą. O zmroku płk Maczek powziął
decyzję odskoku ze swoją brygadą z doliny Skawy w lesiste wąwozy
górskie, aby zamknąć nieprzyjacielowi drogi prowadzące z Jordanowa
i Skomielnej Białej na Pcim oraz z Rabki na Mszanę Dolną. Skrajne
kierunki: Jordanów i Rabka, miały zamknąć walczące tam dotychczas:
24 pułk ułanów i 1 pułk KOP, wzmocnione plutonami dział przeciw­
pancernych. Najważniejszy środkowy kierunek: Skomielna Biała—Lu­
bień, otrzymał 10 psk; za którym też rozwinął się dywizjon artylerii.
Saperzy otrzymali zadanie zaminowania w ciągu nocy najdogodniejszych
podejść dla broni pancernej na wszystkich trzech kierunkach. W odwo­
dzie pozostawała kompania vickersów i tankietek oraz dywizjon roz­
poznawczy — po wykonaniu przesłony nocnego przegrupowania bry­
gady.
„Zdecydowałem się — pisze w swej relacji płk Maczek — zamknąć
trzy kierunki zasadnicze, prowadzące do rejonu Myślenice—Dobczyce,
pozostawiając sobie swobodę manewru motorowego dla przerzucania
sił brygady tam, gdzie się zaznaczy dalszy nacisk Niemców". Zadanie
takie było możliwe do wykonania dzięki temu, że brygada rozporzą­
dzała równorzędną w stosunku do napastnika ruchliwością i właściwym
dla jego zwalczania uzbrojeniem. Choć ogólny stosunek sił kształtował
się jak 1:10, oczywiście na korzyść napastnika .
2U
Dzień 3 września rozpoczął się znacznie korzystniej niż poprzedni.
Zaraz o pierwszym brzasku nad głowami obrońców przeleciała polska
wyprawa bombowa w kierunku Tatr. 24 eskadra rozpoznawcza, składa­
jąca się z sześciu „Karasi", wykonała nalot bombowy na zgrupowanie
niemieckich czołgów pod Jordanowem i w rejonie Podwilka na ich
tyłach. Równocześnie 31 eskadra rozpoznawcza armii „Karpaty" w skła-
300
dzie siedmiu „Karasi" zbombardowała kolumnę pancerną 4 dywizji
lekkiej na szosie Nowy Targ—Chabówka. Podniosło to na duchu żoł­
nierzy.
— Nie zapominają o nas, pomagają! — wymieniali między sobą ra­
dosną wiadomość.
Równie pomyślnie ułożyły się wydarzenia na bezpośrednim froncie
walki. Niemcy nie zauważyli nocnego odejścia brygady i wykonali silne
przygotowanie artyleryjskie na wczorajsze jej stanowiska. Dopiero póź­
niej zorientowali się, że ich ogień poszedł w próżnię. Natarcie niemieckie
w dniu tym wyszło późno i pozwoliło obrońcom zarobić wiele cennych
godzin.
Do serii pomyślnych wydarzeń należy także zaliczyć udany wypad
dowódcy plutonu motocyklistów, por. Wasilewskiego, jednego z naj­
lepszych zagończyków, który do końca wojny objął dowództwo 10 psk.
Zaczaiwszy się na południowym skraju Naprawy, wypadł on obecnie
na niemiecki samochód sztabowy, zabił dwóch oficerów oraz zdobył
teczkę z rozkazami i mapami 2 dywizji pancernej. Potwierdziły one
obserwowaną od dwóch dni rzeczywistość: na Jordanów parła dywizja
pancerna, na Rabkę — dywizja lekka, razem około 500 czołgów i sa­
mochodów pancernych przeciwko 57 lufom działowym brygady Maczka
i kilkunastu — 1 pułku KOP ppłka Wójcika. W dalszym rzucie szła
trzecia wielka jednostka: 3 bawarska dywizja górska.
Gdy wiadomość tę przetelefonowano do Krakowa, z drugiego końca
kabla nadeszła wiadomość stokroć ważniejsza. Anglia i Francja wypo­
wiedziały Niemcom wojnę. Wielka radość zapanowała w sztabie i od­
działach. Niestety, trwała ona krótko, gdyż właśnie w tym dniu sztab
przeżył silne bombardowanie. Kilkanaście bombowców dokonało spu­
stoszenia w miejscu postoju dowództwa brygady, na plebanii w Lubie­
niu. Ponadto zupełnej dewastacji uległa stała sieć łączności, na której
oparte było porozumienie z dowództwem armii w Krakowie. Samoloty
polowały nawet na pojedynczych żołnierzy, a sam Maczek musiał kryć
się w rowie przydrożnym i ostrzeliwać z karabinu przed wyjątkowo na­
trętnym „messerschmittem", który na szczęście został strącony przez
baterię przeciwlotniczą por. Romana Zwila.
Na froncie naziemnym nieprzyjaciel do południa nigdzie nie uzyskał
sukcesu. Dopiero o godzinie 15.30 rozwinęło się okrążające natarcie
3 pułku czołgów przez Osielec na Łętownię Górną i wzmógł się nacisk
2 dywizji pancernej na Krzczonów. Kryzys na kierunku środkowym
został zażegnany przez rzucenie do kontrataku szwadronu odwodowego
strzelców konnych. Na grzbiecie górskim doszło do walki na bagnety
301
i granaty, w której strzelcy pod dowództwem rtm. Tomkowicza ode­
pchnęli nieprzyjaciela, zdobywając jeńców i broń. Równocześnie kom­
pania ,,vickersów" uderzyła wprost w dolinę Skawy i odniosła nad
Niemcami zupełny sukces.
Gorzej przedstawiały się sprawy na skrzydle wschodnim, pod Rabką,
gdzie napierała cała 4 dywizja lekka i części wchodzącej do akcji 3 dy­
wizji górskiej. W godzinach popołudniowych ppłk Wójcik był zmuszony
stopniowo przesuwać swoje dwa bataliony do tyłu na nowe pozycje
opóźniania. Na batalion „Snów I" w czasie jego przegrupowywania się
za rzeczkę Mszankę uderzyły całą masą czołgi nieprzyjaciela, zadając
mu bardzo ciężkie straty. Równocześnie oddziały górskie Bawarczyków.
radząc sobie dobrze z niewielkimi wzniesieniami polskich Beskidów,
przebiły się w kierunku Mszany. O zmierzchu walka przeniosła się na
południowo-wschodni skraj Mszany Dolnej, gdzie przez kilka godzin
trwała napięta sytuacja, po czym w nocy 1 pułk KOP wycofał się w sta­
nie wielkiego wyczerpania w rejon miejscowości Kasina Wielka i Wólka
Skrzydlańska. Tak więc przed 4 dywizją lekką otwierała się droga nie
tylko przez Dobczyce na tyły armii „Kraków", ale przez Tymbark na
Nowy Sącz i Tarnów — na tyły całego polskiego ugrupowania obron­
nego na południu.
W tym położeniu płk Maczek postanowił ze swego zachodniego
skrzydła przerzucić 24 pułk ułanów z większością środków wzmocnie­
nia na wschodnie, aby głównymi siłami brygady uderzyć na Kasinę
Wielką. Oba kierunki na Myślenice: z Jordanowa i Naprawy, które
schodziły się pod Pcimiem, rozkazał zamknąć oddziałem wydzielonym
w składzie 10 psk z częścią dodatkowych środków ogniowych pod do­
wództwem swego zastępcy, płka Michalskiego. Ten piękny i śmiały
manewr operacyjny odpowiadający duchowi zaczepnemu wojska wyma­
gał od wzmocnionego 24 pułku ułanów wykonania w ciągu nocy
z 3 na 4 września 50—60-kilometrowego marszu po zatłoczonych dro­
gach. Szczególnie niepokojąco przedstawiał się przemarsz przez Myśle­
nice, znajdujące się od rana pod ogniem artylerii dalekonośnej. Mia­
steczko, przed którym od zachodu i południa rozwinął się w obronie
12 pp płka M. Strażyca, spowite było kłębami dymu z wystrzelającymi
tu i ówdzie słupami ognia. Na miejscu jednak sytuacja okazała się nie
tak groźna i dzięki sprężystości oddziału regulacji ruchu pod dowódz­
twem rtm. Anatola Pieregorodzkiego udało się uniknąć zakorkowania.
Lecz pp zanurzeniu się w ciemną drogę na Dobczyce brygada natknęła
się na najgorsze w tej wojnie zjawisko: całkowite zatarasowanie dróg
przez uchodźców.
Strach było patrzeć na te tłumy nędzarzy wygnanych przez panikę
302
z domów i pędzących przed siebie bez celu i bez opieki. Ale przecież
konieczne było przejście dla wojska dążącego do bitwy. Jeśliby bry­
gada nie osiągnęła do świtu miejsca przeznaczenia, to nie tylko nie
wykonałaby zadania, lecz narażała się na zniszczenie z powietrza, uwię­
ziona w zatorze na drodze. Odwoływanie się do śpiących woźniców nie
dawało wyników. Splątanie dyszli, wozów i kół było tak ogromne, że
wielorzędowa, pokrzyżowana kolumna tworzyła zbitą masę — bez po­
czątku i bez końca. Należało samemu szukać najbardziej skompliko­
wanych węzłów gordyjskich i przecinać je z całym zdecydowaniem.
Major Skibiński i oficer operacyjny, kpt. Ludwik Stankiewicz, oso­
biście przystąpili do dzieła. Pierwszy węzeł ukazał się w postaci góral­
skiego wozu ustawionego w poprzek szosy i sczepionego z innymi
wozami.
— Do rowu z tym wozem! — krzyknął ochrypłym głosem Ski­
biński.
Z wozu zerwał się przestraszony góral.
— Panie, kobieta chora, małe dzieci!
Istotnie, drobna dziewczynka tuląc kota patrzyła przelękłym wzro­
kiem na groźnych wojaków w hełmach i czarnych skórach, nawet nie
przeczuwając, że pozostawili oni w domu takie same małe dziewczynki,
o których losie w tej chwili nic nie wiedzą.
— Do rowu, psiakrew!
Brygada tymczasem czekała obezwładniona przez koszmar ewakuacji.
Pierwszy drobny luz pozwolił zepchnąć na stronę wozy i zrobić prze­
jazd. Brygada mogła podjąć marsz. Na przodzie jechał samochód toru­
jący drogę. W ten sposób przed końcem nocy brygada przeszła strefę
zatorów, minęła Dobczyce, a przed świtem rozeszła się wachlarzowato
na wyznaczone stanowiska wyjściowe.
Natarcie polskie wyszło za późno, uprzedziło jednak działanie nie­
przyjaciela i było dla niego dużym zaskoczeniem. Ułani z miejsca
uzyskali poważny sukces: zdobyli najpierw wzgórze na południowy za­
chód od Kasiny, a następnie grzbiet na północny wschód od Mszany
Dolnej. Na polu walki pozostały trzy nieprzyjacielskie czołgi, w ręce
ułanów wpadli jeńcy. Straty własne wynosiły piętnastu zabitych, m.in. pod
Kasiną zginął por. Zdzisław Hempel, a por. Zygmunt Bukraba został
ciężko ranny i wkrótce zmarł. Niestety, w natarciu — z powodu ogrom­
nego wyczerpania ludzi — nie mógł wziąć udziału 1 pułk KOP, nato­
miast wsparły je dwie kompanie czołgów i dwie baterie artylerii.
Niemcy w ciągu dnia przechodzili dwukrotnie do przeciwnatarć.
Pierwszy ich atak odparto ze znacznymi stratami, ale trzeba było wy­
ciągnąć z odwodu jeden batalion KOP do osłony lewego skrzydła.
303
Powtórne natarcie 4 dywizji lekkiej po silnym przygotowaniu artyle­
ryjskim swą masą pancerną odrzuciło zgrupowanie 24 pułku ułanów
na stanowiska wyjściowe i ostatecznie otworzyło sobie drogę na Tym­
bark. Bilans całodziennej walki pod Kasiną był mimo dysproporcji sił
dla polskiej strony dodatni. 4 DLek. w dniu tym nie zrobiła ani kilo­
metra naprzód, zyskując tyle terenu wieczorem, ile go straciła po po­
łudniu 2 5 5 . Osłaniając wschodnie skrzydło brygady dywizjon rozpoznaw­
czy mjra Ksawerego Święcickiego już wieczorem meldował spod Skrzy­
dlnej o wzmożonym ruchu dużej kolumny pancerno-motorowej na
Tymbark, w pasie działania armii „Karpaty".
10 pułk strzelców konnych bronił się aż do południa 4 września na
stanowiskach pod Lubieniem, po czym wycofał się pod Myślenice, poza
rozwinięty pod Pcimiem batalion KOP „Wołożyn" mjra M. Sokołow­
skiego. Tymczasem jednak batalion ten nie wytrzymał nowego natarcia,
które wyszło około godziny 16, i wycofał się na wzgórza na północ
od góry Stróża. Około godziny 20 wypad czołgów niemieckich wzdłuż
autostrady Zakopane—Kraków przebił się z kolei przez stanowiska
batalionu „Wołożyn" i dotarł do rejonu 10 psk pod Myślenica­
mi, powodując chwilowe zamieszanie, a następnie wycofanie się od­
działów kawalerii zmotoryzowanej za Myślenice. Ten nagły odwrót po­
ciągnął za sobą rozwiniętą pod Myślenicami 4 kompanię 12 pp. Dopiero
wysłana z odwodu 1 kompania tego pułku obsadziła opuszczone sta­
nowiska i uratowała sytuację. 4 kompania wróciła jeszcze w ciągu nocy
na pozycję i następnego dnia dobrze się na niej biła. Natomiast ba­
talion KOP „Wołożyn" dzięki zdecydowanej postawie mjra Sokołow­
skiego trwał na stanowiskach mimo przebicia się podjazdu pancernego
na Myślenice.
W tym czasie brygada została podporządkowana dowódcy grupy
operacyjnej „Boruta" gen. Spiechowiczowi, który przybył do sztabu
brygady w Dobczycach, aprobował dotychczasowe decyzje płka Maczka
i przydzielił mu nowe siły: 156 pp rezerwowy ppłka W. Młyńca i 5 pułk
artylerii ciężkiej ppłka dypl. W. Czoppa. Nagły wzrost sił brygady
ukazał przed Maczkiem perspektywę całkowitego pobicia zarówno 2 dy­
wizji pancernej na prawym skrzydle, jak i 4 dywizji ,lekkiej — na wy­
suniętym ku północy — lewym skrzydle brygady. Niestety, nowo przy­
dzielone pułki były zbyt odległe od teatru działań i przed upływem
doby nie mogły wziąć udziału w jakiejkolwiek akcji. Pozostawała więc
nadal obrona z narastającą przewagą nieprzyjaciela. Jedyne efektywne
wzmocnienie stanowił świetny batalion KOP „Wilejka" pod dowódz­
twem mjra W. Kuferskiego.
304
W czasie dramatycznych bojów zgrupowania płka Maczka pod Myśle­
nicami i Mszaną Dolną gros sił armii „Kraków" znajdowało się już na
bezpośrednim przedpolu Krakowa. Grupa operacyjna „Boruta" obsa­
dziła 4 września rzekę Skawinkę między Skawiną a Krzywaczką i ocze­
kiwała na wycofanie się grupy „Jagmin" na zachodnie forty Krakowa,
22 dywizja płka Endela Ragisa stała w rejonie Skały, jej oddział rozpo­
znawczy stoczył potyczkę z elementami wysuniętymi 27 dywizji nie­
mieckiej.
Na przedpolach dawnej stolicy Polski od rana 5 września grzmiała
artyleria dwóch niemieckich korpusów. Do południa opóźniał Niemców
dowódca 203 pp ppłk Rogalski ze wzmocnionym batalionem ON „Oświę­
cim". Po południu z czołgami VIII korpusu biła się grupa forteczna
płka Klaczyńskiego, rozwinąwszy się na zachodnich fortach Krakowa,
szczególnie na odcinku fortyfikacji pod Bronowicami i Toniami. Ko­
mendant Krakowa, płk Gwelesiani, wycofał się ze swymi oddziałami
wartowniczymi do Szczucina nad Wisłą. Było bardzo pocieszające, że
6 dywizja piechoty, mimo ostrzału przez artylerię i bambardowań lot­
niczych, z łatwością odparła rozpoznawcze natarcie 5 dywizji pan­
cernej.
Najsilniejsze natarcie od zachodu kierowało się na odcinek 21 dywizji
górskiej — na Radziszów i Krzywaczkę. Od rana pod stanowiska pol­
skie podchodziły straże przednie 45 dywizji niemieckiej, przy czym
punkt ciężkości zaznaczał się na południowym skrzydle pod Krzywaczką.
Dzień ten należał do polskiej artylerii pod dowództwem płka K. Wa-
żyńskiego, która dzięki kilkunastogodzinnemu pobytowi na pozycji
zdołała dobrze przygotować swe ognie. Gdy mgła poranna opadła, przed
oczami obserwatorów rozwiniętych baterii 21 palu ukazały się liczne
cele, których zwalczanie z górującego brzegu rzeki okazało się bardzo
skuteczne. Począwszy od godziny 11 aż do zmroku w ogniu polskiej
artylerii i broni maszynowej załamały się trzy natarcia niemieckie,
wsparte w dalszej fazie walki także czołgami. Wiele rozbitych na przed­
polu czołgów wybitnie podniosło ducha żołnierzy i przekonało, że z agre­
sorem można skutecznie walczyć. Lotnictwo bombardowało dowództwo
dywizji w Mogilanach, ale nie wyrządzało większych strat. Około go­
dziny 20 piechota zeszła ze stanowisk bez przeszkód ze strony nie­
przyjaciela, który w nocy kilkakrotnie ostrzeliwał opuszczone stano­
wiska.
Wieczorem 5 września 21 dywizja górska podjęła dalszy odwrót na
zachód i południowy zachód od Bochni, a 6 dywizja piechoty — przez
Wieliczkę do Puszczy Niepołomskiej. Grupa gen. Sadowskiego miała
osiągnąć linię Igołomia—Proszowice, a 22 dywizja — Skalbmierz—Dzia-
20 — Bitwy polskiego Września, tom I 305
Ins/ycc. Obie części armii łączył most /budowany przez saperów Myślenice stanowiły w ciągu 4 i 5 września kluczowy bastion południo­
w Brzesku Nowym, gdzie 4 września pr/eniósł się sztab armii, a wieczo­ wego skrzydła, od którego trwałości zależały losy grupy operacyjnej
rem równic/ gen. S/ylling. Naciskana w Pińczowie Krakowska Brygada ..Boruta", a także armii „Kraków", która w razie pęknięcia rygla
Kawalerii otrzymała rozkaz wycofania się na Nowy Korczyn i Wiślicę myślenickiego mogła być / łatwością obustronnie oskrzydlona, przy­
/ zadaniem utrzymania przeprawy przez Wisłę. parta do Wisły i zniszczona.
Główny jednak wysiłek nieprzyjaciela zwracał się na beskidzkie Brygada płka Maczka, związana w ostrych walkach z naporem sił
skrzydło grupy operacyjnej „Boruta" w rejonie Myślenic i Wiśniowej. pancernych na obu swych skrzydłach, znalazła się w dniu tym w kon­
fliktowej sytuacji. W interesie całego frontu polskiego powinna by za­
biegać drogę pod Tymbarkiem prącym ku północnemu wschodowi siłom
4 dywizji lekkiej. Lecz ciężka sytuacja pod Myślenicami — wobec zbli­
żania się od zachodu 7 niemieckiej dywizji piechoty — wiązała ją
z grupą Boruty-Spiechowicza. Tutaj też został skierowany główny wysi­
łek brygady i tutaj przesunięty dywizjon kawalerii mjra Deskura.
Świt 5 września zastał brygadę w toku ożywionego działania. Jeszcze
z wieczora batalion „Wilejka" mjra W. Kuferskicgo przeszedł przez
grzbiet górski naprzeciw Trzemeśni, o pierwszym brzasku zajął stano­
wiska na skarpie nad magistralą Zakopane—Kraków, gdzie wystawił
dużą ilość broni maszynowej i, wyczekawszy na stosowny moment, za­
skoczył zmasowanym ogniem przygotowujących się do natarcia Niemców.
Wrażenie napadu ogniowego było ogromne, a na szosie pozostało wielu
zabitych i rannych oraz osiemnaście zniszczonych samochodów 2 5 6 . Rów­
nocześnie 10 psk na odgłos strzelaniny uderzył z rozmachem od czoła
i odrzucił nieprzyjaciela aż na Pcim, gdzie dopiero natknął się na zorga­
nizowany opór.
Ta brawurowa akcja opóźniła niewątpliwie działania zaczepne Niem­
ców. Ale ich przewaga była tak duża, że już około godziny 9 przeszli
do silnego przeciwuderzenia, a następnie do ciągłego natarcia: czołgami
wzdłuż autostrady, a oddziałami grenadierów i piechoty górskiej —
terenem po obu stronach Raby. 10 psk musiał odstępować na Stróżę.
Jednocześnie zaczął się ujawniać silny nacisk na Myślenice od zachodu,
gdzie walczyły oddziały 12 pp ppłka Strażyca. Dowódca ten nie mógł
przeboleć nieudanego wypadu nocnego na Spytkowice, toteż zasilił
wypad batalionu „Wilejka" wolnymi częściami I batalionu swego pułku
pod dowództwem mjra W. Sieńczaka. Skutkiem tego kierunek zachodni
przesłaniała tylko kompania zwiadowcza pułku. Około godziny 6 rano
na szosie Zdebnik—Rudnik pojawiła się kolumna pancerna, kierując się
na ażurową linię zwiadowców rozwiniętych na Jaworniku. Podpułkownik
Strażyc natychmiast skierował tu z Myślenic odwodową 2 kompanię
z dwoma działkami przeciwpancernymi. Ale kolumna nieprzyjacielska
już wcześniej dotarła do Jawornika i po zepchnięciu zwiadowców skie-
30. DłMania opóźniające 10 BK Zmot. w Beskidzie Wyspowym

tl)(. 307
 rowała się na Myślenice i tu dopiero zatrzymał ją ogień artylerii i działek
przeciwpancernych.
W tej sytuacji 10 psk musiał około .godziny 10.30 rozpocząć odwrót
ku Myślenicom, gdyż uderzające na miasto oddziały szybkie 7 niemiec­
kiej dywizji piechoty groziły odcięciem dróg odwrotu. I istotnie, dwa
szwadrony wraz z zastępcą dowódcy 10 psk, mjrem dypl. F. Guzowskim,
nie zdążyły dobiec do samochodów na szosie i zostały odcięte w rejonie
Pcimia, skąd musiały przedzierać się do brygady grzbietami górskimi.
Tylko półtora szwadronu zdołało odskoczyć na północny wschód pod
osłoną batalionu mjra Sieńczaka.
Myślenic bronił II batalion 12 pp mjra M. Barysa przy skutecznym
wsparciu III dywizjonu 6 pal pod dowództwem mjra M. Chojeckiego.
Dwukrotne wtargnięcie czołgów aż na rynek miasta zlikwidowała
8 bateria tego dywizjonu pod dowództwem kpt. J. S. Kurzei 2 5 7 . Aby
uchronić artylerię przed zniszczeniem na rozpoznanych stanowiskach,
nakazano jej wycofać się w rejon Borzęta. Około godziny 14 — w obliczu
groźby całkowitego odcięcia — oderwał się także batalion mjra Barysa.
47. Kpt. Józef Łubnicki, zastępca 48. Kpt. Jan Kurzeja,
dowódcy baonu KOP „Wilejka" dowódca 8 baterii 6 pal
308
Został on skierowany na laski Borzęta, a następnie do rejonu Gorzkowa,
skąd wraz z resztą pułku odmaszerował do swej macierzystej 6 dywizji
pod Wieliczką. Na pięty tego batalionu między godziną 14 i 15 weszły
do Myślenic od zachodu oddziały 7 niemieckiej dywizji, a od południa —
czołgi 2 dywizji pancernej. 10 psk i bataliony „Wołożyn" oraz „Wilej­
ka" wycofały się lasami ku Zakliczynowi nad Rabą i dalej, ku Dobczy­
com, gdzie nadal znajdował się sztab brygady Maczka.
Tymczasem w rejonie Kasiny Wielkiej i pod Wiśniową zgrupowa­
nie płka Dworaka, a w Skrzydlnej i Szczyrcu — dywizjon rozpoznaw­
czy mjra Święcickiego walczyły z częściami 4 dywizji lekkiej i 3 górskiej,
które usiłowały przebić się ku Dobczycom, aby w ostatniej bodaj że
chwili dokonać okrążenia grupy Boruty-Spiechowicza. Na skutek wzma­
gającego się nacisku Niemców pod Skrzydlną dywizjon Święcickiego
został w ciągu dnia wzmocniony dywizjonem mjra Deskura, który objął
też dowodzenie siłami brygady na tym najbardziej północnym skrzydle.
Pod wieczór na całym froncie brygady i przydzielonych do niej oddzia­
łów od Myślenic po Szczyrzec rozpętała się walka z lawiną czołgów
i piechoty nieprzyjacielskiej.
O godzinie 17 do sztabu brygady Maczka w Dobczycach przyjechał
dowódca kierunku myślenickiego, płk L. J. Michalski. Zakurzony i zlany
potem usiadł ciężko za stołem. Major Skibiński podał kieliszek ko­
niaku. Pułkownik wypił i przemówił grobowym głosem:
— Przyjechałem jako zwiastun klęski! Niemcy pchają się na Myśle­
nice. Dwa szwadrony przepadły wraz z dowódcami, zginął również
major Guzowski 2 5 8 .
Po chwili na podwórze sztabu wpadł zakrwawiony motocyklista i wy­
krzyknął, słaniając się z ran i zmęczenia:
— Czołgi niemieckie idą z Myślenic na Dobczyce!
Major Skibiński natychmiast wezwał por. S. Raczkowskiego, do­
wódcę stojącej w odwodzie kompanii „vickersów", i rozkazał przeciw-
nacierać na Myślenice. Jednakowoż ledwie kompania czołgów rozpo­
częła marsz, wpadł nowy motocyklista z meldunkiem od mjra Świę­
cickiego.
„Nacierają na mnie od czoła — brzmiał meldunek. — Duża ilość
czołgów oskrzydla mnie od wschodu. Jeżeli nie otrzymam pomocy
259
natychmiast — to pękam!"
Kompania „vickersów" por. Raczkowskiego już z ruchu została
zawrócona na wschód. Do zwalczania broni pancernej z kierunku My­
ślenic wyznaczono baterię przeciwlotniczą por. Zwila. W kilka chwil
po wydaniu rozkazu jechała na skrzyżowanie szos i poziomowała wy-
309
 soko ustawione lufy do strzelania na wprost. W tym czasie nadszedł
rozkaz z dowództwa grupy operacyjnej „Boruta", nakazujący bryga­
dzie odskok do tyłu i obsadzenie Wiśnicza Nowego. Odcinek obronny
pod Dobczycami miał obsadzić 156 pułk płka Młyńca. Jednak był to
pułk kombinowany z batalionów trzech różnych pułków, przeszedł
bardzo silne bombardowanie lotnicze w transporcie kolejowym i po
wyładowaniu. Sam dowódca pułku nie ręczył za jego wartość bojową.
Na dobitkę właśnie wyszło nowe natarcie niemieckie i oddziały brygady
musiały pozostać, aby je odeprzeć i wpłynąć uspokajająco na piechu­
rów, którzy dopiero wchodzili do walki. Całość położenia doszła do
takiego stopnia komplikacji, że mógł je rozplatać tylko pomyślny traf.
Napisanie rozkazów do odwrotu i ich doręczenie podległym dowódcom
było bardzo trudne, ich wykonanie wkraczało w dziedzinę cudów. Osta­
tecznie brygada została porwana ogólnym prądem odwrotowym wojsk,
przemieszana z innymi jednostkami — własnymi i nieprzyjaciela — i przez
kilka godzin nie istniała jako wyodrębniona wielka jednostka w ręku
dowódcy. Wiele grup prześlizgiwało się pod nosem Niemców. Tak
np. por. Rakowski, prowadząc kolumnę samochodową 24 pułku ułanów
spod Leszczyn, natrafił na niemiecki patrol regulacji ruchu, jednak
postanowił jechać dalej. Niemiec, biorąc polską kolumnę (w niemiec­
kich hełmach) za jednostkę Wehrmachtu, wskazał kierunek ruchu. Po­
rucznik Rakowski w pierwszym wozie przyjął ten znak, odsalutował
i poprowadził kolumnę wskazaną drogą. Dopiero po odjechaniu 10 kilo­
metrów skręcił w bok i w ten sposób oderwał się od Niemców. Pułk
tymczasem brnął drogami i na przełaj pieszo.
Tak więc falochron beskidzki 10 Brygady Kawalerii Zmotory­
zowanej i 1 brygady górskiej pękł po pięciu dniach zmagań z prze­
ważającymi wielokrotnie siłami nieprzyjaciela, przedtem jednak oca­
lił południowe skrzydło armii „Kraków", które zdołało wycofać
się z worka śląskiego do swych dalszych zadań w dramatycz­
nych walkach wrześniowych 260 . Wszakże przełamanie ciaśnin górskich
Beskidu Wyspowego i dotarcie do Myślenic zajęło Niemcom 5 dni
wstępnego okresu wojny, który miał być dla polskiej strony zasko­
czeniem. W rezultacie „szybkie" jednostki wroga posuwały się tu
z prędkością 5 kilometrów... na dobę, kosztem utracenia około
100 czołgów i wielu setek żołnierzy 261 .
Dalej na wschód wchodziła stopniowo do walki nie skoncentrowana
jeszcze armia „Karpaty".

31. Położenie polskich sit na południu 5 września wieczorem

 Częściowe zahamowanie najazdu wroga
i polskie próby ofensywne
Powstrzymanie korpusu pancernego na przedpolach Warszawy — Odej­
ście grupy operacyjnej generała Kowalskiego na południe — Zwrot za­
czepny armii „Poznań" i „Pomorze" znad górnej Bzury — Bitwa pod
Łęczycą i Ozorkowem — Bitwa pod Piątkiem i Głownem — Bój GO
gen. Skotnickiego pod Ozorkowem — Odbicie Łowicza — Obrona cywilna
Wielkopolski w 1939 roku — Przeciwdziałania niemieckie nad Bzurą —
W sztabach armii „Poznań" i „Warszawa". Decyzja generała Rómmla
uderzenia na wschód — Drugi „zwrot zaczepny" nad Narwią — Bitwy
pod Kałuszynem, Wodyniami i Seroczynem — Natarcie grupy kawalerii
na Mińsk Mazowiecki — Odwołanie polskiej ofensywy na Stryków.
Powstrzymanie korpusu pancernego na przedpolach Warszawy
Gdy się spojrzy na mapę Polski, nie trzeba być strategiem,'aby zrozumieć
wyjątkowe znaczenie wojskowe Warszawy. Połączenie głównych rzek
kraju: Wisły i Bugo—Narwi, daje jej silną osłonę od północy i wschodu.
Węzeł dróg kolejowych i szosowych, prowadzących we wszystkich kie­
runkach róży wiatrów, czyni z niej punkt koniecznego przejścia. Sieć
telekomunikacyjna i wszelkie urządzenia techniczne zapewniają kon­
trolę nad całym obszarem. Wreszcie Warszawa jako centrum polityczne
i administracyjne, z jej wielkomiejską zabudową i zasobami,. z jej
ofiarną i przepojoną tradycjami walki ludnością stanowi naturalny
bastion obronny, a także bazę do działań zaczepnych. Jednym słowem —
jest kluczem do reszty kraju. Nic też dziwnego, że wróg uderzając
główną swą masą pancerną ze Śląska — mierzył w stolicę Polski.
Polskie Naczelne Dowództwo już 2 września nie miało wątpliwości
co do zamiarów niemieckich. Gdy więc czołgi 1 dywizji pancernej wcze­
snym rankiem 3 września napełniły swym chrzęstem ulice Radomska,
312
zostało utworzone dowództwo obrony Warszawy z gen. bryg. Waleria­
nem Czumą, komendantem głównym Straży Granicznej. Jako zawiązek
załogi oddano do jego dyspozycji batalion „Stołeczny", cztery bata­
liony marszowe i dwa bataliony cekaem. Z artylerii zaś: 41 dywizjon
artylerii lekkiej i sześciodziałową baterię konną kpt. S. Koziki z 1 dak
w Warszawie. Nadto Czuma otrzymał 5 zmotoryzowanych plutonów
pionierów i upoważnienie do improwizowania oddziałów z nadwyżek
mobilizacyjnych.
Dowództwo Obrony Warszawy z miejsca powołało do służby czynnej
wszystkich oficerów saperów rezerwy i stanu spoczynku l . W dniu
4 września dodano dowódcy Obrony Warszawy II batalion 41 pp wraz
z plutonem przeciwpancernym i plutonem artylerii piechoty oraz dwie
pięciodziałowe baterie 29 pułku artylerii lekkiej. Siły te zostały prze­
chwycone w transportach kolejowych w drodze do armii „Prusy".
Wreszcie w dniu 5 września gen. Czuma otrzymał dwie kompanię czoł­
gów lekkich (26 czołgów) i kampanię tankietek. Równocześnie postę­
powała organizacja obrony.
W nocy z 3 na 4 września o godzinie 1.30 ukazał się rozkaz opera­
cyjny określający zadanie załogi („bronić Warszawy przed wtargnię­
ciem nieprzyjaciela od zachodu oraz zorganizować bezpośrednią obronę
mostów po obu stronach Wisły w Warszawie") i dokonujący podziału
linii obronnej na cztery odcinki: „Mokotów", „Ochota", „Wola" i „Ma-
rymont". Główna pozycja obrony biegła wzdłuż zewnętrznych skrajów
dzielnic: Sielce, Mokotów, Ochota, Czyste, Wola, Koło, Powązki, Iza­
belin, Marymont,-i obejmowała samodzielny ośrodek w Wawrzyszewie2.
Mimo niesłychanej szczupłości sił (batalion na kierunek) dowódcy
odcinków mieli obowiązek zorganizować drugą linię oporu na linii:
Cytadela—Dworzec Gdański—linia kolejowa okrężna—Filtry—Politech­
nika—pomnik Lotnika—park Łazienkowski. Trzecią linię oporu stano­
wić miały mosty na Wiśle. Odwód ruchomy częściowo w Łazienkach:
kompania TK i kompania zmotoryzowana, oraz w parku Ujazdowskim:
kompania czołgów średnich, pluton zaporowy i kompania przeciw­
pancerna 41 pp. Każdy odcinek miał przydzieloną ochotniczą kompanię
roboczą do pomocy przy budowie umocnień. Pomoc ta z dnia na dzień
rosła w siły, aż wreszcie — uwzględniając całokształt przygotowań
obronnych — objęła niemal całą ludność milionowego miasta.
Rozkaz szczególny szefa sztabu zgrupowania obrony Warszawy,
płka dypl. T. Tomaszewskiego, nakazywał kompanii zmotoryzowanej
saperów przeprowadzić rozpoznanie na południe i na północny wschód
od Warszawy oraz przygotować niszczenia komunikacji. Zostali też
rozesłani na wszystkie strony do jednostek polowych oficerowie łącz-
313
 nikowi. W wyniku tego rozkazu patrole rozpoznawcze, sięgające aż do
Radomia, Kielc, Opatowa, Szydłowca itd., dostarczały wiadomości
z dziesiątków miejscowości. W niektórych zorganizowano stałe poste­
runki obserwacyjne, bezpośrednio połączone z Warszawą 3 . Do bojo­
wych zadań rozpoznawczych przeznaczone były patrole pancerne, a na
wschodnim brzegu Wisły dywizjon kawalerii pod dowództwem rtm. re­
zerwy Karola Wickenhagena.
Okres przygotowań do obrony stolicy dostarczył imponujących przy­
kładów inicjatywy i niezmiernego wysiłku zarówno ze strony wojsko­
wych, jak i cywilnych obywateli miasta. Cóż, kiedy małość duchowa
naczelnych władz państwowych i wojskowych stanęła z nimi w rażącej
kolizji. Oto dnia 5 września, jak grom z jasnego nieba, poraziła wszyst­ 49. Gen. Walerian Czuma,
kich wiadomość o ewakuacji władz i instytucji z Warszawy. Zamęt ewa­ dowódca Obronv Warszawy
kuacyjny skrzyżował się z wysiłkami organizacyjnymi obrońców i w znacz­
nym stopniu niweczył ich wyniki. Prąd ucieczki na wschód porwał za
sobą nie tylko władze centralne, lecz i administrację miejscową oraz
policję państwową, a nawet niektóre oddziały straży ogniowej. Poza
tym tysiące młodych ludzi tłoczyło się na mostach wiślanych. Opusz­
czali stolicę na pierwsze wezwanie szefa propagandy Naczelnego Do­
wództwa, płka dypl. R. Umiastowskiego. Wśród osób, które włączyły
się do fali ewakuacyjnej, znalazły się także te, które z racji swych sta­
nowisk powinny w stolicy pozostać do końca, jak dowódca Okręgu Kor­
pusu nr I, gen. M. Trojanowski, i komisarz rządu dla miasta Warszawy,
W. Jaroszewicz.
Chwile przełomowe dają wszakże okazję do ujawnienia się także
wybitnych charakterów. Na miejscu, w Warszawie — mimo kategorycz­
nych wezwań do ewakuacji — pozostał przede wszystkim Stefan Sta­
rzyński, bohaterski prezydent walczącej stolicy. Odrzucił on w ostrych
słowach rozkaz premiera, gen. F. Sławoja Składkowskiego, i nalegania
komisarza rządu, Jaroszewicza.
— Przyszłość bezlitośnie osądzi tych — miał powiedzieć na po­
żegnanie — którzy w godzinie próby historycznej opuścili swój poste­
runek.
Na własną prośbę przydział do Obrony Warszawy uzyskał 7 września
płk dypl. Marian Porwit, oficer do zleceń Naczelnego Dowództwa,
początkowo jako dowódca dyspozycyjny gen. Czumy, a od 9 września
wieczorem — jako dowódca załogi Warszawy lewobrzeżnej. Wbrew
rozkazowi pozostał również płk dypl. Jan Hyc. kwatermistrz w do­
wództwie OK I, który następnie oddał ogromne usługi w obszarze
Warszawy, zwożąc z Palmir amunicję do obrony stolicy i armii gen. Przed- 50. Płk. dypl. Marian Porwit.
51. St. strz. Franciszek Głuszek. 40 pp
rzymirskiego. Generał Sosnkowski domagał się kilkakrotnie nominacji dowódca Obrony Warszawy lewobrzeżnej

314
na dowódcę Obrony Warszawy, ale Śmigły-Rydz nie zgodził się na to.
W ciągu 6 września Starzyński powołał do życia straż obywatelską
z Januszem Regulskim, odtworzył organy porządkowe i zaprowadził
ład w mieście poruszonym gorączką ewakuacyjną. W nastroju powszech­
nego uniesienia patriotycznego powstawały nowe oddziały wojskowe,
wśród nich dwa pułki „Obrony Pragi" podpułkowników Stanisława Mi­
liana i Stefana Kotowskiego. Spośród akademików zorganizował się
pod dowództwem pchor. Husarzewskiego pluton gońców na własnych
motocyklach i rowerach w sile 30 ludzi. 6 września dowódca artylerii
przeciwpancernej, mjr Stefan Hernik, działając z polecenia płka Toma­
szewskiego, „odkrył" w forcie Bema rezerwę dział 75 i 100 mm. Zanim
wirócił z kanonierami r zaprzęgami, aby przeciągnąć ten bezcenny
sprzęt do ośrodka artylerii w Uniwersytecie, ujrzał długą kolumnę armat
75 mm i haubic 100 mm ciągnionych przez ludność Warszawy 4 . Z dział
tych utworzono 11 baterii ochotniczych, z których dwie wzięły udział
w pierwszym odparciu szturmu niemieckiego na polską stolicę. Częścią
sprzętu przezbrojono dywizjon 120 mm, gdy zabrakło do niego amu­
nicji, i uzupełniono baterie, które przebiły się do Warszawy z armii
gen. Kutrzeby.
Na rozkaz Naczelnego Dowództwa zatrzymano przejeżdżające przez
Warszawę transporty 5 dywizji lwowskiej, która według planu rozwi­
nięcia sił miała stanąć w odwodzie pod Kutnem. Dostarczyły one pięciu
batalionów piechoty. Niestety, II dywizjon artylerii lekkiej tej dywizji
został zbombardowany na st. Mrozy i przybył ze stratami.
Do momentu podejścia Niemców zdołano w stolicy zorganizować
17 batalionów piechoty z 64 działami i 36 czołgami lekkimi i rozpo­
znawczymi. Siły te co najmniej trzykrotnie przewyższały stan począt­
kowy z 4 września 5 . Równocześnie jednak rozszerzano zadania dla
zgrupowania Obrony Warszawy: trzymać mosty na Wiśle do czasu przy­
bycia armii generałów Kutrzeby i Bortnowskiego. Wobec tego gen. Czuma
zorganizował obronę od północy i wschodu, do obsadzenia zaś mostu
pod Świdrami Małymi przeznaczył II batalion 26 pp z kompanią prze­
ciwpancerną i plutonem artylerii piechoty pod dowództwem mjra
K. Wicka.
Tymczasem ku Warszawie i przeprawom na Wiśle pod Maciejowi­
cami i Górą Kalwarią toczył się żelazny potok dywizji pancernych
wroga. Jeszcze 7 września rano batalion 45 pp z 13 dywizji próbował
pod Lubochnią zatrzymać napór 1 dywizji pancernej, lecz po dwugo­
dzinnej desperackiej walce musiał ustąpić przed miażdżącą przewagą.
Wysłana z obrony Warszawy na dalekie rozpoznanie kompania TK
kpt. A. Brażuka natknęła się na Niemców już w Rawie Mazowieckiej
316 -
i ledwie zdołała uskoczyć do Warszawy, tracąc dwie tankietki \ W nocy
z 7 na 8 września płk Porwit rozmieścił w drugim rzucie obrony świeżo
zorganizowany 360 pułk ppłka W. Chmury. Jego przedni skraj obrony
przebiegał ulicami: Żelazną, Suchą, Wawelską, Polną, i dalej kierował
się na Bagatelę, Belweder i południowe ogrodzenia koszar 1 pułku szwo­
leżerów.
Wieść o posuwaniu się masy 600 czołgów na stolicę zelektryzowała
mieszkańców. W dowództwie Obrony Warszawy przy ulicy Nowy
Świat 69 panował nastrój determinacji i dużego napięcia. Zdawano
sobie jasno sprawę, że od wyniku pierwszego boju zależeć będzie dalszy
rozwój wypadków. Generał Czuma oświadczył na odprawie oficerów:
— Z zajętych stanowisk nie ma żadnego odwrotu i na nich giniemy!
Już około godziny 11 dnia 8 września Niemcy zajęli Grójec i kie­
rowali się swoją 1 dywizją pancerną ku Wiśle pod Otwockiem. Wkrótce
potem zaczęły napływać wiadomości od wysuniętych patroli pionier­
skich i pancernych o pojawieniu się wroga w Nadarzynie, pod Raszy­
nem, w Piasecznie i Pruszkowie. Generał Czuma i pułkownik Porwit
od rana tego dnia inspekcjonowali barykady i stanowiska obronne.
Dowódca Obrony Warszawy tu i ówdzie wprowadził drobne zmiany.
Nastrój wśród wojska był świetny.
W godzinach popołudniowych „patrol generalski" w dwa samochody
zapuścił się szosą aż do Błonia. Droga była zatłoczona uchodźcami
i formacjami tyłowymi armii „Łódź". Jednak biało-czerwona chorą­
giewka na masce samochodu generała torowała skutecznie drogę.
W Błoniu podchorąży na motocyklu zatrzymał wyprawę i zameldował,
że w odległości około 1,5 kilometra znajdują się czołgi nieprzyjaciela.
W tej sytuacji gen. Czuma zawrócił do rogatek miasta, gdzie zarządził
pogotowie bojowe. U wlotu przy ulicy Grójeckiej, z kierunku południo­
wego, zameldował się dowódca plutonu strzeleckiego i dowódca kom­
panii przeciwpancernej 41 pp, por. K. Orłowski. W tyle za nimi
czaiły się w trzech rzutach zamaskowane działa 75 milimetrów.
Pierwsze czołgi niemieckie dotarły do zewnętrznych linii obron­
nych na Okęciu w późnych godzinach popołudniowych. Były umajone
zielenią i udekorowane chorągiewkami ze swastyką, jakby oczekując
u bram polskiej stolicy powitania. Trzon sił rzuconych na Warszawę
stanowiła 4 dywizja pancerna gen. Reinhardta, zorganizowana przed
rokiem i wypróbowana przy zajmowaniu Czechosłowacji w marcu
1939 roku. Wówczas to w zagonowym rajdzie na Pragę czeską dywizja
7
ta w ciągu 2,5 dnia wykonała 1000-kilometrowy marsz . Ogień, którym
przyjęto dywizję z pozycji obronnych Warszawy, był dla Niemców zu­
pełnym zaskoczeniem.
317
 Była godzina 17.20, gdy na opróżnionym właśnie przedpolu pozycji.
zza zabudowań Okęcia, wynurzyło się siedem czołgów lekkich i w roz­
winiętym szyku posuwało się na zachód od szosy. Celowniczowie działek
czekali na sygnał do otwarcia ognia. Gdy w odległości około 500 me­
trów czołgi zaczęły kryć się w zagłębieniach terenu, pułkownik Porwit
dał znak. Szczęknęły krótko działka przeciwpancerne porucznika Orłow­
skiego. Czołgi odpowiedziały ogniem 8 . W mgnieniu oka drewniana
barykada na szosie stanęła w płomieniach. Jednakże nieprzyjaciel już
w tym dniu nie posunął się dalej. Z polskich pozycji zaobserwowano,
że holował do tyłu 3 czołgi.
Tymczasem przed radiem stanął znowu płk Umiastowski i w sło­
wach pełnych dramatycznego napięcia po raz drugi zwrócił się z we­
zwaniem do mieszkańców stolicy:
— Wróg u bram miasta! — wołał. — Wszyscy do budowy barykad
na ulicach Warszawy! Mężczyźni zdolni do noszenia broni i młodzież
mają opuścić miasto! 9
Te paniczne wezwania skłoniły niemieckie dowództwo do ogłoszenia
komunikatu o zajęciu stolicy. W rzeczywistości miało to nastąpić do­
piero za trzy tygodnie, po wielu ofiarach i wysiłkach. Niemcy przy­
stąpili do nocnego ostrzeliwania miasta, co wywarło na mieszkańcach
duże wrażenie. Stefan Starzyński, mianowany przez gen. Czumę komi­
sarzem cywilnym Obrony, zwrócił się do ludności z uspokajającym ape­
lem. Na miejsce płka Umiastowskiego wyznaczono ppłka Wacława
Lipińskiego. Dowódca Obrony Warszawy wydał do żołnierzy rozkaz,
odczytany przed frontem oddziałów, a następnego dnia — już w czasie
walki — powtórzony przez radio. Ostatnie słowa tego rozkazu brzmiały:
„Żołnierze! Objęliśmy pozycję, z której nie ma zejścia. Na tej pozycji
może wróg usłyszeć jedną tylko obecnie odpowiedź: »Dość! Ani kroku
dalej!« A nam wolno złożyć jeden tylko meldunek: »Rozkaz Naczelnego
Wodza zostanie spełniony«" .
10
O świcie 9 września 4 dywizja pancerna, podciągnąwszy w ciągu
nocy przydzielone jej wzmocnienie z 13 dywizji motorowej, ugrupo­
wała się w rejonie kolonii Rakowiec do natarcia w dwóch kierunkach:
na Wolę i Ochotę, przy czym punkt ciężkości spoczywał na kierunku
ulic Żwirki i Wigury oraz Grójeckiej. Nacierały dwie grupy bojowe:
prawa w składzie 35 pułku czołgów i 12 pułku strzelców zmotoryzowa­
nych, lewa w składzie 36 pułku czołgów i przydzielonego 33 pułku pie­
choty zmotoryzowanej. Każda grupa miała wsparcie dywizjonu artylerii,
armat przeciwpancernych i pionierów, nadto całość akcji krył ogień
ciężkiej artylerii ogólnego działania. Na Wolę nacierał pułk SS Leib-
318
standarte „Adolf Hitler" ze wsparciem czołgów i oddziałów wzmoc­
nienia ".
W miejscu postoju gen. Reinhardta w Raszynie wyników natarcia
oczekiwali dowódca 10 armii niemieckiej, gen. Reichenau, oraz dowódca
korpusu pancernego, gen. Hoepner.
Na środkowym odcinku obrony znajdował się na pozycjach 40 pułk
„Obrony Lwowa" pod dowództwem ppłka Józefa Kalandyka. Ponieważ
I batalion tego pułku został zatrzymany do osłony mostów na Wiśle,
ppłkowi Kalandykowi przydzielono II batalion 41 Pułku Strzelców Su­
walskich mjra R. Kaniowskiego-Zagłoby, który już wcześniej obsadzał
Ochotę, a jego 6 kompania pod dowództwem kpt. S. Łaganowskiego
zamykała wylot ulicy Grójeckiej. Niektóre kompanie 40 pp dopiero
przed świtem tego dnia dążyły biegiem z parku Paderewskiego na Pradze
do wyznaczonych pozycji. O świcie uderzyła w pozycję gwałtownym
ogniem artyleria, a w trzy kwadranse później ruszyły do natarcia czołgi.
Niespodzianką dla napastnika była odpowiedź ciężkiej artylerii obrony,
która obłożyła ogniem jego posuwające się kolumny pancerne n. Drugą
niespodzianką miały być miny przeciwpancerne położone na podej­
ściach od Okęcia, jednak zostały one wyminięte ". Szczególnie poważne
straty poniósł pułk pancerny, nacierający aleją Żwirki i Wigury i dalej
na wschód. Sąsiedni pułk pancerny, stanowiący zachodnią kolumnę
wroga, miał mniejsze straty. Lecz właśnie najkrwawsze i najdramatycz-
niejsze w dniu tym walki rozegrały się na osi ulicy Grójeckiej.
Fale czołgów, urzutowane gęsto w głąb, ruszyły po obu stronach
szosy, prowadząc ogień z dział i karabinów maszynowych. W gardziel
ulicy Grójeckiej na pozycje 6 kompanii 41 pp kierowało się 25—30 zio­
nących nieustannym ogniem maszyn. Chrzęst gąsienic w połączeniu
z hukiem i wyciem pocisków artyleryjskich czynił wstrząsające wraże­
nie. Część piechurów wycofała się do domów jako mocnych gniazd
oporu. Na chodniku pod murem czekało wkopane działo 75 mm pod
dowództwem por. Eugeniusza Niedzielina. Celnym ogniem zniszczyło
kolejno trzy czołgi i dwa samochody pancerne, umożliwiając pozosta­
łym na stanowiskach strzelcom zwalczanie obsługi i postępującej za czoł­
gami piechoty niemieckiej. Jednak następna fala czołgów zniosła polską
barykadę l 4 .
Ponowne starcie nastąpiło przed barykadą przy ulicy Częstochow­
skiej, gdzie działonem artylerii dowodził ppor. rezerwy J. Suchocki.
Barykada zbudowana była z przewróconych kilku wagonów tramwajo­
wych, od tyłu wkopane w ziemię działo osłaniał sznur tramwajów na
szynach. Gdy się rozpoczął bój, Suchocki słyszał jedynie jego odgłosy,
gdyż wgląd w przedpole zasłaniały wywrócone przed nim tramwaje.
319
32. Odparcie szturmu 4 dywizji pancernej na
Warszawę w dniach 9 i 10 września
 Wtem grupki piechoty zaczęły przechodzić przez barykadę, po czym
ruch zamarł. Po chwili Suchocki spostrzegł, że jeden z tramwajów
zaczął się ruszać, i nagle z samego środka barykady wysunął się czołg
niemiecki. Podporucznik, ochłonąwszy nieco z ogromnego wrażenia,
zaczął strzelać. Lecz już po pierwszym strzale w odległości 200 metrów
czołg stanął. Podobnie zostały unieruchomione lub zniszczone następne
cztery czołgi, które kolejno przechodziły przez barykadę bezpośrednio
pod lufą armaty ' 5 .
Niemcy widząc, że nie przekroczą barykady, wezwali pomocy cięż­
kiej artylerii, która swym potężnym ogniem zniosła je doszczętnie.
A od tej chwili ppor. Suchocki uzyskał wgląd na przedpole aż do skrzy­
żowania ulicy Grójeckiej z Opaczewską. Właśnie w tym momencie
podjeżdżały niemieckie samochody bojowe, z których wyskakiwała
z pośpiechem piechota. Suchocki natychmiast posłał w jej kierunku
kilkanaście strzałów i zdezorganizował jej przygotowania do natarcia.
Gdy się to wszystko działo, nagle na przedpolu o 30 kroków z tyłu
ukazał się czołg, wyjeżdżający z ulicy Nieborowskiej. Suchocki przeżył
ciężki moment. Zguba działonu zdawała się nieunikniona, gdyż wkopa­
nej w ziemię armaty nie można było obrócić o 180°. Część obsługi
skryła się w piwnicy sąsiedniej kamienicy.
Niemcy, zajęci ostrzeliwaniem ulicy przed sobą, nie dostrzegli pol­
skiego działa. Suchocki w poszukiwaniu jakiegoś ratunku rozkazał ka-
nonierom ostrzeliwać czołg z karabinów amunicją przeciwpancerną. Wnet
pociski zaczęły bębnić po opancerzeniu czołgu, lecz Niemcy nie zwra­
cali na to żadnej uwagi. Tymczasem w jednej z bram przy ulicy Gró­
jeckiej ukazała się drużyna piechoty pod dowództwem podchorążego.
Gorączkowe znaki ppor. Suchockiego skłoniły podchorążego do tego,
że zaczął biec z drużyną zachodnią stroną ulicy wzdłuż kamienic. Na
rogu Nieborowskiej nieomal nie doszło do zderzenia się z czołgiem.
Podchorąży oniemiał, lecz już w następnej chwili wyrzucił zza rogu
kilka granatów w stronę czołgu. Czołg cofnął się i nagle znierucho­
miał. Niemcy zaczęli wyskakiwać i kryć się w opłotkach nie zabudo­
wanych parcel.
Dwa działony 1 baterii 29 pal stanowiły rdzeń polskiej obrony także
na osi alei Żwirki i Wigury. Na drodze natarcia zachodniej grupy nie­
l6
mieckiej stał pluton ppor. rez. Jana Korejwy . Wzdłuż ulicy Wawel­
skiej obronę stanowiła 5 kompania 41 pp, a jej wzmocnienie — dwa
plutony działek przeciwpancernych ppor. Z. Sutkowskiego i ppor. rez.
M. Puchalskiego.
O przebiegu walk w alei Żwirki i Wigury dowiadujemy się z relacji
niemieckiego podoficera, feldfebla Zieglera, który jako dowódca czołgu
322
średniego wraz z trzema lekkimi osłaniał czołg swego dowódcy kom­
panii i utrzymywał łączność z plutonami. Już na skraju miasta fala
czołgów 35 pułku pancernego dostała się pod silny ogień broni maszy­
nowej, który jednak nieszkodliwie bębnił po wieżyczkach czołgów. Przed
pierwszą barykadą ukryta w ogrodzie armata 75 mm otworzyła do
Niemców ogień, umilkła ona po silnym ostrzale. Oddział czołgów prze­
szedł przez barykadę. Jednakże zaraz za nią przywitał ich znowu ogień
działa 75 mm. Gdy feldfebel Ziegler wyjrzał ze swego czołgu, stwier­
dził, że dwa spośród trzech czołgów lekkich stoją w płomieniach. Na­
kazał więc jedynemu ocalałemu czołgowi zawracać. Ale w czasie zwrotu
i jego czołg został trafiony w silnik z działka 37 mm, choć się nie
zapalił. „Niezwykle szczęśliwym trafem — pisze feldfebel — od jed­
nego z płonących czołgów oderwała się świeca i przysłoniła odwrót [...]
a przeciwnik od czoła ciągle strzelał trochę za krótko [...] Jednak jeden
z pocisków przeszedł nad czołgiem, odrywając część zawieszenia..." "
Dowódca oczekiwał każdej chwili celnego strzału, ale udało mu się
osiągnąć ogrody, w których zebrał niedobitki z palących się czołgów.
Wreszcie wydostali się na szosę, gdzie zgromadziła się pewna liczba
czołgów batalionu.
35 pułk pancerny Niemców poniósł największe straty. Tylko por. Ko-
rejwo uszkodził sześć czołgów l 8 . Nie mniejsze cięgi dostały się także
12 pułkowi strzelców na wschód od alei Żwirki i Wigury. Zażartą
walkę stoczono na narożniku alei Niepodległości i ulicy Ursynowskiej,
gdzie działonami 2 baterii 29 pal dowodził ppor. Z. Podhorecki, oficer
ogniowy tej baterii. Już w transporcie z Suwałk Podhorecki stał w cza­
sie nalotu przy erkaemie i długą serią ściągnął bombowiec na ziemię,
czym podniósł morale żołnierzy. W Warszawie bateria otrzymuje odci­
nek szerokości 2 kilometrów — od alei Niepodległości do Belweder-
skiej. Pierwsze starcie z Niemcami następuje już 8 września o godz. 18.
Z głębi ulicy Krasickiego ukazał się czołg niemiecki — za nim dalsze.
Równocześnie ulicą Woronicza nadjechały samochody pancerne, po
chwili ukazały się też grupki piechoty.
Polską załogę na tym kierunku bliżej Wisły tworzył batalion
mjra Rosieka, tzw. batalion rembertowski, w stronę zaś alei Niepod­
ległości — IV batalion 21 pp mjra Ducha. Na przedpolu był obsadzony
fort Mokotowski, gdzie rozwinięto radiostację nadawczą. Dowództwo
całego pododcinka południowego sprawował ppłk Rozborski.
Zrozumiałe było podniecenie baterii w chwili ukazania się Niemców.
Podporucznik Podhorecki kazał czekać na znak. Dopiero gdy nieprzy­
jaciel zbliżył się na 500 metrów, drugie działo huknęło wystrzałem.
Było to dla Niemców zupełne zaskoczenie, gdyż pochłaniał ich całko-
323
 wicie ostrzał uciekinierów. Kurz i dym przesłoniły widok, przedpolem
zawładnął grzmot kanonady. Dopiero kiedy dym opadł, oczom obroń­
ców ukazały się skutki ognia. Wysforowany czołg utknął na środku
drogi, samochody zostały wprost zmiecione do rowów. Poza tym nie
było nikogo. Nieprzyjaciel wycofał się pośpiesznie, nie zdoławszy nawet
zorientować się, skąd padły strzały. Wieczorem na przedpole wyszedł
wypad, poprowadzony przez dzielnego ppor. Podhoreckiego ".
Następnego dnia na ulicy Puławskiej ukazała się kolumna samo­
chodów, którą tym razem trzeci działon dopuścił na najbliższą odległość.
Następnie celnym ogniem zniszczył kilka tylnych wozów, tworząc zator
dla reszty. Prawie cała kolumna wpadła w polskie ręce: Niemcy dziwili
się, że Warszawa jest broniona, gdyż według zapewnień ich dowództwa
miała być miastem otwartym 2 0 . Bateria „Mokotów" zaciągnęła wartę
ogniową na cały czas walk o polską stolicę.
Na kierunku ulicy Grójeckiej niemiecka piechota zmotoryzowana zo­
stała powstrzymana lub zniszczona na przestrzeni między Opaczewską
i Częstochowską. Ramię w ramię z oddziałami żołnierzy uczestniczyła
w walce ludność cywilna, nierzadko kobiety i młodzi chłopcy, obrzu­
cający czołgi z pięter i piwnic granatami, butelkami z benzyną lub ka­
mieniami. Niewielki sukces Niemców zarysował się tylko na jednym
kierunku. Działające na zachód od ulicy Grójeckiej zgrupowanie czoł­
gów i piechoty natrafiło na słabą obsadę w luce między batalionami
41 pp i 40 pp, z których ostatni obsadzał odcinek od stacji Warszawa
Zachodnia po ulicę Grójecką. W głąb ugrupowania przeniknęły czołgi
nieprzyjaciela oraz wspierająca je piechota. Kompania strzelców pode­
szła aż do rejonu Dworca Towarowego, jednemu zaś z czołgów udało
się przedrzeć ulicą Sękocińską — już za placem Narutowicza — na Gró­
jecką w stronę Dworca Głównego. Tutaj jednak został zniszczony przez
żołnierzy i ludność cywilną. Niektóre grupki strzelców pancernych, zgod­
nie z taktyką tej broni, obsadziły wybrane domy i utworzyły w nich
gniazda oporu, by dołączyć do natarcia z chwilą jego ponowienia.
Wydarzenia w obrębie ulicy Grójeckiej oraz alei Żwirki i Wigury
dotarły w nieścisłej formie do Dowództwa Obrony Warszawy. Pułkownik
Porwit, który dopiero nad ranem 9 września mógł po całonocnej wy­
tężonej pracy położyć się na odpoczynek, został obudzony słowami do­
wódcy Obrony Warszawy:
— Pułkowniku, czołgi niemieckie na placu Narutowicza! 2 1
Niestety, przejazd przez Warszawę nie był wcale łatwy. Na ulicach
wyrosły setki barykad — z ziemi i płyt chodnikowych. Pułkownik
Porwit wyruszył w pośpiechu bez pocztu, do pierwszych linii dotarł
324
z taksówkarzem, który miał za sobą dwie wojny. Wiadomości, które
tak silnie zelektryzowały dowództwo, były przesadzone, gdyż na placu
Narutowicza płk Porwit zastał pustkę — i rwące się granaty niemieckie.
Dopiero w odległości 200 metrów od placu spotkał ciężko rannych
żołnierzy niemieckich. Z uzyskanych wiadomości wynikało, że natarcie
wzdłuż Grójeckiej załamało się w ogniu polskiej obrony, natomiast
niektóre domy zostały obsadzone przez niemieckie grupy bojowe.
W poszukiwaniu dobrej obserwacji płk Porwit znalazł na najwyż­
szym piętrze Domu Akademickiego obserwatora artyleryjskiego, który
jednak nie mógł prowadzić ognia, gdyż przewody telefonu polowego
zostały przerwane. Na przedpolu widać było zmasowanie samochodów
ciężarowych i wiele rozbitych czołgów. Z prywatnego telefonu udało się
płkowi Porwitowi przekazać cele do ostrzelania przez baterię ciężką.
Do akcji tej włączono również dywizjon 120 mm z Pragi, który strzelał
bez obserwacji. Ogień tej artylerii przesądził o ostatecznym wyniku
walki. Generał Czuma osobiście brał udział w strzelaniu. Kiedy zgłosił
się do niego z jakąś sprawą dowódca saperów, generał ofuknął go:
— Nie przeszkadzaj pan, ja skracam ogień! 2 2
Niebawem u płka Porwita zameldował się por. Kraskowski z pół-
kompanią czołgów 7 TP i zapasowymi załogami. Był to cenny oddział
dyspozycyjny, dowódca rozwiniętego na przedpolu batalionu zaszył się
bowiem w swym miejscu postoju i żadne rozkazy nie mogły go stamtąd
wydobyć. Czołgi por. Kraskowskiego ruszyły na bliskie rozpoznanie,
które potwierdziło obraz sytuacji. Wiele domów obsadzali Niemcy. Jed­
nak utworzone z załóg zapasowych i dzielnych strzelców suwalskich
grupy szturmowe granatami wygniatały usadowione w domach gniazda
piechoty niemieckiej. Do starcia polskich czołgów z niemieckimi doszło
między Grójecką a torem kolejki elektrycznej. Niemcy bardzo szybko
się wycofali.
Około godziny 9 wyruszyło jedno z natarć czołgów na 4 kompanię
40 pp w rejonie Dworca Towarowego, lecz zostało również szybko
odparte. Szczególną przytomnością umysłu odznaczył się st. strz. Fran­
ciszek Głuszek, celowniczy kompanii przeciwpancernej, który ze swego
23
działka zniszczył 7 czołgów niemieckich, póki nie został ciężko ranny .
Żołnierze polscy nie poprzestawali na rozbiciu czołgów, lecz uderzali
również na wycofujących się Niemców, a następnie wymontowywali
z unieruchomionych wozów broń.
W sposób całkowicie odmienny rozegrał się bój na Woli. Kierunek
prowadzący z Sochaczewa objęła, zluzowawszy oddział batalionu sto­
łecznego, 8 kompania 40 pp por. Zdzisława Pacaka-Kuźmirskiego, za­
stając w rejonie swej obrony dobrze zbudowaną barykadę na ulicy
325
Wolskiej. Jednak osią tą płynęła z zachodu rzeka uchodźców, oddzia­
łów tyłowych armii „Łódź" i rozbitków, przez których dowódca pod-
odcinka był stale niepokojony wiadomościami o zbliżaniu się wroga.
W tych warunkach niewielkie wrażenie wywarła na nim wiadomość,
którą z przedpola przywieźli gen. Czuma i płk Porwit, tym bardziej
że nieprzerwana fala uchodźcza i oclwrotowa płynęła niepowstrzyma­
nie dalej. Porucznik Kuźmirski zatrzymał wielu żołnierzy do wzmoc­
nienia swojego odcinka. Trzon jego pozycji stanowiła historyczna re­
duta nr 56 z 1831 roku, zwana redutą Sowińskiego. Po drugiej stronie
ulicy mieściła się fabryka „Dobrolin" ze składem terpentyny. Dowódca
8 kompanii posiadał nie tylko zdolności organizacyjne, lecz również
wyobraźnię taktyczną. Rozkazał rozmieścić na swym przedpolu 100 be­
czek tego łatwo palnego płynu.
W dniu 9 września między godziną 9.30 a 10 na ogonie fali uchodź­
ców nadjechała niemiecka kolumna czołgów i pojazdów piechoty zmo­
toryzowanej. Tuż przed barykadą wypełniała całą gardziel ulicy Wol­
skiej aż po cmentarz katolicki. Na umówiony sygnał trąbki rozpętała
się nawałnica nastawionego na ten kierunek polskiego ognia. Zapa­
lone też zostały beczki z terpentyną. W ogniu broni maszynowej, działek
przeciwpancernych i artylerii wyskakiwali żołnierze niemieccy wprost
w płomienie palącego się płynu. Płonęły niemieckie czołgi i pojazdy.
Zamieszanie u zaskoczonego przeciwnika powiększyło się jeszcze, gdy
nadjeżdżające z tyłu pojazdy wjeżdżały na chodniki, uniemożliwiając
wycofanie się. Walka trwała tu około godziny. Niemcy doznali całko­
witego pogromu 2 4 .
O godzinie 9.45 gen. Reinhardt wydał rozkaz wstrzymania natarcia
i powrotu na stanowiska wyjściowe. Czołgi nieprzyjaciela zaczęły wy­
cofywać się w kierunku południowo-zachodnim. Jednak rozkaz dowódcy
dywizji pancernej nieprędko dotarł do grup szturmowych, z tego też
względu walki w poszczególnych punktach przeciągnęły się do godzin
popołudniowych, a nawet do nocy.
Około godziny 15 zameldowała się u płka Porwita kompania cy­
klistów 40 pp, która wzmocniła styk między batalionami. Od tej chwili
można też było pomyśleć o odebraniu opuszczonej barykady na ulicy
Grójeckiej. Oddział składający się z dwóch plutonów, plutonu kolarzy
i 5 czołgów wykonał o godzinie 16.20 przeciwuderzenie wzdłuż ulicy
Grójeckiej i po krótkiej walce wyparł Niemców całkowicie poza obręb
25
miasta .
Walkom na Ochocie i Woli towarzyszyły w dalszym ciągu komuni­
katy radia niemieckiego o wzięciu Warszawy. W tej sytuacji gen. Rein­
hardt otrzymał rozkaz o niezwłocznym wznowieniu natarcia jeszcze po
326
południu tego samego dnia. Ponieważ było to niemożliwe, udał się
osobiście do dowódcy XVI korpusu pancernego, aby uzyskać odwoła­
nie rozkazu. Jednakże gen. Hoepner był nieubłagany i kazał nacierać.
W rezultacie 10 września przed świtem grupa piechoty wsparta czołgami
wyruszyła do natarcia na ulicę Rakowiecką, usiłując się przebić na Pole
Mokotowskie i obejść polskie pozycje na Ochocie. W ogniu tych walk
znalazł się sztab nowo powołanej armii „Warszawa", który rozloko­
wał się w opuszczonej siedzibie Naczelnego Dowództwa przy Rakowie­
ckiej 4. Późnym wieczorem rozległa się w pobliżu sztabu gwałtowna
strzelanina armatnia i karabinowa. Nagle do podziemi wbiegł jeden
z oficerów z okrzykiem:
— Niemcy są już na ulicy Rakowieckiej! 26
Cały sztab wraz z gen. Rómmlem chwycił za broń i wypadł na
zewnątrz. Część jego zorganizowała obronę gmachu, kilku zaś oficerów
odeszło z Rómmlem do okopów w kierunku Puławskiej. Na Polu Moko­
towskim słychać było silną strzelaninę. To znowu krzyżowy ogień pol­
skich batalionów II rzutu zniweczył próbę niemieckiego zaskoczenia.
Nieprzyjaciel, utraciwszy trzy czołgi, zabitych i rannych, musiał się
wycofać na podstawy wyjściowe. Niemcy nie czekając dnia rzucili na
Warszawę lotnictwo. Już o godzinie 4.30 duże zgrupowanie samolotów
bombowych zaatakowało pozycje polskie na Ochocie i Woli. Odtąd
naloty bombowe trwały w niewielkich odstępach czasu przez cały dzień,
obejmując prawie wszystkie dzielnice miasta.
Znowu jednak załamało się natarcie przedsięwzięte tego samego dnia
o godzinie 17.30 na północne, skrajne skrzydło 40 pp. Grupa 10 czołgów
bez piechoty uderzyła tu na pozycje 7 kompanii ppor. E. Grabowskie­
go 2 7 , wspartej baterią por. Jana Karbowskiego. Znów bezskutecznie.
Niemcy, straciwszy dwa rozbite czołgi, wycofali się na Blizne. Podobno
kilka czołgów zapędziło się aż na Powązki, lecz zostały tutaj obezwład­
nione przez ludność i żołnierzy.
Zaczęto obliczać zadane Niemcom straty. Sztab grupy gen. Czumy
szacował je na 40 rozbitych czołgów. Jednak w rzeczywistości były one
znacznie wyższe. Według danych dziennika działań bojowych 4 dywizji,
tylko 35 pułk czołgów, który 9 września wyruszył do natarcia na Ochotę
w składzie 120 czołgów, zdołał wycofać po nieudanych walkach za­
ledwie 57 2 8 . Ponad połowa jego sprzętu pancernego pozostała na po­
bojowisku rozbita lub uszkodzona. Podpułkownik Kalandyk meldował
zniszczenie na bliższym i dalszym przedpolu 28 niemieckich czołgów
i 20 niemieckich samochodów M . Faktem jest, że 4 dywizja pancerna
w pierwszym szturmie na Warszawę straciła swoją siłę ofensywną i mu­
siała przejść do obrony.
327
 W czasie gdy czołgi gen. Reinhardta uderzały na Warszawę, 1 dywi­
zja pancerna gen. Schmidta miała opanować przeprawy przez Wisłę pod
Górą Kalwarią i Świdrami, aby przerzucić kleszcze pancerne na wschód
od Wisły. Pierwsze czołgi niemieckie ukazały się na prawym brzegu
Wisły już 9 września i wznieciły panikę na obszarze tyłowym Lubel­
szczyzny 3 0 . Szczególnie duże siły pancerne Niemców meldowano z kie­
runku Maciejowic. Niestety, były to częściowo własne czołgi. Podobnie
też obsada mostu pod Brzuminem została jakoby „doszczętnie rozbita"
przez dywersantów, a jej dowódca, mjr J. Jasiewicz, padł ciężko ranny.
Wydawało się, że droga między Górą Kalwarią a Garwolinem stoi dla
Niemców otworem. Grupa konna płka Komorowskiego przeszła do
osłony Garwolina.
Na szczęście, jak się wkrótce okazało, wieści te były przesadzone,
a w różnych punktach Wisły zawiązywały się już to samorzutnie, już
to kierowane z góry punkty oporu polskich oddziałów. Kiedy rano
10 września odcinek Wisły na południe od Warszawy obejmował
płk dypl. Grobicki, doszło do ostrych walk pod Otwockiem, w których
polski batalion mjra Wicka z 26 pp wraz z kawalerią KOP usiłowały
zepchnąć nieprzyjaciela za Wisłę 3 1 . Wprawdzie Polacy nie uzyskali tu
rozstrzygnięcia, ale dalszy marsz 1 dywizji pancernej został zatrzymany.
W walkach tych wzięła również udział kompania czołgów samorzutnie
zorganizowana z resztek 91 i 32 kompanii czołgów przez ppor. Romana
Okuszkę na rozkaz gen. Dindorfa-Ankowicza. Kompania ta walnie
przyczyniła się do zlikwidowania przyczółka nieprzyjaciela pod Kar­
czewem. Swoją służbę wojenną zakończyła w Obronie Warszawy na Woli,
wchodząc w skład jednostki 13 czołgów pod dowództwem kpt. Bra-
żuka 3 2 .
Z tą« chwilą skończyły się „błyskawiczne" postępy niemieckiej ofen­
sywy na kierunku warszawskim.
Odejście grupy operacyjnej generała Kowalskiego na południe
Obok wzmagającego się na wszystkich frontach oporu przed wielo­
krotną przewagą wroga Wódz Naczelny prowadził na mapie operacyj­
nej Polski wielką grę wojenną pn. „odwrót strategiczny", do którego
porywał związane w boju na śmierć i życie jednostki wojska, siły tech­
niczne, rezerwy ludzkie, konkurując ze swymi generałami na froncie.
Odparcie -czołgów agresora od bram stolicy miało ogromne,, znacze­
nie moralne dła walczącego narodu. Niestety, sensu tego nie zrozumiało
328
polskie Naczelne Dowództwo. Marszałek Śmigły-Rydz opuścił stolicę
33
jeszcze w nocy z 6 na 7 września , w przeddzień niemieckiego szturmu
podążył za nim także gen. Stachiewicz. Co gorsze, w czasie gdy gen. Sta-
chiewicz w Warszawie organizował współdziałanie trzech armii („Po­
znań", „Pomorze" i „Łódź") do bitwy nad Bzurą, w Brześciu zapadła
decyzja jak najspieszniejszego ściągnięcia na południe dywizji obsadza­
jących dolny Bug. W tym celu do gen. Kowalskiego został wysłany
z ustną instrukcją mjr dypl. K. Napieralski.
— Niech mi pan uratuje te oddziały do dalszej walki — nalegał
marszałek Śmigły-Rydz na swego kuriera — i niech się zbierają na
Białą Podlaską i Brześć. Zależy mi bardzo — dodał — na uratowaniu
tych oddziałów z kleszczy zamykających Warszawę 3 4 .
Rozkazy te nie pozostawiały wątpliwości co do oceny sytuacji przez
Naczelne Dowództwo. To wtedy właśnie została osłabiona obsada
Osowca i Wizny, a 35 dywizja płka dypl. J. Szafrana i „grupa gro­
dzieńska" płka dypl. B. Hulewicza otrzymały rozkaz załadowania się
do transportów kolejowych i przesunięcia do Małopolski wschodniej.
O decyzji tej czytamy następującą uwagę we wspomnieniach gen. Kopań­
skiego:
„Marszałek objawiać zaczął w dniu 8 września szczególną troskę
o jak najszybsze spływanie jednostek na Małopolskę wschodnią. Pa­
miętam, jak w obecności płka Jaklicza i mojej marszałek robił na
mapie niecierpliwe gesty ręką znad Narwi i Bugu ku Małopolsce aż
za Dniestr. Gdy pozwoliłem sobie zameldować, że odległość 400—500 kilo­
metrów dzieląca wojska te od Dniestru wymagałaby około miesiąca
marszu, nawet bez interwencji naziemnej lub lotniczej przeciwnika,
marszałek zwrócił mi uwagę, że nie potrzebuje pouczeń" 35 .
Pierwszy dowiedział się o misji mjra Napieralskiego o godzinie 17
(9 września) płk Zieleniewski, dowódca 33 dywizji. Jego oddziały ochło­
nęły po ciężkich przejściach poprzednich dni, doprowadziły się do po­
rządku i stawiły częściom niemieckiej dywizji pancernej „Kempfa" i 1 bry­
gadzie kawalerii zdecydowany opór pod Sadownem. O świcie następnego
dnia dywizja planowała przeciwakcje przez obejście wschodniego skrzydła
Niemców.
Pułkownik Zieleniewski udał się niezwłocznie wraz z niezwykłym
wysłannikiem do sąsiedniej 41 dywizji gen. Piekarskiego. W świetle
dotychczasowych zadań walczącej na Bugu grupy, których myślą prze­
wodnią była osłona stolicy od wschodu, cała sprawa wyglądała tak
niewiarygodnie, że wyłoniły się podejrzenia co do osoby i roli kuriera.
I ta dywizja znajdowała się przez cały dzień w ostrej walce z przepra-
329
 AI,I|;|( ymi się przci i/ckę pod Brańszczykiem częściami II dywizji nie­
mieckiej. Początkowo Polacy /ostali odrzuceni na Łazy, ale w później­
szych godzinach w kierunku luki ruszyły ze wszystkich stron bataliony
odwodowe. Po południu interweniował również zza Liwca 6 pp 1 dywizji
Legionów. Ostatecznie jedna kompania niemiecka została zniszczona,
I reszta odrzucona za Bug. W ręku polskim zostało wielu jeńców, kilka
karabinów maszynowych i dwa działa. W wyniku tych krwawych, lecz
zwycięskich walk wyraźnie poprawiły się nastroje w obu dywizjach
rezerwowych.
Tymczasem mjr Napieralski podkreślał konieczność szybkiego od-
skoku znad Bugu (ze względu na zarysowujące się zagrożenie pancerne
od strony Małkini) i zwartego odmarszu całej grupy na Białą Pod­
laską.
— Mam porzucić bitwę pod Wyszkowem — zastanawiał się z kolei
gen. Kowalski, dowiedziawszy się o „misji" mjra Napieralskiego —
i nie wdając się w walkę z napotkanym po drodze nieprzyjacielem
przejść z całą grupą możliwie najspieszniej do rejonu lasów: zachód
m. Brześć? 36
— Identyczne rozkazy zostały wysłane przez specjalnych oficerów
do dowódców armii „Modlin" i „Warszawa" — zapewniał mjr Napie­
ralski.
Wbrew temu twierdzeniu do dowództwa grupy operacyjnej w ga­
jówce Gać przybył wieczorem gen. Krzisch jako wysłannik gen. Młota-
-Fijałkowskiego z rozkazem podporządkowującym gen. Kowalskiego
SGO „Narew" i zezwalającym na odejście w kierunku Brześcia „w wy­
padku niemożności utrzymania linii Bugu", a więc w każdym razie nie
natychmiast. Był to widoczny wpływ interwencji gen. Stachiewicza
w Brześciu, który, zdaniem Jaklicza v był zrozpaczony decyzją odwrotu
gen. Kowalskiego z linii Bugu 3 7 . Rozkaz ten przewidywał współdzia­
łanie grupy Kowalskiego z akcją zaczepną Podlaskiej Brygady Kawa­
lerii na północnym brzegu Bugu.
W sztabie grupy znów powstała konsternacja, tym bardziej że
gen. Krzisch przywoził wiadomość, iż Małkinia jest wolna od Niem­
ców, a więc że grupie nie zagraża odcięcie. W tej sytuacji major Napie­
ralski zachwiał się w swoim żądaniu natychmiastowego odwrotu. Za­
proponował on, że wróci do Brześcia i wyjaśni sprawę w Naczelnym
Dowództwie u . Jednak wola Śmigłego-Rydza była dla gen. Kowalskiego,
jako legionisty, święta. Zdecydował więc o opuszczeniu Bugu. Późno
w nocy — gdy już do oddziałów poszły rozkazy wykonawcze — przybył
/ kolei kurier z armii „Modlin" z „ogólnym rozkazem operacyjnym".

uo
który przewidywał bezwzględne trwanie na Bugu, a w razie koniecz­
ności — odstępowanie ku Warszawie. A więc znów zupełnie coś innego.
„Nie było nic prostszego i łatwiejszego w tej sytuacji — pisze w swojej
relacji gen. Kowalski — jak dalsza obrona rzeki z punktem ciężkości
w rejonie Wyszków, z zagięciem skrzydła na rz. Liwiec i w oparciu
tyłów o Warszawę. A prawie na pewno można było sądzić, że oderwa­
nie się i marsz bojowy będzie długą, ciężką i ryzykowną operacją..." 39
Niestety, gen. Kowalski podjął tę „operację" dla zachowania „peł­
nej dyscypliny wykonawczej" wobec rozkazów Naczelnego Dowództwa.
Tymczasem w obronie Bugu pod Wyszkowem trwał 5 pułk Legionów
ppłka K. Babińskiego. Z wysokiego, przeciwległego brzegu, widoczne
jak na dłoni stanowiska polskie były od rana tego dnia pod gęstymi
nawałami ognia artylerii i ciężkich karabinów maszynowych wroga.
Balon obserwacyjny z polskiej strony został zniszczony przez lotnictwo,
zanim się zdołał wznieść do góry 4 0 . Artyleria 1 dywizji Leg. musiała
zmieniać stanowiska, wykryte przez lotnika. Niemcy próbowali sforso­
wać rzekę przez zaskoczenie. Z urwistego brzegu pod Wyszkowem zaczął
się zsuwać ku rzece większy oddział nieprzyjaciela. Podporucznik Leopold
Swikla, dowódca 9 kompanii, pozwolił mu zejść do połowy urwiska, po
czym otworzył ogień ze wszystkich swoich środków. Niemieccy piechu­
rzy podnieśli wrzask, który zagłuszył serie karabinów maszynowych, i za­
częli piąć się stromym zboczem pod osłonę budynków. Ostry stok został
gęsto zaścielony mundurami feldgrau.
Niemcy odpowiedzieli wzmożonymi nawałami ognia artylerii. Nie­
stety polskie baterie, idąc za przykładem kpt. Truszkowskiego, zdra­
dziły swe stanowiska, rozpocząwszy wstrzeliwanie. Ściągnęły one w ten
sposób nawałę ogniową wroga przed oddaniem własnego skutecznego
41
ognia . Ten morderczy ostrzał wywarł na polskiej piechocie deprymu­
jące wrażenie, tym bardziej że zastraszająco szybko wzrastały ubytki
w szeregach; kilka baterii zostało zniszczonych. Podporucznik Swikla,
kontrolując wysunięte ku rzece plutony, ślizgał się od krwi w okopach.
Przy niektórych cekaemach pozostało po jednym żołnierzu. Tkwił nato­
miast na przednim skraju obrony zrozpaczony obserwator artyleryjski,
42
przy rozbitym telefonie bez obsługi i bez możności strzelania . Do wie­
czora straty w kompanii osiągnęły 30% stanu. Aby wywieźć z pola
wszystkich rannych, musiano zaangażować środki sanitarne dywizji
i 6 pp Leg.43
Przed świtem 10 września artyleria uderzyła z nową siłą. Pod jedną
z jej nawał zginęła zebrana na odprawę kadra batalionu: zmarł ciężko
ranny mjr Marian Pacholski, zostali zabici lub ranni dowódcy kompanii.
Na stanowisku pozostał jedynie ppor. Swikla. Gdy ogień ucichł, ruszyły
332
znów niemieckie oddziały, próbując przejść Bug brodami. Polskie ce-
kaemy otworzyły ogień zaporowy, bijąc długimi seriami. Niemcy po­
spiesznie wycofali się w zagłębienia terenu. Lecz świt ukazał oczom
9 kompanii zgoła odmienny obraz. Ogień niemieckiej artylerii leżał
daleko na tyłach. W lewo zaś i w prawo, jak okiem sięgnąć, posuwały
się zielone linie niemieckiej tyraliery. Wówczas dopiero wyszło na jaw,
że grupa operacyjna gen. Kowalskiego ruszyła przed świtem do
odwrotu.
Około południa dopędził generała w lasach Urle oficer ordynansowy
dowódcy armii „Modlin" z kategorycznym żądaniem zawrócenia i obsa­
dzenia na nowo linii Bugu. Groził odpowiedzialnością sądową, „widel­
cem" — jak pisze w swej relacji gen. Kowalski 44 . Jednak Kowalski
w przekonaniu, że gen. Przedrzymirski nie otrzymał jeszcze rozkazu
Naczelnego Dowództwa w sprawie odejścia grupy na Brześć, pomasze­
rował dalej.
Przed wieczorem przybył znów do sztabu 1 dywizji Leg. w Kątach
oficer z Naczelnego Dowództwa, kpt. dypl. W. Chocianowicz, który
wreszcie wyjaśnił, że poprzedni rozkaz Śmigłego-Rydza został odwo­
łany i że zgrupowanie dowodzone przez gen. Kowalskiego wchodzi do
armii „Modlin". Jednakowoż o powrocie nad Bug nie było już mowy.
Zmieniono jedynie kierunek odwrotu: nie na Białą Podlaską, a na
Kałuszyn. W związku z tym zaczęło się nakierowywanie 41 i 33 dywizji
na południe. Tymczasem dywizje te zostały tego samego popołudnia
napadnięte pod Stoczkiem i Żulinem przez broń pancerną i ponownie
rozproszone.
Ostatecznie armia „Modlin" wycofywała się w trzech rozbieżnych kie­
runkach. 1 dywizja Legionów i Mazowiecka Brygada Kawalerii szły
wprost na południe — na Kałuszyn i Rządzę. 33 dywizja odchodziła
w kierunku wschodnim — na Sokołów Podlaski, w kierunku nakaza­
nym przez Naczelne Dowództwo, mimo zmiany zadania grupy Kowal­
skiego. Najgorszy los przypadł w udziale 41 dywizji gen. Piekarskiego,
skierowanej początkowo na Węgrów i Mokobody. Dywizja ta, ciężko
porażona przez przeciwnika i miotana w różnych kierunkach sprzecz­
nymi rozkazami, rozciągnęła się w odwrocie na ogromnej przestrzeni.
Na wschodzie wycofywał się samotnie na Sokołów Podlaski 114 pp pod
dowództwem ppłka dypl. Zygmunta Fili. Zachodnie skrzydło spływało
wraz z dowódcą dywizji na Kałuszyn, a sztab przebywał w lesie Ruchna
pod Węgrowem, nie wiedząc nic o rzeczywistych ruchach swych wojsk.
Podobny los spotkał artylerię dywizji. I dywizjon 61 pal płka Floriana
Grabczyńskiego brał udział w walkach odwrotowych do 10 września,
po czym zaginął i już nie dołączył do pułku. II dywizjon mjra Wilamo-
333
wicza został rozbity pod Borzechowem koło Węgrowa. Najdłużej przy
dywizji utrzymał się III dywizjon 51 pal pod dowództwem mjra Józefa
Lisa.
Na uwagę zasługuje jeszcze jedno ognisko walki powstałe w rejonie
Siedlec. Stworzyły je oddziały wojsk kolejowych Ośrodka Kolejowego
nr 2 w Legionowie. Oddziały te, wyruszywszy 9 września transportem
kolejowym do Brześcia, utknęły w zatorach na stacji Broszków pod
Siedlcami. Wówczas to z inicjatywy dowódcy baonu saperów kolejo­
wych, kpt. inż. Bolesława Bronisza, postanowiono zorganizować ośrodek
obrony na miejscu 45 . Do inicjatywy tej przyłączyły się 11 września trzy
kompanie (17, 20 i 22) oraz pluton 11 kompanii mostów kolejowych.
Na stacji pod Cegłowem napotkano zatarasowany pociąg zaopatrze­
niowy armii „Modlin", który stworzył dla zgrupowania siedmiu kom­
panii bazę zaopatrzeniową. W tym czasie w rejon zgrupowania wjechała
bateria 100 mm haubic z 9 pal pod dowództwem ppor. Kotlarza, przy­
łączył się też pociąg pancerny nr 52 kpt. Mikołaja Gonczara. Od 15 wrze­
śnia komendę nad całością objął płk Mikołaj Więckowski, zastępca
dowódcy Mazowieckiej BK, a mjr Hynek, zwycięzca w balonowych za­
wodach Gordon Benetta, objął funkcję oficera łączności. Do zgrupo­
wania dołączyła kompania baloniarzy pod dowództwem por. Sidora
i kompania lotników ppor. Świątkowskiego.
Zgrupowanie, dysponując również pięcioma działami ppanc. zajmo­
wało stanowiska obronne w rejonie Mrozy—Skruda—Podgrodzie—Ry-
czyca—Sosnowe, tworząc przez 10 dni ośrodek o kształcie eliptycz­
nym — okrakiem na szosie i linii kolejowej Warszawa—Siedlce, który
dał się Niemcom mocno we znaki. Największą bitwę stoczono 16 września
pod Mrozami, gdzie silnie wykrwawiła się zwłaszcza 17 kompania ko­
lejowa kpt. Burego-Burzymskiego.
Zwrot zaczepny armii „Poznań" i „Pomorze"
znad górnej Bzury
Równocześnie z zatrzymaniem czołgów niemieckich na barykadach sto­
licy nastąpiły w obszarze między Łodzią i Łowiczem wydarzenia, które
na dłuższy czas odwróciły bieg wypadków wojennych w wielkim łuku
Wisły i w obszarze strategicznym Warszawy, a nawet wywarły wpływ
na ogólny rozwój kampanii. Oto w dniu 9 września znad górnej Bzury
wyszła pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby ofensywa armii „Po-
334
znań", uderzająca z całym rozmachem w lewe skrzydło 8 armii nie­
mieckiej gen. Blaskowitza, która znajdowała się w pościgu za wycofu­
jącą się znad Warty armią „Łódź".
Z linii Bzury między Łęczycą i Sobotą na froncie długości 35 kilo­
metrów rozwinęło się natarcie trzech dywizji piechoty gen. Knolla-
-Kownackiego i Wielkopolskiej Brygady Kawalerii gen. Romana Abra­
hama w kierunku na Ozorków, Stryków i Głowno. Daleko na zacho­
dzie, z Dąbia nad Nerem, ruszyła szerokim łukiem grupa kawalerii
gen. Grzmota-Skotnickiego, aby przeskrzydlić Niemców pod Ozorko­
wem i sięgnąć swoim zagonem po Łódź. Od rana 10 września cała lewo-
skrzydłowa 30 dywizja niemiecka łamała się pod ciosami puszczonych
w ruch pułków poznańskich. W dowództwie niemieckim, nastawionym
na zakończenie kampanii polskiej w ciągu dwóch tygodni, powstał po­
płoch. Później sam Hitler przyznał, że uderzenie polskie znad Bzury
kosztowało go więcej nerwów niż cała kampania na Zachodzie w 1940 roku.
Jak doszło do tak poważnego działania ofensywnego z polskiej
strony?
Armia „Poznań", wysunięta znacznie dalej ku zachodowi niż armia
„Łódź", nie spotkała się w chwili wybuchu wojny z ofensywą niemiecką.
Słabe demonstracje zbrojne Grenzschutzu na 500-kilometrowym od­
cinku granicznym od Ostrowa Wielkopolskiego po Ujście nad Notecią
nie tylko zostały wszędzie z łatwością odparte, ale polskie oddziały
przechodziły granicę niemiecką. Jak wiemy, oddziały 55 pp i Wielko­
polskiej Brygady Kawalerii wtargnęły w dniu 2 września do znajdu­
jącej się po stronie niemieckiej Wschowy, wznieciły wśród tamtejszej
ludności popłoch i wycofały się bez strat na własne terytorium.
Generał Kutrzeba zorientował się po pierwszych dwóch dniach
wojny, że jego nie związana w walce armia stanowi rodzaj pięści nad
północną flanką posuwających się za armią „Łódź" jednostek niemiec­
kich i że tylko od woli Naczelnego Dowództwa zależy, by tę pięść
opuścić na boki i tyły armii gen. Blaskowitza. Toteż już 3 września w roz­
mowie juzowej z szefem Sztabu Głównego, gen. Stachiewiczem, pro­
ponował uderzenie dwiema dywizjami piechoty i jedną brygadą kawa­
46
lerii między Prosną i Wartą na południe . Było to w sztabie 25 dywizji
piechoty w Kaliszu. Zebrani na odprawie dowódcy widzieli, z jakim
napięciem dowódca armii „Poznań" wpatrywał się w taśmę aparatu,
wybijającego znaki, z których formowała się odmowna odpowiedź Na­
czelnego Dowództwa:
— Nie! Wycofywać się na linię głównego oporu armii 4 7 .
Decyzji tej nie mógł zrozumieć gen. Kutrzeba, który jeszcze przed
wojną omawiał z marsz. Smigłym-Rydzem możliwość uderzenia na po-
335
 łudnie. Co więcej, w przewidywaniu takiego uderzenia zostało rozbu­
dowane tak zwane przedmoście na Warcie między Koninem i Kołem,
a drugie podobne przedmoście rozbudowała armia „Łódź" pod Siera­
dzem, aby' zapewnić taktyczne współdziałanie obu tych armii. Decyzji
odwrotu tym bardziej nie rozumieli żołnierze przeszło stutysięcznej
armii „Poznań", rekrutujący się przeważnie z Wielkopolski — Pozna­
nia, Gniezna, Kalisza, Ostrowa, Wrześni i Pleszewa. Bardzo niechętnie
wycofywali się oni ze swej ojcowizny bez walki.
Całą uwagę Kutrzeby kierowało Naczelne Dowództwo na północ,
gdzie dowódca 26 dywizji, płk dypl. Ajdukiewicz, meldował ukazanie
się na swoim odcinku pod Wągrowcem i Żninem czołgów nieprzyja­
ciela. Po klęsce armii „Pomorze" w korytarzu gdańskim wszyscy ocze­
kiwali, że korpus pancerny Guderiana uderzy na Toruń i Kutno, a stąd
skieruje się na Warszawę celem koncentrycznego uderzenia na stolicę
Polski od północy i południa. W związku z tym gen. Kutrzeba dwu­
krotnie w dniach 4 i 5 września odwiedzał wstrząśniętego klęską gen. Bort-
nowskiego w jego miejscu postoju — w forcie Dąbrowskiego pod To­
runiem.
Dopiero 5 września, w kulminacyjnym punkcie bitwy nad Wartą
i tragicznej bitwy pod Piotrkowem, nadszedł rozkaz Naczelnego Do­
wództwa polecający uderzyć jedną dywizją na południe, aby odciążyć
uginającą się pod ciosami czterech dywizji niemieckich 10 łódzką dy­
wizję piechoty gen. Dindorfa-Ankowicza 48 . Na gorącą prośbę Kutrzeby
marsz. Śmigły-Rydz zgodził się, aby wzmocnić uderzenie brygadą ka­
walerii. Zanim jednak jednostki zdołały domaszerować do pola walki,
ogólne położenie armii „Łódź" uległo tak radykalnej zmianie, że inter­
wencja armii „Poznań" straciła sens.
Wszystkie armie polskie otrzymały rozkaz wycofywania się za
Wisłę.
Generał Kutrzeba nie łudził się ani przez chwilę, by Niemcy pozwolili
mu na spokojny odwrót. Nieprzyjaciel, wyprzedzający gros sił armii
o dwa dni marszu, mógł z łatwością przeciąć drogę armii „Poznań"
i wyjść na jej tyły. Poza tym masy uchodźców na szlakach odwrotu unie­
możliwiały wykonanie marszu w jakim takim porządku. Toteż 6 września
gen. Kutrzeba znów odwołał się do Naczelnego Dowództwa. Tym razem
przy telefonie znalazł się Smigły-Rydz. Była to dobra okazja do bezpo­
średniego porozumienia się, lecz paraliżował ją podsłuch wroga. W Wyż­
szej Szkole Wojennej, której komendantem był Kutrzeba przez 11 lat,
uczono, by w razie konieczności poruszania przez telefon spraw tak­
tyczno-operacyjnych improwizować coś w rodzaju opowiastki, zrozu­
miałej dla obu stron, lecz niezrozumiałej dla podsłuchu wroga.
336
— Melduję posłusznie — komponował powiastkę Kutrzeba — chcę
pójść na spacer po bawełnę .
49
Było oczywiste, że chodzi o ofensywę na Łódź i Śmigły zrozumiał
propozycję, gdyż zaprotestował:
— Nie, panie generale. Może pan pójść na część głowy bydlęcia.
Miało to oznaczać, że zgadza się na rozszerzenie dróg odwrotu na
Ozorków. Nie o to jednak Kutrzebie chodziło. Dowódca armii „Poznań"
nie mógł wyraźnie powiedzieć, że w wytworzonej sytuacji zamierza sto­
czyć bitwę z całą 8 armią niemiecką w rejonie Łodzi i, co więcej, po­
ciągnąć do tej bitwy armię „Pomorze" i wycofującą się w kierunku
na Wisłę armię „Łódź". Zapewne Rydz-Smigły domyślił się tego, gdyż
zakończył rozmowę już wprost:
— Maszerować na Warszawę, rozpoznawać, którędy pójść, otworzyć
drogę, gdy będzie potrzeba!
W końcu dodał:
— Zaklinam pana, niech pan maszeruje możliwie szybko na War­
szawę! 50
Generał Kutrzeba zapamiętał dobrze te słowa, ale do Warszawy
było 180 kilometrów, to znaczy tydzień marszu. Któż mógł przewi­
dzieć, co się w ciągu tego tygodnia stanie, gdy Niemcy już podjeżdżali
czołgami pod Tomaszów Mazowiecki.
Następnego dnia o dziewiątej lotnik zrzucił meldunek bojowy z go­
dziny 7.30. Kolumna pancerno-motorowa nieprzyjaciela dwukilometro-
wej długości maszerowała na Łęczycę. Jej czoło znajdowało się w Pod­
dębicach, odległych o 25 kilometrów od celu marszu. Konieczność otwar­
cia drogi walką wypłynęła szybciej, niżby można było oczekiwać. Armia
„Poznań", dążąc na pomoc armii „Łódź", sięgnęła 25 dywizją piechoty
gen. Altera i Wielkopolską Brygadą Kawalerii gen. Abrahama pod
Uniejów, gdzie weszła z nieprzyjacielem w kontakt bojowy od południa.
Obecnie miała już nieprzyjaciela od czoła. W czasie walki pod Balinem
zdobyto na zabitym oficerze mapę z wyrysowaną na niej sytuacją opera­
cyjną 8 armii niemieckiej 51 .
Generał Kutrzeba udał się natychmiast do gen. Knolla, który był
odpowiedzialny za ubezpieczenie armii od prawego skrzydła. W jego
52
miejscu postoju, w Osieku Wielkim, otrzymał zdobytą mapę do wglądu .
Na Łęczycę maszerował oddział rozpoznawczy 30 dywizji niemieckiej.
Strzałka z napisem „24 dywizja" sięgała aż po Łowicz i Sochaczew.
Znaczyło to, że będąc dopiero pod Uniejowem, mieli przed sobą Niem­
ców już w Sochaczewie.
— Wygląda na to, że Niemcy nie zamierzają przekraczać Bzury —
rzekł z niejakim optymizmem Knoll.
22 — Bitwy polskiego Września, lom I 337
 Istotnie, dywizje 8 armii niemieckiej zaciągały wzdłuż Bzury ruchome
straże, których zadaniem była osłona i ubezpieczenie działań 8 i 10 armii
z grupy gen. Rundstedta w kierunku na Warszawę.
— Natychmiast wysłać najszybszą jednostkę pod Łęczycę — zade­
cydował Kutrzeba. — Kawalerią Abrahama zniszczyć przeprawy nad
Bzurą w Orłowie, Młogoszynie i Sobocie. Jaki jest najbliższy pułk pie­
choty od Bzury?
— Sześćdziesiąty dziewiąty pułkownika Dworzaka.
— Niech zamknie drogi na kierunku Kłodawy.
Nie było wątpliwości. Wytwarzała się sytuacja, która musiała do­
prowadzić do bitwy. Chodziło o to, kto w tej bitwie ma przejąć inicja­
tywę i kto z niej potrafi wyciągnąć korzyści operacyjne.
Wiadomość o kolumnie pancerno-motorowej w kierunku na Łęczycę
sprowadziła do sztabu armii „Poznań" w Mchówku pod Izbicą gen. Bor-
tnowskiego. Pozbył się on już obsesji zagrożenia pancernego od północy,
gdyż wyjaśniło się, że korpus pancerny Guderiana przeprawił się 6 wrze­
śnia przez Wisłę pod Grudziądzem i znikł na terytorium Prus Wschod­
nich. Teraz wyłaniały się czołgi od południa. Dla Bortnowskiego było
jasne, że dojdzie do bitwy, w której — jego zdaniem — nie mogło za­
braknąć armii „Pomorze", cofającej się już w tej chwili z rejonu Toru­
nia, Inowrocławia i Nieszawy. Tym razem gen. Bortnowski był znacznie
podniesiony na duchu. Z ocalałych części 27 i 9 dywizji, uzupełnionych
batalionami marszowymi, powstała nowa 27 dywizja pod dowództwem
gen. Drapelli. 15 dywizja, która przeszła ciężkie walki na północ od
Bydgoszczy i została wstrząśnięta dywersją wroga za zapleczu, odzy­
skała pełną sprawność bojową. Ponad tysiąc dywersantów zostało po­
chwyconych przez gen. Przyjałkowskiego i maszerowało pod konwojem
w głąb kraju". Grupa operacyjna gen. Mikołaja Bołtucia po cztero­
dniowych walkach obronnych nad Osą i w rejonie Mełna wycofywała
się w porządku po obu brzegach Wisły w kierunku na Włocławek.
W toku rozmowy poruszono sprawę ewentualnego celu operacji,
którym — wedle zdania Bortnowskiego — powinna być Łódź , oraz
54
dalszych sił do współdziałania w bitwie. Dotyczyło to przede wszystkim
wycofującej się armii „Łódź" i przekazującej obsadę Wisły pod Płockiem
Nowogrodzkiej Brygady Kawalerii gen. Andersa, która wychodziła
ze składu armii „Modlin", oddzielona od niej korpusem „Wodriga".
Jednakże nie można było przystąpić do działania bez aprobaty Naczel­
nego Dowództwa, gdyż wszystkie te supozycje wychodziły poza ramy
uzyskanej od marsz. Śmigłego-Rydza zgody w dniu poprzednim.
Rozmowę telefoniczną z Warszawą na skutek bombardowań udało
się uzyskać dopiero 8 września koło południa. Śmigłego-Rydza nie było
338
już w Warszawie — wyjechał w nocy z 6 na 7 września do Brześcia nad
Bugiem. Przy telefonie Naczelnego Wodza pozostawał gen. Wacław
Stachiewicz. Całe miasto żyło w dniu tym pod wrażeniem szybkiego
zbliżania się kolumn pancernych 4 i 1 dywizji spod Tomaszowa. Generał
Kutrzeba na zasadzie uzyskanej uprzednio już zgody Naczelnego Wodza
oświadczył, że w dalszym marszu na „Syrenę" musi kopnąć w kierunku
„głowy bydlęcej".
— Zapytuję — mówił — czy mam „kopnąć" sam, czy do kopnięcia
dołączyć Władysława Bortnowskiego?
Szef sztabu próbował odwlec decyzję do czasu porozumienia się ze
Śmigłym-Rydzem, gdyż, zdaniem jego, „wysunięta propozycja wkraczała
w dziedzinę dalszego prowadzenia wojny", to znaczy miała charakter
strategiczny, siłą rzeczy zastrzeżony dla Naczelnego Wodza.
— Chodzi o inną formę dojścia do Warszawy — przekonywał Ku­
trzeba. — Lepszą i zapewniającą utrzymanie morale wojska. Stawiam
pytanie: ma być duża czy mała akcja? "
Generał Kutrzeba okazał się w tym wypadku nieustępliwy, gdyż za­
leżnie od decyzji jeszcze tego samego dnia musiał wydać rozkazy do
przegrupowania armii, aby w ciągu nocy skierować jednostki na pod­
stawy wyjściowe. Wobec tego szef Sztabu Głównego zdecydował, że
można robić dużą akcję, zastrzegając się, że przedstawi jeszcze sprawę
Naczelnemu Wodzowi do ostatecznej akceptacji, która zostanie prze­
kazana o godzinie 21 przez radio słowami: „Słońce wschodzi".
Tak więc 8 września w południe — po pięciu dniach starań ze strony
gen. Kutrzeby — zapadła na szczeblu centralnym nieomal wymuszona
decyzja bitwy nad Bzurą. We wczesnych godzinach popołudniowych
zjawił się znowu na naradę gen. Bortnowski w towarzystwie oficera
swego sztabu, mjra dypl. Jerzego Kirchmayera. Generał zaczął od tego,
że się podporządkował dowódcy armii „Poznań" jako dowódcy wspól­
nego działania obu armii 5 6 . Przywiózł też pierwsze wiadomości o armii
„Łódź", którą uważano za zupełnie rozbitą. Była na zachód od Skier­
niewic, szybko jednak odchodziła na północny wschód.
Przedtem zjawił się jeszcze w Mchówku gen. Grzmot-Skotnicki, do­
wódca rozbitej w korytarzu gdańskim Pomorskiej Brygady Kawalerii,
i prosił dowódcę ruszającej do natarcia armii o przydział.
— Z mojej jednostki pozostały dwa kombinowane pułki jazdy i dwie
baterie. To za mało, jak na brygadiera. Nie chciałbym-w pierwszych
dniach wojny stać się bezużyteczny ".
Kutrzeba znał dobrze dzielność i talent tego oficera, a ponieważ
właśnie tworzył na prawym skrzydle natarcia grupę kawalerii, chętnie
339
 przyjął jego propozycję. Przed grupą tą zarysowało się zadanie walki
w otwartym terenie, z perspektywą wyjścia na tyły 30 i 17 dywizji nie­
mieckiej, a nawet obejścia Łodzi od południa.
Uroczysty nastrój zapanował w jednostkach armii „Poznań", do któ­
rych już dotarła wieść o zamierzonej akcji zaczepnej. Mimo dużego
przemęczenia marszami żołnierze z radością szykowali się do dalszej
drogi, albowiem prowadzić ona miała do zwycięstwa. Tak na przykład
7 batalion strzelców pod dowództwem mjra Józefa Szula, przydzielony
z 26 dywizji piechoty. do Podolskiej Brygady Kawalerii płka Strze­
leckiego, odbył 45-kilometrowy forsowny marsz spod Inowrocławia i po
trzygodzinnym odpoczynku w Sompolnie ruszył w dalszą 40-kilo-
metrową drogę, aby do wieczora 8 września obsadzić Ner w rejonie
Dąbia, skąd właśnie rozpocząć się miał rajd kawaleryjski grupy Skot­
nickiego 58 .
Generał Kutrzeba przedstawił Bortnowskiemu już skonkretyzowany
plan działania całością sił armii „Poznań". Chodziło o ustalenie, kiedy
i w jakim rozmiarze weźmie w jego realizacji udział armia „Po­
morze" 5 9 .
— Grupa operacyjna generała Bołtucia (4 i 16 dywizja) może na­ 52. Gen. Wacław Stachiewicz, 53. Gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba,
tychmiast odejść do dyspozycji armii „Poznań" — stwierdził gen. Bor- szef sztabu Wodza Naczelnego dowódca armii „Poznań"
tnowski. — W dalszej kolejności może wchodzić w rachubę 26 dywizja
płka dypl. Ajdukiewicza, a także 15 dywizja — po jej wycofaniu z pół­
nocnej osłony armii.
— Kiedy Bołtuć może być na podstawach wyjściowych? — zapytał
generała szef sztabu, płk Lityński.
Bortnowski spojrzał na swego pomocnika.
— W ciągu trzech dni — zameldował mjr Kirchmayer. — Grupa
po marszach nocnych jest na postoju pod Włocławkiem. Na skutek
odsłonięcia przez armię „Modlin" Wisły część grupy musiała zawracać
na most pod Toruniem.
— To znaczy najwcześniej 12 września o świcie? — skonkretyzował
sprawę płk Lityński.
— Tak jest.
— Moim zamiarem — znowu zabrał głos gen. Kutrzeba — jest roz­
począć natarcie 10 września o świcie. W ten sposób uzyskamy moment
zaskoczenia.
Na twarzy Bortnowskiego odmalowało się niezadowolenie.
— Dlaczego nie poczekać na wszystkie siły? — zaprotestował. —
Jaki sens miało przyciąganie armii „Pomorze", jeśli do natarcia rusza
w rezultacie sama armia „Poznań"? Miała być duża akcja, a tymczasem 54. Mjr Antoni Chudzikiewicz, 55. Płk Władysław Wiecierzyński,
robi się mała 6 0 . dowódca II baonu 69 pp dowódca 55 pp

340
 Generał Kutrzeba cierpliwie odczekał, po czym odrzekł:
— Niczego bym tak nie pragnął, jak skupienia wszystkich sił w jedną
silną pięść. Moglibyśmy się wówczas pokusić o rozbicie całej 8 armii
niemieckiej. Cóż, kiedy ogólne położenie nie pozwala na czekanie. Front
północny jest zachwiany i opiera się już na Bugu. Armia odwodowa
„Prusy" w środku kraju jest uwikłana w ciężkie i wyniszczające walki
z dywizjami pancernymi i motorowymi nieprzyjaciela. Pod Warszawą
stoją Niemcy. Nie ma chwili do stracenia!
Generał Bortnowski wsparł się ciężko na łokciach i w milczeniu
przytakiwał odruchowo Kutrzebie.
— Poza tym istnieją okoliczności natury taktycznej — ciągnął do­
wódca armii „Poznań" — które przemawiają za pośpiechem. Dotychczas
nie zostaliśmy wykryci przez lotnictwo nieprzyjaciela i wobec tego nasze
uderzenie dla mocno rozciągniętej 8 armii niemieckiej będzie całko­
witym zaskoczeniem. Trudno sobie wyobrazić, abyśmy się mogli jeszcze
przez cztery dni z całą armią ukryć. I sprawa najważniejsza to armia
„Łódź". Nasze rachuby opierają się na współdziałaniu z armią „Łódź".
Jest zapewne bita i spychana na wschód, lecz angażuje znaczne siły
wroga. Jeśli pozwolimy ją pobić całkowicie lub zepchnąć za Wisłę,
przeciwnik zwróci się z kolei przeciwko nam...
Wszyscy prawie niewidocznie skłonili głowy na znak zupełnej zgod­
ności.
— Podstawowym naszym zadaniem — rozwijał plan operacji Kutrze­
ba, podchodząc do mapy — jest, korzystając z absolutnej przewagi
lokalnej 6 1 , rozbicie części sił 8 armii niemieckiej, ściśle biorąc — jej
30 dywizji, w celu wywalczenia swobodnej drogi do Warszawy. W związku
z tym grupa operacyjna gen. Knolla, w sile trzech dywizji (14, 17 i 25)
oraz 7 pułku artylerii ciężkiej, uderzy z północnego brzegu Bzury między
Łęczycą a Piątkiem w ogólnym kierunku na Stryków. Trafi ona po­
czątkowo tylko na 30 dywizję niemiecką i powinna uzyskać szybki
sukces. Uderzenie to będzie od zachodu osłonięte przez grupę opera­
cyjną kawalerii generała Grzmota-Skotnickiego, która przez Uniejów
przeskrzydli front przeciwnika. Od wschodu działać będzie Wielkopol­
ska Brygada Kawalerii, kierując się przez Sobotę na Głowno...
— A jakie zadanie przypadnie armii „Pomorze"? — zapytał gen. Bor­
tnowski, który zgodził się już z koncepcją Kutrzeby.
— W korzystnym rozwoju operacji, gdy generałowi Knollowi uda
się rozbić skrzydło nieprzyjaciela, armia „Pomorze" pomaszeruje — za­
akcentował dobitnie Kutrzeba — na Warszawę. A jeśli jego natarcie
będzie posuwać się z trudem, chciałbym, aby armia „Pomorze" dołą-
342
czyła do lewego skrzydła natarcia między Sobotą i Łowiczem i pomogła
w opanowaniu Głowna .
ć2
Na zakończenie narady ustalono, że 26 dywizja kierować się będzie
na Sochaczew, jako przyszła straż przednia obu armii w marszu na
Warszawę, a 15 dywizja — jako ich odwód — oderwie się od nieprzy­
jaciela i przesunie ku południowi. W osłonie od północy pozostać
miała 27 dywizja, a od zachodu Poznańska Brygada Obrony Narodo­
wej, która wobec tego przechodziła pod rozkazy generała Bortnow-
skiego.
Dowódca armii „Pomorze" nie został formalnie podporządkowany
przez Naczelne Dowództwo gen. Kutrzebie. Jego podległość opierała
się na zasadzie „uzgadniania", co było możliwe dzięki dobrym stosun­
kom osobistym i służbowym łączącym obu generałów od wielu lat.
Generał Kutrzeba był władny podporządkować bez żadnych zastrzeżeń
Bortnowskiego, ale znając jego ambicję i drażliwość, wolał poprzestać
na mniej bezwzględnej formie.
W przygotowywanej operacji nie mogło zabraknąć lotnictwa bojo­
wego. Armia „Poznań" miała w tym dniu już tylko 25 samolotów
w czterech jednostkach lotnictwa myśliwskiego, rozpoznawczego i towa­
rzyszącego 6\ Lecz 9 września przyleciał do sztabu armii szef sztabu
brygady pościgowej, mjr dypl. E. Wyrwicki, z mapami dla armii.
W rozmowie z gen. Kutrzebą przyrzekł przysłać do osłony rozpozna­
nia powietrznego eskadrę myśliwską.
Kiedy w nocy z 8 na 9 września popłynął z Brześcia nad Bugiem
sygnał radiowy: „Słońce wschodzi",
64
oddziały grupy operacyjnej
geh. Knolla dążyły w szerokim ugrupowaniu na podstawy wyjściowe
nad północnym brzegiem Bzury. W dniu tym znalazł się w Mchówku
65
oficer łącznikowy gen. Czumy . Otrzymał on kopie rozkazów armii
i zapewnił w imieniu swego dowódcy pomoc ze strony Warszawy.
Początek natarcia armii „Poznań" wyznaczono na świt dnia 10 wrze­
śnia. Jednakże dowódcy dywizji prosili o przełożenie terminu na późne
popołudnie 9 września, aby umożliwić oddziałom przejście błotnistej,
otwartej i szerokiej doliny Bzury pod osłoną ciemności. W tym czasie
grupa operacyjna gen. Bołtucia w składzie 4 i 16 dywizji miała konty­
nuować marsz spod Włocławka i w razie całkowitego powodzenia na­
tarcia maszerować przez Sochaczew na Warszawę lub też — gdyby
grupa operacyjna Knolla napotkała na swej drodze zbyt silny opór —
dołączyć do lewego skrzydła ofensywy na Głowno 6 6 .
Wśród wyznaczonych do zdobycia ostatecznych przedmiotów natar­
cia gen. Kutrzeba przywiązywał duże znaczenie do rejonu Głowna,
który dzięki swej rzeźbie i pokryciu (dobrze obsadzony przez dwie dy-
343
 wizje piechoty) mógł się oprzeć pancernym natarciom wroga i stworzyć
południowe wrzeciądze bramy wejściowej do obszaru Warszawy.
Lecz oto stopniowo nad Bzurę nadciągają dywizje piechoty armii
„Poznań". 25 dywizja gen. Altera ustawia się naprzeciw Łęczycy, którą
będzie zdobywać; na czas przekraczania Bzury otrzymuje do swej dys­
pozycji działający tu już 69 pułk płk dypl. S. Dworzaka i większość
7 pułku artylerii ciężkiej ppłka Bodnara. 17 dywizja piechoty płka dypl.
M. Mozdyniewicza bez 69 pułku, lecz z dodanym w zamian 8 batalio­
nem strzelców mjra Krukowskiego i 5 batalionem cekaem A. Kubosza,
rozwija się naprzeciw Góry Św. Małgorzaty i miejscowości Bryski na
wschód od Łęczycy z zadaniem zdobycia tych miejscowości, a następnie
wyjścia na Celestynów i Modlńę. 14 Poznańska Dywizja Piechoty
gen. Franciszka Włada otrzymuje zadanie zdobycia Piątku i pościgu
w kierunku Mąkolic z ostatecznym celem opanowania Bratoszewic. Bry­
gada Abrahama, najwcześniej skierowana w rejon podstaw do natarcia
pod Sobotę, ma osłonić grupę Knolla od wschodu i zdobyć Głowno.
Sztab armii „Poznań" w Mchówku pod Izbicą stał się przez kilka
dni ośrodkiem zainteresowania wysokich dowództw polskich, zanim
akcja ofensywna, zainicjowana przez tę armię, zwróciła na siebie także
uwagę dowództwa niemieckiego, wywołała popłoch w kwaterze Hitlera,
a potem znalazła się na ustach żołnierstwa i ludności cywilnej całego
kraju. Bitwa nad Bzurą była bowiem najważniejszym działaniem opera­
cyjnym w kampanii wrześniowej w Polsce.
Bitwa pod Łęczycą i Ozorkowem
Tymczasem nad Bzurą zawiązywała się walka polskich oddziałów roz­
poznawczych z wysuniętymi elementami niemieckimi. Już po południu
7 września na Łęczycę został skierowany oddział pancerny Wielkopol­
skiej Brygady Kawalerii z zadaniem rozpoznawania dróg w kierunku
na Gostków, Poddębice i Ozorków, a następnie szwadron kolarzy, który
po krótkiej walce na zachodnich przedpolach Łęczycy zamknął wyjścia
na północ od tego miasta. W czasie jednego z wypadów na Poddębice
w walce z nadciągającymi Niemcami padł ranny ppor. Jerzy Gerżabek.
Łęczyca stawała się coraz bardziej zapalnym punktem. Dla wzmocnienia
kompanii kolarzy stanął w rejonie Topoli Królewskiej 15 pułk ułanów
ppłka Mikkego z 1 baterią 7 dak pod dowództwem kpt. Nagórskiego.
Podjazdy kawaleryjskie wzmocnione pionierami ścierały się z nie­
przyjacielem na przeprawach pod Młogoszynem, Orłem i Sobotą. W Gór­
kach Pęcławskich na szosie do Piątku pod silnym ogniem nieprzyjaciela
344
zginął por. P. Czarnocki, a ciężko ranni zostali por. B. Lubierski
i ppor. M. Pruszyński oraz trzech ułanów.
Podczas gdy gros sił brygady zbiera się pod Strzegocinem, na Łowicz
kieruje się silny podjazd 17 pułku ułanów z rtm. M. Gutowskim, a za­
jętą przez nieprzyjaciela Sobotę musi zdobywać reszta 17 pułku ułanów
pod dowództwem płka I. Kowalczewskiego.
Generał Kutrzeba przykładał wielką wagę do tajemnicy przygoto­
wań, gdyż zaskoczenie miało stanowić jeden z elementów powodzenia
natarcia.
Lecz walki drobnych oddziałów nie cichną i w dniu następnym.
Rozpoznanie kierunku Łęczycy przejmuje od ułanów 69 pułk 17 gnie­
źnieńskiej dywizji piechoty. 8 września o zmroku 4 kompania porucz­
nika Stefana Kępy wykonała wypad na Łęczycę, przeszła groblę i po­
sunęła się pod miasto, lecz tu wpadła w zasadzkę ogniową ponosząc duże
straty. Między innymi zginęli ppor. Jan Skiba i czterej podchorążowie 6 7 .
Oddziały armii okupują obfitą daniną krwi wyniki rozpoznania.
Tymczasem Niemcy opacznie tłumaczą sobie działalność rozpoznaw­
czą Polaków, widząc w nich próby przebicia się na południe. Komuni­
kat naczelnego dowództwa niemieckiego podał bowiem, że armia „Po­
znań" została już ściągnięta do Warszawy, podczas gdy armia „Pomo­
rze" poniosła druzgocącą klęskę w Borach Tucholskich równającą się
jej likwidacji 68 . Dyscyplina marszowa armii „Poznań" i „Pomorze"
dawała doskonałe wyniki: armie te wykonywały marsze tylko nocami,
niknąc na dzień w lasach lub na pozycjach obronnych.
O godzinie 10 .dnia 9 września wyszło natarcie rozpoznawcze II ba­
talionu 69 pp pod dowództwem mjra A. Chudzikiewicza na Łęczycę.
Pradawnego grodu łęczyckiego bronił od północy niedostępny pas mo­
kradeł ciągnących się wzdłuż Bzury i kanału łączącego ją z Nerem.
Kompanie, rozwinięte po obu stronach grobli szosowej na froncie
ponad 3 kilometry szerokim, brnęły bagnistą doliną, rozrywały szyki,
tłoczyły się przy groblach i suchszych miejscach. W połowie drogi do
Łęczycy wpadły pod silny ogień artylerii, ponosząc jednak niezbyt duże
straty. Jeden z oddziałów tego batalionu dotarł do południowego skraju
doliny i wdarł się do miasta; dopiero tu natknął się na przeciwdziałanie
odwodów niemieckich. Rozgorzała zacięta walka, w której udało się
batalionowi zepchnąć przeciwnika i wedrzeć się jeszcze dalej do mia­
sta — aż po płonący młyn. Ale z braku jakiegokolwiek wsparcia na
skrzydłach musiał dzielny batalion cofnąć się ze stratami, uprowa­
dzając ze sobą — jak podaje jedna z relacji — kilkudziesięciu jeńców
z 26 i 46 pułku piechoty niemieckiej. W tym położeniu mjr Chudzikie-
wicz wycofał batalion na podstawę wyjściową na północnej krawędzi
345
 doliny, tracąc łączność ze swą 5 kompanią pod dowództwem por. rez.
E. Rosta.
Jednak nie minęły trzy godziny, gdy po uporządkowaniu oddziału
i wydaniu obiadu znów ruszyło na Łęczycę natarcie 69 pp, wypożyczo­
nego na czas walk o Łęczycę 25 DP, tym razem już w ramach ogólnego
działania, wyznaczonego początkowo na godzinę 14, którego przesu­
nięcie o trzy godziny później nie dotarło do pułku.
Znów mokradła i doły torfowe. Znów rozproszenie się szyków i ogień
zagradzający na grobli. Znów porażka i powrót na podstawy wyj­
ściowe.
Tymczasem por. E. Rost pod osłoną olszyny, a częściowo kurzu
wznieconego przez wybuchy nieprzyjacielskiej artylerii na grobli, prze-
kradł się do rzeki, przeszedł ją w bród i przeniknął rowami aż do Tumu.
Tutaj zorganizował się obronnie i na długo przed ogólnym natarciem
przerwał Niemcom komunikację między Łęczycą i Piątkiem, siejąc na
ich tyłach postrach i zamieszanie. Na wieść o tym płk Dworzak zatarł
z radości ręce, choć od dowódcy armii sypały się na jego głowę gromy
za zbyt „krewkie" działanie 6 ', które mogło zdradzić przed nieprzyja­
cielem zamiar armii i wzmóc jego czujność.
Jednak i w Topoli Królewskiej morderczy ogień z Łęczycy dawał się
we znaki, albowiem artyleria niemiecka strzelała cały dzień bez wy­
tchnienia. Tuż przed ogólnym natarciem grupy przy II batalionie zja­
wili się — podczas najsilniejszego natężenia kanonady — płk Dworzak
i płk Skokowski, dowódca piechoty dywizyjnej 25 DP. Żołnierskie za­
chowanie się obu wysokich dowódców wzbudziło podziw podwładnych
i stało się silnym bodźcem do nieustępliwego parcia naprzód 70 .
Uderza wreszcie własna artyleria. To zgrupowanie artyleryjskie 25 dy­
wizji w sile trzech dywizjonów bezpośredniego wsparcia i dwóch — ogól­
nego działania dawało sygnał do rozpoczęcia działań. Wokół Łęczycy
od toru kolei Kutno—Łódź do kolegiaty w Tumie wykwitły wysokie
pióropusze dymu i tryskającej fontannami ziemi, a zabytkowa kole­
giata zadygotała od huku dział.
O godzinie 17.30 rusza ogólne natarcie dywizji. Tym razem obok
batalionu Chudzikiewicza naciera III batalion 69 pp kpt. Luśniaka.
Wzdłuż toru kolejowego posuwa się urzutowany w głąb 60 pp z bata­
lionem mjra Zgrzebnickiego na czele. W lewo — jeszcze przed ustaloną
godziną — przekracza Bzurę 56 pp płka Tyczyńskiego; dążąc z pomocą
5 kompanii Rosta, która od kilku godzin odpiera pod Tumem i Kwiat-
kówkiem coraz silniejsze ataki podjeżdżającej samochodami piechoty
niemieckiej.
Jednakowoż nieprzyjaciel był dobrze wstrzelony do grobli. Morder-
346
czy ogień dywizjonu artylerii niemieckiej z wzrastającym natężeniem
zadaje Polakom duże straty. Rozwinięte tyraliery cofają się raz i drugi,
a tłocząc się w suchszych miejscach tym bardziej są narażone na ogień.
Batalion mjra Zgrzebnickiego, szukając ukrycia w podmokłej dolinie,
ponosi dodatkowo straty w utopionych. Kompanie mjra Chudzikiewicza
już trzeci raz podchodziły pod Łęczycę i po raz trzeci zaległy w tere­
nie 7 1 . Sporo rannych skupiło się przy grobli.
Powoli zapadł wieczór, nie mogło jednak być mowy o złapaniu
bodajże tchu. Żołnierze dochodzili tuż tuż do opłotków, gdzie rozpo­
znana była zapora płaska nieprzyjaciela. Wtem gdzieś z tyłu rozległ się
przerażający krzyk:
— Dokąd idziecie?! Prowadzą nas na zgubę! 7 2
Przez moment w powietrzu zawisła złowieszcza cisza, w której wa­
żyły się losy walczącej ostatkiem sił jednostki. Nie było wątpliwości: to
wszędzie obecna dywersja w tej krytycznej chwili dawała znać o sobie.
W tyle zadudnił na grobli tupot wielu nóg. Ruch odwrotowy porwał
również żołnierzy pierwszej linii. W powietrze wzbił się jęk rannych,
bowiem cofający się w panice żołnierze tratowali tych biedaków. Lecz
wtedy mjr Chudzikiewicz wyrwał pierwszemu z brzegu żołnierzowi ka­
rabin i stanął wyprostowany na szosie.
— Stać! — zawołał zdecydowany na wszystko. — Ani kroku dalej!
Obok przy nim wyrośli kpt. Józef Burzyński i por. Kępa. Oficerowie
ci nadludzkim wysiłkiem, z karabinami w ręku, powstrzymywali nie­
uchronną katastrofę. Na szczęście nowa nawała artylerii uderzyła w sta­
nowiska nieprzyjaciela. Umilkł jego ogień, a zdezorganizowane kompa­
nie polskie mogły się trochę uporządkować. Major Chudzikiewicz bie­
giem pchał swoje oddziały na podstawę szturmową. Tylko ruch naprzód
mógł je ocalić. Na prawym skrzydle pułku batalion kpt. Luśniaka
zdobył o godzinie 20.05 most kolejowy, umożliwiając tym natarcie
oddziałów 60 pp na zachodnią część Łęczycy. Dolina Bzury była poko­
nana. Pozostawała załoga miasta. Wówczas od czoła dobiegły zwycię­
skie okrzyki:
— Hurra! Hurra!
To por. Kępa i ppor. Norbert Nowicki poderwali swoich żołnierzy
do walki na bagnety. Po dniu ciężkiej mordęgi i niepowodzeń żołnierze
pałali chęcią odwetu. Poszczególne plutony wyrywały się z linii i parły
naprzód, nie zważając na komendę i nie czekając na sąsiadów. Był to
już dziki wyścig, a nie zorganizowane natarcie. Biada napotkanym za­
łogom cekaemów, biada wszelkim punktom oporu: żołnierze roznosili
je na bagnetach, zanim Niemcy zdołali podnieść ręce do góry. Jeżeli
stawiali opór, łamano go granatem. Byłu już ciemno, gdy drużyny
347
 II i III batalionu 69 pp dotarły do rynku, skąd bluznął na nie gęsty ogień.
Padł bez życia ppor. Norbert Nowicki, zginęło lub odniosło rany wielu
żołnierzy. Lecz tu wreszcie dopędził swych zuchów dowódca natarcia
i zaczął wyznaczać plutonom i drużynom kierunki uderzeń 7 3 .
Niemcy byli zaskoczeni siłą polskiego uderzenia. Osamotnione, nie­
pełne dwa bataliony nieprzyjaciela, zajmując eksponowane stanowiska
nad rzeką i mając na tyłach miasto wypełnione polską ludnością, która
coraz śmielej zaczęła wylęgać na ulicę, rozpoczęły około godziny dwu­
dziestej pierwszej odwrót, a dowódca załogi, płk Wittke, zdecydował
się na oddanie Łęczycy Polakom.
Do zlikwidowania niemieckiego oporu przyczyniła się w znacznym
stopniu 4 kompania 56 pułku por. Tarnawskiego, która bez rozkazu
wzięła udział w natarciu 69 pp. Wtargnęła ona do północno-wschodniej
części miasta w rejonie rzeźni, gdzie załoga została osłabiona po odejściu
niemieckiego batalionu do przeciwuderzenia pod Kwiatkówkiem. Puł­
kownik Wittke, odrzuciwszy drugie z kolei natarcie na Łęczycę, wy­
wnioskował, że Polacy na tym kierunku nie mają większych sił, dlatego
też przed samym początkiem ogólnego działania ofensywnego grupy
Knolla wysłał batalion w celu wyparcia Polaków spod Kwiatkówka
i Tumu.
Niemcy odstępowali powoli. Co chwila mroki nocy rozjaśniał gwał­
towny błysk ręcznych granatów. Do szturmu na miasto przystępował
od zachodu 60 pp, przeszedłszy po zdobytym przez oddziały 69 pp
moście kolejowym. Batalion mjra Zgrzebnickiego, brnąc przez mokradła
i rozkopy, zdobył stanowiska niemieckie na północno-zachodnim skraju
miasta i zatrzymał się celem uporządkowania. Dalsze natarcie "po tej
osi przejął batalion mjra Fiszera, który o godzinie 21.30 wdarł się
w walce wręcz do miasta.
O świcie nieprzyjaciel trzymał się jeszcze na przejściowej linii obron­
nej na zachodnim i południowo-zachodnim skraju miasta. Jego prze-
ciwuderzenie od południa zostało zatrzymane przez pluton kolarzy i plu­
ton pionierów. Dopiero uderzenie 9 batalionu strzelców pod dowódz­
twem mjra Mieczysława Ostrowskiego z odwodu dywizji otworzyło
wreszcie polskim oddziałom drogę do pościgu za rozbitym nieprzyja­
cielem. Załoga niemieckiego punktu oporu między dworcem i miastem
po krótkiej walce poddała się. Wzięto 120 jeńców, w tym 3 oficerów.
Oddziały 69 pułku zdobyły 2 samochody z 6 moździerzami, 2 działa
ciężkie i samochód załadowany mapami. Jak się okazało, na planach
w skali 1 : 25 000 naniesione były polskie fortyfikacje, przygotowywane
w ciągu wiosny i lata 1939 roku 74 .
W kierunku na Tum, gdzie nacierał 56 pp płka W. Tyczyńskiego,

349
 1 i 3 kompanie tego pułku wyruszyły jeszcze o godzinie 14, nie wiedząc
o przesunięciu terminu natarcia na godzinę 17. Jednak 3 kompania
utknęła pod Kwiatkówkiem, a 1 posunęła się do Tumu, gdzie zluzowała
5 kompanię Rosta. Wnet potem rozpoczęło się niemieckie natarcie z Łę­
czycy, w wyniku którego 1 kompania cofnęła się do wschodniej części
Tumu, dołączając do reszty batalionu. W Tumie wywiązała się zaciekła
walka. W blaskach płonących domostw obie strony — rozdzielone
w środku wsi barykadą — próbowały wykonać szturm, jednak bez po­
wodzenia i przy dużych obopólnych stratach. Tymczasem III batalion
mjra Władysława Grocholi zdobył Kwiatkówek. Zaledwie jednak zdołał
się nieco uporządkować, wyszło z Łęczycy natarcie niemieckie, ale przy­
witane gęstym ogniem Polaków w blaskach pożogi, załamało się na
linii pierwszych domów. Około północy oba bataliony 56 pp ruszyły
do szturmu i zdobyły wyznaczone sobie przedmioty natarcia. Niemcy
cofali się pod osłoną ciemności.
10 września w późnych godzinach rannych wśród pękających poci­
sków dalekonośnej artylerii niemieckiej oddziały 25 dywizji poczęły
się posuwać za cofającym się przeciwnikiem: 29 pułk strzelców kaniow­
skich pod dowództwem ppłka Floriana Gryla po osi Sierpów—Ozorków,
56 pp — w kierunku na Mętlew—Leśmierz. Po daremnych próbach
oporu na pozycjach pośrednich nieprzyjaciel osadził się wreszcie na
linii Solca Wielka—Wróblew.
O zmierzchu ruszyło z tej pozycji silne przeciwnatarcie niemieckie,
wsparte huraganowym ogniem artylerii i czołgami sprowadzonego tu na
gwałt 23 pułku czołgów. W wyniku ich uderzenia oddziały 29 pułku
zostały wyparte z Sierpowa. Jednakże w nocy przeciwnik sam wycofał
się na południe. Na kierunku 56 pułku przeciwuderzenie wprowadzonej
do walki 17 dywizji niemieckiej przy wsparciu czołgów odbiło zajęty
w ciągu dnia Leśmierz. Niemieckie kompanie czołgów z desantem pie­
choty przygotowywały się do dalszego natarcia, ale nocą cofnęły się
i tutaj. Napad nocny na sztab w Kowalewicach 75 i łuny pożarów w kie­
runku południowo-zachodnim zwiastowały silne zagrożenie przez Pola­
ków lewego skrzydła i tyłów.
Cóż to za zagrożenie?
Oto 25 kilometrów na zachód znad Neru pod Dąbiem ruszyła grupa
kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego, aby wykonać rajd na Łódź. 6 pułk
ułanów płka Stefana Liszki uderzył na Uniejów. Frontalne natarcie
dwóch szwadronów od północy wpadło pod silny ogień cekaemów z re­
jonu cmentarza i zostało przez Niemców zatrzymane, a Polacy po­
nieśli straty. Mogło ono ruszyć z nową siłą dopiero o świcie, gdy jeden
ze szwadronów natarł od tyłu, a 1 bateria 6 dak pod dowództwem
350
kpt. M. Płodowskiego ześrodkowała celny ogień na cmentarzu. Ułani
76
zdobyli w walce bezpośredniej cmentarz i wdarli się do Uniejowa .
Niemcy usiłowali bronić się jeszcze z domów, lecz opór ich załamał się
ostatecznie, gdy Polacy zdobyli most na Warcie i odcięli im odwrót.
Żołnierze niemieccy uciekali bezładnie na zachód i południe, pozosta­
wiając wielu zabitych, rannych i jeńców oraz dużo sprzętu bojowego,
głównie samochodów ciężarowych 77 .
14 pułk ułanów pod dowództwem płka E. Godlewskiego po krótkiej
utarczce z całkowicie zaskoczonym przeciwnikiem zajął Wartkowice,
zdobywając duży skład żywności, który na dłuższy czas rozwiązał sprawę
zaopatrzenia Podolskiej Brygady Kawalerii. Wieczorem grupa kawalerii
zajęła Parzęczew pod Ozorkowem i zagroziła oskrzydleniem od południa
sił niemieckich pod Łęczycą.
Na wschód od Łęczycy wchodziła do walki 17 polska dywizja pie­
choty, która w ramach rozpoczętego działania miała zdobyć Górę
Sw. Małgorzaty i Bryski, a następnie wykonać pościg i opanować
wzgórza Modlna—Celestynów. Ponieważ rozpoznanie dywizji stwier­
dziło na południowym brzegu Bzury jedynie patrole nieprzyjaciela,
płk dypl. M. Mozdyniewicz postanowił uderzyć oboma swymi pułkami
w pierwszej linii. Przeprawa pułków przez Bzurę odbyła się pomyślnie.
Lecz dochodząc do szosy Łęczyca—Piątek rozwinięte bataliony 68 pp
zostały nagle oświetlone rakietami i dostały się pod silny ogień broni
maszynowej i moździerzy. Nacierająca piechota zaległa, powstało za­
mieszanie, część żołnierzy zaczęła w panice uciekać. W wytworzonym
położeniu 7 kompania strzelecka 68 pułku pod dowództwem por. Wa­
leriana Chai natknęła się na maszerującego szosą nieprzyjaciela w kie­
runku Piątku. Pod osłoną zapadających ciemności podeszła ona na
odległość zaledwie 50 kroków i uderzyła bagnetem i granatami na nie­
miecki batalion 6 pułku, roznosząc go w mgnieniu oka przy własnej
stracie jednego strzelca 7S . W wyniku tego uderzenia resztki Niemców
wycofały się na wschód, w kierunku wsi Gaj, pozostawiając kilkudzie­
sięciu jeńców, jedno działo i dużo sprzętu lekkiego. W rezultacie 68 pułk
piechoty opanował Górę Św. Małgorzaty już przed północą z 9 na
10 września. Natomiast 70 pp płka A. Konkiewicza w zorganizowanym
natarciu o godzinie 10 następnego dnia zdobył Bryski, biorąc również
wielu jeńców, kilka dział i dużą liczbę rowerów. Dowódca dywizji za­
rządził natychmiast pościg w kierunku Gieczna na szosie Piątek—Zgierz,
w pasie działania sąsiedniej 14 dywizji piechoty, która w tym czasie
uderzała na Piątek od północy.
Pułki próbowały zdobyć swoje ostateczne przedmioty natarcia, ale
zarówno na kierunku Celestynowa, jak i Modlny spotkały się z opo-
351
rem nieprzyjaciela, którego nie były w stanie przełamać wobec braku
łączności z sąsiadami.
Dalsze natarcie ruszyło już o czwartej przed świtem 11 września.
W dniu tym znalazły się w pobliżu siebie pod Ozorkowem trzy związki
taktyczne: grupa kawalerii (Parzęczew), 25 dywizja (Sierpów) i 17 dy­
wizja (w natarciu na Celestynów i Modlnę). Tu właśnie gen. Kutrzeba
oczekiwał wyraźnego sukcesu, dlatego też grupę kawalerii gen. Skot­
nickiego podporządkował gen. Knollowi, wiążąc ją w ten sposób bliżej
z działaniem na Ozorków.
Pułki 25 dywizji gen. Altera nacierały wprost z północy. Na linii
Solca Wielka—Wróblew—Czerchów napotykały one bardzo silną zaporę
ogniową ciężkiej artylerii niemieckiej, podczas gdy własna artyleria
ciężka — strzelając wciąż jeszcze zza Bzury — nie dawała należytego
wsparcia. Co więcej, pod jej ogniem znalazły się oddziały 56 pp, gdy
przejściowo opanowały Czerchów.
Na miejsce skrwawionego 29 pułku ppłka Gryla wszedł od świtu 60 pułk
ppłka Frydrycha. Cały dzień trwały walki o Solcę Wielką i Wróblew,
które kilkakrotnie przechodziły z rąk do rąk, aż ostatecznie utrzymały
się w rękach Polaków. Zwycięstwo to 60 pułk kaliski okupił nowymi
ofiarami. Do poległych pod Łęczycą poruczników: Górnickiego, Iwasz­
kiewicza, Chrzanowskiego, Nowickiego, i kpr. Klemensa doszła bolesna
strata dwóch dowódców batalionów: mjra Fiszera i kpt. Majewskiego.
Późno w nocy nadszedł rozkaz na dzień 12 września, aby od świtu kon­
tynuować natarcie na Ozorków i Miasto Ogród Sokolniki.
17 gnieźnieńska dywizja nacierała w dniu 11 września na Modlnę
i Celestynów. Lecz na drodze były jeszcze do zdobycia Małachowice.
Niestety, polskie natarcie było flankowane silnym ogniem nieprzyja­
ciela z Czerchowa, który znów znalazł się w ręku nieprzyjaciela. Jednakże
zapał płka Smolarskiego, dowódcy piechoty dywizyjnej gnieźnieńskiej
„siedemnastki", nie chce uznać żadnych przeszkód. Staje on w pierw­
szym szeregu walczących i nie czekając na ogień własnej artylerii prze
zdecydowanie do natarcia.
— Naprzód! — woła do dowódców i żołnierzy.
Pierwszy batalion 68 pp mjra Culica już od dnia poprzedniego trzy­
mał Małachowice, lecz silne przeciwnatarcie niemieckie wyparło go ze
stanowisk. Wielokrotnie w dniu tym miejscowość przechodzi z rąk do
rąk. Pułkownik Dworzak osobiście prowadzi do szturmu batalion 69 pp.
Wreszcie wieczorem w Małachowicach usadawiają się Polacy. Krwawe
to zwycięstwo przypłacają życiem: kpt. Burzyński, porucznicy Tyczyński
i Drzewiecki, czterech oficerów rezerwy oraz wielu podoficerów i sze-
352
regowych. W ogniu walki zrywa się też łączność z lewoskrzydłowym
batalionem mjra Legutki z 70 pp.
79
Oczy nacierających poraża krwawa łuna na południu. To Niemcy
wycofując się podpalają za sobą miejscowości, aby dać sygnał ognia dla
własnej artylerii. Noc upływa na przygotowaniu do dalszego natarcia.
Dywizyjna kompania cyklistów przy wsparciu ogniowym dywizjonu
7 pac po krótkiej walce zajmuje Czerchów. Na stanowisku dowodzenia
pojawia się kobieta, meldując, że w Ozorkowie wśród Niemców panuje
popłoch, a na jego wylotach na skutek stłoczenia kolumn powstał korek
drogowy. Pułkownik Smolarski telefonuje niezwłocznie do dowódcy
artylerii ogólnego działania, ppłka Albrechta:
— Na południowych i zachodnich wylotach z Ozorkowa wytwo­
rzyły się u Niemców korki drogowe. Niech pan pomoże w rozplataniu
ich. Myślę, że nasza dalekonośna sto piątka z powodzeniem sięgnie do
Ozorkowa.
— Nie ma obawy — odparł artylerzysta, zacierając z ukontento­
waniem ręce. — Sięgnie nawet do Zgierza.
O świcie we mgle wyrusza dalsze natarcie. Modlna — ze swym
kościołem i zabytkowym zamkiem — to jakby bastion na wzgórzu.
Niemcy rzucili tu zawróconą spod Brzezin 17 DP i przydzielili do jej
wsparcia 23 pułk czołgów. Czołgi te weszły do walki już w nocy
z 10 na 11 września przy świetle reflektorów na południe od szosy
Łęczyca—Piątek. Lecz zostały one w wielu miejscach rozbite i musiały
się wycofać 80 . Teren bez pokrycia, podnosi się w stronę nieprzyjaciela,
który szafuje bez miary ogniem swej artylerii. Ale tym razem i własne
wsparcie artyleryjskie jest niezawodne. Bataliony płka Smolarskiego
posuwają się szybko naprzód i uderzają na wzgórze Modlna bagnetem.
Równocześnie ze skrzydła rusza batalion mjra Legutki. Około godziny 8
Modlna jest zdobyta. W południe w ręce polskie wpada wieś Celesty­
nów, a pod wieczór las Celestynów.
Bitwa pod Piątkiem i Głownem
14 Poznańska Dywizja Piechoty, spadkobierczyni chlubnych tradycji
powstania wielkopolskiego 1918—1919 roku, miała do swych podstaw
w Kterach i Młogoszynie najdalszą drogę. Ale gen. Franciszek Wład
nie mógł pozwolić, aby reszta grupy operacyjnej Knolla czekała z na­
tarciem na jego jednostkę. Wyruszył więc na Bzurę po forsownym
marszu z nieznacznym opóźnieniem o godzinie 18, ale bez rozpoznania
bojowego i bez należytego przygotowania ogniowego artylerii. Tym-
23 — Bilwy polskiego Września, lom [ 353
czasem pod Piątkiem właśnie, który był w chwili wyruszenia natarcia
znad Bzury miejscem postoju 30 niemieckiej dywizji, znajdowały się naj­
większe jej siły. Dlatego też i charakter działań 14 polskiej dywizji
walczącej z dwoma niemieckimi pułkami (6 i 26), i wynik tych działań
były inne niż na pozostałych kierunkach.
Przeprawa przez Bzurę odbyła się bez strzału. Nacierające bataliony
55 pułku płka W. Wiecierzyńskiego weszły w luki w ugrupowaniu
nieprzyjaciela. Jednak prawoskrzydłowy I batalion tego pułku pod do­
wództwem mjra Jana Dymowskiego natknął się na silny ogień z Bal-
kowa, ponosząc duże straty. Wśród innych zginęło tu dwóch dowódców
kompanii. Nie bacząc na to batalion posuwał się dalej i zajął Głupiejew,
ale próba dalszego natarcia spotkała się z silnym ogniem ze wzgó­
rza 113,8 i z miejscowości Gaj, na linii rozgraniczenia z prawym sąsia­
dem. Podobnie też i II batalion mjra S. Sosienia, zdobywszy po krótkiej
wymianie strzałów Balków, zaległ pod ogniem.
W tym położeniu dowódca lewoskrzydłowej 6 kompanii, por. Teobald
Handtke, ruszył do pościgu w głąb ugrupowania niemieckiego i trafił
na stanowiska ogniowe dywizjonu artylerii w rejonie m. Stawy. Nie­
przyjaciel rzucił do przeciwnatarcia czołgi i samochody pancerne, które
przy świetle reflektorów i rakiet zadały polskiej kompanii duże straty.
Na polu walki padli ciężko ranny por. Handtke oraz wszyscy dowódcy
plutonów, strzelcy zaś wycofali się ze Stawów aż po Bzurę ".
57 pułk piechoty pod dowództwem ppłka T. Rybotyckiego, nacie­
rający na Goślub i wzdłuż szosy na Piątek, wpadł w krzyżowy ogień
cekaemów. Nastąpiło zamieszanie, które opanowano dopiero po kilku
godzinach. Próba szturmu II batalionu pod Michałówką załamała się,
a nawet wywołała przeciwuderzenie Niemców, w czasie którego zginął
dowódca batalionu, mjr K. Wieczorek. Batalion został odrzucony na
grzbiet Górek Pęcławskich. I tutaj dopuszczono się grzechu śmiertel­
nego — natarcia bez artylerii. Baterie III dywizjonu 14 pal mjra Jana
Szweda zostały rozdzielone między pułki piechoty jako artyleria towa­
rzysząca, co wykluczało możność wykonania ześrodkowań ogniowych 8 2 .
Powodzenie przyszło od prawego sąsiada (tj. 17 dywizji), który
swym 70 pp zdobył około godziny 9 Gaj Stary. Uporządkowane bata­
liony 55 pułku natychmiast wykorzystały ten moment i przy wsparciu
artylerii wyrzuciły Niemców z Gaju Nowego i Stawów, zdobywając
kilkudziesięciu jeńców, 7 dział, wiele broni ręcznej i maszynowej z amu­
nicją, która nadawała się do własnej broni, oraz wiele rowerów. 57 pp
na miejsce skrwawionego batalionu zaangażował batalion mjra J. Kę­
pińskiego i ruszył po przygotowaniu artyleryjskim na Janowice. Wpraw­
dzie został chwilowo odparty, ale po nowej nawale ogniowej odrzucił
354
ostatecznie nieprzyjaciela i w pościgu za nim osiągnął szosę Piątek—
Łęczyca. Równocześnie I batalion po zdobyciu Goślubia ruszył na
Piątek i nie napotkawszy większego już oporu, wkroczył około godzi­
ny 13 do miasteczka. W czasie nawały artyleryjskiej polskiego dywi­
zjonu ciężkiego został w Piątku ranny dowódca niemieckiej 30 dywizji
gen. Kurt von Briesen, a jego zastępca, gen. Basler, zarządził odwrót.
Niemało przyczynił się do tej decyzji oddział kawalerii dywizyjnej
mjra M. Żnińskiego, który wraz z kompanią tankietek zaszedł Piątek
od wschodu.
Rozmiary zagrożenia 30 dywizji niemieckiej można odczytać z ko­
lejnych depesz, wysyłanych 9 września do dowództwa korpusu. O go­
dzinie 21.00 gen. Briesen, będąc na zachód od Piątku, donosił o „wy­
jątkowo poważnym" położeniu. O godz. 21.40 dywizja meldowała, że
sytuacja 46 pp pod Łęczycą jest beznadziejna [hoffnungslos], a o godzi­
nie 23.33 wysłała depeszę iskrową następującej treści: „Proszę nie­
zwłocznie o pomoc. Położenie śmiertelnie poważne [todesernst]" 83 .
Z działaniami 14 dywizji łączy się też epizod, który rozegrał się na
zapleczu Niemców na szosie pod Giecznem. Dowódca 17 dywizji,
płk Mozdyniewicz, o świcie 10 września rzucił w głąb swego pasa dzia­
łania specjalny oddział pościgowy pod dowództwem mjra W. Szczerbika,
który miał nękać cofających się spod Góry Św. Małgorzaty Niemców
i nawiązać łączność z 14 dywizją. Kawaleria dywizyjna Szczerbika
z przydzieloną 72 kompanią tankietek por. Skibniewskiego już wcze­
snym przedpołudniem znalazła się w miejscowości Śladków Rozlazły,
o 3 kilometry od szosy Zgierz—Piątek. Wtem łącznik szpicy konnej za­
meldował, że w rowie na skraju wioski leży zaryte działo niemieckie 84
— Skąd wiecie, że niemieckie? — zapytał mjr Szczerbik.
Ale od czoła nadjechał galopem kapral, dowódca patrolu.
— Niemcy na szosie! — wykrzyknął stłumionym głosem.
Szosę przed nimi przesłaniał lasek, a na jego przedłużeniu w prawo
leżała mała wioska Borowiec. Taki sam lasek widniał w lewo, a trzeci —
jeszcze dalej odsunięty na północ. Sytuacja była nad wyraz pomyślna.
Polacy mieli przed sobą Niemców, którzy nic o nich nie wiedzieli,
a linia lasków, osłaniając ich od szosy, stwarzała idealne warunki za­
skoczenia. Było przed dwunastą.
— Dowódcy do mnie! — podał wzdłuż kolumny komendę mjr
Szczerbik.
Pod osłoną lasku i wioski Borowiec pluton cekaem ppor. Karłow­
skiego zajął stanowiska 8 5 , aby ubezpieczyć się od szosy, którą ciągnął
355
jakiś tabor ku południowi. Gdy nadjechali dowódcy plutonów, major
wydał rozkazy do walki. Kompania czołgów, posuwając się okrężną
drogą, miała zająć najdalej na północ wysunięty lasek z zadaniem od­
cięcia jakiejkolwiek pomocy z Piątku.
— Pluton porucznika Wyszyńskiego — wskazał na dowódcę I plu­
tonu liniowego — natrze z prawego cypla lasku, przed nami na wprost.
Drugi pluton por. Teodora Mukułowskiego, wykorzystując osłonę środ­
kowego lasku, przeskoczy galopem szosę i zajdzie nieprzyjaciela od tyłu.
Początek natarcia na sygnał porucznika Mukułowskiego po przecięciu
szosy: trzykrotny strzał z pistoletu. Wykonać!
Drugi pluton jak na skrzydłach objechał północny cypel lasku, prze­
skoczył do zarośli i dalej — co koń wyskoczy — przemknął sekcjami
do większego lasu za szosą. Porucznik Mukułowski, przekraczając szosę,
zobaczył w rowie gruby, wielożyłowy kabel telefoniczny. Podał ko­
mendę:
— Z koni! Do natarcia pieszo!
Sam mocnym śmignięciem szabli przeciął połączenie baterii niemiec­
kiej (że była to bateria, już teraz nie miał wątpliwości) z jej dowódz­
twem w Piątku. Wówczas wyjął pistolet i oddał w górę strzał, potem
drugi, trzeci. Jeszcze nie przebrzmiało ich echo, kiedy rozległ się gęsty
terkot karabinów maszynowych ppor. Karłowskiego i doleciało „hura"
niewidocznych kawalerzystów.
Wynik działania był błyskawiczny i zdumiewający. Szosą nadjechał
konno oficer niemiecki, a zauważywszy swą omyłkę, zawrócił i ruszył
cwałem do ucieczki. W chwilę później padł ciężko ranny i odebrał sobie
życie. Cały tabor maszerujący szosą poddał się po pierwszych strzałach.
Natomiast ubezpieczenie baterii odgryzało się bardzo silnie z broni ma­
szynowej. Potem z północy nadjechały dwa czołgi niemieckie, lecz od­
dawszy po kilka strzałów, wycofały się pospiesznie szosą. Pluton por. Mu­
kułowskiego posunął się, prowadząc walkę ogniową, aż na południowy
skraj lasu, a gdy osłona niemiecka wycofała się dalej, nie mógł uwie­
rzyć własnym oczom. Na polanie stało na stanowisku ogniowym 12 cięż­
kich dział, a obok leżało czterech rannych kanonierów niemieckich.
Reszta obsługi i jezdnych pierzchnęła na koniach artyleryjskich 8 6 .
Tymczasem natarcie czołowe zostało wzmocnione 3 plutonem i znio­
sło ubezpieczenie boczne niemieckiego dywizjonu ciężkiego. Zdobyto
amunicję i sprzęt optyczny oraz 18 jeńców, samych podoficerów SS.
Czternastu Niemców, w tym jeden oficer, zostało w starciu zabitych.
Uciekinierzy na koniach zostali szybko ujęci przez ułanów, wśród
których szczególnie wyróżnili się wchm. St. Bandosz i ułan Sylberberg.
356
Z kadry dowódczej szczególnym hartem odznaczył się ppor. Karłowski,
który mimo otrzymanej rany do końca kierował ogniem plutonu cekaem,
łamiąc próbę niemieckiego przeciwuderzenia.
Z północy co chwila pojawiali się gońcy na motocyklach, lecz bez
wyjątku wpadali w ręce kawalerzystów. Po południu spod Piątku za­
częły się bezładnie wycofywać liczne pojazdy, tabory konne i oddziały
tyłowe, które jednak po większej części trafiały do niewoli. W błotach
pod Krzyszkowicami zginęło co najmniej 50 Niemców od ognia od­
działów pościgowych. Zdobycz 14 dywizji stanowiło blisko 20 dział róż­
nych kalibrów oraz wiele samochodów, w tym również samochód szta­
bowy 30 dywizji z rozkazami i mapami 8 7 . Reszta dnia 10 września
upłynęła 14 dywizji na pościgu. Odwodowy 58 pułk ppłka S. Tomiaka
skierował się po głównej osi dywizji na Witów, Mąkolice, Pludwiny.
W ciągu nocy wyłapał on kilkuset jeńców w lasach Witów. Prawoskrzy-
dłowy 55 pułk osiągnął na bocznej osi dywizji rejon Kwilino i Lo-
renki.
Przed wieczorem do Gieczna przybył I batalion 70 pp mjra Juliana
Siedleckiego z sąsiedniej 17 dywizji, który przejął z rąk oddziału pości­
gowego mjra Szczerbika sprzęt i jeńców oraz stworzył na skrzyżowaniu
dróg w Giecznie zaporę. O zmroku przed zaporą pojawił się silny od­
dział nieprzyjaciela z północy, ale natarcie jego załamało się w ogniu
polskich cekaemów. Niemcy wycofali się na północ i wschód, pozosta­
wiając na placu wielu zabitych i rannych. Był to 26 pułk niemiecki,
który po rozproszeniu się wpadał małymi grupkami w ręce Polaków.
Jedynie tylko 6 pp zdołał wcześniej przemknąć się przez Śladków i do­
trzeć do Białej pod Zgierzem.
W ciągu nocy z 9 na 10 września na lewym skrzydle polskiego ugru­
powania ofensywnego w rejonie Soboty przekraczała Bzurę Wielko­
polska Brygada Kawalerii. 17 pułk ułanów, wzmocniony dywizjonem
15 pułku i całą artylerią brygady pod dowództwem płka I. Kowalczew-
skiego, przebył w szyku pieszym rzekę w bród, a częściowo na gumo­
wych łodziach. Trudniejsza jednak do przekroczenia była szeroka, pod­
mokła dolina rzeki, pełna poprzecznych grobli, kanałów odwadniają­
cych, rozległych łąk i stawów rybnych oraz torfowisk. Wskutek tych
utrudnień poszczególne grupy zaczęły błąkać się w ciemnościach i grzę­
znąć w bagnach. Okazało się wówczas, że samo sforsowanie doliny
Bzury jest już niełatwą operacją. W rezultacie uderzenie 17 pułku wyszło
na Walewice dopiero o świcie 10 września.
Obrona Niemców opierała się przede wszystkim o zabudowania wsi
357
Walewice, folwarku, dworu i o park. Jej obsadę stanowił oddział wy­
dzielony 26 pp, któremu przysłano na pomoc zmotoryzowaną kompanię
cekaem z Głowna. Główne natarcie poszło od północnego wschodu przez
stawy rybne pod dowództwem płka Kowalczewskiego i jego zastępcy,
ppłka Russockiego. Doszło tu do gwałtownych walk na bliską odległość
i spotkań na białą broń. Wprost z północy uderzyły na wieś dalsze szwa­
drony, a przez most w Woli Kalkowej pod dowództwem ppłka Mik-
kego wyszła na Bielawy grupa przeskrzydlająca 15 pułku ułanów 8 8 .
W ciężkich walkach zdobyto najpierw Walewice, a później także
Bielawy. Niemcy ponieśli duże straty: 86 zabitych i 32 wziętych do
niewoli. Zdobycz brygady stanowiło 8 działek ppanc, 17 cekaemów,
9 erkaemów, ponad 100 rowerów oraz wiele broni ręcznej i amunicji.
Własne straty w zabitych i rannych także były duże i wynosiły: 19 ofice­
rów, 16 podoficerów i 62 ułanów. Szczególnie dotkliwe były straty
w kadrze dowódczej. 1 szwadron 17 pułku ułanów stracił wszystkich
oficerów 89 . Ranny był także rtm. Gutowski, lecz do końca dowodził
walką. Działania Polaków były dla przeciwnika całkowitym zaskocze­
niem. Drobniejsze oddziały kawalerii wyłapywały żołnierzy przeciwnika,
którzy w obawie przed szarżą kawalerii ukryli się w bagnach, tonąc
nieraz po szyję w wodzie. Wówczas to po raz pierwszy i zapewne ostatni
przydały się ułanom i strzelcom konnym ich lance 9 0 .
W celu uchwycenia podstaw wyjściowych do dalszego natarcia
gen. Abraham skierował 7 psk płka S. Królickiego z 3 baterią dak na
południowe wyjścia z lasów Psary—Polesie i Władysławów, mając ciągle
na uwadze, że najważniejszym celem terenowym operacji zaczepnej
znad górnej Bzury jest zdobycie Głowna.
W dniu tym gen. Kutrzeba uważał, że walczy jeszcze z oddziałami
30 dywizji niemieckiej. Tymczasem do akcji wchodziły — prócz stwier­
dzonych już 17 dywizji z kierunku Łodzi i 221 od strony Uniejowa
i Poddębic — zaalarmowane oddziały 24 dywizji spod Sochaczewa
i 10 dywizji spod Skierniewic. Już o godzinie 8.15 rano 10 dywizja
niemiecka otrzymała radiowy rozkaz przerwania pościgu za armią
„Łódź" i uderzenia na flankę polskich sił w rejonie Soboty. Uderzenie
to zepchnęło szwadron kolarzy por. Barańskiego w Chruślinie Kościel­
nym i trafiło na tyły Wielkopolskiej Brygady Kawalerii pod Sobotą,
gdzie trwał samotnie na przeprawach szwadron pionierów rtm. Barto­
siaka. Nie zważając na zagrożenie tyłów, gen. Abraham ruszył swoim
7 pułkiem strzelców konnych do natarcia na Głowno. Na północ od
Helenowa doszło do gwałtownego starcia z Niemcami nadciągającymi
z kierunku Głowna, w czasie którego 3 bateria 7 dak por. Korczakow­
skiego dostała się pod ogień ciężkiej broni maszynowej i nie mogąc
358
zjechać z drogi, utraciła wszystkie zaprzęgi. Pod koniec dnia brygada
znalazła się w lesie Psary—Stanisławów, luźno otoczona przez nieprzy­
jaciela.
Była to noc pełna niepokoju. Zewsząd dochodził terkot broni ma­
szynowej i wzmagająca się kanonada dział, a łuny wznieconych przez
Niemców pożarów upiornie oświetlały okolicę. W ciągu tej dramatycz­
nej nocy oddział ochotników z 7 pułku strzelców pod dowództwem
por. Groniowskiego podkradł się pod niemiecką baterię koło Lisewie,
wybił kanonierów i zniszczył granatami działa ".
Generał Knoll był dobrej myśli o swojej grupie, mimo że dowódcy
armii tempo działań wydawało się nazbyt wolne. Wbrew rachubom nie­
miecka 30 dywizja nie dała się całkowicie zaskoczyć i stawiała w wielu
miejscach zacięty opór, ale należało oczekiwać, że na głębszych tyłach
Niemców, w wolnym terenie pójdzie Polakom lżej.
Oddziały polskie uderzały na wroga z wielką determinacją, przecho­
dząc z reguły do walki na białą broń, czego Niemcy nie lubili. W tym
prostym działaniu taktycznym zawarta była największa siła naszego
wojska, wychodziły w nim bowiem na pierwszy plan jego wysokie wa­
lory moralne i wyszkoleniowe. Nieprzyjaciel ponosił duże straty w za­
bitych i rannych; w polskich rękach znalazło się półtora tysiąca jeńców.
Sama tylko 30 dywizja utraciła w czasie od 9 do 14 września 79 oficerów,
250 podoficerów i 1300 szeregowych — zabitych i rannych. Straty Pola­
ków były również duże i w pierwszych dwóch dniach natarcia wynosiły
2000 zabitych i rannych. Szczególnie szybko wykruszyła się niższa kadra
92
dowódcza: dowódcy kompanii i szwadronów, drużyn i plutonów .
Tymczasem z północy nadciągała armia „Pomorze". Przeznaczona
w pierwszej kolejności do współdziałania z armią „Poznań" grupa ope­
racyjna gen. Bołtucia uzupełniła swoje zaopatrzenie w Kutnie i wkra­
czała w obszar operacyjny armii „Poznań". Generał Kutrzeba wyjechał
na powitanie grupy i jeszcze w marszu wyznaczył obu jej dywizjom
zadania bojowe. 16 dywizja pod dowództwem płka dypl. Szyszki-Bohusza
miała opanować Łowicz, a 4 dywizja, płka dypl. Rawicza-Mysłowskie-
go — zdobyć las na południe od Bielaw, aby uwolnić z okrążenia Wiel­
kopolską Brygadę Kawalerii.
Generał Abraham, otrzymawszy wiadomość o bliskiej akcji dywizji
pomorskich, z tym większą energią przystąpił do natarcia na Głowno.
Wspomógł go w tym działaniu gen. Wład, który przysłał batalion 57 pp
pod dowództwem mjra St. Hrycka. Dowódca Wielkopolskiej Brygady
Kawalerii, pozbawiony organicznego batalionu strzelców i odczuwający
dotkliwy brak sił żywych, natychmiast rozkazał mjr. Hryckowi nacierać
z północnego zachodu po obu stronach szosy na Głowno.
359
 11 września to dzień krwi i chwały 7 pułku strzelców konnych, który
pod Zbrożkową Wolą spotkał się z uderzeniem dwóch batalionów pie­
choty nieprzyjaciela, wspartych szczególnie silną artylerią, podczas gdy
przydzielona do pułku 3 bateria konna ciągle stała unieruchomiona pod
ogniem Niemców 9 3 .
W sosnowych zagajnikach, poprzecinanych nielicznymi duktami, w gę­
stych zaroślach odgłosy bliskiej walki mieszają się z okrzykami
wściekłości lub przerażenia. Niepodobieństwem jest ogarnięcie dowo­
dzeniem takiego chaosu. Jednak zarówno dowódca pułku, płk Kró-
licki, jak jego zastępca, mjr Paweł Budzik (obaj polegli nad Bzurą),
pilnie czuwają nad przebiegiem ciężkiego pojedynku swych oddziałów
z przewagą wroga. Tu poprowadzą szwadron do przeciwnatarcia, tu
znowu nakażą trwanie na stanowisku. Szczególnie płk Królicki kieruje
bojem z niezmąconą odwagą i bezprzykładnym spokojem. Gdy ofice­
rowie sztabu proszą, by się chronił, odpowiada:
— Żołnierz musi mieć przykład dowódcy i widzieć jego spokój
w ogniu! 94
W tych krwawych zmaganiach pułk stracił 30% swego stanu, lecz
utrzymał do końca stanowiska.
Równie ciężkie walki rozgrywały się w dniu tym w pasie 14 dywizji.
Nadciągające spod Skierniewic oddziały niemieckiej 10 dywizji coraz
głębiej wchodziły na lewe skrzydło poznańskiej „czternastki" i odcinały
ją od brygady kawalerii, która miała osłaniać jej natarcie na Stryków
i Bratoszewice.
Generał Wład, nie mając rano 11 września łączności z sąsiadami
ani styczności z nieprzyjacielem, nakazał dalszy ruch swych kolumn:
głównej z silną artylerią (dwa dywizjony lekkie i dwa ciężkie) na Plu-
dwiny, Bratoszewice i bocznej — od zachodu na Stryków. Jednak wy­
ruszenie 58 pułku opóźniło się na skutek nieoczekiwanej walki z większą
grupą nieprzyjaciela w lesie Witów. W straży przedniej posuwał się
II batalion mjra Kołyszki, który poprzednio ubezpieczał natarcie na
Piątek. Około godziny 18 osiągnął on Pludwiny. Wtem z lewej strony
padły gęste strzały. Było to zaskoczenie, gdyż z tej właśnie strony miała
się znajdować własna brygada kawalerii.
W ogniu niemieckim skąpała się 5 kompania, poległ jej dowódca,
kpt. Sochacki. Ogniem została przyjęta również 4 kompania, idąca
w schodzie w lewo. Niemcy, rozporządzając oddziałami szybkimi, roz­
poznawali w ugrupowaniu polskim luki, aby następnie skierować tam
uderzenie większych sił. W miarę zapadania ciemności wzmagał się
ogień artylerii. Widoczne było, że na kierunku 14 dywizji rozwija się
wielka jednostka nieprzyjaciela. Ponieważ straty 5 kompanii osiągnęły
360
40% stanu, mjr Kołyszko ściągnął na jej miejsce z odwodu 6 kompanię.
O powadze swego położenia zameldował dowódcy pułku.
— Co robić? — zapytał na ostatek.
— Za wszelką cenę utrzymać stanowiska wyjściowe do dalszego na­
tarcia! — brzmiał rozkaz pułkownika Tomiaka. — I ubezpieczyć lewe
skrzydło dywizji.
Pojedynek artyleryjski trwał całą noc. Niemcy, siedząc na drzewach,
dostrzegli wchodzące za dnia do Mąkolic kolumny artylerii. Były to
dwa dywizjony ciężkie. Rzuty armijne dalekonośnej artylerii niemiec­
kiej ostrzeliwały zarówno pierwsze linie, jak i tyły Polaków. O północy
nawała ogniowa całkowicie rozbiła w Mąkolicach dowództwo i II dy­
wizjon 7 pac oraz 14 dywizjon artylerii ciężkiej. Zginęli w czasie odprawy
dowódca 7 pac, ppłk Tadeusz Bodnar, i dowódca 2 baterii 14 pal,
kpt. Z. Lisowski. W powstałym zamieszaniu artyleria ciężka 14 dywizji
przestała na kilkanaście godzin istnieć 9 5 . W tych warunkach gen. Wład
zdecydował się przejść do obrony, rezygnując na razie z opanowania
Strykowa i Bratoszewic. Jego zachodnia kolumna zajęła Koźle—Ossę,
a III batalion 57 pp mjra J. Kępińskiego wykonał w nocy wypad aż na
Biesiekierz—Warszyce, ale nie napotkawszy nigdzie oddziałów 17 dy­
wizji, wrócił do Kwilina. Na północ zostały wyparte również oddziały
z Koźla i Ossy. Bataliony 58 pp wycofały się w ciągu 12 września do
Woli Mąkolskiej.
W tym czasie (11 września) szosą od północy nacierał na Rogoźno
bez powodzenia III batalion 70 pp, zalegając w celnym ogniu artylerii
nieprzyjacielskiej z kierunku Zgierza. I batalion tego pułku na lewym
skrzydle 17 dywizji walczył ciężko z usadowionym w lesie Gieczno od­
działem szkoły podoficerskiej 30 dywizji, ponosząc w ogniu maszyno­
wym nieprzyjaciela wysokie straty; zginął tu m.in. dowódca batalionu,
mjr Siedlecki.
96
Niestety, wypad batalionu 57 pp z baterią artylerii, który sięgnął aż
po Warszyce na szosie zgierskiej, nie nawiązał współdziałania ani z jed­
nym, ani z drugim batalionem sąsiada. Jedyną formą pomocy było od­
danie kilku serii artyleryjskich na odkryte w nocy stanowisko ogniowe
nieprzyjaciela.
Bój GO gen. Skotnickiego pod Ozorkowem
Krwawe, podobne do obustronnej rzezi, walki rozgorzały na skraj­
nym skrzydle grupy kawalerii gen. Skotnickiego. Dwa pułki Pomor-
361
35. Walki grupy operacyjnej
kawalerii )>en. Grzmota-Sko-
tnickiego pod Ozorkowem 11 i
12 września

skiej Brygady Kawalerii, 8 psk i 2 pułk szwoleżerów rokitniańskich,
w uszczuplonym składzie pod dowództwem płka dypl. W. Jastrzęb­
skiego i ppłka T. Łękawskiego 97 o świcie 11 września ruszyły do na­
tarcia z Parzęczewa w kierunku na Chociszew—Orlą, mając wsparcie
dwóch baterii 11 dywizjonu artylerii konnej pod dowództwem kapita­
nów Muszyńskiego i Gutenbergera (obaj zginęli nad Bzurą).
Początkowo natarcie, obchodząc od południa wzgórze 181 Bibianów,
nie napotkało poważniejszego oporu i posuwało się szybko naprzód.
Dochodząc jednak do Chociszewa, starło się z przeciwuderzeniem Niem­
ców, wspartym ogniem armat przeciwpancernych. Wykonywał je ostatni
odwód 17 dywizji niemieckiej. Przeciwnatarcie to zostało odrzucone
brawurowym atakiem ułanów i ogniem na wprost dwu baterii konnych.
Pomorska Brygada Kawalerii brała swój odwet za klęskę poniesioną
na Pomorzu. Polacy przekraczali już tor kolejowy z Kutna do Łodzi,
wychodząc na tyły sił niemieckich walczących na północ od Ozorkowa.
Szwadron kolarzy 2 pułku szwoleżerów pod dowództwem rtm. Stani­
sława Stryjewskiego wpadł do Orlej, depcąc nieprzyjacielowi po piętach.
Generał Skotnicki tylko na skutek stałych meldunków lotniczych o za­
grożeniu pancernym z kierunków Poddębic i Łodzi nie mógł wprowadzić
do akcji Podolskiej Brygady Kawalerii skoncentrowanej w rejonie
Ignacewa Parzęczewskiego, która ubezpieczała grupę Knolla od Zgierza,
wysyłając jeden ze szwadronów 6 pułku ułanów aż na Łódź!
Niemcy rzucili do przeciwuderzenia wycofany spod Leśmierza od­
dział czołgów. Były to najlepsze niemieckie wozy bojowe, wyproduko­
wane w 1938 roku. Każdy czołg ważył 21 ton, miał 75-milimetrową
armatę i dwa cekaemy oraz rozwijał szybkość do 45 kilometrów na
godzinę. Pięcioosobową załogę chronił pancerz grubości 12—50 m m 9 8 .
Kto mógł się oprzeć sile ognia i sprostać tak grubemu pancerzowi!
Spróbowali tego szwoleżerowie rokitniańscy ze Starogardu. Gdy tylko
kompania zbliżyła się do Orlej, ze wszystkich stron bluznął na nią
ogień wszelkiej broni. Szczególnie duże spustoszenie czyniła zdobyczna
armata niemiecka, sprawnie obsługiwana przez polskich żołnierzy.
— Naprzód!,— wrzeszczał raz po raz dowódca przez radio.
Fontanna ognia tryska z bezpośredniej odległości i z głębi, z prawa
i z lewa. Niemcy, ponosząc straty, koncentrują swój ogień na zdobycz­
nej armacie. Ale gdy udało się im obezwładnić polską obsługę, zza
węgła domu wyskakiwała natychmiast nowa i prowadziła ogień dalej.
W czasie tej walki zginęli dowódcy plutonów: ppór. J. Góttinger
i ppor. J. Antoni Brzozowski". Opór ten zagrodził drogę Niemcom,
zmuszając ich do zawrócenia na podstawy wyjściowe. Droga na Łódź
stała dla grupy kawalerii otworem. 17 dywizjon artylerii ciężkiej i 1 dy-
364
10
wizjon 7 pac ostrzeliwały ogniem dalekim północne wyloty Zgierza °.
Generał Grzmot-Skotnicki orientował się jednak, że nie nadeszła
jeszcze pora do głębokiego zagonu z obejściem Łodzi. Od zachodu za­
rysował się zbyt duży nacisk nieprzyjaciela. Ściągnięty do Parzęczewa
dowódca 7 batalionu strzelców, mjr Szul, zameldował o pojawieniu się
z kierunku Poddębic oddziałów 221 dywizji. Druga kompania batalionu
opóźniała nieprzyjaciela w rejonie Gostkowa. Generał Skotnicki wydał
rozkaz natychmiastowego powrotu całego batalionu i zamknięcia kie­
runku na Łęczycę, sam zaś udał się do sztabu armii „Poznań". Generał
Kutrzeba polecił grupie kawalerii odrzucić Niemców na zachód.
Major Szul przed zmierzchem 11 września zorganizował pod Białą
Górą obronę okrakiem na szosie. Na związanego w ten sposób czołowo
nieprzyjaciela miała uderzyć Podolska Brygada Kawalerii swoim 9 puł­
kiem ułanów ppłka dypl. K. Rudnickiego od południa 1 0 1 , resztą zaś sił
od północy. Była to śmiała koncepcja i wymagała zdecydowania. Major
Szul nie zmrużył oka tej nocy, gdyż dręczyło go ciągle jedno pytanie.
Jak zorganizować obronę wobec wielokrotnej przewagi Niemców? O świ­
cie doszedł do przekonania, że aby wykonać swoje zadanie..., musi sam
uderzyć!
Kiedy rozproszyła się poranna mgła, zapowiadając piękną pogodę,
na Białą Górę spadły jak grom salwy polskiej artylerii: jedna, druga,
trzecia. O godzinie 8 rusza natarcie całego batalionu, wsparte przydzie­
loną do niego na stałe 3 baterią 67 dywizjonu artylerii lekkiej pod do­
wództwem por. Jana Szantyra. Mimo silnego ognia nieprzyjaciela strzelcy
nacierają z brawurą. Szturmem zdobywają Białą Górę, rozbijając 375 pułk
niemiecki, który stracił 200 jeńców, 70 zabitych i wiele sprzętu bojo­
wego, nie licząc dużej liczby rannych. Natarcie 6 i 14 pułku Podolskiej
BK oraz kawalerii dywizyjnej 25 DP od północy na Janków i Krze-
pocin II również odrzuciło nieprzyjaciela na zachód. Szosa Gostków—
102
Łęczyca znalazła się w rękach polskich .
Odbicie Łowicza
Na linii Bzury wchodziła do akcji bojowej grupa operacyjna gen. M. Boł-
tucia. 4 dywizja uderzyła 11 września około godziny 10 swoim 14 puł­
kiem z Soboty na Walewice, podczas gdy gros sił dywizji pod dowódz­
twem płka Niezabitowskiego, przeprawiwszy się mostem i w bród przez
Bzurę w Orłowie, skierowało się na Bielawy. Pułkownik Niezabitowski,
nie chcąc dopuścić do wymknięcia się artylerii przeciwnika, rozkazał
nacierać przy wsparciu jednej tylko baterii. Niemcy stawili jednak za-
365
 cięty opór, zadając Polakom ogniem swej artylerii poważne straty.
Około południa opanowano Bielawy, lecz nieprzyjaciel osadził się naj­
pierw na wschód od tej miejscowości, a następnie w Rulicach.
Niestety i 14 pp, posuwając się wzdłuż grobli na Walewice, po cięż­
kich i mozolnych walkach zaległ w terenie. Wówczas dowódca pułku,
ppłk dypl. W. Brayczewski, zaszedł batalionem ON „Brodnica" przez
stawy rybne od folwarku Przesławice na skrzydło nieprzyjaciela. Wzięta
w dwa ognie grupa niemiecka zaścieliła pole walki dużą liczbą zabitych
i rannych. Z polskiej strony został ciężko ranny ppłk Brayczewski, po
którym dowództwo objął ppłk Bohdan Sołtys 1 0 3 . Nieprzyjaciel trzymał
się jeszcze na reducie Rulice i uległ dopiero z zapadnięciem zmroku pod
zorganizowanym dwustronnym uderzeniem. W ręce polskie wpadła duża
ilość sprzętu bojowego oraz samochodów. Po skończonej walce dywizja
otrzymała zapowiedź oczekującego ją natarcia na Głowno.
Tymczasem 16 dywizja płka Szyszki-Bohusza uderzyła na Łowicz.
Początkowo nieprzyjaciel dość łatwo wycofywał się od m. Zduny ku Bzurze.
Na linii rzeki jego opór stał się zacieklejszy. W ciemnościach nocnych,
przy blasku rakiet i pękających pocisków, rozgorzały w mieście zacięte
walki z broniącymi się uparcie Niemcami. Dopiero wejście odwodów
przesądziło o wyniku walki. 64 pułk piechoty mjra Rewerowskiego po
dwugodzinnej walce wdarł się o godzinie 22 do Łowicza, gdzie wywią­
zało się krwawe starcie na bagnety. Zniszczono w nim prawie doszczęt­
nie dwa bataliony niemieckiego 102 pułku piechoty, przy czym zginął
także dowódca tego pułku. W toku walki zdobyto 100 samochodów
ciężarowych, 4 działa i 6 działek przeciwpancernych oraz kilkanaście
cekaemów. Rozbito także — przy nieznacznych stratach własnych —
4 czołgi i 2 samochody pancerne 1 0 4 .
Reszta jednostek armii „Pomorze", której podporządkowano rów­
nież Poznańską Brygadę Obrony Narodowej płka dypl. S. Siudy, wy­
konywała w tym czasie — jako grupa operacyjna gen. Tokarzewskiego,
dowódcy OK VIII — zadania czynnej osłony obszaru tyłowego od pół­
nocy i zachodu. Szczególnie oddziały 27 dywizji piechoty, zatrzymawszy
natarcie nieprzyjaciela, samorzutnie ruszały w ślad za nim, nie pozwa­
lając mu się zatrzymać nawet na własnych podstawach wyjściowych.
Tak na przykład w walkach obronnych pod Włocławkiem oddziały tej
dywizji same przeszły do natarcia i w pościgu za nieprzyjacielem do­
tarły aż do stanowisk ogniowych jego artylerii , 0 5 . 10 września plutony
przeciwpancerne 22 pułku piechoty pod dowództwem podporucznika
Antoniaka i porucznika Karwowskiego zdobyły w czasie wypadu jeńców
i wiele sprzętu bojowego, w tym trzy armaty przeciwpancerne. W wy­
padzie tym wyróżnił się również st. strz. Stępień, który jako celowniczy
366
cekaemu — mimo odniesionej rany — prowadził ogień osłaniający
wycofywanie się oddziałów wypadowych.
W natarciu nocnym batalion mjra Allingera z 22 pp rozbił nieprzy­
jaciela, który wdarł się w lasy na szosie Pikutkowo—Krzywe Błoto.
Zdobyto czołgi, karabiny maszynowe i baterię haubic 155 mm. Baterii
nie zniszczono ze względu na brak materiału wybuchowego 1 0 6 .
15 bydgoska dywizja piechoty w dniu 11 września odparła rozpo­
znawcze natarcia dwóch dywizji niemieckich pod Śmiłowicami i Szczyt­
nem, w których odznaczyli się ppor. Borsz i strz. Kobylewski, zdoby­
wając na nieprzyjacielu dwa cekaemy.
Znajdująca się w osłonie zachodniej Poznańska Brygada ON roz­
rosła się do 16 batalionów, stanowiąc pod względem liczby bagnetów
równowartość niemalże dwóch dywizji. Jednakże szczupłość artylerii
(8 dział lekkich 67 dal) i niedostateczne wyposażenie w broń maszy­
nową ograniczyły jej użycie do zadań osłonowych, mimo że ożywiał ją
świetny duch bojowy. Na przykład Kaliska Brygada Obrony Narodowej
pod dowództwem ppłka dypl. J. Sabatowskiego zorganizowała udany
wypad na Turek 1 0 \ zagarniając tam niemiecką kolumnę zaopatrze­
niową.
W rejonie Piotrkowa Kujawskiego batalion ON „Oborniki" pod do­
wództwem kpt. Formanowicza rozbił 11 września bandę dywersyjną
nieprzyjaciela, biorąc kilkunastu jeńców, którzy zostali rozstrzelani na
miejscu za rozbój z bronią w ręku 108 . W działaniach batalionu odzna­
czył się szczególnie plut. Bednarski i st. strz. Rymar.
W dniu tym płk Siuda ustalił w rozkazie sposób obrony przeciw­
pancernej. Nakazał on kopanie na każdorazowych pozycjach głębokich
dołów, aby przeczekać w nich moment przejścia czołgów przez stano­
wiska, a następnie podjąć z nimi walkę z bliska. Według tego rozkazu
odwody miały być umieszczane w oparciu o murowane zagrody lub
lasy.
Obrona cywilna Wielkopolski w 1939 roku
Do sztabu armii „Poznań" dochodziły wiadomości, że wokół Kłecka
pod Gnieznem jeszcze 10 września oddziały straży obywatelskiej pro­
wadziły zacięte walki z regularnymi jednostkami niemieckimi, a Niemcy
dopiero 11 września wkroczyli do Gniezna, to jest w tydzień po opusz­
czeniu go przez wojsko polskie. Jeszcze w przeddzień obwożono po
mieście wśród owacji ludności jedną z kompanii wspomnianego już
batalionu ON „Oborniki".
367
 Na Pomorzu i w Poznańskiem żywe były tradycje powstania wielko­
polskiego 1918—1919 roku. W każdym mieście znajdowali się jego we­
terani i oni to' — często przy czynnej pomocy działaczy harcerskich —
organizowali spośród mieszkańców miast straże obywatelskie, straże
porządkowe, a nawet oddziały Obrony Narodowej, jak na przykład
w Kłecku 1 0 9 . Oddziały te, uzbrojone w broń długą lub myśliwską,
a rzadko tylko w broń maszynową, w ryzach trzymały dywersję niemiecką,
a niejednokrotnie podejmowały także walkę z nadciągającymi oddzia­
łami regularnymi wroga. Straże takie powołano w Poznaniu, Inowro­
cławiu, Gnieźnie, Mogilnie, Trzemesznie, Szubinie, Obornikach, Pobie­
dziskach i innych miastach.
Akcja pomocy oddziałom walczącym objęła bez wyjątku całą lud­
ność prastarych dzielnic piastowskich. Przejawiła się ona w zwalczaniu
dywersji i szpiegostwa, strzeżeniu mostów, w ujmowaniu zestrzelonych
lotników i zrzutków spadochronowych. Przykład wysokiej postawy pa­
triotycznej i natychmiastowej gotowości do walki dali mieszkańcy Byd­
goszczy w czasie tak zwanej „krwawej niedzieli bydgoskiej" w dniu
3 września. Ich żywiołowa i powszechna pomoc oddziałom zapasowym
wojska zdławiła groźną dywersję wroga na zapleczu armii „Pomorze"
w tym samym dniu, w którym wybuchła. Po opuszczeniu miasta przez
wojsko pozostała jedynie straż obywatelska pod dowództwem por. rez.
St. Pałaszewskiego u 0 , która utrzymywała w Bydgoszczy porządek do
czasu wkroczenia regularnych oddziałów niemieckich.
Hasłem do wystąpienia straży obywatelskich stała się decyzja opusz­
czenia Wielkopolski przez armię „Poznań", a krwawe wypadki w Byd­
goszczy wzmogły czujność ludności polskiej Poznańskiego i Pomorza.
Od dnia 4 września zawiązywały się straże obywatelskie na linii
miast: Bydgoszcz—Szubin—Inowrocław—Mogilno—Trzemeszno—Gnie­
zno, z wysuniętym ośrodkiem w Kłecku, oraz w szeregu miejscowości
na przedpolu wycofujących się armii „Poznań" i „Pomorze".
Akcja organizacyjna straży obywatelskich przyjęła największe roz­
miary w Gnieźnie i powiecie gnieźnieńskim. Po ewakuacji władz admi­
nistracyjnych prezydentem pierwszej stolicy Polski został ks. dziekan'
Mateusz Zabłocki, uczestnik powstania wielkopolskiego 1918—1919 roku,
kawaler orderu Virtuti Militari. Na komendanta wojskowego Gniezna
powołano kpt. rez. dra Zgaińskiego, a na jego zastępcę por. rez. Ski­
bińskiego " ' . Codziennie — począwszy od 5 września — formowali oni
po kilka kompanii i wysyłali je w miarę gotowości do akcji samoobrony
przed bandami volksdeutschów i do obsadzenia określonych punktów
w terenie wokół Gniezna.
Pierwsze starcie z Niemcami miała straż w Strzelnie. Jeszcze w dniu
368
6 września w Markowicach pod Strzelnem zjawił się patrol niemiecki,
który wzięto za oddział dywersantów. Przeciw temu oddziałowi zorga­
nizowano ze Strzelna wyprawę samochodem ciężarowym, w której wziął
udział pluton wojska i ochotnicy ze straży obywatelskiej. Doszło do
starcia, w wyniku którego zabito 10 Niemców, bez strat własnych.
Akcji organizacyjnej w Gnieźnie towarzyszył wyższy oficer z Pozna­
nia — jako przedstawiciel Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII. Porucz­
nik rezerwy Budzych odkrył na stacji kolejowej wagon karabinów. Przed
stawiającymi się licznie do szeregów obywatelami wyłoniła się sprawa
celowości militarnej straży. Organizatorzy nie taili, że „mają się
bronić".
— Cóż znaczyć może garstka zapaleńców wobec miażdżącej przewagi
wroga? — nurtowała ochotników dręcząca wątpliwość.
— Niemcom rady nie damy — przemówił w Trzemesznie do zebra­
nych zasłużony działacz społeczny, Maciejewski. — A jednak bronić
miasta musimy. W ten bowiem sposób choć na krótki czas zatrzymamy
wroga i umożliwimy naszym wojskom stworzenie linii frontu. Obo­
wiązkiem naszym jest opóźnić marsz wroga! " 2
Z chwilą ustalenia celu znikły wszelkie wątpliwości. Idea walki z na­
jazdem, praktyka opóźniania pochodu wroga w głąb kraju, stanowiły
istotne elementy tradycji żołnierskiej Wielkopolski. Komendant miasta,
Andrzej Marchlewicz, od razu wystąpił w roli dowódcy: wskazał punkty
oporu i wyznaczył ich załogi. Ponieważ brakło broni palnej, zwrócono
się do kowala, obywatela Lubińskiego, aby osadzał kosy na sztorc 1 1 3 .
Trzemeszno, miasto Jana Kilińskiego, z całym zdecydowaniem opie­
rało się najazdowi. Patrole rozpoznawcze stoczyły z niemieckimi ele­
mentami wysuniętymi potyczki we wsiach Kruchowo i Jastrzębowo,
zdobywając samochód i zabijając dwóch oficerów. Największe walki
o Trzemeszno rozgrywały się 11 września we wsi Niewolno tuż pod mia­
stem, gdzie poległo 11 Polaków, przy stracie 2 niemieckich żołnierzy
i volksdeutscha. Ogółem w walkach o Trzemeszno poległo około
50 obrońców U 4 .
Dowódcą straży obywatelskiej w Kłecku został por. rez. Jan Lapis,
burmistrzem ks. M. Koncewicz. Kłecko znajdowało się w pasie dawnej
kolonizacji pruskiej, gdzie 60—80% wsi należało do Niemców. Tradycja
walki o polskość była tu bardzo silna. W czasie powstania wielkopol­
skiego znana była kompania kłeckowska, która w walce z Niemcami
dotarła aż do Wysokiej na Pomorzu, a w roku 1919 wzrosła do sił
batalionu.
Gdy w dniu 8 września wojska niemieckie 208 dywizji podeszły pod
Kłecko, rozpoczęły się działania opóźniające oddziałów wysłanych na
24 — Bitwy polskiego Września, lom 1 369
 zachodnie przedpola. I tu ze straży obywatelskich przekształciły sic one
w ON. W Charbowte StOCZOnO walkę, w której ZlliiZCZOnO samochód
pancerny i zastrzelono niemieckiego oficera, ponosząc również straty
w zabitych i rannych. Z Gniezna przybywały na pomoc oddziały na
Samochodach, .łeden z nich starł się z nieprzyjacielem pod Brzozo-
gajem w drodze do Kłecka, gdzie poległo dziewięciu Polaków. Walki
rozwijały się daleko na przedpolu, aż pod Janowcem i Kiszkowem.
Ostatecznie Niemcy zaatakowali Kłecko manewrem okrążającym od
strony południowo-wschodniej i północnej, poza jeziorami. Odcięci od
Gniezna obrońcy znaleźli się w trudnej sytuacji i walcząc do ostatka
wśród dramatycznych okoliczności ulegli. Ale walki trwały trzy dni! "5
Tymczasem w głównym ośrodku dyspozycyjnym w Gnieźnie wre
nadal praca organizacyjna. W gimnazjum żeńskim przy ulicy Łubień­
skiego i w koszarach 69 pp przy ulicy Chrobrego wciąż formują się kom­
panie z ochotników i nadwyżek mobilizacyjnych. Również uchodźcy
zgłaszają się chętnie do szeregów, aby pomścić doznane krzywdy. Broń
czerpano z magazynów wojskowych i policji, z rekwizycji u Niemców
i ze zrzutów Luftwaffe, które w większości wpadały w ręce oddziałów
polskich.
Począwszy od 7 września do Gniezna napływali ranni ze starć na­
ziemnych. Ochotnicy mieli ciężkie rany, przeważnie postrzałowe w brzuch
lub w plecy — z zasadzek, z drzew i dymników. Dnia 10 września
szpital miejski przy ulicy 3 Maja zapełnił się po brzegi, ranni leżeli
w korytarzach i przejściach. Dużą ich część zabierały rodziny, lżej
ranni nie zgłaszali się do szpitala, lecz wracali na pole walki.
Najcięższą walkę z bandami dywersyjnymi stoczyła obrona Gniezna
w nocy z 9 na 10 września na wzgórzach między Oborą i Działyniem " 6 ,
gdzie głównym punktem oporu był wiadukt kolejowy na szosie Wągro­
wiec—Gniezno. W walkach tych padło kilkunastu obywateli Gniezna,
a wśród nich por. rez. J. Bilski i S. Sojka, jeden z dowódców i organi­
zatorów obrony cywilnej Wielkopolski.
W dniach 9 i 10 września zacięty opór Wehrmachtowi stawili rów­
nież mieszkańcy Mogilna, którego straż obywatelska wynosiła około
300 ochotników. Oddziały straży wyruszyły w dniu 9 września do wsi
Duszna i Niestronna w celu likwidacji uzbrojonych band, poprzedza­
jących niemiecką 208 dywizję. Przez dwa dni odpierano też ataki nie­
mieckie od strony wsi Padniewka Dopiero 11 września Niemcy zdobyli
w regularnej walce miasto " 7 .
Opór na większą skalę przygotowała straż obywatelska Inowro­
cławia, składająca się głównie z harcerzy i członków przysposobienia
wojskowego. W dniu 8 września, po odejściu oddziału wydzielonego 36. O b r o n a Kłecku 8—9 wr/eśniu

370
polskiej 26 dywizji płka dypl. Ajdukiewicza, harcerze i młodzież szkolna ciągającym wrogiem. Ogółem kilkanaście kompanii i pomniejszych od­
broniła miasta przed 337 pułkiem piechoty niemieckiej. Walki trwały działów straży obywatelskich tworzyło w pasie szerokości do 100 kilo­
od godziny 17 do późnego wieczora, a nawet jeszcze w nocy. Szczegól­ metrów od Kruszwicy po Konin strefę przesłonową na linii głównego
nie znany jest zacięty opór braci Benedykcińskich w budynku szkoły oporu armii „Poznań". Strefa ta powstała po zerwaniu styczności z nie­
wydziałowej; do końca prowadzili oni ogień z broni maszynowej. przyjacielem przez 14 poznańską i 17 gnieźnieńską dywizję piechoty.
Niemcy musieli użyć czołgów " 8 . Kompanie straży po wyczerpaniu możliwości walki wycofywały się do
W dniu 10 września ks. Zabłocki postanowił zaprzestać walki, aby oddziałów wojskowych, głównie do batalionów Poznańskiej Brygady
nie narażać na zniszczenie miasta. W tym celu udał się osobiście jako Obrony Narodowej, i dzieliły losy wojska.
parlamentariusz w kierunku Wrześni, gdzie miało już znajdować się Jest znamienne, że zjawisko oporu zbrojnego w tak szerokiej skali
dowództwo 262 dywizji niemieckiej. Niestety, w Żydowie samochód wystąpiło na obszarze Wielkopolski północno-wschodniej, na zapleczu
jego — mimo oznaczenia białą flagą — został obrzucony granatami, bitwy nad Bzurą. Oczywiście wystąpienia te nie mogły ujść płazem
a sam ks. Zabłocki odniósł poważne rany. Ten, brutalny akt pogwałce­ mieszkańcom bohaterskich miast. Niemcy natychmiast po zdobyciu ich
nia podstawowych zasad prowadzenia wojny wywołał wystąpienie od­ rozprawiali się z członkami straży w bestialski sposób, kończąc z re­
działu obrony cywilnej w Żydowie pod dowództwem J. Tyszkiewicza, guły sprawę egzekucją. Z Kłecka, jako ośrodka najbardziej na terenie
w wyniku którego zginęło czterech żołnierzy Wehrmachtu. Grupa mło­ Wielkopolski aktywnego, rozstrzelano 250 mieszkańców. Wszakże bez
dzieży szkolnej pod nieznanym dowództwem w ogóle nie chciała za­ względu na przyszłe wypadki miejscowi Niemcy mieli zawczasu przygo­
przestać walki U 9 . towaną listę 200 osób przeznaczonych do likwidacji 120 . Wystąpienie
W trzydziestu miejscowościach Wielkopolski toczyły się walki z nad- zbrojne powiększyło jedynie ich liczbę. Ks. Zabłocki, ciężko ranny
w czasie prób nawiązania kontaktu z niemieckim dowództwem, został
jeszcze przed wyleczeniem stawiony przed sądem i skazany 17 paździer­
nika na śmierć.
Egzekucji i masakr dokonywano także w miejscowościach Wielko­
polski południowej, choć w tej części kraju wystąpienia ludności pol­
skiej nie przyjęły tak powszechnych rozmiarów, a w wielu miejscowo­
ściach nie było ich wcale; Ta istotna różnica wypływała stąd, że ope­
rujące na tym terenie jednostki polskie (25 kaliska dywizja piechoty
i Wielkopolska Brygada Kawalerii) pozostawały w stałej styczności
z nieprzyjacielem i opuszczane przez nie obszary przechodziły natych­
miast w posiadanie sił Wehrmachtu. Jednak nie zmieniało to w niczym
ich sytuacji. Na przykład w Uniejowie i najbliższej. okolicy rozstrze­
lano ponad 260 osób 1 2 1 — za samo tylko niepowodzenie doznane
w starciu z oddziałami 25 dywizji pod Balinem i Niewieszem oraz z Po­
dolską Brygadą Kawalerii w Uniejowie. Potwierdziła się tutaj okrutna
prawda, że postrach, terror i eksterminacja należały do podstawowych
metod programu militarnego Wehrmachtu. Doznając klęski od pol­
skiego wojska, Niemcy wywierali zemstę na niewinnej ludności. Odno­
sząc natomiast zwycięstwa, rozstrzeliwali mieszkańców dla okazania
swego tryumfu. Z iście prusacką butą i uporem nie uznawali oni prawa
do obrony życia i mienia, żądając od upatrzonej ofiary całkowitej
uległości 122
56. Ks. Mateusz Zabłocki na chwilę przed egzekucją

372 373

Przeciwdziałania niemieckie nad Bzurą
Wydarzenia nad Bzurą głęboko niepokoiły sztab 8 armii niemieckiej
w kwaterze gen. Blaskowitza w Łodzi. Na północnym skrzydle armii,
między Ozorkowem i Łowiczem, na froncie 50 kilometrów, rozwijała
się ofensywa polska, rozbijając coraz nowe jednostki armii. Słabe po­
stępy III korpusu 4 armii z Pomorza i północnej Wielkopolski w naj­
mniejszej mierze nie wywierały wpływu na przebieg walk, które Niemcom
narzuciły grupy uderzeniowe dwóch armii polskich m . Generał Blasko-
witz wydał 10 września do swych jednostek rozkaz pobicia armii „Po­
znań", ale rozkaz ten nie tylko że nie został wykonany, lecz Polacy
bili jego, a on nie miał już sił do łatania coraz większych dziur w swym
froncie 1 2 4 . W tej krytycznej chwili od kilkunastu godzin nie było po­
łączenia z dowództwem grupy w Lublińcu.
Od rana 12 września huk dział przybliżał się do Łodzi od północy
i północnego wschodu. Polacy atakowali Ozorków i Miasto Ogród
Sokolniki, Modlnę i Celestynów. W pewnym momencie załomotało coś
w hallu fabrykanckiego pałacu, w którym mieścił się sztab, otworzyły
się drzwi i adiutant wprowadził słaniającego się na nogach i pokry­
tego potem feldfebla. Na widok generała wyprężył się on i złożył zwycza­
jem niemieckim prawie krzycząc — zwięzły raport. Przyjechał z Gieczna
pod Piątkiem 1 2 5 . 36 godzin walczyli z Polakami w okrążeniu. Ponad
stu padło na polu walki, garstka rannych i kontuzjowanych dostała
się do niewoli. Cały sprzęt zabrali Polacy.
— Jaki oddział?
— Szkoła podoficerska 30 dywizji, panie generale.
— To już resztka tej walecznej dywizji — rzekł Blaskowitz.
Na domiar złego przyszła poufna wiadomość, że bawiący w Skier­
niewicach Hitler wraca do Łodzi, aby osobiście zbadać postępy działań
na tym kierunku. Na dziedzińcu zagrały trąbki sygnałowe, warta do­
wództwa armii ustawiała się pospiesznie pod broń, rozlegał się nerwowy
głos komendy oberfeldfebla. Generał Blaskowitz machnięciem ręki od­
prawił świadka klęski pod Giecznem i spojrzał niepewnie na swego szefa
sztabu, gen. Felbera.
— Czyżby to fuhrer?
Szef sztabu podszedł do okna. Kwatera główna armii mieściła się
w centrum Łodzi, przy ulicy Piotrkowskiej 86, w niemieckim domu
Drasowym.
374
— To dowódca grupy armii „Południe" — zameldował.
Po chwili, trzaskając drzwiami, wszedł gen. Rundstedt ze swym sze­
fem sztabu, gen. Mansteinem, i pocztem najbliższych współpracowników.
— Co się tu dzieje, panie generale? — zwrócił się bez wstępów do
dowódcy 8 armii, nie czekając na jego meldunek.
— Odpieramy ataki przeważających sił nieprzyjaciela.
— Przecież przydzieliłem panu z mego odwodu 213 dywizję rezer­
wową i 545 oddział przeciwpancerny. Rozkazałem także, aby zawróciły
do pańskiej dyspozycji 18 i 19 dywizja piechoty ze składu 10 armii.
— 131 dywizja — dodał Manstein.
— Tak jest — przyznał Blaskowitz — ale żadna z wymienionych
dywizji nie weszła jeszcze do akcji.
— No tak — przyznał generał Rundstedt — 18 i 19 dywizja zostały
zatrzymane w walkach przez resztki armii „Łódź" pod Żyrardowem
i Skierniewicami. Ale już jutro na pewno wejdą do akcji nad Bzurą,
ręczę panu.
— Panie generale — zdecydował się Blaskowitz na odkrycie kart —
chcę być szczery i muszę wyznać, że jakkolwiek na Łowicz i Głowno
kierują się znaczne siły niemieckie, to kierunek Łodzi jest prawie zu­
pełnie odsłonięty. Muszę natychmiast otrzymać wsparcie szybkich jed­
nostek, możliwie spadochronowych.
Rundstedt spojrzał z powagą na podległego sobie dowódcę armii.
— Czemu nie meldował pan o tym wcześniej?
— Przez szereg godzin nie było z panem, panie generale, łączności.
I w niemieckiej machinie wojskowej zdarzały się zgrzyty.
— Co jeszcze mamy do dyspozycji? — Dowódca grupy armii „Połud­
nie" zwrócił się do swego szefa sztabu.
— Dysponujemy tylko pojedynczymi pułkami. Zmotoryzowanym puł­
kiem z 10 armii i 16 pułkiem piechoty powietrznej, który nam przy­
dzielono z odwodu Naczelnego Dowództwa. Inne jednostki mobilizują
126
się jeszcze w głębi Rzeszy . Jeśli przydzielimy te dwa pułki, w odwo­
dzie grupy nie pozostanie nawet kompania.
— Niech nie pozostanie nawet jeden żołnierz — Rundstedt machnął
ręką ze zniecierpliwieniem. — Wszystko, co tylko można, przydzielić
dowódcy 8 armii. Spod Radomia wycofać do Łodzi pułk kawalerii, póź­
niej resztę 3 dywizji lekkiej. Na tamtym terenie jest zbędna: operacje
z resztkami armii „Prusy" zbliżają się do końca. Uderzenie polskie
znad Bzury musi być powstrzymane, ponieważ może spowodować fiasko
operacji pod Warszawą.
— Proszę także, panie generale — dodał Blaskowitz — o skierowa-
375
 nie spod Warszawy korpusu pancernego, aby odtworzyć położenie armii
i przeszkodzić nieprzyjacielowi w przełamaniu się na Łódź.
— Nie! — włączył się do sprawy Manstein. — Dowództwo grupy
armii nie zamierza zawracać pod Łódź korpusu pancernego!
— W takim razie wytworzy się tutaj kryzys o poważnych następ­
stwach — wybuchnął dowódca 8 armii.
Ta paniczna reakcja niemieckich dowódców świadczyła, jak bardzo
uważali oni swoje sukcesy za nietrwałe.
— Choćby nawet najpoważniejszych — odparował nieustępliwie Man­
stein. — Będzie on miał znaczenie lokalne. Gdzie indziej zapadają de­
cyzje o wyniku kampanii w Polsce 1 2 7 .
Między obu generałami wybuchła gwałtowna kłótnia na temat nie
zauważonej armii „Poznań" na północnym skrzydle 8 armii niemieckiej.
Blaskowitz dowodził — zgodnie z rzeczywistością — że został wpro­
wadzony w błąd komunikatem Oberkommando der Wehrmacht, jakoby
armia „Poznań" odeszła już na Warszawę. Manstein zarzucał dowódz­
twu 8 armii zaniedbanie rozpoznania, które należy do podstawowych
obowiązków dowódców wszystkich szczebli.
— Na skutek zaskoczenia pańskiej armii :— kontynuował zarzuty
Manstein — straciliśmy w tej kampanii rzecz podstawową:, tempo dzia­
łania. Nie jest chyba dla pana tajemnicą, że zbliża się termin goto­
wości Francji, a z nią i Anglii. Niech w obecnym stanie państwa za­
chodnie zaatakują nasz front nad Renem, a cała nasza przewaga po­
łożenia i walorów operacyjnych upada... 1 2 8
Manstein, obok Guderiana, był najbardziej zdecydowanym zwolen­
nikiem wojny błyskawicznej i w szybkiej akcji dywizji pancernych wi­
dział jedyną możliwość dla III Rzeszy. Wizja drugiego frontu i wojny
w okrążeniu była dla niego, podobnie jak dla całego sztabu niemiec­
kiego, prawdziwą zmorą.
— Jakiż stąd wniosek praktyczny dla nas, panie generale? — Blasko­
witz trzymał się sprawy swojej armii.
— Nie można wycofywać korpusu pancernego pod Łódź, należy go
kierować pod Łowicz i Sochaczew, aby odciąć nieprzyjaciela od War­
szawy i zamknąć w kotle pod Kutnem. Rozumie pan? Konieczne jest
wytrwanie pańskiej armii.
— Ale jakimi siłami? — Blaskowitz był bliski załamania.
Ostry spór przerwał Rundstedt.
— Dobrze, że panowie wyjaśnili sytuację — rzekł pojednawczo. —
Wysłuchałem pana uważnie — zwrócił się do Blaskowitza. — Zgadzam
się z panem, że obrona pańskiego kierunku jest poważnym zadaniem.
376
Dlatego też rozkazałem zawrócić spod Warszawy 4 dywizję pancerną.
Spod Góry Kalwarii zawrócimy 1 pancerną. Niech jadą nad Bzurę.
I wszystko to — dodał — podporządkowuję panu.
— Panie generale — przemówił w przypływie ufności Blaskowitz —
prosiłbym również o spowodowanie energiczniejszych, działań od pół­
nocy. Co tam robi III korpus generała von Haase? Kiedy II korpus
zacznie forsować Wisłę?
— Trzecia dywizja II korpusu przystępuje do forsowania Wisły
pod Płockiem, aby uderzyć na Polaków jeszcze z jednej strony i zasilić
III korpus. Zresztą wszystkie te związki zostaną podporządkowane panu.
Dostaje pan do dyspozycji 15 wielkich jednostek. Zażądałem też z OKL
silnego wsparcia lotniczego nad Bzurą. Jeśli trzeba będzie, otrzyma
pan dalsze, ale uderzenie polskie musi być zatrzymane! Rozumie pan? 1 2 9
— Tak jest.
— Zostanie pan dowódcą blisko trzeciej części sił działających w tym
kraju. Myślę, że powinno to panu wystarczyć. Chyba nie będę musiał
osobiście obejmować dowództwa w bitwie nad Bzurą?
Pogróżka ta, która notabene miała stać się niebawem faktem, długo
w nocy dręczyła dowódcę 8 armii. Nazajutrz przyjeżdżał Hitler, a jego
wojska znajdowały się w defensywie. Oby tylko skutecznej! Pod wieczór
doręczono jeszcze do sztabu meldunek o zdobyciu przez Polaków
Modlny i Miasta Ogrodu Sokolniki, później o walkach na stacji Ozor­
ków. Tak więc odcięcie 17 niemieckiej dywizji stawało się faktem do­
konanym. W tych warunkach wydany przez Blaskowitza rozkaz opera­
cyjny był w swych zamierzeniach znacznie skromniejszy niż rozkaz
sprzed dwóch dni. Tylko siły cofnięte z frontu Wisły miały posuwać
się ofensywnie, ale jedynie do linii Bzury. Reszta armii otrzymywała
zadanie zorganizowania się obronnego na bezpośrednich przedpolach
Łodzi. Ozorków miał być w nocy opuszczony, ewentualnie z przebi­
uo
ciem się przez polskie stanowiska, oskrzydlające miasto od południa .
Dla zachowania akcentu siły III korpusowi nakazano nacierać ostro
od północy na Kutno i Łowicz. II korpus miał forsować Wisłę pod
Płockiem, aby wywrzeć na armię „Pomorze" nacisk jeszcze z jednej
strony.
Wszystko, co było w Łodzi pod ręką, wysyłano do walki.
377
W sztabach armii „Poznań" i „Warszawa".
Decyzja generała Rómmla uderzenia na wschód
Podczas gdy wojska dwóch armii polskich krwawiły w trudnym, lecz
zwycięskim boju nad Bzurą, dowództwo grupy armii w Głogowcu ugi­
nało się pod ciężarem trudnych prac organizacyjnych, aby zapewnić
powodzenie toczącej się operacji. Generał Kutrzeba otrzymał 11 września
zagadkową depeszę Naczelnego Dowództwa, której treści nie mógł
zrozumieć.
— Widocznie wywiad niemiecki stroi sobie z nas żarty — odłożył
depeszę — dla utrudnienia nam dowodzenia.
— Nie, to nie żarty, panie generale — zameldował szef sztabu,
pułkownik dypl. Lityński.
— Jakże nie żarty? Maszerować na obiad do Wierzbickiego. Cóż to
za obiad i kto to ów Wierzbicki? m
— To znana restauracja w Radomiu.
— Czyli że Naczelne Dowództwo ustala nam nowy kierunek operacji:
Radom. Niech pan sprawdzi. Ile kilometrów od nas?
— Sto pięćdziesiąt, panie generale.
— Bagatela.
Było rzeczą niewątpliwie pochlebną, że Naczelne Dowództwo tak
wysoko oceniało możliwości zaczepne armii „Poznań", ale bardziej by
się jej przydała realna pomoc. Tymczasem gen. Kutrzeba oprócz zgody
marsz. Śmigłego-Rydza na operację nie otrzymał na razie nic: ani
żądanej eskadry lotnictwa myśliwskiego, ani brygady kawalerii Andersa,
ani podporządkowania czy choćby wiadomości o armii „Łódź". Po
jakimś czasie zameldował się znowu oficer szyfrowy.
— „Wyścigowiec" dostał rozkaz współdziałania z nami 132 .
— Domyślam się, że „Wyścigowiec" to Anders, ale gdzież on?
— Tego na razie nie wiemy.
Oficer sztabowy nie odmeldowywał się.
— Ma pan jeszcze coś? — zapytał generał.
— Tak jest, panie generale, ale tej depeszy nikt z nas nie ro­
zumie.
— Jak brzmi?
— Pan z wąsikami będzie tam, gdzie ja poluję.
— Pan z wąsikami to generał Rómmel, dowódca armii „Łódź" —
wyjaśnił Kutrzeba. — Ale cóż, na Boga, znaczy ten passus z polowa­
niem?
Tu generał podniósł głos: — Proszę nadać radiogram: „Władysław
378
Konny do mnie nie przybył. Gdzie by nie był, jeszcze czas, aby się przy­
witał. Skierujcie go. Tadeusz".
Rankiem dnia 12 września przyjechał na wezwanie Kutrzeby gen. Bor-
tnowski. Był on przewidziany przez dowódcę grupy armii do dalszego
kierowania działaniem ofensywnym na Stryków i Głowno. Generał
Kutrzeba znał Bortnowskiego i oczekiwał, że potrafi on tchnąć nowego
ducha w operację, tym bardziej że dołączała do niej grupa operacyjna
gen. Bołtucia ze składu armii „Pomorze". Na czas natarcia na Stryków
i Głowno zgrupowanie sześciu wielkich jednostek otrzymywało nazwę:
„Armia Bortnowskiego" l 3 3 .
— Chcę mieć swobodniejszą głowę, aby ogarnąć całość położenia —
uzasadniał swoją decyzję Kutrzeba. — Jest sprawa osłony obszaru ope­
racyjnego od północy i zachodu, jest kierunek Sochaczewa — dotych­
czas dla mnie niejasny. A najważniejsze to sprawa nawiązania współ­
pracy operacyjnej z armią „Łódź", z obroną Warszawy i złapanie nie­
uchwytnej wciąż brygady Andersa... Oto splot zagadnień, których wła­
ściwe rozwiązanie może nam przynieść duże korzyści.
— Rozumiem — przyznał gen. Bortnowski.
Nie wysuwając żadnych zastrzeżeń co do otrzymanego zadania, od­
jechał w teren do podporządkowanych sobie oddziałów.
Dowództwo grupy armii „Poznań—Pomorze" przystąpiło do dal­
szych swych zadań.
— Każdy generał na świecie wie — Kutrzeba zwrócił się do swego
szefa sztabu — że do bitwy należy zbierać siły. Tymczasem my, tocząc
już czwarty dzień bitwę z poważnym przeciwnikiem, nie otrzymaliśmy
ani jednego żołnierza, ani jednego pocisku 1H.
— Nadałem depeszę — meldował płk Lityński — z prośbą o przy­
słanie amunicji do dział przeciwlotniczych oraz materiałów opatrunko­
wych: jedno i drugie jest na wyczerpaniu. Oszczędzamy amunicję arty­
leryjską do maksimum, ale zmniejsza to skuteczność ognia artylerii
i kosztuje więcej krwi piechotę. Jeśli chodzi o środki opatrunkowe,
jesteśmy w katastrofalnym położeniu. Szef sanitarny armii melduje dużą
śmiertelność wśród rannych z powodu zakażenia. Niektóre zabiegi już
obecnie wykonuje się bez środków znieczulających.
Skurcz bólu ściągnął twarz dowódcy grupy armii. Wobec śmierci
był, niestety, bezsilny. Czy przynajmniej poradzi sobie z żywymi?
Generał Kutrzeba nie poprzestawał jedynie na iskrowych wezwa­
niach pomocy. Korzystając z istniejącej jeszcze możliwości przedostania
379
 się do Warszawy, polecił szefowi sztabu wysłać oficera z rozkazem do
gen. Andersa i meldunkiem sytuacyjnym do armii „Warszawa".
— Otrzymuje pan dwa zadania — mówił szef sztabu do kapitana
Majewskiego jako kuriera armii „Poznań". — Wręczyć generałowi Ander­
sowi rozkaz do uderzenia Nowogródzką Brygadą Kawalerii od wschodu
na Łowicz i przedstawić w dowództwie armii „Warszawa" nasze poło­
żenie 135 ; umożliwi to załodze stolicy jak najskuteczniejsze działanie na
naszą korzyść. Czy ma pan pytania?
— Gdzie szukać generała Andersa?
— Na obszarze Puszczy Kampinoskiej. Będzie to po drodze, gdyż
przez Błonie już się pan nie przedostanie do Warszawy. Nie potrze­
buję chyba zaznaczać, że od szybkości pańskiego działania zależy zwy­
cięstwo i los armii.
— Rozumiem, panie pułkowniku.
W taki sposób rozpoczęła się 11 września o godz. 16 podróż kpt. Ma­
jewskiego po drogach i bezdrożach obszaru tyłowego. Z kierunku Ło­
wicza dochodziła gwałtowna kanonada, musiał więc jechać z Kutna
przez Sanniki. Jakby na przekór jego pośpiechowi drogami ruszyły
tłumy uciekinierów, wśród których więznął ze swym samochodem na
długie kwadranse. Na dobitek w ośrodku taborowym w Lipnie zakoń­
czono przed kilku dniami mobilizację 20 kolumn taborowych, które
przeszedłszy most we Włocławku, zatarasowały wszystkie drogi mro­
wiem nieruchawych wozów chłopskich 1 3 6 . W sztabie armii „Pomorze"
rodziły się obawy, że obszar tyłowy zostanie całkowicie sparaliżowany
dla poruszeń wojska. Już teraz oddziały były zmuszone torować sobie
drogę dobytymi szablami. Prócz tego na skutek paniki jeszcze 8 września
wysadzono na północ od Bzury wszystkie mostki, co dodatkowo utrud­
niało sprawność ruchu.
W kierunku Sochaczewa i dolnej Bzury maszerowały pospiesznie
zorganizowane grupy płka dypl. S. Świtalskiego i ppłka dypl. J. Mali­
szewskiego. Na szczęście nad rzeką było już rozpoznanie saperskie armii
„Pomorze". Podpułkownik Strumiński wykonał 11 września o świcie
natarcie 48 baonem saperów oraz batalionem marszowym i opanował
teren aż po stację kolejową. Polacy odebrali tu cenną zdobycz w postaci
trzech pociągów żywności, 10 cystern benzyny, a także dużej ilości gra­
natów ręcznych 1 3 7 .
W Sochaczewie kpt. Majewski dowiedział się, że w Błoniu są Niemcy.
Ale masy taborów, nie zważając na nic, pchały się dalej. Kurier armii
„Poznań" musiał skręcić na Kampinos. Po wielu tarapatach znalazł
się wreszcie w Puszczy Kampinoskiej. Niestety, brygady tu już nie było.
Ze sprzecznych informacji dowiedział się, że przeprawiła się na wschód
380
przez Wisłę. Wypadło jechać dalej, choć w chłodnicy zagotowała się
woda.
I tutaj drogi były zapchane taborami i uciekinierami. Wydawało
się, że kto tylko mógł, wychodził na rozstaje, aby szukać na nich
śmierci od bomb i nagłych napadów broni pancernej. Na drogach w re­
jonie Garwolina powstało nieopisane kłębowisko wszelkich kolumn i po­
jazdów. Nie było żadnej regulacji ruchu ani informacji. Tabory posłu­
giwały się własnym systemem informacji i stosowały własną taktykę
walki. Na wiadomość, że Niemcy osiągnęli Siedlce, wszystko ruszyło
ławą przez drogi i pola na południe. W Żelechowie kapitan przeżył
napad broni pancernej nieprzyjaciela. Całe szczęście, że dowódca od­
działu, przy którym się znalazł, nie speszył się, opanował szok oddziału,
zatarasował drogę i przyjął walkę. Był to por. Emil Rozsywacz z Po­
morskiej Brygady Kawalerii. W rezultacie jego łupem stały się trzy
samochody pancerne i dwa motocykle. Reszta wycofała się 1 3 8 .
Nowogródzka Brygada Kawalerii stała w Wiązowni. Gdy kpt. Ma­
jewski odnalazł gen. Andersa i wręczył mu rozkaz gen. Kutrzeby, ten
uciął krótko sprawę:
— Nie podlegam armii „Poznań" 139 .
W czasie gdy armie „Poznań" i „Pomorze" prowadziły nad Bzurą
walki ofensywne, nastąpiły poważne zmiany w obszarze Warszawy,
a szczególnie w położeniu i organizacji armii „Łódź". Armia ta pod
dowództwem gen. Wiktora Thommee znajdowała się jeszcze na połud­
niowych przedpolach stolicy pod Żyrardowem. Szef sztabu gen. Thom­
mee, ppłk dypl. M. Wilczewski, przywiózł już 8 września do Warszawy
wiadomość o armii i stanach jej dywizji. Były nadspodziewanie wysokie.
Generałowi Thommee udało się wśród ciężkich walk zebrać na zachód
od Skierniewic łącznie w czterech dywizjach piechoty (2, 10, 28 i 30)
oraz dwóch brygadach kawalerii (Wołyńska i Kresowa) 23 bataliony
piechoty, 27 szwadronów kawalerii i 159 dział, w tym 30 ciężkich.
Szczególnie zdumiewający był pełny stan 58 dział w 30 dywizji gen. Leo­
polda Cehaka, który odbył najdalszą drogę z południowego skrzydła
armii pod Działoszynem. Również 2 dywizja Legionów prowadziła
38 dział. Obie te wielkie jednostki posiadały prawie wszystkie swe ba­
taliony, choć w stanach uszczuplonych do połowy. Pełny stan szwadro­
l40
nów zachowała również Wołyńska Brygada Kawalerii .
Wprawdzie siły te szybko topniały w ciężkich walkach z 18 i 19 dy­
wizją piechoty oraz z wkopanymi do obrony pod Mszczonowem czoł-
381
 gami 1 dywizji pancernej, ale nadal stanowić mogły poważny czynnik
operacyjny na tyłach niemieckich. Niestety, ze składu armii gen. Thommee
odeszła najpierw cała kawaleria, później 31 pp 10 dywizji gen. Dindorfa-
-Ankowicza. Już 10 września znalazły się one częściowo na prawym
brzegu Wisły. A co najgorsze, gen. Thommee nie wiedział, iż ma współ­
działać z armią gen. Kutrzeby.
Armia „Warszawa", zajmując centralne położenie w oparciu o silne
ośrodki stolicy i Modlina oraz posiadając łączność z Naczelnym Do­
wództwem, mogła wywrzeć niemały wpływ na przebieg działań w obsza­
rze Warszawy. Niestety, gen. Rómmel, dowódca tej armii, ujemnie
oceniał ofensywę nad Bzurą; uważał, że armie „Poznań" i „Pomorze"
powinny — nie wdając się w żadne walki — jak najprędzej maszerować
na Wisłę 141 . Cała jego uwaga skupiała się na prawym brzegu Wisły,
gdzie armia „Modlin" gen. Przedrzymirskiego opuszczała w tym czasie
linię Bugo—Narwi. Generał Rómmel, zdopingowany efektami ofensywy
nad Bzurą, postanowił zorganizować działanie zaczepne na prawym
brzegu, aby odzyskać linię Bugu. Impuls do tego dali mu dwaj dowódcy
brygad kawalerii: Wołyńskiej i Kresowej, którzy zameldowali się u niego
9 września w Warszawie Z tą chwilą powstała bowiem koncepcja utwo­
rzenia pod dowództwem gen. Andersa silnej grupy kawalerii i uderzenia
nią w kierunku Kałuszyna, na skrzydło napierających ku południowi
jednostek 3 armii nieprzyjaciela 1 4 2 ..
Kapitan Majewski dowiedział się w Wiązowni tylko o tej jednej
sprawie. Poprosił w sztabie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii o nada­
nie do armii „Poznań" radiogramu o zmienionej sytuacji, sam zaś udał
się do Warszawy, aby szukać pomocy wśród załogi stolicy. Do Warszawy
zdołał dotrzeć dopiero pod wieczór. W ciemnościach nocnych słychać
było, jak w różnych kierunkach maszerowały z grzechotem podkutych
butów na bruku oddziały wojska. Było już późno, zanim poprzez zasieki
i barykady, po stokroć opowiadając się czujkom i strażom wewnętrz­
nym, dotarł wreszcie do sztabu na Rakowieckiej. Tutaj właśnie tej nocy
rozważano sprawę działań w kierunku na wschód czy na zachód, choć
już decyzja uderzenia na Kałuszyn została powzięta. Jednak i w sztabie
armii gen. Rómmla, i w sztabie obrony Warszawy gen. Czumy wielu
oficerów domagało się akcji ofensywnej na korzyść gen. Kutrzeby.
Najgorętszym zwolennikiem tej idei był ppłk dypl. Stefan Koeb ze
sztabu Czumy.
— Historia nam tego nigdy nie zapomni, żeśmy nie poszli na huk
dział! — powtarzał on przy każdej sposobności .
143
Właśnie wzmagająca się kanonada pod Łowiczem ożywiła te nastroje,
a zjawienie się kuriera armii „Poznań" znowu postawiło sprawę pomocy
382
na porządku dziennym. Przy wtórze dochodzących z oddali odgłosów
artylerii zebrała się o północy w podziemiach na Rakowieckiej narada
sztabowców, której przewodniczył płk dypl. Aleksander Pragłowski.
Z gorącym apelem pomocy wystąpił mjr dypl. Zygmunt Jarski, który
zapoznał się z sytuacją nad Bzurą w ftsjmowie z kpt. Majewskim.
— Na zachód od Warszawy toczy się bitwa — przemawiał z zapa­
łem. — Armie generałów Kutrzeby i Bortnowskiego dążą ku nam. Sta­
nowią one jedną czwartą wszystkich sił polskich. Nieprzyjaciel wyraźnie
zwrócił się przeciwko nim, osłaniając się od strony Warszawy jedynie
słabą cząstką swych sił. Tę osłonę nieprzyjaciela należy atakować
z obszaru Warszawy i Modlina, aby stworzyć mu w bitwie trudności,
odciągnąć część sił ku nam i nie dopuścić, by wzmacniał on dalej swój
główny wysiłek w kierunku armii „Poznań" i „Pomorze" l 4 4 .
Pułkownik Pragłowski odpowiedział ze spokojem człowieka, do
którego należy ostatnie słowo; zostało ono już zresztą powiedziane.
— Jest to może racja z punktu widzenia operacyjnego, ale my mu­
simy patrzeć strategicznie. Naczelny Wódz musi mieć możność zorga­
nizowania sił do dalszej obrony, a siły te mogą być zebrane tylko pod
osłoną bronionych linii Wisły i Bugu. Dlatego zatrzymanie armii
„Modlin" i odzyskanie linii Bugu jest dla Naczelnego Wodza nierównie
ważniejsze niż działanie na korzyść armii zachodnich. Tam tylko bitwa,
tutaj — decydują się sprawy wojny.
Major Jarski zaprzeczył żywo wywodom pułkownika. W tej chwili
bowiem sytuacja na rozkaz Naczelnego Dowództwa uległa zmianie.
Zrezygnowało ono z obrony Wisły i Bugu, a dążyło do ściągnięcia sił
na południe.
— Armię „Modlin" — rzekł mjr Jarski — ściąga w tył rozkaz Na­
czelnego Wodza i armia ta odchodzi z linii Bugu. Nie ma więc danych,
aby sądzić, że dokona ona zwrotu zaczepnego z powrotem na Bug. Na­
tomiast pomoc nasza może się okazać skuteczna dla armii „Poznań"
i „Pomorze" 145 . Są to silne armie, jedyne dotąd nie pobite. Mamy za
mało sił, by odmienić sytuację na wschód od Wisły, lecz zupełnie ich
wystarczy, by pokusić się o zaważenie na losach bitwy nad Bzurą,
bitwy, w której poważne siły polskie dążą w ofensywie ku nam. Nawet
losy Wisły, a może i Bugu, rozstrzygają się w tej chwili w obszarze na
zachód, a nie na wschód od Wisły. A gdy armie zachodnie dojdą do nas
nie pobite, powstaną nowe możliwości...
— A jakie siły pan widzi do wykonania uderzenia na zachodzie?
— Jest ciągle możliwe użycie brygady Andersa. Można wyciągnąć
z obrony Warszawy grupę batalionów, jest do dyspozycji 8 dywizja
z obrony Modlina...
383
 — To znaczy, że pan żąda zaangażowania na zachodzie wszystkich
nie związanych sił armii.
146
— Tak jest — stwierdził major Jarski .
Gorącego orędownika pomocy gen. Kutrzebie poparli mjr dypl. Ste­
fan Pronaszko i kpt. dypl. Józef Kołodziejski.
Tymczasem ze sztabu armii „Poznań" napływały bez przerwy we­
zwania do udzielenia pomocy. „Proszę pana z wąsikami o wiązanie
nieprzyjaciela" — depeszował gen. Kutrzeba w dniu dyskusji sztabowej
w podziemiach na Rakowieckiej 1 4 7 . „Partyzant-zagończyk potrzebny
bez względu na termin przybycia do nas" — brzmiał radiogram w dniu
następnym.
Wprawdzie słowo „zagończyk" zostało w radiogramie zamienione
słowem „zakładnik", ale wszyscy dostatecznie dobrze wiedzieli, że chodzi
o brygadę Andersa.
Jednakże sztab armii „Warszawa" był zdecydowany wykonać ope­
rację zaczepną na wschodnim brzegu Wisły. Niechęć gen. Rómmla do
wiązania się na zachodzie znajdowała podstawę w instrukcji marsz. Śmi­
głego-Rydza, by „nie angażował się zbytnio zaczepnie na zachodnim
brzegu Wisły, lecz starał się przyprowadzić jak największą ilość wojska
wzdłuż Wisły na Lublin i Lwów" 1 4 8 .
W dniu 12 września został wydany Ogólny rozkaz operacyjny do­
wódcy armii „ Warszawa" do natarcia z obszaru stolicy na Węgrów:
„I. Położenie
W obszarze Łowicza wielka bitwa. Nieprzyjaciel ściąga tam siły
swe z rejonu Warszawy. Z drugiej strony nieprzyjaciel, który przekro­
czył rz. Bug, spycha armię gen. Przedrzymirskiego na południe i zagraża
pośrednio obszarowi Warszawy...
II. Zamiar
O świcie 13 września chcę uderzyć wszystkimi siłami, które mogę
uruchomić, z obszaru Warszawy zbieżnie w ogólnym kierunku na Wę­
grów, by odciążyć armię gen. Przedrzymirskiego i uczynić ją zdolną do
podjęcia działań zaczepnych. Końcowym celem tego działania byłoby
zbicie Niemców i zepchnięcie ich poza rz. Bug.
III. Zadania wielkich jednostek
Grupa gen. Zulaufa uderzy o świcie 13 września po osi Radzymin—
Tłuszcz. Wykorzystanie na m. Korytnica zabezpieczy lewe skrzydło na
odcinku Zegrza, dla zabezpieczenia tyłów tego działania ściągnę część
sił OW »Modlin« do obszaru leśnego Jabłonna.
Grupa operacyjna kawalerii gen. Andersa uderzy o świcie 13 września
w ogólnym kierunku na Kałuszyn, skąd nawiąże łączność z armią
gen. Przedrzymirskiego i kontynuuje natarcie zależnie od warunków,
384
jakie się wytworzą. Dla zabezpieczenia odcinka rz. Wisła i obszaru
Garwolina pozostawi gen. Anders zgrupowanie płka dypl. Grobickiego
oraz zawiązki 10 DP w dotychczasowym rejonie. Wszystkie inne siły
użyje Anders do natarcia, któremu obiecuje się powodzenie, o ile
będzie prowadzone na wąskim pasie i bardzo zdecydowanie.
IV. Równocześnie proszę Naczelnego Wodza, by armia gen. Przedrzy­
mirskiego i grupa gen. Młota-Fijałkowskiego, która jest na płn. rz. Bug,
uderzyły zbieżnie na Małkinię.
V. Akcja ta wykonana w ciężkich dla kraju chwilach ma także na
celu odkorkowanie Warszawy i winna być prowadzona z całkowitym
zdecydowaniem...
Dowódca Armii »Warszawa«
J. Rómmel, gen. dyw." 1 4 9
Tak więc w planach gen. Rómmla, w trójkącie Tłuszcz—Kałuszyn—
Małkinia, którego każdy bok wynosił ponad 40—50 kilometrów, a punk­
tem centralnym był Węgrów, miała się rozegrać wielka bitwa z zada­
niem „zbicia" Niemców i wyrzucenia ich za dolny Bug. Bitwa ta to
jakby powtórzenie bitwy nad Bzurą, której centrum pod Węgrowem
miało znajdować się w takiej samej odległości od Warszawy, jak Łowicz
nad Bzurą, tyle że w symetrycznym kierunku wschodnim.
Jednak tylko do tego sprowadzało się podobieństwo planowanych
działań do trwającej od czterech dni bitwy nad Bzurą. Obszar zamie­
rzonej operacji na wschód od Wisły niczym nie przypominał hermetycz­
nie zamkniętego na północ od Bzury obszaru tyłowego armii „Poznań"
i „Pomorze", gdzie można było zachować między oddziałami łączność,
podtrzymywać zaopatrzenie, a przede wszystkim zapewnić im elemen­
tarne bezpieczeństwo. W przeciwieństwie do tego ani armia „Modlin",
ani grupy operacyjne „Narew" i „Wyszków" nie tylko nie miały tego
wszystkiego, ale same nie tworzyły zwartych całości. Co więcej, w do­
tychczasowych niepomyślnych działaniach zostały porozrywane wielkie
jednostki i pułki, a* proces atomizacji oddziałów posunął się już daleko.
Jakże można było takie siły powoływać do wspólnego działania, uzgodnić
miejsce i czas?
Generał Rómmel szukał pod tym względem pomocy w Naczelnym
Dowództwie. Ale przecież i ono nie znało położenia tych jednostek
i nie miało z nimi łączności, a po wtóre cała zainicjowana przez do­
wódcę armii „Warszawa" akcja nie leżała w jego zamierzeniach. W tym
czasie już nie o utrzymanie linii Bugu chodziło Śmigłemu-Rydzowi, lecz
25 — Bitwy polskiego Września, tom I 385
o ściągnięcie jak największej ilości sił na południe, na nową linię oporu,
która miała ostatecznie przebiegać linią Dniestru.
Wbrew tym wszystkim zastrzeżeniom sztab armii „Warszawa" był
dobrej myśli o zamierzonym działaniu.
— Teraz pokażemy, jak się wojuje — rzekł tryumfalnie płk Pra-
głowski w przeddzień natarcia 15°.
— A co wyślemy na pomoc generałowi Kutrzebie? — zapytał tym
razem kpt. dypl. Józef Kołodziejski.
— Ósmą dywizję piechoty — odparł Pragłowski. — Będzie „demon­
strować" na Sochaczew.
W sztabie zapadło przykre milczenie. Była to bowiem, dywizja, która
uległa panice pod Mławą i użycie jej w działaniach zaczepnych nasuwało
wątpliwości.
— Po co zresztą Kutrzebie pomoc? — przerwał ciszę Pragłowski. —
Ma cztery dywizje, niech jedną wysunie naprzód, dwie po bokach, jedną
osłoni się od tyłu — i na pewno przejdzie. Powiedzcie, że ja mu tak
radzę.
Obecny na odprawie ppłk dypl. Leopold Okulicki, jako przedsta­
wiciel Naczelnego Dowództwa przy armii „Warszawa", zdecydował się
wysłać do szefa Sztabu Głównego we Włodzimierzu Wołyńskim meldu­
nek, w którym zarzucał gen. Rómmlowi, że dąży konsekwentnie do
tego, „aby swoich towarzyszy, generała Kutrzebę i Bortnowskiego, po­
stawić w najgorszych warunkach" l M . Niestety, meldunek ten nie wy­
warł żadnego wpływu na bieg wypadków, gdyż do Naczelnego Dowódz­
twa dotarł dopiero 16 września, gdy było ono już w Kołomyi, następ­
nego zaś dnia gotowało się do przekroczenia granicy rumuńskiej.
Naczelne Dowództwo w istocie wycofało się już dawno z aktualnie
prowadzonych walk frontowych, a zapatrzone było w koncepcję działań,
152
które miały dopiero nastąpić . Dowodziło ono nie tyle walką sił
zbrojnych, co ewakuacją i odwrotem wojsk. W tym oświetleniu intencje
jego lepiej realizował ten, kto się jak najspieszniej cofał, niż ten, kto
się bił. Stosownie do decyzji Śmigłego-Rydza także grupa kawalerii
gen. Andersa miała wycofać się do jego odwodu już 11 września; zgodę
na jej użycie do natarcia wyraził on w wyniku presji gen. Rómmla.
W rezultacie w dniach od 11 —13 września na wschód od Wisły i północ
od Bugu rozegrały się trzy odrębne akcje, przedzielone od siebie prze­
strzenią i czasem oraz całkowitym brakiem powiązania operacyjnego,
a nawet wzajemnym brakiem wiadomości o sobie.
386
Drugi „zwrot zaczepny" nad Narwią
Zamiar gen. Rómmla „zbicia" Niemców na południe od Bugu w rejonie
Węgrowa przewidywał uderzenie od północy grupy „Narew" w kierunku
na Małkinię. Jaka była faktyczna sytuacja tej grupy?
Trzon jej — 18 dywizja piechoty płka dypl. S. Kosseckiego — był
ciągle jeszcze rozmieszczony obronnie w łuku Narwi, między Łomżą,
Nowogrodem i Ostrołęką. Dywizja ta, nie bacząc na odbywające się
na jej zapleczu przesunięcia w związku z niedoszłym uderzeniem pod
Różanem (później Pułtuskiem), trzymała przygotowywane od lata po­
zycje. Z dwóch brygad kawalerii Suwalska była przez szereg dni w poza-
frontowym marszu spod Augustowa i dopiero 8 września stanęła w re­
jonie na wschód od Zambrowa, Podlaska zaś po swojej akcji zaczepnej
na terenie Prus Wschodnich pod Białą w dniach 5 i 6 września „odpo­
czywała" w rejonie Stawisk, a dopiero w nocy z 6 na 7 września prze­
szła pod Łomżą i Nowogrodem na południowy brzeg Narwi i stanęła
w rejonie Nadborów (znów na odpoczynek dzienno-nocny). Tak więc
obie te „szybkie" jednostki grupy nie wzięły żadnego udziału w wal­
kach nad Narwią i faktycznie przez osiem dni wojny nie były we
właściwej bitwie. Naczelne Dowództwo w depeszy radiowej z 7 września
wzywało je pod Małkinię, w dwa dni później szukali dwu „nieuchwyt­
nych brygad na wschodzie" 1 5 3 generałowie Rómmel i Przedrzymirski
dla wsparcia wschodniego skrzydła grupy gen. Kowalskiego na Bugu —
ale bezskutecznie.
Cóż na to dowódca SGO „Narew", gen. Młot-Fijałkowski? Otóż
generał ten, znany z okresu przedwojennego ze swej fantazji, ale i z wy­
sokich wymagań wobec podwładnych, od chwili wybuchu wojny pozo­
stawał w odrętwieniu. W najwyższym stopniu oddany Rydzowi-Smi-
głemu, czekał na wielkie decyzje, które jednak nie nadchodziły 1 5 4 .
Zamiast tego przeżył on już gorycz niepowodzeń pod Myszyńcem
w pierwszych dniach wojny, później chaos rozkazodawczy towarzy­
szący „zwrotowi zaczepnemu" pod Pułtuskiem, który go pozbawiał
większości sił (33 DPrez, części 18 DP i 3 psk), a wreszcie ścinającą
z nóg katastrofę 33 i 41 DPrez w nocy z 6 na 7 września na skutek
napadu ogniowego kawalerii wschodniopruskiej pod Ponikwią Małą
i Dużą oraz Czarnowem. Wszystko to odbywało się poza jego wolą
i kompetencjami.
W dniu 8 września przed południem wpłynął do grupy rozkaz Na­
czelnego Dowództwa dla Podlaskiej Brygady Kawalerii. Otrzymała ona
zadanie „przyczepienia się" do stwierdzonej na kierunku Ostrowi Ma­
zowieckiej jednostki pancernej i opóźnianie jej posuwania się na War-
387
 szawę lub osłonięcie skrzydła 33 dywizji polskiej na Bugu. Generał
Kmicic-Skrzyński wyruszył z brygadą o godzinie 15, wyrzucając na­
przód szwadron kolarzy, który o zmroku zajął zabudowania stacji
Ostrów Mazowiecka, lecz wkrótce musiał się wycofać pod naporem
Niemców. Siły główne brygady spóźniły się do akcji, a ponieważ mo­
ment zaskoczenia minął, generał zrezygnował z nocnej walki i odszedł
na postój do lasów na wschód od Ostrowi. W tym właśnie czasie czo­
łowe elementy niemieckiej brygady kawalerii, nie napotykając żadnego
oporu, bez przeszkód zajęły przeprawy na Bugu pod Brokie.m.
9 września, kiedy na Wiznę nacierał korpus pancerny Guderiana,
a pod Nowogrodem fale nurkowców kruszyły ciężkie schrony bojowe,
rozkaz Naczelnego Dowództwa powoływał wokół SGO „Narew" nowe
zgrupowanie. Wchodziły do niego: długoletnia macierzysta jednostka
gen. Młota, 18 Łomżyńska Dywizja Piechoty, trzy brygady kawalerii —
Podlaska, Suwalska i Mazowiecka, oraz dalsze trzy dywizje piechoty —
1, 41 i 33. Zmobilizowana świeżo 35 dywizja rezerwowa odchodziła
z rejonu grupy transportami kolejowymi do Małopolski wschodniej.
Takich sił nie miał w swym ręku żaden generał od początku wojny,
tyle że większość ich była już od Młota odcięta masą pancerną wroga,
wlewającą się przez Ostrowie Mazowiecką, Małkinię i Brok poza linię
Bugu. Tam też, za Bugiem, znajdowały się trzy dywizje piechoty i Ma­
zowiecka Brygada Kawalerii. Nowo utworzone zgrupowanie miało, trzy­
mając możliwie najdłużej linię Narwi pod Wizna i Łomżą, jak naj­
szybszymi marszami nocnymi przejść po obu stronach Bugu w rejon
Białej Podlaskiej i Brześcia 1 5 5 .
Aliści kiedy już rozesłano pilne rozkazy do odwrotu, w łonie sztabu
SGO „Narew" doszło do ostrej wymiany zdań między Młotem-Fijał-
kowskim i oficerem IV oddziału, kpt. dypl. Leonardem Matrybińskim,
który atakował bezsens rozkazu i żądał aktywnego działania.
— Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew" ma cofać się bez
walki — pytał — i to w czasie gdy posuwający się naprzód i wymija­
jący nas nieprzyjaciel bezkarnie podstawia pod uderzenia swoje nie
osłonięte skrzydła i tyły? 1 5 6
Generał wysuwał argument karności wojskowej i istotnych zamia­
rów Naczelnego Dowództwa, które nie są podwładnym znane.
— O panu będzie pisać historia, a pan nic nie robi — wynurzał
swe myśli wzburzony kapitan sztabu. — Pan chce odchodzić, zamiast
się bić!
W rezultacie generał Młot-Fijałkowski uległ temu niesłychanemu ze
stanowiska dyscypliny wojskowej naciskowi i zgodził się na zwrot za-
388
czepny, w którym miały wziąć udział obie brygady kawalerii i 18 Łom­
żyńska Dywizja Piechoty. Specjalny oficer odjechał do Brześcia, aby
uzyskać akceptację Naczelnego Dowództwa.
Jednak sytuacja z pierwszych dni wojny, gdy na północnym froncie
istniała względna równowaga sił, już minęła. Obok narastającego na­
poru wroga na Ostrowie Mazowiecką zaznaczał się również nacisk kor­
pusu pancernego Guderiana od północnego wschodu na Zambrów
i Wysokie Mazowieckie, grożąc grupie odcięciem dróg odwrotu.
Pod Nowogrodem Niemcy kontynuowali natarcie rozpoczęte po­
przednich dni. Mimo bohaterskiej obrony załogi, nieprzyjaciel wsparty
potężną artylerią opanował część miasta. Sytuacja stawała się poważna.
Na pomoc ruszył 42 pp z dywizjonem artylerii, wycofany spod Ostro­
łęki i dozorujący nad rzeczką Ruź, poniżej Nowogrodu. 10 września
przed południem niemiecka 21 dywizja, mając dodatkowe wsparcie
lotnictwa, ruszyła do dalszego natarcia. Nieprzyjaciel przełamał pozy­
cję umocnioną pod Szablakiem i po bardzo krwawej i zaciętej walce
zdobył Nowogród oraz wzgórza na wschód od niego, m.in. Mątwicę.
Jednak wobec zamiaru „zwrotu zaczepnego" Nowogród miał być bro­
niony nadal. Około godziny 17 wyszło przeciwnatarcie polskiego 42 pp.
Żołnierze ostrołęckiego pułku, prąc niepowstrzymanie naprzód, ode­
brali Mątwicę, lecz mordercze nawaiy ognia artyleryjskiego zatrzy­
mały ich na granicy Nowogrodu.
W tym czasie oddziały dywizji pancernej Kempfa uderzyły z po­
łudniowego zachodu na polską przesłonę pod Nadborami. Rozwinięty
tutaj 3 pułk strzelców konnych Suwalskiej BK nie wytrzymał uderzenia
czołgów, piechoty zmotoryzowanej i artylerii nieprzyjaciela. Porzuca­
jąc na stanowiskach większość broni ciężkiej, odskoczył na północ.
Oddziały niemieckie uderzyły z kolei na stanowiska ogniowe artylerii
18 dywizji pod Kamieniowem, lecz zostały wszędzie odparte i wyco­
fały się do rejonu miejscowości Jąkać.
O godzinie 21 nadszedł z Brześcia sygnał radiowy: „W Pińsku
pogoda..." 1 5 7
Był to sygnał analogiczny do hasła podanego poprzedniego wie­
czoru: „Słońce wschodzi", które oznaczało zgodę Naczelnego Dowódz­
twa na zwrot zaczepny armii „Poznań" znad górnej Bzury. Ale róż­
nice między obu tymi zamierzeniami były rażące — i co do sił, i co
do położenia operacyjnego. Gdy bowiem w początkowej fazie działań
stosunek sił na froncie północnym był — w porównaniu z innymi fron­
tami — dla polskiej strony wyjątkowo korzystny i zbliżał się do względ­
nej równowagi, to obecnie przedstawiał się on dla SGO „Narew" ka­
tastrofalnie.
389
 Na południe Od grupy posuwał się w stronę BllgU strumień oddz.a-
łów IZybkich pancernej dywizji Kempfa i 1 brygady kawaler., n.em.ec-
k„, w ślad za nimi maszerowały pułki 1 i 12 dywizji piechoty kor­
pusu Wodriga. Niemiecka 21 dywizja nacierała od północnego zachodu
na Łomżę i Ostrołękę, a 206 - przechodziła przez Różan. Na północy
masa pancerno-motorowa XIX korpusu gen. Guder.ana atakowała
Wiznc, a jego czołowe rzuty parły już na Tykocin, Zambrów i Wysokie
Mazowieckie.
Gdzież więc w takiej sytuacji można było myśleć o zwrocie zaczep­
nym'' Chyba tylko dla wywalczenia sobie swobody odwrotu w jednym
jeszcze wolnym od nieprzyjaciela kierunku - na Zambrów i Siemia­
tycze Zamiast operacji - krótkie uderzenie o charakterze taktycznym.
10 września o godzinie 3 nad ranem dwa bataliony 71 pp, wsparte
dwoma dywizjonami artylerii, uderzyły z rejonu Szabły Stare na nie­
przyjaciela nocującego pod Jakacią. Na prawym skrzydle m.ał uderzać
w kierunku na Ostrołękę 42 pp, lecz odszedł do walk! pod Nowogro­
dem Natarcie polskie pod dowództwem płka A. Hertla, dowódcy pie-

58. Kpi. dypl. Leonard Matrybiński, 37. Drugi zwrot zaczepny nad Narwią 10 września
S' i,.-n Zygmuni Podhorski,
dowódca grup) kawalerii oficer sttabu SOO „Narew"

)90
choty dywizyjnej, trafiło na grupę bojową dywizji Kempfa, która wła­
śnie zbierała się do odejścia na Ostrowie Mazowiecką i dała się zasko­
czyć. W trzygodzinnej walce zdobyto Jąkać Starą i Dworną oraz las
na południe od tych miejscowości. Efektem tego działania było zdo­
bycie sporej ilości broni i sprzętu, w tym kilkunastu czołgów, 12 armat
oraz wzięcie jeńców.
Prawie równocześnie o świcie wyłoniła się z Czerwonego Boru Su­
walska Brygada Kawalerii gen. Podhorskiego i od razu przeszła do
natarcia z drugiej strony ugrupowania niemieckiego. Brygada zepchnęła
osłonę skrzydła przeciwnika i przez Wiśniewo Wielkie wyszła na tyły
grupy bojowej Niemców, sięgając aż do stanowisk artylerii, która czę­
ściowo wpadła w ręce polskie. Bój 1 pułku ułanów i 3 pułku szwole­
żerów, wsparty 31 dywizjonem pancernym kpt. B. Błędzkiego, prze­
ciągnął się do południa, po czym Niemcy, zagrożeni odcięciem od prze­
praw przez Orzyc, odskoczyli — częściowo w nieładzie — przez Soko­
łowo za rzekę l 5 8 .
Charakterystyczne dla pracy polskiego dowództwa było to, że dzia­
łania te odbyły się niezależnie od siebie. Nacierające jednostki nawią­
zały ze sobą łączność dopiero po skończonej walce — na pobojo­
wisku.
Podlaska Brygada Kawalerii nie wzięła udziału w „zwrocie zaczep­
nym" SGO „Narew", gdyż od rana 9 września pozostawała na wschód
od Ostrowi Mazowieckiej bez łączności z grupą, a także bez stycz­
ności bojowej z nieprzyjacielem. Generał Kmicic-Skrzyński zamierzał
początkowo nacierać na Ostrowie kawalerią i oddziałem mjra Strubla
(zorganizowanym w batalion piechoty z rozbitków 41 i 33 dywizji ze
szwadronem pancernym i plutonem kawalerii), lecz dowiedziawszy się
od ludności, że Niemcy przekraczają w Broku Bug, zaniechał Ostrowi
i postanowił zniszczyć przeprawę. Około godziny 12 ruszył on w dwóch
kolumnach na Brok, ubezpieczając się trzecim swym pułkiem od
Ostrowi.
Natarcie polskie doprowadziło do opanowania części Broku, dalsze
jednak posuwanie się zostało zatrzymane ogniem artyleryjskim prze­
ciwnika. Artyleria brygady podpaliła miasteczko, a generał Kmicic-
-Skrzyński dowiedziawszy się z kolei, że Niemcy przeprawiają się na
pontonach, zrezygnował z dalszego natarcia i wycofał się w kierunku
wschodnim od Broku na Złotorię. Przybyły po południu 10 września
gen. Podhorski (któremu podporządkowana była brygada) stwierdził,
że jest ona przemęczona, i zarządził znowu odpoczynek do wieczora,
wydając na dzień 11 września zarządzenie osłony od południa natarcia
18 D P n a Zambrów.
392
Jak dotąd, brygada nie wykonała efektywnie żadnego zadania: ani
wypływającego z rozkazu Naczelnego Dowództwa, aby „uczepić się"
jednostki pancernej i opóźniać jej posuwanie się w głąb obszaru tyło­
wego, bądź ubezpieczyć wschodnie skrzydło 33 dywizji, ani też zadań
wyznaczonych sobie samodzielnie, aby zdobyć Ostrowie Mazowiecką lub
Brok " 9 . 10 września, kiedy pod Nowogrodem i Wizna trwała walka
na śmierć i życie, a wolne siły GO wykonywały „zwrot zaczepny",
oraz 11 września, kiedy 18 DP walczyła o wyjście z okrążenia pod
Zambrowem, brygada pozostawała na całodziennym postoju i była
nadal bez styczności z nieprzyjacielem 1 6 0 .
Pod wieczór do sztabu brygady napłynęły wiadomości o pojawieniu
się czołgów niemieckich na szosie z Zambrowa do Czyżewa. Znaczyło
to, że sytuacja całej grupy stała się w najwyższym stopniu krytyczna.
W czasie planowania przez gen. Rómmla bitwy zaczepnej pod Wę­
growem SGO „Narew" była oddalona o 40 kilometrów od przewidy­
wanego dla niej przedmiotu natarcia, którym miała być Małkinia,
a o 100 kilometrów — od ognisk rzeczywistej walki pod Mińskiem
Mazowieckim i Kałuszynem. Ponadto grupa ta musiała myśleć o wyjściu
z okrążenia, gdyż 20 niemiecka dywizja zmotoryzowana, działając w kie­
runku Wizny, zajęła tymczasem Zambrów na tyłach grupy. Generał
Fijałkowski postanowił 10 września po południu otworzyć sobie drogę
natarciem 18 dywizji na Zambrów. Od południa miały współdziałać
obie brygady kawalerii grupy. W rezultacie jednak powstały dwa ogniska
walki: pod Zambrowem i Czyżewem. W obrębie grupy nie dochodziło
bowiem między jednostkami do współpracy operacyjnej w najmniejszej
bodaj mierze.
20 dywizja zmotoryzowana obsadziła swymi siłami głównymi węzeł
drogowy w Zambrowie, a równocześnie wysłała oddział wydzielony do
Ciechanowca, z którym utrzymywała łączność przy pomocy patroli
pancernych, kursujących w obie strony po szosie. Generał Podhorski,
wykorzystując przerwę w ruchu patroli, przeskoczył z dywizjonem pan­
cernym przez szosę i stanął w miejscowości Rykacze. Oddział mjra Strubla
zamknął kierunek na Ostrowie Mazowiecką, a 1 pułk ułanów zajął
Długobórz, bezpośrednio na połuanie od Zambrowa.
W lesie na zachód od Długoborza, zamiast przykładu współdzia­
łania wewnątrz grupy operacyjnej, doszło do tragicznej pomyłki. W wy­
jątkowo gęstej mgle na obsadzających las ułanów natarł II batalion
71 pp mjra S. Knapika. Wybuchła strzelanina, którą tru*dno było
przerwać nawet po stwierdzeniu omyłki, tym bardziej że wschodnią
393

część lasu rzeczywiście obsadzali Niemcy. Obie strony poniosły w brato­
bójczej walce wyjątkowo wysokie straty, m.in. poległ tu dowódca 1 pułku
ułanów, ppłk Litewski. Batalion dopiero po usunięciu „przeciwnika"
uporządkował się i zajął podstawę wyjściową do natarcia na Zambrów.
Całodzienne walki pod Długoborzem należą do najbardziej tragicz­
nych w kampanii ' 6 1 .
W tym czasie Podlaska Brygada Kawalerii obsadziła szosę na północ
od Czyżewa. 9 pułk strzelców tej brygady zorganizował w lesie na
wysokości Przeździecko—Grzymki zasadzkę, w którą wpadały drobne
oddziały pancerno-motorowe Niemców i za każdym razem były nisz­
czone. 2 szwadron tego pułku pod dowództwem por. Tucewicza, wzmoc­
niony następnie 3 szwadronem rtm. Waldecka, zatrzymywał celnym
ogniem nieprzyjaciela, po czym ułani wypadali z lasu i likwidowali go
w walce wręcz. W ten sposób przechwycono i zniszczono około 10 sa­
mochodów z piechotą, kilka czołgów i motocykli. Nadto uwolniono
z rąk niemieckich około 20 polskich jeńców 1 6 2 . Na tym, niestety, ogra­
niczały się działania kawalerii w dniu dramatycznych walk 18 dywizji
o przebicie się przez Zambrów. Charakterystyczne, że nie podejmowano
prób obejścia od wschodu.
Od godzin rannych 11 września rozpoczęła się walka o Zambrów.
Dowódca 18 dywizji, płk dypl. Kossecki, nie czekając na siły główne
przemęczonej walką i marszami dywizji (33 pułk broniący Łomży i No­
wogrodu zbierał się dopiero w m. Baczę Mokre, o 10 kilometrów na
północny zachód od Zambrowa, 42 pp był w drodze do lasów Czer­
wony Bór), poprowadził osobiście natarcie 71 pp na Zambrów 1 6 3 . Był
to pokojowy garnizon tego pułku, a zatem teren natarcia żołnierze
znali dobrze. Około godziny 9.30 pułk uderzył z lasu Krajewo—Wądołki,
ale od razu dostał się w śmiercionośną zaporę ognia. Dopiero wysunię­
cie ciężkiej baterii haubic i oddanie nią z odległości 1000 metrów ognia
umożliwiło rozwinięcie się natarcia. Wszystkie posiadane działa ogniem
na wprost wspierały piechotę, zwalczając głównie ukazujące się czołgi.
Do godziny 14 pułk poniósł bardzo ciężkie straty od ognia i wciąż
ponawianych przeciwuderzeń niemieckich; wśród innych poległ dowódca
II baonu 71 pp, mjr S. Knapik. Przebywający w tym czasie na poste­
runku bojowym dowódcy 18 dywizji gen. Młot-Fijałkowski orzekł, że
pułk jest u kresu sił, kazał przerwać walkę i odjechał do zgrupowania
kawalerii. Zanim jednak rozkaz ten dotarł do wykonawców, bataliony
ostatnim wysiłkiem zerwały się do szturmu i obficie brocząc krwią
wtargnęły do Zambrowa, gdzie zdobyły liczny sprzęt bojowy i zagar­
nęły do niewoli około 200 jeńców. W tym czasie na północną część
394
Fj Zambrowa natarł z m. Śledzie 33 pp, ale natarcie to przy słabym wspar­
ciu artylerii załamało się w ogniu nieprzyjaciela. O zmroku 71 pułk
oderwał się od nieprzyjaciela i wycofał się na podstawy wyjściowe.
W tym czasie gen. Młot-Fijałkowski doszedł do przekonania, że droga
!
odwrotu na wschód stoi jeszcze otworem. Nakazał więc całości sił prze­
sunąć się ku wschodowi do Dąbrowy Wielkiej — w pierwszym rzucie
kawaleria, za nią 18 dywizja.
Niemcy szybko zorientowali się, że Polacy zamierzają wymknąć się
I przez Andrzejewo. Dlatego też skierowały się tu koncentrycznie: 20 dy­
wizja zmotoryzowana i 10 dywizja pancerna korpusu Guderiana oraz
j 21 dywizja piechoty. Do rejonu Małkinia—Nur podążała 206 dywizja
w celu odcięcia dróg odwrotu od Bugu.
Pułkownik Kossecki we wczesnych godzinach 12 września dotarł ze
swym sztabem do Łętownicy, mając przy sobie niedobitki wszystkich
trzech pułków piechoty (33, 42 i 71), oddziały dywizyjne i 18 dział.
Około godziny 9 sformowana kolumna ruszyła na Andrzejewo, niestety,
obsadzone już przez Niemców. Rozpoczął się bój, który z przerwami
trwał do świtu 13 września. Początkowo wciąż jeszcze chodziło o otwar­
cie drogi na południe. Przed wieczorem stało się jednak jasne, że
{ Niemcy osaczają dywizję. Około godziny 17 baterie, stojące na stano­
wisku na północ od Łętownicy, zostały od tyłu zaatakowane przez
j broń pancerną. Nieprzyjaciela odrzucono ogniem na wprost, ale osta­
tecznie trzeba było wycofać działa do Łętownicy.
W trzy godziny po załamaniu się natarcia przedpołudniowego wy­
ruszyło następne — pod dowództwem szefa sztabu 18 dywizji, ppłka dypl.
, Pluty-Czachowskiego. Pośpiech był konieczny, gdyż z kierunku Zam-
* browa coraz energiczniej naciskał nieprzyjaciel na straż tylną, a jego
ogień na zgrupowanie dywizji w Łętownicy stawał się z każdą chwilą
! celniejszy. Pułkownik Hertel poderwał równocześnie część piechoty na
swoim odcinku i zapewniał bezpośrednie wsparcie artyleryjskie obu na-
i tarciom. Była to jedyna pomoc ogniowa, na którą piechota mogła
liczyć, gdyż w większości nie posiadała już własnej broni ciężkiej. Wir­
tuozem, który tak skutecznie i niezawodnie kładł ogień na nieprzyja­
ciela, był wybitny artylerzysta i dobry piechur, płk Hertel. Jednak arty­
leria przez swój celny i gęsty ogień ściągnęła na siebie odwet wroga.
Z zapadnięciem zmroku dookoła wzbijały się niemieckie rakiety
świetlne. Stopniowo wszystkie oddziały zostały zepchnięte z przedpola
do płonącej Łętownicy. W tym położeniu ze strony żołnierzy i dowód­
ców uczyniono wszystko, co nakazywał obowiązek i honor żołnierski.
Wśród nocy oświetlonej rakietami i pożogą okolicznych wiosek, pod
, bezustannym ogniem wszystkich rodzajów broni nieprzyjaciela formo-
395
 wano nowe kolumny szturmowe i, nie zważając na straty, ponawiano
raz po raz natarcie. Jeszcze za dnia w jednym z takich natarć padł
ciężko ranny płk Kossecki. Dwie kolejne próby zabrania z przedpola
ciała dowódcy dywizji spełzły na niczym. Żaden z żołnierzy nie
wrócił 1 6 4 .
Trzecie natarcie początkowo rozwijało się pomyślnie. Posuwając się
coraz dalej na Andrzejewo, żołnierze odnaleźli ciało płka Kosseckiego,
które odniesiono aż na stanowiska artylerii. Jednakże przygniatająca
przewaga ogniowa wroga, jego przeciwuderzenia i zupełne wycieńcze­
nie polskiej piechoty zahamowały początkowy impet. Wszyscy zdawali
sobie sprawę, że możliwości przebicia się przez pierścień niemiecki
szybko się kurczą, tym bardziej że zbliżał się również nieprzyjaciel
z Ostrowi Mazowieckiej i Czyżewa. Toteż wieczorem, po odparciu
wspartego lotnictwem natarcia niemieckiego, wyszło nowe polskie ude­
rzenie. Osiągnęło ono skraj Andrzejewa, ale nie miało siły, aby w ogniu
artylerii i broni maszynowej wywalczyć dalsze przejście. Następna próba
przebicia zderzyła się z natarciem Niemców z kierunku Zambrowa. Lecz
to natarcie zostało przez Polaków powstrzymane z dużymi stratami
dla nieprzyjaciela. Żołnierze, którzy wzięli w nim udział, za zgodą
swych dowódców przebijali się dalej w małych grupkach pod osłoną
nocy w kierunku południowo-wschodnim. Odgłosy walki z tego kierunku
było słychać do godziny 22.
W tym czasie z drugiego skrzydła wyszła kolumna szturmowa pod
bezpośrednim dowództwem płka Hertla w sile około batalionu. Zamia­
rem jej było zaskoczyć Niemców uderzeniem na bagnety i przez wy­
rąbaną lukę przeprowadzić kolumnę taborową z ciężko chorymi i ran­
nymi, których liczba od pierwszych dni wojny wynosiła około pięciu
tysięcy. Dowódcą tej kolumny był mjr Szmoniewski, a otwierał ją wóz
z ciałem dowódcy dywizji.
Jednak w chwili osiągnięcia linii Andrzejewa cała kolumna została
pokryta gęstym ogniem. Ze wszystkich kierunków wzbijały się ku niebu
rakiety świetlne, a pożoga sąsiednich miejscowości oświetlała przestrzeń
jak w dzień. Mimo męstwa i determinacji Polaków kolumna została
rozbita i zepchnięta z powrotem do płonącej Łętownicy. W czasie walki
poległ płk Hertel, przeszyty serią cekaem. Podobny los spotkał siormo-
wany ze służb oddział ppłka dypl. Pluty-Czachowskiego, który nacierał
3 kilometry na północny wschód od Andrzejewa. Jedynie samemu
ppłkowi Plucie-Czachowskiemu udało się z małą grupką żołnierzy o świ­
cie 13 września wydostać w kierunku południowo-wschodnim 1 6 5 .
W tym położeniu o godzinie 5 rano, zanim jeszcze padły pierwsze
strzały w rozpoczynającej się operacji na Mińsk Mazowiecki, dowódca
396
18 pal, ppłk Sztark, jako najstarszy z pozostałych przy życiu oficerów,
uważając, że wszystkie środki walki zostały wyczerpane, wysłał parla-
mentariuszy.
W toku walk nad Narwią, w bezpośrednim zasięgu czołgów Gude-
riana znalazł się również sztab grupy w folwarku Michałki pod Wyso­
kiem Mazowieckiem. Kwatermistrz SGO „Narew", mjr dypl. Kwaskow-
ski, rozwinął obronnie oddziały ochrony sztabu, które od godziny 11.30
dnia 11 września stawiały skuteczny opór. Kiedy nadeszły meldunki
o pojawieniu się czołgów pod Brańskiem, gen. Młot-Fijałkowski opuścił
kwaterę sztabu. Na krótko przed nim odjechał również generał Podhor-
ski, aby odszukać Podlaską Brygadę Kawalerii.
Około godziny 13 Niemcy zapalili pociskami zabudowania folwarku
i zbombardowali najbliższy rejon. Równocześnie piechota niemiecka pro­
wadziła dalej natarcie. Mimo wsparcia akcji siłami około 30 czołgów,
nierówna walka garstki obrońców przeciągała się. W tej bohaterskiej
walce poległ jako celowniczy cekaemu kpt. dypl. L. Matrybiński, ini­
cjator zwrotu zaczepnego SGO „Narew". Obrońcy ponieśli duże straty,
jednak mimo obustronnego oskrzydlenia przez Niemców .udało się im
około godziny 17 oderwać od nieprzyjaciela i na północnym skraju lasu
Szepietowo zaimprowizować ponownie obronę.
Po katastrofie 18 dywizji gen. Młot-Fijałkowski jako długoletni jej
dowódca załamał się psychicznie i zrezygnował z dalszego dowodzenia,
przekazując je w ręce gen. Podhorskiego. Zgrupowanie dwóch brygad
(siedmiu pułków jazdy) otrzymało zadanie przebicia się przez obszar
tyłowy niemieckiego XIX korpusu pancernego gen. Guderiana w kie­
runku Białowieży, dokąd wycofywały się jednostki tyłowe SGO „Narew"
pod dowództwem gen. Krzischa, dowódcy artylerii tejże Grupy. Suwal­
ska BK osiągnęła 12 września bez większych strat Gogole, natomiast
oddziały osłonowe Podlaskiej BK: 9 psk płka T. Falewicza i oddział
mjra Strubla, nad którym dowództwo objął mjr W. Święcicki, dowódca
II baonu 33 pp, stoczyć musiały z 20 dywizją zmotoryzowaną Niemców
ciężkie walki. W dalszym marszu do rejonu Brańska Suwalska BK, której
dowodzenie nadal sprawował płk Plisowski, straciła na rzece Mień cały
swój sprzęt motorowy, a wraz z nim amunicję przeciwlotniczą. Brygada
Kmicica-Skrzyńskiego po walce 9 psk, którą pułk ten stoczył pod Do-
manowem z oddziałem pancernym wroga, zebrała się w rejonie Pie­
traszki na północ od Brańska. Bohaterem tych walk była 1 bateria
14 dak-u kpt. B. Przyłuskiego, w której do ostatka walczył działon
kpr. Suszyńskiego. Bateria, strzelając nieustannie ogniem na wprost,
ściągnęła na siebie całą uwagę i ogień wroga I 6 6 . Niestety, 10 pułk uła-
397
 nów, wpadłszy w zasadzkę ogniową pod m. Mień, uległ rozproszeniu
i przesunął się na południe do lasu Rudka, dokąd w ciągu następnego
167
dnia przybyła część 2 p.uł. Szwadrony 5 pułku ułanów pobłądziły,
następnie część zaś w ogóle odłączyła się od brygady, przeszła na północ
i znalazła się w rejonie Suwalskiej BK. Generał Kmicic-Skrzyński po­
zbawił płka Chomicza dowództwa nad resztą, wyznaczając na jego miej­
sce ppłka J. Andersa. Z pozostałą częścią sił gen. Kmicic-Skrzyński
dołączył 18 września do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie".
Większość pułków zgrupowania utrzymała się wokół gen. Podhor-
skiego, który dzięki swej niepospolitej energii po ciężkich walkach pod
Olszewem, uporządkowawszy się pod Jośkami 1 6 8 przeszedł do Białowie­
ży i tu zorganizował dwie brygady: płka Plisowskiego „Plis" i płka Mi­
lewskiego „Edward". Całość zgrupowania (około 5 pułków) przyjęła
nazwę dywizji „Zaza" i dążyła na południe kraju celem przejścia przez
granicę. 28 września dywizja „Zaza" została pod Zawieprzycami podpo­
rządkowana przez gen. Kleeberga i w ramach grupy „Polesie" wzięła
chlubny udział w ostatnich walkach regularnego wojska w kampanii
1939 roku.

Bitwy pod Kałuszynem, Wodyniami i Seroczynem

Najbliżej pola bitwy pod Mińskiem Mazowieckim znajdowała się 1 dywizja

piechoty Legionów, która w nocy z 11 na 12 września została od południa
odcięta przez dywizję pancerną Kempfa, kierującą się na Wisłę po zajęciu
Siedlec. Działania polskiej dywizji na Kałuszyn w dniu 12 września należą
do najpiękniejszych kart polskiego oręża w 1939 roku. W przeddzień
dowództwo niemieckie ogłosiło przez radio, że sławna 1 dywizja pie­
choty Legionów im. J. Piłsudskiego została otoczona i że musi się
poddać. Generał Kowalski na odprawie dowódców zarządził, aby tę
wiadomość podać wszystkim żołnierzom i wyjaśnić, że dywizja może
być otoczona, ale przejdzie gdzie zechce po brzuchach niemieckich 1 6 9 .
Dywizja ruszyła 11 września wieczorem z rejonu Jakubowa w kie­
runku południowo-wschodnim w dwóch kolumnach. Kolumna główna
w składzie pięciu batalionów i większości artylerii skierowała się na
Cegłów—Kuflew, a kolumna boczna w sile czterech batalionów, jed­
nego szwadronu kawalerii i dywizjonu artylerii lekkiej — z Wiśniewa
i Rządzy przez Kałuszyn do stacji Mrozy. Po północy kolumna boczna
podeszła pod Kałuszyn obsadzony przez nieprzyjaciela. Natarcie roz­
poczęło się szarżą kawalerii, spowodowaną na skutek nieporozumienia.
Dowódca kolumny, płk Engel, zawołał wśród ciemności:

399
 — Kawalerii naprzód!
Dowódca 4 szwadronu 11 pułku ułanów, rotmistrz F. Wrzosek, zro­
zumiał, że jest to wezwanie do szarży. Szwadron w pełnym galopie
wpadł ni przedmieście Zawoda, a nawet do Kałuszyna. Ale szeregi
jego szybko zaczęły topnieć: z 85 koni zebrało się po szarży zale­
dwie 33 "°. Rzeczywiste natarcie przeprowadziła dopiero piechota. Czo­
łowe bataliony rozwinęły się w marszu i około 1 po północy uderzyły
na przeciwnika. Lewoskrzydłowy III batalion 6 pułku Legionów wstęp­
nym bojem zdobył przedmieście Trzciankę i o świcie, wymijając Kału­
szyn od wschodu — ruszył na Gójść. I batalion 6 pułku Legionów
opanował przedmieście Zawoda, ale zaległ następnie pod ogniem nie­
przyjaciela. Dalsze natarcie ruszyło o świcie, gdy wprowadzono pozo­
stały batalion 6 pułku Legionów i III batalion 1 pułku Legionów oraz
przygotowano wsparcie artyleryjskie. Niemcy bronili się zaciekle i do­
szło do ciężkich walk wręcz, ale o godzinie 9 całe miasteczko zostało
zdobyte. Po obydwu stronach poniesiono duże straty. 6 pułk Legionów
stracił 12 oficerów i 30% swego stanu. Ranny został również dowódca
pułku, płk Engel. W ręce Polaków dostało się 84 jeńców niemieckich 1 7 1 .

59. Gen Wincent) Kowalski, 60. Ppłk. dypl. Kazimierz Babiński,

dowódca 1 DP Leg. dowódca 5 pp Leg.

400 2 6 — Bilwy polskiego Września, tom I

 Do południa oddziały zebrały się w kolumny i pomaszerowały do
stacji Mrozy, gdzie już wcześniej stanęła kolumna główna. Po południu
nadszedł rozkaz jak najszybszego odejścia całej grupy do lasów na
północny zachód od Łukowa.
Niemiecki manewr odcinający wyraźnie kierował się ku Wiśle; szosa
Siedlce—Seroczyn była zajęta przez dalsze ramię dywizji pancernej
Kempfa. Tym razem główny ciężar walk spadł na barki maszerującego
w prawej kolumnie 5 pp Leg. ppłka dypl. Kazimierza Babińskiego,
który pod Wodyniami i Seroczynem wyprzedził całą dywizję. Poprzed­
niego dnia stoczył tu dwugodzinną walkę 11 dywizjon pancerny
mjra S. Majewskiego wraz z 62 kompanią czołgów rozpoznawczych
TKS. Po walce dywizjon odskoczył przez Stoczek—Garwolin na Dę­
blin m .
Rano 13 września bataliony I i III 5 pułku Leg. uderzyły pod do­
wództwem mjra Czerwienia wzdłuż drogi Borki—Seroczyn na nieprzy­
jaciela, który zajmował stanowiska wśród murowanych zabudowań Se­
roczyna oraz w okopach na zachód i na wschód od tej miejscowości.
Na lewą część wioski rozwinął się do natarcia III batalion pod dowódz­
twem jedynego zawodowego oficera w batalionie, ppor. Swikli. Na pra­
wą — I batalion por. Wasilewskiego 1 7 3 .
Natarcie, mimo bardzo silnego ognia z okopów i wzniesień na wschód
od Seroczyna, rozwijało się szybko i zdecydowanie. Szczególnie silne
gniazda oporu z bronią ciężką usadowiły się w budynku szkoły przed
frontem natarcia I batalionu por. B. Wasilewskiego. Toteż ppor. Swikla
skierował na korzyść swego prawego sąsiada ogień III plutonu cekaem,
zaś sam z adiutantem batalionu, st. sierżantem Stefanem Wagnerem,
dołączył do 9 kompanii, którą dowodził pchor. Brzeziński. Natarcie
i szturm, mimo ogromnego zmęczenia żołnierzy, miały przebieg żywio­
łowy. Batalion przeskoczył drogę i zdobył lewy skraj Seroczyna oraz
pozycje obronne na wschód od niego. Niemcy pierzchnęli, gdy tylko
ruszył szturm, pozostawiając w okopach jedynie zabitych i ciężko ran­
nych. Natychmiast w pościg za nimi poszły patrole bojowe, lecz szybko
napotkały ogień z broni maszynowej, której nie mogły wykryć.
Sytuacja była ciężka. Batalion wysunął się znacznie naprzód w sto­
sunku do swego sąsiada i znalazł się w ogniu flankowym nieprzyjaciela.
Po pewnym czasie ppor. Swikla rozpoznał, że morderczy ostrzał czo­
łowy pochodzi z okopanych czołgów. Już większość patroli wyginęła
na przedpolu. Tymczasem szosą z kierunku Wodyń nadjechały samo­
chody pancerne i zaczęły prażyć wysforowany batalion ogniem z tyłu.
Wprawdzie 8 kompania z drugiej strony szosy odpędziła je z powrotem,
jednak ich ogień w dalszym ciągu dawał się we znaki od skrzydła. Ba-
402
talion był bez łączności z artylerią, ale artylerzyści przyszli sami z po­
mocą. Kilka celnych serii spędziło samochody pancerne z pola widze­
nia; jeden pozostał unieruchomiony.
Tymczasem straty od ognia czołowego powiększały się w zastra­
szającym tempie. Trafienia z czołgów były przeważnie śmiertelne. Pole­
głych celowniczych i karabinowych zastąpili amunicyjni lub żołnierze
z kompanii strzeleckich. O krok od dowódcy batalionu zginął w cza­
sie wydawania komendy, pośmiertnie mianowany podporucznikiem,
pchor. Brzeziński. Pocisk przerwał tętnicę szyi 1 7 4 . Było to około go­
dziny 11. Właśnie ruszyło pancerne przeciwuderzenie niemieckie. Dzie­
więć czołgów skierowało się w rozwinięciu na I batalion, siedem —
na III. Równocześnie jakieś pojazdy w tumanach kurzu ukazały się od
strony Łomnicy. Karabiny maszynowe otworzyły ogień z całej mocy,
a 4 lufy rusznic przeciwpancernych czekały zbliżenia się czołgów na
najbliższą odległość. Reszta żołnierzy przygotowywała granaty. Z posu­
wających się na przedpole czołgów jeden został zniszczony, inne po­
częły kluczyć.
Wtem I batalion zaczął się wycofywać, pociągając za sobą 8 kom­
panię III batalionu. To przesądziło o wyniku tej nierównej od samego
początku walki. Czołgi niemieckie wdarły się do okopów batalionu.
Dowódcy czołgów wychylali się z otwartych włazów, aby lepiej kiero­
wać niszczącym ogniem swych wozów. Polacy strzelali do szczelin
obserwacyjnych z kilku kroków, rzucali granaty pod gąsienice. Starszy
sierżant Ludwik Wagner zabił jednego z dowódców czołgu z odległości
trzech—czterech metrów z visa 1 7 5 . Jeszcze jeden czołg został znisz­
czony. Według źródeł niemieckich bitwa pod Seroczynem była jedną
z najzaciętszych bitew w kampanii polskiej, która pociągnęła z jednej
i drugiej strony duże straty, gdyż żadna ze stron nie brała jeńców
i żadna ze stron nie poddawała się. III batalion 5 pp Leg., który wszedł
do tej walki przy stanie około 300 żołnierzy, utracił w niej blisko 50% żoł­
nierzy 1 7 6 .
Kiedy do okopów zbliżyła się piechota niemiecka, żołnierze poczęli
odstępować do tyłu, ponieważ wszystkie środki ogniowe były zajęte
zwalczaniem czołgów i nie było już sił do zatrzymania tyralier prze­
ciwnika. Dowódcom nie pozostało nic innego, jak dopilnować wyco­
fania się resztek oddziałów. Nadszedł wreszcie moment, kiedy pozostali
tylko ppor. Swikla i jego adiutant, st. sierż. Stefan Wagner. Dwa czołgi
w odległości 10—12 metrów prowadziły do wycofującej się tyraliery
polskiej ogień pościgowy ponad ich głowami, za czołgami bardzo po­
woli i ostrożnie zbliżała się tyraliera niemiecka. Ostatni żołnierze bata­
lionu rozbiegli się w obie strony, aby rozproszyć uwagę wroga. Niemcy
403
 zaczęli ostrzeliwać ich pociskami świetlnymi, dopóki nie padli. Wów­
177
czas sądząc, że są zabici, zaprzestali ognia . W ten sposób ppor. Swikla
i jego sierżant dotarli do reszty oddziału, który zatrzymał się o 700 me­
trów od Seroczyna. Tu zjawił się dowódca kompanii przeciwpancernej,
por. Korzon, przysłany z sąsiedniej osi marszowej do pomocy w walce
z czołgami. Tym razem III batalion otrzymał zadanie osłony wycofania
się reszty sił dla obejścia oporu w Seroczynie. Przerzedzone kompanie
o stanach plutonów zajęły stanowiska i poczęły okopywać się. Niemcy
wstrzymali swój pościg i umacniali się w odbitym terenie.
Tymczasem ppor. Świkla stwierdził brak w szeregach I batalionu
jego dowódcy, por. B. Wasilewskiego. Był to mistrz świata i wielo­
krotny mistrz Polski w strzelaniu z karabinu. Szedł on w pierwszej linii
z- żołnierzami i osobiście prowadził ogień do wykrytych celów, aż został
dwukrotnie ranny i pozostał na polu walki. Ppor. Swikla natychmiast
powrócił taczapką na niedawny teren zmagań i mimo ognia oraz wyrywa­
jących się do ucieczki koni przeszukiwał pole. Około 300 metrów od
Seroczyna ujrzał skrwawionego kolegę, czołgającego się wzdłuż drogi.
Porucznik Wasilewski z najwyższym wysiłkiem wczołgał się na taczan-
kę, która w kilka minut później galopem pomknęła poza zasięg ognia l 7 8 .
W tym czasie przeszły już oddziały liniowe i tabory, przeszła ko­
lumna sanitarna i została ściągnięta ze stanowisk kompania przeciw­
pancerna. Nikłe grupki żołnierzy batalionu pozostały samotnie na sta­
nowiskach. Dopiero ciemności nocy pozwoliły im zejść na drogę i po­
maszerować z pułkiem przez Oleśnicę w rejon koncentracji dywizji
w kierunku na Jagodne. W ciągu tych kilku dni niemiecka grupa pan­
cerna była odcięta od swoich tyłów i musiała otrzymywać zaopatrzenie
drogą lotniczą, co było zasługą 5 pp Leg.
Tymczasem 1 pp Leg. utorował drogę marszu po głównej osi przez
Rudę Szostakowską i Rudę Golińską. Na silnie obsadzoną Oleśnicę
natarł na Wodynie koncentrycznie II batalion 5 pp Leg. oraz kombino­
wany batalion z 41 DP. „Nie wiadomo, kto poderwał tyralierę do
szturmu — pisze por. M. Schmal z 6 kompanii 5 pp Leg. — Ludzie lecą
z jakimś wściekłym rykiem do przodu. Dopadamy do zabudowań Ole­
śnicy. Niemcy nie wytrzymują szturmu. Niektórzy wybiegają spomiędzy
zabudowań Oleśnicy z podniesionymi w górę rękami. Nieliczni sta­
wiają opór, są masakrowani przez »Zuchowatych«. We wsi wszystkie
oddziały mieszają się. Walka się kończy. Oficerowie (także por. L. Do-
baczewski, dowódca 5 komp.) wyrywają jeńców z rąk rozwścieczonych
żołnierzy i cywilów. Szukają Niemca, który już w czasie natarcia chciał
podpalić dom, gdy bezbronna właścicielka wyrywała mu żagiew z ręki.
Wśród jeńców go nie rozpoznano" I 7 9 .
404
W toku walk zniszczono kilka czołgów i samochodów, a w jednym
z nich znaleziono bagaż gen. Kempfa. Natomiast nie udało się 6 pp Leg.
przełamać zapory niemieckiego pułku w Woli Wodyńskiej; musiał ją
obchodzić. O świcie 1 pp Leg. uderzył w dalszym marszu na Trzciniec
i zdobył go, jednak wszystkie wzgórza na osi marszu pułku były obsa­
dzone przez broń maszynową i obserwatorów artyleryjskich. Polskie
baterie, rozwinięte na łąkach, zostały zniszczone przez lotnictwo nur­
kowe. Była to trzecia i ostateczna zapora, która przesądziła o wyniku
przełamujących bojów grupy gen. Kowalskiego. Trzeba przypadku, że
dokładnie ten sam rejon lasów Jagodne pod Łukowem otrzymała do
obsadzenia 1 niemiecka dywizja gen. Kortzfleischa i uprzedziła Pola­
ków. Niemcy okopali się w terenie, powiązali się systemem ogniowym
wszystkich broni, uczynili z lasów Jagodne i okolicznych miejscowości:
Trzciniec, Kopcie, Domanice, wielką redutę obronną. Z chwilą zbliże­
nia się pokawałkowanych i wyczerpanych walkami oddziałów polskiej
1 dywizji artyleria niemiecka wzięła pod ogień w promieniu kilku kilo­
metrów wszystkie skrzyżowania dróg i wiaduktów, groble i mostki,
wejścia i wyjścia z wiosek, skraje lasów i miejsca ewentualnych zbiórek.
Jasność, która w nocy z 13 na 14 września pokryła wschodnią stronę
nieba, nie była jeszcze brzaskiem. Cały widnokrąg rozjaśniały krwawe
łuny pożarów, przetkane gęstym fajerwerkiem białych rakiet. Gdzieś
grzmi artyleria. W poświacie łuny widać w przydrożnych rowach usta­
wione trupy niemieckich żołnierzy. Niemcy przygotowali swoich pole­
głych do transportu, lecz zabrakło czasu, by ich wrzucić na wozy. Na
redutę uderza 6 kompania strzelecka 1 pułku. Jej dowódca ppor. Pio­
trowski, wychylony do przodu, jakby chciał już sięgnąć opłotków.
— Władek! Granatami ich! — woła płk Burczak °.
18
Szturm. Wybuchy granatów. Żołnierze roznoszą Niemców na bagne­
tach. Do natarcia na Trzciniec dołącza 4 kompania porucznika Łoziń­
skiego i dwa działa kapitana Trojańczyka. Piechota z ostrym okrzykiem
„hurra!" wpada pomiędzy pierwsze zabudowania wsi. Niemcy nie wy­
trzymują uderzenia i wycofują się dalej. Już kilka skoków do celu, już
widać zbawcze lasy Jagodne. Lecz odgradza je jeszcze jedna wieś: Do­
manice.
Właśnie z Olszyc wychodzi 8 kompania podporucznika Batoga.
Równocześnie między Trzciniec i Kopcie zajeżdża galopem, jak na po­
kazie, lekka bateria. Szybko i sprawnie otwiera ogień. Ale natychmiast
zwala się na nią taka burza ognia artylerii niemieckiej, że bateria, zdru­
zgotana, przestaje istnieć 1 8 1 .
Ppor. Piotrowski, podniesiony na duchu ukazaniem się ppor. Batoga,
naciera wraz z nim na Domanice. Brawurowym uderzeniem na bagnety
405
 spędzają Niemców i dochodzą do skraju lasu Jagodne, lecz tutaj zo­
stają zmasakrowani ogniem artylerii i broni maszynowej.
Szosą na Siedlce jedzie adiutant pułku, por. Cereniewicz. Pułkownik
Burczak nakazał nawiązać łączność z Mazowiecką Brygadą Kawalerii,
która miała osłaniać dywizję od tego kierunku. Na szosę wyskoczył na
tańczącym, rozgrzanym koniu oficer. Porucznik Cereniewicz poznał
w nim dowódcę brygady, płka dypl. Karcza. Wyskoczył z samochodu
i wyprężony jak struna złożył meldunek.
— Proszę za mną — rzekł w odpowiedzi pułkownik.
Był wczesny ranek. Z grzbietu wzgórza rozciągał się na wszystkie
strony widok. Zewsząd niósł sie swąd spalenizny.
— Oto sytuacja na naszym odcinku — pułkownik wskazał ręką łuk
szosy na Siedlce 1 8 2 .
Począwszy od najbliższego zakrętu aż po kres horyzontu stała dłu­
gim szeregiem dopalająca się motorowa kolumna niemiecka. Czołgi nie
zdążyły zjechać z drogi. Ku górze sterczały powykrzywiane lufy działek
i karabinów maszynowych. Spalone motocykle i samochody leżały w ro­
wach, wśród nich zwęglone lub porąbane szablami ciała niemieckich
żołnierzy.
— Zaskoczyliśmy ich na postoju — wyjaśnił pułkownik.
Była to najświetniejsza akcja 7 pułku ułanów lubelskich ppłka Skrzy­
neckiego. Zdawało się, że to musi przesądzić o powodzeniu.
Zanim jednak por. Cereniewicz wrócił do pułku, sytuacja zmieniła
się nie do poznania. Ranny dowódca pułku odszedł z pola walki, z ba­
talionów pozostały już tylko szczątki, a wpół obłąkane grupki żołnie­
18
rzy szamotały się w różne strony jak ryby w sieci \ Nawała trzech
dywizjonów uderzyła w Trzciniec. W mgnieniu oka cała wieś pokrywa
się dymem wybuchów i rozbłyskami ognia, po chwili płonie jak pudełko
zapałek. Z lasu Jagodne wychylają się hełmy niemieckie. Polacy prze­
chodzą na partyzantkę.
W rezultacie w rejonie Parczewa i Radzynia
184
znalazły się jedynie
części III batalionu 1 pp Leg. mjra Roczniaka z 3 baterią 1 pal
kpt. S. Truszkowskiego bez dział. Później dołączył II batalion 5 pp Leg.
mjra Kusztry oraz kilka dalszych baterii i pojedynczych dział, w tym
185
bateria ciężka . Z luźnych resztek dywizji ppłk Kasztelowicz utwo­
rzył w Chełmie zbiorczy batalion 6 pp Leg. i objął dowództwo kombi­
nowanego pułku dywizji. Część żołnierzy 1 DP pod dowództwem por. Ce-
reniewicza weźmie udział w bitwie pod Kockiem jako III batalion
178 pp ppłka W. Deca. To było wszystko, co się udało z dywizji wy­
prowadzić znad Bugu.
406
Natarcie grupy kawalerii na Mińsk Mazowiecki
O świcie 13 września ruszyło natarcie grupy Andersa, w zredukowanym
o połowę celu: zamiast na Kałuszyn — na Mińsk Mazowiecki. Wołyń­
ska Brygada Kawalerii płka Filipowicza rozwinęła w Dębie Wielkim
swoją artylerię i pod jej osłoną skierowała się na wschód w dwóch ko­
lumnach. Około godziny 10 w północnej kolumnie 2 szwadron 12 p.uł.,
idąc w straży przedniej, wstępnym bojem zajął Cygankę. Lecz wkrótce
Niemcy odbili ją. Natomiast przy szosie brzeskiej opanowano Chosz-
czówkę. Na linii Cyganki i Choszczówki rozwinęły się do natarcia trzy
pułki ułanów brygady — 19, 21 i 12. Drugi pułk strzelców konnych
szedł w odwodzie 1 8 6 .
Początkowo natarcia Wołyńskiej Brygady Kawalerii miały wesprzeć
oddziały 44 dywizji piechoty płka dypl. Eugeniusza Żongołłowicza, lecz
dywizja ta nie została jeszcze skoncentrowana i miała na miejscu tylko
kilka batalionów 144 i 145 pułku oraz dwa dywizjony 54 pal w tak
zwanym zgrupowaniu ppłka Dzióbka. Reszta oddziałów tej dywizji znaj­
dowała się pod Sochaczewem, a 146 pp pomaszerował jeszcze przed
armią „Łódź" na Modlin. Ostatecznie do działań na Mińsk Mazowiecki
wyszły dwa inne bataliony (103 baon strzelców i oderwany od 35 DP
III batalion 205 pp) pod dowództwem mjra S. Hankiewicza l 8 7 .
Około godziny 12 oba te bataliony rozwinęły się do natarcia wzdłuż
szosy brzeskiej i przy wsparciu 15 baterii konnej kpt. W. Rakowskiego
zepchnęły Niemców na tor kolejowy. Gdy jednak wycofano z linii 19 pułk
ułanów, bataliony te zachwiały się i straciły początkowy impet. Postępy
natarcia były również paraliżowane wiszącym w powietrzu lewym skrzy­
dłem. Na północ od Wołyńskiej Brygady miało bowiem wyjść natarcie
grupy operacyjnej gen. Zulaufa, lecz zostało ono w przeddzień odwołane:
nieprzyjaciel zabierał się do forsowania Bugo—Narwi pod Zegrzem, przez
co zagrażał skrzydłu i tyłom rozwiniętej do natarcia na wschód grupy.
Zgodnie z myślą przewodnią manewru, Nowogródzka Brygada Kawa­
lerii miała uderzyć na skrzydło przeciwnika, wymijając Mińsk Mazowiecki
od południa. Wyruszyła ona zrazu po dwóch osiach: 26 pułk ułanów
płka dypl. L. Schweizera z 3 baterią 9 dak — na Józefów i Cegłów,
27 pułk ułanów ppłka Pająka z 1 i 2 baterią 9 dak — na Maleszew i Peł-
czankę. Rychło jednak po trzeciej osi został wysłany 25 pułk ułanów
płka Stachlewskiego z 4 baterią 9 dak — na Grzybowilk i Siennicę. Na
Siennicę uderzyły dywizjon pancerny i brygadowy szwadron kolarzy. Do­
wódca brygady, płk Żelisławski, posuwał się wraz z odwodowym 4 puł­
kiem strzelców konnych ppłka Marszewskiego 188 .
Była to w gruncie rzeczy pierwsza akcja bojowa całej brygady od
407
początku kampanii. Pułkownik Schweizer stracił szybko łączność ze
swoim rozpoznaniem i ze szwadronem straży przedniej, a rozwinąwszy
około godziny 9 pozostałe dwa szwadrony w sile 70 ułanów, 5 erkaemów
i 4 cekaemów, zameldował dowódcy brygady, że rozkaz natarcia jest
niewykonalny.
27 pułk ułanów zepchnął ze swej osi drobne elementy nieprzyjaciela
i wkrótce po południu znalazł się pod Maleszewem. 1 szwadron wyko­
nał na miejscowość szarżę, jednak załamała się ona krwawo pod ogniem
broni maszynowej nieprzyjaciela. Dopiero piesze natarcie doprowadziło
po zaciętej walce do zdobycia Maleszewa około godziny 2 w nocy. Ale
opór Niemców tężał z każdą chwilą.
Na skrajnym południowym skrzydle dywizjon pancerny wpadł do
Siennicy i wyparł niemiecki oddział zmotoryzowany, niszcząc czołg i sa­
mochód ciężarowy. Również 25 pułk ułanów ruszył na Siennicę 1 8 9 .
Tymczasem na kierunku Mińska nieprzyjaciel rozwinął się do na­
tarcia i uderzył na styk między brygadami. Dopiero 2 pułk strzelców
konnych zatrzymał Niemców na torze kolejowym. W tym położeniu
gen. Anders, mając stałą łączność radiową z płkiem Pragłowskim, otrzy­
mał rozkaz: „Natychmiast przerwać bitwę. Z rozkazu Wodza Naczel­
nego przejść za Wieprz do Parczewa do dyspozycji W.N. Warszawa
broni się nadal".
W ten sposób po tygodniu zabiegów i sporów rozstrzygnięte zostało
ostatecznie użycie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Przy sposobności
podporządkowano jej 10 dywizję gen. Dindorfa-Ankowicza 1 9 0 .
Jako nowy rejon koncentracji swej grupy gen. Anders wybrał lasy
na północ od Łaskarzewa. Drogi wycofania odcinała od południa dy­
wizja pancerna Kempfa, lecz spodziewano się znaleźć w jej ugrupowa­
niu luki. W drodze gen. Anders podporządkował sobie oddziały Mazo­
wieckiej Brygady Kawalerii z armii „Modlin", wycofujące się jeszcze
w znacznej sile, głównie 1 pułk szwoleżerów i 1 dywizjon artylerii
konnej.
Wołyńska Brygada Kawalerii oderwała się o zmroku od nieprzyja­
ciela, lecz tylko część jej poszła w kierunku odwrotu grupy kawalerii.
Grupa płka Kuczeka, do której należały 12 i 21 pułk ułanów, nie otrzy­
mała rozkazów i ostatecznie odeszła w kierunku Warszawy, gdzie w kilka
dni później weszła w skład pułku jazdy mjra Juniewicza i wzięła udział
w obronie Palmir.
W czasie bitwy pod Mińskiem Mazowieckim zdarzył się wypadek
świadczący o bardzo wysokim morale polskiego żołnierza. Do sztabu
grupy kawalerii w Wiązownej nadciągał szwadron kawalerii zorganizo­
wany ze służby folwarcznej i rozbitków rozmaitych oddziałów pod do-

409
 wództwem rotmistrza (N. N.). W pewnej chwili od szwadronu oderwał
rała Bortnowskiego" i stanowiło bezwzględną większość wszystkich sił
się jeden z żołnierzy i stanął przed kapitanem dypl. Pawłem Gillem,
grupy armii.
który był oficerem operacyjnym Nowogródzkiej BK. Zameldował, że
12 września o godzinie 11.45 w szkole na Bielawach zebrali się wyżsi
jest ułanem 12 pułku ułanów Podolskich, i zapytał, gdzie może być jego
dowódcy lewego skrzydła „armii Bortnowskiego". generałowie Bołtuć
pułk.
i Abraham, pułkownicy Rawicz-Mysłowski, Szyszko-Bohusz, płk Nieza-
— O sześć kilometrów stąd — odparł kapitan Gili — i jesi w walce.
bitowski oraz wielu oficerów sztabowych 4 i 16 dywizji. W opuszczonej
— Na Boga! — zawołał żołnierz. — To mój pułk bije się beze mnie?
wsi dopalały się chałupy i zabudowania gospodarskie. Poprzedniego
To być nie może! Ja muszę być z pułkiem. Panie rotmistrzu, proszę mi
dnia jeszcze byli tu Niemcy. Zewsząd wyzierały pustka i zniszczenie.
powiedzieć, jak mogę trafić do pułku?
W lesie i na jego południowych skrajach biwakowały w ugrupowaniu
W oczach ułana zalśniła łza szczerego zapału i żalu, które wzruszyły
obronnym bataliony 4 dywizji. Żołnierze leżeli pokotem, pogrążeni
kpt. Gilla.
w kamiennym śnie. Wielu zdjęło buty. Co krok widoczne były zakrwa­
— Dobrze — odpowiedział. — Za chwilę pojedzie goniec do pułku,
wione albo zbielałe od odparzeń brudne nogi. Zdawało się, że nie ma
możecie pojechać z nim razem. Poproście waszego obecnego dowódcę
siły, aby tych ludzi ruszyć. Jeżeli kto otworzył oczy, patrzył na prze­
o zwolnienie m .
chodzących martwym spojrzeniem, bez czucia, bez cienia reakcji.
Tak skończyła się „wielka" 10-godzinna operacja zaczepna na wschód
Nawet obsługa działka przeciwpancernego na szosie spała przy kołach
od Wisły w kierunku na Węgrów. Pozostali partnerzy tej operacji albo
i na lawecie l 9 3 .
już nie istnieli, jak np. 18 dywizja grupy operacyjnej „Narew", albo mu­
Generał Bortnowski, odjeżdżając ze sztabu armii „Poznań", otrzy­
sieli wykonywać pilne zadania obrony (grupa gen. Zulaufa), albo nie
mał dodatkowe polecenie, aby przyspieszyć wyruszenie 4 dywizji do
wiedzieli o inicjatywie armii „Warszawa". Wysiłek rozkazodawczy, mar­
rozpoczętego już natarcia na Głowno oraz przeprowadzić inspekcję
szowy i bojowy tych działań stał w rażącej dysproporcji do osiągniętych
obrony Sochaczewa, improwizowaną przez grupę płka Switalskiego.
wyników l 9 2 . Akcja ta może służyć jedynie za podstawę porównawczą
— Generał Kutrzeba żąda wysłania dywizji do natarcia — zwrócił
do bitwy nad Bzurą: jej doniosłości strategicznej, wyników operacyj­
się do gen. Bołtucia, wskazując brodą śpiących.
nych i ogólnej efektywności.
— Jakaż siła ich ruszy? — odparł Bołtuć 1 9 4 .
Tymczasem dowódca Frontu Północnego, gen. Dąb-Biernacki, i do­
Był to bezkompromisowy żołnierz i nie znosił żadnego pobłażania.
wódca armii „Modlin", gen. E. Przedrzymirski, trwali w Lubartowie
On to już w pierwszych dniach wojny zmienił obu swoich dowódców
i Radzyniu w bezsilnym oczekiwaniu na przebicie się swych wojsk.
dywizji. Jednakże wobec objawów krańcowego wyczerpania nawet jego
wola uległa zachwianiu.
— Przeszli w ciągu trzech nocy, spod Włocławka — meldował —
Odwołanie polskiej ofensywy na Stryków ponad sto kilometrów. Całą dobę byli w ogniu walki o te lasy. Od czasu
mobilizacji mają za sobą ponad trzysta kilometrów, od pierwszego
Wszystkie przeciwieństwa, które dotychczas występowały tylko w po­
strzału na granicy ciągle są w akcji. Jakaż siła postawi ich na nogi?
glądach dowódców armii „Poznań" i „Pomorze", generałów Kutrzeby
Zupełnie innego zdania był gen. Abraham, który przyjechał na od­
i Bortnowskiego, ujawniły się krytycznego dnia 12 września w rozbież­
nym ich działaniu. Na tym tle wybuchł w łonie grupy armii „Poznań— prawę wprost z placu boju.
Pomorze" ostry kryzys, który doprowadził do odwołania ofensywy na — Należy natychmiast ruszać do natarcia! — zawołał wzburzony. —
Stryków. Natychmiast, dopóki moi ułani utrzymują pod naporem wroga podstawy
wyjściowe. Wiecie, że rano zginął dowódca 15 pułku ułanów, podpuł­
Generał Bortnowski po nominacji go na dowódcę polskiego natarcia
między Łęczycą i Łowiczem odjechał do Bielaw, gdzie miał się spotkać kownik Mikke? I 9 5
Wszyscy milczeli stropieni.
z wyższymi dowódcami. Na czas działań zaczepnych w kierunku po­
łudniowym podporządkowane mu zgrupowanie pięciu dywizji piechoty — Jakiego panowie jesteście zdania? — zapytał Bortnowski dowód­
i Wielkopolskiej Brygady Kawalerii otrzymywało nazwę „armia gene- ców dywizji w sprawie żądanego natarcia.
— Natarcie jest niemożliwe — odpowiedzieli zgodnie.
410 411
 Generał Abraham zwrócił się bezpośrednio do Bołtucia:
— Przecież rano obserwowaliśmy z panem przedmiot natarcia i miał
pan nas zluzować, żeby brygada mogła uderzyć ze skrzydła. Co się od
tej pory zmieniło?
— Proponowałem uderzenie wieczorem.
— Do wieczora nieprzyjaciel za bardzo się wzmocni. Zadanie zdoby­
cia Głowna mamy obydwaj wyznaczone w rozkazie operacyjnym. Głowno
otwiera nam drogę na Skierniewice. Jakże tego można nie rozumieć?
Nikt z obecnych nie zabierał głosu. Brygada była w walce dopiero
czwarty dzień, grupa operacyjna Bołtucia prawie dwa tygodnie. Wresz­
cie Abraham zwrócił się do Bortnowskiego:
— Jedźmy, panie generale, na linię! Sam pan oceni sytuację.
— Jako dowódca armii nie mam czasu na terenowe rozjazdy — od­
parł Bortnowski 1 9 6 . — Słyszy pan, co meldują dowódcy jednostek? Sto
kilometrów po zapchanych drogach, wśród nocy, to więcej niż dwieście
normalnego marszu. Po takim wysiłku nawet koń padnie ze. zmęczenia.
Cóż dopiero mówić o ludziach?
— Więc po co było przychodzić? — zawołał w uniesieniu generał
Abraham. — Panowie, dajcie mi batalion piechoty, a ja wam wszystkich
Niemców przepędzę na cztery wiatry bez pomocy 4 dywizji! 197 Ja nie
mam sił żywych do obsadzenia zdobytego terenu, rozumiecie? Pułk
moich ułanów to mgiełka: po spieszeniu niknie w terenie. Dajcie mi,
proszę, batalion wojska! Dajcie mi piechotę!
— Po południu, o siedemnastej — odpowiedział generał Bołtuć.
— To będzie za późno! Za późno! — powtarzał dowódca brygady,
po czym zakrzyknął na szofera, wsiadł do terenowego „łazika" i po­
gnał na swoje pozycje pod Helenowem, skąd słychać było wzmagający
się huk dział nieprzyjaciela.
Po inspekcji oddziałów w terenie gen. Bortnowski odmówił dowo­
dzenia grupą ofensywną na Stryków oraz Głowno i wysłał w tej sprawie
do dowódcy armii „Poznań" meldunek. Gdy gen. Kutrzeba otworzył
list, w którym dowódca armii „Pomorze" wyrzekał się „chwały zdo­
bycia Łodzi", nie chcąc J e j odbierać generałowi Knollowi" " 8 , twarz
jego w miarę czytania powlekała się łuną purpury, gasła do szarości
popiołu, aż wreszcie zastygła w kamiennym skupieniu zadumy.
— Nie rozumiem — wyszeptał do siebie głucho.
Otrzymany list przekreślał system współpracy operacyjnej, który
udało mu się zorganizować rano; a który nie zdołał dotrwać do wie­
czora. Generał Bortnowski nie został bowiem przez Naczelne Dowódz­
two formalnie podporządkowany Kutrzebie. Ich współpraca opierała
412
się na zasadzie „uzgadniania". A oto jaki wynik dała ta zasada już
pierwszego dnia wspólnych działań!
— Natychmiast samochód! — wykrzyknął Kutrzeba. — Pan przy­
gotuje na jutro rozkaz! — zwrócił się do płka Lityńskiego. — Uwzględ­
nić kierunek Głowna!
Kończył się dzień, a jednostki armii pozostawały bez rozkazu, który
powinien był wydać gen. Bortnowski, a którego wobec zmienionego
stanowiska nie należało oczekiwać.
Do sztabu armii „Pomorze" w Łękach Kościelnych było z Głogowca
pod Kutnem, gdzie mieścił się sztab gen. Kutrzeby, zaledwie 20 kilo­
metrów, toteż po upływie pół godziny dwaj wysocy dowódcy mogli
podjąć bezpośrednią, poufną rozmowę. Tym razem Bortnowski nie
mówił o „chwale zdobycia Łodzi", przeciwnie — nie wierzył w pomyślny
wynik natarcia grupy Knolla, natarcia prowadzonego bez spodziewanej
pomocy już czwarty dzień. O armii „Łódź" w dalszym ciągu nic nie
wiedziano, natomiast meldowano o dużym zgrupowaniu niemieckim
w rejonie Żyrardowa " 9 . Przegradzało ono drogę do stolicy dwóm
armiom polskim nawet w wypadku złamania oporu Niemców pod Głow­
nem. Pod Sochaczewem sytuacja pozostawała nadal niejasna: nie wia­
domo było, na którym brzegu Bzury stoją oddziały płka Switalskiego.
Na dodatek w czasie rozmowy przyszła wiadomość, że pod Płockiem,
a więc na bliskich tyłach obu armii, Niemcy przystąpili do przekracza­
nia Wisły. To zmieniało w sposób istotny perspektywy polskiej ofen­
sywy na Stryków.
— A więc, jakie mamy w tej sytuacji wyjście? — zapytał zachwiany
w swej woli kontynuowania walki gen. Kutrzeba.
Generał Bortnowski był zdania, że całą operację dwóch armii na­
leży prowadzić bliżej Wisły 2 0 0 , i wysunął koncepcję uderzenia trzema
dywizjami swej armii z osłoną Wielkopolskiej BK na Skierniewice. Grupa
operacyjna gen. Knolla miała przerwać natarcie i wycofać się za Bzurę,
a następnie po jednodniowym odpoczynku maszerować na Sochaczew.
— Mogę osobiście pokierować operacją na Skierniewice — rzekł
na zakończenie Bortnowski.
Generał Kutrzeba zaakceptował to kontynuowanie bitwy nad Bzurą
„w zmienionej formie". Aby wprowadzić w życie nową koncepcję, trzeba
było jechać natychmiast do sztabu Knolla w Janowicach za Bzurą i od­
wołać wydane już rozkazy. W tę uciążliwą drogę udał się gen. Kutrzeba
z płkiem Lityńskim.
Jechali przez niedawne pole walki. Na trasie płonął w zapadającym
zmierzchu Piątek, w zachodniej części nieba wzbijał się aż ku zenitowi
krwawy odblask podpalonej przez Niemców Łęczycy 201 . Wszędzie wi-
413

doczne były ślady uporczywych walk i zniszczeń. W przeciwnym kie­
runku ze zgrzytem hamulców i szumem motorów ciągnęły wolno samo­
chody, a częściej wozy konne z rannymi do Kutna. Od towarzyszącego
kolumnie lekarza gen. Kutrzeba dowiedział się o braku środków opa­
trunkowych, lekarzy i pomieszczeń.
— Chorzy leżą pokotem na trawnikach bez opieki — opisywał sy­
tuację porucznik lekarz. — Na wyczerpaniu są środki usypiające, część
operacji już teraz robi się na żywca.
Generał Kutrzeba na nieszczęście nie zastał gen. Knolla w jego
miejscu postoju — był w 14 dywizji na objeździe pozycji. Rozkaz od­
wołujący działania zaczepne sformułował i podpisał szef sztabu grupy,
płk dypl. Białkowski. Gdy Knoll — powróciwszy do sztabu po pół­
nocy — dowiedział się o zmianie rozkazu, był wprost przerażony 2 0 2 .
Wszędzie w oddziałach jego grupy panował przed spodziewanym dniem
natarcia duch optymizmu, wszędzie obiecywano sobie sukcesy. Od wzię­
tych jeńców dowiadywano się, że Niemcy przygotowują się do opuszcze­
nia Łodzi.
— Jeszcze dzień, jeszcze dwa — rzekł generał — a powodzenie
mogło być całkowite. I zasłużona chwila wytchnienia dla moich zmor­
dowanych żołnierzy. A teraz grozi nam prawdziwe niebezpieczeństwo.
Zanim oddziały otrzymają rozkazy, zanim zejdą ze stanowisk, będzie
już jasny dzień, a wtedy na wszystkich grobelkach w kierunku Bzury
pojawią się lotnicy i będą zbierać swoje żniwo śmierci.
To rzekłszy, wziął przygotowaną paczkę z odezwą do żołnierzy i wrzu­
cił ją w ogień 2 0 3 .
Oderwanie się grupy kawalerii generała Skotnickiego spod Białej
Góry nie wywołało reakcji ze strony wykrwawionego w poprzednich
walkach nieprzyjaciela. Odejście 25 dywizji spod Ozorkowa, a 17 — spod
Celestynowa zbiegło się z wycofaniem Niemców, którzy oczekiwali dal­
szego posuwania się Polaków. Natomiast odmarsz 14 dywizji opóźnił
się, gdyż około godziny 22 wyszło pod Wolą Mąkolską natarcie nie­
mieckie z czołgami, które wprawdzie zostało odparte, ale wniosło spore
zamieszanie wśród wycofujących się oddziałów. Jak się okazało, było
to uderzenie maskujące własne odejście Niemców 2 0 4 .
Na odcinku Głowna wyruszyło o dziewiętnastej wieczorem oczeki­
wane przez cały dzień natarcie polskiej 4 dywizji. Lecz gen. Bortnowski
natychmiast po objęciu dowództwa nad grupą wydał rozkaz przerwa­
nia go. W trakcie wycofywania oddziałów, które już ruszyły z podstaw
wyjściowych, dowódca dywizji, płk Rawicz-Mysłowski, wpadł na minę
i zginął wraz ze swym szefem sztabu i szoferem. Zginął także dowódca
14 DD. Dłk Sołtys, gdy dostał się pod Konarzewem pod bezpośredni
414
205
ogień niemieckiego patrolu . Część oddziałów pułku walczyła jednak
do rana, ponosząc ciężkie straty i zadając je nieprzyjcielowi. Po nocy
nie udało się ich odszukać i wycofać na podstawy wyjściowe. Wyglą­
dało na to, że trzeba żołnierza odrywać od walki siłą. Dowództwo pułku
objął mjr Łobza.
Operatywnością działania wyróżniały się oddziały Wielkopolskiej Bry­
gady Kawalerii. Po zajęciu Łowicza przez 64 grudziądzki pułk piechoty
jej podjazdy wyszły daleko na przedpole, w kierunku Skierniewic. Około
godziny 12 zetknęły się z patrolami konnymi nieprzyjaciela i zostały
ostrzelane ogniem broni maszynowej, a pod Bełchowem, zajętym przez
podjazd ppor. Faleńskiego z 7 psk, pokazały się także czołgi. W tym
położeniu dowódca rozpoznania, rotmistrz Chrzanowski, wydał rozkaz
wycofania się na Łowicz. W czasie walki z nacierającą na Bełchów pie­
chotą i czołgami padli ppor. Faleński, kpr. Jan Matelski i st. strzelec
Antoni Rożak 2 0 6 . Dowództwo podjazdu objął ppor. Stefan Piasny,
a kpr. Piotr Warawa z sekcją erkaem osłaniał odwrót. Ofiarny ten żoł­
nierz odsyłał kolejno swoich strzelców do tyłu, sam zaś mimo odnie­
sionych ciężkich ran strzelał do końca z erkaemu — aż do chwili swojej
bohaterskiej śmierci na stanowisku ogniowym.
Dnia 13 września rano wszystkie jednostki armii „Poznań" i „Po­
morze", zaangażowane na południe od Bzury, znajdowały się w marszu
na północny brzeg rzeki. Niektóre z nich dopiero po południu osiągnęły
swoje miejsca przeznaczenia. Również 16 dywizja opuściła zdobyty po­
przedniego dnia Łowicz. Na szczęście tego dnia była mgła. Do War­
szawy nadano kolejny radiogram następującej treści: „Natarcie na
miasto chałupnicze wstrzymane. Przygotowujemy się do natarcia na
garnizon Ajdukiewicza" 2 0 7 .
Pułkownik Ajdukiewicz był dowódcą 26 dywizji piechoty, której
część stacjonowała w czasie pokoju w Skierniewicach. Obecnie dywizja
ta po szybkim przemarszu spod Wągrowca i Żnina miała uderzyć na
własny garnizon w składzie grupy Bortnowskiego, przewidziana bowiem
do uderzenia 15 dywizja została zatrzymana pod Płockiem w celu wy­
parcia przeprawiającego się przez Wisłę nieprzyjaciela 2 0 8 .
Powstaje pytanie, dlaczego gen. Bortnowski wycofywał z przedpola
Łowicza jednostki swej nowej grupy, skoro właśnie w tym kierunku
musiało iść jego natarcie na Skierniewice? Niepokojący ten fakt pozo­
staje niewątpliwie w związku z armią „Łódź". Armia ta przez wiele
dni stanowiła dla wszystkich zagadkę. W rzeczywistości po ciężkich
i chaotycznych walkach pod Wolą Cyrusową, Jeżowem i Mszczonowem
dotarła do Żyrardowa. Stąd właśnie jej 28 dywizja próbowała przebić
się przez Pruszków do Warszawy, lecz poniósłszy ogromne straty, za-
415
 64. Gen. Władysław Anders,
dowódca grupy kawalerii

niechała zamiaru, a następnie wszystkie trzy dywizje gen. Thommee

przesunęły się na zachód od stolicy.
12 września rano 30 dywizja obsadzała las pod Żyrardowem — na
drodze maszerującej do bitwy nad Bzurą 19 dywizji niemieckiej. Bój
rozpoczął się w Żyrardowie, dokąd pojechała polska kompania czołgów
rozpoznawczych TK celem zaopatrzenia się w benzynę. Kompania, jadąc
przy otwartych włazach, wpadła w zasadzkę zorganizowaną przez dy-
wcrsantów i poniosła duże straty. Następnie Niemcy przystąpili do na­
tarcia na las, lecz mimo silnego wsparcia ogniowego dopiero o godzi­
nie 10 zaczęli przechodzić przez tor kolejowy. Tymczasem wyszło rów­
nież uderzenie przeciwnika od północnego wschodu na tyły dywizji.
Do przeciwnatarcia ruszyły resztki wykrwawionego pod Jeżowem
83 pułku piechoty, który w czasie osłony odwrotu 9 września poniósł
ogromne straty. Resztki te, wzmocnione oddziałem zaimprowizowanym

' u,HM polskiego WrwjSiMu. tom I

416
 z oficerów i szeregowych sztabu dywizji, odparły Niemców i dywizja
ruszyła do dalszego odwrotu. Jednak ogień artyleryjski nieprzyjaciela
zdziesiątkował oddział sztabowy dywizji, w którym obok wielu zabi­
tych i rannych zginął również szef sztabu, ppłk dypl. W. Suracki, kwa­
termistrz dywizji, kpt. dypl. J. Chmielowski, a ciężko ranny został
(i zmarł z ran) dowódca I batalionu 83 pp, mjr S. Gieranowski.
Dywizja kierowała się na północ w stronę Puszczy Kampinoskiej,
w dniu tym przekraczała szosę Błonie—Warszawa w rejonie Paprotni,
pozostawiając w straży tylnej gen. Thommee.
Wieczorem 12 września gen. Thommee przybył w towarzystwie
gen. Małachowskiego do sztabu 2 dywizji piechoty Legionów.
— A pan, panie pułkowniku — zwrócił się do płka dypl. Staicha,
który po odjeździe płka Dojana-Surówki objął dywizję — gdzie chce
pan iść: pod Kutno czy na Warszawę?
Thommee zniekształcił śmiesznie nazwę stolicy, tak że w jego ustach
brzmiało to: Arszau.
— A po co pod Kutno? — zapytał pułkownik Staich.
— Nu, tam się bije Kutrzeba.
Był to świetny dowódca, który szóstym zmysłem wyczuwał, gdzie
się ważą losy walki.
— Ja wolę iść na Warszawę.
— No, to niech pan idzie na „Arszau" — zgodził się Thommee —
ale niech się pan zwinie w kolumny, bo Niemcy uciekli.
Tak więc jeszcze jedna decyzja zapadła na niekorzyść bitwy nad
Bzurą. Co więcej, do tragicznej tej akcji została także porwana 8 dy­
wizja piechoty, wysłana z Modlina na Sochaczew ze specjalnym zada­
niem współdziałania z grupą armii Kutrzeby. Podczas natarcia na War­
szawę 2 dywizja piechoty Legionów została zmasakrowana potężną kon­
centracją ognia kilku dywizjonów artylerii i ukrytych w opłotkach i za­
budowaniach Ożarowa czołgów 2 0 9 , gdzie przed trzema dniami poległ
w czasie przebijania się do stolicy Marian Buczek na czele zwolnionych
z Rawicza więźniów politycznych. Tym razem wśród wielu tu poległych
znalazł się dca 2 komp. por. Radziwiłł 210 . O godzinie 14 następnego
dnia resztki tej dywizji rozpoczęły odwrót na Puszczę Kampinoską i Mo­
dlin. Straż tylna armii „Łódź" (30 dywizja piechoty gen. Cehaka) znaj­
dowała się tego dnia w Paprotni, zaledwie o 12 kilometrów od Bzury,
nie nawiązała jednak łączności ani z armią „Poznań", ani „Pomorze".
Około godziny 18 po wygasłych tropach tej dywizji przeszła na zachód
4 dywizja pancerna, by pod Sochaczewem przeciąć drogę odwrotu
armiom Kutrzeby i Bortnowskiego.
Tu nasuwa się uwaga ogólna. Armia „Łódź", zebrana z tak wielkim
418
wysiłkiem przez gen. Thommee, jako jednolicie kierowane zgrupowa­
nie, na skutek upartego trzymania się nieumotywowanego operacyjnie
kierunku, jakim było dążenie ku Warszawie, utraciła — począwszy od
linii Skierniewic — połowę swego stanu i większość ciężkiego sprzętu,
i to w czasie, kiedy ustąpił nacisk ścigających armię jednostek 8'armii
niemieckiej, która była zmuszona zwrócić się ku Bzurze. W Mszczono­
wie odpadł 31 pp płka Wnuka i została zniszczona grupa kawalerii
płka Kunachowicza jako część Kresowej BK. Pod Żyrardowem ciężkie
straty poniosła 30 DP, a pod Pruszkowem i Ożarowem wykrwawiły się,
pragnąc przebić się do stolicy, dwie pozostałe dywizje: 2 i 28. W rezul­
tacie, nie prowadząc planowej operacji, armia „Łódź" doprowadziła
do Modlina zaledwie strzępy swych jednostek. „W ten sposób — jak
konkluduje J. R. Godlewski — cały wysiłek gen. Thommee poprawie­
nia strategicznej sytuacji na lewym brzegu Wisły został zmarnowany" 2 " .
Razem z resztkami armii „Łódź" wycofała się na Modlin także 8 dy­
wizja piechoty o stanie ponad 10 tysięcy bagnetów i 30 dział.
W dniu 13 września wszystkie siły polskie, opuściły południowy brzeg
Bzury, a w obszar między tą rzeką i Warszawą zaczęły się bez prze­
szkód wlewać coraz znaczniejsze siły niemieckie. Taki był wynik współ­
pracy operacyjnej armii „Łódź", brygady Andersa i 8 dywizji piechoty
z grupą armii „Poznań—Pomorze". W szczytowym natężeniu walk na
Bzurze gen. Kutrzeba musiał liczyć wyłącznie na siebie.
Gdy się podsumowuje wszystkie decyzje sztabów polskich w dniu
12 września, można dostrzec wiążącą, wspólną nić, która połączyła je
w jednolity łańcuch ujemnych dla armii „Poznań" i „Pomorze" skutków.
Niewiara gen. Bortnowskiego w siłę ofensywną armii „Poznań" po­
zbawiła ją pewnych efektów zwycięstwa pod Strykowem. Decyzja
gen. Thommee, odciągająca z pola bitwy armię „Łódź", pogłębiła stan
osamotnienia generałów Kutrzeby i Bortnowskiego nad Bzurą. Wykon-
cypowana przez gen. Rómmla zupełnie chybiona operacja zaczepna
grupy kawalerii na wschód od Wisły, w kierunku na Kałuszyn, odebrała
szansę uderzenia silnej czteropułkowej brygady kawalerii gen. Andersa
z Puszczy Kampinoskiej i pewnego jej zwycięstwa pod Łowiczem. Decy­
zja marsz. Śmigłego-Rydza, aby jak najspieszniej wycofać wszystkie siły
do Małopolski wschodniej, skazywała najsilniejszą grupę armii „Po­
znań—Pomorze" na zagładę — z powodu samego oddalania od głów­
nego teatru działań.
Szczególnie decyzja dowódcy armii „Warszawa", a w stopniu jeszcze
większym — decyzja Naczelnego Dowództwa wywarły ujemny wpływ
na przebieg i wynik bitwy nad Bzurą. Generał Rómmel słusznie ocenił
wielką doniosłość warszawskiego obszaru operacyjnego, ale jego dzia-
419
 łania nie szły w kierunku nadania obszarowi temu czynnej roli w bitwie
dwóch armii, lecz w kierunku organizowania autonomicznego obszaru
warownego. W czasie najgorętszych walk nad Bzurą nie myślał on ka­
tegoriami dowódcy operacyjnego, lecz zagospodarowywał się w stolicy
do długotrwałego oblężenia. W dniu 13 września wyszedł jego rozkaz
o uporządkowaniu organizacji obrony, wyodrębniający dwa ośrodki do­
wodzenia („Warszawa" i „Praga") pod wspólnym dowództwem gen. Czu-
my. W następnym dniu została wydana na 8 stronicach instrukcja do­
wódcy armii „Warszawa" o organizacji „prac obronnych" w stolicy,
zarządzenie w sprawie organizacji służby zdrowia oraz bardzo szerokie
zarządzenie kwatermistrzowskie w sprawie należności pieniężnych oraz
żywnościowych dla ludzi i koni, z uwzględnieniem wszelkiego rodzaju
dodatków w zależności od stopni wojskowych, charakteru służby itd„
itd. 212 Wszystko to świadczy, jak daleko myślami był dowódca armii
„Warszawa" od rozgrywającej się tymczasem bitwy nad Bzurą.
Równie daleki od Bzury, i to w dosłownym sensie przestrzennym,
był także marsz. Śmigły-Rydz. Pomysł ściągnięcia do Małopolski wschod­
niej wszystkich sił zrodził się w Naczelnym Dowództwie jeszcze 8 wrze­
śnia, a jego realizacja przyniosła znane już nam skutki, szczególnie
na froncie północnym w dniach 9 i 10 września. Na skutek rozpoczętej
ofensywy znad górnej Bzury i energicznej interwencji generała Rómmla
został on chwilowo zawieszony, lecz 11 września wieczorem znalazł
ostateczne swoje ucieleśnienie w formie Wytycznych do koncentracji sił
własnych na południu, które od dnia 12 września wskazywały wszystkim
wojskom i wszystkim dowództwom jako ostateczny cel marszu odległy
o 400 kilometrów Dniestr. W ten sposób armie walczące nad Bzurą
wraz z Warszawą i Modlinem zostały skazane na zniszczenie 213 .
Lecz nie koniec jeszcze tego łańcucha redukcyjnego przyczyn, które
zadecydowały o klęsce nad Bzurą, a pośrednio także o klęsce kraju.
Najważniejsze jego ogniwo znajdowało się we Francji, w ręku główno­
dowodzącego armią francuską, gen. Gamelina.
Szefowie polskich misji wojskowych: gen. Norwid-Neugebauer w Lon­
dynie i gen. Burhardt-Bukacki w Paryżu, na próżno zabiegali u rządów
i kół wojskowych o wystąpienie zbrojne przeciwko Niemcom oraz
o zrealizowanie przyrzeczonej umowami pomocy. Przede wszystkim cho­
dziło o bombardowanie obszaru Niemiec. Po wielu wykrętach i kłamli­
wych obietnicach gen. Gamelin podał wreszcie do wiadomości 9 wrze­
śnia decyzję obu rządów sprzymierzonych, że lotnictwo francuskie i lot­
nictwo bombowe angielskie nie będzie bombardować obszaru niemiec­
kiego, aby nie wywoływać „reakcji lotnictwa niemieckiego, która mo­
głaby mieć poważne skutki w okresie koncentracji wojsk francuskich".
420
Gdy attache polski, płk Fyda, zbyt natarczywie żądał wypełniania zobo­
wiązań, Gamelin przestał go przyjmować!
Co do działań naziemnych — to grupa armii pod dowództwem
gen. Georgesa rozpoczęła „ofensywę" w rejonie Saarbrucken na froncie
szerokości 20 kilometrów i wniknęła na 5 kilometrów w głąb obszaru
niemieckiego, zajmując „więcej niż 20 wsi" 2 1 4 . Lecz 12 września gen. Ga­
melin w nowym rozkazie do Georgesa pisał: „Musimy się liczyć z ewen­
tualnością, iż będziemy musieli wypuścić z rąk nieco terenu na przed­
polu naszej ufortyfikowanej granicy między Mozelą i Renem i trzymać
tylko to, czego nam potrzeba..." Natomiast jeżeliby gros sił niemieckich
angażowało się w dalszym ciągu ku Bałkanom, „to nic nie stanie na
przeszkodzie — głosił rozkaz — abyśmy się skonsolidowali w terenie
zdobytym".
To są słowa i czyny owej „śmiesznej wojny", którą Francja będzie
prowadzić aż do czasu własnej klęski w czerwcu 1940 r.
W tym samym dniu, 12 września, odbyła się w Abbeville konferencja
premierów Anglii i Francji, Chamberlaina i Daladiera, z przedstawi­
cielami sztabów wojskowych obu polskich sprzymierzeńców. Na kon­
ferencji tej gen. Gamelin zreferował położenie na frontach i przedsta­
wił swoją decyzję „wstrzymania dalszych działań zaczepnych". Rada
najwyższa aliantów zatwierdziła tę decyzję, a równało się to zaniechaniu
jakiejkolwiek myśli o czynnych działaniach w wojnie i pomocy Polsce 2 1 5 .
O decyzji tej nie powiadomiono jednak ani rządu polskiego, ani Naczel­
nego Dowództwa, ani nawet własnej misji wojskowej w Polsce. Jedna­
kowoż wobec niedyskrecji i sprzedajności polityków francuskich tajem­
nica ta z pewnością doszła do wiadomości wrogich Polsce sił. Decyzja
ta miała następstwa dalej nawet idące niż złamanie istoty i litery so­
juszu.
Polska pozostała sam na sam z całą potęgą niemiecką.
Ranek 13 września wstawał mglisty, jak mglista i niepewna była dla
Niemców sytuacja operacyjna pod Łodzią. Pod osłoną mgły Polacy
mogli zaskoczyć przetrzebione już siły 17 niemieckiej dywizji oraz resztki
30 dywizji i w samo południe wejść do Łodzi. W tej ciężkiej sytuacji
spodziewana była wizyta Hitlera. Ale minęło kilka godzin i na fron­
cie panowała cisza. Wreszcie do sztabu 8 armii przyszedł meldunek,
który wydawał się Niemcom wprost nieprawdopodobny: „Polacy ode­
szli".
Przed lewym, najbardziej zagrożonym skrzydłem 8 armii w rejonie
Ozorkowa nie było nieprzyjaciela. Radość zapanowała wśród Niemców
w całym łódzkim garnizonie, który był częściowo przygotowany do ewa­
kuacji. Hitler po złożeniu wizyty w dowództwie armii udał się na sta-
421
 nowisko dowodzenia 30 dywizji w Dąbrówce Wielkiej. Tam dekorował
rannego gen. Kurta von Briesena Żelaznym Krzyżem z mieczami i lau­
216
rami .
— Za najwyższą dzielność! — rzekł ściskając rękę pierwszego żoł­
nierza w kampanii polskiej, który otrzymywał tak wysokie odznaczenie.
Generał Blaskowitz nie otrzymał odznaczenia i nigdy nie został
marszałkiem. Ale mógł po czterech dniach strachu odetchnąć z ulgą.
Niemcy nazwali wycofanie się polskich sił spod Ozorkowa i Strykowa
„uśmiechem losu". Znacznie ważniejszy „uśmiech" zgotowała Niemcom
konferencja w Abbeville.
We wszystkich pamiętnikach i wspomnieniach, w zeznaniach sądo­
wych generałów niemieckich stale powtarza się ten sam motyw zdziwie­
nia, niedowierzania, niezrozumienia przyczyn, dla których Zachód po­
zwolił im na spokojną rozprawę z Polską. „Nie posiadaliśmy się ze
zdumienia — pisze w swych wspomnieniach Guderian — dlaczego Fran­
cuzi nie skorzystali z okazji. Czyżby ich uwadze mogła ujść widoczna
słabość naszych fortyfikacji?" 2 1 7
Generał von Lossberg stwierdził, że Francuzi mogli „z marszu"
rozbić słabe siły niemieckie i dojść do Renu. Generał Jodl zeznał przed
Trybunałem w Norymberdze: „W roku 1939 świat nie zdołał uniknąć
katastrofy jedynie dlatego, że 110 dywizji, jakie posiadali Francuzi
i Anglicy, pozostało całkowicie bezczynnych wobec 33 dywizji niemiec­
kich na Zachodzie". „Gdyby Francuzi — twierdził z kolei Keitel —
zaatakowali linię Zygfryda, moglibyśmy im przeciwstawić jedynie po­
zory obrony".
Bezczynność zachodnich sojuszników w 1939 roku przekraczała ramy
normalnego sprzeniewierzenia się wobec wywiedzionej obietnicą pomocy
armii polskiej. Było to sprzeniewierzenie się idei walki z hitleryzmem,
walki, która miała w tym wstępnym okresie wszelkie szanse zwycię­
stwa. „Gdyby Francuzi zaatakowali w pierwszej połowie września przy
pomocy swych sił głównych — stwierdza gen. Westphal — doszliby do
Renu w ciągu 15 dni" 2 1 8 .
„Co by to oznaczało dla Europy?" — zastanawia się niemiecki
generał. „Jest rzeczą prawdopodobną — odpowiada — że reżim hitle­
rowski załamałby się już w jesieni 1939 roku. Na skutek swej bierności
Francja przepuściła ogromną szansę zmiany bez wielkiego wysiłku i ry­
zyka losów Europy oraz pchnięcia jej na całkiem nowe tory!"
Ta zgodność poglądów niemieckiej generalicji — ale już po wojnie —
nasuwać może podejrzenie jakiejś wykrętnej gry, mającej na celu osła­
bienie winy Niemiec za rozpętanie pożogi wojennej. Trzeba jednak wie­
dzieć, że poglądy podobne istniały już wówczas, w 1939 roku. Generał
422
Brauchitsch, 'sprowokowany przez dziennikarzy brytyjskich jeszcze w kwie­
tniu 1940 roku, udzielił wywiadu, którego punktem kulminacyjnym jest
szereg pytań retorycznych do Anglików.
— Gdzie byli generałowie angielscy — woła dowódca niemieckich
wojsk lądowych — gdy absolutne gros naszych sił walczyło na Wscho­
dzie? Zmarnowali najlepszą nadarzającą się im sposobność. Byli nazbyt
zmęczeni, by maszerowć i uderzyć. Dziękuję im za to — kończy nie­
miecki marszałek — że mi umożliwili zwycięstwo w Polsce i pozwolili
spokojnie przerzucić wojska na Z a c h ó d ! 2 "
Tymczasem po odejściu sił polskich na północny brzeg Bzury Niemcy
przejmowali w posiadanie teren, z którego przed trzema dniami zostali
tak gwałtownie wyparci. Rzecz prosta, brali teraz na ludności odwet.
Według ułamkowych danych, 15 września wkraczające szpice niemieckie
rozstrzelały w Piątku 44 mężczyzn, w Janowicach — 8. W ciągu następ­
nych dni oddziały Wehrmachtu wyłapały z górą 4000 mężczyzn i wy­
wiozły ich do obozów dla internowanych w Niemczech. W Bielawach,
pamiętnych z dramatycznej odprawy gen. Bortnowskiego, zgromadzono
2000 mężczyzn w wieku 18—40 lat i popędzono ich do Zgierza. W Ko-
walewicach, które w trakcie walk o wyjście na Łódź przechodziły z rąk
do rąk, rozstrzelano 23 gospodarzy,, w Łęczycy — 36 osób, w Górze
Św. Małgorzaty — 6, w Gosławicach — 6. Ponadto w dniach 19—21 wrze­
śnia rozstrzelano 20 mężczyzn z Pomorza, powracających do domu 22°.
Straszne to były chwile dla narodu polskiego. Wydawało się, że wy­
rzekł się nas świat i ludzie. Jednak mimo rozgoryczenia i rozpaczy
żołnierz trzymał nadal nieugięcie bagnet w swych dłoniach i był nie­
zawodnym narzędziem w ręku zdeterminowanych dowódców. Bez zmru­
żenia oka wykonywał najtrudniejsze zadania, bez szemrania spełniał
wszystkie rozkazy — z wyjątkiem jednego: złożenia broni!
Dla uczczenia bohaterskich zmagań nad Bzurą wzniesiono pomniki
poległych w Łęczycy i Giecznie, odsłonięto tablicę upamiętniającą wielo­
dniowe walki Wielkopolskiej Brygady Kawalerii w Walewicach, a w 30 rocz­
nicę Września otwarto Muzeum Bitwy nad Bzurą w Kutnie.
Niech pamięć krwi przelanej o wolność przemówi do pokoleń'
Koniec tomu I
 13
Tamże, s. 402—403.
Przypisy 14
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej (dalej PSZ), t. I, Kampania wrześniowa,
cz. 1, Londyn 1951. s. 99.
15
PSZ, t. I. cz. 2. s. 49—51, 52—53.
16
M. Porwit, Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. Warszawa
1983. Jesteśmy w posiadaniu dokładnego, choć niekiedy szacunkowego obliczenia bitew,
którego dokonał płk dypl. M. Porwit w swym trzytomowym dziele Komentarze do historii
polskich działań obronnych 1939 roku, wyd. 2, Warszawa 1983. Na kartach tego, ponad
1500 stron liczącego dzieła, autor obok analizy działań bojowych tudzież wszelkich zagadnień
i aspektów wojny 1939 r. wyliczył 1500 przeprowadzonych przez armię polską bitew, dzieląc
je ze względu na wielkość sił na bitwy wykonane siłami od kompanii (szwadronu) do dywizji
(brygady kawalerii) i grupy operacyjnej. Według ogólnego zestawienia cyfrowego, przeszło
Pierwsze chwile wojny dwie trzecie tej liczby, tj. 1000, przypada na bitwy stoczone siłami kompanii (szwadronu) i ba­
1 talionu (dywizjonu). Ponad 400 bitew przeprowadziły oddziały w sile pułku piechoty, kawa­
R. Umiastowski, 12 mil do Warszawy... 30 mil do Paryża. Edinburgh—London 1941,
lerii, brygady zmotoryzowanej względnie pancerno-motorowej. 60 bitew przypada na związki
s. 40.
2 dywizyjne lub brygadowe. Reszta należy do innych oddziałów.
L. Noe!, Agresja niemiecka na Polskę, Warszawa 1966, s. 329.
3
Tamże, s. 390.
4
R. Szubański, W obronie polskiego nieba. Warszawa 1978. s. 47.
Na wysuniętych szańcach Rzeczypospolitej
5
Tamże, s. 52.
6
Tamże, s. 48—51.
7
L. Noel, dz. cyt., s. 391.
8
A. Kurowski, Lotnictwo polskie w 1939 roku. Warszawa 1962, s. 22—25. Por. ' Flota Polska, nad którą dowództwo sprawował kontradm. J. Unrug, składała się
R. Szubański, dz. cyt., s. 9—42. W ostatnich miesiącach pokoju lotnictwo polskie przeżyło w 1939 r. z dwóch dywizjonów: Dywizjonu Kontrtorpedowców (ORP„Wicher", „Burza",
szereg zmian personalnych, które niekorzystnie odbiły się zarówno na jego przygotowaniu „Grom", „Błyskawica") oraz Dywizjonu Okrętów Podwodnych (ORP „Wilk", „Żbik",
do wojny, jak i na właściwym użyciu w akcjach bojowych. W marcu 1939 r. został zwol­ „Ryś", „Sęp" i „Orzeł"). Morską obronę Wybrzeża, z bazą na Helu, pod dowództwem
niony dowódca lotnictwa, gen. Ludomir Rayski, jego miejsce zajął gen. Kalkus, który — kdr. dypl. St. Frankowskiego miał zapewnić Dywizjon Minowców w składzie 12 jednostek:
według miarodajnej opinii otoczenia — nie znał się ani na sprzęcie, ani na operacyjnym ORP „Gryf", „Komendant Piłsudski", „Generał Haller", „Jaskółka", „Czajka", „Mewa",
użyciu lotnictwa. Wraz z Rayskim zwolniono trzech jego zastępców, przy czym przez miesiąc „Rybitwa", „Żuraw", „Czapla", „Mazur", „Pomorzanin", „Smok". Siły te wspierały:
nie mianowano nowego zastępcy do spraw technicznych. Został nim wreszcie płk pil. Ma­ Morski Dywizjon Lotniczy, Dywizjon Artylerii Nadbrzeżnej (18 dział) i Morski Dywizjon
kowski, który wyjechał do Anglii i wrócił tuż przed wybuchem wojny. W tym czasie powzięto Artylerii Plot. {6 dział 75 mm i 8 dział 40 mm). Załogę na Helu tworzyły: IV batalion
kilka decyzji, które przyczyniły się do osłabienia polskiego lotnictwa, zamiast je wzmocnić. 7 pp KOP, dwie kompanie terytorialne, oddział wartowniczy i straż graniczna.
2
I tak wstrzymano produkcję myśliwców „Jastrząb", mimo iż silniki do nich w liczbie 150 PSZ, t. I, cz. 5: Marynarka Wojenna i Obrona Polskiego Wybrzeża, Londyn 1962,
były już gotowe i produkcja serii przygotowana. Był to samolot, który dorównywał s. 126.
3
„Messerschmittowi", ustępując mu nieco w szybkości. Druga niekorzystna decyzja to za­ H. Dąbrowski, relacja z 10 XI 1968 r. (w posiadaniu autora).
4
hamowanie produkcji „Łosi". W lipcu i sierpniu największa polska wytwórnia PZL pra­ PSZ, t. I, cz. 5, s. 185.
5
cowała na jedną zmianę. (A. Kurowski, Lotnictwo polskie w 1939 roku. Warszawa 1962. Tamże, s. 186.
6
s. 60). Tamże, s. 205.
7
Ciekawe wiadomości o lotnictwie polskim przynoszą raporty attache wojskowego PSZ, t. I, cz. 5, nie podają dokładnie stanu załogi Westerplatte. Z. Flisowski określa
USA w Warszawie W. M. Colborna. Pisze on o pertraktacjach rządu polskiego z przed­ ją na 205—210 ludzi (Westerplatte, Warszawa 1974, s. 26).
8
stawicielami USA o dostawę 150 samolotów pościgowych typu Sivirsky łiP 1. Zakup ten PSZ. t. I, cz. 5, s. 124.
9
miał pochłonąć 8 min dolarów. O sfinalizowaniu tej umowy nic nie wiemy. Prawdopo­ Por. Z. Flisowski, dz. cyt., s. 117—118, 132.
10
dobnie nie zdołano uruchomić przyznanej Polsce przez Wielką Brytanię pożyczki w wy­ A. Bartoszewski, W. Gomulski, Żołnierze w pocztowych mundurach, Gdańsk 1969,
sokości 8,5 min funtów, niestety w srebrze. Colborn donosi też swym władzom, że lotnictwo s. 58.
polskie zostało już w lipcu 1939 r. przeniesione z głównych lotnisk na lotniska „awaryjne" " Tamże, s. 56.
12
(W. M. Colborn, Polska. Styczeń—sierpień 1939, Warszawa 1986. s. 68, 71). A. Rzepniewski, Obrona Wybrzeża w 1939 r.. Warszawa 1964, s. 151.
13
F. Dąbrowski, Wspomnienia z obrony Westerplatte, Gdańsk 1957, s. 104—105 i nast.
» L. Noel, dz. cyt., s. 393. 14
10 Tamże, s. 125 i nast.
Tamże, s. 394. 15
11 Tamże, s. 128.
Tamże, s. 397. 16
12 W. Tym. Przygotowanie obrony i lądowa obrona polskiego wybrzeża morskiego
Tamże, s. 401.

424 425
1—19 września 1939 r., (cz. III), „Wojskowy Przegląd Historyczny" [dalej: WPH] 1957,
nr 4. s. 229—230.
17
A. Rzepniewski. Obrona Wybrzeża..., s. 99—108.
18
Dla większej przejrzystości jednostki wojska oznacza się na przemian cyframi
arabskimi i rzymskimi. I tak drużynę, kompanię (w kawalerii odpowiednio sekcję i szwa­
dron, w artylerii dziaton i baterię), pułk, dywizję i armię — oznacza się cyframi arabskimi.
Rzymskimi cyframi oznacza się części składowe zasadniczych jednostek; pluton, batalion,
brygada, korpus. Jeśli jednak pluton, batalion (dywizjon kaw., art. lub lotnictwa), brygada
(piechoty, kawalerii) występują jako jednostki samodzielne, to oznacza się je także cyframi
arabskimi, np. 15 pluton art. pozycyjnej, 11 dywizjon artylerii konnej, 7 batalion cekaem,
19 brygada piechoty itp. Tutaj na tej zasadzie oznaczono: 1, 2 i 3 batalion rezerwowy.
MBON — Morska Brygada Obrony Narodowej. Zarówno brygady kawalerii, jak i bry­
gady ON miały nazwy regionalne, np. Wołyńska Brygada Kawalerii.
" W. Tym, Przygotowanie obrony..., (cz. II), WPH, nr 3, s. 184; W. Tym, A. Rzepniew­
ski, Kępa Oksywska 1939, Gdańsk 1985, s. 63.
20
Tamże. s. 193. z pewnymi różnicami w stanie liczbowym i uzbrojeniu.
21
W. Tym, Wypad na Osowę w nocy z 3 na 4 września, w: W. Tym, A. Rzepniewski,
Gdynia 1939, Gdańsk 1979, s. 313—320.
22
W. Tym, A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 215. Przewidywano organizację dwóch bata­
lionów ochotniczych. Rzeczywisty stan nie przekroczył prawdopodobnie 4 kompanii od
100 do 170 ochotników. W czasie działań wymieniane są następujące kompanie ochotnicze:
1 kompania ochotnicza (por. Kąkolewski) uzbrojona w kosy i bagnety na kijach; 2 kom­
pania ochotnicza (por. Rauch), około 166 różnych kb jednostrzałowych, 2 nkm; kompania
ochotnicza (kpt. Kóssler), około 100 kb fr.; 6 kompania ochotnicza (mjr Swoiński), około
100 kb fr.; kompania ochotnicza (por. Piegłowski). pod koniec działań walcząca przy
I batalionie ON; kompania ochotnicza (por. Kantorowicz), bliżej nie znana.
Urząd pocztowo-telegraficzny w Gdyni zorganizował ochotniczy oddział PW poczto­
wego w sile 1/20. Oddział ten był dużą pomocą dla kompanii łączności. Miejskie Towarzy­
stwo Komunikacyjne w Gdyni wystawiło ochotniczą kolumnę autobusów miejskich. Ko­
lumna ta oddała bardzo duże usługi przy przerzucaniu oddziałów na zagrożone odcinki
(W. Tym, Przygotowanie obrony..., cz. II, s. 192).
23
A. Rzepniewski, Obrona Wybrzeża..., s. 203.
24
Tamże, s. 335.
25
W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia..., s. 416.
26
A. Rzepniewski, Obrona Wybrzeża..., s. 190.
27
W. Tym, Przygotowanie obrony..., (cz. IV), WPH 1958, nr 1, s. 309.
28
Tamże, s. 370.
29
Tamże, s. 369.
10
W czasie działań wojennych podporządkowały się dowódcy LOW również te od­
działy i instytucje, które podlegały dowódcy Floty lub dowódcy Morskiej Obrony Wy­
brzeża, a znajdowały się na terenie działań LOW. Były to: 1 morski dywizjon artylerii
przeciwlotniczej; morska kompania reflektorów, bez plutonów (był na Helu); trzy kompanie
cekaem plot. (50 ckm wz. 08); dywizjon żandarmerii; lokalny pluton łączności i sieć
obs.-meld. (OPL); Kadra Floty; komenda portu wojennego; szef fortyfikacji; komenda
m. Gdyni. Z kompanii przeciwlotniczych jedna weszła jako kompania cekaem I batalionu
mps (batalion „bliźniaczy"), z pozostałych dwu. zorganizowano 7 IX batalion cekaem do
działań naziemnych. Z Kadry Floty, załogi ORP „Bałtyk" i pozostałości załogi ORP
„Mazur" zorganizowano w dniach 5—7 IX batalion „morski" (3 kompanie strzel, i kom­
pania cekaem). Batalion ten organizował i dowodził nim (do 12 IX) kmdr ppor. Z. Horyd,
426
szef budownictwa komendy portu wojennego. Przy współpracy szefostwa fortyfikacji i war­
sztatów portowych opancerzono pociąg „Smok Kaszubski", uzbrojony w działko 37 mm
i 4 cekaemy. Pociąg był gotowy 8 września. W różnym czasie opancerzono również 4 samo­
chody ciężarowe, każdy uzbrojony w dwa cekaemy lub 1 działko morskie 37 mm i 1 cekaem.
Na czas wojny były ponadto podporządkowane dowódcy LOW: Straż Graniczna; 9 komi­
sariatów, każdy o stanie 25—35 strażników z plutonem wzmocnienia o stanie 1/60 — razem
około 625 kb, 9 rkm, 2 ekm, 2 Ikm, 2 działka morskie 37 mm; Policja Państwowa
w Gdyni, Wejherowie i Kartuzach o ogólnym stanie 510 kb i 3 pm. (W, Tym, Przygotowanie
obrony..., cz. II, s. 191—192).
31
Podobnie w 1940 r. angielska Home Guard szykowała się do odparcia spodziewa­
nej inwazji hitlerowskiej na Wyspy Brytyjskie za pomocą osadzonych na żerdziach grotów.
32
A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 227— 228.
33
W. Tym, A. Rzepniewski, Kępa Oksywska, Gdańsk 1985, s. 65.
34
W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, s. 488.
35
W. Tym, dz. cyt., s. 384—385.
36
W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, s. 275—276, 490. Konflikt z ppłkiem Sołodkow-
skim narastał nie tylko na tle sposobu dowodzenia, lecz także — nadużywania alkoholu.
Na sprawę tę rzuca światło relacja kpt. dypl. W. Tyma z obrony odcinka Zagórze—Rumia
i przeciwnatarcia płka Dąbka 12 września 1939 r. „Gdy dotarłem dó dowództwa odcinka —
pisze kpt. Tym — było już dobrze po godz. 14. Ppłk Sołodkowski już odprawił dowódców
nacierających baonów. Nie wiedziałem, jakie wydał im rozkazy. Na moje oględne zapyta­
nie: Czy są jakieś meldunki z przebiegu natarcia, zrobił wszystko i nic [nie] znaczący ruch
ręką, mówiąc: «A ot tam, atakują». Postawił kieliszki i częstował mnie koniakiem. Gdy
odmówiłem, sam wypił i powiedział, że teraz musi się trochę zdrzemnąć. Położył się na
kanapie i natychmiast zasnął. Byłem tym wszystkim oszołomiony... Po 15—20 minutach
podpułkownik obudził się i ujrzawszy mnie, powiedział: «Teraz pojadę do walczących
oddziałów, niech pan na mnie zaczeka, ja wkrótce wrócę». Pomyślałem z ulgą, że nareszcie
może czegoś się dowiem. Wsiadł do opancerzonego samochodu i odjechał. Upłynęło może
kilkanaście minut, gdy ze zdumieniem zobaczyłem jego samochód w odległości około
kilometra mknący na północ wzdłuż którejś z przebiegających południkowo ulic Rumii.
A więc pojechał nie do atakujących baonów, ale na swój odcinek obrony... Jednak gdy
wina ppłka Sołodkowskiego była ponad wszelką wątpliwość oczywista, płk Dąbek podarł
przedłożony sobie meldunek i zamiast stawienia przez sąd, pozostawił ppłka Sołodkow­
skiego w dyspozycji. «Co mi da śmieić Sołodkowskiego? — miał powiedzieć. — Sytuacja
się nie odmieni. Niech go sądzi Bóg i Rzeczpospolita!"" (W. Tym, A. Rzepniewski, Kępa
Oksywska, s. 380). Relacja F. Sokoła.
37
A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 240.
38
W. Tym, A. Rzepniewski, Gdynia, s. 497, 522.
39
A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 247.
40
Tamże, s. 243—244.
41
Tamże, s. 280.
42
Szczegółowe objaśnienie tego epizodu podaje w swej relacji H. Dąbrowski. „Gdy
ppłk Sołodkowski otrzymał rozkaz na piśmie (12 IX), by pułk swój cofnąć na Oksywie,
porwał ten rozkaz i powiedział do mnie: «Ja na tę spluwaczkę nie pójdę — Dąbrowski,
zostaniecie ze mną...» W nocy położył się spać (było to w Janowie, jeśli się nie mylę) —
pisze Dąbrowski — a mnie powiedział: «Dąbrowski, czuwaj, bo lewe skrzydło śmierdzi".
Gdy przybiegali łącznicy z oddziałów, budził się, czytał meldunek, po czym rwał go i kładł
się dalej".
43
A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 29''.
427
 44
W. Tym. A. Rzepniewski. Kępa Oksywska..., s. 380; relacja F. Sokoła. niemiecka dyw. lekka polska bryg. kawalerii
45
W. Tym. Przygotowania obrony..., WPH 1958. nr 2. s. 221—227. 150—200 czołgów lekkich, 2 dział. plot.
46
Tamże. rozpozn. i samoch. 7S k b k p p a n c
47
H. Dąbrowski, relacja; W. Tym. A. Rzepniewski. Kępa Oksywska..., s. 367. pancer.
48
W. Tym, A. Rzepniewski, Kępa Oksywska..., s. 372.
6J
49
Tamże, s. 374. Por. Z. S/acherski. Wierni przysiędze. Warszawa 1966. s. 111.
64
50
Tamże, s. 460. A. Skiba. Boje 19 Pułku Ulanów Wołyńskich w kampanii wrześniowej. Londyn 1971,
51
Relacja płka W. Wiecierzyńskiego (w posiadaniu autora). s. 22. podaje, że tylko 21 p. uł. wyruszył w nocy z 30 na 31 sierpnia, podjął marsz na stano­
52-54
Tamże. wiska, reszta brygady wyruszyła ku granicy po zapadnięciu zmroku 31 sierpnia 1939 r.
65
55
R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, cz. 1. WPH 1966. nr I. Z. Bielecki, Bój pod Mokrą 1939 r.. WTK 1964. nr 40.
66
s. 195—196. Relacja płka K. dc Rostwo-Suskiego (w posiadaniu autora).
67
56
A. Zawilski, Bateria zosta/a, wydanie VI, Łódź 1984, s. 81. Tamże.
68
57
Sprawę wyróżniającej się sylwetki oficera ze względu na buty podnosi szereg relacji A. Wilczkowski. Wołyńska Brygada Kawalerii pod Mokrą w dniu 1 września 1939 r.
i publikowanych opracowań. (w druku).
69
58
PSZ. t. I, cz. 2, s. 27. A. Skiba. dz. cyt., s. 23.
70
59
Relacja rtm. Robaka; PSZ, t. I, cz. 2, s. 29—30. K. de Rostwo-Suski. rei. cyt.
71
60
Relacje rtm. Chludzińskiego oraz płka E. Witkowskiego (w posiadaniu autora). S. Pokorny. Czołgi pod Mokrą. Warszawa 1980. s. 56.
72
6i
L. Mitkiewicz. Kawaleria Samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku, Tamże, s. 101.
73
Toronto 1964. Tamże. s. 109 i inne.
74
62
R. Szubański. Polska broń pancerna w 1939 r.. Warszawa 1982, s. 80. Tamże, s. 85 i inne.
75
K. de Rostwo-Suski. rei. cyt.
76
Konie 3 szwadronu 12 p. uł. wyprowadził z pola walki tabunem przy minimalnych
polska dyw. piechoty niemiecka dyw. piechoty stratach wchm. Tomasz Bobczyński. Rtm. Hollaka wraz z rannym kapr. Eckertem ewa­
515 oficerów 696 oficerów kuowano na schwytanym na łące koniu. W miejscu gdzie rtm. Hollak został ranny i do­
15 977 podofic. i szeregowców 17 155 podofic. i szeregowców wodził walką szwadronu, gospodarz pola Antoni Szymocha wraz z córkami Heleną i Ho­
6 939 koni 4 000 pistoletów noratą posadzili w 1945 r. sadzonkę dębu, któremu nadano nazwę „Dębu Hollaka". Rela­
320 rkm 361 lkm cja Zygfryda Dardasa z 6 IX 1986 r.
77
6 Ikm 116 ckm Relację z tej walki przekazuje nam jej uczestnik. Hanie Effenberg, kierowca czołgu
132 ckm 75 dz. ppanc. dowódcy, który stracił w niej nogę. „Przekroczyliśmy granicę niemiecko-polską — mówi
81 granatników 81 granatników on polskiemu sprawozdawcy — po dwunastej; chyba w trzecim lub czwartym rzucie. Nasz
20 moździerzy 54 moździerze pododdział zatrzyma! się w Wilkowiecku i czekał na dalsze rozkazy [...] Z pola walki do
27 armat ppanc. 18 dział lekkich Wilkowiecka nieustannie przywożono rannych, po raz pierwszy widziałem tak ciężko po­
30 armat 75 mm 6 dział ciężkich parzonych ludzi. Miałem jakieś złe przeczucie, bałem się [...] Wtedy padł rozkaz do walki.
12 haubic 100 mm 36 haubic lekkich Pomodliłem się. by Bóg mnie ochraniał. Ruszyłem [...] Wszystko dookoła paliło się. dy­
6 dział ciężkich (105 i 155 mm) 12 haubic ciężkich miły rozbite czołgi z rannego natarcia, dopalały się ruiny domów. Pozostał tylko kościółek
4 dz. plot. 40 mm 6 samoch. panc. i ten kościółek wśród dębów widziałem w swoim wizjerze po prawej stronie, gdy nasz czołg
92 kbk ppanc. na pełnym gazie strzelając z działa rozbił polską tankietkę [...] Otrzymaliśmy ogień z kara­
binów maszynowych, ale bezskuteczny na nasz pancerz [...] Dowódca Kurt Scheelc nie­
polska bryg. kawalerii ustannie ponaglał ładowniczego, prowadziliśmy ciągły ogień z dwóch kaemów i działa
niemiecka dyw. pancerna
37 mm w kierunku strzelającej do nas z prawej strony baterii..." Effenberg, stojąc po
458 oficerów 273 oficerów
45 latach na polanie, próbował sobie przypomnieć, w którym miejscu musiał zawrócić, bo
12 500 podofic. i szeregowców 6 911 podofic. i szeregowców
przed nimi wybuchnęły płomieniami dwa czołgi. Nikt nie otwierał włazu, wszyscy zginęli —
400 czołgów lekkich 6 291 koni
relacjonuje Effenberg; Scheele zupełnie stracił głowę. Za nimi również palił się czołg i trzeba
80 czołgów średnich 94 rkm było go wyminąć, a więc zwolnić bieg. To wystarczyło, by dostali gdzieś z bardzo bliska
48 samoch. panc. 10 lkm boczny i celny strzał z działka przeciwpancernego. Zapamiętał potworny wstrząs poprze­
24 działa 95 ckm dzony jasnym błyskiem, huk i szum płomieni ogarniających unieruchomiony czołg. Za­
48 działek ppanc. 9 granatników pamiętał jeszcze, że Scheele ciągnął go w górę do włazu i zginął natychmiast po jego
2 moździerze otwarciu. (K. Madeja. Dęby spod Mokrej. „Panorama" 1985, nr 35, s. 14).
22 armatki ppanc. 78
16 dział 75 mm A. Wilczkowski, dz. cyt.

429
428
 79
W niektórych źródłach podaje się, że w walkach pod Mokrą wziął udział pociąg p. „Podole" oraz bryg. „Polesie") pod dowództwem gen. W. Riickemana-Orlika pozo­
stały na granicy wschodniej państwa.
pancerny nr 52 z gen. Cehakiem (M. Porwit, Komentarze..., s. 236). St. Pokorny (dz. cyt., 87
s. 103) twierdzi, że wykonywał on swoje rajdy celem nawiązania łączności z Woł. BK. R. Szubański, W obronie..., s. 80. 2 DPanc miała 310 czołgów i 38 samochodów
80 pancernych. 4 DLek — 73 czołgi i 76 samochodów panc.
K. de Rostwo-Suski, rei. cyt. 88
81
A. Mularczyk, Jeszcze słychać śpiew i rżenie koni. Warszawa 1971, s. 288, 294, 313. Chodzi tu o XVI KPanc, który łącznie liczył 616 czołgów i 76 samochodów pan­
Możliwe, że nazwisko podporucznika brzmiało: Dębski. cernych, oraz o XV KLek. o stanie 218 czołgów i 114 samochodów panc. (R. Szubański,
82 Polska broń..., s. 80).
Tamże. 89
83 W. Steblik, Zarys działań..., s. 104.
Bardzo ciekawą, choć subiektywną, charakterystykę dowodzenia płka Filipowicza 90
ukazuje ppłk St. Koszutski: „Człowiek szalenie odważny osobiście, o wielkiej inicjatywie, W. Steblik, Armia „Kraków", Warszawa 1975, s. 141.
dynamiczności i energii, dowodził w bitwie w »konwulsjach«, wyładowując jakąś osobistą " 5 DPanc miała 316 czołgów i 38 samochodów pancernych (R. Szubański. Polska
broń..., s. 83).
pasję i energię w zarządzeniach i rozkazach, b. często niewykonalnych, bez liczenia się 92
z możliwościami oddziałów i realnością na chłodno ocenianej sytuacji. Nie mogąc wyła­ P. Dubiel, Wrzesień 1939 r. na Śląsku, Katowice 1963, s. 114—115.
93
dować się w bezpośredniej walce z Niemcami, których nienawidził, wyładowywał swą Tamże, s. 113.
94
pasję na najbliższym otoczeniu, przeklinając i złorzecząc każdemu, kto mu podpadł pod Por. W. Adamczyk, Przeciw nawale. Wrzesień 1939, Warszawa 1970, s. 11, 15
rękę, i o byle co. Każdy referat szefa sztabu, oficera operacyjnego, czy informacyjnego, i inne.
95
czy mój jako kwatermistrza — pisze Koszutski — był do d... lub g... wart, spóźniony albo P. Dubiel, dz. cyt., s. 108.
96
fałszywy, jeśli mu nie odpowiadał. Szczególnie znęcał się nad dcą łączności, nieszczęsnym Tamże, s. 119.
97
kapitanem Malinowskim, z powodu trudności w funkcjonowaniu łączności [...] Najgorsze Tamże, s. 104—105.
98
wszakże było słownictwo rozkazodawstwa płka Filipowicza... Myślę tutaj np. o ukocha­ Tamże, s. 102—103.
99
nym i wyświechtanym rozkazie: »Przeciwnacierać« czy »Przeciwuderzać«, jako jedynej Tamże, s. 99.
100
reakcji w trudnych czy beznadziejnych sytuacjach..." (S. Koszutski, Wspomnienia z róż­ W. Adamczyk, Przeciw nawale..., s. 44, 69.
101
nych pobojowisk, Londyn 1972, s. 67—68). W chwili wybuchu wojny Wehrmacht rozporządzał w jednostkach liniowych i szkol­
84 nych, w warsztatach i składnicach 3469 czołgami (1445 wozami PzKw-I, 1226 — PzKw-II,
Batalion forteczny składał się z trzech kompanii ciężkich karabinów maszyno­
98 — PzKw-III, 211 — PzKw-IV, 219 — PzKw-35, 59 — PzKw-38 i 211 czołgami dowo­
wych i trzech kompanii strzeleckich z baterią artylerii, plutonem łączności i plutonem
dzenia) oraz ok. 800 samochodami pancernymi. Z tego większość, bo 75% czołgów
Straży Granicznej, sekcją pionierów i kompanią gospodarczą — o łącznym stanie około
i 70% ogólnej liczby wozów bojowych, zgrupowana była w dywizjach pancernych (I, 2, 3,
1500 ludzi. Uzbrojenie stanowiły: 84 cekaemy wz. 30, 7 dział ppanc, 4 działa 75 mm,
4, 5 10 DPanc oraz DPanc „Kempf"), 20% czołgów i ponad 20% ogólnej liczby wozów
8 miotaczy płomieni, 8 moździerzy Stockes i aparaty tlenowe „Lech". Amunicji przypa­
bojowych w dywizjach lekkich (1, 2, 3, 4). W składzie wielkich jednostek piechoty i ka­
dało po 10 jednostek ognia na każdą broń tudzież 1000 pocisków pancernych i 2000 zwy­
walerii pozostało 5% czołgów (dwa bataliony 23 p.cz. — 144 czołgi) oraz 10% samocho-
kłych dla artylerii, żywności na 17 dni (W.. Steblik, Zarys działań wojennych armii
ców pancernych, rozsianych w szwadronach, plutonach i sekcjach oddziałów rozpo­
„Kraków" w kampanii wrześniowej 1939 roku, Londyn 1949, s. 393). Pod względem liczbowym
znawczych tych jednostek. Ogółem w związkach operacyjnych w 1939 r. było 2586 czoł­
oddziały obsadzające fortyfikacje śląskie stanowiły nieco mniej niż dywizję piechoty, bar­
gów i 684 samochody pancerne (w 1940 r. — przed uderzeniem niemieckim na Francję,
dzo silnie uzbrojone, tyle że nie były organizacyjnie przygotowane do walki w otwartym
stan broni pancernej Niemców wynosił 2683 czołgi i 800 samochodów panc). Pełny opis
polu (J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, Warszawa 1956, s. 71).
85
działań 1 dywizjonu 6 pal w dniu 1 września podaje J. Pabich, Niezapomniane karty,
W. Steblik, Zarys działań..., s. 99—102. Kraków 1982, s. 90—123.
86
Formacje piesze KOP dostarczyły w mobilizacji alarmowej, począwszy od marca 102
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 147.
1939 r., ogółem 39 batalionów piechoty, zorganizowanych w dywizje (33 DPrez i 38 DPrez), 103
W. Adamczyk, Przeciw nawale..., s. 38—48.
brygady (1, 2 i 3 brygada górska), pułki przydzielone do dywizji rezerwowych z mobili­ 104
zacji powszechnej: 163 pp do 36 DPrez i 207 pp do 35 DPrez oraz jednostki działające PSZ, t. I, cz. 2, s. 225; J. Sadowski, Działania GO „Śląsk" 1—31X1939, WPH 1960,
samodzielnie: 3 pp KOP i baon KOP „Słobódka" w Augustowie oraz IV/7 pp KOP na nr 1, s. 243. Słowa uznania o kpt. Wikarskim znajdujemy też u W. Adamczyka (dz. cyt.,
Helu. Z jednostek konnych KOP utworzono 1 pułk kawalerii KOP w składzie: 6 szwa­ s. 111—113).
105 /
dronów, cztery szwadrony kawalerii dywizyjnej (KD 33, 35, 36 i 38 DPrez), ponadto dwa W. Steblik, Zarys działań..., s. 118—119.
106
dywizjony i jedną baterię artylerii lekkiej (1/32 pal, 1/40 pal, bateria „Kłeck") tudzież Tamże, s. 176.
pięć kompanii i dwa plutony saperów. Był to pierwszy wybór żołnierza zaprawionego "" PSZ, t. I, cz. 2, s. 234—236.
w służbie polowej w czasie pokoju. Z pozostałości, na które składał się młodszy rocznik "» Tamże.
oraz żołnierze z mniejszości narodowych (głównie Niemców), odtworzono nową obsadę "" Tamże, s. 230.
wojsk KOP w sile 22 batalionów piechoty, 2 batalionów fortecznych, dywizjonu i 2 szwa­ "° T. Semik, relacja (w posiadaniu autora).
dronów kawalerii. Siły te w siedmiu zgrupowaniach pułkowych i jednym brygadowym "' W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 175. Oddział ppłka W. Adamczyka zebrał po
(p. „Wilno", p. „Wilejka", p. „Głębokie", p. „Sarny", p. „Równe", p. „Baranowicze", drodze części rozbitych oddziałów 6 DP z działonami artyleryjskimi i cekaemami, z któ­
rych te ostatnie zapewniły osłonę przeciwlotniczą przeprawy. Liczył on w sumie osiem

431
430
kompanii. 1'/: baterii artylerii i tabor własny oraz części GO (W. Adamczyk, Przeciw Niemców opisuje ppor. Stanisław Nosek; jako dowódca plutonu w I batalionie strzelców
nawale.... s. 70). brał udział w likwidacji pociągu. Chodziło o zmuszenie go do wycofania się ku granicy,
"2 3 września harcerze śląscy stoczyli walkę z przednią strażą 239 dywizji niemieckiej aby przy wjeździe na podminowany mostek wysadzić pociąg w powietrze. Gęsta mgła,
gen. Neulinga. Mimo wkroczenia wojsk niemieckich do miasta harcerze prowadzili jeszcze która dopomogła Niemcom w zaskoczeniu polskiej obrony, z kolei umożliwiła Polakom
4 września walkę na terenie parku Kościuszki. Grupa harcerzy przywitała Niemców niepostrzeżone podejście na najbliższą odległość i zniszczenie pociągu. Toteż gdy wzmógł
ogniem / wieży spadochronowej. Inna zamknęła się w Domu Powstańca, 10-piętrowym się ostrzał ukrywającej się w zabudowaniach stacyjnych piechoty polskiej, Niemcy zdecy­
wieżowcu, postanawiając się bronić do ostatka. Obrońcy zabarykadowali wszystkie wej­ dowali się na wycofanie się ze stacji. Ppor. Nosek otrzymał zadanie wyparcia go ku gra­
ścia. Miarą wytrwałości może być fakt, że Niemcy zdobyli Dom Powstańca dopiero po nicy. Wywiązała się nierówna walka niemieckich cekaemów z polskimi erkaemami i bro­
dwóch dniach, kiedy większość obrońców poległa lub odniosła rany. Rannych Niemcy nią powtarzalną, aż wreszcie Niemcy zrezygnowali ze swego sukcesu i wycofali się ku
dobili na miejscu, ujętych rozstrzeliwano w parku Kościuszki lub na cmentarzu przy granicy, a wtedy Polacy wysadzili podminowany mostek, unieruchomiając pociąg. Reszty
ul. Francuskiej (K. Morawski, Katowiccy harcerze. Warszawa 1974, s. 77, 81, 83). dopełnił ogień artylerii (S. Nosek, relacja w zbiorach autora).
"J P. Dubiel, dz. cyt., 183, 184. 5
PSZ, t. I, cz. 2, s. 71.
114
Utworzyły one w czasie okupacji formację konspiracyjną pn. Legion Śląski, liczącą 6
3 DPanc była najsilniejszą jednostką pancerną w 1939 r., ponieważ oprócz etato­
około 1000 członków (W. Jankę, W Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1986, s. 83—88). wego stanu 310 czołgów i 38 samochodów pancernych miała przydzielony batalion do­
115
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 126—127. świadczalny o stanie 65 czołgów (R. Szubański, Polska broń pancerna..., s. 80).
116
PSZ. I. I, cz. 2, s. 244. Zastanawiające są uwagi o działaniach 7 DP, przekazane 7
Była to salwa 120 pocisków, skierowana na Siciny (Die Feuertaufe einer leichten
w relacji por. M. Chełmickiego, dcy kompanii ppanc. 27 pp. „Odnoszę wrażenie — pisze Artillerie Abteilung, „Militarwissenschaftliche Rundschau", 5. Jahrgang (Berlin 1940,
on — że 7 DP nie została pobita, a raczej rozeszła się wskutek złego dowodzenia, braku s. 20—21).
zaopatrzenia..." Nie zastosowała ona, zdaniem por. Chełmickiego, żadnych środków łącz­ 8
Relacja kaprala zawodowego Franciszka Szelesta z 35 pp z kampanii wrześniowej
ności, co było powodem opuszczania przez dowódców swoich oddziałów w celu nawią­ 1939 r. (w posiadaniu autora).
zania łączności z wyższym przełożonym. Na ogół nie dołączali już oni na skutek pogu­ 9
PSZ, t. I, cz. 2, s. 75.
bienia się do swych oddziałów, a te pozostawały bez dowódców. W czasie odwrotu za­ 10
Tamże.
notowano większe działania 7 DP w trzech zgrupowaniach. 74 pp pod dowództwem 11
H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958, s. 59.
ppłka W. Wilniewczyca walczył w osłonie Kielc w grupie płka dypl. Kowalczewskiego. 12
PSZ, t. I, cz. 2, s. 80.
Zgrupowanie oddziałów 25 i 27 pp znalazło się na linii walk 36 DPrez. Baon 74 pp majora " Relacja rtm. Jana K. Ładosia (w posiadaniu autora); ATS. Przyczynki i materiały
Pelca walczył 8 IX pod Ciepielowem. (M. Chełmicki, Uwagi z działań 27 pp, rękopis w po­ do historii kampanii wrześniowej, „Bellona", Londyn 1954, z. III, s. 35.
siadaniu autora). 14
Tamże, s. 32—36.
117
PSZ, t. I, cz. 2, s. 244—245. 15
PSZ, t. I, cz. 2, s. 73. W stosunku do 27 DP popełniono w armii „Pomorze" grzech
118
W. Steblik, Uwagi o ruchu 8 p. ul w dniach 3—5IX1939 r. na Szczekociny—Jędrze­ śmiertelny, nie przekazując wiadomości, że 31 sierpnia został przez Naczelne Dowództwo
jów—Kielce, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej" 1966, nr 44, s. 241—244. rozwiązany korpus interwencyjny, i nie uruchomiono jej wycofania w głąb kraju. Sama
"» PSZ, t. I, cz. 2, s. 249. dywizja, jakby prowokując swoją klęskę, otrzymany 31 VIII o godz. 20 rozkaz odmarszu
120
T. Semik, rei. cyt. na południe zaczęła wykonywać po kilkunastu godzinach, późnym rankiem 1 września.
121
Tamże. Ponadto mijając Grudziądz, zamiast przejść na prawy brzeg Wisły, maszerowała piaszczy­
122
Tamże. stymi drogami Borów Tucholskich, oscylując na skutek zmieniających się rozkazów między
dążeniem do bitwy, a próbami wycofania się bez walki.
16
Wiadomość od mjra dypl. J. Kirchmayera; PSZ, t. I, cz. 2, s. 79.
Na głównych kierunkach uderzeń agresora 17
H. Guderian, dz. cyt., s. 60.
18
PSZ, t. I, cz. 2, s. 91.
1
Do grupy „Chojnice" płka T. Majewskiego w składzie: 1 batalion strzelców, 18 pułk " J. Maliszewski, Wspomnienia dowódcy 35 pułku piechoty, w: Żołnierze Września,
ułanów z I dyonem 9 pac i 2 baterią 11 dak, wchodziły dwa baony ON — „Tuchola" (81) Warszawa 1971, s. 43.
i „Czersk" (85). Do OW „Wisła" ppłka dypl. J. Popka w składzie: 2 batalion strzelców 20
Tamże, s. 47.
i II batalion 65 pp z 48 dal, wchodził baon ON „Starogard" (82). OW „Starogard" two­ 21
PSZ, t. I, cz. 2, s. 92.
rzył 2 pułk szwoleżerów ppłka J. Trepto. Daleko ku północy był wysunięty OW „Koście­ 22
Tamże, s. 96.
rzyna" w składzie 84 baon piechoty z plutonem kawalerii i baterią konną. Do 9 DP przy­ 23
H. Guderian, dz. cyt., s. 62.
dzielono baon ON „Koronowo". Do 15 DP dwa baony ON: „Bydgoszcz" i „Nakło" (86). 24
PSZ, t. I, cz. 2, s. 93—94.
2 25
PSZ, t. I, cz. 2, s. 62—65. Pełny opis działań pułku podają Z. Dulski, A. Antoniewicz, Kampania wrześniowa
3
K. M. Pospieszalski, Z pierwszej linii frontu. Wydawnictwo Biblioteka Wielkopol­ 1939 r., w: 50-lecie 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich, Bydgoszcz—Londyn 1968, s. 107—122.
ska, Warszawa 1943, t. III, s. 19. 26
PSZ, t. I, cz. 2, s. 106.
4
, Dokładniej walkę z podstępnie wprowadzonym do Chojnic pociągiem pancernym 27
Tamże, s. 108.

432 28 — Bilwy polskiego Wr7eśni;(. tom I 433

 2S
Tamże, s, 100, 102. Ten sam żołnierz po opanowaniu kryzysu nerwów staje się w dalszym rozwoju wydarzeń
29
Czynne tu były dwa stałe promy, które od 2 września przewoziły bez przerwy sprawnym narzędziem działania w ręku dowódcy. Pierwsze godziny wojny „uderzyły
wozy taborowe. O pierwszeństwo zajęcia miejsca na promach taboryci staczali ze sobą w system nerwowy" obrońców. Tymczasem natarcie nieprzyjaciela może łatwo się załamać,
walki. Przewoźnicy w obawie zatopienia nie chcieli odbijać od brzegu, dopóki część żoł­ gdy natknie się na „dobrze wymierzone pociski". Z psychologicznego punktu widzenia
nierzy nie opuściła promu. Zjawił się tu również rzeczny statek parowy, który dzielnie docenia on wagę zwrotu zaczepnego GO gen. Bołtucia 3 września. Choć wykonany wadli­
pomagał w przewozie. Niestety, bezustanne bombardowania w godzinach przedpołudnio­ wie i przy złym użyciu artylerii, wywalczył on swobodę odejścia GO „Wschód" na po­
wych 3 września zatopiły jeden z promów i uszkodziły parowiec, który z utrąconą śrubą łudnie, gdyż nieprzyjaciel, zmuszony do porządkowania się, nie organizował pościgu.
spłynął bezwładnie w dół rzeki. (K. Ciechanowski, Armia „Pomorze" 1939..., s. 229). Jako ciekawostka o charakterze psychologicznym — na tle okrucieństw II wojny — może
30
Tamże, s. 230. służyć spotkanie polskich i niemieckich żołnierzy, które miało miejsce w nocy z 2 na 3 wrze­
31
Szerszy opis w relacji J. Sarnowskiego (w posiadaniu autora). śnia w oborze majątku Mełno przy dojeniu nabrzmiałych mlekiem krów: nasyciwszy
32
PSZ, t. I, cz. 2, s. 112. się mlekiem, bez objawów wrogości i bez przelewu krwi rozeszli się w swoje strony.
33
K. Galster, Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914—1939, Londyn 1975, 49
PSZ, t. I, cz. 2, s. 120.
s. 357—358. 50
Tamże: J. Pawluk, Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939 r.. Warszawa 1982,
34
B. Białek, Na bezdrożach Września, „Żołnierz Wolności" 1965, nr 214. s. 69.
35
PSZ, t. I, cz. 2, s. 113; „Piechota" 3/39. 51
PSZ, t. I, cz. 2, s. 121.
36
J. Maliszewski, Wspomnienia dowódcy 35 pp..., s. 55. 52
Z etatowego stanu około 900 żołnierzy pozostało tylko 120, a z zawodowej kadry
37
Tamże, s. 56. dowódczej tylko kpt. dypl. T. Łabsz, dca kompanii ckm, i por. J. Radomski, dca 4 kom­
38
Tamże. panii strzel. Dowódcy 5 i 6 kompanii: por. Sawa Bunata i por. Zboiński zostali ranni,
39
PSZ, t. I, cz. 2, s. 109. dca baonu z powodu choroby serca odszedł do szpitala. Relacja kpt. T. Łabsza (w posiada­
40
K. Galster, dz. cyt., s. 327. niu autora).
41
K. Ciechanowski, Armia „Pomorze"..., s. 288. Na punkcie zbornym w Gostyninie 53
PSZ, t. I, cz. 2, s. 126.
z pułku tego utworzono I baon 35 pp mjra Poschingera, zaś z żołnierzy 34 pp — II baon 54
Tamże. Była to kompania kolarzy, zmotoryzowana kompania saperów i kompania
35 pp kpt. Liba. Tak wzmocnioną grupę ppłka dypl. J. Maliszewskiego wysłano nad zmotoryzowanej piechoty (10/61 pp). Relacja kpt. E. Kosiackiego, dowódcy 1/59 pp
dolną Bzurę. 35 pp wraz z 22 pp miały odtworzyć dwupułkową 9 DP pod dowództwem (w posiadaniu autora).
płka Jędrychowskiego, do czego jednak ze względu na tempo wydarzeń nie doszło. 55
E. Kosiacki, rei. cyt.
42
Z chwilą powołania GO „Grodno" 29 VIII 1939 została jej przekazana obrona 56
ATS, Przyczynki i materiały..., s. 36—39.
Puszczy Augustowskiej, co wydatnie skróciło pas obrony SGO „Narew" i zwolniło z pół­ 57
Sz. Datner, Dywersja niemiecka w Bydgoszczy, WPH 1959, nr 4, s. 164.
nocy Suwalską BK. F. Majorkiewicz, Działania SGO „Narew" w kampanii 1939 r., WPH 58
Relacja M. Silkowskiego (w posiadaniu autora).
1960, nr 2, s. 217. 59
DPanc „Kempf" liczyła 150 czołgów i 22 samochody pancerne (R. Szubański,
43
Tamże, s. 221. Polska broń..., s. 80).
44
Działania baonu ON „Świecie" opisuje dowódca 3 kompanii ON „Nowe nad 60
PSZ, t. I, cz. 2, s. 35—37.
Wisłą" por. J. Załoga (w posiadaniu autora). 61
R. Juszkiewicz, Mławskie Mazowsze w walce. Warszawa 1968, s. 61.
45
PSZ, t. I, cz. 2, s. 114—115. 62
Tamże, s. 64—65.
46
S. Stapf, Znad Osy do Bzury, Warszawa 1967, s. 97. W rozprawce pt. Bitwa pod 63
H. Spiecker, Durchbruch bei Mława, „Deutsche Ostwacht" z 2 X 1941 r.
Grudziądzem 1—3 września (m-pis w posiadaniu autora) ppłk T. Nadratowski, dca I dyonu 64
R. Juszkiewicz, dz. cyt., s. 68.
16 pal, uważa decyzję przesunięcia artylerii w toku walki za błędną. Mogła ona, jego zda­ 65
PSZ, t. I, cz. 2, s. 40—41.
niem, z powodzeniem wesprzeć przeciwnatarcie piechoty z zajmowanych dotychczas sta­ " H. Spiecker, dz. cyt.
nowisk. 67
PSZ, t. I, cz. 2, s. 43.
47
S. Stapf, dz. cyt., s. 99—100; T. Nadratowski, Bitwa pod Grudziądzem... Niemcy 68
F. Majorkiewicz. Działania SGO „Narew"..., s. 223.
z reguły zasięg terenowy swych oddziałów oznaczali wzniecaniem pożarów, natomiast 69
PSZ, t. I, cz. 2, s. 27—28.
w bliskiej styczności z oddziałami polskimi — wystrzeliwaniem białych rakiet. 70
Tamże, s. 28.
48
Ppłk T. Nadratowski uważa, że dowództwo polskie przeoczyło aspekt psycholo­ 71
Tamże, s. 46.
giczny początku wojny. Żołnierz pierwszej linii, postawiony oko w oko z nacierającym 72
Tamże, s. 50—51.
wrogiem, zwłaszcza wobec jego czołgów, pod ulewą żelaza z powietrza, od ognia arty­ 73
R. Juszkiewicz, dz. cyt., s. 96.
lerii i bombardowań, ulegał spazmowi strachu, tracił zdolność działania. Dowódcy wyso­ 74
Tamże, s. 115.
kiego szczebla powinni mu towarzyszyć przy pierwszym zetknięciu ze straszliwym obli­ 75
Tamże.
czem wojny. Jak wielki wpływ ma obecność wyższego dowódcy, stwierdził autor naocznie, 76
R. Juszkiewicz, dz. cyt., s. 105—106; T. Chciuk, 27 dni wojny (1—27 IX 1939 r.),
inspekcjonując w pierwszych chwilach wojny wysunięty punkt obserwacyjny artylerii, s. 31—32, maszynopis, w posiadaniu autora.
sparaliżowany grozą wojny i bezczynny pod druzgocącym obuchem ognia nieprzyjaciela. 77
R. Juszkiewicz, dz. cyt., s. 116—117.

434 435
 78
Brygada ta wciąż jeszcze była w rejonie Suwałk. Tylko wchodzący w jej skład
3 psk z Wołkowyska został z Augustowa skierowany transportami kolejowymi do Czerwo­
nego Boru pod Zambrowem.
79
PSZ, t. I. cz. 2, s. 31.
80
Tamże. s. 56.
81
S. Truszkowski. Mój wrzesień. Warszawa 1959.
82
Tamże, s. 57.
83
Tamże, s. 74.
84
PSZ, t. I. cz. 2, s. 57.
85
F. Majorkiewicz. Działania SGO „Narew"..., s. 230.
86
K. Galster, dz. cyt., s. 310.
87
PSZ, t. I. cz. 2, s. 465.
88
Tamże, s. 465—468. Wydarzenia nocy z 6 na 7 IX w obszarze na wschód i połud­
niowy wschód od Różanu szerzej opisuje Z. Kosztyła, Wrzesień 1939 na Białoslocczyźnie,
Białystok 1967, s. 136—139.
89
Relacje: kpt. R. Romana, dowódcy 4 kompanii 115 pp, i ppłka Raganowicza. do­
wódcy PD 41 DPrez (w posiadaniu autora).
90
PSZ, t. I, cz. 2, s. 469—471.
" F. Majorkiewicz, Działania SGO ,,Narew"..., s. 235.
92
PSZ, t. I, cz. 2, s. 474. Chodziło o to, że strona polska nie miała rozpoznania sił
niemieckich na północny zachód od Narwi i działania swoje organizowała w dużej mierze
„w ciemno".
93
Wysforowany w głąb polskiego ugrupowania oddział kawalerii (1. 3 i 4 szwadron
1 p. kaw. wschodniopruskiej) nie zdawał sobie sprawy z ogromnego znaczenia operacyj­
nego swej sytuacji, raczej był świadom własnego zagrożenia. Toteż wyrzucone naprzód
szwadrony przez całą noc ostrzeliwały się w silnym napięciu nerwów przed nacierającymi
z północy, południa i wschodu oddziałami polskiej piechoty, a zbliżający się świt witały
z radosnym uczuciem ocalenia. Ciekawe, że za pełną rekompensatę swego strachu uważali
rozproszenie polskiego pułku piechoty, podczas gdy w rzeczywistości „skłębieniu" się ule­
gły dwie dywizje, a ściślej pięć pułków piechoty, dwa pułki artylerii i masa taborów różnych
jednostek. („Militarwissenschaftliche Rundschau" 1940, z. 1, s. 28—30).
94
Relacja L. Świkli (w posiadaniu autora).
95
W. Chocianowicz, Dzieje 1 Pal Leg. Józefa Piłsudskiego, Londyn 1968, s. 474—475.
96
PSZ, t. I, cz. 2, s. 497; T. Tabaczyński, Wizna (relacja w posiadaniu autora).
97
F. Majorkiewicz, Działania SGO „Narew"..., s. 245.
98
J. Maks, Piekło pod Wizna (maszynopis), s. 24—25, 31. Ze sprawozdania dowódz­
twa Heeresgruppe „Nord" z 25 września 1939 r. wynika, że „uznało ono kierunek Łomży
[a więc Wizny] za ważny. Wydało ono [już] wieczorem 4 września rozkaz, by słabsze siły
[brygada forteczna »Lótzen«] ruszyły w tym kierunku, przede wszystkim w celu związania sił
[polskich]". To te siły skierowały swój ogień na Nowogród i Wiznę. Rozmieszczenie obrony
było następujące: na pozycji wysuniętej około 200—300 m od mostu został osadzony
I pluton forteczny w oparciu o lekkie schrony bojowe nr 1 i 2, z pięcioma cekaemami
i rusznicą ppanc, pluton 8 komp., wzmocniony dwiema drużynami cekaem i plutonem
pionierów 71 pp. Dowódcą był por. J. Zawadzki, dca I plut. fort. Pododcinek „Giełczyn"
obsadzały załogi ciężkich schronów bojowych, (bez numerów), należące do II plutonu
fortecznego z sześcioma cekaemami i plutonem piechoty 8 komp. Dowódca — por. W. Kie-
wlicz, dca II plut. fort. Pododcinek centralny „Kurpiki" objął III pluton forteczny
plut. Jana Maksa, obsadzając trzy schrony ciężkie: „Kurpiki", „Góra Strękowa". „Mali-
szewo—Łynki". z 11 cekaemami. Teren przed pozycją obrony lortecznej obsadziła 8 komp.
135'pp (bez pozostałych dwu plutonów) pod dowództwem kpt. Schmidta. Za schronem
„Góra Strękowa" mieścił się schron dowodzenia z dwiema kopułami i radiostacją, obsa­
dzony przez kpt. Raginisa i por. Brykalskiego z ich pocztami. Zasieki z drutu kolczastego
rozbudowano na pozycji wysuniętej, przy przeprawach w Wiźnie i Wierciszewie oraz na
przedpolu Kurpik i Góry Strękowej. Zapory przeciwczołgowe — tylko na kierunku mostu
na szosie. Ani grobla, ani podejścia do schronów nie były zaminowane (A. Sawczyński,
Epizod pod Wizna. „Bellona", Londyn 1954, z. 111, s. II—24; Z. Kosztyła, Obrona
odcinka ..Wizna", s. 437—438; J. Maks, dz. cyt., s. 24—25).
99
Walkę pozycji wysuniętej opisuje Z. Kosztyła, Wrzesień na Białoslocczyźnie.
s. 148—150.
100
H. Guderian. dz. cyt., s. 66.
101
J. Maks, dz. cyt., s. 41.
102
Tamże.
103
Tamże. s. 55—56.
104
L. Bartoszyński, F. Burdzy, Wizna, „Żołnierz Wolności" 1964. nr 37, s. 5.
iw Według relacji dwu pozostałych przy życiu obrońców Wizny, poddanie schronu
wymusili Niemcy groźbą rozstrzelania wszystkich jeńców i wysadzenia schronu (Z. Kosztyła,
Wrzesień na Białoslocczyźnie..., s. 136—137).
106
Próbę udzielenia pomocy załodze schronu kpt. Raginisa podjęła też wieczorem
10 września grupa oficerów z załogi „Osowca" pod dowództwem por. Czesława Gromb-
czewskiego. Na wiadomość przybyłego spod Wizny gońca, że Raginis wciąż stawia opór,
ochotnicza 12-osobowa grupa oficerów i podoficerów popłynęła pod osłoną nocy łodzią
pod Wiznę. Stwierdziwszy jednak, że schron w Górze Strękowej już został zdobyty, wy­
cofała się do Osowca (Z. Kosztyła, Wrzesień na Białoslocczyźnie..., s. 158).
107
PSZ, t. I.cz. 3, s. 63.
108
Tamże, s. 68.
109
Z relacji por. Z. Rożnowskiego, adiutanta taktycznego III batalionu 33 pp, wynika,
że pierwsze uderzenie nieprzyjaciela na Nowogród wyszło już 5 września wieczorem, kiedy
to został on ranny. Potwierdza to również cytowany raport niemieckiej grupy armii „Północ"
z 25 września 1939 r„ według którego dowództwo grupy wysłało wieczorem 4 września
szybkie oddziały brygady lortecznej „Lótzen" „celem natarcia, a następnie związania"
sił polskich na „kierunku" Łomży. Datę bitwy potwierdza także ppłk dypl. Majorkiewicz,
kiedy pisze, że w toku trwającej bitwy (w walce o pozycję Szablak osiągnęła ona punkt
krytyczny) na zapleczu przechodził w nocy z 5 na 6 września batalion 71 pp z artylerią
do zamierzonego „zwrotu zaczepnego" pod Różanem. Sztab SGO „Narew" nalegał, aby
skierować ten batalion do bitwy pod Nowogrodem i nie dopuścić do sforsowania Narwi
przez 21 DP. Jednak gen. Młot-Fijałkowski nie zgodził się na to, nakazując zeżegnać
kryzys pod Szablakiem przez rzucenie do przeciwuderzenia „odwodu" składającego się
z gońców, telefonistów, kucharzy itp. (F. Majorkiewicz. Działania SGO „Narew" w kam­
panii 1939 r.. WPH 1960. nr 2. s. 226).
1,0
M. Porwit. Komentarze..., t. II. s. 84.
111
„Więź" 1963, nr 7/8. s. 228.
"2 „Kiedy po ciężkim ostrzale naszych licznych ciężkich dział — stwierdza ze spo­
kojem sprawozdawca niemiecki — opór nieprzyjaciela nie ustawał, wtedy łamał go żar
płonącego oleju. Gwałtowne strumienie ognia i kłęby czarnego dymu były z daleka
widocznymi oznakami roboty miotaczy płomieni" (komunikat prasowy z 16 IX 1939 r.).
1,3
Dowodzenie polskiego Sztabu Głównego, zwłaszcza na północnej granicy pań­
stwa, robiło wrażenie jakiegoś szaleństwa, a nie racjonalnego kierowania działaniami

436 437
 wojennymi. Rozkaz gonił rozkaz, każdy inny od poprzedniego, każdy zmieniał lub mo­ cielą, oczekując ich już to od północnego zachodu z Poddębic, w marszu na Aleksandrów,
dyfikował zadanie, określał inną podległość związków i jednostek, ich skład i linie roz­ już to od południa, z Konstantynowa. W rezultacie tych manewrów został ciężko ranny
graniczenia, dodawał warianty i uzupełnienia. Przysparzało to masę roboty sztabowej, szef sztabu brygady, ppłk dypl. A. Witkowski, a jednostka ta musiała w godzinach po­
podczas gdy w terenie nawet bez przeciwdziałania nieprzyjaciela powstawał chaos nie do południowych przeskakiwać galopem przesłonę niemiecką na wschód od szosy Zgierz—
rozplatania. Polski Sztab Główny demonstrował „sztukę dowodzenia", a nie zespół za­ Ozorków, pozostawiając na stanowiskach III dywizjon 10 pal mjra M. Borka, który do­
rządzeń, które by popychały jednostki do konkretnego i celowego działania. W nadmiarze łączył do niej znad Neru. W Głownie nastąpiło dalsze rozczłonkowanie brygady: na grupę
słów, wariantów, uzupełnień rozmydlał się sens działania. A wystarczyłoby powiedzieć: płka Kunachowicza (20 p. uł.) i grupę płka Płonki (22 p. uł.), z których tylko ta druga
bronić linii Narwi, i byłoby znacznie lepiej niż mnożenie tych tysięcy wymyślonych zdołała przejść za Wisłę, odbijając się zresztą ponownie od brygady i przechodząc do
kombinacji. Chełma. Grupa Kunachowicza i resztki 6 psk płka Mossora, podporządkowane chwi­
114
F. Majorkiewicz, Działania SGO „Narew"..., s. 260—262. lowo przez gen. Thommee, zostały jednak rozbite i rozproszone w walkach pod
"s Relacja gen. J. Rómmla, Centralne Archiwum Wojskowe, 11/3/13, s. 2. Mszczonowem.
144
"' J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę, Warszawa 1958, s. 43. PSZ, t. I, cz. 2, s. 400.
145
117
L. Zieliński, Działania 28 DP w bitwie granicznej I—3 września 1939 r.,s. 9 (ma­ Tamże, s. 202.
146
szynopis powielony z 1969 r.). J. Wróblewski, Armia „Łódź"..., s. 159.
147
'" J. Rómmel, Za honor..., s. 90. Tamże, s. 140.
148
"' T. Kierst, Działania 30 Poleskiej DP w bitwie granicznej 1—3IX1939 r., s. 12 J. Wróblewski oblicza tempo natarcia niemieckich dywizji piechoty na 10—15 km
(maszynopis powielony). na dobę, dywizji lekkiej — na 20—25 km i 4 DPanc w dniach 1 i 2 września na 10 km
120
Relacja kpt. Romualda Karolewskiego (w posiadaniu autora). (Armia „Łódź"..., s. 110).
149
121
B. Bojarska, Zbombardowanie Wielunia 11X39 r., „Przegląd Zachodni" 1962, M. Osuchowski, wyjątki z relacji o obronie Rozprzy.
150
nr 2. Weszły one w skład II i III baonu 146 pp. Natomiast 1/146 pp został zatrzymany
122
L. Zieliński (relacja w posiadaniu autora). St. strz. Świątek, który przyznawał przez dowódcę 86 pp, ppłka Peszka, pod Witowem. Być może pułk ten miał uderzyć na
się do celnej serii, cieszył się do końca dnia jak małe dziecko. Rozprzę od m. Łazy. Wprawdzie mówi się o pułku płka Pichla, ale chodzi tu chyba
125
R. Szubański, Polska broń..., s. 80. o ppłka Pollaka. (J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę, s. 95).
124 151
Relacja rtm. L. Woźniaka (w posiadaniu autora). PSZ, t. I, cz. 2, s. 306.
152
125
PSZ, t. I, cz. 2, s. 154—155. L. Czyżewski, Od Gór Borowskich do Zakroczymia, Warszawa 1982, s. 57.
153
126
Relacja por. Z. Polaka (w posiadaniu autora). M. Porwit, Komentarze..., t. I, s. 147.
12
' W. Broniewski, Bagnet na broń! 154
J. Rómmel, Za honor..., s. 95.
155
128
L. Zieliński, Działania 28 DP..., s. 13. Jest zasadnicza sprzeczność co do istnienia działka ppanc kpr. W. Barskiego
129
PSZ, t. I, cz. 3, s. 341; Bernhard, Panzer packen Polen, s. 51. w Rozprzy. Nie potwierdza go ani ppłk L. Czyżewski, ani kpt. E. Marszałek. Natomiast
130
T. Kierst, Działania 30 Poleskiej DP..., s. 14—17. wg kpt. M. Osuchowskiego kpt. E. Marszałek (względnie ppłk A. Pollak) prowadził ze
131
Byli to: por. R. Gordon, por. W. Biełowicz i por. A. Malczyk oraz podporucznicy: sobą pluton działek ppanc. Potwierdza to również prasa powojenna, a poległy pod bom­
St. Wójcik, S. Buzuk i Bohomolec (tamże). bami kpr. Barski jest głównym bohaterem Rozprzy.
156
132
PSZ, t. I, cz. 2, s. 170—171. PSZ, t. I, cz. 2, s. 192—193; J. Wróblewski, Armia „Łódź"..., s. 130.
157
133
J. Rómmel, Za honor..., s. 61—62; K. Galster, dz. cyt., s. 276. Wg dziennika działań kpt. M. Osuchowskiego, list z dnia 12 V 1969 r. (materiał
134
L. Zieliński, Działania 28 DP..., s. 21. cytowany w posiadaniu autora).
158
135
PSZ, t. I, cz. 2, s. 190. Tamże.
159
136
Tamże, s. 193. Opis bitwy wg M. Osuchowskiego — wyjątki z dziennika działań.
160
'" J. Rómmel, Za honor..., s. 190. PSZ, t. I, cz. 2, s. 304.
138
PSZ, t. I, cz. 2, s. 189. "' Tamże, s. 161.
162
139
J. Wróblewski, Armia „Łódź" 1939, Warszawa 1975, s. 119. Sprawa 146 pp rez. przedstawia się bardzo niejasno, o czym świadczyć może po­
140
Nazwiska poległych pod Glinnem oficerów i szeregowych spłonęły wraz z domem, dwójna obsada 1/146 pp, a mianowicie: mjr W. Tumanowicz — dca baonu, i ppor. rez.
w którym je przechowywano. J. Spałek — adiutant, oraz druga obsada: kpt. E. Marszałek — dca baonu, i ppor. rez. Be­
141
Relacja R. Karolewskiego (w posiadaniu autora). dnarski — adiutant. Jednak wg kpt. E. Marszałka jego batalion był baonem „extra", sta­
142
PSZ, t. I, cz. 2, s. 199. wionym na żądanie gen. Thommee, a więc batalionem improwizowanym. Zresztą 1/146 pp
143
Tamże, s. 198. Kresowa BK, podporządkowana gen. Dindorfowi-Ankowiczowi, nie był w Rozprzy, gdyż został zatrzymany przez ppłka Peszka pod Witowem. („Piechota")
tworząc wraz z 10 DP Grupę Operacyjną, wycofała się z lasów na zachód od-Szadku za 1973, 13/39; 1974, 16/27; PSZ, t. I, cz. 2, s. 192; E. Marszałek, Krótki opis bitwy pod
rzeczkę Ner z zadaniem osłony północno-zachodniego skrzydła 10 DP, jednakże bez Rozprzą i Jeźowem (relacja w posiadaniu autora).
163
1 p. kaw. KOP, który wykonywał odwrót samodzielnie przez Zgierz i Głowno. Po zejściu PSZ, t. I, cz. 2, s. 194.
z linii Neru 7 września płk Grobicki zastawiał zasadzki na oddziały motorowe nieprzyja-

438 439
 164
Niestety, gen. R. Dreszer wraz ze swą 3—4-osobową grupą sztabową nie prze­
jawiał inicjatywy i nie stanowił w istocie ogniwa dowodzenia taktycznego w bitwie pod
Piotrkowem (J. Wróblewski, Armia ..Prusy" 1939. Warszawa 1986, s. 117).
165
PSZ, t. I, cz. 2, s. 306. Lotnictwo dyspozycyjne NW sktadało się z: a) Brygady
Pościgowej (dca płk pil. S. Pawlikowski) w składzie III i IV dyonu I p. lotn., łącznie
58 samolotów P-1I i P-7 w pięciu eskadrach: 111, 112, 113, 114, 123 i plutonu dowódcy;
b) Brygady Bombowej (dca płk dypl. W. Heller) w składzie czterech dywizjonów bom­
bowych (II, V, X, XV) i 55 eskadry, które łącznie posiadały 36 samolotów typu „Łoś"
i 50 — „Karaś". Nadto brygada miała eskadrę łącznikową (12 samolotów RWD) i trans­
portową (9 samolotów „Fokker"). Ogółem 165 samolotów (PSZ. t. I, cz. 1, tabl. XVI).
Niezrozumiałe jest pozostawienie nieuzbrojonych 40 „Łosi" w Małaszewicach pod Brześciem,
mirno iż karabiny maszynowe zostały dostarczone na tydzień przed wybuchem wojny i byli
na miejscu specjaliści (inż. Białkowski) do ich zamontowania (W. Subotkin, Z kart historii
polskiego lotnictwa. Warszawa 1985. s. 64). Zdaniem autora, można było na wojnę
1939 r. powiększyć stan polskiego lotnictwa o 80 „Łosi". Mogliśmy również wstrzymać
wysyłkę 42 samolotów bomb.-rozp. PZL-43 do Bułgarii w lecie 1939 r. We wrześniu
1939 r. płynęły dla Polski do portów rumuńskich samoloty angielskie: myśliwce „Hurri-
cane" i „Spitfire" oraz samoloty bombowe „Fairy Battle", razem 37 samolotów (tamże,
s. 65,81—82).
166
Por. T. Witowiecki, Tu mówi „Żelazo". Łódź 1966.
16? |g jjp j ec jyna w całej armii, posiadała dywizyjną kompanię ppanc. (PSZ. t. I, cz. 2,
s. 319).
168
L. Czyżewski, Od Gór Borowskich..., s. 70.
169
Tamże, s. 46.
170
Tamże, s. 74.
171
T. Witowiecki, dz. cyt., s. 153.
172
PSZ. t. I, cz. 2, s. 207.
173
L. Czyżewski, Od Gór Borowskich..., s. 77—78.
174
Tamże, s. 77.
175
Tamże, s. 81—82.
176
PSZ. t. I, cz. 2, s. 317; M. Osuchowski, materiał cyt., s. 5 (w posiadaniu autora).
177
PSZ, t. I, cz. 2, s. 317.
178
Tamże, s. 301.
179
T. Witowiecki, dz. cyt., s. 179.
180
PSZ, t. I, cz. 2, s. 319.
181
Relacja por. W. Chwojnowskiego (w posiadaniu autora). „W pewnej chwili —
pisze Chwojnowski — od pierwszych domów Piotrkowa zaczęły pokazywać się czołgi:
jeden szedł szosą, a za nim w odległości 100—200 m reszta — około 20 — w szyku roz­
winiętym po prawej stronie szosy. Gdy czołg posuwający się szosą zbliżył się do zabu­
dowań, gdzie była czujka z kapralem (były zawiadowca — dyżurny ruchu na stacji PKP
Słonim), kapral rzucił wiązkę granatów pod czołg, lecz bez żadnego skutku — czołg po­
szedł dalej. Zniszczony został przez kb ppanc I plutonu (dca tego plutonu — pchor. 3 roku
z Ostrowi Maz. nazwiskiem Sień), drugi kb ppanc (z 86 pp) też zatrzymał czołg. Kiedy
czołgi zbliżyły się na odległość około 300 m, wydałem rozkaz do otwarcia ognia (dla
całej kompanii). Rozpoczęło strzelanie 5 moich kb ppanc, 6 cekaem amunicją ppanc. i za­
palającą, erkaemy oraz wszyscy strzelcy. W ciągu 5 minut 6 czołgów stanęło w ogniu,
z jednego czołgu, który zapalił się w odległości 200—250 m, wyskakiwał żołnierz. Obraz
ten do dziś widzę... Był już prawie zmierzch, kiedy na przedpolu przed moim głównym
punktem paliło się 6 czołgów. Jeszcze jeden przed I plut. obok szosy, a dalszy na prawo.
440
W sumie naliczyliśmy 14 czołgów spalonych lub zniszczonych. Gdy npl zorientował się
w sytuacji, rozpoczął ostrzeliwanie celnym ogniem z moździerzy i cekaem. W tym ogniu
został ranny szef kompanii, sierż. Kloczkowski (nazwiska dobrze nie pamiętam), ciężko
ranny zosta! dca 6 drużyny, kpr. Książek z Mińska Mazowieckiego. W tej sytuacji zo­
stałem wezwany do telefonu, gdzie dca baonu wydał rozkaz natychmiastowego wycofania
się." Por. Chwojnowski włączył do swej 8 komp. 85 pp wycofujących się z Piotrkowa trzech
strzelców wyborowych z kb ppanc.
182
PSZ, t. I, cz. 2, s. 319. Szef sztabu 19 DP, ppłk Rudnicki, odjechał do lasu koło
Lubochni, 19 DP pozostała bez dowodzenia (J. Wróblewski, Armia „Łódź".... s. 127.
183
L. Czyżewski. Od Gór Borowskich..., s. 85.
184
Tamże, s. 96.
185
Kompania kpt. Hajdenki znalazła się później w Brześciu, przerzucona następnie
do Kowla; po remoncie 15 czołgów przeznaczona została do odwodu Naczelnego Wodza.
(PSZ. t. I. cz. 3. s. 590. 633).
186
PSZ. t. I, cz. 2. s. 324.
187
Tamże, s. 333.
188
Tamże. s. 322—323.
189
Tamże, s. 325. Dane o gen. Dębie-Biernackim. zaczerpnięte z relacji ustnych
płka dypl. Antoniego Staicha (6X1 1959) i mjra dypl. Izydora Kwiecińskiego (7 IX 1968):
„[...] dla nawiązania kontaktu i uzgodnienia działań z armią »Prusy« — 3.9.1939 w go­
dzinach rannych dca armii »Łódź«. gen. dyw. Rómmel. delegował ze sztabu armii
płka dypl. Rolę-Arciszewskiego Stanisława do gen. Dęba-Biernackiego. W imię zadawnio­
nej niechęci do gen. Rómmla gen. Dąb-Biernacki nie przyjął, odmówił widzenia. Za
pośrednictwem jednego z młodszych oficerów swojego sztabu oświadczył* że [...] »pan
generał odmówił stanowczo i nie będzie rozmawiał ani z gen. Rómmlem. ani z jego przed­
stawicielami" [...] natomiast ok. południa dnia 4.9.1939 gen. Dąb-Biernacki delegował
w ww. sprawie do gen. bryg. Thommee w m. Dłutów (ale nie do gen. Rómmla) —
gen. bryg. Kruszewskiego Jana i płka dypl. Druckiego-Lubeckiego Konstantego. Ofice­
rowie ci zapewnili gen. bryg. Thommee o przygotowywanej przez armię »Prusy« akcji
uderzeniowej z kier. lasów Lubień na skrzydło Niemców, nacierających po osi Rozprza—
Piotrków [...] terminu ścisłego nie podali, zasłaniając się w tej sprawie decyzją gen. Dęba-
-Biernackiego [...]. Gen. dyw. Dąb-Biernacki Stefan uchodził w armii przedwrześniowej
za wyjątkowego bufona i zarozumialca [...] wyższych oficerów pochodzących z armii za­
borczych nie uznawał w ogóle [...] oficerów legionowych — nie wyłączając Smigłego-
-Rydza, Piskora czy Bortnowskiego — «tolerował» z lekceważeniem [...] sam umiał bardzo
niewiele [...] swoją ignorancję pokrywał apodyktycznością i brutalnością [...] uważał się
za skrzywdzonego, że po śmierci marszałka Piłsudskiego nie on objął po nim buławę [...]
miał o to żal do wszystkich..." Charakterystykę gen. Dęba-Biernackiego podaje także
J. Wróblewski. Armia „Łódź".... s. 166.
190
PSZ. t. I, cz. 2. s. 325.
191
M. Porwit podaje za majorem J. Malinowskim, że rozkaz do wycofania się ba­
talionu za Pilicę wydał kpt. Myśliwski. (M. Porwit. Komentarze..., t. II, s. 327).
192
PSZ. t. I. cz. 2. s. 327.
193
Relacja ustna mjra J. Malinowskiego; M. Porwit. Komentarze.... t. II, s. 327.
194
Obszerny opis walki ogniowej baterii III dyonu 29 pal pod Piotrkowem przynosi
relacja kpr. pchor. Tadeusza Dudzińskiego, który jako oficer łącznikowy do 76 pp znalazł
się o świcie 6 września 1939 r. w samym „oku cyklonu" (relacja w posiadaniu autora).
195
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na zie-
441

miach polskich w latach 1939—1945, województwo piotrkowskie. Warszawa 1983. s. 26—27.
31. 34. 45—46, 59. 64—65.
1.6
PSZ. t. I. cz. 2. s. 327.
1.7
M. Porwit, Komentarze..., t. II. s. 315.
" 8 Tamże. s. 317.
"' Tamże. s. 318; PSZ. t. I. cz. 2. s. 613.
200
M. Porwit. Komentarze.... t. II. s. 319.
201
Tamże, s. 321.
202
Tamże. s. 322.
203
S. Kopański, Wspomnienia wojenne 1939—1946, Londyn 1961. s. 39—40.
204
L. Zieliński, Działania 28 DP w kampanii wrześniowej (maszynopis). 72 pp tej
dywizji w marszu na Pabianice został obustronnie przeskrzydlony przez oddziały zmoto­
ryzowane nieprzyjaciela, prące naprzód szosami z Łasku i Dłutowa. Płk Chrobaczyński
uderzył w skrzydło wojsk niemieckich pod Ćhechłem, lecz Niemcy odparli polskie na­
tarcie ogniem, a przeszedłszy następnie sami do przeciwuderzenia — rozbili pułk, tak
iż dalej przebijały się luźne grupy żołnierzy. 15 pp wpadł w Ksawerowie pod Pabiani­
cami w zasadzkę ogniową i uległ (bez I baonu) całkowitemu rozproszeniu. W zasadzce
zginęło około 300 żołnierzy, w tym dowódca III batalionu, mjr K. Sadowski. Jedynie
36 pp LA płka K. Ziemskiego (bez III batalionu) z I dyonem 28 pal maszerował bez prze­
szkód ze strony nieprzyjaciela osią południową dywizji, z ominięciem Pabianic. Rozbiciu
uległy także oddzielnie maszerujące bataliony 1/15 pp i 111/36 pp LA na południe od
Strykowa.
205
PSZ. t. I, cz. 2. s. 577.
206
Wołyńska BK. jako lewoskrzydłowa jednostka GO gen. Thommee. musiała się
liczyć z próbą przeskrzydlenia przez niemieckie jednostki szybkie od zachodu i północnego
zachodu, tj. od Strykowa i Głowna. Toteż na postoju w Woli Cyrusowej płk Filipowicz
rozwinął obronnie 21 p. uł. nadwiślańskich na skraju obszaru leśnego od zachodu, zaś
2 p. strzel, konnych od północy. Wsparcie artyleryjskie dawały dwie baterie konne kpt. So­
kołowskiego i Kaweckiego oraz 7/28 pal z 36 pp LA, który zachował pełną wartość bo­
jową. Od południa nadciągała podporządkowana przez gen. Thommee 28 DP. Jednakże
zanim doszło z tą dywizją do współdziałania taktycznego, na stanowiska 21 p. uł. natarły
w południe 8 września znaczne siły nieprzyjaciela ze wsparciem czołgów z kol. Niesułków
i Niesułkowskie Działki, a las został obłożony silnym ogniem artyleryjskim, zwłaszcza na
drogach i skrzyżowaniach duktów. Rozwinięte szwadrony broniły się, ustępując w głąb
lasu. Sytuacja stała się krytyczna, gdy rozwinięty na północnej lizjerze lasu 2 p. strz. kon­
nych dosiadł koni i wycofał się na Dmosin, ponosząc notabene ogromne straty od bom­
bardowania lotniczego. Kiedy nieprzyjaciel zagroził sztabowi brygady, wyszły z przeciw-
uderzeniem szwadrony odwodowe 12 i 19 p. uł., lecz po odrzuceniu Niemców wycofały
się do Woli Cyrusowej, a brygada odeszła dalej, w kierunku Skierniewic. Pozostawiony
samotnie 21 p. uł. dopiero około godz. 22 tego dnia oderwał się od nieprzyjaciela i do-
pędził brygadę po 24 godzinach pod Makowem k. Skierniewic (relacja z 1969 r. dcy 21 p. uł.
płka Rostwo-Suskiego o działaniach pułku w bojach pod Wolą Cyrusową). Trzeba przy­
znać, że niemałą rolę w uratowaniu modrych ułanów odegrał marsz bojowy w szykach
rozczłonkowanych oddziałów 36 pp Legii Akademickiej, które wyszedłszy z Poćwiar-
dówki w ślad za nacierającym stąd nieprzyjacielem, uderzyły na depczących im po pię­
tach Niemców, po czym zasiliły szeregi kawalerzystów. przejmując od nich wieczorem
osłonę wycofania. 7 bateria 28 pal kpt. T. Maciaka wspierała 21 p. uł. obok własnej
artylerii brygady. (L. Zieliński. Bój pod Wolą Cyrusową armii „Łódź" w dniu 8 września
1939 r. — maszynopis powielony, s. 14).
442
207
L. Czyżewski, Od Gór Borowskich..., s. 127—128.
208
E. Manstein. Verlorene Siege, Bonn 1957, s. 45.
209
E. Smiałowski, Bój 30 dywizji piechoty pod Jeżowem 9 września 1939 r.(maszyno-
pis), s. 4; E. Smiałowski, T. Kierst, Walka 30 Poleskiej Dywizji Piechoty pod Jeżowem
(pow. Brzeziny) w wojnie polsko-niemieckiej w dniu 9 września 1939 roku, maszynopis
s. 13.
210
E. Smiałowski, Bój 30 dywizji..., s. 5.
211
Tamże, s. 8.
212
K. Galster, dz. cyt., s. 374.
213
Było to z kolei trzecie dowództwo Grupy Operacyjnej. Pierwsze miało obejmować
„Korpus interwencyjny" (13 i 27 DP) utworzony na Pomorzu na wypadek puczu gdań­
skiego. Drugie dowództwo wiązało się z GO „Wyszków" w składzie 1, 41 i mobilizującej
się 35 DP w rejonie Ostrowi Mazowieckiej, podczas gdy tutaj miał dowodzić gen. Dreszer.
Do skutku doszło dopiero to trzecie dowództwo południowo-wschodniego skrzydła armii
„Prusy", noszącej nazwę GO gen. Skwarczyńskiego.
214
PSZ, t. I, cz. 2, s. 314.
215
Tamże, s. 635. W nocy z 5 na 6 września wyładowano w Radomiu jeszcze trzy
baony 3 DP Leg. (II i III 7 pp i II 8 pp) wraz z dowództwem dywizji i dowództwem 7 pp
(ppłk Muzyka), PSZ, t. I, cz. 2, s. 328.
216
Tamże, s. 634.
217
Tamże, s. 329.
2,8
Tamże, s. 309; Czwarty Pułk Piechoty 1806—1966, red. ppłk A. Idzik, Londyn
1963.
219
PSZ, t. I, cz. 2, s. 636.
220
Tamże, s. 328. Por. J. Łodziński przejął dowództwo I baonu 27 pp po kontuzjo­
wanym w nocy z 1 na 2 września mjrze M. Szulcu. Oddział por. M. Chełmickiego,
dcy kompanii ppanc. 27 pp, rozrastał się stopniowo od czasu wycofania się spod Często­
chowy. Do jego kompanii (6 armat ppanc.) dołączyły kolejno; baon ON „Kłobuck"
(dca kpt. Ostaszewski, który zachorował), baon saperów 7 DP mjra J. Szymańskiego
(gdyż nie uznał się. on za kompetentnego do objęcia dowództwa nad oddziałem liniowym),
dwa plutony ppanć. 25 pp por. Ćwikły, kompania taczanek 25 pp por. J. Merkisza, kom­
pania strzelecka 27 pp ppor. Puchalskiego, a nadto punkt opatrunkowy 27 pp z kpt. Wol-
bergiem i szpital 7 DP z mjrem Wiśniewskim oraz pluton Straży Granicznej płka Mullera.
Łącznie ponad 2000 ludzi. Oddziały por. J. Łodzińskiego i por. M. Chełmickiego zebrały
się pod Budzisławem na północny wschód od Włoszczowy i w nocy z 5 na 6 września
przybyły do rejonu m. Piekło, gdzie zostały podporządkowane przez dcę 165 pp,
ppłka Z. Gromadzkiego (relacja M. Chełmickiego — w posiadaniu autora).
221
PSZ, t. I.cz. 2, s. 642—643.
222
Tamże, s. 651. W bitwie tej wykrwawił się również — podporządkowany przez
dcę 165 pp ppłka Gromadzkiego — zbiorczy oddział 27 pp z 7 częstochowskiej DP pod
dowództwem poruczników J. Łodzińskiego i M. Chełmickiego wraz z 1 baterią 7 pal
kpt. Pruskiego. W dniu 8 września zgrupowanie otrzymało rozkaz zamknięcia drogi Szy­
dłowiec—Radom i utrzymania jej do godz. 17. Por. Chełmicki zajął pozycje obronne,
por. Łodziński stanął z I baonem 27 pp w odwodzie. Na placówkę oficerską został wy­
sunięty chor. Humel. W południe zaczęło się piekło, jak pisze Chełmicki. Silny ogień
artyleryjski wypiera placówkę chor. Humła. Por. Chełmicki wysyła ją ponownie do przodu.
Lecz i linie obrony zaczynają się łamać pod narastającym ogniem maszynowym wroga.
St. sierż. Biegański otrzymuje rozkaz zorganizowania zapory na tyłach. Ciężka sytuacja
bezczynnego leżenia w ogniu zmusza por. Chełmickiego do decyzji, by usunąć przeciwnika
443
uderzeniem wręcz. Natarcie posuwa się dwoma duktami. 7 kompanię ppor. Puchalskiego 243
Pełny skład tej grupy odpowiadał siłom dwupułkowej dywizji piechoty. Miała ona
poprowadził por. Chełmicki. kompanię ON ..Kłobuck" ochotniczo objął por. Mcrkisz dwa 3-batalionowe pułki piechoty (94 i 164) podpułkowników B. Gancarza i S. Styrczuli.
z 25 pp. Szturm trwał kilkanaście minut i odrzucił Niemców, lecz straty wśród nacierają­ II baon 54 pp. mjra A. Mokrzyckiego, baon marszowy 15 DP ppłka A. Wyziny oraz silną
cych były ogromne. Poległ por. Mcrkisz. padł ciężko ranny por. Chełmicki. Reszta pod artylerię, a to cztery baterie lekkie pod dowództwem mjra W. Cypryszewskiego i pięć
osłoną nocy wycofała się wraz ze 165 pp 36 DP do lasów Trębowiec Duży. Walki pod baterii przeciwlotniczych pod dowództwem por. J. Makarczyka. Nadto dwie kompanie
Szydłowcem trwały trzy dni. (M. Chełmicki. relacja w posiadaniu autora). ckm plot., kompanię sztabową, kompanię kolarzy i kompanię specjalną, wreszcie kompa­
223
PSZ. t. 1. cz. 2. s. 646. nię saperów, zwiad konny i łączność.
224
PSZ. t. I. cz. 2. s. 648—649. z uzupełnieniami gen. S. Tatara na opracowaniu 244
W dniach 4—8 września zorganizowano tu w pierwszym rzędzie cztery oddziały
autora. kawalerii do obrony linii Wisły od Świdra k. Otwocka do Maciejowic u ujścia Radomki.
225
Z wycofywaniem się oddziałów 8 pp Leg. łączy się epizod ujęcia 10 września Do obrony Wisły w Górze Kalwarii powołano Pieszy Pułk Rezerwowy Pomorskiej BK
zrzuconego na spadochronie dywersanta niemieckiego w mundurze polskiego podporucz­ pod dowództwem mjra J. Jasiewicza w składzie czterech szwadronów liniowych, szwa­
nika broni pancernej, który miał zadanie informowania swojej jednostki — 29 dywizji dronu kolarzy i plutonu cekaem. Do obrony Maciejowic wyszły trzy szwadrony piesze
zmotoryzowanej — o ruchach oddziałów GO gen. Skwarczyńskiego. (F. Barański. o nieznanej obsadzie pod dowództwem rtm. J. Tyblewskiego, a do Świdra dwa szwadrony,
Wspomnienia żołnierza kampanii wrześniowej — maszynopis, s. 11 —12). z których 1 szwadron pozostawał pod dowództwem rtm. F. Siedleckiego. Do obrony prze­
226
PSZ, t. I. cz. 3, s. 226, 228. praw w rejonie Sobienie—Jeziory wysłano dwa szwadrony konne, których obaj dowódcy,
227
Tamże. s. 240—241. por. rez. M. Jasiński i por. H. Kulesza, polegli 10 września w Sobicniach. 9 września roz­
228
Sprawa zbrodniczego traktowania jeńców polskich pod Ciepielowem została do­ poczęto też organizację Warszawskiego Pułku Ułanów pod dowództwem ppłka dypl.
kładnie zbad-ana przez Komisję do Badań Zbrodni Hitlerowskich, delegatura w Kielcach, J. Trepto, dcy 2 p. szwol. (J. Wielhorski przy współpracy R. Dembińskiego, Kawaleria
a jej owocem jest artykuł przewodniczącego tej Komisji, mgra Stanisława Jankowskiego, polska i bronie towarzyszące w kampanii wrześniowej 1939 r., Londyn 1979, s. 14).
WTK 1970. nr 41; L. Głowacki. Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, War­ 245
PSZ, t. I. cz. 2, s. 653.
szawa 1976, s. 46. 246
PSZ. t. I, cz. 3. s. 47.
22
' Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na zie­ 247
Warunki pracy ND w twierdzy brzeskiej omawia S. Kopański, Wspomnienia wo­
miach polskich w latach 1939—1945. województwo kieleckie. Warszawa 1980. toż samo. jenne 1939—1946. Londyn bdw. s. 46—47.
województwo radomskie. Warszawa 1980. Razem w obu wydawnictwach wyszczególniono 248
M. Porwit, Komentarze.... t. II. s. 141.
56 miejscowości. 249
S. Maczek. Odpodwody do czołga. Edinburgh 1961. s. 52—53.
230
PSZ, t. I. cz. 2, s. 625. 250
F. Skibiński, Pierwsza Pancerna, Warszawa 1979, s. 25.
231
Tamże. s. 627—628; M. Porwit, Komentarze... t. II, s. 334. 251
Relacja J. B. Różyckiego (w posiadaniu autora).
232
PSZ, t. I, cz. 2. s. 633. 252
F. Skibiński, Pierwsza Pancerna... s. 35.
233
PSZ. t. I, cz. 3. s. 355. W rezultacie była to jednak nietrafna decyzja, gdyż pod 253
St. Maczek, dz. cyt., s. 60.
pozorem jakiejś akcji o szczególnym znaczeniu pozostawiała wojsko w bezruchu i uszczu­ 254
Tamże, s. 57.
plała znacznie ogólne siły wycofującej się ku Wiśle armii. Ich nieobecność na szlakach 255
Tamże. s. 69.
odwrotowych ułatwiała Niemcom rozprawę z częścią wycofującą się. podczas gdy ruch 256
J. Łubnicki. Wspomnienia dowódcy 3 kompanii batalionu KOP ,, Wilejka", cz. I, s. 14
tych sił ku Wiśle mógł nastręczyć wiele obiecujących sytuacji bojowych, spowodować (maszynopis w posiadaniu autora).
większe straty nieprzyjaciela i pozwolić na wyprowadzenie znaczniejszych sił za Wisłę; "' Dokładny opis akcji podaje J. Pabich, Niezapomniane karty, Kraków 1982,
wówczas i bitwa pod Radomiem wyglądałaby inaczej. s. 247—248 i nast.
234
Na skrzyżowaniu szos do Tomaszowa i Radomia stanęła jako placówka drużyna 258
F. Skibiński. Pierwsza Pancerna.... s. 71.
1 kompanii 77 pp pod dowództwem kpr. pchor. Władysława Dawgirda. Wtem z kierunku 259
Tamże. s. 72.
Końskich nadjechał samochód z oficerami niemieckimi. Na wezwanie ..Hande hoch!" 260
W. Steblik. Armia „Kraków", s. 205.
wszyscy podnieśli ręce, lecz gdy podchorąży podszedł do nich. kilku uskoczyło do rowów 261
F. Skibiński, Pierwsza Pancerna.... s. 75.
i rozpoczęło ogień z pistoletów. Rettig pozostał jak skamieniały w wozie. Wiązka granatów,
którą cisnął jeden z żołnierzy, rozerwała go na strzępy. (PSZ. t. II, cz. 3. s. 355). Częściowe zahamowanie najazdu wroga
235
E. Manstein. dz. cyt., s. 43—44. i polskie próby ofensywne
236
W. Romanowski. Wrzesień kaprala z cenzusem (maszynopis).
237
PSZ. t. I. cz. 3. s. 351. 1
Szefem saperów został mianowany płk Hertel, pomocnikami — płk Nawratil.
238
Tamże. s. 352. płk Mickiewicz, kpt. Dowgiełło, Różycki. Oswald-Unger (T. Tomaszewski, Byłem szefem
235
Tamże. s. 353. sztabu Obrony Warszawy w 1939 r., Londyn 1961, s. 18).
240
Tamże. 2
M. Cieplewicz, Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych. War­
241
Tamże. s. 359. szawa 1968. s. 17.
242
Tamże. s. 358. 365. 381. 3
T. Tomaszewski. Byłem szefem.... s. 11.

444 445
 4
M. Porwit, Obrona Warszawy, wrzesień 1939 r. Wspomnienia i fakty. Warszawa 1969, słychać było warkot czołgów. Nasza artyleria nareszcie zaczęła strzelać, dalej na południe
s. 46. rozgorzało jakieś nowe ognisko walki. Gdy się zaczęto ściemniać, przyjęliśmy postawę, ja4c
5
PSZ, t. I, cz. 2, s. 606. poprzedniej nocy [...] Niemcy musieli się chyba wycofać, gdyż nie próbowali rozszerzyć
6
Tamże, s. 600. przyczółka, natomiast zaczęli nas okładać rzetelnie ogniem artylerii [...] 14 IX po północy
7
Panzer stehen vor Warschau, Miliiarwissenschaftliche Rundschau, Berlin 1940, s. 31. nadszedł rozkaz wycofania się na wschód, w kierunku Osiek—Garwolin..." W zepchnięciu
8
M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 53. Niemców za Wisłę na wysokości Góry Kalwarii i odparciu natarcia ich czołgów od południo­
9
T. Tomaszewski, Byłem szefem..., s. 23. wego skrzydła wziął również udział batalion zapasowy 30 p. Strzelców Kaniowskich pod
10
M. Cieplewicz, dz. cyt., s. 35—36. dowództwem ppor. Karola Andryszczaka. Batalion maszerował z Warszawy na uzupełnienie
" PSZ, t. I, cz. 3, s. 141. 10 DP pod Parysowem (relacja w posiadaniu autora).
12
Tamże, s. 142. 32
J. Magnuski, W walce z pancerną nawałą, „Za Wolność i Lud", 1977, nr 38.
13
J. Jankowski, Dziennik zastępcy dowódcy Obrony Warszawy 1939 r., w: Obrona 33
Wymowne jest tu zdumienie płka J. Jaklicza: „Nie rozumiałem — pisze on
Warszawy w 1939 r. we wspomnieniach. Warszawa 1984, s. 153. tego rozdwojenia Nacz. Dtwa na dwa szczeble dowodzenia, chociażby nawet na bardzo
14
M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 65. krótki okres czasu, w sytuacji tak niezmiernie ciężkiej..." (J. Jaklicz, Relacje z poszczegól­
15
J. Suchocki, Walka dziatonu 1 baterii 29 pal z czołgami na ul. Grójeckiej, w: Obrona nych fragmentów kampanii wrześniowej, Paryż 1962 r„ s. 2).
Warszawy w 1939 r...., s. 292 i nast. 34
PSZ. t. I, cz. 3, s. 579.
16
M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 67. 35
St. Kopański, Wspomnienia wojenne..., s. 51—52.
" W. Reibig, Schwarze Husaren. Panzer in Polen, Darmstadt 1941, s. 51. 36
PSZ, t. I, cz. 3, s. 104.
18
M. Cieplewicz, dz. cyt., s. 44. 37
J. Jaklicz, Relacje z poszczególnych fragmentów..., s. 5.
" Z. Pacak-Kuźmirski, Bateria „Mokotów", WTK 1966, nr 39. 38
PSZ, t. I, cz. 3, s. 106.
20 39
Tamże. Tamże.
21
M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 68. 40
W. Chocianowicz, Dzieje 1 Pal Leg. Józefa Piłsudskiego, Londyn 1967, s. 480.
22 41
Tamże, s. 71. Tamże, s. 477—478.
23
Tamże, s. 81. 42
G. Łowczowski, Piąty Pułk Piechoty Legionów „Zuchowatych", Londyn 1968,
24
Tamże, s. 73. s. 178.
25
M. Cieplewicz, dz. cyt., s. 43. 43
Relacja dowódcy GO gen. Wincentego Kowalskiego o udziale oddziałów w dzia­
26
J. Rómmel, Za honor..., s. 189. łaniach wojennych, w: Wojna obronna Polski. Wybór źródeł, 1968, s. 1037.
27
M. Cieplewicz, dz. cyt., s. 55. 44
Tamże, s. 1038.
28
PSZ, t. I, cz. 3, s. 143. 45
Cz. Wojtowicz, Wojska saperskie w kampanii 1939 r., s. 81—85 (maszynopis).
29
M. Cieplewicz, dz. cyt., s. 56. Opisywane przez autora działania bojowe zgrupowania saperów pod dowództwem kpt. Bo­
30
PSZ, t. I, cz. 3, s. 387,371. lesława Bronisza zawarte są w książce T. Krawczaka, J. Odziemkowskiego Polskie pociągi
31
L. Woźniak, Krótki zarys organizacji i działań wojennych 1 pułku kawalerii KOP, pancerne w wojnie 1939, Warszawa 1987.
rok 1939, Poznań 1982, s. 13—14. A oto migawka takiej walki: „Niewiele czasu upłynęło, 46
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., Warszawa 1956, s. 55.
jak ujrzałem galopujący patrol z południa, a wkrótce za nim ukazał się lekki czołg — 47
PSZ, t. I, cz. 2, s. 143.
i kilkadziesiąt metrów za nim — drugi. Gdy się pierwszy zbliżył na circa 200 m, kazałem 48
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 63.
wystrzelić rakietę. W myśl wczorajszego rozkazu wszystkie 4 cekaemy jednocześnie otwo­ 49
Tamże, s. 80.
rzyły ogień, koncentrując w sam środek pierwszego czołgu — i tylko w ten sposób 50
PSZ, t. I, cz. 2, s. 523. T. Kutrzeba, dz. cyt., s. 80.
został zniszczony. Drugi czołg wycofał się. Nauczony dotychczasowym doświadczeniem, 51
Opis bitwy pod Balinem podaje K. Szepietowski w Żołnierzach września, s. 119—120.
wiedziałem, że wkrótce wieś zostanie obłożona nawałą ogniową. Postanowiłem na ten czas 52
PSZ, t. I, cz. 2, s. 544.
wycofać szwadron z zasięgu ognia artyleryjskiego. Zostawiwszy więc cekaem na dobrze 53
A Rerych (relacja w posiadaniu autora).
zamaskowanym stanowisku z osłoną I plutonu ppor. Wojtkowiaka, dałem rozkaz do koni 54
K. Glabisz, Szanse bitwy nad Bzurą, „Bellona", Londyn 1959, nr 4, s. 327. Jego
i odskoczyłem galopem do odległego o circa 1,5 km lasku. Nie upłynęło wiele czasu, zdaniem, generał Bortnowski, przystępując do bitwy nad Bzurą, uważał już wojnę za prze­
jak artyleria npla zaczęła się wstrzeliwać w wieś. W tym czasie nadjechał rtm. M. Szalewicz, graną. Dlatego też był gotów iść na jak najsilniejsze uderzenie, aby wywołać u Niemców
dca 1 szwadronu. Zwrócił mi uwagę, że powinienem z całym szwadronem siedzieć we wstrząs, aby zrobić „krzywdę" nieprzyjacielowi. Największą krzywdą dla Niemców wyda­
wsi. Nie miałem rozkazu ani zajęcia tej wsi, ani tym bardziej organizowania tam obrony wało się gen. Bortnowskiemu odebranie im Łodzi.
stałej, dlatego odpowiedziałem opryskliwie i uniesionym głosem, żeby pilnował swego 55
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 88—89. Analizie zrodzenia się, ewolucji i osta­
szwadronu [...] Byłem później na siebie zły, że unosząc się niepotrzebnie, naraziłem się tecznego okrzepnięcia planu bitwy nad Bzurą wiele miejsca poświęca J. R. Godlewski,
staTszemu, zresztą b. dzielnemu i zasłużonemu oficerowi, ale się stało [...] Gdy tylko umilkła Bitwa nad Bzurą. Studium historyczno-operacyjne. Warszawa 1973. s. 89—139.
artyleria, pogalopowaliśmy do wsi. Wyobrażam sobie, jakie straty poniósłby mój szwa­ 56
S. Żochowski podporządkowanie to nazywa ironicznie „dobrowolnym porozumie-
dron, gdybyśmy tam siedzieli podczas tej nawały ogniowej. Od strony wału wiślanego

446 447
nicm dwu regimcntarzy". S. Żochowski, Monografia gen. dyw. Tadeusza Kutrzeby, Bris­
bane—Londyn 1979. s. 130. PSZ, t. I cz. 3, s. 24. Der Feldzug in Polen in September 1939, Goth* 1941.
57 4 wrzesma gen. Manste.n telefonował do szefa sztabu 8 armii, ze „wszelkie obawy co do
T. Kutrzeba. Bitwa nad Bzurą..., s. 97.
58 ataku z rejonu Poznania są pozbawione podstaw". E. Manstein, dz. cyt., s. 45.
PSZ. i. I. cz. 2. s. 562.
59 " T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 102.
Narada w sztabie armii ..Poznań" wg A. Zawilskiego. Bitwa nad Bzurą. Warszawa 70
Bezpośrednie wsparcie dawał III dyon 17 pal i II dyon 25 pal. Do ogólnego dzia­
1968, s. 27—30.
60 łania przeznaczono 7 pac (bez I dyonu), 25 dac i III dyon 25 pal.
J. Kirchmaycr. Kampania wrześniowa. Warszawa 1946, s. 138—139. W istocie 71
Płk dypl. T. W., Bitwa nad Bzurą, „Bellona", Londyn 1948, z. III, s. 19.
sprzeczność między koncepcją gen. Bortnowskiego i gen. Kutrzeby byta głębsza, choć 72
L. Głowacki, Wrześniowy bój pod Łęczycą, nr 9.
nigdy nie została w pełni zdefiniowana. Wypływała ona z przekonania Bortnowskiego. że 73
Szczegółowy opis walk w Łęczycy z punktu widzenia ludności podaje Jan Kurasiń-
wojna jest przegrana (stąd myśl uderzenia na Łódź. aby Niemcom ..zrobić krzywdę").
ski, Słońce wschodzi, „Ziemia Łęczycka", 1—30 września 1957 r. Na uwagę zasługuje
Gdyby natomiast założyć, że siły polskie mają szansę dalszej walki, że mogą się obronić
fakt, że jeszcze w toku walk witał polskich żołnierzy wiceburmistrz Julian Gretner, wy­
przed agresją, lo. według Bortnowskiego, należało najpierw siłami obu armii zorganizować
szedłszy z gmachu ponorbertyńskiego przy ul: Panieńskiej 3. Otylia Kubiak wraz z sio­
mocną obronę nad Bzurą, a dopiero wtedy przebijać się do Warszawy, aby doprowadzić
strą Stanisławą i innymi harcerkami łęczyckimi zorganizowały w internacie liceum w Łę­
możliwie największą część sił do dyspozycji Wodza Naczelnego (PSZ, t. I, cz. 3, s. 286—287
czycy szpital polowy. Instrumentariuszka szpitala powiatowego, siostra zakonna Stefania
i inne).
61
Cieniak, wykonywała najprostszymi narzędziami operacje chirurgiczne. W dalszym roz­
Z obliczeń T. Jurgi wynika, że stosunek ilościowy piechoty polskiej do niemieckiej
woju polskiego natarcia Otylia Kubiak z siostrą Heleną służyły oddziałom 29 pp za
przedstawiał się jak 3.4: 1 (38 baonów polskich przeciw 11 baonom niemieckim), artylerii
przewodniczki w szturmie na Sierpów, (relacja K. Grodzińskiej — w posiadaniu autora)
do ognia pośredniego jak 2: 1 (254 działa polskie przeciw 116 działom niemieckim), arty­
'4 „Ziemia Łęczycka" 1969, 16.7—5,8.
lerii przeciwpancernej jak 1.6:1 (109 dział polskich przeciw 68 działom niemieckim). 75
„Militarwissenschaftliche Rundschau", s. 46.
Przewaga czołgów po stronie polskiej była bezwzględna (65 czołgów polskich wobec zupeł­ 76
PSZ, t. I, cz. 3, s. 252—253.
nego braku czołgów po stronie niemieckiej). Na odcinku natarcia Wielkopolskiej BK 77
przewaga nad zgrupowaniem niemieckim, broniącym przepraw pod m. Sobota (4 kompa­ A. Wojtanowicz, O działaniach 25 pal, „Ziemia Łęczycka" 1960, nr 10.
78
nie piechoty), była w stosunku 2:1 (T. Jurga. Analiza porównawcza sil polskich i nie­ L. Głowacki, 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w kampanii 1939 roku, Lublin
1969, s. 36.
mieckich w kampanii wrześniowej 1939 r., WPH 1964, nr 3). 79
62
Tamże, s. 53—54.
PSZ. t. l.cz. 2. s. 551. 80
63 R. Elbie, Die Schlacht an der Bzura aus polnischer und deutscher Sicht, Freinburg
Tamże, s. 554. 1975, s. 159.
64
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą.... s. 92. 81
65 P. Bauer i B. Polak, Armia „Poznań" w wojnie obronnej 1939, Poznań 1982
Tamże, s. 102. s. 280.
66
PSZ. t. I. cz. 3. s. 259. K. Ciechanowski w Armii Pomorze, s. 285. bałamutnie po­ 82
PSZ, t. I, cz. 3, s. 245—246.
daje za płk. dypl. A. Leszczyńskim, że GO gen. Bołtucia jakoby otrzymała 8 września 83
R. Elbie, dz. cyt., s. 126.
rozkaz gen. Kutrzeby, by od godzin rannych 10 września zajęła obronę od rzeki Ochnia 84
PSZ. t. I, cz. 3, s. 247.
w rejonie Szewce i dalej na północ przez Żychlin aż do lasów na południowy wschód od 85
Relacja T. Mukułowskiego (w posiadaniu autora).
Gostynina w rejonie m. Trębki. a to w celu stworzenia osłony dla GO gen. Knolla. 86
M. Mozdyniewicz, Wojna obronna Polski 1939 r. Wybór źródeł. Warszawa 1968
Gen. Bołtuć rzekomo kilkakrotnie interweniował u gen. Kutrzeby, aby pozwolił mu działać
s. 1082.
zaczepnie na lewym skrzydle tej grupy, ale bezskutecznie. Jakoby dopiero on, płk dypl. Lesz­ 87
czyński, zaopatrzony w oleatę położenia armii ..Łódź" na południe od Sochaczewa, udał J. Dynowski, 14 Dywizja Poznańska w kampanii wrześniowej (relacja w posiadaniu
autora).
się do Głogowca i wyjednał u gen. Kutrzeby zmianę jego pierwotnej decyzji na rzecz 88
działań zaczepnych. Jest to oczywisty wymysł płka Leszczyńskiego, gdyż po pierwsze R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, cz. III, WPH 1966, nr 2,
s. 244.
osłona od północnego wschodu była dla GO Knolla zbędna, zważywszy że z tego kie­ 89
Tamże, s. 246.
runku nadciągała armia ..Pomorze", a po drugie nikt lepiej niż gen. Kutrzeba nie rozumiał 90
sensu uderzenia GO gen. Bołtucia na Łowicz, gdyż on to właśnie był autorem pomysłu Z. Szacherski, Wierni przysiędze, Warszawa 1966, s. 66.
91
działań ofensywnych nad Bzurą, on właśnie najwięcej starań wkładał, by te działania zorga­ M. Mazurkiewicz, Karabiny maszynowe naprzód. Warszawa 1959, s. 37.
92
nizować. Jakżeby tedy mógł zatrzymywać siły dwu dywizji w pól drogi? Inna sprawa to PSZ, t. I, cz. 3, s. 249. Straty 30 niemieckiej DP wynosiły 79 oficerów, 250 pod­
obrona ppanc. na czas postoju. Tej gen. Kutrzeba żądał kategorycznie od każdej jednostki, oficerów i około 1300 szeregowców.
93
gdyż tylko właściwe ugrupowanie oddziałów, wystawienie straży ze środkami ppanc w opar­ Z. Szacherski, Wierni..., s. 89, 94. Polemizuje on z autorami PSZ, t. I, cz. 3, s. 251,
ciu o osiedla lub lasy dawało jednostkom szansę utrzymania się w całości, szansę przetrwa­ którzy podają, że 3 bateria 7 dak straciła wszystkie zaprzęgi i pozostawiła działa na
nia. Ale nie znaczyło to. że miały pozostawać w miejscu, niejako zastygać w obronie. Jest drodze. Dalsze polemiki autora dotyczą niedokładnie lub błędnie przedstawionych walk
to nonsens. 7 psp pod Zbrożkową Wolą i m. Psary Polesie (s. 101).
94
67
R. Abraham, Wspomnienia..., cz. III, s. 259.
L. Głowacki. Wrześniowy bój pod Łęczyca. ..Ziemia Łęczycka" 1959, nr 9.

448 29 — Bitwy polskiego Września, tom 1

449
 95 czołgu, który ugrzązł w błocie, mogła także, mimo silnego ognia, przebić się do tyłu.
J. Dynowski, dz. cyt., s. 12.
96 Trzy pozostałe czołgi z przestrzelinami wycofały się bez poranienia załogi. Pomyślny prze­
L. Głowacki, 17 Wielkopolska Dywizja..., s. 55.
97 bieg tej ciężkiej walki 2 kompanii zapobiegł polskiemu przełamaniu i próbom obejścia
PSZ, t. I, cz. 2, na str. 519 wprowadzają dla określenia sit Pomorskiej BK pojęcie
na południe od Kutna".
„kombinowanego pułku Pom. BK", co — zdaniem płka T. Łękawskiego — nie odpowiada
istotnemu stanowi rzeczy, gdyż na siły tej jednostki składało się w tym czasie: 1) gros Walkę tę znamy niestety tylko z niemieckiego opisu, jak podają P. Bauer i B. Polak
w Armii Poznań w wojnie obronnej 1939 roku (s. 315—316), w polskiej literaturze nie jest
2 p. szwoleżerów, 2) gros 8 psk, 3) szwadron zapasowy 18 p. uł., 4) poszczególne plutony
ona znana. Ale nie mówią, dlaczego. Dlatego, że wszyscy jej liczący się bohaterowie wy­
16 p. uł., 5) dwie baterie 11 dak wraz z dowództwem dyonu, 6) szwadron pionierów,
ginęli. I tak obaj dowódcy baterii (kpt. Muszyński i kpt. Gutenberger) zginęli w kilka dni
7) pluton TK. W sumie siły te przedstawiały wartość dwu pułków z artylerią i pododdzia­
później w czasie odwrotu na Warszawę. Jeszcze wcześniej zginął nad Bzurą gen. Grzmot-
łami specjalnymi. Nadto dwa szwadrony zapasowe i szwadron improwizowany pod do­
-Skotnicki. Płk Jastrzębski poległ pod Monte Cassino. Jedyny pozostały przy życiu ppłk Łę­
wództwem rtm. A. Wieniawskiego odeszły do 27 DP gen. Drapelli i walczyły w składzie
kawski, zca dowódcy 2 p. szwoleżerów, musiał walczyć o prawo nazywania jednostki Po­
19 pp płka Sadowskiego, a po jego rozbiciu zostały skierowane do Warszawy i walczyły
morską Brygadą Kawalerii, a nie — kombinowanym pułkiem Pom. BK, mimo iż składały się
w rejonie Królikarni, gdzie około 20 szwoleżerów poniosło śmierć. (T. Łękawski, Z dzia­
na nią dwa pułki (2 p. szwol. i 8 psk) ze wsparciem dwóch baterii konnych. A oto dalsza
łalności bojowej 2 pułku szwoleżerów w kampanii wrześniowej, „Przegląd Kawalerii i Broni
umniejszająca próba ujęcia: „Grupa kawalerii gen. Skotnickiego przeprowadziła w ciągu
Pancernej" 1969, nr 53, s. 343—345). Stopniową reorganizację wraz z uzupełnieniem stanów
dnia 11 września natarcie z rej. Parzęczew, frontem na wschód, na wzgórze 180 koło Bibia-
dwupułkowej Pomorskiej BK w dniu 5 września pod Bydgoszczą opisuje K. Ciechanowski
nowa, niestety również bez powodzenia." (L. Głowacki, 17 Wielkopolska..., s. 55).
w Armii Pomorze, s. 248. Działała tu ona w składzie oddziału skupiającego resztki 2 p. szwo­ 100
S. Jellenta, Bój pod Łęczycą, Piątkiem i Łowiczem w oczach Niemców, „Ziemia
leżerów pod dowództwem ppłka Łękawskiego oraz 8 psk, którego dowódca płk Jerzy
Łęczycka" 1960, nr 9.
Jastrzębski był jednocześnie dowódcą Pomorskiej BK. Niektórzy autorzy do tego stopnia 101
K. Rudnicki, Na polskim szlaku, Londyn 1984, s. 15, 16.
uszczuplają siły Pomorskiej BK, że 8 psk zaliczają do Podolskiej BK, o r7ur >isując jej zwy­ 102
PSZ, t. I, cz. 3, s. 289.
cięstwo (poprzez ten pułk) pod Bibianowem (T. W., dz. cyt., s. 21). 103
98 Tamże, s. 271.
R. Szubański, Polska broń..., s.77. 104
Tamże, s. 274.
" Tamże, s. 81—82. Einzelschilderungen aus dem Feldzug in Polen 1939, „Militar- 105
Tamże, s. 276—277.
wissenschaftliche Rundschau", 5 II 1940, s. 47—48. „Dnia 11 września rano — pisze do­
wódca 2 kompanii 23 p. czołgów — musiano front cofnąć do tyłu (ponieważ Polacy na "* JC. Ciechanowski, Armia „Pomorze"..., s. 293, daje przykłady ostrych walk odwro­
naszym lewym skrzydle posunęli się naprzód). Moja kompania cofnęła się przez Ozorków towych, które prowadziły oddziały 27 DP z napierającym od północy nieprzyjacielem
[spod Leśmierza] i weszła ponownie pod rozkazy batalionu. O godz. 7 kompania jest (50 i 208 DP). Szczególną skutecznością zaznaczył się ogień 27 dac mjra Jerzego H. Hen-
gotowa do nowego zadania. Polacy napierają na zachód od Ozorkowa w kierunku po­ neberga, który powstrzymał natarcie niemieckie od północy i zmusił do zamilknięcia ba­
łudniowym. W lewo w tył od nas bije już polska artyleria. Ostatni możliwy do zadyspono­ terie nieprzyjacielskie na wschodnim brzegu Wisły. W toku wykonywania ognia pod nawa­
wania oddział, dywizjon przeciwpancerny, został przez dywizję (17) wprowadzony do akcji. łami niemieckiej artylerii nieustraszoną odwagą odznaczył się kpr. Józef Lachowicz.
Polacy osiągnęli znacznymi siłami nasyp kolejowy na zachód od m. Orła. Dywizjon Źródła niemieckie wspominają o udanym wypadzie polskim, który przedostał się głę­
ppanc. musiał wśród ciężkich strat odejść do tyłu. I oto 2 kompania otrzymuje rozkaz boko na prawe (zachodnie) skrzydło 208 DP i uderzył na dywizjon ciężkiej artylerii
do natarcia na Polaków na odcinku wycofanego dyonu ppanc. Już toczy się kompania w marszu (PSZ, t. I, cz. 2, s. 277).
107
przez wieś Kowalewice, nie ma czasu do stracenia. Kompania rozwija się z marszu Tamże.
108
i z najwyższym pośpiechem pędzi ku odległemu o I Vi km fragmentowi lasu na północ od K. Ciechanowski, Armia „Pomorze"..., s. 294.
109
wsi Orła. Potężna ulewa ognia z drzew i ziemi z prawa, z lewa, z przodu uderza w nasze K. M. Pospieszalski, zespół akt Instytutu Zachodniego w Poznaniu dotyczący
czołgi. Ale w tym położeniu obowiązuje jeden nakaz: tylko naprzód i jeszczeN;az naprzód. sprawy Gniezna i Kłecka, I ."Z. Dok: III-17.
110
Już jest kompania na skraju lasu, ale niestety z powodu błotnistego terenu musi przez las W. Jastrzębski, Cywilna obrona Bydgoszczy we wrześniu 1939, w: Bydgoszcz.
przebijać się drogami. Wtem widzę na końcu lasu na wysokości wsi Orła żołnierza niemiec­ Lato 1939, s. 5, 7 i nast.
111
kiego, jak powoli przechodzi przez wieś, zapewne tak, aby przez czołgistów zostać roz­ K. M. Pospieszalski, dz. cyt.
112
poznanym. Gdy tylko kompania osiągnęła wieś, gruchnął ze wszystkich stron na nasze Relacja K. M. pt. Opóźnić wroga w zespole akt Trzemeszno, Instytut Zachodni
wozy ogień przeciwpancerny wszelkich kalibrów. Zaczął się morderczy pojedynek między w Poznaniu, I Z . Dok. 111-84.
czołgami a bronią ppanc. Szczególnie niebezpieczna była zdobyczna niemiecka armata 113
Pismo Prezydium MRN w Trzemesznie z 18.8.1959 r. (w posiadaniu autora).
114
przeciwpancerna, obsadzona przez polską obsługę. Stała ona na rogu domu, a jej obsługa — Tamże.
115
w miarę jak nasze karabiny maszynowe ją wybijały — była uzupełniana przez wyskaku­ K. M. Pospieszalski, dz. cyt.
jących z domu coraz nowych żołnierzy. Jako ostatni wystrzelił i padł na tym dziale polski " ' Tamże.
117
podporucznik. Dwa czołgi zostały w tej rozstrzygającej i gorącej walce ogniowej trafione P. Bauer, B. Polak, dz. cyt., s. 210.
111
w zbiorniki. Załogi, po części ciężko zranione, mogły — co wygląda prawie jak cud — Tamże.
mimo gęstego ognia uratować się i zostały podjęte przez inne czołgi. Załoga trzeciego 119
K. M. Pospieszalski, dz. cyt.

451
450
 120
polskich nad Bzurą naszkicowany. Żadna operacja w toku kampanii wrześniowej nie zo­
Relacja Jana Garskiego z zespołu akt Kłecko, Instytut Zachodni, Poznań, stała tak gruntownie przemyślana i tak starannie zabezpieczona przez nagromadzenie
I.Z. Dok. 111-44, s. 10. maksymalnych sił. Stanowi to potwierdzenie ważność- tej operacji w ogólnym planie za­
121
Oczywiście przed Niemcami otwierało się szerokie pole dla prowokacji. Wg orga­ kończenia kampanii w Polsce (E. Manstein, dz. cyt., s. 46).
nizatorów V kolumny w południowej Wielkopolsce i w Kaliskiem po odejściu oddziałów 130
Dowódca 8 armii gen. Blaskowitz w rozkazie wydanym 12 X 1939 r. z dużym
polskich każda miejscowość musiała tu być na nowo zdobywana przez Wehrmacht, zadowoleniem stwierdzał, że nadciągającej od zachodu 221 DP udało się „w nagłym na­
a w Kaliszu każdy oddział niemiecki musiał od nowa „torować sobie drogę w walce ze tarciu" udaremnić próby otoczenia zachodniego skrzydła 17 dywizji na południe od Łę­
stawiającą mniej lub bardziej zaciekły opór ludnością cywilną". Stworzyło to podstawę czycy. Nakazywał on własnym korpusom: XIII (30 i 24 DP) oraz X (10, 17, 221 i 213 DP)
do aresztowania 1000 mieszkańców Kalisza, a następnie masowych straceń. (P. Bauer, „utrzymać uzyskane stanowiska". Jednak OKW oceniało sytuację znacznie ostrzej, pisząc
B. Polak, dz. cyt., s. 213—214). w swoich komunikatach, że „8 armia znajduje się XIII i X korpusem w ciężkiej walce
122
Por. J. Śląski, Polska walcząca, t. 1: Bitwa, Warszawa 1985, s. 133—137. obronnej na linii Głowno—Stryków, Ozorków". (Centr. Archiwum Wojskowe, Der Feldzug
123
K. Glabisz, Niemiecka książka o kampanii wrześniowej (rec. nt. książki N. Vormanna in Polen). „Jednakże wrażenia, jakie odnieśliśmy, gen. Rundstedt i ja — pisze Manstein —
Der Feldzug 1939 in Polen), „Bellona" (Londyn) 1959, z. III. w czasie odwiedzin 8 armii, sprowadzały się do tego, że należy wziąć kierownictwo operacji
124
„To były dwa prawdziwie wojenne dni — pisze szef sztabu 8 armii gen. Fel- we własne ręce" (E. Manstein, dz. cyt. s. 46).
ber. — Szczególnie wczorajszy dzień — po półtoragodzinnym śnie poprzedniej nocy. Kie­ 131
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 106.
dyśmy odjechali (ze stan. bojowego armii), wyszły silne natarcia nieprzyjaciela. Następnie 132
PSZ, t. I, cz. 3, s. 191 i nast.
otrzymaliśmy tego dnia wiele iście tatarskich wiadomości [...] Zwłaszcza w godzinach 133
Tamże, s. 592—593.
wieczornych wydarzenie goniło wydarzenie. Nieprzyjaciel natarł na nas pod wieczór i miał 134
J. Godlewski, dz. cyt., s. 143, stwierdza, że napoleońska zasada jedności działań
wskutek silnych uderzeń pewne sukcesy. Trzeba było wielkiego spokoju i silnych nerwów, wszystkich sił na tym samym polu bitwy została zlekceważona.
aby podtrzymać chwiejącego się ducha w sztabie. Około północy musiano podjąć naj­ 135
J. Rómmel, Za honor..., s. 240—241.
cięższe decyzje [o cofnięciu się jednostek armii — A. Z.]. Późno w nocy musiałem jeszcze 136
K. Ciechanowski, Armia „Pomorze"..., s. 294.
rozmawiać z dowództwem grupy »Południe«. Był to prawdopodobnie najkrytyczniejszy 137
Zdobycz saperów w natarciu na Sochaczew stanowiły 3 palące się pociągi żywności
dzień w bitwie pod Warszawą". (H. Felber, Augen zu und rein ins Ungewisse, „Spiegel" i 10 wagonów-cystern benzyny. Pożar ugaszono, spłonęło jednak kilka wagonów masek pgaz
(odbitka fotogr.w posiadaniu autora). i amunicji (relacja ppłka E. Strumińskiego, Centralne Archiwum Wojskowe, II/3 12,
125
M. Mozdyniewicz, dz. cyt.,s. 1084. s. 168—189).
126
PSZ, t. I, cz. 3, s. 274—275. 138
A. Zakrzewski, Wspomnienia. Wrzesień 1939, Warszawa 1958, s. 187.
127
W tym punkcie najostrzej zarysowała się roł., ._ność między dowódcą silnie ata­ 139
Por. W. Anders, Bez ostatniego rozdziału, Londyn 1979, s. 9.
kowanej 8 armii a gen. Mansteinem. Podczas gdy Blaskowitz groził powstaniem tu kry­ 140
PSZ, t. I, cz. 2, s. 592.
zysu, aż do przełamania frontu na kierunku Łodzi włącznie, to zdaniem Mansteina anga­ 141
J. Rómmel, Za honor..., s. 151—154.
żowanie się sił polskich w wielką bitwę na zachód od Wisły pozwoli je okrążyć i zniszczyć, 142
Tamże, s. 244.
choćby chwilowo zapowiadany przez Blaskowitza kryzys istotnie powstał. Dlatego też 143
T. Tomaszewski, Byłem szefem..., s. 69.
XVI korpus pancerny, owszem, odejdzie spod Warszawy i Góry Kalwarii, ale nie na 144
PSZ, t. I, cz. 3, s. 180.
Łódź, a na Łowicz i Sochaczew, aby odciąć armiom „Poznań" i „Pomorze" drogę na War­ 145
Tamże.
szawę (E. Manstein, dz. cyt., s. 45—46). 146
Tamże, s. 180—181.
128
Wg dyrektyw OKH 8 armia niemiecka miała dwa zadania: jak najspieszniej dążyć 147
Tamże, s. 181.
ku Warszawie oraz zapewnić ubezpieczenie grupy armii „Południe" od lewej, północnej 148
M. Porwit, Komentarze..., t. II, s. 178.
flanki. Kierując się pragnieniem dotarcia w pościgu za armią „Łódź" do polskiej stolicy, 149
J. Rómmel, Za honor..., s. 243—245.
mniej zwracała uwagę na zabezpieczenie flanki. „W pierwszych dziewięciu dniach kam­ 150
PSZ, t. I, cz. 3, s. 191.
panii — pisze Manstein — wszystko układało się właściwie jakby na życzenie i miało tak 151
Tamże, s. 181, 182.
planowy przebieg, że trudno było uwierzyć, by mogło się jeszcze stać coś takiego, co by 152
J. Jaklicz, Relacje..., s. 5, ujmuje następująco tę dwoistość Naczelnego Wodza
przebieg zaplanowanych operacji przerwało czy zmieniło. Jednakże miałem w tych dniach i szefa Sztabu Głównego: „Gen. Stachiewicz organizował z Warszawy, z właściwą mu
nieokreślone uczucie, że na północnym skrzydle grupy armii »Południe« coś nabrzmiewa... wybitną inteligencją i wiedzą oraz niespożytą energią, przyszłość b i t w y na p ó ł n o c y . . .
Dlatego też w dniach 8 i 9 września wielokrotnie zwracałem uwagę szefowi sztabu 8 armii, Marszałek organizował w tym samym czasie z Brześcia przyszłość w o j n y na p o ­
że musi pamiętać o rozpoznaniu na swojej północnej flance. Rozważania między nami łudniu".
a OKH nad zagadnieniem, gdzie się znajdują poznańskie siły Polaków, wyjaśnił dalekopis 153
J. Rómmel, Za honor..., s. 183—185.
OKH, według którego nieprzyjaciel odprawił jednostki poznańskie transportami na wschód 154
S. Zaleski, Jeszcze o SGO „Narew", WPH 1964, nr 1, s. 423.
i wobec tego o zagrożenie głębokiej lewej flanki nie ma się co obawiać". (E. Manstein, dz. cyt., 155
Autorzy wojskowi dopatrują się w tym rozkazie sprzeczności nie do pogodzenia:
s. 45). bronić Narwi i wycofywać się na Brześć (M. Norwid-Neugebauer, The defence of Poland
129
Organizacja przeciwdziałań niemieckich nad Bzurą została dokładnie omówiona (September 1939), London—Edinburgh 1942, s. 99; J. Kirchmayer, dz. cyt., s. 168—169).
przez Mansteina, zadania poszczególnych dowództw określone, cały obraz okrążenia sił
453
452
„Gdyby rozkaz ND — pisze także Majorkiewicz — był jednoznaczny, tj. nakazujący
odwrót, nie doszłoby do tak dramatycznych wydarzeń pod Zambrowem i Andrzejewem"
(F. Majorkiewicz, Działania SGO ,,Narew"..., s. 239).
156
PSZ, t. I, cz. 3, s. 58.
' " ' Tamże, s. 28.
158
Tamże, s. 64—65.
159
Por. Z. Kosztyła, Wrzesień 1939 r. na Bialostocczyźnie, s. 175.
16Q
-A. Dąbrowski, ffistoria 10 pułku ułanów litewskich, Londyn 1982, s. 247.
161
F. Majorkiewicz, Działania SGO „Narew"..., s. 253.
162
PSZ, t. I, cz. 3, s. 75.
163
Tamże, s. 75—76.
164
M. Porwit, Komentarze..., t. II, s. 197.
165
PSZ, t. I, cz. 3, s. 82—83. Prócz oddziałów ppłka dypl. Pluty-Czachowskiego
zarejestrowano sześć innych grup i oddziałów, którym z większym lub mniejszym powo­
dzeniem udało się wydostać z okrążenia pod Andrzejewem. I tak grupa ppłka Stanka
w sile 400 ludzi podjęła próbę przebicia się w kierunku południowo-zachodnim przez
Paproć Dużą i Zaręby Kościelne, lecz została rozbita. Część żołnierzy pod dowództwem
por. Jerzego Łempickiego działała do początku października w Czerwonym Borze.
Ppłk Stanek z najbliższym otoczeniem w liczbie 60 osób połączył się z ocalałą częścią od­
działu ppłka Pluty-Czachowskiego, przeprawił się wraz z nią przez Bug i dołączył do
41 DPrez. Wprost na północ uderzyła i przedarła się do Czerwonego Boru grupa w sile
dwóch kompanii pod dowództwem mjra Drewnowskiego, dcy 11/42 pp. Została ona roz­
bita pod Rutkami, lecz jej żołnierze wraz z ułanami Suwalskiej BK utworzyli w bagnach
Biebrzy oddział partyzancki. Trasą ppłka Stanka poszła 12-osobowa grupa ppłka Mali­
nowskiego, dcy 42 pp, by przez Ruskołęki i Dąbrowę Wielką dotrzeć do Bugu, a na­
stępnie dołączyć do SGO „Polesie" gen. Kleeberga. Na pole bitwy potd Kockiem dotarła
tą samą drogą kawaleria 18 DP pod dowództwem por. Roszkowskiego. 100-osobowa
grupa, pod dowództwem oficera o nieznanym nazwisku, sforsowała Bug i połączyła się
z 33 DPrez pod Białą Podlaską. Z okrążenia wyszła też 4 bateria 18 pal por. M. Zieliń­
skiego. Dotarła ona do Daniłowa, gdzie została rozbita w walce, ale część żołnierzy prze­
darła się za Bug do SGO „Polesie". Łącznie z okrążenia wydostało się w zorganizowany
sposób co najmniej 1400 żołnierzy 18 dywizji. Udało się to również bohaterowi obrony
Nowogrodu, mjr. Józefowi Sikorze, który następnie z płkiem Raganowiczem usiłował
przedostać się do Rumunii, lecz poległ pod ogniem patroli granicznych. Płk Raganowicz
został internowany w Związku Radzieckim. Ppłk W. Malinowski zginął we wrześniu w nie­
znanych okolicznościach (M. Bartniczak, Od Andrzejewa do Pecynek 1939—1944 r., War­
szawa 1984, s. 40—41).
166
PSZ, t. I, cz. 3, s. 87. Prawdziwym bohaterem tych walk był kpr. Jan Suszyński
(K. L. Galster, dz. cyt., s. 365).
167
F. Majorkiewicz, Działania SGO „Narew"..., s. 258.
168
Suwalska BK (bez 2 p. uł.) około północy z 13 na 14IX zbliżyła się do szosy
Brańsk—Łapy pod Olszewem. Macy w szpicy 2 szwadron 3 p. szwol. pod dowództwem
rtm. Chludzińskiego natknął się na czujkę niemiecką, która zaalarmowała kolumnę samo-
chodowo-pancerną za wsią. Natarcie plutonu szpicy zapaliło kilka pojazdów wroga, lecz
zdołał on odeprzeć dalsze natarcie. Część szwadronu pod dtwem por. Michalaka zdobyła
brawurowym atakiem punkt obrony npla pod wiatrakiem, skąd 1 i 2 szwadron usiłowały
atakować npla od tyłu, jednak kolumna samochodów zamieniła się w warowną fortecę.
Dca 3 p. szwol. płk Milewski skierował do walki 3 i 4 szwadron ze wsparciem działonów
4 dak ppłka Kioka ogniem na wprost, lecz zatrzymała je silna nawała ogniowa z wozów
454
pancernych. Natarcie to zostało wznowione na prawym skrzydle przez szwadrony 1 p. uł.
ppłka Andersa. Jego 1 szwadron został skierowany do ubezpieczenia zgrupowania od pół­
nocy, z kierunku Łap. Walka przybierała na sile, npl próbował od północy kontratako­
wać. Oficer ogniowy 2 baterii 4 dak por. S. Rożałowski na rękach przetoczył działo na
najbliższą odległość, lecz po oddaniu kilku strzałów zginął wraz z obsługą (już drugą w ciągu
ostatnich dni). Nie dało też wyniku obejście npla od lewego skrzydła przez 4 szwadron
por. Pietraszewskiego. Gen. Podhorski, nie mogąc zepchnąć npla, zamierzał pod osłoną
nacierających oddziałów przesunąć resztę sił przez szosę na wschód. Niestety, 3 psk płka Ma­
tysiaka przekroczył szosę samodzielnie dalej na południe. Jeszcze jedną próbę przełamania
aporu ogniem działonów 1 bat. dak kpt. Gągulskiego Niemcy zlikwidowali silnym ostrzałem
z moździerzy. O świcie gen. Podhorski doszedł do przekonania, że nie zdoła już przeprawić
się przez szosę przed nastaniem dnia, wydał więc rozkaz wycofania wszystkich sił na
zachód do m. Jośki. Na wschód przeszły resztki oddziałów rtm. Chludzińskiego. Szwa­
drony poniosły znaczne straty. Polegli rtm. Zaremba, por. Barański, por. Dziedzic,
por. Malarewicz. Straty Niemców wynosiły około 70—100 ludzi oraz wiele sprzętu zmechani­
zowanego. W odwet oddział Wehrmachtu wymordował połowę ludności Olszewa i rozstrzelał
40 mężczyzn przywiezionych ze wsi Piętkowo. 15 IX został utworzony oddział partyzancki
pod dowództwem ppor. Podwieczerskiego w składzie 20 ułanów z 3 cekaemami i 2 kb ppanc,
który rozpoczął działalność na tyłach wroga. J. Geresz, Działania bojowe na Podlasiu
w kampanii wrześniowej 1939 r. (maszynopis pracy magisterskiej pod kierunkiem prof. dra
S. Herbsta), Warszawa 1968.
169
W. Kowalski, Relacja dowódcy Grupy Operacyjnej..., s. 1040.
170
S. Truszkowski, Działania 1 dywizji piechoty Legionów w 1939 r., WPH 1960,
nr 3, s. 150.
171
Tamże.
172
PSZ, t. I, cz. 3, s. 129.
173
Relacja L. Świkli (w posiadaniu autora).
174
Tamże.
175
G. Łowczowski, Piąty pułk Piechoty Legionów „Zuchowatych", Londyn 1968,
s. 185.
176
Tamże.
177
Tamże, s. 185—186.
178
Tamże, s. 189.
179
Tamże, s. 182.
180
B. Cereniewicz, Wrześniowe drogi, Warszawa 1969, s. 131—133.
181
W. Chocianowicz, Dzieje 1 Pal Leg., s. 499. Chodzi tu o 1 baterię 1 pal Leg.
Niemieckie pociski artyleryjskie trafiły w jaszcz z amunicją, który eksplodował, rozrywając
na kawałki obsługę, a skuteczna nawała ogniowa dokończyła reszty. Z życiem uszło
ledwie kilku ludzi.
182
B. Cereniewicz, dz. cyt., s. 139—140.
183
Tamże, s. 146.
184
W Radzyniu ukończono organizację Warszawskiego Pułku Ułanów, w skład któ­
rego weszło sześć szwadronów i pluton cekaem, a to dywizjon nadwyżek 1 p. szwol. pod
dowództwem ppłka P. Głogowskiego, dywizjon nadwyżek 7 p. uł. pod dowództwem
mjra A. Głuchowskiego-Huta oraz dwa szwadrony nadwyżek 11 p. uł. rtm. St. Kociejow-
skiego i rtm. J. Dworakowskiego. Z reszty nadwyżek utworzono grupę ppłka E. Wani,
komendanta Szkoły Podch. Kaw. Rez. w Grudziądzu, w składzie czterech szwadronów
konnych i 11 pieszych. (J. Wielhorski, dz. cyt., s. 14—16).
455
 185
W marszu do lasów Jagodne II batalion „Zuchowatych" pod dowództwem skiego, kpt. M. Osuchowskiego, mgra Korczaka-Dąbkowskiego oraz żony poległego bo­
mjra Kusztry wspierała 2 bateria 1 pal Leg. kpt. Kwiatkowskiego. Bateria ta dotrwała hatera.
211
na stanowiskach w Róży Podgórnej do zmroku, po czym klucząc duktami i bocznymi dro­ J. R. Godlewski, dz. cyt., s. 121—122.
212
gami uratowała dwa działa, które przyprowadził do 1 dywizji Leg. w Parczewie st. ognio­ Szereg rozkazów i zarządzeń porządkowych, aż do ustalenia wysokości uposażeń
mistrz Michał Ponomarenko. Łaskawszy okazał się los dla 5 baterii 1 pal Leg. dowo­ z dodatkami: funkcyjnym, kwaterunkowym, polowym e t c , zawiera Wojna obronna
dzonej przez kpt. Rydzewskiego. Bateria ta, wysłana pod Wyszkowem na lewe skrzydło Polski 1939. Wybór źródeł, s. 95—109.
213
dywizji na wsparcie kawalerii dywizyjnej, zapóźniła się z wycofaniem i kiedy stawiła się Kompanię kpt. Hajdenki (2 komp. 301 baonu czołgów), która dotarła do Brześcia,
na miejsce zbiórki pułku, nikogo już nie znalazła. Wobec tego kpt. Rydzewski postanowił doprowadzono do stanu bojowego 12 czołgów i skierowano do odwodu Naczelnego
maszerować samodzielnie na południe. Przechodzi przez Kałuszyn i kieruje się na Mińsk Wodza (PSZ, t. I, cz. 3, s. 590).
214
Mazowiecki, a następnie na Dęblin, Lublin i Włodawę, po czym wpada na ślady dywizji A. Goutard, dz. cyt., s. 139, podaje nieco większe wymiary wyłomu: 25 km szero­
i 17 września dołącza do niej z żywnością, paszą i amunicją, a najważniejsze — prowadząc kości i 8 km głębokości.
215
ze sobą cztery działa. (W. Chocianowicz, Dzieje 1 Pal Leg..., s. 501—504). Tamże, s. 141.
216
1.6
PSZ, t. I, cz. 3, s. 207—208. Hitler przyleciał z lotniska pod Górą Św. Anny na lotnisko pod Łodzią (PSZ, t. I,
1.7 cz. 3, s. 40).
Tamże, s. 208. 217
188
Tamże. W. Pobóg-Malinowski, dz. cyt., s. 40.
218
"' Tamże, s. 209. Tamże.
"° J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę, s. 255. 219 Wywiad Brauchitscha dla prasy brytyjskiej, „Nowy Kurier Warszawski" z 12IV 1940 r.
220
1,1
Relacja rtm. dypl. Pawła Gilla (w posiadaniu autora). Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na zie­
192
M. Porwit, Warszawa jako baza operacyjna (10—21 września), w: Obrona Warszawy miach polskich w latach 1939—1945, województwo płockie, Warszawa 1985, s. 31—32, 35,
we wspomnieniach, s. 209. Porwit jako gorący rzecznik pomocy ze strony załogi stolicy 39, 56, 64—65.
dla armii „Poznań" i „Pomorze" walczących nad Bzurą — bolał z powodu tego marno­
trawstwa.
1.3
PSZ, t. I, cz. 3, s. 281—282.
1.4
Tamże.
1M
R. Abraham, Wspomnienia znad Warty i Bzury, cz. II, WPH 1966, nr 2, s. 266—267.
Ppłk Mikke, który zajął ze swym 15 p. uł. o świcie 12IX Ziewanice, został trafiony w czoło
w chwili wydawania rozkazów do natarcia na Głowno.
"* Tamże, s. 269.
" ' PSZ, t. I, cz. 3, s. 282.
'" T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą, s. 118.
1M
Tamże, s. 120.
200
Tamże, s. 121—122.
201
Tamże, s.. 124.
202
Relacja gen. Knolla-Kownackiego, PSZ, t. I, cz. 3, s. 290.
203
J. Kobylański, Z relacji szefa sztabu 14 dywizji piechoty o działaniach dywizji,
w: Wybór źródeł, s. 1074.
204
Tamże.
205
PSZ, t. I, cz. 3, s. 299.
206
Z. Szacherski, Wierni..., s. 116—117; R. Abraham, Wspomnienia..., cz. II..., s. 293.
207
PSZ, t. I, cz. 3, s. 104.
208
26 DP, odchodząc do bitwy nad Bzurą, przekazała Poznańskiej Brygadzie ON
bataliony ON: „Kcynia", „Żnin", „Wągrowiec", 6 baon strzelców (mjra Kwiatkowskiego),
oddziały Straży Granicznej ppłka Świderskiego i 67 dal (K. Ciechanowski, Armia „Pomo­
rze", s. 296).
209
Był to oddział Leibstandarte „Adolf Hitler" wyposażony w 60 czołgów, kieru­
jący się do bitwy nad Bzurą. Wałki z 2 DP Leg. w Ożarowie opóźniały jego marsz pod
Sochaczew.
210
Wiele szczegółów ze służby i walki por. rez. E. Radziwiłła, odznaczonego za wojnę
1920 r. Krzyżem Walecznych, zawiera skierowana do autora korespondencja pika Czyżew-

456
Spis mapek

1. Położenie strategiczne Polski 4 września o świcie . 30

2. Bazy polskie nad Bałtykiem. Działania ORP „Wicher"
1—2 września 34
3 . Umocnienia polskie n a Westerplatte . . . . 43
4. Uderzenie niemieckie na Wybrzeże 8 września 1939 r. 57
5. Wypad 3 pułku szwoleżerów na Reuss (Ćmochy) 3 IX 84
6. Wołyńska Brygada Kawalerii pod Mokrą w godzinach rannych
1 września 89
7. Wołyńska Brygada Kawalerii pod Mokrą w godzinach popo­
łudniowych 1 września 97
8. Położenie armii „Kraków" w chwili wybuchu wojny . 103
9. Umocnienia polskie na Górnym Śląsku . . . 111
10. Bój pod Pszczyną 2 września 117
11. Uderzenie niemieckie z Pomorza Zachodniege-4 września 132
12. Szarża 18 pułku ułanów pod Krojantami 1 września . 140
13. Bitwa nad Osą 1 września 157
14. Obrona „przedmościa bydgoskiego" 2—4 września . 163
15. Bitwa obronna armii „Modlin" 1—4 września . . 166
16. Położenie Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew" w pierw­
szych dniach wojny 179
17. Walki pod Różanem 6 września 187
18. Walki w rejonie Pułtuska 5—7 września . . . 188
19. Bój pod Wizna 5—10 września . . . . . 195
20. Uderzenie 8 i 10 armii niemieckiej w pasie armii „Łódź" 206
21. Bitwa nad Wartą 5 września 219
22. Obrona Gór Borowskich. Stan z 5 września około południa 230
23. Natarcie przełamujące XVI korpusu pancernego na Piotrków
( 5 września późnym popołudniem) . . . . 248
24. Bitwa 13 DP z XVI korpusem pancernym pod Tomaszowem
Mazowieckim 6 i 7 września 260

459
25. Bój 30 DP o wywalczenie drogi odwrotu pod Jeżowem 266 Spis fotografii
26. Działania grupy operacyjnej gen. SkWarczyńskiego 5—8 wrze­
śnia 272
27. Bitwa pod Iłżą 8 i 9 września. Ciepielów 8 września . 277
28. Położenie pod Maciejowicami i Górą Kalwarią 9 września 290
29. Położenie wyjściowe 10 BK Zmot. na Podhalu . . 295
30. Działania opóźniające 10 "BK Zmot. w Beskidzie Wyspowym 306
31. Położenie polskich sił na południu 5 września wieczorem 310
32. Odparcie szturmu 4 dywizji pancernej na Warszawę w dniach
9 i 10 września 320, 321
33. Bitwa pod Wyszkowem 9 września . . . . 331 1. Marszałek Śmigły-Rydz, Naczelny Wódz w 1939 r. . 18
34. Położenie sił w obszarze Łodzi i Warszawy w chwili wyru­ 2. Płk pil. Stefan Pawlikowski, dowódca Brygady Pościgowej 21
szenia polskiej ofensywy znad Bzury . . . . 348 3. Mjr dypl. Eugeniusz Wyrwicki, szef sztabu Brygady Pościgowej 21
35. Walki grupy operacyjnej kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego 4 . Por. pil. Aleksander Gabszewicz . . . . 21
pod Ozorkowem 11 i 12 września . . . 362, 363 5. Kontradm. Józef Unrug, dowódca Obrony Wybrzeża 37
36. Obrona Kłecka 8—9 września 371 6. Płk Stanisław Dąbek, dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża 38
37. Drugi zwrot zaczepny nad Narwią 10 września . . 391 7. Mjr Henryk Sucharski, dowódca obrony na Westerplatte 38
38. Walki grupy kawalerii gen. Podhorskiego o wyjście z okrą­ 8. Mjr Stanisław Zaucha (w mundurze komandora LWP) 38
żenia 12—14 września 398 9. Kpt. dypl. Wacław Tym, oficer operac. Lądowej Obrony
39. Bitwa pod Seroczynem, Wodyniami i Oleśnicą 13 września 401 Wybrzeża . 65
40. Odwrót armii „Poznań" i „Pomorze" znad górnej Bzury 10. Konrad Guderski, dowódca obrońców Poczty Polskiej w
12 i 13 września 417 Gdańsku 65
11. Alfons Flisykowski, zastępca dowódcy obrońców Poczty.
Polskiej w Gdańsku 65
12. Gen. Roman Abraham, dowódca Wielkopolskiej Brygady
Kawalerii 78
13. Płk dypl. Julian Filipowicz, dowódca Wołyńskiej BK 87
14. Ppłk Kazimierz de Rostwo Suski, dowódca 21 pułku Ułanów
Nadwiślańskich 87
15. Por. Stanisław Pokorny, oficer ogniowy 3 baterii 2 dak 92
16. St. ogn. Stanisław Szymanik, szef 3 baterii 2 dak (w mun­
durze porucznika LWP) 92
17. Pchor. Mieczysław Szymura, 2 psk . . . 92
18. Gen. Antoni Szylling, dowódca armii „Kraków" . 102
19. Ppłk Władysław Adamczyk, dowódca 201 pp . . 109
20. Kpt. Tytus Wikarski, dowódca komp. ON „Mikołów" 109
21. Józef Budny, dowódca batalionu samoobrony „Rybnik" 110
22. Leon Hadrian, dowódca chorzowskiej kompanii powstańczej 110
23. Jakub Puławski, ochotnik samoobrony powstańczej . 110
24." Gen. dyw. Władysław Bortnowski, dowódca armii „Po­
morze" 131
 25. Płk Józef Werobej, dowódca 9 dywizji piechoty . 131 61. Por. Bolesław Wasilewski, dowódca I baonu 5 pp Leg.
26. Płk Kazimierz Mastalerz, dowódca 18 pułku ułanów Po­ pod Seroczynem i Wodyniami 408
morskich . . . . . . . . . 138 62. Ppor. Leopold Świkla, dowódca 9 komp. 5 pp Leg. 408
27. Ppłk dypl. Jan Maliszewski, dowódca 35 pp . . 138 63. Por. Artur Radziwiłł, dowódca komp. 2 pp Leg. 408
28. Polskie kontrtorpedowce odpływają do W. Brytanii . 138 64. Gen. Władysław Anders, dowódca grupy kawalerii 416
29. Gen. Mikołaj Bołtuć, dowódca grupy operacyjnej „Wschód" 156
30. Mjr Teofil Chciuk, dowódca II dyonu 20 pal . . 193
31. Mjr Józef Sikora, dowódca III baonu 33 pułku Strzelców
Kurpiowskich 193
32. Kpt. Władysław Raginis, dowódca obrony pod Wizna
(pierwszy w rzędzie) 193
33. Gen. dyw. Juliusz Rómmel, dowódca armii „Łódź" . 205
34. Gen. Wiktor Thommee, dowódca grupy operacyjnej „Piotr­
ków" 205
35. Płk Bronisław Laliczyński, dowódca „czwartaków" w 1939 r. 229
36. Płk Ludwik Czyżewski, dowódca obrony Borowskich Gór 229
37. Kpt Lucjan Zieliński, dowódca 3 komp. cekaem 36 pp LA 242
38. Mjr Józef Kopecki, dowódca I baonu 2 pp Leg. . 242
39. Por. art. Wojciech Kalenkiewicz, dowódca artylerii 2 pp Leg. 242
40. Ppłk Stanisław Sienkiewicz, dowódca 76 pp . . 257
41. Płk dypl. Władysław Kaliński, dowódca 13 DP . . 257
42. Mjr Józef Pelc, dowódca I baonu 7 4 p p . . . 283
43. Rozstrzeliwanie polskich jeńców przez ppłka P. Wessela 283
44. Płk dypl. Stanisław Maczek, dowódca 10 BK Zmot. . 294
45. Mjr dypl. Franciszek Skibiński, szef sztabu 10 BK Zmot. 294
46. Inż. Jan Różycki, dowódca oddziału ochotniczego . 294
47. Kpt. Józef Łubnicki, zastępca dowódcy baonu KOP „ Wilejka" 308
48. Kpt. Jan Kurzeja, dowódca 8 baterii 6 pal . . . 308
49. Gen. Walerian Czuma, dowódca Obrony Warszawy . 315
50. Płk dypl. Marian Porwit, dowódca obrony Warszawy lewo­
brzeżnej . . 315
51. St. strz. Franciszek Głuszek, 40 pp . . . . 315
52. Gen. Wacław Stachiewicz, szef sztabu Wodza Naczelnego 341
53. Gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba, dowódca armii „Poznań" 341
54. Mjr Antoni Chudzikiewicz, dowódca II baonu 69 pp 341
55. Płk Władysław Wiecierzyński, dowódca 55 pp . . 341
56. Ks. Mateusz Zabłocki na chwilę przed egzekucją . 372
57. Gen. Zygmunt Podhorski, dowódca grupy kawalerii . 390
58. Kpt. dypl. Leonard Matrybiński, oficer sztabu SGO „Narew" 390
59. Gen. Wincenty Kowalski, dowódca 1 DP Leg. . . 400
60. Ppłk dypl. Kazimierz Babiński, dowódca 5 pp Leg. . 400

462
Spis treści

Osamotnieni, lecz nieugięci... (Józef Kuropieska) 7

Pierwsze chwile wojny 16

Na wysuniętych szańcach Rzeczypospolitej 33

Atak niemiecki n a polskie bazy morskie . . . 33
\j Obrona Westerplatte i Poczty Polskiej w Gdańsku . 41
Walki lądowe n a polskim Wybrzeżu . . . . 50
Bój o utrzymanie Płyty Oksywskiej . . . . 68
Jazda i piechota polska na terytorium wroga . . 75
Walki pod Lesznem, Rawiczem i Krotoszynem . . 76
Wypad na Wschowę 78
Wypad na Białą 81
Wypad na Reuss (Ćmochy) 82
Walki graniczne Wołyńskiej Brygady Kawalerii pod Mokrą,
Ostrowami i Kamieńskiem 85
l/Armia „Kraków" w obronie polskiego Śląska. Znaczenie
obrony Śląska w polskim planie wojny . . . 101
Dywersja niemiecka na Śląsku 107
Walki pod Mikołowem 115
Przełamanie polskiej pozycji pod Pszczyną . . . 117
V Katastrofa 7 D P pod Częstochową . . . . 124
Na głównych kierunkach uderzeń agresora . 129
Walki odciętych sił polskich n a Pomorzu . . . 129
Przeprawa oddziałów przez Wisłę . . . . 148
Wydostanie się 3 5 p p z kotła . . . . . 151
Obrona północnych rubieży Polski . . . . 154
Bitwa pod Grudziądzem 158
Walki n a „przedmościu bydgoskim" . . . . 162
\ J Bój obronny pod Mławą i Rzęgnowem . . . 167
VyOdwrót armii „Modlin" na linię wielkich rzek . . 175

465
 Nieporozumienia sztabów i heroizm wojska nad Narwią 178
Wydarzenia pod Różanem 181
„Zwrot zaczepny" pod Pułtuskiem . . . . 186
V Samotny bój pod Wizna . . . . . . 190
Zapomniana „Reduta Nowogród" . . . . 200
Działania opóźniające armii „Łódź" . . . . 203
Bitwy pod Borową Górą i Piotrkowem Trybunalskim 228
Uderzenie 7 6 p p pod Piotrkowem . . . . 253
/Zapora przeciwpancerna pod Tomaszowem Mazowieckim 256
Bój 30 DP pod Jeżowem 264
Walki z niemiecką nawałą pancerną w rejonie Kielc 268
Bitwa pod Iłżą 274
Odwrót armii „Prusy" nad środkową Wisłę 284
Osłona południowej flanki przed inwazją z terytorium
Słowacczyzny 293

Częściowe zahamowanie najazdu wroga i polskie próby

ofensywne 312
Powstrzymanie korpusu pancernego na przedpolach Warszawy 312
Odejście grupy operacyjnej generała Kowalskiego na południe 328
! Zwrot zaczepny armii „Poznań" i „Pomorza" znad górnej
Bzury 334
Bitwa pod Łęczycą i Ozorkowem . . . . 344
Bitwa pod Piątkiem i Głownem 353
Bój GO gen. Skotnickiego pod Ozorkowem 361
Odbicie Łowicza 365
Obrona cywilna Wielkopolski w 1939 roku 367
Przeciwdziałania niemieckie nad Bzurą 374
W sztabach armii „Poznań" i „Warszawa". Decyzja gene­
rała Rómmla uderzenia n a wschód . . . . 378
Drugi „zwrot zaczepny" nad Narwią . . . . 387
Bitwy pod Kałuszynem, Wodyniami i Seroczynem 399
Natarcie grupy kawalerii na Mińsk Mazowiecki 407
Odwołanie polskiej ofensywy na Stryków 410

Przypisy 424
Spis mapek 459
Spis fotografii 461
WYDAWNICTWO tóDZKE
Opracowanie graficzne
HANNA STAŃSKA Załamanie się frontu na południu Polski
Redaktor
ANNA KOTYNIA-KOSMYNKA
Redaktor techniczny
BARBARA STĘPIŃSKA
Korekta
ZESPÓŁ

Oskrzydlenie sił polskich od strony Karpat — Wyścig piechoty i czołgów

Zdjęcia ze zbiorów
CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
do linii Sanu — Rajd szturmowy Niemców na Lwów — Armia „Kraków"
MUZEUM WOJSKA POLSKIEGO w okrążeniu pod Stopnicą i przeprawa przez Wisłę — Na odsiecz Lwowa! —
ARCHIWUM FOTOGRAFICZNEGO ..STOLICY" Marsz armii „Kraków" znad Tanwi — Przedmoście rumuńskie — Wyda­
GŁÓWNEJ KOMISJI BADANIA ZBRODNI HITLEROWSKICH W POLSCE rzenia na tyłach i w głębi kraju po 15 września.
oraz ze zbiorów prywatnych TADEUSZA ŁABSZA. ZDZISŁAWA ROŻNOWSKIEGO

Oskrzydlenie sił polskich od strony Karpat

Wszystkie dotychczasowe niepowodzenia na polskich frontach nie prze­

(Q Copyright by Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia" Warszawa 1972
Wydanie drugie — poprawione i udokumentowane
©Copyright by Wydawnictwo Łódzkie. Łódź 1989
ISBN 83-218-0817-4
sądzały jeszcze o możliwościach dalszej walki z hitlerowską agresją. Rzecz
prosta, duży uszczerbek w siłach polskich pociągnęło za sobą rozbicie
armii „Prusy" w środku kraju, a utrata linii dolnego Bugu przez północne
zgrupowania poważnie zniekształciła założenia obronne. Jednak dzięki
bohaterskiemu oporowi Warszawy i walkom improwizowanych oddziałów
na linii Wisły ' front środkowy stanął na kilka dni w miejscu. Ofensywa
znad Bzury częściowo skompensowała niepowodzenia armii „Łódź"
i „Prusy", a dwie armie polskie „Poznań" i „Pomorze" związały swą walką
znaczne siły niemieckie na zachód od Warszawy, skutkiem czego nie mogły
one podjąć forsowania środkowej Wisły.
(Inaczej było z frontem południowym, tym frontem, na którym opierała
się ogólna koncepcja strategiczna polskiego planu obrony. Miał on stanowić
oś stopniowego odwrotu wszystkich sił z północy i zachodu na południowy
wschód.| Tymczasem tutaj właśnie następowały niepokojące wydarzenia,
które miały zadecydować o przebiegu dalszej walki. Front ten, którego
trwałość miał wesprzeć łańcuch Karpat, został już pierwszego dnia zaata­
kowany aż po Tatry na równi z innymi frontami. Po ciężkich walkach pod
Myślenicami w nocy z 5 na 6 września broniące frontu beskidzkiego armie
„Kraków" i „Karpaty" zostały rozdzielone 2. Posuwanie się XXII korpusu
pancernego Kleista w kierunku Dunajca i Sanu zagroziło załamaniem głów-

5
 nej podstawy polskiego planu obronnego, ukazując wizję odcięcia od połu­
dnia wszystkich sił polskich...
Początkowo ruch oskrzydlający 14 armii niemieckiej z terytorium
Słowacczyzny sięgał tylko po Spisz. Tu kończyła się beskidzka część
odcinka obronnego armii „Kraków", a zaczynał odcinek armii „Karpa­
ty". Dalej na wschód, w rejonie Starej Lubowli i wzdłuż linii kolejowej
Poprad—Keźmarok, kończyły pod osłoną Słowaków koncentrację dalsze
dwie niemieckie dywizje górskie: 1 i 2. We wschodniej Słowacczyźnie, pod
Medzilaborcami, początkowo miał być tylko niemiecki pociąg pancerny,
przeznaczony do szybkiego opanowania Przełęczy Łupkowskiej. Lotnictwo
niemieckie znajdowało się na lotnisku w Spiskiej Nowej Wsi.
Siły armii „Karpaty" naprzeciw granicy słowackiej składały się — poza
1 pułkiem strzelców podhalańskich, 1 i 2 pułkiem KOP „Karpaty" oraz
samodzielnym baonem KOP „Żytyń" — wyłącznie z batalionów Obrony
Narodowej, skrzykniętych w ostatniej chwili. Ponieważ karpackie bataliony
ON nie wchodziły do planów mobilizacyjnych, wstępowały do boju
w stanach pokojowych, prowizorycznie tylko wzmocnionych. Większość
z nich należała do tak zwanego I typu — bez ciężkiej broni maszynowej,
łączności i taborów. Były to oddziały przeznaczone zasadniczo do służby
wartowniczej, a nie do walki. W dodatku powszechna mobilizacja porwała
co młodszych rezerwistów, wskutek czego w szeregach ON pozostali pod­
szkoleni przedpoborowi, pospolitacy, z ograniczoną zdolnością do służby
liniowej, i starsi wiekiem rezerwiści rekrutujący się z różnych rodzajów
broni. Wycofano również młodszych oficerów i podoficerów, zastępując
ich kadrą ze starszych roczników i ze stanu spoczynku. Wszystko to jeszcze
bardziej zmniejszało szanse oddziałów ON armii „Karpaty" w walce
z wyborowymi alpejskimi dywizjami Niemców, na dodatek w znacznej części
zmotoryzowanymi.
Graniczący z armią „Kraków" odcinek frontu armii „Karpaty", jak
wskazano na szkicu, już od pierwszego dnia wojny został objęty działa­
niami Niemców. W ślad za 4 dywizją lekką ruszyła na Czorsztyn część
2 dywizji górskiej, aby obejściem od zachodu zdobyć Krościenko, inna
część zaś uderzyła — poprzedzona przez oddziały Słowaków — wprost
na północ, na Szczawnicę i Obidzę. Polskie plutony, a nierzadko i druży­
ny stawiały rozpaczliwy opór, lecz musiały ustępować przed wielokrotną
przewagą. Na pozycji pod Kłodnem dzielny opór stawiał 3 września oddział
kpt. R. Wróblewskiego, lecz zagrożony obejściem od Ochotnicy przez
elementy pancerne 4 dywizji lekkiej, musiał cofnąć się na Dunajec pod
3
Wietrznicą . Były to zaledwie trzy kompanie: dwie batalionu KOP „Żytyń"
wyróżniającego się aktywnością mjra Kraszkiewicza i jedna batalionu ON
„Limanowa". Kilka baterii niemieckich przez cały dzień 4 września

6

2. Armia ..Karpiny" w dniu 7 września
trzymało polską pozycję pod krzyżowym ogniem. Od północy przez Ka­
mienicę i Łącko przeskrzydlały obronę dalsze oddziały pancerno-moto-
rowe 4 dywizji lekkiej. Przez Obidzę do Jazowska, na tyłach polskiego
ośrodka oporu, zbliżały się części 2 dywizji górskiej, ciągle wspomagane
przez Słowaków.
Dowódca brygady, płk A. Stawarz 4 , wysłał po południu 4 września
na pomoc pod Wietrznicę drugi ze sformowanych w Nowym Sączu batalion
ON pod dowództwem kpt. E. Dietricha. Ale ta zaimprowizowana i nie-
gotowa jednostka musiała być zawrócona z drogi. Tymczasem pod Wietrz-
nicą jedyne działo polskie, 3-calowa armata rosyjska, wyciągnięte nad­
ludzkim wysiłkiem żołnierzy na otwarte stanowisko górskie, zostało
wkrótce trafione, a obsługa wybita. Aby ubezpieczyć odwrót zgrupowa­
nia kpt. Wróblewskiego, rzucono pod Jazowsko samochodami i koleją
ostatnią kompanię odwodową. W rezultacie spod Wietrznicy zdołało wyco­
fać się na Stary Sącz 50% sił, niezdolnych do dalszej walki.
Narastający napór głównych sił 4 dywizji lekkiej na Tymbark (po obej­
ściu od wschodu brygady Maczka) groził oddzieleniem armii „Karpaty"
8 9
od armii „Kraków". W nocy z 3 na 4 września wysłano do Tymbarku dla
utrzymania łączności z armią „Kraków" kompanię kapitana Winiarskiego
ze zgrupowania mjra B. Miłka (II batalion 1 psp i batalion por. Wołoszyna).
Ale zaraz następnej nocy całe to zgrupowanie zostało wycofane spod Lima­
nowej i Tymbarku do obrony Nowego Sącza. Nieprzyjaciel z 2 dywizji
górskiej podchodził bowiem pod Nowy i Stary Sącz od południa, a z teryto­
rium Słowacczyzny uderzały elementy 1 dywizji górskiej na Piwniczną,
grożąc zrolowaniem obrony polskiej na Popradzie.
W tym położeniu szef sztabu armii „Karpaty", płk dypl. W. Morawski
(rozstrzelany w obozie jenieckim po zamachu na Hitlera), domagał się od
Naczelnego Dowództwa podporządkowania armii wszystkich wojsk
transportowanych ciągle na zachód od Dunajca, choć armia „Kraków"
znajdowała się w odwrocie.
— Należy je wyładować — przekonywał — należycie ugrupować i przy­
dzielić armii „Karpaty", aby zaczęła wreszcie dysponować wielkimi
jednostkami, a nie zbieraniną batalionów Obrony Narodowej i improwiza­
cją z ośrodków zapasowych. Nieprzyjaciel przecież po odcięciu dróg
odwrotu armii „Kraków" zwróci z kolei wszystkie swe siły przeciwko
armii „Karpaty" 5 .
Transport na magistrali krakowsko—lwowskiej komplikował się coraz
bardziej. Bombardowania niemieckie trwały bez przerwy. Transporty
opóźnionych w mobilizacji jednostek małopolskich (12 i 36 dywizji) dążą­
cych do armii „Prusy" oraz 11 i 24 — do armii „Kraków" biegły wciąż
jeszcze na zachód, podczas gdy z drugiej strony, od Krakowa, płynęła już na
wschód rzeka transportów ewakuacyjnych. Już 4 września rano między
Krakowem i Tarnowem utworzył się korek, który niemal całkowicie sparali­
żował ruch na tym odcinku.
Po dramatycznych apelach płka Morawskiego Naczelne Dowództwo
zgodziło się na wyładowanie 24 i 11 dywizji, ale transporty były zaszyfro­
wane i nie można było do nich przystąpić bez klucza, gdyż armia „Karpa­
ty" nie otrzymała planu transportowego 6 . Pułkownik Morawski zaczął
z kolei domagać się rozszyfrowania transportów. Drogocenny czas mijał
bezpowrotnie, a w rejonie magistrali pod nieustannym bombardowaniem
Luftwaffe powstało piekło. Kto z niego wyszedł cało, nieprędko nadawał
się do boju. W rezultacie ciężar walk w wąwozach i ciaśninach nadal spoczy­
wał na barkach batalionów ON i ośrodków zapasowych.
Wyładowywanie rozszyfrowanych dywizji odbywało się z wielkimi
trudnościami. Naczelne Dowództwo, oddając armii „Karpaty" dwie re­
gularne jednostki, rozszerzyło jej zadanie polegające na zorganizowaniu
II rzutu obrony na Dunajcu, a to wymagało wskazania tym jednostkom
nowych rejonów wyładowczych. Pierwsze trzy bataliony 11 dywizji, każdy
 z innego pułku, wyładowały się w Bochni właśnie w czasie, kiedy masa
pancerna 4 dywizji lekkiej ruszyła przez Tymbark w obszar tyłowy dwóch
armii polskich. Otrzymały one zadanie osłony Bochni od południa. Dowód­
ca tej dywizji, płk dypl. B. Prugar-Ketling, jeździł po obszarze tyłowym
w poszukiwaniu swoich oddziałów, odcięty od nich w niemałym stopniu
opacznie pojętą tajemnicą wojskową.
Z 24 dywizji płka dypl. B. Krzyżanowskiego znalazło się w rejonach
wyładowczych nad Dunajcem 7—8 batalionów piechoty, ale całkowicie
pozbawionych artylerii dywizyjnej. Dołączył natomiast zabłąkany bez 2 ba­
terii 60 dywizjon artylerii ciężkiej mjra St. Rogoża. Aby dywizję skompleto­
wać, oddano do jej dyspozycji zablokowane na szlaku kolejowym pod
Tarnowem bataliony i baterie 36 dywizji oraz oddziały organizowane
w ośrodku szkoleniowym w Tarnowie 7.
Pułkownik Prugar-Ketling rozkazał wyładowywać się w Bochni reszcie
swej dywizji, nie wiedząc, że dowództwo armii „Karpaty" wyznaczyło
jej nowy rejon koncentracji na północ od Jasła, odległy o 80 kilometrów
od Bochni. Wśród chaosu, jaki w tych warunkach powstał, część artylerii
skierowano z Tarnowa na Nowy Sącz. W rezultacie III dywizjon 11 pal-u wy­
ładował się w rejonie Ciężkowic, w luce między 24 dywizją i 2 brygadą
górską, bez osłony piechoty. Na domiar złego już od 4 września w obszar
operacyjny armii „Karpaty" zaczęła wlewać się fala uchodźców z zachodu.
Pokazali się też pierwsi uciekinierzy, oderwani od swych walczących od­
działów, świadkowie rzeczywistych i urojonych klęsk. Zaistniała atmosfera
wywierała jak najgorszy wpływ na nastroje zbierających się za Dunajcem
wojsk armii „Karpaty".
Tymczasem chwiał się w posadach front beskidzki tej armii. Gene­
rał K. Fabrycy, dążąc we własnym zakresie do wzmocnienia najbardziej
zagrożonego odcinka, przerzucił transportami kolejowymi z Delatyna
i Skola nad węgierską granicą 1 pułk KOP „Karpaty" do Grybowa, do
dyspozycji pułkownika Stawarza 8. Z Iwonicza pod Krosnem jechał kole­
ją do Nowego Sącza batalion ON „Sambor" celem zagęszczenia 40-kilome-
trowego odcinka obrony nad Popradem. Była to jednak przysłowiowa
kropla w morzu. Tymczasem nowe uderzenie 1 dywizji górskiej wyszło
z Leluchowa na Krynicę i obchodziło polską obronę od tyłu. Gros sił tej
dywizji zmieniało na terytorium Słowacczyzny rejon swej koncentracji bar­
dziej na wschód, aby przez Krępnę i Żmigród uderzyć na Krosno. Słowacy
w tym dniu przekroczyli przełęcz Beskyd, 80 kilometrów w linii powietrz­
nej od Popradu. Do rejonu Preszowa jechały transportami kolejowymi
nowe dwie jednostki niemieckie: 56 i 57 dywizje rezerwowe. Od południa
więc narastała lawina sił nieprzyjaciela.
W tych warunkach dowódca brygady górskiej, nie czekając nawet
10
na akceptację przełożonych, zarządził po południu 5 września odskok
na następną linię opóźniania pod Grybowem i Stróżami'. Wynikłe w toku
odwrotu walki pod Nowym Sączem były dla Polaków niepomyślne. Batalion
kapitana Dietricha, podlegający dowódcy odcinka nad Popradem, został
w Nowym Sączu odcięty, uległ rozproszeniu i przestał jako zwarta jednostka
istnieć. Grupa mjra Miłka wycofała się pierwsza i zajęła pozycję obronną
między Bobową i Wilczyskami. W toku walk pod Wilczyskami poległ do­
wódca baonu, por. Wołoszyn, a jeden z jego oficerów rezerwy przeszedł —
jako volksdeutsch — na stronę niemiecką 10 .
Tymczasem po sukcesie w Nowym Sączu przeciwnik ruszył szybko na
wschód i około południa 6 września nawiązał styczność bojową z 1 pp KOP
„Karpaty" ppłka W. Ziętkiewicza pod Grybowem i Stróżami. Pierwsze
natarcie zostało odparte, lecz nieprzyjaciel zaczął obchodzić pozycję
od północnego, wolnego skrzydła; pod wieczór wniknął już dość głęboko
w polskie ugrupowanie. W tej sytuacji dowódca grupy operacyjnej
„Południowej", gen. Łukoski, zdecydował dalszy odwrót 2 brygady górskiej
do rejonu Gorlic.
Grupa mjra Miłka nie otrzymała rozkazu do odwrotu i pozostała
na pozycjach pod Bobową samotnie. Zaczęła się ona wycofywać w dniu
7 września, gdy nieprzyjaciel obchodził ją już z obu skrzydeł. W czasie
odwrotu wywiązały się ostre walki straży przedniej ze znacznymi siłami
nieprzyjaciela w rejonie Polnej i Szymbarku. Straty po obu stronach
były wysokie. W tym czasie pozostałe siły 11/1 psp pod dowództwem kapita­
na Winiarskiego wyminęły ogniska walk prowadzonych przez straż przednią
i dołączyły do brygady pod Krosnem. Major Miłek pozostał z oddziałem
na tyłach Niemców i walczył aż do chwili kapitulacji Warszawy, po czym
dążył do przebicia się na stronę-węgierską.
Wyścig piechoty i czołgów do linii Sanu
Kiedy dla dowództwa niemieckiego jasne się stało, że zarzucone na armię
„Kraków" kleszcze nie zdołały się zamknąć i armia ta, przekroczywszy
szczęśliwie południk Krakowa, wycofuje się dalej na wschód, gen. List,
dowódca 14 armii niemieckiej, otrzymał rozkaz pędzić całą siłą motorów na
San, aby wyprzedzić Polaków w ich odwrocie i unicestwić próbę zorganizo­
wania polskiej obrony na tej rzece. A była to, jak wiadomo, linia głów­
nego oporu armii polskiej we wrześniu 1939 roku.
Tak więc do nierównego wyścigu z korpusem pancernym gen. von Kleista
stawała piesza grupa operacyjna gen. Boruty-Spiechowicza. Grupa ta w toku
11
reorganizacji dowodzenia na południu Polski miała po osiągnięciu linii
Dunajca przejść pod rozkazy gen. Fabrycego jako część składowa armii
„Karpaty". Ponieważ oczywiste było, że Niemcy po sforsowaniu pogórza
skierują swój główny wysiłek wzdłuż szosy Bochnia—Tarnów, wobec tego
piesze siły polskie musiały z konieczności odchylić się na północ — ku
rozciągającym się tutaj Lasom Borzęcińskim — aby jako tako zabezpieczyć
się przed bronią pancerną wroga, choć kosztem dodatkowego wysiłku
piechurów.
Drugą niepomyślną okolicznością było to, że nowa organizacja dowo­
dzenia nie funkcjonowała. Dowództwo grupy operacyjnej „Boruta" nie
mogło nawiązać kontaktu z dowództwem armii „Karpaty", a przeto
nie miało dalszych rozkazów ani też nie znało położenia oddziałów i do­
wództw tej armii. Tymczasem własne oddziały znajdowały się pod stałym
zagrożeniem niemieckiej broni pancernej od południa i zachodu.
10 Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej po trudnym oderwaniu się
w nocy z 5 na 6 września spod Myślenic stanęła w rejonie Wiśnicza Nowego,
Leszczyny i Ubrzeża. Gdy dowództwo brygady przybyło do Wiśnicza,
gruchnęła wieść, że o 7 kilometrów są czołgi niemieckie. Jednak dowódca
brygady, płk Maczek, postanowił zostać. Bateria przeciwlotnicza por. Zwila
rozstawiła swoje działa na wszystkich wylotach z miasteczka; kto żyw
poszedł na osłonę artylerii. Z okien wystawały lufy rusznic przeciw­
pancernych, które w przeddzień wyładowano ze skrzyni z napisem: „sprzęt
optyczny". O świcie „Zbaraż dziesiątej zmotoryzowanej" przeszedł próbę
ognia. Z kierunku Lipnicy Murowanej wynurzyło się kilka czołgów.
Czterdziestka przeciwlotnicza szczęknęła trzy razy — i czołg stanął unie­
ruchomiony. Załoga wyskoczyła wprost pod wiązkę erkaemu. Pozostałe
czołgi zawróciły i znikły. Sam Maczek podskoczył do czołgu, aby na zabitym
kierowcy sprawdzić numer pułku. Należał do 4 dywizji lekkiej ".
Cały dzień trwała bitwa grupy „Boruta" o Bochnię, pod wieczór
6 września miasto padło. Natomiast Duleszyce i Wiśnicz utrzymały się
siłami brygady Maczka i 1 brygady górskiej do zmierzchu.
Generał Szylling na wiadomość o czołgach w Lipnicy Murowanej, któ­
re groziły oskrzydleniem grupy „Boruta" od południa, zwrócił się tele­
graficznie do gen. Fabrycego z prośbą o zarządzenie, by 24dywizja uderzyła
z linii Dunajca między Zakliczynem a Wojniczem na Brzesko. Jednak
było to niemożliwe ze względu na stan organizacyjny tej dywizji, gdyż nadal
nie miała ona swojej organicznej artylerii, a niektóre oddziały — także
działek przeciwpancernych.
12
Dowódca armii „Karpaty" ze swej strony przynaglał grupę „Boruta"
do pośpiechu.
— Zbyt wolno odchodzicie — miał się wyrazić gen. Fabrycy — Bijecie
się zamiast odchodzić ' 2 .
Na zakończenie rozmowy gen. Szylling podkreślił konieczność stwo­
rzenia osłony dla odchodzących po osi Bochnia—Tarnów oddziałów grupy
„Boruta".
6 września 4 dywizja lekka Niemców skierowała się przez Tymbark
na Zakliczyn, lecz tutaj jej natarciu przeciwstawiła się rozwinięta obron­
nie 24 dywizja. Już wcześnie rano przed frontem na zachodnim brzegu
Dunajca zaobserwowano kolumnę pancerno-motorową nieprzyjaciela.
Około 100 pojazdów mechanicznych znajdowało się w ruchu na północ
w kierunku Wojnicza. Była to dla Polaków gratka nie lada. Ześrodkowa-
ny ogień ciężkiej artylerii 60 dac mjra St. Rogoża i działek przeciwpancer­
nych 39 pp ppłka dypl. R. Szymańskiego zmusił nieprzyjaciela do opuszcze­
nia wozów i szukania ukrycia w terenie. Na przedpolu pozostała spora
ilość unieruchomionego sprzętu.
Równocześnie rozwinęło się natarcie niemieckie na południowe skrzydło
dywizji w rejonie Wróblowic, obsadzone przez 38 pp płka dypl. F. Grabow­
skiego. Próba zdobycia pozycji z marszu kosztowała Niemców kilka
zniszczonych czołgów i szybko została zaniechana. Dopiero systematycz­
ny ostrzał artyleryjski na wąskim odcinku II batalionu 38 pp dokonał
pewnego wyłomu: słabo okopana piechota nie wytrzymała wysokiego
natężenia ognia i grupkami lub pojedynczo chroniła się w pobliskim
lesie. Jednakowoż natarcie, które po przygotowaniu artyleryjskim wyszło
po południu, utknęło w miejscu, ponieważ powstrzymał je ogień pozostałej
na miejscu broni maszynowej i działek polskiej piechoty n . Piechota
niemiecka zaległa w terenie, a czołgi, które tu i ówdzie wniknęły w pozy­
cję, przywitane ogniem działek — wycofały się na swoje podstawy, pozo­
stawiając na przedpolu wiele sprzętu. Natomiast dobrze się trzymał lewo-
skrzydłowy III baon 38 pp mjra J. Bóhma, a zwłaszcza jego skrajna 5 kom­
pania kpt. J. Nosalika, która mimo silnego ognia i wywołanych nim strat
utrzymała swe stanowiska do wieczora, nie pozwalając tym samym 4 D-Lek.
na wykorzystanie szosy prowadzącej prawym brzegiem Dunajca na Tarnów,
o co właśnie nieprzyjacielowi chodziło.
Wieczorem przed frontem 17 pp ppłka dypl. B. Kotarby pojawiła się
kolumna motorowa, sunąca szosą z Zakliczyna na Gromnik wprost na
wschód. Nagle dostała się pod ogień broni maszynowej i uległa rozpro­
szeniu. Załogi ukryły się w terenie i nie podejmowały prób żadnego dzia­
łania.
Według oceny dowódcy 24 dywizji, płka dypl. Krzyżanowskiego, debiut
13

bojowy jego jednostki był zupełnie pomyślny. Tym bardziej że równocześ­
nie przybyły w rejon jednostki nowe siły: dowództwo i I dywizjon 24 pułku
artylerii mjra W. Orzelskiego, batalion saperów, kawaleria dywizyjna
oraz 155 pułk piechoty ppłka S. Kwapniewskiego, który wzmocnił odwód
dywizji u. Pułkownik Krzyżanowski, korzystając z tego wzmocnienia,
rozkazał III batalionowi 17 pp przeciwnacierać na Wróblowice, aby od­
zyskać pierwotny zarys linii obronnej. Niestety, o godzinie 22 nadszedł
z dowództwa armii „Karpaty" rozkaz do odwrotu za Wisłokę. Był on
zupełnym zaskoczeniem, ponadto stawiał dywizję w trudnym położeniu,
gdyż mogła ona dopiero o świcie rozpocząć ruch odwrotowy. Fakt ten
pociągnął za sobą ciężkie następstwa zarówno dla dywizji, jak i nadciągają­
cej nad Dunajec grupy operacyjnej „Boruta".
Jakby na ironię, właśnie tego dnia o godzinie 18.40 nadszedł do armii
„Karpaty" rozkaz Naczelnego Dowództwa, podporządkowujący gen.
Fabrycemu wszystkie siły na południu kraju, a więc całą armię „Kraków",
armię „Karpaty" oraz grupę „Sandomierz" ppłka A. Sikorskiego pod
nową nazwą „Armia Małopolska". Rozkaz ten został wydany po to, aby
uporządkować dowodzenie na tym obszarze i zapewnić lepsze współdziała­
nie poszczególnych jednostek wojska.
Mimo iż rozkaz ów wyrażał intencję, aby jak najdłużej utrzymać linię
Dunajca, pierwszą decyzją gen. Fabrycego było właśnie opuszczenie tej linii.
Według historyków kampanii wrześniowej, decyzja ta była podyktowana
pesymistyczną oceną sytuacji przez sztab armii „Karpaty" i jej dowódcę.
Jednakowoż będziemy bliżsi prawdy, gdy nazwiemy ją decyzją przestępczą,
zarówno ze względów formalnowojskowych, jak i z uwagi na skutki.
W tym czasie bowiem grupa operacyjna „Boruta" po ciężkich wal­
kach w dniu 6 września, mimo ostrego pościgu podjazdów 2 dywizji pancer­
nej, w dobrym stanie zbliżała się do linii ostatecznego odwrotu na Dunajcu.
Jednostki grupy nie dały się rozerwać uderzeniom nieprzyjaciela i zacho­
wały wewnętrzną zwartość. Ponieważ w dniu tym miały za sobą wyjątkowo
długi przemarsz, gen. Boruta-Spiechowicz rozkazał zatrzymać się przed
Dunajcem, a dopiero następnej nocy przejść za tę rzekę. Według wielokrot­
nych zapewnień, na rzece miała być 24 dywizja, aby stworzyć dla grupy
osłonę. Tymczasem dywizja ta odeszła 7 września rano przez Dębicę i Pilzno
za Wisłokę. Było to dla gen. Boruty-Spiechowicza zupełne zaskoczenie.
Druga niepomyślna okoliczność wiązała się z brygadą Maczka. Według
zamiaru gen. Boruty-Spiechowicza miała ona wykonywać swój dalszy
manewr odwrotowy na Zakliczyn, ponieważ poszła już w tym kierunku
4 dywizja lekka przeciwnika. Tylko polska brygada motorowa mogła
z nią podjąć skuteczny wyścig do brzegów Dunajca. Niestety, realizacji tego
14
zamiaru stanęły na przeszkodzie względy techniczne. Na wyczerpaniu były
bowiem w brygadzie materiały pędne, a zbombardowanie składów w Bochni
uniemożliwiło ich uzupełnienie. Następną możliwość dawał Tarnów; w tym
też kierunku musiał .nastąpić marsz brygady. W ten sposób jedyna jednostka
szybka na południu polskiego frontu musiała odejść do odwodu w naj­
gorętszym momencie walki o uchwycenie Dunajca.
7 września między godziną 7 a 12 oddziały 10 Brygady Kawalerii
Zmotoryzowanej i 1 brygady górskiej przekroczyły most w Biskupicach
i kierowały się w rejon Radomyśla Wielkiego 15 , nie przeczuwając, że
most ten stanie się za kilka godzin widownią krwawych i długotrwałych
walk.
Gdy gen. Boruta-Spiechowicz stwierdził, że Dunajec jest opuszczony,
natychmiast wysłał do swych dywizji rozkaz radiowy, aby zaniechały rozwi­
jania się na skraju lasów Radłowskich i dążyły bezzwłocznie do przeprawy
pod Biskupicami. Pierwsza ruszyła do rzeki 6 dywizja gen. Monda, której
gros sił znajdowało się o godzinie 15 nie opodal. Jeszcze przed zmrokiem
przeszedł przez most 16 pp wraz z III batalionem 12 pp ppłka R. Warta.
W ślad za nim ruszył 20 Pułk Ziemi Krakowskiej. Kiedy przez most przeszedł
I batalion i dowództwo pułku, a zbliżał się III batalion, od południa
uderzyły czołgi niemieckie, zapalając pociskami świetlnymi najbliższe
zabudowania i most. Zawiązała się rozpaczliwa walka odciętych dwóch
batalionów z czołgami napastnika, w czasie której płonącyjuż most wyleciał
w powietrze. Walka trwała krótko i zakończyła się zajęciem wsi przez
Niemców. Bataliony odpłynęły na zachód od rzeki i oparły się w zabudowa­
niach przysiółka Zabawa, gdzie stał też III dywizjon 6 pal, nie mogąc z po­
wodu ciemności wziąć swym ogniem udziału w walce. W chwilę potem
zjawił się tu również ppłk Julian Czubryt, dowódca 3 pułku strzelców
podhalańskich; podporządkował sobie bataliony 20 pp i zapowiedział na­
tarcie na Biskupice po nadejściu reszty oddziałów 21 dywizji górskiej 16 .
Tymczasem dowództwo 21 dywizji, znajdujące się od rana 7 wrześ­
nia w Radłowie, także zostało wieczorem napadnięte przez dużą grupę
czołgów i odskoczyło na północ do Wału—Rudy, gdzie zebrały się maszeru­
jące z dużym opóźnieniem oddziały dywizji. Około północy rozgorzała
gwałtowna i krwawa bitwa 21 dywizji i części 6 z siłami 2 dywizji pancer­
nej o wywalczenie przepraw pod Biskupicami i odepchnięcie Niemców
na południe od Radłowa. W tym czasie nie zaangażowane w akcji oddziały
liniowe i tabory przeprawiały się poniżej Biskupic brodami pod Otfinowem
i Niecieczą, kierując się w stronę Wisły na Nowy Korczyn i Szczucin.
Generał Boruta-Spiechowicz, wydawszy swej grupie rozkaz pospiesznej
przeprawy, skierował się do swego miejsca postoju w Zassowie (35 kilo-
15
 metrów na wschód), wstępując po drodze do dowództwa brygady Maczka
w Radomyślu Wielkim.
— Grupa operacyjna pobita na Dunajcu — oświadczył około go­
dziny dwudziestej.
Rozeszły się wieści, że obaj dowódcy dywizji: gen. Mond i gen. Kustroń,
są zabici. Grupa przestała chwilowo istnieć. A wieść ta dotarła aż do
Naczelnego Dowództwa". Generał podziękował brygadzie Maczka
za współpracę bojową, a sam na czele ocalałych batalionów piechoty
postanowił przebijać się do Sanu pod Leżajskiem.
Tymczasem oddziały grupy zdołały w ciągu nocy wywalczyć sobie
przejście i przeprawić się na prawy brzeg. Nie znając jednak dalszych
zamierzeń dowództwa grupy, cofały się na Wisłokę w rozbieżnych kierun­
kach. Oczywiście straty, szczególnie w ciężkim sprzęcie i w artylerii, były
duże. 300 żołnierzy i oficerów poległo, a 700 zostało rannych. Ale
i nieprzyjaciel musiał również zapłacić sporo.
Jeszcze bardziej opłakane skutki wywarł rozkaz odwrotu 24 dywizji.
Zbieranie oddziałów do marszu trwało całą noc, tak że jego wykonanie
przypadło na dzień 7 września i przysporzyło dywizji wiele ciężkich strat.
17 pułk piechoty otrzymał silny cios w chwili, gdy około godziny 10 roz­
począł marsz z Tuchowa do Pilzna. Gorzej potoczyły się losy 38 pp. Gdy
około południa zbliżał się do Tuchowa, został ostrzelany przez artylerię
i napadnięty przez czołgi. W wyniku tego podwójnego ataku uległ całko­
witemu rozproszeniu; tylko III batalion kontynuował w zwartej formie
marsz na Pilzno. Dowódca pułku, ppłk Grabowski, odjechał do dowódcy
armii, gdzie został przez gen. Fabrycego oddany pod sąd polowy 18 .
Pułkownik Krzyżanowski pod wpływem nadchodzących wiadomości
o zupełnym rozbiciu 17 i 38 pułku nakazał 24 dywizji dalszy odwrót
na Wisłok, sam zaś odjechał do dowództwa armii, aby podać się do dymisji.
Na skutek niepomyślnych wydarzeń w dniu 7 września dwa człony
armii „Małopolska", a mianowicie grupa operacyjna „Boruta" oraz
dywizje i brygady karpackie (grupa gen. Łukoskiego), zostały rozdzielone
przez masę pancerną korpusu Kleista, który mając przed sobą 50-kilometro-
wą lukę posuwał się bez przeszkód 4 dywizją lekką na Rzeszów, a 2 pancerną
w kierunku północno-wschodnim — na Mielec i przeprawy przez Wisłę.
Trzeci człon nowej armii gen. Fabrycego, gros sił armii „Kraków" z gen.
Szyllingiem, znajdował się na północnym brzegu Wisły. Nie wiadomo
było, w jakich warunkach i czy w ogóle ta część zdoła przeprawić się przez
Wisłę i dołączyć do całości.
16
Generał Fabrycy zdecydował się użyć 10 Brygadę Kawalerii Zmoto­
ryzowanej do opóźniania nieprzyjaciela, aby wygrać dwa dni czasu
dla osiągnięcia przez siły piesze Sanu. Konieczny był pośpiech, gdyż między
Rzeszowem a Lwowem nie było żadnych sił polskich, a dowództwo Okręgu
Korpusu w Przemyślu otrzymało zadanie organizowania obrony na Sanie
w bezpośrednim swym zasięgu ". Pułkownik Maczek postanowił zabiec
drogę nieprzyjacielowi w Rzeszowie, gdzie też znajdowały się konieczne
dla brygady uzupełnienia. Niestety, na drodze między Mielcem a Kolbuszo­
wą z braku benzyny pozostała kompania czołgów typu vickers i już nie
dołączyła.
8 września około godziny 15 brygada zajęła stanowiska obronne
pod Rzeszowem. 24 pułk ułanów osłonił, opierając się o Wisłok, miasto od
zachodu, a 10 psk stanął na północny zachód od miasta, na pozycji Ruda
Wielka—Miłocin, flankując zachodnie podejścia do Rzeszowa. Jego północ­
no-zachodnie skrzydło osłaniał z kolei dywizjon rozpoznawczy w kierunku
Dębicy i Mielca. Saperzy otrzymali zadanie przygotowania niszczeń na
Wisłoku i wzdłuż osi Rzeszów—Łańcut.
Zaledwie zdołano obsadzić stanowiska obronne, gdy pod Rzeszowem
zjawił się podjazd pancerny 4 dywizji lekkiej nieprzyjaciela. Zaskoczo­
ny jednak ogniem armat ppanc. wycofał się pospiesznie, tracąc sześć
czołgów. Wzmogły się natomiast ciężkie naloty bombowe na stanowiska
oddziałów i na składy materiałów pędnych, z których mimo to pobierano
przez cały dzień benzynę i smary 20 .
W godzinę później pojawiły się większe siły nieprzyjaciela, które przy
wsparciu artylerii uderzyły wzdłuż szosy czołgami i piechotą. Jednakże
ogień od czoła i z północnej flanki zmusił Niemców do wycofania się
i przegrupowania. W kolejnym natarciu część sił niemieckich skierowała się
przeciwko pozycji 10 psk, część zaś usiłowała złamać skrzydło 24 pułku
ułanów, gdzie bronił się 3 szwadron por. R. Radziwiłłowicza. Pod naporem
nieprzyjaciela szwadron ten ustępował krok po kroku. Był on w niezwykle
korzystnym położeniu: z czasów ćwiczeń pokojowych znał dobrze teren.
Każdy strumyk, drzewko, kamyk.
— Dziś albo nigdy — rzekł por. Radziwiłłowicz do swego zastępcy,
ppor. Niwińskiego, na pierwszej pozycji 2I .
Pozycja szwadronu biegła kartofliskiem między szosą i torem w kolonii
„pod Rzeszowem". Mieszkańcy spodziewali się tego roku zapewne bogatych
zbiorów, gdyż nać kartoflana sięgała pół metra i klęczący w niej ułani z krza­
kiem na hełmie nie byli widoczni nawet z 80 metrów. Teren łagodnie
wznosił się aż po szczyt odległego o pół kilometra wzgórza. Wśród ziele­
niejących rżysk wybijała się jasna wstęga szosy w głębokim wykopie. Ideal­
ne miejsce na zasadzkę ogniową.
2— Bilw> polskiego Wrześniu. I II 17
 — Aby tylko ich podpuścić jak najbliżej — martwił się młody dowódca.
Na odcinek nastawiony był ogień dwu baterii: lekkiej i ciężkiej. Lecz
nie było jeszcze ani obserwatorów artyleryjskich, ani połączenia z dowódcą
pułku, płkiem Dworakiem. Sprawdziwszy jeszcze raz rozmieszczenie plu­
tonów, cekaemów i działek ppanc, por. Radziwiłłowicz wrócił na swoje
miejsce postoju i starał się wyobrazić, jak będzie wyglądać przebieg walki.
Sygnałem dla niej miało być wysadzenie mostu w Zwieńczycy. Zamknął na
chwilę oczy. Nagle szarpnął go ktoś za ramię.
— Panie poruczniku, panie poruczniku! — wołał kpr. Marcha-
nowicz. — Niemcy! O Jezu! Niech się pan porucznik obudzi!
Młody dowódca na słowo „Niemcy" w jednej chwili stanął na równe
nogi.
— A co z wybuchem?
— Nie było słychać.
Ze szczytu zjeżdżał już patrol motocyklistów. Wszystkie lornetki
skierowały się na nich. Mimo pogody byli ubrani w gumowe czarne płasz­
cze, które rozwiewały się w łagodnym wietrze popołudnia. Coś się znowu
zakurzyło na szczycie. Z kurzu wyłoniły się dwa samochody pancerne.
— To już chyba szpica? — wpatrywał się z napięciem porucznik. —
Kiedy ukażą się transportery? Musi być cała straż przednia.
Motocykliści przekroczyli już linię pozycji. Wszystka krew uciekła
z twarzy porucznika. Oko w oko zetknął się ze znieruchomiałym nagle
wzrokiem Niemców. Lecz ci zrozumieli niemy znak lufy pistoletu: jechać
dalej! Byli na muszce drugiego rzutu.
Zahuczały nagle potężne motory, na wzgórzu, gdzie ginęła jasna
wstęga szosy, stanął gęsty kłąb kurzu, a z niego wyskoczył zwinny łazik.
Lecz huk motorów nie należał do niego. Z tyłu zarysował się potężny
cień transportera piechoty. W sercu porucznika zagościł radosny spokój.
— Dzięki ci, Panie! — szepnął bezgłośnie. — Natłuczemy ich na zapas.
Dowódca łazika uważał widocznie, że szpica za bardzo oddaliła się od
straży przedniej, więc dodał gazu. Transporter trzymał się o 25 metrów,
za nim pokazał się drugi, trzeci. Na wozie terenowym z gąsienicami siedzia­
ły trzy szóstki. Nad dachem szoferki sterczał karabin maszynowy. Widać
było taśmę z nabojami. Jeden z Niemców trzymał go za kolbę stojąc. Dwóch
w szoferce. Razem dwudziestu jeden...
Porucznik ujął gwizdek-syrenkę. Z góry zaczęły zjeżdżać pojazdy z dział­
kami czy moździerzami, dalej grupa motocykli. Porucznik poczuł się tak
lekko, jakby mu urosły skrzydła. Donośny głos rozdarł powietrze.
— Ognia! — krzyczał, gdy już pierwsze serie bluznęły w twarz wroga.
Bramy piekielne otwarły się przed spokojnie nadciągającym napastnikiem.
Ogień pięciu cekaemów, czterech erkaemów i sześćdziesięciu karabinów
18
uderzył w strzelców pancernych. Działka — w pojazdy. Siła pocisków
przewróciła jeden z samochodów pancernych: buchnęły z niego kłęby
czarnego dymu. W drugim eksplodowała amunicja. Oddział rozpoznawczy
10 pułku zmotoryzowanej kawalerii ppka Brehmera został w ciągu kilku
minut doszczętnie zniszczony...
Dowódca brygady pod osłoną broniącego Rzeszowa 24 pułku białych
ułanów postanowił w ciągu nocy przejść resztą sił do Łańcuta, macierzy­
stego garnizonu 10 psk, aby go zorganizować obronnie. Pozostawieni na
stanowiskach ułani mieli od świtu 9 września opóźniać nieprzyjaciela.
Rojno i gwarno było tego wieczoru na zamku łańcuckim, gdzie sztab
brygady rozłożył się z mapami i telefonami. Plenipotent hrabiego A. Poto­
ckiego prosił o uszanowanie „neutralności" zamku, lecz płk Maczek nie
zgodził się na to.
Około godziny 13 obrona Łańcuta była już w styczności z niemieckimi
czołgami rozpoznawczymi, które przeniknęły przez Wisłok na południe od
Rzeszowa. O godzinie 15.30 wyszło na Łańcut czołowe natarcie 60 czołgów,
które załamało się w ogniu polskich dział przeciwpancernych. Równocześ­
nie nieprzyjaciel uderzył na dywizjon rozpoznawczy mjra Święcickiego,
osłaniający południowe skrzydło obrony pod Albigową, i zepchnął go poza
skrzydło obrony. Wówczas płk Maczek osobiście poprowadził kompanię
TKS do przeciwuderzenia. Polacy starli się z wrogiem i mimo jego wielo­
krotnej przewagi zmusili do zawrócenia, unieruchomiając kilka maszyn.
W godzinę później ta sama kompania tankietek z dwoma działami arty­
lerii odparła nieprzyjaciela na północnym skrzydle pod Wolą Bliższą.
Ale równocześnie nadeszła wiadomość, że długie kolumny nieprzyjacie­
la — drogami bocznymi na południe od Łańcuta — zmierzają w kierunku
Przeworska. W tych warunkach płk Maczek zdecydował się mimo nacisku
czołowego oderwać się od nieprzyjaciela, aby zabiec drogę rozpozna­
nej kolumnie w Przeworsku.
Niestety, odrywanie odbywało się w trudnych warunkach, gdyż Niemcy
mimo zapadającej nocy uderzyli na nowo i wdarli się do Łańcuta. W go­
rączce walki kolumny brygady poszły częściowo na Przeworsk, częściowo
zaś — pod naciskiem wroga — na północ. Na dobitek do sztabu brygady
doszła wiadomość, że na Radymno posuwa się z zachodu silna kolumna
pancerna. W tych warunkach płk Maczek zaniechał myśli obrony Przewor­
ska i postanowił zebrać rozrzuconą na dużej przestrzeni brygadę dopiero
w Jarosławiu. Po przybyciu na miejsce okazało się, że obrona Sanu na tym
ważnym kierunku znajdowała się dopiero w zaczątkach.
Na domiar złego San z powodu długiej posuchy nie stanowił przeszko­
dy — nawet dla piechoty.
„Front na Sanie jest fikcją — pisze w swoich wspomnieniach Ma-
19
 czek —jest nie mniejszą fatamorganą, jak wizja oazy nad źródłem (...) na pu­
styni" .
21
Zważywszy na powagę sytuacji, płk Maczek postanowił oddać posiadane
siły do wzmocnienia obrony. W tym też celu podporządkował sobie znajdu­
jące się tam bataliony podpułkownika Jana Wójcika i zaczął rozmieszczać
napotkane nad rzeką oddziały.
W dół rzeki organizował obronę oddział ppłka Trzebuni...
Tymczasem na oddalonym o 90 kilometrów froncie karpackim, pod
Jasłem i Krosnem, rozgrywały się nadal niepomyślne wydarzenia. Pod
Jasłem od świtu 8 września rozgorzały ostre walki z oddziałami 2 dywizji
górskiej Niemców. Nieprzyjaciel rozpoznawszy, że ma przed sobą tylko
słabe siły przesłonowe. parł niepowstrzymanie naprzód. Około południa
rozpoczęto odwrót okupiony dużymi stratami, szczególnie batalionu KOP
„Żytyń", który w trakcie odrywania się od nieprzyjaciela wpadł w ześrodko-
wany ogień artylerii.
Pod wieczór oddziały 1 pułku KOP ,,Karpaty" zajmowały stanowiska
I. Por. Romuald Radziwiłowicz. 2. Gen. broni Kazimierz Sosnkowski.
dowódca 3 szwadronu dowódca Frontu Południowego
24 pułku kaw. zmol.
20
pod Jedliczami, na zachód od Krosna. Dalej na południe, pod Żmigro­
dem i Duklą, front w kierunku południowym trzymała 3 brygada górska
przegrupowując się w ciągu 8 września frontem na zachód wzdłuż szosy
Dukla—Krosno. Jednak na nie zorganizowane jeszcze bataliony 2 pułku
KOP „Karpaty" ppłka J. Zachodnego wpadły zmotoryzowane i wzmocnione
bronią pancerną grupy bojowe 1 dywizji górskiej. Rano zbieżnym uderze­
niem od Gorlic i Krępnej zajęły one Żmigród Nowy, następnie kolumna
„Lang", przy której znajdował się dowódca dywizji, gen. Kiibler, skiero­
wała się na Krosno, południowa zaś — „Geiger" po osi Dukla— Ryma­
nów—Sanok. Walka o Duklę trwała przez całą noc. Przeciwnik okrążył
miasto od północy, przeprawił się przez rzeczkę Jasiołkę i wyszedł na tyły
Dukli. O świcie I batalion 2 pp KOP „Karpaty" — nieomal już otoczony —
wycofał się na południowy wschód w góry, mając odciętą drogę na Ryma­
nów—Sanok.
Grupa „Lang" w sile batalionu strzelców górskich na samochodach,
wzmocnionego motocyklistami, działami ppanc, działami przeciwlotniczy­
mi, zmotoryzowaną artylerią ciężką, saperami i radiotelegrafistami, uderzy­
ła powyżej Dukli na Równe i, opanowawszy je, ruszyła na Krosno przez
Miejsce Piastowe 2 3 .
Około godziny 21 na rynek w Krośnie wjechały niemieckie samochody
pancerne. Sztab brygady, oderwawszy się szczęśliwie od nieprzyjaciela
w Jaśle, siedział spokojnie w miejscowej restauracji: dowódca, płk Stawarz,
szef sztabu i kwatermistrz brygady, dowódca 1 psp oraz szef sztabu
grupy operacyjnej, który objeżdżał front obu brygad górskich. Nikt nie
zawiadomił o zbliżaniu się Niemców od południa. Wśród nieopisanego
popłochu i bezładnej strzelaniny obsadzające Krosno oddziały 1 pułku
strzelców podhalańskich wycofały się na północ. Do jednego z batalionów
dołączył dowódca brygady, lecz jego kancelaria i środki łączności wpadły
w ręce Niemców.
Grupa „Lang" po zajęciu Krosna skierowała się natychmiast na Kroś­
cienko, gdzie zaskoczone bataliony ON stawiły bezładny opór; utrudniały
go panicznie uciekające tabory. O świcie resztki tych batalionów odpływa­
ły już to na wschód w kierunku Sanoka, już to na północ. Pozostałe oddziały
brygady na wieść o zajęciu Krosna, bez nacisku ze strony nieprzyjacie­
la, rozpoczęły w grupach batalionowych samorzutny odwrót, częściowo na
północny wschód, docierając do znajdującej się nad Wisłoka 24 dywizji,
częściowo wprost na wschód. W rezultacie w ciągu nocy z 8 na 9 września
2 brygada górska płka Stawarza przestała istnieć jako zwarta jednostka,
24
a jej dowódca stracił możność dowodzenia .
Dalej na północy opuściła zakole Wisłoka pod Frysztakiem nie mająca
styczności z nieprzyjacielem 11 dywizja piechoty. Pułkownik Prugar-Ketling
21

ocenił, że kompletne bezdroże wśród stromych zalesionych wzgórz, ,,o nie­
zwykle płytkich przedpolach i słabej widoczności artyleryjskiej" nie nadaje
się na obronę samotnej dywizji2S, którą nieprzyjaciel może obejść od półno­
cy lub południa. Zarządził więc wycofanie swoich oddziałów do Baryczą,
na zachód od Sanu. W tej sytuacji także 24 dywizja pod nowym dowództwem
płka Schwarzenberga-Czernego wycofała się za San, do Dylągowej. W toku
wycofywania się drogi odwrotu obu dywizji skrzyżowały się i znacznie
opóźniły ich domarsz do nowych rejonów 26 .
Manewr odwrotowy 11 i 24 dywizji nie naruszał jeszcze koncepcji
Naczelnego Dowództwa, polegającej na obronie Sanu, tyle że skracał
czas na jej przygotowanie. W dniu 9 września do sztabu armii w Siedli­
skach pod Przemyślem nadszedł ze Sztabu Głównego rozkaz nakazujący
utrzymanie ogólnej linii Jarosław—Przemyśl aż do granicy węgierskiej, gdyż
od tego zależało „powodzenie całości planowanych działań Naczelnego
Wodza". W dniu tym zostały wzmocnione siły armii „Małopolska" i przy­
szła zapowiedź dalszego ich zasilenia. W Dobromilu wyładowała się 38 dywi­
zja piechoty, przerzucona transportami kolejowymi z północno-wschodnie­
go Wołynia. Z północnego frontu podążały koleją dalsze jednostki: 35 dywi­
zja oraz równa siłom dywizji „grupa grodzieńska" 2 ? . Z Wąwolnicy
pod Lublinem maszerowały na Tomaszów Lubelski dwa dywizjony (12 i 13)
artylerii najcięższej.
Generał Fabrycy miał na uwadze uderzenie zaczepne wyładowanej
38 dywizji płka Wira-Konasa, wzmocnionej zbliżającą się 11 dywizją Pru-
gara-Ketlinga, w kierunku północnym na nieprzyjaciela mocno angażujące­
go się na Jarosław i Radymno. W tym celu zarządził przesunięcie się nowo
wyładowanej dywizji w ogólnym kierunku na Medykę po prawej stronie
Sanu. Według powtarzających się meldunków, na odcinek tej rzeki między
Jarosławiem a Przemyślem od rana 10 września kierowało się natarcie
całego korpusu pancernego gen. Kleista. Do operującej tutaj 4 dywizji
lekkiej dołączyła 2 dywizja pancerna, mocno opóźniona całodzienną
walką pod Kolbuszową z częściami 21 dywizji górskiej i różnymi oddziała­
mi tyłowymi pod nieznanym do dziś dowództwem. Obecnie zwarty front
korpusu pancernego Kleista uderzył na słabo bronione przeprawy na Sanie.
Szczególnie krytyczna sytuacja wytworzyła się pod Radymnem. Od
dywizjonu rozpoznawczego 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej nadesz­
ły przed południem 10 września wiadomości, że w Radymnie znajdują
się niemieckie oddziały pancerno-motorowe i że duża kolumna motorowa
skierowała się na Przemyśl. Tymczasem płk Maczek w czasie objazdu
pozycji wzdłuż Sanu stwierdził, że naprzeciw Radymna nie ma polskiej
22
obsady, a Niemcy znajdują się już na wschodnim brzegu rzeki, na północ
od szosy do Duńkowic, skąd został ostrzelany ogniem cekaem. Pułkownik
Maczek natychmiast zawrócił do spotkanego poprzednio plutonu 24 pułku
ułanów pod Wysockiem i na czele tego plutonu pod dowództwem plutono­
wego J. Brzozy wykonał natarcie na Niemców 28 . Wprawdzie uderzenie uła­
nów przyparło Niemców do rzeki, ale wskutek silnego i celnego ognia arty­
lerii, która rozbiła samochód Maczka, nie zdołało ich wyrzucić za San. Ma­
czek zebrał naprędce kogo się dało, utworzył oddział w sile kompanii z kil­
koma cekaemami i osadził go naprzeciw niemieckiego przyczółka.
Następnie płk Maczek podporządkował sobie obronę Jarosławia,
organizowaną tu przez ppłka J. Wójcika siłami trzech baonów ośrodka
zapasowego 2 DP Leg. Obronę wzmocnił płk Maczek dyonem 24 p uł.,
szwadronem ppanc. i dyonem art. motorowej ze składu 10 BKZmot. Zwła­
szcza artyleria osiągnęła tu znaczną siłę: 30—32 dział z 11 i 40 pal oraz 60 dac.
Siły te odparły pancerne natarcie 2 DPanc. Niemców 2 9 .
Równie zadziwiający przykład odwagi i przytomności umysłu za­
prezentował por. Radziwiłłowicz. Znajdował się on od nocy wraz z sześcio­
ma ułanami 24 pułku i kapralem Kasjańskim z 53 pp na zachodnim brzegu
Sanu pod Ostrowem z zadaniem wyłapywania z fali odwrotowej ułanów
i pojazdów pułku celem kierowania ich do rejonu zbiórki 24 pułku ułanów
w Makowisku. O brzasku uderzył w niego nurt taborów, uciekających przed
Niemcami z Radymna. Porucznik Radziwiłłowicz zdecydował się zatrzymać
uciekających i odebrać ich natarciem przeprawę na Sanie. Zebrawszy
wkrótce około 400 szeregowych z kilkoma oficerami, zorganizował z nich
trzy kompanie i na czele tego improwizowanego batalionu uderzył w go­
dzinach rannych na Radymno 30 . Liczne jednak cekaemy, moździerze i arty­
leria niemiecka zatrzymały polskie natarcie po przejściu niecałego kilometra.
Ale i Niemcy nie od razu przystąpili do działania zaczepnego. Dopiero
o godzinie 9 podjęli natarcie, które mimo dużych strat zostało zatrzy­
mane przez Polaków. Około godziny 10 został ciężko ranny por. Radziwiłło­
wicz, co przesądziło o dalszym boju. Niebawem oddział polski został rozbity
i w większości wzięty do niewoli. Jednak ta kilkugodzinna zaciekła walka
powstrzymała Niemców od poważniejszej akcji na przyczółku pod Radym­
nem.
Rajd szturmowy Niemców na Lwów
Na osi karpackiej zaznaczyły się dalsze postępy 1 dywizji górskiej
przeciwnika. Jej oddział pościgowy „Wintergerst" swoją kolumną połud­
niową „Geiger" rozproszył oddziały opóźniające 3 polskiej brygady górskiej
23
 płka Kotowicza pod Rymanowem oraz Zarszynem i 10 września o godzinie
20 zajął opuszczony Sanok, w którym został podpalony most na rzece,
skutkiem czego nie mógł posunąć-się dalej. Natomiast kolumna północna
oddziału wcześniej nieco przeszła bród na Sanie pod Trepczą i utworzyła
na wschodnim brzegu przyczółek. Przyczółek ten nazwali Niemcy „wybi­
ciem bramy na Lwów" 3 I .
Linia Sanu była zatem zagrożona na obu najważniejszych kierun­
kach operacyjnych, przez Radymno i Sambor, z których każdy wyprowa­
dzał na Lwów. Poza tym również w środku 2 dywizja górska Niemców
forsowała San pod Uluczem na kierunku 24 dywizji. Ponieważ dywizja ta
wciąż jeszcze nie miała wszystkich swoich oddziałów, płk Schwarzenberg-
-Czerny postanowił odskoczyć na Birczę, aby w oparciu o lasy na wschód
od tej miejscowości zorganizować się obronnie. Alę uwaga gen. Fabrycego
skupiała się na skrzydle północnym, gdzie spodziewał się zorganizować
koncentryczne uderzenie od północy siłami zbierającej się za Sanem grupy
operacyjnej „Boruta", od południa zaś dywizjami karpackimi, z których
38 dywizja znalazła się już na tym kierunku.
W tym położeniu do sztabu armii przybył gen. Sosnkowski jako
wysłannik Wodza Naczelnego. Dość szybko wywiązał się konflikt między
Sosnkowskim a Fabrycym. Wysłannik Wodza Naczelnego uważał, że
38 dywizją należy uderzyć na południe, gdyż na osi karpackiej poza słabą
przesłoną płka Kotowicza n nie ma żadnych jednostek, które by mogły
powstrzymać marsz Niemców na Lwów. Druga kwestia, która poróżniła
dwóch wysokich dygnitarzy wojskowych, odnosiła się do miejsca postoju
dowództwa armii. Fabrycy postanowił je przenieść do Lwowa, Sosnkowski
był zdania, że to za daleko od walczących jednostek.
Mimo tych zastrzeżeń gen. Fabrycy pozostał przy swoich decyzjach
i już 10 września około południa przeniósł się do Lwowa bez uprzedzenia.
W godzinach popołudniowych udał się tam również gen. Sosnkowski, sztab
zaś armii przeniósł się do Lwowa wieczorem. Z Przemyśla ewakuowało
się również Dowództwo Okręgu Korpusu nr X. We Lwowie gen. Fabrycy
otrzymał meldunek od gen. Langnera o przygotowaniach do obrony na
Wereszycy od Janowa po Lubień 33 , a następnie zameldował się do niego
ppłk dypl. Noel i podał do wiadomości juzogram Naczelnego Dowództwa
z godziny 13.
— Wódz Naczelny — rzekł pułkownik — kategorycznie żąda przepro­
wadzenia akcji zaczepnej celem wyrzucenia Niemców za San. W związku
z tym informuje, że nakazana została wyprawa bombowa na Jarosław—
Radymno.
— Proszę o połączenie z szefem Sztabu Głównego — rozkazał generał.
Konflikt z władzami naczelnymi narastał.
24
Tymczasem zgłosił się wezwany do Lwowa płk Maczek, który miał
złożyć dokładny raport o stanie technicznym brygady. W toku rozmowy
zaproponował on przeciwnatarcie w celu zlikwidowania nieprzyjacielskiego
przyczółka pod Radymnem.
— Nie aprobuję — odparł generał. — Brygada przekaże odcinek ob­
rony podpułkownikowi Wójcikowi i przejdzie do opóźniania nieprzy­
jaciela po osi Radymno—Krakowiec—Jaworów—Lwów.
Po otrzymaniu tego rozkazu Maczek odjechał do Żółkwi, gdzie miał
przejąć podporządkowaną sobie grupę płka Iwanowskiego.
Generał Fabrycy, nie doczekawszy się do godziny 19 połączenia z Naczel­
nym Dowództwem, rozkazał nadać depeszę, że „trwa w zamiarze wykonania
zwrotu zaczepnego z rejonu Przemyśla po przesunięciu i przegrupowaniu
jednostek".
— Będzie to możliwe prawdopodobnie dopiero jutro — uzupełnił treść
depeszy. — A może dziś w nocy... 3 4
Z tym odjechał z Dowództwa Okręgu Korpusu nr VI.
O godzinie 20 nadszedł juzogram z Naczelnego Dowództwa z pytaniem:
„Kiedy i jak będzie wykonana akcja dla zlikwidowania nieprzyjaciela
na wschodnim brzegu Sanu"?
W dalszej treści juzogram zapowiadał przesunięcie z Łucka do Lwowa
batalionu czołgów oraz podawał dane o położeniu armii „Kraków", z którą
od wielu dni nie było łączności. Na zakończenie skierowano z Naczelnego
Dowództwa pytanie, gdzie jest generał obecnie.
— Wyjechał do dawnego miejsca postoju, to jest do Siedliska pod
Przemyślem — odpowiedział ppłk Noel.
Tymczasem generał udał się na północno-wschodni kraniec "miasta,
do Snopkowa, gdzie jeszcze przed wojną zostało przygotowane miejsce
postoju.
Generał Sosnkowski natomiast po przybyciu wieczorem do Lwowa
wysłał o godzinie 22 do Naczelnego Wodza meldunek sytuacyjny, w którym
położenie armii „Małopolska" określił jako „krytyczne". W pół godziny
później płk dypl. Klimecki z III Oddziału Sztabu Naczelnego Wodza
zakomunikował gen. Sosnkowskiemu, że zgodnie z decyzją marsz. Śmigłego
ma objąć dowództwo grupy armii działających na południu. Podlegać mu też
miał dowódca Okręgu Korpusu we Lwowie.
Dnia 11 września wczesnym rankiem gen. Fabrycy referował dowódcy
Frontu Południowego położenie swej armii. Było ono szczególnie złe na
skrzydle południowym, gdzie — jak już było wiadomo — 3 brygada
górska została rozproszona i zeszła z kierunku opóźniania na Sambor, kieru­
jąc się ku południowi na Turkę i odsłaniając drogę na Lwów. Grupa Łuko-
skiego, która mogłaby interweniować, znajdowała się o 60—80 kilometrów
25
 na zachód pod Birczą i Bachorzem (na zachodnim kolanie Sanu). Fabrycy
proponował wydanie rozkazu Łukoskiemu, aby przyspieszył marsz swej
grupy na Przemyśl. W rejonie Radymna Niemcy przekroczyli w niektórych
miejscach San, ale nie podejmowali na większą skalę działań zaczepnych,
nie mając ukończonej budowy mostów. Grupa operacyjna „Boruta"
kończyła zbieranie się za Sanem pod Leżajskiem, Ulanowem i Niskiem.
Miejsce postoju gen. Boruty-Spiechowicza znajdowało się w Tarnogrodzie.
Generał Sosnkowski, rozważywszy te wszystkie wiadomości, już
wczesnym popołudniem 11 września podjął decyzję, aby wszystkimi trzema
dywizjami karpackimi uderzyć na posuwającą się szlakiem podgórskim
niemiecką dywizję zmotoryzowaną 3S. W tym celu 38 dywizja Wira-Konasa
miała zawrócić spod Husakowa „dla wyjaśnienia sytuacji pod Chyrowem",
grupa gen. Łukoskiego (11 i 24 dywizja) natomiast — przejść do rana
12 września w rejon Bircza—Niżankowice i we współdziałaniu z 38 dywizją
uderzyć na skrzydło lub tyły nieprzyjaciela posuwającego się osią Sanok—
Sambor.
Ponieważ brygada Maczka wykonywała już w tej chwili z pomyślnym
skutkiem opóźnianie 4 dywizji lekkiej po osi Radymno—Krakowiec—Ja­
worów, działanie to zażegnywało groźbę zajęcia w najbliższym czasie
Lwowa.
Niestety, ten zdecydowany manewr na południe w ogóle nie wszedł
w fazę realizacji. 38 dywizja znajdująca się w marszu do Medyki otrzymała
rozkaz Sosnkowskiego o godzinie 20, lecz płk Wir-Konas zdecydował się
kontynuować marsz, gdyż z powodu wąskości dróg nie mógł wykręcić ko­
lumn. Dopiero po całonocnym marszu dywizja nad ranem stanęła w rejonie
3. Wyścig piechoty i czołgów do linii Sanu
Balic, skąd w nocy z 12 na 13 ruszyła z powrotem na Dobromil. Kurier
wysłany do gen. Łukoskiego nie dotarł do jego miejsca postoju i nie doręczył
rozkazu. Tak więc grupa Łukoskiego wykonywała poprzedni rozkaz — od­ i północnego — 14 armii, w tym pancerny korpus Kleista, zwróciły się znad
wrotu na Przemyśl. Sanu w kierunku północno-wschodnim, na Włodzimierz i Chełm, aby odciąć
W tym fatalnym dniu nie została zrealizowana nawet lokalna ope­ siły polskie zdążające między Wisłą i Bugiem z północy ku południowi.
racja dwóch polskich dywizji pod Birczą. Na wniosek płka Schwarzenberga- Natomiast prawe skrzydło 14 armii niemieckiej otrzymało rozkaz posuwania
-Czernego 24 dywizja miała na swej pozycji pod Birczą stawić zdecydowany się naprzód przez Lwów i rejon na południe od Lwowa, aby przeszkodzić
opór 2 dywizji górskiej, natomiast 11 dywizja — po przesunięciu się w nocy skupieniu się większych sił polskich pod Samborem i na zachód od Lwowa.
z Bachorza do rejonu Nienadowa, Iskań — powinna przekroczyć San W działaniach tych miały wziąć udział nadciągające z terytorium Słowacji
i uderzyć w odsłonięte północne skrzydło nieprzyjaciela. Poranny rozkaz przez Przełęcz Łupkowską 57 i 56 dywizje piechoty.
gen. Łukoskiego do odwrotu na Przemyśl przerwał tę dobrze zapowiadającą Zajęcie Lwowa miało dla Niemców olbrzymie znaczenie propagando­
się akcję. Ale choć nie doszedł do skutku zwrot zaczepny GO „Południo­ we, gdyż upadek tak wielkiego ośrodka na głębokich tyłach polskiej armii
wej", to jednak całodzienny krwawy bój 24 DP pod Birczą zatrzymał do musiał być uznany za klęskę militarną Polski. Dlatego też, aby przyspieszyć
wieczora tego dnia marsz 2 DG gen. Feuersteina i zadałjej poważne straty 36 . wejście do działań dwóch dywizji z obszaru Słowacji, Niemcy zwróciły
Działania niemieckiej grupy armii „Południe" począwszy od 12 września się 9 września do Węgier z żądaniem przepuszczenia wojskowych transpor-
szły w dwóch rozbieżnych kierunkach. Korpusy prawego skrzydła 10 armii
27
26
 tów kolejowych przez węzeł koszycki; według układu granic z 1938 roku
ten ważny węzeł drogowy przypadł bowiem Węgrom. Rząd węgierski
wszakże wysłał notę odmowną, motywując swoje stanowisko tym, że „zgoda
na to żądanie nie dałaby się pogodzić z honorem narodu węgierskiego" 37 .
Ten drobny dowód nieustępliwości wobec zuchwałej presji agresora był
jedynym jaśniejszym promykiem na ciemnym horyzoncie tragicznego dla
Polski września.
Zaraz z rana 12 września w dowództwie Frontu Południowego otrzy­
mano groźną wiadomość o zajęciu wieczorem dnia poprzedniego Sambo­
ra i o pojawieniu się o świcie 12 września patroli pancernych na szosie
lwowskiej. Spodziewano się jednak, że nieprzyjaciel znajdzie się w ciężkich
opałach, gdy na jego tyły runą od północy trzy dywizje polskie. Tymczasem
w parę chwil potem nadszedł meldunek ze sztabu gen. Fabrycego, że akcja
zaczepna nie została podjęta. W ten sposób oddział pościgowy „Schórner"
z łatwością przebił się przez Lubień Wielki na Lwów n i między godziną
14 a 15 wjechał od ulicy Gródeckiej do zachodniej części miasta. Dopiero
tutaj podjęto z nim ostrą walkę.
W tych warunkach gen. Sosnkowski postanowił skierować obie swe
armie koncentrycznie na Lwów. Do dywizji odciętych pod Przemyślem
wysłał rozkaz przez lotnika, a dowódcy armii „Kraków", gen. Szyllingo-
wi, z którym rano nawiązał przez lotnika łączność w rejonie Zamościa,
polecił ponownie wziąć pod swe rozkazy grupę „Boruta" i ewentualnie
dywizje gen. Fabrycego i maszerować „całą siłą na odsiecz Lwowa".
Wieczorem w DOK VI odbyła się dramatyczna odprawa wyższych do­
wódców. W obliczu natychmiastowej i szybkiej klęski Sosnkowski polecił
gen. Fabrycemu udać się samolotem do wojsk pod Przemyślem, aby po­
kierować marszem dywizji karpackich na Lwów. Generał Fabrycy odmówił
wykonania tego rozkazu. Wówczas Sosnkowski, przekazawszy obronę
miasta gen. Langnerowi, udał się sam w tę ryzykowną podróż. Generał
Fabrycy za zgodą Sosnkowskiego odjechał jeszcze w nocy z 12 na 13 wrześ­
nia do Naczelnego Dowództwa we Włodzimierzu Wołyńskim, gdzie otrzy­
mał nowy przydział: zorganizowanie obrony na tak zwanym „przedmieściu
rumuńskim" wzdłuż rzek Dniestr i Stryj 3 9 . Około południa 13 września
marsz. Smigły-Rydz powziął decyzję, na mocy której gros sił wojsk gen.
Sosnkowskiego miało od razu wycofać się na Dniestr i Stryj. Lecz Sosnko­
wski był już w tym czasie w Przemyślu i powyższego rozkazu nie otrzy­
mał.

29
Armia „Kraków" w okrążeniu pod Stopnicą
i przeprawa przez Wisłę
Dość wczesna decyzja odwrotu i skuteczna osłona południowego skrzy­
dła przez 10 Brygadę Kawalerii Zmotoryzowanej i 1 brygadę górską wraz
z 12 pp ppłk. Strażyca uratowały armię „Kraków" od natychmiastowego
zniszczenia w obszarze Śląska. Jednakowoż groźba ta wciąż nad nią wisiała,
jak długo nie znalazła się za Wisłą i Sanem. Iluzoryczność linii Nida—Duna­
jec wyszła bowiem na jaw w ciągu kilku najbliższych dni. Obie grupy
operacyjne armii „Jagmin" i „Boruta", rozdzielone biegiem Wisły, nie
mogły bezpośrednio wpłynąć na swoje działania, a mając wytknięte inne
cele operacyjne — nie mogły nieść sobie pomocy.
Według dyrektywy Naczelnego Wodza, wycofywanie się armii „Kraków"
nie powinno następować zbyt szybko, aby nie zatracać znamion walki.
Generał Szylling reprezentował inny pogląd: właśnie jak najszybciej wycofać
armię z niebezpiecznej strefy. Ale praktyka działania ułożyła się zgodnie
z intencjami Naczelnego Dowództwa. Przede wszystkim ewakuacja materia­
łu i oddziałów tyłowych, którymi był przeciążony Kraków, wymagała wiele
czasu. Następnie przemarsze dzienne pieszego przeważnie wojska nie mogły
przekraczać 25—30 kilometrów. Ponieważ jednak marsze odbywano z regu­
ły nocami, w rzeczywistości nie osiągały one nawet tej granicy. Poza
tym wojsko chciało się bić, a nie odchodzić dzień po dniu ze swojej ojczyzny
bez walki. I z tymi nastrojami trzeba się było liczyć, chcąc na odpowiednim
poziomie utrzymać morale wojska 40 .
Kraków był siedzibą DOK V i garnizonem wielu pułków oraz miej­
scem mobilizacji różnorodnych jednostek pozadywizyjnych i specjalnych.
Na skutek zarządzonego odwrotu jednostki te albo przyspieszały mobiliza­
cję, albo ją przerywały, na przykład 45 dywizja rezerwowa. Niektóre,
niezupełnie zmobilizowane, zabierały ze sobą ludzi oraz materiał i kończy­
ły mobilizację w drodze. Ruszyły stąd setki transportów ewakuacyjnych.
Większość ich utknęła pod Tarnowem wskutek zniszczenia mostu kolejowe­
go. Jeden wszakże pociąg z amunicją dotarł aż do stacji Klemensów pod
Zamościem i oddał armii ogromne usługi w ostatniej fazie jej walk pod
Tomaszowem Lubelskim.
Z bogatych możliwości bazy krakowskiej skorzystały wycofujące
się jednostki armii, przede wszystkim zaś poważnie zdekompletowana
6 dywizja piechoty. Jej 16 i 20 pułki piechoty zdołały tu odtworzyć pięć
batalionów, z nadwyżek zaś sprzętu artyleryjskiego powstały I i II dywi­
zjon 6 pal, każdy w składzie dwóch baterii; jedna bateria ciężka wyszła
cało spod Pszczyny. Łącznie z 12 pp, który w nocy z 5 na 6 września po boju
30
myślenickim dołączył do dywizji pod Bochnią wraz z III dywizjonem
6 pal, gen. Mond miał znowu w swym ręku wielką jednostkę bojową. Uzupeł­
niono również batalionem piechoty i dywizjonem artylerii 23 dywizję,
która 4 września utraciła w czasie wycofywania się pod Trzebinią III baon
11 pp mjra J. Bajtlika oraz I dyon 23 pal. Także 55 dywizja piechoty
płka St. Kalabińskiego zorganizowała się wreszcie w pełnym składzie
trzech pułków piechoty (201, 203, 204) oraz pułku artylerii lekkiej (65 pal
ppłka Krautwalda) i dyonu ciężkiego, przydzielonego jej z 23 dywizji. Pod
wpływem ulotek niemieckich kilkuset żołnierzy opuściło jej szeregi, co
w rezultacie podniosło wartość moralną tej jednostki w całości utworzonej
z batalionów ON 4 1 .
Uskoczeniem w nocy z 5 na 6 września poza Kraków kończyła się
pierwsza faza walk armii krakowskiej o jej być albo nie być. Jednak
złowróżbna wizja jej okrążenia i rozbicia nie dawała spokoju dowództwu
armii. Około godziny 15 nadszedł meldunek od Krakowskiej Brygady Kawa­
lerii spod Pińczowa, że odpiera ataki zmotoryzowanych i pancernych sił
nieprzyjaciela od zachodu i że od północnego wschodu obchodzi ją kolumna
pancerno-motorowa, kierując się z rejonu Kije na Chmielnik. Wobec
tego gen. Szylling wydał gen. Piaseckiemu rozkaz przerwania walki pod
Pińczowem i przesunięcia się w nocy do rejonu Nowego Korczyna w celu
zabezpieczenia mostów pod Nowym Korczynem i Wiślicą. Jeszcze bardziej
niepokojąca wiadomość dotarła w nocy z 5 na 6 września między godziną
23 a 24 z południowego skrzydła. Z Wiśnicza telefonował płk Gaładyk,
meldując posuwanie się niemieckich czołgów w kierunku północno-wschod­
nim, do Sanu.
— Stwierdziłem przemarsz wielkiej jednostki pancernej przez Lipnicę
Murowaną — przekonywał. — Jej czołowe elementy osiągnęły już Uszew,
42
na południe od Brzeska .
Tak więc przed sztabem armii „Kraków" zarysowała się nader plasty­
cznie wizja nowego okrążenia armii, tym razem na linii Nidy i Dunajca.
Od południa 4 dywizja lekka nieprzyjaciela miała do Tarnowa zaledwie
25 kilometrów, podczas gdy jednostki grupy operacyjnej „Boruta" były
odległe odeń o 80 kilometrów. Podobnie też od północy pancerny zagon
Niemców mógł w ciągu kilku godzin opanować leżący w odległości 25 kilo­
metrów od Chmielnika Nowy Korczyn, do którego piesze oddziały grupy
generała Sadowskiego, przedzielone przestrzenią 70 kilometrów, musiały
maszerować jeszcze trzy noce.
Przyczyną poważnego niepokoju 6 września stała się 22 dywizja płka
Endela-Ragisa. Był on właśnie około południa w dowództwie armii, prosząc
gen. Szyllinga, by odwiedził jego jednostkę. Wtem na drogach do Koszyc,
gdzie 6 września mieściło się dowództwo, pojawiły się tabory 22 dywizji.
31
 41
— Czołgi niemieckie! — rozniosła się paniczna wieść .
Oczywiście w tych warunkach dowódca armii nie mógł jechać do
dywizji w odwiedziny. Niebawem od płka Endela-Ragisa, który pospiesznie
wrócił do swych oddziałów, nadeszła wiadomość, że istotnie dywizja w rejo­
nie Racławic odparła natarcie grupy czołgów, alarm zaś wznieciły własne
czołgi rozpoznawcze TK grupy „Jagmin". W dniu tym późnym przed­
południem 5 pułk strzelców podhalańskich został ponownie zaatakowany
przez nieprzyjaciela, skutkiem czego wytworzyła się przejściowo nawet
ciężka sytuacja, jednak zlikwidował ją 6 pułk strzelców podhalańskich
ppłka dypl. Mieczysława Dobrzańskiego, który pospieszył z pomocą pod
Skalbmierz. Bój przeciągnął się tam do nocy, a nawet do rana 7 września,
Niemcy zostali odparci, straciwszy szereg samochodów pancernych i kilka
czołgów. Był to dobry chrzest ogniowy dla Podhalan.
W ciągu nocy z 6 na 7 września z powodu zagrożenia Nowego Korczyna
od północy gen. Szylling przeniósł się na południowy brzeg Wisły, do
Mędrzechowa. W drodze zetknął się z dowódcą 6 dywizji, gen. Mondem,
który zapewnił dowódcę armii, że jednostka jego po uzupełnieniu i reorgani­
zacji przedstawia się dobrze. Czołowe jej oddziały zbliżały się już do
Dunajca. Dalej na południe szła 21 dywizja górska gen. Kustronia, która
spodziewała się znaleźć na Dunajcu oparcie w rozwiniętej tam od 4 września
24 dywizji płka Krzyżanowskiego pod Zakliczynem. Można więc było po­
kładać niejaką ufność w pomyślny odwrót. Jak już wiemy z poprzednich
rozdziałów, 24 dywizja odeszła przedwcześnie z Dunajca, naraziwszy
zarówno siebie, jak i grupę „Boruta" na ciężkie przejścia.
Tymczasem jednak sztab armii „Kraków" od rana 7 września uginał
się pod ciężarem hiobowych wiadomości ze wszystkich kierunków. Od
Krakowskiej Brygady Kawalerii przyszedł meldunek o ruchu dużych sił pan­
cernych z Pińczowa w kierunku na Busko i Stopnicę. W kilka minut
później odezwała się 22 dywizja, awizując zbliżanie się sił pancerno-moto-
rowych z rejonu Skalbmierz—Działoszyce, zapewne tych samych, z którymi
poprzedniego dnia toczyła zacięte walki. Obie te wiadomości wskazy­
wały, że armię „Kraków" od północy otacza coraz ciaśniejszy pierścień
pancerny, który ją będzie przyduszał ku Wiśle. Był to wynik działania
5 dywizji pancernej, która 5 września ruszyła od Krakowa na północny
wschód, kierując się na Sandomierz. Z południowego brzegu Wisły na obie
dywizje gen. Boruty-Spiechowicza już od rana wzdłuż szosy krakowskiej
napierała 2 dywizja pancerna, której prawe skrzydło wykazywało tenden­
cje wyprzedzające i przeskrzydlające od południa 21 dywizję górską.
Zważywszy na zmierzającą już spod Tarnowa na Dębicę 4 dywizję lekką,
było to poważne zagrożenie południowego skrzydła armii. W godzinach
przedpołudniowych rozpoznanie lotnicze stwierdziło około 150 czołgów

32
 w rejonie Wojnicza nad Dunajcem oraz ożywiony ruch kolumn w grupach
po 20—30 samochodów po osi Zakliczyn—Wojnicz, której oczywistym
przedłużeniem był kierunek Szczucina nad Wisłą. W skali armii obraz ryso­
wał się zupełnie jasno: nieprzyjaciel dążył do ujęcia w kleszcze jej sił u samego
ujścia Nidy i Dunajca. Grupa „Boruta" walczyła o przebicie się przez
południowe ramię kleszczy pod Biskupicami i Radłowem. Co miała w tym
położeniu robić północna część armii?
Sztab armii codziennie w określonych godzinach przesyłał do Naczelne­
go Dowództwa przez Warszawę radiogramy o swoim położeniu operacyj­
nym, lecz od czasu wytycznych do odwrotu z dnia 3 września nie otrzymy­
wał ze strony Naczelnego Dowództwa ani rozkazów, ani komunikatów
o sytuacji ogólnej wojska. Generał Szylling utrzymywał gros sił armii (23,55
i 22 dywizja, Krakowska Brygada Kawalerii i grupa forteczna płka Klaczyń-
skiego) na północnym brzegu Wisły ze względu na obowiązujące wciąż
zadanie szukania łączności z armią odwodową w rejonie Kielc. Wprawdzie
już 7 września armia „Kraków" została znacznie zepchnięta na południe,
ale w każdej chwili mogła się spodziewać zapowiadanej i oczekiwanej
kontrakcji polskiej z północy. Całkiem zrozumiałe, że musiała być gotowa
na wspomożenie tej akcji od południa.
7 września przyleciał z armii „Karpaty" lotnik z wiadomością, że
w Rzeszowie znajduje się do odebrania nowy rozkaz. W tym czasie zaczęła
bowiem działać nowo powołana armia „Małopolska" pod dowództwem
gen. Fabrycego. Ale lotnik nie znał treści tego rozkazu, ani też nie przeka­
zał wiadomości o utworzeniu armii „Małopolska". Generał Szylling wysłał
oficera po rozkaz, ale decyzja musiała być podjęta zaraz, gdyż wiadomo­
ści stawały się coraz bardziej dramatyczne.
Około godziny 16 przyleciał z rozpoznania lotniczego sam dowódca
lotnictwa armii, mjr dypl. St. Pawluć. Wracał z najbardziej niepewnego
rejonu północnego Pińczów—Staszów. Major zameldował gen. Szyllingowi:
— Od Buska przez Stopnicę—Pacanów posuwa się kolumna pancerno-
-motorowa w kierunku na Szczucin, długości około ośmiu kilometrów.
Ledwo wypowiedział ostatnie słowa, gdy zadzwonił telefon i zgło­
sił się płk Gwelesiani, obsadzający z jakimś krakowskim oddziałem warto­
wniczym i szwadronami zapasowymi z Dębicy rejon Szczucina 44 .
— Rozpoczęło się nagle natarcie na most szczuciński — zameldował. —
Co robić z mostem?
— Wysadzić! — odrzekł zdecydowanie generał Szylling 4S .
Ponieważ z Mędrzechowa do Szczucina odległość wynosi niespełna
10 kilometrów, wszyscy wytężyli słuch. Potężny i szeroki wybuch obwieścił
po chwili, że rozkaz został wykonany. Jak się później dowiedziano, most
wyleciał w powietrze wraz z niemiecką drużyną saperską, która biegła,
34
aby go zabezpieczyć przed zniszczeniem. Jednakże nieprzyjacielski od­
dział pancerno-motorowy pozostał nad Wisłą naprzeciwko Szczucina.
Zanim sztab armii zdołał odetchnąć po pełnym napięcia epizodzie
szczucińskim, z grupy operacyjnej „Boruta" nadeszła wiadomość: „Druga
dywizja pancerna przekracza już Dunajec pod Bobrownikami i Lisią Górą,
zmierzając na Żabno i Dąbrowę Tarnowską. Jeden z zagonów kieruje się na
Szczucin".
A więc armia „Kraków", szczególnie jej część północna, stała
wobec bezpośredniej katastrofy. Grupa „Boruta", choćby pokawałkowa­
na, miała przed sobą wolny teren, aby się uchronić od zniszczenia. Natomiast
część północna armii w razie przyciśnięcia do Wisły musiałaby ulec zagła­
dzie. W tej sytuacji gen. Szylling z cechującym go zawsze spokojem
powiedział:
— Miłe to nie jest, panowie, ale dzięki temu nadarza się nam wreszcie
po raz pierwszy sposobność do wykonania natarcia 4 6 .
Tymczasem wzmagał się nacisk dwóch korpusów niemieckich na gru­
pę Sadowskiego i 22 dywizję Endela-Ragisa od zachodu. Nieprzyjaciel
tworzył specjalne grupy pościgowe z czołgów i samochodów pancernych,
wspartych zmotoryzowaną artylerią i piechotą, działami przeciwpancer­
nymi i saperami. Szczególnie Podhalanom nie dawały spokoju czołgi
5 dywizji niemieckiej. Polska 22 dywizja miała 7 września na miejscu nowego
odskoku pod Czarnocinem tylko 6 pułk strzelców podhalańskich ppłka Do­
brzańskiego. Natomiast 2 psp ppłka dypl. Stefana Szlaszewskiego zbierał
się dopiero od Skalbmierza po ciężkiej walce stoczonej poprzedniego
dnia z niemieckim podjazdem pancernym. Ledwie koło południa pułk
osiągnął nakazany rejon Mękarzewic na północ od Czarnocina i obsadził
pozycje już pod ogniem artylerii nieprzyjaciela. Szczęściem natarcia
pancerne Niemców miały tylko charakter rozpoznawczy, ale walka ogniowa
przeciągnęła się do zmierzchu i 22 dywizja mogła dopiero przed północą
oderwać się od nieprzyjaciela i odejść za Nidę.
55 dywizja musiała przez cały dzień (7 września) w swym marszu na
Gubałtów—Zięblice opędzać się przed oddziałami pancernymi nieprzyjacie­
la. 204 pp ppłka Wiktora Eichlera z trudem zebrał się po nocnej porażce,
którą poniósł pod Proszowicami, i w dużym nieładzie maszerował bocznymi
drogami na Kazimierzę Wielką. I dywizjon 65 pal kpt. Kazimierza Ryłki
kilkakrotnie musiał rozwijać się do strzelania na ukazujące się czołgi
i pozostał daleko za kolumną.
Maszerujący w północnej kolumnie 201 pułk piechoty ppłka Adamczyka
spotkał się w Słonowicach z natarciem dużej grupy czołgów od strony
Cudzynowic. Dzięki szybkiemu rozwinięciu i ogniowi II dywizjonu artylerii
65 pal pod dowództwem mjra F. Talarczyka natarcie zostało zatrzymane,
35
a czołgi znikły. Korzystając z tego momentu ppłk Adamczyk ruszył ze
swym pułkiem na Kazimierzę Wielką i zdołał prawie w całości przeprawić
się przez Nidzicę. Ale tu został ponownie zaatakowany przez czołgi od
południa i wschodu, to znaczy z kierunku, w którym się wycofywał. Ciężką
sytuację uratowała znowu artyleria. Celny ogień dywizjonu mjra Talarczy-
ka i kompanii przeciwpancernej pułku zadał przeciwnikowi straty w czoł­
gach i zmusił go do zejścia z drogi.
W ślad za 201 pułkiem wszedł do Kazimierzy Wielkiej pułk 203 ppłka
Rogalskiego, do którego dołączył opóźniony walką dywizjon 65 pal. W cza­
sie przeprawy przez Nidzicę napadły nań czołgi niemieckie, wskutek
czego pułk ten znalazł się chwilowo w bardzo trudnej sytuacji. Walka
pułku Rogalskiego rozegrała się po południu 7 września. Gros jego sił
znajdowało się już na wschodnim brzegu Nidzicy, a tylko jeden batalion
i dywizjon artylerii zatrzymały się na krótki postój przed rzeką, aby dać
czas na przygotowanie mostu do spalenia. Nagle zaczęła strzelać artyleria
nieprzyjaciela i z kierunku Wojciechowa ukazały się czołgi. Batalion
rozwinął się wzdłuż szosy, część zaś dywizjonu przygotowała się do strze­
lania na wprost, część ruszyła na przeprawę, ale tu utknęła pod ogniem
maszynowym nieprzyjaciela. Wśród powstałego zamieszania tylko jedno
działo 1 bat. 65 pal kpt. Stanisława Juraszka, zdołało odprzodkować
i przyjąć ogniem zbliżające się czołgi. Przy dziale stanął jako celowni­
czy sam dowódca baterii i kilku celnymi strzałami unieruchomił w krótkim
czasie trzy czołgi. Reszta zawróciła 4 7 .
Gdy Niemcy zaniechali natarcia, przeprawiono przez most artyle­
rię ze stratą dwóch dział, wycofano piechotę i podpalono most. Oddziały
55 dywizji zebrały się w nakazanych rejonach dopiero przed północą.
Lecz nie mogło być mowy o odpoczynku, gdyż czekał tu już na nie rozkaz
do dalszego marszu. Dopiero około godziny 10 rano 8 września stanęła
ona na miejscu w Piaskach Wielkich po blisko półtorej doby trwającym
marszu i walce.
23 dywizja grupy operacyjnej „Jagmin" oraz grupa forteczna płka Kla-
czyńskiego wycofywały się bez przeciwdziałania nieprzyjaciela za Nidę.
W tym ciężkim dniu 7 września jedyny pozytywny meldunek wpłynął
z Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej płka dypl. Stefana Roweckie­
go, który przywieźli dwaj kolejno po sobie przybyli oficerowie. Jednym
z nich był por. A. Hudzicki z dywizjonu rozpoznawczego mjra Konstantego
Kułagowskiego 4 8 .
Brygada przystępowała do obsadzenia linii Wisły od Dęblina do Józe­
fowa. Mosty pod Górą Kalwarią i Maciejowicami zamykały oddziały grupy
płka T. Komorowskiego. W rejonie Sandomierza obronę Wisły organizowa­
ła grupa ppłka A. Sikorskiego. Łącznie na odcinku 160 km od Brzumina po
36
Sandomierz przeprawy wiślane dozorowało 7 batalionów piechoty,
5 szwadronów spieszonych i 12 zmotoryzowanych. Prócz tego rozstawiona
kompaniami przy przeprawach była grupa mostowa ppłka Zaniewskiego.
Obronę plot. Dęblina, Puław i Stawów tworzyła grupa ppłka Kobiel-
skiego w składzie 22 dział 75 mm starego typu i kilkunastu armat
75 i 40 mm nowego typu. 90 dział trzymało pod lufami mosty.
Patrole pancerne i motocyklowe dywizjonu rozpoznawczego Warszaw­
skiej Brygady Panc.-Mot. zapuszczały się aż do oddziałów grupy opera­
cyjnej gen. Skwarczyńskiego, prowadziły na ich rzecz rozpoznanie, a na­
wet starły się ze szpicą pancerną wroga na rogatkach Starachowic, niszcząc
dwa samochody pancerne Niemców. Major Kułagowski był zdania, że armię
„Prusy" należy wesprzeć siłami pancernymi brygady. Zwrócił się w tej
sprawie do płka Roweckiego w jego miejscu postoju.
— Nie — odpowiedział Rowecki. — Generał Piskor nie pozwala. Jeśli
armia „Prusy" nie da sobie rady sama, to i my jej nie potrafimy pomóc 4 '.
Niemniej jednak w gorących godzinach walk pod Iłżą i Ciepielowem
większość sił dywizjonu była na przedpolu, a pluton motocyklistów por.
Hudzickiego wpadł na tyły Niemców nacierających na Ciepielów i pod
osłoną silnego ognia uderzył na las. W tym jednak czasie nadjechały z Lip­
ska czołgi niemieckie, zmiażdżyły polskie motocykle na poboczu drogi,
kierowcy zaś częściowo rozbiegli się w terenie, a częściowo, wraz z por.
Hudzickim, zginęli. W akcji tej poległ również dowódca kompanii czołgów,
rtm. Podrez, i kilku innych oficerów.
W nocy z 7 na 8 września po podjęciu decyzji natarcia sztab armii „Kra­
ków" przeniósł się ponownie na północ, do Nowego Korczyna. Tutaj
gen. Szylling spotkał się najpierw z gen. Piaseckim — po siedmio­
dniowej trudnej jego akcji osłonowej na wolnym, północnym skrzydle armii.
W ramach zamierzonej operacji Krakowska Brygada Kawalerii otrzymała
nowe samodzielne zadanie: przeprawić się na południowy brzeg Wisły,
szybkim rajdem uchwycić most pod Baranowem Sandomierskim i utrzymać
go do czasu podejścia jednostek armii. Nad ranem Szylling miał rozmowę
z gen. Sadowskim, meldującym swe przybycie do Nowego Korczyna.
Armia „Kraków" przekroczyła w ciągu nocy swymi głównymi siłami
Nidę i ugrupowała się półkolem dookoła Nowego Korczyna w kierunku
zamierzonego działania — na Stopnicę i Pacanów. W osłonie od wscho­
du stanęły dwa bataliony wartownicze Okręgu Korpusu Kraków, znaj­
dujące się już w tym rejonie.
O godzinie 6 rano sztab armii nadał do Naczelnego Dowództwa przez
radio szyfrowany meldunek o zamierzonym działaniu z nieodmiennie
powtarzaną prośbą o rozkazy. Na plebanii w Nowym Korczynie odbyła się
o godzinie 10 odprawa dowódców wielkich jednostek, na której gen. Szylling
37
podał ogólne zadanie armii i zaznajomił z zadaniami poszczególnych dywi­
zji, brygady kawalerii i grupy fortecznej.
— W nocy z 8 na 9 września przebijemy się do rejonu Stopnica—Paca­
nów — rzekł. — A tam zobaczymy, co robić dalej 5 0 .
Przez cały ten dzień nie ustawał napór nieprzyjaciela od zachodu.
Dowódca 22 dywizji rozwinął wzdłuż Nidy pod Jurkowem i Koniecmostami
tylko 2 psp płka Szlaszewskiego w celu umożliwienia wycofania się za Nidę
głównych sił dywizji. Około godziny 10 pojawił się przeciwnik i, rozwiną­
wszy silną artylerię, ruszył w południe do natarcia na całym froncie pułku.
Główny wysiłek jego piechoty wspartej czołgami kierował się na Jurków,
który obsadzał II batalion 2 psp mjra Słomczyńskiego. Pierwsze natarcie
zostało odparte, ale Niemcy kontynuowali uderzenia przy wsparciu bardzo
silnego ognia artylerii, który zadawał obrońcom ciężkie straty. Pozycje
polskie znajdowały się pod ostrzałem 4—5 dywizjonów artylerii, osła­
niającej natarcia 2—3 batalionów piechoty i 2 batalionów czołgów. Wszakże
i obrońcy zadali Niemcom znaczne straty, niszcząc kilkanaście czołgów.
Jednakże I batalion nie wytrzymał natężenia kanonady artyleryjskiej
3. Gen. Jan Sadowski, dowódca 4. Mjr. Marian Skierczyński,
grup operacyjnych „Śląsk". „Jagmin" dowódca saperów 23 DP
38
i wcześnie po południu odszedł za Nidę, oddając przeprawę pod Koniec­
mostami. II batalion bronił się dłużej, odrzucając nieprzyjaciela ze swych
pozycji przeciwuderzeniem kompanii odwodowej. W końcu około godziny
16 wycofał się na wschodni brzeg Nidy. Oba te bataliony spadły do stanu
300—400 ludzi. Wiślica jednak do końca dnia została utrzymana.
Równie ciężkie walki prowadziła na swym odcinku 23 dywizja płka
Powierzy. II batalion 11 pp majora St. Karolusa zastał wyznaczoną do
obrony wieś Kocinę w posiadaniu nieprzyjaciela, wobec czego przeszedł
do natarcia z marszu i wyrzucił Niemców. Po zajęciu odcinka przez 11 pp
płka Gorgonia rozpoczął się silny ogień przeciwnika, a następnie wyszło
natarcie jego piechoty i czołgów. II batalion zatrzymał to natarcie, niszcząc
kilka czołgów, ale następne uderzenie Niemców odrzuciło go na Ksany,
gdzie znowu stawił opór. III batalion mjra J. Ćwiąkalskiego, który wpro­
wadzono na miejsce rozbitego pod Trzebinią batalionu mjra Jana Bajtlika,
trzymał się uporczywie w płonącej kolonii Ksany, otoczony z dwóch stron
przez czołgi, które jednak nie śmiały wjechać do objętej pożarem wsi.
Wreszcie około godziny 16 czołgi nieprzyjaciela cofnęły się, a piechota
zaległa w terenie. W natarciu tym brało udział 30 czołgów, z czego Polacy
zniszczyli 12. Jednakże i własne straty były bardzo duże.
Generał Szylling oczekiwał z powzięciem ostatecznej decyzji do
południa, ponieważ jednak sytuacja mimo ostrych walk wzdłuż Nidy w istot­
ny sposób się nie zmieniła, wydał o godzinie 16 pisemne rozkazy co do
wykonania powziętego planu. Krakowska Brygada Kawalerii już około
południa skupiła swoje siły na południowym brzegu Wisły w rejonie
Borusowej, a wchłonąwszy w Szczucinie uzupełnienie z Dębicy w sile 450 lu­
dzi i koni, wyruszyła w nocy na Baranów. Miała ona luźny kontakt z nie­
przyjacielem po drugiej stronie zniszczonego mostu.
Grupa gen. Sadowskiego rozpoczęła o godzinie 18 marsz — 23 dywizją
w kierunku wschodnim — na Pacanów, dywizją 55 zaś na Stopnicę. 22 dywi­
zja miała maszerować równolegle po osi Chotel Czerwony—Radzanów—
Smogorzew. Grupa płka Klaczyńskiego otrzymała zadanie ubezpieczania
całości od południowego zachodu. Jednakże po rozesłaniu rozkazów zjawił
się w sztabie armii płk Endel-Ragis i prosił gen. Szyllinga, aby pozwolił
mu zboczyć z osi marszu i wykonać wypad na Busko-Zdrój. Dowódca armii
niechętnie zgodził się na to, ograniczając siły kierowane na Busko do jed­
nego dwubatalionowego pułku 5 1 . Na zakończenie rozmowy dodał:
— Tylko niech mi pan dobrze pilnuje dywizji w czasie nocnego
przemarszu.
— Tak jest, panie generale. Chcę jedynie powetować na szwabach
dzień siódmy września!
Perspektywy wymknięcia się armii „Kraków" z zaciskających się
39
 kleszczy niemieckich wydawały się jak najlepsze, gdyż od północy w ciągu
całego dnia nie meldowano żadnego nacisku, a tam właśnie kierował się
jej ruch odwrotowy. Kompanie wartownicze zaobserwowały wprawdzie siły
pancerno-motorowe od wschodu, ale był to znany już oddział, który
obstawił most pod Szczucinem.
Po ruszeniu grupy Sadowskiego sztab armii dołączył do kolumny
55 dywizji, która posuwała się na Stopnicę i była w środku ugrupowania
armii. Jednak na skutek ciężkiej, piaszczystej drogi tempo marszu nie
przekraczało 2—3 kilometrów na godzinę. O świcie kolumna stanęła na
krótki odpoczynek, zaledwie 10 kilometrów od Nowego Korczyna, nie na­
potykając nieprzyjaciela.
Tymczasem pod wpływem całodziennego huku armat nad Nidą nie­
miecki oddział wydzielony pod Szczucinem poczuł się bardzo niepewnie
i prosił dowództwo niemieckiej 27 dywizji o pozwolenie wycofania się
na zachód, aby uniknąć zniszczenia przez Polaków. Zezwolenie to otrzy­
mał dopiero późno w nocy i 9 września o godzinie 1 rozpoczął ruch odwro­
towy na Pińczów przez Pacanów—Stopnicę—Busko. Zanim grupa Sadow­
skiego dotarła do dwóch pierwszych spośród tych miejscowości, Niemcy
już je minęli. Inaczej natomiast stało się z 22 dywizją.
Pułkownik Endel-Ragis — wbrew zastrzeżeniu dowódcy armii — skiero­
wał na Busko gros sił swojej dywizji: 6 psp i w ślad za nim — 5 psp z Winiar.
Lecz dowódca 5 psp, płk A. Żółkiewski, dowiedziawszy się o czołgach
niemieckich na wschód od Winiar, nie pomaszerował na Busko, lecz skręcił
na wschód, na Owczary, aby po ominięciu Buska od południa wejść na szosę
do Stopnicy. Tymczasem zaś kolumna 6 psp płka Dobrzańskiego już wcześ­
niej osiągnęła wolne, jak się okazało, od nieprzyjaciela Busko i weszła na
szosę do Stopnicy. Czołowy batalion pułku pod dowództwem kpt. A. Ziół­
kowskiego mniej więcej na godzinę przed świtem przeszedł przez Busko-
-Zdrój i zbliżał się szosą do Broniny, o 4 kilometry na wschód od Buska.
W tym właśnie czasie nadjechał z kierunku Stopnicy niemiecki oddział
zmotoryzowany spod Szczucina.
Polacy, już wcześniej uprzedzeni przez ludność o zbliżaniu się Niemców,
rozwinęli się pospiesznie po obu stronach szosy i przyjęli nadjeżdżającą
kolumnę morderczym ogniem cekaemów i działek przeciwpancernych.
Nieco wcześniej wszedł do Owczar I batalion 5 psp mjra Władysława
Mroza i na rozkaz obecnego tam płka Endela-Ragisa wziął udział w walce
uderzając na Niemców od południa. Ten „piekielny ogień" — jak podaje
niemieckia relacja — podpalił samochody Niemców i zadał im ogromne
straty. Niedobitki odskoczyły na wschód, uczepiły się szosy i wzgórz
w rejonie miejscowości Żerniki Górne i na północ od niej. Tymczasem
do akcji wchodziły dalsze bataliony 6 psp z kierunku Buska. Dowódca
40
niemieckiego oddziału wydzielonego zginął, a jego następca usiłował przebić
się z resztkami w kierunku południowo-zachodnim na Wiślicę, ale — rzecz
prosta — wszędzie napotykał polskie oddziały, które właśnie stamtąd
posuwały się na Busko. Pozostawała więc dalsza obrona na szosie, ucieczka
na wschód lub szukanie ratunku w mokradłach, gdzie duża część Niemców
przesiedziała kilkanaście godzin ".
Ale i Polakom nie było wesoło. Ukazanie się Niemców od wschodu
wyglądało na uderzenie klamrujące, które łącznie z zagrożeniem od połud­
nia i zachodu stwarzało wizję zaciskającego się worka. Toteż oddziały
odciętych pułków podhalańskich parły przed siebie na oślep ponosząc
duże straty w ludziach i sprzęcie, byle tylko wyjść z okrążenia. Sytuacja
22 dywizji uległa pogorszeniu, gdy niebawem, koło południa, ukazały
się siły niemieckie wsparte ogniem artylerii od zachodu i uderzyły
na ostatnie oddziały dywizji przechodzące przez Busko i na stanowiska
artylerii od tyłu. Część wojska uległa panice, inna z tym większą determi­
nacją napierała na wroga usadowionego na szosie, znosząc go prawie
doszczętnie.
Około godziny 11 zjawili się w sztabie armii w Stopnicy kapelan i ofi­
cer taborowy 22JDP z hiobową wieścią:
— Dywizja została rozbita, artyleria i tabory uciekają. Piechota
gdzieś tam jeszcze walczy... 53
Nie chciano dać temu wiary, lecz wkrótce potem zjawił się sam do­
wódca 22 dywizji, potwierdzając swym meldunkiem wieści kapelana i ta-
boryty.
— Dywizja zginęła — rzekł. — Zamiast niej ukazują się Niemcy.
Tylko że i płk Endel-Ragis mylił się. To pod naporem jego dywizji
uciekali właśnie Niemcy.
Tymczasem w sztabie armii od rana rozważano kierunek dalszego
przebijania się. Major dypl. Władysław Steblik, referent sytuacji nieprzy­
jaciela w sztabie, podsuwał gen. Szyllingowi myśl uderzenia na Staszów.
Według wiadomości, których dostarczyła ludność, stała tam odosobniona
dywizja pancerna z okopanymi w ziemi czołgami do obrony okrężnej.
Wczorajsza bitwa nad Nidą napędziła jej także strachu.
Generał Szylling odpowiedział na tę propozycję dobrotliwie:
— Poczekajcie, dzieci, do południa! Zobaczymy, co dzień przynie­
sie 54 .
Ale nie trzeba było czekać południa. Tuż około godziny 10 podeszły pod
Stopnicę z kierunku Wiślicy oddziały pościgowe na samochodach i zaczę­
ły ostro napierać na miejscowości Kików i Magierów. Z kierunku Nowego
Korczyna 75 pp ppłka dypl. Stanisława Chabowskiego, będący w straży
41
 tylnej 23 dywizji, już od godziny 7 rano opóźniał nieprzyjaciela, stawiając
kolejno opór na pozycjach Nowy Korczyn, Ostrowce, Wełnin. Był już
najwyższy czas, by nadeszła 22 dywizja i obsadziła północno-zachodnie
przedpole Stopnicy. Tymczasem zamiast dywizji słychać było narastający
huk armat z kierunku Buska. Generał Szylling po dramatycznym meldunku
dowódcy dywizji wysłał na miejsce oficerów oddziału operacyjnego sztabu
armii, aby ustalili stan faktyczny.
Koło południa sytuacja w Stopnicy stała się bardzo napięta. Do po­
przednich trzech kierunków uderzeń nieprzyjaciela dołączył się czwarty:
z północnego wschodu, od Oleśnicy. Oddział nieprzyjacielski w sile około
50 czołgów z piechotą zmotoryzowaną kierował się na Pacanów oraz na
szosę między Stopnicą i Pacanowem, z wyraźną tendencją odcięcia 23 dywi­
zji w Pacanowie. Miasto zostało wzięte pod ogień artylerii i zaatakowane
przez kilkanaście bombowców. Pułkownik Klaczyński żądał pomocy do
odparcia natarć z Kikowa i Magierowa. Na szczęście oprócz patroli nie
ukazały się żadne znaczniejsze siły z kierunku Staszowa, a 22 dywizja —
według wiadomości przyniesionych przez oficerów sztabu — zdołała się
nieco uporządkować i obsadzała północne przysiółki Stopnicy, podczas
gdy reszta prowadziła jeszcze walki opóźniające pod Smągorzewem, na za­
chód od Stopnicy.
Na kierunku Oleśnicy wywiązała się walka o Sroczków, którego bronił
73 pp ppłka Sosialuka z artylerią. Nieprzyjaciel atakował tu nie tylko
od frontu, lecz objechał polską obronę z obu stron i próbował wedrzeć
się do Pacanowa na zapleczu tego pułku. Pułkownik Powierza zaangażował
do obrony Pacanowa wszystko, co miał pod ręką: kompanię sztabową i łącz­
ności oraz kompanię przeciwlotniczą cekaem. Dzięki temu tak Sroczków,
jak i Pacanów zostały utrzymane, a nieprzyjaciel odrzucony. Wycofał się
on na Oleśnicę z dużymi stratami, pozostawiając na placu boju 6 palących
się czołgów. W rezultacie w godzinach popołudniowych sytuacja na wszy­
stkich kierunkach została opanowana. Nastąpiło chwilowe odprężenie.
Generał Sadowski i dwaj oficerowie jego grupy ponowili propozy­
cje przedarcia się przez Kików w kierunku Gór Świętokrzyskich, w rejon
koncentrujących się odwodów Naczelnego Wodza. Nie wiedzieli oni oczywi­
ście, że z piotrkowskiego zgrupowania armii odwodowej „Prusy" pozo­
stały zaledwie strzępy, kieleckie zaś stoczyło właśnie dramatyczną i krwa­
wą bitwę pod Iłżą, po której tylko szczątki grupy generała Skwarczyńskiego
przedzierały się ku Wiśle pod Józefowem, Puławami i Sandomierzem.
Generał Szylling i tę propozycję odrzucił, gdy zaś około godziny
16 zjawił się w sztabie armii płk Endel-Ragis i zameldował, że 22 dywizja
szczęśliwie przebiła się i ściąga na Stopnicę 5 5 , podjął decyzję dalszego
marszu przez lasy Rytwiany ku przeprawie pod Baranowem. W nocy grupa
42
gen. Sadowskiego miała dwiema osiami — przez Oleśnicę i Połaniec —
przejść do południowej części lasów Rytwiańskich, w rejon Tursko—Strużka
i tam utworzyć ugrupowanie obronne na dzień 11 września, 22 dywizja
otrzymała na ten czas zadanie osłony tego ruchu demonstracyjnym ude­
rzeniem od Stopnicy na Rytwiany. Wnioskując z zakopanych i rozmieszczo­
nych wieńców czołgów w Staszowie, nieprzyjaciel liczył się z polskim na­
tarciem, a więc demonstracja mogła się udać. Siły główne 5 dywizji pancer­
nej odeszły bowiem na Opatów do osłony niemieckiego korpusu lekkiego
gen. Hotha w jego walce z armią „Prusy".
22 dywizja po ostatnim wstrząsie pod Buskiem była jednostką naj­
słabszą, lecz gen. Szyllingowi chodziło o wyprowadzenie grupy „Jagmin"
w jak najlepszym stanie. Liczebność zebranych w Skrobaczowie oddziałów
tej dywizji wynosiła około 3000 ludzi, z czego największą siłę przedstawiał
5 psp ppłka Żółkiewskiego, posiadający jeszcze dwa bataliony oraz 2 psp,
którego trzon stanowił II batalion mjra Słomczyńskiego. 6 psp, poniósłszy
znaczne straty pod Broniną, zdołał zebrać tylko nieznaczne resztki. Na
przykład II batalion tego pułku pod nowym dowództwem kpt. Prociuka
wyszedł zaledwie w sile 150 ludzi, z 4 cekaemami, 1 moździerzem i 2 biedka­
mi amunicyjnymi. Wśród poległych znaleźli się dwaj dowódcy batalionów:
kpt. A. Ziółkowski i mjr J. Wilczak. Artyleria dywizyjna straciła 13 dział
lekkich i 4 ciężkie.
W godzinach przedwieczornych sytuacja armii znów stała się kry­
tyczna. Na Pacanów uderzyły czołgi od zachodu, a Stopnica od godziny
16 znalazła się w krzyżowym ogniu z trzech stron. Z kierunku Wiślicy i No­
wego Korczyna uderzały na rejon Suchowoli oddziały niemieckie VIII kor­
pusu, aby odciąć południowo-wschodnie wyjście z miasta. Już około godzi­
ny 14 z kierunku Wiślicy nadjechało 200 samochodów z piechotą, które
nie bacząc na ogień artylerii zatrzymały się dopiero w strefie ognia broni
maszynowej.
Piechota niemiecka, wspierana przez czołgi, rozpoczęła regularne
natarcie na szeroko rozrzucone w terenie oddziały grupy fortecznej płka
Klaczyńskiego. Od zachodu próbował wtargnąć do miasta VII korpus, który
w ślad za 22 dywizją podszedł aż po zachodnie przysiółki Stopnicy. Jednak
batalion por. Wojciechowskiego, oficera operacyjnego dywizji, i urato­
wane działa 22 pal pod dowództwem ppłka M. Surmana zdołały odeprzeć
wieczorne natarcie Niemców, a nawet same przeszły do przeciwnatarcia
i zadały przeciwnikowi duże straty. Stopnica stała się prawdziwym piekłem,
gdyż i od północnego wschodu wzmogła się działalność patroli pancernych.
Niemcy swoim zwyczajem zapalili wokół miasta zajęte przez siebie osiedla.
Lecz ten barbarzyński proceder stał się przyczyną krwawego nieporo-
43
 zumienia, które skrupiło się na nich samych. Wieczorem bowiem wjechał
pełnym gazem do miasteczka czerwony autobus. Byli w nim Niemcy.
W rynku wybuchła strzelanina, w czasie której połowę pasażerów
samochodu wybito, połowę zaś wzięto do niewoli. Jak się okazało, była to
orkiestra, która orientując się według pożarów wjechała do Stopnicy
jako do miejscowości już zajętej. Epilog tej sprawy rozegrał się w niewoli.
Pułkownik dypl. St. Kalabiński został przekazany do obozu koncentracyj­
nego w Buchenwaldzie, a stamtąd w końcu czerwca 1941 roku do więzienia
gestapo w Radomiu, gdzie 15 sierpnia tego roku został zamordowany
w nieznanych okolicznościach za „złamanie" konwencji genewskiej. Ale
konwencja ta nie zabraniała podpalania wsi i osiedli ani skrytych mor­
dów na jeńcach.
O zmierzchu ruszyły straże przednie 55 dywizji drogą na Połaniec przez
Oleśnicę, która była już pod ostrzałem od zachodu i od wschodu. Równo­
cześnie z Pacanowa wyszła kolumna 23 dywizji, która miała z 55 dywizją
spotkać się na południowym cyplu lasów Rytwiańskich. Grupa forteczna
i 22 dywizja biły się na skrajach Stopnicy aż do zapadnięcia nocy. Baterie
polskie strzelały „zdumiewająco dobrze" — jak przyznaje relacja niemiec­
ka — aby powstrzymać nieprzyjaciela, zmusić go do regularnego natarcia —
„i ulotnić się" 5 6 . Komunikat zaś niemiecki z 9 września głosił: „W trud­
nych warunkach terenowych i w walce z umiejętnie broniącym się przeciw­
nikiem 14 armia niemiecka posunęła się na wschód".
Kiedy obie dywizje dotarły niezmiernie uciążliwymi drogami w godzi­
nach rannych 10 września do zbawczych lasów Rytwiańskich, z twarzy żoł­
nierskich — mimo śmiertelnego znużenia — biło zadowolenie. Wydawało
się, że pokonane bezdroża stanowią naturalne zabezpieczenie przed pości­
giem wroga. Tymczasem już rano pojawiły się patrole pancerne od strony
Rytwian i napierające oddziały rozpoznawcze VIII korpusu od zachodu.
Było pewne, że nieprzyjaciel orientuje się w zamiarach armii „Kraków"
i będzie przeszkadzał w jej przeprawieniu się na południowy brzeg Wisły.
Tymczasem do sztabu nadeszła wiadomość, że most pod Baranowem
został w dniu poprzednim zniszczony. Wysłana tam brygada kawalerii
nie dawała znaku życia. Generał Szylling wydał przed południem roz­
kaz dalszego marszu armii, który miał nastąpić o zmierzchu całością, i od
razu w nocy nakazał zacząć przeprawę pod Baranowem. Do 22 dywizji ru­
szył konno oficer z rozkazem, aby kierowała się za armią lasami na Bara­
nów, ale do niej nie dotarł.
Dowódca armii postanowił ze ścisłym sztabem, wyprzedzając swoje
jednostki, przejść na południowy brzeg Wisły, aby zbadać możliwości
przeprawy. Grupą kilku samochodów, z karabinem przeciwpancernym,
44
udali się wałem wiślanym w kierunku Baranowa, ale z powodu zniszcze­
nia mostu zawrócili do promu pod wsią Niekurze w pobliżu ujścia Wisłoki.
Szosa nadwiślańska na Tarnobrzeg była aż po Baranów kompletnie
pusta: ani swoich, ani nieprzyjaciela. Dopiero na skrzyżowaniu z drogą
do Sucharzewa spotkali III batalion 12 pp podpułkownika Warta i III dywi­
zjonem 6 pal mjra Chojeckiego. W Sucharzewie mieścił się sztab Krakow­
skiej Brygady Kawalerii. Istotnie, brygada przybyła do Baranowa w pół
godziny po wysadzeniu mostu 5 7 , nie utworzyła przyczółka na północnym
brzegu, lecz ograniczyła się tylko do dozorowania rejonu Baranowa. Ta
sytuacja zasmuciła gen. Szyllinga.
— Ale w Tarnobrzegu znajduje się batalion saperów armii — zameldo­
wał gen. Piasecki.
Wiadomość ta podniosła dowódcę armii na duchu. Natychmiast wysłał
do Tarnobrzega szefa saperów armii, ppłka R. Jaworowskiego, z rozkazem
sprowadzenia batalionu wraz ze sprzętem do odbudowy zniszczonych
i uszkodzonych części mostu. Do wieczora trwało napięte wyczekiwanie.
Generał Szylling spoglądał w dół rzeki, aż około godziny 19 przyjechali
wreszcie saperzy i przystąpili do naprawy mostu. Dowódca armii odetchnął
z ulgą. Wizja wyprowadzenia armii z obieży znów stawała się konkretniej-
sza. Chociaż trudno mu było uwierzyć, aby Niemcy pozwolili jego wojskom
na przeprawę. Nie mogli przecież nie zauważyć odejścia armii. Los armii
ciągle więc wisiał na włosku.
Już po południu gen. Szylling podyktował swemu szefowi sztabu,
płkowi dypl. Wilochowi, rozkaz przeprawy dla grupy gen. Sadowskiego,
określający jej możliwości i ustalający kolejność przeprawianych wojsk:
piechota ze swym sprzętem, artyleria lekka, artyleria ciężka, tabory.
Dowódca armii upoważnił gen. Sadowskiego do wydania rozkazu zniszcze­
nia artylerii ciężkiej w razie niemożności jej przeprawy. Ponadto ustalał
z nim na godzinę 24 spotkanie na przeprawie. Rozkaz ten powiózł na drugą
stronę Wisły zastępca szefa łączności armii, mjr Chmura, i szczęśliwie
doręczył go adresatowi.
Generał Sadowski miał jednak inny pogląd na oczekujący go manewr
przeprawowy i wydał już w tym duchu rozkaz swym jednostkom: 23 i 55 dy­
wizji oraz podporządkowanej mu grupie fortecznej płka Klaczyńskiego.
Przewidując silny nacisk nieprzyjaciela na przeprawiające się wojska,
nakazał swym jednostkom zająć ugrupowanie w czworoboku Łęg—Osiek—
Zawidza—Swiniary, w gotowości zarówno do obrony, jak i przeprawy.
55 dywizja (głównie 201 pp ppłka Adamczyka), wzmocniona grupą Klaczyń­
skiego, utworzyła pod Osiekiem silny rygiel zamykający drogi na kie­
runkach ze Staszowa i Połańca. 23 dywizja zamknęła swym 73 pp kierunek
z Koprzywnicy pod Swiniarami, zachowując pozostałe dwa pułki jako
45
 odwód, a równocześnie jako pierwszy rzut przeprawowy. Cała artyleria
grupy rozwinęła się w gotowości do obrony przyczółka, bateria przeciwlot­
nicza 23 dywizji osłaniać miała mosty przed lotnictwem. Krwawe pokło­
sie walk pod Osiekiem pochłonęło 8 działonów 65 pal i wszystkie działa
1 baterii kpt. St. Juraszka. Jednak jeszcze w bitwie pod Tomaszowem
Lubelskim pułk miał 22 działa 5 8 .
Generał Szylling czekał na przeprawie na gen. Sadowskiego do godziny
3 w nocy z 10 na 11 września. Gdy ten zameldował mu o swych przygoto­
waniach obronnych, przyjął je do wiadomości z milczącą aprobatą, nabie­
rając coraz więcej pewności co do uratowania armii. Na południowym
brzegu nie było żadnej wielkiej jednostki niemieckiej, która mogłaby
zaskoczyć armię w stanie niegotowości. Na północy działał przyczółek.
Według przechwyconego komunikatu niemieckiego, korpus pancerny był
pod Rzeszowem i dalej na wschód, jednostki piesze zaś pozostawały daleko
w tyle. Między Wisłoka i Sanem nie było większych sił nieprzyjaciela.
Niezależnie .od decyzji naprawy mostu przez saperów armii, dowódca
grupy „Jagmin" na propozycję mjra M. Skierczynskiego zarządził budowę
drugiego mostu, na podporach pływających. Batalion saperów dywizji pod
dowództwem wnioskodawcy przystąpił od rana do pracy. Według bowiem
oceny Skierczynskiego most stały nie mógł zapewnić bezpiecznej przeprawy
artylerii i taborów.
Już około godziny 9 rozpoczęło się przewidywane natarcie niemie­
ckie. Wyszło ono koncentrycznie z dwóch kierunków: z lasu Rytwiańskiego
wprost i okrążające — z lasu Sandomierz. Główny wysiłek przeciwnika
kierował się — zgodnie z przewidywaniem — na Osiek, gdzie Niemcy wdarli
się o godzinie 12. Dalsze jego postępy, mimo wsparcia silnej artylerii
i czołgów, załamały się na przedmościu. Polacy zdobyli w przeciwuderze-
niu kilkanaście ciężkich karabinów maszynowych i wiele innej broni.
Niemcy wznowili natarcie około godziny 15, lecz i ono załamało się. Walka
ogniowa trwała do wieczora. Oba mosty znajdowały się pod ciągłym ostrza­
łem artyleryjskim i bombardowaniem lotniczym.
W południe most dla pieszych był gotów. Natychmiast przeprawił się
na drugi brzeg 75 pp, aby przejąć po kawalerii ubezpieczenie od południa.
O zmroku Krakowska Brygada Kawalerii odeszła na Rozwadów nad
dolnym Sanem, gdzie miała kierować się również armia „Kraków", gdyż
w sytuacji wycofania się grupy „Boruta" gen. Szylling zrezygnował z obrony
odcinka Wisły między Wisłoka i Sanem.
Około godziny 18 został ukończony most na podporach, po którym
rozpoczęła się przeprawa artylerii, taborów i resztek wojsk. Trwała
ona całą noc. Pod wieczór osłabł nacisk nieprzyjaciela na Osiek, w rejonie
46
Swiniar zapanował spokój. Oznaczało to, że Niemcy podjęli przeprawę
wyprzedzającą pod Tarnobrzegiem i Sandomierzem.
Jednakowoż przepraw pod Sandomierzem broniła grupa ppłka A. Si­
korskiego i jakkolwiek samo miasto 9 września wpadło w ręce niemieckie,
to jednak most na Wiśle był w ręku Polaków. Pod Tarnobrzegiem siły
polskie obsadziły Skalną Górę i długi pas wiślanego brzegu na północ
i południe od miasta. Właśnie w Tarnobrzegu doszło do kilkudniowych
zaciętych walk o przeprawy na Wiśle, dzięki czemu armia „Kraków" mogła
spokojnie przesunąć się na linię Sanu.
Ze Skalnej Góry roztaczał się na zachodni brzeg Wisły rozległy
widok — aż po płaskowyż sandomierski, po Łoniów i Koprzywnicę. Obroń­
cy razili dalekim ogniem karabinów maszynowych kolumny niemieckie
w marszu z Ciszycy do Radowęża. Niemcy musieli szukać osłony wałów
przeciwpowodziowych, a do zwalczania polskiej obrony przesunąć kilka
czołgów i tankietek nad sam brzeg rzeki. Trzy dni trwały walki o przeprawy
w Tarnobrzegu. Nieprzyjaciel próbował tu zbudować most pontonowy, ale
bezskutecznie. Wśród obrońców na Skalnej Górze znalazł się również
ppor. Józef Sarna, miejscowy komendant hufca PW oraz wielu jego wycho-
wanków-harcerzy. Gdy przy cekaemie zabrakło już żołnierzy, ppor. Sarna
sam zajął stanowisko i prowadził ogień aż do momentu swej bohaterskiej
śmierci od pocisku wroga... 59
Tymczasem w osłonie armii „Kraków" od zachodu walczyła pozosta­
wiona 22 dywizja górska. 10 września maszerowała ona od rana dwiema
mocno przemieszanymi kolumnami na Rytwiany i Kurozwęki. W lesie
Niziny szef sztabu, ppłk dypl. Jan Szczęsny Wójcik, w samą porę uporządko­
wał nieco kolumnę, gdyż z kierunku Staszowa pojawiły się czołgi nie­
mieckie. 5 psp podjął z nimi walkę.
W tym czasie 27 dywizja niemiecka uderzyła na Podhalan z tyłu. Chociaż
natarcie to nie mogło być niespodzianką, wywarło jednak piorunujący
skutek i doprowadziło do rozpadnięcia się dywizji. Pułkownik Endel-Ragis
postrzelił się ciężko w zamiarze samobójczym i wypadł z dowodzenia.
Pierwszy podjął walkę z uderzeniem niemieckim od tyłu 2 psp ppłka Szla-
szewskiego, po czym cofnął się na Rytwiany i bronił przejścia między
stawami pod Groblą. 2 psp wraz z dwoma dywizjonami artylerii po stawie­
niu czoła czołgom zapadł w lasach na wschód od Sichowa. 6 psp odchodził
częściowo z kolumną zachodnią, a częściowo na Rytwiany. Kolumna
zachodnia została otoczona przez dwie dywizje niemieckie (27 i 68) w lesie
Mokre i wzięta do niewoli.
47

6. Front nad środkową Wisi;) w d n i u 12 wi/eśnia
W okolicy Rytwian padli ppłk Wójcik oraz oficer sztabu, kpt. A. Do­
6
brzański; jadąc samochodem, trafili na działko ppanc. 55 D P " . Od tej
chwili przestało istnieć centralne dowodzenie, a oddziały 22 dywizji
rozeszły się w różne strony. 2 psp płka Szlaszewskiego w liczbie 1000 ludzi
skierował się na most pod Baranowem i podporządkował gen. Sadow­
skiemu. II batalion tego pułku pod dowództwem mjra Słomczyńskiego do­
tarł do grupy „Boruta". 6 psp ppłka Dobrzańskiego, mając w swoim
składzie tylko 300 żołnierzy, także przeszedł Wisłę, ale odszedł na wschód
samodzielnie i wziął później udział w boju 39 DP gen. Olbrychta pod
Cześnikami. 5 psp wraz z dowódcą artylerii dywizyjnej, płkiem Janem
Woźniakowskim, przeprawił się pod Połańcem i przez Jaśluny skierował
do Puszczy Sandomierskiej, gdzie po kilku dniach błądzenia został roz­
wiązany.
Tak zginęła 22 przemyska dywizja piechoty. Jednak większość sił
armii „Kraków" dzięki spokojowi i zręczności swego dowódcy oraz
bitności wojska wyszła z beznadziejnej sytuacji cało. Generał Szylling mógł
udać się do Sandomierza, później do Lublina w poszukiwaniu wyższych
dowództw i rozkazów.
Na odsiecz Lwowa!
Dotarcie Niemców w dwunastym dniu wojny do Lwowa wywołało bodajże
jeszcze większe wrażenie niż ich pojawienie się 8 września u bram Warsza­
wy. Lwów leżał bowiem na głębokich tyłach armii polskiej i opanowanie
go przez wroga odcinało siły polskie od jedynego kierunku odwrotu, jakim
wydawała się zaprzyjaźniona*Rumunia. Nie brano pod uwagę okoliczności,
że ten głęboki tyłowy punkt leżał zaledwie w odległości 150 kilometrów
od granicy słowackiej i od początku był szachowany przez 14 armię nie­
miecką. Najbliższa armia polska „Lublin" była w odległości 200 kilome­
trów. Cóż dopiero mówić o armiach „Poznań" czy „Pomorze"! Tak szybkie
zagrożenie Lwowa stanowiło prostą konsekwencję oskrzydlenia terytorium
Polski od południa. Tylko szlachetna postawa Węgrów nie pozwoliła
Niemcom stanąć pod Lwowem jeszcze wcześniej.
„Rajd szturmowy" płka Schórnera na Lwów, który szybkością miał
zaskoczyć nie przygotowane do obrony miasto, natknął się po drodze na
przeszkody ze strony doraźnych oddziałów polskich. Pierwszy poważniejszy
opór napotkali Niemcy w miejscowości Rudki. Gdy już kilka członów
kolumny minęło tę miejscowość, z lasku położonego na południowy wschód
od niej posypały się strzały z broni ręcznej i maszynowej. Był to oddział
ośrodka zapasowego artylerii ciężkiej nr 4 pod dowództwem kpt. J. Czecha,
4— Biluy pohkiego WrzeŃnia. 1 II *V
 składający się z 250 żołnierzy uzbrojonych w 60 karabinów i 2 cekaemy.
Generał Ktichler zrozumiał, że nie zdobędzie własnymi siłami Lwo­
Poza tym posiadał on ogromny tabor i 2 uszkodzone ciężkie haubice.
wa. Postanowił tedy odciąć dopływ sił polskich od zachodu i północy. Roz­
Niemcy rozwinęli się do natarcia, lecz zalegli pod ogniem polskim w terenie.
kazał więc jak najszybciej zdobyć Kortumową Górę, a następnie opanować
Trwało to do wieczora. Tymczasem czołowe kolumny natknęły się na
wzgórza w rejonie Zboisk i Hołoska 65 .
opór na Wereszycy na przesmyku międzyjeziornym pod Malowanką koło
Tymczasem dowództwa polskie we Lwowie dokładały starań, aby
Gródka Jagiellońskiego, gdzie pluton piechoty i kompania asystencyjna,
w pośpiesznym tempie zakończyć organizację nowych oddziałów i obsa­
wsparte jednym lub dwoma działami 75 mm, zatrzymały Niemców przez
dzić nimi najbardziej zagrożone odcinki miasta. Do wzmocnienia ob­
1,5 godziny i zadały im straty 6 1 .
sady Kortumowej Góry odeszła nowo utworzona kompania 26 pp. Tutaj
Pułkownik Schórner parł jednak naprzód i między godziną 14 a 15 wje­
też stanęły: dwubatalionowy pułk sformowany przez ppłka A. Grefnera,
chał w ulicę Gródecką. Tu został przywitany ogniem karabinowym,
batalion ON „Lwów I" kpt. J. Berezowskiego i batalion kpt. Zielińskiego,
a dalej — ogniem cekaem i dział 75 mm. W rezultacie poniósł straty i musiał
który składał się ze strzelców, kadetów, członków PW i harcerzy. Kompanią
się zatrzymać do nadejścia większych sił.
harcerzy dowodził por. Z. Czekański.
Obronę Lwowa od zachodu organizował batalion marszowy mjra E. Sle-
Ppłk W. Smereczyński uzbroił w Cytadeli dwa bataliony ochotni­
peckiego z 26 p p 6 2 , który w przeddzień zajął 9 wyznaczonych punktów
cze i inne oddziały (w sumie 4 baony), które poprowadził na odcinek
oporu, każdy w sile plutonu piechoty, 1—2 dział lekkich i osłony ogniowej
południowy. W zaopatrywaniu pułków bardzo energicznie dopomagał
cekaem. Dworca Głównego bronił oddział kolejarzy. Na ulicach wzniesio­
były premier, profesor Bartel. Rejon ulicy Stryjskiej obsadziły kompa­
no barykady, a ogrody przekopano rowami przeciwczołgowymi. Ulica
nie ochotnicze z Lwowskiej Brygady ON płka dypl. Fr. Polniaszka 6 6 .
Gródecka została obsadzona na wysokości remizy tramwajowej przez
Organizowały się dalsze bataliony pod dowództwem majorów J. Horneber-
pluton por. Chmury i działon pod dowództwem ppor. Panka, przy rogu ulicy
gera i J. Smagowicza oraz komp. szturm, kpt. Zaremby. Stację kolejową
Skniłowskiej — przez działon ogn. pchor. Lauterbacha z osłoną ogniową
Persenkówka obsadził improwizowany batalion 19 pp mjra R. Majewskiego
cekaem pchor. Gruszeckiego.
oraz spieszona bateria 6 pac. Od strony Wulki stanął w obronie oddział
Około godziny 16 płk Schórner rozpoczął nowe natarcie. Posuwało się żołnierzy i studentów pod dowództwem pchor. Zamorskiego. Baon mar­
ono szerokim pasem po obu stronach ulicy Gródeckiej, obchodząc punkty szowy 40 pp por. W. Hermana — ledwie w połowie uzbrojony — zamknął
oporu. Groźny kryzys po stronie polskiej zarysował się około godziny 17, odcinek od ul. Snopkowskiej do Łyczakowskiej.
kiedy na odcinku 2 kompanii opór pękł i Niemcy wtargnęli głęboko do
W ciągu nocy z 12 na 13 września i poprzedzającego popołudnia wyła­
miasta, aż po kościół Św. Elżbiety. Wówczas gen. Prich, dowódca obrony
dowała się częściowo na Podzamczu 6 7 , częściowo zaś pod Lwowem cała
rejonu, rzucił do boju oddział policji i pluton batalionu wartowniczego
trzypułkowa „grupa grodzieńska" płka dypl. B. Hulewicza. Jednak jej
nr 61, które do godziny 19 opanowały sytuację. Rozstrzygającą rolę
oddziały — z licznymi brakami w uzbrojeniu i ekwipunku — musiały się
w odniesieniu tego-sukcesu odegrały działony 75 mm armat, które mimo
przed wyruszeniem w pole uporządkować. Z Dublan, po wyładowaniu
dużych strat w obsłudze (musiała ją zastępować ludność cywilna ") wy­
z transportów kolejowych, nadciągały bataliony 35 dywizji rezerwowej
trwały na stanowiskach, rażąc przeciwnika ogniem na wprost. Odnosi
w składzie trzech pułków: 205, 206 i 207 pp. Już od świtu 13 września załoga
się to szczególnie do ppor. Panka i pchor. Lauterbacha, którzy mimo
Lwowa wzrosła o 11 batalionów i szereg nowych baterii. Z tych sił 5 bata­
odniesionych ran wytrwali na stanowiskach aż do chwili nadejścia od­
lionów odeszło na odcinek zachodni, 3 na odcinek północny nad rzeczkę
działów policji . Dalej na południe bił się nieznany major na czele strzępów
M

Pełtew, pozostałe zaś 3 zatrzymano w odwodzie — celem dozbrojenia i re­

swego batalionu, na lewo od niego oddziały ON i grupki kadetów.
W tym czasie dołączały stopniowo do walki na różnych odcinkach
działony 62 dal z „grupy grodzieńskiej", która zaczęła wyładowywać
się na dworcu Podzamcze, a następnie jednostki nadciągającej transpor­
tami 35 DP płka dypl. Szafrana. Jako pierwszy wkroczył do walki II bata­
lion 205 pp mjra F. Krausa. Kluczową pozycję na ul. Gródeckiej obsadza
kompania ppor. Majewskiego.
organizacji 6 8 .
Od rana 13 września Niemcy uderzają w różnych punktach miasta,
najbardziej niebezpiecznie wzdłuż ulicy 29 Listopada, którą posuwają się
aż po ulicę Szymonowiczów. W szkole im. Sienkiewicza harcerze pod
dowództwem pchor. Raabego przygotowują butelki z benzyną do odparcia
spodziewanych czołgów. Na pomoc spieszy z Gródeckiej kompania ppor.

50 51
Majewskiego. Jej pojawienie się osadza w miejscu kolumienki piechoty
69
niemieckiej, która natychmiast zalega w terenie .
Następnego dnia znów wyszło natarcie niemieckie ulicą 29 Listopada,
a także ulicą Gipsową. Najsilniejsze jednak uderzenia Niemców kierują się
od strony Lewandówki i Kortumowej Góry, zagrażając tyłom obrony na
Gródeckiej. Początkowo przeciwstawiają się im nikłe drużyny 26 pp, które
nieco zasila pierwotna obsada ul. Gródeckiej. Dopiero o godzinie 8 wkra­
cza tu wyładowany batalion 205 pp, ale w rejonie Dworca Głównego wpada
pod silny ogień artyleryjski i około 9 zaczyna się cofać. Po całodziennej
walce z batalionu pozostają szczątki.
Skierowano tu również I kompanię Obrony Lwowa z kpt. J. Dubińskim.
Jej natarcie poprzedziło silne ześrodkowanie ogniowe polskiej artylerii
pod dowództwem ppłka M. Landaua na Kortumową Górę i przedpole cmen­
tarza Janowskiego. Pojawia się także porucznik artylerii z działem
i ogniem na wprost odpiera atakujące czołgi wroga. Walkę rozstrzyga
komenda: ,,Bagnet na broń!" Niemcy nie przyjmują walki i cofają się.
Cmentarz jest odbity. Jednak Kortumową Góra stoi najeżona bronią
maszynową — i śmiertelnie zagraża miastu. Kompania cofa się do odwo­
du 70 . Równocześnie zwinięto nieaktualną już obronę Wereszycy, zaś jej
dowódca, ppłk Dmyszewicz, odszedł z dwoma batalionami marszowymi
i baterią ciężką do obrony składów amunicyjnych w Hołosku. W osłonie
Lwowa od północy stała grupa płka dypl. S. Iwanowskiego w Żółkwi.
Rzecz prosta, Oberkommando der Wehrmacht zdążyło już nadać
fałszywy komunikat radiowy o zdobyciu Lwowa, choć w gruncie rze­
czy nie miało to nastąpić w ogóle. Miasto, odznaczone w poprzedniej
wojnie orderem Virtuti Militari, postanowiło bronić się do ostatka.
Niezależnie od nadciągających zewsząd na pomoc jednostek wewnątrz
miasta powstawały dalsze oddziały wojska i Cywilnej Straży Bezpieczeń­
stwa, której komendantem został dawny dowódca DOK VI, gen. dyw.
w st. spocz. Władysław Jędrzejewski. Oddziały te na równi z wojskiem zasi­
lały poszczególne odcinki obrony i dokonywały nocnych wypadów na stano­
wiska nieprzyjaciela. W jednym z takich wypadów odznaczył się strzelec
Władysław Murszała ", który pierwszy rzucił się z bagnetem na Niemców,
zmuszając tym do wycofania się silnego patrolu wroga.

W chwili gdy niemiecki oddział zmotoryzowany wtargnął na ulicę

Lwowa, brygada Maczka, wykonując swoje zadanie opóźniania, zajmowa­
ła stanowiska obronne na północno-zachodnim skraju lasów Janowskich,
aby zagrodzić drogę na Lwów 4 dywizji lekkiej Niemców. Sam Maczek na
wezwanie gen. Langnera po koszmarnej jeździe zatarasowanymi drogami

53
 stanął 12 września wieczorem we Lwowie. Jest tu już od 24 godzin gen.
Sosnkowski ze swym szefem sztabu, płkiem dypl. Rakowskim, jest gen.
Fabrycy. Generał Langner, dowódca OK VI, obejmuje dowództwo obszaru
aż po Dniestr i Stryj. Dowódcą bezpośredniego rejonu zostaje gen. Prich,
dowódcą obrony miasta płk Fijałkowski, zaś szefem sztabu obrony ppłk
dypl. K. Ryziński.
W gmachu DOK VI u dowódcy Frontu Południowego, gen. Sosnkow-
skiego, odbywa się długa rozmowa, której tematem jest projekt generała
co do przebicia się z brygadą pod Przemyśl celem objęcia dowództwa
dywizji „karpackich". Ale jest to niewykonalne. Ostatecznie brygada
otrzymuje zadanie osłony Lwowa od północnego zachodu n . Wychodzą
również rozkazy do gen. Szyllinga, aby ponownie podporządkował sobie
grupę „Boruta" i spiesznie dążył na odsiecz Lwowa. Lecz armia ta jest
jeszcze pod Biłgorajem i Rozwadowem...
Pułkownik Maczek szybko powraca do Żółkwi, gdzie podporządkowuje
sobie grupę płka Iwanowskiego w składzie pieszych szwadronów ppłka
Gołaszewskiego, trzech szwadronów konnych rtm. Murasika, dwóch impro­
wizowanych batalionów piechoty, batalionu marszowego 53 pp oraz dwóch
baterii. Maczek zamierzał zebranymi siłami wykonać uderzenie ku półno­
cy — na 4 dywizję lekką, kierującą się przez Rawę Ruską na Lwów. Czata
por. Rakowskiego zorganizowała w Dobrosinie zasadzkę i wyłapywała
wszystkie nadjeżdżające z tego kierunku patrole i drobne oddziałki niemiec­
kie, które należały wyłącznie do 4 dywizji lekkiej.
Tymczasem w miarę napływania pod Lwów dalszych części 1 dywizji
górskiej, grupa Schórnera stopniowo zamykała dojścia do miasta od
północy. Około południa 13 września po przygotowaniu ogniowym dwóch
niemieckich dywizjonów ciężkich grupa Schórnera zepchnęła słabą obsa­
dę polską z Kortumowej Góry i zajęła ją. Po południu ruszyła bez prze­
szkód dalej na północ i wieczorem opanowała Zboiska wraz z przyległymi
wzgórzami, rozpraszając znajdujące się tutaj tabory „grupy grodzień­
skiej" 73 . W ciągu zaś nocy w zorganizowaną zasadzkę ogniową wpadły
kolejno maszerujące z Dublan dwa bataliony 206 pp, które poniosły duże
straty w zabitych i rannych.
Grupę niemieckich motocyklistów i czołgów prowadził w czasie tych
działań jakoby podoficer w polskim mundurze, mówiący płynnie po polsku 7 4 .
Podszedł on czujkę w Zboiskach, zniszczył ją, a motocykliści z czołgami
rozproszyli kolumnę taborową, której odpryski dotarły aż do ugrupowania
brygady. Wszystko to było zagadkowe. Pułkownik Maczek jeszcze i teraz
nie chciał uwierzyć, aby to mógł być nieprzyjaciel. Przekonała go dopiero
likwidacja na jego oczach wysłanego do Zboisk gońca na motocyklu.
54
— Podejdź no tam, bracie — rzekł Maczek do kaprala. — Tam jacyś
75
idioci strzelają do nas. Biorą nas widocznie za Niemców .
Pancerniacy 10 brygady nosili czarne skórzane kurtki i mieli niemieckie,
baniaste hełmy, podobnie jak przedwojenna policja w wystąpieniach polo­
wych. Nietrudno ich było wziąć za Niemców. Jednakże gdy motocykl zbliżył
się do Zboisk, zakurzyło się wokół niego od gęstej serii cekaemu, mimo
że żołnierze mieli zwykłe polskie mundury. W następnej chwili motocykl
w wielkim pędzie zawrócił na drodze, ale dosięgnięty nowymi seriami zarył
się dziobem przyczepy w rowie. To byli jednak Niemcy. Początkowo ocenia­
ni na kompanię cyklistów, w rzeczywistości stanowiący gros 1 dywizji
górskiej.
Zanim płk Maczek wyjaśnił, że wróg nie zbliża się do Lwowa od
północnego zachodu, lecz podszedł już od strony południowo-zachodniej,
pod Zboiskami powstała silna bariera 1 dywizji górskiej Niemców, która
przegrodziła mu drogę do Lwowa. Próba nocnego uderzenia niewielkimi
siłami przed świtem 15 września nie przyniosła wyników. Skrwawił się tylko
kombinowany oddział wypadowy, a jego dowódca, ppłk Moszczeński, wraz
ze swym adiutantem, por. Patolskim, zostali ranni. W ciągu dnia do działań
dołączyły trzy szwadrony rtm. Murasika z grupy płka Iwanowskiego,
uderzając na tyły Niemców z lasu brzuchowickiego. Także bez rezultatu.
Nieprzyjaciel był dobrze okopany i silnie powiązany ogniowo.
Dopiero zbieżne natarcie z trzech kierunków następnej nocy dopro­
wadziło do opanowania przez 10 psk wsi Zboisk. Jednak nieprzyjaciel od­
grodził silnym ogniem wyjścia na wzgórza 324. Pod jedną z nawał został
ciężko ranny ppłk dypl. Bokszczanin. Wzdłuż drogi wykonywały wypady
czołgi rozpoznawcze, dochodząc aż pod szczyt wzniesienia, ale cofały się.
Nie miały one szans, aby zgnieść niemieckie gniazda ogniowe.
Ze strony Lwowa do współdziałania z natarciem brygady Maczka
wyszły tylko trzy bataliony 35 dywizji: dwa w kierunku na Hołosko—Brzu-
chowice i jeden — III/207 pp mjra Stylińskiego — na wzgórze 324. Na
wyniku walk tutaj szczególnie dotkliwie zaciążyło organizowanie przed-
mościa rumuńskiego, dokąd ściągano siły żywe, amunicję i zaopatrzenie.
W dniu tym np. na przyczółek Stryj—Dniestr został skierowany 21 bata­
lion czołgów z Łucka, uzbrojony w nowe czołgi francuskie R35, mimo iż
76
jego dowódca, mjr Łucki, zameldował się już do dyspozycji płka Maczka .
Gdy tak z punktu obserwacyjnego brygady wypatrywano przez cały
dzień pomocy i z nową nadzieją zwracano ku górze oczy i uszy, nagle
u północnych wylotów miasta powstał przeciągły huk, jakby salwa wielu,
wielu dywizjonów. Serca drgnęły z radości. I wtedy w uszy uderzył wysoki
śpiew silników. Z jasnych chmur ponad Lwowem wyłoniły się formacje
bombowców niemieckich, które spełniły swe niszczycielskie zadanie.
55
 Lecz niebawem przyszła niezamierzona pomoc wroga dla Polaków. Oto
nowa wyprawa lotnicza skierowała się wprost na stanowiska brygady. Kiedy
wszyscy w oczekiwaniu bomb wcisnęli się we wklęsłości ziemi, w rejonie
stanowisk artylerii wyrzucono około stu zasobników z amunicją i żywno­
ścią. Wszystko to wpadło w ręce polskie. Nocny wypad szwadronu stwier­
dził dużą liczbę trupów niemieckich na zboczu wzgórza 324, a jeńcy zeznali,
że 1 dywizja górska — bez żywności i amunicji — goni ostatkiem sił.
Natarcie na wzgórze 324 ruszyło z przypływem nowej energii. Gdzieś
w środku tyraliery dało się słyszeć początkowo słabe, lecz wnet potężniejące,
jedyne dla żołnierza słowo: „Hurra!" Podchwycono je na całym froncie,
na północnym oraz wschodnim stoku i żołnierze ruszyli niepowstrzymaną
ławą do szturmu. Zerwała się gwałtowna strzelanina — i nagle zamilkła!
Tylko tam i sam rozlegał się wybuch ręcznych granatów. Po trzech dniach
i przy stracie 300 ludzi wzgórze zagradzające brygadzie drogę do Lwowa
zostało zdobyte. Na zboczach naliczono ponad 50 trupów niemieckich, na
stanowiskach pozostały trzy karabiny maszynowe". Należało rzucać
świeże siły z odwodów do pościgu.
W tej sytuacji ze Lwowa nadjechał oficer z pilnym rozkazem: „Natych­
miast oderwać się od nieprzyjaciela i jak najprędzej maszerować do Hali­
cza!"
O godzinie 16 brygada rozpoczęła „odrywanie się" od nieprzyjacie­
la, ponosząc niepotrzebne straty — zamiast je zadawać. Tymczasem w kie­
runku Kortumowej Góry, Hołoska, Brzuchowic i Zboisk uderzały coraz
większe siły obrońców. W dniu 17 września po południu płk Szafran skiero­
wał tu pięć batalionów, przeważnie z 35 dywizji, ze znacznym wsparciem
artylerii, które coraz skuteczniej wgryzały się w potężny bastion górski.
Kapitan Gorczyca, dowódca II baonu 1 pp „grupy grodzieńskiej", od
czterech dni dowodził swoim batalionem z ręką na temblaku. Główny
wysiłek Polaków kierował się wzdłuż szosy na Brzuchowice. Jedynie punkty
oporu na płaskowyżu hołoskim pozostały w rękach Niemców, którzy
walczyli tutaj ostatkiem sił. O nastrojach panujących w szeregach wroga
może świadczyć rozkaz, który wydał gen. Kiibler po rozbiciu oddziału
SS „Germania". Zaczynał się on od dramatycznych słów: „Chwila wyma­
ga najwyższej ofiarności i odwagi, aby przełamanie nieprzyjaciela (to
znaczy polskie — A. Z.) jeszcze zatrzymać i zebrać owoce dotychczasowych
osiągnięć" n.
W nocy z 17 na 18 września Niemcy przeszli do przeciwnatarcia. Skut­
kiem odejścia brygady Maczka cała jego siła ześrodkowała się na oddziałach
uderzających od strony Lwowa. W rezultacie świt 18 września zastał
je znowu na stanowiskach wyjściowych na Pełtwi.
56
Generał Sosnkowski wylądował pod Przemyślem we wczesnych godzi­
nach rannych 13 września i zainstalował swoją główną kwaterę w kasy­
nie garnizonowym. Zanim spotkał się z dowódcami wielkich jednostek,
wydał ppłkowi Matuszkowi zarządzenia co do obrony Przemyśla. Miał on
stworzyć przesłonę dla wycofania dywizji karpackich, a następnie posuwać
się w straży tylnej. Rozkazał również wysłać w kierunku Lwowa pociąg
z amunicją i zaopatrzeniem, aby utworzyć po drodze składy żywnościo-
wo-amunicyjne, co też dzięki energii kolejarzy zostało wykonane.
, Miejsce postoju dowódcy grupy, gen. Łukoskiego, znajdowało się
w Krasiczynie, dokąd udał się Sosnkowski, ale musiał wracać do Przemy­
śla, ponieważ na północ i południe od tej miejscowości ukazał się nieprzy­
jaciel. Dowódcę Frontu Południowego uderzyły niskie stany piechoty
w dywizjach: 11 dywizja miała 2500 ludzi, 24 dywizja tylko 1500. Jedynie
38 dywizja miała pełne stany piechoty oraz dwa dywizjony artylerii lekkiej
i aż trzy ciężkiej. Była to jednak raczej suma arytmetyczna oddziałów
i pododdziałów niż zwarta i zgrana całość 7 9 . Dowódca 24 dywizji, płk
Schwarzenberg-Czerny, prosił, aby dać jego jednostce 2—3 dni czasu na
uporządkowanie się, lecz było to niemożliwe. Wojsko musiało natychmiast
ruszać w drogę. Dywizja otrzymała rozkaz przejścia w ciągu nocy do
Siedlisk, 11 dywizja po oderwaniu się od nieprzyjaciela pod Łętownią
miała przejść do Medyki, 38 dywizja zaś — do Sądowej Wiszni.
Noc z 13 na 14 września była bardzo niespokojna. Dookoła Przemyśla
wzbijały się ku niebu łuny płonących wsi, w mieście dogasały pożary
po wielokrotnych bombardowaniach za dnia. Z różnych stron słychać było
strzelaninę, a niepokojący huk dział dochodził z kierunku zachodniego,
skąd 11 dywizja Prugara-Ketlinga przebijała się spod Łętowni ku Przemy­
ślowi. Generał Sosnkowski przeżywał chwile niepokoju o losy tej dywizji,
toteż nie mógł powstrzymać odruchu radości, gdy wreszcie we drzwiach
kasyna pojawił się płk Prugar-Ketling. A gdzie dywizja? — zawołał.
— Nadciąga, panie generale. Jej straż przednia wkracza w tej chwili
do centrum miasta .
80
Generał Sosnkowski, mimo iż zdawał sobie sprawę z przemęczenia
wojska, miał przygotowany już rozkaz dalszego marszu dla dywizji.
— Niestety, muszę panu wydłużyć marsz aż do rejonu Mościsk — powie­
dział. — Czy da pan radę?
— Będę musiał maszerować za dnia, panie generale.
— Trudno. Trzeba podjąć wszelkie ryzyko.
Dywizja Schwarzenberga-Czernego spędziła dzień 13 września w trzech
odległych od siebie zgrupowaniach bez styczności z nieprzyjacielem.
Tylko jej artyleria pod dowództwem ppłka Kaliszka musiała dwukrotnie
57
 odpierać natarcia Niemców w Niżankowicach. Przemarsz kolumny w ciągu
nocy do Tyszkowic odbył się bez wypadków. Natomiast 38 dywizja zetknęła
się swoim 98 pp z nieprzyjacielem w Sądowej Wiszni. Przeprowadzone
z miejsca uderzenia straży przedniej wyrzuciło Niemców z miasteczka, i pułki
dywizji mogły przejść do lasów na północ od Sądowej Wiszni w rejonie
Bortiatyna i Rodatycz.
Naloty bombowe prześladowały także 11 dywizję, powodując znaczne
straty, zwłaszcza w artylerii, która utraciła ponad 100 koni, zastąpionych
niezwłocznie końmi z taborów. Dywizja ta zaraz o świcie 14 wrześnja,
niemal bez odpoczynku, ruszyła w dalszą drogę. W Medyce z północnego
kierunku napadł na dywizję zmotoryzowany podjazd 4 dywizji lekkiej;
został jednak łatwo odparty. Incydent ten miał tę dobrą stronę, że oczyścił
szosę z taborów i uchodźców, dzięki czemu dalszy marsz odbywał się bez
porównania sprawniej.
Pod koniec marszu płk Prugar-Ketling zatrzymał się przez dłuższą
chwilę na polanie leśnej, by się przyjrzeć przechodzącej kolumnie. Szeregi
szły mechanicznie naprzód, nie zwracając na nic uwagi. Nic ich już nie
zajmowało, nic nie dziwiło i nic nie przerażało. Plecaki wyładowa­
ne skromnym żołnierskim dobytkiem i amunicją uciskały barki, rzemienie
wgryzały się boleśnie w ciało, ładownice po brzegi wypełnione nabojami
obciągały pas na zapadłym brzuchu. Ciężkie jak ołów, opuchłe od ustawi­
cznych marszów nogi, z trudnością podnosiły się na nieznaczną wysokość
i bezładnie opadały na dno przydrożnego rowu, który dawał w marszu
ukrycie. Karabin gniótł i powodował drętwienie karku, po każdym prze­
bytym kilometrze ciążył coraz dokuczliwiej, ale ręka żołnierska trzymała
go mocno. Z twarzy sczerniałych od kurzu i znoju, przypominających
zastygłe w dziwnej surowości maski, tylko oczy zdradzały życie i płonęły
blaskiem. Na nie też pułkownik skierował badawcze spojrzenie. Długo
nie mógł wydobyć z siebie głosu, długo ważył w sobie pytanie, bojąc
się, czy otrzyma pozytywną odpowiedź.
— Wytrzymacie, chłopcy? — rzucił wreszcie do przechodzącego bata­
lionu.
— Wytrzymamy, panie pułkowniku! — odezwały się z ożywieniem
maski piechurów 8 1 .
Nie można było wątpić w szczerość tej odpowiedzi. Lecz siła i barwa
głosu zdradzały ostateczne wyczerpanie. Odpoczynek był konieczny.
Dywizja podeszła pod Mościska dopiero w godzinach popołudniowych.
49 pp ppłka Hodały z dywizjonem artylerii stanął w Hodyniach i Woli
Lackiej, 53 pp z częścią artylerii w Trzcieńcu, tylko 48 pp pozostał nieco
w tyle. Następnego dnia dywizja przeszła do lasów na północ od Sądowej
Wiszni. Stosunkowo niewielki przemarsz dzienny pozwolił dołączyć do
58
dywizji pozostawionemu pod Przemyślem batalionowi mjra Młyńskiego
z 53 pp. Batalion ten przyczynił się znakomicie do usztywnienia obrony
Przemyśla, która spełniać miała rolę straży tylnej dla całego zgrupowa­
nia gen. Sosnkowskiego w jego marszu na Lwów 14 września. Niemcy
uważali, że walczą pod Przemyślem z pięcioma polskimi dywizjami, gdy
w rzeczywistości były tu tylko pojedyncze bataliony z bateriami artylerii,
spośród których dwa przydzielono następnie do wzmocnienia 24 dywizji82.
Batalion mjra Młyńskiego po wykonaniu swego zadania w ciągu 16 godzin
pokonał przestrzeń 42 kilometrów i dołączył do swego macierzystego
pułku. Poza tym obrona Przemyśla zdołała wycofać po całodziennej walce
pod dowództwem ppłka Matuszka tylko szczątki oddziałów. Zaimprowizo­
wana kolumna artylerii ciężkiej po opuszczeniu Przemyśla została, nie­
stety, rozbita przez lotnictwo. W dniu tym 24 DP stoczyła bardzo ciężki
bój pod Tyszkowicami—Boratyczami, który zatrzymał 2 DG do rana 15 wrze­
śnia i umożliwił wycofanie się resztek załogi Przemyśla na Mościska 8 3 .
Ale drogę dalszego marszu na Lwów przegrodziły oddziały 1 dywizji górskiej
Niemców, które mocno trzymały przesmyki między stawami pod Gródkiem
Jagiellońskim i Kamienobrodem. Skierowana tu w pierwszym rzucie 38 dy­
wizja polska nie zdążyła opanować przepraw przez Wereszycę. Przedłużają­
ca się odprawa w dowództwie frontu w Sądowej Wiszni odbywała się przy
stałym akompaniamencie padających bomb i grzechocie cekaemów nie tylko
obrony przeciwlotniczej, ale i walk naziemnych od strony lasów na północy.
Rozważano długo i z wahaniem, czy szukać łączności z gen. Szyllingiem,
czy iść wprost na wschód — na Lwów, czy też zaniechać Lwowa i kierować
się na południe — na Dniestr 8 4 .
Po wielu sprzecznych projektach zapadła decyzja marszu na Lwów
drogą okrężną — przez Lasy Janowskie. Dwie dywizje 11 i 38, idąc ramię
w ramię, miały wywalczyć drogę uderzeniem nocnym, 24 dywizji rozkazano
posuwać się w ślad za tą z dywizji pierwszego rzutu, która pierwsza osiągnie
powodzenie.
Tymczasem oddziały 11 dywizji już od godzin popołudniowych 15 wrześ­
nia toczyły zacięte i krwawe walki z grupami bojowymi pułku SS „Germa­
nia". 49 pp ppłka Hodały zepchnął śmiałym zderzeniem nieprzyjaciela
w rejonie miejscowości Szumlaki i ścigał go aż do skrajów lasu. W pierw­
szych szeregach piechoty posuwała się również artyleria, która nie mogąc
w lesie rozwinąć się do strzelania pośredniego, ogniem na wprost łamała
napotkane przeszkody. Na skraju lasu wyszła ona na skrzydło niemieckiej
baterii i kilkoma celnymi seriami spędziła ją ze stanowiska. Efekt był nad­
zwyczajny: grupy bojowe nieprzyjaciela cofnęły się na całym froncie.
Pod wieczór zapadła cisza.
59
 W t o k u w a l k i dO czołowych o d d z i a ł ó w polskich p r / y b y l i niemieccy
parlamentariusze.
— Jesteście — m ó w i l i po p r z y b y c i u do polskich l i n i i — o t o c / e n i
ze wszystkich stron przez siły pięciu niemieckich d y w i z j i i grozi w a m za­
gląda. Złóżcie b r o ń , gdyż dalszy rozlew k r w i jest bezcelowy!
Niemcy uciekali się często do takich chwytów, gdy zostali zaskoczeni
lub czuli się w danym miejscu słabi 8 5 .
— Pocałujcie nas w nos! — brzmiała odpowiedź polskiego dowódcy.
Wkrótce okrzyki: Hurra! hurra! były jeszcze lepszą odpowiedzią na
niewczesną propozycję poddania się. Jeńców nie brano. Żołnierz mógł
powetować sobie ciężki trud i ustawiczny strach przed bestialskim bom­
bardowaniem z powietrza oraz zaspokoić rozbudzoną nienawiść do wroga.
Około godziny 21 czołowe pułki dywizji ruszyły naprzód: 48 pp w lewo
po osi Rogoźno—Bruchnal—Szkło, a 49 pp — w kierunku wycofania się
oddziałów SS „Germania" na Nowosiółki—Mużyłowice—Mołoszkowi-
ce—leśniczówka Jaryna. Wieczorem spadł ulewny deszcz, który wąskie leśne
dróżki zamienił w rwące strumienie. Noc zapadła ciemna jak atrament.
Pojazdy sztabu szybko utknęły w grząskich bajorach. Wszyscy brnęli w bło­
cie pieszo. Rozkaz dowódcy dywizji zabraniał strzelania. Wszelki opór
miał być łamany walką wręcz: bagnetem i kolbą. Drogę oświetlały częściowo
płonące osiedla. Nagle z kierunku Mużyłowic rozległy się odgłosy gwał­
townej walki. Padło kilka strzałów artyleryjskich i odezwały się ciężkie
karabiny maszynowe Niemców, grając całymi taśmami. Polacy szli do
nocnych natarć z rozładowaną bronią.
Kolumna główna zatrzymała się o kilometr od ogniska walki. Zażarty
bój nocny trwał dalej, ale ogień słabł. To strzelcy 49 pp wtargnęli już do
środka wsi, siekąc i kłując bagnetem każdego, kto się nawinął im pod rękę.
Serie pistoletów maszynowych czasem urywały się w połowie. Czuło się, że
ręka, która przed ułamkiem sekundy naciskała spust, martwieje i opada
bezwładnie pod ciosem kolby lub bagnetu. Nie słychać było żadnych okrzy­
ków. Bój toczył się w zupełnej ciszy i złowrogich ciemnościach. Nikt nie
prosił o litość i nie pozostawiał wroga przy życiu 86 .
Już pierwszy świt ukazał się na niebie, gdy kolumna ruszyła w ślad
za cichnącymi odgłosami nocnego szturmu. Straszny widok ukazał się oczom
wchodzących. Cała groza nocnego napadu malowała się w szeroko otwar­
tych i zastygłych oczach trupów. Trwoga, która ogarniała ginących żołnie­
rzy elitarnej jednostki niemieckiej, musiała przewyższać wszystko, co
w swym życiu widzieli. W brzasku budzącego się dnia widać było porzucone
d/iała, jaszcze, ciągniki, samochody. Wieś duża i bogata, o szerokich
podwórzach i ogrodach, zawalona była sprzętem i materiałem wojennym
po brzegi. Rzekłbyś — cały park artyleryjski wielkiej jednostki. U wejścia

60
 do wioski stały strzępki bramy powitalnej z niemieckim napisem —
Herzlich willkommen! Serdecznie witamy!
W istocie, powitanie to znalazło „serdeczny" finał. Naprzeciw dowódcy
dywizji wybiegł ppłk Hodała z krótkim meldunkiem o przebiegu walki.
Niemcy byli zupełnie zaskoczeni i potracili głowy. Podobny sukces odniósł
batalion mjra Lityńskiego pod Mogiłą. Jedna jego kompania nacierała także
na Czarnokońce obok oddziałów 38 dywizji 87 .
Brak było tylko wiadomości od lewoskrzydłowego 48 pp. Pułkownik
Prugar-Ketling wysłał już dwóch oficerów sztabu; radio dywizji od wielu
godzin bezskutecznie wywoływało pułk. Dopiero około południa nadeszły
z przedpola wiadomości o pułku. III batalion 48 pp pod dowództwem ppłka
Głowackiego zdobył Rogoźno już o pierwszym zmroku, działając także
z zaskoczenia. Placówki niemieckie ledwie zdążyły otworzyć ogień, gdy
nasi żołnierze siedzieli im już na karkach. Nie upłynęło pół godziny, a całe
Rogoźno znalazło się w polskich rękach. O przykładzie wspaniałego ducha
bojowego i ilości zdobytego sprzętu mówi wniosek odznaczeniowy na
dowódcę jednej z kompanii kpt. Józefa Jossego: „Na czele swej kompanii
kapitan Josse został zatrzymany przez silny ogień z bliska. Dowódca
kompanii nie traci zimnej krwi, obrzuca Niemców granatami, po czym
uderza na bagnety i w krótkiej walce zdobywa stanowiska wroga. W walce
tej został ranny odłamkiem pocisku w szyję, łopatkę i bok. Jednak po nałoże­
niu opatrunku pozostaje nadal w kompanii do ostatniego momentu walki,
zdobywając 6 dział ppanc, 1 granatnik, 5 armat polowych i 11 samochodów
ciężarowych" 8 8 .
Reszta 48 pułku na skutek kilkugodzinnej ulewy, ciemności i braku do­
godnych dróg po uciążliwym błądzeniu, szczególnie w lasach Czerczyk
i Czołhynie, dotarła do miejscowości Szkło dopiero w godzinach popołud­
niowych 16 września, wiodąc ze sobą jeńców, motocykle i samochody.
Zmęczenie wojska było jednak ogromne. Żołnierze, przystając na chwilę
w marszu, padali na ziemię nieprzytomni i z miejsca zasypiali. Nawet
oficerowie sztabu nie bardzo już rozumieli, co się wokół nich dzieje,
co się do nich mówi i czego żąda. Jedynie tylko wezwanie pójścia w ogień
pobudzało na nowo ich wolę i odwagę.
Przed dalszym marszem należało .zniszczyć ogromne ilości zdobytego
na wrogu sprzętu i amunicji. Pospiesznie zwołani kierowcy kolumny
samochodowej dywizji i armii opróżnili z benzyny zdobyczne cysterny
i zbiorniki, oblali działa i jaszcze, wozy pancerne i samochody, a następnie
po wyewakuowaniu ludności rozpoczęli podpalanie. Kiedy polska kolumna
marszowa oddaliła się od płonących Mużyłowic na bezpieczną odległość,
nagle z północy, spod Jaworowa, nadleciał klucz kilkunastu dornierów.
62
Za chwilę potężny huk wstrząsnął powietrzem. Nad Mużyłowicami z bo­
gatych stodół i domów niemieckiej kolonii trysnęły w górę płomienie. To
z kolei Niemcy dziękowali swym pobratymcom za gościnne przyjęcie, za
bramę tryumfalną i kwiaty!
38 DPrez. posuwała się także w dwu kolumnach. Prawa pod dowódz­
twem płka S. Zielke, w składzie 97 pp (bez II batalionu) płka dypl. Płachty-
-Płatowicza, ze wsparciem I dyonu 5 pac mjra Leśnikowskiego i 50 dal (bez
baterii) mjra Odrowąża-Pieniążka szła po osi Rodatycze, Hartfeld, Rzeczy-
czany, Kamienogród, z osłoną od południa, którą tworzył II batalion 97 pp
mjra Klemensa Rzeppy. Lewa — jako główna kolumna pod dowództwem
dcy PD, płka Pecki — w składzie 96 pp ppłka Bogacza, ze wzmocnieniem
I batalionu 98 pp mjra St. Marka oraz III dyonu 38 pal mjra Wróbla i I dyonu
6 pac kpt. Stępkowskiego — miała kierować się na Tuczapy, Leśniowice,
Dobrostany. Ubezpieczający tę kolumnę od lewej strony III batalion mjra
Wojciechowskiego zdobyć miał Nowosiółki, a 11/98 pp ppłka Lachowicza —
ubezpieczyć ją w miejscu, po czym posuwać się za nią w drugim rzucie.
Kolumnę miała zamykać kawaleria dywizyjna pod dowództwem rtm.
Neymana oraz tabory bojowe pod dowództwem kpt. J. Jarmińskiego. Dla
ubezpieczenia dywizji od zachodu zorganizowano batalion „S", w składzie
kompanii sztabowej kpt. St. Konasiewicza, kompanii utworzonej z rozbit­
ków oraz 64 kompanii km plot. kpt. rez. Wolframa.
Pierwsza ruszyła o 16,45 prawa kolumna. Jej czołowy I batalion 97 pp
mjra J. Trzęsińskiego po walce trwającej do zmroku zdobył Rodatycze.
Później na czoło wysunął się III batalion mjra F. Wrony, który przed
północą natrafił na zaporę niemiecką pod Hartfeldem i wzg. 317 „Turecka
89
Mogiła" grupy „Utz" . Po ciężkiej walce zdobył on Hartfeld i Rzeczycza-
90
ny, przebijając się do Dobrostan . Jednakże maszerujący za nim I batalion
mjra Trzęsińskiego trafił znów na zwierającą aję zaporę i, poniósłszy
ogromne straty, przestał faktycznie istnieć. Dwustu żołnierzy poległo,
w tym dca 1 kompanii cekaem, kpt. W. Chełchowski, a ciężko ranny
został kpt. A. Berowski. Drugie tyle dostało się do niewoli wraz z mjrem
Trzęsińskim, dcą 1 kompanii strzeleckiej, kpt. Zaborszczykiem, rannym
dcą 3 kompanii strzeleckiej, por. Suchcickim, oraz sześcioma innymi
oficerami. Straty niemieckie były również duże. Wśród innych poległ
tu ppłk Bialoncig, dca III dyonu 79 pułku artylerii górskiej ".
Nie miało powodzenia także demonstracyjne natarcie szosą na Gródek
Jagielloński, które poprowadził mjr Rzeppa II batalionem 97 pp. Opano­
wał on szybkim uderzeniem Bratkowice i wzgórza na północ. Jednakże
bombardowania lotnicze, silny ogień broni maszynowej, moździerzy i arty-
63
 lerii uniemożliwiły dalsze postępy. Usiłujący poderwać żołnierzy do szturmu
mjr Rzeppa został ciężko ranny i zmarł. Na dobitek po południu wyszło
natarcie oddziałów 57 niemieckiej DP na tyły batalionu oraz drugie
z Gródka Jagiellońskiego, doprowadzając do zniszczenia oddziału... Tylko
drobne części formacji z kpt. Ullmannem i kpt. Szczepańskim zdołały
odskoczyć na północ i dołączyć do 96 pp i II batalionu 98 pp ppłka Lacho­
wicza 9 2 .
Lepsze wyniki przyniosło działanie wzmacniającego główną kolumnę
38 DPrez. I batalionu 98 pp mjra St. Marka. Batalion ten uderzył przed
północą na Czarnokońce, trzymane przez oddział pancerny SS „Germania",
i po zaciętej walce opanował je, zdobywając 60 motocykli z bronią maszyno­
wą na przyczepach, trzy baterie artylerii, 12 działek ppanc, kilkanaście
wozów bojowych i kilkadziesiąt samochodów ciężarowych z amunicją.
Batalion ten, nawiązawszy kontakt z 49 pp z 11 KDP, pomaszerował na
Leśniowce i po południu osiągnął Wolę Dobrostańską 9 3 .
Natomiast oddziały kolumny 96 pp ppłka Bogacza, a zwłaszcza towa­
rzysząca jej artyleria, zostały w czasie marszu lub zmiany stanowisk silnie
zbombardowane. W wyniku tych bombardowań 50 dal przestał istnieć,
a jego dowódca, mjr Odrowąż-Pieniążek, po kontuzji mjra Wróbla objął
dowództwo uszczuplonego III dyonu 38 pal. Jedynie II batalion 96 pp kpt.
Kledzika wyszedł spod bombardowań obronną ręką, zdoławszy znaleźć
ukrycie wśród stert zboża. Batalion ten 16 września o świcie w marszu
na Tuczapy także zderzył się z kolumną zmotoryzowaną oddziału SS „Ger­
mania", zdobywając na niej około 20 pojazdów. Tu został zatrzymany
94
przez płka Peckę celem stworzenia osłony dla artylerii i taborów dywizji .
Na zmotoryzowany oddział SS „Germania" uderzył także w nocy z 15 na
16 września w Nowosiółkach ubezpieczający od lewej strony 38 DPrez.
III batalion 98 pp mjra Wojciechowskiego. Niestety, w toku tych walk
ranny został dowódca batalionu, co wpłynęło na splątanie się oddziałów.
Po reorganizacji kompanii ruszono dalej — do Lasów Janowskich, które
osiągnięto po południu 16 września na północny wschód od Woli Dobrostań-
skiej. Przy gros 98 pp znalazł się jego dowódca, ppłk Mirski-Woleński.
Pozostawiony w obronie pod Bortiatynem II batalion 98 pp ppłka
Lachowicza został ściągnięty przez płka Peckę pod Tuczapy, aby łącznie
z zatrzymanym tu II batalionem 96 pp kpt. Kledzika, z artylerią i tabo­
rami dywizji mieć lepsze warunki do przejścia zapory niemieckiej w drodze
do Lasów Janowskich. Niestety, ogień artylerii dalekonośnej i bezustan­
ne bombardowanie dawały się dotkliwie we znaki zarówno oddziałom, jak
i dowództwom zgrupowania gen. Sosnkowskiego. Kiedy dowódca 38 DPrez.
płk Wir-Konas opuścił po południu 15 września bombardowaną Sądową
64
Wisznię, aby połączyć się z nacierającymi oddziałami, centralne dowo­
dzenie dywizją rozprzęgło się, gdyż łączność na nowym m.p. w Bortiatynie
nie funkcjonowała. Odtąd resztę dnia i zapadającą po nim noc dowództwo
dywizji straciło na poszukiwanie oddziałów. W toku poszukiwań szef sztabu
dywizji, ppłk dypl. T. Wallich, natrafił na wschód od Tuczap na ogień
ze wzgórza 317 „Turecka Mogiła". Sądząc, że ogień pochodzi od drobnego
patrolu niemieckiego, ruszył z napotkanym plutonem cyklistów 97 pp do
natarcia, w toku którego oddział poniósł krwawe straty, m.in. poległ tu
oficer informacyjny dywizji, kpt. J. Nowacki, oficer sądowy nieznanego
nazwiska, zaś ppłk dypl. Wallich wpadł do niewoli 95 .
W drugim rzucie za 11 KDP zbierała się 24 DP na wschód od Mościsk.
Niestety, bombowce niemieckie wykryły większe zgrupowanie taborów
i artylerii w Lipnikach i zapaliły wieś, niszcząc tabory i dwie baterie
24 i 60 dac. Stany liczebne oddziałów spadły do tego stopnia, że 39 pp miał
około 800 ludzi, zaś pułk zbiorczy ppłka Ziętkiewicza — 1000.
Tymczasem rozstrzygały się losy tych jednostek 38 DPrez., które nie
zdołały dotrzeć do Lasów Janowskich. Były to przede wszystkim jednostki
artylerii, odpryski batalionów piechoty i głównie tabory bojowe...
Oddziały grupy bojowej „Utz", utrzymawszy się na wysuniętych stano­
wiskach pod Hartfeldem i Rzeczyczanami, otrzymały z kolei 17 września
rozkaz przejścia do natarcia frontem na północ. W prawo, na Wolę Dobro­
stańską oraz Jarynę, kierowało się natarcie nowo utworzonej grupy bojowej
„Pemsel" w składzie III batalionu 100 psg ze wsparciem 445 dyonu cięż­
kiego i licznych oddziałów specjalnych 1 DG. W lewo schodami w tył nacie­
rał 179 pp z 57 niemieckiej D P 9 6 . Pod działaniem silnego ognia uległa
zniszczeniu w pierwszej kolejności artyleria 38 DPrez. Na zebrany do marszu
I dyon 5 pac mjra Cz. Leśnikowskiego runęła w Tuczapach nawała artylerii
niemieckiej, kierowanej z wielką celnością przez obserwatorów lotniczych,
zadając polskiemu dywizjonowi wielkie straty w ludziach, koniach i sprzęcie.
Około godz. 10 Niemcy zaczęli otaczać wieś. Dowódca dyonu rozwiązał
jednostkę i kazał przedzierać się do Lasów Janowskich małymi grupami.
Podobny los w tychże Tuczapach stał się udziałem III dyonu 38 pal, z tym że
7 bateria tego dyonu pod dowództwem kpt. Lasockiego, adiutanta dyonu,
zajęła stanowiska i stawiła opór nacierającym Niemcom. Została zniszczona
ogniem artylerii. Tylko pluton 9 baterii skierował się bez odpoczynku
ku Lasom Janowskim. Resztki 50 dal w sile plutonu armat ze zwiadem
dyonu odmaszerowały rano na północ, lecz dostały się do niewoli Niemców
w Mużyłowicach 9 7 .
Jednakże działania niemieckie nie odniosły sukcesu. W dalszym natarciu
na północ grupa „Utz" natknęła się na 39 pp płka Szymańskiego z 24 DP
5 — Bitwy polskiego Września, i II 65
i została skutecznie ostrzelana ogniem artylerii dywizyjnej. Około
godz. 9 nieprzyjaciel rozpoczął silne ataki, wsparte trzema bateriami
79 pag, lecz zostały one odrzucone ogniem artylerii i broni maszynowej.
Bez powodzenia też uderzała grupa „Pemsel" na I i III baon 98 pp pod
Wolą Dobrostańską, ponosząc straty.
Tymczasem 11 dywizja po osiągnięciu Lasów Janowskich zorganizowała
się obronnie frontem na zachód, aby dać czas na dołączenie walczącej ciężko
o przejście przez Wereszycę 38 dywizji i nadciągnięcie 24 dywizji. Jednak
gwałtowne odgłosy walki dochodzące od południa nie wróżyły nic dobrego.
Pod Wolą Dobrostańską znalazły się tylko dwa bataliony 38 dywizji. Było
wątpliwe, czy przebije się z niej cokolwiek więcej.
Wieczorem do gajówki Grabnik przy skrzyżowaniu dróg przybył gen.
Sosnkowski, zobrazował ciężkie położenie swej grupy, nakazał obronę
przejściową i odjechał do swojego miejsca postoju w Jarynie. Nadzieja
ujrzenia za kilkanaście godzin Lwowa odwlokła się w nieokreśloną przy­
szłość, która miała przynieść serię najbardziej tragicznych dni w kampanii...
Marsz armii „Kraków" znad Tanwi
Rozkaz gen. Sosnkowskiego do spieszeniana pomoc oblężonemu Lwowowi
objął również armię „Kraków", która w składzie 5 wielkich jednostek zbie­
rała się w widłach Sanu i Tanwi, między Majdanem (koło Biłgoraja), Jano­
wem Lubelskim i Rozwadowem, przy czym grupa operacyjna gen. Sadow­
skiego dopiero 13 września osiągnęła linię Sanu. Miejsce postoju dowództwa
armii od 12 września znajdowało się w Zamościu.
Rano 13 września gen. Szylling pojechał do Rozwadowa w celu wydania
rozkazów grupie Sadowskiego i Krakowskiej Brygadzie Kawalerii do dal­
szego marszu w rejon Biłgoraja. Właśnie wówczas przybył oficer z dowódz­
twa Frontu Południowego i doręczył sztabowi armii rozkaz gen. Sosnkow­
skiego do marszu na Lwów 9 8 . Już jednak o godzinie 19 pod Zamościem
wybuchła strzelanina z zagonem 2 dywizji pancernej korpusu Kleista, która
nadciągnęła od strony Tomaszowa Lubelskiego. Naczelne Dowództwo
otrzymało wiadomość, że gen. Szylling dostał się do niewoli.
Sztab armii „Kraków" w ostatniej chwili uniknął zagarnięcia przez
Niemców, wycofując się pospiesznie na Zwierzyniec. Zdołał on jeszcze
skierować ze stacji Klemensów do Zwierzyńca pociąg z amunicją.
Niestety, zgromadzone w Zamościu zapasy żywności przepadły. Sytuacja
operacyjna armii uległa zdecydowanemu pogorszeniu przez założenie jej
rygla pancernego, który przegradzał drogę na Lwów.
66
Najbardziej na południe — pod Solą, Biłgorajem i Majdanem Starym
wysunięta była grupa „Boruta", na nowo podporządkowana gen. Szylllin-
gowi. Mimo to gen. Boruta-Spiechowicz na skutek naglącego tonu rozkazu
gen. Sosnkowskiego niezwłocznie ruszył na odsiecz Lwowa wieczorem
13 września, nie dając się odwieść od swego zamiaru gorącymi wezwania­
mi sztabu a r m i i " . Marsz grupy miał się odbyć w ogólnym kierunku
na Tarnogród—Lubaczów z czołową 21 dywizją gen. Kustronia w straży
przedniej po osi Dzików—Oleszyce oraz 6 dywizją gen. Monda po osi
Aleksandrów—Podsośnina Łukowa—Cieszanów. Jednakże dywizja Mon­
da po przeszło 24-godzinnym marszu znad Sanu wyruszyła z Soli wieczorem
tylko drobnymi elementami, wskutek czego odległość między obu dywizjami
wzrosła do jednego dnia marszu. W rezultacie w kierunku nieprzyjaciela
ruszyła tylko część 21 dywizji w sile 3500—4000 ludzi, 47 cekaemów,
18 dział ppanc, 16 dział artylerii dywizyjnej i 3 czołgów Vickersa. Zgru­
powanie 3 pułku strzelców podhalańskich ppłka J. Czubryta wyruszyło
dopiero z Frampola pod Biłgorajem.
Rozkaz gen. Sosnkowskiego dostał się do rąk gen. Szyllinga dopiero
wieczorem około godziny 20, gdy wracał znad Sanu od grupy gen. Sado­
wskiego. Dowódca Frontu Południowego kończył go słowami: „Niech Pan
Generał długo nie wypoczywa i maszeruje całą siłą na odsiecz Lwowa..." 10°
Jednak było to niemożliwe, gdyż grupa Sadowskiego była o 2—3 dni od­
dalona od grupy „Boruta" i trzeba je było zbliżyć. Krakowska Brygada
Kawalerii miała przez dzień 14 września ubezpieczać armię od strony
Annopola i Szczebrzeszyna, a dopiero w nocy z 14 na 15 września prze­
sunąć się nad Tanew pod Biłgoraj i Majdan Stary w celu rozpoznania
i ubezpieczenia przewidywanego marszu armii po osi Tarnogród.
Około godziny 23 gen. Szylling przybył do Biłgoraja i tutaj ku swemu
przerażeniu dowiedział się o podjęciu już przez grupę „Boruta" marszu
w poprzek obszaru zajętego przez korpus pancerny Kleista. Aby zabezpie­
czyć czołową dywizję gen. Kustronia przed zniszczeniem, rozkazał on
gen. Borucie-Spiechowiczowi zatrzymać ją przez dzień 14 września w lasach
między Majdanem Sieniawskim i Cewkowem, natomiast marsz 6 dywizji do
Łukowej przyspieszyć. Aby być bliżej swych czołowych dywizji, nad ranem
14 września dowództwo armii przeniosło się ze Zwierzyńca do wsi
Smólsko Duże, na południe od Biłgoraja. Nawiązany został kontakt
radiowy ze Lwowem, ale podawanie szczegółowych danych sytuacyjnych
było niemożliwe z powodu braku wspólnego klucza szyfrowego.
Według rozkazu z 14 września, 21 dywizja grupy „Boruta" miała
15 września uchwycić i utrzymać węzeł drogowy Oleszyce—Lubaczów,
a maszerująca na równej wysokości lewoskrzydłowa dywizja gen. Monda —
67
 Cieszanów. Kawaleria armii ubezpieczała to działanie od zachodu wzdłuż
Tanwi, mając następnie iść na Tarnogród i dalej na południe w celu nawiąza­
nia łączności z grupą dywizji karpackich w rejonie Przemyśla.
Jednak już 15 września zaznaczył się silny nacisk nieprzyjaciela od
linii Sanu. Lewoskrzydłowe korpusy 14 armii niemieckiej: VII gen. Schober-
ta i VIII gen. Buscha, przekroczyły San od Radomyśla po Sieniawę i parły
pospiesznie na Biłgoraj i Tarnogród, a środkowy XVII korpus gen. Kienitza
sunął w drugim rzucie za korpusem pancernym Kleista na Tomaszów Lubel­
ski i Jaworów w celu wzmocnienia rygla klamrującego od południa. Rano
15 września ubezpieczenia przepraw na Tanwi pod Księżpolem musiały
stoczyć ostrą, około trzech godzin trwającą walkę z oddziałem wydzie­
lonym nieprzyjaciela, który podszedł w pobliże dowództwa armii. Oddział
ten został odparty i wycofał się na Tarnogród, pozostawiając na polu
kilka rozbitych samochodów pancernych. Podobna walka rozpętała się
przed 6 dywizją na przyczółku pod Podsośniną i Łukową.
W godzinach popołudniowych sypnęły się wiadomości o gwałtownych
bojach spotkaniowych aż w trzech różnych miejscach. Najpierw nadszedł
meldunek, że pomiędzy 6 i 21 dywizję piechoty wdarł się nieprzyjaciel.
Z dwu tych jednostek grupy „Boruta" tylko 21 dywizja gen. Kustronia
ruszyła nocą z Cewkowa na Oleszyce—Dachnów. 6 dywizja gen. Monda
pozostała na noc w rejonie Aleksandrowa i dopiero w godzinach rannych
podjęła strażą przednią marsz przez Podsośninę—Łukową na Cieszanów.
W tym właśnie momencie została zaatakowana przez niemiecki oddział
zmotoryzowany. Dywizja odrzuciła Niemców ze stratami, ale ich części
uczepiły się terenu i przy wsparciu podsuniętej artylerii utrzymały
Łukową aż do nadejścia czołowego pułku maszerującej od Tarnogrodu
28 dywizji niemieckiej. Generał Mond zamierzał natarciem otworzyć
sobie drogę ku 21 dywizji na Cieszanów.
Nieco później przyszedł radioszyfrowy meldunek od gen. Kustronia, że
znajduje się w ciężkiej walce z niemiecką 45 dywizją pod Dachnowem i Ole­
szycami i że broni się, uczepiwszy się „jeżem" Dachnowa i lasu na północ
od Oleszyc 1 0 1 .
Wreszcie pod wieczór nadszedł meldunek z grupy Sadowskiego o nacisku
nieprzyjaciela z rejonu Niska i Harasiuk. 11 pułk 23 dywizji musiał na północ
od nich, pod Banachami, otwierać sobie drogę siłą. Grupa nie mogła przy­
spieszyć marszu, będąc zmuszona odpierać natarcia nieprzyjaciela na oba
swe skrzydła.
Dla armii „Kraków" wytworzyła się zatem krytyczna sytuacja.
Wieczorem spadł silny deszcz, a po nim nastała wyjątkowo ciemna
noc. Kawaleria armii odeszła na Tarnogród. Około godziny 21 sztab
armii otrzymał podsłuchany fonogram niemiecki, podający dokładne
68
rozmieszczenie 28 i częściowo 8 dywizji nieprzyjaciela nad Tanwią. Do­
starczono również zdobytą na oficerze niemieckim mapę z zaznaczonymi
1M
na niej ruchami trzech nieprzyjacielskich korpusów nad Sanem . To stwa­
rzało możliwości wprowadzenia w ugrupowanie nieprzyjaciela znacznych
komplikacji, może nawet pobicia 28 dywizji. W szczególności dla Krakow­
skiej Brygady Kawalerii nadarzała się sposobność uderzenia na tyły i sztaó
28 dywizji pod Łukową. W ten sposób za jednym zamachem mogłaby do­
pomóc 6 dywizji Monda i uratować 21 dywizję gen. Kustronia.
Wielkie ożywienie udzieliło się wszystkim oficerom sztabu. Ponieważ
z brygadą kawalerii nie było łączności, doręczenia rozkazu gen. Piaseckie­
mu podjął się mjr dypl. W. Steblik, udając się w drogę samochodem. Noc
była tak ciemna, że kilkakrotnie wpadali do lejów. Na przeprawie przez
Tanew most był spalony. Tu major Steblik otrzymał od pionierów brygady
konia i kilku ułanów, po czym kłusem skierował się na Tarnogród.
Cały horyzont rozświetlony był rakietami, a spod Tarnogrodu dochodzi­
ły odgłosy gwałtownej walki. Wkrótce na szosie spotkali 5 pułk strzelców
konnych płka K. Kosiarskiego w gotowości do uderzenia. 3 pułk ułanów
pułkownika Chmielewskiego ze wsparciem 3 baterii kpt. W. Góreckiego
toczył walkę w Tarnogrodzie. Generała Piaseckiego znaleźli dopiero na linii
boju pod samym miasteczkiem. Przyjął wiadomość z przejęciem, ale
cóż mógł zdziałać, kiedy jego dwupułkowa brygada stanowiła tak niewiel­
ką siłę. Dotychczas jeszcze nie zdołał opanować Tarnogrodu. Wprawdzie
ułani płka Chmielewskiego wdarli się przez północny skraj miasta aż do
rynku i zniszczyli kilka samochodów czy czołgów, lecz silne przeciwnatarcie
piechoty niemieckiej zatrzymało dalsze posuwanie się pułku, a częściowo
odrzuciło go w tył.
Walka trwała dalej. Tarnogród ział ogniem, a rakiety na horyzoncie
w prawo i w lewo wskazywały, jak szeroko był rozwinięty nieprzyjaciel.
Generał Piasecki doszedł do przekonania, że nie może ze swą jednostką
porywać się na dwie niemieckie dywizje. Toteż korzystając z upoważnienia
dowódcy armii, przerwał natarcie i wycofał się za Tanew, aby następnego
dnia nie ulec natarciom niemieckiego korpusu na ziemi lub uderzeniom
bombowym z powietrza 1 0 3 .
Tymczasem 6 dywizja nie zdołała w ciągu 15 września zepchnąć nieprzy­
jaciela spod Łukowej Podsośnicy, a gen. Mond, zapoznawszy się z ogólnym
położeniem, rozkazał swym oddziałom przejść do obrony, wycofując się
z przyczółków na Tanwi na skraje lasów pod Aleksandrowem i Osuchami.
Tak więc los 21 dywizji górskiej dopełniał się w samotności. Jej dowódca
wydał 13 września, zachowany do dziś, rozkaz o dyscyplinie marszu, wyko­
naniu zadań bojowych i wykroczeniach przeciwko obowiązkom żołnierza,
69
 na podstawie którego jasno rysuje się sylwetka tego bezkompromisowego
żołnierza. „W razie stwierdzenia bezpodstawnego tchórzostwa — głosiły
słowa rozkazu — i zarażania paniką należy się nie wahać przed karaniem
winnych na miejscu przez użycie broni [...] W wypadku jawnej niesubordy­
nacji lub odmowy wykonania rozkazu należy postępować tak samo 1 0 4 .
Generał Mond meldował o silnym natarciu nieprzyjaciela od samego
rana 16 września spod Podsośniny Łukowej na przeprawy w kierunku na
Aleksandrów i Osuchy. Wobec tego nie mogła dywizja nie tylko przejść
do natarcia na Łukową, ale sama ledwie się trzymała pod ciosami 28 dywizji
niemieckiej. W tym czasie 21 dywizja depeszowała, że prócz natarcia z połu­
dniowego zachodu, od strony Oleszyc i Lubaczowa, wyszło na nią także
uderzenie jednostki niemieckiej zasilonej czołgami z Cieszanowa, kieru­
jące się na tyły Dachnowa. Generał Kustroń uważał, że dywizja znalazła
się w beznadziejnym położeniu, ale będzie walczyć do ostatka, odstępując
w jedynym wolnym kierunku, na Dzików.
Około godziny 2 w nocy z 15 na 16 września dołączył do dywizji batalion
mjra F. Perlą z 4 pułku strzelców podhalańskich, który o zmroku w czasie
ulewy stoczył z Niemcami walkę na skraju lasów pod Cewkowem, a teraz
z marszu został rzucony do ratowania sytuacji w południowo-wschodniej
części lasu. Natarcie tego batalionu wespół z batalionem mjra Adama
Grudy załamało się w ogniu artylerii nieprzyjaciela. Nad ranem Niemcy
przy silnym wsparciu ogniowym artylerii sami przystąpili do natarcia 5. Gen. Józef Kustroń, 6. Gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki,
dowódca 21 dywizji górskiej minister spraw wojskowych.
i zmusili polskie oddziały do odskoku na Dzików Stary i Ułazów.
dowódca obszaru tyłowego
Generał Kustroń wysłał oficera swego sztabu do 6 dywizji z wiado­
mością, że jeśli nie wytrzyma rozpoczętego natarcia niemieckiego, to
będzie się cofać w kierunku lasów na południe od Tarnogrodu. Jednak Po pewnym czasie kapitan wrócił bez konia i zameldował, że to bateria
przedostanie się za Tanew było już niemożliwe i oficer ten po kilku godzi­ niemiecka. Wówczas gen. Kustroń zarządził dalszy marsz przez polanę
nach wrócił do sztabu z niczym. Tymczasem dywizja została okrążona i drugą część lasu ułazowskiego do lasów koło Moszczenicy, w pobliże
niemal ze wszystkich stron i wykonywała zapowiedziany odwrót. Siły sił głównych. Wysłał naprzód dwa ubezpieczenia, w sile plutonu każde,
główne składające się z 202 pp ppłka Z. Piwnickiego, 4 psp ppłka B. Warzy- po czym w odległości około 300 metrów ruszył sam z oddziałem. Wtem
boka i części I brygady KOP z ppłkiem W. Wójcikiem, skierowane zostały z przeciwległego skraju polany odezwał się ogień trzech cekaemów, który
do lasów na północny wschód od Tarnogrodu, skąd nocą przebić się miały rzucił wszystkich na ziemię. Wtedy generał został ranny w policzek pod
pod Osuchami za Tanew. Generał Kustroń zdecydował się iść z prawym prawym okiem. Pierwszy postrzał otrzymał już poprzedniego dnia po
skrzydłem. Pod Dzikowem Starym dołączył wraz ze sztabem, radiostacją południu. Karabiny niemieckie grały bez przerwy, polskie odpowiadały
i trzema Vickersami do zbiorowego batalionu 3 psp kpt. J. Żurka w sile im z rzadka. Do sztabu armii została wysłana radiodepesza: „Bój zbliża
około 200 żołnierzy i na czele tego oddziału około godziny 11 ruszył zarośla­ się ku końcowi, generał Kustroń jest ranny" 106 .
mi obok wsi Koziejówka do lasu, na zachód od Ułazowa. Jednak lotnik Niemcy od dwudziestu czterech godzin ponawiali wezwania do kapi­
niemiecki towarzyszył kolumnie, a od południowego wschodu ostrzeliwała tulacji. Generał Kustroń zbywał je pogardliwym milczeniem. Teraz — mimo
ją jakaś bateria. odniesionej rany — uniósł się jeszcze na rękach z visem w dłoni, jakby się
— Co to za artyleria? — zwrócił się generał do kpt. Chwastka po osiąg­ chciał rzucić naprzód, lecz opadł z powrotem. Unieruchomiły go dwie
nięciu lasu Ułazów. — Niech pan sprawdzi 1 0 5 . serie cekaem — jedna w krzyż, druga w prawą łopatkę. Była godzina 14.

70 71
Jeszcze pół godziny trzymali Niemcy oddział pod ogniem, odpowiadając na
każdy polski strzał lub granat gęstymi nawałami. Z oddziału generała
pozostało przy życiu około 60 ludzi.
Generał Kustroń żył jeszcze, usiłował coś mówić, lecz nie można
było go zrozumieć, w końcu ucichł i opadł martwy. Zebrani wokół oficero­
wie przypadli z płaczem do ciała swego dowódcy. Żołnierze niemieccy
odrywali ich siłą. Dopiero kapitan niemiecki, dowiedziawszy się, nad kim
płaczą, zgodził się pozostawić ich przez chwilę... 107
Wcześniej, 15 września, poległ pod Dachnowem zastępca ppłka Wójcika,
ppłk Jan Kazanowski. Części 21 dywizji górskiej i 1 brygady górskiej
przedarły się w nocy z 16 na 17 września za Tanew pod Osuchami i dołączy­
ły do sił głównych armii „Kraków".
Siły te wzięły udział w pierwszej bitwie połączonych armii „Kraków"
i „Lublin" pod Tomaszowem Lubelskim.
Przedmoście rumuńskie
Myślą przewodnią, która towarzyszyła odwrotowi sił polskich na południe,
było utworzenie ostatecznej linii oporu na rzekach Stryj i Dniestr. Oparcie
jej tyłów stanowić miał obszar zaprzyjaźnionej z Polską Rumunii, kolejami
której mogło napływać zaopatrzenie wojenne z zagranicy. Plan ten zapewnić
miał Polsce przetrwanie do chwili wyruszenia ofensywy zachodnich sojusz­
ników i znajdował poparcie generała Faury, szefa francuskiej misji wojsko­
wej w Polsce.
Już 10 września minister spraw wojskowych, gen. Kasprzycki, jako
przełożony obszaru tyłowego wydał w Łucku rozkaz organizowania na rzece
Stryj obrony 108 . Były to początkowo luźne bataliony z ośrodków zapaso­
wych i rozbitków, koncentrujące się w rejonie Stryja i Bolechowa, nad
którymi komendę objął gen. Stefan Dembiński. Według kalkulacji Naczel­
nego Dowództwa, na przyczółek rumuński powinno nadciągnąć co najmniej
10 dywizji z czterech związków operacyjnych: armii „Karpaty", „Kraków"
i „Lublin" oraz wojsk Frontu Północnego. W rzeczywistości pod rozkaza­
mi gen. Dembińskiego zebrało się 13 i 14 września zaledwie 9 batalionów
piechoty bez artylerii, łączności i służb. Oficer misji angielskiej, ppłk Gub-
bins, oddał do dyspozycji gen. Dembińskiego swą radiostację.
Dopiero 13 września wieczorem gen. M. Dąbkowski, dowódca wojsk
saperskich, otrzymał we Włodzimierzu rozkaz umocnienia przyczółka ru-
72
muńskiego na Stryju i Dniestrze. Zostały tam wysłane grupy fortyfikacyj­
ne z Kostopola oraz baony junackie. Oficerowie szefostwa wojsk saperskich
otrzymali zadanie wyławiania znajdujących się na tyłach oddziałów saper­
skich i grup fortyfikacyjnych, jak i ośrodków zapasowych, zwłaszcza
zależało na uchwyceniu grupy mostowej ppłka Zaniewskiego ,m.
Utworzone z tych sił dwa pułki piechoty — ppłka Szeląga i ppłka
Brąglewicza — stały pod Stryjem, pułk mjra Welza jako odwód — w Syno-
wódzku Wyżnym. Na linii Podhorce—Falisz znajdował się oddział rozpo­
znawczy. Grupa policji państwowej, licząca 1000 ludzi, pod dowództwem
ppłka Wisłoucha była wysunięta na północ, do rejonu Mikołajowa, gdzie
rozpoczynała się nacjonalistyczna ruchawka ukraińska. Do grupy gen.
Dembińskiego wchodziły stopniowo oddziały ppłka Dudka w sile 3 bata­
lionów w rejonie Drohobycz—Borysław, zreorganizowana brygada płka
Kotowicza w rejonie Turka—Rozłucz i grupa ppłka Semergi, dowódcy
216 pp. Razem grupa operacyjna gen. Dembińskiego liczyła 301 oficerów,
blisko 1200 podchorążych i podoficerów oraz 6466 szeregowych, a na
uzbrojeniu swym miała 5000 karabinów polskich i 1590 francuskich,
171 erkaemów starych typów, 48 cekaemów, 5 pistoletów maszynowych,
6 moździerzy i 4 granatniki oraz 1 armatkę ppanc. i dwie rusznice. Na wszy­
stkie te ośrodki ogniowe grupa posiadała łącznie 4 jednostki ognia ' 1 0 . Stano­
wiło to mniej niż połowę początkowych sił płka Dąbka, który jeszcze trwał
obronnie na Oksywiu.
Mimo jaskrawej iluzoryczności tych sił (szczególnie w artylerii i środkach
przeciwpancernych) Naczelne Dowództwo rozbudowywało nadal organiza­
cję dowodzenia na Pokuciu. Na dowódcę nowej armii pod starą nazwą
armia „Karpaty" został 13 września wyznaczony, jak wiadomo, gen. Fabry-
cy po swoim zgłoszeniu się we Włodzimierzu Wołyńskim. Jego zastępcą
od 15 września został gen. G. Paszkiewicz. Dowódcą odcinka wschodniego,
od ujścia rzeki Stryj do Dniestru pod Żydaczowem aż do granicy rumuńskiej,
mianowano gen. M. Milana-Kamskiego, mimo że na odcinku tym przepra­
wy pod Niżniowem, w Haliczu i pod Jezupolem obsadzało zaledwie kilka
batalionów z ON i ośrodków zapasowych oraz pułk jazdy ppłka Gilewskiego
ze Stanisławowa. Batalion saperów pod dowództwem ppłka Damrosza
dopiero przystępował do budowy stanowisk i umocnień obronnych. Pułk
KOP „Podole" ppłka M. Kotarby obsadzał granicę radziecką.
W skład nowej armii „Karpaty" weszło lotnictwo w sile 21 samolo­
tów w czterech eskadrach pod dowództwem ppłka Tuskiewicza u l . Ogrom­
nym obciążeniem obszaru tyłowego był nadmiar dowództw i sztabów
zarówno centralnych, jak i okręgowych, które utraciwszy własne obszary,
działały na terenie jedynego jeszcze wolnego DOK VI " 2 .
Niestety Dniestr, a tym bardziej Stryj, z powodu panującej w 1939 r. dłu-
73
 gotrwakj posuchy, nie stanowiły powa/nc| pt/cs/kody terenowej. Gen.
Dembiński postanowił tedy użyć jako i/cc/ywistcj przeszkody zagradzają­
cej — lasów, które po podpaleniu mogłyby na dłużej powstrzymać pochód
pancernych sił nieprzyjaciela. Na domiar złego na przedpolu nowej obrony
wybuchła — jak pisałem — w rejonie Żydaczowa i Mikołajowa dywersja
ukraińskich nacjonalistów. Do stłumienia został skierowany z Brzeżan
pułk piechoty ppłka Bezego z ośrodka zapasowego 21 dywizji oraz pułk ka­
walerii ppłka Gilewskiego, które po skończeniu akcji zostały włączone
do grupy gen. Dembińskiego " 3 .
Niemcy nie wywierali na grupę żadnego nacisku, całkowicie pochłonię­
ci byli sprawą jak najszybszego opanowania Lwowa. Po przejściu przez
Sambor 1 dywizji górskiej, do Chyrowa zbliżała się 57 niemiecka dywizja,
w Preszowie zaś na Slowacczyźnie skończyła wyładowanie 56 dywizja. Spod
Sandomierza dążyła do zagłębia naftowego 5 dywizja pancerna gen. Vien-
tighoffa. Pułkownik Kotowicz, który zszedł ze swą brygadą z kierunku
przesłaniającego Lwów do Turki, ciągle spoglądał ku północy, aby na nowo
podjąć swoje zadanie. Toteż po doprowadzeniu do porządku brygady
nakazał nowo utworzonemu 3 pułkowi strzelców górskich mjra W. Maj-
chrowskiego wykonanie z 15 na 16 września wypadu nocnego na Stary
Sambor" 4 . Akcja zakończyła się sukcesem. Pułk zdobył tę miejscowość
i trzymał w swym ręku przez szereg godzin, a nawet po wyparciu przez
przeważające siły niemieckie zajął stanowiska na wzgórzach na południe
od Starego Sambora i hamował ich dalsze posuwanie się na południe. Od­
szedł dopiero na rozkaz do Turki.
Około godziny 6.30 dnia 17 września na oddziały 57 dywizji niemieckiej
na trasie jej marszu na Lwów, uderzył też w Horodyszczach II batalion
155 pp kpt. Jana Rutkowskiego z grupy ppłka Dudka. Początkowo polski
batalion osiągnął pełne powodzenie, wkrótce jednak Niemcy rozwinęli swoją
artylerię i sami przeszli do natarcia. Miażdżąca przewaga ogniowa prze­
ważyła szalę na stronę nieprzyjaciela. W celu poprawienia sytuacji przyby­
ła ze Stryja na wozach i samochodach część oddziału rozpoznawczego,
ale i ona nie mogła odwrócić biegu wydarzeń. W rezultacie batalion wraz
z oddziałem rozpoznawczym wycofał się w nieładzie na Drohobycz. Do­
wódca H/155 pp został ciężko ranny i zmarł " 5 .
Naczelne Dowództwo, stacjonujące już w tym czasie (od 15 IX) w Ko­
łomyi, nie mając wpływu na bieg wydarzeń na odległych frontach walki,
zajmowało się głównie dalszą organizacją „przyczółka". W Bóbrce zebra­
ły się ośrodki zapasowe DOK X Przemyśl i tworzyły zgrupowanie gen. Wie­
czorkiewicza, w Tarnopolu — gen. Narbuta-Łuczyńskiego z DOK V Kraków.
Działali tu również m.in. generałowie Krok-Paszkowski i Jatelnicki.
15 września Naczelne Dowództwo nadało do Lwowa radiowy rozkaz,

•4
 maszerować wprost na południe, na Stryj, ale rozkaz wydany w tej sprawie,
jeszcze we Włodzimierzu Wołyńskim, dotarł do rąk jego zbyt późno.
Na optymistyczną ocenę położenia wpłynęły też meldunki, że w wielu
miejscowościach czołgi i samochody pancerne Niemców stały bezczynnie
z powodu braku paliwa. Wiadomo również było, że ponieśli oni duże straty
w sprzęcie. Można więc było przypuszczać, że dotychczasowe szybkie
związki niemieckie nie potrafią skutecznie zamknąć drogi schodzącym na
południe jednostkom polskim. Jakkolwiek liczono się, że będą one znacz­
nie uszczuplone i wyniszczone, to jednak na miejscu będą mogły uzyskać
wzmocnienie w licznych ośrodkach zapasowych. Największe zagrożenie
stanowiło lotnictwo bombowe nieprzyjaciela. Ponieważ jednak zbliżał się
już ostatni termin wyruszenia ofensywy alianckiej na Zachodzie, Niemcy
musieliby natychmiast przerzucić znaczną jego część na front nad Renem.
W następnej zaraz kolejności poszłyby wojska naziemne...
W nocy z 16 na 17 września płk dypl. Jaklicz oceniał, że na przed-
mościu zdoła się przebić równowartość ośmiu dywizji piechoty, dwu brygad
kawalerii, brygady zmotoryzowanej, 3 dyony art. ciężkiej i baon czołgów
R-35 1 1 7 . Tymczasem jednak nad tymi nadziejami dominowała nieodparcie
logika cyfr. Prawie 100% zmoblizowanych sił było daleko od przyczółka
rumuńskiego na północy. Jedynie ściągnięcie brygady Maczka i baonu czoł­
gów R-35 mjra Łuckiego było przedsięwzięciem realnym. Najbliżej położona
grupa dywizji karpackich gen. Sosnkowskiego znajdowała się w odległości
około 100 kilometrów i maszerowała na Lwów, a nie na Stryj. Armia
„Kraków", walcząca pod Biłgorajem, była odległa o 200 kilometrów, armia
10. Grupa gen. Sosnkowskiego w dniu 16 września ^Lublin" jeszcze dalej. Organizujący się pod dowództwem gen. Dęba-Bier-
nackiego Front Północny znajdował się w odległości około 300 kilometrów,
odosobnione ośrodki walki w Warszawie i Modlinie o 400 kilometrów.
mający na celu wzmocnienie przyczółka: „Maczek z brygadą natychmiast
do Stanisławowa" .
U6 Największe i najsilniejsze zgrupowanie sił polskich, armie „Poznań"
i Pomorze", uwikłane w ciężkie walki z trzecią częścią sił niemieckich
W tym czasie w Stanisławowie znajdowało się 20 dział artyleryjskich:
nad Bzurą, w ogóle nie mogły wchodzić w rachubę. Co najwyżej mogły
14 armat 75 mm, 2 armaty górskie i 4 haubice 155 mm. Pozostające na
przedpolu nowej linii zagłębie naftowe w Drohobyczu i Borysławiu naka­ dotrzeć w jakim takim stanie do Warszawy i zasilić jej obronę.
zano spalić, zapasy benzyny i nafty załadować do odtransportowania, Wieczorem 16 września płk dypl. Biegański, jako delegat N.W. w mini­
a w razie niemożności wywozu — również spalić. sterstwie spraw zagranicznych, przekazał szereg depesz z zagranicy,
wśród nich depeszę gen. Norwida-Neugebauera z 12 września w sprawie
odmowy lotniczych działań odciążających ze strony RAF i z dnia 14 wrze­
Dzień 16 września upływał w Naczelnym Dowództwie pod znakiem śnia w sprawie nieaktualności działań ofensywnych w większym stylu na
dużego optymizmu, a to na skutek otrzymanej wiadomości o wielkim Zachodzie, a to w wyniku podjętej przez rządy i sztaby Francji . Wielkiej
sukcesie gen. Sosnkowskiego na Wereszycy w Lasach Janowskich. Według Brytanii decyzji w Abbeville. Było to przekreślenie nadziei na jakąkolwiek
8
tych wiadomości ro/bil on wielka jednostkę pancerną Niemców, zdobył pomoc czy choćby na odciążenie ze strony sprzymierzeńców " .
dużo Sprzętu i wziął do niewoli wielu jeńców. Sosnkowski miał także

77
76
 faktycznie wyodrębniony z obszaru krajowego i pracował samodzielnie,
Wydarzenia na tyłach i w głębi kraju po 15 września nastawiając się głównie na obronę Wilna (a do pewnego stopnia także
Grodna) i odsyłając uzbrojone i ruchome jednostki oraz zapasy materiałowe
transportami kolejowymi przez Polesie i Wołyń na południowy wschód.
Zawrócenie znacznych sił niemieckich do walk toczących się w centrum
Po odtransportowaniu „grupy grodzieńskiej" 10—13 września do­
Polski (nad Bzurą, w Puszczy Kampinoskiej, pod Warszawą, a także pod
wództwo załogi objął płk st. spoczynku B. Adamowicz, a w jej skład weszły
Tomaszowem Lubelskim oraz między Przemyślem a Lwowem) przyhamo­
dwa bataliony improwizowane z OZ 29 DP, baon wart. nr 71, pięć pluto­
wało ruch Niemców w kierunku wschodnim. Dla obszaru tyłowego oznacza­
nów pozycyjnych art. Dalsze siły OZ były tylko w drobnej części uzbro­
ło to pewną stabilizację na wschód od linii: na Suwalszczyźnie wzdłuż
jone i umundurowane 12°.
granic z Prusami Wschodnimi, obszaru na wschód od Grodna, Białegosto­
ku, Kobrynia, Brześcia; na Wołyniu na wschód od Kowla i wzdłuż linii Sytuację w Wilnie utrudniała nieuregulowana sprawa dowodzenia, zwła­
Bugu; w Małopolsce Wschodniej na wschód od linii Żółkiew, Lwów, Stryj, szcza po odwołaniu dowódcy OK III, gen. Olszyny-Wilczyńskiego. Do
Turka. powiększenia załogi obozu warownego nie brakło ludzi, ale nie było dla
nich uzbrojenia i umundurowania oraz większych zapasów amunicji. Na
Był to więc jeszcze wielki szmat kraju o głębokości 170—200 km i o sze­
Suwalszczyźnie słabe oddziały KOP były w luźnej styczności z Niemcami.
rokości, licząc od Dźwiny do Karpat, około 950 km. Powierzchnia tego
Zaimprowizowana załoga Grodna gotowała się do powstrzymania zbliżają­
obszaru tyłowego wynosiła około 140 tys. km 2, tj. niewiele mniej niż
cych się od południowego zachodu wojsk niemieckich, należących do pół­
'/ 3 całego terytorium Rzeczypospolitej.
nocnego skrzydła niemieckiej 4 armii.
W pewnej mierze zelżała też nad tym obszarem działalność niemieckie­
Przeznaczone do odesłania na południe oddziały ruchome i zapasy
go lotnictwa, którego gros miało być użyte właśnie w bitwie nad Bzurą.
amunicji zostały już załadowane i wyprawione w drogę, z wyjątkiem
Na tyłach bombardowano nadal główne linie i węzły kolejowe (najbardziej
zaimprowizowanej w rejonie Wołkowyska bryg. kaw. płka H. Tarnasiewi-
rejon m. Brody i węzeł Krasne—Busk). Ale i to działanie stopniowo słabło
cza w grupie gen. Przeździeckiego, czekającej na podstawienie transportu.
i nie zdołało sparaliżować ruchu na liniach komunikacyjnych, czego dowo­
W ośrodkach zapasowych na Wileńszczyźnie była jeszcze znaczna liczba
dem było przesunięcie koleją dwu dywizji z północy pod Lwów. Zmniejszyła
rezerwistów nie uzbrojonych i przeważnie nie umundurowanych. Na
się również wyraźnie liczba zrzutów dywersyjnych.
spokojnych jeszcze granicach północno-wschodniego obszaru państwa
Rozwój położenia wojskowego w obszarze tyłowym spowodował, iż
stały odtworzone po mobilizacji oddziały KOP, a mianowicie:
Naczelne Dowództwo jeszcze 13 września wydało zarządzenie, uznające całe
— na granicy litewskiej — pułk „Wilno" (4 baony),
terytorium państwa za obszar operacyjny. Tym samym oddzielne dowo­
— na północno-wschodniej części granicy radzieckiej — pułk „Głębo­
dzenie przez ministra spraw wojskowych formacjami tyłowymi stawało się
kie" (2 baony), wzmocniony półbrygadą ON „Dzisna" (2 baony),
zbędne. Formacje te musiały więc w najbliższym czasie bądź to wejść
— na pozostałej części granicy radzieckiej — pułk „Wilejka" (3 baony
w skład poszczególnych zgrupowań operacyjnych, bądź to przejść do bez­
i 2 szwadrony) oraz pułk „Baranowicze" (2 baony).
pośredniej dyspozycji Naczelnego Wodza względnie jego organów.
Na Polesiu przeważna część oddziałów luźnych i tyłowych wcielo­
Ministerstwo Spraw Wojskowych w tym właśnie czasie (14—15 wrześ­
na została do grupy operacyjnej gen. Kleeberga podlegającej już N.D. i wal­
nia) przesuwało się z Wołynia do rejonu Kosowa na pograniczu rumuń­
czącej z Niemcami w Brześciu oraz w rejonie na zachód od Kobrynia. Nie
skim, dokąd dotarło — i to tylko swoimi czołowymi rzutami — dopiero
uzbrojone i nie umundurowane pozostałości ośrodków zapasowych odesła­
16 września " 9 . W tych warunkach dowodzenie przez ministra spraw
no także i z Polesia — marszem pieszym — na południe. Granicę radziecką
wojskowych, a nawet urzędowanie ministerstwa nie było możliwe. Toteż
na odcinku poleskim dozorowała odtworzona brygada KOP „Polesie"
ND po zainstalowaniu się (od 15 września) w Kołomyi zajęło się bezpośred­
(3 baony i 1 szwadron).
nio także sprawą znajdujących się na tyłach wojsk i służb podlegających
Zaimprowizowane na Wołyniu zachodnim zgrupowania generałów Tro­
dotychczas ministrowi spraw wojskowych. Jednakowoż z samej konfiguracji
janowskiego i Sawickiego miały już kontakt bojowy z Niemcami i faktycz­
i rozciągłości obszaru tyłowego wynikało, że ta ingerencja Naczelnego
nie podlegały ND. Na północnym skrzydle w rejonie Kowla i Lubomia był
Dowództwa będzie musiała przedstawiać się rozmaicie w różnych rejonach. na razie tylko luźny kontakt z przeciwnikiem (z czołowymi elementami
Najbardziej oddalony rejon północno-wschodni już od 9 września został
79
78

II. Obszar krajowy I i 16 września
pancerno-motorowymi korpusu gen. Guderiana podchodzącymi z kierunku
Brześcia). Natomiast na południu toczył się w dniach 15 i 16 września
zacięty bój o Włodzimierz z częścią czołowej dyw. panc.-mot. korpusu
gen. Kleista. W nocy z 16 na 17 września Niemcy odskoczyli daleko w tył,
aż do rejonu Tomaszowa Lubelskiego.
Dalej na tyłach, w głębi Wołynia, przygotowywało obronę linii Sty-
ru zgrupowanie gen. Skuratowicza w rej. Łucka, oraz linii Ikwy — zgrup.
gen. Strzemińskiego i w rej. Młynów, Dubno zgrupowanie płka Hanki-Kule-
szy m . Zgrupowania te jeszcze podlegały ministrowi spraw wojskowych
(I wicemin. gen. Głuchowski pozostał w rej. Łucka). Do ich sformowania
użyto uzbrojonych i umundurowanych części ośrodków zapasowych i miej­
scowej brygady ON oraz rozbitków i odprysków z zachodu.
Równocześnie ciągnęły poprzez Wołyń w ogólnym kierunku na Lwów
i Tarnopol wojska i służby tyłowe z zajętych już części Rzeczypospolitej,
nie umundurowane i nie uzbrojone części ośrodków zapasowych, tabory
rozbitych jednostek lub te, które po zmobilizowaniu nie zdołały już do­
łączyć na swoje miejsce, oddziały pozadywizyjne w bezpośredniej dyspo­
zycji N.W., liczne szpitale polowe i inne. Do tego dochodziły oddziały
policji państwowej, ewakuowane władze cywilne, personel i urządzenia fa­
bryczne przemysłu wojennego i ciągle jeszcze wielkie rzesze uchodźców.
Część ich odpływała transportami kolejowymi, większość zaś — pieszo
w porozrywanych i pomieszanych zespołach. Towarzyszyły im trudności
w zaopatrzeniu, nękały też za dnia naloty. W stosunkowo najlepszym
położeniu były wycofywane na południowy wschód formacje zmotoryzowa­
ne, zwłaszcza artyleria przeciwlotnicza l 2 2 .
Na liniach kolejowych Łunimiec—Sarny—Brody oraz Łuck—Radzie-
chów wciąż jeszcze były w ruchu — choć w coraz powolniejszym tempie —
transporty wojsk przerzucanych z północnej części państwa na południe.
Od południowego zachodu i zachodu dołączały transporty kolejowe z ewa­
kuowanym uzbrojeniem i amunicją, kierowane również na Lwów i na
Dniestr.
Wołyński odcinek granicy radzieckiej obsadzały dwa odtworzone pułki
KOP, a mianowicie:
— pułk „Sarny" (2 baony i 1 szwadron), wzmocnione dwoma baonami
fortecznymi w rejonie Sarny—Małyńsk,
— pułk „Równe" (3 baony i 3 szwadrony).
Połowa Małopolski Wschodniej po linię Żółkiew—Lwów—Stryj objęta
już była działaniami wojennymi, tak że obszar tyłowy zacieśniony
tam został niemal już tylko do Podola i Pokucia. W związku z planem
obrony tzw. przyczółka rumuńskiego ten właśnie obszar był miejscem
zbiórki spływających z zachodu i z północnego zachodu tyłowych jednostek
6— Bitwy polskiego Września, t l i 81
 wojska, ośrodków zapasowych i lokalnych władz wojskowych, tyłowych
rzutów sztabu N.W. i wycofywanych zapasów materiałowych. Cała ta bez­ Wszelkie dowodzenie w tych warunkach, począwszy od zebrania i sku­
pienia rozciągniętych oddziałów, musiało natrafiać na ogromne trudności
kształtna masa była niezmiernie trudna do opanowania i pokierowa­
Toteż dowództwo z gen. Riickemannem-Orlikiem tego odtworzonego
nia, a duże stłoczenie wyższych dowództw na tym ściśnionym obszarze
KOP-u, umieszczone w samym środku szerokiego frontu wschodniego na
powiększało jeszcze chaos 123 . Tu i ówdzie zaczęła ujawniać się dywersja
Polesiu, w Dawidgródku, było w stanie uchwycić i skupić tylko niewielką
ukraińska — najsilniej w obszarze Żydaczowa.
część podlegających sobie formacji.
Mimo tak ciężkiego położenia nie nastąpiło jednak załamanie się; już
w dniach 15—16 września zaczął zaznaczać się wyraźny postęp w opanowa­
niu chaosu. Rozgraniczono kompetencje poszczególnych dowódców, tak
pod względem terytorialnym, jak i rzeczowym. Dowódca DOK V, gen.
Łuczyński, objął kierownictwo nad obszarem tyłowym na Podolu z siedzibą
w Tarnopolu. Dowódca DOK VI, gen. Langner, zajęty obroną Lwowa, prze­
kazał dowodzenie na obszarze tyłowym na Pokuciu najpierw swemu zastęp­
cy, a następnie kwatermistrzowi gen. Kamskiemu. Dowódca DOK X, gen.
Chmurowicz, najpierw próbował organizować obronę w luce między
Lwowem a Dniestrem nad dolną Wereszycą. Zebrane tam oddziały posłuży­
ły do szybkiego stłumienia (we współdziałaniu z policją państwową)
ruchawki ukraińskiej w rejonie Żydaczowa. Wszystko, co tylko można
było uzbroić i umundurować w ośrodkach zapasowych, odsyłano do walczą­
cych w Małopolsce wschodniej zgrupowań operacyjnych — do rejonu Żół­
kwi, do obrony Lwowa i do rejonu Stryja. Nie uzbrojone części ośrodków i
skierowano na południe, za Dniestr. Oddziały te miały otrzymać tam
uzbrojenie z zagranicy. Awizowane już było wyruszenie statków państw
sprzymierzonych z uzbrojeniem i amunicją, zdążających do Konstancy.
Także i w tym południowo-wschodnim obszarze granice państwa by- <
ły obsadzone bardzo słabymi siłami. Na granicy węgierskiej stała tylko
niepełna „Karpacka" półbrygada ON (2 baony), a na granicy rumuńskiej —
jedynie Straż Graniczna. Granicę radziecką nad Zbruczem dozorował
odtworzony pułk KOP „Podole" (3 baony i 1 szwadron).
Z całym naciskiem podkreślić trzeba, że rozciągnięty na wschodniej
granicy odtworzony KOP w wypadku agresji wschodniego sąsiada był
w stanie zapewnić tylko krótkotrwałe dozorowanie. O jakiejś dłuższej
osłonie granicy, a tym bardziej o obronie na miejscu nie mogło być mowy.
Rozstrzygał o tym już sam stosunek sił do przestrzeni. Dołączały się do tego
liczne braki organizacyjne tej zaimprowizowanej formacji, jak nikłe stany
jednostek, słabość liczebna kadry zawodowej i zawiązki służby czynnej,
wysoki procent rezerwistów z mniejszości narodowych, zwłaszcza Niem­
ców (30—60% w poszczególnych baonach), słabe uzbrojenie — mała ilość :
broni maszynowej i zupełny brak artylerii, a także brak taboru, kuchen
polowych i środków łączności.

82

Ogniska decydujących zmagań
we wrześniu 1939 roku
Boje armii „Pomorze" o Łowicz — Przeprawa Niemców przez Wisłę pod
Płockiem — Bitwa grupy armii „Poznań-Pomorze" pod Sochaczewem —
Obrona cywilna Warszawy — Na bezdrożach Puszczy Kampinoskiej —
Odwrót jednostek armii „Poznań" i „Pomorze" na Warszawę — Bitwa
pod Sierakowem i Laskami — Wkroczenie jednostek armii „Poznań"
i „Pomorze" do Warszawy — Ośrodek oporu „Palmiry" — Marsz szturmo­
wy grupy generała Bołtucia — Obrona Modlina — Bitwa armii „Kraków"
i „Lublin" pod Tomaszowem Lubelskim — Bitwy pod Janowem, Lelechów-
ką i Hołoskiem. Przekazanie Lwowa — 17 września w Naczelnym Do­
wództwie — Postawa Zachodu wobec działań w Polsce.
Boje armii „Pomorze" o Łowicz
Natarcie armii gen. Bortnowskiego w składzie trzech dywizji (4, 16 i 26)
w ogólnym kierunku na Skierniewice miało nastąpić w nocy z 13 na 14 wrze­
śnia. Uderzenie czołowe piechoty powinna była wzmocnić Wielkopolska
Brygada Kawalerii działaniem na północne skrzydło nieprzyjaciela z rejonu
Sochaczewa. Lecz zamierzeniu temu stanęła na przeszkodzie niegotowość
26 dywizji płka Ajdukiewicza, która dopiero nadciągała. Części jej od­
działów oddano kolumnę samochodową armii; zajmowały one pospiesznie
stanowiska nad Bzurą w rejonie Kompiny. 18 pułk tej dywizji poszedł, by
wzmocnić załogę Sochaczewa. Przydzielony także do armii „Pomorze".
7 pułk artylerii ciężkiej był jeszcze w marszu. W rezultacie termin
natarcia na Skierniewice przesunięto na godzinę 8 dnia 14 września '.
Przeciwnik zbliżył się do Bzury dopiero około południa 13 wrześ­
nia, wykonując natarcia rozpoznawcze. Natarcia te zarówno w Łowiczu,
jak i na Zielkowice zostały z łatwością odparte, jakkolwiek stwierdzono
na przedpolu nową niemiecką dywizję piechoty. Artyleria niemiecka do
84
późnego wieczora strzelała na Łowicz, mimo iż w części miasta znajdowały
się jej własne oddziały.
Ułani Wielkopolskiej Brygady Kawalerii zatrzymują się przed wie­
czorem 13 września na bagnistych, podmokłych łąkach na zachód od Łowi­
cza i tam w sąsiedztwie stanowisk piechoty kopią wnęki, w których
chlupie woda. Nad miastem unosiła się lekka łuna. w gęstniejącym mroku
raz wraz rozbłyskują ogniste kule granatów.
— Hurra! hurra! — dochodzą odgłosy polskich kontrataków.
Zgiełk walki to oddala się, to przybliża. Artyleria ciężka silnie
ostrzeliwuje miasto. W górze, na tle łuny, wystrzelają ostro zarysowane
sylwetki wież kościelnych. To kolegiata łowicka 2. W nocy z 13 na 14 wrze­
śnia Łowicz składa ciężkie ofiary wojnie. Granat trafia w jedną z wież:
fajerwerk ognia i wieża staje w płomieniach. Jakiś czas widać stalowe ruszto­
wanie, wreszcie i ono zwala się z łomotem w dół.
Przemarsze i przegrupowania oddziałów 26 dywizji trwały całą noc,
dopiero nad ranem 14 września, na krótko przed natarciem, ostatnie
z nich znalazły się na podstawach wyjściowych. 18 pp ppłka dypl. W. Majew­
skiego już od południa 13 września krwawił na przedmościu Sochaczewa.
Niemcy nadciągnęli tu z kierunku Żyrardowa i położyli silny ogień na
miasto. 5 kompania wysunięta na wschodni brzeg rzeki nie wytrzymała ude­
rzenia i opuściła stanowiska; wzmocniono ją 7 kompanią po zawróceniu
na miejsce. Wieczorem 18 pp odmaszerował do dywizji w rejon Gągolin
Północny, pozostawiając w obsadzie Sochaczewa wzmocniony batalion
mjra Kozubowskiego, dwie baterie artylerii i kawalerię dywizyjną celem
dozorowania rzeki w rejonie Mistrzewic.
O świcie 14 września dowódca 10 pp, płk M. Krudowski, wydaje rozkaz
grupie wypadowej w składzie: 5 kompania 10 pp, dwa plutony cekaem i plu­
ton ppanc. ze wsparciem baterii 7 pac i baterii 26 pal, całość pod dowódz­
twem kpt. J. Dobrzańskiego — wyrzucić nieprzyjaciela z jego pozycji na linii
stacja kolejowa i osiedle Bednary, następnie rozpoznawać w kierunku
Skierniewic, na które wyjdzie natarcie 26 dywizji. Skutecznie i celnie prowa­
dzony ogień artylerii przez kpt A. Wojciechowskiego z 7 pac i ppor.
Wiktorowskiego z 26 pal, a przede wszystkim wyjątkowa odwaga
kpt. Wojciechowskiego, utorowały drogę piechocie, która wyruszyła z roz­
machem z podstawy wyjściowej, osiągając prawie jednym skokiem tor kole­
jowy. Zaskoczony nieprzyjaciel w popłochu opuścił stanowiska i wycofał
się, pozostawiając między domami osiedla Bednary działo polowe. W pol­
skie ręce wpadł niemiecki oficer i 11 szeregowych. W wytworzoną lukę
dowódca 10 pp wprowadził dwa baony 10 pp 3.
Główne zadanie należy do 16 dywizji płka Szyszki-Bohusza, 26 dywi­
zja jako lewoskrzydłowa ma nacierać w kierunku na Nieborów. Po stronie
85
zachodniej — za Bzurą inzwija MV do natarcia 4 dywizja pod nowym do­
wództwem płka Werobeja. Ostatecznym celem uderzenia grupy Bortnow-
skiego ma być zdobycie Skierniewic, aby zapewnić obu armiom swobodny
przemarsz do Warszawy.
Pierwszy ku przeprawom na Bzurze ruszył na prawym skrzydle 16 dywi­
zji zwycięski „sześć cztery" mjra Rewerowskiego i od razu wpadł pod
ogień artylerii. To, co przed 36 godzinami zostało zdobyte w pierws/ym
impecie, teraz trzeba było zraszać gęsto krwią. Sama rzeka nie była silnie
broniona i oddziały pułku łatwo ją przekroczyły, natomiast marsz przez
miasto był opóźniany przez grupy niemieckiej piechoty, ciągle pod silnym
ogniem artylerii.
Po dwu dniach walk z wielu domów pozostały tylko gruzy. Nie dogasłe
pożary gryzą dymem, wałęsającym się leniwie w powietrzu. Oczodoły
wypalonych drzwi i okien zioną pustką, odcinając się kontrastowo od odar­
tych z dachów, osmalonych domów. Na jezdni poplątane zwoje drutów
telefonicznych, zdartych ze słupów. U wylotu po bokach sterczą nadal
rozbite działka przeciwpancerne Niemców, wybita do nogi obsługa leży
odrzucona na bok. Szczególny nieład panuje na rynku, gdzie zaskoczono
onegdaj kolumnę pancerną.
Nagle z lewa i z prawa rozlegają się krótkie, gwałtowne serie broni maszy­
nowej i suchym trzaskiem odbijają się od odrapanych kamienic. W wąską
uliczkę wpada stukot butów i odgłosy bieganiny. Krzyki: „Naprzód!"
i „Halt!", przeplatają się ze sobą, tworząc jedyną w swym rodzaju
symfonię walk ulicznych. Chodnikiem posuwa się pluton piechoty. Oficer
biegnie do przodu i stara się zbadać położenie tam, w głębi. Zza węgła
wypada zgięty wpół żołnierz i przykleja się do muru obok swego dowódcy.
— Co tam? — pyta spokojnie oficer. Ma już za sobą walki po Meł-
nem, Grutą i tutaj — pod Łowiczem.
— Niemcy — odpowiada, łapiąc oddech, żołnierz 4 .
Oznaczało to, że nowe siły przeciwnika uderzają na Łowicz. Natarcie
polskie ubiegło go bowiem w zajęciu Łowicza. Na południowym skraju
miasta doszło do boju spotkaniowego. Polacy przywitani zostali krzyżowym
ogniem broni maszynowej i potężną zaporą artyleryjską. Była to główna
pozycja niemiecka, przed którą pułk pomorski zaległ w terenie.
Na wschodnim skrzydle dywizji, gdzie przystępował do natarcia pułk
„sześć sześć" ppłka Michalskiego, Niemcy wykonali rano wypad na My-
słaków, wskutek czego artyleria polska musiała tam skupić swój ogień.
Wypad został łatwo odrzucony, ale natarcie 66 pp wyruszyło dopiero
około południa i spotkało się z bardzo silnym oporem nad Bzurą. Tylko
w jednym miejscu udało się przekroczyć rzekę, ale żołnierze od razu zalegli
w silnym ogniu nieprzyjaciela.

86
 26 dywizja zapewniła sobie wcześniejsze uchwycenie przepraw przez
Bzurę przez wyrzucone naprzód oddziały, które o świcie spędziły Niem­
ców z rzeki i zajęły podstawy w miejscowościach Kompina i Patoki, Na­
tarcie dywizji ruszyło z niewielkim opóźnieniem po godzinie 8. Lewo-
skrzydłowy 37 pp ppłka S. Kurczą z I dywizjonem 26 pal napotkał niezbyt
silny opór, trafiając w lukę między dywizjami niemieckimi, i posuwał
się szybko naprzód. Około godziny 10 bataliony pierwszego rzutu prze­
kroczyły tor kolejowy, ale ogień nieprzyjaciela wzmagał się coraz bardziej.
10 pp płka M. Krudowskiego, posuwając się wzdłuż szosy Kompina—Nie­
borów, natrafił na większy opór. Mimo to udało się jego batalionom
dotrzeć także do toru i zająć wieś oraz stację Bednary.
W tym położeniu lotnik armii „Pomorze", por. obserwator Tadeusz
Kuryłło, w czasie lotu rozpoznawczego stwierdził na wszystkich drogach
z kierunku Warszawy posuwające się ku Bzurze kolumny pancerne. Wylą­
dował niezwłocznie w Czerniewie i przekazał osobiście meldunek gen. Bor-
tnowskiemu. Dowódca armii „Pomorze" znał już z doświadczenia miaż­
dżące uderzenie korpusu pancernego w korytarzu gdańskim i ocenił, że
rozpoznana broń pancerna może jeszcze tego samego dnia przekroczyć
w rejonie Sochaczewa słabo bronioną Bzurę i wejść na tyły jego grupy
nacierającej na Skierniewice. Połączył się więc bez zwłoki z dowódcą
26 dywizji, która była najbardziej zagrożona, i po przekazaniu informacji
o swoim położeniu rozkazał przerwać natarcie i zorganizować się obronnie 5.
Następnie zawiadomił telefonicznie o zagrożeniu pancernym gen. Bołtucia,
pozostawiając jego własnej decyzji sprawę dalszego prowadzenia natarcia,
Alarm przeciwpancerny dotarł także do maszerującej na północy grupy
operacyjnej gen. Knolla i zatrzymał ją wzdłuż rzeczki Słudwi. Niestety,
ta pochopna ocena położenia i odruchowa decyzja zapoczątkowały serię
niepowodzeń, którym do końca dnia 14 września uległy jednostki armii
„Pomorze".
Alarm Bortnowskiego zbiegł się z trudną sytuacją, jaka właśnie wy­
tworzyła się na odcinku 37 pp. Na pułk ten wyszło około godziny
11 silne przeciwnatarcie zza rzeczki Rawki, połączone z uderzeniem
oddziału zmotoryzowanego z Bolimowa. Uderzenie to rozbiło I batalion,
który zaczął odpływać ku Bzurze, pociągając za sobą sąsiedni III batalion
pułku. Pułkownik Kurcz rzucił w tym momencie na południowy brzeg rzeki
swój batalion odwodowy, aby stworzyć przesłonę dla cofających się od­
działów. W tej sytuacji zastał go rozkaz płka Ajdukiewicza, który nie
tylko wstrzymywał ruch odwodów, ale nakazywał wycofanie całej dywizji
za Bzurę.
Stała się rzecz straszna. Kompanie i plutony zaczęły ławą odchodzić
do tyłu bez żadnej osłony ogniowej, aby jak najprędzej osiągnąć linię
88
rzeki. Na bezbronnych i widocznych jak na dłoni żołnierzy bluznęły wszy­
stkie środki ogniowe Niemców. Umieszczony w gnieździe bocianim pod
Sypieniem obserwator niemiecki 6 skierował nawałę całej artylerii. Powstało
istne piekło. Kto nie zginął lub nie padł ranny od razu. ten mógł ocaleć leżąc
mocno przywarty do ziemi, aż zapadnie zmrok. Ci, którzy dotarli do rzeki,
nie zastali tam przepraw, gdyż zostały one zniszczone przez artylerię
wroga wraz ze strzegącymi ich saperami. W czasie przeprawy wielu żołnierzy
utonęło. Lecz i ci. którzy wreszcie dopadli do Kompiny i Patok, byli
nadal w zasięgu artyleryjskiego ognia nieprzyjaciela. Krwawe straty
37 pułku osiągnęły w tym dniu około 509? stanów. Znaczne też straty po­
niósł 10 pułk piechoty, który jednak wycofał się dopiero w godzinach po­
południowych. Ciężko ranny został jeden z najdzielniejszych oficerów II ba­
talionu, ppor. Jerzy Sieklucki, dowodząc 4 kompanią. Poległ dowódca
1 kompanii. Zginęło szereg młodych oficerów, a wśród nich cała promocja
podporuczników z 1939 roku 7. Ten niefortunny chrzest ogniowy 26 dywizji
znacznie osłabił ducha bojowego jednostki.
Jednak poszczególne części dywizji biły się nadal z całą zaciętością.
Artyleria dywizji, mimo iż sama znajdowała się pod ogniem niemieckim
i na skutek dezorganizacji nie miała łączności z piechotą ani też nie znała
jej stanowisk, do wieczora tego dnia okładała ogniem pozycje niemieckie,
wstrzymując w ten sposób dalsze posuwanie się przeciwnika. Szczególną
zawziętością odznaczał się dowódca 8 kompanii 18 pp, kpt. Hala, który
od chwili nawiązania styczności z nieprzyjacielem od pierwszych dni wojny
co wieczór dobierał sobie zastęp ochotników i zapuszczał się wraz z nimi
w głąb obszaru wroga, gdzie napadał na uśpionych Niemców. Wkrótce
sława nieugiętego bojownika rozeszła się po obu stronach linii frontu.
Niestety, w jednym z natarć nad Bzurą dzielny kapitan padł przeszyty
serią pocisków. Po kampanii Niemcy specjalnie ekshumowali wskazany
im grób, aby przekonać się, czy rzeczywiście wielki ich wróg nie żyje.
4 dywizja przeszła w nocy przez Bzurę bez walki, a jej wyruszenie z pod­
staw odbyło się bez styczności z nieprzyjacielem. 67 pp tej dywizji, wzmoc­
niony I batalionem 14 pp pod nowym dowództwem mjra J. Łobzy miał
uderzeniem w kierunku wschodnim zdobyć Lisewice oraz Dąbkowice
Dolne i Górne. Zadanie to ułatwiała obecność batalionu 67 pp mjra
M. Steinera na prawym brzegu Bzury w rejonie Chruślina Kościelnego.
Artyleria niemiecka dopiero w bezpośrednim pobliżu wyznaczonych przed­
miotów natarcia otworzyła ogień. Jednak kolejne ześrodkowanie pięciu
8
dywizjonów artylerii pod dowództwem płka Czerwińskiego obezwładniło
niemieckie źródła ogniowe i około godziny 12 wszystkie trzy bataliony
89
 67 pp podpułkownika dypl. Komunieckiego zdobyły wyznaczone sobie
przedmioty natarcia.
Pułkownik Werobej, znając trudności lewego sąsiada pod Łowiczem,
wystąpił z propozycją uderzenia swego odwodowego 63 pp na tyły Łowi­
cza. Jeszcze zanim gen. Bołtuć przyjął tę propozycję, rozkazał 63 pułkowi
ppłka S. Kaczmarczyka przejść przez Bzurę i zająć podstawy wyjściowe
w rejonie Pilaszkowa. W tym jednak czasie wyszło silne przeciwnatarcie
niemieckie, wsparte wzmożonym ogniem artylerii, i odrzuciło nie okrzepłe
jeszcze na zdobytych przedmiotach bataliony 67 pp niemal na ich podstawy
wyjściowe.
Wzmagał się napór niemiecki na Łowicz. Na podstawie meldunków
o polskich postępach od rana 14 września dowództwo niemieckie rzuciło tu­
taj swoje odwody i wzmocniło koncentrację artylerii. 18 niemiecka dywizja
otrzymała rozkaz wyparcia Polaków za Bzurę jeszcze do wieczora. Na
odcinek Łowicza kładły swój ogień cztery dywizjony lekkie i trzy ciężkie.
Silny ogień uderza na południowe wyloty Łowicza. Pocisk za pociskiem
bije w kamienny bruk i w na pół rozwalone domy. Praży odłamkami i gru­
zem, rozpryskami muru i kamieni, przesłaniając ulice tumanami dymu
i pyłu. W uszach bezustanny huk. Trzeba krzyczeć, aby ktokolwiek mógł
coś usłyszeć. Z dymiących uliczek wypadają grupki piechurów. Dźwigają
kaemy i moździerze, nikną w pyle, zakurzeni i szarzy. To rusza natarcie
sześćdziesiątego czwartego na Zielkowice. Wtem tuż za murem wyraźne
wybuchy, ręcznych granatów. Niektóre eksplodują w kamienicach po drugiej
stronie. Narasta dudniący, powtarzany echem w ciasnych uliczkach huk
dział, zachłystują się długimi seriami karabiny maszynowe. Z popiela­
tej mgły wypada żołnierz, nie zważa na krzyki i wołania.
— Puśćcie! Tam piekło!
A więc Zielkowice są zajęte przez Niemców.
— Włączyć aparat! — rzuca rozkaz obserwator artyleryjski, porucznik
Stapf, do telefonistów. Przejmuje słuchawkę i mówi wolno, wyraźnie: —
Ostrzelać dworzec, magazyny i warsztaty kolejowe .
9
Po chwili nad głowami świst, drugi, trzeci, a potem już tylko prze­
ciągły, falujący jazgot rozpruwa powietrze i bryzga kanonadą wybuchów
za murem. To I dywizjon 16 pal majora Tadeusza Nadratowskiego stawia
zaporę ogniową. Jednak z wylotu ulicy uderza stalowa ulewa maszynowych
serii. Urywa się na ułamek sekundy — i znowu praży ze zdwojoną siłą.
Tędy nie przejdzie nikt.
Na Łowicz wychodzi bardzo silne przeciwnatarcie Niemców. Osławieni
kulturtregerzy ustalonym od tysiąca lat zwyczajem pędzą przed sobą
10
jako żywą osłonę ludność cywilną . Wzięci w dwa ognie, zaścielają ci
biedacy międzypole nieruchomą warstwą. Tu i tam zrywają się krótkie
90
serie polskich plutonów, aby zaraz umilknąć pod nową nawałą ognia. Sześć­
dziesiąty czwarty cofa się strużkami drużyn w głąb miasta, czepia się zało­
mów kamienic i murów. Ze wszystkich stron rozlegają się odgłosy zażartej
walki ulicznej.
Generał Bołtuć uznał, że mimo odwrotu 26 dywizji i wyparcia za Bzurę
64 pp należy kontynuować walkę o Łowicz, aby doprowadzić do rozbicia
18 niemieckiej dywizji. Korzystając z propozycji płka Werobeja, zamierza­
jącego uderzyć na tyły Łowicza, nakazał płkowi Szyszce-Bohuszowi pono­
wienie czołowego natarcia na miasto. Tym razem na linię wychodzi nie zaan­
gażowany dotąd 65 pp ppłka Kirszensteina. Miał on uderzyć w stwierdzoną
we wschodniej części Łowicza lukę, tuż obok 66 pp, który mimo natarć
niemieckich utrzymał przedmoście na wschód od Łowicza. Tutaj też, w ce­
gielni, usadawiają się punkty obserwacyjne wszystkich czterech dywi­
zjonów artylerii 16 DP. Lecz przegrupowanie wymaga czasu, skutkiem czego
to nowe natarcie mogło wyruszyć dopiero o godzinie 17.
Tymczasem na odcinku 4 dywizji krytyczną sytuację zdołał opanować
ppłk Komuniecki. Zatrzymał swe bataliony i uporządkował, a następnie
pchnął z powrotem do natarcia. Teraz zaangażował również batalion
odwodowy do uderzenia na lewe skrzydło nieprzyjaciela pod Jamnem. Na
prawe skrzydło miał nacierać I batalion 67 pp w kierunku na Rogoźno—Ska-
ratki na południowy zachód od jeziora Okręt.
W toku tej walki szczególną odwagą wyróżnił się dowódca jednej z kom­
panii, por. Antoni Mikulski, który maskując się snopkiem słomy, pod­
sunął się pod wiatrak i spalił w nim załogę przeciwnika. Wprawdzie przy­
płacił to życiem, padając od serii cekaemu, ale natarcie na odcinku jego
kompanii posunęło się naprzód i batalion wkrótce zdobył Jamno ". Walka
trwała do późnych godzin popołudniowych, a jej rozstrzygnięcie zapewnił
skierowany przez dowódcę dywizji batalion Obrony Narodowej „Jabłono­
wo". Podpułkownik Komuniecki, jadąc konno na czele tego batalionu,
poderwał resztę sił i jeszcze przed zmrokiem opanował pozycję niemiecką
na królującym wzgórzu 117,412. W tym z kolei natarciu wyróżnił się
starszy strzelec Krzeczenowski z Włocławka. Jako celowniczy 2 kompanii
cekaemów, mimo huraganowego ognia moździerzy niemieckich i ciężkiej
rany postrzałowej uda — wytrwał na stanowisku do końca, zatrzymując
przeciwnatarcie niemieckie w ostatniej fazie walki 1 3 .
Równocześnie wyruszyło natarcie 65 pp ppłka Kirszensteina. Piechota
niemiecka stawiła słaby opór, jednak potężne ześrodkowania artyleryjskie
zagrodziły Polakom drogę. Mimo to pułk przekroczył Bzurę i w dwie go-
91
 dżiny opanował Łowicz od wschodu, wychodząc na tyły znajdującego się
tam niemieckiego 30 pp. Na ulicach miasta rozgorzała ponownie zaciekła
walka. Również 66 pp ponowił swój wysiłek i odbił wieś Janowice M.
W tym czasie ogień niemieckiej artylerii osiągnął swój szczyt natęże­
nia. Sześć dywizjonów biło we wschodni Łowicz i przyległe tereny aż po
Rawkę. Pod osłoną tego potężnego ognia wyruszył z rejonu Zielkowic
do kontrataku pułk odwodowy, w wyniku czego doszło do zaciętych walk we
wschodniej części Łowicza i dalej na wschód od miasta. Wskutek przytła­
czającej przewagi ogniowej, zwłaszcza w artylerii, Niemcy stopniowo
brali w tym boju górę. Na wschód od Łowicza inny pułk niemiecki odrzucił
także za Bzurę 66 pułk piechoty i utrzymujące z nim łączność drobne
oddziały 26 dywizji.
Generał Bołtuć śledził walkę swoich pułków z wysuniętego ośrodka
łączności 16 dywizji i stwierdził na przedpolu duży wzrost sił nieprzy­
jaciela, podczas gdy przydzielony do 16 dywizji 7 pułk artylerii ciężkiej
dotychczas nie rozwinął się do działań. Zapowiedziana przez płka Werobeja
interwencja 4 dywizji opóźniała się na skutek trudności na własnym od­
cinku, a brak działań 26 dywizji prowadził do przeskrzydlenia polskiego
natarcia od wschodu. W tych warunkach nakazał on o godzinie 21 wycofać
się 65 pułkowi z miasta, a następnie wszystkim oddziałom swej grupy
przejść do obrony na północnym brzegu Bzury. Na przedpolu pozostały
gruzy 20-tysięcznego miasta. W czasie tych działań uległo zniszczeniu
238 domów. Ulice Warszawska, Mostowa i rynek leżały w gruzach.
Grupa operacyjna Bołtucia poniosła 14 września bardzo duże straty.
Najwięcej ucierpiała w walkach o Łowicz 16 dywizja. Jej stany w pułkach
spadły poniżej 1000 ludzi. Szczególnie dotkliwe straty poniosła niższa Hitler". Zadaniem tych elitarnych jednostek było uchwycenie i utrzy­
i średnia kadra dowódcza. Większość dowódców kompanii i niemal wszy­ manie przepraw pod Sochaczewem i Brochowem. Pod Sochaczewem czołgi
scy dowódcy plutonów — z niewielkimi tylko wyjątkami — polegli lub od­ niemieckie stanęły już 14 września rano, ale nie mogły nacierać z powodu
nieśli rany. Straty w 4 dywizji były mniejsze i obliczano je na 500 ludzi, zapory minowej, położonej poprzedniego dnia przez własną 19 dywizję
w tym 380 rannych l 5 . piechoty. Natarcie wykonane po usunięciu min trafiło na opór II batalionu
18 pp pod dowództwem mjra Kozubowskiego. który wycofał się w nocy na
zachodni brzeg rzeki, lecz rano został zawrócony na poprzednie swe stano­
wiska, wyrzucając usadowionego już w mieście przeciwnika. Mimo silnego
Gwałtowny bój o linię rzeki Bzury rozgorzał niemal na całej jej długo­ ognia artylerii i czołgów, a nawet częściowego opuszczenia stanowisk,
ści od Łęczycy aż po Wisłę. Łowicz znajdował się w samym środku tego zdołał on utrzymać swe pozycje na wschodnim skraju Sochaczewa. Batalion
frontu. Sochaczewa broniła grupa płka Switalskiego 16. Odcinek na zachód poniósł duże straty i tylko jego resztki trzymały się na zgliszczach płoną­
od Soboty obsadzały oddziały wydzielone grupy operacyjnej gen. Knolla 17. cego miasta l 8 .
Na południowych skrajach Łęczycy był rozwinięty batalion Straży Granicz­ Na Brochów i Witkowice pędzi co koń wyskoczy Wielkopolska Bryga­
nej kpt. Koteckiego. da Kawalerii 19 . Czy aby uprzedzi nadciągające już siły wroga? Gen.
W tym położeniu do walki wchodziły 4 niemiecka dywizja pancerna Abraham wspiera przejściowo artylerią płka Switalskiego i wyznacza
oraz wzmocniony batalionem czołgów pułk SS Leibstandarte „Adolf szwadron do współdziałania z jego grupą pod Trojanowem. Wysunięty

92 93

13. Walki pod Płockiem
naprzód dywizjon 15 pułku ułanów obsadza Brochów. Gęsto zabudowana
wieś leży na wschodnim brzegu Bzury, ale od rzeki dzieli ją pół kilometra
odkrytych łąk. Jej brzegi łączy drewniany, chwiejący się mostek.
Lecz oto zza Brochowa wyłaniają się pancerne patrole nieprzyjaciela.
'U
Dowódca brygady rozsyła swoje szwadrony na przeprawy pod Witkowica-
mi, Kamionem — aż po Wyszogród. O Brochów tymczasem toczy się bój
spotkaniowy. Uderzenie niemieckich czołgów spędza ułanów poznańskiej
„piętnastki" za rzekę. Do przeciwnatarcia ruszają polskie tankietki,
rozpraszają piechotę wroga, atakują z brawurą czołgi. Trzy z nich są unieru­
chomione. Wzięty do niewoli oficer kręci z niedowierzaniem głową:
— Unmóglich — powiada — Unmóglich! 2 0
Jednak siła bierze górę. Niemcy przekraczają Bzurę. Wówczas wyskaku­
je naprzód 7 psk i pędzi ich aż za Brochów. W natarciu tym bierze udział
kompania wartownicza z Grudziądza, przydzielona z grupy Switalskiego.
Nieprzyjaciel zaczął zasypywać miejscowość ogniem artylerii i bro­
ni maszynowej. W centrum wsi przy kościele mieścił się punkt obserwacyj­
ny płka Królickiego. Brochów płonął, tworząc stopniowo zwartą ścianę
ognia. Płomienie i gryzący dym zmusiły żołnierzy 7 pułku strzelców konnych
do zajęcia stanowisk w ogrodach, skąd ogniem maszynowym powstrzymy­
wali natarcie piechoty niemieckiej. Tymczasem jednak od południowego
wschodu zbliżyły się do Brochowa czołgi wroga, ostrzeliwując rozłożone
w parku i wśród zabudowań folwarcznych stanowiska 2 szwadronu. Wów­
czas uderzył w Niemców ogień dwu baterii konnych z zachodniego brzegu
rzeki. Jeden z czołgów stanął w płomieniach. Pozostałe rozpoczęły
odwrót. Aby odciąć im drogę, wyskoczył naprzód z rusznicą przeciwpancer­
ną st. strz. Gąska. Niestety, po chwili padł ranny. Gdy doskoczył doń
por. Radoński, Gąska mówił coś gorączkowo łamiącym się głosem.
— Czy on skarży się, czy prosi o co? — zastanawiał się porucznik,
wciągając rannego za zasłonę.
Dopiero kiedy nachylił się niżej, usłyszał ze zdumieniem, że żołnierz
objaśnia działanie i obsługę rusznicy. Przeszedł on specjalne przeszko­
lenie i był zaprzysiężony, że nikomu nie zdradzi tajemnicy obchodzenia
się z rusznicą. Czując jednak zbliżającą się śmierć, pragnąłjeszcze przekazać
sposób obsługi tej groźnej wówczas dla wroga broni 2 1 .
Po początkowym powodzeniu sytuacja pułku stawała się ciężka. Około
20 czołgów posuwać się zaczęło szeroką ławą na Brochów. Brały na cel
przede wszystkim działka przeciwpancerne. Ciężko ranny został st. strz.
Jan Zet, po nim st. strz. Bazyli Motluk, a na ostatek i dowódca działek,
ppor. Ignacy Bukowiecki. Na skutek przerwy w ogniu śmielej zaczęły
posuwać się niemieckie czołgi do polskich stanowisk, zmuszając wreszcie
2 szwadron do odwrotu. Wtedy kaprale Ratajczak i Poznański pod osłoną
zabudowań cofnęli swe działka i z najbliższej odległości otworzyli ogień
do czołgów. Dwa z nich stanęły w płomieniach, a trzeci zawrócił do uciecz­
ki. Walki o Brochów trwały przez następny dzień, 15 września...
Na odcinku zachodnim, między Sobotą i Łęczycą, nacisk Niemców na
95
Bzurę był bez porównania słabszy. Przemieszane w poprzednich działa­
niach dywizje 8 armii niemieckiej musiały się w ciągu ostatnich dwóch dni
uporządkować, zanim mogły przystąpić do działań zaczepnych, które gen.
Blaskowitz wyznaczył na 15 września. W rejonie stawów rybnych pod
Walewicami polskiej obronie udało się zniszczyć niemiecką baterię na sta­
nowisku w Piotrowicach u. Jedynie tylko pod Łęczycą w południe 14 wrze­
śnia doszło do walk między 221 dywizją niemiecką a batalionem Straży
Granicznej kpi. Koteckiego. Batalion ten po 6-godzinnym odpieraniu
ataków niemieckich wycofał się o zmroku 14 września na północy brzeg
Bzury, oddając Łęczycę. W ten sposób zamknął się dla niej tygodniowy
okres walk nad Bzurą w 1939 roku. Ich ślady znaczy cmentarz 600 poległych.
Przeprawa Niemców przez Wisłę pod Płockiem
Niemieckie dowództwo wojsk lądowych było wysoce niezadowolone z nik­
łych postępów swej 4 armii od północy, ponieważ jej III korpus w naj­
mniejszej mierze nie wywierał wpływu na przebieg działań nad Bzurą,
a północna i zachodnia osłona polska pod dowództwem generała Toka-
rzewskiego i pułkownika Siudy mogła wycofywać się ściśle według planu
dowódcy grupy armii, gen. Kutrzeby. Aby więc zasilić ten korpus i zaktywi­
zować jego działanie, nakazało ono 3 dywizji sforsować Wisłę pod Płockiem
i połączyć się z III korpusem pod Gostyninem. W ten sposób na północną
osłonę armii „Pomorze" wychodziło uderzenie jeszcze z jednej strony.
Południowo-Zachodniego brzegu Wisły pod Płockiem bronił oddział
wydzielony 5 dywizji piechoty w składzie 19 pułku „Dzieci Lwowskich"
i I dywizjonu 5 pal pod ogólnym dowództwem ppłka dypl. S. Sadowskiego.
Dwa bataliony pułku (II i III) bronić miały linii brzegu pod Dobrzyko­
wem i Płockiem. I stał w odwodzie, spełniając równocześnie rolę osłony
23
artylerii . Szczególnie dogodne warunki przeprawy przez Wisłę stwarza­
ła ława piaszczysta pod Dobrzykowem. Tutaj też. w nocy z 12 na 13 września
3 dywizja niemiecka rozpoczęła forsowanie rzeki.
Dowódcy polskich batalionów strzegli lustra wody wysuniętymi pla­
cówkami, trzymając większość swych sił w pewnym oddaleniu. Jednakże
Niemcy w momencie przeprawy piechoty obłożyli podejścia do Wisły od
polskiej strony huraganowym ogniem artylerii, odcinając w ten sposób
główne siły Polaków od rzeki. Na dobitkę spieszący na pomoc III batalion
pułku wziął wycofujących się znad rzeki żołnierzy II batalionu za Niemców
i otworzył do nich ogień 24 .
O godzinie 6.30 ppłk Sadowski przeszedł całością sił do przeciwna-
96
tarcia na Radziwie, Dobrzyków i Tokary. Niestety, oddziały polskie,
natrafiwszy na silny opór przeprawionych już sił nieprzyjaciela, wycofały
się na podstawy wyjściowe. Co gorsze, odejście III batalionu pozbawiło
artylerię osłony, a w tym czasie na zachód od Płocka przeprawił się 8 nie­
miecki pułk piechoty, zajął Popłacin i zagroził polskiej obsadzie obejściem.
W tej sytuacji Sadowski postanowił przejść do obrony Lasów Łąckich.
Pod wieczór nieprzyjaciel nadciągnął szosą Radziwie—Gostynin i natarł na
rozwinięty po obu stronach szosy III batalion. Natarcie to zostało odparte,
ale w nocy batalion wycofał się na linię jezior w głębi lasów. Pozostałe
bataliony znalazły się w rejonie stacji Łąck i Nowych Bud. Sądeń Wielki
trzymała kawaleria rtm. Wieniawskiego. Nieprzyjaciel zagroził tyłom armii
„Pomorze" 2 5 .
Do walki z niemiecką 3 dywizją gen. Drapella skierował specjalnie
utworzoną grupę w sile dwóch pułków piechoty i trzech dywizjonów artylerii
pod dowództwem płka dypl. G. Kawińskiego 26 . Na pomoc spieszyła mu
też 15 dywizja, która otrzymała rozkaz zboczenia ze swego kierunku na
Bzurę i uderzenia od strony Gąbina w południowe skrzydło przeprawiają­
cych się oddziałów niemieckich. Jednakże do czasu wyznaczonego na połu­
dnie 14 września natarcia dywizja zdołała-przerzucić samochodami tylko
1 batalion 61 pp mjra dypl. F. Wysockiego i III batalion 59 pp mjra W. Ham-
bergera. II batalion tego pułku już wcześniej zajął Grabie Polskie pod
Dobrzykowem. O godzinie 16 płk Bolesław Mirgałowski, dowódca 59 pp,
stanął w otoczeniu podległych mu oficerów piechoty i artylerii na
wzgórzu 98, na północ od Gąbina.
— Zadanie jest panom wiadome — zaczął. — Trzeba wyrzucić Niem­
ców za Wisłę i spalić przeprawy. Zamiarem moim jest batalionem 59 pp
jako lewoskrzydłowym i batalionem 61 pp jako prawoskrzydłowym zdobyć
w pierwszym skoku las.
— Strasznie daleki przedmiot natarcia — szepnął do kolegów z 15 pal
27
kpt. Szwejkowski .
Istotnie las, na którego skraju zostały stwierdzone stanowiska nie­
przyjaciela, znajdował się w odległości 3 kilometrów. Teren zamierzonego
natarcia był nadzwyczaj trudny, a to wskutek jego nieprzejrzystości i całko­
witego braku punktów obserwacyjnych. Był to obszar doliny Wisły o nie­
jednolitej glebie i pokryciu. Piaszczyste wzgórza, bagniste dolinki, domo­
stwa i kępy tworzyły bezładną mieszaninę, która utrudniała orientację,
a rowy, mokradła i płoty hamowały poruszenia, ograniczały je do dróg.
— Po zdobyciu lasu — kontynuował dowódca natarcia — lewy batalion
zrobi w prawo zwrot i w łączności z prawoskrzydłowym batalionem na­
trze na Dobrzyków i zepchnie nieprzyjaciela do Wisły.
• — Bitw> p u M t i c g n W r z i S n i a . ( I I 97
 Lecz nie było to takie proste w wykonaniu. Oddziały idące do pod­
staw wyjściowych z różnych punktów nie mogły się spotkać ze sobą. Mimo
że artyleria od dwóch godzin była gotowa, a nawet wykonywała ognie do
wykrytych celów i brała jeńców, natarcie dobrnęło do wieczora ledwie
na skraj lasu i utknęło, zwarłszy się bezpośrednio z nieprzyjacielem
pod Dobrzykowem, przy czym 59 pp poniósł duże straty.
To, co się nie udało za dnia, miały wykonać przybyłe dwa batalio­
ny 61 pp w nocy 2 8 . Jednakże w warunkach trudnej orientacji, w gęstej
mgle, pobłądziły one już na początku akcji, a 15 września o świcie wpadły
w bliski ogień maszynowy nieprzyjaciela i poniosły ciężkie straty. Na po­
bojowisku pozostało kilkuset zabitych i rannych, wśród nich dwóch do­
wódców batalionów i dowódca pułku, ppłk F. Sobolta. Resztki pułku zo­
stały w dramatycznych okolicznościach zebrane przez dowódcę 8 baterii •
15 p a l 2 9 oraz dowódcę kompanii ppanc. pułku, por. J. Górskiego, i wyco­
fane do odwodu. Ogółem pod Dobrzykowem zginęło ponad 300 żołnierzy
61 pp, a wśród nich kpt. Jenerowicz oraz porucznicy Burkiewicz i Strejczek*
Rannego adiutanta polowego, por. Dzięcielewskiego, unieśli żołnierze ze
sobą. Dowództwo pułku objął mjr dypl. F. Wysocki 30 .
W tej sytuacji 15 dywizja otrzymała rozkaz oderwania się od przeciw­
nika i dążenia do bitwy nad Bzurą. W tym celu miała ona skoncentrować
się w rejonie Bud Starych, na północ od Sochaczewa. 62 ppjakoOW dywizji
pozostał pod Grabowem w osłonie odwrotu i nie brał udziału w bitwie
pod Dobrzykowem.
Tymczasem tejże samej, wyjątkowo ciemnej nocy rozgorzały równie
zacięte walki na odcinku 27 dywizji. Natarcie 24 i 19 pułku spotkało się
z 8 pułkiem piechoty niemieckiej, który miał z kolei wyprzeć Polaków
z obszaru leśnego na południe. W chaotycznej walce w lesie Niemcy zostali
z dwóch stron otoczeni przez siły polskie w rejonie stacji Łąck i odcięci
od sąsiadów. W dalszym starciu oddziały polskie i niemieckie pomieszały
się ze sobą, jednak Polacy wzięli górę i wyparli Niemców ku Wiśle. Czołowe
oddziały 24 pp pod dowództwem pułkownika dypl. Grudzińskiego w pości­
gu za wrogiem wpadły nawet na przedmieście Płocka — do Radziwia.
Jakkolwiek te krwawe walki nie doprowadziły ostatecznie do wyparcia"
3 dywizji niemieckiej za Wisłę, to jednak powstrzymały jej dalsze posuwa­
nie się na południe. Niemcy musieli na skutek poniesionych strat zadowo­
lić się niewielkim przedmieściem pod Płockiem. Wzięty do niewoli ciężko
ranny mjr J. Kędzia widział nad brzegiem stosy niemieckich trupów. Dywi­
zja ta należała do sześciu wielkich jednostek niemieckich, które podobnie
jak 30 dywizja nad Bzurą znalazły się we wrześniu 1939 r. w największych
opałach 3 1 .
98
14 września przeszedł do niemieckiej historii wojen jako „czarny dzień"
w kampanii polskiej. Bezowocne walki grup pancernych pod Sochacze­
wem i Brochowem, mocne przetrzebienie 18 dywizji pod Łowiczem, śli­
macze tempo III korpusu od północy i fiasko wzmożenia nacisku 3 dywi­
zji od strony Wisły ułożyły się w pasmo zdecydowanych niepowodzeń.
Toteż w dniu tym dowodzenie w bitwie nad Bzurą przejął osobiście dowódca
grupy armii „Południe", gen. Rundstedt. Natarcie polskich sił na Skiernie­
wice i wielodniowe walki o Łowicz ocenił on nie tylko jako „przykry
incydent" na kierunku Łodzi, ale jako poważną próbę przełamania frontu
przez znaczne siły polskie. W meldunku do Hitlera z dnia 19 września
pisał on, że „ów lokalny kryzys nad Bzurą" od początku zamierzał wykorzy­
stać do okrążenia i zniszczenia armii polskich; w rzeczywistości koncepcja
ta powstała dopiero 14 września, a więc po pięciu dniach polskich działań
ofensywnych n .
Bitwa grupy armii „Poznań-Pomorze" pod Sochaczewem
Generał Kutrzeba przywiązywał wielką wagę do utrzymania linii Bzury,
a przynajmniej dużego przedmościa pod Łowiczem, gdyż było to konieczne,
by doprowadzić wojska grupy „Poznań-Pomorze" do Warszawy. Toteż
kiedy doszła go wiadomość o wycofaniu się grupy operacyjnej Bołtucia
na północny brzeg, ocenił to jako poważny cios dla swojej koncepcji. Po raz
pierwszy też stanęło przed nim widmo okrążenia. Obszar polskiego zgrupo­
wania dwóch armii został bowiem ścieśniony do 60 kilometrów w kierunku
równoleżnikowym od Kutna do Wyszogrodu i do 40 kilometrów — licząc
ż północy na południe — między Gąbinem i Łowiczem.
Generał Kutrzeba zdecydował się na jeszcze jeden wysiłek zaczepny.
Jego myśli co do dalszego kontynuowania bitwy rodziły się późno w nocy
z 14 na 15 września ". Główne uderzenie po osi Sochaczew—Błonie—War­
szawa miała przeprowadzić grupa operacyjna gen. Knolla, wykonująca
w tym celu okrężny manewr marszowy. Grupa ta powinna była stanąć nad
Bzurą 16 września, a w nocy na 17 sforsować rzekę i oczyścić z Niemców
drogę marszu do stolicy.1 Armia „Pomorze" miała wesprzeć natarcie
grupy Knolla uderzeniem swej lewoskrzydłowej 26 dywizji. Grupa operacyj­
na Bołtucia powinna była pozostawać w obronie rzeki między Łowiczem
i Sobotą, aby następnie po wykonaniu swego zadania — wycofać się w dru­
gim rzucie za grupą gen. Knolla.
Frontalne uderzenie czterech dywizji grupy armii „Poznań-Pomorze"
miało być wsparte flankowym natarciem kawalerii i piechoty z południo­
wego skraju Puszczy Kampinoskiej. W tym celu gen. Kutrzeba tworzył
99
nową grupę operacyjną kawalerii pod dowództwem gen. Abrahama. W cią­
gu 15 września Podolska Brygada Kawalerii miała odejść ze składu zachod­
niej osłony i forsownym marszem dołączyć do Wielkopolskiej Brygady
Kawalerii w rejonie Białej Góry. 15 dywizji piechoty rozkazano przejść, czę­
ściowo transportem samochodowym, częściowo zaś pieszo, do rejonu Bud
Starych i być w gotowości do działania na wschodnim brzegu Bzury od świtu
17 września 34 .
Osłonę tyłów od zachodu zapewniała nadal Poznańska Brygada Obrony
Narodowej płka Siudy, a z kierunków północno-zachodniego i południo-
wo-zachodniego — grupy generałów Tokarzewskiego i Grzmota-Skotnic-
kiego. Tej ostatniej po odejściu brygady płka Strzeleckiego miały być
podporządkowane również oddziały wydzielone 14 i 17 dywizji piechoty,
które pozostały na Bzurze do osłony tyłów 35 .
— Wierzę w siłę uderzeniową dywizji wielkopolskich — rzekł do
swego sztabu gen. Kutrzeba, ważąc szanse bitwy, do której tym razem
angażował wszystkie siły.
— Myślę, że również Warszawa będzie z nami współdziałać — dodał
płk Lityński. — Przecież bitwę toczymy na przedpolu stolicy. To jest
właściwie bitwa o Warszawę. Jeżeli jej obrona dotychczas nie mogła nam
pomóc, ponieważ sama nie okrzepła, to obecnie już najwyższy czas po
temu 3 6 .
— Wszystko będzie zależeć od tego — kontynuował Kutrzeba — w ja­
kiej mierze główne narzędzie bitwy, to jest człowiek, wytrzyma psychicz­
nie i fizycznie podwójny cios: z ziemi i powietrza, uderzenie czołgów
i lotnictwa. Wchodzimy w piętnasty dzień wojny i jeszcze dotąd nie nauczy­
liśmy się właściwie reagować na broń pancerną, nie nauczyliśmy się jej
zwalczać 37 .
Do bitwy ,,pod Kutnem", jak Niemcy nazwali ten fragment kampanii,
przygotowywał się również sztab grupy armii „Południe". Generał
Rundstedt podzielił południową część frontu na dwa odcinki armijne:
na południe (z Łowiczem włącznie) dla 10 armii, na zachód zaś od Łowicza —
dla 8 armii. Od zachodu i północy miał nacierać korpus 4 armii w sile
czterech wielkich jednostek. Do sił działających już nad Bzurą 8 armia otrzy­
mywała jako wzmocnienie 3 dywizję lekką, a 10 armia przesuwała podległy
jej korpus lekki Hotha w składzie trzech dywizji (1 i 2 lekkiej i 29 zmoto­
ryzowanej) znad środkowej Wisły na północ. Był to drugi rzut natarcia,
pomyślanego w formie koncentrycznego uderzenia ze wszystkich stron.
Wykonując rozkaz Rundstedta, 8 armia przystąpiła do natarcia już
15 września. Dopiero w tym dniu udało się dowództwu 8 armii przezwycię-
100
żyć wywołany przez zachwianie się jednostek szok i odbudować na nowo
38
ciągły front . Natomiast 10 armia miała w tym czasie utworzyć przyczółki
między Łowiczem i Sochaczewem do uderzenia dwóch dywizji pancernych
(1 i 4) 16 września. Tak więc dopiero trzeciego dnia od chwili zaobserwowa­
nia kolumn pancernych w marszu na Sochaczew miały one wziąć udział
w przełamującym natarciu nad Bzurą. Czwarty dzień mijał od chwili cofnię­
cia ich spod Warszawy i Góry Kalwarii. Czym wytłumaczyć to znaczne zwol­
nienie tempa niemieckich jednostek szybkich? Niewątpliwie częściowym
ich zużyciem i brakiem paliwa, częściowo zaś uporczywą postawą obrońców
Sochaczewa i Brochowa, głównie jednostek Wielkopolskiej Brygady
Kawalerii 14 i 15 września. Przede wszystkim jednak tym, że w ich drodze
na Warszawę stanęła armia „Łódź" i zatrzymała ich marsz, spełniając
rolę mimowolnego „sprzymierzeńca" gen. Kutrzeby.
Tak więc na linii Bzury między Łowiczem i Brochowem musiało dojść
do bitwy czołowej w wyniku dwóch przygotowanych natarć: polskiego
od zachodu i niemieckiego od wschodu. Na równinach ziemi łowickiej
i pod Sochaczewem miała nastąpić ostateczna próba bohaterstwa i determi­
nacji żołnierza polskiego z nowoczesną techniką wojenną i teutońską
bezwzględnością agresora.
Rozkaz operacyjny dla grupy armii „Poznań-Pomorze" był gotów
15 w rześnia rano. Rozkaz gen. Knolla, wydany dopiero tego dnia o północy,
ustalał termin gotowości do natarcia następnego dnia na godzinę 12. Grupa
miała „zwartym natarciem" przełamać opór nieprzyjaciela, opanować
lasy na wschodnim brzegu Bzury i rozwinąć swe powodzenie w kierunku
Żyrardowa i Grodziska.
Tymczasem jednostki grupy w marszu do bitwy napotykały różnorakie
przeszkody, które znacznie opóźniały osiągnięcie przez nie podstaw
wyjściowych. Oprócz uciążliwego przebijania się przez zatory taborów
wojskowych i kolumn ewakuacyjnych musiały one, a głównie 14 prawo-
skrzydłowa dywizja, szukać dalekich obejść przez rzeki i rowy z powodu
zniszczenia mostów jeszcze 8 września przez dowództwo tylów armii
„Pomorze" 39 . Lewoskrzydłowa 25 dywizja sięgała swym obejściem aż po
Sanniki, 20 kilometrów na północ od Łowicza.
Oddziały wstrzymał w marszu również alarm przeciwpancerny, który
zmusił je zarówno 14, jak i 15 września do zajęcia ugrupowań przeciw­
pancernych w miejscu. Na domiar złego, począwszy od 15 września,
wzmogło się znacznie działanie lotnictwa na obszarze tyłowym obu armii,
skutkiem czego jednostki ponosiły znaczne straty iizyczne i moralne nie
zwarłszy się jeszcze z wrogiem 4 0 .
Pod Łowiczem już drugi dzień grzmiała niemiecka artyleria. Jej działa­
nie stawało się coraz potężniejsze, gdyż dowództwo 10 armii wprowadzało
101
 do akcj. swoje odwody artyleryjskie. Jednakże grupa operacyjna Bołtucia
stała niezłomnie. Pod Brochowem kawaleria gen. Abrahama wysunęła dale­
ko na przedpole za Bzurę swoje oddziały styczność. Tylko na południe
od Sochaczewa udało się niemieckiej 19 dywizji zepchnąć słabą osłonę
grupy płka Switalskiego i utworzyć niewielki przyczółek na lewym brzegu
rzek,. Niestety, 15 dywizja, która miała tu przybyć*na wzmocnienie po
chaotycznych , krwawych walkach z 3 dywizją niemiecką przeżyła 15 wrze­
śnia ciężkie bombardowanie w Gąbinie i otaczających lasach, tak że dopiero
o zmroku mogła podjąć marsz w kierunku Bzury. Mimo wszystko gen Ku­
trzeba z ufnością oczekiwał wydarzeń w dniu 16 września. Z braku rozpo­
znania lotniczego i komunikatów Naczelnego Dowództwa nie wiedział
ze ma przed sobą wzmocnioną 8 armię niemiecką i większość sił 10 armii'
która - według jego ówczesnych wiadomości - powinna być związana
przez armię „Prusy" na południe od Warszawy. Ani gen. Kutrzeba, ani
gen. Bortnowski do końca nie wiedzieli o klęsce tej armii. W nowym miej­
scu postoju Kutrzeby w Załuskowie zameldował się wieczorem płk Strze­
lecki rob.ąc dużą niespodziankę swoim szybkim, zagonowym marszem
z Dąbia do Bud Starych. Po północy przybył gen. Przyjałkowski, meldując
o marszu 15 dywizji do tychże Bud. Zarysowywała się koncentracja
trzech w.elk.ch jednostek do flankowego uderzenia ze wschodniego brzegu
Bzury. W oddziałach odczytywano odezwę gen. Kutrzeby:
„Żołnierze Armii Wielkopolskiej!
W dotychczasowych ciężkich i krwawych bojach wykazaliście godną
podziwu odwagę... Stwierdziliście, że wróg nie wytrzymuje waszego naporu
Dowodem tego są rozbite 17 i 30 dywizja niemiecka w bitwie nad Bzurą
w dniach 10 i 11 bm.
Obecnie czeka was nowe zwycięstwo w boju, który rozpoczynacie w dniu
jutrzejszym. Wróg, który zapędził się pod Warszawę i podstawił swoje
tyły pod nasze uderzenie, musi być rozbity. Wiedzcie, że jest nas więcej niż
jego przed nami!
Wytężcie swoje siły, by zwarci w szeregu z Armią Pomorską jednym
potężnym ciosem zdruzgotać prusackie żołdactwo i otworzyć drogę na
Warszawę".
Nadszedł 16 września, przełomowy dzień bitwy. Grupa uderzeniowa gen
Knolla po marszu nocnym zbliżała się do podstaw wyjściowych, wchodząc
stopniowo w strefę ogni dalekich przeciwnika. Jednak w tej ostatniej
tazie przygotowań zaznaczyły się znaczne niedokładności w wykonaniu
zadań cząstkowych, które wywarły ujemny wpływ na ogólny wynik bitwy
Prawoskrzydłowa dywizja grupy uderzeniowej - 26 dywizja z armii Po­
morze" - miała ruszyć o świcie, lecz została wieczorem odepchnięta od
14. Zamierzona manewt taczepn) polski 1 niemiecki pod Sochaczewem

103
rzeki, a nocny wypad zakończył się niepowodzeniem, zaś dowódca oddziału,
kpt. Hala. poległ i nie zdążył uprzedzić o przygotowanej pod Emilianowem
zasadzce ogniowej. Pułki 10 i 18 dostały się pod morderczy ogień artylerii
i broni maszynowej. Ich natarcie załamało się, a III batalion 10 pp został
całkowicie rozbity. Jego dowódca, mjr Z. Roszkowski, poniósł bohaterską
śmierć, zginęło wiehi oficerów, podoficerów i szeregowych. Z całego
batalionu pozostało tylko 2 oficerów i kilkudziesięciu szeregowych 41 .
58 pp ppłka Tomiaka pozostał daleko w tyle, skutkiem czego we froncie
dywizji gen. Włada powstała luka. 17 dywizja była jeszcze w marszu na
Sochaczew, a 25 — obejmująca również odcinek płka Switalskiego, zajmo­
wała dopiero stanowiska w rejonie Młodzieszyn—Adamowa Góra. Wre­
szcie grupa kawalerii gen. Abrahama zdradzała zbytnią chęć marszu ku
Warszawie, jako ostatecznemu celowi wszystkich jednostek obu armii 4 2 .
Od rana grzmiała artyleria piętnastu wielkich jednostek niemieckich,
rozstawionych wokół polskiego zgrupowania dwóch armii. Ogień artylerii
niemieckiej wspomagały silne naloty eskadr bombowych, kierujące się na
oddziały polskie w ruchu i na stanowiska wyczekiwania, w ukryciu leśnym
i pod gołym, słonecznym niebem. Najsilniejszy nacisk nieprzyjaciela
zaznaczał się na Łowicz i Sobotę, gdzie kierowało się pięć jego dywizji
w pierwszej linii. Już pierwsze uderzenie na odcinek 4 dywizji zmusiło płka
Werobeja do użycia odwodów dywizyjnych, a 10 i 24 dywizja 8 armii
niemieckiej zagroziły przecięciem szosy Łowicz—Kutno.
Około godziny 14 batalion Obrony Narodowej jako IV batalion 14pułku
został rozbity na wzgórzu pod Urzeczem i nieprzyjaciel, przekroczywszy
rzekę, zaczął szybko posuwać się w kierunku Bąkowa i Bogorii. Sytuację
udało się chwilowo uratować dzięki zimnej krwi i opanowaniu artylerzystow
II dywizjonu 4 palu pod dowództwem mjra Falewicza, którzy z odkrytych
stanowisk ogniem na wprost powstrzymywali posuwanie się Niemców.
Równie silne natarcie kierowało się na Zduny, gdzie z kolei wielką pomoc
polskiej piechocie oddały dwa pociągi pancerne na stacji Jackowice 4 3 . Lecz
o wyniku bitwy zadecydowały czołgi.
O godzinie 10.30 z podstaw na północ i południe od Sochaczewa
wyszło koncentryczne natarcie dwóch niemieckich dywizji pancernych:
4 — Reinhardta i 1 — Schmidta. 4 dywizja pancerna, wzmocniona pułkiem
SS Leibstandarte „Adolf Hitler", przerwawszy słabą osłonę improwizowa­
nych batalionów koło folwarku Żuków, między Sochaczewem a Brocho­
wem, uderzyła w kierunku południowo-zachodnim na koncentrującą się
25 dywizję gen. Altera. Powyżej Sochaczewa, w Kozłowie Szlacheckim
i Biskupim, przeprawiła się przez Bzurę 1 dywizja pancerna i przy silnym
wsparciu lotnictwa uderzyła z przedmościa 19 dywizji niemieckiej na zachód
i północny zachód. Szczególnie dotkliwe było jej uderzenie w lukę pomiędzy
104
55 i 57 pułki 14 dywizji, znajdujące się od świtu w walce ogniowej o pod­
stawy wyjściowe z usadowionym w rejonie lasu Emilianów nieprzyjacie­
lem 4 4 . W luce tej zajmował właśnie stanowiska II dywizjon 7 pac
pod dowództwem mjra Wilkońskiego. Jednak 155-milimetrowe ciężkie
haubice nie mogły podołać strzelaniu na wprost, ponieważ ich lemiesze
oporowe wbijały się głęboko w ziemię i po każdym strzale wymagały
odkopywania 4 5 . Czołgi nieprzyjaciela rozbiły dywizjon, zmiotły lewe
skrzydło idącego do natarcia 57 pułku, w którym zginął III batalion wraz
z dowódcą, mjrem Kępińskim, a następnie przejechały również przez stano­
wiska 14 dywizjonu ciężkiego pod Jeziorkami i rozpędziły posterunek
bojowy 14 dywizji w Kocierzewie Południowym.
Natarciu czołgów towarzyszył bardzo silny nalot bombowy dwóch dywi­
zjonów lotnictwa, który wzniecanymi pożarami wytyczył niejako kierunek
działania czołgów — na zachód. Fala czołgów została dopiero częściowo
zatrzymana na linii stanowisk ogniowych II dywizjonu 14 pal w obrębie
miejscowości Wicie.
Za małym, murowanym budynkiem mieściło się stanowisko dowodze­
nia dowódcy 57 pp, ppłka Rybotyckiego, oraz dowódcy 14 pal, ppłka
M. Terleckiego. W opłotkach zabudowań rozwinięta na stanowisku 6 bate­
ria pal wykonywała właśnie ognie na rzecz walczącej na przedpolu piechoty.
Odgłosy walki dochodziły z kierunku Emilianowa, a także bardziej na pół­
noc — od Szwarocina, gdzie zapewne zwróciła się grupa osłonowa czołgów.
Wtem nadjeżdżający z punktu obserwacyjnego zwiadowca, bombardier
Schlecht, zelektryzował baterię okrzykiem:
J — Czołgi idą!
i Istotnie, fala czołgów posuwała się szybko na prawy skraj wioski,
| nie dostrzegając dobrze zamaskowanych dział.
| — Przed nami czołgi! — podchwycił okrzyk zwiadowcy oficer ognio­
?• wy, ppor. rez. Korbik.
,, Bateria otworzyła ogień na wprost na odległość zaledwie 400 metrów.
Lecz fala około 40 czołgów odpowiedziała niemal natychmiast morderczyni
ogniem swoich dział i karabinów maszynowych. Potworny huk zmiesza­
nych ze sobą wystrzałów armatnich i wybuchów pocisków zagłuszył głosy
komend i jęki rannych. Śmierć zajrzała w oczy młodym artylerzystom.
Przygwożdżeni zmasowanym ogniem fali pancernej, przylgnęli do ziemi lub
skryli się w szczelinach przeciwodłamkowych. Wówczas na stanowisko wy­
-,- biegł adiutant 14 pal, por. Mikołaj Ignatowicz.
|; — Bateria na moją komendę! Obsługa do dział! Do dział! — powta­
% rzał strasznym głosem jedną i tę samą komendę, gdyż tylko ogień mógł
ocalić baterię 4 6 .
105
 — Czołem, żołnierze!
Ze szczeliny wyskoczył działonowy 2 działa, kpr. Józef Siatkowski,
Był to okrzyk, którego nikt się nie spodziewał. Lecz tu wyszło
za nim obsługa. Już wszyscy przy działach. Nowe wystrzały czterech armat
na jaw wspaniałe wyszkolenie wojska, jego gotowość do walki i podporząd­
rozdarły powietrze. Ledwie 100 metrów przed lufami stanął nieruchomo
kowanie się dowódcom.
czołg niemiecki, drugi dymi, wybucha płomieniem. Nadbiegł oficer zwia­
— Czołem, panie generale! — zakrzyknęli wszyscy jak jeden, stając
dowczy pułku, por. rez. Kazimierz Nowicki — uwija się przy I plutonie.
się od razu żołnierzami.
Wtem poraża wszystkich potężna eksplozja. To wybucha jaszcz z amunicją.
Po chwili przystąpili do swych oddziałów dowódcy, zaczęli je ustawiać
Celowiniczy 4 działa osuwa się na łoże, zamkowy chwyta się za pierś. Działo
i porządkować. Sytuacja była opanowana. 26 dywizja zagięła lewe skrzydło
milknie na chwilę, tylko z wylotu siedemdziesiątki piątki snuje się sina­
na Gągolin Południowy i utrzymała się na pozycjach.
wy dymek. Porucznik Ignatowicz widzi to wszystko. Bez namysłu doskakuje
Gdy kolumna 58 pp znajdowała się w marszu w rejonie miejscowości
do kątomierza. Miejsce zamkowego zajmuje kpr. Rolniczak z 57 pp, były
Osiek, ze wschodu ukazały się czołgi. Bataliony pułku szybko przyjęły
żołnierz 14 palu. Znów dwa czołgi w płomieniach Jeden przystanął, objeżdża
ugrupowanie przeciwpancerne w oparciu o miejscowość i rozpoczęły walkę.
wioskę ukosem.
Główny punkt oporu skrystalizował się wokół działonu przeciwpancernego
W prawo od stanowiska, zza budynku, wściekle bije polskie działko
kaprala nieznanego nazwiska, który ze swego działka zestrzelił 5 czołgów 49 .
przeciwpancerne, czołgi niemieckie coraz wyraźniej okrążają Wicie i suną
Po godzinnej walce czołgi niemieckie wyminęły zaporę przeciwpancerną
dalej. Wieś płonie. Trzeba co rychlej usuwać baterię. Na szczęście czołgi
i skierowały się dalej na zachód. Pułk czołgów wdarł się w głąb ugrupo­
znikają z oczu. Milkną działa. Na stanowisku staje dowódca pułku, wszy­
wania obu polskich armii, otarł się patrolem pancernym o sztab armii
scy unieśli się znad dział.
„Pomorze" w Czerniewie, gdzie znów stracił kilka czołgów, a następnie —
— Dziękuję wam, chłopcy! — rzekł wzruszonym głosem. siejąc na tyłach postrach i zamieszanie — zatrzymał się aż pod Kiernozią,
Obok, oparty o jabłoń, stał por. Ignatowicz, z oczami na wpół zamknię­ gdzie pozostał na noc w lesie.
tymi, opadły z sił od wielkiego wstrząsu. Pułkownik podszedł do porucz­
Po odparciu czołgów batalion mjra Kołyszki pobrał w dalszym marszu
nika,-objął go i ucałował. Twarze żołnierzy ożywiły się, niektórzy płakali.
obiad i został skierowany w lukę 57 pp na miejsce batalionu mjra Hrycka,
— My tym gadom pokażemy! — zabrzmiał w ciszy głos kanoniera Zie­
który po walkach pod Głownem pozostał w osłonie Bzury na zachód od Ło­
lińskiego z obsługi 4 działa " 7 .
wicza.
Próby uderzenia 1 dywizji pancernej gen. Schmidta na północ zostały
zniweczone przez okopane częściowo w terenie siły polskie. Pod Szwaro-
Tymczasem nadciągał 58 pp ppłka Tomiaka. Generał Wład konno gnał
cinem stał zwrócony na południe 55 pułk piechoty płka W. Wiecierzyń-
ze swego posterunku na spotkanie oddziałów pułku. Pierwszy nawinął się
skiego, tworząc redutę przeciwpancerną. Poszczególne czołgi niemieckie
por. Stanisław Jakiel z kompanią rozpoznawczą.
wdarły się w toku walki do Szwarocina, lecz straciwszy około 10 maszyn,
— Panie poruczniku, niech pan ratuje sytuację! — zawołał dowódca "
odeszły na zachód.
dywizji.
Pułk ten od poprzedniej nocy toczył ciężkie walki o podstawy wyjścio­
Z sąsiedniego odcinka, z rejonu 26 dywizji, pędziły drogą jaszcze. Za nimi
we. III batalion 55 pp ppłka Jabłońskiego uderzył dla odciążenia 57 pp w kie­
i obok hurma żołnierzy. Powszechny zgiełk ogarniał wojsko, które przed
runku miejscowości Bronisławy, lecz poniósł straty sięgające 60% stanu.
chwilą zachowywało jeszcze spokój.
Zginął dowódca 8 kompanii, por. Adamski, a ciężko ranny został i zmarł
Porucznik Jakiel natychmiast ustawił cekaem. Był zdecydowany na
w szpitalu w Giżycach ppłk Jabłoński. Reszta batalionu, około 120 ludzi,
wszystko. Jedno pociągnięcie spustu uruchomiło długą serię. Konie czoło­
pod dowództwem por. Kaźmierskiego zajęła stanowiska obronne w rejonie
wego jaszcza szarpnęły się, przekoziołkowały przez siebie, jaszcz w pędzie
Erminowa frontem na południe. Wycofanie się batalionu przesłaniała
wywrócił się w poprzek drogi.
kawaleria dywizyjna 17 DP mjra Szczerbika, wysuwając naprzód armatę
— Stać! Ani kroku dalej! — wybiegł z okrzykiem naprzeciw nadciągają­
i działko przeciwpancerne. Następnego dnia Szczerbik zginął od bomby.
cych tłumów 4 8 .
Przed rozjechaniem przez czołgi reszty pułku ustrzegł kpt. Ludwik Snitko,
Wówczas do drogi podjechał gen. Wład, stanął nie opodal ciżby i za­
który zaalarmował w czas oddziały, ustawił działka przeciwpancerne
wołał:
107
106
i odparł pierwszy impet wroga. Wieczorem 16 września Niemcy zagrażają
Szwarocinowi od zachodu, podjeżdżając czołgami od tyłu na stanowisko
1 baterii 14 pal. W pojedynku ogniowym między baterią i czołgami ginie
ppor. Nowakowski, niszcząc przedtem 4 czołgi 50 . Wnocy Niemcy podpalają
wieś, wskutek czego wzniecają panikę na stanowisku przodków i w tabo­
rach. W wyniku uderzenia pancernego Niemców znad Bzury 14 dywizja
została rozcięta na trzy oddzielne, pozbawione ze sobą łączności, grupy
pułkowe: pod Szwarocinem, Osiekiem i Wiciami.
Inny obraz przyjęły walki na kierunku uderzenia 4 dywizji pancer­
nej na oddziały 25 i 17 dywizji w północnej części polskiego ugrupowa­
nia. W straży przedniej nacierał tu pułk SS Leibstandarte „Adolf
Hitler" z batalionem czołgów 23 niemieckiego pułku pancernego. 25 dywizja
gen. Altera miała rano osiągnąć rejon: Adamowa Góra, Bibijampol,
Juliopol. Gdy o świcie 16 września 56 pp płka Tyczyńskiego po 30-kilome-
trowym marszu nocnym przekraczał Adamową Górę, na zachód wycofywa­
ły się luźne grupki III batalionu 144 pp. Na północy, gdzie rozwijał się
29 pp ppłka Gryla, trwała ciągła strzelanina. I batalion tego pułku roz­
prysnął się pod uderzeniem pancernym, a jego dowódca, mjr Szczygieł,
zginął. Wysunięte naprzód bataliony I i II 56 pp zderzają się z natarciem
nieprzyjaciela, które zostaje zatrzymane. Jednak o godzinie 10 ogień Niem­
ców uderza z siłą huraganu. I batalion, atakowany od czoła i skrzyd­
ła, wycofuje się na Adamową Górę, gdzie obronę organizuje III batalion
mjra Grochali. Z pierwszej linii zdołano wycofać zaledwie dwa działka
przeciwpancerne.
„Leżymy na gołej ziemi — pisze płk Tyczyński. — Z jednej strony
żywe ciała ludzkie, a z drugiej ruchoma twierdza pancerna, ziejąca ogniem
zwykłych i zapalających pocisków". Z jednego czołgu wychodzą Niemcy
i ogniem cekaem wybijają obsługę polskiego działka, nie ma czym ich
spędzić. Wreszcie nadbiega dowódca kompanii cekaem, por. Dziubek,
i zmusza ogniem cekaem nieprzyjaciela do odwrotu. W rezultacie 25 dywizja
wśród wysokich strat utrzymała się w Adamowej Górze. Na odcinku 56
51
pułku uszkodzono w tym czasie 2 czołgi, a 8 „wzięto do niewoli" .
Około południa czołgi ruszyły na dwór Ruszki, w którym mieścił
się odwód grupy płka Switalskiego.
— Naprzód, aż do połączenia się z 1 dywizją! — komenderował ober-
gruppenfuhrer Sepp Dietrich.
— Jawohl! — odpowiedzieli przez radio dowódcy batalionów i kompa­
nii. Jednym z oddziałów dowodził leutnant Willi Reibig.
108
Lecz tu nastąpił epizod, który spowodował wśród Niemców duże
straty i zahamował natarcie hitlerowskiej gwardii.
W stronę Adamowej Góry na czele zwiadu artyleryjskiego jechał
kpt. Ludwik Głowacki. Wtem z lewej strony wybuchła krótka, lecz gwałtow­
na strzelanina. Z Ruszek wypadło kilka pędzących na łeb, na szyję wozów
konnych. Kapitan Głowacki musiał rozwinąć swą 6 baterię do natarcia
17 dywizji na godzinę 14. Wyznaczył już stanowisko ogniowe, odczekał,
aż bateria je zajmie, po czym ruszył ze zwiadem kłusem naprzód. Lecz co to?
Na wprost biegną zziajani chłopcy w mundurach Przysposobienia
Wojskowego, krzyczą coś z daleka i wskazują za siebie rękami.
— W Ruszkach są Niemcy! Niemcy są w Ruszkach! Piechota odchodzi,
a gen. Alter stoi na szosie 52 .
Dowódca baterii zrozumiał ich wołanie, ale nie zwracał na nie uwagi.
Przeciął szosę i zajął we wsi Żdżarów punkt obserwacyjny. Patrol telefo­
niczny nadbiegi z linią.
— Tu punkt! —oznajmił dowódca 6 baterii, wywołując tym szereg regu­
laminowych czynności telefonistów i zwiadu.
W chacie, przy której stanęli, krzyk i lament kobiet. Chłop ociąga się
przez moment, lecz znajduje drabinę. Dowódca gotowej już do strzelania
baterii lokuje się na strychu. Na pierwszy plan rzucają się dwa strze­
lające czołgi i grupka wycofujących się żołnierzy. W prawo, w niewielkiej
kotlince pod Janówkiem — jakby stado łaciatych, nieruchomych krów.
— Przywidzenie — myśli kapitan — halucynacja po szesnastu nie prze­
spanych nocach.
Tymczasem Willi Reibig po krwawej rozprawie z batalionem PW w Ru­
szkach skierował się dalej na południe. Żałośnie wyglądali młodociani
żołnierze, pierzchający przed kompanią czołgów na prawo i lewo, kryjący
się w opłotkach wsi 5 3 . Aż tu znowu pole...
Kapitan Głowacki widzi, jak na tle dworu w lewo od nieruchomych
„krów" wyrasta sześć czołgów, które, strzelając do kryjącej się wokół
piechoty, suną naprzód. Ma obliczone dane do ważniejszych punktów.
Drobna poprawka może sprowadzić serię pocisków na cel, lecz bliżej są czoł­
gi na prawym skraju odcinka pod Sokulami. Tam musi strzelać. Kompania
Reibiga toczy się dalej...
— Od prawego co 100 metrów, 3000 — podaje kapitan komendę do tele­
fonu .
54
Czołgi pod seriami pocisków wykonują najróżniejsze skręty, manewru­
ją, pragną przechytrzyć artylerię — i znikają. Tymczasem czujne oczy
grupy oficerów SS na skraju lasu Janówek pilnie wpatrują się w wioskę.
Badają kierunek, skąd lecą pociski 100-milimetrowej haubicy. Sepp Dietrich
krzyczy coś do radiostacji za sobą...
109
 — Patrzcie! Patrzcie! — zawołali nagle obserwatorzy polskiego punktu.
Lecz głos ich załamał się w połowie.
Nieruchome dotąd „krowy" poruszyły się na zielonej łące i runęły ławą
dwóch fal wprost na Żdżarów. Kapitan, pożegnawszy się w myśli z rodzi­
ną, zaniechał dotychczasowego celu — niech inni sobie z nim radzą. Drżą­
cym, jakby nie swoim głosem podał komendę:
— Powiększyć o 120! Powiększyć rozwinięcie o cztery!
Telefonista bełkotał coś niezrozumiale, kapitan musiał mu odebrać
słuchawkę. Spodziewając się niechybnej i natychmiastowej śmierci, pragnął
zestrzelić bodajże jedną z brunatnych, łaciatych bestii. Nagle o dziwo!
Seria obejmuje cały szyk nieprzyjaciela. „Aby tylko pocisk padł o cztery
metry od czołgu — przypomina sobie wskazania z »Przeglądu Artyleryjskie­
go" — można go uważać za trafiony: stanie w płomieniach od temperatury
wybuchu" 5 5 .
Czołgi niemieckie suną w zwartej kolumnie co 6—8 metrów. Oznacza
to, że każdy pocisk będzie skuteczny, byle tylko był odpowiedni celownik.
Miejscami w szyku wybuchają fontanny ognia i dymu.
Z przedpola nadchodzi oddziałek piechoty, mija punkt baterii, kryje
się w ogrodach.
— Zatrzymać piechotę! — woła rozogniony artylerzysta, podczas gdy
bateria zasypuje ogniem ławę czołgów. — Dowódca piechoty do mnie! —
Przynajmniej będzie jaka taka osłona...
Na strych wchodzi po chwili ppor. Jan Szybczyński z 68 pułku (następne­
go dnia poległ w Brochowie). Gdy spojrzał na przedpole, oczy mu zalśniły
z radości: już z dziesięć czarno-czerwonych słupów ognia uderzało ku niebu!
Tymczasem jednak ława czołgów sunie dalej, choć już na ośmiuset
metrach natarciu 4 DPanc. i SS Leibstandarte „Adolf Hitler" towarzy­
szą pociski baterii. Odległość między stalowym, ruchomym pancerzem
a mizerną, drewnianą wioszczyną stale maleje. Strach chwyta za gardło.
Czyżby jednak byli niezwyciężeni? Już ogień idzie na celowniku 1800, 1600.
Za chwilę będzie martwe pole ognia, i co wtedy? Czy strzelać ryzykując
chatę, kobiety i siebie? Czy zamilknąć tchórzliwie?
— 1500! — skraca znowu celownik kapitan.
— O, patrzcie! Patrzcie! — wołają znów obserwatorzy. Z ich okrzyków
przebija tak wielka radość, że skurcz wzruszenia chwyta za krtań, a w piersi
brak tchu. Wśród czołgów powstaje zamieszanie. Zatrzymują się. Trudno
uwierzyć własnym oczom. Zawracają z pola!
Cofają się!
— Zwycięstwo! — szepcze zbielałymi wargami ppor. Szybczyński,
patrząc na artylerzystę z podziwem i niedowierzaniem.
110
Na skraju lasu widać grupę oficerów w mundurach feldgrau z lornetkami
przy oczach. Wciąż pilnie przeszukują teren. Spostrzega ich wreszcie i polski
obserwator — wskazuje kpt. Głowackiemu. Znów komenda na stanowisko
ogniowe. Do pościgu ogniowego dołącza się 4 bateria por. Czartoryskiego.
Pod wspólną komendą dowódcy „szóstej" powstaje zgrupowanie artylerii.
Celne dwie serie spędzają Niemców z pola. Obergruppenfuhrer Sepp
Dietrich wsiada do samochodu i odjeżdża, żegnany jeszcze jedną serią.
Później długo będzie szukał po obozach polskiego artylerzysty, który
napędził mu tyle strachu.
Pole całkowicie należy do obrońców. Obserwatorzy naliczyli 18, tym
razem już naprawdę nieruchomych, „krów". Bateria zużyła 249 pocisków,
z normalnej porcji dwóch jednostek ognia pozostało jej tylko 71 pocisków.
„Chyba jednak tym razem dowódca dywizjonu nie będzie robił wymówek za
przekroczenie normy" — myśli kpt. Głowacki.
Lecz nagle dochodzi łoskot wybuchów z kierunku baterii. To grupa
czołgów, jadąc z Ruszek, przedarła się niepostrzeżenie aż w rejon stano­
wisk ogniowych artylerii. Kapitan Głowacki zerwał się na równe nogi.
— Co się dzieje? Czyżby działa, które przed chwilą dokonały takich
spustoszeń w szyku pancernym Leibstandarte SS „Adolf Hitler", miały
ulec niewielkiej grupce?
Sekundy oczekiwania wydają się wiekiem. Wybuchy z kierunku baterii
stają się coraz częstsze...
Willi Reibig ujrzał nagle przed sobą pióropusz białego dymu. Co to?!
Z lewej strony ogłuszający huk, jakby cała prochownia wyleciała w powie­
trze. Mein Gott! Celny pocisk uderzył w czołg dowódcy drugiego plutonu.
Przekleństwo!
— Gdzie stoi drugie działo? — Willi począł niecierpliwie penetrować
teren.
W tejże samej chwili w prawo od niego wystrzelił słup ognia z czołgu
pierwszego plutonu.
— Do licha! Mamy przed sobą całą baterię!
Leutnant Reibig wydał błyskawicznie rozkaz wycofania się za zasłonę
terenową.
— Musimy tam zdążyć jak najszybciej — krzyczał — bo inaczej ta zgraja
wystrzela całą kompanię. Zuriick! Zuriick!
Znowu tuż wybuch i trzask! To kolejny celny pocisk. Fala gorąca
uderza leutnanta przez otwarty luk, słychać łomot spadających na pancerz
odłamków. Ognisty słup powoli opada... Oddział pancerny wycofuje się aż
do drogi w Ruszkach. Pociski padają przed nimi, ale następna seria trafia
tuż, tuż z tyłu... Wkrótce czołgi 4 dywizji pancernej wycofują się na całej
111
 szerokości pasa działania, rezygnując z połączenia się z 1 dywizją pancer­
56
ną .
Na punkcie obserwacyjnym 6 baterii dzwonek telefonu. Słuchawkę
chwyta kpt. Głowacki,
— No, jak tam? — pyta struchlały, wiedząc jednak, że musi być dobrze,
bo inaczej telefon byłby głuchy.
— Było trochę strachu — melduje oficer ogniowy — ale zniszczyliśmy
cztery czołgi i motocykl na dodatek. W pierwszym momencie obsługa
szarpnęła się w kierunku lasu, lecz nadbiegł dowódca dywizjonu, stanął
przy czwartym dziale, oddał wystrzał. Reszty już dokonali celowniczo­
wie.
— No, dobrze — oddycha z ulgą dowódca baterii. — Poproszę jeszcze
majora Krannerwettera.
— Jest ranny, podobnie jak pięciu kanonierów z czwartego działa.
— Ile mamy amunicji?
Za pół godziny ma wyruszyć natarcie dywizji. Cóż znaczy bateria bez
pocisków! 5 7
Niestety, w wyniku ataku dwóch dywizji pancernych nieprzyjaciela nie
powiodło się tego dnia natarcie grupy operacyjnej gen. Knolla-Kownackie-
go. Wprawdzie 17 i 25 dywizja zatrzymały oddziały niemieckiej 19 dywizji,
a nawet częściowo wyparły je na prawy brzeg Bzury. Dzielny ppor. Szyb-
czyński z „siedemnastki gnieźnieńskiej" wkroczył wieczorem na czele
swej kompanii do Sochaczewa. Niemniej jednak 14 dywizja zdołała ledwie
utrzymać się w terenie, nie doszedłszy do podstaw wyjściowych, a 26 dywizja
nawet je utraciła.
W czasie przełamującego uderzenia czołgów gen. Kutrzeba przebywał na
stanowisku dowodzenia gen. Knolla na północnym skrzydle ugrupowania.
Do Załuskowa wrócił drogą okrężną około godziny 17, lecz tutaj silny nalot
bombowy zmusił cały sztab do ukrycia się w rowie przeciwlotniczym. W ro­
wie tym dojrzewała decyzja polskiego dowódcy nad Bzurą w sprawie dalsze­
go prowadzenia bitwy. Niemały wpływ na nią wywarły wiadomości przywie­
zione przez oficera sztabu armii „Pomorze", mjra dypl. Malinowskiego.
— Nieprzyjaciel z ogromną przewagą liczebną i ogniową atakuje
pozycje obronne grupy gen. Bołtucia — meldował major. — Wprawdzie od­
parła ona uderzenie niemieckie, ale zużyła już wszystkie odwody i jest
w takim stanie, że następnego uderzenia odeprzeć już nie zdoła.
Kutrzeba przeczytał analogiczne sformułowanie w pisemnym meldunku
gen. Bortnowskiego.
112
— A co się tam dzieje na tyłach? — zapytał. — Jechał pan przez
obszar tyłowy 14 i 26 dywizji.
— Napotkałem niewiarygodne wprost zatory, wskutek coraz bardziej
ogarniającej wsz>stkieh paniki. Odnosi się wrażenie, że armie są rozbite
i niezdolne do dalszego działania 5S .
Twarz dowódcy grupy armii sposępniała. Starał się wyobrazić sobie
ten obraz.
— To zupełnie zrozumiałe — rzekł — gdy cały dzień bezkarnie hula
nad nimi bombowe i myśliwskie lotnictwo nieprzyjaciela. Gdy nie ma
środków, aby mu przeciwdziałać.
W tym dniu żadne pomyślniejsze wiadomości z frontu walki dwóch armii
nie dotarły do dowódcy giupy. Nie dowiedział się ani o nieugiętej postawie
6 baterii 17 pal i innych baterii, ani o wkroczeniu oddziałów 68 pułku do
Sochaczewa.
Równocześnie z uderzeniem czołgów nacisk dużych sił niemieckiej
8 armii z kierunku Soboty zmusił 4 dywizję gen. Bołtucia do cofnięcia
się na rzekę Słudwię i pozostawienia Niemcom szosy Łowicz—Kutno.
Grupy gen. Skotnickiego i płka Siudy oddały Kutno i stanęły na przed­
mieściach Żychlina.
— Co się dzieje? — pytał sam siebie gen. Kutrzeba. — Czy nasz regu­
lamin walki jest błędny, czy żołnierz źle się bije? 59
Sądził on, że dwie dywizje zajmujące wąski stosunkowo front obrony,
osłonięte ze skrzydła specjalną grupą, powinny wytrwać nawet wobec
znacznej przewagi sił wroga. Nie mógł jednak przewidzieć, że na słabe
siły generałów Bołtucia i Skotnickiego nacierało łącznie od południa
i zachodu aż osiem dywizji wroga, w tym 3 dywizja lekka, mająca w swym
składzie 75 czołgów.
W dniu tym zmniejszył się znowu obszar tyłowy dwóch armii polskich.
Między Żychlinem i ujściem Bzury oraz między Łowiczem i Sannikami stło­
czyło się 12 wielkich jednostek o łącznym stanie ponad 150 tysięcy
żołnierzy. Dochodziły do tego ogromne masy wszelkiego rodzaju zaprzęgów
konnych i przeróżnych pojazdów o dziwacznych niekiedy ładunkach,
a przede wszystkim mrowie uchodźców, postępujących tuż za wojskiem —
ledwie poza zasięgiem ognia artyleryjskiego. Teraz to mrowie stało się
źródłem demoralizacji dla oddziałów, gdy zostało przez czołgi rozpędzone
na cztery wiatry, szerząc wszędy panikę i wieść o klęsce.
Generał Kutrzeba długo rozważał szanse. Przerwanie bitwy w tak na­
piętej sytuacji równało się biernej akceptacji katastrofy. Ale podstawowym
jego zadaniem było doprowadzenie armii do Warszawy, choćby w uszczu­
plonym stanie, ponieważ tego wymagała sytuacja strategiczna. Dlatego nie
wolno było sobie pozwolić na luksus bohaterskiego umierania nad Bzurą.
Il.l —Bilu> polłkKgo Wrześniu, t II 113
 Godzinę później przybył nowy oficer ze sztabu armii „Pomorze". Gene­
rał Bortnowski w nowym swoim meldunku informował, że cokolwiek by do­
wódca grupy armii na dzień 17 września przedsięwziął, armia „Pomorze"
musi się wycofać na północ, co już zostało zarządzone. Odwrót ten pocią­
gnął też za sobą 14 dywizję z grupy Knolla. Generał Wład po opanowaniu
położenia skierował po południu swój 58 pp do natarcia na Kocierzew
Południowy i Litynek, aby połączyć się z 57 pp. W ciężkich walkach nocnych
zdobyto te miejscowości i utrzymano je do świtu, ale nie otrzymawszy
rozkazu od gen. Knolla, dowódca 14 dywizji zarządził odwrót do rejonu
Budy Stare. Pułkownik Wiecierzyński, nie mając nadal łączności z własnym
dowództwem, zameldował się u dowódcy 17 dywizji, płka Mozdyniewicza.
Ponieważ jednak nie został podporządkowany, podjął rano 17 września
samodzielną decyzję wycofania się na Łaziska.
— Panowie — zwrócił się gen. Kutrzeba do swego sztabu.
Wszyscy czekali w skupieniu na decyzję.
— Zarządzam odwrót! — rzekł wolno dowódca.
— W jakim kierunku? — zapytał gen. Knoll, który przyjechał do sztabu
armii, aby osobiście odebrać rozkazy na dzień następny.
— Przez stanowiska nieprzyjaciela! 60
Sens tego rozkazu nie wpływał w istotny sposób na zmianę zadania
grupy operacyjnej gen. Knolla: miała ona — jak przedtem — forsować
Bzurę wprost przed sobą. Natomiast dla armii „Pomorze" rozkaz ten
oznaczał przerwanie obrony pod Łowiczem i przejście pod Wyszogród dla
podjęcia marszu przez Puszczę Kampinoską na Warszawę. Na razie jednak
armia ta oddalała się od tego kierunku. Grupa kawalerii gen. Abrahama
otrzymała zadanie „przeczesania" puszczy i utorowania drogi dla dwóch
armii maszerujących za nią. Przy czym armia „Pomorze" miała iść północ­
nym skrajem puszczy, armia „Poznań" — skrajem południowym.
Tak rozpoczęły się najbardziej dramatyczne chwile wspólnych walk
armii „Poznań" i „Pomorze" w czasie krótkiej kampanii 1939 roku. Porzu­
cenie dotychczasowej koncepcji działań zaczepnych, a przyjęcie koncepcji
„przebijania się" prowadziło, wbrew intencjom gen. Kutrzeby, do zgubnej
zasady: ratuj się kto może! Gdyby jednak generał Kutrzeba wiedział o roz­
kazie Naczelnego Dowództwa, który w nocy z 13 na 14 września wysłano
z Młynowa na Wołyniu do Warszawy, nie podjąłby zapewne decyzji od­
wrotu. Rozkaz ten bowiem brzmiał: „Wytrwać jak najdłużej [...] Samo
wytrwanie jak najdłuższe i wiązanie sił nieprzyjaciela ma olbrzymie znacze­
nie" 6 l .
W rzeczywistości klęska, którą poniosły 16 września siły polskie nad
Bzurą, nie miała realnych wykładników, mieściła się przede wszystkim

115
 w sferze psychicznej. Dowództwo niemieckie bynajmniej nie odnosiło wra­
żenia, jakoby dzień ten zakończył się dla jego wojsk zwycięsko. To, że dy­
wizje poiskie uporczywie dążyły ku Bzurze i w znacznym stopniu odparły
najazd czołgów, nie napawało zbytnim optymizmem. Zadaniem sił nie­
mieckich było dotrzeć 16 września do Wisły i zamknąć wokół wojsk polskich
pierścień okrążenia. Tymczasem między Brochowem i Wisłą pozostała
jeszcze dostatecznie szeroka brama, aby wyprowadzić znaczne siły ku War­
szawie. Nawet dowódca pułku czołgów, który na tyłach polskich wywołał
tak powszechny popłoch, przez szereg godzin uważał się za zgubionego
w głębi polskiego ugrupowania. Dopiero około północy zdołał on nawiązać
łączność radiową ze swym dowództwem i otrzymał rozkaz powrotnego prze­
bijania się.
Aby skutecznie zwalczać siły polskie, ścieśnione w widłach Bzury
i Wisły, dowództwo grupy armii „Południe" zażądało na dzień następny
wsparcia swych działań przez całą 4 flotę powietrzną gen. von Lóhra,
wzmocnioną dywizjonami 1 floty gen. Kesselringa 62 . Nadto wymogło
na dowództwie sił lądowych, aby ze składu II korpusu została utworzona
na prawym brzegu Wisły pod Wyszogrodem duża grupa artylerii do ostrzału
dolnej Bzury i obszaru Puszczy Kampinoskiej.
Zebrani we dworze Dębsk niemieccy generałowie: von Hoepner, Schmidt
i Schwantes, uznali własne położenie za ciężkie. Według ich oceny dokona­
no wprawdzie włamania w polskie ugrupowanie, ale go nie rozbito. Mimo
początkowego powodzenia natarcie 1 i 4 DPanc wkrótce utknęło, a to
z powodu silnego uderzenia przełamującego nadciągających sił polskich 6 3 .
Przez długi czas liczono się nawet z możliwością utraty pułku pancernego,
który zapędził się pod Kiernozię. W ciągu nocy położenie uległo dalszemu
pogorszeniu z powodu intensywnego ostrzału przedmościa !9 dywizji przez
ciężką artylerię polską i nieustanny napór na Bronisławy. Nie wiedziano
nic o 4 dywizji pancernej, z którą miało nastąpić — w wyniku natarć prze­
łamujących — spotkanie w rejonie Rybno—Ruszki, ponieważ Polakom uda­
ło się zamknąć z powrotem dokonany wyłom 64 . Zarządzono tedy na na­
stępny dzień natarcie 19 dywizji piechoty i 1 pancernej na północ, wzdłuż
szosy Rybno—dwór Ruszki—Młodzieszyn.
W ciągu nocy z 16 na 17 września nastąpił zupełny rozdział części
składowych grupy armii. Kawaleria gen. Abrahama ruszyła ławą swoich
sześciu pułków jazdy przez Puszczę Kampinoską. Podobnie też przeprawami
w rejonie Witkowie przeszły na prawy brzeg rzeki 25 i 15 dywizja. Natomiast
los armii „Pomorze" dopełniał się na zachodnim brzegu Bzury.
Ruszyła ona, zgodnie z zarządzeniem swego dowódcy, na północ do re­
jonu: Osmolin, Kiernozia, Osiek. Generał Bortnowski, odcięty od swego
116
sztabu w Czerniewic, odbywał odwrót z 16 dywizją. Zorganizowanie marszu,
postojów, obrony przeciwlotniczej czy przeciwpancernej było niemożliwe,
ponieważ wszystkie lasy i zagajniki, osiedla i zagrody były opanowane
przez tabory wojskowe i niezliczone wozy uchodźców. W wielu miejscach
widoczne były ślady bombardowań, a niektóre wioski jeszcze płonęły. Część
artylerii ciężkiej została zatarasowana taborami i już nie dołączyła do swych
jednostek. Oderwały się i nie dołączyły również grupy przewożone samo­
chodami, jak również zmotoryzowane baterie przeciwlotnicze.
17 września rano pułki 16 dywizji zetknęły się w rejonie Czerniewa z czoł­
gami, które poprzedniego dnia przejechały przez stanowiska 14 dywizji
i skryły się na noc w lesie. Natarcia czołgów zostały odparte, jednak 66 pułk
stracił batalion, który załamał się pod uderzeniem wroga 6 5 .
Rozkaz operacyjny gen. Kutrzeby, wyznaczający dla armii „Pomorze"
jako punkt zborny lasy na południe od Wyszogrodu, dotarł do rąk Bortnow-
skiego dopiero następnego dnia rano, po 11 godzinach przedzierania się
przez zatory obszaru tyłowego dwóch armii.
Około godziny 17 podeszła od południa i zachodu piechota niemie­
cka, spychając osłonowy 66 pułk dywizji. Nie dysponując żadnym odwo­
dem, dowódca dywizji zorganizował naprędce oddział piechoty z tabory-
tów i telefonistów pod dowództwem oficerów sztabu, który zatrzymał wy­
cofujący się 66 pułk płka Michalskiego i wraz z nim wykonał przeciwna­
tarcie na napierającego nieprzyjaciela. O godzinie 21 dywizja ruszyła do
Iłowa, pozostawiając kuchnie polowe, biedki amunicyjne i wozy łączno­
ści. Masy taborów wielu dywizji zalegały pola i uniemożliwiały jakikolwiek
ruch oddziałów. Łączność między kolumnami utrzymywał sam dowódca
dywizji, płk Szyszko-Bohusz, galopując konno od jednego oddziału do dru­
giego. Wysyłani oficerowie nie docierali do celu, a później też nie wracali
do dowódcy. Sytuację utrudniał fakt, że w sztabie dywizji znajdowała się
jedyna mapa tego rejonu w skali 1:300 000. Nic też dziwnego, że w zale­
wie taborów zabłąkał się wreszcie osłonowy 66 pułk i już nie dołączył do
66
dywizji. Dołączały ciągle natomiast oddziały innych jednostek .
Z powodu wycofania się armii „Pomorze" na północ oddziały osłony
zachodniej podeszły do przepraw wcześniej niż jednostki tej armii. Tak
więc 18 września koło południa w lesie Biała Góra znalazły się resztki
Pomorskiej Brygady Kawalerii pod dowództwem płka Jastrzębskiego.
Próbowały one przeprawić się tego dnia przez rzekę, ale zostały odparte
przez czołgi i piechotę nieprzyjaciela. W czasie tych prób został ciężko
ranny dowódca zachodniej osłony, gen. Grzmot-Skotnicki, który w nocy
z 18 na !9 września zakończył życie w Tułowicach, po wschodniej stronie
Bzury.
O godzinie 15 pod dowództwem gen. Bołtucia wyszło natarcie na Bro-
117
 cl n'i w ii",/ick jego grupy i podataw na południowym skraju lasu Radzi wilka.
dłem, środkową część powierzył płkowi Andruszewiczowi, a lewe płkowi
Załamało li< jednak pod li oni cntrowanyin ogniem artylerii i brom maszyJ
Cieślakowi. Łączności z sąsiadami nie było, w położeniu orientowano się
nowej nieprzyjaciela. Generał Uołtuć na < zele grupy oficerów i żołnierzy
tylko na podstawie odgłosów walki. Mimo to udało się zepchnąć oddziały
wycofał sie bliżej ujścia M/ury.
4 dywizji pancernej, a nawet je otoczyć i wejść do zachodniej części puszczy.
O godzinie 21 ze wschodniego skraju lasów koło folwarku Stefanów
W tym jednak czasie wkraczał do walki — od linii szosy Sochaczew
wyruszyło, mimo ognia artylerii, natarcie zapóźnionego 56 pp (bez I baonu)
—Błonie—Warszawa — XV niemiecki korpus lekki gen. Hotha. Nieprzy­
płka W. Tyczyńskiego wraz z siedmioma działami 25 pal i dowódcą AD,
jacielska piechota i czołgi przypuściły na Polaków atak ze wszystkich
płkiem A. Wcreszczyńskim. Oddziały 25 DP przeprawiły się pod Witkowi-
stron, rozbijając kolejno większe zgrupowania oddziałów dywizji. Po go­
cami. Natomiast spośród idących w II rzucie oddziałów 17 DP (z sześcioma dzinie walka zamieniła się w szereg pojedynków, w których Polacy stopnio­
działami II dyonu 17 pal) przeszły tylko jednostki piesze; tabory i działa wo ulegali przewadze Niemców lub w mniejszych grupach przebijali się dalej
67
17 pal ugrzęzły w zablokowanym przez porzucony sprzęt brodzie . na wschód.
Około godziny 18 na stłoczone i zdezorganizowane wojsko otworzy­
Opór armii „Pomorze" na lewym brzegu Bzury trwał jeszcze w ciągu
ła ze wszystkich kierunków ogień huraganowy artyleria niemiecka różnych
kalibrów, w tym 210 mm. Do akcji ogniowej weszła z rejonu Wyszogrodu
(zawrócona tu spod Żelechowa) dywizja pancerna Kempfa i przerzucona
spod Gdańska jednostka Grenzschutzu nr 15. Niemcy obawiali się, aby
osaczone armie polskie nie wymknęły się przez Wisłę ku północy. Pod mor­
derczym ogniem, kierowanym z matematyczną dokładnością przez lotnika,
przestała istnieć polska artyleria. Chaotyczne ruchy stłoczonego wojska
doprowadziły do ostatecznego splątania oddziałów i całkowitej dezorgani­
zacji. Dowodzenie stało się możliwe jedynie w zasięgu głosu dowódców.
Właściwie nie była to już armia, lecz bezkształtna masa żołnierska, ślepa
i głucha na wszystko, która parła z ostateczną determinacją do Warsza­
wy, będącej dla wszystkich symbolem ocalenia!
Generał Wład, prowadząc swoją dywizję z Iłowa, odebrał po drodze
defiladę oddziałów 16 dywizji, po czym rozkazał wojskom przebijać się
przez Bzurę, sam idąc na czele dwóch batalionów 58 pułku. Kiedy i to spełzło
na niczym, nawiązał osobistą łączność z gen. Bortnowskim co do dalszej
akcji, lecz w czasie rozpoznawania możliwości przeprawy został ugodzony
pociskiem i około godziny osiemnastej zmarł w gajówce Januszew 6 8 .
Dowódca 16 dywizji do godziny drugiej w nocy z 18 na 19 września
zbierał resztki swych oddziałów, po czym, mając przy sobie około 200 żoł­
nierzy i kilku oficerów, ruszył na przeprawę pod Witkowicami. Okazała
się ona niemożliwa, ponieważ Niemcy obsadzili wschodni brzeg. Wszystkie
wioski na południe i na północ, aż za Wisłę, płonęły, rzucając wokół krwawy
odblask. Grupa ruszyła na północ i o godzinie piątej rano zdołała prze­
dostać się na prawy brzeg u samego ujścia rzeki. Tu napotkano części
64 pułku, które pod rozkazami swego dowódcy, mjra Rewerowskiego, nacie­
rały na zachodnie wyloty Puszczy Kampinoskiej. Natarcie to wspierały
jedynie dwa działa. Dowódca dywizji objął dowodzenie nad prawym skrzy-

15. Strategiczne znaczenie bitwy nad Bzmy

118
119
 6<ł
19 września . Doszło do tak wielkiego stłoczenia, że w rezultacie wszy­
70
stkie oddziały znaiazły się w stanie całkowitego bezruchu . Jeszcze raz
gen. Bortnowski zorganizował obronę pod Białą Górą, gdzie 21 września
dostał się wraz ze swym sztabem do niewoli. Ślady beznadziejnych walk
i zdeterminowanego trwania pod morderczym ogniem znaczą liczne w tym
rejonie cmentarze, z których największe znajdują się: w Młodzieszynie —
3773 poległych, w Iłowie — 1200. w Rybnie — około 1000, w Trojanowie —
672, w Kamionie — 553 7 1 .
Łącznie na 72 cmentarzach i w mogiłach zbiorowych od Uniejowa,
Włocławka i Płocka do przedpoli Łodzi i rogatek Warszawy, na obszarze,
którego średnica wynosiła 150 kilometrów, spoczywa 20 tysięcy poległych
i zmarłych z ran żołnierzy i oficerów armii „Poznań" i „Pomorze", którzy
przez dwa tygodnie toczyli z trzecią częścią sił niemieckich w Polsce
największą polską bitwę w II wojnie światowej.
Bitwa ta nie przyniosła Polsce zwycięstwa, bo w ówczesnych warunkach
przynieść nie mogła. Jednakże polska inicjatywa operacyjna, poparta
niezłomną postawą i rzadko spotykaną bitnością żołnierza wielkopolskiego,
pokrzyżowała hitlerowskie plany błyskawicznego, obliczonego na dwa
tygodnie, rozegrania kampanii w Polsce, zmusiła Niemców do zasadniczej
rewizji planów, do zrezygnowania z całkowitego okrążenia i zniszcze­
nia armii polskiej.
Właśnie w dniu pierwszego uderzenia znad Bzury Hitler wydał rozkaz
przygotowawczy do odtransportowania części sił naziemnych i powietrz­
nych na Zachód. Te, które miały pozostać do rozgromienia sił polskich,
miały uderzyć wprost na Lublin—Chełm lub jeszcze głębiej — na Kowel—
—Tarnopol, aby całkowicie przeciąć drogi odwrotu polskiej armii od
Rumunii n. Zwycięstwa polskie pod Łęczycą, Piątkiem i Łowiczem w zu­
pełności pokrzyżowały te plany. Ani jedna dywizja, ani jeden czołg czy
samolot nie odeszły na Zachód, a większość sił przeznaczonych do uderze­
nia na środkową Wisłę musiała zawrócić nad Bzurę!
Dzięki więc inicjatywie operacyjnej dowódcy armii „Poznań" zdołano
improwizowanymi siłami zatrzymać dalsze parcie Niemców na Wisłę, a pol­
skie Naczelne Dowództwo mogło pokusić się o tworzenie nowego frontu
w środku kraju i ściągnięcie do obszaru Małopolski wschodniej wszystkich
nie zaangażowanych sił z północy, środka i południa.
Bitwa nad Bzurą miała wreszcie ogromne znaczenie moralne dla całego
walczącego kraju. W dniach wielkiej tragedii wrześniowej, znaczonej nie­
ustanną pożogą odwrotu, spragnione oczy wojska i gnanych przerażeniem
uchodźców zwróciły się ku Pomorzu i Wielkopolsce, skąd miały nadejść
dwie armie polskie i odwrócić kartę dotychczasowych klęsk 7 3 . Nazwiska
120
generałów Kutrzeby i Bortnowskiego znalazły się na ustach wszystkich
żołnierzy. Komunikaty radiowe i prasa światowa bardzo szybko podchwyci­
ły ułamkowe wieści z pola bitwy i rozgłosiły wiadomość o zdobyciu przez
wojska poiskie Łodzi i rozbiciu 8 armii niemieckiej. Mocniej zwarły
się szeregi, skuteczniej zaczął działać osuwający się w omdlałej dłoni
oręż polski. Gwiazda Bzury zajaśniała na firmamencie nadziei walczącego
z najazdem niemieckim wojska. Przyświecała jeszcze pod Tomaszowem
Lubelskim i w marszu ku granicom państwa.
Nie była Bzura ani rzeką graniczną, ani linią zasadniczej obrony, ani
rubieżą, na której miał być stawiony ostateczny opór najazdowi Teutonów.
Była rzeczką, jakich jest wiele na obszarze Rzeczypospolitej, a jednak
stała się w dziejach kampanii wrześniowej rzeką wyjątkową. A stało się to
dzięki woli i talentowi dowódczemu gen. Kutrzeby, dzięki trafnej ocenie, że
nie wolno się biernie cofać pod naciskiem wroga, lecz należy, wykorzy­
stując chwilową choćby przewagę, uderzać na niego, należy niweczyć jego
plany i dezorganizować tyły. Albowiem tylko aktywna walka, wsparta
słusznym założeniem operacyjnym, może przynieść sukces, może dopro­
wadzić do zwycięstwa...
Obrona cywilna Warszawy
Dotkliwa porażka wzmocnionej dywizji pancernej wroga na pozycjach
Warszawy miała wielkie znaczenie dla dalszej postawy polskiej stolicy.
Unieruchomienie kilkudziesięciu czołgów agresora dało załodze poczucie
siły i pożądany czas na zaczerpnięcie tchu i dalszą konsolidację obrony.
Szczególnie potężna, wielodniowa bitwa nad Bzurą przyniosła stolicy
dużą ulgę. Już bowiem 12 września odeszła spod jej murów większość rzuco­
nych tu sił niemieckich. O tydzień zostało opóźnione podejście dywizji
pieszych 8 i 10 armii niemieckiej, które zawróciły, nie dochodząc do Warsza­
wy, nad Bzurę pod Łowicz i Sochaczew.
Tymczasem obrona Warszawy utrzymuje swą aktywność. W kierunku
Okęcia wyrusza wypad. Akcję tę przedsięwziął nowy dowódca odcinka
południowego, ppłk Witold J. Chmura, osobiście stając na jej czele. Prze­
widziany do wypadu IV batalion 360 pułku miał być wsparty dwiema
kompaniami czołgów oraz ogniem artylerii. Z chwilą zajęcia podstaw wyj­
ściowych w pobliżu Okęcia hasłem do działania miało być zaproszenie
płka Porwita na „kolację". Wówczas też w kierunku Ochoty miało wyru­
szyć pozorowane natarcie mjra Aroniszydze.
Sztab odcinka „Warszawa—Zachód" spędza noc z 11 na 12 września
121
 bezsennie, podtrzymując się czarną kawą. Długo czekano na wiadomość od
płka Chmury. Wreszcie ppłk Okulicki w rozmowie telefonicznej odezwał się
rubasznie:
— Jesteśmy bardzo głodni. Czekamy na zapowiedziane „żarcie" 74 .
Była to ostatnia rozmowa ppłka Chmury. Rano nadszedł alarmujący
meldunek, że wypad się nie powiódł, batalion odniósł poważne stra­
ty, a ppłk Chmura poległ. Po długich przygotowaniach nocnych nacierające
plutony już za dnia weszły na lotnisko i dotarły do domów w jego są­
siedztwie. Z okien tych domów posypały się gęste serie ognia maszyno­
wego, od którego właśnie zginął idący na czele ppłk Chmura, a ranny
został dowódca batalionu. Kompania czołgów kpt. Michałkowskiego osła­
niająca wycofanie straciła kilka czołgów. W rezultacie wypad, który kosz­
tował dużo ofiar, nie dał spodziewanego wyniku, podobnie jak wykonany
poprzedniej nocy wypad kpt. Chotkowskiego w kierunku północno-zachod­
nim, na Wawrzyszew 7 5 . Zakończył się on także śmiercią dowódcy i stratą
czołgów. W tym samym czasie na południowych i zachodnich przedpolach
stolicy znajdowała się armia „Łódź", której 28 dywizja krwawo szturmo­
wała pod Pruszkowem, a 2 dywizja Leg. pod Ołtarzewem.
Znacznie lepsze wyniki przyniosło działanie jednostek tej armii na dal­
szych przedpolach Warszawy. Oderwany od 10 dywizji, 31 pp ppłka Wnuka
znalazł się przed świtem 11 września w Mszczonowie, który był w ręku 11. Prezydent m. Warszawy 12. Kpt. Marian Kenig,
nieprzyjaciela. Straż przednia wstępnym bojem opanowała rynek i centrum Stefan Starzyński dowódca brygady robotniczej

miejscowości, a następnie zamknęła wszystkie wyjścia z miasta. Niemcy,

wyrwani gwałtownie ze snu, wpadli w ogromną panikę. Były to przeważnie
kolumny samochodowe i zaopatrzeniowe XVI korpusu pancernego. Usiło­
wały one wycofać się z miasta, ale uruchomienie samochodów i wydobycie
się z opłotków wymagało dużo czasu.
W rezultacie Polacy przy minimalnych stratach własnych wybili wielu
Niemców oraz zniszczyli przez podpalenie benzyny i wysadzenie składu
amunicyjnego dużo sprzętu. Ponadto 31 pp zaopatrzył się w żywność i bez­
cenne w tej kampanii mapy szlaków odwrotowych. Po opuszczeniu mia­
steczka weszli tu znowu Niemcy. Polska artyleria (dyon 54 pal) ostrzelała
ich z lasu na wschód od Mszczonowa.
Uderzenie na Mszczonów wznieciło w dowództwach niemieckich gwał­
towny alarm. Generał Hoepner skierował tam bezzwłocznie brygadę czoł­
gów z 1 dywizji pancernej. 4 dywizja pancerna wysłała swój oddział
rozpoznawczy, a 31 dywizja piechoty —gros swych sił. Siły te były nastawio­
W tym czasie zmieniły się proporcje w układzie sił wewnętrznych
broniącego się miasta. Wybitnie wzrósł udział ludności cywilnej, podczas
gdy działania wojska miały drugorzędne znaczenie. „Druga część obrony —
pisze płk dypl. Tomaszewski, szef sztabu Obrony Warszawy — to epos nie
wojska i dowódców, a ludności i jej prezydenta. Pamiętać należy, że po raz
pierwszy w historii wojen ponad milionowe miasto, nie przygotowane ani
materialnie, ani psychicznie, poddane zostało wielkiej próbie i próbę
tę wytrzymało w postawie moralnej nie do opowiedzenia [....] Niemcy
nie byli zmuszeni zdobywać Warszawy — snuje swe rozważania sztabo­
wiec. _ Wykorzystali świetną sposobność, by Warszawę zamienić na poli­
gon doświadczalny, a poza tym mieli i cel drugi: zniszczeniem stolicy
Polski wzbudzić grozę w ludach Europy, którą mieli ujarzmić [...] Toteż
ciężar cierpień, strat, wysiłków, ciężar ofiarności, poświęcenia spadł nie na
wojsko, a na ludność" .
77

ne do przejścia przez Wisłę i uderzenia na jej wschodnim brzegu — ale Pod prąd fali ewakuacyjnej, zainicjowanej tchórzliwie przez ekipę rzą­
już nie wróciły do tego działania z powodu rozwinięcia się akcji polskiej nad dzącą, stanął nie tylko prezydent Starzyński, ale i wielu wybitnych działaczy,
76
Bzurą . szczególnie spośród opozycji sejmowej, rzesze robotników ze związków

122
123
 klasowych, zwolnionych z więzień komunistów i obywateli, którym obce
były podziały klasowe, lecz drogi interes Ojczyzny. Na wezwanie radiowe
Starzyńskiego zawstydzeni uciekinierzy wracali z Włodawy i Chełma Lubel­
skiego, a z szosy garwolińskiej zawrócono niejedną sekcję straży ogniowej.
Ce! ideologiczny tej walki sformułował najlepiej Mieczysław Niedział­
kowski, działacz socjalistyczny i redaktor „Robotnika", jedyny redaktor
który nie opuścił swego posterunku. „Nie wywołaliśmy tej wojny i nie
chcieliśmy — napisał on zaraz drugiego dnia na łamach »Robotnika«.
Została nam narzucona. Będzie to wojna o całe jutro świata..." 7 *
Obrona Warszawy od samego początku była wspólnym dziełem ludno­
ści i wojska, lecz gdy na froncie walki naziemnej chwilowo nastała cisza,
niemal cały jej ciężar spoczął na barkach mieszkańców 7 9 . Od bombardowań
lotniczych i ostrzału artyleryjskiego w wielu miejscach naraz wybuchały
pożary. Zdarzało się, że w ciągu doby było ich 150. Zrozumiałe, że straż
ogniowa nie nadążała z gaszeniem. Ciągle więc zwracano się z apelami o za­
ciąg ochotniczy. Uruchamiano straże opuszczonych zakładów przemysło­
wych. Wśród ochotniczych jednostek straży ogniowej powstały także
oddziały kobiece. Najpowszechniejszą organizacją służby społecznej była
OPL, mająca swoje kierownictwa na wszystkich szczeblach nowej admini­
stracji miasta i swoich przedstawicieli w każdym domu, w każdej klatce
schodowej, na każdym dachu. Albowiem nad Warszawą rozszalał się przede
wszystkim front walki powietrznej. Polska stolica miała być ukarana przez
Hitlera za zuchwalstwo przeciwstawiania się niemieckiemu orężowi. Prezy­
dent Starzyński — mimo bomb i pocisków ciężkiej artylerii, mimo pożarów
i spustoszeń — wydał Niemcom bitwę o utrzymanie milionowego miasta,
życia jego mieszkańców, porządku ulic i posesji 80 .
Ta wielka armia żołnierzy przeciwpożarowych została wreszcie zmili­
taryzowana i podporządkowana dowództwu wojskowemu OPL.
Powietrzny front walki z wrogiem, który najbardziej wszystkim do­
skwierał, gromadził wokół siebie największą liczbę cywilnych uczestników
obrony, którzy pełnili nieustanną służbę obserwacyjno-meldunkową,
tworzyli drużyny przeciwpożarowe, zrzucali z dachów bomby zapalające,
wyciągali z gruzów zabitych i rannych, udzielali pierwszej pomocy sani­
tarnej. Pod tym względem najświetniejszą kartę zapisały harcerki warszaw­
skie pod kierownictwem hm Natalii Nekraszowej.
Dowódca obrony czynnej, płk K. Baran, dysponował tylko jedną nowo­
czesną baterią przeciwlotniczą armat 75 mm do obrony „wysokiej" i cztere­
ma bateriami 40 mm armat „Boforsa" do obrony na średnim pułapie.
Pozostałe cztery baterie przestarzałego typu niewiele mogły tutaj zdziałać 8 1 .
Jedyna bateria 75 mm miała nad obszarem Warszawy zapewnić tzw. obronę
„wysoką". Siedem plutonów 40-milimetrowych działek „Boforsa" bronić
124
miało mostów w Warszawie, dwa dalsze w Świdrach, a jeden w Czersku.
Na najważniejsze obiekty w mieście rozdzielono siedem kompanii karabi­
nów przeciwlotniczych, ale lotnictwo wroga z łatwością wymijało lub
przekraczało te iluzoryczne zapory, niszcząc dosłownie wszystko. Toteż
oddziały budowiano-remontowe stale były w ruchu: ratowały domy przed
zawaleniem lub je rozbierały, gdy stan ich groził mieszkańcom i prze­
chodniom, oczyszczały ulice i skrzyżowania. Specjalne pogotowie technicz­
ne pod kierownictwem Ludwika Grzybowskiego strzegło mostów na Wiśle.
Dzięki inicjatywie społecznej po zdemontowaniu pozostawionej na
przedpolu rozgłośni w Raszynie uruchomiona została pod kierownictwem
Edmunda Rudnickiego radiostacja Warszawa II, która na cały świat głosi­
ła bohaterską walkę polskiej stolicy 82 . Sztab reporterów filmowych utrwalał
na taśmie najbardziej wstrząsające sceny barbarzyńskich zniszczeń Warsza­
wy, zaginęły one jednak. Zachował się jedynie wierny dokument oblężenia
stolicy, którego twórcą był amerykański reporter Julien Bryan.
Siły militarne obrońców rosły: w obrębie stolicy znalazły się oderwane
oddziały armii „Prusy" i „Łódź", na miejscu z rozbitków i oderwańców
powstawały nowe. Po bitwie grupy kawalerii Andersa pod Mińskiem
Mazowieckim pozostały nie ściągnięte na południe znaczne części 21 pułku
ułanów nadwiślańskich (którego dowódca, ppłk K. Suski, został ranny)
oraz części 12 pułku ułanów podolskich i plutony Kresowej Brygady
Kawalerii. Wszystkie te oddziały pod dowództwem mjra Józefa Juniewicza
utworzyły pułk jazdy, któremu powierzono dozorowanie Wisły między
Warszawą i Modlinem. Na Pradze znalazły się: część 144 pp i dwa bataliony
145 pp jako tzw. grupa ppłka W. Dzióbka oraz oddziały piesze ze wschodnie­
go przedpola Warszawy.
Według danych kwatermistrzostwa, ogólny stan liczebny obrony
Warszawy wynosił 70 tysięcy żołnierzy, a stan żywionych — 80 tysięcy. Duża
część żołnierzy znajdowała się bez broni i przydziałów na punktach
zbornych. Wielu z nich nazbyt długo korzystało z uprzejmości warsza­
wiaków, którzy umieszczali na drzwiach domów napisy: „Kto z wojskowych
chce się odkurzyć, odpocząć — prosimy". Wkrótce sądy polowe podciągnęły
dyscyplinę.
Rosły również kadry oddziałów ochotniczych. Pod tym względem
rywalizowały ze sobą Ochotnicze Bataliony Obrony Warszawy, którym
patronował prezydent Starzyński, oraz Robotnicze Bataliony Obrony
Warszawy, organizowane przez Niedziałkowskiego \ kpt. Mariana Keniga,
działacza PPS, a następnie komendanta Robotniczej Brygady Obrony
83
Warszawy. Pierwszy taki batalion zorganizowano już 13 września .
Mimo nieprzerwanej serii nalotów odbyło się uroczyste zaprzysiężenie
I Batalionu Obrony Warszawy. „Cała Polska patrzy na Warszawę — mówił
125
 wówczas Starzyński. — Stolica musi pokazać siłę swych serc i wolę zwycię­
stwa nad hordami prusactwa, wyciągającego rękę po naszą ziemię". Batalion
zaprezentował broń przed zwłokami swego kolegi, kpr. Feliksa Drążyńskie-
go, który poległ na posterunku, i odmaszerował na wyznaczoną pozycję.
Tymczasem narastało zagrożenie miasta od wschodu. Rozkaz Naczel­
nego Dowództwa ściągał wszystkie ruchome siły na południe i kiero­
wał armię gen. Przedrzymirskiego w pierwszym etapie na Lubelszczyznę.
Natomiast 3 armia niemiecka gen. Kuchlera zaniechała pościgu w kierunku
południowym i zwróciła się całą siłą ku Warszawie. Zainicjowana przez
gen. Rómmla bitwa grupy kawalerii pod Mińskiem Mazowieckim nie ode­
grała roli hamującej.
Na skutek odsłonięcia Warszawy od wschodu musiała z Bugo—Narwi
odejść grupa operacyjna generała Zulaufa (20 DP, 21 pp i część 26 pp), aby
wzmocnić obronę Pragi, którą od 10 września organizował płk Janowski.
Z chwilą przybycia na Pragę wojsk znad Bugo—Narwi dowództwo obrony
„Warszawa-Wschód" objął gen. Zulauf, płk Janowski został jego zastępcą.
W tym czasie ustaliła się ostatecznie organizacja obrony Warszawy.
Całością działań obronnych kierował nadal gen. Czuma ze swym sztabem
na Krakowskim Przedmieściu. Dowództwo armii „Warszawa" z gen.
Rómmlem na czele dublowało w znacznym stopniu działania gen. Czumy.
Dowódcą Warszawy lewobrzeżnej pozostał płk dypl. M. Porwit, który
swój odcinek podzielił na trzy pododcinki: północny, środkowy i południo­
wy, pozostające pod dowództwem podpułkowników: Waleriana Tewzadze,
Józefa Kalandyka i Witolda J. Chmury, a po jego śmierci w czasie nieuda­
nego wypadu na Okęcie — ppłka dypl. Kazimierza Galińskiego. Obsada
każdego z pododcinków odpowiadała siłom brygady piechoty; wzmacniała
je znaczna liczba armat 75 mm, wysuniętych do przednich linii jako działa
przeciwpancerne, niezależnie od normalnego wyposażenia oddziałów
w działka ppanc 37 mm.
Warszawa prawobrzeżna miała tylko dwa pododcinki, ale bez porówna­
nia silniejsze, gdyż broniły ich zgrupowania dywizyjne. Pododcinek pół­
nocny pozostawał pod dowództwem płka dypl. Wilhelma Lawicza, dowódcy
20 dywizji piechoty. Odcinek południowo-wschodni znajdował się pod do­
wództwem płka dypl. Ludwika de Laveux 8 4 , a po jego odejściu 16 września
do obrony Modlina — pod dowództwem płka Eugeniusza Żongołłowicza,
dowódcy nadal nie skoncentrowanej 44 dywizji rezerwowej.
Zorganizowano też oddzielne grupy artylerii. Na lewym brzegu Wisły
artylerią dowodził ppłk dypl. Adam Dzianott, na prawym — ppłk dypl.
Jan Ciałowicz. Podpułkownik Dzianott miał pod swoimi rozkazami 6 ba­
terii ciężkich haubic 155 mm, 3 baterie armat dalekonośnych 105 mm,
126
a od 18 września —jeszcze 3 baterie armat najcięższych 120 mm, później
także 2 baterie haubic 100 mm. Ponadto jego odwód ogniowy stanowiła
6-działowa bateria zmotoryzowana armat lekkich 75 mm. Łącznie około 65
luf, przeważnie większych kalibrów, wymierzonych na zachód lub południe
oczekiwało ponowienia niemieckiego natarcia, nie licząc 46 armat 75 mm
przydzielonych bezpośrednio piechocie jako działa przeciwpancerne.
Artyleria Pragi liczyła 15 września 7 baterii haubic i 3 baterie
armat 120 mm, czyli łącznie z działami towarzyszącymi około 60 luf, które
oczekiwały na podejście 3 armii niemieckiej Kuchlera od północy i wschodu.
Prócz tej artylerii mógł płk J. Ciałowicz dysponować trzema dywizjo­
nami (około 20 działami) artylerii ciężkiej ogólnego działania. Reszta
baterii nadciągała z przedpola. Według raportu z 24 września, Pragi broniło
136 dział 8 5 . Ogólnie, wschodnia część Warszawy posiadała tyleż artylerii
co zachodnia. Natomiast inny stosunek zachodził w siłach żywych: gen.
Zulauf przy dwakroć krótszej linii obronnej na Pradze miał ich dwa razy
więcej niż płk Porwit broniący Warszawy lewobrzeżnej.
Niemcy podeszli w bezpośrednie sąsiedztwo Pragi czterema dywizjami.
Pierwsze ich natarcie rozpoznawcze doprowadziło do opanowania Wału
Gocławskiego, który dawał nieprzyjacielowi doskonały wgląd w pozycje
polskie. To niedopatrzenie kosztowało później wiele żołnierskiej krwi.
W nocy z 15 na 16 września kombinowany batalion pod dowództwem mjra
Andrzeja Górnickiego wykonał natarcie na Wał, aby odebrać Niemcom tę
dogodną pozycję. O godzinie 1 w nocy Polacy natrafili na placówkę wroga
i obrzucili ją granatami ręcznymi. Batalion dostał się jednak następnie
w krzyżowy ogień broni przeciwnika, co go przygwoździło do ziemi, a nawet
zmusiło do wycofania na podstawy wyjściowe. Jedynie pluton przeciwpan­
cerny 21 pułku ułanów pod dowództwem por. Michała Kochanowskiego
dotarł aż do Wału Miedzeszyńskiego, gdzie mimo koncentrycznego ognia
dotrwał do godziny 11.
Bitwa o Wał Gocławski wciągała coraz nowe siły. Ponowne natarcie
oddziału mjra Górnickiego zostało wsparte ciężką bronią maszynową
i ogniem artylerii odcinka „Warszawa-Zachód", który położyły na Wał
z parku Łazienkowskiego działa przeciwpancerne, doraźnie zebrane przez
kpt. St. Kozikę. Mimo to natarcie mjra Górnickiego znów nie uzyskało po­
wodzenia, a oddział poniósł wysokie straty; poległ również dowódca. Nad
resztkami objął komendę por. K. Kowalski, oficer łączności 336 pp, który
wycofał batalion.
W godzinach popołudniowych oddziały niemieckiej 11 dywizji wyko­
nały natarcie wzdłuż ulicy Grochowskiej. Jednakowoż przeciwnatarcie
21 pułku płka Sosabowskiego, w ostatniej swej fazie połączone ze szturmem
na bagnety, odrzuciło Niemców. Polacy zdobyli tu liczny sprzęt wojenny
127
oraz wzięli 120 jeńców, w tym 10 oficerów, z podpułkownikiem na czele.
Ten sukces znacznie podniósł ducha obrońców Pragi, którzy mogli na
własne oczy obejrzeć duży oddział Niemców, kierowanych do Cytadeli 8 6 .
16 września dowódca armii „Warszawa", gen. Rómmel, zwrócił się do
wojska z następującym apelem:
„Do żołnierzy obrony Warszawy!
Stoicie dziś na szańcach Warszawy i macie honor bronić stolicy Polski.
Kilkakrotne próby wdarcia się wroga odparliście wykazując spokój i hart
ducha.
Wierzę w Wasz zapał i spokojny jestem o los naszego miasta, którego
oddać Wam nie wolno.
Dowódca Armii »Warszawa«
J. Rómmel, gen. dyw."
Podobną odezwę skierował tego dnia gen. Rómmel również do miesz­
kańców milionowego miasta:
„Obywatele stolicy!
Naczelny Wódz, marszałek Polski, Smigły-Rydz, odgrodzony od War­
szawy, a kierujący bezpośrednio grupą naszych wojsk na południowym
wschodzie, nadesłał mi następujący rozkaz:
Należy bronić stolicy, albowiem z jej posiadaniem łączy się honor
narodu.
W ciężkich chwilach, które przeżywa armia, należy pamiętać, że zwy­
cięży w końcu męstwo i uporczywa walka, połączone z duchem ofensywy.
Walkę tę należy prowadzić na wszystkich odcinkach bez wytchnienia
i z wiarą w końcowe zwycięstwo!
Czas pracuje dla nas. Środki wroga topnieją.
A więc — działać i nie tracić ducha!
Dowódca Armii »Warszawa«
J. Rómmel, gen. dyw."
Najcięższe z dotychczasowych bombardowań artyleryjskich i lotniczych
przeżyła stolica 17 września. Hitler rozkazał zrównać miasto z ziemią.
Na Warszawę padło ponad 5 tysięcy bomb i pocisków, które wyrządziły
olbrzymie szkody. Szczególnie silnie został ostrzelany Zamek Królewski.
Krwawe płomienie objęły jego zegarowe wieże i górne piętro. W ogniu
stanęła również katedra Św. Jana. W tym czasie większość polskiej artylerii
przeciwlotniczej przemierzała szlaki ewakuacyjne, które stały się dla niej
ostatecznie szlakami zatracenia. Tak np. w Łucku 14 września było 30 dział
87
przeciwlotniczych, we Włodawie — 14, w Chełmie — 12 .
128
Niemcy próbowali nakłonić polską stolicę do poddania się terrorem
i podstępem. W przeddzień potężnego bombardowania zjawił się na ulicy
Grochowskiej niemiecki oficer i zażądał widzenia się z dowódcą obrony
Warszawy w sprawie kapitulacji. Generał Rómmel odpowiedział, że nie ma
nic do powiedzenia niemieckiemu parlamentariuszowi. Tegoż dnia dziekan
korpusu dyplomatycznego przy rządzie polskim w Warszawie, poseł nor­
weski Dietlof. wystąpił do dowódcy armii „Warszawa" z pismem w sprawie
opuszczenia walczącej stolicy Polski, przez przedstawicielstwa zagraniczne.
Dziekan proponował również pośrednictwo w pertraktacjach. Generał
Rómmel przychylił się do sprawy opuszczenia przez dyplomatów Warszawy,
natomiast propozycji pośrednictwa w zawieszeniu broni nie podjął. W wy­
niku tej akcji w ciągu kilku następnych dni opuściło Warszawę 178 osób
z dyplomacji oraz 1200 cudzoziemców. Był wśród nich także Julien Bryan,
sympatyk i entuzjasta polskiego narodu. W wywiadzie dla „Kuriera
Warszawskiego" Bryan oświadczył: „Najbardziej mnie jednak uderzyła
i zachwyciła postawa ludności cywilnej. U was wszyscy są żołnierzami:
kobiety, dzieci, starcy. Widziałem dzieci i kobiety, które budowały bary­
kady. Widziałem starców, którzy nie lękając się szli w płomienie, aby ra­
tować dobytek cudzy..." 88
Codzienne komunikaty radiowe niosły nieodmiennie tę samą wiado­
mość całemu światu:
— Warszawa broni się nadal!
Codziennie przed mikrofonem stawał Komisarz Cywilny Obrony
W7arszawy prezydent Starzyński, wyjaśniał sens ponoszonych ofiar, piętno­
wał zbrodniczą walkę agresora z ludnością cywilną, dawał upust uczuciom
nurtującym ogół obywateli. Każda jego audycja kończyła się melodią
Warszawianki. Jego słowa budziły święty gniew i chęć rozprawy z na­
jeźdźcą.
Oddziały czołowe prowadziły bezustanne rozpoznanie bojowe, deptały
nieprzyjacielowi po piętach. Wachmistrz Wichrowski ze 144 pp na czele
swego plutonu konnych zwiadowców co noc zapuszczał się aż do Puszczy
Kampinoskiej i dostarczał wiadomości. Niemcy próbowali utworzyć na
Wiśle flotyllę do przerzucenia sił z prawego brzegu na lewy. Nasi zwiado­
wcy wytropili ten zamiar. Wypad plutonu artylerii pod dowództwem poru­
cznika Puto ze zgrupowania artylerii kpt. Chmelika podszedł nad sam brzeg
89
i ogniem na wprost podziurawił statki . Przedpole linii obronnej wrzało
aktywnością.
Ludność stolicy przeszła szybko do porządku dziennego nad swoimi
niedolami, traktując je jako oczywiste i zrozumiałe, ale pragnęła z wrogiem
walki.
<)— Buu> polsU/go Wrześni:., i 1!
129
 Postawę taką opisuje prezydent Starzyński w tajnym raporcie z 17 wrze­
bie obrony Warszawy zwolennikiem aktywnego działania w kierunku za­
śnia: „Ludność Warszawy po kilku dniach przyzwyczaiła się do nalotów
chodnim był jego szef, płk dypl. T. Tomaszewski, oraz szef oddziału opera­
i reakcja psychiczna jest już stosunkowo niewielka. Stwierdzić należy,
cyjnego, ppłk dypl. St. Koeb. Oficer ten od czasu uzyskania przydziału
że bombardowanie wywołuje raczej zawziętość i chęć najszybszego odwetu
do sztabu przy każdej sposobności powtarzał:
aniżeli załamanie duchowe... Daje się jednak zauważyć pewne rozczaro­
— Historia nam tego nie zapomni, żeśmy nie poszli na huk dział 9 1
wanie do władz wojskowych — pisze prezydent. — Ludność myśli o działa­
Istotnie huk dział nieustannej kanonady nadbzurzańskiej dochodził
niach ofensywnych na większą czy nawet mniejszą skalę, jednak takich,
począwszy od 14 września ciągle do uszu obrońców Warszawy, ukrytych
które by zaspokajały tkwiącą w odważnych duszach mieszkańców stolicy
bezpiecznie za jej murami. Pod wpływem tej natrętnej muzyki ppłk Koeb
potrzebę akcji bojowej, a nie jedynie obrończej... Ludność gotowa jest
opracował kilka kolejnych projektów aktywnego wystąpienia na zachód od
poprzeć inicjatywę wojska w tym kierunku... Oczekuje na nią z utęsknie­
stolicy, przeznaczając do tego pewną liczbę wolnych batalionów piechoty
niem [...] Wstrząs, który przeszła Warszawa pod wpływem pełnych
i dywizjonów artylerii. W pierwszym, najdalej idącym projekcie obliczał
grozy i lęku alarmów radiowych płk. Umiastowskiego, niezwykle raptownej
siły zgrupowania mogącego uderzyć w kierunku Bzury na 18 batalionów.
ewakuacji wszystkich urzędów oraz formy, w jakiej ta ewakuacja się odby­
Miał z nimi wyjść na zachodnie przedpole płk dypl. Żongołłowicz. Projekt
ła, na szczęście nie pozostawił wśród ludności uczucia strachu. Wywołał
ten jednak nie został zrealizowany.
natomiast rozgoryczenie trwające po dziś dzień, które zneutralizowane
być może tylko jak najdalej idącym poświęceniem obecnych władz, które Czas upływał, a przeciwnik miał w dalszym ciągu pełną swobodę w ścią­
w ten sposób zatrzeć potrafią w umysłach obywateli uczucie pozostawienia gnięciu swych sił nad Bzurę i w koncentrycznym natarciu na okrążone
ich bez opieki na pastwę złego losu" 9 0 . tam siły polskie. Armia „Warszawa" tymczasem, mimo aktywności swych
wojsk, ograniczała się do biernej obrony rejonów stolicy i Modlina. Wre­
Na skutek ofensywnej postawy społeczeństwa w rozkazach dowódców
szcie, gdy coraz natarczywiej poczęły napływać wiadomości o ciężkich
odcinków ukazują się żądania wyjścia z oddziałami dalej na przedpole
walkach Kutrzeby i Bortnowskiego nad Bzurą — gen. Czuma rozkazał przy­
i poszerzenia „przedmości". Generał Zulauf nakazuje stworzyć przed linią
gotować 17 września wypad z Warszawy w kierunku zachodnim.
zasadniczej obrony system blokhauzów i ośrodków oporu, dla których
Według opracowanego w sztabie obrony Warszawy planu natarcia na
odpowiedni teren trzeba było odbijać z rąk nieprzyjaciela.
Błonie i Pruszków miało wykonać zgrupowanie 7 batalionów piechoty,
Jednak tego rodzaju taktyczne i lokalne przedsięwzięcia nie wyczer­
które miały sprzęt taborowy, i 3 dywizjonów artylerii o ciągu konnym
pywały istotnych możliwości Warszawy jako obszaru operacyjnego, który
pod dowództwem płka Porwita, w dwu zgrupowaniach podpułkowników
powinien był odegrać czynną rolę w rozgrywającej się ciągle na jej dale­
Okulickiego i Kalandyka. Cały zachodni front obrony, wzmocniony bata­
kich przedpolach pod Łowiczem i Sochaczewem bitwie nad Bzurą. Stąd
lionami 360 odwodowego pułku, miał wyjść ze swych pozycji i uderzyć
powinno wyjść działanie znaczniejszych sił na tyły lub skrzydła niemieckich
na tyły niemieckich jednostek zaangażowanych nad Bzurą. Na jego miejsce
wojsk zaangażowanych przeciw armiom Kutrzeby i Bortnowskiego. Działa­
przewidziano przesunięcie z obszaru Pragi zgrupowania oddziałów 44 DP
nie takie leżało w założeniach tej bitwy i było nieodzownym warunkiem
rez. płka Dzióbka. Dowództwo odcinka „Warszawa-Zachód" w miejsce
doprowadzenia jej do zwycięskiego końca.
pułkownika Porwita miał objąć płk Janowski. Major A. Mordasewicz z do­
Generał Czuma — od chwili wysłania oficera łącznikowego do armii
wództwa OPL zameldował gotowość osłony działań z powietrza dwoma
„Poznań" — stale miał przed oczami konieczność powiązania obrony stolicy
plutonami artylerii przeciwlotniczej.
ze zbliżającymi się od zachodu dwiema armiami polskimi. Uważał, że
Niestety i ta akcja zaczepna została przez gen. Rómmla odwołana 9 2 . Puł­
należy utworzyć szeroki przyczółek od Młocin do Modlina, który obejmo­
kownik Porwit jedynie we własnym zakresie zorganizował wypad zgrupo­
wałby Palmiry, gdzie znajdowały się duże składy amunicyjne, oraz że
wania trzech batalionów pod dowództwem ppłka dypl. Okulickiego, który
armiom tym należy wyjść na spotkanie przez uderzenie na Błonie i Pru­
w dniu 18 września uderzył na oddziały 31 dywizji niemieckiej i zajął
szków.
miejscowości Blizne i Chrzanów. III batalion mjra J. Decowskiego utworzył
Wśród oficerów polskich sztabów w Warszawie wielu było zwolen­
wysunięty ośrodek oporu „Babice", a mjr B. Kamiński otrzymał rozkaz wyj­
ników „podania ręki Kutrzebie i Bortnowskiemu". Pogląd ten reprezen­
ścia ze swym batalionem (1/30 pp) na podanie ręki armii „Poznań" w rejo­
towali przede wszystkim płk Porwit i jego szef sztabu, ppłk Okulicki. Wszta-
nie Placówki.

130 131
 Czym wytłumaczyć defensywną postawę dowódcy armii „Warszawa"?
Generał Rótnmel był dzielnym żołnierzem i tęgim dowódcą, czego dowiódł
w poprzednich wojnach. Ale trzymał się uporczywie dosłownego brzmienia
rozkazu Naczelnego Wodza z dnia 8 września: bronić Warszawy. Jego
zdaniem armia „Warszawa" — broniąc najważniejszego punktu na obszarze
Rzeczypospolitej — nie mogła pójść na hazard jego utraty, gdyż byłoby
to równoznaczne z natychmiastowym tryumfem wroga. Warszawa przy­
gotowywała się do długotrwałej obrony w osamotnieniu. Warszawa była tą
ziemią świętą, której nie mogła zbrukać stopa wroga. Autorytet moralny
walczącej stolicy stanowił o honorze całego kraju!
18 września obrońcy zostali zelektryzowani wieścią o wkroczeniu
wojsk radzieckich na terytoria wschodnie. Generał Rómmel nakazał trakto­
wać wojska radzieckie jako sprzymierzeńców, jednocześnie wysłał do
ambasady radzieckiej swych przedstawicieli celem uzyskania wyjaśnień , 3 .
Podobną misją obarczył także Niedziałkowskiego.
W dniu tym radio niemieckie podało też wiadomość o opuszczeniu
kraju przez prezydenta Mościckiego i Wodza Naczelnego marszałka Śmigłe­
go-Rydza. Smigły-Rydz przekroczył granicę rumuńską 18 września
o godz. 4.30, aby tworzyć we Francji nową armię, choć jeszcze prawie cała
jego armia większością swych sił walczyła i przez dziesięć dni walczyć miała
w kraju. W Rumunii król Karol II — polski pułkownik i szef jednego z po­
znańskich pułków piechoty — kazał swego wodza internować. W ten sposób
Smigły-Rydz wyrządził dla walczącego kraju największą krzywdę, gdyż
propaganda goebbelsowska ogłosiła natychmiast koniec działań operacyj­
nych w Polsce i tak powstał „Feldzug der 18 Tage", który dla ludzi
małego ducha do dziś służy za podstawę oceny kampanii 1939 roku w Polsce.
Kraj pozostawał bez zwierzchniej władzy. Mimo jednak braku kierownictwa
wojskowego walka toczyła się dalej. Na każdym skrawku polskiej ziemi,
do końca. Warszawa dawała pod tym względem najlepszy przykład.
W toku organizowania obrony gen. Rómmel powołał do życia Komitet
Obywatelski, nazywany powszechnie Radą Obrony Stolicy. Pierwsze posie­
dzenie Rady, złożonej z przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych,
odbyło się 20 września w siedzibie dowództwa armii „Warszawa" przy ulicy
Rakowieckiej 4 9 4 . Po opuszczeniu kraju przez rząd i dowództwo wojsko­
we Komitet Obywatelski spełniał rolę przedstawicielstwa politycznego
narodu.
132
Na bezdrożach Puszczy Kampinoskiej
W czasie tragicznych wydarzeń na zachodnim brzegu Bzury, w obrębie
których znalazły się armia „Pomorze" i część pieszych dywizji armii „Poz­
nań", gen. Kutrzeba przebywał na wschodnim brzegu rzeki, w swoim
miejscu postoju w Myszorach, za rozwiniętą w osłonie przepraw 15 dywizją
gen. Przyjałkowskiego. Dotarł tu samotrzeć z płkiem Lityńskim i ppłkiem
Robakiewiczem pieszo po całodziennym oczekiwaniu na możliwość prze­
prawy.
Około godziny dziewiątej 17 września rozpoczęło się potężne bombardo­
wanie, największe w ciągu całej kampanii 1939 roku. Niemiecka 4 flota
powietrzna gen. Lóhra, wsparta dywizjonami 1 floty powietrznej, ruszyła
do śmiercionośnego dzieła na całym ścieśnionym obszarze dwóch armii.
W bombardowaniach wzięło udział 820 niemieckich samolotów w pięcio­
krotnych nalotach na niskim i najniższym pułapie. Z rozkazu dowódcy
grupy „Południe", gen. Rundstedta, zaniechano nad Bzurą jakichkolwiek
działań na ziemi. Zniszczenia okrążonych tu sił polskich miało dokonać
lotnictwo 9 5 . Dziewięć dywizjonów bombowych i dwa dywizjony lotnictwa
nurkowego runęły na bezbronne prawie wojsko w marszu i na stanowiskach.
Huk, warkot, szum skrzydeł, jazgotliwy grzmot silników wypełniały prze­
strzeń bez reszty. Wśród jednostajnego silnego warkotu rozlegały się co
chwila silne grzmoty, coraz potężniejsze, aż nie do zniesienia. To bombowce
nurkowały na upatrzony cel. Wybuchy bomb zlewały się w długie serie.
Wydawało się, że cały świat wali się nieuchronnie i ostatecznie.
Na nic nie przydała się tu wola, pogarda śmierci i cała gama zalet
pozwalających zachować spokój w obliczu zagłady. Dopóki jeszcze można
było atakowi przeciwstawić własne działa przeciwlotnicze czy przynajmniej
karabiny maszynowe, nieprzyjaciel nie miał jeszcze tak druzgocącego
wpływu. Gdy jednak własne środki walki zamilkły, wojsko stało się biernym
obiektem bomb i gorszego jeszcze terroru moralnego. Dowódca dywizji
nie miał do wydania żadnych rozkazów, dowódcy pułków nie mieli środków
do jakiejkolwiek walki, oddziały żadnych szans skrócenia, przeszkodzenia
czy zmniejszenia skuteczności nalotów. Każdy ruch, każde skupienie wojsk,
wszystkie drogi domarszów znalazły się pod miażdżącym ogniem z po­
wietrza. W dniu tego największego ześrodkowania lotnictwa niemieckiego
zrzucono nad Bzurą 328 000 kg bomb, dokonując 4100 lotosamolotów.
Do chwili rozpoczęcia tego całodziennego bombardowania 15 dywizja
nie zakończyła przeprawy. Jej czołowe oddziały piechoty ledwie zdążyły
rozwinąć się w terenie, lecz wyznaczone pozycje znajdowały się w rękach
nieprzyjaciela. Nie było mowy o okopaniu się, o zamaskowaniu stano-
133
 Wszystko to działo się na oczach dowódcy armii „Poznań", który
wisk, a nawet o budowie łączności. Spośród wszystkich baterii dywizji
szybko znalazł się w pierwszej linii, bez łączności z podległymi jednostkami
tylko jedna czy dwie zdołały rozwinąć się do wsparcia piechoty, lecz żad­
i bez odwodu, którym mógłby wesprzeć osłonową 15 dywizję. W tym czasie
na nie nawiązała z nią łączności. 25 dywizja w ogóle nie weszła na swój
bowiem grupa kawalerii gen. Abrahama prowadziła walki z nieprzyjacielem
kierunek działania, lecz skryła się w Puszczy Kampinoskiej. Omyłkowo
w głębi puszczy, a 25 dywizja maszerowała północnym skrajem obszaru
przeszła ona — zamiast pod Brochowem — przez przeprawę pod Witko-
leśnego na Modlin. Generałowi Kutrzebie nie pozostało nic innego, jak
wicami, przeznaczoną dla 15 DP, a znalazłszy się na wschodnim brzegu
zarekwirowaną przygodną bryczką udać się za swoimi oddziałami w głąb
Bzury pod ogniem artylerii wroga spod Sochaczewa, ruszyła — nie do
puszczy, aby szukać tam sposobności wyprowadzenia pozostałych na za­
południowej — a północnej części Puszczy Kampinoskiej, uchylając się od
chodnim brzegu sił z osaczenia. Generał Kutrzeba zamierzał zawrócić
bitwy, zamiast stosownie do zadania pójść do niej. Co gorsza, wskutek nad rzekę 15 dywizję dla odtworzenia osłony przepraw dla armii „Pomorze",
tej zmiany odkrywała ona front przygotowującej się do obrony 15 DP ale niestety nie miał już w swych rękach żadnych środków dowodzenia i nie
i przez to przyczyniła się do uniemożliwienia odwrotu armii „Pomorze". był w stanie wpłynąć na podległe sobie wojska. Wciśnięci we trójkę w kolum­
17 DP, która miała nocą z 16 na 17 września wywalczyć „bagnetem i grana­ nę wozów, jak pisze Kutrzeba, posuwali się wolnym stępem przez całą noc ku
tem" przejście przez Bzurę na północ od Sochaczewa, bez wsparcia artylerii, Modlinowi. Rano znaleźli się w samym środku puszczy. Wokół toczył się
w ogóle nie przystąpiła do działania 9 6 . bój. Wreszcie około południa pluton straży tylnej 25 DP z dziarskim
W tych warunkach rozrzucone szeroko na stanowiskach osłonowych podporucznikiem stworzył swemu dowódcy osłonę, z którą pomaszerowali
oddziały 15 dywizji trwały pod morderczym uderzeniem lotnictwa do dalej 9 9 .
godziny szesnastej, to jest do chwili wyruszenia natarcia 4 dywizji pancernej.
Przed nimi maszerowała 25 dywizja. Daleko w przodzie ścierała się
Na stanowiskach dowodzenia pod Brochowem polegli nowy dowódca 61 pp,
z szeroko rozrzuconym po puszczy nieprzyjacielem grupa kawalerii gen.
mjr dypl. F.' Wysocki, dowódca baonu 61 pp, kpt. Zabielski, oraz dwaj
Abrahama. Niemcy przecięli drogi odwrotu Polaków rzucając w głąb pusz­
dowódcy kompanii por. Bielecki i por. Burda, ranny został dowódca
czy 12 pułk piechoty, nadto z prawego brzegu Wisły od szeregu dni prze­
59 pp, płk Mirgałowski 97 .
prawiały się liczne grupy uzbrojonych w broń maszynową żołnierzy
Wsparcie ogniowe w bitwie pod Brochowem i Konarami dawał I dywi­
i dywersantów. Cały obszar puszczy tętnił odgłosami bezładnej, chaotycznej
zjon 15 pal mjra W. Wątorskiego, który swój punkt obserwacyjny zajął
walki, która z każdą godziną zbliżała się ku północnym wylotom stolicy
w szkole w Brochowie. W pobliżu szkoły stanęła 1 bateria por. Z. Zuble-
na Bielanach. Na ostatnich kilometrach trzytygodniowego marszu do stolicy
wicza, w północnej części wsi — 3 bateria kpt. Cz. Berezowskiego. Z chwi­
rozgrywały się najcięższe tragedie przebijającego się wojska; tutaj, w pod­
lą ruszenia natarcia czołgów 4 DPanc. bateria por. Zublewicza strzelała
warszawskich miejscowościach wyrosły nowe cmentarze.
aż do całkowitego zniszczenia sprzętu i rozbicia baterii. Poległ tu dowódca,
a wraz z nim około 40 kanonierów. Zginął też nad Bzurą mjr Wątorski.
Z pogromu spod Brochowa wyszła jedynie 2 bateria kpt. Dębskiego 9 8 . Odwrót jednostek armii „Poznań"
Pod wpływem impulsu zaczepnego ze strony nieprzyjaciela oddziały
i „Pomorze" na Warszawę
15 dywizji drgnęły i jakby obudzone z letargu zaczęły się cofać, prze­
chodzić przez stanowiska doszczętnie zdruzgotanej artylerii i kryć się
„Puszcza Kampinoska stała się grobem Armii Poznańskiej" — czyta­
w Puszczy Kampinoskiej. „A działo się to dlatego — pisze gen. Kutrze­
my w relacji gen. Kutrzeby 10°. Oddziały polskie wchodziły do niej w nadziei
ba — że ani 25, ani 17 DP nie przeciwstawiły się temu przeciwnikowi, który
znalezienia ochrony przed lotnictwem niemieckim, a zastawały wysokopien­
od strony Sochaczewa podchodził ku północy, z zamiarem zupełnego od­
ny, wyschnięty na popiół, rzadki las, bez podszycia i bez dróg, w bezmiarze
cięcia nas".
piasku, na tle którego stanowiły doskonałe cele dla lotników. W wielu
Czołgi nieprzyjaciela zostały zatrzymane dopiero na pozycjach II baonu miejscach lasu usadowiły się grupy Niemców zasilone przez miejscowych
62 pp mjra Gniadka, broniącego przeprawy pod Witkowicami. Dowódca kolonistów, siejąc wśród wycofujących się oddziałów polskich popłoch
kompanii ppanc, por. Ciepliński, wysunął się naprzód z działkiem ppanc. i zamieszanie. Liczne skrzyżowania i wioski były pod ogniem artylerii
i własnoręcznie zniszczył 6 czołgów. zza Wisły.

135
134
 Walki wybuchały w wielu punktach naraz, a ich wynik ulegał ciągłym
O wiele skuteczniej działał rygiel 12 pp w sile I batalionu, wzmocnionego
wahaniom. Pod naporem zdeterminowanego żołnierstwa Niemcy wpadali
5 kompanią i baterią artylerii w m. Polesie, w północnym pasie Puszczy
często w okrążenie, lecz wezwawszy drogą radiową pomoc, brali z kolei
Kampinoskiej. Szlak ten „przeczesać" miała Podolska BK (bez 9 p. uł.),
w okrążenie Polaków lub rozpraszali ich sprowadzonym lotnictwem.
jednakże „przemknęła" ona, jak podaje L. Głowacki, duktami na połud­
W środku puszczy, pod Zamościem i Górkami, została zatrzymana
nie od Polesia, pozostawiając niemiecki ośrodek zaporowy nienaruszony,
Wielkopolska Brygada Kawalerii przez idące na odcięcie drogi Polakom
toteż przez szereg dni rozbijał on wszystkie nadciągające znad Bzury
bataliony 12 pułku piechoty niemieckiej. Szwadrony straży przedniej
oddziały polskie, między innymi i oddziały wycofującej się spod Brocho­
rozwinęły się natychmiast do natarcia. Dzięki zdobytej przy oficerze
wa i Konar 15 D P 1 0 1 .
niemieckim mapie uderzenie 7 pułku strzelców mogło być wsparte ogniem
Trzy dni trwały zmagania o drogi przez puszczę. Po odejściu kawalerii
artylerii. Zaskoczony pluton ubezpieczenia bocznego Niemców wykłuto
wszedł do walki 60 pułk piechoty, po nim oddziały przeprawiającej się
bagnetami. Niepowstrzymanie parł naprzód szwadron por. Edwarda Gro-
z opóźnieniem 17 dywizji. W nieustannym boju ze wzmagającym się na siłach
niowskiego. Pod jego naciskiem III batalion niemieckiego 12 pułku wycofał
nieprzyjacielem padł tu w walce bohaterski por. Groniowski, został ciężko
się przed wieczorem w stronę Górek, pozostawiając w ręku Polaków
ranny i zmarł w ciągu kilku dni płk Królicki. W rejonie Cisowego pod
wiele sprzętu, amunicji i wozów bojowych. Zamościa bronił w nocy II ba­
nawałą artyleryjską zginął pułkownik Switalski, a ppłk Frydrych poległ
talion Niemców, ale następnego dnia i Zamość został zdobyty kombino­
w czasie przebijania się z doraźnie zebranym oddziałem z okrążenia nie­
wanym uderzeniem polskich szwadronów od czoła i obejściem ze skrzydeł.
mieckiego 1 0 2 .
Niemcy musieli zrezygnować z ciągłego frontu w poprzek puszczy i wycofać
W czasie gdy oddziały piesze gen. Kutrzeby, a głównie 15 i 25 dywizja
się na południe.
po swych ciężkich przejściach w puszczy, porządkowały się w wioskach
pod Kazuniem, grupa kawalerii toczyła walki z nieprzyjacielem, zabie­
gającym jej drogę w Puszczy Palmirskiej. Niemieckie dowództwo wcześnie
zorientowało się, że przecięcie dróg w środku Puszczy Kampinoskiej przez
12 pp nie dało spodziewanych wyników. Dlatego rzuciło nową przegrodę
w kierunku na Palmiry — jakby przedłużenie północnego ramienia bitwy
nad Bzurą.

Bitwa pod Sierakowem i Laskami

Zadaniem grupy kawalerii było torowanie drogi piechocie. Niestety,

13. Pik Wojciech Stachowicz,
dowódca AD 15 DP
-jazdy ruszyły osią bardziej północną — na Sieraków. Lecz i z tego kierunku
14. Pik Albin Skroczyński,
dowódca PD 15 DP
wobec narastających sił wroga mogła ona zaledwie sama przebić się przez
jego pancerne tarany. Po utarczkach pod Pociechą, w których zniszczono
kilka czołgów nieprzyjaciela, a w jednym z nich lejtnanta von Ratibora, pułki
wita je nawała artyleryjska szrapneli i granatów. Palą się zabudowa­
nia przysiółka, który zajmuje 15 pułk ułanów i trzyma się wschodniej strony
pod ogniem cekaem. Przez szereg godzin Polacy i Niemcy „nocują" oko
w oko ze sobą. Dopiero o godz. 2 po północy koncentryczne uderzenie
17 pułku ułanów wprost na wieś, innych od północy i wschodu, a wreszcie
wprowadzenie 7 psk z odwodu oddaje Sieraków w polskie ręce. Droga
na Warszawę wydaje się wolna. Łupem zdobywców stają się 34 samochody

136
137
 103
ciężarowe ze sprzętem oraz 9 cekaemów, wzięto 70 jeńców .
Kiedy jednak kolumna posunęła się drogą na Laski, nagle ze wzgórza
wystrzeliły w niebo czerwone rakiety ubezpieczenia. To czołgi niemieckiej
1 dywizji lekkiej ruszyły z Truskawia, aby uderzyć w bok brygady, zmiaż­
dżyć żelazem, znieść ją z pola. Galopem na wzgórze zajechały działa
por. Korczakowskiego z 7 dak. Między nimi stanęły działka przeciwpancer­
ne. Na skrzydłach tej reduty zajęły stanowiska plutony cekaem z amunicją
ppanc.
Z porannej mgły wstawał piękny, słoneczny dzień. Przed stanowiskiem
rozciągała się równina, po której w odległości około 800 metrów sunęły
z chrzęstem stalowe cielska czołgów. Wzgórze rozbrzmiewało hukiem
dział artyleryjskich i salw karabinów maszynowych. Wtem przedpole ożywi­
ło się jeszcze bardziej. Oto gen. Abraham rzuca do walki dywizjon tankietek.
Wprawdzie ostrzelały one czarne kolosy swym ogniem z enkaemów, ale
musiały się cofnąć pod groźbą zmiażdżenia. Ale już w szyk nieprzyjaciela
wstrzelała się artyleria. Staje w płomieniach pierwszy czołg, za nim
drugi, trzeci... piąty! Wzgórze dygoce od wstrząsów. Kto żyw, donosi
z jaszczy amunicję.
— Panie chorąży — zwraca się rtm. Szacherski, nowy dowódca 7 psk.,
do szefa pocztu — po co pan się naraża przy mnie? Miejsce pana jest za
wzgórzem.
— Tak jest — odparł chorąży Jazgar — ale przecież w każdej chwili
mogę być potrzebny 104 .
Wtem rozległ się ogłuszający huk. W taczankę, stojącą najbliżej
punktu dowodzenia, uderzył pocisk. Chorąży Jazgar podskoczył, aby
pomóc rannym. W tejże jednak chwili padł ugodzony odłamkiem w gło­
wę. Inny odłamek niebawem przeciął młode życie por. Korczakowskiego
będącego na stanowisku 3 baterii. Jego miejsce zajął ppor. Kasznica, prowa­
dząc dalej ogień z najbliższej odległości.
Około godziny 10 natarcie niemieckie załamało się w ześrodkowa-
nym ogniu polskiej reduty przeciwpancernej. Na pobojowisku pozostało
kilkanaście czołgów niemieckich 1 0 5 . Tego dnia po południu kawaleria
grupy przebijała się dalej ku Warszawie. Pułki skierowane na Laski-Wa-
wrzyszew napotkały jednak tak silny opór, głównie w rejonie zakładu
dla ociemniałych, że po krwawych walkach musiały go obejść od wschodu.
Natomiast pułki idące wzdłuż szosy z Modlina otworzyły sobie drogę
przez słabą przesłonę nieprzyjaciela szarżą kawaleryjską. Szczególnie
piękna i znana w literaturze jest szarża 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich
płka Edwarda Godlewskiego pod Wólką Węglową.
20 września o świcie ruszyły do marszu na Warszawę zreorganizowa­
ne w Puszczy Palmirskiej jednostki armii „Poznań" i „Pomorze".
138
W pamięci autora na zawsze pozostanie obraz tej reorganizacji. W rejo­
nie leśniczówki Pociecha w sam środek zebranego żołnierstwa wjechał
chevrolet dowódcy 15 dywizji, z którego wysiadło trzech wojskowych:
gen. Przyjałkowski, dowódca dywizji, płk Stachowicz, dowódca artylerii
dywizyjnej, i kpt. dypl. Budek, oficer operacyjny dywizji, który wkrótce
zginął pod Laskami. Ponieważ dowódca piechoty dywizyjnej, płk Skroczyń-
ski, pozostał ciężko ranny w Puszczy Kampinoskiej, jego obowiązki przejął
płk Stachowicz. Nigdy nie zapomnę pałającego wzroku i zdartego do cna
głosu płka Stachowicza, którym nawoływał wojsko do szeregów. Pod jego
gorejącym wzrokiem ustawiały się karnie kompanie, a nowo wyznaczeni do­
wódcy obejmowali komendę, sporządzali spisy... l 0 6
Wśród tego zbiorowiska wyróżniała się jako jednostka zwarta 1 kompa­
nia 59 pp por. E. Kosiackiego o stanie 150 żołnierzy, z wystarczającym
wyposażeniem w amunicję, z kuchnią polową i wozem amunicyjnym, a także
z armatką ppanc. i armatą 75 mm, pozostawioną w piaskach puszczy przez
oddział kawalerii 107 .
Mimo krańcowego wyczerpania żołnierze szli w podniosłym nastro­
ju, żywiąc gorące przekonanie, że ich natarcie pomoże uwolnić stolicę z okrą­
żenia. Powtórzyła się w ogólnych zarysach sytuacja z dnia poprzedniego:
oddziały 25 dywizji, które zostały skierowane szosą na Łomianki, nie na­
potkawszy w pobliżu nieprzyjaciela, przeszły przez jego ogień zaporowy
z niewielkimi stratami, natomiast 15 dywizja, maszerując na Laski, starła
się z silną obsadą tego kierunku. W ciągu nocy z 19 na 20 września Niemcy
przegrupowali do rejonu Lasek 1 dywizję pancerną i 1 lekkopancerną.
Ponadto na trasie marszu do Warszawy stanął 17 pułk z 31 dywizji nie­
mieckiej oraz szereg formacji odwodowych 8 armii. Były to siły wielokrotnie
przewyższające wyniszczone i słabo uzbrojone oddziały polskie. Na domiar
między Modlinem i Warszawą przeprawiały się drobne, lecz silnie uzbrojo­
ne elementy 228 dywizji niemieckiej i zabiegały drogę polskim oddziałom.
Była to dwudziesta wielka jednostka, wprowadzona przez Niemców do
walki z siłami armii „Poznań" i „Pomorze" na ostatnich kilometrach
ich trudnego przebijania się ku stolicy.
Uzbrojenie polskich oddziałów składało się w przeważającej części
z karabinów, bagnetów i granatów, przy wsparciu zaledwie kilkunastu
dział polowych. Lecz żołnierz odznaczał się niezwykłą determinacją.
„Szczerze wierzyliśmy w zwycięstwo — stwierdzi później kapral Jan Dziu-
l08
barczyk z 61 pp — broniąc bodaj że ostatniego bastionu" . Już o pierw­
szym brzasku piechota, spędziwszy nieprzyjacielskie ubezpieczenia, które
znów podeszły pod Sieraków, parła dalej przed siebie. Wzdłuż drogi, po jej
prawej stronie, stały zaryte w piasku czarne szkielety czołgów: to pozo­
stałość po wczorajszej walce brygad kawalerii. Okrzyki zaciekłej niena-
139
 wiści i bohaterskiego zapału napełniały powietrze jakimś dziwnym uniesie­
niem. Coś popychało dalej, wołało wprost:
— Naprzód! Już niedługo Warszawa!
Po głębokim piasku jechała lekka bateria. Jakieś działa stały na pola­
nie z lufami rozstawionymi w wachlarz.
— Hurra! — rozlegało się coraz bliżej i coraz głośniej.
Nurt bitewny powszechnego zapału porywał naprzód wszystkich, nie-
ledwie bez udziału własnej woli. „Naprzód" stało się nakazem wewnętrz­
nym zarówno dla dowódcy bez oddziału, jak szeregowca improwizowanej
grupy bojowej. Wtem karabiny maszynowe nieprzyjaciela zagrały zupełnie
już blisko. Lawina pocisków przycisnęła wszystkich do ziemi. Karabiny
maszynowe siekły z najbliższej odległości. Widoczne było, że po zepchnięciu
oddziałów wysuniętych dywizja doszła do linii ciągłej, gęsto powiązanej
ogniem i opartej o zabudowania zakładu dla ociemniałych. W niektórych
miejscach zawarczały silniki czołgów.
— Naprzód! — wołali ochrypłym głosem dowódcy, ale już mało kto
reagował na ich wezwania , 0 9 .
Nagle nad głowami nacierających ukazały się samoloty. Siały gęstymi
seriami ognia maszynowego i obrzucały z nadzwyczajną skutecznością nie­
wielkimi bombami artylerię na stanowiskach i piechotę w pierwszej linii.
Dość gęsty las bynajmniej nie chronił przed lotnikiem, gdyż samolot
dotykał niemal wierzchołków drzew. Wszyscy przywarli do ziemi w niemym
oczekiwaniu, w pełni bezradności. Gdy lotnik znikł, tu i tam zrywał
się żołnierz, by dopaść wroga. Ale wtedy od czoła i od skrzydeł zagrały
milczące dotąd karabiny maszynowe, a z prowizorycznych szałasów ruszyły
czołgi. W jednej chwili w blaskach olśniewającego słońca otwierało się praw­
dziwe piekło. Kto nie padł od ognia na miejscu, ten na wpół żywy i oszala­
ły dostawał się w ręce wroga "°.
W tym położeniu gen. Przyjałkowski nie mógł liczyć na przeprowa­
dzenie swojej dywizji nakazaną drogą przez Laski—Wawrzyszew. Pod
osłoną krwawiących oddziałów czołowych przesunął gros 15 dywizji na
oś marszową 25 dywizji szosą przez Młociny i przeszedł na przedpola
1
Bielan ".
Wkroczenie jednostek armii „Poznań" i „Pomorze"
do Warszawy
Wszystkie działania oddziałów poznańsko-pomorskich odbywały się bez
porozumienia i bez łączności z obroną Warszawy, a przeto i bez jakiejkol-
140
wiek pomocy z jej strony z wyjątkiem wysłanego przez płka Porwita baonu
30 pp z mjrem Kamińskim. Natarcie bataiionów ppłka Okulickiego na Babi­
ce i Chrzanów nie naruszało w niczym struktury oblężenia, nie mówiąc
już o zatrzymaniu sił niemieckich uderzających w kierunku Puszczy Kampi­
noskiej i lasów palmirskich. Generał Kutrzeba dopiero 20 września po po­
łudniu na linii czat obrony nawiązał łączność z Warszawą i zameldował
przebicie się do stolicy dwóch brygad kawalerii oraz dwóch dywizji piechoty
swojej grupy armii. W tym czasie 25 dywizja piechoty obsadzała wysunięte
ośrodki oporu w Młocinach i Burakowie, przedłużając w ten sposób linię
obrony ku północnemu zachodowi. Kawaleria odeszła na ulicę Belweder-
ską i Fort Mokotowski, a 15 dywizja reorganizowała się na Bielanach, by
zająć stanowiska w rejonie Wawrzyszewa i cmentarzy powązkowskich.
Tutaj, u samych wrót stolicy, w ciągu następnych kilku dni rozgorzały
zaciekłe walki, które pociągnęły za sobą z polskiej strony hekatomby
ofiar. W ślad za cofającymi się ku Warszawie oddziałami polskimi uderzyły
2] wTześnia na szosę Modlin—Warszawa ściągnięte pośpiesznie znad Bzury
18 i 24 dywizje niemieckie; ta ostatnia nacierała na obronę polskiego
56 pułku w Młocinach. W toku walki gen. Alter nakazał wysuniętemu
do lasku Młociny batalionowi mjra Kamińskiego z obrony Warszawy
przesunąć się na zachód i zająć pozycję osłonową w Placówce.
Podobnie jak poprzednich dni, rankiem była gęsta mgła. Batalion
rozwinięty obronnie na północny zachód i na południe okopywał się na
skrajach wsi Placówka. W kierunku na Wólkę Węglową poszedł patrol
oficerski. W tym położeniu około godz. 9 wyruszyły dwa natarcia nie­
mieckie: z Gaci i z Wólki Węglowej. Ogień o niebywałym natężeniu
i celności z miejsca spowodował wśród obrońców ogromne straty. Wieś
stanęła w płomieniach. Część batalionu, nie mogąc wytrwać w morderczym
ogniu, zaczęła wycofywać się. Wtedy nadciągnęła kompania odwodowa
z mjr. Kamińskim i kpt. Rudowskim. Jednak uderzenie to zniesione zostało
silnym ogniem broni maszynowej i czołgów, które pojawiły się nagle na
ulicach Giną niemal natychmiast mjr Kamiński, kpt. Rudowski i ppor.
Teichfeld. Wśród pożarów w uliczkach rozgorzał krótki, rozpaczliwy b ó j ! 12 .
Reszta batalionu cofnęła się ku Młocinom, w stronę 25 dywizji, i wraz
z oddziałem pod dowództwem rannego już w tym czasie majora B. Wo­
deckiego znów zawróciła do przeciwnatarcia. Pole zasłało wielu zabitych
i rannych, m.in. poległ oficer łączności, a ranny został por. W. Borkie­
wicz, dowódca artylerii 30 pp. Łącznie w tym krwawym działaniu padło
około 500 zabitych, a wielu było rannych i kontuzjowanych. Batalion
mjra Kamińskiego spłacił w ten sposób część długu armii „Warszawa"
wobec armii „Poznań" i „Pomorze" za ich dwutygodniowe walki nad
Bzurą, które stworzyły dla Warszawy od zachodu pancerz ochronny.
141
 Ośrodek oporu „Palmiry"
W połowie drogi między Modlinem i Warszawą, wokół rozmieszczonych
tam składów amunicyjnych, powstawał nowy ośrodek oporu. Początkowo,
od nocy z 15 na 16 września, załogę Palmir tworzył 146 pp ppłka Topczew­
skiego z 44 dywizji rezerwowej, wzmocniony 7 kompanią 13 pp i 2 baterią
71 dal pod dowództwem por. Ludwika Kędzierskiego. Następnego dnia
przybył tu utworzony w Warszawie pułk jazdy pod dowództwem mjra
Józefa Juniewicza, zastępcy dowódcy 12 p.uł. Pułk ten składał się początko­
wo z macierzystego szwadronu 12 p.uł. oraz dywizjonu 8 psk pod do­
wództwem por. H. Brzezińskiego "\ a w miarę narastania zadań pułku
dołączały dalsze oddziały kawalerii: 21 p.uł., 6 psk, kawaleria dywizyjna
5 i 20 DP i inne. Wsparcie ogniowe dawał plut. art. 2 dak.
18 września z rana przybywa do Palmir GO gen. Abrahama, zatrzyma­
na w dalszym marszu na Warszawę przez czołgi I DLekk. Na rozkaz gen.
Abrahama o godz. 9 ustawia się w rejonie leśniczówki Palmiry działon
2 baterii 71 dal i ogniem na wprost niszczy 4 czołgi, lecz nawała artyleryj­
ska nieprzyjaciela rozbija działon. Ginie obsługa i kilka koni. W tej akcji
ranny też zostaje gen. Abraham. W godzinę później w ten sam rejon przyby­
wa pluton tejże baterii pod dowództwem por. Kędzierskiego. Ten znowu
niszczy 3 czołgi i wycofuje się po ciężkich stratach, aby zamknąć z kolei
kierunek od zachodu i południowego zachodu, od strony Janówka i Kali-
szek. W tym czasie 3 działon ppor. Kaszewskiego odpiera ogniem na wprost
atak nieprzyjaciela na magazyny. W czasie ataku zachwiały się dwa szwadro­
ny kawalerii, które zawróciła na „linię" swoją zdecydowaną postawą
4
sanitariuszka Lucyna Nowacka " .
20 września siły załogi wzmocniły zbierające się tu pod dowództwem
ppłka dypl. W. Albrechta "5 oddziały 17 dywizji piechoty. Dywizja ta po
cofnięciu się armii „Pomorze" na północ i odejściu 15 i 25 dywizji przez
Bzurę pozostała samotnie na zachodnim brzegu rzeki. O świcie 17 września
pułkownicy Mozdyniewicz i Smolarski, dowódca dywizji i jego zastępca,
wpadli do niewoli, oddziały zaś przez cały dzień znajdowały się pod bez­
ustannymi atakami Luftwaffe. W rezultacie do przeprawy doszło dopiero
w nocy z 17 na 18 września. 17 dywizja w osłabionym składzie kilku bata­
lionów i z oddziałem artylerii bez sprzętu starła się z Niemcami pod
Zamościem i Górkami, aż wreszcie 19 września osiągnęła Cybulice, a w dniu
następnym przeszła do obrony Palmir.
Wielkie ożywienie wywołały jednostki armii „Poznań" i „Pomorze" na
czele z gen. Kutrzebą, które weszły 19 września w obręb bronionego obsza­
ru. Wyglądało, że obejmą obronę, lecz skierowały się jeszcze tego samego
142
dnia dalej. „O ile fakt przybycia armii gen. Kutrzeby do Palmir — pisze
ppłk Topczewski — podniósł na duchu moich żołnierzy, o tyle fakt odejścia
jej do Warszawy pogorszył ich nastrój".
Niektórzy oficerowie nalegali, by pójść wraz z Kutrzebą, lecz
ppłk Topczewski trzymał się konsekwentnie rozkazu gen. Thommee utrzy­
mania składów amunicyjnych, jako ważnego składnika obrony zarówno dla
Modlina, jak i stolicy " 6 .
Następnego dnia nieprzyjaciel zaczął od godzin przedpołudniowych
bombardować rejon magazynów, stanowiska oddziałów, a także las; trwało
to aż do wieczora. Wieczorem rozpoczęła ogień artyleria i prowadziła go
w ciągu nocy.
Oddziały 17 dywizji po osiągnięciu Palmir zostały zbombardowane
w czasie wydawania obiadu. Zginęło 5 oficerów i 20 szeregowych 68 pp,
kilkunastu żołnierzy odniosło rany, wielu zaś rozbiegło się po lesie. Pułk
w uszczuplonym składzie zachował jednak nadal zdolność bojową, co
wykazał niebawem w sytuacji wzmagających się ataków wroga.
21 września dowództwo obrony Palmir objął płk J. Skokowski, dowódca
piechoty dywizyjnej 25 DP, wyznaczony przez gen. Kutrzebę. Bataliony
17 DP obsadzają zachodnią i południowo-zachodnią lizjerę lasu, w kierun­
ku na Kaliszki i Janówek. Przed południem tego dnia dowódca 3 kompanii
68 pp, por. W. Skrzydło, przy wsparciu działka ppanc. i baterii por. Kędzier­
skiego, dokonał wypadu na Janówek, skąd wyparł nieprzyjaciela, który
pozostawił na placu boju 36 zabitych, 10 samochodów i 9 motocykli
z 29 DPZmot. Własne straty wyniosły 8 strzelców " 7 . Lecz ataki Niemców
szły i od północy, od wsi Palmiry. Nieprzyjacielowi udało się tu wejść
do lasu, dopiero skierowany przez płka Skokowskiego batalion wyrzu­
cił go stamtąd i zajął jego skraj.
W tej sytuacji Niemcy proponują złożenie broni, najpierw przez sterrory­
zowanego mieszkańca wsi Janówek, następnie w chwili przerwy ogniowej
przez własnego parlamentariusza, grożąc zniszczeniem załogi huraganowym
ogniem artylerii i bombardowaniem lotnictwa. Pułkownik J. Skokowski
odrzucił propozycję, lecz zaczął rozważać, czy bić się dalej na miejscu,
czy przebijać się na Warszawę. Wezwał na naradę starszych oficerów, która
trwała od wieczora do godz. 23. W tym położeniu nadeszła wiadomość, że do
Palmir przybył gen. Bołtuć i znajduje się ze swym oddziałem na szosie 1 1 8 .
Marsz szturmowy grupy generała Bołtucia
Tymczasem na przedpolach stolicy przygotowywał się nowy dramat.
Z kotła nad Bzurą przebił się wzdłuż Wisły gen. Bołtuć z pocztem kilku-
143
 dziesięciu oficerów i kilkusetosobową uzbrojoną w broń ręczną grupą
piechoty. Przejście dla tej grupy wywalczył I dywizjon artylerii 16 pal pod
dowództwem mjra T. Nadratowskiego. Zachował on w swym ręku mimo
powszechnego zamętu dwie baterie: 2 — poi. Boratyńskiego i 3 —
kpt. Wiśniowskiego, ogniem na wprost usunął ze swej drogi w nocy placówki
niemieckie i przeprawił się przez Bzurę w bród na południe od miejscowo­
ści Kamion " 9 .
Trzon sił gen. Bołtucia, prócz dywizjonu artylerii, tworzył napotkany
w Puszczy Kampinoskiej batalion mjra Piotra Rundy z 14 pp, do którego
w miarę posuwania się ku Modlinowi dołączały znaczne grupy rozbitków
z innych jednostek. Generał Bołtuć jechał konno na czele tego rosnącego
oddziału, na jaszczach artyleryjskich siedzieli pułkownicy dyplomowani
Ajdukiewicz i Myszkowski, którzy wycofali się z dowodzenia. W Modli­
nie — po żołnierskim przyjęciu przez gen. Thommee — dywizjon artylerii
został włączony do załogi Modlina, natomiast grupa piesza z gen. Bołtu-
ciem pomaszerowała dalej, aby zasilić załogę Palmir. Na wypadek spotkania
oporu nieprzyjaciela z kierunku m. Łomna, gen. Thommee zapewnił wspar­
cie ogniowe artylerii ze stanowisk w Kazuniu 12°.
Gen. Bołtuć przybył do Palmir 21 września o godz. 22, właśnie w mo- .
mencie gdy w sztabie płka Skokowskiego skończyła się narada. Generał
uznał, że obrona Palmir ze względu na zaciskający się wokół pierścień
coraz nowych jednostek niemieckich nie rokuje nadziei utrzymania się.
Powziął więc decyzję przebicia się całością sił do Warszawy jeszcze tej
samej nocy. O godz. 2.30 w nocy grupa gen. Bołtucia, licząca 3000—5000 lu­
dzi, ruszyła z Palmir bez rozpoznania w trzech kolumnach: bezpośredni
oddział generała wraz z pocztem oficerów, artyleria i tabory — szosą
na Łomianki, oddziały 17 dywizji — wzdłuż toru kolejowego. Ubezpiecze­
nie od północy stanowić miał pułk jazdy mjra Juniewicza. 22 września
o świcie Polacy uderzyli na przegrodę niemieckiej 18 dywizji w Łomiankach
Górnych, roznosząc ją na bagnetach. Generał Bołtuć dotarł ze swym oddzia­
łem aż do kościoła we wsi. Artyleria polska z 7 pozostałych dział ogniem
na wprost torowała drogę natarcia. Miejsce wybitej obsługi przy dziale
zajął por. S. Kędzierski, przy drugim stanął ppor. Antoni Malczewski
m
z 17 dac i chor. Hejdyn z 25 pal . Jednakże gęsta zapora ogniowa broni
maszynowej, moździerzy i artylerii przeciwnika ponownie przegrodziła
Polakom drogę na linii Prochownia—Pancerz. Był to batalion 1 dywizji
lekkiej, który przybył tu zaledwie kilka godzin przed wyruszeniem grupy
gen. Bołtucia. Świeże siły wyszły od tyłu przez Dziekanów. Równocześnie
z kierunku Palmir nadciągnęły oddziały 29 dywizji zmotoryzowanej, a od
zachodu uderzyła w bok 24 dywizja niemiecka. 70 niemieckich dział wszy-
144
stkich kalibrów biło bezustannie na Łomianki. Ciężkie walki okrążonego
zgrupowania polskiego przeciągnęły się do godziny 9, po czym wśród nacie­
rających ukazały się białe flagi. Niemcy wyszli z ukrycia i zaczęli wzywać
do składania broni. Większość żołnierzy nie powstała z ziemi. Byli to za­
bici lub ciężko ranni. Wśród poległych kilkudziesięciu oficerów i wielu
szeregowych znalazł się również gen. Mikołaj Bołtuć. przeszyty serią ognia
cekaem, kiedy uniósł się, by obalić białe Hagi, oraz płk. dypl. T. Parafiński,
dowódca piechoty dywizyjnej 26 DP, który począwszy od Bzury trzymał się
nieodstępnie gen. Bołtucia.
„Nastał dzień — pisze ppłk Topczewski — i myśmy się znaleźli wobec
usadowionego w terenie nieprzyjaciela, w gołym polu... Naprzeciwko
nas stała dywizja niemiecka, przybyła dzień przedtem..." I 2 2
Maszerujące wzdłuż toru oddziały z 69 pp pod dowództwem majora
Maydanowicza w straży przedniej raz wraz podrywały się do uderzenia
wręcz, jednak nowa ulewa żelaza przygważdżała je do ziemi. W trakcie
jednego z uderzeń, gdy część oddziałów udało się poderwać do dalszego
szturmu, dostali się do niewoli płk Skokowski oraz podpułkownicy: Top­
czewski, Sabatowski i Albrecht, uderzenie bowiem załamało się wewnątrz
ugrupowania nieprzyjaciela.
Najstraszniejszy widok przedstawiała szarża kawalerii na pozycję
naszpikowaną cekaemami. Szeregi pułku szybko topniały w ogniu, mimo to
pozostali parli naprzód. ,,Wiodła ich brawura i chęć przedostania się na
Warszawę" — opisuje świadek szarży, ppłk Topczewski. Niestety, nikomu
nie udało się przejść zapory ognia niemieckiego. Po zakończeniu ataku
widać jeszcze było przez pewien czas biegające pojedynczo konie po
polu... 1 2 3
Ale nie lepsze wyniki dało i natarcie kawalerii, które wyszło w szyku
pieszym tuż po wygaśnięciu walk w Łomiankach Górnych. Niemcy skiero­
wali tu zmasowany ogień artylerii, moździerzy i cekaem. W ataku tym
zginął również dzielny dowódca pułku jazdy „Palmiry", mjr Józef Junie-
wicz.
W marszu szturmowym gen. Bołtucia nie wziął udziału oddział 68 pp
w sile pięciu kompanii mjra Culica, gdyż rozkaz odejścia z pozycji
„Janówek" otrzymał on dopiero 22 września o godz. 5. Mjr Culic podjął*
próbę przebicia się następnej nocy, lecz został otoczony między Dąbrówką
Szlachecką a Wólką Węglową i wzięty do niewoli. Do Warszawy dotarł jedy­
nie ranny por. W. Skrzydło z 8 strzelcami. Podobnie i II batalion 69 pp
pod dowództwem kpt. Olszaka zakończył swe działania pod Pieńkowem l 2 4 .
Na cmentarzu w Kiełpinie we wspólnym grobie leży ponad 2500 żołnierzy,
bezimiennych bohaterów krwawych bojów w dniu 22 września w Łomian­
kach i pod Burakowem.
10 — Bitwy polskiego Września. ' I I 145
 Był to już ostatni akord bitwy nad Bzurą, na której szlakach od Unie­
jowa po Laski i Młociny wyrosły 72 cmentarze i wiele mogił zbiorowych,
kryjących ponad dwadzieścia tysięcy żołnierzy i cywilów walczących
z agresją, w tym około 500 oficerów i podchorążych. Przez pełne dwa tygod­
nie na północ i południe, na wschód i zachód od tej rzeczki grzmiały
działa dwóch armii polskich i prawie tysiąc dział trzech armii niemieckich.
Czternaście wielkich jednostek, około dwustu tysięcy polskich żołnierzy
pod dowództwem generała Kutrzeby wykonywało ofiarnie i z najwyższym
bohaterstwem zadanie, którego celem było pobicie dużego zgrupowania
niemieckiego i odwrócenie biegu tragicznej kampanii.
Odpryski polskich zgrupowań zewsząd ściągały do Warszawy. W dniu
19 września pod Falenicę podeszła wzdłuż prawego brzegu Wisły od po­
łudnia grupa wojsk płka dypl. W. Kalińskiego, dowódcy 13 dywizji z armii
„Prusy". Był to jedyny wyższy dowódca, wokół którego po przejściu przez
Wisłę pod Ryczywołem zebrała się 11 września większa grupa wojsk. Grupa
ta w składzie około 1600 ludzi z trzema bateriami artylerii obsadzała samo­
rzutnie przez szereg dni wschodni brzeg Wisły między Tarnowem i Samo-
goszczą. Dopiero na skutek zagrożenia od Garwolina Kaliński podjął
wieczorem 16 września marsz ku Warszawie. Do zgrupowania tego dołączył
jeszcze 1 pułk artylerii ciężkiej ppłka dypl. E. Bagienskiego, pozostawiony
przez grupę kawalerii gen. Andersa. Pułk ten nie miał amunicji i dostał
się 19 września do niewoli. Tegoż dnia o świcie zgrupowanie płka Kaliń­
skiego zorganizowało się w Falenicy do obrony okrężnej przed nacierającą
z północy, południa i wschodu 1 dywizją niemiecką. Wszystkie natarcia
wroga załamały się w ogniu obrońców 1 2 5 . W nocy z 19 na 20 września
płk Kaliński usiłował przebić się do obrony Pragi, skąd miał wyjść z pomo­
cą oddział wypadowy. Jednakże siły niemieckie były na tym właśnie kierun­
ku zbyt duże i próby przebicia się Polaków zostały złamane. Wobec tego
wydano rozkaz przedzierania się małymi grupkami do Warszawy. W ten
sposób około 200 żołnierzy, wśród nich płk Kaliński i ppłk F. Kubicki, do­
wódca 43 pułku piechoty, przeprawiło się na zachodni brzeg Wisły i do­
tarło do Warszawy. Reszta następnego dnia dostała się do niewoli. Pułkow­
nik Kaliński został wyznaczony na dowódcę Warszawskiej Ochotniczej
Brygady Robotniczej, którą następnie przez wcielenie odtworzonego 43 puł­
ku piechoty rozwinął do stanu dywizji.
Po wygaśnięciu walk na bardziej odległych peryferiach Warszawy nastą­
piła nowa faza w działaniach obronnych. Warszawski węzeł strategiczny,
który mógł odegrać poważną rolę w stoczeniu dużej bitwy pod Warszawą,
146
został zredukowany do granic oblężonego miasta. Jego upadek był już
kwestią czasu.
Obrona Modlina
Modlin w systemie twierdz nad Narwią i Bugo—Narwią był pomyślany
jako bezpośrednia osłona obszaru Warszawy od północy. Pierwsze forty­
fikacje wzniesiono na rozkaz Napoleona w 1807 roku. Dopiero jednak
za czasów feldmarszałka Paskiewicza, po 1831 roku, zbudowano sześć for­
tów zewnętrznych Cytadeli, uzupełnionych po 1871 roku pierścieniem ośmiu
fortów wewnętrznych, odległych o 2—3 kilometry od fortecy centralnej.
W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej znacznie rozszerzono
fortyfikacje Modlina. Powstał wówczas drugi pierścień dziesięciu fortów
zewnętrznych w promieniu 10—14 kilometrów od centrum, na obwodzie
około 60 kilometrów. Jednakże betonowe ściany i stropy tych fortów, o gru­
bości do czterech metrów, zostały w 1915 roku zniszczone przez wycofującą
się armię rosyjską. Polskie władze wojskowe pozostawiły istniejące na
swym obszarze twierdze w zaniedbaniu. Dopiero w 1936 roku uświadomio­
no sobie, że mogą one stanowić dzięki swym głębokim fosom i grubym stro­
pom skuteczną ochronę przed bronią pancerną, przed bombardowaniem.
Niestety, w ciągu lata 1939 roku wybudowano w całym obrębie fortyfikacji
modlińskich zaledwie pięć bunkrów żelazobetonowych w północnym pasie
fortów. Więcej zrobiono w zakresie komunikacji: prócz istniejących mostów
przez Wisłę i Bugo—Narew wybudowano dwa dalsze, które wzmacniały
przeprawy na północ i na południe od twierdzy 126 .
Twierdza modlińska nabrała pierwszorzędnego znaczenia, kiedy dywizje
piesze armii „Modlin" „skłębiły się" pod Gruduskiem i Mławą w dniu
4 września, a Mazowiecka Brygada Kawalerii wycofywała się na linię Narwi
pod naciskiem przeważających sił pancerno-motorowych dywizji Kempfa
i wschodniopruskiej brygady kawalerii. Już następnego dnia Niemcy
mogli stanąć przed umocnieniami twierdzy. W wielkim pośpiechu ściągano
bataliony i kompanie na linię Wisły pod Płockiem i Wyszogrodem, na
Bugo—Narew i Narew. Wówczas to powstała grupa operacyjna generała
Zulaufa, w skład której pod Zegrzem i Pułtuskiem weszła grupa batalio­
nów płka dypl. J. Hoszowskiego, wycofująca się z przedpola 20 dywizja
płka Lawicza i przybywające koleją oddziały własnej 5 dywizji lwowskiej.
W twierdzy modlińskiej pod rozkazami płka W. Młodzianowskiego
znajdowało się jedynie pięć batalionów fortecznych: bataliony III—VII/32 pp
i batalion marszowy 56 pp, ten ostatni bez broni 1 2 7 . Nieco lepiej przedsta-
147
wiała się sprawa artylerii. Prócz, dwóch plutonów pozycyjnych (13 i 14 w Po­
miechówku i Zakroczymiu) oraz pociągu pancernego w Nowym Dworze —
Modlin posiadał w tym czasie 1 pułk artylerii ciężkiej ppłka Bagieńskiego
oraz dwa dywizjony ciężkie (46 i 47). W następnym dniu doszedł zmobili­
zowany 11 dywizjon artylerii najcięższej mjra Kazimierza J. Firli. (Wszy­
stkie te jednostki artylerii odeszły następnie do grupy Zulauta.) Obronę
mostów zapewniała 8 bateria plot. 40 mm działek „Boforsa" i 14 komp.
cekaemów plot. Mosty w Orzechowie i Serocku na Bugo—Narwi zostały
zniszczone z powodu słabości obsady. Jednakowoż, jak wiadomo, uderze­
nie niemieckie 5 września nie poszło na Wyszogród i Modlin, a na wschód —
na Różan i Pułtusk, trafiając m. in. na grupę batalionów płka Hoszo­
wskiego. Dopiero 11 września na przedpolu twierdzy pojawiły się jednostki
II korpusu niemieckiego: 217 i 228 dywizje piechoty, a pod wieczór zmoto­
ryzowany oddział rozpoznawczy 32 dywizji z artylerią przeciwpancerną
natarł z kierunku Płońska na Zakroczym. Natarcie to utknęło jednak pod
ogniem polskiej artylerii. Dopiero ściągnięta kłusem niemiecka artyleria 1 2 8
i podrzucony samochodami dalszy batalion piechoty pozwoliły Niemcom
wtargnąć do Zakroczymia, skąd ustąpił broniący go VI batalion 32 pp.
O zmierzchu jednak wyszło polskie przeciwnatarcie, które odzyskało
pozycję.
W ciągu dnia Modlin był silnie bombardowany, a przez całą noc z 10 na
11 września znajdował się pod ostrzałem artylerii. Głównym celem były
mosty modlińskie, na których panował stale ruch, zwłaszcza na moście
między Kazuniem i Nowym Dworem. Przesunięcia załogi w obrębie waro­
wni krzyżowały się z wielkim ruchem odwrotowym wojsk, formacji tyłowych
i rozbitków za Wisłę. Ciągle płynęła fala uchodźców z południa i zacho­
du, w kierunku zaś przeciwnym — ku Puszczy Kampinoskiej — spływały
nadal części 8 dywizji — po jej porażce pod Gruduskiem.
Po opuszczeniu linii Bugu przez grupę operacyjną gen. Kowalskiego
i odejściu grupy kawalerii gen. Andersa spod Mińska Mazowieckiego na
południe — grupa operacyjna gen. Zulaufa rozwinęła się swoją 20 dywizją
płka Lawicza południkowo wzdłuż lasów Beniaminów, Struga, Zielonka
celem osłonięcia obszaru Warszawy od wschodu. Zgrupowanie batalionów
płka Hoszowskiego dozorowało odcinek Bugo—Narwi pod Zegrzem.
Odwodowe zgrupowanie ppłka dypl. F. Węgrzyna, dowódcy 26 lwowskiego
pp, zostało przesunięte na południowe skrzydło pod Białołękę.
Jednakże 13 września Niemcy sforsowali Bugo—Narew pod Dębem.
W tych warunkach gen. Juliusz Zulauf otrzymał rozkaz z dowództwa armii
„Warszawa", aby wycofać się ze swą grupą na przedpola Pragi, gdyż
mogła być łatwo odcięta przez wroga .
129
W tym czasie w rejon Modlina nadciągała armia „Łódź" 13°. 13 wrze-
148
śnią rano przybył do twierdzy gen. Thommee i objął dowództwo obrony
Modlina. Jeszcze do wieczora i w ciągu nocy z 13 na 14 września przvbyły
ze szlaku odwrotowego dywizje 2, 28 i 30 armii „Łódź" oiaz 8 dywizja
armii „Modlin" i obsadziły odcinki obronne. „13 września docieramy
do Kazunia — pisze w swej powojennej relacji gen. Thommee. — Spotykamy
tu ślady działalności rozbitków z armii gen. Przedrzymirskiego. Maga­
zyny, koszary pootwierane, zrabowano co się tylko dało; na drogach wala
się połamany sprzęt koszarowy..."
Główny most żelazobetonowy przez Wisłę do centrum obszaru wa­
rownego wymagał ostrożnej jazdy, gdyż w wielu miejscach był podziurawio­
ny bombami. Niezmordowani saperzy usuwali po każdym nalocie skutki
zniszczeń i dzięki temu most wytrzymał aż do końca obrony, mimo że wyglą­
dał jak sito.
Twierdza modlińska wyglądem swym przypominała Kazuń — wielo­
krotnie spotęgowany. Ze schronów i magazynów wyłaniały się grupy uzbro­
jonych żołnierzy, pod których ochroną inni wynosili znalezioną żywność
i zaopatrzenie. Wśród gruzów, padłych koni i śmieci generał Thommee znaj­
duje wreszcie komendanta twierdzy, pułkownika artylerii Młodzianowskie­
go. Wprawdzie nominację miał gen. Małachowski, dowódca 8 dywizji, ale
faktycznie spełniał on funkcję „opiekuna".
— Jestem od tej chwili dowódcą obrony Modlina — rzejd Thomee po
przywitaniu się z pułkownikiem.
Pułkownik Młodzianowski uśmiechnął się ironicznie. Był to oficer o nie­
przeciętnych walorach dowódczych m . Twardy i uparty aż do krnąbrno­
ści, odpowiedział generałowi:
— Zmieniło się tu już wielu dowódców... Dowódca armii „Modlin",
gen. Przedrzymirski, miał tutaj miejsce postoju. Specjalnie urządziłem
schron z wszelkimi środkami łączności, a on nawet nie doczekał do końca
bitwy pod Pułtuskiem i przeniósł się do Jabłonny. Po nim przemknęli
generałowie: Anders, Zulauf, Małachowski, pułkownicy: Furgalski i La-
wicz — każdy brał z magazynów, co się dało, i już go nie było...
Generał Thommee poinformował pułkownika o swych zamiarach, które
nie miały skończyć się odejściem, oraz naszkicował plan obrony. Następnie
przeszli do schronu przeznaczonego dla armii „Modlin". Usytuowany był
u wylotu głównej bramy, wiodącej na plac zbiórek. Był obszerny i podzie­
lony na pokoje, posiadał światło elektryczne i bieżącą wodę. Ponieważ
mieścił się niezbyt głęboko w ziemi, docierało doń także światło dzienne,
a przez strzelnice widoczny był poziom placu. Lecz myliłby się ten, kto
by sądził, że tzw. „twierdza Modlin", mimo świetnego położenia w trój­
kącie wielkich rzek, była jakimś obszarem umocnionym. W znaczeniu
149
 nowoczesnych urządzeń fortyfikacyjnych nie posiadała ona żadnych budow­
na objazd przednich linii. Ogień nękający artylerii niemieckiej nie robił
li umocnionych. Cała pozycja składała się ze zwykłych rowów strzeleckich,
po dwu tygodniach bezustannych walk wrażenia. Północno-zachodni od­
wykonanych dopiero w czasie wojny, a nieraz nawet w ostatnich dniach.
cinek był już obsadzony przez cztery bataliony rezerwistów i posiadał
Kilka starych fortów, które objęto przednim skrajem obrony, służyć mogło
wzmocnienie artylerii pułkownika Młodzianowskiego. Obsada miała z nie­
co najwyżej jako schronienie dla obserwatorów lub załogi odcinka. Tylko
przyjacielem kontakt ogniowy i wzrokowy. Właśnie przedpole pod Za-
jeden fort — w rejonie Pomiechówka — przystosowany był do obrony,
kroczymem obsadziła 228 dywizja nieprzyjaciela, siły 32 dywizji przesunęły
nawet w okrążefiiu. Na całej pozycji nie było przeszkód przeciwpancernych,
się bardziej na wschód — pod Dębe.
a w wielu miejscach — nawet drutów kolczastych. W głębi twierdzy nie
W Nowym Dworze gen. Thommee spotkał się z płkiem dypl. Furgalskim,
istniały prawie żadne schrony dla dowództw odcinków i odwodów, a pozo­
który z gronem swych oficerów znajdował się w ocalałym od bombardowań
stałe stare schrony rosyjskie z cegły rozpryskiwały się pod uderzeniami
kasynie 8 dywizji. Oddziały były jeszcze w marszu z południowych skrajów
bomb jak zapałki.
Puszczy Kampinoskiej, skąd miały działać zaczepnie w kierunku na Socha­
Główną siłę twierdzy stanowiła dość liczna artyleria, którą przypro­
czew na korzyść generałów Kutrzeby i Bortnowskiego, a faktycznie zostały
wadziły ze sobą jednostki. Prócz tego płk Młodzianowski wydobywał
podporządkowane przez generała Thommee i skierowane na Warszawę.
z magazynów stare, lecz zdatne do strzelania działa. Ale do tych dział
— Dziękuję wam, pułkowniku — rzekł na powitanie generał — za dobre
nie było pod dostatkiem amunicji 1 3 2 . Pułkownik Hyc w czasie swej pene­
działanie we wczorajszej walce i wzorowy porządek marszowy. Spotkałem
tracji składów w Palmirach nakazał spotkanemu batalionowi saperów jesz­
dywizję w marszu. Dobrze się prezentuje.
cze 10 września budować kolejkę do Modlina, ale batalion ten został porwa­
Pułkownik Furgalski poczuł się mile zaskoczony tą pochwałą. Chodziło
ny ogólnym prądem odwrotowym i do budowy kolejki nie doszło.
tu o wspólne działania wraz z 2 dywizją Legionów pod Ołtarzewem i Borzę­
cinem. Walczył tu 13 pp,a szczególny koncert dały działka przeciwpancerne
III batalionu. Sam dowódca pułku szedł w pierwszej linii — bez hełmu
Sztab rozłożył natychmiast w schronie dowództwa mapy, a mjr dypl.
i wcale nie kryjąc się przed ogniem z dział i kaemów czołgów. Podpułkow­
Izydor Kwieciński przystąpił do rozdzielania odcinków obrony na jednostki
nik Nowak dowodził spokojnie i rzeczowo; wywierał imponujące wrażenie
armii. Bataliony marszowe i artyleria dotychczasowej obrony pozostawały
swoją odwagą i talentem dowódczym 1 3 5 .
na miejscu; przybyłe wojska zagęszczały obsadę. Trzydziestokilometrowy
— Ku chwale Ojczyzny — rzekłpłk Furgalski, stając przed generałem na
obwód wewnętrznego pierścienia fortów został podzielony na cztery odcin­
baczność.
ki obronne. „Zakroczym" obejmowała 2 dywizja Legionów pod do­
133 — Jedźmy na wasz odcinek — wrócił do tematu gen. Thommee.
wództwem płka dypl. A. Staicha wraz z dotychczasową załogą dwóch
Okazało się jednak, że pod Nowym Dworem nie ma żadnych umocnień.
batalionów 32 pp ppłka M. Markiewicza. „Twierdzę" obsadzała 30 dy­
Nieliczne i słabe forty zostały całkowicie zdominowane przez rozbudowu­
wizja gen. Leopolda Cehaka. „Pomiechówek" przypadł w udziale 28 War­
jące się miasteczko. Tymczasem po odejściu grupy Zulaufa właśnie od
szawskiej Dywizji Piechoty gen. Bończy-Uzdowskiego, którą dowodził
wschodniej strony narastało zagrożenie. Generał Thommee wraz z dowódcą
jednak płk dypl. S. Broniowski, generał odłączył się bowiem w toku
dywizji udał się w teren, wybrał przedni skraj pozycji obronnej i rozkazał
odwrotu i, choć przybył na miejsce, nie został dopuszczony do dowodze­
przystąpić bez zwłoki do kopania okopów i rowów przeciwczołgowych.
nia. Gros tej dywizji pozostawało w odwodzie obrony. „Kazuń"
i „Nowy Dwór" miały być obsadzone przez 8 dywizję (bez 21 pp płka dypl. Modlin nie posiadał wewnętrznej składnicy amunicji i musiał zaopatry­
S. Sosabowskiego, który wchodził w skład grupy operacyjnej gen. Zulaufa). wać się ze składów w Palmirach. Niestety, 12-kilometrowa odległość Palmir
nie pozwalała włączyć ich do systemu obronnego fortecy. Trzeba było
Ogólny stan załogi Modlina, według raportu z 16 września, wynosił
utworzyć oddzielny ośrodek oporu i zorganizować dowóz amunicji. Do­
15 249 ludzi, 4830 koni, 98 dział i 7 czołgów rozpoznawczych oraz 62 ceka-
wódcą Palmir został ppłk Topczewski, dowódca 146 pułku piechoty,
emy. Odcinek północny miał 12 km, wschodni — 6 km, południowy pod
a amunicję do twierdzy przewoziły kolumny kołowe i podwody. Obsadę,
Kazuniem — 10 km. Obszar broniony obejmował 85 km 2 i był o połowę
prócz 146 pp, utworzyły dwa zgrupowania: z Centrum Wyszkolenia Artylerii
mniejszy niż obszar Warszawy 1 3 4 .
w Toruniu i Kawalerii w Grudziądzu, o łącznym stanie 4 tysięcy żołnierzy 1 3 6 .
W czasie przygotowywania przez sztab rozkazu gen. Thommee udał się

150
151
 Załoga Modlina prowadziła własne rozpoznanie. 15 września wyszedł
z Modlina oddział wydzielony w sile dwóch batalionów 84 pp ppłka dypl.
St. Sztarejki z ciężką bronią maszynową, działkami przeciwpancernymi
i artylerią. Oddział ten przeszedł przez północny pas Puszczy Kampinoskiej
i walczył do 18 września na linii miejscowości Roztoka—Wiersze. II batalion
84 pp pod dowództwem mjra Tadeusza Kiersta dotarł aż do Leszna, rozbi­
jając w ciemnościach nocnych samochody z wojskiem i sprzęt bojowy dążą­
cego w głąb puszczy oddziału rozpoznawczego 31 niemieckiej dywizji
piechoty 1 J 7 . Niezwykły elekt dało zaskoczenie, które zgotowała Niemcom
polska artyleria. Kilka serii huraganowego ognia na czoło i środek ko­
lumny wywołało nieopisany chaos. Niemcy, porzucając zabitych i rannych,
działa, samochody i ciągniki, cofnęli się bezładnie w stronę Warszawy.
Wśród zabitych znajdował się płk Flick, awansowany pośmiertnie do stop­
nia generała 13)f.
Niestety, gen. Thommee nie posiadał tyle sił, aby mógł przyjść z efektyw­
niejszą pomocą przebijającym się przez Puszczę Kampinoską oddziałom 15. Mjr Tadeusz Kierst,
armii ,,Poznań" i „Pomorze". Wysłany w rejon Polesia Starego szwadron dowódca II baonu 84 pp
kawalerii pod silnym uderzeniem niemieckiego 12 pp, który utworzył rygiel
zamykający drogę w samym środku puszczy, rozprysł się tak gruntownie, że
nie można ustalić ani jego dowódcy, ani składu. Północny szlak Puszczy
Kampinoskiej miała ..przeczesać" Podolska BK, lecz „przemknęła" ona,
jak podaje Głowacki, na południe od Polesia, nie naruszając zorganizowa­
nego tam ośrodka 12 pp. Generał Thommee utworzył natomiast auto­
nomiczny obszar warowny, z tendencją do podporządkowania mu nad­
ciągających armii „Poznań" i „Pomorze", aby zapewnić jego trwanie.
W tym celu generał Małachowski otrzymał zadanie zorganizowania
w Kazuniu punktu zbornego dla wycofujących się znad Bzury jednostek bombardowania lotnicy niemieccy dotykali niemal wierzchołków drzew
i rozbitków oraz kierowania grup uzbrojonych żołnierzy w celu uzupeł­ w puszczy, ale nad twierdzą nie odważali się pikować zbyt nisko.
nienia stanów załogi Modlina. Tymczasem dowódca korpusu oblężniczego, gen. Strauss, zarządził
W dniu 17 września załoga Modlina, podobnie jak jednostki armii 17 września, w dniu wielkiego bombardowania całego centralnego obszaru
„Poznań" i „Pomorze" nad dolną Bzurą, przeżyła całodzienne ciężkie operacyjnego, natarcie 228 dywizji na twierdzę modlińską. Z kierunku
bombardowanie lotnicze. Niemcy trzykrotnie bombardowali mosty, twier­ północnego na Zakroczym i Pomiechówek ruszył 400 pp, wzmocniony
dzę i Kazuń falami po 20 ciężkich bombowców naraz. Nurkowce ze szcze­ dwoma batalionami specjalnymi i wsparty trzema dywizjonami artylerii.
gólną pasją rzucały się na mosty, głównie na most wiślany, łączący twier­ Od wschodu, w widłach Bugo—Narwi i Wisły, uderzały dwa pułki piechoty
dzę przez Nowy Dwór z lewym brzegiem Wisły, Palmirami i Warszawą. i pułk artylerii dywizyjnej na Nowy Dwór, którego bronił 32 pp ppłka
Pułkownik Młodzianowski używał do zwalczania lotnictwa dywizjonu arty­ Stefana Zająca przy wsparciu dwóch dywizjonów artylerii.
lerii lekkiej 75 mm, który istotnie zestrzelił kilka samolotów, ale przeważają­ Po uprzednim przygotowaniu artyleryjskim, trwającym od godziny
cą ich liczbę (24) strąciła w ciągu oblężenia twierdzy bateria przeciw­ 7,47 do 9, wyruszyło niemieckie natarcie, wsparte z kolei 15-minutowymi,
lotnicza kpt. Płodowskiego, strzegąca mostów. Doświadczony ten oficer silnymi nalotami lotnictwa skierowanymi głównie na mosty. Natarcie to
wiedział z teorii i przekonał się w praktyce, że najłatwiej trafić w samolot załamało się jednak w ogniu polskiej obrony. Wobec tego Niemcy wzmocnili
w momencie, gdy wychodzi z lotu nurkowego 139 . Toteż już w dniu wielkiego swoje siły na froncie północnym i wschodnim, wprowadzając na kierunku

152 153

16. Obrona Modlina — położenie / 24 września
Zakroczymia i Pomiechówka dywizję pancerną Kempfa, w widłach zaś rzek
skoncentrowali całą 228 dywizję.
Po klęsce grupy armii gen. Kutrzeby nad Bzurą Modlin stał się w dniach
18—20 września półmetkiem dla wycofujących się ku Warszawie oddziałów
i dowództw. Jednak gen. Thommee zamknął obszar twierdzy przed rozbit­
kami; przyjmował tylko wysokich dowódców i zwarte oddziały wojska.
jąc do dyspozycji 13 pułk ppłka Alojzego Nowaka, rozmieszczony pod
Dokłada! wszelkich starań, aby na swym południowym przedpolu i w ob­
Kazuniem. Jak wiadomo, i gen. Bołtuć odszedł z Palmir do Warszawy,
szarze Palmir zatrzymać wielkie jednostki.
znajdując pod Łomiankami zaszczytną śmierć w bezpośrednim starciu
Jako pierwszego „wysokiego" gościa z pola walki los nadarzył gen. Ju­
z wrogiem m .
liusza Drapcllę. ..Patrole zameldowały mi — pisze gen. Thommee — że
w krzakach «dżungli» leży ciężko ranny, cały we krwi. dowódca 27 DP —
l.v>
gen. Drapelłfl. Natychmiast wysłałem swój samochód i sanitariusza...
Generał wyglądał okropnie... Jedna ręka wisiała tylko na skórze, druga
ranna i połamana, głowa rozbita i ciężko zranione gardło. Złożono
go na łóżku w schronie, a po chwili prof. Jurasz przystąpił do pracy...
W ślad za gen. Drapellą żołnierze przynieśli rannego w głowę dowódcę
piechoty dywizyjnej 15 DP, pułkownika Albina Skroczyńskiego. Stracił
jedno oko, drugie udało się prof. Juraszowi uratować..."
Grozę walki w „dżungli", jak nazywa gen. Thommee Puszczę Kampi­
noską, ilustruje też dalszy fragment jego relacji:
„Następnym gościem z Puszczy był sam dowódca armii «Poznań» gen.
Tadeusz Kutrzeba. Wszedł, prawie biegiem do schronu, w stanie skrajnej
depresji i rozpaczy. Zaledwie się przywitał, chwycił się za głowę i biega­
jąc po pokoju wykrzykiwał:
— To straszne, co się dzieje w Puszczy Kampinoskiej, nigdy w życiu
tego nie przeżywałem, to koszmar. Setki zabitych i rannych, nieustanna
strzelanina, paniczne dreptanie w miejscu i rzucanie się w różne strony
bez celu — ciągle pod bombardowaniem nieprzyjaciela. Nie wiem, jakim
cudem wydostałem się z tego piekła..." 1 4 0
Generał Thommee, stosownie do przyjętej koncepcji utrzymania
składu amunicji, zaproponował z kolei gen. Kutrzebie obronę Palmir,
to jest powrót do „piekła".
— Dobrze, dobrze, Thommee, zgadzam się — odrzekł Kutrzeba. —
Teraz idę do Kazunia naradzić się ze swoimi generałami i razem wy­
ruszymy do Palmir.
Ale wysokopienny, suchy las iglasty, bez wody i zaopatrzenia, nie
dawał żadnych warunków uporządkowania oddziałów w toku naciskają­
cych zewsząd pancernych, lekkich i zmotoryzowanych dywizji nieprzy­
jaciela. Dlatego na „naradzie" generałów powzięto decyzję marszu na
Warszawę, aby znaleźć wreszcie jakiś punkt oparcia.
Ostatnim „wysokim" gościem w twierdzy był 20 września gen. Bołtuć. —
„Wpadł do mnie, do mego schronu, jak burza — pisze o tym gen. Thom­
mee. — Uzbrojony w ogromne parabellum, za pasem dwa granaty, brauning
w ręku. Zdenerwowany,'zły, wściekły. Za nim, tak samo uzbrojony, płk
Parafiński..."
Generał Thommee wyznaczył z kolei Bołtucia na dowódcę Palmir, odda­
Tymczasem po cofnięciu się z obszaru puszczy oddziału płka Sztarej-
155
 ki do Kazunia powstało nowe zagrożenie — od Warszawy. Równocześnie od
strony Puszczy Kampinoskiej podchodziły jednostki XV korpusu pancerno-
-lekkiego gen. Hotha, odcinając załogę od Palmir, a więc od źródła za­
opatrzenia w amunicję, oraz przerywając połączenie z Warszawą.
Artyleria wszystkich kalibrów i lotnictwo nieustannie ostrzeliwały
cały teren. Załoga zaprzestała już gaszenia pożarów, gdyż była to praca
całkowicie daremna. Twierdza stała w płomieniach, waliły się domy i ko­
szary. Na ulicach i placach co krok leje od bomb i pocisków artyleryjskich.
Gruzy, niewypały, odłamki tarasowały przejścia. Liczba rannych rosła
zastraszająco szybko. Obszerne koszary saperów jeszcze przed 20 września
zostały zapełnione do ostatniego kąta rannymi. Leżeli oni na korytarzach,
w piwnicach i na strychach. Codziennie w budynek ten trafiały pociski
artyleryjskie lub bomby — i wtedy ranni znajdowali wiekuisty spokój.
Drugi szpital mieścił się w kazamatach Kazunia. Przybyło tam kilkuset
rannych z puszczy. Lecz straty rosły bezustannie.
Po wyjściu ze schronu został trafiony pociskiem artyleryjskim i zginął
na miejscu płk dypl. H. Romiszewski, dowódca artylerii dywizyjnej 2 DP 142 .
Na ogień nieprzyjaciela najbardziej byli narażeni telefoniści i robotnicy
z kompanii pomocniczej, którzy po każdym nalocie musieli usuwać skutki
zniszczeń sieci łączności, rur wodociągowych i instalacji elektrycznej.
Rzecz prosta, pracowali oni również pod ogniem artyleryjskim. Na głównym
placu został śmiertelnie ranny mjr łączności Z. Chimiak w chwili gdy
osobiście ciągnął przerwane przewody. Zaniesiono go do piwnic hotelu
oficerskiego. Prosił o przywołanie dowódcy obrony Modlina l 4 3 . Kiedy
gen. Thommće stanął przed rannym, ten podniósł głowę i słabym, lecz wy­
raźnym głosem zameldował:
— Panie generale, major łączności Chimiak odmeldowuje się.
Wokół mogiły majora stanęła kompania łączności, cały sztab obro­
ny i ekipy robotnicze. W dniu tym po raz pierwszy niebo zasnuło się chmu­
rami i spadł deszcz...
Z chwilą pojawienia się od strony puszczy podjazdów pancernych wroga
na odcinek Kazunia musiała przejść 30 dywizja gen. Cehaka ze swym świet­
nym dowódcą artylerii dywizyjnej, płkiem Łakińskim, który już dwukrotnie
zadał Niemcom duże straty, trzymając pewnie w swym ręku ogień pod­
ległych mu czterech dywizjonów artylerii.
Lecz co robić bez amunicji? Postanowiono zorganizować silny wypad
i opanować Palmiry. Zadanie to otrzymał 13 pp płka Nowaka, nieustępliwe­
go poznaniaka i kawalera orderu Virtuti Militari, który 12 września odzna­
czył się zdecydowaną akcją na Borzęcin i Babice. Równocześnie miało
wyjść podobne działanie z Warszawy.
156
Pod osłoną artylerii, kierowanej osobiście przez płka Łakińskiego,
wyszły z umocnień Kazunia silne oddziały rozpoznawcze z bronią ppanc.
Za nimi dwa bataliony, jako pierwszy rzut, uderzyły na zagradzających
drogę Niemców i ruszyły na Palmiry. W ten sposób płk Nowak doszedł
mniej więcej do połowy drogi do m. Kaliszki. W tym miejscu jednak straż
przednia została zatrzymana ogniem czołgów od czoła. Polacy rozwinęli
się do natarcia, lecz zostali zaatakowani koncentrycznie od strony
Wisły i puszczy. Równocześnie Niemcy uderzyli i na straż tylną. Zaczęła
się nierówna walka z ogromną przewagą broni pancernej i artylerii nie­
przyjaciela. Wkrótce na polu walki zjawiła się również piechota.
Cóż mógł poradzić pułk z sześcioma działami ppanc. i plutonem arty­
lerii?
Pułkownik Nowak osobiście poprowadził natarcie po szosie. Padł
jednak śmiertelnie ranny. Jego następca, mjr W. Gieruszczak, odrzucił
na szczęście przednie oddziały nieprzyjaciela w głąb lasu, lecz również
został ciężko ranny, tracąc rękę od pocisku ppanc. W tym położeniu
pułk ruszył do odwrotu. Otworzył drogę przez pierścień wroga zabiega­
jącego od tyłu i odpierając systematycznie jego ataki czołowe, dotarł
z dużymi stratami do pozycji wyjściowych — z ciałem poległego dowódcy
i rannym jego' zastępcą , 4 4 . Próba utorowania drogi do składów amuni­
cyjnych w Palmirach nie powiodła się.
Od 23 września Niemcy rozwinęli energiczną działalność oblężniczą,
zacieśniali pierścień oblężenia i okopywali się. Ogień ich artylerii nasi­
lał się i stawał celniejszy, pociski z opóźnionym działaniem drążyły szczerby
w fortyfikacjach. W dniu tym wielka liczba rannych powiększyła się o prze­
szło 500 dalszych.
Wróg przygotowywał się do szturmu na Modlin.
Bitwa armii „Kraków" i „Lublin"
pod Tomaszowem Lubelskim
W odległości blisko 300 kilometrów na południowy wschód, na Lubelszczyź-
nie, zaszły wydarzenia, które doprowadziły do drugiej wielkiej bitwy
w kampanii wrześniowej, do 11-dniowej bitwy pod Tomaszowem Lubel­
skim. 16 września około godziny 10 — w czasie gdy pod Dzikowem dopełniał
się los 21 dywizji górskiej i jej bohaterskiego dowódcy, gen. Józefa
Kustronia, do dowództwa armii „Kraków" w Smólsku Dużym pod Biłgora-
157
 jem przybył gen. dywizji Tadeusz Piskor, dowódca armii „Lublin", i oświad­
czył, że obejmuje także dowództwo nad armią „Kraków". Rozkaz w tej
sprawie otrzymał jeszcze 13 września o godzinie 15, a wieczorem tego dnia
Naczelne Dowództwo poinformowało go, że gen. Szylling został wraz ze
sztabem zagarnięty przez Niemców pod Zamościem.
Zadaniem gen. Piskora było maszerować na czele wszystkich sił znad
środkowej Wisły i Wieprza na wschód od Lwowa. Armia „Kraków" miała
wykonać to samo zadanie kierując się na Rawę Ruską, po czym połączyć się
na miejscu z armią Piskora. Z powodu jednak sforsowania przez Niemców
Wisły pod Annopolem i Solcem gen. Piskor przekazał swoją północną
pieszo-konną grupę (39 dywizję piechoty i Wileńską Brygadę Kawalerii) gen.
Dębowi-Biernackiemu, sam zaś z elementami zmotoryzowanymi, tj. War­
szawską Brygadą Pancerno-Motorową i zgrupowaniem pancernym (80 czoł­
gów i samochodów pancernych) mjra S. Majewskiego, oraz grupą „Sando­
mierz" ppłka A. Sikorskiego postanowił dołączyć do armii „Kraków" l 4 5 .
Armia „Kraków" 16 września kontynuowała ciężką bitwę pod Bił­
gorajem, zasilając obronę od zachodu częściami nadciągającej z dolnego
Sanu grupy śląskiej gen. J. Sadowskiego. 11 pp płka Gorgonia z 23 dywizji
zorganizował obronę Biłgoraja 14ć , a 201 pp ppłka Adamczyka z 55 dywizji
objął obronę Dereźni Solskiej i Majdanu Starego. Rejonu silnie atako­
wanych przepraw na Tanwi pod Budziarzami i Księżpolem broniły Kra­ 16. Płk dypl. Stefan Grot-Rowecki. 17. Pik Wacław Klaczyński.
kowska Brygada Kawalerii i 3 psp ppłka Czubryta, pod Aleksandrowem dowódca Warszawskiej Brygady dowódca grupy fortecznej „Śląsk"
Pancerno-Motorowej
zaś — 6 dywizja gen. Monda. Na pomoc jej dążyła grupa forteczna płka
Klaczyńskiego.
Brygada płka Roweckiego miała wejść do akcji pierwsza, uderzając już
Od samego rana toczyła się zacięta walka na całym zachodnim i połu­
17 września od Rudki i Józefowa na Tomaszów. Kawaleria armii otrzymała
dniowym froncie armii od Biłgoraja po Dzików i Uhnów. Na Biłgoraj szło
rozkaz, aby osłonić to działanie od strony Zamościa na północno-wscho­
natarcie niemieckie aż po trzech osiach, a samo miasto, przez które ciągnęły
dnich skrajach lasów Kosobudy. Grupa Boruty-Spiechowicza (6 DP i grupa
oddziały grupy śląskiej, znajdowało się pod silnym ogniem artylerii.
forteczna) miała bronić obszaru operacyjnego armii od południowego
Około godziny 11 Niemcy zdołali przejściowo wedrzeć się do południo­
zachodu pod Józefowem i Nowinami do czasu, aż z odległego o 70 kilome­
wej części Biłgoraja, od Puszczy Solskiej i Korczewa. Odcięta pod Dzikowem
trów Biłgoraja nie nadciągnie grupa śląska gen. Sadowskiego (23 i 55 dywi­
21 dywizja górska dogorywała bez pomocy z zewnątrz. Toteż dalszy marsz
zje), zasilone zgrupowaniem 3 psp ppłka Czubryta. Grupa „Sandomierz"
na Lwów zamierzał gen. Szylling podjąć pasem lesisto-górzystego Roztocza
nadal pozostawała nad rzeczką Ładą pod Wolą Radziecką 1 4 7 .
przez Narol na Rawę Ruską.
Ogólne uderzenie przełamujące wszystkich sił przewidziano na noc
W tym właśnie czasie przybył do dowództwa gen. Piskor. Wniosło to do
z 18 na 19 września. Po czym miał nastąpić dalszy ich marsz na Bełżec,
zamierzeń armii „Kraków" istotną różnicę. Warszawska Brygada Pancerno-
Rawę Ruską.
-Motorowa, która wchodziła jako cenne wiano do nowego związku opera­
Na całej linii od m. Osuchy po Biłgoraj toczyły się od wieczora 16 wrze­
cyjnego, wymagała dróg bitych, a więc marszu przez Tomaszów Lubelski.
śnia walki z dwoma korpusami niemieckimi, nacierającymi pełną parą na
Ponieważ Tomaszów, ważny węzeł drogowy, był już oklamrowany przez
Zamość. Tylko niesłychanemu uporowi żołnierza i wielkiej inicjatywie
niemieckie zgrupowanie pancerne, jasne się stawało, że wokół tego węzła
dowódców należy zawdzięczać, że armia nie została uderzeniem niemieckim
rozwiną się zacięte walki.

158 159
 porozi Miana na części. Na ' zi zi gólna. uwag< zasługują, walki które tego dnia
stoczył należący do 23 dywizji 73 pp ppłka dypl. I'. Sosialuka. Pułk nn,
od« hodząc iakostraż tylna /limy Krzeszowskiej, napotykał pod Banachami
zastępujących mu drogę Niemców. Pułk uderzył na nich przez zaskoczenie,
przy czym jedna jego kompania obeszła przeciwnika od tyłu. Uderzenie
zostało uwieńczone wyparciem Niemców ze wsi i /dobyciem baterii. Jednak
Niemcy wzięli Banachy niezwłocznie pod ogień artylerii, a kiedy pułk
ruszył dalej, zastąpili mu drogę na wschód od tej miejscowości. Pułk
uderzył ponownie, przebił się przez stanowiska wroga i osiągnął wreszcie
wieczorem Biłgoraj M 8 . Ta niemal całodzienna akcja miała duże znaczenie
dla grupy. gdyż. przeszkodziła Niemcom w próbach obejścia Biłgoraja
od skrzydła.
Z rana 17 września w lesie koło stacji Zwierzyniec armia „Kraków"
zlikwidowała większość własnych samochodów, aby oddać benzynę War­
szawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej, która również pozostawiła około
300 niebojowych pojazdów, aby zaopatrzyć w benzynę rzut bojowy, prze­
ważnie samochody pancerne. Przed wieczorem brygada podeszła pod Toma­
szów: 1 pułk strzelców konnych do lasów Krasnobród—Zielone, natomiast
1 pułk strzelców pieszych ze zgrupowaniem pancernym pięciu kompanii
(ok. 80 czołgów) mjra S. Majewskiego — do lasów Ciotusza—Józefo wek.
Wysłane rozpoznanie stwierdziło, że dominujące przed Tomaszowem
wzgórza (309 i 318) są obsadzane przez Niemców, a na bezpośrednich przed­
polach miasta znajdują się silne umocnienia i okopy. Dowódca brygady
postanowił uderzyć o świcie 18 września całością sił. Nieprzyjaciel
na gwałt sprowadzał posiłki spod Włodzimierza Wołyńskiego.
Aby przyspieszyć wycofanie się grupy gen. Sadowskiego, gen. Piskor
nakazał jej maszerować także za dnia. a dla ułatwienia natarcia Warsza­
wskiej Brygady Pancerno-Motorowej na Tomaszów rozkazał gen. Piaseckie­
mu ubezpieczyć jej działanie kawalerią od północy przez, opanowanie
lasów na północ od Tomaszowa, pod Tarnawatką, i zamknięcie przejść
przez Wieprz.
Nadszedł dzień 18 września 1939 roku. Radio w audycji porannej
podało wiadomość o przekroczeniu granicy wschodniej przez wojska
radzieckie oraz 0 przejściu rządu i Naczelnego Dowództwa z marsz. Smig-
łym-Rydzem do Rumunii. Nigdy jednak wyraźniej niż w tym dniu nie zazna­
czył sic narodowy charakter prowadzonej z Niemcami wojny i jej naj­
głębszych podstaw ideowych, mimo że ustawione w Tomaszowie megafony
niemieckie ciągle ryczałt dzie.
Przygotowane u nocy natarcie na Tomas/ów ruszyło 18 września o go­
dzinie 7. Jednak otrzymane meldunki nie odpowiadały oczekiwaniom. Pół-

160
 nocna kolumna (1 psk wraz z dywizjonem rozpoznawczym) pod dowódz­
twem trzeciego z kolei dowódcy pułku, rtm. St. Łukaszewicza, nacierająca
traktem krasnobrodzkim, przebiła wprawdzie niemiecką linię na połud­
nie od wsi Zamiany i wzięła prawie cały szwadron do niewoli, ale jej dalsze
posuwanie się zostało zatrzymane przeciwnatarciem czołgów od Ro­
goźna 1 4 9 .
Kolumna południowa pod dowództwem ppłka dypl. Z. Wzacnego
uderzyła po dwu osiach. Uderzenie główne wsparte kompaniami czołgów
TK i TKS skierowało się wzdłuż traktu Józefówek—Tomaszów. Natarcie
osłaniające z udziałem 22 czołgów 7 TP, po wyprowadzeniu piechoty
na stanowiska nieprzyjaciela w Pasiekach, miało uderzyć na Tomaszów
od południa.
O świcie, kiedy rozległa się pierwsza nawała polskiej artylerii, czołgi
i piechota rzuciły się z impetem na stanowiska niemieckie i po krótkiej
walce opanowały je całkowicie. Niemcy, którzy nie zginęli na miejscu,
uciekli w panice do tyłu, porzucając wkopane czołgi, armatki przeciwpancer­
ne, moździerze, karabiny maszynowe. Natarcie opanowało zaciekle bro­
nione koszary i prawie połowę miasta, aż po szosę. Tutaj jednak, wskutek
braku pomocy ze strony zgrupowania północnego, które utknęło pod Ro­
goźnem, załamało się ono z wyczerpania sił o 13. Tymczasem Niemcy rzucili
do przeciwnatarcia ściągniętą z kierunku Bełżca kolumnę 80 czołgów 15°
i nadchodzący od południa pułk piechoty. Kolumna pancerna uderzyła
na kompanię ubezpieczającą prawe skrzydło natarcia, rozbiła ją i zagro­
ziła tylom zgrupowania. W tych warunkach ppłk Wzacny był zmuszony
wydać rozkaz do wycofania się, by zabezpieczyć się przed obejściem.
Początkowy sukces 1 pułku strzelców pieszych, wzmocnionego bronią
pancerną, skończył się ciężkimi stratami. Niemal połowa ludzi poległa,
kompanie TKS i TK utraciły 80% sprzętu, z dwóch kompanii czołgów 7 TP
pozostało tylko 10 maszyn. Pomimo tych strat zgrupowanie podpułkownika
Wzacnego nie zrezygnowało ze zdobycia Tomaszowa: postanowiono
powtórzyć natarcie w nocy.
Jednak w dniu tym wytworzyła się niebezpieczna sytuacja w ugrupo­
waniu armii. Grupa operacyjna „Boruta", której zadaniem było utrzy­
manie linii Józefów—Nowiny, przedwcześnie odeszła na południowy
wschód, w kierunku Bełżca, wskutek czego uderzenia boczne nieprzy­
jaciela musiała na siebie przyjmować 55 dywizja grupy „Śląsk", co
wielce opóźniało marsz całej grupy operacyjnej i osłabiało przyszłe natarcie
na Tomaszów 1 5 1 . Tymczasem strzały artyleryjskie, towarzyszące woj­
skom gen. Boruty-Spiechowicza, oddalały się coraz bardziej na wschód, aż
wreszcie zamilkły. Natomiast ugrupowanie armii znajdowało się w ogniu
162
artyleryjskim aż z trzech stron, a po południu do pocisków artyleryjskich,
które sięgały również do miejsca postoju dowództwa armii w Krasnobro­
dzie, dołączył się od południowego zachodu ogień karabinów maszynowych.
To cofały się ubezpieczenia 23 dywizji pułkownika Powierzy. Generał
Szylling rozkazał zakopać najważniejsze dokumenty o znaczeniu historycz­
nym, a następnie sztab armii przeniósł się naprzód — do wsi Zielone.
Godziny popołudniowe i wieczorne przyniosły znaczne pogorszenie
sytuacji. Nieprzyjaciel uderzający z rejonu Józefowa na południowo-
-zachodnią flankę maszerującej armii przeniknął jedną kolumną w pobliże
Krasnobrodu, a drugą — jeszcze silniejszą — wzdłuż szosy na Tomaszów
aż po Łuszczacz—wzgórze 385—Ułów, usiłując w ten sposób przepołowić
armię, a odciętej części zamknąć dalszą drogę na Tomaszów. Wypadki
te zmusiły do zaangażowania całej 55 dywizji do obrony południowej
flanki na linii Łuszczacz—Ułów. Na tym też odcinku walki z nieprzy­
jacielem, a głównie z czołgami — nacierającymi od zachodu i południowego
zachodu — trwały aż do zmroku. Sytuacja pod Ulowem została uratowa­
na przez 204 pp pułkownika Eichlera. Położenie armii stawało się coraz
bardziej tragiczne, tym bardziej że wyczerpał się zapas amunicji artyle­
ryjskiej; wystarczało jej zaledwie na jeden dzień walki.
W nocy z 18 na 19 września wyszło zapowiedziane natarcie Warszawskiej
Brygady Pancerno-Motorowej, tym razem na obu kierunkach. W południo­
wej grupie w natarciu wziął udział 203 pułk ppłka Rogalskiego wraz
z resztą pozostałych jeszcze czołgów brygady. „O godzinie 24 ruszyliśmy
do uderzenia — pisze dowódca dywizjonu pancernego, mjr Stefan Majew­
ski. — Pluton czołgów 7 TS i TKS w straży przedniej, reszta moich czołgów
była rozmieszczona w kolumnie piechoty" 1 5 2 . Lecz Niemcy byli już dobrze
przygotowani na tę okoliczność. Mimo śmiałości i rozmachu uderzenia
natarcie utknęło przed miastem. „Nasza bateria artylerii kapitana J. —
pisze dalej Majewski — rozpoczęła z otwartych stanowisk ogień na wprost
na błyskające cele nieprzyjaciela i wejścia do miasta. Kapitan J. dwoił
się i troił, dokonując czynów bohaterstwa i poświęcenia. Jego to ogień
zmusił wreszcie Niemców do wycofania się ze skrajów miasta". Kapitan
J. zapłacił za to własną krwią, odnosząc ciężkie rany, z jego zaś baterii
ocalało tylko jedno działo. Niemcy bili bowiem w Polaków rojem pocisków
świetlnych różnych kalibrów ze stanowisk dobrze ukrytych między domami.
Natarcie to w rezultacie załamało się w ogniu, a wyczerpane oddziały
odpłynęły ze stratami na stanowiska wyjściowe. Pozostało tylko 6 czołgów
7 TP i dwa czołgi rozpoznawcze TKS.
Powodzenia nie odniosło również natarcie 1 pułku strzelców konnych
i 11 pułku piechoty z 23 dywizji, wzrrfocnione w pierwszej połowie nocy
163
 przez artylerię. Przed świtem płk H. Gorgon przeprowadził z własnej
inicjatywy jeszcze jedno natarcie, ale i to utknęło pod ogniem flankowym
od północy, ze wsi Szara Wola. Według posiadanych wiadomości — w rejo­
nie tym miała znajdować się Krakowska Brygada Kawalerii. Niestety,
było to nieporozumienie, wynikłe z braku map i niemożności dokładnego
określenia punktów w terenie. Ciemności nocne i trudny teren spowodowa­
ły, że do prawego skrzydła 11 pułku dołączyły także i wzięły udział w na­
tarciu oddziały 203 pułku, a głównie batalion ON „Tarnowskie Góry", oraz
204 pułk, schodzący ze swych kierunków pod Ulowem, gdzie wciąż trwały
ciężkie walki z napierającym od południa nieprzyjacielem. Wszystkie te
oddziały, przemieszane ze sobą i wyczerpane do ostateczności, zaległy
o świcie pod gęstym ogniem Niemców.
W tej sytuacji pod Ułów rzucono 201 pułk ppłka Adamczyka, który przez
dwa dni walczył w straży tylnej 55 dywizji pod Góreckiem i Majdanem
Kasztelańskim. Pułk ten w sile 400 ludzi, posiadający jeszcze nominalnie
trzy bataliony o pięciu kompaniach strzeleckich z 11 cekaemami i 2 dzia­
łkami ppanc, po ciężkich walkach obronnych stopniał znów o połowę,
lecz mimo to rano 19 września uderzył na< Ułów i wyparł Niem:ów. Bata­
lion ON „Szczakowa" trzymał wzgórze 349, w odwodzie stał dość silny
batalion 4 psp.
Jest zastanawiające, że tak szczupłe siły, które pozostały w szeregach
po wielu bitwach i klęskach, zachowały swą wartość bojową i mogły wyko­
nywać zadania przeznaczone dla pułku. Był to wynik przeobrażenia się we­
wnętrznego wojska. Otóż wśród żołnierzy obudziło się jakieś desperackie
poczucie konieczności walki, choćby do najbardziej tragicznego końca.
W pułku, nie posiadającym żadnej tradycji, a skrzykniętym w przeddzień
wojny, wytworzył się silny, bojowy trzon, nieliczny, lecz wytrwały i goto­
wy na wszystko. Ów trzon bojowy pułku obejmował ludzi gardzących
śmiercią, a walczących do końca o wykonanie swego obowiązku, o honor
żołnierski. Żołnierze ginęli bez rozgłosu, bezimiennie — śmierć uważali za
naturalną kolej rzeczy, oczywisty wynik niewykonalnego zadania 1 5 3 .
We wczesnych godzinach przedpołudniowych 19 września nadeszła
z odciętej 6 dywizji radiowa depesza z meldunkiem, że dywizja „szczę­
śliwie przebiła się [...] przez słabo broniony Narol i znajduje się w rejonie
Werchrata, 10 kilometrów na północny zachód od Rawy Ruskiej... Obecnie
dywizja ma przed sobą nieprzyjaciela z czołgami".
— Co robić dalej? — pytał w swej depeszy generał Mond.
W odpowiedzi sztab armii „Kraków" wysłał depeszę treści następującej:
„Jesteśmy nadal w kotle koło Zielonego. W nocy będziemy próbować prze­
bicia się na Tomaszów. Dywizja niech działa w duchu zadania armii, zależnie
od swego położenia". Jednakże gen. Mond miał na widoku raczej jak naj-
164
spieszniejszy marsz na Lwów niż pomoc w wydobyciu się z kotła własnej
armii. Stąd właśnie wybór kierunku na Rawę Ruską, a nie na przybliżający
ją do armii „Kraków" Bełżec .
154
Depesza 6 dywizji nie mówiła nic o reszcie grupy „Boruta" i jej
dowódcy. Otóż grupa forteczna płka Klaczyńskiego, przy której znajdował
się gen. Boruta-Spiechowicz, natrafiła na silną zaporę pod stacją kolejową
Maziły. W ostrej walce nocnej z 18 na 19 września uległa rozbiciu do reszty.
Pułkownik Klaczyński poległ pod Łosińcem, wielu żołnierzy i oficerów
zostało zabitych lub rannych, a tylko niedobitkom udało się przedostać
przez Bełżec, gdzie znów napotkały opór okopanych czołgów i poniosły
ciężkie straty. Tylko nieznaczna grupka przedostała się dalej, a gen. Boru­
cie udało się w przebraniu ujść cało i dotrzeć do Lwowa. Następnie generał
ten był dowódcą 5 dywizji Strzelców Karpackich w Związku Radzieckim,
a potem I Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii, by w 1945 roku wrócić do
kraju i wstąpić do odrodzonego Wojska Polskiego.
Generał Szylling naglił gen. Sadowskiego do pośpiechu. W południe,
po opadnięciu mgły, 23 dywizja uderzyła swym 73 Katowickim Pułkiem
Piechoty w kierunku Szarej Woli, aby oczyścić las na północ od Tomaszo­
wa, skąd nieprzyjaciel ogniem flankowym zatrzymał ruch 11 pułku wprost
na Tomaszów. Gros artylerii przygotowało się do wsparcia 73 i 11 pułku pie­
choty; 75 pułk tej dywizji stanął jako odwód w lesie półtora kilometra na
południowy wschód od wsi Zielone. 23 bateria przeciwlotnicza zorganizowa­
ła obronę powietrzną wsi, w rejonie której znajdowały się dowództwa
i stanowiska ogniowe dywizjonów artylerii. Na tyłach grupy generała
Sadowskiego, w rejonie Krasnobród—Podklasztor, biła się grupa ppłka
Sikorskiego.
We wczesnych godzinach popołudniowych 73 pp ppłka Sosialuka zdobył
Szarą Wolę, a płk Gorgon uruchomił natarcie swego 11 pułku na Rogoźno.
Słaba nadzieja zaczęła wstępować w serca dowódców. Niestety, z obu
skrzydeł nadchodziły jak najgorsze wiadomości. Na północy załamało się
natarcie Krakowskiej Brygady na las Dąbrowę. 3 pułk ułanów, nie czekając
na podejście wszystkich sił brygady, ruszył sam do natarcia 155 , wsparty
dwudziałową baterią 5 daku i dwoma działkami ppanc. W gęstej mgle
wpadł pod bliski ogień karabinów maszynowych i poniósł ciężkie straty,
a na pobojowisku pozostał ciężko ranny jego dowódca, płk Chmielewski. Po
natarciu pozostało tylko 12 oficerów oraz 78 ułanów i kanonierów. Równo­
cześnie z północy odezwała się silna artyleria nowego przeciwnika. Była
to 27 dywizja szwabska, która przez Zwierzyniec—Lipsko obeszła armię
„Kraków" od lewej flanki.
Natychmiastowa katastrofa groziła armii ze skrzydła południowego.
Z przechwyconego fonogramu niemieckiego wynikało, że 28 dywizja niemie-
165
 cka przystępuje swoimi dwoma pułkami do „oczyszczania" Ulowa i Łu-
szczacza. Istotnie, do lasu na północny zachód od Łuszczacza, w kierun­
ku na Szur, zaczęła wdzierać się piechota i czołgi 8 dywizji niemieckiej.
Zostały tam rzucone ostatnie nie zaangażowane jeszcze oddziały: dwa
bataliony saperów armii z kompanią ciężkich karabinów przeciwlotniczych
oraz resztki pułku KOP 1 brygady górskiej, które przedarły się spod
Dachnowa. Pod Ulowem już tylko resztki 55 dywizji trzymały się kurczowo
terenu. 201 pułk ppłka Adamczyka w całodziennym, zajadłym boju znów
stracił przeszło połowę swego stanu: zginęło tu 6 oficerów i 90 szeregowych;
na stanowiskach nadal trwało 70 ludzi z dwoma cekaemami i jednym dzia­
łem. Atakowały ich z obu stron coraz większe siły nieprzyjaciela, grożąc
wyjściem na Zielone 156 .
Generał Piskor zarządził koncentryczne natarcie na Tomaszów siłami
23 dywizji pułkownika Powierzy przy wsparciu Warszawskiej Brygady Pan-
cerno-Motorowej płka Roweckiego, która po zajęciu Tomaszowa miała
wysunąć się naprzód. Jednak odwodowy 75 pp musiał wpierw iść na Ułów,
aby ratować krytyczną sytuację południowego skrzydła. Dopiero potem
miał wrócić do dyspozycji własnego dowódcy dywizji.
Wszyscy rozumieli, że jest to — być może — ostatni bój armii „Kra­
ków" w czasie tej krótkiej i tragicznej kampanii. Uszczuplone do minimum 18. Płk dypl. Władysław Powierza, 19. Ppor. Józef Schodowski
cztery wielkie jednostki stawały do nierównych walk z czterema pełnymi dowódca 23 DP
korpusami niemieckimi. W sumie siły polskie nie stanowiły nawet jednej
pełnej dywizji. Trzon tych sił — grupa operacyjna gen. Sadowskiego posia­
dała w 23 dywizji 2500—3000 bagnetów, w 55 dywizji — w najlepszym życiu chwili, nim wreszcie generał Szylling, opanowawszy swe uczucia
wypadku połowę tego. Krakowska Brygada Kawalerii stopniała do kilkuset i głos, zdołał przemówić".
szabel, a Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa miała tylko 7 czołgów. Dowódca armii „Kraków" podziękował wszystkim swym pomocnikom
Silna jeszcze była tylko artyleria grupy Sadowskiego. Liczyła 51 dział lekkich za pracę przed oraz w czasie wojny i wydał ostatnie rozkazy.
oraz 27 ciężkich, nie uwzględniając artylerii 3 pułku strzelców podhalańskich — Każdy oficer sztabu — rzekł — pełni swe obowiązki aż do końca
ppłka Czubryta i grupy ppłka Sikorskiego 1 5 7 . Jednakże działa artylerzy- walki. Jeżeli przełamanie się uda, pójdziemy z brygadą Roweckiego, jeżeli
stów były martwe, ponieważ tylko dwie baterie miały po 70 pocisków. nie — niech każdy na własną rękę stara się wydostać na zewnątrz i spieszyć
Jednym słowem, kończyły się materiałowe możliwości prowadzenia walki. tam, gdziekolwiek będą się formować oddziały polskie do dalszej walki
Podklasztor i Zielone były przepełnione rannymi, których ogólna liczba o wolność Polski. Ufajmy z głęboką wiarą, że choć ponieśliśmy klęskę
sięgała 5000. wojskową u siebie — jednak wojnę wygramy!
Około godziny 15.30 cały sztab armii „Kraków" zebrał się na amfi­ Już wcześniej wydano rozkaz spalenia reszty dokumentów i pieniędzy
teatralnej skarpie u południowego wylotu wsi Zielone na ostatnią odprawę. służbowych oraz zniszczenia samochodów. Potraktowano go tak rygorysty­
W niewielkiej odległości toczył się rozpaczliwy bój resztek 55 rezerwowej cznie, że chociaż spalono miliony złotych, nie wypłacono nikomu nawet
dywizji piechoty płka Kalabińskiego. „Przy jego akompaniamencie — zaliczki, a na pozycje wyjściowe pod Tomaszów mieli iść pieszo wszyscy,
158
pisze ppłk dypl. W. Steblik — ustawiliśmy się półkolem i przyjęli postawę nie wyłączając nawet generałów Piskora i Szyllinga .
na »baczność«, gdy przybył generał Szylling. Potem on i my staliśmy Pułkownik dypl. Powierza trwał na swym posterunku bojowym, okopa­
długo jak skamieniali, przejęci tragizmem tej najstraszniejszej w naszym ny w lesie na zachód od Szarej Woli. Dowództwo dywizji przez cały dzień
było pod ogniem artylerii i poniosło straty. Natarcie na Tomaszów miało

166 167
pójść trzema pułkami koncentrycznie, 11 pułk Gorgonia wraz z czołgami
brygady pancerno-motorowej uderzał czołowo, pułki skrzydłowe miały
obejść miasto, przy czym 75 pp dopiero po opanowaniu sytuacji pod
Ulowem miał uderzyć na Tomaszów od południowego zachodu. 55 dywizja
miała iść od strony południowej — na Pasieki; reszta jednostek — w drugim
rzucie. Punktem zbornym dla wszystkich sił były lasy Hrebenne. Początek
natarcia wyznaczono na godzinę 20. Warszawska Brygada Pancerno-Moto-
rowa po opanowaniu Tomaszowa miała jak najszybciej osiągnąć lasy
Hrebenne. Po wydaniu zarządzeń sztaby związków operacyjnych skierowały
się do pierwszych linii. Generał Sadowski odszukał przy trakcie płka Gorgo­
nia. Mimo iż była już głęboka noc, natarcie jeszcze nie wyruszyło. Pułkow­
nik Gorgon, zapytany o przyczynę, odpowiedział, że jest z pułkiem gotów,
ale nie nadeszły jeszcze czołgi. Dowódca 11 pułku, który był cały dzień
pod ogniem, wyglądał na człowieka śmiertelnie znużonego.
— Właściwie można by ruszać, nie czekając na czołgi — rzekł. — Ale
żołnierze zostali uprzedzeni, że pójdą z czołgami. Obecnie szliby znacznie
mniej ochoczo bez czołgów 1 5 9 .
Tymczasem Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa ustawiała się
wiele godzin w kolumnę, zamiast wyjeżdżać wprost do akcji z zamaskowa­
nych i rozrzuconych miejsc postoju. Dawały się odczuć brak przeszkolenia
kierowców i niezgranie brygady. Wreszcie około północy ruszyło natarcie.
Lecz hałas silników 7 zaledwie czołgów zaalarmował czuwającego nie­
przyjaciela. Z chwilą ich wyruszenia zrywa się piekielny ogień. Niemcy
strzelają pociskami świetlnymi, na całym horyzoncie wzlatują ku górze
fajerwerki rakiet. Czołgi polskie, wpadłszy w silny krzyżowy ogień przeciw­
pancerny, zawróciły ze stratami i z jęczącymi wewnątrz rannymi. Ponowne
ich uderzenie też nie dało rezultatu.
Jednak natarcie 11 pułku posunęło się naprzód. Nadchodzą z pola
walki meldunki już to radosne, już smutne. Nagle żywiołową radość wyzwa­
la wiadomość:
— Tomaszów jest wzięty! 16°
Sztaby dosiadają koni, by wjechać do miasta. Niestety, szybko nadcho­
dzi odwołanie. Pod Tomaszowem gwałtowny ogień trwa dalej. Bataliony
płka Gorgonia wdarły się w pierwszym impecie do wsi Rogoźno, lecz to na­
tarcie utknęło. Na przedpolu paliły się zniszczone czołgi polskie. Walka
na wprost Tomaszowa zaczęła przycichać. Równocześnie o 2—3 km na pół­
noc rozpoczął natarcie 73 pp.
Było widoczne jak na dłoni ze wzgórza przy trakcie. Niemcy i tutaj
użyli pocisków świetlnych, rakiet i reflektorów. Na międzypolu wybuchły
pożary. Teren został tak dobrze oświetlony, że widać było na północ od
168
Tomaszowa skraj lasu i zarysy granic miasta. Wyraźnie było widoczne
równoczesne wyruszenie 73 pp ze skraju lasu, które wywołało gwałtowną
ulewę ognia wszystkich broni. Pułk przez jakiś czas posuwał się naprzód
gęstą tyralierą, jednak strumyki skoków do przodu poczęły rzednąć, aż
w końcu pułk zaległ i nie doszedł do miasta. Ogień zaczął cichnąć, pożary
dogasały 1 6 1 . Było jeszcze ciemno, gdy wszystko się skończyło i zaległa
cisza. Na wschodzie zaczynało już szarzeć. Nie było żadnych wiadomości od
dowództwa nabierającej dywizji. Okazało się, że zostało obezwładnione
ogniem artylerii, poniosło straty i miało uszkodzoną centralę. Natomiast
z południowego skrzydła przychodzi radiowa wiadomość, że 75 pp posuwa
się na Tomaszów i na kierunku Pasiek nie ma ciągłego frontu niemieckiego.
Generał Piskor wezwał najbliższych dowódców na odprawę. Prócz gen.
Sadowskiego przybyli gen. Piasecki i płk Rowecki. Pułkownik Gorgon
zameldował o ciężkim położeniu swego pułku. Kilka polskich czołgów
przejechało traktem od strony Tomaszowa.
— Czy może pan przemanewrować swoją grupę na kierunek Pasieki? —
generał Piskor zwrócił się z pytaniem do gen. Sadowskiego 1 6 2 .
Błyskawiczne myśli przebiegają przez głowę generała. Moment kalkula­
cji. Lecz dziś żądanie dowódcy Frontu Środkowego przychodzi za późno.
Mogłyby przemanewrować tylko same dowództwa. Wojska są zbytnio
związane.
— Obecnie już nie mogę, panie generale — odrzekł dowódca grupy
„Śląsk".
— Wobec tego — rzekł łamiącym się głosem Piskor — nic nam nie pozo­
staje, jak tylko przerwanie walki.
— Panie generale — wtrąca gen. Sadowski —ja mam dowództwo przy­
gotowane do przebijania się. Dam panu konia i niech pan jedzie z nami!
— Żołnierze się nie przebiją, ja zostanę z żołnierzami! — odparł
Piskor 1 6 3 .
Była to chwila próby dla gen. Sadowskiego, gdyż zdecydowany był prze­
bijać się do granicy węgierskiej. Ale jak pozostawić rzeszę żołnierską
w beznadziejnej sytuacji, bez kierownictwa? Czy można jednym czynem
przekreślić zdobyte zaufanie?
— Zostaję z panem — zameldował generał Sadowski.
Zbliżyli się do koni, aby wrócić do lasu. Tu podjechał do Piskora
z meldunkiem płk Powierza. Nawiązał łączność ze swymi pułkami i prze­
konał się, że sytuacja nie jest tak zła. Dywizja może nacierać wszystkimi
swoimi pułkami. Obserwowane w nocy natarcie 73 pp było natarciem czoło­
wego batalionu, którego dowódca, mjr Woźniakowski, poległ. Ale pułk jako
całość może nacierać. Dowódca 23 dywizji prosił generała o wstrzyma-
169
 nie się jeszcze ze swą decyzją. Generał Piskor wyraził zgodę na jeszcze
jedno natarcie.
— W żadnym wypadku nie możemy przerwać walki — rzekł — póki
istnieją choćby minimalne szanse przebicia się.
Major Cypryszewski z grupy ppłka Sikorskiego zameldował gotowość
dwóch baterii artylerii z nieznaczną ilością amunicji; mogą one wesprzeć
natarcie 1 6 4 . Na tyłach nie było już żadnej osłony. Żołnierze Warszawskiej
Brygady Pancerno-Motorowej rozchodzą się, porzucają sprzęt. Jednak
zwarty oddział około 200 ludzi i 1 pułku strzelców konnych szedł pod
ciężkim ogniem artylerii w kierunku traktu tomaszowskiego, by przebić
się na własną rękę.
Do lasu za posterunkiem bojowym sztabu zaczęły ściągać oddziały
Krakowskiej Brygady Kawalerii w łącznej sile około 200 szabel, we wzo­
rowym porządku wojskowym. Generał Piasecki skierował się z nimi na
Ułów, aby tam szukać wolnego przejścia. Na polu walki pozostała 23 dywi­
zja piechoty. Jej 11 pułk piechoty ciągle leżał na przedpolu w silnym
ogniu artyleryjskim. 73 pp powoli zbliżał się do północnych skrajów
Tomaszowa. 75 pp stale meldował, że zbliża się do miasta od południowego
zachodu. Artyleria polska wspierała natarcie ostatnimi pociskami. A może
jeszcze dzielni Ślązacy wywalczą sobie wolne przejście przez Tomaszów?
W pewnym momencie zerwała się ostra strzelanina po zachodniej stronie
obszaru. To brygada kawalerii trafiła na Niemców. Resztki krakowian szar­
żowały na stanowiska cekaemów: kto nie zginął pod ogniem, ten dostał
się do niewoli. Były to już ostatnie chwile walki. Od północy zameldowa­
no zbliżanie się broni pancernej szosą od Tarnawatki; wychodziła ona na
tyły 73 pp. Nie było już najmniejszych szans. Około godziny 10 gen. Piskor
zdecydował przerwać walkę, o godz. 10.20 radiostacja Warszawskiej Bry­
gady Pancerno-Motorowej połączyła się ze stacją niemiecką i podała wiado­
mość, że z powodu wyczerpania środków gen. Piskor podjął decyzję prze­
rwania walki. Do gen. Sadowskiego zameldowały się poczty sztandarowe
73 i 11 pp ze sztandarami zdjętymi już z drzewców. Generał rozkazał
im ukryć sztandary w bezpiecznym miejscu — w ostateczności spalić 1 6 5 . Od
Szarej Woli napływali wciąż ranni z 73 pp, gdzie mimo rozkazu przerwania
ognia trwała jeszcze walka. Oddziały, które były dalej odsunięte od linii
walki, zebrały się wokół swych sztandarów i odśpiewały Jeszcze Polska
nie zginęła. Następnie któryś z oddziałów pociął sztandar na drobne kawa­
łeczki, a żołnierze zatrzymali je jako relikwie. Inne zostały zakopane
lub ukryte u chłopów. Działania armii „Kraków" w kampanii wrześniowej
były skończone...
Resztki 55 śląskiej dywizji, nie chcąc podporządkować się postanowie­
niu o kapitulacji, przedzierały się dalej przez Pasieki w kierunku lasów
170
Hrebenne. Napotkany w Kniaziach opór Niemców zniosły w krwawym
uderzeniu oddziały 201 i 204 pułku (podpułkowników Adamczyka i Eichle-
ra). Adamczyk stracił tu 24 żołnierzy, do niewoli zaś wziął 37 Niemców.
W drodze spotykają Ślązacy swego dowódcę armii, gen. Szyjlinga, który
też dąży do przebicia się przez pierścień okrążenia. Podpułkownik Adam­
czyk jeszcze przez dwie doby przedziera się lasami, prowadząc ze sobą
5 oficerów, 27 strzelców i 2 cekaemy oraz kilku rannych. Wreszcie jednak
w odległości 60 kilometrów od Lwowa wpadł w ręce niemieckie. Podobny
los podzielił również gen. Szylling.
20 września po południu złożyła broń także 6 DP gen. Monda. Na­
potkawszy na swej drodze pod Rawą Ruską oddziały czołgów 2 DPanc,
zawróciła do lasów Cieszanów, nękana przez posuwającą się za nią kolumnę
pancerną i ostrzeliwana przez lotnika z broni pokładowej. Około godz. 10.20
przybył do dywizji parlamentariusz z propozycją kapitulacji. Po naradzie
z udziałem starszych oficerów gen. Mond podjął decyzję złożenia broni
przy stanie wynoszącym 3000 ludzi, jednakże już bez amunicji do dział
i cekaemów 1 6 6 .
Bitwy pod Janowem, Lelechówką i Hołoskiem.
Przekazanie Lwowa
Zatrzymanie trzech dywizji karpackich (11, 24, i 38) w Lasach Janowskich
nie wpłynęło na przybliżenie się armii „Kraków" spod Tomaszowa Lubel­
skiego. Zaledwie jeden szwadron z Krakowskiej BK pod dowództwem
rtm. Ejsymonta z 3 p.uł. zameldował się w sztabie 11 KPD płka Prugara.
Pod nieustannymi, dzień i noc trwającymi, nawałami artylerii topniały
i tak już niskie stany. Skierowany do przeciwuderzenia pod „Trzy Kopce",
batalion mjra Młyńskiego z 53 pp zginął wraz z dowódcą; do oddziałów
11 DP nie dołączył nawet świadek klęski.
Siły 24 dywizji składały się z 4 batalionów w dwóch zgrupowaniach:
ppłka Szymańskiego (39 pp) i ppłka Ziętkiewicza (38 i 17 pp oraz 1 psp).
Natomiast artyleria tej dywizji pod dowództwem ppłka W. Kaliszka do
końca była silna 1 6 7 . Spośród wszystkich trzech dywizji „karpackich"
ta była w najgorszym stanie i najtrudniejszym położeniu. Po ciężkich
przejściach na początku kampanii w czasie dziennego odwrotu 8 września
znad Dunajca, po całodziennym krwawym boju pod Birczą i świeżych
walkach pod Rodatyczami nie miała ona żadnych możliwości do przeprowa­
dzenia reorganizacji i uporządkowania się. Jej stany ludzkie, łatane
przydziałami różnych, zazwyczaj rozbitych batalionów, katastrofalnie spad-
171
 168
ły. Były to w istocie szczątki wielu jednostek . Do Lasów Janowskich
posuwała się 24 DP w drugim rzucie za 11 KPD przez pola nocnych walk
z oddziałem SS „Germania" i obsadziła skraj lasów w rejonie kol. Kopan-
ka, gdzie przez dobę broniła się przed napierającą od zachodu niemiecką
7 DP, po czym otrzymała rozkaz marszu na Lwów przez Rzęsnę Ruską.
Co do 38 dywizji, to gen. Sosnkowski spotkał pod Dobrostanami tylko
jeden jej batalion, a był to 1/98 pp mjra St. Marka. O reszcie nic nie wie­
dziano. Tylko z kierunku Janowa grzmiała nieustannie kanonada.
Zachodziła uzasadniona obawa, że jej niesprawne, jak dotąd, dowodze­
nie — uległo w trudnych warunkach bitewnych dalszej dezorganizacji,
a oddziały dywizji rozproszeniu... Wysłany na poszukiwanie dowódcy
dywizji, płka Wira-Konasa, kpt. dypl. Z. Węgorek, b. szef sztabu 2 BG,
spotkał go wreszcie w głębi lasu, ale sam już do dowódcy frontu nie po­
wrócił. Tymczasem zebrane wieczorem 16 września w rejonie Tuczap jedno­
stki tej dywizji, a głównie II batalion 96 pp mjra Kledzika i II batalion
98 pp ppłka Lachowicza, obciążone ponad miarę taborami i artylerią,
zwłaszcza ciężką, były mocno ostrzeliwane artylerią z Gródka Jagielloń­
skiego i bombardowane przez lotnictwo, które nadlatywało z pobliskich
baz na Słowacczyźnie. O godz. 21 płk Pecka zarządził marsz kolumny
przez Wolę Dobrostańską do Lasów Janowskich, lecz niebawem kolumna
musiała się zatrzymać, ponieważ artyleria i tabory nie dołączyły, także
i w ciągu nocy. Pełniący obowiązki dowódcy III dyonu 38 pal kpt. Klimon-
towicz został w czasie nocnej strzelaniny ciężko ranny i zmarł. Masze­
rujące następnego dnia baterie, napotykając w Tuczapach ogień artylerii
i cekaem, już to zostały rozbite w marszu lub na stanowiskach ogniowych,
już to wzięte z okrążenia do niewoli, już to po zniszczeniu sprzętu rozpłynęły
się w terenie. W każdym razie 38 DPrez. pozostała prawie bez taborów
i artylerii.
Dopiero w południe 17 września dotarła do gen. Sosnkowskiego wiado­
mość, że płk Pecka zbiera i porządkuje przemieszane oddziały swej dywizji
na zachód od Janowa, a w celu ubezpieczenia przepraw na Wereszycy
zostały wysłane dwa bataliony: 111/96 pp mjra Małka pod Lelechówkę
i 111/97 mjra Wrony do Janowa. Za mostkiem między Janowem i Lele-
chówką stanęła kawaleria dywizyjna rtm. Neymana. Gen. Sosnkowski
nakazał wysłać jeszcze po jednym batalionie pod Lelechówkę i na „Trzy
Kopce", ale było to niemożliwe z braku uporządkowanych batalionów. Do
zorganizowania obrony Janowa — wobec przedłużającego się braku
wiadomości o dowódcy dywizji — skierował tu gen. Sosnkowski gen.
R. Dreszera, do Lwowa zaś nadał drogą radiową wiadomość o ciężkim
położeniu grupy i nakazał wykonać częścią garnizonu lwowskiego natarcie
na „podanie ręki" dywizjom „karpackim".
172
Tymczasem narastał napór 7 niemieckiej DP od zachodu na rozwinięte
w obronie siły 1! KDP i przedłużające ją na południe bataliony 24 DP. Tylne
rzuty niemieckie, posuwające się za nacierającymi oddziałami w zwartej
kolumnie, dostały się na zachód od miejscowości .Szkło pod ześrodkowany
ogień polskiej artylerii lekkiej oraz ciężkiej i uległy rozproszeniu. Opano­
wawszy Szkło, którego bohatersko broniła 7 kompania 48 pp kpt. Józefa
Jossego, Niemcy uderzyli na III batalion 48 pp ppłka J. Głowackiego,
lecz ich natarcie załamało się w ogniu polskiej artylerii i cekaemów. O godz.
12.45 nieprzyjaciel wznowił natarcie na polskie pozycje na jeszcze szerszym
froncie — przez dołączenie drugiego (61) pułku 7 dywizji. Około godziny
14 nieprzyjaciel wdarł się do lasu na styku II i III batalionu 48 pp, lecz
został wyparty przeciwuderzeniem kompanii odwodowej, przy czym wzięto
jeńców. Oddziałom 11 KDP udało się przywrócić i utrzymać poprzednią
linię obrony.
Jednakże Niemcy nie zaprzestali walki. Po załamaniu się ataków na
oddziały 48 pp uderzyli oni na pozycję 49 pp i po raz trzeci na 48 pp. Nie­
przyjaciel wdarł się do lasu i zaczął zbliżać do miejsca postoju 11 KDP
w Grabniku. Jednak rozwinięte tutaj 5 i 6 baterie 11 pal kapitanów
Józefa Korabiowskiego i Jana Pietrzaka ogniem na wprost odparły atak
niemiecki, przy obustronnych wysokich stratach. Wśród wielu oficerów
i kilkudziesięciu szeregowych zginął tu dowódca II batalionu 48 pp,
mjr R. Byszewski, i dowódca kompanii ppanc. 49 pp, por. Dominik Dawi-
dowicz, ciężko ranny został dowódca III batalionu 49 pp, mjr Mieczysław
Stecewicz, zaś lżejsze rany odniósł ppłk J. Głowacki l 6 9 .
Od rana tego dnia na oddziały 24 DP nacierały siły grupy „Utz" i części
grupy „Pemsel", skutecznie odpierane ogniem artylerii i cekaemów. Dalej
na południe trwały ciężkie walki 38 DP o Janów. Miasteczko przechodziło
kilkakrotnie z rąk do rąk, aż ostatecznie w południe 18 września gruzy
jego zostały zajęte przez Polaków. Słabe trzy bataliony 24 DP po wycofaniu
się przez Janów w marszu na Lwów uderzyły na Rzęsnę Ruską i odniosły
początkowo sukces, lecz ostatecznie zaległy pod silnym ogniem maszyno­
wym 1 dywizji górskiej i czołgów nadciągającej 5 dywizji pancernej.
Poprzedniego dnia gen. Sosnkowski, będący wraz z generałami Dresze­
rem i Chmurowiczem w okopie obok leśniczówki Jaryna, otrzymał z Naczel­
nego Dowództwa przez lotnfka nowy rozkaz.
— Proszę panów — przemówił po odczytaniu pisma Śmigłego-Rydza —
Wódz Naczelny pisze, że mamy się gromadzić na południu...
Była to zmiana decyzji. Ale skąd brać siły? Resztki dwóch dywizji
topniały w walce. 11 dywizja uwikłała się w bój nocno-dzienny pod Lele-
chówką, którego wynik był jeszcze nieznany. Nadeszła wiadomość o wkra-
173
 l7
czaniu wojsk radzieckich. Na kierunku Lwowa panowała głucha cisza °.
Generał Sosnkowski po rozważeniu całokształtu sytuacji politycznej i mili­
tarnej na odprawie w Żorniskach ' " , gdzie dotarł doń dalszy rozkaz ND,
niestety nie do odczytania, postanowił zniszczyć ciężki sprzęt i w lasach
na południe od Lwowa rozpocząć walkę partyzancką.
Tymczasem 11 dywizja wciąż walczyła pod Lelechówką. Rozkaz obro­
ny na zachodnich skrajach Lasów Janowskich wystawił tę jednostkę na
ciężką próbę. Szczególnie 48 pp ppłka W. Nowaka przez cały dzień 17 wrześ­
nia wytrzymywał bezustanne ataki 7 dywizji niemieckiej, wsparte przez
artylerię korpuśną. Toteż gdy pod wieczór 11 dywizja otrzymała rozkaz
wycofania się, pękła jak zbyt naciągnięta struna. Napięcie psychiczne
bezustannie trwających walk przekraczało ludzką wytrzymałość nerwową.
Odwrót oddziałów odbywał się w przemieszaniu, a ich działania miały
charakter żywiołowy 172 .
Meldunek o zajęciu przez nieprzyjaciela Lelechówki na tyłach dywizji
nadszedł jeszcze w toku walk. Trzeba więc było przejście wywalczyć
siłą. Natarcie wyruszyło po nocnym marszu o świcie, przy gęstej mgle.
W lewo poszła tyraliera pod dowództwem ppłka Hodały, szybko opanowała
wzgórze pod Lelechówką i wzięła wielu jeńców. Nie zaobserwowano wyru­
szenia prawej tyraliery z ppłkiem dypl. Kocurem, a o nim samym odtąd
słuch zaginął " 3 .
Na odgłos strzałów zaczęły z lasu wyłaniać się dalsze grupy żołnierzy
i samorzutnie rozwijać w tyraliery. Jakaś grupa zajęła stanowiska na
skraju lasu i otworzyła ogień do własnych oddziałów. Z trudem udało się
ją uspokoić.
— Chodźmy z pierwszą falą — rzekł ppłk dypl. Popiel do dowódcy
dywizji, płka Prugara. — Tylko pierwsza fala przejdzie " 4 .
Ruszyli samotrzeć, gdyż dołączył ks. Święcicki, kapelan dywizji. Piecho­
ta błyskawicznie wdarła się do wioski. W gęstym ogniu nikt nie padał,
nie wykonywał skoków, wszyscy parli naprzód z okrzykiem „hurra!". To
nie było natarcie, lecz nieustanny szturm. Wokół dowództwa gromadziło
się coraz więcej piechoty, cekaemów, armatek ppanc. Lecz nie było zwartych
oddziałów. Płk W. Gruiński skierował artylerię na most pod Janowem,
który był jeszcze w ręku kawalerii dywizyjnej 38 DP rez. W stanie zupeł­
nego wyczerpania siły te skierowały się do Brzuchowic i tu zapadły na nocleg
bez ubezpieczeń i bez żadnych przygotowań do obrony.
W tej sytuacji przybył gen. Sosnkowski z decyzją przejścia do działań
partyzanckich. Obudzony o 2 w nocy po ciężkim, choć zwycięskim boju pod
Lelechówką, płk Prugar nie mógł zrozumieć, o co chodzi, tym bardziej
że sytuacja jeszcze nie dojrzała do takiej ostateczności. Miał na miejscu
49 pp ppłka Hodały o stanie około 400 ludzi, batalion ppłka Głowackiego
174
z 48 pp — 200 ludzi i batalion mjra Kowalskiego z 53 pp w sile 250 żołnie­
rzy. Sprzęt artyleryjski — mimo dużych strat w ludziach — doszedł prawie
w komplecie. Jedynie bateria kpt. Bommera na skutek zaskoczenia przez
dywersantów utraciła dwa działa. Amunicję uzupełniono w składach pod
Hołoskiem. Duch żołnierzy był nadal dobry. Toteż gen. Sosnkowski posta­
nowił uderzać dalej na Lwów, choć część oddziałów 38 DP zaczęła już
niszczyć sprzęt. Warunkiem miała być gotowość do akcji 11 KDP.
19 września o godzinie 12 po reorganizacji dywizji płk Prugar zameldo­
wał gotowość dwóch batalionów — mjra Lityńskiego i ppłka Głowackiego.
Posiadały one silne wyposażenie ogniowe broni maszynowej, a nadto
wsparcie czterech baterii lekkich i jednej ciężkiej. Punktualnie o godzinie
12.30 ruszył batalion mjra Lityńskiego szosą na Hołosko Wielkie jako straż
przednia dywizji. Nim upłynął kwadrans, w przodzie rozległy się odgłosy
bezładnej strzelaniny. To ruszyło również niemieckie natarcie. Po przejściu
kilkuset metrów na trasie batalionu wyłoniły się gromadki wycofujących
się żołnierzy Obrony Narodowej. Byli to przeważnie chłopcy w wieku
16—18 lat, którzy ujrzawszy prawdziwe polskie wojsko, natychmiast za­
wracali, by iść do przeciwnatarcia.
Tymczasem nieprzyjaciel, odniósłszy łatwe zwycięstwo nad kompanią
ON, ruszył do pościgu. Powstrzymał ich już wysunięty do przodu oddział
zwiadowców por. Buryły, który rozwinął się po obu stronach szosy i przyjął
Niemców silnym ogniem. Zanim Niemcy zorientowali się, z kim mają do czy­
nienia, nadciągnął batalion Lityńskiego i uderzeniem wręcz zmusił ich do
odwrotu, ratując z opresji rannego por. Buryłę i grupkę jego zwiadowców.
Od tej chwili role się zmieniły. Niemcy zawrócili, a Polacy przystąpili
do pościgu. Trwało to aż do opuszczonej przez kompanię linii na granicy
lasu. Tutaj Niemcy przywitali batalion tak gęstym i skutecznym ogniem
wszelkiej broni, że nie sposób było posunąć się dalej. To ochłodziło
rozpalone temperamenty i pościg wstrzymano, aby na nowo organizować
działanie. N*atarcie ruszyło dopiero o godzinie 18. Prawoskrzydłowy bata­
lion ppłka Głowackiego wspierała jedna bateria, a lewoskrzydłowy majora
Lityńskiego — cztery. Tutaj też zaznaczyło się powodzenie. Po godzinnej
walce ogniowej i metodycznym wysuwaniu broni maszynowej do przodu
udało się piechocie podejść na odległość szturmową i jednym skokiem
opanować wzgórze. Bój był zaciekły, ponieważ Niemcy przyjęli walkę wręcz
i dopiero drugie rzuty zlikwidowały opór. Lecz tu okazało się, że zajmowana
pozycja była wysuniętym punktem oporu. Znacznie silniejszy ogień przy­
witał dalsze posuwanie się Polaków z następnych wzgórz. Na dobitkę ogień
prażył także od prawego skrzydła, gdyż słabo wsparty batalion podpułkow­
175
nika Głowackiego szybko zaległ w terenie . Trzeba było znowu uciec
175
 się do wypróbowanego sposobu walki dywizji — natarcia nocnego. Także
Lwów powinien ruszyć na odgłos toczącego się boju. Zaledwie trzy kilo­
metry dzieliły resztki dywizji karpackich od Zboisk i Zamarstynowa.
A czas naglił, gdyż od zachodu nadciągała 7 dywizja niemiecka, na osłonę
zaś wysłano zaledwie pluton piechoty z bronią maszynową.
— Cóż się stało z brygadą Maczka? — zastanawiał się gen. Sosnkowski.
Otóż zanim pod Hołoskiem zjawiły się dywizje karpackie, brygady
już tam nie było; odeszła do odwodu Naczelnego Dowództwa. Tymczasem
od północy przez Rawę Ruską nadciągała na Lwów 2 dywizja pancerna
Niemców. 18 września padła Żółkiew, a grupa płka Iwanowskiego uległa
dezorganizacji. Od południowego zachodu zbliżała się 2 dywizja górska
i 57 dywizja piechoty.
Mimo zacieśniającego się okrążenia jeszcze 18 września przyszły z Łucka
dwa pociągi pancerne — nr 53 i 55 — oraz 11 dywizjon artylerii 33 pal.
W godzinach rannych od strony Dublan i Kamionki Strumiłowej nadeszły
cztery pociągi, przywożąc 4 armaty plot, 12 000 kb, 2000 cekaemów,
4000 erkaemów, 5000 pistoletów Vis. 100 000 pocisków artyleryjskich
i 50 000 granatów ręcznych oraz 7 milionów sztuk amunicji karabinowej i 7 6 .
Amunicję tę natychmiast rozdzielono między oddziały.
Lecz miastu zabrakło nagle wody. Niemcy nie cofnęli się przed
haniebnym czynem, na który nie ważyła się żadna ze stron w I wojnie świa­
towej; przecięli wodociąg z Dobrostan 1 7 7 . Ilość wody studziennej we Lwo­
wie nie wystarczała nawet do wypieku chleba. Nie było mowy o gaszeniu
szerzących się od bombardowań pożarów.
Tymczasem dla dowództwa obrony Lwowa problematyczny stał się sens
dalszej walki wobec przekroczenia wschodniej granicy polskiej przez
wojska radzieckie. Od bombardowań i ognia artylerii niemieckiej padało
codziennie około 300 mieszkańców. Łączne straty wojska wynosiły 4000.
Wprawdzie zapasy żywności obliczono na 3 tygodnie, a zapasy amunicji
178
(poza artylerią przeciwlotniczą) sięgały 14 jednostek ognia , lecz brak
wody paraliżował życie wewnętrzne miasta. Jednak rozkaz Naczelnego
Dowództwa nakazywał bronić Lwowa, aby ubezpieczyć spływanie sił
gen. Sosnkowskiego.
Zatrzymane ogniem nieprzyjaciela dwa bataliony 11 dywizji, które
jak taran miały otworzyć drogę na Lwów reszcie sił gen. Sosnkowskiego
(24 i 38 dywizji), uporządkowały się i przygotowały do następnego na­
tarcia. Tym razem pod komendą ppłka Hodały weszły także dwa bataliony
176
24 dywizji: majorów Bóhma i Dyducha. Artyleria pod dowództwem ppłka
Obtułowicza miała najpierw podprowadzić do podstawy szturmowej lewy
batalion mjra Lityńskiego, a następnie przenieść ogień na korzyść prawo-
skrzydłowego natarcia. Punktualnie o północy z 19 na 20 września bata­
liony majorów Bóhma i Dyducha oraz resztki batalionu ppłka Głowackiego
oderwały się w ciszy od podstaw wyjściowych — bez przygotowania ognio­
wego — i ruszyły w prawo od szosy w kierunku na wzgórze ,,Z", które
górowało nad całym terenem. Dopiero na bardzo bliskim przedpolu doszło
do krótkotrwałych i gwałtownych walk. Pierwsza zderzyła się 7 kompania
batalionu ppłka Głowackiego pod dowództwem najdzielniejszego oficera
31 dywizji, kpt. Józefa Jossego. Kompania ta, poderwawszy się do szturmu
z dość dużej odległości, wpadła pod straszliwy ogień zaporowy niemie­
ckich cekaemów. który ją zdziesiątkował i przygwoździł do ziemi. Josse
poderwał znowu kompanię, ale pobiegła za nim tylko garstka żołnierzy.
Ranny parokrotnie, nieugięty ten dowódca powrócił po resztę, porwał
ją gorącym apelem i w świetle rozbłyskujących rakiet uderzył na wroga.
Zanim jednak dopadł okopu, został śmiertelnie ugodzony. Żołnierze poszli
spontanicznie naprzód, zdobyli pierwsze okopy, ale brak dowódców
uniemożliwił poprowadzenie trudnego boju w ciemnościach. Wszyscy
bowiem oficerowie, a wśród nich oficer ordynansowy dowódcy dywizji,
ppor. Gawlikowski, który na ochotnika stanął na czele plutonu, polegli.
Również z podoficerów mało kto pozostał przy życiu.
Natomiast sukces odniósł batalion mjra Lityńskiego. Uderzył w zwartym
niemal szyku na czołowe grupy oporu przeciwnika i, zniósłszy je błyska­
wicznie, natarł następnie na tylne gniazda ogniowe pod sanatorium i zdo­
był je. Zameldowawszy o tym sukcesie ppłkowi Hodale jako dowódcy na­
tarcia, pomaszerował do Lwowa. Batalion ten wkroczył do miasta w skła­
dzie zaledwie 106 żołnierzy, lecz z ciężkimi karabinami maszynowymi
i w pełnym szyku bojowym.
Pułkownik Prugar kazał ponowić natarcie prawego batalionu, sam
zaś ze sztabem i zdjętą ze stanowisk artylerią ruszył do przodu. Lecz tu
przeszło dwie godziny oczekiwał na dowódcę frontu. Zanim wreszcie
kolumna ruszyła, zrobił się jasny dzień. Niestety, ppłk Głowacki nie
natarł na wzgórze przesłaniające Hołosko Wielkie. Ledwie straż przednia
zbliżyła się do pierwszych domków przysiółka Hołosko, spoza wzgórza
i z domów posypały się na nią serie broni maszynowej. Równocześnie nad­
jechały czołgi i skierowały ogień na czoło kolumny. Por. Witek ze sztabu
dywizji wyciągnął działko przeciwpancerne i kilkoma celnymi strzałami
zniszczył czołg przed domem, ale został ranny. Inne czołgi znalazły ukrycie
w terenie i raziły kolumnę. Trzeba je było koniecznie usunąć, zanim nad-
12— Bi[w\ polskiego Wr/esniii. l I]
i iajnie odwód nieprzyjaciela i zamknie wyrwę. Zadania tego podjął się
ppor, lózel Schodowiki, dowódca 4 baterii 11 pal po poległym kpt. Pietrza­
ku. Cialopem podjechał przed linię piechoty. Pech chciał, że pierwszy
grana) przeciwpancerny nie odpalił. Jednak następne dwa strzały zapali­
ły kolejno dwa czołgi. Trzeci już był w przezierniku kątomierza. W tej chwili
uderzył granat i zniszczył obsługę. Wówczas ppor. Schodowski sam stanął
przy dziale, wycelował i odpalił. Znowu czołg rozbity. Lecz w chwilę potem
seria karabinu maszynowego przeszywa pierś bohaterskiego podporuczni­
ka, martwe ciało spada na lawetę. Lecz śmierć na posterunku jest zawsze
bodźcem dla żywych. Leżąca w rowach piechota podrywa się do ataku i zdo­
bywa punkt oporu.
— No, teraz już pójdzie — rozchodzi się radosny pomruk wzdłuż szere­
gów.
Kolumny piechoty płyną dość bystrym nurtem wzdłuż rowów. Zdawało
się, że to już ostatnia przeszkoda przed Lwowem. Nagle rozlega się okrzyk:
— Czołgi z prawa! l 7 9
Słowa te w jednej chwili unieruchamiają szeregi i zwracają oczy wszy­
stkich w stronę, skąd zbliża się niebezpieczeństwo.
— Broń przeciwpancerna na stanowiska! — elektryzuje wszystkich
podawana z ust do ust komenda.
Co chwila wzbijają się w górę radosne okrzyki:
— Trafiony! Zapalił się! Dostał! 18. Bitwa pod Ldechówką 18—19 września
Radosny prąd ożywienia przebiega przez oniemiałe przed chwilą szeregi.
Nieprzyjaciel rozbity doszczętnie uchodzi ze wzgórza „ Z " do gęstych
lasków. Lecz nie było dane dywizjom karpackim wejść do Lwowa. Podczas i zaledwie kilku podoficerów. Artyleria ta miała teraz zająć stanowiska
gdy cała uwaga oddziałów zwrócona była na prawo, od czoła ukazują się do przygotowania, a następnie wsparcia natarcia. Niektóre części drogi
inne czołgi, a za nimi w luźnych szykach piechota z dużą ilością broni maszy­ trzeba było przebywać w galopie, gdyż znajdowała się w zasięgu obserwa­
nowej. Natychmiast wita je polski ogień. Giną por. Gawlik i st. strz. cji i broni maszynowej usadowionego na wzgórzach nieprzyjaciela.
Budzianowski. Czołgi wycofują się, pozostawiając na placu kilkanaście unie­ Jednak strzelanie paraliżował brak map. Posiadano tylko odbitki z ma­
ruchomionych szkieletów. Ale piechota usadawią się w okopach i zamyka py 1:300 000, które umożliwiały wprawdzie orientację, lecz w żadnym razie
otwartą w nocy bramę do Lwowa. Już drugi raz nie uda się jej tak łatwo nie mogły stanowić podstawy do precyzyjnego strzelania, jakiego wymagała
otworzyć. sytuacja. Generał Sosnkowski ostro zwymyślał wysokich dowódców
— Musimy dokonać jeszcze jednej próby przebicia się śladami bata­ artylerii — płka Gruińskiego i ppłka Obtułowicza, ale nie naprawiło to
lionu 49 pp — zdecydował krótko gen. Sosnkowski po przyjęciu meldunku sytuacji. Musieli oni osobiście obchodzić stanowiska piechoty i cofać je, gdy
pika Prugara o sytuacji. — Niech pan montuje natarcie angażując wszystko, leżała za blisko od nieprzyjaciela, na którego miał być za chwilę położony
co nam pozostało, i wykorzys-tując do maksimum siłę swojej artylerii 18°. ogień. Wcześniej mogła dać wsparcie ciężka bateria składów amunicyjnych
Na drodze prócz zużytego już w walce batalionu ppłka Głowackiego w Hołosku, której oficer łącznikowy zameldował się do generała. Była
były dwa słabe bataliony 24 dywizji majorów Bohma i Dyducha i trzy to 6 bateria 6 pac por. rez. Juliana Pauluka. Nie upłynęło 20 minut, gdy
nieco silniejsze 38 (I i 111/96 pp oraz 1/98 pp). Co do artylerii, to dział było odezwały się haubice, a ciężkie pociski z chrapliwym skowytem zaczęły
dosyć, lecz brakło kabla i obsług, a nade wszystko oficerów. Doszło do przelatywać nad głowami przebijających się do Lwowa oddziałów.
tego, że kpt. Korabiowski posiadał 9 dział, ale nie miał ani jednego oficera Natarcie ruszyło, choć bardzo wolno. Przeciwnik razi piechotę polską

178 179

19. Walki grupy gon. Sosnkowskiego pod Hołoskiem 19 i 20 września
z gniazd na przeciwstokach, prawie niewidocznych dla nacierających. Lecz
tyraliery w krótkich skokach ida. do przodu, przypadają do ziemi, strzelają,
znów się podnoszą i biegną dalej. Niedaleko już do stanowisk niemieckich.
Wreszcie wszyscy zrywają się do szturmu — w szykach nieprzyjaciela zamie­
szanie. Strzały, tupot nóg i — pierwsze domy są zdobyte. Artyleria własna
przenosi ogień w głąb pozycji, by nie razić swoich. Nagle ogień polskich
baterii słabnie, po kilku minutach milknie zupełnie. Co się stało? Podofi­
cer z najbliższego punktu obserwacyjnego melduje, że na stanowiska
dział natarł) od tyłu czołgi. Ale żaden z dowódców nie ma odwodu.
— Mus/ą się bronić sami — decyduje gen. Sosnkowski.
laklu rozumiejąc lę sytuację, artyleria znowu się odzywa, odgłosy wy-
180
Strzałów są głuche, a wybuchy pocisków oddalone. Działa strzelają w od­
wrotnym kierunku. Czterokrotnie w dniu tym wyrusza polskie natarcie
i czterokrotnie załamuje się w morderczym ogniu nieprzyjaciela. O godzi­
nie 16 poszły do natarcia bataliony 38 dywizji, o 20 zaś wszyscy pozostali,
wybita została cała kadra dowódcza. Walka rozgrywa się zaledwie 1,5 kilo­
metra od rogatek miasta, jednak załoga jego nie potrafi przyjść z pomocą.
Przełamanie zgrupowania mjra Lityńskiego o świcie 20 września nie zostało
zauważone i nie wywołało energiczniejszego zrywu. W ciągu dnia natarcia
załogi z rzeczki Pełtwi wzmocnił 2 pułk grodzieński, lecz w niedługi czas
potem cofnięto je na odcinki obronne.
Co było tego powodem? Oto 20 września dowódca niemieckiego
XVIII korpusu gen. Beier zażądał ultymatywnie — grożąc zniszczeniem
miasta — kapitulacji. W tym celu siedem dywizjonów artylerii ustawiło się
wachlarzem od zachodu i południa. Kapitulacja miała nastąpić 21 września
o godzinie 10. Na wezwanie to gen. Langner odpowiedział odmownie, lecz
aktywność obrony spadła m .
— Kapitulować nie będziemy — mówi na ostatniej odprawie gen. Sosn­
kowski. — Spróbujemy obejść stanowiska niemieckie od wschodu.
Tak więc zaczyna się ostatnia odyseja resztek armii „Karpaty" na
ziemiach polskich. W nocy na 22 września spadł deszcz. Na leśnej drodze
w ciemności formuje się długa, wężowa kolumna. Na czele szpica pod
dowództwem ppłka Szymańskiego z przewodnikiem. Ciężki sprzęt
zniszczony. 300 rannych pozostaje na podwórzu gajówki pod opieką dwóch
lekarzy, kilku sanitariuszy i jeńców.
Kolumna rusza wśród zupełnych ciemności, potykając się o wykroty
i korzenie. Wkrótce szpica wraz z przewodnikiem odrywa się od całości
i znika. Jakiś porucznik podejmuje się prowadzić na kompas. Lecz każde
zatrzymanie uszczupla kolumnę, gdyż wszyscy pogrążają się w kamiennym
śnie. Mało kogo można dobudzić. Zorganizowany z wieczora oddział roz­
rywa się na mniejsze, które się gubią i błądzą. Ostatecznie część oddziału
z gen. Orlikiem-Łukoskim i płkiem Wirem-Konasem zagarniają oddziały
radzieckie. Pułkownik Prugar-Ketling przedostaje się do Francji, gdzie
został mianowany generałem brygady i dowódcą 2 Dywizji Strzelców Pie­
szych. Podobnie gen. Sosnkowski z pocztem najbliższych ludzi dociera na
Węgry i dalej na Zachód. Do Lwowa w ostatnich godzinach jego obrony,
przedostaje się około 500 żołnierzy armii „Karpaty".
Dowódca Frontu Południowego, nawiązując do swych ciężkich przejść
na trasie marszu dywizji karpackich w 1939 roku, miał powiedzieć:
— Gdybym zastał pod Przemyślem jeszcze jedną 11 dywizję, otworzył­
l82
bym drogę do Lwowa .
Oddanie Lwowa poprzedziło szereg wydarzeń, które warto przytoczyć,
18!
 gdyż na tym tle Niemcy dopuścili się jeszcze jednego fałszerstwa: jakoby
to oni dokonali przekazania miasta. Gdy wojska radzieckie przekroczyły
17 września granicę na Zbruczu, do dowództwa obrony Lwowa wpłynęła
około godz. 13 depesza z Naczelnego Dowództwa: „Bijemy się tylko z Niem­
cami, z bolszewikami wojny nie prowadzimy. Do wojska sowieckiego nie
strzelać, chyba że nas zaatakują" 1 8 3 .
Istotnie, wola obrońców mimo pogorszenia się sytuacji politycznej
nie słabła. Z zaciągu ochotniczego powstała Brygada Obrony Lwowa pod
dowództwem ppłka Grefnera, która obok regularnych oddziałów przystąpi­
ła do czynnych działań obronnych na południowo-wschodnim odcinku.
18 września pułk ppłka Smereczyńskiego uderza na Pirogówkę, aby po­
wstrzymać zakusy Niemców w kierunku otoczenia miasta od południa. I tym
razem pełny sukces. Oddziały polskie złamały opór Niemców i wyrzuciły ich
z podmiejskiej wioski. Komunikaty Dowództwa Obrony Lwowa codziennie
przynosiły wiadomości o niezwykłym męstwie i aktywności załogi. I tak
pchr. Jagiełło wraz z 11 ludźmi obszedł pozycję wroga i niepokoił ją przez
dwa dni, czym osłabił działalność Niemców na froncie. W czasie natarcia
na Góry Zamarstynowskie pchor. Switkowski pod bardzo silnym ogniem
artylerii nieprzyjaciela nie tylko opanował swoim spokojem własny oddział,
ale wpłynął dodatnio na oddziały sąsiadów.
W nocy z 18 na 19 września radziecki oddział wydzielony w składzie
35 czołgów i 2 batalionów piechoty pod dowództwem płka P. Fotczenkowa
dotarł od strony Winnik do wschodnich przedmieść Lwowa 1 8 4 . Następnie
około godz. 1.35 czasu moskiewskiego płk Fotczenkow na czele 6 czołgów
wjechał ulicą Łyczakowską na plac Bernardyński, minął budynek DOK VI
i dalej skierował się ulicą Rozwadowskiego, przy której mieściło się Do­
wództwo Obrony Lwowa. Po czym zawrócił i, zanim zaalarmowano łącz­
ników, zanim wydano granaty, tą samą drogą wyjechał z powrotem na Win-
niki 1 8 5 .
Wcześnie rano 19 września do gen. Langnera wpłynął z rogatek łycza­
kowskich meldunek, że przybyli tam oficerowie Armii Radzieckiej wzywa­
ją polskiego przedstawiciela. Na rozmowy udali się płk dypl. Rakowski,
szef sztabu Frontu Południowego, i ppłk K. Ryziński, szef sztabu Obrony
Lwowa. Jako tłumacz udał się z nimi mjr dypl. W. Berka. Na propozycję
płka G. Iwanowa, dowódcy samodzielnej brygady czołgów, by przekazać
Lwów oddziałom radzieckim, płk Rakowski odpowiedział, że załoga prowa­
dzi walkę z Niemcami i będzie ją kontynuować, natomiast nie posiada pełno­
mocnictw do pertraktacji o przekazanie miasta.
Przed południem tego dnia do gen. Langnera zgłosiła się delegacja miej­
ska z propozycją oddania miasta Niemcom. Jednak Langner odrzucił ją,
gdyż była sprzeczna z jego zadaniem. Na przedpolu Lwowa wciąż była
182
1
armia gen. Sosnkowskiego, dla której Lwów miał stworzyć osłonę w jej
spłynięciu na południe .
18ć
Tymczasem pod Winnikami niemieckie działka przeciwpancerne ostrze­
lały radzieckie samochody pancerne. W zamieszaniu walki zginął mjr dypl.
W. Berka. Niemcy przeprosili za incydent stronę radziecką, ale następne­
go dnia przyjechali do Winnik dowódca 2 dywizji górskiej, gen. Feurstein,
wraz z dowódcą 137 pułku strzelców górskich, pikiem Schlemmerem, i żądali
niestawiania przeszkód w okrążeniu Lwowa od południa. W odpowiedzi na
to pełnomocnik radziecki, kombryg. N. Jakowlew, domagał się natychmia­
stowego zaprzestania ostrzału miasta i wycofania wszystkich oddziałów
niemieckich na odległość 12—15 km w kierunku zachodnim. Istotnie, rozkaz
podobnej treści nadszedł ze strony Oberkommando der Wehrmacht wieczo­
rem 20 września, a szczegóły techniczne znów omówiono na spotkaniu
w Winnikach, tak iż groźba zbombardowania przez Niemców miasta
upadała.
Ruchy odwrotowe Niemców rozpoczęły się jeszcze w ciągu nocy z 20 na
21 września. Opóźniło je poddanie się na rozkaz gen. Sosnkowskiego załogi
składnicy uzbrojenia w Hołosku pod dowództwem podpułkownika Lud­
wika Dmyszewicza; jej wysadzenie spowodowałoby dodatkowe zniszczenia
w mieście. Zapewne na tej podstawie Niemcy wysunęli później twierdzenie
o poddaniu się im załogi Lwowa.
W tym czasie do sztabu Obrony Lwowa doszła już wiadomość o przedar­
ciu się do miasta znikomych szczątków armii Sosnkowskiego (bataliony
majorów E. Lityńskiego z 11 DP i Dyducha z 24 DP). Reszta dywizji kar­
packich uległa zniszczeniu i rozproszeniu. W ten sposób upadało zadanie
militarne Lwowa, które warunkowało kierunek odwrotu zgrupowania gen.
Sosnkowskiego. Od 18 września rozważano sprawę przebijania się załogi
do granicy węgierskiej, ale ostatecznie zaniechano tej myśli 1 8 7 , gdyż orga­
nizowana na Stryju i Dniestrze linia obronna została zlikwidowana, a obsa­
dzające ją oddziały przeszły już za granicę. Gen. Langner zdał sobie w pełni
sprawę z powagi sytuacji.
Jeszcze raz na żądanie strony radzieckiej udał się 21 września
do Winnik ppłk dypl. Ryziński, lecz znowu stwierdził, że nie jest upoważ­
niony do pertraktacji o przekazanie miasta. Dopiero o godzinie 17 tego dnia
udał się na wiążące rozmowy gen. Langner, po czym treść ich przekazał
na odprawie wyższych dowódców we Lwowie, gdzie też zapadła decyzja
przekazania miasta wojskom radzieckim, zgodnie zresztą z sentencją
rozkazu Naczelnego Dowództwa 1 8 8 . 22 września o godzinie 8 czasu mo­
skiewskiego podpisano odpowiedni akt. Ze strony polskiej akt przekazania
miasta podpisali dowódca OK VI, gen. Władysław Langner, i szef sztabu
Frontu Południowego, płk dypl. Władysław Rakowski, ze strony radzieckiej
183
kombryg. P. Kuroczkin, kombryg. N. Jakowlew, płk Diedow, płk P. Fot-
czenkow i komisarz pułkowy Makarów.
O godzinie 14 oddziały radzieckie wkroczyły do Lwowa.
17 września w Naczelnym Dowództwie
Polskie Naczelne Dowództwo od 15 września przebywało w Kołomyi, kil­
kanaście km od granicy z Rumunią. 17 września o świcie wschodnie granice
Polski przekroczyły wojska radzieckie i — wymijając stawiające im opór
placówki graniczne — dążyły w głąb kraju z białymi flagami na samocho­
dach i w otwartych wieżyczkach czołgów. Do sztabu wiadomość ta dotarła
o godz. 6. Odtąd zaczęły ze wszech stron napływać meldunki, zapyta­
nia, alarmy. Mjr dypl. Gurbski z II Oddziału telefonował w godzinach
porannych o podchodzeniu radzieckiej kolumny motorowej nad Dniestr
pod Uścieczkiem i zapytywał, czy ma dać rozkaz do wysadzenia mostu.
Zanim zapadła decyzja, zameldował przez telefon o przejściu kolumny przez
Dniestr. Jednakże była to nieprawda. Wysłany przez płka Jaklicza oficer
III oddziału kpt. dypl. Chocianowicz meldował około 9, że oddziały
radzieckie rozłożyły się po drugiej stronie, zmieszane zresztą z oddziała­
mi polskimi, i nie zdradzają tendencji do przechodzenia przez most. Dowód­
ca pułku KOP ,,Podole", płk Kotarba, wysłał do dowództwa radzieckiego
swego adiutanta, kpt. Marzysa, w ślad za nim pojechał też kpt. Chocia­
nowicz, lecz seria ognia plutonu czołgów zawróciła go z drogi.
Wojska radzieckie w składzie siedmiu armii i grupy konno-zmecha-
nizowanej I. W. Bołdina w dwóch zgrupowaniach: północnym jako Front
Białoruski pod dowództwem M. P. Kowalewa i południowym jako Front
Ukraiński pod dowództwem S. K. Timoszenki — ruszyły na szerokim
froncie o godz. 5.40 z zadaniem jak najszybszego opanowania oddzia­
łami szybkimi linii demarkacyjnej, ustalonej tajnym aneksem do układu
Ribbentrop—Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., tzw. „linii czterech rzek",
tj. rzek Pisa—Narew—Wisła—San.
Sytuacja wojsk polskich w obszarze tyłowym była dowództwu radzie­
ckiemu znana. Nie spodziewano się tutaj twardego oporu, toteż wojska
te miały być jak najszybciej unicestwione, aby operację można było przed­
stawić jako akcję obsadzania obszaru bezpańskiego. Jednakże na froncie
północnym koncentracja wojsk nie była jeszcze zakończona. Utworzono
więc prowizoryczne trzy grupy szybkie, które miały opanować Wilno,
Oszmianę i Wołkowysk. Natomiast na południu wszystkie armie Frontu
Ukraińskiego były gotowe, ale i tu wyrzucono naprzód grupy szybkie,
184
nakazując im do wieczora 20 września osiągnąć linię Kowel—Włodzi­
mierz—Sokal i dalej na południe, aby uniemożliwić wojskom polskim
wycofanie się do Rumunii i na Węgry.
W wykonaniu tego zadania wyłączono z 5 armii I. G. Sowietnikowa
dwie brygady czołgów, które miały posuwać się przez Wołyń i Lubel­
szczyznę w kierunku ujścia Sanu do Wisły, a z 6 armii F. I. Golikowa
2 korpus jazdy i 24 brygadę czołgów — na Lwów. 12 armia I. W. Tiule-
niewa, w całości złożona z wojsk szybkich, otrzymała zadanie posuwania
się wzdłuż obu brzegów Dniestru na Sanok—Przemyśl i odcięcia Pola­
kom drogi na Węgry.
O godz. 8.15 wydano oddziałom rozkaz, by „odwróciły się twarzą
na wschód i walczyły". Ale już o 11.30 stwierdzono, że wobec zdecydowa­
nej przewagi militarnej wojsk radzieckich nie ma to sensu. Nakazano
więc wycofywać się bez walki, a w razie konieczności przebijać się lub
pertraktować o przejście na południe. Rozkaz wycofania się i przejścia
granicy węgierskiej otrzymała także o przeszło dobę przedwcześnie załoga
„Przedmościa" na Stryju i Dniestrze, poświęcając w ten sposób znacz­
ną część ośrodków 1 8 9 .
Marszałek Smigły-Rydz miał do wieczora pozostać w Kołomyi, ale na
wiadomość, że wojska radzieckie przeszły poniżej Uścieczka, odjechał do
Kosowa. Most na Uścieczku został wysadzony dopiero o 19.30.
Szef misji francuskiej gen. Faury jeszcze rano nalegał, by marsz. Smigły-
-Rydz przyspieszył przekraczanie granicy rumuńskiej. Po południu czynił
to premier rządu gen. Sławoj Składkowski.
Wieczorem przed karczmą w Kosowie, zajętą przez Sztab N.W, stanął
gen. Sikorski i zwrócił się do płka Jaklicza z propozycją zameldowania
go u Śmigłego.
— Jakiż przydział może otrzymać Pan Generał dzisiaj, skoro już
wszystko skończone? — pytał dawny podkomendny gen. Sikorskiego, były
jego adiutant i szef sztabu.
Generał Sikorski roztoczył wówczas wizję swoich możliwości na grun­
cie paryskim, zarówno w sferach wojskowych (wymienił gen. Gamelina
i gen. Georgesa), jak i w sferach politycznych. Zapewniał, że „będzie
mógł być bardzo pomocny Marszałkowi dzięki tym stosunkom i ułatwi
mu odtwarzanie wojska polskiego we Francji" 1 9 0 .
Płk Jaklicz przerwał odprawę oficerów Sztabu i udał się do marsz.
Śmigłego-Rydza z misją od gen. Sikorskiego. W czasie oczekiwania na
wezwanie podszedł do płka Jaklicza Składkowski i wzburzony zakomuni­
kował, że marszałek zamierza pozostać w Polsce; zaklinał, by ten odwiódł
go od tej myśli, gdyż on jako premier i minister spraw wewnę-
185
 trznych nie może dopuścić, by marszałek zginął z rąk zrebeliowanych
Ukraińców.
Gdy Jaklicz stanął przed Śmigłym-Rydzem, ten oświadczył:
— Pozostaję w Polsce. Wybierze pan sześciu uzbrojonych w karabiny
oficerów Oddziału III, łącznie z nimi wracam do Stryja, aby dołączyć
do walczących wojsk.
Jaklicz przedstawił trudności dotarcia do odległego o 200 km Stryja
bez kompanii asystencyjnej i istotnie nakłaniał Śmigłego-Rydza do prze­
kroczenia granicy, rozumiejąc, że to tylko etap w drodze do Francji, gdzie
będzie powstawać nowa armia.
— Kto będzie organizował, a następnie dowodził tym wojskiem, gdy
Pana Marszałka zabraknie?
Kiedy Jaklicz w tym duchu przekonywał dalej marsz. Śmigłego, wpadł
gen. Składkowski i zaraportował:
— Starosta ze Śniatynia donosi, że miasto zajmują bolszewicy. Ze Śnia-
tynia prowadzi droga prosto na Kosów. Odległość niespełna 40 km 191 .
Po odejściu gen. Składkowskiego marsz. Śmigły-Rydz po dłuższym
milczeniu odezwał się słowami, których sens z trudem odtworzył płk Jaklicz,
a które świadczyły o dalekim od realizmu stanie ducha Naczelnego Wodza.
— Nieuchronna godzina nadeszła — mówił. — Pragnąłem ją odsunąć
możliwie najdalej. Przedłużać jej już nie mogę. Niewiadomą jest przy­
szłość, obowiązek muszę wypełnić do końca.
Śmigły-Rydz przekroczył granicę polsko-rumuńską o godz. 23, następnie
przez 5 i pół godziny czekał w rumuńskiej komorze celnej. Po przejeździe
przez most na Czeremoszu stwierdził, że warty rumuńskie rozbrajają
naszych żołnierzy. Interweniował osobiście, gwałtownie — zaprzestano
rozbrajania.
Płk Jaklicz, powróciwszy do zajazdu w Kosowie, wysłał oficera swe­
go sztabu do Śniatynia, aby sprawdzić meldunek starosty o zajęciu miasta
przez bolszewików. Śniatyń był jeszcze wciąż wolny... Śmigły-Rydz kazał
gen. Sikorskiemu zameldować się u siebie w Rumunii. Konwencję wojskową
polsko-francuską wraz z protokołami rozmów z gen. Gamelinem polecił
Jakliczowi zniszczyć w obawie, by nie dostała się w ręce wroga. Jednak
Jaklicz zachował te ważne dokumenty, uniknął szczęśliwie osobistej
rewizji Rumunów, a po przybyciu do Paryża złożył na ręce gen. Sikorskiego,
który, rzecz prosta, w Rumunii do Śmigłego się nie zgłosił, ale i płka
Jaklicza do służby nie przyjął.
Ostatnie chwile przed internowaniem Śmigłego-Rydza opisuje jego ser­
deczny przyjaciel, Wędziagolski:
„Stałem tuż za Marszałkiem, gdy on się zwrócił do ministra Becka
i ostrym głosem, zbliżonym do stłumionego krzyku, powiedział:
186
— Pan mnie oszukał, panie ministrze!
I nie podając ręki wsiadł do pociągu do Crajovej. Zdążyłem prze­
chwycić — kontynuuje Wędziagolski — ironiczny uśmiech ministra nucące­
go pod nosem jakąś melodię i postukującego w takt końcem bucika w ka­
mienie peronu" " 2 .
Według Becka, marsz. Śmigły-Rydz nie mógł mieć żadnych wątpliwo­
ści co do internowania go po przekroczeniu granicy rumuńskiej. Stano­
wisko rządu rumuńskiego zostało określone w dwóch kolejnych oświadcze­
niach: z dni 6 i 13 września, określających ściśle zasady neutralności. Śmi­
gły-Rydz liczył, być może, na wyjątkowe potraktowanie przez króla
Karola II, który był polskim pułkownikiem i szefem 57 pułku piechoty
w Poznaniu 193 .
Smętne refleksje wywołuje dowodzenie Śmigłego-Rydza. Wódz ten
z dziwną łatwością poddawał się biegowi wydarzeń, ani przez moment
nie pokusił się, by je odwrócić, przeciwnie — reagował na nie z wyprzedze­
niem. Warszawę opuścił o dwie doby za wcześnie, nawet gdyby miała być
zdobyta 9 września. Kiedy Kutrzeba gotował się do uderzenia nad Bzurą,
Śmigły-Rydz wiązał już swe plany z Rumunią. W momencie kiedy wszystkie
siły były zwarte w walce, zamyśla o POW pod okupacją i formowaniu nowej
armii we Francji. Rozkazy Śmigłego były zawsze takie, że ułatwiały zadania
przeciwnika. Stanowią wprost klasyczny przykład poddawania się wypad­
kom.
Niewybaczalny czyn opuszczenia przez Śmigłego-Rydza kraju w najcięż­
szej dlań chwili spotkał się natychmiast na miejscu z kategorycznym
potępieniem. Najdobitniejszy temu wyraz dał wiceminister W. T. Drymmer,
gdy ujrzał marszałka w Czerniowcach:
— Myślałem, że mnie szlag trafi! — zawołał.
Pułkownik R. Umiastowski swoją opinię zawarł w słowach: Przestał
istnieć! Uczucia walczącego wojska oddają słowa płka A. Zakrzewskiego
spod Tomaszowa Lubelskiego:
— Był to najstraszniejszy i ostatni cios. Naczelnego Wodza nie ma —
i co najważniejsze — uciekł. Takiej hańby historia WP jeszcze nie miała
(Wspomnienia, s. 199).
Podobnych erupcji odrazy i potępienia można by zarejestrować tysiące.
Jednakże wszystkie one razem wzięte nie oddawały wielkości i rozmiaru
krzywdy wyrządzonej narodowi. Śmigły opuszczając kraj przed upływem
doby od wkroczenia wojsk radzieckich istotnie uciekał. Uciekał od swoich
funkcji rozkazodawczych, na które czekały setki tysięcy powołanych do
działań wojennych obywateli, setki tysięcy gnanych falą wojny uciekinie­
rów.
187
 Wielkość człowieka, istotna jego wartość moralna, ujawnia się w sytua­
cjach ekstremalnych. Niestety, wydarzenia 17 września 1939 roku obnażyły
ograniczenie i miałkość polskiego wodza. Nie zrozumiał swego miejsca
w historii. Był on generalissimusem, a z chwilą wybuchu wojny został zade­
kretowany jako druga osoba w Rzeczypospolitej, ale sam czuł się przede
wszystkim liderem obozu legionowego. Sam fakt bezkarności legionowych
generałów po marnym dowodzeniu, jak gen. Bortnowskiego, Młota-Fijał-
kowskiego, Fabrycego, a nawet Dęba-Biernackiego, który po stracie armii
„Prusy" awansował na dowódcę Frontu, wywołuje gorzkie pytanie: Kim
właściwie był Śmigły? Dowódcą sił zbrojnych czy przywódcą partii? Podob­
ne pytanie nastręcza nałożenie na Galinata obowiązku meldowania się
w Warszawie u najstarszego rangą oficera legionowego...
W ogóle dramatyczne godziny owego 17 września w Kutach i Kosowie
przynoszą wiele fałszywych, melodramatycznych tonów. Rzekoma goto­
wość śmierci w walce, biadanie na bezbronność itp. Przede wszystkim nie­
zrozumiałe, wprost infantylne dociekanie, w jakim charakterze znaleźli
się w granicach Polski bolszewicy. Jeśli sąsiad wchodzi zbrojnie w gra­
nice państwa, dla wodza naczelnego nie powinno być żadnych wątpliwości,
zwłaszcza co do jego obowiązków. W tym wypadku nawet wahanie byłoby
naganne, cóż dopiero mówić o tak niefortunnej decyzji opuszczenia kraju.
W Sztabie Głównym rozwinął się znamienny dialog.
— To już koniec — miał powiedzieć ppłk dypl. Piątkowski.
— Musimy tutaj zginąć! — dorzucił ktoś inny.
Na to marszałek:
— Ale co Polsce z tego przyjdzie? Będziemy formować wojsko we Fran­
cji. Trzeba się bić dalej. Ci oficerowie, co tu są — to cenna kadra, niezbędna
dla tych celów. (PSZ, t. I, cz. 4, s. 521.)
Śmigły już opanował nierozsądne porywy przebijania się samosześć
do oddziałów na „przedmościu rumuńskim" pod Stryjem, już myślał „ra­
cjonalnie". Ciekawe, że szef misji angielskiej, gen. Carton de Wiart, a więc
przedstawiciel zimnego Albiónu, w przeciwieństwie do gen. Faury, był
pełen dezaprobaty dla tego „racjonalnego" kroku. Śmigły uważał, że należy
ratować „ideę państwa", które sprowadzało się do jego własnej osoby.
„To podstępny npl — czytamy w PSZ, t. I, cz. 4, s. 526 — chwytał nas już
bezpośrednio za gardło. Groźba uduszenia państwa mogła się zrealizować
w ciągu najbliższych kilkunastu godzin".
Ze wszystkich stron napływają natarczywe zapytania i urgensy o roz­
kazy. Z Nadwornej ppłk Tworzydło z ośrodka zapasowego 24 DP melduje
o zestrzeleniu 6 radzieckich samolotów. Ale Śmigły był nie tylko wodzem
naczelnym, lecz także politykiem, i zapomniał ostatecznie, że obowiązkiem
188
dowódcy w beznadziejnej sytuacji jest organizowanie dla swej armii ratun­
ku, ewakuacji. Przecież istniała zorganizowana wielkim nakładem sił i sta­
rań przesłona na Dniestrze. Przesłonę tę można by wzmocnić masą spływa­
jących i już rozmieszczonych w obrębie „przedmościa" ośrodków zapa­
sowych. Spod Lwowa pędzi całą siłą motorów brygada Maczka, wyprzedza
ją batalion pancerny (50 czołgów R 35) mjra Łuckiego. Siły te za kilkana­
ście godzin będą w zasięgu Naczelnego Dowództwa. Nie trzeba dążyć
do wojsk w głębi kraju, aby tam „ginąć" z karabinem w ręku, natomiast
trzeba dla nich organizować spływ na południe. Dla załogi Lwowa, grupy
Sosnkowskiego, dla wojsk spod Tomaszowa Lubelskiego, zwłaszcza dla
kilkusettysięcznego zbiorowiska żołnierskiego z Wołynia. Wprawdzie do
Kowla jest 250 km, tj. tydzień forsownych marszów wśród niewątpliwych
walk, jednak istnieje możliwość uratowania części tych sił, a utrzymanie
w ciągu tygodnia linii Dniestru nie należy do niemożliwości.
Niestety, w ciągu długiego dnia 17 września nie ma na ten temat ani jednej
myśli, ani jednego słowa. Przeciwnie, około południa rodzi się „racjonal­
na" myśl: Przerwać ogień, nie wdawać się w walkę z wojskami radzieckimi.
I myśl ta w formie starannie wystylizowanego rozkazu płynie eterem
w głąb kraju. Wieczorem zaś gen. Dembiński otrzymuje rozkaz zwinięcia
•„przedmościa", choć nie ma jeszcze styczności bojowej z Niemcami,
a podejście bolszewików nie mogło nastąpić wcześniej jak 19 IX rano
(PSZ, t. I, cz. 4, s. 565). Na skutek nalegań oficera Sztabu Głównego,
ppłka dypl. Krubskiego, gen. Stachiewicz jeszcze raz połączył się ze Śmi­
głym, ten jednak kategorycznie kazał zwijać przesłonę wojsk na Dnie­
strze; chciał mieć asystę po przekroczeniu granicy.
Zachodzi pytanie, co było przyczyną pośpiechu, skoro mimo wszystko
nie było bezpośredniego zagrożenia, choć je meldowano, a nawet jakby
go wyglądano. Wyjaśnienie znajdujemy w relacji samego Śmigłego.
„Na decyzję moją wpłynęło poza tym to, że otrzymałem informacje,
że pewna grupa politycznej i wojskowej opozycji polskiej już w pierwszych
dniach wojny weszła w pertraktacje z niektórymi politycznymi i wojskowymi
czynnikami francuskimi, by wykorzystując nieuniknioną porażkę Polski
dojść [...] do opanowania władzy i przeprowadzenia rachunków politycz­
nych" (PSZ, t. I, cz. 4, s. 583).
Po prostu Śmigły jako polityk i lider obozu legionowego musiał
się śpieszyć, aby nie dać się ubiec we Francji opozycji i nie stracić władzy.
Hasło do pośpiechu dał mimo woli gen. Sikorski, pragnąc się spotkać ze Śmi­
głym przed przekroczeniem granicy w Kosowie...
189

Postawa Zachodu wobec działań w Polsce
Decyzja zaprzestania czynnych działań na froncie zachodnim, jak zresztą
i decyzja niepodejmowania bombardowań terytorium Rzeszy, które były
dla polskiej strony, reprezentowanej przez misje wojskowe gen. Norwida-
-Neugebauera i gen. Burhardta-Bukackiego, dotkliwym ciosem, stanowiła
w istocie konsekwentne następstwo zasadniczego planu wojny sprzymierzo­
nych, który nie przewidywał z ich strony wystąpień czynnych w 1939 roku.
Wspólny plan wojny zachodnich sprzymierzeńców Polski jest zawarty
w wydawnictwie History ofthe Second World, 1.1: GrandStrategy 1 9 4 . Rodził
się on dopiero po zajęciu przez Hitlera Pragi 15 marca 1939 roku. Dotych­
czas obowiązywały dwa odrębne plany: dla Francji i dla Wielkiej Brytanii.
We Francji od 1 stycznia 1938 r. podstawą działań wojennych był plan
„ E " , polegający na sztywnej obronie terytorium Francji wzdłuż ufortyfi­
kowanego frontu od Mozy do Bazylei. Dopiero w dalszym rozwoju sytuacji
strategicznej przewidywał on możliwość przejścia do przeciwofensywy,
był jednak obciążony całą masą hipotez i warunków oraz zależności od
układów politycznych i sytuacji sprzymierzonych. Ograniczona ofensywa
francuska w obszarze Saary stanowiła właśnie realizację jednego z wa­
riantów. Nie mogła to jednak być ofensywa zakładająca przełamanie linii
Zygfryda, ponieważ o możliwościach takich decydować miał stan artylerii
ciężkiej, która jeszcze nie odpowiadała wysokości potrzeb. „Na działania
zaczepne przeciw Niemcom — zdaniem generalnego inspektora artylerii,
gen. Conde — trzeba będzie odczekać aż do 1 marca 1941 r., aby móc natrzeć
na linię Zygfryda na froncie 28 km" " .
5 1914 roku i — o zgrozo! — okazywali niekłamane zadowolenie, widząc
Podobnie miała się sprawa z brytyjskim lotnictwem. Anglicy mieli nam
dać osłonę 1000 samolotów, lecz w rzeczywistości wykonywali nad Rzeszą
loty patrolowe. Pierwsza konferencja sztabów Anglii i Francji z końca
marca 1939 r. ustaliła , że siły powietrzne aliantów „nie wdrożą działań" do
żadnych innych celów jak tylko cele militarne „w najściślejszym tego słowa
19ć
znaczeniu" . Dopiero w dalszych fazach wojny bombowce można będzie
skierować przeciw celom gospodarczym i przemysłowym Niemiec. Ponie­
waż Anglicy zdawali sobie sprawę z przewagi militarnej Niemiec, uwa­
żali, że muszą być przygotowani „do stawienia czoła ofensywie w wielkiej
skali, skierowanej przeciw Francji lub Wielkiej Brytanii, albo też przeciw
obydwom tym krajom". Tylko przeciw Włochom w Afryce mogli, według
ówczesnej oceny, podjąć ofensywę zaraz po wybuchu wojny, ale w sierpniu
wyjaśniło się, że Włochy nie przystąpią obok Niemiec do wojny. Tak więc
plan wojenny sprzymierzonych był wybitnie defensywny, a ofensywę
przeciwko Niemcom przewidywano dopiero w odległej przyszłości. Sprawą
190
czynnego udziału Polski zajmowano się na konferencji ubocznie, mimo że
właśnie Chamberlain składał w parlamencie deklarację o gwarancjach dla
Polski. Stanowisko Francji nadawało znaczenie oporowi Polski tylko w wy­
padku związania jej z ZSRR.
W czasie następnej konferencji szerzej rozważano udział Polski, ale
i wtedy nie rokowano większych nadziei na skutecznośćjej oporu, ewentual­
nie w powiązaniu się sojuszem z Rumunią i Turcją, przy dostawach broni
z Rosji, a nawet przy jej bezpośrednim udziale, gdyż czystka w korpusie
oficerskim Armii Czerwonej w roku 1937 znacznie podkopała — zdaniem
strategów zachodnich — wartość armii radzieckiej. Ostatecznie wpro­
wadzenie Polski do aliansu francusko-angielskiego nie spowodowało żad­
nych zmian w ich planie. Anglicy wypracowali wygodną sobie na przyszłość
formułę: los Polski zależeć będzie od ostatecznego wyniku wojny, a nie od
ich zdolności zmniejszenia niemieckiego nacisku na Polskę.
Na tle tak diametralnie różnego podejścia do sprawy wojny powstało
wiele dramatycznych spięć między przedstawicielami polskich misji i wyso­
kimi instancjami wojskowymi w Paryżu i Londynie. Najostrzejsze z nich
wiąże się z płk. dypl. Fydą, którego Gamelin nie chciał w ogóle przyj­
mować 1 9 7 .
Studiując obecnie dokumenty dyplomatyczno-wojskowe, udostępnione
po czterdziestu latach, odnosi się wrażenie, że sprzymierzeni z uczuciem
ulgi przyjmowali szybkie postępy inwazji niemieckiej w Polsce, gdyż w ten
sposób zwalniały one ich od czynnego wystąpienia na rzecz swego wschod­
niego sprzymierzeńca. W czasie konferencji w Abbeville Brytyjczycy
wyrażali obawy, aby nie wdać się w „awanturę", jak to zrobili w sierpniu
„metodyczność" prowadzonych przez Niemców operacji. Podobną reakcję
można zanotować w związku z wkraczaniem wojsk radzieckich na ziemie
polskie — zwalniało ono ostatecznie aliantów od obowiązku pomocy,
wypływającego z zawartych porozumień. Unikali oni jakichkolwiek ofiar
i najmniejszego bodajże ryzyka, a front polski traktowali jako osłonę
do spokojnego organizowania własnych sił.
A oto jak Francuzi potrafili wytłumaczyć się z niedotrzymania umowy
o przejściu do generalnej ofensywy w 15 dni po mobilizacji, a Anglicy
o bombardowaniu obszaru Rzeszy. Otóż gen. Gamelin tak wystylizował
umowę, że znaczyła ona co innego niż uważali Polacy. Zobowiązał się
bowiem do uderzenia nie „avec 1 e gros des forces", lecz „avec 1 e s gros des
forces", co przy uwzględnieniu odpowiedniego kontekstu w jego interpre­
tacji znaczyło nie „przy pomocy gros w s z y s t k i c h sił", lecz tylko siłami
t y c h j e d n o s t e k , które swoimi wysuniętymi częściami były zaangażo-
191
 wane w walkach wstępnych. Cóż za subtelność wojskowego języka i perfidna stąpieniem do wojny — parlament angielski uchwalił ustawę o powszech­
198
zwodniczość stratega! nym obowiązku służby wojskowej. 4 września wysłano na kontynent korpus
A teraz jak fałszywy Albion uwolnił się od obowiązku bombardowania ekspedycyjny w sile 4 dywizji piechoty z bronią pancerną i silną artylerią,
terytorium Niemiec. 2 września prezydent Roosevelt wezwał z pobudek razem 161 423 ludzi pod dowództwem gen. Viscounta Gorta 20°.
humanitarnych walczące strony do ograniczenia bombardowań wyłącznie W połowie lipca 1939 r. przyjechał do Warszawy gen. E. W. Ironside, szef
do celów wojskowych, czemu oba rządy alianckie natychmiast przyklasnęły brytyjskiego sztabu imperialnego, ale — jak się okazało — nie dla jakichś
i wydały swoim wojskom odpowiednie instrukcje. Ponieważ Hitler w swej ustaleń wspólnych działań, lecz aby odwieść Polskę od prowokacyjnych
mowie w Reichstagu cynicznie oświadczył, że „nie życzy sobie prowadzić akcji w Gdańsku, które by pchnęły Hitlera do wojny. Zresztą Anglicy
wojny z kobietami i dziećmi", choć niespełna 10 dni temu na odprawie byli gotowi oddać Gdańsk Niemcom, tyle że Hitlerowi już nie chodziło
generałów w Obersalzbergu oświadczył: „Wysłałem na wschód swoje for­ o Gdańsk, a o zagarnięcie Polski.
macje »trupich czaszek« z rozkazem zabijania bez litości i pardonu wszy­ Jeśli chodzi o pomoc materiałową, to pierwszy okręt francuski został
stkich mężczyzn, kobiet i dzieci polskiej rasy i języka...", to owo oficjalne załadowany w Marsylii starymi ciężkimi haubicami 155 mm i amunicją
oświadczenie stanowiło podstawę do bezczynności lotnictwa brytyjskiego, do nich, lecz już nie zdążył dopłynąć do portów w Rumunii. Brytyjczy­
mimo iż z Polski szeroką ławą napływały wiadomości o bombardowaniu cy przygotowali do wysyłki 5 tys. cekaemów Hotshkiss, pół miliona masek
otwartych miast, ewakuującej się ludności i pracujących na polach rol­ pgaz. i 27 przestarzałych samolotów „Fairy Battle", po kilku dniach dalsze
ników. Hitler skwapliwie podchwycił apel Roosevelta i zapewnił stosowanie 5 tys. Hotshkissów 2 0 1 .
się do niego zależnie od zachowania się Anglii i Francji. W ten sposób
Jedynym jasnym promykiem wśród rozpętanych żywiołów nad Polską
II wojna zaczynała się przy pełnej defensywie ze strony sprzymierzeńców
w 1939 r. było zachowanie się Litwinów. Niemcy nakłaniali rząd Smetony
Polski. do zajęcia Wilna, lecz Litwini zachowali lojalność, a prasa litewska pisała
Na stan przygotowań Zachodu do wojny rzutowały nastroje pacyfistycz­ z sympatią o Polsce, oczekiwano aż do 10 września druzgocącej kontrofen­
ne społeczeństw, dążenie do pokoju za wszelką cenę i jak najdalej idące­ sywy wojsk polskich.
go rozbrojenia. W rezultacie sprzymierzeni tylko na morzu dorównywali
Niemcom i Włochom. W powietrzu Wielka Brytania rozwijała początkowo
lotnictwo bombowe, zgodnie z doktryną Douheta, która zwycięstwo opie­
rała na lotnictwie. Gdy jednak Niemcy prześcignęły Anglię, przeszła
ona na lotnictwo myśliwskie, by bronić własnego terytorium (na 39 eskadr
35 rozmieszczono na Wyspach). Lotnictwo francuskie było wyposażone
w przestarzały sprzęt i nie mogło odegrać żadnej roli.
Armia francuska miała pełne wyposażenie, ale żołnierzy cechowała po­
wierzchowność wyszkolenia i nikła spoistość oddziałów. Potrzebowała
ponad trzy tygodnie na przeprowadzenie mobilizacji i koncentracji. Jednak
już przed 1 września była w 90% zmobilizowana, licząc wówczas 2,1 miliona
żołnierzy. W istocie więc Francja, mając 4800 czołgów, mogła z powodze­
niem wystąpić w 1939 roku na froncie zachodnim, zwłaszcza gdy się wyjaś­
niło, że Włochy nie wezmą udziału w pierwszej fazie wojny ' " .
Wielka Brytania posiadała tylko 14 skadrowanych dywizji terytorial­
nych. Po zajęciu Pragi podniosła ich stan do 24, ale wymagało to dużo czasu,
aby doprowadzić je do stanu bojowego. Plan rozbudowy brytyjskich sił
zbrojnych przewidywał utworzenie 32 dywizji: 8 stanu czynnego (z czego
2 pancerne) i 24 dywizje terytorialne. Dopiero 3 września — wraz z przy-

192 13 — Bitwy polskiego Września, t. II

Walki o przedłużenie oporu zbrojnego Polski
Zaciskanie się pierścienia agresora wokół stolicy — Bitwa wojsk Frontu
Północnego pod Zamościem i Tomaszowem Lubelskim (20—27 wrześ­
nia) — Walki o Lublin i Zamość — Dyslokacja wojsk frontu — Częściowa
demobilizacja sił na Wołyniu — Bój pod Cześnikami — Bitwa pod Tarna­
watką — Walki pod Krasnobrodem — Marsz dywizji Frontu Północnego do
lasów ordynacji Zamojskiej — Przebijanie się sił polskich na południe —
Bitwa warszawska (24—27 września) — Upadek centralnych ośrodków
oporu (28—29 września) — Ostatnie akordy walk nad Bałtykiem. Obrona
„samotnego półwyspu" — Działania ORP „Orzeł" — Samodzielna Grupa
Operacyjna „Polesie" — Bitwa pod Kockiem — Wojna 1939 roku — wojną
całego narodu.
Zacieśnianie się pierścienia agresora wokół stolicy
W tym czasie w komunikatach niemieckich pojawiało się coraz częściej
określenie „Festung Warschau" — twierdza Warszawa — choć przecież
stolica Polski nie miała fortyfikacji we właściwym tego słowa znaczeniu,
a podstawę jej obrony stanowiła nieugięta wola wytrwania milionowej
rzeszy mieszkańców. Jednak w istocie nie była ona też miastem otwartym,
skoro już 8 września zatrzymała na swych przedpolach wzmocnioną dywi­
zję pancerną i od tego czasu przez dwa tygodnie opierała się niemieckim ata­
kom od wschodu, zachodu i południa, a jej załoga przechodziła do aktyw­
nych działań.
Po zamknięciu Warszawy od wschodu przez korpusy gen. Kiichlera od
20 września zaczęły ją opasywać od zachodu i południa ciasnym pierście­
niem korpusy 8 armii gen. Blaskowitza wraz ze wzmocnieniem korpusów
10 armii oraz całą rozporządzalną artylerią. Łącznie polską stolicę
oblegało 16 niemieckich dywizji pieszych, zmotoryzowanych i pancernych,
wzmocnionych wieloma jednostkami saperów i ciężkiej broni maszynowej,
194
tudzież blisko tysiąc dział wszystkich kalibrów: 675 dział po zachodniej
l
stronie Wisły i 288 — po wschodniej . Naziemne działania wojsk zostały
poprzedzone akcją całego zaangażowanego w Polsce lotnictwa. Codziennie
do polskich sztabów w Warszawie napływały nowe wiadomości o poru­
szeniach wojsk nieprzyjaciela i jego siłach: kolumnach w marszu, zgrupo­
waniach artylerii, okopanych czołgach i koncentrujących się oddziałach
piechoty.
Przygotowania niemieckie świadczyły o tym, że wróg spodziewał się zde­
cydowanego oporu stolicy, dlatego też dążył do zgniecenia go przede wszy­
stkim środkami technicznymi, w mniejszym stopniu przez działanie piecho­
ty, która nie mogła się mierzyć w równorzędnej walce z piechotą polską.
Równocześnie wzmagały się bombardowania lotnictwa i ostrzał artyleryjski
stolicy. Cóż mogła przeciwstawić tym przygotowaniom walcząca War­
szawa?
Dowódcy wszystkich szczebli gorączkowo ulepszali pozycje obronne —
sypali szańce i wznosili barykady, kopali rowy przeciwpancerne i stano­
wiska dla ciężkiej broni maszynowej, budowali działobitnie i punkty
obserwacyjne. Co dzień obok kompanii i batalionów stawały do pracy
oddziały robocze ludności cywilnej. Już 13 września pod komendą
kpt. Keniga stanęło 13 kompanii robotniczych. Do systemu obrony zostały
włączone cmentarze powązkowskie. Cytadela, która służyła za punkt zborny
dla nadwyżek wojska i jeńców niemieckich, otrzymała zadania obronne.
23 września została ona zbombardowana i poniosła straty na równi z mia­
stem. Jej dowództwo objął płk. dypl. Hyc 2.
W celu uelastycznienia środków ogniowych uruchomiono dwa pociągi
pancerne: nr 1 pod dowództwem por. Studzińskiego i nr 2 pod dowództwem
por. S. Waskiewicza. W dowództwie grupy gen. Zulaufa opracowywano
instrukcję niszczenia czołgów przy użyciu butelek z benzyną.
Lecz wszystkie te przygotowania nie mogły wyrównać zasadniczego
braku, jakim był niedostatek amunicji. Mimo daleko posuniętej oszczędno­
ści zapasy jej topniały. Przeciętne zużycie dzienne na działo lekkie wynosiło
16—18 pocisków, ciężkie — 4—5 pocisków, to znaczy tyle, ile przy pełnym
natężeniu ognia można wystrzelić w ciągu dwóch minut. Ściągano więc na
stanowiska ogniowe baterii amunicję, skąd się dało: ze składów i maga­
zynów, z bocznic kolejowych i zakonspirowanych kryjówek. Oddziały ppłka
Kalandyka codziennie wyciągały z Dworca Zachodniego na swym przedpo­
lu transporty kolejowe ze sprzętem i amunicją. Tak na przykład 20 września
3
wyciągnięto ich 5, w dniu następnym — 3 . Wytwarzano też granaty
i pociski artyleryjskie w forcie Bema. Mimo tych nadzwyczajnyh wysiłków
nie udało się obrońcom w istotny sposób powiększyć ilości amunicji.
W dniach poprzedzających szturm generalny nastąpiła poważna reorga-
195
nizacja dowodzenia w obszarze Warszawy. Generał Rómmel przeniósł się do
sztabu obrony Warszawy w budynku PKO na skrzyżowaniu ulicy Święto­
krzyskiej z Marszałkowską, dzięki czemu mógł być usprawniony system
dowodzenia.
Wydano też szereg zarządzeń w związku z napływem sił polskich znad
Bzury. Armii „Poznań" nie witano w stolicy kwiatami, jak zapowiadały
radiowe depesze armii „Warszawa". Przeciwnie, gdy tylko gen. Kutrzeba
stanął w Warszawie, rozwiązano ją z polecenia Rómmla. Jednostki armii
zasiliły załogę stolicy —jako ruchomy odwód, którego dotychczas nie posia­
dała. Z dwóch dywizji (15 i 25) utworzono tak zwaną „dywizję manewro­
wą" pod dowództwem gen. Altera z artylerią (dwie baterie) 25 dywizji,
gdyż kilkanaście dział 15 dywizji pozostało na przedpolu pod Laskami.
Tam też znalazło śmierć wielu oficerów i szeregowych: majorowie artylerii
J. Zwarycz i W. Wątorski, kpt. A. Kostrowicki i por. Z. Zublewicz. Wielu
innych, a wśród nich autor niniejszego opracowania, odniosło rany. Szcze­
gólnie bohatersko zginął mjr J. Zwarycz, strzelając na stanowisku celo­
wniczego z działa do ostatka *. Przyjałkowski, jak również inni generało­
wie pozostali w dyspozycji dowódcy armii „Warszawa". Wszystkie zaś pułki
przeszły stopniowo pod rozkazy płka Porwita.
Z brygad: Wielkopolskiej, Podolskiej i Pomorskiej, powstała zbiorowa
brygada kawalerii pod dowództwem gen. Abrahama w składzie czterech
pułków jazdy i dywizjonu artylerii konnej. Zgodnie z decyzją gen. Kutrzeby,
brygada po odpoczynku miała powrócić do Palmir, ale gen. Rómmel anu­
lował tę decyzję i polecił przesunąć ją do Łazienek. Po odejściu do szpitala
rannego gen. Abrahama jego zastępca, płk dypl. Leon Strzelecki, wystąpił
z zamiarem przebicia się na południe, aby przejść na Węgry. Jednak już
w tym czasie kierunek wzdłuż Wisły zamknęła nadciągająca spod Radomia
46 dywizja niemiecka. Jeszcze 21 września w folwarku Czerniaków i w Augu­
stówce nad Wisłą znajdował się ochotniczy pieszo-konny oddział gen. Buła-
5
ka-Bałachowicza . Oddział ten, będący w luźnej łączności z obroną War­
szawy, docierał swoimi patrolami do Wilanowa i Służewa, ale nie odegrał
istotnej roli; obecnie musiał wycofać się na bliższe przedpole. Na Czernia-
kowie były kompania ochotnicza batalionu „Ordona" pod dowództwem
por. J. Pietrzyka i 6 kompania 360 pp. ppor. M. Gazickiego. W Sadybie
ochotniczy oddział kpt. K. Zbijewskiego, utworzony w zasadzie do szerze­
nia dywersji na tyłach, szukał sposobności do przeniknięcia na zaplecze
nieprzyjaciela.
Dywizje gen. Kutrzeby zostały rozmieszczone na Powązkach (15 DP)
w Ogrodzie Saskim i na Nowym Mieście (25 DP), ale na żądanie płka
Porwita pozostawiły po jednym pułku na pozycjach frontu obronnego na
skraju Bielan (60 pp) i pod Wawrzyszewem (61 pp), gdyż w ślad za nimi
196
napierał nieprzyjaciel. Generał Przyjałkowski jeszcze 21 września meldował
ciężką artylerię niemiecką na zachód od Izabelina oraz przepełnienie woj­
skiem zarówno Izabelina, jak też Izabelinka. W miejscowościach Klaudyn
I i II znajdowały się oddziały zmotoryzowane, a w Gaci rojno było od wojsk
na samochodach i artylerii ciągnikowej. Również z Babic ciągnęły na Wólkę
Węglową kawaleria i oddziały motorowe. Front niemiecki znad Bzury prze­
suwał się pod Warszawę 6 .
Wkrótce okazało się, że obie dywizje gen. Kutrzeby zachowały znacznie
większe stany, niż początkowo przypuszczano. Ich łączny stan wynosił
około 13 tysięcy ludzi we wszystkich sześciu zachowanych pułkach piechoty
i jednym dywizjonie artylerii. Tymczasem z pola napływały coraz nowe
siły. Jeszcze 24 września dowódca 60 pp, ppłk dypl. S. Małek, meldował
przybycie 500 ludzi z 14 dywizji oraz batalionu saperów w tej samej sile.
Generał Tokarzewski otrzymał rozkaz tworzenia Legii Oficerskiej i Pod­
oficerskiej oraz oddziałów szturmowych. On też został zwierzchnikiem
sądowym w armii „Warszawa", odpowiedzialnym za utrzymanie porządku
w obszarze „tyłowym" miasta 7 .
Jednakowoż z chwilą zakończenia operacji nad Bzurą pod znakiem
zapytania stanęła sama idea obronnego trwania odosobnionej Warsza­
wy. Zdaniem gen. Kutrzeby, rozkaz Naczelnego Wodza, „by bronić Warsza­
wy nawet na przedmieściach", stracił na aktualności. Odnosił się do okresu,
kiedy armie „Poznań" i „Pomorze" znajdowały się na przedpolu Warsza­
wy, kiedy istniały, walczyły i kiedy była jeszcze możliwość, że zdążą
przegrupować się, przejść na prawy brzeg Wisły, by stworzyć jakiś front.
Ta możliwość została przekreślona przez bierną postawę armii „Warsza­
wa".
— Nie można z Warszawy robić Madrytu — dowodził Kutrzeba. —
Madryt zawsze miał łączność z tyłami i nigdy nie był całkowicie odcięty.
Warszawa musi skapitulować, bo nie może liczyć na żadną pomoc z ze­
wnątrz.
Podobnego zdania byli inni. Natomiast ppłk. W. Lipiński uważał,
że zamiast trwać w biernej obronie i niszczyć ludność oraz miasto, a w koń­
cu kapitulować, lepiej będzie zebrać wszystkie siły i uderzyć nimi w jakim­
kolwiek kierunku, byle wyjść z Warszawy, wystrzelać całą amunicję, po
czym skapitulować w polu, a nie w mieście 8 .
Racje gen. Kutrzeby, który w nowej organizacji dowodzenia zajmował
stanowisko zastępcy dowódcy armii „Warszawa", nie zostały uwzględnio­
ne przez gen. Rómmla. Zresztą niemożliwa była kapitulacja ze względu
na uczucia patriotyczne i powszechną chęć walki. Załoga obrony odznacza­
ła się duchem niezłomnego wytrwania i aktywności. Dowódcy określali
197
w meldunkach stan moralny swych oddziałów jako bardzo dobry. Podobną
postawą obywatelską odznaczała się ludność cywilna. Na skutek powtarza­
nych przez Niemców wezwań do kapitulacji dowództwo obrony pozwoliło
ludności opuszczać oblężoną stolicę i kierować się na Sochaczew. Ale mało
kto skorzystał z tej możliwości, mimo iż warunki stawały się coraz cięższe.
Przykładem aktywności, inicjatywy i odwagi obrońców może służyć
akcja wypadowa w nocy z 23 na 24 września, zorganizowana przez wszystkie
bataliony zgrupowania ppłka Okulickiego na wysuniętej rubieży Blizne—
—Chrzanów—Jelonki. Akcja ta miała na celu zdezorganizowanie przy­
gotowań nieprzyjacielskich do szturmu i zdobycie wiadomości o jego naj­
bliższych zamierzeniach. W ciągu tej nocy odbyły się cztery wypady, z któ­
rych jedynie wypad z batalionu mjra S. Piękosia na Włochy nie przy­
niósł większych wyników. Z lotniczego oddziału szturmowego wyszły
o godz. 1 w nocy dwa plutony pod dowództwem mjra Zygmunta Zbrowskie-
go. Lotnicy, wychodząc z fortu Bema, uderzyli na północne zabudowania
miejscowości Blizne. Granatami i ogniem karabinów maszynowych wyparli
placówkę niemiecką, która pozostawiła zabitych oraz sprzęt i wycofała się
na zachód. Niemcy, sądząc że mają do czynienia z nocnym natarciem
Polaków, położyli ognie zaporowe na domniemanych podstawach i do rana
czuwali na pozycjach 9.
Równocześnie batalion stołeczny mjra J. Spychalskiego wykonał wypad
kompanii wzmocnionej, wsparty z fortu Bema ogniem plutonu cekaem i plu­
tonu moździerzy. Wypad ten sięgnął aż do szosy Blizne—Babice, gdzie zo­
stał zatrzymany ogniem wszystkich rodzajów broni. W wyniku wypadu
zniszczono cekaem i dwa erkaemy oraz zabito 10 Niemców. Własne straty
wyniosły dwóch zabitych i 9 rannych. Wśród zabitych znalazł się także
dowódca 1 kompanii ckm, por. J. Freisler 10 .
W tym samym czasie z miejscowości Jelonki wyszedł oddział ochotni­
czy pod dowództwem ppor. K. Łukaszewicza z I batalionu 360 pp. Oddział
ten, obchodząc skrzydło wysuniętej naprzód 3 kompanii, uderzył od północy
na Chrzanów Nowy, spędził placówkę nieprzyjaciela, zdobywając na niej
cekaem i 2 erkaemy. Polski oddział — mimo braku wsparcia broni maszy­
nowej — przez półtorej godziny trzymał pozycję wroga i dopiero w obawie,
by nie zostać odciętym ze skrzydła, wycofał się do tyłu.
Batalion mjra Piękosia ograniczył się do wysłania patrolu w sile
30 ludzi wzdłuż toru kolejowego. Na skrzyżowaniu toru z szosą natknął
się na czujkę nieprzyjaciela, obrzucił Niemców granatami i powrócił
z trzema znalezionymi przy zabitych karabinami. Przekonano się jeszcze
raz, jak słaba jest piechota niemiecka, a jak świetny w działaniu własny
żołnierz.
Szczególnym uporem odznaczał się na pozycji zdolny obserwator arty-
198
leryjski, pchor. Staszek, o nieznanym nazwisku. Tkwił on uparcie na strychu
domu, a każdego, kto się do niego zbliżał, odpędzał łajaniem, by nie zdra­
dzał jego świetnej kryjówki. Sam penetrował lornetką przedpole i sam
podawał komendy ogniowe. Z jego strychu jak na dłoni widać było w odle­
głości 300—400 metrów stanowiska niemieckie. W pewnej chwili ukazała się
na przedpolu grupa żołnierzy wtaczających na stanowisko działko ppanc.
Podchorąży chwycił słuchawkę i przekazał baterii dane ogniowe. Po chwili
tuż za działkiem wytrysnął słup wybuchu. Niemcy prysnęli w popłochu.
Znów poszły dane na baterię. I nagle pchor. Staszek zerwał się, krzycząc
z wściekłością do słuchawki. Wszystko jednak na nic. Strzał nie padał.
Okazało się, że bateria wyczerpała już swój dzienny limit siedmiu poci­
sków ".
Wojsko korzystało ciągle z pomocy ludności cywilnej i dzięki niej
miało dokładne informacje o stanowiskach i gniazdach ogniowych Niem­
ców. Niezwykłym informatorem okazał się 12-letni chłopiec, który codzien­
nie przechodził do rejonu zajętego przez Niemców, aby karmić pozostawio­
ne w domu gołębie. Następnie, wypatrzywszy stanowiska artylerii, czołgów
i moździerzy, powracał do swoich rodziców na Wolę i przekazywał wszy­
stkie dane Polakom. Wówczas natychmiast ulatniał się z powrotem, by na
stanowiskach niemieckich obserwować skuteczność polskiego ognia, o czym
dokładnie meldował po powrocie n.
Samodzielny batalion mjra W. Kuczajowskiego obsadzał nasyp kole­
jowy między Warszawą Wschodnią i Wileńską. Miał on ogniem swej broni
maszynowej zamknąć dostęp z kierunku północno-wschodniego, tak dale­
ko, jak sięgała krzywizna toru. 23 lub 24 września —jak podaje w swej relacji
ppor. Piotrowski, dowódca plutonu w tym batalionie — przy słabym ogniu
nieprzyjaciela wyszedł nieoczekiwanie atak Niemców. Podporucznik
Piotrowski ujrzał ich z budynku nastawni zaledwie w odległości 100 metrów.
Wyskoczył na zewnątrz i wraz z cofającym się plutonem rzucił się do
szturmu. Polacy zeskoczyli z nasypu niemal na głowy Niemców. Rozgorzała
walka wręcz. Każdy bił się tym, co miał w ręku. W toku tej zaciekłej walki
nadbiegł z pomocą inny pluton. Nieco dalej za nasypem stała już grupka
rozbrojonych na skutek zaskoczenia żołnierzy polskich. Tam skoczył kapral
Mirowski z kilku strzelcami i zarzucił grupę Niemców granatami. Nikt
z atakujących Niemców nie uszedł z życiem. Szczególnie kpr. Mirowski
trafiał granatami do oddalonych o 30—50 metrów gniazd ogniowych z za­
dziwiającą celnością. Do walki przyłączyli się rozbrojeni żołnierze. Obsłu­
gi cekaemów z nasypu likwidowały wyskakujących z lejów napastników.
Drobna tylko ich część dostała się do niewoli, większość zasłała pole
trupami. Po skończonej walce wyskoczyli na przedpole pchor. Błoński,
kpr. Mirowski i znany zabijaka warszawski, - Leopold Sierakowski, aby
199
zebrać po Niemcach broń. W dniu tym batalion mjra Kuczajowskiego zdo­
był 3 cekaemy, 4 elkaemy, znaczną liczbę pistoletów i granatów oraz wiele
n
amunicji .
Obrona Warszawy była coraz trudniejsza. Miasto stawało się obo­
zem warownym, w którym zanikał przedział między załogą a mieszkań­
cami. Od 21 września zaczął narastać ogień artyleryjski ze wszystkich
kierunków, a najbliższej nocy na 104 punktach sanitarnych miasta odnoto­
wano 124 zabitych cywilów i 257 rannych.
Stałych trosk przysparzały dowództwom połączenia telefoniczne, często
uszkadzane przez artylerię i lotnictwo oraz dywersyjną działalność wewnątrz
miasta. Korzystano powszechnie z miejskiej sieci łączności, pracownicy
PAST-y spełniali rolę patroli telefonicznych. Na propozycję ppor. S. Ciche­
go z 2 baterii 9 pac punkty obserwacyjne artylerii zaopatrzono w linie
miejskie — na stałe wyłączone z centrali, by uniemożliwić podsłuch. Na Pra­
dze kilku dywizjonom ciężkim zapewniono łączność radiową 14 . Najważniej­
sze połączenia telefoniczne zdublowano kanałami podziemnymi przy użyciu
plutonu łączności batalionu „Ordona". W ten sposób zapewniono taktyczne
dowodzenie w przewidywanej bitwie.
W ciągu nocy z 23 na 24 września i przez cały następny dzień wielce
wzmogło się działanie niemieckiej artylerii, w tym również najcięższych
kalibrów. Grobami licznie poległych pokryły się place, skwery i zieleńce
w podwórkach.
Bitwa wojsk Frontu Północnego pod Zamościem
i Tomaszowem Lubelskim (20—27 września)
W ostatniej dekadzie września 1939 roku — bezpośrednio po kapitulacji
armii „Kraków" — w obszarze między Zamościem a Tomaszowem Lubel­
skim i dalej na południe — w kierunku Rawy Ruskiej rozegrały się gwałtow­
ne i krwawe walki sił Frontu Północnego pod dowództwem generała Dęba-
-Biernackiego. Noszą one nazwę drugiej bitwy pod Tomaszowem Lubelskim
i należą obok bitwy nad Bzurą do największych działań militarnych
polskiego Września, choć w zaistniałej w tym czasie sytuacji nie mogła im
przyświecać myśl pobicia Niemców. Wynik kampanii był już bowiem przesą­
dzony.
Siły Frontu Północnego składały się z czterech związków operacyjnych
o znacznych stanach, częściowo jeszcze charakteru kadrowego, ale w więk­
szości już improwizowanych lub wtórnie odtwarzanych. Ten złożony chara­
kter jednostek frontu będzie miał wpływ na przebieg krótkich, intensywnych
200
działań tego największego zgrupowania sił polskich na wschodnim brzegu
Wisły.
Jądro sił Dęba-Biernackiego stanowiła armia gen. Przedrzymirskiego
obejmująca 1 dywizję piechoty Legionów gen. Kowalskiego (uzupełnioną
brygadą z resztek 3 dywizji piechoty Legionów pod dowództwem płka dypl.
S. Tatara), 41 dywizję gen. Piekarskiego z przydzieloną jako uzupełnienie
33 dywizją płka Zieleniewskiego 15 oraz Mazowiecką Brygadą Kawalerii
płka Karcza. Nową jednostką tej armii była dywizja gen. Wołkowickiego,
składająca się z 13 brygady płka dypl. W. Szalewicza i 19 brygady
pułkownika dypl. J. Korkozowicza oraz grupy pułkownika M. Ocetkiewi-
cza, utworzonych z rozbitych jednostek armii „Prusy". Dywizja ta, w której
postawą żołnierską wyróżniał się wyprowadzony spod Piotrkowa batalion
ppłka Warchoła, obecnego dowódcy 43 pp, została wyposażona w broń
ze składów zaopatrzeniowych w Chełmie Lubelskim, z których otrzymano
również 14 dział przeciwlotniczych 40 mm oraz 4 działa plot. półsta­
łe 75 mm 16 .
Drugi człon Frontu Północnego tworzyła grupa operacyjna gen. Kru­
szewskiego, która obejmowała 39 rezerwową dywizję gen. Brunona Olbrych-
ta, 10 dywizję gen. Dindorfa-Ankowicza w składzie 28 i resztek 31 pp z dywi­
zjonem artylerii, 29 brygadę płka J. Bratry, utworzoną również z resztek
armii „Prusy", oraz oddział spieszonej kawalerii ppłka E. Wani wraz z bata­
lionem 115 pp pod dowództwem mjra A. Miki. Stosunkowo silną artylerię
miała jeszcze 13 brygada piechoty płka Szalewicza. W walkach przez nią
stoczonych brały udział dwa dywizjony ciężkie i jeden najcięższy, razem co
najmniej 26 dział ciężkich, nie licząc 6 moździerzy 220 mm 11 dyonu. Z bra­
ku artylerii mniejszych kalibrów 6 dywizjon 120 mm armat mjra S. Łuka-
wieckiego spełniał rolę artylerii przeciwpancernej. 17 września działa 3 ba­
terii kpt. Jana Lewandowskiego zmusiły do wycofania się czołgi nieprzyja­
ciela podchodzące do Chełma z południowego wschodu, a należące do
4 DLekk. 17
Poważną część sił Frontu Północnego stanowiła grupa kawalerii
gen. W. Andersa w składzie trzech brygad: Nowogródzkiej, Wołyńskiej
i Kresowej. Była to jedyna grupa w pełni kadrowa, zmobilizowana przed
wybuchem wojny i gotowa do działań. W przeciwieństwie do niej improwi­
zowany charakter miała brygada kawalerii płka Adama Zakrzewskiego, do
której włączono ocalałe części Wileńskiej Brygady Kawalerii płka Druckie-
go-Lubeckiego, 8 pułk ułanów z Krakowskiej Brygady Kawalerii oraz utwo­
rzoną w toku działań pod Garwolinem grupę kawalerii płka Tadeusza
Komorowskiego. Były to dwa pozostałe związki operacyjne Frontu Północ­
nego, z których grupa kawalerii gen. Andersa nadal stanowiła odwód
Naczelnego Wodza.
201
 Zadaniem gen. Dęba-Biernackiego było maszerować w kierunku Lwowa
celem połączenia się / siłami gen. Sosnkowskiego. Mimo naglących wezwań
do posp.echu n.e udało się tak znacznej masy wojska objąć jednolitym
dowództwem bez kilku dni zwłoki, tym bardziej że była ona związana
walką z przeciwnikiem. Część sił (ponownie zebrane 33 i 41 dywizje rezer­
wowe) toczyły od 17 września ciężkie walki z korpusem pancernym Guderia-
na pod Włodawą. Natarcie 133 pp płka A. Wandtkego z III dywizjonem
haubic 32 pal mjra W. Passendorfera i 134 pp ppłka E. Wolanka i I dywi­
zjonem 32 pal kpt. F. Bornstaedta osiągnęło w godzinach popołudniowych
Włodawę, jednak silne przeciwnatarcie nieprzyjaciela odrzuciło oddziały
polskie na skraje lasu Adampol, w kierunku zachodnim od miasta W czasie
zajmowania stanowisk bojowych 1 bateria znalazła się pod silnym ogniem
maszynowym wysuniętego patrolu niemieckiego. Wszakże oficer zwiadow­
czy tej batem, por. Przedrzymirski, ogniem na wprost 1 plutonu zniszczył
ten patrol, po czym bateria już bez przeszkód zajęła stanowiska ogniowe 18
Ponowne natarcie dwupułkowej 33 dywizji wyszło o godzinie 16 i tym
razem osiągnęło Włodawę, doprowadzając do częściowego zniszczenia prze­
praw na Bugu. Po zatrzymaniu Niemców ruszono dalej na Chełm, który miał
byc etapem w drodze na Lwów. Następnego dnia cała artyleria 33 dywizji
pod dowództwem mjra Passendorfera" otrzymała rozkaz spiesznego
przejścia do m. Sawin, celem wsparcia obrony 41 DP. Po dzienno-nocnym
marszu pułk w składzie pięciu baterii zajął stanowiska. O świcie dołączyła
także 1 bateria 61 pal i bateria ciężka 155 mm ppor. Zielińskiego. Całą
tę artylerię objął pod komendę płk A. Sawczyński, dowódca artylerii
dywizyjnej 41 DP.
19 września o godzinie 8 nieprzyjaciel, wsparty bronią pancerną i arty­
lerią, rozwinął natarcie na Sawin, lecz artyleria polska otworzyła silny
ogień na podstawy wyjściowe, szczególnie na zgrupowanie czołgów. Skut­
kiem tego ześrodkowania ognia zniszczono kilkanaście czołgów, wiele samo­
chodów pancernych i ciężarowych, a natarcie zatrzymano. Nasza piechota
poderwała się do przeciwnatarcia i wspomagana dalej ogniem swej artylerii
zmusiła Niemców do odwrotu 2 0 . Tak oto wyglądało w rzeczywistości
zamknięcie kleszczy pancernych pod Włodawą, często przedstawiane na nie­
mieckich mapach sztabowych.

Walki o Lublin i Zamość

Tymczasem niekorzystnie dla polskiej strony rozwinęły się wydarzenia

na środkowej Wiśle, której bronić miała armia „Lublin" gen. Piskora w skła­
dzie 39 DP Rez. gen. Olbrychta, Warszawskiej Brygady Pancerno-Moto-

203
 rowej płka dypl. Roweckiego i grupy „Sandomierz" ppłka Sikorskiego.
13 września Niemcy przekroczyli Wisłę pod Annopolem i Solcem, kieru­
jąc się na Kraśnik i Zamość. O godzinie 17 tego dnia dowódca armii „Lub­
lin", gen. Piskor, wysłał do Naczelnego Dowództwa juzogram: „Nieprzy­
jaciel rozbił załogę Annopola i Solca. Godz. 15 osiągnął Opole. Drogę
na Lublin ma otwartą... Zarządzam przeciwnatarcie ostatnim baonem
zmotoryzowanym [z Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej — przyp.
A. Z.]. Lublina nie ma czym bronić" *'.
14 września sztab armii „Lublin" opuścił miasto, dołączając do armii
„Kraków" pod Biłgorajem. Jeszcze przedtem, po ciężkim bombardowaniu
w dniu 9 września, opuścił posterunek prezydent Lublina Bolesław Liszkow­
ski, ewakuując z miasta administrację, transport, a nawet straż ogniową.
Po odejściu wojska zawiązał się w mieście Komitet Obywatelski, a płk dypl.
Piotr Bartak, kwatermistrz armii „Lublin", przystąpił do organizacji
cywilnej obrony miasta. W skład załogi weszły dwa bataliony obrony
Lublina: I — mjra art. Bocianowskiego i II — kpt. Bierzyńskiego 2 2 . Nadto
pod dowództwem mjra dypl. S. Horwatta i mjra rez. J. Dudzińskiego po­
wstały dwa oddziały ochotnicze, grupujące w swych szeregach głównie
młodzież harcerską i przysposobienia wojskowego. Już 16 września silnie
uzbrojony w broń maszynową oddział kawalerii (pod osobistym dowódz­
twem mjra Dudzińskiego) wysunął się samochodami o 10 km na przedpola
Lublina i pod Konopnicą rozbił w boju spotkaniowym niemiecki oddział
kolarzy 2 3 . Major, dowódca tego oddziału, zdołał się wycofać, zaś jego
zastępca poległ. Polacy zabrali kilkunastu jeńców.
W miarę rozwijania się dalszych sił niemieckich na pomoc oddziałowi
temu szły nowe kompanie obrony Lublina. Do oddziału mjra Dudzińskiego
dołączył również por. Jan Dobraczyński z 2 psk. 17 września walka roz­
gorzała przy szosie kraśnickiej na południowo-zachodnich skrajach miasta.
Z linii cmentarza przy ulicy Lipowej ruszyła do przeciwnatarcia kompania
szturmowa batalionu mjra Horwatta pod dowództwem por. Jana Iglatow-
skiego, działacza harcerskiego i ulubieńca młodzieży. Uderzenie kompanii
harcerzy odparło Niemców o trzy kilometry, aż do linii wozów. Lecz tu po­
wstrzymał dalsze posuwanie się morderczy ogień maszynowy. Padł, przeszy­
ty serią, por. Iglatowski, 30 kroków za nim został ciężko ranny 16-letni
harcerz, Jurek Kędzierski, który zmarł w szpitalu. Zastępca dowódcy
ledwie zdążył wydać rozkaz odwrotu i wyznaczyć osłonę, kiedy został
ścięty serią pocisków. Wąwozy Rur Jezuickich pod Lublinem zostały obficie
zroszone krwią młodocianych obrońców 2 4 .
Wylotów miasta przy koszarach 8 pp Leg. bronił mjr Dudziński. Nieste­
ty, na rozwidleniu szos do Warszawy i Kraśnika dosięgnęła go kula dywer-
santa w momencie, gdy na motocyklu objeżdżał stanowiska obronne. Zginął

204

23. Por. Jan Iglatowski, 24. Harcerz Jurek Kędzierski
dowódca ochotniczej komp. „ J a n "
również dowódca pozostałego batalionu, mjr dypl. Horwatt 2 5 . Jednak
obrona nie wygasła ani na chwilę. Główne ogniska walki skupiły się wokół
Bobolanum, gdzie broniła się młodzież ewakuowana z Bydgoszczy, oraz
wokół budynków KUL, zamienionych na szpital. Na skrzyżowaniu ulic
Sowińskiego i Weteranów stanęła bateria lekka obrony. Walką kierowali
kpt. Wiśniewski oraz komendant PW przy Szkole Przemysłowo-Handlowej,
por. Józef Gduła, późniejszy dowódca batalionu „Józef. W obronie wziął
też udział batalion Związku Strzeleckiego ze Skarżyska-Kamiennej i kom­
pania „Strzelca" z fabryki Plagę i Laśkiewicz pod dowództwem por.
rez. Zaręby 2 6 .
Wieczorem 17 września większość sił obrony Lublina wycofała się
w kierunku Łęcznej i wsi Buza, gdzie weszła w skład 10 dywizji gen. Dindor-
fa-Ankowicza. Batalion „Strzelca" ze Skarżyska dołączył do grupy kawa­
lerii gen. Andersa. Następnego dnia —już w składzie 10 dywizji —w starciu
pod Rejowcem zginęli: dowódca obrony Lublina, płk dypl. Piotr Bartak,
oficer jego sztabu, kpt. Jastrzębski, a także dowódca I dywizjonu 10 pal,
mjr K. Sawicki.
206
Znajdująca się na północy, w lasach kozłowieckich pod Lubartowem,
39 dywizja rezerwowa gen. Olbrychta ominęła miasto i przesunęła się do
Łęcznej pod rozkazy gen. Kruszewskiego. Cywilna obrona Lublina spełniła
już swe zadanie, tworząc przez trzy dni przesłonę dla organizujących
się w Chełmie oddziałów kombinowanej dywizji gen. Wołkowickiego 2 7 .
Dyslokacja wojsk frontu
Dowódca Frontu Północnego, dążąc do wykonania marszu na Lwów, prze­
sunął armię gen. Przedrzymirskiego do rejonu Hrubieszowa, zaś grupie
gen. Kruszewskiego rozkazał zdobyć Zamość, jakkolwiek czas naglił do
pośpiechu pod Tomaszów, gdzie walczyły jeszcze armie „Kraków" i „Lub­
lin". Działanie to miała osłonić brygada kawalerii płka Zakrzewskiego,
posuwająca się zachodnim brzegiem Wieprza z rejonu Rejowca na południe.
Całość sił przykrywała od północy grupa operacyjna kawalerii gen. Andersa.
Jednakowoż usadowieni w Krasnymstawie Niemcy zagrażali nacierają­
cej na Zamość grupie od prawego skrzydła i tyłów. Trzeba ich było stamtąd
wyrzucić. W nocy z 18 na 19 września uderzyły na Krasnystaw batalion
9 pp Leg. mjra E. Fietta oraz warszawski pułk ułanów ppłka dypl. J. Trepty
z brygady płka Zakrzewskiego. Początkowo mjrowi Fiettowi towarzyszyło
powodzenie, lecz o świcie wyszło zza Wieprza przeciwnatarcie niemieckiej
dywizji, które odrzuciło Polaków. Dla powstrzymania nieprzyjaciela
gen. Olbrycht rozwinął trzy dywizjony, a gdy Niemcy podeszli pod stanowi­
ska artylerii, rozkazał płkowi dypl. Duchowi przeciwuderzyć 95 pułkiem
ppłka S. Stankiewicza. Natarcie 95 pp doszło do Wieprza i zajęło las
Krasnystaw. Równocześnie dalej na południe 94 pp ppłka K. Gołkowskie-
g o 2 8 powstrzymał natarcie reszty niemieckiej 4 dywizji. Czas jednak
naglił. Oddziały zerwały styczność z nieprzyjacielem i odeszły do Pańskiej
Doliny oraz Skierbieszowa, aby zająć z kolei podstawy wyjściowe do na­
tarcia na Zamość. Już przedtem wycofała się na wschód brygada kawalerii
płka Zakrzewskiego do dyspozycji gen. Andersa. Wszakże tym razem do na­
tarcia nie doszło, gdyż zjawił się gen. Dąb-Biernacki i rozkazał podjąć
dalszy marsz — z obejściem miasta od wschodu.
Generał Olbrycht nie chciał się jeszcze pogodzić z pozostawieniem
silnego nieprzyjaciela na swym skrzydle, nakazał więc podporządkowanej
sobie brygadzie płka Bratry zdobyć Zamość natarciem nocnym. W nocy
z 19 na 20 września 2 rezerwowy pułk ppłka Gumowskiego uderzył na miasto
i w walce wręcz wdarł się do jego środka. Nie mając, niestety, artylerii
do wsparcia dalszej walki, został rozbity, a ranny dowódca pułku wpadł
w ręce Niemców 2 9 .
207

21. Bilwa pod T o m a s z o w e m L u b e l s k i m 21—27 wrześniu
Tak więc na trasie pochodu wojsk gen. Dęba-Biernackiego pozostawały
silne ośrodki nieprzyjaciela, które niepokoiły dalsze rzuty maszerujących
jednostek i stopniowo zaciskały za nimi od północy pierścień okrążenia.
Częściowa demobilizacja sił na Wołyniu
W obszarze tyłowym na Wołyniu w II dekadzie września zaczęły powstawać
w istniejących tam ośrodkach zapasowych nowe jednostki, które otrzymy­
wały zadanie obsadzenia rzek o biegu południkowym przed spodziewanym
przeniknięciem na dalekie tyły sił pancernych wroga. Największe ze zgru­
powań powstały we Włodzimierzu Wołyńskim, w Kowlu i Dubnie.
Generał Sawicki już 10 września otrzymał od ministra spraw wojsko­
wych, gen. Kasprzyckiego, rozkaz zorganizowania zapory na Bugu na
odcinku od Dubienki po Sokal w sytuacji zbliżania się znad Sanu korpusu
pancernego gen. Kleista 3 0 . Szefem sztabu powołanego zgrupowania został
ppłk Zończyk-Bohusz, ponadto odkomenderowano z MS Wojsk, oficerów:
płka J. Zawiślaka, ppłka J. Kudybę, ppłka W. Turyczyna.
W toku energicznych działań organizacyjnych w dniach 12—14 wrześ­
nia powstało we Włodzimierzu w ośrodku zapasowym 27 DP oraz z oddzia­
łów Związku Strzeleckiego i Obrony Narodowej ogółem 12 batalionów
piechoty. W ostatniej chwili przed zniszczeniem składów pobrano dla nich
kilka tysięcy karabinów z Zamościa, 120 erkaemów ze Stawów pod Dębli­
nem oraz amunicję karabinową i artyleryjską z Brześcia. Na miejscu
w Centrum Wyszkolenia Artylerii i w ośrodku zapasowym artylerii lekkiej
nr 2 znajdowało się około 40 dział lekkich i kilka ciężkich. Ponieważ
była tu silna kadra oficerska i podoficerska, możliwe stało się wystawie­
nie pięciu baterii. Niestety, brak zaprzęgów artyleryjskich uniemożliwiał
uruchomienie reszty sprzętu. Równocześnie w ośrodku zapasowym Wołyń­
skiej BK w Hrubieszowie powstało zgrupowanie kawalerii ppłka K. Ha­
lickiego w składzie dwóch dywizjonów konnych (a 3 szwadrony) i dywizjonu
kombinowanego pod dowództwem majorów: W. Walczyńskiego, J. Kapu­
ścińskiego i E. Wiszniowskiego. Ponadto samodzielny szwadron cekaem.
Do zgrupowania dołączył II dywizjon 40 pal (bez 5 baterii) pod dowództwem
ppłka Jana Cudeka 3 1 .
14 września przed wieczorem pancerne oddziały niemieckie podeszły pod
Uściług i wykonały natarcie rozpoznawcze, z łatwością odparte przez rozwi­
niętą na tym odcinku piechotę płka J. Zawiślaka. Następnego dnia po po­
łudniu uderzył 11 niemiecki pułk zmotoryzowanej kawalerii ze wsparciem
artylerii na Uściług i Włodzimierz. I te natarcia zostały odparte ogniem
artylerii z wielkimi stratami dla napastników. Tejże nocy 4 dywizja lekka
14 — Bitwy polskiego Wr/esnia. t. II 209
 pozostawiła w Hrubieszowie tylko załogę, a gros jej sił odeszło na Rawę
Ruską do korpusu pancernego, z zadaniem przegrodzenia armii „Kraków"
drogi na Lwów.
W tych warunkach 17 września rano nadeszła wiadomość o przekrocze­
niu granicy przez wojska radzieckie. W nocy z 17 na 18 września na odprawie
we Włodzimierzu, w której wzięli udział czterej generałowie: Mieczysław
Smorawiński, dowódca OK II, Mieczysław Trojanowski, dowódca OK I,
Kazimierz Sawicki, dowódca zgrupowania „Włodzimierz", i Juliusz
Kleeberg, postanowiono zwolnić z szeregów wszystkich żołnierzy za­
mieszkałych na wschód od Bugu. Demobilizacja nastąpiła 18 września.
Ponieważ zgrupowania wołyńskie obejmowały około 75% rezerwistów po­
chodzenia ukraińskiego, ze wszystkich zorganizowanych sił pozostały tylko
2 bataliony pod dowództwem płka Zawiślaka i batalion ppłka Klemento-
wskiego 3 2 .
Demobilizacja w Kowlu objęła wielkie zgrupowanie żołnierzy przeważ­
nie nieuzbrojonych. Komendant tamtejszego garnizonu, płk dypl. Leon
Koc, zorganizował z żołnierzy pochodzenia polskiego trzy zgrupowania
pod dowództwem podpułkowników: A. Kiszkowskiego, W. Adamusa
i F. Pokornego. Grupa ta wyruszyła w kierunku zachodnim przez Horodło
na Krasnystaw.
Inaczej potoczyły się sprawy zgrupowania „Dubno", którym początko­
wo dowodził gen. w st. spocz. Stefan Strzemiński, a na jego zastępcę zgłosił
się płk S. Hanka-Kulesza, b. dowódca Kresowej BK. W dniu 16 września
powstały tu jedynie trzy bataliony: „Kraków", „Równe" i „Wilno", oraz
batalion elektrotechniczny i pluton w składzie 5 czołgów R-35 pod
dowództwem kpt. Józefa Jakubowicza. Lecz kiedy 18 września grupa ta
podjęła marsz na Lwów, zaraz następnego dnia w Toporowie koło Radzie-
chowa dołączyły do niej inne oddziały, przeważnie kawaleria i artyleria,
które utworzyły duże zgrupowanie.
W grupie „Dubno" znalazło się zgrupowanie kawalerii z artylerią
ppłka Halickiego, odkomenderowane uprzednio do Łucka do dyspozycji
gen. Skuratowicza. Do płka Kuleszy dołączył oddział kawalerii ppłka
Cz. Wisłockiego z Łukowa, batalion kolarzy ppłka K. Baczą ze Śląskiej
Straży Granicznej o stanie 28 oficerów i 500 strażników, zorganizowany
w Łucku. Siłę artylerii wzmocniły: 12 dywizjon artylerii najcięższej mjra
A. Toczyskiego, 4 bateria 33 pal kapitana M. Heckera i część artylerii
przeciwlotniczej z ośrodka zapasowego w Brześciu nad Bugiem. Lotnictwo
grupy utworzyła eskadra szkolna Centrum Wyszkolenia Lotniczego w skła­
dzie 8 samolotów RWD pod dowództwem porucznika Z. Osuchowskiego.
Grupa ta skierowała się na południowy zachód, ku granicy węgierskiej,
210
a 21 września stoczyła pomyślną walkę z oddziałem wydzielonym 4 dywizji
lekkiej pod Kamionką Strumiłową.
Pierwsze wiadomości o samorzutnej demobilizacji ośrodków w Kowlu
i Włodzimierzu Wołyńskim dotarły 20 września przed południem do Gra­
bowca, gdzie mieścił się sztab gen. Dęba-Biernackiego. Przywieźli je dwaj
oficerowie kawalerii: ppłk E. Chwalibóg-Piecyk i mjr W. Boreysza. Oburze­
nie ogółu oficerów było tak ogromne, że obu tych sztabowców oddano pod
sąd wojenny i skazano na śmierć za szerzenie paniki 3 3 . Z trudem uprosili,
przy wstawiennictwie gen. Andersa, by im powierzyć dowodzenie nad od­
działem rozbitków, i już następnego dnia polegli pod Zamościem.
Od wschodu zbliżały się do Bugu wojska radzieckie. Siły główne 14 Armii
rozpoczęły wycofywanie się na linię Wisły i Sanu. W tej sytuacji gen. Dąb-
-Biernacki postanowił zmienić kierunek wycofywania z południowego na
południowo-zachodni i uderzyć na tylne straże wycofujących się Niemców.
W tym celu siły Frontu rozwinęły się między Zamościem i Tomaszowem
Lubelskim w ogólnym kierunku zachodnim. Armia Przedrzymirskiego,
wysunięta najdalej na południe, aż pod Werszczycę, miała uderzyć wprost
na Tomaszów. Grupa gen. Kruszewskiego miała maszerować z rejonu
Zamościa na Łabunie, a grupa kawalerii gen. Andersa, wzmocniona bryga­
dą płka Zakrzewskiego, zająć środek ugrupowania z kierunkiem uderzenia
na szosę Tomaszów—Zamość, między Suminem i Majdanem Krynickim.
Mazowiecka Brygada Kawalerii miała zadanie osłony całego ugrupowania
od północy 34 .
Przemarsz jednostek do wyznaczonych rejonów wyjściowych odbywał
się wśród walk z wysuniętymi elementami pancernymi 4 dywizji lekkiej
nieprzyjaciela. Straże przednie 1 dywizji Legionów odrzuciły 20 września
Niemców z miejscowości Perespa i Dub. Wieczorem i w nocy musiały stoczyć
zaciętą i krwawą bitwę pod Rachaniami i Brodysłowicami o uchwycenie
przejść przez trudną dolinę rzeczki Rachani. Każda noc przynosiła odgłosy
walk we wszystkich kierunkach, a krwawe łuny znaczyły zasięg pancernych
podjazdów wroga.
Bój pod Cześnikami
Wieczorem 20 września straże przednie 39 dywizji gen. Olbrychta z marszu
do Majdanu Ruszkowskiego i Krynickiego (na drodze do Tomaszowa)
wyrzuciły z Cześnik nieprzyjaciela, zdobywając samochody i motocykle.
Była to silna dywizja, o dziesięciu batalionach piechoty i siedmiu dywizjo­
nach artylerii 35 , z braku kabla przydzielonych do piechoty jako artyleria
towarzysząca. Wyparci z Cześnik Niemcy obsadzali wszakże wzgórza i lasy
211
 na południe od Cześnik. W tym położeniu drogę Polakom mogło otworzyć
tylko natarcie. W osłonie od strony Zamościa rozwinęła się 29 brygada
płka J. Bratry.
Oddziały 39 dywizji wyruszyły o świcie 21 września bez szczególnych
ubezpieczeń. Dywizjon mjra Naruszewicza, wchodząc do lasu na północ
od miejscowości Brudek, został nagle ostrzelany ogniem cekaem i czołgów.
Po chwilowym zamieszaniu dowódca opanował położenie i rozwinął dywi­
zjon na polance na zachód od wzgórza 256, nie opodal gajówki. Niemcy po
pierwszych kilku strzałach pierzchnęli. Wzgórze 256 stało się niebawem
punktem centralnym polskiej reduty ogniowej.
III dywizjon haubic 3 pal mjra Muchy, który przed dwoma tygodniami
wyruszył z koszar w Zamościu do armii „Prusy", przechodził teraz na szlaku
odwrotu obok własnego garnizonu. Ze wzgórza w Dębowcu widać było
błyszczące przed zmierzchem wieże ratusza i kościołów zamojskich. Kolum­
na weszła w las folwarku Mocówka. Odszukano nakazany rejon biwaku,
gdyż po marszu nocnym brakowało do świtu jeszcze ze dwie godziny. Na 25. Płk Bronisław Duch,
niedużym wyrębie leśnym rozmieszczono baterie i tabory. Zdrożeni żołnie­ dowódca PD 39 DP rez.
rze natychmiast zapadli w kamienny sen.
Pierwsze promienie słońca oświetliły sczerniałe twarze kanonierów,
prześlizgnęły się po zwieszonych łbach końskich, zamigotały na mechani­
zmach dział. Wstawał piękny, pogodny dzień. Nagle zadrżało powietrze.
Trysnęły w górę fontanny ziemi. Łoskot padających drzew zmieszał się
z hukiem pękających granatów. Z kierunku Zamościa leciały serie artyle­
ryjskiej nawały. Przebudzeni ludzie pierzchali na wszystkie strony bez
myśli i czucia. Podporucznik Kisiel zdołał zatrzymać ledwie kilku żołnie­
rzy 9 baterii. Wyplątywali padłe konie z zaprzęgów. Wszyscy — z działami Podporucznik W. Roman pognał co koń wyskoczy za wycofującymi się
i bez dział, konno i pieszo — uciekali w kierunku widniejącego na północy działami, lecz te już znikły w gęstwinie leśnej. W rowie przydrożnym
lasu Horyszów. Od czoła nadjechał dowódca dywizjonu, mjr Zygmunt spotkał tylko jedną haubicę, przy której bezradnie stał kanonier Kleiman.
Mucha. Zawrócił ją do tyłu. Po chwili pluton artylerii zajął stanowisko, a major
— Poruczniku Kisiel, na co pan czeka? — zawołał wzburzony do oficera odbierał komendy z punktu. Telefoniści bowiem mimo zamieszania w rejo­
ogniowego 9 baterii. — Na koń 36 . nie stanowisk pociągnęli linię telefoniczną do przodu. Ppor. Roman stanął
— Panie majorze. Przecież to moje działa — zaperzył się młody oficer. — obok kanonierów przy dziale.
Muszę je zabrać. — Po 10, prędzej strzelać! — komenderował z punktu obserwacyjnego
Major bez słowa zsiadł z konia i zaczął pomagać żołnierzom. Wtem dowódca 9 baterii, por. Tarasiewicz.
ze skraju lasu Mocówka nadbiegł oficer piechoty. Był to płk J. Bratro, Po kilkunastu minutach lufy dział były tak rozgrzane, że kanonierzy
którego brygada osłaniała przemarsz dywizji. musieli je ciągle okładać mokrymi płachtami, lecz olej z oporopowrotni-
— Panie majorze — zwrócił się do dowódcy dywizjonu — proszę mi ków bryzgał dookoła ukropem, tak że obsługa ociekała spływającym od pasa
zapewnić wsparcie artylerii. w dół olejem.
Sytuacja zmieniła się radykalnie. Należało pozostać na miejscu. Napadnięte oddziały 4 dywizji lekkiej Niemców zwróciły się o pomoc
— Niech pan zawraca resztę dywizjonu — polecił major oficerowi do 27 dywizji, która właśnie przechodziła przez Łabunie do Zamościa.
zwiadowczemu, gdyż udało się im zatrzymać tylko jedno działo. Generał Bergmann wprowadził do akcji będące na miejscu 40 i 63 pp, trzeci

212 213
 batalionie 40 pułku, w którym zginęli dowódca batalionu i dwóch dowód­
ców kompanii. Z polskiej strony padł ciężko ranny mjr Smoliński i zginął
por. J. Gąssowski.
Drugi pułk niemiecki, rozwinięty wzdłuż drogi na Brudek, nie napotkał
na drodze polskiej piechoty i wszedł do lasu za wzgórzem 256. Jego czołowe
oddziały około godziny 9 wyszły na polanę koło gajówki — wprost na lufy
dywizjonu mjra Naruszewicza. Zaskoczone gwałtownym ogniem z dwuna­
stu dział kompanie niemieckie uszły z dużymi stratami w nieładzie do tyłu.
Tymczasem jednak dalsze rzuty niemieckiej piechoty, idące bardziej
w lewo, zagroziły Polakom w Barchaczowie, gdzie wśród palących się
domostw trwał na stanowiskach III batalion 8 pp Leg. pod dowództwem
por. J. Wilhelma. Około godziny 9.45 w rejon gajówki przybył dowódca
natarcia płk B. Duch, a wkrótce potem wjechały galopem dwa dywizjony
artylerii lekkiej: 11/51 pal mjra Józefa Białłego i 81 dal mjra Mariana
Kiedrzyńskiego. Baterie Białłego zajęły stanowiska obok rozwiniętego już
dywizjonu mjra Naruszewicza, baterie Kiedrzyńskiego — bardziej na lewo
i północ. Zanosiło się na bitwę dywizjonów artylerii 3 8 .
Co spowodowało ten niezwykły pokaz sprawności artyleryjskiej?
Oto w chwili gdy dowódca artylerii dywizyjnej, płk J. Filipowicz,
wydawał w Cześnikach obu majorom rozkazy do zajęcia stanowisk, nad­
jechał samochodem gen. Dąb-Biernacki, przerwał wydawanie rozkazów,
a obecnym dowódcom dywizjonów polecił natychmiast wprowadzić swe
baterie do pierwszej linii i ogniem na wprost z bliskiej odległości złamać
opór „słabych" sił przeciwnika 39 .
Pojawienie się wysokiego dowódcy w pierwszych liniach podnosi
temperaturę walki i wprowadza często elementy irracjonalne. Oba dywizjo­
ny artyleryjskie wykonały w galopie rozkaz generała. I oto 21 września
o godz. 11 stanęły w pierwszej linii po obu stronach drogi 24 działa. Do­
wódca niemieckiej 27 dywizji po pierwszych niepowodzeniach wprowadził
do akcji dalsze oddziały piechoty i rozwinął całą artylerię swej dywizji.
Ruszyło ponownie natarcie na Barchaczów i Brudek. Około godziny 11 żoł­
nierze por. J. Wilhelma zostali zmuszeni do opuszczenia płonącej wsi.
22. Bój pod Cześnikami 20—22 września
Dalsze natarcie Niemców powstrzymywali ze skraju lasu, w tyle, gdzie przy­
szedł na pomoc batalion mjra Fietta, niestety, bez wsparcia artylerii.
Część dział III dyonu 3 pal mjra Muchy, rozproszona nawałami ogniowymi
zaś pułk wezwał na pole bitwy drogą radiową. Natarcie 40 niemieckiego artylerii nieprzyjaciela, pozostawała nadal w lesie Horyszów, nie można
pułku zaległo jednak pod Barchaczowem w ogniu III batalionu 8 pp Leg. ich było uruchomić z braku obsługi.
mjra W. Smolińskiego 37 . Rozwinięty za lasem barchaczowskim dywizjon — Artylerzyści do mnie! — wołał co chwila dowódca 7 baterii por.
artylerii mjra Z. Muchy raził nie tylko nacierającą piechotę, lecz sięgnął rezerwy T. Watson do ciżby żołnierskiej różnych wojsk i formacji 40 .
ogniem aż po Łabunie. Niemcy ponieśli tu duże straty, zwłaszcza w trzecim Kompanie II batalionu 9 pp Leg. mjra S. Kiełczewskiego cofając się od-

211 215
 słoniły stanowiska ogniowe dwóch dywizjonów na polanie. Jednak dzielni
artylerzyści ogniem na wprost zatrzymywali dalsze posuwanie się Niemców.
Pułkownik Duch, wciąż czuwając nad przebiegiem bitwy, zdołał
tymczasem zawrócić część wycofujących się piechurów i dając osobisty
przykład odwagi — rzucił ich razem z częścią obsługi obu dywizjonów do
przeciwnatarcia. Niemcy powtórnie uciekli w głąb lasu.
Po odrzuceniu natarcia z godziny 12 szef sztabu 39 dywizji, ppłk dypl.
Wisłocki, udał się do lasu na północ od Miasteczka, aby wezwać odwód
na pole walki. Jednak gdy wydał wstępny rozkaz dowódcy 95 pp, ppłkowi
Stankiewiczowi, ten odparł:
— Panie pułkowniku, ja nie mam batalionów.
— Jak to?
— III batalion już wczoraj uległ panice i rozleciał się, II batalion
i batalion marszowy 15 pp pogubiły się w czasie marszu. Mam na miejscu
tylko plutony łączności, pionierów i kolarzy 4 1 .
Na dalszych rzutach wojsk niewątpliwie zaznaczał się rozkładowy wpływ
wieści o fatalnym położeniu politycznym i zarządzonej demobilizacji.
Ponieważ brakowało odwodów, szef sztabu wezwał na przedpole
Cześnik, prócz oddziałów 95 pp, także kompanię sztabową i oddziały
improwizowane kwatery głównej dywizji.
Tymczasem w godzinach 13—14 Niemcy ponowili natarcie, znów doszli
do stanowisk artylerii i znów zostali zatrzymani jej ogniem, jak również
ogniem kompanii cekaem. II batalion 9 pp Leg. uszedł tymczasem do lasu.
Natomiast przeciwuderzenie kompanii sztabowej pod dowództwem kpt.
Gadzi (został ranny) wyparło Niemców na podstawy wyjściowe. Niestety,
zabrakło na polu bitwy dwu batalionów 95 pp ppłka Stankiewicza do wyko­
rzystania powodzenia.
Drogą na Cześniki jechali ranni, wśród których wieziono oficera na
biedce. Był to mjr Boreysza, który poprzedniego dnia za rozpuszczenie
żołnierzy do domów został aresztowany i stawiony przed sądem polowym.
Generał Dąb-Biernacki rozkazał mu wziąć udział w walce jako dowódca
kompanii i zrehabilitować się. I oto mjr Boreysza zrehabilitował się —
już nie żył 4 2 .
Straty po obu stronach były ogromne, lecz trudne do ustalenia. 500 ran­
nych zebrano na punkcie w Cześnikach, wielu wzywało pomocy z pobojowi­
ska między liniami, i nikt ich nie podnosił. Oprócz zabitych i rannych
szeregowych i oficerów zginął również mjr Kiełczewski, a dwaj dowódcy
walczących w pierwszej linii dywizjonów, majorowie Białły i Naruszewicz,
odnieśli rany.
Jeszcze dwukrotnie tego dnia Niemcy wznawiali natarcia, docierając
każdorazowo do stanowisk broniącej się artylerii. Około godziny 16.30
216
w czwartym z kolei natarciu przeciwnik, mimo iż działa ciągle raziły go z naj­
bliższej odległości, zdołał się wedrzeć na stanowiska kilku baterii, opano­
wać las na ich zapleczu oraz zdobyć gajówkę. W walce tej poległ boha­
terską śmiercią mjr Białły, który mimo odniesionej rany osobiście strze­
lał z działa, dopóki pocisk karabinowy nie przeciął jego życia. Jednak
Niemcy, mimo opanowania reduty artylerii, nie zdołali przełamać obrony 4 3 .
Wzgórze 256 trzymał III batalion 94 pp z plutonem 14 samodzielnej
kompanii cekaem. Dalej na północ część kanonierów, strzelców i telefoni­
stów pod dowództwem mjra Naruszewicza obsadziła z kilkoma karabinami
maszynowymi skraj lasu przy drodze i ogniem bocznym zamknęła Niemcom
drogę odwrotu ze zdobytych stanowisk artyleryjskich. W tym czasie ciągły
ogień ustawionej dalej baterii 81 dal i I dywizjonu 51 pal kpt. A. Wójci-
kiewicza czynił wśród nich spustoszenie. Niezmordowany płk Duch zebrał
doraźny oddział w sile około 50 ludzi, postawił na jego czele dowódcę
zniszczonej już 4 baterii, 3 pal, kpt. H. Korolkę, i rzucił go do przeciw-
uderzenia. Niemców wyparto bagnetami ze stanowisk i z gajówki. Inny
oddział „zrobił porządek" w zachodniej części lasu. Mimo przewagi
liczebnej Niemcy musieli wreszcie dać za wygraną i wycofać się, pozosta­
wiając na placu boju wielu zabitych i rannych oficerów oraz szeregowych 4 4 .
21 września Niemcy atakowali polskie pozycje również od strony
Zamościa. Przyjęci jednak silnym ogniem oddziałów 29 rezerwowej brygady
i III dywizjonu 61 pal kpt. S. Wilkosza, zalegli daleko na przedpolu pozy­
cji. Tak więc Polacy utrzymali się przy swoich podstawach do natarcia,
a w nocy z 21 na 22 września nadszedł ze sztabu grupy operacyjnej
gen. Kruszewskiego rozkaz dalszego uderzenia. Jako wzmocnienie 39 dywi­
zji przydzielono na dzień następny oddział pieszych ułanów ppłka Wani
oraz 6 pułk strzelców podhalańskich ppłka dypl. M. Dobrzańskiego z roz­
bitej pod Rytwianami 22 dywizji. Większość artylerii cofnięto w rejon
Cześnik.
Natarcie ruszyło około godziny 10.30. Główną osią na Brudek—Łabunie
szły spieszone szwadrony ppłka Wani, w prawo — na Barchaczów nacierały
bataliony 9 pp Leg. ppłka Bierowskiego, w lewo na Wolicę Śniatycką
miał uderzyć 6 psp ppłka Dobrzańskiego, ale ponieważ nie przybył na czas,
jego miejsce zajął I batalion 95 pp mjra Krajewskiego, pułk Podhalan
pozostał w odwodzie.
Oddział ppłka Wani, mimo słabego wsparcia ogniowego, posunął się
naprzód. Kompania kpt. Romana poderwała się do szturmu i wzięła jeńców,
a dowódca tej bitnej jednostki parł zdecydowanie do przodu. Nie miało
natomiast powodzenia natarcie batalionów ppłka Bierowskiego. Tylko
217
 lewoskrzydłowy batalion mjra S. Krajewskiego zepchnął ze swej drogi
Niemców i opanował kolonię Wolica Sniatycka. Kiedy jednak około go­
dziny 12 niemiecki dowódca korpusu, gen. Ritter von Schobert, rozwinął
artylerię korpuśną, natarcie polskie zaległo w terenie. W tej sytuacji
około godziny 16 Niemcy rozpoczęli natarcie ze swych stanowisk na zachód
od głównej osi. Pod bardzo silnym ogniem znalazły się stanowiska polskiej
piechoty na wzgórzu 256 i artyleria przeciwszturmowa 11/51 pal w rejonie
gajówki. Powtórzyły się w ogólnym zarysie wypadki z dnia poprzedniego.
Niemcy dotarli do stanowisk artylerii pod Cześnikami, która ogniem na
wprost powstrzymywała tempo ich posuwania się, zaś rzut ogólnego działa­
nia skutecznie zwalczał artylerię wroga 4 5 .
Około godziny 17.30 zza lewego skrzydła natarcia wyszło przeciwude-
rzenie batalionów 94 pp ppłka K. Gołkowskiego w sile około 400 ludzi,
kierując się wprost na zachód, ale załamało się nie dochodząc do drogi.
Pomieszane kompanie zaczęły odchodzić na północny wschód. Niemcy
docierali już do stanowisk artylerii zgrupowanej w rejonie Cześnik, a oddzia­
ły 9 pp Leg. zostały odrzucone na kolonię Bożydar. Odwodowego 95 pp
ppłka Stankiewicza nadal nie można było odnaleźć. Wtedy to płk Duch
znowu zebrał oddział w sile 60 ludzi, składający się z telefonistów,
gońców i piechurów różnych formacji, i rozkazał uderzyć pod dowództwem
ppor. rez. Z. Popławskiego w kierunku gajówki. Żołnierze ci z okrzykiem
„hurra" rzucili się naprzód i wpadli na drugi rzut natarcia niemieckiego.
To powtórne przeciwuderzenie było dla Niemców całkowitym zaskocze­
niem. Nie orientując się, z jak słabym przeciwnikiem mają do czynienia,
ulegli panice i bezładnie wycofali się na południe. Panika udzieliła
się również oddziałom w lesie barchaczowskim — odskoczyły one na Łabu­
nie. Podporucznik Popławski w pośpiechu za rozbitym przeciwnikiem
zebrał około 200 żołnierzy, wyszedł na południowe skraje lasu i zdobył
ponad 100 jeńców 4 6 .
Wieczorne rozpoznanie dywizji stwierdziło odejście Niemców z przed­
pola. Tak zakończyła się trzydniowa bitwa pod Cześnikami przy obustron­
nych krwawych stratach. Ogólne straty polskiej strony w samej artylerii
wyniosły około 50% stanu. Natomiast zdobycz dywizji stanowiło 150 samo­
chodów i motocykli, 25 cekaemów oraz wielu jeńców, a wśród nich dwóch
majorów i trzech oficerów młodszych.
Bitwa pod Tarnawatką
Równocześnie, gdy pod Cześnikami grupa operacyjna gen. Kruszewskiego
prowadziła walkę z VII korpusem niemieckim, do ogólnej bitwy między
218
Zamościem i Tomaszowem Lubelskim, w pasie blisko 40 kilometrów, pod­
chodziły dalsze zgrupowania Frontu Północnego. W ogólnym zarysie bitwa
ta stanowiła odwrotność terenową stoczonej przed trzema dniami bitwy
armii „Kraków". Podczas gdy jednostki tamtej armii w ramach utworzo­
nego Frontu Środkowego dążyły do przebicia się na wschód i południowy
wschód, to związki operacyjne Frontu Północnego uderzały na zachód lub
południowy zachód.
Na obszarze Tomaszowa armia gen. Przedrzymirskiego zaatakowała
zbierający się do odmarszu za San VIII korpus gen. Ernesta Buscha.
Zadanie opanowania Tomaszowa Lubelskiego otrzymała kombinowana
dywizja gen. Wołkowickiego, której 13 brygada płka Szalewicza miała
uderzyć między miejscowościami Werechanie i Podhorce, a 19 brygada płka
dypl. Korkozowicza dalej na południe. Szybkie uderzenie 13 brygady
płka Szalewicza na Łaszczów ocaliło 60 osób, ustawionych już przez
Niemców do rozstrzelania 47 . Ubezpieczenie lewego skrzydła armii za­
pewniało zgrupowanie płka M. Ocetkiewicza, które z Podlodowa działało
na Werszczycę i Uhnów. W rejonie tym napotykano uzbrojone bandy nacjo­
nalistów ukraińskich, które napadały na wojsko.
Na Tarnawatkę ruszyła z rejonu Wożuczyna 1 dywizja Legionów gen.
Kowalskiego. Na północ od niej w dniu 22 września zbierała się grupa
kawalerii gen. Andersa w lasach Kraczów—Sosnowa. 41 dywizja gen. Pie­
karskiego pozostawała w drugim rzucie pod Przewaleni i Tyszowcami.
W dniu tym w sztabach polskich pojawili się niemieccy parlamentariusze
w towarzystwie ppłka dypl. W. Krawczyka i rtm. dypl. Dzieślewskiego, by
nakłonić wojsko do kapitulacji. Nie spotkali się oni z posłuchem, a w 1 dy­
wizji Legionów rotmistrzowi groziło zlinczowanie przez rozgniewanych
żołnierzy. Na ostatniej odprawie 19 września gen. W. Kowalski oświadczył,
że 1 dywizja Legionów „będzie się biła do ostatka i — na jego prośbę —
zostanie wyjęta z warunków kapitulacji armii", gdyby ta zdecydowała się
na kapitulację 4 8 . Kiedy więc rtm. Dzieślewski zaproponował kapitulację,
dopiero interwencja szefa sztabu dywizji, ppłka dypl. Cz. Parczyńskiego,
wybawiła niefortunnego doradcę z opresji.
Ocenę położenia ze strony niemieckiej podaje komunikat Oberkomman-
do der Wehrmacht z wieczora 22 września: „W 14 armii VIII korpus i część
VII korpusu znajdują się w ciężkich walkach obronnych pod Tomaszowem
i na południu od Zamościa — frontem na wschód. Na dzień 23 września
armia nakazała przeprowadzić natarcia przeciw tym grupom nieprzyjaciela,
obliczonym na 2—3 dywizje piechoty i kilka brygad kawalerii, gdyż bez ich
zniszczenia nakazany marsz powrotny na San jest niewykonalny. 2 dywizja
pancerna [w Rawie Ruskiej] została w tym celu ponownie podporządkowa­
na VIII korpusowi i będzie nacierać na polskie skrzydła z południa".
219
 Rozpoczynał się ostatni akt wrześniowego dramatu sił polskich zebra­
nych między Zamościem i Tomaszowem. Punktualnie o godzinie 12 dnia
22 września oddziały 1 dywizji Legionów ruszyły w trzech kolumnach
na Tarnawatkę. Wsparcie miały zapewnić: dywizjon 1 pułku artylerii naj­
cięższej mjra Toczyskiego, dywizjon przeciwlotniczy i oddział pancerny
w składzie 9 czołgów i pewnej liczby tankietek. Nieprzyjaciel stawiał silny
opór na północny zachód od Rachani i powstrzymywał posuwanie się
polskiego natarcia bocznym ogniem z równoległych grzbietów górskich.
O zmierzchu 1 pp Leg. ppłka J. Kasztelowicza osiągnął Falków. Zaraz
na początku ciężko ranny został szef sztabu dywizji, ppłk Parczyński.
Jednak słabnącym z upływu krwi głosem napominał swego następcę, kpt.
dypl. Pohoskiego, by pamiętał o ciążących na nim obowiązkach 4 9 .
Pod Fałkowem wywiązały się ciężkie walki; o zmierzchu Niemcy opu­
ścili płonącą miejscowość, porzucając rozbite działa i jaszcze. Łączności
nie było ani z dowództwem armii, ani z sąsiadami, lecz zapadająca noc
popychała do dalszego działania. Około godziny 22 kolumny gen. Kowal­
skiego ruszyły naprzód i od razu rozpoczęła się typowa walka nocna:
bliskie podejście pod stanowiska, krótkie uderzenie wręcz, a następnie po­
ścig. Po północy kolumny dotarły do stanowisk artylerii nieprzyjaciela
na północny zachód od Tarnawatki. 1 pułk piechoty podszedł pod Anto-
niówkę, uderzył wręcz i bagnetem wyrzucił nieprzyjaciela ze wsi, zdobywając
kilka dział i biorąc jeńców. O świcie oddziały dywizji przekroczyły szosę
Zamość—Tomaszów i posuwały się dalej. 8 pp Leg. utknął przed Sumi-
nem 5 0 .
Wkrótce jednak rozpoczęły się przeciwnatarcia Niemców. Świeże
oddziały przeciwnika nadjeżdżały z Zamościa i Tomaszowa i uderzały na
boki wysuniętych do przodu kolumn 1 dywizji. Ciężka, beznadziejna walka
z podwożonymi wciąż oddziałami nieprzyjaciela przeciągała się do późnych
godzin popołudniowych. Kompanie 1 pułku Leg. oraz 7 i 8 pułku Leg. wal­
czyły do wyczerpania sił, zarówno w obronie, jak i w przeciwnatarciach,
ale z godziny na godzinę coraz bardziej topniały w morderczym ogniu
artylerii i karabinów maszynowych. Około południa teren okalający
był jednym wielkim pobojowiskiem, tłamszonym niszczącym i okrążającym
ogniem nieprzyjaciela. Dowódca dywizji gen. Kowalski zdołał jeszcze nadać
do armii następujący meldunek przez radio ze stanowiska ogniowego
5 baterii 1 pal. Leg.: 51 „Bitwa skończona. Jestem rozbity, jedno pobojo­
wisko trupów i rannych. Odmeldowuję się".
Po czym na czele doraźnie zebranych plutonów ruszył do walki. W pew­
nej chwili został ciężko kontuzjowany, a w jakiś czas potem niemiecki
patrol sanitarny wyniósł generała z pobojowiska.
W czasie przesłuchania na wysuniętym punkcie 14 armii niemieckiej
220
w Tomaszowie zapytano generała, czy znał położenie i wielkość sił nie­
mieckich, przedstawione przez płka Krawczyka.
— Tak — odpowiedział generał w obecności wezwanego świadka, mjra
Gordona z 1 dywizji Legionów.
— Jakiż więc był cel tak beznadziejnego natarcia i krwawienia się, skoro
jasna już była operacyjna i faktyczna przegrana? — dopytywali się Niemcy.
— Był bardzo wielki cel — odpowiedział gen. Kowalski. — Bić się do
końca o honor 1 dywizji Legionów imienia marszałka Józefa Piłsudskie-
go".
1 dywizja Legionów w swej ostatniej walce poniosła ogromne straty.
Poległ mjr R. Grabiński, dowódca batalionu 7 pp, ciężkie rany odniósł
i zmarł w szpitalu we Lwowie ppłk M. Podlewski, dowódca 1 pal. Reszta
dywizji uległa rozproszeniu. Tylko część oddziałów pod dowództwem
mjra W. Grabowskiego dołączyła pod Krasnobrodem do 39 dywizji.
23 września przestała też istnieć dywizja gen. Wołkowickiego. Na głębo­
kie tyły polskich oddziałów uderzyła z Rawy Ruskiej 2 dywizja pancerna
Niemców. Trafiła ona na zgrupowanie płka Ocetkiewicza, wykonujące
natarcie na Werszczycę. Lubelski batalion wartowniczy mjra J. Gabryela
rozleciał się pod ogniem czołgów niemieckich, a reszta zgrupowania roz­
proszyła się, ponosząc duże straty w zabitych i rannych. Uderzenie czołgów
trafiło w miejscowości Zimno na sztab 19 brygady, który odskoczył do
Tyszowiec, tracąc kontakt ze swoimi pułkami: 77 pp ppłka Nowosielskiego,
który odszedł na Krasnystaw, i 86 pp ppłka W. Peszka, odrzuconym na
południe do grupy „Dubno", która przez cały dzień stała bezczynnie
na tyłach Niemców 5 3 . Na 13 brygadę płka Szalewkza, związaną walkami
w lasach Tarnawatka, wyszło natarcie niemieckiej 28 dywizji z Tomaszowa
Lubelskiego. Pod naciskiem przeważających- sił nieprzyjaciela oddziały
płka Szalewicza, zniszczywszy sprzęt, wycofały się przez Werechanie
na Krynice i w następnym dniu dołączyły do 39 dywizji gen. Olbrychta.
Na linię Łaszczów—Wożuczyn została rzucona 41 dywizja gen. Piekar­
skiego w celu zahamowania 2 dywizji pancernej po rozbiciu dywizji genera­
łów: Kowalskiego i Wołkowickiego.
Na północnym skrzydle polskiego ugrupowania niemieckie natarcie
od strony Zamościa powstrzymywały przez cały dzień 23 wrześniąjednostki
przydzielone do 39 dywizji. W rejonie Barchaczowa pozycję trzymał oddział
ppłka dypl. Stracha z 29 brygady, na szosie zaś Zamość—Tomaszów na pół­
noc od Wólki Łabuńskiej — 6 psp ppłka Dobrzańskiego. Gros sił tej dywizji
dopiero koło południa wyruszyło z rejonu Cześnik, a na noc z 23 na 24 wrześ­
nia stanęło w lasach majątku Łabunie.
221
 W;ilki pod K r a s n o b r o d e m

Przed Zgrupowaniem kawalerii gen. Andersa na odcinku kilkunastu

kilometrów powstała luka, wolna od znaczniejszych sił nieprzyjaciela.
I podczas kiedy dywizje pies/e armii gen. Pr/.edrzymirskicgo i grupy opera­
cyjnej gen. Kruszewskiego krwawiły się na skrajach odcinka, grupa kawa­
lerii — zgodnie z dyrektywą Naczelnego Dowództwa, unikając walk —
ruszyła już wieczorem 22 września ławą swych czterech brygad na zachód.
W ciągu nocy oddziały grupy z łatwością przepędziły ubezpieczenia nie­
mieckie w Janowce i Dzierążni, a o świcie 23 września osiągnęły Pola-
nówkę i Krynice na szosie między Zamościem i Tomaszowem. Około godzi­
ny 7 Nowogródzka Brygada Kawalerii poszła dalej, na Krasnobród, z 25 puł­
kiem ułanów ppłka Stachlewskiego w straży przedniej.
Jeszcze przed brzaskiem szwadrony ruszyły naprzód; 2 szwadron
pod osłoną mgły rozbił napotkane ubezpieczenie, spieszył się i — ciągle
we mgle — uderzył na Krasnobród 5 4 . Przy wstającym dniu w stronę
Krasnobrodu biegły sylwetki ułanów. Zajazgotały karabiny maszynowe, ale
ułani już dopadli opłotków. Gwałtowne wybuchy granatów ręcznych
zlikwidowały źródła niemieckiego ognia. Gdzieś w przodzie rozrywały
się pociski wspierającej baterii konnej. Nieprzyjaciel rozpoczął bezładny
odwrót. Widząc to dowódca 1 szwadronu por. T. Gerlecki, rozwinął swój
szwadron w linię harcowników i ruszył galopem na nieprzyjaciela. Właśnie
w tym momencie pojawił się oddział kawalerii niemieckiej 55 . Na czele
widoczna była kształtna sylwetka oficera, zeszpecona garnkowatym
hełmem. Wydobył on pistolet i krzyknąwszy gardłowym głosem komendę 23. Walki grupy kawalerii gen. Andersa pod Krasnobrodem 23 września
ruszył galopem w stronę polskich ułanów. Błysnęły niemieckie szable.
Ale oddział posuwał się za dowódcą niechętnie i ociężale, tworząc rozciąga­
jącą się ku tyłowi bezładną gromadę. Niektórzy „zdzierali" na zboczu Po chwili Niemcy zawrócili ku klasztorowi. Na ich karkach siedzieli
konie i zawracali pod górę, ku klasztorowi. nasi ułani spuszczając co chwila szable na grzbiety niemieckie. Na przo­
dzie gnał por. Gerlecki na pięknej klaczy „Wisła IV", która jeszcze przed
Polski szwadron rozwinięty w linię harcowników zmniejszał odległość
kilku miesiącami wygrała ciężki konkurs w Zakopanem i zdobyła Nagrodę
w miarę zbliżania się do Niemców, kierując ku nim groty lanc. Wreszcie
Prezydenta. Tym razem szli z nim w zawody ułani spod Baranowicz i Stoł-
nastąpiło zderzenie. Zjeżdżający z góry Niemcy mieli przewagę masy. Pod
piec: Sawańczuk, Dawidiuk, Kanończyk i wielu innych. Gdy cwałujący
ciężarem pruskiego wałacha padł zwycięzca wielu konkursów hippicznych,
jeźdźcy dopadli klasztoru, z bramy wysypali się polscy jeńcy, lekko ranni
„Szatan". Walącego się z nim ułana Lewczuka ciął Niemiec w ramię.
ze szpitala i siostry w białych fartuchach. Obok stała niemiecka warta
Szczęściem rzemienie nie puściły i skończyło się na zranieniu. Jednak
z uniesionymi rękami, rozbrojona przez dotychczasowych jeńców.
sprawność polskiej kawalerii wzięła górę nad bezwładem masy. Ułańskie
Porucznik Gerlecki, nie czekając nawet na uporządkowanie oddziału,
lance zatopił) się w fali mundurów feldgrau. Pod kopyta końskie stoczyło
ruszył w stronę lasu. Wyćwiczony żołnierz w galopie przyjmował należyty
się kilku Niemców. Plutonowy Mikołajewski płatną) niemieckiego oficera
szyk. Nadbiegał również zziajany szwadron kolarzy z rowerami w ręku.
cięciem „od ucha tnij". Był to już najwyższy czas, gdyż Niemiec zwarł
Mimo zmęczenia natychmiast ruszył w pościg. Do walki wkraczała też po
się z por. Gcrleckim, i nie wiadomo, jaki byłby wynik ich pojedynku.
223
222
 zmianie stanowiska bateria 9 dak. Szwadrony 2 i 4 ruszyły niezwłocz­
nie w nakazanym kierunku na Majdan Sopocki. Dla Nowogródzkiej Bryga­
dy droga stała otwarta.
Tymczasem szwadron por. Gerleckiego w pościgu za Niemcami dostał
się pod skrzydłowy ogień karabinów maszynowych. Serie pruły rolę,
wzbijając wysoko kurz. Zakotłowało się rżysko od padających koni. Tam
i sam galopowały konie bez jeźdźców. Pośród wielu innych zginął nieustra­
szony por. Gerlecki. Padł również — ugodzony kulą w czoło — nadbiegający
ze swymi ludźmi dowódca szwadronu kolarzy, ppor. Środka. Plutonowy
Mikołajewski przywiódł pod klasztor krasnobrodzki zaledwie 30 ułanów
i 25 koni szwadronu. Meldunek o przebiegu walki przyjął stojący pod klasz­
torem dowódca pułku, ppłk Stachlewski. Na wiadomość o śmierci por. Ger­
leckiego rozkazał rtm. Rojkiewiczowi, aby przystąpił do odtworzenia
1 szwadronu.
Z pola nadjeżdżały taczanki ze ściągniętymi z zabitych koni siodłami,
ze zdobycznymi końmi wschodniopruskimi. Przydzielano je uwolnionym
jeńcom i zgłaszającym się z Krasnobrodu rezerwistom-kawalerzystom.
W dwie godziny po boju odnowiony szwadron ruszył za pułkiem, mijając
po drodze 26 i 27 pułk ułanów. Gdzieś od wsi Kaczorki strzelała niemiecka
artyleria. Pomiędzy sekcjami tryskały w górę fontanny ziemi.
Generał Anders niezwłocznie pomaszerował z Nowogródzką Brygadą
Kawalerii i już w południe 23 września osiągnął Majdan Sopocki. Zdołały
tu dołączyć jedynie nikłe resztki Kresowej Brygady Kawalerii z pikiem
Grobickim i maszerujący za Nowogródzką BK 1 p. szwoleżerów z ppłkiem
dypl. Januszem Albrechtem 5 6 .
Inaczej potoczyły się wydarzenia na kierunku północnego zgrupowania,
maszerującego na Majdan Ruszkowski. Idący w straży przedniej oddział
Wołyńskiej Brygady Kawalerii spotkał się pod Jacnią z niemieckim pułkiem
piechoty, który wyłonił się z Rudki. Pułkownik Filipowicz, mając na miejscu
tylko dwa szwadrony i baterię, nie zdołał w pierwszym uderzeniu usunąć
z drogi nieprzyjaciela. Jego 19 pułk ułanów ppłka dypl. Pętkowskiego
znajdował się w marszu, a 2 pułk strzelców ppłka Mularczyka nie dołączył
jeszcze do kolumny, gdyż ściągał swoje oddziały z ubezpieczeń. Kiedy
po południu przybył tu z brygadą płk Zakrzewski, nieprzyjaciel zdążył
już wzmocnić swoje siły, wskutek czego rozwinęła się regularna bitwa.
Pułkownik Komorowski otrzymał rozkaz uderzenia na rozwinięte stanowi­
ska nieprzyjaciela na południowy wschód od Jacni i zdobycia miejscowości
Kaczorki. Na południe od Jacni stała kolumna samochodowa unierucho­
miona z braku benzyny. Do akcji tej weszły dwa pułki: 8 Pułk Ułanów
im. ks. Józefa Poniatowskiego i warszawski pułk ułanów, oraz bateria
224
dak. Wkrótce zjawił się ppłk Z. Marszewski z 4 pułkiem strzelców konnych,
który odłączył się od swej macierzystej Nowogródzkiej Brygady Kawalerii.
Otrzymał on zadanie ubezpieczenia natarcia od północnego zachodu
w rejonie miejscowości Potoczek. Prawe skrzydło natarcia miał ubezpieczyć
przybyły 2 pułk strzelców konnych.
Tymczasem spieszone dwa pułki płka Komorowskiego ruszyły na Jacnię,
dostając się w ogień artylerii niemieckiej. Niebawem wyszło przeciwna­
tarcie Niemców na prawe skrzydło polskiego szyku. Równocześnie nowy
oddział 68 dywizji niemieckiej ukazał się z kierunku Adamowa i uderzył
na tyły kawalerii wzdłuż szosy Potoczek—Jacnia. Wywiązała się krwawa
walka, w której polscy kawalerzyści ponieśli ogromne straty. Została
rozbita bateria 9 dak, którą dowodził kpt. T. Wieleżyński. Na polach
Jacni i Potoczku poległo wielu oficerów, podoficerów i szeregowych 57 .
Katastrofy dopełnił ześrodkowany ogień niemiecki na stanowiska konio-
wodnych w lesie ża Jacnią. Panika porwała ułanów wraz z końmi rzutu
pieszego; nie było siły, aby ją powstrzymać. W tych warunkach płk Za­
krzewski wydał o godz. 16 rozkaz przerwania walki i wycofania się do rejonu
kolonii Niemirówka—Dominikanówka 58, gdzie na odprawie dowódców
pułków i zgrupowań powzięto decyzję zaniechania ogólnego natarcia i prze­
dzierania się drobnymi grupkami na Węgry. Z całego zgrupowania kawalerii
w tym rejonie zdołał przedostać się przez pierścień oddziałów niemieckich
i dołączyć do Andersa jedynie 19 pułk ułanów ppłka Pętkowskiego i 2 dywi­
zjon artylerii konnej (bez dział) pod dowództwem ppłka J. Kamińskiego.
Pod Jacnią padło wielu zabitych i rannych, w tym 13 oficerów.
Wieczorem 23 września odbyła się jeszcze jedna dramatyczna odprawa
w Wożuczynie. Generał Dąb-Biernacki po naradzie z gen. Przedrzymirskim
w cukrowni Wożuczyn rozwiązał swój sztab i przestał dowodzić wojskami
Frontu Północnego. Generałowi Przedrzymirskiemu rozkazał przepro­
wadzenie kapitulacji, sam zaś ze sztabem drobnymi grupkami skierował się
na Węgry. Generał Przedrzymirski nie wykonał rozkazu Dęba-Biernackie-
go, zebrał rozwiniętą między Wożuczynem i Łaszczowem 41 dywizję i ruszył
w kierunku północno-zachodnim na Krynice w celu połączenia się z wojska­
mi gen. Kruszewskiego, aby wspólnie dążyć do lasów Ordynacji Zamoj­
skiej w rejonie Józefowa i pod ich osłoną kierować się na południe,
ku granicy węgierskiej 59 .
W tym czasie Niemcy po rozproszeniu zgrupowania kawalerii płka Za­
krzewskiego zamknęli szosę Zamość—Tomaszów na odcinku Krynice—
—Antoniówka, obsadzili rejon Suchowola—Feliksówka, a następnie roz­
proszyli jeszcze jeden oddział kawalerii (ppłka Wani), który idąc jako
południowe ubezpieczenie 39 dywizji trafił pod ogień artylerii niemieckiej
z rejonu Krynice.
15— Bilwy polskiego Września, t. II 225
 Jednak w nocy podeszła pod tę miejscowość 10 dywizja gen. Dindorfa-
-Ankowicza. Jej oddział przedni, 28 pułk piechoty ppłka W. Kurka, boha­
60
tera walki pod Glinnem , szybko rozwinął się do natarcia i śmiałym
uderzeniem wyparł Niemców z Krynic, zastając na polu walki dość dużą
liczbę zabitych i rannych. Dywizja ta na noc miała ubezpieczyć się na szo­
sie do Tomaszowa silną czatą w miejscowości Sumin. Na czatę został
wysłany ochotniczy batalion lubelski „Józef pod dowództwem por. Józefa
Gduli M, który jednak w marszu został zatrzymany silnym ogniem broni
maszynowej z cegielni Budy Dzierążyńskie. Podpułkownik Kurek wysłał
na pomoc drugi ochotniczy batalion lubelski. Bataliony lubelskiej
młodzieży, posuwając się po obu stronach szosy, uderzyły równocześnie
na cegielnię. W ciemnościach nocnych wywiązała się zażarta walka na naj­
bliższą odległość. Niemcy bronili się w cegielni z wielkim uporem, ale po
godzinnej walce zostali około godziny 22 wyparci. W rękach polskich
pozostało 6 armatek przeciwpancernych, 18 samochodów ciężarowych
i 30 motocykli oraz duże zapasy materiałów pędnych. Niemcy pozostawili
w pośpiechu kancelarię pułkową.
Tejże zimnej i mokrej nocy z 23 na 24 września śladem grupy kaw. gen.
Andersa przesunęła się z północno-wschodniego skrzydła frontu Mazowie­
cka BK płka dypl. Karcza. Idący w straży przedniej 7 Pułk Ułanów Lubelskich
ppłka Skrzyneckiego wyrzucił nieprzyjaciela z Feliksówki, lecz dalszy ruch
brygady został zatrzymany ogniem z Suchowoli. Zaczyna świtać. Dowódca
brygady rzuca do akcji artylerię. O świcie na stokach Bożej Woli zajmuje
odkryte stanowiska 4 bateria 1 dak kpt. Stypułkowskiego, bardziej w tyle, za
zakryciem, 2 bateria kpt. Radzikowskiego. Niestety, ogień niemiecki z góru­
jących stanowisk zmusza 4 baterię do zmiany stanowisk, a po wystrzeleniu
ostatnich pocisków do wycofania się z przedpola. Natarcie brygady nie od­
nosi skutku, spieszeni ułani cofają się ponosząc dotkliwe straty. 4 bateria
przy nadludzkich wysiłkach podchorążych Boguskiego i Aniserowicza ratu­
je spod ognia swe działa. Lecz Niemcy w tym czasie opanowali już sztukę
zwalczania polskiej kawalerii. Kilkanaście artyleryjskich nawał oddanych na
południowe skraje lasu Łabunie wznieciło wśród koniowodnych panikę;
spłoszone ogniem konie wpadły na oddziały 39 dywizji, rozpędziły dwa bata­
liony piechoty, baterie i tabory. Wstrzymało to na kilka godzin dalsze działa­
nie tej świetnej i do końca zachowującej dużą zwartość dywizji. Dopiero
około godziny 10 ppłk Kurek ze swym 28 pułkiem strzelców kaniowskich
i batalionem mjra Grabowskiego z 1 dywizji Legionów natarł na wzgórza
Bożej Woli i zdobył je przy samorzutnej pomocy 11 pułku ułanów ppłka
W. Mączewskiego 62 .
Po południu oddziały gen. Olbrychta podjęły marsz. Około godziny 17
226
straż przednia 39 dywizji, w której postępował 9 pp Leg. ppłka Bierowskiego,
rozpoczęła natarcie na Krasnobród. Do natarcia dołączył się ze swym od­
działem ppłk Kurek, który objął ogólne dowództwo. Strzelało dziewięć
baterii 39 DP, w tym baterie ciężkie 105 i 155 mm, oraz kilka baterii 10 DP.
Niestety, amunicja była na wyczerpaniu 63 . Jeszcze do zmroku Krasnobród
i leżące na południe od niego wzgórza zostały zdobyte. Lecz w nocy obsadza­
jący je 95 pp zszedł do kuchen polowych i na wzgórzach ponownie usadowili
się Niemcy. Całą dolinę Wieprza i wszystkie stoki zafało mrowie taborów
ze wszystkich jednostek konnych i pieszych, które uniemożliwiały ruch
wojska.
Od świtu 25 września wywiązała się całodzienna krwawa walka o wzgó­
rza 335,9 i 304 oraz o wieś Zapiaski. Dalej na wschód ppłk Gołkowski
z resztkami 94 pułku i batalionem 95 pp uderzył na Podklasztor. 29 bryga­
da pod nowym dowództwem ppłka dypl. Stracha natarła na oddziały niemie­
ckie na wzgórzu 304, na południowy zachód od Krasnobrodu. Po wystrzele­
niu ostatnich pocisków wspierającej natarcie 4 baterii 9 pac zdobyto
przejściowo wzgórze, przy czym w walkach leśnych na prawym skrzydle
zginął ppłk Strach 6 4 . Na głównym kierunku chwilowy sukces zapewniła
dywizyjna kompania cekaem 6 psp pod dowództwem kpt. Ladenbergera,
która swym ogniem powstrzymała wychodzące z Podklasztoru przeciw­
natarcie Niemców.
Marsz dywizji Frontu Północnego
do lasów Ordynacji Zamojskiej
W tym czasie 41 dywizja generała Piekarskiego, kierując się na Adamów,
przeszła przez Wieprz i posuwała się na Górecko Kościelne—Aleksandrów
niedawnym szlakiem armii „Kraków". Generał Olbrycht postanowił
przerwać walkę i maszerować śladem tej dywizji. Na kierunku Krasnobrodu
nacierać miał mjr Kokoszka z batalionem 8 pp Leg. i mrowiem wozów, sza­
cowanych przez gen. Olbrychta na 15 000 6 5 .
Niestety, 26 września 41 dywizja została zatrzymana pod Góreckiem
Kościelnym i w lasach na północny wschód od Aleksandrowa. W walce
tej obie strony poniosły ciężkie straty. W ogromnym zamieszaniu i pośpie­
chu oddziały polskie otwierały do siebie ogień, a rozpoznawszy swój błąd,
razem uderzały na Niemców. Między innymi poległ tu ppłk Z. Fila, dowódca
114 pp, padł ciężko ranny mjr J. Światłowski, dowódca batalionu tego
66
pułku , zginął kapitan Radzikowski, dowódca 2 baterii i 1 dak, która
dołączyła do 41 DP po rozbiciu własnej brygady, oraz wielu oficerów
i podoficerów różnych funkcji-i stopni.
227
 Tymczasem pogorszyło się ogólne położenie dywizji. Na uwikłane
w ciężkich walkach oddziały polskie pod Góreckiem Kościelnym wyszło
przez Zaorendę nowe natarcie niemieckie, które skierowało się na prawe
skrzydło 41 dywizji. W tym położeniu gen. Przedrzymirski, straciwszy
nadzieję przebicia się do lasów Ordynacji Zamojskiej, postanowił wysłać
o godzinie 16 parlamentariuszy, a wieczorem podpisał kapitulację. Od­
działy 39 i 41 dywizji niszczyły przez całą noc broń, resztki jej złożyły
we wsi Tereszpol, na południowy zachód od Rudki, względnie w Górecku
Kościelnym.
Komunikat naczelnego dowództwa niemieckiego z wieczora 26 września
doniósł: „W VIII i VII korpusie zakończono bardzo ciężkie walki, szcze­
gólnie na odcinku 8 dywizji piechoty na południowy zachód od Krasno­
brodu".
Tak zakończyła się bitwa pod Zamościem i Tomaszowem Lubelskim,
bitwa prowadzona z polskiej strony z wielkim rozmachem i upustem krwi,
ale bez perspektyw na zwycięstwo. Jej ostatnie działania rozegrały się na
tych rubieżach, skąd przed dziesięciu dniami wojska gen. Piskora i gen.
Szyllinga wyruszyły, aby szukać przejścia przez tomaszowski węzeł dróg,
a gdzie znalazły w przeważającej swej masie niewolę lub śmierć.
Mimo woli nasuwa się uwaga, którą słusznie podnosi wielu polskich
sztabowców, że gdyby bitwą tomaszowską kierował generał o większym
zmyśle operacyjnym, to korzystając z silnego związania VII korpusu nie­
mieckiego przez 39 DP w ciągu dwóch dni pod Cześnikami, wprowadziłby
wcześniej grupę kawalerii gen. Andersa w lukę pod Krynicami. Miała ona
bowiem w tej sytuacji wszelkie szanse wyjścia na tyły korpusu gen. Scho-
berta, zniszczenia jego artylerii i zadanie mu klęski. Wówczas dalszy
marsz ku południowi — nie tylko kawalerii, ale i jednostek pieszych — miał­
by lepsze szanse 6 7 .
Przebijanie się sił polskich na południe
Podobne słowa krytyki można by wysunąć pod adresem grupy kawalerii
gen. Andersa, która po walkach pod Mińskiem Mazowieckim prześlizgnęła
się między wysuniętymi oddziałami nieprzyjaciela pod Łaskarzewem,
Sobolewem i stanęła 15 września pod Baranowem nad Wieprzem — bez
styczności z nieprzyjacielem. Ponieważ przeznaczeniem tej grupy było utwo­
rzyć odwód Naczelnego Wodza, a punkt ciężkości działań przesuwał się na
południe kraju, wydawało się, że gen. Anders powinien jak najspieszniej
dążyć w kierunku Lwowa. Tymczasem grupa ta po dwudniowym postoju
228
w rejonie Baranów—Łysobyki zaczęła dopiero 17 września przesuwać się
z szybkością nie większą niż oddziały piesze na północ od Lublina przez
Lubartów—Łęczna i 20 września stanęła w rejonie Rejowca. Gen. Anders
nie uważał się za podporządkowanego gen. Dębowi-Biernackiemu, a w swo­
ich rozkazach traktował go jako „sąsiada", korzystał więc z pełnej
samodzielności. Możliwe, że gdyby jego grupa zdradzała większe tendencje
do bitwy, mogłaby zdążyć do pierwszej bitwy tomaszowskiej i uderzyć
na tyły 27 dywizji niemieckiej, a to wstrzymałoby armię „Kraków-Lublin"
przed kapitulacją. Mogłoby dojść do połączenia Dęba z Piskorem. Zdaniem
płka L. Schweizera a także płka A. Zakrzewskiego, gen. Anders wykorzy­
stywał GO kawalerii, a zwłaszcza Nowogródzką BK, jako osobistą eskortę,
która go miała szczęśliwie doprowadzić do granicy węgierskiej 68 .
Jakiż los spotkał oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, które
zdołały przebić się przez pierścień okrążenia pod Krasnobrodem? W ciągu
24 września reorganizowały się one pod Rudą Różaniecką, a następnego
dnia posunęły się w rejon Lubaczowa, gdzie dołączyły resztki Wileńskiej
Brygady Kawalerii z płkiem Druckim-Lubeckim i ppłkiem L. Wysockim.
26 września pułk ułanów płka dypl. L. Schweizera rozbił w Broszkach pod
Krakowcem niemiecką kompanię z 28 dywizji, a 27 pułk ułanów ppłka J. Pa­
jąka wykonał nieudaną szarżę na batalion piechoty w miejscowości
Morańce, na południowy wschód od Krakowca. W szarży tej poległo lub
odniosło rany 80 ułanów i oficerów, m.in.. zginęli mjr W. Lizoń — komen­
dant kwatery głównej brygady, rtm. J. Kwieciński i por. S. Olszewski —
dowódcy szwadronów.
Gdy 27 pułk ułanów wycofał się po niepomyślnej szarży w stronę
wsi Kochanówka, wśród jazgotu karabinów maszynowych i huku dział
odezwał się chrapliwy głos trąbki sygnałowej. Prawie w tej samej chwili
zza Moraniec wychyliła się biała chorągiew, powiewająca nad grupą trzech
jeźdźców. Ogień niemiecki ucichł jak nożem uciął. Wnet odezwała się
trąbka z tyłu, dając hasło „przerwij ogień". Zdumieni ułani odkładali
broń. Niemcy kłusem zbliżyli się do polskiego stanowiska dowodzenia.
Parlamentariusze proponowali Polakom złożenie broni, gdyż położenie
ich jest beznadziejne. Generał Anders wyraził zgodę na zaprzestanie walki,
żądając gwarancji swobodnego przejścia do granicy węgierskiej. Po poro­
zumieniu się z dowództwem 28 dywizji piechoty Niemcy na propozycję przy­
stali. Niebawem przyszło odpowiednie pismo dowódcy dywizji. Nowo­
gródzka Brygada Kawalerii ruszyła niezwłocznie w drogę. W dniu tym
zostały rozbite części Kresowej Brygady Kawalerii, a płk Grobicki dostał
się do niewoli. Uległy również resztki Wileńskiej Brygady Kawalerii;
jej dowódca, płk Drucki-Lubecki, został ranny.
Nadszedł również kres Nowogródzkiej Brygady, która przemierzyła
229
cały kraj z północy na południe. Rankiem 27 września na przemęczone od­
działy uderzyły z rejonu wsi Władypol siły radzieckiej piechoty z arty­
lerią i czołgami, powodując rozproszenie się wojska w lasach na południo­
wy wschód od Husakowa. Zginęło tu wielu oficerów i szeregowych, a do­
wódca 7 pułku ułanów, ppłk Skrzynecki, odniósł ciężkie rany, od których
zmarł w Mościskach. W tej sytuacji gen. Anders rozwiązał jednostkę i na
czele grupy oficerów pomaszerował na Węgry. Nie dotarł tam jednak, gdyż
został internowany przez oddział wojsk radzieckich.
Lecz długo jeszcze nie milkły strzały na południu Polski. Ku zbawczym
Karpatom kierowały się samorzutnie organizowane grupy i oddziały.
Tak więc dążyła tam, niezależnie od wojsk Frontu Północnego, grupa
„Dubno" płka Hanki-Kuleszy, która po stoczeniu pomyślnej walki z oddzia­
łem wydzielonym 4 dywizji lekkiej pod Kamionką Strumiłową kierowała się
zachodnią stroną Bugu na południe, na Bełz. Tworzyła ona jakby przedłuże­
nie wschodniego skrzydła wojsk Dęba-Biernackiego, lecz w jego walkach
pod Zamościem i Tomaszowem Lubelskim udziału nie wzięła. W nocy
z 23 na 24 września do grupy „Dubno" dołączył 86 pp ppłka W. Peszka
z rozbitej przez czołgi 19 brygady piechoty. Wraz z pułkiem dołączyła
bateria haubic kpt. W. Brożycha, i ppłka dypl. K. Klochowicz ze zgru­
powaniem batalionów: „Kraków", „Równe" i „Wilno", tworzących kombi­
nowany pułk piechoty. Grupa ta podjęła marsz na Rawę Ruską wraz ze
zgrupowaniem kawalerii ppłka Halickiego w straży przedniej. O świcie
szpica grupy, wychodząc z lasu, natknęła się na czołgi niemieckie u wylotu
miejscowości Rzyczki. Wywiązała się tu całodzienna walka, która mimo
rozwinięcia wszystkich sił, nie przyniosła Polakom sukcesu, gdyż każde
uderzenie, mimo wsparcia plutonu czołgów R 35 kpt. Jakubowicza 6 9 , parali­
żowały czołgi 2 dywizji pancernej. Po ofiarnym boju, obfitującym w nie­
zwykłe epizody, który jednak nie zdołał przełamać żelaznej zapory pan­
cernej, płk Hanka-Kulesza zwołał o północy dowódców na odprawę do
szkoły w Michałówce, a po wysłuchaniu meldunków sytuacyjnych powziął
decyzję kapitulacji grupy z dniem 25 września. W tym czasie wojska ra­
dzieckie znajdowały się już o 7 kilometrów na północny wschód od Uhnowa.
Dwa tysiące żołnierzy złożyło broń, reszta oddziałów rozproszyła się,
dążąc dalej, ku granicy węgierskiej 70 .
W tym czasie w lasach na zachód od Krasnegostawu zebrała się dość
liczna tzw. „grupa czterech pułkowników", której początek dała przyby­
ła tu z Kowla jednostka płka dypl. L. Koca. Następnie dołączył do niej
oddział płka W. Filipkowskiego, dowódcy piechoty 1 DP Leg., który
powstał z połączenia się grupy „Brześć" ppłka A. Horaka, 77 pp ppłka
A. Nowosielskiego z 19 brygady oraz resztek 145 pp ppłka J. Korkiewicza.
230
Grupę kawalerii „Chełm", składającą się z około 10 pomniejszych od­
działów jazdy z różnych pułków, przyprowadził płk Płonka, dowódca
22 pułku ułanów. Znalazło się tu również zgrupowanie piechoty ppłka
Cz. Czajkowskiego z ośrodka zapasowego 3 DP Leg. z Zamościa 7I i bata­
lion podchorążych-saperów mjra W. Plewaki z Modlina. 27 września nad
całością tych wojsk, liczącą 4 pułki piechoty i pułk jazdy, dowództwo
objął płk dypl. T. Zieleniewski, b. dowódca 33 dywizji piechoty. Postano­
wił on zwartą masą maszerować na południe, aż do osiągnięcia podnóży
Karpat, aby następnie w mniejszych oddziałach przedzierać się przez
granicę.
29 września oddziały grupy napotkały opór straży tylnych 27 dywizji
niemieckiej. W Polichnie Górnej doszło do wielogodzinnej walki podgrupy
płka Koca, która niestety nie doprowadziła do przełamania stanowisk
nieprzyjaciela. Płk Koc skierował się więc ku wschodowi i następnego dnia
przebił się do lasów na wschód od Janowa Lubelskiego, biorąc około
300 jeńców. Grupa płka Filipkowskiego otoczyła Niemców zabarykadowa­
nych w więzieniu janowskim; w czasie szturmu zginął tu płk A. Lewicki,
zaś płk Płonka trzymał w Dzwoli w okrążeniu dywizjon pancerny 27 nie­
mieckiej DP. Jednakowoż nie mogło być mowy o przebiciu się przez linię
Sanu, gdyż obsadzały ją 4 korpusy niemieckie. Grupa złożyła broń na ręce
oddziałów radzieckich.
30 września Niemcy w odwet za poniesione porażki wymordowali część
ludności Janowa Lubelskiego n .
Bitwa warszawska (24—27 września)
Nikt nie miał wątpliwości, że załogę Warszawy czekała ciężka walka,
która musiała zakończyć się kapitulacją. Toteż obok przygotowań do
ostatecznej rozprawy z wrogiem podjęto organizowanie ewakuacji wysoko
kwalifikowanych kadr. 23 września zdecydowano się przerzucić za granicę
24 najlepszych pilotów na pozostałych w stolicy samolotach sportowych
i szybowcach oraz zapowiedziano dalszą ewakuację w miarę zdobywanych
środków. W nocy z 25 na 26 września odleciało z Mokotowa 11 samolotów
i dwa szybowce, kierując się na Węgry. Na jednym z nich mjr dypl. Wyrwicki
wywiózł ppłka pil. M. Iżyckiego, późniejszego dowódcę polskiego lotnictwa
w Wielkiej Brytanii, oraz ppłka dypl. Piaseckiego, b. kierownika placówki
wywiadowczej w Katowicach. Tą drogą też gen. Rómmel przesłał żądanie
dalszych rozkazów 7 3 .
W tym czasie nad Warszawą już od dwudziestu czterech godzin rozszala­
ło się piekło ognia wszystkich broni, głównie artylerii i moździerzy,
231
a od rana 25 września dołączyły do tego naloty ciężkich bombowców i nur­
kowców o niebywałym dotychczas natężeniu. W ataku tym wzięły udział
obydwie działające w Polsce floty powietrzne. Na osobiste polecenie
Hitlera niemiecka Luftwaffe i artyleria wszelkich kalibrów, idąc ze sobą
w zawody, postanowiły zniszczyć polską stolicę. Główne uderzenie ogniowe
skierował nieprzyjaciel na Śródmieście. Pod kruszącą siłą pocisków ciężkiej
artylerii i bomb burzących zapadały się frontony i oficyny kamienic, a roje
bomb fosforowych wzniecały pożary. Już poprzedniego dnia uszkodzono
wodociągi i elektrownię. Brak wody oraz intensywny i ciągły ogień artylerii
uniemożliwiały akcję ratunkową 7 4 . Dalekonośna artyleria najcięższa od
24 września ostrzeliwała z prawego brzegu Wisły Zamek. Nieliczna polska
artyleria przeciwlotnicza próbowała stawić czoło nalotom, ale gęste
dymy pożarów przesłaniały cele. Do walki stanęły również kompanie ceka-
emów przeciwlotniczych, zwłaszcza gdy powietrzni piraci, zachęceni bez­
karnością swej niszczycielskiej akcji, obniżali się ponad dachy kamienic
i razili ludność z broni pokładowej. W walce tej strącono 13 samolotów.
Ludność po chwilowym osłupieniu ochłonęła z przytłaczającego wraże­
nia. Ratowała rannych i zasypanych, zrzucała z dachów bomby zapala­
jące, dusząc w zarodku zarzewie pożarów. Niemcy nie oszczędzali także
szpitali. Jednak niestrudzeni lekarze i pielęgniarki, nie bacząc na pada­
jące wokół bomby i rozrywające się pociski, nieśli pomoc rannym, wyko­
nując konieczne operacje i zabiegi. Pierwsze linie walki były na ogół
słabiej bombardowane, z wyjątkiem punktów, na które miała uderzyć
piechota niemiecka.
W nocy z 24 na 25 września oddziały niemieckiej 19 dywizji, po wielo­
godzinnym przygotowaniu artyleryjskim i lotniczym, uderzyły na Osiedle
Łączności Babice, bronione przez III batalion 26 pp pod dowództwem
mjra J. Decowskiego. Niemcom udało się przejściowo wtargnąć w polską
pozycję, jednakże natychmiastowe przeciwuderzenie kompanii odwodo­
wej, którą poprowadził osobiście mjr Decowski, wyparło nieprzyjaciela
i odrzuciło go na podstawy wyjściowe. Dalej na północ silny ogień artylerii
niemieckiej kierował się z Gaci i Klaudyna I i II na Wawrzyszew, gdzie był
rozwinięty 61 pp pod dowództwem ppłka J. Popka. Około godziny 16
wyszło z Gaci i Klaudyna natarcie — zatrzymane przez obrońców. Oba pułki
północnego odcinka: 60 i 61 pp, były przez szereg godzin pozbawione
łączności ze swym dowódcą, ppłkiem W. Tewzadze, na placu Inwalidów.
Aktywność wysuniętego zgrupowania ppłka Okulickiego powstrzymała
nieprzyjaciela od prób przełamania pozycji na jego kierunku. Przeciwnie,
IV batalion 360 pp mjra Piękosia wykonał zapowiedziany wypad nocny,
podpalił cegielnię Odolany i zniszczył gniazdo cekaem wraz z obsłu-
232
7
gą \ Nieprzyjaciel prowadził na zgrupowanie przez cały dzień silny ogień
nękający, zarówno lotniczy, jak i artyleryjski. Na odcinku środkowym
próby natarcia zaznaczyły się jedynie na placówkę „Agril".
Natomiast południowy odcinek ppłka K. Galińskiego, był na całej swej
szerokości, od fortu Mokotowskiego do fortu Czerniakowskiego widownią
energicznych działań zaczepnych piechoty i czołgów nieprzyjaciela. Fort
Mokotowski jeszcze w przeddzień został silnie zbombardowany, a w nocy
obłożony ogniem ciężkiej artylerii. Dowództwo odcinka utraciło z nim łącz­
ność. Według oceny ppłka Galińskiego część załogi broniła się jeszcze
wewnątrz fortu, na wałach jednak był już nieprzyjaciel. Polska obsada
utrzymała się tylko na zachód od fortu. 26 września przed południem fort
znalazł się w ręku wroga.
Już za dnia nieprzyjaciel zdobył Królikarnię i wcisnął się na fort
Legionów Dąbrowskiego, odrzucając znajdującą się tam placówkę piechoty
tudzież wspierający ją szwadron rtm. E. Ksyka z Podolskiej Brygady
Kawalerii. Fort i osiedle Czerniaków, jak również Siekierki znajdowały
się nadal w ręku Polaków. Na Czerniakowie walczył oddział ochotniczy
kpt. Zbijewskiego, kompania batalionu „Ordona" i kompania 360 pp.
W Siekierkach — kompania z 15 dywizji pod dowództwem por. Hołyszew-
skiego, 62 pp tej dywizji maszerował na pomoc pod dowództwem ppłka
Heilmana-Rawicza z Powązek 7 6 .
W ciągu dnia zaznaczył się wyraźnie główny wysiłek nieprzyjaciela
na północy i na południu Warszawy lewobrzeżnej. Natomiast na Pradze
poza kontynuowaniem ognia artylerii przeciwnik zachował się biernie.
Niemcy przerzucali swe siły żywe z prawego brzegu Wisły na lewy, aby
stworzyć punkt ciężkości w centrum polskiej obrony. Dwa razy krótszy
odcinek Pragi miał dwukromie większe siły niż obszerny front obronny
na zachodnim przedmościu, był więc w istocie czterokrotnie silniejszy.
Gdy więc sił niemieckich ubywało, patrol 20 polskiej dywizji doszedł
25 września ze swych stanowisk na Pradze aż do Ząbek, o 5 kilometrów
od głównej pozycji obronnej 7 7 . Niemcy rezygnowali zatem z bezpośredniego
szturmu Pragi, aby wzmocnić uderzenie na Warszawę od zachodu. 26 wrze­
śnia zrzucili nowe ulotki, grożąc dalszym terrorem wobec ludności:
„Mieszkańcy miasta Warszawy.
Jesteście ze wszystkich stron okrążeni! Stawianie dalszego oporu
jest bezskuteczne. Kogo się zastanie z bronią, będzie rozstrzelany (!) Za
każdego niemieckiego żołnierza, który padnie w Warszawie, zostanie roz­
strzelanych dwudziestu z was.
O ile będzie stawiany opór, miasto zostanie przez naszą artylerię i lotnic­
two zupełnie spustoszone.
233

24. Bitu.i warszawska 24—27 wrzeinia
Wyślijcie odpowiedzialnych obywateli do naszego wojska na szosie,
prowadzącej do Raszyna, by oddali miasto i aby was uchronili od znisz­
czenia.
Generał, dowódca miasta Warszawy".
Tym przedwcześnie mianującym się dowódcą Warszawy był gen.
von Cochenhausen, dowódca 10 niemieckiej dywizji. Ukazywał on niedwu­
znacznie perspektywę represji, gdyż w Warszawie żołnierze niemieccy ginęli
już od szeregu dni.
Rozkaz podpisany przez szefa sztabu 8 armii, gen. H. Felbera, naka­
zywał zmniejszenie ognia. Ta „zmniejszona od 26 września dotacja" prze­
widywała w ciągu godziny 120 pocisków na haubicę lekką oraz 60 pocisków
na haubicę ciężką, czyli cztery ciężkie wybuchy na minutę — z jednej
tylko baterii ciężkiej Niemców, a co najmniej 4 tysiące wybuchów w ciągu
minuty ze wszystkich baterii lekkich, ciężkich i najcięższych o kalibrach
od 100 do 210 milimetrów 78 . W tym czasie na stanowiskach większości
polskich baterii znajdowało się już tylko po kilkanaście pocisków na działo,
artyleria przeciwlotnicza zupełnie nie miała amunicji. W tym jednym
dniu Niemcy wystrzelili więcej pocisków artylerii, niż ich Polacy mieli
od początku do końca oblężenia.
Jednakże w owym dramatycznym dniu 26 września powstaje jeszcze
jedna wielka jednostka obrony Warszawy —jako odwód w rękach dowódcy
armii gen. Rómmla. Jest to odtworzona 13 dywizja płka dypl. Kalińskiego,
zorganizowana z resztek 13, 19 i 29 dywizji z armii „Prusy", które utworzyły
43 pp pod dowództwem mjra Z. Rylskiego, oraz z dwu pułków Warszawskiej
Brygady Robotniczej, zorganizowanej staraniem M. Niedziałkowskiego.
Były to: 1 Robotniczy Pułk Piechoty pod dowództwem kpt. Rudolfa Rodego
i 2 Robotniczy Pułk Piechoty — mjra S. Chudyby. Dowódcą piechoty
dywizyjnej tej nowej jednostki w sile 6 batalionów został ppłk F. Kubicki,
dowódca bohatersko walczącego pod Ujazdem 43 pułku strzelców bajoń­
skich 7 9 . W Cytadeli zebrano ponad 2000 żołnierzy 14 dywizji; oddział
tej dywizji w sile kompanii z dwoma działkami przeciwpancernymi zorgani­
zowany przez kpt. Ludwika Śnitkę walczył już na odcinku „Bielany".
W drugim dniu szturmu niemieckiego na wszystkich odcinkach zachod­
niego przyczółka sytuacja była pełna napięcia. Na północy nieprzyjaciel
opanował cmentarz w Wawrzyszewie; dopiero o godzinie 7 rano 61 pp ode­
brał go w przeciwuderzeniu. Na Bielanach Niemcy usadowili się na wale
strzelnicy, a próby spędzenia ich siłami 60 pp nie powiodły się. Rwała
się nieustannie łączność z wyższymi dowództwami — meldunki i rozkazy
przesyłano przez oficerów łącznikowych. Nieznany był los III batalionu
26 pp mjra Decowskiego na wysuniętym ośrodku oporu „Babice". Całe
235
 osiedle pokrywała gęsta chmura dymu i kurzu, a nieustanny grzmot potężne­
go ześrodkowania artyleryjskiego nasuwał obawę, że nikt żywy z tego
piekła nie wyjdzie 80 .
Dowódca odcinka północnego, ppłk Tewzadze, prosił o przysłanie jedne­
go majora i czterech poruczników — dowódców kompanii — w celu uzupeł­
nienia strat poniesionych w nocy. Oddziały żądały smaru do broni maszy­
nowej, gdyż brak jego powodował zacinanie się mechanizmów. Tymczasem
z Bielan w nocy z 25 na 26 września dążył na linię walki 56 pp płka W. Ty­
czyńskiego. Z dworca Gdańskiego przyjęły go strzały dywersji. Na ulicach
Traugutta i Czackiego wpadł pod nawałę ognia artyleryjskiego i poniósł
straty. Żołnierz sterany walkami i nieustannyłn marszem, bez zaopatrze­
nia i odpoczynku, szedł z determinacją przed siebie, ślepy i głuchy
na wszystko. Śródmieście zalewało morze płomieni szalejących pożarów.
Do sztabu w podziemiach PKO przy Świętokrzyskiej przybiegli oficero­
wie z wiadomością, że z obu stron — wzdłuż Świętokrzyskiej i Marszał­
kowskiej — zbliża się pożoga. Wszyscy wybiegli na ulicę. „Była godzina 21 —
opisuje swoje wrażenia gen. Rómmel. — Niebo czarne od dymów rozjaśniały
płomienie szalejącego ognia. Marszałkowska zawalona była gruzami roz­
bitych domów, słupami tramwajowymi, poplątanymi z przewodami ele­
ktryczności. Wiatr pędził wzdłuż ulicy liście jesienne z drzew, a środkiem
jezdni jak duchy przesuwały się oddziały 25 DP, które szły z Żoliborza
na Wolę. Żołnierze w szykach rozczłonkowanych, grupkami po kilkunastu,
brnęli pogrzebowym krokiem na swoje pozycje. Oficerowie i podoficerowie
pilnowali porządku. Chwilami przejeżdżały działka przeciwpancerne
lub ciężkie karabiny maszynowe. Wszyscy szli w ponurym milczeniu, z oczu
żołnierzy i twarzy oświetlonych pożarem wyzierało przerażenie [...] W nie­
dużej odległości od nas przy konającym mężczyźnie klęczał ksiądz, udzie­
lając ostatniej pomocy duchowej, obok szlochała kobieta z małym
dzieckiem, widocznie żona. Gdzie tylko nie spojrzeć, wszędzie widać było
ogrom ludzkiego cierpienia i bezmiar nieszczęścia..." 81
Pułk Tyczyńskiego chciał odbić fort Szczęśliwicki. O godzinie 3 dnia
26 września dwa bataliony stanęły na podstawach wyjściowych. I batalion
ruszył z rejonu remizy tramwajowej przez m. Szczęśliwice z zadaniem
obejścia fortu od południa. Równocześnie 9 kompania III batalionu
uderzyła na wał północno-zachodni fortu, od strony kolei. Dalszym przed­
miotem działania po obsadzeniu fortu miały być Włochy. Wsparcie artyle­
ryjskie miał zapewnić 47 dac, ogniem swych dział na fort. I batalion osiąg­
nął do świtu swoją 1 kompanią przecięcie się toru kolejowego z wsią Szczęśli­
wice, pozostałe dwie kompanie posuwały się po obu stronach Szczęśliwie —
nieco w tyle. Najbardziej wysunięta naprzód kompania napotkała tabory
nieprzyjaciela, które wzięła pod ogień. Lecz po rozwidnieniu pozostawione
236
gniazda ogniowe Niemców zatrzymały dalsze posuwanie się Polaków
i zadały im duże straty: wielu zabitych, rannych oraz wziętych do niewoli.
Cofnęła się również 1 kompania, gdyż nie doczekała się wsparcia ognio­
wego sąsiadów ani artylerii. Po tej krwawej kąpieli stan batalionu spadł
do 13 oficerów, 136 szeregowych, 2 cekaemów i 2 erkaemów. W tym czasie
9 kompania z drugiej strony fortu natrafiła na silny opór niemiecki
na wale, podczas gdy od skrzydła przydusił ją ogień flankujący cekaem.
W rezultacie z wypadu powrócił tylko dowódca kompanii i 20 strzelców.
Wypad 56 pp trafił bowiem na przygotowane natarcie niemieckie 82 .
Na odcinek II batalionu 40 pp, rozwiniętego po obu stronach szlaku
kolejowego, o godzinie 9.30 po silnym przygotowaniu artyleryjskim, które
w perzynę obróciło stanowiska 4 i 6 kompanii, wyszło natarcie dwóch
niemieckich batalionów. Kompanie poniosły pod huraganowym ogniem
artyleryjskim do 40% strat; resztki ich wycofały się do drugiego rzutu
przy ulicy Częstochowskiej. Osaczony dookoła pluton 4 kompanii walczył
do godziny 17 na swych zasadniczych stanowiskach. Dowódca batalionu,
mjr A. Kassian, wprowadził do walki odwodową kompanię por. J. Jelenia.
Jednak to uderzenie pociągnęło dalsze krwawe straty. Sam major padł
ciężko ranny, a następnie zmarł w Szpitalu Ujazdowskim, rany także
odniósł por. J. Grzybowski, dowódca 4 kompanii. Na odcinek ten ppłk
Kalandyk skierował chwilowo 9 kompanię 360 pp.
Z wysuniętych pozycji zgrupowania ppłka Okulickiego widać było posu­
wanie się piechoty niemieckiej po stronie południowej torów Włochy—War­
szawa. Toteż na południowe skrzydło mjra Piękosia rzucono część broni
maszynowej wraz ze zdobycznymi dwoma enkaemami do uderzenia w bok
nacierającego nieprzyjaciela. Nastawiony również na ten kierunek został
odwód IV batalionu 360 pp w sile kompanii, a za wolskim cmentarzem
chrześcijańskim zebrały się cały oddział szturmowy mjra Zbrowskiego
i oddział pancerny kpt. Grąbczewskiego z zadaniem bocznego uderzenia
na nieprzyjaciela w wyłomie odcinka II batalionu 40 pp. Nie opodal z resztą
swej kompanii znajdował się por. Jeleń 8 3 .
Uderzenie sił odwodowych wyszło o godzinie 16.30 w kierunku na paro­
wozownię przedmieścia Czyste i zatrzymało na pewien czas nieprzyjaciela.
Jednak silny ogień osłonowy około dwóch dywizjonów niemieckiej artylerii
zatrzymał z kolei na linii torów przeciwnatarcie polskie, zadając oddziałom
duże straty. Dopiero o zmierzchu nastąpiło na tym kierunku dalsze działa­
nie. Z sił 8 kompanii 40 pp został sformowany specjalny pluton szturmo­
wy pod dowództwem por. Z. Pacaka-Kuźmirskiego, którego każda drużyna
237
została wyposażona w 3 erkaemy oraz w granaty ręczne. Pluton ten skiero­
wał się na parowozownię, natykając się po drodze na ciała poległych żołnie­
rzy 56 pp i lotników. Już po ciemku por. Pacak-Kuźmirski podszedł pod
parowozownię i w gwałtownym szturmie wybił, a częściowo rozproszył
załogę niemiecką 84 . Odcinek rozbitego II batalionu 40 pp przejął 56 pp,
gdzie rzucono następnie 29 pułk strzelców ppłka Gryla.
Przed południem 26 września padł fort Mokotowski. Podpułkownik
Galiński poprowadził osobiście natarcie oddziału złożonego z oficerów
i szeregowych 27 dywizji, aby poprawić położenie i odbić Królikarnię.
W czasie tej akcji został jednak ciężko ranny, a później zmarł w szpitalu.
Dowództwo odcinka, jako czwarty z kolei dowódca, objął ppłk dypl. T. Da­
niec. Upadek fortu Mokotowskiego umożliwił niemieckiej 46 dywizji podej­
ście pod pozycję obronną na skrzyżowaniu alei Niepodległości i ulicy
Ursynowskiej, gdzie rozgorzały dalsze walki. Pozycję wzdłuż ulicy Puław­
skiej trzymał IV batalion marszowy 21 pp mjra M. Ducha.
W aktach armii „Warszawa" zachował się jako „dokument chwili"
wzruszający list młodej dziewczyny, która dzieliła losy polskich żołnierzy
na Mokotowie: „Kochany Tatusiu — pisała dziewczyna do ojca w Śród­
mieściu. — Proszę iść zaraz do tego Pana od sztabu i powiedzieć: żołnierze
z Mokotowa błagają o pomoc; duch żołnierza dobry, ale trzeba tam posłać
pomoc: mdleją z niewyspania. Ul. Czeczota, Odyńca — bronią się. Niemcy
nie mają siły: jeden Niemiec — jeniec powiedział, że mają na dwa dni
amunicji. Niech Tatuś robi, co można. My czujemy się dobrze. Całuję.
Halina".
Padł wysunięty ośrodek oporu na Czerniakowie, a jego bohaterski
i bezkompromisowy dowódca, kpt. artylerii Konstanty Zbijewski, odebrał
sobie życie. Załoga fortu Czerniakowskiego pod dowództwem ppor. rezer­
wy Michała Gazickiego została w większości pogrzebana żywcem przez
niemieckich saperów, którzy główną kazamatę wysadzili w powietrze.
Niemcy podsunęli się pod ulicę Chełmską. Wówczas dowódca odcinka
„Sielce", mjr J. Rosiek, ruszył wzdłuż ulicy Czerniakowskiej z przeciwude-
rzeniem, ale wobec przewagi ogniowej nacierającej tu 46 dywizji niemieckiej
załamało się ono przy cmentarzu Czerniakowskim. Przez cały dzień trwały
walki na przedpolu ulicy Chełmskiej, a jego ogniskiem była kaplica, przecho­
dząca w dniu tym kilkakrotnie z rąk do rąk .
85
Tymczasem „pan od sztabu" wysłał na odcinek południowy na pomoc
62 pp ppłka Heilmana-Rawicza, który jeszcze w nocy wyruszył z odległych
Powązek. Jednak marsz pułku z armii „Pomorze" przez objęte pożara­
mi miasto, poorane lejami od bomb i pocisków, poprzecinane barykadami
napotykał duże trudności. Toteż jego przeciwuderzenie nie mogło już
238
wyjść tej samej nocy. Usadowił się on w drugim rzucie w gotowości do
wypadu na Wilanów z chwilą zapadnięcia zmierzchu.
Ciężka to była noc dla walczącej ostatkiem swych zasobów i możliwości
Warszawy. Zewsząd dochodził grzmot nie słabnącej kanonady. Zaczynały
się chłody jesienne. Gryzący dym osiadał nad miastem, pełzał po bruku,
przesłaniając upiorne ruiny, gryzł w oczy i nozdrza. Z każdej niemal piwnicy
dobywały się jęki. Kilkadziesiąt tysięcy rannych osób cywilnych tłoczyło
się bez opieki i opatrunków w szpitalach, przytułkach, zakładach i przy­
godnych pomieszczeniach. Place i skwery pokryte krzyżami nadawały
miastu charakter wielkiego cmentarzyska 8 6 .
W podziemiach gmachu PKO przy ulicy Świętokrzyskiej odbyła się
tej nocy rada wojenna z udziałem przedstawicieli Komitetu Obywatelskiego.
Prezydent Starzyński, przedstawiając tragiczną sytuację ludności miasta,
rzekł:
— Warszawa jako jednostka miejska nie istnieje...
Bez wody i światła, bez żywności i opału, pod ciągłym ogniem artylerii
oraz bombami burzącymi i zapalającymi lotnictwa — ludność stolicy mogła
łatwo stać się pastwą epidemii. Nie było bowiem żadnych widoków na
opanowanie sytuacji. Z Pragi napływały wciąż alarmujące meldunki płka
Sosabowskiego o głodowaniu dziesiątków tysięcy ludzi i l .
Dla wojskowych podstawową sprawą był brak celu operacyjnego w dal­
szym podtrzymywaniu oporu. Generał Kutrzeba uważał, że Warszawa
nakazane zadanie już spełniła, a dalszy opór byłby nieuzasadnionym
samobójstwem i niepotrzebnym mordowaniem ludzi, i niszczeniem mia­
sta. Żadna ofensywa nie wyruszyła, ani się nawet nie zapowiadała. Nato­
miast perspektywa trwania w oblężeniu do wiosny nie miała żadnych szans
realizacji. Postanowiono skapitulować. Generał Rómmel wydał do wojska
odezwę:
„Żołnierze.
Zwracam się do Was w chwili ciężkiej dla każdego żołnierza. Przed
miesiącem niemieckie siły zbrojne rozpoczęły bez uprzedniego wypowie­
dzenia wojny działania bojowe. Z powodu przytłaczającej przemocy,
a przede wszystkim nieporównanej przewagi technicznej, wojsko nasze,
pomimo stawiania w walce mężnego oporu, było zmuszone do oddania
kraju nieprzyjacielowi..." 88
27 września rano delegacja polska z gen. Kutrzebą i płkiem dypl. A. Pra-
głowskim udaje się w kierunku pozycji niemieckich z propozycją zawie­
szenia broni. Jednak oddziały trwają w walce, chodzi bowiem o to, aby nie
podpisywać kapitulacji bezwarunkowej. Ostatnie akordy walk wrześnio­
wych w stolicy należały głównie do przybyłych znad Bzury oddziałów
armii „Poznań" i „Pomorze". Na północy nieprzyjaciel przeniósł swój
239

26. Por. Jan Górski, 27. Por. Eugeniusz Kosiacki,
dowódca II baonu 61 pp dowódca 1 komp. 59 pp
wysiłek na pozycję „Bielany", bronioną przez 60 pp ppłka dypl. S. Mał-
ka. Prawe skrzydło obrony zostało zepchnięte na klasztor, reszta pułku
cofnęła się do zabudowań CIWF-u, trwając nadal w obronie. Na pozycji
„Wawrzyszew" 61 pp odpierał wielokrotnie powtarzane natarcia niemie­
ckie. 'W jednym z ostatnich przeciwuderzeń padł ranny dowodzący bata­
lionem por. Górski, ostateczne jednak przełamanie zlikwidowała bateria
piesza 15 pal pod dowództwem kpt. Berezowskiego 89 .
Głównym ogniskiem walki ostatniej nocy była Ochota. Pułkownik
Porwit postanowił tu odbić domy między ulicami Częstochowską a Opa-
czewską i odzyskać przedni skraj pozycji. Do działania przystąpił 29 pp
ppłka Gryla dwoma swoimi batalionami: II — mjra A. Kubosza — po osi
ulicy Szczęśliwickiej i III — mjra B. Wodeckiego — po osi ulicy Białobrze-
skiej. Wsparcia artyleryjskiego nie było z powodu wyczerpania amunicji.
Natarcie ruszyło 27 września przed świtem; zostało zatrzymane morderczym
ogniem z umocnionych zabudowań, a straty polskie osiągnęły liczbę
400 zabitych i rannych 9 0 .
Fort Bema trzymał I batalion 144 pp pod dowództwem mjra J. Skwar-
nickiego.
240
Na odcinku południowym wyszedł w ciągu nocy do akcji wypadowej
62 Pułk Dzieci Bydgoskich ppłka Heilmana-Rawicza ". Wywiązały się
tu uporczywe walki wzdłuż ulicy Belwederskiej, gdzie w ostatniej ich fazie
wkroczył skierowany przez gen. Czumę z odwodu III batalion 145 pp pod
dowództwem ppłka L. Smolarza, odrzucając niemieckie oddziały daleko na
przedpole. Równocześnie na Pradze godny swej nazwy 21 Pułk Dzieci War­
szawy pod dowództwem płka dypl. S. Sosabowskiego przeszedł do przeciw-
akcji wzdłuż ulicy Grochowskiej 92 . Dziś w tym miejscu stoi kamień pamiąt­
kowy, a prochy płka Sosabowskiego spoczęły na Powązkach. Trwał również
opór na Mokotowie w rejonie ulic Odyńca i Czeczota, gdzie o godzinie
23 przedarł się nieprzyjaciel, lecz został odrzucony. Na przedpolu pozostało
sporo rozbitych czołgów i dział. W tej sytuacji 27 września od godziny 12
nastąpiło przerwanie walk. Lecz na odcinku Pragi płk Sosabowski jeszcze
w meldunku sytuacyjnym z 18.30 donosił o ostrzelaniu przez Niemców
sanitariuszy, którzy zbierali na przedpolu zabitych i rannych.
Upadek centralnych ośrodków oporu (28—29 września)
Warszawa i Modlin z dniem 30 września przechodziły w posiadanie
Niemców. Na podstawie umowy kapitulacyjnej oficerowie „w uznaniu
dzielności" mieli, zachowując broń boczną, pójść do honorowej niewoli,
natomiast szeregowi po załatwieniu identyfikacji i „formalności" otrzy­
mywali zapewnienie zwolnienia do domu. Rozkaz o przerwaniu ognia i roz­
poczęciu rozmów kapitulacyjnych został też wysłany za pośrednictwem
mjra dypl. K. Riedla do dowódcy Modlina, gen. Thommee, a także przeka­
zany drogą radiową do wiadomości kontradmirałowi Unrugowi na bronią­
cym się jeszcze Helu.
Modlin znajdował się w tym czasie w przededniu szturmu generalnego.
Od 26 września wzmogło się bombardowanie Luftwaffe, a karuzela około
20 samolotów wyłaniała się stale zza chmur od rana do nocy 9 3 . Z chwilą
nastania ciszy ogniowej w Warszawie Luftwaffe całą swą siłą runęła na
twierdzę modlińską. Dołączył się do tego koncertu nieustanny huragan
ognia artyleryjskiego, obracając w perzynę budynki i fortyfikacje oraz
niszcząc całkowicie połączenia dowództwa z oddziałami. 27 września
między godziną 14 a 16 ruszyło na kierunku Zakroczymia natarcie piechoty
pod pancerzem ognia maszynowego i miotaczy płomieni. Wyglądało to już
na szturm generalny. Oddziały polskie goniły w tym czasie ostatkami amuni­
cji, a do moździerzy i granatników nie posiadały jej wcale. Pozostały
tylko kolby i bagnety. Przed zmierzchem wróg znowu rozrzucił ulotki.
Ogień niemieckiej artylerii huczał przez całą noc z 27 na 28 września.
1 6 — Bitwy polskiego Września, t. II 241
 Przestały już istnieć stanowiska i okopy, wszystko leżało przeorane
pociskami artylerii. Nocy tej w sztabie gen. Thommee zebrali się na odprawę
wyżsi dowódcy załogi modlińskiej. Byli tu generałowie Małachowski
i Drapella, Cehak i Bończa-Uzdowski, pułkownicy Staich i Furgalski oraz
wielu innych oficerów. Dla wszystkich stawało się jasne, że zbliża się kres
oporu. Generał Thommee rozkazał przygotować wnioski odznaczeniowe
na order Virtuti Militari i Krzyż Walecznych. Obecnego płka Czyżewskiego
osobiście dekorował zdjętym z własnej piersi krzyżem Virtuti Militari.
Ze wzruszeniem ocenił postawę 2 pułku piechoty Legionów, jego wysoki
stan, sięgający jeszcze w tej chwili tysiąca żołnierzy, licznie wyniesioną
z odwrotu broń. W obronie pułk ten zajmował odcinek po obu stronach
szosy zakroczymskiej, na którym stale gorzały walki z dywizją pancerną
„Kempfa".
W dniu 27 września został płkowi Czyżewskiemu podporządkowany
również 4 pp Leg. ppłka B. Laliczyńskiego, przedstawiający siłę dwóch
kompanii, z których jedna pod dowództwem por. rez. Jana Zająca ubezpie­
czała ugrupowanie obronne wzdłuż skarpy wiślanej, druga zaś pod do­
28. Kpt. Wojciech Dorant,
wództwem por. Batki wysunięta była na przedpole — aż poza klasztor dowódca kompanii 2 pp Leg.
zakroczymski. Odcinek od skarpy po Zakroczym obsadzała kompania
por. J. Wójcika, północno-zachodni skraj tej miejscowości trzymał kpt.
W. Dorant, dowódca 7 kompanii. Jemu też podlegała obsada fortu
nr I z ppor. rezerwy S. Nowakowskim 9 4 .
28 września rano mjr K. Riedl przywiózł wiadomość o kapitulacji War­
szawy. Generał Thommee i płk Staich chcieli się bić dalej. Pułkownik de
Laveaux uważał, że to już koniec. Wreszcie zdecydowano podjąć rozmowy
o zaprzestaniu walki. Dowódca korpusu oblężniczego, gen. Strauss, skwa­
do polskich stanowisk i z miotaczami płomieni wtargnęli do fortu. W ogniu
pliwie przyjął polskich parlamentariuszy. Niemcy bardzo się spieszyli,
tej strasznej broni zginęli kpt. Dorant i szef jego kompanii, st. sierż. Drechny,
aby zakończyć działania w Polsce. Przerwanie ognia oznaczono na godzi­
zginęło kilku' innych oficerów oraz wielu szeregowych i podoficerów.
nę 7. Załoga Modlina otrzymała lepsze warunki niż Warszawa. Oficero­
Nikt nie rozumiał, co się dzieje. Grupa szturmowa dywizji „Kempfa"
wie — zachowując honory i broń boczną — mieli być na równi z szere­
parła zbrojnie naprzód, choć miała dopiero dnia następnego, 29 września,
gowymi zwolnieni do domu, nadto zachowywali prawo do posiadanych
95 wejść do twierdzy. Ale to nie koniec dramatu. Kiedy niemieckie tyraliery
środków lokomocji i maszyn biurowych . Prócz nadania orderu odznaczo­
wpadły w rejon kompanii por. Wójcika i kpt. Doranta, kompania por.
no 138 oficerów i szeregowych 2 pp Leg. Krzyżem Walecznych, w tym 6 ofi­
Batki otworzyła silny ogień flankowy, kładąc pokotem wielu żołnierzy
cerów, 5 podoficerów i 21 legionistów pośmiertnie.
ss-owskich formacji dywizji „Kempfa". I tu rozwinęła się zażarta walka 9 6 .
Zbliżał się moment poddania twierdzy, lecz ogień niemiecki bynaj­
Wreszcie opór polskiej załogi wstrzymano. Lecz wówczas Niemcy
mniej nie cichł. Także nie wszystkie oddziały polskie wywiesiły flagi. Z wysu­
rozpoczęli odwet, i to bynajmniej nie dochodząc winy. Wszystkich ujętych
niętymi pozycjami na forcie nr I ppor. Nowakowskiego i za klasztorem
rozstrzeliwali na miejscu. Porucznik Wójcik tylko przypadkowi zawdzięczał,
zakroczymskim nie było łączności. Kapitan Kowalczyk z wielkim ryzykiem
że ominął go los całego oddziału. Poprzedniego dnia został ciężko ranny
zdołał przez gońców przekazać rozkaz do fortu nr I. Jednak natarcie
i odszedł do szpitala, dowództwo po nim przejął por. K. Najnert — roz­
niemieckie rozwijało się w pełni. Już po wywieszeniu flag Niemcy podeszli
strzelany dnia tego wraz z żołnierzami. Do szpitala doczołgał się ranny
w czasie akcji szef kompanii Wójcika, st. wachmistrz St. Jasiukiewicz,
242
243
przynosząc nieprawdopodobną wiadomość97. Kiedy płk Czyżewski dowie-
dział się O tych wydarzeniach, zaprotestował wobec niemieckiego majora,
dowódcy oddziału. Major cynicznie oświadczył, że on tylko wymierza
sprawiedliwość w zastępstwie polskiego dowództwa, które już nie ma władzy
nad swym wojskiem. A wojsko to dopuściło się złamania układu o zaprze­
staniu działań bojowych 9 8 .
Pod Zakroczymiem można oglądać cmentarz rozstrzelanych 500 pol­
skich żołnierzy, którzy jeszcze trzy godziny po zawieszeniu broni prowa­
dzili bezwzględną walkę i zostali ostatecznie obezwładnieni przez nie­
przyjaciela, który uderzył na nich z tyłu, od strony poddanej twierdzy ".
Oficerowie 2 pułku piechoty Legionów z pikiem Czyżewskim na czele
zostali wywiezieni samochodami w stronę Korczewa i ustawieni pod ścianą
lasu, zapewne w zamiarze rozstrzelania. Dopiero po jakimś czasie goniec
przywiózł rozkaz odesłania ich wraz z resztą wojska do Działdowa ' 0 0 .

O tym, jaki był duch obrońców pod koniec zmagań z agresorem, świad­
czą protesty, z którymi spotkał się rozkaz kapitulacyjny gen. Rómmla pod
Warszawą. Poszczególne oddziały na odcinkach obronnych nie chciały
składać broni. Dopiero interwencja bezpośrednich dowódców, którzy
przedstawili cały tragizm sytuacji i bezsens dalszej walki, skłoniły żołnie­
rzy do posłuchu.
Na skutek nieprzejednanej postawy mas żołnierskich zdarzył się w do­
wództwie, armii „Warszawa" wypadek, w wyniku którego gen. Rómmel
omal nie postradał życia. Oto 29 września zgłosił się podchorąży, jakoby
o nazwisku Piłsudski. Generał, sądząc, że jest to ktoś z rodziny nieżyją­
cego marszałka Piłsudskiego, kazał podchorążego wpuścić. Do pokoju
wmaszerował żołnierskim krokiem podchorąży w pełnym rynsztunku
bojowym z karabinem w ręku. Lecz widocznie zbyt wiele sił duchowych
kosztowała go sama decyzja stawienia się przed obliczem generała. Kiedy
bowiem Rómmel zapytał, skąd przychodzi, podchorąży zamiast odpowiedzi
rozpłakał się. Był to czas niezwykły, dlatego też i niezwykłe mogły być
reakcje. Generał Rómmel, który miał niewiele starszego syna w wojsku,
poczuł się wobec młodego człowieka bardziej ojcem niż wysokim przełożo­
nym. Podszedł do podchorążego i objął go. Wówczas podchorąży wyjaśnił,
że przychodzi z okopów, gdzie zawsze byli zwycięzcami, odparli wszystkie
ataki Niemców i przy każdym zetknięciu górowali nad nimi pod każdym
względem.
— Dlatego też nieszczęsny rozkaz o kapitulacji — zameldował genera­
łowi — niesłychanie wszystkich zaskoczył i przeraził.
Kiedy generał spokojnie wytłumaczył młodemu człowiekowi, w jakiej

245
sytuacji faktycznie znalazł się kraj, kiedy przekonał, że dalszy rozlew krwi
nie ma sensu, podchorąży wyjął spod munduru pistolet i rzucając go na
stół wykrzyknął:
— Ja nic nie wiedziałem. My tam, w kompanii, nic nie wiemy. Myślałem,
że pan generał nas zdradził. Przyszedłem, ażeby zastrzelić pana generała.
Proszę mnie oddać pod sąd polowy "".
Ten biedny i tragiczny Kordian 1939 roku był symbolem setek tysięcy
żołnierzy, dla których klęska po obietnicach olśniewających zwycięstw
była zjawiskiem niepojętym...
Ostatnie dni wolnej jeszcze Warszawy były widownią wielu spięć drama­
tycznych o dużej sile. 28 września gruchnęła wieść, że do stolicy przyleciał
wysłannik Śmigłego-Rydza. Zrozumiałe było zainteresowanie dowództwa
armii. Jakie przywozi rozkazy? Przy okazji odlotu ppłka Iżyckiego na
Węgry gen. Rómmel wysłał do Śmigłego-Rydza pytanie, jak długo Warsza­
wa ma się bronić. Gdyby wysłannik przywiózł rozkaz walki, to można by
zerwać zawieszenie broni; jeszcze Niemców nie było w Warszawie, jeszcze
wojsko na pozycjach. Wiele godzin upłynęło, zanim wysłannika znaleziono.
Od niego jako naocznego świadka dowiedziano się o przekroczeniu przez
Naczelne Dowództwo granicy rumuńskiej.
— Jakie rozkazy przysyła marszałek? — zapytał generał Rómmel.
Z odzieży wysłannika wydobyto rozkaz, który brzmiał:
„Posyłam mjra Galinata do Warszawy celem zorganizowania podziem­
nej organizacji polskiej, do walki z Niemcami. Obejmie on dowództwo
i kierownictwo.
Naczelny Wódz
marszałek Śmigły-Rydz 26.9.39"
Była to tragiczna ilustracja stosunków panujących w polskim Naczel­
102
nym Dowództwie w 1939 roku . Wśród ogólnego osłupienia pierwszy
przyszedł do siebie generał Rómmel. Wziął do ręki kawałek jedwabiu
z rozkazem Śmigłego i, zwracając się do wszystkich obecnych, powiedział:
— Jest to rozkaz marszałka do mnie. Ponieważ jestem na miejscu,
w Warszawie, lepiej orientuję się w sytuacji, lepiej znam ludzi. Dla dobra
sprawy jako obecnie najstarszy dowódca nie uznaję nominacji majora
Galinata i wyznaczam obecnego tu generała brygady Michała Tokarzew-
skiego na dowódcę Polskiej Organizacji Podziemnej. — Przy tych słowach
spalił nad świeczką kawałeczek jedwabiu z rozkazem marszałka Śmigłego 103 .
246
Tymczasem pytanie generała Rómmla o rozkazy złożył przybyły na
Węgry podpułkownik Iżycki w polskim ataszacie w Budapeszcie, skąd
natychmiast zostało przekazane do Rumunii. Attache polski w Bukaresz­
cie, ppłk dypl. T. Zakrzewski, udał się do internowanego już w Craiowej
marszałka Śmigłego-Rydza i tam otrzymał własnoręcznie napisany rozkaz,
aby Warszawa trwała w obronie tak długo, „jak starczy zapasów żywności
i amunicji". Rozkaz ten z datą 26 września nadał ppłk Zakrzewski drogą
radiową do Paryża, skąd miał być przekazany funkcjonującym jeszcze
kanałem do Warszawy. Attache wojskowy w Paryżu rozkazu tego do War­
szawy nie przekazał, gdyż na tym gruncie już nie uznawano Śmigłego-Ry­
dza za Naczelnego Wodza.
W tym czasie walił się ostatecznie w gruzy skompromitowany system
sanacyjny — nie bez wpływu ambasadora francuskiego Leona Noela, który
wykorzystując swoje stosunki w Bukareszcie, spowodował internowanie
Śmigłego-Rydza i ministra Becka, aby ułatwić powstanie rządu polskiego
w Paryżu ze znanym ze swych profrancuskich sympatii gen. Władysławem
Sikorskim na czele 1 0 4 . Równocześnie dotychczasowy prezydent Polski
Ignacy Mościcki, posiadający obywatelstwo szwajcarskie, zdecydował się
z niego skorzystać. Na zasadzie konstytucji z 1935 roku przysługiwało
mu — w trudnej sytuacji dla kraju — prawo wskazania swego następcy.
Nie obeszło się przy tej okazji bez komplikacji znacznie wyższego rzędu
niż z majorem Galinatem. Ustępujący prezydent Mościcki jako przyszłą
głowę państwa wskazał generała Wieniawę-Długoszowskiego, wieloletniego
adiutanta i ulubieńca marszałka Józefa Piłsudskiego, a później dowódcę
dywizji kawalerii, przed samą wojną wysłanego na stanowisko ambasa­
dora do Rzymu. Wybór ten wywołał oburzenie politycznych kół francuskich
i polskich w Paryżu. Mościcki musiał wycofać się ze swej decyzji i władzę
prezydencką przekazał na ręce Władysława Raczkiewicza, byłego wojewo­
dy pomorskiego, wielokrotnego ministra i przedstawiciela Polski za grani­
cą.
Przylot wysłannika Śmigłego-Rydza z Bukaresztu na dobrym aparacie
„sum" ukazał perspektywę dalszej ucieczki za granicę. O północy pilot
samolotu kpt. inż. St. Riess zameldował w sztabie armii „Warszawa"
gotowość do startu i rokował nadzieję pomyślnego dotarcia do Bukaresztu.
Jakkolwiek perspektywa wyrwania się z oblężonej Warszawy była bardzo
kusząca, to jednak gen. Rómmel obawiał się, że opuszczenie przez
dowódcę posterunku w tak niepewnej chwili mogłoby spowodować niewy­
konanie przez Niemców warunków kapitulacji. Z jednej strony stała bowiem
100-tysięczna masa bezbronnego, wygłodniałego żołnierstwa polskiego,
z drugiej dysząca chęcią odwetu, nakarmiona i uzbrojona po zęby armia
247
agresora. Najmniejsza iskra mogłaby wywołać wybuch o nieobliczalnych
skutkach, pomnażając zbędne ofiary.
Generał odrzucił propozycję, uczynił tak również gen. Kutrzeba. Z kolei
zwrócono się do Stefana Starzyńskiego, który właśnie był w dowództwie,
konferując z szefem szlabu, płkiem Pragłowskim, i generalnym kwatermi­
strzem, ppłkiem M. Kułakowskim, w sprawie pomocy dla ludności. Odlot
Starzyńskiego był szczególnie wskazany, gdyż zemsta Niemców za ostre
wystąpienia radiowe prezydenta walczącej Warszawy była zupełnie pewna.
Jednak bohaterski prezydent postanowił trwać do ostatka.
— Nie, panie generale — odrzekł Starzyński — bardzo dziękuję za to,
że pamięta pan o mnie. lecz tak jak pan nie chce zostawić swoich żołnierzy,
tak i ja pozostanę wśród swoich warszawiaków 1 0 5 .
Na jego pomoc czekało 50 tysięcy rannych i milion wygłodniałych,
w znacznej części bezdomnych obywateli powalonego przez agresora miasta.
Jesienią 1939 roku Starzyński wraz z byłym posłem Niedziałkowskim, byłym
marszałkiem sejmu Ratajem i wielu innymi działaczami politycznymi został
przez Niemców aresztowany i osadzony w więzieniu w Berlinie, skąd już
nie wrócił. Niedziałkowskiego i Rataja rozstrzelano w Palmirach.
Samolot odleciał do Rumunii bez żadnego z przywódców bohaterskiego
oporu Warszawy przeciw hitlerowskiej agresji. Generał Rómmel zarządził
jeszcze tej nocy odprawę dowódców w sprawie kapitulacji. Zawieszenie
broni zaczynało powoli wchodzić w życie, jednakże w różnych miejscach
linii obronnych słychać było jeszcze strzały karabinów i cekaemów: zbyt
wielka była nieufność i nienawiść do nieprzyjaciela.
Ostatnie akordy walk nad Bałtykiem.
Obrona „samotnego półwyspu"
Na najodleglejszym cyplu Rzeczypospolitej nadal powiewała biało-czerwo­
na flaga i grzmiały wystrzałami działa polskie. Była to obrona Rejonu
Umocnionego Hel. Jako miejsce postoju Dowództwa Floty z kontradmira­
łem Józefem Unrugiem i baza Morskiej Obrony Wybrzeża był bez porówna­
nia lepiej wyposażony niż Lądowa Obrona Wybrzeża w Gdyni. Na głównej
linii oporu w Jastarni znajdowały się umocnienia betonowe, które czyniły
z Helu twierdzę nie do zdobycia. Toteż Niemcy po doświadczeniach walk
na Westerplatte i na Oksywiu uważali, że zdobycie Helu będzie niezmiernie
trudne. Dlatego do ataku na tę ostatnią polską twierdzę nadmorską przy­
gotowali się bardzo skrupulatnie. Natomiast obrońców przytłaczała psy­
choza lęku przed desantem z morza. Kierując się tymi względami, dowódca
248
Floty zatrzymał w pierwszym okresie wszystkie okręty podwodne w pobliżu
Helu. Dopiero 5 września, gdy przekonano się, że Niemcy nie noszą się
z zamiarem wysadzenia desantu, przesunięto okręty podwodne na pełne
morze 10ć .
Pierwsze natarcie niemieckie 42 pułku Grenzwache i 5 pułku kawalerii
od strony lądu wyszło na Hel wieczorem 10 września. Kompania spieszonych
lotników po likwidacji bazy lotniczej w Pucku opóźniała nieprzyjaciela,
wycofując się ku nasadzie półwyspu pod Wielką Wsią. Trzon sił lądowych
na Helu stanowiły piechota i artyleria nadbrzeżna. Najwyższą wartość
bojową posiadał dowodzony przez mjra Jana Wiśniewskiego batalion
7 pułku KOP, któremu podporządkowano dwie kompanie rezerwowe nr
12 i 13, utworzone na krótko przed wojną, oraz dwie kompanie lotników
z Pucka. Artyleria obrony składała się z siedmiu baterii nadbrzeżnych
i dywizjonu artylerii przeciwlotniczej. Najbardziej wartościową jedno­
stkę ogniową stanowiła bateria cyplowa im. Laskowskiego, która odegrała
zasadniczą rolę nie tylko w obronie półwyspu, ale w walce z flotą niemiecką
i w zażartych bojach o Kępę Oksywską. Była ona kręgosłupem polskiej
obrony w rejonie Zatoki Gdańskiej.
Dzień 11 września zaznaczył się dużym ożywieniem działań w rejonie
Wielkiej Wsi. Kompania lotników uderza niespodzianie rano tego dnia
na oddział 5 pułku kawalerii i odrzuca go ze stratami. Wkrótce po połud­
niu następuje przeciwnatarcie 42 pułku Grenzwache, lecz na pomoc
przybywa z Jastarni 12 kompania. Polacy muszą wytrzymywać nieustanny
ostrzał nisko latających wodnopłatów 506 dywizjonu niemieckiego lot­
nictwa przybrzeżnego i odpierać równocześnie nacisk wielokroć przeważa­
jących sił naziemnych 1 0 7 . Nadto na pomoc Niemcom przychodzi zdrada
miejscowego volksdeutscha, który wyprowadził swych pobratymców na tyły
polskiej obrony. Inny konfident, zbiegłszy w nocy do 42 pułku Grenzwache,
odkrył przed Niemcami tajemnicę zapory minowej z głowic torpedowych
w rejonie Chałupy—Kuźnica, nastawionej na wysadzenie w chwili gdy
podejdzie większa ilość broni pancernej 108 . W rezultacie jednak informacje
te osłabiły zapał ppłka Wutha i front helski ustabilizował się na przeszło
dwa tygodnie.
Zbliżanie się frontu lądowego do Wybrzeża uaktywniło działania
morskie w Zatoce. Po południu 12 września na prośbę oddziałów lądowych
na Kępie wypłynął z Jastarni kryjący się tam dywizjon polskich trałowców
(„Czajka", „Rybitwa" i „Jaskółka"), podszedł na odległość 2,5—3 kilo­
metrów od Rewy i otworzył ze swych starych armat ogień do kompletnie
zaskoczonych „Grenzschutzów". Okręty polskie oddały po trzydzieści
strzałów do odciętych pasem błot Niemców. Ożyła również bateria Canet,
249
 ostrzelawszy w dniu następnym I flotyllę trałowców niemieckich, które
podpłynęły w pobliże portu gdyńskiego. Nie pomogły ani zasłony dymne,
ani artyleria torpedowca T-196, ani „Schleswig-Holstein", który nawet
nie otwierał ognia, decydując się od razu na odwrót 1 0 9 .
Zważywszy na postępy korpusu Kaupischa na lądzie, zaznaczone łunami
pożarów wiosek kaszubskich, Dowództwo Floty nakazało trałowcom po­
stawienie przeszkód minowych w odległości około pięciu mil na południe
od cypla helskiego. Polskie okręty, ośmielone powodzeniem poprzedniej
swej akcji, wyszły w nocy z 13 na 14 września z portu, wyładowały z kryp
60 min i postawiły je skrycie w miejscu ustalonym przez dowództwo,
powracając szczęśliwie do bazy. Następnego dnia zostały wykryte przez
lotnictwo nieprzyjaciela i zbombardowane. Załogi polskich okrętów wzmoc­
niły obsadę przeciwdesantową półwyspu u o .
Artyleria na Helu pilnie obserwowała Zatokę, a 15 września jedna
z lżejszych baterii półwyspu przeprowadziła skuteczny pojedynek z poła­
wiaczem min M-132, zmuszając go celnym trafieniem do odpłynięcia poza
zasięg ognia. Bateria Canet stale dokuczała niemieckim trałowcom, które
usiłowały oczyścić Zatokę z min, aby zapewnić bezpieczeństwo poruszania
się dla większych jednostek.
W nocy z 18 na 19 września osiem niemieckich poławiaczy min pod do­
wództwem komandora Rugego, minowy dywizjon doświadczalny i I flotylla
trałowców ruszyły wzdłuż Kępy, ostrzeliwując jej wąwozy i jary w ostatnim
dniu walk na Oksywiu. U cypla rewskiego zespół przeszedł na kontrkurs,
lecz dalszą jego akcję przeciw obronie polskiej na lądzie udaremniła
bateria Laskowskiego, zmuszając Niemców celnym ogniem do rejterady.
Potęga tej baterii trzymała w ryzach całą niemiecką flotę w Zatoce, tylko
brak amunicji nie pozwalał jej angażować się zbyt często do walki. Dwa
pancerniki: „Schlesien" i „Schleswig-Holstein", rozpoczęły z Nowego Portu
odwetowy ogień na Hel, lecz baterię Laskowskiego minimalnie uszkodziły,
toteż po usunięciu uszkodzeń odgrywała ona dalej swą groźną i niezawod­
ną rolę ' " .
Upadek Oksywia otworzył dla załogi Helu nowy, dwutygodniowy okres
jej samotnego trwania w obronie. 20 września nie było już ani polskiej
floty, ani lądowego zabezpieczenia Zatoki Gdańskiej, ani armii „Pomorze"
w Borach Tucholskich. Daleko na północy pozostawał niewielki skrawek
wolnej ziemi, ostatni szaniec Rzeczypospolitej nad Bałtykiem, „krowi
ogon" Polski, jak mawiali Kaszubi. Przed dowództwem floty siłą rzeczy
stanęło zagadnienie sensu dalszego oporu. Jednak wbrew wszelkim rachu­
bom i nie spełnionym nadziejom postanowiono trwać dalej na samotnym
posterunku. Sama idea walki z hitleryzmem, bez względu na jej doraźny
250
wynik operacyjny, wydawała się bowiem zadaniem o pierwszorzędnym zna­
czeniu.
Tak więc Umocniony Rejon Helu, który dotychczas znajdował się na
marginesie zasadniczych działań lądowych i morskich nieprzyjaciela,
stanął w ogniu walki bezpośredniej. Dwieście dział artylerii okrętowej
i oddziałów lądowych wszystkich kalibrów skierowało swe lufy ze wszy­
stkich stron na piaszczyste wzgórza i betonowe stanowiska dział polskich
na Helu. Eskadry „kondorów" uderzały ze zdwojoną siłą na pozycje, wioski
i obszary leśne półwyspu, szerząc zniszczenie i wzniecając pożary. Trałow­
com niemieckim udało się wpłynąć do portu we Władysławowie, skąd
bezkarnie raziły z flanki polską obfonę u nasady półwyspu U 2 .
Co mógł tym przygotowaniom przeciwstawić dowódca Rejonu Umoc­
nionego Helu, komandor Włodzimierz Steyer? O powiększeniu sił material­
nych obrony nie było mowy od czasu, gdy upadła Lądowa Obrona Wybrze­
ża na Płycie Oksywskiej. Trzeba było szukać wzmocnienia na miejscu,
własnymi środkami. Zburzono więc latarnię morską, aby pozbawić Niem­
ców dogodnego punktu celowania, zabezpieczono betonowym stropem
metrowej grubości punkt obserwacyjny kpt. Zbigniewa Przybyszewskiego,
dowódcy baterii cyplowej. Obsługi kilkunastu przeciwlotniczych cekaemów
wybudowały „gniazda bocianie" na drzewach, aby zapewnić sobie jak naj­
dalszą obserwację nadlatujących „kondorów". Zapora minowa między
Chałupami i Kuźnicą została zakończona; miała ona służyć w krytycznym
momencie do przecięcia półwyspu w najwęższym jego miejscu i utworzenia
wyspy. Wzmacniano oddziały przeciwdesantowe, aby zorganizować przy­
najmniej dozorowanie 70-kilometrowej linii brzegowej. Przedsiębiorcze
załogi „Gryfa" i „Wichra" wymontowały z okrętów ciężkie działa, usiłu­
jąc je ustawić na betonowych podestach do obrony nadbrzeżnej od strony
„małego morza". Ciekawe, że i Niemcy — zamiast uderzać na pozycje pol­
skie na zachód od Nowej Wsi — sami sypali pośpiesznie szańce obronne,
jakby w obawie, że Polacy mogą uderzyć na nich. W ich pojęciu Hel był
silnie umocnioną twierdzą morską U 3 .
Tymczasem gen. Kaupisch w sopockim Grand Hotelu koncypował
plany zdobycia Helu, a gen. Tiedemann w Pucku przegrupowywał swoje siły
naprzeciw półwyspu i wzdłuż Zatoki Puckiej. Jednak żaden z nich nie kwapił
się do działań naziemnych ani desantowych, czekając na wyniki bombar­
dowań z powietrza, lądu i morza.
Komandor Steyer zwrócił się do kontradmirała Unruga z propozycją,
aby przy pomocy baterii Laskowskiego ostrzelać kwatery obu oblegających
ich generałów.
— Nie zamierzam robić wojny polsko-kaszubskiej — odparł Unrug,
251
 SP S P Ó b y d m ł a ń Z a C z e p n y c h
^ h ° ' * P° l 8 k i «J 'trony i".
I O , , e ars2ała
°7 bT ny
° ° P°8 Penetracja półwyspu przez dywersje
wroga , słuszne obawy mieszkańców przed całkowitym z n i s z c z e n i eh
domostw , l.chego dobytku. Tak wiec kmdr Steye prócz okala l e o
go ze wszystkich stron - z lądu, morza i powietrza - frontu z wn fz-
nego, m , a , na dodatek - ukryty front wewnętrzny. Jego działanie ™ w n -
to się nieoczekiwanie, gdy Niemcy - zgodnie z samą istotą hitleryzmu -
rozpoczęli terrorystyczne naloty na wioski kaszubskie. Pierwszym ichTe lem
stała s,e uboga wioska Kuźnica, nie obsadzona przez wojsko, przeto
nie posiadająca obrony przeciwlotniczej. Kilkanaście b o i burzący h

GdT wi f 2 5 r z y ci d o m k ó w rybacklch j zadało cicżkie strat* 1-232

Ody więc 25 września powtórzono podobny nalot na Chałupy nad
najwyższym, domami i na wieży kościelnej ukazały sie białe flagi Znale
d e n t l ! ! t ? 1 7 t P ° J e d y " C Z y ' U d z i e Polewający białymi płachtami. Incy­
dent ten zlikwidowano, lecz nie było czasu na wyjaśnienie sprawy do końca
a
b^eg^okfp^kTej^^ * "**»«* * * ^ ^ "
Dowództwo niemieckie, nabrawszy po sześciodniowym bombardowa­
niu półwyspu przeświadczenia, że wola obrońców została dostatecznie za­
chwiana skierowało na Hel nową wyprawę okrętów bojowych. Tym razem
wyruszyły z Nowego Portu oba pancerniki: „Sch.esien" i Jschleswig HoT
mfkahher Z Z " a d m - S c h m u n d t a ' -zporządzając łącznie 1 8 działa­
mi kaliber 288 i 150 mm. Wyprawę pancerników poprzedzała flotylla
trałowców która miała zadanie przeczesać z min drogę dla największych
okrętów niemieckich na Bałtyku i osłonić je możliwie jfk najdłuŻej zasłoną
dymną. „Schlesien", znalazłszy się na wysokości Redłowa, pierwszy
otwiera ogień na obiekty cypla helskiego. Bateria Laskowskiego pod do­
wództwem kpt. Przybyszewskiego jak zwykle odpowiada szybkim skutecz­
nym ogmem. Już trzecia seria obejmuje cel. Jeden z trałowców stawia
przed pancernikiem nową zasłonę dymną. Wówczas kpt. Przybyszewski
przenoś, ogien na „Schleswig-Ho.stein". W rezultacie oba pancerniki
rezygnują z innych celów i ześrodkowują cały ogień na baterii Laskow­
skiego. Jednak n.eustraszona załoga - mimo uszkodzenia dwóch dział
awaru dalmierza , strat w ludziach _ nie zaprzestaje walki. Wreszcie po
godzinnej wymianie strzałów oba pancerniki decydują się na odwrót''«. Ten
sukces Polaków wywarł doskonały wpływ na obronę, tym więcej że uszko­
dzenia sprzętu okazały się powierzchowne i w krótkim czasie udało się je
usunąć .przywrócić baterii pełną sprawność bojową. Bohaterem dma stał
ę dowódca batem, który mimo odniesionej rany nie zszedł z punktu
obserwacyjnego , kierował ogniem aż do chwili przepędzenia okrętów
łt Wyprawi niemieckich pancerników nt Hel 25 września

253
 Po 48-godzinnej przerwie wyrusza 27 września nowe uderzenie nie­
mieckich pancerników. Tym razem zastosowały one inną taktykę. „Schle-
sien" skierował się w stronę Kępy Oksywskiej i na wysokości Mechelinek
ustawił się do ognia, którego celem miały być umocnienia polskie między
Helem a Juratą. Natomiast „Schleswig-Holstein", wypłynąwszy o godzi­
nie 8.30 z Nowego Portu, wziął kurs na pełne morze, następnie na wysoko­
ści cypla helskiego wykonał ostry zwrot i z odległości 13 kilometrów
skierował cały swój ogień na baterię Laskowskiego oraz stanowiska
dywizjonu przeciwlotniczego, który spędził z horyzontu niemiecki samolot
obserwacyjny. Ta potężna kanonada dwóch pancerników rozpoczęła się
o godzinie 12 i trwała ponad godzinę.
I tym razem ogień dział okrętowych nie wyrządził w systemie obron­
nym zbytnich zniszczeń materialnych. Jednak jego ogromne natężenie
zachwiało morale bezczynnych w tym czasie żołnierzy. Na samą tylko Juratę
padło 40 pocisków kalibru 288 mm. Bateria Laskowskiego, walcząc i tego
dnia skutecznie z pancernikiem „Schleswig-Holstein", nie poniosła również
strat, tylko coraz bardziej odczuwała brak amunicji.
Noc z dnia 27 na 28 września witało Dowództwo Floty z uczuciem,
jakie daje świadomość odparcia silnego ataku nieprzyjaciela. Załoga baterii
cyplowej przeżywała wielką radość ze zwycięstwa nad przeważającym
wrogiem. Lecz niestety, nie była to noc, która by dała chwilę zasłużo­
nego odpoczynku. Dowództwo Floty otrzymało z Warszawy radiogram
o postanowionej kapitulacji stolicy. Kontradmirał Unrug otrzymał od
gen. Rómmla, jako najstarszego walczącego na terenie kraju dowódcy,
wolną rękę co do kontynuowania walki.
— Wszyscy kapitulują we wrześniu — rzekł obecny na odprawie kmdr
Steyer —• my wytrwamy do października " .
7
W oczekiwaniu na wyruszenie rozstrzygającego natarcia niemieckie­
go od strony lądu wszystkie oddziały piechoty, bez względu na ich pocho­
dzenie, podporządkowano dowódcy batalionu KOP mjrowi Janowi Wi­
śniewskiemu. Nie miało to już jednak praktycznego znaczenia, gdyż
Niemcy następnego dnia przystąpili do działań zaczepnych. W istocie
szerokość półwyspu nie pozwalała zmieścić większych sił. Toteż do natarcia
ruszył batalion 374 pułku, urzutowany kompaniami w głąb. Za to artyleria
niemiecka ostrzeliwała pozycje polskie na całej ich szerokości i głębo­
kości. Działa polskie milczą, albowiem pozostało tylko tyle amunicji,
ile wymagać będzie odparcie generalnego szturmu. W ciągu dnia 29 wrześ­
nia 9 kompania niemiecka podeszła pod stanowiska 10 kompanii KOP
por. K. Gilunia na zachód od Chałup, gotując się nazajutrz do dalszego
natarcia. W tej sytuacji poraża wszystkich wiadomość o próbie odpły­
nięcia w kierunku Pucka 13 kompanii desantowej por. Emila Okińczyca
254
8
z cypla półwyspu " . Był to wynik „wojny psychologicznej", którą kon­
tynuował nieprzyjaciel, szczególnie od chwili kapitulacji stolicy. Dowódz­
two Floty nie daje jednak za wygraną.
30 września od rana trwa ogień artylerii niemieckiej na pozycje polskie
od Chałup po Jastarnię. Lecz natarcie piechoty wychodzi dopiero w połud­
nie po krótkiej nawale ogniowej kilku baterii lekkich i ciężkich na I pozy­
cję, która ulega dezorganizacji. Kompania KOP, tracąc wielu jeńców,
wycofuje się na II pozycję, a niedługo potem aż na III — do rejonu Kuźnicy,
przy czym w powietrze wylatuje przegroda minowa 80 głowic torpedowych.
Wprawdzie mierzeja nie została przerwana, lecz impet niemieckiego ude­
rzenia wygasa 119 . Kuźnica pozostaje w rękach polskich. Dowództwo
Floty pragnie odrzucić nieprzyjaciela. W tym celu kieruje do przeciw­
natarcia 12 kompanię rezerwową. Niestety w miejscowości Bór prawie
połowa kompanii rozsiada się pod białymi flagami. Sytuację zażegnano,
ale stan obsady wydatnie się zmniejszył. W tych warunkach Dowódca
Floty ogłosił decyzję o kapitulacji. Wprawdzie batalion KOP i kadrowe
oddziały marynarki były gotowe stawiać opór bez ograniczenia, lecz tę po­
stawę przemogła zwykła ludzka logika. Rezerwiści pochodzący z okoli­
cznych, a utraconych już przed trzema tygodniami wiosek, z rozpaczą
w sercu patrzyli na pożogę swoich domostw, choć spełniali wiernie swój
obowiązek obrony kraju, jak długo miało to sens. Jednak kiedy padła
Warszawa, a pomoc z Zachodu nie nadchodziła, nie mogli zrozumieć celu
dalszej walki. Żołnierz godził się walczyć w obronie realnych warto­
ści, walka tylko o honor była dlań niezrozumiała.
Dwa dni trwały jeszcze walki w rejonie Kuźnicy z III batalionem
374 pp. Niemcy wprowadzili do akcji po obu stronach półwyspu lekkie
jednostki swej floty, które miały ostrzeliwać polskie stanowiska ogniem
flankowym i przeskrzydlać je siłami żywymi. Jednak do tego nie doszło.
O godzinie 14 dnia 1 października nastąpiło zawieszenie broni. Na pięć
minut przed wygaśnięciem walki został jeszcze zestrzelony trzydziesty
drugi samolot nad Helem. Już po zawieszeniu broni zespół poławiaczy
min przeszedł nie wytrałowanym szlakiem wzdłuż morskiego brzegu
półwyspu, tracąc poławiacz M-85 na jednej z min położonych na początku
września przez okręt podwodny „Żbik" 12°. 2 października dowódcy poże­
gnali swoje oddziały i po odśpiewaniu hymnu narodowego rozłączyli się
z nimi. Ogółem do niewoli na Helu dostało się około 3200 ludzi. Straty
w rannych i zabitych wynosiły około 200 osób 1 2 1 .
255

Działania ORP „Orzeł"
Wyznaczenie polskim okrętom podwodnym sektorów na środkowym Bał­
tyku doprowadziło w rezultacie do oderwania ich od jedynej polskiej
bazy morskiej na Helu. Toteż wkrótce dwa z nich: „Ryś" i „Sęp", z braku
paliwa zawinęły do portów szwedzkich i zostały internowane. Los ich
podzielił także „Żbik", który na skutek zbutwiałych uszczelnień kauczu­
kowych szukał ustronnego portu neutralnego, aby dokonać naprawy.
Wynurzył się on w nocy z 23 na 24 września w Almagrundet, ale nie uzyska­
wszy zgody Szwedów na 24-godzinny pobyt, został także internowany 1 2 2 .
Dopiero wówczas dowództwo niemieckiej floty zdało sobie sprawę, że —
wbrew jego komunikatowi o zniszczeniu polskich okrętów podwodnych
w Zatoce Gdańskiej — działają one nadal na Bałtyku. Nie wiedziało ono
jeszcze o losach „Wilka", który po doznanych uszkodzeniach od bomb
głębinowych, ciągnąc za sobą smugę ropy, przedarł się szczęśliwie przez
cieśniny Sundu i przybił 25 września do brzegów Wielkiej Brytanii. Fakt
ten admiralicja brytyjska zatrzymała w tajemnicy. Tak więc dotychczaso­
wa swoboda działań niemieckich na Bałtyku została znacznie skrępowana.
Szczególnie niepokoił ich ORP „Orzeł", który był zmuszony 15 września
przed świtem zawinąć do neutralnego portu w Tallinie celem wysadzenia
na ląd chorego na tyfus dowódcy okrętu. Na próbę internowania załoga
odpowiedziała ucieczką.
Wiceadmirał Mootz, dowódca niemieckich sił eskortowych na Bałtyku,
objął dodatkowo komendę nad minowym zespołem doświadczalnym,
a ponadto otrzymał pięć flotylli trałowców pomocniczych, przerobionych
z dużych parowców rybackich — w łącznej liczbie ponad 40 jednostek
pływających. Przy użyciu tych sił oraz lotnictwa morskiego zorganizował
on intensywne patrolowanie środkowego Bałtyku w pościgu za polskimi
okrętami podwodnymi.
Tak więc to, czego nie potrafił wykonać dywizjon polskich okrętów
podwodnych, skutecznie realizował przez trzy tygodnie jeden jedyny
ORP „Orzeł" o zdekompletowanym wyposażeniu i uzbrojeniu oraz ograni­
123
czonych zdolnościach nawigacyjnych . Kapitan marynarki Jan Grudziń­
ski, bohaterski następca dowódcy „Orła", musiał bowiem dla zrealizo­
wania swojej zuchwałej decyzji poświęcić część uzbrojenia oraz przyrzą­
dy nawigacyjne okrętu. Lecz, jak się wkrótce okazało, nie sama ucieczka
leżała w zamiarach nowego dowódcy, ale wykonywanie zadania bojowego
na środkowym Bałtyku. Niemcy do czasu zawinięcia „Żbika" do portu
szwedzkiego uważali, że mają do czynienia z trzema polskimi okrętami
(„Żbikiem", „Wilkiem" i „Orłem"), a „Orzeł" i (nieobecny) „Wilk"
jeszcze w pierwszej dekadzie października nie dawały im spokoju.
256
Morze było burzliwe, widoczność słaba. Do dziedziny fantastyki mor­
skiej należy tajemnica, jak w takich warunkach mógł przez trzy tygodnie
patrolować na Bałtyku zagubiony okręt polski. Z Dowództwem Floty nie
utrzymywał łączności z powodu braku szyfrów, znikąd nie mógł oczekiwać
pomocy i nie szukał jej. Oficer nawigacyjny, por. Piasecki, wykreślił
na podstawie spisu latarń coś w rodzaju mapy, która zapewnić miała kpt.
Grudzińskiemu orientację. Nieustraszony ów dowódca podjął decyzję
przebywania na Bałtyku tak długo, jak długo wystarczy paliwa, po czym
powziął zamiar przedarcia się do Anglii.
Aby przedstawić Polaków w jak najgorszym świetle, Niemcy rozpo­
wszechnili przez radio fałszywą wiadomość o zamordowaniu przez załogę
„Orła" dwóch estońskich wartowników, pozostawionych do strzeżenia
okrętu. Wobec tego kpt. Grudziński podszedł na odległość 2 mil do wysepki
Ostergarn i wysadził obu Estończyków w składanej łodzi wraz z listem
przepraszającym do władz estońskich. Wiadomość tę z kolei podało radio
szwedzkie, obalając kłamstwo niemieckiej propagandy i napędzając znów
Niemcom strachu. Wzmogło to akcje patrolowania środkowego Bałtyku
przez flotę i lotnictwo, ale bezskutecznie.
Około 1 października ORP „Orzeł" zatrzymał niemiecki statek handlo­
wy, który jednak zdołał uciec. Incydent ten na nowo zaalarmował siły
Kriegsmarine na Bałtyku. Około 5—6 października załoga zaczęła odczuwać
braki w zaopatrzeniu, szczególnie w wodę do picia. 8 października do­
wódca postanowił forsować cieśniny. Rozpoczęła się powolna wędrówka
wzdłuż szwedzkich wód terytorialnych, podobnie jak to robił „Wilk".
Ale „Orzeł" nie posiadał map cieśnin, bardzo trudnych pod względem
nawigacyjnym i gęsto patrolowanych przez okręty niemieckie i szwedzkie.
Raz też polski okręt wpadł na mieliznę, kiedy indziej omal nie został wykry­
ty reflektorem patrolowca. Później musiał na wiele godzin zanurzać się pod
powierzchnię wody, by ujść pościgowi. Szczęście jednak nie opuszczało
polskich śmiałków. Zdołali pokonać wszystkie przeszkody.
11 października „Orzeł" osiągnął Skagerrak, przeszedłszy zapewne
przez niejedno niemieckie pole minowe. Tu brak szyfrów komplikował
nawiązanie łączności z flotą brytyjską na Morzu Północnym. Wreszcie
jednak 14 października kapitan Grudziński zaryzykował po raz ostatni,
podał otwartym tekstem swoje położenie i wezwał pilota angielskiego.
Sygnał został odebrany przez adresatów i po kilku godzinach ORP „Orzeł"
zakończył swój niezwykły rejs 124 .
Sześciotygodniowa działalność bojowa „Orła" miała nieocenione
znaczenie moralne — tak dla_ narodu polskiego, jak i licznych jego przy­
jaciół, którzy gotowali się do walki z hitleryzmem. Nazwa okrętu, symboli­
zująca cały walczący kraj, utrwaliła się w dziejach polskiej marynarki na
1? — Bi:wy polskiego Września. I. II 257
zawsze i stała symbolem samozaparcia oraz niezłomnej woli walki. Za ten
czyn niezwykłej odwagi i uporu dowódca okrętu, kpt. Jan Grudziński,
został udekorowany orderem Virtuti Militari, a najdzielniejsza część
załogi — Krzyżami Walecznych.

Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie"

Nie skapitulowało we wrześniu jeszcze jedno zgrupowanie wojsk polskich:

Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie" gen. Franciszka Kleeberga,
dowódcy OK IX. Jej działania należą do najświetniejszych kart polskiego
oręża w jego wielowiekowych dziejach, zaś gen. Kleeberga stawiają w rzędzie
najwybitniejszych polskich dowódców, jako człowieka silnego charakteru,
nieprzeciętnego umysłu i gorącego serca. Grupa ta składała się początkowo
z batalionów marszowych i ośrodków zapasowych 18 i 30 dywizji piechoty
w Brześciu i Kobryniu, ośrodków zapasowych 20 dywizji w Drohiczynie,
batalionu marynarzy spieszonej Flotylli Pińskiej i jednostek KOP oraz
oddziałów doraźnie zorganizowanych z rozbitków. Z oddziałów tych po­
wstały następnie dwie dywizje piechoty — 50 i 60 pod dowództwem pułkow­
ników: Ottokara Brzozy-Brzeziny i Adama Eplera, znane jako dywizje
„Brzoza" i „Kobryń". Potem dołączyły do niej Podlaska Brygada Kawa­
lerii gen. Kmicica-Skrzyńskiego, dywizja kawalerii gen. Podhorskiego oraz
jednostka lotnictwa z kilku przestarzałymi RWD.
Trzonem tych sił była grupa „Kobryń" płka Eplera w składzie trzech
pułków (182, 183 i 184) oraz samodzielnego batalionu 179 pułku piechoty,
utworzona głównie z młodego rocznika, szkolonego w ośrodkach zapaso­
wych po odejściu 30 i 20 dywizji na obsadzenie zachodniej i północnej gra­
nicy. Broń przywiozły warszawskie autobusy „z arsenału Rzeczypospoli­
tej" — ze Stawów pod Dęblinem 1 2 5 . Było jej pod dostatkiem: cekaemów
i erkaemów, moździerzy i pistoletów. Toteż oddziały zaczęły przekraczać
przewidziane etatem stany. Wkrótce na drogach i w rowach poleskich mogły
zebrać broń na drugi pełny stan dywizji, a utworzone pododdziały dodatko­
we oddały później wielkie usługi w walce, użyte do rozpoznania, utrzy­
mania łączności i ubezpieczenia głębokich tyłów 1 2 6 .
W opinii społeczeństwa utrwalił się obraz uciekinierów i rozbitków —
pięknych limuzyn z proporczykami i zwykłych chłopskich wozów, elegancko
ubranych i ogolonych panów oraz ich towarzyszek, a także zwykłych,
zastraszonych ludzi. Ale wśród limuzyn i pospolitego tłumu uchodźców
skrajami i rowami szosy szły masy żołnierstwa: z bronią i rynsztunkiem,
w zakrwawionych bandażach, lecz z ładownicami pełnymi amunicji. Szły
29. Gen. Franciszek Kleeberg, 30. Płk Adam Epler,
dowódca Samodzielnej Grupy dowódca dywizji „Kobryń"
Operacyjnej „Polesie"
grupkami w milczeniu, gotowe na pierwsze wezwanie stanąć w szeregu
do dalszej walki. Od zachodu, spod Brześcia, dochodził głuchy pomruk
niemieckiej artylerii. To korpus pancerny Guderiana kruszył mury twierdzy
brzeskiej.
Generał Kleeberg już w chwili powoływania do życia grupy (11 września)
wiedział, że wypadnie mu walczyć, mimo iż znajdował się na głębokich
tyłach, a jego m.p. było w Albrechtowie pod Pińskiem. Dlatego też, zanim
stanęły gotowe dywizje, już daleko na przedpole wysunęły się oddziały
rozpoznawcze, aby nawiązać styczność z nieprzyjacielem, wybadać jego siły
i ustalić kierunki zagrożenia. Kawaleria dywizyjna płka Dworkina dwoiła się
i troiła. Pułkownik Epler otrzymał zadanie zamknięcia szos i dróg prowa­
dzących w głąb Polesia przez Kobryń. Obsadził więc kanał Bony i Mucha-
wiec, zamknął przejścia przez rzeczkę Trościankę i podniósł w niej poziom
wody przez otwarcie śluz od Jeziora Białego. Dowódca grupy „Kobryń"
nie wierzył w skuteczność obrony stałej, dlatego też postanowił bronić
się zaczepnie n l . Jeden pułk został pchnięty na południe od Kobrynia,
na skrzyżowanie szos w Puszczy Rudzkiej, w celu zamknięcia dróg siłą

258 259
żywą i zawałami leśnymi. Już 14 września rozpoznanie grupy stoczyło
pomyślną walkę z wysuniętym na szosę brzeską nieprzyjacielem, odrzuciło
go na zachód i przyprowadziło podoficera z pełnym wyposażeniem, mapami
i rozkazami niemieckimi. Walka ta była początkiem czterodniowej bitwy
o Kobryń.
Jednak oddziały dywizji kończyły jeszcze mobilizację, jeszcze wykony­
wały przemarsze do nakazanych punktów. 15 września przybył ze Słonimia
samodzielny batalion 179 pp mjra M. Bartuli. Batalion ten wraz z ochotni­
czym oddziałem przysposobienia wojskowego z Kobrynia był radością całej
grupy 1 2 8 .
Aby zyskać na czasie, poszedł na wypad II batalion 184 pp, a ponieważ
dywizja nie miała jeszcze baterii przeciwpancernej, żołnierze otrzymali
butelki z benzyną —jako jedyną broń przeciwpancerną. Lecz żołnierz czuł
się szczęśliwy, że może się wreszcie zmierzyć ze śmiertelnym wrogiem.
Batalion szedł blisko 36 godzin, nie wykryty przez lotnictwo, o świcie
zaś 16 września uderzył na zaskoczonych zupełnie Niemców i odrzucił ich
za Muchawiec 129 . Równocześnie II batalion 183 pułku organizował wysu­
niętą pozycję obronną dywizji o 10 kilometrów na zachód, po szosie brze­
skiej na bagnach rzeczki Trościanki. Każde suchsze i twardsze miejsce
stawało się małą twierdzą otoczoną zdradliwymi, przepaścistymi plamami
wody i błota. Wszelkie przejścia znalazły się pod lufami ciężkiej i lekkiej
broni maszynowej, szosę zamknięto działonem 100 mm haubicy. Dywizja
posiadała zaledwie trzy baterie artylerii. Trzeba było nie lada kunsztu
ze strony mjra Olechowskiego, aby je należycie rozmieścić.
Świt 17 września rozpoczął się utarczką oddziału rozpoznawczego
nr 1 na szosie brzeskiej. Kapral nadterminowy Stankiewicz zorganizował
na cmentarzu w Chwedkowicach zasadzkę na silny oddział zmotoryzowany
Niemców. Gdy przeciwnicy, zatrzymani od czoła, zaczęli okrążać cmentarz,
kapral rozkazał wycofać się oddziałowi, sam zaś osłaniał z erkaemem
jego odwrót, dopóki seria z czołgu nie powaliła go wśród jeżyn i głogów.
Nieprzyjaciel, wsparty kilkudziesięciu wozami bojowymi i czołgami, pod­
szedł pod wysuniętą pozycję dywizji, lecz tu zatrzymała go zapora II bata­
lionu 183 pułku.
Cały dzień trwała walka na stanowiskach batalionu. Niemcy docho­
dzili do rzeczki, to znów odskakiwali od niej, natykając się na dobrze
ukryte gniazdo ogniowe. Dopiero pod wieczór sforsowali bród pod Rykowi-
czami i zdołali wejść w głąb ugrupowania, co nie przyniosło im powo­
dzenia. Każda kompania, każdy pluton tworzyły samodzielne ośrodki oporu
i miały możliwość przedłużania walki i swobodę wycofania znanymi
sobie przejściami. Działon 100 mm haubicy zniszczył dwa czołgi na początku
260
walki, a o zmierzchu uszkodził dwa następne. Pozycja wysunięta została
utrzymana.
Ten zwycięski bój grupy w sytuacji napływu niepomyślnych wiadomości
następnego dnia o przekroczeniu wschodniej granicy przez wojska ra­
dzieckie miał ogromne znaczenie moralne dla oddziałów. W oczach strzel­
ców zapaliły się błyski zapału, wierności i wytrwania. Dzień 18 września
upłynął pod znakiem wzmagającej się walki o Kobryń, w której Polacy
dają sobie świetnie radę z bronią pancerną nieprzyjaciela. Pod wieczór
o godzinie 17 wyrusza polskie przeciwnatarcie, z samorzutnym okrzykiem
„Niech żyje Polska" uderza nieprzyjaciela w bok i wychodzi na jego tyły.
Niemcy wycofują się pośpiesznie i ostatecznie. Na białym poleskim piasku
pozostaje kilkanaście czołgów i wozów bojowych wroga.
W nocy z 18 na 19 września grupa przeszła do rejonu Kamienia Koszyr-
skiego, gdzie miała dołączyć grupa KOP gen. Riickemana-Orlika n o . Tu —
wraz z masą uchodźców i rozbitków spod Kowla — doszły wieści o wojskach
radzieckich oraz przekroczeniu przez rząd i kierownictwo wojskowe granicy
rumuńskiej, dokąd miała się również kierować SGO „Polesie".
Z maszerującymi wojskami grupy „Polesie" zderzyła się wracająca
z kierunku Kowla fala uchodźców i zwolnionych z ośrodków żołnierzy,
przynosząc rozgłaszane przez Niemców wieści o ucieczce polskiego dowódz­
twa i okazując dokumenty zwolnieniowe. Pod wpływem tych strasznych
wieści jeden z żołnierzy zapłakał przy dziale, a gdy go zapytano o powód,
odpowiedział:
— To zdrada. Wstyd dziś być Polakiem n i .
Żołnierz grupy „Polesie" przeszedł przez piekło demoralizacji na szosie
kowelskiej i przez ogień walk z bandami dywersyjnymi na Wołyniu. Lecz
niezwykle wysoki poziom wychowania obywatelskiego ustrzegł go przed
załamaniem, zachwianiem jego morale i przed zniechęceniem. To był
żołnierz, którym chlubić się może naród polski. Oto jakimi słowami zwra­
cał się do swej dywizji płk Adam Epler w dniu 22 września 1939 roku:
„Żołnierze.
Od dwunastu dni walczycie, w ciężkich marszach przeszliście wielką
część Polski, dzisiaj musieliście wywalczyć sobie drogę przez bandy
dywersyjne [...] Polska dzisiaj znajduje się w tej sytuacji, że musi znosić
w swych granicach wroga zewnętrznego i wroga wewnętrznego, którego zor­
ganizował i uzbroił nasz odwieczny wróg — Niemiec, aby sobie ułatwić,
a nam utrudnić walkę [...] Idziemy do boju z Niemcami i to jest cel naszego
marszu. Idziemy nocami, złymi drogami, lasami i przez bagna, ażeby dojść
do tej walki [...] Do walki tej dojdziemy przez każdą bandę, która zechce
stanąć między nami a naszym nieprzyjacielem. Dlatego strzelajcie, żołnie­
rze, do dywersantów tak, jakbyście strzelali do Niemca" 1 3 2 .
261
 Rozkaz określał także stosunek do wojsk radzieckich: Szef Oddz. I — mjr dypl. Szczekowski
„Nasz Naczelny Wódz wydając hasło dla wojska w chwili wkroczenia Szef Oddz. II — ppłk dypl. Śmigielski
wojsk sowieckich do Polski, zażądał od nas zimnej krwi [...] Polecił nam Szef Oddz. III — mjr dypl. Grzeszkiewicz
oddziałów tych unikać, w walkę się nie wdawać, aby zachować całe swe siły Szef Oddz. IV — kpt. dypl. Żurkowski
do walki z naszym prawdziwym i jedynym wrogiem [...] Dlatego, żołnierze, Szef Uzbrojenia — mjr Pikulski
jasno i wyraźnie przedstawiam wam cel waszego trudu i ofiar. Jeden jest Szef Intendentury — ppłk inż. Piechura
nasz wróg. Idziemy do walki z nim [...] W ostatnich dniach przeżywaliście Szef Żandarmerii — mjr Czabański
wielką tragedię w duszy każdego dobrego żołnierza. Widzieliście masę Szef Sanitarny — ppłk dr Cepryński
żołnierzy z bronią czy bez broni idących w nieznane [...] Widziałem, że Szef Samochodowy — mjr Macherski
przeżyliście ciężko to złamanie żołnierskiego honoru [...] Dzisiaj staliście się Dowódca Saperów — ppłk Schubert
wojskiem, od którego można żądać wszelkich ofiar. Jesteście jednolitą Dowódca Łączności — mjr Hetper
żołnierską masą, która potrafi osiągnąć wszystko to, czego od was nasi Zca dcy Łączności — mjr inż. Libiszowski
przełożeni zażądają..." 1 3 3 Dowódca Lotnictwa — por. pilot Piorunkiewicz
Z takim to żołnierzem spotykali się Niemcy w ostatnich dniach kampanii
jesiennej w Polsce. Już korpusy 10 i 14 armii niemieckiej wycofywały się po Dywizja »Kobryń«
, rozbiciu wojsk Frontu Północnego ku Wiśle i rozkładały na odpoczy­
nek, już Hitler gotował się do przyjęcia defilady w Warszawie, lecz jeszcze, Dowódca dywizji — płk Epler
raz zagrzmiały polskie działa w regularnej bitwie... Dowódca P. D. — ppłk Gumkowski
Dowódca grupy „Polesie" wbrew rozkazowi Naczelnego Dowództwa Szef Sztabu — mjr dypl. Schoenert
maszerował na pomoc oblężonej Warszawie. W Małorycie powstała w ciągu Dowódca 182 pułku piech. — ppłk Targowski
najbliższych dni dywizja „Brzoza" w składzie trzech pułków piechoty Dowódca 183 pułku piech. — ppłk Seweryn
(178 mjra T. Króla, 179 ppłka M. Gumkowskiego i 180 mjra F. Pająka) Dowódca 184 pułku piech. — mjr Żeleski
oraz trzech baterii artylerii: dwu 75-milimetrowych armat kpt. H. Gło­ Dowódca Artylerii — mjr Olechowski
wackiego i por. rez. T. M. Pindelskiego oraz baterii 100 mm haubic pod Dowódca K. D. — płk Dworkin
dowództwem porucznika rezerwy Stanisława Czarkowskiego z 9 pal 1 3 4 . W skład Dywizji Kobryńskiej ponad obecny stan wejdzie Zgrupowanie
Rozkaz dotyczący organizacji tej jednostki brzmiał: kmdra Zajączkowskiego i bateria armat z Dywizji »Brzoza«.
W skład Dywizji »Brzoza« wejdzie dotychczasowa Grupa płka Brzozy-
„D-two Dywizji »Brzoza« -Brzeziny i Grupa ppłka Gorzkowskiego.
M. P. Wyryki, dnia 28 IX 1939 r.
135
/ — / Dowódca Dywizji »Brzoza«"

Rozkaz organizacyjny Nr 2
Z dniem 28 września 1939 r. dotychczasowa grupa płka Brzozy-Brzeziny Grupa „Polesie" po dołączeniu 19 września Podlaskiej Brygady Kawa­
została wcielona w skład samodzielnej grupy operacyjnej »Polesie« i prze­ lerii gen. Kmicica-Skrzyńskiego 1 3 6 pod Krymnem zwróciła się ku Włodawie
mianowana na dywizję »Brzoza«. nad Bugiem i przeprawiła się na teren Lubelszczyzny. Tutaj gen. Kleeberg
podporządkował sobie trzymającą przeprawy na Wieprzu pod Kijanami
Skład samodzielnej grupy operacyjnej «Polesie« i Spiczynem dywizję kawalerii „Zaza" gen. Podhorskiego 1 3 7 . Dywizja ta
w składzie dwóch brygad (płka Plisowskiego — „Plis" i płka Milewskiego —
Dowódca SGO „Polesie" ' — gen. bryg. Kleeberg „Edward") znacznie wzmocniła ogólne siły grupy. Znad granicy dążyła
Szef Sztabu Grupy — płk. dypl. Łapicki do połączenia się z SGO „Polesie" grupa KOP pod dowództwem gen.
Kwatermistrz — ppłk. dypl. Stawiarski Riickemana-Orlika 1 3 8 .

262 263
 We Włodawie gen. Kleeberg — przejmując uprawnienia dowódcy
armii — powołał do życia władze administracyjne: mianował komisarza
cywilnego w osobie płka Michała Gnoińskiego, byłego wojewody krakow­
skiego, wyznaczył starostę i burmistrza, nakazał utworzenie straży oby­
watelskiej oraz uruchomienie rzemiosła i handlu. Dla celów wymiany towa­
rowej wypuścił bony skarbowe. Wydawało się, że na teren Lubelszczyzny
wraca prawowita władza polska 139 . Na terenach tych grupa „Polesie"
napotkała dwa oddziały partyzanckie: mjra Giedronowicza i inżyniera
W. z Genewy, które na tyłach niemieckich wysadzały mosty, likwidowały
hitlerowców, a nawet niszczyły pojedyncze wozy pancerne i czołgi 14l) .
1 października 1939 roku jednostki SGO „Polesie" przeszły w obszar
między Radzyniem, Łukowem i Rykami, nie opodal Kocka, gdzie rozpoczął
się i skończył ostatni akt ich bohaterskich walk.
Bitwa pod Kockiem
« fazie do szturmu ruszył szwadron 10 pułku ułanów, poderwany przez
Aby zrozumieć sens bitwy pod Kockiem, należy spojrzeć na sporządzony
przez płka Adama Eplera szkic sytuacyjny z 2 października 1939 roku.
Trzy jednostki SGO „Polesie" w swoim marszu na odsiecz Warszawie
były skoncentrowane w rejonie, którego punkt środkowy stanowiła wieś
Hordzieszka. Czwarta jednostka grupy, 50 DP „Brzoza", maszerowała do
całości z kierunku Czemierniki i była od niej oddzielona rzeką Tyśmienicą.
Nieprzyjaciel, kierując się na Radzyń—Łuków, uderzył właśnie w ów styk
i groził odcięciem 50 DP od reszty grupy. 2 października rano dywizja
kawalerii „Zaza" została zaalarmowana zbliżaniem się od południa
zmotoryzowanych oddziałów niemieckich. W przeddzień szwadron 2 pułku
ułanów ubezpieczający od strony Kocka starł się z podjazdem pancernym
wroga i rozbił kilka wozów. Nad polskimi oddziałami pojawił się samolot
niemiecki, ale w tej samej chwili ze wschodu nadleciały dwa radzieckie
myśliwce i na oczach wszystkich zestrzeliły niemieckiego lotnika. Ko­
ziołkując upadł gdzieś wśród pułków gen. Podhorskiego 1 4 1 .
Brygada „Plis" zajęła niezwłocznie stanowiska obronne w oparciu
o miejscowości Serokomla—Hordziesz—Józefów. Rozpoznanie pancerne
z kierunku miejscowości Poznań zostało odparte przez działka ppanc. Około
godziny 10 rozwija się po obu stronach traktu na Serokomlę natarcie
13 niemieckiej dywizji zmotoryzowanej. Jednak i ono zostało odrzucone
śmiałym kontratakiem dywizjonu 5 pułku ułanów pod dowództwem mjra
Korpalskiego. W starciu tym ginie niemiecki dowódca batalionu.
Nie ukróciło to zaczepnych ataków wroga. Niemcy ponawiają uderzenie
na lewe skrzydło pod Serokomlą, gdzie sytuacja staje się coraz cięższa —
264
walczących rozgranicza tylko szerokość niewielkiego rynku. W tym położe­
niu płk Plisowski rozkazuje 2 Pułkowi Ułanów Grochowskich jak najener-
giczniej natrzeć z rejonu Józefowa poprzez błotnistą dolinę na skrzydło
i tyły nieprzyjaciela. 2 października był dniem 3 szwadronu i jego do­
wódcy, rtm. Cyngotta. Szwadron jako czołowy oddziałpułku rusza do walki
o godzinie 11. Nagle zalew niemieckiego ognia przydusza wszystkich do
ziemi, pada ranny celowniczy cekaemu, lecz rtm. Cyngott zajmuje jego
miejsce i mimo odniesionej rany nie przerywa ognia aż do chwili odparcia
niemieckiego ataku. Sam z upływu krwi umiera na stanowisku. W tej chwi­
li młodziutki ppor. Krzywobłocki z 5 pułku ułanów podrywa swój oddział
do szturmu, za jego przykładem idzie rtm. Szela, dowódca I szwadronu
pionierów U1.
Niemcy są zaskoczeni żywiołowością akcji i podnoszą ręce do góry.
Pozostała część, która skryła się w olszynie przed stanowiskami obron­
nymi 10 pułku ułanów, wspólnym przeciwuderzeniem wszystkich jednostek
zostaje wykłuta lub wzięta do niewoli. Razem ponad 200 jeńców. W ostatniej
ppor. rez. S. Domańskiego, który ginie na polu chwały.
W tym czasie 50 dywizja „Brzoza" walczy w rejonie Talczyna i Kocka
z nieprzyjacielem usiłującym ją odciąć od reszty sił. W toku walki na ba­
terię kpt. Henryka Głowackiego l 4 i , ustawioną wzdłuż drogi, wyszły
z Kocka czołgi nieprzyjaciela. Bateria armat 75 mm nie posiadała przy­
rządów celowniczych. Jednak obecny na stanowisku dowódca baterii osobi­
ście skierował działo i pierwszym strzałem rozbił czołowy czołg; następne
strzały unieruchomiły dalsze dwa czołgi. Niebawem niemiecka artyleria
obłożyła baterię ogniem, tak że musiała się schronić w wykopie drogi, lecz
szpica pancerna przeciwnika zawróciła. Pod wieczór udaje się polskim
pułkom przełamać opór Niemców i posunąć w kierunku Adamowa i kolonii
Karolina. Niestety, nie udało się dołączyć do SGO „Polesie" grupie
Ruckemana-Orlika spod Sarn. Po walce z nieprzyjacielem pod Wytycz-
nem (na południowy zachód od Włodawy) została ona 1 października roz­
wiązana i tylko pojedyncze grupki dołączyły do bitwy pod Kockiem 144 .
Generał Podhorski powziął zamiar przeprowadzenia w dniu 3 paździer­
nika działań zaczepnych siłami swojej dywizji i sąsiadującej z nim od wscho­
du 50 dywizji „Brzoza". Według jego planu z Serokomli i Talczyna
miała uderzyć grupa dwóch pułków piechoty na Charlejów i Poznań, a w na­
stępnej fazie brygada kawalerii płka Milewskiego z Józefowa miała wyjść
od zachodu na Poznań. Generał Kleeberg aprobował ten plan i pod-
265
porządkował gen. Podhorskiemu 178 i 180 pułk piechoty pod wspólnym
dowództwem ppłka K. Gorzkowskiego, dowódcy piechoty dywizyjnej
„Brzozy".
Od rana 3 października uderzyły z Talczyna urzutowane w głąb dwa
pułki piechoty (180 i 178 majorów F. Pająka i T. Króla). Z Kocka na Biało­
brzegi i Poizdów uderzał trzeci pułk dywizji (179 pp ppłka M. Gumkow-
skiego), z jeszcze głębszym przeskrzydleniem przeciwnika. Natarcie zgrupo­
wania z kierunku Talczyna dotarło do szosy Kock—Serokomla. Na zewnętrz­
nym lewym skrzydle ugrupowania z dworu Kock wyruszył III batalion
179 pp kpt A. Jarosińskiego, przeszedł przez Białobrzegi i wychodząc
na Poizdów, zniszczył ogniem broni maszynowej znajdującą się tam baterię
przeciwnika. Na pomoc miał mu przyjść nacierający z Kocka po obu stro­
nach szosy batalion kombinowany marynarzy, artylerzystów przeciwlotni­
czych i baloniarzy mjra E. Żórawskiego. Niestety, batalion ten został na
wschód od Poizdowa zatrzymany, a następnie odrzucony do Kocka.
Kapitan Jarosiński pozostał na tyłach Niemców w odosobnieniu. W godzi­
nach popołudniowych po nawale ogniowej trzech dywizjonów artylerii
Niemcy okrążyli go od strony Wieprza i skrzydłową jego część zaatako­
wali bagnetem, biorąc pozostałą przy życiu część 7 i 9 kompanii do nie­
woli. Z zemsty za zniszczoną baterię rozstrzelali następnie dowódcę
7 kompanii, por. Tadeusza Grota-Winklera 1 4 5 . Pozostała część bata­
lionu z czterema cekaemami wydostała się rowami torfowymi do Biało­
brzegów. Ogółem walki te pochłonęły 700 zabitych dywizji „Brzoza".
O walkach tych wydano rozkaz pochwalny dla dywizji „Brzoza" z 4 paź­
dziernika 1939 r. A był on dla tej dywizji ze wszech miar konieczny, ponieważ
nie miała ona tak mocnej zaprawy bojowej jak dywizja „Kobryń", która
już spotkała na swej drodze wroga i odniosła nad nim zwycięstwo.
Tymczasem około południa ruszyło od zachodu zapowiedziane uderze­
nie kawalerii płka Milewskiego. 1 pułk ułanów ppłka K. Andersa i 3 pułk
szwoleżerów mjra E. Witkowskiego przez podmokłą dolinę uderzyły pieszo.
3 pułk strzelców ppłka dypl. Małysiaka przeprawą koło Czarnej konno.
Ułani, dopadłszy wsi Poznań, zmietli ogniem maszynowym obsługę artylerii
niemieckiej i ruszyli do natarcia od tyłu. Dalsze posuwanie się brygady
utknęło na skutek braku amunicji i współdziałania od czoła. Gdyby nie to,
Niemcy mogli tu być doszczętnie rozbici.
Czym wytłumaczyć, że dowództwo operacyjne grupy „Polesie" z taką
precyzją planowało i rozwijało swoje działania taktyczne, jakby to
był jeden z pierwszych dni kampanii, a nie jeden z ostatnich? Jak wyjaśnić
niesłychaną wprost bitność i ofiarność polskiego żołnierza?
W czasie walk pod Kockiem ugrupowany obronnie w folwarku Annopol
zbiorowy oddział 135 pp pod dowództwem mjra S. Nowickiego ze stanu
266
120 żołnierzy pozostawił na polu 90 poległych, w tym dwóch dowódców
kompanii — poruczników B. Zastawnego i W. Glinkę oraz czterech do­
wódców plutonów, oficerów rezerwy, z których udało się ustalić nazwiska
tylko dwóch: ppor. Z. Wilanda i ppor. F. Piekarniaka 1 4 6 .
Generał Kleeberg, decydując się na działania zaczepne pod Talczynem
i Kockiem, wiedział już o kapitulacji Warszawy, wiedzieli o niej oficero­
wie, a także z pewnością i szeregowi, Z operacyjnego więc punktu widze­
nia walki te nie miały już żadnego sensu. Ale gen. Kleeberg był nazbyt
wytrawnym dowódcą, aby nie wiedzieć, że to dopiero początek wojny, że
żołnierz składając na razie broń — nie schodzi jednak z areny długo­
trwałej walki z Niemcami. Dlatego też nie mógł swej grupy rozpuścić do
domu bez zasadniczego starcia z wrogiem, gdyż byłoby to w całkowitej
sprzeczności z wpajanym obowiązkiem walki do ostatka. Gros jego oddzia­
łów pieszych składało się z młodego rocznika, który w marcu został powo­
łany do szeregów i przez pół roku przygotowywał się do odparcia agresji
hitlerowskiej. Jakże go można było zwolnić do domu w obliczu wroga? Bez
walki?
Po upadku Warszawy najbliższym celem marszu grupy był Dęblin ze
swymi potężnymi składami amunicyjnymi i z uzbrojeniem w Stawach.
Oddziałom grupy zaczął dokuczać brak amunicji i benzyny. Jedyny pilot
grupy, por. Piorunłciewicz, zameldował się u Kleeberga, aby odlecieć
na resztce paliwa ku granicy węgierskiej. Odtąd grupa nie miała rozpozna­
nia lotniczego 1 4 7 .
Generał Kleeberg zrezygnował po południu 3 października z dalszych
natarć i rozkazał dywizji „Brzoza" przesunąć się do Adamowa i kolonii
Karolina, a dywizji „Kobryń" do lasów na południe od Hordzieszki.
Dywizja kawalerii „Zaza" wycofała się na linię miejscowości: Czarna,
Helenów, Wola Gułowska, Lipiny, Grabów Szlachecki, z zadaniem ubezpie­
czania całej grupy od południa. Podlaska Brygada Kawalerii miała ubezpie­
czyć zgrupowanie w rejonie Radoryża od północy i zachodu. Kierunek na
Ryki zamykał 3 psk. ppłka dypl. Małysiaka.
Komunikat naczelnego dowództwa niemieckiego z wieczora 3 paździer­
nika podawał: „13 dywizja zmotoryzowana odpiera głównymi siłami natar­
cie polskiego związku wszystkich rodzajów broni pod Kockiem i na północ­
ny zachód od niego. Walki jeszcze nie zakończone".
4 października siły niemieckie podjęły marsz w kierunku Bugu. 13 dywi­
zja zmotoryzowana w godzinach popołudniowych prawym skrzydłem
podeszła pod Adamów, lewym zaś uderzyła na brygadę płka Plisowskiego
w Woli Gutowskiej. Zaraz na początku został ciężko ranny mjr W. Wilczyń­
ski, dowódca należących do dywizji kawalerii „Zaza" dwóch batalionów
piechoty: „Wilk" i „Olek" 148 , skutkiem czego bataliony te odskoczyły
267
 M ikrij laau < illłowskicgo i pod dwói (nilów. Natan ii niemieckie posunęło
lic, wzdłuż Woli Gutowskiej al do cmentatza, który Niemcy zdołali prze­ ckie. Mysią przewodnią Kleeberga było związanie nieprzyjaciela na kierun­
kształcić w silny punkt oporu. Kawaleria brygady mimo zaciftej obrony ku Adamowa , w rejonie Woli Gutowskiej od czoła, aby silnym uderzeniem
i przeciwuderzeń nie mogła wyrzucić Niemców. Natomiast natarcie na prawe w lewe skrzydło wyjść na jego tyły i, zepchnąwszy na 50 dywizję pod Ada­
ikrzydło zostało bez trudnoki odparte przez 182 pp ppłka P. Targowskiego. mów, pob.c go. Następnie całością sił zwrócić się przeciwko 29 dywizji
Piechota i kawaleria toczyły ciężkie walki o Wolę Gułowską dopóki nie za­ zmotoryzowanej, względnie przeciwko trzeciemu zgrupowaniu niemieckie­
padła noc. Brak bagnetów nic pozwolił piechocie na szturm. mu, które pojawiło się w rejonie miejscowości Ryki l 4 9 .
W dniu tym po południu pojawiły się także przed Podlaską Brygadą W planie działań zaczepnych na dzień 5 października gen Kleeberg
Kawalerii oddziały 29 niemieckiej dywizji zmotoryzowanej, z którymi jedno­ wyznaczył główne zadanie dla 60 dyw.zji „Kobryń", która miała zniszczyć
stka polska dawała sobie doskonale radę. Pod Wolą Okrzejską kawaleria niemiecką dywizję zmotoryzowaną. Rozstrzygającą rolę miał odegrać silny
dywizyjna „Kobryń" odrzuciła jeden z pancernych podjazdów niemieckich, odwód składający się ze 183 pp ppłka W. Seweryna, samodzielnego batalio­
a zniszczył go oddział dywizji „Zaza", 3 pułk strzelców konnych ppłka nu 179 pp mjra M. Bartuli oraz brygady płka Milewskiego. Siły te pod ogól­
Małysiaka. nym dowództwem szefa Oddz. II Grupy ppłka dypl. T. Śmigielskiego miały
w stosownym momencie uderzyć na tyły nieprzyjaciela przez Niedźwiedź-
Wieczorem tego dnia gen. Kleeberg zebrał na odprawę wszystkich
Budztska—Charlejów.
dowódców wielkich jednostek w miejscu swego postoju na stacji kolejo­
wej Krzywda. Postanowił on kolejno pobić obie wielkie jednostki niemie- Nadszedł 5 października, dzień ostatniej bitwy w kampanii jesiennej
która przynosi chlubę polskiej sztuce operacyjnej. W dniu tym w Warsza­
wie odbywała się przed Hitlerem defilada zwycięstwa. Dzień ten wszakże
dla wielu Niemców był dniem ciężkich zmagań. Około godziny 8 niemiecka
t 7 7 1 Z J a p r z e s z ł a ' z 8 ° d n i e z Przewidywaniami, do natarcia na odcinku
od Adamowa do Konorzatki, gdzie na pozycjach trzymały się 50 dywizja
„Brzoza", brygada płka Plisowskiego i skierowane do obrony dworu
Oułow oba bataliony dywizji kawalerii: „Wilk" i „Olek".
W odpowiedzi na natarcie niemieckie 60 dywizja płka Eplera przeszła
niezwłocznie do wyznaczonego działania, uderzając 184 pułkiem mjra
J. Zeleskiego z baterią haubic na cmentarz i kościół w Woli Gutowskiej
a 182 pp ppłka Targowskiego - również z baterią haubic - na Helenów'
gdzie o świcie stwierdzono Niemców. Z Helenowa Niemcy ustąpili łatwo'
natomtast zacięte walki o cmentarz i klasztor nie dały wyników. Dopiero
powtórne natarcie 184 pp, wsparte uderzeniem batalionu mjra Bartuli
na wschodnią część Woli Gutowskiej, złamało obronę przeciwnika, oddając
w ręce polskie kilkudziesięciu jeńców i sprzęt bojowy. Jednak i Polacy
ponieśli duże straty. W szczególności wykrwawił się samodzielny batalion
l /9 pp, z którego zginęli sam dowódca, mjr Bartula, wraz ze swym adiu­
tantem, por. rez. T Wilskim, dwóch dowódców kompanii: porucznicy
W. Smoleński . Skarbek-Kruszewski oraz dowódca plutonu, ppor. J Cze-
pas. Ale też było to natarcie jak na ćwiczeniach w Rembertowie. Major
Bartula na czele, dowódcy kompanii przed swymi kompaniami, dowódcy
15
plutonów przed plutonami. Stąd więc i straty wśród dowódców ° 184 pp
miał także wielu poległych, wśród nich pięciu oficerów. Ten sukces
okupiony krwią, stał się hasłem do rzucenia odwodowego batalionu
27. Bnw.i pod Kockiem - położenie ! październiki

:<>S

269
kpi W. Sroczyńskiego i biygady Milewskiego pi/e/ Nudź wiedź w kierunku
IMU na południe od Budzisk.
Tymczasem Niemcy spychali z Adamowa dywizję „Brzoza" i zachodzili
na skrzydło brygady płka Plisowskiego, na jego stanowiska wzdłuż drogi
Adamów—Hordzieszka. Zebrane naprędce oddziały 50 dywizji wykonały

31. Mjr Michał Bartula, dowódca 32. Mjr Henryk Dobrzański — „Hubal"
samodzielnego baonu 179 pp

przeciwuderzenie na Adamów, jednak bez powodzenia. Sytuacja stawała

się krytyczna. Pułkownik Plisowski zwrócił się do dowódcy 60 dywizji
z prośbą o uruchomienie odwodu, wszakże płk Epler postanowił go zacho­
wać na ostatni moment, uważając, że do czasu rozstrzygnięcia bitwy
sam obszar lasu Gutowskiego daje zabezpieczenie dla jego tyłów. Uderze­
nie brygady płka Milewskiego na Budziska—Charlejów uzyskało pełne
powodzenie. Kombinowany dywizjon kawalerii rtm. M. Łaskiego i ppor.
A. Burlingisa zdobył wieś Poznań i zniszczył baterię niemiecką. Tryumfal­
nie brzmią w słuchawce telefonu słowa:
— Charlejów zajęty. Jesteśmy na tyłach wroga. Nieprzyjaciel rzuca
broń i rynsztunek i cofa się w popłochu 1 5 1 .
Tylko zupełne wyczerpanie walką batalionu odwodowego kpt. Sroczyń­
skiego nie pozwoliło zadać Niemcom poważniejszego ciosu.
Tymczasem w rejonie Woli Gułowskiej ważą się losy bitwy. Równocześ­
nie z zepchnięciem 50 dywizji do lasu pod Krzywdą wyszło silne natarcie
niemieckie na 182 i 184 pp 60 dywizji. W tym położeniu ruszyło przeciw­
uderzenie II batalionu 183 pp na południowym skrzydle kawalerii pod
28. Bitwa pod Kockiem — potoitnks 5 października

;;i) 271
Gułowem. Akcję tę wsparła artyleria towarzysząca. W lesie Polacy uderzyli
na bagnety. Niemcy nie wytrzymali ataku i szybko rozpoczęli odwrót,
ścigani przez batalion odwodowy 183 pp.
Dywizja „Kobryń" płka Eplera wygrała pojedynek z 13 niemiecką
dywizją zmotoryzowaną. Generał Otto, dowódca tej dywizji, wydał swej
jednostce rozkaz do odwrotu. Był to ostatni akt zbrojny regularnego
wojska w 1939 roku, akt zawierający najpiękniejsze słowo dla żołnierza:
zwycięstwo. Był to wspaniały testament prostego żołnierza dla przyszłych
bojowników z hitleryzmem.
Bezpośrednio po tym zwycięstwie dowódca grupy operacyjnej „Po­
lesie" był zmuszony podjąć najcięższą decyzję swego życia — przerwanie
walki z powodu wyczerpania technicznych możliwości, przede wszystkim
z braku amunicji. Wywiązała się długa i dramatyczna rozmowa z płkiem
Eplerem, który był przeciw składaniu broni. Generał Podhorski także
wzdragał się przed kapitulacją. Dywizja „Brzoza" wysłała już swych parla-
mentariuszy. Generał Kmicic bił się dalej.
We wsi Horodzieszka, w chłopskiej chałupie, przy nikłym świetle
gasnącej lampy, zebrała się ostatnia grupa dowódców i sztabowców wrześ­
niowych. Przy stole siedział zgnębiony gen. Kleeberg, z woli przeznacze­
nia wódz ostatniej bitwy, który w dniach powszechnego pogromu nie po­
niósł ani jednej klęski, który bitwy swoje rozgrywał jak partie szachów.
Inni tracili oddziały, grupy, armie. On wzrastał coraz bardziej w siły.
Sam sobie postawił cel, szedł ze swymi oddziałami zawsze do walki, a teraz
152
musiał jej zaniechać . Obok z wyblakłym obliczem i wygasłym spojrzeniem
siedział gen. Młot-Fijałkowski, zupełne przeciwieństwo Kleeberga. Do­
wódca grupy operacyjnej, który niczego nie zdziałał, a teraz jak mane­
kin przenosił się ze sztabem z miejsca na miejsce — bez wojska, bez przy­
działu, bez przydatności.
Z dowódców walczących jednostek obecny był tylko płk Epler. Generał
Podhorski odszedł do swych oficerów. Nalegali powszechnie, aby nie
składać broni, lecz przebijać się ku południowi.
— Pułk jest gotów do dalszej walki — meldował płk Falewicz swemu
dowódcy. — Lecz zupełny brak amunicji.
Odprawa w Horodzieszce przypominała rozmowę przy łożu konającego.
Generał Kleeberg tłumaczył spokojnym głosem konieczność złożenia broni.
Zgadzał się na dalszą walkę dywizji „Kobryń", ale nie rokował jej po­
wodzenia. Kazał przekazać oficerom oraz szeregowcom słowa podziękowa­
nia za ich dzielność, hart ducha i lojalność. Żegnając się z płkiem Eplerem
powiedział:
— Nic sobie nie mamy do zarzucenia. Zachowaliśmy honor żołnierski
272
do końca. Kiedyś, gdy Ojczyzna zażąda od nas rachunku, będziemy mogli
153
odpowiedzieć na każde pytanie...
Drogą oświetloną wybuchami pocisków wracali dowódcy do swoich od­
działów. Mimo że od godziny 19.30 miał obowiązywać rozejm, Niemcy nie
dotrzymali warunków. Przez cały czas przewalały się huragany ognia arty­
lerii nie tylko z zachodu i północy, ale też od południa, z ugrupowa­
nia podległego bezpośrednio niemieckiemu dowódcy, który podpisywał
umowę kapitulacyjną. Wojsko w ciągu nocy niszczyło broń, paliło ją w roz­
nieconych licznie ogniskach. Generał Kleeberg po raz ostatni zwracał
się do swych żołnierzy w rozkazie pożegnalnym:
,,S. G. O. »Polesie«
L. dz. 1/5/op.
M. p. dnia 5 X 1939 r. godz. 19.30
Żołnierze!
Z dalekiego Polesia, znad Narwi, z oddziałów, które się oparły demorali­
zacji, zebrałem Was pod swą komendę, by walczyć do końca.
Chciałem iść najpierw na południe, gdy to się stało niemożliwe, nieść
pomoc Warszawie.
Warszawa padła, nim doszliśmy.
Mimo to nie straciliście nadziei i walczyliście dalej. Wykazaliście hart
i odwagę w masie zwątpień i dochowaliście wierności Ojczyźnie do końca.
Dziś jesteśmy otoczeni, a amunicja i żywność są na wyczerpaniu.
Dalsza walka nie rokuje nadziei, tylko rozleje krew żołnierską, która
jeszcze przydać się może.
Przywilejem dowódcy jest brać odpowiedzialność na siebie.
Dziś biorę ją w tej najcięższej chwili — każę zaprzestać walki, by nie
przelewać krwi nadaremnie.
Dziękuję Wam za Wasze męstwo i Waszą karność — wiem, że stanie­
cie — gdy będzie potrzeba.
Jeszcze Polska nie zginęła i nie zginie.
Powyższy rozkaz przeczytać przed frontem wszystkich oddziałów.
Dowódca SGO »Polesie«
/ — / Kleeberg
gen. bryg." 154
Bitwa pod Kockiem kończyła się naprawdę. Koło gajówki Ofiara jechały
polskie wozy z rannymi. Najednymznich leżał młody chłopak, podchorąży.
18 — Bitwy polskiego Września, t. II 273
 Kątem ust ściekała mu krew; był śmiertelnie ranny w plecy odłamkiem
granatu. Właśnie przechodził płk Epler. Chłopak uśmiechnął się, podobnie
jak niemal wszyscy ranni żołnierze polscy, gdy z nimi rozmawiali prze­
łożeni. Powiedział z trudem:
— Panie pułkowniku, zwyciężyliśmy 1 5 5 .
Były to słowa prawdy, gdyż grupa „Polesie" składała broń nie pobita,
a w perspektywie wojny los gotował ostateczne zwycięstwo Polsce.
Wieść o zwycięskiej bitwie pod Kockiem rozeszła się lotem błyskawicy
po całym kraju, krzepiąc na duchu przytłoczony zalewem wroga i klęską
naród, dowodnie świadcząc, że najeźdźca nie jest niezwyciężony, że może
być rozbity.
Następnego dnia gen. Kleeberg przyjął ostatnią swą defiladę, po czym
odszedł do niewoli, gdzie zmarł 5 kwietnia 1941 roku w obozie jenieckim
w Weisse Hirsch w Saksonii. Pośmiertnie mianowany generałem dywizji
1 stycznia 1943 roku 1 5 6 . Czyn jego pozostał żywy na zawsze w pamięci
świadków tych wielkich i krwawych dni. Taki też pozostanie w historii
polskiego oręża. Jeszcze długo po nocach chłopi przykładali uszy do klepisk,
czy nie słychać huku armat spod Kocka...
5 października 1969 roku, w 30-letnią rocznicę ostatniego dnia
bitwy pod Kockiem, prochy gen. Franciszka Kleeberga zostały sprowadzone
z Drezna i uroczyście — wśród tysięcy uczestników walk i nieprzebranej
rzeszy mieszkańców Lubelszczyzny — złożone na cmentarzu wojskowym
w Kocku.
Wojna 1939 roku — wojną całego narodu
Kampania wrześniowa, samotny i śmiertelny bój z przeważającym licze­
bnie i uzbrojonym po zęby napastnikiem, została przegrana, ponieważ
w ówczesnych warunkach ekonomiczno-społecznych kraju i w układzie
sił politycznych oraz militarnych w Europie wygrana być nie mogła. Sta­
ła się ona jednak epopeją żołnierza polskiego i jego dowódców, najtrud­
niejszą próbą sił w tysiącletnich dziejach państwa. Osamotniony w swej
walce, zdradzony przez sojuszników, naród polski przez pięć długich
tygodni trwał nieugięcie' pod ulewą żelaza z ziemi i powietrza, przez
trzydzieści pięć dni i nocy w nieustannym trudzie bitewnym i marszo­
wym wytrzymywał na swych barkach napór wszystkich sił ofensywnych
Niemiec hitlerowskich, przez 1000 bez mała godzin w najtrudniejszych
warunkach manifestował wobec całego świata swój kategoryczny sprzeciw
przed brutalną napaścią agresora, dowodząc umiłowania wolności.
W wojnie obronnej Polski 1939 roku wzięło udział milion zmobilizowa-
274
nych żołnierzy, drugi milion był każdej chwili gotów do zasilenia szere­
gów walczących oddziałów, dziesiątki tysięcy rezerwistów — z późniejszymi
terminami powołania — towarzyszyły krok w krok oddziałom wojska,
domagając się bezustannie broni i wyznaczenia zadań. W toku przeszło
miesiąc trwających, intensywnych działań bojowych 66 tysięcy żołnierzy
i oficerów zostało zabitych, a 133 tysiące rannych 157 . Co piąty żołnierz
polskiej armii we wrześniu poległ zaszczytnie na polu chwały lub odniósł
ciężkie rany i obrażenia ciała. Wszyscy cierpieli ogromny niedostatek,
gdyż nie dokończona mobilizacja kraju odbiła się przede wszystkim na
braku służb i zaopatrzenia.
A mimo to dłużej niż gdziekolwiek indziej na zachodzie Europy trwał
opór Polski, zaskoczonej przewagą liczebną i techniczną wroga. Na polskiej
ziemi rozegrały się — do czasu wielkich bitew na obszarze Związku Ra­
dzieckiego w latach 1941 —1943 — największe bitwy drugiej wojny świato­
wej. Na przełamanie polskiego oporu Niemcy musieli zużyć pięć razy wię­
cej amunicji niż w kampanii 1940 roku we Francji 1 5 8 . O czymże świad­
czą te fakty? Bez wątpienia o wielkiej doniosłości historycznej polskiego
czynu zbrojnego we wrześniu 1939 roku.
W przeddzień wybuchu wojny cała Europa przeżywała głęboki kry­
zys rozbrojenia moralnego i padała plackiem przed roszczeniami Hitlera.
Dopiero Polska przezwyciężyła ten bezwład moralny i zamanifestowała
przed światem, że jest gotowa do działania, że mimo wszelkich braków
broni i wyposażenia materiałowego posiada oręż najważniejszy: wolę walki,
bez której i czołgi, i działa, i samoloty pozostawały martwym żelastwem.
Polska stała się — według słów prezydenta Roosevelta — natchnieniem
narodów.
Wśród powszechnego zamętu i gorączki ewakuacyjnej, które pod nisz­
czącym działaniem Luftwaffe objęły cały kraj i na długie lata przesłoniły
obraz wrześniowych działań bojowych, rodziła się i krzepła myśl przeciw­
działania postępom wroga, myśl przetrwania pod siłą jego uderzeń pancer­
nych i bombowych, zahamowania jego ofensywy. Przemęczone i wygłodnia­
łe gromady wojska wśród ustawicznych, wyczerpujących marszów zrywały
się raz po raz do walki, czepiały się bezimiennych wzgórz i strumieni,
zalegały na skrajach lasów i w załomach terenu, trwając w nieustępliwym
oporze. One to w ustawicznych i krwawych walkach wykruszały siły wroga,
paraliżując tempo jego posuwania się i zabierając drogocenny dla niego
czas. One to kategorycznie sprzeciwiły się hitleryzmowi, przerywając
pasmo jego „pokojowych" podbojów.
Chociaż przegrana tej „pierwszej rundy" była faktem, dość wcześnie
oczywistym, a podejrzenie klęski lęgło się zarówno w głowach żołnierzy,
275
jak i dowódców, to nie było mowy o rozkładzie naszego wojska, o demora­
159
lizacji, jaka np. opanowała wojsko we Francji . Wojsko kampanii
wrześniowej — zarówno w całości, jak i w każdej swej cząstce, nawet
doraźnej i przypadkowej — było zawsze zdatne i chętne do walki od pierw­
szego do ostatniego dnia wojny. Jedyny rozkaz, który wykonywano z ocią­
ganiem, z bólem, ze łzami w oczach — to był rozkaz złożenia broni. Tak dale­
ce wola walki była powszechna i żywa. Wielu nie złożyło jej wcale.
Zdarzało się, że żołnierz rozbity pod Piotrkowem bił się dalej pod Toma­
szowem Lubelskim, a gdy tam walka wygasła, dążył pod Kock, za granicę,
do lasu.
Wartość militarna kampanii w Polsce polegała nie tyle na udatnych ope­
racjach wielkich związków operacyjnych, nie tyle na przeprowadzeniu
konsekwentnego planu obrony kraju, co na bezustannym trudzie bitewnym
mas wojska, które czy to w natarciu, czy w obronie cofając się, już to idąc
naprzód — trzymały w napięciu jednostki i dowództwo niemieckie, zadawa­
ły im wysokie straty w sprzęcie technicznym i w ludziach; 1 6 0 w rezultacie
związały na pełny miesiąc wszystkie siły agresora i nie pozwoliły ich użyć
tej jesieni na innym froncie.
W ogólnym bilansie walki z hitleryzmem kampania wrześniowa — mimo
klęski — spełniła poważną rolę, opóźniając start Niemiec hitlerowskich
do zawładnięcia światem i przerywając długie pasmo ich zwycięstw. Jest
to zasługa tych wszystkich szarych, dzielnych i bezimiennych żołnierzy
i dowódców, którzy w codziennej, jakże często beznadziejnej walce wy­
kruszali siły przeciwnika, zmuszali do ich rozwijania, do operowania nimi,
do zmiany planów działania — i w rezultacie wygrali dla sprzymierzonych
rzecz w tym okresie najcenniejszą, to jest czas, i naruszyli mit o niezwy­
ciężonym wojsku niemieckim 161 .
Dlatego też wojna obronna w Polsce — bez względu na formę dzia­
łania wysokich szczebli operacyjnych — ma wartość wielkiego działania
opóźniającego w skali strategicznej, działania, które dla sprzymierzonych
i dla przyszłych ofiar hitlerowskiej napaści stwarzało warunki lepszej
walki, dając im czas na przygotowania wojenne. Konkretnie sprzymierzeń­
com zachodnim przyniosła ona osiem miesięcy, w warunkach gdy agresywne
zamiary Hitlera zostały już zdemaskowane przez Polskę.
Siły polskie rzucone na pastwę samotnej walki z całą potęgą niemiecką
spełniły także rolę wielkiego rozpoznania bojowego, zmuszając Niemców
do zdradzenia form i metod walki, a szczególnie odkrycia taktyki związków
pancernych, którymi rozcinano front na części, i użycia lotnictwa strate­
gicznego, paraliżującego tyły działających wojsk i ośrodki gospodarcze 1 6 2 .
Lecz, niestety, wyniki tego rozpoznania nie zostały spożytkowane przez
276
przyszłe armie walczące, ponieważ stosunkowo szybkie, a jak się później
okazało — nie szybsze niż gdzie indziej, postępy niemieckiej ofensywy
złożono wyłącznie na karb słabości polskiego wojska i jego dowództwa,
a nie na poczet przewagi technicznej i organizacyjnej armii niemieckiej.
Przeoczono przy tym wysoką wartość moralną polskiego żołnierza i za to
przeoczenie Europa zapłaciła później wysoką daninę krwi.
Sztab niemiecki bał się jak ognia wojny dwufrontowej w Europie
i zdawał sobie dobrze sprawę, że połączone siły Anglii, Francji i Polski
są o wiele silniejsze od Wehrmachtu, który jeszcze w 1939 roku nie był zupeł­
nie gotowy do wojny. Wojna na dwa fronty była zawsze postrachem dla nie­
mieckich militarystów, w warunkach zaś 1939 roku mogła ona mieć dla
Trzeciej Rzeszy katastrofalne skutki 1 6 3 . Nie ulega wątpliwości, że gdyby
te wszystkie obawy niemieckiego sztabu generalnego stały się rzeczy­
wistością i sojusznicy, wykorzystując swoją przewagę militarną, wywiązali
się ze swych zobowiązań jesienią 1939 roku, hitlerowska awantura wojenna
albo by się wcale nie rozpoczęła, albo też zakończyła katastrofą, a druga
wojna światowa mogła dobiec kresu już w jesieni 1939 roku 1 M .
Podstawowym założeniem planu „Fali Weiss" było zaskoczenie armii
polskiej w stadium mobilizacji i koncentracji oraz rozbicie jej sił głównych
w pierwszym uderzeniu na zachód od Wisły. Ze względu na niezupełną goto­
wość Wehrmachtu do wojny dwufrontowej w działaniu tym ogromną rolę
odgrywał czynnik czasu. Tragedia II wojny światowej polegała na tym, że
temu bardzo jeszcze niedoskonałemu i niedostatecznie przygotowanemu
instrumentowi wojny pozwolono działać w najbardziej sprzyjających
dlań warunkach, to jest bić siły aliantów po kolei, mimo że koalicja państw
europejskich mogłaby zdusić — jak pisze Proector — tego „wojskowego
potworka faszyzmu".
Polskie siły zbrojne wykonały w ogólnym planie wojny zadanie straży
przedniej: zmusiły nieprzyjaciela do zajęcia ugrupowania, do rozwinięcia
wszystkich ofensywnych sił do całkowitego związania ich w walce. Nie­
stety, za tym ofiarnym działaniem naszego kraju nie poszło rozwinięcie
sił głównych aliantów, nie nastąpiło wykorzystanie sytuacji do zadania
Niemcom hitlerowskim rozstrzygającego ciosu, tak jak to miało nastąpić,
zgodnie z literą i duchem zawartego sojuszu.
W wyniku całkowitego zwarcia się z przewagą wroga armia polska
przestała istnieć. Jednak w ciągu przeszło miesięcznych zmagań wskazała
drogę, na której należało szukać przyszłego zwycięstwa. Drogę tę przede
wszystkim wytyczyła dwa tygodnie trwająca bitwa nad Bzurą, stoczona
siłami dwóch armii: „Poznań" i „Pomorze", pod wspólnym dowództwem
gen. Kutrzeby. Te ofensywne działania czwartej części sił polskich były nie
tylko największym działaniem militarnym do czasu wielkich bitew na
277
 froncie radzieckim w 1941 roku, bez porównania większym niż jakakolwiek
bitwa na Zachodzie, lecz były one także odmienne w swej treści opera­
cyjnej i strategicznej 165 . W przeciwieństwie do linearnej doktryny Śmigłe­
go-Rydza, która zmuszała wojsko do ustawicznego wyrównywania frontu,
czy statycznej doktryny gen. Rómmla, zrealizowanej w obronie Warszawy,
gen. Kutrzeba zaprezentował z wielkim powodzeniem dynamiczną kon­
cepcję bitwy na miejscu, to znaczy w chwili uzyskania przewagi lokalnej,
bez względu na usytuowanie sił w stosunku do frontu.
Wieloletni komendant Wyższej Szkoły Wojennej w Polsce i wybitny
strateg rozumiał, że tylko bitwa się liczy, gdyż tylko bitwa pozwala zmienić
stosunek sił na naszą korzyść, zadać nieprzyjacielowi straty, zmusić go
do przegrupowań, które w sumie mogą przynieść ulgę własnym siłom
i dać im czas na uporządkowanie się i na wytchnienie. Generał Kutrzeba
dążył do utrzymania samodzielnego, niezależnego od aliantów, teatru
działań operacyjnych, odrębnego ośrodka walki z agresją niemiecką, naj­
lepiej odpowiadającego poczuciu własnej suwerenności 166 . 33. Kpt. Tomasz Skarżyński
Nie trzeba być specjalistą wojskowym, aby dostrzec, że było to stano­ dowódca 3 baterii 14 dak.

wisko zupełnie inne niż stanowisko Naczelnego Dowództwa. Grzechem

śmiertelnym Śmigłego-Rydza jako Wodza Naczelnego była zgoda moralna
na przegranie kampanii w Polsce już 2 września, od chwili odwrotu armii
„Kraków" ze Śląska, i oczekiwanie zwycięstwa na Zachodzie, to jest tam,
gdzie jeszcze poważnie nawet nie myślano o wojnie. W ten sposób postawił
się on w roli tarczy, skupiającej na sobie ciosy rozszalałego hitleryzmu,
zamiast dążyć do odparowania tych ciosów własnymi uderzeniami.
Wielką zasługą gen. Kutrzeby było wskazanie innej drogi — aktywnego
przeciwstawienia się najazdowi wroga. Trafność tej drogi była oczywi­
sta, bo zgodna z dyspozycjami psychicznymi wojska, z jego wysoce aktywną
i ofiarną postawą. Wojsko wrześniowe rwało się do walki z germańskim
najeźdźcą, szło naprzód, myśl o odwrocie przyjmowało z niechęcią, a na­
wet z rozpaczą. Była to droga, którą poszli wszyscy późniejsi bojownicy
z agresją, droga, która ostatecznie doprowadziła do zwycięstwa.
Mimo że kampania w Polsce została zakończona 5 października, w chwili
wygaśnięcia bitwy pod Kockiem, walka narodu trwała dalej, zmieniały się
tylko jej formy, przetasowały siły społeczne, przesunęły się ośrodki kierow­
nicze. Z myślą o dalszej walce przekraczały granicę rumuńską i węgierską
na południu oraz litewską na północy tysiące żołnierzy i młodych ludzi,
którzy pragnęli stanąć w szeregach polskiego wojska we Francji. Weszli
oni w skład polskich jednostek we Francji pod dowództwem generałów.:
Prugara-Ketlinga, Bronisława Ducha, Bohusza-Szyszki i Stanisława
Maczka.
Ciągle żywy był front walki w kraju. W górach i lasach Kielecczyzny
kryły się tysiące rozbitków z armii „Prusy", dając się Niemcom dotkliwie
we znaki. Najeźdźca musiał organizować przeciwko nim wyprawy wojska
i policji. Ci pierwsi partyzanci drugiej wojny światowej przez wiele tygodni
opierali się okupantowi. Dopiero w ostateczności, w całkowitym okrąże­
niu zakopywali broń i w drobnych grupkach rozpraszali się po kraju
lub przedzierali szlakiem węgierskim. Z północy, spod Grodna, zjechał
tu legendarny „Hubal", major Henryk Dobrzański ze 110 pułku rezerwo­
wego kawalerii, który, nie zdążywszy wziąć udziału w walkach wrześnio­
wych, wypowiedział agresorowi swoją własną wojnę. Hubal-Dobrzański
utworzył Samodzielny Oddział Kawalerii Wojsk Rzeczypospolitej Polskiej,
który w ciągu zimy czyniąc przygotowania, trwał w „neutralnej" rezer­
wie, aby na wiosnę całą swą siłą uderzyć na Niemców.
Ani na chwilę nie spoczął oręż polski w ciągu długich, blisko
sześcioletnich zmagań z hitleryzmem. Gdy padła w następnym roku Fran­
cja, ożył polskimi skrzydłami front powietrzny nad Anglią. Żołnierz polski

278
279
znalazł się na piaskach Libii, Iranu i Iraku. Od 1943 roku rozpoczął się Posłowie
chlubny marsz I Armii Wojska Polskiego znad Oki i Sielc. Wieczystą
chwałą okrył się oręż polski pod Monte Cassino i Falaise. Kraj, przy­
gnieciony brzemieniem nocy okupacyjnej, toczył konspiracyjną walkę
różnych barw i znaków, związanych jednym kierunkiem działania: przeciw
Niemcom. W szeregach znalazły się setki tysięcy żołnierzy wrześniowych
i młodzieży, która wojnę znała z jej najokrutniejszej strony: bombardo­
wania otwartych miast i bezbronnej ludności.
Na wszystkich frontach walki z Niemcami tworzyły się polskie armie
i korpusy. W sumie siły polskie w drugiej wojnie światowej stanowiły
co do wielkości czwartą po Związku Radzieckim, Stanach Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii armię wielkiego frontu antyhitlerowskiego, nie licząc Wojna obronna Polski 1939 roku była w życiu narodu okresem chlubnym,
potężnego, pół miliona żołnierzy obejmującego, frontu walki podziemnej choć bardzo ciężkim, okresem, który w swoją orbitę od pierwszej zaraz
w kraju. chwili porwał cały naród. Była to w istocie wielka, przeszło miesiąc
Ciężka walka z najeźdźcą trwała bardzo długo, dopóki nie powstały trwająca bitwa od Bałtyku po Karpaty. Tę wielką bitwę starałem się zamk­
na świecie warunki polityczne i militarne do rozgromienia hord hitlero­ nąć w formie pragmatycznie i chronologicznie powiązanych ze sobą
wskich na ich własnej ziemi i zatknięcia sztandaru zwycięstwa w Berlinie. opowiadań, opartych na materiale faktograficznym, znajdującym się
W tej szczytowej fazie tryumfu obok zwycięskiego żołnierza radzieckiego w archiwach i instytucjach wojskowych tudzież w zbiorach prywatnych.
stanął zasłużenie żołnierz polski — jako ten, który na swych barkach naj­ Jednak skąpe słowa rozkazów i meldunków, relacji i wspomnień nie mogą
dłużej dźwigał brzemię nierównej walki. oddać całego bogactwa i złożoności wydarzeń bitewnych, choćby je brał
Cześć więc Mu i chwała! na warsztat uczestnik kampanii. Dlatego też sięgnąłem do pamięci i do­
świadczeń wielu żyjących jeszcze świadków tego epokowego okresu, dowód­
ców i żołnierzy oraz osób cywilnych. Dzięki temu wokół Bitew polskiego
Września zebrał się szeroki krąg osób, niejako Komitet Redakcyjny opraco­
wania. Ów szczególny, samorzutny Komitet Redakcyjny, składający się
z osób kompetentnych, pełnych dobrej woli i całkowicie bezinteresownych,
doprowadził moje wstępne ujęcie do szerszego potraktowania tematu i nada­
nia mu nowego kształtu. Wszystkim tym wybitnym dowódcom i oficerom
sztabów z Września 1939 roku, wszystkim żołnierzom i osobom cywilnym
składam w tym miejscu najserdeczniejsze podziękowania za udzieloną
pomoc, wskazówki i życzliwość.
Szczególną wdzięczność jestem winien następującym generałom i ofi­
cerom, uczestnikom kampanii: gen. dyw. Mieczysławowi Borucie-Spiecho-
wiczowi, dowódcy grupy operacyjnej „Bielsko"; gen. dyw. Józefowi
Kuropiesce, oficerowi sztabu grupy operacyjnej „Bielsko"; gen. bryg.
Romanowi Abrahamowi, dowódcy grupy operacyjnej kawalerii; gen. bryg.
Bronisławowi Duchowi, dowódcy piechoty 39 DP; gen. bryg. Franciszkowi
Skibińskiemu, szefowi sztabu 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej
z września 1939 roku; płkowi Ludwikowi Czyżewskiemu, dowódcy obrony
Borowskich Gór pod Piotrkowem '; płkowi dypl. Kazimierzowi de Rostwo
Suskiemu, dowódcy 21 pułku ułanów nadwiślańskich; płkowi Janowi

281
 Kamińskiemu, dowódcy 2 dywizjonu artylerii konnej, który walczył pod
Mokrą i Ostrowami; pikowi Władysławowi Wiecierzyńskiemu, dowódcy
55 pułku piechoty z armii „Poznań"; ppłkowi dypl. Janowi Maliszew­
skiemu, dowódcy 35 pułku piechoty z armii „Pomorze"; ppłkowi dypl.
Felicjanowi Majorkiewiczowi ze sztabu Samodzielnej Grupy Operacyjnej
„Narew"; ppłkowi Zygmuntowi Kosiorowi z armii „Karpaty", płkowi Zbi­
gniewowi Szacherskiemu, adiutantowi, a później dowódcy 7 psk; mjrowi
dypl. Witoldowi Kirchmayerowi, oficerowi sztabu 6 DP.
Szczególnie dużej i niezastąpionej pomocy udzielili mi: wymieniony już
wyżej płk Ludwik Czyżewski, dca 2 pp Leg.; ppłk dypl. Władysław Steblik,
oficer II oddziału sztabu gen. Szyllinga, autor książki Zarys działań wojen­
nych armii »Kraków« w kampanii wrześniowej 1939 roku; ppłk Ludwik
Głowacki, dowódca baterii 17 pal w bitwie nad Bzurą, autor monografii
o 17 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty; komandor ppor. Wacław Tym, szef
oddziału operacyjnego sztabu płka Stanisława Dąbka, organizator Lądowej
Obrony Wybrzeża i autor wielu publikacji o walkach nad Bałtykiem.
Wśród osób, które nie poskąpiły mi informacji i życzliwej rady,
należy wymienić gen. bryg. Stanisława Tatara, dowódcę artylerii 3 DP Leg.;
płka dypl. Wacława Szalewicza, dowódcę 13 brygady piechoty w bitwie
pod Tomaszowem Lubelskim; ppłka Tadeusza Łękawskiego, dowódcę
2 pułku szwoleżerów rokitniańskich w bitwie pod Ozorkowem; ppłka Tade­
usza Nadratowskiego, dowódcę I dywizjonu 16 pal w grupie operacyjnej
gen. Bołtucia; ppłka dypl. Karola Riedla, oficera operacyjnego w sztabie
armii „Łódź"; mjra dypl. Izydora Kwiecińskiego, szefa sztabu opera­
cyjnego grupy „Piotrków" i obrony Modlina; mjra Izydora Malinowskiego,
oficera łączności w sztabie Wołyńskiej Brygady Kawalerii; kpt. Janusza
Bobkowskiego z 3 pal; kpt. pilota Kazimierza Sławińskiego z armii „Pomo­
rze"; kpt. Henryka Dąbrowskiego z Lądowej Obrony Wybrzeża; kpt.
Henryka Głowackiego, dowódcę baterii w Samodzielnej Grupie Operacyj­
nej „Polesie" (za szereg oryginalnych rozkazów tej grupy); por. Kazimierza
Wakalskiego, dowódcę 3 baterii 2 dak, i wielu innych, których nie sposób
wymienić z braku miejsca.
W pracy swej spożytkowałem specjalnie dla mnie przygotowane rela­
cje następujących oficerów i podoficerów: płka Edwarda Witkowskiego
i rtm. Jana Chludzińskiego z 3 pułku szwoleżerów; płka Mikołaja Ignato-
wicza, b. adiutanta 14 pal; ppłka Tadeusza Sernika, dowódcy obrony na
Węgierskiej Górce; mjra Józefa Wójcika, b. dowódcy kompanii w 2 pułku
piechoty Legionów; mjra Pawła Kołyszki, dowódcy II batalionu w 58 pułku
piechoty; mjra Romualda (Jungsta) Koralewskiego, dowódcy batalionu
Obrony Narodowej „Kępno"; mjra Edwarda Rajpolda, dowódcy batalionu
ON „Wieluń I I " ; kpt. dypl. Tadeusza Łabsza, dowódcy kompanii cekaem
282
w 4 dywizji piechoty; kpt. Władysława Plaski z batalionu saperów 25 dywi­
zji piechoty; kpt. Leopolda Świkli, b. dowódcy 9 kompanii w 5 pułku
piechoty Legionów; kpt. Stanisława Jakiela, dowódcy kompanii rozpoznaw­
czej w 58 pułku piechoty; por. Zygmunta Stasicy z 4 batalionu strzelców
Kresowej Brygady Kawalerii; por. Jana Błasińskiego z 25 pułku ułanów
Nowogródzkiej Brygady Kawalerii; por. Teodora Mukułowskiego, do­
wódcy plutonu kawalerii dywizyjnej 17 DP, która zdobyła 12 niemieckich
dział ciężkich na stanowiskach bojowych. Szczególnie cztery ostatnie
relacje dostarczyły mi cennego, autentycznego i atrakcyjnego materiału
dokumentacyjnego. Podobnie wartościową relację otrzymałem od por. Jana
Zająca z 4 pp Leg 2 .
Równie cenne, choć fragmentaryczne wiadomości pochodzą z relacji
ustnych i pisemnych profesorów Zygmunta Nowakowskiego i Karola Pos­
pieszalskiego oraz doktorów Tadeusza Serwańskiego i Ludwika Gomolca
z Poznania, księdza Kazimierza Sojki i jego dwu sióstr — Marii i Zofii
z Bydgoszczy, pani Gertrudy Stein z Gniezna, ppłka Józefa Wilka z Łodzi
i ppłka Kazimierza Załuckiego z Katowic, kpt. Zygmunta Illeczki z Gdań­
ska i kpt. Janusza Pasturczaka z Bydgoszczy, ognm. Michała Stecyny
z Koszalina i plut. rez. Jana Rydzkowskiego z Wałdowa, kpr. rezerwy:
Jana Dziubarczyka ze Złotowa, Franciszka Szelesta z Wrocławia, Fran­
ciszka Sylwara z Kielc i Jana Mnicha z Pyzdr tudzież obywatela Jana
Ochędzana z Parcie.
Nadto skorzystałem z udostępnionych mi prywatnie relacji ppłka
dypl. Jana Dynowskiego ze sztabu 14 dywizji, majorów: Józefa Malino­
wskiego z 76 pp, Władysława Kuleszy i Lucjana Zielińskiego z 36 pp Legii
3
Akademickiej, Tadeusza Kiersta z 84 pp , mjra Władysława Romana z 3 pal
oraz mjra Tadeusza Żelazowskiego i kpt. Mieczysława Osuchowskiego
z 2 pp Leg., z referatu o bitwie piotrkowskiej por. Jana Karbowskiego
z 41 dal Obrony Warszawy i z relacji ppor. Tadeusza Staneckiego z 6 pal.
Z miłym przyjęciem i efektywną pomocą spotkałem się ze strony
redaktorów Zygmunta Bieleckiego, Andrzeja Mularczyka i Leszka Moczul­
skiego z Warszawy, mecenasa Wincentego Romanowskiego z Gdańska, pani
Kazimiery Gesell-Nowakowej z Poznania, redaktorów Leszka Gzelli i Lesz­
ka Siemiona, oraz doktora Zygmunta Mańkowskiego z Lublina, państwa
Ireny i mjra Zygmunta Wituńskich z Brwinowa oraz redaktor Ireny
4
Bołtuć .
Szczególne podziękowania należą się płkowi drowi Adamowi Sawczyń-
skiemu z Instytutu Historycznego im. Generała W. Sikorskiego w Londy­
nie, który przekazał autorowi cenne informacje o Wrześniu i udostępnił
wszelkie potrzebne mu źródła, tudzież płkowi dypl. Marianowi Porwitowi,
283
dowódcy Obrony Warszawy lewobrzeżnej za wnikliwe przejrzenie rozdzia­
łów odnoszących się do obrony stolicy.
Najważniejsze wiadomości i dokumenty znalazłem w następujących
archiwach i placówkach badawczych: w Centralnym Archiwum Wojsko­
wym i Wojskowym Instytucie Historycznym w Warszawie, Instytucie Histo­
rycznym im. Generała Władysława Sikorskiego w Londynie oraz Instytucie
Zachodnim w Poznaniu. Nader pomocne były zbiory prywatne Juliusza
Molskiego w Poznaniu.
W ostatniej fazie pracy skorzystałem w różny, lecz zawsze bardzo
przydatny sposób z pomocy posła Pawła Dubiela, ppłka Adama Pokornego,
kpt. Zygmunta Gryczewskiego, por. Zenona Polaka, chorążego Antoniego
Ciszaka, rtm. Wacława Milewskiego, mjra Adama Malewskiego, mgra Ry­
szarda Daleckiego, ppłka Alojzego Krannerwettera, kpt. Jana Ryczka,
ppłka Michała Millera, ppłka Konstantego Kułagowskiego, mjra Franciszka
Ruszara. ppłka Jerzego Boguskiego, mjra Stanisława Truszkowskiego 5,
mjra Józefa Kozińskiego i wielu innych, których ze względów technicznych
nie miałem możności wymienić w niniejszym wykazie.
Za wszystkie te formy pomocy, rady i życzliwość jak najserdeczniej
w imieniu własnym i Czytelników dziękuję.
Wznowienie Bitew przypadło na czas — jeśli chodzi o materiały —
bez porównania korzystniejszy niż ich pierwsze wydanie w 1972 r. „Czy­
telnik" zakończył w 1978 r. edycję trzytomowego działa M. Porwita pt.
Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. W rok później,
na czterdziestolecie Września, ukazały się w Paryżu Pisma, t. II: Rok 1939
gen. W. Stachiewicza. Wydawnictwo MON opublikowało zbiorowe opraco­
wanie Wojskowego Instytutu Historycznego Wojna obronna Polski 1939.
Zaczęły też ukazywać się monografie poszczególnych armii. I tak w 1975 r.
Armia,,Kraków" W. $>\zb\\ka.'\ Armia „Łódź" J. Wróblewskiego;w 1979r.—
Armia „Karpaty" R. Daleckiego; w 1982 r. — Armia „Pomorze" K. Cie­
chanowskiego i Armia „Poznań" w wojnie obronnej 1939 Z. Bauera i B. Po­
laka; w 1986 — Armia „Prusy" J. Wróblewskiego, a w 1987 r. Armia
„Modlin" T. Jurgi i W. Karbowskiego.
W latach 1970—1974 ukazało się staraniem Instytutu im. gen. Sikor­
skiego w Londynie wydawnictwo encyklopedyczne H. Barańskiego i T. Kry­
ski-Karskiego pt. Piechota, zawierające w 17 zeszytach kompendium
wiedzy o organizacji jednostek piechoty w chwili wybuchu wojny. Zawartość
Piechoty została powtórzona, skorygowana i poszerzona o dalsze bronie
w latach 1982—1986 w cyklicznym wydawnictwie T. Kryski-Karskiego
pt. Materiały do historii Wojska Polskiego, z. 1—20. Obie publikacje są
284
zaopatrzone w skorowidze dowódców z wojny 1939 r. Podobne znaczenie
ma opracowanie J. Wielhorskiego i R. Dembińskiego pt. Kawaleria polska
i bronie towarzyszące w kampanii wrześniowej 1939 roku, Londyn 1979,
a także Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914—1939 K. L. Galstera,
Londyn 1975, ta ostatnia jednak bez indeksów.
Pełniejsze światło na organizację i wyposażenie jednostek specjalnych
wojska rzuciły opracowania szczegółowe; M. W. Żebrowskiego Zarys hi­
storii polskiej broni pancernej 1918—1947, Londyn 1971; R. Szubańskiego
Polska broń pancerna w 1939 r.. Warszawa 1982; W obronie polskiego
nieba Warszawa, 1984; J. Pawlaka Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939 r.,
Warszawa 1982; K. Pindel, Obrona Narodowa 1937—1939, Warszawa 1979;
O. Terleckiego, Pułkownik Beck, Kraków 1985; Polskie Siły Zbrojne
w drugiej wojnie światowej, t. I: Kampania wrześniowa 1939, cz. 4; Przebieg
działań od 15 do 18 września, Londyn 1986.
Opublikowanie Bitew w 1972 roku wywołało wśród kombatantów falę
uwag i sprostowań, a w dalszej kolejności nowych, z reguły ciekawych
i cennych, relacji. W najbliższych kilku latach otrzymałem około 40 war­
tościowych prac, które naświetlały ten czy inny fragment walki, uzupełniały
go lub korygowały. Chronologicznie biorąc były to: relacja mjra T. Chciuka,
dostarczona po jego śmierci przez syna, a przedstawiająca walki II dyonu
20 pal w czasie odwrotu spod Mławy i obrony Warszawy; por. M. Chełmi-
ckiego o nieznanych działaniach zgrupowania 27 pp; kpt. W. Chwojnow-
skiego, dowódcy 8 komp. 85 pp, z walk pod Piotrkowem. Ppłk L. Głowacki
dostarczył pakiet uwag i sprostowań na temat bitwy nad Bzurą; mjr O. Blu-
treich, dowódca baonu zapasowego 19 pp, opisał walki z zagonem pancer-
no-motorowym, kierującym się na Lwów; kontrowersyjna relacja ppor.
S. Dzierżbickiego z 3 pal Leg. dotyczyła bitwy i kolejnych szturmów pol­
skich pod Cześnikami; mjr J. Dobrzański dostarczył kilku cennych uwag
o działaniach 10 pp nad Bzurą; pchor. S. Gajdzica opisał utworzenie i poty­
czkę oddziału mjra J. Dudzińskiego pod Konopnicą k. Lublina, ppor. Z. Go­
łębiowski — obronę mostu pod Szczucinem, ppor. B. Kawka działania
plutonu 21 p. uł. Nadwiślańskich pod Mokrą. >
Korespondencja kpt. S. Koguta przyniosła ciekawe informacje o działa­
niach artylerii plot. w Chełmie i patriotycznej postawie mjra Światłowskiego
w szpitalu we Lwowie. Strzelec M. Kolasiński nadesłał cykl fragmentów
z działań 10 DP armii „Łódź"; ppor. J. Lech — zarys działań 9 baonu
saperów; mjr J. Łubnicki — dwa wspomnienia: z dowodzenia kompanią
w baonie KOP „Wilejka" i 1 kompanią 8 pp Leg. pod Tarnawatką. Relacja
kpt. E. Marszałka objaśnia działania improwizowanego baonu „piotrkow­
skiego" pod Rozprzą i Jeżowem. Ppłk T. Nadratowski dostarczył cztery
285
opracowania na temat bitwy pod Grudziądzem i nad Bzurą; ppor. S. Nosek
opisał walkę z pociągiem pancernym w Chojnicach.
Z listu ppłka T. Żyborskiego dowiedziałem się o bohaterskim trwaniu
do ostatka przy dziale kpr. Suszyńskiego z 14 dak w bitwie pod Pietrasz­
kami 12 IX 1939 r. Kpt. J. Załoga skorygował rozmieszczenie baonu ON
„Świecie" pod Grudziądzem. Starszy ogn. J. Zdybel opisał działania
5 baterii 10 pal por. W. Kality, która znad Warty dotarła do Warszawy
i wzięła udział w jej obronie. T. Starzyński, jako dziecko pułku 55 pp,
złożył relację o rozstrzelaniu przez Niemców 50 polskich rannych w szpitalu
polowym pod Jasieńcem. Plutonowy J. Rzepecki z 2 dak zarzucił mnie kipią­
cymi od pasji listami, gdyż jako uczestnik bitwy pod Mokrą widział wszy­
stko inaczej. Własny obraz szarży 14 p. uł. pod Wólką Węglową przed­
stawił por. J. Serwatowski. Por. Z. Rożnowski nadesłał mi zespół materia­
łów, by dowieść, że działania obronne pod Nowogrodem nad Narwią były
równie bohaterskie jak pod Wizna. Relacja rtm. J. Przeździeckiego podaje
dokładny opis boju 2 szw. 2 p. szwol. pod Kosowem nad Wisłą. Szlak bojo­
wy 9 baterii 15 pal, opracowany przez ppor. rez. J. Przyborskiego, wychodzi
daleko poza własną jednostkę — tworzy ramy, w których mieszczą się działa­
nia całego pułku. Generał W. Powierza, dowódca 23 DP, nadesłał „przebieg
czynu żołnierskiego ppłka J. Ćwiąkalskiego". Kapitan S. Pierzchała udostę­
pnił relację z działań 1 baterii 16 pal. Relacja mjra G. Piekarniaka obejmuje
walki I baonu 36 pp LA 1 i 2 września 1939 r. Ppor. R. Okuszko przedstawił
genezę i wstępne walki utworzonego przez siebie plutonu czołgów. Kpt.
L. Niedzielski podał obsady zmobilizowanych przez 8 pac w Toruniu
jednostek; były to: 15, 16, 4 i 88 dac. Dwa listy: M. Drozda i S. Romejki,
naświetlają wypadek, któremu uległ sztab 22 GDP pod Rytwianami. Relacja
kpt. B. Gintera, dowódcy komp. cekaem na taczankach 17 DP, daje świa­
dectwo sprawności bojowej naszej piechoty.
Kilkanaście relacji uzyskałem w wyniku działalności organizacyjnej
Okręgowej Komisji Historycznej ZBoWiD w Łodzi 6 . Niektóre z nich,
liczące po kilkadziesiąt stron maszynopisu, zasługują na osobne opubli­
kowanie. Należą do nich: relacja por. Cz. Gniazdowskiego, dowódcy
19 komp. ppanc; pchor. F. Barańskiego z 8 pp Leg.; pchor A. Michajło-
wa z 30 Poleskiej DP i podoficera zawód. Nawracają z 86 pp. Kilka relacji
pochodzi z „oka cyklonu", którym była krwawa bitwa z siłami 1 DPanc.
gen. Schmidta pod Longinówką i Milejowem. 86 pp w dniu 5 września
i 76 pp o świcie 6 września. Są to relacje wymienionego już por. Gniazdow­
skiego, pchor. A. Chocianowicza i kpr. Bunkiewicza z. 19 pal, pogrom­
cy dywersantów niemieckich, pchor. T. Dudzińskiego, który wraz z dowódcą
8 baterii 29 pal kpt. W. Szkutą strzelał w okrążeniu pod Longinówką
ogniem bezpośrednim do czołgów, relacja por. J. Sienkiewicza, dcy 9 komp.
286
85 pp, rozwiniętej na północ od Piotrkowa, sierż. J. Haliniaka z 2 pp Leg,
wreszcie relacja sierż. T. Kołłątaja z wypadu 5 komp. 76 pp kpt. S. So­
pocki na Przedbórz.
Efektem wspomnianych sympozjów ZBoWiD były też syntetyczne opra­
cowania, wykonane przez ich organizatorów — ppłka T. Kiersta i mjra
L. Zielińskiego. Ppłk Kierst przygotował opracowanie na temat działań
30 Poleskiej DP w bitwie granicznej i o boju spotkaniowym 83 pp pod
wsią Parzymiechy w pierwszych godzinach wojny 7, a wespół z kpt. T. Smia-
łowskim — walki 30 Poleskiej DP 9 września pod Jeżowem. Autorstwa mjra
Zielińskiego są cztery opracowania: o działaniach 10 i 28 DP w bitwie
granicznej, o boju pod Cyrusową Wolą 8 września oraz o działaniach
armii „Łódź" na Ziemi Łódzkiej. Podobne opracowania złożyli na moje
ręce w innych okolicznościach: ppłk Cz. Wojtowicz o wojskach saperskich
w 1939 r., mgr J. Geresz o działaniach bojowych na Podlasiu w 1939 r.,
kpt. T. Smiałowski o boju pod Jeżowem 9IX 1939 r., kpt. W. Henzell
o działaniach 163 pp rez., rtm. T. Rószkiewicz o działaniach 2 p. uł.
W moim posiadaniu znalazły się też relacje o „grupie szturmowej"
gen. M. Bołtucia podpułkowników dypl.: K. Sabatowskiego, dowódcy
Kaliskiej Brygady ON, S. Bobrowskiego, szefa sztabu 27 DP, J. Topczew­
skiego, dowódcy 146 pp, kpt. dypl. Z. Jankego 8 , of. sztabu Kresowej BK,
mjra W. Detlofa, dowódcy 71 dal, kpt. J. Butwiłowicza, dowódcy 5 baterii
28 pal, ppor. A. Arkuszewskiego, adiutanta I dyonu 2 pal Leg., sierż.
J. Maksa o obronie Wizny, ppłka dypl. K. Skrzywana o działaniach na
wschodzie od 17IX 1939 r., płka W. Welza, dowódcy 3 pułku ON na
„przedmościu rumuńskim", por. Z. Grucy z działań 3 pal Leg, mgra A. Kor-
czaka-Dąbkowskiego o plutonie czołgów R-35 kpt. Jakubowicza, ppor. rez.
Z. Dardasa o śmierci rtm. J. Hollaka.
Z Instytutu im. gen. Sikorskiego w Londynie pochodzą opracowania płk.
dypl. J. Boguskiego o artylerii konnej jako załączniki do biuletynu „Arty-
lerzysta Konny". Są to opracowania o 2 dak (biuletyn nr 45), o 9 dak
(nr 59), o 3 baterii 11 dak (nr 58), Artyleria konna na szlaku wojennym
GOKaw. gen. W. Andersa (nr 53). Ponadto opracowanie P. Dąbskiego-Ner-
licha o 7 dak (nr 55), F. Jaguczańskiego o 3 dak (nr 58), T. Saryusza-Biel-
skiego o 6 dak (nr 44), T. Rozwadowskiego o 2 baterii 5 dak (nr 57), 15 ba­
teria konna wg zapisków w Oflagu VII (nr 56). Płk Boguski opublikował
odrębne opracowanie o 1 dak, Londyn 1959. Z Instytutu im. gen. Sikorskie­
go pochodzą też relacje kapitanów A. Falby i S. Wąsickiego o 13 pp,
S. Tabaczyńskiego o Wiźnie, wyciąg z relacji dowódcy KOP, gen. Ruckema-
na-Orlika, relacja płka Raganowicza, dowódcy PD 41 DP rez.
W odróżnieniu od relacji uzyskanych przed I wydaniem Bitew, które
w znacznym stopniu posłużyły do opracowania tekstu podstawowego, treść
287
relacji i opracowań II rzutu została spożytkowana do rozwinięcia przy­
reyszą na skutek przedwczesnego zdemobilizowania dowodzonego przez
pisów, a w związku z tym do wzbogacenia obrazu Września 1939 r.
siebie oddziału. Grono sześciu kolegów mjra Boreyszy z 15 Pułku Ułanów
Część korespondencji związanej z Bitwami pochodzi od kobiet i dotyczy
Poznańskich, z rtm. Janem Brodzkim, zażądało kategorycznie odwołania
spraw poległych ojców i mężów. Otworzył ją list pani Honoraty Fołtynow-
wiadomości, mimo że była ogłoszona w „Bellonie" w Londynie i powtórzo­
skiej, córki poległego pod Piotrkowem w obronie sztandaru 76 pp sier­
na przez płka L. Głowackiego w kraju w 1966 roku. Sprawa utknęła z po­
żanta Stanisława Bieli. Pani Honorata na próżno szukała ponad 30 lat grobu
wodu niemożności znalezienia odpowiedniej formy załatwienia. W jednym
ojca. Wskazówka, że został pochowany na cmentarzu w Milejowie, zamknę­
z listów rtm. Brodzki pisał z iście sarmacką swadą, wartą romantycznego
ła tę żałobną odyseję. Reprymendę dała mi pani Cecylia Michalska za dramatu: „Jedna łza pani Boreyszyny jest mi droższa niż cała książka
pominięcie w książce jej męża, płka Stefana Michalskiego, dowódcy 66 pp. pana!"
Płk Michalski został ciężko ranny pod Iłowem i zmarł w szpitalu w Giżycach.
Przykra sprawa wynikła w związku z pomyłkowym obsadzeniem
Według pani Cecylii, Niemcy nie tylko pozwolili lżej rannym na udział
w książce dowództwa III batalionu 11 pp przez mjra J. Bajtlika, podczas
w pogrzebie, ale wydali broń i amunicję, aby mogli oddać salwę honorową.
gdy w rzeczywistości dowódcą był mjr J. Ćwiąkalski. On też dowodził
Choć to wygląda na fantazję, coś w tym musi być z prawdy. We Wspom­
bohaterską bitwą batalionu pod Ksanami 8 września. Batalion mjra Bajtlika
nieniach płka A. Zakrzewskiego (s. 243) czytamy, jakoby w czasie pogrzebu
został 3 września 1939 roku rozbity pod Trzebinią. Napłynęły w tej sprawie
gen. Grzmota-Skotnickiego Niemcy sami oddali honory wojskowe.
listy generałów Jana Sadowskiego i Władysława Powierzy oraz podpułkow­
Wielka fala korespondencji napłynęła w związku ze śmiercią na polu • ników A. Giblińskiego, W. Wróblewskiego i samego Cwiąkalskiego. Po­
chwały por. Artura Radziwiłła w bitwie pod Ożarowem 12 IX 1939, śmierci myłkę tą udało się częściowo naprawić w artykule K. Freydlicha pt. Listy
nie odnotowanej w mojej książce. Do przepełnionych słusznym żalem listów o Wrześniu, „Odgłosy" 1979, nr 40.
pani Krystyny Radziwiłłowej dołączyli się listownie płk Czyżewski, ,
Korespondencję z parnasu naszej literatury wrześniowej zainicjował list
dowódca 2 pp Leg., kpt. M. Osuchowski, adiutant tego pułku, i mgr A. Kor-
płka dypl. L. Mitkiewicza z Nowego Jorku. Płk Mitkiewicz, zastępca gen.
czak-Dąbkowski. Niestety, muszę wyznać ze skruchą, że większość pole­
Sikorskiego w sztabie międzysojuszniczym, gratulował mi jasności wykładu
głych w tej wojnie, nawet dowódców wyższego i średniego szczebla, pozo­
(„książka jest bardzo dobra — pisana z myślą o młodzieży polskiej") i pod­
stała poza kartami mojej książki. Zostali uwzględnieni tylko ci, którzy
kreślał wyważoną i trafiającą do przekonania krytykę wyższych dowództw.
wzięli udział w opisywanych przeze mnie szerzej bitwach. Ze szczególnym
Natomiast płk dypl. M. Porwit, recenzent rozdziałów dotyczących działań
ubolewaniem musiałem pominąć nawet śmierć gen. Olszyny-Wilczyńskiego,
w Warszawie, polemizował ze mną na temat „obrony cywilnej Warszawy",
który zginął z rąk radzieckich po krwawej obronie Grodna. Zresztą głów­
które to pojęcie wprowadza płk dypl.-gen. bryg. T. Tomaszewski, szef
nym zadaniem mojej książki było — i jest obecnie — całościowe ukazanie sztabu Obrony Warszawy.
zmagań polskiego żołnierza z nawałą hitlerowską, a nie jego martyrologia.
Jest to temat przekraczający siły jednego człowieka; wymaga on starannych Zostałem też zaszczycony listami generałowej Róży Szyllingowej i gene­
rałowej Wacławowej Stachiewiczowej z Montrealu. Pani Róża pisała:
studiów zespołowych.
„Z wielkim przejęciem przestudiowałam książkę Pana... Znając tak dobrze
Niesłychanie budujące były listy dwóch wdów po żołnierzach dowo- ,
prace mego Męża, mogę stwierdzę, że temat Armii «Kraków» traktuje
dzonej przeze mnie 8 baterii 15 pal, których przedmiotem była sprawa
Pan w sposób, który Mąż mój by zapewne uznał za właściwy. Zdanie to po­
przekazania pamiątek po zmarłym z ran szefie tej baterii, ogniomistrzu pierają bliscy przyjaciele mego Męża, którzy pracę Pana przestudiowali".
Franciszku Głonie. Pamiątki te znajdowały się w posiadaniu ppor. Kozub- Pani Stachiewiczowa powiadamiała o pracach męża.
ka, oficera 8 baterii, lecz upłynęło 40 lat i nie zdołał on przekazać ich we
Jeśli więc moje słowo podnosi walor współdziałania w obronie 1939 roku
właściwe ręce. Dopiero z kolei wdowa po nim odnalazła za moim pośredni­
całego narodu i dociera do młodzieży, a z drugiej strony nie uraża wysokich
ctwem żonę ogniomistrza Głona. Lecz wówczas wdowa po bohaterskim
dowódców, to mogę mieć nadzieję że i tym razem zostanie dobrze przyjęte
ogniomistrzu poleciła przekazanie pamiątek (obrączka ślubna i ryngraf
przez Czytelników.
NMP) jako wotów do kaplicy Matki Boskiej na Jasnej Górze.
Postać burzy z piorunami przyjęła korespondencja w związku z ujawnie­
niem przeze mnie sądu polowego nad majorem kawalerii Witoldem Bo-

288 19
— Bilwy polskiego Wrześniu. L II

Uzupełnienia i rekapitulacje
Potencjał gospodarczy oraz militarny Polski i Niemiec — Skład polskiego
Naczelnego Dowództwa w 1939 r. — Wykaz jednostek polskich odznaczo­
nych za 1939 r. orderem Virtuti Militari — Jednostki niemieckie i ich
dowódcy w kampanii 1939 r. — Polskie związki operacyjne w kampanii
1939 r. — Wielkie jednostki polskich sił lądowych w kampanii 1939 r.
Potencjał gospodarczy oraz militarny Polski i Niemiec
Trzecia Rzesza przystępując do wojny z Polską liczyła wraz z Austrią
i Sudetami 78,5 min mieszkańców, zaś z chwilą zagarnięcia Czech i pod­
porządkowania sobie Słowacji jej potencjał ludnościowy sięgał 90 min i prze­
wyższał ponad dwuipółkrotnie ludność Polski (35 min)'. Jeszcze większe
dysproporcje zachodziły w zakresie gospodarki, a zwłaszcza w przemyśle
ciężkim. W wielu działach produkcji przemysłowej Niemcy stanowiły
potęgę światową — tuż za Stanami Zjednoczonymi, a przed Związkiem Ra­
dzieckim. I tak w wydobyciu węgla kamiennego zajmowały trzecie miejsce
(po USA i Anglii), lecz w połączeniu z wydobyciem węgla brunatnego oraz
potencjałem wydobywczym Czechosłowacji nieznacznie tylko ustępowały
Stanom. Gospodarkę niemiecką zasilało 12 razy więcej węgla, niż go
wydobywała Polska (36 min ton). Rudy żelaza wydobywały Niemcy (wraz
z Austrią i Czechosłowacją) 17 razy więcej. W produkcji surówki, stali oraz
wyrobów z żelaza i stali zajmowała III Rzesza drugie miejsce na świecie
i przewyższała Polskę w produkcji stali i wyrobów 14-krotnie, w produkcji
surówki — aż 25-krotnie 2. Jedynie wydobycie ropy naftowej stało w Niem­
czech na tym samym niskim poziomie, co i w Polsce (0,5 min ton). Władze
polskie pocieszały się, że brak benzyny spowoduje, iż czołgi i transport
samochodowy Niemców utkną w połowie działań, ale przemysł niemiecki
zdołał już opanować produkcję benzyny syntetycznej z węgla kamiennego,
która sięgała 7 min ton rocznie.
290
W okresie spotęgowanego zagrożenia niemieckiego po dojściu Hitlera
3
do władzy rząd polski dążył do złagodzenia jaskrawych dysproporcji
gospodarczych i szukał źródeł surowców w celu podniesienia obronności
kraju. Niestety, nie było to łatwe, gdyż zarówno surowce strategiczne,
jak i produkcja uzbrojenia znajdowały się w kręgu zainteresowań wielu
państw. Co więcej, szybko się okazało, że nie można nawet w pełni liczyć
na produkcję krajową, gdyż przemysł ciężki, w przeważającej mierze w rę­
kach kapitału obcego (w 70—75 procentach), związany był wieloletnimi
umowami z odbiorcami zagranicznymi, których realizacje zabezpieczone
były wysokimi karami umownymi. Dotyczyło to na przykład śląskiej stali,
niezbędnej do produkcji uzbrojenia i sprzętu wojskowego.
Po śmierci Piłsudskiego i powołaniu rządów tak zwanych specjalistów
(dzięki czemu mógł rozwinąć działalność Eugeniusz Kwiatkowski) przyjęto
w dniu 10 czerwca 1936 roku plan czteroletni, przewidujący rozbudowę
i unowocześnienie polskich sił zbrojnych. Jego zakończenie zakładano na
rok 1940. Po uzyskaniu pożyczki francuskiej rozszerzono ten plan do po­
kaźnej sumy 2,4 mld zł. Równocześnie ponad połowę budżetu państwa
przeznaczono na wydatki zbrojeniowe. Realizacja planu 4-letniego już
w marcu 1939 roku pozwoliła podjąć nowy plan, na sumę 2 mld zł, którego
zakończenie przewidywano w 1942 rokH.
Z początkiem 1937 roku rozpoczęto w widłach Wisły i Sanu, w trójkącie
Tarnów, Rzeszów, Stalowa Wola budowę Centralnego Okręgu Przemysło­
wego (COP). Mimo iż ważna ta inwestycja była spóźniona, jednak wiele
zakładów zdołało wyprodukować doskonałe karabiny i armaty przeciwpan­
cerne, działa przeciwlotnicze, a nawet samoloty. Zarówno COP, jak i inne
zakłady przemysłu zbrojeniowego, poszczycić się mogły dużymi osiągnię­
ciami technicznymi. Bombowiec typu „Łoś" uznany został za rewelację
światową, a na wystawie w Belgradzie w 1938 r. zdobył on pierwsze miejsce,
przed modelami niemieckimi, brytyjskimi, francuskimi i włoskimi. O jego
zakup ubiegało się sześć krajów. Jednak możliwości produkcyjne polskiego
przemysłu były zbyt małe, aby dostatecznie zaopatrzyć armię 4 .
Niestety, warunki obiektywne orężnego starcia były nad wyraz nieko­
rzystne. Położenie strategiczne Polski kryło w sobie groźbę głębokiego,
dwustronnego oskrzydlenia: od północy z terenu Prus Wschodnich, wysu­
niętych o 400 kilometrów na wschód w stosunku do zarysu granicy zachod­
niej, i od południa — z terytorium Słowacji, opanowanej przez Niemców
w chwili zaboru Czech i Moraw na statucie rzekomo „wolnego państwa".
W ten sposób cały etnicznie polski obszar stawał się od razu w chwili
wybuchu wojny jednym wielkim kotłem.
Równie wielka była dysproporcja rozwiniętych naprzeciw siebie
291
sił i środków. Armia niemiecka, oparta na junkierskiej tradycji, lecz rów­
nocześnie zaopatrzona w nowoczesną broń pancerną i lotnictwo, przepojona
żądzą odwetu i pragnieniem zwycięstwa — gotowała się do zadziwienia
świata swoimi nowoczesnymi metodami walki i przebojowością. Armia
polska, jakkolwiek dobrze wyszkolona i ożywiona duchem niezłomnej
walki, z powodu ogólnego ubóstwa kraju oraz wielu niedostatków w uzbro­
jeniu i zaopatrzeniu wychodziła w pole bez dostatecznego wyposażenia w no­
woczesną broń, bez sprecyzowanej koncepcji dowodzenia i należytego kie­
rownictwa 5.
rPólskie dowództwo liczyło na utworzenie przez sprzymierzoną Francję
aktywnego frontu na Zachodzie i bombardowanie obszaru Rzeszy przez
lotnictwo angielskie. Tylko w tym wypadku mogła armia polska spełnić
zadanie obronnego utrzymania się na swym terytorium — do czasu wyjścia
ogólnej ofensywy sprzymierzonych od zachodu! Rzeczywistość — jak
wiadomo — przekreśliła nieubłaganie te rachuby7Jedyny żywszy moment
zainteresowania teatrem działań w Polsce wywołało — zarówno w Londy­
nie, jak i w Paryżu — zetknięcie się Niemców z oddziałami radzieckimi.
Politycy zachodni już wtedy bowiem oczekiwali uderzenia Hitlera na ZSRR.
Wystawione przeciwko Polsce siły niemieckie liczyły 61 dywizji, w tym
15 pancernych, lekkich i zmotoryzowanych. Ich działania miały wesprzeć
dwie floty powietrzne po 1500 samolotów każda. Na ogół polskie dywizje
piechoty mogły nawiązać równorzędną walkę z niemieckimi — mimo iż
ustępowały im znacznie pod względem uzbrojenia, zwłaszcza w artylerii
ciężkiej i broni maszynowej, ale górowały nad nimi wyszkoleniem żołnie­
rza i jego gotowością walki do ostatka. Niestety, przeciwko broni pancer­
nej i lotnictwu niemieckiemu armia polska nie mogła wystawić odpowied­
niego oręża. Jej jednostki szybkie — brygady kawalerii — były zbyt słabo
uzbrojone, artyleria przeciwlotnicza i lotnictwo nieliczne.
Proces modernizacji polskiej armii rozpoczął się dopiero w 1935 roku, po
śmierci Piłsudskiego, i ledwie dotknął niektórych rodzajów broni. Naj­
szerzej zaznaczył się on w artylerii, głównie przeciwlotniczej, która w końcu
sierpnia 1939 roku liczyła ogółem 462 działa — w tym 350 nowoczesnych
dział 40 i 75 mm Boforsa 6. Według stanu z 15 czerwca 1939 roku polska
artyleria naziemna liczyła 3429 dział, w tym 665 ciężkich, przy stanie
amunicji wynoszącym ogółem 3 678 100 pocisków artyleryjskich, to znaczy
zaledwie po 1000 pocisków na działo. Ponieważ produkcja miesięczna
sprzętu artyleryjskiego wynosiła około 50 dział polowych, 80 dział ppanc.
i 25 dział plot., ilość artylerii do chwili wybuchu wojny nie zmieniła się
w istotny sposób. Posiadany stan amunicji pokrywał zapotrzebowanie
mobilizacyjne oddziałów artylerii ledwie w 37% 7.
Jeszcze mniejsze postępy poczyniła modernizacja w broni pancernej
292
i lotnictwie. Poza dwiema brygadami pancerno-motorowymi (10 BKZmot.
i Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa) i t rzema batalionami czołgów
osiągnięcia polskiej broni pancernej były nikłe. Brygady kawalerii wypo­
sażono w dywizjony pancerne (szwadron czołgów rozp. TK/TKS i szwadron
samochodów pancernych), zaś 15 dywizji piechoty — w kompanie czołgów
TK, z których zaledwie 20 posiadało najcięższe karabiny maszynowe 8.
Podobnie było w lotnictwie. Dwóm flotom powietrznym Luftwaffe
o łącznej liczbie 3000 samolotów bombowych, szturmowych i myśliwskich
Polacy mogli przeciwstawić zaledwie 390 nadających się do walki samolo­
tów bojowych, znacznie powolniejszych i słabo uzbrojonych. Polskie lot­
nictwo bombowe składało się z 9 eskadr (86 samolotów), lotnictwo myśli­
wskie z 15 eskadr (150 samolotów), a lotnictwo rozpoznawcze i obserwacyj­
ne z 19 eskadr (154 samoloty). Część lotnictwa bombowego zgrupowana
była w Brygadzie Bombowej, myśliwskiego — w Brygadzie Pościgowej,
która podlegała Naczelnemu Dowództwu. Resztę przydzielono do armii, co
jeszcze bardziej wpłynęło na rozdrobnienie i tak przecież niewielkich
sił 9 .
Fortyfikacje stałe w obronnym froncie polskim nie miały takiego zna­
czenia, jakie wiązano na przykład z francuską Linią Maginota, zbudowa­
ną zgodnie z doktryną obronną, której hołdowała strategia francuska.
Polska doktryna wojenna zakładała jako główną formę walki obronę
ruchową, a więc działanie kombinowane z czasowej obrony wybranych
pozycji oraz przeciwuderzeń i lokalnych zwrotów zaczepnych. W związku
z tym wzdłuż granicy państwa znajdowały się jedynie fragmenty forty­
fikacji stałych. Najsilniejsze z nich osłaniały rejon przemysłowy Górnego
Śląska i częściowo Śląska Cieszyńskiego. Na froncie północnym szereg
fortyfikacji znajdowało się nad Narwią, a nad samą granicę z Prusami
był wysunięty bastion fortyfikacyjny pod Mławą i Rzęgnowern^
YWojenny plan niemiecki oparty był na założeniu, że polskie dowództwo
zechce przyjąć rozstrzygającą bitwę na zachodnim brzegu Wisły i pół­
nocnym Narwi. Ponieważ czołowe działanie wojsk niemieckich mogło
zepchnąć siły polskie za linie wielkich rzek i nie dać szybkiego rozstrzy­
gnięcia, dowództwo niemieckie — korzystając z przewagi technicznej i takty­
cznej swoich związków pancerno-motorowych i lotnictwa — powzięło plan
uderzenia rozcinającego siłami 10 armii przez środek polskiego frontu,
a następnie zagięcia skrzydła na północ i łącznie z uderzeniem 3 i 4 armii
z Prus Wschodnich zniszczenia sił polskich w obszarze Warszawy. Możli­
wość poważniejszego zagrożenia prawego skrzydła głównych sił niemieckich
od południa miała sparaliżować 14 armia, wychodząca ze Śląska Opawskie­
go i Słowacczyzny. Z kolei 8 armia miała osłonić główny kierunek uderze­
nia od północy. Dalsze działania agresora sprowadziły się do pościgu
293
równoległego z kolejnym odchodzeniem od skrzydeł cofających się, prze­
ważnie pieszych, oddziałów polskich.
Planom tym zdawało się sprzyjać ugrupowanie armii polskich. Więk­
szość zmobilizowanych jednostek była przeznaczona do obsady zasadniczej
linii obronnej, która biegła niemal wzdłuż całej północnej i zachodniej,
a częściowo i południowej granicy państwa. Głęboko w „korytarzu gdań­
skim" tkwiła połową sił armia „Pomorze" gen. Bortnowskiego, na dodatek
przedzielona dolnym biegiem Wisły. W rejonie Gdyni i Półwyspu Helskiego
znajdowała się w odosobnieniu grupa obrony Wybrzeża pod dowództwem
kadm. Unruga, z jej częścią lądową pod dowództwm płka Dąbka.
Na północnej granicy państwa stały cztery związki operacyjne: grupa
gen. Bołtucia jako prawe skrzydło armii „Pomorze", armia „Modlin"
gen. Przedrzymirskiego, Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew" gen.
Młota-Fijałkowskiego i formująca się grupa „Grodno" gen. Olszyny-Wil­
czyńskiego. Bardzo groźnie dla kraju zarysował się kierunek operacyjny
nieprzyjaciela od Prus Wschodnich, gdyż oskrzydlał siły polskie od północy
i zagrażał stolicy państwa. Toteż na zapleczu sił głównych — poza głów­
nym odwodem w centrum kraju — koncentrowała się w rejonie Różanu
i Ostrowi Mazowieckiej grupa odwodowa „Wyszków" pod dowództwem
gen. W. Kowalskiego.
Od zachodu — prócz lewego skrzydła armii „Pomorze" — walczyć miały
trzy armie: „Poznań" gen. Kutrzeby, „Łódź" pod dowództwem gen. Róm-
mla i „Kraków" gen. Szyllinga, przy czym ta ostatnia otrzymała 100-kilo-
metrowy odcinek granicy południowej po Czorsztyn. Resztę tej granicy
obsadzić miała organizująca się dopiero z batalionów Obrony Narodowej
i batalionów KOP armia „Karpaty" pod dowództwem gen. Fabrycego.
W odwodzie Wodza Naczelnego w rejonie Piotrkowa i Skarżyska stanąć
miała armia odwodowa „Prusy", której dowództwo powierzono gen. Dę-
bowi-Biernackiemu.
\ Operacyjny plan polski, nigdy nie skonkretyzowany na piśmie, daje się
odtworzyć z kolejnych rozkazów marsz. Śmigłego-Rydza. Polegał on na
stopniowym cofaniu się całego frontu w kierunku południowo-wschodnim,
ku granicy rumuńskiej, w oparciu o nieruchome skrzydło południowe —
i na oczekiwaniu w tym położeniu ofensywy od zachodujGenerał W. Sta-
chiewicz, szef sztabu Naczelnego Wodza, podaje, że w lipcu 1939 roku
marsz. Smigły-Rydz w rozmowie z nim, jakkolwiek „przesądził definityw­
nie ogólny kierunek odwrotu, to jednak nie powziął żadnych konkretnych
decyzji".
Według ogólnych założeń strategiczno-operacyjnych polskiego Naczel­
nego Dowództwa, wybuch wojny mógł nastąpić w tydzień po ogłoszeniu
przez Niemców mobilizacji, a to dawało polskiej stronie możliwość prze-
294
prowadzenia mobilizacji powszechnej (z opóźnieniem 1—2 dni) i skoncen­
trowania w pożądanych miejscach odwodów, tak by nie dać się zaskoczyć
głównym uderzeniom nieprzyjaciela.
Tymczasem Hitler uderzył jednocześnie na wszystkich kierunkach — bez
wypowiadania wojny i ogłaszania mobilizacji. Fakt ten stanowił zaskocze­
nie dla polskiego Naczelnego Dowództwa, wciągając gros zmobilizowa­
nych sił od razu do walk osłonowych na granicy i nie dając czasu na
skoncentrowanie ich do walnej bitwy. Wskutek tak nagłego przyspieszenia
działań polskie Naczelne Dowództwo zostało pozbawione możliwości istot­
nego wpływania na przebieg działań.
Wybuch wojny zastał jednostki polskie stanu czynnego prawie w całości
zmobilizowane, jednak część ich znajdowała się jeszcze w transportach
kolejowych i już pod bombami osiągała swoje rejony koncentracji. W dniu
1 września w zasadzie wszystkie siły pierwszej linii mogły stawić czoło
agresorowi. Inaczej było z odwodami, armia odwodowa „Prusy" nie miała
na miejscu ani jednej wielkiej jednostki, a do chwili wejścia w walkę zdołała
zebrać V3 sił.
Natarcie niemieckie ruszyło o godzinie 4.45, wspomagane gwałtownymi
nalotami bombowymi na większość miast, węzłów kolejowych i osiedli
fabrycznych. Główne uderzenie sił 8 i 10 armii niemieckiej kierowało się
na Sieradz i Częstochowę, pomocnicze na Śląsk (część 10 i 14 armii) i Pomo­
rze (4 armia). Od strony Prus Wschodnich wyszło natarcie 3 armii nie­
mieckiej na Grudziądz i Mławę.
Już od pierwszych strzałów jasne było, że siły są nierówne i polskie
wojska czeka ciężka próba morderczych walk z wrogiem.
I0
Skład polskiego Naczelnego Dowództwa w 1939 roku
Naczelne Dowództwo w wojnie 1939 r. sprawował marszałek Edward
Śmigły-Rydz, któremu bezpośrednio podlegali:
— biskup polowy ks. Józef Gawlina,
— gen. bryg. Tadeusz Malinowski — przedstawiciel Naczelnego Do­
wództwa przy premierze,
— płk Wacław Kostek-Biernacki — naczelny komisarz cywilny,
— płk dypl. Tadeusz Stefan Miinnich — adiutant główny,
— naczelni dowódcy broni: artyleria — gen. bryg. Stanisław Miller;
lotnictwo — gen. bryg. dr Józef Zając; saperzy i fortyfikacje — gen.
bryg. Mieczysław Dąbkowski; broń pancerna — płk dypl. Józef Kap-
ciuk.
295
Dowódcą obszaru tyłowego był minister spraw wojskowych, gen. dyw.
Tadeusz Kasprzycki.
Główny instrument dowodzenia stanowił Sztab Naczelnego Wodza, którego
szefem był gen. bryg. Wacław Stachiewicz. Podlegali mu:
— szef propagandy — płk dypl. Roman Umiastowski, po nim — ppłk dr
Wacław Lipiński,
— zastępca szefa sztabu — płk dypl. Józef Jaklicz,
— naczelny kwatermistrz i zastępca szefa sztabu — płk dypl. Józef Albin
Wiatr.
Pułkownikowi Jakliczowie jako zastępcy ds. operacyjnych podlegali:
— płk dypl. Stanisław Kopański — szef Oddziału III (operacyjnego),
— płk dypl. Józef Smoleński — szef Oddziału II (wywiadowczego),
— gen. bryg. Aleksander Szychowski — szef komunikacji,
— płk dypl. Heliodor Cepa — naczelny dowódca łączności.
Sprawami zaopatrzenia i uzupełnienia wojska kierował jako naczelny
kwatermistrz płk dypl. Wiatr, któremu podlegali:
— komendant głównej kwatery — płk dypl. Adam Mniszek;
— szef Oddziału I (organizacyjnego) — ppłk dypl. Juliusz Józef Bischof;
— szef Oddziału IV (intendentury) — ppłk dypl. Mieczysław Tomasz Suli-
sławski.
Szefowie służb:
— gen. bryg. Karol Masny — intendentura,
— płk Karol Błaszkowicz — uzbrojenie,
— płk dr Ksawery Maszadro — służba zdrowia,
— płk Jan Śląski — weterynaria,
— mjr Albin Nowotny — tabory i remont (pobór koni),
— płk Plato Felicjan Bałaban — żandarmeria,
— gen. bryg. Teofil Karol Maresch — wymiar sprawiedliwości,
— ppłk Henryk Wilhelm Doskoczyński — naczelny dyrektor poczty
polowej.
— gen. bryg. Stanisław Feliks Kwaśniewski — inspektor wojsk etapowych.
Stan etatowy kwatery głównej Naczelnego Wodza obejmował 232 ofice­
rów broni, 50 oficerów służb, 188 podoficerów, 351 szeregowych i 45 praco­
wników cywilnych.
Stan powyższy obejmuje baon sztabowy, natomiast nie obejmuje innych
oddziałów kwatery głównej ani też personelu naczelnego komisarza cywil­
nego.
296
Wykaz jednostek polskich
odznaczonych za 1939 r. orderem Virtuti Militari "
Miasto Stołeczne Warszawa
2 pułk piechoty Legionów — płk Ludwik Czyżewski
4 pułk strzelców podhalańskich — ppłk dypl. Bronisław Warzybok
21 pułk piechoty Dzieci Warszawy — płk dypl. Stanisław Sosabowski
31 pułk strzelców kaniowskich — ppłk Wincenty Wnuk
36 pułk piechoty Legii Akademickiej — płk dypl. Karol Ziemski
43 pułk strzelców bajońskich — ppłk Franciszek Kubicki
49 pułk piechoty — ppłk dypl. Karol Hodała
64^>ułk piechoty — mjr Aleksander Rewerowski
73 pułk piechoty — ppłk Piotr Sosialuk
84 pułk strzelców poleskich — płk dypl. Stanisław Sztarejko
1 pułk strzelców morskich — ppłk Kazimierz Pruszkowski
2 pułk strzelców morskich — ppłk Ignacy Szpunar
Batalion Obrony Narodowej „Gdynia I" — mjr Stanisław Zaucha
Załoga Westerplatte — mjr Henryk Sucharski
3 pułk szwoleżerów — płk Edward Milewski
9 pułk ułanów — płk Klemens Rudnicki
17 pułk ułanów — płk Ignacy Kowalczewski
18 pułk ułanów — płk Kazimierz Mastalerz
19 pułk ułanów — ppłk dypl. Józef Pętkowski
21 pułk ułanów nadwiślańskich — ppłk Kazimierz de Rostwo Suski
25 pułk ułanów — ppłk Bogdan.Stachlewski
2 pułk strzelców konnych — płk Andrzej Mularczyk
7 pułk strzelców konnych — płk Stanisław Królicki, od 17 IX rtm. Zbigniew
Szacherski
II pułk artylerii lekkiej — ppłk Czesław Obtułowicz
18 pułk artylerii lekkiej — ppłk Witold Sztark
1 bateria 16 pułku artylerii lekkiej — kpt. Stanisław Pierzchała
2 bateria 16 pułku artylerii lekkiej — por. Tadeusz Boratyński
6 bateria 17 pułku artylerii lekkiej — kpt. Ludwik Głowacki
2 dywizjon artylerii konnej — ppłk Jan Kamiński
7 dywizjon artylerii konnej — ppłk Ludwik Sawicki
9 dywizjon artylerii konnej — ppłk Tadeusz Rohoziński
3 bateria 4 dywizjonu artylerii konnej — kpt. Sergiusz Pfisterer
3 bateria 6 dywizjonu artylerii konnej — kpt. Rudolf Joch
III dywizjon myśliwski 4 pułku lotniczego — kpt. pil. Zdzisław Krasno-
dębski
297
23 batalion saperów — mjr Marian Skierczyński
24 pułk ułanów zmotoryzowanych — ppłk dypl. Kazimierz Dworak
10 pułk strzelców konnych — ppłk dypl. Janusz Bokszczanin
12 pułk ułanów podolskich — ppłk Andrzej Kuczek
Ponadto za czyny niezwykłego męstwa zostały wyróżnione następujące jed
nostki, posiadające już na swych sztandarach order Virtuti Militari:
6 pułk piechoty Legionów — płk Stanisław Engel
35 pułk piechoty — ppłk dypl. Jan Maliszewski
14 pułk ułanów — płk Edward Godlewski
Jednostki niemieckie i ich dowódcy w kampanii 1939 r.
Dowódca wojsk lądowych — gen. płk. v. Brauchitsch Walter
Szef sztabu — gen. art. Haider Fritz
Grupa Armii „Północ"
dowódca — gen. płk v. Bock Fedor
szef sztabu — gen. por. Salmuth Hans
4 armia — dowódca gen. art. v. Kluge Giinther 13
XIX korpus panc. — gen. br. panc. Guderian Heinz
2 dyw. zmot. — gen. por. Bader Paul
3 dyw. panc. — gen. por. bar. Geyr v. Schweppenburg Leo
20 dyw. zmot. — gen. por. v. Wiktorin Mauriz
11 korpus — gen. piech. Strauss Josef
32 dyw. piech. — gen. por. Bóhme Franz
3 dyw. piech. — gen. major Lichel
III korpus — gen. art. Haase Kurt
bryg. „Netze" — gen. mjr bar. v. Gablenz Eccard Freiherr
50 dyw. piech. — gen. por. Sorche
I grupa „Grenzwache" — gen. lot. Kaupisch Leonard
207 dyw. piech. — gen. mjr v. Tidemann Karl
218 dyw. piech. — gen. mjr bar. v. Grotę
23 dyw. piech. — gen. mjr hr. v. Brochdorff-Ahlefeld
3 armia — dowódca gen. art. Kiichler Georg
14
XXI korpus — gen. por. v. Falkenhorst Nikolaus
228 dyw. piech. — gen. mjr Suttner
21 dyw. piech. — gen. por. v. Both Kuno Hans
I korpus gen. por. Petzel Walter
dyw. panc. „Kempf" — gen. mjr Kempf Werner
11 dyw. piech. — gen. por. Bock Max
61 dyw. piech. — gen. mjr v. Haenicke Siegfried
298
Korpus „Wodrig" — gen. por. Wodrig Albert
1 dyw. piech. — gen. por. v. Kortzfleisch Joachim
12 dyw. piech. — gen. por. v. Leyen
1 brygada kawalerii — płk Feldt
Grupa „Brand" — gen. por. Brand Albrecht
bryg. piech. „Lótzen" — gen. mjr Ottenbacher Otto
bryg. piech. „Gołdap" — płk Nolte
217 dyw. piech. — gen. mjr Balcer
Bryg. piech. „Eberhardt" — gen. mjr Eberhardt Friedrich Georg
Odwody Grupy Armii
73 dyw. piech. — gen. mjr Bieler Bruno
12
10 dyw. piech. — gen. mjr Schaal Ferdinand
« 206 dyw. piech. — gen. por. Hófl
208 dyw. piech. — gen. mjr Andreas
Grupa Armii „Południe"
dowódca — gen. płk Gerd v. Rundstedt
szef sztabu — gen. por. v. Manstein Erich
8 armia — dowódca gen. piech. Blaskowitz Johannes
X korpus — gen. art. v. Ulex Wilhelm
24 dyw. piech. — gen. por. Olbricht Friedrich
30 dyw. piech. — gen. mjr v. Briesen Kurt
XIII korpus — gen. kaw. bar. v. Weichs Maximilian
10 dyw. piech. — gen. por. v. Cochenhausen Konrad
17 dyw. piech. — gen. mjr Loch Herbert, od 12IX gen. Moser Willi
10 armia — dowódca gen. art. Reichenau Walter
XI korpus — gen. art. Leeb Wilhelm
18 dyw. piech. — gen. mjr Cranz Friedrich Carl
19 dyw. piech. — gen. por. Schwantes Griinther
XVI korpus panc. — gen. kaw. Hoepner Erich
4 dyw. panc. — gen. por. Reinhardt Georg Hans Christian Erik
1 dyw. panc. — gen. por. Schmidt Hans
14 dyw. piech. — gen. por Weyer Peter
31 dyw. piech. — gen. por. Kaempfe Rudolf
IV korpus — gen. piech. v. Schwedler Wiktor
46 dyw. piech. — gen. mjr v. Hassę Wilhelm
4 dyw. piech. — gen. mjr Hansen Christian Erik
3 dyw. lekka — gen. mjr Kuntzen Adolf
XV korpus lekki — gen. piech. Hoth Hermann
2 dyw. lekka — gen. por. Stumme Georg
1 dyw. lekka — gen. mjr v. Loeper
XIV korpus zmot. — gen. piech. v. Wietersheim Gerhard
299
 13 dyw. zmot. — gen. por. Otto wschodu i od północy, od Prus Wschodnich. Lotnictwo armii: 42 eskadra
29 dyw. zmot. — gen. por. Lemelsen Joachim rozp., III dyon myśl. 4 p. lotn., 43 i 46 eskadra obs. oraz dwa plutony
14 armia — dowódca gen. płk List Wilhelm łącznikowe i kompania balonów obs. nr 1. Dowódca: płk pil. Bolesław
XIII korpus — gen. piech. Busch Ernst Stachoń, dca 4 p. lotn 15. W obszarze operacyjnym armii znajdował się
8 dyw. piech. — gen. por. Koch Erich korpus interwencyjny (13 i 27 dywizja) nastawiony na Gdańsk w celu obrony
28 dyw. piech. — gen. por. v. Obstfelder Hans interesów polskich w razie puczu hitlerowskiego. W związku z tym została
5 dyw. panc. — gen. por. v. Vietinghoff Heinrich v. Scheel utworzona grupa operacyjna „Czersk" z gen. bryg. Grzmotem-Skotnickim
XVII korpus — gen. piech. Kienitz Werner dla ewentualnego wzmocnienia akcji korpusu. Na prawym brzegu Wisły
44 dyw. piech. — gen. por. Schubert Albrecht działała grupa operacyjna „Wschód" gen. bryg. Mikołaja Bołtucia. Do łącz­
45 dyw. piech. — gen. por. Materna Friedrich ności z nią armia posiadała flotyllę rzeczną. Silnie nadwerężona na Pomo­
7 dyw. piech. — gen. mjr Ott Eugen rzu, uczestniczyła w bojach pod Łowiczem i Sochaczewem.
XVIII — korpus — gen. piech. Beier
2 dyw. panc. — gen. por. Veiel Rudolf Armia „Poznań" (dca gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba, szef sztabu płk dypl.
4 dyw. lekka — gen. mjr Hubicki Alfred Stanisław Lityński) w składzie czterech dywizji piechoty (14,17,25 i 26), dwu
XXII korpus — gen. kaw. v. Kleist Ewald brygad kawalerii (Wielkopolskiej i Podolskiej) oraz Poznańskiej i Kali­
1 dyw. górska — gen. mjr Kiibler Ludwig skiej Brygady ON plus 7 pac obsadzała wysunięty na zachód obszar Wielko­
2 dyw. górska — gen. por. Feuerstein Valentin polski, stała w gotowości działania już to na północ, na korzyść armii
3 dyw. górska — gen. mjr Dietl Eduard „Pomorze", już to na południe, na korzyść armii „Łódź". Wsparcie lot­
Odwody Grupy Armii nicze: 34 eskadra rozp. III dyon myśl. 3 p. lotn., 36 i 33 eskadra obs., oraz
239 dyw. piech — gen. mjr Neuling Ferdinand pluton samolotów łącznikowych i kompania balonów obs. nr 4. Dowódca:
221 dyw. piech. — gen. por. Pflugheil płk pil. Stanisław Kuźmiński, dca 3 p. lotn. Armia „Poznań" odegrała
213 dyw. piech. — gen. mjr L'Homme de Courbiere Wilhelm główną rolę w dwutygodniowej bitwie nad Bzurą.
62 dyw. piech. — gen. mjr Keiner
68 dyw. piech. — płk Braun Armia „Łódź" (dca gen. dyw. Juliusz Rómmel, szef sztabu płk dypl. Aleksan­
VII korpus — gen. piech. Ritter v. schobert der Pragłowski) w składzie czterech dywizji piechoty (2, 10, 28 i 30), Sie­
27 dyw. piech. — gen. por. Bergmann radzkiej Brygady ON oraz dwu brygad kawalerii (Wołyńskiej i Kresowej)
Oddziały słowackie broniła wzdłuż Warty i Widawki centrum Polski. Lotnictwo armii: 24 eska­
Dowódca — gen. Catlos dra rozp., III dyon myśl. 6 p. lotn., 63 i 66 eskadra obs. oraz plut. samolo­
1 dyw. piech. — gen. Pulanick tów łącznikowych i 3 kompania balonów obs. Dowódca: płk pil. W. Iwaszkie­
2 dyw. piech. wicz. W przeddzień wybuchu wojny została wysunięta aż nad granicę pań­
3 dyw. piech. — płk Malar stwa, skąd przez cztery dni opóźniała inwazję wroga. Po ciężkim odwro­
1 pułk lotniczy cie pod dowództwem gen. bryg. Wiktora Thommee (bez 10 DP i obu brygad
kawalerii) obsadziła twierdzę modlińską, w której trwała do kapitula­
cji 28 IX.
Polskie związki operacyjne w kampanii 1939 r.
Armia „Kraków" (dca gen. bryg. Antoni Szylling, szef sztabu płk dypl. Sta­
nisław Wiloch), w składzie pięciu dywizji piechoty (6, 7, 21, 23, 55 rez.),
Armia „Pomorze" (dca gen. dyw. Władysław Bortnowski, szef sztabu 1 brygady górskiej, grupy fortecznej „Katowice", Krakowskiej Brygady
płk dypl. Ignacy Izdebski) w składzie czterech dywizji piechoty (4, 9, 15, 16), Kawalerii i 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej, później także 22 DP
czteropułkowej Pomorskiej Brygady Kawalerii oraz Pomorskiej i Cheł­ Górskiej, bronić miała zachodniej i południowej granicy państwa od Czę­
mińskiej Brygady ON bronić miały polskiego Pomorza od zachodu oraz od stochowy aż po Tatry. Wsparcie lotnicze: 24 eskadra rozp., II dyon myśl.

300 301
 2 pułku lotn., 23 i 26 eskadra obs., oraz plut. łącznikowy i kompania
balonów obs. nr 6. Dowódca — płk obs. Stefan Sznuk. Zagrożona odcięciem
od południa, z terytorium Słowacczyzny, rozpoczęła już 2 września wieczo­
rem odwrót w dwu zgrupowaniach: na północ od Wisły grupa operacyjna
„Jagmin" gen. bryg. Jana Sadowskiego, grupa forteczna i 22 DP, po­
górzem zaś Karpat grupa operacyjna gen. bryg. Boruty-Spiechowicza. Połą­
czona za Sanem, stoczyła wraz z częścią armii „Lublin" I bitwę tomaszow­
ską, a po wyczerpaniu środków walki skapitulowała 20 IX.
Armia „Modlin" (dca gen. bryg. Emil Przedrzymirski, szef sztabu płk dypl.
Stanisław Grodzki) w składzie dwu dywizji (8 i 20), dwu brygad kawalerii
(Nowogrodzkiej i Mazowieckiej) oraz Mazowieckiej Brygady ON bronić
miała w oparciu o pozycję mławską kierunku na Warszawę. W toku działań
została zasilona grupą odwodową „Wyszków" generała W. Kowalskiego
w składzie dwu dywizji (1 Leg. i 41 rez.), a także 33 rez. płka dypl. T. Ziele­
niewskiego. Lotnictwo armii: 41 eskadra rozp., 152 eskadra myśl., 53 eskad­
ra obs. oraz pluton łącznikowy. Dowódca: płk pil. Tadeusz Prauss. Po wal­
kach nad granicą i na Bugo—Narwi jej początkowe dwie dywizje pozostały
w obronie Modlina (8 DP) i Warszawy (20 DP oraz 21 pp), reszta sił, wyco­
fując się na południe, weszła w skład armii gen. Przedrzymirskiego i sto­
czyła II bitwę tomaszowską. Niektóre części 41 DP trwały w walce jeszcze
27IX. Nowogródzka BK, zasilona częściami innych brygad kawalerii,
jako GOKaw. gen Andersa, utworzyła odwód Naczelnego Dowództwa.
Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew" (dca gen. bryg. Czesław Młot-
-Fijałkowski, szef sztabu ppłk dypl. S. Podkowiński) w składzie dwu dywizji
piechoty (18 i 33 rez.) oraz dwu brygad kawalerii (Podlaskiej i Suwal­
skiej) osłaniać miała ugrupowanie obronne od strony Prus Wschodnich
wzdłuż Narwi. 6 IX utraciła 33 DPrez. na rzecz armii „Modlin", a 12 IX roz­
bitą w okrążeniu pod Zambrowem 18 DP, po czym gen. Młot-Fijałkowski
złożył dowodzenie w ręce gen. Z. Podhorskiego. Obie brygady kawalerii
przebiły się do Puszczy Białowieskiej, a następnie 18 i 29 września zasili­
ły Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie" gen. F: Kleeberga. Lotnictwo
SGO: 51 eskadra rozp., 151 eskadra myśl., 13 eskadra obs. oraz pluton
łącznikowy. Dowódca — ppłk pil. Stanisław Nazarkiewicz.
Armia „Karpaty" (później „Małopolska") — dca gen. dyw. Kazimierz
Fabrycy, szef sztabu płk dypl. Witold Morawski — posiadała początkowo
w swym składzie tylko dwie brygady górskie (2 „Nowy Sącz" i 3 „Sanok"),
którymi miała osłaniać górską granicę od strony Słowacji. Dopiero od
5 IX w jej rejonie nad Dunajcem i Wisłoka zaczęły wyładowywać się dwie
302
dywizje (11 i 24) z zadaniem utworzenia drugiej linii obronnej na zapleczu
wycofującej się armii „Kraków". Lotnictwo armii: 31 eskadra rozp.,
56 eskadra obs., pluton łącznikowy. Dowódca — ppłk dypl. pil. Olgierd
Tuskiewicz. Szybko porwana prądem odwrotowym, nie odegrała istotnej
roli ani w osłonie granicy południowej, ani w ustabilizowaniu się frontu
na Sanie, z wyjątkiem podporządkowanej sobie brygady Maczka, która
skutecznie opóźniała XXII korpus pancerny. Kiedy Niemcy podeszli pod
Lwów, dywizje karpackie, zasilone 38 DP rez., ruszyły pod dowództwem
gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego do akcji przebojowej na Lwów. Po
krwawych walkach w lasach Janowskich i nad Wereszycą uległy ostateczne­
mu zniszczeniu u wrót Lwowa 20 IX.
Armia odwodowa „Prusy" (dca gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki, szef
sztabu płk dypl. Tomasz Obertyński) wystąpiła w dwóch grupach: północ­
nej (13, 19, 29 DP i Wileńska BK oraz baon czołgów) pod dowództwem
gen. Dęba-Biernackiego, w rejonie Piotrkowa i Tomaszowa Mazowieckiego,
i południowej — nie skoncentrowanej (części 3 DP Leg., 12 i 36 DP) pod
dowództwem gen. Stanisława Skwarczyńskiego w rejonie Kielc i Końskich.
Armia nie miała lotnictwa. Grupa północna po walce z XVI korpusem pan­
cernym Hoepnera — części sił 19 DP pod Piotrkowem i 13 DP pod Toma­
szowem Mazowieckim — ruszyła 6 i 7 IX do odwrotu nad środkową Wisłę,
osiągając prawy brzeg tylko luźnymi częściami bez broni ciężkiej. Grupa
południowa stoczyła w nocy z 8 na 9 września bitwę pod Iłżą z XV korpusem
lekkim Hotha, i odcięta od Wisły, także rozpadła się na pojedyncze oddziały.
Jednostki armii, częściowo odtworzone jako brygady, wzięły udział w II bit­
wie tomaszowskiej i ostatecznie uległy 27 IX.
Armia „Warszawa", utworzona 8 IX pod dowództwem gen. dyw. Juliusza
Rómmla, objęła załogę Warszawy gen. Waleriana Czumy w sile 17 batalio­
nów 64 dział i 36 czołgów, grupę operacyjną gen. Juliusza Zulaufa (część
5 DP, 20 DP i część 44 DP oraz 21 pp) oraz grupę operacyjną gen.
W. Thommee po jej dojściu do Modlina. Po bitwie nad Bzurą w skład
armii weszły także ocalałe części armii „Poznań" i „Pomorze" (15 i 25 DP,
Wielkopolska i Podolska BK) oraz odtworzona z 43 pp i dwu pułków robo­
tniczych 13 DP. Armia ta broniła Warszawy do 27 IX i Modlina do 28 IX.
Armia „Lublin", powołana równocześnie z obroną Warszawy 3 IX pod
dowództwem gen. dyw. Tadeusza Piskora (szef sztabu płk dypl. J. Zawisza),
otrzymała zadanie zorganizowania obrony środkowej Wisły, a w skład jej
weszły 39 DP rez. gen. B. Olbrychta, Warszawska Brygada Pancerno-Moto-
rowa płka dypl. S. Roweckiego, organizująca się grupa kawalerii płka
303
Tadeusza Komorowskiego, grupa „Sandomierz" ppłka A. Sikorskiego,
II dyon 9 pac. 13 IX armia opuściła Wisłę, a 16 IX Lublin. Wraz z armią
„Kraków" uczestniczyła swoją częścią motorową i grupą „Sandomierz"
w bitwie tomaszowskiej, gdzie skapitulowała 20 IX. Reszta (39 DP i kawa­
leria) weszła w skład Frontu Północnego i wzięła udział w II bitwie toma­
szowskiej, walcząc niektórymi częściami aż do 27 IX.
Armia gen. Przedrzymirskiego (Armia „Modlin") odtworzona została
w Chełmie w ramach Frontu Północnego z następujących jednostek:
1 DP Leg. (z częściami 3 DP Leg.) gen. W. Kowalskiego, 41 DP rez. (z czę­
ściami 33 DP rez.) gen. W. Piekarskiego. Dywizja gen. J. Wołkowickiego
(13 bryg. piech. płka W. Szalewicza, 19 bryg. piech. płka J. Korkozowicza
i grupa płka M. Ocetkiewicza), Mazowiecka BK płka J. Karcza. Po walkach
w II bitwie tomaszowskiej (pod Cześnikami, Tarnawatką i Krasnobrodem)
skapitulowała 27 IX.
Grupa obrony Lwowa pod dowództwem gen. Władysława Langnera»(szef
sztabu płk dypl. B. Rakowski) od 12 do 21 września odpierała ataki nie­
mieckie na miasto i w bezpośrednim jego obszarze, początkowo składała
się jedynie z luźnych batalionów zapasowych i improwizowanych pod
dowództwem gen. F. Sikorskiego (przed nim gen. W. Pricha). W toku walki
przyszła jej w pomoc 35 DP rez. płka dypl. J. Szafrana, „grupa grodzień­
ska" płka dypl. B. Hulewicza i organizowana na miejscu Lwowska Bryga­
da ON płka dypl. F. Polniaszka. Ogółem 26 baonów i 94 działa. Na zewnątrz
oblężenia pod Żółkwią działały grupa kawalerii płka dypl. Iwanowskiego
i oddziały ppłka Dmyszewicza pod Hołoskiem, a od świtu 15 IX —
10 BKZmot. płka dypl. S. Maczka pod Zboiskami 1 6 .
Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie" gen. bryg. Franciszka Kleeber-
ga (szef sztabu płk dypl. Mikołaj Łapicki) utworzono na mocy rozkazu
NW z 11 IX. W jej skład weszły oddziały z ośrodków zapasowych 18,
20 i 30 dywizji, z których sformowano dwie dywizje (50 „Brzoza" i 60 „Kob-
ryń"). W trakcie działań dołączyła brygada kawalerii gen. Kmicica-Skrzyń-
skiego i dywizja kawalerii gen. Z. Podhorskiego. Grupa ta okryła sławą
oręż polski, wydając już po kapitulacji Warszawy zwycięską bitwę dwom
niemieckim dywizjom zmot. pod Kockiem. Po wyczerpaniu amunicji skapi­
tulowała 6 X jako ostatnia regularna jednostka wojskowa w kampanii wrze­
śniowej.
Lądowa Obrona Wybrzeża. W charakterze samodzielnego związku opera­
cyjnego występowała także Lądowa Obrona Wybrzeża płka Stanisława
Dąbka, która nie miała (poza Morską Brygadą Strzelców i Morską Bryga-
304
dą ON) w swym składzie wielkich jednostek, lecz jej 19-dniowe uporczywe,
pełne rozmachu działania stawiają ją obok najlepiej dowodzonych i naj-
świetniej na kartach historii zapisanych związków. Jako odrębny ośrodek
oporu na Wybrzeżu działała obrona Westerplatte, a także przejściowo
obrona Poczty Polskiej w Gdańsku. Była też najdłużej na Wybrzeżu wal­
cząca załoga Helu.
Front Północny (od 11 IX)
Front Południowy (od 10 IX)
Front Środkowy (od 13 IX)
Wielkie jednostki polskich sił lądowych
w kampanii 1939 r.
Dywizje i brygady piechoty:
1 Wileńska DP Leg. gen. W. Kowalskiego z GO „Wyszków" (1, 5 i 6 pp Leg.,
oraz 1 pal i 1 dac " z Wilna) od 5 IX walczyła pod Pułtuskiem, 8—9 IX pod
Wyszkowem, w czasie odwrotu rozbiła nieprzyjaciela pod Kałuszynem
(12 IX), następnie poniosła krwawe straty pod Seroczynem, Wodyniami
i Oleśnicą. Uzupełniona batalionami 3 DP Leg. pod dowództwem płka dypl.
S. Tatara, brała udział w II bitwie tomaszowskiej pod Tarnawatką (22—
—23 IX), a częściowo pod Krasnobrodem aż do 27 IX.
2 Kielecka DP Leg. płka E. Dojana-Surówki, od 6 IX płka dypl. A. Staicha,
z armii „Łódź" (2 sandomierski, 3 jarosławski, 4 kielecki pp Leg. 2 pal) od
4 IX walczyła na głównej linii oporu armii pod Strońskiem nad Wartą
(4 pp Leg.), 2 pp Leg. pod dowództwem płka L. Czyżewskiego bronił 3—6IX
słynnej Borowej Góry. 13 IX przebijała się pod Ożarowem do Warszawy.
Resztki dotarły w zgrupowaniu gen. W. Thommee 13 IX do Modlina i broni­
ły twierdzy aż do kapitulacji 28 IX. Na kierunku Zakroczymia walki trwały
jeszcze trzy godziny po zawieszeniu broni.
3 Zamojska DP Leg. płka dypl. M. Turkowskiego z armii „Prusy" (7 chełm­
ski, 8 lubelski, 9 zamojski pp Leg., 3 pal) częścią skoncentrowanych na
Kielecczyźnie sił czynnie uczestniczyła w boju pod Iłżą 8—9 IX, gdzie
został ranny dowódca dywizji i dowódca 7 pp Leg. 9 pp Leg. ppłka Bierow-
skiego wraz z większością artylerii wszedł w skład 39 DP rez. i walczył pod
Cześnikami (20—22IX). Resztki wycofane spod Iłży uzupełniły 1 DP
Leg. i walczyły pod Tarnawatką i Krasnobrodem (24—26 IX).
20 _ Biiwy polskiego Września, t. II 305
4 Toruńska DP płka M. Rawicza-Mysłowskiego, od 12 IX płka Werobeja
z armii „Pomorze" (14 włocławski, 63 toruński, 67 brodnicki pp, 4 pal,
1 dyon 2 pac, 4 dac) od 1—3 IX walczyła nad Osą i pod Mełnem. Po przej­
ściu na lewy brzeg Wisły wzięła udział w bitwie nad Bzurą, zdobywając
11 IX Bielawy, 14 IX w natarciu na południe od Łowicza — Jamno, do
16 IX w walkach obronnych pod Łowiczem. Część z majorem P. Kundą
przebiła się w grupie gen. Bołtucia do Łomianek pod Warszawą, gdzie
uległa całkowitej zagładzie.
5 Lwowska DP gen. J. Zulaufa (19 i 40 lwowskie pp, 26 gródecki pp, 5 pal)
walczyła w trzech zgrupowaniach: 19 pp ppłka Sadowskiego w składzie armii
„Pomorze" bronił Wisły pod Płockiem, 40 pp ppłka Kalandyka walczył
w obronie Warszawy lewobrzeżnej, 26 pp ppłka Węgrzyna był początkowo
nad Bugo—Narwią i pod Świdrami, następnie od 15 IX w obronie Pragi.
6 Krakowska DP gen. B. Mondazarmii „Kraków" (12 wadowicki, 16 tarno­
wski, 20 krakowski pp, 6 pal) od początku wojny walczyła pod Pszczyną,
2 IX rozbita przez 5 dyw. panc. 12 pp ppłka Strażyca współdziałał z 10 Bryg.
Kaw. Zmot. na Podhalu. Po odtworzeniu k. Bochni walczyła o przebicie
się nad Dunajcem pod Biskupicami, następnie pod Biłgorajem. W I bitwie
tomaszowskiej 18—19 IX przebiła się pod Werchratę, 20 IX skapitulowała
pod Cieszanowem.
7 Częstochowska DP gen. Gąsiorowskiego z armii „Kraków" (25 piotrkow­
ski, 27 częstochowski, 74 lubliniecki pp, 7 pal) od 1 IX broniła rejonu
Częstochowy, po wycofaniu się na wschód od miasta została 3 IX okrążona
i zniszczona w rejonie Złotego Potoku i Janowa Częstochowskiego. Części
25 i 27 pp walczyły 6—9 IX wraz ze 165 pp pod Rudą Maleniecką i Szydłow­
cem (m. Barak). Batalion 74 pp pod dowództwem mjra Pelca po walkach
pod Ciepielowem k. Zwolenia został 8 IX rozstrzelany przez niemiecki 15pp
zmot.
8 Modlińska DP płka dypl. T. Furgalskiego z armii „Modlin" (13 puł­
tuski, 21 warszawski, 32 modliński pp, 8 pal z Płocka) w nocy z 3 na 4 IX
w przeciwnatarciu na Grudusk i Przasnysz uległa dezorganizacji (z wyją­
tkiem 21 pp płka Sosabowskiego). Następnie, odtworzona, stanowiła trzon
obrony Modlina aż do kapitulacji twierdzy. 21 pp walczył w obronie Pragi.
9 Siedlecka DP płka J. Werobeja z armii „Pomorze" (22 siedlecki, 34 bielsko-
-podlaski, 35 brzeski pp, 9 pal, 58 dal, 9 dac) w pierwszych dniach wojny
broni od zachodu Pomorza, w większości odcięta i zniszczona w Borach
306
Tucholskich. Część 35 pp ppłka dypl. J. Maliszewskiego przebija się do
Bydgoszczy. 22 pp wchodzi w skład 27 dywizji i osłania od północy grupę
armii „Poznań-Pomorze". Jej dowódca płk Werobej od 12 IX obejmuje
4 DP w grupie gen. Bołtucia. Grupa ppłka dypl. Maliszewskiego dozoruje
dolną Bzurę.
10 Łódzka DP gen. F. Dindorfa-Ankowicza z armii „Łódź" (28 łódzki,
30 warszawski, 31 sieradzki pp, 10 pal, 4 baon strz. 91 komp. czołgów rozp.)
od chwili wybuchu wojny walczy na przedpolu głównej linii oporu. 5 IX sil­
nie wykrwawiona w bitwie nad Wartą wycofuje się w trzech rozbieżnych
kierunkach. 31 pp ppłka Wnuka rozbija w nocy z 10 na 11 września kolum­
nę niemiecką w Mszczonowie, następnie 19 IX ulega pod Kozienicami.
Tylko resztki przeprawiły się na wschodni brzeg Wisły. 30 pp bierze udział
w obronie Warszawy, 28 pp ppłka Kurka w składzie dywizji (wzmocnionej
18 IX przez dwa ochotnicze bataliony lubelskie) bierze udział w II bitwie
tomaszowskiej pod Krynicami, Dzierążną i Krasnobrodem aż do 27 IX.
11 Stanisławowska (Karpacka) DP płka dypl. B. Prugara-Ketlinga z armii
„Karpaty" (48 stanisławowski, 49kołomyjski,53stryjskipp, 11 pal)dopiero
w toku działań dowieziona koleją koncentruje się w rejonie Jasła, od 7 IX
w odwrocie. 11—13 walczy w rejonie Przemyśla, w nocy z 15 na 16 września
rozbija doszczętnie oddział pancerny SS „Germania" pod Mużyłowicami,
w Czarnokońcach i Szumlakach. W marszu na Lwów stanowiła trzon sił
Frontu Południowego gen. Sosnkowskiego, b. czynna w walkach w lasach
Janowskich i nad Wereszycą. Zniszczona 20IX na przedpolach Lwowa, do
którego przebił się tylko batalion 49 pp mjra E. Lityńskiego.
12 Tarnopolska DP gen. G. Paszkiewicza z armii „Prusy" (51 brzeżański,
52 złoczowski, 54 tarnopolski pp, 12 pal) prawie w całości została skon­
centrowana w lasach starachowickich, gdzie wzięła udział w boju pod Iłżą,
Kotlarką i Rzechowem 8—9 IX. Części jej po rozbiciu znalazły się w skła­
dzie grupy „Sandomierz" ppłka A. Sikorskiego.
13 Rówieńska DP płka dypl. W. Kalińskiego z armii „Prusy" (43 dubieński,
44 i 45 rówieńskie pp, Opal, 13 dac i I dyon 3 pac), początkowo przewiezio­
na w rejon Bydgoszczy do korpusu interwencyjnego, już w toku wojny prze­
rzucona koleją pod Tomaszów Mazowiecki—Ujazd — prowadziła zacięte
walki 6—7 IX z korpusem pancernym gen. Hoepnera. Część dywizji pod do­
wództwem płka Kalińskiego broniła do 16IX odcinka Wisły od rz. Wilgi
do Maciejowic, następnie przebiła się do Warszawy, gdzie łącznie z 1 i 2puł-
307
kiem robotniczym odtworzyła nową 13 dywizję. Większość pod do­
wództwem płka dypl. W. Szalewicza utworzyła w Chełmie 13 brygadę
piechoty, która wzięła udział w II bitwie tomaszowskiej.
14 Poznańska DPgen. F. Włada z armii „Poznań" (55 leszczyński, 57 i 58 po­
znańskie pp, 14 pal, 14 dac, 71 komp. czołgów rozp.) po ostrych walkach
granicznych 55 pp pod Lesznem, Rawiczem i wypadzie na Wschowę weszła
w ramach GO gen. Knolla całością siłdo bitwy nad Bzurą na kierunku
Piątku 9 IX. W następnych dniach ścigała nieprzyjaciela aż do miejsco­
wości Koźle, Osse i Pludwiny pod Strykowem (10—12 IX). Po wycofaniu
za Bzurę uderzała w kierunku Bzury na południe od Sochaczewa, została
częściowo rozbita silnym natarciem 1 dyw. panc. pod Emilianowem i Wi­
ciami (16IX). Dywizja ta poniosła ogromne straty w wyższej kadrze
dowódczej. Jej dowódca, gen. Wład, zginął 18 IX nad Bzurą. Części dywizji
brały udział w obronie Warszawy.
15 Bydgoska DP gen. Z. Przyjałkowskiego z armii „Pomorze" (59 inowro­
cławski, 61 i 62 bydgoskie pp, 15 pal, 15daci6baoncekaem)od2 IX broniła
przedmościa bydgoskiego, gdzie zadała Niemcom poważne straty. Od 6 IX
należała do północnej osłony armii „Poznań-Pomorze", zatrzymywała
napór III korpusu niem. pod Smiłowicami i Szczytnem. Krwawe walki
toczyła 14 i 15 IX pod Dobrzykowem z przeprawiającą się w rejonie Płocka
3 dyw. niem. Po przekroczeniu Bzury osłaniała w ciągu 17 IX przeprawy
dla reszty armii „Poznań" i „Pomorze". Po przebiciu się do Warszawy
aż do kapitulacji brała udział w obronie wszystkimi trzema pułkami piecho­
ty, 2 dywizjonem haubic i spieszonymi oddziałami artylerii.
16 Grudziądzka DP płka dypl. Z. Szyszki-Bohusza z armii „Pomorze"
(64 i 65 grudziądzkie, 66 chełmiński pp, 16 pal) 1—3 IX toczyła zacięte walki
nad Osą, pod Mełnem i na przedpolach Grudziądza. Przerzucona na lewy
brzeg Wisły, odbiła 11 IX w boju nocnym Łowicz. Następnie 14 IX brała
udział w natarciu GO gen. Bołtucia na Skierniewice. 15—16 IX trwała
obronnie nad Bzurą pod Łowiczem. Jej szczątki pod dowództwem płka dypl.
Szyszki-Bohusza przeprawiły się 18 IX przez dolną Bzurę i walczyły z nie­
miecką 4 dyw. panc. aż do zupełnego wyniszczenia. 1 dywizjon 16 pal pod
dowództwem mjra T. Nadratowskiego dotarł do Modlina i zasilił jego
obronę.
17 Gnieźnieńska DP płka dypl. M. Mozdyniewicza z armii „Poznań"
(68 wrześnieński, 69 gnieźnieński, 70 pleszewski pp, 17 pal, 8 baon strz.,
5 baon cekaem) 9 IX weszła w składzie GO gen. Knolla do bitwy nad Bzurą
308
w rejonie Łęczycy, zdobyła Modlnę i Celestynów. W nocy z 12 na 13 IX wy­
cofana za Bzurę, 16 IX rozwinęła się do natarcia na Sochaczew. Wespół
z 25 DP powstrzymała uderzenie 4 dyw. panc. i pułku SS Leibstandarte
„Adolf Hitler". W większości zniszczona nad Bzurą, swymi resztkami
broniła Palmir 21 IX. Ostatecznie wykrwawiła się w toku przebijania się
ku Warszawie w Łomiankach. Dowódca dywizji i dowódca piechoty dywi­
zyjnej wzięci zostali nad Bzurą do niewoli.
18 Łomżyńska DP płka dypl. S. Kosseckiego z SGO „Narew" (33 łomżyń­
ski, 42 białostocki, 71 zambrowski pp, 18 pal z Ostrowi Mazowieckiej,
18 dac, 2 baon cekaem) broniła odcinka Narwi pod Łomżą, Nowogrodem
i Ostrołęką. W toku odwrotu wykonała swym 71 pp „zwrot zaczepny" w no­
cy z 9 na 10 IX i rozbiła grupę pancerną „Kempfa". Okrążona przez przewa­
żające siły, uległa o świcie 13 września pod Andrzejewem k. Zambrowa.
Zginął tu dowódca piechoty dywizyjnej, płk dypl. A. Hertel, a dowódca
dywizji płk dypl. S. Kossecki został ciężko ranny.
19 Wileńska DP gen. J. Kwaciszewskiego z armii „Prusy" (77 lidzki, 85 no-
wowilejski, 86 mołodeczniański pp, 19 pal). Skoncentrowana dopiero po wy­
buchu wojny wokół Piotrkowa. Jej 86 pp walczył 5 IX na przedpolach
tego miasta z 1 dyw. panc."wroga. Rozbita w odwrocie za Wisłę, została
odtworzona na Lubelszczyźnie jako 19 brygada płka dypl. J. Korkozowicza
i walczyła w II bitwie tomaszowskiej. Dowódca dywizji dostał się pod
Piotrkowem do niewoli.
20 Baranowicka DP płka dypl. W. Liszki-Lawicza z armii „Modlin" (78 ba-
ranowicki, 79 i 80 Słonimskie pp, 20 pal z Prużany i 20 dac) 1—3 IX ze
wzmocnieniem baonów ON i artylerii 59 i 78 dal oraz 81 i 88 dac i 1 baonu
cekaem broniła nieugięcie ufortyfikowanych pozycji nadgranicznych pod
Mławą i Rzęgnowem. Opuściwszy je na rozkaz, o świcie 4 IX została rozbi­
ta i zdezorganizowana w czasie odwrotu przez lotnictwo wroga. Odtworzona
w Modlinie, walczyła nad Bugo—Narwią, a 15 IX, wycofawszy się na Pragę,
weszła w skład obrony stolicy od północnego wschodu.
21 Górska Bielska DP gen. J. Kustronia z armii „Kraków" (3 bielski,
4 cieszyński psp, 202 pp rez. 21 pal) w pierwszych dniach wojny broniła
Śląska Cieszyńskiego od zachodu. 5 IX stoczyła skuteczną walkę z pości­
giem wroga na południe od Krakowa, poniosła ogromne straty w walkach
o przeprawy przez Dunajec 7 IX pod Radłowem i Biskupicami. Po skoncen­
trowaniu się nad Sanem ruszyła wyprzedzając znacznie armię „Kraków",
309
na odsiecz Lwowa, została częściowo zniszczona w bitwie pod Dzikowem,
gdzie też zginął jej dowódca gen. Kustroń 16 IX.
22 Górska Przemyska DP pika dypl. L. Endela-Ragisą z armii „Kraków"
(2 sanocki, 5 przemyski, 6 Samborski psp, 22 pal), przetransportowana
do Trzebini, zajęła pozycje 2 IX pod Olkuszem. W toku odwrotu armii
„Kraków" toczyła bezustanne zacięte walki z oddziałami 5 dyw. panc. na
szlaku Miechów—Racławice—Busko. 10IX jako osłona armii została rozbi­
ta pod Staszowem, a jej dowódca targnął się na życie. 6 psp ppłka dypl. Do­
brzańskiego bił się jeszcze w szeregach Frontu Północnego w II bitwie
tomaszowskiej pod Cześnikami (22—24IX).
23 Śląska DP płka dypl. W. Powierzy z armii „Kraków" (11 tarnow-
sko-górski, 73 katowicki, 75 chorzowski pp, 23 pal) broniła ufortyfikowa­
nego obszaru Górnego Śląska, przeciwuderzała pod Tychami. W odwrocie
opóźniała wroga na szlaku Chrzanów—Kraków, następnie wzdłuż lewego
brzegu Wisły. W nocy z 11 na 12 IX przeprawiła się przez Wisłę pod Bara­
nowem i znad dolnego Sanu po ciężkich walkach o Biłgoraj weszła do
pierwszej bitwy tomaszowskiej, walcząc na przedpolach Tomaszowa aż do
kapitulacji armii „Kraków" 19 IX.
24 Jarosławska DP płka dypl. B. Krzyżanowskiego, później płka Szwarzen-
berga-Czernego, z armii „Karpaty" (17 rzeszowski, 38 przemyski, 39 jaro­
sławski i 155 rez. pp, 24 pal, II dyon 40 pal, 60 dac), wyładowana w toku
działań nad Dunajcem pod Tarnowem, prowadziła czynną obronę 6 IX.
Poniosła duże straty w toku odwrotu na szlaku Pilzno—Strzyżów. Prowa­
dziła całodzienną, ciężką walkę pod Birczą z 2DG. Brała udział w bo­
jach pod Janowem i nad Wereszycą. Ostatecznie rozbita pod Rzesną
Ruską 19 IX. Jeden batalion pod dowództwem mjra Dyducha dotarł do
Lwowa.
25 Kaliska DP gen. F. Altera z armii „Poznań" (29 kaliski, 56 ostrowski,
60 krotoszyński pp, 25 pal, 9 baon strz., 82 kompania czołgów rozp.). Po
walkach granicznych pod Krotoszynem została wycofana na przedmoście
pod Kołem, skąd weszła do bitwy nad Bzurą. 9 IX zdobyła wespół z 69 pp
Łęczycę, 12IX st. kol. Ozorków. W trzeciej fazie bitwy nad Bzurą walczy­
ła z masą pancerną wroga w rejonie Adamowej Góry, Juliopola i Ruszek.
Razem z 17 DP zatrzymała uderzenie 4 dyw. panc. i pułku SS Leibstandarte
„Adolf Hitler". Po przejściu Bzury dotarła po bezdrożach Puszczy Kam­
pinoskiej i Palmirskiej do Warszawy, gdzie całością sił weszła w skład
obrony.
310
26 Skierniewicka DP płka dypl. A. Brzechwy-Ajdukiewicza z armii „Poz­
nań" (10 łowicki, 18 skierniewicki, 37 kutnowski pp, 26 pal, 67 dal i 26 dac,
11 poc panc. 31 kompania czołgów rozp.), w składzie armii „Poznań" była
rozwinięta obronnie pod Wągrowcem, następnie została wycofana poza Ino­
wrocław, który utrzymała do 8 IX. Przerzucona nad Bzurę, broniła Socha­
czewa, a większością sił wzięła udział w uderzeniu GO gen. Bołtucia na
Skierniewice w składzie armii „Pomorze" 14IX. Zdobyła wieś i st. kol.
Bednary. Wycofana na podstawy wyjściowe nad Bzurą, broniła się przed
czołgami 1 dyw. panc. Została zniszczona nad dolną Bzurą, a jej dowódca
piechoty, płk dypl. Parafiński, poległ u boku gen. Bołtucia pod Łomian­
kami 22 IX.
27 Kowelska DP gen. J. Drapelli z armii „Pomorze" (23 włodzimierski,
24 łucki, 50 kowelski pp, 27 pal) była przeznaczona do korpusu interwen­
cyjnego i wysunięta nad granicę Wolnego Miasta Gdańska na Pomorzu.
W toku przebijania się na południe poniosła 2 IX ciężkie straty w starciu
z korpusem pancernym Guderiana pod Świekatowem i Trutnowem, gdzie
został całkowicie zniszczony 50 pp, przejściowo była w obronie „przed-
mościa bydgoskiego" (3—5IX). Po wycofaniu pod Włocławek została
zreorganizowana przez dodanie 22 i 208 pp oraz 48 i 68 dal tudzież II/9 pal
do stanu czterech pułków piechoty. Przez cały czas walk pozostawała w pół­
nocnej osłonie armii „Poznań-Pomorze" i broniła przepraw pod Płockiem.
Została rozbita nad dolną Bzurą, resztki dotarły do Warszawy, gdzie wzięły
udział w obronie na Mokotowie w pułku płka T. Majewskiego.
28 Warszawska DP gen. W. Bończy-Uzdowskiego z armii „Łódź" (15 dębliń­
ski, 36 warszawski Legii Akademickiej, 72 radomski pp, 28 pal i 28 dac)
od chwili wybuchu wojny walczyła na przedpolu głównej linii obronnej
w rejonie Wielunia, 4 i 5 IX na pozycji głównej nad Widawką. W odwro­
cie ciężko skrwawiona koło Chechła i Ksawerowa pod Łodzią 7 IX weszła
w skład zgrupowania gen. Thommee, z którym wycofywała się ku Warsza­
wie. 12IX próbowała przebić się do stolicy z rejonu Pruszkowa, wycofała
się ostatecznie do Modlina, gdzie broniła odcinka „Pomiechówek".
29 Grodzieńska DP płka dypl. J. Oziewicza z armii „Prusy" (41 suwalski,
76 i 81 grodzieńskie pp, 29 pal) w składzie swych pułków grodzieńskich
była skoncentrowana pod Sulejowem do bitwy piotrkowskiej, 41 pp (bez
baonu) został zatrzymany w obronie stolicy. 76 pp ppłka dypl. Sienkiewi­
cza (bez III baonu) uległ zniszczeniu w przeciwnatarciu pod Piotrkowem
o świcie 6IX, gdzie zginęli dowódca pułku i dwaj dowódcy batalionów
311
oraz blisko 700 żołnierzy i oficerów. Reszta dywizji została rozproszona
w czasie odwrotu za Wisłę. Odtworzona na Lubelszczyźnie jako 29 brygada
płka J. Bratry brała udział w II bitwie tomaszowskiej w boju pod Krasnym-
stawem, Cześnikami i Krasnobrodem.
30 Poleska DP gen. L. Cehaka z armii „Łódź" (82 brzeski. 83 kobryński,
84 łuniniecki pp, 30 pal, 30 dac, II dyon 4 pac, 52 poc. panc, 41 komp. czoł­
gów rozp.) od 1 IX walczyła na przedpolu głównej linii obronnej w rejo­
nie Działoszyna, 83 pułkiem wysunięta aż pod Parzymiechy nad granicą.
W odwrocie stanowiła trzon sił zgrupowania gen. Thommee. Odcięta
pod Jeżowem, prawie całkowicie straciła 83 pp wraz z dowódcą pułku,
płkiem dypl. Nadachowskim. Pod Żyrardowem starła się z 19 dywizją niem.
dążącą do bitwy nad Bzurą. 13 września przeszła do Modlina, skąd wykonała
swym 84 pp wypad aż pod Leszno. Obsadzała w obronie odcinek „Twier­
dza", a następnie od 22 IX odcinek „Kazuń".
33 DP rez. płka dypl. T. Zieleniewskiego z SGO „Narew" (133, 134, 135 pp
rez., 32 pal), skoncentrowana w toku działań nad Narwią w rejonie Ostro­
łęki, 135 pp pod Osowcem i Wizna, poniosła duże straty w czasie przemarszu
do bitwy pod Pułtuskiem w nocy z 6 na 7IX. Broniła Bugu pod Brokiem,
skierowana na Białą Podlaską, znalazła się pod Włodawą, gdzie zatrzymała
17 IX posuwanie się 3 dyw. panc. z korpusu Guderiana na południe. Zosta­
ła włączona do 41 DP rez. i wraz z nią odparła Niemców pod Sawinem
19 IX, następnie uczestniczyła w II bitwie tomaszowskiej. 135 pp odtran­
sportowany oddzielnie częścią sił wziął udział w bitwie pod Kockiem.
35 DP płka dypl. J. Szafrana z SGO „Narew" (205, 206, 207 pp, 33 pal)
została skoncentrowana w rej. Białegostoku, następnie 9 IX podjęta tran­
sportami i przerzucona pod Lwów, gdzie od 12IX weszła w skład załogi
Lwowa aż do jego przekazania 22 IX wojskom radzieckim.
36 DP rez. płka M. Ostrowskiego z armii „Prusy" (163, 164 i 165 pp, 40 pal)
dwoma pułkami piechoty (163 i 165), bez artylerii, została skoncentrowa­
na w rej. Końskich na Kielecczyźnie, od 5 IX weszła w styczność z masą pan­
cerną korpusu lekkiego Hotha, została 8 IX rozbita w lasach na południe od
Szydłowca, a ranny dowódca dywizji dostał się do niewoli. Jej 164 pp został
zatrzymany na Wiśle w składzie grupy „Sandqmierz". I i III dyon 40 pal
skierowano do 24 DP, II dyon 40 pal dołączył do grupy „Dubno".
38 DP rez. płka A. Wira-Konasa z armii „Karpaty" (96, 97, 98 pp, III dyon
38 pal, 50 dal, 11 dac, I dyon 5 pac, I dyon 6 pac) została zorganizowa-
312
na w Łu.nińcu i dowieziona koleją do rej. Dobromila, skąd cofnięta pod
Mościska do zamierzonego przeciwuderzenia pod Radymnem. W dniach
15—17 IX uczestniczyła w zwycięskich walkach pod Janowem i nad Were-
szycą. Zniszczona w czasie przebijania się do Lwowa pod Hołoskiem 20 IX.
39 DP rez. gen. B. Olbrychta z armii „Lublin", zorganizowana w Rem­
bertowie, Białej Podlaskiej i Dęblinie (94,95 pp, 9 pp Leg. 51 pal 3 pal, 81 dal,
3 dac), była w osłonie środkowej Wisły w rej. Puław, Dęblina i Maciejowic.
Podporządkowana dowództwu Frontu Północnego, weszła walcząc pod
Krasnymstawem 19 IX do II bitwy tomaszowskiej. Jej główna karta bojowa
jest związana z trzydniowym bojem pod Cześnikami 20—22 IX. Prowadziła
z zaciekłym uporem walki pod Krasnobrodem aż do kapitulacji 27 IX.
41 DP rez. gen. W. Piekarskiego z GO „Wyszków" (114, 115,116pp, 61 pal)
została zorganizowana z ośrodków Centrum Wyszkolenia Piechoty w Ostro-
wi Mazowieckiej; jej 115 pp ppłka Cz. Rzedzickiego bronił Różanu nad
Narwią 5 i 6 IX. W toku przesuwania się na południe do bitwy pod Pułtu­
skiem doznała ciężkich strat. 8 IX osłaniała odcinek Bugu pod Brańszczy­
kiem, 11 IX walczyła pod Węgrowem. Wraz z 33 DPrez. wzięła udział
w bitwie pod Sawinem z 3 DPanc. 19 IX. W rej. Chełma została zasilona arty­
lerią i piechotą 33 DP rez. i wzięła udział w II bitwie tomaszowskiej pod
Tyszowcami i Wożuczynem, później pod Góreckiem Kościelnym, docho­
dząc niemal do Tanwi. Walczyła uporczywie aż do kapitulacji 27 IX.
44 DP rez. płka. E. Żongołłowicza z armii „Łódź" (144 łowicki, 145 skier­
niewicki, 146 piotrkowski pp, 54 pal) nie została skoncentrowana w wielką
jednostkę, lecz walczyła poszczególnymi pułkami: 144 — w obronie Socha­
czewa, 145 z częściami 144 pp — w obronie Warszawy, 146 — w Jeżowie
i Rozprzy (pod doraźnym dowództwem ppłka Pollaka), a następnie pod
dowództwem ppłka Topczewskiego w obronie Palmir. I dyon 54 pal włą­
czył się do GO Kaw. gen. Andersa.
45 DP rez. gen. H. Kroka-Paszkowskiego z armii „Kraków" (154, 155,
156 pp, 55 pal) nie została skoncentrowana jako wielka jednostka, walczyła
poszczególnymi pułkami: 154 ppłka Idzika z III dyonem 55 pal w rejonie
Kielc w osłonie koncentracji armii „Prusy", 155 — płka Kwapniewskiego
w 24 dywizji i 156 (zbiorczy) ppłka Młyńca w 10 BK Zmot. Ppłk Młyniec
po bezskutecznym poszukiwaniu rozbitych batalionów popełnił samobój­
stwo. I dyon 55 pal walczył w Grupie Fortecznej O War. „Katowice", II dyon
55 pal w grupie „Sandomierz".
313
55 DP rez. płka dypl. S. Kalabińskiego z armii „Kraków" (201, 203, 204 pp
rez., 65 pal, 95 dac) broniła fortyfikacji śląskich. Od 3 IX w odwrocie, na pół­
nocnym brzegu Wisły przeciwstawiała się pancernym i zmotoryzowanym
siłom wroga, szczególnie uporczywie broniła przyczółka pod Baranowem
10—11 IX. Wzięła udział w pierwszej bitwie tomaszowskiej i nie kapitulo­
wała wraz z armią, lecz walczyła do zupełnego zużycia sił. Dowódca
płk Kalabiński został rozstrzelany w obozie.
Grupa forteczna O. War. „Katowice" płka W. Klaczyńskiego z armii „Kra­
ków" (w składzie czwartych baonów 11, 73 i 75 pp, baonu ON „Chorzów",
IV dywizjonu 23 pal, 1/55 pal, dwu baonów fort. i 8 dział fortecznych)
broniła fortyfikacji stałych na Górnym Śląsku, wykonywała odwrót wraz
z armią „Kraków". Jej dca poległ 19 IX w czasie I bitwy tomaszowskiej.
1 brygada górska „Sucha" płka dypl. J. Gaładyka z armii „Kraków" (1 pp
KOP, 2 pp KOP, baony ON „Żywiec" i „Zakopane", 111/65 pal) broniła
odcinka Karpat od Żywca po Rabkę. Szczególnie bohatersko zapisała się
obroną Węgierskiej Górki. Brygada została rozbita 6 IX, a jej oddziały
weszły w skład 21 DP Górskiej jako pułk ppłka Wójcika.
2 brygada górska „Nowy Sącz" płka A. Stawarza z armii „Karpaty" (1 psp,
1 pp KOP „Karpaty", baony KOP „Żytyń" i ON „Limanowa", 153 bat. art.
górsk. 65 mm) obsadzała odcinek od Czorsztyna po Gorlice. Zaatakowana
z terenu Słowacczyzny walczyła 4—5 IX w obronie Limanowej i Nowego
Sącza, 6 IX — Grybowa, 8 IX — Krosna. Rozbita, weszła w skład 24 DP
jako pułk płka Ziętkiewicza.
3 brygada górska „Sanok" płka J. Kotowicza z armii „Karpaty" (2 pp
KOP „Karpaty", baony ON „Podkarpacie") dozorowała odcinek Karpat
od Jasła na wschód. Zaatakowana 5 IX ze Słowacji, rozpoczęła odwrót,
8 IX broniła górnego Wisłoka, następnie cofnęła się ku południowi na
Turkę, odsłaniając drogę na Lwów. Weszła do grupy gen. Dembińskiego nad
Stryjem i 16—17 IX przeciwuderzyła na Sambor. Szczątki przekroczyły
20 IX granicę węgierską.
50 DP „Brzoza" płka O. Brzozy-Brzeziny z SGO „Polesie" (178,179,180 pp,
dyon art.) zorganizowana w oparciu o ośrodki zapasowe 20 DP w Słonimiu,
brała udział w walkach na Lubelszczyźnie, zakończonych bitwą pod
Kockiem, kapitulowała wraz z całą grupą 6 X.
314
60 DP „Kobryń" płka A. Eplera z SGO „Polesie" (182,183,184 pp i samodz.
baon 179pp, dyon art.) zorganizowana w ośrodkach zapasowych 30 i 18DP,
broniła 16—18 IX rejonu Kobrynia, następnie, wycofana z Polesia, toczyła
walki na Lubelszczyźnie, zakończone bitwą pod Kockiem 2—6 X.
Grupa „Sandomierz" ppłka A. Sikorskiego z armii „Lublin" składała
się z części 94 pp pod dowództwem ppłka Gancarza i 164 pp rez. ppłka
Styrczuli wraz z artylerią naziemną i silnym zgrupowaniem art. plot. Broni­
ła Wisły od Zawichostu po Tarnobrzeg. W pierwszej bitwie tomaszowskiej
walczyła w osłonie tyłów armii „Kraków" i „Lublin" i podzieliła ich losy.
Lądowa Obrona Wybrzeża płka S. Dąbka (1 i 2 psm, Morska Brygada ON,
1, 2, 3 batalion rez. oraz formacje ochotnicze) — łącznie siły 12 batalionów
piechoty i 29 dział bez zaprzęgów przez 19 dni utrzymywały skrawek polskiej
ziemi nad Bałtykiem. Poszczególne oddziały prowadziły walkę aż do osta­
tecznego wyczerpania sił i środków. Dowódca obrony odebrał sobie życie.
33% obrońców — ponad 5 tys. żołnierzy poległo w walce.
„Grupa grodzieńska" płka dypl. B. Hulewicza (1, 2, 3 pułk grodź., 42, 52,
62 dal) zorganizowana z nadwyżek w Grodnie, została przerzucona okrężną
drogą przez Łuniniec, Sarny, Brody pod Lwów, gdzie brała udział w obronie
Lwowa aż do chwili jego przekazania wojskom radzieckim 22 IX.
Jednostki kawalerii:
Mazowiecka Brygada Kawalerii płka dypl. J. Karcza z armii „Modlin"
(1 p. szwol., 7 lubelski, 11 ciechanowski p. uł., 1 dak, 3 baon strz.). W chwili
wybuchu wojny walczyła nad granicą wschodniopruską pod Krzynowłogą
Małą, a następnie opóźniała przeważające siły nieprzyjaciela po osi Prza­
snysz—Pułtusk. 5—7 IX broniła linii Narwi od Pułtuska do Serocka, potem
Bugu. Po przebiciu się przez kleszcze dywizji panc. „Kempfa" weszła do
zgrupowania Frontu Północnego gen. Dęba-Biernackiego; została rozbita
24IX pod Suchowolą.
Wołyńska BK płka dypl. J. Filipowicza z armii „Łódź" (12 krzemieniecki,
19 ostrogski, 21 rówieński p. uł., 2 hrubieszowski psk, 2 dak, 11 baon
strz., 53 poc. panc). 1 września od rana toczyła przez cały dzień zwycięską
walkę z 4 dyw. panc. pod Mokrą, niszcząc ok. 150 pojazdów, w tym 76 czoł­
gów. Następnego dnia powstrzymywała nieprzyjaciela pod Ostrowami,
315
a w nocy z 3 na 4 IX przeprowadziła udany wypad na kolumnę pancerną
1 dyw. panc. w Kamieńsku. W odwrocie armii „Łódź" odznaczyła się w boju
pod Cyrusową Wolą 8 IX, później weszła w skład grupy kaw. gen. Andersa
i wzięła udział w bitwie zaczepnej pod Mińskiem Mazowieckim (13 IX).
19 p. uł., 2 psk i 2 dak dzieliły do końca kampanii losy tej grupy pod Krasno­
brodem, Hutą Rożniecką itd. Części 12 i 21 p. uł. weszły jako zgrupowanie
kawalerii majora Juniewicza do obrony Warszawy.
Wileńska BK płka dypl. K. Druckiego-Lubeckiego z armii „Prusy" (4 wileń­
ski, 13 nowowilejski, 23 postawski p. uł., 3 dak). Brała udział w bitwie
piotrkowskiej, po czym, wycofana na środkową Wisłę, została rozbita
na przeprawie pod Maciejowicami 8—9 IX. 23 p. uł. płka Miłkowskiego,
odcięty od całości, rozpoczął partyzantkę w Górach Świętokrzyskich.
Resztki brygady weszły w skład brygady płka Zakrzewskiego i walczyły
w II bitwie tomaszowskiej.
Suwalska BK gen. Z. Podhorskiego z SGO „Narew" (1 krechowiecki z Au­
gustowa, 2 suwalski p. uł., 3 p. szwol., 3 psk z Wołkowyska, 4 dak). Do
4 IX dozorowała granicę wschodniopruską w rejonie Suwałk, wykonując
dywizjonem 3 p. szwol. wypad na teren Prus Wschodnich. Następnie, prze­
sunięta szybkim marszem pozafrontowym w rejon Zambrowa, wzięła
skuteczny udział w uderzeniu z 9 na 10 IX na grupę dyw. panc. Kempfa.
Z kotła zambrowskiego odskoczyła do Puszczy Białowieskiej 18 IX, gdzie po
włączeniu części sił Podlaskiej BK przeorganizowała się w dwubrygado-
wą dywizję kawalerii: brygada „Plis" pod dow. płka Plisowskiego i brygada
„Edward" pod dow. płka Milewskiego. W marszu na południe została
podporządkowana przez gen. Kleeberga i weszła do bitwy pod Serokomlą
i Wolą Gutowską, gdzie po chlubnych walkach skapitulowała wraz z SGO
„Polesie" 6 X.
Krakowska BK gen. Z. Piaseckiego z armii „Kraków" (3 tarnowsko-górski,
8 krakowski p. uł., 5 psk z Dębicy, 5 dak). 1 i 2 IX toczyła uporczywe walki
w rejonie Woźnik. W odwrocie, osłaniając północne skrzydło armii, stoczy­
ła 3 IX swym 8 pułkiem ułanów ciężki bój pod Szczekocinami z 2 dywizją
lekką, resztą sił 5 IX pod Pińczowem. Dla zabezpieczenia przeprawy pod
Baranowem przeprawiła się na prawy brzeg Wisły. 16 IX prowadziła walkę
z nieprzyjacielem pod Tarnogrodem, następnie weszła do I bitwy tomaszo­
wskiej, lecz nie kapitulowała wraz z armią, 8 pułk ułanów odłączył się od
brygady pod Szczekocinami i walczył w ramach armii „Lublin", następ­
nie zaś w II bitwie tomaszowskiej.
316
Podolska BK płka dypl. L. Strzeleckiego zarmii „Poznań" (6 stanisławowski,
9 trembowelski, 14 jazłowiecki p. uł.. 6 dak), przetransportowana koleją,
osłaniała 3 IX Poznań od zachodu, a w pierwszej fazie bitwy nad Bzurą
uderzała w osłonie sił głównych na Uniejów i Wartkowice, następnie walczy­
ła pod Ozorkowem. 14IX została przerzucona na lewe skrzydło pod
Brochów i w składzie grupy operacyjnej gen. Abrahama pomaszerowała
17 IX przez Puszczę Kampinoską do Warszawy, przebijając się szarżą
(14 p. uł.) przez linie niemieckie pod Wólką Węglową 19 IX. Do końca
działań była w obronie stolicy.
Wielkopolska BK gen. R. Abrahama z armii „Poznań" (15 poznański,
17 leszczyński.p. uł., 7 psk, 7 dak, 12 poc. panc). 1—3 IX dozorowała rejon
Leszna i Rawicza, dokonując w tym czasie dwu wypadów na teren III Rze­
szy. W bitwie nad Bzurą była na lewym skrzydle grupy uderzeniowej z zada­
niem zdobycia Głowna. Następnie 14IX została skierowana pod Brochów,
gdzie w dwudniowych ostrych walkach z 4 dyw. panc. broniła przejścia
przez Bzurę pod Brochowem. W marszu przez Puszczę Kampinoską walczy­
ła 17 IX pod Zamościem i Górkami, następnie pod Sierakowem i Laskami.
19 września w nocy i 20 o świcie przebiła się do Warszawy, wchodząc
w skład załogi — aż do końca walk o stolicę.
Nowogródzka BK gen. W. Andersa (później płka Żelisławskiego) z armii
„Modlin" (25 prużański, 26baranowicki,27nieświeskip. uł., 4psk z Płocka,
9 dak). Do 4 IX osłaniała pod Działdowem i Lidzbarkiem lewe skrzydło
armii „Modlin". 5—6 IX na przedmościu płockim, po czym przez Modlin
przeszła do Wiązowny, gdzie stała się trzonem grupy operacyjnej kawalerii
gen. Andersa. 13 IX uderzyła wraz z Wołyńską BK na Mińsk Mazowiecki,
następnie zaś wycofała się przez Łaskarzew i Ryki do odwodu NW w rejo­
nie Lubartowa. Wzięła wraz z grupą udział w II bitwie tomaszowskiej,
przebijając się 23 IX przez Krasnobród pod Majdan Sopocki. 27 IX została
rozbita w starciach z oddziałami radzieckimi w drodze do granicy węgier­
skiej.
Pomorska BK płka A. Zakrzewskiego z armii „Pomorze" (2 p. szwol.
rokitniańskich, 16 bydgoski, 18 grudziądzki p. uł., 8 psk z Chełmna, 11 dak
z Bydgoszczy, 1 i 2 baon strz.). Była nastawiona na szybkie opanowanie
Gdańska w wypadku puczu hitlerowskiego. Jej 18 p. uł. płka Mastalerza
wykonał 1 września słynną szarżę pod Krojantami. W czasie przebijania
się z kotła świeckiego brygada poniosła ogromne straty, lecz w składzie
dwóch pułków (2 p. szwol. i 8 psk) z artylerią weszła do grupy kaw. gen.
Grzmota-Skotnickiego, wyruszającej do ofensywy armii „Poznań" znad
317
Neru. Oba jej pułki oraz dwie baterie bohatersko walczyły pod Ozorkowem „Hubal", poszedł na odsiecz Warszawy, a następnie rozpoczął działania
12 IX. Szczątki brygady, pozostając w osłonie armii „Poznań" od zachodu, partyzanckie.
dotarły do Warszawy i weszły w skład zbiorowej Brygady Kawalerii
Wielkopolsko-Pomorsko-Podolskiej. Gen. Grzmot-Skotnicki, pokojowy Grupa płka dypl. S. Iwanowskiego w Żółkwi, składająca się z 3 szwadronów
dowódca brygady, zginął 18 IX w Tułowicach nad Bzurą. konnych i kilku pieszych, dwóch impr. baonów piechoty, batalionu marsz.
53 pp i dwóch baterii artylerii, działała od 15 IX w związku operacyjnym
Podlaska BK gen. L. Kmicica-Skrzyńskiego z SGO „Narew" (5 ostrołęcki, i taktycznym z brygadą płka Maczka w czasie jego walk na północ od
10 białostocki p. uł„ 9 psk z Grajewa, 14 dak). Do 4 września dozorowała Lwowa. Została rozbita 18 IX przez nadciągające z północnego zachodu
granicę wschodniopruską, wykonując w nocy z 3 na 4 wypad całością sił oddziały 2 dyw. panc.
pod Belczące. Dopiero 6 września wycofana za Narew była w odwodzie.
Oddział pod dowództwem kpt. T. Skarżyńskiego pozostał na tyłach wroga.
Jednostki zmotoryzowane i pancerne:
9IX wykonała wypad na Ostrowie Mazowiecką, następnie na Brok. Z okrą­
żenia pod Zambrowem przebiła się do Białowieży 18 września, po czym
weszła w skład SGO „Polesie" i podzieliła jej chlubne losy aż do chwili 10 Brygada Kawalerii Zmot. płka dypl. S. Maczka z armii „Kraków"
kapitulacji 6 X. * (24 zmot. p. uł. z Kraśnika, 10 zmot. psk z Łańcuta, dyony: rozpoznawczy,
pancerny, przeciwpancerny i artylerii motorowej). Jedyna nowoczesna
jednostka w wojsku 1939 r. Już 1 IX o 8.30 została rzucona z odwodu
Kresowa BK płka S. Hanki-Kuleszy z armii „Łódź" (20 rzeszowski, 22 brodz-
armii na odcinek podhalański pod Jordanowem przeciw niemieckiemu
ki p. uł., 6 psk, 13 dak, później 1 p. kaw. KOP, 42 komp. czołgów rozp.).
XXII korpusowi pancernemu, który przez 5 dni powstrzymywała w ciasnych
Od 3 IX osłaniała północne skrzydło armii nad Wartą. W odwrocie pod
dolinach górskich. Wycofana znad Dunajca do odwodu, przystąpiła następ­
zmienionym dowództwem płka dypl. J. Grobickiego rozdzieliła się na
nie do opóźniania nieprzyjaciela na szlaku Rzeszów—Łańcut—Jarosław,
kilka części, z których 6 psk ppłka dypl. Mossora i zgrupowanie płka dypl.
później Krakowiec—Jaworów. 15 IX uderzyła z Żółkwi w kierunku Lwowa,
Kunachowicza zostały zniszczone. Reszta (lp. kaw. KOP ppłka F. Kopcia
silnie nadwerężając niemiecką 1 dyw. górską. 18 IX na rozkaz NW odeszła
i zgrupowanie płka Płonki) weszła do grupy gen. Andersa i w czasie jej
na Węgry. W 1940 roku odtworzona we Francji, a po jej klęsce w Anglii.
operacji na Mińsk Mazowiecki osłaniała grupę od Wisły. W dalszym
Wzięła udział w końcowych walkach 1944—45 roku na Zachodzie jako
odwrocie resztki jej dzieliły losy grupy kaw. gen. Andersa. Płk Płonka
dywizja pancerna pod tym samym dowództwem gen. Maczka. Główne pola
odszedł do grupy „Chełm".
walki Falaise, Chambois, Breda.
Brygada płka A. Zakrzewskiego z armii „Lublin". Była to brygada dora­
Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa płka dypl. S. Roweckiego (póź­
źnie formowana w rejonie Garwolina, później w Radzyniu, od 12 IX weszła
niejszego kom. gł. AK „Grota") z armii „Lublin" (1 zmot. psk z Garwolina,
do niej improwizowana grupa kaw. płka T. Komorowskiego (późniejszego
1 zmot. pułk strzelców pieszych z Góry Kalwarii, dyony: rozpoznawczy
kom. gł. AK „Bora"), Warszawski pułk ułanów płka dypl. Trepty, resztki
i artylerii motorowej, bataliony: pancerny i przeciwpancerny). Jeszcze
Wileńskiej BK, następnie 8 p. uł. płka Dunina-Żuchowskiego. Brygada brała
przed ukończeniem organizacji została użyta do zadań bojowych w obronie
udział w walkach pod Suchowolą i Krasnobrodem, gdzie została rozbita,
środkowej Wisły. Weszła jako jedna z głównych jednostek do pierwszej
a poszczególne jej grupy przedzierały się ku granicy węgierskiej. Niekiedy
bitwy tomaszowskiej 17—20 IX, w niej też została zniszczona. Dowódca
nazywana dywizją kawalerii, gdyż miała w swym składzie grupy brygadowe.
brygady, płk Rowecki, nie poddał się do niewoli.
Brygada rezerwowa kawalerii „Wołkowysk" płka H. E. Tarnasiewicza
(101, 102, 110 p. uł. i 103 p. szwol.). Zorganizowana w ośrodkach zapa­ Jednostki terytorialne:
sowych kawalerii Suwalskiej i Podlaskiej BK w Białymstoku i Wołkowysku,
nie wzięła udziału w walkach z Niemcami. 110 pułk ułanów płka Dąbrow­ Były to związki batalionów Obrony Narodowej różnych typów (I, II, III,
skiego, w którego składzie znajdował się major H. Dobrzański, przyszły IV, S), których główne zadanie polegało na osłonie mobilizacji. W dalszym

318 319
toku wojny zamierzano je wycofać na tyły celem przezbrojenia i reorgani­
zacji. Ich stan organizacyjny był jeszcze płynny. Wśród wyższych związków
18
batalionów ON były brygady, półbrygady i pułki . Bataliony ON utworzo­
no w ostatnich latach przed II wojną (w liczbie 80) z nadwyżek osobo­
wych po obsadzeniu jednostek z mobilizacji kartkowej, tj. na wezwania
indywidualne. W zasadzie były przeznaczone do zadań doraźnej osłony
mobilizacji i koncentracji podstawowych sił wojska, dlatego też występo­
wały w województwach przygranicznych. Było pięć typów batalionów
ON: I, II, III, IV oraz typ S. W chwili wybuchu wojny przeważał typ
IV, tj. batalion w składzie trzech kompanii strzeleckich, każda z plutonem
ckm, lecz bez łączności, pionierów itd. Bataliony typu II i III były zbliżo­
ne do normalnego batalionu piechoty, toteż na Śląsku i Pomorzu, gdzie
były w przewadze, zmobilizowano je jako regularną piechotę, przy czym
na Śląsku utworzono z nich 55 DPrez. oraz 204 pp rez., na Pomorzu miano
z 6 takich batalionów utworzyć Pomorską Brygadę Strzelców, lecz stanął
temu na przeszkodzie błyskawiczny przebieg wydarzeń wojennych w tym
rejonie. Pozostałe bataliony ON (typu IV) występowały z reguły w związkach
brygadowych, niekiedy pułkowych, a nawet były pojedynczo przydzielane
do pułków piechoty lub brygad kawalerii. Natomiast bataliony ON w bry­
gadach „Podkarpacie" i „Karpaty" były przeważnie batalionami typu I (bez
broni maszynowej i z kb starych typów) i nadawały się raczej do służby
wartowniczej niż do działań frontowych. Brygady ON „Podhale" i „Podkar­
pacie" miały po dwa plutony dział górskich 65 mm. Pod względem opera­
cyjnym najbardziej znaczącą rolę odegrała wielobatalionowa Wielkopolska
Brygada ON pod dowództwem ppłka S. Siudy, osłaniając przez, dwa tygod­
nie od zachodu i północnego zachodu działania ofensywne armii „Poznań"
i „Pomorze" nad Bzurą. Śląska 55 DP rez. ze składu batalionów ON miała
pełną wartość etatowej dywizji piechoty.
Morska Brygada ON ppłka S. Brodowskiego z Lądowej Obrony Wybrzeża
(bataliony ON „Gdynia I", „Gdynia III", „Kartuzy" i „Puck") stanowi­
ła — obok dwu pułków strzelców morskich i trzech batalionów rezerwo­
wych — główny element siły w ręku płka Dąbka i była w walce do końca
działań lądowych na Wybrzeżu (19 IX). Baon „Gdynia I I " odszedł ze składu
MB ON do armii „Pomorze" i wraz z nią wycofał się na południe.
Pomorska i Chełmińska Brygady Obrony Narodowej płka T. Majewskiego
i A. Żurakowskiego (bataliony „Bydgoszcz", „Koronowo", „Świecie",
„Grudziądz", „Brodnica", „Jabłonowo", 81 „Tuchola", 82 „Starogard",
83 „Kcynia", 84 „Kościerzyna", 85 „Czersk", 86 „Nakło"). W czasie
odwrotu weszły do grup osłonowych armii „Pomorze". Bataliony numero-
320
wane (81—86) miały w dalszym rozwoju działań utworzyć Pomorską Bryga­
dę Strzelców pod dowództwem ppłka J. Popka, z baonów ON „Brodnica"
i „Jabłonowo" powstał 8 IX pułk ppłka B. Sołtysa. Z batalionu ON „Jabło­
nowo" z uzupełnieniem batalionów marszowych 59 pp (od 8 IX) — 208 pp
ppłka Szewczyka.
Wielkopolskie zgrupowanie batalionów ON składało się z 3 grup brygado­
wych:
Grupa baonów ON ppłka Junkera („Kcynia", „Wągrowiec", „Żnin")
początkowo należała do 26 dywizji. Została odłączona od dywizji z chwilą
skierowania tejże nad Bzurę.
Poznańska Brygada ON płka dypl. S. Siudy (któremu praktycznie podlegało
później całe zgrupowanie) obejmowała bataliony ON: „Poznań" I i II,
„Szamotuły", „Opalenica", „Oborniki", początkowo przydzielona do
14 dywizji. Od bitwy nad Bzurą jako jednostka samodzielna. •
Kaliska Brygada ON ppłka Sabatowskiego (bataliony ON „Ostrów",
„Krotoszyn", „Kościan", „Leszno", „Rawicz", „Koźmin") w pierwszej
fazie współdziałała z 25 dywizją i Wielkopolską Brygadą Kawalerii. W toku
działań zgrupowanie płka Siudy zostało 10 IX przeorganizowane na pięć
pułków: ppłka dypl. Sabatowskiego, mjra Kwiatkowskiego, ppłka Śliwiń­
skiego^ ppłka dypl. Junkera. Jako piąty był pułk Straży Granicznej
I9
ppłka Świderskiego . Pomorskie i poznańskie bataliony ON prawie
w całości uległy zniszczeniu nad dolną Bzurą. Batalion ON „Bydgoszcz"
został zmiażdżony gąsienicami czołgów pod Sochaczewem. Wielu do­
wódców kompanii i batalionów ścięto toporem w Poznaniu.
Sieradzka Brygada ON płka dypl. J. Grobickiego (bataliony ON:
„Wieluń I". „Wieluń II", „Kępno", „Ostrzeszów") brała udział w opóźnia­
niu 8 armii niemieckiej i części 10 armii na przedpolu linii głównego
oporu na Warcie i Widawce. Bataliony wieluńskie przeciwnacierały^pod
Mnichowem 5 IX, a nawet za Wisłą 12 IX.
Mazowiecka Brygada ON płka dypl. Sasa-Hoszowskiego („Warszawa I,
II i III", „Mazury I i I I " , „Kurpie") 2 0 częścią swych sił obsadzała lewy odci­
nek pozycji mławskiej, trzema pozostałymi batalionami „Warszawa I, II i III"
broniła przedmościa pod Płockiem i Pułtuskiem. Do szczególnych osiągnięć
bojowych brygady należy obrona Pułtuska 5—7 IX. Ostatecznie oddziały
jej znalazły się w obronie W.arszawy.
2] — Bil»> podklej!,. Wrześniu. I. 11 32 |
Lwowska Brygada ON płka dypl. Fr. Polniaszka w składzie szeregu batalio­
nów („Lwów I", „Lwów I I " , „Lwów III", „Brzeżany", „Sokal", „Tarno­
pol", „Złoczów") powstała już w toku obrony Lwowa, obsadzała rejon
ulicy Stryjskiej i trwała w obronie aż do czasu przekazania miasta wojskom
radzieckim.
Grupa batalionów ON „Kraków" („Lubliniec", „Kłobuck", „Kosięcin",
„Żywiec", „Zakopane"). Pierwszy jak również trzeci z nich wcho­
dziły do Krakowskiej BK, ON „Kłobuck" walczył jako oddział wydzielony
7 DP, ON „Żywiec" i „Zakopane" wchodziły do 1 brygady górskiej.
ON „Postawy", „Brasław"), podporządkowana dowództwu KOP, oraz
półbrygada „Wołyń" (baony ON „Łuck" i „Chełm") przeznaczone jedynie
do służby ochronnej.
Korpus Ochrony Pogranicza gen. W. Orlika-Ruckemana w składzie piętna­
stu batalionów, pozostałych lub odtworzonych po oddaniu oddziałów stanu
czynnego dywizjom lub brygadom bojowym — wycofywał się znad granicy
wschodniej za Bug. 1 X stoczył walkę w rejonie Włodawy z zabiegającymi
drogę oddziałami radzieckimi, jego znikome resztki weszły w skład SGO
„Polesie" i walczyły w bitwie pod Kockiem do 6 X.

Grupa batalionów ON na Śląsku. Z większości śląskich batalio­

nów ON utworzono 55 DP rez. oraz 202 pp rez. I tak ze zorganizowanych
w 1939 r. batalionów ON „Katowice", „Sosnowiec", „Zawiercie", „Oświę­
cim", „Rybnik", „Tarnowskie Góry" utworzono 201 i 203 pp rez.
Z zaimprowizowanych w sierpniu 1939 r. batalionów ON „Dąbrowa Górni­
cza", „Chrzanów" i „Olkusz" utworzono 204 pp rez. Te trzy pułki weszły
w skład 55 DP rez. płka dypl. S. Kalabińskiego. Czwarty pułk ON powstał
z batalionów ON „Cieszyn I", „Bielsko" i „Cieszyn I I " i jako 202 pp rez.
wszedł do 21 DPG gen. Kustronia 2 1 . Batalion ON „Chorzów" wchodził
do grupy fortecznej „Katowice"; batalion ON „Dziedzice" — d o 21 GDP
na odcinku Bielsko.

Grupa batalionów ON „Podhale" („Limanowa", „Nowy Sącz", „Gorlice",

„Jasło") weszła ona w skład 2 brygady górskiej, powstrzymywała przez
kilka dni napór Niemców z terenu Słowacczyzny. Poniosła ogromne straty,
częściowo dołączyła do 24 DP w składzie pułku ppłka. W. Ziętkiewicza.

Grupa batalionów ON „Podkarpacie" („Brzozów", „Krosno", „Sanok",

„Rzeszów", „Przemyśl", „Jarosław", „Sambor") weszła w skład 3 brygady
górsKfej i w toku działań wycofała się na południe. Obie te grupy posiadały
po dwa plutony artylerii.

Grupa batalionów ON „Karpaty" pod dowództwem gen. Dembińskiego

(„Stryj", „Stanisławów", „Turka", „Huculski I", „Huculski II") organizo­
wała obronę na linii rzek Stryj i górny Dniestr. 20IX przekroczyła grani­
cę węgierską. Obie te grupy były niemal pozbawione broni maszynowej,
gdyż w ich skład wchodziły baony ON I typu 22 .
Na obszarze krajowym powstała ponadto półbrygada „Dzisna" (baony

322

Przypisy
Załamanie się frontu na południu Polski
' Dozorowanie Wisty na północ od Warszawy prowadził szwadron I p. szwol. pod
dowództwem rtm. Wickenhagena. Do zamknięcia mostu pod Świdrami został skierowa­
ny II baon 26 pp (z 5 DP) pod dowództwem mjra K. Wicka. Na środkowej Wisie odcinek Góra
Kalwaria—Dęblin (wyłącznie) powierzono pułkownikowi T. Komorowskiemu, dowódcy ośrod­
ka zapasowego Centrum Wyszkolenia Kawalerii, oraz Mazowieckiej i Pomorskiej BK w Gar­
wolinie. Pod Brzuminem zamknął Wisłę wysłany z ośrodka zapasowego pułk kawalerii mjra
J. Jasiewicza w składzie czterech szwadronów pieszych i szwadronu kolarzy. Pod Sobienie—Je­
ziory skierowano dwa szwadrony. Przeprawę pod Maciejowicami zamknął oddział w sile
dwu szwadronów rtm. Salomona, wzmocniony grupą trzech szwadronów rtm. J. iyblewskiego
i dwiema bateriami z Wileńskiej BK. Od Dęblina po Solec Sandomierski zabezpieczała
Wisłę Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa płka dypl. Roweckiego. 1 psp ppłka Wzacne-
go tworzył dwa ośrodki: pod Dęblinem i Puławami. Odcinka od Solca Sandomierskiego
po Kamień strzegł dywizjon rozpoznawczy Warsz. B.Panc.-Mot.. dowodzony przez mjra K. Ku-
łagowskiego. Przeprawy na środkowej Wiśle zasilały stopniowo bataliony organizującej się
na Lubelszczyźnie i w Kieleckiem 39 DPrez. gen. B. Olbrychta. Pod Sandomierzem formo­
wała się począwszy od 7 września grupa ppłka A. Sikorskiego, otrzymująca kolejno rozkazy
od armii „Lublin". „Karpaty" i „Kraków". (Porwit, Komentarze do polskich działań obronnych
1939 roku. t. II, Warszawa 1983. s. 119—123).
2
Porównaj działania 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej płka dypl. St. Maczka
pod Myślenicami. (A. Zawilski. Bitwy polskiego Września, Warszawa 1972. t. I. s. 263—267).
1
R. Dalecki. Armia „Karpaty" 1939, Warszawa 1979. s. 9. 39.
4
W czasie okupacji więzień Oświęcimia i członek konspiracji wojskowej, rozstrzelany
pod ścianą śmierci wraz z pikiem J. Karczem i K. Komunieckim.jak i wielu innymi. 25 I 1943 r.
(J. Garliński, Oświęcim walczący, Londyn 1974. s. 52 i inne).
5
Polskie Si/y Zbrojne w drugiej wojnie światowej [dalej: PSZ], t. I; Kampania wrześniowa.
cz. 2. s. 397.
6 s. 708—709).
Tamże.
7
Z kadry piechoty w Tarnowie przybył 155 pp ppłka S. Kwapniewskiego. utworzony
z batalionów marszowych 16 pp oraz I i 4 psp. Ze składu wyładowanych jednostek 36 DPrez.
przybył III baon 165 pp pod dowództwem ppłka E. Sokolskiego z częściami I dyonu i III dyo-
nem 40 pal oraz własny I dyon 24 pal z dowództwem tego pułku (dca ppłk T. Michałowski).
PSZ, t. I, cz. 2. s. 684—685.
8
PSZ, t. I. cz. 2. s. 285-287.
' R. Dalecki. dz. cyt., s. 52.
10
Tamże. s. 80.
" S. Maczek. Od podwody do czołga. Edinburgh 1961. s. 74.
324
12
R. Dalecki. dz. cyt., s. 56.
" O stanie polskiej broni piechoty daje pojęcie relacja podoficera-puszkarza 17 pp
w Rzeszowie, plut. Mieczysława Kuli. „Według naszych ocen rusznikarskich — pisze on —
przygotowanie broni, tak ręcznej jak i maszynowej, było staranne. Przez całe lato 1938 i 1939
roku przestrzelaliśmy na celność cały sjan broni w kompaniach oraz broń w magazynie
mobilizacyjnym. Przestrzelana broń spełniała wymogi strzeleckie. Polskie karabiny maszynowe
wz. 28 działały sprawnie, rzadko się zacinając. Były łatwe w obsłudze... Ciężki karabin maszy­
nowy wzór 30 był udaną polską bronią maszynową, daleko lepszą od Maxima wzór 08, który
został wycofany z uzbrojenia w 1936 roku. Rozwiązanie konstrukcyjne ckm wzór 30 było
bardzo proste. Lufa chłodzona wodą. Wymiany lufy mogła dokonać sama obsługa, nawet po
ciemku. Masywna komora zamkowa nieprędko ulegała uszkodzeniom (...]. Zupełnie nie znana
nam byta — pisze dalej plut. Kula — przydatność oraz działanie nowej polskiej broni piechoty,
tzw. rusznic przeciwpancernych, które leżały w magazynach broni, zakonserwowane
w zaplombowanych skrzyniach. Jako broń »ściśle tajna« wydane zostały dopiero w czasie
mobilizacji strzelcom wyborowym. A szkoda, bo można było je wydać daleko wcześniej,
celem wypróbowania przez naszych strzelców. Naszą troską byli rusznikarze rezerwy, którzy
stanowili obsługę techniczną broni w batalionach". Plut. Kula opisuje też zabiegi kontrolne
wokół broni w terenie. „O świcie (5 września) dowódca kompanii ckm — pisze on — wydał
rozkaz, aby obsługi ciężkich karabinów maszynowych zajęły stanowiska obrony przeciw­
lotniczej koło stacji kolejowej [...]. Było na tyle widno, aby można było dokonać przeglądu
broni maszynowej po transporcie koleją. Polskie karabiny maszynowe wzór 30 były przygoto­
wane nader starannie: lufy w chłodnicach uszczelnione prawidłowo, mechanizmy działały
sprawnie, przyrządy celownicze bez uszkodzeń. Można zajmować stanowiska [...]. Pluton
armatek przeciwpancernych po wyładowaniu z wagonów odjechał do wsi. Udałem się z nim
celem gruntownego przeglądu armatek oraz sprawdzcnia.przyrządów celowniczych. Należało
się spieszyć, toteż obsługi armatek ppanc. przygotowały szybko sprzęt do sprawdzenia. Na
obrany punkt w terenie sprawdziłem i uzgodniłem wszystkie piwrządy celownicze. Potem
sprawdziłem oporopowrotniki, czy wszystkie mają dość płynu. Nim się z tym uporałem, docho­
dziła godzina 10,00. W tym czasie przyjechał Ul batalion 17 pp i wyładowywał się na stacji..."
(M. Kula. Szlakiem września, w: Żołnierze września. Warszawa 1971, s. 376—380).
14
R. Dalecki. dz. cyt., s. 62.
15
S. Maczek, dz. cyt., s. 76.
16
PSZ. t. I. cz. 2, s. 705.
" Gen. Boruta-Spiechowicz, wstrząśnięty wypadkami nad Dunajcem, rozkazał otwar­
tym tekstem wysłać depeszę do Naczelnego Dowództwa i dowódcy frontu „Małopolska", że
grupa operacyjna „Boruta" poniosła decydującą klęskę. Mimo zastrzeżeń szefa sztabu, ppłka
dypl. W. Krawczyka, i dowódcy artylerii, płka L. Buczka, depesza ta została wysłana. Równo­
cześnie gen. Boruta-Spiechowicz rozkazał odesłać do Przemyśla sztab grupy, sam zaś postano­
wi) wrócić do swych dywizji i z piechotą przebijać się lasami za Wisłokę. (PSZ. t. I. cz. 2,
18
Jednak wobec niekorzystnej sytuacji operacyjnej armii i konieczności kontynuowa­
nia odwrotu na Lwów nie doszło do wykonania tego rozkazu. Ppłk dypl. Grabowski do końca
działań pozostawał przy sztabie 24 DP. (Dalecki, dz. ćyt., s. 74).
" E. Różycki. O obronie Przemyśla w 1939 r., WPH 1961. z. 4, s. 349.
20
A mogło się to odbywać dzięki ogromnemu męstwu i energii intendenta brygady,
kpt. Kozickiego, który opanował panikę w czasie nalotu i z pistoletem w ręku zmusił żołnierzy
do kontynuowania pracy. (F. Skibiński, dz. cyt., s. 237).
21
Relacja mjra dypl. R. Radziwiłłowicza (.w posiadaniu autora).
22
S. Maczek, dz. cyt., s. 81; F. Skibiński, dz. cyt., s. 242. Pisze tu Maczek, co następuje:
325
„W naszych planach słowo San znaczyło odpoczynek. Zarówno gen. Fabrycy, jak i gen. Wie­
czorkiewicz mówili przecież wyraźnie: na Sanie budujemy pozycję umocnioną, która będzie ob­
sadzona przez dywizje piechoty, a 10 BK pójdzie do odwodu. Tymczasem nad Sanem
nie dojrzeliśmy ani śladu rowów czy drutu kolczastego. Rzeka była wyschnięta i nie
stanowiła przeszkody nawet dla piechoty. Jeżeli chodzi o wojsko, to na wschodnim brzegu
znaleźliśmy jakieś dwa przypadkowe bataliony, o bardzo niskich stanach, posklejane z nie­
dobitków różnych jednostek i z kompanii marszowych".
23
Por. R. Dalecki, dz. cyt., s. 88—92.
24
PSZ, t. I, cz. 2, s. 724.
25
11 KDP została uszczuplona o trzy bataliony (1/48 pp, 11/49 pp i 1/53 pp) skierowane
wraz ze zbiorczym dyonem artylerii transportami pod Bochnię (patrz s. 10), które już do dywizji
nie powróciły. B. Prugar-Ketling, Działania 11 Karpackiej Dywizji Piechoty, wrzesień 1939 r.,
WPH 1959, z. 3, s. 214.
26
PSZ, t. I, cz. 2, s. 723: relacja mjra dypl. E. Różyckiego.
27
Osłonę północnych rubieży kraju obejmowało zgrupowanie ppłka dypl. M. Osmoli,
w skład którego wchodziły odtworzony baon KOP „Sejny", baon Straży Granicznej ppłka
H. Staniszewskiego, kompania wartownicza z baonu nr 31, kompania PW oraz kilka plutonów
leśnych i PW (PSZ, t. I, cz. 3, s. 91).
28
F. Skibiński, dz. cyt., s. 243—244.
29
Mjr dypl. R. Radziwiłłowicz — relacja w posiadaniu autora.
30
R. Dalecki, dz. cyt., s. 103.
31
Por. tamże, s. 109, 147.
32
W istocie 3 brygada górska zbierała dopiero swoje rozproszone nad Sanem oddziały
na południe od Starego Sambora, a jedynym jej wojskiem były świeżo zorganizowane z luźnych
grup oderwańców oddziały broniące Krościenka (na zachód od Starego Sambora) i własne
oddziafy w Starzą wie. Według przeprowadzonego rozpoznania, w rejonie tym było około 90 ofi­
cerów i 1600 szeregowych. Lecz nad ranem 11 września przybył do nowego miejsca postoju
płka Kotowicza w Ławrowie dowódca 2 pp KOP „Karpaty", ppłk Zachodny, z hiobową wie­
ścią, że na skutek nocnego natarcia Niemców o godz. 23 z 10 na 11 września oddziały bronią­
ce Krościenka ogarnęła panika, powodując ich rozsypkę, która porwała za sobą również
zbierających się żołnierzy 3 brygady górskiej (PSZ, t. I, cz. 3, s. 371—372).
33
O przygotowaniach obrony na Wereszycy dowiadujemy się z relacji dowódcy
baonu marszowego 19 pp, mjra Ottona Blutreicha. Batalion ten w składzie trzech kompanii
strzeleckich i kompanii cekaem otrzymał wieczorem 9 IX rozkaz zorganizowania obrony na
Wereszycy na wysokości Janowa. Po blisko dwudniowych przygotowaniach „już nawet
dobrze zorganizowanych stanowisk obronnych" batalion otrzymał z kolei rozkaz wycofania
się na linię Rzęsna Ruska—Hołosko i organizowania tam obrony. 12 września nieprzyja­
ciel zaczął niepokoić batalion patrolami i w tym położeniu został on wycofany w głąb składnicy
amunicyjnej „Hołosko". W trakcie wycofywania się batalion został napadnięty przez oddział
zwiadowczy 1 DG nieprzyjaciela. W krótkiej, gwałtownej walce oddział ten został odparty.
Padł jego dowódca i kilku żołnierzy, zdobyto 11 motocykli i samochód („Dziennik Polski"
1939, nr 254), relacja mjra O. Blutreicha z 5 I 1979 r. — w posiadaniu autora; T. Wasilewski,
Obrona Lwowa we wrześniu 1939 r., „Bellona" 1950, z. II, s. 7).
34
PSZ, t. I, cz. 3, s. 463. M. Porwit stawia marsz. Śmigłemu-Rydzowi zdecydowany
zarzut, że „nie objął już 9 IX osobiście dowództwa na najważniejszym strategicznie obszarze
Małopolski Wschodniej, by swoją obecnością — jak pisze — wysiłkiem swego licznego i dobo­
rowego sztabu i wkroczeniem lotnictwa dyspozycyjnego korygować skutki kardynalnego błędu
gen. Fabrycego" (Porwit, Komentarze..., t. II, s. 167). Tym bardziej — dodajmy za gen. Kopań­
skim — że wydany i podpisany przez Śmigłego-Rydza 10 IX „Plan skupienia się w obszarze
326
Małopolsce Wschodniej" postanawiał, że należy „za wszelką cenę trzymać Małopolskę
Wschodnią i połączenie przez Rumunię z państwami Zachodu" i że „nie możemy pozwolić
na odrzucenie południowego skrzydła naszego ugrupowania od Karpat po ujście Sanu do
Wisły" (S. Kopański, Wspomnienia wojenne, s. 60.)
35
PSZ, t. I, cz. 3, s. 475—476.
36
R. Dalecki, dz. cyt., s. 162-163. Walki pod Birczą zogniskowały się wokół wzgórza
482 na zachód od Łodzinki Górnej, które zajęły oddziały 2 DG gen. Feuersteina o świcie
12 września po silnym ześrodkowaniu ogniowym artylerii. 24 DP, licząc na uderzenie od pół­
nocy 11 KDP, wprowadzała do akcji coraz nowe siły, wsparte ogniem 2 baterii 60 dac
i bateriami 24 dac, które po zaciętych walkach mocno się wykrwawiły. I tak kontratakujący
obok baonu ON „Nowy Sącz" kpt. Jelenia HI baon 1 psp kpt. Świerczewskiego utracił wszy­
stkich trzech dowódców kompanii i sześciu oficerów rezerwy. Straty poniosły też uderzające od
skrzydeł: I baon 17 pp mjra Weisbacha i kompania z II baonu 1 psp kpt. Dietriecha. Po południu
nieprzyjaciel po ataku lotniczym wznowił natarcie na zgrupowanie ppłka Ziętkiewicza,
w wyniku którego rozbity został prawie doszczętnie I baon 1 pp KOP mjra Dembowskiego
i odcięta artyleria dywizji. Wówczas dowódca 24 DP zarządził wycofanie zgrupowania ppłka
Ziętkiewicza do Cisowej, artylerii zaś do Rybotycz. Reszta sił została zebrana do oczekiwanego
uderzenia 11 KDP, które niestety nie nastąpiło z powodu nieprzekazania jej rozkazów. Straty
w tej bitwie osiągnęły 30% zgrupowania ppłka Ziętkiewicza i 60% artylerii dywizyjnej. Dywizję
miał przejąć gen. R. Dreszer, pod warunkiem wycofania jej do odwodu i reorganizacji. Ale nie­
stety nie było na to czasu. Późnym wieczorem dywizja wycofała się na Przemyśl. O 14 km od
Birczy na dalszym przedpolu walczył pod Borownicą 17 pp (bez I baonu), jednak po zwycięskiej
potyczce został otoczony, a próba przebicia się na północ do lasów nie udała się. Zginęli:
dowódca pułku, ppłk dypl. B. Kotarba, i jego adiutant, por. P. Zaratkiewicz, ciężko ranny zaś
został kwatermistrz pułku, kpt. E. Rumian, wojsko zaś rozproszyło się lub wpadło do niewoli.
37
PSZ, t. I.cz. 3, s. 12.
38
Por. Die Sturmfahrt aufLemberg, „Militarwissenschaftliche Rundschau", 5. Jahrgang
1940, s. 67.
39
PSZ, t. I, cz. 3, s. 634.
40
W. Steblik, Armia „Kraków" 1939, Warszawa 1975, s. 99.
41
W. Adamczyk, Przeciw nawale. Wrzesień 1939, Warszawa 1970,s. 106—107. „Wpułku
sformowanym z batalionów Obrony Narodowej — pisze ppłk Adamczyk — jako mniej
zespolonych wewnętrznie i przez to mniej karnych, zarówno propaganda, jak i akcja dywer­
syjna mogłaby osiągnąć prawdziwy tryumf. Bardzo szybko wykruszyły się też w pierwszych
dniach wojny stany liczebne kompanii, które zmniejszyły się do połowy. Straty w zabitych
i rannych były dotychczas stosunkowo niewielkie — znacznie większe były straty wynikłe
wskutek okaleczenia nóg i niezdolności do dalszego marszu z powodu ogólnego wyczerpania
organizmu. Ci poszli prawdopodobnie do niewoli. Po tym ubytku mogłem jednak stwierdzić
rzecz niezwykłą i trudną dla mnie do zrozumienia, a mianowicie, że stan moralny pułku nawet
się poprawił, zaś nastrój wśród żołnierzy ożywił. Znikła apatia, którą poprzednio zaobserwo­
wałem. Był to objaw tym bardziej szczególny, że ubytki mogły wywołać skutek raczej
odwrotny, mogły doprowadzić do zupełnego rozproszenia oddziałów. W tych krytycznych
dla pułku dniach ujawnia się siła moralna naszego żołnierza, który pozostanie w szeregach.
Siła ta będzie wzrastać w miarę postępów klęski i niepowodzeń. Jest to jedna z największych
wartości. Przyszłe zacięte i ofiarne walki dowiodą tej siły w sposób oczywisty, gdy żołnierz
nasz walczyć będzie bohatersko do końca tej tragicznej wojny. W miarę przedłużania się walk
powstanie zdrowy moralny trzon kompanii i batalionów, nieliczny, lecz pewny i niezawodny..."
42
W. Steblik, dz. cyt., s. 219.
43
Tamże, s. 225.
327
 44
Szczegóły co do ochrony mostu w Szczucinie podaje w swej relacji ppor. Z. Gołębiow­
ski, dowódca kompanii asystencyjnej 6 DP (relacja w posiadaniu autora).
45
W. Stcblik. dz. cyt., s. 239—240.
46
PSZ. t. I. cz. 2. s. 691.
47
Tamże. s. 695.
48
Tamże. s. 653; W. Stcblik, dz. cyt., s. 239.
49
K. Kułagowski (relacja w posiadaniu autora).
50
W. Stcblik. Zarys działań wojennych armii ,,Kraków" w kampanii wrześniowej
1939 roku. Londyn 1949. s. 216.
51
W. Steblik. Armia ..Kraków" 1939, s. 372.
52
W. Stcblik. Zarys działań.... s. 223.
53
W. Stcblik. Armia ..Kraków" 1939. s. 379.
54
Tamże.
55
Tamże. s. 381. Jak się okazało, w całym zamieszaniu, jakie ogarnęło wycofujący się
spod Szczucina niemiecki OW, tylko jeden telegrafista nie stracił głowy i począł od pierwszego
momentu walki rozpaczliwie wzywać pomocy. Jego wezwania zaalarmowały stojącą tuż na za­
chód od Buska na noclegu 27 niemiecką DP. Toteż uderzenie tej dywizji na polską 22 DP od
zachodu stanowiło dla jej oddziałów całkowite zaskoczenie i wyglądało na zamykanie
się pierścienia okrążającego. Jednak zdeterminowany opór Polaków spowodował, że VII kor­
pus niemiecki, idąc na pomoc swemu OW, musiał przeznaczyć cały dzień na dotarcie
do Stopnicy, którą już w tym czasie opuściły jednostki armii ,,Kraków" w dalszym marszu ku
przeprawom na Wiśle (W. Steblik, Zarys działań.... s. 223).
56
Niemcy trafnie odgadli taktyczną koncepcję polską tzw. „obrony do nocy".
„Jest taktyką Polaków — piszą autorzy Wir zogen gegen Polen — by wszędzie, gdzie staną do
walki, zmusić posuwające się wojska do regularnego natarcia — i w międzyczasie ulotnić się.
Na to dywizja nie może dać się nabierać. Szkolne natarcia, jak na placu ćwiczeń bojowych,
nie nadają się do tej błyskawicznej wojny. Kosztują one tylko wiele czasu i hamują pościg.
Natomiast tajemnicą tej kampanii jest pościg bez wytchnienia. A zatem — instruują —
wysuwa się naprzód artylerię jako taran szturmowy, który swoim ogniem ma łamać każdy
opór i maszerującej piechocie zapewniać wolną drogę" (W. Steblik, Zarys działań.... s. 225).
57
PSZ. t. I.cz. 3. s. 408. Według relacji ppłka A.Sikorskiego, most w Baranowie miał być
wysadzony 11 września; w rzeczywistości wysadzono go dwa dni wcześniej na rozkaz nieznane­
go dowódcy saperów z oddziału ochrony mostu, gdy po przeciwnej stronie ukazały się
czołgi niemieckie.
58
K. Galster, Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914—1939. Londyn 1975, s. 316—317.
59
E. Dąbrowski. Nad Wisłą na Skalnej Górze. „Nowiny" 1980, nr 186.
60
Szczegóły tego tragicznego, a dla 22 dywizji górskiej katastrofalnego wydarzenia
znamy od dwóch osób. bliżej poinformowanych: mgra inż. Mieczysława Drozda, entuzjasty
22 GDP, a zwłaszcza jej wieloletniego dowódcy, gen. Boruty-Spieehowicza, oraz Stanisława
Romejki, plut. pchor. i zcy dowódcy plut. łączności 201 pp. świadka wydarzenia. W obu rela­
cjach potwierdza się. że samochód osobowy (w którym prócz kierowcy jechali ppłk Tadeusz
Szczęsny Wójcik, kpt. Antoni Dobrzański i trzeci nieznany oficer w kierunku Rytwian — z Po­
łańca), nie dojechawszy do północnego skraju wioski, gdzie stało (pod gruszą gospodarza
Marca) działko ppanc 201 pp w osłonie plutonu łączności pułku, po zatrzymaniu się i chwili
wahania wykonał skręt i zaczął odjeżdżać. Rozpętała się wówczas strzelanina z kbk i cekaem
(ustawionych w poprzek drogi na wzgórku). Padł strzał także z działka ppanc. trafiając w tylne
okienko samochodu. Wybuch pocisku wewnątrz dokonał masakry wszystkich trzech oficerów
(obie relacje w posiadaniu autora).
" Die Sturmfahrt auf Lemberg. s. 64.
328
62
Według Polskich Sił Zbrojnych (t. I. cz. 3. s. 504) miał to być batalion marszowy 48 pp
mjra E. Szymańskiego.
61
W. Langer, pełna relacja, cz. III *>• Obrona Lwowa 12IX — 22IX 1939 r.. s. 33
(maszynopis powielony).
64
Relacja ogn. pchor. Andrzeja Lauterbacha (w posiadaniu autora). „Jako pierwszy
dziatonowy pierwszego plutonu pod dowództwem porucznika Orlita Zygmunta dostałem
rozkaz stanąć na skrzyżowaniu ul. Gródeckiej ze Skniłowską powyżej remizy tramwajowej
[...] 1 utaj prowizorycznie okopaliśmy się przez dzień 10 i 11 września. Jako ochronę piechoty
dostaliśmy kompanię [według ppłka Ryzińskiego pluton — przyp. A. Z.] piechoty pod
dowództwem ppor. Chmury z batalionu [według ppłka Ryzińskiego kompanii — przyp. A. Z.]
kpt. Pisarka [sędzia Sądu Okręg, w Rzeszowie — przyp. A. Z.] zjednym ckm pod dowództwem
podchorążego T. Gruszeckiego. Przez cały dzień i noc od lOdo 12 września w południe przeszły
całe masy wojska cofającego się, ewakuująca się ludność cywilna, tabory, bydło i konie. Cała
ul. Gródecka zawalona. W tę masę ludzi, koni wjechała czołówka czołgów npla. a na prze­
dzie dwa auta osobowe, za nimi lekkie czołgi. Nie miałem żadnej łączności telefonicznej ani
wysuniętego obserwatora z telefonem, była tylko zwykła łączność piesza, zorganizowana z czę­
ściowego zwiadu plutonu i obsługi telefonicznej, bo sprzętu nie było. Podoficer żandarmerii
jadący autem ciężarowym, ostrzeliwując się do tyłu. dal mi znać o zbliżającym się. bezpośred­
nio będącym w natarciu nplu. Zauważywszy auto niemieckie, z którego żołnierz celował z kara­
binu do nas, nadrzuciłem działo i dałem ognia. Auto rozleciało się w kawałki tuż przy naszej
barykadzie. Następnie brałem po kolei na cel auta i czołgi i w tym pierwszym starciu rozbiłem —
wedle komunikatu dodatkowego obrony Lwowa do dnia 12 września — 1 auto osobowe
i 6 czołgów lekkich npla. [...[ wobec tego, że zginęło mi trzech kanonierów z obsługi jaszcza,
rozkazałem jezdnym uzupełnić obsługę. Wreszcie, z braku piechoty, obsadzić pobliskie klatki
schodowe w kamienicach, aby nie dać się okrążyć przez zbliżające się patrole npla wzdłuż torów
kolejowych i lizjerami kamienic ul. Gródeckiej. W tych walkach zginęło mi jeszcze 5 ludzi,
tak że przy obsłudze działa zosta! mi tylko 1 kanonier. Chodowaniec, z którym przez dwie godzi­
ny strzelaliśmy sami. On zakręcał zapalniki, ładował działo, ja działo nastawiałem i pociągałem
za pociągło. W międzyczasie piechota niemiecka zdołała podejść torami pod nasze stanowisko
ogniowe, tak że chwilowo musieliśmy, nie mogąc odpowiednio skręcić działem, strzelać
z karabinów, stanąwszy za węgłem domu naszego zaplecza. W tym momencie pada granat
o dwa kroki od nas. rani ciężko w brzuch stojącego obok mnie kanoniera, a ja zostaję ranny
w obie nogi. Omdlały dotarłem do pobliskiej bramy. W tej chwili dwoma ciężarowymi autami
nadjechał oddział Policji Państwowej. Niemców odparto, zajęliśmy znowu stanowiska przy
dziale. Mimo upływu krwi, nie mogąc stać z osłabienia, klęczałem przy dziale, komenderowałem
pojedynczymi policjantami, którzy choć nie znali się na dziale, jednak walka trwała dalej, działo
strzelało aż do zmroku. Gdy usłyszeliśmy motory zapuszczanych silników npla, po pewnej
chwili zdaliśmy sobie sprawę, że Niemcy nie atakują, a wycofują się..."
65
Die Sturmfahrt auf Lemberg, s. 67—68.
66
Do Lwowskiej Brygady ON należały też bataliony ON „Brzeżany". „Sokal", „Tarno­
pol", „Złoczów", „Lwów II" i „Lwów III", „Piechota" 1974, z. 16, s'. 14. 53—55.
67
T. Wasilewski, Obrona Lwowa we wrześniu 1939 r.. „Bellona" 1950, z. II, s. 7. „Pod
noc i w nocy — pisze autor — domaszerowały do miasta oddziały wyładowane w ciągu dnia
w Dublanach, Borszczowicach, Żydatyczach, a po zapadnięciu zmroku także i na Podzamczu,
w kolejności: 62 dal. 206 pp, 11/205 pp, I i 11/2 pp, 1 pp, 52 dal i 42 dal. Piechota przy przej­
ściu Zboisk miała starcia z patrolami niemieckimi i poniosła pewne straty. Nadeszła wiadomość
z Sokala, że wyładował się tam i rozpoczął marsz do Lwowa 207 pp bez 1/207 pp; pułk doznał
strat od bombardowania..."
68
Na odcinku zachodnim rozmieszczono 1 pp „grodzieński" z 11/205 pp i 1/206 pp
329

w odwodzie pod dowództwem płka J. Szafrana; odcinek północny nad Pełtwią obsadził 2 pp
„grodzieński"; odcinek wschodni dozorowały dwa bataliony marszowo-zaporowe; na odcinek
południowy odszedł 3 pp „grodzieński" i I Lwowski Baon ON. W domarszu do miasta znaj­
dował się 207 pp wyładowany w Sokalu, dowództwo 205 pp, kompania telegraficzna 35 DPrez.
i baon czołgów R-35 z Łucka (T. Wasilewski, dz. cyt., s. 8).
69
Ryś (K. Ryziński), Obrona Lwowa w roku 1939, Palestyna 1943, s. 13.
70
Tamże, s. 15.
71
„Dziennik Polski" 1939, nr 254.
72
W ocenie i w reakcji na zagrożenia Lwowa popełniono błąd, który omal nie skończył
się katastrofą. Uważano mianowicie, że nadciągaono z kierunku Rawy Ruskiej wraz z 4 DLek.
Dla jej powstrzymania skierowano większość nadciągających z Grodna i Wilna posiłków
(KD 35 DP, 3 pp, „grodzieński" i III/2 pp „grodzieńskiego") na odcinek północny, a nawet na
jego dość odległe przedpole; do rejonu Brzuchowic i Grzybowie Wielkich, pozostawiając na
odcinku zachodnim tylko dwa bataliony piechoty i dwa działa (ppor. Panka i ogn. pchor.
Lauterbacha). T. Wasilewski, dz. cyt., s. 6.
73
Wehrmacht, Berlin 1940, s. 46.
74
PSZ, t. I, cz. 3, s. 523.
75
F. Skibiński, dz. cyt., s. 250.
76
Tamże, s. 251. Płk Maczek spotkał mjra Łuckiego w Paryżu i oddał go pod sąd wo­
jenny, ale ten wytłumaczył się, że już po zameldowaniu się w 10 BKZmot otrzymał z Naczelnego
Dowództwa rozkaz skierowania się na „przedmoście rumuńskie", co zca szefa Sztabu Głów­
nego, płk dypl. Jaklicz, potwierdził (M. Jaklicz, dz. cyt., s. 10).
77
F. Skibiński, dz. cyt., s. 253.
78
Strona niemiecka b. wysoko ocenia działania 1 DG pod Lwowem. Dywizja ta w skła­
dzie trzech pułków górskich (98, 99 i 100 psg), z organiczną artylerią 79 pag i dywizjonem
ciężkim jako wzmocnieniem pędząc od Sambora z szybkością 60—70 km na godzinę, nie
zdobyła wprawdzie z marszu miasta, to jednak w ciągu nocy z 12 na 13 września i dnia
następnego do wieczora zdołała opanować dominujące w całym rejonie wzgórza na północny
zachód od Lwowa i przez osiem dni utrzymać je w swoim posiadaniu, odcinając w ten sposób
pomoc dla oblężonego miasta. Dla nadania cech oblężenia gen. Ktibler utworzył kilka grup bo­
jowych, które miały zadanie liczebną słabość sił nadrabiać ruchliwością i uderzać to tu, to tam
w ugrupowania obrońców na 25-kilometrowym obwodzie miasta. Ponieważ spod Przemyśla
nadciągało zgrupowanie trzech dywizji „karpackich" gen. Sosnkowskiego (11, 24 i 38 DP),
wydzielił on ze swych sił stosunkowo silną grupę „Utz" — 100 psg bez baonu i 48 dział — do
obsadzenia przepraw przez Wereszycę w rejonie Gródka Jagiellońskiego, a następnie prze­
dłużył ją ku południowi, do rejonu Komarno, wysyłając grupę „Kress" w składzie dalszego
batalionu piechoty z baterią artylerii. W rezultacie dalszego trzymania w szachu Lwowa
pozostały dwa niepełne, kombinowane z różnych kompanii bataliony, z których utworzono
dwie grupy bojowe: ppłka Rohemedera na odcinku zachodnim i kpt. Fleischmanna — na od­
cinku południowym i częściowo wschodnim. W odwodzie pozostał tylko jeden batalion
w rejonie Zimnej Wody (Kaltwasser). Oczywiście kluczowe znaczenie miała grupa płka Schór-
nera, obsadzająca wzgórza na północny zachód od miasta. Grupa ta w sile 4 baonów 98 i 99 psg
z IV dyonem 79 pag i 445 dyonem ciężkim odpierała początkowo polskie ataki, wycho­
dzące z dwóch kierunków: od północy — oddziałów płka Maczka i od wschodu — załogi
Lwowa, którą — zdaniem autorów niemieckich — wesprzeć mogło blisko 100 dział. Do tych
ataków dołączyły się w dalszej kolejności natarcia załogi składów amunicyjnych w Hołosku,
a wreszcie desperackie uderzenia wycofujących się dywizji gen. Sosnkowskiego od zachodu,
tak iż zdarzało się, że Niemcy znajdowali się tu w pełnym okrążeniu. Nic też dziwnego,
że płk Schórner po kampanii w Polsce zdobył szlify generalskie, a w dalszym toku wojny został
330
feldmarszałkiem. W jego działaniach na uwagę zasługuje szczegół, że podstawowy rozkaz
do działania grupy szturmowej „Schórner" powielono w 100 egzemplarzach, tak że miał
go nie tylko każdy oficer grupy, ale i podoficerowie. (Die Wehrmacht 1940, s. 41—48; „Militar-
wissenschaftliche Rundschau" 1940, z. 1, s. 63—68; PSZ. cz. 4, s. 360—362, 420—423.)
79
PSZ, t. I, cz. 3, s. 522.
80
B. Prugar-Ketling, dz. cyt., s. 236.
81
Tamże, s. 243.
82
Obronę Przemyśla pod dowództwem gen. Jana Chmurowicza tworzyły na pozycji
wysuniętej na Zasaniu bataliony marszowe 38 i 39 pp kpt. R. Homana i mjra H. Dyducha
oraz batalion improwizowany 39 pp kpt. F. Wylęgały; całość pod dowództwem ppłka J. Ma­
tuszka, dcy OZ 24 DP. Do obrony ppanc. tej pozycji wyznaczono 3 baterię 155 mm 10 pac pod
dowództwem pchor. ogn. W. Bilińskiego. Główną pozycję na wschodnim brzegu Sanu
obsadzał szkieletowo, i to głównie w rejonie mostu drogowego i kolejowego, batalion improwi­
zowany 39 pp kpt. Jakuba Szutta, z III batalionem 156 pp mjra J. Hajnosa w odwodzie.
W obronie był też batalion improwizowany 67 pp kpt. K. Sordyla z OZ 4 DP. Obronę
ppanc. tworzyła 1 bateria 50 dal kpt. W. Dośli. Artyleryjską grupę ogólnego działania pod do­
wództwem płka J. Bokszczanina tworzyły na stanowiskach w rejonie „Kopca Tatarskiego"
50 dal (bez 1 baterii) mjra Cz. Odrowąża-Pieniążka i 1 bateria 155 mm z 10 pac. Obronę
plot. zapewnić miała 105 komp. km plot. (bez plutonu) kpt. M. Korwina i plut. art. plot. 40 mm
z Krosna, ściągnięty 8 września do obrony Przemyśla. Na czas walki obsadę mostów wzmocnił
II batalion 53 pp mjra St. Młyńskiego z 4 baterią 11 pal kpt. J. Dembińskiego i armatami
ppanc. z 11 KDP. Część dotychczasowej załogi (bataliony kpt. Wylęgały i mjra Szutta)
została przesunięta do obrony na wschodni i południowo-wschodni skraj Przemyśla.
Do obrony prawego brzegu Sanu przeszły dwa bataliony obsadzające Zasanie. W kierunku
Mościsk wyruszyła kolumna ciężkiej artylerii płka J. Bokszczanina, zaprzężona w impro­
wizowane szóstki i ósemki koni. (R. Dalecki, dz. cyt., s. 100, 195—196).
83
R. Dalecki, dz. cyt., s. 200—202.
84
Gen. Sosnkowski rozważał cztery możliwości działania. Pierwsza to marsz prostą
drogą na Lwów przez Gródek Jagielloński. Generał przypuszczał, że ta droga jest już zamknięta
na Wereszycy. Druga to skręt na południe, na Dniestr, z pominięciem Lwowa, lecz i tę możli­
wość generał odrzucił, gdyż w ten sposób załoga Lwowa pozostawałaby bez odsieczy. Trzecia
wiązała się z oczekiwaniem na armię „Kraków" i zakładałaby działanie na północ, na Jaworów,
zajęty już przez 7 dywizję niemiecką: W rezultacie gen. Sosnkowski wybrał czwartą możliwość:
marsz na Lwów drogą okrężną przez Janów, gdyż tylko w ten sposób mógł zmylić blokującego
marsz dywizji karpackich nieprzyjaciela. (PSZ, t. I, cz. 4, Londyn, 1986, s. 363—364. Relacja
gen. K. Sosnkowskiego — kopia w posiadaniu autora.)
85
B. Prugar-Ketling, dz. cyt., s. 255.
86
Tamże, s. 257.
87
Według dowódcy 1/98 pp, mjra St. Marka, Czarnokońce zdobywał tylko jego batalion.
Kompania 49 pp posuwała się przypuszczalnie w lewo od m. Czarnokońce. W rzeczywistości
Czarnokońce po odejściu batalionu mjra Marka zostały ponownie zajęte przez Niemców i mu­
siały być po raz drugi zdobywane przez III batalion 53 pp mjra K. Kowalskiego, aby dokonać
zniszczenia zdobytego tam sprzętu artyleryjskiego z amunicją oraz licznego sprzętu motoro­
wego. (R. Dalecki, dz. cyt., s. 220; B. Prugar-Ketling. dz. cyt., s. 263.)
88
B. Prugar-Ketling, dz. cyt., s. 265.
89
Grupa „Utz", wysłana przez dowódcę 1 DG gen. Kublera na odcięcie dróg wycofania
się zgrupowania gen. Sosnkowskiego, po rozgromieniu oddziału SS Standarte „Germania"
otrzymała rozkaz przesunięcia się na zachód i północny zachód — celem zamknięcia powsta­
łej w ten sposób luki.
331
 90
R. Dalecki, dz. cyt., s. 213. / Brodów przeniósł się do Tarnopola (PSZ. t. 1, cz. 4. s. 490. 518. 568).
91
Der Polenfeldzug im Tagebuch eines Gebirgsartillristem. Innsbruck 1949. s. 55. 117
Zasadnicze ośrodki organizacyjne mieściły się w Stanisławowie. Kołomyi i Horodence.
92
R. Dalecki. dz. cyt., s. 214. Prócz tego było 35 ośrodków zapasowych, należących do wielkich jednostek i okręgów kor­
93
Tamże. s. 215. pusów w innych miejscowościach. Niestety, bez godnych uwagi stanów liczebnych, uzbrojenia
94
Tamże. s. 216. 217. > zaopatrzenia. (PSZ. t. I. cz. 4. s. 436.)
95
Byl to oficer o dużej i oryginalnej inwencji. Skupił on np. wokół siebie 15 gimnazjali­ " ' PSZ. t. I. cz. 3, s. 534.
stów z Przemyśla, którzy na rowerach lub pieszo, udając uciekinierów, docierali do linii nie­ 114
Tamże. s. 535.
mieckich i przywozili wiadomości: zdobycie ich bez walki przez wojskowe organa rozpoznaw­ 115
R. Dalecki, Armia „Karpaty".... s. 190.
cze byłoby niemożliwe. Niestety, dowódca dywizji, płk Wir-Konas, skarżył się przed dowódcą 1,6
PSZ. t. I. cz. 3. s. 15.
armii na swego szefa sztabu za .„stałe utrudnianie dowodzenia" i prosił o zawieszenie pplka "" J. Jakhcz. dz. cyt., s. 10.
Wallicha w czynnoścfach. Faktem było, że sztab 38 DP nie stanowił zwartej i rozumiejącej się il!i
PSZ. t. I. cz. 4. s. 64.
nawzajem formacji, co było bez wątpienia powodem słabego działania tej dywizji. W Lasach 1,9
PSZ. t. 1. cz. 3. s. 547.
Janowskich uległa ona ostatecznie rozstrojowi. (PSZ, 1.1. cz. 4, s. 368. Relacja gen. K. Sosnkow- 120
Tamże. s. 82.
skiego — kopia w posiadaniu autora.) 121
96
Tamże. s. 561.
R. Dalecki. dz. cyt., s. 223—224, 232—233. . 122
Tamże. s. 566—567.
97
Tamże, s. 232. 125
Tamże. s. 564—566.
98
W. Steblik, Armia ,,Kraków"..., s. 451.
99
Tamże, 454.
100
Tamże, s. 451. Ogniska decydujących zmagań we wrześniu 1939 roku
101
Tamże, s. 461. Główne ugrupowanie 21 GDP gen. Kustronia składało się wówczas
z pułku KOP 1 brygady górskiej pod dowództwem pplka Wójcika, 4 pułku strzelców pod­ 1
PSZ, t. I. cz. 3. s. 307. 309. 7 pac przybył dopiero w nocy z 14 na 15 września i nie
halańskich ppłka Warzyboka. 202 pp ON w składzie jednego własnego baonu i baonu zbiorcze­
uczestniczył w- natarciu. Natomiast wcześniej w rejonie Łowicza stanęła bateria pomiarowa
go 3 pułku strzelców podhalańskich kpt. J. Żurka oraz baonu kpt. W. Marciszewskiego.
Zgrupowanie 21 GDP liczyło (łącznie z I baonem 4 psp) około 3500—4000 ludzi. nr 1 kpt. Marcina Cielińskiego. która wykryła 10 baterii nieprzyjaciela.
2
102 Tamże. s. 309.
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 508. 3
103 Relacja mjra J. Dobrzańskiego (w posiadaniu autora).
Tamże, s. 510. 4
104 Relacja S. Stapia z walk ulicznych w Łowiczu: Znad Osy do Bzury, Warszawa 1967,
Rozkaz dowódcy 21 dywizji piechoty w sprawie dyscypliny marszu.... Wojna obronna
s. 227—231.
Polski... s.796. 5
105 PSZ, t. I. cz. 3, s. 319. 321. „Reakcja gen. Bortnowskiego wywołała w jego sztabie
H. K., Sp. General Kustroń, dowódca 21. Dywizji Piechoty Górskiej, ..Bellona",
przygnębiające wrażenie — pisze w relacji z 1957 r. gen. J. Kirchmayer — co zresztą ujawniło się
Londyn 1942, z. 9. s. 20-25.
106 potem w formie meldunku złożonego przeze mnie osobiście w czasie nieobecności gen. Kutrzeby
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 514.
107 szefowi sztabu armii «Poznań» o psychicznej niezdolności gen. Bortnowskiego do sprawowania
H. K., Śp. General Kustroń..., s. 24.
,08 dowodzenia".
PSZ, t. I, cz. 3, s. 540. 6
109 Relacja ppor. J. Niedzielskiego (w posiadaniu autora).
PSZ, t. I, cz. 4. s. 447, 471—472. 7
110 Relacja mjra J. Dobrzańskiego (w posiadaniu autora).
PSZ. t.„I, cz. 3, s. 490, 507, 534, 562—563, cz. 4, s. 452. Prócz tego ośrodki na Podolu 8
Płk dypl. A. Czerwiński poległ 17 IX nad Bzurą, poległ tu także ppłk Stefan Starzyński,
i Pokuciu liczyły około 340 oficerów oraz 500 podoficerów i podchorążych, 9000 szeregowych.
dowódca 15 dac.
Miały one około 100 cekaemów i erkaemów. 2600 kbk, 40 dział, 150 samochodów, 800 koni. 9
Zapotrzebowano dla nich od Rumunów 50tys. kbk. 5 tys. erkaemów, 2 tys. cekaemów. 120 dział S. Stapf. dz. cyt., s. 229.
10
oraz zamówiono szycie mundurów i butów w Gałaczu, dostarczenie 150 kuchen polowych, Tamże, s. 221.
sprzętu łączności, drutu i aparatów (PSZ, t. I, cz. 4, s. 497—498). " Relacja kpt. dypl. T. Łabsza, dowódcy baonu 67 pp (w posiadaniu autora).
12
111 Ten nieustraszony dowódca w toku przebijania się przez Puszczę Kampinoską stracił
Dyslokacja lotnictwa była następująca: na wschód od Brzeżan stanęła brygada po­
rękę, a podczas okupacji został aresztowany i osadzony w Oświęcimiu. Tutaj za przynależność
ścigowa, blisko 60 samolotów (kilka P. 7. reszta P. 11), bez rzutów kołowych i bez dowódcy,
do konspiracji wojskowej został rozstrzelany 25 I 1943jako jeden zjej przywódców pod „czarną
płka pil. S. Pawlikowskiego. W tej sytuacji dowódca lotnictwa armii „Karpaty", ppłk dypl.
ścianą śmierci" (J. Garliński, Oświęcim walcząc), Londyn 1974. s. 52 i inne).
O. Tuskiewicz, wyznaczył na dowódcę dyonów myśliwskich mjra pil. E. Więckowskiego. 13
W tym czasie dyon IV/1 plotn. wykonał loty do Wilna, Lidy i Pińska. 16 IX szukano z roz­ Relacja kpt. T. Łabsza (w posiadaniu autora).
14
kazem ND gen. Sosnkowskiego. Brygada bombowa była jeszcze na lotniskach na Woły­ PSZ, t. I, cz. 3. s. 323.
15
niu: dyony X i XV (20 „Łosi") na lotnisku Wielick pod Kowlem, dyon VI („Karasie") na Tamże. s. 324.
16
lotnisku Hutniki pod Brodami, gdzie został powtórnie zbombardowany w godzinach poran­ W skład grupy płka dypl. S. Świtalskiego wchodziły II baon i 7 kompania 18 pp ze
nych 15 IX i utracił resztę samolotów. Dowódca brygady bombowej, płk obs. W. Heller, wsparciem 5 baterii 26 pal. Siły te broniły Sochaczewa. Prócz tego dwa bataliony „oderwań-
ców" i III baon 144 pp obsadzały Trojanów na północ od Sochaczewa, mając wsparcie 8 baterii

332 333
 26 pal. W rejonie dowództwa grupy w Ruszkach stały w odwodzie dwa bataliony PW i 82 bata­ " Tamże, s. 153.
lion wartowniczy (PSZ, t. I, cz. 3, s. 311). 38
R. Elbie, dz. cyt., s. 180.
" W osłonie od m. Jagniątki na rzece Ochni po Sobotę nad Bzurą pozostał OW ppłka 39
PSZ, t. I, cz. 3, s. 331.
Konkiewicza w składzie: własny 70 pp (bez I baonu), ze wsparciem 2 i 7 baterii 17 pal, III baon 40
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 150.
58 pp z 9 baterią 14 pal i 5 baonem cekaem wraz z 72 kompanią cekaem na taczankach. Oddział 41
J. Dobrzański (relacja w posiadaniu autora).
ten wszedł w skład grupy osłonowej gen. Grzmota-Skotnickiego (L. Głowacki, 17 Wielkopolska 42
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 166.
Dywizja Piechoty w kampanii 1939 roku, Lublin 1939, s. 70). 43
R. Szubański, Polska broń pancerna..., s. 222.
18
PSZ, t. I, cz. 3, s. 324. 44
J. Dynowski, 14 dywizja piechoty w kampanii wrześniowej 1939 r., s. 16.
" R. Abraham, Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, WPH 1966, z. 3, s. 302. Rozkaz: 45
W. Wilkoński (relacja w posiadaniu autora).
co koń wyskoczy! wydał gen. Abraham dyonowi 15 p. uł., który miał zająć Brochów. Reszta 46
M. Ignatowicz (relacja w posiadaniu autora).
brygady nadciągała także szybkimi chodami. " Tamże.
20
PSZ, t. I, cz. 3, s. 325. 48
S. Jakiel (relacja w posiadaniu autora).
21
Z. Szacherski, Wierni przysiędze, Warszawa 1966, s. 117, 140. W początkowej fazie 49
P. Kołyszko (relacja w posiadaniu autora).
walki o Brochów został też ciężko ranny mjr Paweł Budzik, który zmarł w szpitalu w Giżycach. 50
Relacja M. Ignatowicza.
22
Relacja S. Jakla (w posiadaniu autora). 51
Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, Warszawa 1968, s. 858.
23
Ugrupowanie 19 pp nad Wisłą było następujące: w kierunku na Płock i łachę pia­ 52
P. Bauer B. Polak, Armia „Poznań" w wojnie obronnej 1939, s. 400. Autorzy przy­
szczystą rozwinięto czaty w sile kompanii; kawaleria i komp. zwiadowcza dozorowały resztę taczają tu fragment walk 29 pp i baonu PW.
odcinka od Dobiegniewa (wył.) do Wyszogrodu (relacja mjra M. Matikaszwilego, CAW 53
W. Reibig. Schwarze Husaren, Panzer in Polen, Darmstadt 1941, s. 68. „Jednak ile by
II/3/11/. Pozycję nad Wisłą pod Dobrzykowem opisuje oficer sztabu 27 DP, kpt. S. Sławiński: wrogów nie padło — chełpi się Reibig — wyłaniają się coraz nowe kolumny. W dzikich, bez­
„Znajdowałem się na dosyć wyniosłym brzegu między okopaną kompanią piechoty, plutonem ładnych gromadach — stwierdza z odrazą — wychodzą oni naprzeciw i próbują stawiać
cekaem i plutonem artylerii. Każde stanowisko zostało starannie zamaskowane, a wszystkie opór. Zbiorowy ogień mego plutonu bije w nich — i są załatwieni. Każdy strzał siedzi w tym
lufy wymierzone były na drugi brzeg, gdzie stał nieprzyjaciel. Przez lornetkę dostrzegłem gęstym tłumie. Jadę prosto na nich, a co nie zostanie rozjechane, pada pod ogniem dalszych
wyraźnie zabudowania cukrowni Borowiczki, wśród których stały przygotowane już do prze­ czołgów. Ale niektórzy odważni Polacy próbują wskoczyć na pojazd albo uderzać na nas przy
prawy oddziały niemieckie. Dowódca kompanii stwierdził z całą pewnością, że Niemcy zdołali pomocy ręcznych granatów. Wszystko na próżno. Kryjemy siebie nawzajem — i w ten sposób
pod osłoną nocy przeprawić część swoich oddziałów na gęsto porośnięte wysepki na środku odpieramy ich. Ogień piechoty kołacze o wieżyczki. Wiązki ognia maszynowego bębnią w pan­
Wisły, a może nawet — jak twierdził — na nasz brzeg" (S. Sławiński, Od Borów Tucholskich cerz, aż iskry się sypią. Ale ja się śmieję. Z tym nie macie u nas żadnych szans. Natarcie
do Kampinosu, Warszawa 1969, s. 155). rozwija się dalej. Na brak celów nie możemy dziś narzekać. Raz po raz szczeka mój karabin
24
Opis tych walk podaje ich uczestnik, ppor. K. Pośko, dca plut. w III baonie 19 pp (rela­ maszynowy wśród Polaków. Uciekają, by ocalić życie, ale nasze pociski są szybsze. Jeśliby kto
cja w posiadaniu autora). rzucił broń i chciał się poddać, nie możemy jednak tego brać pod uwagę. Natychmiastowe
25
PSZ, t. I, cz. 3, s. 313. zatrzymanie karabinu maszynowego. Ach, cóż to? W ferworze walki nie zauważyłem, że mój
26
Tamże, s. 333. W skład zgrupowania płka G. Kawińskiego wchodził OW 5 DP ppłka magazyn jest pusty. Polaków wciąż nie ubywa. Wciąż na nowo przebijamy się przez dalsze
S. Sadowskiego, 24 pp ppłka dypl. Grudzińskiego z 48 dal, baon 208 pp z 68 dal i bateria 27 pal. kolumny. Skąd się oni biorą? Cała armia widocznie zrobiła tu sobie spotkanie, a my uderzyliśmy
Zgrupowanie to miało zająć podstawy wyjściowe do natarcia 14 września po południu i opa­ dokładnie w to zbiorowisko. Wciąż na nowo: »Stój! Ognia!« i »Stój! Ognia!«... Już nie wiemy,
nować w ciągu nocy las Łąck wraz z folwarkiem Góry i odrzucić Niemców za Wisłę, uderzając jak długo jesteśmy w boju. Jest to zresztą bez znaczenia. Nasze hasło brzmi: »Pędzić na karkach
już to na Radziwie, już to na Ciechomice. wroga«, a nasze zadanie: niszczyć, co ma być zniszczone. Dopiero wtedy osiągniemy pełny
11
A. Zawilski, Bateria została. Łódź 1984, s. 109. sukces. To, co dziś padnie, nie będzie mogło jutro stanąć przeciw nam. Nie może tu być żadnych
28
PSZ, t. I, cz. 3, s. 335. względów, ale też ich i nie ma ..."
29
A. Zawilski, dz. cyt., s. 121. Zbawczą rolę odegrała tu kuchnia, która zdołała dymiącą 54
Przebieg strzelania 6 baterii 17 pal do nacierających czołgów 4 DPanc podano według
grochówką wprowadzić do ogarniętego paniką żołnierstwa atmosferę bezpieczeństwa. autoryzowanego przez L. Głowackiego opisu strzelania, zamieszczonego w zbeletryzowanym
,0
Opis działań II i III baonu 61 pp pod Dobrzykowem podaje por. Jan Górski, dowódca opracowaniu A. Tstmlskiego Bitwa nad Bzurą 1939, Warszawa 1968, s. 136—143, oraz w „Żołn.
kompanii ppanc.pułku (relacja w posiadaniu autora). Polskim" 1957, z. 21.
" PSZ, t. I, cz. 3, s. 334. 55
„Przegląd Artyleryjski" 1947, z. 5.
52
R. Elbie, Die Schlacht an der Bzura 1939 aus polnischer und deutscher Sicht, Freiburg 56
W. Reibig, dz. cyt., s. 71.
1975, s. 194. 57
W stwierdzeniach na temat zatrzymania 4 DPanc. 16 września pod Sochaczewem
" T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą (9—22 września 1939 r.). Warszawa 1956, s. 140. panują duże rozbieżności co do tego, kto faktycznie zniszczył czołgi niemieckie. Według
34
Tamże, s. 152. relacji płka Tyczyńskiego miał tego dokonać 56 pp, a w drugim rzucie 60 pp. Fakt ten
35
Skład tych oddziałów podano w przyp. 16. zdaje się potwierdzać relacja plut. Zygmunta Dembińskiego, szefa zmot. komp. saperskiej
M
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 140, 149. 25 DP, która wieczorem 16 września otrzymała od generała Altera rozkaz zniszczenia unieru­
chomionych na przedpolu 28 czołgów nieprzyjaciela. Również rozkaz generała Altera

334 335
 z wieczora 16 września mówi o ponad 20 czołgach zniszczonych przez oddziały 25 dywizji
(Wojna obronna Polski..., s. 862). Natomiast wersja zniszczenia czołgów tylko przez 6 baterię
17 pal nie znajduje potwierdzenia ani w relacji dowódcy 17 DP. płka dypl. Mozdyniewicza, ani
w relacji bezpośredniego przełożonego ówczesnego kapitana Głowackiego, majora A. Kranner-
wettera. który osobiście byt na stanowisku ogniowym baterii i pierwszy otworzył ogień do
zagrażających stanowisku czołgów. Wszystkich godzi sprawozdanie dowódcy 4 DPanc,
gen. Reinhardta. który poniesione 16 września nad Bzurą straty określa na 120 zniszczonych lub
uszkodzonych czołgów. (H. Reinhardt, Die 4. Panzer-Division vor Warschw: unda.n der Bzura
vom 9.— 20.9.1939, Wehrkunde, Miinchen 1958. nr 5. s. 243.
58
T. Kutrzeba. Bitwa nad Bzurą.... s. 156.
5
* Tamże, s. 153.
60
Tamże. s. 157. „Stanąłem przed decyzją trudną, o dużych konsekwencjach operacyj­
nych — pisze Kutrzeba. — Stanąłem przed zasadniczym pytaniem: czy rozpoczętą 9 września
bitwę nad Bzurą można jeszcze 17 września kontynuować, czy też trzeba bitwę dobrowolnie
przerwać, zarządzając odwrót, ale nie wstecz, lecz w przód, na Warszawę. Była to najtrudniej­
sza decyzja mego życia. Spostrzegło to moje otoczenie. Zreferowawszy mi wszystkie dane.
zostawiono mnie we względnym spokoju. W takim, jaki znaleźć można w rowie przeciw­
lotniczym pod nalotami. Znajomość historii wojen, studium zarówno operacji, jak też psycho­
logicznej strony wyższego dowodzenia sprawiły, że moja decyzja dojrzewała bez uniesienia
[...] Zdawałem sobie sprawę ze skutków operacyjnych przerwania bitwy i szukałem wyjścia dla
jej kontynuowania. Więc przerwanie bitwy — to jej taktyczne przegranie na dotychczasowym
obszarze działania. Kontynuowanie bitwy — to szanse może nie tyle jej wygrania, ile przetrwa­
nia czasowego. Kontynuowanie bitwy było możliwe przy wprowadzeniu 15 DP na północne
skrzydło 25 DP. Wówczas zużywamy ostatni odwód, czyli naturalną straż przednią w marszu
na Warszawę. Jeżeli ta dywizja nie spowoduje szybkiego rozstrzygnięcia, tj. odwrotu Niemców
znad Bzury i otwarcia nam drogi na Warszawę, armie »Poznań« i »Pomorze« zostaną całkowi­
cie otoczone i zniszczone [...] 15 DP miała się wieczorem tego dnia przeprawić przez Bzurę
[...] Wydawało mi się, że uderzenie 15 DP na południe w dniu 17 września dużych szans nie
miało..."
61
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 162.
62
Siły lotnicze 4 Floty gen. Lóhra miały ponad 500 samolotów, z czego 8 grup lotnictwa
bojowego — 240 samolotów, 3 grupy lotnictwa nurkowego — 90 samolotów. 1 grupa szturmo­
wa — 30 samolotów, 6 eskadr myśliwskich — 54 samoloty, 2 grupy myśliwców ciężkich —
60 samolotów i 3 eskadry rozpoznawcze — 27 samolotów. Prócz tego dowództwa armii,
korpusów i dywizji pancernych, a także 3 dywizja lekka posiadały eskadry łącznikowe, a te
ostatnie również eskadry rozpoznawcze. (R. Elbie, dz. cyt., s. 105).
63
R. Elbie. dz. cyt., s. 185.
64
Tamże, s. 186.
65
„Piechota" 1971, z. 6, s. 21. Resztki zdziesiątkowanego pułku, maszerując drogami
zawalonymi plątaniną taborów i rzeszą uchodźców, usiłują przebić się na wschodni brzeg
Bzury.
66
16 Dywizja Piechoty Pomorska w kampanii polsko-niemieckiej 1939 roku. „Bellona",
Londyn 1942, z. 5. Zestawił płk dypl. T.
67
L. Głowacki podaje (17 Wielkopolska..., s. 106), że była to haubica, która wjechała do
rzeki przed 1 baterią 16 pal kpt. S. Pierzchały, natomiast kpt. S. Pierzchała zdecydowanie
temu zaprzecza, zważywszy, że baterie 16 pal doszły do przepraw na Bzurze pod Witkowicami
i Kamionem dopiero w 24 godziny później (relacja kpt. S. Pierzchały w posiadaniu autora).
68
J. Dynowski, 14 Dywizja Poznańska..., s. 17.
336
M
Zwłaszcza GO gen. Tokarzewskiego stawiła zdecydowany opór III korpusowi i 3 DP.
.1. R. Godlewski, dz. cyt., s. 135.
70
R. Sptawiński, Na mrocznych drogach Września, w: Żołnierze Września, Warszawa
1971, s. 317. Autor słusznie uważa, że oprócz nierównych środków obrony i walki jednym
z glówniejszych czynników nadchodzącej katastrofy stawało się p o r a ż e n i e r u c h u .
Podobnie ocenia też rolę Bzury. ..Jeśli cokolwiek zaważyło na losach wojsk — pisze na s. 321 —
skupionych w tym rejonie oraz tłumach ludności i przyczyniło się do tragicznego epilogu —
śmierci lub okrutnego poranienia — to ta przeprawa, ten most, ta złowroga rzeczka i jej brzegi
bagniste!"
71
Por. zestawienia u I.. Głowackiego (17 Wielkopolska...), s. 104, 105 i następne.
'-' Wojna obronna Polski.... s. 663—664.
73
J. Kirchmayer, Bitwa nad Bzurą, „Bellona". Łódź 1945, z. 11. s. 637. Bitwa nad Bzurą
była też największą, najdłużej trwającą i najbardziej spektakularną jako działanie operacyjne
bitwą polską w II wojnie światowej.
74
M. Porwit, Obrona Warszawy, wrzesień 1939, Warszawa 1969, s. 113.
75
Tamże, s. 111; PSZ, t. I, cz. 3. s. 165.
76
PSZ, t. I. cz 3, s. 183. 186—188.
77
T. Tomaszewski. Byłem szefem sztabu Obrony Warszawy w 1939 r., Londyn 1961. s. 48.
78
Cytuję za T. Tomaszewskim. Byłem szefem sztabu..., s. 48.
79
Na uwagę zasługuje zwłaszcza zorganizowana pod dowództwem mjra rez. Janusza
Regulskiego Straż Obywatelska, która osiągnęła liczbę 5000 członków. Pełniła ona w mieście
funkcje porządkowe, odpowiadała za bezpieczeństwo obywateli, tropiła dywersantów i szpie­
gów, dbała o czystość i higienę, organizowała pomoc sanitarną i techniczną, strzegła opu­
szczonych mieszkań, lokali urzędowych, placówek kulturalnych i zakładów pracy, a wreszcie
troszczyła się o aprowizację, organizując — przez istniejące we froncie oblężniczym luki —
grupy wypadowe po żywność do Puszczy Kampinoskiej i w rejon Sochaczewa (J. Śląski,
Polska walcząca, t. 1: Bitwa, Warszawa 1985, s. 143).
80
Pracę prezydenta Starzyńskiego jako Komisarza Cywilnego charakteryzuje T. Toma­
szewski na s. 16—17 cyt. dzieła: „Bombardowanie i ciągłe alarmy uniemożliwiają pracę. Nic to.
Starzyński znajduje proste rozwiązanie. Nie schodzi do piwnic, do schronów. Urzęduje w magi­
stracie, siedzi w swym biurze, daje przykład! Rozwalają mu magistrat, pada jeden z wiceprezy­
dentów, lecz mimo to on sam nie opuszcza posterunku i wraz ze swoimi sekretarzami i maszy­
nistkami trwa na miejscu do końca, nie wypuszcza z rąk olbrzymiej aparatury milionowego
miasta, mimo pożarów, bomb, walących się domów, tysięcy trupów i rannych. Uczciwie muszę
przyznać — kontynuuje Tomaszewski — że nie wyobrażam sobie, jak i czy dalibyśmy sobie
radę z zagadnieniem frontu ludności cywilnej, pomimo jej gotowości i ofiarności, gdyby nie było
Starzyńskiego. Obserwując go w akcji, w działaniu, wśród dymu i gruzów, wśród jęków
konających, wybuchów bomb, słowem wśród rozszalałych żywiołów, widziałem w nim człowie­
ka zdolnego panować nad sobą i masami, jedynego przywódcę na wielką miarę, i żałuję,
że Opatrzność kazała mu być tylko Komisarzem Cywilnym Warszawy".
81
M. Porwit, Komentarze, t. III, s. 366—367. Jedna bateria (117) w panice zniszczyła
swój sprzęt.
82
J. Śląski, dz. cyt., s. 149. Działalność prezydenta Starzyńskiego była możliwa dzięki
ofiarnej pracy techników radiowych.
83
M. Drozdowski, dz. cyt., s. 116. Na dowódcę tego batalionu M. Kenig wyznaczył por.
Tuńskiego, byłego pracownika cenzury wojskowej.
84
Pułkownika de Laveaux obciąża fakt opanowania przez Niemców bez walki Wału
Gocławskiego na skutek opieszałości w dowodzeniu; po prostu pułkownik nie wydał rozkazu
obsadzenia wału, toteż późniejsze zdobycie go kosztowało wiele krwi (T. Tomaszewski, dz.
22 — Biluy polskiego Września, t. II
337
cyt., s. 56. Nazwisko płka de Laveaux zastąpione trzema gwiazdkami). Bez zaszyfrowania
natomiast opisuje autor kompromitującą ewakuację DOK I, z dowódcą, sztabem i kwater­
mistrzostwem. Po wyznaczeniu gen. Czumy na dowódcę Obrony Warszawy gen. Trojanowski
wsiadł po prostu do samochodu —jak powiada płk Tomaszewski — i nic nikomu nie mówiąc,
wyjechał z Warszawy, pociągając za sobą i burząc cały aparat, który był konieczny do orga­
nizowania obrony. Z całego sztabu zameldował się 7 września w dowództwie Obrony Warszawy
tylko szef żandarmerii, ppłk dr Galos, a po kilku dniach nieobecności także szef intenden-
tury, ppłk intend. Gebel (31—33).
85
Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych. Warszawa 1968, s. 441 —
444.
86
M. Porwit, Obrona Warszawy,.., s. 142—143.
87
PSZ, t. I, cz. 3, s. 561.
88
M. Drozdowski, dz, cyt. s. 162.
89
M. Porwit, Obrona Warszawy..., s. 159—160.
90
M. Drozdowski, dz. cyt., s. 158—159.
" T. Tomaszewski, dz. cyt., s. 69; PSZ, t. I, cz. 3, s. 223.
92
Tamże. „Porwit jako dowódca natarcia — pisze Tomaszewski — zarządził z kolei
odprawę u siebie na godz. 22. Trwała do jakiejś 23 godz. O tej mniej więcej godzinie rozmawia­
łem jeszcze z Porwitem. Był dobrej myśli! Umówiliśmy się, że będę u niego na jego punkcie
obserwacyjnym w chwili wyruszenia natarcia. Po tej rozmowie, już dobrze po północy, położy­
łem się spać. Dyżurował ppłk Koeb tej nocy. Nagle około godz. 3 budzi mnie Koeb i złamanym
głosem melduje mi, że w ostatniej chwili zmieniono rozkaz. Okazało się, że późną nocą został
wezwany Porwit do gen. Czumy, który na rozkaz gen. Rómmla odwołał »wielkie natarcie«,
a nakazał natarcie 3 batalionami tylko. Dowództwo miał objąć Okulicki..."
93
J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę..., s. 300.
94
M. Drozdowski, dz. cyt., s. 164—168. Koła prorządowe reprezentowali w Komitecie —
poza gen. Rómmlem i Starzyńskim — Jan Gebethner, Julian Kulski, Jan Pohoski, Józef
Różniecki, Artur Śliwiński, Leon Kniaziołucki, Tadeusz Trapszo, Andrzej Wierzbicki, Czesław
Klamer i Józef Evert. Stronnictwo Narodowe i organizacje endeckie reprezentowali: Marian
Borzęcki, Witold Staniszkis, Janusz Regulski, Roman Rybarski, Leon Nowodworski. PPS
miała w Komitecie trzech przedstawicieli: Mieczysława Niedziałkowskiego, Zygmunta Zarembę
i Wilhelma Topinka. Duchowieństwo katolickie reprezentował ks. Zygmunt Choromański,
koła konserwatywne — książę Zdzisław Lubomirski, ludność żydowską — Szmul Zygelbojm,
Stronnictwo Ludowe — Maciej Rataj, intelektualistów — prof. Bolesław Miklaszewski
i prof. Wacław Paszkowski. Sugestie przekształcenia Komitetu w „rząd narodowy" odrzucono
ze względu na wiadomość radiową, że gen. Sikorski tworzy rząd polski w Paryżu.
95
R. Elbie, dz. cyt., s. 187.
J6 T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurą..., s. 164—165.
97
Natarcie 61 pp w sile dwóch batalionów opisuje por. J. Górski, dz. cyt., s. 8—9.
98
R. Kuczma, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej, Bydgoszcz 1985, s. 20.
99
T. Kutrzeba, Bitwa nad Bzurę..., s. 172.
100
Tamże, s. 166.
101
Niedwuznaczna jest tu ocena gen. Abrahama, który skierował 6 pułk ułanów płka
S. Liszki do kolumny północnej. ;,Ze świtem 17 września — pisze generał w relacji z 1961 r. —
6 pułk ułanów przeszedł Bzurę pod Witkowicami i kontynuuje marsz wzdłuż nakazanej osi.
Około godz. 14 po mało udanym boju w rejonie Polesie Stare 6 p. uł. schodzi z nakazanego
kierunku wschodniego, zawraca bezpośrednio na południe i dołącza na ogon kolumny środko­
wej. Otrzymanego zadania dowódca 6 p. uł. nie wykonał..." (L. Mitkiewicz, dz. cyt., s. 253).
Dopiero z tej relacji dowiaduje się autor niniejszego opracowania, dlaczego 18 września
338
stracił baterię w rejonie Polesia Starego. Gorzkie refleksje snuje też ppłk L. Głowacki, pisząc
o wysokich odznaczeniach w Warszawie dla jednostek kawalerii, które „prześlizgnęły się przez
puszczę", i o ciężkich zmaganiach „bez chwały", które spadły na barki pozostawionej
na zatracenie piechoty.
102
K. Szepietowski, Żołnierze Września..., s. 169.
103
R. Abraham, Wspomnienia wojenne..., zakończenie, WPH 1967, z. 1, s. 262 i nast.
104
Z. Szacherski, Wierni przysiędze..., s. 224—226. „Zrozumiałem jego intencję — pisze
Szacherski. — Jako stary podoficer zawodowy obawiał się, czy dzielni lecz młodzi i niedo-
świadczeni oficerowie rezerwy tworzący mój poczet sprostają zadaniom, przed jakimi postawi
nas rozwój walki. Był długoletnim wachmistrzem-szefem szwadronu cekaem. Chciał więc być
»pod ręką« w nagłym wypadku. Teraz na widok spustoszenia wśród plutonu taczanek ofiarował
się, że pójdzie, aby zająć się nimi... Nie zdążył jednak urzeczywistnić tego zamiaru".
105
Epizod ten w ujęciu Lwa Sapiehy, ppor. 9 p. uł., miał przebieg następujący: „Ruszamy
więc naprzód do naszych szwadronów, które dochodzą już do tamtego krańca wsi [Sieraków]...
Łąkami w lewo od wsi szykami luźnymi posuwa się 14-ty. Kiedy znajduję się na jednej trzeciej
drogi przez wieś, nagle jakieś krzyki i po chwili strzelanina od prawej. Widzimy, jak od strony
Truskawa rozwija się cała kolumna czołgów i wali przez pola oskrzydlającym ruchem. Idą na
kierunek klina lasu, gdzie .skupione są nasze koniowody, artyleria i napływające za nami
oddziały piechoty i tabory. Zresztą przeciwnatarcie czołgów rozwidla się. Część ich idzie wprost
na nas, na Sieraków. Widać, że w ogniu bitwy większość naszych nacierających sił żywych
w ogóle nie zauważyła ich jeszcze [...] Skrzykujemy, kogo się da, aby się przegrupować i sfor­
mować jakąś linię skierowaną przeciw oskrzydlającemu manewrowi nieprzyjaciela. Ale działek
przy sobie nie mamy. Zapadamy w lejach od granatów i za węgłami budynków. Nie znany
mi z nazwiska major, zdaje się z dowództwa brygady Abrahama, złapał od jakiegoś ułana długą
rusznicę ppanc. i widzę, jak mierzy. Widzę również, jak za nami na grzbiet wydmy jazłowiacy
[14 p. uł.] podciągają dwa działka ppanc. Ale poza jakimś cekaemem nikt z naszej strony
jeszcze nie otworzył ognia do czołgów. Minęły już pół drogi między Truskawem a Sierakowem
i nagle wszystkie zaczynają pluć z małokalibrowych dział. Jeżeli ich ktoś nie powstrzyma, to
zrobią kaszę z naszych koniowodów i baterii i w ogóle wyjdą na tyły natarcia obu brygad.
I wreszcie prawie jednocześnie dały ognia oba nasze działka. Oba strzały trafne. Jeden czołg
staje w ogniu, drugi utyka. Pozostałe koncentrują ogień na styk wsi i lasu. Ale teraz oddaje
w nich salwę również nasza artyleria. Do głosu dochodzi jeszcze trzecie nasze działko ppanc...
Strzela do nich teraz cała linia z czego popadnie... Jeszcze jeden utyka i staje. Widzimy, jak
wyskakuje z niego obsługa i czmycha polem. Przed chwilą przyczajeni w niepokoju ludzie
wyskakują teraz na przedpole, krzyczą »huzia« »łapaj«, jakby mieli do czynienia z zającami
w kotle na polowaniu, a nie z czołgami..." (L. Sapieha, dz. cyt., s. 98—99).
106
A. Zawilski, Bateria została, s. 240.
107
E. Kosiacki (relacja w posiadaniu autora).
,0
* J. Dziubarczyk (relacja w posiadaniu autora).
109
A. Zawilski, Bateria została, s. 253.
110
Tenże, Kamienne zegary, Łódź 1973, s. 20.
111
W Komentarzach... M. Porwita (t. III, s. 316) z niemałym zdumieniem czytamy passus
o marszu 15 DP przez Puszczę Kampinoską, ale bez artylerii: „Wczołowym rzucie odwrotu [...]
na środkowej osi marszowej oczyszczonej przez GO Kawalerii gen. Abrahama". Nie wiem,
w jakim stopniu była ta „środkowa oś" oczyszczona, ponieważ maszerowałem osią północną,
Ale trzeba pamiętać, że już po przejściu GO Kawalerii wchodziły do puszczy jednostki korpusu
lekkiego gen. Hotha w składzie 1 i 2 DLek. oraz 29 dywizji zmotoryzowanej, które od 18 wrze­
śnia trafiały na wycofujące się znad Bzury polskie jednostki piechoty, w tej liczbie także na
jednostki 15 DP. Stwierdzenie M. Porwita: „bez artylerii i po oczyszczonej osi", sugeruje,
339
jakoby 15 DP pozostawiła na Bzurze swa artylerię. Otóż nic dalszego od prawdy. Dywizja ta '" Dokładne rozmieszczenie i skład 2 DP Leg. podaje kpt. M. Osuchowski (dane v\ posia­
przeprawiła wszystkie swoje baterie lekkie (z wyjątkiem 5 baterii kpt. Kostrowickiego pozo­ daniu autora).
134
stawionej pod Gąbinem). Po natarciu 4 DPane. i całodziennym bombardowaniu w dniu W. Thommee, Ze wspomnień dowódcy..., s. 180.
135
17 września ruszyło do odwrotu jeszcze pięć baterii, z których dwie utknęły w piaskach puszczy. A. Falba i S. Wąsicki (relacja w posiadaniu autora).
Lecz na wschód od Sierakowa w akcji na La^ki były jeszcze trzy baterie (2 — kpt. Dębskiego. "* W. Thommee. Ze wspomnień dowódcy..., s. 180.
1,7
6 — kpt. Dmowskiego i 9 — kpt. Sidorenki). Przy jednym i dział zginął 20 IX mjr Zwarycz. Majora Kiersta postawiono przed niemieckim sądem wojennym za napad niezgodny
Pod Pociechą „niespodziewanie zjawia się'" pluton arl, piech. 59 pp por. F. Orzeszki i ogniem z konwencją genewską, lecz w toku przewodu ustalono, że stoczy! on walkę otwartą, tyle że
na wprost niszczy dwa czołgi. (Abraham. Wspomnienia wojenne..., s. 260). Wreszcie w nocy Polacy wykazali szybszą orientację i działali z większą determinacją.
138
z 20 na 21 wrześniappor rez. Jan Przyborski przyprowadza uo Warszawy szlakiem 25 DP linię W. Thommće. Ze wspomnień dowódcy..., s. 183.
139
ogniową 9 baterii 15 pal. Zresztą pod Sierakowem jest także bateria 15 dac. Więc jakże można Tamże.
140
mówić o działaniach 15 DP w dniach 17—20 wrześma ..bez ans leni"? Por. PSZA. I.CZ. 4. S. 108, Tamże. s. 189.
141
143. 161 — 162. Irena Bołtuć. córka generała, w liście z 10 marca 1969 r. napisała, że w czasie okupacji
112
R. Podbielski, Placówka—Chrzanów—Żoliborz—Praga. ..Rocznik Warszawski" gen. Thommće, będąc w Warszawie, złożył na ręce jej matki oświadczenie, w którym stwierdził,
że ze względu na brak żywności w twierdzy odmówił przyjęcia niedobitków armii „Pomorze"
1966, z. V.
113 i ..Poznań", które pod dowództwem jej ojca dotarły do Modlina. Zaproponował przy tym
H. Brzeziński (relacja w posiadaniu autora).
114 przyjęcie oficerów, a odesłanie żołnierzy. „Ojciec mój odmówił — podaje Irena Bołtuć —
W. Dettloff, 71 dyon arl. lekkiej. Relacja z działań wrześniowych 1939 r.. rękopis
i wobec tego zdecydował przez Palmiry przebijać się do Warszawy, ale już odtąd na ochotnika"
powielony. (list w. posiadaniu autora).
115
Okresowo dowództwo nad 17 DP sprawował płk dypl. Cz. Szystwoski, dowódca AD, 142
L. Czyżewski, Od Gór Borowskich do Zakroczymia,1-,. 182. Autor podaje inną przyczynę
lecz na skutek zranienia odszedł do szpitala. L. Głowacki. 17 Wielkopolska.... s. 112. śmierci płka Romiszowskiego — od zabłąkanej kuli, w czasie powrotu z objazdu stanowisk
" f ' J. Topczewski, relacja z Palmir i marszu na Warszawę z 21 na 22 września 1939 r. (w po­ artylerii.
siadaniu autora). 143
W. Thommee. Ze wspomnień dowódcy..., s. 193. m
117
L. Głowacki, 17 Wielkopolska.... s. 113. 144
Relacja A. Falby i S. Wąsickiego.
118
Relacja J. Topczewskiego. 145
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 513.
119
St. Stapf, dz. cyt., s. 275—286. 146
120
Ciężką sytuację uratował tu II batalion 73 pp kpt. A. Kajetanowicza, który wspólnie
W. Thommće, Ze wspomnień dowódcy obrony Modlina 13—28IX 1939 r., WPH 1959,
z III batalionem mjra .). Ćwiąkalskiego wyrzucił Niemców z południowej części miasta i prze­
z. 3, s. 194. dłużył odcinek obrony 11 pp. (W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 559).
121
W. Dettloff. dz. cyt., s. i5. 147
Pełny opis zadań poszczególnych jednostek i związków taktycznych podaje W. Steblik,
122
Relacja J. Topczewskiego. Armia „Kraków..., s. 516—520.
123
Tamże. i48
124
L. Głowacki, 17 Wielkopolska.... s 119—120. Na szczególną uwagę zasługuje tu działanie III batalionu 11 pp mjra Ćwiąkalskiego.
125
Szerszy opis boju pod Falenicą podaje M. Porwit, Komentarze..., t. III, s. 398—399. „W dniu tym major Józef Ćwiąkalski i każdy żołnierz jego IV batalionu [w grupie fortecznej
126
W. Thommee, Ze wspomnień dowódcy..., s. 173. „Katowice" — A. Z.] dali znakomity przykład wspaniale rozegranego boju spotkaniowego pod
127
..Piechota" nr 3/30—31 i 16/26—27. traktuje baony IV—VII/32pp jako 132ppppłka Banachami w Puszczy Solskiej. Zarówno talent dowodzenia, energia, odwaga, szybkość decyzji
w trudnym terenie, bez map. jak i waleczność żołnierza, nie wyczerpanego jednak po 400 km
Konrada Szramki.
128 marszu, często bez zaopatrzenia, który palił się wprost do bitwy — były imponujące. Bój zakoń­
Należy tu mocno i wyraźnie podkreślić, że artyleria niemieckich dywizji piechoty,
czył się całkowitym zniszczeniem nieprzyjacielskiej kompanii cyklistów; duży łup i zadane
zarówno polowa jak i ciężka, miała zaprzęgi konne: szóstki względnie ósemki. Zmotoryzowane
straty" (W. Powierza, opinia z 25 kwietnia 1971 r.).
w dywizjach pieszych były tylko oddziały rozpoznawcze, z samochodami pancernymi, a na­ 149
W. Steblik. Armia „Kraków"..., s. 618—619.
wet lekkimi czołgami. Natomiast cała artyleria niemieckich dywizji pieszych była o ciągu 150
Były to czołgi wezwanej na pomoc 2 dywizji pancernej Niemców (tamże. s. 620).
konnym. 151
129 Tamże, s. 582.
PSZ, t. I, cz. 3. s. 215—216. 152
130
Jej dowódcą został mianowany 8 września generał Thommee, dotychczasowy dowódca S. Majewski, Jedenasty Pancerny, Londyn 1942, s. 87.
153
W. Adamczyk. Bitwa o Ułów 19IX1939, WTK 1959, nr 36.
GO ,,Piotrków", który w odwrocie skupił w swym ręku większą część armii ,,Łódź"(W. Thom­ 154
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 579.
mee, Ze wspomnień dowódcy..., s. 177). 155
111
Tamże, s. 173. Nastąpiło to na skutek jakiegoś nieporozumienia; pułk nie wiedział o zadaniach
132 Krakowskiej BK. (Tamże, s. 574).
Płk M. Porwit oblicza działa wszystkich kalibrów na 105. W czterech dywizjach (2, 8, 156
W. Adamczyk, Przeciw nawale, . 302.
28. 30 DP) było łącznie 85 dział, w tym 19 ciężkich. 71 dal (bez 2 baterii) miał 8 dział, pociąg 157
W. Steblik, Armia „Kraków"..., 588—589.
pancerny — 4 działa, ponadto były 4 trzycalówki i 4 działa 40 mm 8 baterii plot, łącznie 20 dział 158
Relacja kpt.-płka dypl. S. Biernackiego, oficera operacyjnego 23 DP.
(M. Porwit. Komentarze..., t. III, s. 379). ,S9
W. Steblik, Zarys działań..., s. 317.

340 341
 160
Tamże, 318.
161
Tamże, s. 310. Z relacji powojennych wynika, że powodzenie 73 pp było w rzeczywi­
stości znacznie większe. Pułk przebił się przez cały las na północ od Tomaszowa i znalazł się
na północny wschód od miasta, spychając zagradzającego mu drogę nieprzyjaciela na południe.
W ten sposób przed pułkiem otworzyła się wolna przestrzeń, przez którą mogłyby przejść
pozostałe jednostki obu armii, walczących na przedpolu Tomaszowa. W dalszej konsekwencji
gros ich mogło połączyć się z nadciągającymi siłami Frontu Północnego gen. Dęba-Biernackie-
go. Jednakże wskutek zniszczenia łączności telefonicznej przez ciągły ogień artylerii niemieckiej
nie doszły wiadomości o tym powodzeniu ani do dowódcy dywizji, ani dowódcy GO, gen.
Sadowskiego, ani też do dowódcy armii „Kraków", gen. Szyllinga.
162
W. Steblik,, Zarys działań..., s. 319.
163
Tamże, s. 320.
164
Według Steblika, mjr Cypryszewski miał powiedzieć, że ma po 70 pocisków, ale już nie
pamięta, czy na baterię, czy też na działo. (W. Steblik, Zarys działań..., s. 322.)
165
Tamże, s. 324.
166
W. Steblik, Armia „Kraków"..., s. 604—605.
167
Jeszcze pod Rzęsną Ruską 24 DP miała 3—4 baterie lekkie: 5 i 9 bateria 24 pal kapita­
nów J. Bieleckiego i A. Stabrawy oraz I dyon 40 pal pod dowództwem ppłka S. Ratajskiego,
utworzony z dyonu artylerii. Jak się zdaje, artylerii ciężkiej dywizja już nie posiadała
(relacja gen. K. Sosnkowskiego — kopia w posiadaniu autora).
168
Do 24 DP wchodził macierzysty 39 pp płka Szymańskiego i doraźnie przydzielony
155 pp płka S. Kwapniewskiego, a nadto grupa ppłka dypl. W. Ziętkiewicza, składająca się
z jego własnego 1 pułku KOP „Karpaty" i 1 pułku strzelców podhalańskich (resztki I baonu,
III baon mjra M. Serafiniuka i baon kpt. Dietricha)oraz resztek 17 i 38 pp, z których 17 pp został
rozbity na zachód od Birczy, a jego dowódca ppłk Kotarba poległ (PSZ, t. I, cz. 4, s. 376).
169
B. Prugar-Ketling, dz. cyt., s. 244.
170
PSZ, t. I, cz. 4, s. 405; R. Dalecki, dz. cyt., s. 252.
171
Tamże, s. 400.
172
W księdze pamiątkowej VII korpusu niemieckiego, do którego wchodziła 7 DP, znaj­
dujemy na temat walk w tych lasach następujący opis: „O Lesie Janowskim wspominać
będą żołnierze 7 dywizji jeszcze długo, gdy się spotkają ze sobą nawet po 30 lub 50 latach. Cóż
to sprawiło, że ten —jak go nazwali — »las śmierci" tak głęboko utkwił w ich pamięci? Nie była
to ani ilość walczących po obu stronach, ani też wielkość obustronnych strat i spustoszeń —
pod tym względem przeżywano w I wojnie światowej większe rzeczy. Tu chodziło o coś
innego, ale o coś bardzo istotnego, co nadało tej walce jej szczególne oblicze: chodziło o sposób
walki stosowanej przez Polaków: pełzający, wijący się[?], obfitujący w jakieś wyrafinowane,
zdradzieckie zaskoczenia. Las jako kryjówka i osłona odskoków, las jako zasadzka
i punkt oparcia, las ze swoim cieniem i gęstwiną jako teren działania i górujące stanowisko
strzeleckie — las jako twierdza i ostoja... jednym słowem las jako sprzymierzeniec w boju — to
właśnie nazwie »Janów« nadało owo szczególne znaczenie" (Wir zogen gegen Polen, Miinchen
1940, s. 89—90).
17
' W kampanii francuskiej ppłk dypl. Kocur dowodził pułkiem w 1 Dywizji Grenadierów
odtworzonego na obczyźnie wojska polskiego.
174
W. Popiel, Na marginesie wspomnień gen. Prugara-Ketlinga „Działania IIKDP", WPH
1959, z. 2, s. 316.
175
Tamże, s. 318-319.
176
PSZ, t. I, cz. 4, s. 27.
177
T. Wasilewski, Obrona Lwowa w 1939 r., „Bellona" 1950, z. II, s. 9.
178
Tamże, s. 19.
342
179
B. Prugar-Ketling, dz. cyt., cz. II, s. 270—271.
180
Tamże, s. 273.
181
T. Wasilewski, dz. cyt., s. 17 i in. Autor zauważa, że trzecia część wojsk grodzieńskich
rekrutowała się z obywateli niepolskiego pochodzenia. Tym też tłumaczy się spadek ich bitno-
ści w obliczu coraz bardziej zarysowującej się klęski.
182
Jest to niewątpliwie zbyt subiektywna ocena działań 11 KDP, która wymaga pewnych
korekt. Otóż jej szef sztabu, ppłk dypl. W. Popiel (dz. cyt., s. 299—320), krytycznie ocenia
dowodzenie gen. Prugara-Ketlinga. Ppłk Popiel uważa np., że odwrót GO gen. Boruty-Spie-
chowicza do rejonu Tarnowa powinna była osłaniać cała 11 KDP, a nie tylko wyładowane
omyłkowo pod Bochnią trzy bataliony i dywizjon artylerii dywizyjnej (s. 301). Dużą część winy
za klęskę 24 DP po opuszczeniu przez nią linii Dunajca i w czasie cofania się na Przemyśl przy­
pisuje on także gen. Prugarowi. Gen. Prugar-Ketling podejmując samodzielną decyzję opu­
szczenia Wisłoki pod Pilznem i Kołaczycami, nie uważał za właściwe i nie chciał dostosować
osi odwrotu swojej dywizji do osi, którą wycofywała się 24 DP, na skutek czego nastąpiło
skrzyżowanie się w odwrocie oddziałów, powodując opóźnienie w osiągnięciu celów marszo­
wych, porozrywanie się związków i nadmierne straty, zwłaszcza dotkliwe w 24 DP.
Zdaniem ppłka Popiela, odchylenie osi odwrotu 11 KDP ku południowi, w kierunku
Krosna, nie tylko uratowałoby obie dywizje od zderzenia się, ale pozwoliłoby na skon­
solidowanie się całej GO gen. Łukoskiego i uratowanie 2 brygady górskiej płka A. Sta­
warza, rozwiniętej daleko na południe pod Jasłem i Żmigrodem i osamotnionej na Pogórzu
(s. 308). Bardzo interesująca, kilkakrotnie powtarzająca się, jest uwaga autora, że 11 KDP
nie była bombardowana, czy niepokojona przez lotnictwo, czym różni się zasadniczo od stwier­
dzeń gen. Prugara. Co więcej, dywizja wykonywała odwrót (wbrew temu, co pisze jej dowódca)
bez styczności z nieprzyjacielem i nie była ścigana przez jego oddziały wydzielone (s. 310). Naj­
cięższy jednak zarzut wytacza ppłk Popiel z powodu zaniechania przez gen. Prugara zaplanowa­
nego na 12 IX uderzenia na Birczę, mimo iż akcja ta była uzgodniona z dowódcą 24 DP, pułkow­
nikiem Schwarzenberg-Czernym, i stosownie do tego uzgodnienia dywizja ta przez cały dzień
krwawiła pod Birczą. Odpiera ona ponawiane ataki 2 dywizji górskiej gen. Feuersteina, licząc,
że pod wieczór nastąpi decydujące uderzenie 11 KDP z północy, które doprowadzi do zniszcze­
nia Niemców (s. 310—311). Wprawdzie rozkaz gen. Łukoskiego pilnie wzywał dywizję pod
Przemyśl, ale, zdaniem ppłka Popiela, można było uzyskać jego zgodę na zaplanowane i przy­
gotowane już uderzenie, tym bardziej że i tego rozkazu gen. Prugar nie wykonał, zatrzymując
się na noc pod Krzywczą, skąd musiał następnej nocy przebijać się siłą. Notabene, jak twierdzi
autor, w tym celu, aby żołnierz U KDP wreszcie trzynastego dnia kampanii stoczył bitwę
(s. 311—312). Taki jest katalog, trzeba przyznać, niemałych przewinień w dowodzeniu gen. Pru­
gara-Ketlinga. Dlaczego więc gen. Sosnkowski miał tak wysokie mniemanie o tej dywizji
i jej dowódcy? Dlatego, że objawiała się ona przed nim po jego przylocie do Przemyśla jako je­
dyna zwycięska jednostka GO po przebojowej bitwie pod Krzywczą, a jej dowódca meldował
się u gen. Sosnkowskiego jako bohater tej bitwy.
183
PSZ, t. I, cz. 4, s. 535 i in.
184
F. Golików, Ob odnojfałsziwkie niemiecko-faszistskich gienierałow, „Wojenno-Istori-
czeskij Żurnał" 1959, nr 1.
185
PSZ, t. I, cz. 4, s. 423; W. Langner, dz. cyt., s. 42—43.
186
Formalnie gen. Sosnkowski był dowódcą Frontu Południowego, a więc podlegały mu
zarówno armia „Małopolska" do której należała i armia „Kraków", jak również obrona
Lwowa, a nawet dopiero organizująca się na Stryju i Dniestrze nowa armia „Karpaty". Fakty­
cznie jednak dowodził on grupą trzech dywizji „karpackich", a związek ten PSZ proponują
nazwać zgrupowaniem gen. Sosnkowskiego (PSZ, 1.1, cz. 4, s. 359; T. Wasilewski, dz. cyt., s. 20).
187
PSZ, t. I, cz. 4, s. 442—451.
343
 188
Niestety, nie przyniosło to zawarowanego układem zwolnienia oficerów. Załadowani wieku, o ujmującej męskiej twarzy, z prośbą o zadanie dla oddziału lotników, który zorganizo­
do transportu kolejowego, bez pożywienia i wody. stali godzinami na bocznicach lub odbywali wał w dużym stopniu z podchorążych. Wyczułem w nim dobrego, doświadczonego żołnierza
przejazdy aż gdzieś do Winnicy na Podolu, to znów wracali do Stanisławowa, zapewne w ocze­ i przedstawiłem mu swój plan działania. Prosiłem, by z oddziału swego wybrał ludzi silnych fizy­
kiwaniu na decyzję z Moskwy. Wreszcie po tygodniu takich przesunięć transport skierowano cznie i wysportowanych, zdolnych do walki wręcz, ludzi, którzy nie zawiodą w niebezpieczeń­
do Starobielska (relacja kpt. K. Prassa). stwie. Z nich miał major Zbrowski zorganizować oddział szturmowy, który wyłącznie po nocy
"" Attache wojskowy w Moskwie, płk dypl. S. Brzcszczyński. wysłał w nocy z 9 na 10 wrze­ będzie grasował na przedpolu i terroryzował Niemców nie liczbą, a zaskoczeniem i zdecydo­
wanym uderzeniem wręcz. Jako teren działania wskazałem przedpole mjra Decowskiego
śnia depeszę, zawiadamiającą nie tylko o mobilizacji, ale o jakoby pewnym niemal wkroczeniu
i prawego skrzydła ppłka Okulickiego [...] Przez kilka następnych dni otrzymywałem nad ranem
wojsk radzieckich do Polski. Niestety, w otrzymanej 10 września w Bukareszcie depeszy
całe pakiety książeczek wojskowych, pozwalających identyfikować niemieckie jednostki przesu­
nie było. podkreślonej zresztą, wzmianki o pewnym wkroczeniu Armii Czerwonej {PSZ. t. I,
wające się ku puszczy lub na odwrót..."
cz. 4, s. 32—33). 10
1.0 M. Cieplewicz, Obrona Warszawy..., s. 432.
J. Jaklicz, dz. cyt., s. 15: PSZ, t. I, cz. 4, s. 550.
1.1
Tamże. s. 16—17. " R. Podbielski. Placówka—Chrzanów—Żoliborz—Praga. „Rocznik Warszawski" 1966,
1.2 t. V, s. 210.
K. Wędziagolski, „Kultura" 1961, z. 7/8. s. 238. 12
193 Tamże, s. 211.
Formy neutralności Rumunii przedstawiały się następująco: do 16 września Rumuni 13
Tamże, s. 220.
zgadzali się na zbiorowe paszporty, niedostatecznie przez polską stronę wykorzystane. Nato­ 14
miast pomyślnie i bez zakłóceń przetransportowano przez Rumunię zapas polskiego złota i za­ M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 210.
15
ładowano je na statek w Constancy. Awizowano też rejs 17 statków z materiałem wojen­ W literaturze ówczesnej obie te dywizje (33 i 41) występowały samodzielnie (W. Wisło-
nym z Francji —jednak nie zdążyły one już dotrzeć. Ciekawe, że w ambasadzie polskiej w Bu­ cki. Ostatnie dnie 39 dywizji piechoty, „Bellona", Londyn 1962, z. 111—IV. s. 201).
16
kareszcie nie było złudzeń co do możliwości przejazdu członków rządu i wojska przez Rumunię, M. Porwit, Komentarze..., cz. III, s. 197. Dzięki stosunkowo licznej artylerii odparto
jednak Beck jakoby uważał, że wszystko będzie w porządku (PSZ. t. I.cz. 4,s. 20—24). Według silny nalot bombowy na Chełm z Królewca, zestrzeliwując 5 samolotów.
17
Becka, król Karol II zgodził się na „gościnę lub prawo przejazdu" co do prezydenta Mościckiego K. Galster. dz. cyt., s. 427, 443.
18
i rządu, o marsz. Smigłym-Rydzu nie było mowy (J. Beck, Ostami raport, Warszawa 1987, F. Bornstaedt, adiutant 32 pal (relacja w posiadaniu autora).
19
s. 198, 201). Mobilizacyjny dowódca 32 pał, ppłk Tabiszewski, zginął 11 września w Krześlinie pod
1,4
History of the Second World War, Grand Strategy. t. I. London 1976; PSZ. t. I. cz. 4, bombami. Wraz z nim zginęło 2 oficerów oraz kilku podoficerów i kanonierów.
20
Relacja Bornstaedta.
s. 56. 21
,9S PSZ. t. I. cz. 3, s. 637.
Tamże, PSZ. t. I, cz. 4. s. 58. 22
196 M. Porwit, Komentarze..., cz. III, s. 397.
Tamże. 23
197
W. Pobóg-Malinowski, dz. cyt., s. 38 (przypis). Organizowanie się obrony Lublina żywo oddaje relacja S. Gajdztcy, ogn. pchor. 4 psp
198 z Cieszyna. „Zacznę od dowódcy. Mjr Dudziński, kawaler orderu Virtuti Militari, były legio­
PSZ. t. I, cz. 4, s. 62.
199 nista i poseł na Sejm. był oficerem rezerwy 1 p.. szwoleżerów. Mieszkał w swoim mająteczku
Jeszcze w sierpniu 1939 r. wyjaśniło się, że Włochy z powodu absolutnego nieprzygoto-
koło Grudziądza (lub Torunia), skąd wyruszył na wojnę ze swoimi dwoma synami. Star­
wania do wojny nie wystąpią zbrojnie, PSZ. t. I, cz. 4, s. 67.
200 szym — studentem 1 roku Politechniki Warszawskiej i młodszym — jeszcze licealistą [...]
PSZ. t. I, cz. 4, s. 68—69.
201 Droga Majora prowadziła z Grudziądza do Warszawy, gdzie po uzyskaniu taboru samochodo­
PSZ, t. I, cz. 4, s. 4, 10 i inne.
wego otrzymał polecenie kierowania się na Lublin. Jeszcze w Warszawie, a później w drodze,
zaczął organizować swój oddział. Jego pierwszymi żołnierzami byli synowie oraz kierowcy
Walki o przedłużenie oporu zbrojnego Polski
czterech samochodów i jednego ciężkiego motocykla c.s.j. Spośród nich pamiętam st. strzelca
1 służby czynnej ze 112 kolumny samochodowej w Łucku oraz sierżanta rez., zawodowego
L. Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej. Warszawa
kierowcę autobusów warszawskich. Zastępcą majora był starszy wiekiem kapitan, również
1985. s. 256. kawaler orderu Virtuti Militari, o niepolskim nazwisku. Było jeszcze chyba dwóch oficerów
2
Wojna obronna Polski.... s. 359.
3
w tym I porucznik rez. [...] Była też dziewczyna w bluzie PW. Liczba żołnierzy
Tamże, s. 342. w oddziale wahała się w granicach 30—40 osób, z czego około 16 wojowało w cekaemach,
4
A. Zawilski, Bateria została, s. 257. ca. 14 w erkaemach.
5
M. Cieplewicz, Obrona Warszawy..., s. 333.
6 Oddział wyposażony był w 1 samochód osobowy marki cheirolet lubbuick, którym jeździł
Tamże, s. 328.
7 Major i oficerowie oraz — 4 samochody ciężarowe, w nienagannym stanie. Był też ciężki
Tamże, s. 391—392.
8
Obrona Warszawy 1939 we wspomnieniach, s. 127. motocykl wojskowy »csj« i nowiuteńki »sokół«. Wszystkie wozy uzyskał Major w Warszawie,
9
M. Cieplewicz, Obrona Warszawy..., s. 431—432. Szerzej na ten temat u M. Porwita. natomiast »sokół« pochodził z rekwizycji, dokonanej w Lublinie. Początkowo w oddziale
Obrona Warszawy, s. 160: „Zameldował się u mnie mjr pil. Zygmunt Zbrowski, oficer w sile był 1 ckm typu maxim, którego nikt nie umiał obsługiwać, natomiast w następnym dniu
tj. 15.09. mjr Dudziński zabrał maxima i przywiózł z magazynów mob. 4 nowe cekaemy (na
trójnogu). 6 lub 7 erkaemów i dużo amunicji, w tym także p-panc. W następnym zaś dniu.

344 345
po powrocie z pierwszej udanej akcji pod Konopnicą przywiózł 1 lub 2 skrzynie granatów
obronnych.
Od chwili otrzymania uzbrojenia maszyn miejscem postoju stał się Ogród Saski, w którym
sformowałem obsługę, przydzielając do każdego cekaemu jednego podchorążego plus 2—3 lu­
dzi. Jednym karabinem tzw. pierwszym, dowodziłem osobiście. Wszyscy oficerowie, podchorą­
żowie (oprócz mnie) i część żołnierzy miała umundurowanie wojskowe a reszta jak przypadło.
Synowie Majora, ja i kilku innych, całkowicie lub częściowo po cywilnemu.
Oddział nasz nazwaliśmy „Samodzielną Grupą Wypadową mjr. Dudzińskiego". [...]
Tego samego dnia, a więc 16.09 po południu, oddział otrzymał zadanie rozpoznania po
szosie kierunku Kraśnika. Kolumnę naszą poprzedzała szpica z csj-tem i chevroletem,
w 6—7 osobowym składzie z Majorem na czele, ale bez jego zastępcy, który dowodził
resztą oddziału. Za wsią (ale czy na pewno Konopnica, wydaje mi się, że to było dalej na połud­
nie), jakiś kilometr za rozwidleniem dróg szpica, osiągnąwszy szczyt niewielkiego wzniesienia na
szosie, natknęła się na zwiadowczy pluton kolarzy jakiegoś pułku kawalerii z Prus Wschodnich
i natychmiast weszła w bój siłą ognia. [...] Jeden karabin wysłałem do przodu po prawej stronie
szosy, z zadaniem natychmiastowego wsparcia szpicy, drugi pchnąłem łukiem w prawo do
dużego zabudowania celem odcięcia Niemcom drogi odwrotu, trzeci karabin zostawiłem w od­
wodzie, a ja sam ze swoim ckm-em pobiegłem wprzód lewą stroną szosy, otrzymując rzadki
ogień z lewej strony, z dość odległego lasu. [...] Miałem przed sobą Niemców, jak na patelni.
Leżeli przyduszeni na szosie, nie dalej jak 70—80 metrów. Wystrzelałem całą taśmę pocisków
p-panc. i niestety nic więcej, ponieważ okazało się, że mój amunicyjny zabrał do akcji niezbędnik
z narzędziami zamiast zapasowej skrzynki amunicji. Karabin zpn.wej strony nie zdążył na czas
i z chwilą, kiedy przestałem strzelać, nastąpiła zupełna cisza. Major po wyrzuceniu swego jedyne­
go granatu, okrzykiem »hura« poderwał szpicę do ataku wręcz. Poderwałem się i ja z moimi
żołnierzami, choć byliśmy uzbrojeni tylko w pięści. Dopadliśmy zabitych i rannych Niemców,
bo pozostali przy życiu zaczęli uciekać natychmiast po okrzyku hura. Nie rozbiliśmy, a dosłow­
nie roznieśliśmy Niemców. Zginął ich dowódca, przy którym znaleziono mapnik i dokumenty.
Żołnierze wrócili w zdobycznych hełmach i pasach, ze zdobycznymi granatami (Niemcy nie
użyli ani jednego, tak silny był nasz ogień) i krótką bronią parabellum a nawet kilku rowera­
mi. Do niewoli zabraliśmy kilkunastu przeważnie rannych żołnierzy. Z zeznań Niemców
okazało się, że obok d-cy plutonu do oddziału przydzielony był major, który jednak uciekł z ży­
ciem.
Na drugi dzień, tj. 17.09, Niemcy natarli na Lublin i oddział nasz wziął udział w jego obro­
nie. Ja osłaniałem dwoma karabinami, okopane na Krakowskim Przedmieściu, do strzelania
na wprost 2 działa polowe. Niestety nadeszła z przedpola tragiczna wiadomość. Niedaleko
rozwidlenia dróg do Warszawy i Kraśnika mjr Dudziński został dosłownie rozniesiony ogniem
z broni maszynowej przez zaczajoną w jakimś sadzie niemiecką drużynę.
Śmierć mjra Dudzińskiego stanowiła właściwie koniec tak chlubnie rozpoczętej
działalności bojowej oddziału, a dowodem tego może być to, że zupełnie nie pamiętam
sylwetki ani nazwiska jego następcy. Działaniom naszym towarzyszył już inny klimat. Staliśmy
się po prostu cząstką pobitej armii, która co prawda tu i ówdzie staczała jeszcze zwycięskie po­
tyczki, ale częściej cofaliśmy się i kluczyli, niż szli naprzód.
Z walk o Lublin zapamiętałem jeszcze udział części naszego oddziału w natarciu na szpital
Bobolanum, do którego nieoczekiwanie wdarli się Niemcy. Pamiętam też popołudniowe
natarcie naszych wojsk na zachód od dworca PKP, które przekroczyło, przy osłonie ogniowej
cekaem, tory linii kolejowej, atakując zbocze wzniesienia, na którym stało kilka brogów słomy.
Zostało ono zatrzymane przez Niemców silnym ogniem z trzech stron i zawróciło ze znacznymi
stratami.
W późnych godzinach popołudniowych oddział nasz skierowano do Chełma (17—18.09),
346
gdzie wieczorem w kasynie miejscowego p.p.leg. dowiedzieliśmy się o wkroczeniu do Polski
Armii Czerwonej. Zapamiętałem i zapisałem na naszej dalszej drodze takie miejscowości
jak: Zawadówka (19.09), Uchanie (gdzie znalazłem się w sztabie) (21.09), Czartowczyk (21—
—22.09) z indywidualnymi akcjami zwiadowczymi harcerza i moją na Łaszczów, Tyszowce lub
Wożuczyn. Zapamiętałem też w tych ostatnich dniach ostrzeliwanie wroga przez naszą artylerię
najcięższą, następnie napotkane w godzinach rannych 24.09. ułańskie pobojowisko w Suchowo­
li oraz ostatnią bitwę o Krasnobród, zajęty przez nas w dniu 25.09, mimo zmasowanego
ognia artyleryjskiego, skierowanego na nasze pozycje wyjściowe..."
24
Wiele fragmentów z walk o Lublin opublikował w II połowie czerwca 1973 r. (po uka­
zaniu się Bitew polskiego Września „Ekspress Lubelski" pod tytułem: Kto bronił Lublina'!
25
Opis wydarzeń z obrony Lublina znajdujemy u pchor. F. Barańskiego, który po wyco­
faniu się spod Iłży i przejściu przez Wisłę wszedł wraz z przyprowadzonymi przez siebie żołnie­
rzami do III plutonu 3 komp. strzeleckiej por. Przechy w „Batalionie Obrońców Lublina"
mjra Horwatta. W skład tego batalionu weszła też warszawska kompania PW pod dowództwem
ppor. sł. stałej N.N. i ochotnicza kompania ON. W gorącym dniu walk o Lublin, 17 września,
III pi. pchor. Barańskiego jako pierwszy zajmuje stanowiska w okolicy Saskiego Ogrodu i o-
twiera ogień maszynowy do nacierającego z kierunku Warszawy wroga. Z pomocą przychodzą
żołnierze ochotniczego oddziału mjra Dudzińskiego, odpierając ataki pancerne nieprzyjaciela,
dążącego w stronę Alei Racławickich i Krakowskiego Przedmieścia. „Mjr Dudziński — pisze
pchor. Barański — osobiście ogniem bezpośrednim z działka ppanc, unieszkodliwił w mojej
obecności dwa czołgi niemieckie". W tej właśnie chwili zabłąkana kula ugodziła majora
w prawą pachwinę. Przeniesiono go do budynku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie
zmarł (relacja F. Barańskiego).
26
W „Batalionie Obrońców Lublina" po śmierci mjra Horwatta dowództwo objął kpt.
Lis-Błoński. Kompanie batalionu utrzymały się do wieczora na stanowiskach, po czym wycofa­
ły w kierunku Bronowie. Po opuszczeniu Lublina oba bataliony lubelskie skierowały się
do Łęcznej, gdzie włączono je do 10 Łódzkiej DPjako uzupełnienie 28 pp ppłka W. Kurka.
27
O skuteczności działania tej artylerii świadczy relacja kpt. S. Koguta z 2 XII 1984 r.
„W dniu 18—22 września 1939 r. na północ od Chełma odbywała się olbrzymia koncentracja
wojsk polskich. W dniach 18 lub 19, a może to był i 20 (dziś data ta zatarła się), niedaleko
od szosy północnej od Chełma, na dwóch pagórkach za laskiem sosnowym, zajęły swe stanowi­
ska trzy działka przeciwlotnicze. Zapadał wieczór, słońce prawie zaszło i było jeszcze widać
na odległość 500—800 m, ale już robiło się szaro [...] Nagle zza lasku (wyglądał na zagajnik
sosnowy) na wysokości nie większej niż 200—300 m od północy wyleciały trzy samoloty nie­
mieckie na wprost tych działek przeciwlotniczych. Patrzyłem i przez moment przyszło mi na
myśl, a gdzie u diabła są ci artylerzyści, aż tu nagle odezwały się trzy lufy działek [...] i onie­
miałem, gdyż rezultat był piorunujący. Jeden samolot zapalił się i leciał w dół, drugi zadymił
i poleciał na wprost, nie wzbił się już w górę, zaś trzecim rzuciło, odleciał... Musieli to być żołnie­
rze doskonale wyszkoleni, gdyż potrafili w ciągu 3—4 sekund zniszczyć 3 samoloty wroga,
mając tak małe pole widzenia.
28
Pułk ten składał się z II batalionu 93 pp oraz I i III batalionu 94 pp. Z pozostałych
batalionów został utworzony inny pułk 94 (bis), który pod dowództwem ppłka B. Gancarza
wszedł w skład grupy „Sandomierz".
29
L. Głowacki, Kampania wrześniowa na Lubehzczyźnie, cz. II, Lublin 1966, s. 97.
30
PSZ, t. I, cz. 3, s. 540—541.
" L. Głowacki, Kampania wrześniowa..., s. 124; zamiast mjra Cz. Pieniążka-Odrowąża
powinno być: ppłk Jan Cudek.
32
Tamże, s. 125.
33
W. Wisłocki, Zapomniana bitwa, „Bellona", Londyn 1952, z. III, s. 29.
34
A. Zakrzewski, Wspomnienia. Wrzesień 1939, Warszawa 1958, s. 194.
347
 " General Olbrycht dołączył do swej dywizji 9 pp Leg. (bez baonu, lecz z III baonem
8 pp Leg.) i lizy dyony artylerii, w tym 3 dac, przeznaczone do 3 DP Leg., a zapóźnione
w drodze do macierzystej dywizji pod Iłżą. Ponadto w skład dywizji weszły 51 pal i 81 dal. Szef
sztabu 39 DP. ppłk dypl. W. Wisłocki, tłumaczy decentralizację artylerii niechęcią gen. Olbrych-
ta do dowódcy AD. płka J. A. Filipowicza, któremu nie pozwolił zorganizować zgrupowań
pułkowych, co dałoby możność racjonalnego kierowania niemal podwójnym wyposażeniem
dywizji w artylerię. Generał odsuwał go od siebie i od sztabu, uniemożliwiając mu w ogóle
dowodzenie artylerią. Ppłk Wisłocki podkreślał, że złe użycie artylerii było główną przyczyną
małej skuteczności działań dywizji (W. Wisłocki. Zapomniana bitwa, s. 25—26; tenże. Dwie
dywizje. ..Bellona". Londyn 1959, z. III. s. 341—342, 343 i in.).
36
W. Roman, Oficer do zleceń. Warszawa 1989. s. 131 — 134.
37
M. Porwit, Komentarze..., cz. III, s. 220—221; W. Wisłocki, Zapomniana bitwa.
s. 28—29.
38
W. Wisłocki, Zapomniana bitwa, s. 29—30.
" Tamże. Gen. Dąb-Biernacki zapytał pika Ducha, jak ocenia siły nieprzyjaciela, a gdy
płk Duch ocenił Niemców na 3—4 bataliony piechoty i około 2 dywizjonów artylerii, generał
powiedział: ..Macie przecież całą dywizję z brygadą Bratry i bawicie się z kilkoma baonami!"
40
W. Roman. dz. cyt., s. 134.
41
W. Wisłocki. Zapomniana bitwa, s. 31.
42
Tamże. s. 32.
43
Na temat tych walk wypowiada się ich uczestnik, kpt. piech. H. J. Szczęśniewski
w liście z 28 lutego 1970 r. zMiluzy. Stwierdza w nim, że w dniach 19—24 września 1939 r, w wal­
kach pod Barchaczowem był świadkiem bohaterskiej walki czterech działonów artylerii lekkiej
pod dowództwem por. T. Mazurkiewicza na jego odcinku obronnym przeciw natarciu Niemców
od strony Łabuń. Wyraża on cześć i podziw dla artylerzystów tej baterii, których większość
poległa w tej walce do ostatka, a z ocalałych mało kto wyszedł nie zraniony (K. Galster.dz.cyt.,
s. 445).
44
Kontrataki strony polskiej podaję według informacji ustnych, uzyskanych od
gen. Ducha w 1969 r. w Londynie. Przebieg jednego z takich przeciwuderzeń opisuje ppor. rez.
S. Dzierżbicki, oficer II dyonu 3 pal mjra Naruszewicza. Jego relacja dotycząca boju pod
Cześnikami w wielu miejscach nie zgadza się z podanym opisem, lecz wersja kontrataku warta
jest zacytowania: ..Po wykonaniu rozkazu — pisze ppor. Dzierżbicki w relacji z 5 III 1973 r. —
szedłem w kierunku gajówki, by złożyć raport majorowi Naruszewiczowi. Dochodząc do rejonu
gajówki, zauważyłem grupę oficerów, w tym jakiegoś pułkownika piechoty, może to był płk
Duch. Gdy już dochodziłem do grupy, usłyszałem rozkaz pułkownika: »Panowie oficerowie! Za
karabiny i do przeciwnatarcia!" [...] Okazało się, że Niemcy wdarli się do lasu. stanowiącego
pobojowisko naszej baterii, o jakie sto metrów od nas. Z trupa naszego żołnierza wziąłem ka­
rabin i wraz z innymi wyleciałem na pole orne z wielkim krzykiem »hurra«. Gdyśmy dobiegli do
lasu, zobaczyłem niemiecki erkaem z założoną taśmą. Zatem mogli nas wysiec do nogi, mieli nas
jak na dłoni — i to bardzo blisko [...] Zauważyłem leżącego oficera niemieckiego. Podeszliśmy
do niego. Leutenant niemiecki miał przestrzeloną pierś. Jak się okazało, w tyle było dwu
naszych pieehociarzy, którzy ustrzelili owego oficerka, co zdaje się było powodem, że Niemcy
uciekli przed nami..."
45
Opis bitwy według W. Wisłockiego. Zapomniana bitwa.... s. 38—39.
46
Według ustnych informacji gen. Ducha.
47
Łaszczów zdobył ppłk Warchoł, poderwawszy dowodzony przez siebie 43 pp do walki
na bagnety. (W. Szalewicz, Organizacja i walki odtworzonej 13 dywizji (brygady) piechoty
kresowej pod Chełmem. Hrubieszowem, Tomaszowem Lubelskim i Tereszpolem (maszynopis
powielony).
348
*'" W. Chocianowie?. Dzieje l Pal leg. .lózefa Piłsudskiego, s. 504—505.
" Relacja dowódcy Grupy Operacyjnej, gen. Wincentego Kowalskiego, o udziale od­
działów w działaniach wojennych w: Wojna obronna Polski 1939. Wybór źiódel, s. 1046.
30
Przebieg tej walki opisuje kpt. Józef Łubnicki w opracowaniu Wspomnienia dowódcy
I kompanii 1/8pp Leg. z wojny obronnej 1939r., cz. II, masz. powici. ,,Zaledwie kompania zna­
lazła się za szosą, około 50 metrów nad nią ukazały się jakby białe przecinające się rakiety. To
był znak i sygnał dla niemieckiej artylerii, która natychmiast rozpoczęła działać, otwierając
piekielny ogień..." Zabawne, że przed tym „piekłem", jak nazywa kapitan ów ogień, przyjechał
płatnik pułku chor. L. Ossowski z zamiarem wypłacenia ..dodatku wojennego". ..Niestety od
tego momentu, pisze kpt. Łubnicki, zaczęło się wszystko tak szybko zmieniać jak w kalejdosko­
pie [...] Natarcie początkowo szło naprzód, gdyż chodziło o wyrwanie się z pola śmierci
i ognia, ale wkrótce do artylerii przyłączył się ogień niemieckich cekaemów, dusząc wszelki
ruch do przodu [...] Nasze dwa eekaemy znalazły się w rowie przy drodze polnej do Sumina
i Dominikanówki, w rejonie kapliczki zajęły stanowiska i otworzyły ogień. Dywizjon artylerii
majora M. Kułakowskiego przyszedł nam z pomocą, dusząc gniazda niemieckiej broni maszy­
nowej. Wydałem rozkaz "bagnet na broń« i ..skokami, pojedynczo naprzód". Podrywam się
i krzyczę ile sił »hurra!«. Pole walki rozbrzmiewa trajkotem karabinów maszynowych
i hukiem armat. Podrywa się pluton II, dowodzony przez por. Dyla (po rannym por. Czerwień-
cu), zrywa się kto żyje: 1 kompania, batalion majora Grabińskiego, całe lewe skrzydło pędzi do
przodu z okrzykiem »hurra!«. Teraz już nikt nie zważa na ogień, na nic — na całe piekło, na
śmierć, która zbiera gęste żniwo. Niemcy strzelają początkowo jak opętani, ale chwieją się, nie
wytrzymują nerwowo, wyłażą z okopów i co sił w nogach — pędzą do tyłu, w kierunku lasu.
Nagle, szybko — jak przystało na jazdę — nasza kawaleria wyskakuje zza horyzontu, szarżuje
przez nasze tyraliery, dogania uciekających Niemców. Piechota podąża za kawalerią, wykań­
czając niedobitków. Po szarży pozostała pewna ilość koni bez jeźdźców. Niektóre potopiły
się w bagnach i rowach torfiastych [...] Był to zarazem żałosny epilog naszych działań w dniu
23 września pod Tarnawatką, mimo że odnieśliśmy miejscowy sukces..."
51
W. Chocianowicz, dz. cyt., s. 509. Znamienne, że artyleria w kampanii wrześniowej
1939 r. nie tylko lekka, lecz także ciężka i najcięższa, związana ciężarem swych dział i uzależ­
niona od dróg i mostów, wykazała większą spoistość niż bronie, w których żołnierze mogli się
rozpraszać na mniejsze zespoły czy drobne grupy, by szukać indywidualnie ratunku. Artyleria,
jeśli nie ustała na bezdrożach z powodu wyczerpania koni. jeśli nic uległa zagładzie z zaskocze­
nia lotnictwa, do końca zachowała zwartość i gotowość działania.
52
Relacja dowódcy Grupy Operacyjnej, gen. Wincentego Kowalskiego, w: Wojna
obronna Polski..., s. 1047—1048.
53
M. Porwit. Komentarze.... cz. III. s. 243.
54
Opis szarży według relacji J. Błasińskiego (w posiadaniu autora).
,f
Był to 22 bamberski pułk kawalerii.
56
Tendencja odchodzenia oddziałów kawalerii w ślad za grupą gen. Andersa spotkała
się z dezaprobatą piechoty. Przykład dała Mazowiecka BK. która stanowiła osłonę od północy
całego zgrupowania jednostek Frontu Północnego. Zamiar taki wyjawił wobec ppłka Wisło­
ckiego ppłk Wania, dowódca konno-pieszego oddziału kawalerii. Pewien porucznik z Mazo­
wieckiej BK podjechał w nocy z 23 na 24 września do gen. Olbrychta i, podając mu zwinięty
rulon, prosił, aby go przyjął i zabezpieczył, gdyż rulon zawiera sztandar pułku. Generał od­
mówił, oświadczając, że za swój sztandar odpowiedzialny jest pułk. a poza tym sam nie jest
w lepszym położeniu (W. Wisłocki, Ostatnie dnie 39 dywizji piechoty, ..Bellona" 1962. Londyn,
z. III i IV. s. 211.
57
Opis tej bitwy (Potoczek i grzbiet 317, Jacnia i Adamów) podaje ppłk W. Wisłocki
tOstatnie dnie.... s. 208—209). Tam też przytacza przykład pomocy ludności w ocenii ne i roz-
349
 68
mieszczeniu sił niemieckich. Wobec zaniku działań własnego lotnictwa, braku map oraz L. Schweizer, Wojna bez legendy, Kirkcaldy 1943; A. Zakrzewski, dz. cyt., s. 214—215,
wykruszenia oddziałów rozpoznawczych — była to pomoc wprost nieoceniona. 264.
69
58
M. Porwit, Komentarze..., cz. III, s. 245. Według relacji ppłka Jana Olimpiusza Kamiń- Pluton czołgów kpt. Jakubowicza, którego załogę tworzyli słuchacze Szkoły Podcho­
skiego odprawa w Dominikanówce odbyła się już o godz. 16 dnia 23 września. rążych Broni Pancernej, po rozwiązaniu grupy płka Hanki-Kuleszy ruszył na pomoc Warsza­
59
W. Wisłocki, Ostatnie dnie..., s. 213, 219, 220. wie, staczając w dalekim rajdzie bojowym szereg zwycięskich potyczek z Niemcami. Gdy w re­
60
Wincenty Kurek, pułkownik i dowódca brygady, zginął 17 V 1944 r. pod Monte jonie Garwolina otrzymał on wiadomość o kapitulacji stolicy, prowadził jeszcze przez kilka dni
Cassino. akcję dywersyjną na niemieckie transporty, po czym czołgi zniszczył, broń zakopał, z wozów
61
Dowódcą drugiego batalionu „Obrońców Lublina" był kpt. rez. Lis-Błoński (relacja zaś kolumny transportowej po przemalowaniu utworzył Towarzystwo do Przewozu Węgla.
F. Barańskiego). W. Kurek zaopatruje jego nazwisko literą N. (W. Kurek, Końcowe walki (A. Korczak-Dąbkowski, relacja w posiadaniu autora).
70
28 Pułku Strzelców Kaniowskich w kampanii wrześniowej, „Bellona" 1942, Londyn, z. 19, L. Głowacki, Kampania wrześniowa..., s. 128.
s. 98). " W pułku tym znalazł się również trzon batalionu „Obrońców Lublina" z kpt. Lisem-
62
W składzie 28 pp uderzył na Suchowolę także batalion „Obrońców Lublina" i po -Błońskim oraz podchorążymi: Barańskim i Bierskim. Wzięli oni udział w krwawym, choć
krótkiej, lecz zażartej walce opanował miejscowość, rozbijając broniących się we wsi Niemców. zwycięskim natarciu na Dzwolę, w czasie którego kpt. Lis-Błoński odniósł ciężkie rany w obie
Na pobojowisku naliczono 27 trupów niemieckich, zdobyto znaczną liczbę map sztabowych nogi. Już przedtem, w Budach Dzierążyńskich, zginął por. Przecha. Tak więc batalion walczył
oraz niezliczone masy różnego sprzętu wojskowego. Większość drzew w Suchowoli, zwłaszcza do ostatka, do kresu możliwości (relacja F. Barańskiego).
72
wokoło kośctoła parafialnego, stała poszarpana pociskami artyleryjskimi (relacja F. Barańskie­ L. Głowacki, Kampania wrześniowa..., s. 131—132).
73
go). Batalionom lubelskim poświęcił kilka gorących słów płk Kurek: „Chciałem w ten sposób Wojna Obronna Polski..., s. 389.
74
oddać należny hołd tym ideowym żołnierzom ochotnikom, którzy zaciągnąwszy się do szeregów M. Drozdowski, dz. cyt., s. 191.
75
z własnej woli, nie poprzestali wyłącznie na obronie swego rodzinnego grodu Lublina, ale po Wojna Obronna Polski, s. 464.
76
jego upadku dołączyli do regularnych oddziałów wojskowych, by w ich składzie dzielić z nimi Tamże, s. 479.
77
dalszy żołnierski los aż do końca kampanii" (W. Kurek, Końcowe walki..., s. 99). Tamże, s. 469—470.
78
63
W. Wisłocki, Ostatnie dnie..., s. 216, 219—220. Tamże, s. 602; M. Porwit, Komentarze..., t. III, s. 357.
79
64
Według relacji plut. pchor. L. Srednickiego z 27 II 1989 r., ppłk A. Strach nie zginął, L. Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina..., s. 253.
80
lecz odszedł z grupą żołnierzy na wschód, a napotkawszy oddział radziecki, złożył na jego Wojna Obronna Polski, s. 521; M. Porwit, Komentarze..., t. III, s. 362.
81
ręce broń. 29 września oficerowie i podchorążowie zostali odwiezieni samochodami do J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę, s. 351.
82
Lwowa, następnie do Wołoczysk, skąd transportem kolejowym dotarli po dwu tygodniach W. Tyczyński, Meldunek dowódcy 56 pułku piechoty z wypadu na fort Szczęśliwicki,
do Starobielska. Srednicki został 24 X 1939 r. zwolniony, ppłk A. Strach pozostał w obozie (re­ w: Wybór dokumentów, s. 490—491.
lacja w posiadaniu autora). 85
Wojna Obronna Polski, s. 485-486; L. Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina..., s. 268.
84
65
Relacja dowódcy 39 rezerwowej dywizji piechoty gen. Olbrychta o działaniach Wojna Obronna Polski..., s. 523.
85
dywizji w: Wojna Obronna Polski 1939, s. 1140; W. Wisłocki. Ostatnie dnie..., s. 219. Tabory M. Porwit, Obrona Warszawy, s. 231—232.
86
w wojnie 1939 r. były równie wielką, a może większą plagą niż masy uciekinierów, gdyż ci Dowodami na słuszność określenia: cywilna obrona Warszawy, są liczby. Podczas gdy
wreszcie znajdowali jakieś ujście i odłączali się od wojska, podczas gdy tabory towarzyszyły w toku walk obronnych poległo w mieście 2000 żołnierzy, a rany odniosło 15 000, to odpowied­
wojsku wszędzie i stale. Złożone z różnych typów wozów chłopskich, przynależne do różnych, nie dane w stosunku do ludności cywilnej wynoszą: 10 000 zabitych i 50 000 rannych. (J. Śląski,
niejednokrotnie dawno rozbitych jednostek, tłoczyły się na całej szerokości szlaków, tamując Polska walcząca, t. I: Bitwa, Warszawa 1985, s. 149).
ruch oddziałów bojowych zarówno w odwrocie, jak i w zwrotach zaczepnych. Torowanie 87
Wojna Obronna Polski..., s. 500—501; Obrona Warszawy 1939 we wspomnieniach, s. 125.
88
drogi przez mrowie wozów opóźniało o wiele godzin marsz wojsk, wyczerpywało siły fizyczne Wojna Obronna Polski..., s. 505.
oddziałów i ich dowódców, wpływało bardzo ujemnie na stan moralny żołnierza. (W. Wisłocki, 89
Relacja kpt. Czesława Berezowskiego (w posiadaniu autora).
Zapomniana bitwa, s. 33 i nast; tenże. Ostatnie dnie..., s. 219 i nast.) 90
L. Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina..., s. 471.
91
66
Przykład postawy patriotycznej mjra Światłowskiego ukazuje list z 1977 r. por. Tamże, s. 472.
92
S. Koguta (w posiadaniu autora). Spotkał on Światłowskiego w szpitalu we Lwowie i posta­ Obrona Warszawy..., s. 530.
93
nowił wraz z kolegami ułatwić mu ucieczkę, co nie przedstawiało w tym czasie żadnych trud­ L. Głowacki. Obrona Warszawy i Modlina..., s. 281.
94
ności. „Wówczas wyperswadował nam to — pisze S. Kogut — prosząc, byśmy nawet przy Relacja M. Osuchowskiego (w posiadaniu autora).
95
pomocy siły tego nie czynili [...] Oświadczył nam, że tego nie może zrobić, gdyż figuruje w szpita­ Tamże.
lu jako jeden z niewielu oficerów, pozostali zaś w stopniach szeregowych lub jako cywile. " L. Czyżewski, Od Gór Borowskich..., s. 214.
97
Zniknięcie jego — przekonywał — spowodowałoby zaostrzenie rygorów w szpitalu i wielu Dywizja pancerna SS Kempfa prowadziła akcję terrorystyczną na szlaku swego
z tych oficerów, którzy mogliby wyjść spokojnie nikomu nie znani, mogliby nie Opuścić pochodu. 10 września np. zmasakrowała w Ostrowi Mazowieckiej Żydów, spędzonych do
szpitala". kościoła (PSZ, t. I, cz. 3, s. 50).
98
67
W. Wisłocki, Ostatnie dnie..., s. 200. W związku z masakrą, której dopuściły się pod Zakroczymiem oddziały SS, oskarży-
cielskie zarzuty pod adresem polskiego dowództwa wysuwa ppor. rez. Jan Zając, dowódca

350 351
4 kompanii 4 pp Leg. Złożył on w lej sprawie dwie relacje, poprzedzone reportażami w ..Kurie­
ideowemu, zdolnemu oficerowi, lecz którego wiek i powaga nazwiska nie odpowiadały jego
rze Polskim" z 24 IV 1964 r. i w „Trybunie Ludu" z 25 IV 1964 i. Wskazywał on na zaniedbania doniosłości" (Jaklicz, Relacja z poszczególnych fragmentów..., s. 8—9).
w przekazaniu oddziałom rozkazu o kapitulacji i niewywieszaiiiu białych Hag. W pierwiztj 103
J. Rómmel. Za honor i Ojczyznę..., s. 359.
relacji ppor. Zając opisuje otwarcie ognia do nacierającej dywizji Kempfa przez kompanie 4pp 104
O. Terlecki. Pułkownik Beck, s. 252—254.
Leg. (jednej z nich był dowódcą w forcie Gałach)). a także uderzenie czołgów od tyłu. 105
J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę..., s. 361.
od strony twierdzy. ..rolowanie okopów" oraz rozstrzeliwanie wziętych do niewoli żołnierzy 106
PSZ, t. I, cz. 5. s. 199.
polskich, w tym 7 oficerów. W relacji tej podkreśla szybkość wydarzeń — od świtu do wczesnych 107
A. Rzepniewski dz. cyt., s. 251.
godzin porannych 28 IX. W drugiej relacji J. Zając wskazuje winnych tego krwawego incydentu, 108
Tamże. s. 252, 311.
który pociągnął za sobą śmierć około 700 żołnierzy, niezależnie od poległych około 1200 żołnie­ 109
Tamże, s. 265.
rzy w toku walk (łączne straty w Modlinie wynosiły 1907 zabitych i 4000 rannych L. Gło­ 110
Tamże.
wacki. Obrona Warszawy i Modlina..., s. 281). Według ppor. Zająca winę tu ponosi ppłk L. Czy­ 111
Tamże. s. 317.
żewski, dowódca 2 pp Leg., któremu podporządkowano kompanie 4 pp Leg. Domagał się on 112
PSZ, t. I. cz. 5, s. 193
rozkazu o kapitulacji na piśmie, lecz wysłany motocyklem do twierdzy por. Sadowski już nie
"3 A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 252.
zastał gen. Thommee; odjechał ze sztabem samochodami. W rezultacie oddziały zgrupowa­ 1,4
W. Steyer, Samotny półwysep, Poznań 1957, s. 47.
nia ppłka Czyżewskiego nie otrzymały rozkazu o kapitulacji. Drugiego dowodu „winy" do­ 115
starczył jakoby telefon, odebrany w opuszczonej siedzibie sztabu ppłka Czyżewskiego Incydent w szczegółach przedstawiał się następująco: gdy samoloty niemieckie odle­
(który odszedł do schronu) przez Helenę Caban, mieszkankę Gałach, która wysłuchała ciały, odpędzone ogniem pobliskiego plutonu art. plot. 40 mm, jego dowódca z kilku maryna­
ostrej reprymendy z wyższego sztabu obrony Modlina za niewywieszenie flag. Możliwe, że rzami udał się do wsi z żądaniem zdjęcia białych płacht. Lecz zamiast tego kilkunastoosobowa
opisane okoliczności zaważyły na losach żołnierzy 2 i 4 pp Leg. w ostatnich chwilach obrony grupa ludzi rozbroiła oficera, a jej prowodyr zbiegł łódką do wojsk niemieckich. Winnych
Modlina, ale wydaje się, że zważywszy na tendencje terrorystyczne tej jednostki SS, znalazłyby zajścia stawiono przed sądem wojennym, incydent ten jednak wskazywał na upadek ducha
się zawsze jakieś powody, aby usprawiedliwić jej rozbój. Nie trzeba chyba podkreślać, że u ludności Helu, a jak się niebawem okazało — i wśród części oddziałów wojska. (A. Rzepniew­
pomiędzy wejściem w życie zawieszenia broni a przejęciem kapitulującego obiektu musi być ski, dz. cyt., s. 336—337).
116
jakiś odstęp czasu dla przyjęcia nowego ugrupowania, a choćby ochłonięcia z szoku walki; Tamże, s. 243—244.
117
w każdym razie musi to być co najmniej kilka godzin. Tymczasem z opisywanych wydarzeń W. Steyer, Samotny półwysep, s. 136.
118
wynika, że miało to być natychmiast. Być może, że dywizja Kempfa, wiedząc o rozmowach ka- A. Rzepniewski. dz. cyt., s. 355.
119
pitulacyjnych, przyśpieszyła szturm, aby nie być związaną warunkami kapitulacji. Wskazywać Tamże, s. 336—337.
120
na to mogą różnice w czasie. Warunki kapitulacji podają godz. 7.30, ppor. Zając upiera się Tamże, s. 358.
121
stale przy godzinie 6. Znaczy to po prostu, że dywizja Kempfa ruszyła do natarcia półtorej PSZ, t. I, cz. 5, s. 197.
122
godziny przed ustalonym terminem zawieszenia broni. Wojska niemieckie wkroczyły do stolicy A. Rzepniewski, dz. cyt., s. 351.
123
dopiero 1 października, tj. po dwu dniach od chwili podpisania aktu kapitulacyjnego. Jeżeli Tamże.
124
w Modlinie zdecydowały się na wkroczenie jeszcze przed godziną przerwania ognia, to uczyniły Tamże, s. 360.
tak. aby dokonać masakry. I to jest jedyne wyjaśnienie krwawej hekatomby 700 niewinnych 125
A. Epler. Ostatni żołnierz polski kampanii roku 1939, Londyn 1943, s. 12.
126
ofiar bestialskiej samowoli oddziałów SS. Tamże. s. 13.
127
99
Tamże, s. 18. Por. też PSZ, t. I, cz. 4, s. 215, 221—222.
Szczegóły wałki zgrupowania 2 DP Leg. podaje ppłk L. Czyżewski, Od Gór Borow­ 128
Tamże, s. 21.
skich..., s. 211—212. W jego ujęciu nie ma mowy o tym, by zaniedbano wywieszenia białych 129
Tamże, s. 26.
tlag. Natarcie dywizji Kempfa ruszyło mimo ich wywieszenia i dopiero jego postępy wy­ 130
Grupa ta składała się z brygady KOP „Polesie" płka dypl. T. Różyckiego-Koło-
wołały ogień z polskiej strony.
,0 dziejczyka, pułku KOP „Snów" ppłka Jacka Jury i pułku KOP „Sarny" ppłka Nikodema
° Tamże. s. 213—216.
101
Sulika, z dywizjonem artylerii pod dowództwem mjra w st. spocz. Stefana Czernika i batalionem
J. Rómmel, Za honor i Ojczyznę..., s. 369. saperów mjra Mariana Czyżewskiego. Dołączyły do niej również oddziały pułku KOP
102
O sprawie tej dowiadujemy się z pierwszego źródła; „Po południu [16 września] — pisze „Baranowicze" oraz wyładowane z transportów kolejowych w Sarnach oddziały Frontu
płk dypl. Jaklicz — przybył do Sztabu Marszałek i wydał w mojej obecności instrukcję mjr. Ga- Północnego. Razem w grupie gen. Riickemana-Orlika zebrało się 15 baonów piechoty, 7 szwa­
linatowi [...] Instrukcja dla Galinata była ogólna i niezupełnie dla mnie jasna [...] Treść instruk­ dronów kawalerii i 14 dział (PSZ. t. I, cz. 4, s. 468).
cji była mniej więcej następująca; «Za kilka, dni spłyną wojska na przedmoście. Wnętrze 131
A. Epler. Ostatni żołnierz polski..., s. 46.
kraju opustoszeje wewnętrznie. Wróci pan do wnętrza kraju, przystąpi do organizowania 132
A. Epler, Rozkaz szczególny nr 4 Zgrupowania „Kobryń" do żołnierzy w: Wojna
P.O.W. w moim imieniu i stanie na jej czele. Organizację oprzeć przede wszystkim na młodzieży. Obronna Polski..., s. 937—938.
Zależnie od możliwości i sprzyjających okoliczności działać na tyłach niem.» (PSZ. t: I, cz. 4, 133
Tamże, s. 938. Na Polesiu, podobnie jak na Pokuciu, zaznaczyły się silne wystąpienia
s. 500.) Po tej «odprawie» — pisze dalej Jaklicz — rozmawiałem na jej temat, jeśli się nie mylę, dywersyjne nacjonalistów ukraińskich.
z gen. Malinowskim. Co mnie szczególnie uderzyło, to powierzenie tak poważnego zadania 134
L. Głowacki, Kampania wrześniowa na Lubelszczyźnie, s. 145.
135
Oryginał rozkazu w posiadaniu autora.

352 2.T — Bilwy polskiego Wi/ośnia. l. II 353

 "" Podlaska Brygada Kawalerii składała się w tym c/asie z 5 pułku ułanów ppłka Jerzego Strzał z działa plot. sprzed koszar 81 pp zapalił czwarty czołg w kolumnie, pozostałe zniszczyli
Andersa. 9 pułku strzelców konnych pika Tadeusza Falewicza. dywizjonu kawalerii K O P żołnierze i młodzież butelkami zapalającymi. Oddziałki o b r o ń c ó w — wśród nich 30 policjantów
..Niewirków" mira Wacława Kryńskiego i dwu baterii artylerii kapitanów 1 : Zahorskiego z Poznania — zajęły upatrzone posterunki. Najsilniejszy oddział pod d o w ó d z t w e m por. Szum­
i Zadoreckiego. skiego wychodzi na szosę skidelską. skąd nadciągają główne siły. Zażarta walka o miasto trwa
137
Dywizja kawalerii . . Z a z a " (w rozkazach gen. F. Kleeberga t r a k t o w a n a j a k o Suwalska dwa dni. d o p i e r o piechota pod osłoną czołgów spycha o b r o ń c ó w . W odwet za o p ó r . zniszczenie
BK) występowała w tym czasie w składzie dwóch brygad niesamodzielnych: ..Plis" (płka K. Pli- 8 czołgów i 4 d o w ó d c ó w , został pod Sopoćkiniami 22 IX rozstrzelany przez pancerny patrol
sowskiego) i . . E d w a r d " (płka E. Milewskiego). Do brygady ..Plis" wchodziły: 2 Pułk Ułanów radziecki gen. Olszyna-Wilczyński wraz z a d i u t a n t e m , rtm. Strzemeckim. Największe pobojo­
Grochowskich pod dowództwem mjra A. Platonoffa. 10 pułk ułanów ppłka K. Buslera. dywi­ wisko, kryjące w trzech zbiorowych mogiłach 133 obrońców z kpt. Piotrem K o r z o n e m , znajduje
zjon kawalerii 5 pułku ułanów pod d o w ó d z t w e m mjra B. Korpalskicgo i bateria k o n n a (bez się o kilka kilometrów od G r o d n a w kierunku na Skidle ( G . Lipińska, Jeśli zapomnę o nich.
dział) kpt. B. Przyłuskiego. Do brygady . . E d w a r d " należały: 3 pułk szwoleżerów p o d do­ Paryż 1988. s. 19—40).
119
wództwem mjra E. Witkowskiego. 1 Pułk U ł a n ó w Krechowieckich p p ł k a K. Andersa. 3 pułk Rozkaz dzienny dowódcy Samodzielnej G r u p y Operacyjnej „ P o l e s i e " o ustanowieniu
strzelców konnych p p ł k a . I . Małysiaka i 4dywizjon artylerii konnej (trzy baterie) p p ł k a I. Kioka. we Włodawie władz cywilno-administracyjnych (Wojna Obronna Polski.... s. 968).
140
W poszukiwaniu sprzętu i amunicji dowódca 14 dak, ppłk Zyborski, udał się wraz z oddziałem A. Epler, Ostatni żołnierz polski.... s. 69.
141
k o n n y m pod d o w ó d z t w e m kpt. Przyłuskiego na pobojowisko pod Stoczkiem. W nocy z 2 na 3 X T a m ż e . s. 67.
142
oddział przeskoczył szosę Ż e l e c h ó w — Ł u k ó w , gdzie p o d osłoną Podlaskiej BK w ciągu dnia K. Plisowski, 2pułk ułanów, „Przegląd Zrzeszenia Kół Kawalerii". L o n d y n 1959. nr 15.
skompletował dwa działa i trzy wozy amunicji. Nad ranem 4X wyprawa powróciła do bry­ s. 346—347.
143
gady „ P l i s " , ostrzelana przez własną placówkę, na szczęście bez strat (K. Galster, dz. cyt., Relacja kpt. H. Głowackiego (w posiadaniu a u t o r a ) .
144
s. 367—368). Do grupy dołączył znaczny oddział 135 pp pod d o w ó d z t w e m mjra Stanisława
138
G r u p a K O P gen. Rtickemana-Orlika, rozwinięta wzdłuż granicy na Polesiu na odcinku Nowickiego. Pułk ten, przerzucony wraz z II dyonem 32 pal mjra Walaska t r a n s p o r t e m
250 k m . stanowiła trzecią część ogólnych sił K O P - u . Brygada K O P „ P o l e s i e " odpierała słabe kolejowym z Osowca do Lwowa, wyładował się, gdy drogę przecięły wojska radzieckie na
ataki wojsk radzieckich w granicach Polesia bagiennego. Jej najdalej na p ó ł n o c wysunięty ba­ południe od Małyńska, i ruszył pod d o w ó d z t w e m ppłka Tabaczyńskiego marszem pieszym
talion „ K ł e c k " stoczył walkę z maszerującymi oddziałami radzieckimi na szosie słuckiej, na zachód. W rejonie Maniewicz oddziały pułku zostały z a a t a k o w a n e przez 40 s a m o l o t ó w
a następnie wycofywał się na południe. Pułk K O P „ S a r n y " ppłka N i k o d e m a Sulika przez trzy radzieckich i poniosły duże straty: II baon kpt. E d w a r d a Łaskiego i III — kpt. J a n a
dni trzymał się w przygotowanych umocnieniach i d o p i e r o 19 IX wieczorem ruszył do o d w r o t u . K o n o p k i zostały całkowicie rozbite, pozostawiając w folwarku G ł ę b o k i e (na zachód od Manie­
G r u p a gen. R u c k e m a n a — opędzając się od dywersantów i kryjąc przed n a l o t a m i lotnictwa wicz) p o n a d 120 rannych. J e d n a k pułk ten, opędzając się przed dywersantami. k o n t y n u o w a ł
radzieckiego — skoncentrowała się 22 września w rejonie m. M o r o c z n o — K u c h e c k a Wola. dalej marsz i przekroczył Bug w Opalinie. Ostatecznie jego części pod d o w ó d z t w e m majora
Jej poszczególne bataliony wykonały 170—200 km marszu po ciężkich poleskich drogach, Nowickiego wraz z 5 baterią 32 pal por. R o m u a l d a Dietricha dołączyły do dywizji „ B r z o z a "
aby dołączyć do GO „ P o l e s i e " gen. Kleeberga, wyprzedzającej je o dwa dni drogi. (Por. PSZ, i wzięły udział w bitwie pod Kockiem (L. Głowacki, Kampania wrześniowa.... s. 143—144,
t. I. cz. 4, s. 468). Wieczorem 25 IX grupa przeszła przez Kamień Koszyrski. zaopatrując 153—154).
się w magazynach w broń i amunicję piechoty. W Ratnie była ostrzeliwana pojedynczymi 145
Tamże, s. 159.
strzałami, lecz d o p i e r o w Szacku, nie opodal Bugu. n a p o t k a ł a silne oddziały radzieckie i musia­ 146
Tamże.
ła stoczyć bitwę o wywalczenie drogi, w której zniszczyła 8 czołgów, 1 amfibię. 5 s a m o c h o d ó w 147
A. Epler, Ostatni żołnierz polski..., s. 70.
ciężarowych i kilka cekaemów. Na skutek strat bojowych i marszowych siły grupy spadły do 148
Tamże.
stanu 3000 tysięcy ludzi, zreorganizowanych w 4 bataliony, z artylerią, saperami i kawalerią. 149
Tamże, s 77.
Przeprawa przez Bug odbyła się w p o r z ą d k u . Kryzys nadszedł w nocy z 30 września na 1 paź­ 150 R e f e r a t ppłka dypl. T. Grzeszkiewicza, wygłoszony 2 9 1 1974 w Okręgowej Komisji
dziernika na zachód od Wytyczna. W czasie przechodzenia przez szosę W ł o d a w a — T r a w n i k i Historycznej Z B o W i D w Łodzi ( n o t a t k a w posiadaniu a u t o r a ) . .
na czołowe oddziały grupy uderzają od p o ł u d n i a czołgi radzieckie. Uderzenie to o d p a r t o , 151
A. Epler, Ostatni żołnierz polski.... s. 82.
niszcząc 4 czołgi. O świcie wychodzi dalsze natarcie piechoty i czołgów. Pułk „ S a r n y " , rozwinię­ 152
Tamże, s. 87.
ty na południe od Wytyckiej Woli, powstrzymuje natarcie ogniem piechoty i artylerii. Z a p ó ź n i o - 153
T a m ż e , s. 88.
ny w marszu zbiorczy batalion brygady „ P o l e s i e " otrzymuje rozkaz uderzenia na prawe 154
Rozkaz pożegnalny dowódcy G r u p y Operacyjnej „ P o l e s i e " do oddziałów po zaprzesta­
skrzydło wojsk radzieckich. Niestety, ppłk Dyszkiewicz i ppłk J u r a nie mogą p o d e r w a ć żołnie­
niu walki (Wojna Obronna Polski..., s. 1005).
rzy do a t a k u . W tych w a r u n k a c h gen. R u c k e m a n decyduje się na rozpuszczenie grupy i po 155
A. Epler. Ostatni żołnierz polski.... s. 85—86.
zniszczeniu sprzętu rozejście jej w różne strony. Tylko j e d n a k o m p a n i a nie złożyła broni 156
T. Kryska-Karski, S. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej. Londyn brw, z uzu­
i odeszła do GO „Polesie" (relacja gen. Ruckemana-Orlika. odbitka ksero w posiadaniu autora).
pełnieniami z 1977 r„ s. 21.
Prące ze wschodu wojska radzieckie napotykały słaby opór. Wilno było nie bronione. 157
Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa 1975, s. 670.
1,8
N a t o m i a s t regularną, choć spontaniczną bitwę wydało G r o d n o . Inicjatorem jej — po nakazanej Tamże.
ewakuacji wojska — był wiceprezydent miasta R o m a n Sawicki, dowódcą mjr Benedykt Serafin. 159
Niechęć F r a n c u z ó w do wojny, demoralizacja i rozkad francuskiego wojska są po­
19 września przez G r o d n o ewakuowała się na Litwę grupa gen. Przeździeckiego. kilka szwadro­ wszechnie znane. Pisze o tym G o u t a r d , z którego uwag wynika, że określenie,.śmieszna w o j n a "
nów zawróciło do walki. Szarego p o r a n k a 20 września wtargnęły do miasta pierwsze czołgi. odnosi się nie tylko do 8-miesięcznego okresu tzw. „wojny na s i e d z ą c o " jesienią 1939 r. i zimą

354 355
1940 r.. lecz i do wiosny, kiedy na skutek niemieckiej ofensywy wojna zdynamizowała się. Oto
zdarzało się. że gdy zagony pancerne Niemców sunęły w głąb Francji, na południe, na wielu
drogach ,,czołgi nasze —jak podaje gen. Blumentritt — bez trudu mijały kolumny cofających
się Francuzów, które maszerowały w tym samym kierunku", czyli że ani im w głowie nie powsta­
ła myśl, aby z tymi czołgami podjąć walkę. Tak więc czołgi niemieckie, które daleko w tyle
pozostawiły swoją piechotę, mogły bez obawy o swe skrzydła posuwać się naprzód. W woj­
nie 1940 r. wojsko francuskie zostało opanowane powszechną psychozą poddawania się:
od szeregowca do generała. W Brest Dinan i innych miastach, jak podaje Goutard, dowódcy
garnizonów otrzymali 18 czerwca rozkaz, by „zebrać żołnierzy w koszarach, zgromadzić
i zamknąć broń w magazynach i czekać przybycia Niemców". Jeszcze bardziej kategoryczny
rozkaz wydał dowódca okręgu w Bordeaux: ..Rozbroić wszystkich! Całą broń i amunicję zgro­
madzić w jednym magazynie. Oficerom i szeregowym zakazać opuszczania koszar [...]. Oficero­
wie, którzy odmówiliby wykonania tych rozkazów, zostaną oddani pod sąd wojenny!" Wyłom
uczyniła załoga Tours nad Loarą. W wyniku bohaterskiej obrony dowódca okręgu gen. Vary
otrzymał wprost z gabinetu ministra wojny pytanie, z czyjego rozkazu bronił mostów
na Loarze i dlaczego opuścił Tours — zamiast oczekiwać na Niemców, aby się im poddać.
W niektórych pułkach frontowych w południowo-zachodniej Francji dowódcy sporządzali
..listy jenieckie" po to, aby „stany osobowe" nie zostały naruszone, uciekinierów traktując jako
dezerterów. Zdarzało się, że jeden z dowódców korpusów poddał swe wojska telefonicz­
nie, kiedy Niemcy znajdowali się jeszcze daleko od obsadzanej miejscowości. W Rennes cały
sztab 10 armii w liczbie kilkuset oficerów został wzięty do niewoli przez niemieckiego
kaprala, na którego przybycie spokojnie oczekiwał. Wyglądało na to, że Francuzi, będąc
pewni przegranej wojny, bali się w ogóle strzelać do Niemców w obawie późniejszych
represji (A. Goutard, dz. cyt., s. 430—432). Zadziwiające, że w ten sposób prowadząc wojnę
Francuzi stracili w 1940 r. 120 tys. zabitych tj. niemal dwa razy więcej niż Polacy w kampanii
1939 r. Zachodzi pytanie, gdzie ci Francuzi zostali zabici? Oczywiście na drogach odwrotu.
Stąd wniosek, że armia unikająca walki ponosi równie wielkie, a nawet —jak się okazuje —
i większe straty niż armia stawiająca opór.
durach w pierwszej linii, które wraz z mężami lub ukochanymi wspólnie walczyły i umierały.
Słyszeliśmy o pewnym pułkowniku, który szukając ostatniego ratunku, chwycił za granat,
przycisnął go do piersi, aż dopóki jego wybuch nie przeniósł go do wieczności" (G. v. Sponeck,
Mit schnellen Truppen an 6 Front en, 1 Teil; Polen. Leipzig. 1943, s. 51).
162
Yormann ubolewa, że nie udało się w 1939 r uzyskać nad polską armią zaskoczenia
strategicznego, a to z powodu błędów dyplomatycznych, do których należy odwołanie przez
Hitlera rozkazu uderzenia w dniu 25 sierpnia w nadziei odciągnięcia Anglii od Polski, co w rze­
czywistości pozwoliło Polakom dokonać tzw. sierpniowej mobilizacji i koncentracji wojsk.
Następnym błędem dyplomatycznym było opuszczenie przez Hitlera i Ribbentropa Berlina,
co zaprzepaściło możność prowadzenia z Anglią i Francją rozmów. Na skutek braku zasko­
czenia strategicznego — stwierdza Vormann — nie udało się Niemcom sparaliżować polskich
centrów dowodzenia ani przeszkodzić ruchom wojsk polskich, kiedy kończyły się bitwy grani­
czne, tak iż zdołały one mimo poniesionej porażki wycofać się na linię głównego oporu
(N. Vormann, Der Feldzug 1939 in Polen. Weissberg 1958, s. 83).
163
D. M. Proektor. Wojna w Europie 1939—1941, Warszawa 1966.
164
A. Goutard. dz. cyt., s. 136.
165
Bitwa nad Bzurą otrzymała w historii sztuki operacyjnej bardzo wysoką ocenę
Gen. Manstein nie znajduje np. żadnej analogii w całej kampanii 1940 r. na Zachodzie do opera­
cji nadbzurzańskiej gen. Kutrzeby. W przeciwieństwie do zorganizowanego tu, trwającego
dwa tygodnie współdziałania dwu armii, we Francji udało się staraniem wysokich dowództw
zorganizować trzy ataki siłami zaledwie czterech batalionów piechoty ze wsparciem batalionu
i kompanii czołgów, co nie stanowiło równowartości nawet jednej wielkiej jednostki (J. R. Go­
dlewski, dz. cyt., s. 216). Dorównują jej dopiero wielkie bitwy 1941 r. na Wschodzie, choć i nad
nimi wykazuje bitwa nad Bzurą pod wielu względami wyższość. Po prostu jest ona na tleli woj­
ny światowej ewenementem, podobnie jak uderzenie niemieckie w końcu 1944 r. w Ardenach
(T. Jurga, Bzura 1939, Warszawa 1984, s. 165).
166
J. R. Godlewski, dz. cyt., s. 161 — 165.

i6o Według poufnych źródeł z niemieckiego ministerstwa wojny, straty niemieckie do

24 września 1939 r. wynosiły 91 278 zabitych, 63 417 ciężko i 34 938 lżej rannych, a więc blisko
200 tys. żołnierzy wytrąconych czasowo lub na stałe z szeregów (W. Pobóg-Malinowski, dz. cyt.,
s. 51). Straty materiałowe Niemców wynosiły blisko 1000 czołgów i samochodów pancernych
oraz około 700 samolotów, 370 dział i moździerzy, tudzież 11 tysięcy pojazdów mechani­
cznych różnych typów (Encyklopedia II wojny światowej, s. 670). Do kampanii 1940 r. we
Francji Niemcy wyruszyli, mając w dziesięciu dywizjach pancernych 2683 czołgi i 800 samo­
chodów pancernych, a więc niespełna 100 czołgów i 125 samochodów pancernych więcej niż
w kampanii 1939 r. w Polsce, z czego wynika, że cała ich 8-miesięczna produkcja broni
pancernej poszła w lwiej części na pokrycie strat poniesionych w Polsce (por. A. Wilczkowski,
Jak wojna to wojna, ..Tygodnik Powszechny" 1984, nr 16).
i6i p rZ yt;» ac i determinacji cekaemisty Józefa Nowaka w czasie walki pod Gromnikiem
podaje M. Kula. podoficer-rusznikarz 17 pp w Rzeszowie. „Kiedy inni w myśl rozkazu wyco­
fali się. on [Józef Nowak] nie chciał o tym słyszeć. Strzelał jako celowniczy ckm tak zaciekle do
nacierających hitlerowców, że nawet nie zmienił stanowiska, kiedy zaczęli go macać pociskami.
Kładł szwabów trupem do końca, dopóki jakiś pocisk z armatki przeciwpancernej wroga nie
rozwalił go wraz z karabinem. Takim był zawsze poczciwy, skromny Józio i takim na pewno
zginął" (M. Kula, Szlakiem września, w: Żołnierze września. Warszawa 1971, s. 385).
Wysokie morale polskiego żołnierza 1939 r. podkreślali generałowie niemieccy. Tak np.
obok powszechnie znanej opinii feldmarsz. Mansteina gen. G. Sponeck pisze: „Spotykaliśmy
oficerów, którzy chwytali za pistolet, by się nie dostać do niewoli, widzieliśmy kobiety w mun-

356
Posłowie Uzupełnienia i rekapitulacje

1
Mianowany generałem brygady 3 V 1972 r (por. T. Kryska-Karski i S. Żurakowski, ' Mały rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 16.
2
Generałowie Polski Niepodległej, s. 60). Tamże, s. 148—149.
3
2
Treść tej relacji wykorzystałem dopiero w II wydaniu książki. PSZ, t. I, s. 29.
4
3
Mianowany podpułkownikiem w 1969 r. M. Porwit, Komentarze..., t. II, s. 40—41. Autor poddaje krytyce działalność Naczel­
4
Materiały o grupie gen. Bołtucia „Łomianki" spożytkowałem dopiero w II wydaniu. nego Wodza w kampanii 1939 r., m.in. zarzucając mu niewykorzystanie pracy Sztabu
5
Awansowany do stopnia podpułkownika w 1969 r. Głównego.
5
6
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych bardzo energiczną działalność rozwinęła E. Kozłowski, Wojsko Polskie 1936—1939, Warszawa 1964, s. 143—145.
6
kilkunastoosobowa Okręgowa Komisja Historyczna ZBoWiD w Łodzi pod przewodnictwem Tamże.
7
ppłka Tadeusza Kiersta (byłym zastępcą przewodniczącego), głównie zbierając relacje i orga­ M. W. Żebrowski, Zarys historii polskiej broni pancernej 1918—1947, Londyn 1971,
nizując sesje popularnonaukowe na temat działań armii „Łódź". Sesje takie odbyły się w Piotr­ s. 278—291. Ogółem w 1939 r. zmobilizowano 160 czołgów 7 TP i R 35, 472 czołgi lekkie
kowie Trybunalskim w 1968 r., w Działoszynie w 1969 r., w Koluszkach w 1971 r. i w Łodzi ,,Vickers" i rozpoznawcze TK/TKS, 55 czołgów lekkich M 17FTi 77 samochodów pancernych
wz. 34 i wz. 29. Nadto wystawiono 11 pociągów pancernych.
w 1974 r. 8
7 A. Kurowski, Lotnictwo polskie w 1939 r., s. 65—67.
W odwet za swoje niepowodzenia Niemcy rozstrzelali w Parzymiechach 160 osób, 9
W. Stachiewicz, W50-leciepowstania Wyższej-Szkoły Wojennej w Warszawie, Londyn
a fakt ten unaocznia wzniesiony po wojnie pomnik.
8 1969, s. 90. Zdecydowanie negatywną ocenę tego „nie skonkretyzowanego na piśmie" planu
Mianowany generałem brygady 12 X 1988 r.
daje Porwit. „Trudno badaczowi prawdy historycznej zrozumieć — pisze on — jak mógł
[marszałek Smigły-Rydz — A. Z.] nie dojrzeć, że właśnie odwrót będzie taktycznie i operacyjnie
najtrudniejszy". (M. Porwit, Komentarze..., t. 2, s. 15).
10
PSZ, t. I, cz. 1, tabl. I.
" Zarządzenie gen. W. Andersa z 11 XI 1966 r„ Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikor­
skiego w Londynie, sygn. A XII 77.
12
Z Atlasu OKH, za J. Kirchmayerem, Na marginesach „Polskich Sił Zbrojnych", t. I,
cz. 1, WPH 1956, nr 1, s. 329—331.
13
Poza wymienionymi wielkimi jednostkami działały w składzie 4 armii: pułk pancerny
SS, 183 pułk Landwehry i oddziały Grenzschutzu.
14
Ponadto w skład 3 armii wchodził pułk pancerny SS.
15
Przydział sił lotniczych wg A. Kurowskiego, Lotnictwo polskie w 1939 r., Warszawa
1963.
16
PSZ, t. I, cz. 4, s. 26, 27.
17
Polska dywizja piechoty liczyła 515 oficerów i blisko 16 tys. szeregowych tudzież
7 tys. koni. Prócz osobistego uzbrojenia szeregowych posiadała ona 320 erkaemów i 132 cekae-
my. nadto w batalionach piechoty łącznie 81 granatników i 20 moździerzy, a jako zupełne
novum — 92 karabiny przeciwpancerne. Artyleria dywizji miała ogółem 79 luf wszystkich kali­
brów, w tym 27 armatek ppanc. i 4 działa przeciwlotnicze. Nie każda jednak miała kompanię
czołgów rozpoznawczych. Dywizje rezerwy miały w pułkach piechoty po 6 armatek ppanc. i były
bez baterii przeciwlotniczej. Baterie plot. w brygadach kawalerii miały po dwa działa. Niemiec-

359
ka dywizja piechoty przy nieco wyższym stanie osobowym (696 oficerów i 17 155 szeregowych) Rozwinięcie niektórych skrótów
przewyższała dywizje polska głównie pod względem wyposażenia w artylerię ciężką, przeciw­
pancerną i stromotorową (o 12 haubic ciężkich. 48 dział ppanc. i 34 moździerze), a także pod
względem ognia maszynowego na najbliższe odległości, mając aż 4 tys. pistoletów maszyno­
wych. Waga pocisków jednej salwy artyleryjskiej była pięć razy większa od analogicznej salwy
artylerii polskiej. Na ogół jednak piechota niemiecka ustępowała polskiej pod względem wy­
szkolenia.
18
W sumie oddziały tej formacji, wykazującej na dzień 25 sierpnia 1939 r. 16 dowództw
brygad i półbrygad oraz 82 bataliony, liczyła łącznie około 1600 oficeiów i 50 tysięcy podofice­
rów i szeregowców (K. Pindel, Obrona Narodowa 1937—1939, Warszawa 1979. s. 46, 65 i na­
stępne).
" PSZ, t. I. cz. 3, s. 258.
20
Zachodzą pewne różnice w traktowaniu jednostek i związków organizacyjnych Obrony
AD — artyleria dywizyjna
Narodowej przez K. Pindela i autorów PSZ. Pindel śledzi kolejne etapy rozwoju batalionów,
BK, BP — brygada kawalerii, brygada piechoty
brygad i półbrygad ON, zależnie od możliwości lokalnych i warunków szkoleniowych. Mobili­
baon — batalion (piechoty, saperów, czołgów)
zacja i potrzeby frontu narzuciły dowódcom armii konieczność doraźnego dysponowania
COP — Centralny Okręg Przemysłowy
gotowymi batalionami i związkami ON, co w wielu wypadkach, zwłaszcza na Pomorzu,
dac — dywizjon artylerii (ciężkiej, konnej, lekkiej, najcięższej)
udaremniło wejście ON do działań wojennych według założonych przewidywań. W rezulta­
DP — dywizja piechoty
cie — poza 55 DPrez. i 202 pp rez. — rozdział batalionów między wielkie jednostki i związki
DLek. — dywizja lekka
operacyjne nie pokrywał się z ich przynależnością pokojową.
21 DPanc. — dywizja pancerna
PSZ. t. I, cz. 1, tabl. XXIII.
22 DZmot. — dywizja zmotoryzowana
Półbrygada ON „Tarnopol" i baon ON ,,Złoczów" powstały dopiero po ogłoszeniu
dw. — dwór
mobilizacji powszechnej w dniu 30 sierpnia 1939 r. Natomiast bataliony ON już istniejące
dyon — dywizjon (artylerii, kawalerii, lotnictwa)
odbyły w ciągu lata tego roku kilkutygodniowe ćwiczenia, niekiedy —jak w wypadku baonu
flw. — folwark
ON Lwów I i ,,Sokal", zakończone zaledwie trzy dni przed wybuchem wojny (K. Pindel,
kb, kbk — karabin, karabinek kawaleryjski
dz. cyt., s. 61, 129 i nast.).
KD — kawaleria dywizyjna
KPanc. — korpus pancerny
LOW — Lądowa Obrona Wybrzeża
O de B — Ordre de Bataille (skład jednostki)
OKH — Oberkommando des Heeres (dowództwo wojsk lądowych)
OKL — Oberkommando der Luftwaffe (dowództwo lotnictwa)
OKW — Oberkommando der Wehrmacht (dowództwo sił zbrojnych)
OZ — ośrodek zaopatrzenia
m. — miejscowość
m.p. — miejsce postoju
OR — oddział rozpoznawczy
OW — oddział wydzielony
pac — pułk artylerii ciężkiej
pag — pułk artylerii górskiej
pal — pułk artylerii lekkiej
psg — pułk strzelców górskich
psk — pułk strzelców konnych
psp — pułk strzelców podhalańskich
w.j. — wielka jednostka
zmot. psp — zmotoryzowany pułk strzelców pieszych
 Spis mapek 24. Bitwa warszawska 24—27 września . . . . . 234
25. Odcinek obronny 2 pp Leg. pod Modlinem 27 września . 244
26. Wyprawa niemieckich pancerników na Hel 25 września . 252
27. Bitwa pod Kockiem — położenie 3 października . . 268
28. Bitwa pod Kockiem — położenie 5 października . . 270

1 . Armia „Karpaty" w chwili wybuchu wojny . . . 7

2. Armia „Karpaty" w dniu 7 września 8
3 . Wyścig piechoty i czołgów d o linii Sanu . . . . 27
4. Rajd szturmowy 1 dywizji górskiej na Lwów 12 września . 28
5 . Odwrót armii „Kraków" w dniach 6-8 września . . . 33
6 . Front nad środkową Wisłą w dniu 1 2 września . . . 48
7 . Obrona Lwowa w dniach 12-14 września . . . . 52
8. Walka nocna 11 DP pod Mużyłowicami i 38 DP rez. pod Czarnokoń-
cami 15-16 września 61
9. Walki 21 dywizji górskiej pod Dachnowem 16 września . 75
10. Grupa gen. Sosnkowskiego w dniu 1 6 września . . . 76
11. Obszar krajowy 1 i 16 września 80
12. Walki pod Łowiczem w dniu 1 4 września . . . . 87
13. Walki pod Płockiem 94
14. Zamierzony manewr zaczepny polski i niemiecki pod Sochacze­
wem 102
15. Strategiczne znaczenie bitwy nad Bzurą . . . .119
16. Obrona Modlina — położenie z 24 września . . .154
17. Ugrupowanie armii „Kraków" i „Lublin" do natarcia na Tomaszów
Lubelski w nocy z 19 na 20 września 161
18. Bitwa pod Lelechówką 18—19 września . . . . 179
19. Walki grupy gen. Sosnkowskiego pod Hołoskiem 19 i 20 wrze­
śnia 180
20. Położenie wojsk Frontu Północnego 17 września . . 202
21. Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim 21-27 września . . 208
22. Bój pod Cześnikami 20—22 września 214
23. Walki grupy kawalerii gen. Andersa .pod Krasnobrodem 23 wrze­
śnia . . . . . . . . . . . 223

432 -Bitwy polskiego Września, t. II

Spis fotografii 23. Por. Jan Iglatowski, dowódca ochotniczej komp. „ J a n " . 206
24. Harcerz Jurek Kędzierski . . . . . . . 206
25. Płk Bronisław Duch, dowódca PD 39 DP rez. . . .213
26. Por. Jan Górski, dowódca II baonu 61 pp . . . . 240
27. Por. Eugeniusz Kosiacki, dowódca 1 komp. 59 pp . . 240
28. Kpt. Wojciech Dorant, dowódca kompanii 2 pp Leg. . 243
29. Gen. Franciszek Kleeberg, dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej
„Polesie" 259
30. Płk Adam Epler, dowódca dywizji „Kobryń" . . . 259
31. Mjr Michał Bartula, dowódca samodzielnego baonu 179 pp 271
32. Mjr Henryk Dobrzański — „Hubal" 271
1. Por. Romuald Radziwiłłowicz, dowódca 3 szwadronu 24 pułku kaw. 33. Kpt. Tomasz Skarżyński, dowódca 3 ba.terii 14 dak . . 279
zmot. 20
2. Gen. broni Kazimierz Sosnkowski, dowódca Frontu Południo­
wego 20
3. Gen. Jan Sadowski, dowódca grup operacyjnych „Śląsk", „Jag-
min" . 3 8
4. Mjr Marian Skierczyński, dowódca saperów 23 DP . . 38
5. Gen. Józef Kustroń, dowódca 21 dywizji górskiej . . 71
6. Gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, minister spraw wojskowych, dowódca
obszaru tyłowego . . . . . . . . 7 1
7 . Płk Stanisław Królicki, dowódca 7 psk . . . . 93
8. Mjr Józef Kępiński, dowódca III baonu 57 pp . . .114
9. Gen. Franciszek Wład, dowódca 14 DP . . . .114
10. Gen. Stanisław Grzmot-Skotnicki, dowódca grupy operacyjnej kawa­
lerii 114
11. Prezydent m . Warszawy Stefan Starzyński . . . . 123
12. Kpt. Marian Kenig, dowódca brygady robotniczej . . 123
13. Płk Wojciech Stachowicz, dowódca A D 1 5 D P . . . 136
14. Płk Albin Skroczyński, dowódca PD 15 DP . . .136
15. Mjr Tadeusz Kierst, dowódca II baonu 84 pp . . .153
16. Płk dypl. Stefan Grot-Rowecki, dowódca Warszawskiej Brygady
Pancerno-Motorowej 159
17. Płk Wacław Klaczyński, dowódca grupy fortecznej „Śląsk" 159
18. Płk dypl. W . Powierza, dowódca 2 3 D P . . . . 167
19. Ppor. Józef Schodowski 167
20. Płk Adam Sawczyński, dowódca AD 41 DP rez. . . 205
21. Mjr Julian Dudziński, dowódca oddziału ochotniczego w obronie
Lublina 205
22. Ogn. pchor. Stanisław Gajdzica, dowódca cekaem w oddziale ochotni­
czym obrony Lublina 205

434
Spis treści Bitwy pod Ja.ir.wem, Lelechówką i Hołoskiem. Przekazanie Lwo­
wa 171
1 7 września w Naczelnym Dowództwie . . . . 184
Postawa Zachodu wobec działań w Polsce . . . .190

Walki o przedłużenie oporu zbrojnego Polski . . 194

Zaciskanie się pierścienia agresora wokół stolicy . . .194
Bitwa wojsk Frontu Północnego pod Zamościem i Tomaszowem
Lubelskim (20—27 września) 200
Walki o Lublin i Zamość 203
Dyslokacja wojsk frontu . . . . . . 207
Załamanie się frontu na południu Polski Częściowa demobilizacja sił n a Wołyniu . . . . 209
Bój pod Cześnikami 211
Oskrzydlenie sił polskich od strony Karpat 5 Bitwa pod Tarnawatką 218
Wyścig piechoty i czołgów do linii Sanu 11 Walki pod Krasnobrodem 222
Rajd szturmowy Niemców n a Lwów . . . . 23 Marsz dywizji Frontu Północnego do lasów ordynacji Zamoj­
Armia „Kraków" w okrążeniu pod Stopnicą i przeprawa przez skiej 227
Wisłę 30 Przebijanie się sił polskich n a południe . . . . 228
Na odsiecz Lwowa! 49 Bitwa warszawska (24—27 września) 231
Marsz armii „Kraków" znad Tanwi . . . . 66 Upadek centralnych ośrodków oporu (28—29 września) . 241
•Przedmoście rumuńskie . . . . . . 72 Ostatnie akordy walk nad Bałtykiem. Obrona „samotnego półwy­
Wydarzenia na tyłach i w głębi kraju po 15 września 77 spu" 248
Działania ORP „Orzeł" 256
Ogniska decydujących zmagań we wrześniu 1939 roku 84 Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie" . . . . 258
-Bitwa pod Kockiem 264
Boje armii „Pomorze" o Łowicz 84 Wojna 1939 roku — wojną całego narodu . . . . 274
Przeprawa Niemców przez Wisłę pod Płockiem . . . 96
Bitwa grupy armii „Poznań-Pomorze" pod Sochaczewem . 99 Posłowie 281
Obrona cywilna Warszawy . . . . . . .121 Uzupełnienia i rekapitulacje 290
Na bezdrożach Puszczy Kampinoskiej 133
Odwrót jednostek armii „Poznań" i „Pomorze" na Warszawę 135 Potencjał gospodarczy oraz militarny Polski i Niemiec . 290
Bitwa pod Sierakowem i Laskami 137 Skład polskiego Naczelnego Dowództwa w 1939 r. . . 295
Wkroczenie jednostek armii „Poznań" i „Pomorze" do Warsza­ Wykaz jednostek polskich odznaczonych za 1939 r. orderem Virtuti
wy 140 Militari 297
Ośrodek oporu „Palmiry" 142 Jednostki niemieckie i ich dowódcy w kampanii 1939 r. . 298
Marsz szturmowy grupy generała Bołtucia . . . . 143 Polskie związki operacyjne w kampanii 1939 r . . . . 300
Obrona Modlina 147 Wielkie jednostki polskich sił lądowych w kampanii 1939 r. 305
Bitwa armii „Kraków" i „Lublin" pod Tomaszowem Lubel­
skim 157 Przypisy . . . . . . . . . . . 324
Rozwinięcie niektórych skrótów . . . . . . 361

436 437
Indeksy (oprać. Halina Zawilska) 362
Indeks nazwisk i stanowisk 362
Indeks nazw geograficznych 407

Spis mapek 432

Spis fotografii 434