Aðferðafræði 1

10.04.60 Aferafr.
I: Rannsknaraferir flagsvsinda
*Flagsleg rannskn: Safn af aferum og aferafrum sem rannsakendur nota kerfisbundi til a framleia ekkingu, bygga vsindalegum rkum, um hinn flagslega heim. Ferli til a framleia ekkingu og hn er fastari a byggingu, skipulagari og kerfisbundnari en arir ekkingarmguleikar (t.d. a sem vi lrum af foreldrum, eigin reynslu, lestri bka o.s.frv.). *Aferafri (methodology): Samansafn afera - safn srstakra tkja til a velja, mla og skoa tti samflaginu, safna og lagfra ggn/uppl., skilgreina au og greina fr niurstum. *Vsindaleg nlgun: Ekki algildur sannleikur heldur kvein nlgun (kerfi) ekkingarflun. Ekki annig a vsindamaurinn hafi alltaf rtt fyrir sr! rj grundvallaratrii vsinda eru: 1) Forsendur um eli veruleikans, 2) Afstaa til ekkingar og 3) Samansafn af ferlum og aferum (tkni) til a afla ekkingar. *Vsindaleg afer (scientific method) Hugmyndir, reglur, tkni og nlganir sem vsindasamflagi notar til a ba til og meta ekkingu. *Stofnanabinding vsindanorma: nota til a reyna a tryggja a faglegum vsindanormum og reglum s fylgt vi ger rannskna og birtingu niurstana. Birtingar fagtmaritum og jafningjamat stula a v a gera ekkinguna lgmta t.d. me beitingu skipulegrar efahyggju, og v nst a gera hana sameiginlega (ekking er ekki eign rannsakandans). *Reynsluathugun/ Empera (emperical): er skipuleg afer vsindalegrar nlgunar til a afla ekkingar tilteknu efni sta ess a notast vi arar leiir eins og: hef, persnulega reynslu og heilbriga skynsemi. essar leiir geta veri takmarkandi, byggar fordmum og geta alhft of miki. T.d. ef 90 ra gamall afi okkar sem alltaf hefur reykt er ekki me krabbamein getum vi ekki alhft a yfir ara a reykingar su skalausar. Heilbrig skynsemi dag a reykja ekki og passar vi vsindalega hugsun, en svo ekki vi llum tilfellum og v notum vi rannsknir til a leita svara vi emperskum spurningum sem brenna okkur. *Hinar fjrar villur persnulegrar reynslu andsta flagslegrar rannsknar: 1) Of-alhfing alhfa of miki (overgeneralization) stahfingar sem fara langt fram r v sem er rttltanlegt mia vi au ggn ea r raunvsindalega athuganir sem vikomandi hefur. 2) Valdar athuganir (selective observation) gera/velja athuganir sem renna stoum undir (styrkja) fyrirliggjandi hugmyndir, sta ess athuga eitthva hlutlausan og grundaan htt. 3) tmabr lokun (premature closur) fella dm ea komast a niurstu og enda rannskn, ur en vikomandi hefur afla ngra sannana sem nausynlegar eru skv. vsindalegum stlum. 4) Halo-hrifin (geislabaugs-hrifin) (the halo effect) a leyfa undanfarandi orspori flks, stu ea hluta a hafa hrif lit/ mat manns v, sta ess a meta allt hlutlausan og gagnrnin htt. *Flagsleg kenning (social theory) kerfi tengdra hugmynda sem jappar saman og skipuleggur ekkingu um flagslega heiminn og tskrir hvernig hann virkar. Hn er eins og kort af flagslega heiminum; hjlpar flki a gera sr grein fyrir v hversu flkinn hann er og tskra hvers vegna kvenir hlutir gerast. *Raunvsindi (empirical), a sem vi getum kanna og rannsaka beint me skynfrum mannsins (t.d. snerting, sjn, heyrn, lykt, brag) ea beint me tkni sem framlengir skilningsvitin. *Gervivsindi (pseudoscience) hugmyndir ea upplsingar sem eru klddar og settar fram me talsmta og ytra tliti vsinda til a vinna samykki annarra, en hafa ekki veri
1
10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda
bnar til me eim kerfisbundnu nkvmni ea stlum sem nausynlegir eru vsindalegum aferum. *Rusl vsindi (junk science) almenningstengsla hugtak nota til a gagnrna vsindalegar rannsknir, jafnvel a r su framkvmar almennilega, sem setja fram kvenar niurstur og tiltekinn hpur andmlir. *Vsindasamflagi (scientific community) samansafn flks sem deilir samskonar hugmyndum, skounum og reglum sem styrkja framleislu og run vsindalegrar ekkingar og bindur hpinn saman. -Fimm grunnreglur vsindasamflagins: 1) algild vimi, 2) skipuleg efahyggja, 3) hlutleysi/hlutdrgni, 4) sameignarhyggja og 5) heiarleiki. *Jafningjamat (blind review) Ferli ar sem innihald rannsknarskrslunnar er dmt af jafningjum frimannsins, n ess a eir viti hver st a baki rannskninni og n ess a frimaurinn viti hver yfirfer skrsluna hans. a er eingngu innihald rannsknarinnar sem er dmt, en ekki hver framkvmdi hana ea hvar hn var framkvmd (sbr. aljleiki). *Grunnrannskn (Basic research) Rannskn hnnu til a stula a grundvallar ekkingu um a hvernig heimurinn virkar og ba til/prfa frilegar skringar. Almenn ekking leita ekkingar, ekkingarinnar vegna; hersla kenningar og tilgtur ekki bundnar sta og stund. Yfirleitt hsklaflk. Jafningjamat. Geta veri gar og slmar. Grunnrannsknir vera ekki vsindaleg ekking fyrr en r hafa fari gegnum jafningjamat. *Hagnt rannskn (Applied research) Rannskn hnnu til a bja hagntar lausnir vi reifanlegum vandamlum ea ra taflarlausar og srstakar arfir sem t.d. lknastofur, flg og srfringar hafa. a er v einhver hagntur tilgangur me rannsknum sem essum; t.d. a meta rangur vmuefnafrslu. etta eru sjaldnast rannsknir sem hafa einhver langtma markmi ea er tla a boa merkar uppgtvanir. > Tilteki leiarljs haft vi stefnumtun; veri a leita lausna tilteknum og stabundnum vandamlum. Oft framkvmdar utan hskla. Yfirleitt ekki jafningjamat. Geta veri bi gar og slmar. (rjr tegundir; sj Social Research glsur bls. 9-10). *Tv tki hagntra rannskna: i) arfagreining (needs assessment): ar sem safna er saman lsandi upplsingum og ggnum um arfir, mlefni, hyggjur, t.d. me tilliti til mikilvgis, svis og alvarleika. .e.a.s. ggnum safna til a kvara hversu mikilvgar tilteknar arfir eru, t.d. ur en stjrnvld ea ggerarsamtk kvara hjlpartlun fyrir kv. hp flks. ii) Kostnaar-hags greining (cost-benifit analysis): hagntt rannsknartki sem hagfringar ruu, ar sem peningagildi er kvara m.t.t. inntaks og tkomu tilteknu ferli og san athugar rannsakandinn jafnvgi ar milli. .e.a.s. rannsakandinn metur framtar kostna og hag af einni ea fleirri tillgum og gefur eim peningalegt gildi. Meginatrii slkum greiningum er a forsenda er gefin a allt s verlagt: nm, heilsa, st, hamingja, o.s.frv. og a flk hafi svipa gildismat. Efnuu flki er gert hrra undir hfi en eim sem ftkari eru a er mikilvgara.
Markmi: Megindlegar aferir Mla hlutlgar stareyndir og kvea fyrirfram hva vi viljum skoa (t.d. mla atvinnuleysi, launamun...) Eigindlegar aferir Innsn flagslegan veruleika, sameiginlega merkingu mtum stainn til a komast a v hva skiptir mli og hva vi viljum rannsaka. Markmi a mla hvaa
Empera, reynsluathugun:
Breytur (tlulegar mlingar) sfnum upplsingum um kvenar breytur reianleiki, stlun (reliability) nota smu mlitki, spurningar... Alhfanleg (abstract) reyna oft a ba til almenna kenningu ha tma og rmi (Sbr. kenning Durkheims um sjlfsvg alhfing) Tlfri, mealtal
Grundvllur f. samanbur:
Sjnarhorn, skring:
Greining gagna:
hugsun flk leggur astur. Samskiptaferli fylgjumst me atburum, upplifunum og reynslu flks (viljum f flk til a segja fr) Ekta lsing tknkerfi / sjnarhorni, reynsluheimi, astum reyna a setja sig spor flks og bera saman upplifanir ess heiminum Astubundi bundi vi kvena hpa kvenum sta/tma. Reyna a tta sig einhverju stabundnu og v h tma og rmi emu sameiginleg einkenni. Sameiginlegir ttir reynslu flks, ekki tlulegir.
(T.d. hafa naugarar skv. rannskn tilhneigingu til a rttlta hegun sna kv. htt kv. mynstur koma ljs rannsknum)
Fjldi: Tengsl kenningar og rannsknar
Margir Afleisla (deductive) Maur byrjar me kenningu og leiir einhverja tilgtu af henni sem rur hva vi skoum. Vi vitum fyrirfram hva vi viljum skoa. Drgum tilgtu AF kenningu.
**Aferir**
Tilraunir Spurningakannanir Innihaldsgreining Fyrirliggjandi ggn, opinber ggn
Fir Aleisla (inductive) Maur fer og skoar eitthva og br til kenningu eftir a ggnin koma fram. Niurstur rannsknar leia A einhverri kenningu. Niursturnar hafa annig hrif kenninguna, en vi byrjum aldrei rannskn algjru tmarmi. Vettvangsathuganir (field research) i) tttkuathuganir ii) opin vitl Sgulegar/samanburarrannsknir
Gagnasfnunartkni: ~megindleg afer safna ggnum formi talna. ~eigindleg afer safna ggnum formi ora og mynda. -Megindleg ggn: *1) Tilraunir; tilraunakennd rannskn (experimental research) Rannskn ar sem rannsakandinn stjrnar astum sumra tttakenda en ekki annarra og ber niurstur hpanna san saman og kannar hvort a a hafi skipt einhverju mli; breytt einhverju. Tilraunir er hgt a framkvma rannsknarstofum ea lfinu sjlfu. r snast yfirleitt um fa einstaklinga og einblna vel afmarkaa spurningu. flestum tilraunum, skiptir rannsakandinn flkinu sem er skoa tvo ea fleiri hpa, sem mehndlair eru sama htt fyrir utan a rum hpnum er gefi stand sem hann/hn hefur huga : tilraunin .e.a.s. fr a vita hva er rannsaka er mevita um tilraunina. San
mlir rannsakandinn hvort a hafi hrif niursturnar a vikomandi hafi vita hverju leita var eftir. *2) Kannanir; spurnarkannanir (survey research) Megindleg rannskn ar sem rannsakandinn spyr kerfisbundi stran hp flks smu spurninganna og skrir niur svr eirra. Rannsakandinn notfrir sr spurningalista til a komast a tr ea skounum flks mrgum rannsknarastum. spurnarknnunum nota eir skrifaa spurningar-lista ea formleg vitl til a safna upplsingum um bakgrunn, hegun, skoanir ea hegun hj strum hpi flks. Venjulega spyrja eir stran hp flks fjlda spurninga stuttum tma. Ggnin eru svo yfirleitt dregin saman og tlku me grfum, lnuritum ea tflum og tskr me tlfri. *3) mevitu rannskn (nonreactive research) Rannsknarafer ar sem flki sem er veri a kanna, veit ekki af v a veri a nota upplsingar um a einhverri rannskn. 3.a) Innihaldsgreining (content analysis) Rannskn ar sem innihald samskiptamiils er teki upp/ skr kerfisbundi og greint. Tkni til a rannsaka innihald, efni ea upplsingar og tkn, skrifuum skjlum ea rum samskiptamilum (ljsmyndum, kvikmyndum, lagatextum, auglsingum). Til a framkvma slka rannskn er nausynlegt a setja henni kveinn ramma og kvara hva eigi a skoa, t.d. hversu oft tilteki or kemur fyrir kv. texta. 3.b) Fyrirliggjandi ggn (existing analysis) Rannskn ar sem ggn liggja fyrir og rannsakandi endurskoar au ea rannsakar upp ntt. Fyrirliggjandi ggn eru yfirleitt fengin fr stjrnvldum ea rum stofnunum. Ggnin eru ntt aftur og jafnvel sameinu rum ggnum til a finna svr vi nrri rannsknarspurningu. -Eigindleg ggn: *1) Vettvangsrannskn (field research) Eigindleg rannskn ar sem rannsakandinn fylgist me og skrir niur athugasemdir og upplsingar um kveinn hp flks eirra venjulega umhverfi kveinn tma (yfirleitt fr nokkrum mnuum upp nokkur r). *2) Sguleg-samanburarrannskn (historical-comparative research) Eigindleg rannskn ar sem rannsakandinn skoar ggn atburum ea astum sgulegri fort ea lkum samflgum. Skoar tti flagslegs lfs fortinni ea ber saman milli lkra menningarheima. Rannsakendur nota oft blndu af snnunarggnum, ..m. fyrirliggjandi ggn, skjl (t.d. bkur, dagbl, dagbkur, ljsmyndir, kort), athuganir og vitl. -Markmium rannskna m skipta rj meginflokka byggt v hverju rannsakandinn er a reyna a n fram: kanna ntt vifangsefni, lsa flagslegu fyrirbri ea tskra hvers vegna eitthva gerist. Markmiin eru mismunandi en geta skarast einni og smu rannskninni. *1) Leitandi rannskn (exploratory research) Rannskn ar sem megintilgangurinn er a rannsaka ur ekkt/ lti ekkt vifangsefni ea fyrirbri til a ra undirbningshugmyndir og stefna a fguum rannsknarspurningum me v a einblna hva spurninguna. Vi vitum ekki fyrirfram hva skiptir mli ea hvernig spurninga vi eigum a spyrja. Getur veri fyrsta skrefi r rannskna. Markmii er oft a ra hugtk og spurningar fyrir framhaldandi rannsknir. Leitandi rannsknir eru ekki alltaf gefnar t, stainn reyna rannsakendur a fella r inn arar rannsknir sem eir gefa t sar. r vera a vera skapandi, opnar fyrir njum hugmyndum og sveigjanlegar; eru ekki bundnar af fyrirfram kvenum kenningum ea eru a minnsta tilbnar a hafna eim. Eigindlegar rannsknar eru frekar leitandi en megindlegar! *2) Lsandi rannskn (descriptive research) Rannskn ar sem megintilgangurinn er a mla mynd af kvenum astum, flagslegu umhverfi ea sambndum; me
4
notkun ora ea talna og til a kynna/setja fram lsingu, tegundaflokkun ea ramma skrefa sem tekin eru til a svara spurningum eins og hver, hvenr, hvar og hvernig. kynnir a hafa hrari hugmynd um eitthva flagslegt fyrirbri (a er ekki alveg ekkt) og vilt lsa v. Rannsakandinn byrjar me fyrirframgefna hugmynd og framkvmir rannskn til a lsa henni nkvmlega setur fram lsandi mynd af tilteknu efni lokin. Rannsakar lkar gerir flks ea flagslega hegun, t.d. hverjir halda framhj, ea heimilisofbeldi vi vitum hva hvort tveggja er en viljum reifa vifangsefninu og kanna hve miklum mli a er. *3) Skrandi rannskn (explanatory research) Rannskn ar sem megintilgangurinn er a tskra hvers vegna atburir eiga sr sta og til a byggja, tskra nnar, framlengja ea prfa tiltekna kenningu. egar stendur andspnis ekktu vifangsefni og hefur lsingu v, en fer kannski a sp v hvers vegna hlutirnir su eins og eir eru. Lngunin til a vita hvers vegna eitthva er svona en ekki hinssegin (sturnar fyrir v) er forsenda skrandi rannskna. Leita af orskum og stum. T.d. myndi lsandi rannskn komast a v a 10% foreldra misnoti brnin sn, en hin skrandi rannskn hefi meiri huga v a komast a v hvers vegna foreldrar misnoti brn sn. Yfirleitt megindlegar rannsknir sem eru a reyna a sannreyna orsakaskringar ea gera upp milli lkra skringa. -Mismunandi rannsknarspurningar og lkar tegundir rannskna krefjast mismunandi tmasnia. >Megindlegum rannsknum er skipt tvo hpa: kveinn tmapunktur (versnisrannsknir) m.v. marga tmapunkta (langtmarannsknir). Megindlegar rannsknir horfa stran hp staka, flks ea eininga og mla kveinn fjlda einkenna. Hins vegar notast tilviksrannsknir vi eigindlegar aferir og einblnir eitt ea nokkur stk afmrkuu tmabili. *versnisrannsknir (cross-sectional research) Rannskn ger einhverjum kvenum tmapunkti; n.k. ljsmynd af samflaginu kv. tmapunkti. S rannskn sem rannsakar upplsingar um mrg vifangsefni tilteknum tma (margir boltar lofti sama tma). Yfirleitt auveldasta, fljtlegasta og drasta rannsknarleiin, en kosturinn er s a r geta ekki greint flagslegar framfarir ea breytingar. r geta veri leitandi, lsandi ea skrandi. *Langtmarannsknir (longitudinal research) S rannskn sem rannsakar upplsingar fr mrgum einingum ea tilfellum yfir lengra tmabil (.e. nokkrar vikur, mnui, r) ggnum safna tveimur ea fleiri tmapunktum. r eru yfirleitt umfangsmeiri og drari en versnisrannsknir, en a sama skapi eru r hrifameiri og me eim er hgt a skoa breytingar og run yfir tma hj einstaklingum ea hpum. Lsandi og skrandi rannsakendur notast vi langtmaaferir og r m flokka rj undirhpa: 1) Tmar (time-series studies) Langtmarannskn ar sem smu tegund upplsinga/gagna er safna hj hpi flks ea rum fyrirbrum kveinn tma (tnisfnun). T.d rannskn Durkheims sjlfsvgum. Er sjlfsvgstni meiri ea minni friartmum; hann mldi tni sjlfsvga hj kv. hpi og komst a v a sjlfsvgstni datt niur friartmum en jappar flk sr saman og meiri samkennd er rkjandi. Dmi um ara rannskn egar Stephen Stack kannai eftirhermuhrif sjlfsvgum og a hvort a tni eirra myndi hkka egar frgir einstaklingar fremdu sjlfsvg. Hann skoai sjlfsvgstni mnaarfresti yfir margra ra tmabil og fann mynstur sem styrkti essa kenningu. tmaraarrannsknum eru yfirleitt notu fyrirliggjandi/opinber ggn. 2) Panel rannsknir (panel-studies) Langtmarannskn ar sem upplsingum um nkvmlega smu hluti, stofnanir ea flk er safna saman hverjum
5
tmapunkti fyrir sig (.e. smu tttakendur), yfir kvei tmaskei fleiri en einum tmapunkti. T.d. ger knnun sund rettn ra unglingum og a fimm rum linum er ger knnun nkvmlega sama flki. T.d. ger knnun v hvort a erfi brn hafi tilhneigingu til a vera vandraunglingar og san afbrotamenn. T.d. a kanna hrif stimplunar atvinnuleysi. Svona rannsknir kanna breytingar ea stugleika og getur veri mjg gagnleg s hn framkvmd rtt. Vandinn vi essa ger rannskna er hins vegar s a r eru mjg kostnaarsamar og taka langan tma framkvmd. Einnig getur veri erfitt a f treka sama flk til a taka tt eim og brottfall v miki vandaml. 3) rgangarannsknir (cohort studies) Langtmarannskn sem svipar til panel rannskna, en sta ess a fylgjast me nkvmlega sama flki, er hpur flks, sem deilir svipari lfsreynslu tilteknu tmaskeii, skoaur. .e.a.s. flk sem eitthva tilteki atrii sameiginlegt kvenu tmabili lfum eirra er rannsaka. Athyglinni er beint a hpnum, flokknum, en ekki einstaklingunum. T.d. samanburur vihorfum mismunandi rganga til kynhlutverka ar sem einblnt er flagslegar breytingar yfir tma. *Tilviksrannsknir (case studies) Rannskn sem inniheldur tarlega skoun miklu magni upplsinga um mjg f tilvik, einstaklinga ea stai einum tmapunkti ea kvenu tmabili. lkar hliar fum ttum skoaar tilteknum tmapunkti ea lengri tma. Rannsakandinn leitar frekar a mealtlum ea mynstrum meal margra atria. Flestar tilviksrannsknir notast vi eigindlegar aferir. *Leiardmi (paradigm) Skipulagsrammi og hugsanakerfi fyrir kenningar og rannsknir sem inniheldur grunnhugmyndir, aalatrii, byggingu (mdel) fyrirmyndarrannskna og aferir til a leita svara. Grundvallarnlgun veruleikann, a sjnarhorn sem vi vinnum t fr rannskn. T.d. eigindlegt vs. megindlegt = tv leiardmi. 1) Grundvallarforsenda um eli veruleikans, mannsins og tengsl manns vi samflag. 2) Beinir okkur a kvenum tegundum af spurningum, en ekki rum. 3) Samansafn af aferum sem vi eigum a nota vi rannsknir. 4) Dmi um fyrirmyndar rannsknir (gar rannsknir). > rjr aal nlganir (leiardmi) flagsvsindum: 1) psitfismi, 2) tlkandi flagsvsindi og 3) takahyggja. *1) Psitfismi (positivist social science: PSS) Elsta og tbreiddasta aferin; randi paradigm flagsvsindum. Rannsknarafer ar sem hersla er lg orsakalgml, varkrar raunathuganir og gildisfrjlsar (value free) rannsknir. Margir halda v fram a psitfismi s vsindi. Megindlegar rannsknir eru upplstar af psitfisma og hann felur sr: a) Raunhyggju (realism); gerum r fyrir a flagslegur veruleiki s til fyrir utan okkur og bi eftir v a vera uppgtvaur; kvein lgml eru til staar sem eru h tlkunum. b)tskringu fyrirliggjandi mynstrum; uppgtvun orsakatengslum veruleikanum. c) Nauhyggju; ltum einstaklingana sem afur einhverra afla, .e. a atferli og hegun mtist af kv. flagslegum flum sem vi hfum huga a skoa (t.d. fylgni milli tveggja breyta stttarstaa svaranda vs. stttarstaa fur-. Leitum eftir sambandi milli breyta; mealtengsl; mealtl uppgtvum mynstur egar vi skoum marga einu. d) Almenna ekkingu; psitfisminn leitast vi a afla og ba til almenna ekkingu sem er hafin yfir tilteknar astur, sta og stund. Tmalaus ekking ar sem smu lgml gilda alls staar lkum tma. (T.d. kenning Durkheims um sjlfsvg).
6
e) ekking safnast fyrir; v meira sem vi rannskum v meiri ekkingu sfnum vi og s ekking reldist ekki svo fljtt. f) Mlanleika flagslegs veruleika; ar sem hlutir eins og vihorf, kynhlutverk, jfnuur o.s.frv. eru mldir tlulegan og stalaan htt flagslegum veruleika eins og nttruvsindum. Annars vegar me samanburarafer ar sem tvr astur eru bornar saman (t.d. samanburur fingralengd panleikara og eirra sem spila ekki pan til a kanna hvort a flk me langa fingur s lklegra til a spila pan) og hins vegar me afleislu ar sem fyrirliggjandi ekking rur v hva skoum nst. *2) Tlkandi flagsvsindi; veruleikinn er ekki til arna ti og er hur llu ru eins og psitfisminn heldur fram. Veruleikinn verur til egar vi tlkum hann og vi urfum a setja okkur inn tlkanir flks astum. Tlkandi flagsvsindi er n.k. hliarnlgun flagsvsindum, en btir upp takmarkanir psitfisma. (Frekar eigindlegum ranns.) au eiga sr m.a. rtur : a) skri hughyggju .e. hersla lg a aferir nttruvsinda dugi ekki til a gera grein fyrir samflaginu og til a skoa mannlega hegun. urfum a nota skilning (Verstehen Weber), setja okkur spor flks (samarskilningur), leggja merkingu hlutina v fyrst verur flagslegur veruleiki til egar vi erum bin a tlka Afleisla: leggjum af sta me einhverja hugmynd en mtum svo kenningar eftir a rannskn og gagnasfnun hefur fari fram. Og eins urfum vi a nota viljahyggju (Voluntarism Dilthey) og tta okkur a vi hegum okkur grundvelli ess hvernig vi tlkum hlutina. Vi urfum a tta okkur samhengi hlutanna v sama athfn getur haft mismunandi merkingu mismunandi astum lkir merkingar-heimar. b) Samskiptakenningum ar sem hersla er lg i) tknbundna merkingu [flk hagar sr grundvelli ess hvernig a tlkar astur snar og veruleikann = hegun rst af eirri merkingu sem flk leggur hluti], ii) merkingu og samskipti [merking og tlkun verur til egar flk samskipti vi hvert anna samstaa um sameiginlega merkingu verur til egar flk samskipti], og iii) a samskipti geta veri skapandi [merkingu er vihaldi me samskiptum, en hn getur einnig misskilist ea breyst t.d. geta menningarkimar ea kveinir hpar komi sr upp nju og ruvsi merkingarkerfi: hippar, pnkarar, mafan, saumaklbbar]. >Flagslegur veruleiki er ekki fasti heldur fljtandi ferli samskipta. *Afer tlkandi vsinda felur sr tarlega lsingu (idiograpic), ar sem tskringin er nkvm lsing ea mynd me srstkum smatrium, en takmrku og hlutbundin egar kemur a flagslegum veruleika ea umhverfi. Tlkandi flagsvsindi eru v eins og kort. au sna tlnur flagslegs veruleika og lsa stabundnum sium og formlegum venjum. Niurstur tlkandi flagsvsinda eiga lka a vera skiljanlegar fyrir leikmenn, .e. flkinu sem veri er a rannsaka (postulate of adequacy). Melimir hpsins sem veri er a skoa eiga a skilja, ekkja og kannast vi tkomu rannsknarinnar. (92) Tlkandi rannsakendur eiga a til a beita innhverfri (yfir)sn (transcendent perspective) vi rannsknir snar, .e.a.s. mta og ra rannsknina me asto (tttku) tttakenda hennar. eir skoa innra lf flks til a last nin tengsl og samsvrun vi a og vinna ni me flkinu til a ba til sameiginlegan skilning. Fara annig fram r hefbundnum rannsknaraferum, sbr. kannanir, spurn.listar, vitl o.fl. eir vera lka a skoa a sem sagt og undirliggjandi; kafa undir yfirbori. Afstishyggja (relativism) er hluti tlkandi flagsvsinda, en a er s skoun a ekkert sjnarmi ea gildismat s betra en anna ea yfir anna hafi. Allar skoanir eru jafngildar eim sem tra r.
7
*3) takahyggja gagnrnin vsindi (JG fr ekkert etta, sj Neuman glsur bls. 14).
1) Markmi sta rannskna 2) Eli flagslegs veruleika 3) Eli mannsins 4) Mannleg hegun hrif hana 5) Vsindi og almenn skynsemi 6) tlit kenningar 7) Mat kenningum Psitfismi - megindlegar Afla almennrar ekkingar, stjrna og sp. Uppgtva nttrulgml svo a flk geti sp fyrir um og stjrna astum. Stug fyrirliggjandi mynstur og reglur sem hgt er a uppgtva bur eftir a uppgtvast Skynsemisvera, nauhyggjusn og mta af utanakomandi flum Kraftmikill utanakomandi flagslegur rstingur sem mtar gerir flks: frjls vilji er a strstum hluta blekking Greinilega askili (frbrugi hvert ru) og almenn skynsemi lgra sett en vsindi Almennt, rklegt kerfi ar sem sam-hengi er milli skilgreininga, stahfinga og lgmla. h tma og rmi Er rklega tengd lgmlum og bygg stareyndum. Skoum rklegt innra samhengi og hvort hn stenst emperska athugun. Rklegar afleiddar tilgtur, nkvmar mlingar, athuganir o.s.frv. ekking virkir flk til a ra og stjrna atburum Vsindi eru hlutlaus vegna faglegra norma vsindanna og gildi eirra hefur ekkert hlutverk nema egar rannsknarefni er vali Tlkandi flagsvsindi eigindl A skilja og lsa mikilvgum flagslegum athfnum. Skra sjnarhorn og reynsluheim flks/hpa. Srtk ekking. Fli skilgreininga astum sem fst me samskiptum flks. Er hur tlkun flks Leitar a merkingu og hegar sr grundvelli tlkunar Flk hefur sjlfstan vilja: a br til merkingakerfi og hefur frelsi til a taka kvaranir Almenn skynsemi flks er rannsknarefni. Lsing v hvernig merkingar-kerfi flks er afla og vihaldi. Takmrku alhfing Er samsvarandi og samykktar af eim sem eru rannsakair kannast melimir hps vi niurstur Lsingar og hugt, sem n utan um reynsluheim, veita innsn. tarleg lsing flagslegum veruleika. ekking hjlpar okkur a setja okkur spor annara Gildismat/merking hluta eru samhangandi ttur flagslegu lfi: engin merking er ri annarri, bara lk
8) G rannskn / snnun 9) Afstaa ekkingar 10) Gildismat
Megindlegar rannsknir Prfa tilgtur sem rannsakandinn byrjar me upphafi (afleisla) Hugtk eru af eirri ger a vera skrar breytur Mlingar eru bnar til kerfisbundi undan gagnasfnun og eru stalaar Ggnin eru sett fram me tlum (tluleg ggn) og komin fr nkvmum mlingum Kenningar eru a strstum hluta orsakabundnar og afleiddar Rannsknaraferir eru stalaar og endurtekningar algengar Greining er framkvmd me notkun tlfri, tafla ea grafa og umru um hvernig tkoma ess tengist tilgtunni
Eigindlegar rannsknir Fanga og uppgtva merkingu eftir a rannsakandinn hefur skkt sr ggnin (aleisla) Hugtk eru af eirri ger a vera emu, mtf, alhfingar og flokkunarfri Mlingar eru bnar til e-m kvenum tilgangi og eru oft srstakar fyrir einstaklingsumhverfi ea rannsakandann Ggnin eru sett fram me orum og myndum og komin fr skjlum, athugunum og handritum Kenningar geta bi veri orsaka- og orsakabundar og eru aleiddar Rannsknaraferir eru srstakar og endurtekningar mjg sjaldgfar Greining er framkvmd me v a vinna emu ea alhfingar r niurstum og skipuleggja ggnin annig a au endur-spegli samhangandi og samkvma mynd
*Fjlbreytt markmi flagsvsinda rannskna (Ragin 2. kafli).

Skoa almenn mynstur og tengsl fyrirbra Prfa fyrri kenningar og ra r fram Sp fyrir um framtina Tlka menningarlega ea sgulega mikilvg fyrirbri Kanna fjlbreytileika Megindlegarranns. Aalatrii Aalatrii (afleisla) Aalatrii Samanburarranns. Aukaatrii Aukaatrii Aukaatrii Aukaatrii Eigndlegar ranns. Aukaatrii Aalatrii
Aukaatrii 8
Aalatrii
Aukaatrii
10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda Kynna sjnarhorn jaarhpa, minnihlutahpa og annarra (gefa rdd giving voice). Ba til njar kenningar Aalatrii (auka snilega tiltekins hps samflaginu) Aukaatrii Aalatrii Aalatrii (aleisla)
*Megindlegar rannsknir (quantitative research) hafa huga v hvernig breytur fylgjast a milli atvika og skoa yfirleitt f einkenni breytunum en mjg mrgum stkum einu. Athugun sambandi flokkfylgis stjrnmlaflokks og tkomu kosninga llum fylkjum Bna vri dmi um slka rannskn. *Samanburar rannsknir (comparative research) hafa huga fjlbreytileika og skoa hfilegan fjlda staka yfirgripsmikinn htt en ekki af eins mikilli nkvmni og gert er eigindlegum rannsknum. Athugun slitrttri sgu lrisstofnana lndum SuurAmerku vri dmi um slka rannskn. *Eigindlegar rannsknir (qualititative research) hafa huga sameiginlegum ttum og skoa af mikilli nkvmni og til hltar, mrg sameiginleg sjnarmi ea einkenni tiltlulega fum stkum. Athugun v hvers vegna maur verur marijuna neytandi er dmi um slka rannskn (sbr. Becker 1953).
Mrg Einkenni staka F Eigindl. Samanb. Megindl.
Tilhneigingar essara riggja rannsknarafera r geta skarast og v ekki um greinileg mrk ar milli.
*Afleisla = ert me fyrirfram mtaa kenningu, mtar tilgtu af henni og hn rur hva er F Mrg rannsaka og skoa. Draga tilgtu Fjldi staka/tttakenda af kenningu. (Megindleg afer) *Aleisla = erum ekki me fyrirfram mtaa kenningu, heldur frum t og gerum emperskar athuganir og bum til kenningu eftir v sem ggnin koma fram. Niurstunar sem vi finnum leia rannsak. a einhverri kenningu. (Eigindleg afer) *Matsrannskn (evaluation research) mlir rangur tiltekninna afera, verkefna, laga ea reglna og srstaklega menntamlum og flagsjnustu. *Lnulegt rannsknarferli (linear research path) rannsknarafer sem vindur fram augljsri, rklegri, skref-fyrir-skref, beinni lnu og er gjarnan notu megindlegum rannsknum. Skrefin sem taka arf rannskninni eru mtu og kvein fyrirfram. Eins og stigi sem liggur eina augljsa tt. *lnulegt rannsknarferli (nonlinear research path) rannsknarafer sem vindur fram me sveiflukenndum htti, endurtekningum og fram-og-aftur mynstri og er gjarnan notu eigindlegum rannsknum. Meira lkindum vi spral; rannsknin fikrar sig fram upp vi a settu marki, en ekki beinni lnu eins og lnulega ferli. Me hverri sveiflu og endurtekningu, fr rannasakandinn n ggn og last nja innsn. *Sguleg ekking [hjlpar okkur a forast endurtekningu mistkum] og ekking almennum flagslegum mynstrum [gagnleg til a tla um mgulega atburi] hjlpar okkur a segja fram tilgtur. Mun auveldara a sp fyrir um hlutfall (hlutfall heimilslausra, unglingaungana o.s.frv.) en a sp fyrir um hva einhver tiltekinn einstakl. mun gera.
*Frileg tskring (theoretical explanation) er rkleg stahfing ea saga sem segir til um hvers vegna eitthva gerist ea af hverju eitthva tekur sig kvei form. etta er gert me v a benda ea vsa almennari hugmyndir og hlutbundin lgml. *Sp (prediction) er fullyring um a eitthva muni gerast. a er mun auveldara a sp fyrir um eitthva, en a tskra og tskring hefur rklegri krafta en spr, v gar tskringar sp einnig fyrir um hluti. *Breyta (variable) er mling hugtaki sem er breytilegt fr einum einstaklingi ea (ea hpi) til annars = mling breytilegu hugtaki. T.d. er kyn breyta sem hefur tvo flokka ea tekur tv gildi, .e. karl og kona. Hvaa trarflokki einstaklingur tilheyrir er lka breyta; 1) mtmlandi, 2) kalikki, 3) gyingur, 4) mslimi, 5) arir trflokkar, 6) tilheyrir ekki trarhpi. Og fleiri breytur: mnaarlaun, stttarstaa, sjlfsvgstni, hlutfall atvinnulausra o.s.frv. Breytum m v t.d. raa flokka og hpa m.t.t. breytilega og lkra vihorfa. *x = h breyta (independent) frumbreyta = orsk *y = h breyta (dependent) fylgibreyta = afleiing -Breytur hafa mismunandi mlingarstig: (lti meira mest: m.v. svarlii) a) Nefnistig / nafnbreytur (nominal) einfld flokkun staka (case), einstaklinga, flks ea ja hpa. Nafnbreytur gefa bara til kynna flokkun hpa en fela ekki Reykir ? sr a karlar su meira kyn (breytan) en konur. Nafnbreytum er ekki hgt a raa upp J nei: styrkleikar, sbr. upprun stjrnmlaflokkum; efsti flokkur upptalningu er ekki Nafnbreyta meiri stjrnmlaflokkur en s sem er sastur. a er ekki hgt a reikna mealtal nafnbreyur/flokkana v nafnbreytur hafa ekkert tlulegt gildi. [Flokka] Nafnbreytur hafa kvena eiginleika, en engin tluleg gildi. T.d. hvaa sjnvarpsst horfir ? 1=Rv, 2=St 2, 3=Skr 1, 4=Sirkus. b) Rastig / rabreytur (ordinal) gefur til kynna r staka/breyta m.t.t. hugtaksins Hversu miki sem vi erum a mla. T.d. ertu sammla ea sammla rkisstjrninni reykir ? Mjg lti frekar umhv.mlum? 1 = mjg sammla, 2 = frekar sammla [...], 5 = mjg sammla. Me lti frekar tkomunni r essu getum vi raa flki eftir v hvaa skoun a hefur miki mjg hugtakinu sem er veri a mla, en vi erum ekki bin a mla neitt magn (bili) miki: milli flokkana (.e. milli 1 = mjg sammla og 2 = frekar sammla). a er engin Rabreyta eining milli flokkanna bara r. a er merkingarlaust a reikna mealtal rabreyta og segja a mealvihorf flks til kvarana rkisstjrnarinnar umhv.mlum s 2,5. [Raa vitum ekki magn] c) Jafnbilastig / jafnbilabreytur (interval) hefur ekkert raunverulegt nll, t.d. Hve margar mling hitastigi ar sem nll mlir hitastig eins og +5 og -10. Jafnlangt milli sgarettur reykir ? 1-2, 2-3, 3-5, +10 ... eininga. (Jafnbila)hlutfallsd) Hlutfallsstig / hlutfallsbreytur (ratio) nll hefur raunverulega merkingu nlls, breyta t.d. egar breytan er aldur, tekjur, mting fyrirlestra o.s.frv. Ef a a mla h flks (cm) ea lengd vinnu (km) hefur nll raunverulega merkingu nll.
Vsindahjli
Kenning Alhfing Athugun Tilgta
<Rannsknarferli> *Kenning er kerfi hlutbundinna hugtaka ea hugmynda sem tengjast innbyris og skipuleggja ekkingu na um flagslegan veruleika. Kenning skipuleggur ekkingu. *Tilgta er prfanleg fullyring um tengsl milli breyta, hgt a gera emperska athugun henni og kanna hvort hn standist. *Kenning er kerfi abstrak hugmynda sem
10
c) og d) = Tlulegar mlingar og mla bar magn; magnbreytur og hgt a reikna mealtal af eim. Oftast flokkaar saman jafnbilaog hlutfallsbreytur Einingin sem vi notum er mleining sem hefur e-a merkingu, t.d krnur, kg, cm, e-r fjldi afbrot o.fl
eru har sta og stund almennar hugmyndir og reyna a segja okkur eitthva almennt um kvena hluti, finna almenna reglu um hlutina. r fjalla ekki um einstaka atburi og benda okkur ekki einstaka breytur ea mlingar. Og af v a kenningarnar eru abstrakt getum vi ekki prfa r beint og urfum v a negla niur einhverja kvena breytu ea tilgtu til a gera athugun (sbr. vsindahjli). Kenning er ennfremur fullyring um einhvers konar orsakasamband, sbr. kenningu Durkheims um a flagsleg samtting tti a draga r sjlfsvgum. v meiri flagsleg tengsl sem flk hefur v minni lkur eru a a fremji sjlfsvg. Og til ess a prfa kenningu sna skoai Durkheim nokkrar mikilvgar breytur sem hgt var a mla me emperskum mlingum), t.d. hjnaband, trarbrg og strstma v flagslega samttingu er ekki hgt a mla beint. Ef a essar tilgtur/breytur sna aukna flagslega samttingu og minnkun sjlfsvgum styrkja r kenningu Durkheims en sanna hana ekki. *Tilgta (hypothesis) er prfanleg empersk fullyring frilegri tillgu sem hefur ekki enn veri prfu ea stafest me emperskum athugunum. r eru einkum notaar afleislu kenningum og geta veri enduroraar sem spr (sp fyrir um e-). Brabirga fullyring um samband; .e. rannsakandinn er viss um sannleiksgildi hennar, ea hvort a hn virkar raunheimi. Eftir endurteknar emperskar athuganir tilgtunni mrgum lkum astum, styrkist trin gildi hennar ef hn fr ngilegan stuning. Orsakasambandi er alltaf snilegt a er bara hgt a setja fram tilgtur um a a s til staar. a er aldrei hgt a sanna orsakasamband en a er kenningarlegt fyrirbri og tilgtur eru stareyndamolar sem annahvort styrkja ea veikja gefna kenningu. *Orsaka tilgta (causal hypothesis) er tillaga til prfunar ea brabirga stahfing um samband milli tveggja breyta. Stahfing orsakasambandi ea tillaga sem hefur a.m.k. eina ha og eina ha breytu, og sem hefur ekki enn veri raunathugu (prfu emperskt) Tilgtur eru giskanir um a hvernig flagslegi heimurinn virkar. Fimm einkenni orsaka tilgtu: 1) Hefur a minnsta kosti tvr breytur 2) Setur fram orsaka- ea orska-hrifssamband milli breytanna 3) Getur veri sett fram sem sp ea vntanleg framtar niurstaa/tkoma 4) Rklega tengd rannsknarspurningu og kenningu 5) a er hgt a falsa hana; .e. a er hgt a prfa hana gegn emperskum niurstum og sna fram hn s snn ea flsk. *Nll tilgta (null hypothesis) tilgta sem spir fyrir a ha breytan hafi engin merkjanleg hrif hu breytuna, .e.a.s. spir fyrir a a s ekkert orsakasamband milli breytanna. *Orsakaskring (causal explanation) ger af frilegri tskringu um a af hverju hlutir gerast og hvernig hlutir ganga fyrir sig m.t.t. orsaka og hrifa, ea ar sem einn ttur hefur hrif hvernig tkoman verur. .e.a.s. segja egar samband milli tveggja breyta m rekja til ess a nnur hefur hrif hina. *a arf rj tti til a sna fram orsakasamband: i) samband, tengsl milli breyta: tengsl milli tveggja atbura, eiginleika ea atria, t.d. egar eitthva gerist/er til staar er hinn tturinn lklegur til a gerast/vera til staar lka. Samband er milli tveggja fyrirbra ef au koma fyrir vi smu/svipaar astur reglulegan htt ea lta t fyrir a verka saman eitt fyrirbri hefur hrif anna. h breyta x kemur undan og ha breytan y eftir. Hgt er a nota krosstflur til a mla sambnd fyrir nafnbreytur og rabreytur. T.d. kenning um a ftkt foreldra hafi neikv hrif lan unglinga og s a ef vinir manns reykja eru meiri lkur a
11
maur reyki sjlfur. Flk ruglar gjarnan saman sambandi og fylgni, en fylgni er tknilegt hugtak me tknilega (tlfrilega) merkingu mean samband er almenn hugmynd. Ef rannsakandi getur ekki fundi samband (milli fyrirbra), er lklegt a orsakasamband s til staar. Hgt er a finna samband, n ess a fylgni s til staar og samband milli breyta jafngildir ekki orsakasambandi. Dmi: Ftkt veldur vanlan (kenning), samband arna milli er skilyri en sannar ekki orsakasamband. [notum samanburarafer] ii) tmar: orsk verur a koma undan afleiingu/hrifum ekki alltaf auvelt framkvmd og rf meiri upplsingum. Tmarin er nausynleg en ekki ngileg ein og sr til a sna fram orsakasamband. Dmi: ef ftkt veldur vanlan verum vi a vera ftk fyrst og la san illa. Langtmarannsknir geta veri gagnlegar en stundum er varla raunhft a tryggja tmar ef orsakaferli tekur stuttan tma; einn dag ea eina viku. iii) tilokun rum skringum: ef rannsakandi vill sna fram orsakasamband verur hann a sna fram hrifin megi rekja til orsakabreytunnar, en ekki einhvers annars. a kallast sndarsamband egar a eru tengsl ea samband milli breyta en a endurspeglar ekki orsakasamband ea kenningarleg hrif milli breytanna. Dmi: Skstr hefur hrif strfrigetu flks. rtak 6-15 ra krakkar og fylgnin mlist rugglega jkv (r = 0,70) en a er nnur skring; aldurinn sem skrir fylgnina. a er undirliggjandi tturinn aldur (rija breytan z) sem hefur hrif og tskrir/framkallar sambandi. Eins er a sndarsamband a lengd hrs (x) hafi hrif ftboltahuga (y); a er kyn (z) sem tskrir sndarsambandi. a geta lka veri fleiri en ein skring (z1,z2,z3 ...) sem orsaka sndarsamb. Undirliggjandi breytan z er talin hafa kenningarleg hrif y en arf bara a tengjast x, en ekki endilega a hafa hrif hana. -Anna dmi um sndarsamband var milli (x) ess a vera svartur og (y) lkur ofbeldishegun, en Bellair og McNutty stjrnuu fyrir (z1) ftkt foreldra og (z2) ftkt hverfis; en svartir eru a mealtali ftkari en hvtir. kom ljs a sambandi milli svartra og ofbeldishegunar veiktist sem gaf til kynna a um sndarsamband vri a ra. >Hva getum vi gert essum vanda til a forast sndarsamband: a) Byggt tilokun annarra skringa inn rannsknarsnii yfirleitt aeins hgt tilraunum en getum ekki stjrna lfum flks. b) Getum mlt riju (og fjru, fimmtu ..) breytu (stjrnbreytu) og stjrna fyrir henni .e. mlum hrif riju breytu sambandi milli x og y me tlfrilegum aferum, t.d. me v a halda aldri fstum dminu hr a ofan, en s aldri haldi fstum fst ekkert samband milli skstrar og strfrigetu. Me v a taka t hrifin sem rija breytan hefur sambandi milli x og y erum vi bin a stjrna fyrir henni og ofangreindu dmi kemur ljs a raunverulega sambandi milli skstrar og strfrigetu er h eirri riju, aldri. > Vi getum aldrei veri fullkomlega rugg um a tilokun annarra skringa hafi tekist. *Fylgni (correlation) er mling sambandi breyta egar r eru mldar jafnbila- ea hlutfallsstigi og lnulegt samband er ar milli. Me fylgni erum vi a bera saman hpa. egar x hkkar hefur y tilhneigingu til a hkka lka = jkv fylgni og egar x hkkar og y hefur tilhneigingu til lkka = neikv fylgni. Dmi um jkva fylgni: h breyta x = lrdmur klst. (orsk) og h breyta y = einkunn prfi (afleiing) v meira
12
sem lrir v hrri einkunn hltur prfi. Dmi um neikva fylgni: h breyta x = fjldi skrpa nn og h breyta y = einkunn prfi v meira sem skrpar v lgri einkunn hltur prfi. Notaur er svokallaur Pearsons r (r) fylgnistuull til a mla styrk tengsla (fylgni) og nr hann fr -1 til +1 og neikvtt samband er jafnmiki samband og a jkva nema hva y lkkar egar x hkkar. flagsvsindum er algengast a fylgnin s bilinu +0,30 til -0,40, en vi fum aldrei fullkomin tengsl (+1 ea -1) flagsvsindum. (Sj teikingar glsum 30.01.07) *Orsakasambnd/orsakalkn (causal path diagram) orsakasambndum er oft lst me teikninum, .e. til a lsa sambandi milli breyta tilgtu sem vi hfum: a) Beint samband (direct effect): Einfalt beint samband milli x og y [(x) flagsleg einangrun + sjlfsvgshugleiingar (y)], en hu breyturnar (x) geta lka veri fleiri en ein [(x1) flagleg einangrun + sjlfsvgshugleiingar (y) og (x2) sttt sjlfsvgshugleiingar (y)]. b) Milunarsamband (mediation effect): Milunarbreyta til staar milli (x1) og (y). (x1) hefur hrif (y) af v a hn hefur fyrst hrif (x2). Dmi: (x1) flagsleg einangrun + unglyndi (milunarbreyta) + sjlfsvgstilr. (y). Flagsleg einangrun eykur lkurnar sjlfsvgstilraunum v a unglyndi er algeng afleiing flagslegrar einangrunar. Milunarsambnd mia a v a skoa nnar hvaa kenningarlegu ferli eru gangi. c) Samvirknihrif (interaction effect): hrif x y er skilyrt af hrifum riju breytunnar(x2), .e. n riju breytunnar vri ekkert samband milli x og y. kyn (x2) (x1) menntun laun (y) : Vi gtum haft tilgtu a samband milli menntunar og launa vri skilyrt af kyni; .e. a karlmenn gri meiri a mennta sig en konur. Ef svo er myndum vi bast vi samvirkni, ttu tengsl menntunar og launa a vera sterkari hj kk. en kvk. og er a kyni sem skilyrir sambandi milli menntunar og launa. nmsgengi (x2) (x1) reykingar vina reykingar (y) : Anna dmi um samvirknihrif er s tilgta a krkkum sem gengur vel skla su lklegri til a vera fyrir hrifum fr vinum snum v eir hafa meiru a tapa og eru orin skuldbundnari normum samflagsins en hinir sem f lgri einkunnir. Fylgni milli x og y er lka lk hpunum tveimur. Hpur 1 sem er me lgar einkunnir hefur r = 0,80 og hpur 2 sem hefur har einkunnir hefur r = 0,30. a a fylgnin skuli vera mismunandi eftir hpum er samvirkni. *Greiningarstig (level of analysis) vsar kenningu og hvaa stigi hins flagslega veruleika hn er stdd. hve stru plani er kenningin? Er hn einstaklingsmiu mkr stigi, nr hn til nrsamflagsins ea er hn makr stigi og nr til jrkisins heild ea til kenninga um ntmavinguna. *Greiningareining/ samanburareining (unit of analysis) vsar til ess stigs sem emperskur samanburur er (gagnanna sem vi erum a nota), .e. hvaa stigi eru stkin (einstaklingar, sklahverfi, sveitarflg, rki, tmabil..) sem vi mlum; mkr ea makr. >Ef tlunin er a mla vihorf, skoanir, laun.. einstaklinga erum vi a bera saman lka einstaklinga og erum mkr stigi. Einstaklingseinkenni hverfa og vi fum eina tlu fyrir hvert hverfi ea mealtl, t.d. mealtekjur einstaklinga sem ba tilteknu hverfi. Ef tlunin er a bera saman tni sjlfsvga milli landa eru stkin sem vi mlum lnd og erum vi makr stigi. v fleiri einstaklingar, stk, eru hverri mlingu v meira makr er hn.
13
*Mgulegar villur orsakaskringum rkvillur, egar kenning og rannskn passa ekki saman mlingum. Greiningarstig og greiningareining vera a passa saman v ef a kenningin slitnar r tengslum vi rannsknarsni (ggnin okkar) vera ekki lengur rkleg tengsl ar milli. samrmi milli kenninga og rannsknarafera. i) Vistfrileg rkvilla (ecological fallacy) rkvilla ar sem kenningin er lgra stigi en ggnin (greiningarstigi lgra en greiningareiningin). .e. kenningin er mkr-stigi og ggnin makr-stigi og v ekki g rkleg tengsl ar milli. Rkvilla ar sem empersk ggn hu stigi eru alhf og yfirfr sem snnun fyrir einhverjum sambndum sem eiga sr sta lgri greiningarstigi (mkr). T.d. safna ggnum um heilar jir (makr-/hpggn) og nota au til a sp fyrir um hegun einstaklinga. Dmi: egar einstaklingar eru ftkir aukast lkur afbrotahegun (kenning) flum gagna 50 fylkjum Bna og sjum a eftir v sem hlutfall ftkra hverju fylki fyrir sig eykst, eykst lka afbrotatnin. EN a sem etta segir okkur er a afbrotatni er algengari ar sem ftkt er meiri, en ekki hverjir a eru sem fremja afbrot. Vi erum bin a sna fram makr samband, en ekki mkr samband eins og upprunaleg kenning okkar snrist um. etta kallast visfrileg rkvilla. egar vi notum opinber ggn (t.d. Hagst. o.fl.) eru au yfirleitt makr ggn (tni ggn) og httir okkur vi a gera vistfrilegar rkvillur. Maur arf oft tum a safna ggnunum sjlfur, t.d. m/ knnunum og vitlum til a f mkr ggn. ii) Villa vegna smttunar (error of reductionism) egar kenningin er hrra stigi en ggnin, .e. kenningin er makr-stigi og ggnin mkr-stigi og v ekki g rkleg tengsl ar milli. egar vi ltum ggn einstaklingsstigi segja okkur eitthva um makr-ferli (flagslegar stofnanir, hpa, jir o.s.frv.); spegilmynd af vistfrilegri rkvillu. Dmi: ef tlunin er a kanna hvort a bsetustugleiki hverfa auki afbrotatni getum vi ekki skoa hvort a eir sem hafa flutt nlega hafi frami afbrot v erum vi a alhfa makr-ferli t fr mkr ggnum. Til a f rkleg tengsl urfum vi a setja fram makr kenningu, .e.a.s. a bsetustugleiki hverfa auki afbrotatni hverfum. En essi kenning segir okkur heldur ekki a eir sem flyti su lklegri til a fremja afbrot, en okkur httir gjarnan sj einstaklingssambnd r makr ggnum. T.a.m. virast takmarkanir spurningalistakannanna oft gleymast, en r eru t.d. yfirleitt ekki til ess sninar a rannsaka hrifamtt samflagslegra (makr) tta. stan er s a greiningareiningin (grundvallareining samanburarins) slkri knnun er yfirleitt einstaklingur .e. reynsla hans og vihorf. >Makr kenning fyrir makr samband og mkr ggn fyrir mkr kenningu! *Arar algengar rkvillur: iii) Hringskringar (tautology) - hringlaga skilgreining ar sem einhver virist vera a segja eitthva ntt en er raun a tala hringi og setja fram stahfingu sem er snn samkvmt einhverri skilgreiningu. ha og ha breytan eru v rauninni a sama ea endurtekning hvort ru. etta er a gera augljst orsakasamband satt me skilgreiningu. T.d. Palli vill lkka skatta v hann er frjlshyggjumaur; erum bin a segja sama hlutinn tvisvar v frjlshyggjumenn vilja alltaf stula a lgri skttum. Hringskringar er ekki hgt a prfa me emperskum ggnum og eru oft klaufalega oraar fullyringar. iv) Klifun (teleology) - er eitthva sem er stjrna af hleitu markmii ea tilgangi og tekur sig tv form. fyrsta lagi er a tengingin vi atburi sem vera vegna ess a eir eru plnum Gus plan/tlun Gus, eli mannsins ea v um lku; .e. orsakavaldurinn er ljs og ekki hgt a prfa me
14
hugtaka- og agerarbinding = mlingarferli fr abstrakt hugtaki til hlutstrar (concrete) mlingar
emperskum rannsknum! Dmi: Kjarnafjlskyldan var randi fjlskyldufrom ntmasamflagi af v a a tryggir samstu ntma samflagi orsakavaldur ljs. Og ru lagi er orsakasambandi stugt vegna ess a orsakarbreytan kemur ekki undan hrifunum/niurstunni tma heldur verur orskin a afleiingu; .e. tmarin er rkrn. Dmi: Krfur um samstu hafa hrif kjarnafjlskyldu, en samstaan kemur eftir. Orskin verur afleiing og a arf a tskra kenningarlegu sambndin betur. v) Sndarsamband (spuriousness) samband sem endurspeglar ekki orsakasamband sndarsamband er rkvilla vegna ess a sambandi milli breytanna sem um rir, endurspeglar ekki orsakasamband heldur kemur einhver rija breyta (z) sem er undirliggjandi ttur og tskrir/framkallar sambandi. a virist vera samband milli einhverra breyta (x og y), en egar betur er a g finnst dulin breyta (z) sem framkallar sambandi, .e.a.s. ef hn hefur hrif bar breyturnar. Dmi: x = frttir sjnvarpi y = lgt ekkingarstig (the dumbing down effect), en a er undirliggandi breytan z = lgt vitsmunastig, sem framkallar sambandi; v a eir sem hafa lgt vitsmunastig leita frekar sjnvarpi til a horfa frttir sta ess a notast vi prentaar heimildir. Dmi: brn: x = nota nturljs y = nrsni; .e. rannsakendur tldu tengsl vera arna milli, en komust svo a raunverulegum orsakavaldi. Undirliggjandi breytan var z = nrsnir foreldrar, en eir eiga a frekar til en arir a skilja eftir kveikt ljs hj brnum snum yfir ntt og brnin lklegri til a erfa sjngallann fr eim. a var v ekkert raunverulegt orsakasamband milli x og y; .e.a.s. notkun nturljss orsakai ekki nrsni hj brnunum. *Mlingar megindlegum (tlulegum) rannsknum Ef vi tum a skoa einhver sambnd verum vi a mla hugtk kenninganna vel og nota tki til a sma og mla kenningar. *Hugtakabinding (conceptualization) vsar ferli egar hugtak er skilgreint nkvman, almennan htt (abstrakt) n ess a segja til um mlingu ess .e. vi erum bara a segja hva a ir. Ef hugtak er ekki skilgreint verur mlingin nkvm. G skilgreining hefur eina nkvma, augljsa, afdrttarlausa og srstaka merkingu! a m hvorki vera einhver tv- /margrni n eitthva ljst, v annars vera niursturnar ekki reianlegar. Til eru alls kyns skilgreiningar smu hugtkum, fyrirbrum (eftir v hversu vtt a er, sbr. ftkt, stttarstaa vs. aldur) en vi urfum a taka kvrun um hvaa skilgreiningu vi tlum a nota og negla hana niur ur en vi hefjum mlingar. -Hvernig hugtakabindum vi hugtk/hugsm: byrjum t.d. me okkar hversdagslegu hugmynd, spyrjum vini og kunningja hvernig eir skilgreina a, skoum ora- og samheitabkur, skoum fyrri rannsknir og tkum afstu t fr essu. Maur verur a taka skrt fram hver skilgreining manns llum hugtkum sem tlunin er a mla er, svo a enginn vafi leiki v, hvorki a okkar eigin hlfu n annarra sem koma til me a lesa/skoa rannsknina. *Agerabinding (operationaization) vsar ferli egar vi tengjum saman hugtaki sem vi erum bin a hugtakabinda og mlitki sem vi tlum a nota .e. au rk sem vi hfum milli skilgreiningar hugtaks og mlingar; hvernig tla g a mla hugtaki. T.d. ef vi hfum hugtaki stttarstaa og erum bin a hugtakabinda a sem stttarstaa einstaklings rst af tekjum, menntun og atvinnuviringu hans/hennar vri agerabinding s kvrun a nota spurningalistaknnun til a mla hugtaki. Vi myndum spyrja flk um tekjur, menntun og atvinnu og sma mlingu sem felur sr allar essar upplsingar. Hgt er a agerabinda eitt og sama hugtaki marga vegu, t.d. sta ess a nota spurningalistaknnun sem mlitki gtum vi nota vitl.
15
*Aukakenning (auxiliary theory) rkin fyrir v af hverju tiltekin mling er g mling tilteknu hugtaki. Agerarbindingin verur a henta v hugtaki sem um rir. Aukakenning skrir af hverju og hvernig einhver tiltekin mling og hugsm tengjast. -Lykilhugtkin sem notu eru til a kvara hvort a mling er g ea slm eru reianleiki og rttmti. a er nnast mgulegt a n fullkomnum reianleika og rttmti. Bi hugtkin hjlpa til vi a auka trverugleikaog gti niurstaanna. *1) reianleiki [mlingarreianleiki] (reliability) stugleiki, samrmi, stlun! Eru mlingarnar stugar, samrmdar og stalaar annig a r mla eins hvert einasta sinn? Til ess a forast reianleika verur a skilgreina spurningar og hugtk vel svo a maur eftirlti ekki svarendum a tlka og skilgreina au sjlf tilviljanabundnar villur = reianleiki. T.d. gtu tveir menn sem hjla tvisvar viku til vinnu svara spurningunni Stundar lkamsrkt reglulega: j ea nei lkan htt v mennirnir geta bi tlka lkamsrkt og ori reglulega lka vegu. *2) Rttmti [mlingarrttmti](validity) hvort a a su g/sterk rkleg tengsl milli hugtaksins sem mla og mlitkisins sem vi notum (er aukakenningin g?). Er mlingin a mla rtta hugtaki, a sem vi viljum a hn mli ea eitthva anna hugtak. [.e.a.s. hversu vel flagslegur veruleiki sem veri er a mla me rannskninni, passar vi r hugsmar sem rannsakandinn notar til a skilja hann.] T.d. ef vi viljum mla hugtaki fjskyldutengsl og notum t.d. essa fullyringu til a mla a a er mikilvgt a eiga fjlskyldu sem gerir marga hluti saman. etta mlitki er ekki a mla a sem vi viljum v a mlir gildismat flks en ekki tengsl ori mikilvgt gefur til kynna gildismat en ekki tengsl. Mlingin verur v rttmt kerfisbundin villa! >reianleiki vs. Rttmti: Jn er 80 kg og stgur bavog sem snir 80 kg dag, 79 kg morgun o.s.frv. hn snir mismunandi yngd lkum tmum = reianleg. Ef vigtin myndi hins vegar alltaf sna a Jn vri 70 kg, a hann vri raun 80 kg vri bavogin reianleg en ekki rttmt v hn vri ekki a mla yngd Jns. reianleiki tengist v tilviljunarbundnum villum og rttmti kerfisbundnum villum. >reianleiki hittni og rttmti mi sbr. skotskfa: Hittir mismunandi stai henni og aldrei mijuna = ltill reianleiki og lti rttmti. Hittir alltaf svipaan/sama sta en aldrei mijuna = mikill reianleiki en lti rttmti. Hittir alltaf mijuna = mikill reianleiki og miki rttmti. -rjr tegundir reianleika *1.1 Stugleikareianleiki (stability reliability) Snir mlingin smu niurstu/ mlir hn eins milli tveggja tmapunkta. a er v vsbending um reianleika ef hn gefur smu niurstu yfir tma og umhverfsttir eru breyttir. Sbr. dmi um bavogina; gefur hn smu niurstur egar vi stgum hana me reglulegu millibili n ess a hafa bora, drukki, skipt um ft o.s.frv. millitinni. Til a skoa hvort a mling sni stugleikareianleika er gjarnan notast vi s.k. test-retest afer, ar sem sami hpur er mldur tveimur mismunandi tmapunktum og fylgni milli niurstaanna mld. Ef mlingin hefur mikinn stugleikareianleika tti a vera g fylgni ar milli (svipaar/smu niurstur); v hrri fylgni v meiri stugleika reianleiki. *1.2 Millihpareianleiki (representative reliability) - mlingareianleiki milli mismunandi hpa, ef mling mlir a sama/eins milli mismunandi flagslegra hpa (mism. aldur, kynttur, sttt o.fl.) er millihpareianleiki lagi. Mismunandi hpar skilgreina oft hluti lka vegu og .a.l. geta lkir hpar tlka smu spurninguna lka vegu sem dregur r millihpareianleika. T.d. tlka 13-15 ra unglingar ofbeldi lkan htt en 18 ra og eldri, sem lta alvarlegri augum a, v eir yngri lta slagsml ruvsi augum og hj eim hefur ofbeldi rengri merkingu. Millihpareianleiki getur
16
lka veri vandaml samanburi milli landa. Mun flk Japan og slandi t.d. leggja sama skilning spurninguna Hversu hamingjusamur/sm ert ? Huglgar spurningar geta haft ltinn millihpareianleika egar r eru bornar saman milli landa. Til a koma veg fyrir ann reianleika sem arna getur myndast er nausynlegt a skilgreina spurningar vel og nkvmlega og fkka tlkunarmguleikum eirra til a svarendum s ekki eftirlti a skilgreina r. ( -Stundum getum vi reynt a tjkka millihpareianleika af, .e. skoa hvort mlingin s a mla svipa ea eins milli lkra hpa. Rannsakandinn verur a gefa sr einhverja forsendu, t.d. ef spurt er um hamingju arf a gefa sr forsendu lkingu vi ftkt og sjkdma (hlutlgir ttir) sem eru tengdir huglga ttinum. Ef fylgni milli ftktar og hamingju, og sjkdma og hamingju er svipu milli hpa og landa komumst vi nr v hvort a hamingjumlingin s a mla a sama. Ef fylgnin er svipu er lklegt a millihpa-reianleiki s lagi.) *1.3 Jafngildisreianleiki (equivalence reliability) - mlingarreianleiki samsettum mlingum sem gefur smu/svipaar niurstur me notkun lkra mlinga (spurninga) svo framarlega a r su allar eru a mla sama hlutinn. .e.a.s. a samrmi s milli atria samsettu mlingunum og r su allar a mla a sama. -Jafngildisreianleiki skiptist tvennt: *Innri reianleiki (homogeneity) atrii samsettri mlingu eiga a mla svipaa tti og v tti a vera fylgni milli eirra annars verur innri reianleiki llegur. (sbr. spurn. samsettum spurningum). Dmi: Ef maur er a mla sjlfsviringu vera allar spurningar a mla svipa, t.d. ttu allar spurn. a gefa lg gildi ef flk er me lti sjlfslit og h gildi s sjlfsliti miki. *Kunarreianleiki (inter-coder reliability) mikilvgt vi innihaldsgreiningar. Vi viljum a starfsmenn/mlitkin, sem eru a mla tiltekna hluti/fyrirbri, ki ea innihaldsgreini eins. Ef fimm starfsmenn f svipaar niurstur samsettri mlingu ofbeldisatrium x mrgum kvikmyndum (innihaldsgreina r) er kunarreianleiki lagi. Ef niursturnar eru hins vegar mjg lkar og einstaklingar sammla um hvernig eigi a ka hlutina verur kunarreianleikinn ekki gur. -Fjrar tegundir rttmtis [erum vi a mla a sem vi teljum okkur vera a mla .e. rtta hugtaki] *2.1 Yfirborsrttmti (face validity) - snist mlingin vera rttmt, virist hn vera skynsamleg/skiljanleg (meikar hn sens). Sj menn g og skr rkleg tengsl milli hugtaks og mlingar. Hgt a komast a v t.d. me v a spyrja samstarfsmenn/kollega sna vsindasamflaginu eru menn sammla. *2.2 Innihaldsrttmti (content validity) inniheldur mlingin allar helstu vddir hugtaksins sem skipta mli. essu tilfelli er best a nota samsettar mlingar, en umfang mlingarinnar fer vitaskuld eftir vfemi hugtaksins sem veri er a mla: t.d. urfum vi ekki samsetta mlingu fyrir kyn en urfum hana fyrir mlingu sirofsupplifun flks og femnisma. Dmi: Vi viljum mla feminsk vihorf/feminisma sem gefa til kynna afstu flks til aukins jafnrttis milli kynjanna og bum til samsetta mlingu me tveimur spurningum: eiga karlar og konur a f smu laun fyrir smu vinn og eiga karlar og konur a sinna heimilisstrfum til jafns? essi mling hefur lgt innihaldsrttmti v essar tvr spurningar spyrja aeins um laun og heimilisstrf, en n ekki utan um allar vddir hugtaksins eins og vitsmuni, stjrnml, valdatengsl og arar vddir vinnu og fjlskyldulfs. Til a n fram innihaldsrttmti yrfti a vkka mlinguna ea rengja skilgreiningu hugtaksins femnisma.
17
[A.t.h. Ekki rugla saman vi innra og ytra rttmti (internal og external validity) sem eru yfirleitt bara notum um tilraunin. Sj sar!]
*2.3 Vimiunarrttmti (criterion validity) - mlingarrttmti sem treystir einhverja ha, utanakomandi stafestingu. .e.a.s. vi metum rttmti mlingarinnar me v a bera hana saman vi eitthva h vimi, yfirleitt einhverja ara mlingu t.d. ggn fr opinberum stofnunum t.a.m. Hagstofunni. -Vimiunarrttmti skiptist tvennt: *Samhljandi rttmti (concurrent validity) hefur mlingin sterka fylgni vi einhverja ara mlingu sem vi teljum a s rttmt? Ef svo er er miki samhljandi rttmti. T.d. ef vi tlum a ba til ntt greindaprf verur a hafa fylgni vi fyrirliggjandi IQ prf, svo framarlega sem sama skilgreining greind er notu. Mlingarnar urfa ekki a vera nkvmlega eins (t.d. 25 samsettar spurn. annarri vs. 10 hinni) en ef r eru a mla smu ea svipu atrii ttu niursturnar a vera sambrilegar. v lgri sem fylgnin arna milli er v minna er samhljandi rttmti. *Forsprrttmti (predictive validity) - spir mlingin fyrir um atburi/ mlingar framtinni, sem eru rklegu samhengi vi tilteki hugtak, eins og hn tti a gera samrmi vi vntingar okkar. T.d. er samrmdum prfum 10. bekk tla a mla hversu vel krkkum muni ganga framhalds-skla og ef au hafa gott forsprrttmti tti krkkum sem f har einkunnir eim a ganga betur framhaldsskla en eim sem f lgar einkunnir eim. *2.4 Hugsmarrttmti (construct validity) nota fyrir samsettar mlingar. Tengist mlingin rum mlingum eins og bast mtti vi samkvmt kenningu. Dmi: Rannsakendur mldu sirofsupplifun og tldu a eir sem upplifu sirof vru svartsnir og fundu jkvtt samband ar milli = hugsmarrttmti eirra var rtt. eir tldu einnig a eir sem upplifu svartsni vru sur ngir lfinu. a reyndist lka rtt og v hugsmarrttmti bum tilfellum. Dmi: Mling upplifun unglinga efnahagslegum skorti. Hvaa hpar eru almennt lklegir til a vera ftkir? Einstar mur, atvinnulausir, ryrkjar, lti menntair o.f.l. v spyrjum vi unglingana um fjlskylduger, starf og stu foreldra. Niurstur okkar sna a a eru meiri lkur a unglingar upplifi efnahagslegan skort ef eir ba hj einstum foreldrum en bum og tengist upplifunin annig httuhpunum eins og vi var a bast. -Aferir vi mlingar: [gildi breytunnar (t.d. svarmguleikar) eiga ekki a skarast og mling a vera tmandi og gta ess a ekkert vanti (t.d. svarmguleika).] *Vsar og kvarar eru samsett mlitki sem gefa rannsakendum meiri upplsingar um breytur og gera a mgulegt a komast a v hver gi mlinganna eru. eir auka reianleika og rttmti og draga saman og einfalda r upplsingar sem bi er a safna. *Vsir (index) - er samsett mling r mrgum askildum mlingum tilteknu hugtaki ea breytu, .e.a.s. r eru lagar saman eina tlulega heildartkomu (heildarskori vi samsettri mlingu er vsirinn). Atriin mlingunni hafa ll jafnmiki vgi og hafa enga innbyris styrkleikar. Vi leggjum saman stigin og au telja ll jafn miki getum tapa einhverjum upplsingum v spurningarnar geta veri mis mikilvgar, en okkur er sama v vi erum a setja saman einfalda mlingu oft me j-nei spurningum en a er ekki algilt. Eins gtu svarmguleikar veri: 1=aldrei, 2=1 sinni, 3=2-5 sinnum o.s.frv. Stigsmunurinn felst bara tlulegu gildunum sem spurningunum eru gefnar, ekki styrkleika-mun spurningunum sjlfum. Nausynlegt a gta ess a ll atrii eigi heima vsinum. -v fleiri atrii sem vi erum a spyrja um samsettum mlingum eykst httan brottfallsgildum (missing values).
18
-Brottfallsgildi ea vntun ggnum getur veri alvarlegt vandaml byggingu vsa, bi reianleika og rttimti er gna egar ggn kveinna staka vantar. a eru fjrar leiir mgulegar til a reyna a leysa slk vandaml, en engin eirra getur gert a fullkomlega: 1) Eya t llum stkum ar sem einhverjar upplsingar vantar. 2) Setja migildi/mealtal fr rum stkum ar sem brottfallsgildi var sta ess a fell a brott. 3) Setja inn ggn sem eru bygg rum upplsingum um hlutinn/efni en megindlegum. 4) Setja inn tilviljanakennd gildi.
--Stundum eru vsar tlistair formi hlutfalls. Hlutfall felur sr stlun gildum til a gera samanbur eim mgulegan. Gildi vsum arf iulega a stala ur en hgt er a leggja au saman. *Stlun (standardization) felur sr a mlingarnar eru alagaar m.t.t. til tlfri til a hgt s a gera heiarlegan samanbur me sameiginlegum mlingargrundvelli fyrir mismunandi atrii. T.d. egar mor milli borga er borin saman, verur a stala fjlda eirra vi heildar bafjlda hennar. Ef borg A var me 10 mor sasta ri og borg B me 30 er borg B httulegri ef borgirnar eru jafnstrar. Borg B gti hins vegar veri ruggari ef hn er mun strri, t.d. ef borg A hefur 100.000 ba og borg B 600.000 ba, er morhlutfalli 100.000 manna borg A 10, en 5 borg B. Stlun gerir a kleift a bera saman mismunandi einingar sameiginlegum grundvelli; sbr. hin frga hfatala slands. Dmiger lei er a nota % treikninga; hluta af heild.
*Kvari (scale) mlitki sem er hanna annig a a mli stigsmun, styrk ea tt hugtaks. kvrum er skr styrkleikamunur milli atria ea styrkleikamunur milli svarmguleika. eir eru mjg oft notair til a mla vihorf flks, hugsanir ea tilfinningar. Dmi: rlfur rlindsson og roddur Bjarnason bjuggu til kvara um sjlfsvgshneig og spuru framhaldssklanemendur hvort eitthva af eftirtldu tti vi um (nei = 0, j = 1): 1.a) Hefur e-n tmann hvarfla a r a fremja sjlfsvg?, 1.b) Hefuru e-n tmann alvarlega hugleitt sjlfsvg?, 1.c) Hefuru gert sjlfsvgstilraun?, 1.d) Hefuru gert sjlfsvgstilraun essari nn? Einstaklingur sem segir j vi llum spurningum fr fjgur stig og telst hafa mikla sjlfsvgshneig. etta er kvari (en ekki vsir) af v a spurningarnar eru styrkleikar! T.d. gerum vi r fyrir a hafi einstaklingur fengi tv stig hafi hann svara j vi spurningu 1.a) og 1.b). Engar upplsingar tapast vi a leggja spurningar saman. Ef einstaklingur svarar j vi 1.c) hefur hann rugglega svara j vi 1.a) og 1.b) lka. Kvarar ba til megindlegar mlingar sem notaar eru til a mla tilgtur. Ef vi setjum marga kvara saman eina mlingu fum vi vsi, en tapast einhverjar upplsingar v vi vitum ekki hvaa spurningum var svara. *Likert kvari kvari sem er gjarnan notaur (spurninga)kannana rannsknum ar sem flk er bei um a taka afstu til tiltekinna fullyringa ar sem a getur tj skoanir snar me v a stasetja sig kvara spurningarinnar (t.d. sammla, sammla) og kvarinn hefur samfelldan stigsmun milli gilda. Likert kvarar urfa a.m.k. tv gildi (sammla sammla), en au gefa grfa grfa niurstu og vingar agreininguna tvr ttir. a er yfirleitt betra a nota fjgur til tta gildi. Fleiri gildi en nu rugla flk bara rminu og draga r merkingu mlingarinnar. Nausynlegt er a gta samrmis og jafnvgis milli gilda kvaranum. T.d. 1=mjg sammla, 2=frekar sammla (3= hlutlaus/veit ekki), 4=frekar sammla, 5=mjg sammla. Skiptar skoanir v a nota mijuflokk g veit ekki/hlutlaus flk getur sleppt v a taka afstu ef hann er til staar, en stundum hefur flk enga skoun/afstu og er lklegt a flk sleppi spurningunni (brottfall) ea velur einhvern valmguleika sem gefur okkur vitlaust mat. Vi verum lka a forast jafnvgi svarmguleikum, t.d. vri etta tkt: 1=mjg sammla, 2=frekar sammla, 3=hvorki sammla n sammla, 4=frekar
19
sammla. Kostir vi a hafa marga svarmguleika: reianleiki, tarlegt, nkvmni og gallar: getum ofgert flki, rugla a rminu og auki lkur brottfalli. *Vlrn svrun (response set) er tilhneiging til a samsinna (svara eim eins og umhugsunarlaust) llum spurningum spurningalista og svara eim eins sta ess a hugsa um hverja spurningu fyrir sig. Flk upplifir a alltaf s veri a spyrja um smu hluti. Httan vi notkun Likert kvara er a svrunin getur ori vlrn og gefi okkur reianlegar niurstur, en vlrn svr m forast me v a lta atrii spurningum sna mismunandi ttir, .e. a vxla ttunum sem kvararnir vsa , svo a flk urfi a hugsa sig um vi hverja einustu spurningu. En nausynlegt er a gta ess a allir kvarar sni rtta tt ur en stigin eru lg saman og endurka atriin samrmi vi mlingu. *Bogardus kvari kvari sem mlir flagslega fjarlg milli tveggja ea fleiri hpa (minnihlutahpar, mismunandi kynttur, kynhneig, stjrnmlaskoanir, trarbrg o.fl.) me v a lta einstaklinga einum hpnum tilgreina hvar mrkin eirra gingdasvi liggja egar kemur a flagslegum samskiptum ea nlg vi einstaklinga r hinum hpnum/hpunum. Kvarinn hefur einfalt kerfi, ll atriin samsettri spurningu eiga a mla sama atrii og er raa upp skra styrkleikar. Atriin sem valda minnstri gn (ef svo m segja) eru rum endanum og au sem valda mestri gn hinum. *Hafa ber huga a mlingar eiga a vera einvar (undimensional), .e.a.s. gta verur ess a ll atrii spurningu (samsettri mlingu) su a mla eitt og sama hugtaki. *i ll stk sem rannsakandi hefur huga , sama hver einingin er (einstakl., lnd, fyrirtki, borgir...). *rtak (sample) lti snishorn af stru i sem rannsakandi velur til a geta dregi einhverja lyktun af og alhft a um strri hp i. rtk eiga a framkalla/ endurspegla ll hugsanleg einkenni isins (.e. alla hugsanlega stika). *Stiki (parameter) raunverulegir eiginleikar isins: tlulegir eiginleikar a, t.d. hve margir borgarba reykja, fylgi stjrnmlaflokks o.s.frv. Vi getum mjg sjaldan fengi a vita hver raunverulegur stiki fyrir allt i er, annig a hann er tlaur r fr rtakinu. Rannsakendur nota upplsingar r rtakinu, s.k. reiknihendingar (statistic) til a finna *stikamt (tlega eiginleika rtaks) til a tla um stikann sjlfan. Stikamati gefur okkur hugmynd um hver eiginlegur stikinn er, en vi en vi getum aldrei komist a v hver hann raunverulega er. Bara pnulti brot af stru i getur gefi okkur trlega ga hugmynd um stika raun magna hve lti rtak arf til a sp fyrir um stika. En ef vi hfum stikann urfum vi ekki stikamati! *islisti (sampling frame) agerabinding tilteknu ishugtaki, kveinn listi yfir stkin i til a hgt s a taka rtak r v. Gur islisti er mikilvgur til a rtaki endurspegli a sem bestan htt - ll stkin inu eiga a vera listanum. T.d. er jskr mjg gur islisti ar sem bi er a agerabinda i slendingar (allir me og engum sleppt) mean smaskrin er ekki gur islisti fyrir slendinga v ar eru ekki allir slendingar skrir, t.d. brn, unglingar o.fl. Eins vri nemendaskr gur islisti ef i okkar vri nemendur vi H.. *Falin i/falinn flksfjldi (hidden population) hpur flks sem tekur tt leynilegum, flagslega samykktum ea fldum athfnum og er erfitt a hafa upp (stasetja) og rannsaka. T.d. mis jaarhpar jflaginu. *Lkindi (probability) fjldi atbura sem fela sr vinning (deilt me) fjlda mgulegra atbura ar sem vinningur gti tt sr sta. Lkindi vsa til ess a atburir sem vi skilgreinum sem vinning vera kvenu hlutfalli vi heildarfjlda atbura egar til lengri tma ltur og au eiga vi um tilviljunarferli (random processes). Hvert
20
stak a hafa jafna mguleika a lenda rtakinu. Dmi: Tengingu me sex hliar. Hverjar eru lkurnar a f 5 (vinningurinn). a er ein hli me 5 hverjum tening: 1/6 = 0,167 = 16,7% lkur a f 5. Ef g kasta tening endanlega oft (til lengri tma) mun g f 5 16,7% tilvika. v oftar sem g kasta teningnum v vissari er g a g fi 5 16,7% tilvika. Dmi: s spilastokk; 4 sar og 52 spil: 4/52=7,69% lkur v a g dragi s. Dmi: krnupeningur me tvr hliar. Framhli =50% lkur. Ef maur kastar pening tu sinnum gti maur fengi framhliina rj skipti (sem dmi) en ef maur kastar honum milljn sinnum (til lengri tma) eru lkur a vi fum framhliina 50% tilvika. --rtk eiga a framkalla/ endurspegla ll hugsanleg einkenni isins (.e. alla hugsanlega stika). Vi viljum velja rtaki me tilviljun og v strra sem rtaki er v betur endurspeglar a stika isins a jafnai, .e. tryggir a i veri rtt a mealtali. a er ekki hgt a fara inn i og velja stk me eiginleika sem maur vill skoa v getum vi ekki lti rtaki endurspegla alla mgulega stika isins. --egar vi veljum rtk viljum vi nota *EPSEM (equal probability of selection method) en a er afer sem tryggir a ll stk i hafi jafna mguleika a lenda rtakinu; vi tryggjum tilviljun! EPSEM er besta aferin til a velja rtk sem eiga a endurspegla tlulega eiginleika is (stika). Str rtk eru betri en ltil rtk (upp a kvenu marki) og yfirleitt skiptir litlu mli hve strt hlutfall af i rtak er (nema i s mjg lti). Tvr meginstur ess a rtk endurspegla ekki i villur: *1) Kerfisbundin rtaksskekkja/bjgun (sampling bias) [bjgun, skekkja] kerfisbundin vitleysa og myndast egar tilviljunarkennd (kerfisbundin) ferli hafa hrif a hvernig rtak verur til, m..o. egar stkin hafa ekki jafna mguleika lenda rtakinu. Stikamati endurspeglar ekki stika isins. -rjr meginstur fyrir v a vi fum kerfisbundna bjgun: i) egar EPSEM aferin er fullngjandi ea ekki notu; vi flskum eirri grundvallarreglu a velja tilviljanakennt, t.d. me hentugleikartaki Kringlunni. ii) egar islistinn endurspeglar i illa, er slmur fulltri ess. T.d. ef a eru einhverjir hpar inu sem eru ekki islistanum, ea of lti er af eim, t.a.m. vri smaskrin slmur islisti fyrir i slendingar. iii) Brottfall er ein algengasta orsk fyrir rtaksbjgun (kerfisbundinni (rtaks)bjgun) og lsir sr annig a flk upprunalega rtakinu skilar sr ekki endanlegu rtaki; svara ekki, nst ekki , neitar a svara o.fl. [a hefur ennfremur snt sig a eir sem nst ekki geta veri kveinn hpur, t.d. ungir, menntair me gar tekjur. a myndist v kerfisbundin skekkja ef tiltekinn hp vantar endanlegt rtak. a vi btum vi vibtarrtaki getum vi ekki laga kerfibunda bjgun v vi tum henni bara undan okkur.] Erfitt a f meira en 70-80% svarhlutfall, en ef brottfalli er ori meira en 30% er lklegt a bjgunin s orin mikil, en a fer eftir tilgangi hennar og framkvmdaraila. En a er t.d. hgt a leirtta hrif brottfalls me v a lta svr ess hps sem hefur meira brottfall vega meira. (skoa glsur 23.02.07 um brottfall). -Sgulegt dmi um kerfisbundna bjgun var knnun sem Literary Digest tmariti geri forsetakosningunum Bna ri 1936, ar sem tlunin var a sp fyrir um rslitin. Blai fkk 2.300.000 manns til a svara og spu Landon sigri, en Roosevelt vann. islistinn hj LD samanst af skrm yfir flk sem tti smtki og eim sem ttu kutki, en essum tma var erfitt a afla sr islista og enginn almennilegur var til. ennan lista vantai greinilega stran hp flks v honum var efnamiki flk sem
21
flest studdi Landon og v um greinilega kerfisbundna bjgun/skekkju a ra v islistinn endurspeglai i (kosningabra Bna-menn) illa. Hr var EPSEM heldur ekki nota og bjgunin lagast ekki (hverfur ekki) rtt fyrir a rtaki s mjg strt (er h rtaksstr). A auki var 80% brottfall knnuninni, en LD fkk bara 20% svrun sem var engu a sur 2.300.000 manns. svipuum tma geri maur a nafni Gallup knnun sem tk til 2000 manns og spi rtt fyrir um rslit kosninganna, .e. sigur Roosevelts og hafi meira a segja vari vi v, sex vikum fyrir birtingu niurstana LD, a knnun essa virta tmarits myndi sp rngum manni sigri. etta snir glgglega a hfilega lti rtak sem er vel vali er betra en strt rtak sem er illa vali. (Maur a nafni Roper geri lka knnun sama tma og Gallup og fkk svipaar niurstur og hann; a vsu spi Gallup Roosevelt fimm prsentustigum minna en hann fkk raun og veru og verur a a teljast umtalsver skekkja. Hins vegar voru niurstur r skoanaknnun Ropers svo nrri niurstum forsetakosninganna a ekki skakkai nema rmlega einu prsentustigi.) *2) rtaksvilla (sampling error) [rtaksbreytingar, tilviljunarsveiflur, flkt] tilviljunarkennd (rtaks)villa, engir kerfisbundnir ttir sem valda bjgun og engin rtaksbjgun. rtaksvilla er h heppni og heppni me lkindartk rannskna. tt a vi hfum enga bjgun, EPSEM s lagi og brottfalli s ekkert getum vi samt fengi rtak sem er endurspeglar ekki i vegna ess a vi erum heppin! Dmi: inu okkar (t.d. Hsklanemar) eru 5% sem hafa sviki undan skatti og vi viljum tla hve margir a eru (v vi vitum ekki stikann). Vi tkum 100 manna rtak (n=100) en a er engin trygging a vi fum 5% a allar rtaksaferir su lagi og ekkert brottfall s, vi getum einfaldlega veri heppin. Gtum jafnvel gert nokkrar kannanir: 4%, 6% og 4,8%. Jafnvel a engin bjgun (kerfisbundin bjgun) s gangi getum vi veri heppin me rtak og ekki fengi smu niurstur llum rtkum = tilviljunarkennd villa. -rtaksvilla stjrnast af tveimur ttum: i) Breytileika tiltekinnar breytu i rtaksvilla eykst rttu hlutfalli vi breytileika i, .e.a.s. a v meiri breytileiki sem er i v meiri htta er rtaksvillu og v einsleitara sem i er eim mun minni htta er tilviljunarkenndri villu. Dmi: tlum a tla meallaun tveggja hpa, annars vegar A = allir slendingar og hins vegar B = allir framhaldssklakennarar. rtaki r i A getum vi fengi margvslegar niurstur v um er a ra mikinn breytileika egar horft er alla jina (verkamenn, rstitknar, lknar, forstjrar...). rtaksvilla er v mikill mguleiki og vi erum mist heppin ea heppin egar vi veljum rtk; gtum fengi 100 nmsmenn og 100 rstitkna o.fl). rtaki r i B er lklegt a endurtekin rtk muni gefa okkur svipaar niurstur v hpurinn er lkari innbyris, .e. minni breytileiki breytanna inu gefur okkur ltinn breytileika rtaki (normaldreifing). ii) Str rtaks rtaksvilla eykst fugu hlutfalli vi str rtaks; .e. v strra sem rtaki er minnkar httan rtaksvillu. Dmi: hfum kvei i me eiginleika (stika) sem er 40% (t.d. eir sem tla a kjsa XD nstu kosningum). Ef vi tkum 100 manna rtak er a heppni sem rur v hvort a a endurspegli i ngu vel. Gtum teki fleiri en eitt (fjgur) og fengi sveiflukenndar niurstur og tilviljunarkennt flkt (35%, 48%, 41%, 51%). Ef vi tkum hins vegar strra rtak ea 1000 manns minnkar httan heppni og tilviljunarkenndri villu (39%, 41%, 40,5%, 39,9%). EN vi tkum samt alltaf bara eitt rtak! Vi getum lgmarka httuna heppni og tilviljunarkenndum
22
villum, .e. httuna rtaksvillum me strra rtaki, en vi getum ekki minnka httuna kerfisbundinni bjgun me v a stkka rtaki. -Eiginleikar lkindartaka (N>100) *Markgildissetningin (Central Limit Theorem) segir m.a.: i) Stikamt endurteknum rtkum eru a mealtali hinn rtti stiki, .e. vi fum rtta niurstu a mealtali. ii) Lkindadreifing stikamata endurteknum rtkum hefur ekkta eiginleika og vi vitum a hn verur normaldreif. Og af v a vi vitum hvernig hn verur laginu getum vi reikna ryggismrk (-bil) utan um stikann okkar, t.d. 95% ea 99% t.d. 95% ryggismrk um prsentur. Dmi: Vi vitum ekki hva er a gerast inu okkar, tkum eitt rtak; n=100 og gefum okkur 95% ryggismrk. r rtakinu fum vi eiginleikann 48% (t.d. eir sem segjast tla a kjsa XD) og me ryggismrkunum (48 +/- 9,79) getum vi tla a stikinn s bilinu 38,21%-57,79% m.t.t. 95% ryggisbils . Ef vi stkkum rtaki n=1000 verur ryggisbili okkar mun minna. Vi fum sama eiginleika 48% og me ryggismrkunum (48 +/- 3,10) getum vi tla a stikinn s bilinu 45%-51% m.t.t. 95% ryggisbils. Vi minnkun vissuttinn og gerum stikamati okkar nkvmara me v a stkka rtaki! En vi minnkun vissuttinn bara upp a vissu marki m.t.t. til strar rtaksins, .e.a.s. a ll rtk yfir 1000-1500 eru arflega str m.t.t. 95% ryggisbils vissutturinn minnkar lti egar rtaki er ori strra en 1500. *Str rtaks: hve strt er ngu strt? Engin algild regla um str rtaka enda eru markmi rannskna fjlbreytt. Str rtaka eykur alltaf nkvmni eirra (.e. minnka lkur rtaksvillu) en aukning nkvmni fer stigminnkandi eftir v sem rtkin eru strri. a borgar sig v ekki a stkka rtk of miki v frum vi a brenna peningum. En vi verum a taka strra rtak en 1000-1500 v vi verum a gera r fyrir 30-35% brottfalli og viljum a endnlegt rtak (svrunin) s bilinu 1000-1500 (ekki minna) og v verur str upphaflegs rtaks a taka mi af vntanlegu brottfalli. Ef meta stika bor vi prsentur ea mealtl eru: rtk af strinni 1000-1500 margfalt nkvmari en rtk af strinni 100; rtk af strinni 2000-2500 vi nkvmari en rtk af strinni 1000-15000; og rtk af strinni 3500 litlu nkvmari en rtk af strinni 2500. Str rtaks skiptir mli egar i er lti vegna ess a vi getum ekki fengi endanlega mrg rtk r slkum um. EN muna a str rtaks segir ekkert um kerfisbundna bjgun v er um kerfisbunda vitleysu a ra sem lagast ekki me rtaksstr. -Til a nkvmni s ngileg gildir eftirfarandi vimiun; (hlutfallsprsenta rtaks af i minnkar eftir v sem i er strra): *Fyrir fmenn i (minni en 1.000) arf rtaki a vera 30% af v, ea 300. *Fyrir milungs i (10.000) arf rtaki a vera 10% af v, ea 1.000. *Fyrir str i (strri en 150.000) ar rtaki a vera 1% af v, ea 1.500. *Fyrir mjg str i (strri en 10 milljnir) arf rtaki a vera 0,025% af v, ea um 2.500. Str isins httir a skipta mli egar rtaksstuullinn er orinn svona ltill og rtk af strinni 2.500 eru jafnnkvm fyrir 200 milljna i og 10 milljna. *Lkindartk rtk sem eru tilviljunarrtk: (Probability samples) Lkindaaferin megindlegum rannsknum treystir tilviljunarferli! *a) Einfalt tilviljunarrtak (simple random sample) rtak ar sem rannsakandinn br til islista og notar algjra tilviljunarafer (tlfriafer ea tilbna tilviljunartlu
23
tflu) til ess a velja stk af listanum og au hafa ll jafna mguleika a lenda rtakinu. EPSEM hnotskurn, sbr. lottvl. *b) Kerfisbundi tilviljunarrtak (systematic random sample) handvirk afer til a velja af tilviljun, t.d. egar islistinn er ekki til tlvutku formi (orin frekar sjaldgf afer dag). Finna einhverja manual-afer til a velja einstaklinga r inu: velja annan hvern, rija hvern, fimmta hvern o.s.frv., en nausynlegt er a gta ess a islistinn er ekki kerfisbundinn (t.d. karl-kona-karl-kona... [Einn galli, t.d. ef vi veljum fyrst ann fjra af fyrstu tu listanum og svo alltaf samkvmt v mynstri, hafa eir sem eftir koma ekki jafna mguleika a lenda inu.] *c) Lagskipt tilviljunarrtak (stratified random sample) algeng afer ar sem inu ea islistanum er skipt lg ea hpa (t.d. eftir aldri, kyni, bsetu) og san velur rannsakandinn af tilviljun stk r hverju lagi ea hpi. Me essu er tryggt a rtaki endurspegli essa hpa. Nkvmnin eykst eftir v sem hparnir eru lkari ea eftir sem mikilvgi ttanna sem vi viljum skoa er meira. Til ess a geta teki svona rtk verum vi a hafa einhverja fyrirliggjandi upplsingar um kvena hpa og hafa hugmynd um a eir su lkir. Dmi: erum me i skrir nemendur H.. og vi viljum skipta rtakinu lg og kveum a taka kveinn fjlda hverri deild ea hverri skor; a vera lgin okkar ea hpar. Dmi: viljum skoa stjrnmlavihorf; vi getum teki lagskipt tilviljunarrtak eftir aldri flks me kosningartt, t.d. 18-30, 31-50, 51-70 og 71+ , ef vi teljum a flk mismunandi aldri hafi lk stjrnmlavihorf. -Til eru tvenns konar lagskipt tilviljunarrtk: Hlutfallslega rtt lagskipt (proportional stratified random sampling) egar rtaksfjldi hverju lagi endurspeglar hlutfallslegan fjlda hverju lagi i. Hlutfllin rtakinu passa saman og endurspegla smu hlutfll inu. Dmi: viljum skoa stjrnmlavihorf eftir kjrdmum og tkum rtak n=1000. Vestfjrum (Vesturkjrdmi) ba ca. 3% slendinga og myndum vi f 30 einstaklinga fr Vestfjrum rtaki okkar svo a vri hlutfallslega rtt lagskipt. Ekki hlutfallslega rtt lagskipt (disproportional stratified random sampling) egar rtaksfjldi hverju lagi endurspeglar ekki hlutfallslegan fjlda hverju lagi i. Vi verum a vega r niurstur sem vi fum r slkum rannsknum til a samrmi veri milli lkra laga. Dmi: Sbr. hr undan. Ef vi hfum einhvern srstakan huga Vestfjrum, t.d. a kanna hve stjrnmlavihorf Vestfiringa eru, vru 30 einstaklingar aan of fir og myndu ekki gefa okkur rtta niurstu. Vi veljum stainn 90-100 stk r Vesturkjrdmi og vegum niursturnar eftir til a gera niursturnar eftir . Ef vi viljum skoa sland heild eru 30 stk fr Vestfjrum ng, en vi fum nkvmari niurstur fyrir a svi ef vi skoum 90. Anna dmi: Rochester NY, borg sem m skipta upp hverfi sem hafa lka afbrotatni. A taka ekki hlutfallslega rtt lagskipt rtak vri a taka hlutfallslega fleiri einstaklinga r essum hverfum en hinum v fum vi meiri breytileika eim tti sem vi hfum huga (.e. afbrotatninni). egar unni er me niursturnar verur a vega r, t.d. me v a lta r gilda helmingi minna en niursturnar r hinum hpunum. *d) Klasartak (cluster sampling) tilviljunarrtak sem mtir gjarnan tveimur vandamlum; rannsakandann vantar gan islista fyrir dreift i (dreifan flksfjlda) og kostnaurinn til a nlgast hvert stak inu er mjg hr (t.d. vi ger vitalskannana ar sem tala arf vi tttakendur undir fjgur augu ekki gegnum sma). Vi essa afer arf a fara gegnum nokkur stig og hn er gjarnan notu komast yfir strt landsvi einu ar sem stkin eru dreif. Heildarinu er skipt upp klasa/hpa og
24
san eru kvenir klasar valdir af tilviljun, bnir til islistar fyrir og san stk r eim valin af tilviljun. (sj dmi glsum 02.03.07) Yfirleitt er klasartaki drara framkvmd en einfalt tilviljunarrtak, en a er ekki eins nkvmt v hvert stig klasartaksferlinu bur upp mgulegar rtaksvillur. Til ess a f eins litla rtaksvillu og sambrileg einfld tilviljunarrtk urfa au v a vera strri. etta stafar af v a orft eru eir einstaklingar sem eru saman klasa lkir innbyris, en lkir einstaklingum rum klsum. rtak sem byggi fum strum klsum ar sem einstaklingar hvers vru lkir innbyris gti ori nokku skakkt. S regla gildir a v lkari sem einstaklingar klasa eru eim mun strra klasartak, .e. fleiri klasa, arf a velja til ess a halda tiltekinni rtaksvillu ltilli niurstum rtaks. Klasartak er best egar einstaklingar klasa eru mjg lkir innbyris en klasinn lkur rum klsum. Klasar i urfa a vera andstur laga sem lagskipt tilviljunarrtk eru valin r, ar sem best er a einstaklingar tilteknu lagi su lkir en lag s lkt rum lgum. *rtk sem eru ekki tilviljunarrtk: (Nonprobability samples). au gefa yfirleitt nkvmar og reianlegar niurstur og ber a forast. **a) Hentugleikartak (haphazard sample) rtak sem ekki tilviljunarrtak ar sem rannsakandi velur hvern ann sem hann rekst rtaki ea sjlfvali rtak ar sem einstaklingar kvea sjlfir a taka tt. Gefur ranga hugmynd af flksfjldanum. dr, einfld og fljtleg lei en niursturnar eru meira ea minna gagnslausar. T.d. vitl fjlmila vi flki gtunni ea egar tvarpsmaur biur flk a hringja inn. Svona rtk geta haft skemmtanagildi, en au gefa ekki rttmtar og reianlegar niurstur. Hentugleikartaki er helst beitt egar markmi rannsknar er fremur a lykta um tengsl milli breyta en a lykta um tilteki mealgildi ea hlutfall i, ar sem etta rtak er alltof nkvmt sara tilfellinu. **b) Kvtartak (quota sample) rannsakandinn kveur fyrir fram a rtaki eigi a endurspegla kvena hpa. T.d. kveur hann a rtkin eiga a vera karlar og konur, ea mismunandi aldurshpar; undir rtugu, rjtu til sextu og sextu og eldri og kveur san hve margir eigi a vera hverjum hp. Um lei og bi er a negla niur flokka og hve margir eiga a vera hverjum verur etta ein tegund hentugleikartaks. Dmi: egar rannsakandi kveur a velja fimm karla og fimm konur undir rtugu, tu karla og tu konur aldrinum rjtu til sextu og fimm karla og fimm konur yfir sextugu, fyrir 40 manna rtak. Dmi: rannsakandi kveur a rtaki muni hafa 51% kk. og 49% kvk. og velur einstaklinga eftir hentugleika ar til hann hefur n rttum fjlda, t.d. ar til hann hefur fengi 510 kk. og 490 kvk. Skrra en a) en s.s.. slmt v EPSEM er ekki nota. *c) tlunarrtak (purposive sample) rtak sem er ekki tilviljunarrtak ar sem rannsakandinn notar margvslegar aferir til a hafa upp llum mgulegum stkum mjg srstku rtaki ar sem erfitt er a n til flkfjldans. Hann reynir a hafa upp llum mgulegum stkum kvenum tilgangi (sem falla undir tilteki vifangsefni, t.d. nota rnihpum) me margvslegum aferum. Me svona rtkum veit rannsakandinn aldrei hvort a a endurspeglar i. T.a.m. ef rannsakandi hefur huga a rannsaka vndiskonur. a er mgulegt a tba islista yfir slkan hp og velja af tilviljun af honum. stainn eru notaar hlutlgar upplsingar; stasetning ar sem vndi fer fram, flagshpar sem umgangast vndiskonur o.fl. og leita til srfringa um mli, t.d. lgreglumanna, annarra vndiskvenna o.fl. til a bera kennsl rtak vndiskvenna reynir a finna sem flest stk sem falla a tlunarverki hans. *d) Rabundi rtak (sequential sample) svipar til tlunarrtaks, en essu tilfelli reynir rannsakandinn a finna eins mrg stk anga til engar njar upplsingar ea
25
Algengt eigindleg um rannskn um
einkenni koma fr eim ea ar til fjrmagn, tmi ea orka rannsakandans rtur. Stkum safna ar til mettunarmarki er n! **e) Snjboltartak (snowball sample) hvert stak rtakinu er tengt einhverju ru staki, beint ea beint; sj dmi um flagslkan af vinttutengslum bls. 223 Neuman. Rannsakandinn hefur upp einu staki sem fellur a rannsknartlun hans og byggir upplsingum fr v staki til a hafa upp fleirum og svona heldur hann fram koll af kolli. etta er ekki tilviljunarafer, en getur veri gagnlegt ef tlunin er a skoa einhvern afmarkaan (jaar)hp samflaginu t.d. fkniefnasalar, afbrotamenn, samkynhneigir. Nota eigindlegum rannsknum en ekki hentug afer megindlegum tlfrirannsknum. **f) Frilegt rtak (theoretical sample) - finna stk sem falla a kenningu sem er a rast rannsknarferlinu. Tmi, staur og atburir eru valdir srstaklega til a rannsakandinn geti ra flagslega kenningu ea meti kenningarlegar hugmyndir. Hann velur stk sem geta gefi honum einhverjar njar upplsingar. *g) Afbrigilegt rtak (deviant case sample) ar sem rannsakandinn reynir mevita a hafa uppi stkum sem eru frbrugin hefbundnum mynstum samflagsins ea eru lk meginorra isins/flksfjldans til ess a f innsn inn kvein flagsleg ferli ea astur. kvein tegund tlunarrtaks ar sem rannsakandinn velur rtaki kvenum tilgangi. T.a.m. ef rannsakandi hefur huga a skoa brottfallsnemendur r menntaskla. Segjum sem svo a fyrri rannsknir hafi haldi v fram a flestir brottfallsnemendur komi fr tekjulgum fjlskyldum, su brn einstra foreldra, minnihluta kyntti o.s.frv. Fjlskylduumhverfi er slkt a foreldrar og ea systkini hafa litla menntun og hafa sjlf falli brott r skla. Rannsakandi sem notar afbrigilegt rtak reynir v a hafa uppi stkum rtak sitt sem koma fr stugum heimilum ar sem bir foreldrar eru til staar, tekjurnar eru gar, foreldrar eru menntair o.s.frv. **Aferir til a framkvma megindlegar rannsknir; tilraunir & spurningalistakannanir. *Tilraunir (experimental research) - er besta leiin til a skoa orsakaskringar milli tveggja breyta, .e.a.s. etta er samanburarafer ar sem eitthva tvennt, t.d. tveir hpar, eru bornir saman ar sem orskin er til staar og ar sem hn er a ekki. >rr meginhlutir sem rannsakendur gera vi ger tiltauna: 1) Byrja me tilgtu, 2) breyta ltilega einhverju astunum og 3) bera saman tkomuna fyrir og eftir breytingarnar. etta er besta leiin til a skoa orsakaskringar milli tveggja breyta, .e.a.s. etta er samanburarafer ar sem eitthva tvennt, t.d. tveir hpar, eru bornir saman ar sem orskin er til staar og ar sem hn er a ekki. -Tilraunir leitast vi a tryggja rj tti sem eru nausynlegir til a sna fram orsakasamband, i) samband, skoa samband hra og hra breyta, ii) tmar, tryggja a ha breytan komi undan eirri hu og iii) tilokun annarra skringa, tiloka a einhverjar arar skringar su sambandi breytanna. -Tilraunir hentar yfirleitt best ar sem vifangsefni er ekki of vfemt og eru betur til ess sninar a kanna mkr-ferli (einstaklings ea ltilla hpa fyrirbri) en makr v vi getum ekki sett hverfi, borgir, samflg ea lnd tilraunaastur. Tilraunir eru sjaldnast gerar fyrirbrum ar sem nausynlegt er a skoa astur heils samflags ea einhverju sem hefur tt sr sta mrgum rum/ratugum. Tilraunir hvetja rannsakendur til a einangra og einblna hrifin sem vera vegna einnar ea nokkurra orsakabreyta. -Nausynlegt er a rannsakendur velji tttakendur af tilviljun og gti ess a hpar sem bera saman su sem lkastir ur en tilraun og samanburur er gerur til ess a koma veg fyrir a a s eitthva anna en meferin sem orsaki mun eim eftir hana.
26
*Blekking (deception) - egar rannsakandi lgur mevita a tttakendum um raunverulegan tilgang tilraunarinnar ea br til falskt lit me gerum snum ea umgjr tilraunarinnar. Blekkingin verur annig stjrnunartki rannsakandans. Til dmist egar leibeiningar rannsakanda til tttakenda gefa til kynna a eir su a taka tt rannskn samvinnu hpastarfi, en raun er tilraunin um munnleg samskipti milli karla og kvenna og a sem tttakendurnir segja sn milli er leynilega teki upp. Blekking leyfir annig rannsakandanum a stjrna skilgreiningum tttakenda astunum/ umhverfinu. *Tilviljunarthlutun (random assignment) afer til a thluta/skipta stkum (t.d. einstaklingum, stofnunum o.s.frv.) hpa eim tilgangi a gera samanbur. tttakendum er skipt hpa (tilraunahp og samanburarhp) me tilviljunarafer upphafi tilraunar, til ess a rannsakandinn komi jafnt fram vi ba. Allar hafa jafna mguleika lenda hvorum hp fyrir sig. Gert til ess a auka ryggi a hparnir su ekki lkir einhvern kerfisbundinn htt og til ess a hindra a rannsakandinn sjlfur hafi einhver hrif a hvernig raast hpana. *Tilraunasni (experimental degsign logic) - undirbningur og sni allra tta eirrar tilraunar sem a framkvma. Tilraunir geta veri margvslegar, sum sni hafa ekki forprf, sumar hafa ekki samanburarhp og arar hafa marga tilraunahpa. Hlutar tilraunar eru sj talsins, sumar tilraunir hafa alla og jafnvel fleiri til, mean arar tilraunir vantar einhverja upp (og kallast hlftilraunir). 1) Mefer ea h breyta ha breytan er gjarnan meferin egar ekkert forprf er rannsakandi skapar tilteknar astur og meferin er a sem hann breytir milli hpanna til a bera saman. 2) H breyta ea tkoma tilraunar, eru efnislegar astur, flagsleg hegun, vihorf, tilfinningar ea skoanir tttakenda sem, vegna vibraga vi tiltekinni mefer, breytast. 3) Forprf (pre-test) mling hu breytu tilraunarinnar fyrir mefer. 4) Eftirprf (post-test) mling hu breytu tilraunarinnar eftir mefer. 5) Tilraunahpur (experimental group) hpurinn sem hltur mefer tilraun. 6) Samanburarhpur (control group) hpurinn sem ekki hltur mefer. 7) Tilviljunarthlutun sj hr a ofan. *Klassska tilraunarsnii (the classical experimental design) tilraunarsni sem hefur alla ofangreinda hluta tilraunar: tilviljunarthlutun, tilraunarhp, samanburarhp og forog eftirprf (pretest-posttest) fyrir ba hpana. >Hparnir eiga a vera sem lkastir ur en mefer er beitt. Mefer x er bara beitt tilraunarhpinn en samanburarhpurinn fr enga ea hlutlausa mefer vi mlum hu breytuna x fyrir og eftir mefer. Vi tryggjum tmar me v a mla hu breytuna fyrir og eftir mefer og kanna hvort a meferin hafi hrif a sem eftir kemur. Og til a tryggja a a s ekkert anna sem valdi mun a mefer lokinni; .e. a a su engar arar skringar sambandi hu og hu breytunnar, verur a skipta tilviljanakennt hpana eftir a rtak tilraunina hefur veri vali. Vi stjrnum v annig hver fr mefer og innbyggjum tilokun rum skringum um lei me tilviljanakenndri skiptingu. Dmi: Rannsakandi jlfar 40 nrna jna um samskipti vi viskiptavini ar sem eim er kennt a kynna sig ekki me nafni og athuga ekki me eftir a eir hafa fengi matinn sinn. San er hpnum skipt af tilviljun tvennt og sett vinnu tvo mismunandi veitingastai. Rannsakandi mlir a jrf sem tttakendur (bir hparnir) f einum mnui = forprf (pretest). San endurjlfar rannsakandinn 20 tttakendur veitingasta A (.e. tilraunahpinn) og biur um a kynna sig me
27
nafni vi upphaf jnustu og lta san aftur til viskiptavinanna 8-10 mntum eftir a eir hafa fengi matinn sinn (mefer). Hpurinn veitingasta B (samanburarhpurinn) heldur fram a jnusta viskiptavinina n kynningar og eftirfylgni. Yfir seinni mnuinn er jrf mlt aftur bum hpum = eftirprf (posttest) og bori saman vi forprfi. Ef endurjlfunin hefur hrif jrf a aukast hj hpi A og tti a vera meiri munur forog eftirprfi hj eim hpi en hj samanburarhpnum, sem tti ekki a hafa breyst. -ll nnur tilraunasni eru tilbrigi af hinu klassska snii. ~*Tilraunarhpstilraunarsni (preexperimental designs) tilraunarsni ar sem bara er tilraunarhpur, en enginn samanburarhpur. a vantar tilviljunarthlutun og/ea styttir sr lei framkvmd og er veikari en klassska tilraunarsnii. Slk sni eru ntt astum ar sem rannsakandi getur ekki nota alla tti klassska snisins, en hafa veikara innra rttmti. ~i) Eins hps eftirprfs sni (one-shot case-study design/one group posttest-only design) tilraunarsni sem hefur aeins einn tilraunarhp, mefer og eftirprf. ar sem aeins er um einn hp a ra er engin tilviljunarthlutun. Dmi: 40 manna hpur jnustuflks jlfaur (kynning og eftirfylgni = mefer), allir tttakendur hefja strf og rannsakandinn mlir jrf sem allir f einn mnu (einungis eftirprf). ~ii) Eins hps for-og eftirprfs sni (one-group pretest-posttest design) etta sni hefur aeins einn tilraunahp, forprf, mefer og eftirprf enginn samanburar-hpur og engin tilviljunarthlutun. Dmi sbr. jnustuflk, framkvmt eins og klassska tilraunarsniinu en enginn samanburarhpur. ~iii) Kyrrstuhps samanburur (static group comparison design) tilraunarsni me tvo hpa, enga tilviljunarthlutun, mefer og eftirprf en ekki forprf. Veikleiki essa snis felst v a tkoma eftirprfanna gti orsakast af v a hparnir voru lkir ur en a tilraun hfst sta ess a orsakast af meferinni sem var beitt. Dmi: Eins og ur en n f tttakendurnir sjlfir a velja hvaa veitingasta eir hefja strf (hentugleikaskipting), svo framarlega sem bir enda me 20 manns. *Hlftilraunir [og srstk tilraunarsni] (quasi-experimental and special design) essi sni, eins og klassska snii, gera auveldara um vik a koma auga /greina orsakasamband milli breyta en tilraunarhpstilraunarsni og eru sterkari en a. r hjlpa rannsakandanum a prfa hvort orsakasamband s til staar margvslegum astum ar sem klasssska tilraunarsnii er erfitt framkvmd ea vieigandi, ea ar sem rannsakandinn hefur takmarkaa stjrn hu breytunni. *i) Tveir hpar einggnu eftirprf (two-group posttest only) etta sni er eins og kyrrstuhps samanbururinn, nema hva a essu snii er hpunum skipt af tilviljun tvo hpa. Snii hefur v alla hluta klassska snisins nema forprf (sbr. heiti snisins). Me tilviljunarthlutunni minnka lkurnar v a hparnir su lkir ur en mefer hefst, en n forprfs getur rannsakandinn ekki veri eins viss um a hparnir byrjuu eins hu breytunni. Eini samanbururinn sem vi hfum hpunum er s sem vi fum a mefer lokinni, en stundum er essi afer kosin v a forprfi getur haft hrif eftirprfi (trufla a) v flk vill stundum svara/hega sr eins og a geri upphafi. Sj thendudmi: 06.03.07 tveir hpar, frviki bum. Annar hpurinn fr alvarlega truflun og hinn meinlausa truflun. Alvarlega truflunin jk samttingu hpsins og and frvikanum, en meinlausa truflunin hafi minni hrif tilfinningar flks gagnvart frvikanum og jk ekki samttingu hpsins.
28
*ii) Truflu tmar (interrupted time series design) tilraunarsni ar sem ha breytan er mld reglulega mrgum tmapunktum og meferin gerist um mibik slkra mlinga, oft bara einu sinni. Rannsakandinn notar einungis einn hp og gerir margar mlingar honum bi fyrir og eftir mefer. T.d. langtmarannskn reykingum flks runum 1990-2000. Um mibik tilraunarinnar (1995) eru jafnvel sett lg um hrri skatt tbak, sem hkkar ver hverjum pakka. ri 2000 eru reykingartlurnar bornar saman vi tkomu mlinganna fr rinu 1990 og kanna hvort a skattabreytingin (meferin truflunin) hafi haft hrif seinni niurstur. ~iii) Samsvarandi tmar (equivalent time-series design) tilraunarsni ar sem framkvmdar eru margar endurtekningar forprfum, meferum og eftirprfum einum hpi yfir kvei tmaskei. Dmi bls. 257 Neuman, um hjlmanotkun mtor-hjlum ar sem reglur um noktun hjlma breyttist reglulega tmabilinu fr 1975 til 1981, san fr 1981 til 1998 og 1998 til nlandi stundar. ~iv) Latneskt sni (Latin square designs) tegund tilraunarsnis ar sem rannsaka er hvort s r ea samhengi, sem tttakendur f margvslegar tegundir meferarinnar, skiptir mli. .e. egar rannsakandinn hefur huga a skoa hvernig margar meferir sem gefnar eru mismunandi r ea mismunandi tma hafa hrif hu breytuna. Dmi bls. 257 Neuman, um hvort a a skipti mli landafrikennslu hvaa r nemendur lra kort, ttavita og lengar- og breiddargrur. *v) Solomon fjgra hpa sni (Solomon four-group design) tilraunarsni ar sem tttakendum er skipt af tilviljun tvo tilraunarhpa og tvo samanburarhpa (sem sagt fjra hpa). Aeins annar tilraunarhpurinn og annar samanburarhpurinn fara forprf, en allir fjrir fara eftirprf. etta er gert ef rannsakandann grunar a forprfi gti haft hrif hu breytuna/eftirprfi, me essu getur hann bori saman tkomur tilraunarhpanna og tkomur samanburarhpanna a loknum eftirprfunum og s hvort a forprfi liti niurstur eftirprfsins. Dmi: ef tlunin er a kanna hrif nrrar kennsluaferar tiltekinn nemendahp. Hpnum er skipt fernt (tvo tilrauna- og tvo samanburarhpa) annar tilraunarhpurinn og annar samanburarhpurinn eru prfair (lagt fyrir prf) ur en n kennsluafer er prfu. Nrri kennsluafer er san beitt ba tilraunarhpana (annar fr forprf hinn ekki) en hvorugan samanburarhpinn (annar fr forprf hinn ekki). Eftir a mefer hefur veri beitt, .e. essari nju kennsluafer er aftur lagt fyrir prf og n fyrir alla hpana fjra (eftirprf). >Lka hgt a gera tveimur repum: Leggja prf fyrir nemendahp ur en n kennsluafer er prfu, beita svo nrri kennsluafer (mefer) tilraunarhpinn og leggja aftur prf fyrir nemendur. Til a tryggja a forprfi hafi ekki hrif eftirprfi prfum vi tvo hpa til vibtar (tilrauna- og samanburar) sem f ekki forprf. Nemendur gtu nefnilega lti forprfi trufla sig, .e. forprfi sjlft getur haft hrif eftirprfi. ~vi) Stulasni (factorial design) tilraunarsni ar sem tekin eru til greina gagnkvm hrif nokkurra/margra hra breyta (tvr ea fleiri). Gagnkvm hrif (interaction effect) eru hrif tveggja samverkandi hra breyta ha breytu. hrifin eru meiri en samanlg hrif hverrar breytu fyrir sig ef r verka einar. -Vi hfum mis hugtk til a reyna a meta hvort tilraunir su gar ea slmar, .e. hvort eitthva s a marka niurstur tilraunarinnar. Tv meginhugtkin eru: *1) Innra rttmti (internal validity) - vsar til ess hvort okkur hafi tekist a tiloka arar skringar, .e. hvort a munur tilraunahpi og samanburarhpi s tilkominn af rum stum en eirri a annar hpurinn fkk mefer en hinn ekki? Innra rttmti er
29
v egar tilgta okkar (ha breytan-meferin) ein og sr hefur hrif hu breytuna, en ekki einhverjar arar skringar. Breytur arar en meferin sjlf gna annig innra rttmti tilraunarinnar. r gna getu rannsakandans til a segja fyrir um a meferin hafi veri raunverulegur orsakavaldur breytinga sem uru hu breytunni. ess vegna reyna rannsakendur a tiloka arar skringar/breytur en meferina me v a stjrna tilraunar astum, umhverfi og me tilraunarsnium. Spurningin er hvort okkur hafi tekist a gera ba hpana eins fyrir mefer og hvort a munur s eim eftir mefer. Ef enginn munur er eftir mefer bar hn ekki rangur ea innra rttmti hefur veri gna. [Innra rttmti hefur a gera me astur hpanna..] *ttir sem gna innra rttmti: - egar eitthva meira en meferin hefur hrif niurstur eftirprfsins (post-test / hu breytuna). *1) Bjgun hpavali (selection bias) egar hparnir eru ekki eins/svipair upphafi tilaunarinnar, .e. ur en mefer er beitt, m.t.t. hu breytunnar. Htta sem stafar t.d. af v a tilviljunarthlutun var ekki notu vi skipan tttakenda hpa. essi bjgun sr sta egar fleiri tttakendur rum hpnum hafa eiginleika sem hafa hrif hu breytuna. T.a.m. tilraun lkamlegri rsargirni ef tilraunarhpurinn inniheldur viljandi einstaklinga sem eru ftbolta-, rgb- og hokkikendur, mean samanburarhpurinn inniheldur tnlistarmenn, skkikendur og mlara. arna koma niurstur forprfa a gum notum, en r eiga a vera sambrilegar. Anna dmi ef tlunin er a kanna hrif akstursjlfunar kumenn, en tilraunarhpurinn vri samsettur af einstaklingum bsettum hfuborgarsvinu og samanburarhpurinn r dreifbli. er auvelt a tla a hparnir hafi veri misgir a keyra borgarumfer ur en meferinni var beitt sem hefur hrif eftirprfi. *2) Prfun (testing) egar forprfi sjlft ea mlingin fyrir mefer hefur hrif eftirprfi (hu breytuna). etta er gn vi innra rttmti v er eitthva meira en bara meferin hefur hrif hu breytuna, .e. a hvort a munurinn (ea skortur mun) s tilkominn vegna ess a forprfi stjrnai tttakendum. Solomon fjgra hpa snii hjlpar rannsakanda a koma auga prfunarhrif. T.d. ef rannsakandi leggur prf fyrir nemendur fyrsta kennsludegi, nmskeii sjlft er meferin og sama prfi er svo lagt fyrir nemendur sasta tmanum/ vi lok nmskeisins. Ef tttakendur muna eftir spurningum forprfsins og a hefur hrif a sem au lru (athygli) ea hvernig au svruu spurningunum eftirprfinu, eru prfunarhrif til staar. Ef prfunarhrif eiga sr sta getur rannsakandinn ekki sagt til um hvort a meferin ein og sr hafi haft hrif hu breytuna/eftirprfi. *3) Smitunarhrif (diffusion of treatment or contamination) gn vi innra rttmti egar meferin smitast fr einstaklingum tilraunarhpsins og eir sem eru samanburarhpnum breyta hegun sinni vegna ess a eir lra meferina. etta getur t.d. gerst ef hparnir tveir hittast mean tilrauninni stendur og ra saman um hana. *4) Vntingar rannsakanda (experimenter expectancy) vibragstegund og gn vi innra rttmti sem orsakast af v a rannsakandinn gefur tttakendum beint til kynna hver kenningin, sem veri er a prfa, er ea hverjar skaniursturnar vru. T.d. getur augnsamband, tnh raddar, psur og nnur sg ltbrigi gefi til kynna afstu rannsakandans. Vi reynum v a lta hpstjra og ara vettvangi vita sem minnst um tilgang og tilkomu rannsknarinnar.
30
*5) Saga (history) egar atburur, tengdur meferinni, gerist mean tilrauninni stendur og hefur hrif hu breytuna, en er planaur og rannsakandinn hefur enga stjrn . Meiri htta essari gn tilraunum sem spanna langt tmaskei. T.d. umfjllun fjlmilum ea atburir samflaginu um svipu mlefni og tilraunin snst um. Dmi: Ef veri vri a kanna vihorf til olufyrirtkja yfir tma og san kmi upp umfjllun um samr olufyritkja mean tilrauninni sti. gn vi innra rttmti. *6) roski (maturation) egar einhver lffri-, slfri- ea tilfinningalegur roski, askilinn meferinni sjlfri, verur tttakendum og breytir eim. T.d. leii ea reyta sem hefur hrif niurstu eftirprfanna (hu breytuna), tttakendum gengur verr ea skora illa prfinu. Meiri htta essari gn tiltraunum sem spanna langt tmaskei. *7) Brottfall (mortality) egar einstaklingar htta tttku af einhverjum orskum mean tilrauninni stendur, .e. eru ekki me fr upphafi til enda. Srstaklega mikil gn ef um marga tttakendur er a ra ea fleiri r rum hpnum en hinum. rtt fyrir a mortality i daui arf a ekki endilega a tkna a tttakendur hafi di. Dmi: tlunin er a skoa hvort a tiltekin jlfun hafi hrif yngd flks. Vi hfum tvo 50 manna hpa og bir eru vigtair fyrir mefer. Tilraunarhpurinn arf san a stunda tiltekna jlfun einhvern tma en samanburarhpurinn ekki. A kvenum tma linum er framkvt eftirprf en hafa bara 30 manns tilraunarhpnum klra tilraunina og 45 samanburarhpnum. Brottfalli var miki tilraunarhpnum og hann minnkai mean mefer st, kannski vegna ess a eir voru of ungir og nenntu ekki a fa fjrar vikur. Brottfalli hefur annig gna innra rttmti og niursturnar geta ekki gefi raunhft mat tilrauninni ar sem a voru ekki ngilega margir sem klruu allt ferli. ~8) Instrumentation skylt stugleika reianleika; sr sta egar tki ea mling hu breytunnar breytist mean tilrauninni stendur. ~9) Tlfrileg afturfr (statistical regression) erfitt a henda reiur , en er vandaml ktra gilda ea tilhneigingu tilviljunarvillum sem fra niurstur hpa a mealtali. ~10) Skaabtahegun (compensatory behavior) egar einstaklingar samanburar-hpnum breyta hegun sinni til a bta fyrir a a f ekki mefer. Stundum gefa rannsakendur einstaklingum einum hpi eitthva vermtt, en ekki einstaklingum rum og mismunurinn arna milli verur ljs. jfnuurinn getur valdi rstingi til a minnka mismun, auka samkeppnislegan greining, ea srindum. essar tegundir skaabtahegunar geta haft hrif hu breytuna, auk meferarinnar sjlfrar. >*Tvfld-blindni tilraun (double-blind experiment) tegund rannsknaraferar vi tilraunir ar sem hvorki tttakendur n eir sem sj um framkvmd tilraunarinnar fyrir rannsakandann (eir sem eru beinu sambandi vi tttakendur) vita um eli tilraunarinnar. essi afer er hentug til a koma veg fyrir a tttakendur veri varir vi vntingar rannsakanda. *2) Ytra rttmti (external validity) vsar til ess hvort megi alhfa niurstur tilraunar astur og atburi utan hennar. Ef a tilraun vantar ytra rttmti, eiga niurstur hennar aeins vi um tilraunina sjlfa og eru nothfar bi fyrir grunn- og hagnt vsindi. Vi setjum upp tilbnar astur tilraunum en viljum vita hvort a r segi okkur eitthva um raunveruleg ferli samflaginu. T.d. rannskn Lauderdale me tilbna gnun, segir s rannskn okkur eitthva um vibrg flks vi alvru gnun.
31
*ttir sem hafa hrif ytra rttmti: (raunveruleiki og vibrg af vldum rannsknarafera). *1) Raunveruleiki (realism) eru rannsakendur raunsir? Vsar til ess hversu vel tilraunaastur lkjast raunverulegum astum lfum flks. *1.a) Tilraunaveruleiki (experimental realism) Ytra rttmti ar tilraunin er ltin vera eins raunveruleg og kostur er, til a atburir tilraunarinnar hafi raunveruleg hrif tttakendur. Ef flk lifir sig ekki inn ferli/asturnar sem tilraunin skapar v, er tilraunaveruleiki lagi. Ef meferin hefur engin hrif tttakendur og eir hafa ekki lifa sig inn hana tt hn rauns, er tilraunaveruleiki ltill. ess vegna leggja rannsakendur yfirleitt miki sig til a gera astur tilrauna sem raunverulegastar. *1.b) Hversdagsraunveruleiki (mundane realism) spyr hvort a tilraunin s eins og heimurinn er raun og veru. Tegund ytra rttmtis ar sem astur tilraunarinnar lta t fyrir a vera raunverulegar og lkjast umhverfi ea astum utan tilraunastofa .e.a.s. eru asturnar eins og einhverjar astur raunverulegu lfi flks, ea eins og eitthva sem sr sta samflaginu. Ef lklegt er a flk lendi eins/svipuum astum alvrunni er (hverdags)raunveruleikinn gur. T.a.m. ef brn vru ltin berja dkkur tilraunum vri raunveruleikinn ekki gur v a er ekki algeng hegun hj brnum veruleikanum. etta er v matsatrii hvert sinn. *2) Vibrg af vldum rannsknarafera (reactivity) tttakendur rannsknum geta brugist ruvsi vi tilraun en eir myndu gera raunveruleikanum v a eir vita a eir eru rannskn; etta kallast vibrg af vldum rannsknarafera. gn vi ytra rttmti egar einstaklingarnir vita a eir eru tilraun og veri er a fylgjast me eim. *2.a) Hawthorne hrif (Hawthorne effect) hrif nefnd eftir ekktri tilraun (1920-1930, Hawthorne Illinois) ar sem vibrg tttakenda mtti rekja til tilraunarinnar sjlfrar, en ekki meferarinnar sem beitt var. Rannsaksendur Hawthorne breyttu vinnuskilyrum raftkjaverksmiju msa vegu, t.d. lsingu, vinnupsum o.fl. og mldu afkst leiinni. Afkstin jukust vi hverja breytingu v flk var ekki a bregast vi lkum meferum heldur vi eirri auknu athygli sem a fkk fyrir a vera tttakendur rannskn. Vi essi hrif er ytra rttmti lagi. >Hawthorne hrifin eru notu sem yfirheiti yfir hrif sem tttakendur vera fyrir vegna athygli fr rannsakendunum sjlfum. essu skylt eru hrifin sem eitthva ntt skapar, sem geta minnka me tmanum (njabrumi hverfur). *2.b) Tilgtuhrif (demand characteristics) tttakendur tilraun geta raa saman vsbendingum r tilrauninni og komist a v hver kenning hennar ea markmi er. kjlfari geta eir breytt hegun sinni til a gera a sem eir halda a tlast s til af eim (t.d. e- sem styur kenninguna), me a fyrir augum a knast rannsakandanum. Til a athuga hvort a essi er raunin, .e. hvort a tilgtuhrif hafi gna ytra rttmti er flk iulega spurt hvort a a hafi fatta tilgtuna a tilraun lokinni. *2.c) Gervihhrif (placebo effect) egar tttakendur f ekki raunverulega mefer heldur gervi- ea eftirlkingarmefer, en bregast vi eins og eir hafi fengi raunverulegu. hefur a a f mefer, hn s gervi, hrif en ekki meferin sjlf. T.d. egar tilraun er ger lyfi sem a hjlpa flki a htta a reykja. Annar hpurinn fr lyf sem a draga r niktnlngun, en hinn hpurinn
32
fr lyfleysu (placebo), ea falska mefer. Ef einstaklingar sem fengu lyfleysuna htta lka a reykja, hefur tttakan til tilrauninni og inntaka einhverju sem eir hldu a myndi hjlpa eim a htta a reykja haft hrif. Tr tttakenda lyfleysunni hafi hrif hu breytuna og gnar annig ytra rttmti. *Vettvangsrannsknir (field experiments) tilraunir sem eru framkvmdar ti samflaginu undir elilegum astum, t.d. neanjararlestum, verslunum ea gngugtu. Einstaklingar vettvangsrannsknum vita sjaldnast a eir eru hluti tilraun og bregast (svara) elilega vi. T.d. ef rannsakandi ykist f hjartafall um bor neanjararlestarvagni til a kanna vibrg samferamanna. Tilraunir framkvmdar samflaginu gefa oft betra ytra rttmti; eru alhfanlegar astur utan tilraunarinnar, en tilraunarstofurannsknir. Hins vegar er innra rttmti vettvangsrannsknunum verra vegna ess a vi hfum ekki tilviljunina v hver hltur meferina, t.d. svisetningin hjartafallinu ekki h algjrri tilviljun hver kemur til hjlpar. ---Kostir og gallar: Stjrn rannsakanda yfir astum tengist innra og ytra rttmti. Tilraunarstofurannsknir hafa gjarnan htt innra rttmti, en minna ytra rttmti. r eru rkrttari og fastari, en ekki eins alhfingarlegar. Vettvangsrannsknir hafa gjarnan htt ytra rttmti, en minna innra rttmti. r eru alhfanlegri en stjrnanlegri og einstaklingar hafa ekki jafna mguleika a lenda tilrauninni. Rannsakendur geta hvorki stjrna astum fullkomlega, n v sem tttakendurnir heyra ea segja. Mlingin vibrgum tttakenda er bygg eftirlitsmnnum sem liggja felum og eir geta vel misst af einhverjum vibrgum tttakenda. A auki gfu einstaklingarnir ekki samykki fyrir tttku sinni tilrauninni vi verum lka a huga a siferisvitund okkar v a er ekkert grn a blekkja flk, spila me a og hra t.d. me svisetningu hjartafalli, rs ea naugun. Vi eigum ekki a leika okkur me tilfinningar annarra a rfu, v jafnvel a markmi tilraunarinnar s mikilsvert og gott, er nausynlegt a nota blekkingu me var og takmrkunum og reyna a halda henni lgmarki. >Tilraunir flagsvsindu: Styrkleiki = Innra rttmti. Veikleikar = Ytra rttmti, siferilegar og hagntar takmarkanir, og r henta betur rannsknum litlum hpum (mkr), en eru sjaldan notaar makr rannsknum. *Spurningalistakannanir (survey research) - henta vel rannsknarspurningum um einstaklingsmiaar skoanir, vihorf ea hegun og megindlegum rannsknum strum rtkum (ekki minna en ca.100). Rannsakendur spyrja iulega um marga hluti einu, mla margar breytur (of me samsettum mlingum) og prfa margar kenningar einni og smu knnuninni. T.a.m. er hgt a spyrja um eftirfarandi tti: i) hegun, ii) afstu, vihorf, skoanir, iii) flagslegan bakgrunn (einkahagi), iv) vntingar, v) flagslega stu og vi) ekkingu. En vi urfum a kvea fyrirfram hva vi viljum skoa v spurningarnar eru stalaar. Tilraunir rannsaka litla hpa kveinn tma og beita tiltekinni mefer, en spurningalistakannanir eru lagar fyrir stran hp svarenda, sem allir svara smu smu spurningunum og rannsakendur prfa margar kenningar og trufla hina eiginlegu tmar me spurningum um lina hegun, vntingar ea flagslegan bakgrunn. Spurningakannanir geta veri: lsandi rannskn (t.d. kannanir fylgi stjrnmlaflokks), skrandi rannsknir (oft kallaar fylgnirannsknir) og leitandi rannsknir (sbr. opnar spurningar). r geta lka veri gagnlegar makr samanburi t.d. skipulagsheildum (rannskn vinnuastum og lan starfsflks), strri hpum, rkjum og jum (fjljleg knnun lkum vihorfum flks) og samanburi tmabila. -Lykilatrii a gum spurningalista: Gur spurningarlisti myndar samhangandi heild, ar sem spurningarnar flttast saman en eru ekki sundurslitnar hver fr annarri.
33
Mikilvgt er a forast rugling/misskilning, hafa spurningar skrar til a auka reianleika og nausynlegt er a hafa sjnarmi svarenda t huga. Rannsakandinn vill a hver svarandi skilji/heyri smu spurningu nkvmlega sama htt, en r geta engu a sur haft mismunandi merkingu fyrir flk me lkan flagslegan bakgrunn. a er samt ekki hgt a sna hverja spurningu a hverjum svaranda fyrir sig, v slkt gerir samanbur nnast mgulegan. A svara spurningaknnun heldur ekki a vera eins og a fylla t formlegt stofnanaeyubla. -10 algeng atrii sem ber a varast spurningarlistager vanda oralag: 1) Forist slangur, srfriml og skammstafanir. Mismunandi hpar geta haft lk heiti yfir smu hluti og nota or sem eingngu eru skiljanleg innan tiltekins hps. Slangur er tegund srfringamls innan undirmenningar og ekki skiljanlegt nema eim sem tilheyra sama hpi. Slangur og srfriml ber a forast nema veri s a rannsaka tiltekinn hp sem notar a. Br til skrleika og tvrni nema veri s a kanna tiltekinn hp sem notar a. 2) Forist tvrni, rugling og ljsar spurningar. Flk leggur mismunandi skilning or eins og oft, reglulega, t a bora og vi verum v a hugtakabinda au hugtk sem veri a kanna skilgreina au vel. 3) Forist tilfinningahlain hugtk og stuskekkju (prestige bias). Tilfinningahlain or og hugtk tengd stu virtra einstaklinga geta lita tlkun og svr svarenda vi spurningum annig a eir svara spurningunni frekar m.t.t. til skounar sinnar virta einstaklinginum/hpnum en mlefninu sem spurt er um t.d. glpamenn, forstisrherra, forseti o.s.frv. 4) Forist tvhleypur (double-barreled question). Ekki spyrja um tvennt einu og alls ekki bija svarendur a skoa tengsl milli breyta fyrir ig. Nausynlegt er a hver spurning spyrji bara um eitt tilteki og vel skilgreint atrii. 5) Forist leiandi spurningar. Allir svarmguleikar eiga a virka jafngildir fyrir svarendum og a m ekki gefa eim vsbendingar um skasvrun rannsakandans. Leiandi spurning er spurning sem beinir svarenda frekar kvenum svarmguleika en rum me orafari snu. Fullyringar geta veri leiandi og margt flk hefur tilhneigingu til a vera sammla fullyringum. Dmi: Sinntir borgaralegri skyldu inni og kaust sustu alingskosningum? (En egar tlunin er a setja spurningar saman eina mlingu skiptir ekki mli hvort r eru leiandi .e. r m nota samsettum mlingum t.d. sjlfsmynd. Vi notum v samsettar mlingar og jafnvel leiandi spurningar egar tlunin er a dreifa svrum spurninga og raa einstaklingum r ntast fylgnirannsknum.) 6) Forist spurningar sem flk getur ekki svara. Spurningar um eitthva sem aeins fir svarendur vita pirrar svarendur og br til lgga svr. Svarendur geta ekki alltaf muna eftir atrium r fortinni og vita ekki nkvmlega eftir einstkum atvikum. A spyrja svarendur spurninga um afstu eirra til einhverra mla sem eir ekkja ekki, ea vita ekkert um (t.d. tknileg atrii innflytjendamlum ea um innra skipulag einhverrar stofnunar) geta gefi af sr einhver svr en au eru reianleg og merkingarlaus. egar margir svarendur eru lklegir til a vita eitthva um tilteki efni er nausynlegt a nota skilyrtar spurningar (sj sar). 7) Forist a gefa falskar forsendur. Ekki byrja spurningu me einhverjum forsendum sem svarendur kunna a vera mti og spyrja svo um valmguleika varandi a, .e. ekki gefa svarenda einhverjar forsendur upphafi annig a kjlfari lti hann svo a um eitthva vandaml s a ra. Svarendur sem eru
34
sammla forsendunni vera pirrair og vita ekki hverju eir eiga a svara. Dmi: Hvenr httir a svkja undan skatti? Hr er rannsakandi a gefa sr r forsendur a vikomandi hafi einhvern tmann sviki undan skatti. 8) Forist spurningar um tlanir framtinni og a setja flk frilegar astur. Spurningar um hegun og gerir frilegum astum eru yfirleitt tmasun, sbr. Ef a n matvruverslun myndi opna near gtunni, myndir versla henni. a er betra a spyrja um nverandi ea nlegar gerir og hegun. Yfirhfu svara svarendur srstkum, konkret spurningum, sem tengjast eirra reynsluheimi, reianlegar en eim sem eru utan nverandi reynslu eirrar. 9) Forist tvfalda neitun. Tvfaldar neitanir venjulegu mli eru mlfrilega rangar og ruglingslegar, slkar spurningar ba v til reianleika. T.d. ef a er bi ekki og sammla spurningu gerir a spurninguna of erfia og ruglingslega og svarandi arf a hugsa hana of miki sem br til reianleika. Dmi: Ertu sammla eim sem vilja ekki a bygg veri n sundlaug bnum. 10) Forist skrun ea jafna svarmguleika. Geri svarflokka ea svarmguleika jafna, tmandi og forist a eir skarist, svo a svarandi svari ekki fleiri en einum valkosti. Dmi: Hvernig fannst r jnustan htelinu okkar vera? Framrskarandi, frbr, afinnanleg ea g? *Opin spurning (open-ended question) tegund spurningar ar sem svaranda er frjlst a svara v sem hann vill, svarmguleikar eru ekki gefnir og svarandinn skrifar svari sjlfur. r henta leitandi rannsknum (ekki fylgni), egar rannsakandi veit ekki um vieigandi svarmguleika, en auka hins vegar httuna brottfalli, eru tmafrekar svrun og rvinnslu (t.d. erfitt a ka ritgerarsvr) og vafasamar samanburi. *Loku spurning (closed-ended question) tegund spurningar ar sem svarandinn verur a velja r tilteknum svarmguleikum sem kvenir eru fyrirfram af rannsakanda og hnnui spurningarlistans. r eru auveldar svrun og rvinnslu og henta vel fylgnirannsknum, rtt fyrir a a vanti e.t.v. einhver svarmguleika a mati svaranda, r einfaldi veruleikann og geti kalla fram skoanir/svr sem eiga sr ekki sto reynslu flks. *Hlfopin spurning (partially open question) tegund spurningar me fyrirfram kvena svarmguleika auk svarmguleikans anna sem gefur svarandanum kost a tilgreina eitthva anna svar sem rannsakandinn tk ekki fram. *Svefngengils spurning (sleeper question) spurning spurningalistaknnun um tilbna atburi ea flk til a kanna hvort a svarendur su hreinskilnir ea a ljga til um ekkingu sna tilteknum atrium. Dmi: knnun sem ger var Bna til a kanna hvaa bandarsku mannrttindaleitoga svarendur ekktu var tilbnu nafni btt vi svarmguleikana. 15% svarenda ekktu ennan tilbna einstakling sem bendir til ess a hinir raunverulegu leitogar sem voru ekktir af essum 15% hafi raun veri ekktir. nnur afer er a bija svarendur um a segja fr manneskjunni eftir a eir segjast ekkja hana. *Svarkostir lokuum spurningum: forast skrun, eiga a vera tmandi, jafnvgi arf a vera milli svarmguleika, betra er a hafa fleiri svarkosti en frri v a gerir niurstur reianlegri og nkvmari og gefur betri run svarendum. Rannsknir benda til ess a a skipti litlu mli fylgnirannsknum (egar veri er a kanna fylgni milli breyta) hvort a miju/hlutlaus afstaa s einn af svarkostum. Mlingar gefa yfirleitt svipaa fylgni vi arar mlingar hvort sem mija er notu ea ekki. Kvari sem hefur miju gefur okkur meiri upplsingar en kvari sem ekki hefur miju v hn kemur veg fyrir a flk geri sr upp skoanir. Svarmguleikann g veit ekki ber a
35
forast ar sem hann eykur brottfall a flk hafi tiltekna skoun missing values v etta eru engin svr. Ein lausn essu er a nota skilyrtar spurningar. *Skilyrtar spurningar (contingency questions) tvhlia spurning ar sem svar vi fyrsta li hennar beinir svarandanum anna hvort a nsta spurningarefni ea a tarlegra og skyldara efni annari spurningu. Svari vi fyrsta linum kvarar framhaldi, .e. hvort a svarandinn svarar fleiri spurningum um tilteki efni ea svarar nst tengdri spurningu. Ef eitthva ekki vi svarandinn a sleppa tiltekinni spurningu/spurningum og annig er vinsa r hpnum annig a aeins eir sem gagn er af svara spurningunni. Nausynlegt er a skilyringin komi strax eftir eim svarmguleika sem vikomandi velur v anna bur upp misskilning og rugling. -Ein afer til a draga r bjgun sem spurningar um vikvm mlefni geta valdi, t.d. spurningar sem gna sjlfsbirtingu svaranda (presentation of self) um sjlfsfrun, fkniefnaneyslu, drykkju og tekjur ar sem lkur eru a svarandi svari ekki heiarlega til a birtast ekki rum neikvu ljsi, er a ba til samhengi sem dregur r vikvmni mlefnisins og gera vandamli algengt. Eins svara lka margir spurningum um hluti sem eru flagslega skilegir ann veg a eir hafi gert hann a raunin s nnur, til a forast slka bjgun er hgt a bja svaranda a bjarga andlitinu. *Hefbundin spurning (standard-format question) spurning spurningarlistaknnun ar sem svarmguleikarnir innihalda ekki mguleikann hlutleysi, .e.a.s. enginn: engin skoun ea g veit svarmguleiki. *Hlf-su spurning (quasi-filter question) spurning sem inniheldur engin skoun ea g veit ekki svarmguleika. *Full-su spurning (full-filter question) spurning ar sem svarendur eru fyrst spurir hvort a eir hafi afstu til einhvers tiltekins efnis, san eru eir sem hafa skoun ea ekkingu v (og eingngu eir) spurir srstakrar spurningar um a. *Matrix spurning samjappa og fyrirferarlti form spurninga ar sem allar spurningarnar hafa smu svarmguleika. essi afer sparar plss og gerir bi svarendum og rannsakendum auveldar fyrir a greina svr sama svarflokki. *Flotarar (floaters) svarendur n eirrar ekkingar ea skounar sem arfnast til a svara tilteknum spurningum en gera a samt sem skapar samrmi svrum. eir skipta milli ess a svara spurningum, ar sem ekki er boi upp engin skoun svarmguleika og ess a velja g veit ekki ar sem a er boi. eir skipast v a svara og vita ekki eitthva. *Nafstain hrif (recency effect) hrif sem geta tt sr sta egar svarendur velja sasta svarmguleikann sem er gefinn sta ess a velta llum mguleikum gaumgfilega fyrir sr. *Oravals hrif (wording effect) hrif spurningalistaknnunum egar kvei hugtak ea or hefur sterk hrif hvernig sumir svarendur svara tilteknum spurningum. A jafnai hefur oraval meiri hrif flk sem er minna mennta og kvein or geta hrint af sta tilfinningalegum vibrgum: sbr. ftkir vs. flk sem hltur flagslega asto. *Um r spurninga spurningalista: 1) Byrjau hugaverum spurningum 2) Lttar spurningar fyrst erfiar seinna 3) Ekki byrja mrgum bakgrunnsspurningum hafu r sast ea aftarlega 4) Aalspurningar miju listans 5) Vikvmar spurningar seint (en ekki sast) 6) Hafu efnislega svipaar spurningar saman (kaflaskiptu me fyrirsgnum ef me arf) 7) Hafu opnar spurningar sast (v r eru erfiastar) 8) Skildu a spurningar sem gtu haft hrif hvor ara
36
9) Enda v a akka vikomandi fyrir a hafa gefi sr tma a svara spurn. *Mismunandi aferir vi gagnaflun hgt a nota lkar aferir egar vi leggjum fyrir kannanir: *1) Pst- og fyrirlagnarkannanir (mail and self-administered questionnaires). Kostir: drasta aferin og hgt a framkvma af einum rannsakanda. pstknnunum getur svarandi gefi sr tma og svara spurningunum r og ni. r bja upp nafnleynd og koma veg fyrir spyrlahrif. r eru rangursrkar og svarhlutfall getur ori gott ef efni er hugavert og svarendur eru velmenntair og hugasamir. Framkvmdatmi fyrirlagnakannana er stuttur og s afer hefur hsta svarhlutfalli (sjaldgft a einhver segi nei egar kennari dreifir knnun um bekk - kjrastur), en framkvmdatinn getur veri langur pstknnunum. Spyrlahrif lgmarki. G svrun og lti brottfall fyrirlagnaknnunum. Gallar: miki brottfall pstknnunum v flk gefur sr ekki tma a svara eim, flestum er svara innan tveggja vikna en sumum ekki fyrr en a nokkrum mnuum linum svo framkvmdartmi verur langur. Eftirfylgni- og minningarbrf auka kostna og tma. Rannsakandi getur ekki stjrna astum (t.d. hvort knnun s svara part af drukkinni manneskju) ea eirri r sem svarandi svarar spurningum, nema fyrirlagnaknnunum. Enginn til staar til a tskra vafaatrii sem kunna a koma upp. Einhver annar en s sem knnunin er stlu getur opna pstinn og fyllt hana t. fullngjandi kannanir eru lka strt vandaml, auvelt a ljga til um aldur, kyn, sttt, stu o.s.frv. Takmarka hvernig spurninga hgt er a spyrja, t.d. er mgulegt a spyrja spurninga sem krefjast sjnrnna vibraga. Engin stjrn r, .e. svarendur geta flakka milli spurninga a vild. *2) Smakannanir (telephone interviews) Kostir: Vinsl afer vi gagnaflun v hgt er a n til sem flestra jflaginu. Hringt flk, a spurt spurninga og svrin skr niur. Auveldlega hgt a n miki af flki sem br langt burtu. Me nokkrum endurtekningarsmtlum er hgt a n svarhlutfalli upp 90% og framkvmdartminn er stuttur ef margir vinna vi hringingar. Kostnaurinn meiri en pst- og fyrirlagnarknnunum. Sveigjanleg afer me flesta styrkleika vitalskannana, en mun drari framkvmd. Spyrillinn hefur stjrn astum og r spurninga. CATI-tknin (computer-assisted telephone interviewing), ea tlvuasto er algeng smaknnunum, en situr spyrillinn fyrir framan tlvu mean hann les upp spurningarnar og spyr svarandann og skrir san svrin jafnum tlvuna. etta fltir fyrir framkvmd knnunarinnar, dregur r spyrlavillum og auveldar gagnarvinnslu. nnur afer sem notu er nefnist IVR (interactive voice response) ea gagnvirk raddarsvrun ar sem talgervill spyr spurninga og svarandinn svarar spurningum me v a ta kveinn takka smanum snum ea segja svari smann. essi tegund er hentug fyrir stuttar kannanir, en brottfall eykst hratt eftir v sem r lengjast. Gallar: Kostnaarsamar og takmrku lengd kannana eru helstu gallar essarar aferar. Engin lei a n svarendur sem eru ekki me sma og smtali getur lka komi slmum tma til eirra sem eiga sma. Notkun spyrils minnkar nafnleynd svarenda og getur tt undir spyrlahrif. Erfitt a nota opnar spurningar og spurningar sem krefjast sjnrnna vibraga eru mgulegar. *3) Vitalskannanir (face-to-face interviews) Kostir: Vitalskannanir hafa hsta svarhlutfalli og leyfa lengstu kannanirnar. r hafa ann kost umfram smakannanir a jlfaur spyrill er sendur vettvang og hann getur einnig fylgst me umhverfinu og nota annan tjningarmta en munnlegan t.d. augn- og handahreyfingar. Gir spyrlar get spurt um allt milli himins og jarar. Svarhlutfalli er
37
nst best essari tegund en flestum finnst erfitt a neita tttku egar spyrillinn bankar upp . (Kynningarbrf sent undan: nstu dgum mun spyrill banka upp hj r og vi hvetjum ig eindregi til a taka vel mti honum og taka tt, v tttaka n skiptir miklu mli..... Gallar: Mjg hr kostnaur er strsti galli vitalskannana. jlfun spyrla, feralg, umsjn, yfirseta og persnuleg tgjld geta veri mikil. Spyrlahrif geta veri strt vandaml og stjrn astum er minni en smaknnunum, ar sem rannsakandi (umsjnarmaur) getur hlusta smtlin. *4) Vefkannanir (web surveys) Kostir: Fljtlegar og drar framkvmd, sendar me tlvupsti til svarenda. Sveigjanlegt form og hgt a notast vi sjnrn atrii eins og myndir, video og hlj. Getur veri gagnlegt hj tilteknum hpi, t.d. starfsmannakannanir innan tiltekins fyrirtkis. Gallar: Umfang, ni (leynd) og stafesting (snnun) eru strir gallar. a hafa ekki allir jafna mguleika a lenda rtakinu, efnaminna, mennta, stjlblt og eldra flk sem er lklegra til a eiga tlvu kemst ekki rtaki. Margir hafa nokkur netfng og geta v fengi smu knnun oftar en einu sinni mikil htta rtaksvillum. a getur veri erfitt a tryggja trna og nafnleynd, en a fer eftir tlvuforritunum sem notu eru. etta form er enn byrjunarstigi og eftir a rast meira ninni framt. *Vandaml tengd svarbjgun:
Flagslegur skileiki Spyrlahrif Lesskilningur svarenda Pst/fyrirl. Lti vandaml Lt vandaml Miki vandaml Smak. Meira vandaml Meira vandaml Lti vandaml Vitalsk. Miki vandaml Miki vandaml Lti vandaml
*Spyrlahrif (Interviewer bias) eitthva fari, hegun, gerum, viveru ... spyrils sem hefur hrif a hvernig svarandinn svarar spurningunum. *Athugasemd (probe) eftirfylgnispurning vitalsknnunum sem biur vimlanda/ svaranda a tskra ea gera tarlega grein fyrir fullngjandi ea vieigandi svari. -Tu atrii sem arf a nefna egar gera grein fyrir rannsknarknnun: 1) Tilgreina islistann sem var notaur (t.d. smanmerskrr). 2) Tilgreina hvaa daga knnunin var framkvmd. 3) Tilgreina i sem rtaki endurspeglar (t.d. fullorna bna-menn, stralska hsklanema). 4) Tilgreina rtaksstr. 5) Tilgreina rtaksafer (t.d. tilviljunarafer). 6) Tilgreina nkvmlega hvernig spurningar voru oraar sem notaar voru. 7) Tilgreina knnunarafer (t.d. vitals- ea smaknnun). 8) Tilgreina stofnanir sem styrktu ger knnunnarinnar (hver borgai fyrir hana og hver framkvmdi hana). 9) Tilgreina svarhlutfall ea hlutfalli milli eirra sem var haft samband vi og eirra sem klruu spurningarlistann heild sinni. 10) Tilgreina allar upplsingar sem vantar ea g veit ekki svr, egar niurstur einstakra spurninga eru kynntar. *Innihaldsgreining (content analysis) er megindleg tkni til a safna og greina innihald tiltekins texta. Innihaldi vsar til ora, merkinga, mynda, tkna, hugmynda, ema ea einhverra skilaboa sem hgt er a mila. Textinn er eitthva skriflegt,
38
sjnrnt, ea tala sem jnar sem samskiptamiill. ..m. bkur, bl, tmaritagreinar, auglsingar, rur, opinber ggn, kvikmyndir, frttir, tnlistarmyndbnd, sngtexta, ljsmyndir, efnisbta ea listaverk. Um er a ra magnbindingu nnst hverju sem er; t.d. fjlda ora texta, fjlda birtinga auglsinga, hversu oft eitthva gerist, eitthva er sagt o.s.frv. >Innihaldsgreining hentar egar rannsakandi hefur huga a skoa innihald tiltekinna boskipta hlutlgan og megindlegan htt; er t.d. mest notu fjlmilafri, en ekki notu ein og sr. Hn kemur enn fremur a gum notum egar rannsknarspurningin felur sr athugun texta sem er miklu magni (nota m tilviljunarrtak og astoarmenn vi kun), egar vifangsefni er langt fr tma og rmi (t.d. sguleg skjl, lg fjarlgum, vinveittum lndum ea bkur fr ru tmabili) og vi a finna skilabo/merkingu texta sem sst illa ruvsi. T.a.m. gtir haft a tilfinningunni a arir en hvtir birtist sjaldan auglsingum fyrir drar vrur (t.d. lxusbla, lofeldi, skartgripi, ilmvtn o.s.frv.). Innihaldsgreining getur skr me hlutlgum og megindlegum aferum hvort a essar ljsu tilfinningar nar, byggar kerfisbundnum athugunum, su rkum reistar. >Rannsakendur hafa nota innihaldsgreiningu margvslegum tilgangi, t.d. til a kanna emu sngtextum, trarleg tkn slmum, kynhlutverks stertpur, efnistk fjlmila o.m.fl. en ess ber a geta a alhfingar sem eir setja fram grundvelli innihaldsgreiningarinnar takmarkast vi menningu ar sem milunin fer fram. Innihaldsgreiningu er hgt a nota sem vibt, en ekki sem stagengil fyrir hlutlga rannskn ggnunum (skjlunum). Hn getur sagt til um innihald textans en getur ekki tlka mikilvgi hans. Innihaldsgreining snir nefnilega sjaldan fram a innihald texta hafi raunveruleg hrif flk. Vi erum a skoa skoa mynstur og skilabo, en vitum ekki fyrir vst hvort a einhver annar skilji essi skilabo sama htt og vi. *Ki mlikvari v sem vi tlum a skoa, flokkanir sem vi setjum tkomu kunarinnar . Ggnin stra flokkuninni, hva er mikilvgt skilgreiningar nausynlegar. *Kun (coding) - kallast a egar innihald textans er merkt me tlulegum htti og flokka, og felur sr a innihald er ka eftir einu ea fleiru af eftirtldu: (Innihaldsgreining ber kennsl fjgur einkenni texta og rannsakandi mlir fr einu til allra fjgurra): *1) Tni (frequency) merkir a telja hvort a eitthva sr sta ea ekki og ef a sr sta, hve oft a kemur fyrir. T.d. hversu margir eldri borgarar koma fram sjnvarpsttum einni viku? Hversu htt hlutfall af llum persnum eru eir, ea hve htt hlutfall af ttum snir . *2) Stefna (direction) merkir a tilgreina stefnu sem skilaboin liggja , einhverju samhengi (t.d. jkv ea neikv, me ea mti). Dmi: Hvernig birtast eldri borgarar okkur sjnvarpsttunum; jkvir ea neikvir? *3) Styrkur (intensity) er styrkur ea kraftur skilaboa kvenni stefnu, t.d. getur styrkur gleymsku veri minnihttar (t.d. egar maur gleymir lyklunum snum egar maur fer a heiman, ea egar maur man ekki nafn manneskju sem maur hefur ekki s mrg r) ea mikill (t.d. egar maur man ekki nafni sitt ea ekkir ekki brnin sn). Dmi: ef birtingarmynd eldri borgara sjnvarpsttum er neikv, er hn mjg neikv ea frekar. *4) Rmml (space) rannsakandi getur skr str textaskilaboa ea umfang ea magn eirra. Rmml skrifuum texta er mlt me v a telja or, setningar, efnisgreinar ea plss blasu (rmsetnimetra). Fyrir mynd- og
39
hljupptkur er rmmli mlt tma. Dmi: birtast eldri borgarar stuttan ea langan tma sjnvarpsttum. *Kun yfirborsinnihalds (manifest coding) tegund innihaldsgreiningar ar sem snilegt yfirborsinnihald er ka. Rannsakandinn rar fyrst lista af orum, orasambndum ea tknum og stasetur au (finnur) tilteknum samskiptamili. T.d egar rannsakandi telur hversu oft tilteki or birtist texta (t.d. rauur) ea hvort a srstakur verknaur (t.d. koss) birtist ljsmynd ea kvikmyndasenu. Rannsakandi getur lti tlvu vinna textaleitina fyrir sig me ar til geru kunarforriti. Kun yfirborsinnihalds er mjg reianleg innihaldsgreining v anna hvort er tilteki or ea orasamband til staar ea ekki, en v miur tekur hn ekki tillit til aukamerkingar oranna ar sem sama ori getur haft mismunandi merkingu eftir stu texta. En mguleikinn v a sama ori hafi fleiri en eina merkingu minnkar rttmti mlingarinnar kun yfirborsinnihaldi. *Kun undirliggjandi innhalds (latent coding) tegund innihaldsgreiningar ar sem rannsakandinn tilgreinir/ber kennsl hlutlga merkingu eins og emu ea mtf (minni) og stasetur au (finnur) san kerfisbundinn htt tilteknum samskiptamili. .e. egar rannsakandinn leitast vi a finna undirliggjandi ea beina merkingu texta. T.d. getur rannsakandi lesi heila efnisgrein og kvei hvort a hn inniheldur ertskt ema ea rmantskt yfirbrag. Innihaldsgreining hans hefur kvenar reglur sem leibeinir honum til a tlka textann og kvara hvort a tiltekin emu ea mtf eru til staar. Kun undirliggjandi innihalds er ekki eins reianleg og kun yfirborsinnihalds v hn veltur ekkingu karans tungumlinu og flagslegri merkingu. jlfun, fing og skrifaar reglur geta btt reianleikann, en engu a sur er etta erfitt vifangs. *reianleiki mlinga innihaldsgreininga: *1)reianleiki milli kara (intercoder reliability) jafngildis reianleiki innihaldsgreiningum me tlfrilegum stuli sem segir til um samrmisstigi milli kara. Stuullinn er alltaf tilgreindur me niurstum r innihaldsgreiningum. egar um miki magn upplsinga er a ra, rur rannsakandi iulega til sn astoarmenn til a hjlpa til vi kun upplsinganna. Hann kennir kurunum kunarkerfi, hefur allar skilgreiningar flokkum tru og jlfar tfyllingu skrningarblum. Rannsakandi sem notar marga kara arf t a kanna samrmi milli kara, en a gerir hann me v a bija um a ka sama textabt einrmi og bera san saman til a kanna samrmi milli eirra. Rannsakandi arf a passa sig a halda utan um kun hvers kara fyrir sig og skr hj sr hvaa kari hvaa bla til a hgt s a bera saman. Dreifing kun milli kara arf a vera jfn svo mlingin s reianleg. *2)Stugleikareianleika (stability reliability) arf a hafa huga egar kunarferli teygir sig yfir einhvern kveinn tma (t.d. meira en rj mnui) en stugleikann kannar rannsakandi me v a lta hvern kara ka snishorn af ur kuum texta (sem hann hefur ka ur) t af fyrir sig. annig kannar rannsakandinn hvort a kunin er stug ea breytileg. *Fyrirliggjandi/opinber ggn (existing statistics/documents) Margar gerir upplsinga um hinn flagslega heim eru tiltkar tlfrilegum skjlum (bkur, skrslur, Hagstofan, Lgreglan o.fl). Arar upplsingar eru formi tgefinna samantekta sem eru agengilegar bkasfnum ea tlvutku formi. hvoru tilfellinu sem er getur rannsakandi leita samansafni upplsinga me tiltekna rannsknarspurningu og breytu huga og san endurraa upplsingunum njan mta til a tkla rannsknarspurninguna sna. a er erfitt a tilgreina efni sem eru hentug fyrir fyrirliggjandi ggn
40
v au eru svo fjlbreytt. Hvaa efni sem hgt er a byggja upplsingum sem hefur veri safna og er agengilegt almenningi er hgt a rannsaka. Fyrirliggjandi ggn er sjaldnast afla rannsknartilgangi oftast einhverjum opinberum tilgangi t.d. hj heilbrigisstofnunum, hagstofum, myndbandaleigum, kortafyrirtkjum o.fl. Einstaklingur er ekki alltaf mevitaur um gagnasfnun. Ggnin henta best strtkar rannsknir ar sem skoa samflagi (makr) en ekki mkr svii. Vi athugum fyrst hvaa ggn eru til ur en vi kveum rannsknarspurningu og v passa fyrirliggjandi/opinber ggn ill vi hugmyndir um afleislu. .e.a.s. ggnin koma undan kenningu og rannsknarspurningu! Lgregluggn veita okkur innsn strf lgreglu (verkefni lgreglu og samsetning brota), endurspegla lagalegar breytingar (notkun handfrjls bnaar) og endurspegla samflagslegar herslur (lvun almannafri). * Takmarkanir vi opinber ggn: *i) Mla ekki alltaf a sem au eiga a mla, t.d. tlur um komu flks heilsu-gslustvar. Konur eru lklegri til a fara anga en karlar og su tlur skoaar gti virka a konur su veikari en karlar, en raunin er a r hega sr bara ruvsi. *ii) Rannsakendur ekkja ggnin illa, ea skilur au einfaldlega ekki. *iii) Ofurnkvmni (fallacy of misplaced concretness) rannsakandi getur vitna tlfri af mikilli nkvmni til a gefa rannskn sinni yfirbrag vsindalegrar nkvmni. sr sta egar rannsakandi hengir sig smttunartlur og notar of tarlegar talnaupplsingar megindlegum mlingum til a ggnin lti t fyrir a vera nkvm. Ofhlesla upplsinga! T.d. segja opinber ggn a bafjldi stralu s 19.169.083, en er betra a segja a hann s rmlega 19 milljnir. *iv) Rttmti, Rttmtis vandaml geta tt sr sta egar frileg skilgreining (tilgta/kenning) rannsakandans passar ekki vi skilgreiningu sem opinbera stofnunin ea fyrirtki, sem safnai upplsingunum, setur fram. Opinber lg og reglugerir tilgreina skilgreiningar opinberum ggnum (tlfri). T.d. ef rannsakandi skilgreinir vinnuslys lkt v sem opinber ggn gera. Anna rttmtis vandaml sem getur skapast er vegna ess a rannsakandin hefur ekki stjrn v hvernig upplsingum er safna. llum upplsingum, jafnvel eirra sem koma fr opinberum embttisskrslum, er upphaflega safna af flki skrifstofum sem hluti af vinnu eirra. Rannsakandi verur a treysta a fyrir sfnun, skipulagningu og framsetningu ggnunum nkvman htt. >Lgregluggn: au eru 90% a mla starfsemi lgreglunnar en au eru ekki mjg rttmt til a lsa afbrotum v a eru svo mrg brot/ml sem skila sr aldrei inn bor lgreglu. T.d. eru mjg f kynferisbrot tilkynnt til lgreglu svo lgregluggn geta ekki gefi rttmta mynd af tni eirra, en eim er hins vegar hgt a treysta ansi vel egar kemur a fjlda mora slandi. A sama skapi er a ekki endilega h tilviljun hverjir nst (aldur, hrif vmu, ekking, hfni) sem myndar kerfisbunda skekkju. *v) reianleiki, margir ytri ttir hafa hrif opinber ggn sem gerir au sbreytileg, t.a.m. geta veri margir sem skr ggnin inn. Jafnframt er samanburur milli landa (millihpareianleiki) varhugaverur. *vi) Vistfrileg rkvilla (ecological fallacy) egar vi notum almennar tlur til a lsa einstkum hpum, .e. drgum lyktanir um einstaklingshegun ea kvena hpa t fr makr ggnum. Dmi: rtt fyrir a opinber ggn lgreglu gefi til kynna a flest afbrot su framin Breiholti og miborginni, er sanngjarnt og rangt a segja t fr v a einstaklingar sem ba essum stum su lklegri til a fremja afbrot en arir. Eins ef opinber ggn gfu til kynn a
41
flestir kalikkar slandi byggju Breiholti og t fr eim ggnum myndum vi lykta a eir fremji frekar afbrot en arir, en raunin gti vel veri s a eir komi ekkert vi sgu. *vii) Vntun gagna (missing data) - Eitt vandaml til vibtar sem getur plaga rannsakendur sem nota opinber og fyrirliggjandi ggn er vntun tilteknum ggnum. Stundum hefur gagna veri afla en au glatast ea eins og algengara er a eim hefur aldrei veri safna. kvrunin til a safna opinberum upplsingum er ger innan opinberra stofnanna, sem jafnframt rur v hvenr byrja er a safna tilteknum ggnum og hvenr v er htt. etta getur srstaklega ori vandaml rannsknum sem spanna langt tmabil, t.d ef rannsakandi hefur hrif a kanna fjlda verkfalla og vinnustvana Bna getur hann afla sr gagna fr 1890 til dagsins dag, fyrir utan 5 ra tmabil eftir 1911 egar hi opinbera safnai ekki essum ggnum. *viii) Hafa lti alhfingargildi t.a.m. eru rtt rmlega 50% brota tilkynnt til lgreglu, en vi getum bara alhft fr ggnunum yfir hpinn sem leitar til lgreglu en ekki alls samflagsins ea jarinnar. Falla ekki undir hefbunda lyktunartlfri. *Aukagreining (secondary analysis) er srstk tegund notkun fyrirliggjandi (opinberra) gagna, .e.a.s. endurgreining niurstum ea ggnum sem upphaflega var safna af einhverjum rum. Andsttt upphafsrannskninni (t.d. tilraun, knnun ea innihalds-greiningu) er einblnt greiningu gagna sta sfnunar eim. Aukagreining hefur frst vxt undanfrnum rum og er tiltlulega dr rannsknarafer og gefur kost samanburi milli hpa, ja og lkra tmaskeia. *Flagslegur mlir (social indicator) megindleg mling flagslegri velfer, oft notu vi stefnumtandi kvaranir. a eru margar srstakar mlingar sem gerar hafa veri flagslegri velfer, t.d. hafa r veri raar til a mla eftirfarandi tti: mannfjlda, fjlskyldur, hsni, flagslegt ryggi og velfer, heilbrigi og nringu, ryggi almennings, menntun og jlfun, atvinnu, tekjur o.fl. Flagslegir mlar geta lka mlt neikvar hliar flagslegs lfs, t.d. dnartni nbura, alkahlisma og glpatni ea jkvar hliar eins og ngju vinnu ea hlutfall barhsna me innbyggar ppulagnir. Dmi: a a nota skattaupplsingar ea mannfjldadreifingu til a reyna a meta einhverja run velferarsamflaginu. Alls konar tlur sem geta sagt okkur miki um samflagsger og hpahegun en minna um einstaklingshegun *Nefnarar, s hpar sem vi erum a mia vi ea taka tillit til. Oft viljum vi skoa fjlda mia vi kvenar forsendur og er gjarnan tala um a nota nefnara. Sem dmi um etta er egar vi skoum fjlda hraakstursbrota (teljari) mia vi fjlda kutkja, fjlda brota mia vi bafjlda (nefnari) o.s.frv. .e. vi reiknum hlutfall mia vi eitthva anna ekki bara hlutfall af hundrai. Dmi: Hraakstursbrot eru 23.494 og fjldi kutkja sem skr eru landinu eru 255.000 er fjldi hraakstursbrota hver 100.000 kutki 9.213 (23.494/255.000*100.000=9.213). Gott er a nota essa afer til a bera saman fjlda brota milli embtta ar sem hgt er a taka tillit til bafjlda me henni. Sbr. ef vi berum mortni milli landa saman er ekki hgt a segja a hn s lgst slandi ar sem 5 mor voru framin ri 2000 en hrri Danmrku ar sem 58 mor voru framin, nausynlegt er a taka tillit til balandi hvoru landi fyrir sig til a hgt s a gera rttmtan samanbur. egar a er gert kemur ljs a mortnin hverja 100.000 ba var 1,8 slandi en 1,1 Danmrku. *Eigindlegar rannsknir (qualitative research) henta vel egar: i) veist ekki fyrirfram hva gtir fundi og vilt uppgtva veruleikann
42
ii) vilt dpri skilning efninu en megindlegar aferir veita iii) vilt skoa hlutina elilegu umhverfi iv) vilt skoa tmar, sj samhengi hva kemur undan hverju v) vilt undirba megindlega rannskn me eigindlegum htti vi) vilt skoa megindlegar niurstur nnar >Rannsknarspurningin er mjg mikilvg eigindlegum rannsknum og inniheldur orin hva og hvernig og svari krefst ess a vi lsum v sem sr sta. Vi erum ekki a fara a leggja mat eitthva, heldur viljum vi skilja tilteki flagslegt fyrirbri; uppgtva eitthva ntt, skilja og skra. v er nausynlegt a rannsakandi hafi gan tma, nkvman skilning og vilji lsa veruleika annarra eins og eir upplifa hann en ekki leggja mat hann. Vi viljum ra og ba til hugtk og tilgtur eftir v sem rannskninni vindur fram og ba til kenningar eftir gagnaflun og rvinnslu (aleisla), en erum ekki a nota einhverjar fyrirliggjandi kenningar. >Rannsakandinn sjlfur er aal rannsknarverkfri! Hann safnar ggnum (hfum engan spurningalista til a leggja fyrir flk), greinir ggnin t fr aleislu, leggur herslu merkingu sem hpurinn, sem veri er a skoa, leggur gjrir snar og lsir kveinni mynd af flagslegu umhverfi og veruleika rannsknarhpsins. >Eigindlegar rannsknir eru tlkandi og byggja kenningum um a veruleikinn s flagslega skapaur flagslegur veruleiki er fljtandi ferli sem verur til samskiptum flks. Flagsfringar setja sig spor eirra sem eir rannsaka og leitast vi a skilja hva flk meinar me gjrum snum (sbr. Verstehen Weber). >Eigindlegar rannsknir eru tlkandi og byggja margvslegum lsandi rannsknarggnum. *a) vettvangsntur vi skrifum nkvmlega niur a sem tti sr sta vettvangi, lsingar og okkar tlkun atburum egar heim er komi. egar vi erum vettvangi punktum vi bara hj okkur aalatrii og stikkor til a trufla ekki sem veri er a rannsaka; rannsakandi er aal tki, en klrum nturnar egar heim er komi. *b) afritun vitala tmfrek afer ar sem vitl eru afritu fr stafrnu formi prent or fr ori; allt skr niur. *c) myndbandsupptkur henta vel egar veri er a skoa samskipti flks, t.d. hver tekur stjrn hpnum. *d) persnuleg ggn - t.d. sjkraskrslur, dagbkur, brf og fleiri ggn sem einstaklingur br yfir. *e) opinber skjl og skrslur ll ggn sem eru til um vikomandi, t.d. heilsufarsupplsingar, lgregluggn o.fl. >Nausynlegt a flki sem veri er a rannsaka s mevita um a, t.d. egar veri er a rannsaka eitthva fyrirtkjum, stofnunum o..h. en rannsakandi samt a leitast vi falla inn umhverfi. ru mli gegnir ef rannsakandi er a skoa eitthva fjlfrnum stum eins og verslunarmistvum ea Hlemmi. *Tknrn samskipti (symbolic interaction) veruleikinn verur til samskiptum flks (sbr. kenningu G.H. Mead) og eim merkingum sem flk leggur kvena atburi, athafnir og gerir. *Glaser og Strauss The discovery of grounded theory (1967) Mikilvgt rit um eigindlega aferafri ar sem markmii er ferli uppgtvun kenningar. eir vildu ekki stilla upp eigndlegum og megindlegum aferum sem andstum heldur benda markmi og nlganir aferanna vru lkar en bar gar. eir gagnrndu lka hgindastlskenningar flagsfringa og vildu a eir vru duglegri
43
a fara vettvang og knnuu veruleikann. eir fjalla um tv grundvallarmarkmi rannskna: 1) A sannreyna kenningu (verification) G. & S. tldu flagsvsindin of upptekin af essu sta ess a vera a uppgtva n hugtk og njar kenningar. En til a sannreyna kenningu urfum vi: lkindartk, tlfrilegan samanbur, stalaar mlingar, skrar fyrirframgefnar tilgtur og hugtk. (megindl.) 2) A ba til kenningu (generation of theory) G. & S. bentu a til a uppgtva nja kenningu yrfti annars konar nlgun. Breytilegt ferli ar sem engan kveinn endapunkt er a finna. Kenningar ekki a setja fram heima hgindastlnum heldur er nausynlegt a vera beinum tengslum vi rannsknar-efni, .e. vera tengslum vi ggnin sem vi hfum afla okkur. Grundu kenning (grounded theory) a grundvallast af tarlegri lsingu einhverjum flagslegum veruleika og s etta gert kerfisbundi fum vi ga kenningu, ef ekki er htta a kenning eigi ekki vi. (eigindl.) Flagslegur veruleiki verur til samskiptum flks (tlkandi nlgun), tilgtur og hugtk spretta upp r ggnum mean rannskn stendur og kenning a grundvallast ggnunum sem vi flum. *G kenning skv. G. & S. tskrir hegun flks, er gagnleg fyrir run kenninga flagsvsindum (skal vera vel mtu og glma vi flagslegan veruleika), er gagnleg fyrir leikmenn, er leiarvsir fyrir rannsknir tilteknu svii og vi asturnar sem hn er sett fram , .e. hn passar ef rannsknarhpnum finnst hn passa vi hans upplifun. >Rannsakandinn verur sjlfur a taka kvrun um a enda rannsknin v annars gti hn veri endalaus; a er ekki hgt a vita allt og ba endalaust eftir einhverju sem gti mgulega gerst. Sar getur annar rannsakandi teki vi keflinu og haldi fram a ra kenninguna. *Kenningarlegt rtak (theoretival sampling) felst a finna stk sem falla a kenningu sem er a rast rannsknarferlinu. Tmi, staur og atburir eru valdir srstaklega til a rannsakandinn geti ra flagslega kenningu ea meti kenningarlegar hugmyndir. Rannsakandi velur stk sem geta gefi honum einhverjar njar upplsingar til a bera saman vi einstaklinga/hpa sem hefur egar skoa. >Gagnaflun, kun og gagnagreining, og vsar til ess a rtakseiningar eru ekki einstaklingar, hpar ea tmapunktur (ekki eitthva fyrirfram kvei) heldur hugtkin sem vera til egar vi flum og greinum ggnin rannsknarferlinu. essi hugtk ra fr og a sem sprettur upp r ggnunum segir okkur hvaa bita r veruleikanum vi viljum rannsaka nst (flandi ferli). Andstan vi megindlegar rannsknir ar sem vi leggjum af sta me fyrirfram mtu hugtk, en vi verum engu a sur a vera mevitu um arar rannsknir sem gerar hafa veri efninu en vera um lei fr um a losa okkur vi r hugmyndir svo a vi sum opin og mttkileg fyrir einhverju nju. *Samanburur vsar til ess a vi erum ekki upptekin vi a bera saman hpa sem eru lkir a llu ru leyti nema varandi ann tt sem vi erum a horfa , .e.a.s. hparnir urfa ekki a vera jafn einsleitir eins og megindlegum tilraunum heldur er ng a eir eigi eitthva eitt sameignlegt t.d. a a vinna matvruverslun (fullt starf m.v. hlutastarf). Sbr. rannskn Gyu: Flk sem brn og er vinnu, en anna skiptir ekki mli (t.d. bakgrunnur, menntun, kynttur, tr o.s.frv.). Vi kveum ekki fyrirfram hva vi tlum a bera marga saman og reynum fyrst a lgmarka samanburinn vi kveinn hp, en eftir v sem rannsknin rast reynum vi a hmarka hann me v a kanna hvort a smu lgml og hugtk eigi vi rum hpum. *Kenningarleg mettun (theoretival saturation) vsar til ess a vi erum htt a lra eitthva ntt um tiltekinn hp sem vi erum a skoa, httum gagnaflun v vi erum farin a sj smu hluti gerast aftur og aftur; t.d. ef rannsakandi er farinn a heyra smu
44
hluti saga aftur og aftur vitlum hann arf a finna og kvea sjlfur hvenr er komi ng. egar a gerist getum vi tvkka kenninguna og athuga hvort a hugtkin eigi vi rum sta, hj rum hpum. egar vi hfum n kenningarlegri mettun einum sta finnum vi einhvern njan. Dmi: Skoum sjlfsmynd afbrotamanna sem hafa veri stimplair sem slkir af samflaginu og egar vi hfum n mettun frum vi okkur yfir annan hp, t.d. til geveikra og knnum hvort a smu hugtk komi upp ggnum um . Megindlegur rannsakandi verur hins vegar a klra allt rtaki sitt hann s binn a koma auga kenningarlega mettun. *Sneiar af ggnum (slices of data) vsar til ess a ggnin urfa a vera fjlbreytt. Rannsakandi arf a skja mismunandi bita af lkum ggnum til a reyna a f heildarmynd af v sem veri er a skoa, t.d. vital, opinber ggn o.s.frv. Erum a skoa sama fyrirbri fr lkum sjnarhornum, sbr. triangulation hugtak Normans Denzins en a er lka hgt a nota til a kanna reianleika gagnanna, sbr. rannskn Gyu um lka sn sambarflks barnauppeldi. *Dpt kenningarlegs rtaks (depth of theoretical sampling) egar vi gerum rannsknir eru sum hugtk og flokkar mikilvgari en arir og a hjlpar okkur a skerpa hugsunina. Vi afskerpum hana fyrst me v a skoa arar rannsknir og ggn en egar vi erum bin a skerpa hugann aftur komumst vi a v rannskn okkar a sumt er mikilvgara en anna. *Leibeinandi hugtk (sensitizing concepts) fyrri hugmyndir og rannsknir/kenningar sem vi hfum um tilteki vifangsefni sem vi erum a fara a skoa, svo vi sum ekki algjrlega a reyna a finna upp hjli. urfum samt a vera mttkileg fyrir njum upplsingum og sveigjanleg. *Greinandi aleisla (analytic indutcion) flokkarnir og hugtkin sem vi erum a ra og mynda a lokum kenninguna, eru stugri run, mtun og endurskoun. egar vi uppgtvum eitthva ntt (ur ekkt) rannsknarferlinu urfum vi a leitast vi a koma v inn kenninguna sem vi erum a mta ferli er endalaust og tmi og peningar kvea hvnr punkturinn er settur. *Etngrafa (ethnography) rannskn kvenum vettvangi ea vettvangsrannskn ar sem lg er hersla tarlega lsingu (thick description) lkum menningarheimi fr sjnarhorni melima hpsins til a auvelda ea f fram skilning hpnum. T.d. a reyna a skoa einhvern kveinn ttblk ea jflokk fjarlgum lndum. Rannsakandi skoar hegun hps/hpa og reynir a grafast fyrir um merkingu hegunarinnar og f upplsingar um snilegar reglur sem hpurinn er jafnvel ekki mevitaur um sjlfur. Glggt er gests auga rannsakandi skoar bi ar sem er yfirborinu og a sem lrir undir. *Vettvangsrannsknir (field research) eru notaar eigindlegum rannsknum, en r eru einnig kallaar etngrafa ea tttkuathuganir og eiga rtur a rekja til Chicago sklans flagsfri f.hl. 20.aldar ar sem fjlbreyttum tttkuaferum var beitt til a skoa menningarkima borgarinnar (miki fjlmeningarsamflag). Rannsakandi rannsakar beint eitthva efni og tekur tt (er stanum) afmrkuum tti flagslegu umhverfi og yfirleitt er etta umhverfi heimamenningu hans gerist ninu (ekki veri a skoa gmul ggn). essum rannsknum felast bein samskipti vi vifangsefnin; raunverulegt flk, sem fara fram augliti til auglitis nttrulegum astum (ekki tilbi umhverfi eins og tilraunarstofa). Rannsakandi verur aal tki rannskninni og arf sjlfur a tala vi flki/hpinn sem veri er a skoa og rannsaka um lei og me tmanum (vikur mnuir r) lrir hann a ekkja flki, eirra skoanir, vihorf, vntingar og upplifanir. Algengustu nlganir vettvangsrannskna eru tttkuathuganir (participant observation) og djpvitl ea opin vitl (in-depth interviewing) og oft
45
leitast rannsakendur vi a nota bar aferir samhlia. Vitlin eru fljtlegri lei, en tttkuathuganirnar tmafrekari og betri lei til a komast a kjarnanum. ar arf rannsakandinn a setja sig inn astur hpsins (t.d. tigangsflks Rvk.) og dvelja meal eirra kveinn tma og vinna traust einstaklinganna ur en vitl eru tekin. >Vettvangsrannsknir eru hentugar egar rannsknarspurningarar sna a v a lra eitthva um, skilja ea lsa hpi af flki sem samskipti sn milli. r eru vanalega hentugastar egar spurningin er: Hvernig gerir flk Y flagslegum heimi? ea Hvernig er flagslegur raunveruleiki hj X? essi afer getur henta egar arar aferir (t.d. kannanir ea tilraunir) henta ekki, t.d. vi rannskn gtugengjum. *Sveigjanleiki (flexibility) er lykilatrii vettvangsrannsknum v rannsakendur fylgja sjaldnast fyrirfram kvenum skrefum og sveigjanleikinn gerir eim kleift a breyta stefnu og fylgja vsbendingum. >Afbrigi af vettvangsrannsknum: *Lfssgur/Frsgn af lfshlaupi (life history) markmi eirra er a f mynd af lfi einstaklings og sj hvernig hann setur lf sitt fram. Erum ekki a leita a einhverjum algildum sannleika heldur upplifun flks lfi snu. essi afer er miki notu ftlunarfrum, t.d. me v a skr sgu roskaheftra einstaklinga og skr jflagsbreytingar gegnum lf eirra og hvernig samflagi speglast eim. Eitt megineinkenni essarar aferar eru mrg vitl vi sama einstakling. Lfsgur geta mist veri um einn ea marga einstaklinga ea um kvei efni, t.d. a koma r skpnum. *Rnihpar (focus groups) miki nota markasfrum. *Tilviksathuganir getum skoa eitt ea mrg tilvik; t.d. er rannskn Gyu athugun mrgum fyrirtkjum sem hvert um sig er eitt tilvik. Hn notar megindlegan spurningalista fyrir alla starfsmenn sem gefa samrmi og samanbur milli eirra, en vitlin sna anna og gefa henni dpri sn blandar aferum saman. >r geta veri sgulegar rannsknir t.d. standinu, bjrbanninu, en frum vi aftur tmann og skoum au ggn sem til eru um mli (opinber skjl, umrur Alingi, frttir o.fl.) og setjum au samhengi vi tarandann og tkum vitl vi flk sem var uppi essum tma. Vi setjum sgulega tilviki samhengi vi ntmann. >r geta veri rannskn formlegum stofnunum, t.d. fjrmlaruneyti, H ea hvaa stofnun sem er. >r geta veri rannskn hpi flks sama sta, t.d. rannskn Hlemm. >r geta veri rannskn tti ea efni einum sta, t.d. ef vi viljum skoa eitthva takmarka efni ea leita svara vi tiltekinni spurningu. >r geta veri rannskn heilu samflagi ea hluta samflags, eins og hverfi, skla ea bekk. -Rannsknirnar eru ekki bundar vi kveinn sta ea einstakling heldur er a efni sem rur fr um a hvar vi sfnum ggnum og vi hverja vi tkum vitl, sbr. standi. *Einkenni eigindlegra rannsknarafera: Gagna afla me aleislu (induction) vi vitum ekki fyrirfram hverju vi leitum a og ggnin leia okkur a kenningunni Rannsakandinn er aal rannsknartki og a greinir helst eigindlegar rannsknir fr megindlegum. Hann metekur og skrir stugt fjlbreytta reynslu, upplifun hans er huglg og reynslan verur persnuleg og nlgast astur sem kunnugur. Rannsakandi dvelur vettvangi ... oft langdvlum Gagna afla me margvslegum htti, algengast eru vitl og tttkuathuganir *Markmi eigindlegara rannsknarafera:
46
Gefa rdd raddir minnihlutahpa (giving voice) rkjandi hersla a kynna sjnarhorn jaarhpa, minnihlutahpa og annarra. Tlkun/skring sgulegra ea menningarlegra fyrirbra last betri ea njan skilning tilteknum fyrirbrum, t.a.m. bjrbanninu ea standinu. Anna dmi er vitalsrannskn Scully og Marolla dmdum naugurum ar sem au komu me ara sn nauganir, .e. hvernig r birtast gerendum, en eir notuu rttltingar og afsakanir til a fra sig byrg. run kenninga; a ba til kenningu - vi flum okkur mikillar ekkingar um tilteki tilvik og rum kenningu framhaldinu. Sbr. Howard Becker sem vildi gefa ara sn marijuananeytendur og sta ess a lsa essu sem slfrilegu atferli tlkai hann etta sem lra flagslega hegun. Flk byrjar v a lra tknilegu hliina, .e. a reykja, lrir svo a ekkja lkamlegu hrifin, .e. vmuna og lrir a lokum a njta hrifanna, .e. samskiptum snum vi ara neytendur lrir neytandinn a tlka hrifin sem ngjuleg. annig a ef menn byrja a reykja einrmi vera eir ekki hir v eir lra ekki a ekkja essi rj flagslegu ferli. *tttkuathuganir: >Hva gerir vettvangsrannsakandi tttkuathugunum: 1) Rannsakar hversdagslega atburi og athafnir eins og r gerast snu nttrulega umhverfi, til vibtar vi einhverja frbrugna (elilega) viburi. 2) Hefur bein samskipti vi flki sem hann er a skoa og upplifir sjlfur ferli hins daglega lfs hinum tiltekna vettvangi. 3) Tileinkar sr sjnarhorn melima og hefur sam me eim (sbr.tlkandi flagsvsindi Webers (Verstehen) setja sig spor annarra og reyna a skilja), en rannsakandinn arf jafnframt a vera fjarlgur og hlutlgur astur. 4) Notar margvslegar aferir og flagslega hfni sveigjanlegan htt gagnaflun eftir v sem astur krefjast. Hann verur a vera feiminn vi a vkja fr upprunalegri hugmynd og mta aferir snar a ggnunum eftir v sem eirra er afla. (egar rannsknarskrslu er skila skal hann gera grein fyrir upprunalegri hugmynd og breytingum sem uru tttkuferlinu.) 5) Framleiir vtk og yfirgripsmikil ggn ( miklu magni) formi vettvangsnta, auk skringarmynda, korta ea mynda til a gefa nkvmlar lsingar vettvangi. T.d. getur 2-3 klst vital fyllt 50-60 blasur og ggnin geta veri endalaus uppspretta tlkana. 6) Sr hlutina vu samhengi (.e. heildarmyndina, ekki btum) og jafnframt hvern hlut fyrir sig. Sr og tlkar atburi samhengi (in context) hann arf a setja sig spor margra sem gefur kvena yfirsn. 7) Skilur og rar me sr sam me melimum vettvangi og skrir ekki aeins hj sr kaldar stareyndir. 8) Skoar bi tti menningarinnar sem eru yfirborinu ( sem eru ekktir, mevitair ea sagir) og sem eru undirliggjandi ( sem eru minna ekktir, gefnir skyn ea sagir). Reynir a tlka a sem hann sr, heyrir og verur var vi og lj hlutunum merkingu. 9) Fylgist me v flagslega ferli sem sr sta n ess a koma me utanakomandi skoanir v. Leitast vi a trufla ekki flagsleg ferli vettvangi. 10) Glmir vi persnulega streitu, lag, vissu, siferisleg vandaml og tvrni miklum mli. Erfitt og ljandi starf, en jafnframt krefjandi og mikilvgt a halda trnai vi tttakendur.
47
*Nlgun vettvangsins byrjun rannsknar: kynnum okkur fyrri rannsknir, sfnum fjlbreyttum upplsingum um vettvanginn og afstillum fkusinn, .e.a.s. losum okkur vi fyrirframgefnar hugmyndanir ea fyrri lyktanir um efni til a geta teki mti atburum vettvangi me opnum huga. Verum svo a vera sveigjanleg astum og deila sem mestu me tttakendum vettvangi, .e. um persnuna bak vi rannsakandann. Vi megum alls ekki setja okkur han stall gagnvart tttakendum. *Tengsl rannsakandans vi vettvanginn: 1) Jaarmelimur rannsakandi tekur ekki tt atburum vettvangi, er hliarlnunni og flk veit ekki a vera s a gera rannskn. Kosturinn er s a maur getur haldi kveinni fjarlg vi hpinn og er ekki mengaur af vettvangi, en gallinn er s a maur getur ekki sett sig ngilega vel spor annarra, erum of fjarlg og getum ekki afla gagna me eins tarlegum htti. 2) Virkur melimur rannsakandi er mjg mevitaur um a sem hann er a gera, reynir a vera hluti af heildinni og tekur tt msum athfnum me hpnum, t.d. kaffipsur fyrirtkjum. 3) Fullgildur melimur rannsakandi tekur fullan tt atburum vettvangi, br ea lifir me tttakendum og tekur eirra flagslega veruleika eins og um hans eiginn vri a ra. Sbr. tttkuathugun Howards Becker danstnlistarmnnum upp r miri 20. ld. >Rannsakandi getur veri ekktur ea ekktur (undercover) llum svium, en tali er betra a hann s ekktur og geri grein fyrir sr gagnvart tttakendum. a er mjg umdeilt a nota undercover-aferina og ef s lei er farin verur a gera tarlega grein fyri v. *Hlivrur (gate keeper) einstaklingur stjrnunarhlutverki ea almennur tttakandi hp sem stjrnar agangi a astum og verur tengiliur rannsakanda vettvangi. Hann arf a hafa sem best tengsl vi sem flesta vettvangi (t.d.vinnusta) og geta bent vimlendur og kynnt rannsakanda. *Vettvangsntur (field notes) i) Minnisglsur (jotted notes) kvein stikkor ea punktar sem vi heyrum vettvangi og leggjum minni ea skrifum niur n ess a nokkur taki eftir til a ta vi minninu egar heim er komi. ii) tarleg skrning (direct observation notes) eins tarleg og nkvm skrning (orrtt) v sem tti sr sta vettvangi (sa ea heyrt) og eru skrifaar niur til a koma veg fyrir margvslegar tlkanir sar ferlinu. Leggjum minni og skrum svo niur eftir bestu getu, sbr. H. Becker og danstnlistarm. iii) lyktandi glsur (inference notes) lyktanir sem rannsakandi gerir sjlfur atburum sem eiga sr sta; hverjar hans skoanir og tilfinningar hafi veri egar tiltekin atrii ttu sr sta, og eim er haldi askildum fr tarlegri og beinni lsingu til a hgt s a skoa r betur sar. iv) Greinandi glsur (analytic notes) ntur sem eigindlegur rannsakandi gerir egar hann er a ra hugmyndir, emu ea tilgtur sem eru meira abstrak eftir tarlega skoun ggnunum. Gagnagreining! Geta blandast vi lyktandi glsurnar, tenging vi arar upplsingar og ara tti ggnunum; arar rannsknir; kenningar setja strra samhengi. v) Persnulegar glsur (personal notes) persnuleg reynsla rannsakanda, n.k. dagbkarfrslur sem geta krydda rannsknina sar og eru g lei til a draga r stressi og vanlan rannsakanda. T.d. a skr niur lan lok hvers dags, en dagsform rannsakanda getur haft hrif a hvernig hann skrir atburi niur og lyktar um .
48
Kort og teikningar (maps and diagrams) til a skipuleggja atburi sem eiga sr sta vettvangi og hjlpar til vi a lsa vettvangi fyrir rum. *Vitl eru eitt algengasta form gagnasfnunar og vi notum au egar: y a er flugasta aferin til a svara rannsknarspurningunni y rannsknarsvii er vel afmarka y efni er ekki agengilegt til tttkuathugunar y rannsknin hefur rng tmamrk y rannsknin arf a n til breis hps y rannsakandi vill lra af reynslu flks y eru oft notu samhlia rum aferum; v fleiri aferum sem vi beitum v betri mynd fum vi af v sem er a gerast skoum sama hlut fr lkum sjnarhornum (sbr. triangulation) *Kostir og kostir vitala y Vitl veita innsn hugsanir flks og tilfinningar ranns. verur a vera virkur hlustandi til a virka hvetjandi vimlendur. Erum a leita a upplifun flks, ekki hinum stra sannleika y Vitl taka styttri tma en tttkuathuganir fum miki magn upplsinga skmmum tma y Flk segir eitt en gerir anna ranns. arf a tlka og greina etta og reyna a ra hva veldur ef hann hefur vitneskju um samrmi Vegna essara kosta arf a leggja herslu y Flk talar og hegar sr lkt eftir astum t.d. er hgt a taka vital vi sama einstakling tveimur stum, vinnu og heima opin vitl og geta mta spurningar eftir y Vi fum upplsingar fr annarri hendi vimlandi getur veri a lsa v sem vitalinu einhverjum sem hann hefur fr einhverjum rum vindur fram y Hverjir nenna a lta taka vital vi sig -Vital er partur af vetvangsntum ef a er skrifa vettvangi (alltaf einhverjar upplsingar sem glatast) en eiginlegra vital ef upptkutki er nota. Nttrulegt ferli breytist mean vitali stendur og raskast vegna ess a rannsakandi er stjrnandi samtalsins. Mean vitali sr sta urfum vi sfellt a vera a leita eftir stafestingu a vi skiljum vimlanda rtt, t.d. me setningum bor vi Hva meinar me v? Vi notum lka s.k. marker me v a leggja kvein atrii minni og leyfa san vimlanda a klra frsgn um tilteki efni, en koma aftur inn atrii sem vi merktum/lgum minni til a f frekari stafestingu v. Vital spurningaknnun Vital vettvangsrannskn 1. Upphaf og endir 1. Upphaf og endir skr; vitali getur haldi fram sar 2. Allir svarendur f eins oraar 2. Spurningar og r eirra er algu a spurningar og smu r vimlendum og astum hverju sinni 3. Hlutlaus framkoma spyrjanda 3. Spyrjandi snir huga og hvetur til nnari tlistunar, skringa og lsinga 4. Spyrjandi spyr, vimlandi svarar 4. Nlgast persnulegt og hversdagslegt samtal 5. Yfirleitt aeins einn vimlandi einu 5. Einn ea fleiri vimlendur (allt upp fkusvitl) vi) 6. Formlegt og markmisbundi 6. formleg samskipti eru hluti af vitalinu; hltur, sgur, tidrar o.s.frv. eru hluti af vitalinu
49
7. Lokaar spurningar algengar; spurningum sjaldanst fylgt eftir 8. Spyrjandinn rur einn ferinni
7. Opnar spurningar algengar; spurningum oft fylgt eftir (probing) 8. Spyrjandi og vimlandi stjrna vitalinu sameiginlega 9. Horft er framhj flagslegu samhengi 9. Samhengi vitalsins er skr og nota vitalsins vi tlkun (uppl. vera ekki a eigindlegum ggnum fyrr en bi er a skr r niur) 10. Spyrjandi reynir a stala samskiptin 10. Spyrjandi alagar sig a samskiptavi vimlandann htti vimlanda >a sem er sameignlegt me essum tveimur aferum er a rannsakandinn er tki og arf a temja sr sveigjanleika vi strf. *Gi vettvangsrannskna rttmti og reianleiki a allt anna eigindlegum rannsknum er megindlegum!! *Rttmti eigindlegum rannsknum: *1) Samarskilningur rannsakandi verur a hafa n a setja sig spor ess sem hann er a rannsaka og ef a tekst eykst rttmti. Ef vi upplifum a rannsakandi hafi haft of mikil hrif vimlanda /rannsknarefni er rttmti gna. *2) Fjlbreytni gagna sbr. triangulation hugtak Denzins hafa margvsleg og lk ggn um sama efni. Ef lk og fjlbreytt ggn eru samkvm eykur a rttmti eirra. T.d. er gott a nota tttkuathugun og vitl sem hjlpa rannsakanda a tta sig astum. *3) Samtenging gagna rannsakandi arf a vera heiarlegur og lta vita ef hgt er a tlka kvein atrii lka vegu. Hann reynir a gera upp vi sig hvaa lei er best. *4) Nrvera rannsakandans (ecological validity) getur skipt ml og v er nausynlegt a hann s mevitaur um a. Nrvera hans getur haft hrif einstaklinga og hpa sem veri er a skoa og ef flk breytir hegun sinni vegna nrveru rannsakandans brenglar a niurstur rannsknarinnar og gnar annig rttmti hennar. Sbr. hin ekktu Hawthorne hrif ar sem nrvera rannsakanda ein og sr jk afkst verksmijustarfsmanna. Becker segir hins vegar a etta s minna vandaml vettvangsarannsknum ar sem flk er meira umhuga um flki kringum sig en rannsakandann. Best er a koma oft sama sta og vera langan tma v httir flk a setja upp einhvern front gagnvart rannsakanda. *5) Saga og run rannsknarinnar (natural history) rannsakandi gerir sr grein fyrir v hvernig ggnum var safna og hvernig rannskninni vatt fram. Saga rannsknarinnar er kortlg og skref framkvmd hennar tiltekin. etta er gert bi fyrir frasamflagi og lesendur og a er miki lagt upp r v eigindlegum rannsknum a aferakaflinn s vel gerur!! *6) A lta melimi sannreyna (member validation) einna erfiasti tturinn framkvmd, t.d. ef um litlar tilviksathuganir er a ra getur ltill hpur ekkt sig rannskninni og einstaklingar geta komi misvel r rannskninni. etta er v matsatrii rannsakanda hvort hann leggur etta fyrir melimi og eins hvort mark er teki athugasemdum sem kunna a spretta fram. *reianleiki eigindlegum rannsknum; rannsakandi arf a meta trverugleika og samrmi gagna. *1) Lygar, hgmi, staa o.s.frv. mat rannsakanda hvort a vimlandi s heiarlegur ea hvort um lygi s a ra. Dmi: rannskn Gyu talai hn vi par sitthvoru lagi sem hafi mismuandi skoanir sambandi snu. Hann sagi a au skiptust a vakna
50
me brnunum eirra um helgar, en hn sagi a vera snum verkahringa v brnin leituu alltaf til hennar a fair eirra vri vakandi. egar svona astur koma upp er gjarnan ger ttkuathugun kjlfari til a meta trverugleika gagnanna, en a er ekki spurninginn um hver hafi rangt fyrir sr, heldur er tlunin a meta lkar upplifanir flks. *2) Astaa vimlanda hvaa astum er vimlandi; heima, vinnusta er hann mevitaur um r ea hefur hann hyggjur af eim? Er hann hrddur um a geta ekki sagt eitthva t af v hvar hann er stasettur? Ef svo er gnar a reianleikanum. *3) Nkvmni og concret atburir best er a f sgur fr fyrstu hendi og bija vimlendur um a gefa dmi. Best er a f lsandi og nkvm dmi, prba vitali jafnum og skjta inn setningum bor vi Hva meinaru me v. *4) Sjlfsprottnar fullyringar einhver atrii sem brenna vikomandi og best er a f sem flestar hugmyndir sem hann hefur um efni og a rannsakandi urfi a grpa sem minnst inn . Stundum arf a ta takka til a virkja skoanafli vimlanda, en etta arf a passa vel v rannsakandinn m ekki hafa hrif vimlandann ea koma inn hj honum einhverjum skounum. Dmi r rannskn Gyu. Ef a vimlandi segist eiga brn en egar kmi a vitalinu vi hann kmi ljs a hann hefi ekkert umgengst brnin sn. passar vikomandi ekki inn rannsknina (er ekki reianlegur) v hann er ekki eim astum a urfa a samrma vinnu og einkalf m.t.t. barnauppeldis. *5) Algengi- hva eru emun og hugtkin algeng rannskninni og hva kemur oftast upp henni. Erum vi a fjalla um eitthva sem er algengt ea sjaldgft; voru etta skoanir flestra ea mjg frra? etta hefur mikil hrif reianleika og a er mun sterkara a geta vitna hpinn/marga heldur en a vitna alltaf sama einstaklinginn. *Kun eigindlegra gagna mismunandi stigum, en kun eigndlegum rannsknum vsar til ess a vi erum a flokka upplsingar r rannskn okkar, .e. upplifanir flks emu ea efnisflokka (ekki talning). 1) Opin kun (open coding) kun upprunalegra vettvangsgagna; fyrstu greiningarnar r ggnunum, sbr. vitalsrannskn Scully og Marolla dmdum naugurum: fundu m.a. kana rttltingu og afskun 2) xulkun (axial coding) samtenging og nnari flokkun emum. Vi tkum annig opna ka og tengjum vi rannsknina til a varpa ljsi algengi sem birtast ggnunum. 3) Valkun (selective coding) nnari samanburur og tlistun; dmi (lsingar af vettvangi) fundin til ess a styja vi, bera saman og tlista emu og undiremu. T.d. samanburur hpum naugara sem beita annars vegar rttltingum og hins vegar afskunum. Skellum fram einhverju hugtaki og snum svo dmi me tilvitnun ggnin okkar. *Tlkun eigindlegra gagna 1) Skert alhfingargildi, en kosturinn er s a vi fum innsn hversdagslf venjulegs flks, ea sbr. M&S a f innsn inn hugarheim naugara en smu upplsingar vri ekki hgt a f me spurningalistaknnun. Vi getum ekki alhft essar niurstur yfir ara bara ann hp sem var rannsakaur, t.d. bara fangana essu tiltekna fangelsi, .e.a.s. sem veittu vital. Vi erum ekki me rtak r einhverju i heldur valda einstaklinga vldum staa. Kenning eigindlegum rannsknum bara vi um einhvern kveinn hp, t.d. 114 naugara bna fangelsi sem S&M tku vitl vi. Vi getum ekki alhft r fr eim yfir ara (skert alhfingargildi) en gtum framhaldinu gert megindlega samanburarrannskn v hvort smu vihorf eigi vi um ara naugara
51
rum fangelsum. Eigindlegar og megindlegar rannsknir geta annig sprotti upp af hvor annarri. 2) Mia ekki a v sannreyna kenningar opin og sveigjanleg afer sem leitast vi a uppgtva eitthva ntt; rannsakandi setur sig spor vimlenda sinna. Viljum uppgtva njar kenningar ekki sannreyna einhverjar fyrirliggjandi. 3) Niurstur eru har huglgu mati rannsakandans helsta gagnrni eigindlegar rannsknir. En hlutverk rannsakanda er a geta meti upplsingar og ggn og sett sig spor annarra; vi hfum lka kvein tki til a gta reianleika. 4) Ekki hgt a endurtaka (?) a er ekki hgt a halda umhverfi stugu eins og tilraunum v flagslegur veruleiki er sbreytilegur. En Glaser og Strauss vildu byggja upp kerfi svo a rannsknarferli vri skrt og nsti rannsakandi gti teki upp kefli og haldi rannskninni fram annars staar. Frekar framhald, en endurtekning. 5) Takmarka gildi fyrir makr kenningar vi erum a skoa reynslu flks og flagsleg ferli sem eru nlg hversdagslegri reynslu ess og spurningin er hvort a hgt s a ba til einhverjar makr kenningar t fr eim. Howard Becker leitast vi og reynir a ba til strri kenningar um jaarhpa, en skoar lka hpa til ess, t.a.m. marijuana neytendur og danstnlistarmenn. *Takmarkanir eigindlegra afera: i) skert alhfingargildi ii) mia ekki a v a sannreyna kenningar iii) niurstur har huglgu mati og upplifun (og nrveru?) rannsakandans iv) ekki hgt a endurtaka v) yfirleitt takmarka gildi fyrir makr kenninga vi) viljahyggja (voluntarism) vs. nauhyggja (determinism) >Aferin verur a passa vi marmi rannsknarinnar og af v a vi erum a skoa flk verum vi a nota arar aferir en nttrunni og mannlegi tturinn eigindlegum rannsknum er v ekki bara galli; hann er nausynlegur lka. *Siferisleg vandaml eigndlegum rannsknum: >Blekkingar ef rannsakandi gerir ekki grein fyrir v a hann er rannsakandi, sbr. tttkuathugun Beckers danstnlistarmnnum; var undercover og danstnlistarmaur sjlfur. a er ekki vinsl afer dag a blekkja flk, en s a gert er nausynlegt a gera tarlega grein fyrir stum. Hefi a breytt einhverju a vera heiarlegur? Mgulegt a rttlta blekkingar egar miki liggur vi eins og dmi Gottfrieds sem hf undercover strf geveikrahli og kom upp um illan abna og mis brot sem framin voru heimilisflki. >Trnaur dulbum astur og gefum vimlendum gervinfn. Vi urfum a beita mlamilunum v a a geti veri freistandi a lsa einhverju smatrium er httan s a maur komi upp um vimlendur sna. a er lka nausynlegt a ganga vel um ggnin og eya t.d. llum stafrnum upptkum eftir a bi er a afrita au yfir textaform. >Rannsknir frvikum vikomandi getur ori mesekur, t.d. ef veri er a rannsaka afbrotamenn. Nausynlegt a halda trna vi hpinn. a kallast guilty knowledge egar rannsakandi lrir/kemst a einhverju lglegu, silegu ea vumlku um hpinn sem hann er a rannsaka. >Vald og jaarhpar egar rannsakandi skoar valdaltinn hp er tilhneiging samflaginu til a draga r vgi niurstana vegna ess a rannsakandi er bara a reyna a koma astum essa hps framfri. Stigveldi trverugleikans (hierarchy of credibility), .e. v meiri vld sem hefur samflaginu v meiri
52
er trverugleikinn. Rannskn forstjrum strfyritkja vri annig trverugri en rannskn heimilslausum. >Birting niurstana snst um a hver grir rannskninni; ertu a reyna a jna vsindasamflaginu ea hpnum sem ert a skoa. Miki rtt um etta ftlunarfrum, en me v a gera einhvern r hpnum a mehfundi er dregi r valdajafnvgi, en niursturnar hljta ekki eins miki vgi meal vsindasamflagsins. a er oft gagnlegra fyrir hpinn t.d. seinfra foreldra (.e. vi rannskn eim) a halda fyrirlestur fyrir heldur en a birta niurstur virtu fririti, a hi fyrrnefnda skori lgra viringarstiga vsindasamflagsins. Megindlegar aferir (quant) Eigindlegar aferir (qual) Markmi: Mla hlutlgar stareyndir Innsn flagslegan veruleika, sameiginlega merkingu Empera (ggn): Breytur og tlulegar mlingar Samskiptaferli, atburir Grundvllur fyrir reianleiki, stlun Snn lsing tknkerfi/ samanbur: (reliability) sjnarhorni, reynsluheimi, astum Sjnarhorn, skring: Alhfanlegt, abstract Astubundi Greining gagna: Tlfri emu Fjldi: Margir Fir Tengsl kenningar og Afleisla (deductive) Aleisla (inductive) rannsknar:
53

Aðferðafræði 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aðferðafræði 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

10.04.60 Aferafr.

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

Fjldi: Tengsl kenningar og rannsknar

Tilraunir Spurningakannanir Innihaldsgreining Fyrirliggjandi ggn, opinber ggn

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

8) G rannskn / snnun 9) Afstaa ekkingar 10) Gildismat

*Fjlbreytt markmi flagsvsinda rannskna (Ragin 2. kafli).

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

hugtaka- og agerarbinding = mlingarferli fr abstrakt hugtaki til hlutstrar (concrete) mlingar

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

Algengt eigindleg um rannskn um

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

10.04.60 Aferafr. I: Rannsknaraferir flagsvsinda

You might also like