T.C.

EGE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS Halk Bilimi Anabilim Dal

P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE DAYANDII TEMELLER

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Haydar DEL GZ

DANIMAN: Prof. Dr. Nerin YAYIN

ZM R-2007

II

NDEK LER SAYFA NO NSZ......................................................................................................... VII KISALTMALAR .......................................................................................... XIII G R ............................................................................................................ XIV HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM VE TRK DNYASINDAK NEML S YAS VE D N GEL MELER................... XIV 1. XVI. Yzyldaki Kutuplamann Ksa Bir Tarihesi:............................. XIV 2. Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar: .......................................... XV 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann Halifelikleri: ......................XVII 4. Hz. Alinin Halifelii: ........................................................................... XX 5. Emevler Dnemi:.................................................................................XXII 6. Abbasler Dnemi:................................................................................XXV 7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, smaller ve Fatmlerin Rol: Snnlik-ilik: ........................................................................ XXVI 8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl Deerlendirmeler: ............................................................................. XXVIII 9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas ve Bunun Sonular:.......................................................................................... XXX 10. Osmanlnn Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, OsmanlSafev Kutuplamas ve Bunlarn Sonular:..................................... XXXIV 11. Pir Sultann Osmanl-Safev Kutuplamas Sonucu dam: .......... XXXVIII I. BLM P R SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR:......... A. P R SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER .................................................................................... B. P R SULTANLAR ................................................................................ 1. Pir Sultanm Haydar ...................................................................... Pir Sultanm Haydarn Pir Sultana Mal Edilen iirleri ................. 2. Aruz airi Pir Sultan Abdal............................................................. 1 26 28 32 39 1

III

NDEK LER SAYFA NO 3. Pir Sultan Abdal (Halil brahim).............................................................. 4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammedin Babas) .................................. 5. Pir Sultan Abdal.............................................................................. 47 52 66

C. P R SULTANIN OLMAYAN BAKA RLER................................. 124 D. AL ZZET ve P R SULTAN RLER ................................................ 142 E. . ASLANOLUNUN P R SULTANA MAL ETT RLER ve BUNLARIN KR T ...................................................... 155 F. A. BEZ RC N N P R SULTANA MAL ETT BAZI RLER HAKKINDA ........................................................................................ 308 G. A. BEZ RC N N ESER NDEK KUKULU RLER HAKKINDA ........................................................................................ 316 H. A. BEZ RC N N ESER NDEK P R SULTANLA LG L RLER............................................................................................. 320 I. P R SULTANA A T OLAB LECEK RLER..................................... 321 II. BLM A. P R SULTANIN MENKIBEV HAYATI: P R SULTAN H KYES / DESTANI.................................................................... 322 B. RLERDE P R SULTAN................................................................... 343 C. P R SULTAN VE HIZIR PAA ........................................................... 360 D. P R SULTANIN DAMI ..................................................................... 369 III. BLM A. P R SULTANIN RLER N N TAHL L VE K RNEK............... 401 B. P R SULTANIN RLER NDE OK KULLANDII D N KAVRAM VE AHISLAR.................................................................................. 415 1. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH............................... 415 2. P R SULTANIN RLER NDE HZ. MUHAMMED ............. 429 3. P R SULTANIN RLER NDE HZ. AL .............................. 434 a. Pir Sultann iirlerinde Din ve Tarih Olarak Hz. Ali ............. 443

IV

NDEK LER SAYFA NO b. Pir Sultann iirlerinde Tasavvuf (Tarikat) Olarak Hz. Ali .... 445 c. Pir Sultann iirlerinde Menkbev / Destan Olarak Hz. Ali.... 454 4. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH-MUHAMMED-AL VE MUHAMMED-AL .................................................................. 457 C. P R SULTANIN RLER NDE D ER D N MOT F VE KULLANILAR ..................................................................................... 467 1. Kurandan Bahseden Veya yet ve Hadislerden lham Alnarak Sylenen Drtlk veya Msralar ................................................... 467 2. Bismillah, Salvat, Namaz, Oru, Hac, Hac, Tevekkl vb. ......... 470 3. Gnah Sevap............................................................................. 471 4. Hell Haram.............................................................................. 473 5. Cennet Cehennem; Ahiret, Maher (Kyamet) ........................... 474 6. Melek eytan ............................................................................ 475 7. Mira ........................................................................................... 477 8. Mihman/Misafir........................................................................... 478 9. slamdan nceki Din Bykleri.................................................. 478 10. slamdan Sonraki Dier Din Bykleri ....................................... 480 D. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUFLA LG L MOT F VE KULLANILAR................................................................................ 483 1. Ehl-i Beyt ve On ki mamlar....................................................... 483 2. Tasavvuf Bykleri: Mansur, Nesm, Muhiddin (Arab) ............. 486 3. Hac Bekta.................................................................................. 486 4. Mrit, Pir, Rehber, Mrebbi, Klavuz, Meayih, stad ............... 488 5. Tlip, Dervi, k, Abdal............................................................ 492 6. Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya ...................................................... 493 7. rif .............................................................................................. 494 8. Zhid, Sofu, Hac, Kad, Mderris, Mft/Hoca........................... 495 9. Drt Kap, Krk Makam ............................................................... 496 10. Tarikat / Yol ................................................................................ 498

NDEK LER SAYFA NO 11. Mezhep........................................................................................ 500 12. Kzlba, Bekta .......................................................................... 502 13. Cem, Cem yini; yin-i Cem...................................................... 503 14. Dolu, Bde, Kevser, Mey, erbet ................................................. 509 15. Sema / Semah / Samah................................................................. 510 16. Musahip / Yol Kardei / Ahretlik / Ahret Kardelii..................... 514 17. Kerbel Fcias ............................................................................ 517 18. Mmin Mslim, mmet, Mevli............................................... 521 19. Kfir, Kffr, Mnkir, Mnfk, Yezit, Mervan, Haric................ 523 20. Eba Mslim (Yceltilen tarih ahsiyet) ....................................... 525 21. Yezit, Mervan (Aalanan yneticiler)........................................ 525 22. Krklar /Krklar Meclisi................................................................ 526 23. ler Yediler ............................................................................ 530 24. On Drt Msum/On Drt Masum- Pak........................................ 531 25. Snnet-Yedi Farz.................................................................... 533 E. P R SULTANIN RLER NDE AH ................................................ 539 F. P R SULTANIN RLER NDE P R SULTANLA LG L PULARI ............................................................................................... 544 1. Pir Sultann Ne Kadar Yaad .................................................. 544 2. Pir Sultann Okur-Yazarl ........................................................ 545 3. Pir Sultann Hz. Aliye Ball ................................................. 546 4. Pir Sultanda Tevella Teberra.................................................... 547 5. Pir Sultann kl (Saz airlii) ve Pir Sultanda alg ........... 548 6. Pir Sultann Hac Bekta Trbesini Ziyareti ................................ 549 7. Pir Sultann iirlerinde Tarihi Olay (Trk Tarihi ile lgili) .......... 550 G. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUF TEOR LER ................. 553 H. P R SULTANIN RLER NDE KFR NDE MAN OLMASI, KFRN MAN YER NE KONMASI ................................. 560

VI

NDEK LER SAYFA NO IV. BLM P R SULTANIN RLER NDEK NAZIM EKL VE TRLER .............. 564 A. NAZIM EKL .................................................................................... 564 B. TRLER.............................................................................................. 568 1. Pir Sultann iirlerinde t veya Tavsiyeler ............................. 568 2. Pir Sultann ikyet iirleri ve Nelerden ikyet Ettii ............... 573 a) Kendinden ikyet ................................................................. 573 b) nsanlardan ikyet ................................................................ 574 c) Din ve Tarikatla (Yolla) lgili ikyetleri ............................... 575 d) Felekten, Zamandan, Dnyadan ikyet................................. 576 e) Yezitlerden, Sofi (ekilci dindar)den ikyet ......................... 577 3. Pir Sultann Beddua iirleri ........................................................ 582 4. Pir Sultann At iirleri ............................................................. 583 5. Pir Sultann Talama iiri ........................................................... 584 6. Pir Sultann Muamma iirleri ..................................................... 585 7. Pir Sultann athiye Trndeki iiri............................................ 592 8. Pir Sultann Dvazimam (Dvaz) iirleri.................................... 592 SONU......................................................................................................... 595 KAYNAKLAR ............................................................................................. 598 ZGEM .................................................................................................. 605 ZET............................................................................................................ 606 ABSTRACT.................................................................................................. 607

VII

NSZ ocukluum ve ilk, orta, lise renimim Alev-Snn farkllnn bilindii ve yaand bir evrede gemiti. 1968-1969 retim ylnda Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmne girdiimde bir de sa-sol farkllnn var olduunu grmtm. Alev-Snn, sa-sol farkllklar ise ok defa i-ie giriyor ve birbirine karyordu. Grnrdeki sa-sol ekimelerinde baka argmanlar kullanlsa da aslnda ve derinde Alev- Snn farkll kullanlyordu. Snnlerin daha ok sac, Alevlerin de solcu olaca yaygn kanaati ortaya kyordu. Her iki tarafta da bu kalba girmeyenler ho grlmyor; istisna olarak kabul ediliyordu. Sa-sol ekimesi renci hareketleriyle iddetlenmi, kamplama ve kutuplamalar artm ve nihayet kardein kardei boazlad bir atmaya dnmt. Ancak bu harekete halk katlmyordu. Bu hareketler aydnlar arasnda yaanp tartlyor; renciler arasnda ise kan dkmeye varan kavgalara sebep oluyordu. 12 Mart 1971 Mdahalesi ile buna are bulunmak istenmiti ama bu gidiin n alnamamt. Ne zaman ki sa-sol ekimesi AlevSnn farkllna dayandrld ve temeldeki asl ayrlk n plna karld, ite o zaman bu atmaya halk da katlmaya balad. Artk sadece renciler birbirini ldrmyor, halk da birbirini boazlyor veya buna frsat kolluyordu. Kahramanmara ve orum Olaylar ve dklen karde kanlar bunun en bilinen trajik rnekleriydi. Fakat bunlarla yetinilmiyor, lkenin tamam ayn trajediye hazrlanyordu. 12 Eyll 1980 Mdahalesine byle geliniyordu. Btn bunlar tesadf olaylar deildi. Elbette ki bizi ok iyi tanyan, btn zayf noktalarmz ok iyi bilen bir el bu senaryoyu yazyor ve bu milletin kardelerine de oynatyordu. Kendisini, kendi hassas ve zayf noktalarn aratrmayan, aratrmad iin bilmeyen milletimizin fertleri ise farknda olmadan bu oyunda aktif rol alyordu. niversiteye baladmn ilk yllarnda bu kutuplama, kamplama ve atmann ciddi olarak zerinde durulmas gerektii kanaatine varmtm.

VIII

niversitede iken ve mezun olup retmenlie baladktan sonra da baz ahs teebbslerim olmutu ama istediim baary elde edememitim. Ancak ayrln tahminimden ok ve derinde olduunu grmtm. Onun iin bu farkllk ve ayrln niversite imknlar iinde aratrlmas gerekiyordu. Byle bir frsat Yksek retim Kanununun Geici 5. Maddesine gre ortaya kmt. Bu maddeye gre bu kanundan nce Eitim Enstitlerinde en az 3 yl retmenlik yapanlara doktora almalarna tez aamasndan balama hakk verilmiti. Ben de Necati Bey Eitim Enstitsnde 1976dan 1982ye kadar almtm. Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne yaptm mracaat kabul edildiinde bu sahada bir doktora almas yapmam mmkn hale gelmiti. Ben niversite yllarnda kafama koyduum sahada bir alma yapmak istiyordum. Bunun iin bu sahada ok konuulan, adna dernekler kurulan, halkn sevdii, aydnlarn da byk bir ksmnn yle veya byle ilgilendii Pir Sultan tez olarak almay, bu konunun gemiini de aratrabilmek iin tezin adn ona gre belirlemeyi istiyordum. Tez danmanlm Atatrk niversitesinden de hocam olan Prof. Dr. Fikret TRKMEN stlenebileceini kabul etmiti. Tezin adn Pir Sultann iirlerinin Tahlili ve Dayand Temeller olarak belirlemitik. almamn iinde din, tarih ve edebiyatn mhim bir yer tutacan biliyordum. Edebiyat Fakltesinde ek bran olarak tarihi semitim ve Do. Dr. Cevdet Gkalp Trkolu ve Dr. Fahrettin Krzolundan tarih dersleri almtm. Grnrde sa-sol, aslnda Alev-Snn ekimesi ve atmasnn esasn ve temelini ortaya koyup oradan Pir Sultana, onun idamna ve iirlerinin tahliline gelecektim. Bilinenleri tekrar etmemek, her iki taraftaki saplant ve taassuba ak dmemek iin konuya, Hz. Muhammedin lm nndan balamam, Drt Halife devrini, Emeviler, Abbasler dnemlerini, Drt Mezhep imamlarn, 12 mamlar incelemem ve bunlar yeni bir gzle deerlendirmem gerekiyordu. Peinden Trklerin slamiyetle karlamalarn, Mslman olularn, bu andaki mezhep tercihlerini, Byk Seluklular, Anadolu Seluklularn ve Osmanllar bizi ilgilendirdii ynleriyle tantacaktm. Bu srada bu byk Trk devletindeki birbirine ok benzer ynleri olan, aslnda isyan diye verilmesine ramen, isyandan

IX

ziyade devletin asl unsurlarnn kozmopolitleen veya taassuba meyleden devlete kar bir tavr koymas diyebileceimiz byk hadiseyi fark etmitim. Bunlar Ouz syan, Baba syan ve eyh Bedreddin Olayyd. Gemiteki Trkmenliin/Kzlbaln, daha sonraki yllardaki Aleviliin bunlarla yakn ilgisi vard. Bu byk olaylar ele alp incelemem gerektiine kanaat getirerek bunlar incelediimde, olaylarn resm veya mill tarihilerin dedii gibi olmadn grmtm. Trkmen/Kzlba ve Pir Sultan meselesi Osmanl Devleti zamannda ortaya kt iin Osmanllar ayrca incelemem gerekiyordu. Bunun iin Osmanl Devletinin kuruluunu, kuruluta aktif rol alan kiileri veya gruplar ele aldmzda, bu safhada hissedilir bir mezhep ayrl veya ekimesinin olmadn gryorduk. Herkes tasavvuf arlkl ve hi Evren, Edeb Ali, Hac Bekta, Yunus Emre tipi bir mslmand. Bu devlet bir Trkmen devleti, bu devletin halk da genelde Trkmenlerdi. Bu devleti kuranlar Anadolu Seluklularnn dlad Trkmen halk ve onlarn din-siyas nderleriydi. Kurulutan sonra devlet her geen gn merkezileiyor ve bu esnada nemli operasyonlar gerekletiriliyordu: Kurucu unsurlara cephe alma ve onlar tasfiye etmeye balama, onlarn yerini devirmelerle doldurma, nfuzlu Trk beylerini ortadan kaldrma, dinde ise Drt Mezhep Snnilii ad altnda, onlardan ok farkl bir Osmanl Snniliini slamm gibi takdim edip herkesi bu taassup kalbna sokma abas gibi Bu taassuba uymayanlar ise ok rahat bir ekilde dinsiz, kfir, zndk, kfirden de beter, Kzlba v.s olarak sulanyor ve tasfiye ediliyordu. Btn bunlar XVI. yzylda hat safhada yaanyordu. Bu yzyln banda kurulan bir baka Trk devleti ise bu atmay daha da iddetlendiriyordu. Bu devlet Safev Devletiydi. Bu yeni kurulan devlet Osmanllarn kuruluunda olduu gibi tasavvuf arlkl bir devletti. Halk ise Osmanlnn dlad, tasfiye etmeye balad ve Anadoludan rana g eden Trkmenlerdi. Bu devlet ah smailin kurduu bir Trk Devletiydi. Osmanlnn dlad, horlad, devlet grevlerinden uzaklatrd Trkmenleri, bu devlet barna basyor; onlara her trl idar grevleri veriyordu. Bu oranda da Osmanlnn Trkmenlere dmanl artyordu.

Bu iki Trk devleti arasndaki dmanlk sonunda, Anadoludaki Trklerin bir ksm ile randaki Trkler, nce Trkmen, sonrada Kzlba olarak kabul ediliyor, daha sonra da bunlardan Anadolu Alevilii ortaya kyordu (XIX. yzyldan sonra). Osmanl Devleti ise slamn ortayolundan ve hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre Mslmanl ve sfiliinden taassuba ve Osmanl Snnliine geliyordu. te Pir Sultan Trk dnyasndaki bu yol ayrmnda ve iki Trk devleti arasndaki cihangirlik yar srasnda, Osmanl Devletinin ortasnda, SivasBanazda yaamt. Osmanlnn fermanlarla ve fetvalarla ok kesin olarak dinsiz, kfir, kfirden de beter kabul ettii Trkmenler ve onlardan bir fert olan Pir Sultan, acaba Osmanlnn dedii gibi dinsiz, kfir, kfirden de betermiydi? Bunu anlayabilmek iin de Pir Sultann iirlerine bakmak ve onlar incelemek gerekiyordu. Buraya kadar olan blm tezimizin giri blm olacakt. Ancak bu ksm teksir sayfasyla 614 sayfa tutmutu. Tekrar olduu iin verilmeyen dipnotlar hari 862 de dipnot kullanlmt. Buna Pir Sultan, Pir Sultanlar ve Pir Sultann iirlerinin tahlilini eklediimizde 1200 sayfalk bir tez ortaya kacakt. Bu arada tezi zamannda teslim edemediimden dolay kaydm silinmiti. Daha sonra karlan renci aff ile iki yllk bir ek sre verilmi ve tekrar kaldm yerden doktora tezine devam etme frsatm domutu. Bu aamada, ilk tez danmanm Prof Dr. Fikret Trkmen, Edebiyat Fakltesinden ayrlp Trk Dnyas Aratrmalar Enstitsne mdr olarak gittiinden dolay Prof. Dr. Nerin Kse (Yayn)nin danmanlnda bu tezi hazrlamam kararlatrlmt. lk ve yeni danmanmla birlikte u karar vermitik: Bu uzun girii ok ksa bir giri haline getirecektik. Sonra bu blm ilerde bir kitap olarak yaynlayacaktk. Onun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerinin tahlili ve dayand temellere arlk verecektik. Bu pln dorultusunda almalarmza baladmzda ilk iimiz Pir Sultann olabilecek iirleri ortaya karmak ve bunun iin baz kstaslar ortaya koymakt. Bu hususta S.N. Ergun, Glpnarl-Boratav, zellikle de . Aslanolu ve onu takip eden A. Bezirci epeyce aba sarfetmilerdi. Onlarn bu abalarn yeniden gzden geirerek ve baz kstaslardan hareket ederek ona ait olabilecek

XI

iirleri tespit etmeye altk. Olamayacak iirlerin ise niin ona ait olamayacann izahn yaptk. Pir Sultan aratrmalarnda bir baka husus da Pir Sultan ve baka Pir Sultanlarn varl idi. Aratrmaclar bu hususta deiik tavr sergilemilerdi: 1. Btn Pir Sultanlar bir air kabul etmek 2. Btn Pir Sultanlar bir air deildir ama onlar ayrmaya da imkn yoktur. Onun iin bunlarn iirlerinin hepsini Pir Sultan iirleri veya Pir Sultan gelenei iirleri iinde ele almak gerekir. 3. Pir Sultan ayr ve Pir Sultanlar ayr ayr airlerdir. Bunlar zor olmakla birlikte ayrmak gerekmektedir. Bu son tezi ileri sren ve bu almasna 45 yln veren .Aslanolu.dur. Biz de Onun almalarn esas alarak almamza devam ettik. Zaten bu ayrm yaplmazsa XX. yzylda sylenmi Pir Sultan iirlerinden hareketle XVI. yzyldaki Pir Sultan ve onun devletle atmasn izah etmek gibi bir durum ortaya kyordu. Aslan Pir Sultanla ilgili olarak zaman iinde tam olmasa da Pir Sultan Hikyeleri (veya Destan) olumutu. Bunlardan hareketle bu evreye mensup insanlarn (gemiteki Trkmenlerin/Kzlbalarn, bugnk Anadolu Alevlerinin) kltrel yaplarn ve deer yarglarn ortaya koymaya altk. Pir Sultann isyan edip etmedii, onun bir isyan lideri olup olmad, idamnn sebepleri, onu astrd sylenen Hzr Paa, zerinde durduumuz baka hususlard. Bu hususlarda ileri srlen grleri kritik edip grlerimizi belirtirken Osmanl belgeleri ve uygulamalarndan da faydalanma yoluna gittik. Pir Sultann iirlerini tahlil edip dayand temelleri ortaya koymak iin drtlk drtlk veya iir iir tahlil yoluna gitmedik. Pir Sultann zerinde durduu ve iirlerinde iledii kavramlar, inanlar, verdii t ve tavsiyeleri, ycelttii veya ktledii ahslar bulup ortaya koymaya ve bylece onun inan dnyasn, fikir yapsn, deer yarglarn tanmaya ve tantmaya altk. Ayrca btn bunlarn dayand temelleri bulmaya gayret ettik. Bu ekilde tantlp ortaya karlan Pir Sultann ve onun mensup olduu evrenin, Osmanllar tarafndan dinsiz, kfir, kfirden de beter eklinde yaplan sulamalar hak edip etmediini deerlendirme yoluna gittik.

XII

Gemite devlet ve millet olarak yaplan hatalar bulup gstererek bugn benzer hatalarn yaplmamasn, kltr yapmzdaki atlaklar bulup tamir etmeyi, farkl ynlerimizi ne kararak kavga zemini oluturmay deil, ortak ynlerimizi ne kararak yekvcut olmay can gnlden arzu ettiimizden dolay bu doktora tezini hazrladk. Bunlar yapmazsak gemiteki Osmanlya, bugnk Iraka dnmemiz uzak bir ihtimal deildir. ve d artlar olutuunda veya oluturulduunda byle bir tehlike her zaman gndemde olacaktr. Biz bu tez zerinde almaya baladmzda Svas Madmak Oteli Olay ve Gazi Mahallesi Olaylar henz yaanmamt. Tedbir bizden, takdir ALLAHtan Her iki taraftan birisinin karsndakini kendi bulunduu noktaya ekmekten veya kendi kalbna (Osmanl Snniliine veya Anadolu Alevliine) sokmaya almaktan vaz gemesi, slamn genel erevesinde ve orta yolunda birleilmesi, Gerek Snnnin Alev, gerek Alevnin de Snn olaca uuruna erilmesi en byk temennimizdir. Niyetimiz samimi ve hlisnedir. Ancak byle bir konuda hatasz ve kusursuz olmak da imknsz gibidir. imdiden bu husustaki zrlerimizin kabuln dileriz. Bu konuyu doktora almas olarak almamda tevik ve yardmlarn esirgemeyen, ileride ayr bir kitap olarak yaynlamay dndmz 614 sayfalk 862 dipnotlu almamda da tez danmanm olan ayn zamanda hocam Prof. Dr. Fikret TRKMENe, bu doktora almamda tez danmanlm stlenen Prof. Dr. Nerin YAYINa minnet ve kran borluyum. Ayrca Ege niversitesi Merkez Ktphanesindeki almalarm srasnda byk yardmlarn grdm Nadir Eserler Sorumlusu ve fedakr insan Sabahattin Hocaoluna, bu zor ve uzun tezi yazma ve dzenleme fedakrlnda bulunan Sezer GK Hanma ve Erdal Gk Beye de teekkrler Bornova/ ZM R, 27.08.2007 Haydar DEL GZ

XIII

KISALTMALAR Ali Balm Abdlbaki Glpnarl Ad Geen Eser Ad Geen Dergi Ad Geen Mecmua Ali zzet zkan Besim Atalay Cavide Cahit ztelli Dervi Ruhullah Fuat Kprl Hasibe atba Haydar Deligz brahim Aslanolu lhan Bagz Maarif Kitabevi Mehmet Erz M. Sabri Koz M. akir (lktar) Pertev Naili Boratav Rza Tevfik (Blkba) Sadettin Nzhet Ergun Selami Munir Yurdatap Vahit Ltfi Salc Ziya Grel A.B. A.B.G. A.G.E. A.G.D. A.G.M A. z. B.A. Ca. C.. D.R. F.K. H.. H.D. .A. .B. Ma.K. M.E. M.S.K. M.. P.N.B. R.T. S.N.E. S.M.Y. V.L.S. Z.G.

XIV

GR HZ. MUHAMMETTEN XVI. YZYILA KADAR SLAM ve TRK DNYASINDAK NEML S YAS VE D N GEL MELER 1. XVI. Yzyldaki Kutuplamann Ksa Bir Tarihesi: Pir Sultann yaad XVI. yzylda Osmanl Devleti byk bir imparatorluk haline gelmitir. Ykselme dnemini yaamaktadr. Fakat dtaki byklne ve azametine ramen ieride durum bundan ok farkldr. Devlet, devletin kurucusu olan Trkmenlerle/Trklerle ve onlarn nderleri ile (siyas, din, tasavvuf ynlerden) kavgal hale gelmitir. Devletin kuruluunda aktif rol oynayan bu unsurlar ve deerleri dlamaya, hor grmeye balamtr. Bu unsurlar siyasi olarak tasfiye etmeyi esas gaye haline getiren devlet, bu plannda dini kullanm, Osmanl Snniliini icat etmi ve slam bu Osmanl Snnilii taassubuna hapsetmitir. Bu hedefine ulamak iin de tasfiye etmek istedii unsurlar rafz, mlhid, dinsiz, kfir, hatta kfirden de beter olarak iln etmi, bu sulamalar fetvalarla, fermanlarla din ve idar bir temele oturtmutur. te XVI. yzylda ok ak olarak ortaya kan bu kutuplama ve atmann balangc ok eskilere, Hz. Muhammedin lm nna ve ondan sonraki halife seimlerine, Emev ve Abbas saltanatlarna, Trklerin Mslman olduu ilk yllara, bu yllardan itibaren kurulan Byk Seluklulara, Anadolu Seluklularna ve Osmanl Devletine dayanmaktadr. slamn ilk yllarndaki siyas mcadele zamanla din bir zemine oturtulmu, artk bundan sonra siyasler, dini kullanarak saltanatlarn devam ettirmenin yollarn bulmulardr. Bu durum Emevlerden balayarak Abbasler, Seluklular (her iki Seluklular) ve Osmanllar zamannda aka grlmektedir. Bu genel kaidenin istisnalar vardr ama genelde byle olmutur. XVI yzyldaki devlet-halk veya devlet-Trkmen/Trk ekimesini ve bu srete idam edilerek ldrlen Pir Sultan bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. slam ve Trk dnyasndaki bu ayrlk ve atmalarn bizi ilgilendiren nemli olaylarn ksaca gzden geirerek Pir Sultan dnemine gelmemiz gerekmektedir.

XV

2. Hz. Muhammedin lm ve Baz Olaylar: Hz. Muhammed, Cahiliye Dnemi Araplarn slama sokmak, onlar bu dnemin cehaletinden, vahetinden kurtarmak iin her trl mcadeleyi vermi ve sonunda slam, Arap yarmadasnda hkim bir din haline gelmitir. Bu yllarda Hz. Muhammede en fazla direnen ve sonunda mecburen Mslmanl kabul edenlerin banda meyyeoullarndan Ebu Sfyan gelmektedir. Haimoullarna mensup Hz. Muhammed ve onun tebli ettii slam karsnda meyyeoullar ve onlarn nderi Ebu Sfyan yenilmitir ama, bunlarn ilerinde byk bir kini de sakl tuttuklar ve yenilginin cn almak iin frsat kolladklar, sonraki yllarda cereyan eden siyas olaylarn seyrinden anlalmaktadr. Bunun iin Muaviye, Yezit ve Emev idarecilerinin byk bir ksmnn Hz. Muhammed ve Hz. Ali nesline yapt zulmler hatrlanmaldr. Hz. Muhammed dnemi slamn birlik-beraberlik dnemidir. Btn sahabeler Hz. Muhammedin ve slamn emsiyesi altnda yek-vcut haldedirler. lk Mslmanlar arasndaki ilk ihtilaf Hz. Muhammedin lm annda ortaya kmtr. Buna vasiyet veya krtas olay denmektedir. Hz. Muhammet lmek zere iken, Mslmanlarn armamalar iin bir vasiyet yazdrmak istemi, fakat bu vasiyetin yazdrlmas engellenmi, sonra da Hz. Muhammed bu isteinden sitemli bir ekilde vaz getiini bildirmitir.1 Bu vasiyet daha sonraki dnemlerde devaml tartlm ve tartlmaktadr. unu syleyelim ki lm nnda sradan bir insann bile istei yerine getirilmeye allrken, iki cihann vnc Hz. Muhammedin son arzusu da yerine getirilmeliydi. Bylece Mslmanlar arasnda ilk atlak da meydana gelmemi olurdu. lk Mslmanlar arasndaki ikinci nemli ihtilaf, halifelik seimi srasnda olmutur. Hz. Muhammedin lm gerekleince Hz. Ali ok az saydaki akrabasyla cenazenin banda kalp defin ileriyle megul olmutur. Bu srada Hz. Muhammedin ok sevdii ve ocukluk arkada olan Hz. Ebu Bekir de oradadr. Hz. mer, Hz. Ebu Bekire gelerek Ensarn halife seimini bitirmek zere olduklar haberini getirmitir. kisi birlikte seim tartmasnn olduu yere
1

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 18; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: amzda tikad slam Mezhepleri, s. 28-29.

XVI

gitmilerdir. Karlkl sert tartmalar yaanm ve bu srada Hz. Ebu Bekir daha lml bir tavr sergilemitir. Oradakilere mevcut artlar dikkate alarak Ensardan birisini veya Hz. meri seebileceklerini belirtmitir. Hz. mer de, Hz. Ebu Bekir varken kendisinin o makama gelmek istemediini belirtmi ve Hz. Ebu Bekire biat etmitir. Sonra onu bakalarnn biatlar takip etmitir. Bu seimde insiyatifi ele alp olaylar ynlendirenin Hz. mer olduunu syleyebiliriz. Mslmanlarn bir ksm halifelik seimi ile urarken Hz. Ali ve yakn akrabalar defin iini bitirdiklerinde, yaplan seimden haberdar olmular ve buna ok armlardr. Hz. Muhammedin defnedilmesi lmnn ikinci veya nc gn gerekletirilmitir. Defn ilemleri bu kadar geni zamanda yaplmasna ramen Hz. Muhammedin cenazesinde Hz. Ali ve yakn akrabalar ile Hz. Muhammedin klesi kran bulunmu ve Hz. Muhammed bunlar tarafndan defnedilmitir.2 Bugnk byk ehirlere gre bir ky durumunda olan Medinede, Hz. Muhammed gibi bir ahsn cenaze merasimine sahabenin byk bir ksmnn katlmay ve halifelik seiminin n plna karlmas izah ok zor bir durumdur. Devlet veya slamn yok olmas gibi sonradan yaplan izahlar inandrc olmaktan uzaktr. Halifelik seiminin bu ekilde sonulanmas karsnda dier Mslmanlarn hemen tamam biat etmesine ramen Hz. Ali ile Hz. Fatma biat etmemiler, seimi kendi lehlerine evirmek iin uramlar, fakat baarl olamamlardr. Ebu Sfyan, bu srada Hz. Aliye yaklam ve isterse halifelii Ebu Bekirden alp Hz. Aliye verebileceini sylemi, ancak Hz. Ali, Ebu Sfyan bu ie yaklatrmak bile istememitir. Bu durum Hz. Fatmann vefatna kadar devam etmitir.3 Hz. Fatma yaarken Hz. Ebu Bekir ile Hz. Fatma arasnda bir de Fedek hurmal ihtilaf yaanmtr. Bu hurmal Hz. Muhammed kz Fatmaya lmeden nce vermitir. Hz. Ebu Bekir ise Hz. Peygamberden duyduu bir hadisi ileri srerek bu hurmala devlet adna el koymutur. Bu hadise gre Peygamberler miras brakmazlar. te bu hurmal Hz. Fatma, Hz. Ebu
2 3

mamiyye ias, s. 18; amzda tikad slam Mezhepleri, s. 28-29. Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 38-39.

XVII

Bekirden geri vermesini istemi, o da bu hadise dayanarak vermeyi reddetmitir. Hz. Fatma da hem halife seiminde kendilerinin dta braklmasndan, hem de bu meseleden dolay lnceye kadar Hz. Ebu Bekir ile konumamtr.4 Anlaldna gre bu hurmalk Hz. Fatmaya Hz. Muhammed tarafndan daha salnda iken verilmitir. Hz. Muhammedin olmaktan kmtr. Braklan bir miras deildir. Daha sonra Hz. mer de byle dnm olmal ki bu hurmal halifelii dneminde Hz. Aliye vermitir. Hz. Muhammedin lmnden alt ay sonra Hz. Fatma lnce Hz. Ali, Hz. Ebu Bekiri arp halifelik hususundaki grlerini, itirazlarn, kendi tezlerini, bir bir dile getirmi, kendilerinin fikri bile alnmadan bu sonuca gitmelerinden gcendiini anlatm, Hz. Ebu Bekir de yumuak cevaplarla karlk verip zr dilemitir. Bundan sonra Hz Ali de Hz. Ebu Bekire biat etmitir5. 3. Hz. Ebu Bekir, Hz. mer ve Hz. Osmann Halifelikleri: Yukardaki ihtilaflarn dnda Hz. Ebu Bekir iyi bir idareci olmu, yerine Hz. meri braktn vasiyet ederek lmtr. Hz. Ebu Bekir, ilk halife seiminde yaplan yanllar kabul ettii halde, Hz. Aliyi yerine brakmad gibi, bu vasiyette onun fikrini de sormamtr. stiare ettii kiiler arasnda Hz. Ali yoktur. Buna ramen Hz. mere Hz. Ali dhil herkes biat etmitir. Hz. mer de iyi bir idareci olmak iin aba sarfetmi, Fedek hurmaln Hz.Aliye vermi, Hz. Hasan ve Hseyine hazineden tahsisat ayrmtr. Hz. Ali ile Hz Fatmann kz mm Glsm ile evlenerek Hz.Alinin damad olmu ve Ehl-i Beyt ile akrabalk kurma yoluna gitmitir. lk iki halifenin seiminde ihtilaflar olsa bile her iki halife de ayrm yapmadan btn Mslmanlar kucaklayarak iyi bir idarecilik rnei sergilemilerdir. Her ikisinin de Mslmanlar arasnda hatr saylr oullar

olmasna ramen, ikisi de onlar kendi yerlerine tayin ederek saltanatn tesis edilmesi yoluna gitmemilerdir. Hz. Ali, kerhen de olsa ilk iki halifenin

4 5

A.g.e.: s. 39-40. A.g.e.: s.40-41

XVIII

halifeliini kabul etmi, onlarn danman ve mfts olarak onlara elinden gelen yardm yapmtr.6 Hz. mer bir kle tarafndan hanerlenince halife seimini bir uraya havale etmitir. Bu uradakiler, cennetle mjdelenen 10 kiiden hayatta kalan 6 kiidir. Bunlardan ikisi Hz. Osman ve Hz. Alidir. Hz. merin olu Abdullah ura yesi deildir, ancak mavir durumundadr. Seilme art ise Allahn kitabna, Resln snnetine uymak ve ilk iki halifenin yolundan gitmektir. Bu arta Hz. Ali Gcmn ve bilgimin yettii kadar demi; Hz.Osman ise artsz Evet diye karlk vermi, ra da Hz. Osman tercih etmitir.7 Cmertlii, yumuak huyluluu ile bilinen ve Hz. Muhammedin iki kz ile evlendiinden dolay Zinnureyn lkabn alan Hz. Osmann halifeliinin ilk be yl iyi idare dnemi olarak kabul edilmektedir. kinci devredeki alt yllk dnemi ise gayr- meruluk ve karklk dnemi olarak bilinmektedir. Hz. Osman bilhassa halifeliinin ikinci dneminde mensubu olduu meyyaoullarn aka korumu, onlar devlet grevlerine getirmi, onun bu zaafn alabildiine kullanan akrabalar ise mardka marmlardr. Hz. Osman; Hz. Muhammedle alay ettii iin Taife srlen Mervann babas el-Hakemi Medineye getirmi ve ona 100 dirhem maa balamtr. Hakemin olu elHarise Medine arsnn rn vermi, Hakemin dier olu Mervan da zel ktibi yapmtr. Hz. Osman, stkardei bn Ebu Serhe frikiye vilayetinin humusunu (bete birini) tahsis etmi, harbe katlmayan baz yaknlarna ganimetlerden pay ayrm, Hz. mer tarafndan Hz. Aliye verilen Fedek hurmaln onlardan alp Mervana balamtr. Hz. merin tayin ettii baz sahabeyi grevlerinden alp yerlerine kendi akrabalarn getirmitir. Hz. mer zamannda am valisi yaplan Muaviye, Hz. Osman zamannda da ayn greve devam ettirilmitir. Hz.Osman kendisini ve Muaviyeyi tenkid eden, zhd ve takvas ile mehur Eb Zerril-Gfaryi Rebezeye srm, Ammar B. Ysiri
Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 46-48; Sezgin, Abdlkadir: AlevlikBektalik zerine Mnakaalar, Trk Yurdu, Aralk 1994, Cilt. 14, s. 88, 91 (zel Say); allar, Oral: Hz. AliMuaviye atmas, kinci Bask, stanbul, Pencere Yaynlar, 1992, s. 83-84; Sofuolu, Prof. Dr. Cemal- lhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Baktailik Tartmalar, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997, s. 79. 7 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 48-49.
6

XIX

dvdrm, Muhacir ve Ensarla istiareyi terk etmitir. Bu gibi ikyetler Hz. Osmana iletildiinde cidd bir tedbir almad gibi, ou yakn akrabas ve ikyet sebebi olan idarecileri grevlerinden de uzaklatrmamtr. Ktibi olan Mervan ise bazan Hz. Osmandan habersiz, bazan da aka keyfi uygulamalarna ve sinsi almalarna devam etmitir. Hz. Osmann bu ekildeki idaresi geni kesimler tarafndan ho karlanmamtr. Sonunda isyan balamtr. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed isyanclar desteklemi, Hz. Aye de Hz. Osmann icraatlar karsnda onu, kitabn hkmn inemekle ve kfre girmekle sulamtr. Hz. Ali bata olmak zere hatr saylr sahabelerin araya girmesi iki taraf iin de bir sonu vermemitir. eitli idar grevlerde bulunan meyye ailesi, onlardan biri olan Muaviye, bilhassa Hz. Osmann amcasnn olu olan Mervan ii yattrmaya almadklar gibi direnmeye devam etmilerdir. syan 30 gn kadar devam etmi, isyana 10.000 cvarnda insan katlmtr. Sonunda Hz. Ebu Bekirin olu Muhammedin de iinde bulunduu bir grup isyanc Hz. Osman ehit etmitir.8 Hz. Osmann idar bakmdan hatalar, akrabalarna kar zaaflar olmakla birlikte bu mcadele de tamamen siyasdir. Bu dnemde de slamla ilgili herhangi bir farkllk sz konusu deildir. Bir de bilhassa Hz. Ali taraftar halk evrelerinde iddia edildii gibi bu mcadelede Hz. Ali (Ehl-i Beyt, Haimler) Emevler eklinde bir kutuplamada yoktur. Bir tarafta Hz.Osman destekleyen (ve hatta kullanan) meyyeoullar, dier tarafta da btn Mslmanlar vardr. Hz.Ali ve dier baz nemli sahabeler ise arabulucu durumumdadr. Hz. Aye Hz. Osmann iddetle alehindedir. Hz. Ebu Bekirin olu Muhammed de isyanclarla ayn saftadr. Muaviye ile Mervann olaylar karsndaki tavr velinimetlerini atee atma pahasna devleti ele geirmek iin her yola bavurmak eklinde olmutur. Gelecekteki kutuplamalarn ve Ehl-i Beyte yaplacak zulmlerin temelleri ise bu

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 50-56; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 40-44; Sirma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 20,57; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, EmevilerAbbasiler, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1979, s. 13-16.

XX

dnemde atlmaya balanmtr. meyye ailesi Hz. Osman ile birlikte Cahiliye devrindeki imtiyazlarn yeniden ele geirmitir. Bu aile Haimilere kar bir mcadele balatmamtr ama Haimilere kar bir stnlk salamaya balamtr. Hz. Osman zamannda Kurann deitirildii iddias bazan siyas iler, bazan da bugnk Anadolu Alevileri tarafndan ileri srlmektedir. Ancak ilk i limlerinin nde gelenleri de dhil olmak zere bugnk randaki i limler, Kurann byle bir deiiklie uramadn kabul etmektedirler. Bunun en byk delili de Hz. Ali olarak kabul edilebilir. Hz. Osman zamannda byle bir teebbs olsayd, Hz. Ali buna, tek bana da olsa kar kard. Kaynaklarda Hz. Alinin byle bir itirazna ise rastlanmamaktadr. 4. Hz. Alinin Halifelii: Hz. Osmann ehit ediliinden sonra halife seimine gidilmi, Hz. Aliye hilafet teklif edilmi, o bu teklifi reddetmi, Hz. Ali de ayn teklifi orada bulunan Talha ve Zbeyre yapm; onlar da kabul etmemilerdir. Bu durum karsnda Hz. Ali, kendisine yaplan beyat kabul etmitir.9 Ancak lkenin idaresi gerekten zorlamtr. Mslmanlar en az gruba ayrlmlardr. 30 gn devam eden ve 10.000 civarnda insann katld bir isyan yaanmtr. ou Msr, Basra ve Kfeden gelen bu isyanclar, halifeyi Kuran okurken ehit etmilerdir. meyyeoullar (Emevler) ise bunlarn hepsine direnecek ve meydan okuyacak bir gce ulamlar ve devleti ele geirmeye hazr hle gelmilerdir. Hz. Ali btn bu glkleri omuzlamak zorundadr. Hz. Ali halife olur olmaz Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann katillerinin hemen bulunup cezalandrlmasn istemiler, Hz. Ali ise zamana ihtiyac olduunu belirtmitir. am valisi Muaviye halifeye beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye balamtr. Salnda iken Hz. Osmann iddetle aleyhinde olan Hz. Aye, onun lmyle birlikte Hz. Osman savunmaya gemitir. Hz.
9

ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 7-9; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 72, 206-207; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, s.65-67.

XXI

Osmann iddetle aleyhinde olan Talha ve Zbeyr, Hz. Aliye cephe almlar ve Hz. Aye ile birlikte hareket etmeye balamlardr. Neticede Hz. Ayenin bir deve zerinde katld Cemel Vakas denilen sava yaanm, Hz. Ali (yani devlet) bu savata galip gelmi ve Hz. Aye esir alnmtr. Bu savatan sonra Hz. Aye pimanlk iinde kesine ekilmi, bir daha olaylara karmamtr.10 am valisi Muaviye, Cemel Sava sonras yine beyat etmeyi reddetmi, Hz. Osmann kann talep etmeye devam etmi, Hz. Ali aleyhine kkrtma politikalarna balamtr. Kendisi de Emevlerden olan Muaviye, Hz. Osman zamannda ele geirilen devletin, Hz. Ali zamannda Emev ailesinin elinden gitmek zere olduunun farkndadr. Bunun sonunda Mslmanlar ikinci defa kar karya gelmiler; Sffn Sava yaanm, Muaviye yenilmek zere iken Hakem olay kurnazlkla devreye sokulmu, sonunda Hz. Alinin hakemi Ebu Ms el-Eari oyuna getirilerek bizzat onun tarafndan Hz. Alinin halifeliine son verilmi, Muaviyenin hakemi Amr b. el-s tarafndan da Muaviyenin halifelie getirildii ilan edilmitir11. Bylece Mslmanlarn seilmi halifesi Hz. Ali bir hile ile azledilmi, halifenin emrindeki bir memur (vali) olan ve meru halifeye beyat reddedip isyan eden Muaviye halife yaplmtr. Daha sonra Drt Mezhepten birisinin kurucusu olan mam afi, Muaviyeyi devletin meru halifesine isyan ettiinden dolay bagi olarak kabul etmitir. Bu olaydan sonra her iki taraf da reddeden bir topluluk ortaya kmtr ki bunlara Hariciler denmitir. Hz. Ali amllarla savamay erteleyerek bunlarla savam, onlar yenilgiye uratmtr. Onlar da her iki halifeyi ayn anda ldrmek zere pln yapmlar, Muaviye kurtulmu, Hz. Ali ise Abdurrahman bin Mlcem tarafndan sabah namaznda hanerlenerek yaralanm (15 Ramazan 40), 17 Ramazan 40 (24 Ocak 661) tarihinde vefat etmitir. Irakta bugnk adyla Necefe defnedilmitir.12

10

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 74-76; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 45-48. 11 A.g.e.: s. 76-80; s. 48-52. 12 Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 80-82.

XXII

5. Emevler Dnemi: Bylece Hz. Alinin ehit ediliiyle birlikte Drt Halife devri sona ermi; meyyeoullar (Emeviler), devleti tamamen ele geirmiler, Cahiliye dnemindeki itibarlarn tekrar yakalamlardr. Hz. Aliye yaplanlar ise hibir zaman unutulmam, hemen her dnemde onun maduriyetini savunanlar, onun ehit ediliiyle slamn ana izgisinden saptrlp saltanatn baladn dile getirenler olmutur. Trkler Mslman olduklar yllarda ve daha sonralar genelde Hz. Aliye daha yakn durmular, onun ve onun ocuklarnn karsnda olanlar tasvip etmemilerdir. dareciler ve ulema arasnda istisnalar olsa bile halk olarak bu kaide hemen her devirde geerli olmutur. te halk ile devletin bu olay farkl deerlendirmesi XVI. yzyldaki Trkmen/Trk-devlet atmasnda da rol oynamtr. Pir Sultann idam da bu atmayla ilgilidir. Hz. Alinin ehit ediliinden sonra halk mescitte Hz. Alinin byk olu Hz. Hasana beyat etmitir. Hz. Hasan, Muaviye ile savamak iin bir ordu hazrlamtr. Ancak bu orduda Muaviye ile savaacak g ve morali bulamad iin, Hz. Hseyinin itirazna ramen Muaviye ile anlama yoluna gitmi ve halifelik hakkndan feragat etmitir13. Otoriter bir devlet kuran Muaviye, idar tecrbesine de dayanarak kendisi ve slalesinin devlete tam hkim olmas iin her trl tedbiri alm, birok ktl de bizzat kendisi ihdas etmitir. Bunlardan birisi verdii emirle Cuma hutbelerinde Hz. Aliyi ktletmesi, ona svp saymay det haline getirmesidir. Buna kar kan samimi dindarlar tutuklatm, bazlarnn da kafasn kestirmitir. Onun bu emri, dier bir Emev halifesi mer bin Abdlazizin bu emri ortadan kaldrna kadar devam etmitir. Muaviye, Emev ailesinin hep iktidarda kalmas iin daha salnda iken olu Yezidi veliaht tayin etmi, buna kar kanlar para veya tehdit silahyla susturmutur. Bylece slam devletinde balatlm olan Halifelik seimi rafa kaldrlm ve saltanat devri balamtr. Devlet slam bir devletten ziyade dnyev bir devlet haline getirilmi; devlet dinin emrine deil, din devletin emrine verilmitir. Ancak Muaviyenin btn tehditlerine ramen Yezidin veliahtln
13

Ag.e.: s. 84-89.

XXIII

Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekirin olu Abdurrahman, Hz. merin olu Abdullah ve Zbeyrni olu Abdullah asla kabul etmemilerdir. Onlarn biat Muaviyenin lm sonrasna braklmtr. Hz. Aliye kfredilmesine kar kanlarn ldrlmesine Hz. Aye de raz olmam, bu hususta ona bir eli bile gndermitir. Grld gibi Muaviyenin Yezidi veliaht yapmasna kar kanlar zellikle Anadolu Aleviliindeki izaha uyamamaktadr. Bir tarafta Hz. Hseyin, kar tarafta da Muaviyeyle birlikte Ebu Bekirin olu Abdurrahman, merin olu Abdullah ve ayrca Hz. Aye yoktur. Tam tersine bir tarafta Muaviye ve Yezit, dier tarafta da Hz. Hseyin, Hz. Ebu Bekir ve Hz. merin oullar ve ayrca Hz. Aye vardr. Bu kt icraatlar balatan Muaviye idarecilik bakmndan olduka baarldr. Olu Yezitle mukayese edilemeyecek kadar iyi bir idarecidir. Onun derdi ne pahasna olursa olsun devletin, kendisi veya sllesinin elinde olmasdr. Bunu da baarmtr. Ancak yukardaki icraatlar daha sonraki yllarda hem Mslmanlar arasndaki blnmeyi, kutuplamay arttrm, hem de devlet Hz. Muhammed ve Drt Halife devrindeki zelliklerinden syrlm, Bizans ve randaki gibi babadan oula geen saltanata dnmtr. Muaviye 680 (M.)de lrken hem yerine halife olarak olu Yezidi brakm, hem de kendi zamannda Yezide beyat etmeyen drt kiinin beyatn almasn Yezide vasiyet etmitir. Yezidin ilk ii de bu drt kiinin peine dmek olmutur.14 Hz. Hseyin, kardei Muhammed b. el-Hanefiye ile yapt istiare sonucu gz nnden uzaklama ve sonucu zamana brakma yolunu tercih etmitir. Bunun iin Mekkeye gitmitir. Ancak bu arada Kfeliler Hz. Hseyine beyat edeceklerini bildirmiler ve onu Kfeye armlardr. Hz. Hseyin, yakn akrabalarnn ve sahabenin srarlarna ramen, oluk-ocuu ve az saydaki

14

Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, stanbul, Beyan Yaynlar, 1995, s. 17-22, 36, 104; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 77, 89, 9296, 110-111; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 37, 39-40; Ebu Zehra, Prof. Dr. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, s.334; allar, Oral: Hz. AliMuaviye atmas, s. 132-134.

XXIV

taraftaryla Kfeye hareket etmitir. Bu yolculuk nnda da Yezid, Hz. Hseyini takip ettirmitir. Hz. Hseyinin sulh abalarna ise hi yaklamamtr. Nihayet Kerbelada Hz. Hseyin ve 72 civarndaki savas susuz braklm ve ehit edilmitir. Hz. Hseyinin adr yamalanm ve oluk-ocuu esir alnmtr. Esirlere her trl zulm yaplm, Hz. Hseyinin ve savalarnn ba kesilerek Yezide gtrlmtr.15 Bylece Hz. Muhammed ve Hz. Ali slalesi idareden tamamen atlmtr. Hz. Muhammedin ok sevdii iki torunundan birisi olan Hz. Hseyine ve onun ailesine reva grlen bu muamele ve Kerbelda Hz. Hseyinin susuz braklarak ehit edilmesi, o zamandan balayarak gnmze kadar hep trajik bir olay olarak zihinlerde kalm, Mslmanlar arasndaki ayrlklarda en nemli rol oynamtr. X. yzylda Mslman olan Trkler de bu faciadan ok etkilenmiler ve istisnalar hari hep Hz. Hseyin tarafn tutmulardr. XVI. yzylda Trkmen/Trk-Devlet atmas baladnda ve Pir Sultann idamnda bu olayn mhim rol oynadn syleyebiliriz. mer b. Abdlazize kadarki halifeler zamannda Emev idaresi ana hatlar itibariyle yukardaki izgisinde devam etmitir. Bu izgi Hz. Aliye hakaret, Hz. Ali slalesini sk kontrol, Mslmanlar bir sr olarak grme, ne pahasna olursa olsun saltanatn devam ve devlet imknlarn Emev ailesi mensuplarna tahsis etme v.s. eklindedir. Halife mer b. Abdlaziz, halifelii srasnda Cuma hutbelerinde Hz. Alinin ktlenmesi detine son vermi, Emevi hanedannn imtiyazlarn ortadan kaldrm ve dnyadaki insanlarn en zahid olannn Hz. Ali olduunu sylemitir. Onun lmnden (veya ldrlmesinden) ksa bir sre sonra tekrar eski alkanlklara Hz. Aliye hakaret hari tekrar dnlmtr. Hz. Alinin torunlarndan mam Zeydin halife olmak istemesine karlk zerine uzaklatrlm, slam devleti tam olarak meyyeolularna (Emevilere) gemitir. Bununla birlikte yzyllarca srecek bir nifakn da temeli

15

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 90-105; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 56-69; Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 37-50; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, EmevilerAbbasiler, s. 40-43; allar, Oral: Hz. Ali-Muaviye atmas, s. 149-153.

XXV

ordu gnderilip kafasnn kesilip yllarca bir direkte akl vaziyette tehir edilmesi de mer b. Abdlazizden sonradr. Emev Saltanat M. 749da Abbasler tarafndan yklmtr.16 6. Abbasler Dnemi: Abbasler, Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundan geliyorlard. Emevlerin sonlarna doru ok gizli ve planl bir ihtilal hazrln balatan kii, bu aileden Muhammed bin Alidir. (Abbas-Abdullah-Ali-Muhammed). Ailenin ileri gelenleri zhd ve takva ile megul olmular, yaplan gizli faaliyeti Hz. Ali taraftarlarnn faaliyeti olarak gstermiler, Horasanl mehur komutan Eb Mslimi ak faaliyeti balatmak zere Horasana gndermiler (M. 745) ve onun ok byk faydasn grmlerdir. Muhammedin olu brahim ve onun kardei Ebul Abbas zamannda bu faaliyet devam etmi, gizli hcre almalaryla Emev Devletinin alt oyulmu ve M. 749da da Emev Devleti yklm yerine Abbas Devleti kurulmutur. Hz. Ali evldnn hakkn aradklarn syleyerek taraftar kazanan Abbasler, iktidar ele geirince o aileden herhangi bir kiiye idareyi teslim etmedikleri gibi, bir bakma sayesinde iktidara geldikleri Eb Mslimi de hile ile ldrerek ortadan kaldrmlardr. Hz. Ali neslinden mam Cafer bata olmak zere dier aile fertleri, Abbasilerin aslnda asl gayesini bildikleri iin idareye gelmeyi de istememilerdir. Ancak onlar da kendi ihanetlerini bildikleri ve halkn her an Hz. Ali neslinden biri etrafnda toplanacandan ve bylece devleti elden karma ihtimalinden korktuklar iin onlar sk kontrol altnda tutmulardr. Onlarn bu aileye yaptklar zulm Emev zulmnden geri kalmamtr. Abbasiler 756da Eb Mslimden de kurtulunca artk Abbas saltanat balamtr. Abbasi saltanat 1258de Mool hkmdar Hlagunun son halife Mustasm idam etmesiyle sona ermitir.17

16

Srma, Prof. Dr. hsan Sreyya: Hilafetten Saltanata: Emeviler Dnemi, s. 79-113, 118-119, 124-128; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 72-73; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 40. 17 (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, stanbul, Ca Yaynlar Tic. Ve San. A.., 1986, s. 15-28, 28-87; T.D.V. slam Ansiklopedisi, Cilt: 10, Eb

XXVI

7. Kutuplamada Emev ve Abbaslerle Bveyhler, Fatmlerin Rol: Snnlik-ilik:

smaller ve

Gerek Emeviler, gerekse Abbasler Emev ve Abbas ailelerinin saltanatna dayanmaktadr. Her ikisi de hem Mslmanlar, hem de Hz. Ali sllesini sk kontrol altnda tutmular, iktidarn ellerinden gitmemesi iin her trl tedbiri almlar, gerektiinde kan dkmekten ekinmemilerdir. Ancak bunlardan birincisi zaten batan beri Hz. Ali sllesine karyd. kincisi ise Hz. Ali sllesinin hakkn aradklarn sylemiler, Mslmanlar bu ekilde pelerine takmlar; fakat idare ellerine geince onlar da Hz. Ali sllesine Emevler gibi davranmlar ve onlar iktidara yaklatrmamlardr. Bunlarn her ikisi de dini, kendilerine gre yorumlamlar, dindar grnmeye almlar, ancak kendi saltanatlarn dinin stnde tutmulardr. Hz. Hseyin ve mam Zeyd hari genelde Hz. Ali sllesinden bu siyas iktidarlara ba kaldran veya idareyi ele geirmek iin mcadeleye atlanlar olmamtr. Onlar, zhd ve takva ile hayatlarn srdrmler, buna ramen zulme uramaktan kurtulamamlardr. nk her ikisi de bu sllenin, halkla birleerek iktidarlarn ellerinden alacaklar korkusuyla yaamlardr. Halkn, kendilerinden ok Hz. Ali sllesini sevdiklerinin farkndaydlar. Bunlardan dolay her ikisi de Peygamber sllesine her trl zulm ve iddeti reva grmlerdir. Ancak aralarndaki bu ztlklara ramen Snn ii gibi bir ayrlk bu dnemlerde henz yoktur. Farkllk siyasdir. Onu da bu ekilde alglayan ve gzetenler iktidar mensuplardr. Mezhep imamlar ise bu siyas iktidarn dnda kalmak iin byk aba sarfetmiler ve Hz. Ali ailesine daha yakn durmulardr. Abbasler zamannda ve Abbas Devleti iinde iilii benimseyen ve devlet olmak iin Abbasilerle mcadele eden aileler de vardr. Bunlar Bveyhler, smailler ve Fatmlerdir. Bunlar ii olarak bilinmektedir ama Hz. Ali evlad mensuplarndan herhangi birisi aralarnda yoktur. Bunlarn Hz. Ali evladnn dnda olduklar, Hz. Ali ve evlad adna ortaya ktklar sylenebilir. iilik ilk defa bunlar zamannda devlet haline gelmi, uygulama imkn bulmu ve Kitab
Mslim-i Horosan Mad. s.197; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 132-139.

XXVII

iilik ortaya kmtr. Bu iilik, Safeviler iin de kaynak olmutur. Bu haliyle daha sonralar Anadoluda ortaya kan Alevilikten de ayrlmaktadr.18 Bveyhler, smaliler ve Fatmlerle birlikte artk slm dnyasnda Snn i ayrl balamtr. Ancak Hz. Ali ve soyunu daha ok sevene de, bu sevgiyi siyas olarak kullanana da terim yetersizliinden dolay ii denilerek gemiten gnmze kadar bir kavram kargaas yaanmtr, yaanmaktadr. Ayn kargaa dier cephede de grlmektedir. Bu cephede Hz. Ali ve onun soyunu daha ok sevenler Snn olamaz gibi kabul edilmitir. Bu anlay da gnmze kadar gelmitir. Ayn cephede, ii olann siyas olsun, olmasn slam d ve btl kabul edilmesi de bir baka yanllktr. Bu terimlerin yeterli olmamas ve yanl kullanlmas bizim gemi kltrmz ok yakndan ilgilendirmektedir. Bundan dolay ok yanl sonulara varlmaktadr. Ayn problem Batn, OrtodoksHeterodoks, Rafz terimlerinde de yaanmaktadr. Resm tarihilerin ve resm dinin; tasavvuf bir yorum yapan Batn, slama sonradan eklenen ve ou slam-d olan anlay ve yaaylar Ortodoks (yani gerek slam), bunlara uymayan veya bunlar reddedip slam ruhuna uygun bir ekilde yorumlayp yaamaya alanlar Heterodoks veya Rafz (dinden sapm, km) olarak kabul etmek de son derece yanltr. Bunlar dzeltilemezse kltrel dayanak bulmakta zorlanma devam edecektir. Mesel bu anlayta Yunus Emre bile btndir, heterodokstur. Daha sonraki yllarda onun gibi olan veya olmak isteyenler de Rafzdir. Ebl Vefa, Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta, Baba lyas v.b.nn da durumu ayndr. Bu manta gre Osmanl Devletinin kurulu ve gelimesinde aktif rol alan ve ok byk hizmetlerde bulunan, ilk Osmanl hkmdarlarnn da byk deer verdii hiler, Alp-erenler, Abdaln- Rum ve Bacyan- Rum mensuplar da Batn ve Heterodokstur. XVI. yzyldan sonra Osmanllar aa yukar bu dncede idiler. Ayn dnce bugn bile epeyce baskndr.

18

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mamiyye ias, s. 130-133, 180-182; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 128-129, 129-130, 132-133; (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, s. 327-128.

XXVIII

8. Byk Trk Devletinde Merkez-evre atmas; Yaplan Yanl Deerlendirmeler: Sosyal patlamalar, isyanlar anlatmakta ok isabetli olan Merkez-evre teorisi de klasik veya resm tarihiler tarafndan yanl yorumlanarak gerekler alt-st edilmektedir. Bunlara gre evredeki halk (veya halkn bir kesimi) art niyetlidir, pusudadr ve devletin (merkez) ayann tkezlemesini beklemektedir. Frsatn bulunca isyan v.b. ekilde darbesini vuracaktr. Belki de devleti yok edecektir. Byk Seluklulara isyan edip Sultan Sancar esir alan Ouzlar ve Ouz syan, Osmanl kozmopolitliine, taassubuna, zulmne tavr koyan veya rana g eden Trkmenler v.b. bu ekilde izah edilmektedir. Aslnda Merkez-evre teorisi bizim nemli tarih olaylarmz ok gzel izah etmektedir. Ancak bu teorinin ileyii ve izah yukarda anlatld gibi deildir. byk Trk devletindeki byk olay bu teoriye gre yle gelimitir: Byk Seluklu Devleti; Seluk Bey, onun etrafndaki dier beylerle, ailelerle (merkez) ve gebe halk ile (evre) kurulmutur. Kuruluta merkez-evre beraberdir. Zamanla merkez (idareciler), evreyi (halk) dlam, brokrasiyi ranllara teslim etmi, halk (kendi iinden kt halk, evreyi) hor grmeye balamtr. Buna tepki domu ve bunun sonucunda Ouz syan19 kmtr. Byk Seluklular esir edilen Sancar kurtarmlar ve isyan sona ermi ama Byk Seluklu mparatorluu da yklma srecine girmi ve sonunda yklmtr. Byk Seluklularn dlad, Anadoluya sevkettii Trklerin/ Trkmenlerin kurduu Anadolu Seluklularnn kuruluu, gelimesi, sonra kozmopolitleip kendi halkndan uzaklamas ve buna hem de din referanslarla kar koyan Baba lyas ve isyan olmad halde isyan gibi gsterilen Baba Hareketi20 de merkez-evre teorisine tam olarak uymaktadr.

19

Smer, Prof. Dr. Faruk: Ouzlar (Trkmenler), 3. Bask, stanbul, Ana Yaynlar, 1980, s. 113-121; Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Tarihi ve Trk- slam Medeniyeti, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, 1965, s. 178-180; Yetkin Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Bask, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1980, s. 60-68. 20 Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Zamamnda Trkiye Tarihi, kinci Bask, stanbul, Naklar Yaynevi, 1984, s. 455-456; 421-422; Bayram, Dr. Mikil: eyh Evhadd-din Hmid el-Kirman ve Evhadiyye Tarikat, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1993, s. VIII, 33-34,

XXIX

Anadolu Seluklularnn (Merkez) dlad kadrolarla (aydn, dervi, bey, halk) kurulan Osmanl Devleti, bu devletin bu anlayla ok abuk ilerlemesi, imparatorluk haline geerken Osmanllarn da kozmopolitlemesi, taassubu ba tac etmesi, kendi halkn ikinci, nc plna atp devirmeleri devlet kadrolarna doldurmas, buna duyulan rahatszlk, Safevlere g, ah Kulu syan ve daha sonra birok isyann patlak vermesi yine ayn teoriye byk bir uyum gstermektedir. Ancak bu isyanlarn bir ncesindeki eyh Bedreddin Olay21 bu isyanlar gelmeden nce Osmanllar tarafndan iyi deerlendirilseydi, sonraki kutuplamalar ve atmalar olmayabilirdi veya ok sonralar olurdu. Grld gibi olaylar bu noktaya getiren halk (evre) deildir; devlettir (merkez). Devlet hem tarih hatalar yapmakta, hem de bu hatalar masum halka yklemektedir. Resm tarihiler de bugn bile yzyllar ncesindeki devlet hatalarn bilerek veya bilmeyereksavunmakta, halk ise sulamaktadrlar. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu da yukardaki devletin kuruluuna ok benzemektedir. Burada da merkez-evre mcadeleleri deiik ekillerde devam etmektedir. Umulur ki nceki devletler gibi ar bir fatura denmez. Bu isyanlar gemite ve bugn, birok resm tarihi tarafndan Kzlbaln (nk o zaman Alevilik yok) alt yapsn hazrlayan isyanlar olarak gsterilmektedir. Ancak bunlarn de (Ouz syan, Baba syan, eyh Bedreddin syan) devletin asl sahipleri tarafndan kozmopolitleen, taassuba meyleden ve kendi asl unsurunu reddedip onu hor gren ve tasfiyeye alan devlete (merkez) yaplan uyardr. Bugne gre bunlarn ilk ikisi demokratik, ncs ise ilm bir tavrdr. Onlar byle bir tavra mecbur eden ise devlettir.

77; Bayram Dr. Mikil: Bacyn- Rum, Konya, 1987, s. 13-14, 41, 43; Bayram Do. Dr. Mikil: Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1991, s. 84; ztrk, Do Dr. Yaar Nuri: Tarihi Boyunca Bektailik, Birinci Bask, stanbul, Yldzlar Matbaas, 1992, s. 65-71. 21 Edirneli Oru Be: Oru Be Tarihi, (Haz. ADSIZ), stanbul, Tercuman Binbir Temel Eser, 1972, s. 60-62, 65-81; k Paaolu (Paazde): k Paaolu Tarihi, (Haz. ADSIZ), kinci Bask, stanbul, M.E.B. 1992, s. 68-73, 78-83; Hammer, J. Von: Osmanl Tarihi, Cilt-I, stanbul, M.E.B., 1991, s. 98-99, 101, 103, 108-112; Yetkin Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, s. 97-101, 105-117; Mardin, erif: Trkiyede Toplum ve Siyaset, s. 193; Mumcu, Dr. Ahmet: Osamnl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Faltesi Yaynlar, 1963, s. 126-128; Ahmet Refik:Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektailik, s. 21-24; Uzun arl, Ord. Prof. smail Hakk: Osmanl Tarihi, I cilt, s. 360-367.

XXX

9. Osmanl Devletinin Asl zelliklerinden Syrlp Bakalamas ve Bunun Sonular: XVI. yzyldaki olaylar ve Pir Sultan ilgilendirmesi bakmndan Osmanl Devletinin durumu bizi daha ok ilgilendirmektedir. Anadolu Seluklularnn dlad Trkmenlerle ve onlarn nderleri durumunda olan beyler, derviler, alp-erenler ve hilerle kurulan bu devlet, tam bir Trkmen devletidir. Kuruluta btn bu kadrolar beraberdirler ve uyum halindedirler. Hzla gelien bu devlet, ykseli dnemine girerken bu kadrolarn tamamn dlamaya, onlar hor grmeye balam ve XVI. yzyldan itibaren bunlarla kavgal hale gelmi, bunlar dman kabul edip tasfiye etmeye balam ve sonunda tasfiye etmitir. Bu dnemde slm dini mezhep imamlar da kullanlarak taassuba brndrlm ve sonunda Osmanl Snniliine gelinmitir. tihad yasaklanm ve itihad yapanlar cezalandrlmtr. Bu taassuba kar koyanlar, kar olduu bilinenler cezalandrlm, hatta ldrlmtr. (Molla Ltfi gibi). Fetvalarla, fermanlarla herkes Osmanl Snnilii kalbna sokulmaya allm ve tasavvuf dnce su saylmtr. Trkn tresine gre elenmesi, yaamas, dn yapmas, saz almas, halay ekmesi byk sulardan addedilmitir. Hz. Aliyi ve soyunu fazla sevmek ise rafzlik, dinsizlik olarak kabul edilmitir. Drt Mezhepin dndaki herkes tabi onlarn kafasndaki Drt Mezhep slamn dnda saylmtr. Bu kalplara uymayanlar ya isyan etmi veya bir baka Trk devleti olan Safevilere g etmitir. Aslnda Osmanl Devletinin kuruluu ve gelimesi srasnda din ve mezhep taassubu grlmemektedir. Herhangi bir mezhebin bariz bir arl veya ynlendirmesi de yoktur. Herkes Mslmandr. Bu Mslmanlkta tasavvuf anlay kendisini daha ok hissettirmektedir. ounluk Ebl Vef, Ahmet Yesev, hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre ve Edeb Aliye veya onlar gibi dintasavvufi ahsiyetlere zenmekte ve onlar gibi olmaya almaktadr. Fatih ldnde balayan taht kavgasnda Anadolu Trkne dayanan, Trk kltrne uurlu olarak sahip kmaya alan ve ok sevilen ehzde Cem, devirmelere dayanan ve silik bir ahsiyet olan II. Bayezit karsnda yenik

XXXI

dm, lkeyi terk etmek zorunda kalm, Avrupa lkelerinin oyunca ve esiri durumuna dm, trajik bir hayat yaam ve gurbet ellerde lmtr. II. Bayezit zamanna kadar ok hissedilmeyen mezhep mcadelesi II. Bayezit zamannda n plna kmaya balamtr. II. Bayezit, olu Selim tarafndan tahttan indirilirken bu mesele bir numaral mesele haline gelmek zeredir. Artk Trkmen denilerek dlananlar bir baka mezhepten grlmeye, devletin mezhebi ise Snnilik olarak ekillendirilmeye balanmtr. Selim (Yavuz) devrin ulemasnn da ynlendirmesiyle ve tevikleriyle bu farkllamada Snnlik tarafn tutarak kar tarafla ak bir mcadeleye girimitir. Ancak bu Snnilik Drt Mezhep kurucularnn Snniliinden ok, devrin ulemalarnn oluturduu Osmanl Snniliidir. (Bak: Tez: 392-393). Buna dayanak olarak da Mft Hamzadan (Sar Gorez) alnan mehur fetva, daha sonra bn Kemal ve Ebussudun fetvalar kullanlmtr. Trkmenlere Kzlba denmi ve onlarn Snn hatta Mslman olmadklar, kfirden de kt olduklar kabul edilmitir. (Bak: Tez: 376-383). Bu anlaya Trkmenlerin mecburen ve ortak kltr sebebiyle Safev taraftarl da eklendiinden, devlet nazarnda bunlar, yok edilmesi gereken unsurlar olarak grlmtr. Bu noktadan itibaren Trk dnyas o gnlerden balayp bugnlerde bile devam eden bir mezhep atmasn yaamaya balamtr. XVI. yzylda idam edilerek ldrlen Pir Sultann idam da bu atma ile ilgilidir. Bunun ad o yllarda Trkmen/Kzlba-Snn atmasdr. XIX. yzyldan itibaren de AlevSnn atmasdr. te bu kat Osmanl Snnlii Safev Trk Devletini daha cazip hale getirmitir. Bu kutuplamada bir baka faktr de Devirmelerdir. Balangta ordunun insan ihtiyacn karlamak iin kurulan devirme sistemi, zamanla btn asl unsurlarn yerine geen en byk g haline gelmitir. Trkmenler/Trkler ikinci, nc plna itilmi, onlarn yerini devirmeler almtr. stanbulun fethi ile n plana karlan devirmeler idarede hkimiyetlerini kurmulardr. XV. yzyln ortalarndan XVI. yzyln ortalarna kadar 48 veziriazamdan sadece 4 Trktr. Dier memuriyetler de bu anlaya gre dzenlenmitir. Devirmeler sadece asker olarak kalmamlar, idar kadrolar, vezirlikleri, sadrazaml ele geirmiler; ok defa istedikleri ehzadeleri padiah yapmlar; istemediklerini

XXXII

yaptrmamlar, istemedikleri padiah tahttan indirmilerdir. Bir parti, hatta rgt gibi dayanma iinde olan devirmeler btn makamlar ellerinde tutmak iin ok planl hareket etmiler, o makamlara Trkmenlerin deil Trklerin gemesine bile kolay kolay msaade etmemilerdir. ou devirme olan yneticiler; olmadk zulm, soygun, adaletsizlik ve ahlkszlkla btn Anadolu halkn Snn, Trkmen, Trk canndan bezdirmi, onlar ya isyana veya Safevlere ge mecbur etmilerdir. Devletin kuruluunda aktif rol alan nfuzlu beyler zamanla yok edilmi ve ortadan kaldrlmtr. ehsuvarolu Ali Paa rneinde olduu gibi Bu dnemde ve bir Trk devletinde Trke ve Trkle hakaret alm ban gitmitir. Devletin asl sahibi Trk ve Trkmenler kolay kolay ykseltilmedii gibi ayrca aalanm ve hakarete uramlardr. Rafz, dinsiz, kfir, kfirden de beter olarak kabul edilmilerdir. Mal, can, rz hell kabul edilen Trkmenlerin nikhlar geersiz saylm, kestiklerinin de yenmeyecei fetvalarla iln edilmitir. Aadaki sfatlar, resm azlar tarafndan Trk ve Trkmenler iin kullanlan saysz sfatlardan birkadr: mansz Trkmen, idraksz Trk, melun Trk, aklsz Trkler (etrak-i bidrak), dinsiz Kzlbalar, eek Trk, soysuz etrk (Trkler), soysuz Trkmen v.b Kendi devletinde, kendi lkesinde daha bunlar gibi nice hakaretlere, aalayc szlere muhatap olan Trkmenlerin/Trklerin, kendilerine deer veren ve onlar idar makamlara getiren Safev Trk Devletini tercih etmeleri bu erevede deerlendirilmelidir. XVI. yzyla doru gelirken Trk tasavvufunun altn a sona ermeye balam, onun yerini XIX. yzylda ortaya kacak olan Vehhabiliin ekirdek fikirleri alm ve her geen gn taassup kendisini hissettirmitir. Emev, Abbas zihniyeti ad denmese bile hkimiyetini kurmutur. Bu anlay ise Trklerin ilk Mslman olduklar X. yzyldan beri yaadklar ve benimsedikleri slam anlayna ok terstir. Bu ztlklar XVI. yzyldan itibaren devletle halk arasnda srtmelere, atmalara sebep olmutur. Emev ve Abbaslere batan itibaren zt olan Safevler, bundan dolay da halkn byk bir ksm iin tercih sebebi olmutur.

XXXIII

Osmanl idaresi sadece en dta ve merkezin uzanda yer alan Trkmenleri ve onlarn nderlerini ortadan kaldrmaya almam; ehirde, camilerde faaliyet gsteren yani devletin iinde yer alan, dindar olan ve din yaayan, bu zellikleri yannda tarikat mensubu olan birok ahsiyeti de takip etmi, sulam ve bunlarn ounu da ldrmtr. Bunlar yle sralayabiliriz: Hac Bayram (lm: 1430); Sinan Paa (lm: 1486), Molla Ltfi (idam: 1495), Pir Ali Aksaray (lm: 1527), smail Mak (ldrl: 1528); Karamanl eyh (ldrl: 1550), Ankaral Hsameddin (lm veya ldrl: 1556), Zeynddin b. Ali (ldrl: 1558), Hamza Bali (ldrl: 1561), Nadajl Sar Abdurrahman (ldrl: 1602), eyh Ali dris ( dris Muhtef, lm: 1615). Osmanlnn bu icraatlar Pir Sultann aslmas ncesine, aslmas yllarna veya aslmasnn hemen sonrasna aittir. Bu ahsiyetler dinsiz veya devlet dman olmadklar gibi bilakis daha samim dindar veya aratrc ruha sahip kimseler olduklar halde takip edilmiler, eziyet grmler, ou da zndk, mlhid, dinsiz olarak sulanp ortadan kaldrlmlardr. Bu zatlara bu muameleleri reva gren Osmanl idaresinin Trkmenlere/Kzlbalara bunlardan daha fazlasn yapabileceini syleyebiliriz. nk bunlarn devlet iinde uzantlar yoktur. Ayrca bunlar, uzun yllarn ihmali veya zor hayat artlarndan dolay, din vecibelerin tmn harfi harfine yerine getiremiyorlard. Bu adan Osmanl idaresi ve mutaassp din evreler iin daha kolay bir av durumundaydlar; yle de olmulardr. Onlar bu halleriyle kabul eden Safev Trk devleti ise Osmanllara gre tercih sebebi oluyordu. Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubu (Osmanl Snnilii) ve insanlar bu taassup kalbna sokma abalar, XVI. yzyl ncesinde Trk unsurunun arlkta olduu Dou ve Gneydou Anadoluda kkl nfus deimelerine de sebep olmutur. Trkmenlerin byk bir ksmnn Safev Trk Devletine g etmesiyle, bir ksmnn da yan yana yaadklar Krtlerle kaynap Krtlemesiyle Dou ve Gney-dou Anadoluda Trkler azalmaya, randa ise stnlk salamaya balam ve bugnk nfus oranlarna gelinmitir.

XXXIV

Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubu, din ve mezhep snrlarn da aarak Trkmen-Kzlba-Trk kymna dnm, gizli-ak fakat plnlprograml olarak ferd ve daha ok da kitleler halinde bu insanlar eitli bahanelerle ldrlmtr. Bunlarn Anadoluda yaamalar imknsz hle getirilmitir. Trkmenlere/Trklere bu kym ve zulmler yaplrken gayr- mslimler Osmanl anlayna gre dinsiz olmadklar, ehl-i kitap olduklar iin korunmu, el stnde tutulmutur. Devletin korumas altnda serbeste kendi kltrlerini ve dinlerini yaayarak oalmaya devam etmilerdir. Osmanl idaresinin din ve mezhep taassubuna kilitlenip kendi halkyla bir atmay yaamaya balad yllarn hemen ncesinde Avrupa, Rnesans ve Reform hareketleriyle kendi taassubundan kurtulmu, maddeyi kefetmi, dev admlarla ilerlemeye balam ve bugnk zirvesine ulamtr. Bu hareketleri takip etmeyen, kendi Rnesans ve Reformunu da gerekletiremeyen Osmanl idares ise zamanla teknolojiden uzak ve an gerisinde kalm, kendi kabuuna ekilip kendi insanlar ile amanszca kavga eden bir devlet haline dnmtr. Bu devletin teknolojik kalknma, geri kalmlktan kurtulma, insanlarna i imkn salama, halkn refahn arttrma gibi bir aba, alma veya dncesi ise XIX. yzyla kadar hi olmamtr. Onun asl hedefi saltanat devam ettirmektir. Bunun iin de din ve ulema kullanlmaktadr. Saltanatn elde tutulmas gayesi gdlrken de iki nemli faaliyet yerine getirilmektedir: Ne pahasna olursa olsun insanlar idare etmek; kontrol altna almak Ne pahasna olursa olsun vergi toplamak Bu iki abann ikisi de retim esasna dayanmad iin halka byk zorluklar getirmi, bu zorluklara dayanamayanlar isyan etmek veya Safevlere g etmek zorunda kalmlardr. XVI. yzylda Pir Sultann idam edildii yllarda da ayn anlayn hkim olduunu syleyebiliriz. Neticede devletle halk eitli ekillerde kar karya gelmitir. 10. Osmanlnn Bakalat Yllarda Kurulan Safev Trk Devleti, Osmanl-Safev Kutuplamas ve Bunlarn Sonular: Btn bunlar nceki byk Trk devletlerinin (Byk Seluklular, Anadolu Seluklular) safhasna benzer bir durumu ortaya karmaktadr:

XXXV

Osmanlnn (merkez) dlad, hor grd, yok etmeye alt Trkmenler (evre), kendi bann aresine bakmak istemektedir. Onlarn bu arzusunu gerekletirecek bir oluum ise yan balarnda uzun yllardan beri devam etmektedir. Bu oluum Safev eyh ailesinin din-tasavvuf ve siyas faaliyetleridir. Bunlar Trkmenlere beklentilerini salayacak zelliktedirler. Emev ve Abbas idarecileri tarafndan zulme urayan Hz. Ali soyuna ve Ehl-i Beyte ak derecesinde baldrlar. Osmanlnn dlad Trkmenleri barlarna basmaktadrlar. Seyyiddirler; Hz. Hseyin dolaysyla Hz. Ali ve Hz. Muhammed soyundandrrlar. Kendileri de Trktrler. Buradaki baz kabller tartlsa bile Trkmenlerin inanlar bu ekildedir. Btn bunlar yeni bir Trk devletinin kuruluuna zemin hazrlamtr. Neticede yeni bir Trk devleti olarak Safev Devleti kurulmutur. Bu Trk Devleti, Osmanl Devletinin, kurulu yllarndaki zelliklerini kaybetmeye, kurulua byk destek veren Trkmenleri, dervileri, ahileri, alperenleri reddedip dlamaya ve din taassuba meyletmeye balad yllarda kurulmutur. Devleti kuranlar Anadoludan rana g eden Trkmen oymaklar ile seyyid kabul edilen Safev eyh ailesidir. Kurucularyla, halkyla, kltryle tam bir Trk devletidir. randa kurulmu olmaktan baka ranla (Perslerle) bir ilgisi yoktur. Bu devlet adn eyh Safiyddin (1252/53-1334) den almaktadr. Erdebilde yaayan bu eyh ailesi, balangta siyasetle ilgilenmemi, halk irad ile megul olmutur. Snn anlaytadrlar ve Halveti tarikatna mensupturlar. padiahlar da randa ve Anadoluda byk sayg grmektedirler. Osmanl onlara sayg gstermekte ve her yl era akesi

gndermektedirler. Bu aile sonra siyasetle ilgilenmeye balam, bundan dolay evreden tepki grm ve artk dmanlar da olmaya balamtr. ok ile eken ve bu uurda birok nderini harp meydannda kaybeden bu aile, eyh Safiyddinin olu Sadruddin Musa, sonra Hoca Ali, brahim, eyh Cneyd, Haydar ve Ali Sultann liderliinde devam etmi, Haydarn olu smail/ah smail (doumu: 148687) zamannda devlet kurup tarih sahnesine kmtr (1502).

XXXVI

Bu devlet yap itibariyle kurulu yllarndaki Osmanl Devletine ok benzemektedir. kisinde de halk olarak Trkmenler vardr. kisinde de dintasavvuf bir hassasiyet n plandadr. kisinde de merkez tarafndan dlanan kadrolar (halk-aydn) bu devletleri kurmutur. kisinde de gebe yaay vardr. kisinde de Hz. Ali sevgisi n plandadr. Fark olarak ise unlar syleyebiliriz: Osmanl Devletinde kurucu Osman Beydir. Etrafnda ahiler, derviler, alperenler yer almaktadr. Safev Devletinde ise kurucu, eyh ailesinden ah smaildir. Etrafnda Trkmen beyleri bulunmaktadr. Osmanl Devleti Ebl Vefa, Ahmet Yesev, Ahi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre izgisinde bir Hz. Ali sevgisi iindedir. Safev Devleti ise Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinin yannda Ehl-i Beytin, Hz. Alinin ve Hz. Ali slalesinin intikamn almak zere kurulmutur. Bu aile balangta bu izgide deildir ama devlet kurma noktasna gelinceye kadar bu izgiye ulamtr. Bu devleti, kurulduunda i olarak gsterenler vardr ama Safev Devleti kuruluta ii deildir. Kurulu yllarndaki Osmanl Devletine benzemektedir. Ancak ah smailin devleti kurmasndan sonra zellikle Bveyhlerden getirdii ii limlerle iileme balam ve sonra da devlet iilemi ve nihayet bugnk ran slam Cumhuriyetine gelinmitir. Osmanl ve Safevi devletlerindeki din gelimeleri de yle zetleyebiliriz: Osmanl Devleti; Ebl Vefa, Ahmet Yesev, Hac Bekta, hi Evren, Edeb Ali ve Yunus Emre Mslmanlndan ve tasavvufundan Osmanl Snniliine yani Mft Hamza, bn Kemal ve Ebussuud Mslmanlna gelirken, Safev Devleti de Trkmen Snnilii ve Trkmen tasavvufundan (Osmanllarn kurulu yllarndaki din ve tasavvuf anlayndan) siyas ilie ve bugnk ran iliine gelmitir. Osmanl Devleti, slam ve tasavvuftaki yeri ve nemi oranndaki Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisinden (mtedil Hz. Ali taraftarlndan) Osmanl Snnilii denilebilecek bir mezhep anlayna, Safev Devleti ise devletin kuruluundan nceki ve kurulu yllarndaki mtedil Snn anlayndan Safev iliine ulamtr. Bir bakma her ikisi de ortak bir din anlayndan iki kutuplu bir din ve

XXXVII

mezhep anlayna (Snni) varmtr. Bugn her iki tarafn da az da olsa tarih hatalarndan kurtulma abas iine girmeye baladn syleyebiliriz. Safev Devletini kuran ve ou da Anadoludan gelen 13 byk oymaktan sadece biri Krt, birinin Krt olduu pheli, dierleri ise Trktr. Kuruluta ranllar (Pers) ise hi yoktur. Bu devlet tarafndan ah smail ve olu ah Tahmasb zamannda bu Trk oymaklarna ve onlarn beylerine byk nem verilmitir. En nemli asker ve idar grevlere bunlar getirilmitir. Bilhassa bundan dolay Anadoludaki dier Trkmenler Safevilere gidip bu imknlara sahip olmak istemitir. Ancak ah Abbas zamannda Osmanllarn yaptn ah Abbas da yapmaya balam, yani Trkmenleri dlama yoluna gitmitir. O da Osmanllar gibi devirme sistemini kurmu Grc, Ermeni veya baka milletlerden tekil ettii ordusuyla, idarecileriyle Trkmenleri ezmeye, etkisiz hale getirmeye balamtr. Btn bunlara ramen Anadolu Trk iin Safevler cazibe merkezi olmaya devam etmitir. Bu durum onlarn Osmanllardan ne kadar ok ikyeti olduklarn gstermektedir. Safev Devletinin dili de uzun yllar Trke olarak devam etmitir. Ancak Trk unsurunun iyice sindirilmesinden ve tasfiyesinden sonra Trkenin yerini bugnk Farsa almtr. Bu devletin hanedan, hep Trk olarak devam etmitir. Ancak Pehlev ailesi idareyi ele aldktan sonra idare, ranllarn eline gemitir. Ksacas Trkler burada da kurduklar devleti ellerinden karmlardr. Pehleviler dnemi ise 1925te balayp 1979da sona ermitir. u andaki ran slam Cumhuriyeti artk bir ran devletidir. Safev Devletinin Trkmen politikas ve Osmanllarn da Trk/Trkmen dmanl sebebiyle randa nfus Trklerin lehinedir ve bugnk rann yars Trktr, dier yars da Pers ( ranl), Krt, Arap v.b.dr. Bylece randa uzun sre Trk kltr ve Trk hkimiyeti devam etmitir. XVI. yzylda zellikle ah smail ve olu ah Tahmasb zamannda Safev Devleti ve saraynn, Osmanl Devleti ve sarayndan ok daha Trk olduu bu sahann tarih otoriteleri tarafndan cesaretle dile getirilmektedir. Safev Devletinin kuruluundan nce balayp kurulutan sonra da yzyllarca devam eden rana gn belli bal sebepleri bu ekilde zetlenebilir.

XXXVIII

Bunlara Osmanllarn Trkmenlere /Trklere devlet eliyle byk zulmler yapmalar, onlar orduya almadklar gibi, orduda bulunanlar da fermanlarla karmalar ve yerlerine devirmeleri almalar; Safevilerin ise orduya ve en itibarl grevlere Anadoludan giden Trkmenleri yerletirmesi, bir bey bile olsa bir yoksulu sebepsiz yere ldreni asmalar (1577. Hsam Be)22; Amasya Antlamas ile birlikte, lkede sulh ve sknu hkim klp lkeyi hzla kalkndrmas gibi Anadolu Trkn cezbeden gelimeleri de ekleyebiliriz. Prof. Mustafa Akdan aktard bir bilgiye gre Ktip elebi 12 sene Anadoluyu dolam, buradaki kylerin ounun harap olduunu grm, randa ise 20 menzilde bir harap kye rastlamamtr.23 Safevlerin bu msbet ynleri yannda menfi uygulamalar da olmutur. ah Kulu syanndan kurtulup ah smaile ulaan Trkmenlerin nderlerinin, kaynayan kazanlara atlarak ldrlmesi, Osmanl elisinin bir batl elinin gz nnde ah smail tarafndan yaktrlmas, bunu engellemek isteyen ah smailin annesinin de yine ah smail tarafndan ldrlmesi, ah Abbas zamannda devirmelerin devlete hkim hle getirilip Trk beylerinin tasfiye edilip, Trkmen halkn da srgn edilmesi gibi Btn bunlara ramen Safeviler, Anadolu Trkmenleri/Trkleri iin cazibe merkezi olmaya devam etmitir. nk kendi devletleri Osmanllarn zulm ve dmanl her zaman bunlardan daha ar basmtr. Pir Sultann idam edildii yllar da bu erevede deerlendirmek gerekir. 11. Pir Sultann Osmanl-Safev Kutuplamas Sonucu dam: te Pir Sultan Trk dnyasndaki bu yol ayrmnda idam edilerek ldrlmtr. Bu yol ayrmnda din, milliyet, siyaset, ekonomi ve mezhep bata olmak zere birok faktr rol oynam grnmekle birlikte, Anadolu insannn barnacak bir yurt, geinimini salayacak bir i ve kendi deerleriyle donanm bir

Smer, Prof Dr. Faruk: Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, stanbul, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yaynlar, Tarih Dizisi No: 1, 1976; s. 107. 23 Akda, Prof. Dr. Mustafa: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Birinci Basm, stanbul, Bilgi Yaynlar, 1975; s. 450 (Dipnot: 1)

22

XXXIX

devlet arama istei, grnmeyen fakat asl faktrdr diyebiliriz. Bu ok ynl atmada bir Ocakzde, Dede ve k (ir) olduu anlalan Pir Sultan, bu trajik lmyle Trkmen/Kzlba evrelerde unutulmam, hayat hikyeletirilmi, nefesleri Cemlerde kutsiyeti olduuna inanlarak bugnlere kadar sylenmi ve szl kltrde yaatlmtr. Cumhuriyete kadar bu evrelerin kahraman olan Pir Sultan, Cumhuriyetle birlikte aydnlarn da hemen hemen tamamnn gndemine girmitir. 1960lardan sonraki yllarda, sa-sol kutuplamasnda ise daha ok sol grl aydnlarn benimsedii bir ir ve kahraman olmutur. Marksistlere veya solculara kar olan aydnlar ise Pir Sultan ya grmezlikten gelmiler, ya da onu Marksistler ve solcular sevdii iin sevmemiler veya souk karlamlardr. Marksist taraf daha ar basan aydnlar, Pir Sultann din ve tasavvuf ynn arka plana iterek onun idam etrafnda senaryolar icat etmiler ve onu devlete isyan eden bir kahraman gibi gstermilerdir. mparatorluun son ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki baz airlerin (klarn) iirlerini de ona mal etmilerdir. Pir Sultana zenerek, onun mahlsn veya mahlsnn benzerlerini alp iir syleyen birok n iirleri hep Pir Sultana mal edilmitir. 400 yllk bir zamandan sonra onun szl kltrdeki iirlerini bulup ortaya karmak imknsz hle gelmitir. Bugn bu kadar karmak hle gelmi Pir Sultan iirlerinden hareket edilerek Trk tarihinin bir kesiti ve gemiteki Pir Sultan deerlendirilmekte, bugne ve gelecee buna gre yn verilmeye allmaktadr. Bu hale gelmi iirlerden hareket ederek XVI. yzyl ve Pir Sultan objektif olarak tanmak ve tantmak imknz gibidir. te bunun iin Pir Sultan, Pir Sultann iirlerini ve Pir Sultann iirlerinin dayand temelleri yeni bir bak asyla ele alp incelemek, gemiteki Trk/Trkmen-Devlet mcadelesinin ve bugn bile had safhada tartlan Alev-Snn ekimesinin gemiini aydnlatmak ve ona gre gelecee yn vermek gayesiyle bu tez konusunu aldk. Bunun iin yaplmas gereken ilk nemli i, Pir Sultann olabilecek iirleri bulmak, tespit etmektir. Zor olmakla birlikte bu tespiti yaptktan sonra onun iirlerinin tahliline gememiz gerekmektedir.

I. BLM P R SULTANA A T OLMAYAN RLER VE P R SULTANLAR A. P R SULTANIN OLAB LECEK RLER N GENEL ZELL KLER : XV-XVInc asrdan nce, hatta daha XIIInc asrdan itibaren Yunus Emre, Said Emre, k Paa, Yunus ve k Paa mensuplar, bilhare Hac Bayram- Veli, Erefolu ve Bektalerden Kaygusuz Abdal, ekseriyetle hece vezniyle ve sade dille iirler yazmlar, bunlarn bir ksm da yine sade, fakat mensur risaleler meydana getirmilerdi. Bu suretle halka hitap eden sofiyne iirler yahut sade ve basit risaleler yazlmas bir r haline gelmiti. Ayn yoldan yryen ah smail ve mensuplar batin inann iirini ve heyecann yaratmlar, nefesleri btn halk arasnda yaylmaya balamt.24 Btin inan tespitinin burada da olduu gibi gemi ve bugnk kltrmzde ok defa yerli yerinde kullanlmadn syleyelim ve bundan dolay eitli problemler yaandn belirtelim ve devam edelim: Halk irinin kayna, XIII. yzyln en byk Trk iri ve asrlar boyunca byk ir Yunus Emredir. (...) Yunusta lik iirle zhd iirinin hatta Bekta-Alev iirinin esas vardr.() Yunustan sonra XIV-XV. yzylda bir yandan zhd bir edebiyat meydana gelmi, bir yandan da esas unsuru tasavvuf olan ve bu unsurdan hi amayan bir tasavvuf halk edebiyat vcut bulmutur. Hac Bayram ve Erefoluyla balayan bu edebiyat, XV. yzylda Kaygusuz Abdal vastasyle tamamiyle ayr bir hususiyet gstermi ve ondan sonra Hatay (ah smail) onun lubali ve devrine gre srrealist tarzn daha mazbut bir hale getirmitir. Bylece halk edebiyat iinden Alev-Bekta edebiyat diye ayrt edilen bir ksm belirmitir.() Alev-Bekta edebiyatnn kayna Yunus Emredir, kurucusu Kaygusuz Abdal. Bu edebiyat snrlayan ve bu snr iinde en orijinal didaktik eserlerini

24

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili, Pir Sultan Abdal, s. 121.

sunan Hataydir. Fakat bu edebiyatn en yksek iri, hi tereddtsz syleyebiliriz ki Pir Sultandr.25 Glpnarlnn yukardaki isabetli tespitlerinden de hareket ederek u sonular karmak mmkndr. Ahmet Yesev, Kutbeddin Haydar, Ebl Vefa, bni Arabi, Baba lyas, Hac Bekta, Ali Evren, Edebal, zellikle Yunus Emre ve k Paa gibi lim ve tasavvufular kitab bir kltre sahiptiler; mektepliydiler. Bu ahsiyetler bugnlere kadar gelebilen ok nemli eserler de brakmlardr. Bunlar slamn znde olduu kadar Hz. Aliye deer vermektedirler. Ancak XVI. yzyldan sonraki ve zellikle bugnk mnda Snn veya Alev deillerdi. slamn siyasiler eliyle bozulmu eklini deil, kaynandaki eklini, asln yayor ve temsil ediyorlard. Bu ideal dnemde Trk kltrnde Alev-Snn ayrl ve kutuplamas henz yoktu. Bu ahsiyetler ve bu ideal dnem daha sonra ortaya kacak olan Alev-Bektaliin beslendii, dayand kaynak olmutur. Bu dnemde Osmanl Snnlii ise bu kayna grmeyerek veya reddederek bunun dnda ekillenmi ve ortaya kmtr. Ancak bugnk resm Snnlik bu kayna yeni yeni tanmaya ve onunla balant kurmaya, hatta onu sahiplenmeye almaktadr. XV. yzylda din-tasavvuf Trk kltrnde yol ayrm balam, XVI. yzylda kutuplamalar artm ve sonra da bu kutuplama ekillenmitir. Bu dnemde yukardaki anlay ve dncedeki ahsiyetlerin ou, bunlarn fikirlerinin ise hemen tamam zararl grlmeye balanmtr. Devlet nazarnda ise bunlarn uzantlar ok defa din ve devlet dman ilan edilmi, tasfiye edilmesi gereken gruplar olarak grlmtr. Bu evreler zamanla devletten, ehirden, mektepten ve kitab kltrden uzaklatrlmtr. Byle bir hayat yzyllarca yaamak zorunda kalan ve her geen gn artan bir bask ile ka karya kalan bu evrelerde haliyle bozulma balam; kitab kltrden uzaklama kanlmaz olmutur. Ancak buna ramen ilk dnemdeki deerler ve kltr birikimi aynen olmasa da krnt veya serpinti halinde de olsa devam ettirilmitir. Bunlar gemiteki resmi tarihin btn srarlarna ramen dinsiz ve devlet dman
25

Glpnarl, Abdlbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basm, stanbul, Varlk Yaynevi, 1969, s. 14-15.

deildirler. Safevileri aktan desteklemeleri ve onlara gnl vermeleri de beraber kurduklar kendi devletlerinden mitlerini kesmek zorunda brakldklarndan dolaydr. Bu yine birlikte kurduklar bir baka Trk devletine bel balama ve gnl vermedir. Bu evreler, uur altnda da olsa devletin sahibi olduklarn bilmektedirler. Dinn asln kendilerinin temsil ettiklerine inanmaktadrlar. Bu fikirlerinde son derece samimidirler. nce Trkmen, rafz, mlhid, Kzlba, sonra da Alev-Bekta denen bu evreler, devletin yzyllar sren mcadelesiyle karlamlardr. Sonunda devletten, ehirden, mektepten ve kitab kltrden uzak kalmlardr. Btn bunlarn neticesinde bir aydn kadrosuna sahip olamamlardr. En sonunda Alev-Bekta denen bu inan mensuplar iin Halk Alevlii kanlmaz olmutur. mparatorluk kerken, zellikle ttihatlar zamannda devlet, AlevBektalerle ilgilenmeye balamtr. Daha sonra XX. yzylda, zellikle de 1960lardan sonra a) Halk Alevlii b) Aydnlar Alevlii ortaya kmtr, denilebilir. Halk Alevliinin 4050 yl daha aslna sadk kald, sadk kalmaya alt sylenebilir. Ancak okullama ile birlikte okuyan Alev ve Snn genleri ounluk itibariyle Marksizmi, Devrimcilii (ihtilalcilii) benimsemiler; hi durmadan Halk Alevliini kendi izgilerine ve saflarna ekmeye almlardr. Bunda da bir hayli baarl olmulardr. u anda tam hedeflerine ulaamamlardr ama Halk Tipi Alevleri kendi baheleri veya arka baheleri haline getirmilerdir. XX. yzyla kadar din ve devlet dman olmayan Alevler; din ve devlet dman haline getirilmeye allmaktadr. Bu noktada hayrettir ki istisnalar olmakla birlikte Osmanl Snnlii ve bugnk resmi Snnlik ile Alev aydnlar ayn noktada bulumaktadrlar: Alevlik slam ddr slamdan ayrdr Heterodokstur!... Bu safhada henz gerek mnda Alev aydnlar ortaya kmamtr; kanlar da bir g oluturamamlardr. Bozulma, birinci dnemden yani kaynaktan uzaklama alabileceine devam etmektedir. te Pir Sultan ve onun iirleri bu ikisi arasnda yer almaktadr: Birinci dnemdekiler kadar her eyiyle slamn zn temsil etmemektedir; son dnemdeki kadar da slamn znden, ideal dnemden uzak deildir. Onu bu ereveye oturtmak ve onun iirlerini bu erevede incelemek gerekir. Pir Sultan, sonraki Pir Sultanlara

veya Pir Sultan Abdallara gre kaynaa daha yakndr. Din ve tasavvuf onda, dierlerine gre daha bariz olmaldr. Bu ereveye uymayan iirlerin onun olmas zayf bir ihtimaldir. Trkmenlerin/Kzlbalarn devletle atmal hale gelmesi birden bire olmamtr. ah Kulu syan ile balayan sanclar giderek artm, isyanlar birbirini takip etmi, fermanlarla, fetvalarla canlara kylmaya balanm, bu icraatlardan birisi olarak da Pir Sultan aslarak idam edilmitir. Pir Sultann hayatn anlatan dier Pir Sultanlar veya Pir Sultan Abdallarn iirleri, Pir Sultann iirlerine gre daha sivri ve devlete tavr koyan nitelikte olmaldr. nk ayrlk sanclar baladnda iki kesim arasnda henz kprler atlmamtr, denilebilir. Pir Sultann idam ve dier trajik olaylarla kprlerin atld, cephelemelerin hat safhaya kt kabul edilebilir. Bunun iin sonraki Pir Sultanlarn veya Pir Sultan Abdallarn iirleri, aslan Pir Sultann iirlerine gre daha ar, mcadeleci, kavgac olmaldr. Bu sertlikteki iirlerin onun iiri olmas ihtimali zayftr. Pir Sultan, Trkiyedeki sayl ocaklardandr. Bugn bile bu ocaa mensup dedelerin, Tokat bata olmak zere civar illerde talipleri vardr. Banaz kynden bu aileye mensup 6070 yalarndaki bir dedenin bana verdii bilgiye gre, bu dede her yl onlar ziyaret etmekte ve tarikat vecibelerini yerine getirmektedir. Bu ocaklar bu kltre mensup insanlara gre nesep olarak Hac Bekta veya 12 mamlar yoluyla Hz. Ali ve Hz. Muhammede ularlar. Bu ocaklara mensup insanlar dede dirler. Mensuplarnn mrididirler. Cemleri ynetirler. Mritlerini irat edip eitirler. Ahlakiyatdrlar; ahlakiyat olmak zorundadrlar. Pir Sultan dede olmann yannda cemlerde saz alp deyi syleyen bir ktr. Dede, baba ve klar Alev-Bekta toplumunda ok itibarl ahsiyetlerdir. Cemleri ynettikleri gibi halk da eitirler. Bilhassa dede ve klar sradan insanlar deil, kutsiyeti olduuna inanlan insanlardr. Bu cmleden olarak hem ocakzde, hem de k olan Pir Sultann, iirlerinde beer bir ak, beer bir sevgiliyi Karaca Olanvar iirletirmesi imknsz gibidir. A. Glpnarlnn, Pir Sultan, baz iirlerinde tamamiyle ideolojisini yayar, imann iir halinde sunarken baz iirlerinde o kadar l-din bir hal alr ki,

insan hayrette brakr.26 dedii iirler bir dede ve k olan, toplumun din nderi kabul edilen Pir Sultann olamaz, olmas imknsz gibidir. Mesel aadaki drtlk ve bunun gibi iirler Pir Sultann deildir: Hoca Ahmet syle szn doru Akar bozbulank dalarn seli Yanna almtr nazl dilberi Sarlp yatmann zaman imdi27 Pir Sultan; Krolu gibi esip grleyen, coan, vuran, kran, intikam alan bir ahs deil; ezik, yenik, mazlum ve madur bir insandr. Bu zellikler yol ayrmndaki Trkmenler / Kzlbalar iin de geerlidir. Pir Sultann ldrlmesi gibi sindirici olaylar yaanp birbirine kapal iki toplum ortaya knca, Trkmenler/Kzlbalar arasnda da kapalln verdii cesaretle ksmen atak iirler sylenmi olabilir. Bunlar Pir Sultandan sonraki Pir Sultanlarn veya Pir Sultan Abdallarn olmaldr. u rnekte olduu gibi: Fetva verir yalan yulan Domuz gibi da dolan Srtna vururum palan Senin gibi havyan var m?28 Hakk sevmek bize su oldu olsun Bize kemlik eden belsn bulsun Padiahn taht dnsn yaklsn Zrlasn ahrette eek spas (Ayn Eser, s. 70) Bu gibi iirler hem yukarda zikrettiimiz sebeplerden, hem de slbundaki bayalk sebebiyle Pir Sultann olamaz. Cumhuriyet devrinin rahatl iinde mftlere, padiahlara veryansn edebilen bir insann ruh halini yanstmaktadr. in asl udur: Bu iirler Ali zzetin, Boratavla Glpnarlya Pir Sultanndr diye verdii iirlerdendir. Yani Cumhuriyet devri klarndan olan Ali zzet bunlar Pir Sultann azndan sylemi ve aratrmaclara Pir
A.g.e.: s. 15. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 394. 28 Glpnarl, Abdlbki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, stanbul, Der Yaynlar, 1991, s. 63.
27 26

Sultana ait diye vermitir. Bir bakma onlar kandrmtr. Sonra da bunlar bizzat kendisi itiraf etmitir.29 Zaten bu iirler slp olarak da k ve dede olan; ermi veya ermi olmaya alan bir tasavvufunun slubuna hi benzememektedir, yakmamaktadr. Pir Sultana ait iirleri tespit ederken bu hususlara da dikkat etmek gerekir. Bu zellik ve slptaki iirlerin de ona ait olmas zordur. Din ve tasavvufun olgunlatrd edepli bir slp, mazlum ve malup bir ruh hali onun iirlerinin zellikleri olarak kabul edilebilir. Bat Trklnn yaad mezhepleme ikilii nce Trkmen-KzlbaSnn ayrl eklinde belirmi, daha sonra devlet, Osmanl Snnliinin kontrol altna girmi, Osmanl Snnlii Anadolu Alevlii ekilleninceye kadar devlet eliyle planl, programl bir ekilde srgnler, idamlar ve katliamlar yaplmtr. Ancak bu trajik uygulamalarn ou zamanla unutulmu; kalabilenler devletin resmi vesikalarnda kalmtr. Bu cinayetlerden birisi olan Pir Sultann idam ise hem ir oluu, hem de tarikat mensubu olmas sebebiyle olsa gerek unutulmam; gerek ayn inantaki irler tarafndan, gerekse ayn inanc paylaan Trkmenler/Kzlbalar, Alev-Bektaler tarafndan szl kltrde yaatlmtr. Ancak bu yaatlma bu sahann ilk aratrmaclarndan olan BoratavGlpnarlnn da tesbit ettii gibi destanlama30 eklinde olmutur. Bylece Trk halk edebiyatnda ok rnekleri olan destan veya hikyelerden birisi diyebildiimiz bir Pir Sultan Destan (veya Hikyesi) teekkl etmitir. Bunun yle bir izgi veya oluum gsterdiini syleyebiliriz: Trkmenlerin/Kzlbalarn urad zulm ve kymlardan bir rnek olarak bir dede ve k olan Pir Sultan idam edilerek ldrlmtr. Onun bu trajik lm Trkmenler arasnda hikye halinde azdan aza anlatlmtr. Bu trajik olay zamann ve sonraki devrin klar da trkl hikyeler halinde anlatmlardr. Bunlarn ou Pir Sultan Abdallardr. Bunun en iyi rnei de Pir Sultan Abdaldr. 1608de Bisat tarafndan yazld tahmin edilen31 Menakib-l
29 30

Bagz, lhan: k Ali zzet zkan; Ankara, Trkiye bankas, 1979, s. 52,57. Glpnarl Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 23, 38; Glpnarl Abdulbaki: Pir Sultan Abdal, s. 9-10; Ayrca Bkz. Yac, ner: Pir Sultan Abdal, stanbul, Gn Yaynlar, 1996, s. 74; ( lhan Bagz: Folklor yazlar, s. 205ten) 31 Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 23; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 17-18; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 220.

Esrar Behcet l-Ahrar isimli nemli kaynakta Pir Sultanla birlikte Pir Sultan Abdaln da bir iiri vardr. Teekkl eden bu Pir Sultan Destan / Hikyesi artk kapal bir toplum haline gelen Alev-Bektaler arasnda Cumhuriyete kadar yaamtr. mparatorluun yklmas ve Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte halk kltrne duyulan ilginin de tesiriyle bu hikyeye aydnlar da ilgi duymulardr. Devrin klarnn saz ve sznde, Alev-Snn aydnlarn da eserlerinde bu destan/hikye yeni ve deiik bir ehre kazanm; bylece Devrimci Pir Sultan Destan/Hikyesi ortaya kmtr. Bu durumda Cumhuriyete kadar klasik AlevBekta kltrnde de aslndan farkl bir Pir Sultan ortaya kmtr ama, yine de bu Pir Sultan asl Pir Sultandan ok farkl deildir. Alev-Bekta tabi ki devrine gre kltr iindedir. Din-tasavvuf yn devam etmektedir. Devlete kar ise aslndan daha sert ve kavgac bir hviyette deildir. Cumhuriyetle birlikte ortaya karlan Pir Sultan ise aslndan ok daha fazla uzaklatrlm, militanlatrlm, giderek Marksist ve Devrimci (ihtilalci) bir hviyete brndrlmeye allmtr. Pir Sultan Destan/Hikyesi ile Devrimci Pir Sultan Destan/Hikyesindeki iirler bu geliim izgisi iinde ele alnmal; bu dnemlerdeki, zellikle de son dnemdeki ihtilalci, mcadeleci ve ok kat Osmanl dmanl ihtiva eden Pir Sultan iirlerinin aslan Pir Sultana ait olmayabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Zaten Pir Sultana ihtilalci bir rol veren iirlerin hemen tamam XIX. ve bilhassa XX. yzyl klarna aittir. Pir Sultana mal edilen aadaki iir ise Pir Sultanm Haydara aittir: Hazret-i Alinin devri yrye Ali kim olduu bilinmelidir Alay alay gelen gaziler ile mamlarn c alnmaldr. Yeryzn kzl talar brye Mnafk olann bar eriye Sahib-i zamann emri yrye Sultan kim olduu bilinmelidir.

Pir Sultanm ey dede himmet Kendine cevretme aleme rahmet stanbul ehrinde ol sahib devlet Tac- devlet ile salnmaldr32
32

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 74; (Ayrca) Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 409.

te bu zellikteki irlerin de asl Pir Sultana ait olmas zayf bir ihtimaldir. Gemiin kltr mirasndan yararlanrken ciddi bir ayklama yapmak gerekir. i snfnn dnya gryle donanm olan kii iin bu kltrde hl ilerici ve deerli olanla, yanl ve tutucu olan ayrmak zor deildir. rnein lkemizde bir Krolu, bir Pir Sultan Abdal, bir Bedreddin, gnmzde de emeki kitleler asndan deer tarlar. Ama bu deer Krolunun yol kesici, Bedreddinle Pir Sultann mistik yanlar deil, onlarn zulme, smrye bakaldrlardr.33 Bir nceki alntda bir destan veya hikye gelenei iinde Pir Sultann Osmanl zamanndaki ald ekli ve ona sonradan verilen rol grmekteyiz. Burada ise Cumhuriyetle birlikte, zellikle de 1960lardan sonra Pir Sultann daha da arlatrlarak devrimci bir kahraman haline getirildiini gryoruz. 1960lardan sonra Pir Sultan inceleyenlerin byk bir ksmnn kanaati bu dorultudadr. Hlbuki eyh Bedreddinle Pir Sultann devletle bir uyumsuzluu veya problemi olmakla beraber, her ikisi de yukardaki satrlarda vasflandrlan ahsiyetlerden deildir. ll da srtme aranacaksa, o da yukarda reddedilen mistik ynde; yani slam resmi grten farkl yorumlama eklindedir. Her iki ahsiyette var olduu iddia edilen bakaldr ise nce Osmanlnn resmi grnn isnaddr; sonra da XX. yzylda bir ksm Cumhuriyet aydnlarnn bu ahslara yamad bir grtr. Pir Sultanla ilgili ilk aratrma eseri 1929da Sadettin Nzhet Ergun tarafndan yazlmtr. Bu eser Trkiye Cumhuriyetinde ideolojik tartmalarn henz iddetlenmedii dnemde kaleme alnmtr. Yzyllarca kapal bir kutu olarak yaayan Alev-Bektalerin tannmaya balad ilk yllarn rndr. Bu iirlerde Osmanlya ve Osmanl din anlayna ok sert saylmayacak bir muhalefet olmakla birlikte Devrimci Pir Sultan artracak unsurlar yoktur34. Pir Sultann yukarda anlatld ekilde aslndan ok farkl bir hviyete brndrlmesinin balangc ise 1942dedir. 1942de Glpnarl ile Boratav
33

Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, Birinci Bask, Ankara, Yorum Yaynlar, 1986, s. 151; (TB-DER: Emperyalizm, Ulusal Bamszlk ve Kltr, 1977, s. 32den). 34 (Ergun) Sadettin Nzhet: XVIIinci Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, stanbul, Evkaf Matbaas, 1929.

birlikte Pir Sultanla ilgili ikinci nemli aratrmay yaynlamlardr. Ancak bunlar bu aratrma, inceleme ve derleme eserde sonradan fark edilen bir aldatlmaya kurban gitmilerdir. Bu aratrmaclar k Ali zzetten de Pir Sultan iirleri derlemilerdir. Bu iirlerde mahls bazan Pir Sultan Abdal, ok defa da Pir Sultandr. Bu iirlerin ounun Ali zzete veya onun tand klara ait olduu, fakat Pir Sultan mahlsyla sylendii yllar sonra ortaya kmtr. Hem de bunu bizzat Ali zzet itiraf etmitir: Bakalarnn iirlerinin Pir Sultana getiini ben ok bilirim. Benim, Pir Sultanndr diye derleyip, yaynladm iirlerin iinde de Pir Sultann olmayan ok iir vardr. Bunu bilerek yapmadm, adamn edasna, aslmasna uygun iirlere Pir Sultanndr dedim. () Hakikatte Pir Sultan iir yazmamtr. Onun iirlerini bakalar yazmtr. Kz, yahut onu sevenler Pir Sultan asldktan sonra yazmtr bunlar. O bir eyhtir, bir devrimcidir. Ali zzet, Krkambar, s.1135. Ali zzetin Glpnarl ve Boratava verdii bu iirler daha aktif ve mcadeleci iirler olup Devrimci Pir Sultana zemin hazrlar mahiyettedir. Bu iirlerde mftlere, kadlara, padiaha hcum edilmektedir. Bu merciler zaten yeni kurulan Cumhuriyetin de hedef ald mercilerdir. 1960lardan sonraki aratrmaclar onun bu iirlerini bol bol kullanmlar, yorumlamlar ve onu daha da ileri gtrerek Devrimci Pir Sultan Destan/Hikyesini ortaya karmlar; aslan Pir Sultann iirlerini bulmak biraz daha zorlamtr. 1942lerden itibaren derlenen iirlerden Pir Sultana ait olanlar tespit etmek iin bu yeni oluumu dikkate almak ve Ali zzetten derlenen iirleri daha ihtiyatla karlayp ona gre karar vermek gerekir. Pir Sultann iirlerinin asln bulmann ne kadar zor olduunu anlamak iin Ali zzetin yapt u aklamay gz nnde bulundurmalyz: iirlerime baka klarnkiler karm olabilir. Hseyin, Kemter, k Veli kyme yakn yerlerde yaamtr. iirlerini ok severim, ezberimdedir. Kendi iirlerimi yazarken ok defa aklma gelen bir iiri ben mi buldum, yoksa onlardan biri mi

35

Bagz, lhan: k Ali zzet z kan, s. 57; Ayrca bkz.: Eyubolu, smet Zeki: Pir Sultan Abdal, stanbul, Geit Kitapevi, 1991, s. 12, 62 (Krkambar, 1974); Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, stanbul, Beyaz Balina Yaynlar, 2001, s. 316-317; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 7-8; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, stanbul, a Pazarlama Gazete Kitap Basm Yayn A.., 2004, s. 191-193.

10

yazm ayramyorum. Bunun iin iirlerin baz yerleri birbirine karyor. Hatta, bazan btn bir iirin benim tarafa atlad bile olmutur. Ama, kitap yaynlarken bunlar yeniden elden geirir, benim olmayanlar ayklarm.36. Ayn durum btn klar ve onlarn szl rnleri iin geerlidir. Pir Sultan devrinde ise daha da kuvvetlidir; nk o zaman imdiki kadar bile hemen yazya geirmek sz konusu deildir. Yaznn yaygn olduu bugnlerde bile klarn iirlerinin karmas yaandna gre, gemite bu durum ok daha fazla yaanm olmaldr. Hele bir de 400 yllk bir gemi dikkate alndnda asl Pir Sultann iirlerinin ne hale geleceini tahmin etmek zor olmasa gerek: Ali zzetin sylediklerine inanmamak iin hibir sebep yok. Ali izzet, teki klarn iirlerine de byle karmalar olduunu ileri sryor. Dorudur. Kendisinin iirlerini bile baka klar sahiplenmiler. Veyselle gittikleri bir konserde gen bir k km, Ali zzetin bir iirini benim diye okumu. Veysel adam yzlemi; bu iir senin deil Ali zzetindir, deyince gen k arm Ben bu iiri Ruhsatinin sanrdm. demi. O vakit Veysel, Madem yle neden Ruhsatnin iiri demiyor da, benim iirim diyorsun, karln vererek adamcaz dinleyicilerin nnde bozmu.37. Btn bunlar szl eserlerin, insan hafzasnn veya insan psikolojisinin azizlikleridir. iirlerin sahipleri daha yaarken karlalan bu karma, kartrma veya sahiplenme yzyllar iinde elbette ok daha mmkndr. Pir Sultan Destan / Hikyesi kendi tabi artlar iinde yaayp gelirken ok fazla zarar grmemitir. XX. yzylda, zellikle de 1960lardan sonra aydnlar bu sahaya el atnca Pir Sultan yerli yerine oturtmak yle dursun, i daha da iinden klmaz bir hl almtr. Bu dnemde Pir Sultan veya Pir Sultan Abdallarn tamamn bir tek ahs kabul edip bu bak asyla eldeki iirleri yorumlamalar; bunlar farkl irlerin rn olsa da bunlar ayrmadan hepsine Pir Sultan Gelenei veya Pir Sultan iirleri demeler, ok defa da beklentilere ve devre gre senaryolar icat etmeler gndeme gelmitir. Bunlarn iinde bu meseleyi ok kolay zm gibi gsteren, aslnda zmeyip sanki masa banda
36

Bagz, lhan: k Ali zzet zkan, s. 56; (Ayrca) Eyubolu, Sabahaddin, Pir Sultan Abdal, 4. Basm, stanbul, Cem Yaynevi, 1995, s. 62. 37 Bagz, lhan: k Ali zzet zkan, s. 56.

11

yeni bir Pir Sultan Destan/ Hikyesi yazan Cahit ztellidir. in tuhaf taraf ztelli bunu bir destan veya hikye olarak deil, gerekmi gibi takdim etmitir. ztellinin 1971de yaynlanan eseri, 1989da yedinci basksn yapmtr. Cahit ztelli ok baslan ve bilinen bu eserinde Pir Sultan, Pir Sultan Abdal, Pir Sultanm Haydar, Abdal Pir Sultan mahlsl btn iirleri bir tek n kabul etmi, iirlere ok defa ok keyfi, hatta ilgisiz yorumlar getirerek meseleyi zm gibi gstermitir: Pir Sultan bu yllarda btn Alev topluluklarnn duygularn yanstan iirler sylyor, eitli blgeleri dolayor, gerekli propaganday yapyor, rana da gidip geliyor. Tabi, bu abalarda yalnz deildir, kendisi gibi yzlerce kii bu yolda almaktadr. Baka ozanlar da ayn konular ilemekte ve ok etkili olmaktadrlar. Osmanl basksndan kendilerini kurtaracak olan ahn gelmesini bekleyi, zaman zaman dlen umutsuzluklar, ayaklanmalara hazrlklar hep Pir Sultann iledii, saznn tellerinde dile getirdii lk ykl, ili iirlerdir.38. Bu kadar isnad, hibir kaynaa dayanmadan sralayp kendi arzusuna gre bir Pir Sultan ortaya koyan ztellinin iirleri yorumlama mant da u ekildedir: Bu arada Pir Sultann kendisi de yardmcs Kul Himmet Kardana selam gnderir ve gnderdii yerlerde yapaca iler iin gereken talimat da kapal bir biimde verir. Dikkatle okunduunda ok eyler syleyen bu nefesi nemli olduu iin aaya alnmtr. lk olarak bu kitapta yaynlanyor. 1 Vcudun ehrini gezsin de gelsin Yedi kat yer ile yedi kat gn Onun mnsn versin de gelsin 2 Altndan dklm Dldln nal Krk arn kuyudan kim karm yolu Yolun tedarikin srsn de gelsin Bizden selm sylen Kul Himmet kardaa Benim aradm Hazret-i Ali

38

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 14-15.

12

3 Dervilik dediin bir kolay itir. Alinin grd mbarek dtr Can yok, cismi yok bu nasl kutur Bu kuun dilinden bilsin de gelsin 5 Pir Sultan Abdalm zmz darda Seni saknrm ayar nazarda kmadk can, kazlmadk mezarda Cenaze namazn klsnda gelsin39.

4 Dervi dediin ardr z Araya m gitti garibin sz Demirin stnde karnca izi Karanlk gecede grsn de gelsin

Grld gibi bu iirin tamamnda ztellinin ykledii mnnn hibiri yoktur. Ne yapaca iler, ne de talimat vb Ayrca birinci msradaki Kul Himmet kardaa hitabnn iire sonradan eklendii besbellidir. Zaten bu msrann hece says normalden fazladr. Hem de bu iirin bu msras A. Glpnarl P.N. Boratavda (s. 124) Bizden selam olsun sofu canlara eklindedir. ztellinin Pir Sultanla ilgili olarak yine mesnetsiz baka saptrmalar: Byk bir rgt ve propagandac olarak, tekilat ayakta tutmak, bir merkeze balamak, sk durmak, zlmemek iin; mride, eyhe balanmak gerektiini iyi biliyor. yle ki, her kyde bir kk tekilat merkezi kurma abas gsterir40. Pir Sultan, ok farkl bir konuma yerletiren bu kesin hkmler Mritlere Ballk iirlerinin nbilgi ksmndadr. Tasavvuftaki mride verilen deer ok nemlidir ve tartlmaz. Verilen iirlerin genel zellikleri de bu dorultudadr. Fakat ztelli yle bir tablo iziyor ki Pir Sultan XVI. yzyln dintasavvuf mridi deil, sanki XX. yzyldaki ok gizli, ok gl, ihtilalci bir rgtn lideridir. Bu devrede byk bir alma iinde bulunan, sazyla da ok etkili olan ve btn yurdu dolap propaganda yapan Pir Sultan da gzden uzak kalamazd. Bu yzden kovuturmaya uram, nce muhakeme edilerek hapsedilmi,

39 40

Ag.e.: s. 40-41. A.g.e.: s.151.

13

bakentten gelen emir zerine Sivasta aslmtr41. Yukardaki keskin ifadelerle Pir Sultan, ok planl, programl, tehlikeli ve sinsi bir isyanc, isyan lideri olarak tantan ztelli, eserinin bir yerinde ise yle diyor: Kimi aratrclarn Pir Sultan bir ayaklanma lideri diye ve bu ayaklanmada yakalanarak asldn ileri srmeleri, bir tahmin olarak bile doru deildir42. Byle tezatlarla, keyfi yorumlarla dolu eserinde ztelli, XIX. yzyl Alev klarndan Noksan43 nin bir drtln yazp yle bir yorum getirebiliyor: Pir Sultan Abdal nuruna katup Sultan Hatyden dest dman tutup Kul Himmet ile hep srlara yetp Nesim derisin yzdren medet Buradan anlalyor ki; Pir Sultan, ah Hatyiden yardm elini alm, Kul Himmet ile srlara yetmi; yani dostluklar ok ileri imi44. Byle bir mantk ve yaklamla Pir Sultan tanmak mmkn deildir. nce de sylediimiz gibi bu ekilde ancak masa banda Pir Sultan Destan / Hikyesi yazlm olur. Byle bir eserin tabi artlar iinde olumu bir destan veya hikye kadar bile gerekleri yanstmayaca aktr. Bu hususta en nde olan Cahit zelli olmakla beraber 1960lardan sonraki Pir Sultanla ilgili eserlerin ounda az ok bu mantk hkimdir. C. ztellinin 1971de ilk basks yaplan bu eseri 1989da yedinci basksn yaparken, Pir Sultan hakkndaki aratrmalarna 45 yln veren Sivasl Edebiyat retmeni rahmetli brahim Aslanolunun eseri 1984te yaynlanmtr. Bu eserin 1997de ancak ikinci basks yaplabilmitir. Pir Sultan ve Pir Sultann iirlerini geree yakn olarak ortaya koymak iin Cahit ztelli mantn terk etmek, hatta ykmak gerekir, kanaatindeyiz. nk XX. yzylda bile henz klar yaarken onlarn iirleri szl kltrde sahip deitirebilirken, 400 yl nce yaam Pir Sultann iirleri iin o kadar iddial konumaktadr ki byle demek zorundayz: Bataki tantma blmnde (29), genel iirler blmnde (297),
41 42

Ag.e.: s. 45. A.g.e.: s. 15. 43 A.g.e.: s. 42. 44 A.g.e.: s. 40.

14

daha nceki blmlere almadmz ve yalnz notalarda verdiimiz 22 ve 24 sayl nefesler ve ekte verdiimiz (48) nefes ile toplam (376) iir vermi olduk45. Verdiimiz iirlerin Pir Sultann olmad (birka tane bile olsa) kansnda deiliz46. Yani ztellinin kesin kanaatine gre bu 376 iir, 400 yl Pir Sultann iiri olarak gnmze kadar gelmi!... Aslnda buna imkn yoktur. Bu iirlerdeki farkl temalar, konular; Pir Sultan, Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultanm Haydar gibi mahlslar da bu iirlerin tek bir a ait olamayacan gstermektedir. Zor da olsa bunlar ayrmadan Pir Sultan ve onun iirlerini ortaya koymann imkn yoktur. XVI. yzyldan XXI. yzyla kadar yani 400 yl boyunca Pir Sultan adna deiik yllarda, deiik klar tarafndan sylenen iirleri Ali zzetin iirleri de dahil aslan Pir Sultann kabul edersek ok ak bir yanla dm oluruz. Folklorlaarak her devrin duygularna, inanlarna, olaylarna, beklentilerine cevap veren bu iirlerden hareket edilerek edeb, din tasavvuf, siyas bir ahsiyet hakknda salkl bir karar verilemez. Bunun iin deiik mahlslardaki iirlerin veya bir irin olamayacak kadar farkllk gsteren iirlerin aslan Pir Sultana ait olamayacan kabul etmek ve bu mantkla bu iirleri ayklamaya tbi tutmak zorundayz. Bu ayklamann ok zor olduu bir gerektir. Bu zorluu amak iin 2530 yldr baz aratrmaclar bunlarn bir tek irin eseri olmadn, yani farkl Pir Sultanlar veya onun adna sylenmi iirleri kabul edip bu iirlere Pir Sultan iirleri veya Pir Sultan gelenei diyelim demilerdir: Sabahaddin Eyubolunun Pir Sultan iirleri grn kabullenen lhan Bagze gre, yaratclar baka baka kiiler olan bu iirleri Pir Sultan Gelenei ad altnda toplamak ve hepsini, temellerini Pir Sultann att bir btn olarak grmek gerekir.47 Meseleye folklor asndan bakarsak bu dorudur. Ancak ele aldmz ahs bir Nasreddin Hoca veya hatta Yunus Emre olsayd mesele fazla problem

45 46

A.g.e.: s. 365. A.g.e.: s. 10. 47 Eyubolu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s.26; (Pir Sultan zerine: Atilla zkrml.) Ayrca; s. 78, 60,63,69-70, 78; Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 145-147; (S. Eyubolu, lhan Bagze ve . Aslanoluna ait alntlar.); Bezirci, Asm: Pir Sultan, nc Bask, stanbul, Evrensel Basm Yayn, 1994, s. 6,11-12; Yac, ner: Pir Sultan Abdal, s. 47; Eyubolu, smet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 17-26-27.

15

yaratmazd. nk bunlarn devletle ciddi bir meselesi yoktur. Sonraki yllarda ve zellikle XX., XXI. yzylda Nasreddin Hoca veya Yunus Emreden hareket edilerek Trk tarihi, onun din ve siyas hareketleri, devlet-halk cephelemesi, merkez-evre atmas, Alev-Snn ztlamas bir ereveye oturtulmuyor. Ancak btn bunlar, hatta daha fazlas Pir Sultan iin yaplyor. Bugn birok aydnmz kendi beklentilerine, siyasi ve ideolojik yaplarna gre Pir Sultanlar icat ediyor, daha da ileri gidip 400 yl nce hi gndemde olmayan rolleri Pir Sultana verebiliyor. Din-tasavvuf ve mistik yn n plnda iken onu arka plana itip bambaka bir Pir Sultan yaratabiliyor: Aadaki ifadeler XX. yzylda 400 sene nceki Pir Sultan hakkndadr: Saraya ve btn sarayllara kar halkn savunucusudur. Halktan kopan Osmanl padiahnn karsnda bir devrimci Bir eylem adam ve ateli propagandac Ezilmi yoksul kyly efendiye bakaldrmaa iten Mistik yann bir kyya iterek siyasi iktidara snfsal nitelikte bakaldran Devrimci bir sanat 8. yzylda Basra dolaylarnda komnist denebilecek bir devlet kuran Karmatlerden gelen dnceleri ana ve evresine gre biimlendiren bir ozan-eylem adam 16. yzylda tm emekilerin ozan. Ynetici kadroya kar halktan yana tavr koyan bir mcadeleci Zulme ve smrye bakaldrmasyla ii snfnn dnya gryle donanm emeki kitleler iin bir deer48. Anadolunun kimi blgelerinde ayaklanan halk Pir Sultan sazyla, szyle desteklemi; hakszla isyan eden ve belli bir inanc paylaan bu insanlar bakaldrmaya armtr.49 Yukardaki ifadelerle tantlan Pir Sultan XVI. yzylda aslan Pir Sultan deil; XX. yzyln zellikle ikinci yarsnda snflararas mcadele, isyan, ihtilal, devrim, materyalizm zlemi iindeki aydnlarmzn hayllerinde yarattklar Pir Sultandr. Gerei bir tarafa brakalm; halkn hayl gcnde, onlarn menkbelerinde bile byle bir Pir Sultan yoktur. Pir Sultan bu ekilde bambaka bir hviyete brndrmenin Pir Sultana da, onu sevenlere de, Trk kltrne de bir hayr veya faydas yoktur. Bu durumdan rahatsz olup Pir
48

Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 142151 (eitli aratrmaclarn veya kurulularn Pir Sultan hakkndaki derelendirmeleri) 49 Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, Birinci Basm, Alev Yaynlar, 2005, s. 21.

16

Sultanlar ayrmak ve Pir Sultan yerli yerine oturtmak iin Pir Sultanla ilgili aratrmalarna yllarn veren aratrmac brahim Aslanolu yle demektedir: zellikle XIX. yzyl irlerinden Dervi Ali ile Sefil Alinin akn ve takn deyilerinin onunkilerin arasna karmas, Pir Sultan ok boyutlu bir ir gibi gstermeye zemin hazrlad ve Pir Sultan tamamen baka bir hviyete brnd. Gerekte bunlarn hibir faydas dokunmad; aksine zarar oldu. yle ki: Kendi dncesine uygun bir (sr: ilk basksnda) asi ile hkmete bakaldran bir zorba, hakszla ve zulme kar mcadele eden bir fed, ran ah ile ibirlii yapp Alevlerin youn olduu Dou Anadoluyu rana balamak isteyen bir Safavi hayran ve bu uurda aslmay dahi gze alan efsanevi bir kahraman haline getirildi. Kim getirdi? Gzne kestirdii herkesi kendi safna ekmeyi det haline getiren o, u, bu Aslnda Pir Sultan, bunlarn hibirisi deil()50 Bu ekilde Pir Sultann idamyla ilgili veya onun azndan sylenen iirlerle baka bir Pir Sultan ortaya kmaya balam, XIX. yzyl irlerinden Dervi Ali ve Sefil Alinin iirlerinin Pir Sultana mal edilmesiyle Pir Sultan arlatrlm, aslndan uzaklatrlmtr. XX. yzylda bu izgi devam etmi; Tarsuslu Sdknn bu trl iirleri de Pir Sultana mal edilmitir. k Ali zzet ise bunu daha da zirveletirmitir. O bir taraftan Tarsuslu Sdknn iirlerini,51 bir taraftan da baka klara veya kendisine ait iirleri Pir Sultann diyerek okumu ve Boratava derleme srasnda vermitir. Bu hale gelmi Pir Sultan iirlerini 1942den, zellikle de 1960lardan sonraki aratrmaclar alp gerekten Pir Sultann iirleriymi gibi aktarmlar, bunlardan hareket ederek destanlar, hikyeler, efsaneler yazmlar, bunlara gre tarih olaylar izah etmiler ve yorumlar yapmlardr. Bu deerlendirmelerde en ok da Cumhuriyetin genel havas ve imknlar iinde iir syleyen k Ali zzetin iirleri malzeme olarak kullanlmtr. Ali zzet, gen Cumhuriyetin yeni

50 51

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 15. Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 191-196; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68; Anadol, Prof Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, s. 312317 (Bu eserde Tarsuslu Sdk Baba yerine Sivasl Sdk Baba verilmitir. Hepsinin kayna ise Muhsin Gl ve onun eseri Sdk Babadr. Sdk Baba, Muhsin Gln dedesidir.18651928).

17

tarih grn, Osmanl ve padiah aleyhtarln, Osmanl kurumlarna dmanln Pir Sultann azndan iirletirmi, onun mahlsyla okumu, 1940larda Pertev Naili Boratava Pir Sultann iirleri diyerek vermitir. nceden de zerinde durduumuz bu iirlerin says 40 civarndadr. Bu iirler Sadettin Nzhete ait olan ilk eserden sonra yazlan ikinci nemli eserde yer almlardr. Bu eseri Abdulbaki Glpnarl ile Pertev Naili Boratavn birlikte hazrlayp 1942de yaynlamlardr. niversite mensubu olan bu nemli ahsiyetler tarafndan hazrlanan bu eser, akademik evrelerce hazrlanan ilk ve nemli eserdir. Sonraki yllarda birok aratrmac tarafndan esas alnp faydalanlmtr. Aydnlarmzn Pir Sultan yeni yeni tanmaya balad bu ilk yllarda bu iirlerin bu eserde yer almas byk bir talihsizlik olmutur. Aratrmaclarn farknda olmadan alp kullandklar bu iirler 1940-1942 arasnda derlenmi olmaldr. nk eser 1942de yaynlanmtr. k Ali zzetin bu uydurmalar yllar sonra yine onun itirafyla ortaya kmtr.52 Ancak bu zamana kadar bu eserden faydalanan aratrmaclar tarafndan halk menkbelerinden de farkl bambaka bir Pir Sultan ortaya karlmtr. Ali zzetin 1940tan sonraki hayat onun bu trl iirler sylemesine ok msaittir: 1940 yl, Ali zzetin hayatnda bir dnm noktasdr. O yl arkada k Hseyin Grsoyla birlikte Ankaraya gidiyor. Ankara Halkevine konuk ediliyor. Halk Partisinin ileri gelen aydnlar ile tanyor. lk dergisinde iirleri kmaa balyor. Okullarda, halkevlerinde konserler veriyor, iirleri kitap olarak kyor. Artk, onun bir aya kentlerdedir. Bu yeni evre Ali zzete, iftilikten daha fazla para kazandrr. Bir ara ky enstitlerinde, k Veyselle beraber, gezici saz retmenlii yapar. Buradan da ayda 400 lira kadar para alr. 1944-45 yllarnda Hamidiye Ky Enstitsnde altn biliyoruz53. te . Aslanolunun ikyeti olduu aslndan ok farkl Pir Sultan bu ekilde ortaya kmtr. Buna dair iki rnek:

52 53

Bagz, lhan: k Ali zzet zkan, s. 57, Ayrca s. 52. A.g.e.: s. 27.

18

Gelin dostlar bir olalm Mnkire kl alalm Hseynin kann alalm Tevekkelt taallallah54, msralaryla balayan sava ve c alma iirinin Tarsuslu Sdkya ait olduu daha sonra ortaya kmtr. Bu iir Ali zzetin Pir Sultana ait diyerek verdii iirlerdendir. Ayn ekilde; Muhammed Mehdinin hak sancan ekelim bakalm nicolsa olsun Teber ekip mnkirlerin kann Dkelim bakalm nicolsa olsun55 msralaryla balayp devam eden iir de yine Ali zzetin verdii iirlerdendir. k Ali zzetin P.N. Boratava verdii 40 civarndaki iir, genelde bu zelliktedir. Pir Sultan veya Pir Sultanlara ait btn iirleri bir tek irin kabul edince bu durumda asl Pir Sultan tamamen kaybolmaktadr. Pir Sultanlarn varln kabul edip bu iirlere Pir Sultan iirleri veya Pir Sultan Gelenei iirleri demek de meseleyi zmemektedir. nk Pir Sultanlar, onlarn iirlerini ayrma yoluna gitmeyip Pir Sultan Geleneini ve Pir Sultan iirlerini esas alnca gerei bulmak yle dursun, menkbelerde bile olmayan, ancak XX. yzyldaki baz aydnlarn senaryolarnda yaratlan bir Pir Sultan karmza kmaktadr. iirleri Pir Sultan Gelenei veya Pir Sultan iirleri tesbitiyle izah ettiimizde bu sefer de Pir Sultann gerek hayatn, sanatn tantmak imknszlayor. Bu durumda kanlmaz olan tezatlar grlmektedir.
56

lhan Bagzde de

400 yllk emek mahsl bu iirleri hangi Pir Sultana mal edeceiz? O nasl bir ahsiyet olacak? te o zaman folklorlam iirlerden folklorlam Pir Sultana varmak kanlmaz olmaktadr. Pir Sultanlar ayrmak iin ciddi aba
54

Glpnarl, Abdulbaki Boratav P. Naili: Pir Sultan Abdal, s . 78; Ayrca:Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal; s. 312314; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 492; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 194. 55 Glpnarl, Abdulbaki Boratav, P.N. Boratav: s. 7677; Ayrca, Aslanolu brahim: s. 484,485; Avc, Ali Haydar; s. 195196. 56 Eyubolu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s. 26.

19

sarfedenler bile bazan yine bu folklorlam Pir Sultan tantmaktadrlar. Btn bunlardan kurtulmak iin Pir Sultann olabilecek veya olamayacak iirleri tespit edip, ondan sonra aslan Pir Sultan bulmak ve ortaya karmak gerekmektedir. Bunu yapmak iin de artk bugn sahipleri bilinen ve yukarda isimleri zikredilen Dervi Ali, Sefil Ali, Sdk Baba ve sonra da k Ali zzet zkana ait olan iirleri daha baka klara ait olanlar da olabilir ayklamak ve ondan sonra Pir Sultana ait iirleri tespit etmek arttr. Ayrca Pir Sultana ait kabul edilen ancak Pir Sultann aslmasn anlatan iirler de Pir Sultann olamaz. Tutuklanrken ne olaca bilinmeyen bir kiinin tutuklanmadan nce bu trl iirleri sylemesi mantk ddr. Tutuklandktan sonra veya zindanda ise o gnn idaresinin bu evrelere, bu trl iirlere, hatta saza iddetle kar olduu dikkate alndnda byle iirleri syletmelerine, syleseler bile halka yaymalarna imkn yoktur. Bilindii gibi bu iirler yazlmyor; syleniyordu. Yani szl olarak icra edilip yaatlyordu. Pir Sultann kendi azndan kendisinin aslmasn anlatan iirler kesinlikle ona ait olamaz. Bunlarn hepsi Pir Sultandan sonra yaam klara ait olmaldr. Aratrmaclar birden ok Pir Sultan olmas ihtimalini incelerken ilk nce bu trl iirlere taklmlar ve kafa yormulardr: Kitaplarda ve dergilerde sk sk, bu deyii Pir Sultan nasl sylemi olabilir? nsan kendi lmn ve lmnden sonraki durumu anlatabilir mi? Mutlaka bir bakas sylemi olmal gibi tereddtler oalmaa balad. Evet o deyiler Pir Sultann deildir57 . Aslanolu Pir Sultanla Pir Sultan Abdaln ayr klar olduunu, Pir Sultan Abdaln, aslan Pir Sultan iirlerle anlattn ileri srerken de yle diyor: Hzr Paann huzurunda syledii iddia edilen deyiten ikisi bu irin. Pir Sultan zindanda iken syledii deyiler bu irin. Biz o deyileri Pir Sultann sylediine kani deiliz. Bir an iin onun sylediini kabul edelim; kim
57

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 16; ayrca, s. 31, 71-72; Bezirci, Asm: Pir Sultan; s. 23; Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 161; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 120-121, 191; Eybolu, smet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 8, 37-38, 99-100, 103-107.

20

dinlemi, kim not etmi? Sonra bunu kim darya karm da azdan aza yaym? Nbetiden baka orada kimse yok ki. Onun da yapmas olanak d. O deyileri, zindandaki durumunu rendikten ve biraz da tahayyl ettikten sonra Pir Sultan Abdal dizip kotu58. 1942de P.N. Boratavla birlikte ilk nemli aratrma inceleme olarak kabul edilen Pir Sultan Abdal isimli eseri hazrlayan Abdlbaki Glpnarl da 1953te kendisinin hazrlad Pir Sultan Abdal isimli eserinde sonraki yllardaki . Aslanolu gibi vurgulamasa da bu trl iirlerin Pir Sultann olmadn dolayl olarak kabul etmektedir: Pir Sultana atfedilen u nefes de, onun aslmasndan sonra onun azndan yazlmtr. dedikten sonra tme blbl tme en deil bam Dost senin derdinden ben yana yana msralaryla balayan iiri vermektedir ki bu iirin son ktas u ekildedir: Pir Sultan Abdalm doldum eksildim. Yemekten imekten sudan kesildim Hakk pek sevdiim iin asldm Dost senin derdinden ben yana yana59 Pir Sultan iirleri grn savunan Sabahaddin Eyubolu da bu iirlerin ona ait olamayacan kabul etmektedir: Pir Sultann daraacna giderken sylediklerini onun azndan halkn sylemi olmas akla daha yakndr. Ne kendisi o iirleri saza uyduracak durumdadr, ne de Hzr Paa o iirlerin halka ulamasn salayacak adamdr. dedikten sonra yle devam etmektedir: u iki dize stnde dnelim isterseniz: Ben Musaym sen Firavun krarsz eytan- lin nc lmem bu hin Pir Sultan lr dirilir Kendisini astrm olan Hzr Paaya bu szleri Pir Sultan daraacna giderayak m yazp ya da syleyip halka ulatrmann bir yolunu bulmutur? Kolay kolay
58 59

A.g.e.: s. 67. Glpnarl, Abdlbaki: Pir Sultan Abdal, s. 12-13.

21

inanlr bir ey deil bu. Oysa bu szleri, Pir Sultan Hzr Paaya inat, yreinde dirilten halkn sylemi olmas akla ve halk iirimizin geleneklerine daha uygun60 Bizim kltrmzde sevilen bir kiinin lmesi durumunda onu iirlerde yaatmak, hele lm gen yata ise veya ackl ise Pir Sultanda olduu gibi onun azndan atlar, trkler yakmak bir gelenektir: Bizde bir gelenek vardr: Zamansz ve ackl bir ekilde len genler iin irlere at yaktrlr.61. Ben de kklmde 1976da 90 yalarnda len anneannemden veya bugn 83 yanda olan annemden byle bir hikye dinlemitim. Onlarn tand bir kadn gen yata len olu (veya kz) iin para (veya hediye) vererek onu anlatan bir trk yaktrm. O halde Pir Sultan, onun Hzr Paa ile mcadelesini ve lmn anlatan iirleri de byle kabul edip bunlarn aslan Pir Sultana ait olmadn syleyebiliriz. Bu da bizi baka Pir Sultanlarn varlna gtrr. Byle iirlerdeki mahls Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultanm Haydar ise kesine yakn tarzda bu iirler aslan Pir Sultana ait olamaz. Kesin diyememizin sebebi szl kltrde 400 yllk bir zaman iinde mahlslar da sabit kalmayabiliyor. Yine bu trl iirlerde mahls Pir Sultan bile olsa, o iirin aslan Pir Sultana ait olamyacan, o zaman da yine ayn mahlsl baka bir Pir Sultan olabileceini kabul etmek zorundayz. Ayrca bir irin bu kadar farkl mahlslar kullanmasnn da tutarl bir izah yoktur. Cahit ztellinin Pir Sultann raklk, kalfalk, ustalk devri iirleri diyerek62 onun iirlerini snflandrmas ve iirlerdeki ok farkl unsurlar izah etmeye kalkmas da ayn ekildedir. Bu iirlerin ve farkl farkl mahlslarn hepsi aslan Pir Sultann olamaz. Pir Sultan iirlerini de, Pir Sultanlar da ayrmak zorundayz. Aksi takdirde Pir Sultan iirleri de, Pir Sultan da Krlerin fili gibi olmaya devam eder. Bunlar ayrmak nceden de sylediimiz gibi elbette zordur. 400 yllk bir gemie ait bu iirlerin, mektepten, kitaptan, ehirden uzak, ksacas meden
Eyubolu, Sabahaddin: Pir Sultan Abdal, s. 69-70. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 70. 62 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 10; Ayrca: Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 16.
61 60

22

nimetlerden mahrum braklm bir topluluk iinde sadece szl kltrn imknlaryla deimeden, karmadan gnmze kadar gelmesi imknsz gibidir. Gen klarn, mehur olma abalar srasnda usta klarn iirlerini kendi iirleriymi gibi kendi mahlslaryla okumalar da bu karkl elbette arttrmtr. Btn bunlardan baka bir de hece lsnn kendi zelliine bal olarak hece saylar tutmak kaydyla hibir kast olmakszn szl kltrde bir mahls, baka bir mahlsa dnebilmektedir. Pir Sultan Abdalm, Pir Sultanm Haydara dnebilmekte veya tersi olabilmektedir. Bu durumda l bozukluu da olmamaktadr. Pir Sultan Abdal Abdal Pir Sultan da ayn ekildedir. Hatta hece says tutmak artyla bunlarn yerine Pir Sultanla hibir benzerlii olmayan bambaka bir mahls da getirilebilmektedir: Pir Sultanm yerine Sefil Alim, Dervi Alim gibi. Btn bu klar ayn kltre mensup olduklar ve birbirlerine ok benzeyen temalar iledikleri iin de dikkati ekmemekte ve hemen kabul grebilmektedir. Pir Sultan Abdaln lrm deme Kl be vakit namaz kazaya koma Sakn bu dnyada kalrm sanma Tenim teneirde zm saldadr63 eklindeki bir drtlk; Abdal Pir Sultanm lrm deme veya Pir Sultanm Haydar lrm deme ekillerinde de sylense hibir farkllk hissedilmemektedir. Bunla birlikte bu iirlerin kime ait olduu byk nem arzzetmektedir. Pir Sultan mahlsnn yerine Dervi Ali gibi aslndan tamamen farkl bir mahls bile gelebilmektedir: Pir Sultanm der ki Hakkn emrini Koyverse bir kii avradn Mmin olan bilir bunu ddn Yedi bal hnzr olur billahi64

63 64

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 334. A.g.e.: s. 103.

23

msralaryla biten bu iirin, bundan biraz farkl olan, ama birbirine ok benzeyen bir varyantnn ilk drtln veren ayn aratrmac, bu ikinci varyantn Dervi Aliye ait olduunu sylemektedir65. Gerekten de bu son drtl Pir Sultanm yerine Dervi Alim eklinde de sylesek hibir deiiklik veya farkllk olmamaktadr. Ancak, Alev-Bekta toplumu iin de, onunla bugn de, gemi asrlarda da problemleri olan Snnler iin de bu iirin XVI. yzyldaki Pir Sultana m yoksa yine ayn evreden olmakla birlikte XIX. yzyldaki Dervi Aliye mi ait olduu ok ok nemlidir. Mahlslarn bu ekilde kolayca karmasna bir baka sebep de Trkedeki eydr, ider eklindeki bir kelimedir. Eski Trkedeki bu kelime ayt ->(: sylemek, demek) kelimesi eyit -> ekline gelmi; III. teklik ahs ekimiyle de aytur> aydur > eydr (ider, syler), hatta ider ekillerinde telaffuz edilmitir. Bu iirdeki Pir Sultanm eydr eklindeki bir syleyi, eydr kalkarak Pir Sultan Abdalm, Pir Sultanm Haydar, Abdal Pir Sultanm ekline rahatlkla evrilebilmekte, bylece bu iirin hangisine ait olduunu tesbit edebilmek imknsz hale gelmektedir. Bu farkl mahlslarn, dolaysyla farkl Pir Sultanlarn varl bir gerektir ama bu eydr, ider kelimelerinin yerine getirilebilen kelimelerle mahlslar da, ahslar da deiebilmektedir. Bundan dolay sadece bu farkl mahlslar l alarak Pir Sultana veya dierlerine ait olan iirleri tespit etmek de olduka zordur. Ksacas sadece mahls farkllklar da bizi kesin sonuca gtrememektedir: Pir Sultan Abdalm ey dede himmet Kendine cevretme leme rahm et stanbul ehrinde ol sahib devlet Tac- devlet ile salnmaldr. (S.N.E.I; B.A.)66. GlpnarlBoratavn kitabndaki bu son drtlk, brahim Aslanolunda u ekildedir:

65 66

A.g.e.: s. 493, 103. Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 74.

24

Pir Sultanm eyder ey Dede Dehmen Kendine cevret de andan gel heman stanbul ehrinde ol Sahip-zaman Tac devlet ile salnmaldr67 Bu iirin dier drtlkleri de Alev-Bekta kltr ve tarihi asndan olduka nemli mesajlarla doludur. Son drtlkteki Sahip-zaman dedii ve o zamann Alev-Bektaleri tarafndan gerek lider kabul edilen Safevi ah veya ahlardr. Buna gre rah ah veya ahlar stanbulu ele geirecek ve tac devletle hkm srecektir. Onun iin bu arzu ve mesajlar veren irin ad ok nem arzetmektedir. Bu msralar Pir Sultana ait ise, aslan Pir Sultan byle arzular iindeki bir ahsiyettir. Byle deil de bu msralar Pir Sultan Abdala ait ise bu, aslan Pir Sultann deil, onun adna iirler syleyen Pir Sultan Abdaln mesaj ve arzulardr. Pir Sultann bu mesaj ve arzularla bir ilgisi yoktur. te btn bu zorluklara ramen bu farkl mahlslarla sylenmi iirlerin sahiplerini imknlar nisbetinde bulmak mecburiyeti vardr. nk Cahit ztelli dnda hemen btn aratrmaclar, Pir Sultan iirleri veya Pir Sultan Gelenei ad altnda da olsa bunlarn farkl irlere ait olduklarn kabul ediyorlar. Ancak bunlarn byk bir ksm bu ayrma gitmenin faydasna inanmyorlar68. Bylece bir zorluktan, problemden kurtulmu oluyorlar. Ancak nceden de zerinde durduumuz gibi byle bir Pir Sultandan hareket ederek gemii, bugn ve gelecei izah etmek, Alev-Bekta toplumunu bir yere yerletirmek gndeme gelince bu iirlerin gerek sahiplerini bulmak hi olmazsa Pir Sultana ait olmayan veya olmadklar bilinen iirleri bulmak kanlmaz olmaktadr. Pir Sultan iirlerinin gerek sahiplerini, Pir Sultana ait olan veya olmayan iirleri bulmak gerektiini ilk defa Glpnarl-Boratav birlikte

67 68

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 409. A.g.e.: s. 16-17; Ayrca Bak: Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 6; Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 26,60,6974; Eyubolu, smet Zeki: Pir Sultan Abdal, s. 7-8, 99; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 163-185; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili, s. 24-26; Fuat, Mehmet: Pir Sultan Abdal, 1. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999, s. 39-41; Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, s. 8,10-12.

25

hazrladklar eserde dile getirmiler, bunun iin baz ller koymaya almlardr. Bu aratrmaclar btn bir zmrece benimsenen, fakat zamannda yazya geirilip yaynlanmayan, ancak szl kltrde yaayan iirlerin bugn kime ait olduunu ortaya koymann zorluu zerinde durmulardr. Bu iirlerin zaman iinde nasl deiikliklere urayabileceini, hatta sahiplerinin bile nasl el deitirebileceini izah etmilerdir. Ayn problemler bugnn aratrmaclar iin de geerlidir. Btn bu zorluklara ramen Pir Sultan aratrmalarnn bu ilk yllarnda Pir Sultana ait olabilecek veya ona ait olmas pheli olan iirleri ayrma yoluna gitmilerdir69. Bu hususta ilk almay yapmlardr. Ancak k Ali zzetin verdii iirleri de Pir Sultann iirleri olarak kabul ettiklerinden dolay, hi farknda olmadan oyuna gelmiler; Pir Sultana ait iirleri tespit hususunda feci bir ekilde yanltlmlardr. Bu ilk nemli aratrma eserinin byle rk bir temele dayanmas Pir Sultan aratrmalar iin byk bir talihsizlik olmutur. nk bu eser, bugn bile sk sk bavurulan bir eserdir. Bununla birlikte bu aratrmaclarn Pir Sultana ait iirleri tesbit iin verdikleri llerden u iki tanesi bugn de geerliliini korumaktadr: irin fikri de bu ayrt etmede bize yardm edebilir. Mesel bir BektaAlev ir, mam- Azam methedemez. Tevell ve Teberrden bahseden bir irin de tam Ortodoks-Snn akdelerine sahip olmad, i deilse bile i temayllere malik olduu aa yukar meydandadr. Btn bunlarla, bu miyara tatbikan ayrt edilmi olan iirlerin herhangi bir ire aidiyeti yine kati ve muhakkak deildir, fakat katiyete herhalde yakndr. Bata slp ve eda, sonra fikir ve tarz esas ittihaz edilerek yaplan bir ayrt etme ve ayklama ameliyesi neticesinde elde edilen iirler, yzde yz olmasa da hi olmazsa yzde seksen, doksan ayn ire aittir. Fakat bu esaslar gzetilmeden btn mecmualarla bir ire ait olarak grlen iirler bir araya getirilir, yahut bir iir be mecmuada bir ire, yirmi mecmuada dier bir ire atfolunmusa okluk gzetilerek yirmi mecmuada adna kaydedilen ire mal edilirse bu usuln neticesi

69

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 23-39.

26

tesadfe baldr.70 Sonraki yllarda birinci paragraftaki esaslara uyulmakla birlikte ikinci paragraftaki llere uyulmadn grmekteyiz. GlpnarlBoratavdan sonra ikinci nemli ve ciddi aratrmay yapan brahim Aslanolu bile yle bir l kullanmtr: Baz deyiler hem Pir Sultan Abdallara, hem de Hatayye kaytl. Byle hallerde hkm vermek ok zor. Yaptmz tercih ekli gayet basit. Hangisinin ad daha fazla cnkte kaytl ise, deyii ona mal ettik. rnein: Bir deyi bir cnkte Pir Sultan adna, cnkte de Hatay adna kaytl ise, ayn zamanda duygu, dnce ve ifade tarz her ikisine de yaknsa o deyi Hatay lehine kaydedildi.71 Ciddi bir aratrma eseri ortaya koymamakla birlikte, kitab ok satan Cahit ztellinin uygulamas da buna benzemektedir72. Bu gibi metodlarla tespit edilip Pir Sultann gerek iirleri olarak gsterilen iirlerin Pir Sultana ait olmas pheyle karlanmal ve bunlara kar ihtiyatl davranlmaldr. Bu gibi iirlerdeki deiik mahlslar ancak birden ok Pir Sultann varlna kesinlik getirir. Hangi iirin kime ait olduuna bir zm getirmez. B. P R SULTANLAR Pir Sultana ait kabul edilen bu iirlerdeki mahls farkllna ve Pir Sultann tutuklanmasn, Hzr Paa ile atmasn, cezaevindeki hayatn, hatta aslmasn anlatan iirlere bakarak bu iirlerin aslan bir tek ire ait olamayacan, birden ok Pir Sultann varln ilk defa ciddi olarak aratran Sivasl edebiyat retmeni brahim Aslanoludur. Pir Sultan bata olmak zere Sivas ve blgesi folkloruna 45 yln veren bu deerli aratrmac 6 tane Pir Sultan tespit etmitir. Bunlarn iirlerini ayrmaya ve hayatlar hakknda imknlar lsnde bilgiler toplamaya byk aba harcam, bunlardan hareket ederek Pir Sultan, Trk tarihi ve Trk edebiyat iindeki gerek yerine yerletirmeye almtr73. Ancak bu zamana kadar, halkn dilindeki Pir Sultan, aydnlarn ve Ali zzetin elinde yeni bir hviyete brnm ve daha sonra Devrimci- htilalciA.g.e.: s. 2526. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 65. 72 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.9. 73 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 13-4, 15-18 ve dierleri.
71 70

27

hatta Marksist Pir Sultana dnmeye balamtr. Bu hengmede

Aslanolunun tezi fazla yank bulmam, ideolojik taassubun da bu devrelere hkmetmesinden dolay folklorlam Pir Sultan anlaynn yannda snk kalmtr. Bugn bile her devre ve herkese gre bir Pir Sultan yaratma abalar daha ok rabet bulmaktadr. Buna ramen . Aslanolunun tezi ilim asndan en tutarl tezdir ve devam ettirilmelidir. Bu tezi Pir Sultanla ilgili bir eser74 kaleme alan Asm Bezirci devam ettirmi, ancak ok defa kaynan belirtmeden . Aslanolunun grlerini tekrar etmitir. Bu arada Pir Sultanlarn saysn 8e karmtr. Ancak aslan Pir Sultann azndan iirler syleyen Pir Sultan Abdaln iirlerini yanl yorumlayarak onlar iki ayr irin zannetmitir75. Aslnda o bir tek irdir. A. Bezircinin kinci Pir Sultan dedii ise, Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallara en byk emei veren . Aslanolunun bir dergideki incelemesine dayanmaktadr. . Aslanolunun Bu da Baka Bir Pir Sultan m? eklinde ele ald bir ihtimali kesinmi gibi aktarmtr76. Bu durumda yine .Aslanolunun belirttii gibi Pir Sultan ve Pir Sultanlarn saysn 6 kabul etmek gerekmektedir. A. Bezirci, Pir Sultan ve Pir Sultanlar ayr ayr ele almakla birlikte sadece Pir Sultana ait olduunu kabul ettii iirleri kitabna almtr. Kukulu iirler, Pir Sultanla lgili iirler blmleriyle eserine devam etmitir. Bu eser, . Aslanolunun eserinden hareket edilerek yazlmtr. Pir Sultan ile Pir Sultan Abdallar ayrmaya 45 yln ve en byk emei veren aratrmac . Aslanolu olduu iin Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallar . Aslanolundan faydalanarak vermek daha doru olacaktr: 6 tane Pir Sultan saptadm 1. Banazl irin taprmas Pir Sultandr. 2. Merzifon veya orum yresinden olduunu tahmin ettiim irinki Pir Sultanm Haydar, 3. Artovann Daduk kynden olup Pir Muhammedin babam dedii Abdal Pir Sultan,
74 75

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 6-7, 11-12 ve dierleri A.g.e.: s. 26-27. 76 A.g.e.: s. 27-28 ( brahim Aslanolu, Bu da Baka Bir Pir Sultan m? Trk Folkloru, Ocak, 1988).

28

4. Aruz lsyle yazlm deyilerin sahibi Pir Sultan Abdal, 5. Pir Sultandan sonra yaayp, onun aslmasna dair deyiler syleyen Pir Sultan Abdal, 6. Bir de asl adnn Halil brahim olduunu belirten Pir Sultan Abdal. Bu say eksilmez, daha da oalabilir.77. 1. Pir Sultanm Haydar . Aslanolu Pir Sultanm Haydarn Sivasla ilgisinin olmadn, orum yresinden olabileceini, sonra Rumeliye geip Seyit Ali Sultan tekkesine intisap etmi olabileceini, aslan irin bu olabileceine dair hibir belge ve ipucu olmadn78 syledikten sonra yle diyor: Sivasla herhangi ilgisi yok. Hatta adn bile anmyor. Onun Merzifon veya orum yresinden olduunu sanyorum. Rumelide tekkesi olan Seyit Ali Sultan hakknda sitayili bir dil kullandna baklrsa, o tekkenin mritlerinden olmas icap eder. Merzifondan kalkp Rumeliye kadar gidiini birka deyiinde ayr ayr anlatyor: Sze nce Merzifondaki Urum Hocadan balyor. Horasandan geldiini, meknnn e Beli olduunu, dervilerinin tatl dil ve muhabbetlerine doyamadn cokuyla ifade ediyor (No: 335). Sonra oruma geiyor. Koyun Baba tekkesini yksek bir tepeden seyredip, burann alaklar azdr (sazdr olmal H.D.) diyor. Piri Hasann ak camna doyamadn adeta sayklar gibi mrldanyor. Yolunu Hac Bektaa dorultup, dergha varyor. Hasan Efendiyi ziyaretle o muhteremin hayr duasn alyor. Amac Rumeliye gitmek olduu iin fazla gecikmeden yola kyor. iekda, Sarkz, Denek Dandaki plak Ali, Hayder Sultan derken, Keskindeki Hasan Dede tekkesine ulayor. Burada da mola verip arkasndan Engr Da, Seyit Battal Gazi yolu ile Rumeliye geiyor. nce Edirne yaknndaki Tanr Dana urayp Otman Baba, sonra Krca Alideki Seyit Ali Sultan tekkesine gidiyor. Buras son duraktr. Yllarca buradan ayrlmyor.

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, kinci Basm, stanbul, Can Yaynlar, 1997, s. 17, Ayrca, s. 29-31. 78 A.g.e.: s. 30.

77

29

Tekrar geri dnd m? Orasn bilmiyoruz. Bu konuda ne bir sylenti var, ne bir belge.79 Bu durumda onun bir daha Anadoluya dnmediini kabul edebiliriz. Aslan irin de Rumeliden getirilip asldna dair ne bir iir vardr, ne de menkbe Buradaki iirlerde anlatlan yolculuk da ok defa halk iirlerinde grld gibi afk, hayal bir yolculuk deildir. Bu iirler Karacaolann ndim seyreyledim Frengistan lleri var bizim ile benzemez msralarndaki gibi bir yolculuu deil, yaplan gerek bir yolculuu anlatan iirlere benzemektedir. Bu durumda onun Merzifon-orum dolaylarndan Trakyaya g ettiini kabul edebiliriz. . Aslanolu, Pir Sultanm Haydara ait deyilerin nerelerden, nasl ve kim tarafndan derlendiine dair de u nemli bilgileri veriyor: Pir Sultanm Haydara ait deyiler Sivas ve yresindeki cnk ve mecmualarda pek grlmyor. Hatta Sadettin Nzhet Ergun ve Pertev Naili Boratav ile Abdlbaki Glpnarlnn kitaplarnda da yok. Sadece Cahit ztellinin Pir Sultan Abdalnda var. Bunun nedeni, Vahit Ltfi Salcnn lmnden sonra btn notlarnn ona intikal etmesidir. Salc, o deyilerin hepsini Trakyadaki cnk ve mecmualardan derledi.80 . Aslanolunun Pir Sultanm Haydara ait olarak kabul edip kitabnda yaynlad bu iirler;81 slubundaki slk, kuruluk, din-tasavvuf konular acemice ileyii, olduka bozuk Trkesi ile byk bir benzerlik tamakta ve bir ire ait olabilecei ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bu zellikleriyle onun iirleri, Pir Sultan veya onunla ilgili iirler syleyen Pir Sultan Abdaln iirleriyle mukayese bile edilemeyecek kadar edeb kaliteden uzaktr. Bunlarn iirlerine hi benzememektedir. . Aslanoluna gre iirlerinde her zaman Pir Sultanm Haydar mahlsn kullanmam, bazlarnda sadece Pir Sultanm eyder demekle yetinmitir.82 Aratrmac Ali Haydar Avc da Pir Sultanm Haydar biiminde verilen kimi mahlslarn ok kolayca Pir Sultanm aydur, ya da Pir Sultanm haydur eklinde
79 80

A.g.e.: s. 73-74. A.g.e.: s. 75. 81 A.g.e.: s. 387-420. 82 A.g.e.: s. 75.

30

okunabileceini sylemek istiyoruz83 dedikten sonra Ziya Grelin Hak klarndan Deyiler ile Hak klarndan Aliler Hseyinler isimli eserlerinden u bilgileri aktarmaktadr: Aytmak, haytmak; hitap etmek, seslenmek anlamndadr. Ses uyumuna gre eyitmekten eydr ve eydir; aytmak ve haytmaktan aydr, haydr szckleri trer. Eydr szcnn kaln seslilerle sylenii olan aydr, haydr szc Arap harfleri ile yazl olan eski deyi mecmualarnda (cnklerde) ok rastlanan bozuk ve yanltc iml dolaysyla haydar eklinde okunmu, Pir Sultan Abdaln (Bu durumda Abdal da olmayacaktr. H.D.) mahlsndan sonra adn zikrettii sanlmtr. Arap harfli eski yazmzda yeterince olmayan sesli harflerin var olanlarnn kullanlmalar da pek seyrek idi. ml birlii de olmadndan doru okunu kolay olmazd. Hele imls pek geliigzel olan deyi mecmualarn okuyabilmek balbana bir sorundur. Eski yazda haydar szc birbirine bitiik h, y, d harfleri ile bunlarn nnde duran r harfinden ibarettir. Bunlarn arasnda hibir sesli harf olmadndan, bu harf topluluu istenilen ekilde seslendirilebilir olmaktadr.84 Burada ve devamnda, eski yaznn imlas dikkate alndnda epeyce tutarl bir izah ortaya konmaya allmtr. Bu izah tarzna gre bu n mahls sadece Pir Sultandr. Pir Sultanm Haydar eklindeki mahls aydur> (bata h tremesi ile haydur) kelimesinin Haydar eklinde okunmas ile ortaya kmtr. Bu durumda Haydar zel isim deildir, aydurun bozulmas ve bata h sessizinin (konsonantnn) tretilmesi ile bu hale gelmitir. Trkenin ses hadiseleri de bunu mmkn klmaktadr. Ancak bu irin ad Pir Sultan da olsa, Pir Sultanm Haydar da olsa, bu mahlslar tayan iirler Sivasta aslan Pir Sultana ait kabul edilemez. Bu k baka bir Pir Sultandr. Ancak Eski Trkedeki ayt- ve eyitfiillerinin zaman iinde u telaffuzlara kavutuu ve bu telaffuzlarn szl ve yazl eserlerimizde bol bol kullanld bir gerektir: Ayt- (:demek, sylemek) > aytur > aydur > aydur (: der, syler) Eyit- (:demek, sylemek) > eyitr > eyidr > eydr (: der, syler)

83 84

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 172. A.g.e.: s. 172-173, 228 Nolu Dipnot.

31

eydr de eyder > ider (:der, syler) (Geni zaman III. Teklik ahs ekimi) ekline dnebilmektedir. Yukardaki aratrmaclarn Pir Sultanm Haydarla ilgili olarak verdii bilgilere katlmak mmkndr. . Aslanolunun bu ire ait olarak kabul edip eserine ald iirleri gzden geirdiimizde u tespitleri de yapabiliriz: Pir Sultanm Haydara ait iirlerin tamam bir ire aitmi gibi ortak zellikler tamaktadr. Bu iirler ancak acemi veya s, vasat bir irin syleyebilecei iirler gibidir. 348 numaral iir ilerinde bir istisnadr. Bu iir u drtlklerle balamaktadr: Syletmeyin beni derdim byktr klar meydan comadan gel gel Benim cierciim delik deliktir Kaynayp kaynayp tamadan gel gel Sadece bu iir, iir teknii, dil, slp v.b. alardan mkemmel. Dierlerinde mnsz, mantksz syleyiler; bilgi noksanl, przl, kusurlu ifadeler; bozuk bir Trke gze arpmaktadr: Mehdi evsaf eyledim temine Hac Bekta Veli, Sultan Balm var. Pir Sultanm biat ettik ol erden Muhabbet kokusu geliyor serden (No. 361) Koyun der kurda ne yer ne gezersin - Akl katarna urar gelirsin (No. 357) Kardalarm bile yola gidelim Matem aylarna yzler srelim (No. 355) Ar birlik ile yapar yapy Birlik ile bitmeyende bal olmaz (No: 369) On ki mamlar kalm avara Hasanla Hseyin arr h dey (No: 368) Balsz peteklerde ar elenmez Ar olanda bahara evrilir (No: 365) Meyve veren balar baban yolunda Gl var dikensiz aly grdm. (No:354) Ey Yezit geersen ahn eline Zlfikarn alar senin beline (No: 349) Muhammed sizleri ta ile eze Rfz mi dersin syle bakalm (No: 349) Pirim etini kendi defn eyledi ald ta pare pare eyledi (No: 347) Kerbelda yatan Ali akna Grnr mam evleri grnr (No: 367) v.b Pir Sultanm Haydarn gerek Alev-Bekta ulularyla ilgili iirlerinde, gerekse din-tasavvuf iirlerinde bir derinlik veya incelik yoktur. Baz iirlerinde de beer ak veya sevgili anlatlmaktadr. Bunlar da ayn zelliktedir.

32

Pir Sultanm Haydarn Pir Sultana Mal Edilen iirleri Pir Sultanm Haydarn kabul edilen iirlerinden iki tanesi, tarihten, devlet-Kzlba atmasndan izler tamaktadr. Bunlar Pir Sultanla Pir Sultanlar ayrmayan, ayrmak istemeyen, hepsini bir ahs olarak kabul eden aratrmaclar veya Pir Sultan, ran (aslnda Safev Trk Devleti) adna devlete isyan eden bir hain gibi gstermek isteyen kiiler tarafndan sk sk dile getirilmekte, Pir Sultann lehine veya aleyhine kullanlmaktadr. Bu iirlerden birisi udur: 1 Hazret-i Alinin devri yrye Ali kim olduu bilinmelidir Alay alay gelen gaziler ile mamlarn c alnmaldr. 3 Yeryzn kzl talar brye Mnafk olann bar eriye Sahib-i zamann emri yrye Mehd kim olduu bilinmelidir. 5 Pir Sultanm eyder ey Dede Dehmen Kendine cevret de andan gel heman stanbul ehrinde ol sahib-zaman Tac devlet ile salnmaldr.85 slam ve Trk tarihindeki ihtilaflarla, yenilgilerin cnn alnmasyla ilgili olan bu iire gre Hazret-i Alinin devri gibi bir devir gelecek, imamlarn c alnacak, mnafklar, Yezitler byk bir yenilgiye uratlacak ve Sahib-zaman (Mehd, Mehd gibi ortaya kp bu ileri baaracak olan lider, Osmanl Safevi mcadelesine gre Safevi ah) stanbul ehrine gelecek, tac devlet ile hkm
85

2 Kendini teslim et bu seremeye Er odur ki yarn senden amaya Bin gaziye bir mnafk dmeye Din akna kl alnmaldr. 4 arrlar filn olu filna Ne itibar Yezid kavli yalana Klc artadr doru gelene Ya ser verip ya ser alnmaldr.

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar: s. 409; Ufak tefek farkllklarla: Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 74.

33

srecektir. Mnafk veya Yezit olarak kabul edilenler Osmanllar ve onlara tbi olanlardr. Bu iiri ilk defa eserine alan Besim Atalaydr. Sadettin Nzhet de ondan almtr86. O yllarda Pir Sultan ve Pir Sultanlar henz gndeme gelmemiti. Dolaysyla aslan Pir Sultann iiri olarak verilmiti. iirdeki mahls da Pir Sultan Abdalm eklindedir: Pir Sultan Abdalm ey dede himmet Kendine cevretme leme rahmet eklinde. . Aslanoluna gre bu iir, aslan Pir Sultana ait deil; Pir Sultanm Haydara aittir. Bu irin baz iirlerinde Haydar yerine eyder kelimesini kulland veya eyderin Haydar ekline geldii zerinde durmutuk. Zaten S. Nzhetde de mahls Pir Sultan deil; Pir Sultan Abdaldr. Yani her iki halde de Pir Sultan deildir. Bize gre de iirindeki sert ifadeler, kar taraf mnafk, Yezit olarak sulamalar dikkate alndnda bu iir, yollarn bu kadar ayrlmad aslan Pir Sultan zamann deil, ondan sonraki sert kutuplamalar dnemini yanstmaktadr. Safevi ahnn stanbulu ele geirip tac devlet ile hkm srmesini isteyen ir de aslan Pir Sultan olmamaldr. Bir baka husus da udur: Bu iir yaanan bir olay veya sava deil, yllarca ezilmi, sindirilmi Trkmenlerin/Kzlbalarn gnllerindeki istek ve arzular anlatmaktadr. kinci iirin baz drtlkleri yledir: 1 Krk yln banda bir nur douyor Onki mam Mehdi ile geliyor Dldl eyerlenmi Ali biniyor Onki mam Mehdi ile geliyor 2 Sorarsanz bir elmadan kptr Kfirlerin kalasn ykptr Sancaklar Kazovaya dikiptir Onki mam Mehdi ile geliyor.

86

Ergun, Sadettin Nzhet:XVIInci Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, stanbul, Evkaf Matbaas, 1929, s. 6061; Ayrca: Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 74.

34

3 Rumelinde devlet hanlar tutuldu d oluben top tfekler atld Zhir oldu kurt koyuna katld Onki mam Mehd ile geliyor

4 Pir Sultanm Haydar syler znden Kfir krar topuundan dizinden Ahdim kald ol Mehdnin yznden Onki mam Mehdi ile geliyor.87

Bu iir de nceden zerinde durduumuz gibi ok acemice sylenmi ve bozuk ifadelerle dolu bir iirdir. Krk yln banda doan bir nur olarak kabul edilen zamann lideri (Mehdi), On ki mamlarla birlikte gelmektedir. Kfirlerin kalelerini ykacaktr. Sancaklar Kazovaya dikecektir. Rumelinde devlet hanlar (?) tutulmutur. Kurdun koyuna katlmas gibi bir harp yaplm, kfirler topuundan, dizinden krlmtr. Bu iirin Safevi ahlarndan birisinin bir zaferi zerine sylendii kabul edilebilir. Hangisi olduuna dair bir ipucu yok. Bir nceki iirden biraz daha sert ifadeler kullanlmtr. Mnafk, Yezit kelimelerinin yerini Kfir kelimesi almtr. Bu da Trkmenleri/Kzlbalar ezip yok etmeye alan Osmanllar iin kullanlmaktadr. Bu durumda onlar Kfirdir, kendileri ise Mslman. Bu ar sulama da aslan Pir Sultandan sonraki yllarda yaplan sulamalardan kabul edilebilir. Pir Sultann aslmas ncesinde iki tarafn birbirlerini bu kadar sert sulamalar biraz zor gibidir. Bu iirde geen Sancaklar Kazovaya dikiptir msras ise Osmanl-Trkmen/Kzlba mcadelesinde bir sembol haline gelen Kazovann ele geirilmesi idealini yanstmaktadr88. Nur Ali Halifenin isyanndan itibaren Tokat yaknlarndaki Kazova hep Trkmen blgesi ve ilk frsatta ele geirilecek bir yer olarak grlmtr. Bu iir Hz. Aliyi temsil eden bir kurtarcy ve onun yaptklarn anlatmaktadr. Aslan Pir Sultann deilse . Aslanolu ve bize gre de deildir Osmanl kalelerini ykacak, Safev sancaklarn Kazovaya dikecek olan, Safev ahlarn ycelten ir de Pir Sultan deildir. Merzifon orum yresinden olup Trakyaya yerleen Pir Sultanm Haydardr. Bu iirdeki ifadelerin, beklentilerin benzerini yine Pir Sultanm Haydarn;
87 88

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 412-413. Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 34-36 (Hazrlayan: A. zkrml); Yac, ner: Pir Sultan Abdal, s. 49 (Doan Avcolundan naklen)

35

Benim aslm Horasandan Hoydandr Krklarn vd Kanber yandadr Tanrnn aslan Ali nurdandr Krklara seremesin pirim Ali Cmlemizden ulusun Kzl Deli89 msralaryla balayan uzun iirinde de grmekteyiz. Pir Sultanm Haydara ait iirlerdeki iit (ekirdek), kelimeleridir: Pir Sultanm Haydar vahdettir vahdet iidinden oldu Dldl gibi at90 Sorarlarsa varnca bir deme Gel pirine ver cevab o dey Pir Sultanm Haydar insan olagr nsan olmazsan srerler ho dey91 Bu mahalli kelimeler, onun Merzifon-orum yresinden olduunu kuvvetlendiren bir delil olabilir. iirlerinde Sivas ve yresine yer vermediine gre Sivasla, Banazla bir ilgisinin olmadna hkmedebiliriz. Aslan Pir Sultanla ilgili iirleri olmad dikkate alndnda Merzifon-orum yresinden erken yata ayrldn tahmin edebiliriz. nk Hz. Ali, mamlar, mamlarn cnn alnmas gibi konular iledii halde aslan Pir Sultandan hi bahsetmemitir. Yine buradan hareketle onun Rumeliye, Pir Sultann aslmasnn hikye halinde yaygnlamasndan nce gittiini dnebiliriz. Pir Sultanm Haydarn bir iirinin bir drtl de udur: Hoca Ahmet syle szn doru Akar bozbulank dalarn seli Yanna almtr nazl dilberi Sarlp yatmann zaman imdi92
Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 395-396. A.g.e.: s. 406. 91 A.g.e.: s. 415. 92 A.g.e.: s. 394.
90 89

o (o karl), ho, (sr cinsinden

hayvanlar iin yr, git karl) kelimeleri Merzifon-orum yresi

36

Buradan hareketle adnn Hoca Ahmet olduu kabul edilmektedir. Bu msralardaki ve bu iirin btnndeki ok ak beer ak, beer sevgili onun kendisini din ve tasavvufa tam vermemi olduunu gstermektedir. Bu zellikte baka iirleri de vardr. Bu zellikleriyle o; tarikat lideri, din by, hatta cemlerdeki nemli ahsiyetlerden olan k veya zkir bile olamaz. Sadettin Nzhet, aslan Pir Sultann nerede gml olduunu aklamaya alrken yle diyor: Pir Sultann nerede metfun olduu malum deildir; geri, bekta ananesinde onun, Merzifonda kabri bulunduuna dair bir rivayet mevcuttur; fakat Pir Sultan, hibir manzumesinde Merzifondan bahsetmedii cihetle bu rivayetin shhatine itimat edilemez.93. Bu rivayet aslan Pir Sultanla deil ama Pir Sultanm Haydarla ilgili olmaldr. Bahsedilen mezar da Merzifonorum civarndan olup sonra Trakyaya yerleen Pir Sultanm Haydarn mezar deil makam olabilir. Pir Sultanla ilgili ilk nemli aratrma eserinde Glpnarl Boratav, Pir Sultan dierlerinden ayrrken yle bir l daha vermektedirler: Rumeliye getii de malum deil. Onun talimi iirlerinde yalnz Alev-Kzlba erknndan bahsedilmekte. u halde Rumeliden, Otman Babadan, Akyazldan ve sair Azizlerden bahseden iirlerin onun olmas ok phelidir. Bu iirlerin edasna bakarsak bu phe de gider ve katiyetle hkmederiz ki bunlarn Pir Sultanla hibir mnasebeti yoktur.94. imdi artk daha kesin olarak syleyebiliriz ki ou Trakyadan derlenen ve mahls Pir Sultanm Haydar (Bazan Haydar yerine eyder) olan iirlerin, Sivas Banazl olan ve aslan Pir Sultanla bir ilgisi yoktur. Pir Sultana mal edilen bu iirlerin de ayklanmas gerekmektedir. Ayrca Pir Sultanm Haydarla ilgili olarak, onu, Pir Sultandan ayr bir ir kabul eden veya etmeyen aratrmaclarmzn baz tespitleri vardr ki bunlara katlmak mmkn deildir: Bu tespitlerden birisi . Aslanoluna aittir. . Aslanolu aslan Pir Sultan birok aratrmacya ramen gerek kimlii ile tantmakta byk bir baar elde etmi olmasna ramen, o da Pir Sultanm Haydara yaktrma roller vermi, bu
93 94

Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 17. Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31.

37

hususta dier aratrmaclarn durumuna dmtr. zerinde durduumuz son iki iirden hareket ederek Pir Sulttanm Haydar isyan hazrlndaki biri gibi gstermi, buradan yine hi ilgisi yokken Baba lyasn stesinden gelemedii ileri tamamlamak istediine hkmetmi, yine hi ilgisi yokken hkmetin bu hazrlklar bildiini sylemi, Aziz Mahmut Hdainin padiaha gnderdii mehur mektubu, bu hazrlklar zerine gnderdiini sanki bir belge varm gibi dile getirmitir95. Bu mektup 1600de yazldna gre her ne kadar bunu vurgulamasa da, Pir Sultanm Haydar, bu yllarda yaam gibi gstermektedir. Bunlarn tamam keyfi yorumlarla ulalan bilgilerdir. Kald ki bu iirlerde byle bir isyan veya isyan hazrl da yoktur. Bir baka tespite gre Banazl Pir Sultan bir dnem gizlenmek iin Balkanlara gemitir: Pir Sultan gizlenmek zere Balkanlara gemi olmal. En azndan Otman Baba ve Kzl Deli derghlarn ziyaret ettii kesin.() Kimi aratrmaclar tarafndan Serezli Pir Sultan olarak sunulan n zorunlu gizlenme dneminde Balkanlara geen Banazl Pir Sultan olduunu dnyoruz.() Bu gidiin yalnzca sradan bir dergh ziyareti olduunu sanmyoruz. Dnemin koullaryla bir arada dnldnde byk bir olaslkla izini belirsiz ederek kymdan kurtulabilmek amacyla gittii sylenebilir.96 Buradaki iddialar Pir Sultanlar tek bir ahs kabul etmekten ve onu da srarla byk bir isyanc gstermek arzusundan kaynaklanmaktadr. Halbuki Balkanlardaki Pir Sultanm Haydar bu mahlsyla, iirlerindeki yukarda zerinde durduumuz zellikleriyle, iirlerinde Sivas ve evresi ile ilgili herhangi bir eyin gememesiyle aslan Pir Sultandan ayrdr. Balkanlara giden, aslan Pir Sultan olsayd oradan geri getirilmesi de gerekirdi. nk Sivasta asld bilinmektedir. Eer Balkanlardan getirilip aslsayd bu ok mhim hadise halk rivayetlerine, hatta Pir Sultann aslmasna dair iirler syleyen Pir Sultan Abdaln iirlerine mutlaka yansrd. Bunlarda Balkanlara gitme ve oradan geri dnme veya getirilme gibi bir bilgi olmadna gre Banazl Pir Sultan ayr, Merzifon-orum yresinden olup Balkanlarda iirler syleyen Pir Sultanm
95 96

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 74-76. Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 173, 177, 179.

38

Haydar ayr bir ahstr. Ancak Pir Sultanm Haydarn Merzifon-orum yresinden kalkp Balkanlara niin gidip yerletii bilinmemektedir. Fakat SivasAmasya-Tokat-Yozgat-orumun Trkmen/Kzlba devlet mcadelesinde hep n sralarda yer almas dikkate alnrsa, herhangi bir sebeple bu isyan blgesinden uzaklamak iin Balkanlara getii dnlebilir. Pir Sultanm Haydarn Pir Sultandan ayr bir k olduunu kabul eden A. Bezirci de Pir Sultanm Haydara ait olup bizim de zerinde durduumuz bir iirdeki; Geldi Kazovay duman brd Kara kfirlerin ya eridi Allah Allah deyip Krklar yrd Krklara seremesin pirim Ali Cmlemizden ulusun Kzl Deli97 msralarn yazdktan sonra Atilla zkrmlnn u grn aktaryor: Belki de Pir Sultanm Haydar ve Kzl Deli yenilgiyle sonulanan bu hareketlerden herhangi birine katlm, yahut tank olmu, sonra Rumeliye gemi, yahut gemek zorunda kalmtr. Yani ya kam, ya da srgn edilmitir.98 brahim Aslanolunun yolundan giderek Pir Sultanla Pir Sultanm Haydar ayr ayr ahslar olarak kabul eden Asm Bezircinin de A. zkrmlnn yukardaki grlerine katldn anlyoruz. Hlbuki yukardaki msralarda, hatta iirin btnnde bir yenilgi deil, irin taraftarlarnn bir stnl, baars vardr. Bu iirden yukardaki gibi bir yorum karlamaz. Zaten A. Bezircinin kendisinin de fark ettii gibi Kzl Deli ile Pir Sultanm Haydar ada deildir. Pir Sultanm Haydar XVI. yzylda yaam bile kabul edilse, Kzl Deli XIV. yzyln sonu ile XV. yzyln balarnda yaamtr. Yine A. Bezirci, Pir Sultanm Haydarn bir iirindeki u drtlkten onun ah Abbasla (15871629) ada olduunu belirtiyor:

97 98

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 18. A.g.e.: s. 18-19.

39

Merdindendir deli gnl merdinden Ala Dadan ah Abbasn yurdundan Kanl ya akttm ahn derdinden Acep aha giden yollar bu mola99 Hlbuki bu msralardan onun ah Abbasla sadece ada olduu deil, ondan sonra yaad mans da karlabilir. nk ah smaille ah Abbas Safevi ahlarnn sembol isimleridir. Onun iin ah Abbasn yerine ah smail de kullanlabilirdi. Btn bunlardan sonra u sonuca ulaabiliriz: Pir Sultanm Haydar, Pir Sultandan ayr bir irdir. iirleri de Pir Sultann iirlerine hi benzememektedir. Bu ir aslan Pir Sultandan veya Sivas ve yresinden hi bahsetmemektedir. iirleri kuru, basit, tasavvuf derinlikten yoksundur. Bozuk Trke ve przl bir ifade yine bu iirlerin geneline hkimdir. . Aslanolunun Pir Sultanm Haydara ait olarak kabul ettii iirleri 371. iir hari100 - Pir Sultann saymamak doru olacaktr. (371. iir zerinde tezin 318319. sayfasnda duruldu.) 2. Aruz airi Pir Sultan Abdal Cahit ztellinin eserine ald bir iire koyduu Bu nefes, gazel dzeninde hece lsyle yazlm notuna . Aslanolu yle itiraz etmektedir: Kula aruz lsne uzaktan veya yakndan bir para alkn olanlar, bunun hece lsyle yazlmadn rahatlkla anlarlar.101 Bu iir; Gel ey can shibi candan haber ver Vcudunda ne var, andan haber ver102 beytiyle balamakta ve kafiye emas olarak gazel eklindedir. Vezin olarak Mefln Mefln (Feiltn) Feln .--.- - .. - .- kalbnn epeyce hatal olarak da olsa kullanld anlalmaktadr.

Aslanolu bundan baka yine kusurlu bir aruzla yazlm iir daha tesbit

A.g.e.: s. 20. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 387-420. 101 A.g.e.: s. 84. 102 A.g.e.: s.473.
100

99

40

etmitir. Bunlarn da biri yine gazel, dier ikisi drtlkler eklindedir. Mahlslar da Pir Sultan Abdaldr. ki tanesinin vezni . Aslanolunun belirttii gibi; Mefln Mefln, dierinin vezni; FiltnFiltnFiltnFilndr. . --. -- -.--.--.--.Ancak bir dierinin veznini . Aslanolu, Mefln Mefiln Mefln, . --. -.. -- olarak veriyor ki bu bizim yukarya ilk beytini aldmz iir olmaldr. Onun vezni ise Aslanolunun verdii gibi deil, yukarda bizim verdiimiz ekildedir. . Aslanolu, bunu matbaa hatas deilse yanl tespit etmitir. Acemice de olsa aruzla yazlan bu iirler hakknda . Aslanolu yle demektedir: Pir Sultan Abdal taprmal bu tr iirler bende de var. Onlar da aruzla yazlm. Hele o devirde ky saz irlerinin byle bir denemeye heves edeceine asla ihtimal veremiyorum. Ayrca dili de, ifadesi de dier Pir Sultan Abdallarda veya Pir Sultanlardaki anlatm, oku ve samimi inan bunda yok. Buruk, ifadesi zayf ve takliti bir heveskra benziyor. () Diyebilirim ki bu ir, Pir Sultan veya Pir Sultan Abdallardan ayr. Bir ky irinden ziyade, kltr yetersiz bir ehirli ire benziyor. Kimliini ve zamann saptayamadm.103 Bu tespitlere katlmak gerekmektedir. in iine aruz da girdiine gre bu ir aslan Pir Sultan olamaz. Gerekten de iirlerin basitlii, bozuk ifadeler, bazan da mnsz msralar bu gr pekitirmektedir: Gel ey zhit bu ak duy Gene krl tecelldr Bu akn mahitab anda Kamu hayya mheyydr Yedi vechin hicabndan Yedi kez hatm-i bbndan Yedi hattn hesabndan Yedi Mushaf mcelldr104

Pir Sultan Abdalm gnde Muhabbet cn ile tende ahn yzn gren bunda Yarn anda vefdandr105 msralarnda olduu gibi.
103 104

A.g.e.: s. 84-85. A.g.e.: s. 469-470. 105 A.g.e.: s. 472.

41

. Aslanolunun yine bu aruz iri Pir Sultan Abdala mal ettii bir iir daha vardr. Buna gre aruz iri Pir Sultan Abdaln toplam be iiri vardr. Bu son iir hece lsyle sylenmitir. Elif redifli bu iiri . Aslanolu, dil ve ifade bakmndan dier Pir Sultanlarn iirine benzetemedii iin aruz iri Pir Sultana katmay uygun grmtr.106 Pir Sultanlar ayrmaya ilk teebbs eden aratrmaclar olarak bildiimiz Glpnarl-Boratav da bu iirin farkllna dikkat edip yle demilerdir: Elif redifli ve kuvvetli bir hurufilik kokusu tayan, tasavvufun derin telkkilerini ihtiva eden, iinde kevn-i muhit, mebde, maad, esas- man, kf u nun, istiv, levh-i mahfuz, ilm-i esm gibi stlahlar, cism cn, kehkean, hal n, dd-u nran, munis, defter-i berat gibi Pir Sultann hi kullanmad terkip ve kelimeler bulunan iirin Pir Sultana atfna imkn yoktur107. aratrmacmzn yukardaki tespitlerini kritik etmeden nce ad geen Elif redifli 12 drtlkten ibaret uzun iiri buraya almakta fayda var: 1 Cmle mahlkata cism can olan Kendisi grnmez pinhandr elif Gnl hanesinde hem sultan olan Canlarn iinde canandr elif 3 Eliftir demin gznn ya Eliftir nakeden gzlere ka (gzlerle ka olmal, H.D.) Eliftir doksan bir kelamn ba Gklerde srr olan sultandr elif 4 Yedi kat gklerin kehkeandr Yerlerin mbdei hal ndr Arn ustvas hem niandr Levh-i mahfuzdaki brhandr elif
106 107

2 Ezelden kendye ikrar eyleyen Kaf- nun emrini tekrar eyleyen Kinatta kendin izhar eyleyen Gzlere grnen seyrandr elif

5 Firdevs-i lnn verd- reyhan riflerin zndeki irfan Yedi Cehennemin ddu nirn Mminin kalbinde imandr elif

A.g.e.: s. 84-85, 30, 469-473. Glpnarl, Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31.

42

6 Eliftir Cennetin akar rma Eliftir huri glmann parma Karar eyleyptr Tba dura Cennetin emini Rdvandr elif 8 Sleymana hatem Musaya asa Yakuba Yusuftur Meryeme sa Musa ile Turdur hem Tur- Sina Bin bir kelam ire yeksandr elif 10 Nebiye nbvvet veliye kudret klara sevd ahlara devlet limlere ilim rife hikmet Kevni muhit olan ummandr elif 12 Pir Sultan Abdal dir ezel eliftir Mebdeimiz elif mat eliftir Gkte melek tesbih ider eliftir Feleklerde dnen devrandr elif108

7 demin mnisi yr- Havvas demin Havvann esas manas Mridi stad ilm-i esmas Sinn nutkundaki dendandr elif 9 saya ncildir Musaya Tevrat Davuta Zeburdur Musaya Srat Vechinde yazld defteri berat Ahmetin nutkunda Kurandr elif 11 Drt kitab bildim diyen hocalar Ak stnde karalar heceler Elifin manasn sorsan bocalar Mnkirin gznden nihandr elif

Bu iirin dil ve ifadesine bakarak Glpnarl Boratav ile . Aslanolunun bu iiri Pir Sultana yaktramamalarna katlmak mmkn deildir. Bu iir ekil bakmndan Pir Sultann veya aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdaln iirleri kadar mkemmeldir. (6+5=11) li hece ls ok ustaca kullanlmtr. Bir msrada (4+4+3=11)li hece ls grlmektedir. Bir msrada da 11li hece ls duraksz olarak kullanlmtr. iirdeki ahenk, Trkeyi akc bir ekilde kullanma ve kafiyelerdeki ustalk fevkaladedir. Btn bu mkemmel zellikleriyle, daha da nemlisi kullanlan hece lsyle bu iir, aruz iri Pir Sultan Abdaln aruzla sylenmi / veya yazlm iirlerine hi benzememektedir.
108

Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 31-32; Ayrca bkz. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 473-475.

43

Glpnarl Boratavn bu iirde kullanlan Arapa asll kelime ve kaidelere bakarak, Bu iir aslan Pir Sultana ait olamaz. demelerine katlmak da zordur. Bu trl kelimeler szl kltrde de Yunus Emrelerden beri kullanla kullanla Tekke Edebiyat ile ilgili evrelerde epeyce yerlemitir. Pir Sultan mahls ile sylenip Menakbl Esrar Behcetl Ahrarda kaydedilen iki iir ve bu iirlerde kullanlan dil bunun en gzel ispatdr: Gelsin ikrarna beli diyenler niltim derdim Muhammed Alidir smin annca salavt verenler Merebim virdim Muhammed Alidir.109 1 Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr 3 Hakikat genc-i nihandr Marifet gevher-i kndr Yedi yz yetmi mizandr tesi ilm-i hikmettir110 ah Tahmasb zamannda yazld tahmin edilen bu eserde bir tane de Pir Sultan Abdal mahlsl iir vardr. Bu iirin ilk iki drtl yledir: Serseri girme meydana ktan ahval isterler Kalllk ile urma dem Tasdik ehli kal isterler Uyan bu gaflet hbndan Isbat isterler btndan Her ka sohbetinden krar ile yol isterler111 2 ptida tlip olunca Dmana galip olunca Drt can bir kalp olunca Menzili b-nihayettir.

Bu iir Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal iirlerinin yazya geirilmi en eski rnekleridir. Bunlar Pir Sultann yaad yllara en yakn iirlerdir.
109

Glpnarl, Abdlbaki Boratav,Petev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 130. A.g.e.: s. 133-135. 111 A.g.e.: s. 129.
110

44

Grld gibi Glpnarl-Boratavn onlara yaktramad Arapa, Farsa kelime veya kaideler bu iirlerde de kullanlmtr. Bunun iin Elif redifli iirin Pir Sultana veya aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdala ait olmas akla daha yakndr. Vezniyle, hecenin ok ustaca kullanlmasyla, hengiyle aruz iri Pir Sultan Abdaln olmas ihtimali ok zayftr. Glpnarl-Boratav Elif redifli bu iirde kuvvetli bir Hurfilik kokusu bulunduunu, bunun iin de bu iirin Pir Sultana ait olamayacan ileri srmektedirler. Halbuki bu iirde Elife deiik mnalar verilmitir ama bu Hurfilik icab deildir. Tasavvufta Elifin Allah sembolize etmesiyle ilgilidir. Bunun ilk ve gzel rneklerini de Yunus Emrede grmekteyiz: Drt kitabn mansi bellidir bir elifte Sen elifi bilmezsin bu nice okumaktr Yiirmi dokuz hece okursun utan uca Sen elif dersin hoca manisi ne demektir.112 Drt kitabn mansi belldr bir elifde Bi didrmegil bana ben bu yoldan azaram.113 Drt kitabun mansin okudum tahsil etdm Ika gelincek grdm bir uzun heceyimi114 Bu son beyitteki uzun hece de Eliftir, o da Allahtr. zerinde durduumuz Elif redifli iiri syleyen ir, XIII. yzylda Yunus Emrenin syledii yukardaki ilk iki beytin benzerini bir drtlk halinde yle anlatmtr: Drt kitab bildim diyen hocalar Ak stnde karalar heceler Elifin mnasn sorsan bocalar Mnkirin gznden nihandr elif. Bu benzerlie armamak lzmdr. nk Pir Sultan ve onun gibi irlerin beslendii asl kaynak tasavvuftur. Yunus Emre, Hac Bekta vb.dir. Tasavvufta sk sk kullanlan ve bir ve tek olan Allah sembolize eden Elifin bu ekilde kullanlmasnn Hurfilikle bir ilgisi yoktur. Elif redifli iirin
112

Glpnarl, Abdlbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul, Remzi Kitapevi, 1961, s. 374-375. A.g.e.: s. 90. 114 A.g.e.: s. 90.
113

45

sahibinin de Hurfilikle bir ilgisi yoktur. Kaldki byle bir mn iirin btnnde de grlmemektedir. Glpnarl Boratav, Elif redifli bu iirin tasavvufun derin telakkilerini ihtiva ettii iin de Pir Sultann olamayacan ileri srmektedirler. Aslnda yukardaki izahlarmz dikkate alndnda bunun aksinin daha doru olaca ikrdr. Pir Sultann iirlerini tesbit iin ortaya koyduumuz bir l vard: Pir Sultan, Alev-Bekta Edebiyatnn asl kaynana; Ahmet Yesevi, Ebul Vefa, Baba lyas, Hac Bekta, Ahi Evren, Edebali ve bilhassa Yunus Emre vb.ne bugnk Alev-Bektalerden daha yakndr. Bu yaknlk yl olarak da anlay olarak da szkonusudur. Onun iin Pir Sultann iirlerinde, yukardaki ahsiyetler kadar olmasa bile, ona yakn bir tarzda din-tasavvuf anlaylar olacaktr. Elif redifli iirin tamam da bu zellikleri itiraza yer brakmayacak bir ekilde yanstmaktadr. Bundan dolay XVI. yzyldaki Pir Sultana bu din-tasavvuf derinlii ok grmemek gerekir kanaatindeyiz. Ayrca gerek Pir Sultann, gerekse Pir Sultan Abdaln byle dintasavvuf derinlii olan iirleri de vardr. Pir Sultandan iki drtlk: Kuran yazlrken Ar Rahmanda Kudret ktibinin elinde idim Gller alrken kevn meknda Blbl idim gonca glnde idim Pir Sultan Abdaldan: Hak bizi yoktan var etti kr yoktan vara geldim Yedi kat ara asl Kandildeki nura geldim Yunusla ummana daldm Krk gn balk ire kaldm Davutla demirci oldum rse eki ura geldim Deniz aldm as ile Ge adm sa ile Tur danda Musa ile Mnacatta dara geldim.116
115

Krklar ar stnde kurdular cemi Muhabbet halkolup srdler demi Balktan yaratt Allah demi Ben ol vakit ann belinde idim.115

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 126-127.

46

Bu bilgilerin nda Elif redifli iirin, aruz iri Pir Sultan Abdala deil, Pir Sultana veya Pir Sultan Abdala ait olmas daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu iirin mahlsna bakarsak Pir Sultan Abdala ait olmas gerekiyor: Pir Sultan Abdal der ezel eliftir Mebdeimiz elif mat eliftir Gkte melek tesbih eder eliftir Feleklerde dnen devrandr elif117 Ancak nceden de zerinde durduumuz gibi szl kltrde mahlslar zellikle eydr kelimesiyle farkl bir hale kolayca dnebilmektedir: Pir Sultanm eydr ezel eliftir eklinde. Din-tasavvuf derinlii olan bu iirin sahibinin de bu ekilde el deitirmesi mmkndr. Ayrca Pir Sultan ile Pir Sultan Abdaln iirleri birok ynden birbirine benzemekle birlikte ikisi arasnda bariz bir fark vardr: O da Pir Sultan Abdaln iirleri iinde beer ak, beer gzel ve gzellikleri ok ak bir ekilde ihtiva edenler olduu halde, bu gibi iirler Pir Sultanda hemen hemen hi grlmez. nk o bir dededir. Ocakzadedir. Hz. Peygamber soyundandr. Taliplerini eiten, bilgilendiren, irad eden bir nderdir. Onun bu zelliklerini dikkate aldmzda, bu iirin bu din-tasavvuf derinlii itibariyle Pir Sultan Abdaln deil; Pir Sultann olmas daha gl bir ihtimaldir. . Aslanolunun yolundan giderek Pir Sultanlar ayrmak gerektiine inanan Asm Bezirci, . Aslanolunu rnek alp ondan faydaland halde, . Aslanolunun bu aruz iri Pir Sultana ait alt iiri derlediini sylemektedir118. Fakat . Aslanolunun eserinde ona ait olarak gsterilen iir says alt deil, betir. Asm Bezircinin verdii bu yanl bilgiyi dzeltmek gerekmektedir. Asm Bezircinin bu irle ilgili olarak, . Aslanolundan farkl bir bilgi vermediini, sadece . Aslanolunun verdii bilgileri ok ksa bir zet haline getirdiini belirtelim. Sonu olarak aruz iri Pir Sultan Abdal, Pir Sultandan ayr bir irdir. Aruzla yazlm drt iir ona aittir. . Aslanolunun ona mal ettii beinci iir
116 117

A.g.e.: s. 380-381. A.g.e.: s. 475. 118 Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 27.

47

(Elif redifli) Pir Sultann veya Pir Sultanla ilgili iirler syleyen Pir Sultan Abdalndr. Pir Sultann din-tasavvuf zellikleri ve iirin muhtevas dikkate alndnda ise Pir Sultann olmaldr. 3. Pir Sultan Abdal (Halil brahim) . Aslanolu yine Pir Sultan Abdal mahlsyla iirler syleyen bir baka irin daha var olduunu sylyor: Bu irin yaad yzyl belli deildir. iirlerinden anlaldna gre Divrii yresindendir. Asl ad Halil brahimdir. Divriinin Karabegan bucann merli kynde mezar bulunan ve Zeynel Abidin soyundan olduuna inanlan Au eni (Auen Kara Donlu Can Baba, Kara Pirbat), yine Divrii kylerinde trbeleri olan Seyit Baba ve Garip Musay, Divriideki Ada ve Hargn, Ulusuyu (Yazara gre iirde geen Karasu halk aznda kullanlan Ulusudur.) iirlerinde zikretmektedir. Bunlardan dolay Divrii yresinden olmaldr. Divriili bu Pir Sultan Abdala ait 9 iir vardr. Mahls benzerlii dolaysyla buna ait baka iirlerin de daha mehur olan dier Pir Sultan Abdala veya Pir Sultana mal edilmi olmas ihtimali zerinde durulmaktadr119. . Aslanolu, iirlerinin zellii hakknda da unlar sylyor: Hi dvaz sylemedii gibi, tarikatla da ilgilenmemi. Sadece Hz. Ali ve Muhammedin adn darda bunda kald zaman anyor. Ne mam Cafer, ne ran, ne de herhangi bir nedenle mezhep ayrlndan ileri gelen ekimelerin hibiri umurunda deil. Adalar arasnda her bakmdan bir ky iri diyebileceimiz tek rnek. ledii konular, evresini ilgilendiren veya bandan geenler.120 Btn bu zellikleriyle ve aslan Pir Sultandan ve Banazdan hi bahsetmeyiiyle onun, Pir Sultandan ve aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdaldan ayr bir ir olduunu syleyebiliriz. Din-tasavvuf konulara ok sath olarak yer vermesi, iirlerindeki basitlik, slk, hatta przl veya kusurlu anlatm, bu irin Pir Sultan veya Pir Sultan Abdaldan ayr bir ir olduu grne hakllk kazandrmaktadr. Bu zellikleriyle Divriili Pir Sultan Abdaln iirleri; Pir
119 120

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 77-79. A.g.e.: s. 79.

48

Sultann veya Pir Sultan Abdaln iirleriyle mukayese edilmeyecek kadar basittir: Genlik dediimiz bir gzel k Gnlmz eleriz nestesi ile Kocalk dediin ha bir dolk Sz anlalmaz ustas ile doru kabul etmek gerekir: Pir Sultan Abdalm benim penahm Gnahl bir kulum oktur gnahm smimi sorarsan Halil brahim Anan yerde byle syle Muhammet122 Halil brahim de oradan gt Gt de mridin postuna geti Sakinin elinden dolu iti Aman eyvallah babam sana eyvallah123 . Aslanolunun Divriili Pir Sultan Abdala mal ettii dokuz iirin hepsinin ona ait olabilecei, bize gre ihtiyatla kabul edilmelidir. nk Divrii yresinden veya adndan bahseden iirler hari, dierleri bir baka Pir Sultann da olabilir. Bu iirlerin Divriili Pir Sultana ait olabileceini gsteren hibir ipucu yoktur.124 Ancak bizi birinci derecede ilgilendiren bir husus vardr ki o da udur: Bu iirler aslan Pir Sultann olamaz. Divriili Pir Sultan Abdala mal edilen ve tehlikeli bir deniz yolculuunu anlatan; Kocal yaz gibi yazarm Dvme deme frsatn gderim Gelene gidene satlk ederim Alanm yok versem stesi ile121

ki iirinde asl adnn Halil brahim olduunu sylediine gre bunu

121 122

A.g.e.: s. 421. A.g.e.: s. 430. 123 A.g.e.: s. 424. 124 A.g.e.: s. 421-430.

49

Msrn bana kurtlar uluur Arkadalar Allah dey arur Gzm ya deryalara karr Aman Allah nasip eyle karay125 drtlyle balayan yedi drtlkten ibaret iirin ise Divriili Pir Sultan Abdala ait olmas olduka zordur. Bu iir hayali bir deniz yolculuunu deil, gerekten yaanm tehlikeli bir deniz yolculuunu anlatyor gibi grnyor. iirin sahibinin mesleinin de denizci olduu anlalyor. Byle bir iir ya baka bir Pir Sultan Abdalndr veya denizci olan bir ndr. Mahls sonradan szl kltrde deimi ve onun yerine Pir Sultan Abdal mahls kondurulmu olabilir. Merzifon-orum yresinden olup Balkanlara geen Pir Sultanm Haydarn bile olabilir. Fakat dier Pir Sultanlarn olamaz. nk Orta Anadoludan olup deniz ve denizcilie yabanc olan bu irlerin byle bir iir sylemesi imknsz gibidir. . Aslanolu (ve ona dayanarak Asm Bezirci); Sultan Au ien cmlenin ba Yzm basa geldim mridim pirim Sdknan oturam bitirem ii Yzm basa geldim mridim pirim Sultan Au ien sereme gz Elimde kalemim dilimde yaz Gzel pirim sundu bize niyaz Yzm basa geldim mridim pirim126

drtlklerinden hareketle Divriili Pir Sultan Abdaln (Halil brahim) mam Zeynel soyundan ve Au iin kolundan geldiini, ocakzde ve bundan dolay dede olduunu sylyor ama bu msralardan byle bir sonu karlamaz. Onun sadece Au ene sayg iinde olduunu, onu nemli bir ermi kabul ettiini syleyebiliriz. Alev-Bekta iirinde civardaki nemli trbelerdeki ermi kabul edilen byle ahsiyetleri yceltmek, onlar mrit veya pir olarak kabul etmek sk rastlanan bir husustur. Bu iirleri de bu ekilde sylenmi iirler olarak kabul edebiliriz. Ocakzde olmak ile bir ocak mensubuna sayg duymak ok farkl eylerdir. Cahit ztelli eserine Pir Sultan Abdal mahlsl bir iir alyor. Be drtlkten ibaret bu iirin ilk drtl yledir:
125 126

A.g.e.: s. 424-425. A.g.e.: s. 427.

50

Yemen illerine bir can gnderdim Y Ali sen sakla (senden) isterim Ak donunu krmzya bandrdm Y Ali sen sakla senden isterim127 ztelli, bu iirin dipnotunda unlar sylyor: Bu nefes daha nce S. Nzhet ve P.B. A.G. kitaplarnda km ise de bizim bulduumuz daha doru olduundan buraya alnmtr. Yemen, i Batn inanlarn her bakmdan yaygn blgesi idi. Bu bakmdan Pir Sultan oras ile ilgilenmektedir. Oraya bir eli gnderdii anlalyor.128 ztellinin derledii iir daha sonraki yllara aittir. Dierlerininki bundan ok eskidir. Asln aramak gerekirse bu iirin dilini de dikkate alarak asl iir S. Nzhet ile GlpnarlBoratavn eserlerine ald iir olmaldr. Zaten bu iki iir nakarat msralar hari nerdeyse iki ayr iir gibidir. Benimki daha doru demenin hibir mant yoktur. C. ztelli btn Pir Sultanlar bir kabul ettiinden, Pir Sultann isyan etmediini bizzat kendisi syledii halde, eserinin birok yerinde onu plnl, programl, yardmcl bir ihtilal lideri olarak gstermitir. Belgeleri ise bu iire ekledii yorum gibi keyfi yaktrmalardr. Yukardaki drtlkten sonra onun dedii gibi i-Batn inanlarndan dolay Pir Sultann Yemenle ilgilenmesini belgeleyecek hibir msra yoktur. htilal iin oraya bir eli gndermesi de ayn ekildedir. Btn bunlar Pir Sultan isyanc gstermek iin yaplan keyfi yaktrmalardr. Arap yarmadasnn XVI. yzyln balarnda Osmanl mparatorluuna katlmas, bu blgede Trke konuan halkn hi olmamas da dikkate alndnda Pir Sultann oras ile ilgilenmesi, oraya bir eli gndermesi de imknszdr. C. ztellinin derledii bu iiri, . Aslanolu da kitabna alm, Pir Sultana deil, Divriili Pir Sultan Abdala ait olarak gstermi, ancak iiri, S.N. Ergundan aldn belirtmitir. Hlbuki S.N. Ergunun ve sonra da A.B. Glpnarlnn derledii iir bundan ok farkl bir iirdir. Nakarat ve baka birka msra hari hibir benzerlik yoktur. lenen konu iin de ayn eyi syleyebiliriz.
127 128

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 203. A.g.e.: s. 204.

51

. Aslanolu da bu iirin ilk ve son drtlyle ilgili olarak u keyfi yorumu yapmtr: Sanrm bir yaknn Yemene asker olarak gnderiyor. Komu delikanllarn bazlar da Orta Anadoluya ve ama gidiyor.129 Bu iirin son drtl udur: Pir Sultan Abdalm drdm gama Kimi Ruma gider kimi Aceme Dilerim derghta a susuz koma Ya Ali sen sakla senden isterim130 Grld gibi bu iirin ilk ve son drtlnde hatta btnnde ne Yemene giden asker, ne Orta Anadoluya giden komu delikanllar, hatta ne de am vardr. Pir Sultan gibi folklorlam bir ahsiyetin iirlerini bu ekilde mantksz yorumlara tabi tutmak, ii daha da iinden klmaz bir hale getirmektedir. S. Nzhet ile Glpnarl Boratavn eserlerindeki iir ise birbirinin hemen hemen aynsdr. Alt drtlkten ibaret olan bu iirin ilk drtl yledir: Yemen ellerinde ben can grdm Ya Ali sen gzle senden isterim Al donunu krmzya bandrm Ya Ali sen gzle senden isterim131 Bu iirin ilk msras ile birlikte nceki iirden ok farkl bir mn ortaya kmaktadr. Birincisinde Yemen ellerine bir can gnderilirken, ikincisinde yemen ellerinde can grlmtr. Bunlar adlar verilmemekle beraber Alev-Bekta edebiyatnda deer verilen ahsiyetler olmaldr. Hz. Alinin maneviyatndan medet umarak onlarn korunmas istenmektedir. ki iirin btn gz nne alndnda birinci iirde gnderilen bir can, bir sevgili veya dosttur. Beer yn kendisini hissettirmektedir. kinci iirde ise bu beer sevgili veya beer zellikten ziyade din, tarikat ve bunlarla ilgili temalar gze arpmaktadr. Dil olarak da ikisi arasnda hissedilir bir ekilde fark vardr. Daha eski derleme olan
Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 78. A.g.e.: s. 427. 131 Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 46; (Ayrca Bak). Glpnarl, Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 118-119.
130 129

52

S. Nzhet ve Glpnarl-Boratavn iiri ah- Merdan, ddar, seyl-i revan gibi kelime ve kullanlarla en eski derleme olarak Menakbl Esrar Behcetl Ahrarda kaydedilen iire ok benzemektedir. Dieri ise gnmz Trkesine ok yakndr. Buradan u sonuca ulaabiliriz: S. Nzhet ile Glpnarl-Boratavn derledii iir daha eskidir. Pir Sultann veya Pir Sultan Abdaln olabilir. C. ztellinin derledii iir ise bu iirin baz msralarnn esas alnp baka bir hviyete brndrlmesiyle ortaya kmtr, denilebilir. Bu iirin Pir Sultana ve Pir Sultan Abdala ait olmas biraz zordur. Divriili Pir Sultan Abdala veya baka bir ire ait olabilir. 4. Abdal Pir Sultan (Pir Muhammedin Babas) Pir Sultan aratrmalarnn balad yllarda Pir Sultann bazan da Abdal Pir Sultan mahlsn kulland noktasndan hareket edilerek ikisinin ayn kii olduu zannedilmitir. Bu sahadaki ilk ilmi aratrmada Glpnarl-Boratav, Pir Sultann evlatlarna dair rivayetleri tesbit etmilerdir. Buna gre olu bir kz varm. Oullar Seyid Ali, Pir Mehmet ve Er Gaypm. Kz da Sanem. Bu aratrmaclarn derledii bir iir Pir Mehmede aittir. Bu iirin ilk drtl udur: Pir elinden elifi tac urundum Kubbesi dvazde mam Alidir Nasibim ol verir andan barndm ki cihanda da varm Alidir. Be drtlkten ibaret bu iirin son drtl ise yledir: Ak odiyle cierlerim dalym Bo deilim bir ikrara balym Abdal Pir Sultann Abdal oluyum Adm Pir Muhammed pirim Alidir132 O yllarda baka Pir Sultanlarn var olabilecei dnlmediinden, bu iirde Pir Mehmet, Pir Sultann oluyum demedii, Abdal Pir Sultann Abdal oluyum dedii halde aratrmaclar yle bir sonu karyorlar: Grlyor ki burada ir sarahatle adnn Pir Mehmet ve kendinn Pir Sultann olu olduun sylyor ve
132

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 49-50.

53

menkbeyi teyit ediyor.133 Bu durumda Glpnarl Boratava gre Pir Sultanla Abdal Pir Sultan ayn kiidir. Menkbenin verdii bilgi dorudur. Pir Sultann olu da Pir Muhammettir. Pir Sultan aratrmalarnn ilk yllarndaki bu tespit daha sonra baka aratrmaclar tarafndan yllarca tekrar edilmi ve doru zannedilmitir. Sivas folklorunu, zellikle de Pir Sultana 45 yln veren edebiyat retmeni rahmetli brahim Aslanolu bu tekrarlanan bilgilerin ve menkbenin doru olamayacan ileri srm, iirin de yanl yorumlandn belirtmitir. Pir Muhammetin Glpnarl Boratavn dedii gibi Pir Sultann deil, Abdal Pir Sultann olu olduunu zaten iirde de yle denilmektedir Pir Sultanla Abdal Pir Sultann ayn kii deil, farkl iki kii olmas gerektiini belirtmitir. Pir Muhammede ait iki de iir derlemi ve bu iirlerde geen hicri yla dikkat etmi ve yle demitir: Bu yanlma Pir Muhammedi tanmam olmaktan ileri geliyor. Onu yeteri kadar inceleseler ve u drtlklerini de okusalard, bu szleri sylemeye gerek kalmayacakt: Sene Bin ikiyz yirmi yedi Yezitler belasn buldu Mehdiye Dldl geldi rtlar y Hseyin Sene Bin ikiyz yirmi yedi yazld Allah bir Muhammet AlAllah Allah Cihan harap oldu yaman bozuldu Elinde Zlfikar al Allah Allah134 . Aslanolu ikinci drtln yle bir varyantn daha yazm; Sene Bin ikiyz yirmi yedi yazld Allah bir Muhammed Ali diyerek Cihan harap oldu yaman bozuldu Allah bir Muhammed Ali diyerek ve yle demitir:

133 134

A.g.e.: s. 50. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 81.

54

Deyilerin birincisi (yukardaki ilk drtlk H.D.) 8, ikincisi 11 heceli. Sene kelimesi sonradan eklenmi. Onu kaldrrsak l tamam oluyor.135 Grld gibi Pir Muhammet bu deyileri H. 1227 (M. 1812) ylnda sylemi. Babasnn kim olduunu da pheye mahal brakmayacak ekilde aklyor: Abdal Pir Sultan, Pir Muhammedin, Banazl Pir Sultann olu olmas zaman bakmndan olanaksz. Banazl ir, Kanun Sultan Sleyman zamanndaki Hzr Paa tarafndan astrld ise arada 259, Divane Hzr Paa tarafndan astrld ise 222 sene fark var. Bir an iin, bendeki cnklerden aldm bu deyilerin baka kaynaklarda olmadn dnelim; gene birey deimez. Taprmasna dikkat etmekle hata yine nlenebilirdi. Abdal kelimesinin baa gemesi bu konuda yeterli bir uyardr. Pir Muhammedin mezarnn Artova ilesinin Daduk kynde olduunu biliyoruz. Abdal Pir Sultann da yakn bir ihtimalle oral olmas mmkndr. Olu Pir Muhammet 1812 ylnda sa olduuna gre, babasnn da XVIII. yzyln ikinci yars ile XIX. yzyln ilk yarsnda yaad anlalr.136 . Aslanolunun bu grlerini, yine . Aslanolundan faydalanarak A. Bezirci ve Cemal Anadol tekrarlamlardr137. Dier aratrmaclarn hemen hemen tamam eitli sebeplerle Pir Sultanlar ayrmaya yaklamadklarndan, buralarn hepsini ayn ir kabul ettiklerinden, menkbeyi veya hayallerindeki Pir Sultan esas almlar, bu farkllklara girmemiler, kafa yormamlardr. . Aslanolunun grlerini doru kabul ederek Banazl Pir Sultanla, Pir Muhammetin babas Abdal Pir Sultann ayr kiiler olduunu kabul edebiliriz. Devlet zoruyla yaplan gler hari, o zamanlarda halkn kapal toplum olarak, hemen hemen ayn yrede yaadn dikkate alarak Abdal Pir Sultann da olu Pir Muhammet gibi Artovann Daduk kynden olmas gerektiini syleyebiliriz. Szl kltrde yaayan iirlerde Pir Sultan Abdaln ve Pir Sultann Abdal Pir Sultan haline gelmesi mmknse de .Aslanolunun tesbit ettii Abdal Pir Sultan mahlsl 40 civarndaki iir, her iki irden de farkl bir irin varln

135 136

A.g.e.: s. 30. A.g.e.: s. 81. 137 Bezirci, Asm: Pir Sultan , s. 20-21; Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, s.. 336-337.

55

kabul etmemizi gerektirmektedir. Bu kesinlie ramen bunlarn, hatta btn Pir Sultanlarn iirlerinin birbirine karmas ise elbette mmkndr. Abdal Pir Sultann irinleri ekil ve muhteva mkemmellii bakmndan Pir Sultanm Haydar, aruz iri Pir Sultan Abdal ve Divriili Pir Sultan Abdal (Halil brahim)n iirleriyle mukayese edilemeyecek kadar mkemmeldir. Bu adan hemen hemen Banazl Pir Sultan ile bunun hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdaln iirleri kadar mkemmeldir. 40 civarndaki bu iirlerden zayf, przl veya kusurlu alanlar da vardr: Kusuru pek sanma hayret yaps ou metiristir r deildir Saana bakp ark gzleme Kildendir kireten bar deildir138 Damarlar cu edip hanlar alad Ar yznde feritahlar balad Gkte melek yerde insan alad mam Hseyinin kan nicoldu139

Bunlara 387, 388, 391, 392, 410, 419 ve 421 nolu iirler de dahil edilebilir. 40 civarndaki iirden ancak bu kadar bu zelliktedir. Bunlarn dndaki iirler ekil ve muhteva bakmndan olduka mkemmel zelliklere sahiptir: Allah medet ya Muhammet ya Ali Bizi derghndan eyleme cda Pirim Hnkr Hac Bekta Veli Bizi derghndan eyleme cda eriat evinde yetip bitmeyen Tarikata girse Mslman molur Marifetten gllerini dermeyen Hakikate erse Mslman molur dem Safiyullah atam hakkyn Muhammed Mustafa hatem hakkyn Eyyubun ektii sitem hakkyn Bizi derghndan eyleme cda140 Ezelden inanp iman etmeyen Benlik perdesini yzden atmayan ini dn temiz tutmayan Zemzem ile yursa Mslman molur 141

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 457. A.g.e.: s. 462. 140 A.g.e.: s. 431. Bir dvaz imamadan ilk iki drtlk. 141 A.g.e.: s. 460. lk iki drtlk.
139

138

56

Alakta yksekte yatan erenler Mrvetiniz yok mu ald dert beni Bam alp hangi yere gideyim Gittiim yerlerde buldu dert beni grmek mmkndr.

Abdal Pir Sultanm gnlm hastadr Kimseye diyemem iim yastadr Bilmem deli dolu bilmem ustadr yle bir sevdaya sald dert beni142

Bu rneklerle birlikte 30 civarndaki iirde bu ekil ve muhteva gzelliini Abdal Pir Sultan, iirlerinin byk bir ksmnda din, tasavvuf ve tarikat konularn ilemitir. Bunlarn iinde t, at ve namazla ilgili olanlar epeyce yer tutar. eriat, tarikat, marifet, hakikat srasn gzetmesi, daima AllahMuhammed-Ali sralamasna uymas, Hz. Aliyi Hz. Muhammedden sonra anmas, drt kapy, krk makam, namaz sk sk dile getirmesi, faizi men etmesi dikkate alndnda onun, Anadolu tasavvufunun altn devri diyebileceimiz XIII. XIV. XV. yzyllardaki zelliklerinden ok uzaklamadn, bu yllardaki tasavvuf anlaynn uzantsn devam ettirdiini syleyebiliriz: Ben de u dnyada gzel sevdim Birisi kalbimde durana benzer Birisi Muhammet birisi Ali u garip halimden bilene benzer143 Gelin zikr edelim Gani Hday Mminler eyler be vakit eday nkr iitmitir blis saday Onu Hakka doru dndremezsin144 Ahdmz taharet sdkmz abdest n bize buyruldu be vakit namaz Bizim namazmz derghta niyaz ifasz niyaz klabilirsen145

142 143

A.g.e.: s. 444-442. lk ve son drtlk. A.g.e.: s. 454. 144 A.g.e.: s. 451. 145 A.g.e.: s. 449.

57

Ka pir grdn ser-emenin gznde Melekler arr arn yznde Zlfikar belinde Mil Denizinde (Nil, olmal.H.D) Be vaktin farzn klan kim idi146 Talipler almayan aka fayizi (C. ztellide almayn, s. 378) Mnkirin dnyada karadr yz Mslim baclar geymeyin krmz Syleyen Muhammed dinleyen Ali147 Yarimin cemali gnele mh Sana k olan ekmez mi h Getir and ielim Kelamullah Ne sen beni unut ne de ben seni148 Drt kapy krk makam bilip de Mridinden musahibe erip de Cesette cann l grp de Kendini sa bilse Mslman molur149 Gaziler szmz rzasz soru Mminler bu yola koymuyor zoru Musahip kavline girmeyen kr Drt kap krk makam grdremezsin150 Abdal Pir Sultann iirlerinin bir ksmnda da din-d konular ilenmitir. Ancak btn iirleri iinde bunlarn oran, drtte bir kadardr. Bu iirlerin temas ise en fazla beer ak veya sevgilidir: Bir miktar da dier din-d temalardr. Bunlarn hemen tamamnda ekil ve muhteva olarak ustalk, mkemmellik ve gzellik gze arpmaktadr:

146 147

A.g.e.: s. 436; ayrca s. 443-444, 397. iir, birinci ve son drtlk. A.g.e.: s. 437. 148 A.g.e.: s. 442. 149 A.g.e.: s. 460. 150 A.g.e.: s. 451.

58

Gel seninle ahd peyman edelim Ne sen beni unut ne de ben seni kimiz de bir ikrar gdelim Ne sen beni unut ne de ben seni Aman ka keman elinde aman (elinden olmal, H.D) Srdk safasn etmedik tamam Ehli irfan ire olduum zaman Ne sen beni unut ne de ben seni151 Her ne cevreylesen stme almam Bana irin gelir dillerin dostum Hercai olana meylimi vermem K ola tutula yollarn dostum Meyil vermem mraiye akna zn yetir bir kmile pikine Aliyi seversen pirin akna Gel dola boynuma kollarn dostum

Umarm onmasn benden ayran Baa nadan girmi sevdiim uyan Kula dulda ise Allaha ayan Senden ayrlal alarm dostum152 Ademolu u dnyaya gelende Bir aata bir gl bitmi gibidir Serpilip de on beine girende Ykn kumatan tutmu gibidir Alakta yksekte yatan erenler Mrvetiniz yok mu ald dert beni Bam alp hangi yere gideyim Gittiim yerlerde buldu dert beni Dostun bahesinde yaylan ceran Yad avc geliyor sen sana gven imdiki gzele meylini veren Kendisin aylara atm gibidir153 Abdal Pir Sultanm gnlm hastadr Kimseye diyemem iim yastadr Bilmem deli dolu bilmem ustadr yle bir sevdaya sald dert beni154

Din d konulardaki bu iirlere 384, 385, 399, 400, 408, 416, 387 ve 403. iirler de dhildir. Yukardaki rnekler ve bu iirler dikkate alndnda Abdal Pir Sultann nerdeyse Karaca Olan kadar din-d bir zellii karmza kmaktadr.
151 152

A.g.e.: s. 442, lk iki drtlk. A.g.e.: s. 448-449, 401. iirden. 153 A.g.e.: s. 456-457, 411. iirden. 154 A.g.e.: s. 441-442, 394. iirden.

59

Bu zelliiyle o, ocakzde ve dede olan Banazl Pir Sultandan ok farkl bir ir olarak grlmektedir. Bu adan Pir Sultandan ayrlmakta; fakat aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdala benzemektedir. Bundan dolay ikisinin iirlerinin karmas da daha kolaydr. Zaten szl kltrde Pir Sultan Abdaln Abdal Pir Sultan, Abdal Pir Sultann da Pir Sultan Abdal haline dnvermesi sadece kelimelerin yer deitirmesi ile salanvermektedir. Abdal Pir Sultan, eriat evinde yetip bitmeyen Tarikata girse Mslman molur Marifetten gllerini dermeyen Hakikate erse Mslman molur155 drtlyle balayan alt drtlkten ibaret iirin tamamnda Mslman terimini genel mnda kullanyor, gerek Mslmann nasl olmas gerektiini anlatyor. Bu iiriyle XIII., XIV., XV. yzyl Anadolu Trk tasavvufunun zelliklerini yanstyor. Fakat bundan baka birok iirinde bu mutedil izgiyi terk ediyor ve kendilerine kar olanlara yezit, yezitler, mnkir, kfir; kendi taraftarlarna da mmin, mslim, k terimlerini kullanyor. Bilindii gibi Alev terimi XIX. yzyl ncesinde yoktur. Devlet yetkilileri Trklere/Trkmenlere XIX. yzyl ncesinde Trkmen, Kzlba, Mlhid, Rafizi demektedir. Kzlban Trkmenler iin kulland bilinmekle beraber bu kullan ok yaygn deildir. Onlarn kendileri iin lyk grdkleri ve daha ok kullandklar sfatlarn mmin, mslim, k gibi sfatlar olduu anlalmaktadr. Kendilerine kar olanlara mnkir, kfir, yezit derken ahs olarak da Emevi halifeleri Muaviye ve olu Yezit aalanmaktadr: Dedesi Hseyni verdi hocaya Elif be demeden kt heceye Gnde bin kfiri kesti geceye Su imeyip ehit olan Hseyin Her sabah her sabah kineir atlar Yezitler su ier der fiyetler Hseyin de der ki rsn itler Su imeyip ehit olan Hseyin156

155 156

A.g.e.: s. 460. A.g.e.: s. 451; 405. iirden. Ayrca 3. 5. 6. 7. drtlkler.

60

Gidi kfir iyi girdin elime mam Hseyinin kan nicoldu kellerin bileinden kestiniz mam Hseyinin kan nicoldu

Abdal Pir Sultanm sarard soldu Kanl gmleini atas ald Kfir bu davamz mahere kald mam Hseyinin kan nicoldu157

Yezidin gzne perde indiren Mviyeyi terkisine bindiren Hamza pehlivana deve gnderen Allah bir Muhammed Ali deil mi158 (Ayrca s. 436-437, 389. iir, 8. drtlk; s. 445-446, 399. iir, 7. drtlk, s. 464, 416. iir, ilk drtlk). Talipler almayan aka fayizi (almayn olmal, H.D.) Mnkirin dnyada karadr yz Mslim baclar geymeyin krmz Syleyen Muhammet dinleyen Ali159 Ben mminim dey dava klarsn Mminin ahdine durabilirsen Derviliin yolu tekindir tekin Eer kail olup girebilirsen 455, 408. iir, 2.4.5. drlk. Gerek kendileri, gerekse kar taraf iin kullanlan bu terimler taraflar arasndaki kutuplamann sertliini, orta izgiden ulara doru gidildiini XIII., XIV., XV. yzyl Anadolu Trk tasavvufundan ok uzaklaldn gstermektedir. XVI. yzyl bu kutuplama, ztlama ve sertliin atmalarla ekillenmeye balad bir yol ayrmdr. Bizce bu yzyl ilk dnem Anadolu tasavvufu ile son dnem Anadolu tasavvufu arasnda bir gei dnemidir. Banazl Pir Sultan dneminde bu kutuplama ve sertliin XVII., XVIII., XIX. ve XX. yzyldaki kadar olmadn, ancak Pir Sultann aslmas gibi olaylar yaandktan sonra zamanla Abdal Pir Sultann iirlerindeki gibi ar kutulama ve sertlie
157 158

Dnyaya gelenin ii lmektir lenleri gren salar rnektir klk mminlik oddan gmlektir Enine alp da giyebilirsen160 Ayrca

Bak: s. 450451, 404. iir, 4. drtlk; s. 453452,407. iir, 2. 5. drtlk; s. 454

A..g.e.: s. 462-463, 417. iirden. A..g.e.: s. 439; 391. iir, 5. drtlk ve 6. drtlk 159 A..g.e.: s. 436-437, 389. iir, 8. drtlk. 160 A..g.e.: s. 448, 402. iirden.

61

geldiini syleyebiliriz. Bu dnemde artk her iki taraf da kar taraf Mslman kabul etmemekte, biri dierine kfir, o da karsndakine mlhid, dinsiz diyebilmektedir. Abdal Pir Sultann slubundaki bu sertlik ve ular dile getirmesi de onun Banazl Pir Sultandan sonra yaadna bir delil olarak kabul edilebilir. Abdal Pir Sultan; Allah, Muhammed, Ali, On ki mamlar, Hac Bekta Veliden ve dier slam kahramanlarndan bahsetmekle beraber Safevi ahlarndan bahsetmemektedir. . Aslanolu onun iin, Ne mam Cafer, ne ran, ne de herhangi bir nedenle mezhep ayrlndan ileri gelen ekimelerin hibiri umurunda deil161 diyor ama gerek yukarda rneklerini verdiimiz iirlerde, gerekse; Allah medet ya Muhammet ya Ali Bizi derghndan eyleme cda162 msralaryla balayan ve bir dvaz imam olan iirdeki; ektirdiler mam Zeynele ceza Muhammet Bakrla Ali Murtaza Hem Caferi Sadk Kzm Irza Bizi derghndan eyleme cda drtlnde onun mezhep atmalaryla ilgilendiini, kendisinin de bu atmada taraf olduunu gstermektedir. Ancak atmay bugnk terimleriyle Alev-Snn eklinde ifade etmemi, o zamann ifadesiyle mmin-mslim, Yezit, kfir eklinde dile getirmitir. Bu u ifadeler de mezhep atmalarnn varln ortaya koyar. ran ahlarndan bahsetmediine ve onlara kar bir zlemi dile getirmediine ise katlmak gerekir. Bu zellii itibariyle Banazl Pir Sultandan da, onun hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdaldan da ayrlmakta ve ayr bir ir olduu grn desteklemektedir. O, sadece tartmal bir iirde;

161 162

A.g.e.: s. 79. A.g.e.: s. 431, 383.iir.

62

Benim ahm al krmz brnr Dost yzn grmeyen dman bilinir Ycesinden ahn ili grnr Niin gitmez Yldzda dumann163 eklinde ahtan, ahn ilinden bahsetmektedir ki bu iirin de k Kerem, Pir Sultan Abdal veya Abdal Pir Sultandan hangisine ait olduu tartmaldr164. Bir iirinde de; Benden selam sylen gzel Aliye Gzeli sevenler der belya Yolumuz urad Toprakkaleye Gitti kervanmz Aliye doru165 diyerek Pir Sultann aslmasndan nce tutuklu kald Toprakkaleden bahsetmektedir. Tokat blgesinden olan Abdal Pir Sultann Sivastaki Toprakkaleden bahsetmesi elbette mmkndr. Zaten bu drtlkte Toprakkale vardr ama aslan Pir Sultanla ilgili en ufak bir ma bile yoktur. Kald ki bu iirin de sahibi ihtilafldr. lk derleyen Sadettin Nzhet (Ayn Eser, s. 67) in tespitine gre bu iir Pir Sultan Abdala aittir. . Aslanolu ise ayn iirin ilk derleyenini Sadettin Nzhet olarak vermesine ramen, mahls olarak Abdal Pir Sultan kaydetmektedir. Pir Sultanlar ayrmak iin ilk ciddi abay harcayan . Aslanolu ayn mahls deiikliini Abdal Pir Sultann olarak kaydettii baka iirlerde de yapmtr. Abdal Pir Sultann iirlerinde Osmanllar hedef alan, onlarla olan bir mcadeleyi veya bir isyan anlatan msralar yoktur. Yezit, Yezitler, mnkir, kfir olarak nitelenen kar tarafn Osmanllar olmas ok rtl olarak mmkndr ama ak olarak grlen dmanlar Emeviler, Muaviye ve Yezittir. Yaplan mcadeleler de slamiyetin ilk yllaryla, zellikle Hz. Hseyinin, Muaviyenin olu Yezit tarafndan ehit edilmesiyle ilgilidir:

A.g.e.: s. 449-450; (Mahls: Abdal Pir Sultan ) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdallar, s. 41 (Mahls: Pir Sultan Abdal); Glpnarl, Abdulbak Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 62 (Mahlas: Abdal Pir Sultan); ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 295-296.(Mahls: Abdal Pir Sultan ) 165 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 463.
164

163

63

Arslan Alim ah edip de alad Gzel imamlarn yasdr dey Kesti kesti cierciin dorad mam Hseyinin yasdr dey Gidi kfir iyi girdin elime mam Hseyinin kan nicoldu kellerin bileinden kestiniz mam Hseyinin kan nicoldu

Fatma ana evvel grd dn Alalad Kanber sildi yan Kei bir altuna ald ban mam Hseyinin yasdr dey166 Abdal Pir Sultanm sarard soldu Kanl gmleini atas ald Kfir bu davamz mahere kald mam Hseyinin kan nicoldu167

Ayrca Bak: s. 436-437, 389. iirden 8. drtlk, s. 438-439, 391. iirden 5., 6. drtlk; s. 443, 396. iirin tamam; s. 445-446, 399. iirden son drtlk; s. 451, 405.irin tamam; s. 464, 419. iirin ilk drtl ve dierleri . Aslanolunun Maarif Kitabevi yaynndan ald (s. 438439) 391. iir de Abdal Pir Sultana ait olarak gsterilmitir. Ancak bu iir C. ztellinin Vahit Dede defterinden alp yaynlad ve mahls da Pir Sultan olan bir iirin168 halk aznda bozulmas ve mahlsnn da deitirilmesiyle ortaya km gibi grnyor. nk her iki iirin ana temas ayn ama C. ztellinin derledii iir ekil, muhteva ve bilgi bakmndan mkemmel ve tutarl iken Maarif Kitabevinden alnan iir karklk ve tutarszlklarla doludur. Nakarat msralar bazan Allah bir Muhammed Ali deil mi, ok defa da Hnkr Hac Bekta Veli deil mi eklindedir. iirde bazan Hac Bekta Veli anlatlm, bazan Allah, Muhammed Ali. Bazan da destan kahraman Hz. Ali veya Hz. Muhammet iin anlatlanlar Hac Bekta Veliye mal edilmitir: Kendi cenazesin kendi getirdi Hnkr Hac Bekta Veli deil mi veya Engr erbetini krklara ezen Hnkr Hac Bekta Veli deil mi v.b.

166 167

A.g.e.: s. 464-465, 420. iirden. A.g.e.: s. 462-463; 417. iirden. 168 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 93; Ayrca Bak:; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 107, 20. iir; s. 438-439, 391. iir.

64

Bu iirin Abdal Pir Sultann olmad, Pir Sultann iirinin halk azndaki bozulmu ekli olduu kabul edilebilir. . Aslanolunun ve birok aratrmacnn Abdal Pir Sultana mal ettii bir iir vardr. Bu iir frtnal bir k gnnde bir baka yerde yaplacak ceme gidilirken yaanan tehlikeli bir yolculuu anlatmaktadr169. lhan Bagz, bu iiri 1942 ylnda Sivas-Gemerek seyyarlarndan Kzm Dinletirden derlemitir170. Alt drtlkten ibaret bu iirin ilk iki drtl yledir: kindi namaz ktk bu yandan Gzm korktu hyanolu hyandan (hainden bozulma haynolmal.H.D) Krld kollarm dtm izandan Aman Sultan Hzr carma gel gel Kesildi takati feri tutmuyor Atlar dzm dzm kardan kmyor Kanber cevaplad daha gitmiyor Aman Sultan Hzr carma gel gel ekil itibariyle halk iiri zelliklerine uyan bu iirde, nerede yapld belli olmayan tehlikeli bir yolculuk, zel bir yer ismi verilmeden genel mnada anlatlmaktadr. Bu iirin z itibariyle ayns olan, fakat drtlkler halinde deil belikler halinde olan, Kemah Blgesinde getii anlalan ve baz yer adlarn da veren daha uzun bir eklini derleyen Ali Haydar Avc, bu iirin-baz canl ahitlerinden de faydalanarak - Pir Sultana (aslnda Abdal Pir Sultana) ait olmayp Er Mustafaya ait olduunu ileri srmektedir: Pir Sultan incelemelerinde karlalan bir dier sorun 1942 ylnda derlenen ve bu derlemeye dayanarak bugne dek Pir Sultana ait olduu sanlan Er Mustafann deyiidir. () Bu deyi ncelikle syleyelim ki, Pir Sultana ait deildir. Deyi gerekte, Sivas-Divriinin Ziniski kynden 18. yzyln ikinci yarsyla 19. yzyln ilk yarsnda yaam klardan Er Mustafaya aittir. Gerek bizim derlediimiz metin, gerekse Dervi Tur Dedenin elinde bulunan el yazmasndaki metin daha uzun ve daha dzgndr. Ayrca konuyla ilgili Dervi
169 170

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 81-82; s. 443-444, 397. iir. Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 187; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 209.

65

Dede tarafndan bize, Er Mustafa zamannda yaayan byk dedesinden naklen deyii tamamlayan nemli bilgiler aktarlmtr.171 Devi Tur Dedenin, dedesi Seyit Musa Babadan A.H. Avcya anlatt rivayet udur: Er Mustafa, Kemah boaz zerinden yanndakilerle birlikte Dersim blgesine Cem yapmaya giderken boaza geldiklerinde tipiye tutulmular ve ciddi bir boulma tehlikesi atlatmlardr. Frtnadan kurtulup da ceme yetitiklerinde ise ilk olarak Er Mustafa olayla ilgili bu deyii sylemitir.172 Bu rivayetle iirde anlatlanlar birbirine uyuyor. Belikler halindeki 10 bentlik bu iirin ilk ve son bentleri yledir: Sabahn erinde ktm Hozandan Gzm yld hizan olu hizandan Kr olmu khyas dm izandan Yr Sultan Hzr car gnn geldi Yeti Merdan Ali car sende kald Er Mustafam ok aladk ok gldk Bozatl Hzr klavuz aldk Akamn vaktinde biz ceme geldik Yr Sultan Hzr car gnn geldi Yeti Merdan Ali car sende kald173

. Bagzn derlemesi olan iir drtlkler halinde iken, A.H. Avcnn derledii iir belikler halindedir. Drtlklere Yeti Merdan Ali car sende kald msras eklenmitir. Bu msra karldnda iki iir eklen birbirinin ayns olmaktadr. Er Mustafann iirinin birinci bendi ile dierinin birinci drtl, nc bendi ile ikinci drtl, drdnc bendi ile nc drtl, beinci bendi ile drdnc drtl, altnc bendi ile beinci drtl, dokuzuncu bendi (son belik) ile altnc drtl (son drtlk) birbirinin hemen hemen aynsdr. Er Mustafann iirindeki ikinci, yedinci ve sekizinci bendler lhan Bagzn derledii iirde yoktur. evre ile ilgili zel isimler de bu ekleme bendlerinin birinde grlmektedir. Bu kk farkllklar dnda iki iir hemen hemen birbirinin aynsdr. Birbirlerine bu kadar benzeyen iki iiri iki ayr irin sylemesi, ayn olay ikisinin de ayr ayr yaamas beraber deillerse olduka zordur. Bagzn derledii Abdal Pir Sultana ait olan iir, szl kltrde yaarken, benzer corafyada, benzer bir olay yaayan Er Mustafa, Abdal Pir Sultann iirine baz
171

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 208. A.g.e.: s. 208. 173 A.g.e.: s. 210-211.
172

66

msralar ve bentler de ekleyerek A.H. Avcnn derledii iiri kendi mahlsyla sylemi olabilir. Halk iiri geleneine daha uygun olan lhan Bagzn derledii iirin, 10 bentlik iirden teekkl ettirilmesi dierine gr daha zordur. Abdal Pir Sultan ile Er Mustafa ayn blgenin ve ayn yzyln iridirler. iirlerinin bu ekilde karmas mmkndr. Sonu olarak . Bagzn derledii drtlkler halindeki iiri Abdal Pir Sultana, A.H.Avcnn derledii ve hakknda rivayetler tesbit ettii belikler halindeki iiri de Er Mustafaya mal etmek daha doru olabilir. . Aslanolunun Abdal Pir Sultana mal ettii 40 iirin bazs Pir Sultan Abdala, ok az da Pir Sultana veya baka irlere ait olsa da ounun Abdal Pir Sultana ait olduunu kabul etmek mmkndr. Yaad yl iirinde belirten Pir Muhammet Abdal Pir Sultann olu ise XVIII. yzyln sonu ile XIX. yzyln ba olarak kabul edebiliriz. Tokatn Artova ilesinin Daduk kyndendir. Bu durumda Pir Sultandan ayr olarak Abdal Pir Sultann varln kabul etmemiz gerekmektedir. Bunun iin Pir Sultana mal edilip Abdal Pir Sultana ait olan iirleri Pir Sultann iirlerinden ayrmak arttr. nk bunlar iki ayr irdir. 5. Pir Sultan Abdal Pir Sultanlar ayrmak iin ilk ciddi almay yapan aratrmac brahim Aslanolu; Pir Sultanm Haydar, aruz iri Pir Sultan Abdal, Divrii yresinden Pir Sultan Abdal ve Abdal Pir Sultann aslan Pir Sultandan ayr irler olduunu anlattktan sonra Pir Sultan ile Pir Sultan Abdaln da iki ayr ir olmas gerektiini sylyor: Geriye iki ir kalyor: Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal. Aslmasn ve asldktan sonraki olaylar hayatta olmayan bir kii
174

anlatamayacana gre Pir Sultan Abdal, Pir Sultandan ayr bir irdir Aslanolunu takip eden Asm Bezirci de ayn gr kabul etmektedir175.

. .

. Aslanolu; Pir Sultan Abdaln, Pir Sultann sonuna abdal kelimesini ekleyerek kendi mahlsn ortaya kardn bylece kendi iirlerini Pir Sultann iirlerinden ayrdn belirtiyor ki onun bu ve yukardaki grlerine katlmak
174 175

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 29-31. Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 23.

67

mmkndr. Ancak Aslanolu, Pir Sultan Abdaln; Pir Sultann mridi veya ok yakn olabileceini, her hali ile ona balanm olduunu da ileri sryor176. Bu grn, Pir Sultann bir isyanc dervi ve lider olduunu ileri sren ve hayli bir Pir Sultan yaratma abas gden XX. yzyl Cumhuriyet aydnlarnn etkisiyle ileri srldn syleyebiliriz. Bu basmakalp fikre ok az pirim veren . Aslanolunun da zaman zaman kendisini kaptrdn grmekteyiz. Pir Sultan Abdal, aslan Pir Sultanla ilgili iirler sylemekle birlikte, Pir Sultann ok yakn veya mridi olduunu, ona balandn syleyebileceimiz veya byle bir yorum yapabileceimiz iirler sylememitir. En azndan . Aslanolunun, Pir Sultan Abdala mal ettii iirlerde bu grleri yanstacak msralara rastlanmamaktadr. Kald ki bunlarn iinde Ali izzetten derlenen iirler de vardr. Bunlarn ounun Pir Sultan (veya Pir Sultan Abdal)la ilgisinin bulunmad, bunlar onun azndan Ali zzetin syledii artk bilinmektedir. Btn bunlarla birlikte . Aslanolunun Pir Sultan, Pir Sultan Abdaldan ayrmak iin ileri srd ve sonra birok aratrmac tarafndan da kabul edilen u grleri olduka mantkldr: Hzr Paann huzurunda syledii (Pir Sultann. H.D.) iddia edilen deyiten ikisi bu irin, Pir Sultan (n, olmal. H.D.) zindanda iken syledii deyiler de bu irin. Biz o deyileri Pir Sultann sylediine kni deiliz. Bir an iin onun sylediini kabul edelim; kim dinlemi, kim not etmi? Sonra bunu kim darya karm da azdan aza yaym? Nbetiden baka orada kimse yok ki. Onun da yapmas olanak d. O deyileri, zindandaki durumunu rendikten ve biraz da tahayyl ettikten sonra Pir Sultan Abdal dizip kotu. damn ve idamdan sonraki durumunu anlatan da Pir Sultan Abdaldr.177 O halde mahls Pir Sultan olmayp Pir Sultan Abdal olan ve aslan Pir Sultan hakknda onun azndan iirler syleyerek, onun hayatn, zindan gnlerini,

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67. Ayrca Bak: Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 23. Bu hususta da . Aslanolunu takip eden A. Bezirci de Pir Sultan Abdaln Pir Sultan n yakn, mridi ya da akrabas olduunu sylyor ama bu tesbit iirlerle veya belgelerle desteklenmemektedir. 177 A.g.e.: s. 67.

176

68

aslmasn, aslmas sonrasn anlatan bir baka ir vardr. Halk arasnda ve Pir Sultan aratrmalarnn ilk yllarnda dier Pir Sultanlarda olduu gibi Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal da ayn ir zannedilmi, aslan kiinin kendisini bu ekilde iirlerle anlatamayaca zerinde durulmam ve . Aslanolunun itirazna kadar gelinmitir. Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal arasnda akrabalk, mrit-mrit ilikisi deil ama ikisinin de ayn kltrel kaynan insanlar olduklar ve Osmanllarn dman ilan edip ortadan kaldrmak iin ciddi bir mcadele balatt Trklerden/Trkmenlerden olduklar iin ayn safta yer aldklar kabul edilebilir. Bundan dolay da bunlarn iirlerinin birbirine benzediini dnmek mmkndr. Bir de dier Pir Sultanlarn deil ama Pir Sultan Abdaln, aslan Pir Sultann ada olduu anlalmaktadr. Aslmaya bizzat ahit olmas beklenemez. Fakat yaanan bu trajik olayn halk arasnda hikye eklinde anlatlmaya balad yllarda hayatta olduunu, onun iin Pir Sultann zindan hayatn, aslmasn v.b. iirletirdiini syleyebiliriz. Pir Sultan iirlerinin yazya geirilmi en eski rnekleri olan iirden birisinin mahls Pir Sultan Abdal, dier ikisinin ise Pir Sultandr178. 1608 veya 1576da yazlan Menakib-l Esrar Behet-l Ahrarda rnek iir olarak bir tane Pir Sultan Abdaldan, iki tane de Pir Sultandan olmak zere toplam iir bulunmaktadr. Ayn eserde Hatyden, Kul Mazlumdan ve Kul Himmetten de iirlere yer verilmitir. Demek oluyor ki bu tarihlerden nce bu irler mehur olmu ve iirleri Buyruk da denilen bu kitaba alnmtr. Bu nemli eserde hem Pir Sultan, hem de Pir Sultan Abdal mahlsl iki irin iirleri yer almtr. Buradan hareketle Alev- Bekta kltrnn bu nemli eserinin yazld yllarda ikisinin iirlerinin de takdir grdn syleyebiliriz. Bu iirden baka btn Pir Sultan iirleri tartlabilir ama, yazl en eski Pir Sultan iirlerinden olan bu iir imdilik en salam belge durumundadr.

178

Glpnarl, Abdulbaki: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Birinci Basm, stanbul, Der Yaynevi, 1979, s. 178, 654; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s. 129 (42. iir), s. 130 (43. iir), s. 133-135 (47. iir), s. 220; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67, s. 383 (331. iir), 164 (85. iir), s. 220-222 (148. iir); Bezirci, Asm: Pir Sultan, s.23, s. 257 (84. iir), s. 267-268 (91. iir); Eyubolu, Sabahatin: Pir Sultan Abdal, s. 63 (A. zkrml).

69

. Aslanolu, bu iki irden birisi olan Pir Sultan Abdaln XVI. yzyln sonlarnda, XVII. yzyln balarnda yaadn tahmin etmektedir. Menakb-l Esrar Behet-l Ahrarn yazld 1576dan nce eser verip mehur olduu kesindir ama ne zaman doup, ne zaman ldn sylemek imdilik imknszdr. 1576da hayattaysa lmnn bu tarihten itibaren herhangi bir tarihte olabileceini, belki de . Aslanolunun tahmin ettii gibi XVII. yzyln . Aslanolunun XVI. yzyln balarnda olduunu syleyebiliriz. 1576dan nce lm de olabilir. Ancak 1576da mehur olduu dikkate alnrsa sonlarnda, XVII. yzyln balarnda yaam olabilecei ifadesindeki XVI. yzyln sonlarnda tespitini biraz daha geriye ekmek doru olacaktr. 1576da 25 yalarnda bile olsa o zaman XVI. yzyln ortalar ile XVII. yzyln balarnda yaadn kabul etmek gerekmektedir. Bu ihtimallere gre onu XVI. yzyl iri kabul edebiliriz. Bu arada belki mr XVII. yzyln bana da sarkm olabilir. . Aslanolu, Pir Sultan Abdaln asl adnn ne olduu hususunda hibir fikir beyan etmemektedir. Halbuki Divriili Pir Sultan Abdal, Pir Sultanm Haydar ve Pir Sultann asl adnn ne olabilecei zerinde durmu179, iirlerden veya sicillerden hareket ederek bu konunda bilgiler vermitir. Birok aratrmac tarafndan Pir Sultan veya Pir Sultan Abdaln asl ad ile ilgili olarak belge kabul edilen ve; Pir Sultan Abdalm destim damende smim Koca Haydar neslim Yemende Garip baa bir hal gelse zamanda Orda her kiinin dostu bulunmaz180 drtlyle biten bir iir vardr. . Aslanolu da bu iiri Pir Sultan Abdaln iiri kabul ettii halde bu irin ad hakknda hibir fikir ileri srmemi, hibir ey sylememitir.

179 180

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 28-29. A.g.e.: s. 372.

70

Sadettin Nzhet181 ve Glpnarl/Boratav182, yukardaki iirden ve menkbelerden hareket ederek Pir Sultann asl adnn Koca Haydar veya Haydar olduunu ileri srmlerdir. Pir Sultan Abdaln ad ile ilgili bir ey sylememilerdir. nk o zaman Pir Sultan Abdallar henz gndemde yoktu. C. ztelli ise Pir Sultanlarn varl tartlrken bile btn Pir Sultanlar bir ir kabul etmi, Pir Sultanm Haydardaki Haydar, yukardaki drtlkte geen Koca Haydar aslan Pir Sultann asl ad olarak vermitir183. Btn bu abalar Pir Sultan Abdaln deil, aslan Pir Sultann asl adn bulmak iindir. Bu kanaat genelde bugn de devam etmektedir. Doruluu ise olduka zayftr. Pir Sultan Abdallar hususunda brahim Aslanolunu takip eden Asm Bezirci, Pir Sultan Abdaln yukardaki drtlnden hareket ederek Pir Sultan Abdaln asl adnn Koca Haydar olduunu sylemektedir184. Btnnde Pir Sultann aslmasn anlatan bu iirin mahls da Pir Sultan Abdaldr. Bir dier drtl ise yledir: Biz de gezer idik irfanda sazda Biz de bulunurduk cemde niyazda Bize de gel oldu kanl Sivasta Hzr Paa bizi ast bulunmaz185. Bu szleri aslan Pir Sultan syleyemeyeceine gre, bu iirin baka bir ire ait olmas gerekmektedir. iirde kullanlan mahls da Pir Sultan Abdal olduuna gre, ad Koca Haydar olan, aslan Pir Sultan deil, Pir Sultan Abdaldr. Bir nceki drtlkte neslinin Yemende oluunu sylemesi, onun aslen oral oluu mnsna gelmez. Bu ifade baz derlemelerde aslm Yemende eklindedir186. Aslan Pir Sultan hakknda sylenen bu iirde, olsa olsa Hz. Aliyi artran Yemene bir ma vardr. Hz. Ali ile Yemen, Yemenle de Pir Sultan

(Ergun), Sadettin Nzhet: s. 10 (s. 69, 99. iir) Glpnarl, Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: s. 32. 183 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 28. 184 Bezirci, Asm: Pir Sultan , s. 24. 185 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 372. 186 Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 24 (Dipnot: 40)
182

181

71

veya Pir Sultan Abdal zdeletirilmektedir. Irki bir ba deil; manev bir mensubiyet kasdedilmi olmaldr. . Aslanolu, Pir Sultan Abdaln sla zlemiyle syledii iirlerinden rnek msralar veriyor. Bunlardan birisi olan; Murattan blnp iplerde kalan Gl nice oldu bizim illerin msralarn da bu blme alyor. lden, airetten bahsetmesine bakarak onun bir Trkmen iri olabileceini belirtiyor; fakat memleketi hakknda hibir fikir ileri srmyor; bir tahminde bile bulunmuyor187. Sadettin Nzhet, Glpnarl-Boratav, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal ayn ir kabul ettiklerinden, sadece Pir Sultann memleketini tesbit etmeye almlardr. Pir Sultan bahsinde bunlarn zerinde durulacaktr. Onlarn eserlerinde ayr bir ir olarak Pir Sultan Abdal yoktur. Dolaysyla onun memleketi de aratrlmamtr. Bu hususta ciddi bir tahminde bulunan ise Asm Bezirci olmutur. Pir Sultan Abdaln; Couben couben geri ekilen Seli nice olan bizim ellerin Turnalarn mah yzne dklen Teli nice oldu bizim ellerin drtlyle balayan gurbet iirinin drdnc drtl de udur: Yaradandr bizi sevdaya salan Evvelki dem sohbet hem oldu yalan (hep, olmal. H.D.) Murattan blnp iplerde kalan Gl nice oldu bizim ellerin188 Bu msralardaki Murat ve ip zel isimlerine dikkatleri eken A. Bezirci hem onun Banazl Pir Sultandan ayr bir ir olduunu, hem de bu yer isimlerinin onun memleketi hakknda baz ipularn verdiini belirtmi ve yle demitir: Bu dizeler onun Banazl Pir Sultandan ayr bir ir olduunu kantlar. (Elazda Poyraz bucana bal Cip ky ile Murata karan Cip ay vardr. Belki de

187 188

Aslanolu; ibrahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68-69. A.g.e. s. 69, 311

72

sz geen ipler burasdr.)189. Ancak A. Bezirci de bu zel isimlere ve verdii bilgilere ramen Elazn Poyraz bucana bal Cip kynden veya bu civardan olabileceini aka sylemiyor. iirin tamam ortak bir mn btnl iindedir. Halk iirinde sk grld gibi tutarz anlatmlar veya mnlar da yoktur. Bu zel isimlerin, A. Bezircinin belirttii yerler olmasna kesin gzyle bakabiliriz. iirin tamamnda ayr dlen memlekete byk bir zlem vardr. Bu geici bir gurbet hayatnda sylenmi bir iir olabilecei gibi, g edilerek artk terk edilen ve gidilmeyen bir memlekete sylenmi bir iir de olabilir. Ancak o devrin artlar iinde Elaz blgesinde yaayan bir irin ta Sivasta aslan Pir Sultan hakknda bu kadar ok ve yaanan gerekleri anlatan iirler sylemesi imknsz gibidir. Sivas-Elaz, yaylak ve klak da deildir ki bu srada bu olaylar renmi veya yaam olsun ve bu iirleri sylesin. Sz konusu SivasSuriye olsa yaylak ve klak hayatna bal olarak bu mmkn olabilirdi. Dou Anadoludaki Trklerin o zamanki yaylak-klak hayatna bal olarak Sivas yresi gibi Elaz yresi de yaylak durumundadr. iirde geen zel isimler ve iirin btnndeki tutarl memleket zlemi de hayl deil, gerek bir memleket zlemini dile getirmektedir. Bunun izah yle yaplabilir: Pir Sultan Abdaln mensup olduu airet, yaylak veya klak olarak bir sre Elazn Poyraz bucana bal Cip ky veya Cip ay civarlarnda yaam, sonra da Sivas veya civarna g edip yerlemi olabilir. Pir Sultann aslmas srasnda veya hemen devamnda artk Sivas veya civarnda yaadklarn dnebiliriz. Ayrca Elaz blgesinde Pir Sultan iirlerine benzeyen iirlerin taraftar ve rabet bulmas, byle bir n orada yetimesi ve mehur olmas da imknszdr. nk Osmanl-Trk/Trkmen mcadelelerinde Elaz blgesi, Kzlrmak havzas gibi devletin hedef ald nemli merkezlerden biri deildir. Banazl Pir Sultann am Bayad Trkmenlerinden olabileceini ileri sren A. zkrml da Pir Sultan Abdal mahlsl bir iiri kaynak olarak kullanmaktadr190. iirin mahls Pir Sultan deil Pir Sultan Abdal olduuna gre,

189 190

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 26. Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 40-41 (A. zkrml)

73

am Bayad Trkmenlerinden olmas gereken de Pir Sultan Abdaldr. Buna mesned gsterilen bu gurbet iirinin ilk ve nc drtlkleri yledir: Yine ksmetimiz kaldrd bizi Ne yaman tuzaa dt yolumuz (uzaa, olmal. H.D.) neyim gideyim amdan aa Nerde kald ana ata ilimiz Urumun dalar il ovas Issz kalmaz yavru ahin yuvas Urumdan ama erler duas Erler olsun kanadmz kolumuz191 Bu drtlklerdeki am, Trk halk kltrndeki Badat, Bosna, Tuna, Kaf Da gibi bir mna ifade eder; bizzat gidilen ve yaanlan yerden ziyade hayali bir yeri ve bazan da uzakl, byk engelleri karlar. Bu msralardaki amdan, am taraflarndan veya am Bayad Trkmenlerinden olduu mnsn karmak imknsz gibidir, zorlamadr. Ancak yazlar yaylak olarak Anadoluya gelen ve k geirmek iin de Suriye-ama giden Trkmen yaaynn tesiriyle sylenmi bir sz olabilir. Buradan zellikle amdan am Bayad Trkmenlerine mensubiyeti karmak mantkl bir yorum deildir. A. Bezirci, Pir Sultan Abdaln baka iki iirini daha yine yanl yorumlayarak onun kk yata ksz, kimsesiz kaldn, yanda satldn sylemitir. Bunlardan birisi u drtlktr: Aman hey erenler mrvet sizindir kszm yetimin amana geldim Garibim b-kesim himmet sizindir Alay alay Selmana geldim192. Bu drtlkte ve devamnda byklerden (erenler) yardm dilemekte ksz, yetim, garip ve kimsesiz bir kii gibi aresiz olduunu sylemekte, hata yapt ise balanmasn istemektedir. Burada vurgulanan kszlk, yetimlik

191 192

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 375-376. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 286-287; Bezirci, Asm: Pir Sultan Abdal, s. 25.

74

deil, onlar gibi yardma ihtiyacnn olduudur. Bundan sonraki drtlk bunu daha iyi aklamaktadr: ahn bahesinde ben garip blbl Efkrm mkedder halim pek mkl Koparmadm asla, kokladm bir gl Kfir oldum ise imana geldim193 Dier drtlk ise udur: Taki Nakye iradet getirdim Dldl oldum ah Aliye gtrdm (Aliyi, olmal. H.D.) Yrk oldum yanda satldm Kimseler de bilmez benim taylm194 Bu drtln btnne baklrsa yanda satlan irin kendisi deil yrk yani rahvan attr. Son msra bunu aka belirtiyor: Kimseler de bilmez benim taylm Bu drtlkte Hz Alinin mehur at Dldlden bahsediliyor. Tasavvuftaki devriyeye dayanlarak ir kendisinin Dldl olup Hz. Aliyi tadn, yrk bir at olup yanda satldn (Bu ya atlarn en gelimi ve verimli yadr), onun iin onun taylk dnemini kimsenin bilmediini anlatyor. Ksacas bu drtlkte sz konusu olan Pir Sultan Abdal deil; Dldldr ve attr. A. Bezirci, onun; Pir Sultan Abdalm er nefesinde Arzumanm kald ah rasnda Altm ile yetmiin arasnda Gzm irfana koamam mola 195 drtlnden hareket ederek 60 ile 70ten Hicr 960: (1552) ile 970 (1562) i kastettiini, dolaysyla bu yllarda sa olduunu sylyor ki bu da yanl bir yorumdur. A. zkrmlnn buna itiraz ederek syledii gibi
196

buradaki 60 ile

70ten kastedilen irin yadr. iirin btnnde ir baz arzularna ulap ulaamayacan merak ediyor. Bu drtlkte de 6070 yalarna geldiinde zn
193 194

A.g.e.: s. 286. A.g.e.: s. 283; A. Bezirci, s. 25. 195 Bezirci, Asm: Pir Sultan Abdal, s. 25-26. 196 Eybolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 63 (dipnot: 70. A. zkrml)

75

(Baz derlemelerde gzm deil zmdr.) irfana koup koamayacan, belli bir olgunlua gelip gelemeyeceini merak etmektedir. A. Bezirci, Pir Sultan Abdaln kendisini, Pir Sultann veya kz olduu ileri srlen Sanemin yerine koyarak syledii iirleri, Abdal Pir Sultann olu Pir Mehmet/Pir Muhammetin iirlerini dikkate alarak bir yanl tesbit daha yaparak zerinde durduumuz Pir Sultan Abdaldan ayr, ad Sanem ya da Pir Mehmet/Muhammet olan bir baka Pir Sultan Abdaln daha var olduunu illeri srmtr. Bu Pir Sultan Abdaln ili Sivas, ky de Banazdr197. Bunu doru kabul edersek Pir Sultanlarn says 7ye kmaktadr. Onu bu fikre gtren iir, aslan Pir Sultannn azndan kendi asln anlatmaktadr. Birka drtl yledir: Yeil bal rdek gllere utu Duysun canlar dey bizi azarlar Bir ta oynamasn yerli yerinden Duysun canlar dey bizi asarlar limi sorarsan kymdr Banaz Dilerim onmasn ol kanl Svas Bir ben lmeyinen lem yklmaz Duysun canlar dey bizi asarlar Pir Sultan Abdalm kaddim bkld Gzmn cevheri yere dkld Kendir kement boazma takld Duysun canlar dey bizi asarlar198 A. Bezirciyi yeni bir Pir Sultan Abdaln varlna gtren sebebi, menkbelerde ve Pir Sultan Abdal mahlsl bir iirin deiik varyantlarnda geen Pir Sultan kzydm, Pir Sultan oluydum, Pir Mehmetim eydr, Ko babam kurban verdim Svasta gibi ifadelerde aramak gerekir. Bu kadar karkla sebep olan iirin farkl ekilleri ile birlikte tamam yledir:

197 198

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 26. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 324-325.

76

Dn gece seyrimde cotuydu dalar Seyrim alar alar Pir Sultan dey Gndz haylimde gece dmde D de alar alar Pir Sultan dey

Uzundu usuldu dedemin boyu Yldzdr yaylas Banazdr ky Yaz bahar aynda bulanr suyu Sular alar alar Pir Sultan dey

Pir Sultan kzydm ben de Banazda - (Pir Sultan oluydum ben de A. Glpnarlnn Alevi-Bektai Nefesleri, Kanl ya akttm baharda gzde 1963 s. 98) Ko babam kurban verdim Svasda-Dedemi astlar kanl Svasta (S.N.E/C.) Daraac alar Pir Sultan dey Kemendimi attm dra dolat Kfirlerin eli kana bulat Koyun geldi kuzular meleti Kolar alar alar Pir Sultan dey Kolar da alar Pir Sultan dey (S.N.E./C.) Pir Sultan Abdalm ycedir nn Kudretten ekilmi Pir senin hnun (nann olabilir. H.D.) Hakka teslim ettin ol irin cann Dostlar alar alar Pir Sultan dey199 A. Bezirci son drtln S.N.E ve C.de yle olduunu yazmaktadr: Pir Sultan Abdaln ey Yce Gani Dim yediimiz Kudretin hn (nn, olmal. H.D.) Hakka teslim ettin ol irin can Dostlarn alar Pir Sultan dey200 Yine Asm Bezirci bu iirle ilgili olarak u notu dmtr: Pir Sultan Abdal taprmasn tamasna karn, ou yazarlarca Pir Sultann kz Saneme, kimilerince de Sanemin kz Elife mal edilen bu atn olu Pir Mehmet adna kaytl bir rnei de vardr.201 A. Bezirciyi bu kanata gtren, aslan Pir Sultanla ilgili olarak teekkl eden menkbeler ve bu menkbelere dayanak olan yukardaki gibi iirler olmaldr. nk burada ileri srlen bilgiler veya menkbeler Glpnarl-Boratav ve C.
199 200

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 417-418. A.g.e.: s. 418. 201 A.g.e.: s. 418.

77

ztellide bulunmaktadr202. Pir Sultann kz Sanem, Sanemin kz Elif, olu Pir Mehmet/Muhammet iirler etrafnda yaplan yaktrmalardr. Hikyeleen Pir Sultanda yer almaktadr. Kald ki menkbelerde geen ve Glpnarl-Boratavn da gerek olarak kabul ettikleri olu Pir Mehmet/Muhammet, Pir Sultann olu deil, nceden zerinde durduumuz Abdal Pir Sultann oludur ve ayn zamanda irdir. XIX. yzyl irlerindendir. . Aslanolu aradaki yzyllar da dikkate alarak bunun Pir Sultann olu olmadn ispatlamtr203. Yukardaki iir deiik varyantlar ile bu yaktrmalara kaynaklk eden nemli iirlerden birisidir. Uzundu usuldu dedemin boyu getiine gre bu Pir Sultann torunu (Sanemin kz), Pir Sultan kzydm ben de Banazda dediine gre bu Pir Sultann kz, Pir Sultan oluydum ben de Banazda dediine gre bu Pir Sultann olu (iirleri de olan Pir Mehmet/Muhammet) zannedilmitir. Halk iirinde ok kolayca gerekleen mahls deiiklii de bunu krklemitir. Pir Sultan iirlerinden birisi bu ekilde Pir Mehmete mal edilince veya Pir Mehmetin iirleri ele geince menkbe olumu, yaktrmalar gerek zannedilmitir. Bu karkln en byk sebebi de halk iirinde, len nemli bir kiinin azndan baka klarn, kiilerin veya yaknlarnn iirler sylemesi geleneidir. Yukardaki iirde de bunu grmekteyiz. Yukardaki iirde mahls ak olarak grld gibi Pir Sultan Abdaldr. iirin Pir Sultann ne kzyla, ne torunuyla, ne de oluyla bir ilgisi vardr. zerinde durduumuz ve Pir Sultan da anlatan Pir Sultan Abdal, birinci ve son drtlkte kendi azndan, ikinci drtlkte torunun, nc drtlkte kz (veya olu)nun azndan bu iiri sylemitir. Bu arada Uzundu usuldu dedemin boyu derken mutlaka torunu da kasdedilemez. AlevBekta kltrne bal olarak aslan Pir Sultan bir ocakzdedir yani dededir. Pir Sultan Abdal onun bu durumunu bilerek Pir Sultana Dedem demi de olabilir. O zaman bu msra torunun azndan deil; yine bizzat Pir Sultan Abdaln azndan sylenmitir.

202

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 49-51; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 23-24. 203 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 69-70.

78

A. Bezircinin, gerek ad ve kimlii Sanem ya da Pir Mehmet/Muhammet olan bu dier Pir Sultan Abdaln varln isbat iin ileri srd iirlerin kavutak msralar yledir: Ktip ahvalimi aha byle yaz (s. 420) Ben de bu yayladan aha giderim (s. 419) Bizi de kem kii bellemesinler (s. 421) Bizi kem kii de bellemesinler (s. 422) Aln kaplar aha gidelim (s. 298) Aln zindanlar pire gidelim (s. 427) Gnl elencesi kst bulunmaz (s. 423-424) Ayn iirler . Aslanolunda da vardr. Ancak bunlardan sadece Aln kaplar aha gidelim kavutakl iirin mahls . Aslanolunda da, A. Bezircide de Pir Sultandr. Buna bakarak ikisi de bu iirin Pir Sultan Abdaln deil, Pir Sultann olduunu kabul etmilerdir. iirde yaadklarn anlatan Pir Sultandr: Hzr Paa bizi brdar etmeden Aln kaplar aha gidelim Siyaset gnleri gelip yetmeden Aln kaplar aha gidelim Her nereye gitsem yolum dumandr Bizi byle klan ahd u amandr (kyl u kaaldir, olabilir. H.D.) Zincir boynum skt hlim yamandr Aln kaplar aha gidelim Bir taze sevgidir yeni beendim Anam atam yoktur vere dm Kyman beyler kyman ben gen yiidim Aln kaplar aha gidelim Pir Sultanm eydr mrvetli ahm Yaram ba verdi szlar cierghm Ara direk direk olmutur hm Aln kaplar aha gidelim

Her ne kadar Pir Sultanlar ayrmaya alan . Aslanolu ile A.Bezirci bu iiri Pir Sultana mal etseler de yukardaki drtlklerdeki ifadeler ve iirin btn dikkate alndnda boynunda zincir olduu halde zindanda tutulan Pir Sultann bu iirleri sylemesi, sylese bile dar karlmas o gnn artlarnda

79

imknszdr. Bir de bu klarn iir yazmayp syledikleri unutulmamaldr. Bu durumda bu iiri syleyen, iirlerinde Pir Sultan anlatan Pir Sultan Abdal olmaldr. iirin tamamndaki ifade buna msaittir. Ancak aratrmaclar baka yne sevkeden husus, bu iirde kullanlan mahls olmaldr. Halbuki mahlsn yannda ok defa klie halde kullanlan eydr kelimesi Pir Sultanlar birbirine kartran bir anahtar, hatta maymuncuk durumundadr. Bize gre iirin mahls Pir Sultan Abdal iken Abdal zamanla szl kltrde kalkm ve onun yerine eydr kelimesi gelmi, l ve henk bozulmam ama iirin sahibi el deitirmitir. O halde bu iir de aslan Pir Sultan anlatan ve Pir Sultann azndan iirler syleyen Pir Sultan Abdala aittir. Bu ir de A. Bezirci ve baka aratrmaclarn dedii gibi Pir Sultann olu da deildir. Kavutak msralarn yukarya yazdmz iirlerin sahipleri de yine bu Pir Sultan Abdal olmaldr. nk hepsinin mahls Pir Sultan Abdaldr. Hepsinde Pir Sultann azndan Pir Sultan Abdal konumaktadr. iirlerdeki ahslar ve ifadeleri keyfi olarak yorumlayarak, menkbeleri gerek kabul ederek Pir Sultann olu, kz, torunu icat etmek, Pir Sultan ve Pir Sultanlar daha da karmk ve iinden klmaz bir hale getirmekten baka bir ie yaramamaktadr. Asm Bezircinin Pir Sultanlar bununla yediye, hatta daha sonra . Aslanolunun bir dergide yaynlanan ve sadece kk bir ihtimal olarak varln ileri srd baka bir Pir Sultann varln da kesin gibi gstererek sekize karmas204; ok kk ihtimalleri kesinmi gibi gstermekten, iirleri keyfi veya yanl yorumlamaktan, menkbeleri gerekmi gibi gstermekten ileri gelmektedir. imdilik yine . Aslanolunun kitabndaki alt Pir Sultan geerli kabul etmek daha doru olacaktr. Bunlarn saysn A. Bezirci gibi oaltarak, sekize kadar kararak, bu hususa ilk dikkatleri eken ve bu uurda 45 yl emek veren deerli aratrmac .Aslanolunun maksadn da sulandrmak yoluna gidilmemelidir. A. Bezirci, yine . Aslanolundan hareketle sekizinci Pir Sultan kinci Pir Sultan balyla vermekte (Birincisi aslan Pir Sultan, dierlerinin isimleri

204

Bezirci, Asm: Pir Sultan, s. 27-28.

80

Pir Sultan deildir. Pir Sultan Abdal, Abdal Pir Sultan, Pir Sultanm Haydar v.b.)dir. zerinde durduu drtlklerden birisi udur: Pir Sultan eyder sen bir velisin Kokmak iin On ki mam glsn Kul kr der Abdal Musa Alisin Balayp da devin kendin zelden205 A. Bezirci bu drtle dayanarak bu irin adnn Kul kr olduunu ve Abdal Musann da mritlerinden olduunu sylyor. Halbuki Abdal Musa, Banazl Pir Sultandan nce XIV. yzylda yaamtr. Ayrca bu iirde bu Pir Sultann, Abdal Musann mridi olduu eklinde bir mn yoktur. Denmek istenen udur: Pir Sultan der, sen bir velisin. Gzel kokular yaymak iin on iki mamlarn glsn. Abdal Musasn, Alisin. Gemiteki Hz. Ali ve onun yolundan giden Abdal Musa bugn sensin. denmek isteniyor. Adnn Kul kr olmasna da kesin gzyle bakamayz. Eski yazdaki imlya gre zel isimlerin byk harflerle yazlmas diye bir kaide yoktu, hatta bu imknszd. Bu szl eserlerde zaten imknszdr. zel isim gibi grlen Kul kr zel isim olmayp bir cmle de olabilir: Kul (yani insanolu) kr der, kreder eklinde. A. Bezircinin kaynak olarak kulland bir dier drtlk de udur: Durnam Beydann evresin gezin Derindir glleri rpnn yzn Trl metanz Badatta zn Badatn sefasn srn durnalar206. A. Bezirci, iirde geen Beyda zel ismine bakarak onun memleketi hakknda unlar sylyor: Bu drtlk, ikinci Pir Sultann Sivasn Zara ilesine bal Beyda yresini iyi tandn ve (belki de) oral olduunu dndryor.207 Halbuki byle bir drtl Sivas yresinden olan bir Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal da syleyebilir. iirde geen Pir Sultan eyder syleyii Pir Sultan Abdalm sen bir velisin eklinde iken daha nce de izah ettiimiz gibi Pir Sultan eyder sen
205 206

A.g.e.: s. 28. A.g.e.: s. 28. 207 A.g.e.: s. 28.

81

bir velisin ekline dnm de olabilir. Dier Pir Sultanlardan ayrl ak olarak isbat edilemeyen bu Pir Sultan imdilik ayr bir Pir Sultan saymamak daha doru olur, kanaatindeyiz. Bu irin ayr bir Pir Sultan olmasn sadece bir ihtimal olarak gren ve yukardaki iirleri tesbit eden .Aslanolu bile bunun ayr bir Pir Sultan olduunu aka belirtmemitir. A. Bezircinin, Pir Sultanlara yapt bu iki ilaveyi dta brakarak .Aslanolunun da kabul ettii gibi bu sayy imdilik yine altda brakmak daha doru olacaktr. Bu izahlardan sonra Banazl Pir Sultan hakknda da iirler syleyen Pir Sultan Abdala dnebiliriz. . Aslanolunun S. Nzhetden ald bir iir vardr. Bu iir Benden emanettir deme gnle nakarat msras ile devam etmektedir ve son drtl yledir: Kulluk iden kullardan olur azat Elin iritii yere el uzat Pir Sultan Abdalm nefsini gzet Benden emanettir deme gnle208. Bu iiri . Aslanolu, S. Nzhetten aldn belirtmesine ramen iirin mahlsn Abdal Pir Sultan ekline evirmitir. Onun bu iiri, Pir Sultan Abdaldan alp Abdal Pir Sultana mal ettiinden daha nce bahsetmitik. Orada bu iirin gerek ekil, gerekse muhteva gzellii ve bu iirde var olan derinlik itibariyle S. Nzhetin de derledii ekilde Pir Sultan Abdala ait olmas gerektii zerinde durmutuk. . Aslanolunun, Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda gstermedii bu iiri, Pir Sultan Abdaln iirlerine dahil etmek gerektiini tekraren syleyelim. Ayrca yine . Aslanolunun Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda Gln kadrin ne bilir msralaryla balayan bu iirin son drtl yledir: gsterdii bir iir vardr. Karga konsa glistana

208

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 434.

82

Varr mydn gel olmasa Yapacak dal olmasa Pir Sultan Abdal olmasa aln kadrini ne bilir209 Bu iirde ilk bakta mahls Pir Sultan Abdal gibi grnyor. . Aslanolu da buna bakarak bu iiri Pir Sultan Abdaln olarak kabul etmi olmaldr. Fakat nc ve drdnc msray beraber ele alp iirin mns bulunmaya alldnda Abdal kelimesinin mahls olmad, bu kelimenin genel mnda abdal, dervi olarak kullanld anlalmaktadr: Pir Sultan, abdal (dervi) olmasa aln kadrini ne bilirdi (bilmezdi), eklinde. O halde bu iirin mahls Pir Sultandr. . Aslanolunun mantndan giderek mahlslarna gre iirleri tasnif edersek, bu iir de Pir Sultan Abdaln deil, Pir Sultann olmaldr. iirdeki anlatlanlara gre ise her ikisine de ait olabilecek bir iirdir. Fakat abdal kelimesinin baka trl anlalmas ve . Aslanolunun anlad ekilde de olmas imknsz olduuna gre bu iir Pir Sultan mahlsl irin kabul edilmelidir. O halde bu iiri de aslan Pir Sultann iirleri arasna almak daha doru olacaktr. (Bak, tez: s. 283-284, 152-2-. iir) Glpnarl Boratav, Pir Sultanlarn henz gndemde olmad yllarda aslan Pir Sultana ait olamayacak iirler zerinde dururken Sadettin Nzhetin derledii ve uyane redifli tecnisli iiri, gerek tecnislerini kmseyerek ve beenmeyerek, gerekse iirin samimiyetini Pir Sultana yaktramayarak Pir Sultana mal etmenin yanl olacan ileri srmlerdir210. Bu iirin birka drtl yledir: Sabahtan uradm ben de ahma Didim ahm gafletlerden uyane Eildim lebine bir bse kldm Didim uyan didi vargit o yane Bak u kamet u gerdan ne hne Arzideyim u sultana u hne Bizi bu akn oduna yahane Umarm ki bizden beter o yane

209 210

A.g.e.: s. 386. Glpnarl, Abdlbaki: Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 30-31.

83

Pir Sultan Abdalm gnlm harbt k isen bir gl in hra bat Menzil almaz bu meydanda harab at evir ban dizginini o yane211. Aslanolu bu iiri S.N. Ergundan aldn belirtmesine ramen iirin imlsnda birok deiiklik yapmtr. iirin asl daha doru ve mnl iken yaplan deiiklikler sebebiyle iir, aslndan uzaklatrlm, mn ve gzellik kayplarna sebep olunmutur.212 Onun iin bu iir zerinde durulurken S. Nzhetin kitab esas alnmaldr. Glpnarl-Boratavn da dedikleri gibi bugn artk bu iir, aslan Pir Sultann olarak kabul edilmemektedir. . Aslanolu da aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdala mal etmekte ve bu iiri Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda vermektedir. Zaten bu iirin mahls da Pir Sultan deil, Pir Sultan Abdaldr. iirde aka beer bir sevgiliden bahsedilmektedir. Divan Edebiyatnda daha ok grld gibi buradaki ah sevgilidir. ran ah, Hz. Ali veya bir din ve tasavvuf by deildir. iirin bu temalarla hibir ilgisi yoktur. Din d halk edebiyatna bir rnek olabilir. Glpnarl-Boratav, bu zelliklerinden dolay, daha ok din-tasavvuf iirler syleyen ve aslan Pir Sultana yaktrmamakta hakl olabilirler. Ancak iirin bu zellii, bu iiri Pir Sultandan ok Pir Sultan Abdala ait gstermek iin nemli bir sebeptir. nk Pir Sultanda deil ama Pir Sultan Abdalda bylesi beer sevgiliyi ve ona duyulan zlemi anlatan bir hayli iir vardr. Ancak Glpnarl-Boratavn bu iiri oyuncak iir kabul etmelerine ve tecnislerini souk bulmalarna katlmak zordur. iirdeki ekil ve muhteva gzellii, mkemmellii bu iire oyuncak iir demeyi zorlatrmaktadr. iirde, irticalen sylenen bir iir iin mkemmel diyebileceimiz zellikleri bulmak mmkndr. iirdeki slp ve henk de dili bu kadar halk Trkesi olmasa Divan Edebiyat rneklerini hatrlatmaktadr. Bu husus dikkate alndnda, zellikle slp ve uzun hecelerin hengine baklrsa bu iirin, Divan Edebiyatndan beslenen zenen demiyorum bir halk irinin
211 212

(Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 30-31. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 239-240.

84

olmas da mmkndr. Bu haliyle Pir Sultann veya Pir Sultan Abdaln olmamas daha doru olur. Aruzla syleyen Pir Sultan Abdaln da olamaz. Onun iirlerinin bu trl gzellik ve mkemmellikten uzak olduu zerinde durmutuk. Uyane redifinin cinasl olarak kullanlmasnda sadece birinci ile son drtlkte tekrar vardr. Dierlerinin tamamnda eski yaznn da imls dikkate alndnda olduka gzel tecnisler yaplmtr. Bu rediften ayr olarak dier msralarn tamamnda deil ama ounda yine gzel cinasl kafiyeler yaplmtr. Glpnarl-Boratav, S. Nzhetin aslan Pir Sultana mal ederek verdii diyelim Allah redifli iirin de Pir Sultann olamayaca grndedirler. Onlara gre bu iirde Alev-Bektalerce, hatta btn iilerce hi sevilmeyen Sad bn Eb Vakkasn ad hrmetle gemektedir213. ir bu iirde sevdiini kendisinden ayrana beddua etmektedir. Buradaki sevgili beer bir sevgilidir. iirin ikinci drtl ve Ebi Vakkasn getii nc drtlk yledir: Bir mnafk sebep oldu bu ie Umarm bana hem talar de Kr ylanlar ura cesedi ie Eriye dkle diyelim Allah O da benim gibi yana kuruya Ksmeti tkene ba rye Seyit Vakkas bir ok ura devire Can Cehenneme diyelim Allah

iirin son drtlndeki mahls ise Pir Sultan deil, Pir Sultan Abdaldr. . Aslanolu da bu iiri Pir Sultan Abdala ait olarak gstermitir. Tamamen beer sevgili zerine olduu iin de Pir Sultandan ziyade Pir Sultan Abdaln olmas ihtimali daha kuvvetlidir. Ancak Glpnarl-Boratavn, bu iirde Ebi Vakkasn adnn hrmetle gemesine bakarak bu iiri, aslan Pir Sultann sylemeyecei eklinde bir grleri vardr. Ayn kltrel evreye mensup olan Pir Sultan Abdaln da bu iiri sylemeyecei gr kendiliinden ileri srlm olur. Byle bir iiri Pir Sultan sylemezse, aslan Pir Sultan hakknda iirler syleyen Pir Sultan Abdal da sylemez. Bu iirde geen Seyit Vakkas hakknda bu aratrmaclarn ileri srd bu gr, sonraki yllarda birok aratrmac tarafndan tekrar edilmitir.

213

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 31, 169; (Ergun), Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 32, 15. iir; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 252.

85

Bu aratrmaclar eserlerinde Seydi Vakkas (Sad-i Vakkas) hakknda u nemli bilgileri vermektedirler: Sahabeden ve Uhud harbinde Peygamberin yanndan ayrlmayanlardandr. O gn Peygamberin huzurunda bir hayli ok att cihetle Ahilerce okularn piri saylmtr. Ancak Aliye muhalif olduu ve bilhassa olu mer, Kerbelda Yezid ordusunun kumandan bulunduu cihetle ia tarafndan da, Bekta-Kzlbalar tarafndan da sevilmez.214. Ancak bu aratrmaclarn grlerine katlmak baz sebeplerdendolay zordur: Sad-i Vakkas sadece Pir Sultan Abdala mal edilen bu iirde gemiyor, Pir Sultana mal edilen bir iirde daha geiyor: Ali gitti Hakka yetti Zlfikar derya yuttu Said-i Vakkas bir ok att O da yine aatandr215. Demek ki bu evrelerde bu kiinin iyi bir imaj vardr. Uhud harbinde Peygamberin yanndan ayrlmamas, onu korumaya devam etmesi, att oklarla takdir toplamas, Trk evrelerde de takdir grm olmaldr. Sonraki yllarda Hz. Aliye muhalif olmas, olunun da, Kerbelda yezid ordularnn kumandan olan mer olmas ise, tarihiler tarafndan bilinse bile, szl kltr n plnda tutan yazl kltrden uzak yaamaya mecbur edilen Kzlba/Bekta evrelerce bilinmemi veya zamanla unutulmu, sadece Uhuddaki kahramanl yaatlm olabilir. Daha kitab bir kltre sahip olan ve daha ok ehirlerde ve esnaf arasnda taraftar bulan Ahilik de yine yukardaki msbet zelliklerinden dolay Sad-i Vakkas okularn piri kabul ettiine gre Kzlba/Bekta, sonra da Alev evrelerde bu kii, bu ekilde iyi ynleriyle iirlere yansm olabilir. nk Kzlbalk/Bektalik henz yokken Ahilik vard. Bilindii gibi onlarn birok trenleri, deerleri sonradan Kzlbalk/Bektalik iinde yer alm, en sonra Ahilik de Alevlie dnmtr. Btn bunlar dikkate aldmzda Pir Sultann ve Pir Sultan Abdaln iirlerinde Seydi Vakkasn (Sad-i Vakkas) ad hrmetle geebilir diyebiliriz.

214 215

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 207. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 220. Ayrca; Bak: Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 169.

86

Pir Sultan Abdal mahlsl iirlerden birisi de; u kanl zlimin ettii iler Garip blbl gibi zreler beni msralaryla balayp u illerin ta hi bana demez lle dostun gl yaralar beni216 msralaryla sona ermektedir. Bu iir Glpnarl Boratavn eserinde yer alan bir menkbeye gre Hzr Paa, Pir Sultan aslrken herkesin onu talamasn emretmitir. Pir Sultann musahibi de bu emre uymak zorunda kalm, ta atmaya kyamam, ona bir gl atmtr. Bunu gren ve buna ierleyen Pir Sultan bu iiri sylemitir. Ancak aslrken en yaknnn gl atmas menkbesi ok eskidir ve Hallac- Munsar ile onun en yakn arkada ibli arasnda gemi olduu bilinmekte ve bu menkibe yazl eserlerde de gemektedir217. yleyse bu hikye Pir Sultana nasl mal edilmitir? Bunun izahn yle yapmak mmkndr: Bir ok aratrmacnn da zerinde durduu gibi aslmaya gtrlen bir kiinin byle bir iir sylemesi imknszdr. O halde bu iir aslan Pir Sultann olamaz. Kendin onun yerine koyan bir ir tarafndan sylenmi olmaldr. iirin mahls da Pir Sultan deil, Pir Sultan Abdal olduuna gre, iirin sahibi bu olmaldr. Fakat . Aslanolu bu iirin aslnn XIX. yzyl irlerinden k Hseyin ile Tarsuslu Sdk Babann eitli msralarn karmasndan meydana geldiini sylemektedir.218 yleyse Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal ayn ahs kabul eden birisi, bu iiri de Pir Sultan Abdal mahls ile sylemi, iirin asl sahiplerini yok etmitir. Aslnda bu iirin de Ali zzetten alnd dikkate alnrsa bu uyarlamay yapann ondan bakas olmad anlalr. O, Hallac- Mansur ile ibli arasnda getiine inanlan menkbeyi, Pir Sultan ile musahibi Ali Baba arasnda gemi gibi anlatmtr. Bu anlatmay da Sdk Baba ile k Hseyinin iirlerinden faydalanarak yapm olmaldr. Mahls olarak nceki klarn mahlsn kullanmad gibi, kendi mahlsn da kullanmamtr. Pir Sultan Abdal mahlsn kullanarak ii karmakark bir hale getirmitir. A. Bezircinin, . Aslanolundan hareket ederek ileri srd u grne katlmak doru olacaktr: Yaplan
216 217

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 59. A.g.e.: s. 59. 218 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 68.

87

aratrmalar, hibir cnkte rastlanmayan bu iiri Ali izzetin uydurduunu ortaya karmtr219 Ancak yukarda da belirttiimiz gibi kendi de uydurmam, bakalarnn iirlerinden uyarlama yapmtr. O halde bu iir Pir Sultann olmad gibi u anda zerinde durduumuz Pir Sultan Abdaln da deildir. Fakat unu da unutmayalm ki bu iir, aydnlarn halk kltryle ilgilendii bu yllarda deil de nceki yllarda bu hale getirilseydi, bu el deitirmeyi anlamak ve izah etmek hi mmkn olmazd. O zaman bu iir, Pir Sultan Abdaln bile deil, Pir Sultann zannedilirdi. Senaryoya o kadar uygun dmektedir. Pir Sultanlarn tamamn bir ahs kabul edenlerin en nde geleni olan C. ztelli, Abdal Pir Sultann olu olan Pir Mehmedi aslan Pir Sultann olu kabul ediyor, Pir Sultanlar da ayrmadndan Pir Sultan Abdal mahlsl bir at iirini, aslan Pir Sultann kabul ediyor ve bu iirde ldnden bahsedilen Mehemmedin de onun olu olmas gerektiini sylyor220. Burada ileri srlen bilgiler, Pir Sultann, Pir Mehmet/Muhammet isimli bir olu olduu eklindeki menkbeye dayanyor. Bu bilgilere, iirin yanl yorumlanmas ve iirde geen isimlere yaktrmalar yaplmas sonucu ulaldn anlatmtk. . Aslanolu iirde geen ve ld bildirilen Mehmedi kastederek bu yanl yle izah ediyor: Tamam deniyor, bu len Pir Sultan Abdaln oludur. Bu at onun iin yakm. Halbuki Pir Muhammet XIX.yy iri, Pir Sultan Abdal ise XVI.yy iri. Arada 300 senelik bir zaman fark var. Bu eliki, Pir Sultan Abdal ile Abdal Pir Sultann ayn kii saylmasndan ileri geliyor221. Uyan Muhammedim sinem blbl nakaratl bu iirdeki mahls Pir Sultan Abdaldr. . Aslanolu da bu iiri onun iirleri arasnda gstermitir. Yani Pir Sultanla bir ilgisi yoktur. iirde ldnden bahsedilen Mehemmet de Pir Sultann olu deildir. Bu Mehemmet (Muhammed) Abdal Pir Sultann olu Pir Mehmet/Muhammet deildir. XVI. yyda yaadn tahmin ettiimiz Pir Sultan Abdaln olu da deildir. nk Pir Sultan Abdal, gen yata len Muhammedin hem babas, hem de anas azndan olaylar anlatmaktadr. Bu iir
219 220

Bezirci Asm: Pir Sultan, s. 48 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 48 49. 221 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.69 70; iirin tamam, s.364 365.

88

sevilen bir ailenin gen yata len olu Muhammed (Mehemmet) iin Pir Sultan Abdaln syledii bir at olmaldr. 1576 ncesi yani ah Tahmasb zamannda (veya 1608de) yazld bilinen bugn Byk Buyruk diye de anlan Menkb-l Esrar Behet-l Ahrar isimli eserdeki iirlerden birinin mahls Pir Sultan Abdaldr. ki tane de Pir Sultan mahlsl iir vardr. Bu iirler Pir Sultan iirlerinin yazya geirilmi ilk rnekleridir. Bu iir Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal iin en kesin, en gvenilir kaynak durumundadr. Bu irler incelenirken ekil, muhteva, dil vb. bakmndan bu iirler l olarak alnmaldr. Glpnarl, Pir Sultan Abdal mahlsl bu iiri gzellii, derinlii, dili itibariyle XIII. yy.daki Yunus Emrenin iirlerine benzetmekte ve bu zellikte Pir Sultana (bu arada Pir Sultan Abdala demek istiyor) ait ok az iir olduunu sylemektedir. nemine binaen Pir Sultan Abdal mahlsn tayan bu iiri aynen yazyoruz: 1 Serseri girme meydana ktan ahval isterler Kalllk ile urma dem Tasdik ehli kal isterler 3 Erenler oynar utulmaz Bu yola hile katlmaz Bunda harmhre satlmaz Ya gevher ya ll isterler 5 Pir Sultan Abdal neylersin Mkil halledip sylersin Arsn iek yaylarsn Yarn senden bal isterler222.
222

2 Uyan bu gaflet habndan sbat isterler btndan Her ka sohbetinden Erkn ile yol isterler 4 Kl krk pre ederler Birin yol tutup giderler Dile nitibar ederler Hl iinde hl isterler

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 29 30, 39, 42, 129 130; Glpnarl, Abdlbaki: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, s.178; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 67, 383 384; Bezirci, Asm: Pir Sultan, s.23; Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s.63 (A. zkrml), 153.

89

Tasavvuf yoluna yani tarikata girenlerin nasl olmas ve nelere dikkat etmesi gerektiini anlatan bu din-tasavvuf iir akc ifadesi, dili, edeb sanatlar iinde gzel tler vermesi ile gerekten Yunus Emrenin iirlerini hatrlatyor. iirin btnn aklama yoluna gitmeyeceiz. nk tasavvuf bilgilerine sahip herkesin kolayca anlayaca bir iir. Ancak ilk drtlkteki son msra biraz stnde durmamz gerektiriyor: Bu meydana (tasavvuf yoluna veya cem meydanna) serseri, babo bir ekilde girme. nk bu yola giren ktan eitli ahval (tasavvuf tavr) isterler. Kallelik ile dem vurma (Zamann edepsizlik, dneklik yaparak geirme, savurma). Tastik ehli (senin durumunu tasdik edecek olanlar) senden dosdoru sz isterler. (Kl: sz, dedi). Dedi eklinde apak icraatlarn sorarlar. Buradaki tasdik ehlinin, tarik ehli eklinde iken sonradan bu hale geldii de dnlebilir. Ancak yazya geirilii ok eskilere dayanan bu iirdeki kullan doru kabul etmek daha uygundur. Aslan Pir Sultan hakknda da iirler syleyen Pir Sultan Abdaln bu iiri, bu irin btn iirleri iin, ekil ve muhteva bakmndan bir l olarak daima gz nnde bulundurulmaldr. Pir Sultann aslmasn veya aslmas sonrasn anlatan iirlerin bu ire yani Pir Sultan Abdala ait olduundan bahsetmitik. . Aslanolunun, bu Pir Sultan Abdala ait kabul ettii iirlerden olup aslan Pir Sultanla ilgili kabul edebileceimiz iirler unlardr: Dost senin derdinden ben yana yana (s.238, 166. iir), Ali izzetten kar muhannetin ac szleri (s.273, 206. iirden), Ali izzetten Aln kaplar aha gidelim (s. 287, 223. iir) Aln zindanlar pire gidelim (s.289, 224. iir) Ben de bu yayladan aha giderim (s.290, 225. iir) Enler himmet edin ben gidiyorum (s.294, 230. iir) Yine gemem ala gzl ahmdan (s.296, 232. iir), A. zzetten Kalsn benim davam divana kalsn (s.304, 241. iir) Kolum ekip elim balamasnlar (s.323, 264. iir) Duysun canlar dey bizi asarlar (s.324, 265. iir) Benim arkam kalem bir Allahm var (s.326, 268. iirden), A. zzetten Carma yetisin gelsin ha nolur (s.347, 291. iir), A. zzetten

90

Aliyi seveni keseyim dey (s.366, 313. iir), A. zzetten D de alar alar Pir Sultan dey (s.367, 314. iir) Canlar da alar Pir Sultan dey (s.367, 315. iir) Hibir ikrarnda ahdi bulunmaz (s.371, 319. iir) Ktip ahvalimi aha byle yaz (s.372, 320. iir) Aadaki iir de yine Pir Sultan Abdal mahlsl olup aslan Pir Sultanla ilgilidir. . Aslanolunun eserinde yoktur. Glpnarl Boratavn eserindedir: Evvelce astrr z babasn (s.70, 22. iir). Bu son iir ile yukardakilerden 166, 206, 232, 268, 291 ve 313. iir Ali zzetten alnmtr. Ali zzetin bunlar Pir Sultan Abdal mahlsyla sylemi olduu dnlrse bu iirler Pir Sultan Abdaln olmamaldr. Ali zzetten alnan bu iirlerim ortak zellii, ekil ve muhteva olarak mkemmellikten uzak olmas, przl, basit ve zayf ifadelere yer vermesi, hicivlerin de acemice olmasdr. Bunlar normal karlamak gerekir. nk P. N. Boratav bu derlemeleri Ali zzetten yaparken Ali zzet henz olgun bir k deildir. A. Veysele gre bir rak durumundadr. Bu sahadaki iirlerde daha yolun bandadr. Ayrca Ali zzetten alnmayan ve Pir Sultan anlatan Pir Sultan Abdal mahlsl dier iirlerde, Hzr Paadan baka ok ak dman yoktur. Ali zzetten alnan bu iirlerde Hzr Paadan baka padiah, Kr Kad da aka hedef alnan, sulanan kiilerdendir: Padiahn taht dnsn yklsn Zrlasn ahrette eek spas (Glpnarl Boratav, s.70, 22. iir) Senin tulu padiahn var ise Benim arkam kalem bir Allahm var Hnkr sar olmu nm duymaz Masumlar bodurur padiahm var ( . Aslanolu, s.326, 268. iir) Bir arzuhal yazdm gl yzl aha Gelsin beni elden alsn ha nolur Beni yalvartmasn o padiaha Carma yetisin gelsin ha nolur ( . Aslanolu, s.347, 291. iir)

91

Fetva vermi koca bal kr kad ah diyenin dilin keseym dey Ferman alm Hdr Paa Sultandan Pir Sultan Abdal asaym dey ( . Aslanolu, s.366, 313. iir) Pir Sultan anlatan Pir Sultan Abdal mahlsl dier iirlerde masum olan, yanl anlalan veya anlatlan, bundan dolay yenik den ve bu yenilgi sonunda tevekkle snan, br dnyada her eyin ortaya kacana inanan bir insann ruh hli vardr. Her ne kadar Osmanl idaresi o zamann artlar iinde onu ve onun gibileri ok sulu ve ok yanl yolda kabul ediyorsa da Pir Sultann yukardaki ekilde anlatlmas o devrin taraflarn olduka objektif olarak anlatmaktadr. Bu tespit tarihi gereklerle de, slamn ruhu ile de uyum iindedir: Ben de vekil ettim Br Hdam O da kulu gibi zulm ede mi Orda syletirler bir bir adam Kalsn benim davam divana kalsn ( . Aslanolu, s.304305, 241. iir) Buradaki Pir Sultan, Cumhuriyete kadarki halk arasnda yaayan Pir Sultandr. Cumhuriyetten sonra aydnlar ve onlar takip eden Ali izzet Pir Sultan Hikyesinin yeni bir safhasn balatmlardr. Cumhuriyetin imknlar iinde Osmanl idaresini aka hedef alan cesurca iirler ve meydan okuyular bu dnemde ortaya kmtr: Hakk seven k gemez mi candan Korkarm Allahtan korkum yok senden ( . Aslanolu, s.366, 313. iir) Padiah katlime ferman dilese Yine gemem ala gzl ahmdan Cellatlar karmda satr bilese Yine gemem ala gzl ahmdan hiri katlime ferman yazlsa ksam teneire tabut dzlse Kefenim biilse mezar kazlsa Yine geemem ela gzl ahmdan ( .Aslanolu,s.296,232. iir) Pir Sultan Abdalm dnya kovandr Gitti dil beyler kalan avamdr Muhammet divan ulu divandr Kalsn benim davam divana kalsn

92

Hakk sevmek bize su oldu olsun Bize kemlik eden belasn bulsun Padiahn taht dnsn yklsn Zrlasn ahrette eek spas (Glpnarl Boratav, s.70, 22. iir) gibi Ali izzetten alnan Pir Sultan Abdal mahlsl iirler de vardr. Pir Sultann iirleri incelenirken tekrar onlar da ele alnacaktr. Pir Sultan Abdaln olup aslan Pir Sultan anlatan iirler Pir Sultan bahsinde tekrar incelenecektir. Ancak u kadarn syleyelim ki bu iirlerin hi birinde Ali zzetten alnanlar da dahil bir isyan veya isyan teebbs, hatta isyan hazrl ile ilgili tek msra bile yoktur. Eer bunlardan birisi bile olsayd ve Pir Sultan onun iin aslsayd bu durum onu anlatan bu iirlere, zellikle ada Pir Sultan Abdaln iirlerine yansrd. Aslan Pir Sultanla ilgili iirler de syleyen Pir Sultan Abdaln iirlerinde ah kelimesi, epeyce gemektedir. Onun iirlerini tespit etmeye alan . Aslanolunun eserindeki bu iirlerde ah kelimesi; bazan sevgili, bazan Hz. Ali, bazan de Safevi ah karlnda kullanlmtr: 167. ve 204. iirlerde ah sevgilidir, beer sevgilidir. 217, 220, 223, 225?, 230, 232?, 285, 287, 308, 313? ve 320. iirlerde ah, Safevi hkmdarlardr. Bu say aslan Pir Sultanda ok daha azdr. Pir Sultan Abdalda 168, 184, 191?, 205, 221, 264, 268, 283 ve 312. iirlerde ah, Hz. Alidir. Aslan Pir Sultanda ah olarak Hz. Alinin kastedilmesi bundan biraz daha fazladr. Bundan u sonucu karabiliriz: Pir Sultan Abdal Safevi ahlarna, aslan Pir Sultandan daha ok yer vermitir. Bunu da normal karlamak gerekir. nk Osmanllar Trklere/Trkmenlere basky arttrdka, onlar da Safevi ahlarna daha kuvvetli olarak balanmlar ve onlara daha ok gnl vermilerdir. Safevi ahlarnn kurtarc olarak grlmesi; Pir Sultann aslmas vb. zulmlerle artm olmaldr. Pir Sultan Abdaln iirlerinin ou din-tasavvuf ve t verici iirlerdir. Aslan Pir Sultanda da durum aa yukar ayndr. Ancak beer ak veya dind temalar ileyen iirlerde durum bu ekilde deildir. Pir Sultan Abdalda bu zellikte 60 civarnda iir varken, bu oran aslan Pir Sultanda bunun ok altndadr. Bunlarn da Pir Sultana ait olup olmad zerinde ayrca duracaz.

93

Bunda aslan Pir Sultann ocakzade, dede olmasnn rol olmaldr. Trkmen/Kzlba/Alev evrelerde din nder durumunda olan ve Peygamber soyundan geldiine inanlan bir kiinin beer aktan ve sevgiliden bahsetmesi ho karlanacak veya tevik grecek bir durum deildir. Gerek din-tasavvuf iirlerde, gerekse din d veya beer ak temasn ileyen iirlerde Pir Sultan Abdaln Pir Sultandan daha nde ve usta olduunu grmekteyiz. Bu; ekil ve muhteva gzellii ve mkemmellik asndan kendin gsteren bir farkllktr. Bu fark, ikisinin farkl evrelere mensup oluundan (dede olup olmama) veya Pir Sultan asldktan sonra Pir Sultan Abdaln sanatnda ilerlemesinden ve daha da olgunlamasndan ortaya km olabilir. Pir Sultan Abdaln bu zellikteki birok iirinden rnek unlar olabilir: 1 Sabahn seyrinde kalkar bakarm Karmda yldz szlr durur Gnahm var dey havfin ekerim Gnahm deftere yazlr durur 3 Hani bizim ilen gezen erenler Zkir batn hikmetine erenler efaatin kimdir diye soranlar Hak Muhammet Ali grnr durur 5 Pir Sultan Abdalm ben bir fakirim Atm Hakkn kitabn okurum Blbl oldum dost banda akrm Nasibimiz Haktan verilir durur ( . Aslanolu, s.349, 293. iir) 1 Dinlen bu szm mevali canlar Musahipsiz kiinin hali nicolur Allaha kul Peygambere mmet olaym Musahipsiz kiinin hali nicolur 2 Ali Dldle binmi gazaya gider Kanber de nnce Dldln yider Krna gvenen imansz gider Musahipsiz kiinin hali nicolur 2 On iki yldzn terazi lkere kart gitti bir az Yarn maher gn tartarlar bizi Hak mizan terazi kurulur durur 4 Nurdan imi Muhammedin yaps Bismillahsz almyor kaps Korkusun ektiim Srat Kprs Kanl kuyular dizilir durur

94

3 Yaradan Allahn ihsan oktur Yahiyi yaman yaradan Haktr Tuttuu pirlerin faydas yoktur Musahipsiz kiinin hali nicolur 4 Pir Sultan Abdalm szm ldr Terk-i saltszlar baa beladr (terk-i salat: namaz terk) Yarn Hak divannda yz karadr Musahipsiz kiinin hali nicolur ( . Aslanolu, s.346, 289. iir). Ayrca 183, 191, 240, 276, 278, 281, 289 ve 305. iirler; 266, 304, 326 ve 331. iirler de ayn gzellik ve mkemmellikteki iirlerdendir. Drtlkler halinde baz rnekler: Hatalar eyledim noksandr iim Tvbe gnahma estafurullah Muhammet Aliye baldr bam Tvbe gnahma estafurullah (s.252, 183. iirden). Cmle bir geree demiler beli Tespihleri Allah, Muhammet, Ali Merebi Hseyn ismi mevali Hseyin akna kar kanlar (s.260, 191. iirden) Asl Mervan olan ummana dalmaz Kfre meyledende klk olmaz Mminin suali ahrete kalmaz Dnyada cevabn verebilirsen (s.304, 240. iirden) Pir Sultan Abdalm lrm deme (klarm, olmal. H.D.) Kl be vakit namaz kazaya koma Sakn bu dnyada kalrm sanma Tenim teneirde zm saldadr (s.334, 276. iirden)

95

Pir Sultan Abdalm itim cradan Okudum an bilmem karadan Yeri g cmllemi Yaradan Ayrlk derdinn derman nedir (s.337, 278. iirden) Bir gl ile glistan seyrettim Seher yelleriyle esen Alidir Muhammet klavuz maher yerinde slamn sancan eken Alidir (s.338, 281. iirden) Altn da bir pula olur mu kabul Ehl ile konu ki olasn ehil Cahille konuma olursun cahil Kii itibardan der mi der (s.325, 266. iirden) Kahpe felek ne i iler bizlere Saryorlarm on arn bezlere u dnyaya bakan ala gzlere Bir gn olup kara toprak doluyor (s.343, 286. iirden) Senin zn hakka uyarsa Hak sana uymaz m ey dem olu Kast eder de sen nefsine uyarsan Hak sana kymaz m ey dem olu (s.358, 304. iirden). Yine mihman geldi d oldu gnlm Mihman canlar yzm basa geldiniz Kasavet kalmad bahar yaz oldu Mihman canlar yzm basa geldinz (s.377, 326. iirden) Pir Sultan Abdal neylersin Mkl halledip sylersin Arsn iek yaylarsn Yarn senden bal isterler (s.384, 331. iirden)

96

Yalan syler kov gybetten gemezsin Helaln haramn semezsin Kesilir nasibin su da imezsin Akan aylar senin olsa ne fayda (s.236, 163. iirden) Pir Sultan Abdal, beer ak veya sevgiliyi anlatan iirlerde o kadar din ve tasavvuftan uzaktr ki (ldin) bu iirlerin mahlsn grmemi olsak, Bunlar Karaca Olan sylemitir. zannederiz: 1 Gl yzl yr bugn mahleme gelmi Varsn irakipler ne derse desin Sinesi yreli merheme gelmi (Yareli sineme, olmal. H.D.) Varsn irakipler ne derse desin 2 Krmz gl karktr har ile Mansur da baldr bir ikrar ile Sarlp yataym nazl yar ile Varsn irakipler ne derse desin 4 Gnl ak atna bindi yart Gide gide dostun iline dt Hasretliler birer birer kavutu Varsn irakipler ne derse desin 3 Gnl ak kitabn okur yazarm ol iki gzelde kald nazarm Sevdiimin dmelerin zerim Varsn irakipler ne derse desin 5 Pir Sultan Abdalm aklar tazele Ben seni sevmiim ezel ezele Meylim dt senin gibi gzele Varsn irakipler ne derse desin ( .

Aslanolu, s.311, 250. iir). Ayrca 167, 176, 182, 187, 198, 200, 201, 210, 215, 216, 228, 231, 282, 288, 295 ve 321. iirler, zellikle de 244 ve 318. iirler bu iirden geri kalmazlar. Drtlkler halinde baz rnekler: Yznde benlerin hindidir hindi Bilmem melek midir artan m indi Bir su ver ieyim yreim yand Austos aynda kar sen mi geldin (s.307, 244. iirden).

97

Ustalar getirin tabutum atsn Terziler getirin kefenim bisin Ak gsm stnde imenler bitsin Bitmeyince gnl yrdan ayrlmaz (s.370, 318. iirden) Be sevdiim beni senden ayran Din iman bulmaya diyelim Allah u sinemi ak oduna dalayan Bekas olmaya diyelim Allah (s.252, 182. iirden). Kzard kayalar don giydi dalar Yeil yaprak ile bezendi dalar Yar ile sahraya ktm alar Felek beni nazl yrdan ayrd (s.256, 187. iirden) Erler pirler erkn ald izinden Yz drt kitap skut eder sznden Ay gn ule verir ann yznden Seversen de byle gzel sevmeli (s.266, 198. iirden). Ak gl olsam yanana sokulsam Benek olsam yzlerine salsam Klen olsam pazarlarda satlsam Klem dey al sinene sar beni (s.269, 201. iirden) Gam elinden benim zlf siyahm Peykn dedi sinem yaraland gel Suna ban iin alatma beni Bugn sevda candan araland gel (s.276, 210. iirden) Felek krd benim kolum kanadm Bayku gibi viranlarda tnedim Bu gn gzelin nabzn snadm Can feda yoluna der bulamadm (s.281, 215. iirden)

98

Aa idim karl dan ardna Kona idim sevdiimin yurduna Yeni dtm bir gzelin derdine Bir selamn gelmez oldu nedendir (s.340, 282. iirden) Mansur idim geldim dman eline unun iin dtm halkn diline Aslmaa geldim zlfn teline Ben razym amma dar ele girmez (s.373, 321. iirden). Pir Sultan Abdaln iirlerinde Tanr olarak Allah ismi ve bu manya gelen Trke, Arapa veya Farsa isimler ok sk kullanlmtr. Bunlar da Hakk, Yaradan, Hd, Bar Hd, Gani Hd, Gani, Gani Settar, Mavl, Kdir Mevl ve Tanrdr. Allahn bu ekilde ve bu isimlerle anlmas bugn iin de geerlidir. Bunlarn hemen tamam bugnk halkn da bildii ve kulland isimlerdir. Bu iirlerde Allaha atfedilen zellikler, onun varl, birlii, gc, kudreti, Kurandakinden bir farkllk gstermez. Bunlarn iinde srasyla en ok Hakk, Allah ve Yaradan kullanlmtr: Uyuma ki Muhammedi gresin Yaradan Allahtan ksmet alasn Gnahlysan gnahszdan olasn Her sabah her sabah yalvarr kullar (s.322, 262. iirden) Dinlen bu szm mevli canlar Musahipsiz kiinin hli nicolur Allaha kul Peygambere mmet olaym Musahipsiz kiinin hali nicolur (s.346,289. iirden). Bu i Haktan geldi kime kseyim Sal Allahm sal slama varaym (s.283, 218. iirden) lm Allah emri ya eziyetler Aln kaplar aha gidelim (s.288, 223. iirden) Yaradan Allahtr benim vekilim Kalsn benim davam divana kalsn (s.304, 241. iirden)

99

Ancak sen bilirsin hey kadir Allah briimden l teli var koun (s.315, 254. iirden) Farz Allahtan kald ya snnet kimden Musahibin ii daima srdan (s.317, 256. iirden) Allah Allah dedim girdim rmaa Muhammedin nur cemlin grmee (s.369, 317. iirden) vb *** Yine Hakk sendedir sen sana bakn Kalbini pk eyle kfrden sakn Biz niyaz klalm can Hakka yakn Biz klalm klmayandan bize ne (s.248, 177. iirden) Gnlm gnderdim neye erecek Gnl ile gzel Hakk bulacak Hakkn divanna doru varacak Yolum var neyleyim dnya maln (s.259, 190. iirden). Pir Sultan Abdalm derdim dkerler Au oldu yediimiz ekerler Gzel sevdik diye hm ekerler Benim Hakktan zge cananm m var (s.326, 267. iirden) Sekiz derler ol Cennetin kaps Hakka doru alrm hepisi Korkusun ektiim Srat Kprs Onu doru geen insana neyler (s.331, 273. iirden) Pir Sultan Abdalm ben bir fakirim Atm Hakkn kitabn okurum Blbl oldum dost banda akrm Nasibimiz Hakktan verilir durur (s.349,293. iirden)

100

Pir Sultan Abdalm ben de byleyim Emir Hakktan geldi kime ne deyim Derdim oktur hangi birin syleyim Yrekte yaralar trl trldr (s.351, 295. iirden) Mansur Hakk dedi de buldu drn Talip burda eker ahret zrn Cmle kazan ile klli varn Btn Hakk yoluna vermeli imi (s.353, 298. iirden) Ahmet gkyzn ceyln eyledi Ol Hakkn didarn seyran eyledi brahim olunu kurban eyledi Ar ay gibi ay bulunur mu (s.359, 305. iirden) Hakk bizi yoktan var etti kr yoktan vara geldim Yedi kat ara asl Kandildeki nura geldim (s.380, 328. iirden) vb *** Gzel ahm kt mala kkne Can dayanmaz gayretine mkine ( mekine, olmal. H.D.) Seni beni Yaradann akna Aln kaplar aha gidelim (s.288, 223. iirden) Herkes metan alp satyor Hakk Muhammed Ali cana yetiyor Cmle kular yuvasnda tyor Yaradana yalvarrlar sabahtan (s.301, 237. iirden. Ayrca 241, 262, 278, 302 ve 304. iirler) *** Mnkirin gdas Hakktan kesildi Nesimi yzld Mansur asld Dnya yedi kere doldu ssld Dolduran Hdadr dolan Alidir (s.339, 281.iirden, Ayrca 165. iir)

101

*** Ben de vekil ettim Bri Hdam O da kulu gibi zulm ede mi Orda syletirler bir bir adam Kalsn benim davam divana kalsn (s.304, 241. iirden. Ayrca 274. iir). *** Uradm bir derde dtm noksana Akl klavuzdur pire var pire Sdknan ardm Gani Hdama Onlar da arr pire var pire (s.249, 179. iirden) Pir Sultan Abdalm ar ya Gani Veren Allah yine alr ol can Gnl bir gemidir akl dmeni Akl dmen ya syleyen dil nedir (s.337, 279. iirden. Ayrca 204, 270. iirden) *** Muhannettir dnyasn kayran ol Gani Settardr alar doyuran Beni de sevgili yrdan ayran Ya eceldir ya didardr ya nasip (s. 318, 258. iirden) *** Bu meydanda serilidir postumuz ok kr Mevlya grdk dostumuz Bir gn kara toprak brr stmz rdr hey benli dilber rdr (s.345, 288. iirden. Ayrca 234. iirde. Ancak bunlar Ali izzetten derlemedir).

102

*** Hocam dersi verdi okurum satr Kadir Mevlm eksiimiz sen yetir Ksmet nerde ise eker iletir Allah bilir nerde kalr lmz (s.375, 323. iirden) ol icra Tanrs yatmaz uyumaz Kimsenin hakkn kimseye komaz Hnkr sar olmu nm duymaz Masumlar bodurur padiahm var (s. 327, 268. iirden). Ancak bu da Ali izzetten derlemedir. nceden de zerinde durduumuz gibi Ali zzetin, Pir Sultan Abdal adna uydurduu iirlerden olma ihtimali ok yksektir. Bu iir hari Pir Sultan Abdaln kabul edilen dier iirlerde tanr kelimesi beklenenin aksine hi gememektedir. Halbuki tanr kelimesi gerek slamiyetten nce, gerek sonra, gerekse gnmzde, zellikle de halk kltrnde ok yaygn olarak kullanlan bir kelimedir. Burada ise bunun aksini grmekteyiz. Pir Sultan Abdaln iirlerinde slam mnda kullanlan Allah ismi ve onun yerine geen isimler en az 81 iirde gemektedir. Bunlarn bazlarnda da bir iirde birden ok kullanlmaktadr. Dorudan doruya Allah zikreden bu iirlerden baka, anlatm ile yine Allah iaret eden drtlkler veya msralar da vardr: Yaratmtr insan ile hayvan nsanda emanet koydu bu can Yz Altm alt Peygamber han Bizi kor mu ya onlar alanlar (s. 322,263. iirden) gibi. Bu durumda Pir Sultan Abdaln iirlerinde Allahn 100n ok zerinde zikredildiini syleyebiliriz. Pir Sultan Abdaln kabul edilen iirlerde Allah birinci srada en byk ve tek varlk olarak yer alrken bundan sonra mevki sras gzetilerek nce Hz. Muhammed ve sonra da Hz. Ali zikredilir. Genelde bu kaide kolay kolay terk edilmez. Bunun ok az istisnas vardr. Bu iirlerde Hz. Muhammed, Kurann bildirdii ekilde peygamberdir. Hz. Ali de onunla birlikte veya ayr olarak

103

anlrken Hz. Muhammedin en yakndr. ah- velyettir. Allahn en sevgili kullarndandr. Bu haliyle Hz. Ali de Kurann ve Hz. Muhammedin bildirdii bir mevki ve konumdadr. Bu genel ereve korunmakla birlikte Hz. Alinin tek olarak ilendii durumlarda, ok defa Hz. Alinin destanlam, halka mal olmu bu arada gerek Hz. Aliden uzaklalm hikyelerle anlatld da olmaktadr: Seyranghn olmu arn ycesi Dldln sahibi Kanber hocas Server Muhammedin Mira gecesi Yedinci felekte arslan olan ah (s. 254, 184. iirden) Pirimi sorarsan Alidir Ali Altndan aklm Dldln nal Kim srd kuyuda krk arn yolu O yolun srein srenler gelsin (s. 312, 251. iirden) vb.. *** Ezelden bellidir anlarn zt Yezide Zlfikar zehirden kat Gene erden gelir er mucizat Birisi Muhammed pirim Alidir (birisi Ali, olmal H.D.) s. 338, 280. iirden Bindiler Dldle arka gittiler Horasan ehrinde gre tuttular Mminlerin feryadna yettiler Bastlar Mervan basan Alidir (s. 339, 281. iirden) vb. Bilindii gibi Yezit de Mervan da Hz. Alinin lmnden ok sonralar siyaset sahnesine kan Emev siyasetileridir. Her destan kahramannn halk kltrnde ald ekil Hz. Ali iin de geerlidir. Halk kltr iinde yetien ve halk kltrnden beslenen bir halk irinin Hz. Aliyi, bu ekilde de tantmas normal karlanmaldr. Mektepten, medeniyetten, kitaptan, ehirden uzak ve hatta mahrum yaayan insanlarn ve onlarn iinden yetien irlerin, baka trl olmalar beklenmemelidir. Bunlarn Hz. Ali hususunda genel ereveden ayrlmamalar bir baar saylmaldr:

104

Uymasn Kr eytann szne Dn gidelim Muhammedin izine Kul olann uyku girmez gzne Her sabah her sabah yalvarr kullar (s.322, 262. iirden) Nurdan inmi Muhammedin yaps Bismillahsz almyor kaps Korkusun ektiim Srat Kprs Kanl kuyular, dizilir durur (s.349, 293. iirden) Hani bizim ilen gezen erenler Zahir batn hikmetine erenler efaatin kimdir diye soranlar Hak Muhammet Ali grnr durur (s.349, 293. iirden) Hatalar iledim noksandr iim Tvbe gnahma estafurullah Muhammet Aliye baldr bam Tvbe gnahma estafurullah (s.252, 183. iirden) Bir gl ile glistan seyrettim Seher yelleriyle esen Alidir Muhammet klavuz maher yerinde slmn sancan eken Alidir (s.338, 281. iirden) eriat kapsn Muhammet at Tarikat kapsn ol Ali seti Dnyadan nice bin evliya gt Anlar da gzetir Mehdi yoldadr (s.334, 276. iirden) ah- Merdan nmzde klavuz Yklr m Hakkn yapt havuz gnlk dnyada her yahi yavuz Dirilir gam yeme divane gnl (s.278, 212. iirden)

105

Alinin yresi yr yaresidir Buna merhem olmaz dil yarasdr Aliyi sevmeyen Hakkn nesidir Seversen Aliyi deme yreme (s.245, 174. iirden) Bu arada unu da belirtelim ki Pir Sultan Abdaln Hz. Aliyi tek olarak iledii msra veya drtlklerde, beklenilen aksine kuruluk, yavanlk gze arparken, Hz. Muhammed ile Hz. Aliyi, hatta Allah Muhammed Aliyi birlikte iledii iirlerde ise gzellik, akclk, derinlik grlmektedir. Bunu; ikisinin, hatta nn adeta zdeletirilmesine balamak mmkndr. Pir Sultan Abdaln birok msra veya drtlnde birok slmi kavrama da rastlanmaktadr. Bunlarn da hemen tamam sralanabilir: Din olarak slam, kitap olarak Kuran, Kurandaki yetler, Hz. Muhammedin hadisleri, Kuran dahil slmda kabul edilen Drt Kitap vb Evvel batan Muhammede salavat Bizim dinden ulu din bulunur mu Eyyb kreyledi murada erdi Erden zge ere er bulunur mu (s.359, 305. iirden) Pir Sultan Abdalm kayda verile Misafir ksmetin getirir bile Misafir Alidir sen zn dile Mihman canlar yzm basa geldinz (s.377, 326. iirden) Ayrca 186. iir birinci drtlk; 191. iir birinci, altnc drtlk; 196. iir ikinci drtlk; 218. iir ikinci drtlk; 219. iirin tamam; 226. iir beinci drtlk; 233. iir birinci drtlk; 240. iir nc drtlk; 257. iir ikinci drtlk; 270. iir ikinci drtlk; 273. iir drdnc drtlk; 279. iir birinci drtlk; 280. iir beinci drtlk; 291. iir nc drtlk; 293. iir beinci drtlk; 322. iir birinci drtlk; 329. iir birinci drtlk vb slamn genel prensip ve anlaylarna uygunluk gstermektedir. Bunlar balklar ve tipik rneklerle yle

106

Bismillah, salavat, farz, snnet, abdest, oru, namaz, terk-i salt, hac, hac, ezann getii drtlkler: Pir Sultan Abdalm lrm deme (klarm, olmal. H.D.) Kl be vakit namaz kazaya koma Sakn bu dnyada kalrm sanma Tenim teneirde zm saldadr (s.334, 276. iirden) Alnm abdestim aldrrlarsa (Alrm abdestim, olmal, H.D.) Klnm namazm kldrrlarsa (Klarm namazm, olmal, H.D.) Sizde ah diyeni ldrrlerse Ben de bu yayladan aha giderim (s.290, 225. iirden) Ayrca 180. iir nc drtlk; 181. iir ikinci drtlk; 207. iir yedinci drtlk; 223. iir ikinci drtlk; 226. iir ikinci drtlk; 231. iir nc drtlk; 254. iir beinci drtlk; 256. iir drdnc drtlk; 278. iir altnc drtlk; 284. iir beinci drtlk; 289. iir drdnc drtlk; 292. iirin tamam; 305. iir birinci drtlk; 307. iir birinci drtlk; 310. iir birinci drtlk; 311. iir birinci drtlk; 329. iir nc drtlk vb Ancak; Arafat Dandan gelen haclar Ayrlk derdinn derman nedir (s.336, 278. iirde) derken slmi mnda bir hac ve haclktan bahsedildii ve onlara deer verildii anlalmaktadr ama Pir eii Kbe Muhammet mihrap derken (s.251, 181. iirde) bir benzetme yapld sylenebilir. Elbette ki Pir eii Kbe deildir; olamaz. Ayn kullan Pir Sultan Abdaln bir baka iirinde daha vardr: Pirin eiine varan hacoldu Onun katarndan ayrma bizi (s.275, 207. iirden). Bir de farz deil ama snnet olarak slamda da var olan Muharrem orucundan bahsedilmekte ve onun ok sevap olduu anlatlmaktadr: Birisini tutan Hakkna yeter kisini tutan gnahn atar n tutanlar Cennette yatar Engr olmu Hakk ceminde ezilir (s.348, 292. iirden) ve dier drtlklerin tamam. Bu drtlklerden anlaldna gre Muharrem orucu 12dir.

107

Farz olan Ramazan orucu ile ilgili olarak ise lehtealeyhte hibir bilgi gememektedir. Pir Sultan Abdaln iirlerinde Cennet ve Cehennemin getii birok drtlk vardr. Sevap ileyenler, iyi kullar Cennete; gnah ileyenler, kt kullar Cehenneme gideceklerdir: Pir Sultan Abdalm sr Ali srr Srat geenin Cennettir yeri (s.291, 226. iirden). Mmine Cennette nasip ksmettir Alr Cennetin gl sabahtan (s.300, 236. iirden). Sekiz derler ol Cennetin kaps Hakka doru alrm hepisi Korkusun ektiin Srat Kprs Onu doru geen insana neyler (s.331, 273. iirden). Ayrca 179, 180, 191, 214, 244, 271, 279, 281, 288, 292, 305, 306 ve 317. iirlerde. Cennet yerine Umak kelimesini kulland da (317. iirde) grlmektedir. Yunus Emre gibi, Cenneti deil Allah istedii de olmaktadr: stemem cenneti gster didar (191. iirde) Cehenneme giren hem yanar r Fehmeyle akln bana dr (devir mnsnda) Bunca nebileri soyan teneir l seni soymaz m hey dem olu (s.358, 304. iirden). Ayrca 192, 242, 252 ve 306. iirler. Bu arada Cehennem karl tamu (252. iirde) ve Klhan (192 ve 242. iirde) kelimelerini de kullanmtr. Helal-Haramla ilgili drtlk: Yalan syler kov gybetten gemezsin Helln haramn semezsin Kesilir nasibin su da imezsin Akan aylar senin olsa ne fayda (s.236, 163. iirden) Gnah veya ktlklerle ilgili drtlkler:

108

Hasan Askernin glleri bite Mehdi gnlmzn gamn ata Sylenen yalana kova gybete Tvbe gnahma estafurullah (s.253, 183. iirden ve iirin tamam). Ayrca 177, 180, 183, 186, 192, 212, 240, 242, 252, 258, 262, 267, 273, 277, 293, 303, 308, 319, 329 ve 331. iirlerde vb Sevap veya iyiliklerle ilgili drtlkler: Pir Sultan Abdalm gle gel gle Amelin var ise o gelir bile Mminler Cennette hem gle gle Orda mnafa yer bulunur mu (s.359, 305. iirden). Ayrca 258, 273, 277, 286 ve 291. iirler vb Meleklerle ilgili drtlkler: Yanmzda iki melekler gezer Biri hayr biri errimiz yazar Kahpe felek bizi aldatr zer Nerede seyreder ondan haber ver (s.333, 275. iirden). Ayrca 205, 237, 278, 281, 293, 304, 306, 310 ve 312. iirler vb eytanla ilgili drtlkler: Uymayasn Kr eytann szne Dn gidelim Muhammedin izine Kul olann uyku girmez gzne Her sabah her sabah yalvarr kullar (s. 322, 262. iirden). Ayrca 179, 237, 272, 298, 303 ve 312. iirler vb Kuranda geen Adem, Nuh, Eyp, Yusuf, brahim (Halil brahim), smail, Musa ve sa peygamberden bahsedilen drtlkler: Sabredelim gnl ne gelir elden Sabrl kulunu sevmez mi Sultan Yusufu kurtard kuyudan glden Biri sabr biri kr bir dua (s.241, 169. iirden). Ayrca 165, 197, 204, 226, 236, 262, 275, 276, 278, 290, 305, 310, 312 ve 328. iirlerde.

109

Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden, ayrca On drtlkler: Pir Sultan Abdalm bahar yaz iin Krklarn yedii lokma hakkyin Hasan Hseyinin ba hakkyin

ki

mamlardan, Hz.

Fatmadan, Selmandan, Kamberden, Keiten, Veysel Karanden bahsedilen

Sana medet yoluna mrvet ya Ali (s.265, 196. iirden) Hasan Askerinin glleri bite Mehdi gnlmzn gamn ata Sylenen yalana kova gybete Tvbe gnahma estafurullah (s. 253, 183. iirden). Ayrca bu iirin tamam ve 176, 179, 191, 202, 205, 207, 217, 226, 236, 245, 246, 248, 253, 260, 277, 278, 281, 283, 289, 292, 307, 309, 312, 316, 317 ve 328. iirlerde. Hac Bektatan bahsedilen drtlkler: Gn mdr ay mdr Muhammet Ali Bizi irat etti Bekta Veli Arap olu gelir eli develi Onun katarndan ayrma bizi (s.274, 207. iirden). Ayrca 176, 179, 271, 284, 297 ve 310. iirlerde. Ancak; Ku olup gvercin donuna giren Uyan dalar uyan Ali geliyor msralaryla balayan iirde (284. iir) hep Hz.Aliden bahsediliyor ama aslnda anlatlan Hac Bektatr. Bu iirde anlatlan olaylar ve kerametler Hac Bektala ilgilidir. Kurandan almamakla beraber tefsirlerde ve tasavvufta sk sk adndan bahsedilen Hzrn (veya Hzr Nebi) getii drtlkler: Himmet edin bize misafir gele Yavan yahi yiye yzmz gle Byk kk an hep Hzr bile Mihman canlar yzm basa geldinz (s.337, 326. iirden). Ayrca 164, 199, 205, 226, 278 ve 283 iirlerde.

110

Tasavvuf byklerinden bahsedilen drtlkler: brahim Edhem, Hallac- Mansur, Seyit Battal, Seyit Nesimi, Safiyddin ve Haty gibi. Gkten Zemzem indi gnle szld Kanadm yolundu bam bozuldu Nesm Halepte ehit yzld Mansur da Badatta dar dey dey (s.370, 317. iirden). Ayrca, 197, 217, 226, 235, 236, 250, 261, 281, 298, 300 ve 321. iirlerde. Pir Sultan Abdaln iirlerinde, aslnda, Hac Bekta Veliye ait olan Drt Kap Krk Makam detaylarna inilmeden, neler olduu belirtilmeden sadece isim alarak kullanlmaktadr. Hac Bektan Makaltnda ise bunlarn hepsi ok ince ayrntlarla, Kuran ve hadislerden de faydalanlarak anlatlmaktadr. Buradaki ise Anadoludaki XIII., XIV, XV. yzyl tasavvufunun serpintisi ve uzants olarak kabul edilebilir. Drt Kap, tasavvufta uyulmalar gereken ana merhalelerdir. Bunlar eriat, Tarikat, Marifet, Hakikat merhaleleridir. Krk Makam ise bunlarn her birinde onar tane olan dier makamlarn toplamdr. Pir Sultan Abdaldan rnekler: Pir eii Kbe Muhammet mihrap zn trap eyle Drt Kapn yap u dnya fnidir hem hne harap Gvenme fniye bahara yaza (s.251., 181. iirden) Drt Kapdan Krk Makamdan ararsan Yine farz iinde farzdr musahip (s.316, 256. iirden). Ayrca 193, 240 ve 302. iirler. Ancak son iir Ali zzetten alnmadr. Pir Sultan Abdaln iirlerinde yukarda zerinde durduumuz gibi Allah, Kuran, Peygamberler, CennetCehennem, helal-haram, gnahsevap, eytan Melek (veya Melekler) vb. ok defa slmdaki gibi ele alnp ilenmektedir. Ancak bazan da dine ( slma) aykr veya aykr olabilecek iir veya drtlkler de bulunmaktadr. . Aslanolunun Pir Sultan Abdala ait kabul ettii iirlerden 9 tanesinin (165, 184, 199, 205, 207, 236, 294, 297 ve 312. iir) bazan tamam, bazan de baz drtlkleri buna rnek verilebilir. Bu gibi iirler Pir Sultan mahlsl iirlerde de vardr. 17 ve 120. iirler buna rnek olabilir. Grld gibi bu trl

111

iirler Pir Sultan Abdalda, Pir Sultana gre daha fazladr. iirleri incelerken de greceimiz gibi slma aykrlk Pir Sultana gre Pir Sultan Abdalda daha aktr ve ardr. Bunu Pir Sultann ocakzde (dede) oluuna bal olarak din tasavvuf yapsnn daha salam oluuna balayabildiimiz gibi, Pir Sultann aslmasndan sonra ve zaman iinde Trkmen/Kzlba evrelerde orta izgiden uzaklamann artmasna da balayabiliriz. Pir Sultanla Pir Sultan Abdaln ayrlmad yllarda ve bugn, bunlar bir kii kabul eden evrelerde bu iirlerin hepsi aslan Pir Sultana mal edilmitir. zellikle gnmzde Pir Sultan sulamak isteyenler de bu iirlerin tamamna bakarak onu dinsiz, hatta Allahsz olarak tantmaya almaktadrlar. te bu adan da Pir Sultanla Pir Sultan Abdal ayrmak gerekmektedir. Pir Sultanla ilgili ilk ciddi almay yapan Sadetin Nzhet yle demektedir: Snn akaidinden temamen ayr bir akideye sahip olan ir, mer ve Osmann hibir kitapta yerleri olmadn N.24, halbuki Kuran okuyann Muhammed, yazann Ali ve hatta bizzat Allahn Ali olduunu sylemektedir. N.16, 21, 24, 76. Filhakika, onun iirlerinde en fazla grlen Alevlik telkkileridir. b- kevserle akann, bd- sab gibi esenin, Dnyay doldurup boaltann, mahlkatn rzklarn verenin Ali olduunu sylemesi ve Aliyi padiah Muhammedi vezir olarak kabul etmesi (N.24) hatta daha mfrit davranarak bu mlkn sahibi Ali deil mi demesi (N.24), kendisinin Ali-Allah telakkilerini benimsemi olduunu ispat eder223. Ancak daha nce de zerinde durduumuz gibi XVI. yzylda Trkler arasnda Alevlik yoktur. Bu olsa olsa Trkmenlik/Kzlbalktr veya Trkmen tasavvuf anlaydr. Sadettin Nzhetin rnek olarak verdii bu iirler, . Aslanolunda da vardr: No: 16 (184. iir), No: 21 (196. iir), No: 24 (199. iir), No: 76 (77. iir), Noo: 78 (281. iir). Fakat bunlardan sadece 76 numaral iir Pir Sultan mahlsldr. Dierlerinin hepsinin mahls Pir Sultan Abdaldr. Bu iirlerdeki sulamalar birisi hari Pir Sultan Abdala ait olmaldr. O zamann bilgileriyle
223

Ergun Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.19.

112

bunlarn hepsi aslan Pir Sultann zannedilmitir. Kald ki bunlardan 196, 77 ve 281. iirlerde Ali Allahi telakkisi yoktur. Ayrca Sadettin Nzhetin rnek verdii iirlerin aynen deilse bile benzerlerine bugn artk sulanmayan ve ilahiyatlar dahil hemen btn aydnlar tarafndan kabul gren XIII. yy. tasavvufusu Yunus Emrede de rastlanmaktadr: Kafda zerrem del ay u gne bana kul Ben ku dilin bilrem syler Sleyman bana eriat ehli rak eremez bu menzile Hakdur aslum ek del mriddr Kuran bana224 Evvel benem hr benem canlara can olan benem Azup yolda kalmlara hzr meded eren benem Kn deminde nazar eden bir nazarda dnya dzen Kudretinden han deyip ka bnyad uran benem Dz dedm bu yerleri basku kodum bu dalar Sayvan gerdm bu gkleri ger sonra dren benem Ol karadir-i kn feyekn ltfedici Rahman benem Kesmedin rzkn veren cmlelere Sultan benem Nutfeden dem yaratan yumurtadan ku dreten Kudret dilini syleten zikreyleten Sbhan benem225 Musa Peygamber ile bin bir kelime kldm s Peygamber ile gklerde kalan benim226 Yunus deil bunu diyen kendiliidir syleyen Mutlak kfir inanmayan evvel hr hemen benim227 Yunus, daha baka iirlerinde bunlara benzer birok sz sylemitir. Onun dayana elbetteki tasavvufun mehur nazariyelerinden Tecelli, Vahdet-i Vcud ve Fenafillahtr. Btn bunlar bu yolun nclerinden Hallac- Mansura ait Enel Hak sznn Trke olarak iirlerde yansmasdr. Biraz sonra da zerinde duracamz gibi Pir Sultan Abdal kendisini deil Hz. Aliyi veya Hac Bekta
224 225

Glpnarl, Abdlbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf. S. 162. A.g.e.: s. 163-164. 226 A.g.e.: s. 406. 227 A.g.e.: s.407.

113

bu sfatlarla anarken, Yunus Emre ok nceleri bizzat kendisini bu sfatlarla anmaktadr. Pir Sultan Abdaln iirlerinde AllahPeygamberKuran tartmasz bir ekilde slmdaki gibi kabul edilirken, bunlarla eliip elimeyecei dnlmeden Hz. Aliye veya Hac Bektaa da az saydaki iirde de olsaulhiyet atfedilmesi nemli bir husustur. Onun dayana da Yunus Emrede olduu gibi yine Vahdet-i Vcud, Tecelli ve Fenafillahtr. Ancak Yunus Emre bunu engin din ve tasavvuf bilgileriyle, Kuran ve hadislere hkimiyetiyle beslemitir. XVI. yy.da Pir Sultan Abdal zamannda ise XIII, XIV ve XV. yy. Anadolu tasavvufunun derinlii ve kitabilii artk ok ok azalmtr. Yunustaki bilgi zenginliini, din ve Kurana hkimiyeti Pir Sultan Abdalda bulmak zorlamtr. Ancak bunlarn serpintileri grlmektedir. Bu serpinti bilgilerle tasavvufun ok hassas ve incelikleri olan teorilerine girince, tasavvufun bu nazariyeleri alt beslenmeden sylenivermitir. Pir Sultan Abdal ve onun gibi daha baka irler, bu s szlerinin nereye vardnn deta farknda deildirler. Niyetleri kesinlikle baka Tanrlar yaratmak deildir. Onun iirlerinde, 100n stnde Allah veya onun deiik isimlerini anmas ve bunlar da slmdaki mnlarla kullanmas bunun en gzel delilidir. Ancak Anadoluda tasavvuf XV. yzyldan itibaren her geen gn slamtr. Pir Sultan Abdal ve onun gibi dier irler, kitab bilgilerden ve imknlardan mahrum kalmlardr. Bu irler niyetleri kesinlikle bu olmad halde Hz. Aliyi, Hac Bekta veya insan Tanr yerine koymu gibi olmulardr. Buna bir de evliyann gc ve ruhundan da keramet beklenmesi eklenmitir. Art niyetli bir yorumla hareket edildiinde evliyalarn da Tanrlatrlmas gibi bir durum ortaya kmtr. Ayn durum Snn ve kitab tasavvuf iin de sz konusudur. Pir Sultan Abdaln yukarda belirttiimiz iirlerinin bir ksm tasavvuf ve iyi niyetli bir yorumla ele alndnda dine aykr gelmeyebilir:

114

Takatten kesildim yoktur ilacm Meer bize imdat Aliden ola Derdimin aresi Ali sen yeti Meer bize imdat Aliden ola228 Ayrca bu iirin tamam, 184. iirin ikinci drtl, 205. iirin drdnc drtl, 207. iirin son drtl, 312. iirin son drtl, 236. iirin ilk ve son drtl, hatta 297. iirin son drtl de byledir. Bu iirlerin dier drtlklerinde 184. iir hari bir aykrlk yoktur. Musa asasn ejderha klan Leker-i Yezide korkular salan Muhammet akna Zlfikar alan Kamu mminlere imam olan ah Pir Sultan Abdalm meydanda merdim Elimde tesbihim evradm virdim Her nereye baksam Aliyi grdm Garip gnllere mihman olan ah229 Bu iirdeki birinci drtlkte Hz. Musann asasn ejderha klan Hazret-i Alidir. Yunusun iirlerinde ise Yunusun kendisidir. kinci drtlkte ir nereye baksa Hz. Aliyi grmektedir. Tasavvuftaki vahdet-i vcuda gre her yerde ve her eyde grlen Allahtr. Allah her eyde tecelli etmitir. Pir Sultan Abdal, Allahn yerine Aliyi koymaktadr. Yine ayn drtlkte garip gnllere misafir olan Allahtr. Bu kullanlarda aslnda yine Hz. Ali Tanrlatrlmyor ancak Allahn her eyde tecelli ettii, buna gre Hz. Alide de tecelli ettii, Hz. Alinin de fenafillaha erdii, yokluktan syrld, ilhi unsurlardan ibaret kald, her yerde grlenin Hz. Ali, dolaysyla yine Allah olduu anlatlyor. Son msra da ayn ekilde izah edilebilir. Her ikisi de Vahdet-i Vcut ve Fenafillah ile ilgilidir. Ancak Pir Sultan Abdaln aadaki iirinde iyi niyetli yorumlara ramen dine aykrln daha ak olduunu grmekteyiz:

228 229

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.238, 165. iirden. A.g.e.: s. 254, 184. iirden.

115

Gafil kaldr u gnlden gman Bu mlkn sahibi Ali deil mi Yaratmtr on sekiz lemi Rzklarn veren Ali deil mi Gelin vazgeelim biz bu gmandan Vallahi karz dinden imandan efaat umarz on iki imamdan Anlarn atas Ali deil mi Yaratld Mlcem ol oldu dman (Mlcemolu ol dman, olmal H.D.) Kast etti Aliye oldu peiman Kang kitapta var ol mer Osman Kuranda okunan Ali deil mi Binbir ad vardr bir ad Hzr Her nerede arsan orada hazr Alim padiahtr Muhammet vezir O ferman yazan Ali deil mi Pir Sultan Abdalm ben bir fukara Acep bulunur mu derdime are Gnahkrm nasl varam huzura Divanda oturan Ali deil mi (s.267, 199. iir) Bunlardan birinci, ikinci, nc ve beinci drtlk benzerleri Yunus Emrede de var olduu gibi Enal Hakk anlayyla izah edilebilir. Burada Pir Sultan Abdaln kendisi deil, Yunus Emreden farkl olarak Hz. Ali mlkn sahibidir. On sekiz bin alemi yaratmtr. Rzklar vermektedir. Divanda (Allahn makam) oturan da odur. Btn bunlar Allahn sfatlardr. Tasavvuf yorumla izah edilemedii taktirde Yunus Emrenin syledikleri de Pir Sultan Abdaln syledikleri de slama aykrdr. Ancak bunun gibi kullanlar gerek halk tasavvuf iirinde, gerekse kitabi tasavvufta ok sk grrz. Bu, Vahdet-i Vcudularn hemen tamam iin geerlidir. Ancak drdnc drtlkte olduu gibi Hz. Alinin padiah olarak st makama karlmasnn, Hz. Muhammedin de onun vekili durumunda Hz. Alinin bir alt mevkisine yerletirilmesinin tasavvuf

116

yorumla da izah mmkn deildir. Bu olsa olsa XIII., XIV., XV. yzyl Anadolu tasavvufunun gittike seviye kaybedip cahil kiiler elinde ald ekildir. Tasavvufa da ters bu gibi ifadelerin kullanlmas, bu ve bunun gibi iirlerin sylenmesi XVI. yzyldan itibaren ortaya kmtr, denilebilir. Bu gibi iirlerin kutuplamalarn iyice artt, kitaptan, mektepten, medeniyetten mahrum kalnd dnemlerde ortaya ktn dnebiliriz. Byle bir kullan aslan Pir Sultanda ise asla yoktur. Pir Sultan Abdaln dier iirlerinde de yine byle bir kullan grlmemektedir. Allah birinci, Hz. Muhammed ikinci, Hz. Ali ancak nc sradadr. Pir Sultan Abdaln iirlerinin birinde Mslman karl mmet kelimesi kullanlmtr. Bu genel bir ifadedir. Btn Mslmanlar iine alr. Hz. Muhammedden tler aktaran bu iirin bir drtl de yledir: Hele birer birer Hakka varalm Hakkn derghna yzler srelim mmetim yerine kendim yanarm Aman beklen Cehennemin yolunu (s.360, 360. iirden) Ancak Pir Sultan Abdal birok iirinde, Abdal Pir Sultanda da olduu gibi kendisini ve ayn yolda olanlar mmin, mslim, erenler, sofu, naci (Gruh- Naciden), Hseyni, mevli ve rif olarak isimlendirmitir. Btn bunlar Mslman veya gerek Mslman, iyi Mslman mnsnda kullanlmtr: Burada gani olan orada hoca Mmin olanlarn ol taht yce Muhammet anadan doduu gece yle bir mbarek gn bulunur mu (s.359, 305. iir, drdnc drtlk. Ayrca nc ve beinci drtlk). Baka rnekler iin 162, 165, 168, 169, 170, 177, 180, 189, 190, 191, 192, 193, 195, 197, 211, 224, 227, 236, 240, 241, 242, 243, 251, 253, 254, 286, 289, 290, 297, 298, 299, 303, 306, 308, 313, 315 ve 316. iirlere baklmaldr. Pir Sultan Abdaln iirlerinde kar tarafa Yezit, kfir, kffar, mnkir, mnafk, havaric (Hariciler), Mervan ve zhit gibi isimler verilmektedir. Snn veya Ehl-i Snnet gibi bir kullanma raslanmamaktadr. Bunlardan kfr, kffar,

117

mnkir, Mslman olmayan mansndadr. Yezit, Mervan, harici, mnafk, zhit; iyi Mslman olmayan mnsnda kullanlm olabilir. Ancak bu husurlarda bir netlik yoktur. Bu hususta netliin olmamas da slmi bilgi noksanlna balanabilir. Bu ifadelerden kimlerin kasdedildii de ak deildir. Emevilerin mi, Osmanllarn m, yoksa bunlarn hepsinin mi kasdedildii belirsizdir. Emevilere Yezit ve Mervan ile ak vurgu yapld halde, Osmanllara veya Osmanllardan herhangi bir ahsa ak bir iaret yoktur. Pir Sultan Abdaln; Osmanllarn zulmnden Emevilere, Emevilerin Hz. Aliye ve onun ocuklarna yaptklar zulmden Trklerin/Trkmenlerin yaadklar zulme iaret ettiini syleyebiliriz. deta bunlar birbirini artrmakta ve hatrlatmaktadr. Tarihin verdii bilgi de bunu dorular mahiyettedir. Bu isimlendirmelerin ou genel mahiyettedir. Ama Osmanllar iin sylenmi olmas ihtimali daha fazladr: Gidi kfir gelir dedim imana Kuzular alyor hem yan yana Getirip de hapsettiler zindana Erler himmet edin ben gidiyorum (s. 294, 230. iirden). Kemendimi attm dara dolat Kfirlerin eli kana bulat Koyun geldi kuzular meleti Kolar alar alar Pir Sultan dey (s. 367, 314. iirden). Mnafn her dedii oluyor Gl benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan ad oluben glyor Ktip ahvalimi aha byle yaz (s.372, 320. iirden) Var git yezit var git taklma bize Bizden binbir lnet okunur size Sen k olmusun geline kza Var git yezit var git talip olmazsn (s.258, 189. iirden). Ayrca 182. iir ikinci drtlk, 195. iir nc ve beinci drtlk; 202. iir altnc drtlk; 217. iir birinci drtlk; 240. iir drdnc drtlk; 273. iir

118

nc drtlk hari tamam; 297. iir ikinci ve nc drtlk; 298. iir drdnc drtlk; 299. iir beinci drtlk; 301. iir ikinci drtlk; 305. iir, beinci drtlk; 307. iir beinci drtlk; 315. iir birinci ve drdnc drtlk; 316. iir beinci drtlk; 332. iir drdnc drtlk. Ancak son iir Ali zzetten alnmtr. Pir Sultan Abdal baz iirlerinde kar taraf bu ekilde genel mnada isimlendirirken baz iirlerinde de Emevileri, Yezti veya Mervan aka zikreder: Yezide verildi cevr ile cefa Mmine verildi zevk ile sefa Bunda inanmazlar, lfnz hava Yalan ile gerek gizlemeyince (s. 235, 162. iirden). Ayrca 236. iir nc drtlk, 281. iir drdnc drtlk. Lnet olsun ol Yezidin canna Kyd Yezit imamlarn kanna Kesti ban gtrd Mervana mam mam Hseyinin badr dey (s.368, 316. iirden) Burada bilgi noksanlndan dolay Hz. Hseyinin kesilen ba Mervana gtrlm gibi veriliyor. Aslnda Hz. Hseyinin ba Yezite gtrlmtr. Ayrca baknz: 195. iir drdnc drtlk, 229. iir drdnc drtlk; 236. iir birinci drtlk; 280. iir, nc drklk, 281. iir nc ve beinci drtlk. Pir Sultan Abdaln iirlerinde Mlcem ( bni Mlcem), Yezit ve Mervan aka sulanm, bunlarn Hz. Ali ve Peygamber soyuna yapt zulm ve kymlar her frsatta dile getirilmi olmakla beraber mezhepler tarihinin ihtilafl ahslarndan Hz. Ebubekir lehte aleyhte hi zikredilmemitir. Bir drtlkte Hz. mer ile Hz. Osmann sadece kitapta olmad, Kuranda Hz. Alinin okunduu sylenmitir. Bunlar dier Emevi siyasetileri gibi sulanmamtr. Ancak Kuran- Kerim referans gsterilerek Hz. Alinin stnl dile getirilmitir:

119

Yaratld Mlcem ol oldu dman (Mlcemolu ol dman, olmal) Kast etti Aliye oldu peman Kang kitapta var ol mer Osman Kuranda okunan Ali deil mi (s.267, 199. iirden). Bu iire mer ve Osmann sonradan eklenmi olmas da uzak bir ihtimal deildir. nk Sadettin Nzhet, bu isimlerin getii msrann bir baka nshada Kang kitapta var ol ad yaman eklinde olduunu kaydetmektedir230. O zaman hibir kitapta olmayan Hz. mer ile Osman deil, Hz. Aliyi ehit eden Mlcemoludur: Yaratld Mlcem ol oldu dman Kast etdi Aliye oldu peiman Kang kitapta var ol ad yaman Kuranda okunan Ali deil mi. Pir Sultan Abdaln iirlerinde Muaviyenin de ad hi gememektedir. Bu kelimenin Trkedeki zor telaffuzu burada rol oynam olabilir. Buna ramen Mervann aleyhinde birok msra vardr. Daha nce de temas ettiimiz gibi bir drtlkte Yezit yerine de Mervan kullanlmtr. Bilgi noksanl veya telaffuz kolayl sebebiyle Mervann Muaviyenin yerine de kullanlm olabileceini dnebiliriz. Pir Sultan Abdaln iirlerinde Hzr Paa hari Osmanllardan herhangi bir ahsn lehte aleyhte ad gememektedir. Hatta k Paazde Hac Bektan, Osmanolundan kimse ile grmediini, Yenierilere Hac Bektan ta giydirmediini sylemesine ramen Pir Sultan Abdaln bir iirinde Hac Bektan Osmanoluna kl kuatt dile getirilmektedir. Ancak Hac Bekta yerine Ali kullanlmtr. Bunun izahn daha nce yapmtk. k Paazde bunu reddetse bile XVI. yy.da Trkmenler/Kzlbalar byle olduuna inanmakta ve Osmanllarla Hac Bekta arasnda bir beraberlik ve dayanma olduunu kabul etmektedir:

230

(Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.36, 24. iir.

120

Tekkesine geyik postu deten Aznn atei kt meeden AlOsmanoluna kl kuatan Uyan dalar uyan Ali geliyor (s.342, 284. iirden). Pir Sultan Abdal, aslan Pir Sultan anlatt bir iirde de gemiteki idarecilerin daha dil olduunu, imdikilerin ise bu zellikte olmadn sylyor ki bu da XVI. yy.daki idarecilerin adaletten ayrlp halka zulm ettiklerini dorulamaktadr. O, bu durumda devrinin idarecilerinden midini kesmekte, tevekkle bavurup davasn ulu divan olan Muhammet divanna yani br dnyaya brakmaktadr: Pir Sultan Abdalm dnya kovandr Gitti dil beyler kalan avamdr Muhammet divan ulu divandr Kalsn benim davam divana kalsn (s. 305, 241. iirden). Pir Sultan Abdal, devrin olaylarn yanstan bir iirinde, Safev ahlarndan birisinin Anadoluya yrynden aka bahsediyor: Yry eyledi Urum stne Ali nesli gzel mam geliyor nip temenna eyledim destine Ali nesli gzel mam geliyor 285. iirden). Glpnarl Boratav, bu drtlklerden ve iirin tamamndan hareket ederek bu ahn, ah smailin babas olan eyh Haydarn torunu ah Tahmaib olduuna kesin gzyle bakmaktadrlar231. Buna gre bu ah, Cihan ah olan Koca Haydarn torunudur. Safevi hanedan Hz. Ali soyundan kabul edildii iin de Hz. Ali neslindendir. Ancak Anadoluya yry dillere destan olan, Anadoluda byk sevin ve yanklar douran Safev ah ah smaildir. Bu iirde Pir Sultan Abdaln gemiteki ah smaili anlatm olmas da mmkndr. Bu ihtimallere ramen unu kesin olarak syleyebiliriz ki burada anlatlan Safevi ah veya ahlardr. Bu ahlarn da Hz. Ali neslinden olduu
231

Marktan kar grn grn Kimse bilmez evliyann srrn Koca Haydar ah- Cihan torunu Ali nesli gzel mam geliyor (s.342 343,

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.33.

121

kabul edilmektedir. Ancak bu msralarn sahibi aslan Pir Sultan deil, Pir Sultan Abdaldr. Halbuki Glpnarl Boratav, bu iki irin henz bir zannedildii dnemde, bu iiri aslan Pir Sultann olarak vermilerdir. Pir Sultan Abdaln bir baka tarihi olayla ilgili iirinin ilk drtl yledir: Hac Bekta tekkesinin dndan Dediler bir suna at yalnz Ayrmlar yreninden einden Dediler bir suna at yalnz232. iirin devamnda hep meakkatli bir yolculuktan, savalardan, geilen yerlerden bahsedilmektedir. iire bir yenilgi ve mitsizlik havas hkimdir. Son drtlk ise yledir: Pir Sultan Abdalm gnlmz yasl Dudu kumru gibi kafeste besli Hnkr Hac Bekta Velidir nesli Dediler bir suna at yalnz233 Bu drtln nc msrasna baklrsa bu iirde anlatlan Hac Bekta neslinden olan Kalender elebi olmaldr. Kalender elebi 1526da balayp 1527nin ortalarna kadar devam eden bir ayaklanmann nderidir. Bu ayaklanmada Kalender elebi ve taraftarlar byk baarlar elde etmiler ama sonra yenilmiler ve byk bir katliama uramlardr. Bu olayn sonradan baka irler tarafndan bu ekilde iirletirilmi olmas muhtemeldir. nk XVI. yy.n sonuna kadar yaad tahmin edilen Pir Sultan Abdaln bu olayn cereyan srasnda iir syleyecek yata olmas pek mmkn gzkmemektedir. Gzleyi gzleyi gzm drt oldu Alim ne yatarsn gnlerin geldi Koruluk kalmad kara yurd oldu Alim ne yatarsn gnlerin geldi msralaryla balayp,

232 233

Aslanolu brahim: Pir Sultan Abdallar, s.376, 325. iirden. A.g.e.: s. 377, 325.iirden.

122

Mmin olan bir penaha ekilsin Mnafk bana talar dklsn Sancak gelsin Kazovaya dikilsin Alim ne yatarsn gnlerin geldi (s. 263, 195. iirden) msralaryla devam eden iir Glpnarl Boratav ve C. ztelliden balayarak birok aratrmac tarafndan aslan Pir Sultana mal edilmektedir234. . Aslanoluna gre ise bu iir Pir Sultan Abdala aittir. iirdeki mahls da Pir Sultan Abdaldr. Yine GlpnarlBoratav ve C. ztelliden balayarak birok aratrmac bu iiri ayaklanma hareketi ile ilgili iirlerden kabul etmektedirler. Halbuki yukardaki drtlklerde ve iirin tamamnda bir ayaklanma yoktur. Fakat bir kurtarcnn gelmesi beklenmektedir. iirde Hz. Aliyi temsil eden birisinin gelip ekilen zulmlere son vermesi, sancaklarn Kazovaya dikilmesi istenmektedir. Bu iir, srekli yenilgiler karsnda bir kurtarc (Mehdi) bekleyen, onun gelmesini temenni eden bir iirdir. Fakat bir ayaklanmay anlatmamaktadr. Kald ki aslan Pir Sultana deil, Pir Sultan Abdala aittir. Pir Sultan isyan etmi olarak grmek veya gstermek isteyen aydnlarn bu iiri farkl bir ekilde yorumlamalar bu farkl sonucu ortaya karmaktadr. Halbuki iki yorum arasnda ok byk bir fark vardr. Bir isyan anlatmakla bir temenniyi veya hayali anlatmak farkl eylerdir. Pir Sultan Abdaln iirlerinin ekil ve muhteva olarak dier Pir Sultanlarn iirlerinden daha gzel, henkli, akc ve mkemmel olduunu sylemitik. Bu zellikler itibariyle Pir Sultann iirlerinden de nde olduunu syleyebiliriz. Pir Sultann iirleri bile Pir Sultan Abdaln iirlerinin yannda daha snk ve didaktik kalmaktadr. Bu bakmdan bir benzetme yapmak gerekirse Pir Sultan, Ahmet Yesevye, Pir Sultan Abdal da Yunus Emreye benzemektedir. Bunlardan birinci sradakilerde reticilik, dolaysyla kurululuk; ikinci sradakilerde ise reticilik ile sanat hkimdir:

234

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili; Pir Sultan Abdal, s.73 74; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.63.

123

1 Hatalar iledim noksandr iim Tvbe gnahma estafurullah Muhammet Aliye baldr bam Tvbe gnahm estafurullah 3 Muhammet Bkinin izinden kmam ah mam Caferden gayrya bakmam Hatra deip de gnller ykmam Tvbe gnahma estafurullah 5 Tak ile Nak benziyor aya

2 ah Hasan Hseyin balkr nur ise mam Zeynel sr iinde sr ise zmzde benlik kibir var ise Tvbe gnahma estafurullah 4 Musa-y Kzma daim niyazm Ali Irzaya baldr zm Eksiklik noksanlk hep kusur bizim Tvbe gnahma estafurullah

Onki mam kusurlara kalmaya (Onikimam, olmal. H.D.) Ettiimiz kt iler bed-huya Tvbe gnahma estafurullah 6 Hasan Askerinin glleri bite Mehdi gnlmzn gamn ata Sylenen yalana kova gybete Tvbe gnahma estafurullah 7 Pir Sultan Abdalm Badat Basra Byle gne kaldk byle asra Son keremknsn kalma kusura Tvbe gnahma estafurullah235.

Pir Sultan Abdaln 217, 280, 290 ve 294. iirleri zayf, przl ve kuru zelliklere sahiptir. Bu drt iirin says biraz daha artabilir. Ancak onun iirlerinin byk bir ksm ekil ve muhteva bakmndan yukardaki iir gibidir veya ona yakndr. Aslan Pir Sultan en ok Pir Sultan Abdal ile kartrlmaktadr. ok defa Pir Sultan Abdaln iirlerinden hareket edilerek ve ikisi bir ahs zannedilerek Pir Sultan tantlmaya allmaktadr. Bu iki iri ve onlarn iirlerini ayrmalyz ki aslan Pir Sultan tam olarak tantabilelim. Dier Pir Sultanlar, Pir Sultandan ayrdmz gibi Pir Sultan Abdal da Pir Sultandan ayrmalyz. Bunun iin de Pir Sultan Abdaln iirlerini Pir Sultann iirlerinden ayrmal ve bunlar Pir
235

Aslanolu, brahim; Pir Sultan Abdallar, s.252.

124

Sultana mal etmekten vazgemeliyiz. Pir Sultann iirleri dier Pir Sultanlarn ve Pir Sultan Abdaln iirlerinden arndrlarak oluturulmaldr. C. P R SULTANIN OLMAYAN BAKA RLER Pir Sultanla ilgili ilk ciddi aratrmay yapan Sadettin Nzhet, eski mecmualarda veya o zamana kadar yazlan eserlerde bir iirin bazan Pir Sultana, bazan Hatyye, bazan Abdal Musaya veya bazan da baka halk irlerine kaytl olduunu grm ve bunlar hakknda bilgiler vermitir. Sadettin Nzhet, Pir Sultan almalarnn daha ilk yllarnda, Pir Sultann iirlerinin bakalarna veya bakalarnn iirlerinin Pir Sultana mal edilebileceini fark etmi ve bunun rnekleri zerinde durmu ve yine de Pir Sultana ait olarak kabul ettii ve yaynlad 105 iir iin bile bir katiyet olamayacan belirtmitir236. Gerekten de sonraki yllarda bu pheleri dorulayan tespitler yaplm, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdaln veya dier Pir Sultanlarn varl ortaya kmtr. O zaman Sadettin Nzhetin Pir Sultanndr dedii iirlerin bir ksm ona ait olmakla birlikte, bazlarnn da Pir Sultan Abdala veya dier Pir Sultanlara ait olduu anlalmtr. Pir Sultanla ilgili ikinci ciddi ve akademik ilk almay yapan Glpnarl Boratav da Pir Sultana ait olan veya ona ait olduu pheli olan iirleri tasnif etmek iin aba sarfetmiler, onn iirleri iin baz ller (kstaslar) ortaya koymulardr237. Bunlar da gerek kendi almalar zamannda Pir Sultanlarn varl henz bilinmediinden, gerekse kaynak kii olarak faydalandklar k Ali zzet zkann yanl ynlendirmelerinin kurban olduklarndan dolay isabetli bir tasnif ortaya koyamamlardr. Pir Sultan ve Pir Sultan Abdallara yllarn veren aratrmac rahmetli brahim Aslanolu, btn bu ilk denemelerden sonra Pir Sultan Abdallarn olmayan deyileri, bunlar ilk defa kimin derlediini ve bu deyilerin aslnda kime ait olduunu kendi metoduna gre tespit etmitir. Onun metodu, bir iir eitli cnk veya mecmualarda en ok kime ait olarak grlyorsa o iirin sahibi o
236 237

(Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.6 10. Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.23 39.

125

irdir. Ancak bu metot da ok salkl bir yol deildir. Fakat Pir Sultanlara ve onlarn iirlerinin ayrt edilmesine yllarn veren . Aslanolunun tespitleri, bugn iin yine de en gvenilir alma olarak kabul edilmelidir. Biz de onun tesbitlerini esas almak zorundayz. Aslanolu Pir Sultan Abdallarn Olmayan Deyiler bal altnda verdii iirlerin ilk drtlklerini vermekle yetinmitir. Biz de bu iirlerin tamamna ulamak isteyenler iin bu iirlerin bulunduu eseri tabi ki bulabildiklerimizi vereceiz: - 1Haktan emir oldu dnyaya geldim Gzm atm mail oldum o burca rif oldum Hak kelmn syledim Elif kaddim dal yazldm o burca (A.B.G.) Abdal Musann238. iirin tamam iin bak: Glpnarl Boratav: Pir Sultan Abdal, s.144. -2Gece gndz arzumanm Kerbel Gidelim gaziler mam akna Serden baka benim sermayem yoktur Verelim gaziler mam akna (S.N.E.) Hatynin s.491. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.26. -3kp yerden ge bina kuranlar Ali ile Muhammedin akna Melekler misali secde duranlar Ali ile Muhammedin akna (C..) Hatynin s.492. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.81.

238

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.491.

126

-4Lmekn elinden misafir geldim Bu fena mlkne bastm kademe Nerenin selamn getirdin dersen Elest bezminden geldim bu deme (S.N.E.) Ahmet Sarbann. s.492. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.29. -5Allahm Allahm cmert Allahm Allah muhannete muhta eyleme Ya ver ksmetimi ya al cnm Allah muhannete muhta eyleme (C.) Dervi Alinin. s. 492. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.370. -6Allah Allah deyip yola gidenler Dilinden Mbudu koyma divane Ayan kayarsa kusuruna say Sakn hi kimseden bilme divne (Z.G.) Kul Himmetin. s.492 iirin tamam eldeki kitaplarda bulunamad. -7Gelin canlar bir olalm Mnkire kl alalm Hseynin kann alalm Tevekkelt taalallah (P.N.B.) Tarsuslu Sdknn. s.492. iirin tamam iin bak: Glpnarl Boratav: Pir Sultan Abdal, s.78 -8Muhammed Aliyi candan sevenler Yorulup yollarda kalmaz inallah mam- Hasann yzn grenler Hseyinden mahrum kalmaz inallah (C.) ah Hatynin. s.493. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.213.

127

-9--------------------------------------------------------------kn kadrini deme can bilmez Ahdin bilinir mni memat (C.) Kul Himmetiin. s.493. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.255. - 10 Dost bugn bize geldi Glleri taze geldi n sra Kanberin Ali Murtaza geldi (Z.G.) Kul Himmet stadmn. s.493. iirin tamam eldeki kitaplarda bulunamad. - 11 zn ikilikten ayrmayan can Eli bir geree ermez vallahi Hor bakarsa evliyann yoluna Hakkn didarn grmez vallahi (S.N.E.) Dervi Alinin. s.493. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.34. - 12 Ne ho yerde makamn var Senin hey Murtaza Ali Kudretten gelen yeyilir Nann hey Murtaza Ali (C.) Hatynin. s.493. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.88. - 13 Ben gayr nesne bilmezem Allah bir Muhammet Ali zm gayra salmazam Allah bir Muhammet Ali (C..) Kul Himmetin. s.494. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.90.

128

- 14 A mrekkep iken kzl kan oldum eitli renklere bandrdn beni Emreyledim szdm eridim aktm (Emreyledin, olmal. H.D.) Atamn beline gnderdin beni (Z.G.) Kul Himmet Dervi Ali. s. 494. iirin tamam eldeki kitaplarda bulunamad. - 15 Hakkn didarnda gizli sr idim Kudret kandilinden indirdin beni Emreyledin szdm eridim aktm Atamn beline gnderdin beni (C.) Kul Himmet Dervi Ali. s. 494. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 381. - 16 u kanl zalimin ettii iler Garip blbl gibi zareler beni Yamur gibi yaar bama talar Dostun bir fiskesi paralar beni (P.N.B.) Hseyin Tarsuslu Sdk. s. 494. iirin tamam iin bak: Glpnarl Boratav: Pir Sultan Abdal, s. 59. - 17 Ald cennet kaps Lal gevherdir yaps Kldan incedir kprs Geebilirsen gel beri (S.N.E.) Hatynin. Ayn Eser, s. 494. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 68. - 18 Serime bir sevda dt T Kal beldan beri Yand vcudum kl oldu Ate-i pryandan beri (C..) Kul Hseyinin. s. 495. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.115 116.

129

- 19 Yaraduptur on sekiz bin lemi Rzkn vermeye ganidir gani Yedi iklim drt keyi seyrettim Ben Aliden gayr l grmedim (C..) Dervi Alinin. s.495. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 389. - 20 Sefil aylarnda skn eyledim Gzel ahm seni grmee geldim Yz srp de temennahn eyledim stad divanna durmaa geldim (C..) Dadalolunun. s. 495. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 285. (Ergun), Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 9, 45 Eyubolu, Sabahattin: Pir Sultan Abdal, s. 121 - 21 Her sabah her sabah virdim Onki imam Alim Alim (Onikimam, olmal. H.D.) Sefillere eyle yardm Onki imam Alim Alim (C..) Kul Himmetin. s. 495. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 97. - 22 Dn gece seyrim iinde Ben dedem Aliyi grdm Eildim niyaz eyledim Ben dedem Aliyi grdm (C..) Kul Himmetin. s. 495. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 99.

130

- 23 Ezelden divne etti ak beni Hseynyim Alevyim ne dersin Niin dahl edersin tarik dman Hseynyim Alevyim ne dersin (C..) Kul Himmetin. s. 496. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.188. - 24 Nazl yre selam saldm almam Almazsa gam deil almay versin Nazl yr da bana selm salmam Salmazsa gam deil salmay versin (A. z.) Kemterin. s. 496. iirin tamam iin bak: Glpnarl Boratav: Pir Sultan Abdal, s.161. - 25 Trbesin stn nak eylediler k olan can z eylediler Seni drt keye ba eylediler Gel dinm imanm mam Hseyin (Z.G.) Hatynin. s. 496. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.121. - 26 Vardm krklar meclisine - Gel beri ey can, dediler zzet ile selm verdim - Gel ite meydan dediler (Ca) Hatynin. s. 496. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 314 - 27 Pirim ahtan bize iaret oldu Arzulayp size geldim erenler Fazl- Haktan yine cesaret oldu Arzulayp size geldim erenler (S.N.E.) Mihmninin. s. 496. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.58

131

- 28 Evliyann erknna yoluna Ta ezelden k oldum erenler Can ile gnlden durdum dndm Arzulayp size geldim erenler (D.R.) Hatynin. s. 497. Biraz farkl olmakla beraber iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.57; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, 113. iir, s.192. - 29 Hayr edem derken iim er oldu Elimden bir kaza kt erenler Evliya ceminde yerim dar oldu Elimden bir kaza kt erenler (S.N.E.) Teslim Abdaln. s. 497. iirin tamam iin bak:(Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 56 - 30 Deryann stnde bir gemi grdm Oturmu kii bir mn syler Gayet lutf ile birbirine syler Pirim Ali hr zaman syler (C..) Dervi Alinin. s. 497. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 318 - 31 Muhammet Alinin kld dva Yok meydan deil var meydandr. Bunda zarar verir nefs ile hava Krklarn durduu dar meydandr (S.N.E.) Abdal Musann. s. 497. iirin tamam iin bak: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.7, 62.

132

- 32 Bizim itiimiz dolu Dolularn dolusudur Ummanlara dalp kan Erenlerin gemisidir. (M..) Hatynin. s. 497. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 321. Bilgi iin: (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 8 - 33 Yol iinde yol sorarsan Yol Muhammet Alinindir Yetmi iki dil sorarsan Dil Muhammet Alinindir (C..) Hatynin. s. 498. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 111. Bilgi iin: (Ergun), Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 8 - 34 Oturmu Arapa Kuran okursun Gel bunun mnasn verindi sofu Ehl-i dil olmusun irfan iinde Gel bunun mnasn verindi sofu (C..) Teslim Abdaln. s. 498. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 344 - 35 Yine mihman grdm gnlm az oldu Mihmanlar siz bize safa geldiniz Kar k yaar iken bahar yaz oldu Mihmanlar siz bize safa geldinz (C..) Hatynin. s. 498. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 147

133

- 36 Eer ikrar ile yola gidersen Mminin gznde duman gerekmez Hak iin sil spr gnln evini Ykn gevher ise saman gerekmez (C..) Hatynin. s. 498. iirin tamam iin bak: ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 422 Yukardaki iirler de aslan Pir Sultann kabul edilmemeli ve onun iirleri iinde gsterilmemelidir. Bu iirlerden 2, 7, 11, 16, 19, 20 ve 23 numaral iirlerin dndakiler Pir Sultann olsa da olmasa da, Pir Sultan incelemeleri iin pek fazla bir ey ifade etmez. nk bu iirlerde ilenen temalar veya konular Alev Bekta dncesinin bilinen tema veya konularndan ibarettir. Bu iirlerde Pir Sultan ve Pir Sultanla ilgili tartmalara aklk getirecek tema veya konulara rastlanmamaktadr. Fakat 2, 7, 11, 16, 19, 20 ve 23 numaral iirlerin aslan Pir Sultana ait olup olmamas nem arzetmemektedir. nk bunlarda Pir Sultanla ilgili tartmalara kaynaklk eden hususlar vardr. Bu iirlerin Banazl Pir Sultana ait olup olmamas karmza farkl farkl Pir Sultanlar karabilecektir. Yukardaki iirlerden 2, 7 ve 16 numaral iirler Pir Sultanlar ayrmann doru olmayacana inanan birok aratrmac tarafndan aslan Pir Sultana mal edilmektedir. Bu iirler onun bakaldrna ve sonunda aslna rnek olarak verilmektedir. Bunlardan 2 numaral iirin yukardaki drtl ile yine bu iirdeki ikinci drtlkteki Sarkaya dirler ahn korusu Konalm gaziler mam akna msralar ve iirin tamam onun isyanyla ilgili olarak gsterilmektedir. Bu iirin Hatyye ait olduu dikkate alndnda yukardaki izah tarz aslsz olmaktadr. nk bunlar syleyen aslan Pir Sultan deil; Hatydir. Aslan Pir Sultann isyanna en byk delil olarak gsterilen 7 numaral iirin devam yledir:

134

1 z ze balayalm Sular gibi alayalm Bir yry eyleyelim Tevekkelt talllah 3 Mervan soyunu vuralm Hseyinin kann soralm Pdiahn ldrelim Tevekkelt talllah

2 Aalm kzl sanca Gesin Yezidlerin a Elimizde ak ba Tevekkelt talllah 4 Pir Sultanm geldi ca Mnkirlerin akl aa Takdir olan gelir baa Tevekkelt talllah

Bu iir de k Ali zzetin, Pertev Nail Boratava Pir Sultann iiri diye verdii iirlerdendir239. 1865 1928 yllar arasnda yaam olan Sdk Babaya aittir. Cokun bir isyan hazrln anlatan bu msralarn sahibi aslan Pir Sultan deildir. 16 numaral iirin dier drtlkleri yledir: Dar gnmde dost dmanm belloldu On derdim var ise imdi elloldu Ecel ferman boynuma takld Gerek asa gerek vuralar beni Pir Sultan Abdalm can ge amaz Haktan emrolmazsa rahmet yamaz u illerin ta hi bana demez lle dostun gl yaralar beni240. Bu iir Pir Sultann asl ann ve o anda yaadna inanlan bir olay anlatmaktadr. Ancak bu olay Hallac- Mansurun idamnda, Mansurun yakn dostu iblnin herkes ta atarken gl atmas hikyesinin Pir Sultana uyarlanm bir eklidir.241 Bu iir de, k Ali zzetin P. N. Boratava Pir Sultandr diyerek verdii iirlerdendir. iir XIX. Yzyl irlerinden k Hseyin ile Sdk

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Nail: Pir Sultan Abdal, s.78, s.16. A.g.e.: s.59 241 A.g.e.: s. 59. Dipnot: 41.
240

239

135

Babann iirlerinin karmasndan ibarettir242. Pir Sultann aslmas olayna uygun olarak yzyllar sonra sylenmi bir iirdir. Pir Sultann iirleriyle bir ilgisi yoktur. Zaten aslmakta olan bir kiinin o anda byle bir iiri sylemesine de imkn yoktur. Yukarda sraladmz ve dierlerine gre nem arz eden iirlerden 11 numaral iirin 1, 2, 3 ve 7. drtlkleri de din tasavvuf tler eklindedir. Alev Bekta kltrnn bilinen ve tartmasz temalarn ilemektedir. Ancak dier drtlklerin kime ait olduu nem arzetmektedir. nk bu drtlklerde Trk kltrndeki ztlamalarn, kutuplamalarn deta prensipleri t olarak verilmekte ve iki kutup (Alev Snn) arasndaki evliliin, hatta akn ok byk bir gnah olduu dile getirilmektedir: Bir mmin mnafka kzn verse Anas babas hem lyk grse Yz bin kere ah- kereme varsa Derdinn derman yoktur vallahi Bir Mslim bac da yezide baksa Yezit gkek olsa hem meyli aksa O Mslim bacdan zrriyet gelse Arsat meydannda kalr vallahi

Seyran etse u lemleri gezse Doksan bin ilimi okusa yazsa Mmin mnafka ya ukur zse Derdinn derman yoktur vallahi243. Bu iirin XVI. yzyldaki Pir Sultana ait olmas ile XIX. yy.daki Dervi Aliye ait olmas ok farkldr ve ok nemlidir. Bu iir Pir Sultana ait ise o zaman ar kutuplamann, birbirini evlilik yaplamaz ekilde din d kabul etmenin de XVI. yzylda ortaya kt belgelenmi olur. Ayrca Alev Bekta kltrnde klarn, zellikle de Ocakzde durumundaki Pir Sultan gibi ahsiyetlerin iirleri din bir emir gibi telakki edilmektedir. Bu emirler de slamn emri gibi zannedilmektedir. Halk evrelerinde XXI. yzylda bile Alev Snn evlilii ayn ekilde deerlendirilmektedir. Bu gibi iirler ular arasndaki kutuplamay krklemeye devam etmektedir. Bu iirin XIX. yzyl klarndan
242

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.67 68; Avc, Ali Haydar: Bize de Banaza da Pir Sultan Derler, s.196; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.27. 243 (Ergun) Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s.34: Ayrca bak: Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.103; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdallar, s.259; Bezirci, Asm: Pir Sultan, s.401.

136

Dervi Aliye ait olduu gz nne alndnda bu kutuplamay besleyen ve krkleyenin Pir Sultan deil; Dervi Ali olduu ortaya kmaktadr. Zaten XVI. yzylda kutuplama ve ztlamann bu kadar derin olmayabileceini de tahmin edebiliriz. 19. iir, . Aslanoluna gre Dervi Aliye ait olduu halde Pir Sultana mal edilmitir. iirin tamamnda slamdaki gibi Allah, Hak ve onun birlii anlatlmtr. Ancak Vahdet-i Vcud anlay biraz acemice ve ar bir ekilde dile getirilerek sanki Hz. Alinin, on sekiz bin lemi yaratt, rzklar vermekte gayet cmert olduu sylenmektedir ki bunlar Allahn sfatlardr. nc ve drdnc drtlkte bunlarn vahdet-i vcut anlayna bal olarak sylendii anlalyor ama yine de slama aykr bir anlayn dile getirildiini syleyebiliriz. Bu ekilde bir taraftan tamamen slam, dier taraftan slama aykr gibi grnen kullan, ikinci drtlkte de grlmektedir: Bir ismin Alidir, bir ismin Allah kr birliine, elhamdlillah Dinmiz kavidir, vallah ve billah Ben Aliden gayr al grmedim244 Son drtlk de vahdet-i vcut gr ile izah edilebilir ama, slmn bilinen kalplaryla izah mmkn olmayan bir zelliktedir. Burada Allah da, Muhammed de Alinin kendisidir. Drtln tamam u ekildedir: Pir Sultan Abdalm zdr Ali Dilin byle syler ben uzum eli ( uzum :? H.D.) Allah, Muhammed kendzdr Ali Ben Aliden gayr al grmedim245 iirin dier drtlkleri din tasavvuf anlaya gre sylenmi olup bu sahadaki dier iirlerde de grlebilecek ifadelere sahiptir. Ancak Hz. Aliyi slamdaki yerinden daha da yksek bir mevkiye karan bu iirin sahibi aslan Pir Sultan olmadna gre, slma gre sivri diyebileceimiz bu ifadelerin sahibi de o

244 245

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.389. A.g.e.: s. 390.

137

deildir. XIII, XIV ve VX. yy.n ideal tasavvufunu bu ekilde slatran, arlatran halk irlerden Dervi Alidir. 20 numaral iir Pir Sultann farkl bir hale getirecek veya tartmal durumlara izah getirecek bir anlatma sahip deildir. Bu iirde sradan bir ekilde din-tasavvuf temalar ilenmitir. Ancak bu iirin kime ait olduu hususunda ok farkl grler vardr. Grld gibi . Aslanolu bu iirin Pir Sultana deil, Dadaloluna ait olduunu sylemektedir. Sadettin Nzhetin bildirdiine gre birok cnkte bu iir Pir Sultan Abdal, baz cnklerde de Haty namna yazlmtr (s.9, iirin tamam s.45). Glpnarl Boratava gre de bu iir birok mecmuada Hatayye ait olarak grlyor. Bu aratrmaclara gre de iir Pir Sultann slp ve edasndan mahrumdur (s.38). iirin tamam dikkate alndnda bu iirin, . Aslanolunun dedii gibi Dadaloluna ait olmas da mmkn grnmyor. O halde bu iirin sahibi Dadalolu veya aslan Pir Sultan deildir. Dierlerinden birisine ait olmas mmkndr. . Aslanolu, 23 numaral iirin Pir Sultana deil Kul Himmete ait olduunu bildirmektedir. Bilindii gibi aslan Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet adatr. Osmanl Trkmen/Kzlba mcadelesinin ilk yllarnda hatta XIX. yzyla kadar Alev terimi arpan her iki tarafn da kullanmad bir terimdir. XIX. yzyla kadar Trkmenler/Kzlbalar kendilerini ok defa Mslman, mmin, mslim bazan da Kzlba olarak kabul ediyor ve byle isimlendiriyorlard. Osmanl idaresi ise onlara Rafzi, mlhid, Kzlba, Trkmen vb diyordu. Bu iirde kullanlan Hseyn ve Alev terimleri her iki tarafn da kullanmad veya yaygn kullanmad terimlerdir. Her ikisi de Hz. Ali ve onun olu Hz. Hseyin yolunda olanlar karlamaktadr. Tabii ki bunlarn yolu da Hz. Muhammedin yoludur yani slmdr. Eer bu iir gerekten XVI. yzyl airlerinden Kul Himmete ait ise yaygn olarak Trkmenler arasnda XIX. yzyldan itibaren kullanlmaya balanan Alev teriminin az da olsa XVI. yzylda da kullanldn syleyebiliriz. Bir bakma XIX. yzyldan itibaren Trkmenleri/Kzlbalar karlayan bu terimlerin ilk kullancs da Pir Sultann ada Kul Himmettir diyebiliriz. Bu iirin 2, 3 ve 4. drtlklerinde Trkmenler/Kzlbalar aka Mslman; karlarndakiler ise (Emeviler veya

138

Osmanllar) Yezit olarak kabul ediliyor. Aka sylenmiyor ama Mslman olmadklar ima ediliyor: mam- Alidir, ayn- bekadr Pir elinden zehir isem ifadr Yardmcmz Muhammed Mustafadr Hseynyim, Alevyim ne dersin mam- Caferden aldk icazet Musa-i Kzmdan farz ile snnet Mminlere rahmet, Yezide lnet Hseynyim, Alevyim ne dersin

mam- Rizann ben envrym ah- Kerbelda doan Aliyim Mnkirle Yezidin Azrailiyim Hseynyim, Alevyim ne dersin246. Grld gibi ir kendisini Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hseyin ve dier 12 inanalarn yolunda yani mmin, Hseyn, Alev olarak kabul ediyor. Bylece kendisi ve mensup olduu Trkmenler/Kzlbalar Mslmandr. Kardakiler ise Mnkirdir, Yezittir. Aka sylenmiyor ama Mslman deildir. Bu ar tespitin sebebini Trkmenlerin/Kzlbalarn Hz. Muhammed,, Hz. Ali, Hz. Hseyin ve dier 12 mam sevgisinde aramak gerekir. Onlara gre yukardakilerin hepsi yakn akrabadr, ayn yolun yolcusudur. Hz. Aliye, Hz. Hseyine ve dier 12 imamlara kar kanlar, onlar ldrenler, onlara eza cefa yapanlar Mslman olamazlar, Mnkirdirler, Yezittirler. Yaadklar sosyal hayat ve bilgi noksanlndan dolay da slam fkhna gre deil; basit ve pratik hayat grlerine gre hkm vermektedirler. Neticede bizi ilgilendiren husus udur: Mslmanlar bu ekilde keskin izgilerle ayran bu iirin sahibi zerinde durduumuz Banazl Pir Sultan deil, yine ayn kltre sahip ve onun ada Kul Himmettir. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Pir Sultann iirlerini tespit ederken . Aslanolunun yukarda belirttii 36 iiri de Pir Sultann iirlerinin dnda tutmak gerekmektedir. Bunlara ek olarak . Aslanolunun zerinde durmad ve eserine almad bir iir daha vardr ki bu iir Trke hakaret iiri olarak kabul edilebilir. Pir Sultann bu iirinden ilk defa bahsedip bu iiri eserine alan S.
246

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s.188.

139

Nzhettir. Onun tespitinde bu iir be drtlkten ibarettir ve iirdeki mahls da Pir Sultan Abdaldr. S. Nzhete gre bu iir Pir Sultann deildir, ona izafeten baka bir ir tarafndan yazlmtr. Buradaki Trk kelimesi, kyl, kabasaba mnsna gelir. Kyller Pire yardm etmedikleri gibi, aleyhinde ahitlik de ederek aslmasna sebep olmulardr. Bunlardan dolay Trk bu iirde bu ekilde ktlenmektedir247. P. N. Boratav da bu iir zerinde durmu, bu iire ait olduunu kabul ettii 7 drtlk daha bulup derlemitir. Bu iiri derlemeler yapt srada Banazllara da sormu, onlar bu iirin Pir Sultann olmas gerektiini sylemiler, ancak buradaki Trkten kastedilenin Alev olmayan kyl olduunu dile getirmilerdir (B. Atalay da bu kelimenin bu anlamda kullanldna dair bir bilgi vermektedir). Burada hakaret edilen Trk de Hzr Paadr. nk nceden Pir Sultan gibi iken, sonradan Snnlemitir. Pirini de astrmtr248. Elbette zeldeki bu Hzr Paa, genelde onun gibi btn Trk asll Snnleri karlamaktadr. S. Nzhet gibi P. N. Boratav da bu iirin Pir Sultana ait olmad kanaatindedir. Boratavn da derlemesiyle bu iirin tamam udur: 1 Hey aalar Trke cevap bulunmaz Darlp azn at zaman Deme eyle karsnda durulmaz Darlp kpn sat zaman 3 Horoz gibi plklerde einir Salyanac gelmi dey dnr (Mmeleci. S. Nzhet) Uyuz olmu tilki gibi kanr Sakalna sirke t zaman (dt. S.Nzhet) 2 Trk deil mi u alemin eei Eek deil belki itten aa Hararlara smaz olur taa Minnet zerine dt zaman

247 248

(Ergun), Sadettin Nzhet; Pir Sultan Abdal: s.16. Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 55 56.

140

4 Nice bilir kz ile inei Fark eylemez karpuz ile kelei Pek sylersen hi iitmez kula Srmal ar takt zaman 6

5 Hayrn ihsann kestirir Hrsa gelse kaba yeli estirir Korkmaz haktan hem pirini astrr Yalanla ahadet ettii zaman

Zabun iken grn Trkn yzn(Bu drtlk S.Nzhette yok.) Yz verip de altrman yzn Evliyalar gibi syler szn Bar yanp zabun dt zaman 7 nada musrdr asla yorulmaz (Bu drtlk S. Nzhette yok.) Sze balaynca az yorulmaz Hak korkusu yoktur kar durulmaz kze gaddare vurduu zaman ( ksze, olabilir. gaddarneden. 8 Benim szm nasihattir tutana (Bu drtlk S. Nzhette yok.) Hem de gevher olur alp satana Trk ksmnda edep yoktur utana Yznn hicap perdesi kalkt zaman 9 Ayana eker .. ar (Bu drtlk S. Nzhette yok.) Hi gitmiyor kesinin yar Osmanldan yiyicesi sr Taban dibine deer kat zaman 10 Gene akrann bulur grr (Bu drtlk S. Nzhette yok.) Mahallinde inad ile yanar (yarr,olmal. H.D.) Burak yemi kz gibi gidiir (kanr,olmal. H.D. Tarhana orbasn itii zaman

141

11 Pir Sultan Abdalm bu szm tamam Trkn aklndan gitmez hi gman Hak ona nasip etmez din ile iman mansz ahrete gittii zaman249 Bu iir l bakmndan hatalarla doludur. Her ne kadar Banazllar burada hicvedilenin Hzr Paa (ve onun ahsnda kyl Trkler) olduunu sylese de, iirde aka Osmanllarn dman olarak kabul ettikleri, her frsatta eza cefa edip ezdikleri (Osmanldan yiyicesi sr, msrasnda olduu gibi), yoksul, btap drp sonra da alay ettikleri Trkmenler/Kzlbalar hicvedilmektedir. Son drtlkte de grld gibi yine tpk Osmanl zihniyetine uygun ekilde hicvedilen bu Trke (Trkmenler/Kzlbalar) Hak, din-iman nasip etmeyecektir. Bunlar ahirete imansz yani kfir olarak gideceklerdir. Din ve tasavvufla ilgili ve hatta bu sahada kendi evresinde nder durumunda olan Pir Sultann kendi mensubu olduu Trkmenleri/Kzlbalar bu ekilde ktlemesi mmkn deildir. nk kendisi de o toplumun bir parasdr ve ayrca baland din ve tasavvuf anlay bir baka toplumun bu ekilde aalanmasna msaade etmez. Brakn baka inan mensuplarn, her canlya en stn deeri verir. Tasavvuf yolundaki bir kii de byle olmak zorundadr. iirdeki mahls Pir Sultan Abdal olmakla birlikte bu iir Pir Sultanla ada olan ve ayn kltrel evrede yetien Pir Sultan Abdaln da olamaz. Ancak iiri syleyenin kulland ifade ve deyimler, bu irin ky yaayn ve kabile asabiyetini ok iyi bildiini gsteriyor. Bu iir Trkmenlerle/Kzlbalarla aa yukar ayn ekonomik artlar iinde yaayan Snn bir evrede yetimi bir ir tarafndan sylenmi olabilir. Bu irin ehir kltr iinde olduunu veya ondan ok etkilendiini ve ona zenti iinde bulunduunu, Osmanl artlandrmas ile kendi kardelerini yukardaki ekilde hicvettiini syleyebiliriz. nk Trk/Trkmen/Kzlba dmanl ve Osmanl sevgisi ancak byle birinde bulunabilir. Sonu olarak bu iir Pir Sultann olmad gibi Pir Sultan Abdaln da olamaz.

249

A.g.e.: s. 56-57.

142

D. AL

ZZET VE P R SULTAN RLER 1942lere kadar Pir Sultann ve Pir Sultan iirlerinin kendi tabi artlar ve

mecras iinde yaayp devam ettiini, bu sahaya Cumhuriyetle birlikte Cumhuriyet aydnlarnn, o zamann tarihi ve psikolojik artlar iinde el atmasyla birlikte Pir Sultann yeni bir ehreye brndrlmeye balandn, bylece Devrimci Pir Sultana zemin hazrlandn daha nce sylemitik. Bu dnemde Glpnarl ile Boratavn kaynak kii olarak faydalandklar k Ali zzetin onlar feci bir ekilde oyuna getirdii zerinde durmutuk. nk Ali zzet bu aratrmaclara 40n zerinde iir vermi ve bu iirlerin de Pir Sultana ait olduunu sylemitir. Bu iirlerin mahls bazan Pir Sultan Abdal, ok defa da Pir Sultandr. Bu iirlerin bir ksm Ali zzet tarafndan dnemin baka klarndan alnp ad geen aratrmaclara verilmi, bir ksmnda da kaynak kii bizzat Ali zzettir. 1976larda Ali izzetin bu iirlerin Pir Sultana ait olmadn sylemesi ve Pir Sultann da zaten ir deil bir eyh veya dede olduunu ileri srmesi zerine Ali zzetten derlenen bu iirler Pir Sultan ve onun iirleri asndan byk nem tar hale gelmitir. (Bak: Tez: s. 8-9, 16-18). O halde bu iirlerin zerinde titizlikle durulmal, bunlarn Pir Sultana mal edilmesinin nne geilmelidir. nk bu iirlerin bir ksm Alev-Bekta kltr iindeki sradan iirler olmakla birlikte, bir ksm da Pir Sultan tantan, onu gemitekinden daha farkl bir hviyete brndren ve Devrimci Pir Sultana zemin hazrlayan iirlerdir. Bu iirlerin bir ksmnda kaynak kii dorudan doruya Ali zzettir. Dierlerinde ise kaynak kiiler devrin farkl klardr ama, bu iirleri onlardan alp aratrmaclara veren yine k Ali zzettir250. Bu iirlerin tamam iin Ali zzetin uydurmalardr denilemez ama Ali zzetin bizzat kendi itiraflarn da dikkate aldmzda Ali zzetten derlenen iirler iin bu ihtimali daha kuvvetli kabul edebiliriz. Pir Sultan ve onun hayatyla ilgili olmayan ve Alev Bekta kltr iinde sradan iirler olarak kabul edebileceimiz iirlerin kavutak msralarn ve bu iirlerin kaynak kiilerinin kimler olduunu ad geen eserden veriyoruz:

250

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Nail: Pir Sultan Abdal, s.16 17.

143

Vden tekmil imi yatarsn blbl s.54 55, No:9. Hasankalenin Badcivan kynden ve ayrca Ali zzetten derlenmitir. Ayrca bak: s.16. Bugn yaylmdadr geliyor kolar s.65 66, No:18 (A. z. XVI). Erzede Snmezden. Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm s.83, No:39 (A. z. C.I). di kynden Muharremden. Ben Aliyim Ali benim s.117, No:26 (A. z. C.II). Hasan amurdan. Kurudur hey benli dilber kurudur s. 139 140, No: 53 (A. z.) Gnah sende deil bendedir bende s.145, No:2 (A. Muharremden. Blblm glenim soldu s.151, No: 10 (A. z. VIII). Alian Aadan Vcudun ehrinde donadr blbl s.153, No:12 (A. z.). ( ehrini olmal. H.D.) Toprak gld ta gldremedim s.153154, No:13 (A. z. C II). Hasan amurdan. Ben seni Alinin yoluna saldm s.154, No:14 (A. z. C.II). Hasan amurdan. Ekeyim de eeleneyim bir zaman s.156, No:16 (A. z. II). Hasan amurdan. Gel koyun meleme vazgel kuzundan s. 156 157, No:17 (A. z. XX) Divrikli Abdullahtan. Dedi ekticeim karn elinden s.158, No:18 (A. z.) nilersin dolap derdin ne senin s. 158 159, No:19 (A. z.) Dalnda bitsem ne dersin s. 159 161. No: 20 (A. z.) Salmazsa gam deil salmayversin s.161, No:21 (A. z. XI.) k Veyselden. Su imeyip ehid olan Hseyin s.162, No:22 (A. z.) Almyor glenimiz ne acep s. 162 163, No:23 (A. z. XXI). Hseyin Grsoydan. H Dost arr sallanr aalar s.163, No:24 (A. z. C.III). Hamdi Hocadan. Dost zlfne takp gider s.163 164, No:25 (A. z. XIX). orumlu Halilden. Krmz gl aatandr s.168169, No:31 (A. z) Yrekte yaralar trl trldr s.169 170, No:32 (A. z) z. I). di kden

144

Yakar bendelerin kl eyler imi s.170, No:33 (A. z.).251 Yukardaki iirlerin tamamna bakldnda bu iirlerin Pir Sultana ait olup olmamas Pir Sultann hayat veya fikri yapsyla ilgili olarak bir ey ifade etmemektedir. Onun iin bu iirlerin Pir Sultana ait olup olmamas da Pir Sultan almalar bakmndan ok nemli deildir. Ancak Ali zzetin baka klardan alp aratrmaclara verdii iirleri ihtiyatla karlamak, bizzat Ali zzetin Pir Sultanndr diyerek verdii Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal mahlsl yukardaki iirlerin ise ounu Pir Sultann iiri olarak kabul etmemek daha doru olur. Ali zzetin aktard ve Devrimci Pir Sultana zemin hazrlayan ve Pir Sultann hayatn farkl bir hviyete brndren iirler ve bu iirlerin kaynak kiileri ise unlardr: (Yine ayn eserden veriyoruz.) Perian eyledin cmle cihan s.58, No:11 (A. z.). ayrca bak:, s. 16 17. Dostun bir fiskesi paralar beni s.59, No:12 (A. z.) Korkar ki avc var diye gllerde, s.60, No:13 (A. z.) Halledip mkiller seilmez oldu, s. 61, No.14 (A. z. XV). Haydar Aadan. Sende hi din iman var m s. 63 64, No:16 (A. z. XII) Veli Aadan. Muhammedin dn var cennette s. 64 65, No.17 (A. z. C.II) Hasan amurdan. Benim arkam kalem bir Allahm var s.67 68, No:19 (A. z.) Kalsn benim davam divana kalsn, s.68 69, No:20 (S.N.E.I; A. z.) Yakt mahanetin ac szleri s.69, No.21 (A. z.) Evvelce astrr z babasn s.70, No:22 (A. Mustafadan. aha padiaha deil s.70 71, No:23 (A. z. XIV). Divrikli Osmandan. O da bir gn devrilir s.71, No:24 (A. z.) Zahmet-i zr ile kalasn zalim s.72 73, No.25 (A. z.c.II). Hasan amurdan. Aliyi seveni keseyim dey s. 72 73, No:26 (A. z.) Dkelim bakalm nicolsa olsun s.76 -77, No:31 (A. z.c.I). di kden Muharremden.
251

z. XVIII). Kara kolu

A.g.e.: s.16-17.

145

Kfirlere ala bir gn s.77 -75, No:32 (A. z. XVII). Hseyin Efendiden. Tevekkelt talallah s. 78, No:33 (A. z.c.I ) di .k.den Muharrem den. Carma yetisin gelsin ha nolur s.81, No:37 (A. z. C.II). Hasan amurdan. Yine gemem ala gzl hmdan s.82, No:38 (A. z.) Yklm airet il bozuk bozuk s.110 11, No:18 (A. z. VI). arkla, Ortaky, Ali Babadan. Yardmcmz h- Merdn Aloldu s.140141, No:54 (A. z.) Dost senin derdinden ben yana yana s.146147, No:4 (A. z.) Yukardaki iirlerden de 11, 13, 17, 25, 18, 54 ve 4 numaral iirler Glpnarl Boratav bata olmak zere birok aratrmac tarafndan Pir Sultana mal edilmekte ve Pir Sultann hayat ile ilgili olarak gsterilmektedir. Ancak bu iirlerin mutevasna baktmzda bunlarn sadece Pir Sultana deil, ayn sahada iir sylemi baka irlere de ait olabileceini grmekteyiz. Bu iirlerde iirlere baklarak yorum yaplp Pir Sultann hayatyla ilgili hikyeler uydurulduunu syleyebiliriz. Bunlardan Muhammedin dn var Cennette nakaratl 17 numaral iir ise dierlerinden farkllk gstermektedir. Tasavvuf bir iirden ok medrese anlayyla sylenmi bir ilah gibi grnmektedir. Ali zzetin ifadesine gre bu iir, Snn kylerde bile gveiyi gerdee gtrrlerken karlkl koro halinde sylenmektedir252. iirin genel havasna bakarak bu irin, iddia edildii gibi Alev kylerinden Snn kylerine sokulmadn; aksine Snn evrelerde doup Alev kylerinde de yaatldn, evrede ok bilinen Pir Sultan mahlsnn ise iire sonradan ilve edilmi olabileceini syleyebiliriz. Btn bu iirlerin de Pir Sultana ait iirler olmas zayf bir ihtimaldir. nk bunlar da bizzat Ali izzetten veya Ali zzet vastasyla derlenmilerdir. Ancak dediimiz gibi bu iirler, Pir Sultana ait olsa bile onun hayatn yanstan veya aydnlatan zelliklerden mahrumdur. Bunlarn Pir Sultan incelemeleri asndan byk bir nemi yoktur. Yukarda verdiimiz iirlerin dnda kalanlar (12, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 31, 32, 33, 37 ve 38 nolu iirler) Pir Sultann hayatyla yakndan ilgilidir. Glpnarl- Boratav bata olmak zere birok aratrmac, bu iirleri Pir
252

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s.64.

146

Sultann kabul etmekte ve bu iirlerden hareket ederek Pir Sultan tantmakta ve onu tarihteki yerine oturtmaya almaktadr. Ancak bunlarn da Ali zzetten veya Aliz zzet araclyla derlendii dikkate alndnda bu iirlerin belge olma zellii sarslmaktadr. Ali zzetin Pir Sultan iirleri ve Pir Sultann irlii hususunda syledikleri hatrlanrsa bu iirlerden hareket edilerek verilen Pir Sultan, tarihteki Pir Sultan olamaz. Ancak Cumhuriyetin ilk yllarndaki aydnlarn ve onlarla temas halinde olan halk irlerinin hayallerindeki Pir Sultan olabilir. Zaten bu iirlerden bazlarnn da baka klara ait olduu sonraki aratrmalarla ortaya kmtr: Dostun bir fiskesi paralar beni No:12; Tevekkelt talallah No: 33 gibi253 12, 16, 21,22, 23 ve 38 Nolu iirleri ele alalm: 12 numaral iirin k Hseyin (19. yy. klarndan) ile Sdk Babann (1865-1928) iirlerinen karma yaplarak meydana getirildiinden daha nce bahsetmitik. 16 Nolu iirin de slubundaki basitlik itibariyle bir mrit olan Pir Sultana ait olamayacan belirtmitik. (Tez: s. 16-17; 5-6). 21 Nolu iir muhannet insandan dert yanan eitici bir iirdir. Ancak ir Hdr Paann ettii derd oldu Seni ekva ederim Urum Beyine msralar ile bu iire Pir Sultan da ireti bir ekilde ekleyivermitir. Bu durumda Pir Sultann deil, onu sonradan anlatan bir irin olmaldr. Bu ir de Ali zzettir denilebilir. 22 Nolu iirin de Padiahn taht dnsn yklsn Zrlasn ahrette eek spas msralarndaki slp itibariyle yine Pir Sultann olamayacan sylemitik. Ayrca bu iir acemiliklerle ve tezatlarla doludur. Bir taraftan vefaszlk hicvedilip zalimden ikyet edilmekte, dier taraftan Hzr Paann vefaszl dile getirilmekte, bylece Hzr Paa ve Pir Sultan olay ma edilmektedir. Yine Allahtan, Hakktan bahsedilmekte, ancak son drtlkte her eye hkmedenin On sekiz bin lemlerin kahpesi olan felek veya dnya olduu sylenmektedir. Bunlara bakarak bu iirin de Pir Sultann olamayacan, Ali zzete veya ona kaynaklk eden Kara kolu Mustafaya veyahut da baka bir a ait olabileceini syleyebiliriz.
253

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s.68, 492; Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s.194, 196.

147

23 nolu iir de Pir Sultan Destan anlayyla Pir Sultann azndan sylenmi bir iir gibi grnmektedir. Burada Pir Sultan Hakktan, Allahtan baka kimseye (aha, padiaha bile) minnet edip yalvarmayacan, bir tek Allaha gveneceini sylemekte, Hzr Paada ise ahnn olduunu dile getirmektedir. Bilhassa son ifade bunu syleyenin Pir Sultan olmayp onun adna, Pir Sultan olayn anlatan bir k olduunu gstermektedir. Destan kahraman Pir Sultan, destan trndeki kahramanlar gibi idealize edilip iyi, mert ve cesur sfatlarla donatlp yceltilmektedir. Bu zellikleriyle bu iir de Pir Sultann deil, Ali zzetin, Divrikli Osmann veya baka bir n olmaldr. 38 nolu iirin birinci ve son drtl ile btn drtlklerde geen ah ifadesine baklarak aratrmaclar tarafndan bu iir, ran ahlarna Pir Sultann ne kadar bal olduunu gsteren bir iir gibi deerlendirilmitir. iirin kaynak kiisi Ali zzet bunu da kasdetmi olabilir. Ancak iirin genelinde ah sevgili gibi grnmektedir. zellikle; Karadr kalar benzer kmre Mnafklar zarar verir mre kellerim balasalar demire Yine gemem ala gzl hmdan drtl ile her drtlkte tekrarlanan Yine gemem ala gzl hmdan msrasndaki ala gz kullan bu ihtimali glendirmektedir. Bilindii gibi ala gz halk iirinde sevgilinin sfatlarndandr. Bu iiri syleyen de Pir Sultan deil, iirin kaynak kiisi Ali zzet olabilir. Bu durumda 12, 16, 21, 22, 23 ve 38 Nolu iirlerin Pir Sultana ait olma ihtimali daha zayftr. Bu iirlerin Ali zzete veya ona kaynaklk eden klara veyahut da daha nceki klara ait olmas ihtimali daha kuvvetlidir. 19, 20, 24, 26, 31, 32, 33 ve 37 Nolu iirler, yukardaki iirlere gre Pir Sultann ldrlmesiyle daha yakndan ilgilidir. Bunlardan 19, 24, 26 Nolu iiler Ali zzetten derlenmitir. Bunlarn onun uydurduu iirlerden olma ihtimali kuvvetlidir. Bunlar Pir Sultan veya Pir Sultan Abdal mahlsyla sylenmi iirlerdir. Bu iirlerde irin tam mnasyla gvendii, kimsenin hakkn kimseye komayan ve miskin kula sahip kan, icra sahibi olan Allah vardr. Hz. Ali

148

(Haydar, ah), Peygamber torunlar, Hz. Hseyin, Mansur ayrca deer verilen ahsiyetlerdir. Zulm yapan, Rafz diye Pir Sultan asan, her trl ktl yapan Hzr Paadr. Hzr Paa slam tarihindeki Nemrutu, Firavunu, lanetlenmi eytan ve Yeziti hatrlatmaktadr. Onlara benzemektedir. ah (Hz. Ali) diyenin dilini kesmek ve Hz. Aliyi seveni kesmek iin fetva veren Koca Bal Kr Mft de bunlarla ayn saftadr. Bu zulmleri yapan Hzr Paa, btn bunlar padiaha dayanarak, gvenerek, ondan ferman alarak yapmaktadr. Pir Sultann dayand Allahtr; Hzr Paannki padiah Padiah ise yukardaki zulm cephesiyle ayn safta deildir. Ancak dnen dolaplarn da farknda deildir: Hnkar sar olmu nm duymaz Masumlar bodurur padiahm var Dzmece jurnallere inanmaktadr: Kem bildirdin beni Hna Masumlarn ldrlmesi iin fermanlar vermektedir: Ferman alm Hdr Paa Sultandan Pir Sultan Abdal asaym dey Bu durumda Padiaha (Osmanl Sultanlar) dierleri gibi kzlmamakta, onlarn dnen dolaplar grmemelerine kar sitem edilmektedir. Bu iirlerin sahibi elbette Pir Sultan deildir ama, burada anlatlan tarih, Osmanl tarihinin tpatp aynsdr. Osmanl Trk/Trkmen/Kzlba mcadelesindeki roller de byleydi. 1998 Eyllnde Pir Sultann ky Banaza gittiimde kyn muhtar Haydar akmaka kendi evrelerinde Osmanl dmanl olup olmadn zellikle sordum. Byle bir dmanln olmadn, Osmanl tarihinin de kendi tarihleri olduunu syledi. Bizim nesilden olan Haydar akmak, aslnda klsik Alevlerden deildi. 12 Eyll ncesinde siyasetle de yakndan ilgilenmiti. Bu durumda ktln asl kayna olarak devrin idarecileri, vezirleri, paalar, mftleri vb.nin grld anlalmaktadr. Padiahlar ise bunlara let olmakta, gerekleri grememekte; masumlara zulm edilmesine seyirci kalmaktadr. Bu iiri, Ali zzetin halk arasnda anlatlan tarihten hareket ederek sylediini kabul edebiliriz. Bu iirler elbette ki Pir Sultann deildir. nk 19 Nolu iirdeki Irafz diye ektiler dra msras, 24 nolu iirdeki nc lmem bu hain msras bu iirlerin Pir Sultan ldkten sonra onun azndan sylendiini

149

gstermektedir. Bu iki iirin dier msralar da bu kanaati rtmeyip dorulayacak zelliktedir. 26 Nolu iirde dier iki iirdeki kadar yukardaki kanaati ispat edecek msralar yoktur ama, iirin tamam Pir Sultan ve onun gibi mazlumlarn yaad zulmleri, bunlarn mft ve eyhlislamlarn fetvalaryla veya padiahtan kan fermanlarla ldrlmelerini tarihe uygun bir ekilde anlatmaktadr. Bu iiri de Pir Sultann ldrlmesinden sonra, onun lmn anlatan bir iir olarak kabul etmek bu iire ters bir yorum olmaz. Btn bunlar, bu iirin bizzat k Ali zzetten derlendii ve Ali zzetin bu hususta syledikleri dikkate alndnda bu iirlerin Ali zzetin uydurduu iirlerden olduunu kabul edebiliriz. 31 nolu iir Ali zzet vastasyla derlenmitir. Kaynak kii arklann di kynden olan Muharremdir. Muhammed Mehdinin hak sancan ekelim bakalm nicolsa olsun Teber ekip mnkirlerin kann Dkelim bakalm nicolsa olsun drtlyle balayan bu iir, Abdlbaki Glpnarl-Pertev Naili Boratavdan balayarak sonraki yllardaki birok aratrmac tarafna Pir Sultann isyanna dair bir belge olarak verilmitir254. iirin genel havas da bu kanaati dorulamaktadr. Yukardaki drtlk ve dier drtlklerde geen; Teber ekip u maradan dar kalm bakalm nicolsa olsun; Mnkilerin sarayn bozalm Ykalm bakalm nicolsa olsun; Bunca yattmz gayr yetmez mi Kalkalm bakalm nicolsa olsun msralarnda anlatlanlar, bir isyan hazrln ve isyanla birlikte neler yaplacan sralamaktadr. Ancak bu iir, Pir Sultan aratrmalarna yllarn veren brahim Aslanoluna gre Pir Sultann olduu pheli olan iirlerdendir255. Ali Haydar Avcnn Muhsin
254 255

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 91-92. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 484.

150

Glden aktard bilgiye gre ise bu iir Sdk Baba (18651928)ya aittir256. Aydnlarn hayalindeki Pir Sultan deil de tarihteki Pir Sultan dikkate alrsak bizce de bu iir Pir Sultann olamaz. Sdk Babann iiri olduunu kabul edebiliriz. Sdk Baba Cumhuriyetin ilk yllarnn serbestlii iinde 400 yl nceki Pir Sultann azndan, kendi beklentilerini de katarak bu isyan iirini sylemi olmaldr. O halde bir isyan hazrln ve isyanda yaplacaklar anlatan bu iir, idam edilen Pir Sultana ait deil, yzyllar sonra yaayan Sdk Babaya aittir. Haktan inayet olursa ah Uruma gele bir gn Gazda bu Zlfikar Kfirlere ala bir gn drtlyle balayan 32 nolu iir Ali zzet vastasyla derlenmitir. iirin kaynak kiisi Divrikin Kale kynden Hseyin Efendidir. Yukardaki drtlkte ve iirin devamnda Trkmenlerin / Kzlbalarn yenik duruma dm ruh hali anlatlmaktadr. Haktan inayet olursa bir gn ah (Safev ah veya Hz. Ali) veya Muhammed Mehdi Anadoluya gelecek, gazada kfirlere Zlfikr alacaktr. Her tarafa hkim olacaktr. stanbul tahtna oturacaktr. Urumda (Anadoluda) alayan sefiller bir gn d olup glecektir. Muhammed Mehd (veya Safev ah) Hz Aliyi temsilen gelip divan kuracak, hakszlar krarak mazlumlarn intikamn alacaktr. A. Bezirciye gre bu iir Pir Sultana aittir. Gelip Anadoludaki Trkmenleri/Kzlbalar hkmdardr
257

kurtaracana

inand

Mehdi,

ahtr;

Safev

. . Aslanoluna gre bu iir Pir Sultann olduu pheli olan . Ali Haydar Avcya gre ise;

deyilerdendir

258

256

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 195; (Gl, Muhsin: Halk Ozan Sdk Baba, s. 256dan) 257 A. Bezirci: Pir Sultan, s. 55, s. 290. 258 Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 485.

151

Mehdi Dedem gelse gerek Ali divan kursa gerek Hakszlar krsa gerek ntikamn ala bir gn drtlndeki Mehd Dedeye dikkat edilirse bu iir Mehdi Dedeye aittir259. A. Bezircinin grne katlmak zordur. nk bu iir Trkmenlerin / Kzlbalarn iyice yenik duruma dt yllarda sylenmi olmaldr. iire o kadar mitsiz bir hava hkimdir ki beklenen kurtarc bir gn gelecektir. Ne zaman gelecei de belli deildir. Pir Sultan zamannda eit olmamakla beraber her iki taraf da gldr. Henz bir tarafn stnl ortaya kmamtr. O halde bu iirdeki ruh hali aslan Pir Sultana ait olamaz. . Aslanolunun gr daha mantkl gibi grnmektedir. iirin sahibi Divrikin Kale kynden Hseyin Efendidir veya Pir Sultan adna iir syleyen bir baka ktr. A.H. Avcnn grne katlrsak birinci msradaki Mehdi Dede irin mahls olmaktadr. Bu msray mn olarak ele aldmzda Mehd Dede mahls olmaz. Sanki irin kendisinin gelecei sylenmi olur ki bu da iirin btn ile uyumlu olmaz. irin bekledii Mehdi Dededir. Yani Muhammed Mehdidir. Muhammed Mehd, Hz. Aliyi temsilen gelecek ve divan kuracaktr. Bu Mehd bizzat beklenen Mehd de olabilir, onun gibi bir kurtarc da... Ama Mehd Dede isimli bir ir deildir. Burada kurtarc mnasnda kullanlan Mehd Dede bir mahls deildir; Alev-Bekta kltrndeki Muhammed Mehddir. Bu iiri Pir Sultann veya Mehdi Dedenin saymamak daha doru olur. Gelin canlar bir olalm Mnkire kl alalm Hseynin kann alalm Tevekkelt taalallah drtlyle balayan 33 Nolu iir de Pir Sultann isyanna belge olarak gsterilen iirlerdendir. Ali zzet vastas ile derlenmitir. arkklann di kynden olan Muharreme ait mecmuadan alnmtr. Yukardaki drtlk ve iirin devam da tam bir isyan duygusunu yanstmaktadr.
259

iirde

slam/Trk

tarihindeki

kutuplama

ak

olarak

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 199200.

152

grlmektedir. Kar taraftakiler mnkirlerdir, Yezitlerdir, Mervan soyudur, padiahtr (Osmanl Padiah). Kar taraf mnkir kabul edildiine gre ir ve onun tarafndakiler mmindir; Mslmandr. Nakarat msras olan Tevekkelt talallah (Allaha sndm, tevekkl ettim) ise tamamen slami bir ifade eklidir. iirin bu ekilde kutuplamay ifade etmesi, bizce bu iirin Pir Sultan dnemine ait olmadn, daha sonraki yllara ait olabileceini gstermektedir. Gerekten de daha sonraki yllardaki aratrmalar bu iirin Pir Sultana ait olmadn, Sdk Babaya (18651928) ait olduunu ortaya koymutur. Bu husus zerinde daha nce de durmutuk. O halde iki taraf arasndaki ak kutuplamay, hesaplamay, bu uurda hibir eyden ekinmemeyi anlatan bu iirin sahibi Pir Sultan deildir; Sdk Babadr. Bu iiri Pir Sultann isyana delil olarak gstermek isteyenler yanlmlar ve kendi beklentilerine gre bir Pir Sultan yaratmaya almlardr. Bir arzuhal yazdm gl yzl aha Gelsin beni elden alsn ha nolur Beni yalvartmasn o Padiaha Carma yetisin gelsin ha nolur drtlyle balayan 37 Nolu iir Ali zzet vastasyla derlenmitir. Malatyann eyh Hasan kynden Hasan amura ait mecmuadan alnmtr. . Aslanolu, Ali zzetin uydurmalarnn farknda olmakla beraber bu iiri mahlsna bakarak olmal Pir Sultan Abdala mal etmi ve Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda gstermitir260. GlpnarlBoratav da, Ali izzetin verdii bilgileri doru kabul ettiklerinden ve onlarn zamannda Pir Sultan ile Pir Sultan Abdaln ayn kii olduu zannedildiinden bu iiri, aslan Pir Sultana mal etmilerdir. Bu iiri, Pir Sultann zindanda iken ran ahndan yardm beklemesinin bir ifadesi olarak kabul etmilerdir. Son drtlkteki; Kemlie iyilik kula Allahtan Hamzay Battal salsn ha nolur msralarnda geen Hamzann, Muhammedin amcas Hz. Hamza, Battaln da slam kahraman Battal Gazi olabileceini bir ihtimal olarak grmler, asl kasdedilenlerin ah Tahmasbn kumandanlarndan Hamza ve Battal olacan ileri srmlerdir. 1554 yaznda
260

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 291.

153

Osmanllarn ran seferleri srasnda Badad vurmaya gelen Hamza Sultan diye birinin varln da bu grlerine delil olarak gstermilerdir. Battal ile ilgili bir kayt vermemilerdir261. Ancak bunlarn hepsi, iirin beklentilere gre yorumlanmasyla ortaya kan sonulardr. Birok aratrmacnn zerinde durduu ve bizim de belirttiimiz gibi o gnn artlarnda zindanda byle iirler sylense bile bu iirler yazlmad iin, bu gibi iirlerin darya karlmas imknszdr. Bu iirde geen Hamza ve Battal ise Glpnarl Boratavan zayf bir ihtimal olarak grdkleri Hz. Hamza ve slam kahraman Battal Gazi olmaldr. ah Tahmasbn kumandanlar Hamza ve Battal zorlamadr; zayf bir ihtimaldir. Bir benzetme yaplarak Allahn, Hamza Pehlivan ve byk sava Battal Gazi gibi kurtarclar gndermesi, onlarn kendisini kurtarmas istenmektedir. Yani bu iir de Pir Sultan Destan/Hikyesi icab sylenmi bir iirdir, denilebilir. Pir Sultann deil; Ali zzetin, Hasan amurun veya bir baka n iiri olmaldr. Safev ahndan medet umulmas, ona gl yzl ah denmesi, Osmanl Padiahna yalvarmann ise zl kabul edilmesi Trkmenlerin/Kzlbalarn ifadesidir. Sonu olarak Pertev Naili Boratavn 1942te yaynlanacak olan esere malzeme toplamak zere 1939 Temmuzunda Banaz kyne gitmesi, oradan derlemeler yapmas, sonra bu almalarnn GlpnarlBoratav ibirliiyle bir esere dntrlmesi Pir Sultan aratrmalar asndan mutlaka ok faydal olmutur. Ancak bunlarn ilk akademik Pir Sultan incelemesinde Ali zzetin yanl ynlendirmesine kurban gitmesi, byk bir talihsizlik ve saptrma olmutur. Ali zzetten veya Ali zzet vastasyla derlenen ve yukarda zerinde durduumuz 40n zerindeki iirin ou Pir Sultann deil, Ali zzetin veya ona kaynaklk eden klarn veyahut da daha nce yaam klarn olmaldr. in ac taraf udur ki bugn Pir Sultan gerek halk, gerekse aydnlar nazarnda daha ok bu iirler dorultusunda biliniyor, anlatlyor. yleyse Pir Sultan tantrken veya tanrken bu iirleri dta brakmak mecburiyeti vardr. Yukardaki iirlerden; iki hkmdar nasl deerlendirdiklerinin bir

261

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 81, 93.

154

Ben de u dnyaya geldim skinim Kalsn benim dvam divana kalsn msralaryla balayan 20 nolu iir ise nce Sadettin Nzhet tarafndan 1929da derlenmi, Sadettin Nzhetin eserine girmi262, sonra da Ali zzetten derlenmitir. Bu iiri Ali zzetin uydurduu iirlerden kabul etmemek gerekir. nk Sadettin Nzhetin bu eserini yazd yllarda Ali zzetin yapt gibi ynlendirme veya beklentilere gre bir Pir Sultan yaratma abas sz konusu deildi. Bu iir Pir Sultan olayn anlatan ve Pir Sultann ada olan Pir Sultan Abdaln da olabilir. Pir Sultann azndan Pir Sultan Abdal tarafndan sylenen bu iir malp ve mazlum Pir Sultann da, ayn kaderi paylaan Trkmenlerin/Kzlbalarn da ruh halini tarihteki olaylara denk decek bir ekilde anlatmaktadr. Bu dnyadan midini kesip Bri Hday, Muhammed Aliyi kendine vekil etme, dnya kadsna itibar etmeme, Muhammed divann ulu divan kabul edip, urad zulm oraya havale etme din ve tasavvuf terbiyesi ile hareket eden bir insann zelliklerini yanstmaktadr ki asl Pir Sultan da byle birisi olmaldr. Bundan sonra u na kadar yaptmz tespitlerden ve ayklamalardan da faydalanarak . Aslanolunun Pir Sultana ml ettii iirleri ele alacaz. Onlar da bir szgece tbi tutarak, Pir Sultann olabilecek iirleri tespite alacaz. Bu arada bu iirleri ilk derleyenlerin derlemelerini esas alp dier aratrmaclardan da faydalanarak bu iirler zerindeok snrl olarak gerekli dzeltmeleri de yapacaz. nk aratrmaclar ok defa bir iirin ilk derleyenini vermelerine ramen, kaynak gsterdikleri derlemecinin iirini deiterebilmektedirler. Bu uygulamann yanl olduu kanaatindeyiz. Bir de bir iirde geen bir kelime veya terim, szl kltr icab telaffuz veya kelime deiikliine urayp bambaka bir kelime haline gelebilmektedir. Ancak bu gibi kelime ve kullanlarn aslnn ne olduu bu sahaya yatkn insanlar tarafndan kolayca grlebilmektedir. Bu gibi kelime ve kullanlar da ayrca belirtmeyi uygun buluyoruz. Bu izahlardan sonra Pir Sultana ait olabileceini kabul ettiimiz iirleri yazmaya balayabiliriz:

262

(Ergun), Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal, s. 52.

155

E. . ASLANOLUNUN P R SULTANA MAL ETT RLER VE BUNLARIN KR T -1- (Pir Sultann) 1 Viran bahelerde blbl ter mi Gnl elencesi gl olmaynca Merhemsiz yreler unar biter mi Bir gerek veliden el olmaynca 3 Talip olmaynca yrem sarlmaz (tabib, olmal. H.D.) Mrit olmaynca pire varlmaz (Rehber, olmal. H.D.) Yz bin asker olsa kffr krlmaz Eli Zlfikarl Ali olmaynca (Alolmaynca olmal, H.D.) 4 Bu ak meydannda bir divan olur O meydana den nevcivan olur tikatsz tlip bo kovan olur Vzlar ars bal olmaynca 5 Deme arif bunu byle bilemez Bilir amma yine rif olamaz Her mrit ly diri klamaz Hnkr Hacc Bekta Veli olmaynca (Velolmaynca olmal, H.D.) 6 ki melek gelir sual sorarlar Dker hurcunu da gevher ararlar Bir kln stne kpr kurarlar Geemezsin Hakka kul olmaynca
263

2 Nefse uyan Hakka uymu deildir Gaziler namazn klm deildir Bu gezen abdallar dervi deildir Arkasnda hrka al olmaynca

7 Pir Sultannm batan dalga arr Arr da klar coturur Her bildiin rehber i mi piirir Yanp atelere kl olmaynca 263.

(Ergun), Sadettin Nzhet: Pir Sultan Abdal; s. 25. Ayrca bak; Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 89-90; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 97; Bezirci, Asm: Pir Sultan; s. 379; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 151.

156

Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir*. -2- (Pir Sultann deil) 1 Alay alay durma karmda Dost beni gnder de var andan ala Kirpikleri top top etmi kanda Dost bizi gnder de var andan ala 3 Bana balam aldr valas Ald beni kalarnn karas Hasan ile Hseyinin anas Dost beni gnder de var andan ala 4 Bana balam al ile al (al ile sar. Glp.-Boratav.Dorusu da bu olmal. H.D.) Arkamzca etme ah ile zr Koca Pir Sultann gl yzl yar Dost bizi gnder de var andan ala ( .Aslanolu: S. 9091).Ayrca bak: Glpnarl Boratav;s.240; A.Bezirci: s. 148. Son drtln nc msras Abdal Pir Sultann gl yzl yri eklinde iken sonradan yukardaki ekle dnm olabilir. O zaman bu iir Pir Sultann deil; Abdal Pir Sultann olabilir. iirde ilenen tema ve slp da bir mrid olan Pir Sultana pek uygun dmemektedir. Ancak bu iir Pir Sultan aratrmalar iin pek fazla nem arzetmemektedir. Pir Sultana ait olup olmamas ok nemli deildir. 2 Dostun zlfleri blk blktr Menim cierciim delik deliktir Muhabbetin sonu tez ayrlktr Dost beni gnder de var andan ala

Not: Bundan sonra eser adlar aa yukar hep ayn olduu iin yazar adlar kullanlacaktr. . Aslanolu, A. Bezirci, Glpnarl-Boratav, C. ztelli, Sadettin Nzhet (veya Sadettin Nzhet Ergun) gibi

157

-3- (Pir Sultann) 1 frdm ra yandramadm Gnlm yksekten indiremedim A doyurup susuz kandramadm Ben nice varaym Hak divanna 3 Yeil pnarlarda parlayup akar (pnarlar da, olmal. H.D.) Asilzde olan aslna eker Pervane olan akn oduna yanar (Pervaneler. . Aslanolu) Ben nice varaym Hak divanna 4 Ben ykm tuttum kaba sz ile Gnahlar kazandm el gz ile Ya nasl kaym kara yz ile Ben nice varaym Hak divanna 5 Pir Sultanm ider klaram zr (eydr olmal, H.D.) Ykm ll gevher ah damga var (Ykm lal gevherdir ah damgal .H.D.) Eer k isen gel sar yaram Ben nice varaym Hak divanna (S.N.E; s. 44) Ayrca bak: . Aslanolu, s. 91; C. ztelli: s. 237; A. Bezirci: s. 376 (166/a), s. 377 (166/b). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -4- (Pir Sultann deil) 1 ahn nuru musun ey canlar can Varn lyk olun hallerinize Mrvvet erenler drna durdum Canm kurban olsun yollarnza 2 Erenlerin altn akas msn Mmin kardelerin goncas msn ah- Merdan Ali bahesi misin Gelir blbl konar dallarnza 2 Ulu yol stnde kpr kurmadm Hatrlar ho edp gnl yapmadm Hakkn emrettii yola gitmedim Ben nice varaym Hak divanna

158

3 Rehberin payn yemen ayrn Mridin payn candan kayrn Dudaktan emzirin lebden doyurun Hak mihman gelince evlerinize 4 Lnet ile Yezidleri taradm Hakkn kitabn atm aradm Krklar ile cemolmakt muradm mam Cafer kar yollarmza (yollarnza. A. Aslanolu) 5 Pir Sultanm eydr Yezidler gamda Horasan Erleri Urumda amda Biz de mihman olduk bu ayn-i cemde Doyup kanamadk hallerinize (V.L.S. II. GlpnarlBoratav: s. 100. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 92; C. ztelli: s. 152; A. Bezirci: s. 359). Bu iirdeki acemice syleyilere, przl ifadelere baktmzda ve bu iirin V.L.Salcdan derlendiini gz nne aldmzda bu iirin Pir Sultana deil; daha sonraki yllarda yaam baka bir ire ait olabileceini syleyebiliriz. -5- (Pir Sultann deil) 1 Hey erenler bir hayle uradm Gafilim bu yere geldim bu gece Garip dtm kimse bilmez halimden Kadir Mevlm imdat eyle bu gece 2 Katar katar zibalanrsn gzel Yran gzel, sohbet gzel, cem gzel Doldur doldur dolular sun gzel Sanrm Kadire erdim bu gece

159

3 Blbl gibi akr mola dilleri Sema dner, kadeh tutar elleri Firdevs bahesinde gonca glleri Derdiim aklma geldi bu gece

4 Pir Sultanm f eylemez bu srr Etrafmz alm ihlsla peri Huri midir, melek midir her biri Sanrm cennete girdim bu gece (C.

ztelli; s.239240) . Ayrca bak: . Aslanolu: s. 93; Glpnarl-Boratav: s. 244; A. Bezirci: s. 297. Bu iir Pir Sultan mahlsl iirlerden ziyade Pir Sultan Abdal mahlsl iirlere benziyor. Son drtln ilk msras Pir Sultan Abdalm sakla bu srr eklinde iken sonradan bu hle gelmi olablir. Buradaki beeri sevgili ve beer ak nerdeyse mstehcene kamaktadr. Bu iir bu haliyle bir mrid (dede, ocakzde) olan Pir Sultann iiri olamaz. -6- (Pir Sultann) 1 Ey erenler n bu srr dinledim Huzur-u mride irdim bu gice Hakikat srrn andan anladm Erenler meydann grdm bu gece 3 Erenler rhna eyledim iman Kalmad gnlmde ek ile gman Ne bilsin bu srr Yezid Mervan Klli varm Hakka virdim bu gice 5 Pir Sultanm Hakka niyaz iderim Erenler rhna doru giderim Klli varm Hakka teslim iderim Hakkn cemlini grdm bu gice (S.N.E: s. 27) Ayrca bak: Glpnharl-Boratav: s. 242; A. Bezirci: s. 208. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 2 Mridim Muhammed bildim yolumu Rehberim Alidir virdim elimi Tibent ile baladlar belimi Evliya erknn grdm bu gice 4 Andelip misali vaz iderek Kati sema idp pervaz iderek Yedi za ile niyaz iderek Erenler erknn grdm bu gice

160

-7- (Pir Sultann) 1 Gnl ne yatarsn gaflet iinde Dodu seher vakt kalk hacet dile zn zulmden kurtaram dersen Dodu seher vakt kalk hacet dile 3 Evliyalar enbiyalar bilr Mezzinler Allah Allah rur Gkte aziz melikler serir Dodu seher vakt kalk hacet dile 5 Pir Sultanm sevdiine alasn Yezitler barna kara balasn Mmin kullar derghna elesin (derghlarda elensin, konaklasn H.D.) Dodu seher vakt kalk hacet dile ( . Aslanolu: s. 94-95). Ayrca bak: A. Bezirci, s. 270; C. ztelli: s. 24243) Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -8- (Pir Sultann) 1 Derildi ayn- cem, kuruldu erkn Erenler oturmu postu postuna Niyaz edip Hakka ald meydan Meydanclar ran ald destine 3 Erenlerin gazileri geldiler (Erenler gaziler bile, olabilir. H.D.) Kabul edip curasndan aldlar ip ab- kevser sermest oldular Mil oldum gzlerinin mestine 2 Ba ediler erenlerin yoluna H dediler ehlullah erknna ardlar Tanrnn arslanna Kevser getirdiler meydan stne 2 Evliyalar enbiyalar vrisi Kalkar hacet diler gece yars rr tr arn horozu Dodu seher vakt kalk hacet dile 4 Allahm cmertsin cmert ganisin Halil gelsin hulle donu biilsin Rabbim uyumazken sen ne uyursun Dodu seher vakt kalk hacet dile

161

4 Zikrettiler erenlerin nefesin C ettiler tliblerin hepisin Sildiler cmle gnllerin pasn zlerin teslim ettiler dostuna

5 Pir Sultanm bahesini zeyn eder stat nazarnda erknn gder Krklar sem ile hak yola gider ler yediler geldiler erkn stne

(lerle yediler erkn stne, . Aslanolu). C. ztelli: s. 246247. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 95-96; Glpnarl Boratav: s. 333; A. Bezirci: s. 349) Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -9- (Pir Sultann) 1 Seyyah olup u alemi gezerken Bulamadm hakkna kail olucu Muhammed Aliden kuruldu pazar Odur bize ltf-u kerem klc 2 Gelmi gemi ilerimizi bitiren (iimizi. .A) Odur bizim eksiimiz yetiren Dilerim onmasn Hakkn yitiren Yolsuza hasmdr yolun klc 3 Yola hor bakann yamandr hali Kaldrn aradan kyl- kali Evvel ebet prim Muhammed Ali Byle gnde odur imdat edici 5 Pir Sultanm hi doruya gelen yok Evvel mmin kullarn i alan yok (Ol mmin kullarn iin alan yok. . Aslanolu) u lemde hlimden bir bilen yok Herkes kendi sevdasna bakc (C. ztelli: s. 249, . Aslanolu: s. 96-97). Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 333; A. Bezirci; s. 349. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 4 Bekleyelim mlkn sahibi gele Mmin kullarna tecelli kla Muhammed Alinin kurduu yola Kalmam sdk ile nazar klc

162

-10- (Pir Sultann deil) Gzel ahm ok yerlerden grnr Asl nedir neye verdin Badad ahm birdir binbir dona brnr Asl nedir neye verdin Badad Eremedim ben bu srrn aslana Yazk deil mi mminle mslime Getirin Mervan Badat stne (Getirdin: Glpnarl-Boratav.) Asl nedir neye verdin Badad. Yokmu bunda erenlerin yardm Ne ekersin bu cefann derdin Yiitlere ardr vermek yurdunu Asl nedir neye verdin Badad Geldi Mervan hendekleri doldurdu Krd hurmal ald Badad rp geliyor yeil rdei Asl nedir neye verdin Badad Pir Sultanm der ki ler yediler Krklar da bu demde hazr idiler Badat Basray verdi dediler Asl nedir neye verdin Badad (P.N.B.) ( . Aslanolu: s. 97; A. Bezirci: s. 280; C. ztelli: s. 3132. Ancak burada bu iir, dierlerinden farkllklar arzetmektedir. Glpnarl-Boratav: s. 8586). Bu iiri ilk derleyen ise S.N. Ergundur. Onun derlemesi, yukardaki iirden ok az farkllklar tamakta ve drt ktadan olumaktadr. Mahls da Pir Sultan deil ah Hatydir. Mahlslar farkl olsa da ayn iir olduu anlalan bu derleme yledir:

163

1 Gzel ahm her yerlerde grnr Gzel ahm niye verdin Badad ahm birdir bin bir dona brnr Gzel ahm niye verdin Badad 3 Geldi Mervan hendekleri doldurdu Krd hurmal sard Badad

2 Eremedim ben bu srrn aslna Yazk deil mi mminle mslime Getirdin Mervan Badat stne Gzel ahm niye verdin Badad

Geldi kondu yeil bal rdei (kovdu olmal. H.D.) Gzel ahm niye verdin Badad 4 ah Haty eydr ler yediler Krklar da bu demde hazr idiler Badad Basray alsn dediler Gzel ahm niye verdin Badad (Glpnarl-Boratav: s. 8586). lk olarak S.N: Ergun tarafndan derlenen bu iir Glpnarl-Boratav ve C. ztelliye gre ah Hatynin olamaz264. Bizce de yledir. nk Badatn Osmanllar tarafndan Safevilerden alnmas ah smail zamannda deil, ah Tahmasb zamanndadr. (Tarih: 1534). Zaten Badat ah smail zamannda Safevilerin elinden ksayd ah smailin byle bir iir sylemesi de mantksz olurdu. O halde bu iirin ah Hatyye (ah smail ile) ait olmadna kesin gzyle bakabilirz. Ancak bu iirin Pir Sultana veya Anadolu Hatylerinden birisine ait olabilecei de bir baka ihtimaldir. iir; Glpnarl-Boratav, . Aslanolu, A. Bezirci ve C. ztellinin kabul ettii gibi Pir Sultana ait ise Pir Sultan aratrmalar asndan ok nemlidir. Bu, Pir Sultann ah Tahmasb zamannda, Badadn Osmanllar tarafndan da geirilmesi srasnda yaadn ortaya koyar. Byle deil de S.N. Ergunun derlemesindeki ah Hatay, Anadolu Hataylerinden birisi ise o zaman bu iir Pir Sultan iin bir belge olmaktan kar. Biz bu ihtimali daha kuvvetli gryoruz. nk Badadn Safevilerle Osmanllar
264

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 85-86; ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal: s. 31-33.

164

arasda

sk

sk
265

el

deitirmesi

halk

iirinde

destanms

bir

ekilde

iirletirilmitir

. Bu iir de onlardan birisi olabilir. -11- (Pir Sultann)

Kerbel lnden bir koyun geldi Kuzum diyp Muhammedim alad (Muhammede olmal. H.D.) Seni koyup bunda ben de gideyim Diyince Muhammed Ali alad Muhammed dir kuzun nerde aldrdn Dinleyeyim eker gibi szlerin Kbleye kar dnmtr yzlerin Koyun sesi yreimi dalad Muhammed koyunun asln sordu Koyun dra gep ho zri kld Ko kuzu kurban olmaz nin oldu Fatmanann gz ya alad. (Fatma Ana. S.N.E.) Koyun ider benim kuzum aldlar (eydr, olmal. H.D.) Beni stat ateine saldlar Cebrail, Mikil bile geldiler Selman imamlarn belin balad Muhammed koyunun asln arad Koyun sesi Muhammede yarad inde ylece millet tredi Zlfikar knndan akt dalad (zalad, . Aslanolu) Koyun ider kuzum haslarn has (eydr, olmal. H.D.) Bu felekten te gelirdi sesi (Nuh, . Aslanolu) Yarn maher grem klam dvas Diyince Muhammed Ali alad.

265

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal: s. 31-33.

165

Pir Sultanm firkat barm deldi Ali Fatma Dldl Zlfikar geldi Ko kuzu kurban olmaz nin oldu Krklar da H diyp zn birledi (S.N.E: s. 40. lk derleyen. kinci derleyen A. Glpnarl: s. 150151). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 9899; C. ztelli: s. 249250 A. Bezirci: s. 315 (123/a). s. 316 (123/b). S.N.E. derlemesi, A. Glpnarl derlemesinden farkllklar arzediyor. Dierleri de bunu esas almlar. iir, musahip kurbanndaki treni, Kerbela facias ile ilgi kurarak anlatmaktadr. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -12- (Pir Sultann deil) Kahpe felek sana nettim neyledim Aksine dnderdin arh- devran Hani noldu eskadalet eski gn Perian eyledin cmle cihan (A. z.) drtl ile balayan iir, Pir Sultann deil; k Ali zzet zkann olmaldr. Pir Sultann iirlerinin dnda brakmak daha doru olur. iirin tamam iin bak: Glpnarl-Boratav: s. 5859; . aslanolu: s. 99; A. Bezirci: s. 311. -13- (Pir Sultann) Muhammet neslinden unda kim kald Var m Hac Bekta Veliden gayr Onulmaz yaraya merhem kim sard Var m Hacc Bekta Veliden gayr Muhammet Miracda davet gnnde Arslan hamle kld rah nnde Kim idi grnen arslan donunda Var m Hac Bekta Veliden gayr

Muhammet Miractan indii demdir Krklarn srd semada cemdir Zhre yldzn douran kimdir (gsteren. .Z. eyubolu) Var m Hac Bekta Veliden gayr Sar smail h der muhib yolu Kimdir yeil benli gsteren eli Zhirde btnda ah Merdan Ali Var m Hac Bekta Veliden gayr Size niyaz eder Gruh-i Naci Arkasnda hrka banda tac Onulmaz yarann merhem ilac Var m Hac Bekta Veliden gayr

166

Onki kurban olur keramet kazan (olup, olabilir. H.D.) Kim idi ol divin bendin zen zenirsen sen bir mride zen Var m Hac Bekta Veliden gayr Pir Sultanm h der, ya sen ne dersin Bilinmez szleri syler gidersin Dersin ahmak, sen de dalgn gezersin (ne, olmal. H.D.) Var m Hac Bekta Veliden gayr (M. ..) . Aslanolu: s. 100101. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 329330; C. ztelli: s. 253254. Bu iirin bir baka varyant iin bak: . Aslanolu: s. 393; Glpnarl-Boratav: s. 255256; C. ztelli: s. 254; A. Bezirci: s. 331. Bu ikinci iir ya . aslanolunun belirttii gibi Pir Sultanm Haydara aittir (Bunu ilk derleyen C. ztellidir), ya da bu iir, Pir Sultana ait yukardaki iirin bozulmu eklidir. Pir Sultana mal etmemek daha doru olur. Birinci iir ise Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -14- (Pir Sultann) Yine tamam oldu senenin ba Aktka akyor gzmn ya Mmin olanlara veriyor cu Mnkir Yezit kymetini bilmedi nallah Yezidin nesli krlr Mmin olan Hak cemine derilir Bir orucun binbir hacca yazlr Oru tutan ebed mahrum kalmad

Peygamberin vasisin kodular (vasisini, olmal. H.D.) Alnna da Mervan adn dediler (da: ztellide yok. A. Bezircide var.) On ki mam bir bir yediler Mazlumlarn h yerde kalmad Hasan ile Hseyin Alinin olu (Hasanla Hseyin; . Aslanolu) Yezidin elinden cieri dal Mmin olan aha ikrar bal (ikrarla, . Aslanolu.) krara bend olan yoldan dnmedi

167

Ne dilersen Haktan eyle dilei Muhammed Alinin yanar ra Pir Sultann Mevla ile pazar Pire ikrar veren geri dnmedi (C. ztelli: s. 375) Ayrca bak: . Aslanolu: s. 101; Glpnarl-Boratav: s. 258259; A. Bezirci: s. 388. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -15- (Pir Sultann) Bir gece Muhammed evde yatarken melek geldi nid getirdi (geldi de nida getirdi. . Aslanolu) Selmann eklinde bir olan girdi Ne gzel izzetle selm getirdi (sal getirdi. . Aslanolu) Muhammed olana yerini verdi Geti olan seccdeye oturdu Cebrail olandan nian istedi Zhre yldzn alnna getirdi (alna getirdi. . Aslanolu) Bu olan Ali olduun bildiler (Bu olann Alolduun Glp.-Bor.) Aman mrvet dey dra durdular zlerinden hayli sitem sordular Cebrail cennetten elma getirdi. Getirip elmay terceman verdi ah eline alp drt pare kld Bir paresin ahm nu edip kand n melekler Hakka gtrd Bak Bari Taal ho nazar kld Yedi iklim drt keyi Aliye verdi Biri Dldl, biri Zlfikar oldu Fatma da Kanberi ana gtrd. (Fatmana Kanberi olmal. H.D.) Pir Sultanm eydr gitti gelenler Arayp znde gevher bulanlar Muhammed Ali ile ara duranlar (Muhammed Aliyle .A.) Cmle melekleri ceme gtrd (C. ztelli: s. 85). Ayrca bak: .

168

Aslanolu: s. 102; Glpnarl-Boratav: s. 259260). S.N. Ergun, bu iirin baz mecmualarda Haty, baz mecmualarda da Pir Sultan adna kaytl olduunu sylemektedir. (s.8). A. Bezirci de bu iiri Kukulu iirler blmnde gstermektedir. O halde bu iir Pir Sultana, Hatayye veya bir baka ire ait olabilir. Ancak iirdeki tema Alev-Bekta kltrnde ska rastlanan bir temadr. Bu iirin Pir Sultana ait olup olmamas Pir Sultan aratrmalar iin ok nemli deildir. -16- (Pir Sultann deil) zn ikilikten ayrmyan can Eli bir geree yetmez vallahi Hor bakarsa evliyann yoluna Eli kesik bar kara vallahi (S.N.E., s. 34). . Aslanoluna gre bu iir Dervi Aliye aittir. Biz de bunun zerinde durmutuk. (Tez: 150). Ayn iirin baka varyantlar da vardr: kilii zne alsa kii ( kilizne alsa bir kii, olmal. H.D.) Hakkn didarn grmez billahi Hor bakarsa evliyann yoluna Eli bir geree ermez billahi (C. ztelli: s. 376, Ayrca s. 259) Bir kii znde ikilik olsa Hakkn didarn grmez billahi Hor bakarsa evliyann yoluna Eli bir geree ermez billahi ( . Aslanolu; s. 103, Ayrca, s. 493; Glpnarl-Boratav: s. 260261; A. Bezirci, s. 401). Bu iirlerin tamamnn ayn iirin varyantlar olmas ihtimali ok gldr. iirin sahibi ise Pir Sultandan ziyade Dervi Ali veya yine onun gibi yakn yzyllarn irlerinden biri olmaldr. nk mmin (Alev) Yezid (Snn ztlama ve kutuplamas Pir Sultan yllarnda bu kadar iddetli olmamaldr. Onun iin bu iiri ve varyantlarn Pir Sultann saymamak daha doru olur.

169

-17- (Pir Sultann) 1 Hak, Muhammed, Ali geldi dilime Kalma gnahlara mrvet y Ali Yine ihsan senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet y Ali 3 mam Zeynelabidine varalm Derdimizin dermann bulalm Doksan bin erlere yzler srelim Kalma gnahlara, mrvet y Ali 5 mam- Msa-y Kzm er-Rza Gnahm ok imi diyeyim size Allahm hidayet eylesin bize Kalma gnahlara, mrvet y Ali 7 Pir Sultanm tamam oldu szmz On ki mama bal zmz Muhammed Mehdiye var niyazmz Kalma gnahlara, mrvet y Ali (C. ztelli: s. 8788). Ayrca bak: A. Bezirci: s. 282 (100/a). Ayn iirin; Hak Muhammed Ali geldi dilime Mrvet gnahma kalma y Ali Kll gnahm aldm elime Mrvet gnahma kalma y Ali ( . Aslanolu: s. 104105) drtlyle balan bir varyant daha vardr. . Aslanolu bu varyant C.ztelinin derlediini kaydetmi ama, C. ztelliin kitabndaki iir, bir nceki verdiimiz iirdir. Yukarda ilk drtln verdiimiz iiri derleyen . Aslanolu olmaldr. Yanllk yaplarak derleyen kii olarak C. ztellinin yazlm olmas muhtemeldir. Bu ikinci iir iin ayrca bak: A. Bezirci: s. 283284. Bu iirlerin 2 Hatice, Fatma mihr-i muhabbet Allahm kuluna edesin rahmet mam Hasan mam Hseyin mrvet Kalma gnahlara, mrvet y Ali 4 mam Bakr imamlarn serveri Ol mam Cafer imnm nuru Allahm eydirme amanla zr Kalma gnahlara, mrvet ya Ali 6 mam Taki, mam Nakdir virdim Anlara sndm, dayandm durdum Hasan-l-Askere yzm srdm Kalma gnahlara, mrvet y Ali

170

her ikisinin de ayn iir olduunu, sonradan yukardaki gibi ufak tefek deiiklie uradn syleyebiliriz. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -18- (Pir Sultann) Hak nasip eylese dergh avarsam Bir dem divanna dursam y Ali Eilsem eiine niyaz eylesem (eine, olmal, H.D.) Yzm tabanna srsem y Ali Yzm tabanna srdm zaman Zerrece gelemez gnlme gman (gelmezdi, C. ztelli) Alim Dldln e bindii zaman nnce Kanberin olsam ya Ali Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem alatrsan bir dem gldrsen ekip Zlfikarn beni ldrsen Elim eteinde kalsam y Ali (Elim eteinden ekmem y Ali., C. ztelli) eker miyim eteinden elimi Hak katnda kabul ettim lm Doru srsek erenlerin yolunu Mmin kullarn sevsem y Ali. Mmin olan neresinden bellidir Hakk syler nefesinden bellidir Erenlerin demi gonca glldr (Erenler bann gldr. S.N. Ergun.) Tomurcuk gllerin dersem y Ali Mmin olan mesalihin yetirse (musahibin, olmal. H.D.) Yetirse de ayn- ceme getirse Dizini dizime verip otursa Doyunca yzne baksam y Ali

171

Pir Sultann selamn getirse Hak cemini hakikate yetirse Dilerim dergha gelse otursa Yakndan didrn grsem y Ali (B.A.). . Aslanolu: s. 105106. Ayrca bak: C. ztelli: s. 8687. (Burada son drtlk farkl ve bu drtlk dierleri ile uyumuyor. Yanllkla baka bir iirden alnm olmal.) A. Bezirci: s. 285286 (101/a). S.N. Ergun: s. 3435. S.N. Ergundaki bu iir, yukardaki iirin zamanla deimesinden ortaya km gibi grnyor. lk derleyen S.N. Ergundur. Bu iki iiri ayn iirin varyantlar olarak kabul etmek daha doru olur Ayrca bak: A. Bezirci: s. 287 (101/b). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -19- (Pir Sultann) 1 Bu dnyada benim gnl verdiim Birisi Muhammet birisi Ali Adna anna kurban olduum Birisi Muhammet birisi Ali 3 Hzr Nebi iti ab- hayat Yezide Zlfikar zehirden kat Yine sizden olur er kermt Birisi Muhammet birisi Ali 5 Pir Sultanm bu nefesi haklayan Evliyann gizli srrn saklayan Srat Kprsnn ban bekleyen Birisi Muhammet birisi Ali ( . Aslanolu: s. 106107). Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 264; A. Bezirci: s. 186(31/a), s. 187(31/b); C. ztelli: s. 92. Not: C. ztelli, bu iiri . Aslanolunun derlediini belirtmektedir: (s.9192). Ancak bu yukardaki iirden biraz farkldr. Mahls da Pir Sultan deil; Pir Sultan Abdaldr. Bu iir ya Pir Sultan Abdal tarafndan Pir Sultann yukardaki iirine naziredir; ya da Pir Sultanm eydr biz de varalm eklindeki 2 Can blbl ne gezersin kafeste Alinin srrn sylen nefeste Dnya kurulmadan oturan pasta Birisi Muhammet birisi Ali 4 b- hayat emelerin atran Dalga urup deryalar coturan Dolu kevserleri bize itiren Birisi Muhammet birisi Ali

172

msra zamanla Pir Sultan Abdalm biz de varalm ekline dnmtr. O zaman bu iirin asl yine Pir Sultanndr. Ancak bu iiri C. ztelli, . Aslanolunun derlemesi olarak veriyor ama, . Aslanolunun bizzat kendi eserinde onun derlemesi C. ztellinin belirttii iir deil; yukardaki iirdir. C. ztelli bu hususta bir yanllk yapm olmaldr. -20- (Pir Sultann deil) 1 Hayali gnlmde yadigr kalan Allah bir Muhammed Alidir Ali Dar se stnde namazn klan Allah bir Muhammed Alidir Ali 3 Arslan olup yol stnde oturan Selmana destinde nerkis getiren Kendi cenazesin kendin gtren Allah bir Muhammed Alidir Ali 5 Muaviyeyi terkisine bindiren (Maviyeyi; .aslanolu) Hamza Pehlivana deve gnderen Yezidin gzne perde indiren Allah bir Muhammed Alidir Ali 6 Pir Sultanm eydr, ummana dalan Yezidin kalbini gmana salan Bin saatlik yolu kulukta alan Allah bir Muhammed Alidir Ali (C. ztelli: s. 93). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 107108; A. Bezirci: s. 293. Bu iirin ok az farkllk gsteren bir varyant . Aslanolunda Abdal Pir Sultan mahlsn tamaktadr. (s. 438439). Bu iir; 2 Alidir cmle dillerde sylenen Kisbetini krallardan brnen Cebraile nur iinde grnen Allah bir Muhammed Alidir Ali 4 Yer gk arasna nizamlar kuran Ak kt stne yazlar yazan Engr erbetini Krklara ezen Allah bir Muhammed Alidir Ali

173

Hayli gnlmde yadigr olan Allah bir Muhammet Ali deil mi Dar se stnde namazn klan Hnkar Hac Bekta Veli deil mi drtlyle balamaktadr. Her iki iir de teknik olarak zayftr. Ayrca bu iirlerde tasavvuf teorileri acemice kullanlmtr. Bilgi yanllar ve eitli tutarszlklar da grlmektedir. Her iki iirin asl bir iir olmaldr. Her iki iirin de Pir Sultan gibi ses getiren bir ire ait olmas ancak uzak bir ihtimal olabilir. -21- (Pir Sultann) 1 Ademolu u dnyaya gelince Yeni am gle benzer misali Anasndan doup krk knca Kalaylanm tasa benzer misali 3 Yirmisinde kara sakal getiri (getr, olmal. Getirir, mnsnda. H.D.) Otuzunda bada kurmu oturu (oturur, mnsnda. H.D.) Krk yanda da sohbetleri yetiri (Krk yanda sohbetleri yetirir. . Aslanolu) n bendli gle benzer misali 4 Ellisinde kara sakal bozar (bozaru, olmal. Bozarr, mnsnda. H.D) Altmnda o da Hakkn nazar (Altmnda dinlenmekten haz alr. . Aslanolu) Kalbi dkzlanr, akl azal ( dkzlanu, akl azalu, olmal. H.D.) i rk koza benzer misali 5 Yetmiinde deve gibi muzular Sekseninde ilik, kemik szlar Doksannda yol grnd gaziler Gazel olmu gle benzer misli 6 Pir Sultann bunu byle buyurdu Mminleri Hak kendisi kayrd Yz yanda talan geldi savurdu Uup gider kua benzer misali (C. 2 Mushaf alp hocasna varnca Destur alup mektebinden dnnce On yandan on beine girince Yenalama fidan olmu misali

ztelli; s. 378379). Ayrca bak: .Aslanolu: s. 108109; Glpnarl-Boratav: s.

174

263264; A. Bezirci: s. 145146. Bu iir Pir Sultann iiri olabilir. htiyarl bu kadar gzel anlattna gre, o da epeyce uzun bir mr srm olabilir. -22- (Pir Sultann) 1 Bu gece seyrimde bir eri grdm Muhammet Aliye benzer kesimi Yine btnmda bir ere sordum Dedi bilmez misin Eba Mslimi 2 Yetmi batmandan bir teber ekerdi Yezidin kalesin burcun ykard Bunca lem onun havfn ekerdi ok kr ki bulduk Yezit hasmn (buldu, olmal. H.D.) 3 Yetmi er idik girdik bu yola Yalbrdak kllar hep aldk ele Mevlm Kuran nasip olsa bir kula ( man Kuran nasip olsa bir kula. Glp.-Bor.) Kudretten okunur onun Ysini 4 Hey Yezit Muhammet Ali desene Kin ile kibiri geri kosana Au verdin ise mam Hasana Krarlar banda au tasn 6 Gre idim sultanm hnm Sever idim can iinde cnm Mehd alr imamlarn kann Ko desinler noldu Seyyid Nesim 5 Yayla senin ova senin il senin Sefil senin geda senin kul senin Muhammet Aliye giden yol senin Silebilsen kalp evinin pasn 7 Pir Sultanm yaralar yeniler ahn sesi kulamda nlar Alim nr ursa da ta iniler u gelen ses yoksa Dldl sesi mi

(P.N.B.). . Aslanolu: s. 109110. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 79; A. Bezirci: s. 188189 (32/a); 189190 (32/b); 210211; C. ztelli: s. 265266. Bu iirlerin hepsi ayn iirin varyantlar gibi grnyor. Glpnarl-Boratavda mahls

175

Pir Sultan Abdal; dierlerinde Pir Sultandr. iirin P.N. Boratavdan alndn belirten aratrmaclar ( . Aslanolu dahil) nedense Glpnarl-Boratavn eserindeki iirden farkl bir iiri eserlerine almlardr. Biz de iirin btnndeki ve mahls drtlndeki tutarll dikkate alarak ayn iiri esas kabul ettik. Bu iir Pir Sultann kabul edilebilecek bir iiridir. -23- (Pir Sultann) 1 Yemen ellerinden beri gelirken Turnalar Alimi grmedinz mi Hava zerinde sem ederken Turnalar Alimi grmedinz mi 2 ahm Hayber kalesini ykarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Miraca karken (Mirac karken, olmal. H.D.) Turnalar Alimi grmediniz mi 3 Kim grd deryada balk izini Eildi pt Kanberin gzn Nerde dinler Alim hub avzn Turnalar Alimi grmedinz mi 5 eriat yolunu Muhammed at Tarikat menzilini Ali seti Bu meydandan nice erenler geti Turnalar Alimi grmediniz mi 4 Havann yznde sem tutarken b- Kevser arabndan ierken Muhammed gl- reyhann seerken Turnalar Alimi grmedinz mi 6 Pir Sultanm eydr, vur gidiyi Dilim zikreder dim Hdy On ki mamn nesli sultan Turnalar Alimi grmedinz mi (C.

ztelli; s. 95). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 110111; A. Bezirci: s. 383; Glpnarl-Boratav: s. 265. C. ztelliden aldklarn belirten aratrmaclar ( . Aslanolu dahil), C.ztellinin tespit ettii yukardaki iirde baz deiiklikler yapmlardr. Biz C. ztellinin eserinden aynen aldk. Bunlarn hepsi ayn iirin varyantlar kabul edilebilir. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden sayabiliriz.

176

-24- (Pir Sultann deil) Deli gnl inil inil inleme Kadir Mevlm hasretime sal beni Viranlkta grsen bayku sanrsn Bir hma kuuyum sen de bil beni Ulu bazirgnm kuma satarm (bezirgnm, . Aslanolu ) Gk yznde uan kuu tutarm Eksikliim oktur ben de bilirim (Yetmi iki dilden bilir terim. .A.) Eksiklikle kabul eyle gel beni (Ann iin fark edemez el beni. .A.) Ba pnarn bozbulank seliyim Ol sebepten aklm yoktur deliyim Nci derler drt grhun biriyim Ararsan Hak divannda bul beni Gider idim ben de kendi iime Akn dolular yad bama Au katt mam Hasan ama (Au katt benim tatl ama. .A.) Ummanlara gark eyledi sel beni Pir Sultanm rak yoldan gelirsin Gevherin kymetin nasl bilirsin Eksikliim oktur sen de bilirsin Eksikle kabul eyle gel beni (S.N. Ergun; s. 37). Ayrca bak: . Aslanolu; s. 111 112; Glpnarl-Boratav: s. 104105; A. Bezirci: s. 204; C.ztelli: s. 264265. Yukardaki iirin ikinci drrtl . Aslanolunun tespit ettii gibi olmaldr. nk bu drtlkteki nc ve drdnc msralar tekrar ediliyor. Bu iirde tasavvuf temalar da olmakla birlikte, en az onun kadar da beer ak grlmektedir. ir bu iirinde kendisini uar ve tecrbeli bir beer k gibi de takdim etmektedir. Bu zellik bir ocakzde ve mrit olan Pir Sultana pek uygun dmemektedir. Onun iin bu iiri, aslan Pir Sultann kabul etmemek daha doru olur.

177

-25- (Pir Sultann deil) Ykseklerden alaklara indim ben Felek ol kanadm kraldan beri Aklm ald divaneye dndm ben Kudret oku ile vuraldan beri (Kudret oku elin uraldan beri. S.N. Ergun) u dnyaya gelen bir bir gitmede Hi eksilmez derdim her gn artmada Trda tutumu yanp ttmede Hakkn ddarn grelden beri Musa syler idi bin bir kelm Kudret eli ile ald kalemi kze ykletti cmle lemi Dnyann temelin kuraldan beri Allah ansa da alasa kii Aktsa gznden kan ile ya Havaya ekildi Muallak Ta Muhammet miraca varaldan beri (Not: Bu drtlk S.N. Ergunda ve Glpnarl-Boratavda yok.) Pir Sultanm ah etti de glmedi Arad derdine derman bulmad Hak uruna serin verdi dnmedi Ferhat u dalar delelden beri (B. Atalay). . Aslanolu: s. 112, Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 3839; Glpnarl-Boratav: s. 106; A. Bezirci: s. 391; C.ztelli: s. 269. Bu iir son drtlk hari Pir Sultann iiri olabilecek btn zelliklere sahiptir. Ancak son drtlk, zellikle de nc msra bu iirin aslan Pir Sultann azndan sylenmi bir iir olmas ihtimalini glendiriryor. Bunu dikkate alarak bu iiri Pir Sultann iiri saymamak daha doru olur.

178

-26- (Pir Sultann deil) 1 Derdim oktur hangisine yanaym Yine tazelendi yrek yaras Ben bu derde kimden derman umaym Meer ah elinden ola aresi 3 Benim uzun boylu servi narm (serv-i reftarm.S.N.Ergun.) Yreime bir od dt yanarm Kblem sensin yzm sana dnerim Mihrabmdr iki kan aras 4 Gzel ile muhabbete doyulmaz Muhabbetten kaan insan saylmaz Mnkir flemekle ra synmez Tutuunca yanar akn ras 5 Pir Sultanm kati yksek uarsn Selamsz sabahsz gelir geersin Dilber muhabbetten niin kaarsn Byle midir ilinizin tresi (D.R.) . 2 Trl libas giymi glden naziktir Blbl cevreyleme gle yazktr ok hasretlik ektim barm eziktir Gle gle gelir canlar paresi

Aslanolu, s. 113. Ayrca bak: S.N. Ergun: s.39; Glpnarl-Boratav: s. 109; A. Bezirci: s. 205 (44/a): s. 206 (44/b); C. ztelli: s. 218219. Bunlardan A. Bezirci (44/a) ve C. ztellide mahls Pir Sultan Abdaldr. Mahlsn getii msra da u ekildedir: Pir Sultan Abdal yksek uarsn. Bu durum, Pir Sultan iirlerinde mahlsn nasl kolayca deitiine de gzel bir rnektir. iirdeki beer ak ve beer sevgilinin bu kadar yceltilmesi de bu iirin bir mrit ve ocakzde olan Pir Sultana ait olamayacan dndrmektedir. Bu iiri aslan Pir Sultann saymamak gerekir. iirin sahibi ya Pir Sultan Abdaldr veya baka bir ktr. -27- (Pir Sultann) 1 Erler himmet eylen niyaz eyleyim Zkir oldum zikrederim Aliyi Furkann okurum mehdin eylerim (Furkan, olmal. H.D.) Zkir oldum zikrederim Aliyi

179

2 Vardm grdm tesi yok faniyi Can arzular kerem ss Veliyi Dldl Kanberi Fatma Anay Zkir olalm zikrederim Aliyi 4 mam Zeynel yardm eyle fakirim efaat umarm her dem Bakrm mam Cafer kitabn okurum Zkir oldum zikrederim Aliyi 6 Yolundan azmlar imana gelin Gelin bu mekndan bir haber aln Mehd alaktadr birlikte kaln Zkir oldum zikrederim Aliyi 7 Yezitlere lnet edin gaziler

3 Medet senden iki cihan serveri efaat umarm her dem yalvar Hasan Hseyinin bunca yarlar Zkir oldum zikrederim Aliyi 5 Kzm Musa Rza ol benim derdim Ali-el Rzadr dilimde virdim Tak Naki Asker geree vardm Zkir oldum zikrederim Aliyi

Zira can iverken ceset szlar (verirken, olmal. H.D.) Pir Sultanm ah Meyiti arzular Zkir oldum zikrederim Aliyi ( . Aslanolu: s. 113-114). Bu iir esas aldmz dier eserlerde yoktur. nk ilk derleyen . Aslanoludur. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden sayabiliriz. -28- (Pir Sultann) 1 Sabr kla kla canma yetti Hasmn ararsan bundadr k Kmil oldum dey dva edersin Hamakat nian kimdedir k 2 Ehl-i dil olmadan syleme hemen Senin mcadelen benimle neden Muhammet Mustafa gt dnyadan Muhammedin nuru kimdedir k

180

3 Ben de bilemedim nasl sevdadr Heman ekticeim kuru kavgadr Nebi Medinede, Mus Turdadr Muhammedin nuru kimdedir k 4 Gzle erknn dnme yolundan Dererler de goncasn glnden Pir Sultanm h der, almam elinden (alman; olmal. Almayn mnsnda. H.D.) Senin sende benim bendedir k (Ca.). . Aslanolu: s.115. Ayrca bak: A Bezirci: s. 344; C. ztelli: s. 271272. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden sayabiliriz. -29- (Pir Sultann) 1 Ak ile yrdk sen pre geldik (Pir sana, olmal. H.D.) Muhammet cemlin seyrana geldik Muhabbet nrna yanmaya geldik Zatn grmee meydana geldik 2 Can blbl neden ediyor feryat ah- velyettir cmleye irat Bekta- Veliden umarz imdat Kerbel akna imdada geldik 4 On iki imamdr ulu ahmz Muhammet Aliye kar rhmz On drt masum bizim hem-penhmz Hidayet bahrinde cevlna geldik Pir Sultann iirlerinden sayabiliriz. 3 Mert olanlar ikrar eder cnna Erenler yolunda gelir meydana kr Mevlya ol srr- Yezdana Mansrun drnda erkna geldik. 5 Pir Sultan edelim Yezide lnet Mridin etein tutmuuz elbet Ali evldna okuruz rahmet ahmn cemalin grmee geldik (C.

ztelli: s. 164). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 115; A. Bezirci: s. 272273. Bu iiri

181

-30- (Pir Sultann deil) 1 Bu yl bu dalarn kar erimez Eser bd- sab yel bozuk bozuk Trkmen kalkp yaylasna yrmez Yklm airet il bozuk bozuk 3 Elim tutmaz gllerini dermee Dilim tutmaz hasta halin sormaa Drt cevabn mnasn vermee Sazm dzen tutmaz tel bozuk bozuk 2 Kzlrmak gibi aladm aktm El vurdum gsmn bendin yktm Gl yzl cerann bana ktm Girdim bahesine gl bozuk bozuk 4 Pir Sultanm yaratldm kul diye Zalim Paa elinden mi l diye Dostum beni smarlam gel diye Gideceim amma yol bozuk bozuk

(Ali zzet, arkla Ortakyden Ali Babadan). Glpnarl-Boratav: s. 110111, s. 16. Ayrca bak: .Aslanolu: s. 116117, A. Bezirci: s. 191. Bu iirin Pir Sultana veya baka herhangi bir a da ait olabilecei zerinde durmutuk. (Bak: s. 167 168). Ancak son drtlk sonradan bu iire eklenmemise bu iir de sonradan Pir Sultann azndan sylenmi iirlerden olmaldr. Derleyen kii de Ali zzet zkan olduuna gre bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru olur. -31- (Pir Sultann) 1 Allah birdir Hak Muhammet Alidir Ann ismi cmle lem doludur Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur Gel Muhammed Ali derghna gel 3 ah Hasann ismi gnlden gitmez ah Hseyin diyen diller yorulmaz Bu yolda lene sorgu sorulmaz Gel Muhammed Ali derghna gel 2 Arduban kalbin pasn silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkn cemalini grmek dilersen Gel Muhammed Ali derghna gel 4 mam Zeynel-bidinin bna Yezid smaz oldu derler kabna Livl hamd sancann dibine Gel Muhammed Ali derghna gel

182

5 Kurban olalm gel Bkr-oluna Uymyalm ol Yezidin filine Gel uyalm mam Cafer yoluna Gel Muhammed Ali derghna gel 7

6 Tak bilen Nak ile buluur Varr Hasan Askeriye karr Anlara ulaan Hakka ular Gel Muhammed Ali derghna gel

Pir Sultan Abdalm mrvet Huddan kp gidelim u fni dnyadan Elaman dilersen Pirim Mehdiden Gel Muhammed Ali derghna gel (Abdlbaki Glpnarlnn Kayseride tetkik ettii cnkten. Glpnarl-Boratav: s. 151153, s. 15). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 117118; A. Bezirci: s. 153154; C. ztelli: s. 181182. C. ztellide son drtln ilk msras Pir Sultanm eydr pervaz rhndan eklindedir. Yine Pir Sultan ile Pir Sultan Abdal mahlsnn yer deitirmesi ile kar karyayz. Bu msra Pir Sultanm eydr mrvet Hdadan eklinde iken sonradan yukardaki ekle dnm olabilir. O zaman son drln ilk iki msras daha mantkl ve mnl bir hle gelmektedir: Pir Sultanm eydr mrvet Huddan kp gidelim u fni dnyadan Elaman dilersen Pirim Mehdiden Gel Muhammed Ali derghna gel. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden saylabilir. -32- (Pir Sultann) 1 Allah bir Muhammet Alidir Ali Gel Muhammet Ali katarna gel smin bu cihanda doludur dolu Gel Muhammet Ali katarna gel 2 Serseriye sr kaps almaz Mrit olmaynca mkl seilmez Klavuzsuz yedi derya geilmez Gel Muhammet Ali katarna gel

183

3 Gizlidir gizliden haber alnmaz Gnle girmeyince srlar bilinmez Benlik ile Hakka kulluk olunmaz Gel Muhammet Ali katarna gel 5 Pir Sultanm mnkir yola gelir mi Kaplumbaa uup menzil alr m Hi mritsiz kii Hakk bilir mi

4 Dkme bir su ile gnl alnmaz Fara ile sprgesi grnmez Kul olmaynca sultanlk bilinmez Gel Muhammet Ali katarna gel

Gel Muhammet Ali katarna gel ( . Aslanolu). iirlerinen saylabilir. -33- (Pir Sultann) 1 Hasretinle beni ryan eyledin Beklerim yollarn gel efendim gel Gnl kuu kalkt cevln eyledi Beklerim yollarn gel efendim gel 3 Tevarih oald da hadden at (Tevatr, de olabilir. H.D.) Urum sofular bildiin at imdi gayret ah- Merdana dt Beklerim yollarn gel efendim gel 4 Horasandan kalkt Hindi yararak Top top olmu Hariciler krarak Bendelerin ahna yalvararak Beklerim yollarn gel efendim gel 5 Bozuldu yolcular yollarda kald yin erkn gitti dillerde kald Bendelerin zayf hallerde kald Beklerim yollarn gel efendim gel 2 Evvel hir sensin dnmezem senden Meyl muhabbetin kar m candan Gnl g eyledi kevn mekndan Beklerim yollarn gel efendim gel

Aslanolu: S. 118119. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 152. Bu iir de Pir Sultann

184

6 Pir Sultanm Allah Allah diyelim Gelin nikbn elden koyalm Takdir byle imi biz ne diyelim Beklerim yollarn gel efendim gel (H..). . Aslanolu: s. 119120. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 274; A. Bezirci: s. 292. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden saylabilir. -34- (Pir Sultann deil) 1 Bir servi dalnda nakoldu nazarm (kald. . Aslanolu) Cennette Tby grmezden evvel Kalarn mihrabn tavaf eyledim Kbe-i ulyy grmezden evvel 2 Grdm demi k sanrdm (Ak olmayan insan sanrdm. .A.) Bulduum her can bir can sanrdm (Grdm boncuu mercan sanrdm. .A.) Bu ak bilmezdim san sanrdm Bamda sevday grmezden evvel 3 Hda halkeylemi bu can teni Ya nice beslemez gidince beni T ezelden vermi ksmetim Gani Bu fni dnyaya gelmezden evvel 4 Cmlenin ksmetin Gani vermitir Muhammed bu ikrar zre durmutur Bu fani dnyaya neler gelmitir (Bu fani dnyada neler grmtr. .A.) Adem Havvy grmezden evvel

185

5 Pir Sultanm ister vasl- cnn Hebdr demiler geri kalan stemem Cenneti Hur Glmn Hazret-i hm grmezden evvel (S.N.E.) S.N.Ergun: s. 9. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 120121; A. Bezirci: s. 178; C. ztelli: s. 273274. S.N. Ergun, bu iire Arife Bacya ait bir mecmuada rastladn, ifadesine bakarak bu iirin Pir Sultana ait olamayacan sylemektedir. Yukardaki dier aratrmaclar ise bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedirler. Bize gre de bu iir iledii tema olarak Pir Sultann olabilir. Ancak slp olarak Kzlba/Alev evresinde yetien bir irden ziyade ehir muhiti ile daha yakn temas halinde olan ve ehir kltrnden daha ok etkilenen, ona zenti duyan bir Bekta irine ait iir gibi grnmektedir. S.N. Ergunun kanaatine katlarak bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru gibi grnmektedir. -35- (Pir Sultann) 1 evrilip evrilip st yanmda tme turnam tme gnlm ho deil Benim derdim yeter bir de sen katma tme turnam tme gnlm ho deil 2 Bir salk ye imi dnya varndan Nice vazgeleyim zlfn telinden Ayr dtn vatanndan ilinden (dtm vatanmdan, olmal. H.D.) tme turnam tme gnlm ho deil. 3 Bakmaz msn akan suya cokuna Gkten inip otur gnlm kkne Seni beni yaradann akna tme turnam tme gnlm ho deil 4 Pir Sultanm eydr kesmem ricam Bulamazsn bencileyin tamam Seversen Aliyi On ki mam tme turnam tme gnlm ho deil

(B.A.) . Aslanolu: s. 121. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 4243; A. Bezirci: s. 199

186

(39/a. A.B.G.), s. 200 (39/b:B.A.); C. ztelli: s. 274; Glpnarl-Boratav: s. 112 113. Bu iiri de Pir Sultann iirlerinden sayabiliriz. -36- (Pir Sultann deil) Her sabah her sabah anka-yi devran Ne hb dertli dertli tersin blbl Gafildim de bir ta kt elimden Vden tekmil imi yatarsn blbl Yumurtan o imi zydir emein Sana Haktan geldi budur dileim . (Emir Hakkn emri ta neyleyim. .A.) Vden tekmil imi yatarsn blbl Sana senden oldu hi benden bilme Bir ta deme ile dp de lme Sefil Pir Sultann kusuruna kalma (kusruna, olmal. H.D.) Vden tekmil imi yatarsn blbl (Bdc. A. z.) Glpnarl-Boratav: s. 5455, s.16. Ayrca bak: . Aslanolu; s. 121122; A. Bezirci: s. 296. Bu iirin ilk iki drtl P.N. Boratav tarafnadn Ali zzetten, son drtl ise Hasankalenin Badcivan adl Alev kynde derlenmitir. Son drtln kaynak kiisi ise Badcivann yaknndaki Kzlren Kynden k Hasan Aadr. Bu iir Pir Sultan menkbeleri anlatlrken sylenen bir iirdir266. iirin bir ksm Sivasta, bir ksm da Kars-Hasankalenin Badcivan kynde derlendiine gre bu iiri Ali zzetin uydurduu iirlerden kabul edemeyiz. Pir Sultan hikyeleri iinde sylenen bir iirle kar karyayz. Var olan bir iire, biraz da zorlama ile Pir Sultanla ilgili bir hikye uydurulmutur. iirin Pir Sultana ait olmayp onun hikyelerini anlatan bir a ait olduunu syleyebiliriz. iirde ilenen tema da Pir Sultann iirlerindeki bilinen temalardan deildir. Zaten son drtlkteki mahls Sefil Pir Sultan eklindedir. Bu da baka bir Pir Sultan olabilir. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur.

266

Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 54-55.

187

-37- (Pir Sultann deil) itip avazn ben de varaym Elen uup gitme kona dur blbl Senin akn benim kalbim evini Vcudun ehrinde donadr blbl Blbln donlar sar gazelden Gznn srmesi yengdir ezelden (yedir. . Aslanolu.) Blbl gle k olmu ezelden Hrdan m glden mi yanadr blbl Sultan ider rahmeti kuluna Tabip gerek derde derman buluna Benlik ile konma gln dalna Hr vardr peneni kanadr blbl Pir Sultan dilinden gevherler saar Her kii boyunca libasn bier Geer bu gzellik eyyam geer Bu dnyann sonu fenadr blbl (A.

z.). Glpnarl-Boratav: s: 153, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 122; A. Bezirci: s. 309. Bu iirin Ali zzetin uydurduu iirlerden olabilecei zerinde daha nce durmutuk. (Bak: s. 142144). Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -38- (Pir Sultann) 1 Yksek isem ben gnlm endirmem (Ykseklerden, olmal. H.D.) Endirsem de ben Aliden ayrlmam Azraili ak gsme kandurmam Kandursam da ben Aliden ayrlmam 2 Kratm kratm benli kratm Aralaya kt nm firkatm Kesilse kefenim yunsa meyyitim Yusalar da ben Aliden ayrlmam 3 Azrailin kltandr kua Kara toprak sr rts dei Sarktsalar saptrmadan aa ndirseler ben Aliden ayrlmam

188

4 Benim gnlm bir geyicik postunda Giydirmenin muradnda kastnda Teneirin tahtasnn stnde Yusalar da ben Aliden ayrlmam iirlerinden olabilir. -39- (Pir Sultann) 1 Erenlerin gl, canlarn can Ben seni defter-i Rahmana yazdm Ho safa geldiniz ahn mihman Ben seni defter-i Rahmana yazdm 3 Mihman sevmezin yanna varma Hasta dahi olsa hatrn sorma Muhabbete gelse bile oturma Ben seni defter-i Rahmana yazdm

5 Pir Sultanm kuatsalar kua Sarktsalar saptrmadan aa Yedi kat da yeryznden aa ndirseler ben Aliden ayrlmam (M.

Erz). . Aslanolu: s.123; Ayrca bak: A. Bezirci: s. 390. Bu iir de Pir Sultann

2 Mihmandan Alinin kokusu gelir Mihman gelse gnl adman olur Kk byk cmle kadrini bilir Ben seni defter-i Rahmana yazdm 4 Erenler mihmana olaym kurban Mihman grnce olurum handan Pir Sultanm ho tut daima mihman Ben seni defter-i Rahmana yazdm

(C. ztelli: s. 133). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 123124; Glpnarl-Boratav: s. 276; A. Bezirci: s. 228 (Ancak bu forma eksik.). Bu iirde Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -40- (Pir Sultann) 1 Gel gnl nazar kl merdanelere Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm Sakn akl yorma efsanelere Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm 2 Haktan ola bu ilenin kolay Merd isen kabul et her bir bely Duymadn m ehid-i Kerbely Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm

189

3 Sabreyle ey gnl gemez mi bu gam Herkes ilesin ekmez mi tamam Nasl geti Kerbelda serencam Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm

4 Pir Sultanm buna can m dayanr Bir dostum var gh uyur gh uyanr Ehl-i Beyit al kanlara boyanr Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm (A.

z. C.I). Glpnarl-Boratav: s. 83, s. 16. Ayrca bak: i. Aslanolu: s. 124125; A. Bezirci s. 249. Bu iir Ali zzet araclyla derlenmitir. Ali zzet tarafndan arklann di kynden Muharreme ait mecmuadan alnmtr. Kaynak kii Ali zzet deil de halk kltr iinde kalm bir ahs olduu iin Pir Sultann iirlerinden olabilir. Tez: s. 142-144de bu iir zerinde de durmutuk. -41- (Pir Sultann) 1 Bakmaz msn yeryznde bostana zn trap etmi, kendi mestne Burda alak olan orda stne Gel gnl yerlerden alak olalm 3 Topraa eyi dedi, Hak onu d (Toprak eyi .A.) Erenler evliyalar topraktan geldi Kulunun nasibin topraktan verdi Gel gnl topraktan alak olalm 4 Uzayan aalar ge demedi blis benlik ile menzil almad Topraktan gayrsna nazar olmad (gayrya, olmal. H.D.) Gel gnl yerlerdan alak olalm 2 Alaklk dediin bir eyi eydir Erden, evliyadan kalma bir huydur Topra sorarsan atas nurdur Gel gnl yerlerden alak olalm.

190

5 Pir Sultanm topraktadr nazarm Elime alp ak kitabn yazarm (Elimalp . Aslanolu) Ne ararm, dada tata gezerim Gel gnl topraktan alak olalm (C. ztelli). C. ztelli: s. 388389. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 125; A. Bezirci: s. 166. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -42- (Pir Sultann deil) 1 Emek ektim bir ev yaptm Erenler Yine bu gzele bildiremedim Bahar geldi iek bitti ot bitti Toprak gld ta gldremedim 3 Yreimde belli belli yaralar eytan kalbin alm gzn kreler (kr eder, olaml. H:D.) Hakka niyaz eylemeye r eyler Eilip bir secde kldramadm 4 H demine bir ikrar gdenin Tu yzne ikrarndan dnenin Pir Sultanm mnafn ndann Gnl aynasn sildiremedim (A. z. C.II). Glpnarl-Boratav: s. 153154, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 126; A. Bezirci: s. 221. Bu iir zerinde de (Bak: s. 142-144de) durmutuk. Ali zzet araclyla derlenmi bir iirdir. Ali zzet bu iiri Malatyann eyh Hasan kynden Hasan amura ait mecmuadan almtr. Ancak A.H. Avcnn Ziya Grelden naklen verdii bilgiye gre bu iir XVIII. yzyl klarnan Baba Kurbana aittir267. Zaten iirdeki basitlik ve slubundaki hafiflik de bu iirin usta bir ire ait olmadn 2 nne rehber almtr kady Gelir kitabn okuyu okuyu Brhan ile buldum yetmi ikiyi kisin bir kaba sdramadm

267

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 200.

191

gstermektedir. lk drtlkte seslenilen ve acmasz olan da ilah sevgili deil, beer bir sevgilidir. O halde bu iiri Pir Sultana mal etmemek daha doru olur. -43- (Pir Sultann) 1 Kuran yazlrken Ar- Rahmanda Kudret ktibinin elinde idim Gller alrken kevn meknda Blbl idim gonca glnde idim 3 Krklar Ar stne kurdular cemi Muhabbet halkolup srdler demi Balktan yaratt Allah demi Ben ol vakit ann belinde idim 5 Pir Sultanm itim akn dolusun Mekdir bilmeze virmem yarsn Bir kua seksen bin ehrin darsn Tayin virilirken yannda idim (S.N.E.) S.N. Ergun: s. 44. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 126127; A. Bezirci: s. 322. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -44- (Pir Sultann) 1 Medet senden medet ey mrvet kn Y Muhammet sana imdada geldim Karl dalar gibi ydm gnah Y Muhammet sana imdada geldim 3 Kbenin yaps bina yaps man etse silerin hepisi Be vakit okunur yet-el krs Ya Muhammet sana imdada geldim 2 Muhammettir gnlmzn aynas Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin lemin Mustafas Y Muhammet sana imdada geldim 4 Melmet hrkasn giydim enime Hakkn birliini koydum kalbime Akn kitabn aldm elime Ya Muhammet sana imdada geldim 2 Evvel Cebrilin ilk kelmnda Krklar meclisinde ak meydannda Muhammed Alinin sr kelmnda Nihan syleirken dilinde idim 4 Yunusun deryaya dald zaman Krk gndz krk gice kald zaman Ali Zlfikar ald zaman Hayber kalesinde kolunda idim

192

5 Pir Sultanm adayanlar buldular (arayanlar, Glpnarl-Boratav) Varp bir gerekten elin aldlar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya Muhammet sana imdada geldim. ( . Aslanolu). .Aslanolu: s. 127-128. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 278; A. Bezirci: s. 323. Bu iir Pir Sultann mritliine, ocakzadeliine en uygun iirlerden birisidir. Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -45- (Pir Sultann) 1 Zhir batn Onki mam akna Aman ahm mrvvet dey geldim Pirim nazar eyle u ben dkne Aman ahm mrvvet dey geldim 3 Hac Bekta olun gnahkr grdm Aradm isyanm zmde buldum (isyan, . Aslanolu.) Yzmn karasn elime aldm Aman ahm mrvvet dey geldim 4 Erenler yolundan bir ta kaldrdm Gnl bahesinde gln soldurdum (glm, olmal. H.D.) Bu gn eksikliim nefsi ldrdm Aman ahm mrvvet dey geldim 5 Pir Sultanm eydr karmda durma Gidip mnkirlerle yol erkn kurma Alnmn karasn yzme vurma Aman ahm mrvvet dey geldim (C. ztelli). C. ztelli: s. 135135. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 128129; Glpnarl-Boratav: s. 279280; A. Bezirci: s. 396. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 2 Bakmaz msn cesedimin nrna Elim ermez oldu cihan krna Yzm yerde geldim, durdum darna Aman ahm mrvvet dey geldim

193

-46- (Pir Sultann deil) 1 Ne zalimdir ne gaddardr ne betkr T ezelden zalim buldum dman ok cevir eyleme olursun piman Zahmet-i zr ile kalasn zalim 3 Her ne kadar zahmet edersen bana ntizar ederim her daim sana (inkisar, olmal. H.D.) Ayrlmam yolundan gitmem yabana (yolumdan, olmal. H.D. Zahmet-i zr ile lesin zlim 4 Hak bize vermitir nur-u kudreti Bir vakit zlime etmem minneti Bizler iin ak koydu Cenneti Zahmet-i zr ile lesin zlim 5 Pir Sultanm derdin kendine syler Arif olan bundan bir hisse eyler Gnl dalga vurur umman boylar Zahmet-i zr ile lesin zlim (A. z. 2 Kasdeyledin zalim girdin kanma Yameyledin malm bundan sana ne Seni ekvederim Bri Sphana Zahmet-i zr ile kalasn zalim

C. II.). Glpnarl-Boratav: s. 72; s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 129130; A. Bezirci: s. 335. Bu iir de Ali zzet vastasyla derlenen iirlerdendir. Ali zzet, Malatyann eyh Hasan kynden Hasan amura ait mecmuadan alp P.N. Boratava vermitir. (Tez: s. 142-145) de bu iir zerinde de durmutuk. Bu iirdeki zellikle ikinci drtl dikkate aldmzda bu iirin de, Pir Sultann azndan baka klar tarafndan sylenmi bir iir olduunu kabul edebiliriz. Bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru olur. -47- (Pir Sultann deil) 1 Hzr Paa bizi berdr itmeden Aln kapular aha gidelim Siyaset gnleri gelp yetmeden Aln kapular aha gidelim 2 Gnl kmak ister ahn kkne Can boyanmak ister Ali mkne Pirim Ali On ki mam akna Aln kapular aha gidelim

194

3 Her nereye gitsem yolum dumandr Bizi byle klan ahd amandr Zincir boynum skt halim yamandr Aln kapular aha gidelim 4 Yaz seli gibi akarm alarm (Yaz selleri gibi akar alarm. .A.) Haner alup cierciim dalarm Garip kaldm u cihanda alarm Aln kapular ha gidelim 5 Ilgt lgt eser seher yelleri Yra selm eylen Urum erleri Bize peyik geldi ah blblleri Aln kapular aha gidelim. 6 Taze sevgidir yenice beendim (Bir taze sevgidir yeni beendim. . Asl.) Anam atam yoktur vere dm Kyman beyler kyman ben gen yiidim Aln kapular aha gidelim 7 Pir Sultanm ey mrvvetli hm (Pir Sultanm eyder mrvetli ahm. .A.) Yaram ba virdi szlar cierghm Ara direk direk olmutur hm Aln kapular aha gidelim (F.K.) S.N: Ergun: s. 46, s. 13. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 130-131; Glpnarl-Boratav: s. 43; A. Bezirci: s. 298-299; C. ztelli: s. 17. . Aslanolunun Pir Sultan Abdal adna kaydettii ve son drtl;

195

Pir Sultan Abdalm gzel ah canm Alamaktr benim demim devranm Arta melek yerde em-i efganm Aln kaplar aha gidelim eklinde olan iir de ayn iirin bir varyant olmaldr. Farkllklar olmakla birlikte birok drtlk ortaktr. ( . Aslanolu: s. 287289). Her iki iir de Pir Sultann lmn anlatmaktadr. Pir Sultann takip edilip ldrleceini anlaynca bu iiri sylemesi de mmkndr ama Pir Sultan Hikyesine bal olarak sonradan, onun azndan baka bir k tarafndan sylenmesi daha kuvvetli bir ihtimaldir. Tamamn yukarya aldmz iirde mahls Pir Sultan olmayp Pir Sultan Abdal da olabilir. O zaman mahlsn getii msra yle olur: Pir Sultan Abdalm mrvetli ahm. Bu durumda bu iirin sahibi Pir Sultan Abdal veya Pir Sultandan baka herhangi bir ktr. Bunlar dikkate alarak bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru olur. -48- (Pir Sultann) 1 Gerek klara sal denildi Dertli olan gelsin derman buldum Ah ile vah ile ceylan ederken Canmn iinde cnn buldum 3 Alm dkknlar, kurulmu pazar Canlar mezat olu delllda gezer (dellallar, olmal. H.D.) Oturmu mmetin bertn yazar Cevahir bah olan dkkn buldum 4 Akard gzmden ya yerine kan Zerrece grnmez gzme cihan Deryalar n edip kandrmaz iken klar kandran umman buldum 5 Pir Sultanm eyder ho pazar imi klar seyr edip hem gezer imi Cmlenin maksudu bir ddar imi Hakka kar duran eytan buldum 2 klar, sdklar doru varrlar Anda cem olmular verip alrlar Cmle enbiyalar divan dururlar Hakka kar olan divan buldum.

(Ca.) . Aslanolu: s. 131-132. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 258; C. ztelli: s. 288-

196

289; S.N. Ergun: s. 47. S.N. Ergun ve C. ztellideki iirlerde biraz farkllklar olmakla birlikte hepsi de ayn iirin varyantlardr denilebilir. Bu iirin de Pir Sultana ait olmas mmkndr. -49- (Pir Sultann) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmal. H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan-u Hseyni sevdim okurum Pirim Hac Bekta Zeynel Abya Gndzn gnei gecedir aya Bunda bir gn doar yoksula baya Ann divanna durdum okurum Alidir vird olan cmle erlere Muhammed Bkrdan mam Cafere Hazret-i Hzr gibi gerek ere (Hazret-i Hzra gerek erlere, olmal. H.D.) Ann divanna durdum okurum Gnl bir deryadr dolar eksilmez Deme bir gnle gher konulmaz Bu bir gizli srdr kimseler bilmez Mus-i Kzm sevdim okurum mam Rzadan mklm kand Muhammed Takden Nakye vard Hocam bana ilim dedi uyard Sabahn seyrinde virdim okurum (sehrinde, olabilir. seherinde karl. H.D.) Hasan-l Asker, Mehd knca s Peygamberi vezir dikince Doksan bin er Horasandan kopunca On ki mama yardm okurum

197

Pir Sultanm Hak Muhammed Aliden T ikrarm vardr Kal Beliden efaat umarm gzel Veliden (nebiden de olabilir. H.D.) Muhammed Aliyi sevdim okurum (C. ztelli.) . Aslanolu: s. 132-133. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 283-284; A. Bezirci: s. 301. Bu iiri de Pir Sultann iirlerinden kabul edebiliriz. -50Hi bilmedim sabahta sar neden (sabahtaki sr neden, olmal. H.D.) Gelp u iklime girp anneden u kalbimin masum olduu neden Bilmedim eksik halim, ya kusurum (Bilemedim kusurum; olmal.H.D.) Bahelerde alm gller derem (Bahede alm glleri derem, . Aslanolu) ok bdeler itim gnl couram Deilim kazanc iler pirem Bilmedim eksik halim ya kusurum (Bilemedim kusurum, olmal. H.D.) .. kalem salup gelenler (Kemaletten. .A.) Pirine arz edp yolun srenler Pimi her kaplardan ksmet alanlar (Pimi kaplardan da olmal. H.D) Bilmedim eksik halim, ya kusurum (Bilemedim kusurum, olmal. H.D.) Pir Sultanm niyet eden gitmeye (eder, olmal. H.D.) Kim can gnlden hizmet etmeye Hak erenlerine gnl katmaya Bilemedim eksik hlim, y kusurum (halim kusurum, olmal. H.D.) Bu iir gerek ekil, gerekse muhtev olarak ok acemicedir ve kusurlarla doldur. Pir Sultann kltr yapsn yanstmamaktadr. Bu iirin Pir Sultann olmas ihtimali ok zayftr. Bunun iin bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur.

198

-51- (Pir Sultann) Seyran ettim erenlerin demini Kudret kandilini yanarken grdm Burak olup itim b- hayattan Hazret-i Peygamberi kanarken grdm Gnde bin kez Hakka kr ederken Veysel erenler katarn yederken (Erenler katarn Veysel yederken. .A.) Ms Hakkn ddrna giderken Hzr mkilini anarken grdm (Hzra mkilin, olmal. H.D.) Halil Kbe yapt insan gelmee phesiz gnahlar kabul olmaa (affolunmaa, olmal. H.D.) smail uruna kurban klmaa Bir melek bir koyun yederken grdm Nerden dman gelir ise duyard Dost uruna can ba koyard Her gn Hamza ikre gezerdi Aliyi Dldle binerken grdm Vefas yok imi unda fennn Hisb yok imi mlke konann Yavrusun aldrm garip anann Parlay parlay yanarken grdm Pir Sultanm eder unda gelmiler (eydr, . Aslanolu) Dizilmiler duasn almlar Birbirinin eteini tutmular Mkilin mride tnarken grdm (sunarken de olabilir. H.D.) (S.N. Ergn) S.N. Ergun: Bekta irleri ve Nefesleri, Cilt: 1-2, st. 1944. Ayrca bak: . Aslanolu 134-135; Glpnarl-Boratav: s. 286; A. Bezirci: s. 347; C. ztelli: s. 290-291. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden saylabilir.

199

-52- (Pir Sultann deil) Sabahn seyrinde niyaz iderken Pirim hac Bekta Veliyi grdm Sundu b- kevser mest olmuam ben Kanberin elinde doluyu grdm Balklar oynar Bk glnde (balkr, olmal. H.D.) Kumrular sleir umran dilinde (syleir, olmal. H.D.) Balar meyve vermi baba yolunda Gl var dikensiz gln grdm. Pir Sultanm ider elinde harf (eyder. . Aslanolu) Okur Hak kitab bilir Arefi Ben vech-i demde buldum mushaf Yetmi iki millet dilini grm (S.N. Ergun). S. N. Ergun: S. 48, s. 20. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 135. C.ztellinin eserinde bu iire benzeyen, ancak farkllklar da ihtiva eden bir iir vardr. Mahls da Pir Sultanm Haydardr. (C.ztelli: s. 278). Her iki iirin aslnda bir iir olmas muhtemeldir. Bu iirin sahibi ise Pir Sultandan ziyade Pir Sultanm Haydar olmaldr. Yukarya aldmz iirin mahls Pir Sultanm Haydar elinde harfi eklinde iken sonradan bu hale gelmi olabilir. iir slp itibariyle de Pir Sultandan ziyade Pir Sultanm Haydar hatrlatmaktadr. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -53- (Pir Sultann) Koyun beni Hak akna yanaym Dnen dnsn ben dnmezem primden Primden dnp mahrum mu kalaym Dnen dnsn ben dnmezem primden Benim prim gayet ulu kiidir Yediler ulusu krklar eidir On ki mamn server badr Dnen dnsn ben dnmesem primden

200

Kadlar mftler fetva yazarsa te kement ite boynum asarsa te haner ite kellem keserse Dnen dnsn ben dnmezem primden Ulu maher olur divan kurulur Sulu susuz gelir anda derilr Pri olmayanlar anda bilinr Dnen dnsn ben dnmezem pirimden Pir Sultanm Ara kar nmz O da bizim ulumuzdur primiz Hakka teslim olsun garip canmuz Dnen dnsn ben dnmezem primden (S.N. Ergun). S. Nzhet Ergun: s. 49. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 135-136; Glpnarl-Boratav:s. 289; A. Bezirci: s. 321. C. ztelli: s. 69, s. 157. Bu iirin nakarat msras C. ztellinin eserinde Pir Sultann tantld blmde Dnen dnsn ben dnmesem yolumdan eklindedir. . Aslanolu da bu iiri S.N.E. dan aldn belirtmesine ramen C. ztellinin kaydettii ekilde eserine almtr. C. ztelli Pir Sultann iirleri blmnde ise S.N. Ergunun derledii ekilde yani yukardaki gibi olan tercih etmitir. Bu iirin asl Dnen dnsn ben dnmesem pirimden eklinde iken, Pir Sultan Hikyeleri oluunca Dnen dnsn ben dnmesem yolumdan ekli de ortaya km olmaldr. iirin ilk ekline bakarsak Pir Sultann pirinden dnmesi istenmektedir. Bu Pir ikinci drtlkteki ifadelere bakldnda Hz. Alidir. Alev-Bekta kltrnde, Hz. Muhammedin lmnden sonra Hz. Aliye, Hz. Muhammedin tavsiyelerine ramen halifeliin verilmedii, Hz. Muhammede verilen szlerden dnld, Hz. Alinin yalnz brakld dncesi bulunmaktadr. Pir Sultan, gemite Hz. Aliyi yalnz brakanlar gibi olmayacan ima etmektedir. Bu iirde Pir Sultan her eye gs gereceini, herkes o pirden (Hz. Ali) ayrlsa bile kendisinin asla dnmeyeceini, bu uurda her eit lm bile gze aldn sylemektedir. Bu yorumlar dorultusunda bu iir Pir Sultann iirlerinden saylabilir.

201

-54- (Pir Sultann) ecaatin varsa kalbinde sakla Nasihatim dinle sakn gururdan Bir iin nnden sonunu yokla Nasihatim dinle sakn gururdan Hnerim var ise yerini devir (Hnerin var ise kendin devir. .Asl.) Bir sz syleyicek kalbinde piir (Syleyecek sz kalbinde piir. .Asl. ) Ululanmak bir Mevlya yarar (Ululuk byklk Hakka yarar. . Asl.) Nasihatim dinle sakn gururdan Hatrn ykarlar hatr yknca Gzya yenilmez taup aknca (elenmez de olabilir. H.D.) El elden stndr ara erince Nasihatim dinle sakn gururdan Oku aslann yay yaslur Gaziler klc ara aslur Gurur ile kahramanlar baslur Nasihatim dinle sakn gururdan Pir Sultanm ulular izini izle (izinizle, olmal. H.D) Kemlii terk edb eylii gizle Hasmn karncaysa merdne gzle Nasihatm dinle sakn gururdan (S.N.E.) S.N.Ergun; Bekta irleri ve Nefesleri, cilt: 1-2. s. 163, st. 1944. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 136-137; BoratavGlpnarl: s. 288-289; A. Bezirci: s. 360-; C. ztelli: s. 291-292. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir -55- (Pir Sultann) Kadir Allah kula ihsan ederken (ederse, olmal. H.D.) ner ibadetin eder sabahtan (Kul da, olmal. H.D.) Eer nefse uyup yoldan kmazsa Cennetten bir koku gelir sabahtan

202

Cennet ortasnda iki gl bitti Kondu da dalna blbller tt (Bitti de dalnda, olmal. H.D.) Hakkn rahmetleri dnyay tuttu (Hakkn rahmeti, olmal. H.D.) Sevim sevim yamur yaar sabahtan (sm sm, olmal. H.D.) Ka arasnda mrekkep ezilde (Kalar arasna yaz yazld, olmal. H.D.) Can dediin kutur tenden zld .. (Herkesin kaderi Levhte yazld. A. Bezirci). S.M.Y. Kimi gler, kimi alar sabahtan Kadir Allah bilir yoksulu bay Gecelere vermi yldzla ay Trap deil mi insann hamr (Trap deil mi ki insann hamr, olmal.) ner aylar, gnler doar sabahtan (Geer, olmal. H.D.) Pir Sultanm ismin aldm kaleme Biz de raz olduk Hakktan gelene Gsteren deil mi cmle leme Cmlenin muradn verir sabahtan (C. ztelli). C. ztelli: s. 294295. Ayrca Bak: . Aslanolu: s. 137; A. Bezirci: s: 310. iirde zaman iinde baz deiikliklerin olduu, mn bakmndan tutarszlklarn ortaya kt anlalmaktadr. Yukarda yaptmz dzeltmeler doru kabul edilirse bu tutarszlklarn ortadan kalkt grlecektir. Bu iir bu dzeltilmi haliyle Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -56- (Pir Sultann deil) 1 Yas u mtem gn derdim yeniler Yrin sesi kulamda nlar Sordum ki dalara niin iniler Dedi ekticeim karn elinden 2 Alnma yazlm kara yazlar tikattr tlip pirin arzular Sordum ki amlara neden szlar Dedi ekticeim prn elinden

203

3 Varp hakkn divanna durursun Pervanolup ak oduna yanarsn Sordum deirmene ne ho dnersin Dedi ekticeim perin elinden 5 Ser emeden gelir suyun durusu Nasibimiz verir pirin birisi Dedim Pir Sultanm benzin sars

4 Varp bir pir ile bazar edersin Oturup da ikrarn gdersin Sordum garip blbl niin tersin Dedi ekticeim hrn elinden

Dedi ekticeim yrin elinden (A. zzet). GlpnarlBoratav: s. 158, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 138; A. Bezirci s. 382. Bu iir dorudan doruya Ali zzetten derlenmi iirlerdendir. iirin genel temas ve zellikle ilk drtlkteki ikinci msra ile son drtlkteki son msra din-tasavvuf olmaktan ziyade din-ddr. Beer ak da hissedilmektedir. Bu hususlar ve iirin Ali zzetten derlendiini dikkate alarak bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru olur. -57- (Pir Sultann) 1 Bir kii Hakkn emrinde olmasa Ana nesne gelmez selmn alman Drt kapda bir niyaz yok ise Haramdr lokmas el sunup yemen 3 Dokunma yaylasn sahra da ise Ama kapan mbah ya ise (yo ise, olmal. H.D.) Mrebbisi msahibi yo ise ls murdardr namazn klman 2 krar iman bir deil ise Gediin gzetir er deil ise Avreti kendine yr deil ise Andan hayr gelmez tercman olman

204

4 Saknn nakipten naiden hazer (rakip, Glpnarl-Boratav) Gnl bir seyyahtr lemi gezer Baband olmayan baheyi bozar (Baban, olmal. H.D.) Kader bahesine hoyrat salman 5 Pir Sultanm okuyuben yazarm Erden ere kimiyadr nazarm Muhammet Aliden atm pazarm rehberden kap imansz olman ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 138-139. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s.287-289; A. Bezirci: s. 175. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -58- (Pir Sultann deil) 1 Evvelin evveli Muhammed Ali Zhir btn kerem ah- Merdann Tenimiz Muhammed canmz Ali Cmle ad- hrrem ah- Merdann 3 brahim varndan geti Halildir Atei glistan eden Celildir Rehber Muhammeddir, mrit Alidir (Mritrehber olmal.H.D.) l-i Ab ayn-cem ah- Merdann (lab ayn- cem, Glp.-Bor.) 4 klar, erenler yalun izledi Gnl hanesine ah gizledi Hem Muhammed ah Aliyi gzledi Celli mkerrer ah- Merdann (mkerrem, Glp-Bor.) 2 Vcudun feridir zuhura gelen Muhammeddir ahn kudretin bilen deme tecelli eyleyip gelen Ad ism-i zam ah- Merdann

205

5 Pir Sultanm bu vcudun sultan Bir katrede sr eylemi umman Hakikat sultan ol kerem-kn Hep insana mahrem ah- Merdann (C. ztelli. Vahit Dede derlemesi). C. ztelli: s. 100101. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 139140; Glpnarl-Boratav; s. 291292; A. Bezirci: s. 233 (Bu baskda forma eksik.) Vahit Ltfi Salc, derlemelerini hep Trakyadaki cnk ve mecmualardan yapmtr. lmyle birlikte btn not ve derlemeleri C. ztelliye intikal etmitir268. Ayrca iirde Kzlba-Alev slptan ziyade Bekta slubu daha ar basmaktadr. Bu iirin Pir Sultana ait olmas da mmkndr ama bunlar dikkate alndnda Pir Sultann olmamas ihtimali daha kuvvetlidir diyebiliriz. -59- (Pir Sultann) 1 Alay alay olmu gelen turnalar Kanad var kollar var turnann Silkinip uamaz menzil grenler Gk yznde yollar var turnann 3 Sesleri naziktir medhi okunur Avaz barm deler dokunur Yalabk yalabk tyler taknr Erim erim telleri var turnann 4 k olan k ddarn bulsun Arif olan anlar cahil ne bilsin Her mndan dilleri var turnann (C. ztelli). C. ztelli: s. 296. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 140-141; Glpnarl-Boratav: s. 292; A. Bezirci: s. 150. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 2 Silkinip uar da kanadn atar Seer klavuzlar nne katar Hasan Hseyinin seman tutar Kerbelda illeri var turnann

268

Aslanolu; brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 75.

206

-60- (Pir Sultann) 1 Sultan Nevrz gn cemdir erenler Gnller az oldu ehl-i imann Ceml yri grp doru bilenler (Cemal-i yr. Glpnarl-Boratav) Himmeti erince Nevruz Sultann 2 Cmle eya bu gn destur aldlar Ak ile didara kar yandlar Erenler ceminde bde sundular Himmeti erince Nevrz Sultann 4 Sultan Nevruz gn canlar uyanr Hal ehli olanlar nura boyanr Muhip olan bu gn ceme dolanr Himmeti erince Nevrz Sultann 6 k olan canlar bu gn gelrler Sultan Nevruz gn birlik olurlar Hallk- cihandan ziya olurlar Himmeti erince Nevrz Sultann 3 Erenler dergh ren bu gnde Doldurmu bdeyi, sunar elinde Susuz olan kanar kendi glnde Himmeti erince Nevrz Sultann 5 Pir himmet eyledi bu gn kuluna Cmle muhip bu gn cemde buluna Cmle eya konar kudret balna Himmeti erince Nevrz Sultann 7 Pir Sultanm eydr, erenler cemde Akar emim ya her dem bu demde Muhabbet atei yanar sinemde Himmeti erince Nevrz Sultann (C.

zelli). C. ztelli: s. 297298. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 141142; GlpnarlBoratav: s. 293; A. Bezirci: s. 354355. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -61- (Pir Sultann deil) s Peygamberi Hakka buyurdu ( sa Peygambere Hakk buyurdu. Glp. Bor.) Mride teslim ol yolda kalrsn Cebrail, Ahmet nnce yrd Mride teslim ol, yolda kalrsn

207

Tabi, ol nutku Kuranda bula (Tbi ol nutku, olmal. H.D.) Mrit gelip bizim kalbimiz yuya t dinlemezsen kalrsn tana (yaya. Glpnarl-Boratav) Mride teslim ol yolda kalrsn lm-i zhirin menzili cennettir Dolk bir yoldur, gayet zahmettir Pir Sultanm senin yolun vuslattr Mride teslim ol, yolda kalrsn (C. ztelli. Vahit Dede defterinden.) C.ztelli: s. 158. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 142; Glpnarl-Boratav: s. 294; A. Bezirci: s. 308. Bu iirin de Vahit Ltfi Salc tarafndan Trakyada derlenmi olmas, slbu, zellikle son drtlkteki ifadeler ve ifade ekli dikkate alndnda bu iirin de Pir Sultana ait olmas pek mmkn grnmemektedir. Ayrca zenti iindeki bir irin iirine benzemektedir. -62- (Pir Sultann) 1 k senin kya kya bakn k mevliye benzer gzlerin klar ak oduna yakn k mevliye benzer gzlerin 3 Erenler sevdas dt serime Hi akllar irmez Hakkn srrna eydallah nasip eylemi pirime k mevliye benzer gzlerin 5 stattan m aldn sen bu kemli Bakna deer dnyann mli Ya mam soyusun ya nesl-i Ali k mevliye benzer gzlerin 2 Bildim a sultanm ship nazarsn Sevdiin ka dilde pazarsn Hazret-i Ali pirim dey gezersin k mevliye benzer gzlerin 4 Erenler nutkunu aktan syler Bahende alm ol gonca gller Sabah seherinde akr blbller k mevliye benzer gzlerin 6 Dervi olan hrka giyer enine Seher vakti urar yolu stne Kymayn kardalar Allah dostuna k mevliye benzer gzlerin

208

7 Erenlerin yolu inceden ince (incedir. . Aslanolu.) Karnca savar hem kararnca Pir Sultanm H dir dostu grnce k mevaliye benzer gzlerin (Ca.) S.N: Ergun: s. 49; Ayrca bak: . Aslanolu: s. 142143; A. Bezirci: s. 160161 (12/a), s. 161162 (12/b); C. ztelli: s. 300301. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -63- (Pir Sultann) Safasna cefasna dayandm Bu cefaya dayanmyan gelmesin Rengine boyasna boyandm (irengine, olmal. H.D.) Bu boyaya boyanmyan gelmesin Rengine boyandm meyinden itim Nice canlar ile dzar grtm (didar, . Aslanolu) Mehabbet eyleyp candan sevitim Mehabbeti kfr sayan gelmesin Mehabet eyleyp yokla pirini Yusun senin namus ile rn Var bir gerek ile kl pazarn ttiin pazardan ziyan gelmesin Krklar bu meydanda dner didiler Evliyay yola nian didiler (dizer . Aslanolu) Dostunu dostundan keser dediler (Destini destinden zer dediler. .A.) Nefsniyetine uyan gelmesin Pir Sultanm idir dnya fnidir (eydr. . Aslanolu) Krklarn sohbeti ak mekndr Kusura kalmayan kerem kndr Gnlde karas olan gelmesin (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 50: Ayrca bak: . Aslanolu: s. 144; Glpnarl-Boratav; s. 123; A. Bezirci: s. 345; C. ztelli: s. 186187. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

209

-64- (Pir Sultann deil) Bizden selam olsun sofu canlara Vcudun ehrini yuyanlar gelsin Yedi kat gklerin yedi kat yerin Kudret binasn kuranlar gelsin Sofu dedikleri bir kolay itir (Sofuluk dediin mkl bir itir. H.D.) Erenler grd bir engin dtr Eti yok kan yok bir uar kutur O kuun adn bilenler gelsin Pirimi sorarsan Alidir Ali Altndan aklm Dldln nal Kim srd kuyuda krk arn yolu Bu yolun erknn bilenler gelsin Pir Sultanm eydr zm didarda Saklyalm Hak katnda nazarda kmad can kazlmadk mezarda (kmadk. . Aslanolu) O cann namazn klanlar gelsin (A. Glpnarl. C.). Glpnarl-Boratav: s. 124, s. 16; Ayrca bak: . Aslanolu: s. 144145; A. Bezirci: s. 182 (28/a), s. 183 (28/b); C. ztelli: s. 302303. Bu iirin, . Aslanolunun eserinde (s. 312313) Pir Sultan Abdal mahlsl bir varyant daha vardr. Ali Balm tarafndan derlenmitir. Bir drtlk daha fazla olan bu iir, mahls hari hemen hemen yukardaki iirin aynsdr. Pir Sultan ve Pir Sultan Abdal mahlslarnn nasl kolayca yer deitirdiine de gzel bir rnektir. Her ikisinin de bir iire dayand besbellidir. Ancak hangi ire ait olduunu tespit etmek imknsz gibidir. Pir Sultanlar ayrmak iin mrn veren . Aslanolu da sadece mahlsa bakarak birini Pir Sultann, dierini de Pir Sultan Abdaln kabul etmi. slp alarak da Pir Sultana veya Pir Sultan Abdala mal edilebilecek bir iirdir ama bizce Pir Sultan Abdaln olmas ihtimali daha gldr. Bu iiri de Pir Sultann saymamak daha doru olur kanaatindeyiz.

210

-65- (Pir Sultann) 1 Eliftir doksan bin kelmn ba Var Hakka kreyle beyi neylersin Ardrsan kalbin evini art Yzn yumaa suyu neylersin 3 eytan benlik ile yolundan azd k maukunu arad gezdi ki cihan fahri bir engr ezdi Fakr ile fahr olmaz bay neylersin 5 Pir Sultanm okuyuben yazarm Trap oldum ayaklarda tozarm Yar elinden itim sermest gezerim Erden iilmeyen meyi neylersin (D.R.). . Aslanolu: s. 145146. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 51; Glpnarl-Boratav: s. 125126; A. Bezirci: s. 217 (54/a), s. 218 (54/b), s. 219 (54/c). Bu eserlerde deiik kiilerin derledii bu iirlerde ufak tefek farkllklar olmakla birlikte hepsinin de ayn iir olduu anlalmaktadr. Bu iir de Pir Sultann kabul edebileceimiz iirlerdendir. -66- (Pir Sultann) 1 kn bana gelmez hal olmaz Ula yeti prim mam Hseyin Sende bende dey, sual olunmaz Ula yeti prim mam Hseyin 2 Erenler basmam yerlere yz letp amura inetme bizi Yarn yok deminde isteriz sizi Ula yeti prim mam Hseyin 2 Yalan syleyip de geme sraya Evliya nefesin verme araya Var bir amel kazan Hakka yaraya Hakka yaramayan huyu neylersin 4 Varn grn irakipler kandedir Hak ehli kardalar yolda demdedir Bilin ayn-el yakin Ali cemdedir Cemiyet olmayan ky neylersin

211

3 k olan k dardan ayrlmaz Tak, Nak seven k yorulmaz Tlip bunalmaynca ere armaz Ula yeti prim mam Hseyin 4 Bir hal ile ieriye katldk (Bu hal ile biz onlara katldk. . Aslanolu) Kemlik ettik biz taraya atldk (Kemlik etti darya atldk. . Aslanolu) Bir mnkirin tuzana tutulduk Ula yeti prim mam Hseyin 5 Daima dmektir Pir Sultan ii (Pir Sultann daim dmektir ii, .Aslanolu) Yol yol oldu akan emimin ya On ki mamn serceme ba Ula yeti prim mam Hseyin (C. ztelli). C. ztelli: s. 206207. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 146147, Glpnarl-Boratav: s. 300301; A. Bezirci: s. 163. iirin genelinde, zellikle drdnc drtlkte ir bir olaydan bahsetmektedir. iirden anlaldna gre ir bir guruba katlm, bir mnkirin tuzana tutulmu, darda kalm ve mam Hseyinden meden ummaktadr. Bu iir eer Pir Sultann ise tarihteki Trkmen/Kzlba takiplerine de uygun dmektedir. Tarihte Trkmen/Kzlba toplantlar, cem trenleri ilerine sokulan ajanlar (muhbirler) tarafndan yukardaki ekilde takip ediliyordu. Pir Sultann da idamdan nce byle bir olay yaadn tahmin edebiliriz. Bu zellikleriyle bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -67- (Pir Sultann deil) Gndz hayalimde gece dmde Gel dinm imanm mam Hseyin (Her derdime derman mam Hseyin. .A.) Yln on(i)ki ay sabah seherinde (Yln on(i) ki ay her seherinde, olmal. H.D.) Her dertlere derman mam Hseyin

212

Dividim var kalem tutmam elimde Hakkn kelmn okurum dilimde Muhammedin sancann dibinde Salnr da mazlum mam Hseyin Ak kitabn Hda bana gnderdi Gkten Cebrail de yere indirdi Yezitleri cehenneme gnderdi Alnsn hayfnz mam Hseyin Hatice rehberi divanda bir yr (alar, olmal. H.D.) Fatma Ana alar hem san yolar Hakka terazi olmu mizan kurar (Hak bir terazidir mizann kurar. . A.) ehit donu giyen mam Hseyin Pir Sultan ne gzel bulmu yerini Ben pirime kurban verdim serimi Muaviye olu Mlcem soyunu Srlsn derghtan der mam Hseyin (Srn derghtan der mam Hseyin, olmal. H.D.). (C.ztelli). C. ztelli: s. 124. Ayrca Bak: C. ztelli: s. 123 (Ayn iirin ok az fark bir ekli); .Aslanoliu: s. 147; Glpnarl- Boratav: s. 299; A. Bezirci: s. 273 (95/a), s. 274 (95/b). C. ztellinin derledii her iki iirde de mahls msras Pir Sultan ne gzel bulmu yerini eklindedir. Pir Sultann kendinden bu ekilde bahsetmesi, daha da nemlisi kendi yerinin (makamnn) bu kadar gzel olduunu belirtmesi tasavvuftaki tevazuya, din ve tasavvuf olgunluuna uygun dmemektedir. Bu iki nemli sebepten dolay bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. Bu iir Pir Sultann aslmasndan sonraki yllarda baka bir k tarafndan sylenmi bir iir olmaldr. -68- (Pir Sultann) Krklar meydannda erkn isteyen Artsn kalbini girsin otursun Erenler nnde lokma sunanlar Hicap perdesine dnsn otursun

213

Bir lokma sunanlar ann nark var (Lokmay sunanlar da olabilir. H.D.) Tlibden tlibe yolun fark var Yol iinde trl trl grg var Herkes grgsn grsn otursun Evvel gerek olmu mrebbi minnet Mrebbi farz olmu musahib snnet Farz farz eylemi snneti snnet Her karde akrann bulsun otursun krar verdik geldik girdik araya Hatr ykp g eyleme saraya Olur stat seni verir kreye (Alr. .A. Kre: Harl byk ocak, ate. H.D.) eliin darbna dursun otursun Pir Sultanm eydr kandilde nura Er gerek erenler yolunu sre Mmin mslim derildiler bir yere Muhabbet glne dalsn otursun (H. atba). Glpnarl Boratav: s. 301; Ayrca bak: . Aslanolu: s. 148; A. Bezirci: s. 318 (124/a). s. 319 (124/b); C. ztelli: s. 305306. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -69- (Pir Sultann) Birlik makamnda bir gzel grdm Leblerinin skkeri kandi var k ok imi aradm buldum Nica bencileyin derdimendi var (derdmendden bozulma. H.D.) Cemali geliyor haylde duta (dte. . Aslanolu). Canm Asumanda Kandilde Arta Uzakta yaknda yeminde pite (nnde, olm. H.D.) Her nereye baksam Alim kendi var. Gh baheye girer glden grnr Gh mn sylenir dilden grnr Gh gnl evinde Sultan grnr kna drl drl fendi var kr olsun bu sevdaya ulatm Muhabbet ban gezdim dolatm Muhammed Alinin cemine dtm imdi boynumuzda ak kemendi var

214

Pir Sultanm sever byle dilberi Bu cmle cihann yekt gheri Kahrn ltfun eker isen gel beri Sevdiimin nerede menendi var (Sevdiimin nerde bir menendi var. . Aslanolu). (S.N. Ergun); S.N. Ergun: s. 55; . Aslanolu: s. 148 149; Glpnarl-Boratav: s. 127128; A. Bezirci: s. 179180; C. ztelli: s. 221 222. iirin birinci drtlnde sanki beer bir sevgiliden bahsediliyor. Ancak dier drtlklerde bu sevgilinin ilh bir sevgili olduu anlalyor. Bu zellikleriyle bu iir de Pir Sultann iirlerinden olabilir. -70- (Pir Sultann) Arkas yok deme ahn olunun Zhirde btnda yz bin eri var On Drt Masum ile On ki mam Yanlarna Muhammetle Ali var Rabbim nmzce szn piirir (Pirim . sz olmal. H.D.) Yaramaz sofular ah arr Derviler ardr iek devirir Arlarn gmecinde bal var Dostumun krdr asl dman (kalkan, olabilir. H.D.) Kltan keskindir oddan glbang Krmzdr donu hem aldr rengi (Krmzdr donu aldr irengi, olmal. H.D.) renginde drm drm al var Pir Sultanm der ki vaktn beklesin krarn mmin olan haklasn rif olan kalp evine saklasn (evini, olmal. H.D.) Erenlerin gizli gizli yolu var (C. ztelli). . Aslanolu; s. 149150. Ayrca bak: C. ztelli: s. 66; Glpnarl-Boratav: s. 305306; A. Bezirci: s. 156 (10/a), s. 157 (10/b). Bu iiri derleyen C.ztelli olmasna ramen C. ztellinin eserindeki iir hem be drtlktr, hem de ekil ve mna olarak kusurlarla doludur. Onun iin . Aslanolu ve dier aratrmaclardaki iiri esas aldk. ir ahn olu diyerek Safevi hkmdarlarndan bahsetmektedir. Bunun da ah Tahmasb olduu

215

tahmin edilmektedir. Pir Sultann yaad devri az da olsa belirten bu iir Pir Sultann iiri olabilir. -71- (Pir Sultann) 1 u karki karl da grdn m Rzgrn bulmu eriyip gider Akan sularndan ibret aldn m Yzn yerlere sryp gider 3 Kadirsin Allahm sen de kadirsin stmze drt direkli adrsn ardmz yerde hzr nzrsn Cmlemiz stne yryp gider 5 Pir Sultanm syler sz znden ksn saknr iki gznden (, olmal. H.D.) Olur olmaz mnkirlerin sznden Eksilmez glmz kurup gider (Eksilir, olmal. H.D.). (S.N: Ergun b). Glpnarl-Boratav: s. 307, s. 13. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 150151; A. Bezirci: s. 362 (158/a), s. 363 (158/b); C.ztelli: s. 313314. A. Bezircinin eserinde (s. 363) bu iirin ok az deiiklik gsteren bir varyant A.Glpnarl derlemesi olarak verilmitir. Bu iirde mahls Pir Sultan deil; ah Hataydir. Bu iki iirin esas bir iir olmal, ancak iirin sahibi Pir Sultan olabilecei gibi Anadolu Hatylerinden birisi de olabilir. -72- (Pir Sultann) Uyurken stme geldi erenler Uyurken stme geldi erenler Ne yatarsn gafil, uyan dediler Gafil a gzn uyan dediler Mhitab olmutur yzn grenler Serseri kalma bu chan iinde unda duranlara merdan dediler Yr bir mride hey can dediler ( .A.) 2 Srnn nnde giden avclar Scak scak gnde yakar gneler Evvel zaman yemi veren aalar Anlar da kalmam kuruyup gider 4 Deryamz derindir bizim boylanmaz Bin nasihat etsen biri dinlenmez Gidi merkep hibir yere balanmaz Banda yularn sryp gider

216

Uyandm gafletten atm gzm Erenler pyine srdm yzm Sylettiler, hak syledim szm Hak bin bir kelam inan, dediler (Hakkn kelamna, olmal. H.D.) Gkten indi derler idi sya Zeburu Davuta Tevrat Musaya ncde ncil indi saya (nc de, olmal. H.D.) Drdnc Resule Furkan, dediler Kanber n sra bindi Dldle Pirim Hac Bekta Krklarla bile b- Zemzem ile cmlesin sile Bir dolu sundular, i kan, dediler Dalarn deminden ekilir erler rdei arzu eder cevlna gller (Arz eder, olmal. H.D.) Deryalar geilmez, bulank seller Kalbi pk olana umman, dediler Kalbin pk olursa var Hakka d ol Erenler nnde dil olma, sus ol Dnyann varndan vazge, dervi ol Bu yolda dervie sultan, dediler Dediler, bely eken Eyyubdur Erenlerin srr ho acayiptir Her bir yerde srrn amak ayptr Gizli pinhanlara boyan, dediler. Pir Sultan, dmm er sevdasna klar dmesin el sevdasna Bir nazar klmm kalbim pasna Eer k isen uryan dediler (C.ztelli). C. ztelli: s. 405406. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 151152; Glpnarl-Boratav: s. 308309, A. Bezirci: s. 371 372 (164/a), s. 372373 (164/b). Bu iir de Pir Sultan iirlerinde kabul edilebilir.

217

-73- (Pir Sultann) Eksiim aldm da meydana geldim Aman mrvet gnahkrm erenler Kabahatim andan crmm bildim Aman mrvet gnahkrm erenler eriat tandan bir ta kaldrdm Mrifet ehlinin gln soldurdum Ne yaman kanlym nefis ldrdm Aman mrvet gnahkrm erenler Altncmz yer altnda tredi Yedincimiz yeryzn brd Bize de H demek Aliden kald Aman mrvet gnahkrm erenler Yoldan ktm ise yola getrn Krlm dallarm unda bitirn Piirip kurtarup bezme gtrn (kotarp. . Aslanolu) Aman mrvet gnahkrm erenler Pir Sultanm ider szn hatsn (eydr. .A.) Kadir Mevlm bilir bunun tesin Var bir amel kazan Hakka yetesin Aman mrvet gnahkrm erenler (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 57. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 152153; Glpnarl-Boratav: s. 311312; A. Bezirci: s. 215; C. ztelli: s. 193194. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -74- (Pir Sultann) Eksikliim aldm, dergha geldim Bin kanm var bin mrvvet erenler (Bir, olmal. H.D.) Aradm atam, zmde buldum (hatam, olmal. H.D.) Bin kanm var, bin mrvvet erenler (Bir, olmal, H.D.)

218

Erenler bal kapy aarlar Mkln mklnden seerler Kan edenin gnahndan geerler Bin kanm var, bin mrvvet erenler (Bir, olmal. H.D.) Hey erenler benim yzm yerdedir Yzm yerde ise zm dardadr krar nerde ise iman ordadr Bin kanm var, bin mrvvet erenler (Bir, olmal. H.D.) Beincide yer ile gk dolmutur Altncda vakit tamam olmutur Kerem Muhammed Aliden kalmtr (Muhammed Aliden kerem kalmtr. .A.) Bin kanm var, bin mrvvet erenler (Bir, olmal. H.D.) Ak gl Muhammedin aln terinden Kerem Muhammedden, mrvet Aliden Pir Sultanm byle aldk uludan Bin kanm var, bin mrvvet erenler (Bir, olmal. H.D.) (C. ztelli). C. ztelli: s. 194195. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 153154: Glpnarl-Boratav: s. 312; A. Bezirci: s. 216. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. C.ztelli bu iir iin de Pir Sultann yanl bir i yaptn, bunun iin taraftarndan af dilediini sylyor. Ancak iirde de grld gibi bu iir iin byle bir yorum yaplamaz. Bu iirde ir iyi insan olmak iin kendi hatalarn gryor ve onlardan kurtulmaya alyor.

219

-75- (Pir Sultann) Evvel ikrar verip beli diyenler krar stnde kaim dursunlar Akl banda olur gerek ise (Akl bandadr gerek er ise, olmal. H.D.) Yorulmaya eer hali var ise (deer, olmal. H.D.) Gnleyin evinde mihman grrse Hak olan lokmay ana versinler Mihman tr, grmek yerli yerince Gerek talip bilir heman grnce Kondurup mihman yerli yerince Yarasna gre merhem sarsnlar Mest olmutur ak arabn iinler Nefis oluptur kendinden geenler (Nefsi lpdr, olmal. H.D.) Sohbet edip mihmanndan kaanlar Erkndan cdadr, an srsnler Pir Sultanm eydr, yola bendeyim ki seksen evvelin ceddiyim Ayn-el yakn hak olan mihman benim Beni eya hak mihmanda grsnler (Hak. . Aslanolu.) (C. ztelli. Vahit Dede defterinden.) C. ztelli: s. 159160. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 154; A. Bezirci: s. 232 (Ancak forma eksik). Bu iirin Pir Sultana ait olmas da mmkndr ama derlemelerini Trakyada yapan V. Ltfi Salcya ait defterden alnd iin bunu ihtiyatla karlamak daha doru olur. Bu iir Pir Sultann iirlerinden olmayabilir de. -76- (Pir Sultann) Mride varmaa talib olursan btida insandan rehber isterler Verdiin ikrara doru gelirsen Ahd ile peymandan rehber isterler

220

Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalrsn hayvan Arasat gnnde alr meydan Alan meydanda rehber isterler Mridin nazar mkl seer Kmil olan tlib Srat geer Can kuu kafesten akbet uar Tenden uar candan rehber isterler (uan, olabilir. H.D.) ah- Merdan bir yol kurdu kuluna Bu yola giden rehberden biline Girmek ister isen mam yoluna On ki mamdan rehber isterler Tarikat babna girmek dilersen Hakikat gllerin dermek dilersen Erenler srrna ermek dilersen Sr ile pinhandan rehber isterler Pir Sultanm syler bu hikyeti Yirmi sekiz harf, yedi yeti (Yiirmi sekiz, olmal. H:D.) Nefsini bilmektir szn gayeti (gayesi, olabilir. H.D.) Bilmee irfandan rehber isterler (C. ztelli. Vahit Dede defterinden). C. ztelli: s. 160161. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 155; Glpnarl-Boratav: s. 313; A. Bezirci: s. 324. Bir nceki iir gibi bu iir de ayn bilgiler dorultusunda Pir Sultann olabilir de olmayabilir de. -77- (Pir Sultann) Muhammed Alinin eli deil mi Hak deyp tuttuum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali deil mi Alinin kurduu yol bana yeter

221

Her kardalar muratlarn alursa (Hep, olabilir. H.D.) Her biri cihann kutbu olursa Mridin elinden her ne gelrse Sunduu zehr ise bal bana yeter ki yzl iki dilli olanlar ki pirli iki yollu olanlar Anlar dahi kelptir lnet alanlar Pire doru gelen kul bana yeter Mrid-i kmilden terbiye alan stadn hsl gnlnde olan cazet virilp ezel gelen Beden gelen bedir bil bana yeter Kmile varmadan kmil olunmaz Her mrit olanda keml bulunmaz Nefsin bilmeyince Hlik bilinmez Okuduum cimse dal bana yeter Yeter bana ol pirimin kemli Celli iinde vardr cemli Neylerem lemi neylerem mli Mridimden olan hl bana yeter Pir Sultan dmenin tuttunsa erin Hakkn rzasdr rzas pirin Mridin gnlnde var ise yerin Beytullah deil mi ol buna yeter (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 59, s. 19. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 156157; Glpnarl-Boratav: s. 313314; A. Bezirci: s. 327328; C. ztelli: s. 161162. S.N. Ergun, bu iirden de hareket ederek Pir Sultann Aliyi Allah kabul ettiini sylyor. (Bak: s. 19). Ancak bu iirde bu hkm dorulayacak bir ifadeye rastlanmamaktadr. iir din-tasavvuf-tarikat erevesinde sylenmi bir iirdir. Bu zellikleriyle bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

222

-78- (Pir Sultandan) Ben derviim dersin dava klarsn Hakk zikretmee dilin var mdr Kendini gr elde sen ne ararsn (Kendini grsene elde nararsn, olmal. H.D.) Kali hl etmee hlin var mdr (Hli hl, Glpnarl-Boratav) Dertli olmayanlar derde yanar m Sadk dervi ikranndan dner mi Dertsiz blbl gl dalna konar m Ben blblm dersin gln var mdr Bir gn balk gibi aa sararlar Mritten rehberden haber sorarlar Tts yakp ke ke ararlar Ben arym dersin baln var mdr Mrit huzurunda dra durmaa Dra durup Hakka boyun vermee Muhabbetten geip hrka giymee ar pareden dervi aln var mdr Pir Sultanm senin derdin deilmez Derdi olmayanlar derde d olmaz Mritsiz rehbersiz yollar almaz (almaz da olabilir. H.D.) Mrit eteinde elin var mdr (B. Atalay). . Aslanolu: s. 157. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 136; A. Bezirci: s. 179 (20/a), s. 171 (20/b); C. ztelli: s. 327. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -79- (Pir Sultann) H erenler bir mklm var benim Server Muhammedin nuru kandedir Aka dtm gece gndz yanarm Muhammed Alinin nuru kandedir

223

Serim verdim erenlerin yoluna Gnl arzu eker Cennet bana Ol Muhammed Mustafann nuruna Urayan mrurun yolu kandedir Yedisi srdadr ayanda bei (ayandr. C.ztelli) Allaha malumdur her kulun ii yz altm alt nerdban ba (deryann. . Aslanolu.) Akan rmaklarn gl kandedir Yalanc dnyann varn getren Zemheride gonca gln bitren Gercin doruna girmi oturan Hnkr Hac Bekta Veli kandedir Pir Sultanm eder ler yediler (eydr. . Aslanolu.) Yolun klcn yola kodular Dil verp de syle kl dediler On iki imamn yolu kandedir (S.N.Ergun.). S.N. Ergun: Bekta irleri ve Nefesleri, s. 166. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 158; C. ztelli: s. 327328. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -80- (Pir Sultann) 1 Giden kimdir kimden haber alaym Er hak nedir ged nedir kul nedir Elen hocam elen haber soraym Tarik nedir erkn nedir yol nedir 3 Gnlmde bir mni yazup dururum Akn gemisini dzp dururum Arab Acemi gezp dururum Derya nedir umman nedir sel nedir 2 k ile mauk bir yere gele Akn kitabn ellere ala Sual olunursa cevabn vire Az nedir dudak nedir dil nedir 4 Drt kardaz bir gmlekte yatarz Gmlek birdir bir vcude atarz Kendimizi atelere atarz Ate nedir duman nedir kl nedir

224

5 Evveli Muhammed hr Ali Erenler kurdular erkn yolu yz altm alt servinin dal Bahesinde blbl nedir gl nedir 7 Pir Sultanm ak elde aramam

6 Din Muhammed din taptm tapu Yklr m Hakkn kurduu yapu Krk sekiz bahedir on iki kapu Eii bekliyen iki kul nedir

Pirden haberim var gayri soramam (duramam, olmal H.D.) Menzilim uzaktr belki varamam Cmle eye vcut olan bil nedir (B. Atalay). S.N. Ergun: s. 5960. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 158159; Glpnarl-Boratav: s. 167168; A. Bezirci: s. 260 (87/a), s. 261262 (87/b); C. ztelli: s. 322323. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -81- (Pir Sultann deil) ki nokta hurufun sahibi (Be noktann, olabilir. H.D.) Alidir ki ah- Merdan Alidir Kfr iman edip terk eden hab Alidir ki ah- Merdan Alidir Yer youken gk youken var olan Ar yznde kandildeki nur olan Ghi merkez olup ghi yer olan Alidir ki ah- Merdan Alidir Al krmz giyip kffar kran Tutup ejderhann .. dilen (kulan dilen, olmal. H.D.) Gavvslk eyleyip muhiti bulan Alidir ki ah- Merdan Alidir Yolda Muhammedin hatemin alan Peygamber vasisi musahip yran Teri katre ile zirama eren Alidir ki ah- Merdan Alidir

225

brahime Davut Musaya asa Beyli handan olup ejderha ise (?) Keii diriltip giren atee Alidir ki ah- Merdan Alidir r melunun grdn seyr eden Maripten top atp marktan tutan On sekiz bin lemleri var eden Alidir ki ah- Merdan Alidir Pir Sultann derdine derman klan Cmleyi mest edip sevdaya salan Kfede kfirin arn alan Alidir ki ah- Merdan Alidir (M.S. KOZ). Glpnarl-Boratav: s. 320. Ayrca bak: .Aslanolu: s. 160161; A. Bezirci: s. 304305. Bu iirde Hz.Ali bir destan kahraman olarak tantlrken ayrca ona Allahn sfatlar da yklenmektedir. (Altnc drtlk, nc msra.) Bu ekildeki yceltme vahdet-i Vcud ile izah edilse bile XVI. yzyldaki bir ocakzade-dede iin pek mmkn grnmemektedir. Bu ekildeki ifadeler daha ok XVI yzyldan sonraki tasavvufular iin belki daha mmkndr. Onun iin bu iir sonraki yllarda yaam ve Pir Sultann azndan iirler syleyen baka bir ire ait olabilir. Bundan dolay bu iiri Pir Sultann saymamak daha doru olur. -82- (Pir Sultann) Gidi Yezit bize Kzlba didi (demi. . Aslanolu.) Meer ah sevmi dise yoludur (yeridir. .A.) Yetmi iki millet sevmezler ah Biz severiz ah- Merdan Alidr Krkmz da bir katara dizildik Hak Muhammed mmetine yazldk Hakikat erbeti olduk ezildik (Hakikate erbet. .A.) Biz ieriz bize sunan Alidr

226

Gidi Yezit bizler haram yemedik Batndaki grdmz dimedik krar birdir didik geri dnmedik Yedileriz birincimiz Alidr Muhammed dindir bizim dinmiz Tarikat altndan geer yolumuz Hem Cibriliemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidr Pir Sultanm Nesmdir primiz Evvel kurban ittik ha serimiz On ki mam meydannda drmz (On kimam, olmal. H.D.) Biz ehidiz serdarmz Alidr. (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 6465. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 161; A. Bezirci: s. 263 (88/a), s. 264 (88/b); C. ztelli: s. 110111. Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilecek bir iirdir. -83- (Pir Sultann deil) Gel beri gel u meydan bilirsen Yedi kere konup gen Alidir u meydandan eer haber sorarsan Hak ile btn seen Alidir (btl, olmal. H.D.) Hak dostudur u meydan getiren Sofra kurup hep alar doyuran Peygamberin kknde oturan (kknde de. .Aslanolu): Mminlere h yetiren Alidir (getiren olabilir. H.D.) Kim uyard seksen yllk ly Kim dokudu bin iekli haly Krklar meydannda bir kez doluyu Serverle n edip ien Alidir Haydar Zlfikar kna taknca Bir saatte bir menzile yetince (bin. .A.) Kendi kendin mancnktan atnca Yine pervaz edip uan Alidir

227

Pir Sultanm u meydana erince kr eyleyip Resllaha gelince Hak eyvallah deyip dra durunca Cmle gnahlardan geen Alidir (C. ztelli). C.ztelli: s. 109110. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 162; Glpnarl-Boratav: s. 321; A. Bezirci: s. 248. Yukarda 81 Nolu iir iin sylediklerimiz bu iir iin de geerlidir. Burada da zellikle son drtln son msrasnda Hz. Aliden Allah gibi bahsedilmektedir. Yukardaki izahmza bal olarak bu iiri de Pir Sultann saymamay daha uygun buluyoruz. -84- (Pir Sultann deil) Bir gl ile glistan seyrettim Bd- sab gibi esen Alidir Vcut iklimini bir devir ittim Grdm Hasanla Hseyn Alidir Beyan gr ey karda gnl iine Yok mudur zimin ahret gne On ki mam akar Cennet iine (On k mam. Glp. Bor.) Ab- Kevser ile akan Alidir Bindiler dorudan arka gittiler Horasan ehrinde gre tuttular Anda imamlara yardm ittiler Mervan bastlar basan Alidir Nerede arasam hazr bulunur Oku drt kitab iyi bilinir Bayram ay gibi doar dolunur Seher yelleriyle esen Alidir Mnkirin gdas Haktan kesildi Nesm yzld Mansur asld Dnya yetmi kere doldu eksildi Dolduran Alidir dolan Alidir

228

Hakkn emri ile Cebrail indi ndi de Alinin koluna kondu Zlfikar kuand Dldle bindi Yezidin neslini kesen Alidir Pir Sultanm eyder adolup gld (eydr. Glp.-Bor.) Kbe-i eriften bir nida geldi Hakkn emri ile drt kitap indi Okuyan Muhammet yazan Alidir (B. Atalay). . Aslanolu: s. 162163. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 60; Glpnarl-Boratav: s: 130131; C. ztelli: s. 108109; A. Bezirci: s. 399400. Bu iirde de Hz. Ali destan kahraman gibi anlatlmaktadr. Bu arada Vahdet-i Vcuddan da faydalanlmaktadr. Buna ramen Hz. Ali zaman zaman Allahn sfatna da brndrlmektedir. (Beinci drtlk, nc ve drdnc msralarda olduu gibi). .Aslanolunun eserinde (s. 338) bu iirin hemen hemen ayns Pir Sultan Abdal mahlsyla Pir Sultan Abdal adna kaydedilmitir. Ayn iirin iki varyant aslnda bir irin iiri olmaldr. Bu ir de Pir Sultan, Pir Sultan Abdal veya baka bir ir olabilir. Biz ikinci veya nc ihtimali daha gl bularak bu iirin Pir Sultana ait olmadn tahmin ediyoruz. -85- (Pir Sultann) Gelsin ikrarna beli diyenler niltim derdim Muhammed Alidir smin annca salavt verenler Merebim virdim Muhammed Alidir Gre Mansur kabul eyledi dr (Gr ki. .A.) lemde nesne bulmad serseri Her kande bakarsam mridi piri Gzmle grdm Muhammed Alidir Kimse bahane bulmad naklime Haktan gayr nesne gelmez aklma Dnceiz bu gurbet iklimine Meknm yurdum Muhammed Alidir

229

Gezeyim lemde bir yr bulaym Bu akan emimin yan sileyim Arttm pk ettim gnlm sarayn eri girdim Muhammed Alidir Dosttan haber geldi inili inil Unul yrekteki yaralar unul Pir Sultan der mell olma ey gnl Kalma yardm Muhammed Alidir (Menakb-l Esrar Behcet-l Ahrardan.) Glpnarl-Boratav: s. 130, s. 15; Ayrca bak: . Aslanolu: s. 164; A. Bezirci: s. 257; C.ztelli: s. 107. Bu iir 1576 ncesi yani ah Tahmasb zamannda (veya 1608de) yazld bilinen bugn Byk Buyruk diye de anlan Menkb-l Esrar Behet-l Ahrar isimli eserdeki Pir Sultan mahlsl iki iirden birisidir. Bu eserdeki bir iir de Pir Sultan Abdal mahlsldr. Daha nce zerinde durmutuk. (Bak: s. 8889) Bu iir Pir Sultan iirlerinin yazya geirilmi en eski rnekleridir. Bu eserde baka halk irlerinin iirlerinden de rnekler vardr. Pir Sultan incelemelerinde imdilik bu iir en gvenilir, en salam kaynak durumundadr. Pir Sultan incelemelerinde bu iirin ekil, muhteva, dil, slp v.b. bakmdan l olarak ele alnmas gerektiinden Pir Sultan Abdal blmnde bahsetmitik. (Bak: s. 111112). Pir Sultan hayatta iken veya lmnden hemen sonra bu esere alnan bu iir Pir Sultann varln; Pir Sultanla Pir Sultan Abdaln ayr irler olduunu; Pir Sultan, Pir Sultan Abdal ve Kul Himmetin ada olduunu da ortaya koyan nemli bir belgedir. Bu eserdeki Pir Sultan mahlsl bu iir kesin olarak Pir Sultann diyebileceimiz iki iirden birisidir. -86- (Pir Sultann deil) Derilmemi Hak cemine varnca (Derilip de, olmal. H.D.) Grn bakn cem cmleden uludur Kov ile gybeti dile alanlar Bencileyin gnahkrdr, delidir

230

Ceme varmak, murat almak nihayet On iki erknda okunur yet Vcudun ehrini pak eyle gayet Gerek mmin bu derghta uludur Erenler yolu pak otur (Erenler yolunu gzle gel otur. .A.) Durma Muhammede salavat getr Heman gayret eyle bir gevher gtr Yardmcmz ah- Merdan Alidir Gvenenler tevhit eder her dem (ederler. .A.) Ol demde srlr . merakib (cmle merakib. .A.) nanmazsan elimde ite menkb Okuyup yazan evliya dilidir Hizmetiler u meydanda alar an . Oturan dedeler glbenk dinlerken Gayr kelm eden eytan kuludur Mmin mslim diz stne gelincek Tevhit duas da tamam oluncak Hakk seven ayak kalksn deyincek (aya, olmal, ayaa karl. H.D.) Bu da erenlerin gzel halidir Herkes skin olsun yerli yerine Mmin Srat alr mnkir yerine (geer. .A.) Varnca Pir Sultann haccna Deli blbl, kendi irfan gldr (Dili. . Aslanolu). (C. ztelli). C. ztelli: s. 163164. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 164165; A. Bezirci: s. 406407. Bu iir A. Bezirci tarafndan Pir Sultana ait olduu pheli olan iirler blmnde gsterilmitir. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultann iirleri iine almtr. Ancak son drtlkte Varnca Pir Sultann haccna denilerek dier iirlerden farkl bir ifade kullanlm, Pir Sultann ziyaretinden sz edilmitir. Bu Pir Sultandan baka bir irin ifadesi olabilir. Ayrca iirin btnnde cem treni anlatlrken gnmzdeki cem treninin hemen hemen ayns anlatlmtr. Btn bunlar bu

231

iirin Pir Sultana ait olmayp yakn yllardaki bir ire ait olduunu gstermektedir. -87- (Pir Sultann) 1 Eer gzl isen dizil katara Bu yol gzlnndr, krn deildir k msn ne ararsn bu bada Bu gl blblndr, hrn deildir 3 Kapya varmadan dibe geilmez Mrit olmaynca mkl seilmez arya varmadan dkkn almaz Bedesten ararsn rn deildir 5 Bak u erenlerden gelen doluya aylak kr eylemez ahin avna Pir Sultanm arrsn prine Gelip yetimezse prin deildir (H. atba). . Aslanolu: s. 166. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 213; C. ztelli: s. 164165; Glpnarl-Boratav: s. 321322. Bu son eserde dierlerindekine gre baz farkllklar vardr: lk drtlkteki ikinci msra, nakarat halinde her drtln sonunda tekrar edilmekte ve iir beliklerden olumaktadr. Ancak bu iirin asl bu ekilde deil, yukardaki gibi olmaldr. Zaten eklenen msra drtlklerde ireti bir ekilde durmakta ve o msralar olmadnda iir daha mnl ve mantkl bir hale gelmektedir. Bir de Glpnarl-Boratavda bu iir, dierlerinden farkl olarak drt belikten olumaktadr. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -88- (Pir Sultann) Hp yaratm Hak Muhammed nurunu (Hak yaratm Muhammedi nurundan. dem olan gelir nra evrilir erh kurulmu dolap daim dnmede Mansur olan gelir dara evrilir S.N.E., Dervi Ruhullah.) 2 Benim mridimin gnl ganidir Mridin didar Hak didardr Girebilir isen gnl evidir Giremezsen senin yerin deildir 4 kilik tutann hem yz kara Cihanda kendine bir mrit ara Eer k isen gel gir katara k deil isen yerin deildir

232

Ulu sular daim alaa akar Pervaneler zn otlara yakar (odlara, . Aslanolu.) Sere kande ise aslna eker Blbl olan gelir nra evrilir (gle, olabilir. H.D.) Gmanl gnlde nur mu elenir Cennet haricinde hur mu elenir Balsz sepetlerde bal m elenir (ar m. S.N.E.). (Ar melenir, olmal. H.D.) Ar olan gelir bala evrilir. Bir srmekle at aya kesilmez Bir su ile dem olu aslmaz Bu yolu erenler kurdu baslmaz (yaslmaz, olmal. H.D.) Yol ehli kandeyse yola evrilir Pir Sultanm dir ki gnl hastadr Elinde glleri deste destedir dem olu bir acip nesnedir Mehabetle tatl dile evrilir (D.Ruhullah). S.N. Ergun: s. 61. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 166167; Glpnarl-Boratav; s. 132133; A. Bezirci: s. 324 (129/a). Bu iir C. ztelli (s. 165166), A. Bezirci (s. 325129/b) ve . Aslanolu (s. 411 412) nda Pir Sultanm Haydar adna da kaytldr. kisinin de ayn iir olduu anlalmaktadr. Ancak sonradan iki deiik mahlsa da mal edilmi olmaldr. Pir Sultanlar ayrmaya ok emek veren .Aslanolu da bu mahls farkll zerinde durmam, mahls Pir Sultan olan Pir Sultana, mahls Pir Sultan Abdal olan da Pir Sultan Abdala mal etmitir. Bu iir her iki irin de olabilecek zelliklere sahiptir. Pir Sultann iirlerinden de olabilir. S.N. Ergunun tesbitine gre bu iirdeki drdnc drtlk Dervi Ruhullahda yoktur. Bu iirin bu drtl, baz aratrmaclar tarafndan Pir Sultann idamyla ilgili gsterildii iin bu tespit nemlidir. Bu drtlk herhangi bir olay anlatmayp dorudan doruya t veren bir drtlk olarak da kabul edilebilir.

233

-89- (Pir Sultann) Horasandan kalkt skn eyledi Elest deminin yeli geliyor Urum abdallar akn eyledi Boand, Kevserin seli geliyor Geldi Cebraile buyruldu nme Yazdlar yayld Uruma ama Yannca pr geldi Bekta Uruma u kevn-i mekna dolu geliyor Urum erenleri indirdi ban Yrtt Urumun kayasn tan Dediler Alidir bildiler neslin Tanrnn Aslan Ali geliyor Urum erenlerin artt firak (erlerinin, olmal. H.D.) Dikildi ar- lnn direi Yayld sofras, yand era Hakkn da bir kudret eli geliyor Buna ahit yerin gn melei Kabul oldu mminlerin dilei Kadnck Anann duydu kula Pirim Hac Bekta Veli geliyor Pir Sultanm hile katmaz ana (iine. C.ztelli.) Yol ehlini kartrmaz iine (iine?. H.D.) Cihan cemeyledi hep bana Tanrnn Aslan Ali geliyor. (C. ztelli). . Aslanolu: s. 167168. Ayrca bak: C. ztelli: s. 139140; Glpnarl- Boratav: s. 326; A. Bezirci: s. 303. lk derleyen C. ztelli olmasna ramen . Aslanolunun eserindeki iir daha tutarl olduu iin bu iiri . Aslanolunun eserinden aldk. Bu iirde Hac Bekta Velinin Anadoluya gelii anlatlmaktadr. C. ztellinin iddia ettii gibi bir isyan mjdesi sz konusu deildir. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

234

-90- (Pir Sultann) Deli gnl geemezsen geilmez (geemezsin. . Aslanolu) Bir tuzaa tut ulursun epsem dur Bu erenler dolusudur iilmez enlerin barn keser epsem dur Evvel ikrar virp sonra dnersen Sehil yoku grp dner kaarsan Unduraym dirsen yaram aarsan Azdrup da sarmazsan epsem dur (saramazsan. .A.) Mridinn nasihatn tutmyan Gnlcn mushibe katmyan Eridp kalb evin temiz itmiyen (Artp, olmal. H.D.) yerlerde tohum bitmez epsem dur (i. C. ztelli.) Eroluna bir mnasip yr gerek Virdii ikrara pek duran gerek Cesedinden el yuyanlar nur gerek kmaa kail olmazsan epsem dur Pir Sultanm syler szm dorusun (szn. .A.) Yezit bundan ne anlasn ne duysun Ardup kalp evin sultan otursun Tacn tahtn terkitmezsen epsem dur (S.N. Ergun). S.N.Ergun: s. 64. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 168169; A. Bezirci: s. 245 (75/b), S. 244 (95/a); C. ztelli: s. 167/168. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -91- (Pir Sultanm) Gzel k sana bir sualim var Kudret bahesinin gl nerdolur (nerde olur. S.N.E) Zhirde btnda bir kmil cansn Tanrnn Arslan ahm nerdolur

235

Serim koydum erenlerin yoluna Gnller arz eder Cennet bana Muhabbetin rmana seline Urayan melein yolu nerdolur ( .A. Bu drtlk S.N.E. da yok) Bu dnyann varn youn bitiren Gvercin donuna girp oturan Zemheride gonce gller yetiren Kudretten aan gl dal nerdolur Yedisi srdadr yandr bei Tedbirle bozulmaz takdirin ii yz altm alt deryann ba alayp akan suba nerdolur Pir Sultanm ider ler Yediler (eydr. .A.) Erenler klncn yolda kodular Haber virsin mderrisler mftler (kadlar. .A.) Hah Tanrnn Arslan kulu nerdolur. (Hah: ha mnsnda edat olmal. H.D.) (S.N.E.) S.N.E: s. 64. Ayrca bak: s. . Aslanolu: s. 169-170; GlpnarlBoratav: s. 326-327 (Eksik. Sadece iki drtlk); A.Bezirci: s. 279; C. ztelli: s. 332-333. Bu iir de Pir Sultanm iirlerinden kabul edilebilir. -92- (Pir Sultann) Yine lgn lgn yeller esince Bulutlar kaynar, blbl nicoldu ah mama beli deyen gaziler Srlen tarikat, erkn nicoldu Bek imi, kurulmaz felein yay Ezelden soyunmu klar bay (sunulmu. .A.; pay, olmal. H.D) ki dinli yze glc devi (bay, olmal. H.D.) Srdler derghtan, hal nicoldu

236

Erenler meyl etmez bunda yalana (yalan. .A.) i sver olup d glene (dman, olmal. H.D. gleni. .A.) Evvel ikrar verip sonra dnene (dneni. .A.) Srdler derghdan hal nicoldu Er deildir er nefesi tutmayan Ardp kalbini temiz etmeyen zn rzaya teslim etmeyen Srdler derghtan, hal nicoldu Pir Sultanm ihlas ar pirine Yerler gkler inler h-u zrna Mminler knca Hak divanna Mnkir olanlarn hali nicoldu (C. ztelli). C. ztelli: s. 339340. Ayrca bak: . Aslanolu: 170171; A. Bezirci: s. 386, s. 387. . Aslanolu 176. sayfada bu iirin hemen hemen aynsn ayr bir iir olarak kabul etmi ama, iki iirin de ayn iir olduu besbelli. Derleyenlerin ve nakarat msralarnn son kelimesi dnda ok byk fark yoktur. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -93- (Pir Sultann) 1 Gitme giden gitme sual soraym Ya ne bu dnyann stnde durur (Ya bu dnya neyin, olmal. H.D.) Vallhi billahi ben onu grdm Dnya Sarkzn stnde durur 2 Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu kz neyin stnde durur Vallhi billhi ben onu grdm kz de bir saln stnde durur 3 Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu sal da neyin stnde durur Vallhi billhi ben onu grdm Sal da bir baln stnde durur

237

4 Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu balk neyin stnde durur Vallahi billhi ben onu grdm Balk da deryann stnde durur 6 Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu ikrar neyin stnde durur

5 Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu derya neyin stnde durur Vallahi billhi ben onu grdm Derya da ikrrn stnde durur

Pir Sultanm der ki ben onu grdm krar da imann stnde durur ( . Aslanolu). 266; C. ztelli: s. 333334. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -94- (Pir Sultann) Gittim seyreledim felek iini (Girdim. .A.) Bunda klara seyran kalmam Elinden aldrm gevherin Hseyn (hasn. .A.) Bunda dertlilere derman kalmam Evlerinin duvarlar delinmi Harami girmi () kuma alnm (de eklenmeli. kuma H.D.) liminden gayr lim bulunmu stat yapsndan yap kalmam Burca vermi iek gibi yetmisin (Burcu, olmal H.D.) Varm muhabbete gnl katmsn Varm da sonra inkrn etmisin (Farm da.. inkr. .A.) Pirler ceminde de yerin kalmam (Pirlerin ceminde. .A.) Kahr-eylemi de yanna bakmazsn (ense yana bakmsn. .A.) eytan, limin kalbine demisin (eytan- lini kalbe almsn, H.D.) Ana ile msahibin ykmsn Hakkn divannda yerin kalmam . Aslanolu: s. 171172. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 328329; A. Bezirci: s.

238

Yrla ettiim ahd- man noldu (ettiin, olmal. H.D.) Arada sylenen nefesler oldu (kald, Glp. Boratav) Yola hayf geldi, emek zay oldu Gidelim Pir Sultan kimse kalmam (C.ztelli). C. ztelli: s. 337. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 172; Glpnarl-Boratav: s. 330331; A. Bezirci: s. 265. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -95- (Pir Sultann deil) 1 Derdimi yandm knamayasn k maukunu deleyler imi Bir kmr gzlnn atei kz Yakar bendelerin kl eyler imi 3 Hublar geti urad da yol etti Kim ne bilir elif kaddim dal etti Akt emim ya aylar sel etti evirir nn gl eyler imi 5 Pir Sultanm yre kullar olurum El katmazsan ben bu dertten lrm (atmazsan, olmal. H.D.) ektiim ileyi senden bilirim ka niderse Aleyler imi (Ali deil al: hile olmal. H.D.) (A. zzet). Glpnarl-Boratav: s. 170, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 173; A.Bezirci: s. 207. Bu iir dorudan doruya Ali zzetten derlenmitir. Ayrca iirde ilenen tema Pir Sultanda olmas gerektii gibi din ve tasavvuf deil beer aktr, beer sevgilidir. Bu sebeplerden dolay bu iiri Pir Sultann saymamak gerekir 2 Gelin bakn ateime kzme Kim dayanr bu zalimin szne Gl yzl yar bassa gese yzme Basar bendelerin yol eyler imi 4 Su deilim akam akam durulam Acep binem ak atna yorulam Yusuf gibi Zelhasna sarlan Satar kendzn kul eyler imi

239

-96- (Pir Sultann) Gice gndz arram pirime Seher vakt on iki mam sen yeti (oniki, olmal. H.D.) Kanm kaynar mamlarn yoluna Seher vakt on iki mam sen yeti (oniki, olmal. H.D.) lettiler bizi Mansur drna Hep teberr okudular pirine Lnet olsun ikrarndan dnene Seher vakt on iki mam sen yeti (oniki, olmal. H.D.) Blbl figan ider ba- glanda Mansurun kimsesi yoktur meydanda Bunca sefillerin boynun uranda Seher vakt on iki mam sen yeti (oniki, olmal. H.D.) Kimi allar giyer akesi yoktur Kimi allar sarar bahes yoktur Vcudum evinin bohesi yoktur Seher vakt on iki mam sen yeti (Oniki, olmal.H.D.) Pir Sultan Abdalm Kulhvallah ahed (Pir Sultanm olmal. H.D.) Can cesetten ayrlmyor bir saat Dn gn zikrim Ali Muhammed Seher vakt on iki mam sen yeti (on iki: oniki, olmal. H.D.). (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 66. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 173174; A. Bezirci: s. 243; C. ztelli: s. 128129. Bu iirin mahls S.N. Ergun ve C. ztellide Pir Sultan Abdaldr. . Aslanolu ile A. Bezircide ise Pir Sultandr. Bizce de Pir Sultan olmaldr. nk Pir Sultan Abdalm olduunda vezin tutmuyor. Pir Sultanm olursa tam denk dyor. lenen tema itibariyle de Pir Sultann olabilecek bir iirdir. O halde bu iiri de Pir Sultann kabul etmek daha doru olur.

240

-97- (Pir Sultann) Dnyadan el ek ey divne gnlm Ula bir stada er ile gr Mridin nazarndan yd edersen (Mrit nazarna yd ile bakma, olmal. H.D.) kilikten geip bir ile gr Mride yzn srmek dilersen Emrine zatna ermek dilersen Hakkn cemalini grmek dilersen Nur ile nur olup sr ile g r Sen nefsini ldr, olagr yeksan Erler meydannda olagr kurban Yedi iklim drt kede lmekn Erenlerin srr nur ile gr k- sadklar legelmitir Alayanlar bir gn glegelmitir El ele Hakka yola gelmitir (El ele, el Hakka .A.) Tan kendi zn pir ile gr Pir Sultanm kemter kuldur ahna Hnkr Hac Bekta nazarghna Deli gnl hk ol d dergahna Er olaym dersen er ile gr (C..). C. ztelli: s. 170-171. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 174-175; Glpnarl-Boratav: s. 332-333. Bu iir de Pir Sulatnn iirlerinden kabul edilebilir. -98- (Pir Sultann) Eksiim aldm da meydana geldim Ben gnahkr kulum erenler mrvet Kabahatim andan crmm bildim Ben gnahkr kulum erenler mrvet

241

Erenler yerdeki yze basmazlar Can olanlara derinden ksmezler (Canderin, olmal. H.D.) Bir su ile bir kardatan gemezler Ben gnahkr kulum erenler mrvet Erenler bal kaplar aarlar (Erenler bal kapy, olmal. H.D.) Mkl de mklnden seerler Kan edenin gnahndan geerler Ben gnahkr kulum erenler mrvet Ey erenler benim yzm yerdedir Yzm yerde ise zm drdadr krar nerde ise iman ordadr Ben gnahkr kulum erenler mrvet Pir Sultanm erbet imi aylmaz Ezelden yazlan yaz bozulmaz Aman rabbim diyenlere kylmaz (Rabbim, olmal. H.D.) Ben gnahkr kulum erenler mrvet (Ma. Kitabevi). . Aslanolu: s. 175176. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 214. Ayrca; Glpnarl-Boratav: s. 312deki iir ile C. ztelli: s. 194-195teki iir de bu iirin ok benzerleridir. Ancak bu iirde C.ztellinin dedii gibi ir yanl bir i yapt iin erenlerden af dilememekte, ermi olmaya alan bir mrid olarak kendisini istedii seviyede bulmamakta ve tevzukr davranarak kusurlarn kendi gznde byk grmekte ve bunlardan kurtulmaya almaktadr. Bu iir S.N. Ergundaki 57. sayfadaki ( . Aslanolu, 73. iir) iirin eitlenmesiyle de ortaya km olabilir. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -99- (Pir Sultann) Yine lgt lgt yeller esince Bulutlar kaynar hal nice oldu ah mama beli diyen gaziler Srlen tarikat hal nice oldu

242

Bek imi kurulmaz felein yay Ezelden soyunmu klar bay (verilmi pay olmal.H.D.) ki dinli yze glc devi (bay, olmal. H.D.) Srdler derghtan hal nice oldu Erenler meyl etmez bunda yalana i sver olup d glene (dman, olmal. H.D.) Evvel ikrar verip sonra dnene Srdler derghtan hl nice oldu ( Bu drtlk .A. s. 170deki gibi olmal. H.D.) Er deildir er nefesi tutmayan Ardp kalbini temiz etmeyen zn rzaya teslim etmeyen Srdler derghtan hal nice oldu Pir Sultanm ihlas ar pirine Yerler gkler inler h-u zrna Mminler knca Hak divanna Mnkir olanlarda hal nice oldu (Ma. Kitavevi). . Aslanolu: s. 176177. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 387. Bu iir . Aslanolunun 92 Numara ile kaydettii iirin hemen hemen aynsdr. Bunlarn ikisini ayn iirin varyantlar olarak kabul etmek gerekir. lgili iire ve bu iirle ilgili notumuza baklmaldr. -100- (Pir Sultann) Enel Hak dedik de ekildik dra db erkn bize doru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardmcmz h- Merdn Alold u Kldan kpr kuruldu ki ge dey Pirimden bir bde gel de i dey (geldi, olmal. H.D.) Dalmdan ittiler beni u dey stne uradm tozlu yol oldu

243

Cemdoturur meleklerin hepisi Ona secde kld mmin tapusu (kamusu, olabilir. H.D.) Kardan ald Cennet kapusu Ol ahret evinden bize gel oldu Bir kapu ald ieri girdim Bir ayak zere bin saat durdum Mizan terazisin ben orda grdm liksizdi kemiklerim halloldu (iliklerim kemiklerim, olmal. H.D.) Pir Sultan Abdalm greyim ah (Pir Sultanm eydr. A. Bezirci) Alnnda balkyor lemler mh Ben ah grmem dnmezem dahi Elinden itiim bde dololdu (A. zzet). Glpnarl-Boratav: s. 140141. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 177; C. ztelli: s. 340; A. Bezirci: s.222 (57/a), s. 224 (57/b). Bu iirin mahls Boratavn derlemesinde Pir Sultan Abdaldr. Yukardaki dier aratrmaclarda ise Pir Sultandr. ounlua uyarak bu iirin mahlsnn Pir Sultan olduunu syleyebiliriz. Bir baka husus da bu iirin Ali zzetten derlenmi olmasdr. Ancak bu iirde Ali zzete ait olabilecek kullanlara rastlanmamaktadr. Onun iin bu iiri Pir Sultann iirlerinden kabul edebiliriz. -101- (Pir Sultann) 1 Seyyah olup u lemi gezerim Bir dost bulamadm gn akam oldu Kendi efkrmca okur yazarm Bir dost bulamadm gn akam oldu 3 Yine boraland dalarn ba Akttm gzmden kan ile ya Emaneti alr ol veren kii Bir dost bulamadm gn akam oldu 2 ki elim kalkmaz oldu dizimden Bilmem amelimden bilmem zmden Akttm kanl ya iki gzmden Bir dost bulamadm gn akam oldu 4 Bozuk u cihann pergeri bozuk Yazktr u geen mre yazk Tkendi daneler kalmad azk Bir dost bulamadm gn akam oldu

244

5 Pir Sultanm eydr ummana dalam Gidenler gelmedi haberin alam Abdal oldum ullar giydim bir zaman Bir dost bulamadm gn akam oldu ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 178. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: S. 334335; A. Bezirci: s. 348; C. ztelli: s. 341342. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -102- (Pir Sultann) Seyran edip u lemde gezerken Ah bana bir kanl zlimden oldu Yine dilim ile dtm belya Sabr edemeyip dilimden oldu (Sabr edemedim, olmal. H.D.) Dedem bahesinin meyvesin dermi Rehbere mride kalesin vermi Arya bal vermi belsn vermi Ar alar bana balmdan oldu Alabilsem u Yezitten ahdm Ko yiit ellere vermez bahtn (tahtn, olmal. H.D.) Yaz gnnn boz bulank vaktn rdek alar bana telimden oldu Hep gzeller ka yayn yazm Kii sevdii yrinden azm (bezmi, olmal. H.D.) Yol klc var dey sz kesmi Yolsuz alar bana yolumdan oldu Pir Sultanm eydr bu ii nider Kii ne derse kendine eder (ederse. .A.) arp barp turnalar gider Turna alar bana telimden oldu. (C.ztelli). C.ztelli: s. 342343. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 179; Glpnarl-Boratav: s. 336; A. Bezirci: s. 416. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. Yine C. ztellinin derledii iir (s. 343,

245

274. iir.)de bu iirin bir varyant olarak sonradan ortaya km olabilir. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav; s. 335336. -103- (Pir Sultann deil) Sultan Alim bir i geldi bama Yana yana alanacak i oldu Mlum olsun yrenime eime Ferman geldi serim yere d oldu Yeti imdadma Celli Cellim Hnkr Hac Bekta, ah Sultan Balm Efendime malm benim de hlim Benim derdim cmle derde ba oldu Dervi olan kr edip oturdu Herkes kendi ksmetini gtrd Namerdin lokmasn cmert yetirdi (yedirdi, olmal. H.D.) Mnkirin torbas kr bo oldu Pir Sultan kildir Haktan gelene kr olsun dmenimi salana Akrancn kendisinden bulana Derdim deva buldu gnlm ho oldu (C.ztelli). C. ztelli: s. 46. Ayrca bak: i. Aslanolu: s. 179; A. Bezirci: s. 356. Bu iirin bilhassa birinci drtlne bakarsak bu iirin Pir Sultana ait olmamas gerekir. Bu iiri derleyen C. ztellinin bu iirle ilgili olarak; stanbuldan ferman geldii, bann yere deceini bildii, bununla birlikte korku gstermedii269 eklindeki yorumuna katlmak mmkn deildir. Kald ki iirde bann yere deceinden bahsedilmiyor; Ferman geldi serim yere d oldu deniliyor. Yani gelen fermana gre bann yere dt syleniyor. Bu durumda bu iiri Pir Sultan syleyemez. Ancak daha sonraki yllarda Pir Sultan Hikyesini anlatan baka bir ir syleyebilir. Pir Sultan Pir Sultanlardan ayrmaya titizlik gsteren . Aslanolu ve onun takipisi A. Bezirci de yukardaki ifadelere dikkat etmeden

269

ztelli; Cahit: Pir Sultan Abdal, s . 45-46.

246

bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gstermilerdir. Onlarn bu tesbitine de yine ayn yukardaki izahlar dorultusunda katlmak mmkn deildir. -104- (Pir Sultann) Btn erlerinden Sultan Server (Sultan- Server. .A.) Geldi derghmz oldu mnevver Yannda rehberi Hazret-i Kanber Heman bir dem get- gzr grnd Bir ulu dergha varp eritim Erenler elinden bir dolu itim Aklm zay edip hal olup dtm Kuruldu bir ulu pazar grnd Gnller tahtnn blbl geldi Elinde bir dolu gl rengi geldi nmde bir sini dopdolu geldi (nme, olmal. H.D.) Bu hal bize andan uar grnd. On iki tarikin nian mevcut Pir Sultannm anda pirim de mevcut Grd cmlemizi anda bir vcut Pervaz urup gkte uar grnd (C. ztelli). C.ztelli: s. 172173. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 180181; A. Bezirci: s. 167. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -105- (Pir Sultann) Emnet demde dem bir gldr Geldi dost kokusu ol gle dt deme klar cmle beli dir Feryad ile figan blble dt blis anlamad demde srr Ald vechinde Hakkn menru Geldi zuhur itti Muhammed nuru Yayld leme gulgule dt

247

Hak diyp demden tutmuuz eli Sdk ile ideriz deme beli (eyderz, olmal. H.D.) Pirimizdir bizim Muhammed Ali El ele el Hakka silsile dt Azazil ider mi deme ikrar Secde it diye Hak emritti tekrar Boynun emez gider deme her bar Kendi bildiine bir yola dt Pir Sultanm blis kendin grd Hak lnet eyledi derghtan srd dem asl yzn topraa srd (Ata, olmal. H.D.) Allemelesms her dile dt (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 69. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 181; Glpnarl-Boratav: s. 340; A. Bezirci: s. 220. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -106- (Pir Sultann) 1 ahn illerinden gelen turnalar arp karp konar ah dey Talib olan mridin arzular Destine el salp sunar ah dey 3 Aramza dt ayrlk tozu Buymu bamza yazlan yaz Barmz deldi turna vz Svas gllerine iner ah dey 5 Pir Sultanm eydr, gzmn ya Delik deik oldu barmn ba Kalkt havaland gnlmn kuu ahn derghna konar ah dey (H. atba). . Aslanolu: s. 182. 2 ki ku bir yavru besler yuvada Ona mrid gerek yuya arda ki yce ahin dner havada mam evlerine konar ah dey 4 Hakktan nida geldi garip blble Blbl k oldu bahede gle Ali niyet etti bindi Dldle Sultan evlerine gider ah dey

248

Ayrca bak: Asm Bezirci: s. 358; C. ztelli: s. 145146. Bu iir de Pir Sultann iirlerinde kabul edilebilir. -107- (Pir Sultann) Ben hocamdan byle aldm dersimi Okur idim elifi de be dey (elif dey be dey. .A.) Kimse bilmez u cihann harfinden T ezelden arrm H dey Oul ssz iken zm oiken (zn. .A. hzn de olabilir H.D.) Davut sofra iken bak yoiken smaile inen kurban saiken Kime dedi u lokmay ye dey Kimin azarlayp kimin kakdr Kimine ders verir kimin okudur Kime dedi u meydan kimin hakkdr Kime dedi u meydan yu dey Fatma Ana can Alinin gelini (ah. .A.) Miraca inerken pt elini (giderken, olmal. H.D.) Hakszlara kakturmazd gln Muhammedin bergzardr dey Pir Sultanm unda bir dolu iti ti o doluyu serinden geti Akn ateine yand tututu Kemiim hal oldu ilik su dey (halloldu, olmal. H.D.). (C. zelleti: s. 350351). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 182183; Glpnarl-Boratav: s. 341342; A. Bezirci: s. 358. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -108- (Pir Sultann) Musahipten zn seen musahip Onki mam derghna varamaz (Onik mam olmal. H.D.) Musahibin srrn aan musahip Onki mam derghna varamaz (On ikimam. H.D.)

249

Musahip musahibin srrn aar Evliyalar ann hmndan kaar Dnyadan ahrete imansz ger Onki mam derghna varamaz (Onikimam.H.D.) Musahip var musahibin vars kisi de bir elmann yars z rk kalla olsa birisi Onki mam derghna varamaz (Onikimam. H.D.) Musahip musahibe bulsa bahane An da srerler bir ulu hana hiri cehennem oduna yana Onki mam derghna varamaz (Onikimam. H.D.) Musahip musahibe etse bir gman Anda ne din kalr ne de bir iman efaati olmaz On ki mam Onki mam dergahna varamaz (Onikimam. H.D.) Pir Sultanm bed huylardan bezili Yerden gkten umutuu zl Musahip musahiple gezse ksl Onki mam derghna varamaz (Oniki imam. H.D.). (Z. Grel). . Aslanolu: s. 183184. Ayrca bak. Glpnarl-Boratav: s. 342343; A. Bezirci: s. 333. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -109- (Pir Sultann) Gnl ne durursun elden geldike Yine bir mride varmadan olmaz Aman mrvet dey sen de yzn (srsen, olabilir. H.D.) Yine bir mride varmadan olmaz Mridin bulur gezen aray Krklar arasnda bulur areyi Ne kadar okursan aktan karay Yine bir mride varmadan olmaz

250

Bu dnyada sen ok yalar yaarsn Bilip drt kitabn dersin aarsn Her harfine bin bir mn verirsin Yine bir mride varmadan olmaz Halil Kbe yapt oldu y delil (ol, olmal. H.D.) Vard varan kald varmayan melil Muhammede rehber oldu Cebril Yine bir mride varmadan olmaz Pir Sultanm bu durakta dur dedi Hazret-i Muhammed, Ali er, dedi Bunu bilmeyenin ii zor, dedi Yine bir mride varmadan olmaz (Ma. Kitabevi). . Aslanolu: s. 184185. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 269; C. ztelli: s. 173. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -110- (Pir Sultann) Blbl olsam gl dalnda akrm z bamda biten gl neme yetmez Sleymanm ku dilinden okurum Bana talim olan dil neme yetmez Dervi oldum pir etein tutarm (Dervi. .A) Hakka doru ekilmitir katarm Bayku gibi garip garip terim Issz viraneler l neme yetmez Ak kitabn ele aldm yazarm Yolum Hakka doru meylim nazarm (Daim. .A.) Neme gerek da ta gezerim Karda grnen yol neme yetmez

251

Dnyann tesi neden malmdur (nedir, de olabilir. H.D.) Ann aslna iren limdir Az yaa ok yaa sonu lmdr Bana hrkayla al ul neme yetmez (hrka ile ul,, olmal. H.D.) Pir Sultanm srrm kimseler bilmez Tevekkl mlini irteye koymaz (etmeyi, olmal. H.D.) Kii ksmetinden ziyade yemez Bana ksmet olan mal neme yetmez (S.N.Ergun). S.N. Ergun: s. 70. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 185186; Glpnarl-Boratav: s. 141; C. ztelli: s. 227228 (Bu iirde son drtlk hem dierlerinden farkl kafiyededir, hem de mahls Pir Sultann Haydar eklindedir. Bu drtln bu hliyle bu iirin sonuna sonradan eklenmi olduu anlalyor. A. Bezirci: s. 193 (35/a), s. 194 (35/b). Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -111- (Pir Sultann) Sofi mezhebimi neden sorarsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gzlye gizli olmaz ne ararsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Enimize biz krmz giyeriz Hlimizce biz de mana duyarz mam Cafer mezhebine uyarz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Her kulun ran yaksa Hak yakar (eran, olmal. H.D.) Mmin olanlar katara eker Aslmz on iki mama kar Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Muhammed Alidir Krklarn ba An sevmiyenin nicolur ii Atalm Yezide lneti ta Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz

252

Biz tccar deiliz alup satmayz Erenler mline hile katmayz Gnlmz genitir biz kin tutmayz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz lkbaharda almtr glmz Hakkn derghna gider yolumuz On iki mam okur dilimiz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Pir Sultanm syler ganidir gani Evveli Muhammed hr Ali Anlardan rendik erkn yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (S.N: Ergun). S.N. Ergun: s. 71. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 186187; A. Bezirci: s. 350351 (149/a), s. 351352 (149/b). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -112- (Pir Sultann) Biz burada blbllk eylemeyiz Glistan kuuyuz gle gideriz Bizim kymatmz bunda bilinmez Muhabbeti candan ile gideriz Ne davam var benim u eller ile Benim davam Hak ehli kullar ile Kerbelya giden abdallar ile mam Hseyine bile gideriz ldrelim nefsi dinlemez oldu Srr- hakikati sylemez oldu ahinim kolumda elemez oldu (elenmez, olmal. H.D.) Turnas ok olan gle gideriz Cennetin kokusu gelir umaktan klar usanmaz yiyip imekten (utanr, olmal. H.D.) yle nmert kprsn gemekten Akar bozbulank sele gideriz

253

Pir Sultanm eyder niyazm Haktan Sensin cmlemizi var eden yoktan klar usanmaz bayrdan sarptan Erenler yol kurmu yola gideriz (Ma. Kitavevi). . Aslanolu: s. 187-188. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 181; C. ztelli: s. 362. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. *** -113- (Pir Sultann) 1 Tarikate ikrar verdim Lnet Yezitten el yudum Muhammed Aliyi grdm Firdevs-i l iinde 3 Pirden nasihat aldm Ben belimi bal grdm Kendimi Miracda buldum Firdevs-i l iinde 5 Didar defterine getim Mnkir mnafk setim Mezhebde Cafere dtm Firdevs-i l iinde 7 Pir Sultanm dnya fni Bizdedir Hakkn nian Hakka kurban verdim can Firdevs-i l iinde (C. ztelli). C. ztelli: s. 241242. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 189190; Glpnarl-Boratav: s. 247248; A. Bezirci: s. 365366. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 2 Allah bir Muhammed hakd Rehberim kemendi takd ekti pire teslim etti Firdevs-i l iinde 4 Ben kutlu postuma getim Sekahm erbetin itim Ol saat kyl-kalden getim Firdevs-i l iinde 6 Mehdiye vardr niyazm On iki mama bal zm ( mamlara. .A.) kr ddar grd gzm Firdevs-i l iinde

254

-114- (Pir Sultann) 1 nme bir r geldi Bir ucu var ar iinde Bakkallar dkknn am Ne istersem var iinde 3 Ay Alidir Gn Muhammed Okunan seksen bin yet Balklar suyuna hasret erhi dner gl iinde 5 Behanesi oldu ar Dinle imdi h zr Ar inler bal iinde 2 Gir dkkna pazar eyle Hmn yenp hazer eyle Aya Gne nazar eyle Ay Muhammed nur iinde (Gn, H.D.) 4 Gl iinde erhi dner Susuzluktan bar yanar Mminler secdeye iner Seyir var seyir iinde 6 Alnmzda ak yazlar Tlip de prin arzular Blbl ter gl iinde (S.N. Ergun). S.N.

Kudretten virdi o bal (verildi. .A.) Pir Sultanm hey gaziler

Ergun: s. 2728. Ayrca bak: . Aslanolu. S: 190191; Glpnarl-Boratav: s.99; A. Bezirci: s. 337338 (138/a); s. 339 (138/b) C.ztelli: s. 8283. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -115- (Pir Sultann) 1 Mihman olmuum gelmiim Hakka balamm zm Ev sahibi iki gzm Gnder bizi safa ile 3 Srye katlan kolar O da Hakkn emrin iler Yiyip itiimiz kardalar Gnder bizi safa ile 2 Gelin rselemen bizi Hakka smarladk sizi Aya tozuna yz Srdr bizi safa ile 4 Hey dedeler hey babalar Yerde gkte h diyenler Rza lokmasn yiyenler Gnder bizi safa ile

255

5 Gidiyoruz hoa kaln Ghi siz de bize gelin Heybemize azk koyun Gnder bizi safa ile iirlerinden kabul edilebilir. -116- (Pir Sultann) 1 Gel gzel yola gidelim Ad gzel Ali ile Alar doyar susuz kanar Leblerinin bal ile 3 Alim bana neler etti Ald beni dra ekti stme yry etti Elindeki dolu ile 5 Erenler lokmas nurdur Lokmaya elini sundur Pir Sultanm doru yoldur 2

6 Pir Sultan ere varalm Hak divanna duralm Yolcu izmesin giyelim Gnder bizi safa ile (V.L. Salc). .

Aslanolu: s. 191192. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 326. Bu iir de Pir Sultann

ilmez dolu iilmez Sevgili yardan geilmez kisi birden seilmez (birdir olmal. H.D) Has bahenin gl ile 4 Aa kurur devran dner Ku yuvaya bir dem konar Doldurmu dolusun sunar Alim kendi eli ile

Alim kendi yolu ile (C. ztelli). C. ztelli: s. 83. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 192193; A. Bezirci: s. 253. Bu iir de Pir Sultann iirlerinde kabul edilebilir.

256

-117- (Pir Sultann) 1 Trap ol da gez bir zaman ncinme gnl incinme leri gerili sze ncinme gnl incinme 3 Mminler cennete doldu Mnafk meydanda kald Bhtan Fatmanaya oldu ncinme gnl, incinme 5 Pir Sultanm, doan aylar Geinir yoksullar baylar Her keli sfatn syler (Her kes de, olmal. Herkes de mnsnda. H.D.) ncinme gnl incinme (C. ztelli). C. ztelli: s. 371. . Aslanolu, bu iiri C. ztelliden aldn belirtmesine ramen 3. ve 4. drtlkleri u ekilde kaydetmitir: Koy sana kt desinler Her aybna glsnler Her gn gybetin klsnlar ncinme gnl incinme Muhammet Miratan indi Alim nur ile boyand Bhtan FatmAnaya indi ncinme gnl incinme. ( . Aslanolu s. 193) 2 Traplk cmlenin ba Daim inenmektir ii stne atarlar lei ncinme gnl, incinme 4 Alimdir dnyada hoca Kuranda okunan hece Burda alak, orda yce ncinme gnl incinme

A. Bezirci de her iki iiri ayn iirin varyantlar olarak vermitir: s. 368 (162/b), s. 367 (162/a). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -118- (Pir Sultann deil) 1 Kar kar karl dalar ndi aha secdeyledi Mlk iyesi ulu beyler ndi aha secdeyledi 2 Benim istediim kendi Gerekler ikrara kand Muhammet Miraca indi (Miractan. H.D.) ndi aha secdeyledi

257

3 Benim istediim asl Canm kurban aha beir ehcivanda Hasan Mansur ndi aha secdeyledi 5 Pir Sultanm oldu tamam te geldi sahip zaman

4 Yer yznde biten otlar Cana kyar koyiitler El gzl arap atlar ndi aha secdeyledi

Dahi indi Onki mam (On ikimam, olmal. H.D.) ndi aha secddeyledi ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 194. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 258; A. Bezirci: s. 314. Buradaki ah tam olarak ne Hz. Aliyi, ne de Safev ahn karlyor. Allah karlama ihtimali daha kuvvetli. Byle ise ikinci drtlkteki Hz. Alinin, Hz. Muhammedden stn tutulmas mns da ortadan kalkmaktadr. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -119- (Pir Sultann) 1 Evvel batan bu dnyaya Tanrnn aslan geldi Yz dndrmez yz bin erden Kuana dolu geldi 3 Yusufu kuyuyattlar Hem aldlar hem sattlar Kurtlara bhtan ettiler Msrn sultan geldi 5 Ak elinden oldum hasta Var derdine derman iste Dahi kcek nevreste smail kurban geldi 2 Alidir gaziler ba Hzr Nebdir yolda Ali manendi bir kii Sultan Seyyit Veli geldi 4 Halil Kbeyi yapnca slam dinne tapnca Gkten Muhammet kapunca Nr leme dolu geldi 6 Pir Sultanm nesne bilmez b- Hayat iip lmez Kfir Mslman yenmez Ezelden basl geldi

258

(Maarif Kitabevi). .Aslanolu: s. 194195. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 231 (Ancak bu forma eksik). C. ztelli: s. 256. Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -120- (Pir Sultann) 1 Arzuladm size geldim Hnkar Hac Bekta Veli Eiine yzm srdm Hnkr Hac Bekta Veli 3 Rehber aradm aradan Cmle lemi yaradan Cansz divar yrden Hnkr Hac Bekta Veli 5 klarn sema dner Krk budakta ema yanar Dolusun ienler kanar Hnkr Hac Bekta Veli 7 Balm Sultan er kei Keser klnc ba Erenlerin bal iei Hnkr Hac Bekta Veli 2 Pir elinden dolu itim Dodum elinize dtm Ak cenneti grdm getim Hnkr Hac Bekta Veli 4 Gvercin donunda durur Cmle eksikler yitrr Be tal hit getrr (ta. .A.) Hnkr Hac Bekta Veli 6 Bahende grdm gln Erenler srsn demini mam Rznn torunu Hnkr Hac Bekta Veli 8 Pir Sultanm gerek veli Erenlerden ekmem eli On iki mamn yolu Hnkr Hac Bekta Veli (S.N. Ergun). S. N.

Ergun: s. 36. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 195196; A. Bezirci: s. 158159; C.ztelli: s. 178179. C. ztelli, bu iirden hareket ederek Pir Sultann Hac Bekta Tekkesini ziyaret ettii kanatine varyor ki bu kanaate katlmak mmkndr. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

259

-121- (Pir Sultann) 1 Gzel k cevrimizi ekemezsin demedim mi Bu bir rza lokmasdr Yiyemezsin demedim mi 3 Bak u kn haline Ne gelse syler diline Can ba Hak yoluna Koyamazsn demedim mi 5 Girelim Ali seyrine (Erelim Ali srrna, olmal. H.D.) kalm meydan yerine Kfrmz iman yerine Sayamazsn demedim mi 6 Pir Sultanm der ahmz Hakka ular rahmz Onki mam katarmz (Onikimam, olmal. H.D. Uyamazsn demedim mi (Dervi Ruhullah). . Aslanolu: s. 197. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 37; Glpnarl-Boratav: s. 103; C. ztelli: s. 179180; A. Bezirci: s. 275 (96/a), s. 276277 (96/b), s. 278 (96/c). Bunlardan S.N. Ergun, Glpnarl-Boratav ve A. Bezircinin eserinde (sadece s. 278 96/cde) mahls Pir Sultan Abdaldr. Dierlerinde Pir Sultandr. S.N. Ergun, Glpnarl-Boratav ve Asm Bezircidre (96/c) nc drtlk u ekildedir: Bu dervilik bir dilektir Bilene byk devlettir Yensiz yakasz gmlektir Giyemezsin demedim mi 2 Yemiyenler kalr naar Gzlerinden kanlar saar Bu bir demdir gelir geer Duyamazsn demedim mi 4 klar harabat olur Hak yannda hrmet bulur Muhabbet baldan tatlolur Doyamazsn demedim mi

260

Bu drtlk yukardaki iire eklenebilir. O zaman bu iir 7 drtlkten ibaret olur. Ayn iirde bile mahls deiikliine iyi bir rnek olan bu iiri, . Aslanolu ve A. Bezirciye uyarak Pir Sultann iirlerinden kabul edebiliriz. -122- (Pir Sultann) 1 Erenlere e olaym Bu yola yolda olaym eyim sarho olaym Aymak elinden gelir mi 3 Dere tepe dmdz olur Gece geip gndz olur Gkte ka bin yldz olur Saymak elinden gelir mi 2 Alna yazlm yazy Besili krpe kuzuyu Hakkn yazd yazy Bozmak elinden gelir mi 4 Pir Sultanm der Haty Dilimiz syler haty Pimedik i yumurtay Soymak elinden gelir mi (C. ztelli:

s. 263). Ayrca bak: . Aslanolu: s. 198; Glpnarl-Boratav: s. 270; A. Bezirci: s. 225 (Ancak bu forma eksik). Bu eserlerde son drtlkteki Hatyden ah Hatynin kasdedildii dnlm; zel isim muamelesi yaplarak bu kelime byk harfle balatlmtr. C. ztelli ayrca bu isimle ah Hatynin anldn sylemitir. Halbuki bu kelime zel isim deil Hata kelimesinin i haline gre sleniidir: Pir Sultan hatay (kusuru) der, syler eklinde. Ancak bu kullantan sonra belki tevriyeli olarak Haty de kasdedilmi olabilir. Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -123- (Pir Sultann ) 1 Yr bire kahbe felek Gafil gafil gezme bari Biz de doduk lmek iin Yzmze glme bari 2 Gafil gelirsin yanma Kyarsn tatl canma Toprak atarsn sineme Sorucuyu salma bari

261

3 Bildim feleksin cihandan kmaz parmaklarn kandan Kurtulu yok imi senden Yiitlikte gelme bari 5 Pir Sultanm der hnedir Bilirim kastn cnedir Her ilerin tersinedir

4 Sen bir feleksin szn yok (szm, H.D.) Yola gidersin izin yok Kimi grmee gzn yok Kimisini grme bari

Bildiinden kalma bari ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 198199. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 180. Bu iir de Pir Sultann iirlerine kabul edilebilir. -124- (Pir Sultann) 1 Hakikat bir gizli srdr Aabilirsen gel beri Kfr iinde iman vardr Seebilirsen gel beri 3 Ata ana kavm karda Olduk Hak ehline yolda Can ile batan ey karda Geebilirsen gel beri 2 phe getirme gnlne Hak perde eker nne Oddan bir gmlek enine Biebilirsen gel beri 4 Pir Sultanm ere yettik Vardk pir dmenin tuttuk Biz auyu bala kattk ebilirsen gel beri (C.ztelli). C.

ztelli: s. 267268. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 199200; A. Bezirci: s: 289. Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -125- (Pir Sultann deil) 1 Be yrenler, be kardalar Gr neyledi zaman bizi Gzm yan aktt Sel eyledi zaman bizi 2 Can nice ayrlr tenden Ten nice ayrlr candan Ayak ayak nerdban (nerdbandan, .A.) n eyledi zaman bizi

262

3 Gelin gidelim zecrile (?) Can kurban olsun asile Bir halden bilmez cahile Kul eyledi zaman bizi 5 Pir Sultanm dne dne Dolu itim kana kana

4 Kimi baydr, kimi fakir Ol yaradan Mevlaya kr (Ol, fazla. H.D.) Ne akl kodu ne fikir Del-eyledi zaman bizi

u yerde kim yana yana (kala kala, olabilir, H.D.) Avrat eyledi zaman bizi (Dul, .Aslanolu.). (C. ztelli). C.ztelli: s. 270. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 200201; Glpnarl-Boratav: s. 271; A. Bezirci: s. 169. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -126- (Pir Sultann) 1 Geldik drn dulandk rehbere balandk Bir ayla alandk Durmaz Yezd oklar bizi 3 Tarikattadr elimiz Hakikattadr yurdumuz Hakkla olunca virdimiz Her kazadan saklar bizi 5 Pir Sultan tlib devirir Mervnn kln savurur Yedi kat br evirir Ali anda saklar bizi (A.B. Glpnarl). Glpnarl-Boratav: s. 106107. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 201; A. Bezirci: s. 254; C. ztelli: s. 270-271. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 2 Gnl bir ulu ehirdir Rzasz lokma zehirdir Tlib yiyemez kfrdr Hak iyesi haklar bizi 4 Meydana merdn gzarm Hak olan yere nazarm Gaibde srda gezerim Gremesin oklar bizi

263

-127- (Pir Sultann) 1 Kalbi kara kalla sofi u cihana gelse gerek Ad Hell Zde konmu Helal haram yese gerek 3 Grmez amma gnl katar (grr. H.D.) kmaz yataklarda yatar dn alr dn satar Kr ziyan olsa gerek 5 Pir Sultanm varmayanlar Pir cemalin grmeyenler Bir ikrara durmayanlar manszca lse gerek ( . Aslanolu). . Aslanolu: s.202. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 273; A. Bezirci: s. 312. Bu iir de Pir Sultann iirlerine kabul edilebilir. -128- (Pir Sultann) Amann eyle mrvvet Grdne tapma gnl Yzne bakmaynan sen (bakmayann, C.ztelli.) Tozuna da bakma gnl Bir kardaa meyil verip Tuz ile ekmein yiyip Azck noksann grp Tez bana kakma gnl Arap ata binip coma Karl buzlu dalar ama Her grdne sr ama Dolular dkme gnl 2 Helal haram yiyen kii Hakknan yoktur bir ii Oturmu da sallar ba Zikrullahm dese gerek 4 Hem pirinden glbank alr Nasihata kulak urur Nefis iin mihman olur Ben hacym dese gerek

264

Pir Sultanm gndr ava ektiim emekler hava (ektiin, olmal. H.D.) Nasihatm olsun sana Sen hatrlar ykma gnl (H. atba). . Aslanolu: s. 202-203. ayrca bak: A. Bezirci: s. 155; C. ztelli: s. 274-275; GlpnarlBoratav: s.. 274-275. Bu iir Glpnarl-Boratavda beyitler halindedir ve iki beyit fazladr. Ancak bunlarn aslnn drtlkler halinde olduu, yazya geirilirken her drtln bir beyit haline getirildii anlalmaktadr. Bylece her msra 16 heceden ibaret oluyor ki bu, halk iiri iin pek uygun dmemektedir. Dier aratrmaclarn drtlkler halinde yazd ekli doru kabul etmek gerekmektedir. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -129- (Pir Sultann) 1 Yine dosttan haber geldi Dalgaland tat gnl Yr elinden kevser geldi Derya gibi cotu gnl 3 Sr Alideki sr idi Seyr edeni sever idi Ben kulu da kemter idi Pir akna dt gnl 5 Pir Sultanm bir gn geer (ger. S.N.E.) Er olan ikrarn gder Ceset bunda seyran eder n Hakka ulat gnl (B.Atalay). .Aslanolu: s. 203204. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 43; GlpnarlBoratav: s. 113114; C. ztelli: s. 276277; A. Bezirci: s. 384385 (171/a), s. 385 (171/b). C. ztellinin derledii biraz farkllk gstermekle birlikte onun da bu 2 Klavuzum ah- Merdan evresi dopdolu nurdan unda bir hercai dosttan Neylersin vazgeti gnl 4 Ald bahenin gl ter iinde blbl Dost elinden dolu dolu Sarho oldu iti gnl

265

iirin farkllamas ile ortaya kt anlalmaktadr. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -130- (Pir Sultann) 1 Ey benim sar tanburam Sen niin byle alarsn Derdim byk, iim oyuk Ben ahm dey alarm 3 Koluma takdlar perde Urattlar beni derde (bin bir derde. .A.) Kim konar kim ger yurda Ben ahm dey alarm 5 Balamadr benim adm Ara dayanr feryadm Pir Sultandr stadm (Pir Sultanmdr stadm. .A.) Ben ahm dey alarm (C. ztelli). C. ztelli: s. 133 134. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 204205; A. Bezirci: s. 235 (Ancak bu baskda bu farma eksik. H.D.). Bu iirin ok az deiik bir eklinin nakarat msras Ben annn inilerim eklindedir. S.N. ergun: s. 5152; . Aslanolu: s. 206207; Glpnarl-Boratav: s. 117118; A. Bezirci: s. 247. . Aslanolu bu iki iirin de Pir Sultana ait olduunu kabul ediyor. Ancak ikisini iki ayr iir olarak kaydetmi. Bunlarn aslnn bir iir olduu, sonradan nakarat msras deierek ikinci iirin bu hale geldii dnlebilir. Her ikisi de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -131- (Pir Sultann) Bir nefescik syleyeyim Dinlemezsen neyleyeyim Ak deryasn boylayaym Ummana dalmaa geldim Ben Hakka oldum aina Kalmad gnlmde nesne Pervaneyim ateine Oduna yanmaa geldim 2 Gsme tahta derler aldka barm deerler Durmayp beni okarlar Ben ahm dey alarm 4 Koluma takdlar teli Sylettiler bin bir dili Oldum ayn- cem blbl Ben ahm dey alarm

266

Ak harmannda savruldum Hem elendim hem yoruldum Kazana girdim kavruldum Meydana yenmee geldim

Ben Hakkn edna kuluyum Kem damarlardan beriyim Ayn- cemin blblym Meydana tmee geldim

Pir Sultanm der gzmde (yer yznde. Glp.-Bor.), Hi hata yoktur szmde Eksiklik kendi zmde Drna durmaa geldim (Dervi Ruhallah). . Aslanolu: s. 205. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 115; A. Bezirci: s. 176 (24/a), s. 177 (24/b). S.N. Ergun, bu iirin birok mecmuada Hatyye, baz mecmualarda da Pir Sultana kaydedildiini belirtmektedir. (s. 89). Bunun iin olmal ki bu iiri Pir Sultann iirleri arasna almamtr. (s. 7375). .Aslanolu ile A. Bezirci ise bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir. Bizce de bu iir Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -132- (Pir Sultann) Pir Sultanm u dnyaya Dolu geldim dolu benim Bilmeyenler bilsin beni Ben Aliyim Ali benim arlarda dolanrm Ben Hakkm Haktan gelirim Onkimam Hak bilirim Dedikleri deli benim Coma deli gnl coma Coup da kazandan tama yz altm tane eme Seremenin gl benim (gz, olmal. H.D.) Klcm krk arn uzar Mnkirin kkn kazar ar pazarlarda gezer Dedikleri deli benim Pir Sultan kapnda kuldur Bunu bilmek mkil haldir Alinin ihsan boldur ah- Merdan kulu benim (A. zzet, c. II. Malatyann eyh Hasan kynden Hasan amura ait mecmuadan.) Glpnarl-Boratav: s. 117, s.16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 206; A. Bezirci: s. 341. Bu iir Ali zzetten derlenmitir. O da Hasan amura ait mecmuadan almtr. Bu durumda bu iir

267

Ali

zzetin Pir Sultan adna uydurduu iirlerden deildir. Pir Sultann -133- (Pir Sultann) 1 2 Koluma taktlar teli Syletirler bin bir dili Oldum ayn- cem blbl Ben annin inilerim 4 Gsme tahta derler Durmayp beni okarlar Vurduka barm deerler Ben annin inilerim 6 Sar tanbur benim adm Ara kyor ferydm Pir Sultanmdr stadm Ben annin inilerim (B. Atalay). .

iirlerinden kabul edilebilir.

Gel benim sar tanburam Sen ne iin inilersin im oyuk derdim byk Ben annin inilerim 3 Koluma taktlar perde Urattlar bin bir derde Kim konar kim ger burda Ben annin inilerim 5 Gel benim sar tanburam Dizler stnde yatram Yine krld hatram Ben annin inilerim

Aslanolu: s. 206-207. Ayrca bak: S.N. Ergun: s. 51-52; Glpnarl-Boratav: s. 117-118; A. Bezirci: s. 247. Bu iirin 130 nolu iirle ayn olmas gerektiinden bahsetmitik. Orada da sylediimiz gibi bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -134- (Pir Sultann) 1 Be hey acayip dem ldn bilemezsin Korlar bir karanlk dama Kap baca bulamazsn 2 Yamur yaar yeller eser Mezar bana ykar Seksen bin canavar skar Hi birine vuramazsn

268

3 Gel bu d al benden Yarn frsat gider elden Hak saklasn cehennemden Karanlktr kamazsn 5

4 Yer pamuk olur atlr Cmle deryalar katlr Dilin daman tutulur Doru cevap veremezsin

Pir Sultanm der ki deli (beli, olmal. H.D.) Elden koymaz doru yolu Ne yanarsn dnya mal Birin alp gidemezsin ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 207-208. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 168. Bu iri Pir Sultan en iyi yanstan iirlerden biri olarak kabul edilebilir. -135- (Pir Sultann) 1 Sevda ekmek anlardr Gizlice erknlardr Hak yoluna canlardr Kurban Bektalerin 3 Srlarna g erilir Remizleri ge bilinir stat olan pir seilir Hnkr Bektalerin 5 Pir Sultanm bu ne demek Yerde insan gkte melek Hi cahile ekme emek Devridir Bektalerin (Devran: .A.). (C.ztelli). C. ztelli: s. 184185. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 208209; A. Bezirci: S. 346. Bektaleri anlatan bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. C. ztelli bu iirle ilgili olarak Pir Sultann yaman bir propagandac olduunu tarikat mritlerini 2 Onlar Horasan gezer Demke olur bde szer Seyyah olup daim gezer Sultan Bektalerin 4 rifler rifi gelir (rife. A. Bezircide) Arife tarif vz gelir Uzak yakn hep bir gelir (bilinir. .A.) Hassna Bektalerin

269

memnun etmek iin byle nefesler slediini ileri sryor ama grld gibi bu iirden bu gibi mnalar karlamaz. Bu hkm Pir Sultan militanlatrmak abalarnn bir rn olarak kabul edilebilir. -136- (Pir Sultann) 1 Yr bire yalan dnya Yalan dnya deil misin Hasan ile Hseyini Alan dnya deil misin 3 Tanrnn arslann alan (alp, .A.) Dldl dalara salan (salp, .A.) Yedi kere ssz kalan (kalp, .A.) Kalan dnya deil misin (Dolan. .A.) 5 Pir Sultanm ne yatarsn Kurmu arhn dnersin Ne konarsn, ne gersin Kalan dnya deil misin (Duran, .A.). (C.ztelli). C. ztelli: s. 302. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 209210; A. Bezirci: s. 395. Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -137- (Pir Sultann) 1 imdi bizim aramza Yola boyun veren gelsin eriat tarikat Hakikati bilen gelsin 2 Kii halden anlaynca Hakikati dinleyince stne yol uraynca Ayrlmayp duran gelsin 2 Ali bindi Dldl ata Can dayanmaz bu firkata Bozkurt ile kyamete Kalan dnya deil misin 4 Bak u ka, bak u gze Cier kebap oldu kze Muhammedi bir top beze Saran dnya deil misin

270

3 Tlib olunca bir tlib ini Mevlya salp zzet ile selam alp Gnllere giren gelsin 5

4 Koyup dnya dvsn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini eytan ldren gelsin

Pir Sultanm ol elebiye (Pir Sultanm elebiye. .A.) Eyvallahm var veliye Muhiddine hal diliyle (Mridine de olabilir. H.D.) Yolun srrn soran gelsin. (C. ztelli). C. ztelli: s. 187188. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 210211; A. Bezirci: 361. C.ztelli, son drtlkteki Muhittinin o zamann tarikat ileri gelenlerinden olabileceini sylyor. Bizce byk tasavvufu Muhiddin Arab de olabilir. Ancak daha mantkls yukarda yazdmz gibi mridine kelimesi zamanla Muhiddine haline gelmitir. Bu iir de Pir Sultan gzel bir ekilde yanstan iirlerdendir. Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -138- (Pir Sultann) 1 Blbl olsam varsam gelsem Hakkn divanna dursam Ben bir yanl alma olsam (yanal: .A.) Dalnda bitsem ne dersin 3 Sen bir gm vmen olsan ekip indirmeye gelsen Ben bir avu dar olsam Yere salsam ne dersin 2 Sen bir yanl elma olsan (yanal: .A.) Dalmda bitmeye gelsen Ben bir gm vmen olsam eksem indirsem ne dersin 4 Sen bir avu dar olsan Yere salmaya gelsen Ben bir gzel keklik olsam Bir bir toplasam ne dersin

271

5 Sen bir gzel keklik olsan Bir bir toplamaya gelsen Ben bir yavru ahan olsam Kapsam kaldrsam ne dersin 7 Sen bir sulu sepken olsan Kanadm krmaya gelsen Ben bir deli poyraz olsam Tepsem datsam ne dersin 9 Sen bir ulu hasta olsan Yoluma yatmaya gelsen Ben bir Azrail olsam (Ben de .A.) Cann alsam ne dersin 11 Sen bir cennetlik kul olsan Cennete girmeye gelsen

6 Sen bir yavru ahan olsan Kapp kaldrmaya gelsen Ben bir sulu sepken olsam Kanadn krsam ne dersin 8 Sen bir deli poyraz olsan Tepip datmaya gelsen Ben bir ulu hasta olsam Yoluna yatsam ne dersin 10 Sen bir Azrail olsan (sen de .A.) Canm almaya gelsen Ben bir cennetlik kul olsam Cennete girsem ne dersin

Pir Sultan stadn bulsa (Pir Sultan stad bulsan, olmal. H.D.) Bilece girsek ne dersin (Glpnarl-Boratav. A. zzetten). Glpnarl-Boratav: s. 159161, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 211212; A. Bezirci: s. 195196. Glpnarl-Boratavn verdii bilgiye gre iki insann bu ekildeki mcadelesi niversel bir masal temidir: s. 161. Dipnot: 79. Boratavn Ali zzetten derledii bu iir Ali zzetin uydurmalarndan olmayabilir. Bu iirin Pir Sultann iiri olmasn gerektirecek bariz bir zellii de yoktur. Ancak Pir Sultann olup olmamas, Pir Sultan aratrmalar iin bir nem arzetmemektedir. O halde bu iiri Pir Sultann iiri kabul etsek bile bunu ihtiyatla kabul etmeliyiz.

272

-139- (Pir Sultann) 1 lemlerin serverisin Ah Hseyin, vah Hseyin ehitlerin serdarsn Ah Hseyin, vah Hseyin 3 Zuhur oldun mam Zeynel Muhammed Bkrdan evvel Didene yanaym gnl Ah Hseyin, vah Hseyin 5 Ali Musa ilim hner Muhammed Taki el sunar Hseyinler deyip yanar (Hseyinim. .A.) Ah Hseyin, vah Hseyin 7 Pir Sultan haber ver dosttan Blbl tyor kafesten Hem gl alar, hem glistan Ah Hseyin, vah Hseyin (C. ztelli). C. ztelli: s. 119 120. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 213214; A. Bezirci: s. 151152. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -140- (Pir Sultann) Gelin yiyelim ielim Bu gzellik geer birgn lem yran yran olmu Alim srrn aar bir gn 2 Hasan, Hseyinin yri Muhammedin gz nuru Hem Alinin ydigr Ah Hseyin, vah Hseyin 4 mam Cferdir yrimiz Musa-i Kzm ahmz Budur emsile mhmz Ah Hseyin, vah Hseyin 6 Ali Naki, Hasan Asker Muhammed Mehd ser-defter mam- Seyyid-i Ekber Ah Hseyin, vah Hseyin

273

Yeyp yediren bir dem (Yeyip yedirse, S.M.Y) Eksik etmez Bari Hdam Gk ekine misal dem An eken bier birgn Yeyp yedirmesi hotur Taban kahpe yrek tatur. (Dayan, kahpe yrek tatr. .A.) Can didikleri bir kutur Ku kafesten uar bir gn Aalarda yeil yaprak Bastmz kara toprak (Yastmz, C. ztelli) Yeraltnda kefen yrtmak Boyumuzdan aar bir gn (Bamzdan geer A.B.) Pir Sultanm duumuzda (dmzde, Glp. Boratav) Uzak deil karmzda Bayku mezar tamzda Dertli dertli ter bir gn (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 5253. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 214; Glpnarl-Boratav: s. 127; A. Bezirci: s. 256; C.ztelli: s. 306 307. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -141- (Pir Sultann) 1 Evvel bu derghtan ksmet Alr da var almaz da var Tarikate kadem basp Gelir de var gelmez de var 3 Olaym der isen Hzr rfan defterine yazl Hak her yerde hazr nzr Grr de var grmez de var 2 Bazn alm destine Hizmet ederdi dostuna Ahd ile ikrar stne Durur da var durmaz da var 4 in bizim dolumuzdan kman sakn yolumuzdan Pir Sultanm hlimizden Bilir de var bilmez de var (C. ztelli). C.

teli: s. 311. Ayrca Bak. . Aslanolu: s. 215; A. Bezirci: s. 230 (Ancak bu forma eksik). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

274

-142- (Pir Sultann) 1 Felekler zuhur olal Artt derdim fizahm var Gnahm oktur gamm yok Mehdi gibi bir mahm var 3 mam Zeynel leyl nehar mam Bakr krd kffar Mehr iinde mam Cafer emsi gibi bir mahm var 5 Pir Sultanm Nak candr Askeri dindir imandr Mehd sahib-i zamandr Mrvetli padiahm var ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 215 216. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 239. (Ancak bu forma eksik). On ki mamlar anlatan bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -143- (Pir Sultann) Gezdim seyrettim dnyay u dnyada mellet var Silindi gnlmn pas Yreimde zilalet var Ne yolcular izin ister Ne meayih srrn gizler Ne kad erisin gzler Ne beylerde adalet var Ne kz ayl hicap saklar Ne gelinler usl bekler Ne kocalar zn yoklar Ne yiitte mrifet var 2 Gayettir Alinin demi (Gayrettir.H.D.) mam Hasan gevher kn ah mam Hseyin gibi Muallakta derghm var 4 Musa-y Kzma dtk Ali Rzaya eritik Muhammed Takden itik Trl trl kadehim var

275

eriat ge ekildi Yz suyu yere dkld lem zulm ile ykld (zulm ile doldu, olmal. H.D.) Kyametten iaret var Pir Sultanm eyder erlik in bilmektir serverlik (Nefsin, de olabilir.H.D.) Allaha yakr benlik nsanda da keramet var ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 216-217. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 259 (Ancak burada ilk drtlkten sonra son drtlk olarak yukardaki 142 Nolu iirin son drtl yazlm. Bir kartrma yapld anlalmaktadr.) Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -144- (Pir Sultann deil) 1 Hak Muhammed Ali Haydar Klavuzdur ekip gider Vilyet mdeni cebbar Dost zlfne takp gider 3 Blbl oldum dost banda terim yolun sanda Bir tfl hubluk anda Serho serho bakp gider 5 Sineme vurdun kanca (vurdular. .A.. ) Mh-i tbn gl gonca Uzun boylu beli ince Kalarn ykp gider 2 u leme n eylemi Kalarn keman eylemi Gzelliin an eylemi Nicelerin yakp gider 4 lem hsnne bakr Gerdanda benler tokuur Ancak yeil don yakr Ebrlarn dkp gider 6 Pir Sultanm syler dilden Her ne dersen gelir elden Al rengini alm glden Burcu burcu kokup gider (A. izzet,

XIX orumlu Halilden). Glpnarl-Boratav: s. 153164, s. 17. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 217218; A. Bezirci: s. 281. Bu iir ilk drtlk hari tamamen beer bir sevgiliden bahsetmektedir. Bu adan Karaca Olann iirlerinden farkszdr. Daha nce de izah ettiimiz gibi, bu gibi iirler bir mrit, dede ve ocakzde olan

276

Pir Sultann iirleri olamaz. Bu iir, orumlu Halilin, Ali zzetin veya baka bir irin iiri olmaldr. -145- (Pir Sultann) 1 ekilip krklara vardk Niye geldin can dediler Ba kesip niyaz eyledik Ge, otur meydan dediler 3 Krklar ile yedik itik Kaynayp sohbette cotuk Yetmi yl krrede pitik Dahi isin yan dediler 5 Pir Sultanm kanm katlim Gnln gnlme kattm Doksan yl da l yattm Gine sasn can dediler (C. ztelli). C. ztelli: s. 314315. Ayrca bak: .Aslanolu: 218219; A. Bezirci: s. 197. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden olabilir. -146- (Pir Sultann) Bu yolun ilersi Haktr Mrvvet kerem erenler Bu yoldan zge yol yoktur Mrvvet kerem erenler Yolda nefis ldrmezler (ldrrler, olmal. H.D.) Mrit dse kaldrmazlar (kaldrrlar, olmal. H.D.) Mrvet dese drmezler Mrvvet kerem erenler 2 Krklar meydan ganidir Grenin kalbin eridir Kll eklerden beridir Nerelisin can dediler 4 Rehberine ver zn Erenler gre gln (gnln, .A.) Musahibin hak bileni (bilene, olabilir. H.D.) Edelim ihsan dediler

277

Kuran oldu delilimiz Srr- hakikat yolumuz mama Caferdir ulumuz Mrvvet kerem erenler Pir Sultanm hale geldik Hal iinde yola geldik Mansur gibi dara geldik Mrvvet kerem erenler (A. Glpnarl). GlpnarlBoratav: s. 128129. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 218219; C.ztelli: s. 191; A. Bezirci: s. 192. Bu iir de Pir Sultann iirlerinen kabul edilebilir. -147- (Pir Sultann) 1 t benim sar tanburam (Ol. .A.Ancak Ey olmas daha mantkl H.D.) Senin asln aatandr Aa dersem gnllenme Krmz gl aatandr 2 Ali Fatmann yr Ali ekti Zlfikar Dldl atnn eeri O da yine aatandr 4 Nurdandr Kbe eii Cihan tuttu Hasan Hseyinin beii O da yine aatandr 3 Ali gitti Hakka yetti Zlfikar derya yuttu Sad-i Vakkas bir ok att O da yine aatandr 5 Yeter Pir Sultanm yeter Dertlilere derman katar Trl trl meyve biter O da yine aatandr (A. zzet). Glpnarl-

Boratav: s. 168-169, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 219-220; A. Bezirci: s. 340. Sad-i Vakkasn getii msralarn (iirlerin) Pir Sultana ait olamayacan ileri sren Glpnarl-Boratavn bu fikirlerine katlmadmz, niin katlmadmz daha nce izah etmitik: (Bak: s. 84-85). Bu iirin bizzat Ali

278

zzetten derlenmesi, iirin Pir Sultana ait olmayabilecei ihtimalini akla getirmektedir ama, bu iirde Pir Sultann sylemeyecei herhangi bir kullan bulunmamaktadr. Yine Glpnarl-Boratavn belirttikleri gibi bu iirde aa, tpk Dede Korkuttaki gibi ve benzer motiflerle yceltilmitir. Tek fark, Dede Korkutta nesir halinde, Pir Sultanda ise iir halinde bir anlatmn olmasdr. O halde Trk kltrnde ok sk ilenen bu Aa motifini Pir Sultan da iirinde ilemi olabilir. O halde bu iiri Ali zzete deil, Pir Sultana mal etmek daha doru olur. -148- (Pir Sultann) 1 Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattir 3 Eer bu srra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzn sorarsan Yedi farz snnettir 5 Tarikat bir oddur yakar Kimi ham kimi has kar Her k bir akmak akar ran yakan staddr 7 Hizmet erenler yoludur Cmle ilmin evvelidir Ahdimiz kal beldir Bundan dnen kii mattr 2 eriattan edep ren limle stad olur olan Al bu pendi belin balan Kimi farz kimi snnettir 4 Gelin girelim bu bb (grelim, olmal. H.D.) Alsn k kitab (akn, .A.) Eer anlarsan hesab Andan sonra tarikattr 6 Tarikatta kmil olan lmi ile mil olan Bu yolda mkemmel olan Evvel mertebe hizmettir 8 Kendzmze gelelim Tarikat nedir bilelim Yoklukta sefil olalm btida yz iradettir

279

9 btida tlib olunca Dmana galib olunca Drt can bir kalp olunca Menzili b-nihayettir 11 Mrebbolan Ali gerek Drt kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir

10 Hakikat genc-i nihndr Marifet gevher-i kndr Yedi yz yetmi mizandr tesi ilm-i hikmettir 12 Pir Sultan der kal bel Dedik ya Murtaza Ali Kim kadeh ier kim dolu Bu bize bir acep derttir (Men. Es. Beh.

Ahrardan). Glpnarl-Boratav: s. 133135. Ayrca bak: Glpnarl, Abdlbaki: Tar. Boy. sl. Mezhepleri ve iilik: s. 178; . Aslanolu: s. 220222; A. Bezirci: s. 267268; S. Eyubolu: s: 66. Bu iir 1576 ncesi yani ah Tahmasb zamannda (veya 1608de) yazld bilinen bugn Byk Buyrukdiye de anlan Menkbl Esrar Behcet-l Ahrar isimli eserdeki Pir Sultan mahlsl iki iirden birisidir. (Bu eserdeki bir iir de Pir Sultan Abdal mahlsldr. Daha nce bunlar zerinde durmutuk. Tez: s. 88-89, 228-229) Pir Sultan aratrmalar asndan ok nemli olan bu iirlerden ikisi ve bunlarn nemi hakknda ilgili sayfalarda verdiimiz bilgiler bu iir iin de geerlidir. Bu iir kesin olarak Pir Sultann diyebileceimiz iki iirden birisidir. -149- (Pir Sultann) 1 Hazret-i ahn avz Turna derler bir kutadr Ass Nil deryasnda Hrkas bir devitedir 3 Alim bilmezdi benlii Dilde tutmazd kinlii Zlfikarn keskinlii Zerrecesi kltadr 2 Nil deryas umman oldu Sarard gl benzim soldu Bak arslanda kald Darb dahi bir kotadr 4 zen gzel Alim zen (pirim olu. Glp.-Bor) Var kendine bir yr kazan Hayrn errini yazan Sa yannda feritedir

280

5 Nerde Pir Sultanm nerde (mrde .. mrde. C..) zmz asl darda Yemenden te bir yerde Dahi Dldl savatadr (Hl. Glpnarl-Boratav). (D. Ruhullah). . Aslanolu: s. 222223. Ayrca bak: S:N. Ergun: s: 61; Glpnarl-Boratav: s. 135136; C.ztelli: s. 104; A. Bezirci: s. 294 (1066), s. 295 (106-b). Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -150-(1)-(Pir Sultann) 1 Gafil olman hey erenler Gelen Murtaza Alidir Yezide btn klcn alan murtaza Alidir 3 Turnaya vermi sesini klar tutsun yasn Hem nnce devesini Yeden Murtaza Alidir 5 Gln balar deste deste Balar da gnderir dosta Mihmandan bir dolu iste (Mihmandar. C..) Sunan Murtaza Alidir 6 Derildi kt havaya ndi dendi ovaya Gvercin donda kayaya Konan Murtaza Alidir 7 Gln balar baka baka Balar da gnderir Hakka Ejderhay iki akka Blen Murtaza Alidir 2 Alaa tutmu yzn Hakka balam zn Krklar ile bir zm Yiyen Murtaza Alidir 4 Alidir Allahn dostu H dedi Zlfikar kesti Selmana snbll desti (deste,olabilir. H.D.) Veren Murtaza Alidir

281

8 Dost banda kzl alma Gl rengi sararp solma (Gl rengi gllerden solma. C. ztelli). Pir Sultanm gafil olma Gelen Murtaza Alidir (M. akir) . Aslanolu: s. 223224. Ayrca bak: C. ztelli: s. 104106; A. Bezirci: s. 240241 (Ancak bu forma eksik.) Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.Bu iirin son drtlnn ikinci msras Gl gibi sararp solma da olabilir Bu iirin C. ztellide (s. 106107) ve A. Bezircide (s. 147) bir varyant daha vardr. Bu iir yukardaki iirden daha ksadr (6 drtlk). Aaya aldmz bu iir, yukardaki iirin deiiklie uramasyla veya yukardaki iire bir baka ir tarafndan nazire sylenmesiyle ortaya km olabilir: -150-(2) (Pir Sultann deil) Agh olun hey erenler Gelen Murtaza Alidir Ahdine sdk duranlar Gelen Murtaza Alidir Turnaya vermi sesini Melekler tutar yasn Krklar ile yer zm Yiyen Murtaza Alidir Topraa vermi yzn Kan ile yumu zn Hep binip devesini (hem de, olmal, H.D.) eken Murtaza Alidir Ali eker klcn Dldl eker kn (Dldl de, olmal. H.D.) Muhammedin miracn Gren Murtaza Alidir

282

Ali Fatmann yr klar eker zr (klar da, olmal. H.D.) Yezitler Zlfikr (Yezitlere, olmal. H.D.) eken Murtaza Alidir Cennetteki kzl alma Gl benzi sararp solma (gibi, olmal. H.D.) Pir Sultanm gafil olma Gelen Murtaza Alidir. (C..). A. Bezirci: s. 147. Ayrca bak: C. ztelli: s. 106107. Grld gibi bu iir, iir teknii bakmndan ok zayf ve kusurludur. -151- (Pir Sultann) 1 Yine yeillendi dalar Kararp kocamaz balar (Karyp kocamaz, olmal. H.D.) Her nereye varsam alar Felek senden glen kimdir 2 Ateim yanp pimeden (bitmeden, C..) Ruh girip bu ten komadan Ana rahmine dmeden Bu dnyaya gelen kimdir 4 Pir Sultanm der varalm Anda gnahlar grelim Azrailden bir soralm Kendi cann alan kimdir (C. ztelli). .Aslanolu: s. 224 225. Ayrca bak: C. ztelli: s. 320321; A. Bezirci: s. 389. Bu iir de Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. 3 Yiit ister yranla Bayku konar viranla On sekiz yl karanla Hzr ile duran kimdir

283

-152- (1) (Pir Sultann deil) 1 Yr bire Hdr Paa Senin de arkn krlr Gvendiin Padiahn O da bir gn devrilir 3 ah sevmek su mu bana Kem bildirdin beni Hna Can iin yalvarmam sana ehinah bana darlr 5 Ben Musaym sen Firavun krarsz eytan- lin nc lmem bu hin (Kanc daha mnl olmaktadr. H.D.). Pir Sultan lr dirilir. (A. zzet). Glpnarl-Boratav: s. 71, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 225226; A. Bezirci: s. 393. Tezimizin 142149. sayfalarnda etraflca zerinde durduumuz gibi bu iir halk arasnda anlatlan tarihten hareket eden Ali zzetin Pir Sultann azndan syledii iirlerden olmaldr. zellikle de nc lmem bu hain veya Kanc lmem bu hin msras Pir Sultana ait olamaz. Dorudan Ali zzetten derlenen bu iiri Pir Sultann iirlerinden kabul etmemek daha doru olur. -152- (2) (Pir Sultann) Karga konsa glistana Gln kadrin ne bilir (kadrini, C. ztelli) Kendi kadrin bilmeyen (kadrini, C. ztelli) Elin kadrini ne bilir Hal olunca rgm iler Yollara bezirgn iler (yollarda, olmal. H.D.) Karada yaylan kular Gln kadrini ne bilir 2 Nemrut gibi Anka noldu Bir sinek havale oldu Davamz mahere kald Yarn bu senden sorulur 4 Hafid-i Peygamberim hs Gel Yezid Hseynimi kes (Hseyinim. . A) Mansurum beni dra as Ben lnce il durulur

284

Sofra kysn bkmeyen Meydana ekmek dkmeyen Hakkn korkusun ekmeyen Kulun kadrini ne bilir Koyun kuzudur meleyen (koyundur kuzuya. C..) Kelptir ssn dalayan eker diye ap yalayan Baln kadrini ne bilir Varr mydm gel olmasa Yapacak dal olmasa Pir Sultan Abdal olmasa aln kadrini ne bilir (Z. Grel). . Aslanolu: s. 385-386. Ayrca bak: C. ztelli: s. 413. C. ztellide yukardaki ikinci drtlk yoktur. Buna karlk . Aslanolunda olmayan u drtlk vardr: Yiit atadan olmaynca (almaynca da olabilir. H.D.) Ad dnyaya gelmeyince El kapsn grmeyince Maln kadrini ne bilir. Bu drtlk de yukardaki drtlklere her haliyle benzemektedir. iirin tamamnda bu drtln de olmas mmkndr. Bu iiri, . Aslanolu son drtlkteki Abdal zel isim zannederek Pir Sultan Abdaln iirleri iine almtr. Onu takibeden A. Bezirci de bu iiri Pir Sultann iirleri inide gstermemitir. Btn Pir Sultanlar bir kabul eden C. ztelli de bu iirdeki mahls Pir Sultan Abdal olarak yazmtr. Halbuki mhlastan sonraki msra buradaki Abdaln zel isim deil, dervi mnsnda abdal olduunu gstermektedir: Pir Sultan, abdal olmasa aln kadrini ne bilir eklinde. O halde bu irideki mahls Pir Sultan Abdal deil; Pir Sultandr. Bu iir de Pir Sultan Abdala deil; Pir Sultana aittir. Onun iin bu iiri Pir Sultann iirleri iine almay uygun bulduk. (Ayrca Bak: s. 81-82).

285

-153- (Pir Sultann deil) 1 Sabahtan dergha vardm Dedem uzanm yatyor zzet ile selam verdim Gnbegn derdim artyor 3 Mmin olan (yola) yarar Mnafk derghta narar Kem sz sahibine zarar Muhabbetten bal akyor 5 Pir Sultanm vardr nice Kabr evine o girince (Kabir evine girince, olmal. H.D.) Hak divanna durunca Gnahlarndan korkuyor (H. atba). . Aslanolu: s. 226227. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 343; C. ztelli: s. 166167. Bu iire gre Pir Sultan mrit (eyh, dede) deil bir taliptir. Bal olduu Dedesini anlatyor. Halbuki Peygamber soyundan gelen veya geldiine inanlan bir kii (Pir Sultan), ocuk bile olsa o, insanlara deil; insanlar ona baldr, sayg gsterir. Ayrca ilk drtlkteki ikinci ve ikinci drtlkteki birinci ve ikinci msralar derinlii olmayan basit syleyilerdir. Gl ister hsnn bandn msras ise sanki beer bir sevgiliden bir istei dile getiriyor. Btn bunlar bu iirin Pir Sultana ait olmas ihtimalini zayflatmaktadr. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -154-(1) (Pir Sultann deil) 1 Bizim itiimiz dolu Dolularn dolusudur El gzl mestaneler ah Alinin kuzusudur 2 Ol ahtan gelen gaziler Gnl mridin arzular Bugn de bayramdr bize Her gn de bayramdr bize 2 Dedem kalkm yatandan Gl ister hsnn bandan Mnkir mnafk errinden Mminlerini koruyor 4 Muhabbet nedir: Muhammet Mminin arzusu cennet Yola giren cana minnet Bir has gl olmu kokuyor

286

3 Hak bize nasibin verdi Lokmanlarn hasn verdi (Lokmalarn, olmal. H.D.) Yezide cevr- cefasn Mmine safasn verdi 4 Alack yemi dal Altnda yeil hal Ver muradm benim Y Muhammet y Ali 6 Yezidi kran gelsin On sekiz bin alemin Nasibin veren gelsin 5 Yezitler araland ya Mminler sraland ya On ki mam, ah Ali Bu yolda paraland ya 7 Yazld nurdan yazlar Durdu anal kuzular Mrit de pirin arzular (C. ztelli). .

Krmz geyen gelsin (giyen. H.D.) Pir Sultanm der gaziler

Aslanolu: s. 227228. Ayrca bak: C. ztelli: s. 363364. C. ztelli, bu iiri Mni katar bal altnda vermektedir. . Aslanolu ise bunu Pir Sultann iirleri arasnda gstermekte ve mni olduu zerinde durmaktadr. Bu drtlkler bazan 7li msralaryla ve kafiye emas ile mniye benzese bile baz drtlklerde veya msralarda 8li hece ls kullanlmakta ve mni trnn kafiye dzenine de uyulmamaktadr. Bu drtlkleri btn bir iir olarak deil, birbiriyle ilgisi olmayan drtlklerin karma bir ekilde bir araya getirilmesiyle olumu drtlkler yuma olarak kabul etmek daha doru olur. Halk irlerinin byle mni katarlar halinde iirler slemesi de pek rastlanan bir kullan deildir. Bu drtlkleri Pir Sultann kabul etmemek daha doru olur. Yukardaki drtlklerden birincisinin benzerini devamn yazmadan . Aslanolu Hatayye mal etmektedir: (s. 497). Bu drtln ilk iki msrasn kaydeden S.N. Ergun da bu iirin Hatayye isnad edilmekle birlikte baz mecmualarda Pir Sultan adna kaytl olduunu sylemektedir: (s.8). Bu msralarn devamn da eserlerine alan C. ztelli ile A. Bezirci ise bu iiri Pir Sultann olarak gstermektedirler. Bizce de drtlkler karmas eklindeki

287

yukardaki maniye benzer iir, bu iirin ilk drtlne baka drtlklerin eklenmesiyle ortaya km olabilir. A. Bezirci ile C. ztelliye uyarak bu ikinci iiri ise yukardaki drtlkler yumann yerine Pir Sultann iiri olarak kabul edebiliriz. Bu iiri buraya alyoruz: -154-2- (Pir Sultann) Bizim itiimiz dolu Dolularn dolusudur (Erenlerin dolusudur. Boratav H.V. Fratl) Ummanlara dalp kan Erenlerin gemisidir Hi ummana dalmadn m Dalp gevher almadn m Talip yola gelmedin mi Yine gnl dolusudur Ularlar bedestenler (Ulu arlar bedestanlar. Boratav-Halil Vedat Fratl) Al iekli glistanlar Ala gzl nevrestenler (nevresteler, olmal. H.D.) Erenlerin korusudur Kimdir bunu byle diyen Erenlerden t alan Yeil lem ekip gelen Pirim Ali kendisidir Pir Sultanm ddara bak Mansur ipin boynuna tak Nesm oldu Hakla Hak Yzen kendi derisidir (M.. lktar/C. ztelli). A. Bezirci: s. 184. Ayrca bak: C. ztelli: s. 321.

288

-155- (Pir Sultann deil) 1 sm-i zam duasdr Hergiz uslanmaz imi Utu blbl kafesinden Gen canlar dnmez imi 3 Ezelidir gnl ezel Olur bahelerde gazel Gel hm alma gzel Bu h yerde kalmaz imi 5 Pir Sultanm Emirzde Gel srrn verme yde Gaziler fni dnyada Pir alatan glmez imi (H. atba). . Aslanolu: s. 228229. Ayrca bak: C. ztelli: s. 337338; A. Bezirci: s: 306 (115/a), s. 307 (115/b). Son drtlkteki Emirzde; a) ey mirzde, b) emirzde olabilir. Her iki halde de zel isim sz konusu deildir. Bu iirde -ilk msra ile son drtln son iki msras hari- din-tasavvuf bir tema grlmemektedir. Genelde beer bir sevgiliden, beer bir aktan sz edilmektedir. Bu zellikler dikkate alndnda bu iirin bir mrit ve ocakzde olan Pir Sultana ait olmas zayf bir ihtimaldir. O halde bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -156- (Pir Sultann deil) 1 ektiim cevr- cefay ekerim senden tr krar iman bir olunca Sen de ek benden tr 2 krar iman gderim Sensiz lemi niderim te geldim u giderim Bir tatl dilden tr 2 Alay gm yurduradm Bir ackm kurduradm Bir acayip derduradm ekmeyenler bilmez imi 4 evrilben konan iller Yaylamzdr amlbeller (amlbeller, olmal. H.D.) Blbln arzusun gller (arzusu. C..) Hb alan solmaz imi

289

3 Severim tatl dilleri Koklarm gonca glleri Sararm ince belleri Gittiim yoldan tr 5 Ferhat irinine tapar Klngn havaya atar Ban altna tutar Can verir candan tr 7 Pir Sultanm deme yalan

4 Bana ne kyak bakarsn Sinemi oda yakarsn Bana ne sitem edersin krarsz elden tr 6 Mmin olan Hakka tapar Mnafklar yoldan sapar Arka vermi da eker Ferhat irinden tr

Etme imanna talan (imann, olmal. H.D.) Bu dnyada gerek olan Ser verir srdan tr (Ma. Kitabevi). . Aslanolu: S. 229230. Ayrca bak: A. Bezirci: s: 198199; C. ztelli: s. 225226. Bu iirde de dintasavvuf temalar hemen hemen yok gibidir. Beer sevgili, beer k, beer aklar ile mehur olan Ferhat ile irin bu iirin ana temalardr. zellikle de Sararm ince belleri gibi msralar ocakzde, dede, mrit olan Pir Sultann syleyecei iirlerin iinde yer alamaz. Bu iir de Pir Sultann azndan sylenmi iirlerden olabilir. Onun iin bu iiri de Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -157- (Pir Sultann) 1 Ey benim divane gnlm Dalara dtm yalnz Bu benim hm yznden Bir mihk grdm yalnz 2 Dalar var dalardan yce Can m dayanr bu gce Durmadan gn gice Sylesem bitmez yalnz

290

3 ahn ayana varsam Hayrl glbangin alsam Kzl rmaklara dalsam alasam aksam yalnz 5 Pir Sultanm dir grenler Pirlere niyaz idenler ler Yediler erenler

4 ahmn rma aktur Lezzeti ekerden oktur Bir Allahtan byk yoktur Hak didim durdum yalnz

Mrvete geldim yalnz (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 72. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 230231; Glpnarl-Boratav: s. 143; C. ztelli: s: 361; A. Bezirci: s. 234 (Ancak bu forma eksik). Bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -158- (Pir Sultann deil) 1 Gel gzelim kama benden Biz hl ehli kardalarz Erkn iinde yoluz biz 3 Pir Sultanm ne alarsn Gznden kan ya damlarsn Sen bizden ate mumarsn Yanm frlm klz biz (S.N. Ergun). S.N. Ergun: s. 7071; Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 142. A. Bezirci: s. 251 (79/b). Ayn iirin tamam diyebileceimiz daha uzun bir eklini C. ztelli, V.L. Salcdan derlemitir: Gel gzelim kama benden Yd deiliz, eriz biz (biriz, olmal. H.D.) Biz yol ehli kardalarz Erkn iinde yoluz biz 2 Syleyelim hlden hle Biz gezeriz elden ele Taze am glz biz

Yda gelmiyen erz bir (biz, olmal. H.D.) Dilleelim dilden dile

291

Biz gezeriz hlden hle (Gireriz, olmal. H.D.) Syleniriz dilden dile Ko gezelim ilden ile Taze alm glz biz Gel syleelim bu sz Hakka edelim niyazi Ko knasn iller bizi . biz Eer zhirde btnda Grnen her sfatnda (er, olabilir. H.D.) Cevahir sarraf katnda Ndan yannda puluz biz Pir Sultanm ne alarsn Gznden kan ya dalarsn Sen bizden ate umarsn Yanm frlm klz biz (V.L. Salc). C. ztelli: s: 357358. Ayrca bak: . aslanolu: S. 231; A. Bezirci: s. 252 (79/c), s. 250 (79/a). Her iki derlemenin de ayn iire dayand anlalmaktadr. Bu iirde tasavvuf baz kullanlar olmakla birlikte, iirin genelinde ve zellikle ilk msrada beer bir sevgiliye hitab edilmektedir. Bir ocakzde, dede, mrit olan Pir Sultann byle bir iiri sylemesi zayf bir ihtimaldir. Onun iin bu iiri de Pir Sultana mal etmemek daha doru olur. -159- (Pir Sultann deil) 1 ah- Merdan kullaryz Mevldan gayr deiliz Kanaat ile yrrz ll tokuz, a deiliz 2 Evliy gnlmz ald Kalbimiz nur ile doldu Gzlerimiz ceml grd Cennete muhta deiliz

292

3 Evvel biziz, hir biziz Heman leyl- nehr biziz Gl alm bahar biziz Biz yaz olduk, k deiliz. 5

4 Yzlerden krklara erdik Tarikat ehlini bulduk Yedilerden haber sorduk lerdeniz hi deiliz

Pir Sultanm gm gm (gcn gcn H.D.) Szdk eridik Hak in Dnyay terk etmek in Altun olduk, tun deiliz (C. ztelli). C. ztelli: s. 358359. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 232; Glpnarl-Boratav: s. 345346; A. Bezirci: s. 357; S. N. Ergun: s. 8. S. N. Ergun burada, Haty Divannda bulunan bu iirin baz mecmualarda Pir Sultan adna kaytl olduunu sylemektedir. Buna bal olarak da bu iiri Pir Sultann iirleri iine almamtr. . Aslanolu da bu iiri Pir Sultan Abdallarda Pir Sultann iirleri arasnda gstermesine ramen ah smail Hatay ve Anadolu Hatayleri isimli eserinde de ah Hataynin iirleri arasnda gstermektedir. (s. 530). Bu iiri Pir Sultana mal eden yukardaki aratrmaclarn eserlerindeki ekli ile Anadolu Hataylerindeki eklini karlatrdmzda ikinci eserdeki iirin dierlerine gre daha tutarl, daha mantkl, daha przsz olduu grlmektedir. Bu durumda bu iirin aslnn ah Hatayye ait olduu, sonradan ufak tefek deime ve bozulmalarla Pir Sultana mal edildii akla daha uygun gelmektedir. O halde bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -160- (Pir Sultann deil) 1 Sordum sar ideme Sen nerede klarsn Ne sorarsn hey dermi Yer altnda klarm 2 Sordum sar ideme Yer altnda ne yersin Ne sorarsn hey dervi Kudret lokmas yerim

293

3 Sordum sar ideme Senin benzin ne sar Ne sorarsn hey dervi Hak korkusun ekerim 5 Sordum sar ideme Asc elinde Hak kelam dilinde idemde dervilik var

4 Sordum sar ideme Anan baban var mdr Ne sorarsn hey dervi Anam yer babam yamur 6 Pir Sultanm erlerle Yz dolu nurlarla Ak sakall pirlerle idemde dervilik var. (S.N.

Ergun). S. N. Ergun: s. 52. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 232233; GlpnarlBoratav: s. 154155; A. Bezirci: s. 353354; C. ztelli: s. 443. C. ztellide ve ondan alan A.Bezircide 5. ve 6. drtlkler biraz farkldr. Ancak ayn iirin deimesiyle ortaya kt anlalmaktadr. Bu iir, mni tr gibi 7 heceli msralarla kurulmutur. Kafiye emas ise mni trne benzememektedir. lk drtlkte kavutak msralar kendi aralarnda, son drtlkte de yine kavutak msralar kendi aralarnda kafiyelidir. idem zerine sylenen bu iir bu haliyle sanki iki iirin yan yana getirilmesiyle oluturulmutur. Mni trnden farkl olarak tema btnl grlmektedir. Bu iir anonim olan mni drtlklerinin Pir Sultana mal edilmesiyle ortaya km gibi grnmektedir. 7li iirlermni tr harihalk iirinde pek grlmemektedir. Bu hususlar dikkate alndnda bu iirin Pir Sultana mal edilmemesi daha doru olur. -161-(Pir Sultann) 1 Ey gnl blblleri Mihmanlar ho geldinz Hak zikreden dilleri Mihmanlar ho geldinz 2 en olsun otanz (ocanz. C..) Srlsn devrannz Ol bizim sultanmz Mihmanlar ho geldinz

294

3 Ak pazarna gelen Srr- hakikat bilen Mihmanlar ho geldinz 5 k oldum erenler k halinden bilenler Dost cemlin grenler Mihmanlar ho geldinz

4 klar serden geer Srat- bunda seer (Srat burda, H.D.) Mihmanlar ho geldinz 6 Pir Sultanm klar Budur kalbi sdklar Uyuman, uyanklar Mihmanlar ho geldinz. (Ma. Kitabevi). .

Dery-y umman dalan (olan. C..) Sakiden kevser ier

Aslanolu: s. 233234; Ayrca bak: C. ztelli: s. 148149; A. Bezirci: s. 237. (Ancak bu forma eksik). Bu iir de 7li hece lsyle sylenmi bir iirdir. Ancak kafiye emas ve konu btnl itibariyle mni trne deil; koma trne benzemektedir. Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. . Aslanolu Pir Sultana ait olarak kabul ettii yukardaki iirlerden sonra Pir Sultan Abdallara Ait Olduu pheli Olan Deyiler bal altnda 12 iir daha tespit etmitir. Bu iirleri de yukardaki metodumuz nda yeniden gzden geirerek bunlardan Pir Sultana ait olabilecekleri bulmaya almamz yerinde olacaktr: -428- (Pir Sultann deil) Hazret-i Ali gazadan gelirken Mezarlkta grd bir kuru kafa n misin cin misin hayvan m neslin Yoksa avret miydin er miydin kafa Toprak dolmu kulana gzne Kara yazlar yazlm yzne (kara yaz m .A.) Uyar msn kr eytann szne (Uyar mydn. .A.) Bu dnya da benim dir miydin kafa (benimdirdir.. .A.)

295

Sen de u dnyada bel has mydn (belli. .A.) Yedirmez iirmez bir nekes miydin Eli ak yoksa bir cmert miydin Sofras meydanda er miydin kafa Sen de u dnyada bel mert miydin (belli, C..) Kolayn aldrm yavuz kurt muydun (Kulunun, olmal. H.D.) On beine demi bir yiit miydin Yoksa ak sakall pir miydin kafa Pir Sultan Abdal virdin var dilinde (Pir Sultanm virdin vard dilinde. Glp.-Bor.) Akma haner sokuluydu belinde (Kakma, olmal. H.D.) ok emek ektin mi pirin yolunda Yoksa bir ey bilmez kr mydn kafa (S.N.Ergun). S.N. Ergun: s. 2526. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 479480; Glpnarl-Boratav: s. 145146; C. ztelli: s. 236237. Bunlardan . Aslanolunda yukardaki drtlklerden ayr iki drtlk daha vardr: Dklm kirpikler kalmam ka Aznn iinde yok olmu dii Hikmet byle imi Mevlnnn ii (Mevlnn, olmal. H.D.) Yoksa hell haram yer miydin kafa Kafa senin ne olduun bilelim Kaybolmu dilerin nerde bulalm Taze gelin miydin ba valalm Yoksa usul boylu kz mydn kafa Bu drtlklerin de yukardaki drtlklerle uyum halinde olduunu grmekteyiz. .Aslanolunun yapt gibi bunlar da yukardaki drtlklere eklenebilir. Glpnarl-Boratavda dipnot olarak Kerem ile Asl Hikyesinde bu iirin Keremin azndan sylendii, kuru kafann da bu sorulara cevap verdii belirtilmektedir. Bu durumda bu iirin Kerem ile Asl Hikyesinden alnarak Pir Sultana veya Pir Sultan Abdala mal edildii akla daha yakn gelmektedir. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur.

296

-429- (Pir Sultann deil) 1 Deli gnl bulanmsn ne acep ek bu sefineyi bir gl stne lemi brm hublarn ak Blbllerin medhi hep gl stne 2 Yetmi bin deryada yetmi bin derya (perde. .A.) Ann da kilidi bir gerek erde Erenler oynuyor bir gizli srda An da f etmen ol il stne 3 Mkil halletmee mrit gerektir Kmil mrit yerden ge direktir Ykm ar menzilimiz raktr Dkme yklerini sen yol stne 5 Tarikat eriat Muhammed Ali Gnl kbesinde atlar yolu Zhidin nesi var unda hey deli Kamusu bizimdir bir al stne 4 Yemen ikliminden bir yiit geldi Aliye rzn syledi gld Bir gecede yedi aylk yol ald Ali bindirdan Dldl stne 6 Kimi Nci okur danman hac Kimi yolun bilmez urunur tac Pir Sultan Dedem de kemter duac Hzr ilmin okur bir dal stne

(A.B.G.c.) . Glpnarl-Boratav: s. 148, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 480 481, A. Bezirci: s. 405. Bu iirdeki mahlsn Pir Sultan Dedem olmas, birinci drtlkteki beer sevgili ve beer ak, son drtlkteki son msrada irin kendin bu ekilde vmesi, bu iirin Pir Sultana ait olmas ihtimalini zayflatmaktadr. Bunlardan dolay bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur.

297

-430- (Pir Sultann deil) 1 Koca bal koca kad Sende hi din iman var m Haram hell yedi Sende hi din iman var m 3 man eder amel etmez Hakkn buyruuna gitmez Kadlar ya yere yatmaz Hi byle kr eytan var m 2 Fetva verir yalan yulan Domuz gibi da dolan Srtna vururum palan Senin gibi hayvan var m 4 Pir Sultanm zatlarnz Gerektir hretleriniz Haram yemez itleriniz (itlerimiz. .A.) Bu szmde ziyan var m (A. zzet, XII

Banaz olu Veli Aadan). Glpnarl-Boratav: s. 6364, s. 19. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 481. Bu iir Ali izzet araclyla arkla-Alaayrdan Banaz olu Veli Aadan derlenmitir. Malup ve mazlum bir kii ve ayn zamanda bir ocakzde, dede, mrit olan Pir Sultann bu ekilde ve bu slpta bir iir sylemeyeceine dair daha nceden bilgi vermitik. (Tez: s.5-6, 146-147). Bu iir Glpnarl-Boratavn eserinde Pir Sultan Hikyesi anlatlrken verilmitir. Yani sonradan ortaya kan Pir Sultan Hikyesi/Destan icab sonradan baka klar tarafndan sylenmi bir iirdir denilebilir. Sahibi belki Veli Aa, belki bizzat Ali zzet, belki de daha nceki yllarda yaam bir irdir. Bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -431- (Pir Sultann deil) 1 Ne ho yerde makamn var Senin hey Murtaza Ali Kudretten gelir yaylr Hnn hey Murtaza Ali 2 Seni seven serden geti Her namus-u rdan geti (Hem. .A.) Dev iitti akl at nn hey Murtaza Ali (Onun. .A.)

298

3 Yattn yer Kerbeldr evresi burc-u kaledir Yolun cmleden ldr Senin hey Murtaza Ali 4 Sr alnsn, halk ekilsin Yezit meydana yklsn Senin aknla dklsn Kanm hey Murtaza Ali 5 Pir Sultan, mrvete kalman Hak Muhammed Ali Sultan Seni sevenlere kurban Canm hey Murtaza Ali (C.ztelli.).

C. ztlli: s. 8889. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 482, s. 493; . Aslanolu; ah smail Haty: s. 402. . Aslanolu bu iirin birinci drtln ok az farkl yazarak iirin Hatayye (Anadolu Hatylerinden) ait olduunu belirtmitir. . Aslanolunun, ah smail Haty isimli eserinde Hatayye ait bu iirin tamam verilmitir. Ancak burada yukardaki nc drtlk yoktur; iir drt drtlkten ibarettir. Buradaki iir ile C.ztellinin derledii yukardaki iir esas itibariyle birbirini aynsdr. Bunlarn aslnda bir iir olduu anlalmaktadr. Bu durumda ortada olan udur: iirin asl Hatyye mi, yoksa Pir Sultana m attir? iirdeki tema ikisi iin de uygun bir temadr. unu kesin olarak syledyebiliriz: Bu iki iirden birisi Hatyye (ah smail deil; Anadolu Hatylerinden), dieri de Pir Sultana ait deildir. nk ikisi ayn iirdir. Ancak . Aslanolunun tesbitine uyarak iirin aslnn Hatyye ait olduunu kabul edebiliriz. O halde bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -432-(Pir Sultann) 1 zm zulmete salmanam (zm. salmazam. .A.) Allah bir Muhammed Ali Ben gayr nesne bilmezem Allah bir Muhammed Ali

299

2 ki ahin bir yuvada ler muallak havada (Uar. .A.) Dada denizde ovada Allah bir, Muhammed Ali 4 Anlardr klavuz leker Dim hak yolunda iler Ol Yediler Krklar ler Allah bir Muhmmed Ali 6 Pir Sultanm Haydar srdr

3 ki blbl durmu ter Ykn am cevher satar Pk gnlde mekn tutar Allah bir Muhammed Ali 5 Allah birdir, bir oluptur Hak iinde sr oluptur Tecellide nur oluptur Allah bir Muhammed Ali

Srra saraydan serverdir (Sra, .A.; sarayda, olmal. H.D.) Ay da nurdur, gn de nurdur Allah bir Muhammed Ali (C. ztelli). C. ztelli: s. 89. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 482483. iirde ilenen tema Pir Sultann da ileyebilecei bir temadr. . Aslanolunu pheye sevkeden iirdeki Pir Sultanm Haydar mahls olmaldr. Ancak buradaki Haydar mahlsn iinde deil de Hz. Ali mnasnda alrsak o zaman mahls sadece Pir Sultan olmaktadr: Pir Sultanm, Haydar (yani Hz. Ali) srdr eklinde. Bu ekildeki syleyi ve vurgu hem iirin btnne, hem de mahlsn getii drtle uygun dmektedir. Aksini dnerek Pir Sultanm Haydar sr olarak kabul etmek irin kendisini yceltmesi demek olur ki bu, tevazuya byk nem veren tasavvuf irlerine uygun dmez. O halde bu iirin mahls Pir Sultan olmaldr. Bu haliyle bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir. -433- (Pir Sultann deil) 1 ok keramet grdm sar krknde Dedelik nian vardr brknde Altn mdr, gm mdr terkinde Bire dede, yamadan m gelirsin 2 Tarikatten marifete geldiniz Hakikat emrinde vardr yurdunuz Be deyi de kaslp yedinz Bire dede, yamadan m gelirsin

300

3 Pir Sultann bu szne ksdnz Hasm olsun hrkanzla postunuz Talipleri damzlktan kesdinz Bire dede, yamadan m gelirsin (C. tztelli). C. ztelli: s. 400. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 483484; A. Bezirci: s. 201. Aslanolu ve Bezircide ikinci drtlk biraz farkldr ve u ekildedir: Tarikat evinde vardr yurdunuz Marifetten hakikate girdiniz Be deyi satt yedi drdnz Bire dedem yamadan m gelirsin Dedelerin bu ekilde hicvedilmesi, onlarn da taliplerine bu ekilde yk olmalar ve onlar deta soymalar Pir Sultann yaad yllarda deil, belki daha yakn yllarda olabilir. Kald ki iir Pir Sultan gibi bir dede, mrit tarafndan deil, bir tlip tarafndan sylenmi bir iir zelliindedir. O halde bu iir daha yakn yllarda, tarikatlarn bozulma devrinde yaam bir ire ait olabilir. Onun iin bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -434- (Pir Sultann deil) Muhammed Mehdinin Hak sancan ekelim bakalm nicolsa olsun (nicolur olsun. .A.) Teber ekip mnkirlerin kann Dkelim bakalm nicolsa olsun (nicolur olsun. .A.) Mahlk deccal oldu insan haar Asla bilen yoktur hayr eri Teber ekip u maradan dar kalm bakalm nicolsa olsun (nicolur. .A.) Mminleri bir katara dzelim Gruh gruh u lemi gezelim Mnkirlerin sarayn bozalm Ykalm bakalm nicolsa olsun (nicolur. .A.)

301

Pir Sultana Huda yardm etmez mi Mminler banda blbl tmez mi Bunca yattmz gayr yetmez mi Kalkalm bakalm nicolsa olsun (nicolur. .A.). (A. zzet. C.I). Glpnarl-Boratav: s. 7677, s. 16. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 484; A. Bezirci: s. 328. Bu iir Ali zzet vastasyla arklann di kynden olan Muharreme ait mecmuadan derlenmitir. Bu iirin, Pir Sultan ve taraftarlarnn isyan hazrlna belge gibi kullanldndan, iirin kime ait olduu hakknda aratrmaclarn grlerinden daha nce bahsetmi ve iirin Sdk Babaya (18651938) ait olduunu sylemitik. (Bak: Tez s. 147-150). O halde bu iiri de Pir Sultann iirlerinden saymamak gerekir. -435- (Pir Sultann deil) Haktan inayet olursa ah Uruma gele birgn Gazda bu Zlfikar Kfirlere ala bir gn Hep devire gele iller aha ola kle kullar Urumda alyan sefiller (Urumdalyan, olmal. H.D.) d ola da gle bir gn eke sanca gtre ah stanbula otura Firenkten yesir getire Horasana sala bir gn Devire beyi paay Zapteyleye drt keyi Husrev ede temaay Ali divan kura bir gn

302

Gl ahn dodu dey (Gn, dolmal. H.D.) Bal rahmet yad dey Kutlu gnler dodu dey (geldi, olmal. H.D.) u lem d ola bir gn Mehd Dedem gelse gerek Ali divan kursa gerek Hakszlar krsa gerek ntikamn ala birgn Pir Sultann ii ahtr ntizarm gzel ahtr Mlk iyesi padiahtr Mlke sahip ola bir gn (A. zzet, XVII. Divrikin Kale kynden Hseyin Efendiden). Glpnarl-Boratav: s. 7778, s. 17. Ayrca bak. . Aslanolu: s. 485-486, A. Bezirci: s. 55, s. 290; Ali Haydar Avc: s. 199-200; C. ztelli: s. 137-138. Bu iirin kime ait olduu hususunda aratrmaclar arasnda ihtilf olduu, Pir Sultana ait olamayaca, niin ona ait olamayaca, Mehdi Dedenin de olamayaca zerinde daha nceden durmu ve iirin sahibinin Divrikin Kale kynden Hseyin Efendi veya Pir Sultan adna iir syleyen bir baka k olabileceini sylemitik: (Tez s.147-151). O halde bu iiri de Pir Sultana mal etmemek daha doru olur. -436- (Pir Sultann) 1 Ol benim ahm Grmee kim gider Zevk ile safas (safasn. Srmee kim gider 3 ss elinde Kemeri belinde Hocas nnde lmee kim gider .A.) 2 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah 4 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah

303

5 ehidin kann Yumazlar tenini Hak iin cann Vermee kim gider 7 ncidir dileri Kalemdir kalar Hak iin balar Vermee kim gider(Sermee. .A.) 9 ahmn zn Severim szn Gn gibi yzn Grmee kim gider 11 Pir Sultan illeri Uzaktr yollar Bahede glleri Dermee kim gider

6 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah 8 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah 10 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah 12 (Nakarat) L ilh, l ilh L ilh, l ilh Allah H, H Allah Allah H, H Allah

(C. ztelli). C. ztelli: s. 247-248. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 486-487; A. Bezirci: s. 336. . Aslanolu, bu iirin derleyecisi olarak C. ztelliyi vermesine ramen, C. ztellideki nakarat drtlklerini almamtr. Ayrca . Aslanolunda drdnc drtlkteki vermeekelimesinin yerinde sermee kelimesini grmekteyiz. Her iki kelime de l ve henk bakmndan uygun olmakla birlikte ikisi arasnda iire ve ahsa yklenen mn bakmndan ok byk fark vardr. iirin btnnde Allah (Hak) ve ah iin lm dahil her eye katlanmak, sonra da bunun meyvelerine ulamak temas ilenmitir. Dn, tasavvuf bir eitim ve ycelme anlatlmtr. Drdnc drtlkteki Hak iin balar Vermee kim gider msralar da bu temalara uygundur. Bu temalar tarihteki Pir Sultan iin de uygun dmektedir. Ancak . Aslanolundaki gibi Hak iin balar Sermee kim gider olduunda hem iirin genel temasnn

304

dna klm, hem de zellikle Cumhuriyet dnemiyle birlikte oluturulan Devrimci Pir Sultana uygun bir tavr sergilenmi olur. Bu da tarihteki Pir Sultan deil de, hayallerdeki Pir Sultan anlatmaktr. Bu ikinci ekil, . Aslanolu veya sonraki klar tarafndan oluturulmu olmaldr. Buradaki ahn kim olduu ok net deildir. Safev ah veya Hazret-i Ali olabilir. Hatta Allah mnsnda da kullanlm olabilir. Bu iirin C. ztellideki ekli Pir Sultann iir zelliklerine uymaktadr. Onun iin bu iiri Pir Sultann iirlerinden kabul edebiliriz. -437 / 1- (Pir Sultann deil) 1 Vardk krklar meclisine Gel beri ey can dediler zzet ile slm verdim Gir ite meydan dediler 3 Gir sema ile evine Silinip pk ola ayna Krk yl bir kazanda kayna Dahi isin can dediler 5 Pir Sultanm nedir halin kr eyle kaldr elin Gybetin kesegr dilin (Gybetten, olmal. H.D.) Hak ile yeksan dediler ( . Aslanolu). . Aslanolu: s. 487. . Aslanolu, bu iirdeki ilk drtln ok benzerini (s. 496) Hatyye ait olarak gstermi, bu iiri ise Pir Sultann olarak kabul etmitir. . Aslanolunun ah smail Hatay isimli eserinde de bu iirin hemen hemen ayns ah Hatynin iirleri arasnda verilmitir. Bu iirde buradakinden fazla olarak iki drtlk daha vardr: 2 Krklar ayaa durdular Yanlarnda yer verdiler Meydana sofra serdiler Lokmamza sun dediler 4 Grdn gzn ile Demeyesin szn ile Andan sonra bizim ile Olasn mihman dediler

305

Krklarn kalbi durudur Mmin gnlnn eridir Geliin kanden beridir Syle kimsin sen dediler Krklar meydanna vardm Gel ber ey can dediler zzet ile selam verdim

Dme dnya kesretine Talib ol Hak hazretine Ab- kevser erbetine Parman sun dediler

Ayn eserdeki bu iirin ilk drtl de u ekildedir:

Gir ite meydan dediler (ah smail Hatay: s. 520-521). Buna gre bu iirin asl ah Hatyye ait gibi grnyor. . Aslanolunun Pir Sultana mal ettii yukardaki iirin asl da ah Hatyye ait olmaldr. O halde bu iiri Pir Sultana mal etmemek daha doru olur. C. ztellinin tespit ettii ve Pir Sultana ait olarak gsterdii bir iir daha vardr. lk drtlk bu iirde de hemen hemen yukardakilerle ayndr. Ancak iirin btn, yukardaki iirlere benzemekle birlikte ondan epeyce farkllklar da gstermektedir: -437 / 2- (Pir Sultann) 1 ekilip Krklara vardk Niye geldin can dediler Ba kesip niyaz eyledik Ge otur, meydan dediler 3 Krklar ile yedik itik Kaynayp sohbette cotuk Yetmi yl krrede pitik Dahi isin yan dediler.(Daha.H.D.) 5 Pir Sultanm kanm katlim Gnln gnlme kattm Doksan yl da l yattm Gine sasn can dediler 2 Krklar meydan ganidir Grenin kalbin eridir Klli eklerden beridir Nerelisin can dediler 4 Rehberine ver zn Erenler gre gln (gnln. A.B.) Musahibin hak bileni Edelim ihsan dediler

306

(C. ztelli). C. ztelli: s. 314315. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 197. Bu iki iirden birisinin dierine nazire olarak sylenmi olmas ihtimalini dnebiliriz. Hangisinin hangisine nazire olduunu kestirmek ise olduka zordur. nk yukardaki ah Hatay, ah smail deil; Anadolu Hataylerinden birisidir. Yukardaki birinci iirin deil ama ikinci iirin Pir Sultana ait olduunu kabul edebiliriz. O halde bu iiri de Pir Sultann iirleri arasna almak daha doru olacaktr. -438- (Pir Sultann deil) Ala gzl ahtan bir dolu geldi (Bizlere bu dolu Aliden geldi. Glp.-Bor.) Bir sen i sevdiim, bir de bana ver Balm Sultan, Kzl Deliden geldi Bir sen i sevdiim, bir de bana ver Paym gelir mamlarn payndan On kimam nesli Ali soyundan Krklarn itii zm suyundan Bir sen i sevdiim bir de bana ver Beline kuanm nurdan bir kemer Akn dolusunu ienler kanar Herkes sevdiinden bir dolu umar ( sevdiine bir dolu sunar. .A.) Bir sen i sevdiim, bir de bana ver Pir Sultanm, ham has seerim A okurum, ak kitabn aarm Yar elinden au gelse ierim (Pir au gelse ierim. Glp.-Bor.) Bir sen i sediim, bir de bana ver (Naci Kum). C. ztelli: s. 222. Ayrca bak: Glpnarl-Boratav: s. 166, s. 16; . Aslanolu: s. 488; A. Bezirci: s. 185; A. Bezirci: s. 149. (Aslnda ikisi de ayn iir olmaldr.). C. ztellinin belirttiine gre bu iiri derleyen Naci Kumdur. Glpnarl-Boratavn eserinde ise arklann yk kynden Ah olu Hamdi Barandr. Bu eserdeki iir ikinci derleme olmaldr. Ancak iki iir hemen hemen birbirinin aynsdr. Bunlarn iki ayr iir olmas ihtimali yoktur. Muhtemeldir ki Naci Kum derlemesini Hamdi Baran da sylemi ve bunu P.N. Boratav derlemitir. . Aslanolunun pheli Deyiler iinde gsterdii bu iir ilk bakta tasavvuf bir iir gibi grnmektedir. Ancak bundan daha da derinde beer bir sevgili

307

ve beer bir aktan bahsedilmektedir. Bu ak ve sevgili tasavvuf motiflerle kamufle edilmitir. iirin bu zellii Alev/Tahtaclarn bunu, halk danslarndan olan Mengi oyununu oynarken Trk eklinde okumalarndan da anlalmaktadr (C. ztelli. S. 222). Yani tarikat yininde deil de halk oyununda sylenen ve okunan bir trkdr. Bu ekildeki iirler de ocakzde, dede mrit olan Pir Sultann iirlerinden olamaz. O halde bu iiri Pir Sultan mahlsyla baka bir k okumutur. O halde bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. -439-(Pir Sultann) Dadan ktr ktr hezen indirir ndirir de atelere yandrr Her evin devliin kz dndrr (dirlii. .Yac, dirliinolmal.H.D.) reberler hoa grn kz kzn damn alack yapn Ya koman altnda kuruluk sepin (altna. .A.) Koumdan kouma gzlerin pn reberler hoa grn kz Pir Sultanm der ki kaynar counca Tekne hamur kalmaz ekmek piince Adem Ata kzn ifte kounca (Adem Atkzn. .A.) reberler hoa grn kz (P.N. Boratav; D.K.H.M. Arivi). GlpnarlBoratav: s. 171. Ayrca bak: C. ztelli: s. 353; . Aslanolu: s. 488489; A. Bezirci: s. 203. Grld gibi bu iir, iir teknii ve henk bakmndan baarl bir iir deildir. iirde dem Peygamberin ilk ifti oluu ve kz ifte komasndan baka dintasavvuf bir yn yoktur. Bir kyl yaay iinde olan Pir Sultann, o zamann artlar iinde ok nemi olan kze bu kadar deer vermesi, onun ho tutulmas iin tavsiyelerde bulunmas normal karlanmaldr. kzle ekmek o zamann artlar iinde ok deerli iki nimettir. Yaanlan zor hayat artlar ve ktlklar bu iki nimeti daha da deerli klmtr, denilebilir. . Aslanolunun pheli Deyiler bal iinde verdii bu iir Pir Sultann iirlerinden kabul edilebilir.

308

F. A. BEZ RC N N P R SULTANA MAL ETT BAZI RLER HAKKINDA Pir Sultanlar ayrmaya gayret edenlerden ikinci nemli aratrmacnn A.Bezirci olduunu sylemitik. Bu aratrmac genelde . Aslanolunu takip etmekle birlikte, Pir Sultana mal ettii baz iirlerde . Aslanolundan ayrlmaktadr. ki aratrmacnn ortak tavr iinde olduu iirlerin dnda kalan bu iirleri ksaca gzden geirelim: Ala gzl ahtan bir dolu geldi (Bizlere bu dolu Aliden geldi. .Aslanolu.) Bir sen i sevdiim bir de bana ver (A.Bezirci, s. 149). .Aslanolu bu iiri pheli Deyiler blmnde vermitir: (s. 488; 438. iir). Biz de bu iirin Pir Sultann iirlerinden saylmamasnn daha doru olacan sylemitik: (Tez: s.306307). Badad Badad irin Badad (Erenler Sultan Badat ehrinin. .A., S.N.Ergun) btida binasn kuran kim idi On ki mam koydu mihrap tan Onun duasn eden kim idi Son drtlk: Pir Sultanm var m szn hats ldr hrs nefsin Hakka yetesi smaile inen koun atas Kurt donunda alp giden kim idi (A. Bezirci, s. 165). A. Bezirci bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir. C.ztellinin derlemesi olarak gsterilen bu iirin hemen hemen ayns olan S.N. Ergun derlemesinde son drtlk yukardaki drtlkten tamamen farkldr ve u ekildedir: Pir Sultan Abdal dir zaman fard Ahmdan dalarn kar eridi Badattan kup da bir tu brd Askerini ekp gelen kim idi (S.N.Ergun: s. 33). Bu iiri S.N. Ergundan eserine alan .Aslanolu ise (s. 262263), her halde mahlsna da bakarak bu iiri Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda gstermitir. Badat ehrinin kuruluunu, Badatla ilgili hikyeleri anlatan bu iire gre Badat ehrinin binasnn mihrap tan koyan On ki mamdr. Buradaki bilgi yanlln yapan bir irin ok cahil bir kimse olmas

309

gerekir. Kendi sahasnda epeyce bilgili ve kltrl bir kimse olan Pir Sultann byle bir iiri sylemesi beklenemez. iirin dier drtllerinde de buna benzer uuk, mesnetsiz bir anlatm vardr. O halde bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. Yukardaki son drtlklerin ok farkl olmas da bu drtlklerden birisinin, baka bir iirdeki son drtln buraya alnm olmasyla izah edilebilir. Benim aslm Horasandan Hoydandr msralarla balayan ve; Krklara ser-emesin pirim Ali Cmlemizden ulusun Kzl Deli nakarat msralaryla devam eden iiri (s. 173174) A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir. iiri C.ztelli, V.L. Salcdan almtr. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasna almtr. (s. 395). Biz de Pir Sultanm Haydar bahsinde bu iirin stnde durmu ve bu iirin Pir Sultana mal edilmemesinin daha doru olacan sylemitik. (Tez: 3536). Bizim itiimiz dolu Dolularn dolusudur msralaryla balayan ve Pir Sultan mahlsn tayan iiri Asm Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir (s. 184). . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanlara Ait Olmayan Deyiler Blmnde Hatynin iiri olarak vermitir: (s. 497). Bizde onun bu tespitine katldmz ve bu husustaki grlerimizi belirtmitik: (Tez: s. 124-125, 132133). Bizlere bu dolu Aliden geldi Bir sen i sevdiim bir de bana ver msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermitik (s. 185). A. Bezirci bu iirin; Ala gzl ahtan bir dolu geldi Bir sen i sevdiim bir de bana ver eklindeki C. ztelli derlemesini baka bir iir gibi kaydetmi ve yine Pir Sultann iirleri arasna almtr: (s. 149). Aslnda ilk msra hari iki iir hemen hemen birbirinin aynsdr. ki ayr iir olarak gsterilmesi doru deildir. Bu iiri . Aslanolu ise pheli Deyiler blmnde gstermitir: s. 488. Biz de bu iirin Pir Sultana mal etmemek gerektiini sylemi ve bu husustaki dncelerimizi yukarda belirtmitik: (Tez: s. 306307).

310

ok dedelik grdm sar krknde . Bire dedem yamadan m gelirsin msralaryla balayan iiri A.Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir. (s. 201) Bu iiri .Aslanolu pheli Deyiler blmnde vermitir: s. 483484. Biz de bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak gerektiini sylemi ve bu husustaki dncelerimizi yukarda belirtmitik: (Tez: s.299300). ok kr olsun Hdnn demine Hac Bekta Veli Sultan Balm var msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 202. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermektedir: s. 408. Biz de . Aslanolunun grne katlarak bu iirin Pir Sultana deil; Pir Sultanm Haydara ait olduunu kabul ediyoruz. Pir Sultanm Haydar ve iirleri ile ilgili olarak daha nce bilgi vermitik. (Tez: s. 2839). Dadan ktr ktr hezen indirir reberler hoa grn kz msralaryla balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 203. . Aslanolu ise bu iiri pheli Deyiler blmnde vermitir: s. 488489. Biz bu iir hakknda bilgi verirken Pir Sultann byle bir iiri olabileceini, bu iiri Pir Sultann iirlerinden sayabileceimizi belirtmitik: (Tez: s. 307). Dinleyin klar benim szm Felek yakt kl eyledi zm Elimden aldrdm krpe kuzumu Her gn kyamet olum diye diye Bir gn kyamet olum diye diye msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 209. . Aslanolu ise bu iiri Abdal Pir Sultann iirleri arasnda vermektedir: s. 434435. Pir Sultan aratrmalar iin ok nemi olmayan bu iiri . Aslanoluna uyarak Pir Sultann deil, Abdal Pir Sultann olarak kabul edebiliriz.

311

Erenlerin erknna yoluna T ezelden k oldum erenler msralaryla balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 226. Bu iiri . Aslanolunun ise Hatynin iiri olarak kabul ettiini ve bizim de bu gre katldmz daha nce belirtmitik: (Tez: s. 131,133). Gece gndz arzumanm Kerbel Gidelim gaziler mam akna msralaryla balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 242. Bu iiri . Aslanolunun ise Hatynin iiri olarak kabul ettiini ve bizim de bu gre katldmz daha nce belirtmitik: (Bak: Tez s. 124-125,125). Gelin canlar bir olalm msralaryla balayan ve Tevekkelt telllah nakaratyla devam eden iiri A. Bezirci Pir Sultann iir olarak gstermektedir: s. 255. Pir Sultan aratrmalar asndan ok nem arzeden bu iir . Aslanoluna gre Tarsuslu Sdk (18651928)ye aittir: s. 492. Biz de bu gre katlm ve bu hususta bilgi vermitik. (Bak: Tez s. 17-18). Haktan inayet olursa ah Uruma gele bir gn msralaryla balayan iiri, A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 290-291. . Aslanolu ise bu iiri pheli iirler iinde vermektedir.: s. 485. Biz de bu iiri stnde durmu ve bu iirin Pir Sultana mal edilmemesinin daha doru olacan sylemitik. (Bak: Tez s. 150151, 301302). ndim Ko Babay tavf eyledim Bugn yaylmdadr geliyor kolar msralaryla balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 305. . Aslanoluna gre ise bu iir Pir Sultanm Haydara aittir: s. 406. Biz de . Aslanolunun grne katldmz belirtmitik: (Bak: Tez s.39). Bu iiri Pir Sultana deil; Pir Sultanm Haydara mal etmek daha doru olacaktr. Kanber kafadan gderdi devesin ah- Merdan bindirdiler Aliyi msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iiri olarak gstermektedir: s. 313. Bu iirin ok benzeri . Aslanolunda

312

Abdal Pir Sultana mal edilmektedir ve ilk msras yukardakinden farkldr: kardlar kisvesini bandan ndirdiler ah- Merdan Aliyi eklindedir. s. 443. Her iki aratrmac da iirin derleyicisi olarak C.ztelliyi vermektedir. iirin z ayn olmakla birlikte iki iir birbirinden epeyce farkldr. Ancak iki ayr iir olacak kadar da farkl deildir. iiri derleyen C. ztellide mahls msras u ekildedir: Pir Sultanm dem gelir Havv ilen (C. ztelli: s. 96). iiri derleyende mahls Pir Sultan Abdal deil, Pir Sultan olmasna ramen biz de . Aslanoluna uyarak bu iirin Pir Sultana deil, Abdal Pir Sultana mal edilmesinin daha doru olaca kanaatindeyiz. Koca bal koca kad Sende hi din iman var m msralaryla balayan iiri A.Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir: s. 320. Bu iiri . Aslanolu ise pheli Deyiler blmne almtr: (s. 481). Biz de bu iir zerinde daha nce durmu ve bu iirin Pir Sultana ait olamayacan aklamaya almtk: (Bak: Tez s. 5-6, s.146, s.297). Muhammed Mehdnin Hak sancan ekelim bakalm nic(e)olur olsun msralaryla balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermektedir. s. 328. . Aslanolu ise bu iiri pheli Deyiler blmnde vermitir: (s. 494). Biz de birok aratrmac tarafndan Pir Sultann isyan hazrlna bir belge gibi kullanlan bu iir zerinde daha nce durmu ve iirin Sdk Babaya (18651928) ait olduundan bahsetmitik. (Bak: Tez s. 144150, s.300-301). Muhammed neslinden unda kim kald Var m Hac Bekta Veliden gayr msralaryla balayan Pir Sultanm H der ya sen ne dersin eklinde mahls msras olan iiri A. Bezirci, Pir Sultana ait olarak gstermektedir: s. 329330. .Aslanolu da bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda vermektedir: s. 100101. A. Bezirci yine yukardaki msralarla balayan fakat dier drtlkleri epeyce farkl olan, Pir Sultanm yeil perdeyi kuran eklinde mahls msras olan bir baka iiri de Pir Sultann iiri olarak gstermitir: (s. 331). Bu iiri . Aslanolu ise Pir Sultanm Haydarn iiri olarak vermitir: (s. 393). Biz de bu iirler

313

zerinde durmu, birinci iirin Pir Sultann olabileceini, ikinci iirin ise ya . Aslanolunun dedii gibi Pir Sultanm Haydara ait olabileceini veya bu iirin Pir Sultana ait yukardaki iirin bozulmasyla ortaya km olabileceini sylemitik. (Bak: Tez s.658166). Ol benim ahm Grmee kim gider msralaryla balayan iiri A.Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir: s. 336. . Aslanolu ise bu iiri pheli Deyiler blmnde vermitir. Biz de bu iir stnde durmu, . Aslanolundaki deil ama C. ztellideki iirin Pir Sultana daha uygun dtn anlatm ve C. ztellinin eserindeki iirin Pir Sultann olabileceini sylemitik. (Bak: Tez s.302-304). Pirim bana ismini balad Deftere yazldm bir gn iinde msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir: s. 342. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermitir: s. 391. Biz de . Aslanoluna uyarak bu iirin Pir Sultana deil Pir Sultanm Haydara ait olabileceini syleyebiliriz. (Bak: Tez s.39). -277- (Pir Sultann) kr bizi bu meydana Getirenin demine H Ceset iinde bu can Bitirenin demine H Gzeldir Alinin sesi Silelim gnlden pas Ayn- cemde bu nefesi Okuyann demine H

zleyelim Ali izini (Alizini olabilir.H.D Pir Sultanm bu ne demek Uyaralm can gzn Krklar ile bir zm irenin demine h Hi cahile ekme emek Hazr pimi nn- nemek Yedirenin demine H (C. ztelli). C.

ztelli: s. 345346. Ayrca bak: A. Bezirci: s. 364. A. Bezirci bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gsteriyor. . Aslanolunda ise bu iir hi yoktur. Bu iirin slubu, temas ve mahls dikkate alnrsa Pir Sultann byle bir iiri olabileceini kabul edebiliriz. O halde bu iiri de Pir Sultann iirleri arasna eklemek daha doru olur.

314

Talibin zn halleyle piir Bu meydana iden lokma gelir mi stat nazarnda tuzlanmaynca O lokmada lezzet karar olur mu drtlyle balayan iiri A.Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir: s. 365. iiri ilk derleyip yaynlayan C.ztellidir: s. 346347. . Aslanolu ise bu iirin sadece ilk drtln eserine alm, onu da eserinin nc blmnde Yanl ve Eksik Olanlar ksmnda vermitir: s. 500. Ancak aratrmacnn bu blm balndan neyi kastettii tam olarak anlalamamaktadr. Eserin takdim blmnde nc blm u ekilde tantlmaktadr: 3. blmde ise a) pheli deyiler, b) Bakasndan olup da irimize mal edilenler, c) Eksik veya anlamsz olanlar, birer birer gsterildi. s. 18. Ancak ikinci blmdeki ifadeden ve nc blmn detaylarndan unu karabiliriz ki bu blmdeki iirlerin Pir Sultana ait olma ihtimali bile yoktur. Aratrmacnn bu tesbite gelmesi iin mutlaka dayanaklar olmaldr ama bunlar aklamaya girmemitir. Pir Sultana ve Pir Sultanlar ayrmaya 45 yln veren bu aratrmacnn gr dorultusunda bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. Uyur idik uyardlar Diriye saydlar bizi msralaryla balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir: s. 374375. Ayn eserde bu iirin bir derlemesi C.ztelliye, dieri de S.N: Erguna aittir. ki iir arasnda baz farkllklar olmakla birlikte ikisinin de ayn iir olduu anlalmaktadr. Bu iirlerin kime ait olduu ve mahlslarnn ne olduu olduka tartmaldr: A. Bezircideki C. ztelli derlemesinde son drtlk u ekildedir: Pir Sultanm eydr unda ok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Aliye saydlar bizi (s. 374). Ayn aratrmacnn S.N. Ergun derlemesinde ise son drtlk yledir:

315

Pir Sultan Abdalm unda Ulu divan srer gnde Pirim imdiki zamanda Aliye kattlar bizi (s. 375) S. N. Ergunun verdii bir bilgiye gre bu nefes Kul Mehmet Abdala ait gsteriliyor: s. 78. Ayn iir S.N: Ergunun eserinde Pir Sultan Abdal mahlsyla kaydedilmitir: s. 3940. Glpnarl-Boratavda ise iirin son drtl ve mahls u ekildedir: Pir Sultanm Haydar unda ok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Aliye saydlar bizi (S. 107-108). . Aslanolu ise D. Ruhullah derlemesini eserine alm ve bu iiri Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir. Son drtlk ve mahls u ekildedir. Pir Sultan Abdalm unda ok keramet var insanda O cihanda bu cihanda Aliye saydlar bizi (s. 379). iir ok deimemekle birlikte mahlsn ok deitiini grmekteyiz. Pir Sultann da byle bir iiri sylemesi mmkndr ama yine . Aslanoluna uyarak bu iiri Pir Sultana deil, Pir Sultan Abdala veya baka bir a mal etmeyi daha doru buluyoruz. Vefat ettim u dnyadan Gidiyorum dertli dertli ndim traba dendim Gidiyorum dertli dertli drtlyle balayan iiri A. Bezirci, Pir Sultann iirleri arasnda gstermitir: s. 378. Bu iiri derleyen C. ztellidir: s. 260 261. . Aslanolu ise bu iirin de sadece ilk drtln yine yukardaki Yanl ve Eksik Olanlar ksmnda gstermitir: s. 499. Bir lnn azndan sylenen bu iirin dier drtlkleri przl ifadelerle doludur. Kltrsz bir n iiri gibidir. iirin bu zelliklerini dikkate alarak ve . Aslanoluna uyarak bu iiri de Pir Sultann iirlerinden saymamay daha doru buluyoruz.

316

Yr bire iek Da Sende suna boylum kald Her kularn dnm a Blblm glenim soldu drtlyle balayan iiri A. Bezirci Pir Sultann iiri olarak gstermektedir: s. 392. P. Naili Boratavn Ali zzet araclyla derledii bu iiri, . Aslanolu, Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermektedir: s. 420. Biz de Ali izzetten veya Ali zzet araclyla derlenen iirlerden bahsederken bu iir zerinde de durmutuk. (Bak: Tez s.142-145). Bu bilgilerin nda bu iiri Pir Sultann iirlerinden saymamak daha doru olur. G. A. BEZ RC N N ESER NDEK KUKULU RLER HAKKINDA Pir Sultanla Pir Sultan Abdallar ayrmaya aba sarfeden A. Bezirci, Pir Sultann iiri olduuna kesin karar veremedii iirleri Kukulu iirler bal iinde vermitir. imdi bu iirleri ve . Aslanolunun bu iirleri nasl deerlendirdiini belirtip bizim bu iirler hakkndaki grmz verelim: Benim Hakka mnactm aha Padiaha deil msralaryla balayan iir bunlardan birisidir. . Aslanolu bu iiri Pir Sultann veya Pir Sultan Abdallarn iirleri arasnda gstermemitir. Bu iir onun eserinde yoktur. Bununla ilgili olarak lehte-aleyhte bir fikir de ileri srmemitir. Biz Ali zzet ve Pir Sultan iirleri blmnde bu iir zerinde durmu ve bunun Pir Sultann olamayacan izah etmitik. (Bak: Tez s.142147). Bu iirlerden bir dieri; oktan beri yollarn gzlerim Gnlmn ziyas dost safa geldin msralaryla balamaktadr: Bu iirin mahls msras Pir Sultan giyinmi al ile yeil eklindedir. Derleyen ise C. ztellidir: s. 402. A. Bezirci bu iirin ok az farkllk gsteren bir baka varyantn da bu blmde gstermitir. Bu iir de; oktan beri yollarn gzlerim Hatrm sormaya yr sen mi geldin msralaryla balamaktadr. Mahls msras ise udur:

317

Pir Sultan Abdaln sen seni dr (Abdalm olmal. H.D.)Bunlarn ikisine ayn iir gzyle bakabiliriz. Mahls ise birincisinde Pir Sultan, ikincisinde Pir Sultan Abdaldr: s. 403. . Aslanolu birinci iirimahls Pir Sultan olmasna ramen Pir Sultann iirleri arasnda gstermemitir. kinci iiri ise Pir Sultan Abdaln iiri olarak vermitir: s. 306307. Bu iki iir de iledii beer sevgili ve beer ak dolaysyla Pir Sultann iirlerinden saylmamaldr. Deli gnl bulanmsn ne acep ek bu sefineyi bir gl stne msralaryla balayan iiri de A. Bezirci ayn blme almtr: s. 405. Ayn iir . Aslanolunda da pheli Deyiler iindedir. Biz . Aslanolunun bu blmde gsterdii iirleri deerlendirirken bu iir zerinde durmu, bu iirin Pir Sultana ait olmamas gerektiini ve sebeplerini aklamtk. (Bak: Tez s.296). Gelin zmze sitem edelim Hile ile huda ile hl olmaz msralaryla balayan iir de ayn blmdeki iirlerdendir: s. 407-408. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda gstermektedir: s. 415-416. Biz de . Aslanolunun grne katlarak bu iirin Pir Sultana deil, Pir Sultanm Haydara ait olduunu syleyebiliriz. Hazret-i Alinin devri yrye Ali kim olduu bilinmelidir msralaryla balayan iir de ayn blmdeki iirlerdendir: s. 409. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermitir: s. 409. Birok aratrmac tarafndan Pir Sultann isyanna belge olarak kullanlan bu iir zerinde biz de durmu, bu iirin Pir Sultann olmamas gerektiini ve bunun sebeplerini vermeye almtk. (Bak: Tez s.3233). Lnet olsun sana ey Yezit pelit Kzlba m dersin syle bakalm msralaryla balayan iir de A. Bezircinin ayn blmde gsterdii iirlerdendir. s: 411. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarm iiri olarak vermitir: s. 399. Biz de hem i. Aslanoluna uyarak hem de iirdeki;

318

Ey Yezit geersen ahn eline Zlfikarn alar senin beline ve Muhammed sizleri ta ile eze gibi msralardaki basit hicve bakarak bu iirin Pir Sultana ait olmad, kanaatindeyiz. Bu ifadeler ocakzde, dede ve mrit olan Pir Sultana pek uygun dmemektedir. O halde bu iir de Pir Sultann deil; Pir Sultanm Haydarn iiri olarak kabul edilebilir. On ki mama uyanlardanz Hakka doru gider yollarmz msralaryla balayan iir de A. Bezircide ayn blmde gsterilmitir: s. 412. . Aslanolu ise bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermitir: s. 417418. iirin tamam udur: -194- (A. Bezirci. S. 412). (Pir Sultann) 1 On ki mama uyanlardanz Hakka doru gider bu yollarmz Biz l- evld sevenlerdeniz Her seher tesbih eder dillerimiz 3 Mmin idim mnafktan usandm Miyan beste tarikata dendim Kemer bestelerden kuak kuandm Pir elinden baldr bellerimiz 5 On ki mamn bizdedir nuru ah- vilyetin bizdedir srr Aktr aynmz gnlmz duru Sedefli mercanl gnllerimiz 2 Biatmz aldk biz de uludan Mrvet kimden kald Hazret(i) Aliden Bizim ikrarmz Kal-belden Eldedir etekte bu ellerimiz 4 Biz mminiz kalbimizde kara yok Bizde yoa var demezler vara yok imden geri ayrlmaya are yok Hr elinde alr gllerimiz 6 Dzel Pir Sultanm katana dzel Biz de ikrar verdik kadim ezel Bir sevdaya dtk sevdas gzel Vardr trl trl hayallerimiz (A.B./V.L.S)

Ancak bu iirdeki mahls Pir Sultanm Haydar olmad gibi Pir Sultanmdan sonra eyder, aydur gibi kelimeler de kullanlmamtr. Sadece buna bakarsak bu iirin Banazl Pir Sultana ait olabileceini kabul edebiliriz. Bunun yannda iirde ilenen tema ve bu temann ilenii Pir Sultann da ileyebilecei bir temadr. Bu temann ilenii de Pir Sultan slbuna uygunluk arzetmektedir. Bu haliyle bu iir Pir

319

Sultanm Haydarn birok iirinde grlen przlerden, basitliklerden ve slktan uzaktr. Pir Sultanm Haydar blmnde bu hususlar zerinde durmutuk: (Bak: Tez s.31). Btn bunlara baktmzda bu iirin Pir Sultanm Haydara deil, Banazl Pir Sultana ait olmas daha kuvvetli bir ihtimal gibi grnmektedir. Zaten . Aslanolu da bu iirin mahls Pir Sultan olduu halde niin Pir Sultanm Haydara ait olduuna dair bir aklama yapmamtr. Belirtilmiyor ama belki de tek dayana bu iiri derleyenin V.L. Salc olmas, onun da derlemelerinin hepsini Trakyadan yapm olmasdr: (Bak: Tez s. 29). Devlet basksna kar Alev-Bektaler arasndaki sk dayanma dikkate alndnda Sivas yresinden bir an veya tarikat mensubunun bu iiri Trakyaya gtrmesi, bu iirin oralarda sevilip ezberlenmesi, sonra da bunun V.L. Salc tarafndan derlenmi olmas izah ok zor bir durum deildir. O halde kesin olmamakla beraber bu iirin Pir Sultanm Haydara deil, Pir Sultana ait olmas daha kuvvetli bir ihtimal gibidir. Ancak bu iir Pir Sultan aratrmalar asndan ok fazla bir neme sahip deildir. Alev-Bekta kltr iinde yetimi her irin syleyebilecei bir iirdir. Sabah seherinde niyaza geldim Dalar y Muhammed Ali arr ve Sabahn seyrinde ben ca geldim Dalar y Muhammed Ali arr msralaryla balayan iirleri A. Bezirci yine ayn blmde gstermitir: s. 413414, s. 415416. Bu iirlerden birincisinde mahls Pir Sultan Efendim olarak verilmi ama Efendim zel isim olmayp mahls sadece Pir Sultan olabilir. kinci iirin mahls ise Pir Sultanm Haydardr. Bu iki iirin ayn iir olmas veya bunlardan birisinin dierine nazire olmas mmkndr. S.N. Ergunda ise birinci iir verilmi ama burada ok deiiklikler var. Mahls ise Pir Sultan Abdaldr: s. 6263. . Aslanolu bu iirlerden birincisini eserine alm ve bu iiri Pir Sultanm Haydarn iirleri arasnda vermitir. Mahls ise Pir Sultanm Haydar eklindedir. Burada da yine . Aslanoluna uyarak ve iirde geen Kzl Deli ayna bakarak bu iiri Pir Sultann deil, Pir Sultanm Haydarn iiri olarak kabul etmek daha doru olur.

320

H. A. BEZ RC N N ESER NDEK P R SULTANLA LG L RLER A. Bezirci, Pir Sultann olmayp baka klar tarafndan Pir Sultanla ilgili olarak sylendiini kabul ettii iirleri bu balk altnda vermitir. Bunlarn hepsinin mahls Pir Sultan Abdaldr. Daha nce . Aslanolu bata olmak zere baz aratrmaclarn zerinde durduu gibi bu iirlerdeki anlatlanlara bakldnda, bunlar Pir Sultann sylemesi gerekten mmkn deildir. Zaten . Aslanolu da bu iirleri Pir Sultan Abdaln iirleri arasnda vermitir. Biz de Pir Sultan aratrmalar bakmndan nemli olan bu iirlerin ounun zerinde durmu; . Aslanolu ve A. Bezircinin bu husustaki tespitlerine katldmz (A. gsterdii iirler unlardr: Dn gece seyrimde cotuydu dalar Seyrim alar alar Pir Sultan dey (A. Bezirci: s. 417418). .A.(s. 367). Karda grnen ne gzel yayla Ben de bu yayladan aha giderim (A.Bezirci: s.419). .A. (s.290291). Kul olaym Kalem tutan eline Ktip ahvlimi aha byle yaz (A.B. s. 420; .Aslanolu: (s. 372373). Bize de Banazdan Pir Sultan derler Bizi de kem kii bellemesinler (A.B. s.421, s.422; .Aslanolu. s. 323) Bir arzuhal yazdm gl yzl aha Gelsin beni elden alsn ha nolur (A.B. s.423; .Aslanolu. s. 347-348.) ktm ycesine seyran eyledim Gnl elencesi kst bulunmaz(A.B.s.423-424; .Aslanolu:s.371-372) Fetva vermi koca bal Kr Mft ah diyenin dilin keseyim dey (A.B. s. 424; .Aslanolu. s. 366). Ben de u dnyaya geldim giderim Kalsn benim dvam divna kalsn (A.B. s. 425; .Aslanolu: s.304305) Banazdan srdler bizi Sivasa Erler himmet edin ben gidiyorum (A.B. s. 426; .Aslanolu: s. 294295) Hzr Paa bizi berdar eyledi zzetten alnanlar hari) belirtmitik. A. zzetten alnanlar da ayr bir balk iinde incelemitik. A. Bezircinin bu blmde

321

. Aln zindanlar pire gidelim (A. Bezirci: s. 427; .Aslanolu: s. 289290) Yeil bal rdek gllere utu Duysun canlar dey bizi asarlar (A.B:s. 428; .Aslanolu: s. 324325) u kanl zalimin ettii iler Garip blbl gibi zreler beni (A.B. s. 429; .Aslanolu: s. 494) Kurtulmadk Yezitlerin zulmnden Dalar da alar Pir Sultan dey (A.B. 429430; .Aslanolu. s. 367-368) I. P R SULTANA A T OLAB LECEK RLER: Bu durumda Pir Sultann diyebileceimiz iirler unlardr: . Aslanoludaki 1,3, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 15 (pheli), 17, 18, 19, 21,22, 23, 27, 28, 29, 31, 32, 33, 35, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 48, 49, 51, 53, 54, 55, 57, 59, 60, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 70, 71 (pheli), 72, 73, 74, 75 (pheli), 76 (pheli), 77, 78, 79, 80, 82, 85 (kesin), 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 98, 99,. 100, 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138 (pheli), 139, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 147, 148 (kesin), 149, 150, 151, 152(2), 154(2), 157, 161, 432, 436, 437(2), 439 ve 427. iirler. (Bak: Tez s. 6567). C. ztellideki 277. iir, s. 345 (A. Bezircide 159. iir: s. 364, Tez: 313); A. Bezircideki 194. iir, s. 412 ( Tez: s. 39, 318319. . Aslanolu 371. iir, s. 417418). Yapacamz tahlillerde bu iirleri esas alarak Pir Sultan tantmaya gayret edeceiz. Bunlarn tamam 131 iirdir.

II. BLM A. P R SULTANIN MENKIBEV HAYATI: P R SULTAN H KYES /DESTANI Pir Sultann trajik idamyla birlikte halk edebiyatnda ok yaygn olan bir gelenee gre onun hayatnn da efsanelere, menkbelere brndn, bylece tam teekkl etmese bile bir Pir Sultan Hikayesinin/Destannn teekkl etmeye baladn belirtmitik. (Bak: Tez s. 6-11). Bu olay Trk kltrnn destanlar veya hikyeler dneminde olsayd, muhakkak ki bu olayla ilgili bir destan veya hikye teekkl ederdi. Bu olay ve onu takibeden yllarda, destan ve halk hikyesi dnemi deta sona erdiinden byle bir hikye ve destan tam olarak teekkl etmemitir. Ancak halk kltr, eski gelenei birden bire terk etmediinden dolay, bu trajik idam tam mnsyla olmasa bile, krnt halinde de olsa, hikyeletirmi veya destanlatrmtr. Tpk halk hikyelerinde olduu gibi bazan olaylara iirler, bazan da iirlere olaylar uydurulmu ve bylece basit de olsa bir Pir Sultan Hikyesi veya Destan yaratlmtr. Bu hikye veya destan, bu sahaya ilgi duyan aratrmaclar blk prk de olsa derlemilerdir. Bunlarn ounu gz nnde bulundurarak, derlemelerin aslna sadk kalarak ve bu derlemeleri derli toplu hale getirerek, olaylar da ak srasna koyarak yazan aratrmac A. Bezircidir270. Biz, Pir Sultann menkbevi hayatn A. Bezirciden olduu gibi verip sonra da bu menkbelerden hareket ederek halkn bu olaylar nasl yorumladn veya izah ettiini ortaya koymaya alacaz: Pir Sultann z ad Haydarm. Sivasn Banaz Kynde domu. Soyu Yemenliymi. uzanyormu. Evinin nnde byk bir st aac varm. Altnda deirmen ta gibi ortas delik kocaman bir ta dururmu. Bu ta Pir Sultan, sopasnn ucuna takarak Horasandan getirmi. Tan stne oturur, yaknlaryla sohbet edermi. Hazreti Alinin torunlarndan mam Zeyn-el-Abidine kadar

270

Bezirci, Asm: Pir Sultan , s. 2940. Burada A. Bezirci faydaland eserleri de u ekilde vermitir: Pertev Naili Boratav Abdulbki Glpnarl, Pir Sultan Abdal, 1943, s. 3555; brahim Aslanolu, Pir Sultan Abdallar, 1984, s. 3041; Ali Balm: Pir Sultan Abdal, 1957, s. 331; Cevdet Kudret: Halk iirinde Bykler: Pir Sultan Abdal, 2. Bask, stanbul, nklp Yaynevi, 1985, s. 1316; Cengiz Tuncer, Pir Sultan Abdaln Hikyesi, Akam, 313 Temmuz 1966.

323

Haydar yedi yana geldiinde krda babasnn koyunlarn otlatmaya balam. Bir gn Yldz Danda sry gderken uyuyakalm. Dnde ak sakall bir ihtiyar grm. Bir elinde dolu, dier elinde elma tutuyormu. Haydar ilkin doluyu imi, ardndan elmaya uzanm. htiyarn avucuna bakm, parldayan yeil bir ben varm. Karsndakinin Hac Bekta Veli olduunu anlam, hemen sarlp elini pm. Hac Bekta Ona Pir Sultan adn vermi, nnn drt bir yana yaylmasn, saznn stne saz, sznn stne sz gelmemesini, l evladn hakkn almas iin almasn dilemi. Tanr yardmcn olsun! demi. Sonra gzden silinmi. Uyannca, Haydarn can gz alm. Pir Sultan adyla saz alp sylemeye balam. Piri iin u demeyi sylemi: 1 Arzuladm size geldim Hnkr Hac Bekta Veli Eiine yzm srdm Hnkr Hac Bekta Veli 3 Gvercin donunda duran Cmle eksikler bitiren Be ta ahit getiren Hnkr Hac Bekta Veli 5 Bahende grdm gln Erenler srsn demini mam Rzann torunu Hnkr Hac Bekta Veli 7 Pir Sultanm gerek veli Erenlerden ekmem eli On ki mamn yolu Hnkr Hac Bekta Veli 2 Pir elinden dolu itim Dodum elinize dtm Ak cenneti grdm getim Hnkr Hac Bekta Veli 4 Krk Budakta ema yanar Dolusun iinler kanar klarn sem dner Hnkk Hac Bekta Veli 6 Balm Sultan er kei Keser klnc ba Cmle erenler gerei Hnkr Hac Bekta Veli

324

Pir Sultann n gitgide her yana yaylm. Kendi erenlerin arasna karm. Saylan, sevilen bir pir olmu. Her Cuma, canlar blk blk gelirler, el balayp dra dururlar, ondan nasip alrlarm. Kapsnda kolar tlanr, alar doyar, plaklar giyinip giderlermi Hzr Paa Sivasla Hafik arasnda bulunan Sofular Kyndenmi. ( . Aslanolunda bu ky halk ve Hzrn kyden ayrlmas hakknda u bilgiler vardr: O zaman bu kyn halk Alev imi. Zamanla yoldan kmlar. Onlarn bu durumunu beenmeyen Hzr, kyden ayrlmaya karar vermi, km yola. Ha uras, ha buras derken Banaza kadar gelmi. (s. 3536 Ayrca bak: Glpnarl-Boratav, s. 42; C. ztelli; s. 16). Pir Sultann adn duymu, Banaza gelmi, ondan nasip alm. lkin onun azb, sonra da mridi olmu. Yedi yl kapsnda hizmet grm. Edep erkn renmi. Bir gn demi ki: - Pirim, bana himmet edin de bir makama geeyim, byk adam olaym. Pir Sultan elini bana koymu, dnm, demi ki: - Hzr, ben sana ruhsat veririm, dua ederim, gider byk adam olursun, paa, vezir olursun, ama sonra da gelip beni asarsn! Hzr izin alp stanbula gitmi. Padiahn sarayna girmi. Pir Sultann himmetiyle ilerlemi, paa olmu. Sivas valiliine verilmi. Fakat gitgide dkn olup ikrarn unutmu. Fakir fukaraya zulmetmeye, haram yemeye balam. Namus gzetmez, hak aramaz olmu. Hzr Paann iki kads varm. Birinin ad Kara Kad, brnn ad Sar Kad imi. Rvet yer, haksz hakl karrlarm. ok canlar yakm, ocaklar sndrmler. Pir Sultann da iki kpei varm. Birinin adn Kara Kad, brnn adn Sar Kad koymu. Onlara Gel Kara Kad, Git Kara Kad! (Sar Kad. Glpnarl-Boratav, s. 63) diye seslenirmi. Pir Sultann dmanlarndan biri bunu duymu. Hemen koup kadlara haber vermi. Kadlar kplere binmiler. Adamlarn gnderip Pir Sultan kollar bal getirmiler. Yarglamaya balamlar. Pir Sultan: - Tanrnn bildiini kuldan ne saklayaym, evet kpeklerime sizin adlarnz koydum, demi; ama onlar sizden iyidir, siz haram yersiniz, onlar yemez. Kadlar:

325

- Nerden biliyorsun? diye sormular Pir Sultan: - sterseniz deneyelim, demi. Bunun zerine, kentin haclaryla hocalar gizlice bir kap haram, bir kap hell yemek hazrlamlar, iaretleyerek kadlarn nne koymular. Kara Kad ile Sar Kad oturup haram yemei yemiler. Haclarla hocalar bunu gzleriyle grmler. Sonra kpekler getirilmi. nlerine yine bir kap haram, bir kap hell yemek konulmu. Hayvanlar kaplar koklam, hell yemei yemeye girimiler. Bylece, haclarla hocalar kadlarn haram yediini renmiler. yi kpek, kt kaddan efdldir demiler. Pir Sultan kalkm, kpeklerin gzlerinden pm. Alm saz eline, aadaki demeyi sylemi: 1 Koca bal koca kad Sende hi din iman var m Haram helli yedi Sende hi din iman var m 3 man eder amel etmez Hakkn buyruuna gitmez Kadlar ya yere yatmaz Hi byle kr eytan var m olmular. Pir Sultan salvermiler. Gel zaman git zaman, gnlerden bir gn, Hzr Paa, Kara Kal Kr Mftye bir fetva yazdrm: ahn adn anmak yasaktr. Kim onun adn azna alrsa, dili kesilip ldrlecektir. Fetva alanlarda okunmu. Kimse ran ahnn adn aktan anamaz olmu. Pir Sultan, eski mridinn ettiini duyunca zlm, kzm. Fetvaya uymam. Her gittii yerde inadna ah vm, Hzr Paay yermi: 2 Fetva verir yalan yulan Domuz gibi da dolan Srtna vururum palan Senin gibi hayvan var m 4 Pir Sultanm zatlarmz Gerektir hretlerimiz Haram yemez itlerimiz Bu szmde yalan var m

Kadlar bu szleri duyunca balarn yere emiler. Kimsenin yzne bakamaz

326

Fetva vermi koca bal Kr Mft ah diyenin dilin keseyim dey Satr yaptrm Allahn lneti Aliyi seveni keseyim dey

er kullarn rkn uzatm Mminlerin baharn gz etmi On kiler bir arada sz etmi klarn yayn yasaym dey

Hakk seven k gemez mi candan Korkarm Allahtan korkum yok senden Ferman alm Hdr Paa Sultandan Pir Sultan Abdal asaym dey Mnafklar varp bunu Hzr Paaya iletmiler. Hzr Paa haber salp Pir Sultan artm. Pir Sultan, Hzr Paann karsna km. Hzr Paa ayaa kalkm, eski pirine sayg gstermi, izzette ikramda bulunmu. nne trl eit yemekler koydurtmu. Fakat Pir Sultan hibirine elini srmemi. Paa merak edip nedenini sormu. Pir Sultan: - Sen dknn birisin, yoldan ktn, haram yedin, yetimlerin ahn aldn. Bu haram yemekleri deil ben, kpeklerim bile yemez, demi. Pencereden seslenip kpeklerini arm. T Banazdan hayvanlar koarak gelmiler. Yemekleri onlar da yememiler. Buna ierleyen Hzr Paa, Pir Sultan Sivastaki Toprak Kaleye hapsettirmi. Fakat ii de rahat etmemi. Eski pirine kyamam, bir sre sonra onu huzuruna getirtmi. inde ahn ad gemeyen iir sylerse, kendisini balayacan bildirmi. Sazn eline vermi. Pir Sultan birinci demeyi sylemi: 1 Hzr Paa bizi berdr etmeden Aln kaplar aha gidelim Siyaset gnleri gelip yetmeden Aln kaplar aha gidelim 3 Her nereye gitsem yolum dumandr Bizi byle klan ahd amandr Zincir boynum skt halim yamandr Aln kaplar aha gidelim 2 Gnl kmak ister ahn kkne Can boyanmak ister Ali mkne Pirim Ali Onki mam akna Aln kaplar aha gidelim 4 Yaz selleri gibi akar alarm Haner aldm cierciim dalarm Garip kaldm u arada alarm Aln kaplar aha gidelim

327

5 Ilgt lgt eser seher yelleri Yre selm eylen Urum erleri Bize peyik geldi ah blblleri Aln kaplar aha gidelim 7 Pir Sultanm eydr mrvetli ahm Yaram ba verdi szlar cierghm Ara direk direk olmutur hm Aln kaplar aha gidelim

6 Biz taze sevgidir yeni beendim (Bir. H.D.) Anam atam yoktur vere dm Kyman beyler kyman ben gen yiidim Aln kaplar aha gidelim

iiri dinleyen Hzr Paa kzm, Pir Sultan uyarm: - Pirim, yanl tezene vuruyorsun, dikkat eyle, iki admn kald, ayan denk al! Pir Sultan aldrmam. kinci, nc demelerinde de yine ahn adn anm. (Burada bahsedilip verilmeyen ikinci ve nc demeler unlardr: 1 Kul olaym kalem tutan eline Ktip ahvalimi aha byle yaz ekerler ezeyim irin diline Ktip ahvalimi aha byle yaz 3 Svas illerinde zilim alnr aml beller blk blk blnr Ben dosttan ayrldm barm delinir Ktip ahvalimi aha byle yaz 5 Pir Sultan Abdalm hey Hzr Paa Gr ki neler gelir sa olan baa Hasret koydu bizi kavim kardaa Ktip ahvalimi aha byle yaz 2 Allah seversen ktip byle yaz Dn gn ol aha eylerim niyaz Umarm yklsn u kanl Svas Ktip ahvalimi aha byle yaz 4 Mnafkn her dedii oluyor Gl benzimiz sararuban soluyor Gidi Mervan d oluban glyor Ktip ahvalimi aha byle yaz

328

*** Karda grnen ne gzel yayla Bir dem sremedim giderim byle Ala gzl Pirim sen himmet eyle Ben de bu yayladan aha giderim Eer gerben bostan olursam u halkn diline destan olursam Kara toprak senden stn olursam Ben de bu yayladan aha giderim Bir blk turnaya skn dediler Yrekteki derdi dkn dediler Yayladan tesi yakn dediler Ben de bu yayladan aha giderim Dost elinden dolu imi deliyim st kan kpkl mee seliyim Ben bir yol oluyum yol sefiliyim Ben de bu yayladan aha giderim Alnm abdestim aldrrlarsa (Alrm, olmal. H.D.) Klnm namazm kldrrlarsa (Klarm, olmal. H.D) Sizde ah diyeni ldrrlerse Ben de bu yayladan aha giderim Pir Sultan Abdalm dnya durulmaz Gitti giden mr geri dnlmez Gzlerim de ah yolundan ayrlmaz Ben de bu yayladan aha giderim (Glpnarl-Boratav, s. 4445. Ayrca bak: . Aslanolu: s. 3739; C. ztelli: s. 1819). evresindekiler aknlkla Hzr Paaya bakmlar. Bir Kzlba paras seni dinlemedi, yazk olsun senin paalna! demiler. Hzr Paann tepesi atm. fkeli bir sesle adamlarna barm: - Gnah benden gitti, atn unu ieriye! Yarn sabah asarsnz!

329

Pir Sultan yeniden zindana tklm. Btn gece ah yoluna dua etmi. Tanrya yakarm. Sabahleyin, kuluk vakti Hzr Paann adamlar gelmiler. Onu alp Keibulana gtrmler. Alana bir daraac kurmular. Pir Sultan, aslmaya giderken bir deme sylemi, oluk ocuundan yas tutmamasn dilemi: Bize de Banazda Pir Sultan derler Bizi kem kii de bellemesinler Paa huddamna tenbih eylesin Kolum ekip elim balamasnlar Hseyin Gazi binse gelse atna Dayanlmaz arh- felek ztna Benden selam olsun ev klfetine kp ele kar alamasnlar Ala gzlm zlfn kelep eylesin Dksn mah yzne nikap eylesin Ali Baba Haktan dilek dilesin Bizi dar dibinde elemesinler Eer Ali Baba sze uyarsa Ferman byk yerden beyler kyarsa Ala gzl yavrularm duyarsa Aln zp kara balamasnlar Surrum ilemedi kaddim bkld Beyaz vcudumun bendi skld nm sra Krklar aha ekildi Daha beyler bizi dillemesinler Pir Sultan Abdalm cokun akarm Akar akar dost yoluna bakarm Pirim aldm seyrangha karm Yldzda seni yaylamasnlar Pir Sultan aslrken talansn diye Hzr Paadan buyruk km. Talamayanlar cezalandrlacakm. Bu yzden herkes eline bir ta alp atm. Fakat talarn hibiri Pir

330

Sultana dokunmuyormu. Musahibi, tarikat arkada Ali Baba da oradaym. Ta atmaya bir trl eli varmyormu. Bir gl gizlice ona doru frlatm. Pir Sultan onu grm, pek zlm. u demeyi sylemi: u kanl zlimin ettii iler Garip blbl gibi zreler beni Yamur gibi yaar bama talar Dostun bir fiskesi preler beni Dar gnmde dost dmanm belloldu On derdim var ise imdi elloldu Ecel ferman boynuma takld Gerek asa gerek vuralar beni

Pir Sultan Abdalm can ge amaz Haktan emrolmazsa irahmet yamaz u ellerin ta hi bana demez lle dostun gl yaralar beni Pir Sultan bunu syleyince Bu adam hl dilini tutmaz! demiler, ipi boynuna geirmiler. Kalabalk ekildikten sonra Ali Baba, Pir Sultann yanna varm, ayaklarna yz srp alam. Gzlerinden kanl yalar aktm. Banaza kara haber ulanca hane halk ile konu komu, talipler ile rehberler yzlerini yerlere srp alamlar. Kz Sanem san ban yolmu. Saz eline alp u at yakm: 1 Dn gece seyrimde cotuydu dalar Seyrim alar alar Pir Sultan dey Gndz hayalimde gece dmde D de alar alar Pir Sultan dey 3 Pir Sultan kzydm ben de Banazda Kanl ya akttm baharda yazda Ko babam kurban verdim Svasda Daraac alar Pir Sultan dey 2 Uzundu usuldu dedemin boyu Yldzdr yaylas Banazdr ky Yaz bahar aynda bulanr suyu aylar alar alar Pir Sultan dey 4 Kemendimi attm dra dolat Kfirlerin eli kana bulat Koyun geldi kuzular meleti Kolar alar alar Pir Sultan dey

331

5 Pir Sultan Abdalm ycedir ann Kudretten ekilmi bir senin hunun (Pir. . Aslanolu) Hakka teslim ettin ol irin cnn Dostlar alar alar Pir Sultan dey (Bir sylentiye gre) Pir Sultan daraacnda iken Hak tarafndan kendisine bir kpek gnderilmi. Kpek gelip tam altnda durmu. Pir Sultan onun stne basarak ipini zm, yerine kpei balam. Sabahleyin kalkanlar bakmlar ki daraacnda Pir Sultann yerinde bir kpek asl duruyor (Bir baka sylentiye gre de) Aslnn ertesi gn halk kahvede toplanm, konuuyormu. lerinden biri demi ki: Duydunuz mu? Bu gece Hzr Paa, Pir Sultan astrm Bir bakas hemen kar km ona: Olamaz! Ben onu sabahleyin Kohisar yolunda, Seyfebelinde grdm. kincisi: Senin yanln var, demi, ben onu gn rken Malatya yolunda Kardeler Gediinde grdm. ncs: Yeni Han yolunda ahna Gediinde grdm. Drdncs: Ben Tavra Boaznda grdm.. Dinleyenler arm. Kalkp birlikte daraacnn bulunduu yere gitmiler. Bakmlar ki daraacnda Pir Sultann hrkas asl, kendisi ortada yok. Meer Pir Sultan daraacndan inip yola dzlm. Bunu duyan kasaslar ardna dmler, onu yakalamak isterlermi. Fakat yetiememiler. Pir Sultan abucak Kzlrmak Kprsnn te bana gemi. Kasaslarn yaklatn grnce: Eil kpr, eil! demi. Kpr eilip suya batm Kasaslar kar yakada aakalmlar. Pir Sultann kerametli bir kii olduunu anlayp geri dnmler. Pir Sultan, aha gitmek iin ran yolunu tutmu. Adn Kanberolu diye deitirmi. Yolda stanbuldan gelen bir musahiple (Muhasip. C. ztelli. Dorusu da

332

bu olmaldr. H.D.) karlam. Musahip ona kim olduunu sormu. Pir Sultan da kendin tantm ama, adam inandramam. nk musahip, Pir Sultann asldn duymu; bu yzden Svasta atelerin yanmad, kazanlarn kaynamad syleniyormu. Musahip: Sen Pir Sultan isen bana bir nefes oku! demi. Pir Sultan birka nefes okumu. En sonunda da, eer Hzr Paa, asl kpein dbrnden frrse atelerin yanacan aklam. Svasa varan musahip duyduklarn gidip Hzr Paaya anlatm. Paa, kpei daraacndan indirip dbrnden frm. Birinci fleyite kpek dile gelmi: Pir Sultan diye barm. kinci frte Can Sultan, nc frte Yan Sultan deyince btn ateler yanm *** Pir Sultan gide gide Horasana varm. ahn katna km. Neye geldin Urum Sofusu? diye sormular. O da alm saz eline, u karl vermi: Zahir btn Onki mam akna (On kimam, olmal. H.D.) Aman ahm mrvvet dey geldim Pirim nazar eyle u ben dkne Aman ahm mrvvet dey geldim Bakmaz msn cesedimin nrna Elim ermez oldu cihan krna Yzm yerde geldim durdum drna Aman ahm mrvvet dey geldim Hac Bekta olun gnahkr grdm Aradm isyan zmde buldum Yzmn karasn elime aldm Aman ahm mrvvet dey geldim Erenler yolundan bir ta kaldrdm Gnl bahesinde gln soldurdum Bugn eksikliim nefsi ldrdm Aman ahn mrvvet dey geldim

333

Pir Sultanm eydr karmda durma Gidip mnkirlere yol erkn kurma Alnmn karasn yzme vurma Aman ahm mrvvet dey geldim Pir Sultan, az sonra Horasandan ayrlp Erdebile gitmi. Erdebilde lm. Oraya gmlm. (A. Bezirci, s. 2940). . Aslanolu, kendi eserine hepsini almad baz sylentileri, bu husustaki baz derlemelerini C.ztelliye bir mektupla gndermitir. . Aslanolu bu sylentileri Divriinin Ovack Kynden k Selmandan dinleyip not etmitir271. Bunlardan Pir Sultann yerine bir kpein aslmas (veya balanmas), Pir Sultann Kanberolu adn alarak rana gitmesi, yolda bir musahiple karlamas yukarda da verilmiti. Yeni olarak ise Yeni bir aslma nedeni ile Pir Sultan randa balkl sylentiler blm vardr. Bylece yukardaki Pir Sultan Hikyesine/ Destanna yeni epizotlar eklenmitir. Bu epizotlar da kaydederek Pir Sultan Hikyesi (veya Destan) ni tamamlayalm: Yeni bir aslma nedeni: Pir Sultan kzn ok severmi, her zaman dizine oturtup okarm. evresinin geleneine uymayan szler sylermi. unun, bunun aleyhinde atp tutarm. Bu yzden Svasta Hzr Paa tarafndan astrlm ve imdiki jandarma dairesinin bulunduu yere gmlm. 272 Pir Sultan randa: Pir Sultan doruca ahn yanna gitmi. Ona seyis olmu. Aradan epeyce zaman gemi. ahn Sanem adnda ok gzel bir kz varm. Kz Kanbere k olmu. Babasna anlatm. Fakat, babas: Kzm, o byk adamdr, seninle megul olmaz. diyerek raz olmam. Lkin kzn kandramam. Neticede evlenmiler. Nice yllar sonra, Pir Sultan memleketini arzulam. Meseleyi aha am. nce raz olmamsa da, sonra srarna dayanamayp izin vermi. Sanemle Pir Sultan Svasa gelmi. arda pazarda yan yana dolarlarm. Halkn nazar- dikkatini celp edecek iler yapmlar. Vaziyet Hzr Paaya anlatlm. Paa onlar artm. Kz paay
271 272

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 25. A.g.e.: s. 25.

334

grnce, gen ve yakkl olan Paa houna gitmi. Paa kza: Bu adam senin neyin diye sorunca, kz: Benim bir eyim deil, zorla kard diye yalan sylemi. Pir Sultan: Karmdr demise de kimseyi inandramam. Paa ile kz evlenmiler. Kanberin de Pir Sultan olduunu anlatm. Paa korkmu. Pir Sultan tutup ldrtm. Ve kanl kz postuna sarm. Ama Paa, ldne bir trl inanamam. Bir defa astk, kpek donuna girdi. imdi kim bilir ne donuna girer diye gnlerce beklemi. Nihayet ykayp gmmek istemiler. Fakat, deri bir trl almam. Bunu ancak Sanem aabilir, srrna o vakftr demiler. Sanem yanna gidip: Al Pir Sultan al demi. Deri ak diye ortadan ikiye blnm. Ykayp gmmler. stne ta, kaya ymlar. Bir daha da dirilip kmam.273 Grld gibi btn bu anlatlanlar bir destan veya hikyeyi hatrlatmaktadr. Ancak devir destan devri olmadndan, idamn znde bir kahramanlk veya bir ak hikyesi de bulunmadndan dolay tam bir destan veya halk hikyesi olumamtr. te bu Pir Sultan Hikyesi veya Destan; Pir Sultann trajik idam, Pir Sultan ile Pir Sultan Abdallarn baz iirleri ve halkn kendi muhayyilesinde icat ettii olaylar olmak zere ana unsur etrafnda oluturulmutur, denilebilir. Zaten bir hikye (veya destan)de bu ekilde ortaya kmaktadr. Bunlardan Pir Sultann idam ile bu idam halkn hayl gcyle sslemesi ve izah etmesi i ie olduu iin nce bu hikyedeki iirler zerinde duralm: Bu iirlerden birincisi olan ve Arzuladm size geldim Hnkr Hac Bekta Veli msralaryla balayan iirin, Pir Sultann iirlerinden olabileceini sylemitik: (Bak: Tez s. 258). Bu iirden hareket edilerek Pir Sultan-Hac Bekta ilikisi, Pir Sultann mnevi lemde irada erdii ve onu irad edenin Hac Bekta olduu anlatlmaya allmtr. Koca bal koca kad Sende hi din iman var m msralaryla balayan iirin, sonradan ortaya kan Pir Sultan Hikyesi/Destan icab baka klar tarafndan sylenmi bir iir olabilecei zerinde durmutuk: (Bak: Tez s. 297).

273

A.g.e.: s. 26-27.

335

Fetva vermi koca bal Kr Mft ah diyenin dilin keseyim dey msralaryla balayan iirin Pir Sultann veya Pir Sultan Abdaln deil, Ali zzetin olabilecei zerinde durmutuk: (Bak: Tez s. 8991). Bu iir de Pir Sultann aslmas olayna dayanarak Ali zzetin sonradan uydurduu bir iir olarak kabul edilebilir. Hikyede Pir Sultann inatla ah zikrettii iirlerden birincisi, Hdr Paa bizi berdar etmeden Aln kaplar aha gidelim msralaryla balamaktadr. Bu iirin de Pir Sultana deil, Pir Sultan Abdala veya baka bir a ait olabilecei zerinde durmutuk: (Tez: 193-195). Bu iir de Pir Sultann aslmas olayna baka bir n yaktrmas ile sonradan sylenmi bir iir olarak kabul edilebilir. Bu iirlerden ikincisinin mahls Pir Sultan Abdaldr. Pir Sultann aslmas olayn anlatan bir iirdir. Bu iirin de Pir Sultana deil Pir Sultan Abdala ait olabilecei zerinde durmutuk: (Bak: Tez s. 89-90). Bu iirlerden ncs olan ve Ben de bu yayladan aha giderim nakarat msral iirin de yukardaki gibi Pir Sultann deil, Pir Sultan Abdaln olabilecei zerinde durmutuk: (Bak: Tez s. 89-90). Bu iir de Pir Sultann aslmas olayn anlatan iirlerden biridir. Bu olay bu ekilde iirletiren de Pir Sultan Abdal olmaldr. Bize de Banazda Pir Sultan derler Bizi kem kii de bellmesinler ve Dn gece seyrimde cotuydu dalar Seyrim alar alar Pir Sultan dey msralaryla balayan iirler de Pir Sultann aslmas olayn anlatan iirlerindendir. Bu iirlerin sahibinin de yine Pir Sultan Abdal olabileceinden bahsetmitik: (Bak: Tez s. 89-90). u kanl zlimin ettii iler Garip blbl gibi zreler beni msralaryla balayan iirin de XIX. yzyl irlerinden k Hseyin ile Sdk Babann (l. XX. yzyln balar) iirlerinin baz msralarnn karmasndan meydana geldii zerinde durulmutu. Baz dzenlemeler de yaparak aratrmaclara veren kii ise Ali zzettir: (Tez: 128, 133 135). Dmann att talarn deil; dostun att gln, aslmaya giden Pir Sultan yaralamas olay, derisi yzlerek idam edilen Nesimi ile yakn dostu ibli arasnda

336

getiine inanlan bir olayn Pir Sultan ile musahibi Ali Babaya uyarlanmasyla ortaya kmtr. O zamanlarda henz Pir Sultan-Pir Sultan Abdal ayrl olmadndan bu iirde Pir Sultan yerine Pir Sultan Abdal mahls kullanlmtr. Ksacas bu iir her iki Pir Sultann da deildir. Zahir btn Onikimam akna Aman ahm mrvvet dey geldim msralaryla balayan iirin, Pir Sultann iirlerinden olabileceinden bahsetmitik: (Bak: Tez s. 192). Ancak Pir Sultan Hikyesinde bu iire sonradan uygun bir olay uydurulmutur. Pir Sultan rana varp ahn huzuruna ktnda, gya Pir Sultana Neye geldin Urum Sofusu? denmi, o da bu soruya yukardaki iirle karlk vermitir. Halbuki bu iir, cemlerde balanma dileiyle sylenen birok iirden birisidir. Elbette ki Pir Sultan Hikyesi (veya Destan)nin olumasna asl sebep Pir Sultann halk ok etkileyen trajik idamdr. iirler ve efsaneler bundan sonra ortaya kmtr. Pir Sultan normal bir hayat yaayp, vdesiyle lseydi byle bir hikyenin (destann) olumas yle dursun belki zamanla ad san da unutulurdu. Onun mazlum olarak ldrldne inanan halk ve halkn iinden yetien halk irleri onu unutmamlar, onun hayatn olduu gibi deil, olmas gerektii gibi anlatmlar ve onu yceltmeye almlardr: Soyunun Yemenli oluu, Zeynel Abidin yoluyla Hz. Aliye ulamas, Hac Bekta bata olmak zere birok Anadolu dervii gibi Horasandan gelmesi, ermi olduu iin evinin nndeki deirmen ta byklnde bir ta Horasandan gelirken deneinin ucuna takp getirmesi, daha ocuk yata iken ryasnda Hac Bekta Veli tarafndan irad edilip evliya olmas, Hac Bektan sunduu doluyu itikten sonra gzel iirler sylemeye balamas, yani onun Bdeli k olmas, Hac Bektan teki elindeki elmaya uzanmas ve bylece din ve tasavvuf hikmetlere sahip olmas, adnn Hac Bekta tarafndan Pir Sultan olarak konmas, Hac Bektan Pir Sultana nnn drt bir yana yaylmasn, saznn stne saz, sznn stne soz olmamasn, l- Evldn (yani Ehl-i Beytin. H.D.) hakkn almas iin almasn syleyip gzden kaybolmas gibi Bu halk rivayetinde Hz. Ali ve Zeynel bidinin Yemenle ilgisi olmad halde, Pir Sultann soyunun Yemenli olduu sylenmekte ve Sivasn Banaz kynde doduu belirtildikten sonra onun Horasandan geldii anlatlmaktadr. Bilgiler yanl

337

olabilir ama halkn sylemeye alt udur: Pir Sultan Hz. Ali soyundandr. Onun sllesi Hz. Alinin bulunduu veya onu artran yredendir. Anadoluyu slamlatran ve Trkletiren birok dervi gibi o da Horasandan gelmitir. ok gzel saz alacak, ok gzel iirler syleyecektir. Emevilerden bu tarafa Ehl-i Beytin hakk gasbedilmitir; onlarn hakkn almak iin aba sarfedecektir. Btn bunlar Trk halknn zellikle de Trkmenlerin inanlardr, beklenti ve haylleridir. O ryadan sonra Pir Sultann erenlerden olmas, saylan ve sevilen bir pir olmas, her Cuma derghnda blk blk insanlarn toplanp ayin (cem) yapmalar, Pir Sultann onlara nasip datmas, alar doyurup, plaklar giydirmesi, onun hem dintasavvuf, hem de sosyal bir ynnn olduunu gsterir. Burada onun sosyal yardm taraf da dile getirilmektedir ama asl vurgulanan din-tasavvuf bir nder yani, tam slam zellikte bir ahsiyet olmasdr. Buraya kadar Osmanl ile bir problemi yoktur. Sadece o zamana kadar Ehl-i Beytin haklarnn gasp edildii sylenmekte ve aka olmasa da bundan Osmanl da nasibini almaktadr. Hzr Paann ky Sofularn nceden Alev (bu terim sonradan, ancak XIX. yyda kullanlmtr. Bundan kasdedilen Trkmen veya Kzlbatr) olmas, Hzrn onun iin bu ky terk etmesi, Pir Sultana mrid olmas, sonra da onun himmetiyle stanbula gidip ilerleyip Paa olup Sivas valiliine verilmesi, onun ise zamanla ikrarn unutup dkn (Alev yolunun dna kan) olmas, fakir fukaraya zulmetmeye, haram yemeye, namus gzetmemeye, hak aramamaya balamas, Trk halknn asrlar boyu sk sk karlat bir ihanet rneidir. Buradaki olay, Trk milletinin kendi insanlar tarafndan ihanete uramasnn bu hikyeye yansm eklidir. Burada birok Trk devletinde grlen Kurulu ve gelimeden sonra devletin gayr-mill unsurlarn veya aslna ihanet eden kadrolarn eline gemesi, asl unsurlara ise srt dnlmesi gerei dile getirilmektedir. Hzr Paann asln unutmas mill bir mesele olsa bile ondan daha ok vurgulanan onun tarikattan kmas ve dinn emrettii gibi iyi bir insan olmaktan kp gnahkr bir insan olmasdr. Bunlar daha ok slm referanslardr. Bu slm zellikleri terk ettii iin Hzr paa ktlenmektedir. Hzr Paann Kara Kad, Sar Kad isimli kadlarnn da Hzr Paa gibi olduu grlmektedir. Onlar da rvet yerler, haksz hakk karrlar, ok can yakp ocaklar sndrrler. Bunun iin onlar da dinden uzaklamlardr. Bunlar samimi bir dindarn yapmayaca eylerdir. Bunlardan dolay

338

Pir Sultan, kpeklerine Kara Kad, Sar Kad adlarn takmtr. Kadlarn bunu duyup ok kzmalar, Pir Sultan getirtip yarglamalar, Pir Sultann da kpeklerin kadlardan daha iyi olduunu, nk kadlarn haram yediklerini, kpeklerinin ise yemediklerini sylemesi ve bunu haclar, hocalar huzurunda isbat etmesi yine din referanslardr. Adeta nsan kadar alalabilen de, insan kadar ykselebilen de yoktur hadisi hatrlatlmakta ve Hzr Paann kadlarnn, kpeklerden daha aa olduklar dile getirilmektedir. Bu imtihanda Haclar ve Hocalarn hakem durumunda olmas yine slm bir referanstr. Bu haclarn ve hocalarn hakemliine gvenilmekte, idareci durumunda olan kadlar ise, kpeklerden daha kt gsterilmektedir. Gerekten de Osmanl tarihinde Trke/Trkmene zulm edip bu ekilde yaayan saysz brokrat grlmektedir. Burada izilen Kad portresi tarihi gerekleri yanstmaktadr. Bu ekildeki imtihann bir baka gayesi de yi kpek kt kaddan efdaldir szn halkn zihnine yerletirmek ve bu sz bir atasz haline getirmektir. Daha sonra da Hzr Paa ile yine kpekler Pir Sultan tarafndan karlatrlmaktadr. Pir Sultan bir tavr olarak nne getirilen yemekleri yememitir. nk bu yemekleri hazrlatan Hzr Paa dkndr, yoldan kmtr, haram yemektedir, yetimlerin ahn almtr. Bu sulardan dknlk hari dierleri slm dturlarn dna kmaktr. Bylesine gnahkr birinin yemeini Pir Sultan deil, onun kpekleri bile yemez. Kpekler arlp geldiklerinde Pir Sultan dorulayarak Hzr Paann hazrlatt yemekleri yememilerdir. Burada gerek Hzr Paann kadlar, gerekse Hzr Paa din ve sosyal ynden deerlendirilmekte, Trk/Trkmen anlayna gre gnahkr ve sulu bulunmakta, hatta kpeklerden daha aa olduklar vurgulanmaktadr. Bu deerlendirme Trkn/Trkmenin Osmanl brokratn deerlendirmesidir. Ancak tarihi vesikalar da bu deerlendirmeyi dorulamaktadr. Gerekten de samimi bir dindarn bu brokratlar deil, Pir Sultan tarafn tutmas gerekir. Buraya kadar Trk/Trkmen Devlet ztlamasnn, farkllamasnn ve atmasnn halkta bulduu yanky grmekteyiz. Pir Sultann ldrlmesi ve niin ldrld henz yoktur. Pir Sultann ldrlmesinin sebebi olarak ah adn anmaktan vazgememesi olarak gsterilmektedir. Hzr Paa ald bir fetva ile ah adnn anlmasn yasaklamtr. ah Osmanlya gre Safevi hkmdardr. Trkmene/Kzlbaa gre

339

ise ncelikle ve daha ok Hz. Alidir, bazan da Safev hkmdarlardr. Safev hkmdarlar, Osmanlya gre ortadan kaldrlmas gereken en byk dmandr. Trkmenler/Kzlbalar ise hem Hz. Aliyi, hem de Safev hkmdarlarn ah olarak kabul etmekte ve her ikisini de ok sevmektedirler. Onun iin ah adnn anlmasnn yasaklanmasn elbette ho karlamazlar. Gnllerindeki kahraman olan Pir Sultan da bu yasa dinlemeyip onun adn her yerde anmakta ve onu vmektedir. Bu durum Hzr Paaya iletilince Hzr Paa eski pirini huzuruna arm, ikramda bulunmu, onu kurtarmak iin, iinde ah ad gemeyen iiri sylemesini istemitir. Bunu yaparsa onu affedeceini sylemitir. Pir Sultan ise gerek Hz. Aliden, gerekse Safev ahlarndan vazgemeyi dnmedii iin, srarla iirde de ah ismini kullanmtr. Buradaki atma yine Trkmen/Kzlba-Devlet atmasdr. Pir Sultan her ne pahasna olursa olsun vazgemedikleri ah yani Hz. Aliyi ve Safev hkmdarlarn zikretmekte ve bylece Trkmen/Kzlba anlayn temsil etmektedir. Hzr Paa ise ahtan sadece Safev ahlarn anlamakta ve onlarn adnn sylenmesini bile istememektedir. Pir Sultann iirde de ah adn kullanmas zerine idam edilmesi emrini vermitir. Bu tavryla Hzr paa da Osmanl idarecilerini ve onlarn ahsnda Osmanl devletini temsil etmektedir. Osmanl idaresinin Safev ahlar ile ilgili yasaklar getirmesi, Trkmenlerin/Kzlbalarn da bu yasaklar dinlememesi tpatp ayn olmasa da tarihi belgelerle epeyce uyumaktadr. Osmanl idarecileri Trkmenlerin/ Kzlbalarn deer verdii birok hususta fetvalarla, fermanlarla yasaklar getirmiler, bunlara uymayanlar da eitli ekillerde cezalandrmlardr. Bu durumda halk nazarnda Pir Sultann aslma sebebi onun ah adn dilinden drmemesi, yasaklara, fermanlara ramen bundan vazgememesidir. Onun vazgeemedii elbette sadece ah ad deil, Trkmen/Kzlba anlay, yaay ksacas Osmanl devletinin kozmopolit kltr anlayna kar Trk kltrn yaama ve yaatma abasdr. nk Safev Trk Devleti kuruluunda ve hatta kuruluundan epeyce zaman sonrasna kadar Trk kltrn ve Trk deer yarglarn Osmanl Devletinin ayn yzyllarna gre Osmanl Devletinden daha sadakatle yaatmtr. Bundan dolay Trkmenler/ Kzlbalar bu atmada Osmanl Devletini deil; Safevi Devletini ve onlarn ahlarn tutmulardr. Ksacas Pir Sultann ldrlmesi, sadece ah adnn sylenip sylenmemesine bal deil, Osmanl Devleti iinde zamanla ortaya kan bir kltrel

340

kutuplamayla, bir halk-devlet ztlamasyla da ilgilidir. ldrlme sebebine iin bu ynn de kattmzda halkn izah ile tarihimizin bu kesiti birbiriyle uyumaktadr. Pir Sultan Hikyesi (veya Destan)nda Pir Sultann idam yaanm bir trajedi olarak ve geree yakn bir ekilde anlatlmtr. Ancak bundan sonra halkn arzu, istek ve beklentileri devreye girmi, olaya destanlar ve halk hikyelerinde de ok rastlanan birok olaanstlkler eklenmitir. Bylece hikyeleme veya destanlama artmtr: Pir Sultann yerine bir kpein veya Pir Sultann hrkasnn aslmas, asldnn sabahnda ehrin drt kapsndan ayn anda sa olarak kp gittiini gzleriyle grenlerin olmas, Pir Sultann kprye hkmederek yakalanmaktan kurtulmas, aslmasyla birlikte Sivasta atelerin yanmamas, Pir Sultann tavsiyesi ile Hzr Paann daraacndaki kpein dbrnden defa flemesiyle kpein dile gelmesi, Yan Sultan! demesi ve Sivastaki atelerin yanmaya balamas vb Btn bunlarla Pir Sultann ermi olduu, kerametler gsterdii, mazlum olarak ldrld vurgulanmaktadr. Hzr Paann, Pir Sultann yerine aslan kpein dbrnden flemek zorunda braklmas ile de Hzr Paadan intikam alnmaktadr. Pir Sultann keramet yoluyla lmden kurtulmasndan sonra halk onu, ok sevdiine inandklar aha da kavuturmu, ona arzusuna gre ikinci bir hayat bahetmitir. Pir Sultann Kanberolu adn alarak rana gitmesi, orada yaayp lmesi veya ahn kzna k olup onunla evlenmesi, sonra Anadoluya gelmesi, Hzr Paa tarafndan ahn kz Sanem (Pir Sultann kars)in ihaneti zerine ldrlmesi ile gerek olay tamamen kaybolmu, tamamen hayl mahsul olan bir halk hikyesinin yeni halkalar oluturulmutur. Ancak . Aslanolunun derleyip C. ztelliye gnderdii ve kendi kitabna almad bir baka aslma sebebi yine tarihimizin bir kesitinden izler tamaktadr: Pir Sultann kzn ok sevmesi, dizine oturtup okamas, evresinin geleneine uymayan szler sylemesi Ayrca da unun bunun aleyhinde atp tutmas Bunlardan birinci blmde verilenler Osmanl Safevi ztlamasnn ok iddetlendii dnemlerde Trkmenlere/Kzlbalara yneltilen iftiralarn bir deiik eklidir. Osmanl kaytlarna da giren bu sulamalarda sk sk Trkmenlerin/Kzlbalarn geceleri toplandklar, saz alp elendikleri, iki itikleri, kadnl-erkekli bu toplantlarda her trl ahlkszl iledikleri dile getirilmektedir. Yukardaki idam sebebi bu sulamalarn XX. yzyla

341

yansm ekli olmaldr. Osmanl kaytlarnda bu kadar ahlkszln yapld sylenen bu toplantlar, bilindii gibi Trkmenlerin/Kzlbalarn gerekten ibadet niyetiyle yaptklar Cemlerdir. Yzyllarca Trkmenlerin/ Kzlbalarn ahlkn pekitiren, onlar irad eden, onlarn kltrlerini dolaysyla Trk kltrn yaatan, sosyal adaleti tesis eden toplantlardr. Ancak Osmanllar, kendi kaytlarndan da anlald gibi bu toplantlar, yaplan Cem ayinini bu ekilde deil, her trl ahlkszln yapld toplantlar olarak gryorlard. Yine bu derlemede unun bunun aleyhinde atp tutmadan kastedilen de Trkmenlerin/Kzlbalarn Hz. Ali ve onun ocuklarna her trl zulm ve ktl reva grenlerin hicvedilmesi olmaldr: Muaviye, Mervan ve Yezit bata olmak zere Trkmenlerin/Kzlbalarn bunlar sevmedikleri, Osmanllarn ise onlarn bu tavrlarn affedilmez bir su olarak grdkleri, bundan dolay onlara ok byk cezalar verdikleri yine Osmanl kaytlarndan anlalmaktadr. Son yllarda (1960lardan sonra) Pir Sultann isyan lideri olduunu veya isyan ettiini gsteren, Pir Sultann bu zelliini daha n plana karan anlatmlara da rastlanmaktadr. Ancak yukarda verdiimiz Pir Sultan Hikyesi (veya Destan)nde Pir Sultann byle bir zelliine hi rastlanmamakta, onun isyan lideri olduunu veya isyan ettiini gsteren, hatta ma eden hibir ifadeye rastlanmamaktadr. Bu durumda onun isyan etmesi veya isyan hazrl iinde olmas ok sonralar bu hikye veya destann yeni bir ekil almas ile ortaya kmtr, denilebilir. Pir Sultan Hikyesi (veya Destan)nde bu zellikte bir Pir Sultan yaratlmas Trkiyedeki ideolojik ekimelerin ok trmanmaya balad 1960lar sonrasnda olmaldr. Do. Dr. Nerin KSEnin bir makalesinden anladmza gre bugnlerde bile Pir Sultan Hikyesini tasnif edip anlatan klar vardr. Kul zzet mahlsl Ali zzet li bunlardan birisidir. Aslen Sivasn Suehri ilesinden olan k, bu makalenin hazrlandnda 63 yandadr. 5 yldan beri zmirin Torbal ilesinde yaamakta, kahvelerde saz alp iir syleyerek kla devam etmektedir. Onun tasnif edip anlatt Pir Sultan Hikyesinde de Pir Sultann isyan ettiine dair hibir anlatm yoktur. Bu hikyede onun devletle takmalar ise u ekildedir: Svas Valisi Ayvaz Paa halktan ar vergiler almakta ve halka zulmetmektedir. Pir Haydar (Pir Sultan) valinin huzuruna karak yaptklarnn utan verici olduunu sylemitir. Bu duruma

342

sinirlenen Paa ona krk denek vurdurmu, ellerini zincirletip katrna ters bindirerek onu Banaza yollamtr. Daha sonra Pir Sultann eski mridi Hzr, Pir Sultann himmetiyle stanbula gitmi, orada okumu, ykselmi, paa olup Svasa vali tayin edilmitir. Banaz kynn haracn alamaynca Pir Sultan ayana armtr. Pir Sultan, eli-kolu zincirlenmi halde srye srye konaa getirilmitir. Pir Sultan Hzr Paaya bu yaptklarnn yanl olduunu sylemi ama Hzr Paa onu kovup Sivasa girmesini yasaklamtr. Uzun sre ilden ile dolaan Pir Sultan vatan hasretine dayanamayp Banaza dnmtr ama Hzr Paa, Banazda ta stnde ta brakmamtr. Pir Sultan bunun hesabn sorduunda Hzr Paa Banazllarn itaat etmediklerini ve haram yediklerini sylemitir. Bunun zerine yukarda da anlattmz gibi kpeklerle yaplan imtihanda Hzr Paann haram yedii ortaya kmtr. Bu duruma hiddetlenen Hzr Paa iinde ah kelimesi gemeyen bir iir sylerse onu affedeceini sylemi, Pir Sultan ise Ykln kaplar aha gidelim nakaratl iirini sylemi, bunun zerine de idam edilmitir274. Grld gibi burada da Pir Sultann devlet yetkilileri ile olan ihtilaflarnda isyan gibi bir olaya rastlanmamaktadr. Hep srlen, ezilen ve sonra da aslan Pir Sultandr. Bunlar yapan ise devlet yetkilileridir. Ama isyan yoktur. Yakn yllarda Nerin KSE tarafndan derlenen bu Pir Sultan Hikyesi daha nce derlenen ve yukarda bizim verdiimiz hikyelere gre bir hayli farkllklar da gstermektedir: ocuu olmayan bir aileden dua ile Pir Sultann olmas, uzun sre ad verilmemesi, erenler meclisinde henz yedi yandayken syledii bir drtlkle hikmetini gstermesi ve bunun zerine adnn Haydar olarak konmas gibi Bu derlemede de yukarda zerinde durduumuz slm hassasiyetler gze arpmaktadr: Allaha yalvararak ocuk istenmesi, yaplan dua, erenler sohbetinde kendisini isbat etmesi, ezilenlerin korunmaya allmas, haramn reddedilip hell rzkn vlmesi gibi.275

Kse; Do. Dr. Nerin: Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, say 4, zmir, 2000, s. 307. 275 A.g.d.: s. 306-307.

274

343

Sonu olarak basit de olsa Pir Sultan Hikyeleri (veya Destan)nde baz olaanstlkler, hayl mahsul maceralar olsa bile, bunlarn znde, ekirdeinde Trk tarihinin alkantl, sancl ve kutuplamal dneminden; yanl anlama veya yndendirmelere bal olarak ortaya kan veya karlan karde kavgasndan; yzyllarca dinsiz, imansz, ahlksz olarak kabul edilen, tantlan ve bundan dolay her trl kt muamelelere tabi tutulan Trkmenlerin/Kzlbalarn inanlarndan, deer yarglarndan izler de bulunmaktadr. Grld gibi istenen doru olmaktr, haram yememektir, yetimi kollamaktr, hakk, adaleti gzetmektir. Bunlarn tamam slm hassasiyetlerdir, emirlerdir. B. RLERDE P R SULTAN Pir Sultan ve Pir Sultan Abdaln iirlerini kaydeden ilk kaynak nceden de bahsettiimiz gibi Menakb-l Esrar Behcet-l Ahrar isimli eserdir. Bu eserde her ikisinin iirlerinden rnekler verildiine baklarak bunlarn ada olduu kabul edilmektedir. Pir Sultan Abdal mahlsn tayan ve Pir Sultan hakknda bilgilere rastladmz iirler zerinde daha nce durmutuk: (Bak: Tez s. 8991). Bu iirlerden; Dost senin derdinden ben yana yana kar muhannetin ac szleri Yine gemem ala gzl ahmdan Benim arkam kalem bir Allahm var Aliyi seveni keseyim dey msral olanlar dorudan doruya Ali zzetten derlenmitir. Bunlarn Pir Sultan veya Pir Sultan Abdaln da olamayacan sylemi, Ali zzet tarafndan Pir Sultan Abdal mahlsyla sylenmi iirler zzet vastasyla olabileceini belirtmitik. Carma yetisin gelsin ha nolur msral iirin, Ali Malatyann eyh Hasan kynden Hasan amura ait mecmuadan; Evvelce astrr z babasn msral iirin yine Ali zzet vastasyla arklaOrtakyden Kara kolu Mustafadan derlendiini grmekteyiz: (BoratavGlpnarl; s. 81, s. 16; s. 70, s. 17). Bu iirlerin de Pir Sultan veya Pir Sultan Abdala ait olma ihtimali olduka zayftr. Bu durumda Pir Sultan Abdal mahlsl olup Pir Sultan hakknda bilgi veren ve nceden ilgili blmde bahsettiimiz iirler unlardr:

344

Aln kaplar aha gidelim nakarat msral iiri, Pir Sultan Hikyesi (veya Destan) blmnde vermitik. (Ayrca bak: .Aslanolu. s. 287289, 223. iir). 1 Hzr Paa bizi berdar eyledi Kesti kollarm kzak balad iten muhipler hep kan alad Aln zindanlar pire gidelim 3 Kalenin kaps tatan klmaz Penceresi yce aha baklmaz Bir ben lmeyinen cihan yklmaz Aln zindanlar pire gidelim 5 limi sorarsan kymdr Banaz (Elimi, olmal. H.D.) Yaklsn yaklsn ol kanl Svas Bir ben lmeyinen cihan yklmaz Aln zindanlar pire gidelim 6 Pir Sultan Abdalm hey Hzr Paa Yazlanlar gelir sa olan baa Hasret koydun beni kavim kardaa Aln zindanlar pire gidelim ( . Bagz): . Aslanolu, s. 289290, 224. iir. Ben de bu yayladan aha giderim nakarat msral iiri Pir Sultan Hikyesi/Destan blmnde vermitik. (Ayrca bak: . Aslanolu: s. 290291, 225. iir.) 2 Kalenin kaps tatan demirden Yanlarm rd yatan yamurdan Bir kimsem de yok ki dellal artam Aln zindanlar pire gidelim 4 karm bakarm kale bana Mmin mslim olan gider iine Bir ben mi dmm can telna Aln zindanlar pire gidelim

345

1 Banazdan srdler bizi Svasa Erler himmet edin ben gidiyorum Garipce canma kldlar cefa Erler himmet edin ben gidiyorum 3 Gidi dideceim yoldan kalmad Gzel aha gelir dedim gelmedi Pirimizden bize himmet olmad Erler himmet edin ben gidiyorum 5 Pir Sultan Abdalm kolum bkld Akt gzm ya yere dkld hr urgan boazma takld

2 Gidi kfir gelir dedim imana Kuzular alyor hem yana yana Getirip de hapsettiler zindana Erler himmet edin ben gidiyorum 4 Urganm ekildi sndm dra stme dkld a ile kara Muhbirim stnde ralar yara Erler himmet edin ben gidiyorum

Erler himmet edin ben gidiyorum (C. ztelli). . Aslanolu, s. 294295, 230. iir. *** Ben de u dnyaya geldim geleli (Ben de u aleme geldim zakirim. S.N.E) Kalsn benim davam divana kalsn Yaradan Allahtr benim vekilim (Muhammed Alidir benim vekilim. S.N.E) Kalsn benim davam divana kalsn Yorulan yorulsun ben yorulmazam Dervi makamndan ben ayrlmazam Dnya kadsndan ben sorulmazam Kalsn benim davam divana kalsn Ben de vekil ettim Bri Hudam O da kulu gibi zulm ede mi Orda syletirler bir bir adam Kalsn benim davam divana kalsn

346

Mmin mslim devirir de cem olur (devirilir, olmal. H.D.) Anda snk yaralara em olur Kara ta erir de safi dem olur Kalsn benim davam divana kalsn Pir Sultan Abdalm dnya kovandr Gitti dil beyler kalan avamdr Muhammed divan ulu divandr Kalsn benim davam divana kalsn (S.N. ERGUN). . Aslanolu, s. 304-305, 241. iir. *** Bize de Banazda Pir Sultan derler . Kolum ekip elim balamasnlar msralaryla balayan iiri Pir Sultan Hikyesi/Destan blmnde vermitik (Ayrca bak: . Aslanolu, s. 323, 264. iir.) *** Yeil bal rdek gllere utu Duysun canlar dey bizi asarlar Bir ta oynamasn yerli yerinden Duysun canlar dey bizi asanlar kardlar a bedenden atmaya imdi indirdiler yine dahmeye Kanrldm evrildim baktm zahmaya Duysun canlar dey bizi asarlar Varln evresi dopdolu incir Severim demeye canm zarncr Elimde kelepe, boynumda zincir Duysun canlar dey bizi asarlar limi sorarsan kymdr Banaz (Elimi, olmal,H.D.) Dilerim onmasn ol kanl Svas Bir ben lmeyinen lem yklmaz Duysun canlar dey bizi asarlar

347

Pir Sultan Abdalm kaddim bkld Gzmn gevheri yere dkld Kendir kement boazma takld Duysun canlar dey bizi asarlar (Z. Grel). . Aslanolu, s. 324325, 265. iir. *** Dn gece seyrimde cotuydu dalar . D de alar alar Pir Sultan dey msralaryla balayan iiri Pir Sultan Hikyesi/Destan blmnde vermitik. (Ayrca bak: . Aslanolu: s. 367, 314. iir.) 1 Kurtulmadk yezitlerin zulmnden Dalar da alar Pir Sultan dey Aramlar knyesini bulmular Canlar da alar Pir Sultan dey 3 Cellatlarn eli kana bulat Can cesetten kp Hakka ulat Koyunlar kuzular bile meleti Kolar da alar Pir Sultan dey 5 Pir Sultan Abdalm ey yce gani (Gani, olmal. H.D.) Bizlere biildi ehidin donu On ki mama kart kan mamlar alar Pir Sultan dey (C. ztelli). . Aslanolu, s. 367 368, 315. iir. *** 1 ktm ycesine seyran eyledim Gnl elencesi kst bulunmaz Dostlar bizden muhabbeti kaldrd Hibir ikrarnda ahdi bulunmaz 2 Zlflerin top top olmu al Rakiplerin Haktan olsun zevali Bir gnahkr kulum dodum doal Gnahkr kulunun dostu bulunmaz 2 Dra gtrdler pirin ikisin Anlar da ekerdi Hakkn korkusun rifler sylerdi ann kaygusun rifler alar Pir Sultan dey 4 Uzundur usuldur o ahn boyu Yaklsn yklsn yezidin soyu Dertli akar Yldz Dann suyu Sular da alar Pir Sultan dey

348

3 Kani benim ile lokma yiyenler Ba can dost yoluna koyanlar Sen lmeden ben lrm diyenler Dostlar da geriye kat bulunmaz 5 Biz de gezer idik irfanda sazda Biz de bulunurduk cemde niyazda Bize de gel oldu kanl Svasta Hzr Paa bizi ast bulunmaz ERGUN). . Aslanolu, 371372, 319. iir. *** Kul olaym kalem tutan eline

4 Yine krcland dalarn ba Durmadan akyor gzmn ya Vefaszca yolda olsa bir kii tesi yok imi asl bulunmaz 6 Pir Sultan Abdalm destim damende smim Koca Haydar neslim Yemende Garip baa bir hal gelse zamanda Orda her kiinin dostu bulunmaz (S.N.

Ktip ahvalimi aha byle yaz msralaryla balayan iiri Pir Sultan Hikyesi/Destan blmnde vermitik. (Ayrca bak: . Aslanolu, s. 372-373, 320. iir.) Bu iirlerden hareket ederek Pir Sultanla onu asarak idam edenlerin ihtilaf noktalarn bulmaya alalm: Pir Sultanda byk bir ah sevgisi vardr. Pir Sultan onu anmaktan, ona sevgi ve gven duymaktan, ona kavumaktan her ne zorluk veya engel olursa olsun vazgememektedir: Hzr Paa bizi berdar etmeden Aln kaplar aha gidelim Siyaset gnleri gelip atmadan Aln kaplar aha gidelim Yoksa ah diyeni ldrrler mi Aln kaplar aha gidelim ahtan eli gelmi dem blblleri (cem, olmal.) Aln kaplar aha gidelim Gzel ahm ktmola kkne Can dayanmaz gayretine mkine (mekine, olmal.)

349

aha giden bir bezirgn tutarm Aln Kaplar aha gidelim Pir Sultan Abdalm gzel ah canm Alamaktr benim demim devranm (223. iirden). Ala gzl pirim sen himmet eyle Ben de bu yayladan aha giderim Kara yoprak senden stn olursam Ben de bu yayladan aha giderim Sizde ah diyeni ldrrlerse Ben de bu yayladan aha giderim Gzlerim de ah yolundan ayrlmaz Ben de bu yayladan aha giderim (225. iirden) nm sra krklar aha ekildi Daha beyler bizi dillemesinler (264. iirden) Allah seversen ktip byle yaz Dn- gn- aha eylerim niyaz Mnafkn her dedii oluyor Gl benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan ad oluban glyor Ktip ahvalimi ha byle yaz (320. iirden.) Benzer ifadeler Ali zzetten alnan veya Ali zzet vastasyla derlenen iirlerde de grlmektedir. nceden de bahsettiimiz gibi buradaki ah grnrde Safev ahdr; aslnda ondan daha fazla ve onun ahsnda Hz. Alidir. Trkmenlere/Kzlbalara gre Safev ah, Hz. Alinin yeni bir donda dnyaya gelmesidir. Ayrca Safevi ahnn soyu Hz. Aliye dayanmaktadr. Osmanlya gre ise buradaki ah dorudan doruya Safevi ahdr. Osmanl, Trkmenlerin/Kzlbalarn Hz. Aliyi samimi bir ekilde seveceklerine kesinlikle inanmamaktadr. Onlarla Hz. Aliyi asla yan yana dnememektedir. nantaki bu farklln yannda siyasi olarak da byk bir kamplama vardr. Trkmenler/Kzlbalar artk Osmanl Devletinden umutlarn kesmilerdir. Yine kendilerinin kurduu ve zellikle ilk yllarda kendilerine ok benzeyen Safevi Trk Devletine gnl balamlardr. Osmanl Devletine gre ise

350

Safev Devleti en byk dmandr, tehlikedir. Onlarn ahlar da en byk dmandr. Bu durumda birbirini anlamayan, anlamak istemeyen, birbirini dman gren iki Trk devleti ve bu devletin mensuplar olan iki Trk dnyas ortaya kmaktadr. Bunlardan dolay Pir Sultan ahtan vazgeememekte, Osmanllar da onu ve onun gibi dnen herkesi ortadan kaldrmak iin idam dahil her yola bavurmaktadr. Aadaki iirlerden de anlaldna gre Pir Sultan Hak yolundadr, doru yoldadr. Hakk (Allah) ok sevdii iin aslmtr: Yaradan Allahtr benim vekilim Kalsn benim davam divana kalsn Ben de vekil ettim Bri Hudam O da kulu gibi zulm ede mi (241. iirden.) Dara gtrdler pirin ikisin Anlar da ekerdi Hakkn korkusun Cellatlarn eli kara bulat Can cesetten kp Hakka ulat (315. iirden) Bu msralarn benzerleri Ali zzetten alnan iirlerde de vardr. Bir rnek: Hakk pek sevdiim iin asldm Dost senin derdinden ben yana yana (166. iirden) Pir Sultan yaatan ve onu anlatan bu airler onu bu ekilde Hakk yolunda gsteriyorlar ve bu uurda ldrldn sylyorlar ama Osmanl idaresi onlar, Hristiyanlar veya Yahudiler gibi Ehl-i Kitap bile saymyor. Onlarn da Allaha inandklarn asla kabul etmiyor. nk onlar drt hak mezhebin dndadrlar, dinsiz imanszdrlar. Bu anlay, Pir Sultan ve onun gibilerinin ldrlp ortadan kaldrlmasn dinin emri kabul etmekte ve bu ii yapanlarn byk sevap kazanacaklarna inanmaktadr. Trkmenlere/Kzlbalara gre ise kendilerine bu ekilde zulmedenler kfirdirler, Yezittirler, mnafktrlar, Mervandrlar: Gidi kfir gelir dedim imana Kuzular alyor hem yana yana (230. iirden.) Kemendimi attm dara dolat Kafirlerin eli kana bulat (314. iirden.)

351

Kurtulmadk yezitlerin zulmnden Dalar da alar Pir Sultan deyi Uzundur usuldur o ahn boyu Yaklsn yklsn yezidin soyu (315. iirden.) Mnafkn her dedii oluyor Gl benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan ad oluban glyor Ktip ahvalimi aha byle yaz (320. iirden) Bylece her iki taraf da karsndakini slamn dnda grmektedir. Bu anlay; insanlar dinin ekillendirip ynlendirdii devirlerde kutuplamalar arttrm, frsat bulunca her gurup kar taraf ortadan kaldrmay dinin emri gibi grmtr. Pir Sultann idam ve benzer zulmler bu ekilde gayet normal gibi grlmtr. Burada her iki tarafn da kar taraf kfirlikle sulamas slamn zyle badamamaktadr. Her iki tarafn da kar taraf gnahkr veya yanl yolda kabul etmesi belki normaldir ama kfirlik sulamasnn slam dayana yoktur. Bu ar sulamay Osmanl idaresi dini siyasete alet edip dini yanl yorumlayarak yaparken, Trkmenler/Kzlbalar da cehaletten dolay yapmtr. Fakat neticede her iki tarafn dmanl ve karde kavgas kanlmaz olmutur. Osmanl ve Safev cephelerinde bu ekilde ortaya kan siyas ve din kutuplama her iki taraf da ynlendirmeye balaynca Hzr Paa veya Hzr Paalar, Pir Sultan veya Pir Sultanlar bu derin ztlamann figran olmulardr. Temeldeki bu kutuplama yzyllarca Hzr Paalar ve Pir Sultanlar retmitir. Buraya kadar iirlerde grdmz kutuplama Osmanl-Trkmen/Kzlba mcadelesinin tarihi ile de uyum gstermektedir. in bundan sonras ok nemli deildir ama yine de bu iirlerde Pir Sultann aslmasnn elle tutulur izahlar yaplmaya allmtr: Devletin bozuk dzeninin aynen devam etmesi istenmektedir. Bu durumdan nimet devirenler vardr. Bu nimetlerin devam ve Pir Sultan gibi olanlara ibret olmas iin Pir Sultan aslmtr: Bir ta oynamasn yerli yerinden Duysun canlar dey bizi asarlar (265. iirden.). Bu msralarda Osmanl tarihinin bir ynn ve devletin ykselme dnemiyle birlikte statkocu bir hviyete brndn; din, siyas ve ekonomik alanda bu statkodan beslenenler olduunu;

352

bunlar krmak veya deitirmek isteyenlerin ise en acmaszca bastrldn ve yok edildiini grmekteyiz. Bu bilgiler tarihi bilgilerle de uyumaktadr. ah demenin yasakland, ah diyenin ldrlecei dile getirilmitir: Yoksa ah diyeni ldrrler mi Aln kaplar aha gidelim (223. iirden.) Siz de ah diyeni ldrrlerse Ben de bu yayladan aha giderim. (225. iirden) Bu yasa uygulayacak ve buna uymayanlar cezalandracak olan ise Hzr Paadr: Hzr Paa bizi berdar etmeden Aln kaplar aha gidelim Siyaset gnleri gelip atmadan Aln kaplar aha gidelim (223. iirden). Elbette ki burada bahsedilen yasak sadece ah adnn sylenmesi deildir. aha duyulan sevgi ve zlemin de dile getirilmesidir. Buradaki mcadele Hzr Paa ile Pir Sultan arasndadr. Burada Pir Sultann bir kafa tutmas, meydan okumas deil; bu yasaa kar lkeyi terk etme istei ve yenilgiyi kbullenii grlmektedir. Cumhuriyet devrinde Ali zzetten derlenen iirlerde ise hem taraflar farkllamakta, hem de Pir Sultan cephesinde kafa tutma ve meydan okuma grlmekte ve ifdeler sertlemektedir. Pir Sultann katline ferman verecek olan veya veren Padiahtr, Sultandr. Bu ferman alan ise Hdr Paadr: Padiah katlime ferman dilese Yine gemem ala gzl ahmdan Cellatlar karmda satr bilese Yine gemem ala gzl ahmdan (232. iirden.) Hakk seven k gemez mi candan Korkarm Allahtan korkum yok senden Ferman alm Hdr Paa Sultandan Pir Sultan Abdal asaym dey (313. iirden.) Bir de fetva verilmitir. Bu fetvay veren ise Koca Bal Kr Kaddr:

353

Fetva vermi koca bal kr kad ah diyenin dilin keseyim dey Satr yaptrm Allahn lneti Aliyi seveni keseyim dey (313. iirden.). nce de zerinde durduumuz gibi Cumhuriyetten nceki yllarda anlatlan Pir Sultan Hikyesi (veya Dersatn) nde dorudan doruya Padiah sulanmamakta; Hzr Paa sulanmaktadr. Kafa tutma veya meydan okuma deil; masumiyet sergilenmektedir. Cumhuriyet dneminde ise aka Padiah, Sultan taraf olarak grlmektedir. Bu yasaklarda fetva veren kii olarak da Koca Bal Kr Kad gsterilmektedir. Bu ekildeki iirler masum Pir Sultandan Devrimci Pir Sultana geii salayan, ona zemin hazrlayan iirlerdir. Ancak bu iirlerde tarihin de dorulad ipular vardr. Osmanl belgelerinden anlaldna gre Trkmen/Kzlba katliam bazan padiah fermanlaryla, bazan da kad veya eyhlislam fetvalaryla yaplmaktadr. Bu iirlerden Pir Sultan Abdala ait olanlarda Pir Sultann masum olduu, zulme urad, ehit olduu anlatlmakta; idam gerektirecek bir suu olmad dile getirilmektedir: Aslmz Muhammet kyman cellatlar stmzde bite davac otlar (223. iirden.) Yaradan Allahtr benim vekilim Kalsn benim davam divana kalsn Yaradan Allahtr benim vekilim Kalsn benim davam divana kalsn Dnya kadsndan ben sorulmazam Kalsn benim davam divana kalsn Ben de vekil ettim Bri Hudam O da kulu gibi zulm ede mi Pir Sultan Abdalm dnya kovandr Gitti dil beyler kalan avamdr Muhammet divan ulu divandr Kalsn benim davam divana kalsn (241. iirden.)

354

Bize de Banazda Pir Sultan derler Bizi kem kii de bellemesinler Paa huddamna tenbih eylesin Kolum ekip elim balamasnlar (264. iirden.) Bir ta oynamasn yerli yerinden Duysun canlar dey bizi asarlar (265. iirden.) Ko babam kurban verdim Svasta Dar aac alar Pir Sultan dey (314. iirden.) Pir Sultan Abdalm ycedir ann Kudretten ekilmi pir senin hunun Hakka teslim ettin ol irin cann Dostlar alar alar Pir Sultan dey (314. iirden) Pir Sultan Abdalm ey yce gani Bizlere biildi ehidin donu On ki mama kart kan mamlar alar Pir Sultan dey (315. iirden.) Pir Sultann tutuklanp zindana atld, ikence grd yine bu iirlerden anlalmaktadr: Banazdan srdler bizi Svasa Erler himmet edin ben gidiyorum Garipe canma kldlar cefa Erler himmet edin ben gidiyorum Gidi kfir gelir dedim imana Kuzular alyor hem yana yana Getirip de hapsettiler zindana Erler himmet edin ben gidiyorum (230. iirden.) Her nereye baksam yolum dumandr .. Zincir boynum skt halim yamandr Aln kaplar aha gidelim (223. iirden.)

355

Kalenin kaps tatan demirden Yanlarm rd yatan yamurdan Bir kimsem de yok ki dellal artam Aln zindanlar pire gidelim karm bakarm kale bana Mmin mslim olan gider iine Bir ben mi dmm can telana Aln zindanlar pire gidelim (224. iirden.) kardlar a bedenden atmaya imdi indirdiler yine dahmeye Kandrldm evrildim baktm zahmaya Duysun canlar dey bizi asarlar Varln evresi dopdolu incir Severim demeye canm zarncr Elimde kelepe boynumda zincir Duysun canlar dey bizi asarlar (265. iirden) Pir Sultann bu zindan hayatndayken sorgulandn, sonra da asldn tahmin edebiliriz. Bu zindan hayatndayken ahn gelip kurtaracan veya Pirinden (O zamann yaayan bir eyhi veya Hac Bekta Veli) himmet beklediini ancak hi birinin olmadn, bylece onun tam bir mitsizlik ve aresizlik iine dtn syleyebiliriz: Gidi dideceim yoldan kalmad Gzel aha gelir dedim gelmedi Pirimizden bize himmet olmad Erler himmet edin ben gidiyorum (230. iirden.) Bu msralarda da bir gerei gryoruz. Osmanllar, Safevi taraftarlarn o kadar sk takip altnda tutuyorlard ki ahn veya onun bir adamnn ona ulamas ve onu kurtarmas imknszd. Pirinden medet ummas ise ancak kerametle olacak bir yardmdr; o da olmamtr. Bu iirlerdeki bir drtlkte Osmanl Trkmen/Kzlba ilikileri ile ilgili bir geree daha rastlamaktayz:

356

Urganm ekildi sndm dara stme dkld a ile kara Muhbirim stnde ralar yara (yana, olmal. H.D.) Erler himmet edin ben gidiyorum (230. iirden). nc msradaki yara kelimesi, yana olmaldr. Kelime yarla olsayd msra mnl olabilirdi, ancak yarla deil, yana. Bu durumda msra mnsz olmaktadr. Muhbirim stnde ralar yana dendiinde ok byk bir beddua edilmektedir: Muhbirin stne halar konacak ve o halde ralar tututurulacaktr. Bu ralarla birlikte muhbir cayr cayr yanacaktr. Pir Sultann bir muhbirin ihbar ile tutuklandn ve asldn tahmin edebiliriz. Osmanl kaytlarnda Trkmenlerin/Kzlbalarn muhbirlerle takip edildii, yaptklar dini toplantlarn da (cemlerin) bu ekilde kontrol edildii grlmektedir. iirdeki bu bilgi ile tarihi belgeler uyumaktadr. Bu muhbire (ama ilerinden ama dardan) Pir Sultann tutuklanp aslmasna sebep olduu iin bu ekilde ar bir beddua edilmektedir. Bu iirlerden hareket ederek Pir Sultann idamnn u ekilde olduunu tahmin edebiliriz: Osmanl idaresi, kurulu yllarnda beraber olduu, devleti beraber kurduu Trkmenlerle (o zaman Kzlba ve Kzlbalk, Bektalik, Alevlik yok) XVI. yzyla doru ztlamaya balam, sonra da onlar iyice dlayp en byk dman olarak grmtr. Kendi devletlerinden midini kesen Trkmenler/Kzlbalar ise, kendilerine her bakmdan benzeyen ve kendilerine deer veren Safev Trk Devletine ve onlarn ahlarna byk bir samimiyetle balanmlardr. Osmanl ise hem siyas olarak, hem de din ynden kendisine alternatif olan ve iindeki Trkmenlerle ayr bir devlet olup imparatorluk olma yolunda ilerleyen Safevileri, hem siyas bakmdan reddetmi, hem de slamn dnda kabul etmitir. Mdahale etmemesi durumunda devletin Anadolu topraklarnn yarsndan fazlasnn Safevilerin eline geeceini grerek hem Safevileri harp yoluyla ortadan kaldrmak istemi, hem de Safevilere gnl veren Trkmenleri/Kzlbalar ezmek, sindirmek, hi olmazsa kontrol altnda tutmak istemitir. te Pir Sultann idam, bu gelimelerin ve bu arzunun sonucu gereklemi olmaldr. Bunlara bal olarak bir muhbirin ihbar sonucu Pir Sultann Banazda yakalanp Sivasa gtrldn, orada zindana atldn, hemen idam edilmeyip belki

357

sorgulandn, belki de stanbuldan hakknda ne yaplabileceine dair bir gr sorulduunu, oradan cevap gelinceye kadar trl skntlarla, aresizlik iinde bir zindan hayat yaadn, sonra da idam edildiini tahmin edebiliriz. Pir Sultann da, bu hikyeyi anlatanlarn da Pir Sultann, idam gerektirecek bir su ilemediine inandklarn syleyebiliriz. Devlete isyan ettiini veya devlete kar bir hareketinin olduunu anlatan veya ima eden tek bir msraya ise rastlamamaktayz. Onlara gre Pir Sultan Hak yolunda idam edilmitir; ehit olarak lmtr. Kendisi Muhammed soyundandr. Buna gre Muhammed soyuna Emevilerin, Abbasilerin yaptklarnn benzeri Pir Sultana yaplmtr. Byle bir inann gerei epeyce yansttn kabul edebiliriz. Ancak Pir Sultann devlete ba kaldran, isyan eden veya isyan hazrlnda olan bir kahraman olduu eklindeki grlerin hibirine halk rivayetlerinde rastlamadmz gibi yukardaki iirlerde de rastlamamaktayz. Bu bilgiler olduka yenidir ve zellikle 1960lardan sonra baz aydnlarn bu meseleyi kendi beklentileri dorultusunda ekillendirme arzularyla birlikte ortaya kmtr. Bu iirlerde de, halk rivayetlerinde de Pir Sultan bir si deil; bir mazlumdur. Allah, Muhammed, Ali ve On ki mamlar yolunda bir dindardr. Ancak onun bu dindarln kabul etmeyen, dindar kabul etmek yle dursun onu dinsiz kabul eden, siyas ve kltrel farkllktan dolay da dman olarak gren yneticiler (Hzr Paa) tarafndan idam edilmitir. Bu idamda asl sulu olarak aka Hzr Paann ad gemektedir: Hzr paa bizi berdar etmeden Aln kaplar aha gidelim Siyaset gnleri gelip atmadan Aln kaplar aha gidelim (223. iirden.) Hzr Paa bizi berdar eyledi Kesti kollarm kzak balad iten muhipler hep kan alad Aln zindanlar pire gidelim Pir Sultan Abdalm hey Hzr Paa Yazlanlar gelir sa olan baa Hasret koydun beni kavim kardaa Aln zindanlar pire gidelim (224. iirden.)

358

Bunun

dnda

Padiah,

devleti

hedef

alan,

sulayan

msralara

rastlanmamaktadr. Ancak genel bir ifadeyle Yezitler, mnafklar ve Mervandan ikyet edilmekte, onlarn baskn olduu, Pir Sultan ve onun gibileri zulme uratp ac ektirdikleri anlatlmaktadr: Kurtulmadk yezitlerin zulmnden Dalar da alar Pir Sultan dey Aramlar knyesini bulmular Canlar da alar Pir Sultan dey (315. iirden.) Mnafn her dedii oluyor Gl benzimiz sararuben soluyor Gidi Mervan ad oluben glyor Ktp ahvalimi aha byle yaz (320. iirden.) Bu msralarla Emevi zulmleri, onlarn Ehl-i Beyte yaptklar hatrlatlyor, Pir Sultan zamannda da onlar gibi olanlarn ve Ehl-i Beyti sevenlere zulm edenlerin var olduu dile getiriliyor, belki de Hzr Paa onlardan biri olarak kabul ediliyor. Ancak bunlarn arasna Padiah veya devlet aka katlmamaktadr. Pir Sultan veya Pir Sultan anlatan Pir Sultan Abdala gre bu zulmlerin sona erdirilmesi, dil bir idarenin olmas bu devirde artk mmkn grnmemektedir. Artk dil beyler yoktur. u anda onlarn yerine geenler ayak takmdr. O halde bu meselelerin zmn br dnyaya, Yaradan Allaha, Bri Hdaya, Muhammed divanna brakmaktan baka are yoktur. br dnyada kendisi hakknda dnya kadlarna sorularak karar verilmeyecektir. Orada her ey ayan beyan ortaya kacak; yalan syleyenlere, iftira edenlere gerekler bir bir syletilecektir: 1 Ben de u dnyaya geldim geleli Kalsn benim davam divana kalsn Yaradan Allahtr benim vekilim Kalsn benim davam divana kalsn 2 Yorulan yorulsun ben yorulmazam Dervi makamndan ben ayrlmazam Dnya kadsndan en sorulmazam Kalsn benim davam divana kalsn

359

3 Ben de vekil ettim Bri Hudam O da kulu gibi zulm ede mi Orda syletirler bir bir adam Kalsn benim davam divana kalsn iirden.) Bu satrlardaki teslimiyet tam bir

4 Pir Sultan Abdalm dnya kovandr Gitti dil beyler kalan avamdr Muhammet divan ulu divandr Kalsn benim davam divana kalsn (241. slami tavr ve olgunluktur, tam bir

tevekkldr. Kii eitli kii ve glerin artl zorlamalarna kar susuzluunu, masum olduunu anlatamyorsa, kardaki kiiler de bu kiiyi bu ekilde kendi kafalarnda sulu iln etmilerse ve de gl iseler artk Allah, Muhammedi vekil edip Muhammet divanna ii havale etmekten baka are yoktur. Bu satrlarda Pir Sultann da byle yapt anlatlmaktadr. Bu tam bir slam tavrdr, gerek mnda tevekkldr. Bunun hesabn soracak ve mazlumun hakkn alacak olan Allahtr. Onun hkmranlnda, Muhammet divannda hibir oyun, tezgh veya tedbir ie yaramayacaktr. Hakl-haksz, sulu-susuz belli olacaktr. XX. yzyln balarna kadar Pir Sultanla ilgili iirlerde veya Pir Sultan Hikyesi (Destan)nde durum byledir ama XX.. yzyln balarnda bu olay anlatan hikye ve iirlerde, padiah da ok n planda olmasa bile taraf olarak grlmektedir. Hzr Paaya destek verdii veya ona let olduu iin padiaha sitem edilmektedir. Halkn anlatt Pir Sultan Hikyesi (Destan)nden Devrimci Pir Sultana zemin hazrlayan iirlerde bunu grmekteyiz. nceden de zerinde durduumuz gibi Ali zzetin syledii veya Ali zzet vastasyla derlenen iirler buna rnektir: Padiah katlime ferman dilese Yine gemem ala gzl ahmdan (Ali zzet, 232. iirden.) Hzr Paa gibi zalim var ise Ne yapaym benim de bir hm var Senin tulu padiahn var ise Benim arkam kalem bir Allahm var

360

ol icra Tanrs yatmaz uyumaz Kimsenin hakkn kimseye komaz Hnkr sar olmu nm duymaz Masumlar badurur padiahm var (Ali zzet, 268. iirden.) Bir arzuhal yazdm gl yzl aha Gelsin beni elden alsn ha nolur Beni yalvartmasn o Padiaha Carma yetisin gelsin ha nolur (Ali zzet, 291. iirden.) Hakk seven k gemez mi candan Korkarm Allahtan korkum yok senden Ferman alm Hdr Paa Sultandan Pir Sultan Abdal asaym dey (Ali zzet, 313. iirden.) Hakk sevmek bize su oldu olsun Bize kemlik eden belsn bulsun Padiahn taht dnsn yklsn Zrlasn ahrette eek spas (Ali zzet Kara kolu Mustafadan. Glpnarl-Boratav, s. 70, 22. iirden.) Elbette ki bu arlamada Cumhuriyet devrinin yeni politikasnn da rol vardr. Artk korktuklar paalar, hatta padiah bile yoktur. Bir de XVI. yzyldan XX. yzyla gelinceye kadar her iki tarafn biraz daha sertlemesinin, kar tarafa iyice dman olmasnn pay da olabilir. Bu arlamaya ramen Pir Sultann masum olduu, Hakk ok sevdii iin asld eklindeki anlay, yukarda ve nceki iirlerde olduu gibi burada da dile getirilmektedir. C. P R SULTAN VE HIZIR PAA Gerek Pir Sultan Hikyesi (veya Destan)nde, gerekse Pir Sultanla ilgili iirlerde hep Pir Sultan astran kii olarak HIZIR PAA gsterilmektedir. Bundan dolay Pir Sultanla ilgili almalar balar balamaz bu Hzr Paann kim olduu zerinde durulmaya balanmtr. Ancak henz bir sonuca varld sylenemez. Prof. Dr. M. Fuat Kprlye ve onun Hayat mecmuasndaki tesbitine katlan Sadettin Nzhete gre bu Hzr Paa I. Ahmet zamanndaki (16031617) Hzr

361

Paadr. Bunlar bu sonuca, XVII. asrda eyh Aziz Mahmut Hdayinin padiaha yazd bir mektuptan varmaktadrlar. Bu mektupta ad geen eyh, Bedreddinlilerle Kzlbalar bir ve beraber gstermekte ve kendisinin de onlarn iinde bulunup baba bile olduunu (Babalk, Alevlik-Bektalikte bir din rtbe ve makamdr.); bunlarn Kuran inkr ettiklerini, namaz klan, oru tutan, Kurana riayet edeni katlettiklerini, bunlar ve bunlarn sularn Hzr Paann ok iyi bildiini ve ona sorulmas gerektiini sylemektedir. Bunlarn ortadan kaldrlmasnn farz olduu dile getirilmekte ve padiah zerlerine kkrtlmaktadr276. Burada ihbar edilenler Filibe ve Dobrucadaki yani Balkanlardaki Bedreddinliler ve Kzlbalardr. Bu ihbarn Sivas ve yresi ile hibir ilgisi yoktur. Sadece Pir Sultan olaynda olduu gibi bir Hzr Paa ad gemektedir. Onun da Osmanl tarihindeki mehur bir casus olan Kara Yakup gibi bir casus olmas muhtemeldir. Buradaki Hzr Paann Pir Sultan aka astran Hzr Paa olmas ok zayf bir ihtimaldir ve sadece bir isim benzerlii sz konusudur. C. ztelli de yukardaki kanaati paylamaktadr. Ancak bir de bilgi yanll yaparak bu Hzr Paann Deli (Divane) Hzr Paa olduunu belirtmi, 1597de ld kesin olan bu Hzr Paay 1607 ylna kadar yayor gibi gstermitir. Yukardaki Hzr Paa ile Deli Hzr Paay bir ahs gibi anlatmtr277. Glpnarl-Boratav, bu Hzr Paann Kanun (15201566) ve ah Tahmaib (15241576) zamanlarndaki Hzr Paa olmas gerektiini ileri srmektedirler278. Bu Hzr Paann 15471551 yllar arasnda Sivasta olduu bilinmektedir. A. Bezirciye gre Pir Sultan astran Deli (Divane) Hzr Paadr279. Bu Hzr Paa III. Murat (15741595) dnemi paalarndandr. 1588de Sivas Beylerbeyidir. 7 Mays 1590a kadar Sivas valisidir. 1597de ld kesindir. Mehmet Bayraka gre de Pir Sultan astran Deli (Divane) Hzr Paadr. Deli (Divane) Hzr Paa, 1587-1596 yllar arasnda Sivas da dahil olmak zere devlet hizmetinde bulunmu, 1597de iten karlm halde iken taun hastalndan

276

Yaltkaya, M. erafettin: Smavne Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul, Kitapevi, Yaynlar, 1994, s. 166-169; (Ergun), Sadettin Nzhet:XVII.nci Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, s. 14-15; Yldrm, Ali: Osmanl Engizisyonu, Ankara, teki Yaynevi, 1996, (?), s. 226-231; Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 151-152. 277 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 33-38. 278 Glpnarl-Boratav: Pir Sultan Abdal, s. 83-94. 279 Bezirci, Asm: Pir Sultan . S. 63-66.

362

lmtr280. M. Bayrak, Pir Sultann ldrlmesini 1578de ortaya kan Dzmece ah smail olayna, daha sonra da 1590da Ki blgesindeki yeni bir Dzmece ah smail olayna balamakta, Pir Sultann bunlara ilgi duymu olabileceini belirtmekte, son ayaklanmada 1590da Sivasta Vali olan Deli (Divane) Hzr Paa tarafndan nce hapsedilip sonra da aslm olabileceini ileri srmektedir. Bu izah tarz Pir Sultann isyan ettii senaryosuna dayanmaktadr. Ancak isyan etmeden de bir Osmanl paasnn rejim muhalifi ilan edilen bir kiiyi astrmas gayet mmkndr. Do. Dr. Saim Sava da Mehmet Bayrakn yukardaki grlerine katlmakta ve onun Hzr Paa tarafndan Dzmece ah smail olaylarna bal olarak idam edilmi olabileceini sylemektedir. Ayrca 17 Eyll 1585te orum beyine ve kadsna gnderilen bir hkmde orum ve Bozok vilayetlerindeki Kzlbalarn halifesi olan eyh Haydarn aslan Pir Sultan olabileceini kesine yakn bir ifadeyle dile getirmektedir. eyh Haydar 1585te yakalanp orum Kalesine hapsedilmitir. Akbeti hakknda bilgi yoktur. eyh Haydarn babas Trb de Kzlba olduu iin eyh Haydar, Kzlbaolu Kzlbatr. Onun iin hakkndan gelinmesine karar verilmitir281. Bir akademisyen olan Saim Sava, almalarnda daha ok Osmanl dnemi Sivas blgesinin toplumsal ve din hayat zerinde younlamakta ve bu yre ile ilgili tarih belgeleri toplayp yaynlamaktadr. Ancak onun buradaki izah tarz da ok sonradan ortaya kan ve Pir Sultann isyanc olduunu ileri sren suni teze ve Pir Sultan adna sylenen iirlere dayanmaktadr. Bu hususun zerinde nceden durmutuk. Trabi olu eyh Haydar, orum blgesinde takibe urayan ve tutuklanan bir ahstr. Bunun doma byme Sivas-Banazl olan Pir Sultan olabilecei imknsz gibidir. kisi ayn kii olsayd, takip emrini karanlar onu da kaydederlerdi. Kald ki aslan Pir Sultann adnn Haydar oluu bile kesin deildir. Bizce orumlu eyh Haydar ile Banazl Pir Sultan iki ayr din-tasavvuf ahsiyettir. Ortak noktalar devlet nazarnda ikisinin de imh edilecek kiilerden olmasdr. Hzr Paalar hakkndaki en derli toplu bilgiyi veren aratrmac ise brahim Aslanoludur. . Aslanolu, eyh Aziz Mahmut Hdyinin Birinci Sultan Ahmede yazd tavsiye mektubunda geen ve muhbir olduu anlalan Hzr Paadan hi
280 281

Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 123-133. Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 5, 74-86.

363

bahsetmemektedir. C. ztellinin ve S.N. Ergunun almalarn bildii halde ondan hi bahsetmemesi, aranan Hzr Paann burada bahsedilen Hzr Paa olduuna ihtimal bile vermediinden olmaldr. unlardr: 1. Vakf sahibi Hzr Paa: Bu Hzr Paa Trkmen katliamlaryla ok mehur olan Yrg Paann kardeidir. lm 1484tr. Sofular ve nallu kylerinde vakflar vardr. Ayrca Sivastan Samsuna kadar bu ok geni blgede pek ok mlk bulunmaktadr. . Aslanoluna gre Banaz kynde anlatlan ve Pir Sultan astran kii olarak gsterilen Hzr Paann Sofular kynden olmas ve Pir Sultann onun piri olarak gsterilmesi bu vakf sahibinin adnn ve adna kaytl mlklerin varlnn bilinmesinden dolaydr. Ona gre halk nazarnda, Pir Sultan kim astrrsa astrsn nemli deildir. Onu astran adn ve mlklerini bildikleri Hzr Paa olmaldr. Gerekte bu Hzr Paann Pir Sultan astran Hzr Paa ile bir ilgisi yoktur. Bunlar iki ayr ahsiyettir282. 2. Sivas Valisi Hzr Paalar: Bunlardan birincisi Kanun Sultan Sleyman devrinde devlet hizmetinde (15201566), ikincisi ise III. Murat devrinde (15741595) bulunmutur: a. Birinci Hzr Paa: nemine binaen . Aslanolunun bu paa ile ilgili olarak verdii bilgileri aynen aktaryoruz: Birinci Hzr Paann Sivas valiliine atanma tarihini bilmiyoruz. Babakanlk Arivi Rus ve Mhimme defterlerindeki kayda gre: 954/1547 tarihinde Sivas Valisi Hzr Paadr. (Babakanlk Arivi, Divan- Hmayun Rus Defteri; genel say: 208, zel say: 1) 25 Rebil Evvel 957/13 Nisan 1550 ve bundan ay sonra Hzr Paa yine ayn grevdedir. (Ayn kaynak, Defter 2, s. 27). 19 Zilhicce 961/15 Kasm 1554. zetle: Sivas Sancanda Bahtbt ky avuu Caferin feragatinden dolay bu hizmetin sabk Rum Beylerbeyi Hzrn arz vehile bu kyden Hseyine verilmesi hkm. (Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, gs. 184, sra: 1055). Sene 1554.
282

. Aslanolunun zerinde durduu Hzr Paalar

Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 44-45.

364

Mah- mezburun 23. gn Erzuruma gelindi. Ertesi (gn) divan olup Halep Beylerbeyi Hzr Paa diyar- Arabistan harasetine verildi (li, Knh-l Ahbar, c. 2, yaprak 58). Kaynaklardaki bu bilgilere gre Sivasa atanma ve ayrlma tarihleri belli deil. Atanma tarihinin 1547, ayrlmasnn 1552 ile 1554 tarihleri arasnda olduu yaklak bir ihtimalle kabul edilebilir. Birinci Hzr Paann biyografisi: Hzr Paa idi ki, Harem-i Muhteremeden hasl oldu. Bilahare Halep ve am ve Badat nzhet-i makam eyaletlerine vasl oldu. an yok ve tumturak unvan yok, fatn- tavndan kanaati artk kimesne idi (li, Knh-l Ahbar, c. 2 yaprak 59/2). Bir baka: Saray- Hmayundan bitefeyyz Mirhur-i ehriyri oldu. 956 (1549)da Kstendil Beylii ile taraya gidip, 962 (1554)de de am Beylerbeyisi, 968 (1560)de Badat Beylerbeyisi oldu. 975 (1567) salinden sonra vefat eylemitir. Mutedil, tamasz idi. (Sicill-i Osman, c. 2, s. 278). Babakanlk Arivindeki Mhimme ve Divan- Hmayun Rus Defterlerinin dndaki kaynaklar Sivas valisi olduunu bile yazmyorlar.283 b) kinci Hzr Paa: III. Murat devrindeki Sivas Valisi Hzr Paann da kimlii yledir: 30 Temmuz 1587 Serdar, Minuehrin tekrar itaate davet edilmesi iin Kars Beylerbeyi Divane Hzr Paay askerleriyle beraber yola karmtr. ( smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. 3, s. 24) Aralk 1588 Mehmet Paann yerine, Sivas Beylerbeyliine mehur Deli Hzr Paa tayin edildi. (Amasya Tarihi, c. 3, s. 333). 7 Mays 1580 (7 Mays 1590 olmal. zah ilerde H.D.) Hzr Paann yerine Recebin ikinci gn, Arnavut Ayazpaazde Mustafa Paa Sivas Beylerbeyisi olup gelmiti (Amasya Tarihi, c.3, s. 335). Temmuz 1590
283

A.g.e.: s. 45-46.

365

Serhat-i Mansure askeri ve beylerbeyileri ve bahadrlar alel tlak Kzlba askerinin hayaline gelmez yerden yani ardlarndan basp hi ihtimal vermedikleri mahalden yetiip Deli Hzr Paa mera ve sipah zaferpenah ile ordularna girip hay-i huy-i merdan berzar birle ileri tamam olup ancak birka (Selniki Tarihi, s. 267). 17 Temmuz 1591 Halep Beylerbeylii Yemenden gelen Deli Hzr Paaya buyuruldu. (Ayn eser, s. 294). Ocak 1592 Ferhat Paazde Mehmet Bey Halep Beylerbeylii ile serefraz oldu Hzr Paann yerine. (ayn eser.). Bundan sonraki yllara ait Sicilli Osmande u bilgi var: 1006da (1597) mazulen taundan fevt oldu. Maln ecaane vermekle mflis oldu. (Sicilli Osman, c. 3, s. 297).284 . Aslanolu, Selniki Tarihinin baslm blmlerini bizzat inceleme frsat bulamamtr. Onlar da Prof. Dr. lhan Bagzn makalesinden u ekilde aktarmtr: 1596 Dilaverlii ile tannm Divane Hzr Paa, Grcistanda Kral Simon lininin zerine varp, onu malup eder. (Selnik, Uppsala niversite yazmas, B. Nr. 12611, s. 274). 1596 evval ortalar, yani bir evvelki tarihten be ay sonra, stanbulda sefere niyetlenince, Grcistan serhatlerinde ecaatlar ile tannm Deli Hzr Paa, Sefer-i Hmayuna yarar yoldalar ile gelip, saltanat tahtna yz srer ve sefer iin emre hazr olduunu bildirir. (Selnik Tarihi, ad geen yazma, s. 297). 1597 Muharrem sonlarnda Deli Hzr Paa, mallarnn hepsini yiit kiilere datarak mflis olur ve taun hastalndan lr. (Selnik, ad geen yazma, s. 345). Sicilli Osmanye gre, ld vakit Deli Hzr Paa iten karlmt. Amasya Tarihinin verdii bilgiye gre, Aralk 1588de Sivas Valiliine atanm, 7 Mays 1590da Sivastan ayrlmtr. Sivas Valilii sresi 18 aya yakndr.
284

A.g.e.: s. 46-47.

366

Elbette ki bu zamann tmn Sivasta geirdii sylenemez. zellikle Sivas askeri snr boylarnda iken valisinin de onlarla birlikte olmas tabiidir. () Yukardaki belgelere dayanarak Pir Sultann 15471551 veya 15871590 yllar arasnda idam edildiini kabul etmemiz gerekiyor.285 Grld gibi . Aslanolu Pir Sultan astran Hzr Paay bulmaya alrken vakf sahibi olan ve 1484te len Hzr Paa ile I. Ahmed zamannda (1603-1617) muhbir olduu anlalan Hzr Paay dta brakmaktadr. O, mutedil Hzr Paann veya daha da kuvvetli olarak Deli (Divane) Hzr Paann Sivas valilii (veya beylerbeylii) zamannda asld kanaatindedir. Ali Haydar Avc ise bu iki Hzr Paann dnda nc bir Hzr Paann varln belgelere dayanarak bulduunu sylemektedir ki verdii bilgilerle belgeler ve . Aslanolunun bu Hzr Paa ile ilgili verdii yukardaki bilgiler, ayrca Asm Bezircinin u notu bu Hzr Paann yukardaki Birinci Hzr Paa ile ayn kii olduunu ortaya koymaktadr: nceki Hzr Paa, Kanun Sleyman (15201566) dnemi yneticilerindendir. Babakanlk Arivi Rus ve Mhimme defterlerindeki kaytlara gre, 1547-1554 yllar arasnda Sivas valilii yapmtr. Daha sonra Halep, am (1554) ve Badat (1560) beylerbeyliinde bulunmutur. Ilml, tutkusuz bir kiidir. 1567de lmtr.286. Bu durumda 1567ye kadar yaayan bu Hzr Paann 1547den 1551lere kadar Sivasta bulunduuna dair yukardaki bilgilere, onun 1560da da Rum (Sivas) eyaleti beylerbeyi olduu bilgisi de eklenmektedir. Bu Hzr Paann 1551-1552lerden sonra 1560ta tekrar Sivasa tayin edilmesi olmayacak bir ey deildir. Ali Haydar Avcnn tarihi kaytlardan yapt tesbitlere gre bu Hzr Paa 5 Ekim 1559da Badat beylerbeyidir. Mart 1560 tarihinde ondan sabka (nceki) Badat beylerbeyi olarak bahsedilmektedir. 27 aban 967 (Nisan 1560) de kendisine gnderilen bir hkmden anlaldna gre Sivas beylerbeyidir. Temmuz 1560ta Dulkadirli beylerbeyine gnderilen bir hkmde de sancak defterlerinin Rum beylerbeyi Hzr

285 286

A.g.e.: s. 47-48. Bezirci, Asm: Pir Sultan , s. 64 ve dipnotlar.

367

Paaya gnderilmesi istenmektedir287. Bunlardan Rum (Sivas) beylerbeyisi Hzr Paaya gnderilen belgeyi aaya aynen alyoruz: Hkm: 1 Yazld. Hsrev Bege virildi. Fi 27 aban sene 967 Rum Beglerbegisi Hzr Paaya hkm ki: Hliya il-voyvodas olup fevt olan Kasm Voyvodann demlerinden ekv olnup Sdde-i Sadetme arz- hl sunlman tefti olnub grilmesin emr idb ve arz- hln sreti ayn ile ihrc olnub sana gnderilb buyurdum ki: Vusl buldukda arz- hlde mastr olan ahvli malm eyleyb dah mezkrlar her kandeyse ele getrb tefti eyleyb zuhr iden mevadd yazub bildiresin. Bu huss kimesneye ifa itmeyb ele getrb gresin. (3 Numaral Mhimme Defteri, 966 968/1558-1560. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1993, Sayfa 513, Hkm No: 1167)288. Burada nceki aratrmaclarn bu Hzr Paann 1560ta Badat Beylerbeyi olduunu sylemeleri ile bir uyumsuzluk var gibi grnyor ama onun izahn u ekilde yapmak mmkndr: Hzr Paa Muharrem 967 (Ekim 1559) tarihinde Badat beylerbeyidir. 967 Receb (Mart 1560) aynda ondan sbka nceki diye bahsedilmektedir. 27 aban 967 (Nisan 1560) ylnda Rum (Svas) beylerbeyidir. Bu durumda Mart 1560 ncesine kadar Badat beylerbeyidir. Nisan 1560ta da Sivas (Rum) beylerbeyi olmutur.289 Bu durumda A.H. Avcnn nc bir Hzr Paa dediini de birinci Hzr Paa olarak kabul etmek daha doru olur. Pir Sultan astran Hzr Paa ise, bu iki Hzr Paadan birisi olmaldr. Onu astran birinci Hzr Paa ise (Kanuni zamannda) 15471551 veya 1560ta aslm olmaldr. kinci Hzr paa ise (III. Murat zamannda) 1588-1590da aslm olmaldr. Biz de vakf sahibi olan Hzr Paa (lm 1484) ile I. Ahmed zamannda yaayan ve bir muhbir olduu anlalan Hzr Paann Pir Sultann aslmasyla ilgili olacana ihtimal vermiyoruz. nk bunlardan, ilki zamannda Trkmen/Kzlba Devlet
287 288

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 87-90. A.g.e.: s. 87-88. 289 A.g.e.: s. 87-90.

368

srtmesi ok ileri boyutlarda deildir. kincisinin ise Balkanlarla ilgisi vardr; Sivasla bir ilgisi yoktur. Bir idareciden ziyade muhbirdir. Bu durumda Hzr Paa ve Pir Sultanla ilgili olarak u ihtimalleri sralayabiliriz: Pir Sultan kimin idam ettirdii hl kesin olarak bilinmemektedir. Daha ak bir belge ortaya kncaya kadar bu belirsizlik devam edecektir. imdilik, sylentilerde ve Pir Sultan adna sylenen iirlerde geen Hzr Paadan hareket edilerek, tarihte geen Hzr paalardan birisinin bunu yaptrd ispat edilmeye allmaktadr. Bu durumda Pir Sultan astran Hzr Paa bile olmayabilir. O zaman yle olmu olabilir: Pir Sultann idam edildii bir gerektir. Halk bu trajik idam anlatrken, buna iirler yakarken, onun kim tarafndan idam edildiini bilmediinden veya zamanla unuttuundan, o civardan adna birok vakf arazisi bulunan Hzr Paay (Yrg Paann kadrei olan ve 1484te len) bu idamn faili gibi anlatmaya balam olabilir. Bu arada Trkmen/Kzlba kymlarnda ad ok geen ve Kara Davut gibi bir cusus olduu anlalan bir Hzr Paann varl da bu saptrmada rol oynamtr diyebiliriz. Ancak grld gibi bunlardan birisi ok nce, dieri de ok sonra yaamtr. Fakat halkn nazarnda ve gzleri nnde adna mlkleri, otlaklar bulunan, bir Osmanl paas olan Hzr Paa vardr. Bir de ihbarlaryla belki de nice canlar aldran, ocaklar sndren ve zulmlere sebep olan muhbir Hzr paa vardr. ok ey unutulsa bile bunlar unutulmam ve Hzr Paann idamna bunlar hem bir kiiymi gibi, hem de bu idamn failiymi gibi eklenmitir. Pir Sultan astran gerekten Hzr Paa ise yukarda zerinde durduumuz iki Hzr Paadan birisi astrm olabilir. Aratrmaclar bu iki Hzr Paadan birincisinin gsterisiz, unvansz, halim selim birisi oluuna dikkat ederek bu Hzr Paann deil; dilaverlii, cengverlii, Kzlba savalarndaki mahareti ile bilinen ve Deli (Divane) lakabyla anlan Hzr Paann astrm olabileceini sylemeye almaktadrlar. Ancak Osmanlnn Trkmen/Kzlba politikas belli olduktan sonra sadece atak ve cesur olanlar deil, halim selim olanlar bile byle bir idam gerekletirebilirler. Hatta bu tipler yukarya yaranmak iin, bunu daha rahat yapabilirler. Aksi takdirde grevlerinde kalamazlar veya ykselemezler. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Pir Sultan astrann Hzr Paa olduunu veya hangi Hzr Paa olduunu imdilik kesin olarak syleyemeyiz. A. Refikin Osmanl

369

Devrinde Rafizilik ve Bektalik isimli aratrmasndaki belgelerde de, almalarnda daha ok Osmanl dneminde Sivas blgesine younlaan ve bir akademisyen olan Do. Dr. Saim Savan XVI. Asrda Anadoluda Alevlik isimli eserindeki belgelerde de buna dair bir bilgiye rastlayamamaktayz. Bu idam yaptrann kim olduu veya hangi Hzr paa olduu elbette nemlidir. Fakat bunu imdilik ak olarak bilemiyoruz ama unu kesin olarak syleyebiliriz: XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar herhangi bir Osmanl paas veya idarecisi byle bir idam din ve grev akyla rahatlkla yapabilir. Osmanl fetva, ferman ve kaytlarnda bunun birok rnei grlmektedir. nemli olan da budur. D. P R SULTANIN DAMI Pir Sultann ne zaman idam edildii de hl belgelerle ortaya konamamtr. Pir Sultan aratrma ve incelemeleri neredeyse 100 yln doldurmaktadr. Buna ramen gerek yukarda bahsettiimiz belgelerde, gerekse dier Pir Sultan aratrma ve incelemelerinde byle bir idama ait tek bir belge bile yoktur. Trk Halk Bilimi otoritelerinden sylemektedir
290

. Melikoff da Pir Sultan adnn hibir belgede gemediini . Her aratrmac kendi meyline veya arzusuna gre yine elbette rana yaplan seferler ncesindeki temizlik

tahminlere dayanarak Pir Sultann idamn ve hangi sebeplerle idam edildiini isbat etmeye almaktadr. Kimisi bunu smail olaylarna balamaktadr. Gya Pir Sultan da bu olaylarla ilgilenmi veya bu olayn iinde yer almtr. Halbuki Dzmece ah smail olayn Osmanl belgeleri en ince detaylarna kadar kaydetmiler, yardmc olan ve iliki kurulan kiileri bir bir kayda geirmilerdir291. Bu belgelerde de Pir Sultan adna hi rastlanmamaktadr. Pir Sultann bu ayaklanmaya ilgi duyduunu veya iinde yer aldn syleyenlerin banda aratrmac Mehmet Bayrak gelmektedir. Onun iddias da yine tahminlere ve yorumlara dayanmaktadr292. Ancak unu syleyelim ki Osmanlnn Trkmen/Kzlba kym, sadece
290

hareketlerine ve ordunun arkasn garantiye almak dncesine; kimisi de Dzmece ah

ran seferleri

Okan, Murat: Trkiyede Alevilik, s. 177 (Dipnot: 27. Pir Sultan Abdal Kltr ve Sanat Dergisinin Kasm 1998 tarihli 29. saysndan naklen.) 291 Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 7476 ve 73. 74. ve 78. belgeler. 292 Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, s. 111127.

370

arefesinde veya isyanlar srasnda olmam, ah Kulu isyan(1511)ndan ve Mft Hamzann fetvasndan (1511-1512lerde) sonra her frsatta byk kk olaylara, endielere, tahminlere veya taassuba bal olarak devaml yaplmtr. Btn bunlarn saysz belgeleri vardr. ddia edildii gibi bir isyana katlsayd veya ilgi duysayd, bu isyanlar ok nemseyen ve ok sk kontrol eden idareciler tarafndan bu isyan, hem sulu bulmann, hem de bunu yakalayp idam etmenin vnc iin yine belgelere geirilirdi. dareciler de bu sayede gze girip daha iyi makamlara gelmek iin bunu mutlaka yaparlard. Bu durumda Pir Sultann isyan ettii ve isyann bastrlp kendisinin idam edildii imdilik tamamen hayl mahsuldr; beklentilere gre icat edilmi bir senaryodur, diyebiliriz. Kald ki gerek iirlerde, gerekse halk rivayetlerinde byle bir isyan gememektedir. Daha nce bu husus zerinde durmutuk. Onun idam gerektir ama bu bir isyan sonucu deil, daha sradan bir sebebe ve tedbire bal olarak yaplan bir idam olmaldr. Osmanl belgelerinde bu gibi idamlarn birok rneine rastlanmaktadr. Osmanl idaresi (saltanat) merkez bir devleti oluturup imparatorluk haline gelinceye kadar gerek siyasette, gerekse dinde kendine gre birok dzenlemeler yapm, birok engelleri kendi lehine olacak ekilde ortadan kaldrmtr. Pir Sultann veya Pir Sultan gibilerin idam siyaset ve dindeki bu dzenlemelerden sonra artk ok basit bir uygulama haline gelmitir. nk bu gibi idamlarn, sindirmelerin, basklarn ve zulmlerin alt yaps ok itinal bir ekilde hazrlanmtr. Tezimin giri blmnde ksaca zerinde durduumuz bu alt yap ile ilgili nemli hususlar yle sralayabiliriz: Seluklunun dlad Trkmenlerle, Ahilerle, din ve tasavvuf nderleriyle kurulan Osmanl Devleti, ok ksa bir sre sonra Trkmenleri, Ahileri dlamaya balam, XVI. yzyln bandan itibaren de zellikle Trkmenleri dman iln etmitir. slam, ideal eklinde uygulanyor gibi gsterilmi, ancak ulema kullanlarak veya korkutularak saltanatn istedii ekle evrilmitir. Hkmdarlar dine deil, din hkmdarlara uydurulmutur.293. Yunus Emre ve onun gibi tasavvufular takdir edilmek yle dursun kfir iln edilmi, o yolda olanlar da yle kabul edilip yok edilmeye allmtr. eyh Bedreddin gibi bir din ve tasavvuf limi, Molla Ltfi gibi bir medrese mderrisi dinsiz ve kfir iln edilerek aslmtr. Bunlarn her ikisi de
293

Kevsern, Dr. Vecihi: Osmanl ve Safevlerde Din-Devlet likisi, stanbul, Denge Yaynlar, 1992, s. 221; slamolu, Mustafa: slam Hareket, Anadolu I, kinci Bask, stanbul, Denge Yaynlar, 1991, s. 96.

371

kfir olmalar yle dursun slam ideal ekliyle anlayan, kavrayan ve yaayan limlerdir. Daha sonra, Kanuni ile grmesi neticesinde cann kurtarabilen Aksarayl byk lim ve tasavvufu Pir Alinin olu olan smail Mauk (Olan eyh. ld. 1528), Ankarann Kutlu Han kynde yaptrd camide mritlerini irat eden Ankaral Hsameddin (eziyetle lm 1556), itikad yapmakla sulanan Zeynuddin b. Ali (ehid edilii: 1558). Ankaral Hsameddinin mridi ve halifesi Bosnal Hamza Bali (zndk ve mlhidliine dair verilen fetva ile idam: 15611562 veya 1573) gibi ahsiyetler, hem slam tam mansyla yaadklar, hem de ideal mnda tasavvufu olduklar halde kfir, mlhid, zndk olarak sulanp ortadan kaldrlmtr. Osmanl idaresi ve ulemas ehirlerde yaayp devletin imknlarndan faydalanan ve kendilerini din ve tasavvuf alannda yetitiren, bu sayede din ve tasavvufu ideal mnda yaayan bu insanlara bile bu muameleyi yapabilmitir. eitli basklarla ehirlerin dna atlan, kendilerini yetitirme imknlarndan mahrum braklan ve devlete alnmayan Trkmenlerin/Kzlbalarn ise samimi dindar olmalarna ramen din vecibeleri tam olarak yerine getirmeleri elbette ki zordur. Bundan dolay, yukardaki zihniyetin Trkmenleri/Kzlbalar, Pir Sultan gibi din nderleri ok daha kolay sulamas mmkndr ve ortadan kaldrmas gayet normal karlanmaldr. nk bu dnemdeki taassubun boyutlar bu kadar ykseklerdedir. Devletten, ehirlerden, medreselerden dlanan Trkmenlerin yerini devirmeler alm, bunlar devletin has elemanlar olmu, Trkler /Trkmenler /Kzlbalar ise vey evlat muamelesi bile grememitir. lkenin geni corafyasnda en kk idarecilikten daha yukardaki vezirliklere, sadrazamlklara ok defa devirmeler getirilmitir. Bunlar grnrde bir parti gibi aslnda gizli bir rgt gibi faaliyet gstermiler, dayanma iine girmiler, stanbulun fethinden sonra ok az istisnalar dnda istedikleri padiah tahta karmlar, istemediklerini her trl ayak oyunlarna ve komplolara bavurarak saf d etmilerdir. Din ve devlet gcn arkalarna alan bu kadrolar atalarnn intikamn alrcasna, devletin asl sahibi Trklerin ve Trkmenlerin sonra da Kzlbalarn stne hcum etmilerdir. Trkler Mslman olularyla birlikte hem tasavvuf ile tanmlar ve onun hogrs ile Mslman olmular, hem de tasavvufun iinde mutlaka arlkl olarak yer alan Ehl-i Beyt ve Hz. Ali sevgisini n plnda tutmulardr. Osmanl idaresi ve

372

ulemas ise zellikle XVI. yzyldan itibaren tasavvufu, onun hogrsn reddetmi; Hz.Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini ise beinci ve btl mezhep olarak kabul ettii iiliin bir zellii olarak grm ve bu sevgi iinde olanlar da slam d iln etmitir. Osmanlnn ve Osmanl ulemasnn din anlay, zamanla XIX. yzylda ortaya kacak olan ve Osmanlya da cephe alp kk sktren Vehhabiliin ekirdek fikirlerini hatrlatmaktadr. Ancak btn bunlar slam ve Drt Hak Mezhep adna yaplyormu gibi gsterilmitir. Aslnda sergilenen padiaha uydurulmu bir dindir ve mezhep de drt hi olmazsa mezhep deil; Osmanl Snniliidir. Byle bir din ve mezhep anlaynda Trkmenin/Kzlban, hatta Trkn yerinin olmayaca krdr. Saydmuz bu kesimler, bu din ve mezhep taassubunun bu kalplarna hibir zaman girmemilerdir. Bu zellikteki idareci ve ulemann da bunlar kabullenmesi elbette ki imknszdr. Safevlerin; Osmanlnn reddettii, dlad, dinsiz-imansz kabul ettii Anadolu Trklerine/Trkmenlerine dayanarak Safev Trk devletini kurmalar, bu devletin ekirdeine Anadolu Trklerini ve Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini yerletirmeleri, hazr hle gelen kutuplamay daha da iddetlendirmitir. Osmanl hem bu Trkleri dlam, devletin dna atm; hem de rana gidip Safevilere katlmalarna engel olmutur. Bylece Trkmenler tam bir sktrlma politikasna tbi tutulmutur. Osmanllarla btn kprleri attklar ve uzlama ihtimalinin de kalmadn grdkleri iin, iki tarafn atmas kanlmaz olmutur. Bu atmada, yukarda zelliklerini vermeye altmz Osmanl idarecileri (Saltanat mensuplar) Siyaseten katli kendilerinin tabi bir haklarym gibi kullanmlar, bunu dinin kendilerine verdii bir yetki olarak grmler ve gstermilerdir. Hkmdarlarn kulland bu yetki ayrca ulema fetvalaryla takviye delmitir. Bu fetvalarn ou da slama gre verilmi gibi gsterilmitir ama aslnda bunlar saltanatn arzularn, ulemann taassubunu tatmin iin verilmi fetvalardr. Bu durumda Osmanlnn hedef olarak setii veya rakip olarak grd kim olursa olsun ister Trkler, Trkmenler veya bakalar, ister ulema veya tasavvuf ehli v.b. herkes gerek siyas olarak, gerekse dini ynden ok kolay bir ekilde din ve devlet dman iln edilebilmi ve ortadan kaldrlmalar ok kolay hale getirilmitir:

373

Siyaseten katl ibaresini kelime anlam itibar ile tahlil edebiliriz. Siyaset, szlk anlam bakmndan lke idaresi ve politika kavramlarn belirtir. Siyaseten katletmek bylece hkmdarn lke idaresi ve politika zaruretleri ile verdii lm cezasn gstermektedir. Bu ibarenin belirttii kurum slam kamu hukukuna o derece yerlemitir ki, hele Osmanl Devletinde siyaset kelimesinin szlk anlamna bir de lm cezas kavram eklenmi ve siyaset kelimesi bir ok hallerde yannda katl kelimesi olmakszn bile hkmdarn verdii lm cezas anlamnda kullanlmtr.294. Ayn yazar Drt Halife devrinde slam esaslarna bal kalndn ve siyaseten katlin olmadn belirttikten sonra yle diyor: Siyaseten katl bir hukuk kurum olarak Abbasiler zamannda ortaya kmtr. Bu kurum eitli kklerden gelmitir. slamdan nceki Arap gelenekleri Emeviler devrinde ksmen uygulanm, sonra dounun hkmdara mutlak egemenlik tanyan Sasan ve Bizans gelenekleri ile Arap kltrnn birlemesi, tarih ve sosyal millerin de etkileri ile siyaseten katl kurumunu slam hukukuna sokmutur. slam medeniyetine giren Trklerde de, zaten daha nce hkmdarn byle bir yetkisi tanndndan kurum derhal benimsenmi ve Osmanl Devletine gelinceye kadar btn Trk- slam devletlerinde yaamtr.295. Kuranda lm cezas kabul edilmi, fakat sadece iki eidine cevaz verilmitir: Yol kesmeden dolay verilen lm cezas ve ksas.296 Bu ibarenin dipnotunda yle denilmektedir: Yol kesme ile ilgili ayet, Allaha ve Rasulne sava aanlarla, yer yznde bozgunculuk etmeye kalkanlarn cezalar ancak ldrlmektir, yahud aslmaktr. (v. 33. Glpnarl, 128). Buradaki bozgunculuk etmeye kalkanlar yol kesenler olarak kabul edersek, Allah ve Resulne sava aanlarn da lm cezasna arptrlacan kabul etmeliyiz. Byle bile olsa Kuranda eit lm cezas var demektir. u halde slam hukuku sistemi, esas olarak lm cezasn son derece az bir ekilde uygulamak istemektedir. Fakat kitabn bu insan istei ile yetinmek mmkn

Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, s. 2. Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, s. 12, 27; Ayrca Bak: Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, stanbul, Ota Matbaaclk, 1977, s. 288; Erz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Trk Dini ve Alevilik-Bektailik, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1992, s.78. 296 A.g.e.: s. 43-44.
295

294

374

olmamtr

ve

kitaptan

sonra

gelen

kaynaklara

dayanlarak

lm

cezalar

geniletilmitir. () Peygamberden sonra, iki lm cezas daha ortaya kmtr. Zinada bulunanlara lm cezas verilmitir; bir de irtidat lmle cezalandrlmtr. () Kurann ak hkmleri, yalnz iki tane lm cezas kabul etmiken, daha slamn ilk devirlerinde, iki lm cezas daha bunlara eklenmitir. Zina hakknda Kuranda yalnz sopa cezas hkm vardr ve bu ak hkm, snnet ile deitirilmitir; br Kuranla atmaktadr ve devlet menfaati zarureti ile konulmutur. u halde anlalyor ki rfi hukuk, ceza alannda derhal gelimee balamtr. lm cezas da hemen Peygamberden sonra Kurana aykr, fakat eriata uydurulmak suretiyle derhal konulmaa balanmtr. eriatn bu konudaki zaafndan, hkmdarn rf hukuk adna faydalanmas muhakkaktr ve nitekim yle olmutur.297 Bylece zina edenler, sanki Kurana uygunmu gibi lmle cezalandrlm, slam resmi evrelerden farkl bir ekilde alglayp yaayanlar da irtidad etmi ( slam reddetmi) gibi kabul edilerek ve dinin emriymi gibi gsterilerek yine lmle cezalandrlmlardr. Bu iki lm cezasn dinle irtibatlandrdktan sonra artk bu cezann infaz gayet kolay bir hale gelmitir. darecilerin elinde Kurana gre Allaha ve Resulullaha sava aanlarn, yol kesenlerin, bozgunculuk edenlerin ldrlmeleri hkm bulunmaktadr. Ancak burada nemli olan udur: ahs veya ahslarn bu hkm ihlal edip etmemeleri nemli deildir; idarecilerin hedefteki ahs veya ahslar bu ekilde kabul edip etmemesi nemlidir. Osmanl idaresi de bu maddeyi, ortadan kaldrmaya alt ahs veya ahslar iin ok rahat bir ekilde kullanmtr. Hedefe konulan ahs veya ahslar, Kuranda belirtilen suu ilememi bile olsalar, hatta Allah ve Peygamber akyla yanp tutusalar bile, idare, yle kabul etmek istiyorsa artk ister halk olsun, ister lim veya tasavvuf ehli olsun onun kurtulu ans yok gibidir. Yunus Emrenin iirleri hakkndaki fetvay hatrlarsak, Yunus Emre de XVI. yzyllarda yaasayd, bu zihniyet onu da kfir kabul edip katledilmesinin vacip olduuna dair fetva verirdi, diyebiliriz298. nk XVI. yzyld Ebussuudun, Yunus Emrenin baz iirlerini ilhi eklinde syleyenlerin de, bunu syleyenlere ses karmayan, bunu normal karlayan
297 298

A.g.e.: s. 44-47. Dzda, M. Erturul: eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar, kinci Bask, stanbul, Enderum Kitapevi, 1983, s. 87.

375

balarndaki eyhlerinin de kfir olduklarna, katledilmelerinin vacip olduuna dair ok mehur bir fetvas vardr. Yunus Emrenin iirlerini ilhi halinde okuyan ve onun yolundan gitmeye alanlar bu ekilde gren ve katledilmelerine dair fetva veren ulema anlay Pir Sultan ve Pir Sultan gibi olanlara elbette daha ar cezalar lyk grecektir. Osmanl idaresi, isyanclarla veya isyanc kabul ettii kimselerle mcadele ederken de slam hukukunun isyanclarla ilgili emirlerini kendine gre yorumlam, bunlar slam adna ve slama uygun olarak yaptn sylemi, ancak hi de bu artlara riayet etmemitir: Btn fkh bilginlerinin oybirlii ile belirttiine gre henz ktale balamam isyanclar ile savalamaz. Geri ktale balanmadan zaten yukarda belirttiimiz ekiyalk suunun unsurlar tamamlanmamtr. Fakat bir art daha vardr. Ktal balamadan, isyanclar bunun hazrlna giriirler ve bir veya birka beldeyi zaptedenlerse, artk ekiyalk belirmitir. Zira silahl dolaarak basknlar yapma unsuru yerine gelmitir. Fakat isyan hukukuna gre itaate davet etmek ve bu kabul edilmez ise cihat hakkndaki hkmlerin uygulanmas gerektir. (.N. B LMEN III, 442). Bu ie giriildikten sonra bile silahn brakan ekiyann artk katli caiz deildir. Byle bir isyanc niden katl edilse, phe-i ibaheye mebni katline ksas lzm gelmezse de diyet gerektir. Gene isyanclarn balarnn kesilerek tehiri de caiz deildir. (.N. B LMEN, III, 445). Halbuki Osmanl Devletinde byk ekiyalk hareketlerinde bu artlara riayet edilmeden de ekiyalarn katledildikleri grlmtr.299. Ayn ekilde cesetlerin veya kesilen kafalarn tehiri yoluna da gidilmitir. Buradaki ekya takibini, sadece ekiyalar iin zannetmemek gerekir. Osmanl idaresi ve ulemas ortadan kaldrmak istedii ahs veya ahslar isterse o ahs lim olsun, isterse evliya olsun rahatlkla ekya kategorisine sokabilmektedir. Bu hususta blgesel idareciler ve ulema da jurnallerle, fetvalarla devlete istedii yardm ok rahatlkla yapabilmektedir. Daha nce de sylediimiz gibi burada nemli olan hedefteki zmre veya ahslarn ne olduu ve nasl yaad, nasl inand deil; devletin bunlar nasl grp nereye yerletirdiidir. Byk din limi ve tasavvuf ehli olan eyh Bedreddinin isyan bahanesiyle idam bunun saysz rneklerinden birisidir. Devletin ve ulemann, isyanc olarak grd veya isyanc olabileceini tahmin ettii
299

Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, s. 134.

376

kiilere kar tavr bu olunca, devletin hedef kabul ettii her ahs lmle cezalandrmas elbette ok kolay olacaktr. Osmanl idaresinde idarecilerin istedii tarzda ve onlarn iini kolaylatracak ekilde lm cezas vermek hususunda Osmanl ulemas ok aktif rol almtr. eyh Bedreddin gibi gerek bir din ve tasavvuf limi, Molla Ltfi gibi bir lim ve mderris isyanc ve imansz sulamalaryla ortadan kaldrlnca, bunlarn karsndaki taassup zihniyeti, zamanla hkimiyetini kurmu ve saltanat mensuplar ile el ele vererek nice lm fermanlarna fetvalar vermilerdir. Bu ferman ve fetvalar imparatorluk iindeki herkesi ilgilendirdii gibi onlardan daha fazla da Trkmenleri/Kzlbalar ilgilendirmektedir. nk devletin asl kurucular arasnda yer alan Trkmenler zamanla devletten tamamen dlanm, Safav Devletinin kuruluu ile bu dlanma ok kuvvetli bir dmanla dnmtr. Bunlar Ehl-i Kitap kabul edilen Musev veya Hristiyanlar kadar bile imanl kabul edilmemi, onlar kadar bile bir hogrye lyk grlmemitir. nk bunlar bir taraftan isyanc, bir taraftan Safev ibirlikisi kabul edilmi, daha kesin zm iin de bunlarn dinsiz, imansz, kfir mlhid, zndk v.b. olduklarna dair mftlerden, eyhlislamlardan veya ulemadan fetvalar alnmtr. Saltanat mensuplar iin artk gerek ferd olarak, gerekse kitlesel olarak Trkmenlerin/ Kzlbalarn lm cezasna arptrlmas ok kolay hle gelmitir. Bir Trkmen iri olan Pir Sultann idamn da bu erevede deerlendirmek gerekir. Mft Hamzann, bni Kemalin ve Ebussuudun Trkmenler/Kzlbalar v.b. ile ilgili olarak verdii fetvalarn ounun, gibi verilebilmitir. Bu fetvalarn en nemlilerinden birisi Yavuzun, ah Kulu syan (1511)nn hemen sonrasnda (1511-1512lerde) Mft Hamzadan (Nureddin Hamza Sar Grez, Sar Kerez, Nureddin Yusuf Karesi. lm 1521) ald fetvadr. Bu fetva Mslimanlar biln ve gh olun, ol tyife-i Kazlba ki reisleri Erdebil-olu smaildr diyerek balamakta, sonra Kzlbalara eitli sular isnad edilmekte ve yle devam etmektedir. Biz dahi eriatn hkmi ve kitblarmuzun nakli ile fetv virdk ki ol zikr olnan tife kfirler ve mlhidlerdr ve dahi her kimse ki nlara meyl idb ol btl slamn zyle, bugnk ilahiyat ilmiyle uyumlu olduunu syleyebilmek imknsz gibidir. Ama btn bu fetvalar din adna ve dine uygunmu

377

dinlerine rz ve muvin olalar, nlar dahi kfirler ve mlhidlerdr, bunlar krub cematlerin datmak (cemi mslimanlara) vcib ve farzdur, mslimanlardan len sad ve ehd cennet-i aldadur ve nlardan len hor ve hakir cehennemn dibindedr, bunlarn hali kfirler halinden eedd ve ekbahdur, zira bunlarun boazladuklar ve dahi saydlar gerekse doanla ve gerekse ok ile ve gerekse kelb ile olsun murdardur ve dahi nikhlar kendlerden ve gerekse gayrden olsunlar btldur ve dahi bunlar kimseden mirs yemek yoktur (ve bir nhiye ehli ki bunlardan ola) Sultan- slam eezzel-lahu ensrehu in vardur ki bunlarun (ricallerin katl idb) mallarn ve nislarn ve evldlarn guzat- slam arasnda ksmet ide ve bunlarn badel-ahz tevbelerine ve nedmetlerine iltifat ve itibar olnmayub katl oluna ve dahi bir kimse ki bu vilayetde olub nlardan idgi biline ve yahud nlara giderken tutula katl oluna ve bilcmle bu tyife hem kfirler ve mlhidlerdr ve hem ehl-i fesaddur, iki cihetten katl(leri) vcibdr.()300. Trk ve slam dnyasnda byk kutuplamalara, sonra da arpmalara yol aacak olan ikinci nemli fetva ise sonra eyhlislam olacak olan bn Kemale (Kemal Paazde, eyhlislam oluu 1526, lm: 1534) aittir. Aslnda bir risale olan bu fetvada bn Kemal, Mft Hamzann fetvasnda ileri srd sulamalarn benzerlerini sralamtr. zetle Kzlbalarn ldrlmelerinin caiz, mallarnn helal, nikhlarnn geersiz, ocuklarnn zina ocuu (veled-i zina), kestikleri hayvanlarn murdar; mallarnn, kadnlarnn ve ocuklarnn Mslmanlara helal, bunlarla yaplan savalarn kfirlerle yaplan savatan farksz olduunu ve cihad saylacan sylemi ve lkelerini de Darul-Harb olarak ilan etmitir. Bu risaleden daha sonra 1526 ylnda eyhlislam olan bn Kemal, Bayramiyye eyhi smailMauk (Olan eyh: 1508 1529)nin idam fetvasn da (1529da) veren eyhlislamdr. bn Kemalin; vahdet-i vcudu, ilm-i btn v.b. savunanlarn dinsiz olduunu ve katledilmeleri gerektiini,

300

Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoludan Alevilik; s. 137-139.; zkrml, Atilla (ehabeddin Tekindadan naklen.): Alevilik-Bektailik, 2. Basm, stanbul, Cem Yaynevi, 1993, s. 170-171. Ayrca bak; Tansel, Dr. Selahattin: Yavuz Sultan Selim, Ankara, Milli Eitim Basevi, 1969, s. 33-36; Yldrm, Ali: Osmanl Engizisyonu, s. 7980; Celalzde Mustafa: Selim-nme, (Hazrlayanlar: Prof. Dr. Ahmet Uur-r. Grevlisi Mustafa uhadar), Ankara, Kltr Bakanl, 1990, s. 356357.

378

devran ile Allah zikreden imamn arkasnda namaz klnamayacan belirten fetvalar da vardr301. Osmanl mparatorluunda Mft Hamza ve bn Kemal ile balayan taassup ve kutuplama, bn Kemalin rencisi ve Kanunnin mehur eyhlislam Ebussud ile daha da derinlemi ve kemiklemitir. Ebussudun fetvalar M. Erturul Dzda tarafndan bir seme yaplarak 1972 ylnda kitap olarak yaynlanmtr. Kitap aslnda Dzdan mezuniyet tezidir. Tez danman Prof. Dr. Fahir zdir. Tezin hazrlannda Mahir z de byk katklarda bulunmutur. Bu ekilde hazrlanan kitabn ALTINCI KISIM bal iinde GAYR MSL MLER blmndeki ana balktan birisi MRTEDLERdir. Kitabn szlk ksmnda mrtedler iin unlar sylenmektedir: nceden Mslman olduu halde, dinini terk eden kimseler. Dinini terk ettiklerini aa vurur ve yakalanrlarsa hapsedilirler. Tekrar iman ve slama dnmezlerse ldrlr. MRTEDLER bal altnda ise unlar sralanmtr: A. Kzlbalar B. Kfr, ilhad ve zndka ile mrted olanlar C. Kfire benzeyenler Kitab hazrlayan M. Erturul Dzda ve tez danman Fahir z, Ebussuudun fetvalarndan hareket ederek GAYR-I-MSL MLER bu ekilde snflandrmlardr. Ebussudun fetvalarna hibir itirazda bulunmayan bu ahslarn bu tavr da nemlidir. Kitabn hazrlannda katkda bulunanlarn da, kitab hazrlayann da, Ebussuudun fetvalarn doru ve hakl bulduklar anlalyor. Bu durumda XX. yzyl biterken nemli bir profesrn gzetiminde hazrlanan bir kitapta Kzlbalar, Gayri Mslim olarak kabul edilmekte ve mrted olarak gsterilmektedir. Bunlar nce Mslman iken sonra dnmlerdir. Yani artk Mslman deildirler. Yakalanp hapsedilirler. Tekrar iman edip slama dnmezlerse ldrlrler302. Bunlarn bu ekilde Mslman
Tekinda, ehabeddin: Yeni kavram ve Vesikalarn I Atnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi; .. Ed. Fak. Tarih Dergisi, stanbul, 1967, s. 22, shf: 53, 55, 1967, Avcolu (1978) I/195 v.d. Ayrca; a) slamolu, Mustafa: slami Hareket, Anadolu-I, s. 121, 137143, s. 266. b) ztrk, Prof, Dr. Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, 5. Bask, stanbul, Yeni Boyut, 1997, s. 298301. c) Yldrm, Ali:Osmanl Engizisyonu, s. 70-76. d) z, Baki: Osmanlda Alevi Ayaklanmalar, s. 125126. 302 Dzda, M. Erturul: Ebussuud Efendi Fetvalar. nsz. S. XI-XII, s. 89-117.
301

379

saymad Kzlbalar, aslnda Trk kltrn koruyarak Mslmanl kabul eden Trklerdir, Trkmenlerdir. Yunus Emre gibi olmaya gayret eden insanlardr. Ancak Ebussuud Efendi bunlar iin model insan olarak kabul edilen Yunus Emrenin ilahlerini terennm edenleri de kfir olarak grmekte ve itikatlarndan dnmezlerse katledilmelerinin vacip olduunu sylemektedir. Fetvann zeti udur: Bir zaviyenin mescidinde; Sen bir ulu sultansn Canlar iinde cansn n yan grdm seni Pinhan kaps deil veya; Cennet cennet dedikleri Bir ev ile birka hri steyene ver sen an Bana seni gerek seni diyerek ilhi syleyen insanlar ve bunlara engel olmaya lzum grmeyen eyhleri kfirdir. Bunlarn katledilmeleri vaciptir.303 Ebussuudun Kzlbalarla ilgili fetvalarna gemeden nce birka fetvasn daha zet olarak verelim: Zeyd-i zmmiye (zmm bir erkek), Mslman olduktan sonra tekrar kfir olursa slama cebr olunur, gelmezse katlolunur.304 Mslmanl kabul eden bir kadn (Hind-i zmmiye) sonra bundan dnerse katledilmez; fakat zindana atlr, lnceye kadar karlmaz305 Bu kitapta gayrimslim kabul edilip mrtedler bal iinde gsterilen Kzlbalarla ilgili olarak Ebussuud fetvalarndan bazlarnn zetleri de u ekildedir: Kzlba taifesinin katledilmesi eran helaldir. Onlar katledenler gazi olur. Kzlba tarifesi tarafndan ldrlenler ehid olurlar. Kzlbalarla sava en byk gazadr. Bu savata lmek en byk ehitliktir.306 Kzlba taifesi hem bagi (devlete isyan etmi) olduklarndan, hem de birok ynden kfirdirler.307

303 304

A.g.e.: s. 87;353. mesele. A.g.e.: 2. 90; 370. mesele. 305 A.g.e.: s. 90; 371. mesele 306 A.g.e.: s. 109; 479. mesele. 307 A.g.e.: s. 109; 479. mesele.

380

iadan olduklarn iddia eden Kzlba taifesi L ilahe illallah demelerine ramen yukardaki cezalara mstehaktrlar. nk Hz. Muhammed Yetmi frkadan ehl-i snnetten bakas atetedir. demitir. Bu taife tam olarak yetmi frkann hibirinden deildir. Bunlarn katledilmeleri mbah olup bunlarn kfir olduklarndan phe edenler de kfir olurlar. Bu taifenin katledilmesi dier kfirlerin mam Ebu katledilmesinden daha elzemdir, nceliklidir.308 Bu kitaptaki 484. meselede yzlerce yl nce yaam olan Hanifeden nakledilen bir rivayetten bahsediliyor: mam Azam, mrtedde ( slamdan dnen kadn) harp blgesine dahil olmadan (eklenmeden, ulamadan) alnp esir edilebilir, demi. Bu rivayete dayanarak Kzlbalarn kadnlarnn esir edilmesiyle slam askerine kuvvet ve cesaret; salam dinin dmanlarna (yani Kzlbalara) son derece zayflk ve aalk (moral bozucu bir durum) meydana getirirse (getirecekse) Kzlbalarn kadnlarnn esir edilmesi eraite gre caiz olur.309 Grld gibi bunlarn dinlerinden dnm olduklar yani kfir olduklar peinen kabul ediliyor. Halbuki aksini iddia ve isbat etmek pekla mmkndr. Sonra bu byk iftira ve sua Ehl-i Beyt dostu ve byk slam limi mam Azam Ebu Hanife let ediliyor. Oradan da slamdan dnm kabul edilen bu kadnlarn harp blgesinde olmasalar bile (yani Osmanl snrlar iinde olsalar bile) esir edilip Mslman askerlere verilerek morallerinin yceltilmesi, Kzlbalarn da morallerinin son derece bozulmas hedefleniyor. Bu ekildeki slam d uygulamalara byk slam limi mam Azam da alet ediliyor. Ayrca o zamann Kzlbalarnn, daha sonraki yllardaki Alevlerin neden bu byk lime dman olduklarnn sebebi de ortaya km oluyor. Bu maddedeki asl niyet bir sonraki 485. meselede ortaya kyor: Esir edilen bu Kzlba kadnlarnn her trl hizmette kullanlmas, vat olunmalar (cinsel birleme) eriata gre helal midir? Helal denecekse askerler bu kadnlar o dorultuda kullanacaklardr. Zaten verilen cevapta her trl hizmette kullanlmalarnn eriata gre helal olduu bildiriliyor.310 Fakat yine bir problem var: Bu kadnlar slamdan dnm olduklar iin slama gelmeden vat olunmalar hell

308 309

A.g.e.: s. 110-111; 481. mesele. A.g.e.: s. 112. 310 A.g.e.: s. 112.

381

deildir. Yine de istedikleri cevab alamayan bu sorularn sahipleri cinsel birleme (tecavz) iin kimbilir hangi akl almaz klflar, hile-i eriyeleri icat etmilerdir. Bir baka fetva ve bir baka hukuk facias: Drt Halifeye (Aslnda bunlarn iinde Hz. Ali de vardr) sayp svd iin, Kzlba olarak bilinen Zeydi, Amrn olu Bekir katl eylese, eran bir ceza gerekir mi? Cevap: Svp sayd vakit katlettii muhakkak ise taarruz olunmaz (yani bir ceza gerekmez).311 Bu tezgha uygun olarak istenildii kadar istenilmeyen kiiler ldrlebilir. Yani devlet, fertlerin arzularna gre adam ldrmelerini deta tevik etmektedir. Hristiyanlara ve Ermenilere gre Trkmenlerin durumu: Nahcivan Seferinde esir edilen Kzlba ocuklar kul olur mu? Cevap: Olmaz (nk onlar ehl-i kitap deildirler. Bu imtiyaz ehl-i kitap saylan Hristiyanlar, Museviler iindir. H.D.).312 Padiahn emriyle Kzlba taifesi krlp kk ve by esir edildiinde ilerinde bulunan Ermeniler kurtulurlar m? Cevap: Kurtulurlar. (nk ilerindeki Ermeniler, Trkmenlere/Kzlbalara gre ok daha imtiyazldr, makbuldr. Onun iin serbest braklrlar, esir edilemezler. Kzlbalar ise esir edilirler ve esir muamelesi grrler. H.D.).313 Bir baka taassup rnei: Kfir dnne mbarek olsun diyen Zeyde ne lzm olur? Cevap: Mbarek dediyse kfirdir.314 Zeyd memleketine gitmesi gerektiinde, yerlerine yakn yerde dar-l harp olduundan, kfir elbisesi giymeyince gemesi mmkn olmadndan, bu elbiseyi giydii takdirde zevcesi bo olur mu? Cevap: Kfire mahsus elbise ise bin olur.315 Bin, ok iddetli, kesin ve dn olmayan bir bo olmadr. Grld gibi byle bir zaruretten dolay bile kfire has bir elbiseyi giyen kiinin kars bo olmaktadr. Bir tarafta zaruret halinde baz haramlar bile helal sayan slam, dier tarafta Ebussuudun, masum bir tebdil-i kyafeti bile en ar ekilde cezalandran fetvas Bu fetvalar

311 312

A.g.e.: s. 112; 486. mesele. A.g.e.: s. 111; 482. mesele. 313 A.g.e.: s. 111-112; 493. mesele. 314 A.g.e.: s. 114; 501. mesele. 315 A.g.e.: s. 118; 529. mesele.

382

zerinde durulmas gereken bir baka husus da udur: nsanlar ok kolay bir ekilde kfir iln ediliyor, bunlarn katledilmeleri vacip grlyor, karlarnn da bo olaca karar veriliyor. Bunlarn devamnda da cezalandrlan bu insanlarn kadnlarnn, nikhl karlarnn bakalarna peke ekileceini kesinlikle syleyebiliriz. Bir byk iftira: Semavetl taifesinden bir taife, arap itiklerinde, kendi rzalaryla birbirinin avratlarn tasarruf eyleseler (cinsel birleme. H.D.) bunlara ne lzm olur? Cevap: Katl lzmdr.316 Semvetl tifesi, eyh Bedreddine uyan topluluktur. Anadoludaki Trkmenlerin/Kzlbalarn benzeri, hatta ayns Trakyadaki Bedreddinlilerdir. Burada bu topluluklarn en mukaddes ibdetlerden saydklar Cem yininden bahsedilmekte, cemin mukaddeslii bir tarafa, bu insanlarn toplu seks yaptklar ileri srlmektedir. Yani Mum Snd iftirasnn bir baka ekli ile kar karyayz. Kald ki byle bir ey yaptklar neye gre kesinlik kazanacaktr? Anlalan yabanclarn alnmayna baklarak, onlar ktlemek ve ortadan kaldrmak iin beklentiler dorultusunda bu kadar iren bir iftira yaplabilmektedir. Bir baka rnek: Bir kasabann eyhi olan Zeyd, algl dne katlanlarn, yemekler nnde gidip pekir eken kimselerin (oyun oynayanlar olmal. H.D.) kendileri kfirdir ve avratlar bindir (botur) dese, eriata gre bu eyhe bir ceza gerekir mi? Cevap: algl dn olduu iin derse, alg aldranlar, oyun ve elence yaptranlar bunlar helal kabul ederler veya ettirirlerse, eyhe bir ceza gerekmez.317 Yani buna gre bu sulamay yapan kii doru sylemitir. Hakldr. Grld gibi burada da algl ve oyunlu Trk dnleri gnah kabul ediliyor. algl dnlere katlanlar, bu tren annda davetlilere merasimle gtrlen yemeklerin nnden gidenler, bu arada oynanan oyunlarda ellerinde pekir, mendil v.b. sallayanlar orann eyhi tarafndan kfir kabul edilebilir, bu merasimlere katlanlarn avratlar da en iddetli ve kesin olarak bo saylabilir. Bu ar ithamlar yapan dini yetkili hakldr; ona bir ey yapmak gerekmez. Burada dinin temelleri ile tezat tekil etmeyen Trk tresine, oyunlarna ve detlerine hem kfirlik sulamas yaplyor, hem de bu dne, elencelere ve oyunlara katlanlarn hanmlarnn nikhlarnn kesinlikle geersiz olduu fetva ile pekitiriliyor. Bylece bu msum Trk detlerine birbirinden ar bu iki ceza uygun grlyor. Bunlar
316 317

A.g.e.: s. 193; 970. mesele A.g.e.: s. 202; 996. mesele.

383

da yine din adna yaplyor. Bu ve benzeri meselelerde hedef alnanlar sadece Trkmenler/Kzlbalar da deildir. Kendi hallerinde Mslman olan, Trk tresince yaayan, elenen, dn yapan Anadolu Trkdr. Bu hareketleriyle onlar da Kzlbalar gibi dlanmakta ve trelerine gre yaamalarna frsat verilmemektedir. te Osmanlnn Trk/Trkmeni Kzlbalatrmas bu ekilde olmaldr. Yukardaki fetvalardan anlaldna gre devlet, din yetkililerden bu ekilde destek bularak slamn aslnda olmayan siyaseten katli ve dier idamlar din bir ereveye yerletirmi, ok basit sularda bile birok insan ldrm veya siyaseten katletmitir. Devletin eitli birimlerine gnderdii fermanlarla bir de siyasi bask uygulad, sadece bask ve kontrolle yetinmeyip eitli bahanelerle, bahane bulunamazsa su isnad ederek birok insan ldrd de yine Osmanl kaytlarnda aka grlmektedir. Bylece Anadolu Trk/Trkmeni, hatta Anadoludaki geni halk kesimleri hem din taassup yani din bask ve terr, hem de siyas bask ve terr cenderesine alnmtr. Ayn yzyllarda stanbuldan devlet yetkililerine gnderilen fermanlar, yukarda zerinde durduumuz fetvalardan geri kalmamaktadr. Ahmet Refikin; 1932 ylnda Darl Fnun Edebiyat Fakltesi Mecmuasnda 15581591 yllarnda imparatorluun eitli yrelerine gnderilen fermanlar, Hazine-i Evrak Mhimme Defterlerinden kararak yaynlad belgeler, Do. Dr. S. Savan XVI. Asrda Anadoluda Alevlik isimli eserine ald 108 adet belge bunun rnekleriyle doludur. Aratrmalar devam ettike kimbilir daha ne kadar baka belgeler ortaya kacaktr. Ahmet Refik, yukardaki almasnda belgelere gemeden nce Osmanl tarihinin 1558 ncesindeki nemli din ve sosyal hareketleri zerinde durmu, isyanlar, isyanlarn sebeplerini ve bunlarla ilgili olarak devletin uygulamalarn anlattktan sonra yle demitir: Fakat, gerek din hareketler ve gerek din itihada taallk eden hadiseler Osmanl idaresinde hibir zaman eksik olmamtr. Rafzlerin defter idilb ldrlmeleri, bazlarnn Kzl Imaa ilka, bazlarnn ihrak binnar edilmeleri, muntazam bir sistem dahilinde tatbik edilmitir.318. Do. Dr. S. Sava da II. Bayezitin, olu Sultan ehinaha gnderdii bir hkmden hareketle yakalananlarn mecal
318

Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektailik, Darlfnn Edebiyat Fakltesi Mecbuas, Nisan 1932, Cilt VIII, say: 2, s. 30.

384

verilmeyip derhal siyaset olunmas (yani ldrlmesi), gnderilen hkm tarihinden itibaren ne kadar suf siyaset olundu ise ayda bir, ya da iki ayda bir yazlp stanbula gnderilmesi emrini kaydediyor ve yle diyor: Bu bilgilerden hareketle, Osmanllarn daha II. Bayezit devrinden itibaren, Kzlbalar sk takibe aldklar ve Kzlba takibatnn ve dolaysyla nemli lde siyaset yani lm cezas uygulamasnn, rakamsal deeri ok yksek olmasa da, Yavuz dneminde ve bilhassa aldran ncesi ve sonrasnda da youn bir ekilde tatbik edildiini sylemek, sanrz tarihi realiteye fazla aykr dmeyecektir.319. Bu fermanlardan bazlar unlardr: No: 18: Bursa bei stanbula u bilgileri veriyor: Bepazar kazasnda Yrk tayifesinden Ergayib isimli bir kimse vardr. Bu Yrk, Sultan Bayezid in (II. Selimin kardei ehzade Bayezit. H.D.) mensuplarndandr. Konya Muharebesinden sonra gelip Bepazar civarndaki bir derbentte bo bir yerde mekn tutmutur. Haramilik ettii, kendisinden kelime-i kfr duyulduu, hakknda katline dair fetva olduu, bu yaptklarna dair Mslmanlarn adaletlilerinden birok ahitler olduu, bu kiinin baz su ortaklar ile Bursa zindannda hapis tutulduu bildirilmektedir. Bu bilgileri alan padiah ilgili Bursa beine u emri gndermektedir: mdi mezbur ihrak binnar olunmasn emir buyurdum ki vusul buldukta mezburu ihrak binnar idb emir yerine vardugn yazub arz eyleyesin. 975 (1567)320 No: 29: Padiahn Amasya beyine gnderdii fermandan anlaldna gre Budak zi kazasnda Sleyman Fakih diye bilinen bir kimse vardr. Bu kii Safevilerin halifelerindendir. Baz mlhid ve mfsidlerle birleerek cemiyet kurup halk dalalete drmektedir. Bu kii iin padiah yle diyor: Buyurdum ki vusul buldukda mezkr Sleyman sayir tevabii olan melhid ve mfsidin ile hafiyyeten tetebb idb dahi mezkr sahih yukaru canibin hulefasndan olub kfr ilhad zre olub nmer evza ve harekt etdkleri vaki ise toprak kads marifeti ile mezkrlar hsn tedrik ile ele getrb dahi kimesne ifa eylemadiyen el altndan Kzl Irmaa iletb irak eyliyesin. Ve yahud ahar vecih ve mnasib

319 320

Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 110. Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafizlik ve Bektalik, s. 39.

385

grld zre hrszlk ve haramilik eylediler deyu iddia eyleyb haklarndan gelesin, 976(1568).321 Din devleti olduu iddia edilen bir devlette, bu devletin padiah, Hibir canly suda bomaynz, atete yakmaynz hadisine ramen, hem de iftira ettirerek yukardaki cinayetlerin ilenmesine emir verebilmektedir. Belge No: 78: BA. MD.35/223/583: Bozok beyine gnderilen hkmden anlaldna gre ah smail namna bedbaht bir kii ortaya km, birok kimseyi dalalete drmtr: Bunun iin Buyurdum ki vsul buldukda mfsid-i mezburu her kande ise hsn tedbir ve tedrikle ele getrb muhkem habs eyleyb dahi halife nmna olanlar bades-sbt kad marifeti ile mecal virmeyb gerei gibi haklarndan gelesin ki, sair ekyaya mcib-i ibret ola (170) denmektedir322 Belge No: 60: BA.MD.29/210/491; Mehmed avua virildi fi 15 Zilhicce sene 984. Rm belerbeine hkm ki, hl Yukar Cnibden casus gelb Vilayet-i Rma mteallik Sivasa karip yerlerde Kangall ve Alipnar ve ol etrafn ahlisi ve snurnn ber cnibi Amasya ve orum ve Hseyinbd ve Merzifon Ovas ve sir ol havlide olan halkn ekseri rafz ve ilhd ile mehur olub Yukaru Cnibe meyl ve muhabbetleri ve alkalar ve adamlar muttasl varub geld ve nuzur sadakt gtrdklerin ilam eyledi imdi ol cevnibde olan melhideden gaflet ciz deildir buyurdum ki, vsul buldukda bu bbda bizzat mukayyed olub ol cevnibde olan melhidenin ahvlin hafiyyeten tetebbu tecesss idb gresiz anun gibi Yukaru Cnib ile mumeleleri ve adamlar varub gelb alkalar olduu sbit olanlar birer tarikle ele getrb dahi her thmet ile haklarndan gelb vcud- habsetaldlarn sahife-i rzgrdan mahv nbid eyleyesiz323 Bir nceki belgede ah smail namna ortaya kan kii muhkem hapsedilecek, onun halifelerinin ise baka ekiyalara ibret olacak ekilde haklarndan gelinecektir. Yani ldrleceklerdir. kinci belgede ise mlhidlerin durumlar gizlice incelenecek, sular sabit olanlar herhangi bir ekilde ele geirilecek ve baka bir thmetle ortadan kaldrlacaktr. Pir Sultann idam da bu iki maddede anlatld gibi olmu olabilir. Ancak isim verilmediinden nasl ve ne zaman idam edildii belirsiz kalmtr, denilebilir.
A.g.m.: s. 44. Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik. s. 217. 323 A.g.e.: s. 209.
322 321

386

Belge No: 54: BA.MD.29/21/49; Mehmed avua virildi fi 23 ramazan sene: 984. Rum beylerbeyine ve Artukbd kadsna gnderilen hkmden anlaldna gre Artukbd kazasnn bir kynde Hamza Halife isimli bir ahs vardr. Gnderilen emir gerei tefti edilerek, ele geirilip hapsedilmitir. Eski Rum beylerbeyi Behzatn bildirdiine gre, Hamza Halife Kzlbalar cem edip konuklayp arlamakta ve ashb- gzine dil uzatmaktadr. Ancak tutuklannca baz kimseler, onun Snn olduunu, be vakit namaz eda ettiini, geleni gideni misafir edip arlayan yce bir kii olduunu, oullarndan birinin mer, birinin de Osman isimlerini tadn sylemilerdir. Buna ramen beylerbeyi ve kadya u emir veriliyor: Buyurdum ki rafz ve ilhadna mteallik mevddan sabit olan maddelerinin sicil itdrp dahi erle haklarndan gelp vcud- habset-aldlarn sahife-i rzgrdan izle eyleyb ol cnibleri tathir ve pk eyleyesiz324 No: 1. Seydi Gazi klarnn tedibine dair: Padiah Eskiehir kadsna bir ferman gndermi, Eskiehir ve Seydi Gazi klarnn fesad ehli olduu iin yakalanp Ktahya kalesine hapsedilmelerini ve sularn defter etmesini emretmi ve bunlar yerine getirilmitir. Ancak Eskiehir kads iki kii hakknda bir icraat yapmam, fakat bunu yukarya bildirmekten de geri durmamtr. Padiahn buna cevab ve emri udur: Emri li mucibince tefti olundukda Eskiehir kadlnda iki nefer k bulunub biri yirmi yldan ve biri on be yldan ehli snnet cemaat tarykna sulk idb ve ikisi dahi teehhl idb ehil ve ayalleri olub kend hallerinde olduklarndan maada hibir vehile thmeti sabkalar dahi olmyub eyiliklerine ol kazann halk ehadet eylediklerin bildirmisin. mdi buyurdum ki emri sabk ile amel idp onun gibi ehli fesada ruhsat virmiyesin Fi 23 Ramazan 966(1558)325 Bir nceki belgede eski beylerbeyinin ve padiahn ne kadar koyu bir taassup iinde olduklar anlalmaktadr. Mslmanl hatta ehl-i snnetten olduu din vecibeleri de tam olarak yerine getirdii apak ortada olan bir ahs yine de Rafz ve mlhid olarak kabul ettikleri grlmektedir. Padiahn verdii emre gre mlhid ve rafz olan Hamza Halifenin pislie bulam vcudu eriat ile dnya sayfasndan
324 325

A.g.e.: s. 207. Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafizilik ve Bektailik, s. 31.

387

kaldrlacak ve bylece o taraflar temizlenip pk edilecektir. kinci belgede de biri 15, dieri 20 yldan beri ehl-i snnet vel cemaat zere yaayan, evlenip oluk ocuk sahibi olan, hibir ekilde thmeti, sabkalar bulunmayan kiiler hakknda kad bir ceza vermek istemiyor. Bu bakmdan mkul gibi grnyor. Ancak Eskiehir kadlna kadar ykselmi ve mutlaka iyi bir din eitim grm bir kimsenin (kadnn) bu kiilerin Mslman olduklarna karar vermemesi ve btn meziyetlerine ramen bu kiileri padiaha sormas, zerinde nemle durulmas gereken hususlardan birisidir. Her iki belgedeki manta ve llere bakldnda Pir Sultann asld yllarda, bir avu medrese mensubunun dnda Mslman bulmak gerekten zor grnmektedir. Bu durumda aslacak, pislie bulam vcudu ortadan kaldrlacak bir ok insan var demektir. Bu fermanlarda din adna hareket edildii belirtilmekle birlikte aslnda dinin en belirli emir ve yasaklarnn dna kld, bunlarn hie sayld grlmektedir. Dinsizlikle sulayarak insanlarn cann almak bu kadar kolaylamtr. Daha ok krsal alanlarda, gebe veya yar gebe yaayan Yrklerin, Trkmenlerin/Kzlbalarn ise hi yaama ans yoktur. Bu gruplardan birisine mensup olmas gereken Pir Sultan da bunlardan birisidir. Din nder ve ocakzde olmas ise bir nceki belgede idama mahkm edilen Hamza Halifeye ok benziyor. Pir Sultann tutuklanp Sivastaki Toprakkaleye hapsedilmesi, daha sonra aslmas eklindeki bilgilere; gerek Pir Sultan anlatan iirlerde, gerekse halk rivayetlerinde rastlanmaktadr. Bu adan da Hamza Halifenin idam ile bir benzerlik grlmektedir. Birok aratrmacnn da kabul ettii gibi Pir Sultan da tutuklanp hapsedilmi, hemen idam edilmemi, muhtemelen durumu stanbula sorulmu ve oradan gelen emir dorultusunda aslm olmaldr. Ancak bugn iddia edilenin aksine ya o zaman ok mehur deildi; adna fermanlar, fetvalar gnderilmedi, yahut da bu fetva veya fermanlar henz bulunamad, eklinde bir yorum yapmak mmkndr. uras nemlidir ve ki bu zihniyet, Pir Sultan da ok kolay bir ekilde asabilir. Pir Sultann durumuna ok benzeyen bir ferman daha: No: 49. Bu hkmden anlaldna gre Elbistan kads mektup gnderip Elbistan kazasna bal nac isimli kariyyeden Yitilm Abdal isimli kimsenin Kzlba olduunu ve eriata gre hakkndan gelinmesi gerektiini padiaha bildirmitir. O da Zlkadriye beylerbeyine ve Elbistan kadsna bu kiinin bir baka sula sulanarak ele

388

geirilmesini, eriata gre durumunun tefti edilmesini emrediyor ve Arz olunduu zre rafz ve ilhad sabit olursa sabkan rafz ve ilhad zre olanlar hakknda irsal olunan hkm hmayunum mucibince amel eyliyb bunun dahi erile hakkndan gelsin. Fi 25 receb 985 (1577).326 Anadolu tasavvuf kltrnde yitilmi, yetilmi sfat ermi, veli, evliya, Allaha ulam mnlarnda kullanlr ve bu kiilerin Allahn en sevgili kullarndan olduuna inanlr. Abdal kelimesi de yine kendisini dine, tasavvufa adam, Allah adam, dervi manlarnda kullanlr. Trk kltrnde bu insanlara kar, eski yllardaki amanlara olduu gibi korku ile sevgi arasnda bir sayg duyulur. Bu belgeye gre ise, halkn gznde bu kadar yce kabul edilen bir kiiye nce baka bir su isnad edilecek mlhidsin, rafzisin demeden ve bu kii yakalanacak, sonra da eriata gre deniliyor ama aslnda Osmanl Snniliine gre tefti edilecek, mlhid ve rafz olduu anlalrsa mlhidler ve rafzler iin nceden gnderilen padiah fermanlar dorultusunda hareket edilecek ve eriat ile ortadan kaldrlacaktr. Yitilmi Abdaln da ortadan kaldrlm olmasna kesin gzyle bakabiliriz. Ebussuudun fetvasyla balayp yzyllardr devam eden iren iftiralarn birok rnei fermanlarda da yer almtr: Belge No: 34. BA.MD. 12/416/816 yazld. Karye-i mezbre halkndan Hzra virildi. Fi 8 rebilevvel sene 976(1571). Padiahn; Kastamonu beyine, Kre ve Takpr kadlarna gnderdii hkmden anlaldna gre Takpr kazasna bal Hamzabk isimli kariyye halkndan lyas isimli kimse padiahn huzuruna gelmi ve kendi ky civarndaki Hacylk, Karacakaya ve Kzlcaviran isimli kylerde Kzlba olarak bilinen nice kimselerin bulunduunu sylemitir. Hatta bunlardan Hacylk isimli kariyyedeki Kara Recep isimli kii de Kzlbatr. Bunun hanm eriat meclisine gelip kocas Recebn Kzlba olduunu, kendisi gibi olan Kzlbalarla toplanp gece tenha bir eve girip saz, alg ve baka elence ve oyun aletleriyle kadn-erkek bir araya gelip sonra mumu sndrp birbirlerinin avratlarn tasarruf ettiklerini sylemitir. Bu sylenenler sicillere kaydedilip padiaha takdim edilmitir. Bunun zerine yle bir ferman gnderilmitir:
326

A.g.m.: s. 55.

389

Buyurdum ki, vardukda bu bbda gerei gibi mukayyed olub bu hususu onat vechile tetebbu ve tefahhus eyleyb dahi onun gibileri vech-i mestur zere meclis iken ele getrp habs idb isimleri ve resimleri ile yazub vki olan ahvallerin sdde-i saadetime arz eyleyesiz.327 hbar yapan lyasn, bu kylere komu Hamidbk kynden olduu ve padiahn huzuruna bizzat kabildii, sarayn nemli casuslarndan olduu anlalmaktadr. Bu belgede padiahn bizzat Trk/Trkmen kylerini byle casuslar vastasyla kontrol ettirdii grlmektedir. Ancak bu ekilde takip edilenler vatana ihanet eden ve bunun iin cemiyet kurup toplanan insanlar deil; din ibadetlerini yerine getiren kendi halindeki kyllerdir. Grld gibi adlarna daha sonra Alev-Bekta denen Trkler/Trkmenlerdir. Cem yinini icra etmek iin toplanmaktadrlar. Tarikat icab yaplan Cem ayininin din, mill, tasavvuf, sosyal ve eitici birok fonksiyonu vardr. Bu ok ynl toplantlara kadn-erkek, byk-kk herkes katlr. Manevi bir stnl olduuna inanlan din byklerinin (dedelerin) nderliinde icra edilir. Burada eitici, retici, din-tasavvuf ve ahlk nasihatlar yaplr. Kurandan ayetler okunur. Saz ve musik eliinde deyiler sylenir. Bu merasimi ynetenin (dede) de, bu deyilerdeki iirlerin de kutsiyeti olduuna inanlr. Yine bu yinin bir paras olarak saz ve deyi eliinde semah dnlr. Bunlarn tamam slamn iinde kabul edilir. Bu ekiliyle, dinin en ideal ekilde yaandna ve yaatldna inanlr. Bu, eriatn bir st basama olan ve yle kabul edilen tarikata gre dinin yaanmasdr. Burada zellikle zerinde durulan Kara Recep de bu merasimi yneten din nder (dede) olmaldr. nk saylar ok olduu bildirilen Kzlbalardan sadece onun ad veriliyor. Trk/Trkmen/Kzlba nazarnda bu kadar nemli ve kutsal kabul edilen cem yini iin, o zamanlardan balayp yzyllardr devam eden ve gnmze kadar gelen iren bir iftira yaplyor: Bu insanlar sazl-algl, kadnl-erkekli elence yapyorlar ve sonra mumlar sndrp birbirlerinin avratlarn tasarruf ediyorlar Bu mehur Mum Snd iftirasdr. Bu arada Kara Recebin kars muhtemelen zorla ve ikence yaplarak gy yaplan bu cem yinini devlet yetkililerine bizzat gelerek jurnallemitir.

327

Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 199. Benzer fermanlar iin ayrca bak: 65, 66, 89 ve 91 nolu belgleer; Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafzilik ve Bektailik, s. 40 (Belge No: 19), s. 44 (No: 30), s. 58 (No: 53).

390

Btn bunlar iftira ve senaryodur ama saray ve Osmanl brokrasisinin nazarnda gerektir ve byk sulardandr. Bu ahlkszlklarn nne geilmelidir: Kastamonu beyine, Kre ve Takpr kadlarna emir veriliyor. Bu hususun nemle aratrlp incelenmesi isteniyor. Bahsedilen ahlkszlklar ileyenlerin, kendilerine yazl olarak verilen sicillerde olduu gibi toplant halindeyken yakalanmalar, hapsedilmeleri, isimleriyle davran ve hallerinin yazlp padiaha takdim edilmesi isteniyor. Bunlarn ve zellikle Kara Recebin de sulu bulunacana ve idam edileceine kesin gzyle bakabiliriz. nk eyhlislam Ebussuudun daha nceki yllarda cem yinine katlanlarn katledileceine dair bir fetvas bulunmaktadr. Bir ocakzade, ayn zamanda dede ve k (air) olan Pir Sultann da bu gibi cemlere bizzat katlmas ve bu merasimleri bizzat ynetmesi gayet normaldir. Onun da bu ekilde jurnallenip, hapsedilmesi ve sonra aslm olmas mmkndr. Kanuni Sultan Sleyman da Nahcivan seferine kmadan nce Diyarbakr Beylerbeyi Ayas Paaya gnderdii Hatt- Hmayunda (1551) u emri vermektedir: Kzlba lekesi olanlar hapis ile iktifa edilmemeli, bu gibiler isabetli tedbirlerle elde edilerek habis vcutlar ortadan kaldrlmaldr. Kzlbala meyledenlere gecikmeden frsat ve mecal vermeyesin.328 Anadoluda kurulan Trk devletlerinin genel izgileri gz nne alndnda Pir Sultan ve Pir Sultan gibilerin aslp ortadan kaldrlmas da, Trklerin/ Trkmenlerin/Kzlbalarn dman ilan edilip krlmas, srlmesi ve eitli zulmlere uratlmas da gayet sradan olaylar gibi grlmelidir. Byk Seluklular, daha sonralar kendileri kozmopolitleince beraber devlet kurduklar ve devletin asl unsuru olan Ouzlar dlamlar; dman iln etmilerdir. Bunun zerine Byk Ouz syan patlak vermi, isyan bastrlm ama Byk Seluklular da artk iflah olmam, ykl srecine girmi ve sonra da yklmtr. Anadolu Seluklu Devleti, Byk Seluklularn dlad Trkmenlerle ve onlarn din-tasavvuf nderleriyle kurulmu ve gelimitir. Sonra da Anadolu Seluklu idaresi kozmopolitlemi; Trk unsurunu horlamaya, devletten dlamaya balamtr. Bu gerginlik Baba syan ile sonulanmtr. Baba syan, Ouz syanndan farkl
328

Yldrm, Ali, Osmanl Engizisyonu, s. 126-127, s. 93 (Nazmi Sevgenden naklen: Krtler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 9, Haziran 1968)

391

olarak aslnda bir kadro harekatna dayanmaktadr. Anadolu Seluklularnn nce Trk aydnlarn, nderlerini, tasavvufularn ve Ahileri dlamas, devletten uzaklatrmas zerine bir tepki olarak filizlenmi, Trkmen halktan da byk destek grmtr. Bu isyan da bastrlm, Trk/Trkmen kadrolar ve bunlarn mensubu halk, tasfiye edilip devletten dlanmtr. Ancak Anadolu Seluklular da dalma srecine girmi ve eitli beylikler kurulmutur. Bu beyliklerden birisi de Osmanl Beyliidir. Osmanl Beylii, Anadolu Seluklularnn dlad kadrolar, hiler, eitli derviler ve Trkmenlerle kurulan bir Trkmen devletidir. Bu devlet de kuruluu takip eden yllarda merkezilemeye, taban ile ztlamaya, onlarla kprleri atmaya balam ve buna kar devirmeleri devlete hkim hale getirmitir. Ayrca bu devirme faktr; din adna sergilenen fetvalarla, devlet adna gnderilen fermanlarla, ulema kullanlarak hkim klnan taassupla takviye edilmitir. XVI. yzyln balarna byle gelinmitir. te Pir Sultann idam da, onun mensup olduu Trk/Trkmen/Kzlba halkn dman kabul edilip yok edilmeye allmas da Byk Seluklulardaki ve Anadolu Seluklularndaki tarih-i tekerrrden ibarettir. Hemen her defasnda devletteki, yani merkezdeki Trk kadrolar zamanla saf d edilmi; sonra da bunlarn dayand halk (Trk unsuru) zulmlere, kymlara maruz braklmtr. Yani nce merkezdeki kadrolar yok edilmi, sonra da kadrosuz, ndersiz kalan evre (Trk halk)ye yklenilmitir. Merkezdeki kadrolar i, Rafiz, mlhid, kfir, zndk v.b. olmad halde bunlarn herhangi birisiyle sulanarak ortadan kaldrlmtr. Daha sonra bunlarn dayand evredeki halk, ok daha kolay bir ekilde sulanp fetvalarla, fermanlarla, siyaseten katllerle ldrlm, ezilmi veya kontrol altna alnmaya allmtr. Bu durumda merkezdeki gizli veya ak mcadele kaybedilince, evre (Trk halk, asl unsur); savunmasz, ndersiz kolay bir hedef haline gelmitir. Bu ark sadece devletin reddettii Trkmenler/Kzlbalar iin deil, btn Trkler iin ayn ekilde ilemitir. Ancak Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisine daha ok nem veren Trkmenler/Kzlbalar bu zellikleriyle i, kfir, mlhid, ehl-i fesat, zndk, mrted, Kzlba v.b. sfatlarla slam d kabul edilmiler; bylece daha ak ve kolay bir hedef haline gelmilerdir. Bu sfatlarn tamam Osmanl din ve devlet anlaynda Mslman olmayan, Allah inkr eden veya Mslmanlktan dnen mnsnda kullanlmtr. Halbuki istisnalar olsa bile gerek hedef alnan kadrolar, gerekse halk; Allaha inanmakta, Kuran kabul etmekte,

392

peygamber olarak Hz. Muhammedi bilmekte ve ayrca onunla birlikte Hz. Aliyi de ok sevmektedirler. Ahirete de pesiz olarak inanan bu insanlar, Cennet ve Cehennemi kabul etmekte; kendilerini Mslman olarak grmektedirler. Btn bunlara ramen gerek siyasler, gerek ulema ve gerekse din kadrolarn nazarnda bunlarn nemi yoktur; devletin ve ulemann dlad ve hedefe koyduu bu insanlar Mslman deildir. Mslman kabul edilmeyen bu insanlar kendi haline de braklmam, slamn esasnda olmayan lm cezalar slamn emriymi gibi gsterilmi, siyaseten katl saltanatn (padiahn) meru hakkym gibi kabul edilmitir. Artk bundan sonra gerek devlet kadrolarndan, gerekse halktan olan insanlarn canna kymak sradan olaylar haline gelmitir. Ayn mantk sarayda kundaktaki ocuu da, devlet bnyesindeki lim veya tasavvuf ehlini de, evredeki Trk/Trkmen/Kzlba halk da rahatlkla ortadan kaldrmtr. Btn bunlar da slam adna yaplyor gibi gsterilmitir. Bylece bu cinayetlere din de let edilmitir. Din ve devlet korunmaya allyor gibi yaplmtr ama erif Mardinin de dedii gibi (ilerde stnde duracaz.) asl korunmaya allan Saltanattr. Padiahn otoritesidir. Pir Sultan ve onun gibilerin idam veya yok edilmesi de ayn zihniyetin eseridir. Bu slam d idamlar, zulmler, insan haklarna aykr uygulamalar v.b. hakknda bir ilhiyat profesr ve bir de aratrmacnn tesbitleri ve grleri ise u ekildedir: Bu insanlar Mslmanl sadece ve sadece kendi izdii ereve iine girenlerin hakk ve sfat olarak gren bir ilahiyat iin, iltifata, hatta ilgiye mazhar olmayabilir ama () size Mslman olduunu bildirene, dnya hayatnn geici menfaatine gz dikerek, sen mmin deilsin, demeyin emrine uyarak Mslmanlmzn akbetini, Rabbl-Alemin olan Allaha brakan, yaradlmlara da Yaradandan tr sevgi ve hayranlkla bakan biri iin bugn ibadet ve muamelattaki birtakm farkl ve ilm olmayan anlay ve yorumlara ramen samimi birer dostturlar; mmin kardeidirler.329. Can emniyeti, insanlarla yaplacak bir ite ilk salanmas gereken emniyetlerden biridir. Azna kadar cnilerle dolu bir gemide bulunan bir tek masum hatrna sz konusu geminin batrlmasna izin vermeyen slm hukuku, nasl olur da
329

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik, Bektailik, 2. Bask, stanbul, Seluk Yaynlar, 1981, nsz, s. IX-X.

393

mevhum gerekeler ardna snlarak masum insanlarn ldrlmesine cevaz verebilir? Bunu sylemek slam eriatna bilerek ya da bilmeyerek iftira atmak olur330. Siyas ynetimler ilmi ve limi alet ederek iktidarlarn salama almlar, bu tartmalardan geriye ise koca bir aldan kalmtr. Tekfir hastal, kin, tarihi nefret ve kr edici taassup da geriye kalan bu miras arasnda saylabilir. OSMANLI T P SNN L K ite bu noktada gndeme gelmitir. nk kadim snniliin koyduu temel ilkelerden biri ehl-i kble tekfir edilemez genel kuraldr. Eer birileri bu kural bile bile ineyip kendilerine muarz olan Mslmanlarn kann, maln ve rzn helal kabul eden fetvalar hem de snnilik adna imzalyorlarsa bu bariz elikiden yola karak bu sonuncularn baka bir tip snni olduklar sonucuna varmamz gerekir ki, biz de bu yeni tip Snnilii Osmanl Tipi Snnilik olarak adlandrdk.331 Biz de ok isabetli ve nemli olduuna inandmz bu terimi Osmanl Snnilii olarak kullanmay uygun bulduk. Bu terim bu sahadaki kavram kargaaln nleme hususunda ok ie yarayacaktr. Devletin; beraber devlet kurduu halk, din ve tasavvuf nderlerini ve onlarn uzantlarn bu ekilde dman grp onlarn cann alma noktasna gelmesi belirli aamalardan sonra ortaya kmtr. Devlet XVI. yzyl ncesinde ve XVI. yzyl balarnda bu evreleri yine kontrol altnda tutmu, onlara pheyle bakm ve onlardan daima korkmutur ama idam gibi bir uygulama ulema veya siyasetiler iin yaplsa bile tasavvuf ehli iin o kadar kolay ve yaygn yaplmamtr: eyh Bedreddin vakasndan sonra bu hkmet ihtiyatl davranmakla beraber memleketteki serbest fikir hayatna dokunmamtr; hatta hkmetin bu ihtiyat neticesinde mridlerinin okluundan dolay Ankarada bir hdise karaca ihbar edilen Hac Bayram- Veli (vefat 833 H./1430 M.) II. Murad tarafndan Edirneye getirtilerek sylenen eylerin asl olmad grlp vaz ve nasihatte bulunarak kendisine lyk olan hrmetle Ankaraya avdet etmitir.332. Hac Bayrama intisap edenler oalnca bu hal, hkmetin dikkatini ekmi, essen tarikat zincirinin Erdebil sfilerine ulamas da, hakknda baz iftiralara yol
330 331

slamolu, Mustafa: slam Hareket, Anadolu I, s. 265. A.g.e.: s. 269. 332 Uzunarl, Ord. Prof. . Hakki: Osmanl Tarihi, cilt. 1,2 Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1961, s. 534.

394

am ve padiah kendisini grmek istemitir. Hac Bayram, boynuna, ellerine, ayaklarna zincir vurularak Edirneye gtrlm, II. Murad kendisiyle grnce onun bykln anlam, zr dileyerek Ankaraya gitmesine msaade etmitir. Ayn zamanda Hac Bayrama intisap edenlerden vergi alnmamasn buyurmutur.333. kinci devre Melmlerinin, Osmanl ynetimince takip edildiklerini, hapis, hatta idamla cezalandrldklarn grmekteyiz. Gerekten de, dini, ekil ve kaba kurallar asndan ele alan Osmanl yneticileri ve onlarn evresini saran karc fakih takm, ak ve samimiyeti esas alan Melmilere iyi gzle bakamazd ve bakmamtr. Nitekim Dede merin (lm: 1475. H.D.) halifesi Ayal Bnyamin (lm: 1510 veya 1526. H.D.) hapsedilmi, Aksarayl Pir Ali (lm: 1538. H.D.) takibe uram, olu smail Mk de 12 mridi ile idam edilmitir.(945 yl sonlarnda 1539)334. Pir Ali ve olu smail Mukinin lm tarihleri baka kaynaklarda 10 yl erken gsterilmektedir. Ancak A. Glpnarl kaynak gstererek bu tarihin doru olduunu iddia etmektedir. (Ayn eser, s. 264, dipnotta.) Emir Skkn (mer Dede. H.D.) 880de vefat etmitir (1475). Ona uyanlar kendisinden sonra Ayal Bnymine uydular. Bnymin, 916, yahut 26da vefat etti (1510, 1526); Ayata cmiinin kble tarafnda medfundur. Ondan sonra Melmler, Konya Aksaraynda domu, orada yerlemi olan Pir Ali Bahddini, yollarnn ulusu olarak kabul ettiler. Melmlik, artk Osmanoullar lkesinde epeyce yaylmt. Pir Alinin, kendisine Mehd dediini, cennetin drt rma bendedir gibi szler sylediini padiaha duyurdular. Kann Sleyman, kendisiyle bizzat grmek istedi ve 940ta (1533) Irak seferine giderken Aksarayda kendisiyle grt; sylenenlerin uydurma olduunu anlad. stanbula gelmesini istedi. Fakat o, ben gelemem; fakat olumun ad smaildir; kurban olmaktan ekinmez, onu yollarm dedi.335. kinci devre Melmilerinden Ankaral Hsameddin de devrin ynetiminden epey ekmi bir sfidir. Ankarann kylerinden biri olan Kutlu Handa, yaptrd cami

333

Glpnarl, Abdlbaki: 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, Birinci Bask, stanbul, Gerek yaynevi, 1969, s. 236-237; Ayrca bak. Birdoan, Nejad: Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Birinci Bask, stanbul, Mozaik Yaynlar, 1995, s. 319. 334 ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 298. 335 Glpnarl, Abdulbaki: Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, s. 263; ayrca Bak: Zelyut, Rza: Osmanlda Kar Dnce ve dam Edilenler, kinci Bask, stanbul, Yn Yaynclk, 1995, s. 196198, 200; Yldrm, Ali: Osmanl Engizisyonu, s. 109.

395

etrafnda toplad mritleriyle irat hizmeti verdii bir srada, bana adam topluyor, ahvali tefti edile gerekesiyle yakalanp Ankara kalesine hapsedilen bu zat, ektii bir yn eziyet ve strap sonucu 954/1556da lmtr.336. Osmanl idaresi tarafndan takip edilen, soruturulan, eziyet gren yukardaki ahsiyetler yine de canlarn kurtarmlardr. nk bu yllarda Osmanl nceden deer verdii bu gibi tasavvuf byklerine hl tam cephe almam, onlar soruturmakla, takiple veya zindana atmakla yetinmitir. Ayrca bunlar hem ehirdedirler, hem de mutaassp idareciler olmasa devletle uyum iinde yaayabilecek bir din ve tasavvuf hayat sergilemektedirler. Ancak saray dahil her tarafa slam let edilerek koyu bir taassup hkim olunca, artk bunlar gibi din ve tasavvuf byklerinin de idam edilip ortadan kaldrlmas devri balamtr. smail Mkide olduu gibi te Trkmen bir tasavvufu olan Pir Sultan, bunlar gibi ehirde deildir. Okumularla irtibat veya onlardan evresi de yoktur. stelik ilk nce dlanan ve hor grlen Trkmen halktandr. Ayrca onun zamannda Osmanl idaresi Hac Bayram Veli, Aksarayl Pir Ali gibi tasavvufularn uzantlarna da artk hogry terk etmitir. Bunlarn uzantlar da din ve tasavvufu kitab ve aslna uygun bir ekilde yaamalarna ramen Osmanl idaresi ve ulemas tarafndan dinsiz kabul edilmeye balanmlardr. Osmanl idaresi bunlar takip, soruturma veya zindana atmakla yetinmemi, kimisini asm, kimisini de kesmitir. smail Mki (Olan eyh), Bosnal Hamza Bali, Beir Aa bunlarn banda gelmektedir. Bunlarn imknlarna sahip olmayan ve krsal alanda kendi dar imknlaryla din ve tasavvufu yaamaya ve etrafndaki Trkmen halk eitip irad etmeye alan Pir Sultann bu kadar taassuba saplanm evreler tarafndan ortadan kaldrlmas elbette daha kolay olacaktr. stelik Pir Sultan yukardaki tasavvufulardan farkl olarak, artk Osmanlnn bir numaral dman olarak grd, dinsizliine, sapklna kesinlikle inand bir baka Trk devleti olan Safevileri tutmaktadr. Dier slam devletlerinin ve Osmanl idaresinin bu din-tasavvuf evrelerden niin korktuunu, niin onlar daima kontrol etmeye altn, bir noktadan sonra da bunlar niin idam ederek ortadan kaldrdn aadaki tesbitlerde ak olarak grmekteyiz:
336

ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 300.

396

Baka bir ifade ile, slamiyet, esas itibariyle mevcut olan bir ehirsel yapnn zerine kurulmu bir yapdr, fakat bu ehirsel yap gelimemi olduundan dinin birletirici rol burada her zamankinden kuvvetli olmutur.() slm inancn bu yapsal pekitirici rol dolaysyladr ki slam dininden az da olsa ayrlanlar slam devletinin dnda kalrlar. Bunlar bylece bir anda hem zndk, hem toplum d ve hem de devlet d kiiler olurlar. slamn (aslnda devletin demek daha doru olur. H.D.) kendinden ayrlma eilimi gsteren kk potansiyel olarak yeni bir devlet kurma tehlikesi getirmesindendir.337. Patrimonyal hizmetin bandaki sekinler, meru iktidar kayna snrlar dnda grnen herhangi bir iktidar kaynan dikkatle denetimleri altnda tutmaya ar bir zen gstermilerdir.338 lgin olan nokta, Osmanl devlet adamlarnn bir ksmnn da, en eski devirlerden beri, kontrolleri atna alamadklar, devaml olarak bir tr memur statsnn dnda kalan pir ve eyh gibi din adamlarna phe ile bakm olduklardr. Bunu anlamak iin Osmanl devlet anlaynn bir zelliini hatrlamak gerekir. Osmanl devleti, sylenenlerin aksine bir teokrasi deildi. Osmanl devleti yalnz eriatla idare edilen bir devlet olmamtr. eriatn tesinde, eski Orta Dou geleneklerinden ve Orta Asya Trk devletlerinden kaynaklanan bir devlet gr (devletin devlet olarak yaamn salamann en nemli e olduu fikri) devlet adamlarnn izledikleri ilkeler iinde nemli bir yer tutuyordu. () Osmanllar, devletin din adamlar zerinde etkinliini salamak iin din adamlarnn maietini devlete balamlard. Devlet, bu yolla hem din adamlarn, hem de eitim sisteminin ve adaletin personelini kontrol altna almt. Devlet, bu rgtn dnda kalan, ilhi glerle dorudan balar bulunduunu iddia eden, geimini devletten salamayan dinsel kiileri tam anlamyla hazmedememi, tehlikeli grdklerini srm veya idam etmitir.339. Patrimonyal ynetim, herhangi bir kmelenmeye gz yumduu anda kolayca yara alabilecei iin abalarn topluluk stndeki denetimini korumaya evirmitir.
Mardin, Prof. Dr. erif: Din ve deoloji, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynclk, 1992, s. 70-71. A.g.e.: s. 107. 339 Mardin, erif: Trkiyede Toplum ve Siyaset, 3. Bask, Ankara, letiim Yaynclk A.., 1992, s. 193.
338 337

dinsel

gruplarn ihaneti zerinde bu kadar sert bir ekilde durmu olmas her dinsel grubun,

397

Rejimin parolas, sosyal hareketleri denetim altnda tutmak, sosyal kmelenmeleri izlemek ve toplulua srekli olarak dzen vermeye almaktr.340 Devlete tehlike nereden gelirse gelsin yok edilmeye allr. rnein, Osmanl mparatorluu slm bir devlettir ve slam dini Mslman uyruklarn birlik olmasn salayan temel deerdir. Oysa, dinsel kurumlar da devlet tarafndan skca kontrol edilir. Din adamlar (ulema), geimlerini devletin denetledii kaynaklardan salarlar. Bu adan, ilmiye (ulemadan oluan kurum), Batdaki kiliseye benzemez. Batda kilisenin devletinkinden ayr bir hiyerarisi, geni topraklar, zengin kaynaklar vardr.() Devlet, bununla da kalmayarak, slamc inancn biimini de denetler. Devlet dnda beliren dinsel odak noktalar kovuturulur ve bastrlr. Ayrmc saylan hlar devletin eriebilecei yerlere srlr ya da idam edilir. i-Alev kmesine beinci kol olarak baklr. Bamszlk belirtileri gsteren dinsel liderler (Rafiziler) kovuturulur ve etkisiz duruma getirilir. Osmanl brokratlarnn stlendikleri bu koruma ilevinin forml olarak aklanma biimi, Din Devlettir. Burada din bata gelir, oysa asl korunmaya allan devlettir.341 Konunun bir baka grnm de udur: Anlan ortamda, kitlelere hareket ve iman enerjisi sunmada bir numaral role sahip tarikat-tasavvuf odaklar ve zellikle, bunlarn ban eken kiiler ayn anda hem ok hrmet gren hem de tehlikeli olabilecekleri ihtimali gznde (gz nnde, olmal. H.D.) tutulduu iin, saf d edilmeleri daima istenen unsurlardr.342. Yukardaki satrlardan anlald ve birok da rnei olduu zere; takip edilen, srlen veya idam edilip ortadan kaldrlanlar sadece Trkmenlerin / Kzlbalarn dintasavvuf nderleri deildir. Ulemann kafasnda ekillendirdii ve dine uygun olduunu iddia ettii taassup kalbna uymayan herkes belli bir noktadan sonra din-d, dinsiz, kfir, mlhid v.b olarak kabul edilip yok edilmeye allmaktadr. Bu uygulama, din adna yaplyor gibi gsteriliyor ama aslnda din let edilerek devlet ve saltanat adna yaplmaktadr. Ancak bu kontrol ve mcadelede en kolay lokma, elbette ki Trkmenler ve onlarn din tasavvuf nderleridir.
340 341

A.g.e.: s. 209. A.g.e.: s. 210. 342 ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tarihi Boyunca Bektailik, s. 60.

398

. Mardin ve Y.N: ztrkn tesbitleri devlet-mutasavvuf arasndaki mcadeleyi ve bu mcadelede Trkmenlerin /Kzlbalarn ve onlarn din-tasavvuf nderlerinin takip edilmelerini, srlmelerini veya idam edilmelerini, bunlarn sebeplerini ok gzel izah etmektedir. Ancak bu izahlara Trkmenlerin/Kzlbalarn bir zel durumunu da eklemek bu mcadelenin bir baka sebebini daha ortaya koyacaktr: Osmanllar iindeki Trklerin/Trkmenlerin/Kzlbalarn durumu Emevi ve Abbasiler iindeki Ehl-i Beyt mensuplarna ve onlar sevenlere benzemektedir. Peygamber slalesi (Ehl-i Beyt) mensuplar, nce Emeviler, sonra da Abbasiler tarafndan her zaman kendi devletlerine bir rakip olarak grlmlerdir. Her iki hnedan da slam devletinin idaresini Peygamber ailesinden hakszlkla aldklarnn farkndadrlar. Bunlarn halkla birleerek devletlerini ellerinden alacaklar korkusunu daima tamlar, bu oranda da onlara bask uygulamlar, gerektiinde de onlar ldrmekten, zehirlemekten veya srmekten ekinmemilerdir. Kozmopolitleen Osmanl idaresi de devletin asl sahibi olan, kuruluta halk ve aydn kadro olarak birinci planda yer alan Trkleri/Trkmenleri ve onlarn nderlerini zamanla devletten uzaklatrmlar, onlarn devletlerini ellerinden almlardr. Ancak onlarn da uur altnda, her zaman bu evrelerin nderlerinin halk ile btnleerek devlete rakip olabilecekleri korkusu var olmutur. Emev ve Abbasilerin peygamber soyunu kontrol altnda tuttuu gibi onlar da Trkleri/Trkmenleri, onlarn din-tasavvuf ve siyas nderlerini sk kontrol altnda tutmular, devlete dahil olmalarna veya devleti ele geirmelerine frsat vermemilerdir. Bu mcadele ve kutuplamada bir baka benzer nokta daha vardr ki Osmanlnn zamanla en byk dman kabul ettii Trkler/Trkmenler/Kzlbalar ve onlarn din-tasavvuf, siyas nderleri Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini her zaman daha n planda tutmulardr. Osmanl idaresi ise sradan bir Hz. Ali sevgisini kabullenmekle beraber, dier Ehl-i Beyt slalesi mensuplarna olduka mesafeli davranmlar, zellikle onlar n plna karmaktan uzak durmulardr. Hz. Ali ve dier Ehl-i Beyt slalesini sevmeyi n plna karan Trkleri/Trkmenleri/Kzlbalar hak mezhep olarak kabul etmedikleri ia mezhebinden olmakla ve kfilikle sulamlardr. ki taraf arasndaki bu kutuplama ise beraberinde arpmalarn iddetlenmesini dourmutur. mcadelede devletin kar olduu ve sk te Pir Sultan da bu altnda tuttuu kontrol

Trk/Trkmen/Kzlbalardandr. Trkmenliinin yan sra Hz. Ali ve Ehl-i Beyt

399

sevgisini n planda tutmaktadr. stelik de gerekten Osmanl devletine bir rakip olarak ortaya kan, Anadoludaki Trkmenlerden bir fark olmayan, kurulu safhasndaki Osmanl Trkmen devletine ok benzeyen Safev Trk Devletini, kozmopolitleen Osmanllara gre tercih etmektedir. Bu tavr ve zellik, ayrca onun ocakzde ve air (k) oluu, kitlelere yn verebilecek zellikte olmas Osmanllar iin ok tehlikeli bir durumdur; ortadan kaldrlmas gerekir. Neticede de yle olmutur. Pir Sultanla ilgili halk rivayetlerinden, Pir Sultan anlatan iirlerden, yukardaki belge ve tesbitlerden hareket ederek Pir Sultann idamnn gerek olabileceini kabul edebiliriz. Ancak onun idam ile ilgili bir tek belge bile bulunamadna gre ne zaman idam edildiiniimdilikbilememekteyiz. Hzr Paalar stnde dururken bu husustaki grlerimizi belirtmitik. Onun XVI. yzyln ilk eyreinde doduunu, Kanun zamanndaki birinci Hzr Paa tarafndan astrld ise 1547-1551 veya 1560a kadar yaadn; III. Murat zamannda ikinci Hzr Paa tarafndan astrld ise 1588-1590a kadar yaadn syleyebiliriz. (Tezimizin Hzr Paalar blmne baknz). Gerek halk rivayetlerinde, gerek Pir Sultan anlatan iirlerde, gerekse imdiye kadar ele geen belgelerde Pir Sultann isyan ettiine, isyana nclk ettiine veya isyan kahraman olduuna dair bir bilgiye rastlanmamaktadr. Ali zzetin uydurduu iirlerde bile tam olarak onun isyan grlmemektedir. Ancak bu iirlerde sadece kafa tutar, meydan okur tarzda baz tavrlar vardr. Onun bir isyan iri ve kahraman olarak takdim edilmesi ise daha ok 1960lardan sonraki baz Pir Sultan aratrmaclarnn senaryolarna bal olarak ortaya kmtr, denilebilir. Eer bir isyan olsayd bununla ilgili baz bilgiler Ali zzetin Pir Sultan iirlerinden nceki iirlerde ve halk rivayetlerinde mutlaka az veya ok yer alrd. Ezilen, horlanan bu insanlar byle bir olay abartarak anlatp onu bu haliyle destanlatrrlard. Tpk Krolu Hikyesinde olduu gibi Halbuki nceki Pir Sultan iirlerinde bir isyan kahramann ruh hali grlmemektedir. Bu iirlerde din ve tasavvufun da emrettii tarzda ezik, malup, mazlum ve mahup bir insann ruh hali hkimdir. Bu zellikler byk bir devletin sk kontrol altnda kskaca alnan Trkmenlerin/Kzlbalarn da ruh haline uygun dmektedir. Pir Sultann idamn u ihtimallerden birisine balayabiliriz: a) Onun tutuklanmas, yukardaki fetva ve fermanlarda birok rneini grdmz gibi bir jurnalle veya tefti sonucu gereklemi, bir mddet zindanda tutulmu,

400

durumu padiaha sorulmu ve sonra da idam edilmi olabilir. Bu durumda yazl belge olmaldr; ancak henz ele gememitir. b) O, iddia edildii gibi bir isyanc olsayd, bu gibi isyanlar Osmanl idaresinin ok sk kontrol ettiini bildiimize gre bu isyan da mutlaka kaytlarda yer alrd. Rum eyaletinin merkezi Sivas olduuna gre bu blgedeki belgelerde imdiye kadar onun adna, isyanna, aslna dair bilgilere de rastlanrd. Yukarda da belirttiimiz gibi bu isyan halk rivayetlerinde veya Cumhuriyetten nceki Pir Sultan iirlerinde az veya ok mutlaka yer alrd. Bu ihtimali ok zayf olarak kabul etmek daha doru olur. c) Bu durumda onun idam yukarya yazma yaplarak ve ok nem verilerek yaplan bir idamdan ziyade sradan bir idam olarak gerekletirilmi olabilir. Osmanl fetva ve fermanlarnda birok rnei olduu gibi bir Trkmen/Kzlba nderi, dede, ocakzde olarak takip edilip rafz, mlhid, kfir, Kzlba v.b. sulamalarla tutuklanp belki de gizlice idam edilmitir. nk Osmanl belgelerinde idamna karar verilenlerden bazlar bakalarna ibret olmas iin aka; bazlar da gizli tutularak, baka bir sula sulanarak gizlice idam ediliyordu. Eer ibret olmas bakmndan aka idam edilseydi o zaman yine byle bir idam belgelere de yansrd. Byle bir belge olmadna gre bu ekilde idam edilmi olmas ihtimali daha kuvvetlidir.

III. BLM A. P R SULTANIN RLER N N TAHL L ve K RNEK: Tezimizin bundan nceki blmlerinde din ve tasavvufun XIII., XIV. ve XV. yzyllarda Anadoluda altn an yaadn belirtmitik. Bu altn an en nde gelen isimleri olarak Baba lyas, hi Evren, Hac Bekta, Yunus Emre ve ehy Bedreddini verebiliriz. eitli tarih, siyas, kltrel ve sosyal sebeplerle bu altn an XVI. yzyldan itibaren duraklamaya ve sonra da gerilemeye baladn ve bu srecin de gnmze kadar devam ettiini syleyebiliriz. iirlerin tahlilinde de grlecei gibi Pir Sultann iirlerinin ana temas da din ve tasavvuftur. Ancak Pir Sultann yaadn tahmin ettiimiz XVI. yzyl, yukarda bahsettiimiz Trk tasavvufunun altn ann iinde deildir, fakat o altn devirden de henz ok uzaklalmamtr. XVI. yzylda balayan duraklama ve gerileme gnmze kadar devam etmi, bylece gnmzdeki Alev-Bekta anlayna gelinmitir. Bu durumda Pir Sultann iirlerindeki din ve tasavvuf motifleri, unsurlar, bunlarn kitablii, gnmz Alev-Bektaliindeki kadar Trk tasavvufunun altn andan uzak olmamaldr. Yani yukarda bahsettiimiz iki u arasndaki bir yerde bulunmaldr. iirlerdeki din-tasavvuf derinlik iin de ayn eyi syleyebiliriz. nk aradan geen 4-5 asr iinde ana kaynaktan elde olmayarak ve tarihi zaruretlerle gittike uzaklalm, kitablik ortadan kalkm, deta folklorik bir kltr olumutur. Ana kaynaa ok yakn bir yzylda yaayan Pir Sultann iirlerinde ise henz bu noktaya gelinmediini, Baba lyas, hi Evren, Hac Bekta ve Yunus Emre kadar olmasa bile, yine de ana kaynaktan beslenmenin devam ettiini grmekteyiz. Pir Sultana mal edebileceimiz 131 iirden sadece 9u D NDII diyebileceimiz iirdir. Bunlar; 21, 35, 59, 102, 125, 130, 133, 147 ve 439 nolu iirlerdir. Bunlarn dndaki 122. iir din-tasavvuf zelliklerdedir. nszde de belirttiimiz gibi bu iirlerin tamamn iir iir veya drtlk drtlk tahlil etme yoluna giderek tekrarlara dmek istemiyoruz. Bunun iin Pir Sultan diye bir halk airinin var olduunu ispat eden, Pir Sultann iirlerinin en eski derlemesi olan, Menakbl Esrar Behcetl Ahrar isimli esere alnan (XVI. yzyln sonu veya XVII. yzyln banda, iki iiri tahlil edeceiz. Ondan sonra Pir Sultana ait olarak kabul edebileceimiz dier iirlerde Pir Sultann zerinde durduu kavramlar, inanlar, verdii t ve tavsiyeleri, ycelttii veya ktledii ahslar ortaya koyarak onun

402

inan dnyasn, fikir yapsn, deer yarglarn tanmaya ve tantmaya gayret edeceiz. Bu iki iir Pir Sultan yaarken veya onun idamndan hemen sonra yazlan bu esere kaydedildii iin Pir Sultann dier iirlerinden ok nemli bir zellie ve neme sahiptir. Aa yukar 400 yl nce kaydedilen bu iirler hi deimeden gnmze ulamtr. Dier Pir Sultan iirleri ise szl kltrde yaam, ok sonralar derlenerek yazl eserlere girmitir. Bunlarn Pir Sultana aidiyeti, dolaysyla Pir Sultan yanstmas bir kesinlik arzetmez. Onun iin bu iki Pir Sultan iiri, ok ayr bir neme sahip olarak kabul edilmelidir. Gerek muhteva, gerekse dil olarak bu iki iir Pir Sultan en iyi tantan en eski ve en salam belge durumundadr. Bu iki iirden birisi daha nce de zerinde durduumuz 148 nolu iirdir: -148- (Pir Sultann) 1 Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattir 3 Eer bu srra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzn sorarsan Yedi farz snnettir 5 Tarikat bir oddur yakar Kimi ham kimi has kar Her k bir akmak akar ran yakan staddr 7 Hizmet erenler yoludur Cmle ilmin evvelidir Ahdimiz kal beldir Bundan dnen kii mattr 2 eriattan edep ren limle stad olur olan Al bu pendi belin balan Kimi farz kimi snnettir 4 Gelin girelim bu bb (grelim, olmal. H.D.) Alsn k kitab (akn, .A.) Eer anlarsan hesab Andan sonra tarikattr 6 Tarikatta kmil olan lmi ile mil olan Bu yolda mkemmel olan Evvel mertebe hizmettir 8 Kendzmze gelelim Tarikat nedir bilelim Yoklukta sefil olalm btida yz iradettir

403

9 btida tlib olunca Dmana galib olunca Drt can bir kalp olunca Menzili b-nihayettir 11 Mrebbolan Ali gerek Drt kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir

10 Hakikat genc-i nihndr Marifet gevher-i kndr Yedi yz yetmi mizandr tesi ilm-i hikmettir 12 Pir Sultan der kal bel Dedik ya Murtaza Ali Kim kadeh ier kim dolu Bu bize bir acep derttir (Men. Es. Beh.

Ahrardan). Glpnarl-Boratav: s. 133135. Bu iirde dier din-tasavvufi temalarn yannda zellikle Drt Kap (eriat, Tarikat, Marifet, Hakikat) zerinde durulmutur. Drt Kap ve bunlarn her birisindeki 10ar makamdan ibaret olan 40 makam daha nce Ahmet Yesev ve Yunus Emrenin iirlerinde de ok stnde durulup nem verilen din-tasavvufi esaslardandr343. Hac Bektan Makalatnda da Kurandan ve hadislerden de faydalanlarak Drt Kap Krk Makam ok tutarl bir ekilde tantlmtr344. Bunlardan 3-4 asr sonra yaayan Pir Sultan da zellikle Drt Kapy bu iirinde aslna uygun bir ekilde ilemitir. Krk Makamn da bazlar zerinde durmutur. Birinci ve ikinci drtlkte eriattan bahsedilmekte ve ilk kapnn eriat olduu belirtilmektedir. Bu kapy brakp da tarikata veya dier kaplara gemek isteyenler, eve kap dururken bacadan girmek isteyenlere benzetilmekte ve ho karlanmamaktadr. Pir Sultan bu tavryla, daha sonralar Biz eriat makamn atlayarak tarikata girdik deyip eriat reddedenlerden ayrlmakta ve Hac Bektan Makaltndaki hassasiyete uygun bir tavr sergilemektedir:

Kurnaz, Prof. Dr. Cemal-Tat, Yrd. Do. Dr. Mustafa: Yesevlik Bilgisi, Ankara, Eitim Basmevi, 2000, s. 303310 (Tatya ait Yunus Emre Divan nceleme isimli eserden naklen). 344 Coan, Prof. Dr. Esad: Hac Bekta- Veli MAKALT. Ayrca bak: Yaln, Aziz: Makalt- Hac Bekta Veli, s. 188-238; Eri, Yrd. Do. Dr. Osman: Bektlikte Tasavvuf Eitim, kinci Bask, stanbul, Horasan Yaynlar, 2003, s. 1359.

343

404

eriata ball mkemmel olmayan kimseye Tarikat, Marifet ve Hakikat mertebeleri kapank olur. Bu mertebeleri usulne uygun olarak tamamlayan kimse sonradan eriata balln bozarsa, Tarikat, Marifet ve Hakikat da bozmu olur.345. kinci drtlkte eriattan edep renilecei, ilimle genlerin stat seviyesine ykselecei, bu tle belini balayanlarn farz ve snnetlere uymas gerektii belirtiliyor ki eriatn esas da farz ve snnetlerden ibarettir. eriatla edepli hle gelmek, ilimle stat olmak, farz ve snnetlere uymak eriatn esaslardr ki bunlar da Makaltta eriatn iindeki 10 makam iinde yer alrlar. Makaltta eriattaki bu 10 makam u ekilde sralanmtr. Bunlarn ilki inanmak yani iman etmek (Amentnn artlarn yerine getirmek. H.D.), ikincisi slamn artlarn yerine getirmek ( slamn 5 art. H.D.), ncs ilim renmek, drdncs Allaha ihsanla kulluk etmek, beincisi evlenmek, altncs helal yemek ve helal giymek, yedincisi ehl-i snnet ve cemaatten olmak, sekizincisi efkat ve merhamet sahibi olmak, dokuzuncusu helalden kazanmak ve faizi haram klmak, onuncusu iyiyi emredip kty yasak etmektir346. Pir Sultan bu 10 makamn hepsini sralamyor ama eriat kapsn birinci ve vazgeilmez bir basamak olarak grdne gre dierlerini de kabul ediyor demektir. Gerek Makalttaki eriat ve 10 makam, gerekse Pir Sultann bu iirindeki farz ve snnetlerden ibaret olan eriat slamn esas ile byk bir uyum iindedir. Her ikisinde de tasavvufun temeli olan slamn emir ve yasaklarna tam bir uygunluk grlmektedir. nc ve drdnc drtlkte eriatn incelikleri kavranlrsa, eriat iyice hazmedilirse, bacadan dme gibi bir anormal yol takip edilmeyip kapdan girilirse, yani nce eriatn icaplar yerine getirilirse bundan sonra Tarikat kapsnn balayaca ve tarikatn vecibeleri (farzlar) olan Yedi Farz Snnetin gndeme gelecei anlatlyor. ( Snnet Yedi Farz iin ilgili blme baknz. H.D.). Tarikat bbna girildiinde artk ilim deil ak kitab rol oynayacaktr. Tarikatta rehber ak olacaktr. Ak syesinde Allaha ulalacaktr. Buradaki ak ilah aktr; Allaha bu dnyada iken kavumak iin duyulan aktr. Makaltta ak, Tarikat kapsnn 10. makamnda yer almaktadr. Makalta gre Tarikattaki 10 makam da u ekilde sralanmaktadr:

345 346

Coan, Prof. Dr. Esad: Hac Bekta- Veli MAKALT, s. 112. A.g.e., s. 112-116, 19-22.

405

Tarikatta ilk makam derviler yoluna girmek, eyhten el almak ve gnahlardan tvbe etmektir. kincisi kulun bir eyhe balanp onun mridi olmasdr. ncs ba tra etmek; giyimi, tarikatilerin giyimine dndrmek, ahsn onlara benzetmee almaktr. Drdncs, kulun korku ile umut arasnda olmasdr. Beincisi hizmet etmektir. Altncs nefsi ezmek ve kahretmektir. Yedincisi Allaha dnmek ve ondan gayrileri brakmaktr. Sekizincisi hrka, makas, zenbil, seccade, iczet, ibret ve hidyettir. Dokuzuncusu cemaat sahibi, nasihat sahibi, Allahn kullarna kar sevgi sahibi olmaktr. Onuncusu ak, evk, fakirlik ve kanaatkrlktr347. Beinci drtle gre tarikat bir atetir ki bu yola girenleri yakar kavurur. Bu ate ak ateidir ki tarikate giren mritler bu ate iinde yanarlar. Bunlardan bazlar bu ak ateinden ham karlar; olgunlap mesafe alamazlar. Bazlar ise bu ak ateinde pierler, olgunlap has mritler haline gelirler, tasavvuf yolunda mesafe alrlar. Buradaki n ak ateine dp yanmas da Makaltn yukardaki 10 makamnda deil ama Trke tercmesinde (Coan, s. 26) tarikat iinde drdnc makamda gynmek olarak gemektedir. Gynmek alev karmadan iin iin yanmaktr. Yine bu drtlkte her n bir akmak akt, Allaha ulamak iin tarikata girip mcadele ettii, ancak eran yakabilenin (ak ateini tututurabilenin) stad (mrit, pir) olabilecei anlatlyor. Bylece her n bu seviyeye gelemeyecei belirtiliyor. Buradaki akmakla atein tututurulmas da ak ateine tutulmaktr ve yine Tarikat iindeki drdnc makamda yer alan gynmekle ilgilidir. stad (mrit, pir) de tarikatn ilk makamnda yer almaktadr. Buna gre mrit bir pire balanp ondan el almal ve tvbe etmelidir348. Altnc drtl gre Tarikata girip insan- kmil olanlar, eriata gre ilim renip bu ilim ile icraatta bulunanlar ve Allaha ulama yolunda mkemmel olanlar iin birinci mertebe hizmettir. Bu seviyelere gelebilmek iin hizmet etmek arttr. Yedinci drtln ilk msrasna gre de hizmet erenlerin yoludur. Btn ilimlerin de evvelidir, balangcdr. Mride, stada ve halka hizmetten sonra eriatta ve Tarikatta ilerleme salanp mesafe alnabilir. Bu msralarda ok deer verilen hizmet de Tarikat

347 348

A.g.e., s. 116-118, 23-28. A.g.e., s. 116-117, 23-25.

406

iindeki 10 makamdan beincisidir349. Buna gre mrit olmak isteyen de, lim olmak isteyen de nce bakalarna (mride, stada ve halka) hizmet ederek ie balamal ve bu makamda pimelidir. Ayn drtln nc ve drdnc msralarnda Kurandaki Araf sresinin 172. yetine telmih vardr.350 Bu yete gre Allah, yarataca insanlarn ruhlarn daha nce yaratm ve onlara Ben sizin Rabbiniz deil miyim = Elest bi-Rabbikm? diye sormutur. Ruhlar da Evet = bel (bel) diyerek karlk vermilerdir: Kl beli (Dediler evet). Allahn ruhlar toplayp yukardaki soruyu ynelttii meclise Bezm-i Elest (Elest Meclisi) denmektedir. Bylece Allah, insanlar yaratmadan nce onlarn ruhlar ile bir szleme yapm, onlar da Rabb olarak Allah kabul ettiklerini ifade etmilerdir. Bezm-i Elestte Allaha verilen szden dnp Allah inkr eden kii(ler) mat olmutur, kesin yenilmitir, mahvolmutur. Bu duruma dmemek iin verilen ahde sadk kalnmaldr. Sekizinci drtlk: Kendi zmze (iimize, nefsimize) gelelim, dnelim. Onu bilelim, tanyalm. Nefsimiz bilinip tanndnda Allah da bilip tanrz. Makaltta Muhipler (hakikat) kavmi tantlrken yle denmektedir: alap tanry kend zmzden bildk ve hem kendmzi alap tanrdan bildk, szmzn art delili budur kim; Hazrat Rasl alayhis-salam buyurur: Her kim kendyi bildi bayk, Tanry bildi, dimek olur.351. Ayn eserde kiinin kendisini bilip tanmas Marifet Kapsnn iindeki onuncu makamdadr ve u ekilde yer alr: Onuncusu, kendisini bilip tanmasdr. Nitekim Hz. Peygamber - ona selm olsun - Kendisini tanyan Rabbn tanr. buyurmutur352. kinci msra: Tarikatn ne olduunu bilelim. Oraya nasl ulaldn ve burada (tarikatta) nelerin yerine getirilmesi gerektiini renip bunlar yerine getirelim. Durada da aka sylenmiyor ama burada yine Tarikat ve tarikattaki 10 makam im edilmektedir. Bunlarn neler olduunu yukarda vermitik.

A.g.e., s. 118, 26. Kuran- Kerim ve Aklamal Meli: s. 172; Uluda, Prof. Dr. Sleyman: Tasavvuf Terimleri Szl, s. 99. 351 Coan, Prof. Dr. Esad: Hac Bekta- Veli MAKALT, s. 12-13. 352 A.g.e., s. 118-119.
350

349

407

nc msra: Yoklukta, fakirlikte sefil hle gelelim. Zaruret ve ihtiya iinde yaayp acnacak halde olalm. Nefsin istedii bu dnyaya ball ve bu dnya nimetlerini hor grp reddedelim. nk bu dnyaya ve nefsin isteklerine bal kalndka manev lemde ilerlemek, Allaha ulamak zorlamaktadr. Buradaki yoklua ve sefil olmaya zenmekte Hz Muhammed rnek alnmaktadr. Bu anlay da Tarikat Kapsnn 10. makamnda yer almaktadr: Onuncusu ak, evk, fakirlik ve kanaatkrlktr. () Hz. Peygamber - ona selm olsun Fakirlik benim vncmdr, kyamet gn onunla iftihar edeceimi buyurmutur.353. Drdnc msra: (Kendi zmze gelip kendi nefsimizi, dolaysyla Allah tanmak iin; tarikatn ne olduunu bilip bunun icaplarn yerine getirmek iin, yoklukta sefil olup Hz. Muhammede benzemek iin) ilk yaplacak olan (ibtida yz) arzu ve istektir. Nefsin isteklerine gre deil, Allaha ulamak iin aba gsterip bu yolda irade sahibi olmaktr. Ancak bundan sonra dierleri elde edilip mesafe katedilecektir. Dokuzuncu drtlk: lk defa tlip olup (Allaha ulamay isteyip) mrid olunca; dmana (nefse, nefsin insan bu dnyaya balayan isteklerine) galip gelince; drt can (musahipler, evli kar-koca iki aile) bir kalp (yek vcut gibi) olunca (bunlarn) manev merhaleleri, menzilleri nihayetsizdir. O zaman, Allaha kavuma yolunda nemli mesafeler alnr. Bunlardan talip olmak yani Allaha ulamak arzusuyla bir tarikata girip mrit olmak yine Maklttaki Tarikat Kapsnn ikinci makamnda yer almaktadr: kincisi kulun (bir eyhe) mrid olmasdr. Allahu Talnn u sz sebebiyle: Eer bilmiyorsanz zikir erbabna (bilenlere) sorunuz. (el-Kuran XVII/43)354. Dmana (nefse, insan bu dnya nimetlerine balayan, onlar cazip klan her eye) galip gelmek, bu arzular yenip yok etmektir. Tasavvufun bu prensibi de Tarikat Kapsnn drdnc makamnda yer alr: Ve dah Tarikatun drdnc makam mchadada gynmekdr.355. Ayn prensip Makltn Arapa bir baka nshasnda altnc makamdadr ve u ekildedir: Altncs nefsi ezmek ve kahretmektir. Allahu Talnn u sz gereince: Nefsinize kar cihad ediniz. (yet deildir)356.
353 354

A.g.e., s. 118; ayrca s. 28. A.g.e., s. 117, 25. 355 A.g.e., s. 26. 356 A.g.e., s. 118.

408

nc msrada musahiplerin (Drt can, evli kar-koca iki aile) nasl olmas gerektii anlatlyor ki bu hususta Musahiplik Yol Kardelii blmnde daha geni bilgi verdik. Bu msrada da asl vurgulanmak istenen musahiplerin birbirlerine ok yakn olmalar gerektiidir. O kadar birbirine yakn olmalar, birbirlerini kollamalar, birbirlerine her artta yardm etmeleri gerekir ki drt ayr ahs deta bir ahs gibi olmaldr. Onuncu drtlk: Hakikat gizli hazinedir. Gizli hazine ise Allahtr. Hakikat Kapsna eren mrid bir gizli hazine olan ve bilinmeyi, tannmay arzu edin Allaha ulaacaktr. Btn madd unsurlar yok edecek ve ilh unsurlardan ibaret bir hle gelecektir. Allahn varl iinde yok olacaktr. Fenafillah makamna erecektir. Makaltta Hakikat drdnc ve son kapdr. Hakikattaki 10 makam ise unlardr: Hakikatun evvel makam doprak olmakdur; ikinci makam eline geleni men klmamakdur; drdnci makam dnya iinde yaradlm mecm nesne andan emin olmakdur; biinci makam mlk ssna yzin srb yz suyn bulmakdur; zire kim vahdet evindedr. Altnc makam sohbetde Hakikat esrrn sylemekdr; yedinci makam seyr-i slkdur; sekizinci makam srdur (Arapa asli nshada kendinden sdr olan kerametleri saklamak deniyor.). Dokuzunc makm mnctdur; onunc makam () alap talya ulamakdur.357. Hakikate eren mrid yukardaki zelliklerle donanacaktr; bylece evliya mertebesine ulaacaktr. kinci msra: Marifet maden ocann cevheridir, mcevheridir, zdr. Allaha k olup ona ulamak iin tasavvuf yoluna giren mrid (talip) bir maden ocanda mcevher arayan kii gibidir. Onun arad cevherdir, zdr. Her eyin esas olan Allahtr. O cevher (z) ise Marifet Kaps iindedir. Marifet Kapsnn artlar yerine getirilerek ona ulalabilir. Makaltta Marifet nc kap olarak verilmektedir. Bu iirde ise eriat, Tarikat ve Hakikatten sonra drdnc srada verilmitir. Ancak gerek bu drtlkteki mnya, gerekse ok bilinen sralamaya gre bir uyumsuzluk vardr diyebiliriz. Bu drtln ilk msras ile ikinci msras yer deitirdiinde uyumsuzluk ortadan kalkmaktadr. Bu drtln aslnn byle olduunu, ancak yazya geirilirken yukardaki gibi msralarn yer deitirmi olabileceini tahmin edebiliriz. Tasavvuf
357

A.g.e., s. 30, ayrca s. 119-121.

409

yolculukta maden ocann mcevheri gibi deerli olan, mride ilerlemeler salayan Marifet Kapsnn iindeki 10 Makam, Makltta u ekilde sralanmtr: Marfatun evvel makam edebdr, ikinci makam korkudur, nci makam perhizkerlikdr, drdnci makam saburdur ve kanaatdur, biinci makam utanmakdur, altnc makam cmerdlikdr, yidinci makam ilimdr, sekizinci makam miskinlikdr, dokuznc makam Marifetdr, onuncu kendzin bilmekdr358. Burada dokuzuncu makam u ekildedir: Dokuzuncusu kalp ve gnle rayet (ryet olmal. H.D.) etmek ve honut klmaktr. Nitekim Hz. Peygamber - ona selm olsun Mmin kulun kalbi Allahn ar (gibi)dr. Bu esaslara uyan mrid maden ocandaki (Marifet) mcevheri, her eyin asl olan Allah bulacak ve ona kavumak iin mesafe alp ilerleyecektir. nc msra: (Marifet) Yedi yz yetmi mizandr. Marifet kapsnda yukardaki 10 Makamn dnda uyulmas, yerine getirilmesi gereken yedi yz yetmi mizan (l, tart, imtihan) daha vardr. Bunlar da baaryla geilmelidir. Buradaki Yedi yz yetmi says 10 Makamdaki gibi bilinen esaslar deil, okluu ifade ediyor diyebiliriz. Saysz imtihanlara iaret etmektedir. Son msra: Bu yediyz yetmi mizandan (imtihandan) sonras ilm-i hikmettir. Buraya gelindiinde Allahn hikmet ilmine (gcne, kudretine, esrarnda) ulalabilir ki buradan itibaren yukarda tanttmz Hakikat Kaps balayacaktr. Bu kapda fenafillaha erilip Allahn varl iinde yok olunacaktr. k (mrid, tlip) maukuna (Allaha) kavuacaktr. lmeden nce lecektir. Grld gibi Pir Sultan buraya kadar Trk tasavvufunun nemli esaslarndan (Drt Kap) ok ak olarak bahsetmektedir. Her bir kapnn iindeki 10ar makamdan (Krk Makam) da epeycesini vermektedir. En ok da Tarikat Kapsndaki makamlar zikretmektedir. Hac Bekta gibi 40 Makamn krkn da bir bir saymamtr. nk O, Hac Bekta gibi nesir yoluyla didaktik bir eser kaleme almamaktadr. iir yoluyla, iirin imknlaryla bunlardan bazlarn sralamaktadr. Gerek eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikatte, gerekse bunlarn iindeki 40 Makamda Hac Bektan verdii bilgilere benzer bilgiler vermektedir. Pir Sultann gerek daha sonraki yllarda derlenen iirlerinde, gerekse bu sahada iir syleyen baka klarda bu tutarll bulmak zordur.
358

A.g.e., s. 29; ayrca s. 115-119.

410

nk ana kaynaktan her geen gn uzaklalmaktadr. eriat brakp dier kaplardan balayan veya onlardan birinde olduunu ileri sren kiiyi, bir eve kap dururken bacadan giren insana benzetmesi, byle yapan hi ho karlamamas Hac Bektan bu husustaki uyarsna byk bir uyum gstermektedir. eriatla ilgili bilgi verirken bu husus zerinde durmutuk. Hac Bektan 40 Makamm 40na da harfiyen uyulmasn istedii szleri de u ekildedir: Eer bu 40 makamdan birisi eksik olsa, geree (Hakikate) ulaamaz; nk artlar eksik kalm olur. Mesel, Allahn birliini dili ile kabul edip, fakat kalbi ile bunu dorulamayann iman tamama ermez. artlardan bundan baka biri de byledir; nk artn olmamas, art sonucunun (merutun)da tahakkuk etmemesini gerektirir.359. On birinci drtlk: Mrebbi olan(lar) Hz. Ali gibi olmaldr. Onun zelliklerine sahip olmaldr. Mrebbi; mrit ve pirden sonra gelen ve tarikata yeni girenleri eitip pir veya mride teslim eden kiidir. te bu kiinin Hz. Ali gibi olmas istenmekte ve yine Hz. Ali gibi onun da Drt Kapda (eriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat) elinin olmas yani bunlarn icaplarna uymas art grlmektedir. Hz. Alinin slam iinde mmtaz bir yerinin olduu ve onun Kurann mecaz mnlarna da vakf olduu bilinmektedir. (Hz. Ali ile ilgili blme baknz). Ancak Hz. Ali zamannda Anadolu sfilerinin, zellikle de Trkmenlerin/Kzlbalarn ileri srd gibi Tarikat, Marifet, Hakikat gibi esaslar, ksacas tarikatlar yoktu. Trk/Trkmen/Kzlba sfilii gndeme gelince Hz. Ali de bu kalplar iine yerletirilmitir. Hz. Alinin Kuran ve Hz. Muhammed nezdindeki stn meziyetleri ve bunlar dorultusundaki kendi meziyetleri de buna imkn vermitir. Bunlardan hareketle Hz. Alinin Drt Kapya ve bunlarn icaplarna harfiyen uyduu gibi kabllere ulalmtr. Onun iin mrebbilerin de Hz. Ali gibi Drt Kapnn icaplarna uymas ve Hz. Alinin zellikleriyle donanmas istenmektedir. Msahiplerin hli de Hz. Ali ile Hz. Muhammedin hali gibi olmaldr. Onlar gibi birbirlerine benzemeli ve onlar gibi birbirlerine yakn olmaldr. Sanki Ali, Muhammeddir; Muhammed Alidir Bu benzerlik ve yaknlk okadar ileri bir

359

A.g.e., s. 121.

411

safhadadr. Zaten ikisi ayn nurdan blnp yaratlmtr. (Muhammed Ali bahsine baknz). On ikinci drtlk: Pir Sultan kal bel der. Rabb olarak Allah kabul ettiini syler. Hz. Aliye de Ya Murtaza Ali diye hitap ederiz. nk o Tanrnn rzasn almtr ve Tanrnn setii, beendii kiidir. Kimin kadeh, kimin dolu itii bizim iin alacak bir derttir. kisi de ikidir ama birisi kadehtir, birisi doludur. Bunlardan kadehle iilenin insan sarho eden maddi ikidir. Dolu ise insan Allah akyla sarho eden manev iki, tasavvuf bilgilerinin z olabilir. Dolu, slamiyet ncesi Trk yaaynda din trenlerde iilen ikidir. Manev bir zellii vardr. (Dolu ile ilgili blme baknz). O halde kadeh iip sarho olanlar Allah ak iinde deillerdir. Zevk iin iki imektedirler. Dolu (Tolu) ienler ise manev bir iki imektedirler. Allah ak ile sarho olmaktadrlar. Bu ikisi arasnda alacak ince bir fark vardr. -85- (Pir Sultann) Gelsin ikrarna beli diyenler niltim derdim Muhammed Alidir smin annca salavt verenler Merebim virdim Muhammed Alidir Gre Mansur kabul eyledi dr (Gr ki. .A.) lemde nesne bulmad serseri Her kande bakarsam mridi piri Gzmle grdm Muhammed Alidir Kimse bahane bulmad naklime Haktan gayr nesne gelmez aklma Dnceiz bu gurbet iklimine Meknm yurdum Muhammed Alidir Gezeyim lemde bir yr bulaym Bu akan emimin yan sileyim Arttm pk ettim gnlm sarayn eri girdim Muhammed Alidir

412

Dosttan haber geldi inili inil Unul yrekteki yaralar unul Pir Sultan der mell olma ey gnl Kalma yardm Muhammed Alidir (Menakb-l Esrar Behcet-l Ahrardan.) Glpnarl-Boratav: s. 130, s. 15). Birinci drtlk: Tarikata girerken ikraz verip (sz verip) tarikatn artlarna evet diyenler gelsin. (Bunlar bilsin ki) benim ztrabm, derdim Muhammed Alidir. Onlarn sevgisi, ak iin dertliyim, inliyorum Hz. Muhammedin ismini annca salavat verenler (ona sayg gsterip onun iin hayr dua edenler), (bilin ki) benim tuttuum yol Muhammed Alinin yoludur. eriat ve tarikattir. Devaml adn andm da MuhammedAlidir. kinci drtlk Mansurun dr kabul eylediini grp ibret alsana... O Enel Hak = Ben Hakkm deyip bu sznden dnmemi ve bu yzden daraacnda aslmay kabul etmitir. Bu sayede Allaha kavumas da mmkn olmutur. Ten kafesinden kurtularak makuna (Allaha) kavumutur. Tarikata girmeyip babo, gayesiz mrn tketenler ise bu lemde hibir nesne elde edememilerdir. Mansurun ulat merhaleye ulaamamlardr. (Ben ise) her nereye bakarsam mridi, piri gzmle grdm. O da Muhammed-Alidir. Mrdiim Muhammeddir, pirim Alidir. Ben onlarn yolundaym. eriattaki mridim Hz. Muhammet, tarikattaki pirim de Hz. Alidir. nc drtlk: Benim naklime (nakil yoluyla verdiim bilgilere) kimse bahane bulmad. Bunlarn doruluu kabul grd. Hakktan (Allahtan) gayr hibir nesne aklma gelmez. Aklm hep Hakk (Allah) iledir. Bu dnyann hibir nimeti, madd imknlar gnlmde yoktur. Bu gurbet iklimine dnce meknm, yurdum Muhammed Alidir. Yaratlp bu dnyaya gelince asl vatanmdan, yurdumdan ayr dtm. Gurbetteyim. Bu gurbet ikliminde (bu dnyada) meknm yurdum, snam Muhammed Alidir. Bu dnyada snt gibiyim. Asl vatanm, Allah ile bir olduum br dnyadr. Drdnc drtlk: bu lemde gezeyim ve bir yr bulaym. Bu yr (sevgili) ilah sevgili (Allah) olacaktr. Bu yre ulaamadm iin devaml alamaktaym. Yrimi bulabilirsem o zaman gzyalarm silerim. Alamam durur. Gnlm sarayn arttm,

413

tertemiz ettim. Nefsin isteklerinden, her trl madd unsurlardan, bu dnyaya ballktan tamamen uzaklatm. Bu tertemiz hle gelmi olan gnlm sarayna girdim ki arada Muhammed Ali var. Gnlm onlarn yerleecei bir hle gelince arada sadece Muhammed Alinin var olduunu, baka sevgilerin yer almadn grdm. Beinci drtlk: Dosttan (sevgili, ilh sevgili, Allah) inil inil (inilte halinde, belli belirsiz) haber geldi. (Onun iin) yrekteki yaralar artk unulsun, iyilesin. lh sevgiliye (Allaha) ulamann belirtileri balamtr. Bundan dolay Pir Sultan gnle Mell (zgn) olma der. Zaten kalma, aresize Muhammed Ali yardm eder. Onlarn yardm sayesinde Allaha ulama ihtimali belirmitir. Artk yrekteki yaralar iyileecektir. Ey gnl znty, kederi terk edip sevinmek gerekir. Bu iirlerdeki dil zellikleri: Halk edebiyat rnlerinde kullanlan dilin zelliklerini tespit etmek olduka zordur. nk bunlar eser haline gelir gelmez yazl eserlere o haliyle gemezler. Yzyllarca szl kltrde deiikliklere urayarak yaarlar. Ancak Pir Sultann btn iirleri deil ama yukarda tahlil ettiimiz iki iiri ya Pir Sultan yaarken veya lmnden ok ksa bir sre sonra (1576 ncesi yani ah Tahmasb zamannda veya 1608de) Menakbl Esrar Behcetl Ahrar isimli esere (Byk Buyruk) kaydedilmi ve bu sayede o yzyln zellikleriyle gnmze kadar gelmitir. Bu iki iir Pir Sultann iirlerindeki dil iin ok iyi birer kaynak durumundadr. Ancak Pir Sultana mal edebileceimiz dier iirlerde kullanlan dil de genel zellikleri itibariyle bu iirlerde kullanlan dilden ok farkllk arzetmemektedir. Buna ramen Pir Sultann iirlerinde kulland dil iin bu iki iiri rnek olarak almak daha doru olur. Pir Sultanm yaad yzyla gelinceye kadar Trk yaz dilinin Eski Trke dnemi sona ermi, Bat Trkesi (Ouzca) teekkl etmi ve Bat Trkesinin birinci dnemi olan Eski Anadolu Trkesi (Yunus Emreler, Ak Paalar dnemi) de devrini tamamlam ve Osmanl Trkesi devri balamtr. Osmanlca; Arapa ve Farsa asll kelimelerle, Arapa, Farsa kaidelerle dolu bir Trkedir. Bu haliyle halk Trkesinden ok uzak bir Trkedir. Dolaysyla halk ile i ie yaayan ve onlarn inan ve duygularna tercman olan Pir Sultann dilinden de ok uzak bir Trkedir. Osmanlca halkn anlamad veya zor anladn bir Trke iken, Pir Sultann kulland dil halkn Trkesidir, halkn anlad bir Trkedir.

414

Bununla birlikte onun Trkesi Eski Trke veya Eski Anadolu Trkesinin ayns da deildir. nk X. yzylda Trkler toplu halde Mslman olduktan sonra karlatklar yeni kltrlerden (Arap ve Fars kltr) ve yeni dinden ( slam) dil olarak da etkilenmeye balamlardr. Pir Sultan devrine gelinceye kadar aradan alt asr gemitir. Bu kadar zaman zarfnda aydnlar kadar olmasa bile halk da bu kltrlerden ve dinden epeyce etkilenmitir. te Pir Sultann iirlerindeki Trke de bu zellikleri tayan bir Trkedir. Onun Trkesi gnmzde ok kullanld ekliyle ztrke deildir. Karlalan yeni kltrlerden, yeni dinden ve onun iinden doan tasavvuftan alnan bir hayli kelimeye yer veren bir Trkedir. Mesel pir Sultann birinci iirindeki 171 kelimeden 90 Trke asll iken 81i Arapa veya Farsa aslldr. kinci iirindeki 90 kelimeden 45i Trke, 45i de Arapa veya Farsadr. Birinci iirde %50ye yakn, ikinci iirde ise %50 orannda yabanc kelime kullanlmtr. Bunlarn ou karar, edep, ilim, evvel, ham, has, hizmet, dman, kadeh, serseri, Hak, akl, mekn, lem, yr, dost gibi nerdeyse Trke zannedilecek kelimeler iken, bazlar da meveddet, pend, bb, kal beli, genc-i nihan, mrebbi, mizan; vird, pk gibi ancak belli bir seviyede kltr olanlarn anlayaca ve kullanaca kelimelerdir. Pir Sultann da byle bir kltr seviyesinde olduunu syleyebiliriz. Ancak bu kelimelerin ou halkn da bildii ve kulland kelimeler olduu iin onun Trkesi Osmanl Trkesi gibi halkn anlamad veya zor anlad bir Trke deildir. Halkn anlad bir Trkedir. Pir Sultann bu iirlerinde bi-nihayet, genc-i nihan, gevher-i bn gibi Farsa kaidelere (olumsuzluk, tamlama gibi) de rastlanmaktadr. Ancak bunlarn says hibir zaman Osmanlcadaki kadar ok olmadndan ve ok bilinen kullanlardan ibaret olduundan dolay Pir Sultann Trkesi halkn anlad bir Trke olarak karmza kmaktadr. Bu iki iirde tespit ettiimiz yukardaki zellikler Pir Sultana mal ettiimiz dier iirlerde de grlmektedir. Ancak bu iirlerdeki gerek telaffuzlar, gerekse kelimeler szl kltrde deierek gelebildiinden, bunlar Pir Sultann kulland dil iin yukardaki iirler kadar salam delil olamazlar. Pir Sultann bu iirlerinde kapu, andan, zmz, unulmak gibi Eski Anadolu Trkesi syleyi veya kelimelere, od, kande gibi Eski Trke dnemi kelimelerine, kl bel = dediler, evet! gibi dorudan doruya Arapa cmleye de rastlanmaktadr.

415

Btn bunlara ramen onun iirleri halkn anlad ve sevdii, yzyllardr yaatt iirlerdir. nk bu iirlerdeki dil, halkn dilidir; halkn Trkesidir. B. P R SULTANIN RLER NDE OK KULLANDII D N KAVRAM VE AHISLAR: 1. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH Pir Sultan, 131 iirinde ALLAH ismini ve onun yerine geen veya ayn mnya gelen HAKK, RABB, TANRI, H, MEVL, HDA, BR HDA, BR TAALA, SIRRI YEZDAN, YARADAN, RAHMAN, HALLK ve HLIK kelimelerini; tasavvufta yine mecaz olarak ALLAH demek olan CNN, D DAR, SULTAN, D LBER ve EL F kelimelerini toplam en az 269 defa kullanmtr. Ayrca ALLAHn herhangi bir ad anlmadan yine ALLAHn dile getirildii birok msra vardr: Gk ekine misal dem An eken bier birgn (140/2. drtlkten) msralarnda olduu gibi Bu sayya bu gibi kullanlar dahil edilmemitir. Bunlar dahil edildiinde 269 rakamnn ok stne klacaktr. Buna gre Pir Sultan ortalama olarak her iirinde en az iki defa ALLAH zikretmitir. Mevlid airi Sleyman elebinin; Bir kez ALLAH dise ak ile lsan Dklr cmle gneh misl-i hazan msralarndaki de veya tavsiyeye Pir Sultan en az 269 defa uymu ve ALLAH zikretmitir. Byle bir kiinin de aralarnda bulunduu TRKMENLER , Osmanl fetvalar ve fermanlar ise u ekilde kabul etmekte ve tantmaktadr: Kfir, mlhid, mrted, kestikleri yenmez, nikhlar btl, tvbe ve pimanlklarna baklmakszn katledilmeleri vacip, mallar, kadnlar slam askerlerine helal; halleri kfirlerden daha kt ve feci, katledilmeleri dier kfirlerden daha ncelikli olan bir topluluk veya onun fertleri Halbuki Pir Sultan ALLAH ve onun yerine geen kelimeleri slmi mnda kullanmakta ve Allah sevgisini ak ile dile getirmektedir. iirlerinden kardmz ve zn koruyarak yazdmz bu kullanlar aadadr: ALLAH: Yce Yaratcnn en byk ve en muazzam ismi, mutlak ilh, mnsnda.

416

Mezzinlerin ALLAH ALLAH diye rmas, cmert Allah, gani Allah, Allahn kulu, Allahn kuluna rahmet etmesi, Allahtan dilek dilemek, ALLAHn hidayet eylemesi, Allahn bir ve tek olmas, ALLAH ALLAH demek, ALLAHn yaratmas, ALLAHn kdir olmas, Allahn stmze koruyucu olmas, her kulun iinin Allaha mlum olmas, ALLAH dostu, haram yiyenin Zikrullahm demesinin inandrc olmad, benliin yalnz ALLAHa yakmas, Alinin ALLAHn dostu olmas, bir olan ALLAHtan byn olmamas, ALLAHtan gayri nesne bilmemek; dada, denizde, ovada (her yerde) ALLAHn olmas, ALLAHn pk gnllerde mekn tutmas, ALLAHn tecellide nur olmas HAKK = ALLAH mnsnda: HAKKa uymak, HAKKa uymamak, HAKKa kul olmak, HAKKn emri, HAKKa niyaz, HAKKa teslim, HAKKn cemali, HAKK yitirmek, HAKK cemi, HAKKtan dilemek, HAKKn nasip eylemesi, HAKK kat, HAKK yan, HAKK sylemek, HAKKn mminleri kayrmas, HAKKa ulamak, HAKK bilmek, HAKKn kolay klmas, HAKKn nasip vermesi, HAKKn birlii, blisin HAKKa kar gelmesi, HAKKa kretmek, HAKKn ddar, HAKK akna yanmak, HAKKa cann teslim etmek, HAKKn rahmetinin bolluu, HAKKtan gelene rz olmak, HAKKn emrinde olmak, HAKKn emrinde olmamak, HAKKn srrna akl ermemesi, HAKKa yarayan amel kazanmak, HAKKa yaramayan huyu terk etmek, HAKK ehli kardalar, HAKK ehli kullar, HAKKn kelam, HAKKa ermek (d olmak), HAKK mihmanda grmek, HAKKn ayn-el yakin olmas, HAKKn rzas, HAKK zikretmek, HAKKa boyun emek, HAKKn kurduu yapnn yklmamas, HAKKtan bakasn akla getirmemek, HAKKn Muhammedin nurunu yaratmas, HAKKn kudret eli, el ele elin HAKKa bal olmas, HAKKn menuru, HAKKn Azazile secde et diye emretmesi, HAKKn blise lnet etmesi, HAKKtan gelen nida; meylin, nazarn HAKKa doru olmas, nasibin HAKKtan verilmesi, HAKK dergh , HAKKn nian (insanda), can HAKKa kurban vermek, zn HAKKa balamak, HAKKa smarlamak, HAKKn mri, HAKK yoluna can ba vermke, yolun HAKKa ulamas, HAKKn yazd yaz = kader, gnlde phe olursa HAKKn perde ekecei, virdin HAKKla olmas, haram yiyenin HAKKla bir iinin olmamas, gnln HAKKa ulamas, HAKKa ina olmak, HAKKn edna kulu = dervi, ben

417

HAKKm HAKKtan gelirim (Enel Hak), HAKK saklasn cehennemden, HAKK yoluna cann kurban etmek, HAKK iin cann vermek, HAKKa k olmak, HAKKn her yerde hazr nazr olmas, tarikatin sonunun HAKK olmas, Alinin HAKKa yetmesi (ulamas), zn HAKKa balamak, HAKK korkusu ekmeyenin kulun kadrini bilmeyecei, Nesiminin HAKKla HAKK olmas (=Enel Hak), durmadan HAKK (=Allah) demek, dilleri HAKK (=Allah) zikreden misafirler, dim HAKK yolunda ileyenler Yukardaki kullanlardan Ben Hakkm Hakktan gelirim (Enel Hak) ile Nesiminin Hakkla Hakk olmas (Enel Hakk) tamamen tasavvufi bir kullantr ama dierlerinin hemen tamam din ve slm kullanlardr. RABB; kinatn mlik ve sahibi olan ALLAH, TANRI mnsnda. RABBim uyumazken sen ne uyursun? RABBimin sz piirmesi, aman RABBim diyenlere kylmayaca.. TANRI; ALLAH mnsnda: Pir Sultann Allah karl kulland iki Trke kelimeden birisi TANRIdr. Ancak bu Trke kelimeyi sadece defa kullanmtr. Bunlarn nde de Hz. Alinin TANRInn arslan olduu dile getirilmitir. H; Allah mnsnda. Bu kelime daha ok tasavvufularn zikir halinde ALLAH mnsnda kullandklar bir kelimedir: H demek, H diye (ALLAH) armak, yerde gkte H diyenler, Hz. Alinin H demesiyle Zlfikarn kesmesi, H ALLAH, ALLAH H diyerek Allahn zikredilmesi MEVL: ALLAH MNSINDA: MEVLAnn nasip etmesi, MEVLya kretmek, ululanmann bir MEVLya yakmas, MEVLnn kdir olmas, Mevlnn yaratan olmas, yaratan MEVLya kretmek, iini MEVLya brakmak HD: ALLAH mnsnda: Dima HDy zikretmek, HDdan mrvet beklemek BAR HD: ALLAH mnsnda: Yeyip yedirenin nimetini, Bri Hdnn eksiltmemesi BAR TAAL: Yce ALLAH mnsnda:

418

BAR TAALNIN ho nazar klmas YARADAN: Yoktan var eden, yaratan, ALLAH: Pir Sultann ALLAH mnsnda kulland iki Trke kelimeden birisi de bu YARADAN kelimesidir. Bunu da sadece iki defa kullanmtr: Seni beni YARADANn akna, YARADANdan yardm istemek RAHMN: rahmeti bol olan, ALLAH mnsnda: Kurann AR-I RAHMANda yazlmas, defter-i RAHMANa yazmak HALLK: Her daim yaratan, ALLAH mnsnda: HALLK-I cihan = Cihan halk eden, yaratan = ALLAH HLIK: Yoktan var eden, yaratan, yaratc, ALLAH: Nefsin bilmeyince HLIKn bilinmemesi veya nefsini bilenin HLIK da bilmesi.. YEZDN: ALLAH mnsnda: Srr- YEZDANa kretmek (Allahn akl ermeyen hikmetine kretmek). Pir Sultan dorudan doruya ALLAH karlayan yukardaki kelimelerden baka bir de mecazi mnda ALLAH karlayan ve daha ok tasavvuf ehli tarafndan kullanlan aadaki kelimeleri de iirlerinde zikretmitir: EL F = ALLAH, Allahn mutlak teklii ve birlii mnsnda: Doksan bir kelamn bann EL F olmas, Cmle mahlkata cism can olann EL F olmas, EL Fin kendisinin grnmeyip pinhan olmas, EL Fin gnl hresinde SULTAN olmas, EL Fin canlarn iinde CNN olmas, Kf- nn emrini tekrar eyleyenin EL F olmas, Kinatta kendini izhar eyleyenin EL F olmas, Gzlere grnen seyrann EL F olmas, demin gznn yann EL F olmas, Gzlerle ka nakedenin EL F olmas, Doksan bin kelmn bann EL F olmas (Bir baka iirde) Gklerde srrolan SULTANn EL F olmas, Yedi kat gklerin kehkeannn (samanyolunun) EL F olmas,

419

Yerlerin u hal ve suretinin mucidinin (mbde; mbdden bozulmu olmal. H.D.) EL F olmas, Arn direi (stva, stvneden bozulmu olmal. H.D.) ve niannn EL F olmas, lhi takdirin, mukadderatn yazl bulunduu mnev levha (levh-i mahfuz)daki delilin EL F olmas, Ezelin EL F olmas, balangcn EL F ve sonun (dnlecek yerin, ahiretin) EL F OLMASI, Gkte meleklerin tesbih ettiklerinin EL F olmas, Feleklerde dnen devrann EL F olmas SULTAN: Hkmdar; ALLAH (Mecz mnda.): Gnl evindeki SULTAN, kalp evi artlrsa orada SULTANn oturaca, elifin gnl hnesinde SULTAN olmas, elifin gklerde srrolan SULTAN olmas D DAR: Yz, ehre; sevgilinin gzel yz; mecz olarak Tanrnn gzel yz, sevgili, ilah sevgili; TANRI: Cmlenin maksudunun bir D DAR olmas, gerek klarn D DAR bulmas, cmle eyann ak ile D DAR karsnda yanmas D LBER: Gnl alan, gnl gtren gzel, sevgili; mecz olarak ve tasavvufta ilh sevgili, TANRI. Pir Sultann cmle cihann yekta cevheri olan bir D LBER i sevmesi. (Bu iirin btnnde ise bu D LBERin ilh sevgili yani TANRI olmas). CNN: Sevgili, mecz olarak ve tasavvufta ilhi sevgili, TANRI: Mert olanlarn CNNa ikrar etmesi, can iindeki CNN, elifin canlarn iindeki CNN olmas Pir Sultann ALLAH zikrettii veya onun yerine kulland yukardaki kelimelerin getii iirler ve bu iirlerin drtlklerini aada veriyoruz. ALLAH: Pir Sultann iirlerinde mutlak ilh mnsnda kulland bu kelime, HAKK kelimesinden sonra ikinci srada yer almaktadr. Pir Sultana ait kabul ettiimiz 131 iirde ALLAH ad 52 defa zikredilmitir. ALLAH isminin zikredildii drtlk veya msralardan rnekler verip dierlerinin de hangi iir ve drtlkte yer aldn belirtelim:

420

Balktan yaratt ALLAH demi Ben ol vakit ann belinde idim (43. iir, 3. drtlkten.) Kadirsin ALLAHm sen de kadirsin stmze drt direkli adrsn ardmz yerde hzr nzrsn Cmlemiz stne yryp gider (stn bryp olmal. H.D. 71. iir, 3. drtlk). Allah bir Muhammed hakd Rehberim kemendi takd ekti pire teslim etti Firdevs-i l iinde (113/2. drtlk). ahmn rma aktur Lezzeti ekerden oktur Bir Allahtan byk yoktur Hak didim durdum yalnz (157/4. drtlk). ki blbl durmu ter Ykn am cevher satar Pk gnlde mekn tutar Allah bir Muhammed Ali (432/3. drtlk). Ayrca baknz: 7. iir /3.3.4. drtlk; 17/2.4,5; 31/1; 32/1; 33/6.6; 55/1.4; 62/6; 127/2; 143/5; 150/4; 432/1.1.2.4.5.5.6.6; 436/1.1.1.1.2.2.2.2.3.3.3.3.4.4.4.4., 5.5.5.5., 6.6.6.6. drtlk HAKK: Pir Sultan, iirlerinde bu kelimeyi 118 defa kullanmtr. ALLAH ve ALLAH mnsnda kulland isimler arasnda en ok bu kelimeyi zikretmitir. HAKK; adalet ve hakkaniyetin kendisi olan veya doru olup batl olmayan ALLAH demektir. rnekler:

421

ki melek gelir sual sorarlar Dker hurcunu da gevher ararlar Bir kln stne kpr kurarlar Geemezsin HAKKa kul olmaynca (1. iir / 6. drtlk Ulu yol stnde kpr kurmadm Hatrlar ho edip gnl yapmadm Hakkn emrettii yola gitmedim Ben nice varaym HAKK divanna (3/2. drtlk) Arduben kalbin pasn silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan HAKKn cemalini grmek dilersen Gel Muhammed Ali derghna gel (31/2. drtlk). Gizlidir gizliden haber alnmaz Gnle girmeyince srlar bilinmez Benlik ile HAKKa kulluk olunmaz Gel Muhammet Ali katarna gel (32/3. drtlk) Gnde bin kez HAKKa kr ederken Veysel erenler katarn yederken Ms HAKKn didrna giderken Hzr mkilini anarken grdm (Hzra, olmal. H.D. 51/2. drtlk.) Pir Sultanm ismin aldm kaleme Biz de raz olduk HAKKtan gelene Gsteren deil mi cmle aleme Cmlenin muradn verir sabahtan (55/5. drtlk) Krkmz da bir katara dizildik HAKK Muhammed mmetine yazldk Hakikat erbeti olduk ezildik (Hakikate erbet. .Aslanolu.) Biz ieriz bize sunan Alidir (82/2. drtlk)

422

Kimse bahane bulmad naklime HAKtan gayr nesne gelmez aklma Dnceiz bu gurbet iklimine Meknm yurdum Muhammed Alidir (85/3. drtlk) Azazil ider mi deme ikrar Secde it diye HAK emritti tekrar Boynun emez gider deme her br Kendi bildiine bir yola dt (105/4. drtlk) Pir Sultanm eyder niyazm HAKtan Sensin cmlemizi var eden yoktan klar usanmaz bayrdan sarptan Erenler yol kurmu yola gideriz (112/5. drtlk) Alna yazlm yazy Besili krpe kuzuyu Hakkn yazd yazy Bozmak elinden gelir mi (122/2. drtlk) Gel bu d al benden Yarn frsat gider elden Hak saklasn cehennemden Karanlktr kamazsn (134/3. drtlk) Koyup dnya dvsn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini eytan ldren gelsin (137/4. drtlk) Olaym der isen Hzr rfan defterine yazl Hak her yerde hazr nzr Grr de var grmez de var (141/3. drtlk)

423

Sofra kysn bkmeyen Meydana ekmek dkmeyen HAKKn korkusun ekmeyen Kulun kadrini ne bilir (152-2/3. drtlk Ayrca baknz: 1. iir/2. drtlk; 9/2; 14/5; 41/3; 44/5; 49/7; 57/1; 65/2.2.2; 73/5; 77/7; 78/4; 126/3; 157/4; 436/4; 194/1. drtlk. 3/1.2.4.5; 6/5.5.5.; 8/1; 14/2; 15/4; 17/1; 18/1.4.5.7; 21/6; 31/1.1.6.6; 32/5; 40/2; 48/2.5; 49/1; 51/2; 53/1.5.; 55/2; 62/3; 65/4; 72/2.6; 75/5.5; 77/1; 78/1; 80/6; 87/2; 88/1; 89/4; 92/5; 94/4; 97/2.4.; 99/5; 105/2.3.3.5; 106/4; 110/2.3.; 111/3.6; 112/2; 113/7.7; 115/1.2.3.6; 121/3.4.6; 124/2.3.; 126/2.4; 127/2; 129/5; 131/2.4; 132/3.3; 135/1; 138/1; 146/1; 147/3; 150/2; 154(2)/5.5; 161/1; 432/4.5; 436/3. drtlk. RABB: Pir Sultan kinatn mlik ve sahibi olan TANRI, ALLAH mnsndaki bu kelimeyi 3 defa kullanmtr: Allahm cmertsin cmert ganisin Halil gelsin hulle donu biilsin Rabbim uyumazken sen ne uyursun Dodu seher vakti kalk hacet dile (7. iir/4. drtlk). Ayrca baknz: 98//5; 70/2. drtlk TANRI: lah, Mevl, Huda, alap, mbud mnlarna gelen bu kelime Trke aslldr. ALLAH mnsnda kullanlmaktadr. Pir Sultan Hz. Aliyi anarken 3 defa bu TANRI kelimesini kullanmtr: Tanrnn arslann alan (alp. .Aslanolu.) Dldl dalara salan (salp. .Aslanolu.) Yedi kere ssz kalan (kalp. .Aslanolu.) Kalan dnya deil misin (Dolan dnya deil misin. .Aslanolu.). 136. iir 3. drtlk. Ayrca baknz: 8. iir/2. drtlk; 119/1. drtlk H: Pir Sultann ALLAH mnsnda en ok kulland nc isim H kelimesidir. Pir Sultan Allahn bu ismini iirlerinde 38 defa kullanmtr. O, nc ahs zamiri demek olan bu kelimenin tasavvuftaki mn ve kullan hakknda S. Uluda u bilgileri vermektedir:

424

Allahn mutlak gayb olan hviyeti, knh, tems mmkn olmayan zt. () Derviler ve tarikat ehli zikirde genel olarak Hyu tercih eder. Derviler: H, H; y Hay-ya H diyerek zikir ederler. (Prof. Dr. Sleyman Uluda: Tasavvuf Terimleri Szl: s. 245). Pir Sultann iirlerinde H: Ben hocamdan byle aldm dersimi Okur idim elifi de be dey (elif dey be dey. .Aslanolu.) Kimse bilmez u cihann harfinden T ezelden arrm H dey (107/1. drtlk). Hey erenler hey babalar Yerde gkte H diyenler Rza lokmasn yiyenler Gnder bizi safa ile (115/4. drtlk). Ayrca baknz: 13/7; 28/4; 62/7; 73/3; 150/4; 436/2. drtlk. 11/7; 13/4; 436/1.1.1.1.3.3.3.3.4.4.4.4.5.5.5.5.6.6.6.6.; 277/1.1.2.3.4. drtlk. MEVL: Sahip, mlik, efendi mnsna gelen bu kelime ALLAH mnsnda da kullanlmaktadr. (Hayat Byk Trk Szl). Pir Sultan iirlerinde ALLAH mnsn karlamak zere MEVLYI 7 defa kullanmtr. rnekler: Mevlm Kuran nasip olsa bir kula (etse, olmal H.D.) Kudretten okunur onun Ysini (22/3. drtlkten) Ululanmak bir Mevlya yarar Nasihatim dinle sakn gururdan (54/2. drtlkten) Pir Sultanm ider szn hatsn (eydr. .Aslanolu.) Kadir Mevlm bilir bunun tesin Var bir amel kazan Hakka yetesin Aman mrvet gnahkrm erenler (73/5. drtlk) Kimi baydr, kimi fakir Ol yaradan Mevlya kr (Ol, fazla. H.D.) Ne akl kodu ne fikir Deleyledi zaman bizi (125/4. drtlk Ayrca baknz: 14/5, 29/3; 137/3. drtlk. HUDA: Allah. Pir Sultan HDA kelimesini iirlerinde 2 defa kullanmtr:

425

Pir Sultanm eydr, vur gidiyi Dilim zikreder dim Hdy On ki mam nesli sultan Turnalar Alimi grmediniz mi (23/6. drtlk) Pir Sultan Abdalm Mrvet Huddan kp gidelim u fni dnyadan Elaman dilerim Pirim Mehdden Gel Muhammed Ali derghna gel (31/7. drtlk). BR HDA: Yaratc Allah, Allah. Pir Sultan, Allahn bu ismini 1 defa kullanmtr: Yeyp yediren bir dem Eksik etmez Bri Hdam Gk ekine misal dem An eken bier bir gn (140/2. drtlk). BR TAAL: Yaratc yce ALLAH mnsna gelen Allahn bu ismini de 1 defa kullanmtr: Bak Bri Taal ho nazar kld (Bakp Bri Tl, olmal. H.D.) Yedi iklim drt keyi Aliye verdi Biri Dldl, biri Zlfikar oldu Fatma da Kanberi ana gtrd (Fatmana Kanberi, olmal. H.D.). (15/5. drtlk). YARADAN: Yoktan var eden, Allah mnsndaki bu Trke asll kelimeyi Pir Sultan 2 defa kullanmtr: Bakmaz msn akan suya cokuna Gkten inip otur gnlm kkne Seni beni Yaradann akna tme turnam tme gnlm ho deil (35/3. drtlk.) Pir Sultann yardmcn Yaradan olsun k olan k didarn bulsun rif olan anlar chil ne bilsin Her mndan dilleri var turnann (59/4. drtlk

426

RAHMAN: Rahmeti bol olan, ALLAH. Allahn sfatlarndan olan bu ismi Pir Sultan, iirlerinde 6 defa kullanmtr: Kuran yazlrken Ar- Rahmanda Kudret ktibinin elinde idim Gller alrken kevn meknda Blbl idim gonca glnde idim (43/1. drtlk). Ayrca bak: 39/1.1.2.3.4. drtlk. HALLK: Allahn ok yaratma zelliini anlatan bir isimdir. Yine ALLAH mnsnda kullanlmaktadr. Pir Sultan, Allahn bu ismini iirlerinde 1 defa kullanmtr: k olan canlar bu gn gelrler Sultan Nevruz gn birlik olurlar Hallk- cihandan ziya olurlar Himmeti erince Nevruz Sultann (60/6. drtlk) HLIK: Yoktan var eden, yaratan, yaratc; ALLAH mnsndaki bu kelimeyi Pir Sultan, iirlerinde 1 defa kullanmtr: Kmile varmadan kmil olunmaz Her mrit olanda keml bulunmaz Nefsin bilmeyince HLIK bilinmez Okuduum cimse dal bana yeter (77/5. drtlk) YEZDAN: ALLAH mnsna gelen bu ismi Pir Sultan, iirlerinde 1 defa kullanmtr: Mert olanlar ikrar eder cnna Erenler yolunda gelir meydana kr Mevlya ol srr- Yezdana Mansurun darnda erkna geldik (29/3. drtlk) EL F: Meczi olarak ve tasavvufta Allahn mutlak teklii ve birlii demektir. Yani Allah karlar. Pir Sultan bu mnsyla bu kelimeyi irilerinde 22 defa kullanmtr.

427

Eliftir doksan bin kelmn ba Var Hakka kreyle beyi neylersin Ardrsan kalbin evini art Yzn yumaa suyu neylersin (65/1. drtlk). Cmle mahlkata cism can olan Kendisi grnmez pinhandr elif Gnl hanesinde hem sultan olan Canlarn iinde canandr elif (427/1. drtlk. Ayrca ayn iir de 2.3.3.3.3.4.5.6.7.8.9.10..11.11.12.12.12.12. drtlklerde). SULTAN: Hkmdar, ALLAH (Mecazi mnda). Pir Sultan, iirlerinde SULTAN kelimesini ALLAH karlayacak ekilde 4 defa kullanmtr: Ardup kalp evin sultan otursun Tacn tahtn terkitmezsen epsem dur (90/5. drtlkten). Gnl hanesinde hem sultan olan Canlarn iinde cnndr elif (47/1 drtlk). Ayrca bak: 69/3; 427/3. drtlk. D DAR: Yz, ehre, sevgilinin gzel yz; mecz olarak Tanrnn gzel yz, sevgili, Tanr mnlarna gelen bu kelimeyi Pir Sultan iirlerinde Tanr mnsn karlamak zere 3 defa kullanmtr: Cmlenin maksudu bir didar imi Hakka kar duran eytan buldum (48/5. drtlkten). Ayrca bak: 59/4; 60/2, drtlk. D LBER: Gnl gtren, gzel, sevgili; mecazi olarak ve tasavvufta TANRI mnlarna gelmektedir. Pir Sultan iirlerinde D LBER kelimesini ilah sevgili yani Tanr mnsnda 1 defa kullanmtr: Pir Sultanm sever byle dilberi Bu cmle cihann yekt gheri Kahrn ltfun eker isen gel beri Sevdiimin nerede menendi var (69/5. drtlk).

428

Bu drtlkte bahsedilen dilberin beer sevgili olma ihtimali de vardr ama iirin btn ve zellikle u 3. drtlk dikkate alndnda bu sevgilinin ilh sevgili yani ALLAH olduu anlalmaktadr: Gh baheye girer glden grnr Gah mn sylenir dilden grnr Gh gnl evinde Sultan grnr kna drl drl ferdi var (69/3. drtlk). CNN: Sevgili. Mecz olarak ve tasavvufta lah sevgili, TANRI mnsna gelen bu kelimeyi, Pir Sultan iirilerinde 3 defa kullanmtr: Gerek klara sal denildi Dertli olan gelsin derman buldum Ah ile vah ile ceyln ederken Canmn iinde cnn buldum (48/1. drtlk) Ayrca bak: 427/1; 29/3. drtlk. Grld gibi Pir Sultan 131 iirinde en az 269 defa direk veya dolayl olarak ALLAH zikretmi ve onun zelliklerinden bahsetmitir. Dier Pir Sultanlarn iirlerinde geen ALLAH ve onu karlayan isimler bu sayya eklendiinde bu rakam iki- katna kabilir. Pir Sultann iirlerindeki ALLAH, zellikleri itibariyle slamdaki ALLAHtan bakas deildir. Allahn birlii, gc, kudreti, yaratcl, hkmranl v.b. bir ak heyecan iinde iirlere nakedilmitir. Buna ramen Osmanl fetva ve fermanlarnda Pir Sultann da mensup olduu Trkmenlerin KF R, slamd, kfirden de beter kabul edilmesi slamn aslna, zne, rhuna aykrdr. nk Kuranda Size, Mslman olduunu bildirene, dnya hayatnn geici menfaatine gz dikerek sen mmin deilsin demeyin (4 Nisa, 94)360. emri bulunmaktadr. O halde 131 iirde en az 269 kere ALLAH diyen kii veya kiilere KF R diyenlerin slm iindeki durumlar tekrar gzden geirilmelidir. Bu sonuca gre tarihimizin alkantl kavgal dnemleri ve karde kavgalar yeniden deerlendirilmeli, sonra da gnmz ve geleceimiz bu sonuca gre ekillendirilmelidir.

360

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: amzda tikad slam Mezhepleri, 3. Bask, stanbul, Seluk Yaynevi, 1986, s. 21.

429

2. P R SULTANIN RLER NDE HZ. MUHAMMED Pir Sultann iirlerinde Hz. Muhammed tartmasz bir ekilde Allahn sevgili kuludur. Peygamberidir. Manev stnlk olarak ALLAHtan sonra ikinci srada yer almaktadr. Pir Sultann olarak kabul edebileceimiz 131 iirde 54 defa tek olarak Hz. Muhammedden bahsedilmitir. Buna Hz. Muhammed ile Hz. Alinin birlikte anld iirdekiler ile Allah-Muhammed-Alinin birlikte zikredildii iirlerdeki Hz. Muhammed dahil deildir. Bunlarn stnde ayrca durulacaktr. Pir Sultan, sadece Hz. Muhammedin getii msralara gre Hz. Muhammedi u ekilde anlatmtr: Hz. Muhmmed mrittir (Hz. Ali ise rehberdir). Hac Bekta Veli Hz. Muhammed neslindendir. Davet gnnde Hz. Muhammed Miraca gitmitir. Hz. Muhammed Miracdan inmitir. Peygamberin (Hz. Muhammedin) varisi (Hz. Ali ve ocuklar olmal. H.D.) braklm, onlarn karsndaki Mervana (Emeviler kasdedilmi olmal. H.D.) uyulmutur. Muhammed Mustafa Miraca kmtr. eriat yolunu Muhammed amtr. (Tarikat menzilini ise Ali semitir). ki cihan serverinden (Hz. Muhammedden) medet umulmaktadr. Muhammed Mustafa dnyadan gmtr. Nebi Medinede, Musa Turdadr. Muhammedin nuru kimdedir? Onu kim temsil etmektedir? Muhammedin cemli (gzel yz) seyran edilmek istenmektedir. Mrvet kn (oca) Hz. Muhammedden medet umularak onun yardmna gidilmektedir. Karl dalar gibi ylan gnahlarn affedilmesi iin Hz. Muhammedin yardm istenmektedir. Muhammed gnllerin aynasdr (parltsdr). Ona salavat verenin sesi nur olsun. Muhammed on sekiz bin lemin Mustafasdr (peygamberidir). Muhammed din iin emekler ekmitir. Ona salavat verenin dilekleri kabul olur. Bunca peygamberler, Muhammede imdda gelmilerdir. Pir Sultan da imdad iin ona gelmitir. Pir Sultan ab- hayat (Tasavvuf bilgileri, ilh nasip) ierken Hz. Peygamberi de ab- hayat kana kana ierken grmtr. Hz. Muhammed iki cihann fahridir (vncdr). Akgl Muhammedin aln terindendir. Kerem Muhammeddendir. Muhammed serverdir. Pir Sultan aka dm, gece gndz server (nder, ulu) Muhammedin nurunu aramaktadr. Muhammed Mustafann nuruna urayan rman (mrr = mrenden bozulmu olmal H.D. Mren: rmak) yolunun nerde olduunu sormaktadr. Evveli Muhammeddir (hiri ise Alidir). Din Muhammed dinidir (yani slamdr.). Allah, Muhammedin nurunu gzel yaratmtr. Muhammedin nuru gelip

430

zuhur etmi, leme yaylm ve btn lem velveleye dmtr. Fatma Ana, Muhammed Miraca giderken onun elini pmtr. Fatma Muhammedin bergzar (hatras)dr. Cebrail, Muhammede rehber olmutur. Hazreti Muhammed Aliye er (yiit, kahraman) demitir. Erknn, yolun evveli Muhammetdir (hiri ise Alidir). Allah birdir; Muhammed haktr; gerektir. (Ay Alidir), gn Muhammeddir. Gkten Muhammed kopunca leme nr dolmutur. Dnya acmaszdr; Muhammedi bir top beze sarm (br dnyaya) gndermitir. Hseyin Muhammedin gz nurudur. Musahib olanlar Ali ile Muhammed gibi olmaldrlar. (Ali Muhammeddir, Muhammed de Alidir). Sanki ikisi bir vcut gibi olmaldr. Pir Sultann Muhammedi bu ekilde tantt iirlerden rnekler: Mridim Muhammed bildim yolumu Rehberim Alidir virdim elimi Tbent ile baladlar belimi Evliya erknn grdm bu gice (6. iir/2. drtlk). eriat yolunu Muhammed at Tarikat menzilini Ali seti Bu meydandan nice erenler geti Turnalar Alimi grmediniz mi (23/5. drtlk) Medet senden medet ey mrvet kn Y Muhammet sana imdada geldim Karl dalar gibi ydm gnah Y Muhammet sana imdada geldim Muhammettir gnlmzn aynas Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin lemin Mustafas Y Muhammet sana imdada geldim. Muhammet din iin ekmi emekler Salavat ver kabul olur dilekler Cennetin kapsn aar melekler Ya Muhammet sana imdda geldim

431

Pir Sultanm adayanlar buldular (arayanlar, olmal. H.D.) Varp bir gerekten elin aldlar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya drtlkler) eytan benlik ile yolundan azd k mukunu arad gezdi ki cihan fahri bir engr ezdi Fakr ile fahr olmaz bay neylersin (65/3. drtlk). Ak gl Muhammedin aln terinden Kerem Muhammedden, mrvet Aliden Pir Sultanm byle aldk uludan Bir kanm var, bin mrvvet erenler (74/5.drtlk) H erenler bir mklm var benim Server Muhammedin nuru kandedir Aka dtm gece gndz yanarm Muhammed Alinin nru kandedir Serim verdim erenlerin yoluna Gnl arzu eker Cennet bana Ol Muhammed Mustafann nuruna Urayan mrrun yolu kandedir (mrenin olmal. Mren: Irmak. H.D.). 79/1.2. drtlkler. Evveli Muhammed hr Ali Erenler kurdular erkn yolu yz altm alt servinin dal Bahesinde blbl nedir gl nedir Din Muhammed dini taptm tapu Yklr m Hakkn kurduu yapu Krk sekiz bahedir on iki kapu Eii bekliyen iki kul nedir (80/5.6. drtlkler). Muhammet sana imdada geldim (44/1.2.3.4.

432

Halil Kbe yapt oldu y delil (ol, olmal. Ol: o. H.D.) Vard varan kald varmayan melil Muhammede rehber oldu Cebril Yine bir mride varmadan olmaz (109/4. drtlk). Pir Sultanm syler ganidir gani Evveli Muhammed hr Ali Anlardan rendik erkn yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. drtlk) Halil Kbeyi yapnca slm dinine tapnca Gkten Muhammet kopunca Nr leme dolu geldi (119/4. drtlk). Bak u ka, bak u gze Cier kebap oldu kze Muhammedi bir top beze Saran dnya deil misin (136/4. drtlk). Mrebbolan Ali gerek Drt kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir (148/11. drtlk. Menakbl Esrar Behcetl Ahrardaki iirden). Ayrca baknz: 28/2.2.3.3.; 88/1; 105/2; 114/2,3. drtlkler. 11/1.2.3.5; 13/1.2.3; 14/3; 15/1.2.; 23/2.4; 27/3; 29/1; 44/4.5.; 51/1; 107/4; 113/2; 117/7; 139/2. drtlkler Yukardaki iirlerde de grld gibi Hz. Muhammed peygamber olarak kabul edilmektedir. Peygamber zlemi, sevgisi, hatta Peygamber ak aka dile getirilmektedir. zellikle yukarya aldmz drtlklerde Hz. Muhammed ve slam dini ile ilgili bilgiler slm ve kitab bilgilerdir. Bu bilgiler objektif slam tarihiyle de uyumaktadr. Hz. Muhammed bu ekilde tantlrken onun yan banda sk sk Hz. Aliden de bahsedilmektedir. Fakat Hz. Muhammed ile Hz. Ali arasnda slama ve onun zne aykr gelebilecek bir deerlendirme yaplmamaktadr. Hz. Muhammed eriat, Hz. Ali de tarikat nderidir. Hz. Muhammet mrittir, Hz. Ali ise rehberdir.

433

slm tarihinin ilk yllarndaki ihtilafl meselelerden sadece Hz. Muhammedin vasisinin, yani Hz. Alinin braklp, yok saylp onun karsna Mervann konduundan bahsedilmektedir ki burada ya bilgi yanll yaplmtr veya iir sonradan bu hale gelmitir. nk Hz. Alinin halifelie getirilmeyii srasnda Mervann lehte-aleyhte hibir rol yoktur. Herhalde tarih gereklere ve zaman faktrne dikkat etmeden Emev dmanl Mervan adyla dile getirilmitir. Hz. Muhammedin lmyle ortaya kan gerek ihtilaflardan, bu ihtilafn kahramanlarndan veya isimlerinden ise hi bahsedilmemektedir. Genelde tutarl ve geree yakn kabul edilebilecek yukardaki bilgilerin yannda Hz. Muhammedden bahseden baz msralarda da tutarszlklara, tarikat menkbelerine bal olarak ortaya kan baz olaylara rastlanmaktadr: Kerbel lnden bir koyun geldi Kuzum diyp Muhammedim alad (Muhammede olmal. H.D.) msralaryla balayan iirde Kerbelada Hz. Hseyinin ehit edilii anlatlmaktadr. iirin tamamnda sanki hepsi hayattaym gibi Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Hz Fatma Kerbelda Hz. Hseyinin ehit ediliine alamaktadrlar. Bilindii gibi bunlarn hepsi Kerbel Olayndan nce vefat etmilerdi. Muhammet Miracda davet gnnde Arslan hamle kld rah nnde Kim idi grnen arslan donunda Var m hac Bekta Veliden gayr (13/2. drtlk). Ayrca: ki cihan fahri bir engr ezdi Fakr ile fahr olmaz bay neylersin (65/3. drtlkten). Burada Hz. Muhammedin Miracnda bir arslann hamle klarak yolunu kesmesi, iki cihan fahri Hz. Muhammedin bir zm tanesini ezip krklara iirmesi menkbesi anlatlmaktadr. Burada anlatlanlarn ok benzerlerine Yunus Emrede de rastlamaktayz361. anlatlanlarn izah drtlnde ise;
361

lerde bu husus zerinde ayrca duracaz. Ancak burada slamla deil, ancak evliya menkbeleri ile yaplabilir,

kanaatindeyiz. 15 Nolu iir iin de ayn eyleri syleyebiliriz. 58 Nolu iirin 3.

Glpnarl, Abdlbak: Yunus Emre ve Tasavvuf: s. 96, 233-235.

434

brahim varndan geti Halildir Atei glistan eden Celildir. Rehber Muhammeddir, mrit Alidir, denilmektedir. Son msrann aslnda Mrit Muhammeddir rehber Alidir eklinde olmas, sonradan iki kelimenin yer deitirebilecei izah zor bir durum deildir. Zaten yukarda rneklerini verdiimiz drtlklerde de bu ekilde grmekteyiz. Buna gre Hz. Aliye, Hz. Muhammedden daha st bir mevki verilmemi olmaktadr. Bunlar gibi bilgi noksanlna veya evliya yorumlarna bal iirler hari Pir Sultann iirlerinde Hz. Muhammed slamdaki yerinde ve konumunda tantlmaktadr. O; btn insanlarn, btn peygamberlerin efaatisidir. slam dininin tebli edicisidir. Din, Muhammed dinidir yani slamdr. Pir Sultann mensup olduu o zamann Trkmenleri nazarnda da Hz. Muhammedin bu ekilde bilinip kabul edilmi olacana da kesin gzyle bakabiliriz. Buradaki peygamber sevgisi, hatta ak karsnda da Osmanl fetva ve fermanlarnn yeniden gzden geirilmesi ve yeniden deerlendirilmesi gerekmektedir, kanaatindeyiz. Allah kabul edip Hz. Muhammedi bu kadar seven ve onu Peygamber olarak kabul eden Trkmenlerin, Osmanl fetva ve fermanlarndaki ar sulamalar hak ettikleri kolay kabul edilecek bir tespit olmamaldr. 3. P R SULTANIN RLER NDE HZ. AL Buraya kadar zerinde durduumuz iirlerden anlaldna gre Pir Sultan ak ve kesin bir biimde ilah olarak ALLAH peygamber olarak Hz. Muhammedi, din olarak da Hz. Muhammedin tebli ettii SLAM kabul etmektedir. Bunlara ilaveten onun iirlerinde Hz. AL sevgisi de byk bir yer tutmaktadr. Elbette ki bunun sebepleri arasnda Hz. Alinin, slamn ilk yllarnda daha kklnden itibaren Hz. Muhammedin yannda yer almas, ona din uruna yaplan mcadele ve savalarda byk destek vermesi, Hz. Alinin yet ve hdislerle vlmesi, ayrca Hz. Alinin Hz. Muhammedin yakn akrabas (amcasnn olu) ve ayn zamanda damad olmas, Peygamber neslinin Hz. Ali ve Hz. Fatma evliliinden doan ocuklarla devam etmesi, slam leminde doan ve bugnlere kadar hemen her devirde slam toplumlarn ekillendiren tasavvufun ve tasavvuf ekolleri demek olan tarikatlarn hemen tamamna

435

yaknnda Hz. Alinin nder ve rehber kabul edilmesi gibi sebepler ilk akla gelenlerdir. Hz. Aliyi, Hz. Muhammedin Ehl-i Beytini (Hz. Ali, Hz. Fatmay, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin) ven birok yet ve hadisten bahsedilmektedir. ii kaynaklarda bunlarn saysz rnekleri vardr. Ancak objektif olmas asndan bu kaynaklardan deil, Snni kaynaklardan birka rnek vermekle yetineceiz. nce yetler: Reslullah (s.a.s.), bir gn zevcelerinden Ummu Selemenin evinde otururken Hz. Hasan gelir; onu kucana alarak sa dizine oturtur ve per. Sonra Hz. Haseyin gelir; onu da sol dizine oturtarak per. Sonra Hz. Ftma gelir; onu da karsna oturtur ve sonra Hz. Aliyi arr ve der ki: Ey Ehl-i Beyt! phesiz Allah sizden ricsi (gnah veya Allah hakknda herhangi bir phe) gidermek istiyor ve sizi tamamiyle temizliyor. (33. Ahzb, 33).362. Prof. Muhammed Ebu Zehra da aadaki yetlerin Hz. Ali ile ei Hz. Fatma hakknda nzil olduu rivayetini kaydetmektedir: Allah sevgisiyle yoksulu, yetimi ve esiri doyuranlar (Dehr suresi, 8) Mal Allah sevgisiyle akrabaya, yoksullara, yolda kalmlara, dilenenlere, kle ve esirlere verenler (Bakara Suresi, 8)363. Aratrmac Mehmet Krknc da; l-i Beyte Allah iin muhabbet etmek, dinimizde vcibdir ( mam- fiye gre farzdr) dedikten sonra; Cenab- Hak r sresinde yle buyurmaktadr: Reslm, sizden peygamberlik vazifesine mukabil cret istemez. Yalnz l-i Beytine meveddet (sevgi ve sayg) istiyor (r sresi, 23) yetini zikretmektedir364. Hadislerden baz rnekler: E.R. Flal yukardaki yetten sonra mm Selemeden u hdisi ve onunla ilgili u bilgileri vermektedir: Hz. Peygamber benim yanmda idi. Ali, Ftma, Hasan ve Hseyin de vard. Onlara hzire (para et ve unla yaplan bir Arap yemei) piirdim. Yediler; sonra da

362

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mmiye ias, stanbul, Seluk Yaynevi, 1984, s. 90. Ayrca bak: Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi; amzda tikad slam Mezhepleri, s. 234-235; Glpnarl, Abdulbaki: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, s. 38. 363 Eb Zehra, Prof. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, kinci Bask, stanbul, Hisar Yaynevi, 1978, s. 194. 364 Krknc, Mehmet: Alevilik Nedir?, 7. Bask, stanbul, Cihan Yaynlar, 1992, s. 58.

436

uyudular. Hz. Peygamber onlarn zerine bir rt rtt ve Allahm, onlar benim Ehl-i Beytimdir; onlardan kusuru gider ve onlar tertemiz kl dedi.365 Flalya gre bu rivayette sz geen rt (ab)den kasdedilenler Hz. Peygamber, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyinden ibaret olan be kiidir. Bunlara Ehl-i Beyt veya l-i Ab (Abnn altndaki soy) denmektedir. Aratrmac M. Krknc da Hz. Ali ve Ehl-i Beyt hakkndaki u hadisleri zikretmitir: Ben kimin dostu isem, Ali de onun dostudur. Aliyi yalnz mminler sever, Ona yalnz mnafklar buzeder. Ben size iki ey brakyorum: Kuran ve Ehl-i Beytim. Bunlara temessk ederseniz kurtulursunuz366. Bu hadislerle ilgili olarak da unlar sylemektedir: Bu mnda Hz. Aliyi sevmek, dini sevmek, Hz. Peygamberi (S.A.V.) sevmek demektir. (Ayn Eser, s. 14). Ayn aratrmacn bu hususla ilgili olarak verdii u hadisler de bu sevgiyi pekitirmekte ve Hz. Alinin Hz. Muhammed nezdindeki itibarn aka gstermektedir: Size verdii nimetlerden dolay Allah sevin. Beni de Allah iin sevin, l-i Beytimi de benim iin sevin367 Ben ilim ehriyim, Ali de o ehrin kapsdr.368 M. Krknc Hz. Ali (ra.) Efendimiz, slamn btn inceliklerine vakftr. dedikten sonra yle demektedir: Kendisi de yeminle, Tevrat, Zebur ve ncilin de esrrndan haberdarm demiti.369 Yukarda dile getirilen iki emanetten Kuran ve Ehl-i Beytimle ilgili olarak u hususu belirtelim: Anlaldna gre hadisin orijinali yukardaki gibidir. Ancak bu hadis diyanet evrelerinde daha ok Kuran ve snnetim eklinde biliniyor ve aktarlyor. Elbette ki ikisi de genelde ayn eyi karlar ama, yukardaki gibi bilinip yaygnlatrlmas, ancak aklamalarda snnetin de dile getirilmesi daha doru olur, kanaatindeyiz. Burada Osmanlnn resm din anlaynn ynlendirme ve Ehl-i Beyti gzlerden uzak tutma abasnn bir yansmas vardr, diyebiliriz. M. Krkncdan aktardmz bilgileri yine onun u szleriyle bitirelim: .. u hakikat da ifade edelim ki, bizim l-i Beyti sevmemiz onlarn sadece mcerret

Flal, Prof. Dr. E. Ruhi: a. ti. slam Mezhepleri, s. 234-235. Krknc, Mehmet: Alevilik Nedir? , s. 14. 367 A.g.e.: s. 59. 368 A.g.e.: s. 157. 369 A.g.e.: s. 157.
366

365

437

ahsiyetleri iin deil, Kurana yaptklar hizmetleri, iindir.370

slm Dininin nerinde

gsterdikleri byk fedakrlklar, ilim ve irfan sahasnda yaptklar hizmetleri Prof. Dr. Y.N.ztrk de, Hz. Aliye verilen Haydar- Kerrr (mkemmel hcum yapabilen kii), Seyfullah (Allahn klc) ve Esedullah (Allahn Arslan) lkaplarn andktan sonra yle demektedir: Bu meziyetlerin birletiricisi olmas ona Hz. Peygamber tarafndan en ideal feta yani en ideal delikanl denmesine yol amtr. Bylece Ali, Mslman gencin rnei olarak, bizzat Hz. Muhammed tarafndan gsteriliyordu. () O, bir yandan ilim beldesinin kaps olarak nitelendirilirken te yandan Allahn Arslan unvann alacak lde byk bir cihat ve gaza kahramandr. Hayat boyunca slam iin verilen tm savalara katlm, yapmtr.371. Yaar N. ztrk Hz. Muhammedden Ben ilim beldesiyim, Ali de o beldenin kapsdr. O halde, ilim peinde olan o kapya yaklasn hadisini verdikten sonra da yle demektedir: Hz. Muhammedin temsil ettii ilim ve hikmet deerlerinin dier insanlara ulama noktasnda Hz. Alinin yer ald bir gerek olarak karmza kar. Nitekim sadece i ekoller deil, en koyu Snn ekoller bile ruhsal eri ve olularn Hz. Peygambere baland noktaya Hz. Aliyi yerletirmekte hi tereddt etmemilerdir. Ve Ali, istisnasz btn tarikat ecerelerinde, mritleri Hz. Peygambere ulatran silsile (kiiler zinciri) de yer almtr.372 Ayn aratrmac; bir baka eserinde btn mn esprisinin btn dinlerde var olduunu belirttikten sonra Kuran ve Hz. Ali ile ilgili olarak u hadisi nakletmektedir: Kuran yedi nans zere indirildi. Onun hibir harfi yoktur ki bir zhir, bir de btn mna tamasn. Ebu Talipin olu Alide bu zhir ve btna ait ilim mevcuttur. (Eb Nuaym; Hilye, 1/65)373. Hz. Peygamberin bir numaral cengveri olarak grev

370 371

A.g.e.: s. 61. ztrk, Prof. Dr. Y. Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 100-101. 372 A.g.e.: s. 99. 373 ztrk, Prof. Dr. Y.Nuri: 400 Soruda slm, 8. Bask, stanbul, Yeni Boyut, 1999, s. 98-99.

438

Y.N. ztrk, Hz. Peygamberin kalb bilgiler konusunda baz sekin sahabeleri aydnlattn bildirdikten sonra, buna rnek olarak da u hadisi vermektedir: Ey Ali! Rabbim bana, seni din incelikleriyle iyice eitmemi emretti ki sen iyice kavrayp kalbini dolduracak bir kudrete eriesin.374 Devamnda yle diyor: () Demek oluyor ki, bizzat Hz. Peygamberin terbiyesi altnda, eitim yapan ve bylece bir yetenei kazanmas iin zel aba sarf edilen kiiler vard.375 Yani Hz. Ali gibi Ayetlerle, hadislerle, yapt hizmet ve mcadelelerle slm iindeki mmtaz yeri apak belli olan Hz.Ali bu esnada dier Ehl-i Beyt mensuplar Hz Muhammedin lmnden sonra zellikle siyasette gerei gibi takdir edilip deerlendirilmemi, olmas gerektii gibi birinci plnda deil, ikinci veya nc plnda tutulup gsterilmeye allmtr. zellikle ilk iki halifeden sonra Emevlerin iktidar ele geirmeye balad nc Halife Hz. Osman zamannda bu gidiat balam, Emevilerin Muaviye ile birlikte slm devletini ele geirmesi ve sonrasnda ise artk plnl bir politika haline gelmitir: Emevlerin ie el atmalar yani Affan olu Osmann hilfetiyle, Kurann dieal insan yozlamaya balad ve madde hesaplarnda baarl olan kurnaz, politika dzenbaz tip, ideal insan olarak alglanr oldu. Bunun anlam, Kurann insann kozmik mihverinin deitirilmesi idi. Bu mihver deiiklii, vahyin deerlerini kristalletirmesi gereken insan koltuk ve saltanat cambazlnda baarl adam olmaya ynelterek Kuransal toplumun omurga deerlerini sarst. Sonuta iyileri ve ktleriyle tm toplum, cannn derdine dme noktasna geldi. Bu gidii fark eden Hz. Ali ve birka kiilik samimi ekibi sarslan deerleri yerine koymak ve dengeyi yeniden kurmak iin tavizsiz bir mcadele verdilerse de maalesef baarl olamadlar. nk Kurann insan, toplum baznda sonsuzluk deerlerini her eye ramen sonuna kadar savunacak kvama gelebilmi deildi. Hz. Ali ve evladnn yenik derek byk zulmlerle ortadan kaldrlmalarndan sonra Kurann mesaj, ideal toplumunu oluturma srencinden karlp saltanat hesaplarnn kutsal gsterilmesi iin smrlen bir ara haline getirildi.376.
374 375

A.g.e.: s. 101-102. A.g.e.: s. 102. 376 ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: 400 Soruda slam, s. 189. Ayrca bak: Flal, Prof. Dr. E. Ruh: mamiye ias, s. 50-55.

439

Muaviye zamannda Hz. Aliyi ktleme ve Hz. Osman ile adamlarn rahmetle anma kutuplamay derinletirmi; Muaviyeden bu gibi hareketleri nlemesi istenmi, o da mdahale etmeyerek bu irkin hareketi tevik eder duruma dm; bu irkin harekete kar kanlara ise bask uygulanm; bunlardan Hucr b. Adiyy (51/671) ldrlmtr377. Hz. Ali ve imamlarn (12 mam yani Hz. Muhammedin necip soyunu devam ettirenler) hemen tamam ou zehirlenerek kabile asabiyeti, kskanlk ve siyas gayelerle ldrlerek slm tarihinde onulmaz yaralar almtr378. Hz. Ali ve slalesi tarih andan bu ekilde saf-d edilip zulmlere uratlrken mnev olarak da hak ettikleri ekilde ve konumda gsterilmemitir. lk Drt Halifenin halifelik sras, sanki ilhi tebli gibi kabul edilmi, sahabilerin mnev deerleri belirtilirken de Hz. Ali drdnc srada gsterilmitir. Bunun kayna Emev zihniyetinde olmaldr ama Osmanl ulemas da ayn sralamay genelde kabul etmi ve bugnlere gelinmitir: Emev politikaclarn etkin ve yaygn propagandalaryla gelenekleen baz kabulleri bir yana brakp tarafsz bir gzle slm tarihine, zellikle Hz. Peygamber devrine baktmzda u gerek hemen ve ok ak bir biimde gzmze arpar: Hz. Ali, slam inklbnn, Hz. Peygamberden sonra, bir numaral adam ve Hz. Muhammedi madde ve mnda temsil kabiliyeti bakmndan en yksek ahsiyettir. Geleneksel kabullerin, Hz. Peygamberden sonraki halifelik makamna seilmi olmay, sahabilerin deerlerini tespitte esas almasnn ve bylece en byk sahabi Ebu Bekir, sonra mer, sonra Osman, sonra Ali gibi bir kural koymasnn, slam esaslar ve genel tarih perspektifinden bakldnda, ifade ettii hibir mna yoktur. Ve inanyoruz ki bu kabul, Emev yneticileri ve onlarn meddahlar tarafndan, Mslmanlarn kalp ve beyinlerine bir pranga gibi vurulmutur.379. Bilindii gibi Ebubekir, halifelie, merin getirilmesini isteyerek lm; ayn ekilde mer, lmnden nce, ilerinde Osmann da bulunduu 6 kiiyi halifelie aday gstermitir. Btn bunlar; erisi-dorusuyla siyasal, sosyolojik gelimelerdir.
377 378

Flal, Prof. Dr.E. Ruhi: mamiye ias, s. 88-89. Flal. Prof. Dr. E. Ruhi: mamiye ias, s. 82, 89, 103-105, 154-156, 160-162, 163-165, 166-168, 169, 170, 171. Glpnarl, Abdlbkiy: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve L K, s. 388-528. 379 ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, s. 98.

440

Fakat bakyoruz, Snn inan, halifelerin bu seim srasn, Hz. Peygamberden sonra en mkemmel insan tespit iin bir l kabul ediyor. Buna gre, Hz. Peygamberden sonra mmetin en by Ebubekir, sonra mer, sonra Osman, sonra Alidir. slamn ilh ve evrensel prensiplerine gre, byle bir hkm ancak Allah verebilir.380. Bu tarihi ve siyas gelimeler yaanrken Trkler henz Mslman olmamlardr. Bu kutuplamalar bu dnem itibariyle Trk tarihiyle deil Arap tarihiyle ve slam tarihinin ilk dnemleriyle ilgilidir. Ancak X. yzylda Trkler Mslmanl kitleler halinde kabul etmeye baladnda ve bunun hemen ncesinde bu kutuplamalar, ztlamalar, Peygamber slalesine yaplan basklar, kymlar, zulmler devam ediyordu. Bu buhranlara, alkantlara, ztlamalara Trkler nc ahs, hatta sanki bir hakem gibi ahit oldular. dareci Trkler nce ve sonra ksmen de olsa Emevi veya Abbas politikalarna yakn olsalar bile, onlar gibi Peygamber slalesine zulm etmemiler, hatta onlara byk bir sayg gstermilerdir. Bu izgi Byk Seluklu, Anadolu Seluklular ve Osmanllarda da devam etmitir. Ancak idarecilerin bu tavr, her zaman Emev ve Abbasilerin baz kabllerine ak bir vaziyette olmutur. nk onlarn kayna Arap tarihidir, Arap eserleridir. darecilerin dndaki halk ise ok byk bir ekseriyetle bu hakemlikte ok ak olarak Hz.Ali ve onun sllesini hakl grm, onun tarafnda yer alm ve onlar akla sevmi, gnllerinde yaatmtr. Temiz haval yaylalarda, dalarda, berrak su balarnda yaayan, temiz kalpli Trk halk Hz.Alinin ilk seimlerde dikkate alnmamasn, dlanmasn, daha sonra ona ve ocuklarna yaplan zulm ve kymlar hibir zaman tasvip etmemitir. Ulemann direk veya dolayl basks karsnda bazan bu tavrn gizlese bile, gnlden onlar sevmeye ve hakl bulmaya devam etmitir. Trklerde Alevliin menei konusunda, burada, u kadarn ifade etmeliyiz ki, Trkler, slam kltr erevesine girilerinden itibaren tamamen Snn anlay benimsemi olmalarna ramen, esas itibariyle Hz. Muhammed (s.a.s.) ve Ehl-i Beyt sevgisini n planda tutan sfilik cereyannn kuvvetle etkisi altnda kalmlardr.381. Biz slmiyeti severek ve isteyerek seiimizden beri, Hz. Muhammed (s.a.s.)in ak ve muhabbeti ile dolmu, onun hayatn ve yolunu hayatmza rnek
380 381

ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: 400 Soruda slam, s. 195-196. Flal, Prof. Dr. E. Ruhi: a. ti. slam Mezhepleri, s. 237.

441

tutmu emslsiz bir milletiz. yle ki, onun sevdiklerini sevmek, kzdklarna kzmak, bizim ayrc bir vasfmz olmutur. O, Ehl-i Beytim dedii, ailesi, damad Hz. Ali, torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin ve dierleri ile kz Hz. Ftmaya, ashabna sevgi ve ballk gsterilmesini mi istemitir; Trk milleti bunu, dier baz slm milletleri gibi, siyas bir istismar vastas klmakszn, bir emir telakki edip, inancn buna gre ayarlam, Hz. Peygamberin aile fertlerini, kzn, damadn, torunlarn sevmeyi, onlara balanmay, sayg gstermeyi bir iman borcu bilmitir.382 Bylece bir tarafta gizli veya ak olarak Emev-Abbas zihniyeti, dier tarafta Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi ile bugnlere gelinmitir. Emev-Abbas zihniyetinden ve onlarn sempatisinden kurtulamayan slam dnyas Hz. Ali ve onun Ehl-i Beytini ikinci plana iterek veya lyk olduu ekilde nemsemeyerek eyann tabiatna aykr bir ekilde hareket etmi ve tabiri caizse suyu yoku yukar gtrmeye almtr. Onun iin slam dnyas alkantlardan, mezhep kavgalarndan kurtulamamtr. nk gerekler baka tarafta, g baka taraftadr. te ayn durum, hatta biraz daha fazlas XVI. yzylda halk ve idareciler arasnda da vard. Geni halk kitleleri Allah, Peygamberi, Kitab can gnlden seviyor ve kabul ediyordu ama bu kabuller Osmanl ulemas, mfts, eyhlislamlar ve idarecileri iin yeterli deildi. Onlar slam lemine en byk fitneyi sokan Muaviyeye sayg beslemeyi, Hz. Muhammedin torunu ve gz bebei Hz. Hseyini ehit eden YEZ Te ise lnet etmemeyi de art kouyorlard383. bu noktaya gelince ipler kopuyor, sigortalar atyor, kutuplamalar, ekimeler kanlmaz oluyordu. lk halife ve bunlarn seim eklinin, birer siyasi ve sosyal tercih oluu, normal tarih artlar iinde ortaya konulmu olsayd, bunlarn yanna MUAY YE ve YEZ T yukardaki gibi yerletirilmeseydi yaanan kutuplamalar, ztlamalar, alkantlar, din ve karde kavgas bu boyutlarda yaanmayabilirdi. Ancak
382 383

A.g.e.: s. 243-244. Dzda, M. Erturul: eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar, s. 112: 488. MESELE Muaviye hayrl kii deildir dese, eran Zeyde ne lzm olur? ELCEVAP: Tazir olunur. ( lgili kitabn szlk ksmnda Tazir iin u mnlar veriliyor: Hakknda muayyen bir ceza bulunmayan eitli sulara kar tertip ve tatbik edilecek olan ceza, tedib. Hatay yapann hal ve seviyesine gre, ihtar etmekten DAMA kadar on yedi ksma ayrlr.) 489. MESELE: Sahbe-i kiramdan Muviyeye lnet eden Zeyde eran ne lzm olur? ELCEVAP: Tazir-i beli ve hapis lzmdr. (Yani tazir cezasnn daha arlarndan birisi verilecek ve hapsedilecektir. H.D.) 487. MESELE: Yezide lnet ve ona lnet etmeyene dahi lnet diyen Zeyde ne lzm gelir? ELCEVAP: Lanet etmeyene lnet nmerdur. Lnet etmemek onun eflin kabul deildir. (nmer: meru deil. H.D.).

442

Emev idarecilerine has olan bu anlay zellikle XVI. yy.dan itibaren Osmanl ulema, mft, eyhlislam ve idarecileri de benimsemiler, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi ile birlikte Mslman olmu olan Trk milletini bu taassuba ve din d kalba sokmak istemilerdir. lk Mslman olan Trkler, zellikle XII., XIII., XI., XV. yzyl din ve tasavvuf bykleri bu hakemlik grevini lykyla yapmlar, Emevi-Abbas zihniyetine teslim olmamlar, slam aslna, zne ve ruhuna uygun ekilde yaamlar, ilk halifeye saygl olmular, fakat slamdaki yeri ve nemi orannda Hz. Ali ve Ehl-i Beyti daha ok sevmilerdir. Ahmet Yesevi, Ebl Vefa, Baba lyas, Hac Bekta, Ahi Evren, Yunus Emre ve bakalarnda bunu aka grmek mmkndr. nk onlar birer limdi, kitab bilgilerle donanmlard ve oradan tasavvufa gemilerdi. Bizzat Kuran ve Hz. Muhammedden besleniyorlard. XVI. yzyla gelince limler, idareciler, Emev-Abbasi zihniyeti tahakkmne girmi, Ahmet Yesevi, Ebl Vefa, Baba lyas, Hac Bekta, Ahi Evren, Edebali ve Yunus Emre zihniyeti ve anlay terk edilmeye balanm, hatta onlarn grleri sulanr olmutur. Geni halk kesimleri ise bu din ve tasavvuf byklerinin fikir ve dncelerini kendi imknlar lsnde yaatmaya devam etmilerdir. Fakat artk ehirden, mektepten, kitaptan, devletten uzaklatrlmlardr. Bunlarn iindeki sevilen, saylan kiilerin kendi imknlar iinde din nderlik etmesi, halk irat edip eitmesi, hatta kitap bulundurmas ve bunlar okumas lm gerektiren byk su haline getirilmitir. Onlar bu imknszlk iinde, yzyllar boyunca birok kitabi bilgiyi unutmular, bunlardan mahrum kalmlar, fakat ALLAH, KURANI, HZ. MUHAMMEDi ve onun EHL- BEYT ni unutmamlar, bunlar ak derecesinde sevmeye devam etmilerdir. Bunlar; imknszlklar, dlanmalar, zor hayat artlar ve etin siyasi basklar iinde yzerken sevdiklerine, inandklarna zaman zaman hurafeler, slam-d motifler, lsz yceltmeler de eklenmitir. nk ellerinden kitap alnnca, ehirden, mektepten, medeniyetten uzaklatrlp, nderleri bir bir ortadan kaldrlnca veya sk kontrol altnda irat yapamaz hle gelince onlarn evvelden ina olduklar destan kltrnden baka kaynaklar kalmyordu. Bu gelimelere bal olarak mesel Hz.Ali; Ahmet Yesev, Hac Bekta ve Yunus Emrede daha kitab ve geree yakn bir ekilde tantlrken, XVI. yzylda Pir

443

Sultanda ve daha baka Kzlba ve Bekta airlerde ise destanlarda olduu gibi bazan gerek, bazan da olaanstllklerle anlatlmtr. te Pir Sultann iirlerinde ok yer alan ve onun iirlerinde en az 151 defa zikredilen Hz. Aliyi bu bilgiler erevesinde ele almalyz. Bu sayya Hz Muhammedle Hz. Alinin birlikte anld msralardaki Hz. Ali kullanmlar dahil deildir. Bundan dolay oradaki Hz. Ali sevgisi ve Hz. Ali tanm bazan geree uygun bir ekilde, bazan da olaanstlklere brndrlerek verilmitir. Fakat ondaki Hz. Ali sevgisi genelde ALLAH, KURAN, PEYGAMBERi yerli yerinde tutan, onlarn konumlarna halel getirmeyen bir sevgidir. Bunlara ters gelebilecek msralar ise ya tasavvufun etrefilli yorumlaryla, ya yukardaki olaanstlklerle veya yukarda bahsettiimiz imknszlk ve bilgi noksanlyla ilgilidir. Bunlar sadece kendi iinde byle bir zelliktedir. Onun iirlerinde ALLAHn varln, birliini; Kuran, Peygamberi reddetmek gibi bir dnce asla bulunmamaktadr. Ancak nce Emev ve Abbaslerin reddettikleri, sonra da Osmanl ulema ve idarecilerinin adeta Muaviye ve Yezitle birlikte sevmeye mecbur ettikleri Hz. Ali ve bu arada Ehl-i Beyt sevgisi daha ok vurgulanmtr. nk bu hem dinin emrinden, hem onlarn urad zulmlerden, hem Trklerde ve Trk tasavvufunda Hz. Alinin nder ve rehber kabul ediliinden, hem de tarikat silsilesinin hemen tamamnn Hz. Ali vastasyla Hz. Muhammede ulamasndan dolaydr. Bu bilgilerden sonra Pir Sultann iirlerindeki Hz. Aliyi u balk iinde incelemeyi uygun bulduk: a) Din ve tarih olarak Hz. Ali b) Tasavvuf (tarikat) olarak Hz. Ali c) Menkbev/destan olarak Hz. Ali. a. Pir Sultann iirlerinde Din ve Tarih Olarak Hz. Ali Hasan ile Hseyin Alinin oludur. Bunlarn, Yezitin elinden cierleri daldr. Mmin olanlar aha (Hz. Aliye) ikrarlar baldrlar, onun yolundan dnmezler (14. iir/4. drtlk). Zhir, btn bilgilerine vkf olan kmil bir kiinin Tanrnn Arslan Hz . Aliyi, onun nerde olduunu bilmesi gerekir. (91/1. drtlk)

444

Mderrisler, mftler Tanrnn arslan kulu Hz. Alinin nerde olduunu, onun deerinin ne kadar yce olduunu haber verebilirler. (91/5. drtlk). Hz. Muhammed; Alinin yiit, kahraman bir er olduunu sylemitir. Bunu bilip kabul etmeyenin iinin zor olduunu belirtmitir. (109/5. drtlk) Kuranda okunduuna gre dnyada Ali; hocadr, limdir. (117/4. drtlk). Ali, gazilerin badr. Hzr onun yoldadr. (119/2. drtlk). Bu dnya, Tanrnn arslan Hz. Aliyi alm ve Dldl sahipsiz brakmtr. (136/3. drtlk). Ali, Allahn dostudur, sevdii kiidir (950/4. drtlk). rnek iki drtlk: Hasan ile Hseyin Alinin olu (Hasanla Hseyin; .Aslanolu.). Yezidin elinden cieri dal Mmin olan aha ikrar bal (ikrarla; .Aslanolu.) krara bend olan yoldan dnmedi (14/4. drtlk) Pir Sultanm bu durakta dur dedi Hazret-i muhmmed, Ali er, dedi Bunu bilmeyenin ii zor dedi Yine bir mride varmadan olmaz (109/5. drtlk). Hz. Muhammedin vasisi olan Hz. Ali braklp bakalar (Burada Mervan deniyor. Ancak ya bilgi yanll yaplmtr veya iire sonradan Mervan eklenmitir. Fakat ilk iki halifelik seiminde Hz. Muhammedin en yakn ve damad Hz. Alinin fikri bile sorulmadan halife seildii tarihi bir gerektir. H.D.). Hz. Muhammedin yerine halife yaplmtr. (14/3. drtlk). On ki mamn sultan Hz. Alidir. Dier mamlar onun neslinden tremitir. (23/6. drtlk). (Pir Sultan dneminde) tarihler (veya tevatr, anlatlanlar) oalmtr. Farkl farkl fikirler haddi amtr. Anadoludaki sofular (derviler) bildiklerinden amtr. (33/3) Bu msralarda da XVI. yzyldaki yeni yeni cereyanlar, fikirler, bunlarn insanlar tereddtlere drmesi tarihe uygun bir ekilde anlatlmtr. Gidi Yezit (Yezitler) bize Kzlba demektedir. ah (Hz. Aliyi) seviyorlar deseler yeridir, dorudur. Ancak yle demeyerek Kzlba diyerek hakaret etmektedirler. Yetmi iki millet ah (Hz. Aliyi) sevmez. Biz severiz. O ah- Merdan

445

Alidir. (82/1. drtlk). Buradaki ifadeler sadece Osmanllar iin isabetli deildir ama, Emeviler ve Abbasiler de dikkate alndnda ok da yanl bir tehis deildir. En azndan Trkmenler nazarnda byledir. Gidi Yezit (Yezitler) bizler haram yemiyoruz. Gizlice yaplanlar grdmzde bunlar bakalarna yaymyoruz. krar birdir dedik, geri dnmedik. (Hz. Aliye ikrarla balandk, ondan dnmedik). Biz yedileriz, birincimiz, nde takip ettiimiz Alidir. (82/3. drtlk). Hseyin, Muhammedin gznn nurudur. Alinin de ydigrdr. (139/2. drtlk). Ali, Fatmann yridir. Zlfikr ekip kullanan Alidir. (147/2. drtlk). rnek drtlkler: Tevarih oald da hadden at (Tevatr, de olabilir. H.D.) Urum sofular bildiin at imdi gayret ah- Merdana dt Beklerim yollarn gel efendim gel (33/3. drtlk) Gidi Yezit bize Kzlba didi (demi. .Aslanolu.) Meer ah sevmi dise yoludur (yeridir. .A.) Yetmi iki millet sevmezler ah Biz severiz ah- Merdar Alidr Gidi Yezit bizler haram yemedik Batndaki grdmz dimedik krar birdir didik geri dnmedik Yedileriz birincimiz Alidr (82/1.3.drtlkler). b. Pir Sultann iirlerinde Tasavvuf (Tarikat) Olarak Hz. Ali: Yukarda verdiimiz bilgilerden de anlald gibi Hz. Alinin Kuranda, Hz. Muhammed nezdinde dier sahabelere gre daha zel bir yeri ve itibar vardr. Hz. Alinin de yine Kurann ve Hz. Muhammedin yolunda ve izinde olmak zere dier sahabelere gre olaylar deerlendirii, yorumu, ald tavr, dini yorumlay farkllk gsterebilmektedir. Hz. Alinin kk yatan itibaren Hz. Muhammedin yannda kalmas ve bizzat Hz. Muhammed tarafndan yetitirilip eitilmesi, Hz. Muhammedin

446

ve Hz. Alinin de ifadesine gre Kurann sadece zhiri deil, batn mnlarna da vakf oluu ona din adan kendi zamanndan itibaren bir stnlk ve itibar salamtr. Kuran ve Hz. Muhammed nezdindeki Hz. Alinin bu itibar, sonradan Mslmanl kabul eden Trkler tarafndan da kabul edilip benimsenmitir. Trklerin sfilik yoluyla Mslmanl kabul etmesi bu sevgiyi daha da beslemitir. Bu sevginin XVI. yzylda da artarak devam ettiini gryoruz. Ancak bilhassa Trkmenlerde- yine yukarda izah ettiimiz tarih ve sosyal mecburiyetler ve imknszlklar yznden kitab bilgilerden ve kitab yetimi nderlerden mahrum kaldklar iin- bu Hz. Ali sevgisi zaman zaman destan zelliine brndrlm ve gerekten uzaklalmtr. Mesel Hz Alinin bizzat bir tarikat kurmad bilindii halde onun tarikat kurduuna ok samimi olarak inanlmaktadr. Tasavvuf ekollerin (tarikatlarn) Hz. Aliye, oradan da Hz. Muhammede balanmalar ve bu kaynaktan beslenmeleri bir gerektir. Hz. Alinin Kuran ve Hz. Muhammed nezdindeki deer ve itibar gerektir. Fakat Hz. Ali XVI. ve daha sonraki yzyllardaki tarikat mensuplarnn ileri srd ve zannettii gibi bir tarikat kurmamtr. Ancak slam, ok samimi bir ekilde onun zhir ve btnna vakf olarak, ruhuna ve zne uygun bir ekilde yaamtr. Pir Sultann iirlerinde ise Hz. Ali tarikatn kurucusudur, nderidir, rehberidir: eriat yolunu Muhammed at Tarikat menzilini Ali seti Bu meydandan nice erenler geti Turnalar Alimi grmediniz mi (23/5. drtlk) Muhammed Alinin eli deil mi Hak deyp tuttuum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali deil mi Alinin kurduu yol bana yeter (77/1. drtlk) Pir Sultanm syler ganidir gani Evveli Muhammed hr Ali Anlardan rendik erkn yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. drtlk)

447

Pir Sultanm der ahmz Hakka ular rahmz Onki mam katarmz (Onikimam olmal. H.D.) Uyamazsn demedim mi (121/6. drtlk) Ayrca bak: 82/4; 65/4; 76/4; 80/5; 92/1; 116/1,5; 277 (C.ztellide) /3. drtlk Grld gibi bu msralarda eriatn nderi olarak (yani Peygamber olarak) Hz. Muhammed, tarikatn nderi olarak da Hz. Ali kabul edilmektedir. eriat-tarikat; Hz. Muhammed Hz. Ali sralamasna da harfiyen uyulmakta; kitab ve ideal tasavvufa uygun bir bilgi verilmektedir. eriatn zerine tarikat bina edilmektedir. Ancak bu tarikatn herhangi bir ad yoktur. Sadece tarikattr. Bu da Hz. Muhammed ve Hz. Alinin yoludur. Aslnda buradaki tarikattan kastedilen gerek slamdr. Buradaki bilgi de tarihle uyumaktadr. nk Pir Sultann yaad yllarda (XVI. yy.) isim olarak henz Bektalik veya Alevlik yoktur. Sadece Kzlbalk vardr. O da daha ziyde aalamak maksadyla Osmanllarn verdii bir isimdir. Aslnda ve balangta bu terim mezhep veya tarikattan ziyade Trk veya Trkmeni karlar. Bu tarikatta mrit Hz. Muhammed, rehber ise Hz. Alidir. kisi beraber kullanldnda yine bu sraya uyulmakta, nce Hz. Muhammed, sonra Hz. Ali zikredilmektedir: Mridim Muhammed bildim yolumu Rehberim Alidir virdim elimi Tbent ile baladlar belimi Evliya erknn grdm bu gece (6/2. drtlk). Evveli Muhammed hr Ali Erenler kurdular erkn yolu yz altm alt servinin dal Bahesinde blbl nedir gl nedir (80/5. drtlk) Hz. Ali tek olarak kullanldnda bazan mrit, bazan rehber, bazan pir, bazan da mrebb olarak zikredilmektedir ki hepsi de tarikatn nderi veya yetkili kiisi mnsna gelmektedir:

448

Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altndan geer yolumuz Hem Cibrilemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidir (82/4. drtlk) Mrebbolan Ali gerek Drt kapda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir (148/11. drtlk. Menakbl Esrar Behetl Ahrardaki Pir Sultan iirinden). Kimdir bunu byle diyen Erenlerden t alan Yeil lem ekip gelen Pirim Ali kendisidir (154(2)/4. drtlk) Bildim a sultanm shipnazarsn Sevdiin ka dilde pazarsn Hazret-i Ali pirim dey gezersin k mevliye benzer gzlerin (62/2. drtlk). Ayrca bak: 77/1; 82/2; 111/7; 121/6; 148/12; 29/2.5; 45/1; 73/3; 92/1; 97/5; 99/1; 106/1; 129/2.3; 194 (A. Bezircide)/2. drtlkler Tarikat kurucusu, mrit, pir, rehber, mrebbi olarak kabul edilen Hz. Ali, Pir Sultann iirlerinde eitli zellikleri ve meziyetleri itibariyle de vlmektedir: Alim bilmezdi benlii Dilde tutmazd kinlii Zlfikarn keskinlii Zerrecesi kltadr (149/3. drtlk). Alaa tutmu yzn Hakka balam zn Krklar ile bir zm Yiyen Murtaza Alidir (150/2. drtlk) Zhirde, btnda var olan, sz sahibi olan, btn bunlar bilen Alidir. (13/4. drtlk). Oniki mamlar (bunlarn birincisi Hz. Alidir) gelmiler ve hepsi aha

449

(Allaha) secde eylemilerdir. (118/5. drtlk). Mrebbi olann Hz. Ali gibi olmas ve drt kapda (eriat Tarkat Marifet Hakikat) elinin olmas, bilgi sahibi olmas gerekir. Musahiplerin halleri Hz. Muhammed ile Hz. Alinin hali gibi olmal, ikisinin bir ve beraberliine benzemelidir. (148/11. drtlk). Hz. Aliye bu ekilde deer verilmesi ve onun vlmesi gerek din, gerekse tasavvuf (tarikat) adan Hz. Alinin dindeki yerine, konumuna ve Hz. Alinin zelliklerine de uygun dmektedir. Pir Sultann iirlerinde bir de Ali Srrndan bahsedilmektedir. Buradaki Ali Srrn Hz. Muhammedin Hz. Aliyi ven, onu Allahn talimat zerine zel bilgilerle eitmesini istediini syleyen, Kurann yedi nans zere indirildiini, onun her bir harfinin bir zhir, bir de btn mns olduunu ve Ebu Talipin olu Alide bu zahir ve btna ait ilmin mevcudiyetini dile getiren hadislerdeki bilgilere dayandrmak mmkndr. Ancak yzyllarn imknszlklar, kitab irat ve bilgi noksanlklar yznden bu srrn neler olduu, hangi yet veya hadise dayand unutulmu ve sadece esrarl ve mulak bir terim olarak Ali Srr kalmtr. Hz. Alinin ve ancak onun gibi veli, ermi olabilenlerin bilebildii bilgiler, hikmetler, tasavvuf gerekler sr veya Ali srr olarak kabul edilebilir: Can blbl ne gezersin kafeste Alinin srrn sylen nefeste Dnya kurulmadan oturan posta Birisi Muhammet birisi Ali (19/1. drtlk). Girelim Ali seyrine (Erelim Ali srrna, olmal. H.D.) kalm meydan yerine Kfrmz iman yerine Sayamazsn demedim mi (121/5. drtlk) Sr Alideki sr idi Seyredeni sever idi Ben kulu da kemter idi Pir akna dt gnl (129/3. drtlk)

450

Gelin yiyelim ielim Bu gzellik geer bir gn lem yran yaran olmu Alim srrn aar bir gn (140/1. drtlk) On ki mamn bizdedir nuru ah- Velyetin bizdedir srr Aktr aynmz gnlmz duru Sedefli memanl gnllerimiz (194/5. drtlk. A. Bezircide) Pir Sultann iirlerinde Hz. Ali, tasavvuf dncesine bal olarak da ilenmitir. Ancak yukarda zerinde durduumuz din-tasavvuf bilgi slamas ve Trk tasavvufunun altn andan (XII. XIII. XIV. XV. yy.lar) uzaklalmas ve benzeri sebeplerle Hz. Ali-tasavvuf ilikileri s ve klsik bir ekilde bu iirlere yansmtr: Cemali geliyor haylde duta (dte. . Aslanolu) Canm Asumanda Kandilde Arta Uzakta yaknda yemnde pite (nnde, olabilir. H.D.) Her nereye baksan Alim kendi var (69/2. drtlk). Bu drtlkte tasavvufun vahdet-i vcud ve tecelli nazariyelerinden beslenildiini grmekteyiz. Allah her eyde, her yerde tecelli etmitir. Her yerde farkl farkl grlen aslnda bir Allahtr. Burada ise Alidir. Onda da tecelli etmitir. Enel Hak demenin bir baka ekli ifade edilmektedir: Ben Hakkm yerine Ali Hakkdr. Ayn izah tarz u drtlkte de grlmektedir: Pir Sultanm u dnyaya Dolu geldim dolu benim Bilmeyenler bilsin beni Ben Aliyim Ali benim (132/1. drtlk). kimizin de z esas ayndr. Allah ikimizde de tecelli etmitir. Bu adan ikimiz de aynyz. kimizin z, esas Allahtr. Ben Hakkm, Ali Hakkdr. Burada ikisinin de fenafillaha erdii, Allahn varl iinde yok olduu anlatlyor.

451

Aa kurur devran dner Ku yuvaya bir dem konar Doldurmu dolusun sunar Alim kendi eli ile (116/4. drtlk). Ayrca baknz: 100/5; 150/5. drtlk. Dolu=tol > tolu iki mnsna gelir ve slamiyetten nce de Trk kltrnde, din trenlerde nemli bir yer tutar. Ancak slmiyetin iinden doan tasavvufta yine din tasavvuf bir mn tamakla birlikte, ilh iki, manev iki, tasavvuf bilgilerinin z; bu bilgileri alan ve bununla yorulan kiileri sarho eden, kendinden geiren, k eden ilh bilgiler, hikmetler mnsn da kazanmtr. Tasavvufun bilgi ksrl iine dt sonraki yllarda mey, dolu uyuturucu manasndaki iki, arap v.b. olarak kullanlsa ve baz tarikat mensuplar tarafndan bu ikiler iilse bile aslnda Yunus Emre bata olmak zere btn byk ve bilgili tasavvufularda mey, dolu, si bu mnda bilinmi ve kullanlmtr Yukardaki drtlklerde bu ilh bilgileri sunan Alidir. nk tasavvuf ekollerinin byk bir ksmnda kurucu pir olarak Hz. Ali kabul edilmektedir. Pir Sultann iirlerinde, Hz. Alinin din ve tasavvuftaki nemine binaen ok derin, sarslmaz bir Hz. Ali sevgisi grlmektedir: Hak nasip eylese dergha varsam Bir dem divanna dursam y Ali Eilsem eiine niyaz eylesem (eine, olmal. H.D.) Yzm tabanna srsem y Ali Yzm tabanna srdm zaman Zerrece gelemez gnlme gman (gelmezdi, C.ztelli.) Alim Dldlne bindii zaman nnce Kanberin olsam ya Ali Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem alatrsan bir dem gldrsen ekip Zlfikarn beni ldrsen Elim eteinde kalsam y Ali (18/1.2.2. drtlk v e dier drtlkler).

452

Yksek isem ben gnlm endirmem (Ykseklerden, olmal. H.D.) Endirsem de ben Aliden ayrlmam Azraili ak gsme kondurmam Kondursam da ben Aliden ayrlmam Kratm kratm benli kratm Aralaya kt nm firkatm Kesilse kefenim yunsa meyyitim Yusalar da ben Aliden ayrlmam (38/1.2. drtlkler ve dier drtlkler). Dier iirlerinden rnekler: Pir Sultan zkir olup Aliyi zikretmektedir. Furkan okuyup Aliyi methetmektedir. ah Meyiti (Hz. Ali) arzulamaktadr. (27/Drtlklerin tamam). Gnl ho olmad iin turnann tmemesini istemekte, Aliyi seversen tme demektedir. (35/4. drtlk). Cmle erlerin (tasavvuf erbabnn) durmadan tekrar edip adn andklar Alidir (49/3. drtlk). Pir Sultan (ve onun gibiler) balarn aha (Hz. Ali) evvelden kurban etmilerdir. Onlar ehittir. Bu ehitlerin serdar ise Alidir. (82/5. drtlk). Pir Sultan, ah (Hz. Ali) grmtr ve artk onun yolundan dnmeyecektir. Hz. Alinin elinden itii bde dolu olmutur (ilhi iki, tasavvuf bilgileri ve bunlarn z haline gelmitir).(100/5. drtlk). ahn illerinden gelen turnalar arp karp ah (Hz. Ali) diyerek konarlar. (106/1. drtlk). Pir Sultan Alinin kemter bir kuludur, klesidir. (129/3. drtlk). Pir Sultan bezm-i elestte kal bel demitir. Tanr olarak Allah kabul etmitir ve Hz. Aliye de Murtaza demitir. (148/12. drtlk). Alinin sesi gzeldir. Onun sesi ile gnllerdeki pas silinip yok olacaktr. (227. iir/2. drtlk. C. ztellide). Pir Sultann, baz iirlerinde de Hz. Aliden yardm, efaat veya balanma diledii grlmektedir. Bu, Hz. Alinin hem tarikatn kurucusu olarak kabul edilmesiyle, hem de Ehl-i Beyt mensuplarnn br dnyada da efaat edeceklerine inanlmasyla ilgili olabilir: Zahir btn Onki mam akna (Oniki, olmal. H.D.) Aman ahm mrvvet dey geldim Pirim nazar eyle u ben dkne Aman ahm mrvvet dey geldim

453

Bakmaz msn cesedimin nrna Elim ermez oldu cihan krna Yzm yerde geldim durdum drna Aman ahm mrvvet dey geldim (45/1.2. drtlkler ve dier drtlkler). Enel Hak dedik de ekildik dra db erkn bize doru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardmcmz ah- Merdan Aloldu (100/1. drtlk) Biatmz aldk biz de uludan Mrvet kimden kald Hazret(i) Aliden Bizim ikrrmz Kal-beliden Eldedir etekte bu ellerimiz (194/2. drtlk. A. Bezircide). lk drtln aaya yazdmz iir de ilk bakta Hz. Aliden yardm ve efaat istenen bir iir gibi grnmektedir: Hak Muhammed, Ali geldi dilime Kalma gnahlara mrvet y Ali Yine ihsan senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet y Ali (17/1. drtlk). Burada ve iirin devamndaki dier drtlklerde Hz. Ali sanki tarikat nderi olmann biraz daha tesinde kabul edilerek vlmektedir. Byle dnlrse Aliyi Allah yerine koymaktadr, diyebiliriz. Fakat iirin Hak, Muhammed, Ali geldi dilime diyerek balamas; ikinci drtlkteki Allahm kuluna edersin rahmet; drdnc drtlkteki Allahm eydirme amanla zr; beinci drtlkteki Allahm hidayet eylesin bize msralarnda Allah tam slm bir ekilde anmas dikkate alnrsa u iki ihtimalden birisini syleyebiliriz: Pir Sultan; Yine ihsan senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet y Ali deken ve bu son msray her drtln sonunda tekrar ederken, Hz. Alinin bu ekilde vlmesinin, Hz. Aliyi Tanr yerine koymak demek olduunu bilmemekte, bylece Hz. Aliyi tarikat nderi olarak, Allah

454

da Tanr olarak vmektedir. Bu durumda onun Hz. Aliyi Tanr yerine koymak gibi bir dncesi yoktur. Buradaki dnenin tasavvuf teorilerine dayanan bir zellii de grlmemektedir. kinci bir ihtimale gre ise iirin aslnda Ali yerinde Allah vard, szl kltrde zamanla ve Hz. Ali ile ilgili tartmalarn da artmasyla Allahn yerine Ali sylenmeye balad. Ali ile Allahn hece says da ayn olduundan syleyite hibir prz meydana gelmedi: Hak Muhammed, Ali geldi dilime Kalma gnahlara mrvet y Allah Yine ihsan senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet ya Allah eklinde. iirin genelinde Allahn bu kadar ok ve Tanr mnsnda ele alnmas dikkate alnrsa bu ihtimali daha gl olarak kabul edebiliriz. Bu durumda iirin tamam din ve tasavvufi bakmlardan uyumlu hle gelmektedir. iirin ls ve ahengi ise deimemektedir. O zaman ayn iirin ikinci drtl de yle olacaktr: Hatice, Fatma mihr-i muhabbet Allahm kuluna edesin rahmet mam Hasan, mam Hseyin mrvet Kalma gnahlara, mrvet y Allah (derlemelerde Ali. H.D.) Ayrca baknz: 3.4.5.6.7. ve 8. drtlkler. Yukardaki rnek ve aklamalarda da grld gibi Pir Sultann bu iirlerinde Hz. Ali tasavvufa ve tasavvuf anlaylarna bal olarak vlmekte, ona tarikat nderi ve rehber bazan da mrit, pir, mrebbi olarak deer verilmektedir. Pir Sultann bu iirlerinde elbette Yunus Emrenin iirlerindeki derin tasavvuf bilgiler, izahlar yoktur. Ancak bu iirlerde -kitaptan mektepten, ehirden uzak bir kltrel evrede yaanmasna ramen- yine de ideal Trk tasavvufundan ok uzaklalmadn syleyebiliriz. c. Pir Sultann iirlerinde Menkbev / Destan Olarak Hz. Ali Hz. Alinin yet ve hadislerle vlmesi, onun ilim ve hikmet sahibi oluu, Kurann mnlarn en iyi anlayann Ali olduunun Hz. Muhammed tarafndan dile getirilii, ayrca yine Hz. Muhammed tarafndan Mslman genlerin rnei (en ideal

455

feta; L feta illa Ali) olarak gsterilii, Hz. Alinin ihsan ve hidayet stnl yannda bir o kadar da beden stnl olduunu, gstermektedir. Bunu slamn yayl srasnda yaplan savalara Hz. Muhammedin yannda katlp, cesurca savatndan, bu hususta dier slm kahramanlarndan daha nde olduundan, birok azl slm dmann bizzat ldrdnden, bu savalarda yeri geldiinde Hz. Muhammed iin cann siper ettiinden anlamak mmkndr384. O, bu zellikleriyle bizim szl kltrmzdeki destanlarmz iin de ideal bir kahramandr. yle de olmutur. Hz. Alinin bu yiitlikleri, kahramanlklar, saval Trkler arasnda ok sevilmi ve onun hayat hakknda menkbeler (destanlar) oluturulmutur. Hz. Alinin bu stnlkleri kitaplarda zaten var olduundan onu alp hayallerine, ideallerine gre ekillendirilip menkbeler (destanlar) oluturmak da halka dmtr. Bu Trk olsun, Trkmen olsun btn Trk halk iin geerlidir. te bu menkbeler (destanlar) Pir Sultann iirlerinde de yer almaktadr: Talip olmaynca yrem sarlmaz (Tabip, olmal. H.D.) Mrit olmaynca pire varlmaz Yz bin asker olsa kffar krlmaz Eli Zlfikarl Ali olmaynca (Al olmaynca, olmal. (H.D.) (1/3. drtlk) Pir Sultanm yaralar yeniler ahn sesi kulamda nlar Alim nr ursa da ta iniler u gelen ses yoksa Dldl sesi mi (22/7. drtlk) ahm Hayber kalesini ykarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Miraca karken (Vezin tutmuyor. H.D.) Turnalar Alimi grmediniz mi (23/2. drtlk, ayrca 1.3.4. drtlkler)

384

Glpnarl, Abdulbakiy: Tarih. Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, s. 343-352; ztrk, Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar. S. 100-101.

456

Yunusun deryaya dald zaman Krk gndz krk gece kald zaman Ali Zlfikar ald zaman Hayber kalesinde kolunda idim (43/4. drtlk) Nerden dman gelir ise duyard Dost uruna can ba kayard Her gn Hamza kre gezerdi Aliyi Dldle binerken grdm (51/4. drtlk). Alidir gaziler ba Hzr Nebdir yolda Ali manendi bir kii Sultan Seyit Veli geldi (119/2. drtlk ve 1. drtlk) Nerde Pir Sultanm nerde zmz asl darda Yemenden te bir yerde Dahi Dldl savatadr (149/5. drtlk, ayrca 1.2.3. drtlkler) Turnaya vermi sesini klar tutsun yasn Hem nnce devesini Yeden Murtaza Alidir Gln balar baka baka Balar da gnderir Hakka Ejderhay iki akka Blen Murtaza Alidir (150/3.7. drtlkler; ayrca 1.2.4.6.8. drtlkler) Ayrca bak: 11/7; 15/1.2.3.4.5; l147/2. 3. drtlkler. Gerek yukarya aldmz, gerekse rnek olarak belirttiimiz drtlklerde olaanstlkler, masal unsurlar, tarih itibariyle uyumsuzluklar vardr. Bunlar menkbe (destan)lerin zelliklerindendir. Tarih olay ve kiilerin halk muhayyilesinde ald ekillerdir: ahn (Hz. Alinin) Hayber kalesini ykarken nice Yezitin halka olup bakmas, Yemenden te bir yerde Dldln hl savata olmas, Alinin kendi cenazesini devesine ykleyip nne alp gtrmesi gibi

457

4. P R SULTANIN RLER NDE ALLAH-MUHAMMED-AL ve MUHAMMED-AL Pir Sultann iirlerinde ALLAH-MUHAMMED-AL lemesi ile MUHAMMED-AL eklindeki syleyiler ok nemli bir yer tutar. Bunlardan AllahMuhammed-Ali lemesinin Hristiyanlktaki teslise benzediini veya ondan alndn syleyenler de olmaktadr. Hristiyanlktaki leme (teslis) iin Nisa Suresinin 171. yetinde yle denmektedir: 171. Ey ehl-i kitap! Dininizde ar gitmeyin ve Allah hakknda, gerekten bakasn sylemeyin. Meryem olu sa Mesih, ancak Allahn resuldr. (O) Allahn, Meryeme ulatrd kn: Ol kelimesi(nin eseri)dir. Ondan bir ruhtur. () u halde Allaha ve Peygamberine iman edin. (Tanr) tr demeyin, sizin iin hayrl olmak zere bundan vazgein. Allah ancak bir tek Allahtr. O, ocuu olmaktan mnezzehtir. Gklerde ve yerlerde ne varsa hepsi Onundur. Vekil olarak Allah yeter.385 Bu yetin aklamas yaplrken de u bilgiler verilmitir: Hristiyanlar Allah; baba, oul ve rhul-kudsten ibaret olmak zere tr, yahut Allah unsurdan meydana gelmitir, bunlarn de birbirinin ayndr, her biri tam ilhtr ve birden bir tek Tanrdr diyerek elikiye derler. Yukardaki yetler onlar, gerek Allah inanc zerinde aydnlatmak zere gelmitir. (Ayn eser s.104) Hristiyanlarn Tanr tr demeleri veya Allah baba, oul ve rhulKudsten ibaret kabul etmeleri, nn de birbirinin ayns, bu nn her birinin tam ilah ve birden tek tanr olduuna inanmalar Trk tasavvufundaki AllahMuhammed-Ali inancna taban tabana zttr. Burada rakamndan baka bir benzerlik yoktur. nk Trk tasavvufunda bir tek Allah vardr. Onun varl ve birliinin, gc ve kudretinin tartmas bile yaplmaz. Pir Sultann iirlerinde Allah blmnde de bu durum aka grlmektedir. En ok sevilen Odur. Sevgi sralamas bakmndan ikinci srada Hz. Muhammed, nc olarak da Hz. Ali yer almaktadr. ddia edildii gibi Allahn olmas, unsurdan ibaret olmas veya bu unsurun her birinin (Allah-Muhammed-Ali) ayr ayr Allah olmas gibi bir inan ve anlay kesinlikle yoktur. Buradaki Allah-Muhammed-Ali leme ve sralamasnn kayna yine slamda
385

Kuran- Kerim ve Aklamal Meli, s. 104. (Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ank. 1993)

458

aranmaldr. Prof. Dr. A. Glpnarl, Maide Suresinin 55. ayetini u ekilde tercme etmektedir: Sizin veliniz, ancak Allahtr ve Rasuldr ve iman edenlerdir ki onlar, namaz klarlar ve rk hlinde zekt (sadaka) verirler386. Bu ayetteki rk halinde zekt (sadaka) veren kii olarak Hz. Alinin kasdedildiini belirten iki de hadis aktarlmtr. Bunlarn birisi Eb-Zerril-Gfrden, dieri de bn Abbastandr. Bu hadislerde bildirildiine gre bir namaz esnasnda bir yoksul gelmi ve namaz klanlardan bir ey istemitir. Kimse bir ey verememi, ancak Hz. Ali rkda, elindeki gm yz iaret etmi. O yoksul da gm yz almtr. Namazdan sonra Hz. Muhammed o yoksula bir ey verenin olup olmadn sormu, o da Hz. Alinin gm yzn verdiini sylemitir. (Ayn eser: s. 3539). Bu yete gre Mslmanlarn velisi (dostu) ancak ALLAHtr, RESLdr ve Ali gibi iman edenlerdir. Hasl, yet-i kerimede Veli olarak nce Allah ve Rasl, sonra namaz klarken rkda sadaka veren, yni Ali (A.M.) anl (Ayn eser: s. 39)mtr. Bunlarn de sevgilidir, sevilmelidir, ancak sralamada nce ALLAH, sonra PEYGAMBER, sonra da AL yer almaktadr. Birisi tek olan lahtr (ALLAH), dieri onun elisidir (PEYGAMBER), dieri de onun sevgili kuludur (Ali). Bunlarn her birisinin konumu ve deeri ayr ayrdr. Biri dierinin yerine gemez. Trk tasavvufunda ve Pir Sultann iirlerinde sk sk dile getirilen bu AllahMuhammed-Ali sevgisinin bir dayanan da Trk tasavvufunun nemli yazl kaynaklarndan olan Yeminye ait FAZ LET-NAMEde grmekteyiz. Hicri 925 (m. 1519)te yazlan 7904 beyitlik bu eser, Hz. Alinin faziletlerinden bahsetmekle beraber hep yetlere, hdislere dayanlarak, slm ve kitb bilgiler esas alnarak yazlm bir Trke eserdir. Trk halk iirindeki birok tasavvuf inan ve motiflerin kaynan bu eserde bulmak mmkndr. Trk tasavvufunun bozulma ve slama dneminden de nce yazlm olmas ve bugnlere gelmesi esere ayr bir nem kazandrmaktadr. Bu eserde Hz. Muhammedin azndan yle denmektedir:

386

Glpnarl, Abdlbaki: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik; s. 35.

459

Aliyi hem beni nrndan ol hak Yakn hilkat klupdur bil muhakkak Buyurd bu hadisi nur- ekber Keml-i vhidyetden peygamber dedikten sonra bu hadisin orijinali drt beyit halinde verilmitir. Bu hdisin Trkesi ise kitabn sonunda u ekilde aklanmaktadr: dem yaradlmadan on drt bin yl nce ben ve Ali Allahn katndaydk. Allah demi yaratt. Bu nur onun sulbine nakledildi. Bu nur bir sulbden dierine gee gee nihayet Abdulmuttalibin sulbine geldi ().387. Hz. Muhammedin ifadesiyle Allah kendi nurundan Hz. Muhammedi ve Hz. Aliyi yaratmtr. Adem yaratlmadan on drt bin yl nce Ali ile Muhammed Allahn katndayd. te Allah-Muhammed-Ali lemesi veya sralamas bu gibi yet ve hadisler nda dinde ve tasavvufta bir klie haline gelmi ve kullanlmtr. Bu kullann Hristiyanlktaki teslisle hibir ilgisi yoktur. Bu kullanta slama ters decek ve onu zedeleyecek bir kullan da asla sz konusu deildir. Bu sralama ve klie bazan da Hakk-Muhammed-Ali eklinde sylenebilmektedir. Pir Sultann iirlerinden rnekler: Allah birdir Hak Muhammet Alidir Ann ismi cmle lem doludur Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur Gel Muhammed Ali derghna gel (31/1. drtlk). Allah bir Muhammet Alidir Ali Gel Muhammet Ali katarna gel smin bu cihanda doludur dolu Gel Muhammet Ali katarna gel (32/1. drtlk) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmal. H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan u Hseyni sevdim okurum (49/1. drtlk)

387

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemini, Fazilet-nme -I-, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2002, s. 360, 609.

460

zm zulmete salmazam Allah bir Muhammed Ali Ben gayr nesne bilmezem Allah bir Muhammed Ali (432/1.ve dier drtlkler) Hak, Muhammed, Ali geldi dilime Kalma gnahlara mrvet y Ali (Allah, olmas gerektiinden bahsetmitik. H.D.) Yine ihsan senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet y Ali (Allah. H.D.). Pir Sultann iirlerinde Allah-Muhammed-Ali sralamasndan daha fazla olarak Muhammed-Ali syleyiine rastlamaktayz. Bunun kayna da yine slamda ve slm kltr eserlerinde, bilhassa tasavvufta bulunmaktadr. A. Glpnarl, Hz. Muhammedle Hz. Alinin yaknln, yaknlklarn derecesini ve nakletmektedir: Ben hikmetin ehriyim, Ali kapsdr. demiler, bir rivayette Hikmeti dileyen kapya gelsin szn de bu szlerine eklemiler; Hikmet on ble blnd; dokuzu Aliye verildi, biri ondan bakalarna, insanlara ihsn edildi; o, bu bir blkte de en bilgili kiidir buyurarak Alinin kadrini tebcil etmiler, Hz. Ali de (A.M.), Hamdolsun Allaha ki hikmeti, biz Ehlibeyte ihsan etti diyerek hamd- senda bulunmulardr. () Ali bendendir, ben ondanm; ben kimin mevls, veliyy-i emri isem, Ali onun mevlsdr () hadisleriyle Alinin derecesini mmetine bildirmilerdir388. Yukardaki alntya ek olarak dipnotta belirttiimiz sayfalarda da yine Hz. Muhammed ile Hz. Alinin birbirine benzerliini, yaknln, ortak noktalarn, karde sayldklarn yine hadislerden anlamaktayz. Hz. Muhammedle Hz. Alinin yaknl ve beraberlii ile ilgili olarak nceki sayfalarda bahsettiimiz Yemin (Dervi Muhammed Yemin)nin Fazilet-namesinde de olduka doyurucu bilgiler vardr. Bunlardan birisi udur: Hz. Alinin deerini belirtirken Hz. Muhammedden unlar

388

Glpnarl, Abdulbaky: Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, s. 29-30; ayrca bak: s. 24-25, 31, 31-32, 34,39, 343, 348.

461

Allah demi halketmi, alnna emanet bir nur koymutur. Bu nur habibim Mustafann nbvvet nurudur. demitir. Alemin yaratlnn sebebi bu nurdur. Bu nur ile dem halife olmutur. Bu nur dem Peygamberden sonra srasyla dier peygamberlere gemi, sonra Abd- Menafa, ondan da Hime erimitir. Nbvvet nuru Abdulmuttalibe eriince onda ikiye blnmtr: ki blindi andan nr- thir Nbvvet hem vilyet old zhir () Nbvvet nr Abdullaha irdi Atas an Abdullhda grdi Muhammed Mustafaya ol pederdr Bu sz nakli siyerden muhtasardur Birisi ol nrun kim gayba gitdi Eb Tlib alnn mesken itdi Eb Tlib bilinden geldi Haydar Kim oldur ftih-i hissin-i Hayber389. demden Abdulmuttalibe erien nur, ikiye blnm, nbvvet nuru Hz. Muhammedin babas Abdullahtan Hz. Muhammede gelmitir. kiye blnen nurun dieri ise Hz. Alinin babas Ebu Talibden Hz. Aliye intikal etmitir. Bunlardan birincisi nbvvet nuru, ikincisi ise velyet nrudur. Her ikisinin asl ise bir nurdur: kimz bir nrdan halkuz didi hayrl beer Kim anu nna mnzeldr bu Kuran- mbin390 Ayn eserde (s. 396) 4. beyit yerine yazlan hadisin Trkesi kitabn sonunda u ekilde verilmitir: Ali benden, ben de Alidenim ve benden sonra hak Alidir. Allahn Resul doru syledi. S. 610. Bu hadis aklanrken verilen beyitlerden ikisi u ekildedir:

389

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemini, FAZ LET-NME -I-, s. 112113; ayrca bak; s. 108112; s. 117, beyit no: 3; s. 118, beyit no: 17,1. 390 A.g.e.:s. 197; ayrca bak: s. 202, beyit no: 16; s. 361362, beyit no: 16, 17, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16; s. 370371, beyit no: 48; s. 518519, beyit no: 13, 16, 17, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; s. 611612, 154 nolu aklama.

462

Ali benven Ali benden ibret Alin hakkdur nur- emnet () Anun byle buyurd peyember Ki gendn nrdur rh- Haydar391 Bu arada Pir Sultanda ve daha sonraki yllardaki Alev-Bekta iirinde, sk sk kullanlan Bilmeyenler bilsin beni Ben Aliyim Ali benim syleyiinin sadece szl kltrde deil, hicri 925/M. 1519da yazlan ve kkl slam bilgilere dayanan Yeminnin Faziletnamesinde de aa yukar ayn ekilde kullanldn grmekteyiz: Ali benim Ali benden ibret ( lk beyitin 1. msrasnn bugnk Trke ile ifadesi). Ayn beraberlie dir baka rnekler: Benm rhum resln nrdur bil Yakn tan gmanun dr klgl.392 Ayn eserde Hz. Muhammedin Hz. Aliyi gmleinin iine almas, ikisinin bir yakadan ba karmas, gvdenin bir, ban iki grlmesi, sonra ban bir tenin iki olmas, en sonra da Hz. Muhammedin gmlei kardnda veli ile nebinin bir olmas da anlatlmaktadr: kard glegi mahbb- rahman Nebi v hem veli olmd yeksn Grp ashb peygamber serser Didiler cmlesi Allh u ekber393 A. Glpnarl, Fazilet-nameden faydalanarak H. Muhammed ile Hz. Alinin nurunun daha dnya yaratlmadan nce havada asl bir kubbede birlikte olduunu u ekilde anlatmaktadr: Allah kinat yaratmadan nce bir kandil yaratm. Bu kandil havada bir kubbe iinde aslym. inde bir nur parlar dururmu. Sonra bir melek yaratm, ben kimim, sen kimsin diye sormu. Melek, ben benim, sen de sensin diye cevap verince gazaba gelmi, bu melei kahr oduyla yakm. Bundan sonra yaratlan melek de (aslnda melekler de H.D.) bu akbete uram. Nihayet Cebril yaratlm. Fakat o da bu
391 392

A.g.e.: s. 396. A.g.e.: s. 418 ve ayrca 15 ve 16. beyitlerdeki hadisler ve bunlarn Trkesi... 393 A.g.e.: s. 516, ayrca bak: 513-516.

463

soruyu cevaplandramam. akn bir halde kalp gezer dururken bu kandile rastlam. Kandilden, ben kulum, sen Rabbimsin de diye ses gelmi. Cebril soruya bu cevab verip kurtulmu. Kandildeki nur, Muhammedle Alinin nuruymu.394. grdm nr iki yaldur akdur Szi togru direm tank hakdur Bu kandil ire yal hak nrdur Ki ol hr zamn peygamberidr Bu yal nr Muhammed Mustafanu Nrdur bilgil o sdk u safnu Benmdr ibu ak nur kim Aliyem Resl ibn-i ammi hem veliyem395. Btn bunlar XV-XVI. yzylda kaleme alnan ve Trk tasavvufundaki inanlar yanstan eserlerdeki Hz. Muhammedle Hz. Alinin zde beraberliini gstermektedir. Bu anlay szl kltrde ve Pir Sultanda Muhammed Ali kliesi eklinde sk sk dile getirilmitir. Bu beraberliin ve ikisinin pepee anlmasnn kayna yine Kurandr ve hadislerdir. ia kltrnde bunlar perinleyen birok bilgi ve yorum olduu gibi o kadar olmasa bile Snni kltrde de bir hayli malzeme bulmak mmkndr. Bu arada unu da belirtelim ki bu beraberlikte ve beraber syleyite peygamber ilk sradadr ve Hz. Muhammeddir. Hz. Ali ise ondan sonra gelmektedir ve o da velidir. Btn bunlar Kuran ve hadislerle bir uyumu sergilemektedir. Hz. Muhammed Hz. Ali beraberliini vurgulamak iin Yeminnin Faziletnmesinde, Bisatnin Menkibl Esrr Behet-l Ahrrnda ( kisi de XV. yzyln sonu, XVI. yzyln ba) dile getirilen kandil, kandildeki nur, Hz. Muhammedle Hz. Alinin bir gmlee girmesi; bir gvde, iki ba; sonra iki gvde bir ba; daha sora da ikisinin de bir olmas, Trk halk tasavvufunda yine ok kullanlan krklar ve bunlarn birine kl vurulunca krkndan da kan gelmesi gibi inanlarn ok benzerleri Trk tasavvufunun altn anda yaam olan Yunus Emrenin iirlerinde de grlmektedir.
394

Glpnarl, Abdulbki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 181. Ayrca bak; Glpnarl Boratav, Abdulbki-Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 189190 (Menkb l-Esrar Behcet l-Ahrrdan naklen). 395 Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemin, FAZ LET-NME -I-; s. 232. ayrca bak; s. 227 235.

464

Demek oluyor ki szl kltrde ve bu arada Pir Sultanda grlen bu inanlar yazl eser veren ve olduka kitab ve slam zelliklerle eserini yazan Yemin (Dervi Muhammed Yemin) de, Bisatde (Menkibl Esrar, Behcetl Ahrarn ona ait olduu ok kesin deildir ama XV. yzyln sonu ile XVI. yzyln banda yazld kesindir), bunlardan asr nce yaam olan ve artk Trk kltrnn en ideal tasavvufularndan kabul edilen Yunus Emrede de grlmektedir: Yetmibin yl ndinden yaratd Muhammedi Kendsi k oldu behne bir ylduzdan Ol ylduz ki vard kandayd dem cn Ve bunca peygamberler anlmadn azdan396 y yrenler iy kardeler sorun bana kandaydum Ik denizine daluban dery-y ummandaydum Ol kim beni bekleridi her handasam saklard Ik urgan ucunda kandildeki candaydum397 Sabrla kanat viribidm bunlara Krk kii bir gnlekden ban karan benem Ol krklardan birine neteri aldumd Krkndan kan ahdup ibret gsteren benem398 Btn bu inanlarn dayand bir kaynak eserin olmas gerektiini syleyebiliriz. Bu kaynak eseri ve onun sahibini Yunus Emreden de nceki devrede aramak gerektii kanaat indeyiz. Pir Sultann iirlerinde sk sk dile getirilen Muhammed-Ali kliesi de Kurandaki, hadislerdeki ve Trk tasavvufundaki Hz Muhammed ve Hz. Ali sevgisine, bunlarn deta bir ve beraber olduklar inancna dayanmaktadr. Ayr ayr Hz. Muhammed ve Hz. Ali sevgisi dile getirilmekle birlikte ok defa da ikisi birlikte anlmakta ve sylenmektedir:

396 397

Glpnarl, Abdulbki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 181. A.g.e.: s. 181. 398 A.g.e.: s. 180, ayrca bak: s. 167-169.

465

Yola hor bakann yamandr hali Kaldrn aradan kyl- kali Evvel ebet prim Muhammed Ali Byle gnde odur imdat edici (9/3; 1. 4. drtlkler). u dnyada benim gnl verdiim Birisi Muhammet birisi Ali Adna anna kurban olduum Birisi Muhammet birisi Ali (19/1. drtlk; 2.3.4.5. drtlkler) On iki imamdr ulu ahmz Muhammet Aliye kar rhmz On drt masum bizim hem-penhmz Hidayet bahrinde cevlna geldik (29/4. drtlk) Arduban kalbin pasn silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkn cemalini grmek dilersen Gel Muhammed Ali derghna gel (31/2. drtlk; 1. 3. 4. 6. 7. drtlkler) Gizlidir gizliden haber alnmaz Gnle girmeyince srlar bilinmez Benlik ile Hakka kulluk olunmaz Gel Muhammet Ali katarna gel (32/3. drtlk ve ayrca 1. 2. 4. 5. drtlkler ) Evvel Cebrilin ilk kelmnda Krklar meclisinde ak meydannda Muhammed Alinin sr kelmnda Nihan syleirken dilinde idim (43/2. drtlk). Pir Sultanm Hak Muhammed Aliden T ikrarm vardr Kal Beliden efaat umarm gzel Veliden (nebiden de olabilir. H.D.) Muhammed Aliyi sevdim okurum (49/7. drtlk)

466

Ak gl Muhammedin aln terinden Kerem Muhammedden, mrvet Aliden Pir Sultanm byle aldk uludan Bir kanm var, bin mrvvet erenler (74/5. drtlk; 4. drtlk) Muhammed Alinin eli deil mi Hak deyp tuttuum el bana yeter Bu yolun sahibi Ali deil mi Alinin kurduu yol bana yeter (77/1. drtlk) Gelsin ikrarna beli diyenler niltim derdim Muhammed Alidir smin annca salavt verenler Merebim virdim Muhammed Alidir (85/1. drtlk; ayrca bak; 2. 3. 4. 5. drtlkler). Biz tccar deiliz alup satmayz Erenler mline hile katmayz Gnlmz genitir biz kin tutmayz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/5. drtlk, ayrca bak; 1. 2. 3. 4. 6. 7. drtlkler). Ay Alidir Gn Muhammed Okunan seksen bin yet Balklar suyuna hasret erhi dner gl iinde (114/3. drtlk) Allah birdir, bir oluptur Hak iinde sr oluptur Tecellide nur oluptur Allah bir Muhammed Ali (432/5. drtlk; ayrca bak; 1. 2. 3. 4. 6. drtlkler). Dier rnekler iin baknz; 23/5. drtlk; 11/1.6. drtlkler; 14/5. drtlk; 15/6. drtlk; 22/1. 4. 5. drtlkler; 57/5. drtlk; 64/4. drtlk; 70/1. drtlk; 113/1. drtlk.

467

C. P R SULTANIN RLER NDE D ER D N MOT F VE KULLANILAR 1) Kurandan Bahseden Veya yet ve Hadislerden lham Alnarak Sylenen Drtlk Veya Msralar: Evliyalar enbiyalar vrisi Kalkar hacet diler gece yars rr tr arn horozu Dodu seher vakti kalk hacet dile (7/2. drtlk; ayrca bak: 1. 3. 4. drtlkler). Mevlam nasip etse bir kula Kudretten okunur onun Ysini (22/3. drtlkten; ayrca 4. drtlk) Furkann okurum mehdin eylerim Zakir oldum zikrederim Aliyi (27/1. drtlkten; ayrca. 3. drtlk) Arduban kalbin pasn silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkn cemalini grmek dilersen Gel Muhammed Ali derghna gel (31/2. drtlk; ayrca bak; 1. 4. drtlkler). Kbenin yaps bina yaps man etse silerin hepisi Be vakit okunur yet-el krs Ya Muhammed sana imdada geldim (44/4. drtlk; ayrca bak: 1. 2. 3. 5. 6. drtlkler). Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmal. H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan-u Hseyni sevdim okurum (49/1. drtlk; ayrca bak: 6. 7. drtlkler). Kadir Allah kula ihsan ederken (ederse, olmal. H.D.) ner ibadetin eder sabahtan (kul da, olmal. H.D.) Eer nefse uyup yoldan kmazsa Cennetten bir koku gelir sabahtan (55/1. drt.; ayrca bak: 4. drt.).

468

Pir Sultanm syler bu hikyeti Yirmi sekiz harf, yedi yeti (Yiirmi sekiz, olmal. H.D.) Nefsini bilmektir szn gayeti (gayesi, olabilir. H.D.) Bilmee irfandan rehber isterler (76/6. drtlk; ayrca bak: 3. drtlk): Kmile varmadan kmil olunmaz Her mrit olanda kemal bulunmaz Nefsin bilmeyince Hlk bilinmez Okuduum cimse dal bana yeter (77/5. drtlk; ayrca bak: 7. drtlk) Pir Sultan Abdalm Kuhlvallah ahed (Pir Sultanm, olmal. H.D.) Can cesetten ayrlmyor bir saat Dn gn zikrim Ali Muhammet (l-i Muhammed, olmal. H.D.) Seher vakti on iki imam sen yeti (on ikimam, olmal. H.D.) (95/5. drtlk) Er deildir er nefesi tutmayan Ardp kalbini temiz etmeyen zn rzaya teslim etmeyen Srdler derghtan hal nice oldu (99/4. drt.; ayrca bak: 5. drt.) Dnyann tesi neden malmdur (nedir, de olabilir. H.D.) Ann aslna iren limdir Az yaa ok yaa sonu lmdr Bana hrkayla al ul neme yetmez (hrka ile ul,, .Aslanolu).(110/4. drtlk; ayrca bak: 1. drtlk) Ben kutlu postuma getim Sekahm erbetin itim Ol saat kl-kalden getim Firdevs-i l iinde (113/4. drtlk; ayrca bak: 2. drtlk). Traplk cmlenin ba Daim inenmektir ii stne atarlar lei ncinme gnl, incinme (27/2. drt.; ayrca bak: 4. drt.).

469

Alna yazlm yazy Besili krpe kuzuyu Hakkn yazd yazy Bozmak elinden gelir mi (122/2. drtlk) Yer pamuk olur atlr Cmle deryalar katlr Dilin daman tutulur Doru cevap veremezsin (134/4. drtlk; ayrca bak: 1. 2. 3. 5. drtlkler.) Yeyp yediren bir dem (yedirse; S. M: Yurdatap) Eksik etmez Bri Hdam Gk ekine misal dem An eken bier bir gn (140/2. drtlk; ayrca bak. 4. drtlk) Olaym der isen Hzr rfan defterine yazl Hak her yerde hazr nzr Grr de var grmez de var (141/3. drtlk). Kuran oldu delilimiz Srr- hakikat yolumuz mam Caferdir ulumuz Mrvvet kerem erenler (146/3. drtlk) Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr Hizmet erenler yoludur Cmle ilmin evvelidir Ahdimiz kal beldir Bundan dnen kii mattr (148/1. ve 7. drtlk; ayrca bak: 2.12. drt.)

470

Ateim yanp pimeden (bitmeden, C..) Ruh girip bu ten komadan Ana rahmine dmeden Bu dnyaya gelen kimdir(151/2. drtlk. Ayrca 4. drtlk). Ezelden kendye ikrar eyleyen Kaf- nun emrini tekrar eyleyen Kinatta kendin izhar eyleyen Gzlere grnen seyrandr elif (427/2. drtlk; ayrca bak: 1.3.8.9.10.11. 12. drtlkler). Dier rnekler iin baknz; 1/2.6. drtlkler; 3/1.2.4. drtlkler; 11/6. drtlk; 13/2.3. drtlkler; 21/2.6. drtlkler; 23/2.5.6. drtlkler; 43/1.3.4. drtlkler; 53/4. drtlk; 65/1.2.3. drtlkler; 72/3.6.7. drtlkler; 80/6.7. drtlkler; 82/2.4. drtlkler; 91/4. drtlk; 92/5. drtlk; 97/2.3. drtlkler; 98/5. drtlk; 100/1.2.4. drtlkler; 105/1.2.3.4.5. drtlkler; 107/2. drtlk; 109/3.4. drtlkler; 111/3.5. drtlkler; 112/3. drtlk; 114/3.4. drtlkler; 123/1.2. drtlkler; 136/2.3. drtlkler; 143/4.5. drtlkler; 147/4. drtlk; 150/2. drtlk (1. ve 2. msra); 161/4. drtlk; 436/Nakaratlar; 439/3 drtlk; 277 (C. ztellide) / 1. drtlk; 194 (A.Bezircide) / 2. drtlk. 2) Bismillah, Salvat, Namaz, Oru, Hac, Hac, Tevekkl vb. Nefse uyan Hakka uymu deildir Gaziler namazn klm deildir Bu gezen abdallar dervi deildir Arkasnda hrka al olmaynca (1/2. drtlk) Muhammetttir gnlmzn aynas Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin lemin Mustafas Ya Muhammed sana imdada geldim (44/2. drtlk; ayrca 3.4. drtlk) Pir Sultanm ismin aldm kaleme Biz de raz olduk Hakktan gelene Gsteren deil mi cmle leme Cmlenin muradn verir sabahtan (55/5. drtlk. Ayrca 1. drtlk)

471

Mrebbisi musahibi yo ise ls murdardr namazn klman (57/3. drtlkten). Halil Kbe yapt oldu y delil (ol; olmal. H.D.) Vard varan kald varmayan melil Muhammede rehber oldu Cebrail Yine bir mride varmadan olmaz (109/4. drtlk) On ki mama uyanlardanz Hakka doru gider bu yollarmz Biz l- evld sevenlerdeniz Her seher tesbih eder dillerimiz (194-A. Bezircide/1. drtlk). Dier rnekler iin baknz: 14/2. drtlk; 85/1. drtlk; 110/5. drtlk. 3) Gnah Sevap: Gnah: Ulu yol stnde kpr kurmadm Hatrlar ho edp gnl yapmadm Hakkn emrettii yola gitmedim Ben nice varaym Hak divanna (3/2.drtlk; ayrca bak: 4. drtlk) Medet senden medet ey mrvet kn Ya Muhammed sana imdada geldim Karl dalar gibi ydm gnah Y Muhammet sana imdada geldim (44/1. drtlk). Hnerin var ise yerini devir (kendin. .A. kendini, olmal. H.D.) Bir sz syleyicek kalbinde piir Ululanmak bir Mevlya yarar Nashatm dinle sakn gururdan (54/2. drtlk, ayrca 1.5. drtlkler). Yalan syleyip de geme sraya Evliya nefesin verme araya Var bir amel kazan Hakka yaraya Hakka yaramayan huyu neylersin (65/2. drtlk; ayrca bak: 3.4. drtlk)

472

Bir kardaa meyil verip Tuz ile ekmein yiyip Azck noksann grp Tez bana kakma gnl (128/2. drtlk; ayrca 4. drtlk). Gel gnl karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr (148/1. drtlk; ayrca bak; 7. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 39/3. drtlk; 57/1.2.3.4. drtlkler; 63/2.4.5. drtlkler; 72/7. drtlk; 75/4. drtlk; 78/1. drtlk; 87/4. drtlk; 90/2.3. drtlkler; 92/2.3.4. drtlkler; 99/3.4. drtlkler; 108/4. drtlk; 121/3. drtlk; 127/1.2.3.4.5. drtlkler; 152(2)/4. drtlk. Sevap: Gnl ne yatarsn gaflet iinde Dodu seher vakti kalk hacet dile zn zulmden kurtaram dersen Dodu seher vakti kalk hcet dile (7/1. drtlk; ayrca bak; 2.3.4.5. drtlk) Alaklk dediin bir eyi eydir Erden, evliyadan kalma bir huydur Topra sorarsan atas nurdur Gel gnl yerlerden alak olalm (41/2. drtlk; ayrca bak: 1.3.4.5. drtlkler) Eliftir doksan bin kelmn ba Var Hakka kreyle beyi neylersin Ardrsan kalbin evini art Yzn yumaa suyu neylersin (65/1. drtlk; ayrca 2.3. drtlkler).. Koyup dnya dvsn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini (Dorayp da z nefsini, olmal. H.D. eytan ldren gelsin (137/4. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 1/6. drtlk; 3/1.2. drtlkler; 39/2.3.4. drtlkler; 54/1.2.5. drtlkler; 57/1.2. drtlkler; 63/4.5. drtlkler; 68/1.4. drtlkler; 72/5.6.7. drtlkler; 73/5. drtlk; 75/2.5. drtlkler; 76/3. drtlk; 90/3.5. drtlkler; 92/4.

473

drtlk; 97/3.5. drtlkler; 117/1.2.4. drtlkler; 128/4. drtlk; 134/5. drtlk; 141/2. drtlk; 148/1.6.7.8. drtlkler; 152(2)/3. drtlk. 4) Hell Haram: Hell: Pir Sultann iirlerinde nelerin hell olduu zerinde durulmamtr ama onun bir iirinde insanlarn haram helli ayrt etmesi ve hell olanlar yeyip haramlardan uzak durmas u ekilde veriliyor: Kalbi kara kalla sofi u cihana gelse gerek Ad Hell Zde konmu Helal haram yese gerek Helal haram yiyen kii Hakknan yoktur bir ii Oturmu da sallar ba Zikrullahm dese gerek (127/1.2. drtlkler) Haram: Hakkn emrettii yola gitmedim Ben nice varaym Hak divanna (3/2. drtlkten) Gidi yezit bizler haram yemedik Batndaki grdmz dimedik krar birdir didik geri dnmedik Yedileriz birincimiz Alidr (82/3. drtlk) Gnl bir ulu ehirdir Rzasz lokma zehirdir Talib yiyemez kfrdr Hak iyesi haklar bizi (126/2. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 57/1. drtlk; 127/1.2. drtlk.

474

5) Cennet Cehennem; Ahiret, Maher (Kyamet): Cennet : Muhammet din iin ekmi emekler Salavat ver kabul olur dilekler Cennetin kapsn aar melekler Ya Muhammed sana imdada geldim (44/3. drtlk). Serim verdim erenlerin yoluna Gnl arzu eker Cennet bana Ol Muhammed Mustafann nuruna Urayan mrurun yolu kandedir (79/2. drtlk) Mminler Cennete doldu Mnafk meydanda kald Bhtan Fatmanaya oldu ncinme gnl incinme (117/3.drtlk). Sen bir Azrail olsan Canm almaya gelsen Ben bir cennetlik kul olsam Cennete girsem ne dersin (138/10. drtlk; ayrca 11. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 15/3. drtlk; 55/2. drtlk; 88/3. drtlk, 91/2. drtlk; 100/3. drtlk; 112/4. drtlk; 120/2. drtlk; 150(2)/6. drtlk; 427/6. drtlk. Cehennem: Musahip musahibe bulsa bahane An da srerler bir ulu hana hiri cehennem oduna yana Onki mam derghna varamaz (Onikimam, olmal. H.D.). (108/4. drtlk) Gel bu d al benden Yarn frsat gider elden Hak saklasn cehennemden Karanlktr kamazsn (134/3. drtlk; ayrca 2. drtlk). Dier bir rnek iin baknz; 427/5. drtlk.

475

Ahiret, Maher; Kyamet: ki melek gelir sual sorarlar Dker hurcunu da gevher ararlar Bir kln stne kpr kurarlar Geemezsin Hakka kul olmaynca (1/6. drtlk). Ulu maher olur divan kurulur Sulu susuz gelir anda derilr Piri olmayanlar anda bilinr Dnen dnsn ben dnmezem pirimden (53/4. drtlk) Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalrsn hayvan Arasat gnnde alr meydan Alan meydanda rehber isterler (76/2. drtlk; ayrca bak; 3. drtlk). Bir kapu ald ieri girdim Bir ayak zere bin saat durdum Mizan terazisin ben orda grdm liksizdi kemiklerim halloldu (100/4. drtlk; ayrca bak; 1. 3. drtlk) Yer pamuk olur atlr Cmle deryalar katlr Dilin daman tutulur Doru cevap veremezsin (134/4. drtlk; ayrca bak; dier drtlklerin tamam). Dier rnekler iin baknz; 11/6. drtlk; 140/4. drtlk. 6) Melek eytan: Melek: Din Muhammed dini taptm tapu Yklr m Hakkn kurdu yapu Krk sekiz bahedir on iki kapu Eii bekliyen iki kul nedir (80/6. drtlk)

476

Enel Hak dedik de ekildik dra db erkn bize doru yol oldu Sorgucular geldi sual sormaya Yardmcmz h- Merdn Aloldu (100/1. drtlk; ayrca 3. drtlk) Yamur yaar yeller eser Mezar bana ykar Seksen bin canavar skar Hi birine vuramazsn (134/2. drtlk). Ali bindi Dldl ata Can dayanmaz bu firkata Bozkurt ile kyamete Kalan dnya deil misin (136/2. drtlk.) Sen bir ulu hasta olsan Yoluma yatmaya gelsen Ben bir Azrail olsam (Ben de .A.) Cann alsam ne dersin (138/9, drtlk; ayrca bak; 10. drtlk) Hayrn errini yazan Sa yannda feritedir (149/4. drtlkten). Pir Sultanm der varalm Anda gnahlar grelim Azrailden bir soralm Kendi cann alan kimdir (151/4. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 1/6. drtlk; 7/3. drtlk; 11/4. drtlk; 15/1.2. drtlkler; 38/1. drtlk; 43/2. drtlk; 44/3. drtlk; 51/3. drtlk; 82/4. drtlk; 89/2. drtlk; 123/2.3. drtlkler; 135/5. drtlk; 150(2)/2. drtlk. eytan/ blis: Uzayan aalar ge demedi blis benlik ile menzil almad Topraktan gayrsna nazar olmad (gayrya. H.D.) Gel gnl yerlerden alak olalm (41/4. drtlk)

477

eytan benlik ile yolundan azd k maukunu arad gezdi ki cihan fahri bir engr ezdi Fakr ile fahr olmaz bay neylesin (65/3. drtlk) Koyup dnya davasn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini eytan ldren gelsin (137/4. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 48/5, drtlk; 94/4. drtlk; 105/2.4.5. drtlkler. 7) Mira: Muhammed Miracda davet gnnde Arslan hamle kld rah nnde Kim idi grnen arslan donunda Var m Hac Bekta Veliden gayr (13/2. drtlk; ayrca bak; 3. drtlk). Muhammed Mustafa Miraca karken (1 hece fazla. H.D.) Turnalar Alimi grmediniz mi (23/2. drtlkten) Muhammedin miracn Gren Murtaza Alidir (150(2)/4. drtlkten) Hz Muhammedin grmek zere Allah tarafndan daveti, bu davete uyarak onun Mirac, bu esnadaki yolculuu esas itibariyle slamdaki gibi verilmektedir. Ancak bu Miraca evliya ve Hz. Ali menkbelerine bal olarak baz eklemeler de yaplmtr: Miraca giderken Hz. Muhammedin yolunun bir arslan tarafndan kesilmesi, Hz. Muhammedin parmandaki yz vererek yoluna devam etmesi, dnte Krklar meclisine uramas gibi Bu ekildeki eklemelerin daha genie ve kitab olarak anlatldn Faziletnmede ve Merakbul Esrar ve Behetl Ahrarda da grmekteyiz399. Yeminnin Faziletnmesinde bu eklemeler Selmandan nakledilen hadisler eklinde verilmektedir. Bu hadislerin doru olup olmad elbette aratrlmaldr. Ancak bu evrelerde bu anlatlanlar hadis olarak kabul edilmektedir.
399

Glpnarl, Abdulbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf; s. 167-169; Tepeli; Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemini: Fazilet-nme -I-, s. 357-360.

478

Mirac ile ilgili olarak eklenen menkbelerin ok benzerlerine Yunus Emrenin iirlerinde de rastladmz daha nce sylemitik. (Bak; tez: 463464) 8) Mihman/Misafir: Mihman sevmezin yanna varma Hasta dahi olsa hatrn sorma Muhabbete gelse bile oturma Ben seni defter-i Rahmana yazdm (39/2. drtlk ve dier btn drtlkler). Sohbet edip mihmanndan kaanlar Erkndan cdadr, an srsnler (75/4. drtlkten) Ayn-el- yakn hak olan mihman benim Beni eya hak mihmanda grsnler (75/5. drtlkten). k oldum erenler Ak halinden bilenler Dost cemalin grenler Mihmanlar ho geldiniz (161/5. drtlk; ayrca dier drtlk). Misafire bu kadar nem verip misafirperverlik bu kadar yceltilirken nefsi iin misafir olmak ise ho karlanmamaktadr: Hem pirinden glbank alr Nasihata kulak urur Nefis iin mihman olur Ben hacym dese gerek (127/4. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 115/Tamam; 150(1)/5. drtlk. 9) slamdan nceki Din Bykleri: a) Peygamberler Peygamberler: Balktan yaratt Allah demi Ben ol vakit ann belinde idim (43/3. drtlkten) Bunca peygamberler sana geldiler Ya Muhammed sana imdada geldim (44/6. drtlkten) b) Hzr

479

Halil Kbe yapt insan gelmee phesiz gnahlar kabul olmaa (affolunmaa,H.D.) smail uruna kurban klmaa Bir melek bir koyun yederken grdm (51/3. drtlk, ayrca bak; 2. drtlk) Gkten indi derler idi sya Zeburu Davuta Tevrat Musaya ncde ncil indi saya Drdnc Resule Furkan, dediler (72/3. drtlk, ayrca bak; 7. drtlk) Sleymanm ku dilinden okurum Bana talim olan dil neme yetmez (110/1. drtlkten) Yusufu kuyuyattlar Hem aldlar hem sattlar Kurtlara bhtan ettiler Msrn sultan geldi (119/3. drtlk); ayrca 4.5. drtlkler) Pir Sultanm der ki kaynar counca Tekne hamur kalmaz ekmek piince Adem Ata kzn ifte kounca (Adem Atkzn; .A.) reberler hoa grn kz (439/3. drtlk). Sleymana hatem Musaya asa Yakuba Yusuftur Meryeme sa Musa ile Turdur hem Tur- Sina Bin bir kelm ire yeksandr elif (427/8. drtlk; ayrca bak: 7.9. drtlkler). Dier rnekler iin baknz; 7/4. drtlk; 28/3. drtlk; 48/2. drtlk; 49/6. drtlk; 107/2. drtlk; 109/4. drtlk; Hzr: (51/2. drtlkten) Musa Hakkn didarna giderken Hzr mkilini anarken grdm (Hzra mkilin, olmal, H.D.).

480

Alidir gaziler ba Hzr Nebdir yolda Ali manendi bir kii Sultan Seyit Veli geldi (119/2. drtlk). Olaym der isen Hzr rfan defterine yazl Hak her yerde hazr nzr Grr de var grmez de var (141/3. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 19/3. drtlk; 49/3. drtlk; 151/3. drtlk. 10) slamdan Sonraki Dier Din Bykleri: a) Hz. Hatice: Hatice, Fatma mihr-i muhabbet Allahm kuluna edesin rahmet mam Hasan, mam Hseyin mrvet Kalma gnahlara, mrvet ya Ali (Allah, olmas gerektiini anlatmtk. H.D.) (17/2. drtlk) b) Hz. Fatma Ko kuzu kurban olmaz nin oldu Fatmanann gz ya alad (11/3. drtlkten; ayrca 7. drtlk) Vardm grdm tesi yok fniyi Can arzular kerem ss Veliyi Dldl Kanberi Fatma Anay Zkir oldum zikrederim Aliyi (27/2. drtlk) Ehl-i dil olmadan syleme hemen Senin mcadelen benimle neden Muhammed Mustafa gt dnyadan Muhammedin nuru kimdedir k (28/2. drtlk )

481

Ali Fatmann yr Ali ekti Zlfikar Dldl atnn eeri O da yine aatandr (147/2. drtlk). Dier rnekler iin baknz: 15/5. drtlk; 17/2. drtlk; 107/4. drtlk; 117/3. drtlk; 150(2)/5. drtlk. c) Selman: Cebrail, Mikil bile geldiler Selman imamlarn belin balad (11/4. drtlkten) Bir gece Muhammed evde yatarken melek geldi nida getirdi (de eklenmeli. H.D.) Selmann eklinde bir olan girdi Ne gzel izzetle selm getirdi (sal getirdi. .A.) (15/1. drtlk) Alidir Allahn dostu H dedi Zlfikar kesti Selmana snbll desti (deste, olmal. Bak: Faziletnme, s. 348358) Veren Murtaza Alidir (150(1)/4. drtlk) ) Kanber: Yzm tabanna srdm zaman Zerrece gelemez gnlme gman (gelmezdi, C.ztelli.) Alim Dldlne bindii zaman nnce Kanberin olsam ya Ali Kanber gibi hizmetine yeldirsen Bir dem alatrsan bir dem gldrsen ekip Zlfikarn beni ldrsen Elim eteinde kalsam ya Ali (Elim eteinden ekmen ya Ali; C. ztelli). (18/2.3. drtlkler) Dier rnekler iin baknz; 15/5. drtlk; 23/3. drtlk; 27/2. drtlk; 72/4. drtlk; 104/1. drtlk. d) Hamza: Nerden dman gelir ise duyard Dost uruna can ba koyard Her gn Hamza ikre gezerdi Aliyi Dldle binerken grdm

482

e) Sad-i Vakkas:

Ali gitti Hakka yetti Zlfikar derya yuttu Sad-i Vakkas bir ok att O da yine aatandr (147/3. drtlk

f) Veysel (Veysel Karan): Gnde bir kez Hakka kr ederken (bin, olmal. H.D.) Veysel erenler katarn yederken (Erenler katarn Veysel yederken; .A.) Mus Hakkn didarna giderken Hzr mkilini anarken grdm (Hzra mkilin, olmal. H.D.).(51/2) Pir Sultann iirlerinde grlen din motif ve kullanlar rneklerde de grld gibi slam inanlara, terbiyeye, tlere, emirlere, yasaklara ve slamn kabul edip deer verdii nceki peygamberlere veya Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile yakndan ilgili ahslara dayanmaktadr. Bu blmdeki deerler ve ahslar, hemen hemen btn Mslmanlarn da kabul edip sayg gsterdii deerler ve ahslardr. Buradaki inan ve ahslarn, mezhepler ve tarikatlar st inan ve ahslar olduunu, bunlarn slamn ortak deerlerini ve kahramanlarn yansttn syleyebiliriz. slam tarihindeki nemli ihtilaflardan olan ilk halife veya baka sahabelerle ilgili olarak ise lehte, aleyhte hi bahsedilmemektedir. Hz. Alinin ve Ehl-i Beytin karsnda olarak Mervan ve Yezitten bahsedilmektedir ki bunlar tarikat ve tasavvufla ilgili motif ve kullanlar blmnde vereceiz. Pir Sultann slam tarihinin ilk dnemindeki ihtilaflarla ilgili tavrn, Hz. Alinin bu ihtilaflardaki tavrna benzetebiliriz: lk Halifenin seim ekillerine ve sonucuna kar memnuniyetsizlii ve burukluu vardr. Ancak belki slam zarar grmesin diye, belki de takdir-i ilahye boyun eerek tevekkl etmektedir. Bu blmdeki ilk halifeyi ve o saftaki dier sahabeleri hi gndeme getirmemektedir. Onlar ne vmekte, ne de yermektedir.

483

D. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUFLA LG L MOT F VE KULLANILAR 1. Ehl-i Beyt ve On ki mamlar Ehl-i Beyt (Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin) ve On ki mamlar (Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Zeynel bidin, mam Bkr, mam Cfer, mam Msl-Kzm, mam Rz, mam Taky, mam Naky, mam Hasanl-Asker, mam Mehd): Haktan ola bu ilenin kolay Merd isen kabul et her bir bely Duymadn m ehid-i Kerbely Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm (40/2. drtlk; ayrca 1.3.4. drtlkler) 1 Hak Muhammed Ali geldi dilime Kalma gnahlara mrvet y Ali Yine ihsn senden ola kuluna Kalma gnahlara mrvet y Ali 3 mam Zeynelabidine varalm Derdimizin dermann bulalm Doksan bin erlere yzler srelim Kalma gnahlara mrvet y Ali 5 mam- Musa-y Kzm er-Riza Gnahm ok imi diyeyim size Allahm hidayet eylesin bize Kalma gnahlara mrvet y Ali 7 Pir Sultanm tamam oldu szmz On iki mama bal zmz Muhammed Mehdiye var niyazmz Kalma gnahlara mrvet y Ali (17. iir) 2 Hatice Fatma mihr-i muhabbet Allahm kuluna edesin rahmet mam Hasan, mam Hseyin mrvet Kalma gnahlara mrvet y Ali 4 mam Bkr imamlarn serveri Ol mam Cafer imnm nuru Allahm eydirme amanla zr Kalma gnahlara mrvet y Ali 6 mam Taki, mam Nakdir virdim Anlara sndm dayandm durdum Hasan-l Askere yzm srdm Kalma gnahlara mrvet y Ali

484

Hakkn derghna gider yolumuz On ki mam okur dilimiz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/6. drtlkten.; ayrca 2.3. drtlkler). Dier rnekler iin baknz; 11/tamam; 14/3.4. drtlkler; 22/4.5. drtlkler; 23/6. drtlk; 27/Tamam; 29/5. drtlk; 31/Tamam; 35/4. drtlk; 45/1. drtlk; 49/Tamam; 53/2. drtlk; 59/2. drtlk; 62/5. drtlk; 66/Tamam; 70/1. drtlk; 76/4. drtlk; 79/5. drtlk; 82/5. drtlk; 96/Tamam; 108/Tamam; 112/2. drtlk; 113/1.5.6. drtlkler; 139/Tamam; 142/Tamam. Ehl-i Beytin (Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin) yet ve hadislerle vldnden Hz. Ali bahsinde bahsetmitik. Bu adan bunlar da slamn ortak deerlerindendir. Ancak nce Emeviler siyasi endie ve hesaplarla Ehl-i Beytten Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hseyini dman kabul etmi ve bunlara eitli ekillerde maduriyetler yaatmlardr. Hz. Alinin halifeliine isyan etmiler, Hz. Hasan zehirleterek ldrmler, Hz. Hz. Hsayini de Kerbelda trajik bir ekilde ehit etmilerdir. Sonra Abbasiler de yine ayn siyas endie ve hesaplarla Ehl-i Beytin devam olan dier imamlara ayn dmanl gstermiler ve onlarn da ounu eitli ekillerde ldrmler veya ldrtmlerdir. Bunlarn hepsi peygamber neslidir ve peygamber soyu bunlarla devam etmitir. Peygamber slalesine yaplan bu eza-cefa ve ldrmeler Mslmanl kabul eden Trklerde ise hibir zaman tasvip grmemitir. Hatta Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyine zel bir sevgi beslenmi, gerek halkta, gerekse idareciler nezdinde bunlar seyyid veya erifler olarak sevgi ve saygya lyk grlmtr. Ksacas Arap siyaslerin aksine bu ortak deerlere ve emanete Trkler sahip kmlardr. Onlara yaplan zulm ve kymlar hibir zaman tasvip etmemilerdir. Bununla birlikte Trk dnyasnda da Ehl-i Beyti ve 12 mamlar sevme bakmndan yle bir farkllk ortaya kmtr: zellikle idareciler ve onlara yakn olan insanlar Ehl-i Beyt sevgisinin yanna Hz. Aliye isyan eden, idareyi zorla gasb eden, Yezitin i bana gelmesini salayarak saltanat balatan Muaviyeyi ve Muaviye sevgisini de koymular; arpan taraflardan herhangi birisini ne karmay uygun bulmamlardr. Trk halk ise idarecilerden farkl olarak Ehl-i Beyti gnlden sevmeye devam etmitir. Muaviye ve benzerlerine ise idareci ve din evrelerin telkini

485

dorultusunda sessiz kalm veya onlar da sever grnmtr. Tasavvufla birlikte Mslmanl kabul eden geni halk kitleleri ise Ehl-i Beyt sevgisinde, idareci ve din evrelerden daha farkl bir yol takip etmi, Ehl-i Beyte zulm edenleri, onlar ldrenleri ak bir ekilde sulu kabul etmitir. Bylece slamn ortak deerleri ve ortak kahramanlar olan Ehl-i Beyt mensuplar Trk dnyasnda iki deiik sevgiye mazhar olmutur. Trk dnyasnda zellikle XVI. yzyldan itibaren Arap tesiri artmaya balaynca, bu arada Ehl-i Beyt sevgisini ve onlarn intikamn almay esas alarak Safev Trk Devleti kurulunca Ehl-i Beyt ve zellikle 12 mamlar artk ortak deerler olmaktan km, taraflar belirleyen unsurlar haline gelmitir. Osmanl idaresi ve din evreleri Ehl-i Beyti kabul etse bile onlar fazlaca seven herkesi ii ve ortadan kaldrlmas gereken dman grmeye balamlardr. Ayrca Ehl-i Beyt sevgisinin yannda Muaviye sevgisini, Yezitin ise lnetlenmemesini deta art komulardr. Hz. Hseyinden sonraki imamlar ise pek fazla gndeme bile getirmemilerdir. Peygamber sllesi ile onun dmann bir arada grmeyi ve sevmeyi gnlne sindiremeyen ve tasavvuftan beslenip mnevi hayatna yn veren geni halk kitlelerinin bir ksm ise zellikle XVI. yzyldan itibaren Ehl-i Beyte ve 12 mamlara dman olan, onlara zulm yapan veya onlara zulm yapanlar ven, seven herkesi reddetmi, Ehl-i Beyt ve 12 mam sevgisini ne karmtr. te Pir Sultan bu anlayta olan Trkler iinde yer almaktadr. Pir Sultan, iirlerinde, Ehl-i Beyt ve 12 mam sevgisini aka dile getirmitir. Osmanl idaresi ve ulemasnn Ehl-i Beyt sevgisinin yanna Muaviye sevgisini koymas, Yezite ise dil uzatmama telkini ve dayatmas olmasayd ve Ehl-i Beytle 12 mamlarn kimler olduu, ne yaptklar lykyla bilinseydi o zaman Ehl-i Beyt ve mamlar yine btn Mslmanlarn ortak deerlerinden olmaya devam ederdi. Byle olsayd Safevlerin en byk dayanaklarndan biri Ehl-i Beyt ve 12 mamlar slam dnyasnda bir atlak sebebi haline gelmezdi. Burada bir baka nemli husus da udur: Ehl-i Beyt zamannda tasavvuf ve tarikatlar yoktu. Hz. Hseyinden sonraki imamlar da slama gre yaamlar; tasavvuf ortaya ktktan sonra da slamn zn bozar endiesiyle olsa gerek tasavvufa kar olmular ve tam eriata gre yaamlardr. Tasavvufla Mslman olan ve tasavvufa ok nem veren Trkler ise Ehl-i Beyti ve 12 mamlar hep tasavvufun iinde

486

zannetmiler, yle gstermiler ve onlar, yollarnn ncs kabul etmilerdir. Onun iin sadece din nder olularndan dolay deil, bu deerlendiriten dolay Pir Sultann iirlerinde Ehl-i Beyt ve 12 mamlar sk sk vurgulanmtr. Bundan dolay Ehl-i Beyti ve 12 mamlar tasavvuf iinde gstermeyi uygun bulduk. nk Pir Sultan ve onun gibi airler bunlar tasavvufun iinde ve tasavvufun temsilcisi olarak gryorlard. 2) Tasavvuf Bykleri: Mansur, Nesm, Muhiddin (Arab): Pir Sultanm hle geldik Hal iinde yola geldik Mansur gibi dara geldik Mrvvet kerem erenler (146/4. drtlk) Pir Sultanm ddara bak Mansur ipin boynuna tak Nesm oldu Hakla Hak Yzen kendi derisidir (154(2)/5. drtlk) Pir Sultanm ol elebiye (Pir Sultanm elebiye. .Aslanolu.) Eyvallahm var veliye Muhiddine hal diliyle Yolun srrn soran gelsin (137/5. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 22/6. drtlk; 29/3. drtlk; 82/5. drtlk; 88/1. drtlk; 96/2. 3. drtlkler; 100/1. drtlk. Ayrca 118/3. drtlkte ehcivanda Hasan Mansur geiyor ama bu idam edilen Mansur deil, baka bir tasavvufu olmaldr. 3) Hac Bekta: Muhammet neslinden unda kim kald Var m Hac Bekta Veliden gayr Onulmaz yaraya merhem kim sard Var m Hac Bekta Veliden gayr (13/1. drtlk ve dier drtlkler) Yalanc dnyann varn getren Zemheride gonca gln bitren Gvercin donuna girmi oturan Hnkr Hac Bekta Veli kandedr (79/4. drtlk).

487

Urum erenleri indirdi ban Yrtt Urumun kayasn tan Dediler Alidir bildiler neslin Tanrnn Aslan Ali geliyor (89/3. drtlk, ayrca 1.2.4.5.6. drtlkler) Derildi kt havaya ndi dendi ovaya Gvercin donda kayaya Konan Murtaza Alidir (150(1)/6. drtlk) Arzuladm size geldim Hnkr Hac Bekta Veli Eiine yzm srdm Hnkr Hac Bekta Veli (120/1. drtlk, ayrca dier drtlkler.) Bu drtlkten ve devamndaki dier drtlklerden hareketle Pir Sultann Hac Bektan mezarn ziyaret etmi olabileceinden daha nce bahsetmitik. Hac Bekta olun gnahkr grdm Aradm isyanm zmde buldum (isyan; .Aslanolu.) Yzmn karasn elime aldm Aman ahm mrvvet dey geldim (45/3. drtlk) Bu drtlkten hareket ederek de Pir Sultann Hac Bekta elebileri arasndaki bir ihtilafa iaret ettiini, bunun muhtemelen Kalender elebi syan olabileceini syleyebiliriz. Dier rnekler iin baknz; 1/5. drtlk; 29/2. drtlk; 49/2. drtlk; 72/4. drtlk; 97/5. drtlk; 119/2. drtlk; 150(1)/6. drtlk. Bu drtlklerden anlaldna gre Pir Sultan, Hac Bekta Veliye byk bir nem vermekte ve sayg gstermektedir. Hac Bekta XIII. yzylda vefat etmi bir ahsiyettir. Ebl Vefa, Baba lyas, Ahi Evren, Yunus Emre ve Edebli gibi ahsiyetlerle Trk tasavvufunun altn an ortaya koyan ve kitab Trk tasavvufunu temsil eden kiilerdendir. Ancak bu tarih ahsiyet, szl Trk tasavvufunda ve tasavvufun eitli zaruretlerle slat dnemde menkbelerle efsneletirilmi, gerek Hac Bekta deta tannmaz hle getirilmitir. Bu hviyete brndrlm Hac Bekta Pir Sultann iirlerinde de grmekteyiz. Bu iirlerde Hz. Alinin ahsnda Hac Bekta, bazan da

488

Hac Bektan ahsnda Hz. Ali anlatlmakta ve Hac Bektan Hz. Ali olarak dnyaya geldiinden bahsedilmektedir. Hac Bektan byk bir din ve tasavvuf erbab oluu ve nesebinin mam Rza yoluyla Hz. Aliye ve sonra da Hz. Muhammede ulamas dndaki bilgiler efsanelemi Hac Bekta anlatmaktadr. 4) Mrit, Pir, Rehber, Mrebbi, Klavuz, Meayih, stad: eriattan bir sonraki basamak olan tarikatta, tarikata giren ve fenafillahe ulamak isteyen mridleri irad eden, yetitiren, aydnlatan kiilere mrit denmektedir. Pir, rehber, mrebbi, klavuz, meyih (eyhler) stad da benzer mnlara gelmekte ve Pir Sultann iirlerinde bunlar da mrit mnsnda kullanlmaktadr. Bu sfatlar Pir Sultann iirlerinde Hz. Muhammed, Cebrail, Hz. Ali, Kamber, mam Hseyin ve Hac Bekta iin kullanlmtr. Hz. Ali; mrit, pir, rehber, klavuz veya mrebbidir. Cebrail rehberdir. Hac Bekta mrittir, pirdir. mam Hseyin yine pirdir. Hz. Muhammed mrittir. Yani mritlik Hz. Muhammede tahsis edilmitir. Muhammed Ali birlikte mrit veya pir olarak da zikredilmektedir: Mridim Muhammed bildim yolumu Rehberim Alidir virdim elimi Tbent ile baladlar belimi Evliya erknn grdm bu gece (6/2. drtlk; ayrca 44/6 85/2. drtlk) Muhammede rehber oldu Cebrail Yine bir mride varmadan olmaz (109/4. drtlkten; ayrca 82/4. drtlk) Hem Cibriliemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidir (82/4. drtlkten) Gre Mansur kabul eyledi dr Alemde nesne bulmad serseri Her kande bakarsam mrid pir Gzmle grdm Muhammed Alidir (85/2. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 148/1; 129/2; 9/3; 32/2.5.; 53/Tamam.

489

kn bana gelmez hal olmaz Ula yeti pirim mam Hseyin Sende bende dey sual olunmaz Ula yeti pirim mam Hseyin (66/1 ve dier drtlkler) Kanber n sra bindi Dldle Pirim Hac Bekta Krklarla bile b- Zemzem ile cmlesin sile Bir dolu sundular, i kan dediler (72/4. drtlk; ayrca 13/6. drtlk). Dier bir rnek iin baknz 104/1. drtlk. Kanber = Rehber. Bu iirlerden anlaldna gre asl mrit Hz. Muhammettir. Dierleri ona vekleten pir, rehber, mrebbi, klavuz, meyih veya stad olarak tarikata girenleri yetitirip eitmektedir. Bu manev nderlerin vazifesini de halihazrdaki mritler, pirler, rehberler, mrebbiler, klavuzlar, eyhler veya stadlar yerine getirmektedir. Bunlarn rnek ald kiiler, Hz. Muhammed, Cebrail, Hz. Ali, Kanber, mam Hseyin veya Hac Bekta Velidir. Mrit, eriatta deil ama tarikatta ilerlemek iin mutlaka gerekli grlmektedir. Mritlerin de hakkyla mrit olan bu nderlere mutlaka uymas tavsiye edilmekte, bu nderlerden birisine balanmayann imansz lecei bile ileri srlmektedir. Ancak buradaki imanszlk fkh mnda deil; sonula ilgili olmaldr. Bu nderlerden faydalanmayanlarn, onlardan nasiplenmeyenlerin sonunda aracaklar, gnah ileyip dinden imandan kacaklar mnsnda anlalmaldr. rnekler: Mrebbisi musahibi yo ise ls murdardr namazn klman (57/2. drtlkten) Muhammet Aliden atm pazarm rehberden kap imansz olman (57/5. drtlkten) Muhabbet eyleyp yokla pirini Yusun senin namus ile rn Var bir gerek ile kl pazarn ttiin pazardan ziyan gelmesin (63/3. drtlk)

490

Evvel gerek olmu mrebbi minnet Mrebbi farz olmu musahip snnet Farz farz eylemi snneti snnet Her karde akrann bulsun otursun (68/3. drtlk; ayrca 4. drtlk) Rehberin var ise olursun insan Rehberin yok ise kalrsn hayvan Arasat gnnde alr meydan Alan meydanda rehber isterler (76/2. drtlk, ayrca 1.3.4.5.6. drtlkler) Kmile varmadan kmil olunmaz Her mrit olanda kemal bulunmaz Nefsin bilmeyince Hlk bilinmez Okuduum cimse dal bana yeter (77/5. drtlk) Pir Sultan dmenin tuttunsa erin Hakkn rzasdr rzas pirin Mridin gnlnde var ise yerin Beytullah deil mi ol bana yeter (77/7. drtlk; ayrca 2.3.4.6. drtlkler) Mritsiz rehbersiz yollar almaz (almaz, da olabilir. H.D.) Mrit eteinde elin var mdr (78/5. drtlk; ayrca 3.4. drtlkler). Bu dnyada sen ok yalar yaarsn Bilip drt kitabn dersin aarsn Her harfine bin bir mn verirsin Yine bir mride varmadan olmaz (109/3. drtlk; ayrca 1.2.4.5. drtlkler). Pir Sultanm varmayanlar Pir cemalin grmeyenler Bir ikrara durmayanlar manszca lse gerek (127/5. drtlk, ayrca 4. drtlk) Tarikat bir oddur yakar Kimi ham kimi has kar Her k bir akmak akar ran yakan staddr (148/5. drtlk; ayrca 2. drtlk)

491

Dier rnekler iin baknz; 1/3.7. drtlk; 6/1. drtlk; 8/5. drtlk; 14/5. drtlk; 29/1.5. drtlk; 45/1. drtlk; 51/6. drtlk; 60/5. drtlk; 62/5. drtlk; 80/7. drtlk; 87/2. drtlk ve tamam; 90/3. drtlk; 94/2.3. drtlk; 96/1.2. drtlk; 97/1.2.4. drtlk; 100/2. drtlk; 102/2. drtlk; 104/4. drtlk; 106/1.2. drtlk; 110/2. drtlk; 113/2. drtlk; 114/6. drtlk; 120/2.3. drtlk; 124/4. drtlk; 129/3. drtlk; 135/3. drtlk; 143/2. drtlk; 145/4. drtlk; 157/5. drtlk; 194/3. drtlk: (A. Bezircide). Bir yol gstericiye balanmann, bu yol gstericiye bu kadar nem vermenin Kurann emri dorultusunda olduunu sylemek de mmkndr. nk l-i mran suresinin 104. ayetinde yle denmektedir: Sizden, hayra aran, iyilii emredip ktl meneden bir topluluk bulunsun. te onlar kurtulua erenlerdir.400. Ancak bu sayede, eitli bask ve zulmlere maruz kalmalarna, cahillie mecbur edilmelerine ramen gemiteki Trkmenler/Kzlbalar, bugnk Alevler imanlarn koruyabilmi, Mslman kalabilmilerdir. Fakat Osmanlnn sistemli bir ekilde onlar ndersiz brakmaya almasndan ve mektepten, yazl eitim imknlarndan mahrum brakmasndan dolay bu camia iinde mritlik ve rehberlik, olmas gerektii gibi verimli olamamtr. Bu messese XVI. yzyldan itibaren gnmze kadar seviye kaybederek gelmitir. Elbette ki mrit, pir, rehber, mrebbi, klavuz, meyih, stad kelimeleri her zaman ayn mnya gelmemektedir. Mesel tlibi ilk yetitirenin rehber olduu, sonra rehberin onu pire teslim ettii, mridin de pirin stnde olduu anlalmaktadr: Allah bir Muhammed hakd Rehberim kemendi takd ekti pire teslim etti Firdevs-i l iinde (113/2. drtlk; ayrca 76/1. drtlk; 138/3. drtlk.) Ancak genelde bu nder, karl olarak yukardaki kelimelerden herhangi birisinin kullanld da olmaktadr.

400

Kuran- Kerim ve Aklamal Meli; Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993, s. 62. TDV Yaynlar, Ankara 1993.

492

5) Tlip, Dervi, k, Abdal: Pir Sultann iirlerinde Fenafillaha erimek maksadyla tarikata giren kiiler bu isimlerle anlmaktadr: Bu gezen abdallar dervi deildir Arkasnda hrka al olmaynca (1/2. drtlkten) tikatsiz tlip bo kovan olur Vzlar ars bal olmaynca (1/4. drtlkten; ayrca 3. drtlkten). Zikrettiler erenlerin nefesin C etiler tliblerin hepisin Sildiler cmle gnllerin pasn zlerin teslim ettiler dostuna (8/4. drtlk) Akard gzmden ya yerine kan Zerrece grnmez gzme cihan Deryalar nu edip kandrmaz iken klar kandran umman buldum (48/4. drtlk; ayrca 1.2.5. drtlkler). k olan canlar bu gn gelrler Sultan Nevruz gn birlik olurlar Hllk- cihandan ziya alurlar Himmeti erince Nevruz Sultann (60/6. drtlk). Derviler ardr iek devirir Arlarn gmecinde bal var (70/2. drtlkten). Kalbin pk olursa var Hakka d ol Erenler nnde dil olma sus ol Dnyann varndan vazge, dervi ol Bu yolda dervie sultan dediler (72/6. drtlk). Dervi oldum pir etein tutarm Hakka doru ekilmitir katarm Bayku gibi garip garip terim Issz viraneler l neme yetmez (110/2. drtlk).

493

6) Er/Eren/Erenler; Veli / Evliya: Pir Sultann iirlerinde bu kelimeler ok defa sadece ermi, evliya mnsnda kullanlrken bazan da mrit, pir mnlarnda kullanlmtr. Bunlar konum itibariyle tlip, dervi, k ve abdaln bir stne, mrit veya Pirin bir altna yerletirmek mmkndr: Merhemsiz yreler unar biter mi Bir gerek veliden el olmaynca (1/1. drtlkten) Pir Sultanm Hakka niyaz ederim Erenler rhna doru giderim Klli varm Hakka teslim ederim Hakkn cemlini grdm bu gece (6/5. drtlk; ayrca 1.2.3.4. drtlk). Evliyalar enbiyalar vrisi Kalkar hacet diler gece yars rr tr arn horozu Dodu seher vakti kalk hacet dile (7/2. drtlk; ayrca 3. drtlk). eker miyim eteinden elimi Hak katnda kabul ettim lm Doru srsek erenlerin yolunu Mmin kullarn sevsem y Ali (18/4.drtlk; ayrca 5. drtlk). Alaklk dediin bir eyi eydir Erden, evliyadan kalma bir huydur Topra sorarsan atas nurdur Gel gnl yerlerden alak olalm (41/2. drtlk; ayrca 3. drtlk). Pir Sultanm ere yettik Vardk pir dmenin tuttuk Biz auyu bala kattk ebilirsen gel beri (124/4. drtlk). Nebiye nbvvet veliye kudret klara sevda ahlara devlet limlere ilim rife hikmet Kevni muhit olan ummandr elif (427/10. drtlk).

494

Eksiim aldm da meydana geldim Aman mrvet gnahkrm erenler Kabahatim andan crmm bildim Aman mrvet gnahkrm erenler (73/1. drtlk ve ayrca tamam) Dnyadan el ek ey divne gnlm Ula bir stada er ile gr Mridin nazarndan yad edersen (Mrit nazarna yd ile bakma; olmal. H.D.) kilikten geip bir ile gr (97/1. drtlk; ayrca 3.5. drtlkler) Erin adam, insan, iyi insan mnlarnda kullanld da olmaktadr: Er deildir er nefesi tutmayan (rnek: birinci er .) Ardp kalbini temiz etmeyen zn rzaya teslim etmeyen Srdler derghtan hal nice oldu (92/4. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 7/2.3. drtlk; 8/1.2.3.4. drtlk;19/5. drtlk; 22/1. drtlk; 23/5 drtlk; 27/1. drtlk; 29/3. drtlk; 39/1.4. drtlk; 45/4. drtlk; 59/6. drtlk; 51/1.2. drtlk; 60/2.3. drtlk; 63/4. drtlk; 65/2. drtlk; 68/1.5. drtlk; 92/3. drtlk; 98/tamam; 99/3.4. drtlk; 104/2. drtlk; 108/2. drtlk;111/5. drtlk;116/5. drtlk; 120/6.7.8. drtlk; 122/1. drtlk; 129/5. drtlk; 145/4. drtlk; 146/Tamam; 148/7. drtlk; 154(2)/1.3.4. drtlk; 157/5. drtlk; 161/5. drtlk. 7) rif: rfan ve marifet sahibi, olgun insan mnlarna gelen rif de gerek tasavvufta, gerekse Pir Sultann iirlerinde makbul saylan insanlardandr. Bazan da ehl-i dil, hl ehli yine rif karl olarak kullanlmtr: Pir Sultanm yardmcn Yaradan olsun k olan k didarn bulsun rif olan anlar chil ne bilsin Her mndan dilleri var turnann (59/4. drtlk) rifler rifi gelir (rife; A. Bezirci) Arife tarif vz gelir Uzak yakn hep bir gelir Hassna Bektalerin (135/4. drtlk)

495

Firdevs-i lnn verd- reyhan riflerin zndeki irfan Yedi Cehennemin dd u nran Mminin kalbinde imandr elif (427/5. drtlk, ayrca 10. drtlk) Ehl-i dil olmadan syleme hemen Senin mcadelen benimle neden Muhammet Mustafa gt dnyadan Muhammedin nuru kimdedir k (28/2. drtlk; ayrca 60/4. drtlk). Dier bir rnek iin baknz; 1/5. drtlk. 8) Zhid, Sofu, Hac, Kad, Mderris, Mft/Hoca: Bunlardan zahid, sofu, kad, mderris, mft ve hac Pir Sultann iirlerinde olumsuzluu, tarikata ve dinin zne uzak ve yabanc olmay, ekilcilii, Ehl-i Beyt ve 12 mamlara souk bakmay, onlar yeterince nemsememeyi temsil eder. Bunlar eriat temsil ettiklerinden deil, eriatn da asl gayesini kavrayamadklarndan dolay tenkit edilir: Haber virsin mderrisler mftler Hah Tanrnn Arslan kulu nerdolur (91/5. drtlkten) Sofi mezhebimi neden sorarsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gzlye gizli olmaz ne ararsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1. drtlk) Muhammed Alidir Krklarn ba An sevmiyenin nicolur ii Atalm Yezide lneti ta Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/4. drtlk ve ayrca 2.3.5.6.7. drtlkler). Kalbi kara kalla sofi u cihana gelse gerek Ad Helal Zde konmu Helal haram yese gerek (127/1. drtlk)

496

Hem pirinden glbank alr Nasihata kulak urur Nefis iin mihman olur Ben hacym dese gerek (127/4. drtlk; ayrca 2.3. drtlkler). Ne yolcular izin ister Ne meayih srrn gizler Ne kad erisin gzler Ne beylerde adalet var (143/2. drtlk) Hoca ise Pir Sultann iirlerinde sadece bir drtlkte ve ayrca bir iirde (80/Tamam) yukardakiler gibi olumsuz, dinden, tasavvufun inceliklerinden uzak ve ekilci olarak gsterilmektedir: Drt kitab bildim diyen hocalar Ak stnde karalar heceler Elifin mnsn sorsan bocalar Mnkirin gznden nihandr elif (427/11. drtlk) Pir Sultann dier birok iirinde hoca, hrmet edilen, bilgili ve bilgisini reten kii olarak anlmaktadr: Mushaf alp hocasna varnca Destur alp mektebinden dnnce On yandan on beine girince Yenalama fidan olmu misali (21/2. drtlk). Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmal, H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan- Hseyni sevdim okurum (49/1. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 107/1. drtlk; 117/4. drtlk; 436/2. drtlk. 9) Drt Kap, Krk Makam: Kitab Trk tasavvufinda Drt Kap (eriat, tarikat, mrifet, hakikat), bunlarn her birindeki 10ar makam (hepsi krk makam) ve bunlarn neler olduu ok nemli bir yer tutar. Trk Tasavvufunun ve kitab Trk tasavvufunun altn ann en nemli

497

temsilcilerinden olan Hac Bektan Makaltnda bunlarn neler olduu, zellikleri, her makamda (mevkide) nelere uyulmas gerektii hem kitab olarak, hem de yet ve hadislerden faydalanlarak ok gzel bir ekilde verilmitir401. Ayn devrin yine ok nemli bir temsilcisi Yunus Emrede de Drt Kap Krk Makamdan bahsedilmekte, iir halinde bunlar hakknda bilgiler verilmektedir. Bu bilgiler maklatdaki kadar tafsilatl deildir ama ana hatlar itibariyle ve iir imknlaryla ayn eylerden ibarettir402. XIII. Yzyla ait bu bilgiler, XVI. yzylda Pir Sultanda da grlmektedir. Ancak bu bilgiler szl kltrle yaatldndan ve bu asr iinde Trkmenlerin her geen gn mektepten, kitaptan, ehirden ve medeniyetten uzaklatrlmasndan dolay Hac Bekta ve Yunustaki kkl din ve kitab bilgilerin, Pir Sultanda ok slatn grmekteyiz. Pir Sultann iirlerinden iki tanesini kaydeden (XVI. yzyln sonu veya XVII. yzyln banda) Menakbl Esrar Behetl Ahrarda Drt Kap Krk Makam dier iirlerindekine gre yine de aslna yakn olarak verilmitir. Pir Sultann dier iirlerinde ise Drt Kapdan bazan biri, bazan ikisi, bazan de zerinde durulmutur. Hac Bektan btn incelikleriyle anlatt ve Kurandan, yetlerden, hadislerden faydalanarak tantt Drt Kap Krk Makamn szl kltrde ancak bu kadar yaayabilmitir. Bunlarn yaanmas hususunda da farklln olmas gerektiini tahmin edebiliriz. Bunun sebebi yine yukardaki imknszlk ve zaruretlerle ilgili olmaldr. Yoksa niyet ayndr. rnekler: Gel gnl karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr (148/1. drtlk; ayrca 2. drtlk; Menakbl Esrar Behcetl Ahrardaki iki iirden biri).
401

Coan Prof. Dr. Esad: Maklt (Hac Bekta Veli): Ankara, Seha Neriyat, Tarihsiz, Tez: 1973, s. 112-121; Daha geni ve tafsilatl bilgi i in bak: s. 1-111. Ayn eserde Makalatn Arapa nshasnn sonunda yle denmektedir. (Trkeye tercme): Eer bu 40 makamdan birisi eksik olsa, geree (hakikate) ulalamaz; nk artlar eksik kalm olur. Mesel, Allahn birliini dili ile kabul edip, fakat kalbi ile bunu dorulamyann iman tamama ermez. artlardan bundan baka biri de byledir; nk artn olmamas, art sonucunun (merutunun) da tahakkuk etmemesini gerektirir. (Ayn eser, s. 121) 402 Glpnarl; Abdulbak: Yunus emre ve Tasavvuf: s. 446-447. Ayrca bak; s. 174, 176-177; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 177; Uluda, Prof. Dr. Sleyman: Tasavvuf Terimleri Szl, s. 153.

498

Eer bu srra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzn sorarsan Yedi farz snnettir. (148/3. drtlk; ayrca; 4.5.6.7.8. drtlk) Hakikat genc-i nihandr Marifet gevher-i kndr Yedi yz yetmi mizandr tesi ilm-i hikmettir (148/10. drtlk); ayrca 11. drtlk. Bir kii Hakkn emrinde olmasa Ana nesne gelmez selmn alman Drt kapda bir niyaz yok ise Haramdr lokmas ol sunup yemen (57/1. drtlk) Tarikat babna girmek dilersen Hakikat gllerin dermek dilersen Erenler srrna ermek dilersen Sr ile pinhandan rehber isterler (76/5. drtlk) imdi bizim aramza Yola boyun veren gelsin eriat tarikat Hakikat bilen gelin (137/1. drtlk; ayrca 2. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 6/1.5.; 23/5.; 80/5.; 126/3.; 141/1.; 146/3. drtlk. 10) Tarikat / Yol: slamda balangta tarikat yoktur ama zamanla slam (eriat) ok iyi yaayp hazmedenler bir st makama gemek iin bir yol kurmulardr ki buna tarikat denmektedir. yi bir Mslman olup lmeden nce lmek, bu dnyada iken Allahn varl iinde yok olmak isteyenler tarikata girmi ve tarikat tevik etmiler, kendilerine uyanlar (mridleri) tarikata davet etmiler, herkesin tarikat erbab olmas iin aba sarfetmilerdir. Pir Sultann iirlerinden anlaldna gre mrit veya pir ne kadar zarur ise, o mrit veya pirlerin tarikatna girip orada eitilip iyi bir insan (insan- kmil) olmak da o kadar zarurdir:

499

Yola hor bakann yamandr hli Kaldrn aradan kyl- kali Evvel ebed prim Muhammed Ali Byle gnde odur imdat edici (9/3. drtlk; ayrca 4. drtlk) Allah birdir Hak Muhammed Alidir Ann ismi cmle lem doludur Bu yol Hak Muhammed Ali yoludur Gel Muhammed Ali Derghna gel (31/1. drtlk; ayrca 3.5. drtkler) Pir Sultanm eydr kandilde nura Er gerek erenler yolunu sre Mmin mslim derildiler bir yere Muhabbet glne dalsn otursun (68/5. drtlk; ayrca 2. drtlk) Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altndan geer yolumuz Hem Cibrlemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidr (82/4. drtlk) Pir Sultanm syler ganidir gani Evveli Muhammed hr Ali Anlardan rendik erkn yolu Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/7. drtlk; ayrca 6. drtlk) Bak u kn haline Ne gelse syler diline Can ba Hak yoluna Koyamazsn demedim mi (121/3. drtlk; ayrca 6. drtlk) Tarikatta kmil olan lmi ile mil olan Bu yolda mkemmel olan Evvel mertebe hizmettir (148/6. drtlk; ayrca 3.4.5.8.11. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 6/2.3.5.; 8/2.5.; 18/4.; 23/5.; 28/4.; 29/3.4.; 32/5.; 75/5.; 77/1.; 80/1.5.; 87/1.; 88/4.; 92/1.; 94/5.; 99/1.; 100/1.; 102/4.; 110/3.; 113/1.; 126/3.; 137/1.; 141/1.4.; 145/Tamam; 277 (C.ztelli)/3.; 194 (A. Bezirci)/1.3. drtlkler.

500

Pir Sultann iirlerinde tarikat ok lzumlu grlmekte ve eriat makamndan sonra balanlacak ikinci makam olarak gsterilmektedir ama herhangi bir tarikat ad gememektedir. Hac Bekta vlmekte, ona Hz. Ali ayarnda deer verilmekte, Bektalerden bahsedilirken de ayn sayg gsterilmekte, fakat onlar baka bir topluluk gibi tantlmaktadr: Srlarna g erilir Remizleri ge bilinir stat olan pir seilir Hnkr Bektalerin (135/3. drtlk ve ayn iirin dier drtlkleri). Onlarn anlad tarikat, slam, olduu gibi ve aslna uygun olarak yaamak ve AllahMuhammed12 mamlar izgisinden ayrlmamaktadr. Ehl-i Beyt ve 12 mamlara zulm ve ktlk edenlere ise iyi gzle bakmamaktr. Buradan hareketle XVI. yzylda Pir Sultan zamannda Trkmenlerin hl bir tarikat adna sahip olmadklarn syleyebiliriz. Kar taraftan farkl olduklarn biliyorlar, bu farklln slamn esas ve doru ekli olduuna inanyorlar ve buna sadece tarikat veya yol diyorlar. 11) Mezhep: Bilindii gibi Mezhepler slamda Hz. Muhammed zamannda, hatta Drt Halife dneminde yoktu. Mezhepler de tarikatlar gibi sonradan ortaya kmtr. Elbette ki mezheplerin douu tarikatlardan daha ncedir. Ancak incelemekte olduumuz Pir Sultanda ve Trkmenlerde tarikat kadar arl hissedilmediinden dolay nce tarikat zerinde durduk. Pir Sultann iirlerinde mezhep sadece bir savunma vesilesiyle dile getirilmektedir. Bu savunma nnda bir mezheplerinin olduu, bu mezhebin ulusunun, nderinin de mam Cafer olduu belirtilmektedir. Aslnda mam Caferin mezhep kurmad, imam Caferin mam Azam Ebu Hanifenin hocas olduu, ikisinin anlay olarak birbirinden ok ayrlmadklar dikkate alndnda Pir Sultann iirlerinde mezhep olarak dile getirilen yine tarikattr. O da az nce zerinde durduumuz gibi slamdr, slamn kendilerine gre yaanmasdr. Szl kltr iinde bu kadar savunma yaplmtr. Resmi din evrelerin Drt Hak Mezhebin dnda dolaysyla slamn da dnda kabul ettikleri Trkmenler, Mslmanlklarndan hi phe etmiyorlar, hatta gerek Mslmann kendileri olduuna inanyorlar, mesele

501

mezhep ise mam Cafer mezhebine uyduklarn sylyorlar. mam Cafer ise Hz. Muhammed ve Hz. Ali soyundandr ve 12 mamlardan 6.sdr. Ksacas buradaki tartma da yine mezhep tartmas deildir. slamn nasl anlalmas ve yaanmas gerektii tartmasdr. Pir Sultann iirlerinde resmi evrelerin kabul ettii Drt Mezhebin lehinde veya aleyhinde tek msraya rastlanmamaktadr. Fakat kendilerinin mezhepte mam Cafere uyduklar aka dile getirilmektedir: Kuran oldu delilimiz Srr- hakikat yolumuz mam Caferdir ulumuz Mrvvet kerem erenler (146/3. drtlk) Ddar defterine getim Mnkir munafk setim Mezhebde Cafere dtm Firdevs-i l iinde (113/5. drtlk). Kurban olalm gel Bkr-oluna Uymyalm ol Yezidin fiiline Gel uyalm mam Cafer yoluna Gel Muhammed Ali derghna gel (31/5. drtlk) Sofi mezhebimi neden sorarsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gzlye gizli olmaz ne ararsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Enimize biz krmz giyeriz Halimizce biz de mana duyarz mam Cafer mezhebine uyarz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1.2. drtlkler; ayrca 3.4.5.6.7. drtlkler). Bu drtlklerden ve bu iirin dier drtlklerinden anlaldna gre Pir Sultan mezhepsiz olmadklarn, Hak, Muhammed-Ali ve 12 mamlarn yolunda olduklarn, Yezidi ise sevmediklerini; lanetlediklerini sylemektedir:

502

Muhammed Alidir Krklarn ba An sevmiyenin nicolur ii Atalm Yezide lneti ta Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (Ayn iir, 4. drtlk). 12) Kzlba, Bekta: Pir Sultann iirlerinde bir tarikat adnn gemediinden, Hac Bektaa sayg gsterilip deer verildiinden, ancak Bektalerin, kendilerinden ayr bir topluluk gibi anldndan tarikatla ilgili maddede bahsetmitik. Bak; ilgili madde ve 135. iirin tamam. Pir Sultann iirlerinde bazan dorudan doruya, bazan da dolayl olarak Kzlba terimi kullanlmaktadr. Ancak bu da bir kabullenmeden ziyade yaplan Kzlba sulamasna bir savunma ve itiraz eklindedir: Gidi yezit bize Kzlba didi (demi. .Aslanolu.) Meer ah sevmi dise yoludur (yeridir. .Aslanolu.) Yetmi iki millet sevmezler ah Biz severiz ah- Merdan Alidr (82/1. drtlk) Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altndan geer yolumuz Hem Cibrilemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidr (82/4. drtlk; ayrca 2.3.4. drtlkler) Enimize biz krmz giyeriz Hlimizce biz de mana duyarz mam Cafer mezhebine uyarz Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/2. drtlk; ayrca 1.3.4.5.6.7. drtlkler) Dostumun krdr asl dman (kalkan, olmal. H.D.) Kltan keskindir oddan glblang Krmzdr donu hem aldr rengi (aldr irengi, olmal. H.D.) renginde drm drm al var (70/3. drtlk) Bu msralardan anlaldna gre Pir Sultan ve onun mensup olduu Trkmenler Kzlba veya mezhepsiz olarak sulanmaktadr. Pir Sultan ise bu

503

sulamaya verdigi cevapta kendisini Kzlba veya mezhepsiz olarak kabul etmiyor. ah (Hz. Aliyi) sevdiklerinden dolay byle bir sulama yapldn dile getiriyor ve mezhep olarak da mam Cafer mezhebine uyduklarn sylyor. Bu arada krmz renge nem verdiklerini, bu renkte elbise giydiklerini anlatyor. Buradan Kzlbalk veya mezhepsizlik sulamas yaplamayacan sylyor ve kendilerinin sulama yapan taraftan daha drst ve mert olduunu, slama bal olduunu, Muhammed dininden, Hz. Alinin ve 12 mamlarn yolundan ayrlmadklarn, yollarnn Hakka ktn yani gerek Mslman olduklarn belirtiyor. Her iki tarafn grn deerlendirdiimizde unlar syleyebiliriz: Osmanl idaresi, devletin asli unsurlar ve kurucularndan olan Trkmenleri XVI. yzyldan nce Trkmendiyerek sulamaya baslam, sonra da onlarn giyimlerindeki krmz renge arlk verilmesini (aslnda bu Trklerin bir zelliidir), Hz. Ali bata olmak zere Ehl-i Beyt ve 12 mamlara ayr bir sayg gsterilip deer verilmesini Kzlbalkla sulam, daha sonra bu sulamalar resmi evrelerde ve devletin resm kaytlarnda Trke en ar hakaretler ifade eden szlerin kullanlmasna kadar gelmitir. Grnte Trkler inan itibariyle sulanyor ama asl niyet Trk sulamaktr; Trk dinden, devletten uzak gstermek ve gerekten de uzaklatrmaktr. Bir rk zellii, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisi nce mezhep veya tarikat, sonra da din fark haline getirilmek istenmektedir. Sulanan taraf iddia edildii gibi olmamtr ama, sulayanlar Trkmeni / Trk kendi kafalarnda yle bir yere koymular; bu asl ve kurucu unsura buna gre muamele yapmlardr. Ksacas Trkmeni / Trk Kzlbalatran da, Alevletiren de, bugne uzanan ayrl douran da devletin kendisi olmutur. Pir Sultan, iirlerinde sadece bunlar hak etmediklerini, Hz. Ali sevgisinin de byle bir sulamaya vesile olamayacan syleyerek kendisinibu arada Trkmenlerisavunmaktadr. Osmanl Safevi ekimesi ve Osmanl Snnliinin taassubu dnda dinsiz, mezhepsiz sayanlarn haksz olaca ikrdr. 13) Cem, Cem yini; yin-i Cem: Devletten ve medeniyetten dlanan, krsal kesimlerde zor hayat artlar iinde yaamaya mahkm edilen Trkmenler, din nderleri (mrit, pir, rehber, mrebbi v.s.) slama gre karar verildiinde, savunma durumunda olanlarn hakl, hcum edip karalayanlarn, bunlar

504

ve cem yinleri sayesinde hem inanlarn koruyup yaatmlar, hem de kendi aralarnda adaleti, sosyal dayanmay, fertlerini eitmeyi ve mill kltr yaatmay baarmlardr. Yine bu syede bugnlere Mslman olarak gelebilmilerdir. Cem yinin kayna slamdan nceki Trk dinleridir. Kam veya aman inanlardr. Kam veya aman denilen din nderler ynetiminde icra edilen trenlerde ikiler iilir, alglar alnp oynanr, topluca elenilerek ibadet edilirdi. Elence taraf olmakla birlikte oyunlar ve alnan alglar din bir zellik tamaktayd. ilen ikiler de bir kutsiyet ifade ederdi. Bu trenlere kadnlar ve erkekler birlikte katlrlard. Kesilen kurbanlar birlikte yenirdi. Treni yneten Kam veya aman korku ile kark sayg duyulan kiilerdi403. Tasavvuf yoluyla Mslmanl kabul eden Trkler, bir taraftan eski geleneklerinin byk bir ksmn koruyarak, bir ksm inan ve geleneklerini slm renklerle donatarak ve slamletirerek halk Mslmanln tekil etmiler; dier taraftan slam, kaynandan okuyup, anlayp, tefsir edip, halk ile de irtibat kuran ve onlar irad edip aydnlatabilen kadrolarn yetitirmilerdir: Ahmet Yesev, Ebl Vefa, Baba lyas, Hac Bekta, Edeb Ali, Ahi Evren ve Yunus Emre gibi Bu kadrolar Trkmenlerden ve Trkmen yaayndan kopmamlar, kozmopolitlememiler, sadece kendilerini deil, kadn-erkek btn kesimleri irat toplantlarna almlardr. Zaten gebe yaayta kadn-erkek beraberdi. Bundan dolay ekilci dindar kadrolar tarafndan tenkit edilip teftie tabi tutulmular, ancak onlar bu faaliyetlerin doru olduunu syleyip almalarna devam etmilerdir. Bu takip ve tefti Ebl Vefa, Ahmet Yesev ve Baba lyas iin kesindir ve belgelere yansmtr. Dierlerinin de hep halk tarafndan gemiten gnmze kadar sevilip sayldna baklrsa ayn ekilde hareket

403

Geni bilgi iin baknz: Erz: Prof. Dr. Mehmet: Eski Tr Dini ve Alevilik-Bektailik; s. 7,1011, 1219, 27,32,3435, 40 66, 6871. Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik; s. 9797, s. 174, s. 251, 254256, 304324; Trkdoan, Prof. Dr. Orhan: Alev-Bekta Kimlii, stanbul, Tima Yaynlar, 1995, s. 145-146; Birdoan, Nejad: Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, s. 649 (Prof. Dr. . Yaltkayadan naklen); z, Do. Dr. Mustafa: slam Mezhepleri Tarihi Asndan Anadolu Alevilii Trk Yurdu, cilt: 14, Say: 88, Aralk 1994, s. 72; Melikoff, rene: Uyur dik Uyardlar, kinci Bask, stanbul, Cem Yaynevi, 1994, s. 125-126, s. 129-130.

505

etmi olacaklarn tahmin edebiliriz. Bu nderlerin ikili kmzl algl toplantlar deil ama kadnl-erkekli din toplantlar yaptklar anlalyor404. Bu arada ilk halifeye saygl olduklar, fakat sonradan ortaya kan siyas ilikte olduu gibi deil ama Hz. Ali ve Ehl-i Beyte de byk sevgi ve sayg duyduklar grlmektedir. Bu devrede henz siyas iilik ve Alevlik, Bektalik, Kzlbalk yoktur. Bu nderlerin din ve tasavvuf anlaylar ve mezhepler-st tavrlar Trk dnyasnn kutuplara ayrlmad dnemlere damgasn vurmutur. Bu okumu ve iyi yetiim kadrolardan ok teekkll, ok ynl ve ok tutarl bir ekol olan Ahiliin ortaya ktn syleyebiliriz. Ahi toplantlar ve bu toplantlarda ortaya kan birok motif ve kahramanlar, zamanla Kzlbala ve Bektalie (daha sonra da Alevlie) gemitir405. Bu dnemde bugnk Cemlerin ilk eklinin ortaya ktn syleyebiliriz. Ancak Trk tasavvufunun altn andan Ahilere, oradan da XVI. yzyldaki devletten ve ehirden tecrit edilmi Trkmenlere gelinceye kadar ktab ve tutarl bilgiler azalm, folklorlama srecine girilmitir. Bu arada her zaman, her yerde ve hemen deil ama belki XVIII ve XIX. yzyldan sonra tekrar slamiyet ncesinin ikili-din toplantlar Cemlerde grlmeye balanmtr, diyebiliriz. Bu din toplantlardaki mzik ve alg ise daha nce balam olmaldr. Bunu Ahilere veya Ahiliin Bektalie/Kzlbala dnmesi dnemine gtrmek mmkndr. Btn bunlara ramen yine de bu toplantlar (Cemler) din ve tasavvuf (tarikat icab yaplan) toplantlardr. Sema ve iki de slmiyet ncesinde olduu gibi din bir mahiyettedir ve kutsallk ifade edmektedir. Bugnk zevk ve elence iin oynanan oyunlardan ve iilen ikilerden deildir. Buradaki Semann deil ama ikinin; Trk tasavvufunun altn andan uzaklamas, bilgisizliin ve cahilliin kanlmaz oluu sonucunda tekrar ortaya km olabileceini syleyebiliriz. Ancak hatasyla sevabyla Cem yinleri nceki Trkmenlerin, sonraki ve bugnk Alevlerin, Bektalerin en nemli sosyal messeselerinden, kurumlarndan
404

Ocak, Ahmet Yaar: Babaler syan, Birinci Bask, stanbul, Dergh Yaynlar, 1980, s. 97-98, 99100; Eraslan, Prof. Dr. Kemal: Ahmed-i Yesevi, Divan- Hikmet; Semeler, kinci Bask, Ankara, Kltr Bakanl, 1991, s. 20, 21; Kprl, Prof. Dr. Mehmet Fuat: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, kinci Basm, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi, 1966, s. 293; Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 255256; aatay, Prof. Dr. Neet: Ahilik Nedir? Ankara, Kltr Bakanl, 1990, s. 47; Erz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Trk Dini ve AlevilikBektailik, s. 1011. 405 aatay, Prof. Dr. Neet: Ahilik Nedir?, s. 15, 46, 56-57, 102-103, Birdoan, Nejad: Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, s. 160-164.

506

birisidir. Eitim, adalet, sosyal dayanma, mzik ve iir gibi birok fonksiyonlar vardr. Din ibadet asl gayedir. Sonradan ve son yllarda - o da bazan ve her yerde deil ortaya kan iki hari bu faaliyetlerin asl slama ters bir yn de yoktur. Ancak Osmanl idaresi taassup dnemine girip Trke ait olan her eye sava ilan edince Trkmenlerin bu sosyal messesesi de hedefe konmu, XVI. yzyln balarndan itibaren yzyllarca takip edilmi, bu Cemlere katlanlar, zellikle onlarn nderleri (mritler, airler, dedeler, mrebbiler v.b) lm dahil her trl ceza ile cezalandrlmtr. Bu din-tasavvuf toplantlar da dinsizliin, ahlkszln, hatta toplu sekslerin icra edildii yerler olarak kabul edilmi ve yle gsterilmitir. Bir rnek: Amasya Beyine ve Amasya, orum, Zile, Turhal, skilip, Osmanck, Artukabd, Hseyinbd, Gm, Ortapre, Eynepazar, Mecidz, Kazbad, Katar (?) Karahisar- demrl ve Koca (?) kadlarna gnderilen hkmde bu kasaba ve kurda baz mlhid ve Kzlba tarifesinin olduu belirtiliyor. Bunlarn baz sular sralanyor ve gice ile cemiyet idb avretlerin ve kzlarn meclislerine getrp birbirlerinin avretlerin ve kzlarn tasarruf idb406 deniyor. Hlbuki bugn bile yaplan cemlerde byle bir ahlkszlk ve onun en kk bir belirtisi yoktur. Bu cemlerde Allahtan, Hz. Muhammedden, Hz. Ali, 12 mamlar ve Ehl-i Beytten, nceki peygamberlerden bahsedilir. Bunlarla ilgili kssalar, tler, tavsiyeler anlatlr, Kuran okunur, yine eitici ve dini tasavvuf mnda saz eliinde nefesler okunur ve semah yaplr. Bu arada sadece Yezidin aleyhinde szler sylenip ona lnet edilir. Bunlar Pir Sultanda da aa yukar ayndr. Pir Sultann iirlerine bakarak Cemle ilgili u tesbitleri yapabiliriz: Hakka niyaz ederek meydan almaktadr. Erenler yerli yerine oturmaktadr. Cemdekilerin mridi Muhammed, rehberi Alidir. Herkes erenlerin yoluna iman etmektedir. Ancak bu srdan, hikmetten Yezid Mervan bir ey anlamamaktadr. Herkes erenlerin yoluna (tarikata) gitmekte ve btn varn Hakka teslim etmektedir. Bu cemlerde Hz. Hseyinin Kerbelda ehit edilii hatrlanmakta, onlara atlar yaklmakta, Hz. Muhammed, Hz.Ali ve Hz. Fatmann da buna zlm olduuna iaret edilmekte, bu davann maherde grleceine inanlmakta, Krklarn semada
406

Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, 1. Basm, Ankara, Vadi Yaynlar, 2002, s. 221, belge 89; Bilgi ve dier rnek iin baknz: s. 48-50, 53-54, s. 199, belge no: 34; s. 212, belge no: 65; s. 213; belge no: 69; s. 214, belge no: 70; s. 222, belge no: 91 ve dier bilgi ve rnekler.

507

srd cemin bir benzerinin bu dnyada yapld sylenmektedir. Bu cem Hak cemidir ve buraya mmin olanlar toplanmaktadr. Bu ceme cmle melekler katlmaktadr. Mmin olanlar da musahipleriyle gelirler. Erenler ceminde bde sunulmaktadr. (Bilindii gibi tasavvufta bde tasavvuf bilgilerinin muhafazasdr, iindeki iki de tasavvuf bilgileridir. Buna bilinen uyuturucu iki demek olduka zordur. zellikle XVI. yzylda). Ceme katlanlar Hallk- cihandan (cihann yaratcs Allahtan) ziya alp faydalanmaktadr. Hz. Alinin de bu cemde olduuna inanlr. Bu cem, Muhammed-Alinin cemidir. Ceme katlanlar pirden nasihat almakta; sanki miraca km gibi olmaktadr. Herkesin z 12 mama baldr. Ayn- cemin blbl klardr (hem saz alanlar, hem de Tanrya k olanlar). yin-i cemde gnllerin pas silinmektedir. rnek drtlkler: Derildi ayn- cem kuruldu erkn Erenler oturmu postu postuna Niyaz edip Hakka ald meydan Meydanclar ran ald destine (8/1. drtlk ve tamam) Mridim Muhammed bildim yolumu Rehberim Alidir virdim elimi Tbent ile baladlar belimi Evliya erknn grdm bu gece (6/2. drtlk ve tamam) k olan canlar bugn gelrler Sultan Nevruz gn birlik olurlar Hallk- cihandan ziya alurlar Himmeti erince Nevruz Sultann (60/6. drtlk ve tamam) kr olsun bu sevdaya ulatm Muhabbet ban gezdim dolatm Muhammed Alinin cemine dtm imdi boynumuzda ak kemendi var (69/4. drtlk) Pirden nasihat aldm Ben kendimi bal grdm Kendimi Miracda buldum Firdevs-i l iinde (113/3. drtlk ve tamam)

508

Ben Hakkn edna kuluyum Kem damarlardan beriyim Ayn- cemin blblym Meydana tmee geldim (131/4. drtlk) Gzeldir Alinin sesi Silelim gnlden pas Ayn- cemde bu nefesi Okuyann demine H (277/2. drtlk. C. ztellide) Dier rnekler iin baknz; 11/Tamam; 13/3, drtlk; 14/2. drtlk; 15/6. drtlk; 18/6.7. drtlk; 43/3. drtlk; 65/2.4. drtlk; 94/3. drtlk; 100/3. drtlk; 130/4. drtlk; 133/2. drtlk; Grld gibi slmiyet ncesinde Kam veya amanlarn gzetiminde yaplan din toplantlar slmiyetin kabul ile slm bir renge brnm, slam inan ve kahramanlarla takviye edilmi; yine din toplant olma zelliini devam ettirmitir: Trklerin kadnl erkekli toplantlar yaparak, buralarda iki iip elenmeleri, alglar alp sonra semah (samah, raks) etmeleri, treleri icabdr. slmiyeti kabul ettikten sonra, bu detleri terk edemeyerek, onlar slm bir kla soktular. te AlevBekta Ceminin asl budur. Sekahm Srrnda da eski Trk iki alkanlnn, Kuranda delil arama, bulma gayretinden baka bir ey deildir. Bu tarikat mensuplar, tamamen eski Trk Tresine dayanan iki toplantlarn, Mira ile ve yetlerle aklamaa alrlar. Kuranda (El nsan Sresi, 21. yet) Sekahm rabbhm araben tahura (Rableri de onlara gayet temiz arap iirmitir)bulunduunu syleyerek detlerini kaynan slmiyette bulmaa urarlar. Bize gre, bunlarn kayna eski Trk rf-detidir.407. Biz bunlara katlmakla birlikte ikinin, Mslmanln kabul ediliinden sonraki yllarda devirlere gre kabul veya reddedildii zerinde az nce durmutuk.

407

Erz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Trk Dini ve Alevilik-Bektailik, s. 56. Ayrca bak; Erz, Prof. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 97, 109, s. 255256; Yaln, Aziz: Makalat- Hac Bekta Veli, Drdnc Basm, stanbul, Der Yaynlar, 2004, s. 449472; zm, Dr. lyas: Gnmz Alevilii, kinci Bask, SAM Yaynlar, 2000, s. 104-112.

509

14) Dolu, Bde, Kevser, Mey, erbet: Bir nceki madde hakknda bilgi verirken ikinin Trk kltrndeki seyrini, gemiten gnmze kadar nasl ve ne mnda kullanldn anlatmtk. kinin ok ak bir mns yoksa tasavvufta insan kendinden geiren, Allaha k eden tasavvuf bilgileri demek olduu zerinde de durmutuk. Trk tasavvufunun altn a dediimiz Ebl Vefa, Ahmet Yesevi, Baba lyas, Hac Bekta, Edeb Ali, Ahi Evren ve Yunus Emre vb.de kesinlikle bu mnda kullanldn, slma tam mnasyla hkim olan bu insanlarn insanlar sarho eden madd ikiyi kasdetmediklerini syleyebiliriz. Bu hassasiyet, aynen deilse bile Pir Sultanda da grlmektedir. Dolu, bde, kevser, mey, erbet art niyetli bir yorum yaplmad takdirde ilhi iki, Kurandaki iki, tasavvuf bilgilerinin z, esas mnsnda kullanlmaktadr. Ancak daha sonraki yllarda, tasavvufun seviye kaybetmesi ve cehaletten dolay bunu madd iki olarak kabul edenlerin ortaya km olabileceini syleyebiliriz. Bu cehalete bal olarak, bu insanlar da yine bunu slamda varm gibi anlam ve Kevser, arap geen yetleri bu ekilde yorumlam olabilirler. Gnmzde de bu anlaylar grmek mmkn olabilmektedir. Ancak gerek Pir Sultann ideal Trk tasavvuf dnemine yakn oluuna, gerekse iirlerindeki iki mnsndaki kullanlara baktmzda onun, iki mnsna gelen bu kelimeleri Yunus Emreler gibi ilhi iki, ilh hikmetler mnsnda kullandn syleyebiliriz: Ab- hayat emelerin atran Dalga urup deryalar coturan Dolu kevserleri bize itiren Birisi Muhammed birisi Ali (19/4. drtlk) Akard gzmden ya yerine kan Zerrece grnmez gzme cihan Deryalar n edip kandramaz iken klar kandran umman buldum (48/4. drtlk) Kanber n sra bindi Dldle Pirim Hac Bekta Krklarla bile Ab- Zemzem ile cmlesin sile Bir dolu sundular, i kan dediler (72/4. drtlk)

510

Pir Sultanm erbet imi aylmaz Ezelden yazlan yaz bozulmaz Aman Rabbm diyenlere kylmaz Ben gnahkr kulum erenler mrvet (98/5. drtlk) Bir ulu dergha varp eritim Erenler elinden bir dolu itim Aklm zay edip hal olup dtm Kuruldu bir ulu pazar grnd (104/2. drtlk; ayrca 3. drtlk) Pir Sultannm unda bir dolu iti ti o doluyu serinden geti Akn ateine yand tututu Kemiim hal oldu ilik su dey (107/5. drtlk) Ben kutlu postuma getim Sekahm erbetin itim Ol saat kl-kalden getim Firdevs-i l iinde (113/4. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 8/2.3; 23/4; 60/2.3.; 62/2.; 65/3.5.; 82/2.; 87/5.; 89/1.; 90/1.; 100/2.; 116/2.3.4.; 120/2.5.; 122/1.; 125/5.; 129/1.4.; 132/1.; 135/2.; 142/4.; 148/12.; 150/2.5.; 150(1)/2.5.; 154(2)/1.2.; 161/4.; 277 (C. ztelli)/3. drtlk. 15) Sema / Semah / Samah: Ayin-i cem gibi Trk tasavvufundaki semann da kayna slamiyet ncesinde Kam veya amanlarn ynetiminde icra edilen din toplantlardr. Cem bahsinde zerinde durduumuz gibi bu toplantlarda len diyebileceimiz yemekler yenip, ikiler iilip, vecde gelindikten sonra rakslar yaplrd. Bu toplantlarda kadn-erkek beraber olduu iin, yaplan rakslar (oyunlar) da kadn-erkek beraber olurdu. (Cem iin verdiimiz kaynaklara baklabilir). Trkler; Mslman olduktan sonra; Kam veya amanlarn ynetiminde yaptklar din toplantlar slm motiflerle yeniden ekillendirdikleri gibi, bu toplantlarda yaplan rakslar, oynanan oyunlar da slm izah ve yorumlarla slam bir havaya brndrmlerdir. Ahmet Yesev, Yunus Emre ve Abdal Musa gibi

511

tasavvufularda bile grlen slamdaki Miracn ok deiik seyri ve yorumu ortaya km, Hz. Muhammed, Krklar Tanrnn israr zerine ziyaret ettiinde Hz. Alinin de iinde bulunduu Krklardan biri olan Selmann getirdii bir zm tanesini Cennetten gnderilen nurdan bir tabak iinde ezmi ve suyunu Krklara iirmitir: Seyyidn ninde bir nrdan tabak zhir olup kre gn gibi ule verdi. Seyyid (Hz. Muhammed. H.D.), ol taban iine su koyup akk-al-kamer parmaklariyle ol zmi erbet eyledi, Krklarun nine kod. Hak tal hazretnn bunda hikmeti vard, kudret zhar olsa gerek idi. Krklar ol erbetten idiler, cmlesi mest-i elest oldlar, kendlerin yavkldlar. Bunlara bir hlet elverdi kim oturduklar yerden aya zere durugeldler, bir kere y Allh deyp dest urdlar, uryan biryan sema girdiler, Seyyid dah bunlarla sem ederken mbarek baundan immesi yere ddi. Ol immeyi aldular, krk pre kldlar, bellerine balayup tennre etdiler.408. Bylece Trkler Mslman olup tasavvuf yolunu seince slmiyet ncesindeki rakslarn (oyunlarn) terk etmemiler, onlara slm-tasavvuf yorumlar getirip yaatmaya devam etmiler ve bu kltrlerini de yaatmlardr. Elbette ki din-tasavvuf toplantlar dndaki elencelerde, dnlerde yine ayn oyunlar biraz farkl olarak din ve tasavvufa bal olmakszn davul-zurna, saz vb. alglar eliinde icra edilmeye devam edilmitir. Bunu yaatanlar da yine Trk/Trkmen halk kesimleri olmutur. XVI. yzylda Osmanl Snnilii hkimiyetini kurunca Trkn her eyine kar olan ulema ve eyhlislamlar bu alg ve rakslar (oyunlar) ve hatta semalar yasaklamlar, bu yasaklara uymayanlara ar cezalar vermilerdir: Sf adna olan Zeyd zikr ederken devran edip, ettii devrn ibdet addeylese, nikh sahih zebhas hell olur mu? ELCEVAP: Devran ibadet addeyleyecek mrteddir, asla mslimeden zimmiyeden avret nikhlamak mmkn deil; zebihas meyyitedir.()409. Raks ve devran eden taifeyi, vliler ve hkimler menetmek zerine vcib midir?

408

Glpnarl, Abdlbki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 169 (Menakbl Esrar Behcetl Ahrardan naklen.) Ayrca bak; Melikoff, rene: Uyur idik Uyardlar, s. 46-47; Glpnarl, Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 193-194. 409 Dzda, M. Erturul: eyhlislam Ebussud Efendi Fetvalar, s. 85; 348. Mesele ve devam.

512

ELCEVAP: Vcibdir, vazifeleri emr-i maruf ve nehy- mnkerdir, etmeyicek, bir immet eder mteerr kimse nasb olunmak lzmdr.410 Bir kasabann eyhi olan Zeyd, algl dne varp, tam nnce giden ve pekir eken kimseler, kendiler kfir ve avretleri bindir dese eran Zeyde ne lzm olur? ELCEVAP: algl olduuyn der ise ve alg aldranlar ve lub lehv ettirenler, istihll tarki ile ederler ve ettirirler ise, eyhe nesne lzm olmaz.()411 Osmanl ulemasndan mer Ziyuddin Dastan (1849-1921) ise raks, sema, zikir ile ilgili olarak yukardakilerden ok farkl ve doyurucu bilgiler vermitir: Soru: Zikir esnasnda sfiyye ricalinden bazlarnn vecd ve tevcd haline gelerek kendilerinden geercesine raksetmeleri, devrana girerek dnp dolamalar ciz midir? Cevap: Ciz ve eri erife uygun bir davrantr. Zira Hz. Peygamber sallalah aleyhi ve selem, Cfer-i Tayyar Radiyallah anhe: Y Cfer, sizin simnz, ahlk ve davranlarnz bana benziyor diye iltifatta bulununca Cfer-i Tayyar Radyallah anh hemen ayaa kalkm ve Hz. Peygamberin huzurunda raksetmeye ve dnmeye balamtr. Efendimiz sallallah aleyhi ve sellem de Onun bu hlini grd halde skt ederek Cfer-i Tayyarn cokusundan kaynaklanan bu davrann onaylamtr. Arn etrafnda bulunan melike-i kiramn vecd ve tevcd ile dimi bir raks ierisinde zikrettikleri rivyet edilmektedir.412. Soru: Sfiyye topluluunun ayaa kalkarak zikir halkasna dhil olmalar, devrna girip dne dne ve yksek sesle zikretmeleri ve bir kimsenin bu halkalara girmesi helldir diyen kimse kfir olur iddiasnda bulunan birinin din bakmdan durumu nedir? Byle kimseye ne lzm gelir?

410

A.g.e.: s. 87; 351. Mesele. Ayrca bak: s. 83, 341. Mesele; 342. Mesele; s. 84/343.344. Mesele; s. 85/346. 349. Mesele; s. 86/350. Mesele; s. 87/352, 353. Mesele; s. 137/648. Mesele. 411 A.g.e.: s. 202, 996. Mesele. Ayrca bak; s. 202/997. 998. 999. Meseleler; s. 137/649. Mesele.
412

Gndz, Yrd. Do. Dr. rfan - iek, Yrd. Do Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla lgili Fetvalar mer Ziyuddin Dastni, stanbul, Seha Neriyat, (Tarihsiz), s. 9394.

513

Cevap: Byle bir inan kfrdr. Bu fikirde olanlarn iman ve nikhn tzelemesi gerekir. Ayrca iddetli bir tazir cezasyla cezalandrlmas lzmdr (Fetvy Ali Cemal).413 Ayn eserde bu hususlarla ilgili olarak sorulan bir soruya da Hz Ayeden u hadis nakledilmitir: Yanmda Bus gn ile ilgili ark syleyen ensarn iki criyesi varken Eb Bekir ieri girdi ve Bayram gnnde Hz. Peygamberin evinde eytan alglar ha? diye ieye knca Efendimiz Aleyhissalt vesselm; Y Eb Bekir onlar kendi hallerine brak. Her kavmin bir bayram var. Bu da bizim bayrammz buyurdu. (Buhr, Kitbl-Iydeyn). Ayn ekilde Hz. Peygamber, bayram gn mzrak ve kalkanla oynamakta olan Sdanllar seyretmesi iin Hz. ieyi ardnda durdurmutu. (Buhr).414 Bir baka soru ve cevap: Soru: Fisk ve fcur bulunmayan bir dnde veya dier sevin gnlerinde zilsiz def alnmas ciz olduu gibi, zil eliinde almak ve alnrken de elleri birbirine vurmak ciz midir? Cevap: Cizdir. Dn ve snnet dnlerinde zille beraber olsa da def almak caizdir. Hz. Peygamberin hzurunda def zilsiz olarak alnd iddiasnda bulunan kimse, bunu isbat etmelidir. ( bn-i Hacer, ehdet blm, minel-Hanefiyye, kametd-din, Hutm).415 te Pir Sultan ve onun gibilerin kutsal kabul ettikleri ve ibdetlerinin bir paras olarak grdkleri Sema/Semah/Samah, Ebussuudun fetvalarna gre deil; Dastannin fetvalarna gre deerlendirilmelidir. Pir Sultan ve Dastn semay ayn ekilde benimsiyor ve deerlendiriyorlar. Semnn slma aykr olmak yle dursun, tevik edildiini sylyorlar. Pir Sultann iirlerinden rnekler:

A.g.e.: s. 101. Dier rnekler iin baknz; ayn eser; s. 6567; 6769; 9293, 97101; 101102; 102 104; 104105; 105106; 106109; 112113; 119, 119121; 123124; 124125; 125126; 126127; 129130; 131. 414 A.g.e.: s. 127. 415 A.g.e.: s. 127-128.

413

514

Pir Sultanm bahesini zeyn eder stat nazarnda erknn gder Krklar sem ile Hak yola gider ler yediler geldiler erkn stne (8/5. drtlk) Silkinip uar da kanadn atar Seer klavuzlar nne katar Hasan Hseyinin seman tutar Kerbelda illeri var turnann (59/2. drtlk). klarn sema dner Krk budakta ema yanar Dolusun ienler kanar Hnkr Hac Bekta Veli (120/5. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 23/1.4. drtlkler. 16) Musahip / Yol Kardei / Ahretlik / Ahret Kardelii: Trkmenlerin devletten ve medeniyetten dland dnemde, onlar bir arada tutan, dayanmay salayan, hem madd, hem de manev deeri olan bir baka kurum da musahipliktir. Musahiplik bu dnemde mritlik ve yin-i cemler kadar nemli bir fonksiyonu yerine getirmitir. Halk nazarnda musahiplik, Hz. Muhammedin Medinede Muhacirlerle Ensar karde yaparak bir dayanma meydana getirmesine ve kendisinin kardei olarak da Hz. Aliyi semesine dayandrlmaktadr. Yani slm bir esasa dayanmaktadr416. Ancak bugnk halk nazarnda byle olmakla birlikte, aslnda musahipliin ayns deilse bile benzerine slmiyet ncesi Trk yaaynda da rastlanmaktadr. skit

416

Gndz, Yrd. Do. Dr. rfan-iek, Yrd. Do. Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla lgili Fetvalar, s. 190; Bal, Do. Dr. Hseyin: Alevi slam Yolu, Birinci Bask, stanbul, Cem Vakf Yaynlar, 2004, s. 25, 6769, 122123; z, Bak: Bir Alevilik Yolu AH L K, s. 234; Okan, Murat: Trkiyede Alevilik, 1. Bask, Ankara, mge Kitapevi, 2004, s. 7879; zm, Do. Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna Gre ALEV L K, 2. Bask, stanbul, Horasan Yaynlar, 2004, s. 24, 147; zm. Dr. lyas: Gnmz Alevilii, s. 112113; Glpnarl, Abdulbaki: Tarih Boyunca slm Mezhepleri ve iilik, s. 33, 34, 343; Glpnarl, Abdulbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 199200.

515

(Saka), Trk ve Moollardaki Anda/And yani kan kardelii kurma ve bu sayede kan bann dnda yaknlk tesis etme musahipliin ilk ekirdei olabilir417. Prof. . Melikoffa gre musahipliin kayna And veya Anda da deil, Ahiliktedir. Ahilie kaynaklk eden de tacir veya zanaatkrn orta mnsna gelen bistedir. Bu kelime bu haliyle ve bu mnda Divan Lgatit Trkte gemektedir418. Birbirinin i orta (bistesi) bu fonksiyonu ile Ahilie, oradan da din arlkl bir beraberlik, kader ortakl, kardelik mns kazanarak ve Arapa asll Musahip kelimesi ile ifade edilerek gemiteki Trklerde, daha sonraki yllarda ve bugnk Alevilerde kullanlmaya balanmtr, diyebiliriz. Bu durumda musahipliin gemiteki And/Anda (kan kardelii) ve biste (ticari ortaklk) ile fnoksiyon itibariyle ilgili olduu kabul edilebilir. Trklerin slmiyeti kabul ediiyle hilikte yol kardelii kelimesi ve tasavvuf iinde ayn fonksiyonu biraz farkl olarak da olsa karlayan musahip kelimesi kullanlmaya balanmtr. Trk toplumunun uur altndaki and/anda (kan kardelii) ve ticar ortaklk demek olan biste ve hilikteki yol kardeliinden musahiplie geilmitir. Ancak XVI. yzyldaki Trkmenlerin ve bugnk Alevlerin bildii ve canl olarak yaattklar, tarikatn en nemli olmazsa olmazlarndan olan musahipliktir. Devletin Trkmenleri dlad, ortadan kaldrlmas gereken dmanlar olarak grd, Hristiyanlardan ve Musevilerden daha tehlikeli kabul edip gizli-ak her trl yola bavurarak sava at dnemde, musahiplik madd-manev nemli bir dayanma rol stlenmitir. Her trl zor artlar karsnda sadece kan ba olan insanlarla deil; bir de mnev kardelik (musahiplik)le basklara ve yokluklara kar konabilmi ve bugnlere kadar yaayabilme imkn elde edilmitir. Evli iki iftin (kar-koca drt kii) bir araya gelip kendilerini yol kardei iln etmesi ve bunun trenle tescil edilmesiyle oluan musahiplik, z kardeten daha makbuldr ve daha tesirlidir. En bata bunlarn birbirine yan gzle bakmas, bir kt niyet beslemesi yle dursun, ocuklar ve ocuklarnn ocuklar arasnda bile evlilik yasa vardr. Bu yasak gidebildii yere

417

z, Bak: Bir Alevilik Yolu AH L K, Birinci Basm, stanbul, Can Yaynlar, 2001, s. 232, 235; Okan, Murat: Trkiyede Alevilik; s. 76; zm, Dr. lyas: Gnmz Alevilii,. S. 112113. 418 Melikoff, rene: Uyur dik Uyardlar; s. 4849; 9092; 98; Ayrca Bak: Trkdoan, Prof. Dr. Orhan: Alev Bektai Kimlii, S. 491; Bal, Do. Dr. Hseyin: Alev slm Yolu, s. 6768; z, Bak: Bir Alevilik Yolu AH L K, s. 235237.

516

kadar gider. nsanlar bunu inanlarnn bir paras olarak grrler ve buna harfiyen uyarlar. Tpk slamdaki nikh dmeyen akrabalar gibi Bundan dolay musahipler ve onlarn ocuklar kan ba olan kardelerden daha yakn kabul edilirler. Bu anlay ile madd-manev her mnda birbirlerinin yardmna koarlar. Buna karlk hibir madd menfaat beklemezler. Bunun sevabnn br dnyada verileceine can gnlden inanrlar419. te Pir Sultann iirlerinde de musahiplik, bu anlay iinde ele alnp yceltilir ve musahiplie ok nem verilir: Musahipten zn seen musahip Onki mam derghna varamaz (Onikimam, olmal. H.D.) Musahibin srrn aan musahip Onki mam derghna varamaz (On iki imam. H.D.) Musahip musahibin srrn aar Evliyalar ann hmndan kaar Dnyadan ahrete imansz ger Onki mam derghna varamaz (On ikimam.H.D.) Musahip var musahibin vars kisi de bir elmann yars z rk kalla olsa birisi Onki mam derghna varamaz (On ikimam. H.D.) Musahip musahibe bulsa bahane An da srerler bir ulu hana hiri cehennem oduna yana Onki mam derghna varamaz (On ikimam.H.D.) Musahip musahibe etse bir gman Anda ne din kalr ne de bir iman efaati olmaz On ki mam Onki mam dergahna varamaz (On ikimam. H.D.)

419

Yaln, Aziz: Makalat- Hac Bekta Veli, s. 450; aatay, Prof. Dr. Neet: Ahilik Nedir? s. 103; Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 142; Trkdoan, Prof. Dr. Orhan: AlevBekta Kimlii, s. 136, 227, 491, 516; Bal, Do. Dr. Hseyin: Alevi slam Yolu, s. 67, 6970; zm, Dr. lyas: Gnmz Alevilii, s. 112114; z, Bak: Bir Alevilik Yolu - AH L K, s. 236; Okan, Murat: Trkiyede Alevilik, s. 7481.

517

Pir Sultanm bed huylardan bezili Yerden gkten umutuu zl Musahip musahiple gezse ksl Onki mam derghna varamaz (On iki imam.H.D.) (108. iirin tamam) Dokunma yaylasn sahra da ise Ama kapan mbah ya ise (yo ise, olmal. H.D.) Mrebbisi msahibi yo ise ls murdardr namazn klman (57/3. drtlk) btida tlib olunca Dmana galib olunca Drt can bir kalp olunca Menzili b-nihayettir Mrebbolan Ali gerek Drt kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir (148/9.11. drtlkler) Dier rnekler iin baknz; 18/6; 68/3; 90/3; 94/4; 145/4; 437(2)/4. drtlk. 17) Kerbel Fcias: lk Mslmanlar arasndaki siyas fikir ayrlklar ilk defa Hz. Ebubekirin halife seiliinde ba gstermi, sonra dier iki halifenin seiminde devam etmi, ancak bunlar Hz. Alinin, slamn zarar grmemesi iin yapt fedakrlklarla atlatlmtr. Hz. Ali ilk halifeye bir bakma mftlk yapm, onlara yardmn esirgememitir. Bu atlak Hz. Alinin halife seiliinde halifenin emrini dinlemeyip ona isyan eden (Bagi) Muaviye ve yaanan Hakem olay ile biraz daha derinlemi, Mslmanlar birbirleriyle savamak durumunda kalmtr. Bu mdahale daha sonra da Hz. Alinin Haricler tarafndan camide ehit edilmesi ile sonulanmtr. Hilafetten saltana geiin ilk admn atan Muaviye halifelik makamn ele geirmi, Hz. Hasan ve Hz. Hseyin kerhen de olsa durumu kabullenmiler, bylece Muaviye zamannda Hz. Ali ile yaplan savatan sonra Ehl-i Beytle ilgili ok byk olaylar yaanmamtr. Ancak Hz. Hasann, kandrlan kars tarafndan zehirlenerek lm de bu dnemde yaanmtr.

518

Buraya kadar frkalama, mezhepleme gibi bir durum yoktur. Mslmanl herkes aa yukar ayn ekilde yaamaktadr. Mslmanlar arasnda inan farkll, hatta slamn farkl yaanmas bile sz konusu deildir. Bu dnemde farkllk sadece siyas yndendir ve slm devletini kimin ynetecei mcadelesi yaplmaktadr. Muaviyenin, lmne yakn olu Yezidi veliahd tayin etmek istemesi ve buna Hz. Hseyin dahil nde gelen birok sahabenin itiraz etmesi ile bir atlak daha meydana gelmitir. Muaviyenin lmyle Yezid halifelie gemi ve kendisine biat etmeyenlerle, en ok da Hz. Hseyinle mcadeleye balamtr. Medinede duruma Yezit hkimdir ama Kfeliler Hz. Hseyini tutmaktadrlar ve onu Kfeye armaktadrlar. Bir hayli istiarelerden sonra dier baz yakn akrabalarnn da srarna ramen Kfelilerin davetine uyan Hz. Hseyin, oluk ocuunu ve kendisine uyan savalarn da alarak yola kmtr. Yezid ordusu onlar Kerbelda kuatm ve Frat ile irtibatlarn kesmitir. Hz. Hseyinin sulh abalar bir fayda vermemi, 10 Muharrem (10 Ekim 680) Cuma gn koskoca Emev ordusuyla, ka gndr susuzluk ve scaktan perian olan 23 svari (veya 22) ve 40 piyadeden oluan Hz. Hseyinin askerleri savaa tutumulardr. Hz. Hseyinin ok az askeri kalnca o da yaya olarak savaa katlm, bir svari gibi cesaretle dvmtr. Ancak imrin emriyle zerine hcum edilmi; Sinan b. Enes en Neh Hz. Hseyine nce bir harbe saplam, sonra da atndan inip Hz. Hseyinin ban ve salarn kesmitir. Oradakiler de cesedini soyup her eyini yamalamlardr. Hz. Hseyinin vcudun da morluklar, rklkler hari 33 mzrak ve ok, 34 de kl yaras tespit edilmitir. Sonra kadnlar ve ocuklar yama edilmi, hasta olduu iin erkeklerden sa kalan Ali bin Hseyin (Zeynelbidin) ldrlecekken sa braklmtr. Hz. Hseyinin esir alnan ailesi, oluk ocuu, nce Ubeydullah bin Ziyada, sonra da amda bulunan Yezide gtrlm, her ikisi tarafndan da Peygamber ailesi olmadk hakaretlere, tacizlere maruz kalmlar, bilahare de Medineye gnderilmilerdir420.

420

Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: mmiyye is, s. 90105, 89; Flal, Prof. Dr. Ethem Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 5455, 5669; Srma, Prof . Dr. Sreyya: Hilafetten Saltanata, EMEV LER DNEM , s. 4048, 4849, 51, 53; Melikoff, Prof. Dr. rene: Uyur dik Uyardlar, s. 131 ve dipnot: 57; ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emeviler-Abbasiler, s. 4043; ztrk, Do. Dr. Yaar Nuri: Tarih Boyunca Bektailik; s. 30; Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik Bektailik, s. 3638; Glpnarl, Abdlbkiy: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, s. 380397; Glpnarl, Abdlbky: Oniki mam, kinci Basm, stanbul, Der Yaynlar, 1989, s. 6077; Sezgin,

519

Hz. Muhammedin sevgili torunu Hz. Hseyine, ona uyanlara ve onun ailesine rev grlen bu akl almaz muameleler, vahilikler slam dnyasndaki en byk atlak ve yaray tekil etmitir. Yezid tarafndan bir bakma atalarnn intikam alnm, Hz. Muhammed ve Hz. Aliye boyun eerek Mslman olan atalarnn brakt yerden halife sfatyla Yezid, yoluna devam etmi ve bylece saltanatnn nndeki en byk engeli ortadan kaldrmtr. Bylece slama uygun bir hareket yaamayan, gece gndz iki iip elenen, kadn-kzla vakit geiren Yezidin saltanat balamtr. Peygamber slalesine yaplan zulm ve basklar Emevilerin hemen hemen btn iktidarnda devam etmitir. Peygamber sllesinin intikmn almak vaadiyle iktidara gelen ve Hz. Muhammedin yakn akrabas olan Abbasiler de ok ksa bir sre sonra peygamber sllesine Emeviler gibi davranmaya balamlar, bu hususta Emevilerden geri kalmamlardr. Abbasiler zamannda Mslman olan Trkler, bu hususta bir hakem roln oynamlar ve bu dinin peygamberinin yaknlarna reva grlen zulm, ikence ve cinayetleri tasvip etmemiler, tavrlarn Peygamber ailesinden yana koymulardr. Bu tavr hemen her devirde halk iin geerlidir. dar ve din kadrolar ise Peygamber ailesine yaplanlar tasvip etmemekle beraber, onlara yaplan bu zulmleri itihad hatas olarak grmler ve her iki taraf da bir tutmaya almlardr. te Trk halknn, zellikle de Trkmenlerin gizli veya ak tavr burada balamaktadr: Onlara gre Peygamber slalesine yaplan bu zulmler mazur gsterilemez. Hz.Ali ile Muaviye birlikte sevilemez. Hz. Muhammedin gz bebei ve torunu Hz. Hseyini susuz ehit eden, onun ailesine hakaretler, tacizler yapan, yaptran Yezide binlerce lnet edilmelidir. Buna lnet etmeyi engelleyenler de Yezit gibidirler, hatta Yezittirler XVI. yzyldan nce bu tavr bu kadar sert deildir ama, Osmanl idaresinin XVI. yzyln bandan itibaren Trkmenleri dlamas, onlar dinsiz saymas, onlarn bu tavrlarn dinden km olarak akbul etmesi, zerlerine koskoca ordular gndererek zulmler, katliamlar yapmas yollar iyice ayrmtr. Artk her iki taraf da kendisini gerek Mslman olarak grmektedir ve her iki taraf da kar taraf dinsiz kabul etmektedir. Bu ayrln ve kutuplamann temelinde birok sebep vardr ama bu
Abdlkadir: Alevilik-Bektailik zerine Mnakaalar Trk Yurdu, Cilt 14, say. 44, Aralk 1994, s: 52; zm, Dr. lyas: Gnmz Alevilii, s. 8687.

520

hususta asl problem; baz mezhep imamlarnn bagi olarak kabul ettii Muaviyeyi ve slama uymayan birok icraat sergileyen, Mslmanlar arasna en byk nifak sokan, Peygamber ailesinin ounu katledip, geri kalanlarna da her trl hakareti yapan (Bu hakaretlerin bir ksm da Hz. Muhammed ve Hz. Aliye yaplmtr.) Yezidi Osmanl idaresi ve ulemsnn bu kadar ne karmas, det savunur duruma gelmesidir. ehir ve siyasetteki cambazlklara, ayak oyunlarna alk olmayan, z ile szn, z ile hareketini bir yapmay dstur edinen Trke/Trkmene bu ikili rol ters gelmitir. Muaviye ve Yezit hibir zaman can gnlden sevilmemitir. Hibir Trkn ocuklarna Muaviye veya Yezit adn vermedikleri rneinde grld gibi Bu yol ayrmnda Trkn/Trkmenin bu tavrnn ortaya kmasnda, devlet eliyle yaplan zulm, bask ve katliamlarn Hz. Hseyine, ona uyanlara ve onun ailesine yaplanlara ok benzemesinin de rol olduunu syleyebiliriz. Osmanl idaresi, ulemas ve ordusu karsndaki yani hedefteki Trkler/Trkmenler, gemiteki Emev ordusu karsndaki bir avu Peygamber sllesine benzemektedir. Bu benzerlik Trkmenlerin nazarnda Osmanllarla Emevleri, Peygamber sllesi ile Trkmenleri zdeletirmitir. Aradaki ince detaylar yzyllar iinde unutulup gitmitir. Ama bu arpc benzerlik hep hatrlarda kalmtr. Zaten Osmanl idaresi tek tek idamlarn dnda, toplu kmldamalarda btn Trkleri/Trkmenleri oluk ocuk ve kadnlarna varncaya kadar ldryordu. Bunun birok rnei grlmektedir. Trkmenlerin Kerbel olaynn benzerini defalarca yaadklar tarihen sabittir. te Pir Sultan da slam tarihindeki bu yrek dalayan Kerbel olayn, orada ehit edilen Hz. Hseyini ve yaknlarn, olayn cereyan ediindeki ackl durumlar iirlerinde dile getirmi, onlarn yasn tutup aclarn paylamtr: Yine tamam oldu senenin ba Aktka akyor gzmn ya Mmin olanlara veriyor cu Mnkir Yezit kymetini bilmedi (14/1. drtlk; ayrca, 2.3.4. drtlkler) lemlerin serverisin Ah Hseyin, vah Hseyin ehitlerin serdarsn Ah Hseyin, vah Hseyin

521

Hasan, Hseyinin yri Muhammedin gz nuru Hem Alinin ydigr Ah Hseyin, vah Hseyin (139/1.2. drtlkler, ayrca tamam) Hey Yezit Muhammet Ali desene Kin ile kibiri geri kosana Au verdin ise mam Hasana Krarlar banda au tasn (22/4. drtlk, ayrca 3. drtlk) Can blbl neden ediyor feryat ah- velyettir cmleye irat Bekta- Veliden umarz imdat Kerbel akna imdada geldik (29/2. drtlk) Haktan ola bu ilenin kolay Merd isen kabul et her bir bely Duymadn m ehid-i Kerbely Dn Ehl-i Beyti sabret bakalm (40/2. drtlk ve dier drklklerin tamam.) 18) Mmin Mslim, mmet, Mevli: Bunlardan mmin-mslim Mslman, hatta gnlk kullanta iyi Mslman demektir. Gemiteki Trkmenlere, bugnk Alev-Bektalere gre mmin kendilerinin erkekleri, mslim de kadnlardr. (Boratav Glpnarl; s. 200). mmet bir peygambere bal olan mnsndadr. Mevl, Mevla= efendinin ouludur; efendiler, ermiler mnsna geldii gibi kleler mnas da bulunmaktadr. Ayrca Emevilerin Arap olmayan Mslmanlara taktklar bir sfattr. Bu adan dnlrse Emevilerin kar olduu insanlar mnsna gelmektedir. Pir Sultann iirinde ermiler mnsnda kullanlmamsa bu kelimenin Trkmenler iin kullanldn syleyebiliriz. Ksacas bunlarn hepsi Mslman, iyi Mslman mnlarna gelmektedir. Bir nceki blmde ve daha nceki sayfalarda da zerinde durduumuz gibi XVI. yzyldan sonraki kutuplamada her iki taraf kendisini Mslman, gerek Mslman olarak grm, kar taraf Mslman veya gerek Mslman olmamakla

522

sulamtr. in daha da nemli taraf udur ki her iki taraf da bu kabul veya sulamada samimidir ve yle inanmaktadr veya yle inandrlmlardr. Pir Sultann iirlerinde bu kelimeler Mslman, gerek Mslman olarak kabul edilen Trkmenleri karlar. phesiz Pir Sultan ve Trkmenleri bu noktaya getiren bilgi noksanl ve kutuplamann getirdii saplantdr. Bu sfatlar slama gre Trkmenlerin karsndakilerin de sfatdr. Bunlar gnahkr olabilirler Trkmenlerin kendilerini byle grmesi kendilerini ok samim olarak Allah-Muhammed-Ali ve 12 mamlar yolunda grmelerindendir. Pir Sultann iirlerinde kendi mensuplar iin bu sfatlarn dnda Alev veya Bekta gibi sfatlar kullanlmamtr. nk bunlar daha sonra ortaya kan terimlerdir. eker miyim eteinden elimi Hak katnda kabul ettim lm Doru srsek erenlerin yolunu Mmin kullarn sevsem y Ali (18/4. drtlk; ayrca: 5.6. drtlkler) stattan m aldn sen bu kemli Bakna deer dnyann mli Ya mam soyusun ya nesl-i Ali k mevaliye benzer gzlerin (62/5. drtlk; ayrca dier btn drtlkler) . Bu iirdeki mevli ermiler, derviler mnsnda kullanlmtr. Pir Sultanm eydr kandilde nura Er gerek erenler yolunu sre Mmin mslim derildiler bir yere Muhabbet glne dalsn otursun (68/5. drtlk) Krkmz da bir katara dizildik Hak Muhammed mmetine yazldk Hakikat erbeti olduk ezildik (Hakikate erbet. .A.) Biz ieriz bize sunan Alidir Muhammed dinidir bizim dinimiz Tarikat altndan geer yolumuz Hem Cibriliemindir rehberimiz Biz mminiz mridimiz Alidir (82/2.4. drtlkler)

523

Gl iinde erhi dner Susuzluktan bar yanar Mminler secdeye iner Seyir var seyir iinde (114/4. drtlk) Biz mminiz kalbimizde kara yok Bizde yoa var demezler vara yok imden geri ayrlmaya re yok Hr elinden alr gllerimiz (194/4. drtlk, ayrca 3. drtlk. A. Bezircide). Dier rnekler iin baknz; 7/5; 9/4.5.; 14/1.2.4.; 21/6.; 48/3.; 70/4.; 89/5.; 92/5.; 99/5.;; 100/3.; 117/3.; 427/5. drtlkler. 19) Kfir, Kffr, Mnkir, Mnfk, Yezit, Mervan, Haric: XVI. yzylda Trkmenler ve Pir Sultan kendileri iin yukarda belirttiimiz mmin, mslim, mmet, mevli sfatlarn kullanrken karlarndakileri (Osmanllar, Abbasileri, Emevileri) kfir, mnkir, mnfk, yezit, mervan, harici olarak kabul etmilerdir ki bunlardan kfir, mnkir Allah Peygamberi inkr eden, Mslman olmayan demektir. Mnafk grnrde Mslman, kalben Mslman olmayandr. Yezitle Mervan Emev hkmdarlardr, ancak onlardan hareketle Peygamber sllesine eza cefa yapan, herkesi karlar ve yine bunlar da kfir kabul edilirler. Harici, kendi yollarnda olmayan demektir ama Hz.Ali dnemindeki Muaviyeye de, Hz. Aliye de kar olanlar ve Hz. Aliyi ehit edenleri de artrmaktadr. Ancak bu ekilde sert sulama yukarda izah ettiimiz gibi bilgi noksanlna ve Hz. Peygamber soyuna yaplanlar akl ve manta, dine sdramamaya dayanmaktadr. Aslnda her iki tarafta da gnahkrlar olabilir ama, her iki tarafn karsndakini Mslman olmamakla sulamas slama uygun bir hareket deildir. Trkmenlerin mecburen bilgisizletii dikkate alndnda onlar mzur grmek mmkndr ama, Osmanl ulema ve din adamlarnn sulamas; slam l aldmzda gerekten tehlikeli bir sulamadr. nk kendisinin Mslman olduunu syleyene kfir diyenin karsndaki kfir deilse, kendisinin kfir olaca slm esaslardandr. Pir Sultann iirlerindeki bu kulanlarla ilgili rnekler:

524

Talip olmaynca yrem sarlmaz Mrit olmaynca pre varlmaz Yz bin asker olsa kffar krlmaz Eli Zlfikarl Ali olmaynca (Alolmaynca, olmal. H.D.). (1/3. drtlk) Erenler rhna eyledim iman Kalmad gnlmde ek ile gman Ne bilsin bu srr Yezid Mervan Klli varm Hakka virdim bu gice (6/3. drtlk). ahm Hayber kalesini ykarken Nice Yezit halka olup bakarken Muhammed Mustafa Miraca karken (Mirac karken olmal. H.D.) Turnalar Alimi grmediniz mi (23/2. drtlr). Pir Sultanm mnkir yola gelir mi Kaplumbaa uup menzil alr m Hi mritsiz kii Hakk bilir mi Gel Muhammet Ali katarna gel (32/5. drtlk). Horasandan kalkt Hindi yararak Top top olmu Hariciler krarak Bendelerin ahna yalvararak Beklerim yollarn gel efendim gel (33/4. drtlk). Mminler cennete doldu Mnafk meydanda kald Bhtan Fatmanaya oldu ncinme gnl, incinme (117/3. drtlk). Pir Sultanm nesne bilmez b- Hayat iip lmez Kfir Mslman yenmez Ezelden basl geldi (119/6. drtlk). Dier rnekler iin baknz ; 7/5; 14/1; 19/3; 22/2.4; 27/7.; 29/5.; 45/5.; 64/4.; 71/5.; 82/1.3.; 90/5.; 92/5.; 99/5.; 102/3.; 111/4.; 113/1.5.; 126/1.5.; 132/4.; 150(1)/1.; 427/11.; 194/3. (A. Bezircide) drtlk.

525

20) Eba Mslim (Yceltilen tarih ahsiyet): Peygamberin yakn akrabalarndan Abbas ailesinin iktidar, Emevilerden alp peygamber soyuna vermek zere balatt ihtilalde, aktif rol oynayan, bu ihtilaldeki almalar ve cesaretiyle kahramanlatrlan ve sonra da Abbasi idaresi tarafndan suikastle ldrlen Ebu Mslim, Pir Sultann iirlerinde yceltilen ve vlen bir tarih ahsiyettir. Yceltilen bir kahramandr. Din veya tasavvuf bir kahraman deildir ama idareyi Peygamber ailesine vermek iin Emevilerle yapt mcadele unutulmam, hep lehinde ifadeler kullanlm, hikyeler anlatlm ve kahmanlatrlmtr: Bu gece seyrimde bir eri grdm Muhammet Aliye benzer kesimi Yine btnmda bir ere sordum Dedi bilmez misin Eba Mslimi Yetmi batmandan bir teber ekerdi Yezidin kalesin burcun ykard Bunca lem onun hafvn ekerdi ok kr ki bulduk Yezit hasmn (buldu, olmal. H.D.) (22/1.2. drtlk). 21) Yezit, Mervan (Aalanan yneticiler): Pir Sultann iirlerinde Emeviler dneminde Peygamber soyuna yaplan zulmlerde aktif rol oynayan, bunu Hz. Muhammed ve Hz. Aliden yani slamdan Emev soyunun intikamn alrcasna, devlet terr eklinde uygulayan Emev yneticilerinden Yezitle Mervan, bu ktlkleri ve zulmleri dolaysyla aalanmlar, ktlenmilerdir. Bu zulmler o kadar canl tutulup yaatlmtr ki, bunlarn devrinden sonra Pir Sultan zamannda bile Allah, Muhammed-Ali yolunda olan ve yle olduklarna ok samimi olarak inanan Trkmenler, kendilerine yaplan zulm Peygamber sllesine yaplan zulme benzetmiler, bu zulm uygulayan idaricilere, hatta onlarla bir olduklarn tahmin ettikleri herkese Yezit, Mervan demilerdir. Artk buradaki Yezit, Mervan zel isim deil, kendilerinden olmayanlar karlayan bir sfattr. Yezit ve Mervan yolunda olan insanlar demektir. Bunun yannda Pir Sultann iirlerinde seimleri ihtilafl olan ilk halifenin, hatta Muaviyenin lehinde veya

526

aleyhinde herhangi bir msraya rastlanmamaktadr. Gerekten de slam leminde en byk ayrl, meru devlete isyan ederek (bagi olarak) balatan Muaviyedir ama bu ayrl Kerbel ve dier facialarla onulmaz yara haline getirenler Yezit ve Mervandr. Onun iin gerek Trkmenler, gerekse Pir Sultan tarafndan bu ikisi ve bunlara uyanlar aalanm, lnetlenmilerdir: nsallah Yezidin nesli krlr Mmin olan Hak cemine derilir Bir orucun binbir hacca yazlr Oru tutan ebed mahrum kalmad (14/2. drtlk, ayrca; 1. drtlk) Peygamberin vasisin kodular Alnna da Mervan adn dediler On ki mam bir bir yediler Mazlumlarn h yerde kalmad (14/3. drtlk) Hey Yezit Muhammet Ali desene Kin ile kibiri geri kosana Au verdin ise mam Hasana Krarlar banda au tasn (22/4. drtlk) Kurban olalm gel Bkr-oluna Uymyalm ol Yezidin filine Gel uyalm mlam Cafer yoluna Gel Muhammed Ali derghna gel (31/5. drtlk) Dier rnekler iin baknz; 6/3.; 126/5. drtlk. 22) Krklar /Krklar Meclisi: Cemin kaynann Trklerin slmiyet ncesi Kamlk, amanlk dini icab yaplan ikili, algl, lenli, oyunlu (raks) ve kadnl-erkekli toplantlarna dayandn sylemitik. Trkler ok iyi yetitikleri anlalan ve ou da Peygamber sllesine mensup olan sfiler (mutasavvflar) yoluyla Mslman olunca bu toplantlarn iki hari slm motiflerle ve slm kahramanlarla yeni bir hviyete brnerek tarikat toplantlar (irat meclisleri) eklinde devam etmi olabileceinden bahsetmitik. Trk tasavvufunun altn andan sonra ikinin yine kutsallk iinde ve slam yorumlarla

527

zaman zaman ve yer yer de olsa bu meclislere (cemlere) girdiini belirtmitik. te bu meclislerin iinde yer alan ve Krklar veya Krklar Meclisi de Trklerin ilk Mslman olduu yllarda icra edilmeye baland anlalan tarikat toplantlarnda grlmeye balanm ve Hz. Muhammedin Mirac ile ilgilendirilmitir. Krklar, slamiyet ncesinde din toplantlarda ve slamiyet sonras ortaya kan Cemlerde olduu gibi kadn-erkek karktr. Bunlarn Hz. Fatma dhil 17si kadn 23 erkektir. Erkeklerden ilk ikisi de Hz.Ali ve Selman- Paktr. Balangcnn Trk tasavvufunun altn anda Yesev, Yunus Emre v.b. olduu zerinde durmu ve bu bilgilerin din veya tasavvuf, fakat kitab ve kkl bir bilgiye dayanmas gerektiinden bahsetmitik. Gerek Hz. Muhammedin Mirac, gerekse Mira srasnda mnev lemde veya yine Mira sonras bu dnyada Hz. Muhammedin Krklara ulamas ve onlarn srlarna vakf olmas ilk ortaya kndan itibaren her geen gn folklorlam, deimi; slam dininin bilinen zelliklerinden uzaklatrlm, o dereceye varlmtr ki Hz. Muhammed ikinci plna drlm, Hz. Ali ve Krklar n plana karlm, hatta bazan Hz. Alinin Allah olabilecei noktasna gelinmitir421. Ancak biz, slamn zne aykr bu inanlarn gemite, zellikle XVI. yzyl ncesinde bu ekilde olmad kanaatindeyiz. Mesel XVI. yzyln sonunda veya XVII. yzyln banda kaleme alnd tahmin edilen Menakbl Esrar Behcetl Ahrar isimli eserdeki Krklar Meclisinde folklorlama, slamn esaslarndan uzaklama ve Hz.Aliyi ne karp Hz Muhammedi ikinci plna drme daha azdr422. Ayn zellii gemii ok eskilere dayanmayan baz Buyruklarda da grmekteyiz. Mesel bunlardan birinde yet ve hadislere bal bir anlatm ve bunlar etrafnda bir folklorlama grlmektedir423. Ayn buyrukta her eyin shibi Allahtr. nem srasna gre sonra Hz. Muhammed vardr. Hz. Ali pirdir. Cebrail de rehberdir. Allah-Muhammed-Ali sralamasna her zaman uyulmutur. Sk sk yine yetlere bavurulmutur.424
Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal. s. 193194; Melikoff, Irene: Uyur dik Uyardlar, s. 4647, 65, 113; Birge, J. Kingsley: Bektailik Tarihi, Birinci Bask, stanbul, Ant Yaynlar, 1991, s. 154155, 249250, 264; Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede AlevilikBektailik, s. 222223; Trkdoan, Prof. Dr. Orhan: Alev-Bektai Kimlii. S. 110; Birdoan, Nejad: Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, s. 260261, 620. 422 Glpnarl, Abdlbki: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 167169, Dipnot: 117. 423 zm, Dr.ilyas: Gnmz Alevilii, s. 77 (Buyruk: Fuat Bozurt Neri): Ayrca bak: Bal, Do. Dr. Hseyin: Alev slam Yolu, s. 40, 114115. 424 A.g.e.: s. 104-112.
421

528

Menakbl Esrar Behetl Ahrardan aa yukar 100 yl nce yani XVI. yzyln banda (h. 925/m. 1519) Yeminnin Farsadan tercme ettii ok hacimli ve manzum bir eser olan Fazilet-nmede gerek Mira, gerekse Krklar ok daha kitab ve slama yakn olarak iirletirilmitir. Buradaki Mira Selmann aktard bir hadise dayandrlmaktadr. Burada da Hz. Muhammedin yolunu kesen arslan ve onun azna verilen yzk, sonra Hz.Alinin Mira dn bu yz Hz. Muhammede verii yer almaktadr. Hadislere dayanarak Allahn Hz. Muhammedle Hz. Aliyi kendi nurundan yaratt sonra bunlardan birisinin Nur- Muhammed, dierinin de Nur- Veli olduu anlatlmaktadr. Bu blmde Allah ile ok yakn gren Hz. Muhammeddir. Bu grme annda onlarn konumalarn dinleyen bir gen vardr. Sonra Hz. Muhammed dikkatlice baknca onun Ali olduunu anlamtr. Buradaki anlatmda yine Allah tarafndan en fazla deer verilen Hz. Muhammeddir. Ksacas Hz. Alinin Hz. Muhammedden stn gsterilmesi, hele perdenin almas ile Hz. Muhammedin grtnn Hz. Ali olduunun anlalmas gibi slmn esaslarna aykr bir durum asla yoktur. Tanr olarak Allah, Allahn en sevgili kulu ve elisi olarak Hz. Muhammed ve onlarn konumalarna ahit olan da Hz. Ali vardr425. Tahmin edebiliriz ki daha gerilere gidildiinde, daha eski metinlere ulaldnda ok daha tutarl ve slm Miracnmelere ve Krklar Meclisine ulaabiliriz. Bunlarn benzerleri, ilk motifleri Ahmet Yesev ve Yunus Emrede (XII.XIII.yy.)de var olduuna gre asl kaynak daha ncelerde olmaldr426. Miranmelerin ve Krklar Meclisinin bugnk bozulmu ekillerine baklarak karar vermemek gerekir. Ahmet Yesev ve Yunus Emre ve daha sonra Yemin de grlen bu motiflerin dayanaklar bulunmaldr. Yeminnin Fazilet-nmesinde Krklar da buraya kadar verilen Krklardan ok farkldr. Bunun Miracla ve Hz. Muhammedle bir ilgisi yoktur. ok mantkl olarak ermiler ve onlarn aralarndaki snflandrmalar, dereceler anlatlmaktadr. Buna gre mnev lemde ve her devirde Krklar vardr. Krklarn stnde ve Krklarn altnda baka ermiler bulunmaktadr. Kermet ve hner sahibi olan bu erlerin Krklarla beraber toplam says 356dr. Bunlarn ilk metebesinde 300 veli vardr. Bunlarn zerinde 40 evliya (Krklar), bunlarn zerinde 7ler, bunlarn zerinde 5ler, belerin zerinde ler,
425 426

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemin Fazlet-nme - I - s. 358361. Glpnarl, Abdlbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf. S. 96, 180181, 233235, 405; Eraslan, Kemal: Ahmet Yesev; Divan- Hikmet, Semeler, s.296297, 306307.

529

lerin zerinde bir evliya vardr ki o Kutb- lemdir. Btn evliyann serveridir. O olmazsa cihan utan uca harabeye dner. Her ey turbla (toprakla) bir olur, yok olur. Onun iin Kutb- lem ldnde lerin ulusu Kutb- lem olur. Belerin ulusu e, yedilerin ulusu bee, Krklarn ulusu yediye, yzlerin ulusu Krklara ve btn halkn iinden biri yze ykselir. Bunlarn hepsi 356 er (ermi)dir. Bu resme devr ider nr- vilyet deler hkm t rz- kyamet427 Hz. Muhammedin Miractan dnerken urad ve ilerine dahil olduu Krklarn devam ve her devirdeki karl Yeminnin bir silsile dahilinde tantt bu derviler iindeki Krklar olabilir. Gemiteki Krklarn roln halihazrdaki 356 ermi arasnda yer alan Krklar oynuyor diyebiliriz. Trk tasavvufunun seviye kaybettii daha sonraki yllarda, bunlarn aralarndaki farkllk ortadan kalkm ve szl kltrde sadece Krklar yaamaya devam etmitir, demek mmkndr. Tasavvufla ve ermilikle ilgili olan bu Krklar motifi, birok k tarafndan kullanlmtr. Bunu Pir Sultann iirlerinde de grmekteyiz. Onun iirlerinde hem gemiteki Krklardan bahsedilmekte, hem de kendi zamannda yaplan cemlerdeki cemaat, Hz.Muhammedin dhil olduu Krklar Meclisine benzetilmektedir: Muhammet Miractan indii demdir Krklarn srd semada cemdir Zhre yldzn douran kimdir (doduran, olabilir. H.D.) Var m Hac Bekta Veliden gayr (113/3. drtlk) Krklar Ar stne kurdular cemi Muhabbet halkolup srdler demi Balktan yaratt Allah demi Ben ol vakit ann belinde idim (43/3. drtlk, ayrca 2. drtlk) Krklar meydannda erkn isteyen Artsn kalbini girsin otursun Erenler nnde lokma sunanlar Hicap perdesine dnsn otursun (68/1. drtlk)

427

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammet Yemin Fazilet-nme -1- s. 235238.

530

Muhammed Alidir Krklarn ba An sevmiyenin nicolur ii Atalm Yezide lneti ta Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/4. drtlk) ekilip Krklara vardk Niye geldin can dediler Ba kesip niyaz eyledik Ge, otur meydan dediler (145/1. drtlk, ayrca 2.3. d.) Alaa tutmu yzn Hakka balam zn Krklar ile bir zm Yiyen Murtaza Alidir (1501-/2. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 8/5.; 11/7.; 53/2.; 63/74.5.; 72/4.; 82/2.; 109/2.; 432/4/.; 437(2)/1.2.3.; 277 (C. ztelli)/3. drtlk 23) ler Yediler: ler Yediler; Yeminnin Faziletnmesinde bahsettii ler Yediler olabilir. yleyse Kutubdan bir nceki ler makamnda bulunan 3 er (ermi), Yediler de Kutubdan nceki 7ler makamnda bulunan 7 er (ermi) dir428. Glpnarlnn izahna gre erenler arasnda her zaman bir er, Kutubdur. Buna Vaktin Kutbu denir. Derece bakmndan buna en yakn iki ermi vardr: mam- yemin (sa imam), mam- yesr (sol imam). Bu iki imamla (ermi) Kutub, lerdir. Kutub lnce yerine mam- yesr, Kutub olur. lerden aada 7 er (ermi) vardr. Bu Yedilerden birisi mam- yesr mertebesine geer. Yedilerin altnda bulunan Krklardan birisi Yedilere katlr. Krklardan aa mertebede bulunan yzlerden birisi Krklara, yzlerden alt mertebede bulunanlardan lyk olan birisi de yzlere dahil olur429. Buradaki snflandrma ve ykselme, Yeminnin Faziletnamesindeki snflandrma ve ykselmeye ok benzemektedir. Tek fark Yeminde Kutubdan bir nce ler vardr. Glpnarlda Kutubdan bir nce iki imam (ermi) bulunmakta,
428

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammet Yemin Fazilet-nme -I- s. 235-237; Ayrca bak: Uluda, Prof. Dr. Sleyman: Tasavvuf Terimleri Szl, s. 545. 429 Glpnarl, Abdulbak Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 214-215, 196-197.

531

bunlarla Kutub birlikte leri tekil etmektedir. Bundan sonras ikisinde de ayndr. O halde ler ve Yediler, ermi olduuna inanlan ve Kutuba olduka yakn olan ve hlihazrda yaayan, Allahn sevgili kullardr, evliyalardr. Birok derviin iinden bu noktalara gelmilerdir. Bundan dolay onlara byk bir deer verilir, sayg gsterilir, dier evliyalardan yardm dilendii gibi bunlardan da yardm istenir. Hatta bunlar Kutub hari, dier ermilerden daha deerlidirler; gelecein Kutub adaylardr. Buradaki mnsyla ve zellikleriyle Pir Sultann iirlerinde de lerden, Yedilerden bahsedilmekte ve onlardan medet istenmektedir: Pir Sultanm bahesini zeyn eder stat nazarnda erknn gder Krklar sem ile Hak yola gider ler, yediler geldiler erkn stne (lerle yediler. .A.) (8/5. drtlk) Pir Sultanm eder ler yediler (eydr, olmal. H.D.) Yolun klcn yola kodular Dil verp de syle kl dediler On iki imamn yolu kandedir (79/5. drtlk) Pir Sultannm dir grenler Pirlere niyaz idenler ler Yediler erenler Mrvete geldim yalnz (157/5. drtlk). Dier rnekler iin baknz; 53/2.; 82/.3.; 91/5.; 432/4. drtlk. 24) On Drt Msum/On Drt Masum- Pak: On Drt Msum/On Drt Masum- Paktan kimlerin kasdedildii gemite de, bugn de pek belli deildir. Bu konulara vakf olan A. Glpnarl, On Drt Masum hakknda epeyce bilgi vermitir. Ona gre On Drt Masumdan kasdedilen 12 mamlara ilaveten Hz. Muhammetle Hz.Fatmadan ibaret ohan 14 kiidir. AlevBektalerin ileri srd gibi 12 mamlarn ergenlik an girmeden ldrlen ocuklar ile bir ilgisi yoktur. Glpnarl ayrca On ki mam isimli eserinin birinci sayfasna yle bir balk koymutur: Ondrt Masum Hz. Peygamber (S.M.) Hz.

532

Fatma (A.M.) ve On ki mam (A.M.). Bu durumda On Drt Masumlar Hz. Muhammed, Hz. Ftma ve On ki mamlardan ibarettir. Hepsi 14 etmektedir430. Gelenein iinden gelen B. NOYAN, Haydar KAYA ve Seyyid Dervi Tura gre On Drt Masum, Hz. Aliden balayarak (Hz. Fatmadan doan) dier On ki mamlarn 7 yandan kkken ldrlen ocuklardr. Bunlarn adlar, kimlerin ocuklar olduu ve kimler tarafndan ehit edildii ayr ayr yazlmtr. Ancak herhangi bir belge verilmemitir431. Prof. E.R.Flal ise yukardaki iki bilgiyi de vermi, bunlarn herhangi bir kritiini yapmadan isimlerini ve kimin ocuu olduklarn Alev-Bekta kaynaklarndaki inana gre kaydetmitir432. Bize gre ler, Beler, yediler, On Drt Masum ve Krklar belli ahslardan ziyade belli belirsiz ahsiyetleri ifade etmektedir. Gemite bunlarn, zellikle On Drt Masumun belki bilinen karlklar vard. Ama zamanla onlar unutuldu, sadece klie olarak bu say kald. Ancak Allah, Muhammed, Ali ve 12 mamlardan sonra birok dua, glbank veya niyazda klie halde kimleri karlad pek belli olmayan ler, Beler, Yediler, On Drt Masum (On Drt Masum- Pak) ve Krklardan yardm istenmekte, bunlarn yz suyu hrmetine dileklerin kbul, gnahlarn aff umulmaktadr. Bir rnek: Allah Allah Akamlar hayr ola. Hayrlar feth ola. erler def ola. Mnkirler mt ola. Mnafklar berbat ola. Srlar mestur, gnller mesrr ola. Hak, Muhammed, Ali yardmcmz ola. On ki mam, On Drt Masum- Pak, On Yedi Kemerbest katarlarndan, ddarlarndan ayrmaya. Hnkr Hac Bekta Veli yardmcmz ola. Cenab- Hak, mnkir ve mnafk errinden, dman hile ve iftirasndan koruyup saklaya. Dertlerimize derman, hastalarmza ifa, borlarmza ed, gurbettekilerimize sla nasip ve myesser eyleye. Zalime zebun, muhannete muhta eylemeye.

430

Glpnarl, Abdlbaki: 100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, s. 4952; Glpnarl, Abdlbky: Oniki mam, s. 1. 431 Kaya, Haydar: Alev-Bekta Erkn, Evrd ve Edebiyat, 4. Bask, stanbul, Engin Yaynclk, (Tarihsiz),s. 4244, 319; Tur, Seyit Dervi: Erknname, kinci Basm, stanbul Can Yaynlar, 2002, s. 319321; Noyan, Do. Dr. Bedri: Bektailik-Alevilik Nedir, nc Bask, stanbul, Ant ve Can Yaynlar, 1995, s. 437. 432 Flal, Prof. Dr. E. Ruhi: Trkiyede Alevilik- Bektailik. s. 273275.

533

Kurbanmz Dergh- zzetinde kabul eyleye. Lokmaya sevap yazla. Kazlar, belalar, her trl fetleri defetmi ola. Dil bizden, nefes Hazret-i Hnkrdan ola. Nr- Nebi, kerem-i Ali, Glbang- Kurb-ul (Kutb-ul, olmal. H.D.) Evliya Hnkr Hac Bekta Veli. Gerekler erenler demine h433 Pir Sultann iirlerinde de On Drt Masum kullanna az da olsa rastlanmaktadr. Onda da kimlerin kasdedildii ak deildir. Ancak iirdeki ifadeye gre bunlarn, gelenekteki aratrmaclarn iddia ettii gibi On ki mamlarn kk yata iken ehit edilen ocuklar deil, yetikin kiiler veya ermiler olduu anlalmaktadr. Buna gre Glpnarlnn izah tarz daha kuvvetli bir ihtimal gibi grnmektedir: On iki imamdr ulu ahmz Muhammet Aliye kar rhmz On drt masum bizim hem-penhmz Hidayet bahrinde cevlna geldik (29/4. drtlk) Arkas yok deme ahn olunun Zhirde btnda yz bin eri var On Drt Masum ile On ki mam Yanlarnda Muhammetle Ali var (70/1. drtlk) 25) Snnet-Yedi Farz: Menakbl Esrar Behcetl Ahrarda ve zellikle Buyruklarda Snnet Yedi Farzdan, bunlarn neler olduundan ska bahsedilmi, bunlara harfiyen uyulmas tavsiye edilmi, uymayanlara ne kadar fizik ceza ve para cezas verilecei belirtilmitir434.

433

Yaln, Aziz: Makalat- Hac Bekta Veli, s. 460461; ayrca s. 457, 471; Aytekin, Sefer: Buyruk; Ankara, Ayyldz Yaynlar, 2001, s. 202, 206, 209; Tur, Seyit Dervi: Erknnme, s. 353355, 386, 392393, 405, 415, 443444, 467468, 487488, 493495, 496497, 499, 500502, 504505, 509 511, 520522; Kaya, Haydar: ALEV -BEKTA Erkn, Evrd ve Edebiyat, s. 391, 407, 471. 434 Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 288289; Flal, Prof. Dr.E. Ruhi: Trkiyede Alevilik-Bektailik, 295297; Yetien, Rza: Tahtac Airetleri, zmir, Memleket Yaynlar, 1986, s.131132.; Bal, Do.Dr.Hseyin: Alevi slam Yolu. s.36-38,70-75; zm, Dr. lyas: Gnmz Alevilii, s. 143144; zm, Do. Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna gre ALEV L K, s. 2427, 122135, 150151; Glpnarl, Abdlbak Boratav, Pertev Naili, s. 216217; Aytekin, Sefer; Buyruk, s. 8890; Ayrca bak: Melikoff, rene: Uyur dik Uyardlar, s. 9293; Birge, J.K: Bektailik Tarihi, s. 114115; z, Mustafa: slam Mezhepleri Tarihi Asndan Anadolu Alevilii Trk Yurdu, Aralk 1994, cilt: 14, say: 88, s. 71.

534

eitli nshalar gnmze kadar gelen Buyruklar, bugnk Alevlerin ilmihali, kutsal kitab durumundadr. mam Caferin yazdna inanlmaktadr. Hayat ve eserleri tarihen bilinen mam Caferin ise, byle bir eser yazmad, hatta yazmayaca tasavvufa bak dikkate alndnda kesin gibidir. Ancak bu evrelerde onun yazdna inanlmakta ve bylece inan esaslar Peygamber sllesinden 6. mam olan Cafer-i Sadka balanmaktadr. Gerek Menakb-l Esrarn, gerekse Buyruklarn Safev propagandasna bal olarak Safevler tarafndan Anadolu Trkmenlerine gnderilen eserler olduu, bunlardan Buyruklarn zaman iinde deierek bugnlere geldii ileri srlmektedir435. Buna gre szl kltrde yaatlmasna ramen yazl eserlere dayanmaktadr. Bizce bu tesbitin gereklik pay vardr ama XVI. yzyln balarnda, Safevler henz byk bir devlet olmadan yazlan Fazilet-nme (h. 925/m. 1519da) de ok dzenli bir ekilde ele alnp belirtilen snnet dikkate alndnda436 byle kitab eserler Safevlerden nce de var olmaldr. Bunun kaynan da Trk tasavvufunun altn a dediimiz, din ve kitab bilgilerden beslenilen ve bunlara gre yaanlan dnemde yani 1015. yzyllarda aramalyz. Bu Buyruklardan bugnlere ulaan zmir Nshas, Mara Nshas, Alacaorum, Gmhacky, Malatya, Hac Bekta-1, Hac Bekta-2 nshalarn ilk defa 1958de gelenein iinden gelen Sefer Aytekin bir araya getirip bir kitap halinde yaynlamtr. Bugne kadar ok sayda basks yaplmtr. Bu eser en salam yayn olarak kabul edilmektedir. 1982 ylnda da Fuat Bozkurt ulaabildii btn nshalar gz nnde bulundurarak, bir bakma btn nshalardan hareket ederek bir Buyruk yaynlamtr437. Bu eserlerde Snnetin neler olduu biraz farkllk olsa da birbirine yakn bir ekilde verilmitir. Bunlar, Hakk anmak Kalpte dmanla yer vermemek Tevazu sahibi olmaktr. Yedi Farzlarda birlik ok daha zorlamakta, bir sr farkllklara ramen ortak olarak verilebilecek farzlar unlardr: 1. Sr saklama, 2. Mride teslim alma, 3. Mrebbi veya rehber edinme, 4. Musahipli olma, 5. Ta ve hrka giyme, 6. Tvbe almak (Tvbekr olmak), 7. Dnyaya nem vermeme.438
435 436

zm, Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 123-124. Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemin -I-, s. 488-489. 437 zm, Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 124-126. 438 A.g.e.: s. 127-130.

535

XVI. yzyln sonlarnda veya XVII. yzyln banda Bist tarafndan yazld tahmin edilen Menakibl Esrar Behcetl Ahrar, bugnk Buyruklara gre ok daha eski bir kaynaktr ve Buyruklar gibi yzyllar iinde deierek gelmemitir. Bu adan bizce daha gvenilir bir yazl kaynaktr. M. Erz, bu kaynaktan hareket ederek Snnet Yedi Farz u ekilde vermektedir: Snnetler: 1- Dilden tevhid kelimesini brakmamak, 2- Kimseye kar kibirlenmemek, 3- Kin tutmamak, gnl krmamak ve kimseye dmanlk etmemektir. Farzlar: 1- Srrn saklamak, 2- Mezhepdalar ile birlikte olmak, 3- Yalan ve gybetten kanmak, 4- Hizmette bulunmak, 5- Mrebbisine itaat etmek, 6- Mushibini grp gzetmek, 7- Halifeden tac ve kisvet giyinmektir439. Buyruklardaki ve Merakibl Esrardaki snnet ve farzlar, slam ilmihalindeki mnlaryla kullanlmamaktadr. Sadece kelime olarak bir benzerlik grlmektedir. kisi farklym gibi gsterilmesine ramen, her ikisi de tasavvufta mrit postuna oturan dedenin ve dededen irad olacak olan talibin uymas gereken kaideler, prensipler, emirler eklindedir. XV. yzyl ncesine gidildiinde bunlarn neler olduunu ve aralarndaki farklar da anlatan eserlere ulalmas ihtimal dahilindedir. nk Menakbl Esrarda Pir Sultana ait iki iirden birisinde yle denmektedir: Gnl gel karar dan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr
439

eriattan edep ren limle stad olur olan Al bu pendi belin balan Kimi farz kimi snnettir

Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik Bektailik, s. 288289.

536

Eer bu srra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzn sorarsan Yedi farz snnettir (148/1.2.3. drtlkler). Buna gre eriattaki emirlerin, tlerin bir ksm farzdr, bir ksm da snnettir. Bu ise slam ilmihaline gre bir bilgidir. Tarikattaki farzlarn (emirler, tler, tavsiyeler, mutlaka yerine getirilmesi gereken kurallar) ise yedisi farz, snnettir: Snnet Yedi Farz. Pir Sultan bunlar da iirinde verseydi veya bunlarn dayand eserler bulunsayd bugnk folklorlam Snnet Yedi Faz daha iyi ve kaynandan tanyabilecektik. Bu ihtimali glendiren dier bir eser ise Yeminnin 1519da kaleme ald Fazilet-nmedir. Burada Hz. Alinin azndan tutulacak, uyulacak Snnet vasiyet edilmektedir. Bunlar Tanr snneti, Enbiya snneti, Evliya snnetidir. Buradaki snnet yine slam ilmihalindeki snnet deil, szlkteki kelime mnsyla huy, tabiat tr: (Arapa msrann mns: Allahn snneti, snneti) Sizn stnze olsun vasiyet Diyeyim tutacak drl snnet Anun birisi tanr snnetidr Dutar ol kim Muhammed mmetidr Biln ikinci snnet enbiynun Dahi nci snnet evliyanun Didi Selman kim i genc-i kermet Nedr hak snnet i pr-vilyet Didi ah snneti Selman hudnun Kim rter aybn mirn gednun Kaan setr eyleyesin gricek ayb Hud snneti oldur anla bi-rayb Didi Selman yine i nr- rahman Nebiler snneti kangdur i han Resln snneti ve evliynn

537

Didi holugla itmek mdre Dirilmek halk iinde kre Mdr bil nebiler snnetidr Dutan gerek Muhammed mmetidr Didiler snneti ne evliynun Didi ol hak emini enbiynun O snnetdr h olan evliyya Bu halkdan irien cevr cefya Tahamml eyleyp sabr eylemekdr Yavuz diyene ey sylemekdr Vilyet ehlinn snneti oldur Cef idenlere eylgi boldur440. Grld gibi buradaki snnetler Tanrnn, Muhammedin ve evliyann en bilinen zellii veya zellikleridir, huyudur, tabiatdr. Bu zellikler de slamda karlk bulacak zelliklerdir. Yani bu bilgiler slmdir, kitabdir ve tutarldr. Bu eserde Snnet bu kadar gzel anlatlrken Yedi Farzdan hi bahsedilmemitir. Yukarda belirttiimiz gibi yedi Farz da byle slam ve tutarl bir ekilde anlatan eserler olmaldr, ancak ya bulunamamtr veya zellikle Yenieriliin kaldrlmas srasnda yaklarak yok edilen binlerce eser arasnda yaklp yok edilmitir. XVI. yzyldan sonra Trkmenlerin dlanmas, mektepten ve ehirden uzaklatrlmas, her trl kitaptan uzak yaamaya mecbur edilmesi bu kitab ve slam bilgilerin folklorlamasn, eitlenmesini ve bugnk Buyruklarn ortaya kmasn dourmutur, diyebiliriz. Zira Hac Bektan Makalt bulunup ortaya karlmam olsayd, birok halk iirinde geen Drt Kap veya Drt Kap Krk Makamda neler olduu pek belli olmayan mulk ve folklorik bilgiler olarak kalacakt. Ayrca XVI. yzyldan sonra dinsizlikle, dine uymamakla veya dini yaamamakla sulanan Trkmenler/Kzlbalar bir savunma mekanizmas olarak mam Cafer-i Sadka, Snnet ve Farz kavramlarna sarlmlar ve kendilerinin de farz ve snnetlerinin var olduunu, bunlara gre inanlarn yaadklarn sylemilerdir. Bylece kendilerinin de Mslman olduunu belirtmilerdir. Ancak yazl kltrden uzak ve hatta mahrum yaaylar, szl kltr
440

Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemin, Fazilet-nme -I- s. 488489.

538

iinde ve az bilgili dedelerle inanlarn yaamak zorunda kalmalar, bugnk Buyruklardaki farkl farkl Snnet Yedi Farz ortaya karm olmaldr. Fakat gelenekten gelen dedeler bunlar ok nemsemekte, bunlara uymayann dinden, tarikattan kacan ileri srmektedir. Gemite bu iddia ve uygulamann ok daha hkmran olduunu tahmin edebiliriz. . zme gre ise ou dede olan ve gnmzde bu sahada eser yazan nderlerin bu Snnet Yedi Farza kar hassas davranmadklar, korunmas ve yaatlmas hususunda bir aba gstermedikleri mahede edilmektedir441. nk artk hem bu camiada dindarlk ve tasavvufa gre yaamak eskiden olduu gibi birinci srada deildir, hem de bu emir ve tavsiyeler gzel ve faydal emir ve tavsiyeler olmasna ramen, gerek Cafer-i Sadka, gerekse Hz. Muhammed, Hz.Ali veya Kurana dayanmas hususunda belgeden yoksundur. Folklorik bilgiler mahiyetindedir. Gemite ve Pir Sultan dneminde ise bu insanlarn Snnet Yedi Farz iindeki emirler, tavsiyeler, tler dorultusunda yaadklarn, bunlar inan ve sosyal hayatlarnn bir paras olarak grdklerini, bu prensiplere gre kendilerini eittiklerini ve bunlara dayanarak iyi bir insan olmak iin aba harcadklarn syleyebiliriz. Pir Sultan bir iirinde (yukarda drtln vermitik) Snnet Yedi Farzdan bahsetmi, slmdaki farz ve snnetleri de dikkate alarak kitab bilgiler vermitir. Tekrar zerinde durmuyoruz. Ksacas gemite kkl bir din veya tasavvuf bilgiye dayansa bile bugn artk Snnet Yedi Farz, bunun bir benzeri olan On ki Farz; ler, Beler, Yediler, Krklar, On Drt Masumlar gibi mulak motiflerdir; ok nemsenmesine ramen bilinmesi ve yaanmas hususunda olmazsa olmaz emir ve tavsiyelerden deildir. Var olan ve mam Cafere atfedilen Buyruklar ise mam Cafere ait olmad gibi, herhangi bir ahsn veya nemli kiinin oturup kaleme ald eserler de deildir. Bunlar, uzun yllar szl kltrde yaayp XX. yzylda yazya geirilen folklorik eserler durumundadr. Bunlarn hayallerde bytld gibi bir derinlikleri ve kitablikleri asla sz konusu deildir. Grld gibi bu blmde ele aldmz ve Pir Sultann iirlerinde geen kahramanlarn ve kulland motiflerin hemen tamam slm ve tasavvuf kaynakldr.

441

zm, Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 135149.

539

slm kaynakl olmayanlar bile slm bir zellie ve renge brnerek karmza kmaktadr. E. P R SULTANIN RLER NDE AH: ah kelimesinin; 1- Padiah, eh, 2- Alev ve Bektalerde pir, 3- Hz.Ali, 4- ran Safev ah gibi mnlarda kullanldn grmekteyiz442. E. Korkmazn szlnde ise ah u mnlarda kullanlmaktadr: 1- Bir eyin en iyisi, bir topluluun en by, 2- Manev dnyann, Btn bilgi dnyasnn sultan anlamnda Hz.Aliye ve kimi tarikat, yol ulularna verilen ad, nvan, 3- Hem bu dnyann, hem br dnyann sultan anlamnda Hz Muhammede verilen ad, nvan, 4Btn evrenin esiz ve ortaksz yneticisi anlamnda Tanrya verilen ad443. Grld gibi ah, sadece ran ah demek deildir. Ancak btn Pir Sultan Abdallar Pir Sultan olarak kabul eden C.ztelli ve dier birok aratrmac btn Pir Sultanlarn iirlerinde geen her ah nerdeyse Safev ah olarak gstermiler ve Pir Sultan Safev ahlarnn bendesi ve fedaisi gibi tantmlar, iinde ah geen iirleri keyf yorumlara tabi tutmulardr: Erenlerin gl, canlarn can Ben seni defter-i Rahmana yazdm Ho safa geldiniz ahn mihman Ben seni defter-i Rahmana yazdm drtlyle balayan ve misafir sevgisini dile getiren iire ztelli u yorumu yapabilmektedir: Bu deme ahtan ( ran) konuklar geldiini anlatyor. Baka deme ve tarih kaynaklar karlkl gidip gelmeler olduunu bildiriyor.444. Bu iir bizim de Pir Sultana ait olarak gsterdiimiz iirlerindendir. Ancak yukardaki kesin ifadeyi kullanmak imknsz gibidir.

442

Bezirci, Asm: Pir Sultan ; s. 463. Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik-Bektalik Terimleri Szl, nc Basm, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003, s. 391. 444 ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, 7. Bask, stanbul, zgr Yayn Datm, 1989, s. 55.
443

540

Sefil aylarnda skn eyledim Gzel ahm seni grmee geldim Yz srp de temennahn eyledim stat divanna durmaa geldim, drtlyle balayan iirin bu drtl iin de C.ztelli u yorumu yapmtr: Bu demenin birinci drtlnden aka ah grmee gittii anlalyor.445 Hlbuki Pir Sultann ran ahn ziyaret ettiine dair hibir delil yoktur. Ayrca anlatlmaktadr. Ayrca C. ztellideki (s. 133-134teki 56 Nolu) iir, Pir Sultanndr ama iirdeki ah, Hz.Alidir. s. 135-136daki 58. iirde ah, ziyaret edilen bir mrit veya pirdir. S. 136-137deki 59. iir Pir Sultana deil, Pir Sultan Abdala aittir ( .Aslanolu, s. 519). Buradaki ah da Safev ahndan ziyade Hz. Alidir. (Baknz 5. drtlk). s. 137-138deki 60 nolu iirdeki ah, Safev ahdr ama iir Pir Sultana ait deildir. (Bak: Tez s. 301302) 61. iir Pir Sultana deil, Pir Sultanm Haydara aittir. ( .Aslanolu., s. 522). 62. iir Pir Sultanndr ama burada anlatlan Hac Bektan Anadoluya geliidir. (Bak; Tez s. 233). 63. iir Pir Sultann deil, Pir Sultan Abdalndr ( .Aslanolu., s. 520). 65. iir Pir Sultanm Haydara aittir. ( .Aslanolu. s. 522). 66. iir Abdal Pir Sultana aittir. ( . Aslanolu, s. 524) . 67. iir Pir Sultan Abdala aittir. ( . Aslanolu, s. 521). 68. iir Pir Sultanndr, ancak buradaki ah, Safev ah deil, Hz. Ali ve bir drtlkte de (4. drtlk) Allahtr. 72. iir de Pir Sultana ait deildir; Pir Sultan Abdala aittir. ( .Aslanolu., s. 519) .Aslanolunun dedii gibi her pir sznden Pir Sultann, her himmet sznden Kul Himmetin ve her ah sznden de ran ahlarnn anlatlmak istendiini ileri srmek ok yanl bir kanaattir.446 Bunlar sylerken Pir Sultann Safev ahlarna bir yaknlk beslemediini sylemek istemiyoruz. XVI. yzyl ve sonrasnda Trkmenlerin/Kzlbalarn hemen tamamnn Safevlere yaknlk duyduklar ve onlarn Osmanllara kar galip gelmesini
445 446

.Aslanolu.nun tesbitine gre ise bu iir Dadaloluna aittir.

( .Aslanolu., s. 495) Zaten iirin btnnde de bir trbe veya mrit ziyareti

A.g.e.: s. 134-135. Aslanolu brahim: Pir Sultan Abdallar, s. 59-60.

541

can gnlden istedikleri, o zaman yanstan belgelerden anlalmaktadr. Pir Sultan da bunlardan ok farkl olamaz. Ancak bu bir vatan hainlii veya satlmlk deildir. nk bunlar, kendilerini Safev Trk Devleti mensuplarndan farkl grmyorlard. Bu devleti kuranlarn da, sahibinin de Anadoludan ge mecbur edilen Trkmenler olduunu biliyorlard. Bu Trkmenlerin de kendilerine Osmanl idaresi ve ulemasndan daha yakn olduu, her iki taraftaki Trkmenlerin aslnda Osmanl Devletini kuran Trkmenlerle ayn zellikte olduu biliniyordu. Osmanl Devletini kuran Trkmenlerin de Anadolu Seluklu Devletinin dlad Trkmenler olduu, Seluklu Devletinin dlad Trkmenlerin Osmanl Devletini kurduu, Osmanl Devletinin dlad Trkmenlerin de rana giderek Safev Trk Devletini kurduu bugn artk tarihen sabittir. Her iki devlet de Trk devletidir. Her ikisini kuranlar da Trkmenlerdir. Ayrca Safev-Osmanl mcadelelerindeki Trkmenler, rana yani bir Pers devletine deil, bir baka Trk devletine Safev Trk Devletine gnl veriyorlard. Bu, Trk devletlerindeki merkezevre atmasnn veya Dou Ouzlar ile Bat Ouzlar arasndaki dnya hkimiyeti yarmasnn bir sonucuydu. Bu durum demokrasi ile idare edilen bugnk Trkiye Cumhuriyetindeki partilerin siyas ekimelerine benzetilebilir. Pir Sultan ve Trkmenlerin Safevlere ve Safev ahlarna yaknlk duymalar ve Osmanllara gre Safevileri tutmalar; Osmanl idaresi ve ulemasnn Trkmenlikten alabildiine uzaklap kozmopolitlemesiyle, devirmelere ve devirme ruhuna daha yakn davranmasyla, Emev-Abbas taassubuna yaknlk gsterip Trkmen Mslmanl ve Trkmen tasavvufundan uzaklamasyla yakndan ilgilidir. Pir Sultann iirlerinde geen ah kelimesini ve bundan neyin ve kimlerin kasdedildiini bu erevede deerlendirmek gerekir. Pir Sultana ait olarak kabul ettiimiz iirlerde kullanlan ahn, u mnlarda kullanldn syleyebiliriz: ah: Hz. Ali: Getirip elmay terceman verdi ah eline alp drt pare kld Bir presin ahm nu edip kand n melekler Hakka gtrd (15/4. drtlk).

542

Pir Sultanm yaralar yeniler ahn sesi kulamda nlar Alim nr ursa da ta iniler u gelen ses yoksa Dldl sesi mi (22/7. drtlk). Gidi Yezit bize Kzlba didi (demi. . Aslanolu.) Meer ah sevmi dese yoludur (yeridir. .A.) Yetmi iki millet sevmezler ah Biz severiz ah- Merdan Alidr (82/1. drtlk, ayrca 5. drtlk). Yine lgn glgn yeller esince Bulutlar kaynar, blbl nicoldu ah mama beli diyen gaziler Srlen tarikat, erkn nicoldu (92/1. drtlk). Ayrca baknz 3/5.; 14/4.; 23/2.; 33/3.4.; 100/1.5.; 106/5.; 130/Tamam. ah: Safev ah. Arkas yok deme ahn olunun Zhirde batnda yz bin eri var On Drt Masum ile On ki mam Yanlarnda Muhammetle Ali var (70/1. drtlk) Burada ahn Olundan kasdedilenin ah smailin olu olan ah Tahmasb olduu tahmin edilebilir. Pir Sultann iirlerinde ak olarak Safev ahlarn dile getiren baka msralara rastlanmamtr. ah: Hz.Ali veya Safev ah: ahn ayana varsam Hayrl glbangin alsam Kzl rmaklara dalsam alasam aksam yalnz (157/3. drtlk, ayrca 4. drtlk). Ol benim ahm Grmee kim gider Zevk ile safas (safasn. .Aslanolu.) Srmee kim gider (436/1. drtlk, ayrca 5. drtlk).

543

Bu rneklerdeki ah, ok net olarak anlalamamaktadr. Bunlar Hz. Ali de olabilir, Safev ah da. Hatta 436/1 ve 5. drtlkteki ahtan Allahn kasdedilmesi bile mmkndr. ah: Allah: Erenlerin gl, canlarn can Ben seni defter-i Rahmana yazdm Ho safa geldiniz ahn mihman Ben seni defter-i Rahmana yazdm (39/1. drtlk). Pir Sultanm kemter kuldur ahna Hnkr Hac Bekta nazarghna Deli gnl hk ol d derghna Er olaym dersen er ile gr (97/5. drtlk). Hakktan nida geldi garip blble Blbl k oldu bahede gle Ali niyet etti bindi Dldle Sultan evlerine gider ah dey (106/4. drtlk ve iirin tamam). Kar kar karl dalar ndi aha secdeyledi Mlk iyesi ulu beyler ndi aha secdeyledi (118/1. drtlk ve iirin tamam.) Bu drtlklerdeki ahn Allah olduunu syleyebiliriz. Ancak Hz. Alinin kasdedilmi olmas da ok uzak bir ihtimal deildir. Bu blme yukarda bahsettiimiz 436/1. ve 5. drtlkleri de katabiliriz. ah: Hkmdar, padiah: Nebiye nbvvet veliye kudret klara sevda ahlara devlet limlere ilim rife hikmet Kevni muhit olan ummandr elif (427/10. drtlk)

544

ah: Mrit, Pir: Zhir batn Onki mam akna (Onikimam, olmal. H.D.) Aman ahm mrvvet dey geldim Pirim nazar eyle u ben dkne Aman ahm mrvvet dey geldim (45/2. drtlk ve iirin tamam). Dier rnekler iin baknz; 13/4.; 29/4.5. drtlk. Grld gibi Pir Sultann iirlerinde kullanlan ahn deiik mnlar vardr. Bunlardan hangisinin kasdedildii de ok net deildir. Ancak ok ak olarak Safev ahnn anlatld sadece bir drtlk vardr: 70/1. drtlk. Onun iin Pir Sultann iirlerinde grlen her ah hemen Safev ahlar olarak yorumlamamak gerekir. Burada yeri gelmiken unu da syleyelim: Pir Sultann iirlerinde Osmanl padiahlarndan veya herhangi bir devlet adamndan bahseden lehte veya aleyhte bir tek msra yoktur. Bundan u sonucu karabiliriz: Tasavvuf terbiyesinin rhuna uygun olarak dnya sultanlarna fazla deer verilmemekte, onlardan uzak durmak istenilmekte ve ahslarst bir tasavvuf anlay segilenmektedir. F. P R SULTANIN RLER NDE P R SULTANLA LG L 1. Pir Sultann Ne Kadar Yaad Pir Sultann bir de Ya- nmesi iiri vardr. nsan mrn, doumundan lmne kadar ve eitli yalardaki zellikleriyle anlatan iirlere Ya- nme veya Ya Destan denmektedir. Pir Sultann bu iirinde insan, 100 yana kadar yaatlmakta; Yz yanda talan geldi savurdu. Uup gider kua benzer misali denilerek iir de, mr de sona erdirilmektedir. Pir Sultan bu iirinde insan mrnn eitli yalardaki zelliklerini ok gzel anlatmtr: Yetmiinde deve gibi muzular Sekseninde ilik, kemik szlar Doksannda yol grnd gaziler Gazel olmu gle benzer misli (21/5. drtlk ve iirin tamam). PULARI

545

Byle bir iiri gen yataki bir insandan ziyde epeyce uzun yaam bir insann sylemi olabileceini tahmin edebiliriz. Buradan hareketle Pir Sultann epeyce yal iken idam edilmi olabileceini syleyebiliriz. 2. Pir Sultann Okur-Yazarl Pir Sultann iirlerinde Kurandan, Kurandaki baz hikyelerden ve kahramanlardan bahsettiini, baz msralarn yetlerden ve hadislerden ilham alarak sylediini belirtmitik. Bu bilgiler, temeli kitab kltre dayanan Trk tasavvufundan XVI. yzyldaki szl kltre ulam bilgiler olabilir. Ancak bununla birlikte Pir Sultann; iirlerinde okuma, okuma sevgisi ve ilim akn dile getirmesi, hatta kendisinin okuduunu sylemesi, onun okur-yazar deilse bile okur bir k olabileceini akla getirmektedir: demolu u dnyaya gelince Yeni am gle benzer misali Anasndan doup krk knca Kalaylanm tasa benzer misali Mushaf alp hocasna varnca Destur alp mektebinden dnnce On yandan on beine girince Yenalama fidan olmu misali (21/1.2. drtlk) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim olmal. H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan-u Hseyni sevdim okurum Hocam bana ilim dedi uyard Sabahn seyrinde virdim okurum (sehrinde olmal. seherinde karl. H.D.). (49/1. drtlk ve 5. drtlkten) Ben hocamdan byle aldm dersimi Okur idim elifi de be dey (elif dey be dey. .Aslanolu.) Kimse bilmez u cihann harfinden T ezelden arrm H dey (107/1. drtlk)

546

Kmile varmadan kmil olunmaz Her mrit olanda keml bulunmaz Nefsin bilmeyince Hlk bilinmez Okuduum cimse dal bana yeter (77/5. drtlk) Ayrca nc msra Kendini bilen Rabbini bilir anlamndaki hadisin ok gzel bir Trke ile ve iir diliyle ifade edilmi eklidir. Nerdeyse bu hadisin orijinalidir. Zaten Osmanl kaynaklarnda Trkmenlerin/Kzlbalarn Rafzlikle (!) ilgili kitaplar olduu, bunlar bulunduranlarn ve tabi ki okuyanlarn takip edilip cezalandrld bildirilmektedir. Ayrca bugn bile Cemlerde Kurandan yetler de okunmaktadr. Bunun daha ncelerde daha da yaygn olduunu tahmin edebiliriz. Cemlerde Kuran okuyanlarn zellikle XVI. yzyllarda Pir Sultan gibi ocakzde veya klar olmas daha kuvvetli bir ihtimaldir. Bu bilgiler nda Pir Sultann Trkmenler arasndaki az sayda var olan okur-yazar veya okurlardan olduunu, Kuran da en azndan okuyabildiini syleyebiliriz. 3. Pir Sultann Hz. Aliye Ball Pir Sultann; Koyun beni Hak akna yanaym Dnen dnsn ben dnmezem pirimden, msralaryla balayan irinin ikinci drtlnden, bu pirin Hz. Ali olduu anlalyor. Ayn iirin nc drtl de u ekildedir: Kadlar mftiler fetva yazarsa te kement ite boynum asarsa te haner ite kellem keserse Dnen dnsn ben dnmezem pirimden (53. iir.) Bu msralara baktmzda Pir Sultann Hak k olduunu, Hz. Aliyi velyet nderi oluundan dolay pir kabul ettiini, halifelik seiminde Hz. Muhammedin tavsiyelerine uyulmayarak, verilen szlerden dnlerek Hz. Alinin yalnz brakldn artrdn ve kendisinin onlar gibi yapmayacan, ne pahasna olursa olsun Hz. Aliden ayrlmayacan grmekteyiz. Bu; isterse kadlarn, mftlerin yazd fetvalarla nlenmeye allsn, isterse aslaca veya kellesinin kesilecei tehdidiyle olsun nemli deildir. O pirinden (Hz.Aliden) dnmeyecektir. Hz. Ali sevgisini bu

547

kadar aktan seven ve bunu ak derecesinde dile getiren Trkmenler Muaviyeyi sevmedikleri, Yezide ise saygl davranmadklar iin rafz, mlhid diye sulanp takip edilmitir. Yakalananlar ise ldrlm veya srgn edilmitir. Ancak Pir Sultan bir ocakzde, dede, nder olduu iin daha kararl davranarak mensuplarna bu yolda iyi bir rnek olmak durumundadr. Bu iirde, tarihteki bu takipleri, kararlar ve cezalar hie sayan bir nderin azimli tavrn gryoruz. (Ayrca Bak: Tez s. 199-200; 66/1.4. drtlk ve Tez s. 210-211) 4. Pir Sultanda Tevella Teberra: Bugnk AlevilikBetailikteki Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On ki mamlar sevme (Tevella); Hz.Ali, Ehl-i Beyt ve On iki mamlara ktlk edenleri sevmeme, onlardan uzak durma, onlarn aleyhinde olma (Teberra), bu kltrn kaynanda, yani Hac Bekta Veli, Yunus Emre vb.de bu aklkta ve netlikte yoktur. Onlarn Hz.Aliyi, Ehl-i Beyti dier sahabelerden daha ok sevdikleri, ancak onlara ktlk edenlere de dmanlk beslemedikleri, byle bir tavr dile bile getirmedikleri bilinmektedir. XVI. yzylda Pir Sultanda ad tevella-teberra olarak zikredilmese bile Hz.Aliyi, Ehl-i Beyti ve On ki mamlar sevme; olara ktlk edenleri, onlar sevmeyenleri sevmeme artk bir dstur haline gelmitir. Bylece Pir Sultanda tevella-teberra anlay vardr, diyebiliriz. Ancak teberra anlay adeta sadece Yezit ve Mervan ile snrlandrlmtr. lk halifenin, Osmanl padiahlar veya ulemasndan herhangi birinin, hatta Muaviyenin bile aleyhinde sylenmi msralara rastlamamaktayz. Bu hususta Yezit ve Mervan bahsinde bilgiler vermitik. Ancak Yezitlerden kasdedilenlerin Osmanl idaresi ve Osmanllar olduu sylenebilir. rnekler: Pir Sultan edelim Yezide lnet Mridin etein tutmuuz elbet Ali evladna okuruz rahmet ahmn cemalin grmee geldik (29/5. drtlk) Kurban olalm gel Bakr-oluna Uymyalm ol Yezidin filine Gel uyalm mam Cafer yoluna Gel Muhammed Ali derghna gel (31/5. drtlk)

548

Dier rnekler iin baknz, 6/3.; 27/7.; 111/4.; 113/1. drtlk, Yezit ve Mervan bahsindeki rnekler Bu iirler teberray dile getiren iirlerdir. Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On ki mamlar ven iirler ise hep tevella rnekleridir. nceden hepsinin zerinde durulup rnekleri verilmiti. 5. Pir Sultann kl (Saz airlii) ve Pir Sultanda alg: Cem ve sema bahsinde de zerinde durduumuz gibi gerek slmiyet ncesinde Kam veya amanlarn ynetiminde yaplan din yinlerde, gerekse slmiyetten sonraki tarikat toplantlar veya cemlerde bir alg letini alarak musik eliinde iir syleyen klar, cemi yneten Dedelere yakn bir deere sahiptir. Onlarn da Dedeler gibi kutsiyetine inanlr, syledikleri iirler, aldklar nameler kutsal kabul edilir. Bunlara byk sayg duyulur. Bunlarn dinin gerei gibi kabul edilip deer verilen iirleri, nameleri ve alglar aslnda slamiyet ncesi Trk kltrnn hatralardr. Trkmenlerin bu hassasiyeti sayesinde btn bunlar XXI. yzyla kadar yaama ve gelime ans bulmulardr. nk Osmanl idaresi bunlarn tamamna karyd. Sadece tef hari. O da Araplarda var olduu iin Hlbuki bugn insanlar ahlkszla sevketmedii srece bu trl iirlerin, alnan sazlarn ve namelerin haram olduuna dair hibir ilahiyatnn fetvas yoktur. Fakat nceleri ayn dine dayanarak verilen fetvalarla nice insanlar sulanm, tutuklanm, srlm veya ldrlmtr. (Cem ve Sema bahsine baknz.) te Pir Sultann sadece saz (veya tanbur) alp din iirler (nefesler) sylemesi bile Osmanl idaresi ve ulemas nazarnda idamlk bir sutur. Aslmasnda onun bu zelliinin mhim bir rol oynadn tahmin edebiliriz. Pir Sultann Bir nefescik syleyeyim Dinlemezsen neyleyeyim msralaryla balayan iiri ve bu iirin 4. drtl onun, yin-i Cemlerde saz alp nefesler (ilahiler) sylediini gstermektedir: Ben Hakkn edna kuluyum Kem damarlardan beriyim Ayn- cemin blblym Meydana tmee geldim (131/4. drtlk)

549

Pir Sultann bir baka iiri de; Ey benim sar tanburam Sen niin byle alarsn msralaryla balamakta ve bu tanburu eitli zellikleriyle tantmakta, sonra da bu tanburun balama olduunu sylemektedir: Balamadr benim adm Ara dayanr feryadm Pir Sultandr stadm Ben ahm dey alarm (130/5. drtlk ve iirin tamam. 133 ve 147. iirlerde yine tanbur (tanbura) zerine sylenmi iirlerdir. 6. Pir Sultann Hac Bekta Trbesini Ziyareti: Pir Sultann bir iiri de Hac Bekta Veli zerinedir. Bu iir; Arzuladm size geldim Hnkr Hac Bekta Veli Eiine yzm srdm Hnkr hac Bekta Veli msralaryla balamakta ve 5. drtlkte unlar sylenmektedir: klarn sema dner Krk Budakta ema yanar Dolusun ienler kanar Hnkr Hac Bekta Veli Bu ekildeki ifadeler Hac Bekta derghn grmeden yaplm ziyaretlerden ziyade bizzat gidilerek yaplan bir ziyareti akla getirmektedir. Bu hususta C.ztelli de ayn kanattadr447 ki buna katlmak mmkndr. Trkmenler, bizzat Bekta olmasalar bile, Hac Bektaa byk deer verirler. Onun Hac Bekta olarak tekrar dnyaya gelmi Hz. Ali olduuna inanrlar. Ehl-i Beyt, Hz. Ali ve On ki mamlardan sonra en ok Hallac- Mansur ve Nesimye, onlardan daha fazla da Hac Bekta Veliye sayg gsterirler. Elbette ki bu sevgi ve saygda, kitablikten uzak bir kltre bal olarak olaanstlkler ve dine gre kabul zor inanlar da bulunmaktadr. Burada bizim iin nemli olan udur: Btn Trkmenlerin sevip sayd ve nder (pir) kabul ettii Hac Bekta Velinin trbesini Pir Sultan bizzat ziyaret etmitir.
447

ztelli, Cahit: Pir Sultan Abdal, s. 178-179.

550

7. Pir Sultann iirlerinde Tarihi Olay (Trk Tarihi le lgili): Pir Sultann iirleri iinden tanesinde Trk tarihi ile ilgili bilgiler var gibi grnmektedir: a) Pir Sultann Aman ahm mrvvet dey geldim nakaratl iirin 3. drtl u ekildedir: Hac Bekta olun gnahkr grdm Aradm isyanm zmde buldum (isyan. .Aslanolu.) Yzmn karasn elime aldm Aman ahm mrvvet dey geldim (45/3. drtlk) iirin tamamnda bir talip, mrit postundaki Dededen mrvvet istemektedir. Kendi noksanlklarn grp bunlardan kurtulmay, nefsini terbiye etmeyi arzu etmektedir. Bu genel ifade ile Hac Bekta olun gnahkr grdm msrasndaki Hac Bektaolunun gnahkr grlmesi uyumamaktadr. Kald ki Hac Bekta sllesinin (elebilerin) gemiteki Trkmenlerde, bugnk Alev-Bektailerde tenkit edilmesi, hele bu msrada olduu gibi gnahkr kabul edilmesi asla mmkn deildir. Hac Bekta ve elebiler msum imamlar (On iki mamlar) kadar deilse bile onlara yakn bir ekilde masum kabul edilirler. Hemen hemen btn aratrmaclar bu iire ve bu msraya bir yorum getirmeden bu iiri eserlerine almlardr. Hac Bekta olunun da hangi elebi olduu belli deildir. Ancak Ali Haydar Avc bunun Balm Sultan ve ncesindeki postniinler olabileceini sylemektedir448. Bu msray doru kabul edersek sebebi ok bilinmeyen, fakat ok ciddi bir ayaklanmaya (15261527) nderlik eden Kalender elebi de olabilir. Buna gre Pir Sultan Osmanllara kar uyum gsteren elebiyi veya Osmanllara isyan eden Kalender elebiyi hatal, hatta gnahkr kabul etmektedir. Ancak byle bir ifade az nce yukarda belirttiimiz gibi bu kltrde imknsz gibidir. Zaten iirin dier drtlklerinde mritten (dededen) mrvvet istemeden baka, yukardaki izahlar dorulayacak hibir mn yoktur. Bizce bu iirin bu msras bir bozulma veya kelime deimesi ile bu hle gelmitir. Bu ihtimali glendiren bir ipucunu A.H. Avcnn eserinde grmekteyiz. Ancak o verdii bu ipucunu doru bulmayarak yukardaki yorumu getirmektedir. A.H. Avc, bu msraya koyduu dipnotta gnahkr grdm kelimelerinin baz derlemelerde
448

Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, s. 80-81.

551

keremkn grdm eklinde olduunu, bu kelimenin ise ltfedici, gani gnll, balayc v.b mnlarna geldiini sylemektedir. Avcnn ihtimal vermedii ekli doru kabul ettiimizde btn ztlklar, imknszlklar ortadan kalkmakta ve iirin btn ile de bir uyum ortaya kmaktadr. Bizce doru olan da budur, ancak bu kelime zamanla gnahkr grdm ekline dnerek bir tutarszl ortaya karmtr. Buna gre bu iir zannedildii gibi herhangi bir tarihi olay veya elebilerin yanl yolda olduklarn dile getiren bir iir olarak kabul edilmemelidir. Pir Sultann bir baka iiri, Horasandan kalkt skn eyledi Elest deminin yeli geliyor Urum abdallar akn eyledi Boand Kevserin seli geliyor drtlyle balyor, Hac Bektan Anadoluya gelii, gsterdii kerametleri, Rum erenlerinin onu ekememeleri, onun geliini kerametle Kadnck Anann duyduu anlatlyor ve son drtlkte unlar yer alyor: Pir Sultanm hile katmaz ana Yol ehlini kartrmaz iine Cihan cemeyledi hep bana Tanrnn Aslan Ali geliyor (89/6. drtlk.) Bu iiri derleyip eserine alan C.ztelli bu iir iin u notu dyor: Bir ayaklanma mjdesini haber verir gibi (C. ztelli, s. 139-140). Bu drtlklerde ve iirin btnnde bu yorumu dorulayacak hibir belirti yok. nce de sylediimiz gibi Hac Bektan Anadoluya gelip etrafna ok insan toplanmasn anlatyor, Hac Bektan da Hz. Aliyi temsil ettiini veya Hz. Alinin Hac Bekta olarak tekrar bu dnyaya geldiini dile getiriyor. Bu durumda bu iir de Pir Sultann yaad herhangi bir tarihi olay anlatmamakta; nceden yaanan bir olay (Hac Bektan Anadoluya gelii) hikye etmektedir. Pir Sultann iirlerinden birisinin ilk iki drtlnde ise onun yaad dnem hakknda bilgi verilmektedir:

552

Arkas yok deme ahn olunun Zhirde btnda yz bin eri var On Drt Masum ile On ki imam Yanlarnda Muhammetle Ali var. Rabbim nmzce szn piirir Yaramaz sofular ah arr Derviler ardr iek devirir Arlarn gmecinde bal var (70/1.2. drtlk) lk Safev ah ah smail olduuna gre buradaki ahn olu ah Tahmasb olmaldr. Anadoludan giden Trkmen boylaryla Safev Devletini kuran ah smail (saltanat: 15021524) ve onun olu ah Tahmasb (saltanat: 1524-1576) zamannda devlet; kurucularyla kadrolaryla, kltryle, hatta diliyle tam bir Trk devleti olarak yaam, Trkmenlik, Trkmen Mslmanl ve Trkmen sufilii bu devletin inan ynn ekillendirmitir. Kk yata kurduu devletini ok ksa srede imparatorluk noktasna getiren ah smailin bir baka Trk devleti olan (ancak kozmopolitlemi, kendi deerlerine ve insanlarna srt dnm) Osmanllar karsnda ar bir yenilgiye uramas, gerek ah smailde, gerekse ona bel balayan btn Trkmenlerde ( ran ve Anadoluda) byk bir hayl krkl yaratm ve moralleri bozmutur. Fakat ah smailin lm ile onun yerine geen ah Tahmasb, yeniden bir moral kayna haline gelmitir. ah Tahmasb devleti ayaa kaldrm ve btn Trkmenlerin tekrar balandklar bir hkmdar olmutur. Ayrca ilk drtlkte de grld gibi onun zhirde btnda (madd ve mnev lemde) yz bin eri vardr. On Drt Masum ile On ki mam ve Muhammetle Ali de yanlarndadr. Mnev lemde ahn olunu desteklemektedirler. Onlara gre ah Tahmasb bu kadar gldr. Gerekten de ah Tahmasbn, babasnn hatalarn telfi ederek, Osmanllarla bir meydan savana girmeyerek, lkesini imar edip bir cazibe merkezi haline getirerek Osmanllardan daha da ne getii bilinmektedir. Ayrca Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On ki mam sevgisi Anadolu Trkmenleri ile Safev idarecilerinin bir baka ortak noktasdr. Trkmenlerin onlara meyletme, balanma sebebidir. Bu tarih artlar yaayan, bu kltrel deerleri paylaan Pir Sultann da ah Tahmasba bu ekilde deer vermesi ve onu yceltmesi normal karlanmaldr. ahn olundan kasdedilen ah Tahmasb ise Pir Sultann,

553

ah Tahmasbn hkmdarlk yllarna ahit olduunu syleyebiliriz. Ancak idam ah Tahmasbn lmnden nce de olabilir sonra da kinci drtlkteki Yaramaz sofular ah arr msras ahlarn da baz hatal hareketlerinin olabileceini veya olduunu, ancak bunun ahn etrafndaki yaramaz sofularn ah yanl ynlendirmesi sonucu ortaya ktn anlatmaktadr. Gemite bunun bir rnei yaanmt. ah Kulu syan, Osmanllar tarafndan bastrlp ah Kulu ldrldkten sonra balarndaki boy beyleri kurtulanlar rana, ahn huzuruna kadar gtrmtr. Fakat bunlarn ah smailden takdir grmeleri beklenirken, ah smail bu beyleri sorguya ekip tahkir etmi ve diri diri kaynayan kazanlara attrp ldrm, bunlarn getirdii Trkmenleri de datarak lkenin deiik yerlerine iskn etmitir449. Buna ramen gerek ah smail, gerek ah Tahmasb ve gerekse Trkmenlere srt dnp devirmeleri idareye ve orduya alan ah Abbas zamannda bile Anadoludan rana Trkmen g devam etmitir. nk her eye ramen Osmanlya gre tercih ediliyorlard. Bir de buna yukardaki izah tarzn ekleyebiliriz: ahlarn hatal hareketleri olabilir ama onlara bu hareketleri yaptranlar ahn etrafndaki yaramaz sofulardr. Pir Sultann bu iirinin nc drtlnn ilk msras hemen btn aratrmaclarda Dostumun krdr asl dman eklindedir. Ancak bu msra dier msra ile ve ayrca kendi iinde mn olarak uyumuyor. Bu msray A.H.Avc kaynan belirtmeden u ekilde vermitir: Teberrdr dostun asl mihengi. Bu ekildeki msra hem kendi iinde, hem dier msra ile daha uyumlu hale gelmekte, hem de kafiye daha salam olmaktadr. Yeri gelmiken bu dzelmeyi yapmay uygun bulduk. Bu bilgilerden sonra unu syleyebiliriz: Pir Sultann ah Tahmasbla ilgili olduunu tahmin ettiimiz bu drtlklerinin dnda, Safev veya Osmanl tarihiyle ilgili herhangi bir iirine rastlamyoruz. G. P R SULTANIN RLER NDE TASAVVUF TEOR LER Grld gibi Pir Sultann iirlerinin hemen hemen tamam din-tasavvuf iirlerden ibarettir. Onun beslendii kaynak slamiyet ncesi Trk kltr de olmakla beraber esas itibariyle slam dini ve tasavvufudur. XVI. yzyla kadar Trk dnyasnda
449

Hammer, J.von: Osmanl Tarihi Cilt-I. s. 349; Smer, Prof. Dr. Faruk: Ouzlar (Trkmenler), s. 170-171; abuk, Dr. Vahid: Solakzde Tarihi, Cilt: 1, Ankara, Kltr Bakanl, 1989, s. 445-457.

554

altn an yaadn kabul ettiimiz Trk tasavvufunun XVI. yzyldan sonra seviye kaybettiini, kitablikten uzaklatn, mektepten faydalanamaz hle geldiini, szl kltrn imknlar iinde yaamak zorunda kaldn syleyebiliriz. te Pir Sultann iirlerini de bu zaman diliminde ve bu erevede deerlendirmeliyiz. Pir Sultann din-tasavvuf zellikteki iirlerinde tasavvufun vahdet-i vcud, tecelli, ayan- sabite, ak, fenafillah gibi gr ve teorileri ilenmitir ama bu hususta onun iirlerini asr nce yaam olan Yunus Emrenin iirleriyle karlatrdmzda bir seviye fark olduunu da grmekteyiz. Pir Sultann din-tasavvuf iirlerinin ounda Yunus Emrenin iirlerindeki derinlii, hazmedilmi slam bilgilerden faydalanarak ve bunlara gvenerek sylenmi cesur ifadeleri grememekteyiz. Pir Sultann bu trl iirleri de vardr; ancak ok fazla deildir. Bunun izah yukarda belirttiimiz zaman dilimi ve izdiimiz ereve ile yaplabilir. Bu durumda onun iirlerinin hemen tamam din, tasavvuf ve tarikatla ilgilidir ama ounda bu temalar sath olarak ilenmi, din, tasavvuf ve tarikatn kahramanlar yine ok sath olarak anlatlmtr. nk Pir Sultann iinde bulunduu imknlar ancak bu kadarna imkn veriyordu. slm ve onun iindeki tasavvuf ise adeta birer deryadr; bu deryada yzmek ve Yunus Emre apnda iir sylemek iin mutlaka kitab kltre, mektebe ihtiya vardr. Bu dnemde gerek Trkmenler, gerekse onlardan bir fert olan Pir Sultan bu imknlardan mahrumdur; mahrum braklmtr. Yunus Emre ise her ne kadar kendisinin mm olduunu sylese de mekteplidir, okumutur, kitab ve din bilgilere vkftr. Bu bilgileri de kuru bilgi deildir. Dini, dinin esasn, ruhunu tam mnsyla bilmektedir. Bunlara gvenerek ve dayanarak dindar geinen fakat ekilcilikten kurtulamayan, dinin zn, gayesini kavrayamayan, stelik bu s bilgilerini din olarak gsteren, bylece slam da yanl tantan ve kt rnek olan mutassp kiilere kafa tutabilmektedir. Hakikat makamna erdii halde dinin esaslarn (eriat) hl geerli saymaktadr: Drt kitabun manisin okudum tahsil etdim Ika gelirek grdm bir uzun heceyimi450 Mescidde medresede ok ibdet eyledm Ik oduna yanuban andan hsla geldm451
450

Glpnarl, Abdulbki: Yunus Emre ve Tasavvuf. S. 90.

555

Abdestimiz namazmuz doruluktur tatmuz Ika baladuk safmuz safmuzdan kim ayra452 Yedi deniz drt rmak seni msml eylemeye nki in o Hak ile olmadsa kaldun rak453 Peygamber yerine geen hocalar Bu halkun bana zahmetl oldu454 Sen sana ne sanursan hem ayrua an san Drt kitabun mansi budur eer varsa455 Duru kazan ye yedr bir gnl ele getr Yz Kbeden yrekdr bir gnl ziyareti456 Drt kitab erh eden hakikatte sdr Zira tefsir okuyup manisin bilmediler457 Ey kendzn bilmeyen sz mansini bulmayan Hak varln isterisen u ilm ile Kurndadr.458 L erkten okursun yine erk katarsn Bire iki demeyi kimden fetva tutarsn Din iman bnyd dorulukla gereklik Ol tamam olmaycak neyile din atarsn n Kuran gkten indi onu Allah buyurdu Andan haber versene ha kitaptan tersin lim okumak hsl ibret olmaktr ancak n ibrette deilsin grmeden ta atarsn Drt kitabn manisin Mustafa cemeyledi An unuttun benzer erh ile sz satarsn Klarsn riya namaz yazn ok hayrn az Dinle neye varr sz cehennemde yatarsn
451 452

A.g.e.: s. 91. A.g.e.: s. 180. 453 A.g.e.: s. 180. 454 A.g.e.: s. 187. 455 A.g.e.: s. 196. 456 A.g.e.: s. 196. 457 A.g.e.: s. 379. 458 A.g.e.: s. 380.

556

Halka fetv verirsin ya sen niin tutmazsn lmin var amelin yok gnahlara batarsn459 Muhammed Hakk bildi Hakk kendinde grd Cmle yerde Hak hzr gz gerektir gresi Hak dura gnlde yt var Kuranda Artan yukar ancak k burcudur kalesi460 Evvel kap eriat emri nehyi bildirir Yuya gnahlarn herbir Kuran hecesi kincisi tarikat kullua bel balaya Yolu doru varan yarlaya hocas ncs marifet can gnl gzn aar Bu mani saraynn Ara dein ycesi Drdnc hakykat ere eksik bakmaya Bayram ola gndz Kadir ola gecesi Bu eriat gc olur tarykat yoku olur Marifet sarplkdurur hakikattir ycesi Derviin drt yannda drt ulu kap gerek Nereye bakarsa gndz ola gecesi461 te bu bilgi ve imknlarla donanan ve kendine gvenen Yunus Emre iirleriyle tasavvuf teorilerini, tasavvufun inceliklerini ekilci dindarlar hie sayarak cesurca kullanabilmektedir: Ik imamdur bize gnl cemaat Dost yz kbledr dimdr salt462 Azrail gelmez yanuma sorucu gelmez sinme Bular benden ne soralar an sorduran ben oldum463 eriat ehli rak eremez bu menzile Hakdur aslum ek degl mriddr Kuran bana464
459 460

A.g.e.: s. 417-418. A.g.e.: s. 440. 461 A.g.e.: s. 446. 462 A.g.e.: s. 100. 463 A.g.e.: s. 144. 464 A.g.e.: s. 162.

557

Evvel benem hr benem canlara can olan benem Azup yolda kalmlara hzr meded eren benem465 Ayrca ayn ilhnin dier beyitleri ile yine benem redifli dier bir ilhi iin baknz, s. 163164. Kn bir kere syledn her nesneyi var eyledn Yine bir ahar szile an klmak harab nedr466 Sen temaa klasn ben ho yanam He lillah senden ey Rabb-el Enm467 (Yunus Emre kadar yetime imknna sahip olmad anlalan Pir Sultann baz iirlerinde, Yunus Emre kadar iddial olmamakla birlikte yukarda bahsettiimiz tasavvuf teorilerinin ilendiini grmekteyiz: Arduban kalbin pasn silersen Bahrileyin ummanlara dalarsan Hakkn cemalini grmek dilersen Gel Muhammed Ali derghna gel (31. iir/2. drtlk). Gerek klara sal denildi Dertli olan gelsin derman buldum Ah ile vah ile ceylan ederken Canmn iinde cnn buldum (48/1. drtlk) Eliftir doksan bin kelmn ba Var Hakka kreyle beyi neylersin Ardrsan kalbin evini art Yzn yumaa suyu neylersin (65/1. drtlk) Gh baheye girer glden grnr Gh mn sylenir dilden grnr Gh gnl evinde sultan grnr kna drl drl fendi var (69/3. drtlk)

465 466

A.g.e.: s. 163. A.g.e.: s. 184. 467 A.g.e.:s. 454 ve ayn iirin dier beyitleri

558

Kalbin pk olursa var Hakka d ol Erenler nnde dil olma, sus ol Dnyann varndan vazge, dervi ol Bu yolda dervie sultan, dediler (72/6. drtlk) Pir Sultan dmenin tuttunsa erin Hakkn rzasdr rzas pirin Mridin gnlnde var ise yerin Beytullah deil mi ol buna yeter (77/7. drtlk) Gezeyim lemde bir yr bulaym Bu akan emimin yan sileyim Arttm pk ettim gnlm sarayn eri girdim Muhammed Alidir (85/4. drtlk ). Pir Sultann drt asr kadar nce derlenen iki iirinden birisinde. Kaynak: Menakbl Esrar Behcetl Ahrar. Sen nefsini ldr, olagr yeksan Erler meydannda olagr kurban Yedi iklim drt kede lmekn Erenlerin srr nur ile gr (97/3. drtlk). Emanet demde dem bir gldr Geldi dost kokusu ol gle dt deme klar cmle bel dir Feryad ile figan blble dt (105/1. drtlk, ayrca 2. d.) Pir Sultanm dnya fni Bizdedir Hakkn nian Hakka kurban verdim can Firdevs-i l iinde (113/7. drtlk ) arlarda dolanrm Ben Hakkm Haktan gelirim Onkimam Hak bilirim Dedikleri deli benim (132/3. drtlk, ayrca 1. drtlk).

559

Koyup dnya dvsn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini eytan ldren gelsin (137/4. drtlk) Ey benim divane gnlm Dalara dtm yalnz Bu benim hm yznden Bir mihk grdm yalnz (157/1. drtlk. Mihak: Her Arabi aynn son gecesi. Burada ok karanlk mnsnda.) Cmle mahlukata cisim can olan Kendisi grnmez pinhandr elif Gnl hanesinde hem sultan olan Canlarn iinde canandr elif (427/1 drtlk ve ayrca dier drtlkler). Dier rnekler iin baknz; 68/1.; 73/2.; 90/3.; 107/1.; 129/5.; 131/2.; 154(2)/5.; 432/1.2. drtlkler. Grld gibi Yunus Emre ile Pir Sultann iirleri tasavvufun esaslarna gre karlatrldnda Pir Sultann iirleri daha lmldr. Tasavvufa kar olanlara gre daha az tenkit edilecek zelliklerdedir. Her ikisinde de tarikat iinde olgunlaarak belli merhalelerden geip Allaha ulamak (fenafillah) ve Enel Hak demek vardr. Bu anlay ikisinde de grmekteyiz. kisi de bu makama ulatklarn sylyorlar. Ancak Yunus Emre buradan sonra; Evvel benem hr benem canlara can olan benem Azup yolda kalmlara hzr meded eren benem gibi msralar srarla, defalarca ve cesurca sylemektedir. Elbette Yunus Emre kendi Tanrln ilan etmiyor. Tanry inkr da etmiyor. Kendisinde var olan madd unsurlardan syrldn, Tanrnn ilh unsurlaryla ba baa kaldn, Tanrnn varl iinde yok olduunu (fenafillah), ikisinin bir olduunu sylyor. Bir kiinin bunlar syleyebilmesi iin ok zengin bir din ve tasavvuf kltrne sahip olmas ve bunlar iyice hazmetmesi gerekir. te Yunus Emrede bu zellikler vardr. Bu ynne inanarak ve gvenerek ilk bakta dine ok ters geldii zannedilen bu grleri cesurca sylemektedir. Ondan asr sonra yaam ve Yunus Emrenin yetime imknlarna sahip olamam Pir Sultan ise haddini bilmekte

560

ve Yunus Emreye gre ok daha lml bir izgide yer almakta ve durmaktadr. iirlerinde tasavvufun bu etrefilli ince yollarndan ziyade Allah, Muhammed, Ali, On ki mam, Ehl-i Beyt ve Kuran anlatmakta, iyi bir insan (insan- kmil) olmann yollarn yine din ve tasavvufa gre iir halinde ifade etmektedir. H. P R SULTANIN RLER NDE KFR NDE MAN OLMASI, KFRN MAN YER NE KONMASI Pir Sultann iirleri iinde din ve tasavvuf bakmndan derinlii ve incelii olan iki drtlkte de birbirine ok zt gibi grnen yukardaki ifadeler gemektedir: Girelim Ali seyrine (Erelim Ali srrna olmal, H.D.) kalm meydan yerine Kfrmz iman yerine Sayamazsn demedim mi (121/5. drtlk). Hakikat bir gizli srdr Aabilirsen gel beri Kfr iinde iman vardr Seebilirsen gel beri 124/1. drtlk). Bu drtlklerden birincisinde Pir Sultan; tarikat ehli olmak isteyen ahsa bu iin zor olduunu, aralarna katlmak isteyenin, tarikat ehlinin kfrn iman olarak kabul etmesi gerektiini sylyor. kinci drtlkte ise tarikata girmek isteyen kiiye kfr iinde (bile) iman olduunu fark edebilirse kendilerine katlabileceini sylyor. Bu ifadeler ilk bakta tarikata girenin ok hgrl almas ve kfr iinde bile iman olabileceini bilmesi gerektiini dile getiriyor. Bu anlay tasavvufun hogrs ile de uyum gstermektedir. Pir Sultann kfr-iman ilikisini daha iyi anlayabilmek iin yine Trk tasavvufunun altn andaki Yunus Emrenin iirlerine ba vurmamz gerekmektedir. Ayn kullan Yunus Emrede de gemektedir. Ancak Yunus Emre bu hususta da derinliini ve bu gibi temalara vakf olduunu ortaya koymu ve bu ztlklar tasavvuf bilgisiyle takviye ederek daha anlalr hle getirmitir. Pir Sultanda sadece bu iki drtlkte geen kfr-iman beraberliini dier benzer kullanlarn da yer ald bir ereveye yerletirmitir:

561

Bir emeden akan su ac tatlu olmaya Edebdr yermek bana bir lleden szaram468 Yetmi iki millete kurban ol ksan T klar safnda imam olasun sdk469 Hs m mut s dost kuludur cmlesi Kime aydbilesn gel evnden dara k470 Din milletden geer k eserinden duyan Mezheb din mi seer kendyi yoa sayan471 Din millet sorarsan klara din ne hcet k kii harb olur harb bilmez din diyanet472 *** Bir emeden akan su (bir Allahn yarattklar) ac ve tatl olmaz.Hepsi birdir; tatldr, iyidir. Allaha k olanlar yetmi iki millete kurban olmaldr. Aralarnda hibir ayrm yapmamal, hepsine kurban olmaldr. Sekinler ve halk, itaat eden ve s bunlarn hepsi dost (Allah) kuludur. Ak eserinden duyanlar din ve milletten geer. Byle bir ayrm kabul etmez. Kendini yok sayan (nk var olan sadece Allahtr) mezhep ve din semez; ayrt etmez. Hepsini bir kabul eder. klara din ve milletini sorarsan bouna sorma. klar iin dine ihtiya yoktur. k kii harp (perian) olur; harp kii din-diyanet bilmez. O zaten kendinde deildir. *** lk bakta Yunusun bu msralarnda dini, milleti, diyaneti, mezhebi reddettii zannedilebilir. Ancak Allaha k olup kendinden geen, Yaradlmlar yaradandan tr seven, iyi-kt, itaatkr-s, herkesi Allahn kulu olarak grp deerli kabul eden Yunus Emre din, mezhep, diyanet, iyi-kt ayrm yapmadan herkesi

468 469

Glpnarl, Abdlbak: Yunus Emre ve Tasavvuf, s. 174. A.g.e.: s. 175. 470 A.g.e.: s. 175. 471 A.g.e.: s. 175. 472 A.g.e.: s. 176.

562

sevmektedir. Bunlarn hepsi Allahn (Yunusun sevgilisinin) kuludur; hepsinde Allah tecelli etmitir. Bu; dinler, mezhepler ve milletlerst bir insan sevgisidir. Aslnda bu slamn znde de vardr. Din-millet fark gzetmeksizin btn insanlar deerlidir. Hatta buna hayvanlar bile dahildir. Tasavvufular slmn bu prensibini alp daha da yceltmilerdir. Hangi dinden, hangi mezhepten, hangi milletten olursa olsun ayrmakszn, stelik iyi-kt de demeden btn insanlar, hatta hayvanlar dahil btn yaratklar sevmek tasavvufun nemli prensiplerinden birisidir. te bu samimi insan sevgisidir ki Anadoluyu slamlatrp Trkletirmitir. te ayn anlay ve sevgiyi Yunusun kfr-iman anlatmnda da grmekteyiz: Kfr iman ol yolda ass ziyna gemez Ass ziyandan fari varlu levhin yuyan473 Kfr ile man dah hicb imi bu yolda Safladuk kfr ile iman yamaya verdk474 *** nanmama ile inanma tarikatta kr veya zarara gemez; iyi-kt bir ey ifade etmez. Varlk levhasn yuyan, ondan temizlenen (kii), kr ve zarardan el ekmitir; bunlarla uramaz. Kfr ile iman bile bu yolda (tarikatta) bir engel (veya perde rt) imi. Bunlarla safalatk (grp vedalatk) ve kfr ile iman yamaya verdik; yok ettik, bunlardan kurtulduk. Kfrden uzak durmak, Allaha iman etmek iyi bir dindarn zelliidir. eriat, tarikat, marifet merhalelerini ap hakikate ulamaya alan klar bu kalplar da aan bir anlaya balanmaktadrlar. Buna hakik iman demektedirler. Bu imanda din, millet, mezhep, kfr ve imann bir nemi yoktur. Btn dinlere ve yetmi iki millete bir gzle bakmak gerekir: Dinin terk edenin kfrdr ii Bu ne kfrdr imandan ieri Yunus Emre475
473 474

A.g.e.: s. 175. A.g.e.: s. 177, ayrca bak: s. 416. 475 Uluda, Prof.Dr. Sleyman: Tasavvuf Terimleri Szl, nc Bask, stanbul, Marifet Yaynlar, 1977, s. 265, 327.

563

Yunus Emre ve Pir Sultann da kulland tasavvufun bu anlaynda din, millet, mezhep, imanl-imansz fark gzetmeksizin herkes deerlidir. nk onda Allah tecelli etmitir. Bunlar farknda olmasalar bile Allahn ilh unsurlarn tamaktadrlar. Pir Sultann deyiiyle onlarn kfr (inanszlklar) iman yerine konmal, kfr iinde iman olabilecei fark edilmelidir. Kald ki kfr iinde olanlara bile bu anlayla yaklalrsa onlarn da imana gelecekleri uzak bir ihtimal deildir. Bunun canl rnekleri vardr. Anadolu bu anlayla Mslmanlap Trklemi, Balkanlarda Mslmanlk bu anlayla yaylm, kck Osmanl Beylii koskoca bir imparatorluk olup asrlarca yaamtr.

IV. BLM P R SULTANIN RLER NDEK NAZIM EKL VE TRLER A. NAZIM EKL Bilindii gibi Halk Edebiyat iinde yer alan sahibi belli halk iirlerinde nazm ekli olarak komalar kullanlmtr. Genel erevede Pir Sultann iirleri de koma eklindedir. Komalarn ekil olarak genel zellikleri Pir Sultann iirleri iin de geerlidir: 11li (6+5, 4+4+3 veya bazan duraksz) hece ls, 4-7 civarndaki (bazan daha fazla) drtlk says, ilk ve ikinci drtlklerdeki, a a a b c c c b a b a b c c c b x a y a b b b a

eklinde kullanlan kafiye emas v.b. Pir Sultann iirlerinin aa yukar te ikisi bu ekle uyar. Komalarn en bilinen temalar ak, tabiat, hasret, yiitlik v.b.dir. te genel zellii bu ekilde olan koma nazm eklini din ve tekke klar da kullanmtr. Din ve tekke klarnn bu trl komalarnda din veya tasavvuf temalar ilenmitir. Din ve tekke klarnn bu trl komalarna ilh denmektedir. Yunus Emre ilhileri gibi Bunlar yerine gre de bestelenerek musikli bir ekilde sylenirler. te bu genel mndaki ilhlerin karl gemiteki Kzlbalarda ve bugnk Alev-Bektaler de Nefes veya Demedir. Nefes veya demeler 7li 8li veya 11li hece vezni ile sylenirler. Pir Sultann iirlerinden 436 nolu iir 6l, 161 nolu iir 7li, dierleri ise 11li veya 8li hece ile sylenmitir. Pir Sultana ait olabileceini kabul ettiimiz 131 iirden hemen hemen tamam (sadece tanesi hari) yani 128 tanesi nefes veya deme zelliindedir; dintasavvuf iirlerdir. stisna kabul ettiimiz iir Din D iir zelliindedir. Bunlar 21, 35 ve 439 nolu iirlerdir. 21 nolu iir;

565

Ademolu u dnya gelince Yeni am gle benzer misali msralaryla balayan bir ya-nme=ya destandr. 35. iir: evrilip evrilip st yanmda tme turnam tme gnlm ho deil msralaryla balayan ve Pir Sultann turna ile dertlemesini anlatan bir iirdir. 439 nolu iirde ise o zamann artlar iinde nemi ok olan, insanlara rzk temin etmekte birinci derecede rol oynayan kze nasl davranlmas gerektii reberler hoa grn kz nakarat msral drtlk halinde anlatlmtr. Bunlarn dndaki 128 iirin hemen tamam din-tasavvuf zelliktedir: 1 Medet senden medet ey mrvet kn Y Muhammet sana imdada geldim Karl dalar gibi ydm gnah Y Muhammet sana imdada geldim 3 Muhammet din iin ekmi emekler Salavat ver kabul olur dilekler Cennetin kapsn aar melekler Ya Muhammet sana imdda geldim 5 Melmet hrkasn giydim enime Hakkn birliini koydum kalbime Akn kitabn aldm elime Ya Muhammet sana imdada geldim 6 Pir Sultanm adayanlar buldular (arayanlar, Gl.-Boratav) Varp bir gerekten elin aldlar Bunca Peygamberler sana geldiler Ya Muhammet sana imdada geldim. (44. iir). 2 Muhammettir gnlmzn aynas Salavat verenin nur olsun sesi On sekiz bin lemin Mustafas Y Muhammet sana imdada geldim 4 Kbenin yaps bina yaps man etse silerin hepisi Be vakit okunur yet-el krs Ya Muhammet sana imdada geldim

566

*** Gelsin ikrarna beli diyenler niltim derdim Muhammed Alidir smin annca salavt verenler Merebim virdim Muhammed Alidir Gre Mansur kabul eyledi dr (Gr ki. .A.). lemde nesne bulmad serseri Her kande bakarsam mridi piri Gzmle grdm Muhammed Alidir Kimse bahane bulmad naklime Haktan gayr nesne gelmez aklma Dnceiz bu gurbet iklimine Meknm yurdum Muhammed Alidir Gezeyim lemde bir yr bulaym Bu akan emimin yan sileyim Arttm pk ettim gnlm sarayn eri girdim Muhammed Alidir Dosttan haber geldi inili inil Unul yrekteki yaralar unul Pir Sultan der mell olma ey gnl Kalma yardm Muhammed Alidir (85. iir). *** 1 Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr 2 eriattan edep ren limle stad olur olan Al bu pendi belin balan Kimi farz kimi snnettir

567

3 Eer bu srra erersen Dolan kapudan girersen Tarikat farzn sorarsan Yedi farz snnettir 5 Tarikat bir oddur yakar Kimi ham kimi has kar Her k bir akmak akar ran yakan staddr 7 Hizmet erenler yoludur Cmle ilmin evvelidir Ahdimiz kal beldir Bundan dnen kii mattr 9 btida tlib olunca Dmana galib olunca Drt can bir kalp olunca Menzili b-nihayettir 11 Mrebbolan Ali gerek Drt kapuda eli gerek Musahibin hali gerek Zira Ali Muhammeddir

4 Gelin girelim bu bb (grelim, olmal. H.D.) Alsn k kitab (akn, .A.) Eer anlarsan hesab Andan sonra tarikattr 6 Tarikatta kmil olan lmi ile mil olan Bu yolda mkemmel olan Evvel mertebe hizmettir 8 Kendzmze gelelim Tarikat nedir bilelim Yoklukta sefil olalm btida yz iradettir 10 Hakikat genc-i nihndr Marifet gevher-i kndr Yedi yz yetmi mizandr tesi ilm-i hikmettir 12 Pir Sultan der kal bel Dedik ya Murtaza Ali Kim kadeh ier kim dolu Bu bize bir acep derttir. (148. iir)

Bu iirden birincisi .Aslanolu tarafndan XX. yzylda derlenmitir. Hz. Muhammedi ven, ondan efaat isteyen bu iir, Pir Sultandaki Hz. Muhammed sevgisini ok gzel ve kitab bilgilere de uygun bir ekilde anlatmaktadr. kinci ve nc iir, sk sk bahsettiimiz gibi hem Pir Sultana aidiyeti kesin olan iki adet iirdir, hem de drt asr nce XVI. yzyln sonu veya XVII. yzyln banda Menakbl Esrar Behetl Ahrar isimli esere alnan, yani drt asr nce derlenen,

568

derleni tarihi bakmndan en eski olan iki iirdir. Pir Sultan ve onun iirinde iledii temalar, kulland dili ve vezni en salam bir ekilde bugne getiren bu iki iirdir. Bunlara bakarak onun, din-tasavvuf iirlerini, kitab bilgilere ok yakn bir ekilde sylediini iddia ve isbat edebiliriz. Pir Sultanm dier btn iirleri, drt asrlk szl kltr hayatnda yle veya byle deimi olarabilir. En az deiikliin bu iki iirde olabilecein kabul etmek durumundayz. nk bu iirler; Pir Sultann idam edildii yllarda veya idamndan ancak 2025 sene sonra, Bisatnin bu eserine baka tasavvuf airlerinin iirleriyle birlikte alnp yazl olarak bugnlere gelmilerdir.

B. TRLER Yukardaki rneklerde olduu gibi hemen hemen tamam dintasavvuf temalar ileyen Pir Sultann iirleri (nefesleri, demeleri) t, ikyet, talama, beddua, at, athiye ve muamma ve dvazimam gibi trlere rnek tekil eder. 1. Pir Sultann iirlerinde t veya Tavsiyeler: Gnl ykseklerden indirilmelidir. Alar doyurulup susuzlar kandrlmaldr. Ulu yollar stne kprler kurulmaldr. Hatrlar ho edilip gnller yaplmaldr. Hakkn emrettii yola gidilmelidir. Kaba szden uzak durulmal, el gz ile gnahlar kazanlmamaldr. Bunlar yerine getirilmezse kulun, Hakkn huzuruna varacak yz de yoktur. (3. iir.) Gnl gaflet iinde yatmamaldr. zn zulmetten kurtarmak istiyorsa seher vakti kalkp hacet dilemelidir. Enbiyalarn varisi olan evliyalar gece yars kalkp hacet dilerler. Rabbimiz uyumazken kul nasl uyur? Kul, seher vakti kalkp hacet dilemelidir. (7. iir). Mihman gelince gnl adman olmaldr. Byk kk herkes onun kadrini bilmelidir. Mihman sevmeyenin yanna varlmamal, hasta bile olsa hatr sorulmamal, mihman daima ho tutulmaldr. Byle yapanlar defter-i Rahmana yazlr. (39. iir). Gnl, Ehl-i Beytin yaadklarn dnerek bana gelen musibetlere sabretmelidir. (40. iir).

569

nsan, zn burada trap etmelidir. Burda alak (mtevaz) olanlar br dnyada stn olacaklardr. Alaklk (mtevazlk) erden, evliyadan kalma bir huydur. Topran atas nurdur (Hz.Alinin nurudur). Hak topraa iyi demi, onu vm ve kulun nasibini topraktan vermitir. Uzayan aalar ge deememitir. blis benlik ile menzil alamamtr. Btn bunlar iin gnl topraktan, yerlerden alak olmaldr. (41. iir). Ululanmak bir Mevlya yarar. Gurur ile kahramanlar baslr. Nasihatim dinle sakn gururdan (54. iir). Hakkn emrinde olmayan kiinin selmn almayn. Drt kapda bir niyaz olmayann lokmas haramdr; el srp yemeyin. krar, iman bir olmayandan, eksik, gedik gzetip er olmayandan, hanm kendine yr olmayandan hayr gelmez, onlara tercman (arac) olmayn. Mrebbisi, musahibi olmayann ls murdardr; namazn klmayn. Rehberden (mritten, pirden, dededen) uzak durup imansz olmayn. (52. iir): Muhabbeti kfr sayandan uzak dur. Muhabbet eyleyip pirini yokla. O senin namus ile rn yusun. Bir gerek (er) ile pazar kl ki ettiin pazardan zarar gelmesin. Nefsine uyanlar, gnlde karas olanlar (meclisimize) gelmesin. (63. iir). Doksan bin kelamn ba Eliftir (Allahtr). Var Hakka kreyle beyi (baka bilgileri, okuyup yazmay) neylersin. Artrsan kalbin evini art; yzn yumaa suyu neylersin? Yalan sylemeyi huy edindiin halde, byk insanlar srasna geme. Evliya nefesini (kudretini, kerametini) hie sayma. Var, Hakka yarayacak bir amel kazan. Hakka yaramayan huy ne iine yarar? eytan benlik ile yolundan azmtr. ki cihan fahri (Hz. Muhammed) Krklara hizmet ederek bir engr (zm) ezip erbet etmitir. Bylece Fakr ile fahr olduunu, fakirlii ile vndn isbat etmitir. Fakirlii ile vnmeyen zengin ne ie yarar? (65. iir) Krklar meydannda (cemde) erkn isteyenler, kalbini artp ceme girsinler. (68. iirden). rif olanlar kalp evini (gnl) saklasn, iyi korusun. (70. iirden). Kalbi pk olanlar umman (gibi)dir. Kalbin pk olursa Hakka kavuursun, erersin. Erenler nnde konuma, sessiz ol. Dnya varndan vazge, dervi ol. Tarikata giren dervie sultan dediler. Her bir yerde srrn amak ayptr. Sr saklamasn bil. (72.iirden). nsan eksiini alp (bilip syleyerek) meydana (ceme) gelmeli, gnahkr olduunu kabul etmeli ve ondan sonra erenlerden mrvet dilemelidir. (73. iir).

570

Her gn evinde misafir arlayanlara hak olan lokmay versinler. Misafire gereken ilgi ve sevgi gsterilmelidir. Sohbet ettikten sonra misafirden kaanlar erkndan (yol) dmlerdir; onlar srsnler. Mihman ayn-el yakn Hakktr. Hakk mihmanda grsnler. (75. iir). Rehberin var ise olursun insan. Rehberin yok ise kalrsn hayvan. Szn gayesi nefsini bilmektir. Bunun iin de rehber gereklidir. (76. iirden). ki yzl, iki dilli olanlar; iki pirli, iki yollu olanlar kelptir (kpektir), onlar lnetlenmilerdir. Kmile varmadan kmil olunmaz. Nefsin bilmeyince Hlk bilinmez. Pirin rzas, Hakkn rzasdr. Mridin gnl Beytullahtr (77. iirden). Dervilik iddiasnda bulunanlarn Hakk zikretmeye dili (Hakk zikredecek zellii) olmaldr. Mritsiz, rehbersiz yollar almaz. Bunun iin mridin eli mridin eteinde olmaldr. (78. iirden). Mridinin nasihatn tutmayanlar, gnln mushibe katmayanlar (ikisi bir gnl gibi olmayanlar), kalp evini artp temiz etmeyenler iyi bir sonuca ulaamazlar, iyi bir tlip olamazlar. Tanr yolunda tacn, tahtn terk etmezsen bu yola girme. Kalp evini art, tertemiz et ki orada sultan (Tanr) otursun. (90. iirden) Er nefesi tutmayan (mrit nasihatn tutmayan) er (insan) deildir. Kalbini artp temiz etmeyen, zn rzaya teslim etmeyen derghtan srlr, perian hallere der. Mmin olanlar Hakk divanna kar; mnkir olanlarn hali perian olur. (92. iirden). Musahip musahibe bahane bulursa onu cezalandrrlar. O nihayet cehennem ateinde yanar ve On ki mam derghna varamaz. 108/4. drtlk (Bu iirin dier btn drtlklerinde musahiplerin nasl olmas gerektii ok gzel bir ekilde anlatlyor. Baknz 108. iirin tamam). Drt Kitab bilip bunlardan ders versen de, Drt Kitabn her harfine bin bir mn versen de yine bir mride varmadan olmaz. 109/3. drtlk. (Bu iirin tamamnda mridin niin ve ne kadar nemli olduu ok gzel anlatlm). Kii ksmetinden ziyde yemez. Bana ksmet olan mal yeter. (110. iir 5. drtlk ve dierleri). yle namert kprsn gemektense akar boz bulank sele gideriz. (112/4. drtlkten). Gnl ileri geri sylenen szlere incinme. Traplk (toprak gibi olmak) her eyin badr. Topran ii daima inenmektir. stne lei bile atarlar. Gnl yine de

571

incinme. (Bu drtlkte mriklerin Hz. Muhammedin stne lm bir devenin ikembesini attklarna telmih yapldn syleyebiliriz.). Mminler cennete gidecektir. Mnafklar meydanda kalacaktr. Fatma Anaya bile iftira edilmitir. Gnl bu gibi eylerden sen de incinme. Kuranda okunduuna gre bu dnyada alak (mtevaz, alak gnll) olanlar br dnyada yce olacaktr. Gnl bu halinden incinme. (117. iir). Bak u kn haline ki diline ne gelse syler. Byle olma! Herkes Hakk yoluna can ve ban koyamaz. Tarikata girenler (talipler) dier insanlarn kfrn iman yerine sayabilmelidir. (121. iir 3.5. drtlkler ve dierleri). Hakkn yazd yazy bozmak elinden gelmez. (122/2. drtlk ve dierleri). Kfr iinde iman vardr. Bunu seebilirsen (anlayabilirsen) gel beri; bize katl. Ata, ana, kavim-karde, hepimiz Hak ehline yolda olduk. Ey karde can ile batan geebilirsen gel beri, aramza katl. (124/1. 3. drtlk ve dierleri). Rzasz lokma zehirdir. Onu talip yiyemez; kfrdr. (126/2. drtlk) Gnl; bir kardee meyil verip, tuz ile ekmeini yeyip, azck noksann grdnde ise hemen onu bana kakma. Gnl sana nasihatim olsun, sen hatrlar ykma. (128/2.4. drtlkler ve dierleri). Bir dem yeyip yedirirse (onun maln) Bri Hdam eksik etmez. nsan(olu) gk ekine misldir (benzer).Onu eken (Yaratan) bir gn bier. (140/2. drtlk ve dierleri). Bu dergha gelip ksmet alan da var, alamayan da. Hakk her yerde hzrnzrdr. Bunu gren de var, grmeyen de (141/1.3. drtlkler ve dierleri). Gnl gel karardan ama Szm sana meveddettir Gafillen bacadan dme Evvel kapu eriattr (148/1. drtlk) drtlyle balayan, Pir Sultana ait olduu kesin kabul edilen, 400 yl nce derlenip yazya geirilmi iki iirden birisi olan ve 12 drtlkten ibaret olan bu uzun ve gzel iirin tamam din-tasavvuf tlerden ibarettir. Bu blme balarken bu iirden bahsetmi ve tamamn yazmtk.

572

Sofra kysn bkmeyen, meydana ekmek dkmeyen (sofralar kurup insanlara ikram etmeyen), Hakkn korkusunu ekmeyen kulun kadrini ne bilir? (1522/3. drtlk ve dierleri). Renberler, her evin dirliini dndren (yaamasn salayan) ilk defa Hz. dem tarafndan ifte koulan kze iyi davrann ve onu hoa grn. (439. iirden). Dier rnekler iin baknz; 65. iir tamam, 87/tamam; 88/Tamam, 97/Tamam, 99/Tamam; 102/Tamam; 115/Tamam; 134/Tamam; 137/Tamam. Pir Sultann t iirleri ve Pir Sultann tlerinin balcalar bunlardr. Bu tlerin orijinali iin iirlere baklabilir. Pir Sultann t iirleri blmn, Pir Sultann dini tasavvuf ynn, Pir Sultan ok gzel anlatan iki iirle bitirelim: 1 Behey acayip dem ldn bilemezsin Korlar bir karanlk dama Kap baca bulamazsn 3 Gel bu d al benden Yarn frsat gider elden Hak saklasn cehennemden Karanlktr kamazsn 5 Pir Sultanm der ki deli (beli, olmal. H.D.) Elden koymaz doru yolu Ne yanarsn dnya mal Birin alp gidemezsin (134. iir) *** imdi bizim aramza Yola boyun veren gelsin eriat tarikat Hakikati bilen gelsin 2 Yamur yaar yeller eser Mezar bana ykar Seksen bin canavar skar Hi birine vuramazsn 4 Yer pamuk olur atlr Cmle deryalar katlr Dilin daman tutulur Doru cevap veremezsin

573

Kii halden anlaynca Hakikati dinleyince stne yol uraynca Ayrlmayp duran gelsin Talib olunca bir talib ini Mevlya salp zzet ile selam alp Gnllere giren gelsin Koyup dnya dvsn Hakka verip sevdasn Dorulayp z nefsini (Dorayp da, olmal. H.D.) eytan ldren gelsin Pir Sultanm ol elebiye (Pir Sultanm elebiye. .A.) Eyvallahm var veliye Muhiddine hal diliyle (Mridine de olabilir. H.D.) Yolun srrn soran gelsin. (137. iir). 2. Pir Sultann ikyet iirleri ve Nelerden ikyet Ettii a. Kendinden ikyet: Pir Sultan, fledii era yandramamtr. (Ermilik mertebesine erememitir.). Gnln yksekten indirememitir. Alar doyurup susuzlar kandramamtr. Ulu yol stne kpr kurmamtr. Hatrlar ho edip gnl yapmamtr. Hakkn emrettii yola gitmemitir. Pervaneler gibi akn ateine yanmamtr. Kaba sz ile ykn tutmutur. El gz ile gnahlar kazanmtr. Btn bunlardan dolay Tanrya kar yz karadr. Bu kara yz ile Tanrnn huzuruna nasl kacan dnmektedir. (3. iir/1.2.3.4. drtlkler). Bu ikyetlere bakarak Pir Sultann ne kadar kt bir insan olduu dnlmemelidir. Aksine kendisi yukardaki iyi ileri (amelleri) yapmak istiyor. Bu uurda aba sarfediyor, fakat istedii baary elde edemiyor veya elde ettiklerini yeterli bulmuyor. Bu yapamadklarndan dolay kendisini eksik buluyor. Yapmak isteyip de yapamadklar onun ideallerini meydana getiriyor. Bu idealleri gerekletirebilenler ise ideal insan olarak kabul ediliyor. Ayrca baknz; 73/Tamam, 98/Tamam, 102/1. (3.4.

574

msra): 112/3(1.2.3. msra); 143/1(3.4. msra). Bu iirler de ayn zelliklerdedir. ki rnek drtlk: frdm ra yandramadm Gnlm yksekten indiremedim A doyurup susuz kandramadm Ben nice varaym Hak divanna (3. iir/1. drtlk) Eksiim aldm da meydana geldim Aman mrvet gnahkrm erenler Kabahatm andan crmm bildim Aman mrvet gnahkrm erenler (73/1. drtlk) b. nsanlardan ikyet: Pir Sultan, seyyah olup u lemi gezerken, hakkna kail (raz) olucu bir kimse bulamamtr. (9/1. drtlk). Muhammed Alinin kurduu yola sadakatle nazar klan kalmamtr. (9/4. drtlk). nsanlardan doru yola gelen hi yoktur. Herkes kendi sevdasna bakmaktadr. u lemde Pir Sultann halinden bir bilen ve onu anlayan yoktur. (9/5. drtlk). Pir Sultann hikmet deryas llemeyecek kadar derindir. Bu hikmetlerden bin nasihat etse biri bile dinlenmemektedir. Gidi (hakaret ifade eden bir sfat) merkep hibir yere balanmaz; bandaki yular sryp gider. (Bu nasihatlar dinlemeyen, bunlara uymayan insanlar da bu eekler gibidir.). 71/4. drtlk. Olur olmaz mnkirlerin sznden Pir Sultann gl (hikmet deryas) kuruyup gitmektedir. (71/5. 3.4. msra). Pir Sultan seyyah olup u lemi gezmektedir. Gn akam olmutur, mrnn sonuna yaklamtr, ancak hl gerek bir dost bulamamtr. (101/1. drtlk ve dierleri). Pir Sultan u lemde gezip dolarken bir kanl zalimden ktlk grmtr. (102/1 1.2. msra). Pir Sultan glistan kuudur; gle gider. Gle k bir blbldr. (Allaha k bir kuldur). Ancak burada kymeti bilinmemektedir. Onun iin muhabbeti candan olan ile gitmektedir. (112/1. drtlk). Pir Sultann u eller ile (Hak olmayan insanlarla)

575

bir davas yoktur. Onun davas Hak ehli kullar iledir; Allah klaryladr. Onlarn yola uygun hle gelmesini istemektedir. (112/2 1.2. msra) Ne yolcular izin istemektedir. Ne eyhler ulatklar manev mertebelerdeki srlar gizlemektedir. Ne kadlar eriata gre hareket etmektedirler. Ne de beylerde adalet vardr. (143/2. drtlk). Ne kzlar, zevceler mahcubiyetlerini saklamakta, ne gelinler usul (gelenek, tre) beklemekte, ne kocalar zlerini yoklamakta, kendi nefislerini muhasebeye ekmekte, ne de yiitlerde marifet (olgunluk) vardr. (143/3. drtlk). ki rnek drtlk: Deryamz derindir bizim boylanmaz Bin nasihat etsen biri dinlenmez Gidi merkep hibir yere balanmaz Banda yularn sryp gider (71/4. drtlk) Ne yolcular izin ister Ne meyih srrn gizler Ne kad erisin gzler Ne beylerde adalet var (143/2. drtlk) c. Din ve Tarikatla (Yolla) lgili ikyetleri Pir Sultana gre Muhammed Alinin kurduu yola (din ve tasavvuf yoluna) sadakatle bakan, onlarn yoluna samimiyetle uyan kalmamtr. (9/4. drtlkten). Yola (tarikata) hor bakann hali yamandr, ok ktdr. Aradan dedikoduyu kaldrmak gerekir. (9/3. drtlkten). Pir Sultann devrinde yolcular (talipler) bozulmutur; yollarda kalmtr, insan- kmil olamamlardr. yin, erkn gitmitir, bunlara uyulmamaktadr; yin-erkn sadece dillerdedir. Yaanp uygulanmamaktadr. (33/5. drtlkten). Azdan aza anlatlan ayialar (tevatrler) oalp haddi amtr; alabildiine artmtr. Urum sofular (Anadolu ermileri) bildiklerini armlardr. imdi gayret, btn bu kt gidii durdurmak ah- Merdan Aliye kalmtr. Pir Sultan, Hz. Alinin veya Hz. Ali gibi birisinin yolunu beklemektedir. Din ve tarikattan uzaklamay ancak o dzeltebilir. (33/3. drtlk.).

576

Bu blmde yine insanlarn din ve tarikata, Hz. Muhammedin dinine ve Hz. Alinin yoluna samimiyetle uymas istenmekte; din ve tasavvufu eklen deil, bizzat gnlden yaamas arzu edilmektedir. Yine eriilen nokta ile yetinilmeyip bulunulan noktann daha ilerisi hedef olarak gsterilmektedir. Her nderin, idealizmi icab kendisini ve kendisine uyanlarn geldii merhaleyi yeterli grmeyip daha iyisini ve ilerisini elde etmek iin aba sarfetmesi gibi Hedef iyinin de iyisine ulamak d. Felekten, Zamandan, Dnyadan ikyet: Yr bire kahpe felek Gafil gafil gezme bari Biz de doduk lmek iin Yzmze glme bari (123/1. drtlk, ayrca 2.3.4.5. drtlkler). Felekten ikyetle balayan bu iirde zaman zaman kaderden ve Azrailden de ikyete yer verilmektedir. Be yrenler, be kardalar Gr neyledi zaman bizi Gzm yan aktt Sel eyledi zaman bizi (125/1. drtlk ve ayrca 2.3.4.5. drtlkler). Bu drtlkte ve bu iirin dier drtlklerinde de zamandan, zamann acmaszlndan, zamann insan nasl yprattndan bahsedilmekte ve bunlardan ikyet edilmektedir. Yr bire yalan dnya Yalan dnya deil misin Hasan ile Hseyini Alan dnya deil misin drtlkler, ayrca baknz: 2.3.5. drtlkler). Bu drtlklerde ve bu iirin dier drtlklerinde de dnyadan, dnyann acmaszlndan, onun Hasan ile Hseyini bile aldndan, Muhammedi de bir top beze sarp aldndan ikyet edilmektedir. Gezdim seyrettim dnyay u dnyada mellet var (143/1. drtlkten) Bak u ka bak u gze Cier kebap oldu kze Muhammedi bir top beze Saran dnya deil misin (136/1.4.

577

Grld gibi Pir Sultan bu iirlerinde, zellikle tasavvufun ve biraz da dinin etkisiyle dnyadan, zamandan, felekten ikyet etmekte, onlara fazla balanlmamasn ve deer verilmemesini tavsiye etmektedir. e) Yezitlerden, Sofi (ekilci dindar)den ikyet Yezit, Hz. Alinin halifeliine isyan eden ve Hz.Alinin Hariciler tarafndan ehit edilmesiyle halifelii zorla ele geiren Muaviyenin oludur. Yine siyas bir karar olarak Hz. Muhammedin torunu ve Hz. Alinin olu Hz. Hseyini ve beraberindeki taraftarlarn Kerbelada susuz ehit etmesiyle, Hz. Hseyinin geride kalan ailesine yapt hakaretlerle Mslmanlar arasndaki ilk ve en byk ayrla sebep olmasyla tannr. XVI. yzylla birlikte Osmanl-Trkmen mcadelesi iddetlenince, Osmanl Snnilii ortaya kp Osmanl idaresi ve ulemasnn Emev zihniyetine yakn bir din ve siyaset anlayn benimsemesiyle birlikte Trkmenler kendilerini Ehl-i Beyt taraftar, Osmanl idaresini de Yezit taraftar alarak grmeye balamlardr. OsmanlTrkmen ekimesinde Yezit, Trkmenler iin Emevi hkmdar Yeziti karlamakla beraber artk Yezit taraftar mnsna da gelmektedir. Trk tasavvufunun XV. yzyl ncesinde grlmeyen teberra (Hz. Ali ve Ehl-i Beyte ktlk edenlere dman olmak) XVI. yzyldan itibaren aka iirlerde ilenmeye balanmtr. Pir Sultan da iirlerinde Yeziti veya Yezitleri bu mnda kullanm ve onlardan ikyet etmitir: Gidi Yezit bize Kzlba didi (demi, .Aslanolu.) Meer ah sevmi dise yoludur (yeridir. .Aslanolu.) Yetmi iki millet sevmezler ah Biz severiz ah- Merdan Alidir (82. iir/1. drtlk ve ayrca dier drtlklerin tamam, 102/3. drtlk; 111/4. drtlk; 126/1. drtlk). Yukarda bahsettiimiz kutuplama iddetlenince Osmanllar Trkmenlere dinsiz, Kzlba, rafz, mlhd, kfir gibi sfatlar lyk grmlerdir. Bunlardan Kzlba da slamdan nceki Mezdekilik (V. yzyln sonu VI. yzyln ba), slamdan sonra ortaya kan Hrremilik (VIII. yy.), Bbeklik (IX. yzyln ilk yars) ve Karmatiliki (IX. yzyln sonu) artrarak, Anadoluya ve Trkmenlere (Ebul Vefa, Ahmet Yesevi, Baba lyas, Hac Bekta, Ahi Evren, Edep Ali ve Yunus Emre bakiyelerine) uyarlamlardr.

578

Trklerin hibir ekilde ilgisinin olmad ve iinde yer almadklar ne kadar sapk, ahlksz, isyankr topluluk ve mezhep varsa onlar samim Mslman ve Trkmen sfisi olan Trkmenlere yamamlar, Trkmenleri ran ve Arap milletlerindeki gerekten de sapk ve ahlksz olan Mezdekler, Hurremler, Babekler ve Karmatlerin uzantlar olarak grp kfirden de daha kt olarak nitelemilerdir. ran ve Araplar iinde doan bu mezheplerin en bilinen zellikleri mal ortakln, hatta kadnlarn ortakln savunmalar, kz karde ve hatta anne ile evlenmeyi mbah saymalar, bu sistemi kurmak iin devlete isyan etmeleri, slamdan sonrakilerin Ehl-i Beyti seviyor gibi grnmeleri ve ayrca renk olarak krmz rengi tercih etmeleridir. Bu zellikler bu sapk mezheplerin hepsine kaynaklk eden Mezdeklik iin geerlidir476. Mezdeklik (Mazdeklik) zellikler grlmektedir. Kesinlikle Allaha inanan, Kuran, Peygamberi kabul eden, Hz.Aliyi rnek olarak alan Trkmenlerin yukardaki gibi bir aile-ii cinsel iliki iinde olduklar hibir belge ile isbatlanmadan ran ve Arap kltrnden arlarak Trkmenlere uyarlanm ve Trkmenler tahkir edilmitir. Halbuki Trklerde en ufak bir ahlkszl tevik etmek yle dursun, byle bir ahlakszl yapanlarn yere aklan kazklara elleri ve ayaklar balandktan sonra boyunlarndan itibaren balta ile ikiye blnerek cezalandrldklar belgelerle sabittir. Trklerin/Trkmenlerin bu namus hassasiyeti gnmze kadar randaki Zerdtlie dayanr. Kurucusu birok taraftaryla birlikte 528de (milad) ldrlen Mezdektir. Dierlerinde de benzer

Mezdeklik (Mazdeklik) iin: etinkaya, Nihat: Kzlba Trkler, Birinci Basm, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2003, s. 389397; Byk Laroussess. 81028103; Nizamlmlk: Siyasetnme, (Trkesi: Nurettin Bayburtugil), Birinci Bask, stanbul, Dergh Yaynlar, 1981, s. 260281; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194195; Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik-Bektailik Terimleri Szl, s. 286; Hrremilik iin: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt: 4, 10, 18, s. 500501; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194195; Nizamlmlk: Siyasetnme, s. 316317, 317324. Babek ve Babekilik iin: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi; s. 376377; Nizamlmlk: Siyasetnme, s. 317 324; Byk Larousse: s. 1163; Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194195; Karmatilik ve Hamdan Karmat iin: Byk Larousse: s. 6445; Korkmaz Esat: Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl: s. 242; Nizamlmlk: Siyasetname: s. 285299, 301310, 310315.

476

579

gelmi, aile-ii iliki hibir surette olmad gibi, nikh denlerle yaplan gayrimeru cinsel ilikilerin bile en ar ekilde cezalandrld bilinmektedir477. Buna ramen Osmanl idaresi ve ulemas; resmi dini (Osmanl Snniliini) kabul etmeyen, bu yzden devlet tarafndan dman ve kfir kabul edilen Trkmenlere/Kzlbalara aile-ii cinsel iliki ve grup seks sulamasn, mum snd iftirasn yllarca srdrmler, bunlar resm belgelerde sayp dkmlerdir478. Osmanl idaresi, Trkmenlerdeki slama uygun bir Hz. Ali ve Ehl-i Beyt sevgisini yukarda saydmz sapk mezhep mensuplarndaki istismarla bir tutmu, Osmanl Snniliini slamn yerine koymu, Osmanl Snnilii kalbna girmeyenleri dinsiz, kfir kabul etmi, zellikle isyana veya ge zorlanan Trkmenlerin Safev Trk Devletine gnl vermesini devlete isyan gibi grm, Hz.Alinin savalarda bana krmz balk takt inancna bal olarak krmz renge deer verip krmz balk giymelerini yukarda saydmz Mezdeklik, Hrremilik, Babeklik ve Karmatilik alameti olarak kabul edip Trkmenleri susturmak veya ge mecbur etmek iin her trl sulamay yapmtr. Aslnda Trklerin krmz renge dkn olup krmz balk (bone) giydikleri Orta Asyadan beri bilinmektedir. Btn bu sapk mezhepleri karlamak zere Trkmenlerdeki krmz renk dknlne de bakarak onlara hakaret ve aalama gayesiyle KIZILBA demitir. zellikle XVI. yzylda Osmanldan ok daha mill olan ve mill kltre (Trk kltrne) deer veren Safev Trkleri de 12 dilimli krmz ta giymilerdir. Osmanl; KIZILBA sulamasn yaparken Safevlerdeki krmz tac da dikkate alm olmaldrlar479. te Osmanl idaresi ve ulemasnn sapk mezheplerle bir tuttuu Kzlbalk hakaret mnsnda kullanld iin olsa gerek Trkmenler tarafndan benimsenmemi, ho karlanmamtr. Yukardaki drtlkte bunu gryoruz. Pir Sultan, Osmanlnn saptrma yaptnn da farkndadr. ah (Hz. Aliyi) seviyorlar dese bir itiraz
477

478

Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevilik-Bektailik, s. 287290. Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafzilik ve Bektailik (15581591), s. 47, belge no: 35; Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, s. 199, belge no: 34; s. 212, belge no: 65; s. 213, belge no: 69; s. 214, belge no: 70; s. 221, belge no: 89; s. 222, belge no: 91; z, Bak: Alevilie ftiralara Cevaplar, 3. Basm, stanbul, Can Yaynlar, 2005, s. 1617. 479 Krmz ta iin: Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 194; etinkaya, Nihat: Kzlba Trkler, s. 393397.

580

yoktur. Ama onlar yle demiyorlar; KIZILBA diyorlar. Trklerle ve Trk kltrne dayanarak Safev Trk Devletini kuran ah smail ise Kzlbal bir imtiyaz olarak grmekte ve bu haliyle Pir Sultandan ayrlmaktadr: Yrei da olmaynca baru kanlu lal-tek He kimin haddi yokdur kim Kzlba olmaa Yrei da, bar kzl yakut gibi kan olmadan Kzlba olmak kimsenin haddi deildir480. Pir Sultan Yezitlerden olduu gibi sofi (burada ekilci dindar, tasavvufa yabanc mnsnda)den de ikyetidir: Sofi mezhebimi neden sorarsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz Gzlye gizli olmaz ne ararsn Biz Muhammed Ali diyenlerdeniz (111/1. drtlk ve dier drtlklerin tamam). Tarikata, tasavvufa yabanc ekilci dindar Pir Sultann mezhebini sormaktadr. O da buna cevap olarak Muhammed Aliye bal olduklarn sylyor ve slam olduunu, bunun iin mutlaka bir mezhep gerekmediini belirtiyor ve iirin devamnda Muhammed Aliye uymalarna bal olarak din anlaylarn sralyor ve mam Cafer mezhebine uyduklarn da sylyor. Ancak btn bunlar ekilci dindar (sofi) iin yeterli deildir. nk Osmanl Snniliinin kabul ettii Drt Mezhebin dndakiler btldr. Bu Hz. Muhammedin torunlarndan mam Caferin yolu bile olsa... Halbuki Allah ve Peygamberi kabul ettikten sonra ayrca bir mezhebe balanma mecburiyeti yoktur. slama uygun olmak artyla Drt Mezhebin dndaki bir mezhep de balanlacak bir mezhep olabilir. Ancak Osmanl Snnilii bu kaplar skca kapatarak onlarn dndakileri sapk ve din d kabul etmitir. Hz. Aliye ve mam Cafere uyduklarn syleyenleri bile Grld gibi Pir Sultann din-tasavvuf iirleri, t iirleri ve ikyet iirleri; insanlar, slama gre hareket etmeye, slama gre yaamaya tevik etmektedir. zellikle srasyla Allahn, Muhammedin ve Hz. Alinin yolunda olmaya davet etmektedir. nce dine ( slama), bu merhaleyi iyice hazmettikten sonra da
480

Melikoff, Irene: Uyur dik Uyardlar, s. 5455; Melikoff, Irene: Hac Bekta: Efsaneden Geree, stanbul, a Pazarlama, Gazete, Dergi, Kitap ve Yayn A.., 1998, s. 182.

581

tasavvufa, yani slm daha da dakik yaamaya ynlendirmektedir. Pir Sultann kendisi de byle olmay istemekte ve bu uurda aba sarfetmektedir. Pir Sultann izdii ideal insan portresi ile Yunus Emrenin iirlerinde izdii ideal insan portresi hemen hemen birbirinin aynsdr. Tek fark udur: Yunus Emre Trk tasavvufunun altn anda yaadndan, kitab kltrden, kitab tasavvuftan, kitab dinden alabildiine faydalandndan hem halka, hem de aydnlara hitabedecek derinlikte ve zellikte iirler sylemitir. Tasavvufun etrefilli gr ve teorilerini iirlerinde cesurca, doruluuna gvenir bir ekilde dile getirmitir. Yunus Emreden, bu bereketli adan yz yl sonra yaayan ve kitab bilgilerden, kitab dinden, kitab tasavvuftan uzak yaamak zorunda kalan Pir Sultan, ana izgi ve kaideleri korumakla birlikte daha ok halka hitab eden, tasavvuf asndan da Yunus Emrenin iirleri kadar cesur olmayan iirler sylemitir. Bir de aradan geen yllarda kutuplamann artmasna bal olarak Yunus Emredeki tevellaya (Ehl-i Beyte dost olmak) artk teberra (Ehl-i Beyti sevmeyenlere dman olmak) da eklenmitir. Tevvella (Hz. Ali ve Ehl-i Beyti sevme) slama uygun bir tavrdr. Teberra (Hz.Ali ve Ehl-i Beyti sevmeyenlerden uzak durma, onlar sevmeme) da normal ller iinde kaldnda ayn ekildedir. Bu anlay XVI. yzyldan sonra Anadoluda arlatrlm ve iki ulu bir yanla dnmtr. Osmanl idaresi ve ulemas Trkmenlerdeki Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve On ki mam sevgisine (tevellaya) inanmam, bunu iilik kabul etmitir, iilik de Drt Mezhebin dnda olduu iin Trkmenler de slam d kabul edilmitir. Halbuki Trkmenlerin bu anlaylar ve sevgileri siyas iilik deildir. slama uygun bir sevgidir. Byle bir sevgi iinde olanlarn slam d, dinsiz kabul edilmeleri slama uymayan bir tesbittir. Trkmenler de Mslman olduklarn sylemelerine, Allaha, Peygambere, Kurana inandklarn belirtmelerine ramen kendilerini Mslman saymayan, her frsatta kendilerine siyas, din, ekonomik bask uygulayan Osmanl idaresini Hz. Hseyini ehit eden Yezitle bir tutmu, onlara da Yezit, Yezitler demitir. nk Trkmenler, olay bir kltrel atmadan ziyade Hz. Ali, Hz. Hseyin, Ehl-i Beyt, On ki mam Emev, Yezit atmas eklinde gryorlard. Balarna gelenin Hz. Muhammedin yaknlarna duyduklar sevgiden geldiine inanyorlard. Bu sevgiye kar kanlarn da Yezit veya Yezit gibi kiiler olabileceini sylyorlard. Osmanllar Muaviyeyi deil ama Yeziti sevmedikleri halde Trkmenler bu anlaytaki

582

Osmanllara da Yezit veya Yezitler diyorlard. Bu iki ulu yanlta Trkmenlerin durumu, eitli zaruretlerle bilgisiz ve kltrsz kalmalaryla izah edilebilir, onlar mazur grlebilir. Hatta onlarn masum olduklarn syleyebiliriz. Ancak yzyllarn birikimine sahip, her trl eitim imknlarndan faydalanan Osmanlnn Mslman olduunu syleyen, slam deerlerin olmazsa olmalarn paylaan, Allah, Peygamberi, Kuran kabul eden, btn bunlar ak halinde yaayp dile getiren Trkmenleri slam d, mlhid, kfir, dinsiz kabul etmesi mazur grlecek bir durum deildir. Mslman olduunu syleyenlere Mslman deilsin diyenlerin kendi imanlarnn tehlikeye girecei slam bir esastr. 3. Pir Sultann Beddua iirleri Pir Sultann iirlerinde bal bana beddua olan iirlere rastlamamaktayz. Ancak baz iirlerinde beddua zelliinde olan msralar grmekteyiz: Dilerim onmasn Hakkn yitiren (9/2. drtlkten). Bu iirde bu msradan nce gelmi gemi ilerimizi bitirenin, eksiimizi yetirenin O (Tanr, Hak) olduunu sylyor, sonra bu nimetlerine ramen Hakk yitirenin, Hakk unutann, inkr edenin onmamasn, ileri gitmemesini dileyerek beddua ediyor. nallah Yezidin nesli krlr (14/2. drtlkte). Pir Sultan bu drtlkten nce ilk drtlkte; Yine tamam oldu senenin ba Aktka akyor gzmn ya msralaryla balad iirinde Hz. Hseyinin ehit edildii Muharrem aynn geldiini, bunun mmin olanlara heyecan verdiini, fakat mnkir Yezidin onun kymetini bilmediini ve onu ldrdn sylyor ve beddua ediyor: nallah Yezidin nesli krlr, ona uyanlar yok edilir. Lnet olsun ikrarndan dnene (96/2. drtlkte): Muhammed Ali yoluna giren, tarikata balanan kii ikrar vermi, bu yolda olacana karar vermitir. Bu yoldan ayrlana, ikrarndan dnene lnet olsun.

583

hiri cehennem oduna yana (108/4. drtlkte): Musahip musahibine bahane bulursa, onda kusur ararsa, onu bir ulu hana (cehenneme) srerler. Byle bir kii sonunda cehennem ateinde yana, (yansn). Pir Sultann bu beddua msralarnda da yine onun din-tasavvuf hassasiyetlerini ve zelliklerini grmekteyiz. 4. Pir Sultann At iirleri: Pir Sultann at zelliinde iiri vardr. Bunlar 11/Tamam, 14/Tamam; 139/Tamam. Bunlarda birincisi; Kerbel lnden bir koyun geldi Kuzum diyp Muhammedim alad (Muhammede, olmal. H.D.) msralaryla balamakta, at koyunun azndan sylenmektedir. Koyun, kuzusunu aldrm (kaybetmi)tir. Buradaki kuzunun Hz. Hseyin olduu anlalyor. Bu kaybetmeye Muhammed, Ali, Fatma da alamaktadr. Aslnda Kerbelda Hz. Hseyinin ehit ediliinde bunlarn de lmt. Burada bir bilgi eksiklii olduunu syleyebiliriz. Ayrca bu iirin, musahip cemine balamadan nce, kesilecek kurbana yaplan bir dua olduu anlalmaktadr. Bu dua yaplrken biraz sonra kesilecek ko ile Kerbelda ba kesilerek ehit edilen Hz. Hseyin arasnda bir ilgi kurulmakta ve Hz. Hseyinin ehadeti hatrlatlmaktadr. kinci iir; Yine tamam oldu senenin ba Aktka akyor gzmn ya Mmin olanlara veriyor cu Mnkir Yezit kymetini bilmedi drtlyle balyor ve yine Hz. Hseyinin ehit ediliine, sonra dier On ki mamlarn ldrlne at yaklyor ve duyulan znt dile getiriliyor. nc iir de yine Hz. Hseyinin ehit ediliine yaklan bir attr. Dier On ki mamlardan ve Hz. Muhammetten de bahsedilmekle beraber iirdeki her drtln sonundaki nakarat msras onu, Hz. Hseyine dair tam bir at ekline sokmaktadr:

584

1 lemlerin serverisin Ah Hseyin vah Hseyin ehitlerin serdarsn Ah Hseyin, vah Hseyin 3 Zuhur oldun mam Zeynel Muhammed Bkrdan evvel Didene yanaym gnl Ah Hseyin, vah Hseyin 5 Ali Musa ilim hner Muhammed Taki el sunar Ah Hseyin, vah Hseyin 7 Pir Sultan haber ver dosttan Blbl tyor kafesten Hem gl alar, hem glistan

2 Hasan, Hseyinin yri Muhammedin gz nuru Hem Alinin ydigr Ah Hseyin, vah Hseyin 4 mam Cferdir yrimiz Musa-i Kzm ahmz Budur ems ile mhmz Ah Hseyin, vah Hseyin 6 Ali Naki, Hasan Asker Muhammed Mehd ser-defter Ah Hseyin, vah Hseyin

Hseyinler deyip yanar (Hseyinim. .A.) mam- Seyyid-i Ekber

Ah Hseyin, vah Hseyin (139. iir). 5. Pir Sultann Talama iiri: Pir Sultann talama trnde bir iiri vardr: O da 127. iirdir. Bu iirin birinci drtlnde kalbi kara kalla sofi hicvediliyor. Bu ekilci dindara Hell-zde deniyor ama o, helal-haram ayrt etmeden yemektedir: Kalbi kara kalla sofi u cihane gelse gerek Ad Helal-Zde konmu Helal haram yese gerek

585

kinci drtlkte helal-haram ayrt etmeyen kiinin Hakkla bir iinin olmad, ancak byle bir kiinin oturup ban sallayarak (zikir ekerek) kendisinin zikrullah olduunu syleyebilecei anlatlyor: Hell haram yiyen kii Hakknan yoktur bir ii Oturmu da sallar ba Zikrullahm dese gerek nc drtlkte grmedii halde grdm diyenler, tembel tembel yatanlar, dn alp dn satanlar hicvediliyor ve bunlarn kr deil zarar edecekleri anlatlyor: Grmez amma gnl katar (grr, olabilir. H.D.) kmaz yataklarda yatar dn alr dn satar Kr ziyan olsa gerek Drdnc drtlkte pirinden glbank (hayr-dua) ald halde nasihate kulak tkayanlar, nefis iin misafir olup kendilerini hac olarak gsterenler hicvedilmektedir: Hem pirinden glbank alr Nasihata kulak urur Nefis iin mihman olur Ben hacym dese gerek Son drtlkte varp Pirin cemalini grmeyenlerin, verdikleri ikrarda (kararda) durmayanlarn imansz olarak lecekleri anlatlyor: Pir Sultanm varmaynalar Pir cemalin grmeyenler Bir ikrara durmayanlar manszca lse gerek 6. Pir Sultann Muamma iirleri Pir Sultann muamma trne rnek tekil eden iirleri de vardr. Bunlar yine din ve tasavvufla ilgili muammalardr. 28 nolu iirde; Kmil oldum dey dava edersin Hamakat nian kimdedir k

586

eklinde bir soru sorulmaktadr. (1. drtlkte). Hamakat, anlamamak, ahmaklk demektir. Bu sorunun cevab kendisinin kmil, yetimi, ermi olduunu iddia eden k (talip) olmaldr. Ayn iirin ikinci drtlnde; Muhammet Mustafa gt dnyadan Muhammedin nuru kimdedir k eklinde bir soru sorulmaktadr. Ayn soru nc drtln son msrasnda da tekrarlanmaktadr. Bu daha nce zerinde durduumuz Hz. Muhammetle Hz. Alinin, ayn nurdan yaratlmasyla ilgilidir. Hz. Muhammetteki nur kz Hz. Fatmaya gemitir. Hz. Fatma ile Hz. Ali evlenince iki nur tekrar birlemi ve bunlardan Hz. Muhammedle Hz. Alinin soyu devam etmitir. Bu msralardaki sorunun cevab Hz. Fatma olmaldr. 79. iirin ilk drtl yledir: H erenler bir mklm var benim Server Muhammedin nuru kandedir Aka dtm gece gndz yanarm Muhammed Alinin nuru kandedir. Bu drtln ikinci ve drdnc msralarnda iki soru sorulmaktadr. Bu sorularn cevab yukardaki muamma ile ilgili olarak verdiimiz bilgilere dayanmaktadr: Server Muhammedin nuru Hz. Fatmadadr. Muhammet Alinin nuru, Hz. Fatma ile Hz. Alinin evliliinden doan ocuklardadr. Ayn iirin ikinci drtlnn son iki msrasnda yle bir soru soruluyor: Ol Muhammed Mustafann nuruna Urayan mrurun yolu kandedir Buradaki mrur szlkte, geme, geip gitme gibi mnlara geliyor. Ancak bu msralarda rmak mnsnda kullanldn syleyebiliriz. yle ise Muhammed Mustafann nuruna urayan rman yolu sorulmaktadr. O rman yolu bulunursa Hz. Muhammedin nuruna ulalacaktr. O rman yolu ise Hz. Alide olmaldr. Hz. Alinin yoluna giren (tarikata giren) Muhammed Mustafann nuruna ulaacaktr.

587

Ayn iirin nc drtl udur: Yedisi srdadr ayanda bei (ayandr, C. ztelli) Allaha malumdur her kulun ii yz altm alt nerdban ba (deryann. .Aslanolu.) Akan rmaklarn gl kandedir Bu drtlkte birinci msradaki yedisi srda olan tarikattaki Yedi farz yerine getirilmesi gereken kurallar olmaldr. Tarikat srdr, herkese ak deildir. Bundan (yedi farzdan) sorumlu olanlar da tarikata girenlerdir. Ayanda veya ayandr bei ise eriattaki slamn be art olmaldr. Bunlar Mslman olan herkesin uymas gereken kurallardr. Bunlarn gizli taraf yoktur. Herkesi iine alr, herkes bunlar bilir. yz altm alt, insanda var olduu kabul edilen damar saysdr. Bunu A.Glpnarl Hurfilikle izah ediyor481 ama, Hurfilikten haberi olmayanlar da bu motifi yz altm olarak kullanyor. O halde yz altm alt damarn ba, akan rmaklarn gl kalpte olmaldr. Kalpte gnl vardr. Gnlde ise Tanr tecelli etmektedir. Bu iirin son drtlnn son msrasnda On iki imamn yolu kandedir denmektedir. Bunun cevab da yine tarikatta olmaldr. Tarikata giren kii On ki mamn yoluna girmi olmaktadr. 80 nolu iir de muamma zelliindedir. Bu iirin 1.2. ve 3. drtlklerinde de cevab istenen sorular vardr ama bu sorular da, onlarn cevab da ok sradandr; ylesine soru ve cevaplardr: Arab Acemi gezp dururum Derya nedir umman nedir sel nedir gibi (80/3. drtlkten). Bu iirin dier drtlklerinde ise din-tasavvuf muammalar vardr: Drt kardaz bir gmlekte yatarz Gmlek birdir bir vcuda atarz Kendimizi atelere atarz Ate nedir duman nedir kl nedir (80/4. drtlk )

481

Glpnarl, Abdulbaki-Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, s. 215.

588

Glpnarlya gre drt karde veya drt ana maddeyi meydana getiren ansr- erbaa = r erkndr yani ate, hava, su, topraktan ibaret drt unsurdur.482 Bu drt unsur beraberce bir gmlek (ekil, d grn, elbise)tedir. Gmlek (ekil, d grn, yaratlanlar) birdir, hepsi bir vcuda (varla) baldr. Buradaki varlk Tanr olabilir: Hepimiz Tanrya ulamaktayz. Drt unsurdan maddeye, maddeden insana, insandan Tanrya ulalmaktadr. Ona ulamak iin k olup kendimizi atelere atarz. Pervanenin atelere atlayp yanmas gibi Bu ate ilah ak ateidir. Bu atein duman, n ahlardr. Kl ise ruhun Tanrya ulamasndan sonra geride kalan cesettir. Bu drtlkteki muammay bu ekilde zmek mmkndr. Bu iirin beinci drtlndeki, yz altm alt servinin dal Bahesinde blbl nedir gl nedir msralarndaki yz altm altnn insan vcudundaki damarlar olduundan az nce bahsetmitik. Bahedeki blbl Tanrya k olan tlip, gl de gnl de tecelli eden Tanr olarak yorumlanabilir. Bu iirin altnc drtlndeki; Krk sekiz bahedir on iki kapu Eii bekleyen iki kul nedir msralarndaki Krk sekiz baheyi Glpnarl insann elinde ve ayandaki on drder mafsal ve bunlara ilaveten parmak ve trnaklarla beraber (10+10) toplam 48 saysn ortaya karmaktadr.483 Buradaki izah tarz pek oturmuyor. Bunu ad geen aratrmac da kabul ediyor ve on iki kap insan olduuna gre Krk sekiz bahe de insanla ilgili olmaldr, diyor. On iki kapy da insandaki on iki delik olarak yorumluyor: ki gz, iki kulak, iki burun, iki meme, bir az, bir n-bir ard olmak zere.484 Bunlarn hepsi 11 (on bir) ediyor. 12.si de gbek olmaldr. Glpnarl, eii bekleyen iki kulun ceset-ruh, veya iki gz olabileceini ileri sryor ama, bizce eii bekleyen iki kul, her insanda bulunan, gnah ve sevaplar yazan iki melek olmaldr.

482 483

A.g.e.: s. 178. A.g.e.: s. 192-193. 484 A.g.e.: s. 204.

589

Bu iirin yedinci ve son drtlnde Pir Sultan; Menzilim uzaktr belki varamam Cmle eye vcut olan bil nedir demektedir. (80/7. drtlkten). Muamma son msradadr. Btn eyaya, nesnelere vcut olan, var olma imknn salayan Tanrdr. Bunlarn hepsi Tanrnn her eyde tecelli etmesiyle var olmaktadr. 91 nolu iirdeki 1.2.3. ve 5. drtlkler de muamma zelliindedir. Ancak bu drtlklerdeki muammalar da sradan muamma zelliindedir. Ancak drdnc drtlk din ve tasavvufa gre nemi olan bir muammadr: Yedisi srdadr yandr bei Tedbirle bozulmaz takdirin ii yz altm alt deryann ba alayup akan su ba nerdolur (91/4. drtlk) Bu drtlkteki muammann ok benzerini 79. iirde zmtk. Bu drtlkte ikinci msra ise slamn nemli esaslarndan birisi olan Kadere iman tereddtsz bir ekilde, Trke ile ve iir olarak ifade ediyor: Tedbirle bozulmaz takdirin ii. 93 nolu iir yine muamma trndedir. Ancak bu iirde sorulan sorularn cevab yine ayn drtlk iinde verilmektedir: Gitme giden gitme sual soraym Ya ne bu dnyann stnde durur (Ya bu dnya neyin, olmal. H.D.) Vallhi billahi ben onu grdm Dnya sarkzn stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu kz neyin stnde durur Vallhi billhi ben onu grdm kz de bir saln stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu sal da neyin stnde durur Vallhi billhi ben onu grdm Sal da bir baln stnde durur

590

Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu balk neyin stnde durur Vallahi billhi ben onu grdm Balk da deryann stnde durur Gitme giden gitme bir dahi soram Ya bu derya neyin stnde durur Vallahi billhi ben onu grdm Derya da ikrrn stnde durur (93. iir) Bu iirdeki izah tarzna gre dnya sar kzn stnde, sar kz bir saln stnde, sal bir baln stnde, balk deryann stnde, derya ise ikrarn (imann) stnde durmaktadr. Bylece folklorik olarak dnyann nelere dayanarak durduu izah edilmi, bunlarn hepsi de ikrara (iman edip inanmaya) dayandrlmtr. Pir Sultandaki bu folklorik bilginin ok benzerine Yazcolu Ahmed Bcann XV. yzylda yazd Envrl knde de rastlamaktayz. Bu eserdeki sralama ise u ekildedir: Dnya bir melein, melek artan indirilen ok byk bir tan, bu ta Cennetten getirilen bir kzn, bu kz yaratlan byk bir tan, bu ta baln, bu balk denizin stnde durmaktadr. Suyun altnda da yel yaratlmtr485. Yazcolu Ahmed Bcan ve aabeyi Yazcolu Mehmet Bcan, Hac Bayram Velinin mritleridirler. kisi de devrin nemli lim ve eyhlerindendir. Bu eser Yazcolu Mehmed Bcann Arapa olarak yazd Megaribz Zaman isimli eserin Trkeye tercmesidir. Bu her iki eser folklorik deil, telif eserdir. Kitabn Arapa asln yazan Mehmet Bcan, Trkeye tercmesini yapan Ahmet Bcan zhir ve btn ilimlerine vkf olarak Kurandan, hadislerden, mfessirlerden ve evliyalarn yazdklarndan da faydalanarak bu eserleri yazdklarn sylyorlar.486 Pir Sultandan aa yukar 100 sene nce yazlan bu eser (tercmesiyle birlikte), kitb Trk tasavvufunun nemli eserlerinden kabul edilebilir. Yazl kltrden uzak yaamak zorunda olan Pir Sultann bu iirinde verdii bilgiler ise, bu ve bunun gibi eserlerdeki kitab bilgilerin szl kltre yansyan ve orada yaayan ekli olarak kabul edilebilir.

485

Yazcolu Ahmed Bcan: Envrl kn, Sadeletiren: M. Faruk Gntunca (M. Figan), stanbul, Huzur Yaynevi, H. 1389, s. 45-46. 486 A.g.e.: s. 9-18.

591

Pir Sultann 151 nolu iiri de muamma trndedir: Yine yeillendi dalar Kararp kocamaz balar (karyp kocamaz, olmal. H.D.) Her nereye varsam alar Felek senden glen kimdir (151/1. drtlk). Dnyann gzellikleri ve bu gzelliklerin insanlarn lp gitmesine ramen ihtiyarlayp kocamadan devam ettii, lml olmaktan dolay herkesin alad, btn gzellikleriyle yaayann ise dnya olduu eklinde bir yorum yaplabilir. Yani sorunun cevab dnya olmaldr. Ateim yanp pimeden Ruh girip bu ten komadan Ana rahmine dmeden Bu dnyaya gelen kimdir (151/2. drtlk). Bu drtlkteki muammann cevab Hz. Adem ile Hz. Havva olmaldr. Yiit ister yaranla Bayku konar viranla On sekiz yl karanla Hzr ile duran kimdir (151/3. drtlk). Bu muammann cevab ilk bakta Hz. Musa gibi grnyor. Hzrn Musaya yol gstericilii, mritlii, onunla arkadal ve bir yolculuu bilinmektedir. Ancak bu kssalarda uzun sre karanlkta kalmak gibi bir durum yoktur. Bu durumda bu muammann cevabnn Yunus Peygamber olmas akla daha yakn gibi gelmektedir. Yunus Peygamber bir gemi yolculuunda ekilen kura sonucu denize atlamak zorunda kalm, onu iri bir balk yutmu ve Allahn emriyle canna bir zarar gelmemitir. Baln karnnda bir, , yedi, yirmi veya krk gn kalmtr. Baln karnnda karanlklar iinde Senden baka hibir tanr yoktur, Seni tenzih ederim. Gerekten ben zlimlerden oldum diyerek niyaz etmitir487. Bu yetlerle ilgili olarak darda kalann imdadna yetitiine inanlan Hzrn karanlklar iindeyken Yunus Peygamberin yannda olduu eklinde bir folklorlama ortaya kmtr, diyebiliriz. Gn says ise yine folklorlama ile yla karak 18 yl haline gelmi olmaldr.
487

Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, s. 450, Saffat Suresi, 139148. ayetler; s. 328, Enbiya Suresi, 87. ve 88. ayetler (Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar / 86, Ankara, 1993; Yazcolu Ahmed Bican: Envarl kn klarn Nurlar, s. 275277.

592

Pir Sultanm der varalm Anda gnahlar grelim Azrailden bir soralm Kendi cann alan kimdir (151/4. drtlk). Bu sorunun cevab yine Azraildir. Kyamet koptuktan sonra her eyin cann alan Azrail, en sonra da kendi cann alacaktr. Allahtan baka her ey lm tadacaktr488. Grld gibi Pir Sultann muamma trndeki iirlerinde de yine dintasavvuf temalar ilenmektedir. Onun beslendii asl kaynan yine din ve tasavvuf olduunu grmekteyiz. 7. Pir Sultann athiye Trndeki iiri Pir Sultann 123 nolu iiri athiye trne uygun zellikler tamaktadr. Pir Sultan bu iirinde bazan feleki, bazan Azraili, hatta bazan da Allah kasdederek, bunlarla samimi, senli-benli bir ekilde konumakta, bunlardan istek veya ikyetlerde bulunmaktadr. Bu iirin birinci drtlnde muhatab felektir. kinci drtln birinci ve ikinci msralarnda Azrail, nc ve drdnc msralarnda ise Tanrdr. nc, drdnc ve beinci drtlkte de muhatap felekle Azraildir: Gafil getirsin yanma Kyarsn tatl canma Toprak atarsn sineme Sorucuyu salma bari (123/2. drtlk). Ayrca baknz; ayn iirin dier drtlkleri. 8. Pir Sultann Dvazimam ( Dvaz) iirleri: Alev Bekta edebiyatndaki nefes (deme) lerin 12 mamlardan bahsedenlerine dvazimam veya sadece dvaz ad verilmektedir. Bu kelimeler Farsa dvaz deh mam=12 mam syleyiinin ksaltlmasyla olumutur. Bu tr iirlerde 12 mamlar (Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Zeynel bidin, mam Bkr, mam Cfer, mam Msl-Kzm, mam Rza, mam Taky, mam Naky, mam
488

Yazcolu, Ahmed Bican: Envarl kn.- klarn Nurlar, s. 680681.

593

Hasanl-Asker, mam Mehd) srasyla zikredilerek vlr veya hatrlatlr. te bu iirlere dvaz veya dvazimam ad verilir. 12 mamlar ve bunlarn Trk kltr iindeki yeri hakknda Ehl-i Beyt ve On ki mamlar blmne baknz. Pir Sultan da dvaz veya dvazimam tarznda iirler sylemitir. rnekler: -27- (Pir Sultann) 1 Erler himmet eylen niyaz eyleyim Zkir oldum zikrederim Aliyi Furkann okurum mehdin eylerim (Furkan, olmal. H.D.) Zkir oldum zikrederim Aliyi 2 Vardm grdm tesi yok faniyi Can arzular kerem ss Veliyi Dldl Kanberi Fatma Anay Zkir olalm zikrederim Aliyi 4 mam Zeynel yardm eyle fakirim efaat umarm her dem Bakrm mam Cafer kitabn okurum Zkir oldum zikrederim Aliyi 6 Yolundan azmlar imana gelin Gelin bu mekndan bir haber aln Mehd alaktadr birlikte kaln Zkir oldum zikrederim Aliyi 7 Yezitlere lnet edin gaziler Zira can iverken ceset szlar (verirken, olmal. H.D.) Pir Sultanm ah Meyiti arzular Zkir oldum zikrederim Aliyi ( . Aslanolu: s. 113-114). 3 Medet senden iki cihan serveri efaat umarm her dem yalvar Hasan Hseyinin bunca yarlar Zkir oldum zikrederim Aliyi 5 Kzm Musa Rza ol benim derdim Ali-el Rzadr dilimde virdim Tak Naki Asker geree vardm Zkir oldum zikrederim Aliyi

594

-49- (Pir Sultann) Hocam bana ilimleri sorarsa Hak Muhammed Ali derdim okurum (virdim, olmal. H.D.) Kurann kilidi ihlas- erif Hasan-u Hseyni sevdim okurum Pirim Hac Bekta Zeynel Abya Gndzn gnei gecedir aya Bunda bir gn doar yoksula baya Ann divanna durdum okurum Alidir vird olan cmle erlere Muhammed Bkrdan mam Cafere Hazret-i Hzr gibi gerek ere (Hazret-i Hzra gerek erlere, olmal. H.D.) Ann divanna durdum okurum Gnl bir deryadr dolar eksilmez Deme bir gnle gher konulmaz Bu bir gizli srdr kimseler bilmez Mus-i Kzm sevdim okurum mam Rzadan mklm kand Muhammed Takden Nakye vard Hocam bana ilim dedi uyard Sabahn seyrinde virdim okurum (sehrinde, olabilir. seherinde karl. H.D.) Hasan-l Asker, Mehd knca s Peygamberi vezir dikince Doksan bin er Horasandan kopunca On ki mama yardm okurum Pir Sultanm Hak Muhammed Aliden T ikrarm vardr Kal Beliden efaat umarm gzel Veliden (nebiden de olabilir. H.D.) Muhammed Aliyi sevdim okurum (C. ztelli.) . Aslanolu: s. 132-133. Dier rnekler iin baknz; 17, 31, 139 ve 142. iirler.

SONU Pir Sultann isyan ettii veya bir isyan lideri olduu, btn aratrmalara ramen belgelerle dorulanmamtr. Onun isyan veya isyan lideri olduu, sonradan oluan Pir Sultan Hikyesi/Destan icab ortaya km olmaldr. Osmanl Devletinin imparatorluk haline gelmesi srasnda devletin, kendi tabann, deerlerini ve kltrn reddetmeye ve kozmopolitlemeye balad yllardaki merkez-evre atmasnda, Pir Sultann din nder ve potansiyel tehlike olmasndan korkularak idam edildii sylenebilir. Osmanl Devleti, XVI. yzyla girilirken btn kurucu unsurlar (Ahiler, Derviler, Alp-erenler, Trkmenler, nfuzlu beyler v.s.) tasfiyeye balam, merkez bir devlet oluturmak iin her eyi yeni batan dzenlemitir. Pir Sultan da dervi ve Trkmen evreye mensup olmasndan dolay hedefe konmu ve idam edilmi olmaldr. Osmanl Devleti imparatorluk haline gelirken ve kurulutaki hassasiyetlerinden syrlrken ad konmadan Emev ve Abbas zihniyetinin hakimiyeti altna girmitir. Bu dnemde Drt Mezhebi kabul eder grnmekle birlikte, aslnda onlardan farkl bir Snnilik yani Osmanl Snniliini ihdas etmitir. slm, bu anlaya gre uygulanm; bu taassup kalbna uymayan herkes ortadan kaldrlmas gereken dman olarak kabul edilmitir. Pir Sultann da bu dmanlardan kabul edilerek idam edilmi olabileceini syleyebiliriz. Byk Seluklulardaki Ouz syan ve sonra devletin yklmas, Anadolu Seluklularndaki Bab syan ve sonra devletin yklmas, Osmanl Devletindeki eyh Bedreddin syan ve bunun sonunda devletin yklma srecine girmesi devlet yetkililerinde bir korku ve hassasiyet meydana getirmitir. Bu olaylar hatrlatan gelimeler ve onlarn nderleri ok sk takip edilmitir. ah Kulu syan da bunlarn benzerlerinden kabul edilebilir. Pir Sultann da yle bir hareket balatmasndan korkularak idam edilmi olabileceini kabul edebiliriz. Birden ok Pir Sultan olduunu, bunlardan ikisinin (Pir Sultan, Pir Sultan Abdal) XVI. yzylda, dierlerinin daha sonra yaadn grmekteyiz. Lehte-aleyhte ok tartlan Pir Sultann dierlerinden ayrlmas arttr. Ancak o zaman ok ynl tartlan Pir Sultan, kltrmz ve tarihimizdeki gerek yerine oturtulabilir. Pir Sultann iirlerinin dayand temeller slam, tasavvuf ve slamiyet ncesi Trk kltrdr. Onun iirlerinde slm ve tasavvuf vurgulanmakta ve daha n plnda

596

tutulmaktadr. Trk kltr ise Trkmen yaayna bal olarak kendiliinden var olmakta ve ortaya kmaktadr. Din nder durumundaki Pir Sultann din-tasavvuf iirler sylemesi, bu iirleri musik halinde sazla ve irticalen sylemesi gibi Onun iirlerinde tanr olarak Allah, peygamber olarak Hz. Muhammed, din olarak slam, kitap olarak da Kuran hibir pheye yer brakmayacak ekilde kabul edilmektedir. Hz. Ali, Ehl-i Beyt, On iki mamlar ise rnek alnan dier ahslardr. Bunlar Hz. Muhammedin akrabas, yakn veya soyunun devam olduu iin deer verilen ahsiyetlerdir. Pir Sultann iirlerinde Cennet, Cehennem, kyamet, lmden sonra dirilme, melekler, eytan, haram-hell, gnah-sevap, tamamen slama gre anlatlmakta ve yer almaktadr. Onun iirlerinde slama uygun bir din ve ahlk anlay dile getirilip yceltilmektedir. Dine aykr gibi grlen baz kullanlar, bilgi noksanlndan, tasavvufun iyi hazmedilmemesinden veya iirlerin szl kltrde zamanla deiiklie uramasndan kaynaklanmaldr. nk Trk tasavvufunun altn andan aa yukar 300 yl gemitir. Trkmen evreleri bu dnemde ehirden, medeniyetten, mektepten mahrum olarak, sadece szl kltrden faydalanarak kltrlerini yaamlar ve yaatmlardr. Pir Sultan Ocakzde ve Dededir. Onun soyundan gelenlerin bugn bile evre illerde de tlipleri vardr. O, cemlerde saz alp nefesler syleyen, halk din ve tasavvuf yolunda eiten bir ktr. Onun Marksizmle uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur. iirlerinin zn, esasn Allah, Peygamber, Hz. Ali, Ehl-i Beyt sevgisi tekil eder. Onu Marksizme yamamak isteyenler, onun iirlerini tekrar okumaldrlar. XVI. yzylda Trkmenleri ve Pir Sultan gibi din ve tasavvuf nderlerini kfir, dinsiz, kfirden de beter kabul eden Osmanl fetva ve fermanlar yeniden gzden geirilmelidir. Ayn mant bugn devam ettirenler de onun iirlerini yeniden okumal ve slamn bu hususlardaki referanslarn, esaslarn, llerini tekrar tekrar Yukardaki zellikleriyle Pir Sultan, Yunus Emre ayarnda deilse bile ona yakn bir din ve tasavvuf dr. Her iki tarafn taassubundan ve saptrmasndan kurtulabilenler iin Pir Sultan da Trk kltrnn temellerinden ve ortak incelemelidirler.

597

kahramanlarndan birisidir. O da iyi tanndka Yunus Emre gibi kltrmzdeki yerini alacaktr. Yunus Emreyi grmezlikten gelen veya reddeden aydn says gnmzde ne kadar azaldysa, gelecekte de Pir Sultan grmezlikten gelen veya reddedenlerin says o kadar azalacaktr. Ortak deerlerimiz ve ortak kahramanlarmz arttka da milletimizin bnyesi daha salam olacaktr.

598

KAYNAKLAR Ahmet Refik: Osmanl Devrinde Rafzlik ve Bektalik, Darlfnn Edebiyat Fakltesi Mecmuas, Nisan 1932, Cilt VIII, Say: 2. Akda, Prof. Dr. Mustafa: Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Birinci Basm, stanbul, Bilgi Yaynlar, 1975. Anadol, Prof. Dr. Cemal: Pir Sultan Abdal, stanbul, Beyaz Balina Yaynlar, 2001. Aslanolu, brahim: Bu da Baka Bir Pir Sultan m? Trk Folkloru, Ocak 1986. Aslanolu, brahim: Pir Sultan Abdallar, kinci Basm, stanbul, Can Yaynlar, 1997. Aslanolu, brahim: ah smail Hatay ve Anadolu Hatayleri, stanbul Der Yaynlar, 1992. k Paaolu (Paazde): k Paaolu Tarihi (Haz. ATSIZ), kinci Bask, stanbul, M.E.B., 1992. Avc, Ali Haydar: Bize de Banazda Pir Sultan Derler, stanbul, a Pazarlama Gazete Kitap Basm Yayn A., 2004. Aytekin, Sefer: Buyruk, Ankara, Ayyldz Yaynlar, 2001. Bal, Do. Dr. Hseyin: Alev slm Yolu, I. Bask, 2004. Balm, Ali: Pir Sultan Abdal, Ankara, Emek Basm Yaymevi, 1957. Bagz, lhan: k Ali zzet zkan, Ankara, Trkiye Bankas, 1979. Bayram, Dr. Mikil: Bacyan- Rum, Konya, 1987. Bayram, Do Dr. Mikil: ehy Evhadd-din Hamid el-Kirman ve Evhadiyye Tarikat, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1993. Bayram, Do Dr. Mikil: Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya, Damla Matbaaclk ve Tic., 1991. Bayrak, Mehmet: Pir Sultan Abdal, Birinci Bask, Ankara, Yorum Yaynlar, 1986. Bezirci, Asm: Pir Sultan, nc Bask, stanbul, Evrensel Basm Yayn, 1994. stanbul, Cem Vakf Yaynlar,

599

Birdoan, Nejad: Anadolu Aleviliinde Yol Ayrm, Birinci Bask, stanbul, Mozaik Yaynlar, 1995. Birge, J. Kingsley: Bektailik Tarihi, I. Bask, stanbul, Ant Yaynlar, 1991. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, cilt 3, 12, 16, stanbul, Milliyet, 1992. Celalzde Mustafa: Selim-nme (Hazrlayanlar: Prof. Dr. Ahmet Uur, r. Grevlisi Mustafa uhadar), Ankara, Kltr Bakanl, 1990. Coan, Prof. Dr. Esad: Hac Bekta- Veli, MakaltAnkara, Seha Neriyat, (Tarihsiz, Tez: 1973). abuk, Dr. Vahid: Solakzde Tarihi, Cilt-1Ankara, , Kltr Bakanl Yaynlar, 1989. aatay, Prof. Dr. Neet: Ahlik Nedir, Ankara, Kltr Bakanl, 1990. allar, Oral: Hz. Ali-Muaviye atmas, 2. Bask, stanbul, Pencere Yaynlar, 1992 etinkaya, Nihat: Kzlba Trkler, I. Basm, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2003. Dzda, M. Erturul: eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar, kinci Bask, stanbul, Enderun Kitabevi, 1983. Eb Zehra, Prof. Muhammed: slamda Fkh Mezhepler Tarihi, 2. Bask, stanbul, Hisar Yaynevi, 1978. Edirneli Oru Be: Oru Be Tarihi (Haz. ADSIZ), stanbul, Tercuman Binbir Temel Eser, 1972. Eri, Yrd. Do. Dr. Osman: Bektailikte Tasavvufi Eitim, kinci Bask, stanbul, Horasan Yaynlar, 2003. Eraslan, Prof. Dr. Kemal: Ahmed-i Yesev, Divan- Hikmet; Semeler, kinci Bask, Ankara, Kltr Bakanl, 1991. (Ergun), Sadettin Nzhet: XVIInci Asr Saz airlerinden Pir Sultan Abdal, stanbul, Evkaf Matbaas, 1929. Ergun, Sadettin Nshet: Bekta irleri ve Nefesleri, Cilt: 1-2, stanbul, 1944.

600

Erz, Do. Dr. Mehmet: Trkiyede Alevlik Bektalik, stanbul, Ota Matbaaclk, 1977. Erz, Prof. Dr. Mehmet: Eski Trk Dini ve Alevlik Bektailik, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 1992. Eyubolu, smet Zeki: Pir Sultan Abdal, stanbul, Geit Kitabevi, 1991. Eyubolu, Sabahattin: Pir Slutan Abdal, 4. Basm, stanbul, Cem Yaynevi, 1995. Flal, Prof. Dr. Ethem Ruh: mmiyye ias, stanbul, Seluk Yaynlar, 1984. Flal, Prof. Dr. Ethem Ruh: amzda tikd slam Mezhepleri, 3. Bask, stanbul, Seluk Yaynlar, 1986. Flal, Prof. Dr. Ethem Ruh: Trkiyede Alevlik Bektailik, 2. Bask, stanbul, Seluk Yaynlar, 1991. Fuat, Mehmet: Pir Sultan Abdal, 1. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 1999. Glpnarl, Abdlbaki: Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul, Remzi Kitabevi, 1961. Glpnarl, Abdlbaki:100 Soruda Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, Birinci Bask, stanbul, Gerek Yaynevi, 1969. Glpnarl, Abdlbaki: Pir Sultan Abdal, 3. Basm, stanbul, Varlk Yaynevi, 1969. Glpnarl, Abdlbaki: Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve iilik, Birinci Basm, stanbul, Der Yaynevi, 1979. Glpnarl, Abdlbaki Boratav, Pertev Naili: Pir Sultan Abdal, Yaynlar, 1991. Glpnarl, Abdlbki: Oniki mam, kinci Basm, stanbul, Der Yaynlar, 1989. Gndz, Yrd. Do. Dr. rfan iek, Yrd. Do. Dr. Yakup: Tasavvuf ve Tarikatlarla lgili Fetvalar mer Ziyuddin Dastn, stanbul, Seha Neriyat, (Tarihsiz) Hammer, J. Von: Osmanl Tarihi, Cilt-I, stanbul, M.E.B., 1991. slamolu, Mustafa: slam Hareket, Anadolu I-, kinci Bask, stanbul, Denge Yaynlar, 1991. stanbul, Der

601

Kaya, Haydar: Alev Bekta Erkn, Evrd ve Edebiyat, 4. Bask, stanbul, Engin Yaynclk, (Tarihsiz) Kevsern, Dr. Vecihi: Osmanl ve Safevlerde Din-Devlet likisi, stanbul, Denge Yaynlar, 1992. Krknc, Mehmet: Alevilik Nedir? 7. Bask, stanbul, Cihan Yaynlar, 1992. Kurnaz, Prof. Dr. Cemal-Tatc, Yrd. Do Dr. Mustafa: Yesevlik Bilgisi, Ankara, Eitim Basmevi, 2000. (Komisyon): Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Abbasiler), Cilt: 3, stanbul, Ca Yaynlar Tic.ve San. A.., 1986. Korkmaz, Esat: Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, nc Basm, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2003. Korkmaz, Esat: Pir Sultan Abdal, Birinci Basm, stanbul, Alev Yaynlar, 2005. Kprl, Prof. Dr. M. Fuad: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, kinci Basm, Ankara, Ankara niversitesi Basmevi, 1966. Kse, Do. Dr. Nerin: Pir Sultan ve Hzr Paa Hikyesi, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, say 4, zmir, 2000. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993. Kudret, Cevdet: Halk iirinde Bykler: Pir Sultan Abdal, 2. Bask, stanbul, nklp Yaynevi, 1985. Mardin, Prof. Dr. erif: Din ve deoloji, 5. Bask, stanbul, letiim Yaynclk, 1992. Mardin, erif: Trkiyede Toplam ve Siyaset, 3. Bask, Ankara, letiim Yaynclk, A.., 1992. Melikoff, Prof. Dr. rene: Uyur dik Uyardlar, kinci Bask, stanbul, Cem Yaynevi, 1994. Melikoff, rene: Hac Bekta Efsneden Geree, stanbul, a Pazarlama, Gazete, Dergi, Kitap ve Yayn A.., 1998.

602

Mumcu, Dr. Ahmet: Osmanl Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, 1963. Nizamlmlk: Siyasetname (Trkesi: Nurettin Bayburtlugil), Birinci Bask, stanbul, Dergh Yaynlar, 1981. Noyan, Do. Dr. Bedri: Bektailik Alevlik Nedir, nc Bask, stanbul, Ant ve Can Yaynlar, 1995. Ocak, Ahmet Yaar: Babaler syan, Birinci Bask, stanbul, Dergh Yaynlar, 1980. Okan, Murat: Trkiyede Alevlik, 1. Bask, Ankara, mge Kitabevi, 2004. z, Bak: Osmanlda Alev Ayaklanmalar, 2. Basm, stanbul, Ant Yaynlar, 1992. z, Bak: Bir Alevlik Yolu AH L K, Birinci Basm, stanbul, Can Yaynlar, 2001. z, Bak: Alevilie ftiralara Cevaplar, 3. Basm, stanbul, Can Yaynlar, 2005. z, Do. Dr. Mustafa: slm Mezhepleri Tarih Asndan Anadolu Alevlii, Trk Yurdu, cilt: 14, say: 88, Aralk, 1994. zkrml, Atilla: Alevlik Bektalik, 2. Basm, stanbul, Cem Yaynevi, 1993. ztelli Cahit: Pir Sultan Abdal, 7. Bask, stanbul, zgr Yayn Datm, 1989. ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tarihi Boyunca Bektailik, Birinci Bask, stanbul, Yldzlar Matbaas, 1992. ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: Tasavvufun Ruhu ve Tarikatlar, 5. Bask, stanbul, Yeni Boyut, 1997. ztrk, Prof. Dr. Yaar Nuri: 400 Soruda slam, 8. Bask, stanbul, Yeni Boyut, 1999. Sava, Do. Dr. Saim: XVI. Asrda Anadoluda Alevilik, 1. Basm, Ankara, Vadi Yaynlar, 2002. Sezgin, Abdlkadir: Alevlik Bektailik zerine Mnakaalar, Trk Yurdu, cilt 14, say: 44, Aralk, 1994. Srma, Prof. Dr. Sreyya: Hilafetten Saltanata EMEV LER Dnemi, stanbul, Beyan Yaynlar, 1995.

603

Sofuolu, Prof. Dr. Cemal- lhan, Prof. Dr. Avni: Alevilik-Bektailik Tartmalar, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997. Smer, Prof. Dr. Faruk: Safev Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, stanbul, Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits Yaynlar, Tarih Dizisi No: 1, 1976. Smer, Prof. Dr. Faruk: Ouzlar (Trkmenler), 3. Bask, stanbul, Ana Yaynlar, 1980. Tansel, Dr. Selahattin: Yavuz Sultan Selim, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1969. Tekinda, ehabeddin: Yeni Kavram ve Vesikalarn I Altnda Yavuz Sultan Selimin ran Seferi, .. Ed. Fak. Tarih Dergisi, say: 22, stanbul, 1967. Tepeli, Dr. Yusuf: Dervi Muhammed Yemin, Fazilet-nme I-, Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 2002. Tuncer, Cengiz: Pir Sultan Abdaln Hikyesi, Aksam, 313 Temmuz, 1966. Tur, Seyit Dervi: Erknnme, kinci Basm, stanbul, Can Yaynlar, 2002. Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, 1965. Turan, Prof. Dr. Osman: Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, kinci Bask, stanbul, Naklar Yaynevi, 1984. Trkdoan, Prof. Dr. Orhan: Alev Bekta Kimlii, stanbul, Tima Yaynlar, 1995. Trkiye Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi, Cilt: 4, 10, 18. Uluda, Prof. Dr. Sleyman: Tasavvuf Terimleri Szl, nc Bask, stanbul, Marifet Yaynlar, 1977. Uzunarl, Ord. Prof. . Hakk: Osmanl Tarihi, cilt 1, 2. Bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1961. ok, Do. Dr. Bahriye: slam Tarihi, Emevler-Abbasler, Ankara, Milli Eitim Basmevi, 1979. zm, Dr. lyas: Gnmz Alevlii, kinci Bask, stanbul, SAM Yaynlar, 2000.

604

zm, Do. Dr. lyas: Kltrel Kaynaklarna Gre Alevlik, 2. Bask, stanbul, Horasan Yaynlar, 2004. Yac, ner: Pir Sultan Abdal, stanbul, Gn Yaynlar, 1996. Yaln, Aziz: Makalt- Hac Bekta Veli, Drdnc Basm, stanbul, Der Yaynlar, 2004. Yaltkaya, M. erafettin: Simavne Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul, Kitabevi Yaynlar, 1994. Yazcolu, Ahmet Bcan: Envarl kn, Sadeletiren: M. Faruk Grtunca (M. Figan), stanbul, Huzur Yaynevi, H. 1389. Yetien, Rza: Tahtac Airetleri, zmir, Memleket Yaynlar, 1986. Yetkin, Dr. etin: Trk Halk Hareketleri ve Devrimler, Birinci Bask, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1980. Yldrm, Ali: Osmanl Engizisyonu, Ankara, teki Yaynevi, 1996. (?) Zelyut, Rza: Osmanlda Kar Dnce ve dam Edilenler, kinci Bask, stanbul, Yn Yaynclk, 1995.

605

ZGEM 1950de mirler (Gmhacky AMASYA) kynde dodu. lkokulu mirler Ky lkokulunda, ortaokulu Gmyacky Ortaokulunda okudu. Lise 1i Samsun Ondokuz Mays Lisesinde, lise 2,3 Merzifon Lisesinde okuyarak 1968 ylnda bu liseden mezun oldu. 19681969 retim ylnda Erzurum Atatrk niversitesi Edebiyat Fakltesinin Trk Dili ve Edebiyat Blmne girdi. 1972de bu faklteden mezun oldu. 19721973 retim ylnda Yusufeli (Artvin) Lisesine Edebiyat retmeni olarak tayin edildi. 19741975 retim ylnn sonunda tayinle buradan ayrld ve 1975 1976 retim ylnn banda Amasya mam-Hatip Lisesinde greve balad. 1,5 yla yakn bu okulda grev yapt. 19761977 retim ylnn ortasnda tayinle buradan ayrlarak Balkesir Necati Bey Eitim Enstitsnde greve balad. Bu enstitde retmenlik, Trke Blm mdr yardmcl ve Trke Blm blm eflii grevlerinde bulundu. Bu arada, ad Yksek retmen Okuluna evrilen Necati Bey Yksek retmen Okulundan Balkesir Ticaret Lisesine Nisan-1982de tayin edildi. retim yl bu okulda edebiyat retmenlii yapt. 1985te Ege nivertesinin am olduu okutmanlk imtihann kazanarak 19851986 retim ylnda Trk Dili Blmnde greve balad. Bu blmde okutmanlk ve blm bakan yardmcl grevlerinde bulundu. Kendi isteiyle 1998de emekliye ayrld. Okutmanlk grevine devam ederken Yksek retim Kanununun Geici 5. Maddesine bal olarak Pir Sultanla ilgili doktora almasna balad. Emeklie ayrldktan sonra da bu almaya devam etti. Kasm 2007 ylnda Pir Sultann iirlerinin Tahlili ve Dayand Temeller isimli doktora tezini bitirdi.

606

ZET Osmanl Devleti, Anadolu Seluklularnn dlad Ah ve Baba kadrolarnn bkyelerine ve Trkmenlere dayanlarak kurulan ve sf zellii ar basan bir devlettir. Bu dnemde taassuptan uzak bir slam ve slamn zne bal kitab bir tasavvuf yaanmaktadr. Ayrca briz bir Snnlik, ilik veya Alevlik de grlmemektedir. Bu yllarda din, tasavvuf ve kltr bakmndan ideal ve ortak bir dnem yaanmaktadr. XVI yzyla gelindiinde taassup kendisini hissettirmeye balam, Osmanl Snnlii ihdas edilmi, Seluklarda olduu gibi Trkmen unsurlar dlanp dman grlmeye balanm, kfir ve kfirden de beter olarak kabul edilmilerdir. Dlanan Trkmen kadrolarnn ve halkn yerine devirmeler getirilmitir. randa, Anadoludaki dlanan sfi ve Trkmen kitlelere dayanlarak Safev Trk Devletinin kurulmas iki Trk devletinin rekabetini ve atmasn kanlmaz hale getirmitir. Bu rekabet ve atmaya bal olarak isyanlar, katliamlar; fetva ve fermanlarla idamlar yaanmtr. Pir Sultann idam da bunlardan birisidir. Pir Sultann idamndan sonra halk arasnda ve klarn dilinde bir Pir Sultan Hikyesi / Destan teekkl etmitir. Cumhuriyetle birlikte, zellikle de 1960lardan sonra aydnlarn kaleminde Devrimci Pir Sultan Hikyesi / Destan ortaya kmtr. dam edilen Pir Sultan baka klar tarafndan rnek alnm ve baka Pir Sultanlar da yetimitir. Bunlarn hayatlar ve iirleri szl kltrde birbirine karm ve bir Pir Sultan Gelenei olumutur. Bunlarn iinden aslan Pir Sultan ve onun iirlerin ayrp karmak olduka zorlamtr. Pir Sultan; tanr olarak Allah, peygamber olarak Hz. Muhammedi, kitap olarak Kuran, din olarak slam ve bu dinin olmazsa olmazlarn kabul ettiini iirlerinde aka ve defalarca dile getirmitir. Buna ramen Osmanllar, onun mensup olduu Trkmenleri kfir, mlhid, rafiz kabul etmilerdir. Cumhuriyet dneminin baz aydnlar da onun Marksistliini ve bir isyan lideri olduunu bile ileri srmlerdir. Aslnda Pir Sultan bu iki anlayn da dndadr. O, Yunus Emre ekolnn XVI yzyldaki bir uzantsdr. Din-tasavvuf zellikleri ar basan, bir ocakzde olmasna bal olarak sazyla ve szyle halk eitip irat eden bir Trk kltr mimardr. Saltanat ve taassup uruna idam edilen bir mazlumdur.

607

ABSTRACT The Ottoman Empire established on the strength of the Turkomans and followers of the groups of Ah and Baba who were excluded by Anatolian Seluk Empire is a state predominated characteristics of sofism. In these years, in point of culture and Islamic mysticism, religion, an ideal and collective period has been lived. When it had been 16th century, bigotry distinguished, Ottoman Sunnism had been founded, as in Seluk Empire, Turkoman elements were regarded as enemy and were accepted as unbeliever and even they were worse than them. Instead of public and Turkoman staves excluded, recruiting boys for the Jannisary corps had been fetched. The one in Iranian, being founded the Safevi Turkish State being on the strength of Sofi and Turkoman massers excluded in Anatolia made unavoidable competion and conflict of this two Turkish states. Depending on this competion and conflict rebellions, massacres; executions with edicts and fetwa had happened. The execution of Pir Sultan is one of these. After the execution of Pir Sultan, a story/ epic of Pir Sultan was composed by the public and the public poets works. During the Republic period, especially after the sixties the intellectuals exposed Revolutionist Pir Sultans story/ epic. He was followed by some other public poets and new Pir Sultans were raised after his execution. Their life and poems formed a Pir Sultan tradition in verbal literature. It became quite difficult to select the real Pir Sultan and his poems among all those. Pir Sultan had clearly stated and declared many times that he accepted Allah as God, Mohammed as Prophet, Koran as holy book and Islam as religion. Despite this, Ottomans regarded Turkomans, he belonged to, as unbeliever. In addition, some intellectuals of the period of Repuclic even suggested that he was the Marxist and the lieader of rebellion. Actually he is out of these two viewpoints. He is the follower of Yunus Emres influence in the 16th century. He is a Turkish Cultural Architect, whose characteristics of sofism and religion predominates, and, who educates the public by his poems and instrument. He is a wronged person executed for sovereignty and bigotry.