1

T.C. ERC YES N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

POPLER TAR H ROMANLAR VE M. TURHAN TAN

Tezi Hazrlayan Dilek ET NDA

Tezi Yneten Yrd. Do. Dr. Kemal T MUR

Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal Yksek Lisans Tezi

Eyll 2006 KAYSER

T.C. ERC YES N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS

POPLER TAR H ROMANLAR VE M. TURHAN TAN

Tezi Hazrlayan Dilek ET NDA

Tezi Yneten Yrd. Do. Dr. Kemal T MUR

Trk Dili ve Edebiyat Blm Yeni Trk Edebiyat Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezi

Eyll 2006 KAYSER

II

NSZ Tezimizin konusu iin uratmz gnlerde aklmzda olan tek ey vard: Popler edebiyat ve tarih romanlar bir arada alabilmek. Bunun olduka geni bir konu olduunu bildiimiz halde yk altna girmekten ekinmedik ve Popler Tarih Roman baln oluturduk. Daha sonra da tezin kuramsal erevesini rnekleyebilecek bir isim aradk. Yaptmz aratrmalar sonucunda hakknda alma yaplmam popler tarih roman yazarlarn tespit ettik. Ulatmz bu isimlerden M. Turhan Tan eser saysnn dolgunluu ve edebiyatlnn ok ynll nedeniyle almamza almaya karar verdik. Tezimizin ismi belirlendikten sonra, sra kaynak taramas yapmaya gelmiti. Tarama srasnda ok youn bir bibliyografya ile karlatk. Kltr, Popler Kltr, Popler Edebiyat, Roman, Tarih Roman konularnda pek ok makale, eser ve tez yaplmt. Akademik olanlar bir tarafta tutulursa, pek ok gncel ve modaya uygun eserle de karlatk. Ulaabildiimiz kaynaklar kimi zaman eleyerek, kimi zaman belirli blmlerini

kullanarak okuyup deerlendirdik. Ancak asl sorunu romancmz Mehmet Turhan Tann hayatnn ve eserlerinin ortaya karlmasnda yaadk. eitli kaynaklarda kendisinden bahsedildii halde, yazarn ismi, doum yeri ve tarihi gibi konularda farkl yaklamlar bulunduunu grdk. Ayn durumu yazarn eser isimlerinin tespiti srasnda da yaadk. Daha doru bilgilere ulaabilmek iin yazarn kendi hal tercmesine ve adalar tarafndan hazrlanan hatratlara mracaat etmeyi uygun grdk. Bu srada Turhan Tann torunu olan Avukat Samih Turgay nala ulama imknmz dodu. Yazarn hayat ile ilgili olarak edindiimiz bilgileri, kendisi ile teyit ettikten sonra, romanlara ulamaya altk. Romanlara ulama konusu bizi gerekten ok yordu. Ankara Mill Ktphane, Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesi, stanbul Beyazt Devlet Ktphanesi, stanbul Taksim Atatrk Kitapl gibi nemli ktphanelerde yazarn baslm olan romanlarna ulaabildik. Bunlar arasndan da tarih olanlarn seilmesi gerekiyordu. nk bizim tezimizin esas konusu popler tarih romanlard ve yazarn romanlarnn bu konuyu rnekleyici olmas gerekiyordu. Krka yakn roman olan ve bunlar arasnda nemli bir yekn tutan tarih romanlaryla asl hretini bulan yazarn pek ok eseri ne yazk ki gazete tefrikalarnda kalmt. Cumhuriyet, Posta, Son Saat, Tan gibi gazetelerde yazm olan Turhan Tann tefrikalar, gerek konumuzun

III

genilii gerekse vaktin darl nedeniyle bu almaya dhil edilmedi. Merutiyet Devrinde yazm olduu M. S. rumuzlu eserleri de (Aleddin ve Sihirli Lamba Hikyesi, Alafranga Bir Hanm, Aynal Necibenin Kz, Byc Kar, Dn Gecesi Sar Gveyin Muaakas, Nedime, Kurnaz Kz, Yenge Hanm vb. ) sosyal konulu romanlar olduklar iin incelememize alnmad. Yazarn romanlarn iledikleri tarih dnemler gz nnde bulundurularak incelemek yannda, seyahatnamesini ve tarih fkralarn da onun sanat gr ve kiiliini aklayc ipular mahiyetinde deerlendirerek gerekli yerlerde kullandk. Konunun olduka geni olmas, ok kaygan bir zeminde bulunmas ve tezimizin belli bir zamana sdrlmas gerektiinin bilinciyle M. Turhan Tan hakknda derinlemesine bir inceleme yapamadmzn farkndayz. Ancak daha sonra yaplacak olan almalar iin bir kaynak oluturabileceimiz kanaatindeyiz. almamz alt ana blmden ve onlarn alt blmlerinden olumaktadr. Bu blmler dnda giri ve sonu blmleri de almamz ierisinde yer almtr. Giri ksmnda ele alnacak konular belirtilerek, almann yn aklanm ve hazrlk blmlerinden bahsedilmitir. Birinci blmde Popler Kltr bal ierisinde, kltr, popler kltr ve poplizm konularna deinilmitir. Popler kltrn, kltr kavramnn bir paras olduu dncesinden hareketle ve siyas bir oluum olarak poplizmin, popler kltr ile sk bir ilikisi olduunu dnerek ncelikle kuramsal bir ereve oluturulmaya allmtr. kinci blm popler edebiyatn incelenmesine ayrlmtr. Bu blmde popler kltrn edebiyata yansy, popler edebiyatn nasl bir geliim izledii ve popler edebiyatn roman ile olan ilikisi incelenmitir. nc blmde popler romanlar ve zelliklerine deinildikten sonra popler tarih romanlar ve Trk edebiyatndaki seyri ele alnmtr. Drdnc blmde popler tarih romanlarn ok tartlan kimi konular incelemeye alnmtr. Popler tarih romanlarla tarih arasndaki iliki, bilimsel tarih verilerinin bu eserlerde kullanl, yazarlarn popler tarih romanlarla amaladklar, edebiyat eserinin gerekliliklerinden olan kurgu ve kurgunun popler tarih romanlarda kullanl, tarih romanlarla popler tarih romanlar arasndaki fark, popler tarih romanlarn

IV

sklkla yazld dnemler, destanlarla popler tarih romanlarn ilikisi ve popler tarih romanlarn Trk edebiyatnda konu edindii dnemler bu blm oluturan balklar olarak seilmitir. Beinci blmde yazarmz M. Turhan Tann hayat, sanat incelenmi, dnemi ierisindeki yeri hakknda yaplan yorumlara yer verilmi ve Cumhuriyet devri popler tarih romanclna genel olarak bakldktan sonra, yazarn romanlarnda iledii dnemler, Trk tarihini yzyllara gre blmek suretiyle, aratrlmtr. Altnc blmde yazarn matbu romanlar deerlendirilmi, yazarn baslm olan on tarih roman tahlil edilmitir. Romanlarda vaka ve zetin belirtilmesinden sonra ahs kadrosunun incelenmesine geilmitir. ahs kadrosu eserin temel glerine gre deerlendirilmi ve anlan gerek tarih kiilikler baln son paragrafnda sralanmtr. ahslar arasndaki atmalar ve ahslarn ilikileri de ekiller araclyla gsterilmitir. Anlatc ve bak as, zaman, mekn gibi unsurlar incelendikten sonra sra romann biimsel olarak deerlendirilmesine gelmitir. Bu ksmdan sonra gelen tematik incelemede ise eserde n plana kan ve romann btnnde yer eden temalara yer verilmitir. Popler tarih romanlar ou zaman tezli eserler snfna girmekte ve genellikle de belirli bir program dhilinde yazlmaktadrlar. Bu nedenle incelememizde eseri n plana karmak ve yazarn dnsel vurgularn belirlemek amacyla vakalarda ne kan deerlendirmelere ve zerinde sklkla durulan kimi konulara gre temalara deinmeyi daha doru bulduk. Ayr ayr incelenen her romann sonunda, elde edilen neticeler ve daha evvel belirtilen zellikler dikkate alnarak eserlerin popler edebiyat zellikleri asndan deerlendirilmesi yaplmtr. Sonu blmnde ise yaptmz incelemeler ve tahliller dorultusunda elde ettiimiz neticeler zetlenmitir. almann sonunda, yazar soyad esas alnarak alfabetik dzenle incelenen eserler ve faydalanlan kaynaklar gsterilmitir. Bu ksm M. Turhan Tann incelenen eserleri ile almada faydalanlan dier kaynaklar olmak zere iki blmden oluur. Ayn yazara ait farkl eserlerin belirtilmesinde de eserlerin alfabetik sralamas esas alnmtr. Tezin hazrlanmas srasnda 2005 yl Trk Dil Kurumu Yazm Klavuzu esas alnmtr.

almada yaplan alntlar, metin ii alntlar olarak gsterilmi ve dipnotlar aklayc dipnot olarak kullanlmtr. Metin ii alnt yapmann tek sknts yazarlarn ayn ylda yaymlanan farkl makale veya eserlerinin anlalamamasdr. Biz bu nedenle almamzda ayn yazarn, ayn yl yaymlanan farkl eserlerini belirtmek amacyla harfleme tekniini de kullandk. nsan bu dnyada alt ve baard srece mutludur. Biz de bu almamz tamamlarken, her satrnda baarabilecek ve belki de faydal olabilecek olmann mutluluu ile tamamlandk, tezimiz bittiinde biz de hayata daha baka bir gz ve umutla bakabildiimizi fark etmenin keyfini yaadk. Her harf bir ilmek olup bembeyaz kt zerine ilenirken -daha yolun banda olduumuzu bile bile- coku ve sevin iinde tezimizi tamamladk. Kimi zaman bir romann talihsiz kzn gzlerimiz yaararak ekledik satrlara, kimi zaman hrslandk. Karakterimiz de tezimizle beraber geliti, bilgilerimiz tazelendi ve bu alma her eyden nce yazann ok mutlu etti. Trk edebiyat kk mazide olan atidir. Dnden bugne ulaan bu kprye bir ta getirebilmek her Trk gencinin vazifesidir. almann hatalar ve eksikleri bizim, dorular ve gzellikleri ise alanmzndr. Her zorlu kararszlklarmda bana anlay ile yaklaan danmanm Yrd. Do. Dr. Kemal Timura, tez boyunca benden manevi desteini hi esirgemeyen ve en zor anlarmda bana yardmc olan aileme, tm ocukluklarm sevecen bir olgunlukla karlayan Ar. Gr. Aye Demire ve bu tezin ortaya kmasnda emei geen herkese teekkrler. Ayrca, azmine, alkanlna hayran olduum, en karanlk izbelerde iken n hissettiim, deerli hocam, Prof. Dr. Hlya Argunaha sonsuz teekkr ederim

Dilek ET NDA Kayseri, Eyll 2006

VI

POPLER TAR H ROMANLAR VE M. TURHAN TAN Dilek ET NDA ZET Popler Tarih Romanlar ve M. Turhan Tan baln tayan bu almada, popler kltrn hayat bulduu alan olarak popler edebiyat konusu incelenmi ve bu alann en ok okunan biimlerinden olan popler tarih romanlar konu edilmitir. Belirlenen zellikler erevesinde M. Turhan Tann kitaplam on roman deerlendirilmi ve bu romanlar popler edebiyat zelliklerine uygunluu asndan yorumlanmtr. Anahtar Kelimeler: Kltr, Popler Kltr, Popler Edebiyat, Popler Roman, Popler Tarih Roman, M. Turhan Tan, Roman ncelemesi

VII

POPULAR HISTORICAL NOVELS AND M. TURHAN TAN Dilek ET NDA ABSTRACT In this work which is called Populer Historical Novels and M. Turhan Tan, the popular culture came to life, is examined and ona of the most readen type, popular historical books is choosen as the subject. In the frame of fixed characteristics M. Turhan Tans thirteen novels, printed as book, werw evaluated and these works were interpreted with the respect of popular literature characteristics. Key Words: Culture, Popular culture, Popular literature, Popular novel, Popular historical novel, M. Turhan Tan, Evoluation of novel

VIII

NDEK LER ONAY ............................................................................................................................I NSZ ........................................................................................................................ II ZET............................................................................................................................ VI ABSTRACT ................................................................................................................VII KISALTMALAR ........................................................................................................ XX EK LLER L STES ..................................................................................................XXI

G R ........................................................................................................................... 1 I. BLM 1. POPLER KLTR.............................................................................................. 4 1.1. Kltr Kavram ve zellikleri .............................................................................. 4 1.2. Popler Kltr Kavramna Giri ............................................................................ 7 1.2.1. Poplizmin Ortaya k Nedenleri ve Tarihsel Geliimi................................... 9 1.2.2. Trkiyede Poplizmin Ksa Tarihi ve Grn.............................................. 13 1.3. Popler Kltrn Tanm ..................................................................................... 15 1.3.1. Popler Kltr ve zellikleri ............................................................................. 20 1.3.2. Kitle Kltr ...................................................................................................... 23 1.3.3. Folk Kltr ....................................................................................................... 28 1.3.4. Pop Kltr .......................................................................................................... 29 1.3.5. Yksek Kltr .................................................................................................... 29 1.4. Popler Kltre Yaklamlar................................................................................. 30 1.4.1. Akademik Bak ve Popler Kltr ................................................................... 32 1.4.2. Popler Kltre Olumlu Yaklamlar ................................................................ 34 1.4.3. Popler Kltre Olumsuz Yaklamlar .............................................................. 36

IX

II. BLM 2. POPLER EDEB YAT......................................................................................... 41 2.1. Popler Kltrn Edebiyata Aksi ......................................................................... 41 2.2. Popler Edebiyatn Tarihsel Geliimi ................................................................... 42 2.3. Popler Edebiyatn Trk Edebiyatndaki Seyri..................................................... 44 2.4. Popler Edebiyat ve Roman likisi...................................................................... 54

III. BLM 3. POPLER ROMAN VE POPLER TAR H ROMAN ................................... 57 3.1. Roman Nedir? ....................................................................................................... 57 3.2. Romann Ortaya k ve Serveni...................................................................... 58 3.3. Popler Romanlarn Tarihsel Seyri....................................................................... 61 3.3.1. Trk Edebiyatnda Popler Romanlar ............................................................... 64 3.3.2. Popler Roman Nedir?....................................................................................... 68 3.4. Popler Romanlarn Yapsal Olarak ncelenmesi ................................................. 69 3.4.1. Popler Romanlarda Vaka rgs..................................................................... 70 3.4.2. Popler Romanlarda ahs Kadrosu................................................................... 70 3.4.3. Popler Romanlarda Anlatc ve Bak As..................................................... 71 3.4.4. Popler Romanlarda Zaman............................................................................... 72 3.4.5. Popler Romanlarda Mekn............................................................................... 72 3.5. Popler Romanlarn Biimsel Olarak ncelenmesi ............................................... 72 3.5.1. Popler Romanlarda Kurgu ve Kompozisyon ................................................... 72 3.5.2. Popler Romanlarda Anlatm Teknikleri ........................................................... 73 3.5.3. Popler Romanlarda Dil ve slup ..................................................................... 73 3.6. Popler Romanlarda Tematik Yap....................................................................... 74 3.7. Popler Romanlarn zellikleri ............................................................................ 75

3.7.1. Popler Romanlarn eitleri ............................................................................ 82 3.8. Popler Tarih Romanlar....................................................................................... 83 3.9. Popler Tarih Romanlarn zellikleri.................................................................. 85 3.9.1. Tarih Romanlar ................................................................................................. 85 3.9.2. Popler Tarih Romanlar.................................................................................... 91 3.10. Popler Tarih Romanlarn Edebiyatmzdaki Yeri ............................................ 94

IV. BLM 4. POPLER TAR H ROMANLAR LE LG L DEERLEND RME........... 96 4.1. Popler Tarih Romanlar le Tarih Arasndaki liki Nedir? ................................ 96 4.2. Bilimsel Tarih Bilgilerinin Kullanlmas Eserin Sanat Gcn Etkiler mi?........ 103 4.3. Yazarlarn Popler Tarih Romanlar le Amaladklar Nelerdir?....................... 108 4.4. Popler Tarih Romanlarn Kurgu Dnyas ......................................................... 111 4.5. Tarih Romanlar ile Popler Tarih Romanlar Arasndaki Fark Nedir? .............. 117 4.6. Popler Tarih Romanlara En ok Hangi Dnemlerde Rastlarz? ...................... 120 4.7. Popler Tarih Romanlarn Destanlarla likisi Var mdr? ................................. 127 4.8. Popler Tarih Romanlar ve Trk Tarihinde Konu Edindii Dnemler .............. 140

V. BLM M. TURHAN TAN VE DEVR NDEK YER ................................................. 145

5.1. M. Turhan Tann Hayat Sanat ve Eserleri ........................................................ 145 5.2. M. Turhan Tann Devri indeki Yeri................................................................. 153 5.3. Cumhuriyet Devri Popler Tarih Romancl le lgili Bir Deerlendirme ...... 158 5.4. M. Turhan Tann Popler Tarih Romanlarnn ledikleri Dnemlere Gre Tematik Adan Tasnifi................................................................... 164

XI

VI.BLM M. TURHAN TANIN ROMANLARI LE LG L DEERLEND RME........ 168 6.1. CENG Z HAN ..................................................................................................... 168 6.1.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 168 6.1.1.1. Vaka ............................................................................................................... 168 6.1.1.2. zet ................................................................................................................ 168 6.1.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 171 6.1.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 175 6.1.1.5. Zaman ............................................................................................................ 175 6.1.1.6. Mekn............................................................................................................. 176 6.1.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 179 6.1.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 179 6.1.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 180 6.1.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 182 6.1.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 184 6.1.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 184 6.1.3.2. Temalar .......................................................................................................... 184 6.1.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 192 6.2. GNLDEN GNLE ...................................................................................... 194 6.2.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 194 6.2.1.1. Vaka ............................................................................................................... 194 6.2.1.2. zet ................................................................................................................ 194 6.2.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 195 6.2.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 199 6.2.1.5. Zaman............................................................................................................. 199

XII

6.2.1.6. Mekn............................................................................................................. 200 6.2.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 202 6.2.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 202 6.2.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 203 6.2.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 205 6.2.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 207 6.2.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 207 6.2.3.2. Temalar .......................................................................................................... 208 6.2.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................... 215 6.3. KRALLAR AVLAYAN TRK .......................................................................... 217 6.3.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 217 6.3.1.1. Vaka ............................................................................................................... 217 6.3.1.2. zet ................................................................................................................ 217 6.3.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 219 6.3.1.4. Anlatc ve Bak As .................................................................................. 223 6.3.1.5. Zaman............................................................................................................. 223 6.3.1.6. Mekn............................................................................................................. 224 6.3.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 226 6.3.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 226 6.3.2.2. Anlatm Teknikleri ........................................................................................ 228 6.3.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 229 6.3.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 231 6.3.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 231 6.3.3.2. Temalar .......................................................................................................... 231

XIII

6.3.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................... 238 6.4. T MURLENK ...................................................................................................... 239 6.4.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 239 6.4.1.1. Vaka ............................................................................................................... 239 6.4.1.2. zet ................................................................................................................ 239 6.4.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 241 6.4.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 246 6.4.1.5. Zaman............................................................................................................. 246 6.4.1.6. Mekn............................................................................................................. 247 6.4.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 250 6.4.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 250 6.4.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 252 6.4.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 254 6.4.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 256 6.4.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 256 6.4.3.2. Temalar .......................................................................................................... 256 6.4.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 263 6.5. AKINDAN AKINA ............................................................................................. 265 6.5.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER I.......................................................... 265 6.5.1.1. Vaka ............................................................................................................... 265 6.5.1.2. zet ................................................................................................................ 265 6.5.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 267 6.5.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 272 6.5.1.5. Zaman ............................................................................................................ 272

XIV

6.5.1.6. Mekn............................................................................................................. 273 6.5.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 276 6.5.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 276 6.5.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 277 6.5.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 278 6.5.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 280 6.5.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 280 6.5.3.2. Temalar .......................................................................................................... 280 6.5.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................... 284 6.6. CEM SULTAN .................................................................................................... 286 6.6.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 286 6.6.1.1. Vaka ............................................................................................................... 286 6.6.1.2. zet ................................................................................................................ 286 6.6.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 287 6.6.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 293 6.6.1.5. Zaman ............................................................................................................ 293 6.6.1.6. Mekn............................................................................................................. 294 6.6.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 296 6.6.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 296 6.6.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 298 6.6.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 300 6.6.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 303 6.6.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 303 6.6.3.2. Temalar .......................................................................................................... 303

XV

6.6.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................. 309 6.7. HURREM SULTAN............................................................................................ 310 6.7.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 310 6.7.1.1. Vaka ............................................................................................................... 310 6.7.1.2. zet ................................................................................................................ 311 6.7.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 312 6.7.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 317 6.7.1.5. Zaman ............................................................................................................ 317 6.7.1.6. Mekn............................................................................................................. 318 6.7.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 319 6.7.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 319 6.7.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 321 6.7.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 323 6.7.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 326 6.7.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 326 6.7.3.2. Temalar .......................................................................................................... 326 6.7.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 330 6.8. H NT DEN ZLER NDE TRKLER................................................................... 331 6.8.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 331 6.8.1.1. Vaka ............................................................................................................... 331 6.8.1.2. zet ................................................................................................................ 331 6.8.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 334 6.8.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 338 6.8.1.5. Zaman ............................................................................................................ 338

XVI

6.8.1.6. Mekn............................................................................................................. 338 6.8.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 340 6.8.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 340 6.8.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 342 6.8.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 343 6.8.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 344 6.8.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 344 6.8.3.2. Temalar .......................................................................................................... 345 6.8.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 346 6.9. SAF YE SULTAN ............................................................................................... 347 6.9.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ........................................................... 347 6.9.1.1. Vaka ............................................................................................................... 347 6.9.1.2. zet ................................................................................................................ 347 6.9.1.3. ahs Kadrosu ................................................................................................ 349 6.9.1.4. Anlatc ve Bak As................................................................................... 354 6.9.1.5. Zaman ............................................................................................................ 354 6.9.1.6. Mekn............................................................................................................. 354 6.9.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ......................................................... 356 6.9.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ................................................................................. 356 6.9.2.2. Anlatm Teknikleri ......................................................................................... 358 6.9.2.3. Dil ve slup ................................................................................................... 359 6.9.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI....................................................................... 360 6.9.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem ...................................................................... 360 6.9.3.2. Temalar .......................................................................................................... 361

XVII

6.9.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 364 6.10. CEHENNEMDEN SELAM............................................................................... 365 6.10.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ......................................................... 365 6.10.1.1. Vaka ............................................................................................................. 365 6.10.1.2. zet .............................................................................................................. 365 6.10.1.3. ahs Kadrosu .............................................................................................. 366 6.10.1.4. Anlatc ve Bak As ................................................................................ 370 6.10.1.5. Zaman .......................................................................................................... 370 6.10.1.6. Mekn........................................................................................................... 370 6.10.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ....................................................... 372 6.10.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ............................................................................... 372 6.10.2.2. Anlatm Teknikleri ....................................................................................... 374 6.10.2.3. Dil ve slup ................................................................................................. 375 6.10.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI..................................................................... 376 6.10.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem .................................................................... 376 6.10.3.2. Temalar ........................................................................................................ 377 6.10.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 379 6.11. OSMANLI RASPUT N C NC HOCA ........................................................... 380 6.11.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ......................................................... 380 6.11.1.1. Vaka ............................................................................................................. 380 6.11.1.2. zet .............................................................................................................. 380 6.11.1.3. ahs Kadrosu .............................................................................................. 381 6.11.1.4. Anlatc ve Bak As ................................................................................ 385 6.11.1.5. Zaman .......................................................................................................... 385

XVIII

6.11.1.6. Mekn........................................................................................................... 385 6.11.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ....................................................... 387 6.11.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ............................................................................... 387 6.11.2.2. Anlatm Teknikleri ....................................................................................... 388 6.11.2.3. Dil ve slup ................................................................................................. 390 6.11.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI..................................................................... 391 6.11.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem .................................................................... 391 6.11.3.2. Temalar ........................................................................................................ 391 6.11.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES .................................................................... 393 6.12. V YANA DN .......................................................................................... 394 6.12.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ......................................................... 394 6.12.1.1. Vaka ............................................................................................................. 394 6.12.1.2. zet .............................................................................................................. 394 6.12.1.3. ahs Kadrosu .............................................................................................. 396 6.12.1.4. Anlatc ve Bak As ................................................................................ 400 6.12.1.5. Zaman .......................................................................................................... 400 6.12.1.6. Mekn........................................................................................................... 400 6.12.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ....................................................... 404 6.12.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ............................................................................... 404 6.12.2.2. Anlatm Teknikleri ....................................................................................... 405 6.12.2.3. Dil ve slup ................................................................................................. 406 6.12.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI..................................................................... 408 6.12.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem .................................................................... 408 6.12.3.2. Temalar ........................................................................................................ 409

XIX

6.12.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................... 411 6.13. DEVR LEN KAZAN......................................................................................... 412 6.13.1. ROMANIN YAPISAL ZELL KLER ......................................................... 412 6.13.1.1. Vaka ............................................................................................................. 412 6.13.1.2. zet .............................................................................................................. 412 6.13.1.3. ahs Kadrosu .............................................................................................. 413 6.13.1.4. Anlatc ve Bak As ................................................................................ 416 6.13.1.5. Zaman .......................................................................................................... 416 6.13.1.6. Mekn........................................................................................................... 416 6.13.2. ROMANIN B MSEL ZELL KLER ....................................................... 418 6.13.2.1. Kurgu ve Kompozisyon ............................................................................... 418 6.13.2.2. Anlatm Teknikleri ....................................................................................... 419 6.13.2.3. Dil ve slup ................................................................................................. 420 6.13.3. ROMANIN TEMAT K YAPISI..................................................................... 421 6.13.3.1. Romanda Konu Edilen Dnem .................................................................... 421 6.13.3.2. Temalar ........................................................................................................ 421 6.13.4. ROMANIN POPLER TAR H ROMAN ZELL KLER AISINDAN DEERLEND R LMES ................................................................... 422 SONU....................................................................................................................... 423 KAYNAKA ............................................................................................................. 441 EKLER....................................................................................................................... 460 ZGEM ............................................................................................................... 465

XX

KISALTMALAR akt. C. ev. der. dz. haz. nr. S. s. T.C. top. yay. haz. Aktaran Cilt eviren Derleyen Dzenleyen Hazrlayan Numara Say Sayfa Trkiye Cumhuriyeti Toplayan Yayna Hazrlayan

XXI

EK LLER L STES ekil 1, Cengiz Han Roman ahs Kadrosu ve atmalar ..................................... 174 ekil 2, Gnlden Gnle Roman ahs Kadrosu ve atmalar............................. 198 ekil 3, Krallar Avlayan Trk Roman ahs Kadrosu ve atmalar....................... 222 ekil 4, Timurlenk Roman ahs Kadrosu ve atmalar......................................... 245 ekil 5, Akndan Akna Roman ahs Kadrosu ve atmalar................................. 271 ekil 6, Cem Sultan Roman ahs Kadrosu ve atmalar....................................... 292 ekil 7, Hurrem Sultan Roman ahs Kadrosu ve atmalar.................................. 316 ekil 8, Hint Denizlerinde Trkler Roman ahs Kadrosu ve atmalar................ 337 ekil 9, Safiye Sultan Roman ahs Kadrosu ve atmalar .................................... 353 ekil 10, Cehennemden Selam Roman ahs Kadrosu ve atmalar ..................... 369 ekil 11, Osmanl Rasputini Cinci Hoca Roman ahs Kadrosu ve atmalar ...... 384 ekil 12, Viyana Dn Roman ahs Kadrosu ve atmalar .............................. 399 ekil 13, Devrilen Kazan Roman ahs Kadrosu ve atmalar .............................. 415

GR Kltr, insann kendini kefettii andan itibaren onunla birlikte var olan ve renmeye dayal olarak gelien sistemli bir btndr. Tarih boyunca insann ilerlemesine paralel olarak kltr de gelimi ve uygarlama ile gelen her yeni dzende, bnyesine farkl bir etki daha alarak tanm alann geniletmitir. Mlkiyet duygusunun gelimesiyle ilk tohumu atlan ve sanayileme ile varln insan dnyasnda hissettiren popler kltr de hem kltr kavramnn hem de kendi yaylma sahasnn genilii nedeniyle olduka karmak tanmlar ve deerlendirmelere konu olmu, 21. yzyla gelindiinde, karmzda zlmesi gereken bir yumak olarak yerini almtr. Her gelime insan eliyle ve insan iin yaplrken, kii kendisini rahatlatacak ve mutlu edecek edeb eserleri aramakta ve kiiliine, eitimine, maneviyatna uygun olan trlerin, yazarlarn ve eserlerin peinde komaktadr. Her yeni aray, bir yenilikle sonulandndan, popler edebiyat sahas, bugn neredeyse her bal ayr birer tr halinde inceleme konusu olacak genilie ulamtr. Popler edebiyat, basm ve yayn tekniklerinin gelimesine paralel olarak bym; kitle iletiim aralarnn insan hayatn henz etkisi altna almad zamanlarda, halkn yegne elence ama elence yannda da bilgi kayna olmutur. Sekinler edebiyatnn karsnda olan ve halktan ald deerleri ileyerek ulusal bir sylem oluturan popler edebiyat, kitle kltrnn tesiri altna girdii son yllara kadar, ok nemli toplumsal ilevleri yerine getirebilmitir. Popler edebiyatn en yaygn tr romandr. Roman, asrlar boyu zt kutuplar arasnda gidip gelmi; kimi zaman bakaldrnn kimi zaman bastrmann arac olmu; ayn anda farkl ideallere hizmet etmi ve tarihi boyunca gelierek ilerlemitir. ou zaman edebiyatn ideolojiler iin bir krs vazifesi grd dnlr; bu krsden en yksek sesi karabilen ve en geni kitlelere ulaabilen tr ise phesiz romandr.

Popler romann balklar arasnda bulunan popler tarih romanlar ise bu alann en ok incelenen biimlerindendir. Bu tr hakknda yaplan bilimsel almalar ok hzl bir biimde artmakta ve konu, gerek gncel dergilerin orta sayfa tartmalarnda; gerekse radyo-televizyon programlarnda sklkla yer almaktadr. Teknolojinin ba dndrc bir hzla gelimesi ve dnyada ok hzl bir klmenin yaanyor olmas, insanlar aras ilikileri zayflatt gibi, ekonomik ve kltrel adan kendini iyi satabilen lkelerin, kimliklerini etkin klmalarn da salamtr. Kltrel silinmenin klfetinden kurtulmak, mill kltrlere sahip kmak ve elde olan deerleri kaybetmemek ile mmkndr. te tam bu noktada tarih romanlar, gemii yorumlama ve kolektif bilinci olgunlatrma ilevleri dolaysyla kltrn korunmasnda etkili olurlar ve insanlara bir tarih uuru alamaya alrlar. Estetik edebiyatn da, popler edebiyatn da nem verdii bir balk olan tarih roman, kendini srekli yenileyen ve gelitiren bir tr olarak edebiyat ierisinde daha ok kalacaa ve tartlacaa benzemektedir. Popler tarih roman yazarlar, byk ounlukla, geimlerini salamak iin tefrika yaynlamak zorunda olan yazarlar olsa da halka tarihi sevdirmeyi ama edinmi ve basit bir dil, akc bir slp, macera arlkl bir kurgu ile geni halk kesimlerine seslenmeyi baarabilmilerdir. Tefrika yaynclnn bir cilvesi olarak bu yazarlarmzn birou unutulmutur. Adlar hl anlan yazarlarmzn da isimleri bilinen pek ok eseri kaybolmutur. Aslnda bu yazarlarmz, edebiyatmzda nemli bir boluu doldurmulardr. Kuaklara okumay sevdirme ve bunalm dnemlerinde grlen deiimleri bertaraf edebilmeyi salama asndan popler tarih roman yazarlar, toplumsal bir grev de yklenmilerdir. Bu yazarlarmz arasnda romanlarnda kulland M. Turhan Tan mstear ismi ile mehur olan Samih Fethi de bulunmaktadr. Yazarn says krk bulan romanlarnn byk ounluu gazete tefrikalarnda kalm ve tespit edilememitir. Oysa edebiyatn hemen her alannda eser veren ve ya nedeniyle Trk siyas hayatnn ve edebiyatnn tarih dnemlerinin byk bir ounluuna ahitlik eden yazarmz, edebiyatmz iin nemli bir noktada bulunmaktadr. Derin bir tarih bilgisi olan yazar, tarih yazcl konusunda olduka nemli olan pek ok isimden ald bilgileri de kullanarak, tarih romanlar kaleme alm; kulland dipnotlarla okuyucularn, yazdklarnn gerekliine inandrmaya alm ve tarihin

ekillenmesinde, grnen olaylar yannda grnmeyenlerin de amil olduunu aklamtr. Elbette ki tarih renmek isteyen kiinin mracaat edecei kaynak tarih romanlar deildir. Ancak belli bir birikim dzeyi oluturmas ve tarihi sevdirmesi asndan, bu romanlarn nemi byktr.

I. BLM POPLER KLTR 1.1. Kltr Kavram ve zellikleri Sosyal bir bilim olarak edebiyat almalarnn en nemli handikaplarndan birisi teorik yannn henz her ynyle masaya yatrlamam ve incelenememi olmasdr. Bu eksiklik, terimlerin salam bir zemine yerleememesiyle de alkaldr. zellikle kltr gibi sosyolojik kkenli kavramlar, her disiplince farkl biimlerde tanmlandklar iin anlam kargaasna neden olmaktadrlar. Kltr, insanolunun ilk retimini yapt ve kendi becerisini ortaya koyabildii andan itibaren, onun hemen yan banda var olmutur. Yzyllar boyu kullanmdan dolay urad anmalarla farkl, ounlukla da elikili, anlamlar kazanmtr (Hebdige 1988, 14). Kltr, insann kendini koruma ve en temel ihtiyalarn karlama gereksinimini sonucu gelitirdii alet yapma yetenei ile birlikte doar. lk maddi tanmn da topran verimliliini fark eden ve ekip bien insann bu eylemi sonucunda kazanr. Kelime, Latince kkenli cultura kelimesinden, yani topra ekip bimek, srmek, rn almak, ilemek, tarm ve tapnmak szcklerinden tretilmitir. nsann davran kurallarn deitirmesi, i birliini renmesi ve toplu yaama becerisini kazanmas ile birlikte tanm da biraz daha geliir. Uygarla doru atlan her admda ve her evrimde kltr de anlam alann geniletir. Etnolog G. Klemm, nsann Genel Kltr Tarihi adl on ciltlik eserinde cultura kelimesini, uygarlk ve kltrel evrim karlnda kullanr (Kasr 1993, 1617). Fiziksel ihtiyalarn karlanmasndan sonra insan, davran zellikleri kazanmak ve kendini gelitirmek ihtiyacn hissetmeye balar. Fiziksel ihtiyalarn tatmini, insann bu doyumu daha baka alanlarda da aramasna neden olur ve sonra kltrn baka bir as

ortaya kar. Kasr, Vadim Mejuyevin Kltr ve Tarih adl eserinde kltrn giderek uygarlk, retim ve insan eitimi noktasnda kullanldn syler (Kasr 1993, 1617). Orta an ardndan gelen aydnlanma dnemi ile birlikte, nihayet insan zeksnn gelimesi ekseninde kltr de bu dnce ile ekillenir ve manevi anlamlar kazanmaya balar. Kltr kavramn, insann zeksnn oluumu, geliimi, gelitirilmesi ve yceltilmesi anlamnda ilk kez kullanan kii, nl dnr Voltairdir (Kasr 1993, 1617). Kltrn ilk defa sosyal tanm yapldktan sonra kavram, daha bilimsel ve karmak olarak dnlmeye balanr. Kavramn bilimsel tanm ilk olarak ngiliz bilim adam Edward Tylor tarafndan 1871 ylnda yaplmtr. Bu tanma gre kltr, toplumun bir yesi olarak insanolunun rendii, yani kazand bilgi, inan, sanat, ahlk, gelenekgrenek ve benzeri yetenek, beceri ve alkanlklar iine alan karmak bir btn (Kasr 1993, 1617) olarak deerlendirilir. Artk etnolojik, antropolojik kimi tanmlar yaplmaya balanm ve bilimler aras disiplinler, kltr kavramn kendi alanlarna kaydrmlardr. rnein Kasrdan aldmz referansa gre Polonya asll ngiliz antropolog Bronislaw Malinowski konuya yle yaklar: Kltr; aletlerden ve tketim mallarndan, eitli toplumsal gruplamalar iin yaplan anayasal belgelerden, insana zg dnce ve becerilerden, inan ve trelerden oluan btncl bir toplamdr (Kasr 1993, 1617). Buraya kadar olan gelimeleri zetlersek kltr; bir ileme srecinin ad olarak balangta rn ya da hayvan yetitiriminden, zihinsel yetkinletirmeye doru anlamn geniletmi; 17. yzyln sonlarnda zellikle Almanya ve ngilterede belirli bir halkn btn bir yaama biiminin ve bir yaam yaplandrmasnn ad olmutur (Williams 1993, 78). Kavram daha sonraki zamanlarda uygar olann tanmn da belirler. Belirlenen tanm uygar insan ile kltrl insann yollarn ayrr ve zelliklerini tespit eder. Uygarlk, birikimi ifade ederken; kltr de eitim, sanat ve dn ynnde bir tanma ular: Hanerliolu toplumun dnsel deerlerini ifade eden kltr ounlukla bir toplumun duyu ve dn birliini salayan btn deerlerinin toplam (Hanerliolu 1989, 232) olarak tanmlar.

Kltr tanmna eklenecek baka rnekler de bulmak mmkndr. Genel bir tanm vermesi asndan Trk Dil Kurumunun hazrlad Trke Szlkte,
Kltr is. Fr. Culture 1. Tarih, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn madd ve manev deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insan doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn, hars, ekin. 2. Bir topluma veya halk topluluuna zg dnce ve sanat eserlerinin btn. 3. Muhakeme, zevk ve eletirme yeteneklerinin renim ve yaantlar yoluyla gelitirilmi olan biimi. 4. Bireyin kazand bilgi. 5. biy. Uygun biyolojik artlarda bir mikrop trn retme. 6. Tarm (TS, KM 2, 1436)

eklinde tanmlanrken, Hebdigenin Oxford Szlnden ald tanma gre de

Terbiye, bakm; Hristiyan yazarlara gre tapnma; topra ekme; iftilik, hayvanclk; balk gibi baz hayvanlarn yetitirilmesi; mikroskobik organizmalarn suni yolla retilmesi, bu ekilde retilen organizmalar; zihnin, yetilerin, davranlarn gelitirilmesi, eitim ve retim yoluyla gelime; eitilmilik veya incelik kazanma hali; uygarln entelektel yan; bir konunun aratrlmas veya incelenmesi veya kovuturulmas (Hebdige 1988, 14)

anlamlarna gelmektedir. Kltr, insann el becerisini kullanmaya balad ilk andan beri varln srdrd iin bu gne kadar yzlerce tanm yaplmtr. Cemil Meriin ifadesiyle kltr, ok netameli ve hibir zaman berrak bir tarife kavuturulamam bir terim (Karata 2004, 287) olarak ekonomiden biyolojiye, sosyolojiden gzel sanatlara, tarmdan ticarete, siyasetten folklora kadar pek ok ubenin vazgeilmez kavramlarndandr. Kltrn kimi zellikleri onu hayatmzda ok nemli bir noktaya tamaktadr. Onun birinci zellii, deiken ve hareketli olmasdr. Topluluklarn uzun dnemler boyunca edindikleri birikim, kltrn deiken yapsnda, daha farkl bak alar ve yorumlar kazanarak inceltilip, gelitirilir. Kltrn ikinci zellii, bilgisel ve deneysel becerilerin nesiller aras devamlln salamasdr. Gvenin Modelineden ald fikre bakarsak kltr, insan yetitirir. Bununla birlikte insan da kltr devaml deitirir ve gelitirir. Her defasnda az veya ok deien kltr de devam eden nesli etkiler ve sre bu ekilde devam edip gider (Gven 1985, 88).

Kltrn nc zellii, kitleleri tesir altna alabilmesidir. Halklarn kendilerine has yaam tarzlar demek olan kltr, onlarn hayata bak alarn, verecekleri ilk tepkileri, kabullerini ve retlerini de belirler. Topluluklar, kendilerine izdikleri bu kltrel anlay ile hayatlarn srdrrler. Yazl olmayan ama herkesin zihninde keskin hatlarla belirlenmi bulunan bu sisteme, dardan yaplacak herhangi bir mdahale, ciddi tepkilerle karlanr. Kltrn medeniyet tarihinde ve insan zihninde kendisine at bu yerin bilincinde olanlar, onun etki gcn kullanarak kimi siyasal sistemlerini kltre dayandrmakta ve toplumlarn kltrel bilin etkileriyle dier toplumlara stn klmann arelerini aramaktadrlar. Kltrn drdnc zellii birletirici olmasdr. Kltr sayesinde kuaklar aras iletiim kolaylkla salanabilmekte; ayn olaylara ayn tepkiler verilebilmektedir. nsanlar bu ortak anlay erevesinde, ihtiya duyulan her zamanda yaadklar gnn deerleri ile gemiin deerlerini senteze ulatrp, kendilerine nefes alabilecekleri yeni kltrel ortamlar oluturabilmektedir. Kltrn beinci zellii, renilebilirliidir. Toplumsal kurumlar, kltr nesillere retirler ve her toplulukta bu kurumlar bulunur. Okullar, ibadet yerleri, toplumsal meknlar gibi toplumsal kurumlar, kltre gerekli zamanlarda mdahale eder ve kltre aykr davranlar, eitli ekillerde cezalandrlr. Kltrn altnc zellii devamlldr. Her kltrel retim, bir yenisine zemin hazrlamakta ve kltrel rnler, insan hayatnda nemli bir yer tutmaktadr. Her teknik gelime veya sosyal hayata giren her etki, bir kltrel edinim olarak insanlarn yaam zelliklerinin belirlenmesinde ve deimesinde etkili olmakta ve en azndan bir sre iin olsa da kullanlmaktadr. Kltr ile ilgili kimi tanmlara yer verdikten ve baz zelliklerini aklamaya altktan sonra almamzn temel kavramlarndan olan popler kltr bahsine geebiliriz.

1.2. Popler Kltr Kavramna Giri Bu konuya balamadan nce, belirtmek gerekir ki kltr kavramnn tanmnda yaanan skntlar popler kltr konusunda da kendini hissettirmektedir. Kelime ok ynll nedeniyle eitli aklamalara ihtiya duymaktadr.

Popler kltr genel olarak insanlarn gndelik hayatlarnda yaptklar her trl davran ve becerinin kltr olarak alglansa da aslnda poplizm kavramnn iinde bulunan ve bu siyasal hareketin, halka benimsetilmesini salayan olduka serbest grnml bir disiplindir. Bu nedenle popler kltr aklanmadan nce ilk olarak poplizmin anlamna ve ortaya k nedenlerine bakmamz gerekmektedir. zcan Aygn, popler kltr incelerken onun poplizm ile olan balantsna deindikten ve poplizmin anlalr olu, tartmasz kabul edili, elendirme ve bilgi vermeye dayal gelip geici yap, halkn koruyucusu fonksiyonunu ykleni vb. gibi kimi zelliklerini andktan sonra, kavramn olduka geni bir kullanm alan olduunu belirtmitir. Daha sonra poplizmin iletiim haline gelmesiyle birlikte kltrletiini ve kendi iinde tre ayrldn syler. Bu trleri de folk kltr, popler kltr ve kitle kltr olarak ayrr. Bu ayrm poplizmle birlemesi ve kltr trlerini birbirine balamas asndan olduka anlamldr.1 Ancak biz folk kltrn henz birinci szl kltr devrinde domu olduunu ve popler kltrn bnyesinde folk kltrn izlerinin bulunduunu dndmz iin, bu snflamay kullanmadk ve kltrel oluumlarn siyasal ve sosyal hayatta yaanan gelimeler sonucunda meydana geldiini dnerek incelemeyi snfsal ayrmaya gre ele almay uygun grdk. Yerli ve yabanc pek ok aratrmacnn snfsal ayrmalardan doan kltrleri eitlendirerek kullandklarn grmekteyiz. rnein Gans kltr kamularn, yksek kltr, st-orta kltr, alt-orta kltr, aa kltr, szde-halk aa kltr gibi tasniflerle ayrr (Gans 2005, 109128). Biz almamzda, kltr trlerini ortaya k zamanlarna ve kapsamlarna gre ele alacak ve folk kltr, popler kltr, kitle kltr gibi birbirinin ierisinde grlen ve anlam kargaasna yol aan hususlar da deerlendirmeye alacaz. Ayrca popler kltrn bnyesinde akm pekitiricisi olarak grev yapan pop kltr kavramn ve onlarn karsnda duran yksek kltr kavramn da konuyu daha iyi kavrayabilmek amacyla aklamaya alacaz.

Ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baknz: zcan Aygn; Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz, Doktora Tezi, Trakya niversitesi, Edirne 2002, s.4352.

1.2.1. Poplizmin Ortaya k Nedenleri ve Tarihsel Geliimi Poplizm, kimi zaman bir ideoloji, kimi zaman gelimekte olan bir lkenin yaad skntl gei dneminin adlandrlmas, kimi zaman uyumlandrma sistemi, kimi zaman da ynetimlere yol gsteren bir teknik olarak karmza kar. Bu kadar farkl alglanan kavramn tek ortak noktas halklk sistemine dayanmasdr. Kelime, Latince, hukuki ve siyasi olarak halka ait anlamndaki popularisten tremi ve dilimize gemitir. Halklk, beenilen, ounlua uygun olan, kabul gren anlamlarnda da kullanlan kelime, halk kavram ile btnlemitir. Abadan, 1965 seimlerini deerlendirdii yazsnda poplizm kavramn halklk olarak adlandrr.
Sistematik bir fikir yaps ve tutarl bir mantk rgsne sahip olmamakla beraber, son iki yzyldan beri eitli lkelerde belirli sosyal buhran dnemlerinde ortaya kan, dolaysyla bal bana bir ideoloji karakterine brnen ve genellikle temelinde kyl ile ehre yeni gm kksz ehirli kavram bulunan bu fikir akm halklk (poplizm)tr (Abadan 1969, 3).

Bu tanm bize kelimenin halktan ayr dnlemeyeceini gstermektedir. Halkla i ie olmak poplizmin eletirel ve eitliki yapsndan kaynaklanmaktadr. Poplizmin olumasnda ana etken zel mlkiyetin ortaya kna bal olarak yaanan yneten ve ynetilen snfn yaad atmadr. Poplizm olduka farkl ideolojileri ve ynetimleri, zndeki halk kavram nedeniyle birletirebilmektedir. Poplizmin zn saptamaya ynelik eitli giriimler, Conovan tarafndan yedi balkta toplanmtr. Buna gre poplizm: 1. Modernleme sorunlaryla kar karya kalan geri kalm lkelerde grlen bir tr sosyalizmdir. 2. Artan sanayileme ve kapitalistleme sonunda haklar tehdit edilen krsal halkn ideolojisidir. 3. Sosyal yaps deien bir toplumun, geleneksel deerlerini yitirmemek adna mcadele veren krsal bir harekettir. 4. Halkn ounluuna ait olan kanaatlerin sekin bir aznlk tarafndan denetlendii ve ynetildii ynndeki inantr.

10

5. Erdemin ve yceliin, ounluu oluturan sradan insanlar ve onlarn geleneklerinde bulunduu grne dayanan retidir. 6. Halk iradesinin herhangi bir standarttan daha stn olduunu kabul etmektir. 7. Kentteki ii snfnn ve/veya kyl snfn desteini kazanan fakat bu iki snfn rgtl bir biimde retmedii siyasal harekettir (Kker 1995, 109). Grld gibi poplizm, ok farkl amalar bnyesinde toplayan bir ideolojidir. Kker, Conovann bu tanmlarna ek olarak, kendi iindeki ilikileri asndan, akmlara ve hareketlere gre poplizme uygun bir snflandrma nerdiini de syler. Bu snflandrma daha ok ana balklar eleyen gruplar esas almaktadr.
Tarm Poplizmleri 1. ifti radikalizmi (r., ABD Halk Partisi) 2. Kyl hareketleri (r., Dou Avrupa Yeil Hareketi) 3. Entelektel tarm sosyalizmi (r., Narodnikler) Siyasal Poplizmler 4. Poplist diktatrlk (r., Peron) 5. Poplist demokrasi (yani, referandum ve katlm arlar), 6. Gerici poplizm (r., George Wallace ve izleyicileri), 7. Siyasetilerin poplizmi (yani, halkn birletirici zelliinin ekiciliinden yararlanan, geni kapsaml, ideolojik olmayan koalisyon oluturma) (Kker 1995, 109110).

Bayraktutan da, Edward Shillsin tasnifini kullanarak poplizmi snflandrmtr. Buna gre poplizm, iki ana ilkeye balanmaktadr. Birinci ilke halkn iradesinin dier herhangi bir standarttan, snfsal ve kurumsal niteliklerden daha stn olduudur. kinci ilke ise halk ile ynetim arasnda herhangi bir kurum ya da kiinin araclna ihtiya duyulmadan dorudan bir ilikinin istenirliidir (Bayraktutan 1996, 20). Acaba bunca farkl toplum ve onlarn farkl ideolojileri karsnda kullanlan tek bir kavram olarak poplizm, hangi noktalarda birletirmeyi salayabilmitir? Kkerin, poplizmi iyi tanmlanm bir ideoloji dorultusunda biimlenen bir toplumsal-siyasal eylem program, bir reti deil, fakat bir syndrome olarak gren Wilestan ald bu temel eler yle sralanabilir:

11

Anti-elitizm Aydn aleyhtarl (anti-Intellectualism) Siyasetilere kar gvensizlik, Kurum aleyhtarl (anti-establishment), Dinsellik ve bilim ve teknoloji dmanl, Gemie duyulan zlem (nostalji) (Kker 1995, 110).

Buraya kadar bahsettiimiz hususlar kavramn siyasi ve ideolojik bir terim olarak bize anlattklardr. Ancak poplizmin ortaya kn aratrrken incelenmesi gereken noktalar zel mlkiyet ve endstrilemedir. Endstrilemenin ve sanayi devriminin getirdii yenilikler toplumlar bir bakaldr noktasna tam; duyulan rahatszln giderilmesi ise ynetenlerin yeni bir ideoloji retmesi ve halkn ihtiyalarna cevap vermesi ile salanmaya allmtr. Poplizmin bu macerasn ksaca zetleyecek olursak karmza ilk olarak zel mlkiyet kavramnn douu kacaktr. lk insanlarn topra ekip bimeye ve ondan rn almaya balamasyla birlikte, ortak yaamda bir deiiklik olmu, uygarlama ve devletleme yolunda ilk admlar atlmtr. Zamanla srlere sahip olan, maden ileyen, tarmsal faaliyetlerini artran insanlar, yanlarnda kleler altrmaya balamlardr. Bu gelimeler snfl bir toplumun ve ilkel bir aristokrasinin ilk rnei olarak incelenebilir. Mlkiyet art, insanlar elde bulunan mallarn koruma ihtiyacna itmi, kimi kurum ve yasalar oluturulmu, bylece devletin de ilk temelleri atlmtr. Mlkiyet konusundaki ilerlemeler, rnlerde nicel bir art getirmitir. Bu art rnlerin pazara ynelmesini salam, rnn metalamas da mbadele usuln ve tccar snfn dourmutur. Snflar ve eitli sistemler olumaya baladka alt ve st kesim arasndaki ayrm da kendini gstermeye balamtr. 8. yzylda, sosyal, siyasal ve tarihsel dengelerin oynamas, devletin gcn zayflatmtr. Devlet iinde bulunduu zor durumdan, srtn soylulara dayayarak ve onlarn ynetimde bulunmalarna izin vererek kmay denemitir. Yaanan skntlar nedeniyle kent yaamnda hareket durmu, o zamana kadar kendi kendine yetebilen kk aptaki reticiler, byk toprak sahiplerinin yanlarnda sadece birer ekici olarak toplanmaya balamlardr. Zanaatlar ise kendi aralarnda rgtlenerek lonca

12

tekilatn oluturmular ve geleneksel yapnn usta-rak yntemiyle ilerini yrtmeye balamlardr. Koullarn dzeltmek iin byk ehirlere g eden ancak loncalara giremeyen bir dier snf da geimini salayabilmek iin emeini kullanmaya balayan iiler olmutur. 17. yzylda dokumada ok byk gelime yaanm, retim ilikilerinde deime balamtr. 18. yzylda yaanan siyasi gelimeler Fransz htilalini dourmu, bununla birlikte de burjuva snfnn etkinlik alan genilemitir. Burjuva snf, kltrel adan pek ok oluumu salayan ve roman trnn de ortaya knda birebir etkili olan bir snftr ki, popler roman bal altnda onlarn bu tesirlerini ayrntl olarak inceleyeceiz. 19. yzylda usta-rak ilikisi, yerini ii-iveren ilikisine ve emek-sermaye atmasna brakmtr. Pamuk eirme makineleri, buhar makineleri ve demiri kullanma becerisinde meydana gelen gelimeler ile zellikle demiryolunda grlen art, ii snfnn nemini artrmtr. Ancak gelimeler ok hzl olunca kk firmalar, sayca ok olan dier kk firmalarla mcadele edebilmek iin, rnlerini pazarda daha ucuza satmaya alm ve rekabet ortamn hareketlendirmilerdir. Pazar, ayakta kalamayan iletmeleri bitirirken, byk irketler domu ve tekelleme grlmeye balamtr. Dev makinelerin retim hayatna girmesiyle birlikte insan emeine dayanan i azalm, bu durum ii saysn da azaltmtr. Makinelerin fazlaca kard rnler de hzla metalam ve kr dmtr. Avrupa lkelerinin hammadde araylarn karlamak ve yeni sanayi faaliyetlerini gelitirmek amacyla az gelimi lkeler zerinde eitli hesaplar yaptklar dnem olarak 19. yzyl, poplizmin de ortaya kt dnem olmutur. Poplizm, ilk olarak 19. yzyln son eyreinde Rusya, Kuzey Amerika ve Hindistanda kendini gstermeye balamtr. Smrge durumunda olan lkeler, siyasal ve sosyal bakmdan gelime sreleri iersinde poplizme balanmlardr. zellikle I. Dnya Sava sonrasnda siyasal bamszln kazanmaya alan devletler, geliim programlarnda poplizme olduka fazla yer vermilerdir. Bu srete geri kalm olduunu ve dlandn hisseden gruplarda da bir tepki olumaya balamtr. Gelimeleri ancak uzaktan takip edebilen; git gide iktidar ve toplumuna kar yabanclatn dnen insanlar, geleneksel yaplardan kopma endiesiyle,

13

gelien dzene itiraz etmeye balamlar ve bu sknt onlar yaananlara kar bir tepki vermeye itmitir. nsanlar bu anlay ile snfsal ayrmaya ynelmeyen, geleneksel yaam biimlerine bal, sermayenin retimle ilikisinde teknik imknlardan ok, eski retim ekillerinin esas alnmasn savunan, daha ok gelime ve teknie ihtiya duyulan durumlarda ise birleerek, i birliine dayanan bir yap kurmak istemilerdir. Tm bu araylar, farkl toplumlarda farkl biimlerde ekillenen ancak znde halk geleneine sahip karak ilerlemeyi neren bir sisteme yani poplizme dnmtr. Poplizm, gemiin her zaman iin daha ideal ve kutsal olduunu dnr. nsanlarn gemilerine bal olmalar yani bir aitlik duygusu iinde olmalar gerektiini savunur. Bu nedenle de aslnda yabanclamann karsndadr. Gelimekte olan ve tamamlanmayan bir kavram olmas nedeniyle de kendini srekli yenilemektedir. Krsal kkenli olan bu hareket, ehre gen ya da birden zenginliin olduu alanlarla yz yze gelen insanlarn hayallerine ve ihtiyalarna cevap verir. Kahraman yaratma psikolojisi, anlk tatminler, kolektif bir hafzaya sahip olma ve krsal insannn gndelik hayata ait arzular ile ekillenen yaamlar, bu ideoloji ile pratiklerine ularlar. te poplizm, geleneksel halkn endstrileme ile elinden giden imknlar iin gsterdii bir tepki olarak doar ve onlarn yaam standartlarnn gemiten kopmadan gelecee ynelik bir biimde ykselmesini hedefler.2

1.2.2. Trkiyede Poplizmin Ksa Tarihi ve Grn Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ttihat ve Terakki Partisinin programlar ile halkln temeli atlm olsa da bu dnemde tam anlamyla poplist ideolojiden sz etmemiz mmkn deildir. Ziya Gkalpn Halka Doruda belirttii ilkeler de poplizmle birebir rtmemektedir. Programn belki de gelimeye balayaca srada, bir savalar dnemi geiren ve bamszlk mcadelesi veren lkede, tam anlamyla bir
2

Bu blmn hazrlanmasnda genel olarak aadaki kaynaklardan yararlanlmtr: Asl Yakn, Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara 1999. Friedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, (ev.: Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara 1990. Sema zer, letiim Asndan Toplumsal Bellek ve Roman, Doktora Tezi, Marmara niversitesi, stanbul 2001.

14

dayanma ve uluslama abas balamtr. Aydn ile halk, mill mcadele dorultusunda yan yana savam ve ncelikle lkeyi ayakta tutmay hedeflemitir. Trk insannn poplizm mcadelesi dier lke insanlarnn abalarndan daha deiik bir yap arz eder. nk toplumsal artlar Asya ve Afrika lkelerinde grlenden olduka farkl gelimitir. Yeni bir tez oluturma abasnda olan ve yeni bir devlet kuran Trk milleti, kurtulu mcadelesini biraz da kendisine kar vermitir. Toplum, geleneksel olan sorgulam ve gemite yaanm olanlar, ayn kaderi yaamamak adna, yapmamaya almtr. Bu nedenle de halk 1935li yllara kadar, gemile balantsn koparmtr. Bu yllarda gzler ileriye, modernleme abalarnn yrtlmesine evrilmitir. ok partili hayata gei ile birlikte Trkiyede de ok ey deimeye balamtr. 1950 seimlerinde Demokrat Partinin iktidar olmasyla birlikte, sivil toplum kavram olumu ve geleneksel hayata dn abalar grlmtr. Bu dnemde halklk poplize bir yapya brnmtr. 27 Mays 1960 tarihinde Trk Silhl Kuvvetlerinin ynetimi devralmasnn ardndan hazrlanan 1961 Anayasas ile sivil toplumun pay, devlet ynetiminde artrlm ve ekonomide farkl giriimlerin gelimesine paralel olarak maalarda yaplan artla birlikte hayat standartlar az da olsa ykselmeye balamtr. Buna ramen Trkiye Cumhuriyetinin ilk seksen yllk dneminde poplizmin, tanm ve ieriine ok uygun olarak gelimediini syleyebiliriz. 12 Eyll 1980 tarihinden ve 1981 Anayasasndan sonra ise, poplizm, kendini lkede etkin klmaya ve halk, tketim kltr dediimiz olguya da sahip kmaya balamtr. Galiba, arada yaanmas gereken gei dnemi ve popler kltre ait olarak uzun tutulmas gereken sre bizde ksa olmu ve poplizm, ksa bir popler kltr devresinden sonra hayatlarmzda kitle kltrn hakim klmtr. Grbilek bu durumu yle ifade eder:
iddetini biraz da gecikmiliinden alan bir bireyselleme istei vard 80lerde, ihmal edilmi kiisel istekler daha rahat ifade edilebiliyordu artk; ama ayn zamanda arzu denen ey de o zamana dein olmad kadar bakalarnn arzularna tabi olmu, ou zaman bir tketme arzusundan ibaret kalmt (Grbilek 2001, 10).

2000li yllara gelindiinde ise, uluslar aras kimi siyasi birliktelikler iinde bulunma azmi ve kreselleen dnyaya uyum salama abalar adna, yerel kltrden biraz daha

15

soyutlanarak, evrensel kltr llerine eilim gze arpmaktadr. Bu yneli, dnya apnda gelien ve ou zaman elimize ii boaltlm olarak geri gelen bir kltrel sre ile tamamlanmtr.3

1. 3. Popler Kltrn Tanm ve zellikleri Dnyada yaylan poplizm dalgasnn halkla i ie olan ksm phesiz, ideolojiyi rnekleyen ve tayclk vasfn yklenen popler kltrdr. Konuyu aklarken ilk olarak popler kltr douran artlara bir gz atmamz gerekmektedir. Aratrmaclarn byk ounluu popler kltr rnlerinin, ynetilen snfn, kendine zg bir yaam standard edinmek istemesi ve st kltre mensup kiilerin sahip olduu metalara sahip olma arzusu sonucu doduunu savunmutur. Ayrca popler kltrn olutuu dnemi de modernizm ve aydnlanma a ile aklamak genel bir kabuldr. Modernizm, felsefede hmanizm, ekonomide liberalizm ve edebiyatta yeni romantisizmi iine alan ok kapsaml bir kavramdr (Kantarcolu 2004, 11). Modernizmin douu ile birlikte insan unsuru ne karlmaya ve merkeze alnmaya balamtr.
Modernizmin en temel felsefi zelliklerinden biri, ortaada geerli olan eski dinmerkezli dnya grne kar, insan, dnyann ve her eyin lt olarak merkeze koymasdr. nsan zne haline gelmi, tm bilginin temeli, her eyin efendisi, olup bitenlerin zorunlu bavuru noktas durumuna gelmitir. Fakat balangta zne kavram soyut ve bireyseldi, tarihten ve toplumsal ilikilerden kopuk, yani deiimden ve onun toplumsal boyutlarndan yoksundu (Larran 1995, 198).

Kapitalizmin ortaya kyla birlikte hzl bir biimde gelien, ekonomik, toplumsal, siyasal ve sanatsal deiimler, kentleme olgusu ile kendini insan hayatna yerletirirken, insanlara da modern olma yolunda bir ereve izmitir. Kker, Modernleme Kemalizm ve Demokrasi adl eserinde Alex nkelesin modern toplumda varolduu kurgulanan insan tipinde eitli elerin yer almas gerektii

Bu blmn oluturulmasnda aadaki kaynaklardan yararlanlmtr: Cumhuriyet Ansiklopedisi, C. 14, Beinci Bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005. Metin Dorbek; Poplizm: Kavramsal Bir zmleme Denemesi, Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi, Bursa 1986, s. 39- 67.

16

ynndeki dncesini belirtir. Buna gre modern insanda bulunmas gereken zellikler unlardr: 1. Yeniliklere ve deiimlere ak olmak. 2. Yalnz kendisi ve evresi ile ilgili olarak deil, bunlarn dnda da pek ok konular ve sorunlar hakknda kanaatler edinme ve aratrma yapmaya eilimli olmak. 3. Gemiten ok bugne ve gelecee ynelmek, ilerlemeye meyilli olmak. 4. Hayat dzene sokmann bir arac olarak planl ve rgtl bir biimde yaamaya almak. 5. evreye egemen olmay baarabilmek 6. Davranlarn kader veya kaprisler tarafndan deil insann kendine has ykmllklerini yerine getirip getiremedii noktasnda tahmin edici olmak. 7. Bakalarna sayg duymak ve gstermek 8. Bilim ve teknolojinin yol gstericiliine inanmak ve onlara ihtiya duymak. 9. dllerde veya cezalarda kiilerin davranlarnn esas alnmas gerektiine ve adalete inanmak (Kker 1995, 4041). Modernizmin ne zaman balad ve bittii konusunda farkl grler ileri srlmtr. Ancak genel kabullere gre 17. yzyln ikinci yars ile 18. yzyln ikinci yars arasndaki dnemde modernizm altn an yaamtr. Kzlelike gre Berman, modernliin kaynak ve dayanaklar olarak byk keifleri, sanayileme ve kentlemeyi, byk/kitlesel gleri, kitle iletiim dzeneklerini, ulus devletleri, kitlesel sosyal hareketleri ve kapitalist dnya pazarn grmektedir (Kzlelik 2000, 166). Bu gelimelere bal olarak, modernizmin temelinde geleneksel toplum ile emein metalat, yani sanayileme yolunda ilerlemi olan, toplumlarn karlatrlmas yatar. Geri kalm toplumlarn, modern olma yolunda attklar admlarn incelenmesi ve gelenekselden moderne gei srecinin adlandrlmas modernizmi dourur. zellikle II. Dnya Sava sonrasnda Amerikada balayan toplumsal incelemeler, geleneksel toplumlardaki gelimenin temelini, yneten ve ynetilen snf arasndaki atmaya dayandrmtr. Toprak mlkiyeti ile birlikte ortaya kan egemen baml

17

ilikisi, sonrasnda devletin ortaya kyla birlikte yneten ynetilen kartlna; sanayilemenin ortaya kyla geri kalm toplum ileri toplum atmasna tanmtr. Biz konumuz itibariyle burada popler kltr ve modernizm arasndaki balantlar incelemeye ve insanlar popler sanata tayan izgiyi grmeye alacaz. Yneten ve ynetilen arasndaki atma Orta ada sadece ekonomik alanlarda kendini gstermekteydi. Kltrel anlamda ayrm, bu toplumlarda henz yerlememiti. nk o an yaps insanlar elence olgusuna ve sanatsal retimin nemine altrmamt. O dnemin yegne elencesi yln bir iki aynda kurulan karnavallard. Bu karnavallar, zengin ile fakiri, memur ile iiyi, rahip ve aydn ayn alanda buluturan ve ortak bir elence oluturan, birletirici bir etkiye sahipti. Rnesans ile birlikte gelen aydnlanma, bilimsel akl her eit hurafenin, mitsel enin, dogmatik inanlarn yerine ikame etmek istedii zaman, snflar arasnda ekonomik planda balayan ayrm, kltrel ve sanatsal alanda da kendini gstermitir. Aydnlanma, 18. yzyla damgasn vurmu bir dn ve eylemdir. Bu yzden 18. yzyl, Hristiyanla kar youn ve radikal eletirilerin gerekletii, kilisenin, din adamlarnn, dinsel erkin ve her eyin deneyin rehberliindeki akln szgecinden geirildii/eletirildii, ksacas var olan politik sistemin ve dinsel kanlar younluklu yaplanmalarn sorguland yzyl olmutur (Kzlelik 2000, 7273). Aydnlanma an oluturan retim ilikilerindeki gelimeler, Avrupa toplumlarnda kltrel ayrmay meydana getirmitir. Ynetilenlerin ve sekinlerin dnda, az okumularn ve alanlarn oyalanabilecei birtakm dzenlemeler, ncelikle elence alannda ba gstermitir. Aslnda kltrel farkllama, ilk olarak bu dnemde ortaya km deildir; ancak popler kltr olgularnn takip edilebildii en net dnem olarak karmza kan aydnlanma, bo zaman ve egemenlik kavramlarnn nemini arttrm ve bunun sonucunda kiiler kendileri iin bir konum aray iinde olmutur. Peter Burke, modernist dnemde halkn ve popler kltrn kefedilmesinin estetik, entelektel ve siyasal nedenleri olduunu syler. Temel estetik neden klasik sanata ve aydnlanma sekinciliine kar bakaldry getirirken kltrel bir ilkelcilie de dn abalarn balatr. Siyasal olarak ise insann merkezletirilmesi; popler kltrn kefedilmesi, milliyetilik hareketleri ve ulusal bir kimlik aray ile aklanmaktadr (zbek 2003, 68).

18

Kentlemenin artmas ve burjuva snfnn kendine bir yol izmesinden sonra popler kltrn de douu balamtr. Sekinci kltr bu dnemde kendini belli ederken, halk da kltrel basamakta kendine bir yer edinme telana kaplmtr. Toplumsal yapy iyiletirme ve insana deer verme abalar, alma saatlerinde azaltma yaplmas ile somut biimlerinden birini kazanmtr. Makinelemenin artmasna ve retimin az emekle en st seviyede yaplabilmesine paralel olarak, hayat karsnda bo zaman ad verilen serbest zamana kavuan insanlar, bu serbest zamanlarn eitli elence ve aktivitelerle doldurmaya almlardr. Bu elence araynn ardnda gnlk hayatn skntlarndan kamak ihtiyac vardr. Fabrikann dumannda bunalan zihinler, hibir fiziksel ve ruhsal yorgunluk gerektirmeyen elence faaliyetleri arasnda pembe bir dnya iinde arnmakta ve yarnn skntsn kaldracak gc toplam olmaktadrlar. nceleri sadece yaanan zamann iyiletirilmesi ve oyalanma adna yaplan faaliyetler, zamanla alt snflarda kendilerinden daha iyi artlarda yaayan snflara bir zenti haline gelmi ve insanlar, onlarn kulland rnlere sahip olabilmek arzusuna kaplmlardr. Bu durum iktidarlar tarafndan anlalnca susturucu bir nlem olarak fantazyalar retme yoluna gidilmitir. Kiileri bir rya lemine tayan fantazyalar, gerekle yalann snrlarn birbirine kartrm ve insana ihtiyalarn doyurmu grnts vererek, onlar daha da a bir duruma getirmitir. Bu sahte hazlar ve rahatlamalar insan hayallerinde ve yaantsnda eyleme olgusunu da ortaya karmtr. Bu gelimelerin ardndan 19. yzylda yaanan smrge sistemine paralel olarak, mallar daha ok retilmeye balanm ancak pazara sunulan rn, ok sayda olunca, tketilmesi gereklilii de ortaya kmtr. Bylece rn metalaarak, satlmak zere vitrinlere yerletirilmi, iiler, kendi rettikleri mal belirli bir cret karlnda almak zorunda kalmlar ve bir tketim lgnl yaamaya balamlardr. Gndeme yerletirilen moda kavram, mallarn deiik renklerde, eitlerde, paketlerde yeniden piyasaya srlp, tekrar tekrar tketilebilmesine de olanak salamtr. Tketim toplumunun ortaya kmasyla kitlesel tketim yaygnlam; bu durum kapitalist dzeni beslerken, halk da gndelik hayattan koparmaya balamtr. Bu dnemde tketilen mallar ve deneyimler nceden paketlenmi, dzenlenmi, yaratlm ve tketicide istenen tepkiyi uyandrmak zere kodlanmtr (Bocock 1997, 58).

19

Yaanan tketim uursuzluu, kitle kltr dediimiz ve kitle iletiim aralarnn dnda bir yerde (Baudrillard 2003, 33) aranmamas gereken bir retimi oluturur. Bu tanmlar daha sonra ayrntl olarak ele alnaca iin imdi popler kltrn tanm ve zellikleri ile almamz devam ettirebiliriz. Popler tanm, halkn olan ve halktan olan anlamndan giderek farkllaarak, kabul gren anlamna doru kaymtr. Asrlar ierisinde kelimenin olduka farkl eitlenmelerini grrz.
16. yyda rnein popler hkmet terimi, halk tarafndan kurulan ve yrtlen bir siyasal sistem anlamna geliyordu. Ama ayn zamanda, aa (low) ya da deersiz (base) anlam da vardr. Sonradan hkim olan, yaygnca tercih edilen ya da ok beenileni ifade eden modern anlamlarn iinde ise, beenilmek iin hesapl bir aba gstermek de ieriliyordu. Ancak 19. yyda baya ve beeni iin hesapllk anlamlar da lmemi olmasna ramen, poplerin tanmnda bir perspektif deiiklii oluyor ve halk zerinde bir g kurmak isteyenler asndan deil, halk asndan olumlu bir anlam ifade eden bir kavram olarak kullanlmaya balanyor. Bugn hkim olarak kullanlan dier biimde ise popler teriminde tm bu anlamlar rtyor. Popler kltrn halk tarafndan kendileri iin anlam ise tm bunlardan deiik ve 18. yyda Herdere dayanyor (aan 2003, 31).

Poplerin iinden kan popler kltr tanmlarken merkeze gnlk hayat tabirini koymamz gerekmektedir. Szen, gndelik hayat ile popler kltr ilikisini yle aklamtr: Muteber olanla deil, rabette olanla snrlar izilen popler kltr, gndelik hayata ilikindir ve gndelik hayat bilgisine dier kltrlerden ok daha fazla bel balar (Szen, 2004, 57)4. Popler kltrn en geni tanmyla gndelik hayatn kltr olduunda neredeyse tm aratrmaclar hemfikirdirler. Gnlk hayatta karmza kan tm metalarda deime ve kullanp atlma sz konusu olduu iin, kavram tketim olgusu ile de aklamamz gerekecektir. Buna gre: Popler kltr bir kullanm ve tketim kltrdr: Kullanm ve tketim poplerin retiminin ilk safhasndan son-kullanm ve atma safhasna kadar her aamasnda vardr (Erdoan; Alemdar 2005, 35).

Makale Dou Bat Dergisi, Popler Kltr zel Saysndan alnmtr. 2001de ilk kez yaymlanan bu say, 2004te ikinci basksn yapmtr. Elimizde bulunan zel say 2004 ylnda yaplan ikinci baskya ait olduu iin bu tarih verilmi, kaynakada da ayn tarih gsterilmitir.

20

1.3.1 Popler Kltr ve zellikleri Gnlk hayatn yaanlrln salayan ve halk tarafndan kabul gren olgular olarak karmza kan popler kltr pratikleri, hayatmzn her alannda grdmz sradanlklardan oluur. Ynetim erklerinin elinde, boyal bir dayatma olarak kabul edilen popler kltr, aslnda sadece st snfn ynetilenlere dayatt bir kltr olarak adlandrlamaz. Popler kltr, halkn elinden kar ve onun beenip kulland mallar retir. Yani halk neyi istediini bilir ve reticiler de onu retirler. Halk tarafndan biimlenip, teknoloji vastasyla piyasaya srlen bu kltrde halkn iradesi salamdr ve halk, itiraza hazr durumdadr. Popler kltr eletirel ve ynlendiricidir. popler kltr:
Gndelik ideolojinin yaygnlama ve onaylanma ortamn yaratr. Dolaysyla denilebilir ki popler kltr gndelik hayatn kltr olmasndan ve gndelik hayatn da bir iktidar mcadelesi olmasndan dolay, bu kltrel alan iinde uzlama gleri ile direni glerinin savat ve de empoze edilen anlamlar/zevkler/ sosyal kimlikler arasndaki elikilerin mcadele ile yok edildii bir sava alandr. Homojenliin egemen gleri daima heterojenliin direniiyle karlar (aan 2003, 35).

aana gre

Toplumun giderek tketim toplumu haline gelmesi ve insanlarn kendilerini byl dnyalara kaptrmas, elbette ki iktidarn istedii bir eydir. nk iktidar siyasal otoritesini ancak halkn kabulleri ve eletiriden uzakl ile salamlatrr. lkede meydana gelecek bir huzursuzluk ncelikle yneten snf etkiler. Toplumun yneten snflar, ortak menfaatleri koruma duygusuyla ou zaman birbirlerine destek olmakta ve dzenin korunmas iin almaktadrlar. Bylece siyasal ve ekonomik gc elinde bulunduran ynetim, kltr ve sosyal hayat ynlendirmeye ve kendi tekeline almaya balar. Devlet eliyle sosyal hayata yaplan bu mdahalenin grnr olmasn engellemek iin de en iyi are halk srekli uyuturmak ve bugne ait olarak yaanan ne varsa yarna unutturmaktr. Elence unsuru ile salanan anlk rahatlamalar ve tketim yoluyla kaybedilen bilin uyankl insanlar kitleletirmektedir. Kitleler hafzalarn kaybedip de her yerde ve her anda fantazyalar, gsteriler ve hayaller istemeye baladklar zaman uyuturulmu ve itiraz glerini kaybetmi olmaktadrlar. Baudrillardn: Kitlede bilin ve bilinalt yoktur (Baudrillard 2003, 32) derken anlatmaya alt da budur.

21

Trkiyede popler kltr kendisini tam olarak gelitirememi ve yerini kitle kltrne ok abuk brakmtr.
Kentlileme, kitle basn, eitimin standartlatrlmas, mzikte alglarn ve tedrisatn standartlatrlmas vs. ile sultanilerin ve mlkiyelerin kurulmas, hukuk sisteminin yava yava laikletirilmesi ile birlikte popler kltrn serpilip boy atmasna frsat kalmadan kitle toplumu/kitle kltr dnemine geilmitir (Oskay 1992, 6).

Popler kltrn toplum hayatnda hkim klnmas ile kitle kltrne geilmesi srasnda yaanan ksa dnem boyunca popler kltr, kyden ehre g eden ve kyl kalamayp, ehirli de olamayan insanlarn yaadklar bunalmlarda ve aresizliklerinde tutunduklar dal olarak grlmtr.
Poplerin gaspndan nceki popler kltr ezilenlerin daha iyi dnya umutlarnn, bu ynde direnilerinin ve mcadelelerinin ifadesiydi. Krolu destan, Anadolu atlar, aalara, paalara ve devlete kar direnen yoksullarn ve hakszla urayanlarn daa k ve sevgililerini kar ykleri, sendikalama, grevler, dayanma ve renci hareketleri gibi. Artk kresel pazarn egemenliinde popler kltrde muhalefet bile snf egemenliinin ilevsel paras haline dntrld. Popler kltr, kitle iletiim aralaryla ynetilen kitle kltr iine kertildi (Erdoan; Alemdar 2005, 39).

Popler kltr, ortak bir itirak alandr. Kaynan halktan alarak kendini gelitirir. Kimi rnlerini halk kltrne iade ederken, kimi rnlerini kitle kltrnde eritir. Kltrler aras geii salar ve toplumun alt snflar ile st snflar arasndaki ilikiyi dzenler. Egemen sistemin deerlerini yerel deerler iinde eriterek, sistemin devamn ve sorunsuz ilemesini salar. Kiilerin yorulduklar ve kendilerini ie yaramaz hissettikleri bir ortamda, onlara toplumlarnn bir ferdi olduklarn hatrlatr. Gelir dzeyindeki farkllklara ramen, onlara st kltr rnlerini sahte ve kopya olarak olsa bile- kullanabilmenin kolayln salar. Popler kltrn ucuz ve ekonomik oluu onun kullanm alann geniletmitir. Bu kltr, geleneksel deerleri modern unsurlarla birletirerek, ortaya kan sentezi kolay anlalr ve ulalr bir biimde ortaya koyar. Popler kltrn rahatlatc zellii de insanlara dzene uyma azmi vermesi ve toplumla kopuk yaamalarn engellemesidir. Bu durum onlar kaderci bir yapya tasa da popler kltr kullanclar eletirel zelliklerini kaybetmezler.

22

Popler kltr, ierisinde eletiriyi ve bakaldry barndrr.

Popler kltr tabiler ile gszlerin kltrdr, bu yzden de ierisinde daima toplumsal sistemimizin, dolaysyla da toplumsal deneyimimizin merkezinde yer alan egemenlik altna alma ve tabi klma glerinin izlerini, iktidar ilikilerinin gstergelerini tar. Popler kltr ayn zamanda bu glere direnmenin, onlardan syrlmann belirtilerini gsterir: popler kltr iinde elikilidir (Fiske 1999, 15).

Eletirinin hassas durumlara sebep olacann anlald durumlarda, popler kltrn rnleri engellenir veya reticiler bir sre iin durdurulur. ktidarn ilk kontrol altna almak istedii, sansr mekanizmasn ilettii, zerinde tahakkm kurduu popler kltr rnleridir (aan 2002, 21). Popler kltrden beklenen, toplumu gelimeyi kabul eder bir duruma tamasdr. nsanlarn hayatlarndaki eksiklikler, popler kltrce retilen rnlerle kapatlmaya allr. Popler kltrn elendirirken retmek gibi bir vazifesi de olduu iin, halk yarnlara hazrlar ve onlara gelecek konusunda umut vermeyi amalar:
Kitlelerin yaanan gn iin soluk almalarn, yarnki zorlu gne kadar tahamml etmelerini, reel yaantlarna katlanmalarn (maniplatif) fantezi dnyasnda ayn ile tekrarlayarak, reel yaamn srdrlmesini kolaylatrr. Bu da izleyici (veya tketici) iin reel yaamn yerine baka trl bir yaam olabileceini dnmenin yollarn tkar, varolan benimsemenin acsn ve krkln hafifletir (aan 2002, 18).

Popler kltr gelip geiciliine ramen, baz deerlerini retildii zamanlarn ok tesine tayabilecektir. Bylece kltrmz kendine yeni bir kap daha am olacaktr. Mehmet Barlasn bu konu ile ilgili gzel bir tespitine yer veren Kasrdan aldmz cmleye gre, Popler kltrn paralarndan bazlar, sabun kp gibi uucu ve yok olucudur. Ama bazlar kalr ve klasik kltrn birikimi arasnda yerini alr (Kasr 1993, 74). Popler kltre yneltilen ok iddetli eletiriler ve onunla ilgili olan olumlayc grler vardr. Ancak bu ksma gemeden nce, popler kltr iinde eriten kitle kltr, popler kltr douran folk kltr, popler kltrn moda ksmn oluturan pop kltr ve onlara yneltilen eletirilerin kayna olan yksek kltr kavramlarna bakmamz gerekmektedir.

23

1.3.2. Kitle Kltr Kitlesel retimi zamanla bir kltr endstrisine dntren kitle kltr, dev endstriler araclyla retilen ve kullanclarna kitle iletiim aralar vastasyla ulaan bir kltrdr. Toplumsal otoriteyi koruma amac tayan ve kendi glerini yitirmek istemeyen iktidar gleri, zamanla onaylayc, uyutucu, haz verici rnler retmek istemi ve kltr endstrileri ile ortaklklar kurmaya balamlardr. Bu durum elence endstrilerini ve kitlesel retimleri tetikleyerek kitle kltrnn domasna neden olmutur. Kitle kltrne yn kltr , kltr endstrisi (Kzlelik 2000, 225) gibi isimler de verilmektedir. Doann, Tandan ald tanma gre kitle: Ayn uyarcdan etkilenmekle beraber, fizik yaknl bulunmayan kimselerin oluturduu bir toplumsal kategoridir. Burada uyarc, insan belirleyen, niteleyen (kltrel, ekonomik) ana etken olarak dnlr (Doan 2000, 109). Kitlelerin gc gnmzde ok artm ve kitle psikolojisi hayatmzn her alannda kendini hkim klmtr. nne geilemeyen ve bymesi nlenemeyen kitleler, ihtiyalar doyurulmaz ve susturulmazsa, olduka ykc ve zararl da olabilmektedirler.
Vaktiyle doru saylan ve bugn lm bulunan bunca dnce ve devrimlerin birbiri ardnca ykt bunca iktidarn ykntlar zerinde, yalnz bu g ykselmitir. Ve yakn bir gelecekte de btn teki kuvvetleri mutlak ekilde yutacaa da benzemektedir. Eski inanlarmzn sarsld ve kaybolduu, toplumumuzun eski direkleri birer birer ykld halde, kalabalklarn basks ve nfuzu, hibir eyin basks altnda olmayan, hkm daima byyen bir g haline gelmitir. Bu bakmdan iine girmekte olduumuz a, gerekten kelimenin tam anlamyla Kitleler a olacaktr (Bon 1997, 11).

Kitleyi oluturan gruplar, ortak bir paydada birleerek, znel kimliklerini ve karakteristik zelliklerini yitirmi; kimliksiz birer insan olarak, kalabalklar arasna karmlardr. Onlarn ortak paydalar davranlarn da ynlendirmitir. Kitle toplumu, modern toplumun douu ile ekillenmeye balam ve kltrel hegemonyann neminin anlalmasnn ardndan lkelerin kendilerini pazarlayabilmelerinin tek aracs haline gelmitir.

24

Kitle iletiim aralarnn kullanmnn yaygnlamas da bu kltrn hkimiyet sahasn geniletmitir.

Kitle toplumu kavramnn tarihsel kkeni, dayana artk halk deil, kitle kavram olan modern snfl toplumun belirmesi iin gerekli toplumsal, siyasal ve ekonomik koullar hazrlayan Bat Avrupa kapitalizminin Ondokuzuncu Yzyln ikinci yarsndaki hzl geliimine balanr. Kitle toplumunun ideal nitelikleri kapitalist iblmnn gelimesi, byk apl fabrika rgtlenmesi ve meta retimi, nfusun kentlerde younlamas, kentlerin bymesi, karar alma srecinin merkezlemesi, daha karmak ve evrensel iletiim sistemleri ve oy hakknn ii snfn da iine alacak biimde geniletilmesine dayanan kitlesel siyasal hareketlerin bymesidir (Swingewood 1996, 17).

Kitleyi oluturan bireyler, ounlukla kendi zlerinden ve benliklerinden kopmulardr. Birlikte olmann verdii cokunluk ile yalnzken yapamayacaklar eylemleri, kitle ierisinde rahatlkla yapabilir duruma gelmilerdir. Saldrya ve iddete olduka aktrlar. Abartlm ve younlam duygular yaarlar. Her hareketleri arlatrlmtr. Kitleler ierisinde bulunan bireylerin belli bal baz zellikleri vardr. Bon, bunlarn bir ksmn yle sralar:
1- Bilinli kiiliin kaybolmas. 2- Bilinalt ile hareket eden kiiliin hkimiyeti. 3- Dncelerin, duygularn sirayet yoluyla ayn yne doru ynelii 4- Telkin edilen dncelerin uygulamasna hemen balamak istedii (Bon 1997, 28).

Kitle kltr, kendini oluturan bireyler arasnda yceltilirken, geleneksel deerlerden kopuu da hzlandrmtr. Gnmzdeki evrensel kltr arayn en iyi rnekleyen yap kitle kltrdr. Grmezden getirme ve pasifletirme bu kltrn baat karakteridir.
Kitle kltrnn zellik ve etkilerine gelince: a) Kitle kltr bireyi kiiliksiz ve kimliksiz yapar. b) nsann zgrlk alann daraltr. c) Kitleye durmadan bir eyler retir, ama kark, programsz ve dolaysyla yararszdr. Onun iin eitici deildir. d) Bireyi edilgen yapar.

25

e) Bireyi tketici bir tip haline getirir. Onun iin srekli alk ve doyumsuzluk psikolojisi iindedir. f) Manevi deerler nemsizdir, olsa da olur, olmasa da. Kayglanmaya demez. g) Kiiyi ve kitleyi tekdzelie srkler. h) Bireyi zevk ve elencenin tutsa yapar. Kitle iin, mzik, dans, oyun ve elence hayatn vazgeilmezleri arasna girer. Bylesi bir hayat tercih edenler, bakalarn kendileri gibi olmadklar iin sularlar (Kasr 1993, 7172).

nsanlar kitle iletiim aralarn eitli nedenlerle kullanmaktadrlar. Bu aralarn insan hayatnda inkr edilemeyecek kadar nemli rolleri vardr. Gne bu konuda McQuail, Blumler ve Brownun yapm olduklar snflandrmay esas almtr. Buna gre kitle iletiim aralar u ilevleri yerine getirir:
1. Gndelik sorunlardan ka, duygusal rahatlama, oyalanma ve elence iin, 2. Kiisel ilikiler yerine (dostluk, arkadalk yerine), 3. Kiisel kimlii belirleme istei ve bireysel psikolojik nedenler, 4. Eitim, bilgi, rehberlik vb. amal gzetim (Gne 2001, 106).

Kitle kltrn oluturan kitle iletiim aralar iin Devletin deolojik Aygtlar (D A) tanmn kullanan Althusser, bu aralar hakknda unlar sylemektedir: Tm D Alar, hangisi olursa olsun, ayn hedefe ynelir: retim ilikilerinin yeniden-retimi, yani kapitalist smr ilikilerinin yeniden-retimi (Althusser 1994, 43). Kitle kltrnde ynetici snfn ynetilenler zerinde gerekletirdii kimi bask hareketlerinden ve oyalamalarndan sz etmemiz mmkndr. Egemen snfn, emee baml snflar zerinde kurduu bask mekanizmasnn ilerlii zerine unlar sylenebilir:
Egemen snfn ana hedefi olan retim ilikilerinin yeniden-retimi, bireyleri eitip teknik iblm iinde farkl yerlere datan ilem olamaz yalnz. Gerekte, egemen snfn ideolojisi dnda bir teknik iblm yoktur: Emein her teknik blm, her teknik dzenlemesi, emein toplumsal (snfsal) bir dzenlenme ve blmlenme biimi ve maskesidir. O halde retim ilikilerinin yeniden-retimi snfsal bir giriimden baka bir ey olamaz. Egemen snfla smrlen snf kar karya getiren bir snf mcadelesi iinde gerekleir (Althusser 1994, 7374).

Popler tketim mallarnda belirleyicilik halka aittir. Oysa kitle kltrnde yukardan ne verilirse alnan odur ve kitlelerin iradeleri, baskn ideolojinin arklarna balanmtr. Dayatmalarn sonucunda alnan ve kullanlan bu rnler, kiiler iin geici birer haz

26

kaynadrlar. rnler her defasnda ayn olmakla beraber; kokusu, rengi, tad, kapa veya cildi deitirilmi olarak karmza karlmaktadr. Kiilerin meraklar devaml ayakta tutulurken, kitlelerin daha baka eyler istemesinin de nne bu sayede geilmi olmakta ve kltr endstrisi devaml yenilik aramaktan kurtulmaktadr. Kitlelere eli yz allanp pullanarak verilen eski rn, kitleyi bir sre oyalamakta ama ayn zamanda da insan zihnini kreltmektedir. Kendisine sunulan sorgulamadan alan kitle, rn neredeyse inemeden yutmaktadr. Byle olunca da zihinsel bir krelme ba gstermektedir. tiraz edemeyen insanlar, bir sre sonra balarna gelecek olaylara da tepkisiz kalmay ve yaananlara uyumu gzlerle bakmay renmektedirler. Bu aklamalar yaptktan sonra kitle kltrnn tanmlarna bakacak olursak hemen hemen ayn sorunlar vurgulayan tanmlarla karlarz:
Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de imajlar satn yapan, uluslar aras pazarn deimelerine ve gereksinimlerine gre biimlenip deien, ncedenyaplm, nceden kesilip biilmi, paketlenip sunulmu bir kltr anlatr. Kapitalizmin kendi iin retirken ve yaratlan zenginlii kendine ayrrken, kitleleri cretli kle olarak kullanarak kitleler iin yapt retim ve bu retimle gelen kimlik, duyma, hissetme, yaratma, imdisine, gemiine ve geleceine bakma biimi, ksaca yaama yoludur (Erdoan; Alemdar 2005, 34).

aan kitle kltrn tanmlarken, kltrn yaad geliim izgisini de zetler:

Ynetenlerin ynetilenler zerinde etki sahalarn geniletmeye almalar sonucunda iktidar ile kitle ve elence endstrileri birlemi ve ortaya kitle kltr kmtr. Kitle kltr edilgen tketicilerin, sorgulamadan basite yuttuklar metalarla piyasay istila eden kltr endstrisinin rndr (aan 2003, 47).

Swingewood, MacDonalddan ald tanmda kitle kltrnn devlet kurumlar tarafndan retildiini syler. Ona gre kitle kltr byk i adamlar tarafndan istihdam edilen teknisyenler tarafndan retilen ve mterileri de katlmlar yalnzca satn almakla almamak arasnda bir tercih yapmakla snrl olan edilgen tketiciler olan bir kltrdr (Swingewood 1996, 146). Kitle kltr, kapsad geni alan ve stlendii kimi toplumsal roller nedeniyle farkl tanmlara sahip olmutur. Buna en uygun rneklerden birini Kasrn, kitle kltrn, znesi bakmndan inceleyen Ali zzetbegoviden ald tanmda grrz.
Her kltrn znesi, fert, ahsiyet, bir daha ei bulunmayan ferdiyet olarak insandr. Kitle kltrnn znesi (veya nesnesi) topluluk, kitle veya insan-kitledir.

27

nsann ruhu, kitlenin ise ihtiyalar vardr. Onun iin her kltr insann ycelmesi, mkemmellemesi; kitle kltr ise ihtiyalarn tatmini demektir (Kasr 1993, 71).

Grld gibi kitle kltrnde fert yoktur. Onun tketicisi kitledir. Byle olunca sektrlerin ortak paydalara hitap etmeleri ve kiileri sadece tek merkezde toplamalar gerekmektedir. Bu merkezin ad da kukusuz elence olacaktr. rn ne olursa olsun, insann yaratcl ve dnme haddi zarar grecektir. nk bireylerin soru sorma, cevap arama, merak etme gibi zellikleri bu kltrn rnlerinde bastrlr ve ortada sadece itaat kalr. Kiiler edilgen bir hle gelir. Kitle kltrnde etkin olan iki temel husus daha vardr. Bunlardan ilki kitlelerin pornografiye olan hastalkl merakdr. Ticari alana sunulacak madde ister bir lastik markas isterse bir tabut modeli olsun olas mteri her zaman ayn yerden vurulmaya allr: Belden aas. Sekinler iin erotizm, kitle iin pornografi (Baudrillard 1997, 174). Tketim toplumunun birer ferdi olan kitle kltr kullanclarnn ikinci meraklar ise iddete olan eilimleridir:
Tketim toplumu, ayn anda hem bir ilgi toplumu ve bir bask toplumu hem de barl bir toplum ve bir iddet toplumudur. Barllatrlm gndelikliin srekli olarak tketilen iddetle, imal iddetle beslendiini grdk: gndelik haberler, cinayetler, devrimler, nkleer ya da bakteriyolojik tehlike: Kitle iletiiminin tm maheri z (Baudrillard 1997, 214).

Kitle kltrnn yayclarnn banda medya gelmektedir. Merak, iddet, cinsellik gibi tm tetikleyiciler de tm dnyay tahakkm altna alan ve olduka nemli ilevlere sahip olan medya araclyla yaylmaktadr. Gnee gre kitle kltnn pazar veya piyasas medyadr (Gne 2002, 157). Popler kltrn yerelliine ve millliine karlk, kitle kltr geni bir sahaya yaylr ve ou zaman evrensel nitelikler de tar. ocuklar artk kendi kltrleri dorultusunda deil, tm dnya lkelerinde hkim konumda bulunan kltrel simgeler dorultusunda yetimektedir. Daha ocukluk alarndan itibaren, izgi filmler, yapbozlar, boyama kitaplar ve oyuncaklar vesilesiyle hkim kltrle tanan bireyler; ilk genlik alarnda kendi kltrlerine yabanc olan eserleri okumaya, programlar izlemeye ve uluslararas kahramanlara balanmaya devam etmektedirler. Olgunluk dnemlerinde ise zaten ocukluktan beri gelen alkanlklarla yabanc kltrleri kabullenmekte ve kendi kltrlerinden kopmaktadrlar. Bu nedenle de kitle kltr evrensel izgiler tayan ve yerel olan ykan bir karakter tar. Onun grevi, en ok hkim olann taycln

28

yapmak ve onu benimsetmek, itirazsz kabullendirmektir. Bu kltrn bireyleri, itiraz etmeyi dnmezler. lerinden birisi bile yaad hayat sorgulamay dnrse, kitle tarafndan dlanr. 1.3.3. Folk Kltr Popler kltr incelemelerinde zerinde durulmas gereken bir dier kavram da folk kltrdr. Folk kltr, halk kltr, milli popler kltr (Aygn 2002, 47), geleneksel kltr eklinde de adlandrlr. Folk kltr ksaca, halkn kendi adna, kendi tarafndan rettii kltrdr. retimi, modas, tketimi tamamen halka yneliktir ve onlarn kendi yaam sreleri dorultusunda oluturularak, ortak grlerin hayatiyetini salar. Folk kltr, genel olarak, ehre g etmeyen ve krsalndan kopmayan insann retimidir. Bu insanlarn aclar, sevinleri, enlikleri, atlar, trkleri, oyuncaklar, retim ve tketimleri birlik ve beraberlik iinde oluturulur. Asrlar boyu devam eden bir birikimin sonucu olan bu kltrde geleneksellik n plandadr. Alk olduklar lleri yitirmeden, ortak bir bilin ile kendileri iin retim yapan bu insanlar, emek ile ilerini ortaya koyarlar ama retilen herhangi bir rnn parasal olarak karl yoktur. rn, ortak kullanma aktr.
Folk kltrde ortam yaamn kendisidir. Folk kltrn (batl inanlar veya hurafeler bir yana) sahicilii doal bir ortamdan kmasndandr. Anlam krlmalar daha azdr. Sembolik gndermeler ak anlamlarla ykldr. lev, estetik ve deer uyumas vardr. Otantik koullarda folk kltr stat fark gzetmedii iin kltrel ortamda zne-nesne kutuplamas yoktur (Gne 2001, 149).

Bascom, folklorun ilevlerini drt balkta toplar ancak Bagz bu sayy bee karmtr. Bu ilevler unlardr:
1. Hoa vakit geirme ve elenme ve elendirme 2. Deerlere, toplum kurumlarna ve trelere destek verme 3. Eitim yani kltr gelecek kuaklara aktarma. 4. Toplumsal ve kiisel basklardan kurtulmak iin bir tr kap kurtulma mekanizmas. 5. Protesto (Bagz 1996, 3).

Bu be ilev folk kltrn retilmesinin ve aktarlmasnn temel nedenlerini de tekil eder. nk halk biliminin pratiklerini folk kltrde buluruz. Folk kltre mensup insanlar, gnlk hayatlarnn skntsn unutmak ve zellikle de ar artlar olan kimi i zamanlarnda rahatlamak iin elendirici oyunlar, trkler bulurlar. Deerleri koruyucu

29

ve muhafaza edicidirler. Geleneklere sahip karlar ve gelecek kuaklara aktarrlar. syan duygular vardr ve rnlerinde protesto elerine sklkla rastlanr. Kltr, hayatlarmza birinci szl kltr dneminde halk kltr kaynayla girmitir. Zamanla yazya aktarlm, birinci yazl kltr devrinde kendinden bir eyler yitirerek ama bnyesine de yenilikler katarak deimitir. imdilerde ise szl kltr dneminin ikinci devresini yaamaktayz. Bu dneme teknoloji hkimdir ve teknik aralar vastasyla kltr, kiilere ulatrlmaktadr. Walter Benjamin, mekanik yolla yenidenretim anda sanat yaptlarnn yeniden retimlerinin, kendilerine zg aurasn (hle) kaybettiini sylemitir. kinci szl kltr dnemi bu yeniden-retim an dourur. Sanat bu dnemde znden pek ok eyi yitirmitir. Bu dnemleri kltrel formlar asndan deerlendirirsek birinci devrede folk kltr, ikinci devrede popler kltr, nc devrede de kitle kltrn bulabiliriz.

1.3.4. Pop Kltr Popler kltr balamnda son olarak baklmas gereken kavram pop kltrdr. Pop kltr, popler kltrn iinde bulunan moda akmlar temsil eder. Popler kltrn bir anda parlayp bir anda snen rnleri vardr. Pop kltrn rnleri geici ve akm dzeyinde olan rnlerdir. Kltrel sahann kimi rnlerinin veya akmlarnn yaygnlk kazanmas ve kabullenilmesi amacyla, bir sre ortaya kan bu kltr, ilevini yerine getirdikten sonra, popler kltrn kanatlar altna girer.

1.3.5. Yksek Kltr Tanmlarn yukarda verdiimiz popler kltr, kitle kltr, folk kltr ve pop kltr, aslnda popler kltr incelemelerinde birbirlerinden ok farkl sahalar olarak dnlmemektedir. Hepsi birbirinin devam veya ieriin bir paras olarak grlebilen bu kltrel snflamalarn dnda popler kltrn tam karsnda bulunan ve ona eletirel gzle bakan bir kltr tipi vardr ki buna yksek kltr adn veriyoruz. st kltr, elit kltr, sekinci kltr olarak da adlandrabildiimiz bu kltr, eitim ve gelir seviyesi yksek olan snflar iin, sadece sanatsal ve estetik deer gz nnde bulundurularak retilen, genellikle nadir olan ve klielememi rnleri ierir. Bu kltrn rnleri kitle kltr ve popler kltr tarafndan basitletirilerek alnp

30

kullanlr ve bu nedenle aralarnda eletirel bir yap oluur. Gnmzde yksek kltr, srekli kendini tketmeye balamtr. nk onun dilini anlayacak kiilerin says azalm ve piyasada yksek kltrn reticilerine ve rnlerine verilen nem azalmaya balamtr. Yksek kltr reten de kullanan da sekinlerdir. Buraya kadar yazdklarmz Oktayn Batmazdan ald snflandrmaya gre zetleyebiliriz. Buna gre folk kltrn biimi basittir. Duyu ya da gelenek araclyla retilebilir ve aktarlabilir. rnleri anonim bir karakter tar. Kendisini oluturan ve ortaya karan grubun deer yarglarn ierir ve bu yarglarn taycln da yapar. Yz tketiciye dnktr ve genellikle herkes iin paraszdr. Popler kltrn rnleri biimsel olarak orta karmaklktadr. Meydana getirilen rnler teknolojik bir ortam tarafndan aktarlr veya iletilir. rnlerin belli bir kayna veya reticisi vardr. Yeni bir forml ierisinde sentezlenen kltrel deer ve gelenekleri yanstr. rnler tketiciye dnktr ve parayla elde edilmelerine ramen olduka ucuzdur. st kltrn rnleri karmak bir biimde ve estetik beeni ltleri erevesinde sunulur. Yksek eitimli kiilere hitap eden rnler, ancak kendileri vastasyla iletilebilirler. rnlerin bilinen ve nl bir yaratcs vardr. rnlerinin eletirisi ve deerlendirilmesi yksek beeni sahibi gruplarca yaplr ve yaptlar evresinde ekoller oluabilir. rn belli bir dnsel birikim ve estetik bir aba sonucunda oluturulur ve ayn abay gsterecek kiiler tarafndan anlalabilir. Meydana getirilen rnler olduka pahal ve deerlidir (Oktay 2002, 1617).

1.4. Popler Kltre Yaklamlar Popler kltre yaklamlar olduka eitlidir. Bu eitlilikte kavramn ideolojik bir cephesinin olmas yannda alt snf st snf kartln dillendiriyor olmas da etkilidir. Ayrca popler kltr -hangi kltrn yesi olursa olsun- insanlara ok yakn bir yerde durmaktadr. Kii bakt her yerde onunla karlar. Bu nedenle de popler kltr rnlerinden uzak durulmas ok mmkn grnmemektedir. Aymaz, bu konuda unlar syler:
Popler rnler karsnda ok fazla kaslmaya, okumuluun iffetine bir leke srmemek iin illa entelektelce bahaneler uydurmaya gerek yok. inde yer ald

31

reel hayat nedeniyle bu lkenin okumular da bu kltr yaamak ya da en azndan ona maruz kalmak zorundadrlar. Zaten baka trl bu kltrden kurtulmann da yolu yok. Bugnk kltrel amuru yadsyabilmek iin diyordu Adorno, parmak ularmzda uyandrd o rahatsz edici kanty duyabilecek kadar ona bulam ama ayn zamanda onu reddedebilecek gc de yine bu bulama iinde kazanm olmak gerekir (Aymaz 2004, 139140).

Hayatmzn her alanna bylesine dal budak salan ve hayatn hemen ierisinde olan bu kltr eletirmek ve doru sonulara ulaabilmek gerekten zordur. Popler kltre yneltilen eletirilerden ou, onun kitle kltrnn sahasna dhil olduu anda meydana gelen farkllamalarla belirmektedir. Bu nedenle de bu blmde sunulacak fikirlerin byk bir ounluu kitle kltrn de kapsayan eletiriler olacaktr. Konuya girmeden nce popler kltre yneltilen eletirilerin neredeyse tamamnn st kltr mensuplar tarafndan oluturulduunu unutmamalyz. Popler kltr douran da, ynlendiren de, olgularn kullanan ve iine yarar olanlar alan da, ynetici snflardr. Cantek bu konuda ayn fikri tar. Ona gre tarm toplumlarnda ynetici snfla ynetilen snf arasndaki belirgin farklardan biri de eitimdir. Yneticiler halk ile birlikte olmayp, eitimli olmann verdii zellikleri srekli vurgulasalar da onlarla bir biimde iletiimde bulunmalar gerekmektedir. Bu iletiim kltrel farklardan dolay engellendii iin ynetici snf kendisine onlarn dillerine ve anlaylarna ulaabilecek teknikler aramaktadr. Bunu salayacak en etkin cevaplar da popler kltr rnlerinde bulacaktr (Cantek 2002, 17). Popler kltr eletirileri, eitimli snf ile eitimi n plana almayan snflar arasnda balayan bir atma olarak deerlendirilemese de bu iki taraf arasnda bir yan bakn olduunu anlamak ok kolaydr.
Yksek ve popler kltrn savunucular birbirlerine eitli biimlerde saldrrlar. Yksek kltr popler kltr baya ve hastalkl olmakla sularken, popler kltr de yksek kltre ar bilgi, zppe ve kadns olduu gerekesiyle saldrr, bu amala entel dantel gibi alayc, aalayc szler icat eder. Ancak saldr yntemlerinde kimi farkllklar vardr. Yksek kltr ounlukla kitaplarda, edeb dergilerde popler kltr uygun bulmadn ifade ederken, popler kltr kamular ayn zamanda polisi, krsy ve siyaset meydann da dmanlarna saldrmakta kullanr (Gans 2005, 66).

Eitimli snflar iin popler kltr kullanclar, esas ama olarak grlmemektedir.

32

Popler kltr eletirileri sekin sekin yaplan bir kltr muhabbeti olarak deerlendirilmektedir (Mutlu 2004, 21). Popler kltr kullanclar ise eitimli snflar samimi grmemekte ve onlarn yorumlarna kulaklarn tkamaktadrlar.
Baarl popler kltr yaratclar, yksek kltr llerini tutturmadklar gerekesiyle profesyonel eletirmenlerin saldrsna urad zaman, ounlukla, sayg duyduklar tek eletirmenin izleyici olduunu, eer yaptlar izleyici tarafndan beeniliyorsa, profesyonel eletirmenlerin grlerinin ya yanl olduunu ya da dikkate alnmaya demediini syler (Gans 2005, 151).

nsanlar sahte bir dzende yaatmak ne kadar dorudur tartabiliriz. Ancak ortada kesin olan bir ey varsa o da popler kltrn mill bir cephesinin olduudur. Popler kltr, egemen glerin elinde maddi ihtiyalarn tatmini olarak kullanlan kitle kltrnn emberinden kt an, toplumu yarnlara hazrlayacak bir g olabilir. Popler kltr rnlerinin kullanclarna gre st kltrn yeleri popler kltr eletirirken, eletiri yaptklar iin bile -yani zmleme, deerlendirme ve eletirmeyi baaracak olan ancak bilgi sahibi olan sekindir ve popler kltr kendisine konu edinmektedir- bu evrede kabul grmez ve gvenilir olmazlar. Bu gvensizliin temelinde aydnlara kar olan tepkinin yansmasn bulabiliriz. Halk kendilerine ait olan bir kltre sekinlerin el uzatmasn istememektedir. Aydn ile halk arasnda meydana gelen kopukluk, sadece popler kltr eletirilerinin deil, kltr konusuna dair her gelimenin nn tkayacak duruma gelmitir. Bir yanda, para ve politika, torbann dibinde alm iki delik gibi, aydn uvaln boyuna boaltmaya devam etti. te yanda, aydn ile halk kitlelerinin arasn daha da at. Halk kitlelerinde okumua kar gvensizlii ve phecilii daha da derinletirdi (Berkes 1985, 257258).

1.4.1. Akademik Bak ve Popler Kltr Popler kltr ile ilgili deerlendirmeler olduka farkl cephelerde gelimitir. Bu yaklamlar deerlendirmeden nce, sekin szcnn tanmn yapmann daha doru olacan dnyoruz:
Sekin (Elite) szc onyedinci yzylda stn kalitedeki mallar tanmlamakta kullanlrd. Sonralar bu szcn kullanm alan genileyerek birinci snf askeri birlikler ya da soyluluun yksek mertebeleri gibi st toplumsal kmeleri

33

kapsamaya balad (Bottomore 1997, 7).

imdilerde sekin, toplumun stnde bulunan, eitimi ve kltr ile n planda olan, ynlendirici kii anlamnda kullanlmaktadr. ounlukla niversite mezunlarnn oluturduu bu snf yine onlarn gayretleriyle hayatiyetini srdrmektedir. Sekinler iin popler kltr aratrmak ve incelemek ilk zamanlarda kabul grmeyen bir olguydu:
Popler kltr kuramclar ada sanatlar zerinde yapt incelemelerinde genellikle egemen entelektel syleme riayet ederek, sekinci bir tavr iinde (faizan bir eilim iinde olmadn belirtmelerine ramen) popler olan, kitlelere ulaabilen, anlalmas ve izlenmesi kolay olan almalara yukardan yaklayorlard (Cantek 2002, 26).

Zamanla kendini insan hayatnda etkili klmaya balayan bu kltr, yksek kltre ait rnleri de bnyesine alp kullanmaya balad zaman sekinler, durumun dndklerinden daha ciddi olduunu anladlar. Bu kez tm abalar popler kltr anlamak yolunda oldu. Gnein Mc Luhandan ald u satrlar, teki kltrn tannmasnn bir ortamda nemini vurgulamaktadr: iin Elektronik teknolojisi tarafndan aratrlmas biimlendirilen bu yeni kltrel evre insanlar yiyen yamyamca bir ortamdr. Bylesi varolabilmek yamyamlarn alkanlklarnn kanlmazdr (Gne 2001, 39). Bu anlayla ortaya kan popler kltr eletirisi, zamanla st snfn da ilgi alan haline geldi ve artk popler kltr, niversitelerde ayr bir krs igal etmeye balad. imdilerdeyse popler olana mesafeli durmak, tam tersine, halkn beenilerini kmsemek, hatta bu byk zneyi aptal konumuna yerletirmekle e anlaml grnyor; bunda srar eden bundan byle kesinlikle bir elitist olacaktr (Aymaz 2004, 65). Popler kltr her eyden nce kendisi olarak ele alnmal, onun bamsz bir alan olduu kabul edilmelidir. Eer popler kltr, yksek kltr formllerine gre zmlenmeye kalklrsa, sonu yanl olacaktr. Aslnda akademik kltrn, dier btn kltr kamularndan ayr bir yerde durmas ve tm kltr trleriyle ilgili olarak yrtlen her trl almaya kucak aabilen bir saha olmas gerekmektedir. Bize gre akademik sahalar, insan evresine ve toplumuna kar duyarl, olgun ve faydal birer birey olarak yetitirmekle ykmldrler. Toplumsal

34

yaamda izi olan her faktr, gelecek gnleri etkileyecektir. Bu nedenle kltrn girdisi kts dikkatle gzden geirilmeli ve her unsur ayrntl olarak ele alnmaldr. rnlere yukardan bakmak ya da onlar yok saymak, insanlar arasna uurumlar koymak ve anlalmay zorlatrmaktan baka hibir ey yapmayacaktr. Bir konuyu en iyi yorumlayan onu en iyi anlayandr diyerek popler kltr ile ilgili grleri olumlu ve olumsuz yaklamlar olarak iki ana balk altnda inceleyelim.

1.4.2. Popler Kltre Olumlu Yaklamlar Popler kltre yneltilen olumlu eletirilerin temelinde, akademik dnyann popler kltr zerinde gerei gibi inceleme yapmad ve onu anlamadan yarglad dncesi vardr. Aydnlar, popler kltr sadece tek boyutuyla ele almakta, byle olunca da popler kltr, hayatlarmzda sadece nceden hazrlanp sunulan bir paket kltr olarak grnmektedir. Oysa popler kltr rnleri her kltrel retimde olduu gibi birbiriyle elien, bnyesinde farkl sesleri barndran bir sistemdir. Bu nedenle de yalnkat deerlendirilmemelidir. Eer bu kltr tek boyutuyla incelenirse sadece paray verip veya zamann harcayp dd alma seviyesinde, yani bitmi ve paketlenmi bir mal tketme dzeyinde tketici-kitlelerin mal (Erdoan; Alemdar 2005, 50) olarak dnlr. Mutluya gre ellerinden geldiince popler kltr dlasalar da, akademisyenler popler kltrnn kahramanlatrc dnyasna oktan dhil olmulardr:
Medyann popler ettii akademi mensuplarnn says hi de ihmal edilebilir lde deil. stelik popler kltrn mesel yldz sistemi gibi kimi kurumlar da niversitelere giderek daha fazla szmakta.5 Yani popler kltrn dnda olduu varsaylan akademik dnyann mensuplar da aslnda popler kltrn birok zelliinden arnm falan deiller. Tam tersine giderek tecimselleen bu dnyada poplerliin katma-deeri de artmaktadr (Mutlu 2004, 19).

Akademisyenlere popler kltr ele alp incelemeleri ve doru bir sonuca ulamalar yolunda yaplan telkinler popler kltre olumlu bakn ilk maddesidir. kinci yaklam, popler kltrn kurulu dzen ierisinde bir denetim mekanizmas
5

Yldz Sistemi: Joe MORANn Cultural Studies and Academic Stardom adl yazsnda metalama ile niversite ilikisini anlatrken kulland bir terimdir. Burada niversitelerin akademisyenlerine insan sermayesi olarak bakt savunulur. Ayrntl bilgi iin aada verilen makaleye baklmaldr: Erol Mutlu; Popler Kltr Eletirmek , Dou-Bat Dergisi, Popler Kltr zel Says, Yl: 4, Say: 15, Mays, Haziran, Temmuz 2001, s.1920.

35

olduu ve ideolojiye ilerlik kazandrd ynndeki grlerdir ki Mutlu, popler kltrn anlan zelliinin ilk rneini Aristoda bulduunu syler ve Aristogilci yaklamdan sz eder. Yaklamn znde kazanlm bilgilerin hayata dair kimi yaklamlar aklamakta yetersiz kald ve bu nedenle de yanl ve kopuk deerlendirmelere varld dncesi vardr. Yazar ite tam bu noktada Aristonun, popler (halka dair, halka ait, yaygn) birikimlere mracaat edilmesini nerdiini syler (Mutlu 2004, 14). Popler kltrn olumlu bir dier ilevi olarak bar zellii ne srlr. Birbiriyle anlaamayan tm toplumsal snflarn, popler kltr sayesinde daha uyumlu yaad ve kltrler aras farkllklarn toplumsal dzenden kopmadan kabul edilebildii ynndeki kanaat bu kltrn olumlayc ynlerinden biridir. Popler kltr kitle kltrnden ayrt ederek, onun millliini vurgulayan bir dier olumlu gr, popler kltrn sahasn da belirlemi olur. Popler kltrle ilgili olarak ne srlen bir dier olumlu eletiri, poplerin eiticilik vasfna dayanmaktadr. Popler kltr rnleri, halk bir taraftan elendirirken, bir taraftan da onlar eitmektedir. nsanlar popler kltr rnlerinin verdii birikimle, st kltrn rnlerine de zamanla ynelebileceklerdir. Toplumda belli bir birikim salama yolunda popler kltr rnleri nemli birer aracdr. Olumlu olarak anabileceimiz bir dier gr, popler kltrn, kltrler aras gei ilevinin olduu yaklamna dayanr. Popler kltrn, yksek kltrden ald rnler, tekellemeyi yok etmekte ve sanatsal kimi rnler sekincilikten uzak tutulmaktadr. Bu grn destekilerinden olan Akaya gre, popler kltre ait olan rnler, mzelerde, sergilerde gsterilmeye balanm ve kltrlerin i ielii ortaya kmtr. Bylece yakn bir zamanda kiiler aras kopular da engellenmi olacak; ayrmlar sadece kiisel beeni dzeyinde ortaya kacaktr (Akay 1992, 11). Olumlayc bir dier gr popler kltrn teknolojiye bal olarak gelitiini ve teknolojinin doal bir sonucu olduunu dnen yaklamdr. Popler kltre olumlu yaklaan Empirik Realistler iinde bulunan Liberal grubun yaklamnn bir paras olarak bu tutum, snflar aras blnmeyi de reddetmektedir. Onlar kltr sadece beenilere gre ayrtrmaktan yanadrlar. Dnyann her blgesinde kendini gstermeye balayan savalarn en tehlikelisinin kltr savalar olduunu belirten bu grup, hkimiyet kurmann temsilcisi olarak da kltrlerin kullanldn anlatmaktadrlar.

36

Popler kltre ynelen bir dier yaklam da toplumsal birlemeyi salama asndan popler kltr gerekli gren Gramsci yaklamdr. Buna gre rza ile bask arasnda oluan bir denetleme olan hegemonya, sivil toplumu denetleyen bir yapya sahiptir. Sreklilii yoktur ama ideolojileri ile kendini devaml klar. Hkmedilen topluluun rzasnn alnmas esasna dayanan bu yntem, aydnlar birer denetmen olarak grr ve onlar sayesinde ynetici snf, sivil topluma balanr.

1.4.3. Popler Kltre Olumsuz Yaklamlar Popler kltre yneltilen olumsuz yaklamlarda ncelikle kltr kavramnn alglanmasndaki farkllklar yatar. Mutlu bu konuda yle syler:
Popler kltre ynelik olumsuz yaklamlarn kaynanda kltrn sekinci tanmnn ve kltrle toplumsal arasndaki ilikinin niteliine dair indirgemeci, belirlenimci yaklamlarn yattn dnyorum. Kltrn zirveden (siyasal veya entelektel sekinlerden) eteklere (sradan insanlara) ynelik bir ak olduu anlay, yani sradan olmayan her trl renilmi ve yaratlm insan deer eklindeki kltr kavram popler kltre dair eletirilerin ounun zsel varsaymn oluturuyor. Bu anlaya gre, kltr (yksek veya sekin kltr) zellikle sradan (zihne kar bedensel ) hazzn almasyla inceltilmi bir yaratm, retim ve tketim pratiidir. Bu pratik dnyay grmenin ve anlamann gelikin ve farkl biimlerine imkn verdii iin yine bu dnyann insana lyk bir ekle dntrlmesi siysetinin bir unsurudur. Buna karlk (kal, oyalaycl, kolaycl ile) popler kltr sradan hazza yneliktir (Mutlu 2004, 15).

Popler kltre bakta olumsuz grlerden ilki, baz aratrmaclarn nicelik ve nitelik arasnda ters orantl bir gidi olduunu, dolaysyla da nfusun ounluu tarafndan paylalan popler kltrn nitelikten, yani kaliteden yoksunluunu (Gngr 1999, 10) savunmalar noktasnda ortaya kmtr. Bu gre gre: Popler kltr ar olmaya eilimlidir, fra darbeleri kaln, renkleri parlaktr. Bu arlk, aalayanlarn ona baya, melodramatik, apak, yzeysel, sansasyonel ve benzeri sulamalar yneltmelerine davetiye karr (Fiske 1999, 142). Popler kltre yneltilen olumsuz eletirilerin bir dier ucunda siyasal san ve ultratutucularn grleri vardr. Bu grupta bulunanlar, popler kltr ile kitle kltrn alt kltr ad altnda ortak deerlendirirler ve bunun karsna batnn klasik ve aristokrat kltrn rnekleyen yksek kltr yerletirirler. Onlara gre alt kltr, dk bir

37

beeninin ve kt zevklerin sonucudur. Alt kltr, uygarlklar ve kltrel gelimeler adna zararldr. Popler kltre olumlu yaklamlarn iinde de yer alan ve st kltrn rnlerini kapsamna alarak basitletirdii ynndeki gr, tam tersi bir biimde olumsuz yaklamlarn iinde de yerini almaktadr. Oktay, st kltr rnlerinin popler kltr rn olarak alglanmas konusunda Trkiyede grlen bir rnee de iaret eder. Bu rnekte Umberto Econun Gln Ad adl romannn ok kark konulara deinmesine ramen, romandaki Hristiyan teolojisi ile ilgili vurgularn stnn kapatlarak, verilen mesajlarnn hafifletildii ve eserin basit bir polisiye kurgu olarak dnld anlatlmaktadr (Oktay 2002, 14). Gans, popler kltre olumsuz yaklamlarn drt balk altnda incelenebileceini syler.
1. Popler kltr yaratmann olumsuz zellii. Popler kltr sevimsizdir; nk, yksek kltrn aksine kr zihniyetli yatrmclar tarafndan sadece parasn deyen izleyiciyi memnun etmek zere, toptan retilir. 2. Yksek kltr zerindeki olumsuz etkiler. Popler kltr, yksek kltrden alnt yapar, bylece onu ayaa drr; ayrca gelecein pek ok yksek kltr yaratcsn batan karr, bylece onun yetenek kaynan tketir. 3. Popler kltr izleyicileri zerindeki olumsuz etkiler. Popler kltr ieriinin tketilmesi en iyi olaslkla sahte mutluluklar yaratr, en kt olaslkla da, izleyiciye duygusal olarak zarar verir. 4. Toplum zerindeki olumsuz etkiler. Popler kltrn yaygnlamas yalnzca toplumun kltrel ya da uygarlk- kalitesini drmekle kalmaz, ayn zamanda diktatrle eilimli demagoglarn kulland kitle ikna yollarna tuhaf bir biimde ilgi gsteren, edilgin bir izleyici kitlesi yaratarak totaliter rejimlere anak tutar (Gans 2005, 43).

Grld gibi popler kltrn olumsuz eletirileri ierisinde onun rnlerinin kalitesiz olduu ve yksek kltr smrd; maddi karlar esas alnarak retildii; insanlara zarar verdii ve eletiri yeteneini dzensiz kulland iin totaliter rejimlere kap aralad ynnde yorumlar vardr. Popler kltrn ykl bir sermaye ve eitli teviklerle retiliyor olmas da ona bak olumsuzlatrmaktadr. Bu dnceye gre maddi kazanmlar, yaratc zihni

38

engellemekte ve kiiler sadece para kazanmak hrsyla ayn ksr dng ierisinde dnp durmaktadr. Popler kltrn kullancs zerinde olumsuz etkisi olduunu savunanlarsa onu sahte haz kayna olarak grr ve ykcln anlatr. Gerein arlndan hayalin dnyasna kaan kullanclar, gerek hayatla baa kmay unutmakta ve ondan kamaktadrlar. Bu noktada son olarak anlmas gereken husus Frankfurt Okulu ve eletirileridir. Frankfurt Okulu, kltr ideolojik yap rgtlenmesi olmas asndan ele alr ve eletirir. Frankfurt Okulu, 1923 ylnda Frankfurt niversitesinde resm olarak kurulan ve Sosyal Aratrmalar Enstitsnn bnyesinde barnan bir aratrma okuludur. 1933 ylnda Hitlerin iktidar olmasyla birlikte yelerinin byk bir ksm Yahudi ve Marksist olan Okul, nce Frankfurttan ayrlarak Cenevreye oradan da Amerikaya gitmitir. 1934 ylnda New Yorkta tekrar kurulan Enstit, almalarna burada devam etmitir. 1949 ylnda yeniden Almanyaya dnen aratrmaclar, bir sre daha faaliyet gsterdikten sonra dalmlardr. Bu okulun kltrel sahadaki en nemli temsilcileri Max Horkheimer, Theodor Adorno, Leo Lowenthal, Herbert Marcuse ve Walter Benjamindir.6 Enstit, kltrel alanda pek ok kuram retmitir. zellikle Adorno ve Horkheimerin 1944 ylnda yaymladklar Aydnlanmann Diyalektii adl eser, kltr endstrisi terimini gndeme tamas ve popler kltr, kapitalizmin tahakkmn kurmak anlamnda deerlendirmesi asndan dikkate deerdir. Bu dnceye gre:
Kltr tekelleri banka ve imalat sektrnn -ok uluslu- holdinglerinin bamll altna alnarak endstriletirilmiti. Burada ama, kltr metalatrmak, bireyleri kitle kltrnn (elence) rnleri araclyla ait olduklar stat (gelir) gruplarna uygun tketim biimlerine gdlemek ve varolan ekonomik yapy hakllatrmakt (Atiker 1998, 52).

Yine Adorno ve Horkheimera gre kitle iletiim aralar insanlar ve kltrel rnleri birer meta hline dntrmektedir. Bu kltrlerin araclar, amalarnn insanlar sadece ideolojiyi rnekleyen tketiciler yapmak olduunu sylerler. Ayrca bu kurumun oluturduu elence endstrisi de Adorno ve Horkheimerin zerinde durduu

Frankfurt Okulu ile ilgili ayrntl bilgi almak iin aadaki kaynaklara baklabilir: Kitle letiim Kuramlar, (der. : Erol Mutlu), topya Yaynlar, Ankara 2005 Sezgin Kzlelik; Frankfurt Okulu (Eletirel Teori), An Yaynclk, Ankara 2000. Tom Bottomore; Frankfurt Okulu, (ev: Ahmet idem), Ara Yaynclk, stanbul 1989.

39

konulardan biridir. Elenceyi aclar unutmak ve skntlardan kamak anlamnda kullanan yazarlar, onun gereklikten deil; direniten ka olduunu savunurlar. yle ki insanlar sonunda elencelik rnleri bile sadece glmeye ynelik ve ii bo olarak talep etmeye balarlar.7 Konumuzu tamamlamadan nce son olarak unlar syleyebiliriz. Popler kltr artk hayatmzn iinde olan ve bizlerle yan yana yryen rnlerden olumaktadr. Artk bir poplerin retiminde bile dier poplerlerin kullanlmas sz konusudur. (Erdoan, Alemdar; 2005, 35). Kii kulland popler rnler kadardr ve poplerleri olmad zaman kendini gerek hissedememektedir. Popler kltrde, suni bir evre ile rlen duvarlar arasndaki insan, bu evrede mutlu olmaktadr. Anne karnndaki bebein tehlikelerden uzak olmasna benzer bir biimde, kii, popler kltrn sahasna girdii an kendini tm arpklklardan, skntlardan ve aclardan emin grmektedir. Popler kltrn dnyas ferdin rahatlama sahasdr. O buradan kt andan itibaren souk ve sessiz bir gecenin kucana dm olacaktr. Kltrel sermayeleri ve iktidar ellerinde bulunduran gler, gnmzde tm hayat zerinde etkilidirler ve onlar kendi glerini kitle iletiim aralar vastasyla yaymaktadrlar. Bu aralarn etkinlik sahalarnn ok geni olmas da egemen glerin hkimiyetini pekitirmektedir.
Gnmzde iktidar mitleri artk gklerde yaamyor; her gn, her an yaammzn iinde ve gzmzn nndeler. Gnmz tanrlarnn, iktidarlarn korumalar iin grnmez olmalar gerekmiyor; bask aralarnn en etkilisini, kitle iletiim aralarn kullanyorlar. Ve iktidar imgelerinin ikonlar, sembolleri, kitle iletiim aralarnda boy gsteriyor. Dn byc, bilgiyi ve gc elinde tutand; bu nedenle de ayrcalklyd; toplumu ynlendirendi. Bugn kitle bys, iletiim aralarnda gerekleiyor. Kitleyi ynlendiren, iktidar perinleyen bu gler, para tanrnn araclar. Bugnn Millsin deyimiyle- iktidar sekinleri dnyann tek hakimidirler ve iktidarlarn sarsacak en ufak bir uyanta tpk Zeus gibi, insanlarn stne bask ve zulmlerini salmaya hazr beklemekteler (Emir 2003, 99100).

Trk kltr, tarihin ilk alarndan beri var olan ve kendini srekli yenileyen bir kltrdr. Devlet ynetiminden konaklamaya, adalet anlayndan savamaya,
7

Nitekim gnmzde uyarlama olarak ekrana sunulan dizilerde sadece izleyiciyi gldrme hedeflenmekte ve hatta kimi sahnelerde verilen efektler yoluyla seyircinin nerede glmesi gerektii dahi anlatlmaya allmaktadr. Kiiler, bu sesi duyduklar zaman glmekte ve bunun dnda duygularn ifade edememektedirler.

40

eitimden damak tadna kadar her sosyal faaliyet, kltrn asrlardr ekillenen llerine gre dzenlenmekte ve uygulanmaktadr. Gnmzde ekonominin ve ideolojinin gl olduu blgelerden yaylarak, tm dnyay egemenlii altna almak isteyen kltrel basklara kar kii ancak kendinden olana ve sahip olduuna snarak kurtulabilir. Kltrel atmosferi korurken izlenmesi gereken yollardan en nemlisi kanaatimizce, toplumu bir btn olarak deerlendirmek ve kltrel ayrmalarn, toplumun eitliliini ve uyumunu gsteren birlemeler olduunu kabul edebilmektir.

41

II. BLM POPLER EDEB YAT

2.1. Popler Kltrn Edebiyata Aksi almamzn ilk blmnde poplizm ve popler kltr kavramlarn aklamaya ve zelliklerini belirtmeye altk. Bu blmde ise popler kltr ve edebiyat ilikisi ele alnacaktr. Edebiyat ve poplizmin balants kurulduktan sonra da edebiyatn en yaygn trlerinden olan romann, popler erevede grnn aklamaya alacaz. Popler kltr siyasetten ticarete, giyimden yeme imeye, tptan matematie kadar hemen her sahada karmza kan sosyolojik bir etkinliktir. Ancak, bir faaliyetin, ideolojinin ya da rnn ortaya ktktan sonra yaylabilmesi ve kabul grebilmesi iin bir aracya ihtiyac vardr. Sanatsal estetiin dnda, toplum iin bir krs vazifesi de grebilen edebiyat, popler kltrn rnlerini halka benimsetmek ve yaymak adna olduka aktif bir grev yklenmitir. Edebiyat, eserini seyircisi ile dorudan doruya temas ettirilebilen tek sanattr (Okay 1998, 19). Onun toplumla bu kadar i ielii, toplumsal bir kurum olmasndan ve toplumdaki deimelerin onun da yapsn ve fonksiyonlarn deitirmesinden kaynaklanr. Toplumun her deiiminden etkilenen edebiyat, ynlendiricilik vasfyla toplumu da etkilemektedir. Bu zellii nedeniyle kitle iletiim aralarnn hayatlarmzda belirleyici olmaya balad ana kadar edebiyat, yeni fikirlerin yaylm alanyd. Onun zerinden ifade edilen hususlar, her trl karmaaya ramen ilk baktaki soukluunu yitirir ve kabul grrd. Bu nedenle popler kltrn hayata indii alan olarak edebiyat gstermek doru bir

42

tercih gibi grnmektedir. Popler kltrn halkn ortak duygu ve dncelerine hitap etmesi, edebiyatla onu ortak bir paydada buluturmaktadr. Popler kltrle edebiyat ilikisini inceleyen aban Salk, bu konuda unlar syler:
Edebiyat bir sanat olarak deil de, maksadn gerekletirmede bir ara olarak kullanan poplizm; sloganlamaya msait iirden romana, etkileyici reklam metninden hitabete kadar, edebiyatn hemen her trnden faydalanr. Bu arada hem kendi gayesini gerekletirir, hem de sanat-estetik deeri tartlabilecek nitelikteki edeb eserleri nemli bir Edebiyat olay olarak piyasaya sunar (Salk 1998, 116).

Edebiyat, sanatsal faaliyetlerin hemen hepsi ile birliktelii olan bir sahadr. Kendisi de birok estetik ve felsefi eyi iinde barndrr. Popler kltr rnlerinin sanat alanna giren ksmlarndan balayarak edebiyat ile noktalanan srecine bir gz atacak olursak olduka geni bir ereve ile karlarz.

2.2. Popler Edebiyatn Tarihsel Geliimi Kapitalizmin getirdii sanayileme faaliyetleri, retilen her rn metalatrmaya balad zaman sanat da bu retimden nasibini alm ve halesini kaybetme pahasna da olsa teknik imknlar eliyle yeniden retilebilir bir duruma gelmitir. Gnlk hayatn birer parasn oluturan tketim rnlerini satn almaya ve heveslerini geirmeye balayan kitleler, o zamana kadar st snflarn elinde bulunan sanatsal faaliyetlere de ortak olmak istemilerdir. Sanat, bu dnemde znden koparlmaya ve hafifletilmeye balam ve kalabalklar youn bir ilgiyle sanatsal rnlere ynelmilerdir. Artk Romantizmin dahi statsne ykselttii, dolaysyla da iinin kutsallna inanan sanatdan toplum sadece satlabilir rnler retmesini talep etmektedir (Mutlu 2004, 25). Sanat, kr getiren bir i olarak grmeye balad sanat rnlerine gsterilen ilgiyi fark edince kendisini kalabalklara okutmak ve ok satmak telana dm bu nedenle de hedefinden uzaklam, amacn unutmutur. Sanatta endstrileme de bu vesileyle balamtr. Sanat ile tekniin yollarn birletirerek, kendini kitlelere aan ilk tr fotoraf olmutur. Fotoraf, saysz baskya ulaarak pazarlarda yerini alm; beraberinde de taklidi tamtr. Bylece resim de poplerlemeye ve pazara ait bir rn olmaya balamtr.

43

Benjamin, gnlk edebiyat etkinliklerinin ncelikle dergilerle baladn ve uzun bir sre dergilerle devam ettiini syler. Edebiyatn, 18. yzylda tefrikalar araclyla gazetelerde de yaylmaya baladn anlatan yazara gre tefrika geleneinin balamas, Temmuz Devriminin basna getirdii deiikliklerin zeti niteliindedir. zellikle La Presse gazetesi ile gazete satlarnn trmana getiini, bu srada da tefrika romann baladn anlatr (Benjamin 1995, 106107). Ayrca 1800l yllarn banda Avrupa olduka dalgal ve heyecanl gnler yaamtr. Bu durum gazetelerin bask saysn arttrm ve gazeteler iin ayr bir okuyucu kitlesi meydana gelmitir. Bylece de kitleler lke sorunlarna ilgi duymaya balamlardr. Yanstlan ilgiden memnun olan gazeteciler, daha ok bask saysna ulaabilmek iin gazete cretlerini drmler, gnlk satlarn artrmak iin sayfalarna ilan ve reklmlar almaya balamlardr. Sonrasnda da tefrika roman ve izgi roman eitlerini sayfa altlarnda yaymlayarak hedeflerine daha da yaklamlardr. Bu romanlar takip eden okuyucularda merak duygusu tetiklenmi ve kiiler bu gazetelere sk skya balanmlardr. Bu srada gelien teknolojiden de yararlanmaya alan reticiler, elektrikli telgraf vastasyla evreden derleme haber almaya balamlar ve bu haberleri gazetede gerek bir gndem biiminde sunmulardr. Bu haberlerle halkn ilk ana damar olan merak duygusundan sonra ikinci ana damarn da yakalam olmaktaydlar ki bu iddet duygusudur. Derleme haberlerle oluturulan yapay gndemde halkn ok, iddet ve dedikodu ihtiyalarn karlayarak, psikolojik anlamda -okuyucuya gre- daha doyurucu haberler vermeye balamlardr. Kiilere gerekleri anlatmak yerine, onlar gerein bir grnm olarak sunulan yapay bir evrede yaatmak dncesi bu dnemde kk salmtr. Dokuma sanayisinde bugnk mekiin icad, tekstil endstrisine hz vermitir. Demir ile maden kmrnn birletirilmesinin ardndan James Watt buharla ileyen ilk makineyi yapmtr. Buharl makinelerinin kullanmyla birlikte endstrileme hz kazanm; demir yollar gelimitir. Hzla artan demir yolu yapm faaliyetleri, kltrel gelimeyi de beraberinde getirmitir. Bata ngiltere olmak zere tm Avrupa lkelerinde istasyonlarda kitap satmnn yaylmasyla birlikte, yaynevleri kitaplarn seri retimine balamtr. Kolay ulalr olmalar, gnlk hayatn sansasyonel tutumlarna uygunluklar nedeniyle tutulan bu basit kitaplar seri retimle ok sayda insan eline ulam olmaktaydlar. Tm bu gelimeler 1837 ylnda ngiltere tahtna kan Kralie Victoria zamannda younlat ve seri retim bu dnemde doduu iin, Victoria devrinin poplerliin sanatlat dnem olduu dnlmektedir.

44

Victoria a, basm tekniinin ilerledii, kitaplarn bollat, dn kitaplklarn kurulduu, gezici ktphanelerin oluturulduu, okuma tekniklerinin gelitii ve sanatsal faaliyetlerin artt bir dnem olarak dikkati ekmektedir. Eagleton, geni bir kitleye, trende okunmas amacyla baslp satlan ucuz popler romanlarn daha geni bir alc kitlesine ulatn sylerken bu dnemin zelliini aklamaktadr (Eagleton, 1985, 59). Popler sanatlarda youn olarak edebiyatn kullanlmasnn gerekelerini yukarda aklamtk. Edebiyat ierisinde de en aktif rol roman stlenmitir. nk popler edebiyatn ykselie getii dnemlerde roman, bir alt snf rn olarak grlmekte ve popler tr kalplarna girdirilmekteydi. Bu nedenle roman, popler edebiyatn uygulama sahas hline gelmitir. Popler edebiyatn gelimesinin Avrupa lkelerinde yaad serven bu minval zere gelimitir. Trk edebiyat iin popler edebiyat Tanzimat Fermann ve bu dnemle hayatlarmza gelen yeni trleri bekleyecektir. imdi Trk edebiyatnda poplerlik kavramn inceleyebiliriz.

2.3. Popler Edebiyatn Trk Edebiyatndaki Seyri Popler edebiyatn Trk edebiyatndaki seyrine gemeden nce onu tanmlayalm:
Popler edebiyat, orta seviyedeki okuyucu kitlelerinin muhatap alnd, entelektel mesajlar yerine, okuyucunun ilgisi n plnda bulundurulduu iin daha ziyade elendirici 351). olan, ayrca sanatkrn dil ve kurguda gereken hassasiyeti gstermemesinden dolay edebilik yn zayf eserlerin genel addr (Ylmaz 1997,

Edebiyatmzda poplerlii kronolojik olarak u ekilde takip edebiliriz: I- Tanzimat Devri: (18401900 aras), II- kinci Devir: (19001923 aras), III- Cumhuriyet Devri: (1923ten sonra) (Ercilasun 1997, 424). Trk edebiyat gerek manada popler eserlerle Tanzimat devrinde tanmtr. Bu serveni takip etmeden nce Trk edebiyatnn Tanzimata kadar olan seyrine bir gz atmay uygun bulmaktayz.

45

Trk edebiyat tarihi, Fuat Kprl tarafndan yaplan tasnife gre ana devirde incelenmektedir: 1. slamiyet ncesi Trk Edebiyat 2. slami Devir Trk Edebiyat 3. Bat Tesirinde Gelien Trk Edebiyat8 Yaplan bu tasnif dorultusunda incelememize balayacak olursak karmza ilk kacak trler slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait olacaktr. Bu dnemde destanlar, savlar, sagular ve kouklar en yaygn trlerdir. ounlukla anonim karakter tayan bu eserler zengin birer mana kazanmlardr. Eski Trk dilinin en gzel rneklerini yanstan bu eserler, snfsal blnmenin olmad toplumda, herkese retilen ve herkese kullanlan kolektif bir yapy rneklemektedirler. slami devir Trk edebiyat Klasik Edebiyat, Halk Edebiyat ve Tekke Edebiyat olmak zere koldan ilerlemitir. Klsik edebiyat, Osmanl Saray Edebiyat, Divan Edebiyat gibi adlarla da anlmaktadr. Daha ok medrese eitimi gren, aydn evreye mensup sanatlarn oluturduklar bir edebiyattr. Geleneine sk skya bal olan, belirli kurallar erevesinde yazlan, dili ar ve sanatl olan klasik edebiyat, yazl kltrn rnlerini verir ve eserler el yazmas eklindedir. Kaside, gazel, mesnevi gibi rnleri olan klasik edebiyat, kimi trleri ile romana da kaynaklk etmitir. Halktan olduka kopuk ve yz saraya dnk bir edebiyat olarak deerlendirilse de aslnda sanatlar sadece sarayla yakndan ilikili olan kiiler deildir. Bunlar ekercilikten aktarla, ktiplikten berberlie kadar eitli meslek gruplarnda alan ve halkla i ie olan kiilerdir. rnler, belli bir birikim ve sanat anlay gerektirdii iin genellikle daha yksek ve eitimli snfa mensup kiiler tarafndan tketilmektedir. Bu nedenle -nceki blmde yaptmz tasnif esas alnacak olursa- klasik edebiyat st kltr rnlerine dhil edebiliriz. Halk edebiyat, halkn iinden kan ve pratiklerini halkn gnlk yaamndan alan edebiyattr. Komalar, varsalar, koaklamalar vb. bu edebiyatn rnlerini oluturmaktadr. Din ve mevsimlik bayramlarda, hasat zamanlarnda, dnlerde ve
8

Bu konuda ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: M. Fuat Kprl; Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yaynlar, (Yay. Haz. Orhan Kprl) Ankara 2003.

46

cenazelerde genellikle anonim olarak oluturulan, arlkla szl kltre dayanan, yaylmas ky odalar, asker ocaklar, kahvehaneler, hamamlar, tarlalar olan halk edebiyat, folk kltrn kapsamnda deerlendirilir. Tekke edebiyat, din-tasavvufi yapda olan bir edebiyattr. lahi, nefes gibi manzum eserlerle, nasihatname, menakpname, cenkname gibi mensur reti kitaplarndan oluur. Popler edebiyat rnlerinin balang noktas olarak bu nasihatnameleri ve cenknameleri gsteren aratrmaclar vardr. Kullanclar genellikle tekkelere bal olan kiilerdir. Ancak bu kiiler, tasavvufa ait grlerini gezerek yaydklar ve halkla birlikte olduklar iin, dillerini sade tutmak ve ounlukla hece vezni ile yazmak lzumunu hissetmilerdir. Klasik edebiyat ile halk edebiyatnn ortak bir sahas olmakla birlikte bu alan, her iki edebiyata ait zellikleri de bnyesinde tamtr. Anonim izgiden uzakl; halka bir eyleri bildirme, tantma ve sevdirme gayesi gtmesi; hitap ettii kesimin geni olmas gibi zellikleri nedeniyle onu popler kltr dairelerine dhil etmek mmkn grnmektedir. Trk edebiyatnn nc devresini Bat Tesirinde Gelien Trk Edebiyat bal oluturur ki bu dnem Tanzimat edebiyat ile balatlr. Yeni Trk edebiyatnn programnn oluturulduu safha olarak Tanzimat edebiyat, gerek manada, edebiyatta poplerlikten bahsetmek iin bakmamz gereken dnemdir. Tanzimat devrinde yaanan Batllama abalarna ve eitli araylara paralel olarak edebiyat sahasnda da kimi deiiklikler yaplmtr. Uzun zamandan beri, ayn kalplarda dnp durmas nedeniyle kendi kendini yiyerek tkettii dnlen klasik edebiyatn yknden kurtulmak ve yeni bir edebiyat kurmak istei, dnemin aydnlar iin bir ideal hline gelmitir. Onlar iin Osmanl mparatorluunun eski gnlerine kavumas ve bozulan kurumlarda dzeltmelere gidilmesi ulalmak istenen tek amatr. Avrupa art arda gelen hareketler, savalar, devrimler, ihtilaller yaarken, Osmanl mparatorluunun aydnlar, devletin artk gcn yitirmeye baladn fark etmitir. mparatorluu zor gnlerden kurtarmak ve iinde bulunulan duruma zm aramak iin aydnlar, hemen yan balarna bakmlardr. Bat ile kltrel anlamda tanma da bu dnemde meydana gelmitir. O zamana kadar teki olarak grlen ve tahtlarna ancak Osmanl padiahlarnn referanslar ile oturan Avrupallar, artk Osmanllar tarafndan daha stn grlmektedirler. Tanpnar, bu konu hakknda unlar syler:

47

Hlsa, on sekizinci asrn balarnda, Rnesans ve onun hayata getirdii feyizli deiiklikleri idrak eden, coraf keifler sayesinde Amerikay kendisine eklemek ve eski dnyann mhim bir ksmnda dorudan doruya faaliyete gemek suretiyle sahasn ve istihsal imknlarn iki yz ylda birka misli genileten, kltr birliinin uuruna ermi, iskolstik zihniyetin ve feodal sistemin dar ve kat erevelerinden karak kendisine yeni hayat ekilleri yaratmaa balam olan bir Avrupa karsnda, ilm hayat durmu, iktisad nizm ve istihsal kuvvetleri birbiri peinden gelen devaml harpler, isyanlar ve itialarla altst olmu, birok sahalarda tekmln mucizesini unutmu bir Osmanl mparatorluu mevcuttu (Tanpnar 2001, 42).

Duraklamann nedenlerinin anlalmas ve sorunun zlebilmesi iin, kimi kurumlarda deiiklik yaplmas gerektii anlalm, yenileme faaliyetlerine hz kazandrlmtr.
III. Ahmet devrinde Batdan gelen bir mlteci, brahim Mteferrika, basn sanatn Osmanl mparatorluuna getirmi, Batnn askeri eitimi ve teknolojisi konusundaki bilgilere nem verilmeye balanmtr. Gene bu yllarda Yirmisekiz Mehmet elebi, Nili Mehmet Aa gibi devlet katnda grevli kimseler Avrupann ahvalini renmeye eitli bakentlere eli olarak gnderilmilerdir. [] Batnn asker kurulularndan rnek alma abalar I. Mahmut (17301754), I. Abdlhamit (17741789) ve zellikle III. Selim (17891807) hzlanm fakat geleneksel Osmanl kltrnn tepkisi ve geimleri tehlikeye girenlerin birleen akmlaryla bir daha sekteye uratlmtr. Batda srekli Osmanl eliliklerinin kurulmas bu devreye rastlar (Mardin 2000, 1011).

Osmanl yneticilerinin elilik greviyle Avrupa lkelerine sefirler gndermesiyle birlikte Bat tannmaya balanm, onlarn yaay biimleri renilerek, Osmanl toplumuna anlatlmtr. Bu eliler Avrupa ile Osmanl arasnda sistemli bir deiim program oluturulmasnn ilk araclar olmulardr. Yenileme abalar, asker alanda yaplan dzenlemeler; yeni okullarn kurulmas ve eitimde meydana gelen deiiklikler; matbaann kullanm vb. faaliyetler ile devam ederken, Batllama maceramzn pasaportu olarak adlandrlabilecek olan Tanzimat Fermannn ilan da admlarn daha hzl bir biimde atlmasn salamtr. Tanzimat Ferman 1839 ylnda, Sultan Abdlmecitin tahta kmasnn ardndan, Batllama programna bir yn izmek isteyen Mustafa Reit Paann telkinleriyle 3 Kasm 1839da Glhane Parknda ilan edilmitir. Szlk anlamnda dzenleme ve dzeltme manasnda kullanlan Tanzimat, Osmanl mparatorluunun sosyal yapsnda meydana gelen deimeleri ifade eder. Bu ferman ile fertlerin her trl haklarnn

48

korunaca padiah tarafndan kabul edilmi; imparatorluun gayrimslim halk ve Trk olmayan tebaasna da baz haklar salanmtr.9 mparatorluun bnyesindeki yabanclara salanan haklar ve Batllama yolunda atlan admlar Osmanl mparatorluu iin geici bir sre de olsa bar ortamn hazrlam ve Avrupa devletleri ile ilikilerde ksa sreli bir rahatlama grlmtr. Tanzimat dneminde edebiyat hususunda olduka yenilik yaplm, Bat kkenli trler edebiyata girmi, kiiler hi bilmedikleri biimde eserlerle tanma imkn bulmulardr. Batdan yaplan tercmeler ile ilk rneklerini veren bu trler, yazarlarn telif eserlerinin rnekleyicilii vastasyla kendilerini bu yeni edebiyat evresine kabullendirmilerdir. Saint-Beuve ile sanat, endstriyel retimi destekleyen ve edebiyaty kalemiyle geinir duruma getiren bir alan olarak grlmeye balanmtr. Bu durum edebiyat kitlelerin mal hline getirmi ve sanatta endstrilemeye kar olan baklar yava yava deimitir. Bylece edebiyat ve toplum arasndaki balant ok daha karmak ve birlie dayal bir yap arz eder olmutur. Edebiyat ve halk birlemeye balaynca devlet adamlar da edebiyat kitlelere ulamann bir arac olarak grmlerdir. Plehanov, her siyasi iktidarn, sanatla ilgileniyorsa eer, her zaman faydac sanat tercih edeceini syler ve bu dncesinin nedenini yle aklar: Bunda anlalmayacak bir yan yok, nk btn ideolojileri, dorudan doruya hizmet ettii dvann hizmetine komak bir siyas iktidarn kar gereidir (Plehanov 1987, 3233). Siyasi iktidar eer, edebiyat kendine bir savunma alan olarak semise, bunu faaliyete geirmek iin kendisine yardmclar bulmak zorundadr ve bu yardmclar da edebiyatn dilinden en iyi anlayan edebiyatlar olacaktr. Tanzimat devri bu uygulamalar iin msait bir alandr. Aslnda bu dnem, aydnlarn srtnda ykselen ve programn aydnlaryla bulan bir dnemdir. O devrin aydnlar, hem edebiyat, hem gazeteci, hem siyaseti, hem sosyolog, hem de teorisyendiler. Uzun zamandr verdikleri mcadelenin diplomasn, Tanzimat Ferman ile aldktan sonra da sahnede aktif olarak grnmlerdir. Onlar edebiyata eiticilik ilevini yklemiler; halk bilgilendirmek, yeniliklere altrmak iin mcadele etmilerdir.
9

Tanzimat Ferman ve Tanzimat Devri iin aadaki kaynaklara baklabilir: Enver Ziya Karal; Osmanl Tarihi, C. V, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. Osmanl Ansiklopedisi, Osmanllarda Islahat ve Teceddt Maddesi, C. 6, z Yaynlar, stanbul 1996, s. 798. Tanzimat I-II, Komisyon, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1999.

49

inasinin ad her anldnda sylenen kamuoyu oluturmak prensibi aslnda Tanzimatn tm aydnlar iin geerlidir. Tanzimat devrinde poplerliin yaygnlamasna hizmet eden ve edebiyatmza ilk kez giren balklara bir gz atacak olursak bal bana drt tr ile karlarz. Bunlardan ilki gazetelerdir.

Gazete Yaynlandklar dnemde edebiyat kitlelere ulatrmak iin ok nemli bir rol stlenirler. Bnyesinde barndrd eitlilik ile bu dnemde hayatlara makale, fkra, roman, tiyatro gibi pek ok tr girdiren gazeteler, tm dnyada edebiyatn ve zellikle de romann yaylmasnda ok etkilidirler. lk Trke gazete 1828 ylnda Msrda yaynlanan Vakayi-i Msriyedir.10 1831 ylnda yaynlanan Takvim-i Vakayi, stanbulda karlan ilk Trke gazetedir. II. Mahmut dneminde karlan bu gazete uzun sreli kesinti ve sansrlerle blnen yayn yaamna 1922 ylna kadar devam etmitir. 1840 ylnda stanbulda yaymlanan ikinci gazete, William Churchill adl bir ngiliz gazetecinin karm olduu Ceride-i Havadistir. 1860 ylnda yaymlanan Tercman- Ahval, Agh Efendi ve inasinin yaymlad gazetemizdir. inasinin gazetecilik sahasna ilk olarak kt bu gazete, basn tarihimizde ilk tefrikann yaymland gazete olmas nedeniyle de nemlidir. inasinin air Evlenmesi adl piyesi, bu gazetede yaymlanan ilk tefrika olmutur. Bu gazete zel sermaye ile kar ve ierisinde toplumsal hayat iin gerekli her trl bilgiye ve belgeye yer verir. Tasvir-i Efkr kuruculuunu inasinin yapt ve 1862 ylnda yaymlanan bir dnce gazetesidir. inasi bu gazetenin krssnden bir kamuoyu oluturmaya alm, insanlar devletin ykmllkleri konusunda bilinlendirmeyi amalamtr. Devlet ile halk arasndaki ykmllkleri bildiren her trl belgede kullanlan dilin sade

Yakn zamanlara kadar ilk Trke gazetenin 1831 ylnda yaynlanan Takvim-i Vakayi olduu zannedilmekteydi. Orhan Kololu, yaynlanan ilk Trke gazetenin Vakayi-i Msriye olduunu kantlamtr. Bu konuda ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: Hfz Topuz, II. Mahmuttan Holdinglere/ Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2003.

10

50

olmas ve halka hitap etmesi gerektiini 27 Haziran 1862de gazetenin giri yazsnda anlatan inasi, halka kendi sorunlarnn zerinde durmalar gerektiini anlatmtr. 1866da Ali Suavinin yaynlad Muhbir, hem hkmetin politikalarn eletirmekte, hem de okuyucu mektuplarna geni yer vererek, halk iin bir rahatlama alan salam olmaktadr. Basiret, dnemin nemli gazetelerinden olup, Basireti Ali Bey tarafndan 1869 ylnda karlmtr. Osmanl mparatorluunun Avrupadan birka yz yl geri kalmasnn sebeplerinden birinin de lkede basnn yokluu olduunu syleyen Namk Kemal, 1870 ylnda breti karmtr. Bu gazeteyi karmaktaki asl amacn vatann ilerlemesine yardmc olmak olarak gsteren yazar, basnn zgr olmas gerektiini de savunmutur. Bu gazetelerin dnda El Cevaib, Ayine-i Vatan, Muhip, Utarit, Terakki, Mmeyyiz, Hakayik l Vakayi, Asr, Devir, Hadika, Vakit, Sabah, Tercman- Hakikat gibi gazeteler de bu dnem basn hayatmzda yerlerini almlardr. 11 Aznlklarn matbaay Trklerden nce kullanmaya balamalar ve gazetelerini bizden ok uzun bir zaman nce yaymlamalar Osmanl mparatorluunda meydana gelen srekli ayaklanmalarn ve rahatszlklarn temelinde yatan sebeplerden biri olarak gsterilmitir. Ortak bir bilin oluturmada nemli bir grevi olan medya, fikirlerin taycs durumundadr ve gazetenin etkileyicilik alan da bu balamda ok genitir. Gazetelere ulamann kolay olmas, halka okuma alkanl kazandrmas, srekliliinin olmas, yeni trleri ve anlatm biimlerini edebiyata getirmesi, anlatlarnn blmlere balanmas nedeniyle halk bunaltmamas, makalecilik anlayn ve snrl cmle yapsn edebiyatmza getirmesi onun okunurluunu arttrr ve kitlelere hitap etmesini kolaylatrr.

11

Trk basn tarihi ile ilgili, ayrntl bilgi iin aadaki kaynaklara baklabilir: Atilla Girgin; Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, nklp Kitabevi, stanbul 2001. Fuat Sreyya Oral; Trk Basn Tarihi, Oral Yaynlar, Ankara 1967. Hfz Topuz; II. Mahmuttan Holdinglere/ Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2003.

51

Tiyatro Popler edebiyatn yaylma sahalarndan biri de tiyatrolardr. Tiyatro vesilesiyle Bat hakknda gnlk yaama ilikin pek ok ey renilmitir. Batl tarzda eserler yazmaya tevik edilen yazarlar, adapte ve tercmeler yapmlar; telif eserlerinde de yerel unsurlarla bu Batl tr birletirmeye almlardr. Tiyatrolar, aslnda anlan manada olmasa da Trk edebiyatnda halk tiyatrosu biiminde eskiden beri var olan bir trdr. Orta oyunu, meddahlk gelenei ve hayal oyunlar, anonim eserler olarak icra edilmekte ve halk tarafndan ok sevilmektedir. Karagz tiyatrolarnda ac bir hicvin de bulunduunu syleyen Mardin, toplumun snfsal atmalarn ayrntlandrmas asndan bu oyunlarn sosyal bir eletiri ilevini yrttn syler.
Osmanl kltrel yaps ok zayf balarla birbirine bal ve semboller alannda birbirinden kesinlikle ayrlm iki gruptan oluuyordu. Balant kurumlarndan biri tekkelerdi. kincisi de, st tabaka ocuklarnn kltrel hayata halk edebiyatnn yaygnlam hikyelerini okuyarak girmeleriydi. Kitleler ise, halk kltrn kmseyen insanlar tarafndan ynetildiklerinin farkndaydlar. Kitleler, yneticilerin kmsemesine, onlarla alay ederek karlk verdiler. Onlar, bu iki kltr arasndaki farktan yararlanarak bilgilik taslayan, alt snflar aldatmaya alan kimseler olarak gsterdiler. Trk glge oyununda bu arlatanlar Hacivat canlandrr. Onun karsnda ise sokaktaki adam temsil eden Karagz vardr. Hacivat, aslnda, kendisini ynetici snftan biri olarak gsterebilmek iin aprak ve anlalmaz bir dil kullanr. Bu adan, Bihruz Bey sadece yeni bir Hacivattr (Mardin 2000, 5657).

Trk edebiyatnda ilk tiyatro eserinin, inasinin air Evlenmesi adl piyesi olduu kabul edilmektedir. Bir yaptn tiyatro saylabilmesi iin, yazl olmas, sahnelenmesi ve seyircisinin olmas gerekmektedir. Hayrullah Efendinin 1844 ylnda kaleme alm olduu Hikye-i brahim Paa be brahim-i Gleni adl eseri air Evlenmesinden daha evvel yazlm olmasna ramen, msvedde hlinde kalmas nedeniyle ilk tiyatro eserimiz olarak kabul edilememektedir (Ayta 2002, 14). 1839 ylnda alan drt tiyatro binas, yabanc temsillere yer vermektedir. zellikle talyadan gelen kumpanyalar, halkn ok ilgisini ekerler. Daha sonralar bu kumpanyalarda oyunculuk yapan sanatlarla ilgili eletiriler artmaya balar hatta

52

romanlarda bile bu durum eletirilir.12 Tanzimat Devri Edebiyatnda tiyatroya balayan merak, farkl telif eserlerin yazlmas ve yabanc dildeki eserlerin dilimize evrilmesi ile devam ederken, ilk ciddi tiyatro binas, 1867 ylnda Gll Agop tarafndan Gedikpaada kurulur ve 1868 ylnda Trke temsillerini vermeye balar (Ayta 2002, 17). Ziya Paann Adana valisi iken Adanaya yaptrd tiyatro binas ve Ahmet Vefik Paann Moliereden yapt adapteler ile Bursada kendi adna yaptrd tiyatro binas, bu dnemin nemli tiyatro faaliyetleri arasnda gsterilebilir. Tiyatroyu hem elendiren hem de ibret veren, zihni yormadan insan bilgilendiren bir tr olarak gren ve bu gr dorultusunda yazd piyeslerle tiyatrolar doldurmay baaran Namk Kemal, Vatan yahut Silistre adl piyesi ile halk sokaklara dkm, bu piyesin yaratt coku bir trl dinmeyince de yazar Magosaya srlmtr. Kitleleri galeyana getirme ve coturma noktasnda tiyatrolar, Tanzimat dneminde popler edebiyatn nemli dayanaklarndan birisi olmutur.

Tercmeler Bu dnemde hayatmza giren bir dier yenilik ise tercmeler olmutur. Verilen dersin Batllama ve aydnlarn retmen olduu Tanzimat dneminde yazarlarmz, Fransa edebiyatyla i ie olmulardr. lk tercme faaliyetlerinde de iz brakan eserler Fransz edebiyatnn rnleri olmutur. Tercmeler, Bat edebiyatn tanmamzda nemli etkileri olan ve halk edebiyata sndran nemli bir arac konumundadr. Romana geiin ilk acemi tecrbeleri olarak bu eserlerin tercmesinde ierik n plana alnmtr. Eserlerin ekil zellikleri korunamam, muhteva da reticilik vasf aranmtr. lk tercmelerimiz serbest tercme niteliinde olup, zet veya aktarma biiminde karmza kar. Bu dnem tercmelerini, yabanc dil bilen hevesli genler tarafndan yaplan ve retici nitelikler tayan eserlerdir eklinde zetleyebiliriz. Edebiyatmzda ilk eviri eser olarak 1859 ylnda, Yusuf Kmil Paann Fnlondan tercme ettii Telemak grrz. Ayn yllarda Victor Hugonun Les Misrablesadl eseri Ceride-i Havadis stunlarnda Madurn Hikyesi adyla tefrika edilmitir. Bu
Bu konuda ilgi ekici bir rnek olarak aadaki roman okunabilir. Abdlhak inasi Hisar; Fahim Bey ve Biz, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005.
12

53

eser daha sonra Sefiller ad ile anlacaktr. Bahsedilen eserleri 1864 ylnda Vakanvis Ahmet Ltfi Efendinin Arapa tercmesinden naklettii Robinson Kruze takip eder. 1871 1873 yllar arasnda Diyojen isimli gazetede Duma Pre tarafndan yazlan, Teodor Kasabn tefrika ettii ve bir trl sonu gelmeyen Monte Kristo tercmesi yaplr. Bu eseri Trk edebiyatnda Batdan yaplan ilk hakiki tercme olarak deerlendiren smail Habib Sevk, daha nce yaplan Telemak tercmesinde hem adapte ynteminin uygulandn hem de dilinin ok ar olduunu belirterek halk iin, asln deitirmeden yaplan ilk tercmenin Monte Kristo olduunu syler. Bizim alacakaranlk devrimizde, ninelerimizi ve dedelerimizi, btn k geceleri, gzlerinde gzlk, haftalarca ve aylarca igal eden bu roman oldu. Monte Kristo tercmesinin bizde yapt tesir ok derindir (Sevk 1941, 237). 1872de Le Sageden Topal eytan tercmesi ile Recaizade Mahmut Ekremin Chateaubrianddan tercme ettii Atalay grrz. Atala ile uzak mekn duygusu edebiyatmza ilk kez girmi ve bize Batnn felsefesini getirmitir. 1873te Bernardin de Saint- Pierrein Paul ve Virgine adl eseri tercme edilir. 13 Tanzimat dneminde trlerden yararlanma noktasnda ayr dnem grlr. Bunlardan ilki tercme dnemi, ikincisi taklit dnemi ncs de telif dnemidir. Tercme faaliyetlerinin ilk ksmnda tercme faaliyetleri vardr ve yazarlarmz, hem merak hem de tantma amacyla romanlar tercme etmilerdir. Genellikle muhtevann esas alnmaya alld bu devrede eserlerin sanatsal ya da popler ierik tayp tamad incelenmemitir. Biraz sonra aklayacamz gibi, Victor Hugodan sonra, sanat anlaylar daha zayf olan tefrika yazarlarndan yaplan tercmeler insan artsa da bunun belli sebepleri vardr ve dnem artlar iinde normal karlanmaldr. Bu dnem aydnlarnn amalar
13

lk tercmelerle ilgili olarak aadaki kaynaklara baklm ve bu eserlerden alnan bilgiler harmanlanmtr. Okumalarmz srasnda tercme olarak yaynlanan kimi eserlerin tarihlerinde kaynaklarn ihtilafa dtkleri grlmtr. Anlan kaynaklar unlardr: Ahmet Hamdi Tanpnar; 19 uncu Asr Trk Edebiyat, alayan Kitabevi, stanbul 2001, s.285. Durali Ylmaz; Roman Kavram ve Trk Romannn Douu, Aka Yaynlar, Ankara 1997, 2933. Kenan Akyz; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 18601923, nklp Kitabevi, stanbul 1995, s. 6770. Mustafa Nihat zn; Trkede Roman, (haz. Alpay Kabacal), letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.111. Yavuz Demir; lk Dnem Trk Hikyelerinde Anlatclar Tipolojisi, Aka Yaynlar, Ankara 1995, s. 1516.

54

halk elendirmek ve eitmektir. Bu nedenle de halkn houna gidebilecek romanlar bulmak istemektedirler. Ayrca Osmanlnn roman tr ile tant ilk zamanlarda Avrupada romantizm akm hkimdir. Trk edebiyatnn karakterine de uygun olan bu akm nedeniyle roman, daha ok taraftar bulmaya balamtr. Yine o dnem Bat gazetelerinde tefrika romanclarnn says ok fazladr. Bu nedenle de aydnlarmz ancak tefrika romanlara ynelebilmiler ve Batllamaya alan kap aralanr aralanmaz onlarla karlamlardr. Benjamin o dnemde Avrupa edebiyatlarnda esen tefrika rzgr ile ilgili olarak olumsuz dnceler tar. Ona gre gerek sanatn deerlerini ortadan kaldran tefrika gelenei nedeniyle, romanclar edebiyat bir ticaret kaps olarak grmeye balamlar ve evlerinde yazarlar altrarak gazetelere tefrika yetitirmeye uramlardr (Benjamin 1995, 108110). Bu yazarlar, gerek sanatn etkinlik alann daraltmlar, sanatlara ok ykl kazanlar salayarak onlarn yaratclklarn engellemiler ve sanaty bir retici durumuna getirmilerdir. Tm bu zararlarna ramen tefrika romanlar ylesine tutulmu ve sevilmilerdir ki yazarlarna siyaset kaplarn bile aan bir g olmulardr.
Hugo, Fransada tefrika romanla rekabet edebilen tek sanatyd. Sokaktaki adam iin bir takm gereklerin aklanmasnn kayna olmaya balayan bir trn ustas, bilindii gibi, Eugne Sueydu. Sue, 1850 ylnda byk bir oy okluuyla Paris kentinin temsilcisi olarak parlamentoya seilmiti (Benjamin 1995, 187).

Tefrika geleneinin edebiyatmzda da yerini almas, tercme faaliyetlerinin genel olarak polis, komedi ve macera romanlarnn tercmesiyle devam etmitir. Tanpnar, Trk edebiyatnda roman tekniinin gelime macerasn anlatrken, bu gelimenin tercmelerle baladn syler. Tanzimat dneminde dilimize Alexandre Dumas, Poul de Cock, Jules Verne, Hector Malot, Emile Gabrieux, Emile Richbourg, Pierre Zacon, Jules Mary, Xavier Montepin vb. popler yazarlarn eserleri evrilmitir. Bu eserler, telif ve estetik romann olumas iin gerekli olan zemini hazrlamlardr. Trk edebiyatnda gerek mahiyette tercmenin Ara Nesil yazarlar ile baladn da sylememiz gerekmektedir.

2.4. Popler Edebiyat ve Roman lkisi Edebiyatta poplerliin yaylma sahasn en geni alana tad nokta romanlardr.

55

Roman bir deimenin ve sancnn olduu her yerde kendini gstermi ve mcadele gcn kaybetmeden topluma bir yol izmitir. Konularn gerek hayattan almas ve hayata sk skya bal olmas onu toplumun szcs olma durumuna getirmitir. Roman edebiyatmzda Tanzimat dnemi aydnlarnn abalar ile gelimitir. Bu dnem aydnlar iin romann zel bir nemi vardr.
Avrupa romanlarnn tercme edilmesiyle halkn giderek artan ilgisini kendi fikirlerine ekmeye abalyordu; roman yaynlamak, zellikle orta snflar arasndan, yeni okur kitlesi kazanmann yollarndan biriydi. Yani roman, fikirlerin poplerletirilmi biimde daha geni kesimlere yaylmasn salayabilecek avantajl bir ara sunabilirdi (Evin 2004, 14).

Bu noktada, Trk edebiyatnda popler romann nemli isimlerinden olan Ahmet Mithat Efendiye de mracaat etmemiz gerekmektedir. Trk toplumuna okumay reten adam, roman makinesi gibi adlarla anlan Ahmet Mithat, Trk edebiyatnda romann ilk rnekleyicilerinden biridir. Ahmet Mithat Efendinin olu Kemal Yazg tarafndan Ahmet Mithat Efendi adl bir eser yazldn syleyen Finn, bu eserden bir pasaj almtr. Roman okumay sevdiren adam bu satrlarda unlar sylemektedir:
Ben edeb saylabilecek hibir eser yazmadm. nk benim, eserlerimin ounu yazdm sralarda, memlekette edebiyattan anlamayanlar, nfusumuzun bil mbalaa yzde doksan dokuzunu tekil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek, onlar tenvire, onlarn dertlerine tercman olmaya almakt. Zaten edebiyat yapmaya ne vaktim ne de kalemim msait deildi. Bunun iindir ki, haddimi hududumu bildim. izmeden yukarya kmadm ve edebiyat, Hmitlere, Ekremlere yani erbabna braktm (Finn 2003, 18).

Grld gibi Tanzimat devrinde roman, fikirlerin taycs olmak ve halk hem elendirip hem de eitmek gibi ilevleri yerine getirmitir. Trk edebiyatnda poplerlik kavramnn devam ettirildii ikinci devir, 19001923 yllarn kapsar. Bu dnemde sosyal artlar halka ynelmeyi gerekli klm ve edebiyat sahas eitlenmitir. Anlan zaman aralnda farkl edeb anlay meydana gelmitir. Bunlardan ilki Ahmet Mithat Efendi ve Hseyin Rahminin yrttkleri popler roman anlaydr ve bu anlaya bal olan sanatlar, kitle iin yazarak varlklarn srdrmektedirler. Mill edebiyat eserleri adn verdiimiz ikinci anlay, yksek zmre edebiyatna dhil olmakla birlikte, halk arasnda da sevilen eserlerden oluur. Bu ana akmn iinde

56

oluan bir dier kol da mill ve tarih romanlar adn verdiimiz, tezimizin ilerleyen ksmlarnda da inceleyeceimiz eserlerdir. nc ana akm maraz hassasiyet romanlardr. Bu snftaki rnler, Servet-i Fnn neslinin naif yann ortaya koyan ve youn bir duygusallkla rl olan eserlerdir. Cumhuriyet Devrine baktmzda ise ak romanlarn, mill ve tarih romanlar ile ocuklar iin yazlm olan eserleri grrz. Ak romanlar daha ok kiileri gnlk kayglardan kurtarmak iin kaleme alnm; ocuk romanlar ile mill ve tarih romanlar balnda tartlan eserler de genel olarak mill bir uur ve kolektif bir bilin oluturma arzusuyla yazlmtr. 14 Roman edebiyatn cmle kapsdr (Siyavugil 1971, 154) dsturundan hareket ederek, roman konusunu incelemeye balayabiliriz.

Ayrntl bilgi iin: Bilge Ercilasun, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, Aka Yaynlar, Ankara 1997, s. 421450.

14

57

III. BLM POPLER ROMAN VE POPLER TAR H ROMAN

3.1. Roman Nedir? Trk edebiyatnn en yaygn trlerinden olan roman hakknda ok sayda eser yazlm, romann ok farkl tanmlar yaplmtr. Bu tanmlar ierisinde birleilen temel nokta ise romann olmu veya olabilecek olaylar, belli bir btnlk ierisinde, dz yaz biiminde anlatmas esaslarn ierir. Buna gre:
Uzun anlatma dayal edebiyat trlerinden roman, olmu veya olabilecek olaylar, yer, zaman ve ahs kadrosu btnl ve uyumu iinde ve de okuyucuyu ekebilecek nitelikte merak unsurlar ile uzun hikye tarznda kaleme alnan bir edebiyat ve sanat eseri olarak tanmlamak gerekir (Korkmaz; Ercilasun; Akaln ve Dierleri 2003, 380).

Psklloluna gre roman:

1 genellikle insanlarn bandan geenleri, insan ilikilerini ve durumlarn, toplumsal olay ve olgular geree uygun bir biimde ya da kurmaca bir yap iinde ve geni oylumlu olarak anlatan bir yaznsal tr. 2 bu trde yazlm yapt. 3 bu tr yaptlar kapsayan yaznsal gelenek, sanat anlamndadr (Pskllolu 1996, 115).

Muhayyileye ve kurgusal anlatya dayal olmas artyla romann konusu her ey olabilir. Onun zellii insana ok yakn olmas ve insan ruhunda yaanabilecek olaylar dnda, derin iz brakan olaylar, ideolojileri, toplumsal yaantya dair konular da kendisine konu edinen roman, hayatla i ie olan bir trdr. Ahmet Mithat Efendinin dedii gibi: Evin bir kesine ekilmi, iin iin kendi hline alayan bir cariyenin durumu bal bana bir romandr (Korkmaz; Ercilasun; Akaln ve Dierleri 2003, 381). Romanlar, ok farkl konularda yazld iin deiik biimde adlandrlr ve snflandrlrlar. Bu snflandrmalar aslnda tr rnekleyen ve blmleyen bir yapdadr ve bahsedilen ayrtrmadan ama sadece renmeyi ve incelemeyi kolaylatrmaktr. Tr kavramnn ok dnda olsalar da farkl roman biimlerini tr

58

olarak adlandracaz. Buradaki tr tanm sadece snflandrmay tantarak, roman biimlerini daha iyi tanmamz salayacaktr. Ancak trler aras gei de sz konusudur. rnein tarih bir romanla, karakter roman ve biyografik roman arasndaki snrlarn ou zaman i ie getii grlr. Tm bunlar gz nnde bulundurarak roman balklarn yle snflandrabiliriz:
Romanlar, sanatnn amacna gre (artistik roman, tezli roman), yaz trne gre (biyografik roman, an roman, otobiyografik roman, mektup tarz roman, belgesel roman, dramatik roman), yayn biimine gre (tefrika roman, resimli roman), yazarn diline gre (yerli roman, eviri roman, adapte roman), sanat ve edebiyat anlayna gre (alegorik roman, egzistansiyalist roman, klasik roman, realist roman, natralist roman, srrealist roman, yeni roman, yeni dalga roman), okuyucu topluluuna gre (ocuk roman, popler roman), zamana gre (antik roman, tarih roman, bilim-kurgu roman), okuyucudaki etkisine gre (didaktik roman, lirik roman, satirik roman, epik roman), anlatlan insan topluluuna gre (burjuva roman, egzotik roman, halk roman, ky roman, sosyete roman, yerli roman), kahramanlarna gre (cin-peri roman, fantastik roman, efsane roman, pikaresk roman, macera roman, polisiye roman, valye roman, tip-karakter roman), ele aldklar konulara gre (felsef roman, pastoral roman, politik roman, parodik roman, psikanalitik roman, psikolojik roman, sosyolojik roman) Farkl adlar altnda snflandrlabilirler (Akta; Gndz 2003, 214).

3.2. Romann Ortaya k ve Serveni Latinceyi sonradan renen kiilerin, eksik ve hatal bir biimde rendikleri bu dili, Avrupa kavimlerine gtrmeleri ve bu Latincenin oralarda deiiklie urayarak, Avrupa dillerini dourmas sonucunda bir dil farkll domutur. Orta a insanlar ierisinde, kilise ve okullarn dnda halk arasnda hl o kaba Latinceyi kullanan Avrupa insanlarnn diline Romal dili anlamna gelen lingua Romana denirken bu dille yazlm eserlere de romans ad verilmitir. Romanslar, okuyucuya veya dinleyiciye hoa vakit geirtmek amacn gden, olaanst abartlara yer veren anlatlardr. Merak duygusunu tetikleyen ve okuyucuya kssadan hisse vermeyi amalayan ak ve macera ierikli bu eserler, Avrupada ok uzun zaman sevilerek okunmu ve takip edilmitir.
Romans veya servenlerin balca amac, sevilen kadnn (hanmn) kiiliine, gzelliine duyulan hayranlkla coup edeb dille ak ilan etmek deil, valyede

59

aranan ve herkesten nce derebeyine, gerek huzurunda gerek derebeyi bulunmad zaman inan, itaat, sayg, sadakat ve dier btn erdemlerin bir bir gsterilmesidir (Ong 2003, 7).

15. ve 16. yzyllarda kadnlar erkeklerden daha bilgiliydiler, nk bo zamanlar daha oktu (Stael 1952, 149). Ev kadn olmaktan daha baka bir fonksiyonu olmayan ve atolarnda yalnz yaamak zorunda olan kadnlar, ruhsal ihtiyalarn tatmin etmenin arelerini aramlar ve kitaplara yani duygusal ak maceralarna ynelmilerdir. Kahramanlar kadn olan ve ak servenlerini anlatan bu trler, kadnlarn omuzlarnda ykselmi; karlnda da kadna ok ynllk ve itibar getirmitir. 17. yzylda kadnlar iin, birka ciltlik eserler yazlyor ve kadnlar bu cilt cilt eserleri devrin okuma salonlarnda byk bir zevk ve merakla takip ediyorlard. Radway kadnlarn bu tarz eserleri okurken farkl tatmin yaadklarn syler. Bunlar baba koruyuculuu, anne efkati ve yetikinlerin tutkulu akdr (Storey 2000, 60). Pek ok kadn, sosyal hayat dzenine itiraz olarak romanslar okumu, hatta evlerindeki sorumluluklarn bile ihmal ederek bu eserlerle zamanlarn doldurmulardr. Yaamlarna dair honutsuzluklar onlarn okuma duygularn pekitirmi bylece kadnlar, kendilerini daha farkl bir gzle grerek, hayatn tekdzeliinden kurtulma areleri aramlardr. Romanslar, felsefi alanda rasyonalizmin, psikolojik anlamda ise ampirizmin ortaya k ile hayata bakn deimesi ve 17. yzyln balarnda Don Kiotun yazlmasnn ardndan yerlerini romana brakmlardr (etili 2004, 40). Romanslar, romann ilk rneklerinden ve kaynaklarndandr. Ong, bu ilikiyi ngiliz edebiyatnda roman roman yapan Okumu Latincesini bilmeyen, anadilleriyle yazp dnen kadn yazarlardr (Ong 2003, 8) eklinde aklar. Don Kiotun yazlmas ile romans devri iddetli bir eletiri ile kapanm olur. Yazar Pukinin Yevgeni Onegin romanndaki Tatyana adl kahramann Don Kiot ile karlatrr ve der ki: Okuduu romanlar byk aklarn sonsuza dek sadk kahramanlarn anlatan ucuz piyasa romanlardr (Parla 2005,14). Grld gibi Don Kiot ok uzun mddet romans eletirisinin pratik alan olarak kullanlmtr. Romann eletirel zellii onun bir tepki olarak domasndan ve eletirisini yannda getirmesinden kaynaklanr. Daha aklc bir yol izleyerek yola ksa da romann kendisini kantlamas ok uzun

60

zamana ihtiya duyar. Piskopos Huet on yedinci asrda yle demi: Roman, okuyucu elensin ve bilgisini arttrsn diye sanatkrane bir tarzda kaleme alnan sevd servenleridir, aylak efendilerin ho vakit geirmesine yarar (Meri 2003; 132). Bo vakit geirme arac olarak grlen ve yukardan baklan bir tr olarak roman, sanayileme mcadeleleri ve Fransz htilali ile birlikte kendini merkeze oturtmay baarmtr. Roman trnn en hzl ve kolay gelitii lke olmas asndan Fransa rneini ele alarak bu trn geliimine ksaca bakabiliriz. Sanayi toplumuna geilmeden nce Avrupa lkelerinde halk snflara ayrlmtr. Fransz htillinden nce Fransada halk; ynetici snf, ruhban snf ve halk snf olmak zere snftan oluur. Halk snf ierisinde byk ve kk burjuva snf ile kyller bulunmaktadr ancak onlar arasnda herhangi bir snfsal ayrm sz konusu deildir. Asrlar boyunca devam eden sanatsal faaliyetler, anlan zamanlarda sadece entelektel ve maddi birikimleri olan insanlar iin yaplmtr. Sosyal hayatn her trl skntsn eken ve sadece kendi geimlerini salayabilmek amacnda olan alan snf ise, vakit skntsndan, madd olanakszlktan, kitaplara veya eserlere ulaamamaktan dolay sanattan tamamen uzak kalmlardr. Sanatlar, iktidara ok yakn durumdaydlar ve eitimi, ekonomik durumu ve sosyal yaants sanatla ilgilenmeye msait olan yneticiler ve din adamlar tarafndan destekleniyorlar, onlarn ayrcalklarn paylayorlard. Alt snf olarak deerlendirilen insanlar ise, kendi sanatlarn kendileri oluturuyor, hayatlarn kendilerinin oluturduu standartlar erevesinde yayorlard. Fransz htilali ile birlikte burjuva snf grnre kp, sosyal hayata hkim olmaya balaynca iktidarlarn ve ekonomik glerini yitiren soylular, sanatlar da kollayamaz duruma gelmilerdir. Krallarn saraylar, soylularn malikneleri ve sekin salonlar etkilerini kaybettiler; yerlerine de geni bir okuyucu kitlesine hitap edilen gazeteler, dergiler, kitaplar gemeye balad. Bu artlar sonucunda yllarca burjuva snfna yukardan bakan ve onlar hor gren sanatlar, kendilerini birden onlarn karsnda bulmular ve aknla dmlerdir. Bazlar devletin kimi kurumlarnda grev almaya alm, bazlar da bu beenmedikleri burjuva snfnn hemen yan banda, onlarn rnleri ile i ie yaamaya balamlar ve popler kltr rnleriyle yarmaya almlardr. Sanatta kiisel hazz hedefleyen yeni program dorultusunda roman, kk admlarla kendini gtrmeye alrken, burjuva snfn desteklemek iin kyden kente gelen ve

61

snf mcadelesine katlan kiiler, ehirde almaya baladnda kylerinden kopmamak ama ehirde yaanan gelimeleri de paylamak adna popler kltrn rnlerini kullanmlardr. Bylece popler romanlarn douu da hzlanmtr. Roman i atmann ve ayrmann olduu her yerde vardr. Buna uygun bir dnem de kapitalist toplum olma srecidir. Bu toplumda meydana gelen her trl gelime, toplumsal rolleri deitirmi ve pazar iin meta retimini dourmutur. Yaanlan zamanda insanlar bu ayrmn ok da farknda olamamlardr. Ancak 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yksek sanat kendini tekrar toparlam ve rn aarak yrmeye balamtr.

3.3. Popler Romanlarn Tarihsel Seyri

1789 htillinin fikirlerde salad serbestlik, okumann eskisi gibi belirli bir snfa mahsus olmaktan kp btn bir millete yaylmas, hkmetlerin okumay zorunlu klmak sistemleri yeni ve geni bir okuyucu kalabal meydana getirdi. Yazarlar incelmi bir gruba seslenirken, bu sefer, btn bir milleti karlarnda okuyucu buldular. Gndelik gazetelerle yaylmaya balayan tefrika roman ile dergilerde baslan teki romanlar, okuyucu saysnn oalmasna yaradlar. Bylece tek bir snfa mensup olmayan okurlarn karsnda her snftan yetimi olan yazar kt. Bu yazarlar, geimlerini salamak iin durmadan yazmak zorundaydlar. Bylelikle geen yzyllarda daha ok bir ss ve okluk itibariyle bir saygnlk kazanmak ve vakit geirmek olan yazarlk, geni bir alma alan olmaya balad (zn 1985; 24.)

18. yzyln okuru artk soylu snfn okumu erkekleri deildir. Orta snftan kadnlarla, zengin evlerinde okunan romanlar dinleyerek onlara balanan alan kesim de iyi birer roman takipisi olmulardr. Evlerdeki grevliler en ok din kitaplar okusalar da i vakitlerinden sonra aralarndan birinin okuduu roman severek dinlemilerdir. 18. yzyln ikinci yarsnda yaynevleri de say olarak byk bir art gstermi ve birbirleriyle rekabete balamlardr. Okur kitlesini farkllatrmak ve zel ilgi alanlar oluturmak yaynevlerinin mcadelesi hline gelmitir (Parla 2005, 138139).
Tarihsel olarak, sanat dallar iinde yryen mesenlie ve pazara ilikin toplumsal ilikiler arasnda uzun bir dnemde yaanan bir i ie geme sreci vardr. lke olarak bunlar imdi kolayca ayrtrlabiliyor. Pazar iin retim sanat rnn bir meta olarak ve her ne kadar kendisini baka trl tanmlasa da sanaty zel bir meta reticisi olarak kavramlatrmay getirmitir. Buna bal olarak meta retiminin

62

ak seik ayr evreleri ortaya kmtr. Bunlarn tm basit parasal mbadele iin yaplan retim ekli iine girmektedir. Burada rn sata sunulur, satlr ve bylece ona sahip olunur (Williams 1993, 43).

19. yzylda yaanan gelimelerse roman trn halkn ayana gtrmtr. Victoria devrinde, bask tekniklerinin gelimesine paralel olarak grlen, kitap saysndaki art, popler saylan eserlerin daha ok baslmalarn salam, tren istasyonlarnda, gazete satclarnda ve kitap piyasasnda bir canlanma dourmutur. Matbaada rotatif bask makinelerinin kullanlmas sayesinde elyazmas kitaplardan ok daha ufak ve tanabilir kitaplar basld iin, okurun kalabalktan uzak, kitabyla ba baa bir keye ekilebilecei ve zamanla tamamen sessiz okuma alkanln kazanaca ruhsal ortam da ortaya kmtr (Ong 2003, 155). Dino ise bu gelimelere daha farkl bir gzle bakar:
On dokuzuncu yzylda sanat ve edebiyat ile, oalmaya balayan okurlar kitlesi arasndaki mesafe bir hayli alyordu. htillden sonra retimin mecbur oluu okurlar kitlesini geniletince, kltr imtiyazna sahip zmrelerin gelenee dayanan sanat anlay, z ve ekil bakmndan, zevkini, hatta zelliini henz tam olarak idrak etmemi zmrelere hitap edemezdi. Bu keyfiyet bir taraftan sanatkrla geni okuyucu kitlesi arasnda bir mesafe aarken dier taraftan kltrn, sanatn, zevkini henz ifade edememi olan kitlelere mahsus, ekil ve z bakmndan hibir meyyideye dayanmayan sahte bir edebiyat meydana getirilmiti. Bu edebiyatn srm ok olmakla beraber gerekten halkn mal deildi, onun yeni okuma hamlesini istismar eden, gerekten uzak, melodram ve his klielerinden meydana gelmi bir edebiyatt (Dino 1954, 11).

Bu yllarda Mauclairenin deyimiyle Sanat iin sanatn para iin sanat haline geldiini gryoruz (Plehanov 1987, 103). Dnemde en ok satlan roman trleri macera romanlar, dedektif romanlar, pornografik romanlar, ak romanlar, casusluk romanlar ve tarih romanlar olarak karmza kmaktadr.
XIX. yzylla birlikte, o zamana kadar kltrden nasibini alamam sosyal evrelere eitim-retimin girmesiyle romansever kitle yaygnlar; matbaa alannda rotatif bask makinelerinin icad ile tiraj artrma imkn salanr ve kitap fiyatlarnda ucuzlama grlr; bylece gnlk gazetelerin yayn hayatna girmesi, gnmzde bile birok insann edebiyat eserleriyle temas etmesini salayan yeni bir trn, tefrik roman trnn domasna zemin hazrlamtr. Seyyar satclar sayesinde memleketin en cra kelerine kadar roman, yllk ve ark kitaplar gtrlmtr (Bourneur 1989, 5).

63

Popler edebiyatn gelimesinde tefrikalarn yeri gerekten mhimdir. Bask tekniinde meydana gelen gelimeler, gnlk gazetelerde tiraj artrabilecek bir duruma gelmitir. Durum bu noktaya gelince de gazeteciler daha ok satmann arelerini aramlard. Geni bir kesme hitap edebilmek iin, pek ok insan etrafnda toplayabilecek yntemler aranmaya balanm ve gazetede sayfa altlarnda tefrika romanlar yerletirilme dncesi ortaya kmtr. Tefrikaclk ilk defa Frdric Soulinin (18001874) eytann Yadigrlar adl romanyla balad (zn 1985, 27). Bylece halk, gazeteye ve dolaysyla romana snm, hatta ona baml duruma gelmitir. Bu romanlarda ama, okuyucunun merakn ve ilgisini canl tutabilmektir.
On dokuzuncu asrda tamamen farkl bir kitleye hitap eden Tefrika Roman tr ile roman teknii ve muhtevas olduka nemli bir deiiklie urar. Mesel dolu bir tabanca tutan eldivenli bir el, kap aralndan grnd ve silah sesi gibi tipik cmlelerin amac, her hafta ayn uzunluk ve boyutlarda, gazetenin bir hafta sonra kacak saysna kadar okuyucunun merakn canl tutabilmektir (Bourneur; Quellet 1989, 138).

Popler kltrn ortaya k halk snflarnn dzene uymalarn salamak amacn tar. Popler romanlar da bu kltrn bir paras olarak, eitim seviyesi dk olan halk iin domutur. Kltr seviyesi daha dk olan insanlarda, ilkel duygular ok daha baskn bir durumdadr ve bastrlmalar da zordur. Onlarn tatmin edilebilmesi iin kiilerin hayatlarnda olaanstlklerin ve hayallerin olmas lazmdr. Toplum tarafndan eletirildii iin kiinin bastrmak zorunda kald pek ok davran, romanlar vesilesiyle gn yzne kar ve kii duygularnn zehrinden kurtulmu, rahatlam olarak hayata sarlr.
Popler eserin fonksiyonlarn yle belirtebiliriz: 1-Elendiricilik 2-Eiticilik 3- Kr gayesi (Ercilasun 1997, 423).

Bu zelliklerin hepsi popler romanlar konusunda grlr. Popler romanlar, insanlarn hayatna gazetecilerin kr aray sonucunda girmitir. Yazarlar, arp kaldklar bir ortamda para kazanabilmek iin tefrika roman yazmay kabul etmilerdir. Edebiyatmzda da rneini grdmz zere romanclar, geinebilmek iin tefrikalar yaymlamak zorunda kalmlardr. Tanpnarn, bizim edebiyatmzda romanclk meslek olmamtr. Bir memlekette tam bir roman vcuda gelmesi iin bu sanatn

64

onunla uraan geindirmesi lzmdr. Bizde roman gazeteciliin bir ubesidir. Bir romanc, velev en mehuru olsun, biraz para kazanabilmek iin romann tefrika ettirmek mecburiyetindedir (Tanpnar 1992, 52) derken anlatmak istedii ey de budur. Peyami Safann, Server Bedii imzasyla yaymlad Cingz Recai serisi ve almamzn ilerleyen blmlerinde bahsedeceimiz zere Samih Fethinin maiet temini iin tarih romanlar yazmas bu durumu aklayabilecek rneklerdir. Avrupa edebiyatlarnda da, Trk edebiyatnda misallerini grdmz gibi, bu romanlardan kazand parayla ok zengin olan ve refah bir hayat yaayan yazarlar da vardr. Yazarlar, insanlar hayata hazrlarken de romanlara bir nevi eiticilik ilevi yklemektedirler. Ancak bu cepheyi romanlarn kimi trlerinde ok daha rahat tespit edebilmekteyiz. leriki blmlerde de tartacamz zere tarih romanlarn eiticilik ilevleri vardr. Bu konuda Tanzimat devri edebiyatmz, gzel bir rnek tekil eder. Ahmet Mithat Efendinin yazarlna baktmzda onun okuyucularna kitap konusunda heves vermesi ve tutku uyandrmasnn dnda nemli bir fonksiyonu daha olduunu grrz. Ahmet Mithat, tatl tatl reten (Uygur 1985, 113) bir yazardr. Tefrikalarnda bahsettii herhangi bir alanla ilgili sayfalar dolusu bilgi verebilir. Jeoloji, corafya, medeniyet tarihi, edebiyat, matematik, askerlik vb. her trl konuda bir ansiklopedi yazar gibi i gren Ahmet Mithat Efendi, popler edebiyatn eiticilik ynn vasflandran ilk yazarlarmzdandr. Elence boyutu ise hem elendirip hem retmek esasna bal olup; kiileri gnlk hayatn skntlarndan uzaklatrma gayesini de gtmektedir. bu eserlere rabet gstermilerdir. Kiiler yorgunluun ardndan evlerine geldiklerinde, zihinlerini oyalamadan sadece rahatlamak ihtiyacyla

3.3.1. Trk Edebiyatnda Popler Romanlar Roman kelimesinin Trkeye girii, Osmanl toplumunun Batya yneliinden bir sre sonra 19. yzyln ikinci yarsnda mmkn olmutur. Bu zamana kadarki dnemde ad geen tr, kltr ve edebiyatmzda hikye, kssa, mesel, masal kavramlaryla karlanmtr (etili 2004, 30). Trk edebiyatna romann Tanzimat ile birlikte girdiini syledik. Tanzimat ncesinde romann yerini tutan trler, insanmzla i ie olan ve bugn de okunurluu sren eserlerdir.

65

Dede Korkut gibi ulusal destana bal olanlardan ya da folklor nitelii tayan Krolu, ky evrelerinde daha yaygn olan Karaca Olan, Kerem ile Asl vb. hikyelerden baka Battal Gazi, Hazreti Alinin yaants, Firuzahn servenleri, Binbir Gece Masallar, klarn romanlatrlm yaantlar, Tflnin usd servenleri, Tutname hikyeleri, zellikle hikye trn zmleyen Hanerli Hanm, Tayyarzade ve Cevri elebinin hikyeleri, romann douundan nceki anlatm yaznn oluturmutur. Szl anlatm geleneine bal olan bu hikyelerin ou, ilkin tabasmas olarak yaymlanm, sonra da, aa yukar bat etkisindeki ilk Trk romanlarnn kt sralarda genel basm tekniiyle yaymlanmtr (Dino 1954, 14).

Romana gemeden nce edebiyatmzda var olan geleneksel trlere bir gz atmamz gerekmektedir. zn bu konuyu be ayr blmde inceler:
1. Klasik edebiyatmzn manzum hikyeleri, 2. Ayn edebiyatn mensur hikyeleri, 3. Halk arasnda yazlndan okunan hikyeler, 4. Halk arasnda azdan aza aktarlan hikyeler, 5. Zmrelerinin kendi amalarna uygun ekle soktuklar hikyeler (zn 1985, 3940).

Bu balklar altnda snflandrlan eserler, klasik edebiyat, halk edebiyat ve tekke edebiyatnn rnleridir. Anlan eserler genel olarak din duygularn, geleneksel yaantnn bozulmamas iin tler verir ve kiileri iinde bulunduklar topluma balarlar. Geleneksel anlat tarzlarndan olan meddah gelenei, ilk romanlarmzn olumasnda ve kabul grmesinde nemli faydalar salamtr.
lk romanclarn gznde bu hikyelerin cazibesi iki ynlyd: Poplerlii tamamen kantlanm olan bir olay rgsnn elerini salyorlar; dahas, Trk kltrel atmosferine uygun tipler, durumlar ve zmler sonucunda kolayca yararlanlabilecek bir envanter oluturuyorlard. Bat uygarl ile Trk kltrnn sentezini arayan ilk dnem popler romanclar da, meddah hikyelerinden Trk kltrnn deerlerini yanstan eleri dn almakta ve bu eleri, Bat uygarlnn baarsn gsteren bir forma sahip edebi tr olarak bir roman erevesine oturtmakta hi duraksamayacaklard (Evin 2004, 33).

lk dnem eserlerimiz arasnda menakpnameler, destanlar, halk hikyeleri, Hazreti Ali cenkleri ve fkralar btnyle halk edebiyatnn rnleri arasnda yerini almaktayd (Ercilasun 1997, 423). Bu eserler anonimdiler ve meydana geldikleri an insanlarnn her trl ruhsal ihtiyalarn gidermek gibi bir greve sahiptiler. Hseyin Rahmi

66

Grpnar, ocukluunda dinledii eserleri anlatrken bu konuya da deinmitir. Satrlarn aynen alyoruz:
Her ulusun kendi ruhu ile beraber doan hikyeleri vardr. Yar vah kabilelerde bile geleneksel masallar, arklar, ninniler kuaktan kuaa miras kalr. Kavimlerin byle ulusal varlklar vardr. Her ulusun dn, ahlk ve gelenekleri, genel hayat arasndaki seviyesi, karakteri bunlardan anlalr. ocukken kk kafamzn btn dikkat ve acmas ile dinlediimiz hikyelerin, o korkun umac, karakoncolos, gulyabani, aramba kars, cad, cin, peri masallarnn krpe dimalarmzn zerine brakt etki Sonradan akl ve muhakememizi bilgelikle ve bilimle nekadar kuvvetlendirseler- tm olarak ortadan kalkmaz. nceleri Trk konaklarnda ama o geni, o ucu buca bulunmaz, bir kervansaray kadar byk konaklarda bir dam altnda ve hemen ayr ayr dncelerde bir halk, bir dnya yaard. Hanmefendilerin dairelerinde ulusal hikyeler okunur. Halayk odasnda azdan masal, bilmece sylenir. Uaklarn kouunda Battal Gaziler, Ak merler, destanlar dinlenir (Grpnar 1972, 3840).

Grld gibi o dnemde edebiyat asndan hareketli bir evrenin varlndan sz edilebilmektedir. Dnem eserleri, yazmalar, tabasklar hlinde oluturulmu, matbaann kullanlmas ile de teknik yoluyla oaltlmaya balanmtr. Romana geiimiz srasnda bu trlerden ok faydalandmz kesindir. lk

eserlerimizde psikolojiye, derinlie ok fazla rabet olmamas eski gelenee sk skya bal kalnmasndandr. nsan, insan olarak tannmaya balad andan itibaren Trk roman da gelimeye balayacaktr.
Tr ve edebi deeri konusundaki farkl grler ne olursa olsun, Defoe, Dumas, Radcliffe ve Montepin gibi yazarlarn kaleminden km macera kitaplaryla gizemli romanlarm yaymlan, Dou masallar ve meddah hikyelerinin baslmas srecinin doal bir devam gibiydi; popler kurmaca eserler iin zaten hazr olan okur kitlesi, tercme kitaplarn baars iin de bir garantiydi. Tercme kitaplarn basl, bunlarn yannda okur kitlesinin saysnn iyice oalmasna katkda bulunmu ve orta snflar arasnda zevk iin kitap okuma alkanl dourmutu (Evin 2004, 5253).

Tanzimat romanlar tercmelerle ve telif eserlerle yrm, Trk romannn ilk rneklerini vermitir. Yazarlarn hepsi topluma yeni eyler retmeyi amalayan romanc muhayyilesi ile domayan, roman veya hikye yazmaya hevesli insanlardr (Tanpnar 2001, 289).

67

Popler eserler 1850li ve 1870li yllar arasnda giderek daha fazla sayda okura ulamaya balamlard. Bir bakma, ilk Trk romanlarnn, oturma odas sohbetlerine uygun bir konu salayan ev elencelerinin paras olmas amalanmt (Evin 2004, 203204). Tanzimat devrinde romann ykselii ok abuk ve hzl olmutur. Servet-i Fnn devrine gelindiinde olduka hzl geilmi bir dnemden sz etmek mmkndr. Bu konu ile ilgili olarak nemli tespitler yaplmtr.
Trk romannn 1872den 1900e kadar gsterdii gelime, yabanc bir tekniin topluma ustaca yedirilii asndan ilgin bir tarihedir. Gzlerini statik, geleneksel anlat geleneinden ayrmamasna karn yaptn erevesini Batl bir anlayla izen emsettin Saminin ilk rnnden, yalnzca Parisli gndelerinin edebiyat yntemlerini zmlemekle kalmayp bir sonraki kuan estetik akmlarn haber veren Halid Ziya Uaklgilin incelmi, usta tekniine varncaya kadar, nerdeyse La Princess de Clevesle Paul Bourgetnin mezi arasndaki korkun uzun yol kat edilmitir (Finn 2003, 211212).

lk dnem romanlarmz, yazarlarmzn iyi niyetli ve mcadeleci yaplar sayesinde ekillenerek bir noktaya tanmtr. Batllama gayretleri, o dnemde halkn yabanc olduu ve geleneksel yap ierisinde kolayca da kabullenemeyecei bir olgudur. Tanzimat dnemi yazarlar, bu noktada zerlerine den her trl sorumluluu yerine getirmeye almlar ve eserleriyle toplumun yolunu amlardr. lk romanlar, kendi gr alanlar iinde, btn teknik zorlamalara karn, yer yer dokunakl blmleriyle, ahlak konusundaki karamsarlklar ve ekonomik kntye eilileriyle bir btndrler ve Osmanl devletinin alacakaranln tanklk belgelerinde izlememizi salarlar (Finn 2003, 220). Servet-i Fnn devrine gelindiinde tamamen sanatsal faaliyetlere ynelen, kendisini sanat yapmak iin yaratlm gren bir nesil ile kar karyaydk. Onlar Trk edebiyatnn olduka zor bir dneminde sanatsal inceliklere ynelmiler ve sanat kendilerine bir snak olarak grmlerdir. Bu dnemde popler edebiyat kendisine edeb ortamda fazla yer bulamamtr. Ancak bu ana akmn dnda eser veren Hseyin Rahmi, Popler edebiyatn en ileri temsilcilerinden biri olarak eserlerini vermeye devam etmitir. Bu devrin hemen ardndan gelen Fecr-i ti dneminde de gerek savalar gerekse akmn sanat anlay nedeniyle yine popler eserlerden uzak durulmutur.

68

Mill Edebiyat dneminde artlar, romandan uzak durulmasn gerektirmitir. nk bu dnem, istiklal mcadelesinin verildii, her yrekte volkanlarn kaynad bir dnemdir. Bu psikolojiye en uygun tr iirdir ve edebiyat bu dnemde davann hizmetindedir. Cumhuriyet dnemine gelindiinde edebiyat, deiiklikleri ve yeni bir dzeni halka kabullendirmek gayesiyle yine aktif olarak sahnededir. Toplumlarn kabuk deitirdii her dnemde bir bunalm vardr. Yaplan inklplar, yeniliin hedeflendii alanlar, hzla gelien bir hayat, insanlar ok sratli bir biimde yaamaya itmitir. Ba dndrc bir ekilde yaanan gelimeleri halka benimsetmek adna edebiyat, bu dnemde yeniliklerin ve ilerlemenin szcs olmutur. Ulusal Savan etin aclarn unutturmak, mazinin yaldzl sayfalarn gndeme tayarak kiilere skntl gnlerin acsn unutturmak ve yarnlarla ilgili umut verilmesini salamak grevleri de edebiyatn omuzlarna binmitir. Roman bu dnemler iin olduka elverili bir tr olarak devaml surette yazlm ve byk bir merakla okunmutur. Popler edebiyat rnleri 1950li yllarda ucuz cep kitaplar evirilerinin lkemizde grlmesi ve ideolojik mecralarn olumaya balamas ile birlikte taraftar toplama ve taklit yoluyla zn yitirmi, fikirlerin yaylmasnda bir ara olarak kullanmtr. 1980li yllardan sonra kantarn topuzu kam ve hidayet romanlar patlamas yaanmtr (Lekesiz 2002, 458). 2000li yllara doru, roman yerini iyiden iyiye kitle iletiim aralarnn rnlerine brakm, kitle kltr kendini her alanda hkim klmaya balamtr. imdilerde medyann popler ettii kimi oyuncularn, farkl meslek gruplarnn yani ksaca yazar olmayan yazarlarn piyasaya srdkleri romanlar ya da hayata dair birer deneme olarak kapaklarnda erotizmi artran simgelerin ve isimlerin kullanld tarzszlk tarzyla (Lekesiz 2002, 458) kaleme alnan eserler kitap vitrinlerini ssler olmutur.

3.3.2. Popler Roman Nedir? Popler roman zerinde yaplan almalarn eitlilii ve bu eitliliin dourduu anlam farkllklarn gz nnde tutarak, popler roman tanmlarna bir gz atmamz gerekmektedir.

69

talyancadan dilimize girmi bir kelime olan piyasa, (piazza, piaccia) pazaryeri, gezinti yeri anlamna gelmekte, bylece halk kalabaln ifade eder bir mahiyet kazanmaktadr. Buradan baknca, piyasa roman; elit olmayan bir halk kitlesine hitap eden, onun kolektif beenisini annda okayan, anlalmas ve zevk alnmas iin bir, n birikime ihtiya duyulmayan, hoa vakit geirme esas zerine ina edilmi bir roman olarak deerlendirilebilir. Demek ki piyasa roman, bir ekol problemi, teknik bir snrlama rn deil, kendi erevesini ve imknlarn kendisi belirleyen bir ifade tarz, her devirde var olabilmi bir izgidir (Bekirolu 1992, 8 ).

Nazan Bekirolunun, bir baka makalesinde de popler roman: Tek dzlemde retilmi, fazla emek sarf edilmeden ve zihinsel uyanklk gerektirmeden okunabilen roman olarak tanmlanr (Bekirolu, 1994, 1). aban Salka gre popler roman: Liberalizmin bir rn olan; ounlukla sanayi toplumunda kapitalizmin ortamnda retilen ve tketilen; elence sanayiinin de bir kolunu tekil eden; genelde smrlen ve ezilen insanlarn umutlarn ve fkelerini dile getiren; ok satlp kolay anlalan bir roman tr (Salk 1998, 117) olarak tanmlar. Popler roman naizane tanmmza gre; tm toplumlarn edebiyatlarnda mill bir ereve iinde beliren; geni kitleler iin ortak bir payda tekil eden; btnyle yazl kltre ve gelimi bask tekniklerine bal olan; dilindeki sadelik, okunmasndaki anlalrlk ve kolaylk nedeniyle ok abuk tketilebilen; insanlar bir ekim alannda tutarak onlara gnlk hayatn uzanda bir dnya aabilen; kalc olamasa da kalcla giden yolu aralayan bir roman tr olarak deerlendirilebilir. Popler romanlarla ilgili pek ok adlandrma yaplmtr. Bu adlandrmalar romann ve okuyucu dzeyinin alglan ile ilgilidir. cvk kurgu ticar samalk, dk edebiyat, kitaplktan dn alnm bir sanat (Williams 1993, 123); ak ve kara sevda romanlar ( leri 2001, 9); naif roman, kaldrm roman, szde roman, (Salk 1998, 118); adi ve donuk ucuz romanlar (Hebdige 1988, 15) gibi tanmlar, bu adlandrmalarn muhteviyat hakknda bize ksa da olsa bilgi verebilir.

3.4. Popler Romanlarn Yapsal Olarak ncelenmesi Popler romanlar da estetik romanlar gibi incelenirler. Bu teknik ileriki blmlerde yazarmz M. Turhan Tann romanlarnn incelenmesinde de izleyeceimiz yoldur. Bu nedenle bu blmmzde ksa bir inceleme plan karmay uygun gryoruz.

70

3.4.1. Popler Romanlarda Vaka rgs Romanlar, belirli vakalar zerine kurulur ve incelenirler. Roman tr, yaps gerei, her biri bir ekirdek olay durumunda olan metin halkalarndan oluur. Romandaki srkleyicilii salayan, okurun ilgi ve dikkatini srekli uyank tutan bu metin halkalar toplamna olay ya da olay rgs denir (Karata 2004, 390). Popler romanlarn vaka rgs olduka basittir. Bu romanlarda ayrntl, katmanl bir anlatm yaps ile karlalmaz. Birden ok insann hayat hikyeleri anlatlabilir, ancak bu durum anlatmda eitlilik getirmez. nk ahslar tek ynl yani dz kiiler (Forster 1992, 105124) olarak ele alnr ve olaya girileri de tek ynldr. Konularn gerek hayattan alan bu eserlerde, kskanlk, hrs, ak, intikam gibi duygulara fazlaca yer verilir. Popler mahiyetteki romanlarda ama, okuru oyalamak, ona hoa vakit geirtmek ve duygusal bir rahatlama salamaktr. Romanlarn sonu, nceden okur tarafndan kavranabilir. Bu durum popler romanlar eski geleneimizde yer alan meddah tarz hikyelere yaklatrr. Mutlu son ile bitmeyen romanlar konusunda, okuyucularn yazarlara mektuplar gndererek, romann sonunun beklendii ekilde tamamlamas ynnde mesajlar ilettikleri bilinmektedir. Okurlarn beklentisi dorultusunda onlara haz vermeyi amalayan yazarlar, bu hazz salamak iin, fantastik elere, cinsellie, meraka ve iddete vaka rgs ierisinde sklkla yer verirler.

3.4.2. Popler Romanlarda ahs Kadrosu Romandaki olaylarn gelimesine ve yrmesine katkda bulunan, roman iinde bir rol stlenen kiilerin/kahramanlarn tmne birden ahs kadrosu ad verilir (Karata 2004, 390). Roman ahslarnn incelenmesinde birbirinden farkl metotlar uygulanabilir. Ancak biz almamzda Etienne Souriaunun yapm olduu snflandrmay esas tuttuk. Buna gre romanlarn ahslar, genellikle baat bir kahraman ve onun evresindeki dier fonksiyonel kiilerden oluur. Popler romanlarn kahramanlar sayca fazladr. Tematik gc rnekleyen bir bakahraman ve onun etrafnda bulunan figran kahramanlarn yaadklar olaylar anlatan bu romanlarda kimi zaman fantastik kahramanlarla da karlaabiliriz. Tpk romans kahramanlarnda olduu gibi bu tr romanlarn kahramanlar da iyi ve kt kiiler olarak ayrrlar.

71

Popler roman kurgularnda ya en iyilerin ya da en ktlerin vakay etkilediini grrz ancak ortalama insanlara sk olarak rastlayamayz. Romanlarda genellikle dz kiiler bulunur. Bakahraman ise ou zaman karakterlemitir ya da yandan yuvarlaklaan tiptir (Forster 2001, 105124). Ana kahraman fiziksel, ruhsal ve sosyal zellikleri ile tasvir edilir ve temel kahraman genel olarak kadnlardan seilir. Sosyal bir kahraman yaratmaya uygun olan bu romanlarda gnl basnlarn hafifletmeyen, tutkular doyurmayan, istekleri dindirmeyen, akl elemeyen kahramanlar barnamazlar (Uygur 1985, 115). Bu kahramanlar, okuyucular zerinde bir illzyon etkisi yapar ve onlarn gnlk hayatn bunalmlar karsnda direnlerini arttrrlar. Topluma rnek olabilecek bu kahramanlar, roman boyunca maceradan maceraya koarlar.

3.4.3. Popler Romanlarda Anlatc ve Bak As Romanda olup biten her eyi; grneni, dnleni velhasl olay ve kahramanlarla ilgili btn ayrntlar; ruh tahlillerini, sezgileri okura sunan kii anlatc adn alr (Karata 2004, 391). Anlatcnn roman kurgusu ierisinde okuyucu ile eser arasnda alveri salamak, olaylara ve kiilere tanklk etmek, olan biteni anlatmak veya nakletmek, nihayet aklama ve yorum yapmak (Tekin 2003, 23) gibi grevleri vardr. Popler romanlarda anlatc, birinci veya nc kiidir. Kurgudaki yk saysnn ok ve dank olduu zamanlarda anlatc says ykselebilir ancak genellikle tek bir anlatc bulunur. Roman incelemelerinde yeri olan bir dier husus da bak asdr.
Bak as anlatma esasna bal metinlerde vaka zincirlerinin ve bu zincirin meydana gelmesinde kullanlan mekn, zaman, ahs kadrosu gibi unsurlarn kim tarafndan grld, idrk edildii ve kim tarafndan, kime nakledilmekte olduu sorularna verilen cevaptan baka bir ey deildir (Akta 2005, 78).

Popler eserlerin karakteristik bak as, tanrsal bak asdr ve ilk dnem romanlarmzn romantik slbunu hissettirir. Yazar, olaylara mdahale eder ve kahramanlar konusunda taraf tutmas iin adeta okuyucuyu ynlendirir. Kendini gizleme gerei duymadan aka taraf tutar ve okura kimi dersler vermeyi hedefler. Yazarn okuyucuyla sohbet havasnda olduunu ve eserin yznn okuyucuya dnk bulunduunu grrz.

72

3.4.4. Popler Romanlarda Zaman Romanda anlatlanlarn balangcyla bitii arasnda geen sre olay ve olaylarn zamann gsterir (Karata 2004, 390). Popler romanlarda zaman ile ilgili en belirgin husus, uzunluktur. Olduka uzun bir sreye yaylan bu zaman, tm ayrntlaryla verilemez. Kronoloji, belli aralklarla ve tekniklerle aklanr. Atlama, zetleme, duyurma, geriye dn gibi tekniklerle aydnlatlan bu zaman diliminde, aklayc olarak mektuplar, gnlkler vb. zel dokmanlara da yer verilir. En sk kullanlan mevsimler ilkbahar ve yaz aylardr. Dnemin tarih zemini hakknda baz ipular da elde edilebilir. zellikle popler tarih romanlarda, tarih zemin hakknda aklayc bilgiler bulunur.

3.4.5. Popler Romanlarda Mekn Romanda anlatlan olay ya da olaylarn getii evreye mekn denir (Karata 2004, 391). Popler romanlarda meknlar olduka geni tutulur. lkeler, ehirler gibi geni coraf meknlarn yannda; parklar, baheler, kumsallar, ormanlar gibi tabiata ve evreye ait meknlar da kullanlr. Bunlar yannda romann i mekn da tasvirlerle aklanr. zellikle tarih nitelik tayan popler romanlarda mekn unsuru anlatlan seferlere ve savalara bal olarak olduka geni bir coraf alana yaylr. Bu romanlarda i mekn unsuru da olduka kstldr. Ancak saray hayatna yer veren kimi romanlarda i mekn kurgulamasnn sarayn ve zellikle haremin gizemli ve rengin dnyasn aksettirmesi amacyla geni tutulduu da grlmektedir.

3.5. Popler Romanlarn Biimsel Olarak ncelenmesi 3.5.1. Popler Romanlarda Kurgu ve Kompozisyon Popler romanlar, dier romanlar gibi kurgusal bir dzleme dayandrlrlar. Bu romanlarda seilen kahramanlar ve olaylar, eitli zellikler ve konular erevesinde bir araya getirilir ve aslnda hayal dnyasnda retilmi olan roman, gerek hayatn llerine yaklatrlr. Kurgu iin, roman hayata eritiren yap dememiz mmkndr. Kurgu, bir anlatnn iine girdii andan itibaren bir hortlak ile ipotekli ev arasnda

73

hibir fark kalmamaktadr (Forster 2001, 153). Kurgusal dnya eitli tekniklerle kurulur ve romann anlatm ynn ve zelliklerini tayin eder. Popler romanlarda kurgu genel olarak eitli tekniklere dayandrlr ve vaka ak, ihanet, tarih merak, gemi zlemi gibi kimi duygulara yaslanr. Popler romanlarn kompozisyonlarnda giri gelime ve sonu blmne uygun bir dzenlemenin yapld ve genellikle tek dzlemde ilerleyen olaylara yer verildii grlr. Romanlar genellikle balklar ve blmler halinde sunularak, okuyucunun dikkati uyank tutulmaya allr. Balklar ounlukla blmn olaylarn okuyucuya sunar. Adlandrmalar bu nedenle popler romanlarda olduka nemli grlr.

3.5.2. Popler Romanlarda Anlatm Teknikleri Popler romanclar, kimi anlatm tekniklerini eserlerinin gerei olarak ska kullanrlar. Mektup, hatra defteri, diyalog, radyo ve gazete haberleri, tutanaklar, zabtlar, fermanlar bu tekniklerden bazlardr. Anlatm teknikleri, bal olduklar alanlarn eitli zelliklerini yanstmalar bakmndan da nemlidirler. Bu hem katarsiste15 hem de romantizme bal olmas nedeniyle okuyucusuna gven vermek isteyen yazarn takip etmesi gereken yoldur. Eserlerde zel malzemelerin kullanlmas, yazar ile okur arasndaki samimiyeti pekitirir.

3.5.3. Popler Romanlarda Dil ve slup Popler romanlarn dili, hitap edilen kitlenin zelliklerine bal olarak mmkn olduunca sade ve anlalrdr. Fiskenin Bourdieudan ald parada popler kltrn bu zelliine yle deinilir: popler kltrn sz daarc ocuka bir beeninin sz daarcdr. Olgunlamam, kolay, gelimemi bir beenidir bu (Fiske 1999, 151). Popler romanlarda ataszleri, deyimler, benzetmeler, sfatlar sk sk kullanlr. nk popler kltr bilindii gibi, folk kltrn yansmas olarak domutur ve yerellikten beslenir. Ancak yeri gelmiken belirtilmesi gereken bir durum daha sz konusudur. Popler edebiyat rnleri, genellikle orijinallikten uzak, ayn konular anlatan ve ayn
Katarsist, Aristo zamannda belirlenen bir sistem olup, sanat ve dolaysyla edebiyat bir i dkme vesilesi olarak gren ve bu dzlemde ruhsal bir boalmay hedefleyen kiilerin bu ynelimlerini adlandrr. Katarsist anlayna uygun eserler veren sanatlarn grne gre edebiyat, insanlarn samimi olan duygularn belirtebilecei ve kiileri etkileyen her trl duygunun rahatlkla ortaya koyulabilecei, samimiyete dayanan bir ortaklktr. Edebiyat, bu anlay asndan, bir rahatlama alandr.
15

74

boluklar dolduran rnlerdir. Yazarlara ait slup zellikleri dnda bu eserler, genellikle ortak bir hafza ve dil kullanrlar. Popler eserleri reten sektr, konuma dilini deitirerek, yeni bir retim gerekletiremez ancak, ky ile kentin kltrel ablonlarn ortak bir noktada birletirecek bir dil arayna girer. Kiilerin haz alacaklar ve birbirleriyle iletiim kurabilecekleri yeni bir dilsel birleim oluturulur. Popler romanlarn slubu fantastik ve gevek tutulur. Bu romanlarn kendilerini okuyucuya hemen amalar beklenir. Bylece okuyucu roman yorulmadan, hzl, anlalr ve kolay bir biimde bitecektir. Okuyucuyu mutlu edebilmek, onun dilinden konuabilmekle mmkndr dncesi, bu rnlerin dil ve slubunu yumuatr.

3.6. Popler Romanlarda Tematik Yap

Tema, bir ilgi ve deerlendirme meselesidir; eserin btnne dayal olarak hayat btn younluuyla hissettiimiz bir ana belli-belirsiz hissettiimiz bir lezzet katan herhangi bir duruma veya blme uygun bulduumuz bir addr. Bunun iin tema, en gzel ifadesiyle bir yorum ve zel artlar meselesidir. Bu zel artlar bilinmeksizin arada srada anlatmak frsatn bulduumuz byk olaylarn bazlar hibir anlam ifade etmezler (Stevick 2004, 6263).

Popler romanlarn tematik yaps, gnlk ve gerek hayata ilikin hususlar kapsar. Toplumsal hayata dair ok ayrntl incelemeler yaplmasa da romanclarn hayat karsnda syleyebilecekleri fikirleri her zaman olmutur. Sosyal meselelerin st genelde rtldr, bu konuda nadir olarak yorumlar yaplr. Konu ile tema arasndaki farka deinen teorisyenler, temann anlam kazanm bir konu olduunu dnmek noktasnda birlemilerdir. Yazar konuyu yorumladnda ya da kendi duygu dnce dnyasnn ve sosyal ortamnn gerektirdii alglamalar noktasnda tematik lleri belirler (Narl 2002, 155). Popler romanlarn biimsel yapsn incelerken kurgu, anlatm teknii ile dil ve slp zelliklerine gz atmamz gerekir. Popler romanlarn kurgusu genel olarak zayftr. Roman trleri kendi tekniklerini beraberlerinde getirirler. Tarih roman, tarihsel bir kurgu isterken, polisiye romanlar bilmeceye dayal, heyecan veren bir kurgu talep ederler.

75

3.7. Popler Romanlarn zellikleri 1. Popler eserler anlat tekniine dayanan kurmaca yaplardr. Abisel anlatya dayal trler ile ilgili olarak u yorumlar yapar:
Anlat, yaam, ilikileri, insan, ak vb. anlama ve aklamann yollarndan biridir. Dolaysyla, mitlerle masallardan bu yana anlatlar, kltrel yaamn temel talarn oluturur. Anlat, gerek ite burada temsil edildii gibidir, doal olan budur demenin bir aracdr. Bu nedenle anlat znde ideolojiktir. zellikle popler anlat biimleri, dolaysyla filmsel anlatlar, toplumsal etkileimdeki snf, cins ve rk atmalarnn belirleyiciliini gizleyerek, nesnel, yansz bir bak as imal etmeye alrlar. Ortadan kaldrlamayan toplumsal elikilere, giderilemeyen gerilimlere imgelemsel ya da biimsel zmler icat etme ilevleriyle, anlat biimleri retmenin kendisi, bal bana ideolojik bir eylemdir. Gnlk yaamda karlalan gerilimlerin benzerlerini popler anlatda bulmak, bunlarn niin byle olduunu ya da seeneklerin varln sorgulamak yerine, kendi sorunlarnn olaan, sradan ve kanlmaz olduunu dnerek rahatlamak asndan etkileyicidir. Popler anlatlarn varl kukusuz onlarn bu ekiciliklerinden kaynaklanmaktadr (Abisel 2005, 135136).

2. Popler romanlarda, klie sz ve olaylara sklkla rastlanr. Yazarlarn ok yazyor olmalarnn ve okuyucularnn da ayn tr eserleri istemelerinin doal bir neticesi olarak kalplam sylemlere ve anlatlara yer verilir. Klielik, bu eserlerin en ok eletirilen ynlerinden biridir ama unutulmamas gereken bir husus da her trn, kurallarn yannda getirdiidir.
Sklp taklabilir matbaa harflerinin kullanld dnemlerde kalp, matbaaclarn ska kullanlacan bildikleri szck ya da szcklerden bozmadan ya da birbirlerine kenetli (Franszcadaki clich szcnn anlam) halde bir kede hazr tuttuklar szce ya da szceye deniyordu. Kalplar tembel dncenin ya da dilsel yaratclk eksikliinin bir kant diye grmek yeterli deildir; bunun yerine, belli szcklerin, belli deyimlerin niin belli insanlar tarafndan belli zamanlarda olanca sklkta kullanldklarn, -onlar popler yapann ne olduunu- sormamz gerekir (Fiske 1999, 146147).

3. Popler romanlar kolay anlalr ve aktr. Okuyucudan bilgi birikimi istemez. 4. Popler metinler, Econun and ak yapt kavramna dhil edilemezler. Ak yapt, okuyucudan srekli yeni anlamlar retmesini bekleyen, her okumada takipisine yeni bir birikim kazandran, ucu ak ve okuyucu tarafndan doldurulabilir metinlerdir. Okurla metin arasndaki bu devaml etkilenim sreci, popler romanlarda kendini ok

76

gsterememektedir. Ecoya gre popler romanlar st kltrn baz zelliklerini eskidikten sonra kullanr. Popler rnlerin sanat adna sunduu aslnda etki arac olarak kulland mesajdr ve bu mesajlar tketiciyi doyuma ulatrma amac tar. Eserler ucu ak bir zellik tamaz ve orta bir kltrn rn olarak deerlendirilir. Onun iin bu rnler, kartlklar ve basmakalplklar popler standartlara bavurarak zen bir simgeler btn olarak dnlr. Fiske ayn konuyu okurcul metin, yazarcl metin ve yapmcl metin balamnda deerlendirir. Barthesten ald snflandrma sonucunda eritii yarg, yazarcl metinlerin zel bir okuyucu kitlesine seslendii, kk bir kitleye hitap ederek, kendine ait bir okur evresi setiidir. Bu tr metinlerde okuyucu metinden yeni anlamlar karmaya ve yeni bir bak as retmeye zorlanr. Yazarcl metinler, Econun ak yaptlardr ve genellikle yksek kltrn zelliklerini tarlar. Bu trn kullancs ve reticisi, sanat-edebiyat yaptlarn, yaam bilinli olarak yaamann, onun gizlerini her gn yeniden arayp bulmann, dnyay, insanlar, toplumsal olaylar, btn gereklii ve canllyla tanyp deitirme, insaniletirme olanaklarn aramann bir yolu olarak grr (Doan, 1993, 27). Okurcul metinler ise, okuyucusundan ok fazla zihinsel mcadele istemeyen, metnin nceden yaplanm anlamlarn benimseme eiliminde olan, znde edilgen, hemen kabullenen, disiplinli bir okuru aran ve grnte kapal olsa da abuk okunan eserlerdir. Okurcul metinler yazarcl metinlere gre daha popler bir hava tar ve daha geni bir kitleye hitap eder. Yapmcl metin ise popler rnleri tanmlamak amacyla oluturulur. Yapmcl metin, yazarcl metinlerin hafifletilerek sunulduu, okurunu anlam yaratmaya zorlamayan, dier metinlerden ve gnlk yaamla ilgili konularda bir farkllk oluturarak okurunu bunaltmayan ve koruyan metinlerdir. 16 5. Popler romanlar, pek ok yazar tarafndan edebiyat d bir rn olarak kabul edilir ve dlanr. Edeb eserin okuyucuda aratrma merak ve/veya estetik zevk oluturmasn amalayan yazarlar iin bu romanlar; kiilerin okuma zevklerini krelten, onlar basitlie altran ve zevklerini bayalatran rnlerdir. Popler rnler, st kltrn rnlerini basitletirerek kitlelere mal ederler. Grsel Aytaa gre edeblik yargs ancak yerlemi bir edebiyat geleneine verilebilir. Bu nedenle de sanat eserleri ile
16

Ayrntl bilgi iin aadaki kaynaklara baklabilir: John Fiske, Popler Kltr Anlamak (ev.: Sleyman rvan), Ark Yaynlar, stanbul 1991, s. 129-157. Umberto Eco, Ak Yapt (ev.: Pnar Sava), Can Yaynlar, stanbul 2001.

77

yazl olan herhangi bir ey arasnda fark bulunmaktadr (Ayta 2003, 26). Popler eserler, sanatsal zenginlie sahip rnler olarak deil, yazn olarak deerlendirilmelidir. Bazen yksek sanat eserlerinde de trivial ad verilen elere rastlanmas bu kavram pheli klsa da popler eserlere genel olarak bu ad veren Ayta, kavram ve bu tr eserlerin zelliklerini yle aklar:
Dilimizde harclem, basit anlamna gelen, Franszca trivial kelimesi, Ltince kkenlidir ve trivialis yola ait, herkese kullanlabilir anlamndadr. Edebiyatn tartmal bir tarz iin kullanlan trivial sfat, yksek kabul edilen konu, biim ve slp normlarna, zelliklerine uymayan rnler iin geerli saylmaktadr. Konu ynnden uygunsuzluk, bu kitaplarn ak, macera, cinayet v.b. gibi, sradan ve anm konu kalplarn tekrar tekrar ele almalardr. slup bakmndan bu konularn kurgu, kelime seimi, cmle yaps bakmndan taklit tarznda dile getirilmesiyle deersizleir, trivial olurlar. Ucuz piyasa romanlar (Groschenhefte), s ve arabesk ak, sosyete, kadn, doktor romanlar, tefrika romanlar, pembe diziler de trivial yazna dahildir (Ayta 2003, 42).

Trivial rnlerin yazarlar, bilin ve zevkin deimesinden, problemlerle savamaktan kanrlar ve kafalar yormadan okunmay ve anlalmay amalarlar. Eski romanslardaki gibi iyinin iyi ile dllendirildii, ktnn de kt ile cezalandrld bu trlerde kiilere sunulan dnya det smarlama bir dnyadr: Problemsiz, dertsiz, hayat gailesinden kaarak snlabilen bir dnya. Bu tr eserlerde yazarlarn eletirel bir mesafe meydana getirmek istemediklerini ve mmkn olduunca bundan uzak kalmak istediklerini anlatan yazar, bu tr rnlerin edeb adan yetersiz olduklarn savunur (Ayta 2003, 4344). Ayta trivial rnlerin deerlendirmesini yaparken Alman yazar Daemmrichin yazm olduu eserde, trivial rnleri edebiyat eseri saylamayacan ve bunlarn deersiz, dk anlamnda kitsch olarak tanmlanmas gerektiini sylediini belirtir. Bu dnceleri aynen aktaryoruz:
Daemmrichin tespitlerini yle zetleyebiliriz: Trivial yazn, yaratclktan yoksundur. Edebiyatn dinamiini yok eder, ondan kopyalad motifleri arptr. Hakik duygular duygusallklara dntrr, eletirel dnceyi yok sayar. Hep eskiye bal kalarak sahte bir mutluluk sunar. Asl dil biimleme aralarnn yozlamasna doru giden geleri fark edip ortaya koymak, edebiyat eletirisinin nemli grevlerinden biridir. Trivialin karakteristik slup belirtileri: 1. Anlatm gszln, belirsizlikler, hibir ey ifade etmeyen sfatlar ve kalplarla gidermeye almak. 2. mge yoksulluu, sembol yitimi. 3. Konuya uygun biimi bulamamak. 4.

78

an nemli problemlerine kar eletiriden yoksun tutum. nsan ilikilerdeki sorunlara duygusal, yzeysel zm nerileri. 5. Ve nihayet aldatc bir gereklik grnts (Ayta 2003, 45).

6. Popler romanlarda ama, halk elendirmektir. Okuyucusunu elendirerek oyalamak bu romanlarn temel amalarndandr. Bununla birlikte elendiricilik yannda eiticilii de destekleyen tr, sanatsal rnlere merak duygusunu balatarak, kiinin kltrel birikimini artrabilir. Selim leri, verdii rportajlarnda bu konuya sk sk deinmitir. Yazar, Feridun Anda ile 1997 ylnda yapt bir syleide popler roman ile ilgili dncelerini yle anlatr:
Her eyden nce okuma sevgisi. Sonra yine okuma sevgisi, okuma tutkusu. Krk yla yakn bir zaman gemi olmal, Hrriyet gazetesinde Muazzez Tahsin Berkandn Yllarn Ardndan romannn tefrikasn gn be gn okumutum. Popler romanclarmzla tanmam byle balad. Muazzez Tahsinden alafranga ak, Kerime Nadirden alaturka ak, Esat Mahmuttan ehvetli ak rendim. Belki hibiri sosyolojiye alamamt ama, her biri, toplumumuzun gnl tarihine ilikin iten birer ifadeydi. Bakn, bugn, Orhan Kemal romannn izinde yryenler kmad gibi, popler sevda romanlar da yazlmyor. Biliyorsunuz, herkes fevkalade entelektel. Herkes doutan Borges. Bunun sonucu olarak da yeni yeni edebiyatseverler yetimiyor. Kerime Nadir, daha ncelinde Burhan Cahit, bu soy romanclarmz kim bilir ne ok okur yetitirdiler, kim bilir ne ok Dostoyevski, Tolstoy okuttular. Onlar minnetle, rahmetle anacamza edebiyat d saymay yeliyoruz. Sonra, 1930lardan 1960lara dergilerin, gazetelerin yaymladklar popler edebiyat verimi ykler vardr ki, herhalde inanlmaz bir sayya ular, bu ykler hi deilse okurlara yk diye bir yaz trnn varln retmilerdir; hi kmsemeyelim
17

Bu szlerden de anlald gibi, popler eserler insanlara okumaya dair bir merak ve istek uyandrmaktadr. Ancak bunun tam tersini savunan ve bu eserlerin, kiilerin okuma duygularn krelttii ve onlar bunalttn savunan aratrmaclar ve yazarlar da vardr. 7. Popler romanlar kadnlar arasnda ok fazla yaylmlardr. Onlarn toplumdaki yerlerini salamlatrma amacyla ve hayata kar bir protesto olarak tkettikleri bu eserler, kadnlarn her trl duygulanmlarna ve abalarna destek olmaktadr. Ancak eski zamanlardan beri kadnn roman okumas aileler tarafndan yasaklanm ve bu tr
17

Bu paragraf, Selim leri ile Feridun Andan Selim leri ile Dnden Bugne adl syleisinden alnmtr. Kaynak www.adanasanat.com sitesidir.

79

eserlerin

kiilerin

ahlak

ve

terbiyelerini

bozduu

dnlmtr.18

Dzeni

merulatrmak amacn gden kurmaca yaplar okumak, Leslie Sterne gre zararldr. Sternin grlerini Fiske yle belirtir: Kurmaca yaptlar okumak, gen bir kadnn edinebilecei en zararl alkanlklardan birisidir. Bu alkanlk bir kere tmyle yerlemeye grsn, alkol ya da afyon kullanm kadar bamllk yaratr. Roman dkn, afyon bamls ya da bir alkolik kadar kledir (Fiske 1999, 115116). Roman okumann kadnlar zerinde yapt tesirin medeniyetler zerindeki etkisine deinen And, Flaubertin u fikrine de yer verir: Yzyl iinde douda harem yok olup gidecek. Avrupal kadn rnei bulacdr. u gnlerden birinde Doulu kadnlar da balayacaklardr roman okumaya. te o zaman elved Trk skinlii ve huzru. Her yerde eski atrdayarak kmekte (And 1995, 39). Bu rnekler, kadn ve roman ilikisinin zararlarndan bahsetmektedir. Oysa Osmanl mparatorluu devrinde kadn, sosyal hayatta yer edinememi ve hayata dair bir yorum kazanamamtr. Kadnlarn yetitirilmesi ve sosyal hayata hazrlanmas noktasnda romanlarn ok nemli olduunu dnenler de vardr. Kadnlar kendilerini kantlama, erkekler karsndaki konumlarn deitirebilme, iyi bir eitimle iyi bir anne olabilme, ocuklarn gelecee hazrlayabilme, evlilik kurumunun gerektirdii kurallar yeterince uygulayabilme ve haklarn savunma ihtiyac noktasnda edebiyata ilgi duymulardr.19 8. Popler romanlarn sinema ile de yakn bir ilikisi vardr. Sinemalar, bu eserlerin zerlerine ald ilevleri daha byk bir kitleye ulatrma baarsna ulamtr. zellikle belirli dnemlerde sinemalar, yabanc filmlerin kelime kelime evirileri ya da popler romanlarn beyaz perdeye aktarlmas ile canlandrlmtr. 20 Ancak bu konuda kimi eletirilere de rastlanmaktadr.

Bu konuda daha ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: M. Fatih And, Ara Nesil airi Mehmet Cell/Hayat Grleri iirleri, Alfa Yaynlar, stanbul 1995. 19 Osmanl kadnlarnn amac, erkeklerinin yapt her eye ortak olmak deildir. Onlar sadece kendilerinin nefes alabilecei bir ortam araydr. Bu konu ile ilgili daha geni bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: Aynur, Demirdirek; Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Araynn Bir Hikyesi, mge Kitabevi, Ankara 1993. 20 Bu konuda ayrntl bilgi iin aadaki kaynaklara baklabilir: A. Mmtaz dil; Sinemann Edebiyattan Trtkladklar, Edebiyat Eletiri, S.67, 1994, s.7378. Nijat zn; Roman ve Sinema, Trk Dili Dergisi Roman zel Says, S: 154, Temmuz 1964, s, 797800. Nilgn Abisel; Trk Sinemas zerine Yazlar, Phoenix, Ankara 2005.

18

80

Romann senaryoya dnmesi, yazl metinden yani kitaptan fazla zahmet ve para gerektirmektedir; ama bu ek harcama karlksz kalmaktadr. Kitabn okuyucu kitlesi, televizyon ve film araclyla karlatrma kabul etmeyecek kadar artmakta, roman milyonlara hitabetmektedir. Fakat medyalarn hitabettii kitlenin dzeyi, romann ve zellikle de entelektel romann elit okuyucusundan farkldr. Eliter yani sekinci bir topluluk iin roman, kanmca kitap olarak varln srdrecektir (Ayta 2003, 31).

9. Popler romanlarn kurgularnda romann konu ald meseleye gre mektup, gnlk, hatra defteri, ferman, tahrir, mahkeme tutana, dergi ve gazete haberleri gibi zel malzemeler de kullanlmaktadr. Bunlar edebiyatta katarsist prensibine hizmet eden unsurlardr. Popler romanlar katarsiste hizmet ederler. Okuyucularna kar samimi ve inandrc olmak iddiasnda olan yazarlar da, birinci elden zel malzemeleri ve inandrclk nitelii tayan vesikalar kullanarak, okuyucularna yakn olabilmekte ve yazdklarnn doruluunu ispatlamaya almaktadrlar. 10. Bu eserlerin dilleri olduka sadedir. Argoyu kullanrlar, basit bir anlatm tarzna ve serbest bir slba sahiptirler. Katmanl bir yaplar yoktur. Tek boyutlu anlatmlar ile verilmek istenen mesaj veya duyguyu okuyucularna iletirler. 11. Popler romanlar, yazl kltrn rnleridir. Bask tekniine bal olan bu trler, popler kltr sektr araclyla retilir ve datlr. Tefrika tr ile kendilerine yaygnlk salamlar ve tefrikalar sayesinde okuyucuda merak unsurunu arttrmlardr. Popler romanlarda merak, eserlerin bir rpda okunmasn ve eserlerin srekliliini salayan nemli unsurlardandr. 12. Genellikle kr gayesiyle retilirler. Yazarlarn geimlerini salamak iin bu eserleri rettikleri; okuyucularn da elenmek, vakit geirmek ve fantazya dnyalarnn kaplarn aralamak amacyla popler rnleri tkettikleri grlr. 13. Popler romanlar, pop kltrn ortam hareketlendirmesi ile birden bire tutulur ancak ok ksa bir zaman sonra unutulurlar. Genellikle ikinci defa okunmazlar. Tantmlarnda reklm ve moda etkilidir. 14. Okunma sreleri kolaydr ve okuyucu bu romanlar sklmadan okuyabilir. nsanlarn olduka yorgun geen i zamanlarndan sonra, kolay okunamayan, okuyucudan birikim isteyen romanlar tercih etmedikleri grlr. Onlarn dank olan

81

zihinleri ancak kendilerine yeni bir kap aralayacak ve onlar baka bir dnyaya ekecek olan eserlerle toparlanabilir ki bu eserler de popler romanlar olacaktr. 15. Popler romanlar, genellikle devrin egemen ideolojilerinden yaylan bir akm olarak, siyasi bir karakter de tayabilir. Bu romanlar vesilesiyle en karmak siyasal, ideolojik, trel sorunlar, kimi zaman insan artacak naiflikteki kurgularla dile getirilmitir (Oktay 2002, 250). 16. Bu eserlerde konu gnlk hayattan alnmtr. Farkl balklar olan popler romanlarda ounlukla ak ve macera konular ile tarih hadiseler konu edilir. Polisiye tr dediimiz dedektif romanlar ile korku romanlar da bu alana dhil edilirler. erik genelde tatmin olmam hayal arzulara ynelir (Doan 1995, 1017). 17. Cinsellik ve erotizm bu eserlerde kendini n plana karr. Popler olan ucuz ak romanlar kadnlar iin pornografi grevi grr (Oktay 2002, 183). 18. Fantastik kimi unsurlar popler eserlerde kullanlabilir. Bu da popler romanlarn romanslarn bir devam niteliinde grlmesinden kaynaklanr. Bu unsurlar sayesinde kiiler, gnlk hayatn sarsc ynlerini fark etmezler. 19. Edeb deerleri genellikle dk olan bu eserler, estetik kayg ile yazlmazlar. Bu nedenle de genellikle yavan bir anlatm, kuru bir tatmin duygusu ile rl olurlar. 20. Eserler seri veya dizi hlinde retilip, birbirine balanabilir. Ayrca bu tarzda, retilen roman says da fazladr. 21. Popler romanlar ilerinde iddeti de barndrabilirler. Okuyucunun ahit olduu cinayet ve sava sahneleri, bu duyguyu krkler. Ayn zamanda da okuma esnasnda oluan arnma duygusu ile bu arzular, yerlerini rahatlamaya ve gnlk hayata bir sre daha tahamml edebilme kolaylna brakrlar. Bu romanlar, okuyucusu iin sosyal bir terapi nitelii tar (Doan 1995, 1017). 22. Popler romanlar, uta olan eserlerdir. Onlarn kurgusunda genellikle iyiler ve ktler, gzeller ve irkinler, zenginler ve fakirler vardr. Orta iddetli duygulara, orta snftan kiilere ounlukla yer verilmez. nk bu romanlarda arlatrma n plandadr. Romandaki hayat arlatrlrsa, kiiler kendi durumlarnn ok da kt olmadn dnecek ve dzene entegre olacaklardr.

82

23. Popler eserlerin yazarlar mkemmeliyeti olmadklar iin, eserlerine ok fazla dikkat gstermezler. zellikle tefrikalarn yaygn olduu dnemlerde buna bir de tefrikay yetitirmek kaygs eklendiinde, yazarlar eserlerini ou zaman tekrarsz ve kontrolsz bir biimde baskya vermekteydiler. Bu durum kimi kurgu yanllarn da beraberinde getirmitir.

3.7.1. Popler Romanlarn eitleri

A. Ak Romanlar B. Polisiye Romanlar C. Casusluk Romanlar D. Tarih Romanlar E. Toplumsal-Ackl Romanlar F. Heyecan Macera ve Gerilim Romanlar a) Diziler 1- Mavi Boncuk Dizisi 2- Beyaz Dizi 3- Pembe Dizi 4- Mor Dizi 5- Kara Dizi 6- Krmz Dizi 7- Romantik Dizi b) Seriler G. Mizh Romanlar H. deolojik Romanlar a) Politik Edebiyat (Siyas Sol Akmlar) b) slm Edebiyat (Romanlar) c) G (men) Edebiyat (Romanlar) d) Kadn Edebiyat (Romanlar) I. Fotoromanlar ve izgiromanlar (Salk 1998, 11).

83

3.8. Popler Tarih Romanlar Popler romann yukarda anlan balklarndan olan tarih romanlar, tezimizin ana konularndan ikincisidir. Bu romanlar, kanmzca, ilk rneini destanlar devrinde bulduumuz, uzun asrlar boyunca oluan, romana ait bir alt trdr. zne gre tarih roman:
Gemi yzyllarda oluyormu gibi birtakm olaylar icat etmek, bu olaylara ereve olarak bir an olaylarn ve yaayn vererek, hayal kahramanlara gerek ss vermek, bylelikle tarih ve romann ayr ayr uyandraca ilgiyi salamak demek olan tarih roman, romantizmin meydana getirip, usl, kural ve geleneini kurduu bir eittir (zn 1985, 25).

Boynukara, Modern Eletiri Terimleri isimli eserinde tarih roman yle tanmlar:
Yazld zamanla ilikili olarak, tarih olan bir zaman kesiti ierisine yerletirilmi romanlara verilen addr. Anlatmda gemi zaman kipi kullanlabilecei gibi, anlatm, eserin gemite veya arada bir zamanda yazldn ima edecek tarzda, bir baka zaman kipine de dayanabilir. Konusu hem toplumsal, hem de bireysel olabilir. Kahraman ya gemite yaam gerek veya gemi olaylar yaam kurgusal bir kii olabilir (Boynukara 1993, 228).

Bu tanmlarn ortak noktas, tarih romanlarn gemi ekseni zerine, kurmaca bir anlat olarak yerlemesidir. Ancak, tarih romann eitleri ve adlandrmalar konusunda yazarlar farkl grler ne srmektedirler. Adlandrmalar, devir roman, a roman, tarihsel roman, tarih roman, tarih roman gibi isimlerle anlmaktadr. phesiz bunlarn her biri tarihi konu edinen romanlarn farkl birer alann tekil ederler. imdi bu tanmlar ksaca deerlendirmeye alalm. Tarihi konu edinen bir romanda, anlatlan devir, yazarn ahidi olmad bir zamanda geiyorsa ve bu devir, yazar tarafndan sonradan renilip, malzeme muhayyel dnyada yeni bir ekle brndrldkten sonra, roman oluturuluyorsa, burada tarih romann bir rnei grlmektedir. Argunah, bu durumu yle aklar: Tarih roman, temelleri maziye dayanan yani balangc ve sonucu gemi zaman iinde gereklemi olan hadiselerin, devirlerin ve bu devirlerde yaam ahsiyetlerin hikyelerinin edeb ller ierisinde yeniden in edilmesidir (Argunah 1997, 3). Grld gibi tarih romanlarda, renmek ve rendiklerini muhayyilede canlandrarak geree yakn bir kurgu meydana getirmek esastr. Yazar, oktan mazi

84

olmu ve geri getirilemeyecek olan bir devri, renerek anlayacaktr. Bu renmeyi gerekletirirken tarihin sadece kitaplarda yazan blmlerini deil, ulaabildii her trl belgeyi, halk arasnda anlan eitlenmeleri (destanlar, efsaneler, atlar, yorumlar vb.) de aratrmak yazarn ufkunu aacak ve nnde semesi gereken malzemeyi oaltacaktr. Toplad malzemeleri, muhayyilesinde canlandrd rgye gre seecek olan yazar, tarih gereklere ters dmeden hayal ile hakikati birletirecektir. Bu tr romanlarda muhayyilenin kullanlmas, tarih gerekleri tkettii endiesiyle istenmese de muhayyilenin herhangi bir eyi uydurmak deil, belki herhangi bir eye hayatn scakln geirmek, yalan yaar hle sokmak olduu bilinmelidir. (Tanpnar 1992, 56). Ksaca akladmz bu noktadan hareketle tarih roman yle tanmlayabiliriz. Yazar tarafndan gzlenmemi bir devri, tarih hakikatlere sadk kalarak anlatan romanlara tarih roman ad verilir (Tural 2003, 241). Bu alanda kafalarmz kartran bir dier tanmlama da devir roman tabiridir. Devir roman, yazarnn bizzat yaad vakay, yaad gnlerde ya da bunu takip eden zamanlarda ama zellikle vakann scakl henz gemeden yazm olduu ve devrini, hadiselerini yanstan tarih malzemeli eserlerdir (Argunah 1997, 3). Burada vurgulanmas gereken yazarn, henz tesiri altnda bulunduu bir dnemi romanlatryor olmasdr. Olaylara objektif bakabilmek, yaananlarn arkasndaki gerekleri grebilmek ve gsterebilmek iin, hadiselerin zerinden belli bir zamann gemesi gerekmektedir. Yaananlarn tesiri yazar zerinde henz scakln korurken, iinde bulunduu ana znel bir tutumla bakacak olan yazar, kendi yorumlarn da ister istemez anlatsna katacaktr. Empresyonist izginin takip edildii bu romanlar, olaylarn hummas iinde yazlr. Bu nedenle de gzlem ve slubun yerlemesine ok imkn tanmaz. Bylece anlatlan devir, gelecek kuaklara aktarlrken, kimi yanllara da kap aralanm olur. Popler romanlar deerlendirilirken, ahs duygularn ve yorumlarn, olaylar ile ne kadar harmanlandna da dikkat etmek gerekmektedir. a romanlar ok da net olmayan bir tanmla, bir devir ierisinde yer alan nemli olaylarn, seri biiminde birbirini takip edercesine yazlmasyla meydana gelmektedir. Birounun nehir roman zellii tad bu eserler, belirli dnemlere damgasn vurmu olan nemli hadiseleri, batda oluturulan chronicle tr eserlere benzer biimde aktarmaktadrlar.

85

Tarihsel roman genel olarak tarihi yorumlayan roman olarak dnlmektedir. Erol Toyun bu konudaki tespitleri olduka ilgintir:
Tarihsel roman, toplumsal kesitin btnyle insan, doas, yapsn kavramaya alan roman tarz. Tarihi roman kiilerin romandr. Yani o tarihsel sre iindeki bir tek kiinin yapsn, niteliklerini ve deerlerini ortaya koyar. Zaten tarihi kullandnzda roman, genel olarak kahramanlarn zerine ina edildii iin kmseme nedenidir. Ama o romanlarda da ok gzel belge-bilgi kaynaklarna rastlamak mmkn. [] Tarihi roman genellikle hkm verilmi kahramanlar zerinde durur. Oysa toplumsal yn olan tarihsel roman ise tarihin hkmn verirken dikkate almadn topluma sunmakla grevlidir. Onun iin bireyin roman yazld zaman bile tarihsel roman sz konusu olabilir (Toy 1997, 6667).

Tarihsel romanlar, tarih romandan farkl olarak yorumlama esasna dayanmakta ve ele alnan ahs kadrosu asndan incelenmektedir. Bu tr romanlar iin tarih, bir tr tavan arasdr. Bu tavan arasna tarihi tarafndan gzden karlan unsurlar alnmakta ve tarihsel romanlar da bu unsurlar kullanmaktadrlar. Tarih romanlar tanm ise, genellikle gnmz postmodern anlatlarn

tanmlamaktadr. Tarihin, kurgusalla elverili bir malzeme, bir dekor olarak alglanmas; daha nemlisi kkrtc bir yazma gcne dnmesi, modern ve postmodern romann en nemli ilgi alann oluturduu bilinir (Orhanolu 1997, 11). Bu tr romanlarda tarih, yeniden bir yorumlama ve kurgulama amac tamaktadr.

3.9. Popler Tarih Romanlarn zellikleri 3.9.1. Tarih Romanlar Trk milleti ok zengin bir tarihe sahiptir. Bu zenginlik, edebiyatmz besleyen damarlardan biridir. Tiyatroya, romana, mzie, iire, hikyeye konu olan tarih, sanatlar iin bitip tkenmek bilmeyen bir kaynak niteliindedir. Trk edebiyatnn ilk dnemlerinden itibaren destanlar ve efsaneler vastasyla tarih anlatlara yaklald grlr. Dnyada romantizm akmnn douu ve etkisini artrmasyla birlikte tarih, edeb eserlerde bir malzeme olarak kullanlmaya balamtr. Romantizm, Fransz htilalinin yayd ulusuluk akm ile birlikte ortaya kan ve sanatta kat snrlar kaldrmay amalayan bir akmdr.

86

Romantiklik, doal insandaki ilkel, eitimsiz, gen, cokun yaam duygusudur; ama ayn zamanda solgunluktur, atei kmlktr, hastalktr, yozlamadr. Romantik, eski olandr, tarih olandr. Gotik katedrallerdir, eski zamanlarn sisidir, eski kklerdir ve zmlenemeyecek nitelikleri, eksiksiz ama anlatlamayacak sadakatleri olan, dokunulamayacak, llemeyecek eski dzendir (Berlin 2004, 3536).

Romantizm akmnn yayd marazilik, duygusallk, milliyetilik, melankoli ve hzn duygusu, sanatta cokun bir manzara dourmu ve kiiler ilerindeki bulunduklar ortamdan vazgeerek, gemilerine ynelmilerdir. Ka duygusunun younluu, insanlar tarihe, tabiata ve ssz meknlara yneltmitir. Tarih roman destanlar devrinin devamnda, romantizm ekol ile kendine bir r daha am ve romantik syleme ulamtr. Tarih romann ilk rneini Walter Scottun Waverleyi ile grrz. Scott, tarih romann ilk plann vermi ve ilk rneklemeyi yapmtr. Bu ekolde tarih, ya romanlarn arka fonunu oluturan ayrnt ya da kurmacayla i ie geen gerek tarihtir. 19. yzyla gelindiinde, tarihin sosyal bilimler sahasnn bir disiplini olarak incelenmeye balanmas ile birlikte, tarih edebiyattan ayrlm ve kendine yeni bir evre oluturmutur. Kuramsal faaliyetler, incelemeler bu dnemde tarihin, kendini ispatlamasn ve beer bir bilim olarak tarih sahnesine kmasn salamtr. Bu srada psikoloji ve sosyoloji gibi dier sosyal disiplinlerin de gelimeye balamas ile birlikte zaman kavram kendini yenilemi ve geleneksel anlaytan uzaklalmaya balamtr. 19. yzyln insan artk daha baka arzular, ihtiyalar hissetmeye balam; tm bu gelimelere bal olarak okur profili de deimitir. Nazan Aksoy, okurlardaki bu gelimeyi yle anlatr:
Geleneksel roman zaman ileriye doru ilerleyen dz bir izgi olarak gryordu. On dokuzuncu yzyl sonlarnda gelien, zellikle psikoloji alanndaki bilimsel almalar zaman kavramna bak da deitirip dntrd. Gemi, imdi ve gelecek insan zihninde ayn anda bulunabilirdi. Zamann bu yn somut insan psikolojisinde bir btnlk iinde var oluyordu. Bu gerein kefedilmesi zamann geriye dnlerle daha karmak bir biimde roman kurgulanmasna imkn verdi (Aksoy 2001, 19).

Zaman alglamasnda ve tarihin bilim olma noktasnda meydana gelen bu farkllama roman kurgulamalarnda da deiiklikler meydana getirmeyi baarmtr ancak tarih, gemiin olaylarn anlatan bir bilim olarak yoluna devam etmitir. Postmodern anlayn dnya zerinde gelimesine bal olarak, tarihe bak asnda meydana gelen deimeler hem tarihi, olaylarn bilgisi olmaktan karm hem de tarih romanlara yeni

87

bir canllk kazandrmtr. Carr ile birlikte tarih, olaylarn deil olgularn bilgisi olma yoluna girmi ve tarihinin aslnda yorum olarak gelen bir bilgiyi zihninde kurgulayarak bilimselletirdii iddia edilmitir. Tarihi kurgu olarak gren bu yeni yaklam, tarihinin bo brakt paralar olduunu da anlatmtr. Tarihi resm belgelere bal kalmak zorunluluundan dolay, yorum yapma yeteneini snrlandrmtr, oysa romancnn byle bir sorunu yoktur. O belgelere sadk kalmak yannda, tarihinin bo brakt noktalar da muhayyilesinin yardmyla doldurmak hakkna sahiptir. Eer tarih bir yorum demekse, romanc da bu yoruma bir kurgu daha ekleyecek ve kurgunun kurgusu olarak romann yazacaktr. Bu durumda tarih gereklere sadk kalmak da bir zorunluluk olarak grlmemekte ve allagelen tarih anlaylarn ykarak yeni bir tarih kurmak gibi tartlabilir fikirlere de kap aralanabilmektedir. Postmodern tarih romanlar, estetik izgiye uygun olan ve yksek edebiyat olarak adlandrlan edebiyat iin retilen rnlerdir. Bu romanlar, incelememizin dnda tutulacaktr. Tarih romann dnya edebiyatlarnda geirdii tekml ksaca inceledikten sonra bu eserlerin zelliklerine geebiliriz. Tarih romanlar, ncelikle romandrlar. Onlar tarih sanmak ve onlardan bilgi edinmeye almak ok da doru deildir. Ancak tarih macera roman dediimiz popler tarih romanlarda, okuyucuyu eitmek iddiasnda bulunulduu iin, yazarlar reticilie de yer vermektedirler. Wellek ve Varrene gre tarih romanlar, dier roman trlerinden eitli biimlerde ayrlr.
Tarih roman, sadece konu bakmndan bu gibi romanlardan daha kapsaml olmak, baka deyile neredeyse btn bir gemii ele almak bakmndan deil, fakat ncelikle Romantik akm ve milliyetilik akmyla olan balar, yani anlatt gemi karsnda yeni bir duyu tarzn, yeni bir tutumu ifade etmesi bakmndan da sz konusu romanlardan farkldr (Wellek; Varren 2003, 207).

Bu romanlarn okuyucular, eitli zamanlarda artan bir ilgiyle romanlarn karlarlar. ok byk bir merakla takip edilen bu eserler, okuyucularnn kimi ihtiyalarna cevap verirler.

88

Okuyucunun gayesi ilk olarak yllardan beri gizli kalm, dar vurulmam drtleri, milli heyecan duygusunu tatmin etmektir. Btn psikologlarn da belirttii gibi insann iindeki en byk ballklardan biri, belki de en nemlisi tarihe, kltre, insanna olan ballktr. te Tarih Roman ken[di]sini seen kitlenin kltrel aln[a], heyecan drtsne cevap vermek zorundadr (Dural 1991, 1415).

Zaman srekli akp giden ve durdurulamayan bir yapda olduu iin, bu gne dair ne varsa, yarn hepsini byk bir itahla yutmaktadr. Bylece bugn anlatan her roman bir gn gemie ait roman olacaktr. Gnmzde yazlan bir eser elli yl sonra tarih saylacaktr. Peki, byle bir durumda, tarih romanlar ile gemite kalm bir devri yle veya byle ileyen romanlar arasndaki ayrm nasl yaplacaktr. Bu noktada yazarn, okurun ve eserin zaman karsndaki tutumuna bakmak gerekir. Okuyucunun eseri inceleyi an, esere yaknl, yazarn eserini yazd tarih vb. sorunlar, bu romanlarn adlandrlmasn ve incelenmesini zorlatrmaktadr. erif Akta, bu konuya boyutlu bir bak as ile yaklar. Buna gre anlatma esasna bal metinlerde eser ierisinde, vakann olu zaman, yazarn vakay yaz zaman ve okuyucunun da metni okuyu zaman olmak zere ayr zamandan sz edilebilir. Okuyucunun roman okuma sresi ile yazarn reel hayattaki yazma sresi incelemeye alnmayacak kronolojik zamanlardr. Ancak, vaka karsnda yazarn bulunduu zaman dilimi anlatma zaman ile vaka zamann birbiriyle birletirir ve tarih romanlardaki adlandrma problemleri de genel olarak bu ereveden kaynaklanr. Buna gre okuyucunun vaka ve eser karsndaki konumu sabit olduu hlde, vakann olu zaman ve yazl zaman arasnda yani yazar ile vaka arasnda problem grnmektedir. Bu sorun da vakann getii zamanda yazarn hayatta olup olmadyla ilikilendirilebilir. Yazar, vakay sonradan renmise burada vakann dnda bir hareketten; yazar olay yaamsa vakann iinde gelien bir metinden sz edilmelidir (Akta 2005, 107126). Tarih romanlar kurguya dayanan romanlardr. Onlar dier trlerden ayran ve onlara sanat olma vasfn ykleyen zellik de budur. En gereki romanlarda bile, gerek hayatn gerekliinden sz edilmesi mmkn deildir. Bu gereklik ancak sanatn gereklii olabilecektir. Bu nedenle bu tr vakalara itibar vaka demek daha doru olur. Gerek, romana edebiyatn penceresinden girer, bu da hayat ile sanatn gerekliini birbirinden ayrr. Aktan bahsettii bu itibar lem, gerek hayatla ilgili unsurlarn, muhayyel bir dnyada yorumlanmas ve bu dzlemde oluturulan yeni lemin edeb eserin gerekliine konu edilmesi biiminde oluur (Akta 2005, 1315).

89

Bu anlatlanlardan hareket ederek, tarih romanlarn da itibari bir dzlemde retildiini syleyebiliriz. Tarih roman yazar, tarihe ait vakalar alarak yeniden biimlendirmekte ve yeniden kurmaktadr. ou zaman hikyenin merkezine yerletirilen kahramanlar da gerek hayatta yaam kiilerdir ama onlara baz fikirleri syletmek ve bu kiilerin zel olan her trl duygusunu ynlendirmek itibari bir lemin almas ile ilgilidir.
Tarih roman, sadece tarihe ait bir vakay ve tipleri hikye etmekle kalmayp, hl-i hzr ve yarn kurma roln gerekletirebilir. Tarih roman bedi, edeb ve ebed ehreleriyle ayn zamanda yarnlarmzdr. Herhangi bir milletin siys, itim ve fikr tarihini yazmaya kalkan tarihi de destan, efsane, menkbe, roman, hikye ve tiyatro eserlerini ihmal etmemelidir. Dier taraftan tarih konulu eserler verenler de iledikleri vaka ve tiplere ait derinliine tarih bilgisi sahibi olmaldrlar (Tural 2003, 241).

Tarih roman yazar sadece ansiklopedi maddeleriyle ve kronolojik bilgi ile romann yazamaz. Bu tarz romanlar sadece tarih kitaplarna alternatif olarak yazlan basit birer ablon olurlar. Bunu sylerken, yazarn gerekleri tahrif etmek, olmayan eyleri yazmak ve tarihe kar sorumluluklarn inkr etmek zgrlne sahip olduunu da kastetmiyoruz. Romancdan beklenen udur:
Tarih roman yazar, halk arasndaki rivyetler ile gerek belgelere dayanmayan efsanelerden ve menkbelerden istifade edebilir, etmelidir. Ancak gerekli art, konunun tamamlanm, bitmi, zaman mhrn yemi olmasdr. Bu gerekli arta romancya it bilgi ve yaratma kabiliyetini eklemeliyiz: Bu tr roman, kendine uygun bir sanat rhu ve birikimi ister. Tarih roman, hayat dolu, engin, ayn zamanda olaanstlkle milli mantn uyutuu uurlu bir cokunluun bezedii, ihtiyac duyulan birikime sahip zengin bir ruhta doar, geliir; bunlar yeterli artlardr. Yeterli artlar olarak, yaanan dnyann alkant ve lgnlklarnn verdii ruh sknts ile tatminsizlikten doan di gcrtl sabr eklenirse, tarih romannn yetiecei toprak ve yeterli iklim tamamlanm olur (Tural 2003, 211212).

Tarih romanlarda bir devrin dokusu, rengi, slubu bulunmaldr. Devri aydnlatmak ve dn bugne aksettirmek iin zamann edeb eserlerinden de faydalanlmas gayet yerinde bir davran olur. Yavuz Sultan Selimin hayatn romanlatran bir yazarn, onun Divanna mracaat etmesi, padiah dnlerini anlatan bir yazarn surnamelere ynelmesi, ayrca dlm tarihlere bakmas gerekmektedir. Eski Trklerin hayata baklarn anlatan yazarlarn Gktrk Kitabelerini bilmesi ve Ouz Kaan Destanndan bahsetmesi elzemdir. Demek ki tarih romanlar, yazarndan belli bir birikim ve yazarnn hayata baknda eitlilik istemektedir.

90

Tarih romanlar, tarihe kar merak uyandrrlar ve kiilere tarihi sevdirmede nemli bir rol oynarlar. Pek ok yazar ve aratrmacnn da belirttii gibi, tarih kitaplar souk ve soyuttur. Deney yapamama, olaylarn gemite kalmas, pratiklerinin renilememesi, konuyu aydnlatacak bir ahidin bulunmamas gibi nedenlerle tarih bugn, kuru bir bilgiden ibaret tutulmaktadr. Oysa tarih romanlar kiiye, anlatlan olaylara baka bir pencereden bakabilme ansn verirler. Yorumlar ve gzlemlerle satr aralar doldurulan ve tarihi yapanlarn da insan olduunu ve onlarn da aklar, nefretleri, kskanlklar ve ihtiraslar bulunduunu anlatan bu romanlar, tarihin ayann yere basmasn salarlar. Bylece okuyucuda tarihe kar bir yaknlk doar. Bu yaknln sonucunda da kii gemiine daha ok balanr. Gemie balanmak ona sahip kabilmeyi ve bugne bakp yarn hedeflemeyi de beraberinde getirir. Tarih roman yazar karakterlerini anlatrken, onlarn ruh tahlillerine ok fazla inememekte ve romanlarn bu yn ksr kalmaktadr. Ellerinde derinlemesine incelemeler bulunmayan; halkn kabul ettii ve benimsedii bir tarih ahsiyet zerinde dilediince kalem oynatamamak yazar bu zayfla itmitir. Ancak eserin psikolojik derinlikten yoksun olmas, anlatlan tarih gerekliin tahrif edilmesinden daha doru bir hareket olarak grlmektedir. Tarih romanlarda ahsiyetler, bal bana tartma sahas iinde olan bir konudur. Tarih, byk isimlere tahamml edememektedir. Yazarn bu isimleri grnr klmas bu fikre gre ok da doru kabul edilmemektedir. nk byk tarih karakterler, insanlar tarafndan benimsenmi ve kltletirilmitir. Gerek tarih kiiliklere dokunmak ve halkn gznde oluturulan imajlar silmeye almak ho karlanmaz ve tepkilere neden olur. Lukacs, bu durumu aklarken Balzacn yorumlarna bavurur. Balzac, Revue Parisiennede yaymlanm, Eugne Sue ile ilgili bir eletirisinde yle der:
Roman, byk tarihsel figrlerin grlne ancak ikinci derecede karakterler olarak katlanr. Cromwell, Charles II, skoya Kraliesi Mary, Louis XI, ngiltere Kraliesi Elizabeth, Arslan Yrekli Richard - btn bu byk kiiler ancak ksa srelerde grnrler sahnede, o da bu yaznsal biimin yaratcsnn dokuduu dramatik konu, onlarn sahnede grnmesini gerekli kld zaman, yoksa okur birok ikinci derecede karakterle tanmadan ve byk tarihsel kiinin yaknda ortaya kna kar tepkilerini paylamadan nce deil. O byk kii sahneye kt zaman da okur onu hikyedeki daha kk karakterlerin gzleriyle gryordur artk (Lukacs 1987, 9394).

91

Dolaysyla tarih roman yazar, ikinci dereceden kurgu kahramanlar ile eserini oluturmaldr. Bu kiiler, gerek tarih kiinin tannmasn salayacak ve kurgu olduklar iin yazarlarna da ok fazla yk getirmeyeceklerdir. Tm bu anlatlanlardan sonra, tarih romanlara dair bir plan karmak gerekirse, tarih roman yazmann artlarn yle belirtebiliriz:
1- Romann tarih zemin ve muhitinin doru, salam olmas. 2- Romancnn bu zemini ve muhiti ok iyi tanyp anlam bulunmas. 3-Hikyeye girecek tarih ehas romanlarda yaadklar gibi canlandrabilmek, mill ruhun ana ve rnek vasflarn gsterebilmek iin o devre aid telkkileri, halk vaziyetini, ahlk prensiplerini ve umum, husus hayatn rglerini ve atklarn onlarn iinde yaam gibi- bilmek, hatta bilmek deil de duymak lzmdr. Romanc btn bunlar gzel bir slb, sanatl bir kavray, bilhassa mill ve bedi bir heyecan erevesile de sarmak lzmdr. Bu yukarda saydmz artlar olmadka tarih roman hibir zaman ortaya kmaz ve milletin olduka mnevver tabakasna muvaffakiyetle hitab edemiyecei gibi, az bilgili snf iin de yanl bilgiler, telkkiler olur. Genclii baya mal tufanna uratarak mill ve bedi zevklerini dellete srkler, byk ve gzel mefhumlarna ykselmelerine engel olur. tarih sahifelerini yrtarak, vakalar ezip iniyerek tarih roman yazanlar da vardr, fakat yle bir eser, tarihi muayereti karl olarak okuyucuya, insanla bir edebiyat bedias, bir duygu tufan, bit yksek ilham heyecan olsun verebilmelidir. tarih romanlarn kltr, bilgi ve mill heyecan bakmndan faydalar ok byktr ve bu edebiyat dairesinin genilemesini sevincle takip ediyoruz, lkin mefahirimizin mahfazas ve erevesi olacak bu eserleri ucuz iporta mal haline dm grmemei istemek de hakkmzdr (Seyfi 1939, 5).

3.9.2. Popler Tarih Romanlar Buraya kadar saydmz zellikler, tarih romanlarn genel zellikleridir. Popler tarih romanlar bu zelliklerin yannda, kimi farkl nitelikler de tarlar. Onlara da ksaca deinelim. Popler tarih romanlarmz, Tanzimat devrinin romantik slubu ile balar. Bu dnem, geleneksel hikyelerimizden azami derecede istifade edilen bir dnemdir. zellikle meddah hikyeleri, roman yazmnda yazarlara byk kolaylk salamtr. Bu

92

kolayln bir getirisi olarak, yazarlar okuyucular ile sohbet edercesine yazmaya balamlardr. Roman bir noktada kesip, ansiklopedik bilgi vermek ya da Ey okuyucu!, aziz okuyucular gibi seslenmelerle araya girerek okura eitli konularda bilgiler aktarmak bu dnem anlatlarnda grlen bir zelliktir. Burada ama, okuyucuyu esere sndrmak ve belli bir bilin dzeyi oluturmaktr kukusuz. Yazar ile okurun aralarnda kurduklar bu mesafesizlik yazarn verecei mesajlar da yerine daha kolay ulatrm olacaktr. lk dnem romanlarmzda grdmz bu teknik, roman trnn gelimesine bal olarak zamanla deimitir. Ancak popler manadaki tarih romanlarmz, ilk dnemde edindikleri bu zelliklerini uzun bir zaman korumu ve yitirmemilerdir. Popler tarih romanlarn okuyucuyu tarihe sndrmak ve okuyucuda tarih konusunda bir alt yap oluturmak gibi fonksiyonlar da vardr. Bu tr romanlar, macera arlkldr. slubu hamasi ve destandir. Okuyucuyu heyecana getirmek ve coturmak iin bu slubu kullanrlar. Okur, bu romanlarda kendini bulmak istemekte ve anlatlan sava sahneleri de yapay olan bir dnyada insanlara anlk tatminler salamaktadr. Saraylar insanlarn daima ilgisini eken ve bir gizem unsuru olarak grlen meknlardr. Yazarlar da bu merak bir taraftan dindirmek ve bir taraftan da kamlamak adna saray hayatn tm ayrntlar ile verme eilimindedirler. zellikle harem daireleri, ehzade odalar ve zindanlar; erotizmin, merakn ve iddet duygusunun beslendii damarlar olarak bu romanlarda yer alrlar; hatta tm olaylarn merkez noktas grnts verilen haremler, fazla abartl ve erotizm ykl sahnelerle de grlebilirler. Bu romanlarda sava sahneleri olduka ayrntl ve kanldr. Anlan sahnelerin en ideal rneklerinden biri olarak tezimizin son blmnde greceimiz M. Turhan Tann Viyana Dn adl roman gsterilebilir. iddet kullanmna yer verilmesindeki ama hem okuyucunun dikkatini ekmek hem de onlara gemi ile ilgili dersler vermektir. Ayrca kahramanlarn srekli zorluklardan gemeleri, byk tehlikeler atlatmalar da okuyucunun duygularn kamlamak amacyla sk sk tekrarlanmaktadr. Dural, bu konuda unlar syler:
Tlbenti tr yazarlar incelendiinde ki Tur[h]an Tan bunlarn nde gelenidir, bu tr yazarlarn vakadan ok kavga dolu ssl anlatma mahal veren pasajlara nem verdii grlecektir. Vakann ilk yirmi sayfada ve son on be sayfada zetlendii bu

93

romanlar sizi kanl sava sahneleri ve bol yumruk atlan, yabanclarn alaya maruz kald blmlerle ba baa brakr. Yazar eer bu tr roman yazacaksa ilime ve pozitif yasalara riyat etmez onun iin nemli olan heyecanla arabeskliin birleebilmesidir. Kahramann sk sk yakalanarak ikence [grmesi] bu romanlarda ikence sahnesinin okuyucuy[u] alatmas, hznlendirmesi mhimdir. Yabancya, rakibe dmanca baklan ve [okuyucuya] ardnda kin braktran almalarn en byk hatas adaletsiz olulardr. Trk yabanc muhbire demediini brakmayan yazar Trk muhbiri evliyalatrarak faist bir tavr sergiler. ok mbalal bir dille yazlan bu tipe bal eserler Tann Viyana Geidi ve nl yazar Tlbenti[]nin kitaplar haricinde deerini ve geerliliini kaybetmi []almalardr (Dural 1991, 60).

Vakay geri dnlerle ve zetleme teknii ile anlatan popler romanclar, olaylar hafzada canl tutabilmek iin, ahs kadrosunu da olduka kalabalk tutarlar. Her bir ahsn ayr bir hikye ile ve tek ynl olarak romana girdii sahneler, hem dikkati srekli uyank tutmakta hem de devaml olarak okuyucuyu uyarmaktadr. Ayrca gerek birer tarih kiilik olduklar bilinen roman kahramanlar tarih kimlikleri yannda, insanlara has olan duygular ile de verilir. Bu romanlarn en cazip yn, hep baarlarn, yenilgilerini, taht maceralarn okuyup tandmz tarih ahsiyetlerin karakter geliimlerini de takip edebilme imkn bulmamzdr. nk popler tarih romanlar, ou zaman biyografik roman ve karakter roman ile birleir. Popler romanclar, halk arasnda konuulan efsanelerden, anekdotlardan, atlardan, her trl szl tarih esinden faydalanarak romanlarn olutururlar. Yerel deyimler ve az zellikleri bu nedenle romanlarda belirgindir. Kaplan bu durumu kuru tarih bilgiyi canl hayat sahnesi haline getirebilmek (Kaplan 1998, 334) olarak tanmlar. Bu trn romanclar, hayali gerek bir sahaya tamay baarmlardr. Popler tarih romanlar, edebiyatmzn nemli bir kolunu tekil eder. levleri ve hedef kitleleri de reticilik ve genlik esaslarna dayanr.
Abdullah Ziya Kozanolu, Feridun Fazl ve Turhan Tann ba ektii bu tip romanclkta, romanclarmzn temel hedefi, asgari gayesi genlikti. Pek ok romann gayesi gence eskiyi hatrlatarak halkmz muhteem bir maziden muazzam bir atiye ulatrma yolunda nclk, ilk klk etmekti (Dural 1991, 5960).

Milletlerin hayatlar, deimek ve deiimin getirdii deerlere uyabilmek abalaryla geer. Deimeyen ve gelimeyen her ne olursa olsun, yaamn amacn ve anlamn yitirmi demektir. Yaanan ok byk gelimelere ramen, insan karakter zelliklerini

94

ok da fazla deitirememektedir. Bu nedenle karlalan sosyal problemler hemen her dnemde ayn olmaktadr. Bizlere gemiin hatalarndan ders almamz ve hayatmz gemiten kopmadan, bugn yaayarak ve gelecei de planlayarak yaamamz gerektii konusunda fikirler veren ve tarihi perde perde gzmzn nnde aksettiren eserler elbette ki nemlidirler. Toplumsal hayatn tehlikeye girdii durumlarda gemi, bizlere klavuz olmaktadr. Eer bugn tarih yanl anlalr ve yanl aktarlrsa, yarn elimizde tutunabileceimiz bir dal kalmayacaktr. Tarihi iyi bilmek, insanlarn ayakta kalabilmelerini ve vaziyetlerini

dzenleyebilmelerini salar. Alpaslan ile Diyojen arasnda geen konuma da bunu en iyi rnekleyen pasajlardandr:
Alparslan sorar: Hi tarih okur musun? Diyojen ararak cevaplar: Hayr okumam: neden? nki tarih okumayan ve tarihini bilmeyen bir milletin sonu, senin sonun gibi olur (Pala 2002, 5).

3.10. Popler Tarih Romanlarn Edebiyatmzdaki Yeri Popler tarih romanlar, popler romanlarn bir tr olup, tarih konular, fayda prensibi erevesinde ele alr ve iler. nsanlar ok eitli nedenlerden tr tarihle ilgilenmilerdir. Halkn, tarih tenkidinin olumaya balad zamanlar anlatrken insanlarn tarihle ilgilenmelerinde uurlu olarak veya farknda olmakszn, tarihten ders almak veya onun sayesinde hoa vakit geirmek ihtiyac duyduklarn syler. Ona gre insanlarn bazlar gemie balanmaktadr -ki bunlar tarihi bir ka alan olarak grmektedir- bazlar da gemiin tekmle etkisi konusunda kafa yormaktadr. te bu ikinci gruba girenler, tarihten bir aklama ve yol gstericilik beklemektedirler. Tarihe ynelmede bu kadar farkl nedenler olunca da sebepler birbiri ardna gelmektedir. Bylece tarih, pek ok disiplinin ilgilendii ve aklamaya alt alanlardan birisi olmaktadr (Halkn 1989, 78). Popler tarih romanlar da insanlarn tarihe snma abalarndan doan bir trdr. Bu ihtiya yannda bir de insanlarn gemilerine duyduklar merak ve gizemli olana duyulan ilgi vardr. Tarih romanclar, insanlara kklerinin bal olduu kiiler, meknlar ve olaylar hakknda bir yorum yapabilme

95

imkn verir ve kiiye hayata balanmak hususunda yardmc olurlar. Popler tarih romanlarn seslendii kitle, birikimleri ve yaantlar nedeniyle, bilgi kaynaklarna ulaabilecek ve onlara vakit ayrabilecek durumda deildir. Popler romanlar, onlar iin bir birikim oluturur ve ciddi rnlere ynelmelerine destek olabilir. Ayrca bu tr romanlar, aa doru uzanmlar nedeniyle daha eitimli snflarn da kafalarn rahatlatmak ve streslerinden kurtulmak amacyla ilgilendikleri trlerdir. Grld gibi popler tarih romanlar, toplumsal ilevleri nedeniyle edebiyatlarda belirli zamanlarda ok younlamakla birlikte her zaman varolan ve okuyucu bulan romanlardr.

96

IV. BLM POPLER TAR H ROMANLAR LE LG L DEERLEND RME

4.1. Popler Tarih Romanlar le Tarih Arasndaki liki Nedir? slm Ansiklopedisi, tarihi yle tanmlar:
Tarih; (A), Tarih kelimesi mterek Sm v-r-h kknde dayanmaktadr (msl. branicede Yreah ay, kamer Yerah ay kelimelerinde grld gibi). Buna gre, tarihin manas, hakikatte ay n trifi demek olur ki, bu mna bir taraftan bir hdisenin, tarih vakann vdesinin tyin ve tesbti. Dier taraftan da bunun vukuu nn, zaman devresini, kronolojisini ifde etmek zere gelimitir ( A, TM 11, 777 799).

Tansel ise tarih kavramn yle aklar:

Tarih, gemiteki hdiseleri aratrp canlandran bir bilgi besidir. Tarih, itim bnyenin azs olmak bakmndan insanln fiil ve fikirlerinin inkifn takip eden bilgidir. Bu fiil ve fikirleri, bunlarn neticesi olan vakalar aratrr; bu vakalarn maddi ve manevi sebeplerini ve sebeplerle vakalar arasndaki ball tedkik ve tayin eder (Tansel 1985, 194).

Mustafa Armaan tarihin Batda nasl tanmland konusunda unlar aktarr:

Bat dillerinde, zellikle Ltin kkenli dillerde, mesela history ( ng.) ve histoire (Fr.) kelimeleri ile Almancadaki Geschichte ve Felemenkedeki geschiedenis kelimeleri farkl bir kkten gelmekle birlikte hikye ve efsane anlamn korurlar. (Dural)hikye, rivayet, efsane, destan, masal vs. gibi inanlmas ve gvenilmesi ok zor olan kurmaca (fictive) olaylarn anlatlmas anlamndaki story kelimesiyle akrabadr. Nitekim bu kelime, Arapaya stre ve oulu estir biiminde girmi olup kkndeki anlam artc bir hassaslkla yakalamay baarmaktadr: Efsne (Armaan 2000, 7).

Armaan, bu tanmlar arasnda bir karlatrma yapar ve Dou ile Batnn iki farkl medeniyet dairesi olmas noktasnda tarihe bak alarnn da farkllatn syler. Tarihin Batda, roman ile ayn kkten trediine ve bu nedenle onlarn, tarih ile

97

romann akrabalna zel bir nem verdiklerini anlatr. Oysa slam dnyasnda tarih, hem olaylarn tespitini hem de bu tespitlerin aktarmn ieriyordu. Bu nedenle tarih ve roman akrabal Dou ve Batda birbirinden ok farkl deerlendirilmitir. Birisi tarihi tahkiye olarak grrken bir dieri ona tahkik anlamn yklemitir. Dou, tarihi ciddi bir ilim olarak deerlendirmekten yana olduu iin, tarihin efsanelerden ayrlmas gerektiini savunmu, Bat ise tarih ve hikye anlatmnn ayn kkten geldiini dnerek antik adan beri romann tarihi ile tarihin romann bir arada gtrmtr. Hatta tarihle oynamaya ve onu bir kurgu olarak deerlendirmeye balamtr. Bylece postmodernizmin dourduu imknlardan da yararlanabilmitir. Oysa Douda tarihle oynamak hibir zaman kabul grmemitir. Tm anlatlanlar sonucunda yazar iki sonuca ular. Bunlardan ilki tarihin Batda Heredotu ve Aristocu yaklamn bir sonucu olarak grlmekte olduu ve modern dnemin bandan itibaren romanlara da konu olarak seildii ynndeki anlaytr. kinci olarak Dou kltrleri, tarih ile tahkiyenin snrlarn birbirinden ayrm ve bu kltrlerde tarih didaktik bir malzeme olarak deerlendirilmitir (Armaan 2000, 79). Ylmaz ise brahim Kafesolunun tarih tanmn kullanr:
Tarih, insanlar tarafndan gemite aksiyon olarak ortaya konan faaliyetlerin btndr. Tarih ilmi, bu btnle ilgili delilleri, belgeleri toplar, inceler ve an, her blgenin kendine mahsus deer hkmleri erevesinde hkmlere varmak suretiyle hakikatler belirlemeye alr (Ylmaz 2000, 42).

Buna gre tarihinin grevi, artk mazi olmu bir dnemin malzemelerini toplamak, bu malzemeyi zamansal adan sralamak, tarih olay meydana getiren ilikiler an sebep sonu balamnda deerlendirmek ve bu tarih olaylarn, cemiyet hayatnda yaratt deiimleri formlletirmektir. Tarih gibi edebiyat da, bir milletin, siyas, itima, ekonomik alardan geliimini aksettirme zelliine sahiptir. Bu sebepledir ki, bir edeb eseri anlamak iin eserde anlatlan dnemin tarih artlarn da iyi bilmek gerekir (Ylmaz 2000, 42). Her ikisinin de en byk gelimesini gsterdii yzylda Roman ile Tarihin sk balantlar olmutur (Barthes 2003, 31). Tarih, nceleri bir anlat gelenei olarak edebiyatn ierisinde yaam ve zamanla kendisini ayr bir bilim olma noktasna tamtr. Milliyetilik akmnn dourduu gelimeler, roman ve tarihin yollarn sk sk bir araya getirmitir. Fransz htilali ile birlikte yaylan ulusuluk dalgas karsnda

98

lkeler, kendi tarihlerini ve kklerini aramaya balamlar; bu merak insanlar tarih ilminin kaplarna getirmitir. Onlar tarihle uyum iinde yaatmak ve onlara gemilerini benimsetmek iin de roman trne mracaat edilmitir. Yeni tasarlanm fikirler, edebiyatn tayc fonksiyonu ile yerlerine ulaabilecektir. Entelektel plandaki rnlerin her okuyucuya seslenemedii zamanlarda da popler edebiyat rnleri devreye girecektir. Roman, tarihselliin bir roman kahraman olarak, anlatnn iinde yer alabildii neredeyse tek sanat biimidir (Ate, 28, 2003). Alkan tarihe dair herhangi bir meselenin aydnlatlmasnn felsefi bir dnce gerektirdiini syler. Ona gre tarih bilgisi daima aklanmaya ve yoruma muhtatr. lk bakta kendini ok belli eden sebep ve sonular dahi kiiden daha farkl bir bak as ve yorum talep ederler. Tarih bir olay, kiiyi ya da dnemi anlamak, o dnemin yeniden inasn ve kurgusunu gerektirmektedir. Sanat eseri, bu ii herhangi bir rabtaya bal kalmakszn baarmakta ve karlalan glkler, sanat tarafndan zihinde tamamlanabilmektedir. Oysa tarih yazanlarn byle bir zgrlkleri yoktur. Onlar tarih vesikalara sk skya bal kalmak zorundadrlar. Alkan, tarihilerin tarih yazm ile ilgili olarak unlar sylemektedir:
Tarih yazanlar seerler ve semek daima sbjektif kalmaya mahkm bir kriterdir. Tarih okuyucusu adna gemi zamandan cereyan etmi saysz ayrnt karsnda aresiz kalan tarih yazcs semeye mecburdur; dorusu bu pek kahrlandrc bir seim zaruretidir; evvel vesikaya rabtolunmu eyleri semek zorundadr; ikinci planda asker, sosyal veya siys nem kriteri tarih yazcsnn elini-kolunu balar. Daha sonra aratrmann hudutlarn ve istikametini tyin eden teorik ereve, yeni bir seim zaruretini ortaya karr; son safhada ise varl bilinen veya hissedilen ama ulalamayan kaynaklar, tabii bir tarzda diskalifiye edilen, yani seilen eyler listesinde yerini alr (Alkan 1999, 225).

Tarihi, milletinin gemite yaad hibir etkileyici olay unutmamaldr. Onun en nemli grevlerinden birisi de unutmad bu olaylar, milletine de unutturmamak ve yaanan hayata aksettirebilmektir. Tarihinin resm tarihe baland ve zgr olamad zamanlarda, tarih romanclar devreye girer.
Edebiyat, tarihi gnn zerine evirmi bir projektr olabilir. Tarihin, insann ve toplumun srp giden bireysel ve toplumsal meselelerinin projeksiyon gsterisi yaplabilir. Evrensel, nsz ve sonsuz tutkular, sevgileri, kinleri ve baarlar, yanlglar, ycelikleri ve aalklar, ksacas, edebiyatn braklamaz temellerini en arpc hlleriyle, tarihin olaylarnda ve kiilerinde sergileyebilir. Bylece de

99

gncel daha iyi belirleyebilir. Yani tarihi, edebiyat gncel yapabilir (Ylmaz 2000, 42).

ki eit tarih olduundan sz edilir. Bunlardan ilki resm tarihtir. Resm tarih, konusunu tarihin olaylar olarak belirler. Gemiin ierisinde kaybolan pek ok deeri yitirmeden alp karmak ve gelecee aktarmaksa ikinci tarih trnn, yani, szl tarihin kapsamna girer. Resm tarih, genel olarak itiraz kabul etmeyen tarihtir. Szl tarih ise, halk belleini oluturan ve resm tarihe de yol gsterebilen kolektif tarihtir. Yldrma gre tarih, szl bir ortam ierisinde balam ve ifade edilmitir. Yazl tarih, ok uzun bir zaman sonra szl ortam kaynaklarndan derlenen bilgilerle oluturulmutur (Yldrm 1998, 88). Tarih iindeki menkbev yn szl tarihi oluturur. Michelet szl tarih ile ilgili olarak unlar sylemitir:
Szl gelenek diye tabir ettiim ey orada burada insanlarn azlarnda dolaan, herkesin, kyllerin, kasaba halknn, yal adamlarn, kadnlarn, hatta ocuklarn tekrar tekrar anlatt, bir akam ky kahvesine girdiinizde duyabileceiniz, yoldan geen biriyle yamur, mevsim, sonra yiyeceklerin pahall, sonra imparatorun zamanlar ve sonra Devrim gnleri zerine sohbet ederken renebileceiniz ulusal gelenektir (Thompson 1999, 19).

Tarihiler, szl ortamdan edindikleri bilgileri de yazl ortam kaynaklarnda harmanladktan ve bunlar zerinde bir seme yaptktan sonra, belgelerini tasnif ederek sonucu eletirel ve objektif bir gzle sebep sonu ilikileri ierisinde deerlendirdikten sonra, tarihi anlatm olacaklardr. Ancak tarih yazclar, szl ortamdan derlenen rnlere dikkat etmelidirler.
Tarih belge, uzun binyllar, yzyllar iinden szl anlatm yolu ile geldii iin, tarih kaynak olma asndan zel bir dikkat iinde deerlendirilmesi gerektii de aktr. Onlar muhafaza eden anlatc ve toplum hafzasdr. Tarih olgu, eylem ve gerek ok iyi denetim altnda tutulmadka, yaplacak yorumlar yanltc olabilir (Yldrm 1998, 100).

Tarihi gemie ait olaylar deerlendirirken, artlarn bugne tamamal ve acaba sorusunu sormamaldr. Tural, tarihi ile romanc arasndaki farklardan birini de tarihi yarn ve talih ekseninde yorumlama esasna dayandrr ve bu dncesini u ekilde aklar.
Romanc, tarihiden farkl olarak yarna bak ve bir bakma yarn mjdeleyi

100

ansna sahiptir. Romanc gelecee bak srasnda tlih ve midin insan avutan, harekete getiren, sarsan oyunlarndan faydalanma hakkna sahiplii ile tarihiden ayrlr. Ne kadar sbjektif olursa olsun, bir vakanvist bile, yarn ve tlih unsurlarn asl malzemeyi ekillendirmek zere kullanamaz. Biri sluba deer vermez, dieri iinse romann ana unsurlarndan biridir (Tural 2003, 210).

Tarihiler ve tarih romanclar, birbirlerinin eksiklerini tamamlamak noktasnda, daima i ie bulunurlar. Birisinin hazrlad ve derledii, kronolojiye balad, sebep ve sonularn inceleyerek yarglara vard tarih olaylar; dieri pratik hle getirmekte ve olaylara insana has olan cepheleri katarak tarihi soyut bir alan olmaktan karmaktadr. Tarihi bir olay zerindeki tahribat tespit ederek onu temizlemek zorundadr. Oysa romanc, kimi zaman olaylar zerinde bilerek tahribat yapabilir. Sanat, sonuta bir fikre sahip olan, hayata kar duruu belli olan insandr. zellikle popler tarih roman yazarlar biraz da tezli romanlarn yaps nedeniyle fikirlerini daha geni bir okuyucu kitlesine yayabilme imknna sahiptirler. te bu nedenle popler tarih romanlarn ideoloji ile yan yana yrd ve zaman zaman tarih iin bir malzeme olma yetisini yitirdii sylenebilir. Ancak kurgunun daha az yer edindii ve devir roman olarak adlandrdmz, estetik mesafenin yitirildii romanlarda, gzlemin ve yaanmln etkin olmas nedeniyle tarihe kaynaklk edecek malzeme salanabilmektedir. Yalnz bu defa da romann olaylarn scakl ierisinde yazlyor olmas, duygusalln ok youn olmas ve ister istemez kiisel gzlemlere yer vermesi dolaysyla ayklanmas gereken pek ok unsura rastlanacaktr. Tarihi bunlar aklayabildii ve ayklad lde tarih gereklere yaklar. Gebakan, tarihinin elindeki paralardan bir resim oluturmas gerektiini, ayrca, bu resimdeki anlamlarn da birbirleriyle btnlemesi gerektiini anlatr (Gebakan 2004, 36). Romanc, bu ereveye yerletirilmi paray alr ve yeni batan kurgular. Bylece tarih gereklie srtn dayayan ama ondan da baka bir ey olmaya alan bir eser ile karlalr. Tarihi ile romanc, olaya bak alarnda ve kullandklar tekniklerde birbirlerinden ayrlrlar. Tarihi bir olaya ancak, en iyi grd noktadan bakabilir. Bunda da objektif olmak ve olaylar kendi grd gibi deil, grnd gibi yazmak mecburiyeti vardr. Oysa romanc olaylara diledii gibi ekil verebilir. Tarihinin grevi olan yazmak, romancnn grevi yaratmaktr (Forster 2001, 86). Tarih gerekleri saptrmamas beklense de romancnn kendisini savunabilecei bir noktas her zaman vardr. Yazar bu

101

savunmasnda bir sanat eseri meydana getirdiini ve kurmacann yeni bir yaratma olduu fikrini tartabilir. Bylelikle kendisinin edeb eser dourma noktasnda zgr olduunu anlatabilir. Ancak, ne kadar zgr olursa olsun, yazarn toplumuna, okuyucularna ve edebiyatna kar da sorumluluklar olduunu bilinmelidir. Tarihin sayfalar arasna gerekte yaam, gerekliini vesikalar ve belgelerle kantlam olan kiiler girebilirler. Romanc ise bu kiileri anlatrken, onlarn insan zelliklerini de romana katar ve bu kat srasnda, tarih karakterlerin yanna, onlar daha iyi tanmamz salayabilecek kurmaca kiiler de koyar. Yani romanc, tarihi karsnda karakter izme konusunda da zgrdr. Tarih romanlar sayesinde roman kiilerini btn ynleriyle tanyabilir, bylece okumadan aldmz tadn yan sra, gerek insanlar anlayamamann sakncalarn giderme olanan buluruz. Bu bakmdan roman, tarihten daha dorudur, nk kantlarla snrl deildir (Forster 2001, 104). Sonu olarak tarihi ile tarih romancnn snrlarnn hem birbirlerinden farkl olduunu hem de birbirlerine kaynaklk ettiklerini syleyebiliriz. Roman, estetik bir yapnn, kurgunun ve ahs kanaatlerin rndr. Tarihin romancnn eline hazr olarak verdii malzeme, romanc tarafndan deitirilerek ve kurgulanarak kullanlr ve yeni bir eser vcuda getirilir. Bu eserle tarih gereklik her zaman uyumayabilir. Ancak edebiyatn amac da birebir tarihi yanstmak deildir.
Tarihi gzyle Deli brahim baka, edebiyat gzyle bakadr. nk roman gerei ile tarih gerei ayr ayr eylerdir; edebiyat, tarih kitab deil, oyun, hikye ve roman yazan insandr. Aradaki fark, buradan gelmektedir. Ksaca sylersek, gizli kapakl hibir eye yer yoktur tarihte. Tarih hep eylemlerden gdlere, sebeplere karak, insanlar okluk, hayatta grdmz gibi yaatr. Srlar aa vurma, romana zg bir davrantr. Roman tankla dayanmaz, dorulamay dnmez ve tarihsel ynteme aykr olarak, gerei eylemlerde arar, eylemlere gereklik verir (Tuncer 1994, 151).

Bilimsel gerei alarak, yeniden kuran yazar, aslnda tarih deil daha baka bir ey anlatmaktadr. O tarihi kendisine bir dayanak olarak semitir. Gerek eylem romana girmez hibir zaman. Romanc, asla bir tarihi olamaz. Hayalin eylemle bants, geree en yakn olan anlatlara (hikyeye) sokmak iin, en kk tarih belirtisiyle yetinir (Tuncer 1994, 152).

102

Carr ile balayan ve adalar ile devam eden tartmalar sonucunda varlan nokta, tarihinin aslnda bir kurgu ii yaptdr. Tarihi eline geen her trl malzemeyi insann gemiini aydnlatabilme noktasnda ele alm ve bunlar arasndan bir seme ii yapmtr. Bu seme srasnda karanlk kalan noktalara, bir kurgusal gereklik ilave etmitir. Bu gereklik aslnda kurguya ve yoruma dayanan gerekliktir. Elde dank halde bulunan bilgiler, birer yapboz paras olarak, masann zerinde yer almaktadr. Tarihi bu malzemeyi alp birletirirken, kendisine uygun olan ve hayata bak alanna ok yakn bulunan kimi unsurlar da tarihin bnyesine eklemitir. Bylece yazlm olan tarih de yoruma dayanan ve ii doldurularak yazlan bir rn olarak karmza kmaktadr. Yazar da kendi dncesine ve ynelimlerine uygun olan ve hitap edecei evreyi en ok rahatlatacak olan ynde bu eseri yeniden kurmaktadr. Bylece tarihin soyutluu ve bilgilii azalmakta, kiiler insana has olan duygularyla da yanstlmaktadr. Argunah bu anlatlanlar yle aklar:
Tarih roman ise srtn tarih malzemesine dayamtr. Onun gerei, tarih gerekliktir. Tarih roman yazar, daha nce tarih bilimiyle uraan tarihilerin ortaya koyduklar bilgiyi yeniden inas iin temel malzeme veya hareket noktas olarak seer. Ancak bir bilim adam olmad ve bilim adam gibi hareket etmedii iin, tarih olaylara ve vesika deeri tayan belgelere bal kalmak zorunda deildir. nk tarih roman yazarnn ii tarihi yorumlamak, canlandrmak hatta tarihinin sorumluluk alan ierisinde grlmeyen birtakm boluklar da hayal dnyasnn yardmyla doldurarak tamamlamaktadr. Dolaysyla tarih roman, genel olarak roman kavram etrafnda dnld ekliyle, tarih gerein yorumlanmasdr. Bylece tarih daha anlalr olmakta, sadece olaylarn tespiti olmaktan uzaklatrlarak ilve edilen insan esi ve onun etrafnda yer alan hisler dnyas sayesinde olaylarn tarihi olmaktan kmakta ve insann tarihi hline gelmektedir. Bilim olarak tarihin soukluu romana malzeme olduunda kaybolmakta, daha sevimli ve anlalr hle gelmekte, bu yolla da geni kitlelere mal olmaktadr. zellikle romantizmin getirdii millet olma bilincinin ynlendirmesiyle ortaya kan tarih bilimi, tarih roman bir yandan roman zerinden de kendini ifade etme frsat bulurken bir yandan da yle veya byle geni okuyucu kitleleri zerindeki etkilerini hazrlamaktadr (Argunah 2002, 440).

Grld gibi tarih, roman sanat iin sonsuz ve ucu ak bir imgedir (Gm 1991, 65). Tarih romanlarn kullandklar tarih bilgi, gemite yaanan savalar, saltanat yllar, fethedilen veya kaybedilen yerler, yaplan antlamalar gibi kuru olarak nitelenen tarih bilgilerdir. Baardklar ise, tarih karakteri, bizlerin ok yaknna

103

getirebilmeleridir. Bu eserler sayesinde bizden ok nce yaam insanlara kar bir sevgi duyabileceimiz gibi, bizden ok uzaklarda yaayan insanlara kar da bir yaknlk duyabiliriz. nk edeb eser, zaman ve uzaklk engellerini aarak ruhlar arasnda bir yaknlk ve birlik kurar (Kavcar 1982, 5). Onlar bizlerle ayn duygular yaarken, kzarken, fkelenirken, hastalanrken, k olurken, kskanlk iinde iken grmek, okuyucunun kendisini, bir aitlik duygusuna kaptrmasna ve gemiine daha da ok balanmasna vesile olur. nk insan en ok tandn, en fazla sevecektir.

4.2. Bilimsel Tarih Bilgilerinin Kullanlmas Eserin Sanat Gcn Etkiler mi? Tarih romanlar konusunda tarih ile edebiyatn kol kola yrdklerini anlatmtk. Edebiyat, tarihin verilerini kullanrken, tarih de vesikalarn azald ve elinde yeterince kaynan bulunmad zamanlarda edebiyatn ahitliine bavurabilir. Tarih aratrclarnn tarihe k tutabilmesi iin efsanelerden ve menkbelerden faydalanmas gibi, sanatkrlar da tarih konulu eserlerinin oluumunda tarih vesikalardan yararlanma ihtiyacn duymulardr (Ylmaz 2000, 42). Tarih vesikalar, eserinin kayna veya vitrini olarak gren sanat, tarih bir roman yazm olmaktadr. Tarih romanlarn en ok eletirilen taraflarndan birisi de tarih bilgilerin kullanlmas noktasnda balar. Yazar, tarih gereklere sadk kalmal mdr yoksa onun iin tek gerek, sanatn zgrl gerei midir? Yazar, romann olutururken, vesikalara bal kalmak zorunda deildir ancak ondan beklenen en nemli nokta da gerei tahrif etmemesidir. Postmodern yapdaki anlatlarda, yazar tarihle oynamakta ve onu fiksiyon ile deitirmektedir. Bu tr romanlarn amac sanattr. Ancak popler tarih romanlar asndan konuyu deerlendirmemiz gerektiinde, onlarn tarihle ok elimemeleri gerektiini syleyebiliriz. nk bu tr romanlarn okuyucular yazardan tarih bilgi de istemektedir. Popler romanlarn eiticilik fonksiyonlar da yazarlar, tarihi retme gayretine itmitir. Bunu sylerken elbette tarihin romanlar tarafndan retilmesi gerektiini ya da okuyucunun tarihi renmek iin bu tr romanlara mracaat ettiini kastetmiyoruz. Bu tr romanlarn hitap ettii kitlenin ihtiyalarndan birisi de tarihi hakknda bilgi edinebilmektir. Bunun yannda eitli ideolojileri rnekleyen ve devrin anlayna gre

104

de okurunu aydnlatma grevini stlenen popler romanclar, tarih romanlar birer rnekleyici ve retici olarak yazmlardr diyebiliriz. Bununla birlikte okuyucularnda belli bir birikim salamak ve tarihi sevdirmek adna popler tarih romanclarn bilimsel bilgilere mracaat ettiini de sylememiz gerekmektedir. Bu romanlarmz, zellikle trn edebiyatmza girdii ilk zamanlarda ve ardndan Cumhuriyet devrine uzanan uzunca bir zaman aralnda, tarih gereklere sadk kalmay bir grev telakki etmiler ve eserlerinde verdikleri dip notlarla, anlattklar konunun gerekliini ispat etmeye almlardr. Tarihi ve vakanvislerin eserlerinden aldklar bilgilerle birlikte kendi dncelerini de okuyucularna veren bu yazarlarmz, romanda yaratclktan te, faydal olabilme gayesini tamaktaydlar. nk bu tr romanlar, daha souk karlanan tarih kitaplarnn soyut eserler olduklarn ve tarihi sevdirme ilevinden daha uzak olduklarn dnmlerdir. Onlara gre bu tr eserler ancak belli bir birikimi olan kiilerin ihtiyalarna cevap verebilirler. zellikle 1 Kasm 1928de yaplan Harf nklbnn ardndan Osmanl Trkesi ile yazlan eserlerin okunmas daha da zorlanca, romanclarmz, kendilerine ait olan duygu ve dnceleri ile bu eserlerden edindikleri bilgileri de okuyucular ile paylamlardr. Bu romanlardan hayal ve fantezi anlamnda kimi unsurlar ayklandnda elimizde anlatlan dnemi takip edebileceimiz alternatif bir tarih kitab kalmaktadr. Yazar, her ne kadar geree bal kalma gibi bir iddiada bulunsa da kronolojik tarih bilgisine ok fazla mracaat etmesi, eserini romandan ok tarih kitabna yaklatrr. Bu durumda da eser, sanatsal izgisini yitirmi olur.
Muhayyilesine oka yer veren tarihi ve sosyolog, yeterli verilere sahip olmadan hkmler veren her zaman gln duruma gelmi, inanlmaz teorilerin sahibi gibi grlmtr. Halbuki gemii yeniden kurmak hibir bilim adamnn ii deildir. Gemiin insan ve kltrel deerleri, yeni bir toplumun yap talar olacak biimde sanatlar, zellikle de romanclar tarafndan, inandrc bir olay rgsyle ve szde yaam kiilerle yeniden kurgulanabilir. Tarih kiiler bile bir romanda ancak sanatnn muhayyilesinde yeniden teekkl ettikten sonra yaayabilirler ve kimse gerek bu deildir diye hakl bir itiraz ykseltemez. nk o, tarihteki deil, romancnn dnyasndaki bir kahramandr artk. Romancya zenen tarihi ve sosyolog ne kadar glnse, vesikalara sadk kalma adna baarsz eserler ortaya koyan romanc da o kadar zavall (Miyasolu 1991, 61).

105

Tarih romanc, tarihin bilgilerinden yararlanmal ama eserin bir tarih kitab niteliine brnmesinden de kanmaldr. Tarih roman hakkyla yazabilmek, o devrin artlarn, psikolojilerini, sosyal ortamn, dil zelliklerini, halkn giyim kuamn, elencelerini, oyunlarn ve hatta bahsedilen zamanda, anlan yerlerin ehircilik zelliklerini ve corafik adan bilgisini ve blge tarihini bilmeyi de gerektirir. Tarih roman, yazarndan bir birikim istemektedir. Oturup birka ansiklopedi maddesi yahut bir iki kitap ve makale okuyup o konuda hemen bir tarih roman yazarsan, satar ama istikbalde bir ey yapmaz (Ortayl 1999, 14). Kayalya gre lkemizde tarih roman belgelere ok fazla balamak, akademik tarihiliin ve tarih romancln snrlarn birletirmitir. Yazar, lkemizde tarihi konu alan edebiyatn duygusal bir bak as kullandn ve eserlerin resm tarihe bal olarak kaleme alndn syler. Akademik ve sanatsal rnlerin zde kald ve neyi anlatmaktan ok nasl anlatld nemsenmedii srece, tarih romann iinde bulunduu amazdan kurtulamayacan savunan yazar, bilimsel verileri temel alan ve kendi zelliklerini yitiren tarih romanlar eletirmektedir (Kayal 1988, 166169). Bu dnceden ortaya kan sonu, tarih romann kendi gerekliini oluturmas fikridir. Argunah, tarih romann srtn tarih gereklere dayamakla birlikte, kendine zg bir gereklik de oluturduunu syler. Bu gereklii gereklik vehmi olarak deerlendiren yazar, tarih romann tarih biliminin ortaya kard gereklere fazla tahamml edemediini de belirtir (Argunah 2002, 444). nk tarih, ou zaman tarih olaylar sebep sonu balamnda deerlendirirken, vakalarn sebeplerini ok basit bir anlamazla ya da olay tututuran son bir kvlcma balar. Yaanan olaylarn i yznn verilmesi, devrin aydnlatlmas ou zaman tarih aratrmalarnda bo braklmakta ve incelenememektedir. Oysa tarih romanlar, tarih karsnda daha serbest bir durumda bulunmalar nedeniyle, bu farkllklar ve grnenin arkasndaki grnmeyenleri de aklayabilmektedir. ok kk gibi grnen olaylar, byk sarsntlara neden olabilirler. Tarih, bu kk olaylar ve birikimleri ele alp ilemek yerine son fitili ateleyen olaylar deerlendirmekte; olaylarn perde arkasn incelemeye almak da tarih romanlara kalmaktadr. Bu nedenle tarih romanlar, aslnda tarihin gsterdii gereklere ok fazla itibar da etmemektedir. Romanlarda anlatlan tarih gerekler, genel dorularn ve resm tarih anlaynn belli ideolojiler asndan bir yorumu ya da geleneksel anlayn bir devam olmutur (elik 2005, 74).

106

Tarih ile romann birbirlerinden farkl olmalar gerekmektedir. Tarih romanlar, tarihin biraz daha serbest brakt ve felsefesini yapmad dnemleri ilemeli ve bir fonksiyon tamaldr. nk roman romandr, tarih ise tarihtir. Kadn, Picassoya bu bala benzemiyor dediinde Picasso da Bu zaten balk deil, resim demi (Yavuz 1997, 70) rneinde de olduu gibi roman ve tarihin yollar birbirinden ayr olmak durumundadr. Tarih her ne kadar kurgulanm bir metin olarak alglansa da, bilimsel bir gerekliktir. Bu bilgiler, romanda kullanlr ama araya koyulan malzeme, romancya yeni bir tarih yazma ansn da vermektedir. te buras tarih romanla, tarih arasndaki en tehlikeli noktalardan birisidir. zellikle popler tarih romanlarn okuyucu kitlelerinin araylar gz nnde bulundurulduunda, yazarlarn, daha dikkatli ve temkinli bir biimde romanlarn yazmalar ve romanda tarihin nereye kadar kullanlacan dikkatli bir biimde tespit etmeleri gerekmektedir.
oksatarlarn mterisi okur ounluunun, hele de iinde yaadmz u son dnemlerde gnn gereklerinden kaarak kurgusal olana, fantastie, tarihe snma eiliminde olduu gz nnde bulundurulursa, romanda tarih boyutunun kullanmnn, romanc asndan da tuzaklarla dolu bir bak srt olduu anlalr (Baydar 2002, 63).

Edebiyat, evrensel gerekleri, insan gereini anlatmaya ve insann kendisini anlamlandrmasn salamaya alan beer bir faaliyet alandr. O, insana dair bir gereklik duygusu yaratmay, insanlarn duygu, dnce, hayal ve fikir dnyalarna dorudan hitap eden sanat olma zellii araclyla yrtmektedir. Sanat eseri her eyden nce insana ait olan her konudan sz etmeyi kendisine grev kabul etmektedir. Fertlerin sal, toplumlarn da saln getirir. Tarih ise, gemiin bilgisidir ve gemie dair ne varsa kendisine konu edinmektedir. Tarihi, maziyi incelerken, bugne bakmay ve iki zaman arasnda karlatrmalara vararak bir bilin oluturmay da baarmak durumundadr. Onun bilimsel bir dille yapt incelemeler ve vard sonular, edebiyatn insan anlatma amac dolaysyla, iine yaramakta ve edebiyat, tarihi anlatmak iin, tarihe mracaat etmektedir. Tarihin yapt aratrmalar alarak, oradaki soluk kiileri ve zerinde durulmayan ayrntlar, kendisine konu edinen, onlara gerek hayata dair duygularn hamurunu da katan edebiyat, tarihin bo brakt noktalar sanat muhayyilesi ve szl kaynaklarn verdii imkn sonucunda yeni bir

107

tarih alglay ile romanlatrr. Burada ama, okuyucuya gemi ile zdeim kurma imknnn tannmas ve kiinin bilin dnyasnda gemiin yer edinebilmesidir. Tarih bir romanda kuru bir tarihsel bilgi ve akademik bir slup, eserin roman olma zelliini kaybetmesine neden olur. Sahalar aras gei, tarih ve edebiyat gibi birbirlerine ok yakn iki alan iin zaruret haline gelmise de her sahann kendi gelimesini engelleyecek olan balar ayandan karmas gerekmektedir. Ne roman olabilen, ne tarih kalabilen eserler, iki tarafn da rabet etmeyecei trden rnler olmaktadr. Bununla birlikte, tarihin de romana ihtiyac vardr. Yukarda da tekrarladmz gibi, tarih bilim olmann verdii soyutluu zerinden atamamaktadr. Bununla birlikte, gemii anlatyor olmak, onun ayaklarnn yere basmasn da engellemektedir. Gemi, yaanm ve bitmi hadiselerin oluturduu bir dnemdir. Eer, yaananlar grmemisek ve onun tadna varamamsak, artlar yerince tanmam ve kendimizi o devrin herhangi bir noktasna yerletirememisek, tarihi anlamak ve anlamlandrmak ok zordur. nndeki bilgisayarla tm dnyay izleme olanana sahip olan, uaa bindii zaman en uzak mesafelere ksa srelerde ulaabilen gnmz insanlarnn; aknclarn, lamclarn, tahtrevanlarn ne olduunu anlamalar pek de mmkn grnmemektedir. Alatl, yapt bir rportajda unlar syler:
Tarihin de romansz anlalamayacan dnyorum. Aksine, tarih denilen ey tarih yazarlarna braklmayacak. [] Tarih, ciddi bir itir. Geen yzylda Dostoyevski Rusya tarihinde olmasayd anlayamazdk. Belki de hi roman olmad iin Osmanly anlayamadk. Biz, Dyn-i Ummiyyenin ne felket olduunu anlamadk, nk; roman yoktu. Biz harf devrimini anlayamadk, roman yoktu nk (Erturul 1998, 29).

Tarih, ancak vesikalarla belirlendii lde tespit edilebilirdir. elike gre, tarihinin gc, gemiin yaama tarzndan, kltrne kadar tm bilgilerini aktarmaya yetmez. Bir ehrin bir gnlk hayatn tasvir etmek bile ok zordur. Tarihi elde ettii verilerden, kendisine gre nem tayan problemlere yorum getirmek iin gerekli olanlar seer. Bunlar da tahkiye ile aklar ve anlatr. Tarihi duygusal olan benzerliklere ynelmedii iin, yazar bu eksiklii kurgu ile doldurmay dener. Yani tarih romanc, tarihin ierisine iin insana ait ynlerini ve tarihsel olmayan insan eylemlerini koyar. (elik 2002, 110). Buraya kadar saydmz zellikler tarihi konu alan romanlarn hemen hepsinde

108

grlebilir. Ancak, halkn ilgilerine cevap veren ve kendilerini halkla ilgili her konuda bir szc olarak dnen popler tarih romanclar, kimi zaman romanlaryla tarihe bir alternatif olmay da dnmlerdir. Uzun dipnotlar ve gerek tarih kaynaklar eserlerinde kullanarak hem tefrikalarn saysn arttrmlar; hem de okuyucularn anlattklarna inanmalarn salamlardr. Onlar bu gerekleri anlatrken, okuyucu anlatlanlara gvenmi ve bu romanlar onlar iin elenmek ve renmek adna okunan eserler olmas yannda, tarih bir bavuru kitab olma niteliini de kazanmtr. Devlet adamlarn, kumandanlarn, onlarn grevde kalma srelerini, devlet kadrolarn, devrin sosyal ve siyasal hayatn inceleyebildikleri ve kendilerine hitap eden sahneleri de bol bol bulabildikleri bu eserler, okuyucularn hayal dnyalarn zenginletirmi ve popler tarih anlayndan popler bir bellek dorulmutur (Emir 2003, 150). Popler tarih romanclar, tarihin verdii bilgilere genelde sadk kalmaya alm, amalarnn halk eitmek olduunu akllarndan karmamlardr. Olaylara macera boyutu katmak ve okunurluu artrmak iin de her zaman ok dikkat eken ve merak edilen harem dnyasna ve kadnlar saltanatna iirilmi bir biimde arlk vermilerdir.

4.3. Yazarlarn Popler Tarih Romanlar ile Amaladklar Nelerdir? Bu konuya balarken ncelikle mill tarih kavramn aklamak istiyoruz. Bu kavram,
lkenin gemiinde yaanm olaylar sebep ve neticeleriyle, ayrntl bir biimde, mevcut ve gelecek nesillere tantmak ve bu tantmadan ortak sonulara doru, bu gnk ve gelecekteki yaant hakknda yine ortak deerlendirmeler ve yol gstermelere elverili hkmlere varlabilecek bilgi hazinesi (Glerman 1998, 15)

olarak deerlendirirsek, sanrm popler tarih romanlarn amalarn daha kolay anlayabiliriz. Bir toplumu millet ve bir topra vatan haline getiren unsurlar arasnda ortak bir tarihi yaamak art vardr. Milletler, toplumsal hayatlarnn belirli dnemlerinde, toplum hafzasnda yer edinebilecek ya da yer edinmesi gereken kimi olaylar yaamlardr. Unutulmamas ve hafzalarda devaml canl tutulmas gereken bu hadiseler, topluluun yalnzca o gnn deil, geleceini de etkiler. te tarih bu nedenle bir aya bugnde, bir aya gelecekte olan gemitir. enler, Yahya Kemalin bu konudaki grlerini yle aklar:

109

Mill benlii besleyen tarih uuru, mill hatralarla snrldr ve bir milletin shhatli bir ahsiyete sahip olabilmesi iin tpk bir insan gibi bir hafzaya da sahip olmas lzm gelir. nk ancak hatralarna deer vererek mzilerine sahip kan milletler byk millet olabilirler (enler 1997, 159).

Trk edebiyatnda da eserlerin byk ounluu mzi zemini zerine kurulmutur. Ancak bu zemine oturtulan eserlerden hibirinin amac gemii diriltmek deildir. Eserin atmosferi eski devrin artlaryla rtebilir ancak o devrin zil olan havasn diriltmek mmkn deildir (enler 1997, 158161). Tarih romanc gemii bugne tarken, amac kolektif bilincin olumasna yardmc olmaktr. Durkheim, bir toplumda ortak ahlak bilin ve duygusal yaamdan sz ederken, kollektif bilin (collective conscience) terimini kullanr (Smith 2005, 23). Toplumlarda kolektif bir bilin oluursa, fertler kendilerini gemi ve gelecek karsnda, daha kkl ve salam hissederler. Tarihe baktklar zaman aidiyet hissetmeleri onlarn hayata tutunmalar asndan ok nemlidir. Gemi, bir toplumun hafzasdr. Hafzadan mahrum olan bir insann dt durumla, tarihini ve ortak bilincini unutan bir milletin decei durum arasnda fark aramak beyhude bir abadr. Popler tarih romanlar, zellikle bunalm dnemlerinde ortaya kan eserlerdir. Buradan kastm, kolektif uurun tehlikeye girdii anlarda, tarih romanlarn yklendii fonksiyondur. Bu eserler, toplumu gemiiyle yzletirmekte ve gemiin hatalarndan ders alnmasn salamaya almaktadr. Tarih romanclar, eserleriyle okuyucularna tarih uuru kazandrmay amalarlar. Tarih uuru, kendi varlmzn kklerini tanmak ve bugnk hayatmzn potansiyelini aydnlatmaktr (lken 1976, 241). nsann kendi kklerini tanmasn salamak tarih romancnn amalarndan ilki olarak gsterilebilir. Kiinin kendi gemiini zlemesini, biyolojik genliin zlenmesi ile eletiren Belge, insanlarn daha gl, daha cesur, daha salkl olduu dnemlerini zlemesini, bireysel bir nostalji olarak deerlendirir. Bu bireysel gemi zleminin yannda, onu da aan ve gemiin btn bir hayat tarzna zlemle bakan insann hissettii ac ise, kltrel nostalji olarak adlandrlmaktadr (Belge 1997, 264). Tarih bilgiler tarihilerin eline ok duru olarak gelmemektedirler. Yakn gemie dair ayrntlarn tespitinde bile aratrmaclar ou zaman zorlanmaktadr. Belgelerin eksik olduu karanlk dnemlerle ilgili almalarda, tarihi kurguya daha ok bavurarak,

110

almasn hazrlar ve bir tarih dnem hemen hemen aydnlatlm olur. nsanlar, bu tarihi okurlar, bilgi edinirler. Ancak kendilerine ok yakn hissetmek istedikleri, tanmak istedikleri tarih ahsiyetlerini gerektii gibi tanyp tanmlayamazlar. te bu durumda tarih romanc okuyucusuna elik eder ve onun tarih kahramanlarla, fiksiyon dnyasnda tanmasn salar.
Bize gerekten, lmek ve dvmek zevkini veren tarihsel romanlar deil miydi? Tarihi doal yatandan, bilinmez iskeletlerle dolu, zc balk zemine kartmak, onu dz ve parlak kanallara gtrmek ve rengrenk iekler demetine, kahramanla, byye dntrmek iin ustaca giriimler deil miydi bu daha ok? (Plisnier 2003, 102).

Gemi, kendisini gelecein srtna kopmaz bir biimde balamtr. nk insanlar gibi milletlerin hayatlar da bugn yaptklarna gre bedel deyecek ya da ayakta kalabilecektir. Bu sonucu elbette medeniyetler ya da lkeler yaamayacaktr. Yaananlarn sonucundan etkilenecek olan da, elindeki her eyi yitirecek olan da insandr.
Koruyan ve sayg duyan, geldii ve iinde yetitii yere ballk ve sevgiyle dnp bakan kimse tarihle ilgilenir; bu geriye ynelmi sevgiyle (Pietaet), kendi varoluu iin duyduu krann borcunu da demi olur. Byle bir kimse eskiden beri varolann stne titreyerek kendisinin iinde doduu koullar, kendisinden sonra doacak olanlar iin korumak ister (Nietzsche 1994, 85).

Tarih romanc bireyleri, yukarda saylan zellikler dorultusunda bir insan olarak yetitirmeyi de hedeflemektedir. Kltrel tayclk ve tarihe ballk, gelecek kuaklarn salam yetimesi ile de birebir alakaldr. Bunu bilen romanc da kiileri nasihat, gsterme ve etkileme yoluyla, ideal insan olma noktasna tamaktadr. Tarih romancnn bir dier amac da herkesin sustuu zamanlarda konuabilmektir. Ortayl, edebiyatn bir lkenin vicdan olduunu syler. Yazar sustuu zaman, lkenin vicdan da kanamaya balayacaktr (Ortayl 2002, 5054). Bu nedenle popler tarih romanclar, susmayan birer ses olarak grnmek amacn da tarlar. Tural, bu bilincin yazara ve edebiyata katklar hakknda unlar anlatmaktadr:
uurlu yazar, uzak gemii veya yakn gemii, ncelikle mensup olduu millet asndan renip ve deerlendirip, sabrl fakat cokun bir ruhla ileyebilirse yeni heserler ortaya karabilecektir. Bu heserler Trk milletinin btnlemesini salayarak, ykselmesine sebep olaca gibi, Trkenin de bidelemesini hazrlayacaktr (Tural 2005, 215).

111

Popler tarih romanclarn bir dier amac, insanlara daha elenceli ve renkli bir dnya yaratarak, onlar iinde bulunduklar ann korkak ve ekingen yaantsndan kurtarmaya almaktr. Bununla birlikte romanc, gemite yaananlarn zihinde oluturduu tahrip edici yorumlara meydan vermekten de kanmaldr. nsanlarn bugn fantastik bir lem sanarak, eserlerde macera tadnda okuduklar olaylar, yaand anlarda pek ok insan aclar iinde brakm ve ruhsal ynden byk kntlere neden olmutur. Tarih romanc bu ayrm okuyucusuna vermeyi ve tarihin en iyi biimde anlalmasn salamay da kendisine bir grev telakki etmelidir. Tarihilerimiz, romanlaan Tarihin masal deil ibret olmas alar sonrasna mesajlar tamas arkasna gizlilikleri alarak ileriye fikir tamas gerektiini bu tip romanlarn yegne gayesinin bu olduunu savunuyorlar (Dural 1991, 55). Popler tarih roman yazarlar, tefrikalarla hayatmza giren bu eserlerde, madd bir kayg da gzetmilerdir. ou zaman srf tefrikalara devam edebilmek adna lm kahramanlar tekrar diriltmek, kiileri sk sk kartp ikence ektirmek, roman kahramann uzunca yllar ortadan kaybetmek gibi gereksiz vakalara da romanlarnda yer vermilerdir. Yine de bu tr romanlarn toplumsal bir sal ve uyumu hedeflediini, kiilere tarihi sevdirme ve onlarda bir aitlik duygusu uyandrma amacn tadn syleyebiliriz.

4.4. Popler Tarih Romanlarn Kurgu Dnyas Popler tarih romanlarn en ok tartlan konularndan birisi de onlarn kurguya dayanan ynleridir. Tarihi, eline geen malzemelerden, kendi fikr yapsna, eitimine ve bal bulunduu dnya grne gre bir seme yapar ve tasnifledii malzemeyi, zihninde kurduu bir plana gre yorumlar. Tekeli, tarihi kurmaca olarak yorumlayan anlay tarih yazmnn bir tr olarak aklarken ilk bata tarihi bir anlat (narrative) olarak ele alan yaklam inceler ve unlar syler:
Bu tarihin henz edebiyattan farkllamam olduu dnemdeki gemiiyle yakndan ilikilidir. Onun bir uzants olarak da dnlebilir. Burada gemiin zaman sralamasna uygun olarak yaratc bir biimde yeniden kurulmas, betimlenmesi ve bir lde de anlamda kurulan bir duygudalk iinde yorumlanmas sz konusudur (Tekeli 1998, 67).

112

Tarih romanlar bu anlamda kurgunun kurgusu olarak karmza karlar. nk tarihinin ald verileri kullanan romanc, onun karanlkta kalan noktalarn, sanatn kendisine verdii serbestlii kullanarak yeni batan yorumlamakta ve kurgulamaktadr.
Tarih roman terimi iki uludur. Bir uta tarih, dierinde ise roman yer alr. Bu iki ucu birletiren unsur, ayn zamanda onlar ayrmtr da. Tarih olup bitenin bilgisi eklinde tamamlandnda nceliin ona verildii de kabul edilmi olur; fakat, olup bitenin neliini kim bilebilir ki? Klsik tanm ile roman, yaanm ya da yaanmas mmkn olaylarn anlatld edeb trdr. Bu tanmda, Forstern gnlszce kabul ettii olayn ne karld grlmektedir. Tarih karsnda romanc, yaanm ile yzyzedir; yaanmas mmkn olan ise tarihteki boluklar doldurarak gerekletirir. Tarih romann hz ald en nemli nokta da tarihte bulunduu dnlen bu boluklardr (Doan 2000, 140).

Bu boluklar doldurmak noktasnda, roman ve tarih ilikisine baktmzda karmza, kurmaca terimi kacaktr. Tarih romanc, kurmacay anlatda, ahs kadrosunda ve meknda kurmaktadr. Romanc, elindeki bilgilerle tarihi kurguladktan sonra, romana ait gereklii de kurmu olacak ve tarihi arptmak konusunda kendisine yneltilen eletirilere kar da salam bir kalkan oluturmu olacaktr. Gerei arptmak yolundaki her eletiri, kurmaca kalkanna arparak, amasz kalacaktr.
Kurmaca ile gereklik balantsn en somut gsteren rnek, sanrm tarih kitabyla tarih romannn ilikisi. Tarih, gereklere sadk olmak zorunda, oysa tarih romannn byle bir zorunluluu yoktur. k noktas, kayna tarihtir, ama tarih roman baka kollardan beslenen bir rmak gibidir: Yaratc yazarn estetik kayglarla hayal gcn devreye sokarak gereklii deitirme yetkisi vardr (Ayta 2003, 40).

Kurmacay (Fiksiyon) uydurma, hayal, yapnt gibi szcklerle tanmlayabiliriz. (Gebakan 2004, 37). Kurmaca unsuru ile yazar, tarihi yeniden oluturur, onu hayat sahnesine tar ve tarihin anlalmasna da gzel bir katk salar. arptlm olan gerekler ve kurgular bile, kiiyi gerek tarihin sayfalarna dndrerek, olaylar aratrmas yolunda ona vesile olur. Kii romanda okuduklarnn izini tarihte bulamad zamanlarda yazarn hayat gr ve tutumlaryla ilgili bilgi edinebilir, tarihin her gzde yeni bir yorum kazanabildiini bu nedenle de tarih okurken dikkatli olunmasn gerektiini kavrayarak, tarihe daha nesnel bir tutumla yaklamas gerektiini anlayabilir.

113

Tarihsel olgular tarihsel roman iinde yeniden kurulur, dzenlenir ve biimlenirken, kurmaca anlat btnc bir tarihsel imgeye dnecektir; yani, alnan tarihsel dnemin romann yaznsal gerekliine izden bir imgesine [] Zamandizinsel tarih younlatrlp indirgenirken, yepyeni bir tarih tasarm da soyutlanacaktr. Bu yeni tarih tasarm (ya da yorumu) eskil tarihin adalatrlmas olarak kendini gsterirken, yitik deerlerin stndeki klleri temizleyecektir. Artk tarihin bilgisi yerini tarihsel romann gereklik bulduu yaznsal bilgiye brakm, tarihin kendisine benzemeyen yeni bir bilgi kefedilmitir. Ve denebilir ki, tarih yazmnn bilim dzeyinde alnmasna karn- tarih karsnda znellikten bir trl kurtulamayaca gerei karsnda, roman sanat (tarihsel roman) tarihe kurmaca dzeyinde, yani nyarglardan bamsz bir yaratc tutumla yaklat iin, tarih biliminden ok daha nesnel bir tarih kavrayna yol aacakt (Gm 1991, 64).

Daha nce de deindiimiz gibi tarih romanda kurmaca Walter Scottun Waverley (1814) adl eseri ile balar. Scott, ilk defa bu eseri ile tarih gereklii kendisine bir zemin olarak semi ve kurmaca bir yky bu zemine yerletirmitir. Kurmacaya dair ikinci farkl bak yine Scott ile salanmtr. Scott 1819 ylnda yazd Ivanhoe adl romannda, tarihi bir fon olarak kullanm ancak bu fon zerine tamamen kurmaca bir olay yerletirmitir. Tarih gerekleri anlatrken roman kurgusunun temeline gerekten yaanm olan deil, yaanmas muhtemel olan yerletirmitir. Scottun ardndan gelen yazarlar, ilerleyen dnemler ierisinde tarih malzemenin dzenlenmesinde hayalin snrlarn daha da genileterek ve fantezi duygusunu da eserin geneline hkim bir duruma getirerek, kurgulamay daha belirgin hle getirmilerdir (Gebakan 2004, 23 38). Kurgulama sayesinde okur, bir devre ait zellikleri, sosyal ve siyasal yap hakkndaki perde arkas gelimeleri bir fon olarak grnen tarih plan erevesinde izleyebilmektedir. Bylece tarih hem kendini anlatda ok gstermemekte, hem de olaylarn merkezinde bulunabilmektedir. Yazar, tarih romanlarda, okurunun karsna herkese bilinen bir tarihsel gerek ile kmaktadr. Romann bir tarih kitabndan ya da didaktik bir eser olmaktan kararak estetik ereveye dhil edebilmek iin, kurmaca yoluna sapmakta ve kstlanm olduu alan ierisinde daha rahat hareket edebilmektedir. Tarih gereklerin ak brakt noktalar tamamlama ve tarihi ekici klma asndan kurmacann nemli grevleri vardr. Ina Schabert, tarihsel roman yazarnn tarihinin bilimsel olarak kabul edemeyecei veya tartmal grd tarihsel bilginin i ksmn

114

kurguladn, taslaklardan veya fragman olarak kalm detaylardan ilham alarak yeni sahneler oluturduunu vurguluyor (Gebakan 2004, 2728). Yazar, kurmaca bal altnda eitli problemlerle de kar karya kalmaktadr. Eserde bilimsel bilgiyi daha fazla kullandnda, estetik boyutu yitirmekle sulanan yazar; kurmacaya fazla arlk verdiinde ise tarihi saptrmakla sulanmaktadr. Bu amazda yazar, dnya grne, sanat prensiplerine, yaantsnn zelliklerine gre bir semeye gider. Karakterlerine neler yaataca ve neler konuturaca yazarn kendisine bal bir seim olur. Yazar, kahramanlarna aslnda kendisinin olan dnceler, szler, hayatlar vererek ve gerek bir tarih kahramanla, suni bir ortam ya da kahraman birletirebilir. Ayn tarihsel dnem farkl yazarlarda farkl ekiller ve anlamlar kazanr ve tarihin gerei, kurmaca eler ile zenginleerek, deiik biimlere brnr. Tarih roman yazarlar, anlats yannda ahslarnn seiminde de kurmacaya bavurur. Popler tarih romanlarn ahs kadrolar, tarihsel kiilikler yannda, kurmaca kiilerle de oluturulur. Tarih romanlarn kiileri, olaylarn esas nedenlerini aklamaya yardmc olabilmelidir. Tarihin sadece baat karakterlerin etrafnda dnd bilinse de toplumsal gelimeleri takip edebilmek asndan bu baat kiiler ok fonksiyonel olamamaktadrlar. zellikle Osmanl mparatorluu devrini anlatan romanlarda saray kadnlarnn, merkez valilerinin ve son zamanlarda merkez otoritenin zayflamasna paralel olarak etkinliklerini arttran ayan ve erafn, yenierilerin ve hatta padiah soytarlarnn olaylar zerindeki tesirlerinin belirtilebilmesi iin kurmaca baz kiilere ihtiya duyulur. leriki blmlerde inceleyeceimiz tarih romanlarda bu kiilerin ne artlarda fonksiyonlarn yerine getirdiklerini ve ilevlerini tamamladktan sonra olaylardan nasl ktklarn inceleyeceimiz iin burada zerinde fazla durmayacaz. Yalnzca bir byk adam birok kk adamn birlemesinden oluur dncesinden hareketle, popler tarih romanlarda yazarlarn genellikle byk adamlarn arkasndaki kk adamlar anlatmay tercih ettiklerini syleyebiliriz. Bu noktada belirtilmesi gereken bir dier husus, daha nce de anld zere, tarih romanlarn gerek tarih kiilere katlanamad dncesidir. Lukacs ile yerleen bu dnce, tarih sayfalarnda iz yapm byk kiilerin, halkn belleinde bir yer edindii ve kiilerin tarih roman okumaya balarken, hafzasnda yer eden bu izleri araddr. Bu nedenle tarih romanclar, gerek kiileri, halkn gznde bulunduu noktadan drme korkusu ile ya da onlar halk hafzasnda yer edindii ekliyle koruyamamak

115

ve bu nedenle tepki grmek endiesiyle romann snrlarna ok fazla dhil etmek istememektedirler. Tarihin gerek kiileri, tarih romanlarn ierisinde birer roman kahraman olarak grnrler. Popler tarih romanlarn ahslar ile ilgili olarak sylenebilecek bir dier husus da bu romanlarn byk ounluunda, tarih kiiliklerin n planda olduudur. Ancak bu defa da kiiler neredeyse tip olarak ya da yandan yuvarlaklam tipler olarak karmza karlar. Onlar, ya cesaretleri ve cengverlikleri, ya belirgin zellikleri, ya da aklar ile grnrler. Tarih romanlarda kurgulanan bir dier unsur da meknlardr. Bu meknlarn i meknlar olduunu da belirtmek isteriz. Genellikle tarih romann konusunun getii dnemlere gre kimi zaman adr, kimi zaman konak kk ya da kasr, kimi zaman saray olan, daha toplu alanlar olarak tekkeler, ocaklar, kararghlarn kullanlmas ile ekillenen i meknlar; eya yaplar, dzenlenmeleri ve yerleim planlar ile kurgulanmaktadr. Gemie ait olan bu meknlarn saraylar ve kimi kklerin dnda bugn grlebilme ve incelenebilme olana yoktur. Ziyaret edilebilen yerlerin byk ounluunda da anlatlan devrin yapsn yanstabilecek ok fazla unsur bulunmamaktadr. Bu nedenle yazarlar ellerindeki bilgileri ve belgeleri kullanarak bu meknlar kurgulamakta, iini eyalarla doldurmaktadr. Ayrca, gerek hayatta yaamam kurmaca kahramanna bir mekn izmek zorunda olan yazarn, eyalardan merdivenlere, boya renginden bahesine kadar bu mekn devrin mekn dzenlerini de gz nnde tutarak izmesi gerekmektedir. Bylece yazar, bir dnemin ev planlarn, bahe dzenlemelerini, mobilya eitlerini, aydnlanma meselelerini vb. pek ok unsuru okuyucusuna tantmakta ve devrin sosyal yaantsndan paralar da aktarmaktadr. Popler tarih romanlarda kurgu, temel zelliklerden biridir. Tarih gereklere sadk kalmay bir zorunluluk olarak hisseden yazarlar, ahslarn kurgulanmasnda ve ahslara yklenen fonksiyonlarn romana yerletirilmesinde bu teknii kullanmaktadrlar. Roman incelemelerimizde, anlattmz bu hususlar rneklenecektir. Tarih romanlarda kurgu, olmazsa olmaz bir zorunluluktur. Bilinen bir gerekten kendine konu karmak zorunda olan yazar, bilimsel gerei estetik geree evirirken mutlaka kurgudan yararlanr. Bu eserlerde kurgu, vazgeilmez bir unsur olsa da kimi okuyucular tarafndan yapay karlanmaktadr. Hayatlar herkese bilinen kahramanlarn, yazarlarn dnce ve fikirleriyle yaatlyor veya konuturuluyor olmas

116

bu okuyucularn itiraz noktalarndan birisidir. Ayrca tarih romanlarn genel olarak erkek egemen bir yap izlemesi de baz okuyucular rahatsz etmektedir.
18. yzyln sonlarnda Jane Austen, ilk roman olan Northanger Abbeyde (Northanger Manastr) 17 yandaki kahraman Catherinee tarih hakknda yle dedirtmitir: iir ve oyun okuyabilirim, o tr eyler: seyahat kitaplarndan da syleyemem. Ama tarihle, gerek, ciddi tarihle hi holanmadm

ilgilenemiyorum. Catherine bu ilgisizliinin gerekesini de yle aklyordu: Papalarn ve krallarn kavgalar, her sayfada savalar ve salgn hastalklar; hibir ie yaramaz erkekler, nerdeyse hi kadn yok o kadar skc ki: Ama ou zaman bu kadar skc olmas garip geliyor bana. nk bunlarn byk ounluunun kurgu olmas gerek. Kahramanlara attrlan nutuklar, dnceleri, planlar- bunlarn ou kurgu olmal, kurgu ise benim baka kitaplarda en ok houma giden ey (Somay 2004, 2526).

Eletirilere ve tarihin inandrcln zedeledii dnlmesine ramen, kurgu, popler tarih romancnn mutlaka kullanmas gereken bir yntemdir. Bu romanlarda uzun bir zaman ve bu zamanda kesinlikle yaam olduu bilinen insanlar vardr. Bu insanlarn zel yaam alanlarna getikleri zaman neler konutuklar, nasl yaadklar okuyucunun merakn kamlayan bir durumdur. Ayrca bu kiilerin kumandanlk maharetlerini ya da sava hayatna uyumlarn da okuyucular byk bir evkle renmek istemektedirler. Tarih kitaplar sadece nesnel yorumlara dayanan bilgiler vermekte ve mesela savaa giden bir padiahn atnn kuyruunun neden kesildii hakknda okuyucuya bilgi vermemektedirler. Tarih insanlarn ortak bilinci ve uurudur. Halkn hafzas, tarihinden gelen birikimle dolmakta ve bu sayede gelenek grenek, rf ve adet dediimiz ortak yaam kurallarmz devam edebilmektedir. Bu uur, halkn gsterdii kaynaklara, loncalarn oluturduu defterlere, tutulan kaytlara, anlatlan hikyelere, halk yaantsna sk skya baldr. Bir salkm zm yedii iin, asma dalna bir kese altn takabilen asker, sonraki asrlara ancak halkn hafzasnda eriebilmektedir. Belgeler sustuu anda, romanc devrededir. Bu nedenle de romann, hibir bilimin yetiemeyecei en st daldaki elmay alabildiini syleyebiliriz. Tarih roman, tarih ve roman bir arada tutabilmek iin, kurguya nem vermek zorundadr. Dirileri gibi llerini de seferber eden millet, bizimkidir (Baltacolu 1943, 157). Gn yaayanlar gemile tantrmak iin llerini seferber eden romanclar, onlar bu hayata tayacak kuvveti de kurgu ile salamlardr diyerek bu maddeyi sonlandrabiliriz.

117

4.5. Tarih Romanlar ile Popler Tarih Romanlar Arasndaki Fark Nedir? Tarih romanlarn, tarihi malzeme olarak seen romanlar olduunu, ancak anlatlan dnemin maziye ait olmas ve yazarn anlatt dnemi yaamam olmas gerektiini daha nce sylemitik. Tarih romanlar, sanatsal gaye iin yazlabilecekleri gibi popler tarzda da yazlabilir. Popler romanlar, genellikle eitim bakmndan daha yetersiz olan kiilerin eitli amalarla takip ettikleri ve romanclarn da eitli amalarla rettikleri romanlardr. Bu romanlar okumaktan ama elenmek, renmek, bunalmlardan kurtulmak olabildii gibi; romancnn da para kazanmak, halk eitmek ve anlatlmas gereken baz hususlar roman araclyla anlatmak gibi gayeleri olabilir. Popler anlayla kaleme alnan romanlarn, estetik ay takip eden tarih romanlarla fark vardr.
Popler anlaya uygun olarak yazlm tarih romanlarn zellikle gazetelerde tefrika edilmesi bu eserlerde okuyucunun balanmasn ve takibini zorunlu hale getirecek gerilim unsurunun youn olarak kullanlmasn gerektirmitir. Bu sebeple bu popler tarih romanlarda macera n plndadr. Serven, esrarengiz hikyeler, polisiye bir kurgu ya da cazip ak hikyeleri daima vardr. Bu maceraya dayal kurgu, okuyucuda deiik duygular uyandran ikence sahneleri ve cinsellii n plna karan pornografik blmlerle desteklenirler (Argunah 2002a, 21).

Estetik mahiyette tarih romanlar ise tarihin paralarn kurgu ile alt st ederek ve slubu daha dikkatli kullanarak yazlrlar. Bu romanlarda macera duygusundan te, tarihin dikkatli bir biimde yorumlanmas esastr. ok geni okuyucu kitlelerine ulaan popler romanlar, her snftan insana seslenmek durumundadr. zellikle ilk dnemlerde hayatlarna gazete tefrikalar olarak balamalar, onlarn okuyucularla ilk elden bulumalarna olanak salamtr. Estetik yn baskn olan edeb eserlerden zevk almayan okuyucular, gnlk hayatn skntlarndan kurtulmak, kendilerini tatmin edebilmek ve sklmadan roman okuyabilmek amacyla, popler tarih romanlar okumaktan haz almlardr. ie geen entrik unsurlarla dolu olan, hayal gcne hitap eden, zel bir birikim gerektirmeyen bu eserler, kurgudaki macera arlkl unsurlarla, okuyucularn gemie merak duymalarn ve tarihle ilgilenmelerini salamaktadrlar. Estetik deeri yksek olan tarih romanlarla, popler tarih romanlar arasndaki bir dier fark da kurgudaki naiflikten kaynaklanmaktadr. Popler tarih romanclarn pek ou

118

yeterli tarih bilgisine sahip olsa bile, hikyelerini sadece macera unsurlaryla besleyen yazarlardr. Argunah bu yazarlar yle anlatr:
Tarih devir hakknda aratrmalar yapp o devrin nemli hadiselerine iaret eden buna ramen tarih macera roman boyutlarn pek fazla amayan yazarlar da vardr. Bunlar tarihi bir zevk edinmi olan, sanatlara kaynak olarak gsteren ve kendileri de kk denemeler yapm olan ancak sanat muhayyilesine sahip olmadklarn kabul ettiimiz Ahmet Refik Altnay ve Reat Ekrem Kounun at yolda yazmlardr. Asl gayeleri tarihe kar ilgi uyandrmaktr. Byle yazarlar genel olarak byk bir yazar olmak iddiasnda deildirler. Okuyucunun psikolojisini ok iyi bilirler, buna dayanarak onun houna giden eyleri yazarlar (Argunah 1990, 2526).

Edebiyat bir ara olarak deil, bir ama olarak gren ve estetik deere nem veren roman yazarlar ise, halkn houna gidecek olan eyleri yazmaktan te, edebiyata kaynaklk edebilecek dorular yazmaya alrlar. Bir mesaj verme ve gemile gelecek arasnda kopmaz bir zincir oluturma iddiasnda olan bu yazarlar, estetik adan zenginlemeyi savunduklarndan roman tekniklerinden de ska faydalanrlar. Kurguda, halkn macera duygularn alevlendirmek ve bilinalt duygularna hitap etmek yerine, daha fazla sanatsal e kullanmaya ve roman hem sanat hem de fikr adan ilmek ilmek rmeye alrlar. nsan psikolojisinin, tasvirin, tahlilin nemini eserlerinde daha da artrmaya alan bu yazarlar, tekrara dmekten ve ayn konular etrafnda dnp durmaktan kanrlar. Popler tarih romanclar, hislerini ak ak gstermekten ve kahramanlar ile ilgili yorumlar yapmaktan ekinmezler. Onlarn duygu ve dncelerini roman boyunca takip edebiliriz. Kimi konularda uzun nutuk atmalar, romanlarnn karakteristiini oluturur. Popler tarih roman yazarn hemen hemen her zaman roman aras konuurken ve felsefe yaparken grebiliriz. Btn bu gayretler, entelektel bir zmre oluturmak amacna hizmet eder. (Gndz 1997, 55). Tefrika saysn arttrmak amac da bu uzun aklamalarn bir dier sebebi olarak dnlmelidir. Yksek edebiyat yazarlar ise ideolojik retilerini veya yklendikleri grevleri bile sanat perdesinin altnda, hissettirmeden verirler. Onlar iin edebiyat hayatn gayelerinden birisidir. Popler tarih romanlar, klasik olay rgsne ve anlat trne sahip olan eserlerdir. erisinde szl tarih elerine ska yer veren bu eserler, belirli kalplar dhilinde

119

sunduklar olaylarla halkn bilinaltna seslenmeye ve okuyucularna tarihi sevdirmeye alrlar. Popler tarih roman yazarlarnn roman tekniklerini ve trn ilerlemesini salayan modern edebiyat zelliklerini kullanmaktan kandklar ve ounlukla yetersiz bir anlatma sahip olduklar grlebilir. Buna ramen ok geni kitlelere seslenen bu romanlar, hem insanlarn manevi ihtiyalarn doyurmakta hem de edebiyatn geni kitlelere ulamasna vesile olmaktadrlar. Popler tarih romanlarn setikleri konu genellikle tarihin kavak noktalarnda duran isimler ve devirlere aittir. deal zellikleri belirtilen ve gelecek nesiller iin bir kahraman ve rnek olarak izilen karakterler, bu nemli isimlerin etraflarna yerletirilir. Hatta ok tutulan ve sevilen kahramanlar, nesilleerek yaarlar. Yazarn fiksiyon aracl ile izdii bu tip zamanla bizlerden bir para olur ve onun macerasn ocuklar devam ettirir (Battal Gazi, Battal Gazinin Olu vb. gibi). Estetik boyutlu eserlerde ise kahramanlarn belli bir devre veya sekinlie sahip olma artlarndan te olarak dnem etkilidir. Estetik edebiyatn yazarlar iin en nemli art, eserde kullanacaklar devrin, anlatlarna uygunluk gstermesidir. kinci hatt nc dereceden hikye, roman veya tiyatro eserlerinde, dozu arttrlm entrik unsurun yan banda, kaba, sath, fakat tarihinin iine ok yarayacak malzemeler vardr (Tural 1993, 3233). Oysa sanat deeri tayan eserlerin sluplar sekin ve konumlar bireyseldir. Popler romanlar ile ilgili olan bir deerlendirmeyi Evansn eserinden alalm. Yazar, Arthur Marwickin, Jeffry Archerin popler romanlar ile ilgili olarak yapt yorumlamay okuyucularna sunar.
Bu romanlardan yalnzca bir tanesini okudum. Okurken dikkatimin ok salam bir ekilde yerinde olduunu grdm. Fakat sonra kitap bitti, yalnzca ok derin bir boluk duygusu iindeydim. Anlama yeteneim gelimemiti, zerinde dnecek bir ey yoktu, yalnzca boluk; yararsz ho zaman geirtmenin klasik sonucu; ciddi sanatn tam kar kutbu (Evans 1999, 77).

Marwick, popler romanlar bu ekilde eletirse de aslnda bu tr romanlarn baz toplumsal ilevleri yerine getirdiini rahatlkla syleyebiliriz. Nitekim popler tarih romanlarn, kimi dnemlerde ok tutulmasnn, kimi dnemlerde ise daha gerilere ekilmesinin ardnda bu toplumsal ilevlerden bazlarnn yattn grrz. rnek insan modeli izme ve gemiten ders alarak, insanlar skmadan tarihi anlatma noktasnda bu

120

tr eserlerden yararlanlmaktadr. Bu romanlar defalarca baslm, yllarca tefrika sektrn omuzlarnda ykseltmitir. Her yatan ve her gruptan okuyucuya seslenen popler tarih romanlar, maceraya sk balanm olan kurmaca yaplaryla okura yapay bir mutluluk lemi de sunmu olurlar.

4.6. Popler Tarih Romanlara En ok Hangi Dnemlerde Rastlarz? Popler tarih romanlarn genel olarak grldkleri dnemler, toplumlarda gemie zlemle aklanan ve bunalm dnemleri olarak adlandrlan toplumsal deimelere bal zamanlardr. Toplumlarn bunalm zamanlar veya gemie zlemleri eitli nedenlere balanabilir. Aslnda allm olan bir yapnn deitii her anda ve her yerde bir bunalmdan sz edilmesi mmkndr. Kimi zaman bir toplum iin daha ideal olabilecek deiimlerin bile pheyle karlanmasnn ve deiimlerin sancl olmasnn altnda yatan neden, insanlarn kurulu dzenlerini ve alkanlklarn yitirme korkulardr. Gemi, daima hasretle anlmakta ve onun safiyetine daha ok inanlmaktadr. Bu nedenle de gelecee ynelik dnceler, insanlar zaafa drmektedir. Oluan tedirginliin almasnda edebiyat, toplumsal kimi fonksiyonlar stlenerek, insanlar yaanan gne altrmakta ve uyumlarn kolaylatrmaktadr. Tarih roman, milliyetiliin, mill devlet ve mill beka fikrinin kuvvetlendii, dman glerin hissedildii devirlerin rnleridir (Tural 214, 2003). Bu dnceden de hareketle popler tarih romanlarn edebiyat dnyasnda kimi dnemlerde youn bir biimde kimi dnemlerde ise daha geri bir planda yer aldklarn syleyebiliriz. Baz dnemlerde ise bu tr romanlarmz yayn dnyasndan hemen hemen ekilmilerdir. Bu durum tarih romann tezleri ve onun devirlere ball ile ilikilidir. Bu devirleri ksaca gzden geirecek olursak karmza ilk etapta romantizm akm ile ilikilendirilebilecek olan zellikler kmaktadr.

Romantik Dnemler Tarih romann douu, aratrmaclarn byk bir blm tarafndan, romantik dnem ile aklanr. Romantisizm dediimiz modern gelenekiliin znde, tarih bilinci gelitirerek gemii halde bulmak, onu halin iinde yeniden yorumlamak ve onun yaratc bir gelecee doru akmasn salamak vardr (Kantarcolu 2004, 8).

121

Olduka duygusal izgiler tayan bu akm romantik yapan zellii, gemie ve halk kltrne duyulan ilgidir (Ong 2003, 29). Romantizmin dourduu gemie zlem duygusu, tarih romann bu dnemde zirveye yerlemesini salam ve tm Avrupada tarih roman dalgasn estirmitir. Bizim edebiyatmzda da romantik bir slubun neticesi olarak grlmeye balanan bu tr, zerine pek ok sorumluluu alarak yolunda ilerlemitir denilebilir. Ertem, bu konuda unlar syler:
Ulus dnemine giren toplumlarda, zellikle istilya urayan lkelerde, gemi zlemi pek cokun bir biimde kendini gsteriyor. Byk devrimin Avrupann drt kesine datt ulusuluk alevi Avrupada uluslarn domas iin gereken kltr hazrlayan ilk nemli unsur oldu. Onun iin, Kurtulu Savalarnn balangc cokun ve ulusal tarihten gelen romanlarla balar (Ertem 1971, 120).

Romantik akm ve ulusuluk dalgas ile ilikilendirebileceimiz ilk dnem, edebiyatn mill tarihe ynelmesini amalamtr. Edebiyatta milletlerin kendilerini buluu olarak aklanan romantizm mill tarihe ynelmeyi zorunlu klmtr (Doan 2000, 145).

Kimlik Araynn Grld Dnemler Tarih romanlarn sklkla grld bir dier dnem de, milletlerin yaad kimlik bunalm ile ortaya kan sarsnt zamanlardr. Bu dnemde kiiler, eskiden kopamamakta ve yeni medeniyet dairesine de girememektedirler. Arada kalmln verdii sanc, tarih romanlar vastasyla hafifletilmeye allmtr. Taner Timur, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde yaad kimlik bunalmnn romanlar vastasyla daha rahat ilenebildiini anlatr. Yazara gre kimlik bunalmnda romanclarmzn tarihilerimizden daha zgr ve yaratc bir aba iinde olduklar grlr. Toplumsal bilimlerin henz ortaya kmad ve tarihiliin, resmi tarih yazmnn tabularn kramad bir dnemde romanclarmz, Osmanl deiim srecine ok daha nyargsz bir ekilde yaklamlardr (Timur 2002, 910).

Toplumsal Bellek htiyac Duyulan Dnemler Popler tarih romanlarn en sk grld dnemlerden birisi de toplumsal hafza olma grevini stlendii zamanlardr. Unutulan deerleri hatrlatmak, bir devrin aynas olma

122

grevini de yklenen bu tr romanlarn edebiyat dnyasnda ska grlmesini salamaktadr. u an Trk edebiyatnda grdmz tarih roman patlamasn da bu madde ile ilikilendirmemiz mmkn grnmektedir. leride Trk edebiyat ve popler tarih roman baln incelerken bu konuya deineceimiz iin, imdilik sadece bu kadarn sylemekle yetiniyoruz. Bu balkta incelenebilen popler tarih romanlar, ele aldklar rnek tipler vesilesiyle inceledikleri devrin ekonomiden siyasete, sosyal yaamdan ideolojiye kadar tm zelliklerini okuyucularna ulatrabilmekte ve hafza tazelemeyi de gerekletirebilmektedir. Tekin, bu zellii yle aklar: Marksn Fransz tarihinin gerek adresi olarak Balzacn romanlarn gstermesi, ne bir temenni, ne de bir fantezidir; nk roman modern zamanlarn hafzasdr (Tekin 2003, 7). Tarih romanlar okunurken, okuma sresi boyunca, gerek paranteze alnyor demektir (Bourneur; Quellet 1989, 15). Askya alnan bu gerek, okuyucunun zihninde, gerek hayata yeniden dnmek iin beklemektedir. Ancak tarih roman, insanlar kurmaca bir dnyann iine ektikten sonra, verecei mesajlar vermeden, gerei tam manasyla serbest brakmayacaktr.

Deiim Dnemleri Tarih roman, toplumun iinde bulunduu durumu ikyet etmek isteyen bir ses olarak okuyucunun karsna ktnda, okuyucu gemi bir zamann gereklerini izleyecek ve bu gemiin izlerini bal bulunduu ortamda da takip edebilecektir. Bylece tarih roman bir taraftan gemii eserine konu ederken, bir taraftan da gnnn arpklklarn aydnlatabilme fonksiyonunu yklenecektir. Tarih olaylara gsterilen tepkiler, farkl alarda farkl olurlar. 1800de, Fransz htilli hakknda yazlm bir eseri okuyan bir kiinin korkularn, nyarglarn, tercihlerini, yani ayn duygusal tepkileri bugn uyandrmanz mmkn deildir (Stevck 2004, 219). Deiimler, yaandklar zamanda belki daha kolay anlalabilirler. Ancak aradaki eletiri mesafesi arttka ve zaman aral geniledike, gelecek nesillerin eski devrin artlarn anlamas ve deiimlerini yorumlayabilmesi olduka gleir. Bu durum kiinin gemii ile barkln zedeleyebilir ya da gemiine olan ilgisini azaltabilir. Bireyde meydana gelen olumsuz bir kanaatin, birey-toplum ilikisi gz nne alndnda, tm toplum zerinde etkili olabilecek sarsntlara yol amas da muhtemeldir. Toplumsal bellein zayflamasna ve gemie dair romantikliin

123

kaybolmasna neden olabilecek olan bu sarsntlar, tarih romanlarn sahneye kmasn, mill benlik ve aidiyet duygusunu glendirmeye alacak trde eserler verilmesini salar. Bunun sonucunda da nesiller aras uyum gelimeye balar. Tarihe bulunulan noktadan bakmak yerine, dnemin artlarnn incelenmesi gerektii toplumca anlald zaman, tarih yarglanmamaya balanr ve kiilerde meydana gelen kkszlk duygusu da ortadan kalkabilir. Popler tarih romanc, devrin artlarn romanlarnda anlatarak, tarihi oluturan artlarn anlalmasn ve yorumlanmasn kolaylatrr.

Gelecek Korkusunun Ykseldii Dnemler Gelecee ynelik mesajlar verebilmek iin de popler tarih romanlara bavurulur. Gemi, idealize edilirken, aslnda gelecee ve bugne dair ipular da verilmi olur. Gemiten alnan kahraman, bugnn insan iin olduka fantastik grlmekte ve ilgiyle karlanmaktadr. Onun karakterinde ideal olarak gsterilen kimi zellikler, toplumda da rabet grmektedir. Bu tr romanlarn zellikle ocukluk ve ilk genlik anda bulunan gruplar iin hazrlanan ve eitimlerini destekleyici nitelikte eserler olduu ocuk edebiyat ile ilgilenen aratrmaclar tarafndan genel olarak kabul grmektedir.

Toplumsal Kayg Dnemleri Popler romanlarn sayca artt bir dier dnem de toplumun bamszln kaybetme korkusunu yaad dnemdir. Gngr, tarih zerine konuurken bu fikrini Mannheimin bir sz ile destekler. Buna gre, nsan, cemiyetin trih ve sosyal yaps hakknda en vzh gre, ya o cemiyet iinde ykselirken ya da derken varr (Gngr 1987, 15). Bu ykseli ve k zamanlarnn verdii sarsntlarn atlatlmasnda popler tarih romanlarn da nemli pay vardr. Bunalm dnemleri kiilerin ok rahat dnemedikleri, olaylarn tesiri altnda kaldklar ve ruhsal knt ierisinde bulunduklar dnemlerdir. Edebiyat, gerek insanlarn yollarn aydnlatmak ve gerekse duygusal adan kiileri kuvvetlendirmek adna, nemli bir eiticilik grevi de yklenmi olur. Toplumsal savalarda - sava kavram scak atmalara dayanan savalar niteleyebildii gibi, toplumsal herhangi bir gelimeye veya deimeye paralel olarak meydana kan dalgal hli de niteleyebilmektedir- veya toplumsal savalarn

124

sonucu olan ar yaralarn sarlmasnda bu tr romanlarn yardmna bavurulduu grlr.

Maziye zlem Dnemleri Popler tarih romanlarn devir devir atelenerek, zaman zaman kller altnda kalan ve mazinin anl lvhalarn canlandrmak suretiyle bilhassa mill istikll savalarnda ve byk devrimlerde kudretleri alevlendirmeye yaradn (Yazar 1937, 164) syleyebiliriz.
Mill istikllin pek yeni ve henz tehdit altnda bulunduu, ve bilhassa bu istikllin bilfiil mevcut olmayp vatanperverlerin aten temenniyatndan ibaret kald zamanlarda, tarih roman, mazinin anl mcadelelerini tecessm ettirmek suretile kudretleri (nergie) alevlendirmee yarayan bir vasta olarak kullanlyor (erif, 1935, 318).

Gemi, insanlar iin sonsuz bir neme sahiptir. Her dml dnem, kiilerin gemie dnp bakmalarn ve mutlu gnlerin gzelliklerine snmalarn getirir. Olaanst artlar, kiileri kolektif bilinlerini zorlamaya iter. Bu dnemde herhangi bir biimde gelen dalma, toplumsal yapy da alt st eder. Tarih romanlarda ideal kahramanlar vardr. Bu kahramanlar ou zaman tek balarna mcadele ederler ve kiisel zeklaryla, aleyhte giden durumlar bile olumlu bir hale getirebilirler. te bunalm dnemlerinde yk kaldrabilecek kahraman zlemi, kendini edebiyatta gsterir. deal kahramann izilmesi ve unutulan kahramanlklarn millete hatrlatlmas, eitli imge ve imajlar yannda, tarih romanlarla salanr. Vaat edilen yarna hibir zaman ulalamayacan anladnda, modern toplum insan iin bugnn ve buradann honutsuzluunu yok edecek tek ey, yitirilen gemiin o avutucu d olur. nk bir tek eyi kalmtr elinde: dn; onun iindir ki, anlarna hep gzellikleri alr (Emir 2003, 155). Paralanmlk duygusunun hkim olduu dnemlerde kiileri ruhsal kten kurtaracak ve onlar hayata balayacak tek olgu olarak gemi grnmektedir. nsanlar bir kklemilik duygusu arzuladklarnda yine tarihe ynelmektedirler. Tarihin ahitlii, bu zamanlarn tek dayanadr.

125

Ulusal Gei Dnemleri Toplumlarn yaadklar ideoloji deimeleri de bunalm dnemlerinin kollarndan birisidir. Kimi dnemlerde yneticilerin oluturduu yeni akmlar olabilmekte ve halk bu akmlarla ilgili olarak bilgilendirilmeye allmaktadr. leride de bahsedilecei gibi Atatrkn oluturduu Trk Tarih Tezi dorultusunda eser veren, bu tezi kantlama grevini zerine alan tarih romanclarmz ve bu ynde oluturulan romanlar anlan balk altnda deerlendirilebilir. Toplum ierisinde meydana gelen infial durumlarnda da tarih romanlar, ok sk grlebilir. Hem kiileri yaadklar bunalmlardan kurtarmak hem de olumsuz dncelerden syrlmalarn salamak amacyla bu tr romanlar, anari dnemlerinde sklkla karmza kmaktadr.
Byk terrlerde de toplum, kendi halini, kendi manzarasn inceleyemiyor. Gerei grmeye bir trl cesaret edemiyor. Byk devrin Fransada dourduu ruh hali, Napolyon Savalarndan sonra epey uzun sren, bir dnemde Fransa ykntlaryla kansz manzaralaryla deil, gemiiyle, gemi hayaliyle yaad. Fransada tarihsel romann en ok yaad dnem, bu dnemdir (Ertem 1971, 122).

Toplumsal Kabul Dnemleri Popler tarih romanlar, henz yerlememi olan tarih dnemleri aklama fonksiyonunu yklendiklerinde de fazlaca yazlan ve okunan trler olarak karmza kmaktadrlar. Tarihiler, zellikle yeni kurulan ve oluturulan, henz yerine oturmam deiimleri ifade etmekten kanabilirler. Bir dnemi yeterince aydnlatacak bilgilere sahip olmadan, henz mazi olmam bir devri anlatmaya almak tarihi iin olduka zordur. Tarih roman yazarlar, bu dnemlerde de tarihilerden daha cesur davranabilirler. Aksoy bu durumu yle anlatr: Cumhuriyet dneminin romanlarndaki tarih Cumhuriyetin tarihidir; Fethi Nacinin dedii gibi, Cumhuriyetin gerek tarihi, imdilik ancak romanlarda okunabiliyor (Aksoy 2001, 36). Popler tarih romanlar, anlatlan bu izgi dorultusunda, devletin kendisine ihtiya duyduu anlarda ortaya kan ve grevini tamamladktan sonra yava yava yerine ekilen bir tr olarak dikkatlerimizi ekmektedir. Popler kltr rnlerinden bahsederken, bu rnlerin egemen ideolojilerin g pekitirici kayna ve halkn sesini duyurma arac olarak kullanldn ve sonuta da ynetenlerle ynetilenler arasnda bir

126

uyum oluturduunu sylemitik. Bu izgi dorultusunda popler edebiyat da dar manada insann ve geni manada toplumun, hayata uyum salamasn ve kendisine gven duymasn salayan bir unsur olarak grlmelidir. Trk edebiyatnda popler edebiyat geleneinin ak roman, pehlivan tefrikas, dedektif roman gibi alt balklarndan birisi olan popler tarih romanlar, olduka bunalml dnemlerde halkn hemen yan banda olmu ve siyasi amalara da hizmet etmitir.
Modern hayatn iinde gemite destanlarn yklendii rol yerine getirdii sylenen tarih romann, maceray n plna karan, hamas deerleri besleyen taraf faydac/ideolojik beklentilere uygun dmektedir. zellikle toplumsal dar boazlar yazarlar ve okuyucular tarihe ynlendirmektedir. Yaad zaman ve mekndan tatmin olmayan insan gemiin ierisinde kendisine uygun bir zaman bularak neredeyse oraya snmakta, oradan getirdii cevaplarla yaad zaman aydnlatma abas gstermektedir (Argunah 2002b, 446447).

Tanzimat dneminde mill benlii uyandrmak adna, ulusal savalar dneminde insanlar heyecanlandrmak ve ruhsal destek salamak amacyla, Cumhuriyet dneminde de yeni tanlan bir ideolojinin ve gerekletirilen inklplarn halka benimsetilmesini kolaylatrmak gayesiyle bu baln edebiyatmzda ok sk grldn ve sevilerek okunduunu syleyebiliriz. Trk tarihinde ve edebiyatnda ulusu izgi kendisini belli etmektedir. Mill uurun gelitirilmesini esas alan ve tarihe romantik bir bak as gerektiren bu tarihin zelliklerini Tekeli yle aklar:
Ulusu tarihin seecei st kurmaca romantik olacaktr. Byle bir st kurmaca seilince hangi olgularn anlat iinde yer alaca, hangilerinin unutulaca aklk kazanacaktr. Romantik zneleri sorunlarn stesinden gelen, zafer kazanan, kadere boyun emek zorunda kalmad iin gelecee iyimser olarak bakmay salayacak bir anlat olacaktr (Tekeli 1998, 121).

Buna bal olarak ulusu tarihi rnekleyen popler tarih romanlar, mill kimlik tanmnn olumasnda ve sahiplenilmesinde de nemli bir ilevi yerine getirmitir (Doan 2000, 145). Birletirici ve btnletirici bir gayeye hizmet eden bu eserlerin kolektif bellein canlandrlmas ve korunmas gereken dnemlerde ok canl bir biimde yazldn ve yaymlandn grmekteyiz.

127

4.7. Popler Tarih Romanlarn Destanlarla likisi Var Mdr? Popler tarih romanlar, destan ile ilikilendiren aratrmaclarn says ounluktadr. Bu birliktelik, tarih roman ve destanlarn konusu, kahraman, zaman kullanmas, amalar vb. pek ok konuda olan ortaklklarna balanmaktadr. Gnmz romanlarnn modern destanlar olduunu savunan yazarlar, destanlarn uzun asrlar sonucu urad deiimler sonunda yerini romanlara braktklarn sylerler. lkene gre: Destann ekli muayyen bir eserle snrlandrlm olmadna gre devirler, ihtiyalar ve airler ona her zaman yeni ekiller ve yeni slplar verebilirler (lken 1976, 238). En eski alara uzanan anlat trlerimizden olan destann tanmna bir bakalm. Mutluay destan yle tanmlar:
1- Olaanst kiilikleri olan kahramanlarn, 2- Aslnda bir tarih olayna dayal servenler dizisini, 3- Manzum ve 4- Ayrntl bir anlatmla, 5- Belli bir sanatnn dile getiriinden sonra, 6- O an lk edindii zellikleri tayan kahramann hayat ve ilerinin, 7- Toplumun ortak hayal gcyle beslenmesi sonucunda oluan, 8Byk eserdir (Mutluay 1972, 312).

Tural, destan Bir soyun tarih gereklerinden, bir zaman aralna it tecrbelerinden bir ksmnn tahkiyelendirilmesi olarak yorumlar ve destanlardaki tarih ekirdeklerin daha belirgin olduunu syler (Tural 1993, 63). Boratav, destanlar iki ana balkta inceler:
Destanlar, uluslarn yaz-ncesi alarnda olumu, gelimi yaptlardr. O alarda hem yaradl ve dnmlere, tanrlara ve eitli olaanst varlklara, hem de toplumun gemie dein bilgileri destanlar verirlerdi. Bylece onlarn konular iki kmede toplanr: 1) Kozmogoni ve mitoloji konular [] 2) Ulusun gemiindeki nemli olaylar, byk nderlerin dta ve ite, toplumun dmanlar ile savalar, toplumu daha rahat bir yaama ulatrma abalar (Boratav 2000, 36).

Her edeb tr, tarihin belli bir dneminde yaanan gelimelerden ve sebeplerin sonular dourmasndan sonra deimitir. Bu noktada trlerin tekml sonucu olutuunu ve her trden nce bir destan eklinin bulunduunu ve btn trlerin destandan doduunu syleyen anlaytan hareket ederek bu dnceyi rneklemeye alalm. Destanlar ortaya kmadan nce mitler/mitoslar mevcuttur. Szl bir biimde gelien ve tarihi anlama veya anlatma abas iinde olmayan mitler, insanln bilinmeyen

128

zamanlarnda ortaya kan olaanst varlklarn, yine olaanst artlarda yaadklar maceralar anlatr. Mitler ilk szler olarak deerlendirilmektedirler. Efsaneler, anlatya dayal trlerin ikinci adm olarak deerlendirilebilir. Elin, eski cemiyetlerde efsaneleri drt balk altnda inceler: Bunlardan ilki teogoni ad verilen ve Tanrlarn nereden geldiklerini aklayan trdr. kinci olarak kozmogoni ad verilen ve kinatn yaratln anlatan eserleri grrz. nsanlarn teekkln aratran nc balk, antropogoni adn tamaktadr. Eskatoloji ad verilen drdnc balkta ise insann ve dnyann geleceine dair yaklamlar bulunur (Elin 2000, 314). Bu ilk anlatlarn bir adm ilerisinden destanlarn geldiini ve destanlarda merkezin insana ait olduunu grrz. ok gl kahramanlar olan ve kahramanlar olaanst nitelikte olaylar yaayan bu destanlarda, insan daima galip gelecek ve dnyada insann egemenlii kurulmaya balanacaktr. pop olarak adlandrlacak olan bu trler, tarihe merak da balatan ve tarihin nvelerinin tespit edilebildii rnler olarak karmza kar. Halkn, tarihten nce mitolojik ve kozmogonik hikyeler vard. Bir halk kendi kendinin uuruna vard zaman, tarihlik yava yava gn na kar. Destan (pop) yllklara yol aar (Halkn 1989, 69) derken insann kendini aray ile destanlarn douu arasnda yakn bir ilgi olduunu sylemektedir.
Bat edebiyatlarnda da millet merkezli destanlar deil, gesta (geste, jest, olongo) denen ve merkezinde cengverlerin, valyelerin, halk kahramanlarnn bulunduu epopelerle legende (legend, menkabe) denen ve merkezinde azizlerin, ermilerin bulunduu din kssalar romann kayna olur (zgl 2002, 8).

Bu nedenle Batda destanlar zamanla feodalitenin tr olmaya ve kendi tarihini, onun tarihi ile srdrmeye balamtr. Onlarn saraylarnda, onlar iin okunan ve onlarn gcn vurgulayan bu tr, feodal dzenin sonlanmasnn ardndan yerini kk insann hayatn anlatan romana brakmtr. Bu dnemde hayatn insanlar eliyle rld anlalyor ve olaanst kahramanlar yerini artk sradan insana brakyorlard. nsan kendi hikyesini bu dnemde yaamaya balam ve feodalitenin krallar, kralieleri ve yceltilen zaferlerine adanm bir tr olan destan, zamanla yerini romanslara brakm ve onlar da gelien sosyal koullar paralelinde romana dnmlerdir. On sekizinci yzylda ortaya kan bireyselleme istei, o yllarda tm ihtiyalarn ve anlaylarn deimesine neden olmutur.

129

On sekizinci yzyl yazarlar romanlarn, o yllarn toplum ve dnce ortam iinde, bat kltr ve edebiyatnn zengin gelenekleriyle beslenerek yazmlardr. Bu yazarlar, destandan anlattklar olaylar birbirine balayarak salam bir rg yaratmay, tarih ile biyografyadan, gerek olaylarla kurmaca eleri bir arada kullanmay; biyografyadan, uygun olay ve ayrntlarla, kiilerin karakterlerini en iyi biimde ortaya karmay; romanstan, doast, inandrcl bulunmayan kii ve olaylardan kanmay, insanlar iyi ve kt diye kesin izgilerle ayrmamay, onlar gnlk yaamn koullar iinde ele almay renmilerdir (Aytr 1995, 119120).

Destan szl dnemlerin rndr. Zaman ierisinde yaanan gelimeleri, medeniyet deimelerini, artan veya azalan savalar ve gnlk hayata dair konular da bnyelerine dhil edebilir. rnein Manas Destan, zamanla bnyesine slamiyete dair unsurlar almtr. Medeniyete dair her gelime destanlarn yapsnda deiikliklere yol at gibi, destan anlatclarnn duygular, dnceleri, anlaylar da bu destanlarn ieriinde farkllamalar meydana getirmi ve destanlar alar boyunca srekli deimilerdir. Destann yazya geirilmesi demek, destan devrinin kapanmas ve roman devrinin almas; Blakenburgun ve daha sonra Hegelin, hatt Lukacsn gemite destann var olan ilevini artk romann stlenmee balad yolundaki fikirlerinin gereklik kazanmas demektir (zgl, 2002, 7). Trk edebiyatnn kozmogonik hikyeleri olarak Yaratl ve Treyi destanlarn saymamz gerekir. Bunlar dnda Yalna gre destanlarmzn dayand iki temel vardr. Bunlardan birincisi; sert ve acmasz bir doayla sava, ikincisi ise, devlet ve hkimiyet kavgalardr (Yaln 2001, 120). nc olarak da saz airlerinin sylemi olduu destanlar sayabiliriz. Trk edebiyatnda destanlar, genel olarak slamiyet ncesi devirlerde doan ve gelien trlerdir. lk destanlarmzdan, slamiyetten nceki devirlerde yaayan Trk insannn sava ahlak, hayat tarzlar, evlilik adetleri, dost ve dmanlar gibi hususiyetleri hakknda bilgi edinebilmemiz mmkndr. Bu dnem kahramanlar alp tipi olarak adlandrlan, gayesi cihangirlik olan ve beden yapsndan, yiyip itiklerine kadar ideal bir tip olarak izilen ok cesur kiilerdir.21

Alp tipi, gazi tipi ve veli tipi, Trk milletinin yaad tarih dnemlerin ve dhil olduu medeniyet ve din dairelerinin deiimine gre, eserlerine yansyan kahramanlar rnekler. Bu tiplerin zellikleri iin aadaki kaynaa baklmaldr: Mehmet Kaplan, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar 3/Tip Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul 1996.

21

130

slamiyet ncesi destanlar yle sralayabiliriz:

1. Yaratl Destan 2. Saka Destan a) Alp Er Tunga paras b) u paras 3. Hun Ouz Destan 4. Gktrk destanlar a) Bozkurt paras b) Ergenekon paras c)Krolu paras (eski) 5. Siyenpi Destan 6. Uygur destanlar a) Treyi paras b) Mani dininin kabul paras c) G paras (Timurta 2000, 178).

slamiyet ncesi dneme ait destanlarmz, din dairesinin deimesiyle birlikte slam karaktere brnerek yoluna devam etmitir. Kahramanlarn sava ideallerinde ve sosyal hayatta balayan deime, zamanla trn eklini de deitirmitir. slamiyetten sonraki destanlarmz da yle snflandrabiliriz:
1. Manas Destan 2. ingiz Han Destan 3. Timur Destan 4. Seyyid Battal Gazi Destan 5. Dnimend Gazi Destan (Dnimendnme) 6. Krolu Destan (yeni) (Timurta 2000, 178).

slamiyet devri Trk destanlar, kahramanlk ve din duygularnn birletirildii eserlerdir. Artk alp tipi yerini gazi tipine brakmtr. Gazi tipi de kendisini cihangirlik ideali ile yetitiren bir tiptir. Ancak onun cihan hkimiyeti anlay, ulaabildii her yere slamiyeti tamak amac ile de birleir. Bu eserlerde Anadolu tarihi, Hal mcadeleleri gibi konular ilenir. Ayrca Dou Trkesinin rneklerini de bu destanlar

131

vastasyla incelememiz mmkndr. Bahsetmemiz gereken bir dier tr de Dede Korkut hikyeleridir. Bu hikyeler, halk hikyesi, halk masal, destan, halk efsanesi gibi eitli versiyonlara sahip olan, Korkut Atann kiiliinde Trk hayatn anlatan ve bugn bile sosyal hayata etkisi devam eden bir destanmz olarak pek ok incelemeye kaynaklk eder. Halk klarnn sylemi olduklar destanlar da anonim bir karakter tasn tamasn, ayn amaca hizmet eden ve toplumun ortak yaantsn dile getiren rnlerdir. Boratavn da belirttii gibi destann ada romana doru geliimi boyunca beliren bir takm ara trler vardr (Boratav 2000, 49). Bu nedenle destan ile roman arasndaki iliki kendini adm adm genileten bir yap gsterir. Destanlarn nazm veya nazm nesir kark yazldn ve romana ait nesir slubundan farkl olduunu biliyoruz. Destandan romana geite nesir slubu ile yazlan eserlerin nemi olduunu belirttikten sonra, bunlar ksaca incelersek karmza kacak trlerden birisi gazavatnameler olacaktr. Necmettin Turinaya sorarsanz, gazavat-nmeler romana bir adm kala yazlm metinlerdir (zgl 2002, 9). Bu eserler, genellikle fetihlerin artt, ehirlerin kalelerin fethedildii zamanlarda yazlmtr ve ierisinde padiahlarn, vezirlerin, aknclarn, hayatlar anlatlr. Kimi zaman tasavvuf unsurlarla da beslenen ve orduya azim vermek amacyla yazlan gazavatnameler, Argunaha gre, balangta kronik eserler arasnda saylabilecekken srekli tekrarlanmalar, olaanst unsurlara yer vermeleri bunlara destan mahiyetini kazandrmtr (Argunah 1990, 45). kinci bir balk olarak, klasik edebiyatn ok sevilen bir tr olan mesnevilerden bahsetmemiz gerekecektir.
Mesnevler bir koldan romans geleneini yaatrken, mesnevlerden karlan mensur hikyeler de dier koldan romann oluumunu hazrlar. ounlukla meddahlarn nesre evirdii bu hikyeler kalabalklara anlatlmak gibi bir maksat gdld iin, aslna ok da sadk kalmaz; meddah kendi hayatndan, yaad dnemden yapt ilavelerle metnin tabiliini, gerekliini ve inandrcln artrmaa alr. Bylece, mesnevnin tematik malzemesi nesre aktarlrken romansa it unsurlar kaybeder ve roman unsurlar kazanr. Prof. Dr. kr Elinin kitb, mensur, realist stanbul halk hikyesi adn verdii bu hikyelerin byk ksm, Sultan IV. Muradn nedmi ve devrin mehur meddah Tfl Ahmed elebinin anlattklardr. Mevcut yazmalar yannda, XIX. asrda kitap halinde neredilmeleri de gsteriyor ki, halka anlatlanlar halkn okuduklarna

132

dnmektedir. Mesnev-hnlarn bir dinleyici kitlesine okuduu veya mrekkep yalam insanlarn kendi kendilerine okuduklar mesnevler incelmi zevk shibi insanlar iin halk kitab (volksbcher) hviyetini kazanmken, kitb, mensur, realist stanbul halk hikyeleri daha ziyde elencelik roman (unterhaltungsroman) ihtiyacn karlar gibidir (zgl 2002, 12).

Destandan romana geite anlmas gereken bir dier balk din byklerinin hikyelerini anlatan ve onlarn kerametlerine yer veren menakpnamelerdir. Zamanlarnda ok sevilerek okunmulardr. Drdnc balmz cenk nameler oluturur. Cenk nameler, destanlara ok benzerler ve halk arasnda anlatlan yeni vakalarla eitlenerek deiirler. Genellikle masal havasnda anlatlan cenk hikyeleri, dnemlerinde ok byk ilgi toplamlardr. zellikle Hazreti Alinin ve Hazreti Hamzann savalarnn ve kahramanlklarnn sklkla konu edildii bu eserler, halkn ok severek okuduu ve gnmzde de byk camilerin evresindeki dkknlarda satlan ve belli bir okuyucusu bulunan eserlerdir. Bu saydklarmza gre konuyu toparlayacak olursak Boratavn tespit ettii u sonuca ulamamz mmkndr:
1. Destan da, roman da zaman ve itima muhite bal edeb nevilerdir. Destan cemiyetin kendi dndaki, cemiyetlerle mcadelesi devrinin mahsuldr. Destan kahramanlar, bu mcadeleyi en iyi temsil eden ahsiyetler, reisler, byk iler baaran kiilerdir. iir Lisan bu nevin hakim ifade vastasdr. 2. Cemiyetin dhilinde, zmreler arasndaki tezatlar iddetlendii, farkl seviyeler binaenaleyh birbirine aykr temayller belirdii zaman, meydana gelen yeni edeb nevin mevzuu gibi ifade eklinde de deiiklikler olur. Bu devirde destan fonksiyonunu romana devreder. Romanda sanatkrn cidal halinde olan temaylden birini temsil ettii, bir ideale, bir emele erimek itiyak iinde kvrand grlr. Kaba, hain realitenin vuzuhla ifadesine daha uygun olan nesir, bu nevide hkimdir. 3. Destann romana intikali birden bire olmaz. Ortaa menkbev edebiyat ve halk hikyeleri, cemiyet iindeki dahil mcadele ve isyanlarn menkbev-destan hikayeleri bu intikal devrinin epope ile roman arasndaki merhalesini tekil eden eserlerdir. Belki bundan dolay bu merhale nevilerinde, nazmla nesir yan yana yaamaktadr. Bizim halk edebiyat ananemizde bunlar tpk destan gibi, temsil bir inat karakteriyle vasflandryorlar (Boratav 1991a, 70).

Destanlar, yerlerini romana brakrlarken, kendileri de tarihin karanlk devirlerini aydnlatmada tarihilerin kulland malzemeler olarak tarih sayfalar arasna

133

karmlardr. Yaznn olmad karanlk devirlerde ve onun ardndan yaanan iddetli deiimlerde destanlar, belge nitelii tayan rnler olarak kullanlmlardr. Bunun yannda destanlar, roman tr ierisinde de kendilerini besleyecek ve devam ettirecek bir alan bulmulardr. Her ocuun ailesinden benzerlikler tamas gibi, destandan doan romanlar ierisinde de destana her ynyle benzemeye aday olan bir tr vardr. te bu tr, tarih romanlardr. Sanat gayesi ile yazlm olan tarih romanlarda bu benzerlik kendisini ok ak bir biimde gstermese de popler tarih romanlarda daha belirgin bir izgi tespit edilebilir.
Destan geleneinin Trk romanndaki izleri incelenirken iki nokta dikkati ekmektedir. 1. Bilinen destanlarmzn yazl olarak halka aktarlrken, baz yazarlarmzca deiik kollarnn birletirilerek hatta araya deiik motifler katlarak yaynland grlr. zellikle ocuklar ve genler iin yazlm tarih romanlarda ve macera romanlarnda halk edebiyat unsurlar oktur. Bazlar ise romanlatrlr. [] 2. Gnlk olaylardan veya yazarn ahit olduu, duyduu olaylardan hareket ederek destan slbunun, yapsnn, ahs zelliklerinin kullanlmas bir hayli yaygndr. Burada da, o eserin destan ve halk geleneiyle ba ele alnmtr (Kaya 2004, 8).

nsanlar, balangtan beri anlatma ihtiyacn duymulardr. Yaznn olmad zamanlarda szle, szn olmad zamanlarda da eitli izimlerle anlatma ihtiyalarn ve bunun paralelinde dinleme ihtiyalarn tatmin etmilerdir. Edeb mahiyetteki eserleri mitlerle balatarak, efsanelere, masallara, destanlara, halk hikyelerine ve oradan da romanlara ulatran insanlar, bu eserleri ile medeniyetin gelime izgisini de takip etme olanan bulmulardr. Bu trler kendi aralarnda kesin snrlarla ayrlmamakla birlikte hitap ettikleri evrelere gre birbirlerinin kimi zelliklerini deitirmilerdir. Szl iletiimin ve nesilden nesile aktarmn aktif olduu kltr dairelerinde bu tr deimeler normal grlmtr. Olduka sevilen ve tm toplum zerinde bir etkileyicilii olan kahramanlar ya da olaylar ozanlarca anlatlm, oluturulan eser, uzun zaman ilenerek yeni szler, yeni unsurlar kazanm ve deimitir. ok uzun zamanlar sonunda yazya geebilmi olanlar, ilk kaynaklarndan olduka farkllam olmaktadrlar. Bu farkllklara ramen, zndeki ilk ekirdein tespit edilebildii ve tarih kaynaklarla aklanabildii eserler, destanlarn modern biimleri olarak tarih romanlara dnebilirler.

134

Destan ve Tarih Romanlarda Vaka Destan, tarih roman balantsn ilk olarak olay rgs asndan deerlendirirsek, iki trde de hemen hemen ayn konularn ilendiini grrz. Destanlarda konu, insanlarn gerek doaya gerekse baka kavimlere kar verdikleri hayatta kalma mcadelesidir. Tarih romanda da daha gelimi bir biimde toplumlar aras savalar, belirli bir zamanda yaanm olan felaketler ve ona verilen tepkiler, insan hayatn etkileyen her trl deime vb. konu edilir. Sava sebepleri kahramann iini yakan kiisel bir nedene balanabildii gibi toplumsal bir amala da aklanabilir. Destanlarn amac, yaananlara kar bir tepkiyi dile getirmek, insanlarn unutamad olaylar canl tutmak, bir toplumun sesi olabilmektir. Tarih romanlarda da ama, kolektif bir uur oluturabilmek, aclar dindirmeye ve sevinleri paylamaya almaktr. Bu eserlerde insanlarn deien koullara rahata ayak uydurmalar salanmaya allrken, onlar birlik ve beraberlik ierisinde tutabilmenin mcadelesi verilir. Toplumun her kesitinin birbiriyle uyum ierisinde yaayabilmesini salamaya alan tarih romanclar, eski destan syleyicileri gibi, topluma bir inan alamaya alrlar. Mill destanlar bir milletin z olup, o millete ait tm deerleri, toplumun maceralar, savalar vb. inceler. Bu vesile ile de etnografyadan antropolojiye, kronolojiden etimolojiye kadar pek ok bilimsel alana kaynaklk etmekte ve toplumsal uuru ayakta tutmaktadrlar. Mill destanlarmz, tam bir tarih olmasalar da tarih kimi gerekleri bizlere ulatrmaktadrlar. Kiilerin hayatlarna dair tm ayrntlar destanlardan tespit etme olana bulabiliriz. rnein meclisler, evlilik, ad koyma trenleri, kahramanlk vasflar, gler, sava aletleri gibi pek ok konuda bu eserler ilimlere yardmc bir karakter izmektedirler. Tarih romanlar da gnmzde, milletlerin deerlerinin yanstld, gemi bir zamanda yaanan hayatn niteliinin gsterilebildii, belge ve kaynak kullanmyla da gemie dair ayrntlarn netletirildii eserlerdir. Geri destanlar, gemiten bugne uzanrlar ve yorum artlarn beraberlerinde getirirler. Tarih romanlar ise, bu gnden gemie bakarlar ve yorum artlarn da gelecekten gemie tarlar. Ancak her iki tr de bize dn deerlendirme frsat vermektedir. Enginn, tarih roman ve destan ba ile ilgili olarak unlar syler: Bunlar geen asrlarn insanlarn bugnklerine balayan bir ba oluturuyor. Eskiden asrlar arasndaki ba destanclar kurard, imdi sra romanclarda (Enginn 2001, 256).

135

Destanlarn ve romanlarn birletii bir dier nokta, onlarn ortaya k zamanlardr. Destanlar da tarih romanlar da bir kabuk deitirme ve bunalm dneminde ortaya karak insanlara, ayn duygular paylaan baka insanlar da olduunu anlatabilmek ve belki destanlarda daha ilkel bir biimde de olsa mill bir bilin uyandrmak adna yazlrlar. Destanlar, bir gelenein rnleridir. Bu nedenle de yeni artlara uyum salayabilmeleri ve kendilerini roman trne dntrebilmeleri kolay olmutur. Romanlarn da destanlar tarih bir belge olarak kullandklar bilinmektedir. Destanlar yazldklar dnem ierisinde tarih olarak da kabul gren eserlerdi. Onlarn tarihe yaklaan yn, tpk tarih romanlarn yapt gibi, yaanan kimi olaylarn, bir kahraman evresinde rneklenmesi ve ideal bir zm ya da sonu oluturulmas esasna dayanyordu. Yani, kurmaca bir gereklikten destanlar dnemi iin de sz etmemiz mmkndr.

Destan ve Tarih Romanlarda ahslar Tarih roman ve destan arasndaki yaknln tespiti iin ahs kadrosuna da mracaat etmemiz gerekmektedir. nk bu iki trn en ok birletii noktalardan birisi kahramanlar konusudur. ki trde de ahslarn kurgulan benzerdir. Modern zamanlarda destann oluabilecei artlar olmad iin elbette ki roman biraz daha farkllaacak ve modern teknikleri de dorulama gayreti iinde olacaktr. Buna ramen, destanlarn tip olan kahramanlar, tarih romanlarda da genellikle ayn biimde karmza kacaklardr. Onlar, hikyeye girdikleri her anda tannabilecek ve sahneye ne iin girdikleri okuyucularca anlalabilecek bir yapdadrlar. Roman kahramanlarnn, ak hayatlar, savalar, zel anlar ve her eyden te duygular vardr ama gnllerinde tek bir ama yatacaktr. Vatana hizmet etmek, memleket zlemini gidermek, toplumsal bir kinin intikamn alabilmek, bir fethi gerekletirebilmek, bir kargaay dindirebilmek vb. gibi eitlendirebileceimiz bu idealler, roman kahramannda da destan kahramannda da neredeyse ayn llerde kendini gsterir. Genellikle sava karakter tayan, sorumluluklarn bilen ve tm benliiyle kahraman olmak iin doan bu kiiler, her iki trde de ayn ideale hizmet ederler. Gkalp, destan ve romanda kahraman ortakln yle aklar:
Roman, yeni zamann destandr; nasl ki destan da eski zamann romanyd. Romann mhim ahsiyetlerine romann kahramanlar denilmesi bundandr.

136

Destan kahraman-perestlik dininin menkbelerinden doar. Kahramanlar iki nevidir: Biri din kahramanlardr ki, bunlara yarm ilahlar denilir, bunlara ibadet edilir. kinci nevi kahramanlar destanlarn ve romanlarn en ehemmiyetli ahsiyetleridir (Gkalp 1924, 3).

Destan kahramanlar doduu andan itibaren dier insanlardan farkldr. ok ksa zamanda konuur, yrr. Hatta Ouz Kaan destannda Ouzun doduktan ksa bir zaman sonra i et ve kmz istedii anlatlr. Kaya, destan kahramanlar ile roman kahramanlarn karlatrrken, bu ilikiyi yle aklar:
Toplumun deimesini isteyen Tanzimat romanclar ve romanlarnda bir misyon alamak isteyen ideolojik romanclar, kahramanlarn ok abuk eitirler. Ozan dili evik olur, ozan eseri iin nemi olmayan ksmlar ve ayrntlar atlar. O yzden destan kahraman ok abuk byr (Kaya 2004, 106).

Daha sonra inceleyeceimiz rneklerde de greceimiz gibi, destan kahramanlarna da roman kahramanlarna da hayvansal kimi benzetmeler ve hayvansal tasvirlerle yaklalr (Kaya 2004, 317). Bunun nedeni destanlarn bal olduu alp tipinin hayvanlarla i ie olmas ve kahramanlarn bu hayvanlara olan ballklardr. Hayvanc toplumun ideal kahraman olan alp tipi (Kaplan 1996, 5) genellikle hareketli bir dzenin ve da dnk, mcadeleci bir yapnn temsilcisidir. Tarih roman kahraman da hayvanna bal, hareketli ve da dnk bir zellik tar. Kahramanlk destanlarndaki abartma ve bytme zincirlemeli olarak geliir, geniler. Dmann gc, kapand kale, birbiri ardnca tek teke kan batrlar, ite bunlar sra ile bytlerek tasvir edilir ( brayev 1998, 304). Destanlarda okuyucular neredeyse hipnotize edercesine verilen abartl sahneler, popler tarih romanlarda da bu biimde devam etmi ve romann macera cephesini oluturan satrlar, okuyucular bu tr romanlara ekmitir.

Destan ve Tarih Romanlarda Anlatc ve Bak As Destanlar ve tarih romanlar, anlatc ve bak as asndan da ou zaman birleirler. Her eyi gren ve bilen hkim bak as ve anlatc destanlarda da tarih hikyelerde de vardr. Destanlarda ve halk hikyelerinde olaylar nc teklik ahs tarafndan anlatlr. Karlkl konumalar ise birinci teklik ahs azndan verilir. Ancak anlatc onlarn karlkl konutuklarn dedi fiiliyle nakleder (Kaya 2004, 316). Kayann

137

aklad bu teknikler tarih romanlarda da aynyla mevcuttur. Tarih roman yazar, konumaya arlk verir. Bu konumalar hem okuyucunun dikkatinin konu zerinde toplanmasn hem de konunun tekrar ifade edilebilmesini salamaktadr.

Destan ve Tarih Romanlarda Zaman Destanlarda zaman da olaylarn birbirini kronolojik olarak takip etmesi ile geliir. Gemite kalan bir durumun anlatlmas veya kahramanlarn hayatlarna ilikin ayrntlarn verilmesi gerektiinde, hikye olduu yerde durdurulur ve geri dn balatlr. Bu geri dn ya kahramann azyla anlatlr ya da anlatc tarafndan zetlenerek aktarlr. Tarih romanlarda da anlan izginin dnda bir gelime grmeyiz. Ancak son dnem romanlarnda, postmodern anlayn getirdii yeni tekniklerin kullanlmas sonucu zamanda krlmalar ve paralanmalar balamtr. Destanlarda zamann kullanm tarih romanla ayn ynde olsa da destan zamanlar belirsizlikler ierir. Belirli bir zaman tarih romanlarda tespit edebiliriz. Bu tarih romann tarih verilere bal kalmas gereklilii ile ilgili bir durumdur. Tarih bir ahsiyetin yaad zaman ve hikyenin merkezine yerletirilen dnemdeki konumu tarihte bellidir. Yazar bir tarihi ahsiyete kurmaca deerler ykledii anda, ayn ahsa ilikin okuyucudaki bilgiler direnie gemeye balar (Trke 1998, 18). Eer roman yazar bu gerein dna kmaya kalkarsa eseri kabul grmeyebilir.

Destan ve Tarih Romanlarda Mekn Destanlarda mekn kullanm incelenirken, ok belirgin olmayan ve sadece genel mahiyette alt izilen bir corafi evrenin kullanldn syleyebiliriz. Destan, farkl alarda, farkl meknlarda yaayan ve yaayacak olan tm insanlara bir mesaj vermek amacnda olduu iin, meknn bu tarz bir belirsizlikle izilmesi gayet doal grnmektedir. Gnmzde Manas, Ouz Han vb. Trk destanlarna baktmzda, bu destanlarn olduka deiik corafyalarda ve deiik biimlerde anlatldn, takip edildiini dnrsek, bu belirsizliin amac sanyoruz daha iyi anlalr.

138

Destan ve Tarih Romanlarda Dil ve slup slup bakmndan incelendiinde her iki trde de hamas ve yceltilmi bir slubun kullanld grlr. Kahramanlara yer yer olaanstlklerin de yklendii bu trler, masals bir anlatma da bavurabilirler. Ancak iki trde de destan slubunun ar bast muhakkaktr. Tarih romanlar ve destanlar hayata kar direniin ve insann kendini sorgulaynn rnekleyicileri olduklar iin, bu eserlerin sert, kuvvetli ve youn bir anlatm ile kaleme alnmas daha doru grnmektedir. Destan ve Tarih Romann Fark Destan ile tarih romanlar arasndaki fark ise Merie gre onlarn tarihleri ve geree yaklama tarzlar ile ifade edilir.
Romann zellii kurgusal bir edebiyat tr olmaktr; bununla beraber konusu ok defa yaanm olaylardr. Anlat yntemleriyle edebi bir hakikat havas yaratmaya alr. Destandan bu iki ynyle ayrlr. Destan, yzde yz tarihe dayanmasa da bsbtn hayal de deildir. Evet, konusu efsanedir, anlat yntemleri edeb bir gven uyandrmaya almaz pek. Baka bir deyile sylenilenlere inanlm, inanlmam umurunda deildir. Aradaki zddiyet bu iki trn tarihiyle izah edilebilir: Roman daha gen bir medeniyet dneminde geliir. nsanlar artk gerekle hayal arasndaki farka daha ok nem vermektedirler. Romanc, hikyelerini olaylarn otoritesine dayandrmak ister. lk romanlarn birou mektup ve hatralar taklid eder. Mektup ve hatra yaanlan olaylar anlatr (Meri 2003, 133134).

Destanlar ile tarih romanlar arasnda grlen farklardan birisi de bu iki trn ele aldklar toplum yaps ile ilgilidir.
Destanda cemiyeti bir btn, mtecanis bir ktle halinde grrz. Destann kahramanlar bu ktle adna i grrler: onlar kendi aralarnda bile birbirinden ayrt etmeyiz: Belki isimleri ve kuvvet dereceleri baka bakadr; inceden inceye ahsiyeti tayin eden karakter farklar, sosyal artlarn verdii ayr dn ve gr farklar bu insanlar arasnda belirmez (Boratav 1991b, 305).

Popler tarih romanlarda ise kii esas alnmtr. Olaylarn sonular toplumsal olsa da anlatlar birey merkezlidir. Lukacs iin destan ile roman arasndaki fark, btnlkl kltr ile paralanm kltr arasndaki farktr (Grbilek 2001, 84). Destan, bir kltr anlaynn deimesi ile birlikte yerini romana brakr. Aslnda destanlar, ortaya ktklar dnemlerde, toplumlarn ihtiyalarn karlama ve

139

tarihle olan ilikileri dzenleme grevini stlenmilerdir diyebiliriz. Mitlerin ve efsanelerin dnyasndan, bir anlat olarak kendini ayran ve dneminin en popler rn olan destanlar, belli bir dzen oluturmular ve rnler bu yerlemi dzene gre verilmeye balanmtr. Wattn Romanda esas olan, bireysel tecrbe sonunda eriilen olgunluk seviyesidir. Destanda da ayn olgunlama srecini buluruz (Kantacolu 2004, 24) derken anlatmak istediinin de bu olduunu dnyoruz. Son olarak bu balk ile ilgili unlar syleyebiliriz: Kkleri ok eski alara kadar uzanan milletler, kendilerini ayakta tutabilecek ve salkl bir ekilde gelecek nesillere aktaracak tarih belgelerin bulunmad dnemlerde szl kltr eliyle oluturduu eserleri kaynak olarak grr. Bu eserler, milletlerin gemilerini aydnlatmada nemli bir belge saylabilirler ve toplumlarn hayat tarzlarna dair ilk bilgileri verirler. Toplumlarn meden hayat erevesinde ilerlemesine paralel olarak bu eserler de farkllamaya ve toplumsal ihtiyalara cevap vermeye balar. Ne kadar deiseler ve eitlenseler de toplumlarnn belli bal zelliklerinden kopmayan bu trler ierisinde tm trlerin anas olarak kabul edilen destanlarla, tm trleri iinde barndrabilecek bir yapda olan romanlar arasnda zel bir yaknlk sz konusudur. Destan mitlerin olaanst kahramanlarndan sonra kendisine insan konu alarak yolunu izmeye balam ancak bu sre ierisinde masals ve efsanev motiflerinden de vazgememitir. Edeb devrelerle birlikte gelen ve hitap edilen kitleye gre farkllk gsteren trler, destan ile roman arasndaki merdivenleri oluturmaktayd. Roman, zellikle insan en geni boyutuyla anlamaya girien ilk sanat tryd ve bu atlmnda vaktiyle destann grm olduu rol grdkten baka, onu da amaya alyordu (lken 1971, 179). Destan yerini romana braktnda, ateli ve kalabalklar iin konuulan, kalabalklara hitap edilerek yaanan bir devirden de bireye hitap eden bir dnyaya geilmi oluyordu. Destanlar, romanlara olay btnlnn nasl kurulacan retmi, kahramanlar iin modeller vermi, zaman ve mekn kullanma konusunda tekniklerini sunmu ve roman adm adm hazrlamtr. Roman destan vastasyla inkiafn tamamlarken, destan da bir taraftan tarihe kaynaklk etmeye balam bir taraftan da tarih romanlarn bnyesine karmtr. Halka okumay sevdirmek amacnda olan popler tarih romanlar, sanat gayesi gden tarih romanlara gre, geleneksellie daha yakn olmalar nedeniyle, destana en ok yaklaan tr

140

olmutur. Tarih roman, bir yandan gereki romanla birleirken, dier yandan mill destanla birleir (Boynukara 1993, 228). Pek ok bakmdan birbirini tamamlayan bu iki tr, tarih romanlar var olduka birbirleri ile yaayacak gibi grnmektedirler.

4.8. Popler Tarih Romanlar ve Trk Tarihinde Konu Edindii Dnemler Tarih, insanlara kendilerini tantan ve onlara medeniyet ierisinde bir konum veren en nemli kaynaklardan birisidir. Medeniyet halkalar halinde birbirine balanan kltr dairelerinden meydana gelir. Bu kltr dairelerinden kimisi zamanla byk halkadan kopar, kimisi de bal bulunduu bu medeniyet dairesinden kopmamak iin mcadele eder. nk kopan her halka artk hem dnya iindeki konumunu yitirmi, hem de dnya hafzasndan silinmi olur. Bu yok olu ise, toplumlarn yaamak istemeyecei tek kader olsa gerektir. Trk milleti, tarihin ilk dnemlerinden beri byk medeniyet halkasnn ierisinde olan bir millettir. Bu uzun mre paralel olarak elbette eitli dalmalar, krlmalar, kopmalar grmtr. Ancak, dmek zere olan bir halkann yerine bir dierinin hemen eklenmesi nedeniyle, milletimiz farkl adlar altnda hayatiyetini devam ettirmitir. Millet hayatnn en eski alardan bu gne uzanyor olmas, uzun bir zaman diliminde yaanmln gstergesidir. Bu uzun hayatn nemli bir ksmnda yaz ve belge asndan gerekli kaynaklara sahip olunsa da yaznn henz kullanlmad dnemlere ait bilgilerin yeterli olmamas bu yaanmln incelenebilmesi noktasnda bir engel olarak karmzda durmaktadr. te bu ksr dnemde tarihin bir ilim olmak dnda, edeb trler iin kaynak olma zelliinden yararlanlmtr. Eskiden birer anlat olarak dnlen ve birbirinden ayr grlmeyen tarih ve edebiyat arasndaki yaknlk, bu dnemlerin izlerinin tespitinde aratrmaclara kolaylk salamaktadr. Destanlar, efsaneler, rivayetler, menkbeler, gazavatnameler, zafernameler, fetihnameler, surnameler, ehrengizler, kasideler, mersiyeler, kitabeler ve hatratlar gibi pek ok edeb malzemenin kaynaklnda, tarih gereklerin ilk ekirdeklerine ulamak mmkndr. Tarihi bu malzemeleri olgularla birletirip tarihi kurgularken; edebiyat da bir ariv olarak grd tarihten hareket ederek, eserini yazar. Resm tarihin, gerek bilgilere ulamay engelledii dnemlerde de edebiyatnn eserleri yol gsterici olur.

141

Tarih sanatkrlarn bitmez tkenmez ham malzemesidir. Her romanc mazinin bir annda, bir defa vuku bulmu ve ikinci bir defa aynen tekrarlanmayacak olan tarih olaylar, dnya grne, mizacna, insan anlayna gre veya yaad gnlerin uyandrd armlarn nda yeni batan ina eder (Enginn 2001, 254).

Kurulan bu yeni gereklik sayesinde, romanclar, tarihe yeni bir bak ve yorum katmakta ve perde arkasnda kalan olaylar da anlatmaya alarak, tarihin anlalrln artrmaktadrlar. Tarih, gemite kalan ve bir daha yaanamayacak olan olaylarn bilgisidir. Tarihi canlandrma ya da anlayabilme gcmz ancak elimizde olan belgelerle snrldr. Bunlarn da byk bir ounluunda aydnlatlamayan noktalar bulunmaktadr. Bu karanlkta kalan dnemler nedeniyle, tarihe olan yaklamlarda da farkllklar grnmektedir. Aratrmaclar, bu karanlk zamanlara ait gelimeleri ancak yorum gcyle aabilecekleri iin, ayn konuya farkl bak alaryla yaklamakta ve zellikle yakn tarih ile ilgili birbirini tutmayan sonulara varmaktadrlar. Tarih, deneye ak olmayan ve tekrarlanamayan bir bilgi olduu iin de bu tartmalar devam edip gidecee benzemektedir. Bu belirsizlikler, tarihe deiik alardan bakma noktasnda tarih romanlar da dourur. Sanatlar edebiyatn iirden tiyatroya, romandan hikyeye, hitabetten hatraya kadar hemen hemen her trnde bir tarih dnemi ilemek ve yaadklar devirle, gemi dnemler arasnda ba kurmak istemektedirler. Tarihe didaktik bir yaklam ile bakan ve amac insanlara tarihi sevdirmek olan popler tarih romanlarn nemi de bu noktadan sonra balamaktadr. Tarih romanlar, insanlara deiik noktalarda tesir ederler. Cemiyete bunlar vastasyla baz kavramlar yerletirilebilir, baz deerlerin telkini, bazlarnn da hicvi yaplabilir (Argunah 1990, 384). Tarih romanlarn, okuyucu beklentilerini yerine getirmek ve zellikle genlere tarihi sevdirmek noktasnda paylar byktr. Tarih romanlar, tarihin ykn almak ve onun daha ok tartmal noktalarn anlalr klabilmek gibi bir grev yklenmilerdir. Ayrca popler veya estetik tarzda tarih roman kaleme alan tm yazarlarn iddia ettikleri gibi tarih romanlar, her eyden nce, insanlara bir zm yolu retebilmek ve onlarn gemi dnemlerden aldklar telkin ile hayatlarna devam edebilmelerini salamay amalamaktadr. Ggn, Namk Kemali anlatrken onun tarih hakikatleri bilmenin gnllerde mill muhabbeti, vatan ve millet sevgisini artracan dndn vurgular. Namk Kemal, kmeye balayan Osmanl mparatorluunun

142

kurtuluunun sistemli bir tarih uurunun uyanmasyla salanabileceine inand iin de tarih konulu eserler yazar (Kaya 2004, 239). Kiiler, gemii ancak hatralar ile yaarlar. Tarihin de hatralarda yaayabilmesi iin, onun yaanmlnn insanlara aktarlmas ve bir ahit tarafndan bizlere sunulmas gerekmektedir. te bu ahit, tarih dnemlerle ilgili eserler veren tarih romanc olur. Tarih romanlarmz, ele aldklar dnemlere gre aadaki gibi snflandrabiliriz:
I. slmiyet ncesi Trk tarihini konu edinen romanlar II. Trk- slam tarihinin ilk dnemlerini konu edinen romanlar III. Osmanl tarihini konu edinen romanlar IV. Osmanl Devletinin ykln, Mill Mcadele ve Cumhuriyetin ilk yllarn konu edinen romanlar (Argunah 1990, 390).

slamiyet ncesi Trk tarihini konu edinen romanlarda, Trklk akmnn ve Atatrkn ynettii Trk Tarih Tezinin etkisi vardr.22 Bu romanlarda, Trklerin Orta Asyadaki yaantlarn ve Anadoluya ya da daha baka blgelere kimi nedenlerle g edileri anlatlr. Ayrca Hun ve Gktrk tarihinin ve devlet adamlarnn anlatld grlr. in ile olan ilikiler, devletlerin ykl nedenleri, Gktrklerin bamszlk mcadeleleri bu devirle ilgili olarak yazlan romanlarda ilenen konular arasndadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda rnekleri verilmi olan bu eserlerin devam gelmemitir. Bu romanlarn kahramanlar alp tipini rnekler, yazarlar destan slbunu ve hatta paralarn kullanr, eserlerde din bir anlatm veya din
Trk Tarih Tezi, Trk milletinin tarih kkenlerini aratrmak zere oluturulmutur. Cumhuriyet dnemi ncesinde Trk tarihi genel olarak mmet tarihi ve Osmanl tarihi evresinde incelenmekteydi. Eski Trk tarihine ynelme fikri Cumhuriyet ile birlikte domu ve millet olma uurunun daha kkl bir biimde yerlemesi amalanmtr. O zamana kadar tm Avrupada ne srlen, Trklerin sar rka mensup barbar insanlar olduklar, bu nedenle de meden olmadklar ynndeki fikirlerin rtlmesi ve ayn zamanda Trklerin Anadolunun eski sahibi olduklarnn kantlanabilmesi iin Trk tarihine ynelmek mecburiyeti hissedilmitir. Trklerin tarihin en eski milletlerinden olduunu ispatlamak, Trk tarihinin gelime evrelerini ortaya karmak ve Trk insann hakkndaki yanl deerlendirmelerin nne gemek iin, mill tarihimizin belgeler ve ilm almalar ile gn yzne karlmas gerekmekteydi. Bunun iin gereken sistemli alma Trk Tarihi Tetkik Heyeti aracl ile yrtlecekti. Trk Tarih Tezinde belirtilen hususlar yle anlatabiliriz: 1. Trkler, brakisefal ve beyaz rktandr. Beyaz rkn anayurdu Orta Asyadr. 2. Medeniyetin beii Trklerin anayurdu olan Orta Asyadr. 3.Anayurtlar olan Orta Asyadan deiik sebeplerle g eden Trkler bylece dnyaya medeniyeti yaymlardr. 4. Anadolunun ilk yerli halklar da Trklerdir, dolaysyla burann ilk sahipleri Trklerdir. 5. Trklerin slam medeniyetine katklar aratrlmaldr. 6. Osmanl devletinin kuruluu ile ilgili iddialar aratrlmal gerek ortaya karlmaldr. Bu konuda ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: Ramazan Tosun, Atatrkn Trk Tarih Tezi, Ata Dergisi, Say 10, Konya 2002, s.231234.
22

143

unsurlar yoktur, mcadele insanlarn varlklarn devam ettirebilmeleri noktasndadr. Trk slam tarihinin balangcn konu alan eserlerde ise, genellikle slamiyetin kabul edildii dnem ve Osmanlnn kurulu devrine kadar olan dnem konu edilir. Argunah bu devri anlatan romanlar iki grupta toplamtr. Birinci grup Asyada hkm sren Moollar, Harzemahlar, lhanllar ve Gaznelilerin tarihini anlatan eserlerden oluur. kinci grup, Trklerin Anadoluya gelileri ve Anadoluyu Trkletirme mcadelelerini ele alan eserlerdir. Genellikle Malazgirt Savann, Hal Mcadelelerinin ve Seluklu tarihinin ilendii bu eserlerde, slam unsurlarn kullanldn grrz. Alp tipi yerini veli tipine brakrken, manevi ihtiyalarn da arttn ve kahramanlarn bu manevi tatminin de peinde olduklarn syleyebiliriz. Tanzimat devrinde zellikle Namk Kemal tarafndan eitli trler kullanlarak rneklenen bu romanlarda o dnemin anlaylarna paralel olarak slamclk dorultusunda eserler verildiini, Cumhuriyet devrinde ise Trklk ideolojisine balanldn grrz. Bu dnemde ilenen dier bir konu da slamiyet tarihidir. slm tarihinden ilenen konular arasnda peygamberler tarihi, slmn yayl, stanbul nlerinde ehit den Hz. Eyp el-Ensr, Emevlere kar dzenlenen ihtilllerin kahraman Ebu Mslim Horasan, Hal Seferleri saylabilir ( Yaln 2002, 261). Osmanl tarihini konu edinen eserlerin, bu tarihin ok uzun bir zamana yaylmas nedeniyle, yzyllar esas alnarak incelenmesi daha doru grlmektedir. a) 13. yzyln sonlar ile 14. yzyl ileyen romanlarda, Osmanl devletinin kuruluu takip edilebilmektedir. b) 15. yzyl ileyen romanlarda Ankara Sava ve Fetret Devri, stanbulun Fethi ve Fatih Sultan Mehmet Devri ile Cem Sultan ve II. Bayezit arasndaki taht mcadelesi anlatlmtr. c) 16. yzyl, Osmanl tarihinin en hareketli zamanlarn kapsar. Yavuz Sultan Selim Dnemi, Kanuni Sultan Sleyman Devri ve Trk denizciliini zirveye tayan Osmanl denizcileri bu dnemi ileyen romanlarda ska yer almlardr. Ayrca harem hayatn anlatan romanlar da bu devirle birlikte yazlmaya balanmtr. zellikle Hurrem Sultann anlatld ve cinsel elerin de yer ald bu romanlar, tarihte kadnlar saltanat olarak adlandrlan dnemi rneklemeye alan romanlardr. ) 17. yzyl, bu dnemi anlatan romanlarda, Osmanl tarihinde bozulmann balad

144

bir devir olarak ilenir. Dneme damgasn vuran isim Ksem Sultandr. Ksem Sultan ile Turhan Sultan arasndaki mcadele, Deli brahim, Gen Osman ve IV. Murat devrini sklkla ileyen bu romanlarda, harem kadnlarnn ynetimde etkin olmasyla birlikte balayan skntlar yanstlmaya allm ve yenierileri isyanlar ile ilgili skntlar da artan bir biimde ilenmitir. d) 18. yzyl konu edinen romanlarda, Lle Devri ve yenieri isyanlar anlatlr. Lale Devrini genellikle bir fon olarak ileyen bu eserler, zellikle byk yenieri isyanlarn ele almlardr. Devletin k nedenlerini de bu dnemi ileyen romanlaryla anlatmaya balayan romanclar, eletirel baklarn arttrmlardr. e) 19. yzyl konu edinen romanlarda ounlukla Kafkasya ve Rusyada mcadele veren eyh amil anlatlr. Osmanl tarihi konular olarak II. Abdlhamid Devri ve Osmanl-Rus Sava ele alnr. Ayrca Yenieri Ocann kaldrlmas hadisesi de bu dnemi anlatan romanlarda karmza kmaktadr. Osmanl mparatorluunun ykl ile Mill Mcadele Devrini ele alan romanlarda konu II. Merutiyet ile balar ve Cumhuriyetin kuruluuna dek gider. Osmanlnn Mill Mcadele devrinde de hayatiyetini srdryor olmas bu iki dnemin birletirilmesinde etkili olmaktadr. Bu dnemi ileyen romanlarda Balkan Savalar, I. Dnya Sava ve cepheleri, zellikle anakkale ve Sarkamta yaananlar anlatlmtr. Savalar dneminden sonra, Mill Mcadele Dnemi ilenmi ve bu balkta da stiklal Sava ile Cumhuriyetin ilk yllar ele alnan konular olmutur. 23 Bu dnem ile ilgili romanlar, malzemenin hazrlndan ve bolluundan dolay sayca fazladr. Ayrca destan bir slubun grld ve yeni bir uyann habercisi olarak destan unsurlarnn kullanld bu romanlar, toplum iin hazrlayc olmutur. Yenilikleri tantma ve benimsetme gayretleri de bu dnem romanlarnn say ve ierik bakmndan zenginlemesini getirmitir. Pek ok romann alt yapsnda, yaplan inklplarn rneklendiini grrz. Harf inklb, tekke ve zaviyelerin kapatlmas, giyim kuamda yaplan yenilikler vb. hemen her alanda yaplan deiimlere iaret edilen romanlarda, devrin gelimelerini takip etme imknn da bulabilmekteyiz.

Bu snflandrmann yaplmasnda ve dnemlerle ilgili bilgilerin verilmesinde byk lde Hlya Argunahn, Trk Edebiyatnda Tarih Roman adl doktora tezinden yararlanlmtr. Ayrntl bilgi iin: Hlya Argunah Eraydn; Trk Edebiyatnda Tarih Roman (Trk Tarihiyle lgili), Doktora Tezi, Marmara niversitesi, stanbul 1990.

23

145

V. BLM M. TURHAN TAN ve DEVR NDEK YER

5.1. M. Turhan Tann24 Hayat - Sanat ve Eserleri M. Turhan Tan ile ilgili olarak elimizde olan bilgiler, olduka elikilidir. Yazarn biyografisi ile ilgili olarak edinebildiimiz en temel bilgiler, yine kendisinin nala gndermi olduu hl tercmelerine ve yazarla ada olan kiilerin hatratlarna dayanmaktadr. Turhan Tann asl ad Samih Fethidir. 1885 ylnda, -babas stinaf Mahkemesi Ceza Dairesi Reisi iken- Diyarbakrda doan M. Turhan Tan aslen Sivasl olup, Sivas erafndan Ahmet Fethi Bey ile yine Sivasn tannm ailelerinden olan Nuriye Hanmn oludur. Yazarn babas, istinaf mddeiumumliklerinde bulunmu, devrinin ileri gelen kiilerindendir. M. Turhan Tann bykbabas Cell Paa, onun babas Aleddin Paadr. Aleddin Paa, III. Mustafann kzlarndan Hatice Sultann ei Kk Seyit Ahmet Paann olu ve I. Abdlhamitin kz Hibetullah Sultann eidir.25 Onun babas Selman Paa, onunki Amasya valisi Byk Seyit Ahmet Paa, onunki de Bostanc Mehmet Aadr. Bu soyun Sivasta bilinen ba Selman adl bir Trkmen beyidir. Gmlcine ve Vefa dadilerine bir mddet devam eden ve babasndan Farsa, zel retmenden Arapa renen Tan, babasnn vefat zerine Sivasa gider. 1902de Hukuk Mektebine girmek iin tekrar stanbula gelen M. Turhan Tan, edeb mecmualarda nazm ve nesir yazlar yazmaya ve ada yazarlarla birlikte olmaya balar. Devam eden srete arkadalarndan bazlarnn yakalanmas ve hapsedilmesi zerine Sivasa dner. Burada Vali Reit Akif Paann himayesi altna giren romancmz, Paann ktibi olarak grev yapmaya balar. Daha sonra vilayetin resm

24

Mehmet Turhan Tann asl ismi Mehmet Samih Fethidir. Ancak eserlerinde daha ok M. Turhan Tan ismini kulland iin biz de onu kabul ettik. 25 Hibetullah Sultan ile Aleddin Paann ok hazin bir ykleri vardr. Turhan Tan, bu hikyeyi li Maceralar isimli eserinde anlatmaktadr.

146

gazetesinde bayazarlk grevini yrtr. Baz okullarda Trke ve tarih retmenlii yapar. Yazar, Mahmut Kemal nala gnderdii hal tercmesinde unlar syler:
Merutiyetin ilnn mteakiben stanbula geldim. Reit kif (Paa)nn yan azalna tyin olunmamaktan mteessir ve mnkesir olarak- Msra azimetinde refakatinde bulundum. ttihat ve Terakk erknyle Paa arasnda cereyan eden hararetli muhaberede yine ktiblik yaptm. Ve Paann mnakaadan muzaffer ktn Enver ve Tlat Beylerin (Paalarn) tarziye verdiklerini grmek zevkine erdim, stanbula dndm ( nal 2002, 2131).

1909 ylnda Birinci Belediye Dairesi Muhasebe ba kitabetine ve bir buuk sene sonra da skp Lisesi edebiyat retmenliine atanr. retmen maalarnn tenzil edilmesiyle birlikte istifa ederek stanbula gelir. Samsun, Amasya Tahrirat mdrlklerinde, Remadiye, Yalva kaymakamlklarnda, orum ve Kayseri mutasarrflklarnda bulunan ve Mill Mcadele dneminde Sivas Kongresine katlarak milletvekili seilen yazar, daha sonra skdar mutasarrflna atanr. 1922 ylna kadar bu grevini srdrdkten sonra siyas ve idar hayattan ekilerek kalemiyle geinmeye balamtr. Uzun bir hastalk dneminden sonra, 1939 ylnda stanbulda vefat eden yazar, Edirnekap ehitliine defnedilmitir. Onun lmyle ilgili olarak nal unlar syler:
Her hlde memleketin irfanna-gc yettii kadar- hizmet eden himmetli, gayretli bir adam idi. Ne fayda ki bir ok emsali gibi ay n eyle bugn anma gamm-i ferdy Sana smarladlar m bu yalan dnyy Beytinin medlliyle amel ve onun zehr-nak tesiriyle hayatna iras- halel ederek vaktinden evvel dnyadan elini ekti ve muhiblerine elem ektirdi ( nal 2002, 2132 2133).

M. Turhan Tan, edebiyat dnyasna aruz vezninde yazd iirleri ile girmitir. Tasvir-i Efkr ve Tercman- Hakikat gazetelerinde S ; Servet-i Fnn dergisinde Bedreddin Mmtaz,Halil Rd; Merutiyet devrinde M. S. ; tihad ve Rbab dergilerinde kendi imzasyla makaleler ve iirler yaymlamtr. Hayat Ansiklopedisinde M. S. rumuzu ile yaymlanan maddeler de ona aittir. Yazar asl nne, Ahmet Refik Altnayn at yolda ilerleyerek, M. Turhan Tan

147

imzas ile yazd tarih romanlar vesilesiyle kavumutur. M. Turhan Tan, yazarn olunun ismidir ve yazar, yakn evresine kendisi gibi olunun da edebiyat dnyasnda bulunmas arzusuyla bu nam- mstear kullandn anlatmtr. M. Turhan Tan, bu imza ile ilk defa Son Saat gazetesinde Deliyi tefrika ettirmitir. Eser, olduka geni bir yank uyandrm ve yazar bu eserinin ardndan tarih roman sahasna girmitir. Bu eserin roman olmak bakmndan hi de iyi olmadn syleyen Gezgin, bir yandan eski yaayn dekorlarn aksettirmesi, bir yandan takn ak sahneleri kurmas yznden ok okuyucu bulduunu anlatr (Gezgin 2005, 307). Daha sonra Posta, Zaman gibi eitli gazetelerde romanlar ve makaleler yazan Turhan Tan, mrnn son zamanlarnda da Cumhuriyet ve Tan gazetelerinde tarih fkralar ve romanlar neretmeye devam etmitir. Cehennemden Selam adl eseri ile tarih romanlarnn ilk yetkin rneklerini veren yazar, ok uzun bir sre tarih romanlar yazma yolunda birikimler yapm ve tannm popler tarih roman yazarlarmzdan biri olmutur. Popler ak romanlar trnde kaleme ald romanlar tarih romanlar kadar ilgi ekmemitir. Turhan Tann sanat ile ilgili olarak Gezgin unlar syler:
Tarih roman, mevzuunu, kahramanlarn, dekorlarn, muhit ve ananesini, greneini tarihten alan eserdir. Byle bir romanda tarih ancak sisler arasndan szan aydnlklar gibi biraz hayal meyal olur. oktan yklm devirlere, oktan toprak olmu ahsiyetlerin benliine girmek kolayca baarlamaz. Mevzuu seerken, tipleri tahlil ederken, vakann dekorlarn kurarken tepeden trnaa kadar dikkat kesilmek gerektir. M. Turhan Tan bu hakikati sezenlerdendi (Gezgin 2005, 308).

Turhan Tann tarih roman anlay hayal ve hakikatin sentezine dayanan, aya genellikle yere basan eserler verme noktasndadr. Yazarmz Avrupa Notlarnda tarih romanlarn trl yazlabileceini anlatr.
Tarih roman [] ya tarihten fazla hayal kullanlarak, ya da hayalden ziyade tarih sarf olunarak, yahud da tarihle hayal muvazi yrtlerek yazlr. Birinci ekilde eser, tarihten uzaklar, masala yaklar. Makbul deildir. kinci ekilde roman tad kaar, esere kuruluk siner ve okuyucularn houna gitmez. Yalnz nc ekildir ki tarih zevkile roman tadn bir anda hissettirdiinden okuyucular hem mstefid, hem mtelezziz eder. Bizdeki tarih romanlarn yzde doksan dokuzunda tarihin zerresi yoktur. O halde Walter Sceauttan filndan tesir aramann da yeri olmamak lzm gelir. nk o stadlar tarih okumulard, tarihin zn kavramlard, halka

148

da tarihi -hayalle makul ekilde kartrp- sunmak suretile ibretli ve lezzetli bir uur uyankl yaratmak istiyorlard. Bizde yalnz ve yalnz halkn tarih sevgisini istismar etmek kaygusu var. Tarihin henz tesini bilmiyenler kaleme sarlyorlar, tarih bir ismi ele alarak onun etrafnda tarihi alatacak ve irendirecek masallar uyduruyorlar. Byle martavallarn Walter Sceaut mektebile ne mnasebeti olabilir? (Tan 1938, 130)

Tann bu dncelerinden de anladmz gibi o, romantik bir slupla bilgi ve kurgunun harmanland romanlar yazmann doruluunu savunmutur. Eserlerinde tarihe bal kalmak iddiasn Nerden, Gelibolulu Aliden, Selanikli Mustafadan, Hoca Saadeddinden, Naimadan, Peeviden, Hammerden ve Cevdet Tarihinden ald bilgilerle ve bunlar dipnotlarnda gstermekle ispat etmi olan yazar, bu bilgilerin zerine yerletirdii kurmaca kahramanlarla da hayal adn verdii unsuru tamamlam olmaktadr. Kahramanlar gerek hayatta karmzda grebileceimiz kadar gerek izilmi ve amalarna ulamadan romandan kmamlardr. Gerek tarih kiiliklerin olduka sk grnd hatta anlatlan bir devirde kimlerin devlet ynetiminde hangi grevlerde bulunduu konusunda ayrntl bilgiler de bulabileceimiz romanlarnda Tan, dnem olarak, genellikle halkn hafzasnda ok yer eden ve gcn zirvede olduu devirleri semitir. Eserlerinin byk bir ksmnda yaamyksne dair bilgi krntlar bulmak da mmkndr. M. Turhan Tan, belli bir sanat anlay evresinde eserler vermi ve bu eserlerinde halka faydal olmay amalamtr. Yazarn sanat anlay, ncelikli olarak sanatn millete ynelmesi gerektii ynndedir. Sanat iin sanat dsturu, sanatkr kolaylkla kozmopolitlie gtren bir klavuzdur. Sanat mefhumuna azam derecede sayg gstermekle beraber sanat eserlerinde milliyet ve mahalliyete azam mikyasta yer vermek lzmdr (Yazar 1999, 187). Yazarn, sanat anlaynda z kltre sayg ve onu yceltmek esastr. Hatta bu dncesini popler ak romanlarnn sayfalarna da tamtr. Kadn Avcs adl romannda unlar syler: yz sene evvel, k gecelerinde okunan Hamzanameler; arzu ile Kanberler, filnlar bugn de baslyor ve okunuyor! Acemden gelen bu ruhsuz ve zevksiz masallara mill diyenlere mi, o deyie inananlara m acmal, bilinmez!.. (Tan 1933, 141142).

149

Eserlerinde kendisini belli eden ve duygularn ak ak sylemekten ekinmeyen Tann hamasi bir anlatm tarzna sahip olduunu grrz. Sevgilerini cokun bir dille ycelten; kzgnlklarn da ineleyici bir dille eletiren yazar, tasvirlerinde de ok baarldr. Onun atmosfer kurmadaki baarsna, gnmzde eriebilen yazarlarn says ok azdr (Kerpeten 2004, 2).26 M. Turhan Tan, akc ve sade bir dille kaleme ald eserlerinde, popler tarih romanlarn slup zelliklerini rnekler.
M. Turhan Tann lisana hkim olan akc ve cazip slb, fikirleri ve ifadesindeki vzuh ve sarahat, tasavvurlarnda ve tasvirlerindeki mtenevvi canllk ile kendi sanat nevinde yayacak mmtaz eserler yaratmtr (Yazar 1999, 187188).

M. Turhan Tan, yaad dnem itibariyle hareketli bir mr srm ve gzlem gcn gelitirmitir. Srekli aratrm, okumu ve kendini hep daha ileriye tamaya almtr. Buna ramen Turhan Tann hayat ve eserleri hakkndaki bilgilerin yetersiz ve ounlukla eksik olduunu grmekteyiz. M. Turhan Tan, yllarca edebiyata ve tarihe emek veren bir yazarmzdr. Eser inceleme ve tahlil yazlarndan fkralara; musahabelerden romanlara; hikyelerden iirlere; biyografilerden makalelere; bilimsel eserlerden ansiklopedi maddelerine; seyahatnamelerden, tercmelere kadar pek ok alanda eser veren yazar; kitaplamam iirleri, derlenmemi makaleleri, incelenmemi evirileri ile aratrmaclar iin bir kaynak nitelii tamaktadr. Yazarn sanat anlayna ksaca deindikten sonra, onun kiilii ile edebiyatl hakkndaki son deerlendirmeyi nala brakabiliriz:
Kymet-inas, terbiyeli, nazik, gayur, bir kalem sahibi idi. Gzel yazard. Vaktiyle iir sylerdi. Sonralar tarihilie dkld. Tarihe benzer romanlar, roman benzer tarihler yazard. Bir de mftl enam imi gibi her taraftan irad olunan tarih, edeb, ilm, fenn suallere gazete stunlarnda cevap vermeye davranrd. Yeni Mecmuann liyakatli bir muharririne de sylediim vehile bazen benim mesleime, meslek-i savaba muhalif eyler yazard. Hukuk- kadimeye ve hakkndaki muhabbetime istinaden itab ederdim. Yazlarmn ilm bir kymeti yoktur. Temin-i maiet in yazlm eylerdir demekten ve kusurunu itiraftan Alnt, www.google.com.tr internet sitesinden alnmtr. Bu nedenle sayfa olarak internet sitesinden alnan sayfa verilmitir. Ayrntl bilgi iin aadaki kaynaa baklabilir: Recep Kerpeten; Poplerleen Tarihi Romanclk ve Getirdikleri; Yamur Dergisi, Say 22, Ocak ubat Mart 2004.
26

150

ekinmezdi, liyakatini hazmederdi ( nal 2002, 21322133).

Yazarn says krk bulan romanlarnn byk bir ksm tefrika olarak kalmtr. Baz eserleri de eitli dillere evrilmi ve birka bask yapmtr. Bu eserleri elimizden geldiince tespit etmeye altk.

Roman: 1. Akndan Akna, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1936. 2. Alafranga Bir Hanm, Artin Asaduryan Matbaas, stanbul 1329. 3. li Maceralar, stanbul Matbaas, stanbul 1330. 4. Byc Kar, Hrriyet Matbaas, stanbul 1330. 5. Cehennemden Selm, ktisat Matbaas, stanbul 1928. 6. Cem Sultan, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1935. 7. Cengiz Han, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962. 8. Devrilen Kazan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. 9. Dn Gecesi Sar Gveyin Muaakas, Mesai Matbaas, stanbul 1330. 10. Gnlden Gnle, Agh Sabri Kitaphanesi Milliyet Matbaas, stanbul 1931. 11. Hint Denizlerinde Trkler, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. 12. Hurrem Sultan, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937. 13. Kadn Avcs, stanbul Matbaas, stanbul 1933. 14. Kfir Hakikat, Yeni Osmanl Matbaas, stanbul (Tarihsiz) 15. Krallar Avlayan Trk, Yksel Matbaas, stanbul 1944. 16. Kurnaz Kz, Artin Asaduryan Matbaas, stanbul 1330. 17. Maruf Aynal Necibenin Kz, Hrriyet Matbaas, stanbul 1330. 18. Nedime, lem Matbaas, stanbul 1312. 19. Osmanl Rasputini Cinci Hoca, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962. 20. Safiye Sultan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939.

151

21. Sevin Han, Agh Sabri Kitaphanesi, Milliyet Matbaas, stanbul 1933. 22. Timurlenk, stanbul Matbaa ve Neriyat, stanbul 1935. 23. Ay Yatakta, Shulet Ktphanesi, Semih Ltfi Matbaas, stanbul 1934. 24. Viyana Dn, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937. 25. Yenge Hanm, Artin Asaduryan Matbaas, stanbul 1330. 26. Zifaf Gecesi Harem Aasnn Muaakas, Artin Asaduryan Matbaas, stanbul 1329. 27. Avareler. 28. Baht i. 29. Benli Mehmet. 30. Ben Malm Tanrm, (Taksim Atatrk Ktphanesinde el yazmas olarak bulunmaktadr.) 31. Bir Avu Gl. 32. Deli, (Son Saat Gazetesinde tefrika edilmitir.) 33. Hainler. 34. Harun Reit. 35. Hint Yollarnda. 36. Niin. 37. Paalar Paazadeler, (Taksim Atatrk Ktphanesinde el yazmas olarak bulunmaktadr.) 38. Piler. 39. Saray Dehlizlerinde. 40. Solgun Gl. 41. Yar.

152

Masallar: Aleddin ve Sihirli Lamba Hikyesi, Sd Kitaphanesi, stanbul (Tarihsiz). Edebiyat: Elifba-y Cedide, (Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesi, Seyfettin zege Kitapl, 3269 numaral kayt). Tercme: Rafael, lem Matbaas, stanbul 1314. Biyografi: 1. Atatrk, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. 2. Mehmet Akif, M. Turhan Tan ve Dierleri, (top.: M. Sencer ve N. Salih), Bozkurt Basmevi, stanbul (Tarihsiz). Gezi: 1. Avrupa Notlar, Shulet Kitabevi, stanbul 1938. 2. Balkanda Karagz Neler Grm, Yeni Osmanl Matbaas, 1330. 3. Karagz Neler Grm Edirnede, Yeni Osmanl Matbaas, stanbul 1330 Derleme- nceleme: 1. Tarihte Trkler in Sylenen Byk Szler, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1936. 2. Tarihi Musahabeler, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937. 3. Tarihi Fkralar, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962. Anlan bu eserler ierisinde Akndan Akna, Cem Sultan, Franszcaya; Piler, Osmanl Rasputini Cinci Hoca Yunancaya; Hurrem Sultan Franszca, Yunanca ve Almancaya evrilmitir. 27

27

Bu balkta, bulduumuz kimi kaytlar yan sra kaynaklardan genel bir tarama ve harmanlama yaplmtr. Bu kaynaklar iin aadaki eserlere baklabilir: Atilla zkrml; Trk Edebiyat Tarihi Cilt 2, (ansiklopedik), nklp Kitabevi, stanbul 2004, s. 1198. Behet Necatigil; Turhan Tan, Edebiyatmzda simler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul 1999, s.367. Cumhuriyet Gazetesi, Onaltnc Yl, Say: 5612, 26 Birinciknun 1939. Hakk Sha Gezgin; Edeb Portreler, tken Yaynlar, stanbul 2005, s. 307309. bnl-emin Mahmut Kemal nal; Son Asr Trk airleri, Cilt IV, (Haz.: brahim Babu), Atatrk Kltr

153

5.2. M. Turhan Tann Devri indeki Yeri Turhan Tan, Cumhuriyet dnemi Trk romannn, popler edebiyat bal altnda deerlendirilebilecek alannda kalem oynatan ahsiyetlerindendir. Sadece roman bal altnda deil, dier trlerde yazd eserleri ile de bu dnem iinde nemli bir yeri olan yazar, daha ok popler tarih romanlar ile tannmtr.
Tarih roman veyahut romanesk tarih nevi esasen bir buuk asra yakn bir zamandanberi edebiyat nevileri arasnda kendini gstermeye balamtr. Devir devir atelenerek, zaman zaman kller altnda kalan ve mazinin anl levhalarn canlandrmak suretile bilhassa mill istikll savalarnda ve byk devrimlerde kudretleri alevlendirmeye yarayan bu roman eidinin son zamanlarda bizde ihmal edilemeyecek rneklerine tesadf etmeye balamzdr. Bu neviden en muvaffak rnekler arasnda M. Turhan Tann isimlerini saydmz eserlerini gsterebiliriz (Yazar 1999, 187).

Turhan Tann devri iindeki yerine deinenler, yazarn gerek slup gerekse anlatmndaki aklk dolaysyla zel bir yere sahip olduunu dnrler. Romanlar, zamannn dier romanlar gibi milliyeti bir izgi tar. Yazar, kendi slubunu romanlarna yerletirmeyi baarmtr. Turhan Tann lmnn ardndan yazd yazsnda Peyami Safa, yazarn devri iindeki nemine dikkat eker ve unlar syler:
Edebiyat yzile M. Turhan Tan, bu memlekette tarih roman nevini kkletirenlerden bir tanesidir. Hatta bu nevin ananesini kuranlardan biridir derim, ekinmem. Dudak bkenlerin azlarn parmam geirmek arzusu ile de ilve ederim: Her hangi bir kymet derecesinde olursa olsun her hangi bir edebiyat nevinin messisleri arasnda bulunanlara kar saygdan baka her hissin iinde, en az, nankrlk mayas vardr. Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2002, s. 2131-2133. hsan Ik; Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Turhan Tan Maddesi, Cilt 3, Elvan Yaynlar, Ankara 2004, s.1803. Mehmet Behet Yazar; Edebiyatlar lemi, Edebiyatmzn Unutulan Simalar, (Haz. Mustafa Elverdi), stanbul 1999, s.186188. Nzm Hikmet Polat; Mtevelli-Zde mer hy, Nide niversitesi Yaynlar, Nide 2005, s.23. N. Ziya Bakrcolu; Balangcndan Gnmze Trk Roman, tken Yaynlar, stanbul 2002, s. 236. Selim leri; Trk Romanndan Altn Sayfalar, Doan Kitap, stanbul 2001, s.469. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, M. Turhan Tan Maddesi, maddesi, Cilt 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001, s.780781. Trk Ansiklopedisi, M. Turhan Tan Maddesi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Cilt 30, Ankara 1981. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, M. Turhan Tan Maddesi, Cilt 8, Dergh Yaynlar, stanbul 1998, s.219220.

154

Gazeteci yzile M. Turhan Tan, hdiselerde bir tarih analojisi arayan fkra nevini de senelerce matbuatta yaatm tek adamdr (Safa 1939, 3).

Eserleriyle halka tarihi sevdirmek amacn tayan Turhan Tan, sanat ile toplumsall bir arada gtrmeyi amalamtr. Gerek tarih kiilerin etrafna yerletirdii kurmaca karakterleriyle, romanlarnda bir dnemin sosyal ve siyasal yaantsn, toplumsal rahatszlklarn, kltrel atmosferini yanstmtr. Anlattklarnn gerekliini dipnotlar ile ispat etmeye alrken, satrlarna olaylar rnekleyecek iirler ve hikyeler de almtr. Pamuk, yapt bir rportajda yazarla ilgili unlar sylemektedir:
Ben, bizim edebiyatmzda ok az tarihi roman yazldn, tarihi romana olan ilginin az olduunu dnyorum. Tarihi romanc saymz da azdr, btn romanclarmzn yazd toplam tarihi roman says da azdr. Cumhuriyet dneminin tarihi romanclar, be kiiyi gemez. stelik bunlarn bir ksmn da tarih yazcs olarak adlandrmak daha doru. Bizim edebiyatmzda kabaca iki tr tarihi roman anlay var diyebilirim. Birinci tr iinde, anekdotik hikyelere dayanan, tarihin kendisinden ok ayrntlaryla ilgilenen romanlar sayabilirim. Mesela Feridun Fazl Tlbenti byle romanlar yazard. [] Feridun Fazla ek olarak Abdullah Ziya Kozanolundan da sz edebilirim. Onlarn daha ncesinde, bugn artk adndan sz eden kimsenin kalmad bir yazar daha var ama: Turhan Tan. Cem Sultan, Safiye Sultan, Cinci Hoca, Viyana Dn gibi, ok sayda tarihi roman vard Turhan Tann. Osmanl tarihilerine dayal tasvir bilgisi vard, Naimadan yararlanrd, kitaplarnda dipnotlar verirdi. Bugn tamamen unutulmu olmasna karlk, bence anekdotik romanlar yazanlar iinde en iyisidir. Halit Ziyann Turhan Tan Sir Walter Scottla karlatrd bir makalesi de vard. Fakat Tandan sonra tarih roman Kemal Tahire kadar kmaza girmitir (Pamuk 1988, 174).28

Turhan Tan, hem romanlarnda verdii tarih bilgileri ile tarih dnemleri aydnlatm, okuyucuyu bilgilendirmeye alm; hem de yaratt kahramanlar ile okuyucularn tarihe merak duymalarn ve onu sevmelerini arzulamtr. Destans bir tarzda kaleme ald eserlerinde kahramanlar eitli atmalar yaayan, seven, ac eken kiilerdir. Turhan Tann romanlar vesilesiyle okuyucu; tarihi raflardan, mzelerden, ktphanelerden, arivlerden, kilitli sandklardan ve yeraltndan karma imknn
Bu makalenin yaymlan tarihi Ekim 1988dir. Ancak, syleinin yazya geiriliinde yaplan bir yanllk nedeniyle derginin Kasm saysnda dzeltme yazs yaymlanmtr. Bu dzeltmede Turhan Tan ile ilgili deerlendirmeye yer verildii iin, bu dzeltmenin yaymland tarih esas alnmtr.
28

155

yakalam ve tarihin gerek kiileriyle yz yze gelebilmitir. Turhan Tann eserlerinde tarih, olduka canl olan, akp giden bir zaman gibidir. Devrin her trl zelliini bu romanlar vesilesiyle takip etme imknn bulabiliriz. Romanlarnda devirleri tek tek ilemese de ok uzun zamana yaylan sreleri ve asrlk gelimeleri takip ederek, dnemler hakknda bilgi sahibi olma ansmz vardr. rnein yazar Viyanann ilk kuatl ile son kuatl arasndaki sreyi ve bu iki zaman arasnda meydana gelen gelimeleri Viyana Dn adl romannda ayrntl bir biimde karlatrmakta ve bu savalarla ilgili tm ayrntlar da gzler nne sermektedir. Ayn zamanda Osmanl ordusunun gruplarn, yenieri tekilatnn kuruluunu ve ykln, Osmanl dnlerini, padiahlarn saltanat srelerini ve taht kavgalarn, dnemin sosyal ve gnlk hayatn, dnemde etkili sanat evrelerini ve lkenin mimari yaplarn, ynetici snflar arasndaki atmalar da bu romanlar vesilesiyle izleyebilmekteyiz. Ayrca dnemler aras karlatrmalar olduka sivri ve gereki bir dille anlatldn syleyebiliriz. Bununla birlikte Rodos, Msr ve Hindistan tarihlerine de yazarn temas ettiini ve bu lkelerin sosyal ve siyasal konumlarn da okuyucularna bildirdiini syleyebiliriz. Yazar, Kozanolu, Kou ve Altnayn am olduu tarih izgisinde eserler verir. Amac tarihi tantmak ve sevdirmektir. Bunun iin eserlerinde kimi zaman macera ve sava sahnelerine ve harem hayatna ynelmitir. Devri iin olduka ileri bir hareket olarak deerlendirilen erotik sahneler o dnemde olduka yank yapmtr. Oktay bu durumu yle ifade eder:
Kerime Nadir, Muazzez Tahsin, Gzide Sabri, Cahit Uuk gibi Trkiyede santimantal yaznn gelimesine katklar olan kadn ve Ouz zde, Burhan Cahit Morkaya gibi erkek yazarlarn biemleri ile Esat Mahmut Karakurtun ya da daha ok tarihsel konular evresinde dnmeyi seven M. Turhan Tann biemleri arasnda gzden karlmayacak bir ayrm bulunmaktadr. Birinci grupta yer alan kadn ve erkek yazarlar, Kate Milletin szleriyle sylersem, cinsellik mitinin romantik ve efkatli ynn sergiler, cinselliin geri kalan blmnden ima yollu sz ederler. Buna karlk Esat Mahmut ve M. Turhan Tan, o yllarda pek rastlanmayan bir cesaretle erotik boyutu da gndeme getirir (Oktay 2002, 156).

Turhan Tann devri iindeki yerine bakarken bahsetmemiz gereken konulardan biri de tefrika gelenei ile ilgilidir. Yazarn geimini salayabilmek iin tefrika yazmak zorunda olduunu kendisinin aklamalarndan hareketle anlayabiliyoruz. Tefrika yazarlar hem ok yazmak iddialarn gerekletirmek hem de okuyucularnn

156

kendilerinden kopmamalarn salamak adna sk sk tekrara dmlerdir. Ayrca tefrikay zamannda yetitirebilmek endiesi, onlarn eserlerini kontrol edemeden baskya vermelerine de neden olabilmektedir. Bu yazarlarmz eserlerine tekrar dnememekte hatta bu nedenle ou zaman yanllklar da yapmaktadrlar. Turhan Tanda bu dzensizlii grmekteyiz. Yazarn sk sk tekrarlara dtn ve kimi kurgularda aksamalarn olduunu syleyebiliriz. Musahabelerine ve fkralarna bakldnda burada anlatlan konular yazarn romanlarnda da ilediini hatta kimi paralarn aynen alndn grmekteyiz. Bu da konularn ayn evrede dnmesinin ve olaylarn birbirine balanmasnn bir sonucu olarak grlebilir. Yaratclktan uzak olmakla sulanan popler tarih romanclar, ite bu zellikleri ile sulanmaktadrlar:
Romantizm akmnn yaratt tr olan tarih roman alannda alanlar edebiyatn yaratc snrlarna getirmek iin ok zorluk vardr. Bu bakmdan M. Turhan Tann, Nizamettin Nazifin, Ahmet Refikin Abdullah Ziya Kozanolunun, Feridun Fazl Tlbentinin yazclklarnn roman trn zenginletiren emekler saylmasnda cmert davranlamaz (Mutluay 578, 1983).

Yazarn tefrika slubuna bal kalmak zorunda olmas nedeniyle, yaratclktan uzak eserler vermesi doal karlanabilir. Bir de Turhan Tan eserlerinde genel olarak Osmanl tarihinin k sebeplerini irdelemeye ve aklamaya almtr. Kurulu devrini anlatan romanlarnda eletirel tutumuna rastlamadmz yazar, bu dnem yneticilerini ve ordusunu erdemleri, kahramanlklar, dirayetleri ve cesaretleri ile verek anlatr. Ancak, devlet yapsnda harem kadnlarnn gndeme gelmesiyle birlikte bozulan dzeni iledii romanlarnda olduka eletirel bir tutum taknr. Gven, Osmanl knn nedenlerini anlayamadan ykld demitir (Gven 1985, 123). Turhan Tan, bu k anlamaya ve anlamlandrmaya alr. Ona gre kn nedenleri arasnda ordunun bozulmas, yneticilerinin dirayetlerini yitirmesi, kadnlarn devlet ynetiminde etkili olmaya balamas, yneticilerde grlen kimi takn hareketler etkilidir. Yazar, eserleriyle bu konularn nedenlerini de aratrrken, okuyucularyla sohbet havasna girmi ve gemi dnemlerle gnnn karlatrmalarn yapmtr. Btn bunlar onun, tarihe olan yaklamnn bir neticesi olarak deerlendirilebilir. Popler tarzdaki eserlerde ilk kaygnn sanat olmad da almamzn bandan beri vurgulanmaktadr. Turhan Tan, tannd dnem itibariyle Atatrk Devri Trk Edebiyat ierisinde deerlendirilir. Bu dnem yazarlarnn kimi zellikleri vardr.

157

Sanat gayesi gtmekten ziyade geni okuyucu kitlesine hitap eden pek ok romanc yetimitir. Bunlarn eserlerinde devrin orta okuyucusunun hayal ve zleyilerine cevap veren tipler nemli bir yer tutar. Bunlar genellikle gen, idealist, iyimser, yaamaktan holanan romantik insanlardr (Kaplan; Enginn, Kerman ve Dierleri; 1992, XXXIII-XXXIV).

Turhan Tan, romantik bak asn, yaad devir ve anlatt devir arasna salam bir bala yerletirmitir. Tarih roman yazm konusundaki fikirlerini eserlerinde uygulamaya alm ve bu manada baarl eserler vermitir. M. Turhan, hem tarih bilgisi, hem slp, hem de i deeri bakmndan onlara ok stn olduu iin birdenbire parlad. Bbl piyasasnn bu sahada en srml, en gzde kalemi oldu (Gezgin 2005, 308). M. Turhan Tan, eserlerinde genel olarak Osmanl zamann ilemitir. Bununla birlikte Trk- slam tarihine de yneldii grlmtr. Atatrkn Trk Tarih Tezi dorultusunda kaleme ald kimi eserleri de vardr. Bunlar bir sonraki blmde ilemeye balayacaz. Onun konu edindii dnemler genel olarak tannm ahsiyetlerin ve hafzalarda yer eden belirli olaylarn yaand dnemlerdir. Bu konular, Cumhuriyet Devri Trk romanlarnda dier yazarlar tarafndan da sklkla konu edilmitir. Turhan Tann eserleri yazlan bu eserler arasnda belirli bir yer edinebilmitir. M. Turhan Tan hakknda olumsuz kimi eletirilere de rastlanr. zellikle Yedi Gn muharrirlerinden Dervi Karamanlolu, Tan olduka ar bir biimde eletirmitir. Onun eserlerinde ok byk tarih yanllarnn bulunduunu ve bu kendisine iletildii zaman olduka kaba hakaretlerle karlaldn anlatr. Kendi reklmn kendisi yapan bir yazar olarak tantt Tann eserleri hakknda muharrir unlar syler: ilim ve tarih muhiti onun eserlerine damgasn vurmutur: Arma, palavra... (Karamanlolu, 1939). Son olarak Tann tarih romanlar yazmaktaki maksadn kendi cmleleriyle ifade ederek bu balmz kapatalm: Maksadmz hem Trk mefahirini terennm etmek, hem genlie tarih zevkini vermek, bir de frsat dtke Avrupallarn arka ait yanl telkkilerini tashih etmektir (Kandemir 1937, 9).

158

5.3. Cumhuriyet Devri Popler Tarih Romancl ile lgili Bir Deerlendirme Roman ve popler roman trnn Trk edebiyatnda grld zamanlar Tanzimat dnemine rastlar. Tanzimat devrinden itibaren roman, hzl bir gelime gstermi ve kendi ierisinde eitlenerek gnmze kadar ulamtr. Popler tarih romanlarn da ilk rnekleri Tanzimat Devrinde verilmitir. Ahmet Mithat Efendinin Yenieriler (1871) adl roman, tarihi konu edinse de Turala gre bu eser, yazarn hayalini fazlaca ilettii bir macera romandr (Tural 1993, 215). uurlu bir biimde tarihi konu edinen ilk roman, Namk Kemalin Cezmi adl eseridir. Bu eser 1880 ylnda neredilmi ve edebiyatmzda tarih roman trn de balatan roman olmutur. Bu dnemde gerek tiyatro eserlerinde gerekse romanlarda tarihe yneli olduka youn bir biimde yaanmtr. Maziye snma ve gemi gnleri hatrlatma abalar, bu dnem romanlarnn ve tiyatrolarnn karakteristik zellii olarak grlmektedir. Daha sonraki dnemlerde gerek sanat anlaynn deimesi nedeniyle, gerekse yaanan savalar ve lkenin iinde bulunduu kriz sebebiyle, yazarlar roman yazmaya eilememiler, sadece insanlarn mill duygularn coturacak iirler, hitabetler hazrlama telanda olmulardr.
Trn ilkini bir rnekle Namk Kemalin denedii, Ahmet Mithatn Alexandre Dumas Pere tarznda iki rnekle katld, kinci Merutiyet dneminde Fazl Necip (Dehetler inde, 3 C.), Enis Avni (Katrcolu), ehbenderzade Ahmet Hilmi (ksz Turgut), Ahmet Naci (Kamer Sultan), Mehmet Nafi (Trkn Roman), Dndar Alp (Timurlenk), Ahmet Cevat (Endls Masal), Vassaf Kadri (imal Rzgar), Sleyman Sudi (Kzl Kk), EblAkif M. Hamdi (Define, Ky Hakimi), Hatipzade Mustafa Akif (Kaptan Cemal) birer ikier rnekle devam ettirdikleri tarihsel roman tr, Cumhuriyet Dneminde gelierek ve zenginleerek varln srdrr (Yaln 2002, 256).

Cumhuriyet devri ile birlikte, tarih roman sahasnda da, yaanan gelimelere paralel olarak hzl bir art gzlenir. Bu dnemde tarih roman yazarlar, yaadklar dnemi rnekleyecek eserler vermeye balamlardr. Yazarlar ounlukla bir ama tad ve orta snf okuyuculara seslenmeyi amaladklar iin, romantik bir slupla kaleme alnan bu eserler, popler tarih roman trnde yazlmlardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda resimli halk romanlar ile kol kola yryen ve genellikle eski Trk tarihini rnekleyen romanlar, zellikle harf inklb ile yeni bir yap kazanmtr. O zamanki tarih roman patlamasn Birinci yle anlatr:

159

1928de (1 Kasm) harf inklb olmu ve zaten kk olan okuyucu kitlesi, yeniden teekkl etmeye balamt. Gerek hemen hemen btn gazetelerde ve gerekse mecmualarda bulunan tarihe dair yazlar ve tefrikalar, tarih okuyucularnn ihtiyacna cevap veriyordu. Dier taraftan Ahmet Refik Altnay, Abdullah Ziya Kozanolu, M. Turhan Tan (asl ad Mehmet Samih Fethi) ve skender Fahrettin Sertelli gibi yazarlarn tarih romanlar ve tefrikalar byk alka ekiyordu (Birinci 2001, 203).

1930lu yllarda roman saysnda art olmu ve Osmanl tarihini konu edinen romanlar olduka fazlalamtr. Fuat Kprl 1930lar Trk tarihiliinin romantik dnemi olarak niteler (Oktay 2002, 226). Dneme hkim olan romantik bak popler tarih romanlar tetiklemekte ve bu romanlarn yazln artrmaktadr. Trk Tarih Tezi dorultusunda hazrlanan eserlere de bu dnemde rastlanmaktadr. 1940l yllarda, II. Dnya Savann verdii imknszlklar ve kiilerin ruhsal durumunda meydana gelen knt nedeniyle tarih roman yazmnda bir duraklama grlmektedir. Ancak bu yllarda tarih felsefesi yapan kimi romanlar da yazlmaya balanr (Yaln 2001, 265). 1950li yllardan itibaren tarih romanlarda siyasal olaylara bal olarak bir gelime balar. Bu dnemin ilk balarnda roman says dktr. 1950den sonra tarih romanlarn says artar. Daha nceleri destann bir devam gibi, tarihin anl sayfalarnn ve yiitlerinin anlatld popler tarih roman yazarl gazetelerdeki tefrikalarla devam etmi ve ok sayda eser ortaya kmtr (Enginn 2002, 332). Bu dnemi Okur yle deerlendirir:
Turhan Tan (18851939), E. Behnan apolyo (19001972), Zuhuri Danman (19021971), Refik Ahmet Sevengil (19031970), Reat Ekrem Kou (1905 1975), Abdullah Ziya Kozanolu (19061966), Mithat Sertolu (19101989), Ragp evki Yeim (19101971) Feridun Fazl Tlbenti (19121982), Ouz zde (19201979) Bekir Bykarkn (d.1921), Ylmaz Boyunaa (d.1965), Yavuz Bahadrolu (d.1945) gibi popler romanclarn tarihin gurur verici olaylarn ve kahramanlarn konu alan ok saydaki romanlarnn, sade ve heyecan verici slplaryla dnem okuyucular zerinde uyandrd tarih sevgisi konuyu kimi roman yazarlar iin ekici bir hale getirmiti. Bu itibarla ok partili demokrasiye geildikten sonra da 12 Eyll 1980e kadar, eski Trk tarihi, Anadolunun Trklemesi, Osmanl dnemi, I. Dnya sava, Milli Mcadele dnemi, d Trklerin yaaylar gibi tarih konularn yannda gncel siyasetin btn olaylar da, hikye ve romanlarda youn biimde ilenmee devam olundu.

160

II. Dnya sava yllar, ok partili demokrasiye gei sanclar, Kore Sava, 27 Mays 1960 ve 12 Mart 1971 asker mdahaleleri, sa-sol atmalar, ii, renci ve terr olaylar tarih konularda yazlm romanlarn saysnda nemli bir art salamtr. Ancak bu tr eserler iinde sosyolojik aratrmalar iin belge nitelii tamann tesinde, edeb kymet ifade edenler olduka sayldr (Okur 2002, 73).

Grld gibi demokratik gelimeler popler tarih romanlar tetiklemitir. zellikle 1960larn ikinci yarsndan itibaren Kozanolu, zde, Yeim, Tlbenti gibi popler tarih romanclar ile tarih romanlar ikinci bir altn a daha yaamlardr. Ayrca, 1960larn ikinci yarsndan itibaren yaratmann anlatya dayal trler ierisinde nemsenmeye baladn da grrz. (Argunah 2003, 3). Bu deiiklik 1960larn ikinci yarsnda hem tarih romana bak farkllatracak hem de 1960l yllar, Trk edebiyatnda tarih romanlarn ok sk grld yllar olacaktr.
Tarih roman aynyla tarih olmaktan kararak roman olmaya gtren birinci sebep bence daha geni erevesiyle roman bal altnda dnlmesi gereken durumdur. Bu da Trk romannn geldii nokta ile ilgilidir. Artk dnya romanyla daha yakn temasta bulunan romanmz gereklik ve yaanmlk iddiasnn tesine gemi, yaratmay ve anlatmay bir problem olarak alglamaya balamtr (Argunah 2003, 3).

1970li yllar ierisinde popler tarih romanlar, bir nceki dneme gre hzlarn kaybetmilerdir. Ancak tarih romanlarla birlikte yaanan gncel siyaset ortamnn sca scana edebiyata aktarlmas zellikle 1970ten sonra yaygnlamtr (Enginn 2002, 332). 1980lerde ncelikle popler tarih romanlar ve sanatsal romanlarn yazlmaya devam edildiinden bahsedebiliriz. Ayrca 1980ler tarih romanda deiimin de balad dnemler olmutur. ahin, makalesinde unlar anlatr:
Trk romancs balangtan beri sosyal davalarn peindedir. Belki de bu husus roman trnn bizim edebiyatmza doduu senelerdeki itimai vaziyetin ortaya kard bir sonutur. Servet-i Fnn roman estetik kayg bakmndan istisna tutulursa, devir devir hemen btn bir Trk roman tarihinde konunun n plana kt grlr. Eer, 1980 tarihi bir dnm noktas ise, sosyal davalarn arlkl olduu ve sanatn gereklerinin ihmal edildii romanlar, bahsi geen tarihle sona ermi ya da en aza inmitir denebilir. Ancak o tarihten sonra, batdan yaplm tercmelerin ve sinemann tesiriyle, Trk romannda, erotik unsurlar ve bireysel yaklamlar sk sk grlmeye balanmtr (ahin 1998, 132).

Trk tarihi, romanclarna olduka zengin kaynaklar salayabilmektedir. Yazarlarmz,

161

gerek konu seiminde gerekse konuyu tamamlayacak malzemenin seiminde zorlanmamlar ve modern roman llerinde tarih romanlar kaleme alabilmilerdir. Belli bir sre sonra yeni bir kurgu arayna giren yazarlarla karlamamz dnyada yaylan yeni akmlarn, Trk edebiyatnda da kendini gstermesi ve yazarlk birikiminin artmas ile gerekleir. Grbilek 1980 yllarn deerlendirirken, gemie olan ilginin bu dnemde arttn ancak gemiin de tarihsel yknden arndrlan bir pop tarihe dnmeye baladn anlatr. Bylelikle tarih, gnn fantezilerine ve tatminlerine uyan ve tketilebilecek olan bir imge olur. Tarihin iini boaltan en nemli husus, keyf bir dilin, gerek reklmlar gerekse tketim rnleri araclyla yayd bir vitrin grnmnde halk bylemek adna kullanlmasdr (Grbilek 2001, 1025). Bu dnemde tarihin iinin boaltlmas, endstrileen bir nostalji (Emir 2003, 155) dourmutur. Bunun yannda postmodernizm dorultusunda da eserler verilmeye balanmtr. Bu dnem ierisinde tarih, edebiyat eserleri gibi yaznsal bir tr olarak dnlmektedir. Romanlarda tarih gerek deil, metinsel bir anlat olacaktr. Tarihten beklenen yeni tarihselci gr erevesinde, kendisinden alnan paralarla oluturulacak yeni eserlere kaynaklk etmesidir. Bu eserlerde, okuyucu metne ynelir ve tarih, yeniden yorumlanabilir bir bilgi olarak, kurguya ve dilsel bir oyun ile yeniden ina edilmeye ak hale gelir (elik 2005, 2837). 1980 sonras dnemde okuyucunun beklentileri, toplumsal yapnn farkllamasyla birlikte deimeye balamtr. Trkiyenin yaad hzl deiim, kitle kltrnn kendisini etkin bir biimde hissettirmesi, evrensel bir kltr retme abalarnn dnyada belli kalplar deitirmesi, bilgisayar, internet vb. ortamlar aracl ile bilgiye ok ksa bir zamanda ulalabilmesi gibi nedenlerden dolay, bu dnem romanlarnn say, slup ve eitlilik asndan farkllatn grrz (Yaln 2005, 7576). 1960larda sosyal ierikli romanlarn da yazlmaya balanmasyla birlikte tarih roman yazmnda bir d ba gstermitir. zellikle 1970lerde tarih romann bir suskunluk devresi geirdiini grrz. Bu suskunluk dnemi, Orhan Pamukun 1985 ylnda Beyaz Kaleyi yaymlamas ile hareketlenir ve tarih roman daha farkl bir alana yaylr. Postmodern anlayn etkin olduu bu yeni bak, Orhan Pamuk, Nedim Grsel, Emre Kongar, hsan Oktay Anar, Buket Uzuner gibi yazarlar araclyla Trk edebiyatnda kendisini yerletirir. Bu dnemden itibaren tarih, daha farkl bir biimde ve fantezi

162

arlkta

grlmeye

balanr.

Postmodern

tarih

romanlar

ile

ilgili

eitli

deerlendirmeler yaplmaktadr. Kahraman bu romanlar ile ilgili olarak unlar syler:

Bu romanlarn ardna dt asl ey, her eyden nce, gereklik duygusunun yitimidir. Bir anlamda kalc ve belgeli gerekliin geersizletirilmesi iin yazlyor bu romanlar: O nedenle de daha balangta 19. yzyl romanlarnn tam tersi bir noktada oluuyorlar. Dier olgu u: Bu romanlar aslnda, yle grnmeseler bile, okurun deil yazarn nemini vurgulayan kitaplar. Gerek genel kurgunun zellikleri ve tavr, gerekse slp yaps bu romanlarda belli fakat gizli bir kutsallk duygusunu ayaa kaldryor. Yazar bir tr tebli eden ve peygamber konumundadr (Kahraman 2003, 127).

Tarihsel fanteziler artmaya balam ve popler tarih romanlar kendilerini edebiyat dnyasndan ekerek, sinema dnyasna tamlardr. Bu dnemlerde edebiyat ve sinema arasnda, kimi dnemlerde sk sk tekrarland zere, bir alveri balamtr.
1970li yllarn popler ve sevilen tarih filmleri, Kara Murat, Deli Balta, Burak Bey, Tarkan, Malkoolu, Karaolan gibi Trk filmlerinin yerini, 1980li yllardan sonra, stanbul Kanatlarmn Altnda, ahmeran, Kuatma Altnda Ak tarznda, yeni bir tarih kurgusu altnda, son teknik gelimelerden yararlanlarak bilgisayar efektleri ile biimlendirilmi, postmodern anlay altnda retilmi filmler almaya balamtr (Yaln 1998, 122123).

Bylece tarih romanlarn kitleleri biraz daha genilemitir. nk sinema, romann ayn anda pek ok kiiye ulaabilmesine kaynaklk eder. Bu romanlar, sinemada grsel olarak sunulduklar iin de etkileyicilikleri artmaktadr.
1980 sonras edebiyatmzda tarih romanlar, kurgu ve anlatm zellikleri asndan deerlendirilmek zere bir snflamaya tabi tutulursa ana balk karmza kar. 1. Kronolojiye dayal gereki tarih romanlar a) Popler tarih romanlar b) Biyografik, an tarznda tarih romanlar 2. Modernist kurgu ile kaleme alnan tarih romanlar 3. Postmodern kurgu ile kaleme alnan tarih romanlar (Yaln 2005, 76).

1990l yllara gelindiinde, tarihin okul sralarndan ve lise ders kitaplarndan karak hayata indiini grrz. Bu dnemde gerek yaynevleri, gerek kitle iletiim aralar yoluyla, tarih moda olmutur. Osmanlnn kuruluunun yedi yznc ylnn kutland

163

yl turalar, fermanlar vb. eski dnem unsurlar, tarihi bu kullanlabilir malzemelere bir meta olarak getirmi ve tarih, kendisi olarak mehur olmutur. nsanlar, tarihi bir belgesel olarak deerlendirmeye ve onun hurafelerle rl olduu dncesine sahip olmaya balamlardr. Bylece roman olan tarih ile gerek tarih arasndaki fark resm kurumlar, okullar ve niversiteler dnda bir yerde incelenemez olmutur. Bu dnem romanlarnda postmodern teknikler kendisini sklkla gstermi ve estetik tarzda rnler yazlmtr. Bunun yannda tarihe belgesel bir dizi grnm veren -Ramses Serisi gibieserler de dneme damgasn vurmutur. 2000li yllara gelindiinde, toplumsal hayatta meydana gelen deiimler ve araylar nedeniyle tarih roman yazmnda bir patlama meydana gelmitir. Bunlarn byk bir ounluu popler mahiyettedir ancak genelinde tarihsel kaynaklar, fotoraflar, ariv belgeleri, zel vesikalar vb. unsurlarn ak olarak kullanldn ve olaylarn bu belgeler zerine kurulduunu grrz. Son birka yldr da artan bir biimde, etnik kken aratrmalarnn piyasaya srldn grmekteyiz. Ayrca aile tarihleri, irket tarihleri, ecereler, semt tarihleri gibi zel tarih bilgilerin ve aratrmalarnn da romanlara konu edildiini grmekteyiz. Yine son yllarda vitrinleri ssleyen, Osmanl devletinin gayrimslim unsurlar ve hayatlaryla ilgili kimi romanlarn yazld ve bunlarn ounlukla basit bir kurguya dayandrld sylenebilir. Ayrca biyografik kaynak olarak da grlebilecek olan ve gerek tarih kiilerin evliliklerini, zel hayatlarn, gnlk yaantlarn gzler nne seren pek ok eserle karlaldn da belirtmek isteriz. Yine son yllarda anakkale ve Sarkam Savalarn anlatan eserlerin de sklkla yaymlandn grmekteyiz. Bu eserlerin giderek artan toplumsal rahatszlklarn bir sonucu olarak olutuuna ve zayfladna inanlan tarihsel uuru yeniden canlandrmak adna yazldna ahit olmaktayz. Trk insannn yumuak karn olan bu iki mhim mcadele, okuyucularn hafzalarnda srekli canl tutulmakta ve okuyucular, gemiten ders almaya arlmaktadr. Gnmz insannn yaamak zorunda olduu ar hayat artlar, insann giderek sanattan, okumaktan, hatta kendisinden uzaklama istei ile neticelenmektedir. Hal bu noktaya gelince, roman okumak da bir ihtiya olmaktan kmtr. nk gnmz insan roman okuyarak zihnini yormak istememekte, elenebilecei bir aktivite olarak, kitle iletiim aralarnn yayd sinyalleri takip etmektedir.

164

Roman okumay bir ihtiya haline getirebilmek iin, popler tarih romanlara nem verilmesi gerektiini syleyebiliriz. nk bu romanlar okuyucusuna moral vermekte, onu gelecek gnlerin sarsntlarna kar uyank tutmaktadr.

5.4. M. Turhan Tann Popler Tarih Romanlarnn ledikleri Dnemlere Gre Tematik Adan Tasnifi M. Turhan Tan, konularn genel olarak Osmanl tarihinden almakla birlikte, Dou Trkleri ile ilgili romanlar da kaleme almtr. Biz almamzda yalnzca kitaplam olan eserlerden ulaabildiklerimizi esas alarak, yazarn tefrikalarn darda braktk. Bu balk altnda incelemeye aldmz eserleri, dnemlerine gre tasnif etmeye alacak ve daha sonraki blmde de romanlar ile ilgili deerlendirmelere yer vereceiz. Yazarn Eski Trk Tarihini ileyen baslm bir roman yoktur. Ancak Trklerin kkenlerini ve rk tarihini rnekledii eserleri vardr. Ouz Han destanndan, eski Trk trelerinden, eski Trklerin temizlik ile ilgili malzemeleri Batl kavimlere rettiinden ve buna benzer hadiselerden bahseden romanlarnda, gelitirilen tezin uygulandn grrz. Ancak yazarn Eski Trk Tarihini bal bana konu alan, baslm roman yoktur. Yazarn Trk- slam Tarihinin balangcn konu alan tek eseri Cengiz Handr. Bu eser, Cengiz Hann bir Trk hakan olduunun ispatlanmaya alld ve eski Trk adetlerinin ilendii bir eserdir. Cengiz Hann ocukluundan balayarak, yaad dnemi, etkilerini, imparatorluunu, evliliklerini, dnce ve inanlarn destans bir dille anlatan yazar, bu romannda eski Trk destanlarna, efsanelerine olduka sk yer vermitir. Osmanl tarihinin ilk devirlerini konu alan roman Gnlden Gnledir. Orhan Gazi dneminin ilendii bu eser, 14. yzyldaki mcadele azmini anlatr ve Osmanl tarihine ok olumlu bir bak vardr. Ayn yzyl konu edinen ikinci eser, I. Murat devri kahramanlklarnn anlatld Krallar Avlayan Trk adl romandr. Bu romanda Tan, Trklk duygusunu yceltmi ve olay rgsne yerletirdii kahramanlara destan kahramanlarnn zelliklerini yklemitir. Kk yata byk iler baaran, vcut gzellii ile herkesi kendine hayran brakan ve ad anldnda yreklere korku salan bu karakterler, insanlarn aram olduu kahraman tipinin en ideal rnekleridir.

165

Osmanlnn 14. yzyl sonu ile 15. yzyln bandaki durumunu Yldrm Beyazt Devrini ileyen roman Timurlenk ile anlatan yazar anlan eserde, Timurun biyografisi zerine eserini kurmu ve Yldrm Beyazt da yine Timurun hayat hikyesinin bir paras olarak ilemitir. Dou Trklerinin Osmanlya baknn anlatld eser, Ankara Savann iki taraf iin de yaanmamas gereken bir sava olduunu belirtir. Ankara Savann ardndan, Timurun biyografisine devam eden eser, Osmanlnn Fetret Devri ile ilgili bilgi vermemitir. Yazarn Ykseli Devri ile ilgili romanlarnn ikisi Fatih Sultan Mehmet dnemine ait eserlerdir. 15. yzyln konu edildii Akndan Akna ve Cem Sultan Fatih Sultan Mehmet Devri romanlardr. Bu romanlarda, aknclarn tarihi anl bir mazi olarak anlatlr. Padiahn ordunun banda bulunuu, azmi, kahramanlara gsterdii inayet romanlarda takdirle karlanr. Bunun dnda romann asl ykn ekenler ve tarihi yazanlar, Tan tarafndan kurgulanan kiilerdir. Bu kiilerin bazlar tamamen hayal rn olmayp, tarih vesikalarda adna rastlanan ama etkin bir grevi olmayan kiilerdir. Burada da yazar, nemsiz grnen kahramanlar nemli hale getirmekte ve onlara kurgusal bir hayat vermektedir. 16. yzyl zelliklerini ve Kanuni Sultan Sleyman zamann, tm ayrntlaryla Hurrem Sultan romannda grrz. Bu romanda Kanuni Sultan Sleymann savalarn, devlet adamln anlatan yazar, bunu Kanuninin gzdesi Hurrem Sultan merkezinde gstermektedir. Saray kadnlarnn devlet ynetiminde etkin olmaya balamasn eletiren yazar, bu romann Hurrem ile Kanuninin tanmasyla balatr ve roman Hurrem Sultann lm ile biter. Bu zamanda edinilen topraklar, yaanan olaylar, yenierilerle ilikiler de Hurrem ile Kanuni Sultan Sleyman ak penceresinden okuyucuya sunulmutur. 16. yzyla ait bir dier eser, Hint Denizlerinde Trklerdir. Bu romanda Kanuni Sultan Sleyman devrindeki Hint seferleri anlatlr. Kurgusu romandan hayli uzak olan bu eser, Tann denizcilik ile ilgili olarak elimizde bulunan tek romandr. Denizcilik tarihi ve terimleri ile ilgili bilgiler bulabileceimiz bu eser, kendi ierisinde eitli blmlere ayrlmtr. III. Murat devrini ileyen Safiye Sultan adl roman ile yazar, 16. yzyl Osmanl tarihinin son dnemini ilemitir. Yazarn, Osmanl tarihini lekelediini ve hatta yklmasnda birebir amil olduunu dnd kadnlar saltanat devrinin ikinci

166

roman olarak deerlendirebileceimiz bu eserde, Safiye Sultan ile III. Murat arasndaki ak konu edilmitir. Safiye Sultann lkesine derin bir ballnn olduunu ve bu nedenle de anlan dnemde Venedike byk tavizlerin verildiini syleyen yazar, Safiye Sultann lm ile romann sonlandrmtr. 17. yzyl I. Ahmet Devri ile incelemeye balayan yazar, bu dnemi Osmanl Trkesi ile kaleme ald Cehennemden Selam isimli eseriyle anlatr. Roman Kuyucu Murat Paann Celal isyanlarn bastrmak zere Gksun Boaznda verdii mcadele ile balar. Yazarn isyanclara baknn ok da olumsuz olmad grlr. Bunun nedenini de Kuyucu Murat Paann sadece isyanclar deil, masum halk da ldrmesi olarak aklar. 17. yzyln konu edildii ikinci roman Osmanl Rasputini Cinci Hoca adn tar I. brahimin saltanatn anlatan roman, akllara durgunluk verecek bir biimde saray hayatnn bozukluundan sz eder. Ksem Valide Sultan, yenieri aalar ve devre damgasn vuran Cinci Hoca ekseninde Sultan brahim devrini ileyen yazar, roman Cinci Hocann vefatyla bitirir. 17. yzyln son dnemlerini konu edinen Viyana Dn adl roman IV. Mehmetin saltanatn iler. Kanaatimizce Tann en yetkin rn olan bu eser, ileri grten yoksun ve dirayetsiz devlet adamlar elinde kazanlacak bir zaferin ok byk kayplarla bir hezimete dntn anlatan olduka arpc bir eserdir. 18. yzyl Devrilen Kazan ile rnekleyen yazar, bu eseri ile tartmal bir konuyu irdeler ve II. Mahmut devrinde kaldrlan Yenieri Ocan anlatr. Bu roman kurmaca karakterler ile yrr. Sultan II. Mahmutun tarih kiiliini fon olarak kullanan yazar, Sultan sadece Yenieri Ocana olan kzgnl ile romana tar. Bu eser yenieri tekilatnn kuruluundan yklna kadar gsterdii deiimleri gzler nne sermesi bakmndan ilgintir. Burada yeri gelmiken l Maceralar adl eserden sz etmeliyiz. l Maceralarn bir paras olarak kayda geen Hibetullah Sultan ve Zevci isimli hikye, yazarn byk dedesi Alaeddin Paa ile I. Abdlhamitin kz Hibetullah Sultann evliliklerini ve kendileri dndaki kimi sebepler nedeniyle yaadklar mutsuzluklarn anlatr. Hibetullah Sultan, eine verilen grevler dolaysyla srekli ondan uzak kalan ve mrn hazin biimde yaayan, erdemli bir kadndr. Dramatik bir dille yazlan bu

167

eserin, roman veya hikye olarak alglanmaktan te, yazarn hayatna ilikin bir vesika olarak deerlendirilmesi gerektiini dnyoruz. Yazar, edindiimiz romanlardan ve vesikalardan anladmz kadaryla, son dnem Osmanl tarihini, Milli Mcadele yllarn ve Cumhuriyet yllarn eserlerinde konu edinmemitir. Onun eserleri Osmanl tarihini eitli zellikleri ile rnekler. Romanlarnn isimlerinden, bu eserlerin konularn karma imknmz da vardr. lk dnemler ve ykseli dnemleri, byme abalaryla akndan akna geen dnemlerdir. Bu dnemde Trkler, her yer olmak ve her yer olmak emelindedirler. 16. yzyldan itibaren saray kadnlarnn etkinlikleri romanlar da ynlendirmeye balar. nk bu dnemler, romanlarda daha abartl bir biimde anlatlsa da, kadnlarn padiah hayatlarnda ve devlet ynetiminde etkili olduu dnemlerdir. Bu dnem romanlarnda genellikle saray kadnlar n plandadr. 17. yzyl isyanlarla cehenneme dnen Anadolunun, yneticiler arasnda ve ilmiye snflarnda meydana gelen liyakatsizliin ekseninde savalarda baarlarn kazanlmad ve kzl elmadan geriye dnld zamanlar olarak dnlm ve romanlarda bu aclar aka belirtilmitir. simlendirme de bu balamda, anlatlanlara uygun olarak yaplmtr. 18. yzylda da artk kazann devrilmeye baladn grrz. Osmanl tarihini ana devirlerine gre blmeye alan yazarn, tefrika halinde kalan eserlerinde de farkl bir izgi takip etmedii bilinmektedir.

168

VI. BLM M. TURHAN TANIN ROMANLARI LE LG L DEERLEND RME

Popler tarih romanlarn Trk edebiyatndaki geliimini ve zelliklerini belirledikten ve bu romanlarn karakteristik zelliklerini inceledikten sonra onlar yazarn eserleri zerinde uygulamaya alacaz. Popler tarih romanclk asndan, M. Turhan Tann romanlarn genel bir deerlendirmeden geirdikten sonra, bu eserlerin popler tarih romanlar iindeki yerlerini de tespit edeceiz. 6.1. CENG Z HAN29 6.1.1. Romann Yapsal zellikleri 6.1.1.1 Vaka Cengiz Han romannda Mool mparatorluunun kurucusu Cengiz Hann hayat anlatlr. Onun devlet adaml, aklar ve bandan geen olaylar, romann konusunu oluturur. Cengiz Han, M. Turhan Tann slam ncesi Trk tarihini konu edinen tek romandr.

6.1.1.2. zet Roman Temuin adl cengverin yapt bir sava sahnesinin tasviri ile balar. Bu sava Konkmar, Konkrat ve Mool kabileleri ile Nayman, Oyrat ve Merkit kabileleri arasnda gemekte ve Temuinin nderliindeki Konkmar, Konkrat ve Mool kabileleri sava kazanmak zeredirler. Temuinin gururla izledii bu manzara bir sre sonra rezaletle sonulanacaktr. nk Mool uruklar, ananelerinden gelen bir inanca bal olarak, sava esnasnda
29

M. Turhan Tan; Cengiz Han, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962.

169

gn grlemesinden korkarak suya atlayacak ve savan kaderini deitireceklerdir. Bu sava sonunda Sobtay ve Cebe adl bahadrlar sayesinde, esir dmekten ya da lmekten kurtularak evine dnen Temuin, ei Brta Foinin Merkit kabilesi tarafndan karldn ve annesi Ulun Hatunun da byc Ulu Gkenin babas Menigilik ge ile treye aykr bir hayat yaadn renir. Bu olaylar sonucunda Temuin, fkesini ve acsn dindirmeyi baararak hayatn yeniden kurmaya azmeder. Temuine Trklk uurunu kazandran ve Trkleri bir at altnda toplama lksn alayan kii, Menigilik igedir. Bu yal adam Ulun Hatun ile evlenerek, kendisinin ve olunun Yilon Bildok ierisindeki nfuzunu artrr. Ancak Ulu Gke ile babasnn asl amalar, Cengizin asaletinden ve ona duyulan sevgiden faydalanarak, ona byk Trk devletini kurdurmak ve daha sonra da onu ortadan kaldrarak bu lkenin yneticisi olmaktr. Bu tutumun farknda olan Temuin, Ulu Gkeyi dinler grnr ancak onun aklnda da btn Trk kabilelerini bir at altnda toplamak ideali vardr. Etrafnn dman ile evrildiini bilen Temuin, ok dikkatli davranr ve kendisini cihangirlie adm adm tar. lk olarak karlan karsnn cn almak ve byk Trk devletini kurma yolunda ilk adm atmak amacyla Nayman kabilesi ile sava yapmay dnen Temuin, burada hi silah kullanmadan Nayman Han Klkn hanm gzeller gzeli Gncy karr ve tertip edilen ustaca bir oyunla Nayman ulusunu kendisine balar. Bu olaydan sonra dzenlenen bir trenle Temuine Cengiz ad verilir. Cengiz Han olarak anlmaya balanan Temuin, durup dinlenmeden savalar yapar. Naymanlardan sonra Tayergotlarn zerine yryen Cengiz Han, bu orduyu ustaca oluturduu kran sistemindeki ordusu ile bozguna uratr ve gururla evine dner. Bu dn Cengiz iin hi de iyi olaylara gebe deildir. adrndan ieri adm atar atmaz, karlan ei Brtann hamile bir halde kapsna brakldn duyan Cengiz Han, yrei tam tersini sylese de Brtay affederek, doacak ocua sahip kar. Cengiz Hann kk kardei Beyter, bu aff hazmedemeyerek aabeyi ile kavgaya tutuur ve ona ok ar hakaretler eder. ki karde arasnda kan iddetli kavgann sonunda Cengiz Han, Beyteri ldrr. Beyterin lm annda Brta da korku ile ocuunu dourur ve Cengiz Han bu ocua misafir anlamna gelen Cuci adn verir. ocuun doumunun ardndan Cengiz Han, Merkitler zerine bir sefer dzenler ve bu savan da kazanr. Ancak, tek bir Merkitlinin dahi sa kalmasn istemeyen kumandan, ordusunun byk bir ksmn kaan Merkitlilerin arkasna yollar. Kendisi de yannda kalan kk bir

170

mfreze ile yoluna devam ederken, bir baskna urar. On be bahadrn bu savata kaybeden Cengiz Han da ar yaralar alarak yere ylr. Bu esnada da kendisine baskn verenin Klk Han olduunu anlar ancak Klk o anda Cengiz Han tanmayarak yoluna gider. Krk gn boyunca Kaydo kabilesine mensup bir aile tarafndan yaralar tmar edilen ve iyiletirilen Cengiz Han, burada iki kz karde olan Uurtay ve Ik Hatunlarla tanr. Uurtay Hatun Cengiz Han yrekten sevmi ve Ik Hatun da kabilelerinde Benli Baatur olarak tannan Klk Hana gnl vermitir. Bu iki han arasndaki atma, kz kardeler arasnda da bir atmay dourur. Klk Han Uurtay Hatunun becerisi ile yakalamay baaran Cengiz Han; yolda Ik Hatunun Klk kurtarmas ile tekrar kaybeder. Yurduna dnen Hakan, burada coku ile karlanr ve kendisine veklet eden kardei Hazarn, Ulu Gke ile attn grr. Aklna Ulu Gkeyi ortadan kaldrmay bir kere daha yerletirir ve uygun bir zaman kollamaya balar. Bu frsat da ksa bir sre sonra elde eder. Bir gece anszn ii sklan ve dar hava almak iin kan Cengiz Han, Brtay grmek ister. adrn perdesini araladnda Brtann algc Argazon ile uyuduunu grr. Bu manzaradan ok rahatsz olan ancak kurduu birlie bir zarar gelmemesi adna susan Cengiz Han, yaad olayn intikamn Argazonu Cuciye ldrterek alr. Kurulan mecliste Argazonun katilinin bulanamamasndan ikyeti olduunu belirten Ulu Gkeyi de yine Cuciye ldrten Cengiz Han, artk byk idealini gerekletirmek iin daha cesur admlar atar. Yzn ine eviren Cengiz Han, kimi zaman diplomatik oyunlarla kimi zaman etin savalarla snrlarn geniletir. Romann en heyecanl blmlerinden biri olarak deerlendirilebilecek olan Harzem blgesi sava da in seferinden sonra balar. Harzem Sarayndan dileki olarak Cengiz Hann yanna gelen Ahmet adl bir kii, ona Trkan ve iek Hatunlardan selam getirdiini syler. Bu iki kadndan birisi Harzem padiah Kutbuddin Mehmetin annesi; dieri de eidir. kisinin amac da Kutbuddin Mehmeti tahttan uzaklatrmak ve karlar kendilerine doru evirmektir. zellikle Valide Trkan Sultan, eyh Mecdttin ile bir gnl ba kurduu iin, olunun yerine sevgilisini geirmek noktasnda olduka srar eder ve Cengiz Handan yardm talebinde bulunur. Eli Ahmet bunlar syledikten

171

sonra Cengiz Handan kendisi adna yardm ister ve ezildiklerini anlatr. lkede yaananlardan dolay olduka rahatsz olduklarn syler ve arkada Mahmut Yalva ile Cengiz Han tantrr. Bu eli, Cengiz Hana olduka samimi gelir ve onu Harzem sarayna yollar. Gelen bilgiler dorultusunda oraya sava amaya karar verir ve padiah ile olduka uzun sren bir kovalamaca yaar. Savan esas kahraman Kutbuddin Mehmetin olu Cellettindir. Cellettin Mool ordusuna epeyce zarar verdikten sonra Cengiz Hana yenilecektir. Cellettinin ve o dnemin iyi niyetli kiilerinden Necmettin Kbrann mcadelelerini Cengiz Han olduka beenir ve bu iki kiinin ad da romanda sayg ile anlr. Sonrasnda Cengiz Han ve ordusu ine, Harzeme, Macaristana, Kafkasyaya, Rusyaya kadar srekli aknlar yapar ve Karakurumdan Adriyatik kylarna kadar uzanan muazzam bir imparatorluk kurar. Cengiz Han, hayata veda ederken, imparatorluu ocuklar arasnda paylatrr. Cuci, Cengiz Handan nce ld iin pay ocuklarna kalr ve dier topraklar da Cengiz Han tarafndan aatay, Oktay ve Tuluy arasnda paylatrlr.

6.1.1.3. ahs Kadrosu Romanda, ahs kadrosunun kalabalk olduu grlr. Cengiz Han Romann ana kahraman Cengiz Handr. Olaylar onun evresinde geliir. Nitekim eser de onun lm ile sona erer. Cengiz Han, disiplinli, cesur, kurallara bal, kendini kontrol altnda tutabilen, ileri grl bir kahraman olarak tantlr. Da dnk bir kiilik yaps vardr. Yazar, Cengiz Han ile ilgili grleri yle anlatr:
Cengiz iin btn Avrupallar barbar deyip geerler. ran, Arap ve Osmanl mverrihleri de bu byk, ok byk hkmdar iin zalim, hunhar, dinsiz, kfir gibi sfatlar vermekten ve sralamaktan geri kalmazlar. ark tarihlerinde onun klie halini alan unvan udur: Cengizi fitneengiz! (Tan 1962, 223224).

172

Ulu Gke Cengiz Hann karsndaki g, romann atmalarna ve maceralarna gre deise de temel olarak iki kart gten sz edebiliriz. Bunlardan ilki Ulu Gkedir. Kendisine ulv bir sfat vererek insanlarn gnlnde yer edinen ve gz Cengiz Hann kurmak istedii Trk lkesinin ynetiminde olan bu karakter, sonuta Cengiz Hann galip gelecei bir mcadeleyi gizliden gizliye yrtmeye alr. Ulu Gke bu romanda deerin temsili roln de stlenmitir. O, Cengiz Han ile ilgili rivayetlerin uydurma olduunu, tarihin her zaman iin kahramanlara ihtiya duyduunu anlatr. nsanlar hep olaanstnn peinde kotuklar iin, bu tr efsanelere ve rivayetlere ihtiya duymaktadrlar. Oysa yanlmaz kaynak tarihtir. Tarihe ve belgelere dayanan olaylar, kiiyi doru yola iletirler. Bir sandk ierisinden kard Uygurca kitaplar bu anlamda kaynak gsteren Ulu Gke, Trkln kkenini de bu kaynak ile aklamtr. Yani Trkler, eskiden beri var olan ve arkalarnda eserler brakan meden insanlardr ve onlar tarihin aknda nemli bir rol oynamlardr. Bu dnceleri Cengiz Hana reten ve onun eksiklerini tamamlayan kii olarak Ulu Gke, roman boyunca ilenen zn aklaycs olacaktr. Klk Han Romann kart glerinden ikincisi Klk Handr. Klk Han, karsn ve obasn Cengiz Hann basit bir oyunu sonucunda kaybettikten sonra ona kar kinlenecek ve her yerde onu ldrmeyi tasarlayarak dolaacaktr. Yurtsuz bir kii olarak dalarda mr srecek ve Cengiz Hann in seferinde sevgilisi Ik ile birlikte lecektir. Hazar Romanda yardmc g fonksiyonunda iki karakter grrz. Bunlardan birincisi Cengiz Hann kardei olan Hazardr. Hazar, aabeyinin en zor zamanlarnda ona destek vermi ve onun yardmcs olmutur. Cengiz Hann hayatnn tehlikeye girdii ve isyanlarn hazr olduu zamanlarda da salam karakteri ve saygs ile beklenen frsat vermedii iin, Cengiz Han yceltmi ve onunla kavgalara girimemitir. Uurtay Hatun kinci yardmc g Cengiz Hann Kaydo kabilesinde kald sre ierisinde onu candan seven ve Klk yakalamasna yardm eden Uurtay Hatundur. Uurtay, Cengiz Hann dman Klke k olan kardei Ik ile kar karya kalr ve onunla

173

da mcadele eder. Cuci Romanda alc fonksiyonunda bulunan kahraman Cucidir. Cuci, karlan Brtann oludur ve bu nedenle pek ok aclar yaar. Hatta Cengiz Hann oullar arasnda da dlanr ve onun Cengiz Hana yakn olmas istenmez. Cengiz Han onun zerine bir sefer aaca srada Cuci lr ve ona hakszlk ettiini dnen Cengiz Han, Cucinin olu Batoya babasnn hakk olan topraklar verir. Dier ahslar zerinde ok fazla durulmayan kahramanlar olarak Menigilik igeyi, Ulun Hatunu, Cebe ve Sobtay sayabiliriz. Menigilik ige romanda karmza iten pazarlkl bir k rolyle girer. Onun amac olu ile birlikte planladklar zere Cengiz Han devre d brakarak onun kurduu birliin bana gemektir. Cengiz Hann annesine k grnen Menigilik ige, Ulun Hatun ile evlenecek ve bir fonksiyon gsteremeyecektir. Ulun Hatun ksa blmlerde ya Cengiz Hana, ya gelini Brtaya ya da Ulu Gkeye barrken karmza kar. Cebe ve Sobtay ise romanda sadece asker dehalar ile grnrler. Tarihin gerek birer kahraman olan bu ahslar, savaa dair anlatlar ierisinde kumandanlar olarak karmza karlar ve alp tipinin bir rnei olarak romanda yer alrlar. Aslnda bu romanda i ie geen pek ok atmaya ve karakterler eitliliine ahit oluruz. Tarih bir roman olmak hususiyetiyle yaplan savalara, uygulanan politikalara gre, farkl kiiler ortaya kacak ve bu nedenle de ahs kadrosu olduka oalacaktr. Biz, sadece roman boyunca etkin ve ynlendirici olan kahramanlar gstermeye altk. Ancak bir ema ile bunu dzenleyebilir ve ahslar arasndaki mcadeleleri de daha rahat anlatabiliriz.

174

175

6.1.1.4. Anlatc ve Bak As Roman, yazar anlatcnn tasvir ettii bir sava sahnesi ile balar. Romann tm olaylarn en ince ayrntlarna kadar bilen ve baka yerlerde yaanan gelimeleri de bizlere aktarabilen yazar anlatc, eserin bandan sonuna kadar deimeden devam eder. Anlatc, kiilerini tantrken bizzat kendi azyla aktarr ve aklar. Bunlar kimi zaman hayal, kimi zaman diyalog eklinde de geliebilir. Kahramann gemii ve duygu dnce dnyas ile ilgili olan tm olaylar, bu anlatcnn kurduu merkez erevesinde aklanr. Popler romanlarn genelinde bu tr kullanm grlr. Romandaki anlatc unsur, kahramanlar ve olay hakknda yorumlar yaparken durduu noktaya gre bir bak as kazanr. Eer anlatc karakterlerinin hayatlarn tm ayrntlaryla veriyor, onun iinden geen duygu ve dnceleri bile okuyucularna hissettirebiliyorsa, burada destana has bir yaklamdan ve tanrsal bak asndan sz etmemiz gerekecektir. Cengiz Han romanndaki bak asnn da tanrsal bak as olduunu syleyebiliriz.

6.1.1.5. Zaman Romann sosyal ve tarih zaman, 10. yzyln ikinci yars ile 11. yzyln ilk yarsdr. Romann aksiyon zaman olduka uzun bir zaman kapsar. Cengiz Hann 1162 ylnda doumundan 1227 ylndaki lmne kadar geen sreyi anlatan eserin altm be yllk bir dnemi konu edindii grlmektedir. Ancak bu zamann geriye dnlerle tamamlandn grmekteyiz. nk romanda Cengiz Hann doumu sadece rivayetin aktarlmas suretiyle anlatlmtr. Bununla birlikte anne ve babalarnn hayatlar ile sekiz gbek ncesi atalarnn da romanda eitli atflarla belirtildiini grrz. Bylece asrlara uzanan bir zaman diliminden sz etmemiz mmkndr. Eski Trk tresinin ve geleneinin anlatldn, olaylarn destanlarla, efsanelerle sslendiini syleyebileceimiz eserde, konu edilen devrin sosyal yaants hakknda da bilgi verilmektedir. Din inanlar, gelenek ve grenekler, devlet ynetimi, dil zellikleri, misafir arlama yntemleri vb. devrin arka planndaki gelimeleri de net olarak takip edebildiimiz bu eser, Hun, Gktrk ve Uygur devrinin de kimi nemli tablolarn bizlere sunmaktadr. Yazar, aksiyon zamann iindeki kk geriye gidi ve kopularla uzun zaman ncesine dayanan olaylar anlatmaktadr.

176

Uzun bir zaman diliminin konu edilmesi, yazar zamanla ilgili teknikler kullanmak zorunda brakmtr. Bu tekniklerden ilki zaman atlama metodudur. Cengiz Hann Kaydo kabilesinin yannda bulunduu gnler, bize tam olarak verilmemi ve Cengiz Hann gzn at zaman anlatlmtr. Aradaki bu ak krk gn olarak belirtilir ve bu zamanda yaananlar ile ilgili bilgiyi yazar, zetleme teknii ile okuyucularna verir. Bylelikle zaman kullanma anlamnda zetleme tekniinden de yararlanm olur. Uzun zaman dilimlerinin aydnlatlmas hususunda bir dier yntem de geriye dn tekniidir. Geriye dn ile yaanan zamann gerisindeki bilgilere ulalabilir. Bylece gemie ait aydnlatlmas gereken olaylar okuyucuya seyrettirilebilir. Romanda geriye dnlerin zellikle boy soy ve akrabalk ilikileri erevesinde ve sefer yaplan yerin tarih macerasnn renilmesi aamasnda kullanldn grrz. Uzun zaman aralklar romanda gn, ay, yl gibi geni dilimlerle aklanmtr. Ayrca sosyal hayata dair bir bilgi olarak verilmi olsa da romanda iki defa zerinde durulduu iin burada da bahsetmeyi lzumlu grdmz takvim konusuna da deinmemiz gerekmektedir. Eski Trk takvimini anlatan yazar, bu takvim hakknda bilgi verdikten sonra, Cengiz Han ile takvimin balantsn kozmik bir zaman unsuru olarak yle kurar: Ulu Hakan, 1227 ylnn austosunda ld. Trk takvimine gre domuz ylnda domutu, domuz ylnda han olmutu, lm de ayn yla tesadf etti (s. 223).

6.1.1.6. Mekn Cengiz Han roman tarih bir roman olmas dolaysyla, tarih dnemlere de kaynaklk etmitir. Cengiz Hann savalarn, devletini, devlet adamln ve kurduu devletin snrlarn aklayan yazar, ok geni bir coraf evre ile karlaacaktr. Bu evrenin romana yansmas ise elbette ki romanda ilenen corafyann da genilemesine neden olacaktr. Roman, Altaysu ay yaknlarndaki sava sahnesi ile balamtr. Cengiz Han buradaki yenilgisinden sonra kendi memleketine gidecektir. Bu ehir, olaylarn arlkl olarak getii ve merkeze yerletirilen mekn Yilon Buldoktur. Buras Cengiz Hann doduu yerdir ve hakan, mrnn byk bir ounluunu burada geirecektir. Cengiz Hann mehur komutanlar Sbtay ve Cebe Balcona Bulakta yaamaktadrlar.

177

Cengiz Hann ats altna toplad ilk uruun Naymanlar olduunu daha nce sylemitik. Naymanlarn topraklar Babalukun st ksm ile Altay yaylas ve mil ve liye kadar olan ksmdr. Merkitler ile yaplan savan mekn Akdan etekleridir. Bu savatan sonra Trkelinde bir kabile olan Kaydolarn topraklarna getirilen Cengiz Han iline geri dndkten sonra in ve Garb Trkistan snrlarna kadar ilerler. Cengiz Han daha sonraki ilk seferini imal in ve Pekin zerine yapacaktr. Sarsu kenarndaki Piyang King ehrine hcum yaptktan sonra buralar da devletinin topraklarna katar. Buradan sonra Harzem seferine klr. Harzeme sahip olmak Horasana, rana, Iraka Herat ve Gazneye sahip olmak demektir. Elilik vasfyla oraya gnderilen Mahmut Yalva vastasyla yazar, rken, Semerkant, Buhara, Saanak, Otrar ve Cent ehirlerinden de sz eder. Sava srasnda Ceyhun nehrinin yatan deitirmeye alan Moallarn byk bir ksmnn ldrld nakledilir. Harzem ah Celalettin lkesini korumaya alrken pek ok sknt ile karlaacak ve pek ok mekna gidecektir. Bylece romanda anlan meknlar da geniler. Niabur, cenub ran, Gazne ve Kbil dolaylarn Cengizden alan Celalettin, onun gndermi olduu iki orduyu bozguna uratr. kinci ordu ile Pervanda karlaan Celalettin, Valyan Kalesi nnde byk bir baar kazanr. Bundan sonra Cengizin izine dtn renen Cellettin, Hindistan tarafna ekilmeye alr ve Cengiz rakibine Send suyu yaknlarnda ular. Bu sava kazanan Cengiz Han, Fergana, Kagar, Yarkent, Ka, Horasan, Merv, Niabur, Herst, Belh, Kbil, Gazne ve Kerman gibi tarih adan ok zengin olan ehirleri de Harzem topraklar ile birlikte ele geirmi olur. zerinde dank bir biimde yaayan Trkler olduunu duyduu Amur Nehrinden en-Si Kylarna, Kelebez-Kore Denizi Sahillerinden Aksuya, Balha ve Ik Glleri kenarna kadar olan blgeleri de ele geirerek buradaki Trkleri de ats altnda toplamay amalayan hakan, gzn buralara evirecektir. Ayn ekilde ryasn gerekletirmek iin ran ellerinde, Hazar Denizi evresinde bulunan Trklere de ulamay amalar. lk olarak Gobi lnn imalindeki uluslar toplar. Daha sonra ark Trkeline geer. Tibet yolunu kendisine aar. Anadoludaki Trklerin dank olmadklarn bilen Cengiz Han, bu nedenle garba deil imale yrr. Bu seferler sonunda imal ran ile Azerbaycan ele geirilir. Kum,

178

Hamedan ve Kazvin de Cengiz Han ordusunun kararghdr. Nahcivan alndktan sonra Tiflis ve Ermenistan ele geirilir. Bu mntka dhilinde irvan ve amahi ehirlerine yrnr. amahiden ileri gidilirken ama Kafkas geitlerini ap yukarlara ulamaktr. Karadeniz kylar orduya yol verdikten sonra Rus topraklar ve Tuna kylarna seferler balar. Moskova, Lehistan, Ural dalar, Dinyeper ve Dinyestere kadar diledii yerde gezinen Cengiz Han ordusu artk Avrupa yoluna dahi adm atar ve Parise casuslar gnderir. Sobtay komutasndaki Mool ordusu Karpat dalarn aar, Oder suyunu kpr kurarak geer ve Breslava ular. Yazar bu ksmdan ortaya kan manzaray u ekilde aklar: Lehistan, Silizya ele geti. Vistoldan Odere ve Saksenyaya kadar uzayan topraklarda Trk bayra dalgaland (s.196). Bunun sonrasnda ordu kola ayrlr ve bir kol Morava Vadisine, bir kol Rka Geidine bir kol da Seren ve Maros Adasna ilerler. Pete nlerine gelindiinden Macarlara yaam hakk tanmayan Cengiz Han ordusu, Macaristann yarsn ele geirir. Burann tamamn ele geirmek isteyen Sobtay, Tunann sa sahilinde ordu toplar ve Miskolec yaknlarnda Sava Suyu nlerinde dmanla buluur. Macar ordusunun yenilmesini mteakip, bu topraklar da Cengiz Hann eline geer. Puzsta Ovas, Mool askerlerinin en sevdii yerlerden birisi olur. Sobtay Karakuruma dnte Cenub in taraflarna yrr, Mavi Irmak boyunda yeni bir zafer kazanr ve Tula Suyu kenarndaki kynde lr. Devletin snrlarn ve corafyann geniliini gstermesi bakmndan, Cengiz Hann lrken oullarna brakt blgeleri u paragrafta grebiliriz:
ark ve Garb Trkeli ile rann ark taraflarn aataya verdi, li rma zerinde bulunan Elmal da ona merkez yapt, o geni lkenin bu merkezden idare olunmasn emretti, Tarbagatay ve mil sahalarn Oktaya balad. En kk ocuun yurt bekisi olmas Trk tresi iktizasndand, bu anane ileri srlerek Tuluy Karakurumda brakld, babasnn payitahtta bulunmad gnlerde niyabet vazifesi ona verildi (s.208).

Vakalarn gelimesine paralel olarak anlan bu meknlar, geni meknlardr. Eserde i meknn kurgulan zayftr. Da dnk ve hareketli bir hakan olarak Cengiz Han,

179

hastalklar ve meclis toplantlar dnda mrn seferlerde geirir. Ayrca yap olarak da Cengiz Han, saltanata, sse ok nem vermeyen bir karakter olarak sunulur. Dnemin yaants ve sosyal hayat yaps da yerleik binalar ve kurulu dzenleri ok fazla kaldramamaktadr. Cengiz Hann i mekn adrdr. eitli keelerden meydana gelen ve yataklar da keeden ibaret olan bu adrlar, han ile uruunu byklk ve kklk bakmndan ayrr. Han adr daha geni olmakla birlikte, deni ya da kullanl bakmndan aralarnda fark yoktur. lk dnemlerde mcadele verilen dier topraklarda da ayn kurgulan grrz. Ancak in topraklarnda ve Harzem blgesinde adr, yerini saraylara brakr. Cengiz Han bu saraylarn ihtiamna pek ok zaman yadrgayc gzlerle bakar ve onlarn hem knt iinde olup, hem de bu kadar gsterie dmelerine arr. mrnn son zamanlarnda snrlarnn genilemesine paralel olarak Cengiz Hann i meknlar da deime gsterir. Bir yerden bir yere tanabilen ve kurulup kaldrlabilen gelimi birer adr konumundaki konak yerleri, Cengiz Han ile dostlamak isteyen hakanlarn ona gnderdikleri renk renk kumalar ile sslenir. Hakann ok ssl saraylarda ve grkem iinde yaamad roman boyunca vurgulanr.

6.1.2. Romann Biimsel zellikleri 6.1.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Eser gerek bir kiiyi roman kurgusu ierisine yerletiren ve Cengiz Hann hayatn tm ayrntlaryla gzler nne sermeyi amalayan bir tarih romandr. Yazar, eseri bir tr biyografi kitab niteliinde kurgulamtr. nk roman, Cengiz Hann hayatnn dnm noktalarna ve olaylarn merkeziyetine gre eitli balklar altnda verilmitir. Romann ilk bal Cengiz Han adn tar ve bu balkta Cengiz Hann kumandanlndan ve neminden bahsedilir. kinci balk Bir pte ki Cambaz! baln tar. Ulu Gke ile Cengiz Hann arasndaki atma bu balk ile pekitirilir. nc balk Cengiz Hann hayatndaki yeni bir dnemeci iaret eder. Bu balk Naymanlar Diyarnda! adn tar ve Cengiz Hann Nayman ulusunu dize getirmesini anlatr. Bu blmde Cengiz Han zeks ve hrs ile kendini belirginletirecektir. Bylece Klk Han ile olan dmanl da gzler nne serilecektir. Drdnc balk

180

Temuin Nasl Cengiz Oldu? adn tar. Bu baln ieriinde Cengiz Hann adn al ve ad treni vardr. Cengiz Han yaralayan ve onun karakterini en net aklayan blmlerden birisi olarak Tek Gitti, ift Geldi! baln tayan beinci blm grebiliriz. Bu balkta Cengizin Brta ile tekrar bulumas, kardeini tre uruna elleriyle ldrmesi ve Ulu Gkeye kendi hanln hissettirmesi gibi konular vardr. Cengizin Bana Gelenler bir dier blmdr ve bundan sonra Cengiz Hann att admlar ve savalarn grrz. Blm Cengiz Hann lm ile sonlanr. Aslnda bu blmlerin birer ara balk biiminde kullanldn sylemeliyiz. Ancak romann gelimesini takip edebilmek ve merak kamlamas asndan nemli grlmelidir. Romann kurgusunda bir fikrin alanmas ve Cengiz Hann hayatnn her ynyle aydnlatlmas dncesi vardr. Bu nedenle kurgu mmkn olduunca aklayc ve bilgi ile hayalin bir arada sunulduu bir yap arz eder. Romanda genel olarak kronolojik bir yap izlenir. Sadece Cengiz Hann ailesinin akland blmde diyaloglarla gemie pencerelerin aldn ve olaylarn aydnlatldn grrz. Romanda bu kronolojiyi bozan bir husus da yazarn Cebe ile Sobtayn klavuzlara gvenmediklerini ve bu gvensizlikte hakl olduklarn aklamak iin anlatt bir olaydr. Bu bolmde yazar, vaka zamanndan alt yzyl sonra gerekleecek olan bir tarih hadiseyi anlatr. Napolyon ile Vellington arasndaki geen bu mcadeleyi anarken, Napolyonun gvendii klavuzlarn onun sonunu getirdiklerini ve ondan alt yzyl evvel yaayan Mool komutanlarnn bu hataya dmediklerini anlatr. Bunlar dnda romann btnnde kronolojiye uygun bir anlatm grlr. Roman giri, gelime ve sonu blmleri dikkate alnarak kurgulanmtr. Yazar eserini, tarih bir vesika niteliinde de kullanm ve Hayat Ansiklopedisinde yer alan Cengiz Han maddesinin kaynakasnda romann bir kaynak olarak gstermitir.30

6.1.2.2. Anlatm Teknikleri Cengiz Han roman, anlatlan olayn kronolojik zamanna bal olarak, eitli belgelerin

30

Hayat Ansiklopedisi, Cengiz Han Maddesi, C. 2, s.826828.

181

ve verilerin rahatlkla kullanlabildii bir dneme ait deildir. Yazar, tarih vesikalarn ok yeterli olmad ve olaylarn byk blmnn kabataslak tespit edilebildii bir devrin roman olarak Cengiz Han kurgularken, elde edebildii eitli kaynaklardan yararlanmtr. zellikle Trkoloji sahasnn nemli isimlerine ait kimi tespitleri eserinde kullanmtr. Bunlar ierisinde Leon Cahun nemli bir yer tutar ve yazar, pek ok fikrinin ispat olarak onun adn anar. Yazarn romann konusu dnda kalan sahalarla ilgili baka metinlere de yer verdiini ve sk sk ansiklopedik bilgiye yneldiini grrz. Cengiz Hann yasasn da bu ksmda anmamz gerekmektedir. nk yazar, Cengiz Hann karakter zellikleri ile bu yasa arasnda sk bir ba kurmutur. Yazar, olaylar karsnda serbest deildir. Karsnda ad, yaants ve karakteri belli olan gerek bir kiilik vardr ve romann sonunda olmas gerekenler okuyucular tarafndan bilinmektedir. Bu nedenle de yazar anlattklarn desteklemek zorundadr. Tann sklkla dipnotlara ve vesikalara bavurmas, anlattklarn eitli eserlerle desteklemesi bu nedenle yadrganmamaldr. Anlatm teknii olarak yazarn kulland bir dier yntem de diyalogdur. Eser kahramanlar arasndaki konumalar destekleyen bu teknik, popler romanclarn ska mracaat ettii tekniklerden birisidir. nk yazar hem anlatacak olduu hususu kahramanlar araclyla aklamakta hem de okuyucunun merakn ve dikkatini bu vesile ile roman zerinde younlatrmaktadr:
imdi dn, hem de iyi dn: Mool nedir? Bir ulus! Ne ulusu? Ne ulusu olacak. Trk ulusu! Bunu bilince dileklerini tartya vurman gerekleir. Sen, btn Trklere babu olmak istiyorsun deil mi? Trkleri birlemi grmek istiyorum (s. 23).

Cengiz Han romannda yazarn, tasvirlere de sklkla yer verildii grlr. Kiiler, meknlar ve yaantlar hakknda verilen bilgilerde tasvir olduka nemlidir. zellikle popler roman yazarlarnn tasvire ok nem verdii grlr. Romantizm akm, tasviri de ycelten bir akm olarak, popler tarih romanlarda tasviri gerekli klmtr.

182

Yksek kayalarla, kara amlarla rtl bir da. Bu, Yilon Buldok kyn eteinde saklyan nl ve uurlu tepedir. Ky batan baa benekliyen kara adrlar, bu tepenin dibinde dizst km kara klhl birer kleye benzer (s. 17). Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de mektuptur. Eli Mahmut Yalvan gittii Harzem saraynda olanlar Cengiz Hana bildirdii raporunu mektup olarak deerlendirirsek burada olduka uzun bir ikyet ve ateli bir anlatm grrz. Camilerin fazlaca ssl olmasnn ve kadnlarnn giyimlerinde lkse olan dknlklerinin dahi ikyet konusu edildii bu raporun, o dnem Harzem Sarayn ve lkesini btn ayrntlaryla gzler nne sermesi dolaysyla nemli olduu sylenebilir. 6.1.2.3. Dil ve slup Yazar bu romann anlatmnda sade bir dil kullanmtr. Ancak diyaloglarn yaand ve olaylarn tarih atmosfer dhilinde anlatld zamanlarda yazarn eski Trk dilinin pek ok unsurunu kullanmas romann anlalrln zorlatrmakla beraber, dnemin grnnn yanstlmasnda nemli bir ileve sahiptir. Kahramanlarn dnemlerinin dilleriyle yanstmak okuyucuda onlara kar bir sempati dourduu gibi romann, devirler aras uyum bakmndan, anlalrln ve gemile balarn salamlatrlmasn da salar. Yazar, romanda z Trke kelimelere de sklkla yer verir. Nitekim bu dncesini de yle aklar:
Son yllarda hepimiz[c]e sevimli bir i olan z Trke kelime derleme maslahatna mnasebeti olduu iin Cengiz devrindeki asker stlahlardan bir ksmn romanmza geirmeyi faydal buldu[k]: O devirde ordu nclerine iravul, sa cenaha sa kol, (moolca baranger), sol cenaha sol kol (moolca cavangar), merkeze top yasav, keif koluna yezge, cepheye ald, kuvvei klliyeye yasav, karargha kutak, karargh kumandanna kubeyi, hendee ur, metrise ip, imdada kmek, sraya yasal, askere ey, nefere alaman, yaylma atkulamak, zrha koyak, ok torbasna sadak, ganimet malna ula, hcum etmiye apmak, ricat ettirmeye kaytartmak, kaan takip etmeye kovalamak, takip mfrezesine kovguncu, yelpaze eklindeki harp tabiyesine kaz kanad, suyu atla yzerek gemiye at yaldamak, silha koral diyorlard (s. 73).

Kulland kelimelerin anlamlarnn anlalabilmesi iin yazar, parantez ierisinde bu kelimelerin karlklarn vermektedir. Bu durum romann akcln sekteye uratmakla

183

birlikte, okuyucunun kelime hazinesine bir katk salamas nedeniyle nemlidir. Pagadurlar (Bahadrn Trkesi) (s. 25). kiik (kk) (s. 34). kunur (esmer) (s. 45). Romann dil ve sluba ynelik bir dier zellii de argoya ve kaba szcklere arlk verilmesidir. Kurbaa, kz, domuz gibi hakaretamiz kelimelerin roman boyunca kullanld grlr. Yazarn, baka yazarlardan ald alntlarda ve roman ierisinde kulland belgelerde onlarn dil zelliklerini koruduunu ve belgelerin aslna sadk kaldn syleyebiliriz. Romanda sk sk karlatmz bir dier husus da benzetmelerin sklkla yer edinmesidir.
Gnc, bu yzkoyun vaziyette ipekten bir ala sarl bir yn gme benziyordu. Tel tel al, o gm kle stnde ebekemsi bir zarf gibi idi ve gmn rengi sar teller arasndan bir kat daha beyazlanarak szyordu. Omuzlar, bel ve kala hkrn sarsntlarile belli belirsiz titriyordu. Bu titreyi, kaynandan kopup telden bir aa den sihirli bir dalga kmesini andryordu: Beyaz ve oynak bir dalga!... (s. 89).

Bu romanda bilgece szlere ve kahramanlarn zdeyilerine sklkla rastlanmaktadr: Karncalar bile de kalka yol almay reniyorlar (s.25). Yazarn bir klie olarak kullandn dndmz ulu hakan tanmn da belirtmemiz gerekmektedir. Turhan Tan bu romannda anlattklarn ispatlayacak bilgilere yer vermesi ve zellikle de konumalara kendi dncelerini bariz bir biimde katmas nedeniyle slupta zaafa dmtr. Popler bir romanc olarak onun slubunu ynlendiren kimi zellikler hemen her romannda grlr. nsanlar bilgilendirmek, bir tezi alamak ve olaylar hakknda fikir yrtmek amacyla yaplan telkinler ve ifadeler slubun ou yerde ansiklopedik bir mahiyet kazanmasna neden olmutur. Ancak Tann sahnelemede olduka baarl olduunu ve anlattklarn insan zihninde yansttn syleyebiliriz. Yazar bu eserde olduka fazla bir biimde sfatlara ve nitelemelere bavurur. Bu sfatlar, okuyucunun kahramanlar hakkndaki dncelerini pekitirmesi nedeniyle nemlidir.

184

6.1.3. Romann Tematik Yaps 6.1.3.1. Dnem Turhan Tann romanlarnn genelinde tarih vakalarn konu edildiini sylemitik. Bu romanda da slamiyet ncesi Trk tarihi konu edilmitir.

6.1.3.2. Temalar 6.1.3.2.1. Eski Trk Tarihi Roman, eski Trk tarihini konu almas ve slamiyet ncesi devri ilemesi nedeniyle sk sk eski Trk tarihinden ve bu devrin ok eski zamanlara uzanan blmlerinden sz etmitir. Moollar Trk soylu bir kavim olarak deerlendiren ve akraba olunan topluluklar ayn at altnda toplama hedefini gden Cengiz Han, bu dncelerini rneklemek iin evresindekilere srekli olarak Trk tarihini anlatacaktr. Yaplan seferlerde de kendisinden nce oralarda bulunan Trk devletlerini sayg ile anacaktr. zellikle Hindistan, in ve Macaristan seferleri anlatlrken, Cengiz Handan nce ayn yerlere akn yapm olan Trk devletleri ve hakanlar hakknda bilgiler verilecektir. Hunlardan itibaren yaanan sosyal ve siyasal gelimeler, romann belirli blmlerinde srekli olarak tekrarlanacaktr. Eski Trklerin yaptklarn, o gn de Cengiz Han yapmaya almtr.
Eski Trkler, atalarmzn yaad uluslar Hiyong No diye adlandklar, yahut Hnler bizim adn bile bilmediimiz engin sular kysnda avlandklar gnlerde btn dnya silhlarmza kar tirtir titrerdi, seksen bir bin millet kara sancamzn karsnda diz kerdi. imdi nsz ve yar plak birer gebeden baka bir ey deiliz! (s.12).

6.1.3.2.2. Trklk uuru Roman, Trk Tarih Tezi dorultusunda yazlan bir eser olmas nedeniyle, baz grleri ispatlamak ve Trkn tarihin ilk dnemlerinden itibaren var olan bir rk olduunu anlatmak istemitir. ok bilinli bir biimde tm Trkleri ayn bayrak altnda toplamay amalayan Cengiz Hana Ulu Gke, eitli tarih kitaplar ile yol gsterecek ve onun ideallerini pekitirecektir.
Trk milletini tekil eden Konkllar, Kalalar, Kpaklar, Bakrlar, Macarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Alanlar, skitler, Tacklar, Tomaklar, Hnler, Tatarlar,

185

Manular, Taycutlar, Merkitler, Naymanlar, Arolatlar ve Krgzlar Trklk adna ok byk iler grmlerdi (s.11).

Moollar, Trkle hizmet edememilerdi. Artk Cengiz Han hibirinin yapamadn yapacak ve dank olan bu boylar bir araya getirecektir. Trklk roman boyunca yceltilecek ve her Trkn ulusuna hizmet etmesi gerektii vurgulanacaktr. 6.1.3.2.3. Eski Trklerde Sosyal Hayat Roman, slamiyet ncesi Trk yaantsn da anlatr. Sosyal hayatn gerektirdii her unsuru eserde yanstan Tan, bu konular hakknda aklayc bilgiler de vermitir. Roman ierisinde ya da dipnotta belirtilen bu zellikler, genel olarak o devir yaantsnn zmlenebilmesinde nemli bir kaynak olarak deerlendirilebilir. Bu konuyla ilgili kimi alntlar verebiliriz:
Eski Trkler, otlar zerinde ok derin ve ok esasl tetkikler yapmlar ve kendilerine mahsus bir tababet usul kurmulardr. Bugn itiraz kabul etmez bir hakikattir ki tababeti arktan Garbe gtren Smerlerdir. Asriler bu bilginin mirass oldular, Smerlerden rendiklerini Finikelilere ve Msrllara rettiler. Yunanllar ksmen Finikelilerden, Ksmen Msrllardan ayni eyi rendiler, tekemml ettirerek Romanllara talim ve devrettiler. Trklerin tabiat zerinde yaplm bir tetkik muhassalas olan tababet usul gene Mezopotamya yolu ile Araplara geti, asrlarca o diyar igal etti (s.132133). Trkler dnyann en temiz adamlar idi. Bunu, on nc asrda yayan Trklerle onlarn savleti nnde darmadan olan Avrupa milletlerini itima hayat noktasnda- mukayese eden frenk limleri de itiraf ediyor. Mesel Bronkiyer o asrn Trklerini yle anlatyor: Trkler shhatlerine ok dikkat ederlerdi. vcutleri daime zinde ve evikti. Romatizmadan, amudu fikar ve hatt mide hastalklarndan muaf idiler. Alkoll eyler imedikleri ve o zamanlar kahve ve ttn de malm olmad iin barsak ve mide ars bilmezlerdi. Dileri inci gibi idi. nk muntazam ykarlard ve temiz tutarlard. Hele elbiselerinin temizlii hususunda btn milletlere tefevvuk etmilerdi. Bir fakir iftinin i amar bile, her nevi murdarlktan ri idi. Ehl hayvanlardan hi birini odalarna sokmazlard. Halbuki komulatklar milletler, bu hayvanlarla koyun koyuna yatarlard (s. 133).

Bu gibi meziyetler dnda Trklerin ordu dzenleri, trelere ait hususlar, eski takvimleri, yaam alanlar, yemek adetleri gibi detaylar da ayrntl olarak aklanmtr.

186

6.1.3.2.4. Sava Dzeni Roman, Cengiz Hann hayatn anlatmas nedeniyle savalara ve ordu dzenine de geni yer vermitir. Cengiz Hann baarsn orduda yapt yeniliklere ve uygulamalara balayan yazar, onun planl ve dzenli bir komutan olduunu syler. Glklerden ylmayan, ihaneti affetmeyen ve bar yollara yaklamayan kiilere olduka sert davranan Cengiz Han, olduka geni bir ktada hkm srmtr. Sava sahneleri kanl ve ayrntl deildir. Sefer yaplan yer ve savan sonucu aklanm ve bu seferin kazandrdklarndan bahsedilmitir. Cengiz Han, yasalarnda ordu dzenini de bir maddeye balamtr. Buna gre ordu, on bin kiilik tmenlerden meydana gelir ve bu tmenlerin banda bulunan kiilere de tmen aas ad verilir. Tmenler binlere, binler yzlere, yzler ellilere, elliler onlara ayrlr. Bunlarn kumandanlarna da sras ile binba, yzba, elliba, onba ad verilir. Bir tmenin zabiti baka tmenlere karamaz ve her zabit kendi tmeninden sorumludur. Silahlar, tmen zabitine emanettir ve savaa giderken askerlere tmen zabiti tarafndan datlr. Sefer dnnde tekrar depolara konulmas gereken silahlar, kadn erkek her fert tarafndan korunmaldr. 6.1.3.2.5. Ak Ak, romanda karmza ok fazla kmayan bir olgudur. Cengiz Hann babas Yesgeyin Ulun Hatuna duyduu byk ak romanda ok ksa bir biimde anlatlmtr. Bunun dnda Cengiz Hann Brtaya olduka kuvvetli bir akla bal olduunu grrz. Gnc, Cengiz Hana Nayman uruunun kaplarn aan, olaanst gzellikte bir kadndr. Cengiz Hann Gncye duyduu ak, daha ok heyecana dayanan ehev bir badr. Gnc ise Hana kar byk bir hayranlk beslemekte ve onu sevmektedir. Uurtay Hatun, Cengiz Hann kahramanlna hayran olan ve onun iin her trl tehlikeyi gze alacak kadar hakanna bal bir kadndr. Cengiz Han ise bu kadna minnet duymakta ve kendisine daha ok insan anlamda deer vermektedir. Bu hanmlar dnda Cengiz Hann hareminde bulunan pek ok kadn vardr. Bunlarn byk bir ounluu komu lke beylerinden gelen hediyelerdir. Cengiz mrnn son zamanlarn bu kadnlardan ikyeti olarak yaamtr.

187

6.1.3.2.6. Kadnlar Bu romanda kadn, erkein adn tayan ve namusunu ycelten bir varlktr. adrnn kapsnda ok ile kartal vurabilen ve kocasnn ardnda savaa kan kadnlar, erkee e, ocua ana olabilecektir. O dnem kadnlarnn idealleri Mete Hanlara e veya anne olabilmektir. Yreksiz erkeklerden nefret eden ve cesarete hayran olan bu kadnlar, sava konularnda bilgilidirler. Asalete, soya nem verilir ve soylu kadnlar, erkeklerine nfuz kazandrrlar. 6.1.3.2.7. Su Cengiz Han, sulara ve sululara kar amansz olan bir hakandr. Hrszlk onun lkesinde asla grlmeyen bir olaydr. Onun bakasna ait bir mal gasp eden kiilere dn vermeyecei romanda aklanmtr. Ayrca onun en byk sulardan birisi olarak treye uygun olmayan davranlar grdn syleyebiliriz. Kardei Beyteri kendisine hakaret ettii ve saygsz konutuu iin ldren Cengiz Hann tre kanunlarn ineyen kim olursa olsun affetmeyecei aka grlmektedir. Cengizin affetmedii bir dier su yalandr. Hakann, Merkitlerce karldktan sonra, hamile olduu halde kendisine geri gnderilen Brtay affetmesinin nedenlerinden birisi de onun kendisine drst davranmas ve yalan sylememesidir. syan, affedilmemesi gereken en ar sulardan birisidir ve sadece bastrlarak geri dnlmesi yasaktr. syan eden lkede ba stnde ba, ta stnde ta braklmamas tm komutanlara verilen bir emirdir. Yine yasalarda da belirtildii zere zina yapanlar idam olunur. Devlet maln gasp edenler de asla affedilmemektedirler. htils yapan mal memurlar idam olunur maddesi ile yasada da belirtilen bu husus, devletin ayakta kalmasn ve malnn korunmas amalayan nemli bir kuraldr. Affedilmeyen ve yapan idama gtren dier sular, casusluk, yalanc ahitlik ve sihirbazlktr. Bu crmlerden herhangi birini ileyenlerin affedilmeleri mmkn deildir. 6.1.3.2.8. Din Cengiz Han yasalarnda da belirtildii gibi dinler konusunda olduka serbest davranm ve insanlar inanlar konusunda zorlamamtr. Cengiz Han, Budistlerin, Hristiyanlarn, Mslmanlarn vb. farkl dinlere mensup kiilerin kendisine yaklamalarna msaade vermi, onlarla kimi zaman din tartmalarda bulunmu ve anlatlan her fikre sayg duymutur. Romana hkim olan din anlay ise, Eski Trklerin Gk Tanr dinidir. Bu dinin zellikleri, romanda ayrntl olarak verilmitir.

188

Cennet ve Cehennem, kader anlay, iyilik ve ktlk vb. pek ok unsur gerek roman ierisinde gerekse dipnotlarda anlatlm ve Cengiz Hann bu dine olduka bal olduu vurgulanmtr. Buna karn taassupsuzdur. Romann belli blmlerinde eski Trk dini ile slamiyet arasndaki benzerlikler de vurgulanmtr. Hazreti Muhammet ile ilgili kimi anlatlara da yer verilmitir. Hakan, yasasnn ilk maddesinde de din ilerini bir dzene koymay ve sapknla kalmad srece herkesin dininde serbest olduunu hkme balamtr. 6.1.3.2.9. Tabiat Romanda tabiat, ancak kefedilecek ve ele geirilecek bir yer olarak grlr. Cirit oynanabilecek kadar geni olan meknlar, dinlenmeye msaittirler. Snma ve saklanma yerleri olarak ormanlar ve geitler bire birdir. Yaplan seferlerde kendilerinden nce oraya ayak basan atalarn anan Moollar iin, tandk topraklar bir nee kaynadr. Bunun dnda tabiatn gzelliklerinden faydalanlmas ve anlatlmas gibi bir durum sz konusu deildir. nk Cengiz Han dneminde tabiat tasvir edilecek bir mekn deil; av yaplacak, mcadele edilecek ve savalacak bir yerdir. En gzel toprak, verimli olan; en gzel saha da dmanla mcadele etmeye en uygun olan alandr. 6.1.3.2.10. Hayvanlar Romanda hayvan unsurunun hayatn her alanna damgasn vurduunu grrz. At, kahramann neredeyse dier yarsdr ve Cengiz Han, Akka isimli atn bir dost gibi grmektedir. Kyafetlerin ve barnaklarn yapmnda kullanlan, ayrca yiyecek olarak da faydalanlan hayvanlar koyun, ceylan, geyik ve inektir. Bunun yannda saksaan ays ve eitli kular da avlanan hayvanlardr. Yiitliin bir gstergesi olarak avclk, olduka nemlidir. On ki Hayvanl Trk Takvimi de bu romanda yer almtr. Bu takvime giren hayvanlar kutlu saylmaktadr. Fare, kz, kaplan, timsah, ylan, at, koyun, maymun, tavuk, kpek ve domuz eski takvimde ad geen hayvanlardr. nsanlarn birbirlerine anlan hayvanlarn adlar ile hitap etmeleri hakaret olarak deerlendirilmemektedir. Ancak takvime girmeyen kurbaa, kaplumbaa vb. hayvanlarn birer hakaret kelimesi ifade ettiini roman boyunca gerek Cengizin gerekse kahramanlardan herhangi birinin

189

azndan duymak mmkndr. 6.1.3.2.11. Dassla Romanda komutan Cebenin ve Sobtayn vatanlarna ok dkn olduklarn ve gzlerinin hep geride kaldn syleyebiliriz. Hayatlarnda bir defa olsun yenilme acs tatmayan bu kahramanlardan Cebe, dasslaya tutularak, Cengiz Handan izin isteyecek ve yurduna gidecektir. lkenin snrlarn drt bir tarafa yayan Sobtay da sonunda vatanna gidecek ve orada lecektir. Cengiz Han ise btn dnyaya hkim olmasna ramen Yilon Buldokta bulduu scakl, gveni ve rahat hibir yerde bulamayacaktr. 6.1.3.2.12. Devlet Ynetimi Romanda, Cengiz Hann, devlet ynetimini esas olarak kurultay kararlarna balad anlatlr. Yasasnda da bu hususu aka belirtmitir. Hakanlk Cengiz Hann erkek ocuklarnn nesline mahsustur. Sadece miras yoluyla hakanln babadan ola gemesi mmkn deildir. Hakann kim olacana kurultay karar verir. Bunun dnda sava kararlarnn alnmasnda, bara karar verilmesinde, sulularn nasl bir cezaya urayacann karalatrlmasnda vb. her trl sosyal ve siyasal konuda kurultayn karar yetkisi vardr ve kurultay kararna aykr davranlamaz. Cengiz Hann Kaydo kabilesinde hasta olarak kald sre ierisinde kurultay, Hazar vekil tayin etmi ve Cengiz Hann dnmesinin bir yl sreyle beklenmesine karar vermitir. Bu sayede Cengiz, geri dndnde hkmdarln tekrar elde etmitir. dar tekilatn da memleketin belirli mntkalara ayrarak, bunlarn bana daroga ad verilen valiler araclyla yrtld grlr. Bu kiiler bal olduklar eyaletlerde yasalar uygulamak ve yasalara uymayanlar cezalandrmak ile ykmldrler. 6.1.3.2.13. Efsaneler, Destanlar Cengiz Han romannda efsane ve destanlarn olduka geni bir yer tuttuu grlr. Cengizin ailesi ve kendisi ile ilgili olan anlatlar dnda, Trk tresine ait olan efsanelerden de bahsetmek mmkndr. Ayrca Manas destannn kimi blmlerinin de romanda kullanld anlalmaktadr. Cengiz Hann byk dedesinin Alageyik adl bir hanm ile n birlemesinden doduu sylendii gibi, Cengiz Hann da bir avucu kapal olarak dnyaya geldii ve eli ald zaman ierisinde kan bulunduu da anlatlmaktadr. Bu efsaneler dnda Krkkzlar Masal, Yaradl Destan ve Altay

190

Trkleri Efsanesi de anlmaktadr. 6.1.3.2.14. Riteller Romanda eitli riteller gze arpmaktadr. rneklerinden birisidir. Cennet ve Cehenneme dair inanlarn romanda ska konu edildii ve llerin st gl ad verilen yere gittikleri anlatlr. l ile ilgili dnceler bunlarla snrl deildir. Cenaze ardndan Hakann yaz bir ata binmesi, nnde kara tu ve kara bayrak bulunmas, byk davulun yedi kez alndktan sonra paralanmas ve cenazeye gelenlere yemek datlmas inanlarn birer gerei olarak grlmtr. Romann banda Temuin olarak tandmz Cengiz Han, Nayman ulusunu dize getirdikten sonra ad alacaktr. Ad verme merasiminde, kayaya konan bir kuun ingiz diyerek tmesinin ardndan Cengiz adn alacak olan Temuin, bu ad eski Trk tresi gereince almtr. Bahsedilen bir dier husus Ayzitin efsanesidir. Ayzit eski Trk tresinde etek temizliini ifade eden bir ilhedir. Eski Trklerin inancna gre namuslu bir gebe kadn douraca srada Ayzit perilerle onun yardmna giderek gn boyunca lousann yannda kalr ve perileriyle birlikte anneye yardmlarda bulunurmu. Ayrca cennette bulunan St Glnden getirdii bir damlay da bebein azna brakr ve bu ilemden sonra perilerini de alarak gidermi. Eski Trkler yazlk ve klk trenlerinde Ayzit adna eitli trenler de yaparlarm. amanlar, iffetlerinden emin olduklar dokuz gen kz ile dokuz delikanly yanlarna alrlar ve manev bir hava ierisinde bu genleri Ayzitin gn nc katnda bulunan makamna gtrrlermi. Ayzit onlarn iffetlerini kutlar, eer gelenler arasnda ismetsiz birisi varsa Ayzitin muhafzlar onu kapdan geri evirirlermi. Cengiz Han Ik grr grmez Ayziti hatrlayacak ve yazar da bylelikle Ayziti okuyucularna tantacaktr. Romanda savalar srasnda ska anlan bir dier husus da Civilerdir. Civi, her kabilenin itima ilhdr. Savalar ncesinde Civiler kendi aralarnda kavga ederler ve bu kavgada hangi Civi galip gelirse yaplacak savata onun himaye ettii kabile zaferi kucaklar. Bununla birlikte yada ta, yut ta gibi kimi unsurlarn da romanda sklkla lk balarda grdmz, gk

grlemesinin ardndan sava brakarak denize giren Mool kabilesi bunun gzel

191

kullanldn syleyebiliriz. Bu talarn gelecekten haber verdiine ve kiilere bahtlarn gsterdiine inanlr ve Gncnn Cengiz Hana k olmasnn nedenlerinden birisi de bu talardr. 6.1.3.2.15. Mitler Roman eski Trk trelerinin anlatlmas nedeniyle mitolojik unsurlar asndan da hayli zengindir. zellikle dokuz says, yedi says, be ve saylar, mavi k, krmz adr, kurt gibi mitik unsurlar, roman boyunca ska kullanlmtr. rnein Ulu Gkenin Yilon Buldokun tepesinde bulunan evine gelmek ve yardm istemek ihtiyacnda olan kiiler onun kapsna geldikleri zaman dokuz kere yere kapanrlar ve onun kendilerini kabul etmesini beklerler. Cengiz Han, Ulu Gkenin maarasnn bulunduu tepeye baktnda da dokuz renkli bir ayn parladn, krmz bir adr ve o adrn nnde, zerine prltlar yaan bir atlnn bulunduunu grr. Bu unsurlar eski Trk tresinin mitolojik unsurlarndandr. Ayn ekilde Kaydo kabilesinin en gzel kz olan Ikn ad da mitolojik unsurlar hatrlatmaktadr. Cengiz Hann atalarna ait olarak anlatlan efsane de mitolojik bir anlatdr. Alageyik isimli hanmn kocasnn lm zerine ac iinde karanlk adrnda otururken, kocas, bir k eklinde adra girmi ve bu k kadnn zerine doru gelerek onu neredeyse sarmtr. Bu k bir bozkurt biiminde adrdan km ve kadn hamile kalmtr. Bu olay tam kez tekrarlanm ve kadn ocuk dourmutur. Bu ocuklardan birisi de Cengiz Hann byk dedesidir biimindeki anlatnn da mitik ve efsanev unsurlar tad grlr. Hayvanlarn eski Trk tresinde kimi anlamlar tad bilinmektedir. Turhan Tan bu noktay yle rnekler: Ba iyi giden bir savan sonu da iyi olur. Gn doarken saa bakp gk kurt, sola bakp ak kaplan gren sendin, bugn yaplacak savata uur vardr, diyen sendin (s. 3). Bu tarz manevi iaretlerin romann genelinde sklkla kullanld sylenebilir. 6.1.3.2.16. Fatalizm Romanda kaderci bir anlayn yer yer hkm srd grlmektedir. Bunun en iyi rneklerinden birisi Cengiz Hann ei Brtann karldn duyduu gece sarfettii

192

szlerdir: nandm dedi- bugn inandm. Ugan (Allah) bizi snyor, yreimizi tartyor. Ben her eye dayanacam. Varsn, Brta da yok olsun. Ulusumuz yayor ya, bu bize yeter (s.17). 6.1.3.2.17. ntikam Cengiz Han, kendine ve sevdiklerine yaplan hibir yanl affetmemitir. Olaylar karsnda ok sakin kalmay ve bu ilerin kaderin bir sonucu olarak bana geldiini dnerek yreindeki szlar hafifletmeye alm ve dklen kanlar yerde koymamak adna mcadele vermitir. 6.1.3.2.18. Tesadf Cengiz Handa tesadflerin olduka byk bir yeri vardr. Bu tesadfler sayesinde Cengiz Han dmanlar ile yz yze gelme frsatlarn yakalam ve beklentilerinin yerine gelmesi noktasnda ok fazla beklememitir. Ayrca popler romanlarda tesadflerin ok sk kullanldn da unutmamamz gerekir. 6.1.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Bu romanda yazar, eski Trk tarihinin bir dnemini konu edinmi ve Mool mparatoru Cengiz Hann hayatn romanlatrmtr. Cumhuriyetin ilnn takip eden yllarda, eski Trk tarihini konu edinen romanlar yazmak popler tarih romanclarn uyguladklar bir yntemdir. Turhan Tan da Cengiz Han adl romannda bu tezi rneklemitir. Romann bandan itibaren anlayabildiimiz bu husus yazarn u cmleleri ile daha da belirginleir:
Bununla birlikte Avrupallar iinde hakikati gren ve itiraf eden muharrirler de yok deildi. Onlardan biri, Trkler hakknda ok byk tetkikler yapm olan (Leon Kahon) dur. Bu Fransz muharrir, Cebe ile Sobtaydan bahsederken: Avrupallar bunlarn yapt istilya barbar akn adn verdiler. Halbuki o devirde Trkler barbar deildi, fakat Avrupallar hakik barbarlard! diyor (s.198).

Bu romanda da Moollarn Trk kkenli bir kavim olduklar ve Cengiz Hann amacnn tm Trkleri bir bayrak altnda grmek olduunu anlatan Tan, Kzl Elma mefkresinin dahi bu romanda hkm srdn ve Viyanann Kzl Elma olarak adlandrldn syler. Roman incelerken yaptmz aklamalarda bu konuya ska deindiimiz iin

193

ayrntya ok fazla girmiyor ve eserin popler tarih romanlarn ilk admlarndan olan tezli bir eser olduunu belirtmekle yetiniyoruz. ahs kadrosunda gerek kahramanlar yannda kurmaca kahramanlara da yer verildiini ve hayal ile hakikatin ayn erevede buluturulduunu syleyebiliriz. Roman, Cengiz Hann hayata baknn, anlaylarnn, duygu ve dnce dnyasnn anlatld bir eser olarak tarihin soyutluunu kran ve okuru Cengiz Han ile kar karya getiren bir tercih olduunu syleyebiliriz. Cengiz Hann Osmanl tarihinde ok scak karlanmad bilinen bir gerektir. Yazar bunun sadece dini inanlarn farkllndan kaynaklanan bir tutum olduunu ileri srer. Cengiz Hana kar olan tutumu, srekli olumlayc, hakl karc ve sevecendir. Onun gerek disiplin, gerek hamaset, gerekse karakter bakmndan bulunmaz bir lider olduunun sk sk vurguland roman, Cengiz Han Trklk dinine inanm bir kahraman olarak nitelendirmektedir. ahslar asndan da roman, popler tarih romanlarn zelliklerini tamaktadr. Olayn zaman ve anlan meknlar, tarih vesikalarla dorulanabilecek olan balklardr. Bunlar anlatlrken, eitli kaynaklara, belgelere, rivayetlere dayanan ve bunlarn aklamalarn da okuyucularna sunan yazar, verdii bu bilgilerle roman daha ok bir tarih kitabna yaklatrrken; Cengiz Hann hayatnn her ayrntsn vermesi ve diyaloglar yoluyla onu konuturmas gibi nedenlerle eserini kurmacaya yaklatrr. Byle bir oluumu popler tarih romanlarn karakteristik bir zellii olarak deerlendirmemiz gerekmektedir. Anlatmda efsanelere, destanlara, kk fkralara yer vermesi, slubu destana yaklatrmaktadr. Zaten romanda bak asnn ve anlatcnn destanclara has bir ay yklenmeleri de roman destana yaklatrmtr. Popler tarih romanlar ile destanlar arasndaki yaknlk dikkate alndnda bu maddenin de Cengiz Hann popler bir tarih roman gzyle deerlendirilmesi gerektii dncesini pekitirdiini syleyebiliriz. Eserde vakann yer yer kesintiye uratlarak, dipnotlarla ve ansiklopedik bilgilerle detaylandrlmas, Ahmet Mithat Efendi ekol olarak adlandrdmz bir yapy oluturmaktadr. Okuyucuyu bilgilendirmeyi amalayan bu tr tarih romanlar, daha ok halka hitap ettikleri iin popler olarak deerlendirilmektedirler. Eserde cinsellik esinin baskn olarak kullanldn syleyebiliriz. iddet unsuruna ok yer verilmemekle birlikte sava tasvirlerinin anlatlmas da daha nce saydmz unsurlar dorultusunda eseri popler izgiye tar.

194

Romann anlatm teknii eitli kaynaklar ile hareketlendirilmitir. Cengiz Han Yasalar aklamal olarak verilmi ve eitli rneklemelerle okuyuculara aktarlmtr. Ayrca Mahmut Yalva ile Cengiz Han arasnda yaplan bir mektuplamadan da kurgu ierisinde grlr. Romanda casuslarn ve casus raporlarnn yer ald ve olduka nemli ilevler yklendikleri grlr. Romann poplerliini ispat eden en nemli kantlardan biri olarak bu maddeyi dnebiliriz. Cengiz Han romannn dili, sade, ak ve anlalrdr. Devrinin dilini yanstmas asndan romanda kullanlan eski kelimeler, yanlarnda aklamalar ile verilmi ve bilgilendirme esasna dayandrlmtr. Tasvire, tekrarlara, nitelemelere, benzetmelere roman ierisinde ska yer vermesi bir anlatm zellii olarak deerlendirilebilir. Dilinin ve slubunun akl da bu romann geni kitlelerce okunmas iin yazldnn kantlarndandr. Tm bu noktalar deerlendirildiinde Cengiz Han romannn popler tarih roman llerinde yazlm bir eser olduunu syleyebiliriz. bahsetmemiz gerekmektedir. Bylece popler romanlarn anlatm tekniklerinin en nemlilerinden olan mektup tekniinin de romanda yer edindii

6.2. GNLDEN GNLE31 6.2.1. Romann Yapsal zellikleri 6.2.1.1.Vaka Romann vakas, gnlden gnle giden yolun, insanlar gibi; topraklar da birletirebildiidir.

6.2.1.2.zet Gnlden Gnle romannda, Osmanl tarihinin ilk dnemleri ilenir. Orhan Bey zamannda yaananlarn ve zaferlerin anlatld bu eserde Rumlara kar olumsuz bir bak, kendini aka belli etmektedir. Orhan Gazi, Kaldrak savanda Yarhisar Tekfurunun kz Nenofar alr, Nilfer ad ile kendine e yapar. Nilfer Hatunun
31

M. Turhan; Gnlden Gnle, Agh Sabri Kitaphanesi, stanbul 1931.

195

ocukluk arkada, Aydos tekfurunun kz, romanmzn temel kahramanlarndan biridir. Teofana isimli bu Rum kz, alperenlerden Apturrahmana gnln kaptrr ve eyiz olarak Aydos kalesinin kaplarn Trklere aar. Bylelikle tek bir kurun atlmadan, bir kalenin alnabilecei ispatlanm olur. Trkler Aydos kalesi kaplarna gelmeden nce Aka Koca ile Kunur Alp arasnda geen bir ahdin gerekletirilmesi iin Samandra nlerine gelirler. Samandra beyi Bizans saraynda Hergl olarak tannan ve kahraman olarak deerlendirilen bir korkaktr. Bu Bey, Trkleri esir ederek pazar pazar dolatracan syler ve Aka Koca, Kunurdan bu adam Trk ayana kapandrmasn ister. Samandra zerine yaplan akn dikkate deerdir. Romann iki atmas da bu Samandra beyinin etrafnda geliir. lk atma Bizans saraynda yaanan komik bir olaya paralel olarak Avcba Kontofires ile Hergln arasnda yaanr. Bu atma zerine saraydan kovulan Hergl, Samandraya dner ve burada Trk ordusu ile savamak zorunda kalr. Ancak korkakl buna engel olur ve bir tabut ierisinde saraydan kmaya alr. Foyas ortaya karlan Samandra beyi Kunur Alpn ayaklarna kapanr ve Kunur Alp Aka Kocaya vermi olduu sz yerine getirmi olur. Trk esir etme sevdasna den Samandra Beyi de bir kafes ierisinde pazarlarda dolatrlmaya mahkm olur ve kendisine en az paray veren kapya satlr.

6.2.1.3.ahs Kadrosu Apturrahman Romann ana kahraman Apturrahman ad verilen gentir. Apturrahman, alp tipinin romandaki rnei olarak karmza kar. Gl, korkusuz ve yakkl bir kahraman olarak grnen Apturrahman, byklerine sayg duyan, azimli ve karal bir kiidir. Bu romanda kar g yoktur. Aptturahmann yannda dostlar vardr. Dman kendisinin deil, devletinindir. Ancak onlarla da herhangi bir atma yaamadan dilediini elde etmitir. Teofano Romann akn deitiren ve ynlendirici konumda olan kahraman, Teofanodur. Edirne tekfurunun kz olan Teofano, ziyaret iin geldii Bursada Aptturahmana k olur. Ona kavumak iin babas ile kar karya gelmeyi de gze alr. Ancak olaylar,

196

istenildii gibi geliir ve Aptturahman ile aralarnda karlkl bir ak olan Teofano, Aydos kaplarnn Trklere ald gn evlilie adm atar. Aka Koca Romanda yazarn szn emanet ettii ahs, Aka Kocadr. Trk tarihinin nemli isimlerinden biri olan Aka Koca yetmi be yllk mrnn altm yln devletinin hizmetinde geirir. Romanda Apturrahmann gnl derdine deva bulmak ve bu aktan da devlet lehine bir sonu karmay dnr. Bylece romann ad da konulmu olur. Aka Koca, romann vermek istedii mesajlar ileten ve tm zorluklar zebilen bir kahramandr. Romanda Dede Korkut fonksiyonunun yklendii bu ahs, eserin fikr cephesini oluturur. Nilfer Romann yardmc karakterlerinden birisi Orhan Gazinin ei Nilferdir. Nilfer Yarhisar Tekfurunun kz iken, Orhan Gazinin ei olur. Nilfer ocukluk arkada olan Teofanay Bursaya davet edecek ve onun Apturrahman ile tanmasna vesile olur. Ayrca Teofanann kendisine yazd mektubu kocasna vererek iki gencin aklarnn gn yzne kmasn salar. Kunur Alp Romann dier bir yardmc kahraman da Kunur Alptr. Kunur, olduka yiit ve mert bir kahramandr. Romann iki atmasndan birini onun evresinde grrz. Bu atma, Semendire Beyi ile aralarnda geen bir sava sonucunda yaanr. Aslnda Semendire Beyi Kunur Alpn karsna dahi kamaz ama birka manevra deneyerek elinden kamaya alr. Kunur Alp arbal, saygl, szn yerine getiren bir kahraman olarak grnr. Apturrahmann can yoldalarndandr ve onun derdine derman arayanlardan biridir. Orhan Gazi Romann yardmc karakterlerinden Orhan Gaziyi romanda ksa aralklarla grrz. Nilfer ile Teofana arasndaki mektuplamalarda Orhan Gazinin konumalarn ve kendisini tanyabiliriz. Orhan Gazinin romana aktel olarak dhil olduu yer, Apturrahman yanna ararak ona Aydos Kalesinin fethi ile ilgili nasihatler verdii blmdr.

197

Aydos Tekfuru Romann alc kahraman Teofanann babas olan Aydos tekfurudur. Kznn bir Trke gnl vermesinin ardndan, o, kalesinden olur. Dier Kiiler Romann dier karakterleri adlarn romann bandaki meclis ile duyuran Abdal Murat, Dulu Baba, Geyikli Dede ve Abdal Musadr. Bu kiilerin maharetleri tek tek vlm ve tasavvuf felsefesinde yklendikleri rollerden de bahsedilmitir. Teofanann Bursaya geliinde onu karlayan ve evinde misafir ettikten sonra, Orhan Gazinin evine sa salim ulatran Kara Ali ve ei Trkann (Eleni) da anlmas gerekmektedir. andarl Kara Halil, Hac lbey, Samsa avu, Kara Mrsel, Osman Yahi, Dursun Fakih ve Molla Tacettin de devlet ynetiminde belirli yerleri olan kiiler olarak karmza karlar. Bizans saraynda yer alan kahramanlar arasnda da Afrodit, Avcba Kontofires ve Bizans Kayzerinin ad gemektedir. ahslar arasndaki iliki yle gsterilebilir:

198

199

6.2.1.4.Anlatc ve Bak As Roman, tarih romanlarn hemen hepsinde grld gibi yazar anlatcnn hkimiyetinde yazlmtr. Romann dier anlatcs da kahraman anlatcdr. Mektup tekniinin kullanld blmlerde yazar susmu ve olaylar en ince ayrntlaryla kahramann azndan aktarlmtr. Romanda iki anlatcnn varlndan sz edilmelidir. Anlatcnn ift olmasna paralel olarak, bak asnn da iki anlatcy rneklemesi gerekmektedir. Buna bal olarak romanda gzlemci figrn bak as ile tanrsal bak asn bir arada kullanldn grrz. Gzlemci figrn bak asnda Nilfer ile Teofanann adn vermemiz gerekmektedir. Mektuplamalar esnasnda Nilfer ile Teofana kendi gzlemleri aracl ile romann byk bir ksmn tamamlarlar. Onlarn anlatmlar ile devrin pek ok olayn anlamlandrabilme ve yazarn atlad kimi hususlar grebilme imknmz vardr. zellikle Rumlarla ilgili dncelerin aklanmasnda, Trk sosyal hayatnn deitirilmesinde, kiilerin aklanmasnda bu iki kahramann yorumlarnn roman genelinde nemli bir yer tuttuunu syleyebiliriz. rnein iki arkada arasndaki iliki Nilferin mektubundaki u satrlar ile aklanmaktadr: Yarhisar tekfurunun kz, Aydos hkiminin kzna, ocukluklarnn en tatl seneleri birlikte gemi iki hemirei ruhtan by kne, bir hakikati kabul ettirmek iin her eyi syleyebilir (s. 64). Tanrsal bak as ise romancnn bak as olup, kimi zaman araya girip okuyucularn bilgilendirerek, kimi zaman da olaylar kesintisiz anlatarak kendisini gsterir. Kahramanlarnn ruh dnyalarn ve akllarndaki dnceleri de okuyucuya aktarr.

6.2.1.5.Zaman Romann aktel zaman bir yldr. 1328 ylnda Kunur Alp, Aka Koca ve Abdurrahman Gazi tarafndan yaplan fetihler romann konusunu oluturmutur. Yazar romanna bir kozmik zaman unsuru ile balar. Tam alt yz sene evvel (728 1328) bir yaz sabah, Bursadan Uludaa giden yol zerinde kiinin sakit samit yrmekte olduu grlyordu (s. 3).

200

Romanda kozmik zamana verilen bir dier rnek de udur: Elifi elifine tam yz yl oluyor (s.11). Kronolojik olarak ilerleyen roman Orhan Gazi devrinin fetihlerini anlatmaktadr. On drdnc yzyl konu edinen romanda, geriye dnler kullanlmaz. Romanda sadece yaanan gn rneklemek iin gemiten baz alntlar yaplmtr. Aka Koca ile Kunur Alpin Alparslan anlar, Ouz Han destannn paralarnn eserde yer tutmas ve Nilfer Hatun ile Teofana arasndaki mektuplamalarda hatrlanan ocukluk dnemleri geriye dnn grld blmlerdir. Anlan ksmlardaki geriye dnlerin roman kurgusunu deitirecek bir yaplar olmad iin, zamansal bir teknik olarak dnlmemeleri gerekmektedir. Romann kimi blmlerinde ileri atlamalarn da yer ald grlmektedir. rnein Aka Koca ile ilgili bilgi verilirken, Aka Kocann ld zamana uzanlm ve roman ierisinde zaman alarak ileriye tanmtr.
Onun hayat gibi lm de ulv olmutu. Romanmzn erivesi haricinde bulunmakla beraber onun Kandra tepelerinde lmden bahsetmesi ve nihayet Kandrada lmesi mnasebetile nasl ldn kaydetmek icap ediyor. Araya giren u satrlar, hikyenin cereyann ihll eder gibi grnse de aziz okuyucularmzn merakn tatmin edecei iin faydadan hli deildir (s. 126).

Romanda yazarn anakronizme dt grlmtr. Aydos ve Samandra Kalelerinin Fethi, Palekanon Sava ncesinde gereklemitir. Ancak yazar bu sava, kalelerin fethinden nceye almtr.

6.2.1.6. Mekn Orhan Gazi dneminde yrtlen politika gereince, savalar ve aknlar sadece Rumeli ile snrl olduu iin, romann geni mekn da Rumelidir. Olaylarn merkezi bu topraklarda yaplm olan fetihlerle genilemektedir. Roman Bursada balar. lk blmde Bursa ile Uluda arasndaki merkezleri takip etme imknn buluruz. Bu yol zerinde ekirge, Pnarba, Gaziyaylas, Bakacak, Sobran, Krkpnar, Karlk, Agras, Karaolan, Deliay mevkilerinden bahseder. Burann manzarasn yazar yle anlatr: Cenupta Ktahya, arkta St dalar, garpte Geliboluya kadar boaz ve stanbul grnyordu (s.25).

201

Meknlarn youn olarak anld bir dier blm, Teofanann ocukluk arkada Nilferin yanna gelmek zere kt yolculuun anlatld satrlardr. Kara Alinin refakatinde Gebze, Kocaeli, Darca, Marmara ve Mudanyay dolar ve mral adasnda yolculuunun ilk ksmn tamamlar. Burada Kara Alinin evinde misafir olan Teofana Trklerin sosyal hayatna dair ilk tespitlerinin bazlarn burada tanm ve Trklere olan sempatisini burada kazanmtr. Misafirliini mralda tamamlam olan Teofana Karyakaya gemi ve Bursada arkada ile bulumutur. Pelekanon savann tasvir edildii sahifelerde ordularn hareket sahalar ile savan getii alan Edirne, Gmlcine, stanbul, skdar ve Maltepe olarak belirtilmitir. Aka Kocann Kunur Alpa iaret ettii Ermenizpazar, Ayan Gl ve Kandra Kalelerinin adn fethedilebilecek yerler olarak grmekteyiz. Kandrann Aka Koca tarafndan fethedildiini belirten yazar bu blmden sonra hikyeyi tamtr. stanbulda Bizans saray ierisinde grlen Samandra Beyi, anlan ksm boyunca saray ierisinde kalacak ve daha sonra Samandraya dnecektir. stanbul, geni bir mekn olarak ele alnmam, herhangi bir tasvir yaplmamtr. Anlatlan blm sadece sarayda gemi ve i mekn kurgusu hkim olmutur. Samandrann fethi sonrasnda sra, hikyenin ana kahramanlarnn bulutuu ve romann adnn ispatland Aydos Kalesi nlerine gelir. Aydos d mekn olarak kurgulanan yerlerden biridir. Romanda ad geen meknlar yannda bir de i mekn olarak deerlendirilmesi gereken alanlar vard ki bunun en ayrntl rneini Nilferin Teofanaya yazd mektuptan anlarz. Bu mektupta Orhan Gazi ile einin on adrlk bir meknlar olduunu grrz. Nilfer arkadana bu konuda unlar yazar: Bizim on adrmz var. Biri kocama, biri bana, biri seyislere, ikisi misafirlere mahsustur. Drt tanesi silh ve mhimmat iindir. Bunlardan mada iki hl adr vardr, iki de kurba dedikleri hamam adrna malikiz (s. 68). Anlatlan i meknlardan birisi de Kara Alinin evidir. Bu ev kk, sevimli ve temiz olarak tantlmtr. st kattaki misafir odasna kan Teofana buray yle anlatr: Kara Ali hazretlerinin misafir odas da sizin adrlar gibi mefru. Yalnz kee, yalnz post. Mamafi[h], onlarn misafir altna sermek iin ynden mamul nefis seccadeleri de stanbula

202

varm. [B]u seccadelerden [] tanesini st ste yayarak beni oturttular (s. 93). Gnlden Gnle meknlarn, ismine uygun bir biimde karlatrmal olarak verildii bir romandr. Nilfer ile Teofana arasndaki hemen her konumada Rumlar ile Trkler karlatrlr ve bu karlatrmann en ok grld alanlardan birisi de meknlardr.

6.2.2. Romann Biimsel zellikleri 6.2.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Gnlden Gnle roman popler tarih romanlarn kurgu seviyesinde dzenlenmitir. Tarih olaylar aklayabilmek ve anlamlandrabilmek iin ncelikle olaylarn kronolojisini takip etmek, olaylar mmkn olduunca birbiriyle denkletirmek gerekmektedir. Romann kurgusunda gerek kiilerin hkim olduu grlr. Olaylar tarih vesikalara uygun olarak ilerlemitir. Yazar roman, tarih kitab olmaktan karp, edebiyat sahasna dhil edebilmek iin eitli anlatm tekniklerinden faydalanmtr. Romann kompozisyonu giri-gelime ve sonu blmlerinden olumaktadr. Ancak bu erevede kimi blmlendirmeler yaplmtr ve bu blmlemeler, ana blmlerin aklaycs olarak grev almlardr. Roman be ayr balktan olumaktadr. lk balk Alplar ve Aptallar adn

tamaktadr. Romann temel kahramannn tantm olan ve onlarn dnya grleri ile ilgili bilgiler veren blm, alplar ile abdallar arasndaki sayg erevesini sunan ve roman tantan blmdr. Burada romann en hareketli sahnelerinden birisi olan Aka Koca ile Kunur Alp arasndaki yeminin de bu blmde ortaya ktn hatrlatmalyz. kinci olarak Alplarn Derdi baln grrz. Bu blmde yazar, Apturrahmann evlenmek istediini okuyuculara duyurur. Ayrca yabanc kadnlarla evlenmenin de soyun temizliini bozmayaca ynnde bir karar da okuyucuya hissettirilmi olur. Bu blm okuyucunun olaylara hazrland ksmdr. nc balk Nenofardan Teofanoya adyla karmza kar. Bu blmde yazar, anlatm birinci tekil ahs anlatcya verir. Ana olayn giriini bu balk oluturur. Drdnc blm Teofanadan Nenofara adn tar. Yazlan mektuplardan

Apturrahman ile Teofana arasnda bir akn balam olduunu reniriz. Beinci baln ad Alplar Harpte!dir. Sakarya boylarndaki savan anlatld bu

203

blm, Kandra srtlarnda Aka Kocann, Kunur Alpin kendisine romann banda andmz sz hatrlatmas ile hareketlenir. Kunur Alpa Samandra Beyini adres gsteren Aka Koca, ok hesapl davranarak, Edirne ve stanbul yolunun da orduya almasn salamaya almaktadr. Bu blm romanda zmn balangcdr. Altnc balk Alplar Sznde Durur adn tar. Bu balkta Samandra Beyinin Bizans Saraynda yaadklar ve Samandra Kalesinin akbeti anlatlmaktadr. Birinci blmden beri beklenen atma bu blmde sonulanmtr. Yedinci balk Gnlden Gnledir. Bu blm Aydos Kalesinin fethini anlatr. Blm sonunda dmler zlecek, Aydos Kalesi fethedilecek ve Apturrahman ile Teofana birleeceklerdir. Romann ikinci dm bu blmde zlr.

6.2.2.2. Anlatm Teknikleri Yazarn bu romannda mektupla anlatma bavurduu grlr. Trk karakteri, Rumlarla Trklerin mukayeseleri gibi belirli tezleri vermesinin dnda bu teknik, romann iki dmnden birini kurmutur. Kurguyu glendirmek, eseri okuyucuya yaknlatrmak, samimiyeti artrmak ve edebiyatta katarsizme ynelmek asndan popler romanlarn vazgeemedii tekniklerden olan mektuplar, bu romanda bir tezi savunmak iddiasnda olmulardr. ki arkada arasnda beraber olduklar sre ierisinde geen konumalarn mektupla tekrar aklanmas kurguyu sakatlamtr. Ayrca Teofana Aydostan Bursaya gelirken neler yaadn arkadana bir araya geldiklerinde anlatm olmaldr. Oysa mektup birebir diyaloglar aynen alntlad gibi, bitmi bir yolculuun ardndan yazlmakta ve seyahati anlatmaktadr. Yazarn bu mektuplar sadece sylemek istediklerini daha rahat aklayabilmek amacyla kurguya yerletirdii grlmektedir. Bu mektuplardan romanla ilgili pek ok malzeme karmak mmkndr ancak kurgu asndan romana ok fazla bir getirisinin olmad kanaatindeyiz. Bir alnt ile sylemek istediimizi aklamaya alalm: Sizinle neler konutuumuzu u mektubta tekrar etmek abes olur (s.109). Zevcinizin szlerini, erefli bir hatra olmak itibarile, aynen yazacam (s.110). Teofo! -diye baryordunuz- zevcim hakiki bir aslandr. [] Sonra enikonu mcadeleye giriiyorduk (s.112).

204

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii diyalogdur.

Popler romanlarn bir

zellii olarak romanda diyaloglara olduka sk yer verildii grlr.

Haniya alp, babalardan kimse yok! Belki Bakacaktadrlar. Ycelelim mi? Hemen. Haydi! (s.1617).

Romann bir dier anlatm teknii tarih kaynaklardr. Hammere, Kprlye, emsettin Beye, Evliya elebiye ve eitli belgelere ulaan yazar, bunlar eserinde sklkla kullanmtr. Hikyemizde tarihe sadakati muhafazadan geri kalmyoruz (s.149) diyerek tarih hadiselerden bahsederken, eitli kaynaklarla aklama yapmas gerektiini anlarz. O sadece roman yazmyordur, ayn zamanda bir tarih devri de konu ediniyordur. Bu nedenle eserini gerek dipnotlar gerekse eitli alntlar ile kurar. Bu genellikle gerek tarih bilgiye ihtiyac olduu zaman kulland bir yntemdir.
Rumlarn o devirdeki mtevali inhizamlarna acyan Hammer, celadetmeabn akbetini aynen u ekilde yazyor: Samandra kumandannn olu vefat ettiinden (!) cenaze alaynn gemesi iin kaplar ald. Trkler bateten hcum ederek kumandan esir ettiler (s. 250251).

Romanda

sohbet

tarznda

bir

anlatm

tutumunu

benimseyen

yazar

unlar

sylemektedir: bizim aziz okuyucularmz Hammerden daha iyi biliyorlar, bu noktay bilhassa iaret etmek borcumdur (s. 251). Bu szler ile romancnn gereklik iddiasnda bulunduunu rahatlkla syleyebiliriz. Ayrca sohbet tarz bir anlatmn, okuyucu ile yazar arasndaki ba da glendirecei kesindir. Gnlden Gnlede kullanlan bir dier anlatm teknii de tasvirdir. Yazar, kimi zaman ok uzun ayrntlara girerek tasvirler yapmtr. Bylece okuyucunun muhatap olduu kiiyi ya da olay daha ayrntl bir biimde tanmasn salamtr: Teofanann yaklak iki sayfa sren Orhan Gazi tasvirinden bir paray alabiliriz: Sizin el dediiniz gzler bana mavi grnd. htimal ki hametmeabn ehresinde semav bir renk tevehhm ettim. O yksek aln, o uzun ve ince boy, o geni gs, o adal kollar, muhterem zevcinize sevimli bir kahraman edas ve meddas veriyor (s.109).

205

Gnmzde montaj olarak adlandrlan ama romann yazld tarihlerde iktibas olarak isimlendirilen teknik de bu romanda kullanlmtr. zellikle iki ayr Uygurca iire eserde yer verilmesi, bahsedilmesi gereken bir husustur. Bu metinler orijinal diliyle gsterildikten sonra altnda aklamasna da yer verilmitir. Bunlardan birisini almamza alabiliriz:
Kal evlilk tilise zn Talusn tiliet yeti a gzn Basa ev kz al elik tekmedk Sininden ak er yzn grmedk Nigter iingil snanm kii Snam kiinin piing ol ii (s.164).

6.2.2.3. Dil ve slup Yazarn bu romannda da olduka sade bir dil kulland grlr. Devri ierisinde ok daha anlalr olan bu eser, geni okuyucu kitlelerine hitap edebilecek bir durumdadr. Eski Trkeye ait kelimelerin ve yerel kelimelerin romanda yer edindiini syleyebiliriz: emmi (amca) (s. 164). Erliin ba iin doru syle! (s. 165). Yazarn Bat Trkesini bir ive olarak deerlendirmesi olduka dikkate deerdir. Uygarca metinlerin aklanmasnda bu gnk ivemize gre (s. 164) tanmn kullanmas da bu dncenin teyididir. Bu romanda yazar, dil konusunda olduka hassas bir yap gstermektedir. Geyikli Baba ile Dulu arasnda geen bir atmada Geyikli Babann Men lem yezk, lem yarif (Sar davuldan ne anlar) biimindeki Arapa ataszn sylemitir. Dulu da bunun zerine min! diyerek ellerini havaya kaldrmtr. Bu durumu Abdal Muratn u szleri aklamaktadr (s.4142). Trk meclisinde arapa yakmaz, demek istedi (s.42). Grld gibi bu romanda yazar, dil uuru konusunda halka bir bilin vermeye almaktadr.

206

Yabanc yer adlarn olduu gibi alan ve parantezle aklayan yazar, ayn kelime ikinci kez getiinde sadece Trkede yerlemi olann verir. Dasbiza (bizim Gebze) (s. 80). Halizon (Bizim Kocaeli vilyetimiz) (s. 81). Yabanc isimler de genellikle Trke ses yapsna uygun olan biimi ile orijinal eklini bir arada kullanmtr. ksenefon Xnophanes (s. 62). Yazar, yapt alntlarda, kiilerin dillerini korumu ve bozmamtr. Alntlar, aynen aktarmtr. Yazar, romann bir blmnde tarih roman yazarlarnn vazifelerinden birinin gemi gnlerin bazen meraretini, bazen halvetini okuyucularna tattrmak olduunu syler (s. 270). Bu nedenle yazar, kiilerin konuma ve ive zelliklerini korumaya ve onlarn atmosferlerine uyum salamaya almtr. Romanda argo ve kaba szlerin ska yer ald grlr. zellikle Rumlar ile ilgili blmlerde, bu dozun olduka artt sezilir. Romanda Trklerle ilgili eitli zdeyilere ve ilgin szlere de rastlanr: Trkn -dedi- bin bir destan var (s.10). Roman boyunca yazar Samandra Beyi ile ilgili olarak alay mahiyetinde bir kelime kullanr ki bu kelime pek muhteremdir. Bilindii gibi bu tr klie kelimeler, popler romanlarda olduka yaygndr. Yazar, eserinde syleyiine canllk getirmek, okuyucunun dikkatini eser zerinde toplamak ve kendi slubunu zenginletirmek iin kimi unsurlara bavurmutur. Bu manada edeb sanatlarn da romanda kullanld grlr. Bunlar ierisinde tebih ve hsntalil sanatlarna birer rnek verebiliriz: Gene yrmiye, kayn aalar arasndan yukarya doru ykselmiye balamlard. Oraya kadar bir kaplan alkisile yol alan kahramanlar, imdi szle szle bulutlarn fevkna ykselen- bir akbaba reftar taknmlar gibiydi (s.13). Ay fezada dolamaktan yorulmu ta an asmanisile mtenasi bir tevakkuf noktas aryormu gibi ulu dan zirvesine yaklam, o muall noktada gm bir top gibi

207

parlamaya balamt (s.44). Yazarn anlatmn kuvvetlendirmek iin deyim ve ataszlerine, tekrarlamalara, iir alntlarna, destan, efsane, mitoloji vb. konulara da sklkla mracaat ettii grlr. Diyalog yntemini de ok sk kullandn syleyebiliriz. Yazar tasvirlerinde ve tahlillerinde genel olarak baarldr. Sinametik sluba yaklaan anlatm ile olaylar insann gz nnde canlandrabilmeyi ounlukla baarabilmektedir. Bu konuda zellikle Apturrahmann Teofanay kurtarmak iin boa ile yapt mcadelenin anlatln anmamz gerekmektedir. Yazar romann pek ok yerinde cokun ve ateli bir dil kullanmtr. Gazeteciliin kazandrd bir yetenek olarak aktarmada ve fikir teatilerinde olduka baskn bir anlatmnn olduunu grrz. Okuyucusu ile sohbet ettii zamanlarda da mmkn olduunca bilgilendirici olmak yannda duygular da canlandrmaya almtr. Bir dnceyi ispat etme noktasnda yazar, ou zaman slubunun akcln yitirmektedir. Verecei mesaj popler romanc olmas nedeniyle olaylar arasna gizleyemeyen yazar, ak bir savunmaya giriir, bu durum da eserin kalitesini drr. Vaka aralarnda verdii ansiklopedik bilgiler de yazarn slubunu sakatlayan ama onun popler romanc olduunu aka ispatlayan tekniklerdir.

6.2.3. Romann Tematik Yaps 6.2.3.1. Dnem Roman, Osmanl ilenir. mparatorluunun kurulu devrine aittir. Eserde Orhan Gazi

dneminin ksa bir blm ele alnr. Romanda esas olarak Aydos Kalesinin Fethi

6.2.3.2. Temalar 6.2.3.2.1. Trklk Romanda Trk unsurunun olduka romantik bir bak as ile kaleme alnd ve kiiler arasnda bu duygularn cokun ve yceltilmi bir biimde ifade edildii grlr. Romann kiileri Trk olmakla gurur duymaktadr. nk Trk, kahramandr,

208

namusuna dkn, vatanna sevdaldr. Sevgisini belli etmez ama sevdiinin urunda lm bile gze alabilir. Ayrca cesurdur, verdii szde durur. Kahramanlk ekseni zerine kurduu hayatn, bu eksen zerinde tamamlar. Trk dnya zerinde kendi tarihini yazan bir millettir. Romanda Trkler ile ilgili pek ok ey anlatlmtr:
Evet Teofacm; Trkler sslenmeyi, srmalara brnp saraylarda salnmay, sokaklarda boy gstermeyi ve bunlara mmasil zevkleri maluplara brakyorlar. Kendileri yalnz hazz zaferle, hazz galibiyetle iktifa ediyorlar. nlerinden kaan; karlarn, kzlarn brakp kaan maluplarn yaldzlarndan bihakkin irenerek kendi silhlarnn rengin iltiman mas ile zevkyap oluyorlar. Onlarn bu halinde maluplarn tantanalarn vakur bir istihza ile seyredilerinde, derisine yaldz srlen bir yengecin gln reftarn temaa eden mhip aslanlarn bak sezilir (s.71).

6.2.3.2.2. Rumlar Roman, Trk unsuru karsnda rakip olarak gsterilen Rumlar olduka ar bir dille eletiren satrlara sahiptir. Trk ve Rum unsurunun hayatn her sahasnda karlatrld bu romanda, Rum olduunu bildiimiz Teofana araclyla sunulan kelimeler, bir Rumun kendi rkna bakn gstermesi asndan olduka nemlidir. Romann sonunda kznn bir Trke k olduunu renen Aydos hkimi de kzn Rumluktan irenme noktasnda hakl grecek ve unlar syleyecektir.
Utanmak bize, milletin mukadderatn deruhte edenlere yakr. Biz asrlardan beri gaflet iinde yaadk, her trl pislii kabul ettik, yalan syledik, riyakrl eref bildik, fuha kapldk, her enati yaptk. nsanln ruhu ulvisi bizden, bizim yaaymzdan irendi. Trkler ite o muazzam istikraha tercman oluyorlar, btn beeriyet nam hesabna yzmze tkryorlar ve bizi insanlk hududu haricine karyorlar (s. 280281).

6.2.3.2.3. Sava Roman kanl ve iddetli sava sahnelerini aksettirmez. Ancak izilen politika savalar ve ilerlemeler zerinedir. Pelekanon Savann ayrntlarn Teofanann mektubu araclyla reniriz. Bu devirde Trklerin karsna kp, savaabilecek hi kimse yoktur. Rumlar srekli kamakta, bu nedenle de Trkler diledikleri yere ellerini kollarn sallaya sallaya girmektedirler. Ancak sava ile ilgili olarak vurgulanmak istenen esas konu, savan her zaman kol kuvveti ile yaplmayacadr. Kimi zaman gnller bir aka alrken, yannda bir kale anahtarn da getirebilmektedir.

209

6.2.3.2.4. Ordu Romanda yeni oluturulmakta olan orduya kar baz phelerin bulunduu gze arpmaktadr. Aka Kocann u tespitleri bu durumu rneklemektedir: Dili dilimize, dini dinimize uymyan nid belirsiz ocuklardan eri dzlmesini beenmiyorum. Ha tavandan taz karmak, ha rumdan eri yapmak! (s. 45). 6.2.3.2.5. Sava Aletleri Teofana, misafir olarak geldii Kara Alinin evinde bir silah sergisi ile karlaacaktr. Kara Ali, gen kza bu silahlarla ilgili bilgi verirken; okuyucu da o devir silahlar hakknda bir fikir sahibi olacaktr: Buras geni bir salona benziyordu ve her taraf silhla dolu bulunuyordu. Sapanlar, oklar, eit eit yaylar, tirkeler, kei ayaklar, hutlar, lobutlar, bozdoanlar eperler, kamlar, denler, trpanlar, atallar, zpknlar, kllar, mzraklar ve zrhlar! (s.105). 6.2.3.2.6. Oyunlar Trklerin gnlk idmanlar anlamna gelen oyunlar, Trkn atlgan, cesur ve her an savaa hazr olan yapsndan kaynaklanmaktadr. Bu oyunlar hakkndaki bilgiler de Teofanann mektuplar araclyla anlatlmaktadr. Kara Alinin gittii oyunlar, arkadana yazan Rum kz, Trkler ile Rumlar arasnda da karlatrmalar yapm ve Trklerin yaptklar bu sporlar olimpiyat sporlarnn da baarl rnekleri olarak deerlendirmitir. Bu oyunlar: Crt, tomak, yk, ta, gre (s. 94) olarak belirtilir. 6.2.3.2.7. Fetih Romanda fetihler, Trkn adn duyurmak, Trkn topran geniletmek ve cihangirlik idealinin bir gerei olarak grlmtr. Osmanllarn gzlerini Rumeliye evirmeleri onlarn hem rk hem de din gayretlerinden ileri gelen bir hususiyet olarak deerlendirilmekte ve devlet politikalar gerei snrlara yn verildii anlatlmaktadr. Ayrca her zaman asker, silah ve mcadele ile toprak alma yoluna gidilmemi, barl yollarn denenmesi de gerek padiah, gerekse komutanlar tarafndan srekli tekrarlanmtr. 6.2.3.2.8. Bursa Romanda Bursann zerinde ayrntl olarak durulduu ve bu eski bakentin olduka sevildii anlalmaktadr.

210

6.2.3.2.9. Ak Ak olduka deer verilen bir duygudur. Gnlden Gnle adn tayan romann pek ok blmnde ak karmza kar. Orhan Gazi ile Nilfer, Gazi Apturrahman ile Teofana, Kara Ali ile Trkan saf ve temiz aklarn; evlilik ba ile glendirilen, iyi niyetli balarn temsilcileridir. Bizans saraynda yaanan Samandra Beyi, Kontofires ve Afrodit arasnda geen l mcadelede ok kirli bir biimde sunulan ak ise karlara dayal, ihanet ve yalanlarla yrtlen ilikileri rneklendirmektedir. Ayrca devaml tekrarladmz zere, ak sayesinde sadece gnller deil, topraklar ve snrlar da birlemitir. 6.2.3.2.10. Kadn Romanda kadn unsuru nemlidir. Popler romanlarda kadnlarn nemli bir yer igal ettii bilinir. Bu romanda da kadnlar, vakann gelimesinde olduka etkilidirler. Mektuplar vesilesiyle romann byk bir ksmn aklayan kadn kahramanlar, gerek deer verilen ve elerini ycelten birer varlk olarak gerekse siyas kimi roller stlenerek romann kurgusunu geniletmilerdir. Trklerde kadna verilen nemi, Nilfer Hanmn u szlerinden anlayabiliyoruz:
Karsnn ismini bir lhzada tarihin ve hatta tabiatn alnna nakeden bir zevcin kudretinden pheye dmek, binnefis tarihi inkr etmek demektir. Bu szm, galiba, anlamadn. Senin Jebes diye bellediin, (Istrabon)dan beri o yolda yadolunduunu okuyup rendiin byk su, bugn benim ismimi tayor. Artk Bursa ovasnda Jebes yok, Nilfer nehri var!... (s. 72).

6.2.3.2.11. Evlilik Romanda evliliin zerinde dnlmesi ve enine boyuna deerlendirilmesi gereken bir konu olduunu gryoruz. zellikle kahramanlarmzdan bazlarnn Trk olmayan kadnlarla evlenen erkeklere olumsuz baktn ve bu kadnlarn soyun temizliini bozacan dnmeleri sz konusudur. Evlenme hususunda Abdal Musa unlar sylemektedir:
Gelii gzel kz almak, onu beenmeyince bir dahi ve bir dahi almak, sonra topunun ayandaki ba zp yerine yenilerini getirmek bize kolay grnr. Halbuki bu hner deildir, erlik te deildir. Alnan kadn, dekte kendisine yer verilen kadn teneire yatncaya dek braklmamak gerek (s. 51).

211

6.2.3.2.12. Sosyal Hayat Romanda gerek Trklerin gerekse Rumlarn gnlk ve sosyal hayatlar hakknda olduka fazla ipucu bulabiliriz. Kiilerin kltrnden dnlerine, yemek sofrasndan mzik zevkine, ev demesinden giyim kuamna kadar tm hayat tarzlar romanda ince ayrntlarla anlatlmtr. Eitim, din inan, bilimlere bak gibi konularda da olduka ayrntl bilgi edinebileceimiz satrlar yine Nilfer ile Teofana arasnda geen diyaloglardan anlalmaktadr. rnein yemek adab konusunda u satrlar grebiliriz: Yer sofrasnda gzel bir yemek yedik. orba, etli pilv ve yourt!.. En houma giden ey, orbann minimini bakr taslara, yourdun da kk toprak anaklara konularak herkese ayr ayr verilmesiydi (s. 99). Giyim kuam adetlerini de yazar yle verir: Bursadan matrut ve civar mahallerde henz mukim olan Rumlar, srma ileme (!) klh tayorlar, Trkn dil idaresinde para kazanmakla itigal eden Yahudiler ise Bizans imperatorlarna hasolan- mavi renkte serpu ve papu kullanyorlard (s. 34). 6.2.3.2.13. Alplk Trklerin kahramanla ok nem verdikleri bir gerektir. Kahramanlarda da aranacak hususiyetler, onun kuvvetinden ibaret deildir. Vatanna ve toprana bal olmak, doru szl yneticisinin izinden ayrlmamak, eski ustalarn sayg ile anmak alpln zellikleri olarak gsterilmitir. Romanda alplk temasnn olduka nemli olduu grlr. Trkln yegne unsurlarndan biri olarak grlen Alplk, devletin ilk dnemlerinde snrlarn genilemesinde ve kiilerin canla bala mcadelesinde olduka etkilidir. Romann kahramanlar da alplk mertebesine ulaabilmek iin mcadele etmektedirler. Aka Koca alplarn zelliklerini yle belirtir: Bir alpn yrei muhkem, kolu demir, at Yrk, yay salam, klc keskin, yurt sevgisi derin olur derler, atalarmzdan byle iittik (s. 7). 6.2.3.2.14. Arkadalk Romanda arkadalk temasnn olduka nemli bir yer igal ettii grlr. Erkek kahramanlar savata ve barta birbirlerinin yannda olup, birbirlerine srekli destek olduklar gibi ilerinden herhangi birinin derdine derman olmak iin de didinirler. Kadn kahramanlarn da dostluklarnn her trl tehlikeye atlacak kadar iten olduunu

212

bu romanda rahatlkla takip edebiliyoruz. Nilfer ile Teofana arasndaki iliki ounlukla mektuplarla devam etse de iki arkadan birbirleri iin abaladklar grlmektedir. Nilfer Hanm kendisinin yaad mutluluu arkadann da yaamasn istemekte ve onun Bizans topraklarnda solmasna msaade etmeyi dnmemektedir. Dostluklar ok salam ve yrekten olsa da devlet menfaatlerinin her zaman n planda tutulduunu da sylememiz gerekmektedir. 6.2.3.2.15. Tabiat Tabiat unsuru romann ilk ksmlarnda olduka hareketli bir biimde sunulmutur. eitli tasvirlerle tabiat aklayan ve ona ulv bir nazarla bakan alplar, tabiatn kendilerine sunulan bir nimet olduunun farkndadrlar ve ona sayg ile bakarlar. nk kendilerinden nce atalar o topraklara gelmi ve zerinde gezindikleri topraklara sahip olabilmenin hlyalarn kurmulardr. imdi o topraklarda torunlar yaamakta ve onlar yd etmektedir. Bu dnceler yannda tarih romanlarn romantizm akmndan kaynaklanan bir zellik olarak tabiat tasvirlerine olduka geni bir yer verdikleri grlr:
Lleler, smbller, reyhanlar, gller, aalarn kklerinde emin birer ke bularak kokularn, emenlerin yeil gslerine aktyorlard. Dan eteinde hafif bir nefes gibi ehrelere temas eden rzgr, buralarda sert bir ahenk ile faslasz nameler yaratyor ve emenlerin gsnden toplad kokular avu avu fezaya savuruyordu (s. 13).

6.2.3.2.16. zenti Teofana, duyduklar ve grdkleri zerine Trklere yrekten balanm ve Trklerle evli kadnlara ok byk zenti duymutur. lk balarda kabul etmekte zorlansa da Trklerin kendi rkndan stn olduklarna inanm ve Rum olmaktan utan duymaya balamtr. Yaad zenme neticesinde de bir Trke k olur ve mrn onunla birletirme yolunda ilk adm atar. 6.2.3.2.17. Din Yazarn bu romanda din akidelere ve unsurlara ok fazla yer vermemekle birlikte tasavvuf felsefesini arlkl olarak iledii grlr. Ayrca eserde Rumlarn din anlaylar ile ilgili satr aras bilgiler bulmak da mmkndr. Tasavvuf felsefesini arlkl olarak romann ilk blmlerinde grrz. eitli fikirleri danmak amacyla dinde ve/veya kahramanlkta n planda olan Geyikli Baba, Abdal Murat, Dulu Baba ile bir meclis kurarlar. Bu mecliste tasavvuf sembollere ve derviler arasnda gnl

213

gz ile zlebilecek anlamalara ahit olunur. Abdallarn, alplara manevi bir yol atklar ve savalarda da yararllk gsterdikleri sylenebilir. Teskere zikrinden vb. kimi din akidelerden de bahseden yazar, abdallarn ahsiyetinde alperen tipini birletirmitir. 6.2.3.2.18. Efsane, Destan ve Mitoloji Romanda eitli efsanelerin ve destanlarn sklkla anld grlr. Dede Korkuttan yaplan alntlar ve Dede Korkuta ait hususiyetler, romanda sklkla yer etmitir. Alplarn hayatlarn bu kurallara gre dzenledikleri grlr. Karkurdu Efsanesinin de romanda ayrntl olarak aklandn grlr. Bunun paralelinde bozkurt ve geyik mitolojik birer unsur olarak romanda grlrler. Rumlarla ve Trklerle ilgili eitli mitolojik bilgiler roman ierisinde olduu kadar dipnotlarda da belirtilmitir. Bununla birlikte Mete Hann efsanelemi hayatnn ve onun vatan topra ile ilgili dncesinin romanda nemli bir yer edindii de grlr. Romann kimi blmlerinde de yazarn mitolojiler ile ilgili felsefeler de yapt grlr. Destanlar, devir insanlarnn zihninde canl birer hatra olarak yer edinirler: Ouz destann nasl bellemisen bunu da yle ren, yreinde sakla! (s.11). Ayrca Apturrahman ile Teofanann aklarn alevlendiren sahne de Boa Han efsanesinin biraz farkllatrlm bir biimi olarak karmza kar. Yazar macerann ardndan bu konuya telmih yapacaktr. 6.2.3.2.19. ntikam Romanda Trklerin kendileri hakknda sylenen kt bir sz, kendilerine yneltilen eri bir bak ve yanl yorumlar asla affetmedikleri grlr. Samandra Beyinin bana gelecek olan felaket de Trkler ile ilgili olarak syledii bir szden kaynaklanr. O bir Trk esir ederek, esir pazarnda satacan aklar. Bu roman kahramanlar arasnda duyulur ve Aka Koca, Konur Alpn bu adamdan intikam almasn, bylece kendisine verdii bir sz de yerine getirmesini ister. Bu sz tpk Sultan Alpaslann Rumanus adl bir tekfura ayan ptrd gibi; Kunur Alpn da ayana bir tekfuru kapandraca ynndeki szdr. Kunur hem ahdini yerine getirecek hem de Samandra Beyinden ettii szlerin intikamn alacaktr. 6.2.3.2.20. Casusluk Romanda Teofanaya yaptrlan bir casusluktan sz edebiliriz. Babas, kznn lkesi

214

yararna casusluk yapabileceini dnd iin Nilferin yanna gitme isteini kabul etmitir. Teofana bu dncenin hayli komik olduunu dnrken, ummad bir ekilde Trkler tarafndan kendisine casusluk yaptrlacaktr. Kara Ali kendisine Orhan Gaziye iletmesi iin bir mektup verecek ve bu mektupta yakn grlen bir sava iin hazrlanan Rum ordusunun silah ve asker says, yiyecek iecek durumu ve sava taktikleri ile ilgili bilgiler bulunacaktr. Teofana bu mektubu yerine ulatrdktan sonra gerei renir ve lkesi aleyhinde casusluk yaptn anlayarak arr. 6.2.3.2.21. Byklere Sayg Romann hemen her blmnde byklere derin bir sayg ile bal olunduu grlr. Gerek atalara, gerek yaa byklere, gerek ilimce ve gerekse makamca byklere olduka saygl olunduu ve sylenenlerin dna klmad grlr. Ayrca kt bir niyetinin olmad kesinlikle bilindii halde, byne aka yollu sz edene verilen cevaplar da ardr. Kunur Alp, Apturrahmana yle barr: Hele sen sus! sekiz, on alpn atn tmar etmeden sze karma. Kundaktaki myavlamalarn hl kulamda! (s. 8). 6.2.3.2.22. Gemie Ballk Romanda gemile olan balarn hi koparlmad ve her hatrann ok canl bir biimde hafzalarda yaad gze arpmaktadr. Alpaslann; Aygut Alp, Saltuk Alp, Hasan Alp, Durgut Alp gibi mehur kahramanlarn adlarnn srekli anld ve onlarn izlerinde ilerleyebilmenin tek hedef olduu romann pek ok yerinde aka belirtilmektedir. Aka Koca arkadalarna bu duygusunu yle hissettirecektir:
Gzmn nnde imdi onlarn gle yzleri uuyor! hey, dnya hey, Horasanda do, Ahlatta l! dedem bunu ryada grse inanmazd. Babam da bizim airet adr bozduktan, yurdunu yadellere brakp yola ktktan sonra gzn dnyaya am, beii at srt olmu! Elifi elifine tam yz yl oluyor. Yz yl! dile kolay amma bir de onu yayanlara sor. Her gn sava, her gn bouma. Bu yz yl iinde babalarmzn u dalarda, u ovalarda attklar oklar bir yere toplasan iine gn girmez koca bir orman olur. Herneyse; babam da yeni yurtta durmadan diditi. Vurdu, vuruldu. En sonunda can verip gitti. Bakalm ben nerede uyuyacam? (s. 1011).

215

6.2.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Romanda Osmanlnn kurulu yllar ve bu yllarda yaanan hareketlilik ilenmektedir. Orhan Gazinin hayat konu edinmekten ziyade onun devrinde yaanan fetihleri ve bu fetihlerin ynlerini ileyen yazar, Aydos ve Samandra Kalelerinin fethini eserine temel konu olarak alr. Aydos Kalesinin fethi srasnda komutann Kara Apturrahman olduu ve ona kale komutannn kznn yardm ettii tarih bir gerek olarak kaynaklarda da yer edinmitir. Yazar, eserini bu anlatlardan yola karak kurmu ve olay ereveleri ile vakay geniletmitir. Ele alnan konunun tarih bir roman yazma noktasnda bulunduunu syleyebiliriz. Konusunu belirledikten sonra onu popler olma noktasna getiren hususlara da bir gz atmamz gerekmektedir Romann ahs kadrosu gerek kiilere dayanmaktadr. ahslarn yaadklar olaylar kurgulanm ve yazarca esere yerletirilen tesadfler dorultusunda kahramanlar birbirleriyle buluturulmulardr. Tesadf unsuruna ska yer verilmesi, romann poplerliini rnekleyen bir husus olarak dnlmelidir. Romanc gerek iledii devir, gerekse kahramanlar nedeniyle vesikalarn ve belgelerin yardmna ihtiya duymutur. Anlattklarnn doruluunu ispatlayabilmek iin devri konu edinen kaynaklara bakmaya ve bunlar eserde kullanmaya mracaat etmitir. eitli belgeler, tarih kitaplar vb. unsurlarla hem romannn sayfa saysn arttran hem de tarih verilere bal kaldn anlatan yazarn bu tutumu da popler tarih roman yazarlarnn izledikleri bir yoldur. Eserin kuru bir tarih kitab niteliinden arndrlmas iin kurgu unsurlarna bavuran yazar, popler romanclarn sklkla kulland bir teknie, mektupla anlatm tekniine bavurmutur. Mektup zel malzeme nitelii tamakta ve insanlara hem inandrclk hem de samimiyet duygusu alamaktadr. Hibir mektup yaynlanmas amacyla yazlmad iin romanc, bu gizli malzemenin verdii mahremiyeti okuyucular ile paylarken edebiyat duygusal bir mecra haline getirmekte, romantizmin boyutlarn artrmakta ve eseri poplerlie tamaktadr. Yazar, eserini daha anlalr ve slubunu daha akc klmak iin romanda efsane, destan, masal, fkra, tasavvuf unsurlara yer verir. Popler tarih romanlar ile destanlar arasndaki yaknlk tekrar vurgulanrsa, eserde destans unsurlarn sklkla

216

kullanlmasnn da bu trn bir karakteri olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Felsef tartmalar ve mitolojik incelemelere de yer verilen eser, Rumlar, Bizans sanat ve eitim yaps gibi konularda da bilgi vermektedir. Okuyucusuna aktan aa bilgi veren eserler, popler roman lleri ierisinde deerlendirilmektedirler. Eserde vakann kesintiye uratlarak, konunun yazar tarafndan geniletilmesi eserin popler roman trne dhil edilmesi gerektiinin ak kantlarndandr. Okuyucuyu bilgilendirmeyi amalayan bu tr tarih romanlar, daha ok halka hitap ettikleri iin popler olarak deerlendirilmektedirler. Romanda akn en sapkn boyutunu gsteren kimi sahnelere de yer verilmitir. Bizans saray ierisinde yaanan bu tr ilikiler romann erotik cephesini olutururlar. iddet anlamnda ok baskn sahneler yoktur, ancak birka sava sahnesinin bulunduunu syleyebiliriz. Romanda casusluk unsuru merak artrc bir unsur olarak grlmektedir. Aydos tekfurunun kz, kendi eliyle, kendi lkesi aleyhine bilmeden almtr. Bu durum Teofanaya kar hem bir sempati uyandracak hem de okuyucunun merakn tetikleyecektir. Casusluk belgesi olan mektubun da katklaryla Trk ordusu savatan galip kacaktr. Romannn dili, olduka sade, ak ve anlalrdr. Devrinin dilini yanstmas asndan romanda kullanlan eski kelimeler, yanlarnda aklamalar ile verilmi ve bilgilendirme esasna dayandrlmtr. Yabanc kelimeler de paragraf ierisinde Trkesi ile verilmitir. Yazarn tasvir, diyalog, edeb sanatlar ve kurgusal metinlere roman ierisinde ska yer vermesi bir anlatm zellii olarak deerlendirilebilir. slup ve dil bakmndan sade ve ak yap kazanan bu eser, geni kitlelerin ihtiyalarna cevap verebilecek bir yapdadr. Tm bu noktalar deerlendirildiinde Gnlden Gnlenin popler bir tarih roman olduunu syleyebiliriz.

217

6.3. KRALLAR AVLAYAN TRK 32 6.3.1. Romann Yapsal zellikleri 6.3.1.1.Vaka Eserde I. Murat Devri ve bu dnemde yaplan fetihler ilenir.

6.3.1.2 zet Krallar Avlayan Trk, Gnlden Gnle romannda grdmz kahramanlarn ocuklarnn yaptklar maceralar anlatan ve ilk dnem aknlar hakknda bilgi vermeye devam eden bir eserdir. Eser, hikye boyunca bizimle birlikte olacak Kara Abdurrahman, nce Balaban ve Kara Aygutun sinematik bir tantm ile balar. Bu yiitlerin amalar Aydncka gelip, orada beyleri ile grerek Rumeliye gemek iin izin istemektir. Burada Ace Bey, Fazl Bey ve Sleyman Paa ile buluurlar. Rumeliye yzerek gemek fikrinin beylerce kabul edilmesinin ardndan bu gen, yola karlar ve Korucuktan itibaren yzmeye balarlar. Arkalarndan gelen seslerden phelenirler ve arkadalarnn tatl bir rekabetle kendilerine yetimeye altklarn grrler. Bu kiiler, Kara Boa, Yaral Doan ve Oyvaddr. Oyvadn srtnda bir kambur gibi grnen para onun hi yanndan ayrmad Sevindik adl be yandaki kk oludur. Kahramanlarmzn su zerine ktktan sonra, karlarna kan ilk ky (empe) almlar ve yerlemilerdir. Sevindiki babasndan izin alarak yanna alan Kara Apturrahman, artk onun hocas olur uzunca zaman birlikte kalrlar ve fetihler gerekletirirler. Dimetoka ve Edirne kumandanlarna kar mcadele veren Sevindik ile Kara Apturrahman Bizansl birer kyl rolnde, halkn arasna szarlar. Kk Sevindikin cesareti ve becerisi sayesinde kaleye girmeyi baaran ve Sevindiki bir dilsiz olarak tantan Apturrahman, kendi adnn Dimitriyos olduunu syler. Kara Apturrahmandan ok etkilenen Madam Mari, onu Bahivan Yaninin yanna verir ve Sevindiki de hasta oullar Emanuelin soytars olarak ie alr. Abdurrahman ile bir ak macerasna girmek isteyen Madam Mariye Apturrahman akla hayale gelmeyecek bir oyun oynar. Bu oyun azizlerin ruhlarnn

32

M. Turhan Tan; Krallar Avlayan Trk, Yksel Yaynevi, stanbul 1944, s. 367.

218

yaanan baz olaylara ok kzgn olduu inanc zerine kuruludur. Oyunun sonunda tm halk bir alanda toplanr. nk Hazreti Meryemin o gn gkten ineceine halk inandrmlardr. Onlar, Hazreti Meryemi istikbal iin secde halinde beklerken, Abdullah ve Sevindik, Dimetoka kumandan Mihalin olu Emanueli karrlar. Bylelikle Dimetoka iin pazarlk kaplar alr ve buras kolaylkla ele geirilir. Edirne Muhafz Dimitri tovana kzn vermek isteyen Prens Adriya, kznn sert bir mukavemeti ile karlar. Prenses Teodasya, gnln, nlerini srekli duyduu Trklere kaptrmtr ve babasna bir Trk ile evlenmek istediini syler. Kznn bu hallerine tahamml edemeyen baba, onu zindana yollar. Kz, zindanda kendisine bir yolda bulur. Bu yaver, daha nce bahvan olarak grdmz htiyar Yanidir. O da Trklerin himayesine girmeyi kurmakta ve bu nedenle de kza yardm etmeyi tasarlamaktadr. Nihayet anlarlar ve Yani, kz kaleden karmaya sz verir. Bunun iin de para ve bir av lazmdr. Bu av ok abuk bulunur ve Kale Muhafz Yuvanis bu tuzaa seve seve der. Ancak Teodasya dar ktnda babas ile vedalamak ister, bu srada da kurduu oyunu iletir. Yani ile Yuvanisi darda brakan kz Dimitri tovan ile evlenmeyi kabul ettiini babasna syler. Bu srada Yuvanis, htiyar Yaniyi de ldrr. Prenses artk ok daha rahat hareket etmeye balar ve bir gezinti srasnda Odunpazar denilen yerde cambazlk yapan Trkleri grmek ister. Onlardan kimliinden haberdar olan kz, Kara Apturrahman ve Sevindik bata olmak zere Rumeliye ilk gelen yoldalar olarak tandmz kahramanlarn tamamn bu kumpanya vesilesiyle sarayna alr. Dn hazrlklar devam ederken I. Muratn Edirne Seferine kt anlalr. Ona bir bar teklifi gtrmek isteyen Andriyo da yannda ufak bir ordu ile I. Murat karlamaya kar. Prensesten alaca intikam unutmayan Yuvanis, bir casus olarak Osmanl ordusu lehine almaya baladn syler. Olas grlen bir bar, yapt hesaplar uruna geciktiren Yuvanis, bir adm ne geer. Geriye dnen Andriyoya lkesinde tm kaplar kapanr. Damad tovan onun yokluunda kalenin ynetimini ele alr ve prensesi de zindana kapatr. Apturrahman eliyle bu dmler zlr. tovan idam ettirilir, prenses zindandan karlr. Yuvanis ile konumas iin bir odaya gtrlen kz burada Yuvanis tarafndan ldrlr ve kzn cesedi zerinde Yuvanis arzularn tatmin eder. Durumu gren ve her eyi anlayan Apturrahman, bunun zerine

219

Yuvanisi ldrr ve Hac lbey komutasndaki askere Edirne Kalesinin kaplar alr. Bundan sonra yaanan hzl gelimelere ve savalara bal olarak Sevindik, ustasnn elini perek bir kral yakalamak ve nne n katmak amacyla ondan ayrlr. Sofyaya gelir ve kendisini Seril olarak tantr. Sevindik, burada hem gnller fetheder hem de zeks ile Bulgar Prensi Yafokay Osmanlya balar.

6.3.1.3. ahs Kadrosu Roman blmler halinde incelemek ve ahslar buna gre yerletirmek daha doru grnmektedir. nk romann balklar ayr birer maceradrlar ve kendi ilerinde btndrler. Roman ile balantlar sadece ahslar araclyladr. Sevindik Romann tematik gcnn Sevindik olduunu syleyebiliriz. Sevindik Bulgar yolunda yardmc g Kara Abdurrahmandan ayrlacak ve mcadelesine devam edecektir. Sevindik bir ocuk olarak karmza kar ve roman boyunca onun byyp gelitiini grrz. Sevindik alp tipinin ideal bir rneidir. Mihal Romann ilk kar gc Dimetoka Kale Kumandan Mihaldir. Onun hrs, kendisini yatakta rahatsz eden Dimitriyosa kardr. Karsndakini sadece bir uak olarak gren ve kendisini uyandrmasna sinirlenen Mihal, kii olarak deil; fethedilmek istenen bir blgenin kumandan olarak kar g konumunu yklenir. Dimitri tovan Romann ikinci kar gc Dimitri tovandr. tovann amac Prens Andriyann yerine gemektir. Bu amacn gerekletirmek iin de Prens Andriyann kzn istemektedir. Damat olarak kabul edildikten sonra emellerini uygulamaya alacaktr. Yuvanis Romann bir dier kar gcdr ve ynlendiricidir. O hem prens ve prensese, hem de tovana kin tutmaktadr. Bu kin nedeniyle Trkler arasna girerek, kalesi aleyhinde casusluk yapar. Bu casusluk doru bilgiler iermekten ok uzaktr. Prens Andriya sadece Osmanl ordusunu karlamak zere yola km ve aman dilemeye hazrlanm

220

iken Yuvanis, Andriyann aleyhinde eyler syleyerek Trk ordusunun sava dzeni almasna neden olur. Andriya cann ok zor kurtararak sarayna geldiinde bu kaplarn kendisine kapanm olduunu grr. Aman dileyen bir insan ordu karsna getirtmesi ve prenses Teodosyay ldrmesi nedeniyle Yuvanis affedilmez ve ldrlr. Prens Yafoka Son blmde Sevindik, Prens Yafokann peindedir ve bu nedenle Yafoka kar g konumundadr. Sevindikin amac Sofyay ele geirmektir. Bu nedenle blmn kar gc Prens Yafokadr. Ancak onun yannda Seril adyla bulunan Sevindikin burada doancba olduu ve kendisini ok sevdirdii unutulmamaldr. Yafokann kar g olarak deerlendirilmesi, sadece bulunduu konum ve karakterindeki bozukluk nedeniyledir. Kara Apturrahman Romann yardmc gc ve Sevindikin hocas olan Kara Apturrahman, eser boyunca aktif bir rol oynayacak ve son blmde kurgu merkezinden kacaktr. Kara Apturrahman da alp tipinin bir rnei olarak grlr. htiyar Yani Romann dier yardmc gc de htiyar Yanidir. Yazar bu kahramana szn emanet etmitir. Trklerin merhamet sahibi, drst insanlar olduklarn anlatan ve elinden alnan bir paray geri alabilmek iin Trklere snan Yani, prensese de zindandan kaabilmesi iin yardm edecektir. Teodasya Romann ikinci blmndeki yardmc g Teodasyadr. Bu kz lgn bir tutku ile Trklere balanacak ve olaylarn gelimesini de etkileyecektir. Rumeliye gelen aknclar, bu kzn Trk ak sayesinde saray kaplarndan ieri rahata gireceklerdir. Madam Mari lk macerann ynlendirici gc Madam Maridir. Olaylarn akn deitirmi ve Kara Apturrahmana duyduu arzu nedeniyle, onu mkl bir vaziyete sokmutur. Emanuel lk blmn alc gc Emanueldir. Mihalin olu olan bu hasta ocuk, Sevindik ve

221

Abdurrahman tarafndan karlacaktr. Dimetokann Trklere braklmasndan sonra babasna kavuur. Prens Andriya Bir dier alc g Prens Andriyadr. nsanlarn kt emelleri neticesinde oradan oraya savrulacaktr. Ancak Aptullahn merhameti sayesinde cann ve maln kurtarabilecektir. Dier ahslar Romann tarih kiileri olarak Sultan I. Murat, Lala ahin Paa, Hac lbey,

andarlolu Hayrettin Paa, Timurtaolu Yahi Bey, Sleyman Paa, Ace, Avrenos ve Fazl Beyleri grrz. Yaral Doan, nce Balaban, Koca Aygut Alp, Kara Boa, Oyvad romann alplar arasndadr.

222

223

6.3.1.4.Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Roman boyunca anlatc hi deimemitir. Yazar, diledii yerde roman keserek araya girmi ve baz bilgiler vermitir. Yorumunu ve dncelerini romanda sk sk belirtmitir. Bak as da tanrsal bak asdr. Olaylarn ban sonunu tm ayrntlaryla bilmekte ve okuyucuya bunlar aktarmaktadr. Ayrca kahramanlarn zihinlerinden geen dnceleri de okuyucusuna verir. Bu bak asnn destan slubuna ait olduunu daha ncelerde sylemitik. Burada bir kez daha yinelemekle birlikte yazarn romanlarnn byk bir ounluunda bu teknie bavurduunu grmekteyiz. 6.3.1.5.Zaman Romann aktel zaman I. Murat devri fetihlerini konu edinir ve yaklak olarak yirmi yllk bir zaman kapsar. Rumeliye yerleim amal ilk gei ile balayan roman, Bulgaristann fethi ile son bulur. Eser kronolojik olarak ilerlemektedir. Romann zaman ayrntl ve yaylm bir zaman deildir. Sevindikin rol ald ve fetihlerde aktif bir yer edindii zamanlarda hareketlenen ve daha sonra daralan bir izgi grlr. Ara blmlerde zetleme tekniini kullanan yazar, bylece olaylarn merkezinden kopmam ve zaman tasarrufla kullanm olur.
Sevindik, Edirne alndktan sonra, Kara Abdurrahmann emri altnda durmadan, dinlenmeden alt. Trakyada Makedonyada, birok harblere itirak etti. Mrebbisi onu, yalnz kendi yannda bulundurmuyordu, en canl ve heyecanl hdiselere itirak ettirmek iin, bazan Yaral Doan, bazen nce Balaban Beyin kumandas altna da veriliyordu. Bu suretle Gmlcinenin Dramann, Serezin, Filibenin, Kstendilin, Silistrenin alnlarnda bulundu. Balkan milletlerinin hemen hepsini yakndan tanmak ve karakterlerini lmek imknn buldu (s.285).

Romanda geriye dnlerin ve olaylara dair hatrlatmalarn sklkla yapld grlr. zellikle yaplan fetihlerin amalarnn aklanmasnda ve dmannn tantlmas srasnda gemie atlan engellerle ara zamanlar veya hatrlanmas gereken olaylar grm oluruz. Romanmzn balarnda Burgaz harbinden bahsetmitik. Kara Abdurrahmanla Sevindik, o sava sonunda yolda olmulard (s. 97). Romanda kozmik zamana birka rnek gsterebiliriz. Abdurrahmanla Sevindik bu suretle yolda olduktan sonra nereye gittiler, ne yaptlar

224

bilmiyoruz. Kendilerine Dimetoka yolunda ve bir sr muhacir arasnda tesadf ettiimiz zaman, Burgaz Harbi zerinden, iki yl gemi bulunuyordu (s.32). 759 senesi eker bayram aynn on yedinci, 1358 senesi eyllnn yirmi nc gn vukua gelen bu arpmadan tam iki yl sonra, biri Dimitriyos, br dilsiz lya ismini taknan yoldalar, Dimetoka kalesini Trkle armaan etmilerdi (s.97). bir eyll aynn son gn (s.299). Romanda zaman atlama tekniine de yer verilmitir. Sevindik ile Abdurrahmann bir arada olduklar ilk srede iki yllk bir atlamann olduu grlmektedir. Romann devamllk tayan bir nitelii olduunu da sylememiz gerekmektedir. Bilindii gibi Gnlden Gnle romannda tandmz Gazi Apturrahman, Aydos kalesinin kz ile evlenmiti. Doan ocuklarna Kara Apturrahman adn verdiklerini ve Kara Apturrahmann da Sevindikin hocas olduunu anlyoruz. Ayn ekilde Kara Aygudun da Aka Kocann olu olduu romanda belirtilmektedir. Bursay fetheden Balaban Beyin olu olan nce Balabanda bu eserin bir dier kahramandr. Roman, nesiller arasndaki takibi salam ve nehir roman zelliklerine yaklamtr. Roman ierisinde takip ettiimiz bir dier baba oul ilikisi de Oyvad ile Sevindik arasndadr. Sevindik, Burgaz harbi sonrasnda Kara Apturrahmann yanna geldiinde be yalarnda bir ocuktur ve roman sonlandnda o Krallar Avlayan Bir Trk olarak anlmaya balanacaktr. Roman ierisinde Sevindikin bymesi okuyucularca takip edilebilmitir. 6.3.1.6. Mekn Romanda kullanlan d meknlar, Kapda Yarmadas ile balar. Kapda Yarmadasn eserin balang noktas olarak kullanan yazar, kahramanlarn buras ile Karaburun arasndaki sahilde bizlere tantr. Aydnckta beyleri ile buluan kahramanlarmz, boaz yzerek geip, Rumeliye ulamaya alacaklardr. Korucuktan hareket ederler ve empeye karlar. empe artk Trklere ait bir yerleim yeridir. Burgaz Harbinin anlatmnda Burgaz ve Termopil nlerinde balayan sava, Trkler lehine sonulanacaktr. Artk hedef, Burgaz Harbini douran Dimetoka kumandanndan ve Edirne muhafzndan almaya gelmitir.

225

Dimetoka Kalesi, Apturrahman ile Sevindikin iinde bulunduklar ve macerann arlkl olarak grld ilk mekndr. Buras bir sre sonra Trk topraklarna katlacaktr. kinci blmde mekn Edirnedir. Odunpazar adl semtte gsteri yapan cambazlar, Kara Abdullah ve Sevindikin ekibidir. Edirne sonunda Trk topraklarna katlacaktr. Edirnenin biraz ilerisinde bulunan Sazlderede Prens Andre sktrlacaktr. Ayn olay paralelinde Babaeskide Osmanl ordusunun konaklad anlatlacaktr. Meri Nehri blmde hem mevki olarak hem de htiyar Yaninin ldrld yer olarak anlacaktr. Drdnc blmde yazar, Gelibolu ve irmen zaferlerinden bahseder. talyan Kont Amd de Savoie, Trklere kar bir filo hazrlam ve anakkale Boazn aarak Gelibolu nlerine gelmitir. talyan Kont, Karadeniz limanlarnda gezinmektedir. Byk bir ordunun Geliboluya gelmekte olduu haber verilerek yardm istenen I. Murat, yola kacak ancak Bigann bakalarnca sahiplenildiini grnce orduyu burada durduracaktr. Padiahtan umudu kesen Edirnedeki askerler ve beyler, kendi balarnn aresine bakmaya alacaklardr. irmen nne geldiklerinde dmanlarla karlarlar. Sava Trkler lehine sonulanr ve Sevindiki romann son byk mekn olan Sofyada grrz. Sofyann etraf evrilmi durumdadr derken snrn Garb Trakya ark Makedonyaya kadar ulatn syler. Niin dme haberi de bu blmde gelir ve Prens Yafoka bu durumdan ok etkilenir. Nihayetinde Sofya ele geirilecektir. Sofyann daha dar mekn da Vito Yaylasdr. Vito Yaylas olduka elenceli ve neeli bir av partisinin ahit olunduu mekndr. ok geni tasvirlerle bu blgeler anlatlmtr. Romanda devletin snr, Snr Nilfer ve Sakarya kylarndan Vardar ve Tuna boylarna kadar olan saha olarak belirtilir. Ad anlan dier d meknlar ve coraf alanlar yle belirtilebilir: Bandrma, Silivri, Marmara Denizi, Ege Denizi, anakkale, Karaburun, arky, Bergama, Lpseki, zmit, Bursa, Gmlcine, Drama, Serez, Filibe, Kstendil ve Silistre. Eserde i mekn kurgulan olduka zayftr. Hareketli ve fiillerle ileyen bir roman olduu iin, kiiler kapal meknlarda bulunmazlar ancak romann kimi yerlerinde i mekn unsuruna da yer verildii grlr.

226

mekn kurgusunu ilk olarak Dimetokada grrz. Dimitriyos ad ile tannan Kara Abdurrahman, burada renk renk ieklerle ssl bir bahede almakta ve bahvan kulbesinde kalmaktadr. Madam Mari ile bulutuklar yer, kalenin ierisinde bir kameriyedir. Bu kameriye, iek kokular ve mehtap ile evrelenmi, kuytu ve gzel bir yerdir. Dimetoka kumandannn yatak odas, salam ve kilitli bir kapnn ardndadr. Burada Mihalin duvara asl k kams, elmaslarla ssl kllar bulunmaktadr. mekn kurgusunun olduu bir baka alan da Edirne Saraydr. Dimitri tovan ile evlilik hazrlklar yapan ve bu nedenle sarayda kimi deiiklikler uygulayan Teodasyann Merasim Kitabna uygun bir biimde yapmaya alt bu deiiklikleri yazar yle anlatr:
Fakat, sarayn tekiltn merasim kitabna gre deitirmek ok gt. nk kitab, Bizanstaki mehur ve Teodosyann yaad gnlerde tamamile harap sarayn ziyafet (triclinium), yatak (cotion), mabeyn (diabatica) gibi, byk dairelere ayrldn yazyordu. Bunlarn herbiri bir hamet, ve saltanat meheri idi. Mesel ziyafet salonunda, yz kii ferih ve fahur oturabilirdi. ve bunlarn Roma usulnce, yar yatar bir vaziyette yemek yemeleri mmknd. Sonra bu salonda yemeklerin, kk el arabalarile tanan, byk apta altn kablarda datlmas adetti. Yatak dairesi ise, bal bana bir lemdi, ve araya adm atanlarn ipek, yaldz, srma, resim bolluundan, hele koku okluundan sarholamamasna imkn yoktu (s.208).

Bu aklamann ardndan i mekna ait bir bilgiyi daha bu sarayda grme imknmz vardr. Anlan kurgu, Teodasyann ldrld odadr ve yazar burasn yldz benekli yatak salonu olarak adlandrr. Son blmde de i mekn tasviri vardr. Bunlar zellikle sava ierisinde bulunmas ve kral adrlar olmas nedeniyle dikkat ekicidir. Ssl direklerden ve pahal kumalardan oluan bu adrlar, zel yemek takmlar, giyim eyalar ve denk denk malzemelerle doludur.

6.3.2. Romann Biimsel zellikleri 6.3.2.1.Kurgu ve Kompozisyon Romann kurgusu, tarih roman olma vasfna paralel olarak, tarih vesikalar ve olaylar

227

zerine kurulmutur. Gerek tarih kiiliklerin kullanld eserin ana kahraman da tarihte ok kk olarak bahis konusu olan bir kiiliktir. Yazar bu romann merkezine pasif bir tarih kiilii alarak onu aktif hle getirmitir. Olay sadece tarih anlatdan ibaret klmamak iin ak, hrs, intikam, nefret vb. duygular da romana dhil etmitir. Bylece tarih bir roman olumu ve eitli anlatm teknikleri ile de romana sanatsal bir anlatm kazandrlmaya allmtr. Romann anlatm tek bir dzlemde olumutur ve olaylar birbirini kronolojik olarak takip etmektedir. Romann kompozisyonu vakalarn ieriklerine uygun balklar halinde sunulmasyla oluturulmutur ve giri-gelime-sonu blmleri dikkate alnmtr. lk balk, Mehtab Altnda adn tar. Bu blm kahramanlarmzn tantldklar ve Rumeliye yzerek getikleri blmdr. Romann giri blm burasdr ve Sevindikin Apturrahmann yanna gelii ile sonlanr. Dm burada atlmtr. Sevindik adm adm takip edilir ve onun tek bana olduu blmde romann sonu gelir. Romann ikinci bal Dilsiz lya adn tar ve Dimetokann fethini anlatr. Sevindikin lya, Apturrahmann Dimitriyos ad olarak karmza kt blm olduka hareketlidir. Bu blmde Apturrahman, Sevindikin daha nnde grnse de Sevindik yedi yanda bir ocuktan beklenebilecek marifetlerin zerinde bir kabiliyet gstermitir. Kulaktan Ak romann nc blmdr. Trklere kulaktan duyma bir biimde k olan Teodasyann hikyesi ile isimlendirilen bu blm, Edirnenin fethini konu edinmektedir. Bu blmde de Sevindik, Apturrahmann yannda kumpanyada yer alacak ve olaylarn merkezinde bulunmayacaktr. Bu blm adaletin ve cesaretin Sevindikin karakterine yerletirildii blmdr. Sevindiin Son Rol, romann son baldr ve burada Sofyann fethi konu edilir. Krallar Avlayan Trk olarak n salan Sevindikin bandan geen maceralar anlatan bu blm, zek ve beceri ile tek bir asker ehit etmeden, en muhkem kalelerden birinin elde edilebileceini anlatr. Krallar avlamay hayal eden ve bu arzu ile yaayan Sevindik, kral avlayacak ve Bulgaristan kaplarn da Trklere aacaktr. Bu blm romann dmnn sonuland blmdr. Sevindik artk kendini ispat etmi ve bymtr.

228

6.3.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda anlatm tekniklerinin banda tarih vesikalarn romanda ska yer edindiini sylememiz gerekmektedir. Mverrihlerle kavga edercesine kahramanlarn ve anlattklarnn doruluunu savunan yazar, tarih bir roman konu edinmesi nedeniyle tarihilerden ve vesikalarndan olduka fazla yararlanmtr. Hammer Tarihi ve Feridun Bey Mneat bunlarn balcalardr. Kullanlan bir dier anlatm teknii diyaloglardr. Diyaloglar vastasyla yazar, hem roman hareketlendirmekte hem de okuyucunun zihn dikkatini esere vermesini salayabilmektedir. Olaylardan koptuu noktalarda da hatrlatmalarn ve vurgularn en net bu yntemle yapld da gz nnde bulundurulduunda eserin popler yaps da tamamyla belirlenmektedir.
Geeriz! Ya Onlar gemiyelim derlerse? Geeriz! Gzel. Ben de bunu renmek istiyordum. Demek ki geeceiz. Raz olsunlar, olmasnlar, geeceiz. Yolda bulamazsak gene geeceiz deil mi? yle! (s. 5).

Romann bir dier anlatm teknii de tasvirdir. nsan tasvirinin, ruh tasvirin ve tabiat tasvirinin sklkla romanda yer edindii grlmektedir. Paaliman denilen ve dudak dudaa duran iki kk adack vardr. Bu drt para toprak, Marmarann o noktasnda anakkaleyi tarassuda memur ezel bir mfreze gibidir (s. 2). Romanda mektuplar, bir seferin sonucunu bildirmek iin ya da casusluk belgesi olarak kullanlmaktadr. Eserin en sonunda Sofyann fethini duyan I. Muratn kumandan nce Balaban Beye yazd bir mektubu grrz. Lala ahin Paann sefer sonularn da padiaha bildirdii satrlar da eserde kullanlan mektup tekniinin rneidir. Ancak metin olarak romanda bulunan tek mektup, I. Murata aittir. Romanda bunun dnda herhangi bir teknie yer verilmemitir. Eserin macera boyutunun bu nedenle biraz daha yavan kald kanaatindeyiz. Olaylar sadece ak sahneleriyle aydnlatlmaya allmtr.

229

6.3.2.3. Dil ve slup Roman olduka sade bir dille yazlmtr. Mahalli konumalara ve farkl dillerden bilinen kk alntlara yer veren yazar, sk kullanlmayan kelimelerin anlamlarn parantez kullanarak vermitir. Ammi (amca) (s. 21). Evyesu (Aferin) (s. 53). Adiyo Avgosta (lme giden bu insan seni selamlyor!) (s. 198). Yabanc yer adlarnda ncelikle Orijinal ifadeyi daha sonra da parantez ile aklamasn veren yazar, yabanc isimleri Trk haneresine uygun bir biimde kullanmtr. Ebros (Meri) (s. 140). Yazar, romanda genellikle ksa ve yaln cmlelerle kurulan bir anlatm tercih etmekle birlikte, tasvirlerinde sanatkrane syleyileri de zaman zaman denemitir. Yazarn bu eserde argo kelimelere de sklkla yer verdii grlmektedir: avrat (s. 53). pi (s. 55). Yazar, kulland teknik malzemede, devrin dilini ve anlatlan malzemenin dilini sadakatle romana tam, deitirme yapmamtr. Yazar, slup olarak da sade bir slup kullanma taraftardr. Onun eserlerinin ok geni kitlelere hitap etmek amacyla ve tefrika usulyle yazld bilinmektedir. Bu nedenle sanatkrane bir sluptan uzak durmas normal grnmektedir. Romanda kahramanlara sylettii ya da kendisinin kulland kimi zdeyiler vardr. Bunlarn byk bir ounluu Trklk ile ilgilidir. Alt Trk devlet kurar (s. 21). Romanda sz sanatlarnn da kullanld grlr. Bunlar arasnda en ok ne kan benzetme sanatdr. geni karnl bir ay tekil ederek uzanp giden sahil (s. 32). Fakat o irade eliktendi, esnese de krlmazd (s. 269).

230

Kiiletirme sanatna da bir rnek verecek olursak: Ay hreli ve oynak mantosunu denize brakp, kpkler iinde ykanyordu (s. 12). Yazar, kimi kelimelerini tekrarlarla yineleyebilir. Bu vesile ile vurgulamalarn ve gerilimleri daha rahat ifade edebilmektedir. lanet lanet lanet (s. 57). Aya Yaniyi dinle! (s. 62). Yazarn eserin pek ok blmnde efsane ve destan paralarna yer verdii grlmektedir. Apturrahmann panayrda gsterdii Boa Oyunu, gerekten de Boa Han hikyesinden km gibidir. Bundan baka Ferhat ile irine de telmihler yapt grlr. Yazar, romann sinematik bir slupla yazmtr. Olduka tantc, gereki ve akc bir biimde sunduu kahramanlar, tpk gzmzn nnde yaayan, yryen ve mcadele eden kiilerdir.
Hikyemizde byk rolleri bulunan Kara Apturrahmana Kapda ile Karaburun arasnda, geni karnl bir ay tekil ederek uzanp giden sahilde tesadf ediyoruz. Kara Apturrahman henz yirmi be yandadr, nadir bir gzellie maliktir, uzun boyludur, esmer renklidir. Kalara kara, gzleri el, gs geni bir babayiittir. Yannda iki arkada vardr. Biri gayet incedir. Fakat bu incelikte bir imek oynakl, bir elik salaml gze arpyor. Bu Bursann hakiki fatihi olan Balaban Beyin olu nce Balabandr (s. 3-4)

Yazar eserinde konulara uygun den iirler, hikyeler ve bilgiler vermekten de kanmamtr. Bunlar ierisinde kendisinin yazm olduu ortama uygun baz iir paralarna da rastlanmaktadr. rnein Rumeliye gei srasnda birbirlerine taklan kahramanlarmzn aznda u kafiyeli szler vardr: Gnl kerestesile bir yeni ehir yap, pazar yap ncitme balklar da her ne istersen var, yap! (s. 14). iirler veya hikyelerle ssledii satrlarn bazen de dipnotlarda veren yazar, airliinin salad katky eserlerinde ska kullanmtr: Bu satrlar okuyanlarn bir yandan Gll dba giydin amma korkarm zar eder Nezeninim! Sayei hri gli dba seni! diyen Nedimi, bir yandan da: Batmasn pyine aman u iek msran syliyen Hmidi hatrlayacaklarna eminim! (s. 341).

231

Yazar, dier eserlerinde olduu bu eserinde de kimi mesajlar vermeyi ve hatta bu mesajlar kendinden olmayan kiilere verdirmeyi amalamtr. Ancak aralarda kendisinin de araya girerek, bilgiler verdii grlr. Kuduz hastal, Yunan mitolojisi, Hristiyanlk, gladyatrlk, panayrlar ve oyunlar; yazarn roman ierisinde aklayabildii balklardan sadece birkadr. rnein Turhan Tan, bu eserin yazl amacn istil devri Trklerinin kl kadar zekya da istinad ettiklerini ve ordularn yapabilecei ileri, bazen tek bir Trkn baardn tebarz ettirmek istedik. Maksadmza ermi ve okuyucularmz memnun edebilmisek, ne mutlu bize!.. (s. 367) diyerek aklamtr. Yazar, Krallar Avlayan Trk adl romannda eski tarihe de ynelmi ve baz aklamalar yapmtr. Fethedilen blgenin tarihinde Trklerin yerini mutlaka belirtmitir. rnein Sofya konusunda Hunlarn ve zellikle Atillann adn ska anar. Byk Seluklu mparatorluu ile ilgili hadiselere ve beylikler meselesine sklkla deinmitir. Bunlar romann, okuyucuya bilgi verme telandan kaynaklanan slup zellikleridir.

6.3.3.Romann Tematik Yaps 6.3.3.1. Dnem Romanda I. Murat Devri aknlar ilenmektedir. I. Murat dneminin savalar ve fetih politikalar hakknda bilgi edinebileceimiz bu eserde yazar, daha ok Trakya blgesi ve sorunlar ile ilgilenmitir.

6.3.3.2. Temalar 6.3.3.2.1. Trklk Yazarn daha nce incelenen romanlarnda da grdmz zere, bu romanda da Trklk duygusu olduka baskndr. lk dnemlerde insanlarn yreinde bulunan cokunun ve sava denildiinde gzn krpmadan ileriye giden ve ayak bastklar her yeri Trk yapmak azmiyle didinen insanlarn, Trk olmakla gurur duyduklar grlr. Bunun dnda dier kavimlerin Trklerden korktuklar ve onlara korkulu bir sayg ile yaklatklar grlr. Aksini dnen kiiler ise, mutlaka cezalandrlm ve hafife aldklar Trkler elinde darmadan olmulardr.

232

6.3.3.2.2. Beylikler Aras ekimeler Romanda beylikler aras ekimenin sklkla konu edildii ancak zerinde ayrntl olarak durulmad grlr. Devirde yer alan fikri yazar yle anlatr:
O srada ordudaki siyasetilerin kabul ve mdafaa ettikleri iki byk noktai nazar vard. Bir zmre, Anadolu yakasnda kuvvetlenip karya atlmak, bir zmre de Rumeli yakasnda kuvvet kazanp onunla Anadoludaki kk beylikleri kaldrmak fikrini mdafaa ediyordu. Rumeline geilmesini geri braktrmak isteyenler oraya geilir geilmez btn orta ve cenub Avrupann Trkler aleyhine ayaklanmasndan ve Trk kuvvet kaynaklarnn bu byk hareket nnde kifayetsiz kalacandan endie ediyorlard. Bu sebeple de Seluk devleti enkazn birletirerek dank Trk kuvvetlerini bir bayrak altnda toplamay ve sonra Avrupa yakasna gemeyi mnasip gryorlard. br taraf ise Trkn Trke kl ekmesini istemiyen milliyetperverlerdi (s.8).

Bu mlahazalar yrten yazar, Osmanlnn ilk dnemde beyliklerle deil, Trk olmayan unsurlarla mcadele ettii iin, ykselebildiini dnr. 6.3.3.2.3. Ak Romanda olduka sapkn ak macerasndan bahsedilmitir. Bunlardan ilki Kara Apturrahmann Madam Mari ile yaamak zorunda olduu ilikidir. Kara Apturrahman kendisini bu kadnn tuzandan zeksn kullanarak kurtarmtr. Bu kadn, beendii erkeklerin kirli, bakmsz ve gel denildiinde gelen insanlar olmasn isteyen ve ahlki adan eksik bir insandr. kinci macera sapkn bir sevgi ile Trklere balanan Edirne saray prensesi Teodasya nedeniyle yaanacaktr. Kzn bu tutkusu Edirne kaplarnn Trklere almasn kolaylatracaktr ancak Kara Apturrahman ve arkadalarn da ok zor bir durumda brakacaktr. nc maceray yaayan Sevindiktir ve o arkadalar kadar ansl olamayacaktr. Sofya beyinin kz ve hanm tarafndan srekli taciz edilen Sevindik, bu kadnlarn eitli ak tuzaklarna decektir. Bu kzlarn da ahlaksal bir knt iinde olduklar grlmektedir. Ayrca babalar tarafndan destek grdkleri de romanda aka belirtilmektedir. 6.3.3.2.4. Tasavvuf Apturrahman, Teodasya ile ak zerine konuurken Trklerin aknn bir sr oluundan ve vahdet-i vcut felsefesinden bahseder. Apturrahman, akn tasavvuf mertebelerini bu kza anlatmaya alr ve onunla bu konuda uzun bir sohbete girer.

233

Trkler [] akla sevilebilecek gzellerde, Allah bulmaa alrlar. nk, akla fazilet kardetir ve btn faziletlerin kayna da Allahtr (s. 219). 6.3.3.2.5. Casusluk Romanda casusluk olduka sk yer etmitir. Gerek sava ncelerinde, gerek sava sralarnda ve gerekse tertibatlarda casuslarn sklkla yer edindii grlr. Sevindikin Dimetokada ve Sofyada usta bir casus olarak grev yaptn unutmamalyz. Fethi yaplacak yerin girdisini ktsn, asker dzenini renen ve gece basknlarnda da olduka baarl olan Sevindik, pek ok fethi zek araclyla ve kurduu planlarla gerekletirmektedir. Yabanc casuslarnn da romanda yer edindii grlr. Trklere kar sava yapmak zere Geliboluya gelen talyan Kont Amd de Savoienin, Bozcaada ve Limnide Bizansllar ile Venediklilerden mrekkep casuslar vardr ve bu casuslar ona bilgi verirler. Bunun zerine kont savaa olan meylini hzlandrr. 6.3.3.2.6. Yemek deti Yazar Edirne macerasn anlatrken, yemek bahsine yer vermitir ve dn yemeklerinden bahsetmitir. Kahvalt, le yemei ve akam yemei gibi hususiyetleri deerlendiren yazar, atafatl sofralardan ve yemek trlerinden sz eder. Trkleri kandrmak amacyla sofralar oluturan Teodasyann hazrlklar hakknda yazar, unlar syler:
Romallar taklid ederek Coena (ena) adn verdii bu yemek iin, hayli klfete katlanm, sofrann Trkleri avlyacak bir yem vazifesi grebilmesi dncesile, bir ok tedbirler almt. enalardan sonra symposion denilen elencelerle oyalanmak zaten Bizansllarca da detti. lgn bir cmb sahnesi tekil eden o elenceler srasnda kantaros ad verilen iki kulplu byk marapalarla kantaron ikisi, yahud arab imek de gene anane icab idi (s.220).

6.3.3.2.7. Hrs Romanda ykselme hrsnn ve verilen szleri tutma azminin olduka vurgulu bir biimde anlatld grlr. Sevindikin krallar avlama hrs ve bu hrs tatmin etmek iin durup dinlenmeden uramas bunun en iyi rneidir. Romanda olumsuz olarak deerlendirilebilecek bir hrs rneini de Dimitri tovann Edirne sarayna sahip olabilmek iin gsterdii mcadelede grrz.

234

6.3.3.2.8. ntikam Yuvanisin Teodasyaya olan tutumunun, onun kendisini aldatmasyla birlikte kine dntn ve bu kzdan intikam almay kafasna yerletirdiini syleyebiliriz. ntikam urunda her eyini feda etme noktasna gelen Yuvanis, Osmanl ordusunu yanl bilgilerle donatarak Prens Androyann zerine yrtr. Nihayetinde de Teodasyay kendi elleriyle boar ve intikamn alm olur. 6.3.3.2.9. Kskanlk Yazar, Lala ahin Paann Hac lbeyi kskanmasn ve bu kskanln deerli devlet adamnn ldrlmesi noktasna kadar tanmasn eletiri ve hayf ile anar. Bununla ilgili olarak unlar syler:
Trk kskanmaz, imrenir ve bu imrenite takdir hissile taklid arzusundan baka bir ey mndemic deildir. Takdir, harhangi bir ite muvaffak olan yurddan hakkn demek demektir. Taklid arzusu ise bir yeni muvaffakiyetle yurdun erefini oaltmak kaygusundan ibarettir. Trk karakterindeki bu mubarek hususiyet, irmen galiblerinin hepsinde vard. O sebeble Lala ahin Paann kendilerini kskanacan kimse ummuyordu. Fakat, Osmanl tarihinde, ehzade Aleddin ve Sleyman Paalardan sonra, ilk olarak paa unvann alm olan Edirne valisi, on, on be yldanberi Bizansllarla fazla temas etmek yznden mi, stnde bir bozukluk bulunduundan m, her nedense, kskanla kaplmt, Hac lbey hakknda sefil dnceler tayordu (s. 316).

6.3.3.2.10. Cesaret Romanda Trkn cesareti ve korkmazl hemen hemen her blmde tekrarlanan ve gururla anlan bir husustur. zellikle yabanc komutanlarla kahramanlar karlatrrken bu tutumunun ok belirgin olduunu grrz. Trklk nam ve hesabna dillerde destan olacak bir i grmek azmile tehlikeli bir maceraya atlan cesur delikanl, mukaddes lk urunda apa kullanmaktan deil, gbre tamaktan da ekinmeyecek kadar fedakrd (s. 45).
Prens bu szlerin yarsn duydu, yarsn duymad ve Sevindiin szn bitirmesini beklemeden feryada balad. Hem alya alya rpnyor hem, Sevindiin eline, ayana sarlarak: Aman beni kurtar, aman beni kurtar! diye yalvaryordu. Trkn yalnz ad, bu korkak asilzadenin idrakinden cda dmesine kfi geliyordu (s.365).

235

6.3.3.2.11. Cambazlk Romanda Trklerin Edirne hakknda yeterli malumat almak ve kendilerini gizli tutarak baz fetih yollar aramak amacyla cambazlk yaptklar grlr. Bu oyunlar Odunpazar ad verilen mevkide gsteren Kara Apturrahman ve ekibi, olduka zor ve elenceli gsteriler sunmaktadrlar. Bu oyunlar ve tekniklerini yazar ayrntl olarak sayfalarca aklamtr. 6.3.3.2.12. Adalet Romanda Trklerin olduka adil olduklar ve kim olursa olsun hakkn verdikleri birka rnekle belirtilmitir. Bunlardan ilki htiyar Yaniye verdikleri sz tutmayan ve Yaninin emanet olarak verdii anahtarla Teodasyann mcevher kutusuna sahip olan ailenin elinden bu kutunun geri alnmasdr. Yani, aldatldn anlaynca areyi Trklerde aram ve onlar da onun derdine are bulmulardr. Bir dier husus da kahramanlarn mazlum ile zalimi ayn kefede

deerlendirmemeleridir. Emanete edilen ihaneti, topraa ve vatana yaplan ihaneti asla affedemeyen Trkler, roman boyunca zalimlere de yaam hakk tanmamlardr. Yazar Trklerde adalet ile ilgili olarak, Prens Andriyonun azndan unlar syletir:
Ey Rab ey gze grnmeyen Allah!..Trkleri niin yarattn bugn anladm. Onlar yeryznde grnmeselerdi senin adaletin de kuru bir lftan ibaret kalacakt. Kuvvetini onlarn kollarna, azametini onlarn endamna emanet edip kendin semalara ekilmisin. Zulm cezalandran imdi Trklerdir, zalimi uslandran gene onlardr. Ben de dzme Dimitriyosu tanmasaydm bugn yediim dayan cn alamazdm. Sana, Trkleri yarattn iin teekkr ederim (s. 160).

6.3.3.2.13. Mitoloji Bizansllarn bulunduu her romanda yazarn mitolojik unsurlara ska yer verdii grlr. Bu romanda da pek ok mitolojik kahramandan ve hikyeden bahsedilmitir. Kimi zaman dorudan atflarla, kimi zaman da dipnotlarla verilen bu bilgiler, ou zaman Bizans tarihi ile ilgilidir. 6.3.3.2.14. Evlilik ve Dn Merasimi Teodasyann hazrlayaca dn merasimi, Bizans adetlerini ve yaanan gariplii gzler nne sermesi asndan hayli ilgintir. Evliliklerin sadece makam iin yapld ve dn gecesinde bile kadnlarn gzlerinde baka erkeklerin ve hayallerin

236

uutuunu bildii halde, erkeklerin bu konulara kaytsz kaldklarn anlatan yazar, tm bu dncelerini romann eitli blmlerinde sivri bir dille eletirecektir. 6.3.3.2.15. Mahpus Roman, zindan hayatna dair bilgiler de vermektedir. Bir kez babas bir kez de kocas tarafndan saray zindanna kapatlan Teodasyann bu maceras Bizansllarda zindan konusunu aydnlatmas asndan nemlidir. zellikle prenseslerin veya prenslerin hangi artlarda hapsedilebilecei ynnde yazarn verdii aklamalar, bu dnemin kimi ayrntlarn daha rahat grebilmemizi salar. 6.3.3.2.16. Gaflet Gaflet ve bilinsizlik romanda ska ilenen bir temdir. Yazar, zellikle Rumlarn tehlike hemen yan balarnda iken yaadklar kaytszl eletirir:
Tereddi etmi milletlerin bellibal vasflarndan biri de felketlerden ibret almamak, gaflet uykusundan kolay kolay uyanmamaktr. Ne harb bozgunluklar, ne iten dtan dalmalar, ne zelzele, ne tufan, yurd sevgisini unutmu ktleleri uyankla srkliyemez. Onlar, boaz ve yatak iin yaarlar. Midelerine atacak lokma ve yataklarn stacak e bulduka dnyann altile de, stile de alkalanmazlar (s. 4041).

Yazar, ordu ierisinde gaflet gsteren ve yersiz sevinen askerleri de iddetle eletirmekte ve bu gafletin aradaki ok byk oranszla ramen Trk askerine zaferi getirdiini sylemektedir. Yazara gre yeme ve ime gailesiyle yaayan, kplerle iki tketen ve nihayetinde de szp kalan askerler, Trklere zaferi elleri ile hediye etmilerdir:
Bu gaflet umum olup, en basit neferle en kudretli sanlan kumandan ayn durumdayd. nk, Trk tanmamakta hepsi mterek bulunuyordu. Onun iin de, ergemsi kt bez adrlardan szan harhara, krallarn ve prenslerin srmal ipek otaklarndan tamakta olan arab kokulu horultuya karyordu (s. 301).

6.3.3.2.17. Vatan Sevgisi Yazar, Trk genlerinin mrlerinin baharnda iken her trl tehlikeyi gze alarak, yardan anadan vazgeerek vatan topra uruna yollara dleri ile Rum kzlarn karlatrr ve unlar syler:
Bir lkenin batmaa, bir milletin lmee nasl hak kazand ite bu sahnede, fakat nee klna brnm bir facia halinde, belli oluyordu. Eiinde dman atlar

237

kiniyen bir kale hkmdarnn kz, o hkmdarn en yaknlarndan birinin kzlarile elele vererek, kapya gelmi dman ordusuna mensup genleri batan karmaa savayordu. Vatan sevgisi onlarn kalbine girememi, nk o kalblerde yerleen kara ve irkin ihtiraslar btn nurlu duygulara yer ve yol vermeyecek kadar barndklar yerde kklemiti (s. 236237).

6.3.3.2.18. Sava Yazar, sayca nispetsiz olan savalardan, Trklerin zek, beceri ve cesaret sayesinde zaferle kurtulduklarn ve bu zaferlerde her ne kadar byk devlet adamlarnn imzalar olsa da aslnda yrei vatan sevgisi ile arpan neferlerin ok byk gayretlerinin olduunu vurgulamaktadr. Trklerin sava yapmaktaki gayelerini yazar yle aklamaktadr:
Onlar sadece tereddiyi, tefessh, ahlkszl ve itima anariyi gidermek, btn milletlere kendi dil himayeleri altnda, hr, temiz ve mesud bir hayat temin etmek istiyorlard. Girdikleri yerlerde, hrszln ve hrszlarn kkn kesmekle, hakta ve vazifede msavatszl kaldrmakla, vergileri azaltmakla, zmre farkna nihayet vermekle, din serbestliini korumakla, yollar ve kprler yapmakla bu lkye ne kadar sadk olduklarn ispat etmekten de geri kalmyorlard (s. 287).

6.3.3.2.19. Batl nanlar Yazar, Madam Mariyi, lleri dirilterek korkutan Kara Apturrahmann bu olaynn ardndan, batl inanlar eletiren uzunca bir bilgi yazs verir. Bu satrlarnda kiilerin her dnemde bir inanca sarldn ve bunlarn mehule duyulan korkudan ileri geldiini syler. Batl inan ve itikatlar eletiren yazar bu dncelerini yle aklar: Kirden bit kt gibi, cehlin besledii vehimlerden de mnasebetsiz akideler trer (s. 61). 6.3.3.2.20. Din Adamlar Yazarn Dimetokadaki olaylar anlatrken papaz ve pederlere kar olduka hicivci bir yaklamla bakt grlr. nsanlar cinsel adan kullanan ve iyi niyetten ok uzak olarak davranan kiiler olarak lanse ettii din adamlar, din akidelerden de uzak olan ve bilinten yoksun kiiler olarak anlatlrlar: Rahip efendi, halkn sevincine bol pler alp vermek suretile itirak edemediinden dolay, biraz sinirliydi ve sesine sitemli bir eda bulamt (s. 86).

238

6.3.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Yukarda saydmz tm zellikleri deerlendirerek, eser hakknda bir yorumlamaya varmamz gerekirse ilk olarak bu eserin tarih bir devri konu aldn syleyebiliriz. Yakndan tannan ve gerek olan tarih kiilerin ok fazla anlmasna msaade etmeyen romanlarn bir rnei olarak bu eser, ikinci hatta nc dereceden bir kahraman konu edinmi ve grnen arakasndaki grnmeyeni n plana karmay amalamtr. Eserde I. Murat devri konu edinilmekle birlikte I. Murat sahnede sklkla grnmemitir. Ancak dnemin toprak faaliyetleri romanda yerini almtr. zellikle Dimetoka, Edirne ve Sofyann fethi zerinde durulmu ve savan sadece scak atmadan ibaret olmayacan anlatlmaya allmtr. Eser, tarih bir devri ilemekle birlikte tarihe yeni bir bak as da sunmaya allmtr. Bu zellii ile roman popler tarih roman olduu ispatlamtr. Yazarn tanrsal bak asn kullanmas, destan slubuna yaklamay getirmitir. Destan slubu ise genellikle popler tarih romanlarda grlebilecek hamasi bir sluptur. Kahramanlar bir lk etrafnda birlemiler ve bu lk yolunda lmeyi dahi gze almlardr. Eser bu ynleriyle de popler tarih roman zelliklerini tamaktadr. Romanda atmalara fazla yer verilmez. Kronolojik bir devamllk tayan romanlarn anlatm izgileri dzdr ve mesajlar nettir. Karmak atmalara romanda yer verilmez. Sanatsallktan uzak olmas nedeniyle olay, tek bir ember etrafnda dnmektedir. Bylece romann poplerlii bir kez daha kantlanmtr. Yazar eserinde alntlara, vesikalara, destanlara ve efsanelere, ansiklopedik bilgilere sklkla yer vermitir. Bylece Tan, Ahmet Mithat Efendi ekoln devam ettirerek hem tefrikaclk hem de popler romanclk anlayyla ters dmemitir. Olaylarn akn keserek araya girmek ve syleyeceklerini aka sylemek, olayn estetik boyutunu zedelemektedir. Tanda ise bu durumu sklkla grrz. Yazar eserinde cinsellik ve iddet elerini baskn bir biimde kullanmtr. Sevindik ile Kara Apturrahmann maruz kaldklar tacizler, romanda kimi cinsel sahnelerin grnmesini zorunlu klmtr. Bu ilikiler ounlukla sapkndr. iddet ise Yuvanisin Teodasyay ldrd sahnede zirveye kar. Bu sahnede mer Seyfettinin Beyaz

239

Lle33 isimli hikyesiyle yakn benzerlikler olduu kanaatindeyiz. iddet ve cinsellik elerinin ar basmas, romann popler l ierisinde deerlendirilmesini de gerekli klar. Yazarn duygularn net bir biimde ifade etmesi ve okuyucuya tuttuu taraf belli etmesi neticesinde edebiyat bir krs grevi stlendii gibi; romanc ile okuyucu arasnda bir yaknlk kurulduu da kesindir. Kiiler, kendi duygularna tercman olacak bir yazarn peindedirler. Tan, ahs kanaatlerini romanda ak ak belirterek okuyucusu ile kendisi arasnda bir duygu younluu salamaya almaktadr. Bu adan da eserin popler bir izgi tadn syleyebiliriz. Benzetmelere, sz sanatlarna, sfat kullanmna eserinde ska yer veren yazar; popler romanlarn dil zelliklerini de yanstmaktadr. Eserin isimlendirilmesi, ideali rnekleyecek biimde ve bilinli olarak seilmitir. Sembolizasyon popler romanlarn vazgeilmez zelliklerindendir. Tm bu maddeler incelendiinde Krallar Avlayan Trk adl eserin popler bir tarih roman olduunu syleyebiliriz.

6.4. T MURLENK34 6.4.1. Romann Yapsal zellikleri 6.4.1.1.Vaka Romanda 15. yzyl Trk tarihini konu edilir. Timurlular Devletinin kurucusu Emir Timurun hayatnn anlatld eser, Timurun 1405 ylnda lmesi ile tamamlanr.

6.4.1.2. zet Gzn budaktan esirgemeyen ve devletine hizmeti her eyden stn gren Timur, romanda korku bilmez bir cengver olarak takdim edilir. Roman, Sint Nehrini amak zere olan ordunun karsna bir Hintlinin kmas ve Timuru yolundan geri evirmeye almas ile balar. Bu Hintli, Timura avucunun iinden bir hayal gsterir. Bu sahnede
Hlya Argunah, mer Seyfettin - Btn Eserleri, Hikyeler 1, Dergh Yaynlar, stanbul 1999, s. 297326. 34 M. Turhan Tan; Timurlenk, stanbul Gazete ve Matbaas, stanbul 1935.
33

240

Timur, ilk olarak, lm olan hanm ile olunu grr. Daha sonra kz Akabeykmn hastalanarak ve daha sonra da olu mer eyhin attan derek ldklerini grr. Tm bunlarn aksini ispat edebilmek iin maneviyatna ok gvendii Umur Hocay Hintli ile karlatrr. Hintli, Umur Hocaya da insan ldrmek zorunda kalacan ve bu nedenle de delireceini gsterir. Timur ve hoca, grdkleri manzaradan ok etkilenseler de hissettiklerini aa vurmayarak Hindistana girerler. Zaman getike Hintlinin syledikleri bir bir gerek olur ve Timur, hayatnn en ac gnlerini yaar. zellikle Umur Hocann esirlerini ldrmek zorunda kalmas ve karnca dahi ezmekten korkan Hocann akl dengesini yitirmesi, Timuru ok sarsar. Ancak yaplan savalar, her trl engele ramen, Timurun stn zeks ile zme kavumaktadr. Roman, Timurun yapt seferleri anlatmas dnda, onun ak hayatn da okuyucusuna sunmaktadr. Salam ve sert bir karakteri olan Timur, ayn muvazeneyi zel hayatnda da gstermektedir. Ak konusunda kendisini en ok zen vaka, mrnn son zamanlarnda karsna kan Tevekkl Hanm ile ilgili macerasdr. Hzr Hocann Timura kzn vermek istemesi ile balayan macera, olaanst gzellii olan bu Mool kznn kendisine varmak istememesi nedeniyle Timura ok ac ektirir. Ancak kzn ailesini dnerek bu evlilii kabul etmesinin ardndan, muhteem bir dn alay ile Timur, Tevekkl Hanm eve getirir. Hibir zaman Timura elik yapmayacak olan bu kz, hazin bir biimde lr ve Timur onun lm dolaysyla ok zlr. Timurun en ayrntl maceralarnn anlatld bir dier ksm, Ankara Sava ile ilgili olan blmdr. Germiyan, Mentee ve Aydn Beyleri, Yldrm Beyazt aleyhine, Timura snrlar ve beyliklerinin iadesini talep ederler. Bu talep, Timuru memnun eder nk zamannda Timurun elinden kaan Sultan Ahmet ile Kara Yusufun Yldrm Beyazta snmalarn da Timur, affedememitir. Bylece iki Trk hkmdar arasnda yazmalar ve atmalar balar. 1402 ylnda yaplan Ankara Sava sonunda glen Timur olur ve Yldrm Beyazt esir eder. Yldrm Beyaztn Timur ile aralarnda geen mektuplamalarda, ar hakaretlere urad sylenen Timur, Beyaztn ei olan Oliveray bir intikam arac olarak kullanr ve Beyaztn da bulunduu bir mecliste gzel kadna sakilik ettirir. Bunun zerine Beyazt felce urar ve bu durum Timuru yrekten zer. Ancak sylenenleri hazmedememektedir. Yldrm Beyaztn olu tarafndan karlma plan da suya dm ve yakalanmlardr. Timur,

241

bu kama dncesini affedemez ve ar eyler syler. Bunun zerine Beyazt, ikinci kez fel geirir ve yaad aclara dayanamayarak, yzndeki zehri iip intihar eder. Beyaztn lmnn ardndan Timur, bizzat cenazesinde bulunarak onun defniyle ilgilenir ve yeni bir sefer yapmak zere ordusunu hazrlar. iddetli bir k ile karlaan Timurun vcudu bu souk ka dayanamaz ve sefer srasnda vefat eder.

6.4.1.3. ahs Kadrosu Romann ahs kadrosu, olduka kalabalktr. Ancak srekli romanda bulunan kiiler aznlktadr. Timur Romann ana kahraman Timurdur. Timur, Trk tarihinde nemli bir yeri olan ve hayatnda hi yenilgi acs tatmayan bir kahraman olarak anlatlr. Hayata dair tm konularda tavrlarn netlikle izleyebileceimiz Timur, romanda eitli maceralar ile grnmekte ve merkezde bulunmaktadr. plak Hintli lk blmn kar gc plak Hintlidir. Hintli Timuru Hindistan seferini yapmamas hususunda ikna etmeye alr. Timurun candan dman tand bu Hintli, ona olunun ve kznn geleceini avular ierisinde seyrettirmitir. Bunlarn bana gelmemesi iin Hindistan topraklarndan kmas gerektiini syler. Sonunda Umur Hoca tarafndan boularak ldrlr. Tekel Baatur Hayali bir kahraman olarak romana giren Tekel Baatur, romann kar glerindendir. Timurun ok sevdii ei Ulcay Hatuna gz koyan bu g, Timurun peini brakmayacak ve Ulcay Hatunun babas ld zaman etrafna gl bir birlik alarak Timurun peine decektir. Yaplan atma sonucunda Tekel Baatur lr ve bu macera kapanr. Ali Koapa Romann kar glerindendir. Timura isyan eden ve onun kar gc olan Ali Koapa, isyann bastrlmasnn ardndan ldrlr.

242

Yldrm Beyazt Yldrm Beyazt ile Timur arasnda yaplan savan anlatld blme gelindiinde kar g olarak Yldrm Beyazt grrz. Timur ile Beyazt arasnda sert mektuplamalar, hakaretler ve inatlamalar yaanmtr. Sonunda Timur, Beyazt yenecek ve Beyazt hayli zor gnler yaayacaktr. lm de Timurun yannda gerekleecektir. Erturul elebi Bu blmde Timurun karsnda olan bir dier karakter de Erturul elebidir. Erturul elebi, Sivas savunmasnda harikalar yaratmtr ancak mukadder olan sondan kaamamtr. Timur ile karlatnda ona hakaret eder ve bunun sonucunda da ldrlr. Firuz Bey nc atma da Firuz Bey ile Timur arasnda geer. Firuz Bey, Beyazta yaplan hakaretleri kabullenemeyerek Timura kar gelip hakaret eder ve Timur tarafndan cellda teslim edilir. Ulcay Hatun Romann ilk yardmc kahraman gemiin hatrlatlmasyla karmzda grlen Ulcay Hatundur. Ulcay Hatun kocasna srekli sevgi, huzur veren ve yardmc olan bir karakterdir. Harami Mbarek Yolkesen bir Trkmen etesi ile kar karya gelen Timur ve ei, hayatlar tehlike altna girmek zereyken blmn ynlendirici gc olarak deerlendirilebilecek Harami Mbarek vastasyla tehlikeden syrlacaklar ve rahata ereceklerdir. Tuman Aa Romann yardmc glerindendir. Timurun hayatnda bir dnm noktas tekil eden sakatlnda onun yannda olan ve yreini bu aksak cihangire sonuna kadar aan Tuman Aa, Timur iin ok nemlidir.

243

Gazale am seferi srasnda Timurun yreini oynatan bir gzel de Gazaledir. Gazale, Timurun iki kez hayatn kurtarmas nedeniyle romann yardmc karakterlerinden birisi olarak deerlendirilebilir. Mirza Mehmet Sultan Romann nc blmnden itibaren karmza kan bir dier yardmc g de Timurun torunu Mirza Mehmet Sultandr. Timur, bu gence candan baldr ve onu ok sever. Savalarda olduka atlgan, fedakr ve maharetli olan bu torun, Timurun sa kolu durumundadr. Tuu Turhan Tuu Turhan, romanda atmay oluturan kiilerdendir ve ynlendirici bir g konumundadr. Hrs onu hayatndan ayrmaya alt birletirecektir. Umur Hoca Romanda ilk blmn alc kiisi Umur Hocadr. Umur Hoca, Timurun can yolda ve ordunun maneviyat kiisidir. tikatl bir din adamdr. Timurun verdii emir zerine esirlerini elleri ile kesmek zorunda kalacaktr. mrnde tek bir varl incitmekten kanan Umur Hoca, esirlerden ilkini kestikten sonra, dierlerini pervasz bir biimde kesmeye balar ve sonunda da ldrr. slam Hatun Romann alc karakterlerinden biri olarak slam Hatunu grrz. slam Hatun ile Tuu Turhan Emir Hseyinin saraynda birbirine kuma olan ve sava ganimeti olarak Timurun sarayna da birlikte getirilen iki kadndr. Timuru daha nceden grp beenen ve ona k olan bu iki kadndan Tuu Turhan ustaca bir oyunla, kendini Timura nikhlatmay baarr ve slam Hatun yreindeki acy bastramayarak intihar eder. Bu intihar kendisine saygszlk olarak deerlendiren Timur, kadna ceza vermek ister ve Tuu Turhana bu fikrini iletir. Tuu Turhann kadna kar ok acmasz olduunu grr ve ikillenir. Gelip slam Hatun ile grerek iin asln anlar ve bu gzel kadn da kendisine nikhlar. ki kadn arasndaki atma bu ekilde sonlanr. slam Hatun ile tekrar

244

Tevekkl Romann alc glerinden birisi de Tevekkldr. Ayrca Timur ile Tevekkl arasndaki uzlamazln da bir dm oluturduunu syleyebiliriz. Tevekkl, sadece Mool alan olan babas Hzr Hocann yapt dncesizce bir hareket sonucunda, istemedii bir erkekle evlenmek zorunda kalmtr. Timur, devletin en yce kiisidir ancak Tevekkl ona e olarak snamam ve alamamtr. Sadece grntde olan nikhlar vardr ve Timurun byk ak bu kz tarafnda karlk bulamaz. Bu ak hikyesi Tevekkln hazin bir ekilde lmesi ile sonulanr. Olivera Romann alc glerinden birisi olarak deerlendirebileceimiz Olivera da Timurun elinde bir saki haline getirilir. Beyazttan almak iin nikhls Oliveray herkesin gz nnde saki olarak kullanan Timur, kadnn hastalanmasna ve ok byk aclar yaamasna neden olur. Ar bir hakarete urayan bu kadna yrekten bal olan Beyazt ise yaad ac ile felce urar. Dier Kiiler Timurun byk olu Miranah, Prens ahruh ile Halil, Srp Kral Etiyen, Sadrazam Ali Paa, Yenieri Aas Hasan, Suba Ayna Bey, Byk ehzade Sleyman elebi, Kk ehzade elebi Mehmet, sa elebi, aatay Han Mahmut, Malko Mustafa Bey, Minnet Bey, Mustafa Bey, ehzade Musa, Ali Bey, Beylerbeyi Timurta Paa ve olu Yahi Bey romanda anlan dier kiilerdir.

245

246

6.4.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Yazar, kiinin ruh zmlemesini de bizlere sunmutur. Roman boyunca anlatc hi deimemitir. Yazar, ykleme tekniini sklkla kulland iin hikye birleik zamanl eylemleri de sklkla kullanmtr. Romann bak as da anlatcsna paralel olarak tanrsal bak asdr. Kahramanlarn yaadklar ya da yaayacaklar her trl olay bizlere hissettirilmekte ve anlatc her eyi bilmektedir. 6.4.1.5.Zaman Romann aktel zaman Timurun Hindistan Seferi ile balar ve onun 1405 ylnda lm ile son bulur. Yaklak olarak otuz be yllk bir zaman dilimi romann sayfalarnda yer edinmitir. Ancak, geriye dnler ve i ie alan vakalar sonucunda Timurun doumuna kadar zaman izgisinin ilerledii ve bylece yaklak seksen yllk bir zaman diliminin ilendii grlr. Eserde sadece Timurun deil, Yldrm Beyaztn da ocukluu ve genlii anlatlmtr. Romana alan mazi koridorlar, ya anlatc vastasyla ya da Timurun hayalleri vastasyla gereklemektedir. Hikye etmeler ve vaka ierisinde vaka amalar neticesinde romann tm ayrntlar ve kahramana ait bilgiler aa karlmtr. Yazar gemie koridorlar aarken bugne sk sk dnmekte ve bu dnlerde anlk zaman akladktan sonra tekrar maziye dalmaktadr. Bu ara geileri u ekilde vermektedir: Aksak cihangir yine gzlerini ap kapad. Sahneyi kaybetmemek iin, etrafna baknmak istemiyordu (s. 95). Bu girilerin amac, okuyucuyu heyecanlandrmak ve okuyucunun merakn kamlamak olarak deerlendirilebilir. Zamanda geriye dnn rnei olarak da baz cmlelerin kullanldn grebiliriz: 770 sene evvel (s. 249). Geriye dn tekniinin Yldrm Beyazt evresinde de verildiini grebiliriz. Kendi iin yaplan ilk dnden balayarak ubukovada boynuna kement geirildii gne kadar geen uzun bir hayat, birer birer gznn nne geldi (s. 282). Kozmik zaman unsurlarnn da romanda sklkla kullanldn grrz.

247

(803) senesi muharreminin birinci ve 1400 senesi austosunun 22 inci gn (s. 229). 2 Temmuz 1402 (s. 268). O gn nevruzun arifesi idi (s. 305). 8 mart 1403 tarihi, bu kudretli ahinah iin de kymetli bir gn tekil ediyordu (s. 306). ahinah dokuzuncu dn olmak zere Semerkanda adm att gn (10: temmuz: 1404) tarihin kaydettii en byk enlikler yaplmt (s. 310). 1404 ylnn bitmesinden bir gn evvel (s. 315). 807 senesi abannn on yedinci ve 1405 senesi ubatnn on drdnc gn (s. 317). Psikolojik zamann kullanmna da romanda sklkla rastlarz:
Timurun gzleri genliine, hatta ocukluuna doru gerilerdi. Bugn haritalarda Yeil ehir diye gsterilen kk Ke kasabasnda geirdii macera dolu gnler birer birer hayalinde canlanrd. Avlar, greler, yarlar ve aklar?.. asil olmaktan baka hibir kuvveti olmyan o yar yoksul aile iinden, o maceral yaaytan bugnk mevkie nasl gemi ve nasl atlmt? (s. 22).

6.4.1.6. Mekn Romann d mekn, Timurun kurduu devletin snrlarnn geniliine ve yaplan seferlerin okluuna bal olarak olduka genitir: Romann ilk blmnde Hindistan Seferini grrz. Bu sefer srasnda Sint Nehri geilir ve Pencapa ulalr. Buray evreleyen be su aldktan sonra Kimir nlerine gelinmitir. Kimir alndktan sonra cenuba doru kvrlan ordu Delhiye gemek istemektedir. Lhur alndktan sonra fasis Nehri kenarna varlr. Delhi nlerinde yaplan savata Hindistan ordusunun yenilgiye uramasndan sonra, Delhiye giren ordu buray yanan bir ehir olarak teslim alr. Comna ile Ganj arasndaki dalk mntkaya kaan Hintliler, Timurun sepetler ve makaralar ierisinde dalara indirdii askerler elinden kaamamlar ve ldrlmlerdir. Bundan sonra Seistan grrz. Hindistan seferinden sonra Semerkanta gelinir. Bundan sonra anlan geni mekn Moolistandr. Tevekkl Hanm iin gelinen bu yerden tekrar Semerkanta gidilir. Semerkanta dnn hemen ertesinde sfahanda isyan olduu sylenir ve sfahan

248

zerine gidilir. Sebziyrda isyan bastrlr ve bunun sonucunda kelleminarlar yaplr. Bu blmden sonra Ankara Sava ile ilgili ayrntlar verilmeye balanr. Erzincan, Kemah ve Kabak Yazsnda kimi hesaplar gren ordu Sivasa gelir ve burasn ele geirir. Tevekkl Hanmdan ve yeeni ulpadan gelen bir mektup zerine Timur, Bursa, Tokat ve Amasyaya ilerlemekten vazgeerek, Suriyeye gitmeye ve ama sefer amaya karar verir. Yolda Malatya ve Antep alnr. Halep nnde Msr ordusu ile karlalr. Bu sava kazanldktan sonra ordu Halepte dinlenir ve ama doru yol alr. amda yaplan sava kazanr ve Msr alr. Daha sonra da Gotaya asker karr. 1402de ubukovada Ankara Sava yaplr. Bu savata esir den Yldrm Beyazt, Ktahyaya gtrlr. Burada Beyaztn kama giriimini renen Timur, Semerkanta gitmek zere otan toplar. Akehire karargh kurulduu zaman Beyazt vefat eder. Yoluna devam eden Timur, Kangl ovasna gelir ve burada onun erefine yaplan enliklere katlr. Burada ine gitmek iin sefer karar alnr ve ordu yola kar. Youn k artlar nedeniyle Seluk Suyu zorlukla alr ve Hakan, ordusuyla birlikte Otrar ehrine girer. Burada vefat eder. Anlan dier meknlar: Ke, Buhara, Herat, Hezardara, Akkale, Urtepe, Dimetoka, Edirne, Bursa, Emirsultan Mahallesi, Nibolu, zmir, Halep, Tesalya, Kosova, Efgan, Trakya, Makedonya, Macar Ovas, ran, Hindistan, Dicle ve Frat, Anadolu Kylar, Volga Kylar, Akalyan Deresi, Beyaz Deniz, Atlas Denizi, z Irma, Maverannehir, Trkistan, Kafkasya, Asya Ktas olarak sylenebilir. lkenin hudutlar da roman ierisinde in hududundan Suriye snrlarna, Hindistan ilerinden Moskova nlerine kadar izilmitir. Eserde i mekn kurgusunun da bulunduu grlr. zellikle geni tasvirlere yer verilerek anlatlan bu meknlar olduka ilgintir. Biraz romantik bir bak olmakla birlikte, eserde bahsedilen ilk i mekn Delhi Saraydr. Bu sarayn tarih geliiminden ve arlad komutanlardan bahseden yazar, zenginliin ve gsteriin kayna olarak grd bu yerden yle bahsetmektedir:
Saray, kk bir ehir kadar yer igal eden o byk bina, psszd. Fakat bo bir cennet gibi gzlere nee alyordu. Mermer stunlar, altn kubbeler, gm merdivenler, saysz billrlar, adm bana hayret ve lezzet uyandrp duruyordu. Timur, bu birbirinden gzel

249

ihtiam vastalar arasnda ar ar dolat. Hazine dairesine girdi (s. 51).

meknlarn en gzel biimde tasvir edildii ve akland blmlerden birisi de Timurun sevdii kadnlar iin yaptrd bahelerden sz edildii ksmdr: ehrin drt kesinde birer bahe vard ve bunlar, ihtiva ettikleri zarif tarhlarla, renk renk havuzlarla, top top ieklerile btn Asyann en gzel Glenleri olmak erefini kazanyorlard (s.102). Ba- Blent adl bahe Timurun Ulcay Hatunun lmnden sonra nikhna ald Tuu Turhan isimli melike iin yaptrlmtr. Blblleri ile mehur olan bu bahe, Timurun ak bahesidir. Burada evlenecek genlere dnler yaplr. slam Hatun iin yaptrlan Knigl bahesi, Timurun sknete ihtiya duyduu zamanlarda geldii bir bahedir. Babehit on iki bahenin birlemesiyle olumutur. Timur iin olduka heyecan verici bir yerdir. Buras Timuru topal haliyle beenen ilk kadn olan Toman Aa adl hanm iin yaptrlmtr. Bu bahe eitli fskiyelerle, renk renk ieklerle ssldr. Tevekkl Hanm iin de Dilka bahesi yaplr. Bu bahenin ei emsaline dnya zerinde rastlanmayacak bir biimde yaplmas emredilmitir. Nebatat Bahesi dnya zerinde yetien her iekten bir rnein bulunduu ok gzel bir bahedir ve Timur burada dinlenmeyi ok sevmektedir. Timurun Beyazta en ar darbeyi vurduu zamann Oliverann sakilik yapt gn olduunu sylemitik. Bu elencenin tertip edildii adr romanda yle anlatlr:
Birka hcreye taksim edilmi olan byk adrn ilk ksmnda, zamanmzn bfelerini andran tertibat gze arpyordu. Trk kmzndan Kbrs arabna kadar herey orada mevcuttu. kinci ksmda sazendeler, hanendeler sralanmt. Kalabalk bir Mehterhane takm da ayni ksmda zillerini, zurnalarn davullarn okyarak emir bekliyorlard. nc ksm son derece ssl bir salondu. ngiliz uhas kapl sedirler, Ceneviz kadifesile rtl yastklar, am ilemesi perdeler, bu geni salonu batan baa renk ve oya iinde brakmt. Girilen yerin mukabilinde som srmadan saakl bir perde grnyordu ve bu perde dier bir hcreyi gzlerden saklyordu (s. 285).

250

6.4.2. Romann Biimsel zellikleri 6.4.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Romann kurgusu, tarih bir roman kurgusudur. Eser pek ok noktada biyografik roman tr ile de birlemektedir. Ancak olaylar n plana alnd iin ve bu olaylar, tarih roman konusu olarak deerlendirildii iin eser tarih roman kurgusu ierisinde deerlendirilmelidir. Gerek bir tarih ahsiyeti konu edinen eser, Timur ile ilgili olarak pek ok tarih vesikadan faydalanm ve roman bu vesikalara gre kurmutur. Eser, kronolojik bir biimde ilerler ve Timur devrinde yaanan gelimelerin neredeyse tamamn yanstr. Yazarn ska yapt alntlar, romann kurgusunda nemli rol oynayan mektuplar ve casusluklar aracl ile roman canlandrm ve kiilerin ruh dnyalarna ait hususlar iledii iin de eseri edebiyata yaklatrmtr. Eserin ierisinde kullanlan fotoraflar da anlatlanlar ispatlamas bakmndan olduka nemlidir. Romann kompozisyonu balca yedi blmden olumaktadr. lk balk Timurlenktir ve hikyeye giri niteliinde olan bu blmde Hindistan seferi merkezinde Timurun karakterini tahlil etme imknn buluruz. kinci balk Havada Yryen Ordu adn tar. Bu blmde Timurun Delhi seferinde gsterdii byk baar anlatlr. Fillerin hcumu ile Hindistan Timur ordusunu ilk bata datmtr. Daha sonra Timur, geriye ekilir ve buna bir nlem dnr. Ald nlem develerdir. Develer birbirine balanarak zerlerine allar konulur. Bu allar tututurulur ve develer fillerin zerine yrtlr. Filler bu manzaradan rkerek kendi ordularn inemeye ve datmaya balarlar. Zafer kuu gelip Timurun omuzlarna konacaktr. Daha sonra da dalara kaan Hintlileri yakalamak isteyen Timurun, makara ve sepetler araclyla havada uan bir ordu oluturduunu ve kaan tm Hintlileri ldrdn grrz. Gemi Zaman Olur Ki Hayali Cihan Deer! romann nc baldr. Bu balkta Hindistandan dnen ordunun n safnda ilerleyen Timurun hayalleri araclyla gemiine dndn grrz. Tann imdiki zaman ekiyle anlatt ve hayali bizlere aksettirdii bu teknik, bilin akdr. Bir an yaanan zamana bir anda da gemie sk sk gidilip gelinmektedir. Bylelikle Timurun ocukluu, beylii, Ulcay Hatun ile evlenmesi, kars ve altm adamyla kamaya almas, Tekel Baatur ile kavgas ve

251

onu ldrmesi, yoldalaryla ayrlmas, bir maaraya snmas, burada kendisinin ve einin bir da etesi tarafndan balandn gresi, karsnn da yardmyla ipleri zmeleri ve elebandan atn, silahn geri almas, yola devam ederlerken Trkmenlerin saldrlarna uramalar, burada Mbarek adl bir Trkmenin onu tanmas ve tehlikeden kurtulmalar anlatlmtr. Bu blmde bir kurgu hatas vardr. Bandan beri Timurun kendisini bilerek bu hayali kurduunu ve okuyucularn da bundan haberdar olduunu biliyoruz. Oysa yazar bunu, Mbarekin azndan kan Timur sz ile okuyucularna anlatrdn zannetmitir. Kimdi, nerede doup nerede bymt, neler grp geirmiti ve bu yksek mevkie nasl erimiti? imdi bunlar dnyordu ve gemi gnlerin safhalar birer birer gznn nnden geiyordu (s. 77). Evet. Soyguncu Mbarein tehis edip te hrmet ve muhabbetle ismini and gen binba, Hindistan Fatihi Timur Handr (s. 101). Blm gemie almann balad ilk blmdr. Romann drdnc bal Ak Hatralar adn tar. Burada Timurun bandan geen ak maceralar konu edilmitir. Bu blmn dn tasvirleri, ehname, Bostan ve Glistandan alnan paralarla sslendiini syleyebiliriz. Romann geriye dnleri bu blmde de devam etmektedir. Beinci balk syan M? te En Sevmediim ey adn tar. Bu blmde sfahan isyan anlatlr ve Tevekkl Hatunun hastalndan bahsedilir. Blmn son satrlar Osmanl tarihine yava yava alr. Timur, Tevekkl Hanmn adrnn biraz tesinde omzuna bir maymun oturtmu olan yrtk gmlekli bir ingene, uzun sal, yalnayak bir dervi ve cambaz kyafetli adamn durduunu grr. Yanlarna gelince bunlarn Germiyan, Mentee ve Aydn Beyleri olduunu ve kendisinden Beyazta kar yardm talebinde bulunduklarn renir. Altnc balk Timurla Yldrm! adn tar. Blm Namk Kemalden alnt ile balar. Tarihlerin karlatrmasn yapar ve bu savaa dair olaslklar ve yorumlar deerlendirir. Timur; kendisine snan Sultan Ahmet ile Kara Yusufu teslim etmeyen Beyazttan bu kiileri ister. Bitiki mektup yazar, bu mektuba Yldrm Beyazt tarafndan ar hakaretlerle cevap verilir. Bar imkn kalmaynca iki hkmdar savaa hazrlanrlar.

252

ehzade Sleyman can korkusuyla kaar ve harem ile hazineyi Ktahyada brakr. Prens Mehmet Sultan bunlarn hepsini alr. eyh Buhari, emsettin Fenari ve Mehmet Cezri adl nl limleri de ellerinden balayarak eyalarla birlikte getirir. O gece byk bir kalabalk toplanr ve Beyazt erefine bir yemek verilecei sylenir. Olivera bu toplantda sakilik yapar, Beyazt bu ac ile fel olur. Daha sonra ka areleri aranr ancak baarya ulalamaz. ektiklerinin acsna daha fazla dayanamayan Beyazt intihar eder. Yedinci blm Timurun lm adn alr ve Timurun lmn anlatr. nce Tevekkl, sonra en sevgili torunu Mehmeti kaybeden Timur, in seferi srasnda lr. Romann sonu blmn bu balk oluturur.

6.4.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda anlatm tekniklerinin ilki tarih kaynaklara yaplan mracaatlardr. Yazarn erafettin tarihine ok sk bavurduu grlr. Bunun yannda Hammerden Namk Kemale kadar pek ok tarihinin kitabndan faydalanmtr. Szlerini ispatlayacak eitli kaynaklara bavurmutur. Romanda kullanlan anlatm tekniklerinden bir dieri de mektuplardr. Mektuplar hemen hemen her blmde farkl biimlerde karmza kar. ou zaman olaylarn akn da deitirirler. Romanda kullanlan mektuplardan ilki Crcani Seyit eriften ald hocas eyh Zeyneddin tarafndan da bir derkenar eklenen mektuptur. Bu mektup Timurun en bezgin zamannda gelmi ve slamn yeryzndeki hamisi olma grevinin Timura verildii yazlmtr. Bu mektup Timuru heyecana getirmi ve heyecanla seferine devam etmitir. Bu yndeki ikinci mektup Timurun Sivas seferinde iken eline geen ve Tevekkl Hanm tarafndan yazlan mektuptur. Bu mektup neticesinde Timur, Osmanl topraklar zerinde yrmeyi brakarak, yolunu ama evirecektir. Romanda kullanlan mektuplardan bir dieri de Timur ile Beyazd arasnda geen mektuplamalardr. Bu mektuplar, sava sebebi olarak karmza gelir ve dilleri olduka ardr.

253

Romanda bu mektuplarn hemen hemen tamamna yer verilmitir ve bu mektuplar, tarih kaynaklardan alnmaktadr. Romann ak cephesinde yazlan mektuplar da vardr. Bunlar arasnda ilk olarak Mool alan Hzr Hocann gzellii snrlar aan kz Tevekkl Hanm vermek iin Timura gnderdii mektuptan sz edebiliriz. Timurun Sivas zerine yrd zaman, Tevekkl Hanm Moolistana yolladn biliyoruz. Bu mektuplar, Timurun yreini dinletiren ve ona mutluluk veren mektuplardr. Romanda mektuplar casusluk metni olarak da kullanlmaktadr. Bunlar daha ok kurguya hareket getirmek amacna yneliktir. Romanda an ve hatra kitaplarndan da faydalanld grlr. Timur, am seferi srasnda Halepte konaklar ve burada tannm hocalar yanna ararak onlar imtihan etmek istediini syler. Bu karlamay da yazar bizlere bni ahnann, Timur ile hocalarn karlamasn anlatt, eserini kaynak gsterir. Romann bir dier anlatm teknii de diyaloglardr:
Kayb kim bilir? L yalemlgaybe illllah! Bu adam kayptan haber veriyor! Yalan sylyor! Kzm l gsteriyor! Dili tutulsun, haltediyor! mer eyhi de attan drp ldryor. Hezeyan! (s. 1314)

Romann bir dier anlatm teknii de tasvirlerdir. Tasvirler eserde olduka sk kullanlmaktadr.
bu suretle yrd, yrd, iki suyun birleip te ellemsi bir ak yaptklar cidden ltif bir noktaya kadar geldi, duraklad, etraf yle bir gzden geirdikten sonra yapraktan ilteler zerine geliigzel oturdu, neler haykrd anlalmayan geveze suyun hi dinmiyen grltsn dinlemiye koyuldu (s. 251).

Yazar eserinde ark ve iir alntlarna yer vermi ve esere iirsel bir yn katmtr:

254

Dnya Timurun anile dolu, o air bir kahramand Zalim han onu incitti, karsn suya sald (s. 287). Yazar eserine Glistan, Bostan ve ehname gibi eserlerden paralar almtr. sfahanda kan isyan bir demircinin balattn renen Timur, ehnameyi atrm ve burada Dehhak blmn okutmutur. Ayrca Tevekkl ile kaderine ektii falda da Glistann yallk ile ilgili olan blmn grmtr.

6.4.2.3. Dil ve slup Yazar, tm romanlarnda olduu gibi bu romannda da sade bir dil kullanmtr. Tasvirlerinde sanatkrane bir slup kullansa da eserin genelinde slubu olduka sadedir. Eserde aatay Trkesine ait kelimeleri sklkla kullanmtr. Bunlarn yanlarna da parantez ierisinde aklamalarn vermitir. sada (mahfaza demektir) (s. 4) Yazarn yabanc yer adlarnda da Trkede okunan eklini tercih ettiini grrz. Romanda kimi ayet paralarnn ve Arapa baz kelimelerin de kullanldn grrz. Bunlar da orijinal dilleri ile yazldktan sonra Trke aklamalar ile verilmilerdir. Elbette gider gelen cihana. Kll nefsn zaikatlmevt (s. 310). Ahsen ya Emir Ahsen Gzel; yaman gzel (s. 243). Romanda argonun da yer aldn syleyebiliriz, ayrca kimi kaba szcklere ve cmlelere de rastlanmaktadr: Avrat (s.150). kocam herif (s. 150). Romanda gerek kiilerle ilgili olarak yazarn ak yorumlarna rastland grlr. Tarih dediimiz bilgi ihtiyar, doduu gnden beri birok kumandanlar grmtr. Fakat Timurun eine tesadf etmemitir. Timur, yerinde harikalar gstermei bilen bir babu idi (s. 4243). Timurlenk, deyimlerin ve ataszlerinin sklkla kullanld bir eserdir. Bu durum

255

romana samimiyet katmtr: eytan kulana toprak (s. 87). Pusuya den kurdun aln krmaz (s. 87). Keskin sirkenin zarar kpnedir (s. 94). Domyan ocua ad konulmaz (s. 187). Erin yana deil bana baklr (s.143). Romanda Tann slubuna bal olarak ska benzetmeler yapt grlr: Timur, Ulcay Hatunun dilerini inci bir testereye benzetir (s. 89). Yazarn kimi zaman klasik edebiyat mazmunlarn da nesre evirerek kulland grlebilir: drd gnl gen bir kzn salarna taklp kalmtr (s. 78). Yazar eserde kimi zaman klie szlere de yer vermitir. Hemen hemen tm romanlarnda grdmz cihangir, ulu hakan gibi adlandrmalar, bu romanda da sklkla kullanlmtr. Ayrca kadnlarn da gzellikleri yaadklar snrlar amakta ve tm insanlar kendilerine hayran brakmaktadr. Yazarn destan bir slup kulland ve hikye etme yntemine ska yer verdii grlr. Olaylar kimi zaman da bir film eridi gibi okuyucunun gzleri nnden aktlr. Eserde olduka hareketli pasajlarn yer ald grlr. Kimi zaman yazar hikemi bir havaya da brnr. Tann Trklk ile ilgili konularda olduka ateli konumalar yapt grlmekte ve bu pasajlar hamasi slubun bir gerei olarak karmza kmaktadr. Yazar, romanda okuyucularna mesajlar ulatrma gayesi de gtmtr. Bu eserde hrsn insan tketecei gibi bir dersin yan sra Trkn Trke el uzatmasnn aslnda milleti yaralad ve milletin damarlarn kopard da anlatlmaktadr. Yazar sylediklerini daha tesirli hale getirebilmek iin yinelemelere de bavurur: Karlarn bo olsun karlarn bo olsun (s. 226). Yazar, bu eserinde de sz sanatlarn kullanmtr. Kiiletirmeye bir rnek verirsek:
Biraz sonra o elikten orman mthi bir grlt ile eildi. Kuvvetli bir rzgra

256

tutulan buday baaklar gibi yere serildi. Yz bin ba topraa srnerek Ulu Tanry anyor, ondan yardm diliyordu. Atlar, bu manzara karsnda balarn iyerek iin iin titriyorlard. Sint nehri, sesini ksmt ve aknlktan akn brakma benziyordu (s. 3).

Hsntalil sanatna da u rnei verebiliriz: Sahnenin yer yznde tek seyircisi olan gne bile, birka saat sonra bu temaadan skld; eza duydu, yava yava ekildi ve o kan dolusu sahaya esmer bir rt rtt (s. 83). Yazar, romann anlatm boyunca kiilerini belli sfatlarla anar: Kara olan, silahor, plak Hintli, cihangir, aksak cihangir vb. Romanda iktibaslara sklkla yer veren yazar, kendisinin airlii nedeniyle de olduka iirsel bir slup kullanmay baarabilmitir. Kimi yerlerde anlaty durdurup, bir konu hakknda bilgi verme zellii, bu romanda da karmza kmaktadr.

6.4.3. Romann Tematik Yaps 6.4.3.1. Dnem Osmanlnn kurulu devrinin de anlatld romanda, Timurlular Devletinin kurucusu Emir Timurun hayat anlatlr. Timurun Hindistan seferi ile balayan roman, onun lm ile sona erer.

6.4.3.2. Temalar 6.4.3.2.1. Nevruz Romanda Nevruz Bayram ve o gn yaplan elenceler hakknda bilgi verilmitir. Yeni yl olarak anlan Nevruzun Trk devletlerinde eitli ekillerde kutland grlmektedir. Yldrm Beyazt Nevruz Bayramnn arifesinde vefat ettii iin, Timur, yapt pek ok hazrla ramen, bayram kutlayamayacaktr. 6.4.3.2.2. Satran Ankara Sava sonunda Yldrm Beyazt zerine giden Mahmut Han bekleyen Timur, torunu ile satran oynar ve Beyaztn ieri girdii anda Timurda rakibini mat etmi durumdadr. Anekdot burada olduka manaldr ve hemen ardndan yazar dipnotta

257

satran ile ilgili ayrntl bilgiler verir. 6.4.3.2.3. Ayak Divan Sivasn fethedilmesinin ardndan Osmanl ordusunda balayan rahatszlk zerine Ali Paa padiahtan bir ayak divan kurmasn istemitir. Bu durumu aydnlatmak isteyen yazar, ayak divan hakknda bilgi verir ve Beyaztn ayak divann da burada anlatr. Padiah ile ordunun uyuabilmesi ve ahslar arasnda adalet ve sevgi saygnn perinlenebilmesi vurgulanmaktadr. 6.4.3.2.4. Yldrm Beyazt Yazar Yldrm Beyaztn tavrlarn ok sert bulur ve Ankara Savann sorumluluunu onun zerine ykler. Timuru bu noktada ok da haksz grmemektedir. nk yazara gre ei Oliverann alarna taklan Beyazt, kendisini elenceye vermi ve olduka pervasz davranmaya balamtr: Geceli gndzl devam eden bu suistimal, onu yarm delilikten ayrp zrzoplua gtryordu. Mthi bir gurur ve koyu bir insafszlk iinde yzyordu (s. 265). Ankara Savan Beyazdn gururuna balayan Tan, unlar syler: Ak ve iret, onun ahlkn temelinden sarsm olmakla beraber cesaretini eksiltmemiti. Hatta o cesaret mecnun bir gururun da inzimamile son hadde ykselmiti. Tehlike tanmyordu. Hibir eyden perva etmiyordu (s. 265). 6.4.3.2.5. Trklk Yazara gre Timur, her eyden nce Trkle kymet veren ve rk iin didinen bir kumandandr. Onun iin Trk, kan saf, iman saf, yrei temiz, bilei kuvvetli olandr: Timur, tad asl Trk kannn ter temiz olarak evldna gemesini istiyen koyu bir milliyeti idi (s. 247). Timur, bu dncesi nedeniyle, Beyazt Trk saymyordu. Hakana gre Osmanl padiahlarnn anneleri yabanc kadnlard ve soyu bozuyorlard. 6.4.3.2.6. Dil Bilinci Yazara gre Trk diline olduka ehemmiyet veren ve aatay Trkesinin hararetli bir savunucusu olan Timur, Beyazta yazdrd mektuplarda, Arapa kullanlmasn iin ayak divanlarnn olduka nemli olduu eserde

258

istemitir. nk Beyazt, Arapaya ehemmiyet vermektedir ve ona Trke mektup yollamak, Trke yakmayan bir hareket olacaktr. Romanda dil uurunun olduka yksek olduunu grrz. 6.4.3.2.7. Rasime Romann pek ok blmnde Timurun terifat kaidelerine ok sk bir biimde bal olduu grlr. Timurun adnn anld yerde ulcamak bir kuraldr. Her ne artta olursa olsun, bu hareketlerden vazgeilemez:
Hkmdar ve cihangir olduktan sonra artk o safiyeti grmez olmutu. Karlar, gzdeleri, halayklar yle dursun, kzlar, kzkardeleri bile nnde ulcayorlar, diz kyorlar, el pene divan duruyorlard. Rasimeye dknln, terifata balln vcuda getirdii o zincirli manzaralarla u saf, berrak ve samim temaa arasnda ne byk fark vard?.. Ne are ki rasime braklamazd, braklmak deil, hatta ihmal edilemezdi (s. 243).

6.4.3.2.8. Ak Romanda Timur ile kadnlar arasnda yaanan aklar konu edildii gibi, Yldrm Beyazt ile Olivera ve Gazale ile bnssakar arasndaki aktan da bahsedilmektedir. Timurun Tevekkle ve Gazalenin bnssakara duyduklar ak olduka yakc ve karlkszdr. Ak hakknda unlar sylenir: ak, deve deil ki istediin vakit deitiresin. O, bir gelir ve gelince gitmez. Rabbimiz, tepemize iki gne koymad gibi yreimize de iki sevda koymuyor (s. 245). 6.4.3.2.9. Sava Romanda sava akideleri ve teknikleri hakknda ayrntl bilgiler verilmitir. Savan sadece gten ibaret olmad ve zek ile uyumlu bir kuvvetin bulunmas gerektii srekli vurgulanmaktadr. Hesapl davranmak, hazrlklar gerektii yapmak ve zeknn her blmn sava iin iletmek baar adna olduka nemlidir. Ayrca sava tekniklerinden de bahsedilmitir. Lamlar kazmak, setler yapmak, arradeler ve mancnklardan faydalanmak, fil vb. hayvanlar kullanmak, askeri artmak iin eitli oyunlar tertip etmek gibi teknikler romanda ska yer almtr.

259

6.4.3.2.10. Casusluk Romanda casusluk ska kullanlan bir temadr. Savalarn kaderlerini ve hatta insanlarn hayatlarn etkileyen bu faaliyet popler romanlar iinde yer edinen ve okuyucuyu romana balayan unsurlardan olmas nedeniyle de hemen hemen her romanda karmza kmaktadr. Eserde Fazl Beyin casusluklarnn olduka nemli olduu gze arpmaktadr. Fazl Beyin gerektiinde kadn rolne bile girerek bilgi toplad ve Ankara Savann balamasnda birebir etkili olduu sylenebilir. Ayrca daha farkl bir biimde de olsa, Gazalenin ihbarnn Timurun hayatn kurtard da romanda ilenmektedir. 6.4.3.2.11. Kadn Romanda kadn sevilecek, k olunacak ve korunacak bir varlktr. Asla gvenilmemesi ve etkisi altna girilmemesi gerekmektedir. Beyaztn knde Oliverann ok byk bir rolnn olduunun sylenmesi bu konuyu rneklemektedir. Ayrca Beyaztn Timura tehdit yollu syledii Karn bo olsun kelimesi de Timurun zihninden bir an olsun silinmeyecektir. nk kadn romanda erkein namusunu temsil ettii kadar, bir lkenin erefini de tamaktadr. 6.4.3.2.12. Elilik Merasimi Romanda eliliin olduka sk kullanld grlmektedir. Bununla birlikte eliliin, bir lkenin elisinin diplomasi asndan ne kadar nemli olduu da anlatlmaktadr. Ayrca bir hakann eliye gsterdii muamele onun karakterini ortaya koymakta nemli bir ara olarak deerlendirilmitir. Eliler, lkelerine ait kimi zellikleri yanstmak, hediyeler getirmek, mesajlar iletmek ile ykml saylmaktadrlar. 6.4.3.2.13. Din Romanda din unsurunun bir atma arac olarak kullanld sylenebilir. Timur, dnyada slamn koruyucusu olarak deerlendirilmektedir. Hindistan seferi sonunda hocasnn kendisine yazd mektupta bunu aka dile getirdii de grlmektedir. Timur, dnyada dini yceltmekle ykml olduunu dnr. Bunun dnda da Hintlilerin dinleri ile ilgili ayrntl bilgiler de verilmektedir. Ayrca Timurun Kurandan ayetler okuduu, namaz kld ve ilerine Besmele ile balad da romanda belirtilmektedir.

260

6.4.3.2.14. Fatalizm Romanda kaderciliin hkm srd grlr. Timur da evresindekiler de kadere boyun eerler: Tevekkl Hanmdan unlar dinleriz: lm Allahn emri. Gence de gelir, kocaya da. Benim nasibim gen yata lmekmi. Hi tasalanmayn, gam ekmeyin. Tanr size ocuklarnz balasn (s. 200). 6.4.3.2.15. Dassla Tevekkl Hatunun ilerleyen hastalna bir trl are bulunamamasnn altnda yatan sebep, yurt zlemi olarak karmza kar ve gen kz, vatanna gnderilerek iyiletirilmeye allr. 6.4.3.2.16. Mektuplama Eser ierisinde mektuplama olgusunun olduka nemli bir yer edindiini grrz. Timur ile Tevekkl arasnda geen mektuplamalar olduka nemlidir nk ou zaman bu mektuplar ynlendirici olmaktadr. Timurun Sivas aldktan sonra ileriye gitmemesi Tevekkln mektubu neticesinde olmutur. Ulaklarn ge kald zamanlarda ise kararghta her eyin alt st olduundan bahsedilmektedir. Ayn durum ileride Hurrem Sultan romannda da karmza kacaktr. Bununla birlikte devletler aras yazmalarda da mektuplarn kullanld grlmektedir. 6.4.3.2.17. Mitoloji, Efsane, Destan Bu unsurlar, romanda yer edinmitir. zellikle ran destanlarndan ehnamenin ve Zal Olu Rstem efsanesinin romanda ska yer edindiini grmekteyiz. Bostan ve Glistan gibi eserler de romana kaynaklk etmilerdir. 6.4.3.2.18. Mit Romanda 9 says mitik bir unsur olarak alglanmaktadr. Beyaztn Timuru aalamak iin hediyelerini onar tane gndermesi bu kaidenin nemini gstermektedir. Yazar srekli olarak dokuzun nemini vurgulamaktadr. Timurun lmnn dokuzuncu sefer dnnde gereklemesi de olduka nemlidir. 6.4.3.2.19. Yolsuzluk Romanda Timurun rvete ve yolsuzlua kar asla tahammlnn olmad ve bu suu

261

ileyen kiileri derhal cezalandrd belirtilmitir. Yolsuzluktan nefret eden Emir, tccar klnda Mool yurduna giderken grd aksaklklar hi unutmadan yaverlerine bildirmi ve sulu olan kiilerin vakit kaybedilmeden cezalandrlmasn emretmitir. 6.4.3.2.20. Ceza Romanda kadnlara verilecek cezalar hapis, dayak, salar yolunmak ve bir kapcya nikhlanmak olarak belirtilir. Erkeklere verilecek cezalar ise olduka rktcdr. Kyma yaplmak, kafas koparlmak, burnu veya kulaklar kesilmek vb. iddet unsuruna ok fazla arlk veren bu cezalar, okuyucunun kimi duygularn tetiklemesi asndan nemledir. 6.4.3.2.21. Ordu Ordu yazar tarafndan ayrntl olarak anlatlm, saysndan giyimine, marifetinden blklerine kadar ayrntl tasvirlerle incelenmitir. Yazara gre ordu, hakanyla birlikte olduu ve her iki taraf birbirinden memnun olduu srece harikalar yaratacaktr. 6.4.3.2.22. Elence Yazar Timur ve evresinin elencelerine de sklkla yer vermitir. Bunlarn banda av yapmak, ark okumak, oynamak, sazlarla dinlenmek, kopuz almak gibi eitli elenceler gelmektedir. 6.4.3.2.23. ntihar Romann iki yerinde intihar olgusuna rastlanr. Bunlardan ilki Hintlilerin Timurun eline gememek iin kendilerini diri diri yakmalardr. kincisi ise anld zere Beyaztn intihar ettii dncesidir. Yazar, padiahn, yzndeki zehri ierek intihar ettiini yazmaktadr. Tarihimizin tartlan ve zmlenemeyen noktalarndan birisi de Yldrm Beyazt ile Timur arasnda geen olaylardr. Onun demir bir kafes iinde, insanlara gsterilerek gezdirildii gibi kimi rivayetler dnda, Beyaztn lm sebebi konusunda da eitli grler ileri srlmektedir. Turhan Tan, bunlar dipnotlarnda anlatr ve kendisinin intihar rivayetini daha doru bulduunu syler. 6.4.3.2.24. Dn Romanda Toman Aa ve Tevekkl Hatuna Timur tarafndan yaplan dnler ve bu dnlerde yaanan elenceler anlatlmtr. Gnlerce sren bu trenler, tm dnyann

262

hayran olaca kadar zengin ve gzeldir. Anlan dnlerden birisi de Beyazt ile gzellii dillere destan olan Devlet Hatunun dndr ve kzn eyiz olarak getirdii muazzam topraklardan bahsedilir. 6.4.3.2.25. Batl nanlar Yazar, bu romannda da fal, remil, cifir, kehanet, ispirtizma gibi kimi batl inanlar eletirir ve bunlarn yarn bilmek ihtiyacndan doan bo iler ve nursuz kandiller olduunu syler. 6.4.3.2.26. Rya Ryalarn yol gsterici etkilerine deinilen romanda, Timurun Hindistan ordusundaki filleri ryasnda grd develer sayesinde bertaraf ettii ve yine sekiz gbek yukar dedesi ah Kulu Bahadr tarafndan grlen rya neticesinde sekizinci gbekten bir bahadr kaca eklindeki tabirin kendisini iaret ettiini anlatmaktadr. Bunlar rahmani ryalar olarak deerlendirilmektedir. 6.4.3.2.27. Kelleminar Timurun bir inaat oluturur gibi yaptrd kelleminarlar, savata ldrlen dman askerlerinin kellelerinden yaplan dev kulelerdir ve bu kuleler imento gibi inaat malzemeleri kullanlarak yaplmaktadr. Yazar bu kelleminarlar hakknda ayrntl bilgi vermektedir. 6.4.3.2.28. Mzik Romanda mzik unsuru elence tertibatlar ierisinde yer alr. Timur, kendisi ile ilgili yazlan kasideleri okutmaktan ok holanmasa da hanendeler bu eserleri okumaktadrlar. Bununla birlikte saz ve cmb, mehter gibi unsurlar da mzik unsuru hakknda verilen bilgiler ierisindedir. 6.4.3.2.29. lm Romanda lm hiliin gstergesi olarak vurgulanmtr. Dnyaya hkim olan hakanlar bile ldkten sonra ellerinde bir ey kalmayacaktr. Hatta Timur, bu acy yreinde hissettii iin, kendi, hayatn anlatan Ruzname isimli bir eser de kaleme aldracaktr. Pek ok sevdiini topraa veren ve lm acsn ok eken Timur, nihayetinde lecek ve yazarn deyimiyle geriye bir hi brakacaktr.

263

6.4.3.2.30. Yas lnn ardndan uygulanan yas romanda ayrntl olarak incelenmitir. Siyahlar giymek, davullar susturmak, salar yolmak, baa toprak dkmek gibi riteller yas unsurlardr. 6.4.3.2.31. Ab- Hayat Romanda efsanev bir hkmdar olarak anlan Zlkarneynin abhayat aramak iin fasis Nehri kylarna kadar geldii anlatlr. 6.4.3.2.32. lgnlk Romanda Timurun ok sevdii Umur Hocann delirii ekseninde lgnln ve deliliin yaps anlatlmtr. Romanda yazarn en baarl olduu ve insanlar en ok etkileyen anlatnn da bu blm olduunu syleyebiliriz. Ayrca lgnlk karsnda insanlarn aldklar tutum ve dinlere gre lgnln yorumu da bu blmde aklanmtr. 6.4.3.2.33. ntikam Timur, Beyaztn kendisine yapt hakaretleri asla affetmeyecek ve hayatn bu intikam zerine ekillendirecektir. 6.4.3.2.34. Esaret Romann nemli temalarndan birisi de esarettir. Esaret, elleri kollar serbest olsa da hatta taht zerinde oturtulsa ve serbest olarak dolamaya dahi engel olunmasa da zgr bir ruhun kaldrabilecei bir husus olarak grlmemektedir. Beyaztn yaad bu ac, romanda ayrntl olarak tasvir edilmitir.

6.4.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Eser konu itibariyle tarih roman olma zellii tar. nk tarih bir ahsiyet ve etrafnda gelien olaylar konu edilmitir. Eser, tarih bir kiilii yanstmakla birlikte, belli bir mesaj verme gayesi de gtmektedir. Trk Trke el uzatrsa ancak kendisini ykar mesaj romann esas duygularndan birisidir. Romann hedefledii bir dier husus da Osmanl tarihi ve Trk tarihi ierisinde Timura kar yneltilen eletirilerin haksz olduunu kantlamaktr. Tarih, tek tarafl

264

okunabilecek bir metin deildir ancak Ankara Sava tarihimizde hep tek tarafl okunmutur. Tan, Timurlenk adl roman ile bu savan Trk tarihi zerindeki olumsuz etkilerine deinmekle birlikte, aslnda Timurun hakl grlebilecei sebepleri olduunu ileri srmektedir. Timurun davasnn sadece kuru bir cihangirlik davas olmadn anlatr. Bu ynyle eser hem ahsi grlere gre dzenlenen hem de tezli bir yap gsteren popler romanlar snfna dhil edilir. Yine popler romanlarn bir zellii olarak yazarn eserde aralara girerek sk sk bilgiler aktardn grrz. Satrantan dine, Hint tarihinden skenderin seferlerine kadar pek ok konuda yazarn anlatm durdurarak bilgiler verdii grlr. Yazar, popler romanlarn bir dier zellii olarak, tutumlarnda yanldr. Tuttuu taraf, aka bellidir. Okuyucuyu kendi ardndan gitmeye zorlar. Eserde belirgin bir kurgu bozukluu vardr. Romann tefrika usulnce yaymlanm olmas, yazarn bu tefrikay yetitirebilmek iin ok hzl yazmak zorunda olmas, eserlerini kontrol edememesi gibi nedenlere balanabilecek bu husus, popler romanlarda sklkla grlen bir durumdur. Romanda bu kurgu bozukluunun en belirgin rneklerinden birisi Timurun gemii konusunda yazarn onunla ilgili vermeyi alt bilgileri Timura verdirmesidir. Ancak bu bilgi, Timuru yakndan tanyan bir insana, sohbet yoluyla anlatlmtr. Umur Hoca, Timurun hayatn tm ayrntlaryla bilmektedir. Ama yazar kimi tesadfler oluturarak bu maceray Timura syletmek zorundadr: Kulan a ta iyi dinle; ben biliyorsun ki Barlaslardanm. Trkn en asil urukuna balym. Babamn ad Turgay Beydir. Kete oturuyordu(s. 21). Bu sahne kurguda bir sakatlk olarak deerlendirilebilir. Eserde tesadflerin de nemli bir yeri vardr. ou zaman tesadflerle romann olaylar arasndaki ba kurulur. Romanda popler romanlarn sklkla kulland bir anlatm teknii olan mektup da sklkla kullanlmtr. Bu tr zel malzemeler edebiyat eseri ile okuyucuyu arasnda bir gven ba oluturmaktadr. Estetik mesafe daralsa da roman, romantik unsurlara balanmaktadr. Romanda iddet sahnelerinin olduka belirgin bir biimde verildii grlr. ou zaman okuyucunun sarsnt geirecek kadar etkilenebilecei sahnelerle karlalr. eitli ikence sahnelerine yer verildii gibi zellikle Hintlinin

265

ldrlmesini anlatan satrlar gerekten ok arpcdr. Bunlarn dnda yazarn olduka sade bir dil kulland ve slubunda destan tarza yaklat grlr. Tarih bir devlet adamnn hayatn anlatan yazar, kuru bir ansiklopedik bilgiye ynelmemek iin, slubunu hareketlendirerek kimi tasvirlerle eserini donatmtr. Ayrca yazar, kimi eserlerden, iirlerden paralar alarak romanda eitli iktibaslar yapmtr. Tm bu unsurlar gz nne alndnda eserin popler bir tarih roman olma zelliini yklenmi olduunu grrz.

6.5. AKINDAN AKINA35 6.5.1. Romann Yapsal zellikleri 6.5.1.1. Vaka Akndan Akna Fatih Sultan Mehmet devri ile II. Beyazt devirlerinin konu edildii bir eserdir. Romann merkezini deil dekorunu oluturan bu dnemler, kurgulanan olayn yerletirilecei bir tablo grnmndedir. Fatihin romanda iki kez grnmesi ve Beyaztn da sadece adnn anlmas romann yapsn daha iyi rnekler kanaatindeyiz. Eserde, Osmanlnn ykseli devri ve 15. yzyl seferleri konu edilmitir diyebiliriz.

6.5.1.2. zet Roman, Kazkl Voyvoda ad verilen Viladn sapknlklar ile balar ve Eflak Seferi ile devam eder. Kronolojik bir biimde ilerleyen vaka, alma duygusu zerine kuruludur. Srp voyvodas Vilad, iddete meyilli ve sapkn bir insandr. Fatih Sultan Mehmetin gzdesi olarak tantlan Radolun kardei olan Voyvoda, Fatihin Eflak topraklarn kardeine balamak ve kendisi yerine onu geirmek istediini dnerek Trklere kin balamakta ve yaad sknt ile de nne geleni asp kesmektedir. Derdini unutmak ve elenmek amacyla ldrlmesini istedii Macar genleri arasnda kendi karakterine ve ruhuna uygun bir arkada bulur. Bu gen eziyet sras kendisine geldiinde, bir cretle ortaya atlarak, voyvodann insan ldrrken hep ayn biimlerde ldrdn
35

M. Turhan Tan; Akndan Akna, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1936.

266

ve hi farkllk gsteremedii gibi tuhaf bir bahaneyle cann kurtarr. Voyvodaya birka nasihat verir ve onun hem yannda hem de kalbinde yer edinerek gzdesi olur. Bu kii Macar Demitriyos Yaksitir. Fatih tarafndan Vilad yakalamas iin Eflka akrc Hamza nderliinde bir grup gnderilir. Bu grup ierisinde Yunus Bey adl bir dnme de vardr. akrc Hamzaya Vilad yakalamak iin kurduu bir dzenden bahseder. Bu plana gre Eflk ile Bulgaristan arasnda bir yerde elence tertip edilerek Viladn da arlmas ve oraya geldii zaman yakalanmas mmkndr. akrc Hamza bu tertibi kabul eder ve hazrlklara balanr. Yunus Bey, stanbulda bulunan kardeine bir mektup yazar ve bu mektupta durumu anlatr. Tamamen iyi niyetle yazlan bu mektubu kardei okur okumaz, Trklerden bir intikam almak hevesine der. Bir yolunu bularak Bkree haber iletir ve Vilad hazrlkl olmas konusunda uyarr. Artk anlar akrc Halil ve maiyeti iin almaktadr. Vilad ile buluan bu eliler, kurulan sofrann gzelliine, kadnlara ve ikiye kaplp gaflete derler ve sarho olurlar. Viladn yannda olan ve bu oyunu tertip eden Yaksi, ele geirdii akrc Hamza ve ekibini iplerle balatr ve yola klr. Bu srada yanlarna ipler ierisinde bir ocuk da getirilir. Bu ocuk Mustafa adndadr ve tuzaa drlen grubun aknclarndan Kara Muratn kardeidir. Onun cesaretine imrenen ve ocuu ezmek isteyen Yaksi, ocuu da Bkree gtrr. Burada akla hayale gelmedik ikencelere maruz kalan Trkler ierisinde en ac sonu Kara Murat yaar. Kk kardei Mustafaya aabeyini ie geirip kendi elleriyle kebap yapmas iin zorlamalar balar. Mustafa kk yana ramen direnir, tm zorlamalara kar gelmeye alr. Ancak aabeyi, onu cesaretlendirir. kisi birden lrlerse intikam almann mmkn olamayacan syler. Bu nedenle dediklerini yapmasn ve cn unutmamasn ister. Mustafa yrei yanarak bu teklifi kabul eder ve aabeyini elleriyle kebap yapar. Daha sonra Yaksi tarafndan serbest braklr. Kk aknc saraya gelir ve bir yolunu bulup padiaha olaylar anlatr. Eflk seferinin almas kararlatrlr. Fatih, ocua kendi buyruu olarak bir ferman verir ve bu ferman isim belirtmeksizin, buyruu tayan kiiye dokunulmamas hususunu ierir. Mihal Olu Ali Beyin kumandasnda sefere giden Mustafa, padiah ile anlar. II. Mehmet, dzmece bir amcazade olan Davutun yakalanmas iini de ona vazife olarak verir. Eflk seferine kan ordu hazrlklarn tamamlam, beklemektedir. Mustafann yakalad dil, Voyvodann dzenleyecei baskndan sz eder ve ordu buna gre tertibini alr. Ancak Voyvoda bulunamaz. Fatihe Yaksiten bir pusula gelir ve bu pusulada Macar Kral

267

Matyas Korvenin, Voyvoday yakalayarak, Bkrete hapsettii yazldr. Mustafa artk padiah ile yolunu ayrr ve kendi maceras peinde komaya balar. Seferlere katlr, baarlar kazanr. Bir savata yaralanr ve alt arkadayla birlikte esir edilir. Bu esaretten arkadalaryla birlikte kurtulurlar. Burada Prens Davutu bulur ve onun lmne ahit olur. Padiahn zerine ykledii grevi de yerine getirmi olur. Henz evlerine dnmeden yeni bir akna koan Mustafa ve arkadalar burada Fatih ile karlar ve Mustafa padiaha Davut meselesinin kapandn anlatr. Bu savata gsterdii kahramanlk nedeniyle Semendire Beyliine getirilen Mustafa, skender Paann kz ile evlenir. Venedike eli olarak giden Mustafa, oradan dnnde bir olunun olduunu grr. Adn aabeyinin hatrasn yaatmak iin Kara Murat koyar. Kk Kara Murat, babas ile birlikte seferlere gider. Seferlerden bir olu, bir ei yaral dnen skender Bey kz, olduka yiit davranr ve kocasna layk bir e olur. Romann sonunda ezeli dman tovan ile karlaan Mustafa, tovan sktrmay baarr. Ar bir yara vererek yere serdii dmannn su istemesi zerine ona bir yudum su vermeye alrken, tovan onu yaralar. Mustafa son bir gayretle dmann ldrdkten sonra, hayattan elini eker. Hanm ise bu olaydan haberdar edilmez ve romann sonunda onu, olunun mu yoksa kocasnn m nce dneceini hesaplarken grrz.

6.5.1.3. ahs Kadrosu Romanda olduka kalabalk bir ahs kadrosu ile karlarz. Aknc Mustafa Romann ana kahraman Aknc Mustafadr. Roman onun intikamn almak iin verdii mcadeleler temelinde ilerler. Devrin aknlarnn anlatlmas da Mustafann ekseninde gerekletirilir. Romann sonunda intikamlarnn hepsini alm olur ancak kendisi de can dman elinden lr. Voyvoda Vilad Voyvoda Vilad, romann tarih kiiliklerindendir ve Osmanllarn Kazkl Voyvoda olarak adlandrd Eflk voyvodasdr. Romann kar glerinden birisidir. Hem devletin hem de Mustafann kar gcdr ve Mustafann eliyle saraynda ldrlr.

268

Dimitri Yaksi Mustafann kar gcdr. Voyvodadan yaklan Macar delikanllarnn intikamn almak ve onun hayatn cehenneme evirmek iin elinden gelen her trl plan evirecektir. Bir taraftan Macar Kral ile aralarnda anlaacak bir taraftan da Fatih Sultan Mehmete casusluk yapacaktr. Romann sonunda onu Macar elisi olarak II. Beyaztn yannda grrz. lkesine dnerken Mustafa ile karlar. Eski hesap burada grlr ve Yaksi lr ancak Mustafay da ldrr. Posbyk Mihal Romann yardmc karakterlerinden birisidir. O Mustafann getirdii dil olarak romana girer. Yaplacak bir baskn haber vererek Osmanl ordusunu bir tehlikeden korur. Ayn zamanda Voyvodann peine den Mustafaya yol gsterir ve onu kurduklar bir dzenle esir klnda saraya yerletirir. Marya Romanda kadnlar genellikle ynlendirici ve yardmc fonksiyondadrlar. Romann ilk kadn karakteri Davut ile Baron Lindenin kzlar Maryadr. Marya, romann ynlendirici glerinden biridir. Onu bulmak iin yollara decek olan Mustafa, dman Voyvodaya da bu sayede ular. Voyvoda, Bkre sarayndan katktan sonra yolda Maryaya rastlar ve onu kararak tecavz eder. Saraynda ona yer verir ve yanndan ayrlmaz. Mustafa ile Maryann karlatklar gn, Voyvodann da ld gn olacaktr. Bundan sonra Marya, Mustafann yannda Semendireye gider. Nazl Romann yardmc karakterlerinden bir dieri de Mustafann posbyk arkada Mihalin kk kzdr. Mustafaya saraya girme konusunda bir fikir verir ve onun kle olarak saraya girmesi kararlatrlr. Bu kz seven ve beenen Mustafa ona Nazl adn vererek yannda gtrr. Kara Murat Romann ynlendirici glerinden birisi Mustafann aabeyi Kara Murattr. Kara Murat vakalarn seyrini deitirecek ve kendi hayatn kardei elinde kaybetme pahasna onu yaatacaktr. cn almas iin de gereken eyleri syleyerek lecek ve onun lm romann ana konularndan birini oluturacaktr.

269

akrc Hamza Paa akrc Hamza Paa romann gerek tarih kiiliklerinden biridir ve romann vaka ynlendiricilerindendir. Onun drld pusu, romann giriini oluturur ve vakay aklar. Ktip Yunus Ktip Yunus da romann ynlendiricilerindendir. Kardeine yazd mektup bir ihanet vesikas olarak kullanlnca, yapt plan geriye dnm ve arkadalaryla birlikte canndan olmutur. Kk Kara Murat Roman kronolojik olarak ilerleyen bir yap gsterir. Mustafann olu da amcasnn ismini alacak ve Kk Kara Murat olarak nlenecektir. O aknlarnda Semendire Beyi Mustafann olu Kara Murat olarak tannacaktr. Romann alc karakteridir. Dier ahslar Romann tarih kiiliklerinden ilki Fatih Sultan Mehmetdir. Fatih, sahneye aralklarla gelir. Prens Davut ile ilgili bilgileri verir, onun ldn duyar ve Mustafay elilikle grevlendirir. Bunun dnda Fatihi sahnede grmeyiz. Onun lm haberini de bir iftinin azndan duyarz. Sadrazam Mahmut Paada romann bir dier tarih kiiliidir ve onu Fatih Sultan Mehmet ile tartma srasnda grrz. Bir de Mustafann yakalad esirin sorgusu kendisine braklr. smi Kefe Fatihi olarak anlan Gedik Ahmed Paa ise Otranto seferi srasndaki maceralar ile anlr. Prens Davut; Fatihin amcazadesi Muratn olu olarak karmza kar. Davut, mr boyunca bir kaak olarak yaar ve sonunda Mustafann yannda lr. Yazar, sahte akrabalk balar ile ilgili dncelerini bu kahramana syletir. Anlan blm ierisinde szn emanet edildii ahs roln de stlenmitir. Romann bir dier karakteri Mustafann Sebenikoda esir olarak bulunduu gnlerde kendisine yardm eden Josefindir. Josefin, olduka hrsl, dik bal bir kadndr. Mustafann yanna hile ile gelmitir ve o yeni bir akna kt zaman da evden ayrlmak istemitir.

270

Bir baka kahraman da skender Beyin kz olup, Mustafann ei ve ocuunun annesidir. Bu kahraman, Trk kadnnn erdemini ve dirayetini gstermesi asndan nemlidir. Aknc Beyleri romann dier karakterleridir: Turhan Olu mer, Evranos Olu Ahmet, Malkoolu Bali ve sa Kardeler romanda isimleri saylan aknclardr. Mustafann ilk babuu Mihal olu Alidir. Mihal Olu skender Bey, Mustafay candan sevmekte, Mustafa onun yannda aknlara kmaktadr. Nihayetinde skender Bey, paa olur ve Mustafaya kzn verir. Ayrca Rumeli Beylerbeyi Davut ile Anadolu Beylerbeyi Mustafann da isimleri anlr. Romann tek vakada anlan tarih kiileri ise unlardr: Macar Kral Matyas Korven, Laybahl Baron Linden, Bozaziste sava yaplan

komutanlar olarak Miel Silci ve Greguvar Labatan, kodra Valisi Antonyo d Lee, Dominiken Papaz Bartelmi, Venedik aknnda ldrlen General Jeronimo Nuvello ve olu, Napoli Kral Ferdinand, Yunan adalarna sahip olan Leonardo, Trklerin inayeti ile Venedikte uzun sre do olacak Sinyor Sebeniko, Venedik elilii srasnda Mustafann karlat Ciyovani Daryo, Trezivano, Andrea Griti ile Loredano.

271

272

6.5.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Roman batan sona yazar anlatcnn

hkimiyetindedir. Bak as da buna bal olarak tanrsal bak asdr. Kahramanlarn ruh zmlemeleri yazar anlatc tarafndan okuyuculara aksettirilmektedir. Yaksiin iini dn aydnlattk, imdi romana geelim (s. 68) gibi cmleler olduka sk grlmektedir ve eser, sohbet havas ierisinde yazlmtr.

6.5.1.5. Zaman Romann aktel zaman Eflk Seferi ile balar. Budan Seferi sonrasna kadar uzanr. Bu durumda Fatih Sultan Mehmetin son zamanlar ile II. Beyaztn ilk dnemleri romann snrlar ierisindedir. Tespit edilebilen en net tarih 1462 yldr. Eflk zerine yaplan sefer bu tarihle balar. Romann son iareti de Budan seferidir ve bu sefer 1484 yl ierisindedir. Bunlar romann ilk ve son tarihleridir, nlerde de yaanan olaylara ahit olunabilir. Demek ki romann yaklak olarak yirmi be, otuz yllk bir dnemi kapsad sylenebilir. Romanda kozmik zaman unsurlarna da rastlanmaktadr. 1462 ylnn ilkbaharnda idi (s. 51) be on dakika kadar (31) Romanda geriye dnler, zetlemeler de sklkla kullanlr.
Alay, ehrin dndaki byk meydana gelince Vilad, atn ileri srd, uzun bir gevezelik yapt, yirmi yldanberi Trklerle kendi arasnda geen ileri anlatt, bir zamanlar II. Murad tarafndan Geliboluda nasl zindana konulduunu syledi, oradan kurtulur kurtulmaz Macarlarla elbirlii yapp giritii savalar sayp dkt, 1444teki Varna boazlamasnda ve Jan Hunyadla beraber bozguna urad zaman Trklerden c almaa nasl yemin ettiini hikye etti ve sonra haykrd (s. 29).

leri atlamalar ve geriye dnlerle roman devirler hakknda bilgi sunar. zellikle II. Murat devri ayrntlarnn byk bir ksm tamamlanm grnr. Bu romanda ilkbahar mevsiminin, akn mevsimi olmas nedeniyle sklkla vurguland da grlr.

273

6.5.1.6. Mekn Romann ilk geni mekn Eflktr. Voyvodann kilise nndeki meydanlkta bir elence alay kurduu ve buradaki elence kaynann da insan cesetleri olduu grlr. Bkre yolunda akrc Hamza Paa ve ekibi pusuya drlr. Romann ikinci blmnde geni mekn stanbul ile balar. Mustafa, Fatihe aabeyinin bandan geenleri anlatmak iin stanbula gelir. Eflk Seferi iin yola dzlen ordu, Tuna Nehrini geer, donanma da Karadeniz yolu ile Tunaya girer ve Vidine kadar kar. Eflk halk evlerinde oturmam, Krontad denilen yere kamtr. Vilad, Budapete ve Moldovyadan yardm beklemekte ve buralara srekli eliler yollamaktadr. Eflk sorunu kapandktan sonra Mustafa, Laybaha gelir. Buradan sonra Silliye gidilir. stirya mntkasndaki tarih kasabaya ulalr. Buradan aradn bulamadan dnen Mustafa, babuunun yanna dner. Aknclar yollarna devam ederlerken Bozazis civarnda kendilerini bir ordunun beklediini haber alrlar. Bozazis Semendireden otuz bin adm uzaktadr (s.125). Maryann karlmasnn ardndan onun izine den ve bir vesile ile Viladn kaarak Bkree geldiini gren Mustafa, Bkre Sarayna girer ve Voyvoday ldrdkten sonra Tuna kylar boyunca ilerler. Sonraki seferde hedef, Dalmaya olacaktr. Mustafa Sadbar Ayana gidip geidi kontrol etmekle grevlendirilir. Buray amaya allrken baskna urar ve esir edilerek Sebenikoya gtrlr. skender Paa ise geride Rayfin, Friyola, Zikeni, Lori, Oberlaybah ve Zara etrafna ular. Uzun zaman sonra esaretten kurtulan Trkler yolda grdkleri bir kylden aknclarn yerini renirler. Onlarn Arnavutluk ve kodraya sefer atklarn renince, evlerine gitmeden atlarn kodraya evirirler. Derin Suyu geilerek Oblika denilen yerden ve Boyana Suyundan ileriye doru uzanan kyleri ele geirirler. kodra Gl ile Boyana arasndaki gidi geli de Katilinada iki kadrga ile yaplr. Aknclar, Paada denilen yerde ahap bir kale kurarlar. Toplar ve erzaklar da Geri ay nne yerletirilmitir. mer Bey ile Mustafa, Venedikliler zerine bir akn dzenlerler. Mustafa Frioul snrnda Ger Suyu nnde bulunacaktr. mer Beyin askerleri Gradiska nnde toplanmtr. Burada Venediklileri yenilgiye

274

uratmlar ve kylere ilerlemilerdir. Odini zelzeleye veren Trkler, zonzo ile Taglimento arasndaki ovada dolamlardr. Buralarda elde edilen ganimetlerin ardndan Piyav Nehri etrafndaki mntkaya yaylrlar. Medea ve Formonsdalar arasnda toplanan aknclar Dirayher Tipsi Dandan Trogloya kadar uzanan yollarda, kayalklarda ilerlerler. Tarvis Boazlar alr ve Levabel Boazna ulalr. Bundan sonra Mustafann Venedik elilii ile Venedike gittiini grrz. Venedik dnnde Gedik Ahmet Paa ile birlikte sefere karlar. Ege Denizinde ilerleyerek Santamoz Adasna yanalr. Leonardo bulunamaynca Zanta Adasna gidilir, Napoliye kaan prensin ardndan gitmek isteyen donanmaya talya yolu grnr. Kefelonya ve Avlonya alndktan sonra Poyla kylarna gidilir ve Otranto limanna demir atlr. Kalabra mntkas ele geirilir, Roma yolu adm adm alr. Bu srada Osimo ehrinin hkimi himaye ister. Fatihe bu himayeyi sormak iin stanbula dnen Mustafaya Fatih, seferin durdurulduunu syler. Kendisine de evine gitmesi iin izin verir. Semendere yolunda Mustafa, Eralya Ky, Irmak ve Baygnly geer. Evinde bir sre dinlendikten sonra yeni aknlara zaman gelir. Mustafa artk herkesin tanyp sevdii bir insan olmutur. Frattan Savaya kadar onun kahramanlklar anlatlr. Avusturya aknnda baba ve oul birlikte bulunurlar. Mustafa stiryada beinci, Karinitada altnc, Karniolda yedinci kez buluur. Buradan olunun frkasna ynelen Mustafa, Vilah yaknlarnda olu ile buluur. Malko Olu Bali Beyin ars zerine Mustafa Lehistana geer. Silistreye yollanr. Lehistan Kral Karabudana gz diker ve Budanllar haraca balar. Bu nedenle aknclar Sert Irma nnden Budana geerler. Dinyester zerinde bulunan Srka, Derekzeni, Kankuga, Kelebanya, Balslav, Hali, Zidakon, Sambor, Drahopi, Saana, Yaroslav ele geirilir. Lehistann aalarnda len arkadalar iin mezarlar etiren Mustafann zerine bir kaya yuvarlanr ve Mustafa bu kayann altnda kalr. Aknclar, onu bir arabaya koyarlar ve Yaa gelirler. Kendisinin dman olan Yaksiin Macar elisi olarak stanbulda olduunu renen Mustafa hastaln yenmeye alr ve bu elinin dnn bekler. Nihayet onun Eskihisarlka geleceini renir. Trk topra olmayan ve Macar snrnda bulunan Belgratta pusu kuran Mustafa, Yaksii ldrr ve kendisi de burada lr. Bunlar romann d meknna ait yerlerdir. Bunlar dnda bir de anlan yerler vardr. Karahisar, Ankara, Bolu, Ktahya, Mentee, Saruhan, Aydn, Biga, Bursa, Meri,

275

Aliye, Amasya, Kesriye, Serez, Sofya, Nibolu, Zagra, orlu, Gelibolu, Srbiye, skp, rigz, Limni, Selanik, Ger, Engr, Medea, Kormons, Tagliyamento Viyana, talya, Roma, Midilli, Hrvatistan, Dalmaya, Alp Dalar, Dravalar, Rodofsvert, Nstadel, g, Hoflayn, Siti Manastr, Transilvanya, stirya, Morava, Hindistan, Segedin, Praova, Almanya, Floransa, Paris, Mora, Atina, Vatikan, Gradiska, zonzo Baltk Kylar Balkanlar ve Orta Avrupa romanda ad geen yerler olarak saylabilir. Romanda i meknlarn da kurguland grlr. Anlan ilk i mekn Voyvodann Eflktaki saraynn yatak odasdr. Buradaki sedir zerinde Vilad, hamile olan sevgilisini ldrr. kinci i mekn stanbuldaki Eski Saraydr. Fatih ile Mustafa burada karlarlar ve birbirlerine snrlar. Eflk Sava srasnda Mustafa bir adrda kalr. Ayrca sadrazam adr da okuyuculara anlatlr. Sonra Laybaha varlr. Laybah maceras srasnda Mustafa ve arkadalar Baron Lindenin evine girerler. Yazar bu evi yle tasvir eder:
Koyu bir loluk ve bu derin sszlk eve gerekten bir zinden biimi veriyordu. Yalnz bu zinden ok temizdi, talk prl prld, merdivenlerde bir fiske toz yoktu. Hele yukarda ilk karlalan salon, hnerli bir elden km zarif bir kafese benziyordu. Lkin ku yoktu, botu. Venedik mal avizeler, ksz gzlerini bu bolua evirmilerdi, gaml gaml bakyorlard (s. 91).

Bu blmn i meknlardan bir dieri de kilisedir. Bu kilisedeki ikonlar ve gravrler anlatlm; anlarn al tasvir edilmitir. Posbyk Mihalin ky evini anlatan yazar, burasn yle tantr:
Yemek bittikten sonra sofrann yerine yatak serildi. Posbyk Mihalin evinde, Trk evlerinde olduu gibi seva, Hind kumalardan yaplma ykler dolusu yatak yoktu. oluk ocuk birer keye bzlp yatarlard. O sebeple misafire de ancak be kebeyi st ste koyarak bir yatak yapmlard. Yorgan yerine de bir yam veriyorlard (s. 169).

Sonraki blmde anlan bir dier i mekn Edirnedeki Yeni Saraydr. Fatih, Mustafay Semendere Beyi olduktan sonra burada kabul eder. Saray bahesini yazar yle anlatr:
Tuncann, drt yann evreledii bu bahe, o devre gre esiz bir gzellik

276

tayordu. Bir yan, Sarahane kprsne kadar uzayan bir koru ile rtl olup bu koruda tavandan parsa kadar her eid hayvan retilmidi. Fatih, korunun daha ilerisindeki geni imenlikte, Adalet kk denilen yerde bulunuyordu. Hava gzel ve pek gzel olduu imenler zerine ihramlar serdirerek ve arkasn altn toplu diree vererek sabah savas sryordu (s. 308).

Bu romanda da aknlarn ve seferlerin anlatlmas dolaysyla olduka geni bir coraf evre ile karlald grlr. mekn kurgular var olmakla birlikte sayca azdr. meknn azl, aknc ruha sahip kahramann n plana alnmas nedeniyledir. Mustafa evine dahi ok ksa aralklarla girebilmektedir. Onlar da dnk insanlardr ve onlar iin bir yere bal olmak, lmle e deerdir.

6.5.2. Romann Biimsel zellikleri 6.5.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Romanda tarih bir devrin konu edilmesi nedeniyle tarih roman kurgusu kullanlmtr. Merkeze yerletirilen kahraman, tarihlerde yer edinmemitir. Ancak onun merkezde olmasnn nedeni, tarihin asl sayfalar olarak deerlendirilen dnemleri ve unsurlar deerlendirebilmek iindir. Fatih Sultan Mehmet dnemi pek ok ynyle ele alnp incelenebilir. Ancak o devri aknclk faaliyetleri asndan deerlendirebilmek, alp tipinin devir iinde yaatlmasn takip edebilmek ancak ikinci dereceden bir kahramanla mmkn olabilmektedir. Yazar da bu unsuru kullanm ve romann atmasn bir intikam olarak kurmutur. Bu intikam, pek ok olayn kapsn aralayaca gibi, romann sonunu da ekillendirecektir. Roman belli bal balklar ile oluturulmutur. Giri, gelime ve sonu blmleri belirlenmitir. Birbirine bal olan iki vaka halkasndan olutuunu dndmz bu romann ana vakalar kendi ierisinde de kk vakalara blnmtr. Romann ilk bal Bir Voyvada Nasl Elenir? adn tar. Burada olayn giriini grrz. Osmanl maiyeti hile ile ele geirilmi ve buradaki Trklere akla hayale gelmedik ikenceler yaplmtr. Kara Muratn nasibine de kardei Mustafa tarafndan ie taklarak kebap yaplmak dmtr. te bu hn romann sonuna kadar yaar ve intikamn alnmasyla birlikte de roman biter.

277

Kazkl Voyvodann lm ikinci balktr. Bu blmde Voyvodann Mustafa ve Marya tarafndan ldrl anlatlr. Mustafann Eflk seferi sonrasnda Laybahta yaadklarnn ve Maryann karlna kadar olan gelimelerin anlatld blmdr. nc balk Akndan Aknadr. Yaplan seferler, Mustafann Semendire Beyi oluu, evlilii, Yaksii ldrmesi ve kendisinin de lmesi bu blmde anlatlr. Kurguda kimi zaman sakatlklara rastlanr. Yazar, aslnda ustaca vermesi gereken ayrntlar, aka sylemitir. Anlalmas gerekli grnen baka bir nokta vardr: Mustafa oraya nasl geldi?.. Biz bunu okuyucularmza anlatacaz (s. 157).

6.5.2.2. Anlatm Teknikleri Yazar bu romannda da tarih vesikalar romana tamaya devam etmitir. Bata Hammer olmak zere yerli ve yabanc kaynaklardan alntlar yapmtr. Eserin kurgusunu bu alntlar tekil etmese de yazar, onlar kendi llerinde romana yerletirmitir. Yazarn kulland ikinci bir anlatm teknii de zetlemedir. Yazar, romanda zetleme tekniine ska yer vermitir. Tarih dnemleri yanstyor olmann verdii skntlardan biri olarak, uzun sreleri anlatabilme abas, zetleme tekniinin romanda kullanlmasn gerekli klmtr.
te o Yaksi hnzr Kara Murad evirme ettirdikten sonra ocuu buraya yolluyor. Kk aknc dn gece ben uyurken geldi. Ulak olduunu syleyip sizdarlara kale kapsn atrm. Beni uykudan uyandrd, kaziyeyi bildirdi. Yaksi bizim k yola vururken bir keye ekmi, btn bu ileri Voyvoda ile evketl hnkrn arasn amak iin yaptrdn fsldam. Gya Vilad, drt yz Macar delikanlsn atee vurasym. Yaksi te bundan hnclanp dzen kurmu ve Vild bir kmaza sokmu imi (s. 45).

Yazarn kulland bir dier teknik diyalogdur. Diyalog yntemi sayesinde okuyucunun zihni dalmam ve anlatm kolaylamtr.
Ben de Paalym, aamla birlikte Vidinden geldim. Aan kim? Aknc Kara Murad benim z kardeimdir, aamdr. Nerede o imdi?

278

Kzl cinli (arab) iip kendinden geti, ipe sarld, bir katra atld, gtrld (s. 27).

Telmihler bu romanda sklkla kullanlr. Bylece devir hakknda bilgiler edinildii gibi gemie ya da gelecee ynelik baz olaylar hakknda da bilgi sahibi olunabilir. Yazar, kendi roman kahramanlarna da atflar yapar: Ben Trklerin krallar avladn bilirim. Rahmetli kardeim, Alp Sevindiin Bulgar kraln nasl kafese koyduunu sk sk syleyip dururdu. Ne ben Sevindikten aaym, ne bu voyvoda bir Bulgar kralndan stndr (s. 47). Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de tasvirdir.
Geride kalan ordu, dz bir imenlik zerinde ar ar yrr gibi sray ve sra aralklarn bozmadan suyu aan aknclarn ne yaman bir hner gsterdiklerini pek iyi anlyordu ve karde ruhunda, karde bileinde beliren bu hneri seyrederken yksek bir kvan duyuyordu. Suyu byle geen bu kahramanlarn daarl da ayni biimde aacaklarn dnmek o kvanc ykselttike ykseltiyordu. Aknclarn kar yakada karya klar da seyrine doyulmaz bir sahne tekil ediyordu. Boyunlarna kadar suya gml atlarn topra grr grmez gerdanlarn uzatlar, boylarn ykselterek karaya adm atlar, yenip getikleri suya gemi olsun der gibi balarn dndrp baklar, neeli neeli kineyileri ayr bir gzellikti. Vensn denizden douunu heykelile canlandran ve o efsaneyi gerekletiren sanatkr, eer u aknclarn sudan karaya klarn grseydi mutlaka yapt heykeli krard, bu hakikati mermerletirmee savard (s. 60).

6.5.2.3. Dil ve slup Romann dili olduka basit ve sadedir. Bu sadelik romann poplerliinden kaynaklanmaktadr. Romanda kimi dil zelliklerine rastlanmaktadr: Yabanc isimleri Trke kullanmlarna uygun olarak veren yazar, yabanc yer adlarn da Trkede okunduu ekliyle vermitir. lkelerin farkl isimlerinden ve yerel syleyilerden de sz eden yazar, bunlar romannda rneklemitir. Ulahlarn Praova dedikleri Krontad (s. 51). Viyana (Be)

279

Sz sanatlarna rastlanmaktadr. Bunlardan en ok grleni benzetme sanatdr. Benzetme sanatna rnek olarak Fatih ile Mustafann u konumasn rnek gsterebiliriz: Ben akncym ulu hnkr. Aknc buluta benzer, aar, geer (s.50). Hsni talil sanatna da rastlarz: Gne, doudaki beiinden frlamt, Trk aknclarnn dalgalar nallara nasl inettiklerini grmek iin ufuktan boynunu uzatyordu (s. 56). Tasvir romann bir dier sanatdr: Gerilen boyun, ien damarlar, sertleen ehre, kuvvetin her biiminde beliren gzelliklerden birer para tayordu. Lybahllar bu gzellikleri seziyorlar ve imrene imrene bakyorlard (s. 91). Tekrarlanan kelimelere ve klie ifadelere bu romanda da rastlarz. Kii adlandrmalarnda sfatlar grlr. rnein Kk Aknc tabiri Mustafann ilk zamanlarn anlatan bir sfatlamadr. Argonun ve kfre yakn kaba szlerin de romanda grldn syleyebiliriz: Kancklk, orospoluluk (s.27). erefsiz bir zafer (s. 29). Yazar, romanda zdeyilere sklkla yer verir: Aknc kan sarayda su olur, durulur (s. 47). Deyim ve ataszlerinin de kullanld grlr: Rzgra kstek vurulmaz (s.48). At svarisini tanr (s.59). St dkm kedi (s. 110). plaklar iinde don giyenler bey saylr, Krler arasnda alarn hnkr tannmas (s. 65). Yazarn slubunda romantik bir bak sezilir. Taraf bellidir ve tutumu olduka belirgindir. Kahramanlar hakknda genellikle belirli yorumlar vardr:

280

Bizim kk Mustafa (s. 71) Yazarn slubunun destan slubu olduu grlmektedir. Mustafa, Osmanlnn en nemli unsurlarndan olan aknclarn yalnzca bir tanesidir. Onun gibi pek ok aknc vardr. Mustafalar, Onun gibi aknclar, kardeleri gibi kelimelerle yazar, kiileri belirsizletirmitir. Burada ama, roman destana yaklatrmaktr. Mustafa romann kurgusu nedeniyle merkezdedir ancak onun yannda savaan nice kahraman da romann destan slubunun bir parasdr. Yazar, alntlara sklkla yer vermitir. zellikle aknclarn mar olarak syledikleri arklar eserin slubunu olduka hareketlendirmitir. Gnlden yrk ata m bindin? bunlarn en gzellerinden birisidir. (s. 122) Mustafa seferden dndnde evinde duyduu ninni de romana olduka gzel bir hava katmtr. Halk kltr unsurlar bu romanda olduka belirgindir. Eserde yine destan unsurlarna rastlanmtr. Alangova hikyesinin romanda tekrarlarla vurgulandn grrz.

6.5.3. Romann Tematik Yaps 6.5.3.1. Dnem Romann temas aknclk ve aknlardr. Eserde Fatih Sultan Mehmet dnemi aknlarnn ilendii grlmektedir. Ayrca romann sonlarna doru padiahn deimesinden, Cem Sultan ile ilgili olan arpmadan da bahsedilmektedir. Romann merkezinde padiahlar deil, aknclar olduu iin aknlarn hz kesmeden devam ettii de grlmektedir.

6.5.3.2. Temalar 6.5.3.2.1. Trk Yazar Trk bu romannda da byk bir gurur ve zevkle anlatmaktadr. Hatta bu dncelerini Laybah papaznn azndan yle aktarr:
Bu geli ne sel geliine benzer, ne de kasrgaya. Hatta tufana da benzemez. Peygamber Nuh, Allahtan yardm grp bir gemi yapt, yeryzn kaplyan yamur aknndan kurtuldu. Eer o peygamberi saran Trk akn olsayd kurtulua imkn bulunamazd. nk Trkler, denizde yzen gemileri de atla kovalamaktan

281

ekinmezler. Onlarn elinden kurtulmak iin ne maara kovuu para eder, ne orman ovuu. Trkn gz her yeri grr ve eli her yere uzanr (s. 77).

6.5.3.2.2. Aknclar Bu roman aknclarn romandr ve romanda onlarn erdemlerinden bahsedilmektedir. Aknclarn hayatlarnn sava ve galibiyete bal olduunu anlatan yazar, tarihin en anl sayfalar olarak onlarn aknlarn gstermektedir. Yz bin aknc yz bin yldrm demekti (s. 51). Onlar u veya bu milleti yenmek iin deil, kreyi Trk klcna boyun idirtmek iin urayorlard (s. 51). 6.5.3.2.3. Kzl Elma Burada Kzl Elma lksnn devrine uygun bir biimde anlatldn grrz.
Kzlelma, Trkn stnldr. Bizim millet, var olur olmaz diili erkekli tek bir dilee kapld, baka milletlerden stn yaamak lksne baland. Gkten Tanr m haykrd, yerden bir az m grnp haber verdi, bunu pek bilmiyorum ama Trk, yeryznde stn olmak iin Kzlelmaya gitmek gerek olduunu rendi ve yola kt. te o gn, Trk yrr, Kzlelmay arar. Nefes alr gibi biraz durdu ve gene sze balad. Ben diyeyim be bin, sen de on bin yl, bu yry srp gidiyor. Binbir lke atk, binbir milletle tantk. Hangi ulusla karlatksa stn ktk, onlara hem gcmz tanttk, hem g verdik, kszlara k dattk, plaklar giydirdik, alar doyurduk. Fakat Kzlelma ileride, gene ileride idi. Onun iin biz de durmadk yrdk. Her milletten stn ka ka bugne erdik. Ey, Kzlelma? O gene ileride. Bugnedek yeryznde en stn millet olarak yaayan Trk, Kzlelmaya varmak zlemile durmadan, dinlenmeden gene yryecektir. Onu bulmak iin yaplan bu yry milletimizin her eyden, her varlktan stn olduunu belirten bir canllktr. Kzlelma, stnln sonudur. Biz ite o sona ermek iin yryoruz. Ne gne kadar yryeceiz Bey! Gne srnceye kadar. Trkn durduu gn kyamet kopar oul. Biz yryelim ki u topran alt stne gelmesin! (s. 284-285).

6.5.3.2.4. Ortaa Karanl Yazar Orta ada Avrupann yaad karanl romann pek ok yerinde aklamaktadr. Dkler, baronlar ve valyelerle dolu olan bu tarihi Tann eletirdiini

282

grrz.
Ortaa Avrupasnda sz hkm onlarnd, keyif onlarnd. Dk, baron ve valye olmyan bir Avrupal nihayet bir kle olup doduu gnden lp kurtulduu gne kadar srtndan asilzade kams eksik olmazd, btn mr bir atoyu enlendirmek iin didinmekle geerdi. Gene bir Ortaa Avrupalsnn yeryznde hibir hakk, hatta sevmek hakk yoktu (s. 8384).

6.5.3.2.5. Dil Romanda aknclarn birden fazla dil bildikleri grlr. Mustafa henz ocuk denilebilecek bir yata iken yabanc dil bilmektedir. Yazar bunun sebebini yle aklar: Aknclar, Srptan, Ulahtan, Macardan, Alamandan boyuna tutsak yakalamak ve onlar kendi topraklarnda, evlerinde altrmak dolaysile birok dil belleyen kimselerdi. Hemen hepsi komu milletlerin dillerini konuabilirlerdi (s. 88). 6.5.3.2.6. Kapitlasyonlar Romanda kapitlasyonlarn temeli olarak Viyanaya giden Mustafann verdii bir teminat gsterilir. Venedik doju stanbulda bir balyoz bulundurmak istediklerini ve bu balyozun getirdii mallardan vergi alnmamasn rica etmitir. Mustafa bu artn arlnn farkna varamam ve kabul etmitir. Yazar bu durumu yle aklar:
Mustafann nem verdii nokta toprak ileri ve bir de para maslahat idi. Arnavudlukla Moradan, Limniden Venediklilerin vazgemelerini, hazineye bir rpda yz bin ve her ylda on bin altn verilmesini temin ettikten sonra bir balyozun getirtecei mallardan ba alnmamasn ufak bir ey gryordu. Kapitlsyonlara temel kuracak olan bu artn arln Mustafa deil, o devrin en akll vezirleri de kavryamazlard. Esasen herhangi kt bir ii klla dzeltmek kudretini tayan Mustafalar ve Trk devlet adamlar byle ince hesablara deer vermemekte hakl dahi saylabilirlerdi (s.339340).

6.5.3.2.7. Sancak Savalar srasnda atmay idare edecek komutanlar ve birlikleri kollara ayrlmakta ve bu kollar birbirlerinden sancaklar ile ayrlmaktadr. Sancaklar, kiinin aidiyetini ve blnn maneviyatn simgeleyen bir unsur olarak deerlendirilmitir. 6.5.3.2.8. Din Adamlar Romanda Hristiyan din adamlarna kar menfi bir tavrn olduu sezilir. Onlarn Romaya para yollayabilmek amacyla haktan srekli para aldklar ve halk olduka

283

ar koullar altnda yaattklar sylenir. Kendileri de Skolstik dncenin ycelticileri olarak refah iinde yaamaktadrlar. Trkler bu adaletsizlii kabullenememektedirler.

6.5.3.2.9. Kilise Kilise bir ibadet merkezi olarak eletiriye ya da taassuba uramaz. Ancak devlet ilerine olan mdahalesinden ve insanlara ykledii eziyetlerden dolay eletirilir. Bir de Aknclar, kiliselerin elinde olan mallar alp halka datmaktadrlar. Bunun nedeni de oradaki mallarn ve paralarn Hal Seferlerinde kullanlmak zere toplanmasdr. Bu nedenle aknclar, gittikleri yerlerde kilisenin mallarn alp fakir fukaraya datrlar. Mustafaya gre Kilise plak kaldka insanlarn srt ak kalmaktan kurtulur. Keiin al halkn doyumudur (s. 85). 6.5.3.2.10. Kadn Romanda Trk kadnlarnn yceltildii grlr. Bir Trkn ancak Trk ile evlenebileceini syleyen yazar, Mustafaya unlar syletir: Trk, Trkle evlenir. Elma dalna zm as yaplmaz (s. 300). 6.5.3.2.11. ntikam Romann temel atmas olan vaka zinciri intikam duygusu zerine kuruludur. Aabeyinin intikamn almak iin yaayan Mustafa, onun kann yerde koymayacak ve intikamn alacaktr. 6.5.3.2.12. Pusu Eserde Trkn karna kma cesareti olmayan insanlarn pusu yoluna bavurduunu grrz. Yazara gre Trk ak ovalarda, enginlerde yakalayamayan ve onu durduramayan dmanlar ancak bu yolla Trklerin karsna kabilmektedir. 6.5.3.2.13. Kallelik hanet ve namertlik romanda sklkla konu edilmitir. Vatana ihanet, kiiye ihanet romanda sk sk karmza kmaktadr. Kallelik olarak deerlendirilebilecek davranlara da romanda rastlanmaktadr. lm halinde bulunan can dmanna bir yudum su vermeye alan Mustafa, o dman tarafndan hanerlenecektir.

284

6.5.3.2.14. Sava Elenceleri Eflk seferine giden ordu, hcum emrini ald gnn ncesinde sevinten yerinde duramamaktadr. Silahlar bilenmi, atlar gzelce tmar edilmitir. At ve mzrak elenceleri ile eitli elenceler yaplmtr. Trkn lmekten korkmad ve sava bir gurur olarak grd anlatlmaktadr. Aknclar da akn peinde iken arklar, marlar ve kayabalar sylemektedirler. 6.5.3.2.15. Esaret Bir aknc iin zillet demek olan esaret, Mustafann bana gelecektir. Ancak bu esaret, Osmanlya kar duyulan korku nedeniyle misafirlik eklinde olur. Mustafa ve arkadalarnn yaralar iyiletirilir ve papaz efendi daima onlara Hristiyan olmalar iin bask yapar. Aknclar sonunda buradan karak evlerine dnmeyi baarrlar. 6.5.3.2.16. Esir Romanda Mustafann Eflk snrndan dil ad verilen esirler almaya altn grrz. Bu esirler dmana ait bilgiler edinebilmek iin kullanlmaktadr. Mustafa esirine gayet iyi davranarak onun hayatn kurtaracaktr ve arkadalk kuracaktr. 6.5.3.2.17. Hediyeleme Romanda hediyeleme temas da nemlidir. nk bir aknc ancak kendisine yakan hediyeyi almaktadr. Onlarn gzleri altnda deil, paladadr. Fatih ok sevdii Mustafaya bu nedenle gayet sade bir haner edecektir. Ancak bu haner aknc ii olacaktr. Tek zellii tavnn tam verilmesidir.

6.5.4. Romann Popler Tarih Romanclk Asndan Deerlendirilmesi Yazar, tarih bir dnemi, edebiyat sanatnn snrlar erevesinde ele ald ve romannn konusunu artk mazi olmu bir zamandan ald iin, eser tarih roman olarak deerlendirilmelidir. Tarih gerek kiiler, romanda sadece devrin arka plan olarak verilmitir. Fatih Sultan Mehmet romann bir iki blmnde belirli ekillerde romana gelmitir ancak onun seferleri, lm, evlilikleri gibi zel hayata dair meseleleri romana dahil edilmemitir. Romanda Trk tarihinin en anl sayfalarndan olan aknclk geleneinin anlatld grlr. Merkeze alnan bir olay erevesinde aknclk konu edilmitir.

285

Turhan Tan Trk bir yazardr. Bu nedenle eserde Trklk duygusu olduka belirgindir. Romanc, Trk tarihi ve Trklk asndan nemli grd konulara ynelerek, bu konudaki grlerini halka da yanstmtr. Romanda tarafsz olmad grlr. Duygularn aka belli etmekten ekinmemitir. Trkln karsnda olan her ey Tann da eletirisine maruz kalr. Eser bu ynyle de poplerlik sahasna girmektedir. Yazarn casusluk, iddet ve ak konularna temas etmesi, okuyucunun duygu boalmn salamas asndan nemlidir. Voyvodann anlatld satrlar, tyler rpertici denilecek kadar sert ve ikence dolu, iddet dolu sahnelerdir. Yazarn bu sahneleri ok sert vermekteki amacnn okuyucunun mill duygularn canl tutmak olduu dnlebilir. Bu tr mesajlar da popler romanlarn bir zelliidir. Yazar eserinde sk sk tasvirlere, tahlillere, diyaloglara, alntlara ve tarih vesikalara yer vermektedir. Bununla birlikte merak duygusunu srekli tetikleyecek sahneleri de romana yerletirmitir. Eseri okuyan, bir sahneden dierine gemektedir. Tesadfler de romann kurgusunda sklkla yer alr. Bazen eserin inandrcln yitirmesine yol aan bu hususlar, roman popler trn snrlarna dhil etmektedir. Tan, romanda geriye dnlerle vaka zamanlarn geniletmitir. Genileyen bu vaka zamanlarnda yazarn sk sk aklayc bilgiler verdii grlmektedir. Yazar, hemen her romannda olduu gibi vakay keserek araya girmi ve okuyucu ile uzun sohbetlere girimitir. Bu sohbetlerinde kimi klie ifadeler de gze arpmaktadr. rnein ylk olaynn aktarlmas Timurlenkte de bu eserde de karmza kmaktadr. Kendini tekrar genellikle popler romanclarn balarna gelen bir durumdur. Eserin dil zellikleri de romann popler olmasn salar. Yazar, basit ve akc bir dil kullanlmtr. slup airane ve destansdr. Olaylar, sinematik bir biimde okuyucuya sunulmutur. Tm bu sylediklerimizden de anlalabilecei gibi Akndan Akna, Turhan Tann popler tarih roman zelliklerini tayan bir dier eseridir.

286

6.6. CEM SULTAN 36 Maceralar, ihtiraslar, straplar ve aklarile Cem; belki seksen defa daha yazlabilir. Lkin M. Turhan Beyin eserinde mevzuu hem stadane derlenip toplanmtr, hem kendi nevindeki romanlarn muhakkak en yksei olmutur (F.O. 1934, 4).

6.6.1. Romann Yapsal zellikleri 6.6.1.1. Vaka Romanda Fatih Sultan Mehmetin kk olu ehzade Cem Sultann hayat anlatlr.

6.6.1.2. zet Fatih Sultan Mehmetin Gebzede lmesinin ardndan Nianc Vezir, Cem Sultana da II. Beyazta da durumu bildiren birer mektup yollar. Tecrbeli vezirin gnl; atlganln, mertliini ve cesaretini bildii Cem Sultandan yanadr. Bu nedenle yapmamas gerektii halde ona da bir ulak gnderir. II. Beyazta giden Keklik Mustafa grev bilinci tayan birisi olarak menzilleri sratle aar ancak Cem Sultana gidecek olan ulak Leylek Murat yolda hem oyalanr hem de Hac elebi adl bir eyhin maiyetinde grd bir dilbere tutularak onlarn yanna gider ve zamann gemesine neden olur. Cem Sultann aleyhinde olan Hac elebi, Leylek Murattan baz bilgileri aldktan ve yazlan mektubu grdkten sonra Fatihin ldn anlar. Karaman vilayetinde bulunmas nedeniyle de gecenin ge bir vaktinde Cem Sultann evine gelerek ona manevi iaretilerin kendisine grndn ve babasnn ldn haber verdiklerini syler. Cem Sultan bu habere inanmak istemez ve elebiyi bir ekilde yollar. Ancak padiahlk hlyas ruhuna girer ve ncelikle sevgilisi renin odasna giderek ondan kimi fikirler alr, sonra da annesinin yanna urar. Annesinin de II. Beyazt ile mcadele etmesi ynndeki desteinin ardndan hazrlklara balar. ki karde arasnda savalar yaplr. Bursada yaplan sava Ayas Paann yetersizlii sebebiyle Cem Sultan kazanmak zeredir ancak Lala Yakup Paa, II. Beyazt ile dostlamak istei nedeniyle bir trl Ayas Paann zerine yrmez. Nihayetinde ihanet emberi dnmeye balar. Cem Sultan kendisine en ok bal grd kiileri

36

M. Turhan Tan, Cem Sultan, Remzi Kitabevi, stanbul 1946.

287

birer birer kaybeder. Ordusu ile Yeniehire gelen Cem, burada daha nceden hazrlanm planlar erevesinde ordusunu kaybeder. Cem ve en yakn arkadalar areyi kamakta bulurlar. ehzade kendisine ok ar gelecek eyler yaad bu ka esnasnda olduka zor zamanlar geirir ve Konyaya gelir. Buradan Msra geen Cem, Rados valyelerine bir mektup yazar ve onlardan gelen olumlu cevap zerine yola karlar. Cem, kendilerini almaya gelen gemiye binerken, ihanetini rendii ren ile karlama imkn bulur ve onu boularak lmeye mahkm eder. Avrupaya snmak zorunda kalan Cem Sultann hayatnda karmakark olaylar yaanr. mr kuru bir yaprak gibi oradan oraya savrulmakla geer. Kimi zaman kendisini derinden etkileyen aklar yaar. Kimi zaman da en sevdii dostlarn yitirdiini gzleriyle grr. Kama teebbs baarszlkla sonulanr, mrnn son zamanlarnda Vatikana gelen Cem, burada hayli skntl zamanlar geirir. Kendisini kurtarmak iin canla bala mcadele eden Fransz Kral Sekizinci arl ile birlikte gitmeye hazrlanan Ceme Vatikanda candan sevip baland arkada bir bardak erbet verir ve bu erbetin ierisinde zehir vardr. kinci bir zehir de II. Beyaztn yollad Mustafann taranda gizlidir. Cem iki zehri ayn gnde alr ve birka gnlk bir hastalk devresinden sonra vefat eder. Cenazesi daha sonra Bursaya naklettirilir.

6.6.1.3. ahs Kadrosu Romann ahs kadrosu olduka kalabalktr. Cem Sultan zaten bir ehzade olarak kendi maiyetinde pek ok kii bulundurmaktadr. Bununla birlikte onun evresi ile ilikileri de bu romanda incelenmitir. Romann temel kart gc olan Beyaztn ailesi ve maiyeti de romanda konu edilmitir. Ayrca ehzade Cem ile Beyazt arasnda geen mcadeleye katlan devlet adamlar, eliler vardr. Romann ikinci safhas olarak deerlendirilebilecek olan ve romann esas dramn meydana getiren Avrupa sayfasnda valyelerden papalara ve Cemin gnlnde yer eden gzellere kadar pek ok ahs romanda grlmektedir. Avrupada Cemin srekli olarak yer deitirmesine bal olarak ahs saysnda ve dzeninde de farkllklar vardr. Cem Sultan Romann ana kahraman, esere ismini de veren Cem Sultandr. Cem Sultan, Fatih Sultan Mehmetin kk oludur.

288

II. Beyazt Cem Sultann roman boyunca mcadele ierisinde bulunduu kar g II. Beyazttr. Fatihin byk olu olan Beyazt, tahtn varisidir ancak Cem kadar yiit, atlgan olarak grlmemektedir. Dimitriyos Cemin ilk blmde yer alan kar glerinden birisi de renin babas Dimitriyostur. Dimitriyos, Osmanl saltanatna dman olan ve bu saltanatn dnya zerinden silinmesini isteyen bir kiidir. Cem Sultann sava alannda yalnz kalmasnn ardnda bu isim yatar. Dimitriyos, Gedik Ahmet Paa tarafndan dili koparlmak ve boulmak suretiyle ldrlr. Sinan Paa Romann bir dier kar gc, Sinan Paadr. Sinan Paa, II. Beyaztn enitesidir ve Cem Sultana giden eliyi ldrtr. Lala Yakup Paa Cem Sultann ilk blmde karsnda bulunan bir dier kar g de Lala Yakup Paadr. Lala Yakup Paa, Mahi olarak tanyp sevdii renin telkinleri, Dimitriyosun dzenleri ve karakterindeki hrs nedeniyle, Cemin karsna geer ve onu felakete srkleyen isimlerden birisi olur. Mustafa Romanda Cemin karsnda olan bir dier kii de Kapc Mustafadr. Mustafa Dimitriyostan kzn istemi ve onunla evlenme hayalleri kurmutur. Cemin bu kz bomasnn ardndan ona dman olan Mustafa, II. Beyaztn yannda yer alr ve Cemin salarna zehirli tara vuran el olur. Don Juan Cem Sultann lmne neden olan bir dier isim Don Juandr. Olduka ikiyzl bir yaklam gstermi, Cem ile candan arkada gibi davranm ve nihayet ona verdii bir bardak erbetin ierisine zehir katmtr. st ste gelen iki zehir, Cemi beklenenden daha erken bir biimde bu dnyadan ayrr.

289

Nianc Vezir Romann yardmc gc olarak karmzda bulunan ilk devlet adam Nianc Vezirdir. O, Fatihin lmn bildiren ilk mektubun Ceme ulamasn ok ister ancak bu dilei yerine gelmez. Kendisi de yenieriler elinde lr. Gedik Ahmet Paa Romanda devlet adam konumunda olan bir dier yardmc g, Gedik Ahmet Paadr. Bu vezir Cem Sultan ok sevmektedir ve onu yrekten desteklemektedir. II. Beyaztn hizmetinde bulunmasna ramen, Ceme yardmc olur ve onun kamas iin zaman hazrlar. arl Cem Sultann Avrupa topraklarnda geirdii sre ierisinde onun hayatnda nemli bir yer edinen ve Cem Sultan iin ok mcadele veren bir baka yardmc kii Savva Dkas arldr. Cem, bu gen ile ok gzel bir arkadal paylar. arl onu valyelerin elinden kurtarma areleri aramaya balaynca, Cem Sultan, valyelerce baka bir yere gtrlr. arl, bu iin peini brakmayp mcadele eder ancak valyeler tarafndan zehirlenir. Cem onun ldn duyduu zaman ok zlr. Fransa Kral Sekizinci arl Avrupada karmza kan yardmc glerden bir dier tarih kiilik Fransa Kraldr. Bu kral Cem Sultan Vatikann elinden kurtarr ancak ecel araya ok abuk girer. Onu serbest brakaca kesin grnen Kral, Cem Sultana bu mjdeyi verir ancak Cem, bu sz hasta yatanda duyar ve ok srmeden de vefat eder. ren Romannn ynlendirici gc Cem Sultann sevgilisi rendir. ren, Cemin yrekten sevdii bir kzdr ancak onun asl niyeti Osmanllardan intikam almaktr. Romann ilk blmdeki atmalarn renin entrikalar dourur. ren, Cemin Radosa gittii gn, onun gemisine gelir ve lm Cem Sultann eliyle olur. Leylek Murat Romann bir dier ynlendiricisi Leylek Murattr. Murat, Cem Sultana gidecek olan mektubu gtrmekte gafil davranm, hem canndan olmu hem de Cem Sultann babasnn lmnden ok ge haberdar olmasna neden olmutur.

290

Keklik Mustafa Bu balamda romann bir dier ynlendiricisi de Keklik Mustafadr. zerine ald vazifeyi laykyla yerine getirerek II. Beyazta, Fatihin lm haberini yetitirmi ve onun vaktinde gelerek tahta oturmasna vesile olmutur. Jimel Avrupa macerasnn ynlendirici gc Jimeldir. Jimel, Cem Sultann Romaya geliinde ona refakat eder ve bu refakat srasnda valyelerin Cem ile Fransa kraln buluturmamak iin her iki tarafa da farkl yalanlar sylediklerini renir. Durumu anlar ve Ceme sevgi duyar. lkesine dnd zaman krala bunlar anlatr ve romann seyrini deitirir. Kral, bu duyduklar zerine Cem Sultan Vatikandan alr. Ouz Romann alc gc Ouzdur. Ouz, Cem Sultann sevimli ve ya ok kk oludur. II. Beyazt saraynda bulunmaktadr. Hibir eyden haberi olmayan ve henz dadsnn yannda bulunan Ouz, amcasnn emri ile Dimitriyos tarafndan ldrlr. Dier ahslar Romanda Cem Sultana iten sevgilerle balanan ve onun Avrupa maceras srasnda yaad bunalmlarn ksa sreli de olsa dindiren kadn kahramanlar da vardr. Onlarn roman kurgusunu deitirecek etkileri olmamtr, sadece Cem Sultann yaad maceralar asndan nemlidirler. Bu kadnlardan ilki Ni Perisi adyla romanda ad geen ve Cemin neredeyse ilah bir mahiyette sevdii kadndr. Bu kadn evlidir ancak ufak srprizlerle Cemin gnlnde yer edinmeye alr. Cem de bu kadna tutku derecesinde balanr. Sassemage atosu sahibinin kz Philipine Helen, Cemin gnlnde yer eden bir dier kiidir. Cem Sultan ile bu kz arasnda cokun bir sevgi grlr ve birbirlerini ok severler, ancak Cemin srekli yer deitirmesi nedeniyle bu birliktelik yakc bir hasretle noktalanr. Cem Sultann hayatna giren nc kz D Bssonun yeeni Matmazel Maridir. Cem Sultan D Bssonun saraynda bulunduu srece bu kzla birlikte olur. Sofu Hseyin tarafndan hazrlanan kama plan olumlu netice verirse Cem, bu kz da yanna alarak gidecektir. Ancak, maiyetlerinde bulunan ann Mariye k olmas ve

291

duyduu kskanlk nedeniyle niyeti kar tarafa bildirmesi zerine bu plan da sonusuz kalr ve Cemin kurtulma mitleri biter. Cemin yaad son macera Vatikanda Papa Aleksandr Borjiyann kz Lukres ile yaad efsunlu ilikidir. Cennet ve Cehennem ad verilen elencelerle Cemi lgna eviren bu kz, kokusu keskin eitli mentollerle sevgilisini srekli kendinden geirerek, iradesini eline almaya alr. Ancak muvaffak olamaz. Cem, kurtulu mjdesini alr almaz bu kz ile yolunu ayrr. Romann bu zamana kadar anlmayan iki kahraman da, vakann bir baka atmasn yaamaktadrlar. Ayn erkein eleri olarak, zamannda birbirlerine di bileyen Glbahar Hatun ile iek Hatun arasndaki bu atma, oullarnn kaderi ile belirlenecektir. Glbahar Hatun, Sultan II. Beyaztn annesidir, iek Hatun ise Cem Sultann annesidir. Bu iki kadn gemi gnleri sk sk hatrlamakta ve yaadklar maceralar srekli zihinlerinde diri tutmaktadrlar. Cem Sultan ile II. Beyazt arasndaki atma, onlar arasnda da yaanmaktadr. Olu padiah olan anne Valide Sultan olarak, tm saray kadnlarna hkmedecektir. Romanda Cem Sultan taraftar olan yardmc gler vardr. Bunlarn bir ksm kaderlerini Cem Sultana balayarak, lene dek onun yannda kalmlardr. air ahidi, Musahip Sadi, Kapcba Sinan, Hatip olu Nasuh elebi, Defterdar Ahmet, Sofu Hasan, Celal Bey, Pekir Aas Ayas, irmet Aa, Sofu Sadi Bey, Doan Bey, Frenk Sleyman Bey bu kiiler arasndadr. Romanda anlan dier tarih kiiler: Msr Sultan Kaytbay, Bayatl eyh Hasan, Karaman devletinin son hkmdar zadesi Kasm Bey, Ankara Beyi Mehmet Bey, II. Muratn kz kardei Seluk Sultan, krllah olu Ahmet elebidir. Avrupa maceras srasnda anlan dier tarih kiiler de Dk Alvaro Duzvinga, Papa Drdnc Sikistos, Rahip Merlo, Fransa Kral On Birinci Li, Macar Kral Sekizinci arl, Floransa Dkas Loran d Medici, Matyas Korven, Rahip Mateu ve olu Franesko, Papa On sekizinci nosan, Papa Altnc Aleksandr Borjiya ile olu Sezar Borjiyadr.

292

293

6.6.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Vakalar yazarn gznden okuyucuya sunulmutur. Anlatc tarafsz deildir ve duygularn belli etmekten ekinmez. Roman bir tasvir sahnesi ile balar. Bu sahnede gsterme esas alnmtr ve yazar imdiki zaman ekini kullanarak olay anlatmaya balar. Daha sonra romann kronolojik bir biimde ilerlediini ve hikyelendirme tekniinin kullanldn grrz. Romann bak as da anlatcsna bal olarak tanrsal bak asdr. ahslarn maneviyatlar ile ilgili her trl bilgi ve yorumu, roman satrlarnda grebiliriz.

6.6.1.5. Zaman Romann aktel zaman 1481 ile 1495 yllar arasndaki on drt yldr. Roman, Fatih Sultan Mehmetin lm ile balar ve Cem Sultann vefat ile tamamlanr. Geriye dnler ve alan koridorlar ile sre Cem Sultann doumuna kadar uzanr. Fatihin Cem doduunda gsterdii hiddet ile Cem Sultann henz on yanda iken babas aleyhine gsterdii mcadele romanda konu edilir. Romanda kozmik zaman unsurlarna da rastlanmaktadr. Bugn mevlt aynn drd. Sekizinde Amasyadaym, mevlt gn de buradaym! (s. 12). 20 cemaziyelevvel 857 ve 4 rebilevvel, 886 (s. 45). O gn, 887 senesi Cemaziyelhirinin dokuzuncu ve 1482 Temmuzunun yirmi altnc gnyd (s. 165) Fatihin olu, (15 ubat: 1482) de bu uursuz topraklara adm atmt, (21 ubat: 1489) da Romaya doru yol alyordu. (s. 257) Mevsim olarak ilkbaharn vurguland grlr: Mays aynda bir gn Eserin yazld tarih ile vakann getii tarih arasnda da yazar sklkla ba kurmutur. Nis, bugn olduu gibi, drt yz elli sene evvel de gzel bir ehirdi (s. 190).

294

6.6.1.6. Mekn Romann mekn unsuru olduka byk sahalara yaylan bir maceray konu edinmesi nedeniyle olduka genitir. Cem Sultan babasnn lmnden sonra aabeyi ile taht kavgasna giriir, daha sonra da kaarak Avrupaya gider. Avrupada da kendisini siyasi bir varlk olarak kullanmak isteyen valyeler ve zerinde yaplan hesaplar nedeniyle srekli yer deitirir ve oradan oraya savrulur. Bu nedenle de mekn snr olduka genitir. Roman skdar ile Gebze arasndaki Hnkrayrnda vefat eden Fatih Sultan Mehmetin lm ile balar. Nianc Mehmet Paa, sultan tahtrevann stanbul gtrmek zere yola karken, ehzadelere yollanan ulaklar da Konya ve Amasyann yolunu tutarlar. Leylek Murat Ktahyada Hac elebinin kafilesine rastlar. Burada grd bir kza k olur ve orada kalr. Getirmesi gereken mektup, Cemin eline ulamaz. II. Beyaztn stanbulda tahta kmasyla zerine Cem Sultan Bursaya gelir ve burada bir ordu hazrlar. Ayas Paa nderliindeki orduyu Nasuh Paa komutanlndaki ordusu ile datan Cem, ikinci bir sava iin Yeniehire iner. Bu savata grd ihanet nedeniyle kaar ve Ermeni Derbendi olarak anlan yere gelir. Burada bir saldrya urar ve musahiplerinin yardmyla tehlikeden glkle kurtulur. Konyaya dner ve kendisini hazrladktan sonra Mekkeye gitmeye karar verir. Yola klr ve Bulgardana ulalr. Burada veys isimli bir airet beyi tarafndan sktrlrsa da yolunu bulur ve Tarsusa gelir. Tarsusta hrmet grr ve Adanaya geer. Buradan Halepe gelir. Halepte Msr valisi tarafndan arlanr ve oradan ama geer. Burada bir sre gezen ve dinlenen Cem Sultan, nce Kudse, oradan Gazzeye, son olarak da Kahireye gelir. Burada gler yz grr ve hac mevsimi geldiinde Hicaz yoluyla Mekkeye geer. Karamanl Mehmet Bey, kendi hesabna bir hisse karmak iin Cemi savaa srkler. ubukovada yaplan savata, askerleri yenilir. Dalarda saklanan Cemi arayan bir sipahi onu Taelide bulur. Gedik Ahmet Paann mektubu ile birlikte kimi haberleri de getiren bu ulakla yapt grme sonunda Cem, elide de duramayacan anlar ve Rados valyelerine bir teklif yollar. Onlardan gelen sonucun olumlu olmas dorultusunda Cem, Anamur Sahilinde bulunan Korikos Limannda Radostan kendisini almaya gelecek olan ekibi bekler. Gelen gemi ile birlikte 14 Temmuz 1482

295

ylnda Radosa iner. lk olarak Fransz Sarayna gelen Cem Sultan, Fransaya gitmek zere yola kar. stanky Limannda karaya kmak ister ancak valyeler bu dileini nazike geri evirirler, Sicilya, Siragze, Mesina, Tyrrenienne geilir; Savoie dukasnn maliknesi olan Vil Frana gemi yanar ve ertesi gn Nise varlr. Cem bu yolculuk srasnda grd Etna Yanardana hayran olur. Niste youn bir ilgi ile karlaan Cem Sultan, 5 ubat 1483te yola karlr. Birok ky dolatktan sonra amberiye getirilir. Buradan Rosiyyona gtrlr. Rosiyyondan sonra Ofinne Eyaleti iindeki Puete gtrlr. Burada yirmi dokuz arkada valyeler tarafndan alnr ve Emurta iletilir. ki ay Puette kalan Cem, buradan Dauphine gtrlr. Burada olduka mutlu bir hayat srmekte iken ilkin Bourganeufa oradan Montey Lvikonta, sonra Montreala, oradan da Buvalamiye getirilir. Burada uzun bir zaman geiren Cem, daha sonra Romaya gitmek zere yola kar. Taraskon, Marsilya, Tulus, ivitavekyaya gelinir. Buradan Otsu ve Tibet Nehri takip olunarak Portoporteze varlr. Nihayetinde Vatikana gelen Cem, burada bir imparator dairesinde misafir edilir. Fransa Kralnn Romadan Cemi almasyla birlikte ehzade, Napoliye gitmek zere yola kar. Velletride iirilen zehrin etkisiyle hastalanmaya balayan Cem, Val Mantoka oradan da Fiyorantinoya gelir. Sancermanyoyu geip Tibanoya geldikleri gn hastal katmerleir ve seyahatine sedyede devam etmek zorunda kalr. Napoliye gelindiinde biraz dzelir gibi olsa da hastal atlatamaz ve Kapo atosunda vefat eder. Cem Sultann cesedi Gaet atosuna gtrlr, buradan da Bursaya nakledilir. Romanda bahsi geen dier d meknlar unlardr: Ayasofya, Sarayburnu, Uluda, Marmara, Rumeli Yakas, Anadolu, Midilli, Manisa, ran, Aziz Etyen Meydan, Sen Etyen Da, Fileremos Kilisesi, Sen Nikola Kulesi, Sent Anj, Sen Pol, Sen Jan ve Millet Kuleleri olarak belirtilebilir. Romanda bu coraf evre dnda i meknlar da grlr. Ancak bu meknlar, geni tasvirlerle ssl deildir. Byk bir ounluu Cem Sultann yaam olduu atolara ait kurgulardr. Anlan ilk i mekn, Konya ehzade Saraydr. Bu yapnn tarih nemini anlattktan sonra, Cem Sultann elence meclisini tasvir eden yazar, harem dairesinin avizeler, fenerler ve kandillerle aydnlatldndan bahseder. renin odas yle anlatlr:
Buras btn eski evlerde, konaklarda, saraylarda olduu gibi irvanl, ocakl bir yerdi. Tek bir penceresi vard ve bu pencere aydnlk yolu olmaktan ziyade ss olsun diye yaplma benziyordu, aklara ve gke deil, dehlize bakyordu.

296

Dolaplarla, raflarla yer yer zedelenen duvarlarn yaralarna ini merhemler srlmt. Bu merhemlerin parlak renkleri o handes yaralar biraz rtyor gibiydi (s. 50).

Avrupa lkelerinde Cemin maceralar anlatlrken kurgulanan ilk i mekn Nis salonlardr. Bu salonlarda eitli balolara katlan Cem, on sekiz altn klhl, plak kollu, srmal kostml sakiler eliinde elenir. Dauphindeki Ru inar atosuna gelen Cem, bu ato bahesinde Elene k olur. Onun ricasn krmayarak, Sasnaj atosuna da gider. Bu ato ierisindeki kilise, aziz resimleri, gm ha, mumlar ksaca tasvir edilmi ve Elen ile Cemin aklarnn alevlendii bir mekn olarak gsterilmitir. Buvalamide kendisi iin yaptrlan Tour de Zizim adl kuleye getirilen Cemin en kt gnleri burada gemitir. Yazar, bu kuleyi yle anlatr:
Kulenin ykseklii on metre idi. bir tek kaps vard, mazgallarla evrilmiti. u kadar ki, Cemin dairesi, hakikaten ahane denilmiti. Her taraf, resimli ve zarif hallarla kapl idi. Elyevm bir tanesi Paris mzesinde bulunan bu hallar, hep Fransada yaplmt. Yine o daireye birok tablolar, levhalar aslmt (s. 233).

Romann son i mekn Lukresin odasdr. Yazar, Cem Sultann tuzaa drlmeye alld bu oday yle anlatr: nnde durduklar ayna bir kap gibi almt, karlarnda akla durgunluk veren bir tablo parlyordu. Byk bir sofra, gz kamatrc bir ziya bolluu, yirmiden fazla gen kz ve ortada boylu boyuna uzanm bir kadn (s. 278). Cem, Napolide kendisi iin hazrlanan Kapo atosunda vefat eder. Grld gibi romannn mekn snrlar, Cem Sultann yaad maceralara paralel olarak, olduka genitir.

6.6.2. Romann Biimsel zellikleri 6.6.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Yazar, tarihte gerekten yaam olan bir karakteri, romanna kahraman semi ve onun hayatn anlatmtr. Eser ismini de merkeze konulan bu ahsiyetten almtr. Roman tarih bir dnemi ve gerek bir tarih kiiyi konu edindii iin, yazar kurguda Cem Sultann hayatyla ilgili eitli evraklara, iirlere, divanlara, Osmanl tarihlerine,

297

hatralara, mektuplara bavurmutur. Kurgu ierisinde bunlarn byk bir nemi vardr. Pek ok olayn aklanmas noktasnda bu vesikalar kullanlmtr. Cem Sultan meselesi tarihimizde olduka tartlan bir konudur. Bye silah ekmek, isyan etmek, o dnemde Osmanlnn tamamen karsnda yer alan Avrupaya snmak Cem Sultann haksz olduu yolundaki grleri desteklerken, liyakati savunanlar da padiahn o olmas gerektiini sylerler. Biz tezimizde bunu tartacak deiliz ancak Tan, Cem Sultana olumlu bir gzle baktn romannda aka vurgulamaktadr. Bu haklln da gerek Fatih Sultan Mehmetin elinden kan resm bir ferman ile gerek o devir airlerinin yazdklar bir kaside, methiye yahut mersiye ile aklamak yoluna gitmektedir. Bu nedenle de kurguda roman d vesikalara sklkla rastlanldn ve romann kronolojik bir seyir ierisinde yrdn grrz. Romann kompozisyonunda giri, gelime ve sonu blmlerinin kesintiye uramadan ve birlik iinde verildiini syleyebiliriz. Roman yine balklar ile blmlenmekte ve balklar, dnm noktas olabilecek olaylar vurgulayan yerlerde kullanlmaktadr. lk baln ad Fatihin lmdr ve romann giri blmn oluturur. Fatih Sultan Mehmetin lm ve iki ehzadeye de ulamas iin ayn gn ierisinde gnderilen ulaklar, bu blmn temel konulardr. kinci balk Leylekler Alk Olur adn tar. Bu blmde Cem Sultana gidecek olan ulak Muratn yolda grd bir gzele taklarak, Hac elebi adl dzenbaz eyhin kafilesine girii anlatlr. Hac elebi, kurnazlk yoluyla Murat konuturur. Bylece Beyaztn enitesi Sinan Paaya Leylek Muratn haberini vererek tahtn sahibinin deitiini syler. Bu blm gelime blmnn ilk baldr. nc blm Uursuz Uur Getirir baln tar. Bu blmde Cem, yine sahtekr elebinin azndan babasnn ldn renir. ren ile konuur ve ona aabeyine kar taht iin mcadele edeceini bildirir. ren onu destekleyip kaynvalidesinin yanna yollar ve hemen babasna bir pusula yazar. Bu pusula neticesinde okuyucu kzn gerek yzn anlar. Drdnc blm Kadn Kini Yaman Olur baln tar. Bu balkta Cem annesi ile konuur, onun Glbahar Hatunda bir alacan olduunu anlar ve annesine bu intikam alacana dair sz verir.

298

Beinci blmn ad Cem Sahnededir. Bu blmde Cemin maverelerini ve Bursada aabeyine kar kazand zaferi grrz. Altnc balk Dimitriyos alyor! adn tar. Entrikalarn, yalanlarn ve ihanetlerin en ok yaand blm olarak karmza gelen bu ksm, romanda gerilimin en ok ykseldii blm olarak grnr. Yedinci balk, Cem Yaraldr. Bu blm Cemin Yeniehirde yaplan sava kaybediinin ve kamak zorunda kalnn anlatld blmdr. Sekizinci balk, Cem Radosta baln tar. Bu balkta Cemin Anadoluda bir kaak hayat yaadktan sonra Radosa gidii anlatlr. Dokuzuncu balk Ak Ak Ak! adn tar ve Cem Sultann Nisten itibaren Romaya gelmek iin yola karlaca gne kadar yaad ak maceralar ve bu maceralar srasnda gelien siyasal olaylar konu edilir. Gelime Blmnn son bal olan bu blm olduka duygusal satrlar ierir. Onuncu balk Cem Sultan Romada adn tar ve Cemin Romaya getirilmesinin ardndan yaad maceralar anlatlr. Fransa Kral tarafndan Nopoliye gtrlmek zere, Romadan alnan Cem Sultan; hem II. Beyaztn adam Mustafann plan hem de arkada Don Juann hainlii neticesinde ayn gnde iki kez zehirlenecek ve kurtulu mjdesini ald anda da lecektir. Buras eserin sonu blmdr.

6.6.2.2. Anlatm Teknikleri Yazar romanda Hammer ve Cevdet Tarihleri ile Vakat- Cemi kullanm ve bu eserlerden kimi paralar almtr. Romann bir dier anlatm teknii diyaloglardr.
Lla Bey, Bursaya yaklatk. Uluda bize bakyor ve bizi selmlyor. ehrin kaplarn aacana phe yoksa da ayet kar koymak isterlerse tedbirin nedir? Almayan kap krlr! Demek hcum edeceiz? Dnecek deiliz ya, elbet saldracaz. Bursa kalesi salamdr, kolayca der mi?

299

Oras ordunun gayretine bal. Yerinde lmeyi bilen askerin dremiyecei kale yoktur. Bu gayreti bizim ordudan umuyor musun? Orasn deftardar beye sormal (s. 76).

Romanda grlen bir dier anlatm teknii mektuplar ve jurnallerdir. Romanda birinci elden kaynak nitelii tayan ve Fatih Sultan Mehmete ait olan bir mektuba yer verilmitir. Bu mektup, Fatih Sultan Mehmetin Fenar Ahmet Beye II. Beyazt hakknda yazd mektuptur. Cem Sultan anlan mektubu aabeyi aleyhinde bir fetva olarak kullanr. Ayrca Cem Sultan ile II. Beyazt arasnda da mektuplamalar grlr. Bunun dnda Dimitriyos ile renin birbirlerine yazdklar pusulalardan da bahsetmemiz gerekmektedir. Ayrca roman kahramanlar arasndaki duygusal balar rnekleyecek olan kimi mektuplar da aleyhte kullanlan deliller olarak grlm ve kar glerce kullanlmtr. Romanda telmihlere sklkla yer verilmitir. rnein Tan, Akndan Akna romannda anlatt olaylar bu romannda da tekrarlamaktadr.
Bu yiitlie vurgun ve bizzat yiit adamlar, imdi de dil birlii yapmlard, Midillinin nasl alndndan, Belgrat nnde nasl arpldndan, Morann nasl altst edildiinden, Kazkl Voyvoda Viltla nasl boy lldnden, Arnavutlukta nasl at oynatldndan tutturarak son yarm asrn harp menkbelerini birer birer anlatyorlard (s. 1920).

Yazarn, kendi romanlaryla ilgili olarak verdii telmihler dnda, vakann anlatma zamannn dna karak kimi bilgiler verdiini de grrz. rnein Rodos Adasn anlatrken, Cem Sultann olu ve torunun ayn topraklarda Kanun Sultan Sleyman tarafndan yllar sonra ldrldklerinden bahseder. Blgenin ya da olayn tarihi, ara bilgilerle desteklenmi olur. Romanda bir dier anlatm teknii olarak tasvirlerin kullanldn grlr. Tabiat tasvirlerinde ve kii tasvirlerinde yazar olduka baarldr.
Mays aynda bir gn. skdarla Gebze arasndaki Hnkrayr engin bir yeillik iinde esniyor. Hava lk, gk parlak. Serelerle kelebekler ilkbahar grelerini yapyorlar. Kr iekleri ok en. Yazn kzgn duda henz uzakta olduu iin tasasz grnyorlar, birbirlerine sokuluyorlar, mini mini gvdelerini gere gere boy lyorlar, renk yarna giriiyorlar (s. 5).

300

Cem, uzun boyluydu. Gzleri mavi ve ehl idi. kaln kalar burun kkne kadar atkt. Az kk, dudaklar kalnd. Burun ahinvari, enesi ufakt. Kafas byk, kulaklar kk, vcudu dolgundu (s. 68). Tasvirlerinde olaylar gren veya izlerini takip edebilen kiilerin eserlerine ve gzlemlerine de yazar sklkla yer vermitir. (Allar) adl bir garp muharriri de Basti atosunda (Elen)in resmini grm ve yazd kitapta bu tarih dilberi u surette tasvir etmitir: Yz yar beyz, az ufak, gzleri uzunca, baklar ruh okar, simas endir (s. 219). Romann kulland anlatm tekniklerinden birisi de zetlemedir. Yazar, arada kalan dnemlerin tamamn anlatabilecek durumda deildir. ok uzun bir zaman dilimini anlatan romanlarda zetlemeye bavurmak zaruridir:
Gnler, haftalar, aylar byle geti. Romaya Avrupann her yanndan eliler gelip gitti, Cemin ad etrafnda eit eit pazarlklar dnd ve nihayet Macar Kral biraz daha ar basar gibi oldu, hallar ordusunun btn masrafn yklenmeyi deruhte ederek Cemin kendisine verilmesine Papay kandrd (s. 269).

Romanda zamansal olarak geriye ve ileri atlatmalara da tanklk ederiz. Bu tr atlamalar kurguya zarar verse de tarih birer kaynak olma fonksiyonunu tamaktadr. Sonu bilinen bir macerann okuyuculara roman zaman ierisinde bildirilmesi zihni konu zerinde toplad gibi eserin romantik bak asyla da uyumlu grnmektedir. Ayrca romantik bak asn da yanstabilmektedir:
Eer Cem, Radosun 40 yl sonra Trklerin eline deceini ve bu zaferin kendisini, mezarnda yenibatan yaralayacan bilseydi mutlaka ldrrd. Fakat insanlarn grleri, Cem deil, dahi de olsalar istikbalin karanlklarn delemezler. Mukadderat dediimiz daima gebe kaynan neler douracan kefedemezler. Cem de, o gnn irkinliine alyordu. Krk yl sonra, olunun ve torununun gene bu sarayda boulacan bilseydi elbette akln kaybederdi. Evldna mezar olacak bir yerde dolamak, padiahlarn ve padiah oullarnn bile kolay kolay tahamml edebilecekleri felketlerden deildir (s. 179).

6.6.2.3. Dil ve slup Romann dili olduka sadedir. Bu dil zellii, popler romanlarn yapsndan kaynaklanmaktr. Yazar eserinde baz dil zellikleri kullanmtr.

301

Eserde, devrin dili yanstlmaya allmtr. Yazarn bu konuda ok baarl olduu sylenemezse de devrin kimi kelimelerini okuyucusu ile paylamas asndan bunlar nemlidir. Yazar kelimelerin anlamlarn verirken aklama gerei duyduklarn dipnotlarla vermi, dierlerini parantez ierisinde gstermitir. te o gnlerden beri o serap, o lgm salgm Cemin gz bebeklerinde yayordu Ilgm salgm, serabn hlis Trkesidir (s. 33). O da Nasuh Bey de iti kiilerdir. ti, sert ve keskin demektir. ti kl, iti bak, iti adam denilir. (s. 42) Kumam (ortam demektir) (s. 62). Eserde sklkla Arapa ayet ve hadislerin kullanld gze arpmaktadr. nn lillli ve inn ileyhi rcin (s. 161). Romanda sz sanatlarna da sklkla rastlanmaktadr. Hsntalil bunun ilk rneklerindendir: gne, ilk tuvaletini yapyordu; deniz de, gece kostmn atarak gndzlk mavi mantosunu giymek zere idi (s. 189). Benzetme sanatna rnek olarak yakut dudaklar (s. 51) verilebilir. Telmih sanatnn bir rnei olarak Cem Sultan ile ren arasnda geen bir konuma rnek verilebilir. Bu konumada Yusuf kssasna telmih yaplmaktadr.
Oh, kfir! dedi, Yusuf olmusun, onu da gemisin, baka bir fet olmusun! ren gllerle, smbllerle, karanfillerle bezenen ve yryen mucizev bir fidan gibi gzlerini gldrerek, yanaklarn glletirerek, dudaklarn ilekletirerek ilerledi, Cemin nnde diz kt, ellerini pt ve bu buselerin sarholuunu oaltan baygn bir sesle sordu: Beendin, deil mi? yleyse Yusufunu kuyuya atma, zindan karanlnda brakma, beraber gtr! (s. 71).

Eserde ataszleri ve deyimlerin de sklkla kullanld grlr. Halep oradaysa arn burada (s. 87). Romanda kaba ve argo kelimelerin de kullanld grlr. Bunlar genellikle ren iin kullanlmaktadr. ren kahpesi (s. 101). Yazarn bu romannda sluba has kimi zellikler de grlmektedir.

302

Eserde sinematik slubun kullanld grlr. Bu slup, gsterme esasna dayanan ve olaylar bir film senaryosu gibi gzler nnde canlandrabilen bir yap gsterir. Cem Sultanda sinematik slubun kullanld grlr. Eser dramatik bir fonksiyon tamaktadr. Tarihe tek ynl bakmamay salk veren yazar, Cemi hakl gstermek iin abalamtr. Bu nedenle de olduka romantik ve dramatik bir slup yaps romana hkimdir. Romanda Nasreddin Hoca fkras, Ouz Kaan Destan, Kleopatrann hikyesi ve Rodos Adasnn mitolojideki yeri ayrntl olarak ilenmi ve bu eserlerden paralar alnmtr. ahidnin Leyla ile Mecnunu ile Hoca Selimnin Cemit ve Hurit adl eserleri romanda ad geen eserler arasndadr. Cem Sultann air karakterine bal olarak eserde onun divanndan pek ok paralar alnd grlr. Romanda tarih kaynak ve vesikalardan da sklkla yararlanld grlr. Yazar bu eserinde de dipnotlar kullanmtr. zetleme tekniine ve zamansal atlamalara da eserde ska rastlanmaktadr. Yazar romanda okuyucusuna bilgiler vermi ve kimi zaman da roman blerek ayrntl aklamalar yapmtr. Saylanlar, eserde kurguyu sakatlamakla birlikte, romann popler roman olarak deerlendirilmesini kolaylatrr. Yazar okuyucusuna fikirlerini net bir biimde iletir, kimi mesajlarn gerek kahramanlarnn azndan ve gerekse kendi aklamalarn esere yerletirerek okuyucusuna ulatrr. Yazar bu eserinde Trk insannn birbiriyle olan mcadelesinin nelere mal olduunu anlatmakta ve hayflanmaktadr. Sras geldiinde ileyeceimiz Cehennemden Selam isimli romanna da atf yapt bir pasajnda unlar sylemektedir:
Zamanmzda Trk milletinin bulduu yekn (70) milyon kadardr. Bu asil millet, orta Asyadan Balkanlara ve Vardarla Usturumca vdilerine kadar yaylarak bu rakamla ifade olunan kem kymeti tamaktadr. Bize yle geliyor ki, saltanat davalaryla her asrda dklen Trk kanlar vaktiyle heder olmam olsayd ve mesel Cengiz oullar birbirleriyle, Timur ocuklar yekdieriyle, Seluk hanedan kendi kendileriyle, Osman ailesi de aralarnda post kavgas karp da

303

rkdalarn bo yere lme srklemeselerdi, bugnn yetmi milyonu mutlaka yz yetmi milyon olurdu (s. 142143).

Yazar Avrupallar ile ilgili eitli mesajlar da vermektedir. Bu konudaki telkinlerini Cem Sultana verdikleri ahde uymayarak onu madur ettikleri esasna dayandrmaktadr.

6.6.3. Romann Tematik Yaps 6.6.3.1. Dnem Romanda Osmanlnn ykseli dnemi konu edilir ve Fatih Sultan Mehmetin kk olu Cem Sultann hayat anlatlr.

6.6.3.2. Temalar 6.6.3.2.1. Taht Kavgas Osmanlnn kanayan bir yaras olarak taht kavgas, romann asl temasn oluturur. Bu kavga sadece Cem Sultan ve II. Beyazt arasnda gememitir. Romanda sk sk Birinci Murat ve Fetret Devrine de iaret edilir. II. Beyaztn bu kavgalardan ok byk rahatszlk duyduu aka belirtilmitir: Amca kanyla kurulan saltanat, karde kanyla yaar. Lnet bu temeli kuranlara, lnet bana, lnet Ceme, lnet oullularma, lnet torunlarma, lnet, lnet, lnet!.. (s. 129). 6.6.3.2.1.1. Padiahlk Romanda padiahlk, ortaklk kabul etmeyen ve alar doyurup, plaklar giydirmek ve lkeyi ayakta tutmak gibi hususlarla aklanabilen bir makam olarak deerlendirilir. Padiahln dnem ierisinde alglan asndan romanda verilen u rnek olduka arpcdr: Bana toy demek iin ilkin padiahlm inkr etmek gerek. Tahta kan ocuk da olsa reid olur, yerden ve gkten ilham alr. Bize Tanrnn glgesi diyorlar, demek ki Allahn yeryzne den nuruyuz (s. 117).

304

6.6.3.2.1.2. Karde Katli Romanda karde katli hakknda yorumlamalara sklkla rastlanmaktadr. Fatih Sultan Mehmetin kanunlarnda karde katline cevaz verilmesi, padiahlarn karde katillerini mazur gsteren durumlardan birisidir. Her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, kardelerini nizam lem iin katletmek mnasiptir. Ekser ulema dahi tecviz etmilerdir. Annla mil olalar (s. 4546). 6.6.3.2.2. Ak Romanda akn insann kaderini nasl etkileyecei konusu da tartlmtr. Kadnn olumsuz etkileri konusunda yazar, sklkla rnekler vermitir. Leylek Muratn Cem Sultana vaktinde ulaamamas ve canndan olmas kadn nedeniyledir. Ayn ekilde Cem Sultann rene duyduu ak da onun hayatn deitirmitir. Lala Yakup Bey de rene duyduu ak nedeniyle Cem Sultana ihanet eder. Yazar erkeklerin bu zafiyetlerini srekli eletirmektedir. Gllelerin ykamad vcutlar bir kadn eli devirir. Klcn kesemedii mrleri bir tebessm paralar! (s. 80). 6.6.3.2.3. Din Eserde din unsurunun nemli bir yer edindiini grrz. Dinin batl ynnn eletirilerek ele alnd ve sahte eyhlere itibar edilmemesinin tlendii romanda, bu konuya yaplan en nemli vurgu, Cem Sultana Vatikanda yaplan zorlamadr. Cemin, olduka huzursuz olduu bu srarlar, Fatihin olundan stanbulun intikamn almak amacn tamaktadr. Cem Sultann bu tekliflere verdii cevaplar olduka sert olur. 6.6.3.2.3.1. Hill- Salip atmas Avrupa toplumlarnn zellikle Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesinin

ardndan hill ve salip atmasnn arttn syleyen Tan, Avrupann Trke boyun edirmenin, hille boyun edirmek olduunu dndklerini bu nedenle de Cem Sultann vakarn kabullenemediklerini anlatr. Cem Sultan bir Hal ordusunun bana geirmek isteyenlere de Cem, ok ar cevaplar verir.

305

6.6.3.2.4. Kskanlk Romanda kskanlk temasnn devlet adamlar ekseninde sklkla ilendii grlr. zellikle Gedik Ahmet Paann dmannn ok olduunu, onun baarsn ekemeyenlerin onun hakknda srekli dmanlk yaydklarn ve paaya yakn olanlar da bir ekilde devre d braktklarn grrz. 6.6.3.2.5. Elence Romanda elence unsuruna sklkla yer verildii grlr. Cem Sultann eletirildii noktalardan birisi elenceye olan dknldr. Raksa, ikiye, saza olan meyli, onun hakknda kimi olumsuz dncelerin yerlemesine neden olur. Lala Yakup Paann bu konuda yorumlar yledir: Cemin iyi bir padiah olacana da itimad yoktu. Onun airlerle dzdza gelip ve kafay ttsleyip mey diye mahbup diye bangr bangr barmasndan, sabahlara kadar saz aldrp kek oynatmasndan hi de honut deildi (s. 75). 6.6.3.2.6. Elilik Romanda elilik temas olduka sk yer edinir. Cem Sultan kendi lehlerinde olan bir konumda tutmak isteyen devletler, srekli yazmalar ve eitli tekliflerle valyelere bavururlar. Gerek II. Beyazt gerekse dier devlet bykleri elilerini devaml olarak Cem konusunda kullanrlar. Bu nedenle de elilik, romanda sklkla kullanlr. Devletleraras kar hesaplarnn takip edilebilmesi asndan bunlar olduka nemlidir. 6.6.3.2.7. Sanat Romanda sanat temas geni bir yer tutar. Cem Sultann air karakterli bir ehzade oluu, babasnn sanat terbiyesi dorultusunda yetimesi, romanda sanatsal unsurlarn sklkla yer edinmesini getirir. Cem, ok gzel iirler yazd gibi, eitli eserlerin tercmelerini de yapmtr. O, sanata ve bilime olduka dkndr. Cem Sultan iiri hayat tarz olarak gren bir karakterdir. Annesine, babasnn lm haberini verirken iiri kullanm, k olduunda iiri kullanm, hatta kardei ile mektuplamalarnda da iiri kullanmtr. Halk, bir denizse air onun dalgasdr! (s. 40) dncesine bal olan Cem, II. Beyazt ile u ekilde mektuplamtr:

306

Cem, hacdan sonra yine Kahireye dnd. Kayt bayla eski mevzu zerine bahsi tazeledi, fakat muvafk bir cevap alamad, yense dt, kardeine bir mektup yazarak affn istedi. Lkin Trk lkesinde hisse aramaktan da vazgemedi. Yazd mektupta yle bir manzum sitem vard: Sen Bihter-i glde yatasn evk ile handan, Ben kil denem klhan- mihnette sebep ne? Beyazt, inadndan dnmedi, mlk paylamak esasna mstenit bir pazarla girimedi, Cemin sitemine de u cevab verdi: Cn ruz-i ezel ksmet olunmu bize devlet. Takdire rza vermeyesin, buna sebep ne? Hacclharemeynim deyu dvalar edersin: Ya saltanat dnye iin bunca talep ne? (s. 156).

6.6.3.2.8. ntikam Romanda intikam duygusu, pek ok olayn ynlendiricisi olmutur. iek Hatun ile Glbahar Hatun arasndaki intikam duygularnn dahi, Cem Sultan ile II. Beyazt arasndaki atmann bymesinde tesiri vardr. Bat dnyasnn Cem Sultan ile uzunca zaman megul olmasnn ve nihayetinde onu lme gtrmesinin altnda yatan sebep de Fatih Sultan Mehmetten, dolaysyla Osmanldan almak isteidir. ren, babasna yazd bir pusulada unlar syler:
Cem babasnn ldn mjdeledi. Eer bu haber sahih ise imdi btn kiliselerde, Avrupann her yerinde Ancelus duas okunuyor demektir. Fakat bizim vazifemiz oturduumuz yerde o duaya itirk etmek deildir. Biz rkmzn cn almakla mkellefiz. Beklenen saat geldi, att. Paterada kmldayan zek, imdi btn Anadoluda yrmelidir (s. 5556).

6.6.3.2.9. Kin Roman balklarndan birisine adn da veren bu duygu, romann temalarndan birisidir. Gemite yaanan olaylar unutamayan ve ald yaralar kapatamayan kiiler, bu aclarn ayn kandan ayn soydan birilerine zarar vererek bastrmaya almaktadrlar. Yazarn okuyucularna verdii mesaj, evlilik, dost, arkada vb. tercihlerde dikkatli olunmas gerektii esasna dayaldr. En temiz yrek, kinini bilen yrektir. lkin c, sonra sevgi!... (s. 79).

307

6.6.3.2.10. Gurbet Romanda hkim olan temalardan birisi de gurbettir. Vatan duygusu o devirlerde ok baskn deildir. Ancak, Cem Sultan, yurdunu devaml hasretle anacak ve zleyecektir. 6.6.3.2.11. Esaret Cem, Avrupada bir esir olarak grlmtr. Cemi valyeler, imzaladklar serbest

mukavelenamenin

zerinde

durmamlar,

hareketlerinde

brakmamlardr. Diledii yere gidip gelmekte zgr braklmad gibi, srekli yer deitirmek zorunda kalmas da onu byk bunalmlara drmtr. Yazar onun esaret durumu ile ilgili olarak unlar syler:
Cem, bir esir idi. henz zincire vurulmamsa bu, kendisini yere drmemek ve hastalandrmamak kaygusundan ileri geliyordu. Yine o, Niste veya Fransada braklacak deildi, mzayedeye karlmt, ad etrafnda pazarlklar dnyordu. Yarn belki Macaristana, belki Napoliye, belki Romaya gtrlecekti (s.197).

6.6.3.2.12. Dassla Cemin ok byk zlemler ve straplar yaadn anlatan yazar, onun ruhunda kanayan yurt hasretini de yle anlatr:
Artk onun gznde saltanat yoktu, taht yoktu, ta yoktu. Yalnz yurdunun kskn gzelliine itiyak tayordu. Bir gn, tek bir gn ve hatt tek bir dakika, o gzelliklerin eiine yzn srebilse sevine sevine can vermee raz olacakt. ok eyler tatm olan dudaklarna son buse olarak vatan toprann bulamasn istiyordu (s. 256).

6.6.3.2.13. Fatalizm Cem bahtna raz olarak, Avrupay dolarken, yazar da okuyucusuna srekli kaderin alarn rdn ve kimsenin bu mukadderat deitirmeye muktedir olamayacan syler. 6.6.3.2.14. Dostluk Cem Sultan, vefal dostlara sahip olan bir ehzadedir. Yanndaki arkadalar onun tutan eli, gren gz gibidirler. Cem Sultann yolunda pek ok sknt ekmiler, ar bir hayat geirmiler, ou zaman canlarndan olmular, ancak onu hi yalnz brakmamlardr.

308

6.6.3.2.15. hanet Yazara gre, Cem Sultan, yaad aclar, ihanet nedeniyle grmtr. Sevdii kz bata olmak zere, lalas, askerleri, gvendii beyler, yllarca sevgi verip sevgi ald Konyallar Cemi srtndan vurmulardr. hanet, anlatlan dnemde hemen her kapda grlen bir durumdur. II. Beyaztta hem ihanete uram, hem de ihanetler grmtr. 6.6.3.2.16. Rodos Rodosun efsanesini romanda ileyen ve adann isminin anlamlarn okuyucularna veren Tan, bu adaya olduka romantik bir gzle bakmaktadr. lk medeniyet n, tarih domadan evvel, Trklerden alm ve asrlarca Trk bayra altnda yaam olan Radosu tanmak bizim iin mill bir zevk temin eder (s. 176) diyerek Radosu anlatan Tan, adann 1910 daki Trablusgarp savandan beri talyanlarn elinde olduunu syler ve okuyucusuna o blgenin bir zamanlar ne zorluklarla ele geirilmi olduunu anlatr. Rados nnde Fatihin kumandan Mesih Paa 9000 ehit vermiti, o muhasarada yaralanan Trklerin adedi de 15000 i buluyordu. Kanun Sleymann ordusu ehri almak iin altm bine yakn kurban verdi (s. 177) diyerek ileriki zamanlara da atf yapar ve adann Kanun tarafndan 1522 ylnda alnacan syler. 6.6.3.2.17. valyeler valyelere olduka olumsuz bir gzle bakan ve onlar szlerinde durmayan insanlar olarak gren Tan, valyeleri politika dolandrclar (s. 182) olarak anar. 6.6.3.2.18. Entrika Romanda entrika ve alt oyunlar ska grnr. Bu romann ayaklarndan birisini de entrika oluturmaktadr. ren ve Dimitriyosun entrikalar roman batan sona deitirdii gibi, II. Beyaztn Cem aleyhine kurduu dzenler de romann bir baka cephesidir. Bunun yannda Bat dnyasnn evirdii entrikalarn da unutulmamas gerekmektedir. 6.6.3.2.19. syan Romanda yenierilerin isyan faaliyetlerini de grrz. Onlar Gedik Ahmet Paann hakkn aramak iin ayaklanmlar ve II. Beyazt bu nedenle kymetli veziri ldrtmekten vazgeerek ondan zr dilemek zorunda kalmtr.

309

6.6.3.2.20. Sosyal Hayat Romanda devrin aileye bak, giyim kuam zellikleri, yemek deti, elencesi, deyimleri, inanlar gibi pek ok bilgiye de sahip olmaktayz. Trklerin nasl giyindikleri, nasl konutuklar, nasl kavga ettikleri, nasl alayp nasl gldkleri romanda ayrntlar ile verilmitir.

6.6.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Yazar romannn konusunu bugn tarih olmu bir olaydan almakta ve tarih bir kiilii eserinin kahraman olarak semektedir. Bu nedenle eser tarih bir romandr. Eserde sk olarak vesikalara, ansiklopedik maddelere, tarihilerin yorumlarna yer verilmi ve anlatlanlarn doruluklar ispatlanmaya allmtr. Bu tutum popler tarih romanlarn reticilik iddialarn desteklemesi asndan nemlidir. Eserin sanat gcn olumsuz bir biimde etkiledii bilindii halde popler yazarlar, retici olmak iddiasyla bu tr eserleri kaleme almlardr. Hayat Ansiklopedisinin Cem Sultan maddesinde de kaynak olarak gsterilen bu eser, reticilii ispatlayan bir husustur. Romanda kullanlan bir dier popler roman unsuru, casusluk ve entrika gibi balklara sklkla yer verilmesidir. Ak unsuruna bal olarak, kiiler casusluk ve ihanet duygusu iinde yorulmular ve eitli entrikalar ierisinde yaamlardr. Romanda gerek Cem Sultann iirleri gerekse II. Murat, Fatih Sultan Mehmet ve II. Beyaztn iirleri sklkla kullanlmtr. Bunlar yannda efsanelerden, kssalardan, efsanelemi tarih vakalardan ve mitolojiden de bahsedildii grlr. Bu tr alntlar, romann yazld dnemde, eseri hafifletirmek ve kiileri her ynyle tantabilmek amacyla kullanlmaktadr. Bir tarih kiiliin yaadklarna uygun birer macera ve uygun sebepler bulabilmek iin, onlarn karakterlerini yanstan bu tr bilgilere de ihtiya vardr. Ayrca bu iirler tpk birer mektup ya da hatra defteri gibi, kiilerin zel malzemeleri saylmaktadr. Romanda Cem Sultann yaad maceralarn sonuna yerletirilen iirler ya da bahsedilen efsane, kssa gibi unsurlar, okuyucunun gemie ait karakterlere yakn olmasn ve onlarn nasl yaadklarn daha iyi anlamasn salar. Bylece de gemi ile yaanan gn arasnda duygusal bir yaknlk kurulur. Popler tarih romanlarn amalarndan birisi de budur.

310

Romanda yazarn verdii ansiklopedik bilgilere ve aklamalara da rastlanmaktadr. Hayatn hemen her alan ile ilgili olan bu bilgilerin verilii de popler romanlarn zelliklerine uygundur. Mecmua, mersiye gibi klasik edebiyat trleri hakknda da romanda bilgi verildii grlr. Romanda ahs kadrosunun ve mekn unsurunun genilii, zaman faktrnn kullanl, sk sk zetlemeler ve atlamalar yaplmas, bunlarn da kurgu ierisinde verilemeyerek yazar tarafndan aka belirtilmesi, romann poplerlik zellikleri olarak deerlendirilebilir. Eser, dil asndan olduka sadedir. Mahall ve argo konumalara sklkla yer verilir. Dnemin ruhunu anlatmas asndan zellikle padiahlar tarafndan kullanlan Arapa hadisler ve ayetler romanda sklkla kullanlmaktadr. Tm bu zellikler gz nnde bulundurulduunda eserin, popler bir tarih roman olduu sylenebilir.

6.7. HURREM SULTAN37 6.7.1. Romann Yapsal zellikleri 6.7.1.1. Vaka Eserde 16. yzyl Osmanl tarihi konu edilir. Hurrem Sultan ile Kanuni Sultan Sleyman arasndaki ak erevesinde devri aydnlatan roman, saray entrikalarnn ve saray kadnlarnn dnemde ne kadar etkili olduunu vurgular. Eser sadece bir ak maceras biiminde kurgulanm olsa da Hurrem Sultann Kanuni zerindeki etkisini vurgulamakta ve yaanan hadiselerde kadn parmann olduunu dndrmektedir. Bunun dnda romanda Rodosun Fethi, Moha Zaferi, I. Viyana Kuatmas, Almanya Seferi, Cezayirin alnmas, ran Seferi, Budan Seferi ve Preveze Deniz Zaferi, Macaristann alnmas, Temevarn Fethi de konu edilir. Devlet adamlarnn ihtiraslar ve makam kavgalarnn da, entrikalar erevesinde romanda ilendii grlr.

37

M. Turhan Tan; Hurrem Sultan, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937.

311

Turhan Tann Hrrem Sultan (1937) romannda Osmanl harem hayat, Hrremin entrikalarla padiah arkasnda bir padiah oluu, Osmanlnn kaderini etkileyen kararlar alnmasndaki rol ilenir. Romanda devrin derin bir eletirisi sezilir (eri 2000, 23).

6.7.1.2. zet Krm Han Mehmet Girayn, Kanuni Sultan Sleymana hediye olarak yollad gzel cariye Krmz Rusya topraklarnda doan bir papaz kzdr. Bu kz ilk olarak Valide Hafsa Sultan grp beenir ve olu ile tantrr. Kanuni bu kz grr grmez, yreinde bir atein dolatn hisseder ve annesinden bu kz yetitirmesini ister. Olu, Sadrazam Piri Paa ile birlikte kt Rodos Seferinden dnnceye kadar Hurrem ad verilen bu gzel kz eiten Valide Hafsa Sultan, bir taraftan da oluna aksatmadan mektuplar yazar. Kanuni, mektuplar tayan ulaklarn biraz geciktikleri gn, olduka sinirli olur ve insanlarn da yreklerini azlarna getirir. Sefer dnnde kyafetlerini bile deitirmeden, Hurremi odasna arr ve onu yreine yerletirir. ehzade Mustafann annesi Haseki Mahidevran bu gnn sabahnda olmadk aksilikler karr ve sarayn bir odasnda hapsedilir. Hurrem, hkimiyetini herkes zerinde kurmaya ve Kanuninin yreinde de adm adm ykselmeye balar. Sadrazam Piri Paann grevden alnmas sonucu Sultan Sleyman, ok sevdii nedimi Hasodaba brahimi kendisine sadrazam tayin eder ve Hurrem ile nikhlarn da bu srada kydrr. Hurremin olu ve bir kz olmutur. Artk oullarnn hakkn aramak isteyen bir anne olarak Hurrem Sultann entrikalarna hz verdii grlr. ncelikle brahim Paay gidermek isteyen Hurrem, biricik kzn, damat aday olarak beendii ve zeksna ok gvendii Rsteme verir. Rstem ile el ele vererek brahim Paay Topkap saraynda cellt elinde brakrlar. Sra ehzade Mustafaya gelir. Babasnn saltanatnda gz olduu sylentileriyle iftiraya urayan Mustafa, ran Seferi srasnda babasnn yanna varmak iin Ota- Hmayuna girdiinde alt dilsiz kle ile karlar ve babas kendisini perde ardnda izlerken bu kleler elinde bouarak can verir. Onun hemen ardndan da Kanuninin Hurremden doan sakat olu Cihangir lr. Devlet ileri, savalar ve Hurrem Sultann ak ile uzun yllar geiren Kanuni Sultan Sleyman, hayatnn en byk acsn Hurrem Sultan kaybettiinde yaar. Hurrem Sultann lmnden bir yl sonra, onun ryasnda grd bir olay gerekleir ve

312

halkn gnlnde zel bir yeri olan ehzade Beyazt babasna ve aabeyine isyan etmek suuyla ldrlr.

6.7.1.3. ahs Kadrosu Romann ahs kadrosu olduka kalabalktr. Bu romann tarih bir roman olmasndan kaynakland gibi, merkezdeki kahramann bulunduu evre ile de yakndan ilgilidir. Hurrem Sultan Romann ana kahraman Hurrem Sultandr. Rusyal bir cariye olan Hurrem Sultan, olduka akll ve kadnln kullanmada usta olan bir kahramandr. Btn amac, gc ve iktidar elinde bulundurmak olan Hurrem, amacna eriecek ve Osmanl saltanat zerindeki btn ideallerini gerekletirecektir. Mahidevran Romann kar glerinden ilki Haseki Mahidevrandr. Mahidevran, Kanuninin gzdelerinden olup, ehzade Mustafann annesidir. Hurrem Sultann grd ilgiyi kskanarak kavga karr ve Kanuni tarafndan bir odaya kapatlarak, yllarca hapis hayat yaar. ehzade Mustafa Romann kar glerinden bir dieri de ehzade Mustafadr. Mustafa, Kanuninin byk oludur. Mahidevrann olu olan bu ehzade, yenieriler ierisinde olduka itibarldr ve halk kendisini ok sevmektedir. Hurrem Sultan, saltanat kendi ocuklarna brakabilmek iin areler arar ve ehzade Mustafa konusunda da galip gelir. brahim Paa Romann bir dier kar gc brahim Paadr. brahim Paann Kanuni ile ok yakn olmas Hurremin cann skmakta ve onu devlet iin bir tehlike olarak grmektedir. Sadrazam bir ekilde ortadan kaldrmak areleri arar ve sonunda bu dileini de yerine getirir.

313

Kanuni Sultan Sleyman Kanuni Sultan Sleyman, Hurrem Sultann eidir ve romann yardmc karakteridir. Padiah romana, padiahl, devlet adaml, ruh dnyas ve Hurreme olan ak ile girer. Hafise Sultan Romann yardmc kahraman Hafise Sultandr. Kanuninin kz kardei olan Hafise Sultan, kocas Mustafa Paaya ikbal yolu amaya alr ancak kocasnn fel olmas zerine brahim Paaya kar kin besler. Verdii jurnaller ile Hurremin yardmcs olur. Onun Rstem ile tanmasnda ve Rstemi damat edinmesinde bu kadnn jurnallerinin nemli bir yeri vardr. Mihrimah Sultan Romann bir dier yardmc kahraman da Mihrimah Sultandr. Hurrem Sultan ile Kanuni Sultan Sleymann kz olan Mihrimah, annesi ile kocas Rstem arasnda bilgi alveriini salar ve onlarla birlikte kimi dzenlere itirak eder. Valide Hafsa Sultan Romann ynlendirici kiilerinden ilki Valide Hafsa Sultandr. Hafsa Sultan, Hurremi beenerek oluna gsterir ve onu yetitirilmesi grevini zerine alr. Gelinini kskanmakla beraber, aralarnda bilinen gelin kaynana mcadelesinin olmad ve Hafsa Sultann sorunsuz bir hayat yaad sylenebilir. Rstem Paa Romann ynlendirici glerinden bir dieri ise imrahorluktan damatla ve sadrazamla terfi edecek olan Rstem Paadr. Rstem Paa, Hurremin kz Mihrimah Sultan ile evlenecek ve kaynvalidesinin emellerine uygun bir damat olacaktr. ehzade Cihangir Romann alc gcdr. Aabeyi Mustafann lmnden ok etkilenen ve zlen Cihangir, olayn hemen ardndan vefat eder.

314

Dier ahslar Romann merkezinde bulunan kahramanlar bu ekilde aklayabiliriz. Bunlar dnda romanda atmalar douran kahramanlar da vardr. Bunlar tematik atmalar rnekleyen kahramanlardr. Hurrem Sultann emeline ulaabilmek iin evirdii entrikalar ierisinde brahim Paann katli vardr. brahim Paa ise Osmanl tahtnda kendisine bir yer kapma telandadr. Kanuni Sultan Sleyman ile kendisini msavi klacak araylar peindedir. Gz gurur ile kapanm olan Paa, Rstemin kendisi iin hazrlad oyunlara da ok abuk der. Rstem, Piri Paa ile brahim Paa arasna nifak yerletirir. brahim Paann ilk rakibi Sadrazam Piri Paadr ve onun grevden azlinden sonra bu atma kapanr. Ancak hnkrn paaya ilgi gstermesi ve onun hakknda olumlu kanaatler tamas nedeniyle, brahim Paa, Piri Paay olu Mehmet Efendi eliyle ldrtr. kinci atma yine Rstemin kurduu entrika paralelinde Defterdar skender Paa ile brahim Paa arasnda yaanr. brahim Paa eitli oyunlarla skender Paann katli iin padiahtan ferman alr. skender Paay haksz yere ldrttn dnen hnkr brahim Paadan giderek uzaklar. brahim Paann lmnden sonra Rstem Paa, sadrazam olur ancak ehzade Mustafann katlinden sonra, huzursuzluun artmas ve ocan ikyetleri zerine Rstem Paa sadrazamlktan alnr. Bundan sonra Hurrem, btn gcyle Rstemi tekrar sadrazam yapmak yolunda urar. lk olarak Ayas Paay kndeden atmaya alan ikili, sadrazamn veba salgnnda lmesi nedeniyle planlarn yeni sadrazam Ltf Paa zerinde yrtrler. Padiahn kzkardei ahhuban Sultan ile evli olan vezir, tesadfler eliyle ve kurulan planlarn meyve vermesi nedeniyle, grevden azledilir. Yerine Hadm Sleyman Paa gelir. Hadm Sleyman Paa, bir divan toplants srasnda Hsrev Paa ile kavga ettii iin sadrazamlktan uzaklatrlr. Yerine Ahmet Paa vezir olur. Rstem ve Hurremin entrika dolaplar nedeniyle canndan olan Ahmet Paadan sonra sadrazamlk tekrar Rstem Paaya verilir. Romandaki makam atmalar ve atmann karakterleri bylece aklanabilir. Romann bir dier atmas da II. Selim ile Beyazt arasnda yaanr. II. Selim, sefih karakterli bir ehzade olarak tantlrken, Beyazt, babasna hem fizik hem de miza olarak benzeyen bir ehzadedir. ki ehzade arasnda balayan atma, Beyaztn rana

315

kamas ve orada Kapcba Sinan, avuba Ali ve Drdnc Vezir Pertev Paann yannda ldrlmesi ile sonulanr. Romanda savalarla balantl olarak anlan Osmanl devlet adamlar ve tarih kiiler ise yle sralanabilir: Denizci Mahmut Reis, Msrl Pir Ali Reis, Serasker Mustafa Paa, Yaylak Mustafa Paa, Hersek Beylerbeyi Mahmut Bey, Mentee Olu lyas Bey, Anadolu Beylerbeyi Kasm, Behram Bey, Elbasan Alay Beyi Murat, Yenieri Aas Bali Bey, Prens Murat, Hadm Aas Smbl, Kazasker Fenerizade Muhittin, Kara Mustafa, Yenieri Aas Mustafa, Sipahi Aas Mahmut, Bosna Beyi Husrev, Semendire Beyi Bali, Kocaalay Beyi Kara Osman, Suba Mehmet, eriba Balaban, Adil Koca, Hekim Mahmut Aa, Barbaros Hayrettin Paa, Celalzade Nianc Mustafa elebi, Tezkereci Mehmet Bey, Salih olu Aleddin, Turgut Reis, Salih Reis, Mimar Sinan, Sokullu Mehmet Paa, air Hayali, Nianc Ali Bey. Yabanc ahslar arasnda da Rodos valyeleri Reisi Villier de Lisl, Venedikli Mhendis Gabriyel Martinengo, Topu Generali Guyot de Marselle, Alemdar Hanri Mauselle, Papa Andriyan, Kont Nikola d Salm, Simon Litteratus, Papaz Athinai, Anavino Konzarno, Macar Kral Jan Zapolya, arlken, Aridk Ferdinand, Piyer Berenes, Papaz Pol Tomari, Venedik Doju Andrea Gritti ve Andrea Dorya saylabilir. Romann ahs kadrosunu yle gsterebiliriz:

316

317

6.7.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Yazarn hemen tm romanlarnda bu anlatcy grrz. Romandaki bak as ise tanrsal bak asdr. Yazarn her eyi grd ve adeta tanrsal bir yetiye sahip olarak gemi ve gelecei aydnlatabildii bu bak as, eserde romantik bir slubun sonucudur.

6.7.1.5. Zaman Romanda aksiyon zaman, Kanuninin Rodos Seferine kt 1522 yl ile balar ve Hurrem Sultann ld 1558 ylnda tamamlanr. Otuz alt yllk bir dnemin anlatld romanda, zaman geriye dnler ve ileri atlamalarla katmerleir. Kanuni Sultan Sleymann doumu ve ocukluunun anlatld satrlarla 1490l yllara ulalabilir. Bir taraftan da Hurrem Sultann lmnden bir yl sonra yaanacak olan ehzade Beyazt syan ve isyan sonucunda Beyaztn ldrlmesi de romanda konu edilir. Bylelikle vaka zamannda daralma ve genilemeler olduunu syleyebiliriz. Bu romanda da kozmik zaman unsurlar grlr. O gece terinisaninin sonuydu ve muharrem aynn onuncu gn akamna tesadf ediyordu (s. 52). Rodosa ilk Trk gllesi 8 temmuz 1522de dt, beyaz bayraklar ise 21 knunuevvel 1522de ekildi (s. 56). imdi, dedi, zilkade ayndayz. Bunu tam sayalm: Bir. Sonra kurban bayram ay gelecek. Ona zilhicce derler. Oldu, iki. Ardndan sra ile muharrem, sefer, rebilevvel, rebilhir, cemaziyelevvel, cemaziyelahir, receb gelir (s. 139). Nihayet karlar kalkt, cemreler dt, nevruz eriip bahar geldi (s. 181). Roman zamannda zetlemelerin de sklkla grlr: Gnler skn iinde geti. Padiah, ieride ve darda mesud bir hayat geirmee koyuldu (s. 120). Anlat zaman ile yaz zaman arasnda da yazarn balant kurduu grlmektedir:
skdar o tarihte pek bakmszd. Ne bugnk camileri, hamamlar, ne de yz yl nceye kadar yaayan kervansaraylar, imaretleri vard. Mehur olan emeleri, sebilleri de o devirde henz yaplmamt. emsipaa, Salack semtleri de botu,

318

yaz gnlerinde yzmee gelen genclerden bakasnn ura deildi. Doanclarda bir saray ve bir de han vard. Han, doan besleyip satan kimselerin barndklar yerdi, saray mir binalardand (s. 26).

6.7.1.6. Mekn Kanuni Sultan Sleyman devri, Osmanl tarihinde, imparatorluk snrlarnn en hzl biimde gelitii ve devletin ktaya yayld bir devri iaret eder. Buna bal olarak romanda d mekn olduka geni bir sahaya yaylr. Yaplan seferler, ulalan menziller olduka fazladr. imdi bu meknlar incelemeye alalm. Roman ilk olarak stanbulda balar. Kanuni Sultan Sleyman Hurrem ile tanrken grrz. Daha sonra Padiah, Rodos Seferine kmaya karar verir. Bu sefer yolunda ilk olarak skdara gelen Kanuni, Maltepe, ukurayr, Hereke, narl, Yldzkprs, Kazkl, Dikilita, Pamuku, Yeniehir, Akbyk, Zincirliky, Derbend, Kzlkaya ileleri geilir ve Ktahyaya ulalr. Burada bir gn konaklandktan sonra Altnta Ovas, Pnarba, Ece Ky, Sanldzl geilerek Sandkl Ovasna varlr. lpnar, Ldikya, Tunca alr ve obana ulalr. Krksd menziline varlr ve Bozdoan Suyuna gelinir. Buradan Tamla, ahmedresesi, ahna Ovas, Gkbeli Derbendi, Bozyk, Mula ve Karabaa gelinir. Buradan Gkova, Kargasekmez yoluyla Marmaris Limanna varlr ve Rodosa ulalr. Rodos dnnde Mula ve Kudu ky, Alaehir, Torasili, Torahanl, Paaky, Susrlk, Kernede, Suba, Anafor, Kurunlu, Pazarky merhaleleri alarak Dil skelesine varlr. Msrn isyanlarn bastrmak iin Kahireye giden ordunun ardndan, Kanuni ve Hurrem de Edirneye gider. syan haberini alan hnkr, Davutpaaya iner ve oradan Kthaneye geer. Bir sre sonra Macaristan zerine sefer almasna karar verilir. Filibeye gelindiinde Trajan Kaps denilen dar boazda Hnkr ile ordu ayrlr ve ordu zldi Boaz yoluyla Bulgaristana gelir. Sofya, Mora geilir ve Perter Varadin Kalesi alnr. llok Kalesi nnde emir verilir ve hedef Budin olarak belirlenir. Tuna, Drava Sular geilir, Erdoed, Osbek, Donkin, Szotin, Vukovar, Marcoviza alnr ve Esseke geilir. Buradan Moha Ovasna varlr. Sonrasnda Ba ve Ni takip edilerek dnlr. Bundan sonra

319

Halkalpnar,

nceiz, Kabasakal, Hedikli, Karl, Ahmedbey, Hamzaky, Hasky

menzillerinden geerek Edirne zerinden Sofya, Eskihisar yoluyla Mohaa varlr. Buradan Viyanaya sefer alr. Sonraki menzil ran olacaktr. Halep, Diyarbakr, Musul, Avcan yoluyla Tebrize girilir. Preveze Deniz Zaferinde Korfu, Ayamavra Adas, ncir Liman, Lepanto Krfezi, Actium Burnu mekn olarak izilir. Anlan dier d meknlar unlardr: Akyk, Yedikule, Halkaldere, Yeilky, Eyp, Hatuniye, Kandilli, Sencar, Karaman Konya, Tokat, Van, Saruhan, Ktahya, Mardin, Amasya, Sivas, Aras, Ereli, Yeniehir, Erzurum, Bursa, Bitlis, Aksaray, Nahcivan, Erivan, Karaba, Dalmaya, Scardorna Kalesi, Hakle, Herek Hisar, Paskopya Adas, Illk Hisar, Lehistan, Hrvatistan, am, Kahire, Cezayir, Fas, Afrika, Tunus, Halep, Kzldeniz, Hindistan, Yemen, Aden, Suriye ve Tamevar. Romanda eitli i mekn kurgularnda da rastlanlmtr. Ancak, tasvirin ok grlmemesi dikkatimizi ekmektedir. Topkap Saray, eserin i meknlarndan biridir. Burada Kubbealt, Harem Dairesi gibi blmlerden bahis olunur. Topkap Saray ile tasvirlerde en belirgin olanlarndan birisi Haseki Mahidevrann odasdr. Yazar bu oday yle anlatr: Tavan yaldzl, duvarlar inili zindannda ve srmal yatann iinde (s. 175) skdarda bulunan Doanclar Saray bir dier i mekndr. Edirne Saray romann bir dier i mekndr. Aziz Yahya Kilisesi, Sennikola Kulesi, Senpiyer Kilisesi de anlan dier i meknlardr.

6.7.2. Romann Biimsel zellikleri 6.7.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Roman, tarih bir devri, ak temas ierisinde deerlendirmektedir. Kanuni Sultan Sleyman devrinin bir panoramas olarak deerlendirilebilecek olan bu eser, merkezine Hurrem Sultan ve Hnkrn ona duyduu byk ak konu almtr. Yazar, vakalar genileterek, dnemin olaylarn ve ayrntlarn ilemitir. ie geen iki vakadan mrekkep olarak grebileceimiz bu eser, devrin ok kark olan dzeninde, Hurrem Sultann kocasna yapt telkinlerin ve etkilerin nemli bir yeri olduunu gsterir.

320

Roman, yazarn dier romanlarnda da grld zere yine balklar halinde oluturulmu ve giri gelime sonu blmlerine riayet edilmitir. lk balk Krm Sultannn Yollad Gzel Cariye adn tar ve bu blm, romann giri blmdr. Hurrem Sultan ile Kanuni Sultan Sleymann birbirleriyle ilk karlamalarn ve Rodos Seferini anlatr. kinci balk Havva Roln Deitiriyor adn tamaktadr. Padiahn, seferden dnmesini mteakip Hurrem ile bulumasn ve onunla gnl ban pekitiriini anlatr. Hnkr ile Hurremin nikhlanmalar, Msr syan, brahim Paann sadrazam oluu gibi konular da bu blmde ilenir. Bu blmle birlikte gelime blm de balam olur. nc balk Ak, Yalnz Ak! adn tar. ehzade Selimin doumu, brahim Paann Kahireye gidii, Kanuni ile Hurremin Edirnede dinlenmeleri bu baln konulardr. Drdnc balk Ac bir Uyan! adn tar. Yenieri ve sipahilerin ayaklanmalar sonucunda, Kanuni, stanbula dner ve bu isyan bymeden bastrlr. Moha beinci balk olarak karmza kar ve bu balkta Kanuninin Moha Seferi konu edilir. Altc balk Hurrem alyor! adn tar. Bu blmde Macaristan ve Viyana Seferinden bahsedilir. Hurrem Sultann Rstem ile yaknlamas ve eitli planlarla amacna ulamak yolunda abalad anlatlr. Yedinci balk Hurremin lk Zaferi adn tar. Bu blmde ran Seferi, Eski sadrazam Piri Paann zehirlenerek ldrlmesi, skender Paann ldrlmesi ve Hurrem Sultann en byk amac olarak brahim Paann ldrlmesi gibi konular ilenir. Sekizinci balk Hurrem Plnn Yrtyor adn tar. Rstem Paann Mihrimah Sultan ile evlenmesi, ehzade Mustafann ldrlmesi ve bu lmn dourduu karklar, aabeyinin lmne ok zlen ehzade Cihangirin vefat blmn konular arasnda yer almaktadr. Bu blmle birlikte romann gelime blm de kapanm olur. Dokuzuncu balk Hurremin Son Gnleri adn tar. Bu blmde ehzade Mustafann lm ardndan grevden alnan Rstemi yeniden sadrazam yapmak iin

321

Hurrem ile damadnn sahnede olduklarn grrz. Zamanda ileri atlama teknii kullanlarak, ehzade Selim ile ehzade Beyazt arasnda geen taht mcadelesi ve Beyaztn ldrlmesi ile Hurrem Sultann lm anlatlr. Bu ksm romann sonu blmdr.

6.7.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda tarih bir dnemi ve gerek tarih kiiler anlatld iin, yazar olay bir ak kurgusu iinde deerlendirmitir. Temelde bu kurgu olmakla birlikte tarih olaylarn aydnlatlmasnda yine eitli tarih vesikalar kullanlmtr. Gerek vesikalar ve tarih kaynaklar dnda romann kurgusu gerei kimi casusluk metinleri, haritalar ve mektuplar da tarih birer vesika olarak deerlendirilebilir. Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de ryalardr. Rya, romanda iki kez ynlendirici konumda anlatya konulmutur. brahim Paay ldrtmek hususunda tereddtl davranan Kanuni Sultan Sleyman, skender Paann brahim Paa tarafndan haksz yere ldrldn bilmektedir. Bu vicdan azab ile skender Paay srekli ryasnda grmekte ve bu ryalardan tedirginlik duymaktadr. brahim Paann ldrlmesinde Hurrem Sultann telkinleri kadar bu ryalar da etkili olur. Romanda vakalar aras geii salayan bir dier rya da Hurrem Sultann lmek zere bulunduu gnlerde, ateler iinde yanarken grd bir ryadr. Bu ryada Hurrem Sultan, ok sevdii ve veliaht olmasn istedii olu Beyazt grr. Olduka ackl ve bir anne iin tahamml g olan bu rya, Hurrem Sultann lmnden bir yl sonra gerekleecek olan Beyazt syann anlatabilmek iin, yazarn kurguya yerletirdii bir unsur olarak deerlendirilmelidir.
Ryann cehle de, ilme de mstenid izah nihayet bir nazariye veya faraziyeden ibarettir. Doru olan cihet udur ki ryalar, bazen hakikat oluyor ve insanlar yarn vukua gelecek bir hadiseyi bugn uyurken seyretmek imknn buluyor! Hurremin de grd rya fakat bir yl sonra- safha safha gerekleti, canl ve kanl bir vka olarak tarihe geti (s. 462).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii ise diyaloglardr. Romann hemen hemen tamamnda, diyaloglarn sklkla yer edindii grlr. Bu diyaloglar sayesinde aydnlatlmas gereken pek ok husus akla kavuturulmaktadr. rnein Kanuni Sultan Sleymann Rodos zerine sefer yapmasndaki amiller yle aklanr:

322

valyeler zerine bu seferi amn z sebebi nedir, bilirmisin brahim? Eski bozgunluun hncn almak! Bu, grnen sebeb, sana ben grnmeyen, konuulmyan sebebi soruyorum. Rodos, Akdenizin kilidlerinden biridir. Bizim elimizde bulunmas icab eder. Bu da herkesin bildii bir ey. Bana sen, bakalarnn bilmedii sebebi syle. Baka bir sebeb bulamyorum. Byk amcamn olu Rodosta!.. (s. 29)

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de tasvirdir. Genellikle kiilerle ilgili tasvirlere rastladmz bu romanda tasvirlerin kullanl da genellikle aklaycdr.
irkin deildi fakat ahane gzellerden de saylamazd. ok beyazd, etine dolgundu, endamlyd. Burnunda garip bir hususiyet vard, yzne evrilen baklar daha uzaktan yakalamak ister gibi kalkkt. ahlanm bir gurura, canl ve duygulu bir kskaca benziyordu. Salar kaln ve ak kumrald. O gn, iyi taranmad iin bu salar, henz ile haline konmam bir ipek kmesini andryordu. Kalnca dudaklarnda hrn bir kvrl, koyu mavi gzlerinde bulutlanmaya mstaid gaml bir sema hali vard. stne bakalfann zorile, Bursa ii hareli kumatan bir ksa kaftan, onun altna srmal kadifeden bir yelek giymiti. Ne bu yelek, ne ipekli ve yrtmal entarisi, gm gsnn lekesiz beyazln rtmyordu ve omuzlarndan bu yar ak gse doru dklen salar, olgun bir aya sarlm hafif Kehkean glgelerine benziyordu (s. 67).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de zetlemedir. Uzun zaman dilimlerini ve ok uzun sren sefer zamanlarn anlatrken yazarn kulland bu teknik, okuyucunun vakalar arasndaki balanty kurabilmesi ve arada geen olaylar renebilmesi asndan nemlidir.
O yln k ite bu biimde geti. Ocakl, yaman bir savaa hazrlanldn grerek homurdanmay brakmt, neeli bir sabrszlk iinde hareket emrini bekliyordu. Hnkr, herhangi bir ayaklanma ihtimalinin nne geildii, Hurremile nediminin birbirini tamamlayan varlklar arasnda muvazeneli bir safa hayat tesis edebildii iin mesuddu. Hurrem, yeni bir erkek ocuk dourarak mevkiini bir kat daha kuvvetlendirdiinden dolay seviniyordu, kendi karna uygun sinsi incelemeler, aratrmalar yapyordu, rakiblerile mcadeleye hazrlanyordu. brahim, kendini saltanata ulatracak yollarn krokisini izmekle urayordu (s. 181).

323

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de Kanuninin divanndan alnan metinlerin kullanlmasdr. Buraya alnan iirler, Hurreme duyulan akn derecesini ve Kanuninin ruh dnyasn yanstmas asndan nemlidir. Romandaki bu gazeller, olaylarn sonularn rneklemesi asndan mhimdir.
Sultan Sleyman, strabn tahrib ve lmn bsbtn tayir ettii mahitabnn ykk halini daha fazla temaaya tahamml etmedi: Mlk dnya kimseye kalmaz sonu berbad olur Ey Muhibbi! yle farzet kim Sleyman olmuuz. Beytini terennm ede ede cenaze odasndan uzaklat ve meleklere emanet etmekten bir zamanlar ekindii karsn l ykayclarn eline brakp kendi odasna kapand (s. 473474).

Romanda telmihlere de sklkla yer verilmitir. Gemi dnem sultanlarna zellikle yer verildii gibi gelecekte yaanacak olan kimi maceralara da atflar yaplmtr. rnein Kanuninin srekli olarak Savc Beyi, Fetret Devrini andn grrz. Bunun yannda Yavuz Sultan Selim dnemine de hayaller ve telmihler yoluyla dnldn grrz.

6.7.2.3. Dil ve slup Romann dili, yazarn tm romanlarnda olduu gibi devrine gre olduka sadedir. iirsel ve duygulu bir dil kullanld, merak unsurlarna sklkla yer verildii ve eserin konu edindii devrin dil hususiyetlerinin korunmaya alld grlr. Yazar, romanda o zamann dil zelliklerini gstermek asndan kimi balalara ve kelimelere yer vermitir. Yavrum, dar k ta u Urus kzn istet(s. 4). Dime aslanm, byle dime, dedenin ruhu incinir (s. 12). Romanda, o devirde kullanlan kelimelere de sklkla yer verilmi ve yazar dier romanlarnda olduu gibi bu romannda da artk kullanlmayan kelimelerin anlamlarn parantez iinde vermitir: Halbuki ak o gerekten Yavuz kiiyi de nleden nle (p demektir) evirmi (s. 22) Romanda ataszlerine ve deyimlere sklkla yer verildii grlr: At bandan gem, avrat srtndan yumruk eksik edilmemeli (s. 119).

324

Romanda argo ve kaba szcklerin de sklkla yer ald grlmektedir. zellikle saray kadnlar arasnda geen konumalarda bu kelimeler kimi zaman hakaret boyutuna da varmaktadr. bre kaltak, bu ne alm?.. (s. 95). vay, satlm et (s. 95). Aslanmn iki kedisi hrlamsa kyamet mi kopar. Varsnlar, dalasnlar. Yarn gene yalarlar, bir yalaktan su ierler (s. 93). Yazar, kelime tekrarlarna ve klie szcklere de romanda yer vermitir. rnein Krmz Rusyal fettan kadn yazarn Hurrem Sultan iin srekli kulland bir nitelemedir. Romanda kullanlan dil zelliklerinden sonra, slup zelliklerinden de bahsetmemiz gerekmektedir. Romanda sinematik slubun kullanldn grrz. Dier romanlarda olduu gibi fazlaca hamas anlatmlar ve romantik ifadelere bu eserde ok rastlanmaz. Ordunun dile alnd zamanlarda grlen destan anlatm, zellikle Viyana Kuatmas anlatlrken ve Moha Seferi anlrken zirveye ular. Bunun dnda romanda, hamas sluba yer verilmez. Yazar romanda sanat eserlerinden sklkla alntlar yapm ve anlatm

hareketlendirmitir. Yavuz Sultan Selimin, Kanuni Sultan Sleymann, Sadinin, Figani ve Fuzulinin iirlerine eserde yer verildii grlr. Bununla birlikte Zal Olu Rstem efsanesinin, Kelile ve Dimne ile ikyetnamenin de kimi paralarndan alntlar yaplmtr. Yazar Macar tac ile ilgili efsaneyle, Abbase Sultan meselini de romanda kullanmtr. Kanuni Sultan Sleymann Hurrem Sultan iin yazm olduu u beyit, onun Hurreme duyduu sevgiyi gstermesi asndan da nemlidir: Srei velleyl okurdum dn nemazi mda Zlfn andm dilberin, nittim, ne kldm bilmedim (s.34). Romanda tarih vesikalarn ve kaynaklarn da sklkla yer edindii grlmektedir. Tarihi Hoca Sadettin ve Hammerden de yazarn sklkla yararland grlr. Bunlar dnda brahim Paann ve Hurrem Sultann lm ile ilgili olarak yabanc

325

kaynaklardan alnan kimi bilgi ve grlere de yer veren yazar, kendi haklln bu eserler ile de pekitirmi olmaktadr. Romanda tasvirlere sklkla yer verilmitir. Yazar bu romanda kulland tasvirleri genellikle kiileri tasvir etmek ve onlarn simalarn canlandrabilmek iin kullanmtr. Kiilerin karakter zellikleri hakknda bilgiler verirken de tasvirlerden yararland grlr.
brahim, kendilerini otururken kabul etti, etei plrken dahi yerinden hafife olsun- kmldamad. Her gn olduu gibi gayet ssl giyinmiti, zerinde altn srmal bir kaftan, onun altnda mavi renkte gene srmal bir entari vard. Boyu orta olduu halde, oturu vaziyetinde uzun grnyordu. Esmer yz, srmalar ve elmaslar arasnda daha koyulayor, beyz ehresinde fasid ve faal bir zeknn marur sertlii seziliyordu. Alt enesinde gayet keskin ve birbirinden faslal be alt di, srmaya hazr bir sivrilikle gze arpyordu (s. 287).

Yazar, Sleymaniyeyi yle tasvir eder:

Trk aheserlerinden biri olan bu mabed, birbirine bitiik murabbadan mrekkebdir. Bir uda avlu, bir uta trbe, ortada mabet vard. Trbeye Ravza Bahe ad verilmiti. Avlu, bir mermer sath ve gzel bir adrvan havidir, bahe, camiyi yaptrann kabrini amildir. Avlunun taraf stunlarla evrili olup drdnc cihete caminin cephesi der (s. 453).

Eserde sz sanatlarna da yer verildii grlmektedir. zellikle benzetmeler, kiiletirmeler ve adlandrmalar sklkla kullanlmtr. Gk gene hrnd, kar kasrgalar pskrp duruyordu (s. 256). Avusturya payitahtn himaye eden tabiat imdi Trklerin geri dnmesini de istemiyor gibiydi, eit eit densizlikler yapyordu (s. 256). Trk gcnn Rodos semalarna ast bu bayraklar, o yamurlu havada Tanrnn bile eini henz yaratmad- birer kavs kuzah gibiydi ve imdi yamur, Trk gcnn azametini topran gsne naketmek iin szlen tarih satrlarn andryordu (s. 53). Fakat Hurrem, kaplan kalbi, srtlan hrs ve tilki kafas tayan rengin bir rmcek rol oynuyordu, durmadan a ryordu (s. 140). Yazar, duygularn net bir biimde belli ederek, insanlar karsndaki tavrn almtr. Romantik bir bak asndan kaynaklanan ve okuyucuyla sohbet eder gibi bir tarzda

326

yazlan bu satrlar, okuyucu ile eser arasndaki estetik mesafeyi kaldrmakta ve okuyucu kiileri yazarn gzyle grmektedir. Romanda grlen bir dier zellik de yazarn sklkla araya girmesi ve kimi konular hakknda okuyucularn bilgilendirmesidir. air Figaninin ldrl, Fuzulinin bana gelenler, dn alaylar, nahllar ve eliler hakknda ayrntl olarak bilgiler veren yazar, tefrika slubunun bir gerei olan bu anlatlar, romanlarnda devaml olarak tekrarlamtr. Eserinde dipnotlara da sklkla yer veren yazar, bu dipnotlarda da aklayc bir dil kullanm ve halka retmen olmak grevini srdrmtr. Roman her kesimde okunur klabilmek amacyla yazarn kulland harem sahneleri de romann bir dier slup zellii olarak anlmaktadr. Eserde merak ve gerilimi tetikleyecek bir unsur olarak casusluk sahnelerine de yer verildii grlmektedir. Rodos muhasarasnda grlen Salomon ve Almaral ile Rum kznn casusluklar nemlidir. Bu casuslarn yakalandklar zaman grdkleri ikence ise romann iddet sahnelerinden birisidir.

6.7.3. Romann Tematik Yaps 6.7.3.1. Dnem Romanda 16. yzyl Osmanl tarihi konu edilir. Ykselme Devrinin son padiah olan Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaanan gelimeler, savalar, taht mcadeleleri gibi pek ok husus romanda anlatlmaktadr. Tm bu hususlar aklamak iin kullanlan ana temay ise Kanuni Sultan Sleymann Hurreme duyduu ak oluturur.

6.7.3.2. Temalar 6.7.3.2.1. Saray Kadnlar Romanda ilenen mhim temalardan biri saray kadnlar ve neden olduklar olaylardr. En yksek mevkide olan Valide Sultandan, en kk mevkide olan cariyeye kadar btn saray kadnlarnn emeli, sarayda salam bir yer edinmektir. Onlarn kullanacaklar iki silah vardr. Bunlarn ilki gzellik, ikincisi de entrikadr.

327

6.7.3.2.2. Entrika Romanda ilenen temalardan birisi de entrika ve hiledir. Sarayn gizemli havasna dhil olan ve orada kendince bir yer kapma telanda olan kiiler, sklkla entrikaya bavurmulardr. Devletin grd zarar veya yaanan olumsuz gelimeler onlar iin nem tekil etmez. O kazanda kaynamak deil, kepeyi tutan el olmak tela, insanlarn birbirlerinin ayaklarn kaydrarak ikbale ulama hrslarn ayakta tutmutur. 6.7.3.2.3. Kskanlk Romann temlerinden bir dieri de kskanlktr. lk olarak Mahidevrann damarlarn yakan bu duygu, saray kadnlar konu edildiinde hemen her zaman anlan bir tema olarak karmza kar. Padiahn hizmetinde olabilmek ve ona kendilerini sevdirebilmek iin mcadele eden bu kadnlarn ele geirmeye altklar ey ounlukla hnkrn kalbi deil, azametidir. 6.7.3.2.4. Hrs Romanda devlet makam bata olmak zere eitli alanlarda ok yksek hrslar bulunan kiiler de sklkla konu edilmi ve bu duygu eletirilmitir. Hrsn zeky kreltmesi ve kiiyi beklenenin dnda olumsuzluklara itmesi devaml olarak anlatlmtr. Romanda belli bal hrs kaynaklar grrz. Valide sultanlarda ve valide sultan aday olan hasekilerde grlen hrsn kayna, ocuklarnn saltanat ve kendilerinin konumlar ile ilgilidir. Devlet adamlarnn amalar da bulunduklar yerin hep bir stne kmaya almaktr. Bylelikle ulaabilecekleri en st makama ulama hrs ierisinde cinayetler ilemekte, rvetler vermekte ve yalanlar sylemektedirler. 6.7.3.2.5. Ak Romanda akn Sultan Sleyman ile Hurrem arasnda yaandn syleyebiliriz. Kanuni Hurreme ak konusunda unlar syleyecektir: Ak, dedi, bir yrein baka bir yrekle kaynamas demektir. Aka dp te ikilikten kan yrekler eker kartrlm ste, yahud gzel kokulu gle benzerler. O stte eker, o glde koku neyse birleen gnllerde de ak odur, iki ayr eyi bir yapan bir kuvvettir (s. 81).

328

6.7.3.2.6. Casusluk Romann temalarndan birisi de casusluktur. zellikle Rodosun fethinde olduka nemli yeri olan casusluk faaliyetleri, entrikaya kendisini kaptrm kiilerin o devir iinde bavurabildii tek alandr. Romann pek ok blmnde gerek devletleraras faaliyetlerde gerekse kiiler aras dzenlerde grdmz bu husus, ou zaman yanl kararlarn alnmasna neden olmaktadr. Bence, dedi, bu deersiz bir maslahattr. Casus dediin bizim kanunnamedeki kftehordan da murdar kimselerdir. Bu gibilerin ademi, vcudnden evldr (s. 28). 6.7.3.2.7. hanet Viyana Kuatmas srasnda, Osmanl ordusunda bulunan bir dnmenin, Viyanallara iltihak ederek, Osmanl lamlarnn fonksiyonlarn yitirmelerine neden olduunu grrz. Ayrca kurulan planlar erevesinde en yakn grnen arkadalarn bile birbirlerine ihanet ettikleri grlmektedir. 6.7.3.2.8. syanlar Romanda isyanlarn da yer edindii grlmektedir. Bu isyanlarn sebebi, devlet dzenindeki bozulmadr. Halk adalet umduu kaplardan geri evrildii iin, olduka kzgndr ve bu kzgnln da isyanlar kararak almaktadr. Bu dnemde karlan isyanlar, kimi zaman sertlikle kimi zaman da gnl alma ile bastrlmtr. 6.7.3.2.9. Ordu 16. yzylda ordu, kuvvetinin zirvesindedir. Ayrca padiaha sefere kmad iin kzabilecek ve sefer istei ile isyanlar karabilecek bir yapdadr. Nitekim romann en heyecan verici sahnelerinden olan ve Kanuninin cesaretini rnekleyen satrlardan biri, saylan nedenlere bal olarak grlen Yenieri syandr. 6.7.3.2.10. Sosyal Hayat Romandan devrin hayat tarz ile ilgili bilgiler almak da mmkndr. Halkn yaay, olaylara bak, mkellef olduu kimi vergiler, devirde grlen elenceler, dnler, trenler gibi eitli hususiyetler anlatlmaktadr. Romanda eitli vesilelerle anlan dn tasvirinde, nahllardan eker kulelerine, ate oyunlarndan hediyelemelere kadar

329

pek ok elenceden bahsedilmitir. Padiah dnlerinin o dnem sosyal hayatnda nemli bir yeri olduu muhakkaktr. 6.7.3.2.11. Taht Kavgalar Romanda sklkla ilenen temalardan birisi de taht kavgalardr. Aslnda tm atmalarn bu kavgalardan doduunu syleyebiliriz. Hnkrn olu ehzade Mustafay ve ehzade Beyazt ldrtmesi, II. Selim ile Beyazt arasndaki dmanlk, Hurremin evirdii entrikalar ve brahim Paay lme gtren hayaller, hep bu mcadele nedeniyledir. 6.7.3.2.12. Kapitlasyonlar Romanda temeli daha nceden atlan ve Kanun Sultan Sleymann da bir inayet olarak Franszlara gsterdii kimi ayrcalklardan ve bunlarn Osmanlya daha sonra aaca yaralardan da bahsedilmitir. 6.7.3.2.13. Saray Kanunlar Romanda saray adetleri ile ilgili kimi bilgilere de yer verildii grlmtr. Bu bilgiler genelde harem ile ilgili olsa da, olduka gizemli addedilen sarayn okuyuculara almas ve kimi zel saray kanunlarnn verilmesi asndan nemlidir. Yeni bir gzdenin seilmesinde izlenen yollar, valide sultanlarn ve hasekilerin konumlar, saray grevlileri, yemek adetleri gibi pek ok konu hakknda roman satrlarnda bilgi verilmitir. rnekleyici olmas asndan saray kzlarna verilen adlardan ve ad vermenin neminden bahseden satrlara deinebiliriz.
smin gkten indiine, uur ve uursuzluk getirdiine inanlrd. Geri analarndan babalarndan aldklar ad unutarak sarayda yeni isimlerle arlmaya alan kadnlar, arabca ve acemce kelimelerin birletirilmesile yaplan kendi adlarn doru syliyemezlerdi, garip deiikliklere uratrlard. Lkin o adn manasn mutlaka bilirler ve bu manadaki kuvvete, zarafete gre nrlerdi. Adnda zarif ve ltif bir mefhum bulunmyan kadnlar ise adeta elemlenirler, yeni bir ad bulmak aresini aramya koyulurlard. Hafsa Sultan ite bu telkkiye uyarak, Hnkr da yreini byliyen kz bir gzel isimle anmak zevkini kuruntulyarak bir anda ayni mevzua temas etmilerdi (s. 12)

330

6.7.4. Romann Popler Tarih Romanlar Asndan ncelenmesi Eser, genel olarak, Osmanlnn kadnlar saltanat ad verilen dnemine iaret etmekte ve saray entrikalarndan bahsetmektedir. Bunun yannda Kanuni Sultan Sleyman devrinin asker ve siyas cephelerini de aydnlatmaktadr. Tm bu bilgiler, Osmanl tarihinin en byk ak olarak anlan Hurrem Sultan ile Kanuni Sultan Sleyman ak erevesinde ilenmektedir. Romandaki tm kiiler gerek tarih kiilerdir ve yazarn eserini tarih eseri olmaktan karabilmek iin sarlaca tek kurgu, ak ve entrikaya dayanacaktr. Hurrem Sultan dessas bir kadn olarak deerlendiren yazar, onun Osmanl tarihini deitirecek olan olaylara neden olduunu syler. ehzade Mustafann ldrlmesi, karakterine ok fazla gvenilmeyen II. Selimin padiahln getirmitir. Bu durum da yazara gre Osmanl tarihini etkileyen bir hadise olmutur. Saray kadnlarnn bu tr faaliyetleri, yazara gre devletin sonunu getiren bir amildir. Anlan yndeki dncesini eserde ispatlamaya alan yazar, eitli vesikalarla ve kurgularla romannda bu cepheyi ilemi ve anlatmak istediklerini rahata anlatmtr. Eser bu nedenle tarih bir romandr. Yazar eserinde kendi duygularn ve dncelerini aka syleyerek okuyucuyu ynlendirmitir. Bunu yaparken, sanatsal eserlerde olduu gibi dncelerini maceralarn ierisine yedirerek deil, direkt olarak vermeyi yelemitir. Okuyucu ile sohbet havasn kuran yazar, eitli bilgi ve belgelerle de bu dncelerini ispatlamaya almtr. Romann popler sahaya tanmasnn ilk nedenlerinden birisi budur. Eser, tefrika olarak yaymland iin, ierisinde kimi kurgu problemlerine ve elikilerine rastlanmaktadr. iirden ok iyi anlad ve Yavuz Sultan Selimin hasekisi olmas nedeniyle klasik edebiyat geleneini iyi bildii ve Arap-Acem harslarna vakf olduu vurgulanan Hafsa Sultann Hurrem kelimesinin anlamn bilmemesi gibi elikiler, romann sanat ynn sakatlamaktadr. Yazarn eserinde kimi iktibaslara yer vermesi, sanatsal eleri kullanmas da onun poplerlik ynn vurgulamas asndan nemlidir. Dil ve anlatmda sadelik gstermesi kadar, devrin ruh zelliklerini vermeye almas, bilinen kimi anekdotlar eserine yerletirmesi, komedi unsurunu yer yer kullanmas, folklorik kaynaklara ynelmesi, eserin popler roman bahsi ierisinde deerlendirilmesini kolaylatrmaktadr.

331

Yazar eserinde vesikalar, eli metinlerini, tarih kitaplarn kullanm, sk sk da dipnotlar vermitir. Okuyucuyu bilgilendirme amacn tayan bu maddeler, popler tarih romanlarn balca zelliklerindendir. Romanda argo kelimelere, tekrarlara, deyim ve ataszlerine sklkla rastlanr. Mahall dilin romana girmesi asndan bu nemlidir. Eser bir taraftan halka ynelirken bir taraftan da sanatsal dil zelliklerinden syrlr. Bylece popler romanlarn dil zelliklerini de romanda grm oluruz. Yazar, eserde Bizans tarihinden de sz etmektedir. Aslnda bu, Trk tarihi asndan genel olarak kabul grmeyen bir hadiseye, yazarn farkl bir adan bakn hakl gstermek amacyla kulland bir unsurdur. Osmanl tarihi deerlendirilirken, brahim Paa hususunda, onun bir mazlum olduu ve Hurrem Sultann entrikalar nedeniyle deerli bir devlet adam olduu halde ldrld sylenmektedir. Tan, bu eserinde brahim Paann aslnda Osmanl saltanatnda gz olan ve Kanuninin kendisine duyduu sevgiden istifade etmeye alan hilekr bir sadrazam olduunu ve ok okuyup sevdii Bizans tarihinden etkilenerek, kendisini padiah ilan etmeye altn sylemektedir. Bunu yapmaktaki amacnn tarihin her zaman anlatld gibi olmadn belirtmek olduunu ve tarihe yeni bir yorum katmaya almak olduunu syleyebileceimiz gibi, Tann hemen hemen her romannda grdmz zere devirmelerin Osmanl saltanatnda oynad olumsuz rolleri vurgulamak olduunu da syleyebiliriz. Tm bu zellikler bir arada deerlendirildiinde eserin popler tarih roman zelliklerini tadn syleyebiliriz.

6.8. H NT DEN ZLER NDE TRKLER38 6.8.1. Romann Yapsal zellikleri 6.8.1.1. Vaka Eserde, Kanuni Sultan Sleyman devrinde, Hindistana yaplan deniz seferlerinden bahsedilmektedir.

38

M. Turhan Tan; Hint Denizlerinde Trkler, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939.

332

6.8.1.2. zet Eser, ilk olarak Rum adl vezir ile Gcerat Sultan Bahadr ah arasndaki konumalarla balar. Rum, bir Osmanl Trk olup, Yemen askerlerini yendikten sonra Zbeytte hkmdarln ilan ederek Osmanlya ihanet eder. Bunun zerine stanbul, zerine ordu yollar ve Sefer Reis iki yl hkmdarln yapt lkesini brakarak, Gcerata gelir. smini Rum olarak deitiren Sefer Reis, Ahmedbatda vezir olur. Bahadr aha her konuda yardmc olan Rum, Diu Adasn ele geiren Portekizlilerden olduka rahatszdr ancak Bahadr ah nedeniyle onlara kar bir tavr alamamaktadr. Bahadr ah, Portekiz filosu kumandan Emanuel d Suzann kzkardei Jana ktr ve portakal iei diye and bu kz iin, lkesini bile brakmaya hazrdr. Jan, Suza, Bahadr ah ve Rumnin bir mecliste bulunduklar srada Jan, Rumye k olur ve ona bir mektup gndererek buluma teklif eder. Rum bu aktan kendisini affettirmek istedii Osmanl lehinde bir eyler karabileceini umduu iin teklifi kabul eder ve Diu Adasnn gzden uzak bir kesinde Jan ile buluur. Burada kza kimi vaatler vermekle birlikte, ona planndan bahseder ve kendisinin amalar dorultusunda bu kz kullanr. Jann grevi Bahadr ah kandrmak ve onun hazineleri ile birlikte Gcerattan ayrlmasn salamaktr. Jan ile Sefer Reis arasnda elilik yapan asker, biraz daha fazla para kazanabilmek iin, bu durumdan Jann aabeyi d Suzay haberdar eder. Sefer Reisin planlar, hayal ettii gibi gitmez. Portekizliler siyas oyunlarla Mehmet Zaman Mirzay, Babr olu Hmayunaha kar ayaklandrarak, yaplan n savata bozguna urayan Mirzay Gcerat lkesi padiahndan yardm istemesi ynnde kandrrlar. Vis Ruva Amiral Antuvan d Silveyra, yaplmasn istedii plann d Suza tarafndan baarldn grnce Diu Adasna gelerek Bahadr ah ile tanr ve ona bir mektup yollayarak bir len vereceini syler. Bu lene de Bahadr ah ile Sefer Reisi davet eder. Gemide bir tuzaa kurban gideceklerini anlayan Sefer Reis, Bahadr ah da yanna alarak gemiden kaar ve bulduklar bir filikaya biner. Arkalarndan yetimeye alan filikalardan kaarken, d Suzaya rastlarlar ve onu yanlarna almak isterler. Portekizliler, d Suzann ldrlmeye alldn sanarak mzraklar ve silahlarla Bahadr ah ve Sefer Reise saldrrlar. Bu saldrda Bahadr ah ve d Suza lr, Sefer

333

Reis kurtulur. Amiralin emriyle Gcerat topraklarna da Mahmut adl bir kii hkmdar olarak oturtulur. Amiral ise Jan ile sadece kt zerinde evlenir. Sefer Reis tarafndan daha nce gnderilmi olan eli bu srada stanbula gelir ve Sadrazam Ayas Paa ile grr. Bu grme sonucunda stanbul, Msr Valisi Sleyman Paaya Sveyte bulunan gemilere asker doldurmasn ve Hint Denizine yelken amasn syler. Ayrca Mekke erifine de Sefer Reisin oraya yollam olduu hazinenin eksiksiz bir biimde teslim edilmesi gerektiini iletirler. Sleyman Paa (Hadm), asker dzmek iin hazrlklara giriir ve bu srada gnll asker de toplar. Sefer Reis bu gnlllerin arasna Kaygusuz Yaar adyla katlr ve kendisini Sleyman Paaya sevdirir. Ona Toraman adl bir genci daha tantr. Bu gen Aden padiah Davut olu Amirin kendisine zorla sakilik yaptrma isteini reddedip Aden sarayndan kam ve Sefer Reis tarafndan da Araplarn elinden kurtarlmtr. Bylece baba oul olmulardr. Tandklk vermemekle birlikte bir araya gelmiler ve burada Sleyman Paann yanna gelebilmilerdir. Sefer srasnda bu intikam almak amac tayan iki yiit, talihlerinin de yaver gitmesiyle Adeni elde ederler. Srasyla fetihler yaplr ve Sefer Reis de kendi kimliini Sleyman Paaya aklar. Diu Adasna gelen donanma burada Sultan Mahmutun entrikalarna kaplr. Mahmut hem elde etmek istedii Jan kandrarak onu kirletir hem de Amiral ile birlikte planlar kurarak Sefer Reisi tuzaa drp ldrtr. Hint Denizinin ilk seferi bylece kapandktan sonra ikinci sefer anlatlmaya balanr. kinci ksm, Adenin tekrar ele geirilmesi zerine Piri Reisin oraya ulamas ve ardndan gelen emirle Kzldenize alarak Hindistana sefer dzenlemesi ile ilgilidir. Piri Reis, kumanya iin hazrlklar yapmaya alr ve hareket emri verir. Maskat snrna gelindiinde beyaz kyafetler ierisinde bir kadn gemiye doru atlr. Bir deli olduu anlalan kadn Jandr ve Piri Reisin bu kadn gemiye almas reisler arasnda sknt dourur. Maskat Kalesi alnr, Hrmz Boazna gelinir. Buras alndktan sonra Piri Paa, hem padiaha hem de kendine hazineler dzer ve bu durum reisler arasnda dedikodulara neden olur. Bir gece kadrgay alp yola kan Piri Reis, Sveye ulatnda Semiz Ali Paa tarafndan Kahireye arlr. Burada kellesini kaybeden Reisin yerine, Basrada stanbuldan yardm ve haber bekleyen Trk filosundan, Murat Reis atanr. Onun grevi, Piri Reisin brakt gemileri alp, Sveye getirmektir. Hrmz Boaznda Portekizlilerin pususuna yakalanan filo, ok zor artlar altnda savaa girer ve sava kaybeder. Bunun

334

zerine Murat Reis stanbula bir rapor gnderir ve durumu bildirir. Padiah, donanmay getirtmek iin emekliye ayrlm olan Seydi Ali Reise bavurulmasn ister. Seydi Ali Reis Horfkanda karsna kan Portekiz donanmasn kamaya mecbur eder ve yola devam eder ancak Maskat Kalesi nnde yaman bir savaa tutuulur. Byk orantszlklarla Portekizlerin lehine bitecek gibi grnen sava sonunda Portekizliler kamak zorunda kalrlar ve Trk donanmas yoluna devam eder. Zafer gecesinin sabahnda ise tabiatn amanszl ile karlaan Trkler, geldikleri yne doru akmaya ve gerilere gitmeye balarlar. ok byk felaketlerden sonra, eldeki gemilerini Surat valisine satan, arkadalarn reyleri dhilinde hr brakan ve kendisine candan bal elli arkada ile stanbula drt yl sonra varabilen Seydi Ali Reis, padiah tarafndan da affedilir ve Hint seferleri de bylelikle kapanm olur. Yazar eserin sonunda Hindistana almak istenen savalarn nedenlerini, sonularn ve Hindistan tarihinin anlan tarihten sonra geirdii evreleri anarak eserini tamamlar.

6.8.1.3. ahs Kadrosu Roman, iki ayr blm halinde sunulmaktadr. kinci blm ise kendi arasnda ayr hikyeden olumaktadr. Bunlar, birbirinin devam gibi grnen hikyeler olsa da hepsinin baland ortak tema Hindistan Seferidir. Sefer Reis Romann ilk blmnn ana kahraman Sefer Reistir. Sefer Reis, Osmanlya kar iledii suu balatmak amacnda olan ve bunun iin de eitli dzenler kurarak Gcerat lkesinde Osmanl bayran dalgalandrmaya alan bir yiittir. Bu lk urunda da lecektir. Emanuel d Suza Blmn kar glerinden ilki Portekiz donanma kumandan Emanuel d Suzadr. Diu Adasn ele geiren ve tm Hindistan Portekize balamak isteyen bu kumandan kardei ile Sefer Reis arasndaki ilikiyi renerek bunu emelleri dorultusunda kullanmak ister. Sefer Reis ile Bahadr ah pusuya drmeye alr ve bu srada da Sefer Reis tarafndan ldrlr.

335

Antuvan d Silveyra Romann kar glerinden birisi de Amiral Antuvan d Silveyradr. Bu kont ilk zamanlarda sadece lkesi karna Sefer Reise dmanken, daha sonra Jana olan akn itiraf etme imkn bulacak ve kzn Sefer Reise olan byk sevgisi nedeniyle de onu ortadan kaldrmaya alacaktr. Sefer Reisin lmnde etkili olacak ve onu hain bir pusuya drecektir. Mahmut ah Romann nc kar gc Mahmut ahtr. Mahmut ah, Jana k olan nc kiidir ve onu elde etmek iin kendi lkesine ihanet edecektir. Jan Sefer Reise gtrmek bahanesiyle kandracak ve bayltt kza tecavz ederek onun akln yitirmesine neden olacaktr. Sefer Reisi de onun yannda gibi davranarak kandracak ve lmne sebep olacaktr. Hadm Sleyman Paa Blmn yardmc gc Hadm Sleyman Paadr. O hem Sefer Reise amalar dorultusunda yardm edecek hem de onun suunu balayarak elini ptrecektir. Matmazel Jan Eserin ynlendirici gc Jandr. Jan, Sefer Reise yardm etmeyi planlar ancak, olaylarn ok baka bir boyutta gelimesine neden olur. Onun akna den erkekler, ok farkl biimlerde onu elde etmeye alacaklar, Sefer Reisi de bir dman olarak grmekten te kskanlk nedeniyle ldreceklerdir. Toraman Blmn alc gc Toraman adl gentir. Toraman kendisini ok zor bir durumda iken kurtaran Sefer Reisi baba bilecek ve onun himayesine girerek, Hint donanmasnda yerini alacaktr. Cann borlu olduu Sefer Reis, onun intikamn da alacak ve kendisine sakilik yaptrmak isteyen Aden padiahn Toraman kendi elleriyle ldrecektir. Bahadr ah Dekoratif unsur durumundaki kahraman Bahadr ahtr. Bu hkmdar iradesini Sefer Reisin eline balad gibi, o dnemde Hindistan da hkm sren kiilerin yaplarn gstermesi bakmndan da ilgintir.

336

Piri Reis Romann ikinci ksmnn ilk hikyesinde yazar, merkeze Piri Reisi alr. Piri Reis, grgl ve bilgili bir denizci olmakla birlikte aslnda klmasn istemedii Hindistan Seferinde kimi hatalar yapm ve ldrlmtr. Jan Blmn ynlendirici gc Jandr. Jan, kapal kald yerden kurtularak Amiral batardasna gelir ve Pir Paa bu kadndan kaleye dair baz bilgiler almak iin onu kamarasna kapatr. Bu durum, yoldalarnn onun karsnda bir tavr almalarna neden olur. Recep Reis Piri Paaya kzgn olan ve onun iyi bir amiral olmadn dnen Recep Reis, Piri Paann kar gc olarak deerlendirilebilir. Semiz Ali Paa Semiz Ali Paa romann tarih kiiliklerinden biri olarak grlr. Piri Paay celltlara teslim edecek ve kellesini stanbula gnderecektir. Murat Reis Piri Paann ldrlmesinden sonra Basrada kalan donanmay getirmesi iin Murat Reis grevlendirilir ve Murat Reis merkeze alnr. Selman ve Recep Reis kinci blmn ikinci bal ierisinde yardmc g Selman ve Recep Reislerdir. Kendi hayatlarn tehlikeye atmak pahasna batarday korurlar ve sava sonucunda ehit olurlar. Seydi Ali Reis kinci blmn nc hikyesi de Seydi Ali Reis merkezinde kurulur. Murat Reisin kaybettii sava sonucunda yine Hint denizlerinde kalan donanmay getirmek zere eski kaptan Galatal Seydi Ali Reis grevlendirilir ve Basraya yollanr.

337

Ahmet Paa Blmn ynlendirici gc, Sadrazam Ahmet Paadr. Seydi Ali Reisi padiaha neren ve kendisine bir de mektup gndererek sefere kmas hususunda bilgilendiren kii Ahmet Paadr. Dier ahslar Eserde perde ard olarak verilmekle birlikte roman boyunca ynlendirici g olarak Kanuni Sultan Sleyman grrz. Sadrazam Ayas Paa, kinci Vezir Ltf, nc Vezir Mehmet Paa, Selman Reis, Sleyman Reis, Alemah Reis, Kara Mustafa, Kalafat Memi, Drz Mustafa Bey, Dinar olu Celalettin Bey, Melik Esat ve Hdavent Han anlan dier ahslardr.

337

338

6.8.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr. Kahramanlarla ilgili yorumlar vererek ve okuyucu ile sohbet eder bir biimde, sbjektif bir yorumla karmza kan bu anlatc, bak as olarak da tanrsal bak asn kullanr.

6.8.1.5. Zaman Eserin aktel zaman 1538 yl ile 1557 yllar arasndaki on dokuz yllk sreyi kapsar. Vakalara yerletirilen geriye dnler ile romann zamann daha da uzatmak mmkndr. Sefer Reisin Hindistana geldii zaman da hesap edilirse romann aktel zamannn yaklak olarak yirmi be yllk bir sreyi konu edindiini syleyebiliriz. Eserde kozmik zaman unsurlarna rastlamak da mmkndr: ikinci terin aynn yirminci gnnden beri (s. 61). o gnn gecesinde (s. 65). tam gece yarsnda (s. 14). 961 yl ramazannn yirmi altnc gn (s. 196). Eserde geriye dn tekniinin de kullanldn grmekteyiz. Bu geriye dnler ile Preveze Deniz Zaferi gibi gemi savalar ve kahramanlklar sklkla anlatlmaktadr. Bunun yannda vaka zamann yazarn geriye ald da grlmektedir. 1498 ylnda bir gn Calicut liman nnde bir Portekiz gemisi ba gsterdi. Bu toplu tfekli, yelkenli krekli deniz konuunun ba[nda] en nl yelkencilerden Vasco de Gama bulunuyordu (s. 3233). Ayrca roman zamann aklarken vaka zaman ile eserin yazl zaman arasnda ilgi kurulduu da grlmektedir. bugn ngilizlerin elinde rpnp duran Hindistan lkesi (s. 32).

6.8.1.6. Mekn Romanda d mekn unsurunu genel olarak deniz kentleri ve limanlar oluturur. Eserin ilk d mekn Hindistanda Gcerat blgesidir. Ahmedbtda vezir olan Sefer Reis,

339

Gcerata ok yakn bir yerde bulunan Diu Adasnda bulunmaktadr ve bu Ada, arlkl olarak gelimelerin yaand blgedir. Bu adann Kambay Krfezi yaknlarnda bulunduu da yazar tarafndan aklanmtr. Sefer Reis burada yaad maceralar ve stanbuldan gelen haberler sonunda Msra gelerek gnll asker olur. Denize Sveyten aldklarnda ilk menzil Adendir. Buradan Melibar Adasna varlarak Guva Limanna yanalr. Kuka Kalesinin alnmasndan sonra Kat Kalesine gidilir. Buradan Diu Adas nne gelen donanma, kimi aksilikler nedeniyle Msra dner. 1551de Hint Denizine yelken aan Pir Reis, nce Ciddeye urar ve ardndan Kzl Deniz zerinden Bablmendep yolundan karak Maskata gelir. Maskatn alnmasnn ardndan Hrmz Boazna varlr. Buradan Key Adasna, Sencam Adas ve Larek Adasna varlr. Bu adalar ele geirildikten sonra Basra Limanna girilir. Pir Reis yanna kadrga alarak Svey Limanna snr ve orada kendisini gren eliyle birlikte Kahireye gelir. Murat Reis filoyu Sveye gtrmek iin emir aldktan sonra Hrmz Boaznda dmanla karlar. Burada yapt savata yenilen filo, Basra Krfezinde demirler. Murat Reisin durumu raporla stanbula bildirmesi zerine Galatada yaayan Seydi Ali Reis donanmay almaya memur edilir ve o da Halep, Badat yoluyla Basraya iner. Burada Lehsa Kysna yryerek, Katife varr. Katiften sonra Bahreyne gelinir. Burada bin kiilik bir mfrezeyi karaya karan Mnime Kasabasna kadar yry yaptran Reis, filosunu Hrmz Boazna getirir. Umman kasabalarndan biri olan Horfkna gelindiinde Portekizliler ile karlalr. Bozguna urayan Portekizliler Fekklesad Adasna kaarlar. Maskata gelindiinde kalenin ele geirilmi olduunu gren filo, burada bir sava daha yapar ve Maskat tekrar alnr. Frtnaya yakalanan filo, menzilden uzaklar ve Hindistana doru srklenerek Kerman Kylarna Berca nne kadar gelir. Reis, filoyu Blcistana gtrr ve Benderi ehbar Limanna girer. Burada yeterli malzeme bulamayan filo, Benderi Kvadir adl limana gelir. Buradan Arap Yarmadasnn gney kysn takip ederek Sveye gitmeye alan filo, ok byk bir tufana yakalanr. Seydi Ali Reis, filoyu Gcerad ve Sind sahilleri arasndaki Ka Krfezinde bulunan Cagat Burnuna ulatrr. Buradan Diu Adas nlerine gelen filo, Diu ile Damann arasndaki Kambey Azna varr. Burada frtnaya yakalanr ve Damannda demir alr. Seydi Ali Reis Surat

340

Limanna gitmek istese de durumun uygun olmadn grr ve elindeki filoyu Surat Valisine satarak kara yoluyla Hindi, Sindi, Horasan dolaarak Acemistana ular ve oradan Anadoluya geerek stanbula girer. Kanuni Sultan Sleymann Edirnede bulunmas zerine Edirneye gelir ve padiahn affyla stanbula dner. Eserde anlan dier meknlar unlardr: Yeniehir, Ktahya, Edirne, Ereli, Aksaray, Konya, Halep, Yemen, Cidde, Mekke, Fas, Habeistan, Delhi, Lr Kys, Kzldeniz, Akdeniz.

6.8.2. Romann Biimsel zellikleri 6.8.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Eser, Hint Denizine yaplan seferleri anlatmas asndan tarih bir anlatdr. Bu anlatda yazarn roman snrlarnn biraz daha dnda kaldn ve eserin yer yer bir tarih musahabe haline geldiini grrz. Eserin ilk blmnde erkein arasnda kalan ve gnl bir baka erkekte olan Jan paralelinde kurgunun oluturulduunu ve bu ksmda bir roman tad bulunduunu syleyebiliriz. kinci blmden itibaren kurgu aradan ekilmitir. Jann bu blmlere girmesiyle birlikte eserin ilk blmle balants kurulmu olsa da eser roman olmak bakmndan olduka zayflamtr. Romann kompozisyonu iki ayr blm zerine kurulmutur. Ancak ikinci blmn de kendi ierisinde ayr ksma ayrldn sylemek ok da yanl olmayacaktr. Bu blmlerden her biri kendi ierisinde devamllk tad gibi, kronolojik olarak da birbirini takip etmektedir. Ancak bnyelerinde giri, gelime ve sonu blmleri oluturacak biimde de ayr birer blm olarak deerlendirilmeye msait bir konumdadrlar. Eserin birinci ksm, Sefer Reisin macerasnn anlatld blmdr. kinci ksm ise Sefer Reis hadisesinin yani Hadm Sleyman Paann Hindistan Seferinin zerinden geen on iki yln sonunda Piri Reis amiralliinde klan Hindistan Seferini anlatmaktadr. Piri Reisin bana gelenlerden sonra, filoyu Sveye getirme iini zerine alan Murat Reis de filoyu istenilen yere ulatramam ve yerine Seydi Ali Reis atanmtr. Bu blmlerden her biri kendi ierisinde gelien ve balksz bir kompozisyon ile

341

tamamlanan vakalardan oluur. Ancak Seydi Ali Reis macerasna geilmeden nce yazar geriye dn ve zetleme tekniklerini kullanarak Kanuni Sultan Sleymann ran Seferini anlatmaya balar ve buradan itibaren de roman balklandrr. Yenieriler Meydanda, Yedi Dilsiz, Cellda Kelle Ismarland balklar ile ehzade Mustafann katli anlatlr. Murat Reisten Rapor, Sert Bir rade, Bir Uursuzluk, nl Bir Denizci Lzm, Birisini Buldum!, Sa m, l m?, Hnkr Mrldand, Bozgunun Hnc, Varsn Yaasn balklar ise Murat Reisten gelen rapor dorultusunda padiah ile sadrazam arasnda verilen kararlar anlatmaktadr. lim Deryasnda ,Gzel Eserler ,Heyecan Yerinde, Alerresi VelAyn, Bile Bile Uuruma Srklenmek Buna Derler, Basradaki Donanma, Yiit Leventler, Hesapta Gidip Gelmemek, Gelip Bulmamak da Vard, Sveye Doru balklar ile verilen blmler Seydi Ali Reisin sefere karken hissettikleri ve Basraya varnn anlatld blmlerdir. Bu balklar Seydi Ali Reis merkezli vakann giri blmn olutururlar. Filoya Selm, Askerin Hnc, Al ncilerini!.., Byk Mezarlk, Krk Gnlk Yol, Dman Grnd!, Dman stnl, nl Amiral, lk Eseri, Da Gibi Kalyonlar, Mukaddes Hrs, Horfkan Kasabasnda, erefli Gnler, Harp Hazrl, Dmanla Karlat, Sert Bir arpma, lgn Hn, Denizde Bouma, Binlerce l balklar Seydi Ali Reis merkezli vakann gelime blmlerini oluturur. Kerman Kylarnda, Trk Dostu, Yeni bir Dv, Endie ve Tel, Sint Sahillerinde, Diu Adasnda, Kalafatlar Ald, Perian Bir Filo, Melik Eset, Sulu Kim, Drt Yl Sonra Seydi Ali Reis merkezli vakann sonu blmn oluturan balklardr. Hint Denizi Seferlerinin Neticeleri, Maksat Ne di, ki Zafer, Trk Gc adl balklar ise yazarn yorumlarn ve dncelerini anlatan balklardr. Yazar romann son yirmi sayfasnda elli adet balk kullanmtr. Gerilimi artma amac gden ve yazarn geriye dn tekniinden daha rahat faydalanmasn salayan bu yntem okuyucuda merak unsurunu tetiklemektedir.

342

Eserde i mekn unsurunun da kurgulanmad grlmektedir. Bahsedilen i meknlar sadece Diu Adasnda bulunan Bahadr ahn Saray ile Topkap Saraynn Kubbealt Dairesidir.

6.8.2.2. Anlatm Teknikleri Yazarn eserinde kulland ilk anlatm teknii, dier romanlarnda da olduu gibi tarih vesikalardan yaplan alntlardr. Tan, bu eserde Hac Kalfa, Peevi, Ferdi, Cellzade, Solakzade, Ltf Paa ve Hammer tarihlerinden yaralanmtr. Bu alntlar dnda yazarn mektup tekniini kullandn grrz. Jan ile Sefer Reis arasndaki mektuplamalar romann kurgusunda nemli yer oynamtr. Bu mektuplardan satr satr haberdar olan kumandan d Suva planlarn yrtmek iin acele etmi, bylelikle Hindistan meselesi Sefer Reisin umduu sonucu ona getirmemitir. Romanda devlet adamlar tarafndan yazlan ve padiaha bilgi vermeyi amalayan kimi mektuplar ve raporlar da birer anlatm teknii olarak grlebilir. Seydi Ali Reisin Miratlmemalik adl eseri, bir hatrat biiminde yazld iin, romanda hatrat tekniinin kullanldn da grrz. Bylece eser, scaklk ve samimiyet kazanmaktadr. Bu vesikalar dnda, destan paralarna ve denizcilik ile ilgili kimi sava hatralarna da kurguda yer verilmitir. Yazarn romanda kulland bir dier anlatm teknii de diyalogdur. Aklayc ve bilgilendirici olmakla birlikte, ou zaman gereksiz tekrarlarla blnen bu diyaloglar, romann Seydi Ali Reis vakas hari olmak zere hemen her blmnde grlmtr:
Vakit geiyor nmzde daha uzun saatler var. Aceleden bir ey kmaz. Peki valye amma sorunun sonu gelmiyor ki. Ben dibini lmediim denize giremem, boyunu hesaplyamadm aaca kamam, yreini grmediim kadna da el veremem. te yreim nnzde. l, bi, tart ne yaparsan yap. Yapacam, sen de bana yardm edeceksin. Emrediniz.

343

Bahdr ah sevmiyorsun, yle mi? Seni seviyorum. Onu nasl sevebilirim? O seni ldrasya seviyor (s. 20).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de zetlemedir.

Bu durumdan en hakik bir facia kyor. Emir Hz. Gen Toraman zincire vurduruyor, rlplak soydurup kamlatyor ve sakilii kabul etmezse etlerini didik didik didikleyeceine yemin ediyor. Toraman, gzleri kararan bu kara yrekli adamn dediini yapacana kanaat getirdiinden biraz dneceini syleyerek kendisini serbest braktryor (s. 71).

Romann bir dier anlatm teknii de tasvirlerdir. Portakal ieinin kayalkta setii yer sivri ve keskin ta kmeleri arasnda ilenmi mermer beyazlile upuzun yatan, przsz bir ta parasyd. Enikonu mermer bir yata andryordu (s.17). Romann bir dier anlatm teknii de telmihtir. Yazar yine hem kendi kahramanlarndan Abdurrahman Alpe, hem Fatih Sultan Mehmet dnemi seferlerine, Turgut Reis ile Barbaros Hayrettinin en mehur savalarna telmihlerde bulunulmutur.

6.8.2.3. Dil ve slup Yazar bu romanda olduka sade bir dil kullanmtr. Eser, deniz savalarn konu edindii iin yazar denizcilik terimlerini sklkla kullanmtr: yedee alnmak, zpkn, filika, karaya kmak, kancalamak gibi terimler, denizcilik ile ilgili bilgileri vermesi bakmndan nemlidir. Bu romanda yazarn Trke kelimeleri kullanp, Arapa ve Farsa olanlarn parantez ierisinde kulland grlr: atma (mnakaa) (s. 36). yk (mecburiyet) (36). lt (katil) (s. 39). Eserde ataszleri ve deyimlerin de sklkla kullanld grlr: ge olsun da g olmasn (s. 37).

344

pirincin tan ayklamak (s. 37). ununu elemi ve eleini asm (s. 188). Eserde argo kelimelere de rastlanmtr: Venedikli dostlarmz onun anna ot tkadlar (s.73). Romanda slup zelliklerinin de kullanldn grrz. Bu eserin slubu destan sluptur. Kahramanlk hikyelerinin ve olaanst artlarda gsterilen mcadelelerin anlatld bu eserde dramatik bir destan slubu gze arpar. Bu romanda da mutlu bir son yoktur. Yazar slubunda bir sohbet havas grlr. Bazen okuyucuya seslenen ve sbjektif bir biimde okuyucuyla konuan yazar, romann sanatsal ynn zayflatmtr.
Sayn okuyucu!.. Maskat nnde yaplan sava, birok tarihiler Barbarosun Prevezedeki kanl ve anl savandan daha stn tutarlar. Bunun iin ben araya hayal ve iir katmak istemiyorum, sava-olduu ve kitaplarda okunduu gibi yazyorum. Sen de, iine tek bir kelime katlmyan bu sade diyimli hamaset destann evk ile oku ve o sava yapan Trkleri sayg ile, rahmet ile an (s. 196).

Yazar eserde sklkla eski tarih kiiliklerin maceralarna deinmi, onlarla ilgili eserleri ve destanlar anmtr. Onlarn maceralarndan sz ederken, temele kahramanlk ve yiitlik olgusunu koymutur. Dipnotlarla okuyucularna sk sk aklayc bilgiler veren yazar, telmihler ve araya girmelerle de okuyucuyu bilgilendirme esasna hizmet etmektedir. Yazar eserinde sz sanatlarna da bavurmutur. Ad aktarmas ve kiiletirme bunlarn banda gelmektedir.

6.8.3. Romann Tematik Yaps 6.8.3.1. Dnem Romanda, Kanuni Sultan Sleyman devrinde Hindistan zerine yaplan deniz seferleri konu edilir ve bu seferlerin amalar ile sonularn deerlendirilir. Seferlerdeki baarszln kayna da ileriyi grebilen devlet adamlarnn olmamasna balanr.

345

6.8.3.2. Temalar 6.8.3.2.1. Hindistan Eserde Hindistann zenginliklerinin ve konumunun olduka nemli olduu anlatlmakta ve Hindistann tarih nemi incelenmektedir. Yazara gre Hindistana yaplan deniz seferleri, doru bir biimde yaplsa ve gerekli tedbirler alnarak buralar ele geirilseydi, dnya tarihi deiir ve hibir lke bugn olduu konumda olmazd. 6.8.3.2.2. Deniz Savalar Eserin bir dier temas deniz savalar ve bu savalarn yapl biimleridir. Denizcilik terimlerinin sklkla kulland bu balk, denizcilerin verdikleri mcadeleleri ve zorluklar anlatmas bakmndan nemlidir. 6.8.3.2.3. Hrs Eserde ok fazla hrs sahibi kiilerin, baarl olamayacaklar vurgulanmaktadr. Kiiler ne kadar doru grrlerse grsnler, doru davranamadklar srece sknt ve mutsuzluk iinde yaamaktadrlar. 6.8.3.2.4. Rvet Pir Reisin, adalarda ele geen ganimeti sandklara koyup padiah adna sunmaya almas ancak bu tema ile aklanabilir. Piri Reis, bana gelebilecek herhangi bir olumsuzlukta, Osmanl sarayna gnderecei hazinelerin, kendisinin kurtarcs olacan ve yine bu hazineler sayesinde iyi bir yerlere getirileceini dnmektedir. Bu dncesinin cezasn da karaya adm att anda ekecektir. 6.8.3.2.5. Kadn Romanda kadn yine vakalar ynlendiren ve insanlarn deil, devletlerin hayatlarn ve kaderlerini etkileyen bir unsur olarak gsterilmitir. Kadnlar yznden kiiler, lkelerine, arkadalarna ve hatta kendilerine ihanet etmektedirler. zellikle Gcerat Sultan Mahmut, Jana sahip olmak uruna, hem lkesini, hem Sefer Reisi, hem Osmanl donanmasn tehlikeye atmaktan ekinmeyecektir. 6.8.3.2.6. Mcadele Romanda denizcilerin dmanlaryla bitmez tkenmez bir azimle mcadele ettikleri ve hepsinin gemilerine layk olmaya altklar grlmektedir. zellikle Seydi Ali Reis

346

ve tayfasnn gstermi olduu mcadele rnei, romann en romantik ve heyecan verici sahneleridir. Bana Seydi Ali halleri geldi (s. 203) tabiri de bu mcadeleyi en iyi rnekleyen meseldir diyebiliriz. 6.8.3.2.7. Tecrbe Romanda tecrbenin olduka nemli olduu ve kiileri selamete karmak noktasnda bu unsurun gerekli olduu sklkla vurgulanmtr. 6.8.3.2.8. Gemie Ballk Romanda gemie ve ustalara ballk konusunun olduka byk bir hassasiyetle ele alnd ve gemi kahramanlarn her hafzada yer ettii grlr.
Sen de, ben de; dedi, rahmetlinin yetitirmesiyiz, o olmasayd biz olmazdk. Nasl ki yine o olmasayd Akdeniz Trkn olmazd. Bugn denizler bize boyun eiyorsa Barbarosu anp korktuklarndandr. O ld, fakat mbarek ruhu denizleri hl penesinde tutuyor. Ben, btn boralarda, frtnalarda Barbaros, Barboros diye haykran bir ses duyarm (s. 132).

6.8.4. Romann Popler Tarih Romanclk Asndan Deerlendirilmesi Bu eser, Tann denizcilik tarihi ile ilgili olarak yazm olduu -elimizde bulunan- tek eserdir. Kronolojik bir biimde Hindistan deniz seferlerini anlatan bu eserde, roman olmaktan ok kronoloji olma zellikleri yatkndr. lk blmde Sefer Reis ve yaadklar balamnda kurulan roman, ikinci ksmda tamamen ansiklopedik bilgi mahiyetine brnmtr. zellikle son macerada sadece zetleme tekniinin kullanlmas ve eserin sonunda da Hint seferleri ile ilgili yorumlar yaplmas ayrca tarihte yer edinmemesi gereken kavramlardan olarak grlen; keke, eer ve acabalarn romann son blmnde sklkla kullanlmas eserin poplerliini kantlayan nemli noktalar olarak deerlendirilebilir. Kiisel yorum ve dnceler satr aralarnda aka belirtilmi, okuyucu tarih bir olay karsnda hem bilgilendirilmi hem de ynlendirilmitir. Mektup, hatrat ve raporlarn eserin kurgusunda yer edinmesi, ak unsurunun merkezde olmas, eserin hamas bir sluba sahip olmas, yazarn dili kullan zellikleri ile tefrika slubuna bal olarak grlen aksaklklar eserin popler bir tarih roman olduunu ispatlamaktadr. Son blm dikkate alndnda da eserde bir reticilik vasfnn belirginletirildiini grrz.

347

6.9. SAF YE SULTAN39 6.9.1. Romann Yapsal zellikleri 6.9.1.1. Vaka Bu romanda, 16. yzyln ikinci yars ile 17. yzyln ilk yarsnda, Osmanl devlet dzeninde grlen bozulma ve aksaklklar konu edilmektedir. Harem kadnlarnn elinde bir kr kaps haline gelen saraylar ve karlara hizmet etmek amacyla kullanlan yetkilerin, devletin sarslmasnda ne kadar etkili olduunun anlatld roman, Safiye Sultann hayat erevesinde dnmekte ve anlan konular irdelenmektedir.

6.9.1.2. zet Eli Kubat avuun Venedike eli olarak gitmesi, Venedikte bir tela havasnn esmesine neden olur. Onu daha iyi arlamak ve kendisini memnun etmek amacyla o srada Venedik topraklarnda bulunan Deli Cafer ile Kara Kady da Kubat avu erefine verilecek olan yemee armay dnrler. Deli Cafer ile Kara Kad, Turgut Reis donanmasnda uzun yllar bulunduktan sonra, Turgut Reisin lmnn ardndan ticaret yapmaya balayan ve bu sayede dnyada olup biten eyleri renerek stanbula bilgi aktaran kiilerdir. Bu iki tacirin yemee davet edilmesi iin Korfu Valisi Sinyor Leonardo Bafann kz Sinyorita Agrippine Bafa, grevlendirilir. Deli Cafer ile Kara Kad bu kzn gzelliinden ok etkilenirler ve onu henz Manisada yaayan veliaht III. Muratn yanna gtrmeye karar verirler. Gzel kzn iki gne kadar Korfuya gitmek zere yola kacan renen iki arkada, bu kz karmak iin planlarn yaparlar. Korfuya gemi ile gidecek olan Bafa, Deli Cafer ile Kara Kadnn eline der ve onlarn kendisini veliahdn yanna gtrmek zere kardklarn renir. Uzun zamandan beri hayranlk duyduu Trklerin lkesinde kralie olmak umudu Bafay ok heyecanlandrr ve kendisini bu duygu ile yarna hazrlar. Deli Cafer ile Kara Kad, kz Manisa Sarayna braktktan sonra, Bafann talihi deiir ve III. Murat bu kza Safiye adn verip onu yreine yerletirerek, iradesini bu kzn eline brakr.

39

M. Turhan Tan, Safiye Sultan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939.

348

II. Selimin vefatndan sonra tahta kan III. Murat, hasekisini herkese kar savunarak, onun fikirlerine deer vererek sevgilisinin yerini salamlatrdktan sonra, bir sefahat lemine dalar ve devlet ileri artk Safo olarak anlan Safiye Sultann ellerine braklr. Venediki srekli olarak himaye eden ve kendisinin asl ait olduu yeri hi unutmayan Safiye, eitli entrikalarla ve kocasndan ald gvenle yoluna devam eder. III. Muratn lmnden sonra Safiye, Valide Sultan olarak yoluna devam eder ve babasndan daha dirayetsiz olan olunu, emellerini gerekletirmek iin kullanr. Ksa zamanda ok byk servet sahibi olan Safiye Sultan, sadrazamlar greve getiren ve grevden alan; lkeler aras ilikileri ynlendiren; gmrkleri, vergileri, savalar dzenleyen bir gizli padiah olarak grnr. Ancak, kendi menfaatlerini gz nne alarak, Osmanl aleyhine evirdii dolaplar, ordunun, askerler aras ilikilerin, devletleraras g dengelerinin bozulmasna neden olur. Safiye Sultan, bir cengver ruhuyla yetien byk torunu Mahmutu oluna ldrtmeyi baarr. Bu ocuk veliahttr ve ruhunda bir kahramanlk destan yaar. Onun zeksndan ve ataklndan rahatsz olan Safiye Sultan, sahte mektuplar yazp, yalanc ahitler tutarak, ehzade Mahmutu babasnn gznde sulu duruma drr ve sonunda bu torununu ldrtr. III. Mehmet yaad bunalmlardan, elence dolu bir hayattan ve sonu gelmeyen hesaplardan sonra hastalanr. zellikle olunun lm unutamayarak sinir buhranlarna tutulur ve vefat eder. Olunun lmyle birlikte Eski Saraya gnderilme korkusunu yaayan Safiye Sultan, torunu I. Ahmet zerinde de etki kurmaya alr. Annesinden duyduklarn bir an olsun unutmayan ve babaannesinin kendi saltanatna da glge drmesini istemeyen I. Ahmet, ncelikle aabeyi Mahmutun lmnde ok etkili olan ve Safiye Sultann da sa kolu olan Abdrrezak Msra srer. Daha sonra da Safiye Sultann bir mr boyunca biriktirdii hazinesini elinden alarak, Osmanl saltanatnda iki devre imzasn atan bu kadn Eski Saraya yollar. Safiye Sultan, hkmetme yetkisini yitirdikten ve sahip olduu her ey elinden alndktan sonra yataklara der ve Bafoluunu hatrlayarak; yreinde Venedik zlemini tayarak lr.

349

6.9.1.3. ahs Kadrosu Safiye Sultan Romann ana kahraman Safiye Sultandr. Tematik kurgu, onun etrafnda dnmektedir. Osmanl saltanatnn drt padiahn tanm ve onlarn saltanatlaryla yakndan ilgili olmutur. Kaynpederi II. Selim, ei III. Murat, olu III. Mehmet ve torunu I. Ahmetin saltanatlarn gren Safiye Sultan; esas fonksiyonunu III. Murat ve III. Mehmet dnemlerinde gsterir. Saltanatlar zerinde ne kadar etkili olursa olsun Safiye Sultan sonuta bir harem kadndr. Bu nedenle de onun kar gleri ekseri olarak harem kadnlarndan olumaktadr. Bununla birlikte devlet ynetiminde etkili olmaya balad dnemlerden itibaren asker ve ilm evreler ierisinde de kimi kart gleri bulunur. Raziye Kalfa Romann ilk kar gc Raziye Kalfadr. Raziye Kalfa, kendisine sayg gstermeyen bu kadna kar mr boyu dmanlk besler. Valide Nur Banu Sultan kinci kar g, Valide Nur Banu Sultandr. Valide Sultan, olunun bu gzel kza gnln kaptrmasndan korkar ve geliniyle ba edemeyeceini anlayaca zamana kadar da karsnda olup onu engellemeye alr. Mihrimah Sultan Romann kar glerinden birisi de Mihrimah Sultandr. Kanuni Sultan Sleymann kz olan Mihrimah Sultan, annesinin destann silebilecek olan bu kadna kar dmanca bir tutum ierisine girer. Canfeda Kalfa Canfeda Kalfa, romann bir dier kar gcn oluturur. Nur Banu Sultann bir plan neticesinde Raziye Kalfa, Mihrimah Sultan ve Cenfeda Kalfa, Safiye Sultana kar birleerek onun tahtn ykmaya alrlar. Esmihan Sultan Romann kar gleri ierisinde Esmihan Sultann da bulunduunu syleyebiliriz. Esmihan Sultan, Sadrazam Sokullu Mehmet Paann eidir ve Safiye Sultana kar bir

350

hn duymaktadr. Bu nedenle Nur Banu Sultan tarafndan kurulan ittifakn ierisine girer. Gevher Mlk Sultan Gevher Mlk Sultan da romann bir dier kar gcdr ve Vezir Piyale Paann eidir. O, sinirli tabiat ve gzellikten ok uzak olan simas ile Safiye Sultana kzgn olanlar ierisindedir ve kadnlar ittifaknn bir dier esidir. Bu kadnlar, eserde kadnlar aras atmalar rneklemesi asndan nemlidirler ancak hepsi de zamanla kimi amalardan tr Safiye Sultann yannda da grnecek ve onun nfuzunu bilen kadnlar arasnda Safiye, kendi planlarn yrtebilmek iin uygun bir zemin bulacaktr. Sokullu Mehmet Paa Romanda atma unsuruna bal olarak grlen dier kar g ise devlet adamlar ierisinde bulunan Sokullu Mehmet Paadr. Paa, olduka kymetli bir vezir olup; kendisine ok gvenmekte ve devlet ilerini de yolunda gtrmektedir. Safiye Sultan onun alkanlndan ve devlet gcn elinde bulundurmasndan rahatszlk duyarak, kocasnn eitli planlarla onu ykmasna yardmc olacak areler aramaktadr. Hoca Sadettin Efendi Romann bir dier kar gc de Hoca Sadettin Efendidir. Hoca Sadettin Efendi, Eri Kalesinin fethinde olduka yararllk gsteren ve ynetim ierisinde Safiye Sultann ok fazla grlmesinden rahatszlk duyan biridir. Safiye Sultan bu nedenle onu ortadan kaldrmann yollarn arar. I. Ahmet Safiye Sultann kar glerinden birisi de I. Ahmettir. O, babaannesinin sarayda oynad meum rolleri bilmektedir. Bu nedenle hazinesini ve gvendii adamlarn elinden aldktan sonra onu tm yalvarmalarna ramen bir nevi zindan olan Eski Saraya yollar. Cce Nasuh ve Cce Cafer Romann yardmc kiileri Cce Nasuh ve Cce Caferdir. Bu cceler Safiye ile III. Murat arasndaki anlamalar salamlar ve Safiyenin hemen her annda yannda

351

olmulardr. Ancak bir mddet sonra, gereinden fazla mal ve mlk sahibi olmalar nedeniyle gze batmlar, casusluk yaptklar da ortaya knca ortadan kaldrlmlardr. III. Murat Romann yardmc kiileri arasnda III. Murat da gsterilebilir. Safiye Sultan devaml koruduu ve onu geni yetkilerle donatt iin onun taht zerinde bu kadar etkili olmasna neden olur. III. Mehmet Romann dier yardmc kiisi, annesini en kutsal varl bilerek, onun sznden baka kimsiyi dinlemeyen III. Mehmettir. Ester Kira Romann yardmc kiilerinden birisi de Ester Kiradr. Ester Kira, saraya srekli deerli eyalar getirmekte, bunun yannda da Safiye Sultann elilik grevlerinde bulunmaktadr. Ester Kira sonunda ailesiyle birlikte paralanr. Abdrrezak Romann bir dier yardmc kiisi Kzlaraas Abdrrezaktr. Safiye Sultann entrikalarna olduka uygun olan bu aa, I. Ahmetin dirayeti ile Msra gnderilir. Deli Cafer ve Kara Kad Romann ynlendirici kiileri Deli Cafer ile Kara Kaddr. Safiye Sultan Venedikten Manisaya getirerek, onun Osmanl saltanatnda rol oynamasn temin ederler. ehzade Mahmut Romann alc kiisi ehzade Mahmuttur. ehzade Mahmut gelecek vaat eden, kk yana ramen silaha merak olan, devlet ileri hakknda bilgilenmeye alan bir ocuktur. Safiye Sultan, karlarna ters decei nedeniyle, ehzadenin ldrlmesine neden olur. Dier ahslar Romanda Safiye Sultan temelinde olmayan kimi atmalar ve kiilere de rastlarz. Tm bunlarn ynlendiricisi Safiye Sultan olmakla birlikte kiiler, atmalar bakalar ile yaarlar. Bu anlamda romann atmalarndan birini III. Muratn nedimleri ile Sokullu Mehmet Paa arasnda grrz.

352

eyh ca, Doanc Kara Mehmet, Kad veys ve emsi Paa, eitli planlarla Sokulluyu ykarak daha rahat hareket etme areleri ararlar. Onlarn devaml olarak, Sokullunun itibarn sarsmaya altklar ve padiah Sokulluyu bir an nce gidermesi hususunda ikna etmeye altklar grlr. Sinan Paa ile Lala Mustafa Paa, Sokullunun atma yaad dier kiilerdir. Onun lm de bu kiilerin tertip ettii bir plan dhilinde gerekleir. Romanda bir baka atma sadrazamlk mhr yznden kar. Sinan Paa ile Ferhat Paa arasnda geen bu atmada Sinan Paa galip gelir. Romann bir baka atmasn da III. Mehmet ile sipahi szcleri olan Hseyin Kalfa, Poyraz Osman, kz Mahmut ve Ktip Cezmi arasnda grrz. Padiahtan Saati Hasan Paa, Trnak Hasan Paa, Kzlaraas Osman ve Kapaas Gazanferin kellelerini isteyen bu kiiler, Safiye Sultan tarafndan ynlendirilen yenierilerin muhalefeti ile umduklar neticeyi alamazlar. Sonunda da hepsi ldrlr. Romann dier atmas da air Baki ile eyhlislam Bostanczade Mehmet arasndaki atmadr. Bu atmay hocalarn destei ile Bostanzade Mehmet Efendi kazanr. Romanda anlan dier tarih kiiler unlardr: Sadrazam Ahmet, Siyav Paa, brahim Paa, Bosnal Hasan Paa, Nianc Feridun Paa, Kapclar Khyas Glabi Aa, Hazinedar ba Yusuf Aa, Tiryaki Hasan Paa, Hadm Hasan Aa, Boyal Mehmet Paa, Kalayl Koz Ali Paa, Galata Mollas Kemalettin Efendi, Yemii Vezir saylabilir. Karakterleri u ekilde gsterebiliriz:

353

354

6.9.1.4. Anlatc ve Bak As Romann anlatcs yazar anlatcdr ve eserde hkim bak as kullanlr.

6.9.1.5. Zaman Romann aktel zaman Eli Kubat avuun 1566 ylnda Venedike eli olarak gitmesiyle balar ve 1617 ylnda I. Ahmetin tahta kmasnn ardndan Safiye Sultann lm ile biter. Yani aktel zaman elli bir yllk bir sreyi kapsar. Romanda kozmik zaman unsurlarna da rastlanr: Son haberin geliinden pek az sonra (s. 123). 15 Kanunusani 1595 (s. 195). 21: Eyllde, yani stanbuldan kld gnden tam ay sonra (s. 213). 26 terinievvel sabah (s. 214). Romann zamannda geriye dn tekniine de rastlanr. Hayal etme yoluyla, Kanuni Sultan Sleyman devrine giden III. Murat, gzdelerden Glfem ile Mahinur arasndaki anlamay ve Glfemin Kanuni Sultan Sleymann emriyle ldrln hatrlar. Ayrca sk sk Hurrem Sultana da telmih yaplr.

6.9.1.6. Mekn Eserin d mekn yazarn dier romanlarnda olduu kadar geni deildir. Roman Venedikte, Sen Mark Meydannda bulunan Dueler Saraynda balar. Adriyatik kylarndaki Korfuya gitmek zere yola kan gemiden Sinyorita Bafoyu karan Deli Cafer ile Kara Kad; Rodos Adasna geerek, Marmarise gelirler ve buradan kara yolu ile Karga Sekmez Boazna girilerek Gkovaya varlr. Karabaa geilerek Yamanda eteklerindeki Manisaya girilir. Safiye Sultan ile III. Muratn Edirnede balay iin gittikleri yer Hnkr Bahesidir. Benar, Beykk, Salncaklar, Dokuzpnar ve Savucakpnarbanda bulunan mesire yerlerinde de eitli elenceler tertip edilir. Safiye Sultan buralarda, civar kadnlaryla birlikte elenir, yemekler yer ve kendisini onlara sevdirir.

355

II. Selimin vefatndan sonra, padiah olmak zere stanbula arlan III. Murat, Mudanya yoluyla stanbula gelir ve Sarayburnunu grr. Bahekapsnda karaya kar ve Ahrkapdan ehre girer. Eyp Camiinde kl kuanan padiah, daha sonra kendisini elenceye teslim eder ve konaklarda zaman geirir. Elencelerinin byk bir ksmn skdar konaklarnda yapan ve ocuklarnn snnetini Atmeydan ad verilen enlik alannda gerekletiren padiah, Topkap Saray ile konaklar arasnda geen saltanatn yine sarayda tamamlar. III. Mehmet zamannda olduka ar hezimetler yaanr. Ordunun banda bulunan sadrazam sava ilerinden ok anlamayan ve Malkarada bulunan iftliinden Safiye Sultana gnderdii servet kymetinde rvetler sayesinde mhr alan Sinan Paa, Bkree drt mil mesafede bulunan Kalogeran Boaznda yapt msademe sonunda Mielin geri ekilmesine gvenerek Eflka girer. Mielin Tergoviteyi zapt etmesinin ardndan Sinan Paa, Bkrei terk ederek Yergne gelir. Burada Miel tarafndan yenilgiye urar ve Osmanlnn ilk zamanlarndan beri bir gurur kayna olarak grlen Aknclar, bu savata telef olurlar ve bir daha da kendilerini toparlayamazlar. Sinan Paa stanbula doru kaarken, brail, Varna, Kilya, sak, Silistre, Rusuk Kaleleri elden kar. Bu kayplar nedeniyle lkede meydana gelen honutsuzluk ve karklk III. Mehmeti, Topkap Sarayndaki tahtndan kaldrarak, sefere kmaya mecbur eder. Padiah, Belgrattan bir adm ileriye atmamak artyla ordunun bana geer. Avusturya hudutlarna doru yryen ordu Filibede mola verir ve Meri kylarnda karargh kurar. Ar bir yryten sonra Eriye gelen ordu Haova yaknlarnda Almanlar ve Macarlarla savar ve stanbula dner. stanbulda padiah annesinin atamalarn ve planlarn onaylarken; Yank Kalesi Avusturyallar tarafndan alnr. Budin ve Dravada kovalanan dman askerinin elinden Kanije alnr. Ancak bir sre sonra Belgratn Avustralyallarca ele geirilmesi zerine tarihin nemli sayfalar arasnda yer edinen Kanije mdafaas Tiryaki Gazi Hasan Paa tarafndan gerekletirilir ve kale dmana verilmeden, eitli hilelerle kurtulur. stanbulda patlak veren sipahi isyan sonrasnda Yemii Vezir, stanbula arlr. Vezir Morava, Srbistan, Ni, Harmanl yoluyla Edirneye ve oradan da stanbula gelir. syann elebalar olarak grlen kiiler Kurunlu Handa yakalanr ve ldrlr.

356

Bunlardan Ktip elebi ise, Anadolu sipahilerini rgtlemek iin kaarken, ihanete urar ve Geyvede ldrlr. Yedikule, Karaman, Sivas, Kastamonu, Merzifon, Silivri, Trablus, Kbrs, Girit, Malta, Zanta, Dalmaya, Arnavutluk, Rodos, Sakz, Marmara, Kastamonu, Midilli, Salack, Paakaps, Kefolanya, ran, Msr, Akdeniz, Karadeniz, Rusya, Moskova, Avusturya, Macaristan, Moldovya, Transilvanya, Floransa, Napoli roman kurgusunda bahsedilen dier d meknlardr. Romanda anlan i meknlar kkler, saray ve odalar ile snrldr. Eserin ilk i mekn Dueler Saraydr. Trk elisini arlayan Venedikliler, mkellef bir sofra ve dans gsterileri ile ziyarete renk katarlar. Manisa ehzade Saray eserin dier i mekndr. Burada inili Sofa, Hamaml Daire, irvanl Oda gibi mehur blmler bulunur. irvanl Oday yazar yle anlatr:
Nurun ve trn kucanda glmsiyen bu odann bir yannda kzl mermerden alt stunlu ve st kapal, bir sayvan vard, gayet itina ile denmi bulunuyordu. Onun yan banda da, oday kapayan kubbeye kadar ykselen ve biribirine kemerlerle bal on stuna dayanan irvan grnyordu. Kemerlerin arkasndaki duvar batanbaa aynayd. br duvarlar ini ile rtl olup her birinin ortasn mermerden birer eme sslyordu (s. 86).

Eserin i meknlarndan birisi de Topkap Saraydr. Harem, Kubbealt ve Selamlk, bu meknn ska anlan blmleridir. Sokullu Mehmet Paann ehzadebanda bulunan kona, Alay Kk yaknlarndaki geni baheli kona, skdarda bulunan Yeni Saray, Beyaztta bulunan Eski Saray, At Meydannda bulunan brahim Paa Saray eserde anlan dier i meknlardr.

6.9.2. Romann Biimsel zellikleri 6.9.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Roman tarih bir romandr ve saray kadnlarnn entrikalarn konu edinir. Bu nedenle de romanda tarih vesikalara mmkn olduunca mracaat edilmeye allr. Romanda kurgu, hrs ve entrika zerine kuruludur ve vakada srekli olarak dmler zmler bulunur. Yalan ve ihanet zerine kurulu olan planlar, vakalar ynlendirmektedir.

357

Roman yazarn dier romanlarnda olduu gibi vakalarn gelimesine gre balklara ayrlmtr. lk balk Deli Ceferle Kara Kad adn tar. Bu balkta Eli Kubat avuun Venedik Sarayndaki eliliinden ve Venedikte ticaret amacyla bulunan Deli Cafer ile Kara Kadnn Safiye Sultan tanmalarndan sz edilir. Romann ikinci blm Baht Yolu Mu, Taht Yolu mu? baln tar. Galerya denilen harp gemilerinden biriyle yola kan Sinyorita Bafonun, -Safiye Sultan olmak zere- karlarak Manisaya gtrlmek iin Kara Kad ile Deli Caferin yannda bulunmas anlatlr. III. Murat bu kz grr grmez beenir ve ona her trl imkn salamalar iin saray halkn sktrr. nc blm ra Gibi Tutuan Gnl! baln tar. Bu blmde III. Murat ile Safiye arasndaki maceralar anlatlr ve onlarn birbirleriyle konumak ve anlamak zere birlikte oturup kalktklar grlr. Drdnc blm Balaylar adn tar. Bu blmde Safiye Sultann Hnkr Bahesinde yaad gzel gnler anlatlr. Safiye Sultan ile III. Muratn nikhlar yaplr ve iki ay sonra III. Mehmet doar. Beinci blm mparatorie Safo! adn tar ve III. Muratn padiah olarak stanbula gelii ve clus treni anlatlr. Safiye Sultan ile Valide Sultan arasndaki atmalar da bu blmn konusudur. Altnc blm Yama Hasann Brei adn tar ve Safiye Sultann kurduu rvet ve dalavere arkndan kimlerin nasl faydaland ve padiahn bel balad yanl kiilerin onu ne gibi felaketlere srkledii anlatlr. III. Muratn Daima kadn, daima arap ve saz, arada srada da iir (s. 169) biiminde akp giden hayat, saray hakknda eitli dedikodularn kmasna neden olur. Yaanan skntl ve debdebeli hayat, III. Muratn lm ile sonulanr. Yedinci blm Safo, Valde Sultan!.. baln tar. Safiye bu blmde kocasndan boalan tahta olunun gemesiyle birlikte Valide Sultan olur ve tm Osmanl lkesinde hkmn yrtr. Olu, annesini gcendirmek ve zmek istemedii, annesine ok bal olduu iin, onun her dediini yapar ve tamiri mmkn olmayacak hatalarn da yaanmasna neden olur. III. Mehmetin lmyle birlikte tahta kan I. Ahmet ise babaannesine bu hrmeti gstermeyerek onu Eski Saraya gndertir. Safiye burada iddetli aclar ekerek lr.

358

6.9.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda tarih kaynak ve vesikalara rastlanr. Sk sk alntlar kullanarak tarih olaylar ve anekdotlar romana girdiren yazar, bylelikle okuyucu ile arasnda bir gven kurmu olur. Romanda kullanlan anlatm tekniklerinden bir dieri diyalogdur. Bu diyaloglar genellikle padiahlarn iinde bulunduklar durumu anlatmas asndan nemlidir:
Ya susaym da sipahiler Mahmudu tahta karsnlar, beni de ldrsnler, yle mi? Hem yanl dnyorsun aslanm, hem de kt konuuyorsun. Byle szler mbarek azna hi yakmyor. Ben senin edna bir klna zarar gelmesini ister miyim? Byle bir gnah sen bana nasl yaktrrsn? Dorusun valide amma, Mahmudu sipahilerin padiah yapmak istediklerini u klenin azndan benimle beraber duyduun halde, onu korumak istiyorsun. Tabi koruyacam aslanm. O, benim cierparelerimin cierparesi. Bu ite de susuz. nk sipahilerle al verii yok. Belki bir sipahi yz bile henz grmemitir. O halde ne yapalm, ii oluruna m brakalm. Hayr aslanm. Susuzu incitmeyelim, suluyu cezalandralm. Sipahilerle mi dvelim? Tabi!.. (s. 254).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de tasvirlerdir. Tasvirler, romana renk vermesi asndan nemlidir.
Manisal Bayanlar, siyah, mavi ve al renkte muhayyer ad verilen- feracelere brnerek gelmilerdi. lerinde kadife akr zerine sar izme giyenler, st beyaz rt brnenler ve balarna diba dedikleri kumatan sivri arukin geirenler de vard. rtler ve feraceler altnda renk renk yelekler, alvarlar meydana kyor ve renk bolluu, bahenin iekleri arasnda pek ltif bir ahenk yaratyordu (s. 108109).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de montajlardr. Yazarn eserinde sk sk edeb eserlerden alntlar ald grlr:
Ve biraz durdu, Bafann gzlerine bakarak heyecann alabildiine

kuvvetlendirdikten sonra, tazarruat sahibi Sinan Paadan u mensur iirleri okumaya balad:

359

Dnya gariptir. Kedi gibi dourduunu kendi yer. Kpek gibi yaltaklandn srr. Dnya kiminle ahdetti de, yine bozmad? Kiminle akdetti de, yine zmedi?.. Kimdir ki, bu lemin revacn kesatsz, salhn fesatsz, ykseliini inisiz, iniini yokusuz, sulhn cidalsiz, devletini zevalsiz, ferahn belsz, sevincini mihnetsiz ve iptilsz, bekasn fenasz, gnasn inasz, nimetini gamsiz, lezzetini elemsiz, erbetini zehirsiz, ltfunu kahrsz, azizini mezelletsiz, bahtiyarn zilletsiz, vuslatn firaksz, dostluunu nifazksz grm ola?.. (s. 75).

Romanda metinler halinde bulunmamakla birlikte kimi mektup rneklerinden ve casusluk metinlerinden de bahsedildii grlr. ehzade Mahmutun ldrlmesinde uydurulan sahte mektuplarn rol byktr. Bunun dnda Kanije Mdafaasnda da Tiryaki Hasan Paann yazd sahte mektuplarn olduka byk nemi vardr. Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de zetlemedir.
Bir, iki ay byle geti. kbal dkn kadnn gzlerinde akacak ya kalmad, haneresi inlemekten kurudu ve vaveyl devrini matemli bir sessizlik takip etti. Artk onun dairesinden darya hayat eseri szmyordu ve Safo, canl bir cenaze hayat geiriyordu. Kimseyle konutuu yoktu, gnlerce yemek yemedii de grlyordu (s. 296).

6.9.2.3. Dil ve slup Romann dili, olduka sadedir. Yazar, popler bir romanc olmas dolaysyla dilini mmkn olduunca sade tutmaya alr. Eski devirde kullanlan kimi kelimeleri bu romanda yazarn karlatrmal olarak verdiini grrz. O devirde Maksure denilen kameriyelerde kumrulat (s. 107). Yazar dnemin dil zelliklerini de eserinde vermeye alr: Khya hatunu r (s. 80). Romanda argo kelimelerin de bulunduu grlr: hasba (s. 52). Arslanm, dedi, halk dediin bir samal inektir. Hazine dediin de byk bir tastr. O inein st ile bu tas dolar. Padiahlara gerektir ki, inein st azalmamak iin dikkat etsinler (s. 131).

360

anna ot tkamak (s. 135). Romanda deyimler ve ataszlerinin de sklkla kullanld grlr: Her kuun eti yenmez (s. 69). iviyi ivi sker (s. 135). Balk batan kokar (s. 170). Romanda edeb sanatlarn da kullanld grlr. saray denilen kl mezar (s. 62).
stanbul Trk olaldanberi, Tanrnn beendii yerlerden biri olmutur. Orada imdi hava, biraz cennet kokusu tar. Su, enikonu Kevserleir. Gne ise, btn stanbullular rten kzl ipekten ilenmi bir mantoyu andrr. Bu manto, byl olduu iin yazn serinlik, kn scaklk hissettirir ve hibir mevsimde tmez, terletmez. Ya mehtaplar?.. (s. 25).

Romanda tasvirlere ve zetlemelere de yer verilir. Bylelikle okuyucu ile roman arasndaki ba da salamlatrlm olur. Yazar dipnotlar ve aklamalarla roman tarih bir vesika haline getirmeye alr. k dnemleri ile ilgili yorumlar belirlidir. Eserde taraf tuttuu grlr. Okuyucu ile sohbet eder biimde oluturduu slubu, romann bilgilendirici ynn ve samimiyetini artrrken, sanat ynn zayflatr. Eser, Kanije Mdafaas gibi romantik anlatlarda destan slubu kullanr. Romanda sklkla eski gnlerin zlem ile anld grlr. Kanuni Sultan Sleymann torununun ryasna girerek, onu baz kt huylardan men etmeye alt anlatlr. Romanda gemie zlem duygusu olduka belirgindir.

6.9.3. Romann Tematik Yaps 6.9.3.1. Dnem Romanda 16. yzyl sonu ile 17. yzyln ilk yarsnda Osmanl saltanatnda grlen saray kadnlarnn entrikalar ve bu entrikalar sonucunda zayflayan devlet otoritesi konu edilmitir.

361

6.9.3.2. Temalar 6.9.3.2.1. Harem Romanda harem, olduka nemli bir yer tutar. Harem, saray kadnlarnn eitildikleri ve Osmanl padiahlar iin yetitirildikleri bir yer olarak grlr. Yabanc lkelerden eitli vesilelerle getirilen gzel kadnlar, burada Osmanl kltr iersinde yetitirilerek, padiaha sunulurlar. Yazar, haremlerin akademi olma zelliklerinden de bahseder. Safiye Sultan, Osmanl tarihi ile ilgili bilgi edinmek istediinde ona tarihle ile ilgili olarak yazlm olan eserler getirilecektir. Bunun yannda, harem kzlar yeteneklerine gre ressamlk, hattatlk, airlik, hanende ve sazendelik gibi zel alanlarda da yetitirilmektedir. 6.9.3.2.2. Hrs Romanda gc ve makam ele geirebilmek ve sz sahibi olabilmek istei olduka baskndr. Btn Avrupada szn dinleten Osmanlnn kaderinde rol oynamak ve padiah eitli ekillerde etki altna almaya almak, romann temel konularndan birisini oluturur. Bu g kurmak istei kendisini hrs ile birletirir ve harem kadnlar arasnda sonu gelmez ekimelerin yaanmasna neden olur. 6.9.3.2.3. Devlet Ynetimi Romanda devlet ynetimindeki bozulmalarn eletirel bir dille incelendii grlr. Saray kadnlarnn kendilerine verilen imknlar dolaysyla olduka pervasz bir biimde davranmalar ve devlet ynetiminde rol almalar pek ok sorunu beraberinde getirmitir. Kzlarna damat olarak setikleri kiileri, sadrazamlk makamna karmak gayretinde olan veya kendilerine yakn hissettikleri vezirleri bu makama karmaya alan kadnlar, eitli entrikalar evirerek kiileri birbirlerine drmler; ayn makam iin yaran kiilerin bazlar canlarndan, mallarndan ve sevdiklerinden ayr dmlerdir. Valide sultanlarn ya da hasekilerin tevecchlerine meyil veren devlet adamlar da kendi ilerinde mcadele etmekten geri kalmamlar ve bugn birbirine dost olan kiiler yarn can dman kesilmilerdir. 6.9.3.2.4. Liyakat mparatorlukta rmenin sebeplerinden birisi olarak da yazar, padiahlarn da liyakatten uzak kiiler olmalarn gsterir. Onlarn yetimeleri, karakterleri ve yaplar

362

ile atalarndan ok uzak olduklarn belirten yazar, bu konuyu III. Mehmetin azndan yle anlatr:
Grdn m valide, dedi, bama neler geliyor? Bata vezirlerim hocam olduu halde ite herkes benim sefere kmaklm istiyor. Ocakl da bu dilekte. Ben nasl sefere giderim. Dodum doal ku ty yataklarda yatmaa, iyi yeyip imee, sevilip okanmaa alm bir adamm. Ordu nasl yrtlr, bilmem. Dmana nereden ve nasl hcum edilir, bilmem. Bu bilmezlikle on binlerce azgn erinin iinde ben ne yapabilirim ki?.. (s. 207).

6.9.3.2.5. Rvet Romanda makamlarn rvet ile alnp satlr hale geldii ve Safiye Sultann hazineler dzmek uruna, devlet menfaatlerini hie sayarak makamlar sata kard anlatlr. Bu durum beceriksiz ve ilgisiz kiilerin getikleri makamlarda bir yararllk gsterememesi ve devletin adm adm uuruma srklenmesi ile sonulanr. 6.9.3.2.6. Ordu Osmanl ordusunun belkemii olan aknclar, Yerg ad verilen blgede, bir daha kendilerini toplayamamak zere dalr. Yenieriler ile sipahiler arasndaki kavga, sipahilerin g kaybetmesine ve yenierilerin pervaszlamasna neden olur. Ordu, eski ciddiyetini ve dirayetini yitirmekte ve mal mlk tela insanlar sarmaktadr. 6.9.3.2.7. Entrika Roman, dileklerin yerine getirilmesi iin uraan kiilerin verdikleri mcadeleyi de anlatr. Kadn, para, makam, casus, sahte belge gibi unsurlar kullanlarak, kiiler kendi isteklerini yerine getirme areleri aramlardr. 6.9.3.2.8. Dassla Romanda Safiye Sultann vatann ve bir Venedik kz olduunu hi unutmadn grrz. zellikle hrslarn henz tatmin edemeden Eski Saraya kapatldktan sonra Safiye Sultann vatan hasretiyle skntl zamanlar geirdiini grrz. Yazar, onun kimliini hi unutmamasn u ekilde anlatr:
Bir yerde duramamak, her hangi bir ses duymya tahamml edememek, uyuyamamak gibi araz veren bu hastalk Dassla- Nostalgie den baka bir ey deildi. Mehur Safo, en zntl surette ayeren bir kadn gibi vatan hasreti ekiyor, vatan itiyakiyle ruh buhranlar geiriyordu (s. 297).

363

6.9.3.2.9. Ulusal Kimlik Romanda kiilerin kendi lkelerini, adetlerini unutmadklar ska vurgulanr. Safiye Sultan Venediklileri ve Nurbanu Sultan da Yahudileri srekli olarak korumu; onlar ihya etmilerdir. Venedik ile srekli bar areleri reten ve lkesine ordu gnderilmesine rza gstermeyen Safiye Sultan, anlamazlklarn olduu gnlerde hastalanacak, eline geen ilk frsatta da kendi kimliini ortaya koyma areleri arayacaktr. Nurbanu ise kendi rkdalarn zengin ve himaye etmitir. Son nefeslerini de kendi kimliklerini, anne ve babalarn hatrlayarak vermilerdir. 6.9.3.2.10. Sosyal Hayat Romanda devrin sosyal hayat ile ilgili bilgilere de rastlayabiliriz. Halkn saraya bak, adalet ve devlet kurumlar hakkndaki dnceleri, elenceleri, yemekleri bu romann konular arasnda deerlendirilebilir. 6.9.3.2.11. Saray Adetleri Romanda saray adetleri ile ilgili olarak geni bilgiler bulmak mmkndr. ehzadelere tannan haklar, kl kuanma ve clus trenleri, yas adetleri, giyim kuam zellikleri, saray dnleri ve elenceleri, eli arlamalar, ayak divan gibi pek ok husus da yazar, okuyucularna ayrntl bilgiler vermektedir. 6.9.3.2.12. Batl nanlar Sultan III. Muratn tahta kaca gn, azndan kan ilk kelimeyi merakla bekleyen kap aalar, onun karnm a, yemek getirin demesi zerine arrlar ve bu iten bir uursuzluk sezerler. nk alar doyurmak, plaklar giydirmek ile ykml olan padiahn, tahta kmak zere iken syledii ilk sz karnm a olur ve insanlarda ktlk korkusu ba gsterir. Bu hikye merkeze alnarak halkn inanlarndan bahseden yazar, o devirde rya, fal ve byye olan inancn, insan hayatnda olduka nemli bir yer tuttuunu anlatr. 6.9.3.2.13. Taht Mcadeleleri Romanda tahta ynelik herhangi bir rakip olmamakla birlikte, padiahlarn kardelerini ldrdkleri ve hatta III. Mehmetin olu Mahmutu ldrd anlatlmaktadr. Yirmi kardei olan ve onlar ldrmek istemeyen III. Mehmet, hocalardan gelen fetvalar ve annesinin telkinleri sonucunda yirmi erkek kardeini ldrtmtr.

364

6.9.3.2.14. Tarih uuru Romanda tarih uurunun olduka nemli olduu ve tarih bilinirse devletin tannaca vurgulanmtr. Safiye Sultan, Osmanl tarihi ile ilgili kitaplar einden istetir ve bu eserlerden Osmanllarn kadna bakn grmeye alr. Bylece kendisine bir yol izer ve bu izdii yol erevesinde yrmeye balar. Yazar, Safiye Sultann dncelerini yle aklar: Safoyu saran tarih merak, tamamile sun olup istikbal iin izmek istedii pln yznden Osman oullarn tanmak ihtiyacn duymutu (s. 111).

6.9.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Roman, II. Selim, III. Murat, III. Mehmet ve I. Ahmet devirlerinin siyas gelimelerinin, orduda ve devlet ynetimindeki bozulmalarn, Safiye Sultann hayat etrafnda kurgulanmas ile oluur. Bu nedenle roman, tarih bir roman olarak dnlr. Harem hayatnn ilendii ve saray kadnlarnn hkimiyetinin eletirildii bir roman olmas nedeniyle bu eser, atmalara ve entrik unsurlara sklkla yer verir. Ancak bunlar basit atmalardr ve yazar tarafndan ayrntl olarak aklanr. Tarih bir dnemi konu edinmesi ve macerann sonunun bilinmesi nedeniyle de yazar hareket alann ok geni tutamamtr. atmalar da fazla uzatamam ve olaya aksiyon vermek amacyla kurulan bu atmalar vakalar hareketlendirmitir. Yazar, romanda sk sk okuyucular ile sohbet etmi ve ayrntl bir biimde okuyucusuna yol gstermitir. ou zaman bu sohbetler, kurguda aksamaya neden olur. u tarih romann muharriri sfatyla kaydetmeye mecbur olduumuz bir nokta var (s. 117) gibi kimi araya giriler nedeniyle de romanda kurgunun zayflad grlr. Ancak bu tr slup zellikleri romann popler yapsndan kaynaklanmaktadr. Eserde ahs kadrosu olduka genitir. Bunun nedeni, romann hem tarih bir devri konu edinmesi hem de bu devirler ierisinde yer alan ahslarn olduka kalabalk olmasdr. Bununla birlikte yazarn romana ekledii baz kurmaca karakterler de vardr ve bu nedenle ahs kadrosu olduka geni tutulmutur. ahs kadrosundaki genilik, popler tarih romanlarn zelliklerinden biridir.

365

Eserde sava sahnelerinde devlet adamlarnn beceriksizliine vurgu yapld gibi, destan saylabilecek mdafaalarn da konu edildii grlr. iddet sahneleri eserde geni yer tutmaz ancak tahta kan ehzadenin kardelerini ldrmesi ackl bir sahne dourur. Bununla birlikte bir Venedik gemisinin tek bana yol almaya alan bir Trk gemisine saldrarak, Trk kzlarn kirletip, kimi uzuvlarn keserek denize atmalarn ve henz annesinin kucanda uyuyan bir bebei bile gzlerini krpmadan ldrmeleri, vahet sahnesini andrmaktadr. Yazar eserinde anlatmaktan ok gstermeye ynelir ve mmkn olduunca hikyeleme teknii ile romann vakalarn anlatr. Anlatc ve bak as da yazar anlatc ve tanrsal bak asdr. Bu zellikler de popler tarih romanlarn zellikleri olarak karmza kar. Eserde halka ho gelecek anlatlara, masal unsurlarna ve anekdotlara sklkla rastlanr. Bu okuyucu ile samimi bir birleme dourmak ve anlatlan dnemin anlayn yanstmak asndan olduka nemlidir. Eserin dili sade ve slubu akcdr. Heyecanlandrc unsurlar, romana ayr bir tat vermektedir. Dikkati romanda toplamak amacyla sohbet unsuruna sklkla yer veren yazar, bu eserinde de popler bir tarih roman yazar olduunu gstermektedir.

6.10. CEHENNEMDEN SELAM40 6.10.1. Romann Yapsal zellikleri 6.10.1.1. Vaka Roman, Celli syanlar balamnda I. Ahmet devrini ve devamnda I. Mustafa, II. Osman ve IV. Murat devirlerini konu edinir. Mahmut adl bir yiidin, ocukluundan lmne kadar geen sreyi anlatr ve onun hayat ekseninde Osmanl tarihinin kark dnemlerinden bir blmne daha temas eder.

40

M. Turhan; Cehennemden Selam, ktisat Matbaas, stanbul 1928. Roman Osmanl Trkesi ile yazlmtr.

366

6.10.1.2. zet Kuyucu Murat Paann Gksun Yaylasnda yirmi alt bin Trk Kalender Olu syan nedeniyle haksz yere ldrmesi ile balayan roman, babas isyanclara etar alan bir ocuu grerek ldrmek istemesi ile devam eder. Bu ocuun ldrlmesi emrini verir ancak hibir askerine sz geiremez ve ocuu kendi eliyle boar. ocuu bir gz kr olarak atld kuyudan kurtaran Sipahi emi Efendi, Mahmutu alarak stanbula gelir ve Kuyucu Murat Paadan intikam almay kafasna yerletirir. Arkadalarnn her biri Osmanldan eitli yaralar alan kiilerdir ve onlar ortak dmanlk ve sipahilik birletirir. emi Efendi, bir vesile ile Kuyucu Murat Paann sarayna yerleir ve onun ktibi olur. I. Ahmetin Kuyucu Murat Paaya yollad bir mektubu okuyan emi Efendi, Diyarbakr Valisi Nasuh Paann ldrlecei haberini alr ve bu haberi Diyarbakra ulatrr. Nasuh Paa ile Sipahi emi Efendi bir araya gelerek Kuyucu Murat Paann ldrlmesine karar verirler ve em Efendi Murat Paaya zehir sunar. Yal sadrazamn lmnden sonra Nasuh Paa, emi Efendiyi de ldrtr. Kr Mahmut, emi Efendinin arkada olan Tanr Bilmez tarafndan bir dergha verilir. Ele avuca smaz bir gen olarak yetien Kr Mahmut, gnll asker olarak savalara gider, Celli syanlarnn bastrlmasnda kimi roller stlenir. En son Kk Ahmet Paaya kaplanr. Kk Ahmet Paa ile eitli isyanclar zerine yryen Kr Mahmut, lyas Paa zerine giden orduya katlr ve onunla bir anlama yapar. Kk Ahmet Paa, lyas Paann imzalad zr kdn stanbula yollar ve onun affedilmesi ynnde karar alr. lyas Paa affa gvenerek stanbula gider ancak orada ldrlr. Affedilen bir kiinin ldrlmesini affedemeyen Kr Mahmut, IV. Murattan intikam almak ister. Sevgilisi olan Drz kz Zeynepin sarayda bulunmasn frsat bilen Mahmut, bu kzn padiah zehirleyerek ldrmesine vesile olur. Zeynep ile birlikte kaan Mahmut Msra varr. Burada bedevilerle yaplan bir atma sonunda ikisi de lrler.

6.10.1.3. ahs Kadrosu Kr Mahmut Romann ana kahraman Kr Mahmuttur. Kurmaca bir karakterdir. Alp tipinin zelliklerini tar. Gl, becerikli, bilgili, cesur ve gvenilir bir kiidir.

367

Kuyucu Murat Paa Romann kar gleri blmlere gre deimektedir. lk kar g Kuyucu Murat Paadr. Kuyucu Murat Paa, Mahmutun kr olnasna neden olur. Dereli Halil (Deli lahi) Romann kar glerinden birisi de Dereli Halildir. Mahmut, Dereli Halili bir vatan dman olarak deerlendirir ve stanbuldan gelen emir zerine de onu ldrr. alk Dervi Romann bir dier kar gc de alk Dervitir. Bu dervi kendisine kahve sunan bir delikanly vezir maiyeti ierisinden kararak Kk Ahmet Paann adna leke srer. Mahmut ise bu suun cezasn verir. mer Bey Romann kar glerinden birisi de Boynu nceli airetinin reisi Hac Ahmet Olu mer Beydir. Mahmut, haksz yere adam ldren ve Kayseriyi fesada veren mer Beyi de ldrr. IV. Murat Romann bir dier kar gc IV. Murattr. Padiah Mahmuta verdii sz tutmayarak lyas Beyi ldrr. Bunun zerine Mahmut, padiahtan intikam almaya alr. Civelek klna giren Zeynep, padiah ldrr. Tanr Bilmez Romann yardmc kiilerini Tanr Bilmez ile balatabiliriz. Tanr Bilmez, brahim Paay bir iirle eletirdii iin ldrlen air Figaninin torunudur. Amac Osmanl vezirlerinden intikam almaktr. Dalar Delisi kinci yardmc kii Dalar Delisidir. Dalar Delisi, beylerbeyi tarafndan yavuklusu karlan bir askerdir ve bu nedenle beylerbeyi olanlara kar di bilemektedir. Kse Ahmet Kse Ahmet, kendisinin hakk olan tmarn elinden alnmas ve verilmemesi nedeniyle tm has topraklar yamalamaya almaktadr.

368

Aatan Piri Aatan Piri, Sinan zade Mahmut Paann sarho bir biimde sefere kmasna sinirlendii iin onu silleler ve bir kaak olarak yaar. Baldr Ksa Baldr Ksa, Tanr Bilmezin arkadadr. Onun da devleti ile baz problemleri vardr. Kk Ahmet Paa Romann yardmc kiilerden birisi de Kk Ahmet Paadr. Kk Ahmet Paa, Kr Mahmutu ok sevecek ve onu oulluu olarak kabul edecektir. Zeynep Romann yardmc kiilerinden bir dieri de Zeyneptir. Zeynep, Mahmut iin pek ok tehlikeye atlr ve nihayetinde onunla birlikte lr. em Efendi Romann ynlendirici kiisi em Efendidir. em Efendi, Mahmutu lmek zere iken kuyudan karp kurtaracak ve stanbula getirecektir. Onu burada Tanr Bilmeze emanet ederek, Kuyucu Murat Paadan intikam almaya gider. Civelek Romann bir dier ynlendiricisi de Baldr Ksann Civelekidir. Civelek, em Efendiyi Kuyucu Murat Paann saraynda ktip olarak ie aldrr ve Nasuh Paaya gidecek olan mektubu da Diyarbakra iletir.

369

370

6.10.1.4. Anlatc ve Bak As Romanda yazar anlatc ve tanrsal bak as hkimdir. Gsterme ve hikyeleme teknii olduka belirgindir.

6.10.1.5. Zaman Romann aktel zaman yaklak olarak 1608 ylnda balar ve 1644 ylnda tamamlanr. Yani eserde otuz alt yllk bir zaman dilimi konu edilmektedir. Romanda geriye dnlerle on yllk bir sre daha okuyuculara verilir. Bu geriye dnlerde Mahmutun memleketi, babas ve hayat hakkndaki bilgilere ulamamz mmkndr. Romanda kozmik zaman unsurlarna da rastlanmaktadr. Yldzlarn bulutlara brnd bir sonbahar gecesi (s. 11). Ay, henz be gnlkt (s. 77). Romanda zaman atlama ve zetlemelerin de bulunduu grlr:
Kendine evlat edindii Mahmutu Kuyucu Paann boarak kuyuya atmas ve ocuun mucize nevinden kurtulmas zerine intikam iin nefsine kar ahd peyman eylemiti. Gksun Yaylasndan ayrldktan sonra ocuu bir Trkmen obasnda tedavi ettirmiti. Kuyucunun sinirli parmaklar, Mahmutu boamam da bir gzn kr etmiti. emi Efendi, mini mini Mahmutu bu halde stanbula getirmi ve Tanr Bilmez ile arkadalarna iltihak muvafk bulmutu (s. 16).

6.10.1.6. Mekn Olduka geni bir d mekn olduunu grdmz roman, Mara ile Elbistan arasndaki Gksun Yaylasnda balar. Mahmutu karan em Efendi, stanbula gelir. stanbulda Sultanahmet Meydannda bulunan saray ykntsnda bir araya gelen arkadalar, elenceleri bittikten sonra Beyzat Meydanndan geerek Fincanclar tarafndan Halie karlar ve Padiah Sinan Paa Kk nnde kabaca selamlayarak, skdara yol alrlar. Kuyucu Murat Paa ve emnin Konyada Saraolu Ahmet Beyi ldrdkten sonra, ran Seferine kmak zere yola kar ve Diyarbakrda bir sre oyalanr. Burada Nasuh Paa tarafndan ldrlr.

371

Tanr bilmez tarafndan Rmiye eyhinin tarikatna kaplandrlan Mahmut, ya biraz bydnde Hotin Seferinde grlr. Silistre, brail, Kalas, Ya yolunu takip ederek; Karadeniz sahilinden geip, Torlu Suyu kenarnda at koturup Hotine ulamaya alan ordu, Dinyester Nehri zerinden geer ve sava balar. Buradan ayrlan Mahmut, Harputa girer. Budan yoluna girerek, Basarabya yoluna kar. Budan yolunda htiyar Toana rastlar ve onunla birlikte yolculua kar. Ya, Kalas, Tuna ve brail yoluyla Tunaya inmeye karar verirler. Bu karara gre Tunay Yerkyden geerek, Niboluya da urayacaklardr. Daha sonra Edirnekap yoluyla stanbula girerler. Kurunlu Hana yerleen Mahmut, Fatih Camii avlusuna gelir burada isyanla karlar. Bu manzaradan etkilenen Mahmut, ebinkarahisaa gelir. Burada Abaza syannn baladn grr. Memleketi alev alev yakan Abaza syannn buradaki yansmasna ahit olur. Dan Dan Hasan adl svariyi burada yenilgiye uratr. Kara Hisar Kalesi savunmann getii yerdir. Romann dier blmnde Mahmut, Kk Ahmet Paann yannda grlr. Seydiehir, Beyehir, Bozkr, Larende, Nide, Aksaray, sakl, Akehir gibi vilayetleri elinde bulunduran Dereli Halili yakalamak zere Bolvadinden yola kar. Karaman yolunu takip ederek Seydiehire ular. Mahmut, Solak olu olarak tannan lyas Paay ldrmek iin Balkesir yoluyla, Kozda Midilliye varr. Kk Ahmet Paa komutasnda bir ordu ile Bergamada savaan lyas Paa, Bergama Kalesine snr. ama vali tayin edilen Kk Ahmet Paa ile yola kan Kr Mahmut, Konyann Ldik ilesinde konaklamay nerir. Burada alk Dervi adl birinin, Kk Ahmet Paa maiyetindeki kahveci genci karmas nedeniyle hareketli saatler yaarlar. Sonrasnda Kayseriye gelerek Erciyes Da eteklerinde tekrar konaklarlar. Burada Boynu nceli airetinin reisi Hac Ahmet Olu mer Bey ile arparak onu yenen Kr Mahmut, Kayseri yolunda hayatnn ilk ve son akn da tadar. stanbuldan gelen haberle ynlerini Lbnan Dana evirirler. Drz Beyi Fahrettini burada sktrrlar. Daha sonra Mahmuta, IV. Muratn Revan seferinde, Dicle yolu zerinde rastlarz. Burada Mahmut, roman kurgusundan kar ve Zeynep, Topkap Sarayna gelir. Bu

372

nedenle mekn da stanbula kayar. Feridun Paa Bahesi, Ahrkap, Kthane, emberli Ta, At Meydan bu blmde olaylarn cereyan ettii meknlardr. Romann ikinci blmne balarken, Grc Sinan olarak bilinen Zeynepin, IV. Murat ldrdn grrz. Bundan sonra da Zeynep ile Mahmut, Kahirede, Kale adl yerde Vali Paa Dairesinde karmza karlar. Kimi isyanclarla ve devlet adamlaryla olan mcadelelerde Hicaz, Habe, am gibi yerlerde bulunulur. Ciddede bulunduklar zaman am yoluyla Medineden doruca Mekkeye gitmeyi tasarlayan ift, buradan da Badata gitmeye alrken, lm ile karlarlar. Galata, Sarayburnu, Tokat, Mara, orum, Suehri, Refahiye, Erzincan, Ordu, Giresun, Kirman, Manisa, Keida, anakkale, Alaehir, Bergama, Hasankale, Krm, Beyrut, Pete Karpat, Eflak, Meri, am, Yemen, Aden, Tamevar ve Budin romanda anlan dier yerlerdir. mekn kurgusunun romanda ok az yer tuttuu grlr. Bununla birlikte, konaklar, hanlar, kervansaraylar, Topkap Saray, Mahmutun gezdii yerlerde konaklad kimi kulbeler ve tekkelerin i mekn olarak kullanld grlr.
Kulbe, bu lk yaz gecesinde, sanki birka soba ile stlm gibi bunaltc bir scaklk iinde idi. bu shunet ayn zamanda mide bulandrc bir funetle karkt. Kulbede pencere deil, kk bir delik bile bulunmad iin bu hararet ve bu koku, adeta madd bir ekil alyordu. Ortada ne mum, ne ra, ne kandil vard. Zifiri bir karanlk kulbeyi kucaklam gibiydi (s. 94).

6.10.2. Romann Biimsel zellikleri 6.10.2.1. Kurgu ve Kompozisyonu Roman, kurmaca bir karakter vastasyla, Osmanl mparatorluunun Duraklama Devri olarak adlandrlan dnemine k tutmaktadr. Bu nedenle yazar kurguda tarih vesikalara ve dnem ile ilgili ayrntlara geni bir yer verir. Ancak esas amalanan isyanlarn sebep ve sonularn inceleyerek, merkez otoritenin zayflamasnn, sosyal hayat nasl olumsuz bir biimde etkilediinin anlatlmasdr. Roman tarih bir anlat biiminde deerlendirilmelidir. Roman balca iki blmden oluur. Birinci Blm, Kr Mahmutun Kuyucu Murat Paann elinden kurtarlmas ile balar ve IV. Muratn lm ile tamamlanr. kinci

373

blm de Msr macerasn konu edinir ve Zeynep ile Mahmutun lm ile son bulur. Romanda kimi ara balklar da kullanlmaktadr: lk balkta Kuyucu Murat Paann Mahmutu bouu ve em Efendinin onu kurtar anlatlr. Romann giri blm bu blm ile balar. kinci balk stanbulda Bir Gece adn tar. Bu blmde em Efendi ile Kr Mahmutun stanbula gelerek arkadalarn bulmalar ve Civelek vastasyla em Efendinin Kuyucu Murat Paaya ktip olmas anlatlr. Bir dier balk sadece numaralandrma ile oluur ve burada em Efendinin I. Ahmetten gelen mektuptaki Nasuh Paa ile ilgili jurnalini renerek Civeleki Diyarbakra yolladn grrz. Yine numaralandrma ile verilen balkta yazar, em Efendinin ldrlmesini ve Kr Mahmutun Tanr Bilmez tarafndan tekkeye verilmesini anlatr. Giri blm, bu balk ile sona erer. Kr Mahmut Sahnede adl bir dier balk, Mahmutun byyp, Hotin Seferine katln ve burada umduu muameleyi gremedii iin, ordudan ayrlarak kendi bana bir yerlere ulamaya almasn anlatr. Gelime blmn bu balk ile balatrz. Dier balk Eriyen Dalar adn tar. Bu blmde Kr Mahmut ile Kk Ahmet Paann tanmas ve Kr Mahmutun Anadolu isyanclar zerine gidii anlatlr. Bir dier balk Kr Mahmutun Ak adndadr. Burada da am valisi olmak zere yola kan Kk Ahmet Paann mcadele etmesi gereken Drz Beyi Fahrettinin kz Zeynep ile Mahmut arasnda yaanan ak konu edilmitir. Romann sekizinci bal Kimyager Prenses adn tar ve Zeynepin simya ilminden anlayan bir kimyager olarak Topkap Sarayna yerletiini ve burada eitli dedikodulara sebebiyet verdiini grrz. IV. Muratn lm ile biten ilk ksmdan sonra ikinci ksma geilir. Romann gelime blm bu paragrafla sona erer. kinci ksm, romann sonu blmdr ve balklarla kurulmaz ancak yazar blmn giriinde verdii bir paragraf ile okuyucunun takip edecei maceralar sralar: Asrda htilal Ehramn Esrar Alacaklya kram Kansu Bey Asyor Yemen llerinde Sene Anavatana Dnerken Trk Yumruu! Kr Mahmut Ferman Yazyor Susuz Yurt te lm Dudak Dudaa! eklinde aklanan bu balklarda

374

Zeynep ile Mahmutun Msr, Cidde, Yemende yaadklar maceralar ve Bedeviler ile yaplan savata hayatlarn kaybetmeleri anlatlr. Her blm kendi ierisinde giri, gelime ve sonu birimlerine uygun olarak ayrlr.

6.10.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda tarih bilgi ve vesikalarn kullanld grlr. Tarih bir devri anlatan roman, kimi vesikalara mracaat etmek ve anlattklarn bunlarla desteklemek zorundadr. Roman kahramannn kurmaca bir nitelik tamasndan dolay Mahmut ile ilgili bilgilerde tasvir yoluna giden yazar, gerek tarih kiilerin ve dnemlerin ayrntlandrlmasnda vesikalara ihtiya duyar. Bunun dnda dipnot ve araya giri yntemi ile konular hakknda okuyucuya bilgiler verdii grlr. Kervansaraylar, tekke ve tarikat tarihleri, Msrn tarihi, sava teknikleri gibi pek ok hususu bu yntemlerle aklar. Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de mektuptur. syanclarla ilgili emirlerin verilmesinde, paalarn birbirleri aleyhine yrtlmesinde, af ve ikyet gibi kimi arzuhallerde mektup tekniine bavurulur. Roman kurgusunun ynlendiricisi olarak deerlendirilebilecek olan mektup, I. Ahmetin Kuyucu Murat Paaya Diyarbakr Valisi Nasuh Paa ile ilgili olarak yazm olduu mektuptur. Romanda yer verilen bir dier anlatm teknii de zetlemedir. zet yntemi pek ok olayn geriye dnk olarak aktarlmasnda nemli bir rol oynar. IV. Muratn ldrlmesi, Mahmutun lm tehlikesini Diclede yzerek atlatmas gibi hususlar, romanda zetleme yolu ile sunulmutur. Yazar sk sk alntlar yapm, Fuzuli, eyhi ve Figaniden kimi beyitler almtr. Romanda tasvirin de sklkla kullanld grlr. Bu tasvirler genel olarak manzaralara yneltilen basit ve romantik dilli tasvirlerdir.
Ahap ve bask salon, eyh vekilinin stma grm sesiyle birden inim inim inlemiti. Kiliselerdeki atolleri andran mihrapsz yerde siyah bir koyun postu serili. Duvarlarda Cennet-i ala ile Niran gsteren iki resim asl. Drt hurma aac ile mini mini bir havuzdan ibaret olan cennet bahesinde kimseler yok. Fakat cehennemde birer kk ve siyah glge eklinde tasvir olunan gnahkran fkr fkr kaynayor! (s. 52).

375

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de diyalogdur:

Kk Ahmete acele bir kt iziktir. Yaya kalmsa biz at veririz. Bu deli kanlnn atlarn hemen deri versin. Ocamz dileyip gelen, kfir bile olsa yine efaat borcumuzdur. Kendisini severim, kzmayalm. Haydi abuk! imdi sultanm imdi! Dereli Halil aka bilmez? Sz bir ah bir! Bunu da yaz. Hay hay sultanm. Cevap istemem; Atlar isterim. Herife iyi anlat. Ba stne sultanm. Haydi durma kz. Yaz kd! (s. 191192).

6.10.2.3. Dil ve slup Romanda olduka sade bir dil ve sanatsz bir anlatm grlr. Halk kltrne bu romanda da sklkla yer verildii anlalr. Efsanelerle, fkra tadnda anlatlarla ssl olan roman, akc bir dil zellii gsterir. Romanda argo ve kaba szcklere sklkla yer verildii grlr: vz gelir (s. 173). mankafa (s.190). kahpe (s.416). Romanda bir dier dil zellii olarak ikileme ve tekrarlamalarn da sklkla kullanld grlr: Vah kafa, vah kafa! (s. 51). mini mini mfreze (s.124). Ataszleri ve deyimler de halk kltr ile olan balant nedeniyle sk sk kullanlr: dinmez yel, almaz bel mi vardr? (s. 167). Tatl sz ylan deliinden karr. (s. 169). frkle gemi yrmez, tama su ile deirmen dnmez (s. 452).

376

Romanda slup zelliklerinin de dier romanlardan farksz bir biimde kullanld grlr. Yazar romanda sz sanatlarn kullanr. Kiiletirme ve benzetme sanatlar sklkla yer edinir: Ay, -yere dmek isteyen bir yumruk gibi- mahzun yaylann stnde titriyordu (s. 8). ekmece kambur yerine kullanlm ve adlandrma yaplmtr (s. 17). aslan yrekli bir erkek benzetme rnei olarak verilir (s. 45). Yazar, romanda sklkla telmihler yapmtr. Bu telmihler ile Rstem Paann yakasndaki bit sayesinde czaml iftirasndan kurtulmas, brahim Paann airlere kar ok merhametsiz oluu, III. Murata yenierilerin yapt szl hakaret anlatlmtr. Yazar, romanda destan slubu kullanr. Kr Mahmut, alp tipinin gelimi bir rnei olarak karmza kar. Bir vuruta ayy deviren, bir omuzlayta kervansaray kaplarn kran, kz bir vuruta ikiye blen kahraman olarak Kr Mahmut, sk sk eski kahramanlar ve kahramanlklar da anar. Ulubatl Hasan, Turgut Reis ve Oru Reisin maceralar, Kr Mahmutun ryalarn ssler. Yazar, kahramanlk ve vn dolu o gnler ile Anadolunun bir ate emberi arasnda grld o gnler arasndaki fark zlemle anar ve nostalji duygusunu verir.

6.10.3. Romann Tematik Yaps 6.10.3.1. Dnem Romann temas 18. yzylda devlet otoritesinin zayflamasna paralel olarak ortaya kan Cell syanlar, Ulema Ayaklanmas, Abaza syan gibi pek ok blgede etkili olan ve o dnemler Anadoluyu kan ve ate emberi ierisine alan isyanlardr.

377

6.10.3.2. Temalar 6.10.3.2.1. syanlar Roman, I. Ahmet, I. Mustafa, II. Osman ve IV. Murat devirlerinde meydana gelen isyanlar konu edinir. Mahmut, bu isyanlar bastrmak iin elinden gelen her imkn kullanr ve isyanlarn bastrlmasnda mhim bir rol alr. 6.10.3.2.2. Kin Romanda kin ve nefretin sklkla vurgulandn grrz. Osmanlda merkez otoritenin zayflamasna bal olarak ortaya kan adaletsizlikler ve derebeylerinin basklar halk g durumda brakm ve sipahilerin ezilmesi de bu durumu krklemitir. Hakszla urayan kiiler, kendilerine ac ektiren devletten intikam alma yoluna gitmilerdir. Vezirlerin, beylerbeyi olarak grev yapan kiilerin, valilerin, kadlarn hakszlklar, insanlar devlet ile yz yze getirmi ve kin bu noktadan itibaren hkim duygu olmutur. 6.10.3.2.3. ntikam Romanda sipahi arkadalarn kendilerine yaplan ktlkleri affedemeyerek, intikam alma yoluna gittiklerini grrz. em Efendi, Kr Mahmutun intikamn almak adna Kuyucu Murat Paay ldrmeyi bile gze alr. 6.10.3.2.4. Ak Romanda ak unsuru Zeynep ile Mahmut arasnda grlr ve lme kadar srecek olan bu ak iin Kr Mahmut, Kk Ahmet Paa ile kar karya gelmeyi bile gze alr. Zeynep ise urunda her eyi gze ald sevgilisi ile birlikte lmeyi bir bahtiyarlk sayar. 6.10.3.2.5. Batl nanlar Romanda zellikle padiahlar ekseninde batl inanlara dknln anlatld grlr. spritizmann zellikle vurguland ve bu yolla tarih renmeye allmasnn sivri bir dille eletirilmesi, romann bu blmn olduka hareketlendirir. 6.10.3.2.6. Simya IV. Murat, simya tutkunudur ve bu i iin, srekli olarak harcamalar yapar. Zeynep de bir simyac kimyager olarak saraya yerleir ve padiah bylelikle rahata ldrme

378

imkn bulur. Olduka komik ve garip olaylara sahne olan bu simya maceras, sarayn o dnemde nasl zmlere bavurduunu gstermesi asndan ilgintir. 6.10.3.2.7. Dostluk Romanda dostluk teminin ilendii ve olduka nemli tutulduu grlr. Bu dostluklar ortak aclar paylayor olmaktan kaynaklanr. Sipahilerin eritilmeye baland ve sipahi kannn olduka ucuz olduu dnemde, sipahiler birbirlerine sarlm ve birbirlerini kanlar pahasna mdafaa etmilerdir. 6.10.3.2.8. hanet hanet roman oluturan temlerden birisidir. ntikam hrsnn olduu her romanda karmza kan unsurlardan birisi de ihanettir ve kiilerin kendi sonlarn kendi elleriyle hazrlamalarnn rnei asndan olduka ilgintir. Kuyucu Murat Paann emye ok gvenmesi onun sonunu getirecektir. Nasuh Paaya gvenen em, onun elinden lr. IV. Murat, civelek olarak grp tand ve ok sevdii Zeynep eliyle lr. Bunun dnda birbirinin yerinde gz olan kiilerin de sk sk atma yaadklar ve eitli zararlara uratldklar grlr. 6.10.3.2.9. Sava Romanda savalar ve teknikleri hakknda bilgi verilir. ebhun ad verilen gece basknndan ayrntl olarak bahsedilir. Ganimet paylam srasnda ve askere verilen szn tutulmasnda gsterilen adaletsizlik dolaysyla sava terk eden Mahmut, kendi macerasna atlacaktr. Ancak savalar ve sonular hakknda bilgiler, zetleme teknii ile verilir. Bu balk altnda, tekkelerin de savalar srasnda orduya asker verdiinden bahsedilir. Ancak bu uygulamann eyhlerin padiahtan mal alma arzular nedeniyle yapld sylenir. 6.10.3.2.10. Drstlk Romanda Trke ait zelliklerin sklkla vurguland grlse de bu roman, drstlk temi zerinde daha ok durur. Mahmut, kimseye yalan sylememi ve drst davranmtr. Karsndaki kiilerden de drst davranmalarn beklemi ve insanlara gvenmitir. ahsi intikam ve hrslar verilen szlerinin tutulmamas yannda kendisine drst davranlmamasndan da kaynaklanr.

379

6.10.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Roman, Osmanlnn yaklak elli yllk bir dnemini ve isyan gnlerini anlatr. Bu nedenle roman zamannn uzunluunu yklenebilecek kurmaca bir karaktere ihtiya duyulur. Bu karakter yazarn mesajlarn tayabilecek; destan kahramanlarn andrarak gemiin talihsiz dnemlerini yceltebilecek bir kahramandr. Destan kahramanlarnn fonksiyonunu yklenen Kr Mahmut, tarih bir dnemin yanstcsdr ve perde arkasnda olan bir kahramandr. onun tarihi belki yazlmaz ama o tarihi yapanlardan biridir diyerek adlandrd bu kahramana yazar, kendi hlyalarn ykler. Roman kahraman bu nedenle tarih bir nitelik kazanr ve popler anlatlara yaklar. Yazar, eserinde olduka romantik bir dil kullanr. Mekkeden Badata giden l yolunun mehul bir kesinde hayata gzlerini kapayan Kr Mahmut, o dnemin pek ok mazlum ve masum insanndan birisidir. Eser gemie ait bir zlemi ve bir bunalm dnemini yanstt iin popler bir tarih romann zelliklerini tar. Romanda isim sembolizasyonuna yer verildii grlr. Tanr Bilmez, Aatan Piri gibi isimler, eitli badireler atlatan ve hakszlklara urayan kiilerdir. Ancak roman kiilerinin bu tarz lakaplar kullanmalarnn ardnda, bahsedilen dnemde ad bilinmeyen pek ok kiinin bu tr hakszlklara uradklar mesaj vardr. Eser bu ynyle de destanlara has bir nitelik kazanr ve popler tarih romanlara yaklar. Yazarn Ahmet Mithat Efendi ekol olarak adlandrlan aralarda bilgi verme tekniine ve okuyucu ile sohbet eder tarzda anlatm dncesine bu romanda da sk skya bal olduu grlr. Dipnotlar ve eitli belgelerle yazarn anlattklarn desteklediine de ahit oluruz. Romanda vaka zaman ile yazarn roman yaz zaman arasnda karlatrmalar grlr: imdi Emirgan dediimiz yer, Boaziinin o gzel noktas hikyemizin cereyan ettii srada stinyeden bir para addolunuyordu (s. 445). Romanda tekke ve tarikatlarla ilgili kimi olumsuz eletirilerin yapldn ve buradaki eyhlerin sadece madd kar peinde olduklarnn vurgulandn grrz. Bunun dnda kimi hususlarda yazar ahs yorumlarn da sklkla kullanmtr. Celali ve Abaza syanlarnn knda Osmanlnn devlet ynetimindeki bozulmay sebep gsteren yazar, IV. Murata ok iddetli eletiriler yneltmitir. Onun saray oduncusunu

380

sadece pehlivan yapl olmas nedeniyle vezir yaptn ve etrafnda elimsiz insanlar grmekten holanmadn; kadna, ttne, batl inanlara ve simyaya ok dkn olduunu syler. Bu tr fikirlerini aka belirten ve okuyucuya kendi yorumlaryla dncelerini aklayan Tan, romanda kulland dil ve slup zellikleri nedeniyle eser, popler tarzn snrlarna dhil olur. Anlan nitelikler nedeniyle Cehennemden Selm da popler bir tarih roman zellii gsterir.

6.11. OSMANLI RASPUT N C NC HOCA41 6.11.1. Romann Yapsal zellikleri 6.11.1.1. Vaka Eser Sultan brahim devrinde sarayda yaanan olumsuzluklar ve padiahn yetkilerini farknda olmayarak kadnlara ve hocalara terk ettii anlatr. Ksem Sultann himayesindeki Cinci Hocann by ve efsunlarla uramas, sarayda itibar grmesi, sarayn bir kadn pazar haline gelii, sarayda sadece kadn konuuluyor, sadece kadn alverii yaplyor olmas derin eletirilerle verilir (eri 2000, 23).

6.11.1.2. zet IV. Muratn lmnden sonra tahta kan Sultan brahim, tertip ettii eitli elenceler nedeniyle ksa zaman ierisinde akl muvazenesine ek olarak beden saln da kaybetme noktasna gelir. Kafes arkasnda uzunca sre lm korkusu ile yaamann bir sonucu olarak zihn melekelerinde yetersizlik bulunan bu padiah ayaa kaldrmak iin bata Valide Ksem Sultan olmak zere sarayllarn neredeyse tamam padiah iyiletirecek bir are ararlar. Kastamonudan stanbula gelen ve Sleymaniye mderrislerinden Mehmet elebiye mez yazlan Molla Hseyin Efendi, saray oduncusu Hac Mehmet sayesinde padiah iyiletirebilecek bir kii olarak saraya gtrlr. Baht alan Molla Hseyin, akl sayesinde hem Ksem Sultann hem de padiahn en sevgili adam olur. Molla Hseyin Padiah kendine tamamen balamak ve saraydaki yerini perinlemek iin cin hikyeleri, masallar, muskalar uydurur ve bu
41

M. Turhan Tan; Osmanl Rasputini Cinci Hoca, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1939.

381

suretle saray bir avrat pazar haline getirir. Sonrasnda da olduka baarl bir devlet adam olan Sadrazam Kara Mustafa Paay ldrtr. Ksem Sultan, Yusuf Paa, Smbl Aa, Masalc Voyvoda Kz gibi kendisine candan bal olan kiilerle sarayn ve devletin altn stne getiren Hseyin Efendi, Cinci Hoca lakabyla anlmaya balar. Sultan brahimin feveran halini alan lgnlklar, Ksem Sultann iktidar kaybetme korkusu, ordunun memnuniyetsizlii, padiah tahtan indirme abalarn balatr. Sadrazam Ahmet Paann yenieri aalarndan Kara Murat samur ve amber vergisi nedeniyle sktrmas zerine Fatih Camii avlusunda byk bir isyan balar. Ordu Mevlev Mehmet Paay sadrazam ve henz sekiz yandaki IV. Mehmeti de padiah yapar. Sultan brahim tekrar hcreye kapatlr ve bir sre sonra da ldrlr. Molla Hseyinin kayn pederine olan saygs nedeniyle onu ldrmek istemeyen Sofu Mehmet Paa, Hocay brin sancana gndermek ister. Mihalice gelince hastalk bahanesi ile daha ileriye gitmek istemeyen Hoca burada da rahat durmayarak Krm Hanna ikyetler yollar. Bu hareket ihanet olarak deerlendirilir ve af edilmez. Osmanl Rasputini Cinci Hoca42 her eyini kaybederek Mihalicde ldrlr.

6.11.1.3. ahs Kadrosu Cinci Hoca Romann ana karakteri Cinci Hocadr. Molla Hseyin olarak tannan Cinci Hoca, Ksem Sultan tarafndan sarayda alkonulacak ve hoca, padiahn en yakn adamlarndan birisi haline gelecektir. ok fazla hrs, Hseyin Efendinin sonunu getirir. Kara Mustafa Paa Romann kar gc Sadrazam Kara Mustafa Paadr. Bu vezir, devleti ayakta tutmak iin areler arayan, cesur ve akll bir kiidir. Onun amac, padiah lgnlklara sevk eden kiileri etraftan uzak tutmaktr. Ksem Sultan Romann yardmc karakterlerinden ilki Ksem Sultandr. Ksem Sultan saltanat hrsna malup olan ve devlet ynetimini elinde bulundurmaya alan bir Valide Sultan

42

Rasputin ile ilgili bilgi iin elinizde bulunan almann ekler blmne baklabilir.

382

olarak tarihe geer. O, Cinci Hocaya gerekten ok dkndr ve Hocay candan desteklemektedir.

Sultan brahim Romann yardmc karakterlerinden bir dieri de Sultan brahimdir. O bilinsiz ve iradesiz bir biimde kendisini bu hocann ellerine brakr. Etrafna toplad yanl kiilerin cezasn hem saltanatndan hem de canndan olarak deyecektir. Yusuf Paa Romann yardmc karakterlerinden birisi de Yusuf Paadr. Bu paa, Cinci Hoca vastasyla padiah nedimliine ykselerek, onun en candan yardmcs olacak ve kendisine ballk gsterecektir. Hac Mehmet Romann ynlendirici kiisi, bir tesadfe bal olarak Molla Hseyinin karsna kan Hac Mehmettir. Bu adam, sarayn oduncularndandr ve aslnda zaten Hseyinde olan altnlarnn bu gen molla tarafndan bulunduunu zannederek ona balanr ve hilekr adamn Saraya girmesini salar. Kara Murat Romann bir dier ynlendirici kiisi de Kara Murat olarak anlan yenieri aasdr. Ahmet Paann bu aadan para istemesi zerine kan tartma, btn yenierilere srayacak ve padiah deiimi gerekletirilecektir. Bu durum Cinci Hocann da yerinin sarslmasna neden olur. IV. Mehmet Romann alc kiisi IV. Mehmettir. IV. Mehmet, babasnn akl saln bahane ederek ynetimi eline almaya alan Ksem Valide Sultann emelleri dorultusunda tahta kacak ve yeni padiah olacaktr. Dier ahslar Romanda Ksem Sultan ile Sultan brahimin gzdeleri arasnda sklkla atmalarn kt grlr. Byk ehzadenin annesi Turhan Sultan bunlardan ilkidir. Valide

383

Sultanlk makamn gelinine kaptrmak istemeyen Ksem Sultan, bu kadn ile mcadele etmekten vazgemeyecektir. Ksem Valide Sultan ile ivekr Dudu olarak anlan Ermeni kz arasnda da atma yaanacak ve bu iri yar kadn Valide Sultan sofrasnda boulacaktr. Romanda kadnlar aras yaanan bir dier atma da Ksem Sultan ile Telli Haseki olarak anlan Hma arasnda geecektir. Padiahn deimesine paralel olarak bu kz da Valide Sultana yenilir. Romanda sz edilen dier tarih kiiler ise unlardr: IV. Murat, eyhlislam air Yahya Efendi, Kr Sleyman Paa, Kasm Aa, Topal Recep Paa, Abaza Mehmet Paa, Taban Yass Mehmet Paa, Tunuslu eyh Mehmet, Mihrimah Sultan, am Valisi Mehmet Paa, Rumeli Beylerbeyi Faik Paa, Kavanoz brahim Paa, Maksut Paa, Civan Mehmet Paa, Vardar Ali Paa.

384

385

6.11.1.4. Anlatc ve Bak As Romanda yazar anlatcnn ve tanrsal bak asnn kullanld grlr.

6.11.1.5. Zaman Romann aktel zaman 1640 ve 1648 yllar arasndaki sekiz yllk dnemi kapsar. Sultan brahimin tahta k ile balayan roman, IV. Mehmetin tahta k ve Cinci Hocann ldrlmesi ile tamamlanr. Romanda kozmik zaman unsuruna da rastlanr: 1645 yl nisannn sonuncu gn (s. 131). 24 Haziran (s. 131). Romanda zaman kullanma tekniklerinden bir dieri de zetlemedir. zetleme sayesinde kimi olaylar, ayrntlara inilmeden okuyuculara verilmektedir.
Sultan brahim, sekiz on nefesi keskin hocann okuduklar dualara, verdikleri muskalara, iirdikleri erbetlere, kestirdikleri kurbanlara, dattrdklar sadakalara ramen eski etaretini elde edememiti, derin bir hzn iinde kalmt. Geri yatmyordu. Gezip dolayordu. Fakat ilii kurumu yk beygirleri gibi laar bir durumdayd. en en kiniyemiyordu, sk sk ahlanamyordu. tihasz bir midenin strab veren boluunu seze seze gaml gnler yayordu (s. 47).

Eserde geriye dn teknii de kullanlmtr. Hocann saray oduncusunu yere yuvarlayarak, koynundan drd altn almasndan sonra romanda geriye dn kullanlm ve Cinci Hocann o zamana kadar yaam olduu maceralar anlatlmtr. Cinci Hoca ad verilen Hseyin Efendi, Karaba olu Mehmet elebinin oludur ve babas lm deinde iken oluna beceriksizliini hatrlatarak, senin burada ekmein olmaz, git talihini stanbulda dene demitir. stanbul yollarna den Hoca, nihayetinde bir mderrisin yanna snm ve burada talihin yzne glmesi sonucu saraya kapa atmtr.

6.11.1.6. Mekn Romann mekn genel olarak stanbuldur. Kimi zaman d meknlarn artt gze arpsa da romann asl mekn i mekn kurgusuna dhil edilecek olan Topkap

386

Saraydr. Romann d meknna bakacak olursak Girit Seferi ve srgnler dnda stanbulu grrz. lk d mekn Hac Mehmet ile Cinci Hoca ile karlat alanda grrz. Hamal Hac Mehmet, Divanyolunu aarak emberlitaa ular. Mahmut Paa Camii civarna geldiinde kendisine arpan bir glge tesiriyle yere yuvarlanr. Safranboludan yola kan yola kan Molla Hseyin Eflni, Akta, Ulus, Ara, Daday, Cide mntkalarn aarak stanbula ular ve Sleymaniye mderrislerinden Mehmet elebiye kaplanr. Beyolu, skdar, Samatyada sk sk seyahate kan padiah, Edirne seyahatine gitmeyi planlar. Erelideki konak yerini beenmeyen naib, Silivride konaklayan hnkra daha iyi bir yer nermeye alr. Edirnede bulunan Eski Saray beenmeyen hnkr, Tuncann ortasnda bulunan Yeni Saraya gelir. Bu srada Girit Seferi de balamak zeredir. Rumeli askerleri, Meneke sahillerinde beklemektedirler. Selanik, Kastamonu, Saruhan, Hamideli, Teke, Ankara, Aydn, Karaman, Krehir, Nide, Aksaray, orum, Amasya ve Bozokta bulunan askerler de eme Limannda toplanmak zere harekete balamlardr. Yola kan ordu, Hanyann biraz uzanda bulunan Conye Krfezinde bir gece kalr ve Hanya nne varlr. Burada sava devam ederken, stanbulda elenceye germi veren Sultan, Telli Haseki iin dn hazrlklarna balar. Valide Hanm skender Bahesine srlr. Padiah Atmeydannda bulunan brahim Paa Sarayn Telli Haseki iin tamir ettirmeye ve hazrlatmaya alr. Ayrca Paabahe, ncirli ve Kkekmecede konaklar, kkler yaptrlm, bu durum ulema ve askeri rahatsz etmitir. Fatih Camiinde yaplan konumalardan sonra, Yenieri ortalar silahlanarak Etmeydannda toplanmlardr. Orta Camii meydannda hazrlanan isyan hareketi, stanbulda hareketli saatler yaanmasna neden olur. Sultanahmet Camii ierisinde toplanan ulemalar, askerleri de etraflarnda toplayarak, Topkap Sarayna doru giderler. Babssaade Kaps nnde IV. Mehmeti tahta karan isyanclar, Sultan brahimi de Kafese yollarlar. Molla Hseyin Efendi ise brin sancana mirliva olur. Kumkapda hazrlanan bir kaya biner ve Marmaraya doru alarak Mihalice gelir. Buradan daha ileriye gitmek istemez ve Mihalicde ldrlr.

387

Romanda anlan dier meknlar unlardr: Ayasofya, Firuzaa Camii, Mahmutpaa Hamam, Sleymaniye Tmarhanesi, Kumkap, Galata, Cerrahpaa, Atmeydan, Demirkap, Hasoda, Eyp, Kandilli Bahesi, Yedikule Zindan, Karesi, Ktahya, Bolu, ankr, Nibolu, Hamideli, Nibolu, am, Msr, Hali, Malta, Davutpaa, raan, Ereli, Silivri, Sivas, erke Ovas, erke Irma, Sivas, Dada, zmir, Sofya. Roman, genel olarak bir i mekn roman olarak deerlendirilebilir. Topkap Saray merkezinde yaanan olaylar, Badat Kk, Revan Odas, Kubbealt, Arz odas, Silahtar Dairesi, Yal Kk, Davutpaa Kk, Kuyucu Murat Paa Trbesi, ehzade Camii gibi alanlarda da devamllk gsterir. Yazarn i mekn tasvirlerine ok fazla yer vermedii de grlr. Romanda kullanlan iki mekn tasviri vardr. Edirnede bulunan Yeni Saray yazar yle tantr: Bu saray, Tuncann ortasndayd. Her trl av hayvanile dolu geni korular vard. Ucu buca grnmiyen bahesine saysz kkler serpilmiti. Bunlardan Cihannma ad verilen bir tanesi yedi katlyd, her katnda yaldzl salonlar, ahniinler, fskiyeler, havuzlar bulunuyordu (s. 126).

6.11.2. Romann Biimsel zellikleri 6.11.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Roman, Sultan brahim devrinde, saray hayatnda yaanan bozulmay ve devlet dzeninde meydana gelen sarslmay iler. Bu nedenle tarih bir anlat nitelii tayan roman, kurgusunda tarih kaynaklara yer vermitir. Roman, kronolojik bir anlat zellii tar ve olaylar giri gelime sonu blmne uygun olarak yerletirilir. Roman sahtekr ve hrsl bir hocann Osmanl lkesinde srdrd hkimiyeti konu edinmesi nedeniyle, entrika esine olduka geni yer vermi ve eitli g atmalarnn grlmesini salamtr. Gerilimi yksek olan roman, basit bir kurguya yaslanr. Roman kendi ierisinde eitli blmlere ayrlr. stemem, stemem, stemem! romann ilk blmdr ve bu blm, romann giri ksmdr. Sultan brahimin fizik ve ruh portresinin sunulduu bu blmde, kafesten karlan ve padiahlk tahtna oturan Sultan brahimin sapknlk derecesine varan elenceleri sonucunda hastalanmasndan

388

ve bu derdin dermanna baklabilmesi iin aranan arelerden bahsedilir. Romann ikinci blmnde Cinci Hocann kimliine ve stanbula geli macerasna deinildikten sonra vaka balar ve Hocann Topkap Sarayna getirilii konu edilir. Bu blm Cinci Hoca baln tar. Romann giri blm burada sonulanr. Romann gelime blmnn balad ksm olarak nc blm grrz. Romann nc blmne Yusufun Bana Gelenler ad verilmitir. Bu balk ierisinde Girit Seferi konu edilmitir. Sultan brahimin bir anlk kaprisi uruna ldrlen Yusuf Paa anlan blme de adn verir. Romann drdnc blm Deli i Aztyor adn tar. stanbulda evli ve gzel olan kim varsa sarayna getirten Sultan brahim, devlet meselelerini ve ahlak tutumlar hie sayarak hayatn devam ettirmektedir. Romann gelime blm burada sonulanr. Telli Haseki adn tayan bir dier blm, romann sonu blmnn balad ksmdr. Blmde Acemi Kouunda bulunan Hma ile Sultan brahimin ak paralelinde yaananlar konu edilir. Bu ak nedeniyle kendini tamamen kaybeden Sultan brahim, Osmanl tarihinde grlmeyen iler yapm ve brahim Paa Sarayn samurla detmeye kalkmtr. Halktan toplanan samur vergisi, devletin ve ordunun banda bulunan kiilerin rahatszlanmasna ve ortamn iyice gerilmesine neden olmutur. Romann altnc blm syan adn tar. Bu blm, Fatih, Sleymaniye ve Etmeydannda vukua gelen isyan hareketlerini ve yenieriler ierisinde makbul tutulan kiilerin yardmlaryla gerekletirilen Sultan brahimin hallini anlatr. Sultan brahimin hallinden sonra ona yakn olan kiiler, birer birer saltanat evresinden uzaklatrlr ve Cinci Hoca da bunlar ierisinde yer alr. Nihayetinde hrsndan ve emelinden vazgeemeyen Hoca, srgn olduu yerde hayatn kaybeder ve roman tamamlanr. Bu balk ile roman sona erer.

6.11.2.2. Anlatm Teknikleri Romanda tarih vesikalara ve eski dnem tarih kitaplarna sklkla yer verilir. Peevi, Naima ve Ahmet Refikten faydalanan yazar, devaml olarak alntlar yapm ve anlattklarnn gerekliine okuyucusunu inandrmaya almtr. Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de dipnotlar araclyla verilen ara

389

bilgilerdir. Romanda bu tr ara bilgilere sklkla rastlanr. Romann bir dier anlatm teknii de tasvirlerdir:
Osmanl tarihinde bir sr karklklara, bir sr kepazeliklere ve kanl hdiselere analk yapan bu masal, Voyvoda kz tarafndan brahimle sevgilisi Hma aha yle bir dekor iinde ve u biimde anlatld: Padiah srmal bir yasta belini dayyarak sedir zerinde yar yatyordu. zerinde yeil, yemyeil bir entari vard, n yrtmacndan mavi akr ve srma ilemeli ukuru grnyordu. Ba akt ve renk renk ieklerle sslyd. Telli Haseki ban gsne dayyarak ayn sedire uzanmt. stnde sade bir hamam bornusu bulunuyordu. Salar dankt, ayaklar plakt, gs akt (s. 186).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de zetlemedir. Zamanlar arasndaki boluklar doldurmada bu teknikten sklkla faydalanld grlr:
O sebeble saa bavurdu, sola bavurdu, sonunda Sleymaniye mderrislerinden Mehmet elebiye mez yazld, postunu medreseye yayd. Artk memnundu, efendisinin kitaplarn tayor, ardan ald eyay eve gtryor, yemekte pekirini veriyor ve el suyunu dkyor, bu hizmetlerdeki beceriklikle gze girmek yolunu buluyordu (s. 3536).

Romanda kullanlan anlatm tekniklerinden birisi de diyalogdur. Diyaloglar, metnin anlalrln salamas ve yazarn kendi syleyemedii kimi eyleri, gerek kiilere syletebilmesi asndan kurgu ierisinde nem kazanmaktadr:
Eskilerden en ok kadn alan kimdi aceb? Hazreti Sleyman! Dedem mi? Hayr sultanm. Ya kim bu Sleyman? Hazreti Davudun olu. Byk peygamberlerden biri. Ka kars vard onun? yz nikhls, yedi yz odal! Vay canna. Benden ok kadn toplam ha. Yarndan tiz yok, onu geride brakacam, benimkilerin saysn bin iki yze karacam. Ne sustun molla. Padiah deil miyim ben. Her istediimi yaparm.

390

Yaparsnz Padiahm. Allah safay hatr versin!.. (s. 25).

Romanda yer verilen bir dier anlatm teknii de leitmotivdir. Yazar bu teknii elbette o dnemde bilerek kullanmamtr. Ancak romanda tekrarlarla anlatm anlalr klmaya alr. Zihni dalmak zere olan okuyucuyu bu tekrarlarla romann konusuna tekrar younlatrr. Bu romanda leitmotiv Sultan brahimin giyimi ile ilgili bir unsurdur ve padiah ile ilgili hemen her tasvirde yer alr. Karanfil, romanda neredeyse padiah ile zdeleen bir leitmotiv unsurudur. Yazar, padiah anarken onun bana takt karanfilleri srekli anmtr. Romanda bilin akm ve geriye dn tekniklerine de yer verilmitir. Tanrsal bak asnn bir gerei olarak dnlebilecek olan bu husus Tann tm romanlarnda grdmz bir tekniktir.

6.11.2.3. Dil ve slup Romanda sade bir dil ve slup kullanld grlr. Bununla birlikte eserde kimi dil zelliklerine rastlanr. Dnemin dil yapsn kullanmaya alan yazar, kimi kelimelerin anlamlarn parantez ierisinde vermitir: lmi saydele (eczaclk) (s. 77) d hasekisi (husus yaver demektir) (s. 212) Kimi zaman da devrin konuma zelliklerini yanstmtr: Aman, elaman. Beni bu zalimler gz gre gre ldryorlar. Nn nimetimi yiyenlerden bana rahmeder kimse yok mudur? mdad, imdad, imdad, imdad!... (s. 249) Bre kande o melun ?.. (s. 249). Yazar romanda sklkla sz sanatlarna yer vermitir. zellikle benzetme ve kiiletirme sanatlarna rastlanr. emberlita, kar taraftaki eli hann tarassud eden bir nbeti gibi bu esmer sszlk arasnda bambaka bir heybet teressm ettiriyordu (s. 30). Argo ve kaba kelimelerin de romanda yer edindiini grrz: teresi ldrmeliyim (s. 69).

391

pi (s. 86). Romanda ataszleri ve deyimlere de rastlanmaktadr: kendi yanzla kavrulmaya almanz gerek (s. 31). aznda bakla slanmayacan biliyordu. (s. 205). Romanda klie sz ve tekrarlara da sklkla rastlanr. stemem, istemem, istemem! deli padiah Romanda sinematik slup kullanlmtr. Olaylar neredeyse gsterilerek anlatlm ve yazar, okuyucusunun gznde, yaananlar canlandrmay baarmtr. Bu adan romann slup bakmndan akc ve baarl olduunu syleyebiliriz. Yazar dipnotlarnda veya roman satrlarnda amber, remil, fal ve by konularnda; yenieri tarihi hakknda; isyanlar ve bastrllar hakknda vb. pek ok farkl konuda deerlendirmelerde bulunur. Bu nedenle romann kurgusunda kimi sakatlklar grlr. Romanda grlen bir dier slup zellii de yazarn konular pekitirici nitelikte edeb eserlere sklkla yer vermesidir. eitli iir ve anlatlar romann ierisinde kullanan yazar, bylelikle eserin daha renkli bir biimde deerlendirilmesini salamtr. Yazar, eserde sklkla sohbet havasn yanstm ve okuyucularna duygu ve dncelerini ok net bir biimde iletmitir. ahs kanaatler bu romanda nemli bir yer tutar.

6.11.3.Romann Tematik Yaps 6.11.3.1. Dnem Romanda Sultan brahim devrinde grlen aksaklklar ve ehliyetsiz kiiler elinde kalan toplumlarda grlen bunalm konu edilir.

6.11.3.2. Temalar 6.11.3.2.1. Liyakatsizlik Romanda liyakatsiz ve ehliyetsiz kiiler nedeniyle lkenin iinde bulunduu karanlk

392

durum eletirilir. Cinci Hocann hak etmedii halde kazaskerlik mevkiine ykselmesi, Yusuf Paann henz yolun ok banda iken vezirlik rtbesine ykseltilmesi, Sultan brahimin yetersizliklerine ramen padiahlk makamna erimesi, liyakatsizliin en belirgin rnekleri olarak grlm ve yazar, bu hususlar ok ar bir dille eletirmitir. 6.11.3.2.2. Adaletsizlik Romanda devletin k sebepleri ierisinde en nemlilerden birisi olarak adaletsizlik gsterilir. Padiahn adalet karsndaki tutumu olduka pasif olduu ve insanlar haksz yere cezalandrld ya da mkfatlandrld iin toplumsal bir bakaldr meydana gelmi ve kiiler padiahtan ncelikle adalet istemilerdir. 6.11.3.2.3. Hrs Romana hkim olan temalardan birisi de hrstr. Cinci Hocann para ve makam hrs, onun sonunu getirdii gibi, devlet ierisinde de byk sarsntlara neden olmutur. syanlara, padiah hallerine, pek ok lmlere neden olan bu hrs, romann kurgusunda da byk yer tutar. 6.11.3.2.4. Ordu-Devlet atmas Romanda ordu ve devlet atmasna da yer verildii grlr. Yenieri aalar ve Valide Sultann anlamalar padiah yerinden ederek sekiz yandaki veliahd tahta karm, meydana gelen isyan ile sulu grlenlerin byk bir ksm cezalandrlmtr. 6.11.3.2.5. Din ve Din Adamlar Romanda dinin batl yn konu edilmi ve eletirilmitir. Aslnda dine dair hibir bilgisi ve sevgisi bulunmad halde babasndan kendisine miras kalan birka dua ve remil, cifir gibi yntemler sayesinde kendisini bir ermi olarak tantan Cinci Hoca insanlar kandrmakta, foyas meydana kmasn diye de kendi menfaatleri dndaki hibir hususa ehemmiyet vermeden planlar hazrlamaktadr. Ona gvenenler ise nihayetinde perian olmakta, hak etmeyen kiilere gsterilen inancn ve balln cezasn grmektedirler.

6.11.3.2.6. Batl nanlar Romanda hastalklarn tedavisinde, ksrlkta, aka den kiilerin rahatlatlmasnda Cinci Hocann byleri ve dualarnn kullanld vurgulanmtr. Ryalar, fallar,

393

byler, roman kurgusunda sklkla yer edinen hususlardr. Yazarn bu hususlar alayc bir dille eletirdii grlr. 6.11.3.2.7. Kafes Hayat Romanda kafes hayat ile ilgili bilgiler de verilmi ve Sultan brahimin kafes ierisinde yaad korku nedeniyle akl dengesinde kimi sorunlar olduu anlatlmtr. Yazar Osmanl saltanatnda IV. Murat devrinin basks altnda dengeleri sarslan kiilerin bulunduunu syler. 6.11.3.2.8. Saray Entrikalar Osmanl Rasputini Cinci Hoca, Sultan IV. Murat ve Sultan IV. Mehmet dnemlerini dolayl olarak, Sultan brahim dnemini ise merkez konu olarak incelemi ve bu dnemlerdeki saray entrikalarndan bahsetmitir. Kadnlarn, ynetime hkim olabilmek iin evirdikleri dolaplar ve menfaat peinde olan kiilerin oynadklar oyunlar, romann entrika unsurunu konu edinmesini salar.

6.11.4. Romann Popler Tarih Romanlar Asndan ncelenmesi Roman, tarih bir devri konu edindii iin tarih bir tahkiye nitelii tar. Anlatcs ve bak as, popler tarih romanlarn hemen hepsinde grld zere yazar anlatc ve tanrsal bak asdr. Romann dili, geni halk kitlelerini muhatap almas dolaysyla olduka sadedir. Romanda kullanlan slup zellii, popler romanlarn sinematik zelliklerine uygun olarak kullanlr. Eserde entrika ve harem sahnelerinin sklkla yer edindii grlr. Yazarn okuyucular ile sohbet eder bir biimde romann yazdn ve eserinde reticilii esas aldn grrz. Sk sk eski dnemler ile bugnn karlatrmasn yapan ve nostaljik bir duyarll yanstan roman, pek ok konu hakknda verdii bilgiler ile de popler bir izgiye yaklar. Roman tm bu zellikler gz nnde bulundurulduunda popler bir tarih roman olarak karmza kar.

394

6.12. V YANA DN43 6.12.1. Romann Yapsal zellikleri 6.12.1.1. Vaka Eserde Sultan IV. Mehmet devri ve bu devirde yaplan Viyana Seferi anlatlr.

6.12.1.2. zet Sereme Deli Murat ile Kara Mehmet, IV. Mehmet devrinin mehur kahramanlardr. Kral Apafi ile dostluk kuran ve Uyvar Seferinde byk yararllklar grlen Deli Murata Kral Apafi, bir yzk hediye etmi ve o yz evlenecei kza takmasn vaat etmitir. Deli Muratn arkada Kara Mehmet de kendisi gibi mehur ve yrekli bir yiittir. O da tek bir glle ile Venedik donanmasn atee vermi ve Osmanl lkesinde ok nlenmitir. Bu iki arkada bir araya gelip eski gnleri anarlar ve evlenmeye karar verirler. E bulmak iin Esir Pazarna giderler. Burada kendilerine hakaret eden Sska Beir ve Uzun Dilaver adl harem aalarna hadlerini bildiren Deli Murat, Turhan Sultann en yakn adamlarndan olan Sska Beiri tokatlar. Bu da yetmez gibi onlarn saray iin aldklar Blbl Hatun adl kz, esircinin elinden alan Deli Murat, harem aalarnn ikyeti sonucunda saraya getirilir. Gzel karsn evden karken arkada Kara Mehmete emanet eden Deli Murat, candan sevdii Blbl Hatunun duvan henz amadan saray avlusunda idam edilir. Arkadann lm haberini duyan Kara Mehmet ii yanarak intikam yeminleri eder. Bir gece Saray evresinde dolarken kk bir kayk kiralayarak bunun iinde kalmay dnr. O gece, bir kadnn, arkasnda bir glge olarak rhtmda gezindiini ve bu glge tarafndan kadnn denize itildiini grr. Ona yardm ederek kayna aldnda, mahut yz, gzel kadnn parmanda grr ve bu olaydan ikillenir. Bu kadnn IV. Mehmetin gzdelerinden olan Glbeyaz Hatun olduunu ve rakibesi Glnu tarafndan denize atldn renir. Deli Muratn lrken koynundan alnan yzk de IV. Mehmetin bir inayeti olarak o gn Glbeyaza verilmitir. Bu kadn ok beenen Kara Mehmet onu Blbl Hatunun evine getirir ve iki kadnn birbirleriyle ok iyi anlatklarn grerek sevinir. Glbeyaz kendisine nikhlayan ve Blbl de karde emaneti olarak gren Kara Mehmet, bu iki kadn velde olarak yannda tamaya karar
43

M. Turhan Tan; Viyana Dn, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937.

395

verir. Kara Mehmet, ada Eli Mehmet Paa ile Viyanaya gider. Yannda Aygut adn verdii Glbeyaz ile Gltekin adn verdii Blbl de vardr. Bazma denilen yerde Terez adl bir Macar kz erkek sand Gltekine gnln verir. Kardei Jozef ile birlikte Mslman olan Terez, Tezer adn alarak erkek sand Gltekin ile evlenir. Einin ondan srekli kamasndan znt duyar ve onu mutlu edebilmek iin Trke renmek ister. Kendisine Trke reten Srp dnmesi Abdl tarafndan kirletilir ve romanda ok olumsuz bir yeri olan Abdl kaar. Bu hali gren Kara Mehmet, Tezere gerei anlatr, onu teselli ederek kardei ile birlikte IV. Mehmet aleyhinde kullanmay dnr. Bu srada Kara Mehmetin Glbeyazdan bir olu olur ve talihsiz anne lousa deinde lrken kocasnn Blbl ile evlenmesini vasiyet eder. Elilik grevi bittikten sonra stanbula gelen Kara Mehmet, Tezer ve Yusufu bir ekilde saraya yerletirir ve onlar, vakitsiz davranmann cezasn canlar ile derler. Lehistan Seferi srasnda Hotinde bayra dman eline geirmemek iin uraan Kara Mehmet, Abdl tarafndan pusuya drlr ve esir edilir. Onunla ilgili ok iren dnceleri olan Abdl, bu isteklerine kavuamadan kazd kuyuya der ve Kara Mehmet onu erkekliinden ayrr. Daha sonra da nehirde yzerek kaar. Savamak iin Krma gelen Kara Mehmet, burada ok sevdii ada paas Kara Mehmet Paa ve olu Kk Kara Mehmet ile karlar. Viyana o yllarda Macaristann Trk topra olmamasndan faydalanarak bu topraklar Almanlarn boyunduruuna sokmak ister. Bunun iin de din ve mezhep meselelerini ne srer. Yaanan kargaa nedeniyle, IV. Mehmet, II. Viyana Seferine kmak zorunda kalr. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paann ar hrs ve ileri grten yoksun oluu, orada yrekler yakan bir mcadeleye girimi olan Trk ordusunu neredeyse tketir. Cierdelen Mdafaasnda Blbl Hatun ve ar yaral olan Kara Mehmet yanarak lrler. Anne ve babasnn ayrca Blbl Hatun ile Deli Murat amcasnn cn alma grevi Kk Kara Mehmete der. Byk babas gibi sevdii Kara Mehmet Paay da kaybeden Kk Kara Mehmet, onun kendisine vermi olduu tavsiyeleri ve isimleri zihnine yerletirerek stanbula gelir. Padiahn Edirnede bulunduu haberinin gelmesi zerine oraya gitmek zere yola kan Kk Kara Mehmet, tipiye yakalanan bir kafileye rastlar. Bunlarn padiahn harem takm olduunu rendiinde bilgi almak iin oraya yaklar ve harem aasnn annesi hakknda konutuu bir kelimeyi kaldramayarak Yusuf Aay bir yumrukta yere serer.

396

Daha sonra da harem kadnlarndan annesi hakknda bilgi almak ister. Kadnlar onun annesi hakknda yeterli bilgiye sahip olmadklar iin fazla oyalanmaz ve padiahn bulunduu yere doru gitmek ister. Padiah ile karlatnda elden ele geen ve herkese bir felaket getiren yzn padiahn parmanda bulunduunu grr. Yolda grd kimi aksaklklar ve dmanlarla ilgili kimi hususlar konusunda padiaha t vermeye alan Kk Kara Mehmet, oradan dnnde kendisine daha nce verilen isimlerle grr ve onlarn da yardmyla bir isyan patlatr. Sultan IV. Mehmeti tahttan indirerek yerine II. Sleyman getiren kiiler arasnda o da bulunur. Bylece intikamn alm olur.

6.12.1.3. ahs Kadrosu Kk Kara Mehmet Romann ana karakteri Kk Kara Mehmettir. Kk Kara Mehmetin annesi Glbeyaz Hatundur ve babas Kara Mehmettir. Kahramanmz alp tipinin gelimi bir rnei olarak karmza kar. Kendi zerine yklenen vazifeyi yapmak konusunda gecikmeyerek sevdiklerinin intikamn alr. IV. Mehmet Romann kar gc IV. Mehmettir. IV. Mehmet sadece av merak ve elence ile hayatn devam ettirirken, insanlar adaletsizlik ve zulm ierisinde kvranmaktadr. Onun dzeni deimezse, lke ok zor gnler yaamaya balayacaktr. Bu nedenle tek are kendisini hallederek yerine olunu karmaktr. Abdl Romann bir dier kar gc Abdldr. Abdl, bir dnme olup, olduka hain birisidir. Kendisine yaplan iyilii ktlkle deyen ve Trklere kar amansz bir kin besleyen Abdl, lke aleyhinde casusluk yapmaktan, sancak almaya, pusu kurmaktan, kadnlar lekelemeye kadar pek ok ihanetin altnda grnr. Sonunda hak ettii cezay Kara Mehmetin elinden eker. Kara Mehmet Romann yardmc gc Kara Mehmettir. Kara Mehmet, oluna gerekli hrs alayacak ve onun toprana bal bir insan olmasnda byk emei olacaktr. Ayrca Kara

397

Mehmet romanda yazarn szn emanet ettii ahs olma fonksiyonunu da yklenir. Kahramanlk temelinde grdmz bu ahs da alp tipi ile karlanabilir. Kara Mehmet Paa Romann yardmc glerinden birisi Kara Mehmet Paadr. Kara Mehmet Paa, olduka cesur, bilgili bir paadr. Ahdine sadk ve emanet kymeti bilen babacan bir kiidir. Kk Kara Mehmeti ok severek yannda tar ve ona intikamn alabilmesi iin gerekli olan yolu gsterir. Deli Murat Romann ynlendirici gc Deli Murattr. Deli Murat, hem harem aalarn azarlayarak hem de saraya ayrlm olan Blbl Hatunu esirciden zorla alarak, romann kurgusunu ynlendiren ilk kii olur. Glbeyaz Hatun Romann ynlendirici glerinden biri de Glbeyaz Hatundur. Glbeyaz Hatun, saray nnde denize atldktan sonra Kara Mehmet tarafndan kurtarlacak ve onunla nikhlanacaktr. Kara Mehmete bir oul verecek olan Glbeyaz, lm deinde iken kocasna Blbl Hatun ile evlenmesini vasiyet ederek romann kurgusunda bir deiiklie neden olur. Blbl Hatun Romann ilk alc gc Blbl Hatundur. Blbl Hatun, grr grmez gnl verdii ve evlenerek mutlu bir hayat kurmak istedii Deli Murat ile birlikte esir pazarndan kacak, ancak evlendii gn dul kalacaktr. Hayat oradan oraya savrulmakla geecek olan Blbl, arkadann vasiyeti zerine Kara Mehmet ile evlenecek ve ksz Kk Kara Mehmeti de yetitirecektir. Tezer Romann alc glerinden biri Tezerdir. Tezer, aslnda bayan olan Blbl Hatuna balanarak, onunla evlenmek isteyecek ve Abdl tarafndan kirletilecektir. Daha sonra da bu utantan kurtulmak ve evlenebilmek iin saraya girip padiah ldrme fikrini kabul edecektir. ansnn yaver gitmemesi nedeniyle burada lecektir. Yusuf

398

Romann bir dier alc gc de Josef olarak tandmz ve Mslman olduktan sonra Yusuf olmay kabul eden Tezerin erkek kardeidir. Saraya has ahr ua olarak giren Yusuf, burada kardeinin lsn grnce intikam hrsna kaplacak ve yanl bir zamanda yanl bir biimde hamle yaparak, kendi lmn eliyle hazrlayacaktr. Dier ahslar Romanda atmalar asndan anlatlmas gereken bir dier husus da saray kadnlar arasnda meydana gelen olaylardr. Valide Turhan Sultan, olunun gnn grebilmek ve devleti kaynvalidesi gibi tek elden ynetebilmek iin, kendisine en yakn rakip olarak grd ve IV. Mehmet yannda ok deerli olan Haseki Rabia Glnutan kurtulma areleri aramaktadr. Glnu ise hi sevmedii ve IV. Mehmetin akln elebilir dncesi tad Glbeyaz hayatndan ayrma dncesini tamaktadr. Bunun iin Valide Sultan ile anlar. Valide Sultan kendi menfaatine olacan dnd bu iten keyif alr ve iki gl rakibi de kndeden atma hayaline der. Romann yardmc karakterlerinden birisi de Deli Muratn Blbl Hatun iin tuttuu ihtiyar kadndr. Bu kadn Tezerin saraya girmesini salayarak Kara Mehmete yardm edecektir. Romanda anlan dier tarih karakterler ise unlardr: Kprl Mehmet Paa, Fazl Ahmet Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Krm Han Murat Giray, Cad Yusuf, Hac Ali, Fetvac Ahmet, Amasyal Kk Mehmet, Hac Ehvad eyhi Hseyin Efendi, Himmet Olu Abdullah Efendi, Atpazarl eyh Osman Efendi, Melek brahim Paa, Fazl Mustafa Paa.

399

400

6.12.1.4. Anlatc ve Bak As Romanda yazar anlatc ve tanrsal bak as kullanlmtr.

6.12.1.5. Zaman Romann aktel zaman yaklak olarak yirmi yllk bir dilimi kapsar. Uyvar Kalesinin ele geirilmesinden sonra balayan roman, 1687de Sultan IV. Mehmetin halli ile tamamlanr. Romanda kozmik zamana dair rneklere de rastlanr. elifi elifine yedi yl sonra idi (s.11). Yl 935. Ay zilkade (s. 86). scak bir gnd (s. 86). Muharrem aynn on birinci gecesiydi (s. 157). Romanda geriye dnler ile IV. Mehmet devri aydnlatlmaya allr.
Tam on be yl oldu Murad, on be yl. Ben Akdeniz Boaznda topuydum, Kumburnunda bulunuyordum. Ne gecemiz geceydi, ne gndzmz gndz. Metristen bir yere atlamyorduk, top kundan yastk yapp uyku kestiriyorduk. Limniyi, Bozcaaday alan Venedik donanmas Kepez nnde dolayordu. Bizi bir gafil avlasa Boaz aacakt, stanbula ulaacakt (s. 3).

zetleme teknii ile zamanlar arasndaki boluun doldurulduu roman, zellikle Viyana Seferi srasnda zetlemelere sklkla bavurur.

6.12.1.6. Mekn Roman, Venedik ve Uyvar seferlerinin anlmasndan sonra, gerek maceraya geer ve ilk olarak emberlita ile arkaps arasnda bulunan esir hannda balar. Burada Blbl adn verdii gzel kz saraya peyli olmasna ramen alan Deli Murat, Zeyrek Yokuunda ev kiralar ve kz buraya getirir. Kandilli Bahesinden dnmekte olan hnkr, Topkap Saray ierisindeki Yal Kkne gelir gelmez, Muratn orada olduunu renir. Blbl Hatunun hesabnn sorulmas iin saraya arlan Deli Murat, Topkap Saraynda ldrlr ve ba da

401

brettana koydurulur. Bunun acsn unutmaya alan Kara Mehmet, Yemi skelesi nnde iken Valide Kraathanesi tarafndan, Anadolu Yakasna doru gemek ve Sarayburnundan uzaklamak amacyla kayn kreklerine aslr. Kandilli nlerine gelir ve Kandilli Bahesi nnde farkna varmadan durduunu grr. Glbeyaz ile burada karlaan Mehmet, Eli Mehmet Paa ile birlikte Viyanaya gitmeye karar verir. stanbuldan yola kan heyet, atalca, nceiz yaknlarndaki Kabasakal Ky, Hedikli, Karl Ky, Ahmedbey Ky, Hamza Ky ve Hasky geerek Edirneye varr. Burada bir sre konaklandktan sonra Kzlaa Yenicesi, ermen Ovas, Beyulah, Sazldere, Keklik, Halidayr, Dogovie alarak Filibeye ular. Filibeden sonra Kuruay, Karapnar, Manend, htiman, Karaman kylerini geerler. Eflklar, Karyel Boaz, Sokova, Ozor, Ilcalar ve ehirky dolalarak Nie gelinir. Niten sonra Yerlidere, Alacahiar, Serlo, re menzillerinde adrlar kurulur, Morova Suyu alr, Benie, Libenie, Korovie, Akkilise, Hisarlk yoluyla Belgrata gidilir. Burada az bir konaklama dneminden sonra Semlin, Obriesch, Sabac, Jarak, Loradoluka, Vokovar, Esek, Drava geilir. Moha ovasnda biraz bekleyen kafile, Botaszek, Szegzard, Bintil, Besnyoe, Kolavar, Abhalom, Szazhalom yolundan geilerek Budine varr. Burada bir gn kalan kafile Pete, Sengotar, Vayi, Tarcay, Hiristos, apa, Pepeel, Deirmendere Boaz, Toray, Hatvan, andar, Kapona, Bazmaya gelir. Kafile Bazmada konakladktan sonra Ostorgon, Ostoni ve Belgrat, Talina Ovas, Kurman Kalesi, Vacz Kasabas, Gvan, Essling geilerek Viyanaya varr ve Avresperg Sarayna kar. Grmeler bittikten sonra stanbula dnlr. Sultan IV. Murat Edirnede ava kar. O srada Topkap Saraynda Badat Kknn hrka dairesinin yand grlr. Kara Mehmet, Tezeri kurtarmak iin Eminn skelesinde karaya kar ve Alay Kk tarafna ular. Edirnede ldrlen Tezer, aabeyi tarafndan Tunca Nehrine atlr. Hnkr Geliboluya gemek zere yola kar ve iki gn Paa ayrnda konaklar. Kk bir filo ile ardak tarafna ulaan Avc Mehmet, Burgaza yanar burada hnkr ldrmeye alan Yusuf da talihsiz bir biimde lr. Bu haberi alan Kara Mehmet, olunu ve Blbl Vezir Kara Mehmet Paaya smarlayarak sefere gider ve sten Palangasna giren ilk kii olur. Kamanie Kalesi nnde, Kulandane, Bedanow, Bucacs, Yazlowich Kalelerinin kaplarn aar, Zolotanka Palangasn teslim alr, Hotin savunmasnda nemli yararllklar gsterir.

402

Burada eski dman Abdl ile karlaan Kara Mehmet yaralanarak ona esir olur ve Abdln elinden kurtularak kendisini Turla Nehrine brakr. Mohilew, Kichenev yollarn aarak Bendere ulaan Kara Mehmet, burada yaralarn tmar ettirdikten sonra, gelen davet zerine Krma gider. Krmda erin Kalesi mdafaasna ve Temrin mdafaasna katlr. kinci Viyana Kuatmas hazrlklar srasnda Avc Mehmet, Kara Mustafa Paay sktrr. Engrse asla gitmeyeceini, Sava Suyundan bir adm ileri atmayacan, Belgratta kalacan syler. Ordu rpc yolundan Edirneye gider. Kemal ayr, Cicrimustafapaa, Harmanl, Uzuncaova, Papazl, stanimaka Suyu, Takpr, Filibe, Tatazpazar, Saruhanl, Ellisu Irma, Kzderbendi, Ahtaman Ovas, Sofya, Halkalpnar, Draman Derbendi, Saryurt, ehir Ky, Musapaa Palangas, Ni ehri, Aleksina, Knalolu iftlii, Yagudin, Parakin, Morava Nehri, Batcineye varlr ve buradan Devebartan Derbendi yoluyla Hasanpaa Palangasna, Kolara ve Hisarcka ulalr. Zimon Ovas, Lika, Barka, Metrofca, Lilofca, Davratik, Delkovar, Dal Palangas, Essek Ovas, Drava, Uyvar, Pernuvar Suyu, Maka, Batsuk, Sansar Palangas alr. Bataszck, Fodovard, Altnoluu Derbendi, Cankurtaran, Penteli, Yakite, Stuhlweissenburg, Maora, Gerburg alr. Tata, Paa, Pesperim, obanca Palangalar yktrlr, Over Kalesi ele geirilir. Viyanaya gelinir ve sava balar. Kkaslan atosu mntkasnda bulunan Kara Mustafa Paa, olduka byk hatalar yapmtr. Akyayla yoluyla Morava Suyunu aan ve Viyanaya kadar gelebilen Hseyin Paa da skender Kprsnde ar bir hezimete urar. Burada olduka ar ve zc bir sava yapldktan sonra Simering Ky taraflarna ka balar. Raycevrab Suyu geilerek Budine ular. Dmann Tuna kysn takiben Cierdelen Palangas zerine yrdn renen Kara Mustafa Paa, savunmay Kara Mehmet Paaya brakarak yoluna devam eder. Cierdelenden kan Kara Mehmet Paa, Tuna ve Gara Suyu etraflarnda dman olmas nedeniyle Ostorgon Kprsne ulamaya alr. Kk Kara Mehmet, babasnn lm haberini Ostaorgonda alr. IV. Mehmet ise vaktini Edirnede bulunan Akpnar Bahesinde kadnlar ve av gezileri ile geirmektedir. Jan Sobieski, Moldovya snrnda harekete geerek Ayamavray ele geirir ve Morada taarruza giriilir. Budin yolundaki Ba Kalesi de dman eline getii iin,

403

Viyanallarn hedefi Budin olur. Pete Kalesini rk bularak boaltan Trkler, geriye ekilmilerdir. Bu bo kaleyi alan dmanlar, Tunay geerek, Budini sarmaya koyulurlar. Horozkaps ile Yenikap arasndaki hat zerinde ilk taarruz grlr. Trklerin mdafaas sert olursa da Toprak Kule Kaps, Kasmpaa Kulesi, Ova Kaps, Frenk Kulesi ve Grzilyas Tepesi dmanlar tarafndan abluka altna alnr. Gedikova Kaps ile Kasmpaa Kulesi arasndaki mntkada Kara Mehmet Paa yaralanr ve bir sre sonra lr. Budine yardm edilmesi hususunda, askerler Bekr Mustafay sktrmaya balarlar. Bekr Mustafa Kazan Ovasndan Hamzabey Palangasna ekilmitir. Budine iki bin atl ile gelir ve burada yenilgiye urayarak kaar. Seyav Paa komutasnda gnderilen ikinci bir frka ise Be Kapsndan Hzrbaba Tekkesine kadar olan blm dmandan temizler. Kk Kara Mehmet, Tabakhane Varou, Glbaba, Kzlbaba, Pete, Koyun Adas, Cankurtaran Palangas, Peevi, Moha, Osek, Metrovie, Belgrat yolunu takip ederek, Sofyaya ular. skender Ky, Kartran, orlu, Yapak yollarn takip ederek, stanbula gitmeye alan Kk Kara Mehmet, padiahn Burgaz tarafnda olduunu renir. Padiahla grtkten sonra stanbula vararak Atpazarna gelen Kk Kara Mehmet, eyh Seyit Osman Efendi ile grr. Budinin elden karlmas zerine Alaykk civarnda bir toplant yaplr ve isyan hazrlna balanr. Kzlaraas Yusufun dn dinleyen Padiah, eyhlislam Bursaya srer. Yeni eyhlislam Davutpaa Saraynda Padiah ile grr ve ona av brakp, devlet ilerine younlamas gerektiini syler. Padiah Davutpaa Sarayndan Tersane Kkne geer. Bundan sonra roman, Varadine tanr. Varadin Suyunun Baka Ovasna bakan tarafnda isyann nmayileri yaplr. syanclar kpry geerek Sekdin Ovasnda toplanrlar. Yeen Osman ve Cafer Paa Padiahn taraf olup, sipahileri Ekre yoluna drmek ve sonra bir bahane ile geri dnmek niyetinde idiler. Bunu anlayan aalar, Sadrazam sktrm ve karmlardr. Oradan yryerek Topkap Saray nlerine gelen askerler, Sadrazam ararlar ve o Kuruemede yakalanr. Tersane Saraynda iken Morann elden kt haberini alan Avc Mehmet, artk devrilmeyi hak eden bir padiah olarak grlr. Romanda bahsedilen dier d meknlar unlardr:

404

Akdeniz Boaz, Kumburnu, Limni, Bozcaada, Kepez, Beikta, Rumeli, Soanldere, Kkkepez, Kafirbuca, Bykkepez, Sakz, Malta, Nemse, Kumkale, Sengator, Girit, Kandiye, Lehistan, Varova, Aden, talya, Rusya, Macaristan, Almanya, Lehistan, Habeistan, anakkale, Saraane Kprs, Bahesaray, Eudenbourg, Leopol d Pol Kalesi, Gon Kalesi, Schutt Adas, Morani Kalesi, Selanik, Yassky, Ferecik, Meton, Koron. Romanda i mekn unsuru kurgu ierisinde yer etmemitir. Sadece isim olarak kimi kk ve konaklardan bahseden yazar, bu meknlar tasvir ve tahlil etmemitir. mekn unsurunun en ok younlat blm, padiah tahttan indirmek ve yeni padiah tahta karmak iin Topkap Sarayna gelen Kk Kara Mehmetin saray ierisinde bulunduu blmdr. Kk Kara Mehmet, Kzlaraas ve Silahtar ile birlikte kafese doru gider. Halayklar Dairesine varan yoldan giderek, Altn Yola sapmadan, Valide Talna girerler. Zikzakl bir yryten sonra emeli Sofaya oradan da Hnkr Sofasna varrlar. nc Murat Dairesinde bulunan Avc Mehmet, kafese girer ve saray kadnlar da Eski Saraya nakledilir. Romanda kurgulanan i mekn, IV. Mehmetin Podolya ve Ukrayna seferindeki ota ile ilgilidir. Yazar, bu ota, Kara Mehmetin azndan yle verir:
Ben bir yol bulup onun otan grdm. Yirmi Yenieri adrndan daha bykt. Mazgall idi, fakat Osman olu bu. O geni adra samyordu. Otan yanna on ayak merdivenle klr bir de ipek kk yaptrmt. Ya adrlarn odalar?.. Bunlarn her biri yedi direkle tutturulmutu, direklerin balklar altnd. Perdeler lhur alndan yaplma idi. son odadan kubbeli ikinci bir adra giriliyordu. Burada taht vard, daha arkadaki adrlarda da yatak odalar bulunuyordu. Hnkrn yaz gecelerinde incili yorgan, k gecelerinde de samur rtnmek deti idi (s. 175 176).

6.12.2. Romann Biimsel zellikleri 6.12.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Romanda babadan ola geen bir intikam hrs ve bu hrsn devlet ynetimi zerine yansy esas alnmtr. Bu nedenle de vaka kronolojik olarak ilerler. Tarih bir roman olmas nedeniyle, yazar tarih kurgusuna arlk verir. Romanda hkim olan dnce devletlerin hayatlarnda etkili olan gizli olaylar ve ellerdir. Bununla birlikte eser, Viyana

405

Seferini de anlatmakta ve sava kurgusu da eserde yer almaktadr. Romann ilk blm Bir Gllenin Tarihi adn tar ve bu blmde, Kara Mehmet ile Deli Muratn maceralarn grrz. Geriye dn tekniini kullanan yazar, onlarn balarndan geen olaylar ve yaptklar kahramanlklar anlatr ve iki kahramann esir hanna gidileri, Deli Muratn Blbl al anlatlr. Murat, bu gnn sonunda ldrlecek, Glbeyaz ve Kara Mehmet bu blm ierisinde evlenecektir. kinci balk Trk Elisi Viyana Yolunda!.. adn tar. Kara Mehmet Paa ile Viyanaya eli olarak giden ve erkek klna girdirdii Blbl ile Glbeyaz da yannda gtren Kara Mehmet, olduka zor gnler geirir. Tezer ile Yusuf bu blmde karmza kar. Glbeyazn bebei olur ve gzel kadn lousa deinde iken vefat eder. Daha sonra da Kara Mehmetin esirlik ve hastalk maceralar ile iyiletikten sonra Krma gelii anlatlr. Krmda olu ve ok sevdii Kara Mehmet Paa ile buluurak erin mdafaasna katlr. Romann nc bal kinci Viyana Muhasaras adn tar. Viyana Seferi ve geri dnn nemli mdafaalar bu blmde ilendii gibi IV. Mehmetin Kk Kara Mehmetin alevlendirdii isyan vastasyla ve onun ynlendiricilii ile tahttan indirilii ve yerine veliahdn getirilii konu edilir. Roman bu blmle sona erer.

6.12.2.2. Anlatm Teknikleri Romann tarih bir vakaya dayanmas nedeniyle, yazar tarih anlat geleneinin kulland tekniklerden ve popler roman tekniklerinden faydalanmtr. Bylelikle eserde kullanlan anlatm tekniklerinden ilki olarak gerek bilgi ve belgelere yer veren ve dnemi konu edinmi tarih vesikalarndan yararlanan yazarn kulland bu teknikten bahsetmemiz gerekmektedir. Romanda tarih kaytlara ait bilgilerin sklkla yer edindii grlr. Romann bir dier anlatm teknii de montajdr. Yazar, zellikle isyann balatcs ve alevlendiricisi olarak grd ve bir simge biiminde dnd Budin Mersiyesini eserinde kullanr. Bunun dnda Afife Sultan ile Sultan IV. Mehmet arasnda yazlan iirlerden bahsedilir ve bunlara rnekler verilir. Romann bir dier anlatm teknii de tasvirlerdir:

406

lkin otaa Krm ehzadesi Ahmet Giray girdi. O krk bin Tatarla ve yz elli bin yedek atla ordugha gelmiti. On be yanda ya vard, ya yoktu. Fakat yetikindi, gen irisiydi. Srmal kadife giyinmiti, elmasl kl kuanmt. Otaa girer girmez eildi, veziri selmlad, adm sonra bir daha ve adm sonunda bir daha iki bklm olup selmn tazeledi (s. 17).

Romanda kullanlan anlatm tekniklerinden bir dieri de zetlemedir. Yllar boyunca srecek olan bir olayn roman satrlarnda anlatlabilmesi iin bu teknie ihtiya vardr.
Ordu, btn k Edirnede geirdi. ki buuk aydan fazla dren bu mola srasnda askerlik bakmndan bir hayli iler yaplm olmakla beraber manasz veya gln davranlarda bulunulmaktan geri kalnmad. Mesel orduya yarar vazifeler grebilecek iilerden bir ksm padiahn Tuna ve Sava sularnda gezip dolamasn, balk avlamasn mmkn klmak iin sandallar yapmaya, dalyanlar kurmaya memur edildi (s. 225).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de leitmotivdir. Bu romanda leitmotiv unsuru, roman boyunca macerasn takip ettiimiz yzktr. Anlan yzk, Erdel Kral Apafiden Deli Murata, ondan Glbahar Hatuna, ondan Kara Mehmete geer. Abdln eline geen yz Kara Mehmet tekrar alr. Kara Mehmetten olu Kk Kara Mehmete geen yz, Kk Kara Mehmet Erdel Kralna geri verir. Erdel Kralnn elileri bu yz Sultan IV. Mehmete getirirler. IV. Mehmet, Kk Kara Mehmeti kendisi hakknda merhamete getirebilmek iin yz tekrar ona verir. Bu yzk, Kk Kara Mehmet tarafndan denize atlr ve macera da bylelikle tamamlanm olur. Romanda tanrsal bak asna paralel olarak kahramanlarn ruh zmlemelerine de sklkla yer verildii grlr. Romanda grlen bir dier anlatm teknii de mektuptur. Bu mektup IV. Mehmetten Yeen Osmana gnderilir. Yeen Osmandan yardm isteyen padiah, kendisini isyan faaliyetlerinden korumay baarabilirse ona vezirlik vereceini ve kz ile de evlendireceini yazar. Tan, bu mektubu iddetle eletirir ve Osmanlnn ilk zamanlar ile son dnemleri arasnda grlen farklar bu mektup merkezinde anlatr.

6.12.2.3. Dil ve slup Yazarn bu romannda da sade bir dil kulland grlr. Devrin dil zelliklerini

407

yanstmaya alan yazar, bu teknikte her zaman baarl deildir. Di gel, naz etme, anlat. Nice attydn o glleyi? (s. 3). Ben de sizinle bileyim, ite kucam ak. Gelin koualm (s. 437). Romanda eski devre ait kimi kelimeler parantez ierisinde verilir: salhanede (mezbahada) (s. 31). ayka (nehir kay) (s. 440). Mekn ve kii adlarnda da parantez ii aklamaya yer verildii grlr: Zimon (Zemlin) ovasna geirtiyordu (s. 238). Romanda argo ve kaba szlerin de bulunduu grlr: eek (s. 26) srmal marsk (s. 26). balta asmak (s. 33). uursuz kahbeler (s. 389). Romanda sz sanatlarna da sklkla yer verildii grlr. Bunlar ierisinde benzetme ve kiiletirme sanatlar youndur. Kprl imdi gzme Erciye da gibi heybetli grnyordu (s. 18). Kapal istiarelere yazarn sklkla bavurduu grlr: elik pene (s. 33). Hsntalil sanatna da yazarn yer verdii grlr: imdi baba oul sarmadola olmulard ve darda atlan toplar, uzun srm bir hasretin u sevinli sahne ile sona ermesini harl harl selmlyorlard (s. 201). Romanda yazarn halk diline eildii grlr. Halk az ile verilen deyimler, dualar ve beddualar, romanda sklkla yer edinir. Bekra avrat boamak kolaydr (s. 13). ir davranan yol alr, ir evlenen dl alr (s. 22). Ih demi burnundan dm (s. 200).

408

Romanda bunun dnda deyim ve ataszlerine de sklkla rastland grlr: mam glmserse cemaat kahkaha ile gler (s. 23). ekmeklerine ya srmek (s. 235). ku yuvada grdn iler (s. 403). Yazar, destan slubu iler ve kahramanlarn alp tipinden seer. Bahadrlk ve cesaret bu kiilerin belirli zellikleridir. Roman, zellikle II. Viyana Kuatmas ve ona bal olarak grlen mdafaalar anlatan satrlarda, hamasi bir sluba brnr. Yazarn kahramanlarna kar duygularnn ak bir biimde belirtildiini ve taraf tuttuunu grrz: Rahmetli Tezer (s. 179). kara yzl ve kara yrekli kle (s. 346). Yazar, tarih vesikalara bal kalarak ve tarihilerin gzyle Viyana Kuatmasn anlatm, bu vesikalar kendi yorumlaryla pekitirerek, kurmaca bir hikye erevesinde eserini oluturmutur. Eser hem Kanuni Sultan Sleyman devri ile IV. Mehmet devrini karlatrarak, bu iki hkmdar zamanndaki Viyana seferlerini deerlendirmi; hem de olduka romantik bir slupla okuyucularnda bir bilin yerletirmeye almtr. Yazar eserinde iir alntlarna, efsane ve fkralara, sohbetlere sklkla yer vermitir. Yazarn dipnotlarnda ve ara bilgilerinde okuyucu ile sohbet ederek onu bilinlendirme gayesini gtt grlr.

6.12.3. Romann Tematik Yaps 6.12.3.1. Dnem Romanda IV. Mehmet devrindeki Viyana Seferini ve bu dnemdeki ynetim hatalarn konu edilir.

409

6.12.3.2. Temalar 6.12.3.2.1. Trklk Romanda Trk ve Trklk temasnn olduka geni bir yer edindii grlr. Trk kan tayan sipahiler cesaret ve dirayetleri ile en kt talihleri yenmeye alm ve Trk adn yceltmilerdir. Osmanl padiahlarn, rkdalarn ldrmek ve kklerine eilmemek nedeniyle de eletiren yazar, dnemde meydana gelen savalarda yararllk gsterenlerin sadece Trkler olduklarn, imparatorluktaki dier unsurlarn zamanla bozulduklarn ve hatta grlen aksaklklara da onlarn sebep olduklarn anlatr. Osmanl Trk ile Trk olmayan Osmanl arasnda ak bir fark bulunduunu anlatan yazar, unlar syler:
Osmanl Trklerile Trk olmyan Osmanlnn ayrd edilmesi lzmdr. Bunu yapabilmek iin Trkn ezelden ebede kadar deimiyen karakterini gz nnde tutmak yeter: Trk dmanna kyar. Trk mill haklarn ve meden vazifelerini korumak iin harbeder, ordular ldrr. Lkin Trk, kadn kesmez, ocuk doramaz. Hangi tarih bu hakikate aykr bir hdise kaydediyorsa ya yalandr, yahut yanl gsterilmitir (s. 255).

6.12.3.2.2. Sipahilik Sipahiler, Osmanl ordusunda Trklerin oluturduu bir birliktir ve aknclarn da bir blmdr. Sipahiler, z Trk olmalar nedeniyle, lke iin candan mcadele etmiler ve savalardan da asla kamayarak mcadele etmilerdir. Sipahilik devletin ilk zamanlarnda olduka nemli ve gzde olan bir askerlik biimidir. Bu romanda da merkez kahramanlar sipahilerdir ve romanda sklkla sipahiliin vurguland grlr. 6.12.3.2.3. Devlet Ynetimi Romanda devlet ynetimi ile ilgili olarak kimi eletirilere yer verilir. Padiahn av merak, devlet dzeni ile ilgili olan ilere fazla mdahil olmamas, ok kk yata tahta kmas ve devlet ynetiminde valide sultanlarn, vezirlerin sz sahibi olmalar ve padiahn ynetimle ilgili ilerden uzak kalmasna neden olur. Padiah, karakterinde bulunan zayflk ve celadetten uzak tavrlar nedeniyle de kendisini etkileyerek, entrikalarna alet etmeye alan kiilerin yanl tavsiyelerine ok abuk uymaktadr. Bu nedenle de devlet ynetimi tamamen ehliyetsiz kiilerin eline gemitir. Savalarda ok byk kayplar ve beceriksizlikler yaanr.

410

6.12.3.2.4. Hrs Romanda hrs temasnn da zarar verici unsurlardan birisi olarak konu edildii grlr. Merzifonlu Kara Mustafa Paann kendi hrslarn tatmin edebilmek iin giritii Viyana Seferi, onun kendisine olan gveni ve gzn bryen hrs nedeniyle, ar bir yenilgi ile sonulanr ve Kanuni Sultan Sleyman ama hrsna kaplan Paa, gsterdii baarszlk nedeniyle idam edilir. 6.12.3.2.5. Saray Entrikalar Romanda bata saray kadnlar olmak zere, sarayda nemli grevleri olan harem aarl veya padiaha yakn olan vezirler arasnda iddetli bir entrika yarnn olduu grlr. Makam ve mevkisini kaybetmemek ve daha da glendirmek iin alan kiiler, devletin zayflamas pahasna da olsa bu ideallerinden vazgememilerdir. 6.12.3.2.6. ntikam Romanda intikam temasnn belirgin olduu grlr. Grlenlerin arkasndaki grnmeyen unsur olarak bu temi gsterebiliriz. Romanda iki iyi arkada olan Deli Murat ile Kara Mehmetin maceralar konu edilmitir. Deli Murat, bir hi yznden saray tarafndan lme mahkm edilince, Kara Mehmet, onun intikamn almak iin yemin eder. Daha sonra da ok sevdii ve kendisine e yapt, Glbeyazn intikamn saray kadnlarndan ve Padiahtan almak ister. Bu intikam yolunda kendi szne gvenerek stanbula gelen ve sarayda ldrlen Tezer ve Yusufun intikamn da almak abasna der. Kendi mr vefa etmedii iin bu grev olu Kk Kara Mehmete kalr ve Kk Kara Mehmet, bu intikamlar padiah tahttan indirmeyi baararak alr. 6.12.3.2.7. Sevgi Romanda birbirlerini candan ve yrekten seven kiilerin de bulunduunu, bu kiilerin sevgileri urunda her eye katlandklarn ve hatta lm bile seve seve gze aldklarn grrz. Deli Muratn Blble, Kara Mehmetin Glbeyaza, Tezerin Gltekine, Kara Mehmet Paann Kk Kara Mehmete duyduklar sevgiler bu tr fedakr sevgilerdir. 6.12.3.2.8. syan Bu romanda da ordu ve ulemann birleerek, devletin kt gidiatn kurtarmak zere kararlar aldn ve padiahn halline karar verildikten sonra isyan hareketinin

411

baladn grrz. Bu isyan amacna ulaacak ve padiah deiecektir.

6.12.4. Romann Popler Tarih Romanclk Asndan Deerlendirilmesi Romanda kurguyu sakatlayan birka eye rastlarz. Bu eler arasnda, yazarn kahramanlar arasnda daha nceden bilindiini syledii hikyelerin tekrar tekrar dinlenmesi srasnda gsterilen aknlklar vurgulamas; Osmanl ordusunun ve devlet ynetiminin bozulma sebeplerini roman ierisinde maddeleyerek sralamas gibi rnekler gsterilebilir. Romanda tarih vesikalara, dipnotlara sklkla yer veren yazar, heyecan oluturacak ve insanlar ortak bir bilin etrafnda birletirecek olan mersiyeler, atlar, destanlar gibi halk edebiyat elerinden sklkla yararlanmtr. Ayrca yazarn, hain Abdln zerine ykledii imaj, okuyucunun dost ve dmann seebilmesi asndan olduka nemlidir. Yazar, bu ekilde, baz tutumlarn okuyucunun kolektif bilin dairesinde yerini almasn salamaya almaktadr. Ayrca nostaljik bir duyarllk da roman kurgusunda yerini almtr. Yazar, kahramanlk slubunu kullanarak eserine destanslk vermeyi amalar. Bunu salayabilmek iin de baba ile ola Kara Mehmet adn verir. Onun amac kahramanlarn unutulmadn ve aslnda grnmeyen ellerin devletlerin kaderinde daha byk roller oynadn vurgulamaktr. Mezarsz ehitler, alevler iinde yana yana ehit olmay teslim olmaktan daha iyi gren askerler, ne zaman nerede sylendii belli olmayan destanlar, bir kaleye ilk bayra diken, bir donanmay tek glle ile batran kahramanlar, eserde srekli olarak vurgulanm ve roman bu ynleriyle bir destan hviyeti kazanmtr. Yazar, sohbet havas verdii satrlarnda esirlik, avclk gibi konularda da okuyucusuna ansiklopedik bir bilgi sunmaya alr. Dipnotlarla anlattklarn destekleyen yazar, popler unsurlara da sklkla yer vermi olur. Anlatm teknikleri, dili, slubu ve kurgusu asndan roman, popler bir tarih roman olma zelliklerini tamaktadr.

412

6.13. DEVR LEN KAZAN44 6.13.1. Romann Yapsal zellikleri 6.13.1.1. Vaka Romanda II. Mahmut devrinin sosyal ve siyas gelimeleri ile Yenieri Ocann kaldrlmasn anlatlr. 6.13.1.2. zet Sadrazam Deli Abdullah Paann ba tebdili Kara Sleyman, gen ve gzel Seherin kocasdr. stanbul yangnlarndaki beceriksizlii nedeniyle sulanan Sadrazam srgn edilince Kara Sleyman olduka zor bir durumda kalr. zgn bir halde evine dnerken evlad gibi sevdii Glhaneli Hseyin ile karlar. Birlikte biraz ho vakit geirmek iin Hseyini evine davet eder. Seher bu yakkl gence, grd ryann da tesiri ile, k olur. Hseyin evinde misafir olduu Sleymana bir iyilik yapmak iin baheyi bellemek ister. Burada bir kp hazine bulunur ve Seheri grr grmez k olan Hseyin, hazineyi onlara brakarak gider. Seher komusuna olaylar anlatrken konumalarn duyan mahalle bekisi, Seherin bir bakasna gnl verdiini ve evlerinde hazine bulunduunu renir ve onlar defterdara ikyet eder. Elinden hazinesi alnan Kara Sleyman hazinesini geri almak iin stanbula gider. Seher kendisini biraz rahatlatmak ve yreindeki ak acsn bir para olsun rahatlatmak iin hamama gitmeye karar verir. Gzel kadn hamam knda yenieriler tarafndan omuzlanr. Hseyin ise raan nnde gzel sesiyle ark sylerken padiah tarafndan duyulur ve sesinin gzellii nedeniyle Enderuna verilir. Padiahn her iine mdahil olan Bauhadar mer Aann oyunuyla Hseyin buradan atlr. Gen adam zntyle gezerken yenierilerin nian asma geleneine ahit olur. Irgatpazarna gelerek, Tornac merin kahvesine girer. Burada Nakilci Aa ile karlaan Hseyin macerasn ona anlatr ve Nakilci onu yanna alr. Nakilcinin hareminde sevgilisi Seher ile karlaan Hseyin burada Nilfer adl halay da kendisine balar. Bu iki kadn ile hem ak hem i ortakl yapmay kafasna koyan Hseyin, Nakilciyi devirme karar alr. Bu ama dorultusunda Nakilcinin her isteine uyan Hseyin, Bektai dedelerinden Sofa tezkeresi alr ve yenieri olur. Padiaha casusluk etmeye balayan Hseyin, kendisine k olacak olan Deli erife ile de bu srada tanr. Padiah, olduka
44

M. Turhan Tan; Devrilen Kazan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939.

413

zor durumdadr ve her iine karmalarndan rahatsz olduu oca ortadan kaldrmak istemektedir. Bu yolda ilk adm olarak Bauhadar mer Aay ldrtr. Nakilcinin Seher ile evlilik hazrl yapt srada Deli erife de hem padiahn hem de kendisinin emellerine uygun olan iler baarr. Seher ile Hseyini ayran Deli erife, Nilferi de Topu Mustafa ile evlendirir. Mustafa, Nilferi kirli bularak Nakilciye geri yollar. Nakilcinin kt emellerine alet olmak istemeyen Hseyin onunla kavgaya tutuur ve onun palas altnda lr. Bunu renen Deli erife de Hseyinin mezar banda alaya inleye lr. Bu srada Yenieri Ocann kaldrlmas da padiahn kararll, sadrazamn zeks ve Topu Mustafann kahramanl ile gerekletirilir. Kaan Nakilci, Nilferin evinde saklanr. Seher kocasnn yerini gelen saray adamlarna syler. Nilfer de gelenlere sandk ierisinde saklanan Nakilciyi teslim eder. Nakilci boynunu cellda teslim ederken Nilfer de bilmedii diyarlara bir esirci kafilesi iinde yol alr.

6.13.1.3. ahs Kadrosu Glhaneli Hseyin Romann ana kahraman Glhaneli Hseyindir. Hseyin, ocan kaldrlmasn gerekli klan sebepleri gstermesi asndan olduka nemli olan bir kurmaca karakterdir. Nakilci Aa Romann kar gc, Nakilci Aadr. Nakilci, hem ocan rmln ve keyfiyetini anlatan hem de romann ana atmasnda yer alan kiidir. Nilfer Romann ilk yardmc kiisi Nilferdir. Nilfer, Nakilcinin halaydr ve gnln Hseyine kaptrr. Daha sonra da Topu Mustafa ile evlendirilir ve candan hayran olduu bu delikanl tarafndan sille tokat kapya atld iin, bu evliliin bitmesinde sebep grd Nakilciye kin balar. Gelen saray grevlilerine Nakilcinin yerini gsteren kii de Nilfer olur. Seher Romann ilk ynlendirici kiisi Seherdir. Seher grd ryann tesiri ile Hseyine gnln verecek ve daha sonra da yenieriler tarafndan karlarak ismetine leke

414

getiren Nakilcinin odal olacaktr. Hseyinin Sehere olan sevgisi de bu iki gencin hayatlarnda ok byk deimeler meydana getirecektir. Deli erife Romann ikinci ynlendiricisi Deli erifedir. Deli erife, padiahn casuslarndandr ve Hseyini sadece kendisine ait klabilmek iin eitli oyunlar oynayacaktr. Topu Mustafa ile Nilferin evlenmelerine vesile olacak olan erife, bu sayede hem Topu Ocann yenierilere kinlenmesini salayacak, hem Nakilciye ar bir darbe vurulmasna n ayak olacak, hem de Hseyini kendisine ait klacaktr. Kara Sleyman Romann alc kiisi Seherin kocas Kara Sleymandr. Sleyman hem hazinesini hem de eini kaybedecek ve yaad acya dayanamayarak kendisini skdar sularna brakacaktr. Topu Mustafa Romanda deerin temsili olan kahraman Topu Mustafadr. Bu kahraman topu, hem Nakilcinin kendisine verdii iffetsiz kadn ona geri yollam hem de Nakilcinin amansz bir dman olmutur. Ocan kaldrlmasnda da ok byk emekleri grlecektir. Dier ahslar Romanda grlen belli bal tarih karakterler ierisinde II. Mahmut, Sadrazam Selim Paa, Mehmet zzet Paa, Aa Hseyin Paa saylabilir. Romanda saray ve ordu atmas asndan eleba konumunda olan dier kiileri de kar g olarak saymak gerekirse Kethda Mustafa, Krd Yusuf, Sarho Mustafa, Cebeci Mehmet, Hac Sleyman, Bayraktar Memi, Karakulak Bekir, Kafesi Ahmet, Tornac mer sylenebilir.

415

416

6.13.1.4. Anlatc ve Bak As Romanda yazar anlatcnn ve tanrsal bak asnn hkim olduu grlr.

6.13.1.5. Zaman Romann aktel zaman 1823 ylnda yaanan Tophane Yangn ile balar ve 1826da Yenieri Ocann kaldrlmas ve elebalarnn yakalanmas ile son bulur. Yani romann aktel sresi yldr. Romanda kozmik zaman unsurlarna da rastlanr: Paa gn, yani Nakilcinin yar stanbulu ayaa kaldrarak gerdee girdii gecenin ertesine tesadf eden cuma gn (s. 179). gn sonra (s. 247). Perembe gn gne benim iin doacak (s. 247). Romanda zetleme tekniine de yer verildii grlr: Hdisenin hikyesini sknla dinledi, gene sknla kahvehaneden kt, bir merdiven bulup bahe duvarndan eve girdi, doruca yatak odasna kt (s. 104).

6.13.1.6. Mekn Roman bir stanbul romandr. lk mekn tasviri Tophanede meydana gelen yangnn zetlenmesi ile grlr. Firuzaa Camii, Topu Klas, Arabac Klas, Dkmhane, Cihangir Camii bu yangnda zarar gren yerlerdir. Karsnn grd d anlatmas zerine rahatszlanan ve Babliye gitmeye karar veren Kara Sleyman skdarda Eski Valide Camii yaknlarndaki bir sokakta bulunan evinden kar ve Babliye gelir. Burada velinimeti Deli Abdullah Paann azlini renen Kara Sleyman, Tebdiller Kouundaki eyasn yerinde brakarak kendisini yola vurur. Bilinsiz bir biimde Bahekapsna gelir. Burada Glhaneli Hseyin ile karlaan Kara Sleyman, onu da yanna alarak skdar yoluyla evine gelir. Evlerinde hazine bulunduunu komusuna syleyen Seher, kendisine k olan mahalle bekisinin aleyhte ahitlik yapmasna neden olur. Defterdarlk tarafndan arlan Hseyin, Topkap Saraynn Ayasofya yanndaki kapsndan girince saa tesadf eden

417

byk binasna gider ve burada ahitlik eder. Hazineyi elden karmamak iin stanbulda bir tandk peine giden kocasnn ardndan Seher de hamam sefas yapmak iin hamama gider ve burada bir kargaa yaanr. Seher buradan knda yenieriler tarafndan karlr. Bu srada Hseyin de Ortaky tarafndan Beiktaa iner ve Mevlevihanenin yan bandaki raan Kk nnde arklar sylemeye balar. Onun sesini ok beenen II. Mahmut, Hseyini Enderunda seferli odasna verir. mer Aa tarafndan Enderundan kovulan Hseyin, Ayasofya istikametinden Divan Yoluna kar. Irgatpazarnda Tornac merin kahvesine giden Hseyin, burada Nakilci Mustafa Aa ile tanr. Sultanahmet Camii taraflarna doru emberlita karsndaki sokaktan kvrlarak inen yokutan Nakilbent semtine ulaan ikili, Naklicinin kk bir saray olan evine gelirler. Sofa, Mabeyn ve Harem dairelerini geen Nakilci ve Hseyin, o gece lgnca elenirler. Hseyin ertesi gn Yedikulede bulunan Bektai babalarnn elinden tezkeresini alr ve yenieri olur. Bu srada Padiah da yenierilerle mcadelededir ve Nakilci Mustafann adamlarndan Kambur Sleyman Fndkl Camii arkasndaki kknden kararak Karaba skelesinde ldrtr. Padiah Beikta ve raan Saraynda bulunmay daha ok sevmekte; Kandilli srtlarna trmanarak, Beyolu ve Bebekte tebdil-i kyafet ile gezmekte ve kendisini yenierilerden kurtarmann yollarn aramaktadr. Kalyoncu neferi olan Benli Yusufta kaybettii Hseyinden izler bulan ve onu yanna nedim etmeyi dnen Padiah, Galatadan Sandklar yoluna saptklar ve Kasmpaa yoluna girilecek olan menzilde, silahlarn patladn duyar. Burada yaanan kargaa sonrasnda Yusuf da saraydan uzaklatrlr ve Padiah, ocaktan intikam almay kafasna bir kez daha yerletirir. Yenieri zorbalarnn mekn olan Uzunardaki Kerpi Hannda buluarak devlet aleyhinde fikirler yrten Nakilci, kendisini Kocamustafapaadaki evine kapatr. syan hazrlklarna balayan yenieriler, yava yava harekete geerler. Terlikiler, Vaniky, Tahtakale, Asmaalt, Unkapannda eitli hazrlklarn ve propagandalarn yapan yenieri zabitleri, byk bir kalabal Etmeydannda toplarlar. Bu srada Yalkkne gelen sadrazam, hemen kendi tarafn toplar ve Haskydeki hareketlilii Arslanhanede bulunan II. Mahmuta iletir. Sultanahmet Camii etrafna toplanan padiah taraftarlar sanca buraya dikerler. Atmeydan ile Etmeydan arasnda

418

byk bir atma balar. Yenieriler, Divanyolu, Beyazt, Uzunar ve emberlita mntkalarn kapatrlar. Sarahane nnden gelen Aa Hseyin Paa kolu ile Horhor emesi nnde karlaan Nakilci Mustafa ordusu burada savaa balar ve yenieriler Topu Mustafann bahadrl sayesinde yenilir ve Ocak atee verilerek yaklr. Nakilci kasa da Kocamustafapaada bulunan evinde yakalanr. Romanda anlan dier d meknlar unlardr: Lalelik, Beiktataki inili Kk, Okmeydan, Galata, Anadolu, Rumeli, Kthane, Fatih, Aksaray. Romanda i meknlar hemen hemen d meknlar kadar baskndr. Seher ve Kara Sleymann evi, Topkap Saray, raan Kk, Nakilcinin evi romann i meknlarn oluturur. Yazar raan Kkn yle anlatr:
Her admnda uurundan bir zerre kaybederek saray uaklarnn izinde ilerledi, kke girdi. Toprak, birdenbire ipee, karanlkta gz kamatrc bir aydnla mnkalib olmutu. Ayaklar hallarn yumuakl okuyordu, gzleri saysz avizelerin, amdanlarn pyordu. Ceviz tavanlarda yldzl bir sema hali vard. Duvarlar, effaf kadn gslerinden yaplm gibi sra sra aynayd (s. 41 42).

6.13.2. Romann Biimsel zellikleri 6.13.2.1. Kurgu ve Kompozisyon Roman tarih bir romandr ve bu nedenle tarih bir kurgu ierisinde yazlmtr, ancak vakann merkezine Nakilci Mustafa, Glhaneli Hseyin ve Seher arasndaki iliki konulmutur. Kurmaca bir karakter vastasyla yryen bu roman, tarih kiiliklerle roman kahramanlarn bir arada kullanm ve devrin zelliklerini olduka baarl bir biimde yanstmtr. Roman kronolojik bir biimde ilerler. Devrilen Kazanda yazarn dier romanlarnn aksine balk sistemi kullanlmamtr. Olay giri gelime ve sonu blmlerine uygun bir biimde aktarlmtr. Romann giri blmnde Seher ve kocasnn tantlmas, Hseyin ile Seherin birbirlerinden etkilenmeleri ve Seherin hamam knda karlmas konu edilmitir.

419

Gelime blmnde Hseyinin II. Mahmut ve daha sonra da Nakilci Mustafa ve Seher ile karlamas, II. Mahmutun Ocak ile ilgili dncelerinin aklanmas ve hazrlanan planlar konu edilir. Sonu blmnde de ocan kaldrlmas ve Nakilci Mustafann yakalanarak ldrlmesi ilenir.

6.13.2.2. Anlatm Teknikleri Roman tarih bir nitelik tar ve bu nedenle de tarih kaynak ve vesikalardan sklkla yararlanr. Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de montajdr. Glhaneli Hseyinin syledii kayabalar, romanda sklkla kullanlmtr. Romann anlatm tekniklerinden bir dieri de diyalogdur.
Sokaa yeni mi kyorsun evlt?.. Hayr. Hergn sokaa karm. yleyse benimle elenmek istiyorsun? Neden? stanbulda yaayp, stanbulda dolap Yenierilerin nian gtrmelerinin ne deme olduunu bilmemek olur mu? Bilmiyorum ite!.. O halde gzn kapyarak, kulan tkyarak geziyorsun. Bu grdn ie nian alay derler. Yenieri kabadaylarndan biri kahve iletmek isterse, oraya kendi ortasnn niann byle alayla getirip asar. Sonra ne olur aa? Ne olacak oul. O kahve de melek girmez lerden olur. inde adam kesseler kimse dnp bakamaz (s. 52).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de tasvirdir.

Nemli birer ibriim ilesi haline gelerek tatl bir dardaanlkla kvrlp bklmesi renk renk salarn boy boy bedenler zerinde ve ince dokunmu ipek rtlerin iltizam msamahalarla yava yava klp mendillemesi ter iinde, duman iinde kurulan bu plak sofraya biraz cinnet enisi katar gibiydi (s. 30).

Romanda kullanlan bir dier anlatm teknii de ryalardr. Rya, romann ilk

420

blmnde ynlendirici bir unsur olur ve okuyucuya kendisini nelerin beklediini duyurur. Seherin ryas inandrc bir fonksiyon yklenir ve olaylar hakknda bir n bilgi verir. Romann bir dier anlatm teknii de leitmotivdir. II. Osmann yenieriler tarafndan ldrld srada zerinde bulunan gmlei, isyanclar tarafndan kanl bir biimde saraya gnderilmi ve bu gmlek hazine odasna konulmutur. II. Mahmut sklkla bu gmlei yerinden alp pmekte ve tekrar yerine koymaktadr. Eserin entrik izgisini ykselten bu gmlek, romanda srekli olarak tekrarlanmaktadr.

6.13.2.3. Dil ve slup Romann dili olduka sadedir. slup bakmndan da olduka sade bir anlatmla karlald grlr. Romanda eski devre ait kimi kelimelerin parantez ierisinde verildii grlr. keikle (nbetle) (s. 243). aralk aynn (Zilkade demek istiyor) (s. 245). Romanda Arapa ve Farsa kimi tamlamalara da yer verildii ve bunlarn karlklarnn parantez ierisinde akland grlr: sfrlyed ( eli bo) (s. 26). Romanda kaba ve argo szlerin de kullanld grlr: brd (s. 73). pezevenk (s. 209). Romanda ataszleri ve deyimlerin de sklkla kullanld grlr: aykla pirincin tan (s. 141). gemisini kurtaran kaptandr (s. 280). Romanda sz sanatlarnn da kullanldn grrz: papaan (s. 71). kaplan yuvasna dm ahuya benziyordu (s. 73).

421

Romanda sinematik bir slup kullanld grlr. Anlatmadan te gstermenin nem kazand romanda tm vakalar karmzda cereyan eder. Romanda yazarn yine sz keserek, bilgi vermeye giritiini de grrz. Yazar, eserinde anlatt devir ile ilgili olarak pek ok belgeye bavurur. Bunlar da romannda sklkla anar. Romanda sanat eserlerine dair alntlar vardr. Bu alntlar, dipnotlarda da grlmektedir.

6.13.3. Romann Tematik Yaps 6.13.3.1. Dnem Romanda Osmanlnn k devri olan 19. yzyln ilk yars konu edilir.

6.13.3.2. Temalar 6.13.3.2.1. Ak Romanda ak unsurunun nemli bir yeri olduu grlr. Olaylarn arka plann oluturan bir tema olarak ak, vakalarn geliimini de belirler. 6.13.3.2.2. ntikam Romanda intikam unsurunun olduka arlkl bir biimde kullanld grlr. Kiiler kendilerine yaplan hakszlklarn intikamn almak ve yaadklar aclar unutabilmek iin intikama ynelirler. II. Mahmut, Gen Osmann intikamn almak iin urarken; Hseyin de Seherin intikamn almak isteyecektir. Nilferin de boa giden gnlerinin intikamn almak istedii romanda tekrarlarla belirtilmitir. 6.13.3.2.3. Zorbalk Yenieri Ocann, zellikle son zamanlarnda stanbul halkna ektirdii eziyetin incelendii romanda, zorbalk temine geni yer verilmitir. Kadnlarn sokak ortasnda karlmas, erkeklerin cinsel birer obje olarak kullanlmas, devlet ilerinde zorlama ve kabalkla istenilen deiikliklerin yaptrlmas, ocan aalar olarak tannan kiilerin keyf ve acmasz davranlar, zorbalk teminin yanstl biimleridir.

422

6.13.3.2.4. Casusluk Romanda casusluk unsurunun da ele alnd grlr. Devlet ile Ocak arasndaki atma ilk zamanlarda ok sessiz ve alttan alta balamtr. Osmanl artk Ocak karsnda gcn kaybetmek zeredir. Gszl nedeniyle de mcadelesini aktan aa yrtememektedir. Gizli mcadele kendisini aa karabilmek iin kimi unsurlara ihtiya duymaktadr. Bunlarn banda da casusluk olgusu gelmektedir. Romanda Glhaneli Hseyin ve Deli erifenin casusluklarnn olduka nemli olduunu syleyebiliriz. 6.13.3.2.5. Fetiizm Romanda Gen Osmana ait olan kanl gmlein nemli bir simge durumunda kullanldn ve II. Mahmut azmini glendiren bir dayanak olarak grldn syleyebiliriz.

6.13.4. Romann Popler Tarih Roman zellikleri Asndan Deerlendirilmesi Romanda ilenen konu tarih bir konudur ve eser tarih bir romandr. Yazar popler edebiyata has bir zellik olarak eserde dipnotlara, eitli alntlara yer vermi ve merak unsurunu canl tutmaya almtr. Romanda iddet sahneleri ve pornografik sahnelerin de yer edindii grlr. zellikle kimi blmlerde hakarete yaklaan diyaloglarn ve tacizlerin kullanld grlr. Romanda bilgi vermek amacnda olan yazar, sayfalarca yenierilii, hamam, devlet dzenini, yenieri adetlerini anlatmaktadr. Bu bilgiler ya sohbet havasnda ara bilgi olarak grlmektedir ya da dipnotlarda kullanlmaktadr. Eserin dili olduka sadedir, halk diline ynelme vardr. Eser bu ynleriyle popler bir tarih romandr. Buraya kadar yaptmz incelemeler sonucunda M. Turhan Tann popler bir tarih romanc olduunu ve popler anlatnn zelliklerini hemen hemen tamamyla romanlarna yansttn syleyebiliriz.

423

SONU Elinizdeki alma boyunca kltr, popler kltr, popler edebiyat, popler roman, popler tarih roman konular incelenmi ve bir popler tarih roman yazar olarak M. Turhan Tann romanlar, anlatlanlar rnekleyici eserler olarak deerlendirilmitir. Popler kltrn dayand iki ayak vardr. Bunlardan ilki kltr adn verdiimiz ve kltrel, sosyal kimi zellikleri tayan birikimdir. Kltr olduka geni bir alana yaylan ve ok uzun zamandr kullanlyor olmas nedeniyle farkl cephelerde eitli anlamlar kazanan bir kavramdr. Bizce kltr, bir toplumun hayata bak, dost ve dman karsndaki tutumu, eitimden sanata, dinden sosyolojiye, siyasetten diplomasiye, ekonomiden sala kadar hemen her alanda tutunmu olduu hayat pratikleridir. Toplum ierisinde bulunan bireyler de hayat standartlar dorultusunda kimi snflar oluturur ve gemiten kendisine ulaan kltr izgisini, bal bulunduu snftan da kimi zellikleri alarak, eitli eklemeler yapmak suretiyle gelitirir ve gelecek kuaklara aktarr. Kltrn; deimeye ak olmak, nesiller aras devamll salamak, kitleleri tesir altna alabilmek, birletirici ve renilir olmak gibi eitli zellikleri vardr ve bu zellikleri dolaysyla da gerek insan gerekse toplum hayatnda ok nemli bir yere sahiptir. Kltr, hayatn her alann ilgilendiren bir kavram olmakla birlikte, bnyesinde kimi alt tanmlara da yer vermektedir. Bunlar arasnda en nemlisi phesiz popler kltre aittir. Popler kltr, bir toplumun gndelik yaama dair oluturduu pratiklerin btn olarak tanmlanabilir. Popler kltrn yasland ilk temel bu gndelik yaamdr. Tamamen endstriyel bir retime dayanan kitle kltrnden yaratclk ve eiticilik gibi kimi zellikleri ile ayrlan popler kltr, krsal blgeye ait olan folk kltrn sanayi faaliyetlerinin gelimesine paralel olarak ortaya kan uzantsdr. Popler kltrn dayand ikinci temel de bu geleneksel toplum noktasnda ortaya kar. Bu ayak poplizmdir ve henz kavramlatrlamam bir siyas terim olmakla birlikte kavram, genellikle halklk anlamnda kullanlr. Eski ve geleneksel olana dn abalar ile henz sanayileme atlmn gsterememi toplumlarn geleneksel yaantlarnn devlet tarafndan deitirilmeye balad dnemlerde veya

424

smrgelemi oluturmaktadr.

lke

halklarnda

sklkla

grdmz

mcadeleler

poplizmi

Topra ekip bimeye balayan insan, zamanla kendisine ait olan topraklar oluturmaya balam ve zel mlkiyet kavram da bylece ortaya kmtr. zel mlkiyetin olumasyla birlikte, kiiler mlk sahipleri ve alanlar (ekiciler, kleler) olmak zere iki snf meydana getirmilerdir. Mlk olan topraklarn genilemeye balamas, srlerin artmas gibi hususlar elde olan mallar koruma ihtiyacn dourduu iin denetleme mekanizmalar olumu, bylece devlet de kurumlar st bir mekanizma olarak varln hissettirmeye balamtr. Kent yaamnda meydana gelen skntlar, kk apta retim yapan kiileri byk toprak sahiplerinin yannda eritmi; zanaatlar ise lonca tekilat sayesinde geleneksel retimlerini devam ettirebilmilerdir. Bu iki snfa da dhil olamayan ve krsaldan kente g ederek emei ile geinmek zorunda kalan ii snf ise farkl bir topluluk oluturmutur. 17. yzyldan itibaren gelimeye balayan sanayi, 18. yzylda Fransz htilali ve sanayi devrimleri ile hzn iyice artrmtr. 19. yzylda geleneksel retim ekillerinden uzaklalm ve yaanan hzl gelimeler neticesinde kk firmalarn rekabetleri pazar ortamn hareketlendirmi ve kk iletmelerin kaybolmasyla birlikte de tekelleme balamtr. Sanayide iyiletirme faaliyetlerinin ardndan dev makineler retimde yerini alm, onlarn rettikleri mallar olduka fazla olduu iin rn metalam ve kr dmeye balamtr. Bunun zerine hammadde arayna giren Avrupa lkeleri, 19. yzylda smrgelemeyi balatm; bu yzyln son eyreinde Kuzey Amerika, Rusya ve Hindistanda poplizmin ilk rnekleri grlmtr. I. Dnya Sava sonrasnda siyasal bamszlklarn kazanmaya alan lkeler gelime programlarnda halk esine ve poplizme byk lde yer vermilerdir. Gelimekte olan lkeler ierisindeki belli gruplar ise sanayileme atlmlar srasnda meydana gelen hzl gelimeleri takip edemedikleri ve anlamlandramadklar iin ynetime tepkiyle bakmlar; toplumlarna kar yabanclamaktan korktuklar iin de gelien dzene itiraz etmeye balamlardr. Geriye dnmek ve geleneksel hayatn sade dzenini yaamak ihtiyacn hisseden bu gruplar, erdemi gemi gnlerde ve el birlii

425

ile yaplan ilerde deerlendirmilerdir.

grmler; poplizmi de kendilerinin snaklar olarak

Poplizmin rnekleyicisi ve pratii olarak popler kltr, modernizm ve aydnlanma ile balayan bir izgide yer alr. Modernizmin, akl batl olan her unsurun nne getiren yaps ve aydnlanma ann insan merkezleyen felsefesi popler kltr canlandran temel hususlar olarak karmza kar. Bu iki hususun doal bir devam olarak Fransz htilali ve sanayi devrimleri birbirini izlemi, Avrupa bu yllarda kaynayan bir kazan durumuna gelmitir. Fransz htilali ile birlikte soylu ve aristokrat snf, etkisini kaybetmeye balam, onlar tarafndan aa tabakada grlen burjuva snf ise ykselie gemitir. Burjuvazinin kendisini hkim bir konuma getirmesinin ardndan, kltrel ve sanatsal alanda farkllklar olumaya balamtr. Meydana gelen sanayi devrimlerinin ardndan yneten ve ynetilen snf arasndaki atmann artmasyla birlikte toplumsal dzenlemelere ihtiya duyan devlet mekanizmalar, halka elence aralar ve fantazyalar sunmu; grnrde sekinler ile halk arasndaki ayrm ortadan kaldrmaya almtr. ilerin alma saatlerinde yaplan dzenlemeler sonucunda bo zaman olgusuna kavuan ii snf ise bo vaktinde oyalanabilecei kimi araylara girmi; retilen mallarn elde patlamamas iin alan sanayi patronlarnn moda adyla piyasaya srd rnleri lgnlk derecesinde bir tutum ile tketmeye balamtr. Alveri kltrnn insanlar sahte bir eitlik dzenine altrd anlalnca, endstrileme hayatn her alannda kendisini gsterir olmutur. Bylelikle kitle kltr adn verdiimiz ve kitle iletiim aralar vesilesiyle datlan kltr endstrisi rnleri insan tahakkm altna almaya balamtr. Popler kltr gnmzde olduka geni bir sahaya yaylm ve zellikle 1960lardan sonra bilimsel incelemelere konu olmutur. Popler kltr, gndelik hayatn kltr olarak adlandrlrken, kyden kente g eden ve kentin hayat standartlarna kendisini altramayan ama kyl olarak da kalamayan kiilerin rettii bir tr yaam tarz olarak karmza kar. erisinde biraz zenti bulundurmakla birlikte, geleneine bal ve gelimeye ak olan popler kltrn ucuz olma, geirgenlik ve rahatlatclk zelliklerini bnyesinde

426

tama, bakaldr ve itiraz mekanizmas olarak grev alma, toplumsal kabul srecini hzlandrma ve genellikle ksa mrl olma gibi nitelikleri vardr. Halk tarafndan kullanlan ve retilen folk kltrn, kent hayatna uyarlanan biimi olarak popler kltr, bir adm sonrasnda yerini kitle kltrne brakr. erisinde moday ve yenilii rnekleyici bir kltr olarak pop kltr tayan popler kltr, st kltr mensuplar ve rnleri ile rekabet ierisindedir. st kltrn kimi rnlerini eskidikten sonra kullanma veya basitletirme yoluyla bnyesine katan popler kltr, bu kltrn kullanclar tarafndan sklkla eletirilmekte ve kabul grmemektedir. zellikle akademik evrelerde popler kltr; insanlar sahte hazlar ierisinde yaatmas, sanat hafifletirmesi, kiileri basitlie ve klielie altrmas gibi nedenlerle sert bir biimde eletirilmektedir. Popler kltrn bar bir nitelik tadn, mill bir kltr olduunu, eiticilik vasfna sahip olduunu, kltrler aras geii saladn, kiilerde bir birikim oluturduunu, halkn dayanma duygusunu pekitirerek ruh saln koruduunu dnenler ise onu faydal ve kltrel adan gerekli bulurlar. Popler kltr, toplumsal gelime ve yeniliklere ayak uydurmay salamak asndan nemli sosyal fonksiyonlar yklenmitir. Bizce popler kltr, kendilerine bir yer edinme abasnda olan ve kksz kaldklarn dnen kiileri iine alarak onlar toplumlarna ait klan ve geni bir at altnda toplayan nemli bir birliktelik kltrdr. Sosyal hayatn bunalmlar ierisinde, ekonomik skntlara bal byk problemler yaayan, kendilerine ait bir hayatlar olmayan ve zamanlarn almakla dinlenmek arasnda geiren kiiler, toplum saln ister istemez olumsuz olarak etkilemektedirler. Popler kltr bu kiilerin ruh saln dzeltmek ve en azndan onlarn sosyal hayata uyum salamalarn kolaylatrmak asndan gereklidir. Ayrca eitimin ok nemli bir yer tuttuu ve hemen her alanda kurumsallamann balad bir zamanda, bireyleri eitli konularda eitmek ve bilimsel almalara ynelmelerini salamak hususlarnda da bir basamak olmas asndan popler kltrn ve rnlerinin olduka nemli olduunu dnyoruz. Toplumsal psikolojiye hizmet ettii ve deiimleri benimsetmek konusunda nemli bir rol oynad iin sosyal etkilere de sahip olan popler kltr, Avrupa ve Amerika niversitelerinde bilimsel almalara konu olmutur. Bu kltrn, gerek toplumsal

427

hayatta stlendi rol gerekse hayatn hemen her alanna yaylmas ve insanlar toplumlaryla bark yaatmas ynyle dikkate deerdir. Edebiyat, bir toplumun kltrel deerleri ierisinde yer alan, toplumun duygularn ortak iletiim arac olan dil vastasyla eitli sanat kalplar ierisinde sunan ve farkl amalara da toplumu yetitirmek noktasnda hizmet eden, sze ve yazya dayal bir sanattr. Estetik kayg tayan ve sanatsal bir hazz amalayan eserler yannda, tezli eserler olarak adlandrlan ve topluma bir mesaj vererek dnceleri ynlendirmek amacyla meydana getirilen rnler de veren edebiyat, popler kltrn felsefi bir sistem olmaktan karak halka inmesinde ve topluma ulaabilmesinde en etkili yardmclardandr. Kapitalist dzenin getirdii sanayileme faaliyetleri zamanla bir kltr endstrisi de oluturmu ve sanat, rnlerini kr gayesi iin retmeye balamtr. Avrupann olduka dalgal gnler geirdii 18. ve 19. yzylda bask tekniklerinin gelimesi, insanlarn lke sorunlarna ilgi duymas ile birleince gazete satlarnda patlama yaanm ve gnlk sat daha da artrmak isteyen gazeteler haber ieriklerinde daha seyyal bir ortam oluturduklar gibi, okuyucularn merak unsurunu tetikleyecek kimi unsurlar da aramaya balamlardr. lan ve reklmlarn ardndan, sayfa altlarnda yaynlanmaya balanan tefrika romanlar yaz hayatna girmitir. Bu romanlar hem popler edebiyat geleneini yaygnlatrm hem de insanlarn okumaya merak salmalarn salamtr. Buharl makinenin icadndan sonra demiryolu yapmnda art olmu ve bu art, istasyonlarda ucuz kitaplarn satlmasna olanak verdii iin kltrel art da beraberinde getirmitir. Kralie Victoria devrinde ise seri retim hz kazanm ve bu dnemde popler eserler ok youn bir biimde takip edilmitir. Trk edebiyatnda poplerlik Tanzimat Devri ile balar. Bu devir, Osmanl mparatorluunun Batllama abalarnn resmen ilan edildii ve deimenin hemen her alanda kendini gsterdii bir devirdir. 1839 ylnda Glhane Parknda ilan edilen Tanzimat Ferman ile de toplumsal yapda meydana gelecek olan deiiklik belgelenmitir. Osmanllar ktay ynetmenin verdii bir gurur ile asrlarca Avrupallar umursamam ve yzn oraya evirmemitir. Gerilemenin farkna varld zamanlarda Avrupaya eliler gnderilmi ve deiiklikler izlenmeye

428

balanmtr. Matbaa bu dnemde lkeye getirilmi ve yazlan sefaretnameler dorultusunda ordu ve eitim alannda kimi yenilikler ba gstermitir. Bu dnemde aydnlar yeniliin hem yapcs hem rnekleyicisi olmulardr. Bir taraftan gazeteci bir taraftan siyaseti, bir taraftan edebiyat bir taraftan sosyolog olan bu aydnlar, halka yeni politikay benimsetmek ve bir kamuoyu oluturmak amacyla eserler vermiler, bunu yaparken de batdan gelen trleri kullanmlar ve yaygnlatrmlardr. Bu trlerden ilki halk bilinlendirme gayesi gden ve kitlelere en kolay ulaabilen gazetelerdir. kinci tr geleneksel bir biimde Osmanl toplumunda var olmakla birlikte tercme ve adapteler yoluyla Batl rnekleriyle birletirilen tiyatrolardr. Bu dnemde edebiyatmza giren ve Bat edebiyatnn rnekleyicisi olan bir dier tr tercmelerdir. Tercme faaliyetleri, Fransz edebiyatnn tefrika roman rnekleriyle yrtld iin Trk milleti kolay okunan, macera arlkl ve elendirici yapdaki bu romanlara ok abuk almtr. Roman tr bu dnemde ok sevilmi ve halk eitmek noktasnda zellikle Ahmet Mithat Efendi tarafndan sklkla kullanlmtr. Roman muhayyileye dayanan bir kurgu erevesinde, yaanm veya yaanabilecek olan olaylarn belirli unsurlar erevesinde anlatlmas ile oluan bir edeb trdr. Olduka geni bir etki alanna yaylan ve eitli kaynaklardan beslenme imkn bulan roman, dnya edebiyatlarnda en ok yazlan ve okunan tr olmutur. Romann tarihi olduka eski bir dneme dayanmakla birlikte ona en yakn rnek olarak romanslar gsterebiliriz. Romanslar, Latinceyi sonradan renen kiilerin kaba bir biimde konutuklar Lingua Romana ad verilen dille yazlmlardr. Genellikle kadnlarn duygularn tatmin eden ve evde kapal kalm Orta a kadnlarnn ruhsal ihtiyalarna cevap veren bu eserler, onlar tarafndan evdeki sorumluluklarn bile ihmal etme derecelerinde tutkuyla okunmulardr. valyelerin maceralarn ve aklarn konu alan bu eserler, aklcln dn dnyasnda hkim olmas ile birlikte anlalmaz ve olaanst bulunmutur. Bu anlamda ilk eletiri Cervantesin Don Kiotu ile domu ve roman kavram da bu eserle olumutur. Fransz htilalinden sonra burjuva snfnn da kendisine zg bir sanat cephesi oluturmaya almas ve okuma salonlarnda romanlara youn bir ilgi gsterilmesi, romann gelimesini ve popler romanlarn da douunu hzlandrmtr.

429

Sanat iin sanat olgusu, hzl endstrileme ve metalamaya bal olarak, para iin sanat olgusuna dntkten sonra, 19. yzyl ierisinde bir roman patlamas yaanm, bu patlama tefrika romancl ile gereklemitir. Macera arlkl romanlar, dedektif romanlar, pornografik romanlar, ak ve casusluk romanlar, tarih konulu romanlar bu dnemde yaygnlkla retilmi ve byk bir okuyucu kitlesi tarafndan da merakla tketilmitir. Elendiricilik, eiticilik ve kr gayesi ile yazlan bu eserler, alt snfta bulunan kiilerin dzene daha kolay uyum salayabilmelerinde ve zihinsel salklarn koruyabilmelerinde etkili olmutur. Trk insan romandan nce manzum ve mensur kimi hikyeler ile okuma ihtiyacn tatmin ederken, bu eserlerin verdii yatknlkla roman ok kolay benimsemi ve sevmitir. Tanzimat devrinde romann ilk rnekleri verilmi ve bu rnekler Bat edebiyatnn popler roman trne dhil edilen rnlerinden alnmtr. Servet-i Fnn devrine gelindiinde sanat yapmak iddiasnda olan bir neslin rettii eserlerle kar karya kalan dnem insan, ikinci snf yazarlar ve devir d bamsz sanatlar vastasyla duygusal ve ili popler romanlarla karlamlardr. Fecr-i At devri tamamen sanatsal kayglara ynelen ve iinde bulunulan sava ortam nedeniyle ksa bir mr srerek yerini Mill edebiyat akmna ok abuk terk eden bir yapdadr. Mill edebiyat dneminin sosyal artlar ise roman yazmna uygun deildir. Gerek lke iindeki ekonomik kriz, gerekse sava psikolojisinin hkim slubu roman tefrikalarna olanak salamamaktadr. Cumhuriyet devrine gelindiinde yeni bir siyas dzeni halka benimsetmek, deiiklikleri kabullendirmek, ideolojiyi rnekleyebilmek ve gelebilecek olan tepkileri en aza indirmek amacyla, edebiyat dnyasnda popler romanlara byk oranda yer verildii grlmtr. Bu dnceler dnda devrin ok hareketli olan ortamnda kimi hususlarla ilgilenmemek ve kelerine ekilmek isteyen sanatlarn da popler ak romanlarna ya da popler tarih romanlara yneldikleri grlr. Snma ve maziye kama ihtiyac, insanlar bu tr eserleri yazmaya ve okumaya sevk etmitir. Popler roman, tm toplumlarn edebiyatlarnda mill bir ereve iinde beliren; geni kitleler iin ortak bir payda tekil eden; btnyle yazl kltre ve gelimi bask tekniklerine bal olan; dilindeki sadelik, okunmasndaki anlalrlk ve kolaylk nedeniyle ok abuk tketilebilen; insanlar bir ekim alannda tutarak onlara gnlk

430

hayatn uzanda bir dnya aabilen; kalc olamasa da kalcla giden yolu aralayan bir roman tr olarak tanmlanabilir. Popler romanlarn olay rgleri olduka basittir. Ayrntl ve katmanl bir anlatm yaps ile karlaamayacamz bu romanlar tek bir dzlemde ilerler. Konularn gerek hayattan alan popler romanlar, kskanlk, hrs, ak, intikam, zlem, ihanet gibi konulara sklkla yer verir. Eserlerde cinsellik, iddet ve merak unsurlarnn younlukla kullanld grlr. Popler romanlarn ahslar temel bir kahraman ve onun evresinde bulunan dier kahramanlardan oluur. Kimi zaman fantastik kahramanlarla da karlalabilir. ahslar genellikle tek ynldr. Okuyucuyu etkilemeyen ve gnlk hayatn skntlarndan onlar kurtaramayan kahramanlar, popler roman tketicileri tarafndan rabet grmezler. Romann temel kiisi eser boyunca maceradan maceraya koar ve okuyucusunu da bu maceralarna itirak ettirir. Popler romanlarn anlatclar genel olarak ben anlatc ve yazar anlatcdr. zellikle tarih romanlarda yazar anlatcnn sklkla kullanld grlr. Ak romanlarnda ve polisiye romanlarda ise ben anlatc daha baskn olabilmektedir. Kullanlan anlatclara bal olarak tercih edilen tekil bak as ve tanrsal bak alar da popler romanlarda kullanlan bak alardr. Popler romanlarda zaman unsuru olduka uzun ve kronolojik olarak kullanlr. Tm ayrntlar ile romanda yer alamayacak olan bu uzun zaman dilimi, popler romanlarda zamanla ilgili kimi kullanm hususiyetlerini belirlemitir. zetleme, zaman atlama, geriye dn gibi eitli anlatm tekniklerinden faydalanlarak oluturulan bu romanlarda, vaka zamannn tarih zemini ve vasflar hakknda da ipularna rastlanr. Popler romanlarda mekn olduka genitir. lkeler, ehirler ve mahalleler gibi geni coraf meknlar dnda doal evreye ait olan rmak, gl, da, deniz gibi unsurlar da romanlarda yer edinirler. mekn kurgular ise ok ayrntl olmamakla birlikte tasvirlerle aklanr. Popler romanlarn kurgularnda mektup, hatra defteri ve gnlk gibi unsurlarn sklkla yer edindii grlr. Edebiyatta katarsiste hizmet eden popler romanclar, inandrcl ve samimiyeti yksek olan bu trler araclyla okuyucularnn gvenini kazanrlar. Kurgusu genellikle zayf olan popler romanlarda, eserin konusuna gre

431

anlatm ekli belirlenir. Polisiye romanlarda merak ve bilmece unsuru yer edinirken, ak romanlarnda cinsellie dayanan, tarih romanlarda da tarih nitelikte bir kurgu oluturulur. Romanlar genellikle giri gelime ve sonu blmne uygun olarak yazlrlar. Popler romanclarn kullandklar anlatm teknikleri de eserlerinin yapsna uygun olarak belirlenir. Mektup, diyalog, radyo ve gazete haberleri, fermanlar, tutanaklar, zabtlar, zetleme, tasvir, ruh zmlemesi, leitmotiv kullanm anlatm teknikleri arasnda sklkla yer edinen balklardr. Popler romanlarn dil zelliklerinin banda sadelik gelir. Halka hitap eden ve retici olmay amalayan yazarlar, geni kitlelere hitap etme zorunluluu dolaysyla romanlarnda ortak bir dil kullanma abasndadrlar. Klie ve baya ifadeler, argo ve kaba szckler, deyimler ve ataszleri sklkla kullanlmakta ve hemen her romanda birbirinin tekrar olan ifadelere yer verilmektedir. Popler romanlarn slubu ise genel olarak sinematik ve fantastik bir zellik gsterir. Olduka gevek olan bu sluptan beklenen okuyucuya kendisini zahmetsizce amasdr. Okuyucu eseri ne kadar hzl ve yorulmadan okursa, popler romanc da amacna o lde yaklam olur. Popler romanlarn tematik yaplar, gnlk hayata ilikin olan her hususu kapsamaktadr. Sosyal meselelerin biraz daha dnda olan ve olaylar mmkn olduunca basitletirerek anlatma yolunu seen popler yazarlar, eserlerinde insana ait her trl temaya yer verdikleri gibi nadiren de olsa sosyal meseleler hakknda yorum yaparlar. zellikle tarih roman kurgularnda dn ve bugn arasnda balant kurulurken gemi ile halin karlatrlmas yaplmakta ve temalar daha fazla nem kazanmaktadr. Popler romanlar hakknda sylenmesi gerekenler bu kadarla snrl deildir. Andmz romanlarn karakteristik kimi zellikleri de vardr. Popler romanlarda klie sz ve olaylara sklkla rastlanr. Yazarlarn srekli olarak retmeleri ve okuyucularn da devaml olarak tketmeleri, bu eserlerin kalplam kimi anlatmlara ve olaylara yer vermeleri ile sonulanmaktadr. Popler romanlar kolay anlalr ve ak bir yapdadr. Okuyucudan bilgi birikimi istemeyen ve onu skmayan bu tr romanlar, genel olarak basit bir kurguya dayanmaktadr.

432

Belli bir anlat tekniine dayanan kurmaca yaplar olarak popler romanlar, insan ve evreni kendilerine has bak alar ile yorumlamaya almaktadrlar. Popler romanlarda okuyucu, elindeki metinden bir anlam karmaya zorlanmaz. nk bu romanlar, yapmcl metinler olarak deerlendirilmekte ve hafifletilmi bir ierik ile okuyucularna sunulmaktadr. Popler romanlar, kimi akademisyenler tarafndan trivial rnler olarak adlandrlmakta ve yaratclktan yoksun yazn olarak grlmektedir. Onlara gre bu romanlar, insanlara biimlendirilmi ve paketlenmi bir dnya sunmakta, kiileri gnlk hayatn endielerinden uzaklatrmaktadr. Salkl dnmeyi engelleyerek, kiileri yalan hazlarla oyalamaktadrlar. Popler romanlarn amalar arasnda halk elendirmek de vardr. Ancak bu elendirme kuru bir kahkaha veya zihin boaltma eylemi olarak deil, eiticilik ilevini de yklenen bir zellik olarak deerlendirilmektedir. nsanlarda okumaya dair bir merak ve istek de uyandran bu eserlerde elendirerek retmek hedeflenmitir. Popler romanlar daha ok kadnlar tarafndan okunmakta ve bu eserlerin kahramanlar da genel olarak kadnlardan seilmektedir. Kadnlar, sosyal hayat ierisindeki konumlarndan honut olmadklar ve aileleri tarafndan eitli basklara maruz kaldklar dnemlerde bu tr romanlara merak salmlar ve iinde bulunduklar dzene romanda grdkleri kahraman araclyla kar kmaya almlardr. Toplumsal yaam ierisinde kendilerine bir yer edinmek isteyen kadnlar, roman kahramanlarnn i, ak ve aile yaamlarn model semiler, onlar gibi davranmaya almlar ve gerek hayattaki yetersizliklerini roman kahraman olan kadnlarn kazanlaryla bastrmlardr. Popler romanlarn sinema ile de yakndan ilikili olduunu ve bu romanlarn sinemaya kaynaklk ettiini syleyebiliriz. Daha geni bir kitleye ulama imkn olan sinemalar, belirli bir dnemde younlukla popler edebiyatn rnlerini kullanmlardr. Popler roman yazarlar, eserlerinde birinci elden malzemeye yer vermeye almlar, mektup ve gnlk gibi zel belgeleri kullanmay okuyucularyla samimiyeti salamak noktasnda bir gereklilik olarak grmler ve inandrcl artrmak iin de gazete ya da radyo haberleri, tahrirler, mahkeme tutanaklar gibi belgelere mracaat etmilerdir.

433

Popler romanlar yazl kltrn rnleri olup; popler kltr sektr araclyla retilir ve datlrlar. Genellikle kr gayesi ile oluturulmu ve okuyucularn bu eserleri tketmesini salamak iin cinsellik ve iddet gibi unsurlar kullanmlardr. Tefrika tr ile yaygnlk kazanan bu romanlar okuyucunun merak, yazarn da kr arayn tatmin etmilerdir. Popler romanlarn etkileri olduka hafif ve geici olmakta ve genellikle ikinci bir defa okunmamaktadrlar. Belli bir birikim ve dikkat istemedikleri iin okuyucu bu tr romanlar ksa bir srede okuyabilmekte, dikkati dalmadan konuya eilebilmektedir. Popler romanlar devrin egemen ideolojilerine gre de bir ekil kazanarak okuyucusunu yeni dzenlere altrabilmekte ya da mevcut dzene bakaldry ynlendirebilmektedir. Romanslarn bir devam olarak deerlendirilebilen popler romanlar, gndelik hayatn konularna yer verdikleri gibi fantastik kimi unsurlar da bnyelerinde kullanabilmektedirler. Konulara olan yaklamlarnda da romanslarn karakterini tamaktadrlar. Yani iyi ve ktler, gzel ve irkinler en u noktalarda deerlendirilmekte; orta derecedeki hibir kahramana ya da duyguya bu eserlerde yer verilmemektedir. Seriler veya diziler eklinde yazlabilen popler romanlar, kuaklar ve nesillerle ifade edilebilen bir ahs kadrosuna da yer verebilirler. Popler roman yazarlar mkemmeliyeti olmadklar iin, eserlerde sklkla kurgu yanllarna ve tekrarlarna rastlanr. Popler romanlar eitli biimlerde snflandrlmakta ve blnmektedir. Bu almada incelenen balklardan biri popler tarih romanlardr. Tarih roman, balangc ve sonucu itibariyle gemi bir zamann ierisinde kalm bir hadiseyi konu edinen ve yazarn renme yoluyla edindii bilgileri, gerein yeniden inasn salayacak biimde kurgulamasna msaade veren bir anlat olarak deerlendirebiliriz. Trk milleti olduka zengin bir tarihe sahiptir ve sanatlar bu zengin kayna hemen hemen her alandaki eserlerinde kullanmlardr. Tarih, yazarlarmz tarafndan bitip tkenmek bilmeyen bir kaynak olarak deerlendirilmektedir. Trk edebiyatnn ilk dnemlerinden itibaren destanlar ve efsaneler vastasyla tarih anlatlara da konu olmutur.

434

Dnyada romantizm akm ile grlmeye balanan ve ulusuluk hareketlerinin paralelinde bulunan tarih roman, millet olma uurunu zihinlere yerletirmek ve yaanlan gnlerin skntsndan gemiin kahramanlkla dolu sayfalarna snabilmek noktasnda yazarlar tarafndan tercih edilmitir. 19. yzylda tarih sosyal bir bilim olma yoluna girmi ve anlatlara dayanan yapsndan belgelere ve objektiflie yaslanarak syrlmtr. Carra kadar, bilim olma mcadelesini veren tarih, Carr ile birlikte bir yorum olma zellii kazanmtr. lk kez postmodern dnemde tarihin de bir kurgu olduu ve tarihinin satr aralarn romancnn doldurabilecei dncesi yaygnlk kazanmtr. Buna gre tarih roman kurgunun kurgusu olarak grlm ve bilim adamnn ellerinde souk bir alglamaya mahkm olan tarih, romanclarn katklaryla daha anlalr hale gelmitir. Tarih romanlar gemi dnemlere sevgi uyandrmaya alarak insanlarda kolektif bir bilin oluturmak, tarih bir devri konu edinerek bu devrin arka plan hakknda okuyucuyu aydnlatmaya almak, bir dnemin tarih dokusunu okuyuculara tamak, nostaljik bir duyarll yanstmak, tarihe kar bir merak uyandrmak ve tarihi sevdirmek gibi eitli fonksiyonlar yklenmektedir. Tarih roman dnya edebiyatnda ilk olarak Walter Scottun Waverleyi ile balar. Trk edebiyatnda ise Tanzimat devrinde grlen romantik slubun neticesi olarak popler bir mahiyet kazanr ve bu dnemde popler tarih romanlarn ilk rneklerini grrz. Yazarlarn eski Trk hikyelerinden ve meddah geleneinden etkilenerek yazdklar bu romanlar, bu kaynaklarn etkisiyle sk sk ansiklopedik bilgilerle ve sohbet havas tayan hitaplarla kesilmi; bu husus popler tarih romanlarn bir karakteri olmutur. Yazar romanda anlattklarn dipnotlarda sunulan bilgilerle desteklemi ve anlattklarnn gerekliini savunmutur. Popler tarih romanlar hamas ve destan bir slupla kaleme alnm; okuyucu yapay bir dnyada kendisini tatmin etmeye balamtr. nsanlar her dnemde tarihe ve tarihin yol gstericiliine ihtiya duymutur. Onu kuru ve souk bir bilim olmaktan kararak, ete kemie brndren tarih romanlar da gerek insanlarn gemie olan zlemleri, gerek eski dnemlerin gizemlerini zmek ihtiyac ve gerekse kiilerin kklerine olan dknlkleri nedeniyle olduka geni bir okuyucu kitlesine seslenmeyi baarm, Trk edebiyatnda en ok okunan roman balklarndan biri olmutur.

435

Tarih romann anlalabilmesi iin baz konularn aratrlmas gerekmektedir. Bunlardan ilki tarih ve roman arasndaki ilikidir. Tarih, gemite kalan olaylarn bilgisidir. nceleri bir anlat geleneinin ierisinde yer alan tarih, zamanla bir bilim olma noktasna tanmtr. Resm bir tarih sylemi oluturulduktan sonra, aydnlatlmas gereken pek ok husus darda braklm ve szl tarih ad verilen alandan toplanan bilgilerin byk bir ounluu oluturulan bilimsel erevede kullanlmamtr. Romanc sonradan rendii bir tarih devir hakknda szl tarihin kimi verilerine bavurduktan ve bilimsel kaynaklar da taradktan sonra muhayyilesini kullanp baz karakterler ve olaylar planlayarak, bunlar arasnda eitli ilikiler kurar. Aslnda bir sanat eseri olmakla birlikte tarih roman hem alternatif bir tarih yorumu olur hem de tarihi sevdirmek ve daha anlalr hale getirmek gibi grevler stlenir. Tarih roman hususunda incelenmesi gereken noktalardan ikincisi bilimsel tarih bilgilerinin kullanlmasnn tarih roman nasl etkilediidir. Edebiyat, kendisine has gereklii olan ve bu gereklii yceltmekle ykml bir sanat olarak bilimsel gereklere sk skya bal olmak zorunda deildir. Romancnn hayal gcnn dayand her noktada edeb bir gereklikten sz edilebilir. Ancak tarih romanlarda yazarn hayal gcn ok fazla iletebilmesine olanak yoktur. Gerek bir olay ve kiilii eserlerinde konu edinen tarih romanclar, halkn hafzasnda yerlemi olan imajlara zarar vermemek ve tarihi tahrif etmemekle ykmldr. Yazarlarn amac belli bir birikim salamak ve tarihi sevdirmekten ibarettir. Postmodernizmin rnekleri verilinceye kadar yazarlarmz, anlattklarnn doruluklarna okuyucularn inandrmaya almlar, verdikleri kaynaklar ve tarihi anlatan eserlerden aldklar paralarla da doruluklarn ispatlama yoluna girmilerdir. Eserlerin kurgusu zayflayarak edeb deerleri dm olsa da eiticilik amalarn gerekletirebilmilerdir. Tarih romanc, tarih bilgilerinden yararlanmal ancak eserini bir tarih ansiklopedisi konumuna da getirmemelidir. nc husus yazarlarn popler tarih romanlar ile neler amaladklardr ki bu konuda belirtilmesi gereken ilk madde mill bir hafza oluturma abasdr. Gemiini tanyan ve ondan ders karmasn bilen bir millet, hatalarn en aza indirecek ve ortak hafzada ok taze tutulan kimi hususlar, lkenin kaderinde belirleyici olacaktr. Tarihine bal, gemiini sayan, geleceine gvenen bir toplum oluturmak yazarlarn popler tarih romanlarla amaladklar ikinci husustur. Herkes sustuu zaman konumay iar

436

edinmesi gereken tarih romanc, toplumu iin ynlendirici olacak ve toplumsal saln korunmasnda etkin bir rol oynayacaktr. Popler tarih romanlarn kurgu dnyas anlmas gereken bir dier husustur. Tarihi, eline geen malzemeyi kendi dnce yapsna, eitimine ve geleneklerine gre seer; tasnifledii malzemeyi zihninde kurduu bir plana gre yorumlar. Bylelikle tarih, kurmaca bir metin olarak karmza kar. Tarih romanlar ise kurgunun kurgusudurlar. Romanclar, tarihinin bo brakt insan unsurunu eitli biimlerde tamamlarlar ve sevgi, ak, kskanlk, nefret, intikam gibi insana has duygularn, tarihe, roman vesilesiyle yerlemesini salarlar. Yazar, herkesin bildii bir tarihsel gereklik ile okuyucunun karsna karken, hem tarihi ekici klmak hem de tarihi daha anlalr hale getirmek noktasnda kurguya bavurur. ou zaman hayranlk ile baktmz ve artk karlama imknmzn olmadn bildiimiz tarih ahsiyetler, roman kurgusu ierisinde canl birer kiilik olarak grnrler. Kurgu ierisine yerletirilen eitli anlatm teknikleri ile de roman tarih anlaty bir sanat eseri haline getirirler. Kurgu sayesinde tarih romanlar. Estetik bir gaye ile yazlan tarih romanlarla popler tarih romanlar arasnda da anlmas gereken farklar vardr. Popler tarih romanlar, genellikle tefrika olarak yaynlanmalar; kurgu ierisinde entrik unsurlara sklkla yer vermeleri, cinsellik ve iddet sahnelerine ynelmeleri; diyaloglarnda, dil ve slup zelliklerinde olduka sade bir anlaytan yana olmalar; dipnot sistemini ve sohbet havasn kullanmalar gibi sebeplerle estetik tarih romanlardan ayrlrlar. Edebiyatmzda tarih romanlarn sklkla kullanld kimi dnemler vardr. Genel olarak toplumlarda gemie zlemle aklanan ve bunalm dnemleri olarak adlandrlan toplumsal deiim zamanlarnda sklkla grlen tarih romanlar, dzenin deitii ve sosyal bir sarsntnn balad hemen her zamanda edebiyat dnyasnda yer edinmilerdir. Bahsetmemiz gereken bir dier husus da popler tarih romanlarn destanlarla olan ilikileridir. En eski alardan bugne uzanan yaps ile destanlar, Trk edebiyatnda olduka nemli bir yere sahiptir. Szl dnemlerin rn olan ve bir toplumun medeniyete ait deiimlerini her ynyle konu edinen destanlar, modern zamanlarda yerlerini tarih romanlara brakmlardr. Kimi ara trlerin balaycl dorultusunda gelien bir izgiye paralel olarak destanlar, yaananlar halka unutturmamak ve olaylar

437

canl tutmak iin oluturulurken tarih romanclarn da ayn gayeye hizmet ettiklerini grrz. Olay rgleri, ahslar, anlatclar, zaman ve mekn unsurlar, slup ve temalar gibi pek ok noktada benzerlik gsteren destan ve popler tarih roman, ilkel ve modern zamanlarn nemli anlatlarndan olup; bugn destanlar, tarih romanlarn bnyesinde hayatiyetlerini nesir biiminde devam ettirmektedirler. Popler tarih romanlar, ele aldklar dnemlere gre u ekilde snflandrlabilirler: I. slamiyet ncesi Trk tarihini konu edinen romanlar II. Trk- slam tarihinin ilk dnemlerini konu edinen romanlar III. Osmanl tarihini konu edinen romanlar IV. Osmanl Devletinin ykln, Mill Mcadele ve Cumhuriyetin ilk yllarn konu edinen romanlar. M. Turhan Tan (18851939), Trk edebiyatnda popler tarih roman yazar olarak tannan Sivasl bir ailenin ocuu olarak Diyarbakrda dnyaya gelmitir. alkantl hayat boyunca edebiyattan hi vazgememi ve asl nn Ahmet Refik Altnay izgisinde yazd popler tarih romanlar ile kazanmtr. M. Turhan Tan, tarih romanlarn bilgi ve muhayyile cepheleri eit olarak yrtld takdirde baarl olacan savunur ve sanatn bu ynde kurmaya alr. Halka okumay ve tarihi sevdirmek, bir taraftan da maddi geimini salayabilmek amacyla yneldii tarih romanlar, onu devri iinde nemli bir yere tamtr. Cumhuriyet devri popler tarih romancl olduka hzl bir biimde gelimitir. 1923 ylndan 1940l yllara kadar Trk Tarih Tezi dorultusunda eserler verilmi ve 1935ten sonra Osmanl tarihine nostaljik bir dn balamtr. 1940l yllarda, II. Dnya Savann verdii imknszlklar ve ruhsal durumlarda meydana gelen knt nedeniyle tarih roman yazmnda bir duraklama grlmektedir. 1950li yllardan itibaren tarih romanlarda siyasal olaylara bal olarak bir gelime balar. Destan geleneinin bir devam gibi grlen tarih romanlarda, gemiin anl sayfalarna ve yiitliklerine yneli balar. 1960larn ikinci yarsndan itibaren Kozanolu, zde, Yeim, Tlbenti gibi popler tarih romanclar ile tarih roman tr olduka yaygnlamtr.

438

1970li yllar ierisinde bu romanlar hzlarn kaybetmilerdir. 1980lerde ncelikle popler tarih romanlar ve sanatsal romanlarn yazlmaya devam edildiinden bahsedebiliriz. Ayrca 1980ler tarih romanda deiimin de balad dnemler olmutur. Bu yllar tarihin bir pop tarih haline dnt ve znde byk deimeler yaad yllar olmutur. 1990larda tarih, moda bir kavram olarak hayatlara girmi ve bu dnemde yazlan tarih romanlarda da saray hayat, eski Msr gizemleri, tapnak hazineleri gibi konular ilenmitir. 2000li yllara gelindiinde, toplumsal hayatta meydana gelen deiimler ve etnik araylar nedeniyle tarih roman yazmnda bir patlama meydana gelmitir. eitli alanlara kayan tarih merak, farkl cephelerde farkl eserlerin yazlmasn salamtr. M. Turhan Tan, konularn genel olarak Osmanl tarihinden almakla birlikte, Dou Trkleri ile ilgili romanlar da kaleme almtr. Yazarn Trk- slam tarihinin balangcn konu alan tek eseri Cengiz Handr. Osmanl tarihinin ilk devirlerini konu alan roman Orhan Gazi dneminin ilendii Gnlden Gnledir. Bu dnemi konu edinen ikinci eser, I. Murat devri kahramanlklarnn anlatld Krallar Avlayan Trk adl romandr. Yazarn, Yldrm Beyazt devrini ileyen roman Timurlenktir. Ykseli devri ile ilgili romanlarnn ikisi Fatih Sultan Mehmet devrine ait eserlerdir. Akndan Akna ve Cem Sultan, Fatih devrinin romanlardr. Kanuni Sultan Sleyman devrini tm ayrntlaryla Hurrem Sultan romannda grrz. Hint Denizlerinde Trkler, denizcilik tarihi ile ilgili olup, yazarn bu konuda yazd tek eseri olmas nedeniyle nemlidir. III. Murat devrini ileyen Safiye Sultan adl roman ile yazar, 16. yzyl Osmanl tarihinin son dnemini ilemitir. 17. yzyl I. Ahmet devri ile incelemeye balayan yazar, bu dnemi Osmanl Trkesi ile kaleme ald Cehennemden Selam isimli eseriyle anlatr. 17. yzyln konu edildii ikinci roman Osmanl Rasputini Cinci Hoca adn tar I. brahim devrini anlatan roman akllara durgunluk verecek bir biimde saray hayatnn bozukluundan sz eder. 17. yzyln son dnemlerini konu edinen Viyana Dn adl roman IV. Mehmet devrini iler. 18. yzyl Devrilen Kazan ile rnekleyen yazar, bu romanda II. Mahmut devrinde kaldrlan Yenieri Ocan anlatr.

439

Eserlerinde arlkl olarak Osmanl tarihini konu edinen yazar, popler tarih romann hemen her zelliini yanstmay baarm ve bu alanda kabul grmtr. Romanlarnda mazi olmu bir devri konu edinen yazar, muhayyilesini de kullanarak eserini oluturmu ve daha nce belirlediimiz tarih roman tekniini kullanmtr. Tann kahramanlar, destan kahramanlarna benzemektedir. Para sevmeyen ve tok gzl olan bu kahramanlarn en nemli hazineleri bklmez bir bilek ve ylmaz bir yrektir. Tm kahramanlar vatanlarna hizmet gayesi gderler ve yanl giden dzene dur diyebilecek yreklilii gsterirler. Her zaman drst ve gvenilir olan bu kahramanlar, kimi romanlarda yerlerini oullarna ve hatta torunlarna brakabilirler. Nesil devamll Tann romanlarnda sklkla grlmektedir. Ya kk olan kahramanlar da (Sevindik, Mustafa, Kr Mahmut, Kk Kara Mehmet) cesaretleri, simalarndaki gzellik ve zeklar ile gz doldurmakta ve cesur, korkusuz, tamahsz, yiit kiiler olarak, adeta okuyucunun elinde yetimektedirler. Trklk misyonuyla Avrupallara kar sava veren ve hilal salip atmasn rnekleyen Trk kahramanlar romanlarn geneline hkimdir. Romanlarn hemen hepsinde yazar anlatc ve tanrsal bak as kullanlmtr. Tan, romanlarnda bir anlatc olarak devaml varln hissettirmi ve yorumlarn aklkla vermitir. Kahramanlarna kar duygularn netlikle ifade etmi ve onlar hakkndaki kanaatlerini okuyucularna vermekten ekinmemitir. Romanlarda zaman unsuru olduka uzun tutulmu, kimi tekniklerle vaka zaman daraltlm veya geniletilmitir. Eski dnemlere sklkla telmihlerde bulunulmu, Savc Bey Davas, Gen Osman Vakas, Harun Reit ile kardei Abbase Sultann yaantlar, Yavuz Sultan Selimin saltanat II. Beyazttan al, hemen her romanda okuyucunun karsna kmaktadr. Yazar, romanlarnda mekn unsuru da tarih romann bir gereklilii olarak olduka geni tutulmutur. Genellikle d mekn unsuruna yer verilmi ve i mekn tasvirlerle kurgulanmtr. Yazarn romanlarnda kurgu ve kompozisyon popler tarih roman zelliklerine uygun olarak geliir. Tefrika slubunun hkim olduu romanlarda yazar, sz fazlaca uzatr ve sklkla aralara girerek okuyucusuna deiik konularda bilgiler verir. Tarih kurguya

440

bal olan romanlar, giri gelime ve sonu blmlerine uygun olarak kaleme alnmlardr. Yazar romanlarnda mektup, ferman, tarih belge gibi birinci elden malzemeleri kullanm, anlattklarn eitli tarih kitaplaryla desteklemitir. Tasvirlere ve diyaloglara yazarn sklkla yer verdii grlr. Tann romanlarnda dil olduka sade tutulmu ve halk kltrne yaslanan dil zellikleri romanlarn geneline hkim olmutur. Ancak yazar, kahramanlarn ait olduklar evreye gre konuturmak noktasnda yetersizdir. slubu sadedir ve genel olarak sinematiktir. Romanlarn temalar da tarih roman konularna uygun olarak belirlenmitir. M. Turhan Tan, popler tarih roman trnn gelimesinde ve tarihin sevdirilmesinde emei geen bir yazardr ve eserlerinde bu tr rneklemitir.

441

KAYNAKA 1. ncelenen Eserler

M. Turhan; Cehennemden Selam, ktisat Matbaas, stanbul 1928. M. Turhan; Gnlden Gnle, Agh Sabri Kitaphanesi, stanbul 1931. Tan, M. Turhan; Akndan Akna, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1936. Tan, M. Turhan; Cem Sultan, Remzi Kitabevi, stanbul 1948. Tan, M. Turhan; Cengiz Han, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962. Tan, M. Turhan; Devrilen Kazan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. Tan, M. Turhan; Hint Denizlerinde Trkler, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. Tan, M. Turhan; Hurrem Sultan, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937. Tan, M. Turhan; Krallar Avlayan Trk, Yksel Yaynevi, stanbul 1944. Tan, M. Turhan; Osmanl Rasputini Cinci Hoca, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul 1962. Tan, M. Turhan; Safiye Sultan, Kanaat Kitabevi, stanbul 1939. Tan, M. Turhan; Timurlenk, stanbul Matbaaclk ve Neriyat, stanbul 1935. Tan, M. Turhan; Viyana Dn, Cumhuriyet Gazete ve Matbaas, stanbul 1937.

442

2. Faydalanlan Dier Kaynaklar Abadan, Nermin; 1969 Seimlerinin deolojisi, Halklk,

Poplizm, Cumhuriyet, 11 Austos 1969. Abisel, Nilgn; Trk Sinemas zerine Yazlar, Phoenix, Ankara 2005. Akay, Ali; Gndelik Yaamn Kltr: Popler Kltr, Varlk Dergisi, S.1012, Ocak 1992, s.1112. Aksoy, Ekrem; Roman Kavram ve ada Fransz Roman, ada Trk Edebiyatna Eletirel (yay. Bir haz. Bak/Nevin nberk Armaan,

Mehmet lmez), Simurg Yaynlar, Ankara 1997. Aksoy, Nazan; Trk Romannda Yeniliki Yneliler, ada Trk Yazn, (haz.: Zehra Yaynlar , stanbul 2001. Akta, erif; Osman 2003. Akta, erif; Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Gndz; Yazl ve Szl Anlatm pirolu), Adam

Kompozisyon Sanat, Aka Yaynlar, Ankara

Aka Yaynlar, Ankara 2005. Akyz, Kenan; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri 1860 1923, nklp Kitabevi, stanbul 1995. Alderson, Anthony Dolphin; Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, (ev.

efaettin Severcan), (yay. haz. Mustafa Armaan), Yeni afak Yaynlar, stanbul 1999. Alkan, Ahmet Turan; Herkesin Osmanls Kendine, Cogito/

Osmanllar zel Says, Yap Kredi Yaynlar,

443

S.19, Yaz, stanbul 1999, s.225231. Althusser, Louis; deoloji ve Devletin stanbul 1994. Altnay, Ahmet Refik; Kadnlar Saltanat, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Ankara 2005. And, M. Fatih; Ara Nesil airi Mehmet Cell/ Hayat Grleri iirleri, Alfa Yaynlar, stanbul 1995. And, M. Fatih; nsan Toplum Edebiyat, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1995. Argunah, Hlya; Tarih Roman ve Devir Roman Terimleri zerine (9. Mill Trkoloji Kongresi, stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, 15 19 Eyll 1997), Bildiri, stanbul 1519 Eyll 1997. Argunah, Hlya; Tarih Romanda Post-Modern Araylar, lm Aratrmalar, S. 14, 2002a, s.1727. Argunah, Hlya; Tarihi Romann Ykselii , Hece Dergisi/Trk Roman zel Says, Yl:6, S. 65/66/67, Mays/Haziran/Temmuz 2002b. Argunah, Hlya; Tarihleen Roman, Romanlaan Tarih (Tarihi Roman ve Romanda Tarih Sempozyumu, 19 Eyll 2003, stanbul), Bildiriler, 9 Eyll 2003. Argunah, Hlya Eraydn; Trk Edebiyatnda Tarih Roman (Trk Tarihiyle lgili), Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1990. Armaan, Mustafa; Tarih ve Romann Grnmez Akrabal, Yamur Dergisi, Yl:2, S.7, Nisan, Mays, Haziran 2000, s.79. Ate, Nihat; k Romanlar, Papirs Yaynlar, 2003. stanbul deolojik Aygtlar, (ev.:

Yusuf Alp/ Mahmut zk), letiim Yaynlar,

444

Atiker, Erhan;

Modernizm ve Kitle Toplumu, Vadi Yaynlar, Ankara 1998.

Aygn, zcan;

Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz, Doktora Tezi, Trakya niversitesi, Edirne 2002.

Aymaz, Gksel;

Popler Gerilim, Yenihayat Yaynlar, 2004.

stanbul

Ayta, Grsel;

Edebiyat

Yazlar

III,

Gndoan

Yaynlar,

Ankara 1995. Ayta, Grsel; Ayta, Gyasettin; Genel Edebiyat Bilimi, Say, stanbul 2003. Tanzimatta Tiyatro Edebiyat Tarihi, Aka

Yaynlar, Ankara 2002. Aytr, nal; Destandan Romana, Gndoan Edebiyat Dergisi, S. 16, Gz 1995, s.107120. Bakrcolu, N. Ziya; Balangcndan Gnmze Trk Roman, tken Yaynlar, stanbul 2002. Baltacolu, smayl Hakk; Trke Doru, Yeni Adam Yaynlar, stanbul 1943. Barthes, Roland; Yaznn Sfr Derecesi, (ev.: Tahsin Ycel), Metis Eletiri, stanbul 2003. Bagz, lhan; Folklorun Beinci levi, Folkloristik: Prof. Dr. Umay Gnay Armaan, (haz.: . obanolu M. zarslan), Ankara Diyanet Vakf Matbaas, 1996, s.1-5. Baudrillard, Jean; Tketim Toplumu, (ev.: Hazal Deliceayl, Ferda Keskin), Ayrnt Yaynlar, stanbul 1997. Baudrillard, Jean; Sessiz Ynlarn Glgesinde Toplumsaln Sonu, (ev.: Ouz Adanr), Dou Bat Yaynlar, Ankara 2003.

445

Baydar, Oya;

Roman Toplumsal Zaman inde nsan Anlatr, Toplumsal Tarih Dergisi, Say 108, Aralk 2002, s.6265.

Bayraktutan, Yusuf;

Trk Fikir Tarihinde Modernleme Milliyetilik ve Trk Ocaklar (19121931), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1996.

Bekirolu, Nazan;

Solgun

Bir

Gl

Oluyor

Dokununca: maj, Dergh

Edebiyatmzda Gzide Sabri Dergisi, S.24, ubat 1992, s.810. Bekirolu, Nazan;

Romantik Bir Viyana Yazn, Dergh Dergisi, S.57, Kasm 1994, s.1,811.

Belge, Murat;

Tarihten Gncellie, letiim Yaynlar, stanbul 1997.

Benjamin, Walter;

Pasajlar, (ev.: Ahmet Cemal), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995.

Berkes, Niyazi;

Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, Adam Yaynlar, stanbul 1985.

Berlin, Isaiah;

Romantikliin Kkleri, (haz.: Henry Hardy), (ev.: Mete Tunay), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2004.

Birinci, Ali;

Tarih Yolunda Yakn Maznin Siyas ve Fikr Ahvli, Dergh Yaynlar, stanbul 2001.

Bocock, Robert;

Tketim, ( ev.: rem Kutluk), Dost Yaynevi, Ankara 1997.

Bon, Gustave Le;

Kitleler Psikolojisi, (ev.: Yunus Ender), Hayat Yaynlar, stanbul 1997.

Boratav, Pertev Naili;

Folklor ve Edebiyat 1, Adam Yaynlar, stanbul 1991a.

446

Boratav, Pertev Naili;

Folklor ve Edebiyat 2, Adam Yaynlar, stanbul 1991b.

Boratav, Pertev Naili;

100

Soruda

Trk

Halk

Edebiyat,

Gerek

Yaynevi, stanbul 2000. Bottomore, Tom; Frankfurt Okulu, (ev.: Ahmet idem), Ara Yaynclk, stanbul 1989. Bottomore, T.B.; Sekinler ve Toplum, Gndoan Yaynlar, (ev.: Erol Mutlu), Ankara 1997. Bourneur, Roland; Ral Quellet; Roman Dnyas ve ncelenmesi, (ev.: Hseyin Gm), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1989. Boynukara, Hasan; Modern Eletiri Terimleri, Yznc Yl

niversitesi Yaynlar, Van 1993. Cantek, Levent; Trkiyede izgi Roman, stanbul 2002. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 14, Beinci Bask, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005. Cumhuriyet Gazetesi, aan, Kenan; Onaltnc Yl, Say: 5612, 26 Birinciknun 1939. Popler Kltr ve Sanat, Altnkre Yaynlar, Ankara 2003. elik, S. Dilek Yaln; Yeni Tarihselcilik Kuram ve Trk Edebiyatnda Postmodern Tarih Romanlar, Aka Yaynlar, Ankara 2005. elik, Yakup; Tarih ve Tarih Roman Arasndaki liki Tarih Romanda Kiiler, Bilig Dergisi, Say 22, Yaz 2002, s.4967. eri, Bahriye; Cumhuriyet Romannda Osmanl Tarihinin letiim Yaynlar,

Kurgulan, Tarih ve Toplum Dergisi, S. 198, Cilt 33, Haziran 2000, s.1926.

447

etili, smail;

Metin Tahlillerine Giri 2, Hikye-Roman-Tiyatro, Aka Yaynlar, Ankara 2004.

Demir, Yavuz;

lk

Dnem

Trk

Hikyelerinde

Anlatclar

Tipolojisi, Aka Yaynlar, Ankara 1995. Dino, Gzin; Tanzimattan 1954. Doan, smail; Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Sonra Edebiyatta Gerekilie

Doru, Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara

Yaynclk, stanbul 2000. Doan, Mehmet Can; Tarih Romann Dinamikleri ve Son On Be Yln Tarih Romanlar, Trk Yurdu, Say 153 154, Mays Haziran 2000, s.140157. Doan, Mehmet H.; ann Tan Olmak, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1993. Doan erife; Bir Aratrma Problemi Olarak Kitle Yazn Trk Dili Dergisi, S. 525, Eyll 1995, 10151023 Dorbek, Metin; Poplizm: Kavramsal Bir zmleme Denemesi, Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi, Bursa 1986. Dural, Baran; Edebiyatmzn vey Evlad Tarihi Roman, Bizim Gergef Yaynlar, stanbul 1991. Eagleton, Terry; Eletiri ve deoloji, (ev: Esen Tarm, Serhat

ztopba) letiim Yaynlar, stanbul 1985. Eco, Umberto; Elin, kr; Ak Yapt, Can Yaynlar, stanbul 2001. Halk Edebiyatna Giri, Aka Yaynlar, Ankara 2000. Emir, smet Yazc; Kitle 2003. letiiminde maj, m Yaynlar, stanbul

448

Engels, Friedrich;

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, (ev.: Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara 1990.

Enginn, nci;

Bir Snak Olarak Kitap ve Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 2001.

Enginn, nci;

Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul 2002.

Ercilasun, Bilge;

Yeni Trk Edebiyat zerine Aka Yaynlar, Ankara 1997.

ncelemeler 1,

Erdoan, rfan;

Popler Kltr: Kltr Alannda Egemenlik ve Mcadele , 52. Popler Kltr ve ktidar, (der.: Nazife Gngr), Vadi Yaynlar, Ankara 1999, 18-

Erdoan, rfan;

Korkmaz Alemdar; Popler Kltr ve letiim, Erk Yaynlar, Ankara 2005.

Ertem, Sadri;

Tarihsel Roman, Roman Anlay, (dz.: Baha Drder), Remzi Kitabevi, stanbul 1971.

Erturul, zlem Tez;

Belki de Hi Roman Olmad in Osmanly Anlayamadk, Kltr Dnyas, Say 19, Aralk 1998, s.2829.

Esad Efendi;

ss-i Zafer (Yenieriliin Kaldrlmasna Dair), (haz.: Mehmet Arslan), Kitabevi Yaynlar, stanbul 2005.

Evans, Richard J.;

Tarihin Savunusu, (ev. Uygur Kocabaolu), mge Kitabevi, Ankara 1999.

Evin, Ahmet .;

Trk Romannn Kkenleri ve Geliimi, (ev. Osman Aknhay), Agora Kitapl, stanbul 2004.

Fiske, John;

Popler Kltr Anlamak, (ev. Sleyman rvan), Ark Yaynlar, Ankara 1999.

449

Finn, Robert P. ;

Trk Roman, (ev. Tomris Uyar), Agora Kitapl, stanbul 2003.

Forster, E. M.;

Roman

Sanat,

(ev.:

nal

Aytr),

Adam

Yaynlar, stanbul 2001. F.O.; Cem Sultan ve Kadn Avcs Kitaplar Arasnda, Cumhuriyet, nr. 2590, 6 Mays 1934, s.4. Gans, Herbert J.; Popler Kltr ve Yksek Kltr, (ev.; Emine Onaran ncirliolu), Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005. Gezgin, Hakk Sha; Girgin, Atilla; Edeb Portreler, tken Yaynlar, stanbul 2005. Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, nklp Kitabevi, stanbul 2001. Gebakan, Turgut; Tarihsel Roman zerine, Aka Yaynlar,

Ankara 2004. Gkalp Ziya, Glerman, Adnan; Roman, Cumhuriyet, 28 Eyll 1924. Mill Kltrn Korunmasnda Mill Tarih

Eitimi, Trk Yurdu Dergisi, S. 131, Temmuz 1998, s. 1417. Gm, Semih; Gndz, Osman; Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul 1991. Merutiyet Romannda Yap ve Tema I, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1997. Gndz Osman; Merutiyet Romannda Yap ve Tema II, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1997. Gne, Sadk; Medya ve Kltr Sessiz Ynlarn Kltrel ntihar, Vadi Yaynlar, Ankara 2001. Gngr, Erol; Dnden Bugnden Tarih-Kltr-Milliyetilik,

tken Yaynlar, stanbul 1987.

450

Gngr, Nazife;

Popler Kltr kmaz Popler Kltr ve ktidar, (der.: Nazife Gngr), Vadi Yaynlar, Ankara 1999, s.9-17.

Grbilek, Nurdan; Grpnar, Hseyin Rahmi;

Vitrinde Yaamak, Metis Yaynlar, stanbul 2001. Sanat ve Edebiyat, (der. Abdullah Tanrnnkulu), Oul Yaynlar, Ankara 1972.

Gven, Bozkurt;

Kltr Konusu ve Sorunlarmz, Remzi Kitabevi, stanbul 1985.

Halkn, Leon E.;

Tarih Tenkidinin Unsurlar, (ev. Bahaeddin Yediyldz), Ankara 1989. Trk Tarih Kurumu Yaynlar,

Hanerliolu, Orhan; Hebdge, Dick;

Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1989, Genlik ve Altkltrleri, (ev.: Esen Tarm), letiim Yaynlar, stanbul 1988.

Ik, hsan;

Trkiye Yazarlar Ansiklopedisi, Cilt 3, Elvan Yaynlar, Ankara 2004.

brayev, akir;

Destann Yaps, (akt. Ali Abbas nar), Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1998.

dil, A. Mmtaz;

Sinemann Edebiyattan Trtkladklar, Edebiyat Eletiri, S.67, 1994, s.7378.

leri, Selim;

Trk Romanndan Altn Sayfalar, Doan Kitap, stanbul 2001.

nal, bnl-Emin Mahmud Kemal; Son Asr Trk airleri, Cilt IV, (haz.: brahim Babu), Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2002. slam Ansiklopedisi, Tarih Maddesi, Cilt 11, Mill Eitim Basmevi, Eskiehir 1997, s.777799.

451

Kahraman, Hasan Blent;

Kitle Kltr Kitlelerin Afyonu, Agora Yaynlar, stanbul 2003.

Kandemir;

M. Turhan Tan Anlatyor, Yedi Gn, 26 Mays 1937, s. 79.

Kantarcolu, Sevim; Kaplan, Mehmet;

Modernizm, Aka Yaynlar, stanbul 2004. Yeni Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3 Tip Tahlilleri, Dergh Yaynlar, stanbul 1996.

Kaplan, Mehmet;

Edebiyatmzn stanbul 1998.

inden,

Dergh

Yaynlar,

Kaplan, Mehmet; Kaplan, Mehmet;

Sevgi ve lim, Dergh Yaynlar, stanbul 2002. nci Enginn, Zeynep Kerman ve Dierleri; Atatrk Devri Trk Edebiyat I, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992.

Karal, Enver Ziya;

Osmanl Tarihi, Cilt V, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988.

Karamanlolu, Dervi;

Turhan Tann Maskesini Gn, 6 Mays 1939, s. 3638.

ndiriyorum! Yedi

Karata, Turan;

Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, Aka Yaynlar, Ankara 2004

Kasr, Hasan Ali; Kavcar, Cahit;

Kltr Bilinci, Denge Yaynlar, stanbul 1993. Edebiyat ve Eitim, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, No:119, Ankara 1982.

Kaya, Muharrem;

Trk Romannda Destan Etkisi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2004.

Kayal, Kurtulu;

Trkiyede Tarihsel Roman Ya Da Tarihe Duygusal Bakmak, Argos Dergisi, No.:3, Kasm 1988, s.166-169.

452

Kerpeten, Recep;

Poplerleen Tarihi Romanclk ve Getirdikleri; Yamur Dergisi, Say 22, Ocak ubat Mart 2004.

Kzlelik, Sezgin;

Frankfurt Okulu (Eletirel Teori), An Yaynclk, Ankara 2000.

Komisyon,

Tanzimat I-II , Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1999.

Korkmaz, Zeynep;

Ahmet B. Ercilasun; Mehmet Akaln ve Dierleri; Trk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yarg Yaynevi, Ankara 2003.

Kker, Levent;

Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, letiim Yaynlar, stanbul 1995.

Larran, Jorge;

deoloji ve Kltrel Kimlik nc Dnya Gerei, (ev.: Nee Nur Domani), Sarmal Yaynevi, stanbul 1995.

Lekesiz, mer;

Osmanldan Bugne Popler Romanlar, Trk Roman zel Says, Hece Dergisi Yl:6, S. 65/66/67, Mays/Haziran/Temmuz 2002, s. 450 459.

Lews, Bernard;

Modern Trkiyenin Douu, (ev.: Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2004.

Lukacs, Georg;

Avrupa Gerekilii, (ev. Mehmet H. Doan), Payel Yaynevi, stanbul 1987.

Mardin, erif;

Trk Modernlemesi, (der. Mmtazer Trkne/ Tuncay nder), letiim, stanbul 2000.

Marsh, W.B.;

Bruce

Carrick:

30

Aralk,

Rasputinin stanbul 2006,

ldrlmesi 1916, 365 Gn Gn Tarih, (ev.: Ali akrolu), Aykr Yaynclk, s.459460. Mengi, Mine; Eski Trk Edebiyat Tarihi Edebiyat Tarihi Metinler, Aka Yaynlar, Ankara 2005.

453

Meram, Ali Kemal;

Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devirmeler, stanbul 1997. Toplumsal Dnm Yaynlar,

Meri, Cemil;

Krk Ambar, (haz. Mahmut Ali Meri), letiim Yaynlar, stanbul 2003.

Miyasolu, Mustafa;

Roman Dncesi ve Trk Roman, tken Yaynevi, stanbul 1998.

M. Turhan;

Kadn Avcs, stanbul Matbaaclk ve Neriyat, stanbul 1933.

Mutlu, Erol;

Popler Kltr Eletirmek , Dou-Bat Dergisi, Popler Kltr zel Says, Yl: 4, S.: 15, Mays, Haziran, Temmuz 2004, s.1142.

Mutluay, Rauf;

100 Soruda Edebiyat Bilgileri, Gerek Yaynevi, stanbul 1972.

Narl, Mehmet;

Orhan Kemalin Romanlar zerine Bir nceleme, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2002.

Necatigil, Behet;

Edebiyatmzda simler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul 1999.

Nietzsche, Friedrich;

Tarih zerine, (ev. Nejat Bozkurt), Say Yaynlar, stanbul 1994.

Okay, Orhan;

Edebiyatmzda Batllama , Sanat ve Edebiyat Yazlar, Dergh Yaynlar, stanbul 1998.

Oktay, Ahmet;

Trkiyede Popler Kltr, Everest Yaynlar, stanbul 2002.

Okur, Enver;

ok Partili Demokrasi Dnemi Trk Roman, Hece Dergisi Trk Roman zel Says, Yl:6, S. 65/66/67, Mays/Haziran/Temmuz 2002.

454

Ong, Walter J.;

Szl ve Yazl Kltr, (ev.; Sema Postacolu Banon), Metis Yaynlar, stanbul 2003.

Oral, Fuat Sreyya; Orhanolu, Hayrettin;

Trk Basn Tarihi, Oral Yaynlar, Ankara 1967. Geleneksel Hikyecilik ya da Tarihselciliin Kavanda Anlatmak, Dergh Dergisi, S. 94, Aralk 1997, s.1122.

Ortayl, lber;

Tarihin Ykselii, Hrriyet Pazar, 12 Aralk 1999.

Ortayl, lber;

Bir Kaynak Olarak Edebiyat, Toplumsal Tarih Dergisi, Edebiyatlar ve Tarih zel Dosyas, S. 108, Aralk 2002, s.5054.

Oskay, nsal;

Bat ve Dou Folk Kltr, Kitle Kltr, Popler Kltr ve zgrleim Beklentisini Dile Getiren Kar Kltr, Varlk Dergisi, S. 1012, Ocak 1992, s.26.

Osmanl Ansiklopedisi,

Osmanllarda Islahat ve Teceddt Maddesi, Cilt 6, z Yaynlar, stanbul 1996, s. 798.

zbek, Meral;

Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski, letiim Yaynlar, stanbul 2003.

zer, Sema;

letiim Asndan Toplumsal Bellek ve Roman, Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2001.

zgl, M. Kayahan;

Romann Hikyesi, Hece Dergisi Trk Roman zel Says, Yl:6, S. 65/66/67, Mays/Haziran/Temmuz 2002.

zkrml, Atilla:

Trk Edebiyat Tarihi Cilt 2, nklp Kitabevi, stanbul 2004.

455

zn, Mustafa Nihat;

Trkede Roman, (haz.: Alpay Kabacal), letiim Yaynlar, stanbul 1985.

zn, Nijat;

Roman ve Sinema, Trk Dili Dergisi Roman zel Says, S: 154, Temmuz 1964, s, 797800.

Pala, skender: Pamuk, Orhan;

Tavan Aras, L&M Yaynlar, stanbul 2002. Tarihi Roman Syleisi, No: 3, Argos Dergisi, Kasm 1988, s.174.

Parla, Jale;

Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul 2005.

Plehanov, G. V.;

Sanat

ve

Toplumsal

Hayat,

(ev.:

Cenap

Karakaya), Sosyal Yaynlar, stanbul 1987. Plisnier, Charles; Roman zerine Dnceler, (ev.: Hilmi Uan), Hece Yaynlar, Ankara 2003. Polat, Nzm Hikmet; Mtevelli-Zde mer Yaynlar, Nide 2005. Polat, N. Hikmet; Rbap Mecmuas ve II. Merutiyet Dnemi Trk Kltr, Edebiyat Hayat, Aka, Ankara 2005. Pskllolu, Ali; Safa, Peyami; Edebiyat Szl, zgr Yaynlar, stanbul 1996. M. Turhan Tan, Cumhuriyet, 26 Birincikanun 1939. Salk, aban; Popler Roman ve Estetik Roman Kavramlar Asndan Esat Mahmut Karakurt ile Ahmet Hamdi Tanpnarn Romanlar zerine Mukayeseli Bir Aratrma, Doktora Tezi, niversitesi, Samsun 1998. Sertolu Mithat; Osmanl Tarih Lgat, Enderun Kitabevi, stanbul 1986. Sevk, smail Habib; Avrupa Edebiyat ve Biz II, Remzi Kitabevi, stanbul 1941. On Dokuz Mays hy, Nide niversitesi

456

Seyfi, Ali Rza;

Tarih ve Tarih Romanlarmz, Cumhuriyet Gazetesi, nr. 5478, 12 Austos 1939.

Siyavugil, Sabri Esat;

lk Roman Dinleyicileri, Roman Anlay, (dz.: Baha Drder), Remzi Kitabevi, stanbul 1971.

Smith, Philip; Somay, Blent; Szen, Edibe;

Kltrel Kuram, Babil Yaynlar, stanbul 2005. Tarihin Bilind, Metis Yaynlar, stanbul 2004. Popler Kltr Retorii: Sahiplik inde Yokluk, Rabette Olma ve Saduyu Bilgisi , Dou-Bat Dergisi, Popler Kltr zel Says, Yl: 4, S. 15, Mays, Haziran, Temmuz 2004, s. 5566.

Stael, Mme de;

Edebiyata Dair, (ev.: Safiye, Vahdi Hatay), Mill Eitim Basmevi, Ankara 1952.

Stevck, Phlp;

Roman Teorisi, (ev.: Sevim Kantarcolu), Aka Yaynlar, Ankara 2004.

Storey, John;

Popler Kltr almalar/Kuramlar ve Metotlar, (ev.: Koray Karaahin), Babil Yaynlar, stanbul 2000.

Swingewood, Alan;

Kitle Kltr Efsanesi, (ev.: Aykut Kansu), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1996.

ahin, brahim;

Cumhuriyet

Devri

Trk

Romannn

Ana

izgileri, Trk Yurdu Dergisi, Ekim 1998. enler, Yaar; Kltr ve Edebiyata Dair Grleriyle Yahya Kemal, tken Yaynlar, stanbul 1997. erif, Yusuf; Muhtasar Avrupa Edebiyat Tarihi, Maarif Vekleti Yaynlar, stanbul 1935. Tan, M. Turhan; Tan, M. Turhan; Avrupa Notlar, Shulet Kitabevi, stanbul 1938. Tarih Musahabe, Cumhuriyet Gazete ve

Matbaas, stanbul 1937. Tanpnar, Ahmet Hamdi; Bizde Roman II Edebiyat zerine Makaleler,

457

Dergh Yaynlar, stanbul 1992. Tanpnar, Ahmet Hamdi; 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 2001. Tansel, Fevziye Abdullah; yi ve Doru Yazma Uslleri I-II, Kubbealt Neriyat, stanbul 1985. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, Tekeli, lhan; M. Turhan Tan Maddesi, Cilt 2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001 Tarihyazm zerine Dnmek, Dost Yaynevi, Ankara 1998. Tekin, Mehmet; Roman Sanat Romann Unsurlar, tken

Yaynlar, stanbul 2003. Tekta, Nazm; Osmanlda Karde Katli Gn Grmeyen

ehzadeler, at Kitaplar, stanbul 2004. Thompson, Paul; Gemiin Sesi Szl Tarih, (ev.: ehnaz Laykel), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999. Timur, Taner; Osmanl - Trk Romannda Tarih, Toplum ve Kimlik, mge Kitabevi, Ankara 2002. Timurta Faruk K.; Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Yaynlar, stanbul 2000. Topuz, Hfz; II. Mahmuttan Holdinglere/ Trk Basn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 2003. Tosun, Ramazan; Atatrkn Trk Tarih Tezi, Ata Dergisi, S. 10, Konya 2002, s.231234. Toy, Erol; Roman Yazar Fili Kr Gibi Tarif Etmeyip Btnn Anlatmaldr , Hrriyet Gsteri, Say 197, Mays 1997, s.6668. Tuncer, Hseyin; Edebiyat ve Tarihi Asndan Kk Aa, Edebiyat Aratrma ve Kitabevi, zmir 1994. ncelemeleri, Akademi

458

Tural, Sadk;

Edebiyat Bilimine Katklar, Ecdd Yaynlar, Ankara 1993.

Tural, Sadk;

Tarihi Roman ve Atszn Tarihi Romanlar zerine Dnceler Zamann Elinden Tutmak, Yeni Avrasya Yaynlar, Ankara 2003.

Trk Ansiklopedisi,

M. Turhan Tan Maddesi, Cilt 30, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara 1981.

Trke Szlk,

Kltr Maddesi, Cilt 2, Dokuzuncu Bask, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1998, s. 1436

Trk Dili ve Edebiyat

Ansiklopedisi, M. Turhan Tan Maddesi, Cilt 8, Dergh Yaynlar, stanbul 1998.

Trke, A. mer;

Tarih Roman Roman Gibi Tarih, Virgl Dergisi, S. 3, Haziran 1998, s.1619

Unat, Faik Reit; Uygur, Nermi;

Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri, Ankara 1968. nsan Asndan Edebiyat, Remzi Kitabevi,

stanbul 1985. Uzunarl, smail Hakk; Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988. lken, Hilmi Ziya; Roman, Roman Anlay, (dz.: Baha Drder), Remzi Kitabevi, stanbul 1971. lken, Hilmi Ziya; Millet ve Tarih uuru, Dergh Yaynlar, stanbul 1976. Wellek, Ren; Austin Varren; Edebiyat Teorisi, (ev.: mer Faruk Huyugzel), Akademi Kitabevi, zmir 2001. Williams, Raymond; Kltr, (ev.: Suavi Aydn), mge Kitabevi, Ankara 1993. Yakn, Asl; Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar, Doktora

459

Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999.

Yaln, Alemdar;

ada

nsan ve Edebiyat, Aka Yaynlar,

Ankara 2001. Yaln, Alemdar; Cumhuriyet Dnemi Trk Roman 19201946, Aka Yaynlar, Ankara 2002. Yaln, S. Dilek; 1980 Sonras Trk Romannda Tarihin

Postmodern Kurguda Ses Vermesi: Beyaz Kale (IV. Trk Dnyas Yazarlar Kurultay Bildirisi, 5 6 Kasm 1998, Ankara), Feryal Matbaas, Ankara 1998, s. 117133. Yavuz, Hilmi; Tarihi Roman Ancak Belli Bir Tasarmdan Yola klarak Yazlabilir, Hrriyet Gsteri, S. 197, Mays 1997, s. 69- 71. Yazar, M. Behet; Gen Romanclarmz ve Eserleri, Ahmet Sait Basmevi, stanbul 1937. Yazar, Mehmet Behet; Edebiyatlar lemi, Edebiyatmzn Unutulan Simalar, (Haz. Mustafa Elverdi), stanbul 1999. Yldrm, Dursun; Yldz, lim; Trk Bitii, Aka Yaynlar, Ankara 1998. Sivasl airler Antolojisi, Sivasllar Eitim Kltr ve Yardmlama Vakf, stanbul 2003. Ylmaz, Ayfer; Popler Edebiyat ve Safvet Nezih, ada Trk Edebiyatna Eletirel Bir Bak/Nevin nberk Armaan, (yay. haz.: Mehmet lmez), Simurg Yaynlar, Ankara 1997. Ylmaz, Ayfer; Ylmaz, Durali; Tarihi Roman zerine, Bilge, Bahar 24, 2000. Roman Kavram ve Trk Romannn Douu, Aka Yaynlar, Ankara 1997.

460

EKLER: EK. 1. RASPUT N K MD R? Rasputinin hikyesi yledir: Gramofonda alan Yankee Doodlen neeli havasna elik eden Prens Feliks Yusupov, konuuna potasyum siyanrl iki pasta ve yannda yine zehirli bir kadeh Madeira ikram ederken, Petrogradda 29 Aralkta akamn ge saatleriydi. Bu dozun teorik olarak bir at ldrebilecei belliyken, planlanan cinayetin kurban olan sakall ve iri yar din adam ev sahibiyle sakin sakin sohbet etmeye devam ediyordu. Saatler gece yarsn vurduunda, Yusupov artk daha fazla bekleyemeyecekti. Belinden revolverini karan prens, konuunu srtndan vurmu, adam yere ylmt. Ancak, lmemi ve yatt yerden kalkp, baheye frlamt. Burada bir dier suikast bekliyordu. O da din adamna iki el ate etmi, sonra iki suikast adam mavi bir halya sarp, Neva Nehrinin zerindeki Moika Kanalnn donmu yzeyinde atklar bir delikten suya atmlard. Ceset gn sonra bulunduunda, cierlerinde su vard. Hem zehirlerden hem de kurunlardan sa kurtulmu olan adam, sonunda nehirde boulmutu. Grigory Yefimovi Novykh adyla vaftiz edilen garip staretzin (ermi) ya da kendine zg mistiin sonu byleydi ite. Adam daha ok Rusa sefih anlamna gelen Rasputin adyla tannyordu. Rasputin, 1872de Sibiryada bir kyl ailesinin ocuu olarak dnyaya geldi. On sekizinde, kendisini krbalayarak ayin yapan Khlisti tarikatna girmiti. Kutsal cinsel perhiz yoluyla Tanrnn inayetine kavuacan savunurken, bunun en iyi yolunun, kendisini sefahat lemlerinde tketmek olduunu ne sryordu. Cahil, kaba saba ve pis (ayda bir defa ykanyordu) olmasna ramen, kadnlarn, onun Tanrdan gelen cinsellik ykl mesajlarna bayldn grmt. Rasputin, vaazlar verip, kadnlar batan kararak, Rusyay on yl dolam ve sonunda

461

Petrograda gelmiti. Burada mistik n bym, ar Nikola ve nevrotik kars Aleksandrann kulana kadar gitmiti. ar ve kars, hemofili hastas olan kk veliaht Alekseye derman arama peindeyken, Rasputini saraya armlard. Rasputin, mucizev bir ekilde, muhtemelen hipnoz gcyle, ocua yardmc olmu ve saraydaki yerini salama almt. Bundan sonraki on yl boyunca, dini kisveye brndrd sefahat lemlerine ve ikiye devam etmi, kendisiyle seks yapan her kadnn ruhunu arndracan iddia etmiti. Ancak, Nikola ve Aleksandra onunla ilgili haberlere inanmak istememi, bunlar onu ekemeyenlerin yalanlar ve temelsiz dedikodular olarak grmlerdi. Bylece Rasputinin saraydaki uursuz etkisi artm, lkenin soylular ve hatta hanedann baz yeleri, bu salaklk karsnda san ban yolmutu. Memleketi kurtaracak bir eyler yapmalydlar. Derken, 1914te I. Dnya Sava balad. 1915 Austosunda, beceriksiz ar Nikola, ordularnn komutasn ahsen zerine almak amacyla cepheye giderken, ynetimi kars Aleksandrann eline brakmt. Bu, kadn parmanda oynatan manevi ve ahsi danman Rasputinin gcne g katmas anlamna geliyordu. Staretz, artk bakanlarn seilmesini etkileyebilir, hatta orduyu ilgilendiren hayati nemdeki askeri kararlar bile maniple edebiliyordu. Prens Yusupov ile dier ar muhafazakrlar, memleketi, monariyi ve soylularn iktidarn kurtarmak iin bir ey yapmal diye harekete geiren buydu. Biri, Duma yesi Vladimir Purikevi, dieri ise arn kuzeni Grandk Dimitri Pavloviti. ar ve arienin akl balnda karar alabilecek durumda olmad gerekesiyle, Rasputini temizleyerek, lkeyi kurtarmaya karar verdiler. Yaknda ldrlecei sylentilerini kendisi de iiten entrikaclarn niyetlerini gizledii yoktu- Rasputin, ara ayn zamanda bir medyum olduunun kant saylabilecek bir mektup gnderdi. 1 Ocaktan nce hayatm kaybedeceim diye yazd. Eer akrabalarnzdan bir teki bile lmme sebep olursa, o zaman ailenizden hi kimse, yani ne bir ocuunuz ne de akrabalarnz iki yldan uzun yaamayacak. Onlar Rus halk ldrecek. Gerekten de, tam on dokuz ay sonra, 16 Temmuz 1918te komnistler ar Nikola ve Aleksandra'y drt ocuklaryla birlikte, Yekaterinburgda bir mahzende kuruna dizdiler.45

30 Aralk, Rasputinin ldrlmesi, 1916 balkl bu yaz u kaynaktan alnmtr: W.B. Marsh; Bruce Carrick; 365 Gn Gn Tarih, (ev.: Ali akrolu), Aykr Yaynclk, stanbul 2006, s. 459-461

45

462

EK.2. M. TURHAN TANIN FOTORAFLARI Ek. 2.1.

463

Ek. 2.2

464

EK.3. M. TURHAN TANIN EL YAZISI

465

EK.4. Ek. 4.1. POPLER KLTR, POPLER EDEB YAT, POPLER TAR H ROMAN, TAR H ROMAN KONULARINDA YAPILMI TEZLER - SEME KAYNAKA Aygn, zcan; Edebiyatmzda Popler Roman ve Aka Gndz, Doktora Tezi, Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002. ayl, Emek; Televizyon Programlarnda Dedikodu ve Popler Kltr, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2003. Daolu Ylmaz, Mehmet Cellin Romanlar ve Popler Edebiyat Gelenei, Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sakarya 1995. Dorbek, Metin; Poplizm: Kavramsal Bir zmleme Denemesi, Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Bursa 1986. Erdoan, Seyfi; Bekir Bykarknn Hayat ve Eserleri, Yksek Lisans Tezi, Onsekiz Mart niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anakkale 1999. Gngr, Nazife; Bir Popler Kltr rn Olarak izgi Roman Abdlcanbaz, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996. Moldatayev, Kanat; Feridun Fazl Tlbentinin Tarih Romanlar, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002. zer, Sema; letiim Asndan Toplumsal Bellek ve Roman, Doktora Tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2001. zgl, Mustafa; Sr Arthur Conan Doyleun Popler Romana Katks, Yksek Lisans Tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 2001. zkalayc, Tlin; Bir Tarihsel Roman Olarak Ate ve Klla, Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal bilimler Enstits, stanbul 1999. ztrk, Nermin; Tarih Romanlar ve 19. Yzylda Yazlm Tarih Romann Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1992.

466

Salk, aban; Popler Roman ve Estetik Roman Kavramlar Asndan Esad Mahmut Karakurt ile Ahmet Hamdi TanpnarnRomanlar zerine Mukayeseli Bir alma, Doktora Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyla Bilimler Enstits, Samsun 1998. Srakaya, Berna; Popler Kltr ve Medya, Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sakarya 2003. Tatan, Zeki; Trk Edebiyatnda Tarih Romanlar (Trk Tarihi ile lgili, 1871-1950), Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2000. Yakn, Asl; Popler Kltr ve Cumhuriyet Dnemi Popler Ak Edebiyat: Kerime Nadir Romanlar, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1999. Yaln, Sdka Dilek; XIX. Yzyl Trk Edebiyatnda Popler Roman, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1998. Zengin, Nesrin; Genlik Edebiyat ve Eitim Deerleri Asndan Mustafa Necati Sepetiolunun Dnk Trkiye Dizisindeki Tarih Romanlarnn ncelenmesi, Doktora Tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2000.

467

ZGEM 26.11.1983 tarihinde Almanyann Hagen ehrinde dnyaya gelen Dilek ET NDA, srasyla Erkilet Sleyman Tarman lkokulu, Kayseri Smer Ortaokulu ve Kayseri Smer Lisesinde okumutur. 2000 ylnda liseden mezun olmu ve ayn yl girdii SYS snavnda baarl olarak Erciyes niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat blmne yerlemitir. 2004 ylnda buradan mezun olmu ve ayn yl Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Yksek Lisans eitimi almaya hak kazanmtr. u an ileriki hedefleri dorultusunda yabanc dil eitimi almakta ve edeb kimi almalar yapmaktadr.

letiim Adresi Tnaztepe Mah. Merdivenli Sit. Gzde Apt. No:16/4 Belsin/ KAYSER TEL: 0352 327 24 74 Email: dilekcetindas83@mynet.com.tr