1 AHMET NM DVNI

VE

NCELEMES

Yard. Do. Dr. Ahmet YENKALE

 T. C. KLTR VE TURZM BAKANLII

KTPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MDRL

3194 KLTR ESERLER 445 ISBN 978-975-17-3410-5

www.kulturturizm.gov.tr e-posta: yayimlar@kulturturizm.gov.tr

Bu kitap internet ortamnda ilk kez yaymlanmaktadr.

2. Z GEM

Yard. Do. Dr. Ahmet Yenikale, 1968de Kahramanmarata dodu. Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 1992 ylnda mezun oldu. 1993 ylnda Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Eski Trk Edebiyat Anabilim Dalna Aratrma Grevlisi olarak atand. Yksek Lisans renimini Hsn Ak (Tahlil) adl teziyle 1996 ylnda tamamlad. 2002de stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnde Ahmet Nm Divan ve ncelemesi adl teziyle doktor unvann ald. Hlen Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesinde Yard. Do. Dr. olarak lisans ve yksek lisans dzeyinde dersler vermektedir. Yaymlanm kitap ve makaleleri bulunmaktadr. Evli ve ocuk babasdr.

iii

3. ZET (TRKE) Ahmet Nm Dvn ve ncelemesi adl bu doktora tezinde tenkitli metin ve inceleme almas yaplmtr. airlerin iirlerini topladklar divanlar edebiyat tarihinin en nemli yap talarndan birisidir. Divanlarn incelenmesi, Trk edebiyatnn zellikle sanat ve estetik ynnn ortaya konulmasnda ok nemli bir alma sahasdr. Trk edebiyat tarihinde bugne kadar Nami ve Divan zerinde herhangi bir bilimsel alma yaplmamtr. Ahmet Nm H.1009/M.1600de Nidede domutur. Medrese renimi grdkten sonra Anadolunun eitli ehir ve kasabalarnda mderrislik ve kadlk grevlerinde bulunmutur. Kadlktan azledildikten sonra kendisini btnyle tasavvufi bir yaama adam ve H.1084/M.1673te lmtr. iirde zgn bir slp oluturmaya almtr. Farkl bak alaryla yazd iirlerini Hsn-i Hakik ve Hsn-i Mecaz olmak zere iki ayr divanda toplamtr. Bu ynyle dikkat ekmi ve sra d bir edeb kiilie sahip olduu anlalmtr. Tezin metin blmnde 5 yazma nsha karlatrlarak her iki divann da tenkitli metni (edisyon kritik) ortaya konulmutur. Metnin Arap harflerinden Latin harflerine aktarlmasnda ilmi transkripsiyon sistemine uyulmutur. nceleme ksm 4 blmden olumaktadr. 1. blmde airin hayat, eserleri ve edebi ahsiyeti ele alnmtr. 2. blmde her iki divan ekil olarak, 3. blmde ise muhteva asndan incelenmitir. 4. blmde ise divanlar belagat ynnden incelenmitir. Sonuta sz konusu divanlar objektif bir deerlendirmeye tabi tutularak airin Trk edebiyatnda hak ettii yeri almasna zen gsterilmitir.

iv

ZET (NGLZCE) ABSTRACT

In this PhD thesis, titled Ahmet Nm Dvn and its Study, a critical edition and examination of the text is presented. The divans, which are the collections of the poems by a poet, are one of the most important building stones of the literary history. Until now, there has been no scientific study on Nami and his Divan in the history of Turkish literature. Ahmet Nm was born in Nide (H. 1009/M. 1600). After having been educated in medrese, he was assigned as a mderris [professors of theology] and kad [judge] in several Anatolian towns and cities. After being dismissed from his duty, he devoted himself completely to the sufic life and died in 1673 (H.1084). He tired to create an original style in poetry. He collected his poems with a different point of view in two separate divans: Hsn-i Hakiki and Hsn-i Mecazi. He called attention to himself with his this aspect and was regarded as having an extraordinary literary personality. In the text section of the thesis, the five copies of manuscripts are compared, and the critical editions of each divan are introduced. When transcribing Arabic into Latin alphabet, the scientific transcription system is applied. The examination section is divided into three subsections. The first section deals with the poets life, his work and his literary personality. In the second section, each of the two divans is investigated structurally. In the thirth section, divans is investigated contextually. In the fourth section, divans are examined in terms of rhetoric. To sum up, by assessing divans objectively it is aimed that the poet in question is given the right place which he deserves in Turkish literature.

4. NDEKLER A 1. KAPAK ................................................................................................................... i 2. Z GEM ......................................................................................................... ii 3. ZET (ABSTRACT) ........................................................................................... iv 4. NDEKLER .................................................................................................... vi 5. N SZ ............................................................................................................... vii 6. KISALTMALAR ................................................................................................viii 7. GR .................................................................................................................... ix 8. NMNN HAYATI, ESERLER VE EDEB AHSYET ........................ xii 9. SONU ...............................................................................................................xvii 10. KAYNAKA ..................................................................................................... xx B 1. METN ................................................................................................................... 1 A. Hsn-i Mecz .................................................................................................. 1 B. Hsn-i Hakk ............................................................................................... 263

vi

5. N SZ airlerin sanatlarn sergiledikleri divanlar, edebiyat tarihimizin -zellikle sanat ynnn- aratrlmasnda en nemli kaynaklardandr. Bu eserin konusu da, XVII. yzyl airlerimizden Nideli Ahmet Nmnin Hsn-i Mecz ve Hsn-i Hakk adl Trke divanlardr. iirlerini hakik-mecaz eklinde bir ayrma tabi tutmas Divan iiri geleneine aykrdr. Nm ve Dvnn aratrma konusu olarak sememizde bugne dein zerinde hibir bilimsel alma yaplmam olmasnn yannda onun Divan iirindeki bu farkl ynnn de nemli rol olmutur. Bu almayla Nmnin Trk edebiyatnda hak ettii yeri almas ve bu almann edebiyat tarihimize katkda bulunmas amalanmtr. almamz inceleme ile metin blmlerinden olumaktadr. Konunun nemi, alma metodu ve konuyla ilgili aklayc n bilgilerin yer ald giri blmnden sonra inceleme ksm yer almaktadr. nceleme ksm airin yaad devir, hayat, eserleri ve edeb ahsiyetinin aratrld 1. blmle balamaktadr. Sonraki blmlerde her iki divan ekil, muhteva ve edeb sanatlar bakmlarndan ayr ayr ele alnm, gerekli yerlerde mukayeselere gidilmitir. nceleme ksm uslen olmaktan ziyade fonksiyonel bir hle getirilmeye allarak elde edilen bilgiler, karlatrmal divan incelemelerinde faydal olabilecek ekilde sunulmutur. Verilen hkmler mmkn olduunca istatistik bilgilere dayandrlmtr. Eserin ikinci blmn tenkitli metin ksm oluturmaktadr. Bu blmde edeb eserlerin ilm neirlerinde uygulanagelen transkripsiyon sistemine uyularak her iki divann tertibi bozulmadan ayr ayr hazrlanmtr. Divann hacminin yan sra, airin allmadk bir ayrm ve tertip tarzna gitmesi nmze ayn nitelikteki almalarda karlalmayan bir zorluk karmtr. Bu nedenle hata ve eksiklerimizin ho grleceini umarz. Bu almann edebiyat tarihimizin yap talarndan birisi olmas en byk dileimizdir. Bu almann belirlenmesinden hazrlanmasna kadar her aamada byk yardmlarn grdm hocam Prof. Dr. M. A. Yekta Sara bata olmak zere, madd veya manev emei geen dier btn hocalarma ve arkadalarma teekkr ederim.

Ahmet Yenikale

vii

6. KISALTMALAR : ad geen eser : ad geen makale : baknz : cilt : eviren : gazel : hazrlayan : Hsn-i Hakik : Hsn-i Mecaz : lah : slam Ansiklopedisi : stanbul niversitesi : Nazm ekli ne olursa olsun HM.de tahmislere, HH.de terc-i bendlere kadar olan iirler Kr. : karlatrnz Kt. : kta M. : Ankara Mill Ktphane, Yz.A. 538 MEB : Mill Eitim Bakanl Msd. : mseddes Mua. : muamm Ner. : nereden . : lm tarihi s. : sayfa S1. : Sleymniye Ktphanesi, Hac Mahmud, 3686 S2. : Sleymniye Ktphanesi, Hac Mahmud, 3519/3 TA : Trk Ansiklopedisi Tah. : tahmis Tar. : tarih, tarihler Tcb. : terc-i bend TDK : Trk Dil Kurumu TDVA: Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Trb. : terkb-i bend TTK : Trk Tarih Kurumu t.y. : basm tarihi yok TY. : Trke yazmalar TYDK : stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalou . : stanbul niversitesi Ktphanesi, TY., 770 vd. : ve dierleri Y. : Yap Kredi Sermet ifter Ktphanesi, 755 Yay. : yaynlar y.y. : basm yeri yok a.g.e. a.g.m. bkz. C. ev. G. Haz. HH. HM. . A. .. K.

viii

7. GR Eski Trk edebiyatnn kaynaklar arasnda divanlar nemli bir yere sahiptir. airlerin edeb ahsiyetlerini yanstan en nemli eserleri olan divanlarn incelenerek bilim adamlarnn istifadesine sunulmas edebiyat tarihinin yazmnda byk kolaylklar salayacaktr. Biz de edebiyat tarihi binasnn yap talarndan birisi olmas amacyla bugne kadar zerinde hibir ilm aratrma yaplmam olan XVII. yzyl airlerinden Ahmet Nmnin Divan zerinde altk. Divanlarla ilgili olarak yaplan almalar nceleri tenkitli metin tarznda olup son zamanlarda tahlil veya inceleme diyebileceimiz almalar arlk kazanmaya balamtr. Bir yksek lisans veya doktora tezi asndan bakld zaman almalarn boyutunu etkileyen en nemli iki neden metnin hacmi ve ngrlen zamandr. zerinde altmz Ahmet Nm Divan da olduka hacimli saylabilecek bir divandr. Bu almada divann salam bir tenkitli metnini oluturma abasnn yan sra karlatrmal divan incelemelerine faydal olabilecek tarzda bir inceleme ortaya konmaya allmtr. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalounda 1 nshas hakknda bilgi bulabildiimiz bu divann yaptmz aratrmalar sonucunda farkl nshasn daha tespit ettik. Bylece nsha says altya km oldu. Bu katalogda yer almayan nshalardan ikisi airin edeb ahsiyetindeki geliimi aksettirmesi ve psikolojisine k tutmas bakmndan son derece nemlidir. Bunu divan metninin aparatlarndaki nsha farklar da gstermektedir. iirlerdeki kelime, hatta beyit farklarnn tesinde airin iir anlaynda kkl deiiklikler olmutur. air sonradan iirlerini farkl bak alaryla iki ksma ayrm; Hsn-i Mecaz ve Hsn-i Hakik adlarn verdii iki ayr divan tertip etmitir. Eer TYDKda bulunmayan eski nshalar tespit edilmemi olsayd airin iirlerinin ilk knn Hsn-i Hakiki ve Hsn-i Mecazi eklinde olduu zannedilebilir ve air Nm hakknda yanl deerlendirmelere neden olabilirdi. Nm Dvnnn bu denli farkl tertibine ilk dikkat eken mer Faruk Akn olmutur. 2 iirlerini mecz ve hakk olarak iki ksma ayran ve ayr ayr tertip eden bir baka divan airine imdiye kadar rastlanmamtr. Bu ayrm niin yapt, iir sanat zerindeki tartmalara katkda bulunabilir. Bu nedenlerle zerinde allmas gerektiine inandmz Ahmet Nm ve Divan'nn Trk edebiyat tarihindeki yeri ve nemi belirlenmeye allmtr. Divann nshalar elde edildikten sonra, ilm usul itibaryla, tezin ilk hazrlanmas gereken blm her iki divann tenkitli metnidir. nk yaplacak tm deerlendirmeler bu metne dayanacaktr. Mevcut nshalar, Prof. Dr. Ahmet Ate'in Trkiyat Mecmuas'ndaki "Metin Tenkidi Hakknda" 3 adl makalesinde tespit ettii ilm metotla bir deerlendirmeye tabi tutulmutur. Tezin beinci blm olarak sunulan bu ksmnda divanlarn orijinal tertipleri bozulmadan tenkitli metinleri hazrlanmtr. Mevcut nshalar karlatrlarak nsha farklar aparatlarda
1 2 3

TYDK, C.II., stanbul, 1959, s.431-434. mer Faruk Akn, Divan Edebiyat, stanbul,TDVA, 1994, C.IX, s. 420. Ahmet Ate, Metin Tenkidi Hakknda, Trkiyat Mecmuas, 1942, C.VII-VIII , s.253-267.

ix

gsterilmitir. Tenkitli metin hazrlanrken Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan'dan bu yana uygulanmakta olan ilmi transkripsiyon sistemine uyulmutur. ok titiz ve dikkatli bir almay gerektiren tenkitli metin blmnde bir kelime veya kavram zerinde dlebilecek en ufak bir phede mutlaka szlklere ve ilgili kaynaklara bavurulmutur. zellikle eski harfli metinlerde kelimelerin tek bir harf deiikliiyle ne kadar farkl manalara geldii hi akldan karlmadan kelimelerin yazmnda azami dikkat gsterilmitir. nceleme ksmnda air hakknda genel hkmler vermenin yan sra bu hkmleri ortaya karan baz istatistik bilgiler de verilmitir. Btn bu gayretlere ramen tenkitli metin ve inceleme bakmndan kusursuz bir alma ortaya ktn yine de iddia edemeyiz. Bununla birlikte incelemenin birok blmnde, yaplagelen divan incelemelerinden farkl bir anlay sergilenmitir. rnein, edeb sanatlar ve zellikle tebih konusu, benzeyen ve benzetilen tablosuyla istifadeye sunulmutur. Bu tabloda belki de baka bir air tarafndan hi dnlmemi bir mebbehn bihe (kendisine benzetilen unsur) rastlanabilir. Bu ksmn zellikle karlatrmal divan incelemelerinde ok byk yararlar salayaca inancndayz. Ksaca ifade etmek gerekirse inceleme ksmnda edeb sanatlara usulen yer verme yerine fonksiyonel hle getirilmeye allmtr. 4 Bylece airin edeb ahsiyeti konusunda verilecek hkmlerin daha salkl olaca dnlmtr. Tezde incelenen konular blmler halinde u ekilde sralanmtr: Birinci blmde, airin yetitii yzyln siyas, sosyal ve kltrel adan genel bir grnts verildikten sonra airin hayat, eserleri ve edeb ahsiyeti zerinde durulmutur. Bu blm hazrlanrken airin yaad devirden bu yana kaynaklar kronolojik olarak takip edilmi, bylece kaynaklarda verilen bilgiler karlatrlarak gerektiinde tenkit yoluna da gidilmitir. kinci blmde, airin zerinde altmz Hsn-i Hakik ve Hsn-i Mecz adl divanlarnn ekil olarak incelemesi yaplmtr. Burada her iki divan ayr ayr ele alnm; vezin, kafiye, nazm ekilleri ve dil ve slp bakmlarndan ortak ve farkl ynleri tespit edilerek ortaya konmaya allmtr. Bu blmde baz konular hem anlalmay hem de istifadeyi kolaylatraca dncesiyle tablolarla ifade edilmitir. Yaplacak dier karlatrlmal divan incelemeleri iin nemli yararlar ve kolaylklar salayaca dncesiyle zellikle redifler ve vezinlerle ilgili sonular tablolar halinde sunulmutur. nc blmde, her iki divan muhteva olarak incelenmeye allmtr. Bu blm, divanlarn kendi ilerinden kan malzemeye gre, Din Unsurlar, Tasavvuf Unsurlar, Tarih ve Efsanev Unsurlar, Ataszleri ve Deyimler, Sosyal Hayat ve Balca lenen Konular balklar altnda ilenmitir. Muhteva olarak mmkn olduunca her iki divan ayr ayr incelenmeye allmtr. Ancak baz konularda bu ayrma gerek duyulmamtr: rnein, ataszleri ve deyimler alfabetik olarak sralanm, her biri iin birer rnek alnmtr. Dierlerinin getii tm yerler belirtilmitir. Sz konusu divanlarda geen tarih ve efsanev unsurlar, din ve tasavvuf ahslar ve tasavvuf terimleri de yine alfabetik olarak getikleri

M.A.Yekta Sara, Divan Tahlilleri zerine, lm Aratrmalar, stanbul, 1999, No:.8, s.217.

yerlerle birlikte verilmitir. Dolaysyla verilen referanslardan o konunun divanlardaki arl izlenebilmektedir. Yine muhteva ile ilgili olarak airin divanndan yaad dnemin sosyal hayatna ait izler aratrlmtr. airin edeb ahsiyetine, psikolojisine, dnemin sosyal olaylarna k tutabilecek konular tespit edilerek her iki divanda hangi konularn daha arlkta olduu ortaya konulmaya allmtr. Drdnc blmde yine her iki divan, klsik edebiyatmzn estetik yaps ve teorisi olarak kabul edebileceimiz belagat asndan incelenmeye allmtr. Bu blmde tespit edilen belagat kusurlar rnekleriyle birlikte ortaya konulmu ve edebi sanatlarn tamam tespit edilmeye allmtr. Bu blmde de her iki divan ayr ayr incelenmitir. Dolaysyla slp ve muhteva itibaryla birbirinden farkl bu iki divann sanat ynnden de birbiriyle mukayese edilebilme imkan salanmaya allmtr. Her sanat iin, nemine gre, yeterli sayda rnek verilmi; dierlerinin getii yerler gsterilmitir. Seilen rnekleri sadece sralamakla kalnmam, beyitler nesre evrilerek, yaplan sanatlar aklanmtr. Sz konusu sanat aklanrken beyitteki dier sanatlara da deinilmitir. Ayrca tebih sanat incelenirken her iki divandaki mebbeh (benzeyen) ve mebbehn bihler (kendisine benzetilen unsur) bir tablo halinde alfabetik olarak karlarak istifadeye sunulmutur. Konunun nemine binaen yaplan bu tablonun, divanlar arasnda yaplacak bir karlatrmada hangi airin daha orijinal bir tebih yapt veya ayn benzetmeyi kullanan airlerden hangisinin daha baarl olduu konusunda aratrmaclara hazr veriler sunacan dnmekteyiz.

xi

8. AHMED NMNN HAYATI, ESERLER VE EDEB AHSYET Hayat Asl ad Ahmet olan airimiz iirlerinde Nm mahlasn kullanmtr. Kronolojik olarak kendisine en yakn kaynaklardan olan Rza ve Mcib tezkirelerinde asl ad Ahmet olarak gemesine ramen daha sonraki kaynaklardan Safay, Beli, eyhde Mehmet olarak geer. Kef al-Znnun Badatl smail Paa zeylinde de bunlardan farkl olarak Muhammed bin Abdullah diye zikredilir. Yine Nm hakkndaki bilgilerin yukardaki kaynaklardan faydalanlarak hazrland son dnem biyografilerinden Sicill-i Osman ve Tuhfe-i Nilde de ayn yanllk srdrlerek airin asl adnn Mehmet olduu ifade edilir. Oysa air iirlerinde kendi adnn Ahmed-i Nm olduunu manidar bir ekilde ifade eder: Behre-mend-i feyz-i hem-nm-i Ahmed eyled Old nm Ahmed-i Nm rz-y pr ile (HH.K.8/6) Bir baka beytinde de adndaki Ahmetle vndn ifade eder: Nm Ahmedle iftihr-nm Nm-i hre-ybdur tab`um (HM.K.9/43) Memleketinin Nide olduu, bizzat kendi diliyle ifade ettii Tertb-i i`re her biri yrn- sbku Geldi cihna eme-i dvndan el yud Nm-i Nigdev de szin iki bahs idp Hsn-i Mecz u Hsn-i Hakkat didi kod (HH.Kt.32) ktasndan ve Nazamah ve aslahah el-fakr Ahmed Nm en-Nigdev kaydndan anlalmaktadr. Memleketinin Nide olduu konusunda tm kaynaklar ittifak hlindedir. Kaynaklarda airin doum tarihi ile ilgili bir bilgi bulunmamakla birlikte Hsn-i Hakk adl divannn bandaki bir tarih ktas bu konuda bize ip ucu vermektedir. Tertb idince iki dvn- dil-keini rmidi krk ikiye `mr-i gzr- Nm Didi hred o demde nm-verne trh Hsn-i Hakkat ile Hsn-i Mecz nm (H.1051-M.1641/42) Yukardaki ktada ifade ettiine gre Divann H.1051 (M.1641/42)de, 42 yanda iken tedvin etmitir. Bu ktadan hareketle 1051de 42 yanda olduuna gre H.1009 (M.1600)da domutur. ocukluu, genlii, ailesi hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Kaynaklarda ifade edildiine gre iyi bir medrese renimi grmtr. leriki yllarda eyhlislam olacak olan ve o srada Anadolu kazaskeri bulunan Ebssudzde tarafndan kendisine il Medresesinde mlzemet verilmitir. Mlzemet aldktan sonra krk akeli medrese mderrisliine atanm, yzelli akeli medrese mderrisliine kadar ykselmi sonra bu grevden azledilmitir. Daha sonra kendisine mansb verilerek Anadolunun eitli kasabalarnda kadlk grevlerinde bulunmutur. Konya, el, Nide, Balkesir, Seydiehir, Bor, Arapkir, Ein gibi Anadolunun deiik ehir ve kasabalarnda mderrislik ve kadlk grevlerinde bulunduu drm olduu tarihlerden anlalmaktadr. iirlerinden anlald kadaryla madd imkanszlklar ekmedii, dzenli bir xii

aile yaam olduu sylenebilir. Dnemin sadrazamlarndan Kprl Mehmet Paa, Murat Paa, Kenan Paa, Kara Mustafa Paa, Tayyar Mehmet Paalar vastasyla padiahlara ulama giriimlerinde bulunduu yazm olduu kasdelerden anlalmaktadr. Saraya kabul noktasnda bir hrs gstermeyen Ahmet Nm, padiahlara sunduu kasdelerde balln ifade etmitir. Bununla birlikte Mud Ahmet Efendi, Bolulu Mustafa Efendi, Ebussud-zde Sad Efendi gibi dnemin eyhlislmlarna kasdeler sunarak eitli ihsanlara nil olmutur. Kadlktan azledildikten sonra kendisini tamamen tasavvufa vererek bir nak tekkesinde inzivaya ekilmitir ve bundan sonraki yaamn bu ekilde srdrmtr. Divannn banda kendisinin manev takdimini yapt der-izhr- vcd- bvcd balkl Ey takv-gzn-i meclis-i sm V`ey rind-i harb- cr`a-i cm Kimdr dir ise hakr-i n-km Hk-i kadem-i Nak-bend Nm (HM.K.2) ktasnda Nakbendlie balln ifade etmitir. airin kahve ve ttne olan dknl de dikkat ekicidir. Bery- duhn bal altnda yazd Lle dmezse n`ola destmden Sanmauz kim idem saf-y duhn Aa dd- dernum koarn Rhat olur biraz dil-i szn (HM.Kt.14) kt'asnda ttn yasa srasnda elinden sigara azlnn dmemesini -vaziyeti kurtarmak iin- yreinden ektii h dumann karmak gibi farkl bir sebebe balamaktadr. Kahveye olan dknln de u ktasnda ifade etmitir: Kahve-i r-siyehi bun sanur idm Nm Meger ol rind-i veys imi asl Yemen indur gibi glib nefes-i Rahmna Memna iridrdi emm-i Kareni (HM.Kt.8) Ilml tabiat ve sosyal mnasebetleri sayesinde evresine kendisini kabul ettirmitir. Yazm olduu baz ktalardan, birok airin kendisinden mahlas talebinde bulunduu grlmektedir. Ayrca yazm olduu ok saydaki tarih ktas onun tarih drme konusundaki kabiliyetini gstermektedir. 50 kadar tarih ktas yazm bulunan Nmnin baa, baheye hatta bir kasra ilave edilen odann yapm gibi nemsiz saylabilecek olaylara tarih drd halde kendi hayatyla ilgili olarak tek bir tarih drmtr ki o da, yukarda doum tarihi ile ilgili olarak geen ve Divann tertip edii iin drd tarihtir. Beliin airin lm tarihini 1070 olarak gstermesi yanllk eseri olsa gerektir. nk air, Divanda bundan daha sonraki zamanlarda vuku bulan olaylara da tarih drmtr. H.1084 (M.1673)de vefat ettii konusunda Beli haricindeki xiii Cn

dier kaynaklar ittifak halindedir. Buna gre airin 74 yllk bir mr srd anlalmaktadr. Mezarnn nerede olduu konusunda ise kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr. Eserleri Ahmet Nmnin Trke Divan dnda biri pheli olmak zere dier iki eseri unlardr: 1. Agh Srr Levend, Fetih-nme der hakk- Grcistan adl eserin Nideli Nmye ait olabileceini ileri srmtr. Fakat, kaynaklarda Nideli Namnin byle bir eserine rastlanmamtr. Grcistan seferinin balarnda Karsta Yusuf Paann tevikiyle H.1071=M.1660da kaleme alnan ve IV. Mehmete sunulan bu eserin kronoloji itibaryla Nideli Kad Nmye ait olabilecei kuvvetli bir ihtimaldir. Ancak, incelediimiz Dvnda air byle bir eser yazm olabileceinin iaretini vermemitir. nemsiz saylabilecek olaylara bile drd 50 tarihten hibirisi bu olayla ilgili deildir. Eserin yazlmasn tevik eden Yusuf Paann, eserin yazld yer olan Karsn da Divanda hibir ekilde adlar zikredilmemi olmas Agah Srr Levendin kuvvetli grd eserin yazarnn Nideli Kad Nm olmas ihtimalini zayflatmtr. 2. Farsa Dvne: Ktphane ve kataloglarda mstakil bir eser olarak bulunmamaktadr. S1., ., S2. nshalarnda Divann sonunda mrettep olarak, M. nshasnn sonunda ve Y. nshasnn banda kark olarak Farsa iirleri yer almaktadr. Ebeb ahsiyeti nce tek divan halinde tertip ettii iirlerini, belirli bir edeb ahsiyete kavutuktan sonra yeniden ele alm, hem fikr hem edeb bir szgeten geirerek Hsn-i Hakik ve Hsn-i Mecz adlaryla ayr ayr tertip etmitir. Edeb ahsiyetindeki geliim, divannn srasyla Y., M., S2, . ve nihayet S1. nshalarndaki deiiklikler incelendiinde aka grlmektedir. Divann Hsn-i Mecz ve Hsn-i Hakk diye bizzat kendisi ikiye ayrm ve bunu da divannn ilk beytinde ifade etmitir: Muvaffak old Nm n iki tertb-i dvna Biri hsn-i meczde biri hsn-i hakkatde (HM.K.1/1) Byle bir ayrm yapmakla dier airlerden farkl olduunun idrakinde, ayn zamanda iddiasndadr: Tertb-i i`re her biri yrn- sbku Geldi cihna eme-i dvndan el yud Nm-i Nigdev de szin iki bahs idp Hsn-i Mecz u Hsn-i Hakkat didi kod (HH.Kt.32) Bu ekilde bir ayrm yapmasnda mderrislik ve kadlklardan azledildikten sonra kendisini tamamen tasavvuf hayata vererek bir Nakbend tekkesine kapanmasnn etkisi olduu dnlebilir. Tasavvuf ahsiyetindeki geliimin edeb ahsiyetine de yansd gzlenmektedir. iirlerinin son ekillerinde, eski nshadaki ekillerine gre kelime seiminde daha bir titizlik, ifadelerde temkin ve tevazu hli mahede edilmektedir. Belki de hayatnn bu ikinci dneminde kazand fikr ve edeb deiiklik onu, sradanlktan xiv

kurtarabilmitir. Onun ahsiyetindeki geliimin iir sanatna yansdn gsteren en arpc rneklerden ikisi aadaki gazellerdir. Hakik-mecaz ayrm yaplmayan M. ve Y. nshalarndaki HH.G.37, HM.G.180 gazeller air tarafndan birtakm deiiklikler yaplarak biri Hsn-i Hakikye dieri de Hsn-i Mecazye alnmtr: Her iki divandaki terminoloji ve slup fark hissedilir derecededir. ahslar ve tasavvuf terimler indeksi incelendiinde, HH.de tasavvuf ahsiyetler dnda herhangi bir kiinin hatta padiahn bile adnn zikredilmedii, yine tasavvuf terimlerinden bazlarnn sadece HH.de getii grlr. HH.de padiah, din ve devlet bykleri gibi ahslara sunulan herhangi bir kaside bulunmamaktadr. air alfabenin btn harleriyle gazel yazmtr. HH.deki gazel says (110), HM.deki gazel saysndan (403) ok ok az olmasna ramen yine alfabenin her harfinde en az bir gazel vardr. Bu da airin her iki divan asndan bir ekil mkemmeliyeti peinde olduunu gsteren bir durumdur. et, eyle, kl, ge, imi gibi temenn, niyaz ve fark edi bildiren rediflerin HH.de kullanlmas her iki Divan arasndaki slup farknn gstergelerindendir. Ortak motiflerin varl gzard edilmemekle beraber tasavvuftaki hakik-mecaz anlayna da uygun den bu ayrmn sun olmad sylenebilir. ki divan arasndaki dier bir fark da, tarih ktalar konusundadr. HH.de hibir tarih ktas yer almazken, HM.de 50 tane tarih ktas bulunmaktadr. Azmsanamayacak olan bu say airin tarih drmedeki baarsn ortaya koymaktadr. Mezar ta kitabesinden bir evin odasnn yapmna, sikkenin slahndan bir dostunun dnne kadar birok konuda drd tarihler onun sosyal hayatla ne kadar ilgili olduunu gstermektedir. Ayrca mirvaha/yelpaze, divit, at, duhan/ttn, kahve, han, eme vs. iin yazd ktalar da bu dncemizi destekler niteliktedir. iirlerinde doa ve insan sevgisi, sanat eserlerine kar ince duygular, lml tabiat hissedilir derecededir. Kendisinden bir doum olayna, bir mimar yapya, tarih drmesi talepleri; iire adm atacak kiilerin kendisinden mahlas ric etmeleri; nazre taleplerine cevaplar vermesi, evresinde sevilen, saylan ve airlii kabul gren bir kii olduunun en nemli gstergelerindendir. TYDKde Nak tarikati eyhlerinden, tabiat olduka kuvvetli bir air olduu eklindeki hkmn ierisinde gemekle beraber kendisinin bir tekke eyhi olduuna dair bir bilgiye kaynaklarda rastlamadk. Divan incelendiinde, airin Nak tarikatna intisabnda phe yoktur. Bununla birlikte Nmnin tarikat eyhliine kadar ykselip ykselmedii konusunda divanlarnda bir bilgi veya bu konuya ait bir iaret yoktur. Bu rtbeyi tahsl ide mmd odur kim Nm gibi bir mride iden teba`iyyet (HH.G.14/5) beytinde kendisini mrit olarak vasflandrmas ise tekke eyhi olmas gerektii anlamna gelmez. slam inancna gre iir, Kuran ve snnetin nne geemez. slam birer kimlie sahip olan divan airleri de genel olarak bu konuya hassasiyet gstermilerdir. Her szde var bir n Nm vel h bulmadum Vahy-i lhdr meger gft-i peyemberden elez (HM.G.69/5) beytindeki ifadesinden de anlalaca gibi Nm, iirle ilgili benzetmelerinde xv

genellikle mutedil davranm, ada Nef gibi arla kamamtr. Nmnin dikkat eken bir zellii de onun nl Trk airlerinden hibirisine nazire yazmam olmasdr. Hatta birinci derecede nemli airlerimizin isimleri bile zikredilmez. simleri zikredilen airlerden smet Efendi, iirinden dolay deil; yaptrd ev iin drlen tarih ktas ve kazasker oluu dolaysyla geer. Bir de Nil, Feyzullah isimli bir olunun dnyaya gelii dolaysyla (HM.Tar.28) geer ve yine Nil gibi bir stadn airliine deinilmez. Bu tarihin balnda bizm Nil eklinde samim bir ifde kullanlr. (HM.Kt.6) numaral ktada ise Borlu Nazmnin divann okuduunu ve beendiini ifade etmitir. Bu durum belki de Nazmnin onun hemehrisi ve dostu olmas dolaysyladr. Aslnda bu ktay yazmakla da kendini yceltmitir. Fars airlerinden Sib-i Tebrizye olan iltifat, onun Sebk-i Hind slbunun en nemli temsilcilerinden olmas dolaysyladr. Klsik edebiyatmzn airleri her objektif varla edeb bir hassasiyetle yaklatklar gibi kendi iirlerine, iir olgusuna, hatta genel bir ifadeyle sanat ve edebiyata ayn dikkat nazaryla bakmasn bilmilerdir. Bu konudaki dncelerini dorudan veya dolayl olarak iir diliyle ifade etmilerdir. Ahmet Nm de kendi iiri konusundaki dncelerini, aaya matla beytini aldmz tabum redifli iirinde ifade etmitir. Bu, airin iir hakkndaki genel fikirlerini de yanstt iin poetikas saylabilecek tarzda yazlm bir iirdir. Zerrede fitbdur tab`um Katrede bahr- nbdur tab`um (HM.K.9/1) Divanda tevhit ve naatlardan sonra yer alan bu 43 beyitlik fahriye trndeki kasidede air, grm olduu bir ryasna dayandrd iaretlerle ahsiyetini ve airliini ortaya koymaktadr. Klsik Trk edebiyatnda birden fazla divan tertip eden airler bulunmakla birlikte, Nm gibi muhteva bakmndan farkl iki divan tertip eden baka bir aire rastlanmamtr. Nm, Mecaz gzellikleri ve aklar dile getirdii divana Hsn-i Mecaz; gerek yani tasavvuf ak ifade ettii divana da Hsn-i Hakik adn vererek muhtevay bu konuda belirleyici klmtr. Bu ayrm Klsik Divan iiri gelenei bakmndan sun olmakla birlikte kendi ierisinde bir tutarllk gstermektedir. Ahmet Nmnin iirlerinde tabiat ve insan sevgisi, sanat eserlerine kar ince duygular, lml tabiat hissedilir derecededir. Kendisinden bir doum olayna, bir mimar yapya tarih drme talepleri; iire adm atacak kiilerin kendisinden mahlas ric etmeleri; nazre taleplerine cevaplar vermesi, evresinde sevilen, saylan ve airlii kabul gren bir kii olduunun en nemli gstergelerindendir. Ksacas, Ahmet Nmnin srad bir edeb kiilie sahip olduu, divanlarnn tertip tarzndan ekil ve muhtevaya kadar mkemmeliyeti arayan ve olduka kabiliyetli bir air olduu anlalmaktadr.

xvi

9. SONU Hazrlam olduumuz Ahmet Nm Dvn ve ncelemesi adl bu eserde XVII. yzyl Divan airlerimizden Nideli Ahmet Nm ve divanlar zerinde allmtr. XVII. yzylda Osmanl mparatorluunun siyas, iktisad ve sosyal adan balayan kntye ramen sanatta ve edebiyattaki ykselii btn hzyla devam etmitir. Bu yzylda nceki yzyllara gre edeb eser saysnda nemli bir art grlmektedir. Bu eserler tek tek ve daha sonra karlatrmal bir ekilde incelenmek suretiyle XVII. yzyl edebiyat hakknda verilecek olan hkmler daha salam bir zemine oturacaktr. Biz de bu tezimizle ileride yaplacak olan karlatrmal divan incelemeleriyle ilgili almalara faydal olabilecek tarzda bir inceleme ve salam bir tenkitli metin ortaya koymaya altk. Klsik Trk edebiyatnda birden fazla divan tertip eden airler bulunmakla birlikte, Nm gibi muhteva bakmndan farkl iki divan tertip eden baka bir aire rastlanmamtr. Nm, Mecaz gzellikleri ve aklar dile getirdii divana Hsn-i Mecaz; gerek yani tasavvuf ak ifade ettii divana da Hsn-i Hakik adn vererek muhtevay bu konuda belirleyici klmtr. Bu ayrm Klsik Divan iiri gelenei bakmndan sun olmakla birlikte kendi ierisinde bir tutarllk gstermektedir. Sz konusu Divanlarn incelenmesiyle aadaki sonulara varlmtr: 1. Hsn-i Mecaz adl divannda Divan airlerinin hemen hemen hepsinin kulland tasavvuf mecazlardan yararlanlmakla birlikte esas olarak dnya gzellikleri ve aklar sz konusu edilmitir. Hsn-i Hakikde ise tamamen lah ak terennm edilmitir. 2. Hsn-i Mecaznin hacmi, Hsn-i Hakikye gre kat fazla olmasna ramen alyk, ille, dest-bs, emmre, evmir, ilm-i ledn, insn- kmil, kef, makm, mrd, mrid, riyzet, sahv, slik, srt, slk, uhd, tarkat, tevhd, zikr gibi tasavvuf terim veya kavramlarndan birou Hsn-i Mecazde gememektedir. Buna karlk zlf, ebr, em, leb, blbl, gl, ruh (ruhsr), gamze, gs gibi Divan iirinin ortak mecazlar olan kelimelerin airin Hsn-i Mecaz adl divannda byk bir ounlukta olduu grlmektedir. Hatta kkl, lal, ka, gabgab, tegafl gibi mecaz ifade eden kelime veya kavramlar Hsn-i Hakikde hi gememektedir. Bu durum bir tesadften ziyade airin bilinli bir seimine iaret etmektedir. 3. Dil ve slp bahsinde de ifade edildii gibi her iki divann kelime dnyas ve slbu belirgin derecede farkldr. yle ki divanlar harmanlanm olsa, iirler yine de birbirinden ayrtrlabilecektir. 4. Hsn-i Hakikdeki iirlerin tamamna yakn din-tasavvuf bir zeminde olup bir ksm ilah tarzndadr. Hsn-i Mecazde de bu tarz iirlere rastlanmakla birlikte bu durum Divan iirinin genel karakteristii ierisinde deerlendirilecek bir niteliktedir. 5. Hsn-i Hakiknin aksine Hsn-i Mecazde sosyal konular daha ok ilenmitir. Hatta Hsn-i Mecazde sigara, kahve, yelpaze, bahe, oda, kavuk gibi konularla ilgili ktalar ve gazeller yazlmtr. Tarih ktalarnn tamam Hsn-i

xvii

Mecazde olup Hsn-i Hakikde bataki divan tertip tarihinden baka bir tarih ktas bulunmamaktadr. 6. Nazm ekilleri bakmndan incelendiinde en bariz farkn kasidede olduunu gryoruz. Hsn-i Hakikde herhangi bir ahs iin yazlm hibir kaside yoktur. Mnact, nat, kabe vgsne yazlm kaside ve ryada gerekleen seyr slkn anlatld kasideler bulunmaktadr. Buna karlk padiahlar, din ve devlet bykleri veya baka ahslar iin yazlan kasidelerin tamam ise Hsn-i Mecazde bulunmaktadr. 7. Hsn-i Mecazde yirmi farkl vezin kullanlmken, Hsn-i Hakikde on yedi farkl vezin kullanlmtr. Vezinlerin nazm ekillerine gre dalmlar divanlar arasnda uygunluk gstermektedir. Aruz kusurlar bakmndan da divanlar eit derecededir. 9. Kafiye kusurlarnda divanlarn hacimlerine oranla pek bir fark yoktur. Rediflerin eitlilii bakmndan Hsn-i Mecaz daha zengin grlmekle birlikte bu durum divann hacminden kaynaklanmaktadr. kl, ol, imi, imi bildim, eyle gibi telkin, temenni ve fark edi bildiren redifler sadece Hsn-i Hakikde kullanlmtr. 10. Divanlarda dikkati eken bir dier zellik ise, hem Hsn-i Mecazde hem de -hacmi dar olmasna ramen- Hsn-i Hakikde alfabenin her harfiyle gazel yazlm olmasdr. Divan iiri gelenei iinde bu zellie sahip bir divan tertip eden air, parmakla saylabilecek kadar azdr. Bu da airimizin Divann tertibinden balayarak nazm ekilleri, vezin ve redifle arad mkemmeliyetin bir halkasn oluturmaktadr. 11. Edeb sanatlar bakmndan Hsn-i Mecaznin daha zengin olduu grlmektedir. Bu da Hsn-i Hakikde sanat kaygsnn ikinci plna atlmasndan kaynaklanmaktadr. Benzetmelerde eitlilik bakmndan Hsn-i Mecaz daha zengin olmasna ramen Hsn-i Hakikde vahdet, bek, fen, adem, hikmet, sevda, hakkat gibi soyut kavramlarn somut nesnelere benzetildii grlmektedir. Burada aslolan mana olduundan maksadn anlalabilmesi iin somutlatrmalara gidilmitir. Bu durum da Hsn-i Hakiknin maksadna uygunluk gstermektedir. Hsn-i Hakikde hm- tenasbe iki yerde rastlanm, hm- tezad, rc, tevriye sanatlarna hi rastlanmazken, mbalaaya da ok az rastlanmtr. Hsn-i Mecazde iktibas sanatna hibir gazelde bavurulmam olmas, slp farknn ve maksadn bir gstergesi olarak karmza kmaktadr. Sanatlarda dikkati eken bir durum da kinaye konusundadr. Hsn-i Hakik, tasavvuf ve teblici bir maksat tad iin kinaye yoluna pek gidilmemi, dncenin dorudan ifade edilmesi yolu tercih edilmitir. Ahmet Nmnin iirlerinde tabiat ve insan sevgisi, sanat eserlerine kar ince duygular, lml tabiat hissedilir derecededir. Kendisinden bir doum olayna, bir mimar yapya tarih drme talepleri; iire adm atacak kiilerin kendisinden mahlas ric etmeleri; nazre taleplerine cevaplar vermesi, evresinde sevilen, saylan ve airlii kabul gren bir kii olduunun en nemli gstergelerindendir.

xviii

Ksacas, Ahmet Nmnin srad bir edeb kiilie sahip olduu, divanlarnn tertip tarzndan ekil ve muhtevaya kadar mkemmeliyeti arayan ve olduka kabiliyetli bir air olduu anlalmaktadr.

xix

10.KAYNAKA Ahmed Cevdet Paa, Belgat- Osmniye (Tpk Basm), stanbul, Mimar Sinan niversitesi Yay., 1987. Akn, mer Faruk, Divan Edebiyat, TDVA, c.IX, stanbul, TDV Yay., 1994, s.389-427. Alir Nevy, Miznl-Evzn, (Haz.: Kemal Eraslan), Ankara, TDK Yay., 1993. Ak elebi, Meir-uar, London, Ner.: Meredith Owens, 1971. Ate, Ahmet, Metin Tenkidi Hakknda, Trkiyat Mecmuas, c.VII-VIII, stanbul, 1942, s.253-267. Bilgegil, Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, stanbul, Enderun Kitabevi Yay., 1989. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara, Rehber Yay., 1997. al, Halit, Nide ehrindeki Ahap Tavanl Camiler ve Mescitler, Ankara, Kltr Bakanl Yay., 2000. antay, Hasan Basri, Kurn- Hakm ve Mel-i Kerm, stanbul, Risale Yay., 1993. avuolu, Mehmet, Necat Bey Divannn Tahlili, stanbul, MEB Yay., 1971. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarih Kronolojisi, , c. III, stanbul, Trkiye Yaynevi, 1961. Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, Aydn Kitabevi Yay., 1993. Doan, Muhammet Nur, Fuzulnin Poetikas, stanbul, tken Neriyat, 2002. Esad Efendi, Bae-i Saf-endz, Sleymniye Ktphanesi, Esad Efendi, Yazma Balar, 4040. pekten, Haluk, Eski Trk Edebiyat-Nazm ekilleri ve Aruz, stanbul, Dergh Yay., 1994. pekten, Halk vd., Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., 1988. smail Beli, Nuhbetl-sr li-zeyli Zbdetl-er, Haz.: Abdlkerim Abdlkadirolu, Ankara, Gazi niversitesi Yay., 1985. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalogu, c.II, stanbul, 1959, s. 431-433. z, Mahir, Tasavvuf, stanbul, Kitabevi Yay., 1990. Kazc, Ziya, slam Tarihi, c.XII, stanbul, Kayhan Yay., 2000. Kefz-znn, c.I-VI, Beyrut, 1996. Kocatrk, Vasf Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, 1970. Kksal, Asm, Peygamberler Tarihi, Cilt I-II, Ankara, TDV Yay., 1990. Kprl, M. Fuat, Edebiyat Aratrmalar I, stanbul, tken Yay., 1989. Kurnaz, Cemal, Hayal Bey Divannn Tahlili, Ankara, Kltr Bakanl Yay., 1987. Levend, Agh Srr, Gazavt-nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi, Ankara, TTK Yay., 1956. Levend, Agh Srr, Trk Edebiyat Tarihi, c.I, 3. bask, Ankara, TTK Yay., 1988. Macit, Muhsin, Divan iirinde Ahenk Unsurlar, Ankara, Aka Yay., 1996. Mehmed Sreyy, Sicill-i Osmn, c.IV, stanbul, Matbaa-i mire, t.y., s.540. Mustafa Mcb, Mcb Tezkiresi, .. Ktphanesi, T.Y., 3913. xx

Mtercim sm, Burhn- Kt, (Hazrlayanlar: Mrsel ztrk-Derya rs), Ankara, TDK Yay., 2000. Onay, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (Haz.: Cemal Kurnaz), Ankara, TDV Yay., 1993. Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul, MEB Yay., 1993. Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Ankara, Aka Yaynlar, 1995. Redhouse, Sir James W., Turkish and English Lexicon, stanbul, ar Yay., 1992. Rz, Rz Tezkiresi, stanbul, 1316. Safay, Safy Tezkiresi, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, 2549. Sara, M. A. Yekta, Klsik-Edebiyat Bilgisi-Belgat, stanbul, R Yay., 2000. Sara, M. A. Yekta, Muallim Naci-Edebiyat Terimleri, stanbul, Risale Yay., 1995. Sara, M. A. Yekta, Divan Tahlilleri zerine, lm Aratrmalar, stanbul, 1999, Nr.:8, s.209-220. Steingass, F., Persian-English Dictionary, Beyrut, 1975. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul, ar Yay., 1978. entrk, Ahmet Atill, Klsik Osmanl Edebiyat Inda Eski Adetler ve Gnlk Hayattan Sahneler, Trk Dili, 495, Mart 1993, s.174-188. eyh Mehmed Efendi, Vakyil-Fudal, c.I, Nuruosmaniye Ktphanesi, 3312. kn, Ziya, Farsa-Trke Lgt: Gencinei Gftar: Ferhengi Ziya, c.I-III, stanbul, MEB Yay., 1984. Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lgti, (Nere Haz.: Kemal Edip Krkolu), stanbul, Enderun Kiabevi Yay., 1973. Tanyeri, Mehmet Ali, rnekleriyle Divan iirinde Deyimler, Ankara, Aka Yay., 1999. Tuman, Mehmet Nil, Tuhfe-i Nil, Mill Ktphane, Yz.B.611, c.II, s.1463-1464. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, Marifet Yay., 1991. Uzunarl, Osmanl Tarihi III. Cilt, 2. Ksm, XVI. Yzyl Ortalarndan XVII. Yzyl Sonuna Kadar, Ankara, TTK Yay., 1995. Yavuz, Kemal, Trk Edebiyat, Trk Tarihi ve Trk Dili Tarihine Paralel Olarak Yeniden Ele Alnmaldr, lm Aratrmalar, S.10, stanbul, 2000, s.177188. Yeni Tarama Szl, (Haz.: Cem Dilin), Ankara, TDK Yay., 1983. Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda slam Kaynakl Szler, stanbul, Enderun Kitabevi Yay., 1992.

xxi