MEKNSAL BR SENTEZ : TRKYE

7. lm B
Konular

TRKYENN TOPRAK, SU VE BTK VARLII

IMI VE TOPRAK KULLAN E TOPRAK TPLER TRKYE'D ak Tipleri Trkiyede Balca Topr Yararlanma Trkiyede Topraklardan GES: BTKLER NSURLARIN GSTER DOAL U a Bitki Topluluklar emizde Grlen Balc lk LII TRKYENN SU VAR iim GAP: Su ile Gelen De Sularmzdaki Zenginlik nginlik Sularmzdan Gelen Ze lar ve Kaynaklar Trkiyenin Yer Alt Su

Temel Kavramlar
Orman Mera Kltr balkl Terra-rossa Maki Bozkr

ayr Endemik Jeotermal enerji Hidroelektrik Seramik

RKYENN TOPRAK, SU VE BTK VARLII

TRKYEDE TOPRAK TPLER VE TOPRAK KULLANIMI

1. evrenizdeki topraklar hangi amala kullanlyor? Bu kullanmda neler etkili olmutur? 2. Evinizdeki eyalardan hangilerinin ham maddesi topraktr? Listeleyiniz.

Trkiye toprak haritas

Yukardaki Trkiye toprak haritasn inceleyerek aadaki sorular cevaplaynz. * Kahverengi orman topraklarnn genellikle Karadeniz kylarnda yaygn olmasnn nedenlerini aklaynz * Terra-rossa topraklarn Akdeniz ve Ege kylarnda yaygn olmasnn nedenini belirtiniz. * Kahverengi ve kestane renkli orman topraklarnn genellikle i kesimlerde yaygn olmasnn nedenini syleyiniz. * Kolvyal ve litosol topraklarn i kesimlerde yaygn olmasnn nedenini belirtiniz. * Alvyal topraklarn dalnda belirleyici faktr nedir? * lkemizdeki toprak tiplerinin corafi dallarn, ya ve bitki rtsnn dal ile karlatrnz; elde ettiiniz sonular defterinize yaznz. * Yaadnz ilde hangi topraklar yaygndr? Tespit ediniz. 110

Trkiyede Balca Toprak Tipleri

1. Zonal Topraklar
Kahverengi Orman Topraklar: Orman rts altnda oluan bu topraklar organik madde bakmndan zengin olduklarndan renkleri koyudur. Ykanmann fazla olduu yerlerde asitli ve kiresiz orman topraklar olumaktadr. lkemizde bu tip topraklar, Kuzey Anadolu Dalarnn denize bakan yamalarnda yaygndr. yi ykanm bu topraklar ay ve kivi yetitirmek iin olduka elverilidir.

Krmz Akdeniz Topraklar (Terra-Rossa): Organik madde bakmndan fazla zengin olmayan bu topraklarda genellikle turungil, baclk ve zeytin tarm yaplmaktadr. Bu topraklar lkemizde Marmara Blgesinin gney kesimi ile Ege ve Akdeniz blgelerinde yaygn olarak grlmektedir. Kahverengi Bozkr Topraklar: Bozkr sahalarnda, yllk ya miktarnn 400 mm'nin altnda olduu yerlerde oluan bu topraklar, organik madde bakmndan fazla zengin deildir. lkemizin i kesimlerinde yaygn olan bu topraklarda genellikle tahl tarm ve kkba hayvanclk yaplmaktadr. Kestane Renkli Bozkr Topraklar: Bozkr alanlarnda yllk ya miktarnn 400-600 mm olduu yerlerde oluan bu topraklar, organik madde bakmndan zengindir. lkemizin i kesimlerinde grlen bu topraklarn bulunduu alanlarda genellikle tahl tarm ve kkba hayvanclk yaplmaktadr. ernezyom (Kara Topraklar): Karasal iklimde ayr bitki rts altnda oluan bu topraklara Erzurum-Kars evresinde ve Dou Karadeniz Dalarnda rastlanr. zerinde gr otlaklarn bulunduu bu alanlarda genellikle bykba hayvanclk yaplmaktadr.

2. ntrazonal Topraklar
Vertisoller: Vertisollerin yksek tarmsal potansiyel zellii vardr. Bu topraklarda her ne kadar dk ya nedeni ile nem eksiklii grlse de sulama ile vertisoller ok verimli tarm topraklarna dnebilir. rnein Trakyada karakepir topra olarak tanmlanan vertisoller zerinde buday ve ayiei tarm yaplr. Bu topraklara Anadolu'da ise ta douran toprak denir. Kil oran fazla olan bu topraklarn ilenmesi zordur. Tuzlu Topraklar: Kapal havza veya eski gl tabanlarnda oluan topraklardr. Bu topraklarda tuz oran fazla olduundan tarm yaplamaz. Bu tip topraklara Tuz Gl evresinde ve Konya Ovasnda rastlanmaktadr.

Vertisol topraklar
111

3. Azonal Topraklar
Alvyal Topraklar: Akarsularn tayp biriktirdii malzemelerden oluan alvyal topraklar; vadi tabanlarndaki dzlklerde, akarsu birikinti ovalarnda, delta ovalarnda ve eski gl tabanlarnda yaygndr. lkemizde alvyal topraklarn grld balca alanlar: Karadeniz kylarnda; Bafra, aramba ve Adapazar ovalar. Ege kylarnda; Bakray, Gediz, Kk ve Byk Menderes ovalar. Akdeniz kylarnda; ukurova, Amik Ovas, Silifke ve Antalya ovalar. kesimlerde; Erzurum, Erzincan, Mu, Erbaa, Niksar ve Konya ovalar alvyal topraklarn geni yer kaplad alanlardr. Bu topraklar, tanan materyalin zelliklerine bal olarak killi, kalkerli veya kumlu olabilir. Alvyal topraklarn horizonlar gelimemitir. Toprak yzeyi, akarsularn tayp getirdii malzeme ile srekli yenilenmektedir. lenmesi kolay olan alvyal topraklar, mineral ve organik madde bakmndan zengin olduklarndan verimleri olduka yksektir. Bu nedenle alvyal topraklarn bulunduu yerler lkemizin nemli tarm alanlardr. Kolvyal Topraklar: Kolvyal topraklarn bulunduu alanlar aa tarmnn yapld alanlar ile ormanlk sahalar olarak karmza kar.Su tutma kapasitesi dk olan bu topraklarda genellikle baclk ve bahe tarm yaplmaktadr. Regosoller: Regoseller kumlu topraklar olduundan ya sular ksa zamanda topraa szar. Bundan dolay ayrma fazla olmadndan topraklar son derece ge geliir. Ar ve Vanda bu topraklara rastlanmaktadr.

Aadaki toprak tiplerinin oluumunda etkili olan faktrleri ve oluum koullarn karlarna yaznz.

Toprak Tipi
Kolvyal topraklar Litosol topraklar Regosol topraklar Alvyal topraklar Terra-rossa topraklar Kahverengi orman topraklar Kireli orman topraklar Kahverengi ve kestane renkli bozkr topraklar ernezyomlar Tuzlu topraklar

Etkili Olan Faktrler

112

Trkiyede Topraklardan Yararlanma

iftilerimizin gayretiyle memleketimizin verimli topraklar birer bayndrlk kayna olacaktr.
M.KEMAL ATATRK Aadaki resimlerde lkemizdeki toprak kullanm alanlarndan bazlar verilmitir. * evrenizdeki topraklarda aadaki ekonomik faliyetlerden hangileri yrtlmektedir? Bu ekonomik faaliyetlerin yrtlmesinde nelerin etkili olduunu syleyiniz. * Aadaki resimlerde grlen faaliyetler dnda lkemiz topraklarndan nasl yararlanlyor? Aratrnz.

TOPRAK KULLANIMI

113 113

Topran Tarmda Kullanlmas

Toprak, ekonomide ham madde olarak ve tarm asndan deerlendirilir. Ham madde olarak seramik, fayans, kiremit, tula, imento gibi alanlarda kullanlr. Tarm asndan ormanclk, hayvanclk ve bitki yetitirme asndan faydalanlr.

Trkiye topraklarndan yararlanma haritas

Yukardaki haritay inceleyerek aadaki sorular cevaplaynz. * Haritada yaadnz yeri bularak buradaki topraklarn hangi amala kullanldn syleyiniz. * Kuzeydou Anadolu'da toprak daha ok hangi amala kullanlmaktadr? Nedenini syleyiniz * kesimlerde toprak en ok hangi amala kullanlr? Neden? * Toprak kullanmnda ky ile i kesimler arasnda ne gibi farkllklar vardr? * Tarm alanlar nerelerde younlamtr? Nedenini syleyiniz.
3 Trkiyede arazi kullanm 4 Trkiyede ilenen tarla alanlarnn baz rnlere gre bln

Arazi
Tarla arazisi Nadas Sebze ve iek baheleri Meyve ve dier uzun mrl bitkiler Orman arazisi ayr ve mera arazisi Tarma elverili olduu hlde kullanlmayan arazi Tarma elverisiz arazi 114

% 22,78 5,60 0,88 3,87 27,64 21,85 2,91 14,47

(TK, 2001)

rnler
Tahllar Baklagiller eker pancar, ay, pamuk vb. Yal tohumlar Yumrulu bitkiler

% 78,0 8,8 7,6 3,8 1,8

(TK, 2003)

Trkiye arazisinin % 36'snda tarm yaplmakta olup iklim ve toprak farkllndan dolay yetitirilen rn eidi olduka fazladr. Tablolarda grld gibi tarla alanlarnn byk bir ksmnda tahl yetitirilmektedir. Tahllar iinde en ok ekimi yaplan rn budaydr.

Baz bitki trleri, baz toprak trlerinde daha kaliteli ve daha verimli yetiir. rnein; ay fazla ykanm kiresiz topraklarda, Antep fst kurak blgelerin kireli topraklarnda, yumrulu bitkiler (patates, soan, kereviz, pancar) kumlu yani hafif bnyeli topraklarda, zm balar kumlu, akll topraklarla kumul srtlar zerinde daha iyi yetimekte ve daha fazla verim alnmaktadr.

Hayvanclk
Maki ve allklarn yaygn olduu yerlerde kl keisi; bozkr alanlarnda koyun, ayrlarn yaygn olduu yerlerde sr; dut aalarnn yaygn olduu yerlerde ipek bcekilii; iekli bitkiler, am ormanlar meyve bahelerinin yaygn olduu yerlerde ise ar yetitiricilii yaygn olarak yaplmaktadr. evrenizde ya da yaadnz blgede hayvancla dayal tesisler var mdr? Varsa bu tesislerde retilen rnler nelerdir?

Ormanclk

115

* lkemizde ormanlarn ky blgelerinde younlamasnn nedenlerini aratrnz. * Ormanlarmzdan elde edilen asl ve yan rnler nelerdir? * lkemizde orman rnleri sanayisi nerelerde gelimitir? Hangi orman rnleri elde edilmektedir? Bu rnlerin lkemiz ekonomisine katksn aratrarak bir rapor hazrlaynz ve snfnzda sunum yapnz.

Topran Sanayide Kullanlmas

Seramik, porselen, mlek, tula ve kiremit retiminde kullanlan ana ham madde kildir. Gemite geleneksel el sanatlar eklinde yaplan seramik ve mlek retimi, gnmzde byk lde fabrikalarda yaplmaktadr. zellikle 1984'ten sonra kentleme ile birlikte inaat sektrndeki gelimeye paralel olarak artan talebi karlamak iin tula, kiremit, seramik, fayans vb. gereler reten ok sayda tesis kurulmutur. Tula ve kiremit reten tesislerin younlat balca alanlar; Manisa, zmir, Uak, Ktahya, Eskiehir, orum, Tokat, Kastamonu ve Bartn'dr. Seramik sanayisinin gelitii balca alanlar ise Ktahya, zmir, Bozyk, St (Bilecik), an (anakkale), stanbul ve Kocaeli'dir. Hlen lkemizin birok yresinde kk atlyelerde seramik ve mlek retimi yaplmaktadr. Ayrca lkemizden baz Avrupa lkelerine nemli miktarda kil ihra edilmektedir.
Avonosta mleki heykeli

* Trkiyede imento fabrikalarnn nerelerde kurulduunu, bu fabrikalarn ham maddelerinin nasl elde edildiini aratrnz. Aratrma sonularn rn dosyanzda saklaynz. almanz yapacanz sreyi, uygulama ve aratrma basamaklarn ve deerlendirme kriterlerini retmeninizle birlikte belirleyiniz.

Kl kullanan kol yorulur, nihayet klc knna koyar ve belki kl o knda kflenmeye, paslanmaya mahkm olur. Fakat saban kullanan kol gn getike daha ziyade kuvvetlenir. Ve daha ok kuvvetlendike daha ok topraa sahip ve malik olur. Mustafa Kemal ATATRK

116

DOAL UNSURLARIN GSTERGES: BTKLER

1. evrenizdeki bitki trlerinin adlarn yaznz. 2. Bu bitkiler hangi zellikleriyle birbirinden ayrlr? 3. Doal bitki rts ile iklim arasndaki ilikiyi aratrnz.

Trkiye, bitki tr ve eitleri bakmndan dnyann en zengin lkelerinden biridir. Avrupa Ktas, Trkiye'nin yaklak 15 kat byklne sahip olmasna ramen, tm Avrupa Ktasnda yaklak 12.000 bitki tr yer alrken Trkiye'de 12.000den fazla bitki tr bulunmaktadr.

LKELER

Yandaki tabloda lkemizle birlikte baz lkelerin bitki ve endemik bitki tr saylar verilmitir. Rakamlar karlatrnz, farklln nedenlerini haritadan yararlanarak belirtiniz.

117

lkemizde III ve IV. jeolojik zamanlarda olumu, gnmzdeki iklim artlarnda yetimesi mmkn olmayan ve relikt (kalnt) diye adlandrlan baz bitki trleri mevcuttur. lkemizdeki bitkilerin yaklak te biri dnyann hibir yerinde grlmeyen (endemik) bitkilerdir. lkemizde endemik bitki-ler en ok Toros Dalar kuanda bulunur. Kyceiz Gl evresindeki Sla ve Gller Yresi'ndeki kasnak meesi, Yenice (Zonguldak) civarndaki Istranca meesi, Data ve Teke Yarmadalarndaki Data hurmas, Kazdandaki Kazda kknar, Kastamonu ve Yozgat evresindeki spir meesi endemik bitkilere rnektir. Trkiye, hl yeni bitki trlerinin ortaya karld bir alandr. lkemizde son yllarda yaplan almalarda bugne kadar bilinmeyen 130'dan fazla bitki tr tespit edilmitir. Aada bunlardan baz rnekler gryorsunuz.

plak turnagagas

Nemrut soan

Deve dikeni

Sla aac-gnlk aac

Anzeray

Baz endemik bitki trleri

evrenizde relikt veya endemik bitki trleri var m? Bunlar ilgili yaynlar ve evrenizdeki ilgili kurumlardan aratrarak ve fotoraflarn ekerek snf ortamna getiriniz. Bu bitki trlerinin korunmas iin ne tr almalar yapldn reniniz. almanz yapacanz sreyi, uygulama ve aratrma basamaklarn ve deerlendirme kriterlerini retmeninizle birlikte belirleyiniz. 118

NE YAPRAKLILAR Kzlam Fstk am Karaam Ard Sedir

GEN YAPRAKLILAR Mee Akakesme nar Gnlk Kavak Dut St Kestane Karaselvi Ihlamur Keiboynuzu Karaaa

MULA

ALI TRLER Prnal meesi Mersin Defne Zakkum Sumak

Erguvan Menengi Sandal Kocayemi Karaal

OTSU BTKLER Ada ay Lavanta iei Kekik Sprge als Biberiye

ORMAN ALTI BTK TRLER VE DERLER Brtlen Sarmak Kuburnu ntar Kuzugbei Dolaman Deve dikeni Ayrk Narpz Semizotu Isrgan Labada

Yukardaki emada Mula ilinin bitki trleri gsterilmitir. Siz de yaadnz yerdeki bitki topluluklarndan yukardaki gibi bir ema oluturarak defterinize iziniz.

119

Tipik bir Akdeniz aac olan fstk am, zellikle Bat ve Gney Anadolu'da yaygn olarak grlr. 15-20 m boyundadr. Genlik dneminde yuvarlak, yallk dneminde ise emsiye gibi tepesiyle dier amlardan ilk bakta ayrt edilebilir. Tohumlar olduka byktr. Halk arasnda "am fst" diye adlandrlan tohumlar Bat Anadolu kylleri iin nemli bir gelir kaynadr.

Ihlamur

Kestane

Fstk am

Karaam

Kzlamn dnyadaki en geni yayl alan Trkiye'dedir. Akdeniz ve Ege blgelerinde geni alanlar kaplamakla birlikte, Bat ve Orta Karadeniz blmlerinde de lokal yayl gsterir. Deniz seviyesinden 1000-1200 m ykseklie kadar ulaan kzlam, seven hzl byyen bir am trdr.

120

Kzlam

Kknar

Kayn

Daha ok kuzey blgelerimizde doal yayl gstermekle birlikte kayn aac, gneydeki Amanoslar'da yayl gsterir. Saf ya da gknar, ladin, am ve meelerle kark geni ormanlar kurar. Yal meyveleri doada yaban hayvanlar iin nemli bir besin kaynadr.
Ladin

Saram, Kuzey Anadolu'nun yksek dalk kesimlerinde saf ya da kark ormanlar kurmakla birlikte kk adacklar hlinde i ve gney blgelerimize kadar ular. lkemizde bulunan saram ormanlarnn kaplad alan 757.426 hektardr.

Saram

Kzlaa

Mee, lkemizin hemen her blgesinde trlerine bal olarak yayl gsterir. 25 m boya ve 2 m apa eriebilen geni tepeli aalardan 3-5 m boya sahip allara kadar deien trleri vardr.
Mee

Yukardaki resim ve metinlerde eitli aa trlerinin Trkiyedeki yayl alanlar ve zellikleri verilmitir. Dierlerini siz tamamlaynz.
Ard

121

Trkiye iklim haritas

Trkiye doal bitki rts haritas

Yukardaki haritalardan yararlanarak sorular defterinize cevaplandrnz. * Trkiye'de hangi bitki topluluklar grlmektedir? * Ormanlar daha ok nerelerde yaygndr? * Ormanlarn dalnda belirleyici olan iklim elemann aklaynz. * Yan az olduu yerlerde hangi bitki topluluklar yaygndr? * kesimlerde makilere rastlanmamaktadr. Neden?

122

lkemizde Grlen Balca Bitki Topluluklar

Orman

Fstk am orman (Kozak Yaylas-zmir)

lkemizin yaklak % 27,64' ormanlarla kapl olup bu ormanlarn byk ounluu ky kesimlerinde yer almaktadr.

Ormanlar, aalarn bir rt oluturduu alanlardr. Aalar, yapraklarnn zelliklerine gre ine ve geni yaprakl olmak zere iki gruba ayrlr. Baz kesimlerde geni ve ine yaprakl aalar bir arada bulunarak kark ormanlar oluturur. ne yaprakl aalar yl boyunca yeilliklerini korur. Bu gruba kzlam, karaam, saram, gknar, sedir, ladin ve servi gibi aalar girmektedir. Kn yapran dken geni yaprakl aalarn en yaygn trleriyse; mee, kayn, grgen, kestane, kzlaa, kavak, hlamur, akaaa ve dibudaktr.

* evrenizde hangi tr aalar bulunmaktadr? * Bu aa trlerinin iklimle olan ilikisini aklaynz. 123

11 Bozkr, orman, ayr

lkemizdeki 12.000 civarnda bitki trnn yars Kuzey Anadolu Dalarnda yer almaktadr. Buradaki zenginliin nedenlerini aklaynz.

Ormanlarmzda az da olsa byk ve yal aalar grlmektedir. Ant aa olarak adlandrlan bu aalar koruma altna alnmtr. Mersin-amlyayla'da bulunan Trkiye'nin 1100 yandaki en yal ardc, Elmal-klkkara sedir ormanndaki 1000 yanda olan ambar katran, anakkaleBehramkale'deki palamut meesi bunlara rnektir.

Maki

12 Maki

124

Maki; Akdeniz ikliminin grld yerlerde, kzlamlarn tahrip edildii ky kuanda geni alanlar kaplayan, daima yeil kalan, bodur aa ve allardan oluan bitki rtsdr. Genellikle 1-3 m boyunda olan bu aa ve aaklarn yapraklar kaln, sert, cilal veya kee gibi tyldr. Makiyi oluturan balca bitkiler; yabani zeytin, mersin, keiboynuzu, kermez meesi, sandal, koca yemi, defne, sakz, menengi, zakkum, tesbih ve akakesmedir. Akdeniz ve Ege kylarnda makilerin tahrip edildii, topran inceldii alanlarda genelde diz boyu yksekliinde dikenli allardan oluan bitki topluluklar grlr. Garig ad verilen bu bitkilerin balcalar; lavanta iei, diken als, sprge als, laden, yasemin ve fundadr. Karadeniz kylarnda da ormanlarn tahrip edildii yerlerde allara rastlanr. Bunlara yalanc maki (psdomaki) denir.

Makiler; Marmara kylarnda 300-400 m, Ege kylarnda 500-600m, Akdeniz kylarnda 700800m ykseltiye kadar kabilmektedir. * Makilerin kabildii st snrn blgelere gre deiiklik gstermesinin nedenini belirtiniz. * Maki bitki topluluunun, yazlar scak ve kurak geen Akdeniz iklimine uyum saladn gsteren zellikleri nelerdir?

Bozkr

13 Bozkr

Kurak ve yar kurak blgelerde, ilkbahar yalaryla yeeren ve yaz kuraklnn etkisiyle sararan ot topluluklardr. Bozkrlarda grlen yaygn ot trleri; geven, koyun yuma, zerlik, akrdikeni, yavan otu, gelincik, sr kuyruu, klotu, ayr gl, peygamber ieidir. lkemizin nemli bir blmnde bozkrlar yer almaktadr. Fakat bu alanlarn hepsi doal bozkr deildir. kesimlerde insanlar tarafndan ormanlarn tahrip edilmesiyle oluan bozkr alanlar da vardr. Bunlara antropojen bozkr ad verilir.

125

Tarihiler, 1402de Timur ile Yldrm Bayezitin ubuk Ovasnda yaptklar Ankara Savanda Timurun fillerini ormana gizlediini ve savan en kzgn annda bunlar ortaya kararak savata stnlk saladn anlatmaktadrlar. Bu olay gsteriyor ki 1402de Ankara ve evresinde, fillerin gizlenebilecei kadar byk orman alanlar bulunmaktayd. Bugn ayn yerde al dahi bulmak zordur. Bu durumun nedenlerini ve sonularn tartnz.

ayr
lkbaharda yeerip yaz boyu yeil kalan, bozkrlardan daha gr ot topluluklar ayr, da ayr veya alpin ayr olarak adlandrlr. Bunlar, Erzurum-Kars evresindeki yksek plato alanlarnda, Kuzey Anadolu Dalarnda, Toroslarda ve lkemizin dousunda yer alan yksek dalarda grlmektedir. Yaz aylarnda yeil olan ayrlar, k aylarnda kar altnda kalr. Da ayrlarn oluturan balca ot trleri; geven, yumak, tarla sarma, dn iei, sar iekli orman gl, mine, kar iekleri, kardelen, takran, yldz ve ayrdr.

14 ayr

Metin ve resimlerden yararlanarak ayr ile bozkrn yetime artlarn karlatrnz.

Bozkr 15

126

16 Giresun -Mersin kesiti arasnda grlen bitki trleri

17 Trkiye haritas

18 Ayanck-Antalya aras kesit

* Giresun-Mersin kesiti arasnda grlen bitki rts dal zerinde etkili olan faktrleri aklaynz. * Harita zerine Ayanck (Sinop)-Antalya arasna rnekteki gibi bir hat iziniz. Trkiye bitki rts haritasndan da yararlanarak bu hatta grlen bitki rtsn profil zerine yerletiriniz. *Yukardaki haritada, renklendirilerek verilen illerin bitki rtsn (orman, maki, bozkr, ayr gibi) yaznz.

127

TRKYENN SU VARLII

1. Barajlardan elektrik enerjisi nasl retilmektedir? 2. lkemizde elektrik enerjisi retilen nemli barajlardan birka tanesini aratrarak reniniz. 3. Su kaynaklarndan yoksun bir Trkiye nasl olurdu? 4. evrenizdeki sulardan nasl yararlanlyor? Aratrnz. Su, yeryznde canl hayat iin vazgeilmez bir unsurdur. Gemite byk medeniyetlerin Frat, Dicle, Ganj ve nds havzalarnda kurulmalar tesadf deildir. eitli su kaynaklarna sahip olan Trkiye, Orta Dou'daki komular arasnda su potansiyeli en zengin lkedir. Trkiye deniz ulam bakmndan olduka elverili artlara sahiptir. taraf denizlerle evrili olan lkemizin ky uzunluu 8333 kmdir. stanbul ve anakkale Boazlar deniz ulam asndan lkemiz iin olduka avantajl bir durum salamaktadr. Trkiye, ortalama ykseltisi olduka fazla olan bir lkedir (1132 m). Engebeli bir yapya sahip olup ykselti, batdan douya doru gidildike artar. Akarsularmzn yatak eimleri ve ak hzlar fazladr. Bu nedenle tamacla elverili deillerdir. Hidroelektrik enerji potansiyelleri yksektir.

19 Trkiye hidrografya haritas

Trkiye, scak su kaynaklar asndan dnya sralamasnda ilk yediye girmektedir. Bu zenginliin nedeni, Anadolu'nun aktif bir tektonik yapya sahip olmasdr. Trkiye'deki scak su kaynaklarnn dal, fay hatlar ve volkanik alanlar ile paralellik gsterir. Bat Anadolu, Kuzey Anadolu ve Dou Anadolu fay hatlar boyunca birok scak su kayna mevcuttur. 128

lkemizde ok sayda gl vardr. Da akl gllern sular tatl (Beyehir Gl), da ak olmayan gllerin ise sular tuzludur (Tuz Gl ve Acgl). Trkiye'de yazn kurakla bal olarak gllerin su seviyelerinde azalmalar grlr. Gl sularnn kimyasal zellikleri ise gl besleyen kaynaklarn kimyasal zelliine, iklime ve gl anandaki kayalarn zelliklerine gre deiir.

Harita 19 ve kitabn sonunda bulunan Trkiye fiziki haritasn inceleyerek ve eitli kaynaklardan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz. * Baz akarsularmzn ak hznn fazla olmasnn nedenini belirtiniz. * Hangi blgedeki akarsularmzn hidroelektrik enerji potansiyeli daha fazladr? * Akarsu a ile yer ekilleri arasndaki ilikiyi aklaynz. * Burdur Glnn sular ac iken Beyehir Glnn sular tatldr. Neden? * Tuz Glnde farkl mevsimlerde meydana gelen seviye deiikliklerinin nedenleri nelerdir? * Trkiye akarsularnda tamaclk yaplamamasnn nedenini belirtiniz. * Antalyada ky turizmi gelimiken Rizede ky turizmi gelimemitir. Neden? * Akdenizde tuzluluk oran % 3,9 iken Karadenizde % 1,8dir. Neden? * Baz gllerimizden sulama amal yararlanlmasnn nedenleri nelerdir? * Van Gl ile Tuz Gln kullanm alanlar asndan karlatrnz. * lkemizde yer alt su kaynaklar daha ok hangi amalar iin kullanlmaktadr?

Trkiye su sporlar (rafting, kano ve su kaya) bakmndan nemli bir potansiyele sahiptir. Yeryznn en hzl akan nehirlerinden biri olan oruh Nehri dnyaca tannmaktadr.

Trkiyede akarsular zerinde kurulu olan barajlar sayesinde nemli lde hidroelektrik enerji retilmektedir. Trkiye hidroelektrik enerji potansiyeli bakmndan Avrupada, Rusya Federasyonu ve Norveten sonra nc srada yer alr.

Ama: Trkiyede su gcnn meydana getirdii deiimlerin ekonomik, sosyal ve kltrel etkilerini renmek. Hazrlama sresi : ki hafta devi yaparken; 1. Trkiyede deniz, akarsu, gl ve yer alt sularnn ekonomik, sosyal ve kltrel etkilerini gsteren fotoraflar bulunuz. 2. Her fotoraf karesindeki faaliyeti inceleyiniz. 3. Fotoraflardaki faaliyetlerin olumlu ve olumsuz yanlarn belirtiniz. 4. Bu almay bir albm hline getirerek arkadalarnzla paylanz. Deerlendirme kriterleri 1. Grsel materyalleri amacna uygun kullanma 2. Fotoraflardaki zenginlik 3. Fotoraflarn Trkiyenin su gcn yeterince yanstp yanstmad 4. almann zamannda teslim edilmesi

129

GAP: Su ile Gelen Deiim

Fotoraflardaki deiimi birer cmle ile bo kutulara yaznz.

* Yukardaki fotoraflardan hangileri GAPa balanmadan nceki dnemi gstermektedir? * Fotoraflarda grlen deiim, blgenin ve lkenin ekonomik yapsn nasl etkilemitir? Gneydou Anadolu Gelimeler * * * * * Sulu tarma gei Tarmsal retim ve verimin artmas Tarma dayal sanayinin gelimesi ehirleme orann artmas stihdam alanlarnn artmas

GAP ile meydana gelen yukardaki gelimeleri snfnzda tartarak sorgulaynz.

GAP, Trkiyenin en byk, dnyann da nde gelen blge kalknma projelerinden biridir. Frat ve Dicle Nehirleri zerinde yapm sren baraj, hidroelektrik enerji santralleri, sulama tesisleriyle kentsel ve krsal alt yap (ulatrma, sanayi, eitim, salk, konut, turizm, tarm vb.) yatrmlarn da kapsayan srdrlebilir bir kalknma projesidir.

130

Sularmzdaki Zenginlik

Yukardaki fotoraflar inceleyerek; * Fotoraflardaki faaliyetleri aklaynz. * Fotoraflardaki faaliyetlerin dnda lkemizde su kaynaklarndan nasl yararlanlmaktadr? Aratrnz ve bunlarla ilgili fotoraflar toplayarak snfta sergileyiniz.

Sularmzdan srekli olarak yararlanabilmek iin neler yaplmaldr? Bu konuda gruplar oluturarak bir proje almas yapnz. Sre: 2 hafta almanz sayfa 238deki rnek proje almasna gre hazrlaynz. 131

lkemizde, dalarda bulunan kk gllerle birlikte 120den fazla doal gl, 555 kadar baraj gl bulunmaktadr. Trkiye'de gllerin topland balca drt blge vardr: Gller Yresi (Eirdir, Burdur, Beyehir ve Acgl), Gney Marmara (Sapanca, znik, Ulubat, Ku Glleri), Van Gl ve evresi, Tuz Gl ve evresi. Trkiyenin Glleri

Doal Gller

Yapay Gller

Keban Baraj Gl Hirfanl Baraj Gl Atatrk Baraj Gl Altnkaya Baraj Gl Adgzel Baraj Gl

Tektonik gller

Karstik gller

Buzul glleri

Volkanik gller

Set glleri

**Karma oluumlu gller

Tuz Gl Sapanca Gl znik Gl Manyas Gl Burdur Gl Eber Gl Akehir Gl Hazar Gl

Salda Gl Kestel Gl Karagl Gl Kzren Gl Timra Gl Akgl

Aynal Gl Kilimli Gl Karagl

Nemrut Gl Acgl Meke Tuzlas Glck

Van Gl Eirdir Gl Kovada Gl

Heyelan set glleri

Ky set glleri

Volkanik set glleri

Alvyal set glleri

Tortum Gl Sera Gl Abant Gl Yedigller

Byk ekmece Gl Kk ekmece Gl

Erek Gl Nazik Gl Hal Gl ldr Gl Balk Gl

Mogan Gl Eymir Gl Bafa(amii) Gl Kyceiz Gl

** Karma oluumlu gller, oluumunda birden fazla faktrn etkili olduu gllerdir. " En gzel corafi vaziyette ve taraf denizlerle evrili olan Trkiye; endstrisi, ticareti ve sporu ile en ileri denizci millet yetitirmek kabiliyetindedir. Bu kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz; denizcilii, Trkn byk mill lks olarak dnmeli ve onu az zamanda baarmalyz. " M. Kemal ATATRK * Atatrkn bu szyle anlatmak istediklerini aklayan bir kompozisyon yaznz. 132

Sularmzdan Gelen Zenginlik

stanbul-anakkale Boazlar; Asya ile Avrupa'y birletiren geit konumundadr. Karadenize kys olan lkelerin Akdeniz'e ve dnyaya alan kapsdr. Boazlardan bir ylda, byk ksm tanker olmak zere tehlikeli yk tayan, 50.000den fazla gemi gemektedir Ege Blgesinde dalar kyya dik uzandndan koy, krfez, ada ve yarmada says fazladr.
Akdeniz'de; * Ylda 3000 saat gnelenme sresi vardr. * Denize girme sresi uzundur. * Deniz suyunun scakl 24-28 Ctur. * Ky turizmi gelimitir. Karadeniz'de; * Ylda 2000 saat gnelenme sresi vardr. * Denize girme sresi ksadr. * Deniz suyu scakli 20 Ctur. * Ky turizmi gelimemitir.

20 Trkiye balklk haritas

lkemiz gerek kylar gerekse akarsu boylar ve glleri ile kltr balkl iin byk bir potansiyele sahiptr. Japonya, Yunanistan gibi lkelerde nemli bir sektr olan kltr balkl, lkemizde 1980den sonra nemli bir yer tutmaya balamtr.

Beslenme kaynaklarnn fazla, buharlamann az olduu denizlerde tuzluluk oran dktr. Bu nedenle Karadeniz tuzluluk oran en dk olan denizimizdir. Karadeniz'de 200 metrenin altndaki derinliklerde kkrtl hidrojen gazndan dolay canl yaayamaz.

Trkiye; deniz, gl, glet ve akarsular ile byk bir su rnleri potansiyeline sahiptir. Su rnlerinin yaklak %90 denizlerden; % 10u i sulardan salanr. Denizlerde avlanan balklarn byk bir ksm Karadenizden elde edilir. Bu denizi Marmara, Ege ve Akdeniz izler. lkemizde hamsi, uskumru ve palamut en fazla Karadenizden, sardalye ve kefal ise Ege ve Akdenizden elde edilir. stanbul ve anakkale boazlarnda ise Karadenizle Akdeniz arasnda g eden balklar avlanr. Trkiye doal tatl su glleri, barajlar ve akarsular ynnden nemli bir tatl su balkl potansiyeline sahiptir. Eirdir ve Beyehir gllerinden yakalanan kerevitin, byk bir blm ihra edilir. Ulubat, ldr, znik glleriyle Keban, Karakaya ve Seyhan gibi baraj gllerinde balklk yaygndr. Kltr balklnn yapld akarsu boylarnda ve havuzlarda daha ok alabalk yetitirilmektedir. Akdeniz ve Ege kylarndaki dalyanlarda, ipura ve kefal retilmektedir.

133

* Yukardaki faaliyetleri tanmlaynz. * Ege ve Karadeniz kylarn yukardaki faaliyetler asndan karlatrnz. * Yukardaki faaliyetlerin yaygn olduu blgeler ekonomik ynden nasl etkilenmektedir?

En ilek limanmz, Orta Dou ve Avrupann nemli ticaret merkezlerinden biri olan stanbuldur. ok geni hinterland olan stanbul Liman, demir yoluyla Anadolu ve Trakyaya balant salamaktadr. thal edilen mallarn byk bir ksm stanbul Limanna indirilmekte, oradan yurdumuzun dier blgelerine tanmaktadr. zmir Krfezinde yer alan zmir Limannn demir ve kara yollar ile Bat Anadoluya balants bulunmaktadr. Akdeniz kysnda yer alan Mersin ve skenderun limanlarnda ya meyve ve sebze ihra edilmektedir. Karadeniz kysndaki limanlar; Zonguldak, Trabzon ve Samsundadr. Antalya, Bodrum, Kuadas, Kemer yat limanlar turistik amalara ynelik kurulmu limanlarmzdandr.

Samsun

zmir

Samsundan 10.000 ton fnd zmir Limanna tamay planlyorsunuz: * Harita zerinde grlen ulam aralarndan hangisini tercih edersiniz? * Tercih ettiiniz yolun avantaj ve dezavantajlar nelerdir?

134

Trkiyenin Yer Alt Sular ve Kaynaklar

Trkiye, arazinin jeolojik yapsna ve yeryz ekillerine bal olarak olumu yer alt sular ve kaynaklar bakmndan zengindir. Yurdumuzda vadi, yama ve artezyen kaynaklar yaygn ekilde bulunmaktadr. Bat Toroslarda karstik kaynaklar, tektonik hareketlerin yaygn olduu sahalarda ise fay kaynaklar bulunur. Dnya enerji tketimi her on ylda iki kat artmaktadr. Trkiye'de enerji ana bakldnda her yl bir nceki yla gre % 8 daha fazla yatrm yaplmas gerekmektedir. Doaya saygl, yenilenebilir alternatif enerji kaynaklarndan biri jeoter21 Sarayky-Denizli mal enerjidr. nemli bir jeotermal kuak zerinde yer alan Trkiye'de scaklklar 20-110C, debileri ise 2-500 m3/ sn arasnda deien 1000'in zerinde kaynak bulunmaktadr. Trkiye'de jeotermal enerji zellikle stma ve salk alanlarnda kullanlmaktadr. lkemizde jeotermal kkenli elektrik enerjisi retimi Denizli-Sarayky ve Aydn Germencikte yaplmaktadr. Trkiye'nin dier yksek jeotermal enerji potansiyel blgeleri anakkale, Afyonkarahisar-Sandkl, Kzlcahamam, Gnen, Simav, Kozakldr. Hlen Krehir, Gnen, Simav, Kzlcahamam ve zmir-Balova'da scak kaplca sular, merkezi konut stmasnda kullanlmaktadr. Trkiye 5 milyon konutu stacak jeotermal potansiyele sahiptr. Baz yrelerde seralarn stlmasnda da jeotermal kaynaklardan faydalanlmaktadr. Dnya genelinde jeotermal enerji; yzme havuzlarnda, havaalanlarndaki pistlerin stlmasnda, organik maddelerin kurutulmasnda ve sanayide kullanlmaktadr.

22 Karahayit-Denizli

23

Pamukkale travertenlerinden bir grnm - Denizli

135

Aadaki sorular cevaplaynz. 1. Trkiye'de toprak tiplerinin dalnda hangi faktrlerin etkisi daha belirgindir? 2. Alvyal topraklarn tarm asndan nemini belirtiniz. 3. ernezyomlar verimli olmalarna ramen bu topraklarda fazla tarm yaplamaz. Neden? 4. Sanayide kullanlan topraktan neler retilmektedir? 5. lkemizde bitkilerin eitlenmesinde etkili olan faktrleri aklaynz. 6. Bitki rts zerinde etkili olan iklim elemanlarn yaznz. 7. Kuzey Anadolu Dalarnn kuzeye bakan yamalaryla gneye bakan yamalar arasndaki bitki rts farkllklarn yaznz. Bu farkllklara yol aan faktrleri aklaynz. 8. Karadeniz kylar hari, lkemizin dier yerlerinde genellikle tahrip edilen ormanlarn kendini yenilemesi zordur. Neden? 9. Karadeniz kylarnda deniz seviyesinde balayan orman, gney kylarmzda daha st seviyelerde balamaktadr. Bu durumun nedeni aklaynz. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun kelimelerle tamamlaynz. 1. Delta ovalarmz genellikle topraklarla kapldr. 2. . topran rengini koyulatrr. 3. Topraktaki organik madde miktar ncelikle . baldr. 4. . denilen al topluluu, makilerin tahrip edildii yerlerde olumutur. 5. Belli bir ykseltiden sonra aa tr bitkilerin yetiememesi, dmesi ile ilgilidir. 6. Kuzey Anadolu Dalarnn Karadenize bakan yamalarndaki ormanlar, ................. istekleri fazla olan aa trleri oluturur. 7. . ilkbahar yalaryla yeeren, yaz kurakl ile sararan clz bitki topluluudur. 8. lkemizin ............. kesimlerinde bozkrlar geni yer tutar. 9. oruh Nehrinde . sporu yaplmaktadr. 10. Denizli Sarayky'de .. santrali bulunmaktadr. 11. Trkiyedeki denizlerden alanlarnda faydalanlmaktadr. 12. Van Gl sularnn sodal olmasnn nedeni .. Aadaki ifadelerin doru veya yanlln yanlarndaki kutucuklar iaretleyerek (x) belirtiniz. 1. Alvyal topraklarda genellikle tarm yaplmaktadr. 2. Kahverengi orman topraklar lkemizin her tarafnda yaygndr. 3. Konya Ovas btnyle alvyal topraklarla kapldr. 4. Litosol topraklar, i blgelerdeki dalarn yamalarnda yaygndr. 5. Delta ovalarnda genellikle alvyal topraklar bulunur.

136

6. Karadeniz kylarnda makiler geni yer kaplamaktadr. 7. Trkiye, bitki trleri bakmndan zengin bir lkedir. 8. lkemizin i kesimlerinde bozkrlarn geni yer kaplamas, sadece iklimle ilgilidir. 9. Trkiye'de bitki rtsnn eitlenmesinde yer ekillerinin nemli etkisi vardr. 10. Trkiye'de doudan batya gidildike akarsularn hidroelektrik potansiyeli artar. 11. Trkiye'de fay kuaklar ile scak su kaynaklar arasnda paralellik vardr. 12. Trkiye'nin btn baraj gllerinde kltr balkl yaplr. 13. Tuz Gl havzas scak su kaynaklar bakmndan zengindir. 14. Trkiye akarsular denge profiline ulamtr. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz. 1. Trkiye'deki toprak tipleri ve dal zerinde aadakilerden hangisi etkili deildir? A) Heyelanlar B) Bitki rts C) klim D) Yer ekilleri E) Ana kaya 2. Yurdumuzda makiler Akdeniz'de 800 m'ye, Ege Blgesi'nde 500-600 m'ye, Marmara'da ise 300-400 m'ye kadar grlr. Bu farklln sebebi aadakilerden hangisidir? A) Toprak B) Ya miktar C) Scaklk D) Yer ekilleri E) Eim 3. Aadakilerden hangisi, Trkiye'nin birbirinden farkl iklim zelliklerinin grldne kant olamaz? A) eitli tarm rnlerinin yetitirilebilmesi B) Doal bitki rtsnn farkllklar gstermesi C) Turizm mevsiminin gneyde daha erken balamas D) eitli akarsu rejimlerinin grlmesi E) Dank ve toplu yerlemelerin grlmesi 4. Trkiye'de gllerden yararlanma ekilleri aada verilmitr. Bunlardan hangisi iin gln derin ve byk olmas gereklidir? A) Tuz elde etme B) me suyu retme C) Tamaclk D) Enerji retme E) Balklk 5. Maki, Akdeniz ikliminde yetien bir bitki topluluudur. Aadakilerden hangisi maki tr deildir? A) Mersin B) Kocayemii C) Defne A) Tektonik gller D) Heyelan set glleri pay fazladr? A) Dalarn uzan ynnn B) Enlemin C) Boylamn D) Ykseltinin E) Yllk scaklk farknn 8. Yer ekillerinin engebeli, eimin fazla olduu yerlerde hidroelektrik enerji potansiyeli yksek olur. Bu bilgiye gre aadaki akarsularmzdan hangisinin hidroelektrik enerji potansiyeli daha yksektir? A) Susurluk B) Frat C) Gediz D) Aksu E) Sakarya D) Sut E) Yabani zeytin C) Volkanik glleri 6. Aadaki gllerden hangisi lkemizde grlmez? B) Moren set glleri E) Alvyal set glleri

7. Ege Blgesinde makilerin kydan i ksmlara doru genilemesinde aadakilerden hangisinin

137