T.C.

MARMARA NVERSTES SALIK BLMLER ENSTTS

KRESELLEME VE GELENEKSEL TRK SPORLARI

M. FATH KARAHSEYNOLU

DOKTORA TEZ

BEDEN ETM VE SPOR ANABLM DALI

DANIMAN Prof. Dr. M. TAYFUN AMMAN

STANBUL- 2007

I. TEEKKR Doktora eitimim sresince bilgi birikimi ve rnek insani deerleri ile ahsma ok byk kazanmlar olan ve doktora tez danmanlm kabul edip, yrten sayg deer hocam Prof. Dr. M. Tayfun Ammana bizlere verdii emeklerden dolay teekkr ederken, verdiim skntlar sabrla karladndan dolay minnettarlm bildiririm. Tez almalarm srsnda yardmlarn esirgemeyen tez izleme komitemde yer alan hocalarm Do. Dr. Birol otuk ve bir sre tez danmanlm da yrten Yrd. Do. Dr. M. Mehmet Yorulmazlara, ayrca Prof Dr. Musa Tadelene saladklar destekten dolay ok teekkr ederim. Ayrca zerimde emekleri olan hocalarm Prof. Dr. Mslm Bakra, Prof. Dr. Turgay Biere, Prof. Dr. H. Can kizlere, Yrd. Do. Dr. Zahit Seraslana, Yrd. Do. Dr. Cengiz Karagzoluna Yrd. Do. Dr. Semih Ylmaza, Yrd. Do. Dr. Aye Atalaya, Yrd. Do. Dr. mit Kesime bizleri yetitirme srecinde anlayl ve sabrl yaklamlarndan dolay teekkr ederim. Tez almalar srasnda yakn fedakarlklarn esirgemeyen arkadalarm zgr Bostanc, nder Dalolu, Erdoan Tozolu, Erdal Demir, Dr. Sleyman ahin, Serkan Perin ve kardeim Furkan Karahseyinoluna yardmlarndan dolay teekkr ederim. Hayatm boyunca hep desteklerini grdm aile byklerime ve bana sabrla katlanmak zorunda kalan kymetli eim Selma Karahseyinoluna ayrca teekkr ederim. M. Fatih Karahseyinolu stanbul 2007

II

I. TEEKKR..I II. NDEKLER..II III. KISALTMALAR.V IV. TABLOLAR LSTES........VI 1. ZET1 2. SUMMARY..2 3. GR VE AMA3 4.GENEL BLGLER.6 4. 1. KRESELLEMENN DNAMKLER.6 4. 1. 1. Modernleme ve Sonular7 4. 1. 2. Trkiyede Modernleme12 4. 1. 3. Kresellemeye Kavramsal Yaklam.16 4. 1. 4. Kreselleme Sreci ve Ortaya karan Faktrler..17 4. 1. 5. Kreselleme ve Farkl Yaklamlar18 4. 1. 5. 1. Ar Kresellemeciler (Radikaller).23 4. 1. 5. 2. Kreselleme Kartlar (Gelenekselciler).24 4. 1. 5. 3. Dnmc Kresellemeciler (Ilmllar).25 4. 1. 6. Trkiyede Kreselleme Sreci ve Etkileri26 4. 2. SPORUN TANIMI VE LEVLER...28 4. 2. 1. Spor Toplumsal Boyutlar.......32 4. 2. 2. Sporun Kltrel Boyutlar...34 4. 3. SPORDAK BYK AYRIMA.37 4. 3. 1. Geleneksel Sporlar...38 4. 3. 2. Modern Sporlar40

III

4. 3. 3. Geleneksel Sporlarn Modern retimi45 4. 4. KRESELLEME EKSENNDE SPOR48 4. 4. 1. Kreselleme Srecinde Spor..49 4. 4. 2. Kresel Sporun Evreleri..54 4. 4. 3. Kresel Sporlarn Oluumunda Medya Faktr.56 4. 4. 4. Kresel Boyut Kazanm Sporlar ve Organizasyonlar59 4. 5. TRK SPOR TARH VE GELENEKSEL TRK SPORLARI.....61 4. 5. 1. Trklerde Sporun Tarihsel Dnemleri.62 4. 5. 2. Modern Sporlarn Trkiyeye Girii66 4. 5. 3. Geleneksel Trk Sporlar.68 4. 5. 3. 1. Geleneksel Greler.71 4. 5. 3. 1. Geleneksel Atl Sporlar80 4. 5. 3. 1. Geleneksel Kzak Yarlar..83 4. 5. 4. Kreselleme Srecinde Geleneksel Trk Sporlar.85 5. GERE VE YNTEM.92 5. 1. Aratrmann Yntemi.92 5. 2. Aratrmann Evreni ve rneklemi..93 5. 3. Aratrmann Hipotezleri.94 5. 4. Verilerin Toplanmas..95 5. 5. Verilerin Analizi.96 6. BULGULAR..97 6. 1. Aratrma Grubunun Genel Profili...97 6. 2. Aratrma Grubunun Geleneksel Sporlar le likisi..101

IV

6. 3. Geleneksel Sporlara Balama likisi.107 6. 4. Geleneksel Spor Organizasyonuna Katlma likisi...114 6. 5. Geleneksel Sporlarla lgili Grler..119 6. 6. Geleneksel Sporlar le lgili Deerlendirmeler..133 6. 7. Katlmclarn ocuklarnn Geleneksel Sporlara Ynelmesi143 7. TARTIMA VE SONU151 8. EKLER.168 8. 1. Aratrma Anket Formu.168 9. KAYNAKA171 10. ZGEM...182

III. KISALTMALAR IOC FIFA IAAF CAS FILA : Uluslararas Olimpiyat Komitesi. : Uluslararas Futbol Federasyonlar Birlii. : Uluslararas Amatr Atletizm Federasyonu. : Uluslararas Spor Tahkim Mahkemesi. : Uluslararas Amatr Gre Federasyonu.

UNCTAD : Birlemi Milletler Kalknma Konferans. YMCA IATWS IBWA UNESCO : Gen Hristiyan Erkekler Birlii. : Uluslararas Geleneksel Gre Sporlar Birlii : Uluslararas Kuak Grei Birlii. : Birlemi Milletler Eitimsel, Bilimsel ve Kltrel Organizasyonu.

VI

IV. TABLOLAR LSTES Tablo 1. Cinsiyet Dalm.97 Tablo 2. Medeni Durum Dalm..97 Tablo 3. Ya Dalm.98 Tablo 4. Eitim Dzeyi Dalm98 Tablo 5. Meslek Dalm...99 Tablo 6. Gelir Dzeyi Dalm100 Tablo 7. kamet Edilen Yer Dalm...100 Tablo 8. Geleneksel Sporlarn Dnda Yaplan Sporlar...101 Tablo 9. Geleneksel Spor Dallar..102 Tablo 10. Geleneksel Spor Dallarna Gre Eitim Dzeyi...103 Tablo 11. Geleneksel Spor Dallarna Gre Ya Gruplar..104 Tablo 12. Geleneksel Spordaki Konumlar...104 Tablo 13. Geleneksel Spordaki Konumlarna Gre Eitim Dzeyi.105 Tablo 14. Geleneksel Spor Yapma Sreleri.105 Tablo 15. Gruplandrlm Geleneksel Sporlar106 Tablo 16. Gruplandrlm Sporlara Gre kamet Yerleri106 Tablo 17 Gruplandrlm Sporlara Gre Medeni Durum.107 Tablo 18. Geleneksel Sporlara Balama Faktrleri..107 Tablo 19. Spora Balama Faktrleri le Eitim Dzeyi likisi108 Tablo 20. Spora Balama Faktrleri le Gruplanm Geleneksel Sporlar likisi110

VII

Tablo 21. Spora Balama Faktrleri le kamet Yeri likisi111 Tablo 22. Spora Balama Faktrleri le Ya Gruplar likisi..113 Tablo 23. Geleneksel Spor Organizasyonuna Katlma Faktrleri114 Tablo 24 Organizasyona Katlma Faktrleri le Eitim likisi115 Tablo 25. Organizasyona Katlma Faktrleri le Gruplanm Geleneksel Spor likisi116 Tablo 26. Organizasyonuna Katlma Faktrleri le Ya Gruplar likisi.118 Tablo 27. Geleneksel Sporlar le lgili Grlere Katlm Dzeyi...120 Tablo 28. Spor Dallarna Gre Grlere Katlm121 Tablo 29. Geleneksel Spordaki Konumlarna Gre Grlere Katlm123 Tablo 30. Grlere Katlm le Eitim Dzeyi likisi124 Tablo 31 Grlere Katlm le Gruplanm Geleneksel Sporlar likisi..126 Tablo 32. Grlere Katlm le Ya Gruplar likisi..127 Tablo 33. Grlere Katlm le Medeni Durum likisi...129 Tablo 34. Grlere Katlm le kamet Edilen Yer likisi..130 Tablo 35. Grlere Katlm le Spor Gemii likisi..132 Tablo 36. Geleneksel Sporlara Verilen Desteklerin Dalm...133 Tablo 37. Geleneksel Sporlara Verilen Destek le Gruplanm Spor Dal likisi134 Tablo 38. Geleneksel Sporlarn Gemile Deerlendirilmesi..135

VIII

Tablo 39. Gruplanm Geleneksel Sporlara Gre Gemile Deerlendirme likisi136 Tablo 40. Medeni Duruma Gre Gemile Deerlendirme likisi..137 Tablo 41. Ya Gruplarna Gre Gemile Deerlendirme likisi139 Tablo 42. Spor Yapma Srelerine Gre Gemile Deerlendirme likisi...140 Tablo 43. kamet Yerlerine Gre Gemile Deerlendirme likisi142 Tablo 44. ocuk Sahibi Olma Durumu143 Tablo 45. ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesini steme likisi...144 Tablo 46. Spor Dalna Gre ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesini steme.144 Tablo 47. Gruplam Sporlara Gre ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesi likisi145 Tablo 48. Gruplanm Sporlara Gre ocuklarn Cinsiyeti ve Spora Ynelme likisi146 Tablo 49. ocuklarnn Spora Ynelmesi stei le Eitim likisi..147 Tablo 50. ocuklarnn Spora Ynelmesini steme Nedenleri.148 Tablo 51. ocuklarnn Spora Ynelmesine Kar kma Nedenleri...148 Tablo 52. ocuklarnn Spora Ynelmesini steme Nedenleri le Cinsiyet likisi149

IX

1. ZET letiim teknolojilerinin gelimesine bal olarak siyasal, ekonomik ve kltrel ynden ilikilerin sklamas olarak ifade edilen kreselleme sreci, makro deiimlere neden olmaktadr. Bu srete baz sporlar kresel boyutlara ulaarak dier sporlardan farkl nitelikler kazanmaktadr. Aratrmann amac, kreselleme srecinde spordaki dnmlerin geleneksel Trk sporlarna yansmalarn belirlemektir. Aratrma, teorik ve uygulamal alma olmak zere iki aamadan olumutur. Teorik blmde; kreselleme sreci, sporun tarihsel geliimi, geleneksel sporlar, modern sporlar, sporda kreselleme evreleri ve Trkiyede ulusal ya da yerel dzeyde yaplan geleneksel Trk sporlar incelenmitir. Bu sporlarn modern sporun dinamiklerinden etkilenerek deiime urad

belirlenmitir. Ulusal veya uluslararas rgtlenme ve kurallamay zorunlu klan kresel sporun ulusal ve yerel yansmalar, geleneksel Trk sporlarnn otantik atmosferinin kaybolmasna neden olmaktadr. Aratrmann uygulamal blmnde, geleneksel sporlarn gemiteki ve gnmzdeki durumunu ortaya koyabilmek iin hazrlanan anket, geleneksel spor kamuoyunu oluturduu varsaylan, geleneksel greler, atl sporlar, kzak yarlarnda sporcu, hakem, antrenr veya idareci olarak grev alm 800 kiiye uygulanmtr. Spora ynelmede ailenin ve yrenin, katlmda bu sporlara ilgi ve sevginin artmasnn etkili olduu gzlenirken, medyann etkisinin olmad belirlenmitir. Geleneksel sporlarda kadnlarn yok denecek kadar az olduu gzlenirken, erkek egemen yapnn varlnn spor dalna gre deitii belirlenmitir. Atl spor ve geleneksel kzak yapanlar kadnlarn da bu sporlara katlmn youn bir biimde isterken, geleneksel grete bu durum kendi iinde farkllamaktadr. Aratrma grubu, geleneksel sporlarn dnyaya yaylmasn istemekte, ancak bunun geleneklere bal kalarak gereklemesini vurgulamaktadr. Fakat bu sporlarn kreselleme dinamiklerine eklemlenmeden evrensel boyutlar kazanmas zor

grnmektedir. Geleneksel sporlar gelenek ve ritellerini koruyarak yerel kalma veya kresel dinamikler sonucu gelenekleri anarak evrensel olma ikileminde kalmtr. Anahtar Kelimeler: Kreselleme ve Spor, Geleneksel Spor, Geleneksel Trk Sporlar.

2. SUMMARY Globalization and Traditional Turkish Sports Due to the steady improvement of communication technologies, and due to increase of political, economic and cultural relations, the globalization process causes macro changes. During this process, some sports reach global sizes, and therefore, reach different qualifications, compared to other sports. The purpose of this research is to determine the development of the sports which are in global process and their reflection to the traditional Turkish sports. This research is composed of two parts which is divided to the theoretical- and practical studies. In the theoretical part, the globalization process, the historical progress of sports, the traditional sports, the modern sports, the globalization phases in sports, and the national and local traditional sports, made in Turkey, have been analyzed. It has been determined that these sports have been exchanged, as they were influenced from the dynamics of modern sports. The national and local reflections of global sports which make it necessary to be organized on an international basis, causes losing of authentic atmosphere of traditional Turkish sports. In practical part of the research, the survey which was prepared to display the situation of traditional sports at the present day and in the past, has been applied to 800 people who had worked in the traditional sports -traditional wrestling, horse-riding, sledge, as athlete, referee, trainer and administrator. It has been determined that family and environment are effective in sports tendency but media isnt. It has been observed that women are very few in the traditional sports, and the existence of men hegemony changes according to sports branch. Horse-riders and sledges want women to join these sports, however in the traditional wrestling, this situation acquire a different character. The research group wants traditional sports to spread all around the world, but they want it to realize by preserve certain traditions. However, these sports seem difficult to have universal size without articulating globalization dynamics. Traditional sports have been in a dilemma either to remain local by protecting their traditions and rituals or to be universal by losing their traditions because of global dynamics. Key Words: Globalization and Sports, Traditional Sports, Traditional Turkish Sports.

3. GR VE AMA Yirminci yzyln son eyreinde modern toplumda yaanan dnmleri ifade etmede byk bir sknt yaayan sosyal bilimciler post modern, post endstriyel ve benzeri, olan kendisinden ncekiyle tanmlamay amalayan belirsiz kavramlar etrafnda bir sre tarttktan sonra kreselleme teriminde ksmen anlam grnmektedirler. Bir grup sosyal bilimciye gre modernlemenin son aamas, dierlerine gre yeni bir toplum modelini ifade eden kreselleme, ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlar ile hem lkeler iinde hem devletler aras ilikilerde kendisini gsteren makro toplumsal bir sreci iaret etmektedir. Bu sreci analiz eden sosyal bilimcilerin bir ksm yaanan dnm iyimser bir yaklamla deerlendirirken, bir ksm tereddt ve kayg ile yaklamakta, kavramn sadece ieriini deil kendisine bile olumsuz yaklam sergilemektedirler. Hibir toplumun bu srecin etkilerinden uzak kalamad ise tartmasz bir biimde grlmektedir. Gnmz dnyasnda nemli bir toplumsal olguya dnen spor da bu sreten doal olarak etkilenmektedir. Bu etkilenmeler spor sosyal bilicileri tarafndan eitli ynleriyle aratrma konusu yaplmaktadr. Sporun tarihsel sreci incelendiinde grnr hale gelen farkllklar spora benzer etkinlikler, geleneksel sporlar ve modern sporlar biiminde snflandrmalarn yaplmasna neden olmaktadr. Ancak kreselleme sz konusu olduunda bu kavramsallatrmalarn yetersiz kald, kresellemenin etkilerini de gz ard etmeyen yeni yaklamlara ihtiya duyulduu grlmektedir. Kresellemenin dinamikleri nceki kavramlarn ifade ettii anlamlar belirsizletirmekte, geleneksel/modern ikilemini zorlamakta, modern kabul edilenin iindeki farkllklara vurgu yapan terimleri gerekli klmaktadr. Daha ak bir ifade ile geleneksel sporlarda ve modern sporlarda yaanan dnmlerin ve modern sporlarn iinde kresel spor olarak isimlendirmesi gereken sporlarn detaylaryla irdelenmesine ihtiya duyulmaktadr. zellikle Trkiye gibi hzla modernleen ve kresellemenin etkileri youn biimde yaayan lkeler sporu toplumsal boyutlaryla inceleyen aratrmalar iin zengin bir laboratuvar durumundadr. Bu lkelerde modernleme, modernlii reten Bat toplumlarndan farkl olarak toplumsal deil siyasal dinamiklerle balayan ve bu zellii

ile mevcut kltrde krlmalara yol aan, sporda geleneksel ve modern ekilde ikili bir yapy ortaya karan bir sretir. Kreselleme bu yapda nemli farkllamalara neden olmaktadr. Kreselleme ve Geleneksel Trk Sporlar balkl bu aratrma Trkiyede geleneksel sporlar modernleme ve kreselleme ekseninde incelemeyi

amalamaktadr. Bu amala ilk olarak aratrmann genel bilgiler ksmnda kresellemenin dinamikleri, bu srele ilgili yaklamlar, Trkiyede sporun ikili yaps kresellemenin genel olarak spor ve geleneksel Trk sporlar zerindeki etkileri deerlendirilmitir. Yazl kaynaklardan yararlanarak yaplan bu deerlendirme aratrmann kavramsal erevesini oluturmaktadr. kinci olarak Trkiyede geleneksel sporlarn durumu, bu sporlara aktif katlan sporcu, hakem, antrenr ve yneticiler zerinde anket teknii ile yaplan bir aratrma ile incelenmitir. Buna da geleneksel sporlarn tayc znesi durumunda olan kiiler aracl ile elde edilecek bilgilerden yola klarak sz konusu sporlar kreselleme ekseninde, anlamlandrmak

hedeflenmektedir. Uygulamal aratrmann verileri kavramsal erevedeki bilgilerin somut bir toplumsal zemine yerlemesine hizmet edecektir. Aratrmann yntemi, evren ve rneklemi ve hipotezleri aratrma bulgular ncesinde aklanmtr. Aratrma geleneksel Trk sporlarndan Trkiyede federasyonlara bal olarak yaplan yal gre, artmal aba grei, kapmal aba grei, karakucak grei, alvar grei, kuak grei, atl cirit, atl rahvan yar ve geleneksel kzak yarlaryla snrldr. Varlan sonularn kkleri yzyllara dayan ve geni bir corafyada pek ok farkll da ieren, zengin bir eitlilik gsteren geleneksel sporlarn tamamna genellenemeyecei aktr. Aratrma bu ynyle snrlar dnda kalan dier sportif faaliyetlerle ilgili yeni almalar tevik etme zelliine sahiptir. Aratrmann kavramsal erevesini oluturmada ve uygulamal ksmnda ayr zorluklarla karlalmtr. Kavramsal erevede geleneksel sporlarla ilgili bilgilerin kstll, nemli bir ksmnn yzeysel ve birbirini tekrar eden bilgiler oluu kreselleme ile ilgili literatrn okluu ve dankl dikkat ekmitir. Aratrmann

bu blm kreselleme ile ilgili dank bilgilerin derlenmesine, geleneksel sporlarla ilgili bilgilerin teorik bir zemine yerlemesine katk salamaktadr. Uygulamal, zellikle anket teknii ile yaplan aratrmalarda karlalan en byk zorluk aratrma grubunun bu tr aratrmalara aina olmamasdr. Anket aratrmalar eitim dzeyi dk kesimlere gidildike zorlamakta, okuma yazma bilmeyen kesimde ise imkansz hale gelmektedir. Aratrma da bu zorlukla ksmen karlalm, sorularla ilgili skntlar n anket almas ile giderilmitir. Karlalan bir baka zorluk Trkiyede geleneksel sporlarn tam olarak kurumsallamamasndan kaynaklanmaktadr. Doal olarak dank bir biimde yaplan bu sporlar son yllarda ilgili ulusal federasyonlarn ats altnda toplanmaya balanm ancak bir taraftan federasyonlarn yapsnda yaanan zerkleme ve benzeri dnmler dier taraftan federasyon imkanlarnn kstll ve bu faaliyetlerin yre halk ve yerel ynetimler tarafndan bamsz bir biimde yaplmas kltr, hedeflenen

rgtlenmenin tam olarak baarlamamasna neden olmutur.

4. GENEL BLGLER Aratrmann genel bilgiler blm, kresellemenin dinamikleri, sporun tanm ve ilevleri, spordaki byk ayrma, kreselleme ekseninde spor ve Trk spor tarihi ve geleneksel Trk sporlar adl ana balklardan olumutur. Kreselleme srecinde sporun ve geleneksel Trk sporlarnn anlalabilmesinde konunun bu balklar ve alt balklarda toplanarak teorik erevenin oluturulmas uygun bulunmutur. 4. 1. KRESELLEMENN DNAMKLER Gnmz dnyasnda yaanan makro dzeydeki sosyal dnmlere btncl bir ifade salayan kreselleme, son on be yl iinde sosyal bilimlerin en popler kavramlarndan biri olmutur. Toplumlar arasndaki ilikilerin sklamas ve iletiimin younlamasyla dnyann kresel bir kye dnmesi olarak alglanan kreselleme, ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlar olan karmak bir sretir. Kreselleme, Dnya toplumlarnn endstriyel genilemeye ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak ekonomik, politik ve kltrel dzeyde ok ynl olarak iice girdii ve dnyann bir ucunda oluan olaylarn, kararlarn, etkinliklerin yresel ve ulusal snrlar tesindeki toplumlar etkileyebilmesi olarak tanmlanmaktadr. Siyasette dzene vurgu yaparken yeni dzensizliklere yol at, ekonomide umut vaat ederken eitsizlikleri arttrd, kltrde evrensellemeye yol aarken yerellikleri de canlandrd grlmektedir (7). Toplumsal deimeleri veya tarihsel dnemleri anlamak iin yaplacak tahlillerin tutarlln ve bilimselliini artrmak iin bu srete etkili olan btn faktrlerin veya en azndan daha nceki dnemin analizinin yaplmas gereklilii vardr. Gnmzdeki makro toplumsal dnme verilen genel bir isim olan kresellemenin anlalabilmesi iin onunla dorudan balantl olan modernlik ve modernleme kavramlar ve bunlarn almlar zerinde durmak gerekmektedir. Bu durum modernlii retmi Bat toplumlar iin olduu kadar farkl biimlerle de olsa Bat dndaki toplumlar da kapsar.

4. 1. 1. Modernleme ve Sonular Modernleme kavramn irdeleyebilmek ve tarihsel sre ierisinde geliimini ele alabilmek iin ncelikle modernin ne olduuna bakmak gerekir. Modernitenin yeni bir toplumsal fenomen olarak tarih sahnesine kmasyla daha nceki dnemlere ait herey sosyoloji literatrnde geleneksel kavramyla ifade edilmitir. Sosyologlar, moderne zg nitelikleri ncesinde yer alanlardan ayrt edebilmek amacyla bu kavram sklkla kullanmaktadrlar (6). Latincede kurtulu, bir bilginin elden ele aktarlmas, bir retiyi bakalarna iletmek anlamlarn ifade eden tradereden gelen gelenek (tradition), toplum ierisindeki davranlar ynlendiren, belirli davran ekilleri reten ve insanlar bu ekilde davranmaya zorlayan kurallar olarak tanmlanr (6, 9). Latincede imdi, henz anlamnda kullanlan moda ve ondan tremi Kkeni V. Yzyla uzanan modernus terimi XVI. Yzylda ngilterede moderne dnmtr. Modern, yaanlan zamana ait olan ve dolaysyla dne, gemie ait olmayan (4, 148), eski olann yerine yeni olann hakim oluunu belirten bir kavramdr. Nitekim, modernliin tamamlanmam bir proje olduunu dnen J. Habermas da, modernin yeniyi ifade eden, bugn gemiten, antikiteden ve gelenekten ayran bir kavram olduunu sylemektedir (34). Modernliin batya zg bir proje olup olmad inceleyen Giddens en azndan yaam biimleri ynnden batya zg olduu zerinde durmaktadr (51). Tarihsel zgnl asndan Bat dnyasnn bir fenomeni olan modernitenin dou tarihini belirlemek kolay deildir. Modernite ya da modernliin ne zaman balad tartmal bir konu (15) olduundan 17. yzylda baladn belirtenler olduu gibi 18. yzyln sonlarnda balayp 19. ve 20. yzyllarda devam ettiini ileri srenler de vardr (134). Giddens modernlii, on yedinci yzylda Avrupada balayan ve sonralar neredeyse btn dnyay etkisi altna alan toplumsal yaam ve rgtlenme biimleri olarak ifade eder (54). Peter Wagner ise, modernliin balangcna on sekizinci yzylda gerekleen demokratik ve endstriyel devrimleri yerletirir (2). Modernliin siyasal dzlemde ortaya kn 1789 Fransz Devrimi ile balatanlar ise; felsefi arka plan Descartese dayandrrlar. nk Descartesle birlikte, akln kendi dndaki din, tanr ve gelenek gibi kaynaklara ihtiya duymadan yalnzca kendi

yetenekleriyle kendisini, tanry ve tm evresini anlayp tanmlayabilecei anlay yaygnlk kazanmaya balamtr (9). Modernliin balangcn kapitalist ekonomi modelinin gelimesine balayanlar, modern kurumlarn 18. yzyl sonlarna doru yerletiini belirtmekte ve doal olarak bunun daha nceki srelerin sonucu olduunun ve bu tr byk dnmlerin bir gecede olurmuasna aniden ortaya kamayacan ileri srmektedirler. Modern kavram aklanrken gelenekselin karsnda konumlandrlr ve farkllklar zerinde durularak aklanr. Geleneksel toplum ile modern toplum arasndaki iliki bu durumun en iyi rnekleri arasndadr. Geleneksel toplum ile modern toplum arasndaki balca farkllklar Ammann almasndan zetlemek mmkndr (6); Geleneksel toplumun temel yerleim birimi ky, modern toplumunun ise kenttir. Geleneksel toplum ziraat ve hayvancla dayanr. Modern toplumda sanayi ve hizmet sektr n plana kmaktadr, Geleneksel toplumda devlet kendini dini inanlarla merulatran M. Weberin terimiyle geleneksel otoriteye dayanmakta, modern toplumda ise devlet yasal otoriteye dayanmaktadr, Geleneksel toplum, din ekseninde ekillenirken, modern toplum dinin sosyal ve siyasal hayattan ekilmesini gerektiren laik dzlemde ekillenir, Geleneksel toplum geni aile modelini benimsemiken, modern toplumda ailenin giderek kld gzlenir, Geleneksel toplumda modern topluma gre daha formel bir eitim anlay benimsenmitir, Doutan getirilen ayrcalklar geleneksel toplumda hukuk tarafndan merulatrlrken, hukuksal eitsizliklerin kalkt modern toplum, atfedilen statye deil kazanlan statye nem verir, E. Durkheimin belirttii gibi toplumsal btnleme, geleneksel toplumda mekanik dayanma, modern toplumunda organik dayanma eklindedir, Modern toplumda bireysel iliki n plana karken, geleneksel toplumlarda cemaat ve kabile ilikileri daha n plandadr.

Modern toplum ile geleneksel toplum arasndaki farklar dikkate alndnda temelinde uzun sreli deiim ve dnmlerin olduu grlmektedir. Tarihsel olarak balangc tartmal olan bu deiimlerin yaand sre ise modernleme olarak isimlendirilir. Modernleme dilimizde, ngilizce ve Franszcada modernletirme ve modernleme anlamlarnda kullanlan -modernisation- szcn karl olarak girmitir. Terim Bat dnyasyla snrl kullanldnda feodal toplum modelinden endstriyel topluma ulama srecini, baka bir deyile gelenekselin moderne dnm srecini ifade etmektedir. Szcn genel kullanm ise geleneksel toplumlarn, dnm srecini tamamlam ve modern niteliini kazanm Batl toplumlar gibi olma abalarn ifade eder. Modernleme, bireyselleme, seklerleme, endstrileme, kltrel farkllama, metalama, kentleme, brokratikleme ve rasyonelleme gibi modern dnyay oluturan kavramlarn tmne ait sreci anlatan bir terimdir (25). Ksacas modernleme, Avrupann dnyann merkezinde belirleyici bir g haline gelmesiyle Bat dnyas dnda kalan toplumlarda grlen deimelerdir (144). N. Vergin bu sreci, ileri olduklar kabul edilen yabanc lkelerin kurumlarnn, deerlerinin ve tketim modellerinin benimsenmesi olarak tanmlamakta;

modernlemenin ilerleme kavram gibi daima bakasna uyumu ifade ettiini ve gelimi lkelerin belirledii emalarn taklit edilmesi esasna dayandn belirtmektedir (146). Yaplan modernleme tanmlarnn tarafl olduu eletirisini getiren Kongar ise; eski zamanlarn toplum tipinden gnmzdeki toplum tipine doru bir deimeyi modernleme olarak tanmlar (94). Sosyolojik bir bakla modernleme, sanayileme ile birlikte teknolojinin yaylmas, sosyal yaamda bilginin neminin artmas, ticaretin yaylmasyla geni alanda ekonomik btnlemenin olumas, kyden ehirlemeye gei ile kurumsallaan dnsel, kltrel ve yapsal deiikliklerin tmdr. Modernleme, geleneksel tarmsal retim ve kk apl el sanatlarna dayal duraan bir yapdan, sanayilemi, ehirlemi, okur-yazar orannn artt, kitle iletiim ve ulam aralarnn gelitii dinamik bir yapya geitir (154). Batl toplumbilimcilere gre modernlemeyi zetleyen Geleki tarmsal retimden endstriyel retime; kapal ky ekonomisinden da dnk kent pazar ekonomisine; insan-hayvan enerjisinin kullanmndan makine enerjisinin kullanmna;

baskc bir toplum yapsndan zgr-bamsz bir birey ve dnce zgrlne geii ngren, dnceyi ifade ve rgtlenme serbestisine dayanan; temsili demokrasiye doru bir geliim gsteren bat toplumlarna benzer bir ekilde, btn gelimekte olan toplumlarn ayn srelerden geerek benzer seviyeye ulaacaklarna verilen isim olarak nitelemektedir. Modernleme srecinin sosyal bilimciler tarafndan tartlan baz belirgin zelliklerini ise maddeler halinde zetlemitir (49). Modernleme devrimci bir sretir. Geleneksel toplum ile modern toplum arasnda bir kartlk sz konusudur. Modernleme karmak bir sretir. Modernleme insan yaam ve dncesine dair btn alanlardaki deimeleri kapsar. Modernleme btn toplumsal alanlar etkileyen sistematik bir sretir. Modernleme kreselleme ynnde ileyen bir sretir. Modernleme 15. ve 16. yzyllarda Avrupada ortaya kmasna karlk gnmzde btn dnyay ilgilendiren bir olay haline gelmitir. Modernleme uzun bir sretir. Toplumlarn geleneksel yapdan modern yapya geii uzun bir sre almaktadr. Modernleme aamal bir sretir. Toplumlar arasnda modernlemenin farkl safhalarn ya da seviyelerini grmek mmkndr. Modernletirme homojenletirici bir sretir. Modernleme geri dnm mmkn olmayan bir sretir. Modernleme ilerici bir sretir ve istenmektedir. Kkleri Max Webere kadar uzanan klasik modernleme kuram gelimekte olan lkelerin kanlmaz olarak batl gelimi olan lkelerin izledii izgiyi

izleyeceklerinden hareketle gelitirilmitir (134). Sosyal gelimenin yalnzca Bat toplumlarnn gittii yolla mmkn olduunu, bunun tm toplumlarn takip etmeleri gereken bir model oluturduunu, er ya da ge bu yola girenlerin belli aamalardan geerek ayn sona ulaacaklarn ileri sren gr modernleme kuram olarak isimlendirilmektedir. 1950li yllarda zellikle Walter Rostowun yazlaryla

yaygnlaan bu kuram, airet toplumundan ulus-devlete, feodalizmden kapitalizme, ziraat toplumundan endstrilemeye gidiin kanlmaz olduu ve bu gidiin itici gcnn ekonomi olduu iddiasndadr (65).

10

Giddens modernliin kuramlar dzeyinde ok boyutlu olduu ve bunlarn her birinin ayr rolnn olduunu belirtir (49). rnein Marxtan etkilenen baz sosyologlar modern dnyay biimlendiren ana dntrc gcn kapitalizm olduunu belirtiler. Durkheime gre; modern toplumsal yaam, doann endstriyel amal kullanmna bal olarak gelien ve insann gereksinimlerine gre ekillenen retim modelidir. Weberin endstriyel dzenin yerine kapitalizmden sz etmesine ramen grleri Marxtan daha ok Durkheime yakndr. Nitekim S.P. Huntignton da sz konusu kuram, geleneksel toplumdan modern topluma doru dnmn aamal bir sre olduunu ve btn toplumlarn geecekleri modernleme evrelerinin belirlenebileceini belirtir. Her toplumun standartlar farkl olsa da btn toplumlar znde ayn aamalardan geerek modernletike benzeecekleri zerinde durur (6). Standartlar farkl olsa da btn toplumlarn modernleme srecinde ayn aamalardan geecekleri ve modernletike benzeecekleri iddias nemlidir. Sosyoloji literatrnde konverjans (convergense) tezi olarak tannan bu gr, endstrilemenin aralarnda ekonomik, politik ve siyasal byk farkllklar olan Birinci ve nc Dnyalar, Bat ile Douyu benzer hale getirecei fikrine dayanr. Tm toplumlar benzer ekonomik, politik ve siyasal sistemleri olan niform bir kitlesel endstri toplumuna dneceklerdir. Teknolojinin belirleyici bir g olduu pek ok sosyologun birletikleri bir grtr. Trkiyede bu grn nemli temsilcilerinden biri olan Emre Kongar, teknolojinin toplumdaki belirtisinin endstrileme dzeyi olduunu ve modern toplumlarn en ileri dzeyde endstrilemi toplumlar olarak tanmlanacan ileri srer. Ona gre bu tanm, deerlerden, ideolojilerden ve dolaysyla znellikten arnm bir tanmdr. Ayrca Giddens yapsal olarak kreselletirici olan modernliin kapitalizm, gzetleme, askeri iktidar, endstriyalizm balklar altnda toplanabilecek drt kurumsal boyutunun olduunu ileri srer (49).

11

Modernleme kuramna yneltilen eletirilerin odakland hususlar: Geleneksel toplumlarn trde, duraan ve kendi ilerinde tutarl bir norm ve deerler btn olduklar, Geleneksellik ve modernliin birbirlerini karlkl olarak dlayan sistemler olduklar ve daima attklar, Modernleme srelerinin gelenekleri daima zayflatt, Tarihin evrensel yasalarnn olduu, Modernleme srecine giren toplumlarn ayn evrelerden geecekleri, eklinde sralanabilir. Bu eletiriler nda modernleme kuram gzden geirilmi ve yenilenmitir. Kuramda yaplan balca yenilikler unlardr (95); Modernlik ve geleneksellik kavramlar birbirlerini dlayan, birinin varl dierinin yokluu demek olan tarihsel kategoriler deildir. Tarih, evrensel yasalar olan, belirlenmi bir sre deildir. Modernlemekte olan toplumlarda geleneksel birtakm elerin modernleme srecini hzlandrc etkileri olabilir. 4. 1. 2. Trkiyede Modernleme Modernleme abas iindeki toplumlar genel olarak deerlendirildiinde, modernleme srelerinin, tarihi arka planlar ve Batdan gelen etkilerin gc ve siyasi konumlar gibi eitli etkenlerden kaynaklanan birbirlerinden farkl evrelerden getii grlmektedir. Hepsinin belki de tek ortak noktas, modernlemesi srecini Bat toplumlarnn gemi olduklar modernite evrelerini yaamadan tamamlamaya almalar ve bunu izgilerini modern Avrupa'nn belirledii siyasal ve kltrel etkiler altnda gerekletirmeleridir (6) Trkiyenin bu noktadaki hususi konumu, modernleme srecine girmesinin stratejik bir zorunluluk olarak ortaya kmasdr. Trkiyenin Avrupa ile corafi, siyasal ve tarihsel ilikileri modernlemeyi bir devlet olarak yaamasn zorunlu klmtr (144). Bu balamda Trkiyenin modernleme yolunda en byk avantaj

12

gl bir devlet geleneinin olmasdr. J. A. Hall, devlet gelenei olan lkelerin bu gelenekten yoksun olan lkelere gre daha kolay modernletiklerini sylemektedir (76). Nitekim gnmz Trkiyesi, Balkanlarn ve Ortadounun modernleme yolunda en fazla ilerlemi olan lkesi konumundadr (6). Modernleme Trk toplumu iin uzun ve zorlu aba gerektirmesine ramen elit kesim tarafndan arzu edilen bir sre olmutur. Trk toplumunda geleneksel yapdan modern yapya dnmler 18. yzyln Osmanl Devletinde Lale Devri ile balamtr. Arapa ve Franszcadan Trkeye pek ok evirinin yaplmas, Avrupadan brahim Mteferrika vastas ile matbaann getirilmesi, Avrupai tarzda tfaiye blnn oluturulmas ve Avrupa lkelerine ilk kez eliliklerin almas bu dnemde gereklemitir. Lale Devri Osmanl Devletinin Batllardan stnlk inancn henz kaybetmedii ve slahat abalarnn Avrupaya ulamay deil, kendi tarihinin muhteem devirlerini canlandrmay amalad bir dnemdir. Ancak savalarda alnan yenilgiler, Osmanl toplumunun Batya olan tutumunu deitirmitir. Baz alanlarda Batnn stnl kabul edilirken, zamanla Devlet adamlar arasnda Batl eilimler artmtr. Karlofa Antlamas (1699) Osmanl Devletinin ilk toprak kaybettii, eski gcn yitirdii ve gerilemeye balad tarih olarak kabul edilir. Gerilemenin durdurulmasna ynelik askeri zm nerileri ile birlikte pek ok alanda modernleme abalar da vardr. Tanzimat Ferman (1839) ile Bat hukukunun kabul edilmesi, ardndan 1908de II. Merutiyetin ilan modernlemeye ynelik abalar arasndadr (134). Bu sre Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar bir kurtulu reetesi olarak devam etmitir. Cumhuriyetin ilan edilmesiyle birilikte Trkiyenin modernleme sreci farkl boyutlarda ve hzl bir ekilde devam eder. Cumhuriyet dneminde ulus-devlet bilinciyle ekillenen yeni toplumda, modernleme, devleti kurtarmaktan daha ok Batda bir sre olarak yaanan aydnlanmann; Trkiye balamnda bir projeye dnmesine neden olmutur (78). Bu dnemde gelien modernleme farkl boyutlarda ele alnr. Akademik ve kamusal sylem iinde yaygn olan gr, ulus-devlet ve adalama eksenli, da baml kapitalist gelime veya toplum zerinde baskc bir otoriter devlet yaplanmasna dikkat ekilir.

13

Cumhuriyet dneminin modernletirici gc gnmzde Kemalizm olarak adlandrlmaktadr. Kemalizm modernitenin tayc znesi olarak devleti grr. Siyasal rasyonellemeyi ekonomik ve kltrel olana ncl ve belirleyici kabul eder. Hedefi bir ulus devlet kurma projesi olan Kemalizmin moderniteyi, bir toplumsal olgu olarak geleneksel toplumdan modern topluma gei temelinde tanmlad ve drt boyutlu deiimi/dnm amalad belirtilir; Kiilerin otoritesi stne kurulu bir onur anlayndan kurallar ve yasalar stne kurulu anlayna gei, Evren dzenini anlamada dinden pozitif bilim anlayna gei, Avam-havas ayrlklar stne kurulmu bir topluluktan halk bir toplulua gei, mmet topluluundan ulus devlete gei (87). Bu amalara ulamak iin Cumhuriyetle birlikte kamusal yaamn tm boyutlarnda radikal devrimler pepee hayata geirilmitir. Hilafetin ilgas, kyafet ve apka kanunu, Latin alfabesinin ve Medeni Kanunun kabul, kadnlarn seme ve seilme hakkn kazanmalar bu devrimlerin balcalar arasndadr. Btn bu deimeler devletin ynetici kadrolarndan balayarak tabana doru, toplumun farkl kesimlerini ierecek lde yaylmaya balamlardr. Bir zamanlar aydnlara zg olan Batl gndelik yaam pratiklerinin toplumun geni kesimlerinin mal olmas Cumhuriyetin eseridir (6). Cumhuriyet dneminde, devletin toplumu hzla modernletirmeye ynelik politikasnn geleneksel kltrn taycs olan geni halk kitlelerinde honutsuzluk oluturmas kanlmazd. Tepeden inme modernleme almalarna duyulan toplumsal tepkiler zellikle II. Dnya Sava sonrasnda su yzne km ve Demokrat Partiyle siyasal ifadesine kavumutur. Cumhuriyet Halk Partisi ile Demokrat Parti arasndaki mcadele aslnda, yerel kltrlerin yabanc ve otoriter bir modernleme projesine kar savunulmas, ynlara ait deerlerin elitizm karsnda desteklenmesi ve militan bir laiklie kar dini serbestliin kucaklanmas gibi ok eitli boyutlar ieriyordu (85).

14

1950den sonraki dnem -askeri darbeler ve sol partilerin ou zaman birka yl gemeyen iktidar dnemleri dnda- muhafazakar sa partilerin lkeyi ynettikleri bir dnem olmu; ve bu partiler ou zaman sol muhalefet tarafndan modernletirme politikalarndan taviz vermek, hatta vazgemekle itham edilmitir. Gerekte sac siyasal elitlerin de modernlemi ve modernletirici olduklarn sylemek yanl olmaz. Makro politikalarna genel olarak bakldnda, onlarn da lkeyi modern Bat toplumlarnn hayat standartlarna ulatrmak istedikleri aktr. Ancak bu hedefe toplumun manevi kltr elerini hedef almadan, hatta geleneksel kltr karsnda saygl bir tutum sergilenerek de ulalabileceini dndkleri grlmektedir. Burada ilgin olan 1950den gnmze kadar uzanan srete, endstrileme ve kentleme gibi modernlemenin itici gcn oluturan toplumsal dinamikler asndan bakldnda, bunlarn ou zaman sa partilerin iktidarda olduklar dnemlerde ivme kazanm olmalardr. Ksaca ifade etmek gerekirse, tek parti dnemi devletin modernletii ve modernletirici etkisinin n planda olduu, ok partili dnem ise toplumun modernletii -moderniteye zg deerlerin toplumun geni kesimlerince istenir/paylalr hale geldii- bir dnem olmutur (6). Modernleme srecine ynelik olarak gelimekte olan lkelerde ve Trkiyede genellikle iki tavr ortaya kmaktadr. Bunlar geleneksel tavr ve modern tavrdr. Geleneksel tavrla anlatlmak istenen; var olan geleneksel toplumun devam isteidir. Modern tavrn temelinde ise baty her eyiyle alma arzusu yatmaktadr. Bununla birlikte bat medeniyetinin baz ynlerini zellikle tekniini alarak, kltr gibi istenmeyen baz unsurlar dlayarak bir tavr sergileyenler de olmaktadr. Baz kuramclar tarafndan gelenekselden moderne gei aamasnda nc bir kategori olarak gei toplumu tiplemesi de gelitirilmitir. Bu kavram, modernleme srecine girmi batl olamayan toplumlar tanmlamaktadr (134). Gnmzde Trkiyede bu yaplanma biiminden bahsetmek mmkndr. Trkiyedeki baz toplumsal yaplar geleneksel izler tarken modernlemeye kar bir diren gsterme eilimindedir. Buna ramen modern yapy benimsemi kesimlerle beraber her iki yap arasnda gei dnemi zelliklerini yaayan katmanlara rastlamak mmkndr. Trkiyede Cumhuriyetin benimsetilmesi yolunda, tepeden ekillendirilerek ve milli bir kimlik kazandrlarak yaplmaya allan (134) modernleme tarihinin

15

yukardan aaya, yani siyasi elitlerden halka doru inme zellii de gz nnde bulundurulmaldr. 4. 1. 3. Kresellemeye Kavramsal Yaklam Kreselleme kavram son yllarda zerinde en ok konuulan konulardan birisidir. Kreselleme sreci ve etkileri, konusunda olumlu/olumsuz yaklaanlar olduu gibi tamamen kar kan veya destekleyenler de vardr. Bu dnemde yaananlar ekonomiden siyasete, biliim teknolojisinden kltre, hemen her alandaki gelimeyi etkileyen faktrler arasnda grlmektedir. Kreselleme denilince; teknoloji alanndaki ilerleme ve bunlarn yaygnlamasna bal olarak, dnyann kresel bir ky olmas hedefine doru gidildii tezleri ileri srlmektedir. Bilim kavramlarla balar. Kavramlar, baz rtl gerekleri grnr klarken, bazen de aka grnenleri de gizleyebilmektedir. Bu balamda kavramlarn yalnzca mercek deil, maske de olabildikleri unutulmamaldr. Bu nedenle kavramlar anlamaya ynelik yaplacak bir analiz daha anlalr olacaktr (7). Sosyal bilimlerde pek ok konuya ve bilimsel aratrmaya konu olmu kltr, medeniyet, milli kltr, modernleme, postmodernleme vb. kavramlara 1960l yllardan sonra kreselleme de eklenmitir. Kreselleme kavram da ok ynl tanmlar yaplan olgular arasnda ksa zamanda yerini alm, zellikle 1980li yllardan sonra akademik evrelerce tartlmtr (49). Gnmzde ise adeta sosyal, siyasal, ekonomik ve daha pek ok olgunun odana merkezlenerek gnlk dile yerlemitir. Trkede kreselleme ngilizce globalization kelimesinin karl olarak kullanlmaktadr. Franszlar da bu terimi kullanmakta, ama daha yaygn olarak mondialisation (dnyasallama) demeyi tercih etmektedirler. spanya ve Latin Amerikada globalizacion, Almanyada globalisierung Araplarda ise avleviyye kelimesi kullanlmaktadr (29, 44, 53). Bat dillerinde tion ile biten ve sre bildiren modernization, socialization, globalization gibi kelimelerin ift anlamlar vardr. Yani bu kelimeler olu bildirirken, olduruu da ifade etmektedirler (7, 123, 139). Kavram kreselleme olarak tercme ettiimiz zaman, her eyden nce faili mehul bir durum karmza kmakta ve bu haliyle yanltc olmaktadr.

16

Kreselletirme olarak tercme ettiimiz zaman doal olarak kreselletiren kim? sorusunu sorma imkan domaktadr. Bu sorunun cevab kukusuz okuluslu irketler, medya kartelleri, ok sayda lkenin btelerini aan maddi kaynaklar olan hkmet d kurulular, nde gelen aratrma ve dnce kurulular, ok zengin bireyler ve konsorsiyumlardr (7). 4. 1. 4. Kreselleme Sreci ve Ortaya karan Faktrler Makro toplumsal srelerin balanglar ile ilgili kesin tarihler vermek mmkn deildir. Bu ynde yaplacak her kesinletirme beraberinde tartmalar getirir. Bu durum kreselleme gibi makro bir sre iinde geerlidir. Kreselleme ad verilen srece balang belirleyenler ncelikle, uydu haberleme ve telekomnikasyon sistemleri ile elektronik iletiim teknolojilerinin geliimine vurgu yapmaktadrlar. Gelien ve yaygnlaan bu teknolojiler dnyann her blgesinde, bunlara ulaabilme imkan ve ansn bulan bireylerin veya toplumlarn saniyelerle llebilen sreler iinde dnyadaki gelimeleri yakndan takip etmesini salamaktadr. Bu durum dnyann klmesi, uzaklarn yakn olmas, kresel bir ky olumas, gibi ifadelerde kendini gstermektedir. Kreselleme sreci ekonomik siyasal, sosyal ve kltrel alanda pek ok deiim ve dnmn yaanmasna imkan vermitir. Teknoloji, biliim, iletiim gibi isimlerle devrim olarak nitelenen sre; sermayenin geliimini, ticareti, ekonomiyi, kltrel hayat ve benzeri pek ok alan etkilemi allagelmi uygulama biimlerinin deimesine neden olmutur. Bu gelimeler sayesinde dnyann hibir yeri baka bir yerine uzak ve yabanc olmamtr. Son derece gelimi ve nemli lekte merkezilemi iletiim alar gelimi ve gelimekte olan lkelerin insanlarnn kullanmna sunulmutur. Bylece etkin ve merkezilemi iletiim alar ile evrensel bir kltr, en azndan tketim ve elence normlar asndan ortaya kmtr (130). Kresellemenin itici gc olan teknolojik gelimeler haberlemeden ulama, i hayatndan ekonomiye gnlk yaamn pek ok alanna girmi ve adeta btn yaam bu gelimelere endekslenmitir. Gnmzde olaanst bir hzla ucuzlayarak yaygnlk kazanan enformasyon teknolojileri, uluslar arasndaki deiim/etkileim srecinde, kresel dngy hzlandrmaktadr (131). Kreselleme srecini inceleyen pek ok

17

sosyal bilimci zellikle teknolojiye bal gelimelere ilikin gndermeler yapm ve srecin oluumunu hzlandrd hususunda mutabakata varmlardr. Teknolojik ilerlemelere bal bilginin snr tanmaz ok ynl ak kreselleme srecinin oluumunda etkin rol oynamtr. Serbest ticaretin yaygnlamas, uluslar aras sermaye aknn gvenli ve teknolojik gelimeler sayesinde ulus ar younlamas, irket stratejilerinin farkllamas ve snrlarn tesine tanmas, gittike gelien ve ucuzlayan uluslar aras ulam ve kargo irketlerinin ilevsel hale gelmesi dolayl olarak teknolojik gelimelere balanabilecek faktrlerdir. Byk irketlerin hem d lkelere mal satmalar hem de d lkelerden kaynak kullanma kolaylklarna kavumalar sonucu hammadde fiyatlarnn dmesi ekonomik anlamda ithalat ve ihracat ilemlerinin bymesi ve snrlarn tesine tanmasna neden olmutur (37). Teknolojik gelimeler bir dizi siyasal ve sosyal deiimi/dnm beraberinde getirmekte, insan hayatnn sosyal, kltrel, ekonomik ve siyasal alanlarn etkilemektedir. Bu deiim ve gelimelerin ierisinde imkanlar orannda yer alan toplumlar, hzl iletiim sayesinde etken ve edilgen olabilmilerdir. iletiim sistemlerinde meydana gelen deiimlerin toplumlarn gelimesinde ve

oluturulmasnda nemli etkiye sahip olduu kabul edilmektedir. Ancak bununla beraber kapitalizm ve endstriyalizm gibi daha pek ok faktrnde bu srete etkili olduu belirtilmektedir (52). 4. 1. 5. Kreselleme ve Farkl Yaklamlar Kreselleme birbirine baml ve karlkl etkileim iinde boyutlar - siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel, tarihsel- olan bir sre olarak karmza kar (139). Pek ok sosyal bilimci ve dier bilim adamlarnn almasna konu olmu anlalmaya ve anlatlmaya allmtr. Fakat zerinde tam bir fikir birlii salanamamtr. Bazlarna gre sihirli, parola moda ifadelerle bakld yere gre anlam ve deer kazanan, karmak bir sretir. Kreselleme Bauman, tarafndan parolaya dnm moda bir deyim olarak ifade edilirken, Hirst ve Thompson moda bir kavram olduunu belirtmitir (22, 27, 49, 90). Fakat kullanlmaya baland tarih aral konusunda genel bir fikir birlii salanmtr. Szcn kullanmnn yaklak 400 yllk bir mazisi olmasna ramen, 1960l yllarn balarndan itibaren daha ok kullanlmtr. ncelikle

18

akademik evrelerce tartlm ve 1980li yllardan itibaren de sk kullanlm ve u an gnlk dile yerlemitir (74). Kreselleme sreci dnyann klmesine ve bir btn olarak dnya bilincinin glenmesine gnderme yapar. Kreselleme, bir idrak ve yaadmz dnyann kresel btn haline gelmeye balad bir alglama biimi olarak tanmlanabilir. Ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kltre, spordan medyaya yeryznde meydana gelen hemen her deiimi ve yaylmay ifade eder. Dnld ve inanld gibi tekbiimlilii yaymas beklenen kresellemenin bunu yaymad ve milli zellikleri silmeye gcnn yetmedii grlmtr. Bir tarafta kreselleme sreci devam ederken dier yanda milli politikalar ve modeller ortadan kalkaca yerde yeniden ykselmeye balamtr (15). Dnyay etkisi altna alan bu olgu/sre devingen bir zaman iaret etmekle kalmaz, ayn zamanda ierisinde paradokslar da barndrr. Kreselleme srecinde, benzeme ile farkllama, uluslararas iliki ile blgesel/yerel iliki, e zamanl dnya kltrleri ile geleneksel kltrler, ilerleme ile gerileme paradokslar geliir ve yaanr (139). Kreselleme sreci bir yanda dnya toplumlarnn birbirine benzemesine ve kresel kltrn ortaya kmasna, dier yanda da farkllklarnn bilincine varan toplumlarn bunlar ifade etmesine neden olur (121). Bu durum aslnda toplumsal yaam asndan deiim, dnm ve yeni bir durumu ifade etmekle birlikte kreselleme srecinin kendisidir. Kreselleme ile yerelleme srelerinin birbirleriyle etkileimi toplumsal yaamda kendisini hissettirmektedir. Dolaysyla kreselleme evrensellikle yerelliin kartln deil, e zamanl ve birlikte hareket tarzn nitelemektedir (74, 101). nceleri teknolojik ve ekonomik gelimelere bal olarak yorumlanarak iktisat literatrnde yaygnlamas baz yazarlarn oluan srecin sadece bu ynn n plana kararak yorumlamasna neden olmutur. Olayn kltrel boyutu ile ilgilenen pek ok sosyal bilimci ise; genellikle etkilenme, etkileme, merkez/gl kltrler, emperyalizm, benzeme, aynlatrma, iletiim teknolojilerinin gelimesi, snrlarn ortadan kalkmas gibi birbirine paralel perspektiften bakmlardr.

19

Kreselleme ile ilgili yorumlar oaltmak mmkndr. Ancak yukardaki farkl deerlendirmelerden de grld gibi kresellemeyi matematiksel bir ilem gibi formle etmek mmkn grnmemektedir. Bunun en nemli sebebi

kresellemenin alglanmas ve konumlandrlmasndaki bak as farkllklardr. Bauman, kreselleme bazlarna gre onsuz mutlu olunamayacak, fakat dierlerine gre ise mutsuzluun nedeni olarak grlen olgudur yorumlamasn yapmaktadr (22). Kreselleme ile ilgili olarak ortak bir tanma ulalamamasna ramen kreselleme, ekonomik, siyaset, kltrel ve sosyal hayatn pek ok alann kapsayan byk deiimleri ifade etmektedir (155). Gnmzde nemli deiim ve dnmlerin sebebi olarak grlen

kreselleme sreci, sosyal bilimciler tarafndan farkl boyutlardan baklarak aklanmtr. Harvey ve Haule, kresellemeyi; -ekonomi, iletiim, uluslararas ilikiler, yeni sosyal hareketler ve kltr/kimlik- drt boyutta, Sklair, uluslararas ilikiler asndan deerlendirerek ekonomik, politik, kltrel/ideolojik olarak boyutuna vurgu yapm, Rosenau; ekonomik, sosyal, kltrel, psikolojik etkenler olarak drt ana boyutta ele almtr. Appadurai, ise yaanan sreci, global kltrel ekonomide yer alan -etnik alan (ethnoscape), teknolojik alan (teknoscape), parasal alan (financialscape), medya alan (mediascape), ideolojik alan (idieoscape)- be farkl kltrel dalga eklinde ele almtr (66). Sosyal bilimlerin dier alanlarnda olduu gibi kreselleme sreci ve etkileri konusunda da farkl yaklamlar vardr. Bunlar arasnda kreselleme yandalarna gre, piyasalar artk devletlerden daha gldr. Devletlerin otoritesindeki bu gerileme ise, yerel/blgesel kurumlarn otoritelerin artarak yaygnlamasna neden olmutur. Kreselleme kartlarna gre ise kresellemenin yeni bir sre olmadn ve ulus devlet anlaynn ypratlmas sonularn douracak baz deiimleri beraberinde getirecei gr ise kresellemeye kar olan gruplar tarafndan ileri srlmektedir. Dnmclere gre ise kreselleme, modern toplumlar ve dnya dzenini yeniden ekillendiren hzl sosyal, siyasal ve ekonomik deimelerin arkasndaki ana siyasal gtr. Artk uluslararas ilikiler ile lke ii politikalar arasnda ak bir ayrm sz konusu deildir (27, 91). Baz sosyal bilimciler kresellemeyi, souk sava sonras dnyada oluan uluslararas ekonomik ilikiler olarak grmektedir. yle ki

20

kresellemenin, kapitalist modernlikle birlikte dnlebileceini ve ancak bu erevede aklanabileceini ileri srerken, kapitalizmin ya da emperyalizmin yeni ekli olarak yorumlamtr (155). Kreselleme sosyolojik adan ise; ok boyutlu herhangi bir dzeye indirgeyerek aklanamayacak kadar karmak bir srece iaret etmektedir. Toplumlar, bireyleri ilgilendiren bir sre olarak dnya toplumlarnn birbirine benzemesi, Kantn dnya vatandal kavram, dnyann kresel bir kye dnmesi ifade edildii gibi farkllklarn vurguland insanlarn bu farkllklara nem verdii bir zaman diliminde gelien ve toplumun btn dinamiklerini etkileyen bir olguya dnmektedir (86). Milli devletlerin neminin azald geleneksel ve mahalli kltrlerin yprand, sosyal balarn zld, uluslararas ilikilerin gelitii veya yaygnlat, yerel aktrlerin nemini yitirdii, farkl bireyselciin geerli olduu, geleneksel sosyal kurumlar fonksiyonlarn kaybettii, dayanmann gn getikce azald deerler sistemi olarak tanmlanmaktadr (93). Kreselleme politikasnn iki farkl boyutu zerinde durulur, Homojenletirme (benzeme), Heterojenletirme (ayrma), Kreselleme bu iki srelerin her ikisini de bnyesinde toplamaktadr. ncelikle farkllklarn temsiline olanak salayarak ona meruiyet kazandrmakta daha sonra ise bir st dzlemde kresel lekte kendi iinde eritmektedir (64, 92). Halla gre, kreselleme srecinde yatan kresel kitle kltrnn kendine zg bir homojenletirme biimi vardr. Kreselletirmenin kltr politikas, farkllklar zmseyerek kresel lekte daha geni apl bir kltrel temsilin iine

yerletirmektedir. Hall bu kresel kltrel temsilin ise, Amerikan kltrnn izlerini tadn belirtirken bunun tamamen Amerikanlama olduu zerinde younlaanlar da vardr (83). Siyasal alanda geleneksel anlaytan ayrlma ve kreselleme srecine bal olarak meydana gelen deiimlerden sz edilebilir. Bu dnemde geleneksel ulus devlet anlaynn and veya deitii grn benimseyenler ulus devletin kendi bana bir g kayna olma zelliini kaybetmeye balad ve bu gcn paylald kanaatindedirler. Uluslar aras hukuki g odaklarnn oluturulan ekonomik, siyasal ve

21

kltrel politikalarn uygulanmasnda balayc karar organlar haline geldii grlmektedir. Btnleme abalarnn yaand gnmzde uslararas rgtlenmelerin oald ve toplumun her alan ile ilgili kararlarda bu dnya apndaki rgtlenmelerin onaynn alnmas zorunluluu veya gerei domutur. Bunlardan bazlar, Birlemi Milletler rgt (UN), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM), Dnya Ticaret rgt (WTO), Uluslararas Para Fonu (IMF), Uluslararas Olimpiyat Komitesi (IOC), Uluslararas Futbol Federasyonlar Birlii (FIFA) gibi says gn getike artan toplumun her alanna yaylan ve yaygnlaan uluslararas dnya merkezli rgtlenmeler saylabilir. Dnya hkmeti gibi alglanan ve sorumluluk beklenen Birlemi Milletler rgt, demokratik temelli ve balayc kararlar alan bir rgtlenme modelidir. Fakat merkez lke konumundaki kresel glere kar dnyay tehdit eden baz konularda gvenlik ve evre- yeterli basky oluturamamaktadr. Bu rgtlenmelere ilikin abalar devam etmekle beraber uluslararas rgtlenmeler ierisinde yer alan st dzey yneticiler bu kurumlarn g dengelerinin salanabilmesi iin son dnemlerdeki kresel gelimelere ilikin yeni sorgulamalarn gereklilii zerinde durmulardr. rnein Birlemi Milletler Kalknma Konferans (UNCTAD) Bakan kresellemenin yeni yntemi iin bir Dnya Parlamentosu kurulmas nerisini getirmitir (84). Zamansal, mekansal ve stratejik gereksinimlerle gn getike kurulmas ihtiya haline getirilen rgtlenmeler neticesinde dnyann herhangi bir noktasnda oluan olayn, farkl noktalar etkilemesi ve bunun sonucunda toplumsal ilikilerin dnya leinde younlamas olarak da tanmlanan kreselleme srecine ait pek ok yorum ve anlay gelitirilmitir. Bu tanmdan da anlald gibi kresellemenin nemli sonularndan birisi de modern dnyadaki her eyin tahmin edilebilir olmasnn ancak etkileri ve sonular deerlendirildiinde anlaml olacadr. Artk, dnyadaki ilikiler karlkl bir i ie gemilie sahiptir ve belirsizlik had safhaya ulamtr. Giddensn da belirttii gibi dnya elimizden kap gitmektedir (53, 155). zerinde fikir birliine varlamam bir sreci daha anlalr klmak iin sosyal bilimcilerin kreselleme srecine ilikin belirtilen farkl ve benzer grlerinin aklanmas gerekir. Konunun deiik boyutlarnn incelenmesi ve nemli vurgularn veya dikkate alnmayan yanlarnn neler olduunun bilinmesi bu srecin etkileri ve sonularnn daha iyi deerlendirilmesini salayacaktr.

22

4. 1. 5. 1. Ar Kresellemeciler (Radikaller) Kresellemeciler veya Giddensn radikaller olarak ifade ettii (53) baz sosyal bilimciler; kresellemenin gerek bir olay olduunu ileri srerler. Onlara gre, kreselleme srecinin etkisi dnyann her yerinde hissedilmektedir. Karlkl iletiim ve balarn artmasna neden olan durum, ulusal snrlarn nemini giderek azaltmaktadr. Milli kltrler, ekonomiler ve siyasetler bu srecin etkileri sonucu ekillenmektedir. Zorunlu gelien sreten etkilenmemek veya saknmak mmkn deildir. Etkilenmenin en ok hissedildii alann ise kltrel olduu sylenirken daha ok evrensel kltrn olumlu yanlarna vurgu yaplmaktadr. Bu grte olanlar milli kltrlerin zayfladn kabul ederken egemen/baskn/gl kltrlerin dier kltrler zerindeki etkilerini gz ard etme eilimindedirler. Milli kltrlerin zayflamasnn zoraki deil istekli terk edi olduunu televizyon ve internet iletiiminin kltrel akkanlna balayarak aklamaktadrlar. Kresellemeciler btn bu deiim ve dnmleri olumlu karlayan iyimserler ve bunlarn olumsuz yanlarna vurgu yaparak eletiren karamsarlar olarak ikiye ayrlrlar. yimserler kresellemeyi olumlu bir gelime olarak grmektedirler. Bunlar, yeni iletiim teknolojileri ile birlikte, kresel kye doru gidiin olduu ve bunun olumlu ve ilerici bir olgu olduu zerinde birleirler. Kltrn ve iletiimin kresel dzeydeki aklarnda meydana gelen art gzel bir durum olarak gren liberal bir bak sergilemektedirler. yimser kresellemeciler daha ok insann bir arada yaamasnn olumlu sonular dourduuna ve yaam kalitesini arttrdna vurgu yapmaktadrlar (49). yimserlerin aksine karamsar kreselciler; daha ok iletiimin yardmyla oluan bu akkanlkta bilgi ve iletiim aralarna sahip olanlarn lehine bir gelimenin olduu zerine younlarlar. Karamsar kreselciler, ayn zamanda, kltrel aklar ve iletiim alarnn homojenletirici sonularna da iaret etmektedirler. Dnyada kltrlerin daha fazla homojenletii fikrine dikkatleri eken bu dnce, kltrel kreselleme yaklamn aklamada kltr emperyalizmi iddiasnn aklanmasnda anahtar unsuru oluturmaktadr Kresellemeye phe ile yaklaan karamsarlar, iyimser kreselcilerin aksine, bu srete dnyay daha az eitli ve daha ok homojen olarak grme

23

eilimindedirler. lkeler aras byk ekonomik ve siyasi menfaat ilikilerinde, zellikle ABD, Avrupann Bats ve Japonya'nn hakimiyetine dikkat ekerler. Onlara gre, sz konusu lkeler deiimin ynn belirleme gcn ellerinde tutarken bu gc kendi gndemlerini oluturmak iin kullanmaktadrlar (49). Onlara gre deiim ve dnmn yn merkezden evreye ekillenir. Ar kreselciler deiimde etken lkeler -merkez- ile deimede etken yaparlar. 4. 1. 5. 2. Kreselleme Kartlar (Gelenekselciler) Kreselleme srecini olumsuz deerlendirenler gelenekselciler veya lkeler -evre- arasndaki ikileme vurgu

pheciler olarak adlandrlmaktadr. Bu grubun nde gelen isimlerinin Robert Boyer, Paul Hirst ve Grahame Thompson olduu belirtilir (15, 49). Bu grupta olanlar kresellemenin bir mit olduunu ve bu srete yaanan toplumsal, siyasal, kltrel, ekonomik deiim ve dnmlerin gemitekilerden farkl olmadn dolaysyla bu srecin abartlmamas gerektiini sylemektedirler.Yani 19. yzylda yaananlar ile 20. yzyl sonlarnda karmza kan durum -kreselleme sreci- mahiyet fark gstermemektedir. Gelenekselciler ar kresellemecilerin milli devletlerin zayflad grne de kar kmakta, ulus devletlerin ve bunun bir yansmas olarak milli kltrlerin onlarn sandndan ok daha gl olduunu dnmektedirler. Gelenekselciler gnmzdeki i, yatrm ve ticaret akn 19. yzyldakiler ile karlatrarak ar kreselcilere kar karlar. Kreselleme srecini ekonomik ve siyasal adan sorgulayan Hirst ve Thompson, uluslararas retimin dnyada ki paynn -1970de % 4,5, 1977de % 5,4, 1982de % 5,7, 1988de % 6,6 ve 1990da ise % 6,8yllarla balantl olarak arttn belirtirler. Ulus tesi irketlerinin says az olmakla beraber bunlarn te ikilik ksmnn ayn lkelerde olduu ve hizmetlerini de yine bu blgelere yaptklar belirtilir (69). Kitle iletiim aralarnn ilevleri deerlendirilirken, uluslararas yaynlarn kapsama alan artmasna ramen yerel ve ulusal yaynlarn etkinlii kreselleme kartlar tarafndan nemsenir. Kresel televizyon izleyicilerinin oran az olduundan, reklam biimleri ve uygulamalarn byk oranda ulusal yaynlarn etkisinde olduu

24

savunulur. Basn organlarnn ulusal olduu, haberler her ne kadar kresel kaynakl olsalar da btnyle ulusal ve yerel olarak retilmekte olduu belirtilir (49). 4. 1. 5. 3. Dnmc Kresellemeciler (Ilmllar) Dnmcler, kreselleme taraftar ve kart olarak ayrlan ar

kresellemeciler ile gelenekselciler arasndaki tartmalardan syrlarak, bu bak alarnn kutuplamasn kabul etmemektedirler. Dnmcler arasnda A. Giddens, S. Castles, D. Held, P Rosenau saylabilecek en nemli isimlerdendir (49). nemli temsilcilerinden biri olan A. Giddens modernleme ve sonularn deerlendirirken, modernleme ile kreselleme srecinde yaananlar arasnda bir sreklilik ve devamllktan bahseder (54). Dnmcler kresellemenin abartld noktasnda gelenekselciler ile ayn fikri paylamakla birlikte ulus devletlerin ekonomik, askeri ve siyasi g asndan hala gl bir konumda olduu benimsenir. Milli devletlerin hala gl olduunu savunan dnmcler, gelenekselcilerin kabul etmedii kreselleme fikri ve onun etkileri noktasnda ise onlardan ayrlmaktadrlar. Dnmcler ada kresel etkileimlerin sonularnn karmak, eitli ve tahmin edilemez olduunu, ayrca, beklenmedik ve istenmeyen sonular da beraberinde getirebileceini ileri srmektedirler. Dnmcler kreselleme srecinde nemli makro deimelerin ncelikle kresel kltr aklarnda meydana geldiini belirtirler. Bu durumun kreselleme taraftarlar ve kartlarnn ileri srd gibi tek ynl deil karmak olduuna dikkat ekilir. Kreselleme srecinin btnlemeleri hedeflerken, paradoksal bir ekilde yereli de canlandrd vurgulanr. Bu nedenle kreselleme kendiliinden hem ayn yerel ierisinde hem de krenin farkl ksmlar arasnda sosyal dayanmalar bir taraftan andrmakta dier taraftan glendirmektedir. Bu gr benimseyen Mc Grew, kreselleme srecinin hem paralanmaya hem de btnlemeye neden olan diyalektik bir sre olduunu belirtir. Kitle iletiim aralarnn bu sreteki etkinliine vurgu yapan dnmcler, uluslararas televizyonlarn kresel dzeyde yaynlar yapmas kltrel ak hzlandrsa da bu durum anlarn tm dnyay etkisi altna aldn gstermez. Kltrel aklar

25

kresel olduu gibi blgesel ve yereldir. Ancak bu alandaki yeni teknolojiler ve gelimelerin kltrel kresellemeye nemli katklar salad da gz ard edilmez. 4. 1. 6. Trkiyede Kreselleme Sreci ve Etkileri Trkiye dnyadaki gelimelere paralel olarak toplumsal deiim ve

dnmlerden etkilenmektedir. Osmanl Devletinin son dnemlerinde Batya doru yneli balam belirli tarihsel geliim ierisinde devam etmitir. Farkl tepkilerle de olsa Bat yanls tutum 1923 ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti siyasi, iktisadi ve kltrel politikalarna yansmtr. adalama ve medeni devletler seviyesine ykselme hedefine ynelik reformlar uygulayan Mustafa Kemal ve arkadalar Trk toplumunun modernlemesini Batdaki gelimelere paralel olarak yrtmlerdir. Bu dnemde yaplan pek ok reform ve yenilik toplum tarafndan uzun sreli bir zmsenme aamasndan gemitir. Trkiye siyasal ve toplumsal yap deiimini bazen demokrasi temelli zerken, bazen de askeri mdahalelerle karlamtr. Dnyada ekonomik siyasal ve kltrel pek ok gelime yaanrken Trk toplumu iine dt skntlarn zm araylar ierisinde olmutur. Trkiye, ikinci dnya savana katlmasa da sava srasnda ve sonrasnda meydana gelen gelimelerden byk oranda etkilenmitir. Trkiye kinci Dnya Sava sonras Amerika ile Sovyetler Birlii arasnda balayan souk savatan etkilenen lkelerdendir. Bunun nedenleri arasnda Trkiyenin Sovyetler Birlii ile Avrupa arasnda jeopolitik neme haiz bir yerde bulunmas gsterilebilir (145). Gelimekte olan lkeler asndan kreselleme sreci teknolojik gelimeler sayesinde dnya devletleri ile entegrasyona baldr. Trkiyede 1980li yllar byle bir srecin balangc olarak kabul edilmektedir. zellikle Trk parasnn dnyada kabul grmeye balamas -convertible- ile balanan sre nce ekonomik gelimelere bal olarak gelimitir. Dnyadaki gelimelere paralel olarak iletiim alannda hzl gelime gsteren Trkiyede zellikle zel televizyon kanallarnn oalmas dnyadaki gelimelerden haberdar olan toplum her alanda yenilie ak hale gelmitir. Ulam alannda oto yollarn yaplmas tama ve nakliye imkanlarnn ucuzlamas yabanc sermaye aknn lkeye girmesinde etken olmutur. Gmrk birlii gibi Avrupa

26

lkeleri ile entegrasyonu salayan anlamalarn imzalanmas uluslararas sermaye piyasasnn lkede yatrm yapmasnda cesaretlendirici etken olmutur. Kreselleme ile ilgili yaklamlar eitli lkelerde olduu gibi Trkiyede de tartlmaktadr. Trkiyede aydnlarn kreselleme srecine ynelik dnceleri farkllk gstermektedir. Kreselleme olgusuna Trkiyede olumlu yaklam

sergileyenlere gre (86); ncelikle bireysel, grupsal baarlar kadar toplumdaki eitsizliklerin kaynann da yapsal deil, bireysel olduunu savunurlar. rnein isizlik yapsal deil, bireysel anlamda deiime uyum salayamayan bireylerin sorunudur. kinci olarak dnyaya uyum salayamayan bireylerin hak etmedikleri refah haklarn almalar ekonomik giriimcilii engeller ve bu anlamda sorunlu bir adalet kavram ortaya kar. nc olarak devletin toplumsal ve ekonomik yaam dzenleyici ilevinden kendisini soyutlamasyla zaman ve frsat eitliine dayal bireysel ahlak ilkesinin hareket alan en aza indirgendii edildii srece demokratik olunabilir . Kresellemeye ilikin bu olumlu yaklamlarda bireysel baar, deiime uyum erevesinde bireycilii, zgrlk anlayn gelitirmek, refah devletini ortadan kaldrmak ve demokratikleme vurgulanmaktadr (74).

27

4. 2. SPORUN TANIMI VE LEVLER Birka yzyl ncesine kadar spor yerine ngilterede karlama kelimesi kullanlmakta ve bir tr zaman geirme, elence aktivitesi anlamn iermekteydi (39). Spor szc ilev ve tanm olarak oyun kavramyla kartrlmasna ramen ayn deildir. Huizinga sporu, topluluklar kstlayan skc bir g olarak grrken, oyunu ise, bilinli olarak gnlk hayatn dnda ciddi olmaktan uzak bir faaliyet olarak deerlendirir (73). Kltrden daha nce var olduu belirtilen ve ciddi olmayan oyun, zaman kstlamasna uramadan gerekleen gnll bir eylem olarak deerlendirilir (32). Ancak oyun kltrel bir ilev haline geldii zaman zorunluluk, grev ve dev ona dahil olmaktadr. Spor gnllk esasna dayanan bir olgu olmasna ramen oyundan farkll nceden belirlenmi kurallara ve baz yaptrmlara sahip olmas olarak ayrabilir. Oyunla benzerlii balamnda Magnane sporu, kendine zg kurum ve kurallar olan, yarma tarznda uygulanan, baz zellikleri ile oyuna, baz ynleri ile ie benzeyen, profesyonel faaliyete dnmeye elverili, baskn yn fiziki efor olan serbest zaman aktivitesi olarak tanmlamaktadr (102). Spor szc kkeni Latince datmak, birbirinden ayrmak anlamna gelen disportere, deportere szcklerinden domutur. lk dnemlerde ngilterede disport ya da desport biiminde kullanlan szckler, daha sonralar sport olarak deimi dnyaya yaylmtr. Franszlar Ortaada elenmek, hoa vakit geirmek anlamnda se desporter, se deporter kelimelerini kullanmlardr. Trklerde, zellikle Osmanl Devleti ve daha nceki dnemlerde idman szcnn kullanmna rastlamak mmkndr. Spor kavramnn olmad Antik ada benzer kavramlar kullanlmtr. Bunlar arasnda gymnastik ve agonistik kavramlarnn gnmzdeki beden eitimi ve yarma sporlar terimlerini karlad belirtilmitir (41). Beden eitimi ve spor konuma dilinde ayn kavramlar olarak kullanlsa da farkllklar iermektedir. Spor tarihi zerine almalar olan Gillet beden eitimi ve sporun farkl yanlarna vurgu yaparak; beden eitimi aktivitesinde yarmann olmad veya az olduu sporun ise zevk iin belli kurallar erevesinde, zamana, mesafeye, rakibe kar, mcadele gerektirdii zerinde durur. Spora katlmn istee bal olduu zorlamalarn olmayacan zerinde dururken; beden eitiminde bunun aksine

28

byklerin veya okulun zorlamasnn olduunu belirtir. Bir faaliyetin spor olarak kabul edilebilmesi iin oyunsal bir form, mcadele, youn beden almas gibi eyi barndrmas gerekir. Bu balamda Modern Olimpiyatlarn kurucusu ve modern sporun ekillenmesinde nemli katklar olan Pierre de Coubertinin; spor; ilerleme isteine dayanan ve tehlike gze almaya kadar giden, istekle seilmi ve alkanlk haline getirilmi youn kas abasna tapmadr eklindeki tarifi de sporun gnmze kadar geliimi ve o dnemin anlayn ortaya koymas asndan nemlidir (51). Sporun mcadele gerektirdii, oyunsal bir yarma aktivitesi olduu, kazanmann gaye edinildii, elenmenin birincil amalar iersinde saylabildii, kurallar belli, sonucu nceden bilinemeyen, sistemli hareketler, olarak beden eitiminden ayrld grlmektedir. Sporun gemii ve kayna ile ilgili olarak sosyal bilimciler farkl grleri paylamlardr. Bu grlerin ounun dayana ve geliimi farkldr. nsann doasnda var olduu ileri srlen sporun tarihini insanlk tarihi kadar eskiye dayandranlar vardr (108). Baz spor tarihileri ok eski tarihsel dnemlerde bile spora benzer etkinliklerin olduunu sylemektedirler. Gnmz sosyal antropolojisinin insan hakkndaki verilerinden hareket ettiimizde, -imdilik en azndan bir varsaym olarak da olsa- sportif faaliyetin kkleri ilk insanlara kadar gtrlebilir. ayet bir insann varln devam ettirmesi iin canlln belirtisi harekete ihtiyac vardr. baka bir ifade ile bedensel faaliyet canlln vazgeilmez artysa; insann, yapt ve uzmanlat ilk faaliyet bedenin kullanm sonucu oluan hareket olduu sylenebilir (6). nsana ait tm bu bedensel aktiviteleri spor olarak kabullenmek mmkn deildir. Bedensel hareketi sportif aktiviteden ayran unsurlarn banda bunlarn bilinli bir amaca ynelik, haz alma duygusuyla yaplmas gereklilii vardr. nceleri yrtc hayvanlarla plak elle bouan insann, sonralar aletli -sopa, ok, yay, kl-, aletsiz savunma, saldr mcadelesinin bilinlilik dzeyinin artmas, elence ve barl amalara ynelmesi sonucu, gre, boks, cirit, eskrim gibi temas sporlarna dnt iddia edilmektedir. Yine bir yerden baka bir yere gitmek, baz hayvanlardan kamak iin gelitirilen aral/arasz hareketlerin elence ve barl amalara ynelmesi gnmzde ki atletizm, krek, kano, binicilik ve benzer sporlara dntn kabul edenler vardr (122). Sporlarn tarihsel kkenine ait gelitirilen bu perspektife gre,

29

nceleri doal yaamn birer paras olarak grlen baz bedensel aktiviteler toplumlarn yerleik dzeni semeleri ile savalarn beden gcne dayand alarda savaa hazrlk amacna da yneldii belirtilmitir (124). Sporlarn tarihsel balangcn farkl deerlendiren Elias ve Dunning almalarnda, sporlarn oluumunu incelerken, insan grubunun kazayla veya aniden bulduklar bir olay olarak anlatldn belirtirler (38). Tesadfi bir ekilde insanlar tarafndan bulunan ve gelitirilen baz bedensel aktivitelerin sportization -sporlama; sporun kabuln salayan kurallara kavumas- srecinden getikten sonra sistemleen hareketlerin spor olarak kabul grd vurgulanr. Sporlama srecine girecek aktivitelerin ise; En az iki grup/kii arasnda bir aktivite olarak yaplmas, Bu aktivitelerin katlmclarnn ve seyircilerinin olmas, Toplumda kabul grm kendine zg kurallarnn olmas, gereklilii zerinde durulmutur (39). Elias toplumlarn uygarlamasndan bahsederken, sporunda giderek iddetinin azald ve uygarlatn savunur (38). iddetin azaltlmasndan yana tavr gnmz sporlarnda da devam eder. Sportif oyunlarn gelimeye balad ilk dnemlerde, -yresel kk gruplar tarafndan oynanrken- kurallarnn standart olmad oynand srada ekillendii belirtilir (39, 114). Bu dnemlerde meru ve sistemli kural koyucu/dzenleyici bir snf olmadndan, seyirci ve uygulayclarn anlk ihtiyalar yine katlmclarn mutabakat sonucu geici tedbirlerle giderilmitir. Fakat zamanla oyunlarn ulusal nitelik kazanmasnn kurallarn standartlamasna neden olduu belirtilmektedir (39). Tarihsel geliim sreci ierisinde sosyal bilimciler tarafndan farkl yanlarna vurgu yapldndan spora ait grlerde ortak bir mutabakat saland sylenemez. Bu farkl yaklamlar zetlemesi asndan Fiekin almas nemlidir (48). nsann doasnda var olan saldrganln bar ve emniyetli bir ekilde giderilmesi iin yarma ortam yaratan spor, kiinin ruh ve beden saln gvence altna alan ve gnlk hayatn gerginlik ve srtmelerini gideren bir ara olarak grlmtr. Farkl bir yaklam

30

Ludwig John, yurtsever, hiyerarik ve otoriter bir devlet eliyle ulusal birlii rgtleyen bir eitim arac olarak zetlemitir. Spor, Marksist anlaya gre kitlelerin afyonu olarak grlm, stadyumlar uyku tulumu olarak nitelendirilirken kltrel yabanclamaya neden olduuna vurgu yaplmtr. Dier bir yaklama gre ise spor, oyunla yarmay birletiren, bedensel yetenei fazla olduu iin kazananlar dllendiren, st dzeyde oyun, mcadele ve ar kas almas gerektirdii iin, youn abay zorunlu klan bir ura olarak yorumlanmtr. Spor deien toplumsal koullara gre yeniden ekillenmi gemi dnemdeki vurgular zaman amna uramtr. Sadece bir oyun, bo zamanlarda ho vakit geirme aktivitesi olmaktan kan spor, bir tketim znesi ve toplumsal yaamn, nemli unsurlar arasnda yer almtr. Toplumlar ve kltr sistemleri deitike spor kavramna yklenen anlam ve ilev de deimektedir. Spor, tm insanlar ilgilendiren ok ynl, kapsaml ve eitlilik gsteren evrensel bir olguya dnmtr. Bu eitlenmeler ierisinde futbol, gre, motokros, daclk, at ve yelken yarlar gibi daha pek ok farkl spor branndan bahsedilebilir. Bu eitlilik farkl kriterler dikkate alnarak deiik biimlerde gruplandrlabilir. rnein Lenkin (1983) yapl amacna gre; performans sporu (zirve sporlar), gsteri sporu, rekreasyonel spor, salkl yaam sporu, zrller iin spor, resmi ve resmi olmayan spor olarak yapt snflandrmay oaltmak mmkndr (46). Spor, tm insanln ortaklaa yaratm olduu kltrn ayrlmaz bir paras olurken, ilevsel anlamlar kazanmtr. Sporun bu ilevlerini Amman maddeler halinde aadaki gibi sralamtr (8); Haz, elence, mutluluk: Spor haz, elence ve mutluluk ilevini yerine getirmektedir. Salk:. Spor salk asndan zorunlu bir aktivite halini almaktadr, Gelir salama-Meslek: Spor endstrisi pek ok kiiye i imkan sunmaktadr, Stat: Spor stat ykseltilebilen bir alan olmutur, Meguliyet: Spor sayesinde insanlar zaman geirmektedirler, Sosyal evre: Sportif faaliyet yeni dostluklarn kurulmasn salar, Gzellik-Form: Spor gzel ve salkl beden hedefine yaklatrr,

31

 G: Bireylerin bedensel gleri artarken, zgvenleri de geliir, Aidiyet: Bir gruba mensubiyet/ballk ve birlikte hareket etme duygusu geliir, Sosyalleme: Spor sosyalleme srecinde etkendir. nceleri sadece belli ihtiyalarn karlanmas iin yaplan spor ve benzeri hareketler sonralar elenmek, savaa hazrlanma amacna yneldii bilinmektedir. Sadece erkeklerin katlmna onay verilirken zamanla kadnlarn katlm saland. Sadece aristokratlar arasnda yaplrken, daha sonra zgrce katlma izin veren bir zihniyet deiikliine gidildii grlmtr. Bu balamda sosyal bilimciler sporlarn ayrmn yaparken eitli dnemlendirmelerden bahsederler. Bu dnemlendirme sporun tarihsel seyri, -geleneksel sporlar, modern sporlar- dikkate alnarak yaplmakta ve belirleyici zellikleri bakmndan bir birinden farkllk arz etmektedir. Ancak gnmzde kreselleme sz konusu olduunda sporda bu ayrmann yetersiz kald, kresellemenin etkilerini dikkate alan yeni yaklamlara ihtiya duyulduu grlmektedir. Kresellemenin dinamikleri nceki kavramlarn ifade ettii anlamlar belirsizletirmekte, geleneksel/modern ikilemini zorlamakta, modern kabul edilenin iindeki farkllklara vurgu yapan terimleri gerekli klmaktadr. Daha ak bir ifade ile modern sporlarda yaanan dnmler ile birlikte baz sporlarn ve organizasyonlarn dnyada kazand boyutlar dikkate alndnda sporda kresel spor farkllnn ortaya kt grlmektedir. Bu nedenle yukardaki snflamaya, dnyada kazand etkinlik ve boyut olarak farkllaan sporlar kresel sporlar dahil edilebilir. 4. 2. 1. Sporun Toplumsal Boyutlar Toplum; insan insan yapan, inand deerleri belirleyen, davran ve dncesini etkileyen bir gerektir. Snrlar belirli bir mekanda yaayan sosyal varlklarn oluturduu, bununla birlikte yelerinin ortak bir yaam tarzn blen insan grubudur. O halde bykl, uygarlk dzeyi, ekonomik uras, dili, dini, inand deerler ve uyduu kurallar ne olursa olsun, ortak bir yaaya sahip her insan topluluu bir toplum meydana getirir (151). Toplumlarn oluumuyla birlikte insanlar arasnda paylamlar yaanmas sonucu etkileme ve etkilenme sreleri balamtr. Bu sre; insanlarn toplum olma zelliklerini ortaya koyarken, kltr ve yaay biimlerini de

32

ortaya karmtr. nsanolunun kltr ve ynetim biimleri gene insanolunun bir arada yaamasnn rndr. Toplum iinde meydana gelmi, duyulan ve grlen, balang ve biti noktalar belli olan her ey toplumsal bir olay olarak karmza kmaktadr. Toplumsal olgu ise balay ve biti sresi ile yeri kesin olarak belirlenemeyen sre iinde ortaya kan bir gelimedir (113). nsann var oluu baz birliktelikleri beraberinde getirmi ve toplum olma yolunda nemli mesafeler alnmtr. nsanlar bilerek veya bilmeden topluluklar oluturmu bu oluum onlarn baz mtereklerde bulumasn zorunlu klmtr. nsanolu bir arada yaamaya baladktan sonra bir biriyle ilikiye girimi ve bu ilikinin yaratt etkileim sonunda anlamlar, deerler, kurallar kltrel yap, ynetim biimleri ve siyasal yap ortaya kmtr (63). Sporun daha iyi anlalmas iin toplumsal koullar iinde deerlendirilmesi gerekmektedir. Spor sadece bir yarma, elenme, zaman geirme arac olarak deil, dier pek ok boyutuyla da irdelenmitir. Farkl alardan deerlendirilen spor; dengeli, gl, salkl, verimli ve uzun mrl yaamada nemli bir etken halini almtr. Toplumlarda kendiliinden olumu fakat zorla kabullenilmesi mmkn olmayan ama spor sayesinde uyumun kolaylat baz kurallar kendiliinden olumaktadr. Ferdin toplumla ilikilerini dzenlemede ve kurallar benimsemede nemli rol oynayan spor veya sportif etkinlikler, fert ve toplum ilikilerini gelitirdii gibi, toplumun yceltilmesinde nemli bir ara olarak deerlendirilmitir. Spor olaynn her eidi ferdi toplumla -en azndan dier fert ve gruplarla- uyumlu hale getirmektedir. Birey sportif olaya katlmakla yalnzln hazrlayan sakncalar da gidermektedir. Spor sayesinde insanlar ayn amalara ynelmeye, birlikte hareket etme duygusunu yaamaya balarlar. Bu da toplumda birlik, beraberlik ve ayn lk hedefini ortaya karr ki; bu ekilde olan toplumlarn yklmalar zlmeleri zordur. Yani spor insann toplumda yalnzln ve tek bana sorumsuzca hareketini nlemede etkendir. Spor, bugnk uygarln, ulam olduu dzeye eriilmesinde rol olan temel bir faktrdr (120). Spor sosyoekonomik ve kltrel kalknmann ana unsuru olan insan gcnn salkl bir ekilde gelitirilip glendirilmesi iin etkili bir ara olarak kabul edilmektedir. Spor toplumlarn gelimilik dzeyine gre ekillenmektedir. Sosyal

33

gelime ile spor arasnda kuramsal olarak zorunlu bir iliki olmad belirtilmekle birlikte, gelimi olan toplumlarda sporunda gelimi olduu grlmektedir. Gelimekte olan toplumlarda ise zaman zaman zellikle elit sporun baz branlarnda baarl sonular gzlenmekle birlikte, bir btn olarak deerlendirildiinde gelimi olduu sylenemez. Bir toplumda sporun btncl geliimi, sadece uluslararas karlamalarda kazanlan madalya says ile belirlenemez. Lisansl sporcu says, antrenr, hakem, tesis malzeme ve kulp says, bunlarn eitli branlara dalm ve toplumda kitle sporu amal aktif spor yapanlarn oran sporun gelime dzeyini yanstan temel gstergelerdir (8). Gnmzde spor sadece yarma, derece kazanma, rekor krma ve benzerleri olmann tesine tamtr. Sporun tarihsel sre ierisinde toplumla ok gl yaknlnn olduu bilinmektedir (135). amzda toplumlar ferdin skntlarn zmeye ve areler aramaya mecbur hale gelmilerdir. nk ferdin rahatszl, sknts topluma yansmaktadr. Toplumu oluturan bireyler huzurlu, mutlu, salkl olduklar oranda toplumlarda da bunun yansmas olacaktr. Gelimekte ve gelimi toplumlarda spor ve benzeri kltrel pratikler toplumun aynas konumundadr. Eliasn da belirttii bir toplumda yaplan spor, o toplumu tanmak iin anahtardr sz toplum ile spor ilikisini gayet gzel ifade etmektedir (5). Toplumda mutlu ve huzurlu bireyler oluturma modelleri toplumbilimciler tarafndan tartlrken spor olgusu toplumbilimcilerin ortak paydalar arasndadr. Tarihi gerekler, gl medeniyetler kurmu uygarllklarda sportif etkinliklerin ve benzeri kltrel pratiklerin, youn, yaygn ve gelimi olduunu belgelemektedir (47, 48). 4. 2. 2. Sporun Kltrel Boyutlar Kltr ile ilgili aklamalarda genellikle ikili ayrma gidilmitir. Toplumlar kendi kltrlerini tanmlamada biz dnda kalana ise teki kavramn kullanmlardr. Genellikle belirgin ve keskin bir ekilde birbirinden ayrlm birimler veya hayat tarzlar kltr tanmlamalar ierisindedir. Kltr gen kuaklara aktarlan birikim, miras, ayn zamanda bir davranlar ve deerler btn olarak tanmlayanlar olduu gibi, toplumlarn toplum olma zellikleri balamnda yaklaanlar da vardr.

34

Kapsayc ve genelleyici bir tanm olarak kltr Aslantrk ve Amman nsann gelitirdii aralar, silahlar, mesken ve emtia, retim tekniklerinin gelitirilmesinden, dnce ve inan sistemlerine, hukuk, devlet, ahlak, sanat, bilim dahil, felsefe ve sosyal organizasyon ve kurumlara kadar ne varsa her eyi kapsadn belirten ve zetle maddi ve manevi olarak vcuda getirilmi her ey olarak ifade etmektedirler. Btn bu bilgiler nda kltr bir toplumun sahip olduu maddi ve manevi kymetlerden oluan yle bir btndr ki toplum iinde mevcut her nevi bilgiyi, ilgiyi, alkanl, kymet llerini, genel tutum, gr ve zihniyet ile her nevi davran ekillerini iine alr. Kltrn hibir unsuru doutan deildir, her nesil kltrel miras gemi kuaklardan renme yoluyla alr, yaayarak devam ettirir ve sonraki kuaklara aktarr (10). Kltr, dier kuaklardan gnmze ulaan bir miras olduundan, gemiten gnmze tanan btn deerleri iine aldndan sporu da kapsamaktadr (137). Toplumlarda gemite uygulanm ve baz corafi, geleneksel, kltrel zellikler tayan, milletlerin yaama biimlerini yanstan bilinli hareketler -folk games, traditional sports, geleneksel sporlar- elence ve oyunsal formlara sokularak gnmze kadar tanm kltrel miraslardandr. Spor insanlar iin ortak bir gereksinim olmakla birlikte, temel gereksinimlerde olduu gibi sporda da her toplumun ilgi ve yaklamlar farkllklar gstermektedir (45). Her toplumun gemiten szlp gelen, sosyal yap ve yaaytan kaynaklanan, ksmen corafi zellikleri de bnyesinde barndran ve milli nitelik tayan spor kltrleri ve anlaylar olduu bilinmektedir (132). Toplumlar birbirinden ayran, ona milli ahsiyet ve zgven kazandran da bu tr kltrel nitelikler olmutur. Baaryla alakal olmayan bu durum tamamyla, evresel, ekonomik ve kltrel etkenlere bal olarak deimektedir (72). Bir toplumun yaama tarz olarak nitelendirilen ve bilgi, inan, gelenek, rf, adet, sanat, ahlak, ara ve gere teknik gibi maddi ve maddi olmayan unsurlardan oluan karmak btn kltr olarak tanmlanrken, genel olarak spor da belirtilen hususlarn pek ounu kapsadndan kltr unsuru olarak kabul edilmektedir (89).

35

Spor kltr balamnda ele alndnda, iinde bulunduu ve yapld toplumun zelliklerini yanstmakta ve kltr oluturan paralardan birisi ve tamamlaycsdr. Kltrn bir paras olan spor, hem ondan etkilenmekte hem de poplerlii ve sosyallii nedeniyle onu etkileyebilmektedir (151). Toplumlarn spora verdikleri deer ve sporu toplum iinde uygulama biimi farkllamaktadr. Sporun insanlarn yaam iindeki yeri, nemi ve uygulamalar da toplumlarn yaam biimlerindeki farkllklara bal olarak deimektedir (81). Tamamlayc unsur olarak spor ve kltr ylesine etkileim ierisindedirler ki, insanlarn geleneklerine, inanlarna, yaama ekillerine, sevinlerine ve zntlerine yansmaktadr. Bu nedenle kltr ile spor kavramlarn birbirinden ayrmak mmkn grnmemektedir.

36

4. 3. SPORDAK BYK AYRIMA Gnmz sporu toplumsal boyutlar ile incelendiinde karmza kan geleneksel sporlar ve modern sporlar farkllamas sadece Trkiye asndan deil pek ok lkenin sporunu dorudan ilgilendiren bir ayrmadr. Kkeni modernlii reten Bat lkelerinde ki toplumsal dnmlere dayanan bu ayrma daha sonra Bat dndaki toplumlarda da modernlik ynnde dnmlerin balamas nedeni ile evrensel boyutlar kazanmtr. Modern sporun ana vatan kabul edilen ngilterede Orta an sporlarndan modernliin dinamikleri ile dnemeyenler geleneksel sporlar olarak nitelendirilmitir. Modern olarak nitelenen sporlar ise gitmi olduklar lkelerde mevcut sporlarn tamamnn geleneksel olarak nitelenmesine yol amtr. Baka bir ifade ile modernlii reten lkelerde modern sporlar geleneksel sporlarn bir ksmnn dnm sonucunda oluurken modernleen lkelerde mevcut sporlarn tamamnn geleneksel ad verilen bir kategoride toplanmasna neden olmutur. Bu toplanma modernliin arzu edilen, zenti duyulan bir ynelim olmas nedeniyle geleneksel sporlarn dlanmas anlamna da gelmektedir. Ak olan husus deien boyutlar olmakla birlikte geleneksel ve modern spor ikileminin sporda byk ayrma olarak ifade edilecek makro bir farkllamann varldr. Figrasyonel sosyolojinin kurucusu Norbert Eliasn (1897-1990) sosyologun tarihi tarihinin tarihi deildir (39) sz tarihsel olaylara sosyolojik yaklamn farklln vurgulamas asndan anlamldr. Eer spor gibi ok boyutlu bir sosyal olgudan bahsediliyorsa onda meydana gelen deiimin tarihsel olarak analizi belki belirli tarihler arasnda dnemlendirilebilir. Fakat bu deerlendirme btn gereklii ortaya koymaya yetmeyecektir. te bu amazda sosyal bilimcilerin, farkl yorumlama, alglama, deerlendirme kriterlerini devreye koyarak yapaca toplumsal tahlillerin tarihsel analizle birlemesi daha aydnlatc olacaktr. almann bu ksmnda sporun geirmi olduu nemli tarihsel ve sosyolojik deiim/dnmlerin analizi yaplacaktr. Sosyal bilimlerin inceleme metotlarndan faydalanlarak aklanan olaylar/olgularn sonucu, fen/salk bilimleri ilemlerinin sonucu gibi kesin deildir. Bu nedenle sosyal ve tarihsel olaylar/olgularn nceki ve sonras hakknda kesin bir berraklama yoktur. nk sosyal ve tarihsel

37

olaylar/olgularda devingen bir sre devam ederken bu devingenlik ncekini ortadan kaldrmamaktadr. Tarihsel seyir ierisinde insann doasnda var olan hareketlerin hangilerinin spor kapsamnda deerlendirilecei konusu tartmaldr. Sosyal bilimcilerden bir ksm gemite insani gereksinimler -savunma, korunma, ulatrma vb.- sonucu yaplan hareketleri spor olarak nitelerken, bazlar ise bunlarn spor benzeri bedensel aktivite olduunu savunmaktadrlar. Tarihsel seyri tartmal olsa da tartmasz olan spor aktivitelerinin baz deiim ve dnmlere urayarak gnmze geldiidir. Spora benzer aktivitelerin olgunlama dneminden geerek son halini ald varsaylmaktadr. Bu varsaymdan hareketle deien ve kabul gren baz aktivitelerin sportization -spor olarak kabul edilen aktivitelerin kurallara kavumas sporlamas ve yaylmas- evresi olarak da nitelenen dnemden geerek gnmze geldii savunulmaktadr. Farkl toplumsal/tarihsel dinamiklerden etkilenerek deiime urayan spor olgusu gnmzde tek bir kavrama smayacak kadar deimitir. Tarihsel seyrini ve yapsal zelliklerini dikkate alarak geleneksel, modern ve kresel sporlar olarak nitelendirmek spor olarak kabul gren olgunun anlalmasn kolaylatracaktr. 4. 3. 1. Geleneksel Sporlar Trke szlkte; bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn tutulup kuaktan kuaa iletilen kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar olarak tanmlanan gelenek gelmek fiilinden tretilmi bir isimdir. Trke deki gelenek kelimesinin karl ngilizce ve Franszca da kullanlan tradition ise Latince de gemek, kuaktan kuaa aktarmak, devretmek anlamna gelen tradere den retilmitir. Sosyoloji dilinde nceki nesillerin kltrel mirasn ifade eden bir kavram olan (3) gelenei, Hobsbawm toplum tarafndan kabul grm kurallarca ynlendirilen ve ritel veya sembolik zelliklere sahip, gemile doal sreklilii olacak ekilde tekrarlara dayanan, belli deerler ve davran normlarn alamaya alan pratikler kmesi olarak tanmlamtr (70). Gelenein bir toplumda olumas eitli artlara

38

balanmtr. Bir davrann toplumda gelenek olarak saylabilmesi iin, en az kuak boyunca sryor olmas, bir deer yargs ifade etmesi, bir baka deyile yaptrmc veya kural koyucu olmas, gemile imdiki durum arasnda bir sreklilik duygusu yaratmas gereklilii zerinde durulmutur (112). Gelenek ile spor arasndaki balanty ifade eden ve bireyler zerindeki etkisine vurgu yapan Montherlant, sporun gelenekler tarafndan ekillendii, geleneklerin ise gcn halktan ald zerinde durur (51). Gelenekler, kltr oluturan ve toplumlara farkllk kazandran unsurlar arasnda saylrken, spor da bunlarn tamamlaycs olarak kabul grmektedir. Toplumlarn kltrel zelliklerini barndran ve milli vasflar kazanarak tekrarlanan elenceli sportif aktiviteler geleneksel spor olarak

nitelendirilerek dierlerinden ayrlmaktadr. Geleneksel sporlar Eliasn belirttii (39) olgunlama dnemini tamamlam, kurallar yresel farkllklar gstermesine ramen znde pek fazla deimeyen oyunsal formlar tayan, milli ve dini zellikleri bnyesinde barndran sistemli hareketlerden olumaktadr. Kuaklar boyu baz deiimlere urasa da belli bal ritelleri deimeyen veya daha az deien bu sporlarn, yarma ve kazanmaya dayal, dostluu, kardelii pekitirici, daha ok kiiler aras iletiimi salamada etken bilinli hareketler olduu sylenebilir. Sporun geirmi olduu tarihsel deiimi/dnm, -modernlemenin spora katklar balamndainceleyen Amman, modern sporun; toplumdaki

sanayileme, kentleme, seklerleme gibi zelliklerine vurgu yaparken, rtl olarak bu sreleri yaamayan ve daha yaln halde kalanlar geleneksel spor olarak snflandrmtr. Modern sporlarn gnmzde yaygn olarak yaad vurgulanrken, geleneksel sporlarn tarihte kald ve korunmaya muhta olduu belirtilmektedir (8). Gnmze kadar gelen baz sporlarn evrim geirerek dntne

lkalardan kalma baz tarihi yaztlar ve resimler kaynaklk etmektedir. Ayn kaynaklara atf yaplarak spor dallarnn da bu dnemde olutuu ileri srlmektedir. Bu gr dikkate alarak geleneksel sporlarn kkenine ynelik tarihsel bir perspektif gelitirilebilir. Bu balamda geleneksel sporlarn balangc insanlarn korunma, barnma ve savaa hazrlk amacyla yapt, dzenli olmayan hareketlerin daha sonra sistematik bir yarmaya dntn kabul eden anlaya dayandrlabilir. Bu

39

yaklamlar geleneksel sporun nasl olduu ve ne zaman yapld ile ilgili sorularn bilimsel anlamda tam karl saylamaz. Yazl kaynaklarn yetersizlii ve pek ok sosyal bilimci tarafndan nemi daha yeni anlalmaya balanan spor bilimleri ile ilgili kaynaklara ulalamamas yukardaki sorularn cevaplarnn verilmesini

zorlatrmaktadr. Tarihsel sre ierisinde insanlarn doal gereksinimleri uruna her trl zorlua kar verdii mcadele spora benzer etkinlik olarak nitelenmektedir. Ulatrma, savunma, beslenme orijinli ihtiya amal etkinlikler ilk sporlar olarak kabul edilebilir. Spora benzer hareketlerden sportization (sporlama, kurallarn olumas ve yaylmas) evresine bal olgunlama srecini geiren aktivitelerin spora son halini kazandrd iddia edilmektedir. Sporlama srecinde, zengin ritellere sahip olan ve modern spor dinamikleri ile btnleemeyen elenceli oyunlar ise geleneksel sporlar olarak nitelendirilmitir (106). Geleneksel sporlarn dier bedensel aktivitelerden farkl yan elence amal, oyunsal formlarda olmalar ve halk tarafndan kabul grp kuaklar boyu aktarlarak yaygnlk kazanmalardr. Yaygnlk kazanan sporlar, modernlemenin dinamiklerinden etkilenerek geleneksel orijinli sporlar olarak dnme urarken, gelimekte olan toplumlar tarafndan ise tamamen yeni bir toplumsal olgu olarak icat edilen modern spor olarak kabul grp yaygnlamtr. Geleneksel orijinli bu sporlarn modern dinamikler ile uyumlu ritelleri de, yeni ve evrensel boyut kazanarak

standartlamaktadr. 4. 3. 2. Modern Sporlar Gnmzde yaplan sporlarn ounun kkeni gemie dayandrlmaktadr. Gemite baz ihtiyalardan doan -savunma, barnma, avlanma ve savaa hazrlkdzensiz ve kuralsz bedensel aktivitelerin, daha sonralar oyun ve elence formunda sporlaarak (spotization) bugnk modern sporlar oluturduu belirtilmektedir (38, 124). Milli ve geleneksel eler tayan spor ve spora ait kltr zamanla baz deiim ve dnmlerden geerek evrensel zellikler tayabilmektedir. Fakat evrensel unsurlar tasa da ierii ve gemii yerel olan sportif aktivitelerin orijinini kaybettii ve farkl bir yapda ortaya kt veya yaygnlat grlmektedir. Modernleme ekseninde

40

gnmz sporuna bakldnda ise, modernleme srecine girmi olan toplumlarda sporun, tam anlamyla bir modernite projesi olduu iddia edilmitir. P. Bourdieu, modern anlamyla sporun ortaya knn modern sporlarn atalar olarak grlebilecek faaliyetlerden ancak adm adm bir kopula gerekletii iddiasnn Bat toplumlar iin tartmal bir konu olduunu belirtmektedir (8). Tartmasz olan gnmzde sporun farkl yaplar barndrarak ayrtdr. Bu yaplar, sporun grlmek istendii boyuta gre deimektedir. Modern sporun ortaya k srelerini inceleyen ve bu alanda almalar olan Elias, Dunning (38) ve Maguire (105) sporlarn eitli evrelerden getii ve giderek kurallaarak gnmze kadar geldii zerinde dururlar. Elias ve Dunning (38) modern sporun ortaya kn, iddetli dellolarn giderek daha fazla yaplmasnn bir paras olarak ngilteredeki nvesinden serpilip gelitii modernizmin medeniletirme srecinin btnsel bir paras olarak betimlemitirler (117). Pek ok sosyal bilimcinin zerinde fikir birlii ettii zere modern spor Batda, Ortaan geleneksel oyunlarndan domutur. Modern spor, dnemin siyasi, kltrel ve tarihsel gelimeleri nda deerlendirildiinde Bat kltrnn modern bir rn olduu kabul edilmektedir. ngiltere modern sporun balang noktas olsa da Avrupa toplumlar modern sporun oluumunda ve daha ok da sporlama srecinde rol oynamtr. Modern sporlarn ilk ortaya kt dnemlerde ve sonrasnda Britanya mparatorluu -ngiltere- ve kolonilerinin etkisi olduka fazla olmasna ramen bunlarn dnda kalan lkelerinde katks inkar edilemez. nk modern sporlar ngilterenin dndaki lkelerde de oynanm ve yaygnlamtr. Bu sre uzun vadeli olduundan ayn dnemde Doulu ve slami kltrlerin de, Avrupal geleneksel oyunlar -folk games- ve kraliyet elencelerini -eer etkilediyse- nasl etkilediinin deerlendirmesi gereklilii zerinde de durulmaktadr (103, 104, 105). Merkez lkeler tarafndan yeni formda ihra edilen modern sporun

yaygnlamasnda, evre lkelerin bu sporlarda gl olduklarn ispatlamak iin merkez lkeleri spor karlamalarnda baarl olma istekleri sonucunda yenmeleri de etken olmutur. Merkez lkelerden taklit edilerek alnan modern sporlarda baarya kar gl motive olunmutur. Kltrel olarak hakim olunmu -kltrel baskya maruz

41

kalan- gruplar kendilerine empoze edilen sporu benimserken taklit ettikleri pratiklerden daha gllerini retmek zorunda kalmlardr (57, 58). nk yeni olan modern sporlar kontrol altna almak onunla birlikte hareket etmeyi ve adaptasyon yoluyla onda uzmanlamay gerektirmektedir (71). Onlar iin modern sporlar yapmak prestij olarak alglanm ve buda o sporlarn yaygnlamasnda etken olmutur (57). Spor gibi karmak, farkl yollarla gelenekten de beslenen ve insan tabiatyla kolayca btnleebilen bir faaliyetin tarihsel seyrine tek ynl bir istikamet izmek her ne kadar g olsa da, ngilterenin sporlarn yaylmas srecinde tarihsel olarak kolonilerinin olmas ve pek ok lkeyi etkileyen kresel gc elbette gz ard edilemez. ngiltere o dnemde demokratik ve endstriyel Bat dnyas iin bir rnek, smrgeleri asndan da bir otorite durumundadr (8). Bu gc dikkate alan baz sosyal bilimciler modern sporun 19. Yzyln sonlarnda ngiltereden balayarak; Bat lkelerine oradan da nc dnya lkelerine doru yayldn ileri srerler (6). Nitekim, John Bale, Sport and Place, A Geography of Sport in England, Scotland and Wales isimli eserinde, difzyonist bir yaklamla sporun yaylmasnn haritasn karmtr. Buna gre pek ok modern spor, ngiltereden karak nce liman ehirlerine ve Kta Avrupasnn bakentlerine, sonra Bat lkelerinin i ksmlarna ve dier Ktalara yaylmtr. rnein futbol 1872de Le Havrea, 1878de Kopenhaga, 1887de Hamburga, 1893de Cenovaya, 1901de Marsilyaya; yine bu sre zarfnda 1869da svirenin byk ehirlerine, 1878de Hanovere, 1885de Viyanaya, 1886da Budapeteye ve 1888de Parise ulamtr. Ayn yaylma tenis, atletizm ve izcilik gibi dier baz disiplinler iin de geerlidir (33). Modern sporlarn yaylma srecinde ngilterenin kolonileri zerindeki etkisine dikkat eken Carter, Olimpiyat Oyunlarnn da etkin rol oynadn belirtir. Modern sporun yaylmasnda Olimpiyatlarn rolnden bahsederken, kresel kolonilemeye neden olarak modern sporun yaylmnda etken olduu zerinde durmaktadr. Olimpiyatlarn uluslararas gc modern sporda yaylmay ve kurallamalar pekitirirken, hangi aktivitelerin spor olarak kabul edilecei de karara balanmtr (32). Gnmzde bu ilevi devam ettirilen ve adeta dnya spor hkmeti konumunda grev yapan Olimpiyat rgt spor dallarnn yaylmas ve kabulnde nemli g odaklarndan birisidir.

42

Modern spor ve sonrasn tarihsel olarak oluum evrelerine ayran Maguire almasnda; ngiliz elencelerinin sporlamasn iki evrede inceler. Birinci evre, kriket, tilki av, at yar ve boksun modern spor olarak ortaya kmas, ikincisi evere ise futbolun, ragbinin, tenisin ve koma, frlatma ve atlama gibi sporlarn modern ekiller almaya baladn belirtir. nc evrede ise 19.yzyln sonlar ile 20. yzyln balarnda modern sporun elit beyaz adam egemen cinsiyeti bir tavrla kurgulandna dikkat eker. Drdnc evre olarak 1920lerden 1960lara kadar sren dnemde sporlama srelerinin batl fikirlerle desteklendiini belirtir. Bu dnemde Bat merkezli milletlerin Batl olmayan milletlerle ve ayn zamanda kendi iinde sz sahibi olma mcadelelerinin devam ettiini belirtir. Beinci sporlama evresini ise yakn dnem, yani 1960lardan sonrasndaki gelimelerin dikkate alnarak incelenmesi gereklilii zerinde durur. Bu dnemin modern sporun kresel lekte ortaya k ve yaylmasnn, daha geni kreselleme ve uygarlama sreleriyle balantl olduunu belirtir (105). Gemi zamanlara kadar farkl biimde oynanan ve alglanan bir ok sportif oyun bu gnn en popler ve modern sporlar arasnda saylabilir. rnein 12. yzyl banda oynanan soule, paume oyunlarnn futbol ve ragbynin atalar olduunu syleyenler vardr. Yine tarihte Trkler tarafndan da oynand bilinen fakat ilk olarak kimler tarafndan bulunduu ve ilk defa nerede oynand zerinde fikir birliine varlamam olan tepk/tebk oyunun futbolun atas olduu ve deierek gnmze kadar geldii belirtilmektedir (51). Farkl bir bak as getirerek yukardaki gre kar gelitirilmi bilimsel almalara da rastlamak mmkndr. Gnmzde deiik formlarda yaplan baz sporlarn gemite yaplan benzerlerinden farkl olduu da ileri srlr. Gre ve okuluk gibi geleneksel sporlarla ayn ad paylaan gnmz sporlarna, modern sporun zellikleri siyasallama, -rgtlenme, kitleselleme, farkllama, globalleme, endstrileme, eitlenme, ticarileme,

seklerleme,

profesyonelleme,

bilimselleme, cinsiyetsizleme, estetikleme ve erotikleme- dikkate alnarak bakldnda durumun farkllk kazand belirtilmektedir (6, 58). rnein, serbest ve greko-romen biimleriyle modern grein, geleneksel yal ya da karakucak Trk greinin evrimlemi bir formu olmad, Batl modern, ithal edilmi ve benimsenmi

43

bir spor olduu da belirtilmektedir. Bu sporlarn -geleneksel greten beslense dekurallar, tarz, anlam, vb. nitelikleriyle geleneksel halinden (otantik) tarihsel bir kopula ayrld ve modernlemenin bir paras olarak grld belirtilmitir (6). Gelimekte olan lkelerde sporun alglama biimleri farkllk gstermektedir. Modern yaamn bir gerei gibi alglanan modern sporlar ile yenilenerek korunmas gereken geleneksel sporlardr. Baz aratrmaclar, az gelimi lkelerde yaygn olan geleneksel oyunlarn, arkaik bir inancn aralar olarak grld ve bir tarafa itildii; Avrupa ve Amerikada organize edilen sporlarn ise modernizm projesinin bir paras ve ilerlemeye balamann simgesi olarak grldn belirtmilerdir (7). Gelimenin ve ilerlemenin bir gstergesi olarak modern sporlar, baz toplumlarda yaygnlk kazansa da geleneksel ve modern sporlar beraber yrten veya yrtmeye alan toplumlar da yok deildir. Batl endstriyel toplumlarda ortaya kan modern spor ile feodal patriarkal sistemi birlikte barndran geleneksel in kltrnn srekli atmas baka bir rnektir. inde uzun sren tartmalar sonunda geleneksel ve modern spor diye bir ayrm olmakszn lkede sporun her trlsnn geliiminin kabul edildii bir model benimsenmitir (71). Baz modern sporlarn modernleme yolunda ilerleyen lkelerde yaygnlk kazanmasnda -misyonerlik faaliyeti olarak ta deerlendirilen- Young Mens Christians Association (YMCA) Gen Hristiyanlar Birlii rgtnn abalar da sosyal bilimciler tarafndan zerinde durulan konular arasndadr (100). Modern sporlardan basketbol ve voleybolun yaygnlk kazanmasnda, Avrupa kkenli ve rtl olarak hristiyan inancn yayma hedefine ynelmi bu rgtn pek ok lkede faaliyetine rastlamak mmkndr. Modern sporlardan basketbol, 1891de Fransaya, 1894de Hindistana (99) 1896da ine (71) ve 1920de Trkiyeye (11) YMCA tarafndan getirilmitir. Ayn zamanda ngiliz misyonerler, eitimciler, Asya ve Afrikann yerli halklarn Hristiyanlatrmak iin criket ve soccer futboluna bavurduklar

belirtilmektedir (57). Modern sporlar farkllatran ve ayrtrlmasn salayan zellikleri Amman kitleselleme, rgtlenme, farkllama, kreselleme, eitlenme, seklerleme, profesyonelleme, endstrileme, ticarileme, siyasallama, bilimselleme,

44

cinsiyetsizleme, estetikleme, erotikleme diye sralayarak aklamtr. ngiltereden dnyaya yayld kabul edilen modern spor dnya genelinde yaanan toplumsal deiim ve dnm modeli olarak belirtilen modernleme srecinden bamsz deildir. Dnyada kkl toplumsal deiimlere neden olan modernleme 19. Yzylda modern toplumun oluumunda etkendir. Sporun da modern topluma gre ekillenmesi ve dnemin balca zelliklerini bnyesinde barndrmas doaldr (6). Modern sporlar geleneksel sporlardan farkllatran zellikler, modern toplumu geleneksel toplumdan ayran zelliklerle rtmektedir. Daha ncede belirtildii gibi geleneksel sporlar daha yaln fazla deiime uramayan genellikle ritellerine bal kalnarak yaatlan ulusal ve yerel balamda yaygnl olan otantik atmosferi pek fazla anmam olan sporlardr. Fakat modern sporlarn dnemin zelliklerine gre ekillendii rnein modern olmayan sporlarn nemli unsurlar arasnda saylabilecek dinsel ritelleri yitirdii gzlenmitir. 4. 3. 3. Geleneksel Sporlarn Modern retimi Geleneksel toplumun modern topluma doru evrilmesi yzyllar kapsayan bir sretir. Modern tanm gerei yeni olana vurgu yapt iin bu srecin gnmzde de devam ettii sylenebilir. Bu durum geleneksel ve modern spor iinde geerlidir. Geleneksel sporlarn yerini modern sporlara brakmas zamanla ve kavray farkllklar ile olmutur. Bu srete geleneksel sporlarn tamamen ortadan kalkmas sz konusu deildir. Modern sporun geliimi baz geleneksel sporlarn unutulmasnda etken olsa da bazlar varln srdrmektedir. Varln srdrenlerin otantik atmosferini ksmen kaybetmekle birlikte nemli ritellerini koruduklar grlmektedir. Burada geleneksel sporlarn zn oluturan niteliklerin neler olduu, ayrca hangi niteliin nereye kadar korunmasnn gerekli olduu tartlan bir husustur. Geleneksel sporlarn geliimi incelendiinde ilk ortaya kt zamanlardaki oyun ve yarma anlaynn deitii ve baz evrelerden getii tarihsel seyir ierisinde grlmektedir. Sorulmas gereken soru geliim ve deiim evresinden geerken kazanm olduu zellikler Elias ve Dunningin gndeme getirdii sporlama srecinden nceki dnemi ve sonrasnn nasl snflandrlacadr. Bu soruya Yaprak (2006) yapt almada cevap verirken; sporun geleneksel dnemlere zg biimleri

45

ile gnmzdeki geleneksel sporlarn farkl anlamlar olduunu belirtir. Modern dnyada geleneksel sporlar geleneksel zelliklerini gittike azalan bir biimde koruyabilmektedirler. Daha ak bir ifade ile modernleme srecinin dinamikleri bu sporlar deiime uratmakta ve geleneksel dnemlere zg biimlerden uzaklamasna neden olmaktadr. Gnmzde modern spor kategorisinde yer alan baz sporlarn aslnda modern-geleneksel sporlar olduu hatrlanmaldr. nk bu sporlar bu gn modern spor olarak alglanmakla birlikte, bir zamanlar domu olduu lkede geleneksel sporlarn iinde yer alan ve toplumsal dinamiklerle modernlik ynnde evrilen sporlar olmakla beraber popler sporlar arasnda yer almaktadrlar. Gnmzde modern sporun yarmac, rekabeti, emperyalist ve profesyonel zellikleri bu sporlar da baat konumdadr. Dolaysyla tanmlanm bir spor, doduu yer, uygulan biimleri, ortaya kt dnem, uyguland sre, bir topluma zglemesi gibi unsurlar gz nnde bulundurularak modern ya da geleneksel diye adlandrlabilir; ancak, bu koullar her zaman birbirleriyle ilikili olmak zorunda deildir; biri varsa dieri olmayabilir ya da birkann bir arada olduu da grlebilir. Dolaysyla ok greceli olan geleneksel/modern kavramlarnn kullanmnda baz alnan niteliklerin belirtilmesi art gibidir (150). Gnmzde geleneksel sporlarn kadim zelliklerinin bir ksmn modernleme srecinde kaybettikleri Trkiyedeki geleneksel sporlar iinde geerlidir. Trkiyedeki geleneksel greler ve geleneksel atl sporlarn otantik biimiyle yapldn sylemek zordur (80). Yani deiim geleneksel sporlar iin de kanlmaz bir biimde karmza kmakta, ancak bu deiim o sporlarn modern olarak nitelendirilmesine yol aacak boyutlarda deildir. Zaten modern-geleneksel kabul edilen sporlar modernlii reten toplumlarn sporlardr. Modernleme srecindeki toplumlar, geleneksel olanla ilikilerini modern toplumlardan farkl bir dzeyde kurduklar iin kendi geleneklerini modernletirememekte kalmaktadrlar. Kreselleme srecide salad imkanlarla geleneksel sporlarn modern retimini artrmakta ancak bu dnm farkl sporlarda farkl boyutlarda karmza kmaktadr. Bu husus sonraki blmde incelenecektir. moderni daima baka toplumlardan almak zorunda

46

Geleneksel Sporlar (Folk Games) ve Modern Sporlar Arasndaki Baz Farklar (21).
Yerel sosyal yap ierisinde gizli, gayr resmi ve yaygn organizasyon, Basit, ve yazl olmayan, geleneke merulatrlm geleneksel kurallar, Dzensiz oyun kalplar, uzun vadede deiim eilimi ve katlmcnn bak asndan anlalmaz bir srkleni, Kural, l ve top vb. ekillerinde blgesel farkllamalar, Alan, sre ve katlmc saysnda belli bir snrlama yok, Yerel blgesel, ulusal ve uluslararas dzeylerde kurumsal olarak olduka spesifik ayrm, resmi organizasyon, Pragmatik olarak ilenmi geleneke ve rasyonel-brokratik aralarca merulatrlm, dikkatlice yazlm resmi kurallar, Rasyonel-brokratik kanallarla kurumsallam bir deiim, Ulusal ve uluslararas ara ve kural standartlar, Yaran takmlar arasnda eitlenmi belli bir katlmc saysyla belli kurallarla, aka tanmlanm belli bir alanda, ve belli bir srede oynanr, Resmi kurallar vastasyla doal ve sosyal artlarn oyun kalplar zerindeki etkisini minimize etmek; eitlik ve doruluk (fair play) normlar, Oyuncular arasnda yksek rol ayrmas (i blm), Oynama ve izleme rolleri arasnda sk bir ayrm, Yksek yapsal ayrma: vurma, atma ve sopa kullanm etrafnda uzmanlama, Kimin oyunun dnda olduuna ve kimin oynamaya merkezi yasa koyucu bir heyet tarafndan yetkili ve atanm olduuna karar veren ve gerektiinde oyunu durdurmaya ve ceza vermeye yetkili resmi sosyal kontrol yetkilileri, Sosyal olarak ho grlebilen dk miktarda iddet, yksek duygusal kontrol ve yksek dzeyde snrlamalar, Daha kontroll ve heyecan retmek, yceltilmi bir arpma

Doal ve sosyal farkllklarn oyun kalb zerinde gl etkisi, Oyuncular arasnda dk rol ayrmas (i blm), Oynama ve izleme rolleri arasnda gevek bir ayrm, Dk yapsal ayrma: bir ok oyun unsuru bir unsura evrilmi,

Devam eden oyun balamnda oyuncularn kendilerinin gayr resmi kontrolleri, Sosyal olarak ho grlebilen ok miktarda iddet, duygusal itenlik ve dk snrlamalar, Nispeten ak ve iten bir ekilde holanlabilen bir arpma heyecan retmek, Yetenee kar fiziksel g vurgusu, Katlmaya ynelik gl toplumsal bask, birey kimlii grup kimliine tab, ve genel olarak kimlik ispat, Yarlar sadece yerel olarak anlaml, taraflar arasndaki oyun yeteneklerinin nispi eitlii, ulusal hret veya para deme ans yok,

Fiziksel gce kar yetenek vurgusu, Elence olarak birey tarafndan seilmi, birey kimlii grup kimliine nispeten daha nde, zel bir veya bir dizi yetenekle ilikili olarak kimlik ispat, Yerele eklenmi ulusal ve uluslararas yarlar , sekin oyuncularn ve takmlarn ortaya k, ulusal ve uluslararas hret ans, standartlam yer ve sporun parasallamas,

Bale, J.: Sports Geography sf: 37-38 Source: Dunning and Sheard 1979.

47

4. 4. KRESELLEME EKSENNDE SPOR Spor kreselleme srecinden etkilenmekte ve bu etkilenme sonucu ortaya kan durumlar anlamaya ynelik teorik almlar ve kavramsallatrmalar yaplmaktadr. Sporun kresellemesi bal altnda yaplan bu analizlerde geleneksel sporlar, modern sporlar ve kresel sporlar etrafnda eitli farkllklar vurgulanmaktadr. Geleneksel ve modern spor arasndaki farkllklar aratrmann daha nceki blmlerinde

deerlendirilmitir. Ancak modern dnyadaki dnmler kreselleme ekseninde sporun yeni grnmlerinin de incelenmesini gerekli klmaktadr. Sporda kreselleme, spor dallarnn, onlar oluturan kurallar ve rgtlenmenin, spor dalnn uygulanmasna ynelik yeni teknolojilerin ya da ekipmanlarn, sporcularn, antrenrlerin, onlarn kazandklar ve kazandrdklarnn, seyircilerin, sporun medyadaki temsillerinin ve bunu olanakl klan alt yapnn kresel lekte dolam biiminde alglanabilir (114). Sporun kresellemeye balamas ekonomik ve kltrel boyutlarnn ortaya kmasyla birlikte, dnyann en byk spor organizasyonlarndan biri olan Olimpiyat Oyunlarnn her ynyle karl bir i olduunun anlalmas, 1984 yl Los Angeles Olimpiyat Oyunlar sonrasnda Amerikan ekonomisine getirileri dikkate alndnda anlalmtr. Bu Olimpiyat oyunlar sporun kresellemeye balamas asndan dnm noktas kabul edilebilir (67). Dnya genelinde yaygnlk kazanm spor rgtlerinin eitli yaptrmlarla spora homojen yap kazandrd dnyada kabul gren spor rgtleri ve bunlarn yaptrmlar dikkate alndnda daha iyi anlalmaktadr (20). Kreselleme srecinden sporun nasl etkilendii sorusu, dnya ve Avrupa genelinde yaplan byk organizasyonlar ile bunlarn ekonomik, kltrel ve siyasal boyutlar deerlendirildiinde grlmektedir. Gnmzde uluslararas meruiyet kazanm kresel rgtlerin dzenledii ve katlmn belirli artlara baland bu byk organizasyonlar lkeler arasnda siyasal, ekonomik ve kltrel rekabetin artmasna neden olmaktadr. Bu byk organizasyonda ev sahibi aday olmaya ancak belirli kriterleri tamann yan sra yllar nce mracaat yapmay gerektirmektedir. Adaylar arasnda farkl kriterler deerlendirilerek seimler yaplmakta, kazanan lkede byk sevin yaanrken dierlerinde znt yaanmaktadr. Bunun en belirgin rnei yllardan beri devam eden stanbulun Olimpiyatlara adaylnn milli bir meseleye

48

dnmesidir. Nitekim daha kk bir organizasyon olmasna ramen 2011 K Olimpiyatlarnn Erzurumda yaplacann duyulmas kutlamalara vesile kabul edilmitir. Bu durum kresel spor organizasyonlarnn lkeye siyasal, ekonomik ve kltrel getirileri ile aklanabilir. Uluslararas bir hegemonya kurmu olan dnya spor rgtlerinin kurallar ve bu kurallara uyumun zorunluluu sporun kresel boyuta tanmas ile ilgili olarak bilgilenmemize yetecek kadar veri sunmaktadr. 4. 4. 1. Kreselleme Srecinde Spor Sporun kreselleme srecindeki deiim ve dnm farkl boyutlarda pek ok sosyal bilimci tarafndan tartlmtr. Kreselleme sreci ve etkilerine dair tartmalarn benzerleri spor zeline indirgenebilir. Sosyal bilimciler sporun kreselleme balamnda farkl boyutlarna vurgu yaparak aklk getirmilerdir. Ekonomik, kltrel, siyasal boyutlar ne karlarak yaplan tartmalarn yanll deil ancak eksiklii zerinde durulabilir. Gnmzde kreselleme srecinin de etkisiyle toplumsal bir fenomene dnt belirtilen spor olgunun kreselleme srecinde oynad etkin rol ancak farkl boyutlarla tartlabilir. nk sosyal bilimlerde dorunun dier alanlarda ki gibi tek olduu savunulamaz. Sadece doru yaklam sergilemek veya doru yaklamn taraf olma fikri savunulabilir. Farkl paradigmalar sergilemek mmkndr fakat oda greceli yaklam olacaktr. Sporun kresellemeye balamas zellikle 19. yy. da spor olgusunun snrlarnn belirlenmesi, pek ok yeni nitelik kazanmas ve sporun gnmzdeki srece gelinceye kadar geirmi olduu evreye dayandrlmaktadr. Modern sporlarn oluumunu kreselleme sreci ile balantl gren Mangan (107) ve Maguire (103) modern sporun kresellemenin sonucu olduunu belirtir. Modern sporlarn oluum evresinde kurallamalarn (sportization) olmas dnyada spor denilen olgunun ekillenmesi sporun kresellemeye baladnn gstergesi olarak kabul edilir. Modern sporun oluum evrelerinde nelerin spor olarak kabul edilmesi gereklilii zerinde yaygn kabul vardr. rnein iddet unsurlar ieren baz spora benzer oyunlar spor olarak alglanmamtr. Bu dnemde spora belirli standartlar gelmi ve bunlar tamayan unsurlar modern spor olarak alglanmamtr. Bu durumu Maguire azalan ztlklar, artan eitlilikler olarak ifade eder (103, 105). Azalan ztlklar spor olgusu ierisinde bulunmas gerekenler

49

iin kullanlmtr. iddet ieren hareketler, eit artlarda olmayan rekabet, kurallarn nceden belli olmamas gibi modern sporlardan nce yaygn olarak yaplan pek ok spor benzeri harekete eitli snrlamalar gelmitir. Modern sporun snrlar dnemin artlar gerei oluurken uluslararas olmayan pek ok geleneksel sporda modern spor kalplarna girerek yaygnlamtr. Sporda kresellemeyi spor olgusunun ekillenmesi ve bu algnn giderek yaylmas olarak deerlendirmek mmkndr. Kreselleme srecinin spora etkileri pek ok bilimsel almaya kaynaklk etmitir (56). Harvey J., Rail G. yaptklar almada kreselleme ve spor hakknda yaplan tartmalar inceleyerek teorik bir model tasarlamay amalamlardr. Bu almada; sporun kresellemeye nasl katk salad ve kreselleme tarafndan nasl transfer edildii, kresellemesinin ise sporu ulusal dzeyde nasl etkiledii sorular; H. Cantelon, S. Murray, J. Mckay, T. Miller, D. Whitso, D. Macintosh, J. Harvey, G. Rail gibi baz sosyal bilimciler tarafndan tartlmtr. Kreselleme srecinin dnyada yeni spor ynetim modellerinin neler ve kimler olduunu irdeleyen Taylor, zellikle Olimpik Sporlar rnekleyerek, sporun uzun sreden beri kresel bir temel zerinden yrtldn savunmaktadr. Bu gr destekler nitelikte alma yapan Simson ve Jennings Uluslararas Olimpiyat Komitesinin (IOC) dnyann spor hkmeti olmay amaladn belirtmitir. Ancak Uluslararas Spor Federasyonlar ile karlatrldnda, Uluslararas Olimpiyat Komitesinin demokrasi temelinde

meruiyet eksiklii olan bir kurum olduu zerinde durur (66). Whannel, McKay ve Miller, gibi sosyal bilimciler ise sporun kresellemesini Amerikanlama olarak deerlendirerek, daha ok ekonomik ve politik boyutlar zerinde durmaktadrlar. Sporda benzeme, btnleme, -kltrel- yaylma, g, homojenleme ve dier srelerle birlikte tm dnyadaki ekonomik, politik ve kltrel glerin karlkl bamll dahil her eyin kresellemeye balad (Friedman) iddia edilmesine ramen, Maguire, Rowe, Sugden ve Tomlinson, Markovits ve Hellerman, Guttman gibi birok bilim adam dorudan ok uluslu irketlerin, uluslararas rgtlerin (FIFA), yerel ve blgesel kltrel modellerin, zellikle baz lkelerde bireysel sporlarn geliimindeki devam eden rolne ve nemine iaret etmilerdir (147).

50

Kreselleme

ve

spora

siyasal

gelime

ve

ynetim

perspektifinden

yaklaldnda; Batl lkeler kapitalizmle ivme kazanan brokratik rgtlenmelerini uluslararas alana tand grlmektedir. Kreselleme srecinin ortaya

knda/devamnda etken olan yeni iletiim teknolojileri sayesinde spor ve kltrnn evrensel bir sylem kazand sylenebilir. Evrensel kabul gren spor kltr Bat lehinde ve Bat dnda kalanlara eit hak tanmadan geliirken hegemonik bir dokuyu da dnya geneline yaymtr (105, 114). Dnya genelinde kabul grm uluslararas spor rgtlerinin kurulmas, Uluslararas Olimpiyat Komitesi (IOC), Uluslararas Futbol Federasyonlar Birlii (FIFA), Uluslararas Spor Tahkim Mahkemesi (CAS) vb. de alnan kararlarn balayc olmas, bu rgtlenmelerin dnda kalmann zorlamasna neden olmutur (32). Kreselleen spor, bu deiim ve oluumlara ayak

uydurabilenlerin sistem iinde kaldklar, dierlerinin sistemin dna itildii dnya apnda bir alana genilemitir (114). Sistem dnda kalanlarn ise alternatif organizasyon ve modeller gelitirmesine neden olmutur. Gnmzde ran bunun somut rneklerindendir. ranl bayan sporcular dini gerekelerle kresel spor rgtlerinin kurallarna uyum salayamadndan pek ok uluslararas organizasyona katlamamakta/katlmamaktadrlar. Bu durum ayn inan yaps ierisinde yer alan lkelerin sadece bayan sporcularn katlmna olanak salayan alternatif organizasyon modeli gelitirmesine neden olmutur. Sistem dnda kalan ran ve benzeri Arap lkeleri kendi alternatif organizasyon ve faaliyetleri oluturma yoluna giderek farkllklarn ortaya koymaktadrlar. Gnmzde sadece bayanlarn katlmna imkan salayan spor organizasyonlar dzenleyerek bu sorun almak istenmektedir. randa 2006 ylnda dzenlenen Trkiyenin de katld bayanlar aras badminton turnuvas bunlar arasndadr. Dini gerekelerle sadece erkek sporcularn yarabildii uluslararas

organizasyonlara katlabilen lkelerden birisi olan ran son yllara kadar lkesinde pek ok uluslararas turnuvaya ev sahiplii yapmtr. Fakat Uluslararas Amatr Gre Federasyonu (FILA) tarafndan alnan karara gre, uluslararas bir organizasyona ev sahiplii yapmak iin bayan ve erkek organizasyonun ayn lkede yaplma zorunluluu getirmesi randa uluslararas gre turnuvas dini gerekelerle

yapamamakta/yapmamaktadrlar.

51

Kreselleme hakkndaki nemli tartmalarn banda, srecin daha ok homojenliemi yoksa heterojenliemi yol at gelmektedir. Kltrel adan deerlendirildiinde milli kltrden insanlk/dnya kltrne doru bir akn, zellikle oluturulmaya allan kltrn ise modernlemekte olan toplumlarda ulalmas gereken bir hedef olarak algland gzlenmektedir. Bu perspektiften

deerlendirildiinde btnlemeye doru bir gidiin olduu sylenebilir. Fakat bu srecin etkisiyle milliyeti durularn ve milli tezlerin yeniden canland ve ilgi grd belirtilmektedir (43). Yani kreselleme srecinde hem

benzeme/btnleme hem de ayrma/farkllama ynnde izlere rastlamak mmkndr (42, 116). Bu durum spor asndan deerlendirildiinde dnyada rgtlenme asndan ve bunlarn ald kararlarn balayc olmas, sporun oyun sresi ve saha snrlamas, kurallarn belirginlemesi btnlemeye doru gidiin gstergesi kabul edilebilir. Ulusal ve blgesel anlamda rgtlenen pek ok farkl geleneksel sporun canlanmas da bu btnleme ierisindeki ayrmalar rneklendirmektedir. Nitekim btnleme abalarna ramen gelien farkllklarn sergilenmesinin de etkisiyle farkl olan geleneksel sporlar ilgi ekmektedir. Daha az tannan yan ile farkl olan geleneksel sporlarn medyann destei ile ksmen modern spor kalplarna sokularak yeniden retilme abalar da dikkat ekicidir. Gnmzde zellikle kltrel farkllklarn vurgulanmas balamnda geleneksel sporlarn nemi giderek artmakta ve buna paralel olarak bu sporlar yaygnlamaktadr. Modern sporlarda performans ve baar kstaslar n planda tutulurken, geleneksel sporlar farkl ve bilinmiyor olmasndan dolay ekici olmaktadr. Kltrel bir pratik olan spor alan milliyeti sylemin yeniden retildii milli kimliin sylemsel olarak kurulduu hegemonik pratiklerin mcadele alanna dnmektedir (15, 55). Sadece heterojen bir yapnn olduu kabul edildiinde, dnyada her alandaki standartlama ve birlikte hareket etme abalar gz ard edilmi olur. ngilizcenin dnya dili olma yolunda alm olduu mesafe ve spor alanndaki ngilizce terimlerin dnyadaki hakimiyeti homojenliin sonucudur (57, 117). Uluslararas nitelik kazanan modern sporlarn tamamna yaknnda ngiltereden izlere rastlamak mmkndr. Orijinleri farkl olan branlarn bile yapl biimleri bu durumdan etkilenerek dnya insannn katlmn salayacak yapya kavutuu

52

grlmektedir. Sporun gnmzde, ulusal snrlar aan kurallar ve bunun yan sra, ynetim biimi yada ideolojisi ne olursa olsun herhangi bir lkeyi dlamayan kltrel yaygnl sporun kresellemesi olgusunu ortaya koymaktadr (8). Bunun yannda geleneksel olarak yaplan ve da kapal sportif etkinlikler de yaplmaktadr. Bu etkinliklerin referans kayna milli ve geleneksel unsurlardr. Kresel sporlarn ilk nce Batda ortaya ktn varsaymak ve evrensel bir deere -bunlarn neler olduu tartmaldr- sahip olduunu belirtmek baz elikileri de beraberinde getirir. Bu sporlarn nce blgesel ve zel manalar kazanarak yerliletii daha sonra kresel srete nem kazandklarn belirtmek daha doru bir yaklamdr. Burada nemli olan kresel sporun geliiminde baz kltrel geleneklerin dierlerine oranla daha gl olduu ve bu gc kazandran zelliklerin neler olduudur (104, 105). Eer Batl deerler n plana karlacaksa Dou ve Asya kkenli sporlarn -Judo, Taekwondo, Badminton vb.- kresel boyutta deer kazanmas aklanamaz. O halde sadece Bat kkenli sporlarn kresel olduu sylenemez. Eer mesele gl kltrel dinamiklerin kresel lekte boyutlar kazanmas ise, kresel sporlarn ritellerini kaybederek devaml and heterojen yapdan daha homojen bir yapya doru kayd grmezlikten gelinemez. Kreselleme sreci ve spor balamnda tartlan biliim teknolojileri ve zellikle grsel medya sayesinde dnyada modern ve geleneksel sporlarn kolayca snrlar tesine tanabilmesidir. Bu sre stn teknolojiye hakim gler lehine gelitii gibi yine bu teknolojiler kullanlarak sakl kalm kltrel pratiklerin yaygnlamasna neden olmaktadr. Sporun corafi ve politik snrlar ierisinde ve dna tanmasna olanak salayan bu etki sporcu gnde de nemli rol oynamaktadr (32). Gnmzde uluslararas sporcu g kresellemenin dinamikleri ile yakndan ilgilidir. S. Sassen g eden sporcular hareket halinde olan insanlar -people on the move- olarak ifade etmektedir. G eden sporcularn yol haritasnn belirlenmesinde, kltrel yaknlk, dil avantaj, gnderen lkedeki iktisadi ve siyasi durum ve tarihsel smrge balarnn etkili olduu belirtilmektedir. Sporcu gnn seyirci kitlesi, kulp says ve bunlara yeliklere etki ettii gzlenmektedir. Latin Amerikadan Avrupaya gelien futbolcu gnn etkileri zerinde alma yapan Arbena (1994), futbolun kalitesinin dtn ve seyirci saysnn azaldna dikkat eker (40).

53

Trkiyede benzer bir almaya rastlanmamasna ramen, futbol takmlarnda yabanc sporcu ve spor adamlarnn sayca fazla olmas ve Trk seyircisinin bunlara kar tutumunun olumsuz olmad sylenebilir. Pek ok sporcunun ve spor adamnn snrlar tesine tanmasnda ve oralarda ikon/idol/hret kazanmasnda srece bal gelien iletiim teknolojileri ve zellikle medyann etkinlii inkar edilemez. Snrlar arasndaki bu geikenlik ve g sadece spor adamlarnn g ile snrl kalmayp ayn zamanda spor anlay ve modellerinin tanmasna etken olmutur. Spor anlay ve modellerinin tanmas sporda toplumlar aras etkileime ve benzemeye neden olmaktadr. 4. 4. 2. Kresel Sporun Evreleri Uzun sren sporlama sreci insanlarn hayatlar, kltrleri ve evreleri zerinde nemli etkiye sahip olan kreselleme srelerine baldr. Kreselleme sreci sebepler sonular, maliyetler karlar, kazananlar kaybedenler asndan derinlemesine

incelendiinde, baz sporlarnda bu srece dahil olduu gzlenir. Kresel sporun ortaya k ve yaylmas ile ilgili olarak Maguire (105) almasnda, alt tarihsel yaplama dneminden bahseder: 1. Batl olan/olmayan beden ve halk kltrlerinin zayflamas, 2. Kresel spor kontrolnn ortaya kmas ve yaylmas, 3. nsann spor yoluyla kendini ifade ediinin rasyonellemesi, bilimsellemesi ve deer kazanmas, 4. En yksek performans ve baar ile ilikili bir spor etiine bal olan verimli bir makine olarak sporcunun ortaya k, 5. Sporcu, izleyici ve gzlemleyicinin kstl kaynaklarn tketicisi ve evreye zarar veren olarak ortaya k, 6. Kresel spor gcn (iktidarn) elinde bulunduran elitlerin ortaya k, Batl ve Bat d toplumlar arasnda ve hem de Batnn kendi iinde kresel eitsizliklerin artmas ve pekimesi. Bu yaplama sreleri ile birlikte kresel sporlarn oluumunda be evre olduunu belirten Maguire, bu evrelerin ilk ikisini modern sporun oluum evreleri

54

olarak incelemektedir. lk iki evre almann modern sporlarn oluumu blmnde incelenmitir. Maguire daha sonraki nc, drdnc ve beinci evreyi kresel sporlarn ana oluum evreleri olarak deerlendirdii iin almann kapsamna uygun ksm bu blmde verilmitir. Spor, 1870 ve 1914 yllar arasndaki nc sporlama evresinde, elit beyaz adam iin tasarlanm ve ekil almtr. Sporun yaps -ynetim, organizasyon, kontrol ve uygulama- geni lde erkekler tarafndan ve erkekler iin olutuundan kendine zg Batl ve gl bedene sahip, snf temelli erkek yaam alann yanstm ve yaylmtr. Bu deien bedensel kltrler/aktivitelerin ngilterede, farkl dinamiklerle ekillenen ve Batl milletlere ve kolonilerine yansyan modern sporlar olduu belirtilmektedir. Bu dnemde sporun yaygnlamasnda milliyetilik akmna bal olarak gelien milli duygu younluunun ve etnik temelli milli devletlerin ortaya kmasnn etkili olduu sylenebilir. 19. yzyln son 30 yl, eski sporlarn yaygnlamas ve yenilerinin icad ile birlikte birok sporun ulusal ve uluslararas alanda kurumsallamasnda etkili olmutur. Bu dnemde deierek yarma ekline dnen spor, milli zdelemeye ve toplum mcadelesine araclk etmektedir. Standartlar dnemin hakim gc ngiltere tarafndan konulan spor dier lkeler tarafndan milliyetiliin ifade edildii alan olmaya balam bunun sonucunda yaygnlk kazanmtr. Sporun kresellemeye baladn gsteren ve pek ok iaret tayan bu gei evresinde; uluslararas spor rgtlenmelerinin saysnda art, kresel iletiim teknolojilerinin gelimesi, yar ve dllerin uluslararas standartlara kavumas gibi gelimeler gzlenmitir. Modern sporun k ve yayl, uluslararas spor organizasyonlarnn kuruluu, milli takmlar arasnda yarn artmas, zel spor ekillerini yneten kurallarn dnya apnda kabul grmesi ve Olimpiyat Oyunlar gibi kresel yarlar 19. yzyln son eyreinde olmutur. Elence eklinde yaplan aktivitelerin 1920 ile 1960 yllarnda, sporlaarak oyun alanlar ve organizasyon ekilleri Batl kural koyucular tarafndan drdnc sporlama evresinde belirlenmitir. Sporlama evresinde hakim unsur ngilizlerin sporcu modeli, imaj ve kltrel deiim gcne kar Kuzey Amerika sporcu modeli, ekilleri,

55

ideolojileri ve imajlar da gittike artarak ngiliz benzerleriyle yarm ve onlar gemitir. Bununla birlikte, kresel spor kltrleri zerinde tam bir Bat hakimiyetinin olduunu belirtmek abartldr. Bu dnemde yerel, ulusal ve kresel sporlar arasndaki dinamik deiimler gzlenmitir. Kltrn nemli taycs olan sporun yaygnlama balamnda kresel bir yapya kavutuu sylenebilir. Spordaki Bat eilimi masklen erkee yakan- bir yap gerektirdiinden gl transfer mekanizmasna dnmtr. eitli nedenlerle, Batl olmayanlar da, Batl masklen sporu, spor

ekillerini/modellerini yeniden yorumlayp kendilerine ait yerli elence uralarn da kresel lekte srdryor, koruyor ve gelitiriyorlard. 1960 ylndan sonra gelimeye balayan beinci sporlama evresinin baz elikileri vardr. Bir yanda Olimpik hareket ve medya tarafndan spor olan faaliyetler tasarlanr ve standartlarken, te yanda modern spor olarak nitelenmeyen yeni bedensel faaliyetler olumaya balad. Bu evreye kadar oluan g dengelerinin deimeye balad, badminton, kriket, masa tenisi, futbol ve atletizm gibi baz sporlarn yayld gzlenmitir. Batnn kresel spor zerindeki kontrol sre ierisinde zayflarken, Asyal, Gney Amerikal ve Afrikal milletler glenmeye baladlar. Uluslararas spor organizasyonlar ve Olimpik hareket zamanla ve dzensiz bir ekilde Batnn gdmnden karken, deien dengeler spor kltrleri arasnda meydana gelen karmlar salad. Bu durum uzak dou dv sanatlarnn ve bir dizi geleneksel oyunlarn Batnn merkezine ve etrafna yaylmasyla aklanabilir. Bu spor sreleri batnn merkeziyetini yitirmesi olarak ifade edilebilir. Bu sreler hz kazandka yeni g dengeleri ortaya km ve yeni kimlikler ekillenmitir. 4. 4. 3. Kresel Sporlarn Oluumunda Medya Faktr Etkili pazarlama aralarnn banda gelen medya kreselleme sreci ile birlikte farkl bir yapya kavumutur. Medyadan beklentiler ile sunduklar benzemekle birlikte genellikle medyann lehine bir gelime yaanmtr. Gnmzde medya bekleneni deil kendi elinde var olana gre yayn politikalarn ynlendirmektedir. Medya malzemesini nceden belirlenmi kurallar ve koullar erevesinde bir ilemden geirerek yeniden retmektedir (109). retici ile tketici arasnda arac olmas ve retileni tketiciye

56

iletmesi beklen medya, retken konuma geerek araclk vasfn kaybetmeye balamtr. Tketim odakl medya farkl spor tercihlerini sunma ve karlayabilme yetenei sayesinde bu yzyln bandan itibaren ni pazarlama -greceli olarak benzer niteliklerde mal/hizmetlere ihtiya duyan bir veya daha ok benzer zellii paylaan tketici kitlesinin isteklerini karlamak iin gelitirilen pazarlama faaliyeti- olanaklar kullanlarak bir izler kitle oluturulmutur (114). Bu izler kitle televizyon kanallarnn sunduu programlar sayesinde etkilenmekte ve ynlendirilmektedir. Bir ksm izleyici grubu tercihlerini bu kanallarn ynlendirmesi sonucunda belirlerken dierleri ise kendilerine sunulana zenti eilimi artmaktadr. Toplumun spor tercihlerini belirlemede etken olan medya irketlerinin rtl olarak koyduu kriterlere -raiting, reklam geliri, kazandran etkinlik, pek ok kesime hitap edebilme- gre baz sporlarn dierlerine oranla daha n planda olmasn gerektirmektedir. Bu durum spor kulplerinin irketleme abalarn hzlandrrken, byk medya irketlerinin sahiplerini de bu kulpleri satn almaya yneltmitir. Teknik donanm gerektirmesine ramen sinema veya dier programlar gibi bir defada sunulup tketilmemesi ve ma ertesi, ma ncesi gnlerce tartmalarn yaanmas ve kamuoyu oluturulmas da medyann zellikle baz sporlara ynelmesinde etkendir. Ekonomik kresellemenin hzlanmasyla spor kulplerinin mlkiyeti

konusunda yeni bir dneme girilmitir. zellikle ileri kapitalist lkelerde medya devleri, hzla byk kulplerin sahibi yada orta haline gelmektedir. zellikle elence endstrisi ile spor alannda organik bir ba kurulmaya allarak sportif faaliyetler ok uluslu irketlerin piyasaya srd tketim metalarnn pazarlama grevini de yerine getiren organizasyonlara dnmektedir. Bu srete baarl sporcular medya tarafndan poplerletirilerek birer idol (yldz) haline getirilmi ve eitlenen rn yelpazesinin tantmnda ara olmutur. Bu erevede futbol yldzlar farkl snflarn beeni ve arzularna gre kurgulanm ve bylece hitap edilen kitlenin bytlmesi amalanmtr (28). Medya ile spor arasndaki iliki dngsel olarak birbirini tamamlayan unsurlara dnerek gnmzdeki devasa boyutlara ulamtr. Spor ile byk kresel medya

57

irketlerinin arasndaki ilikiye vurgu yapan Wright, dnyada tannm Disney ve Time Warner gibi kresel irketlerin, spor yarlarnn retim ve programlamasnn kontrolne dahil olmak iin ABC Sport, ABC Eurosport, Anaheim Angels (beyzbol kulb) ve Mighty Docks buz hokeyi takmlarn satn aldklarn belirtmektedir. IOC, FIFA ve IAAF. gibi uluslararas spor organizasyonlar, dnya kupas, olimpiyatlar ve atletizm ampiyonalarnn televizyon haklarn ulus tesi irketlere satmak sureti ile byk gelir elde ederken, bu organizasyonlarn yeni pazarlara ulamasna da nclk etmektedirler. Bu sayede yarlarn televizyon iin retimi yaplrken, sporcular kontrol etmek, sporcularnn yart spor olaylarnn reklamn yapmak ve desteklemek ilerini de yerine getirmektedirler (149). Sporda da nemli g elde eden medya baz spor dallarnn kurallarnn deimesine de neden olmaktadr. Sporda oyun anlay, sresi ve grsellik medyann teknik donanm imkanlar lsnde daha fazla reklam almay amalarken, kurallar da bu sreten etkilenerek deiime uramaktadr. Kitle iletiim aralar, zellikle televizyon ile profesyonelleen sporun birbirine baml ilikisi, sportif etkinliklerin topluma aktarlmas grevini yerine getirmesi beklenen medyann etkisine girmesine neden olmaktadr (109). Spor branlarnda ne karlan grsellik ve rekabete dayal mcadele anlay, hzl sonu almaya ynelik abalarn artmasna neden olmaktadr. Medyada daha fazla yer almak iin medyann beklentilerine olumlu yant veren uluslararas spor rgtleri ska kural deiikliine gitmilerdir (129). Medyann daha ok kazanmaya ynelik talepleri ile sportif aktivitelerin ekranda daha fazla yer alma abalarnn birlemesi, sporun baz kurallarnn medyaya gre ekillenmesini salamtr. rnein basketbol iki periyotta oynanrken, drt periyoda karlm, voleybolda atlan her servisin sayya dnmesi ile oyunda daha hzl sonu alnmas salanmtr. Futbolda msabaka saatleri televizyon yayn kua saatlerine gre ayarlanarak daha fazla izleyici kitlesine ulalmak hedeflenmektedir. Medyann spor dallarna ve kurallarna dolayl deil direk mdahalesini, P. Hoch televizyonculara dikkat etmezseniz sizi yutarlar. Araya reklam spotu sokmak iin mola almanz isterler. Sonra ne zaman mola almanz gerektiini syler, devre arasnda

58

soyunma odasna girerler. Bir yerde izgi ekmek zorundasnz yoksa hangi gn ve saatte oynayacanza da karrlar. cmleleriyle gayet ak zetlemitir (48). Medya rettii rn tketiciye sunan bir yapda olduundan bu ekillenmelere ayak uyduramayan spor dallar medya da yer alamam veya dierlerine oranla daha az yer almtr. Alc konumundaki bireyin spor tercihlerini nceki kriterlerden -aile, evre, sosyo-kltrel artlar, eitim- daha ok kreselleme sreci ve ona bal sistemler belirlemeye balamtr. Baz sporlarn geni kitlelere yaylmas, poplerlemesi ve kabul dzeyinin artmasnda gelien medya aralarnn etkisi olduka fazladr (151). Dolaysyla medyada yer alan veya medyann yer verdii spor branlar toplumun spordaki ynn byk lde etkilemektedir (13). Medya, konu ve ierik olarak yer verdii bir spor dalnn etraflca bilinmesinin yannda, o spor dalna daha bir ok adan kazanm salamaktadr. Toplum, medyada yaynlanan veya haber formunda verilen spor dalnn varlndan haberdar olmakta, ardndan bu spor dalna ilgi duymakta ve o spor dalnn tutkunu haline gelebilmektedir. te futbol, basketbol, buz pateni, kayak, tenis, voleybol ve araba yarlar bunun gncel rnekleri arasnda yer almaktadr (35). Dnyada ise medya sporu, kresel aklar dzenleyen pazarlama -zellikle Amerikan sporlar biiminde- anlay ile, yerel olann hangi kltrel rnlerinin tketileceini zgrce semesini engeller. Fakat kresel pazarlama stratejilerinin farklla da deer verdiini gz ard edemeyiz. Yani kltrel endstriler, yerel kltrler ierisindeki eitli ve etnik zel rnler aray iindedirler. Japon Sumosunun ve daha genel olarak dv sporlarnn ngiltereye yayl bunun bir rneidir. Bu srelerden en ok etkilenen milli kltr ve kimliklerin kresel sistemin kysnda deil merkezindekiler olduu iddia edilebilir. Kreselleme sreleri de merkezi blgelerde dzensiz olarak dalmtr (103). 4. 4. 4. Kresel Boyut Kazanm Sporlar ve Organizasyonlar Kreselleme ve dinamiklerinden etkilenen spor ve zellikle de futbol btn kesimlerin ilgi duymas gereken bir spor alan halini almaktadr. Sadece futbol deil ayn zamanda zellikle profesyonel olarak yaplan atletizm Golden League yarlar, NBA (National Basketball Association) basketbol malar dnyada kresel olarak kabul grm byk organizasyonlar arasndadr. Bu organizasyonlara dnyada milyonlarca

59

izleyici kitlesine ulam en pahal organizasyonlar arasndaki otomobil yarlar (Formula 1) eklemek gerekir. Bu spor organizasyonlar dnyada yaplan en byk ve pahal organizasyonlar arasnda saylabilir. Dnyada en popler ve kresel anlamda en ok yaygnlk kazanm sporlardan biri futboldur. Simgesel olarak artk spor denilince futbola arm yaplmakta ve an vebas olarak nitelendirilmektedir. Gnmzde futbol sadece elenmek veya zaman geirmek iin yaplmamaktadr. Gemite ii snfnn yapm olduu oyun olmaktan km, farkl boyutlar olan kresel bir spora dnmtr. Futbolu evrensel boyuta tayan kkeni veya sadece elenceli olmas deildir. Yaygnlk aamasnda fazla bir teknik donanma ve tesise ihtiya duyulmadan oynanmas en byk etkenlerdendir. Kk yerleim birimlerin de sadece iki kale snr ve arkasndan koulacak nitelikte bir top olmas oyun iin yeterlidir. Futbol kurallar karmak olmayan grsellii ve estetii hem izleyene hem de oyunculara zevk veren bir spordur. Amatr anlamda fazla yetenekli olmayanlar tarafndan bile oynanabilmesi futbolun dnyada ki yaygnl ve kabulne etki eden faktrlerdendir. nsanlar artk gnmzde futbolun kken olarak nereden geldiiyle deil hangi oyun sistemi ile baarl olunaca zerine durmaktadrlar. Futbolun evrensel kltre getirmi olduu boyut kendi iinde milletlerin zelliklerine gre -kiisel zellikler, abukluk, anatomik yap, sosyal ve psikolojik yap- ekillenmektedir. Futbolun milletlere hatta takmlara indirgenebilecek yerel oyun anlaylar ve kltrleri vardr. Buna karlk dnyada kabul grm uluslararas savunma, hcum sistemleri ve kltr gelimitir. Yani kresel boyutta kabul gren futbol kltr stadyumlarda elenme ekli ve coku alkanl, holiganizm ve iddet, fair play anlay, sporun seyir ve ans oyunu alanna tanmas sonucunda bazen dnyada siyasal ve sosyal olaylar glgede brakmtr. Futbol, toplumlarn kaynamas ve barnda bazen zm olurken, uluslarn siyasal olarak tannmasnda bazen de sorun olmutur. Futbol artk gnmzde sosyal, ekonomik, psikolojik olarak kresel boyutta dnyay etkileyen -kresel snma, evre kirlilii, kresel terr- olgular arasnda yerini almtr.

60

4. 5. TRK SPOR TARH VE GELENEKSEL TRK SPORLARI Tarihsel akclk ierisinde dnyada millet olma zelliklerini tayan toplumlarn kimliksel izlerini tayan kltrel pratikler vardr. Kltrel pratikler dnya milletlerini birbirinden ayrmaktadr. Trk milletini dierlerinden ayran ve gemiten yaanlan dneme kadar sreklilii olan kltrel zellikler Trk kltrn yanstr. Trk kltr ierisinde zengin bir yere sahip olduu belirtilen spor ve benzeri aktivitelerin tarihsel kkenleri ile ilgili pek ok aratrma yaplmtr. Yaplan bu aratrmalar nicelik asndan fazla olmakla beraber niteliksel olarak farkllk gstermemektedir. Dnyadaki rnekleriyle kyaslandnda Trk spor tarihi yazl kaynak eser ve bu alanda alan uzman says ve nitelikleri asnda yetersizdir. alma yapan sosyal bilimcilerin sayca az olmas ve Trk spor tarihinin tm dnemlerini ieren kaynak eserlerin olmay bu alana ilginin az olduunu gsterir niteliktedir. Baz istisnalar dnda spor tarihiliinin Trkiyede akademik alann dnda kaldn belirten Akn, bu ilgisizliin nedeninin orijinal kaynak sknts, dnyadaki akademik gelimemeleri takip etmemek/edememek veya sporu akademik bir almann nesnesi olmaya layk grmemeye balamtr. Sporun kitlelerin en ilkel gdlerine hitap ettii yolundaki nyargnn sosyal bilimcilerle uraanlarn uzun bir sre spor almalarndan uzak durmasna yol atn da belirtmitir (1). Spor tarihiliinin dnyadaki en temel probleminin ise spor hareketinin toplumsal modernlemenin bir gstergesi olarak ele alnmas olduu belirtilmitir. Cumhuriyet idaresi altnda lkenin modernlemesi ve Batllamas sayesinde sporcunun zgrletii sporunda bu sayede gelitii zerine kurulu spor tarihi anlay ise bunun Trkiyedeki yansmas olarak deerlendirilmitir. Modern sporlarn geliiminin toplumda gelimilik gstergesi olarak ele alnmas ve abartl yaklamlara Trk spor tarihinde rastlamak mmkndr. Bununla birlikte tarihsel seyir ierisinde pek ok sporun Trkler tarafndan bulunduu tezlerinin bilimsel olmayan zeminde tartlmas ve savunulmas da ayn anlayn rndr. Aratrmann bu blmnde bilimsel yazl kaynaklar dikkate alnarak aratrmann kapsam ierisinde incelenmesi gerekli grlen Trklerde spor ana hatlar ile deerlendirilecektir.

61

4. 5. 1. Trklerde Sporun Tarihsel Dnemleri Trk spor tarihi aratrmalarnda ele alnan konularda vurgularn benzerlik gsterdii sylenebilir. Gnmze kadar yaplan almalar dikkate alarak Trk spor tarihini tarihsel dnemde yaplandrmak mmkndr. Bunlardan birincisi Trklerin gemite ok kkl ve zengin bir spor kltrne sahip olduunu belirten almalardr. Bu almalarda Trk toplumlarnda sportif faaliyetlerin eitlilik asndan olduka fazla olduu eski in kaynaklar ve baz tarihi kazlar referans alnarak belirtilir (96). Orta Asyada yaplan kazlarda elde edilen bilgiler, Trk Toplumlarnda sportif hareketlerin Proto-Trkler dnemine kadar dayandn gstermektedir (124). Anadoluda deiik dnemlerde kurulan devletlerin ou, askeri otorite yaplar, savaa ynelik rgtlenmeleri ve savunma, saldr, korunma becerilere dayal spor yapsna dayand belirtilmektedir. Trklerde spor ve sportif ierikli hareketlerin balangcna bakldnda bu milletin zelliklerinde askerliin ve fetihlerin n plana ktn ve savaa hazrlkta sporu ve sportif ierikli hareketleri grmekteyiz (62, 63, 142). Buna bal olarak Trklerde sporun en eski yaplma biimlerine bakldnda askeri sporlarn ne kt grlmektedir (153). Trkler, savaa hazrlk iin, bedeni zinde tutmak ve bir ile uramay semi olduklar dini retiler tarafndan da uygun grlmesi nedeniyle sporu ve sportif hareketlerin yaplmasn tevik etmilerdir. Spor kltrne katklar kmsenmeyecek kadar byk olan Trkler gittikleri yerlere spor kltrlerini gtrm, oralarda ve yakn evrelerinde spor alanlar ina ettirmi ve bu alanlarda spor yaplmasn ve bu sporlara katlm salayc tedbirler almtr. Bizzat Osmanl dneminde sporcu padiahlarn olduu ve bunlarn msabk olarak yartklar belirtilmektedir (79). Uzak Doudan Mezopotamyaya, oradan da Anadoluya uzanan kuakta yaplm arkeolojik kazlara gre; gre, k l, okuluk, atlk, at srtnda top ve sopayla oynanan en/polo, cirit, mzrak, at srtnda olak kaplan gkbr, at srtnda ip stnden sopa sratan cop, Kral karlama kousu seyirtme, avclk, pujila/boks, silahl donanml yzme, kl dans matrak, sapl arala rakip srtna vurma tomak, ta atma, arlk kaldrma ve silahl

62

donanml kayak gibi temel sava eitimi veren sporlar yapld tespit edilmitir (47). Trk spor tarihilerinin bazlarnda gemite bir ok sporun Trkler tarafndan yaplmas referans kabul edilerek bu sporlarn orijininin Trklere ait olabilecei eilimi vardr. Bu dnemlere ait Trk spor tarihi aratrmalarnn ounun uzmanlam aratrmac ve sosyal bilimci hassasiyeti tad sylenemez. Fakat yaplan pek ok spor faaliyetinin Trklerin kltrel pratiklerine gre ekillendii ve deiime urad sylenebilir. Trklerde savunma ve korunma amal gelitirilmi bedensel faaliyetlerin oyunlatrlarak belirli kurallar erevesinde uyguland rneklendirilebilir. Bunlar arasnda geleneksel greler, -yal gre, karakucak grei, aba grei, alvar grei, kuak gre -atl sporlar, -at yarlar, kz-kelin kovuv, kkbr (140, 142), atl cirit, atl polo, atl rahvan -atclk sporlar, -ok atma, menzil ciridi- saylabilir. Sosyal bilimcilerin zerinde birletii konu, Trklerin sporu elenceye dntrd ve nemli gn ve trenlerinde gelenekselletirerek yaptdr. nceleri gebe bir yaam benimseyen Trkler kk yalardan itibaren hayatta kalabilmek iin doal koullara uyum salamak zorundaydlar. Bu durum Trklerin doal yaamda pek ok fonksiyonu olan at evcilletirmesi ve ona hakim olmasn gerektirmekteydi. Bu nedenle bir Trk genci evlenmek istediinde, iyi at binme, gre ve toplumca kabul grm bir kahramanlk becerisi gstermek zorundayd. Genler bu becerilerini sergileme ansn dzenlenen enlikler ve benzeri yarmalarla elde ederdi. Bu yzden genlere snanma ans tanmak amacyla sk sk organizasyonlar dzenlenir ve baarl olanlar toplum iinde saygn bir konuma getirilirdi (62). Bu nedenledir ki Trklerin gnlk yaamlarnda spor organizasyon says ve faaliyet eitlilii olduka fazladr. Trk spor tarihinde ikinci dnem Osmanllarda spor aktivitelerini kapsayan faaliyetlerdir. Trk sporunda tarihi vesika asndan en zengin dnem olmasna ramen arivlerdeki belgelerin Osmanlca olmas pek ok spor bilimcinin bu kaynaklara ulamasnn nndeki en byk engellerdendir. Buna ramen bu dnemle ilgili kaynaklara dayandrlan bilimsel aratrma vardr (79). Bu almalar en son alan arivler nda yenilenmemi ve farkl tarihi belgelerle desteklenmemitir.

63

Kkl bir devlet geleneine sahip olan Osmanl Devleti dnemine ait spor faaliyetlerinin btnn kapsayan aratrma yok denecek kadar azdr. Osmanllar dneminde spor, devletin ynetiminden, ekonomiden, siyasetten ve hukuktan soyutlanmamtr. Osmanl Devletinin kurulu, ykselme, duraklama ve yklma dnemlerinde sporun yapl amac ve eitliliinin deitii grlmektedir. Kurulu dneminde daclk, binicilik, avclk, gre, ok atma ve kl kullanma maharetlerinin rgtl ve kurall olarak spor formasyonunda yapld grlmektedir. Kanuniye kadar Trk Sporu yaygn olarak bakentte, sarayda ve ordu iinde yaplrken, II. Beyaztla okullarda, II. Selim zamannda ise Osmanl topraklarna yaylm bazen yarma eklinde bazen de gsteri amacyla yaplmtr (75). Osmanllar dneminde sporun iki yapsal temelde yrtld grlmektedir. Bunlar halkn kendi abalar ve zengin kiilerin nderliinde oluturulan

organizasyonlar ile devletin destekledii ve saray evresinin katlmnn saland sportif faaliyetlerdir. Halkn kendi abalar ile oluturduu dnler, bayramlar enlikler ve ilerin youn olmad zamanlarda elence amal yaplan faaliyetler genellikle kk apta yerel organizasyonlardr. Halkn toplumsal ihtiyalarnn giderilmesine ynelik toplumun ileri gelenleri ve kanaat nderleri tarafndan yardm amal -okul, cami, eme vb. yapm- yaplan organizasyonlar az katlml yerel faaliyetler olarak deerlendirilebilir. Saray evresinde devlet destekli organizasyonlar ise sayca ok katlml faaliyetlerdir. Bu tr organizasyonlara pek ok sporcu ve geni seyirci kitlesinin katlmn salamak iin byk dller verildii belirtilmitir. Bu organizasyonlarn pek ouna devletin nemli kademelerinde grev yapan devlet adamlar ile baz padiahlarn, sadrazamlarn sporcu olarak katld ve yart bilinir. Osmanl dneminde sporun kurumsallat ve gnmzdeki kulplemeye denk saylabilecek spor tekkeleri vastas ile yapld ve yaygnlatrld grlmektedir (48, 79). Ge Osmanl erken Cumhuriyet dnemi spor tarihini ise gelien ve yaygnlaan sporlarn deimesi nedeniyle nc periyotta deerlendirmek mmkndr. Trklerde sporun eitli evrelerden getii bilinmektedir. Bu evrelerin her aamasnda Trk toplumunda yaplan spor ve sportif ierikli oyunlar toplumdaki deiimden etkilenmitir. Kendine Avrupa rotas izmi olan Osmanl aydn ve yneticileri bu

64

dnemde sporla ilgili referanslarn Batdan almaktayd. zellikle Batda spor hareketlerini izleyen ve oralarda bunlar yakndan takip eden Trk aydnlar lkeye dndkten sonra, Batdaki modelleri uygulamaya koymulardr (1). Osmanl Devletinin son dnemlerinde sporun orijin itibari ile ikili bir yapya ayrt grlmektedir. Toplumun pek ou tarafndan benimsenmi ve eitli ritellerle beslenerek Trk kltrnn zelliklerini yanstan ve gelenekselleen sporlar ile topluma tamamen yabanc farkl kltrel eler barndran ve yabanclar tarafndan getirilen modern sporlar olmak zere ikili yapya ayrmtr. Dnemin siyasi ve ekonomik yapsnn etkisi ile elit kesim ve Osmanl toplumunda yaayan aznlklar tarafndan zellikle byk yerleim birimlerinde modern sporlarn yaygnlamas ve geliimi iin ortam hazrlanmtr. Bunun sonucunda gelenekselleen sporlar merkeze uzak birimlere -krsal- doru kayarken, oluan boluk modern sporlar tarafndan doldurulmutur. Modern sporlarn ilk uygulama alanlarnn kalabalk ve byk yerleim birimlerde -zmir, stanbul- olduu grlmektedir (59). Bu dnemde modern sporlarn yaygnlk kazanmasnda sadece yabanc ailelerin -aznlklar- etkinlii yoktur. Dnyann pek ok yerinde faaliyeti bulunan Young Mens Christians Association (YMCA) Gen Hristiyanlar Birlii rgtne bal pek ok spor faaliyeti yapld belirtilmitir (110, 138). Modern sporlarn pek ounun Trkiyede ilk faaliyet ve organizasyonu bu iki etkene bal olarak gelimitir. Osmanl Devleti ile tarihsel, kltrel balar olan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin resmi spor sylemlerinde bu dnemin derin izleri vardr. Trkiye Cumhuriyeti Devletinde sporun balangcnda Osmanl dneminin byk etkisi olduu ve Osmanl ynetiminden Trkiyeye kalan mirastan genlik ve spor meselelerini ayrmann mmkn deildir (68). Zaten pek ok modern sporun Trk toplumu ile tanmas ge Osmanl ile erken Cumhuriyet dneminde olduu grlmektedir. Batda eitim gren spor bilimcilerin oradaki sportif faaliyetleri Trkiyeye tamas bu dnemde gereklemitir. Modern sporlarn Trkiyede yaygnlamasnda zellikle Mekteb-i Sultani -Galatasaray Lisesi- rencileri ve retmenlerinin abalar inkar edilemez.

65

Cumhuriyetin ilk yllarnda toplumun belli kesimleri ile elitlerin spor tercihlerinin farkl olmasnda dnemin siyasi gelimelerinin etkisi vardr. Cumhuriyet Trkiyesinde beden eitimi ve sporun tarihsel geliimi modernite sorunsal balamnda ele alnrken sporun Batllama ve medenileme hamlesinin bir rn ya da devletin dar perspektifli uyutma stratejisinin bir versiyonu olarak deil de, modern devletin oluum srecinde ortaya km sosyal politikalarn bir bileeni olarak deerlendirilmitir. Beden terbiyesi ve spor politikalarnn erken Cumhuriyet yllarnda temel amac, btn nfusun zellikle de ocuk ve genlerin salgn hastalklar, yoksulluk, kt beslenme ve dier problemler yznden bozulmu olan salnn dzeltilmesidir. Cumhuriyet Trkiyesinde bedene eitimi ve sporun tarihsel geliimi modernite sorunsal balamnda ele alnrken sporun Batllama ve medenileme hamlesinin bir rn ya da devletin dar perspektifli uyutma stratejisinin bir versiyonu olarak deil de, modern devletin oluum srecinde ortaya km sosyal politikalarn bir bileeni olarak deerlendirilmitir (1). 4. 5. 2. Modern Sporlarn Trkiyeye Girii Modern sporlarn ngilterenin dnda kalan lkelerde tannmaya,

yaygnlamaya balamas farkl tarihler arasndadr. ngilterede modern sporlarn ekillenmeye balamas 1830lu yllara rastlamaktadr. Trkiyede modern olarak deerlendirilebilecek ve aslnda bat kkenli olan bir ok sporun balang tarihleri 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarna denk gelmektedir. Bu tarihler arasnda Trk kltr tarihinde deiimlerin yaand ve farkllamalarn ortaya kt sosyal hayatn her alannda Batdaki gelimelere paralellik yaand bilinmektedir. zellikle 19. yzyln sonunda Osmanlda meydana gelen Batllama hareketinin de etkisiyle kltrel balamda pek ok deiim yaanmtr. Avrupadaki gelimelerin yakndan takip edilmesi ve kltrel transformasyonu iin pek ok -alannda uzman- kii Avrupaya gnderilmitir. Spor alannda da yurtdna gnderilen, sonradan tarih sayfalarnda spor uzman veya modern sporlarn kurucular diye grlecek olan pek ok uzman spor bilimci vardr. Niyazi Berkes Trkiyede adalama adl eserinde Selim Srr ve Rza Tevfiki beden terbiyesinin ge Osmanl toplumundaki

66

ncleri olarak nitelendirmektedir (1). Hatta Merutiyet yllarnda bu isimlerin insanlara ayakta durmay, hareket etmeyi ve koabilmeyi reten sihirbazlar olduu belirtilmitir (24). Osmanl aydnnn Baty referans kabul ettii zamana denk gelen dnemde toplumun her alannda kkl deiimlere gidilmitir. Osmanl Devletinin son dnemlerinde zellikle Merutiyet yllarnda sporun ncekinden farkl yapya dnd gzlenmektedir. Dnyadaki gelimelere -modern sporlarn yaygnlamas- paralel olarak Trk toplumunda da modern sporlarn yaygnlat gzlenir. Batdan alnan ve aynen uygulamaya koyulan modern sporlarn 19. yzyl sonu 20. yzyl balarnda yaylmasnda aydnlarn ve ilk uygulamaya ynelik faaliyetler asndan Trk asll olmayan ailelerin -ngiliz- abalar inkar edilemez (11). Yabanc ailelerin abalarna ynelik 1936 ylnda Trk Spor Kurumu Dergisinde -Bu derginin baz makaleleri Suat Karakk tarafndan Trk Spor Kurumu Dergisi (1936-1938) seilmi makaleler adl kitapta toplanmtr. Bu kitapta sporla ilgili pek ok makalede modern sporlardan yana pozitif ayrmclk ieren yazlar bulmak mmkndr- yaynlanan bir haberde; Bundan yarm asr kadar evvel modern spor Trkiyede yava yava merakllar bulurken memleket de Sultan Abdlhamit hkm sryordu. lk spor merakn bir avu gence alayan Trkiyede oturan ngilizlerdir. Trkiyeye ilk modern spor merakn getiren Kandilli Kriket Kulb n tesis etmi olan bankac Hansons ailesidir. 1880 sensinde kurulan bu kulpten sonra ngilizlerin Trkiyeye Rugbi futbolunu da getirdikleri belirtilmitir (82). Modern sporlarn transformasyon sreci yabanc ailelerin itirakleri ile gizli olarak devam ederken 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan edilmesi ile birlikte dernek kurmann serbestlemesi ilginin yasal zeminde devam etmesine neden olmutur. Bunun sonucunda pek ok modern spor kulb kurularak/kurdurularak faaliyet alan geniletmitir. Cumhuriyet dnemindeki aydnlarn Trk toplumunun spor tercihlerine ynelik beklentilerinin hep modern sporlardan yana olduu dnemin aydnlarnn yazlarndan anlalmaktadr. rnein Fuat Pura (1936) tarafndan yazlan makalede (82) kylnn sporunun; gre, binicilik, atclk olduu belirtildikten sonra, kylerde nerelerde, nasl ve hangi sporlarn yaplmasnn uygun olaca anlatlmaktadr. Kylerde yaplacak

67

faaliyetlerin yazlk ve klk faaliyet olarak ikiye ayrlmas gereklilii zerinde duran yazar yaz iin yaplacak sporlarn tesislemesi zerinde durarak ky arazisine gelecein statlarnn yapmnn artk gerekli olduu telkin edilir. lk zamanlarda ayakta duran seyircilere zamanla aa paralarndan banklar hazrlanr. Ky genci ie balad kendi sporundan -gre, atclk, binicilik- yava yava bilmedii sporlara doru srklenir. Sra ile ky genci, hafif atletiin -atletizm- btn kollarnda yer alr. Komasn, sramasn, atmasn, atlamasn... her eyi renir. Zamanla muhitin mcadeleci oyunlarndan handbale, -el topu oyunu- futbola ve nihayet hokey, tenise kadar ykselir. Btn bu ykseli zaman, sabr ve gzel srkleyi kudretine baldr diyerek kylnn sporlarndan dier sporlara -modern- doru bir kaymann olmas gereklilii savunulur. Burada yol gsterici konumundaki yazarn dnceleri ok nemlidir. nk kylnn o dnemde yaygn olarak yapt sporlarn geleneksel sporlar olduu kabul edilmekle beraber bunlarn sabrla modern sporlarla deimesi gerektii zerinde durulur. Dolayl olarak kylnn sporlarnn yksek -ileri, beenilmesi gerekenolmad dncesi yanstlrken, nihai hedefin tenis ve hokey gibi ileri olduu varsaylan sporlara ykselmek olduu belirtilir. Bu ve benzeri telkinler toplumla aydn arasnda yaanan geleneksel ve modern atmasnn spor alanna yansmas olarak deerlendirilebilir. 4. 5. 3. Geleneksel Trk Sporlar Spor ve benzeri bedensel faaliyetler toplumlarn kltrel pratiklerinden soyutlanamaz. Kltrn tamamlayc unsurlar arasnda olan spor iinde bulunduu ve yapld toplumun zelliklerine gre ekillenmektedir. Kltr btn tamamlayan paralardan birisi olan spor, toplumda kltrden etkilenirken poplerlii ve sosyallii nedeniyle onu etkilemektedir (151). Spor, kltrn bir unsuru olarak, kiilerin ve toplumlarn dnce ve davranlarn ekillendirmekte ve dier kltr unsurlarn etkileyerek milli zerklikler kazandrr (62). Sporun kltrel unsurlarn tanmasndaki rol ancak gelecek kuaklara aktarlan uygulamalar dikkate alndnda grlecektir. Toplumda yaplan btn hareketler toplum tarafndan kabul grp sonraki nesillere aktarlmaz. Fertler ve toplum kendi norm ve deerlerini devreye koyarak bir

68

elemeden geirir. Bunlardan bazlarn kendinden sonraki nesillere aktarr; bazlarn ise tarihin derinliklerine saklar. Toplumda kabul gren ve sreklilii olan, hareketlerin ve davranlarn tekrarlanmas bunlarn gelenekselletiinin gstergeleridir. Trk milletinin dier milletlerden ayrmasnn nemli unsurlarndan birisi olan Trk halk kltr; Trklerin gp yerletikleri devlet kurup egemen olduklar btn lkeleri kapsar. Trk halk kltr, Anadoluda geleneksel yaam srdren topluluklarn yzyllar boyunca kendi dil, kltr ve beenileriyle oluturup yaattklar kltrn ortak addr. Trklerin yaadklar yerlere ve kltrel yapya ait spor ve benzeri bedensel faaliyetler de Trk halk kltrnn unsurlar arasndadr. Gemiten gnmze, kaybolan veya yaatlmakta olan yarmay hoa vakit geirmeyi salayan, ayn zamanda yardm, rekreasyonel, amalar tayabilen ve gelenekselleerek gnmze kadar deierek/deimeden gelen ritelleri barndran sportif faaliyetlere gnmzdeki zgn ifadesi ile geleneksel Trk sporlar denilmektedir. Bu sporlar Trk toplumunun uzun yllar sren kltrel pratikleri arasndan szlerek gelmilerdir. Geleneksel Trk Sporlarnn ekillenmesinde elbette Trklerin yaama biimi, doutan getirdii zellikleri, yaadklar yerlerin corafi zelliklerinin, yansmalarn grmek mmkndr (62). Geleneksel Trk sporlar daha ok Panayrlar, enlikler, zel elence trenleri, resmi veya halk tarafndan gnll kiilerin organizesi ve halk tarafndan kuaklara aktarlarak gnmze tanmtr (152). Aratrmann uygulamal saha almalar srasnda baz geleneksel sporlarn -geleneksel greler, atl cirit, atl rahvan yarlar- msabaka ortamnda aratrmac tarafndan gnmzdeki uygulamalara ynelik gzlemler yaplmtr. Msabaka alannda tecrbeli kiilerle geleneksel sporlarn gemite ve gnmzdeki

uygulamalarna ynelik yaplan grme ve gzlemlere dayanarak geleneksel Trk sporlarnn genel zelliklerini aadaki gibi sralamak mmkndr. Yazl olmayan, esnek mutabakat gerektiren kurallama, Corafi ve iklim koullarnn etkisinde oluum, Usta rak ilikisinde ekillenme ve buna byk sayg gsterme, Tecrbeli kiileri nemseme ve geni insiyatif kullanma yetkisi verilmesi,

69

 Organizasyon ve faaliyet alan olarak daha ok erkek egemen yap, Gnn koullarna gre daha az kstlayc giysi ve malzeme gereksinimi, Geleneksel ve dinsel ritelleri koruyan yap, Zaman kar deil, kazanma ve kaybetmeye ynelik sonulanma, Sonucu yetenekten daha ok g ve kuvvetin etkilemesi, Organizasyonlarda daha ok topluluun nde gelen kiilerinin etkisi ve rol, Baarda itibar ve onur kazanma isteinin motivasyon salamas, Yarmac kategorilerinin fiziksel zelliklere gre deil nceki baarya gre ekillenmesi, Yukarda belirtilenlerin geleneksel Trk sporlarnn tm yapsal zelliklerini yanstt elbette sylenemez. Buna ramen genel olarak deerlendirildiinde; kurallama andan bakldnda bunlarn yazl olmad fakat yarmann doas gerei geneli ile ilgili kurallarn katlmclar tarafndan bilindii fakat baz esnek ve farkl uygulamalarn katlmclarn mutabakatna bal olarak deitii grlmtr. Mutabakat salanrken bilir kiilere (usta, tecrbeli) byk sayg duyulur ve onlarn kararlar tartlmamaya zen gsterilmekteydi. rnein geleneksel grelerde sporcu boylar (sklet) seimi baz kriterler dikkate alnarak bu hakemlerin -bunlar daha ok eski baarl pehlivanlardan oluur- insiyatifleri ile belirlenirdi. Geleneksel Trk sporlarnn blgesel evre iklim koullarna gre ekillenmi bir zaman vard. Genellikle ilerin youn olmad hasat sonu ve bahar aylarnn banda veya dn merasim ve nemli trenlerde yapld bilinmektedir. Organizasyonlarn yaplmas sevk ve idaresinde yrenin gnll kanaat nderlerinin byk etkisi vardr. Baarl olanlarn takdir edilmesi ve sevilmesi sporcunun baary itibar ve onur kazanma isteine dntrmesine neden olmutur. Baarda ortaya konan dl ve hediyelerinde etkisi azmsanmayacak derece oktur. Kuvvet ve gcn yetenekten daha fazla n planda olduu antrenman ekillerinden anlalrken genellikle var olan gcn kaybolmamas zerine kurulu bir alma plan vardr. Geleneksel kyafet ve malzeme ile yarld fakat belirli kriterler -atl cirit ve atl rahvan yarnda alvar, yelek, alvar greinde ksa alvar, karakucakta, prpt vb.konmad da sylenemez. Sreye kar deil mesafeye, rakibi istenilen pozisyona getirilmesi veya say kazanmaya ynelik bir sonu anlay vardr.

70

Trkiyede geleneksel sporlar kapsamndaki faaliyet ve organizasyonlar iki ksma ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi btn ykmllkleri federasyonlar tarafndan karlanan resmi faaliyet programlarnda yer alan ve her yl tekrarlanan, ikincisi ise genellikle yerel ynetimlere bal olarak ve federasyonlarn izinleri dorultusunda yaplan mahalli organizasyonlardan olumaktadr. Mahalli organizasyonlarn ekonomik boyutu yerel ynetim veya eitli dernek ve vakflar tarafndan yaplrken, hakem, gzlemci, gibi ekipman destei ise federasyonlar tarafndan salanmaktadr. Geleneksel sporlarn bal olduu Geleneksel Spor Dallar Federasyonu 1996 ylnda kurularak baz geleneksel sporlar bu federasyona balanmtr. Karakucak greleri ve yal gre faaliyetleri nceleri Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna bal olarak devam etmi daha sonra, Trkiye Gre Federasyonuna balanmtr. Gnmzde organizasyonlar bazen federasyonlara bal olarak, ou kez de halkn kendi arasnda ve zellikle yerel ynetimlerin destekleri ile gnll olarak oluturulan birliktelikler sayesinde yaplmaktadr. Geleneksel spor uygulamalarnda birliktelii salamak amacyla federasyonlara bal rgtlenme aslnda farkllaan iki uygulamay da beraberinde getirmitir. Federasyonlara bal organizasyonlarda resmi kurallar uygulanrken, geleneksel birlikteliklerle halk tarafndan organize edilen mahalli organizasyonlarda baz yerel farkllklar vardr. Baz durumlarda resmi uygulama ile mahalli uygulamalar arasnda farkllklar olabilmektedir. Standartlatrlm resmi uygulama ile geleneksellemi mahalli kurallar arasndaki farkllk gnmzde hala devam etmektedir. 4. 5. 3. 1. Geleneksel Greler nsanlarn mcadele gerektiren en eski uralar arasnda gsterilen gre, insann korunmaya ynelik tutma, atma ve boma gibi bedensel faaliyetlerinin zamanla karlkl kuvvet denemelerine dnmesi sonucu ortaya kt yaygn grtr (115). Eski Trkedeki kre szcnden gelen gre, Kagarl Mahmut Divan- Lgat-it Trk adl eserinde kr - yiit, sarslmaz, yrekli, kabaday adam- ve e -eleme, arkada- kelimelerinin birleiminden yiit ve yrekli bir kiinin yine kendisi gibi kahraman birisiyle eleerek boumas, dalamas anlamna gelen kremek szcnden tredii belirtilir. Kavramn daha sonra Trke de gree dnt,

71

Moolcada gra, aataycada kremek, Yakut Trkesinde kre eklinde kullanld belirtilir (16). Gre, karlkl iki kiinin kurallar -eidine gre ekillenen- dahilinde, rakibe stnlk salamak iin spor ortamnda kas gc ve teknik beceriye dayal eitli oyunlarla (133) rakibi yenmeyi amalayan bedensel faaliyettir. Dnyada pek ok milletin kltrel zelliklerini yanstan, temelde karlkl iki kiinin mcadelesi eklinde farkl kategorilerde yaplan gre eitleri vardr. Japonyada Judo, randa Kurt-Glaki ve Mazanderam, Rusyada Tchdadba Guech, Kouresse Kork ve Sambo, zlandada Plima, Kazakistanda Kure, Tataristanda Kura, spanyada Konorska, Amerikada Ke-Es, Pakistanda Kusti ve Grcistanda uda Oba gibi isimler almlardr (77). Trk kltrnde spor kavramyla zdeleen grein farkl bir yeri vardr. Trkler Orta Asyada yaadklar dnemde grein pek ok eidini yapmlar ve gelitirmilerdir. Gre Trklerin Anadoluya yerlemeye balad dnemlerde ve ncesinde Akdeniz kltrnde -Msrllarda, Yunanllarda- nemli sporlardandr. Bu dnemde Anadoluya yerleen Trkler ve Moollar kendi Asyal yerel gre kltrlerini Ortaa Akdeniz ve Ortadouya tadklarndan bu topraklarda kltrel eitlilik artmtr (125). Trk toplumlar tarafndan nemsenen, her yatan insann yapt baz kurallar deierek de olsa gnmze tanan geleneksel greler bu eitlilik ierisinde deerlendirilebilir. Yal gre, karakucak grei, alvar grei, Aba greleri -kapmal aba grei, artmal aba grei- kuak grei Trk corafyasnda deierek de olsa baz ritelleri nispeten korunan ve gnmzde uygulanan grelerdendir. Aba Greleri: Trkiyenin Gaziantep ve Hatay yrelerinde yaplan mahalli grelerdir. Farkl giysilerle yaplan aba greleri tutu zellikleri deiik olmasna ramen Rusyadaki sambo grelerinin benzeridir (125). Aba greleri baz tutu ve yre farkllklar nedeni kendi ierisinde iki ksma ayrlmtr. Younluklu olarak Gaziantep ve civarnda yaplan gree; artmal aba grei Hatay yresinde yaplana ise kapmal aba grei denmekte ve biri birinden farkl organizasyonlar dzenlenerek yaplmaktadr. Aba grei adn pehlivanlarn giydii zel bir kyafet olan abadan almaktadr. Aba; yakasz, kaban uzunluunda, yarm kollu, koltuk alt blm kol ucundan koltuk altna kadar kesik, keeye benzeyen ve kaln kumatan yada kaba

72

deriden dikilen bir gre giysisidir. Gaziantep ve Hatay yresindeki pek ok kyde en az iki tane olan aba genellikle ky halknn ortak maldr. ste giyilen abay iyice belden saran ayr bir kumatan yaplan kuak kullanlr (62). Aba grei iin, im -yeil alan- veya topraktan ky meydan, harman yeri veya dz bir alan yeterlidir. Hatay yresinde yaplan kapmal aba greinde bu alana mersah, Gaziantep yresinde yalan artmal aba greinde ise ukur denilmektedir (119). Erkekler gre alannn etrafna kadnlar ise ky evlerinin damlarna toplanarak sessizlik ve skunet iinde greleri seyrederler. Gnmzde genellikle etraf tribnlerle evrili yeil alanlarda yaplan greler kadn erkek ayrm olmadan seyredildiinden nceki dnemlere ait geleneksel atmosfer kaybolmutur. Aba greleri, yrenin en yal ve tecrbeli pehlivanlarndan seilen arkac/ark da hakemler tarafndan ynetilir. Hatay yresinde yaplan aba grelerinde orta hakemlerin ellerinde saygnl sembolize eden bir asa bulunurdu. Aba grelerinde hakemler greilerin arasna girerek mdahale eder ddk kullanlmazd. Aba greinde yenme ve yenilmeyi belirleyen kendine zg kurallar vardr. Artmal aba greinde: el aran grei kuaktan elini brakt an yenik saylr. Kapmal aba greinde ise el armann yerine greiler abalarnn gs ksmna dikilmi olan deri ksmndan tutarak greirken yenilgiyi belirleyen farkl kurallar vardr (127). Artmal aba grelerinde galip gelene top denilen birka metrelik kuma dl olarak verilirdi. Greiler bu bez parasnn manevi deeri iin mcadele ederler. Benzer uygulama ile eski Yunanllarn kutsal zeytin, yada defne dal iin yartklar belirtilir. Gnmzde farkl dller konulmakta -altn, para- bazen de bu dllerin yannda ek dl olarak hal, giyim eyas verilmektedir (128). Aba grelerinin pek ok geleneinin gnmzde uyguland fazla deiime uramad gzlenmektedir. Aba greleri ile benzerlii bilinen Judo modern bir spor olarak Olimpik dzeyde kabul grmektedir (119). Gnmzde aba grelerinin

73

organizasyonu Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna bal olarak baz yerel ynetimler ve gnll birlikler tarafndan yrtlmektedir. alvar Grei: Greilerin geni alvar giyip belden yukars plak olarak yaptklar gre eididir. Gnmzde Kahramanmara ilinde civar ile ve kylerde yaplmakla birlikte ok eski dnemlerde Trkmenlerde de yaplan bir gre eidi olduu belirtilir (60). Dnyada baz varyasyonlar olsa da Trkiyede sadece Kahramanmara blgesinde zellikle Afin, Elbistan ve Gksu ilelerinde yaplan alvar greinin Orta ve dier Asya Steplerinde ekillendii belirtilmektedir (143). nceleri prpt ve kispet uzunluundaki alvarlarla yaplan bu greler, bu gelenein zamanla deimesi zerine gnmzde zel dikilmi ksa alvarlarla yapld grlr. alvar greinde btn oyunlar ayakta yaplmaktadr. Rakiplerden birinin stn gelebilmesi iin -yal gre ve karakucak grelerinde olduu gibi- dierinin gbeinin gkyzn grmesini salamas gerekmektedir. Rakibine stnlk salayan pehlivan, yenilen pehlivann taraftarlarndan en az iki kii ile gre yapmadan alvar kartmaz. alvar grei de yal gre ve karakucak greleri gibi davul zurna eliinde yaplmaktadr (62). alvar grelerinin organizasyonu Geleneksel Spor Dallar Federasyonu tarafndan yaplrken zel gnlerde yerel ynetimler veya toplumca saygnl ve itibar olan baz kiilerin organizesi ve belirtilen federasyonun destei ile yaplabilmektedir. Kahramanmara ilinde alvar grelerinin yaplmas iin dzenlenmi etraf tribnle evrili imlendirilmi zel bir saha bulunmaktadr. Bu sahada baz organizasyonlar yaplmakta olup, burann dnda organize edilen faaliyetler farkl yerleim yerlerinde toprak ve yeillendirilmi dz bir zeminde yaplmaktadr. Karakucak Grei: Orta Asya kkenli karakucak greleri Trklerin z, milli geleneksel Trk grelerindendir (62). ok uzun zamandan beri -on asr olduu belirtilir- temel kurallarnda pek deiiklik olmadan Trkiyenin pek ok yresinde yaygnl devam etmektedir. Dz bir alanda imen veya toprak zeminde, ayrlarda ve harman yerlerinde, vcudun st ksmna -gbekten yukar- herhangi bir elbise giyilmeden -plak- gnmzde yaplan geleneksel grelerdendir. Vcudun alt ksmna ise prpt ad verilen zel kumatan yaplm yarm pantolon giyilerek plak ayakla

74

yaplmaktadr (60). Temel nitelikleri ile yal gree benzemekle beraber vcuda ya srlmeden yaplmaktadr. Karakucak grelerinde pehlivanlar kispet yerine, siyah kldan rlm veya bezden dikilmi, vcuda oturan prpt giyerler. Gnmzde mahalli organizasyonlarda ksa pantolonla da bu greler yaplabilmektedir. Karakucak grelerinde skletlere gre msabaka yaplr. Karakucak greleri genellikle Orta ve Dou Anadolu blgelerinin baz yrelerinde, Kahramanmara (26) ve Amasya, Tokat, Samsun, orum, Sivas, Erzincan, Erzurum, Yozgat yrelerinde yaplmaktadr. Gnmzde baz byk kent merkezlerinde karakucak grelerinin yaygn olarak yapld illere ait eitli dernek ve vakflar -Bursada her yl mays aynn son haftas yaplan karakucak greleri- yapld gzlenmektedir. Gnmzde serbest gre diye bilinen minder grei, karakucak grein formle edilmi eklidir. Minder greinde Olimpiyat, Dnya ve Avrupa ampiyonluklar kazanm milli greilerimizin ou, karakucaktan minder greine geen

ampiyonlarmzdr (62). Yal Gre: Trklerin yzyllardan beri yapt ve zmsedii ayn zamanda da eitli riteller kazandrd kltrel sporlarndandr. Trklerin ata sporlar arasnda saylan bu grelerin gemiten gnmze yaplan pek ok gelenei korunmaktadr. Farkl kltrel donanmlara, kendine zg tresel/trensel uygulamalara ve

organizasyon formlarna sahip, geleneksel Trk sporlarndan biri olan yal greler gnmzde cazibesini korumaktadr (61, 152). Tarihi ve kltrel adan genel zelliklerine bakldnda, temelinde dostluk, kardelik ve yiitlik olan bu organizasyonlar tarihsel sre ierisinde pek ok deiime urayarak gnmze kadar gelmitir. Baz ritelleri deimekle beraber Trkiye Gre Federasyonuna bal olarak faaliyeti srdrlen ve youn dier geleneksel Trk sporlarna oranla youn ilgi gren organizasyonlardandr. Genelde Ege, Marmara, Karadeniz blgelerinde dier yrelere gre daha ok yaplmakla birlikte Trkiyenin pek ok yerinde faaliyet olarak srdrlmektedir (60) Yal grete pehlivanlar kispet denilen deriden yaplm, yar pantolonlar giyerler, vcutlarna ya srerek belli kaideler iinde greirler. Yal gre msabakalar dier geleneksel Trk grelerinde olduu gibi, dz ve geni bir ayr

75

alanda yaplmaktadr. Cazgrlar -pehlivan menkbelerini, dualarn okuyan ve onlar seyircilere takdim eden kii- davulcular ve zurnaclar -aldklar ritimlerle pehlivanlar gree motive eden kiiler- gre ortamnn deimez vazgeilmez geleneksel unsurlarndandr. Yal grete kule hakemleri belli bir yerde oturup gre alannn genelini ynetirken, meydan hakemleri gre alannn farkl blgelerinde yaplmakta olan greleri ynetirler. Yal gre meydanlarnda, greilerin yalanmasna yardmc olan yaclar ve pehlivanlarn gzlerine szan yalar silmeye yarayan bezleri datan bezciler bulunur. Gnmzde yaplan organizasyonlarda bezciler olmasa da yaclar pehlivanlarn yalanmasna yardmc olmaktadr. Yal grelerde sporculardan birinin tekine stnl salanmak zorunda olduundan greiler arasnda beraberlik yoktur (18). Mutlaka greilerden birinin stn gelmesi gerekmektedir. Msabakalarn sre kstlamasna gre yaplmad zamanlarda gnlerce sren gre msabakalarnn olduundan bahsedilir. Gnmzde bu uygulamaya -e deitirme, kura ekimi- son verilmi ve sre kstlamas getirilmitir. Dier boylardaki greler sona erdikten sonra ba pehlivanlk greleri yaplr ve greler tamamlanr. Gnmzde sembolik bir ritele dnen gre aal seimleri grelerin son gn yaplr. nceleri gre aal grei seven, herkes tarafndan tannan ve sevilen, rnek davranlaryla sz dinlenen, yakn veya civar kylerde ikamet eden kiilere sembolik ak arttrma trenleri ile cumhur tarafndan layk grlrd. nk bu unvan sadece sportif bir organizasyonun sembolik aktrne deil, ayn zamanda bir sonraki sene yaplacak grelerin maddi ve manevi sorumluunun altndan kalkacak zerinde cumhurun ittifak ettii kiilere verilirdi. Grelerin yapld son gn leden sonra bir kuzu arttrmaya karlr adaylar ksa bir attrma yaparlar ve kuzu daha nce belirlenen aday nne braklr ve Aa seilmi olurdu. Gnmzde yaplan aa seimlerinde yukarda belirtilen kriterler dikkate alnmadan da yapldna dikkat ekilmitir (80). Yal grelerin en nemlisi, her yl Edirnenin Sarayii mevkisinde yaplan geleneksel Krkpnar yal greleridir (26). Geleneksel Krkpnar yal grelerinin dierlerinden fark Trkiye ba pehlivanlk -yal grelerin Trkiye Olimpiyat-

76

mcadelesi olmasndan kaynaklanmaktadr (80). Bu nedenle Krkpnar yal grelerinin dier yerel grelere oranla sporcu ve seyirci katlm fazladr. Krkpnarn yeni Aas, Hdrelleze yakn gnlerde, krmz balkl balmumu gndererek, evre aalar Krkpnar enliklerine davet eder, onlarda himayesindeki pehlivanlarla ve imkanlar lsnde hazrlad hediyelerle grelere katlm salard. Getirilen bu hediye ve armaanlar grelerle ilgili harcamalarn bir blmn karlarken, geri kalan ksmn ise gre aas tarafndan karlanmaktayd. Krkpnar aas, organizasyonun tm sorumluluunu stlendii gibi hakemleri eski usta pehlivanlardan seer onlarn verdii kararlarda kesindi ve kimse itiraz edemezdi. Cumhuriyet Dneminde Krkpnar Aal, kurallara balanm ve her yl yaplan ak arttrma le bir sonraki yln Krkpnar Aas belirlenmitir (153). Yal grelerin geleneksel uygulamalarnda pehlivanlar tart yaplmadan genellikle gz karar ile boylara uygun olarak ayrlrken, gnnzde baz boy ayrmlarna kriterler getirilerek yaplmaktadr. Yal grelerde uygulanan boy ve kategoriler Yal Gre Msabaka Ynetmeliinin boylarla ilgili altnc blm madde 18de belirtilmitir; Madde 18: Yal gre organizasyonlarnda geleneksel, birinci snf greler ve mahalli greler olmak zere iki tr uygulanmas yaplr: Geleneksel organizasyonlardaki boylar 1- Minik bir boy, 2- Minik iki boy, 3- Tevik, 4- Tozkoparan, 5- Deste kk boy, 6- Deste orta boy, 7- Deste byk boy, 8- Kk orta kk boy, 9- Kk orta byk boy, 10- Byk orta, 11- Baalt, 12- Ba Mahalli organizasyonlardaki boylar 1- Minik boyu, 2- Tevik, 3- Tozkoparan, 4- Deste boyu, 5- Kk orta boyu, 6- Byk orta boyu, 7- Baalt boyu, 8- Ba boyu,

Kk orta ve deste boyunda pehlivan okluu olduu takdirde hakem kurulu ve organizasyon kurulu takdiri ve karar ile bu boylar ikiye ayrlr.

77

1- Minik (8-10 ya aras) 2- Minik (10-12 ya aras) 3- Tevik, (12-14 ya aras) 4- Tozkoparan, (14-16 ya aras) 5- Deste Kk Boy, (16-18 ya aras, gre mazisi 2 yla kadar, azami 70 kg.) 6- Deste Orta Boy, (18-19 ya aras, azami 80 kg.) 7- Deste Byk Boy, (19-21 ya aras, azami 90 kg.) 8- Kk Orta Kk Boy 9- Kk Orta Byk Boy 10- Byk Orta Boyu 11- Baalt Boyu 12- Ba Boyu

Ya 21i gemi tecrbeli greiler kilolar 65 altnda ise; hakem komitesinin karar ile sadece deste byk boyda gretirilebilirler. Tarihi Krkpnar grelerinde ba altnda birinci olanlar baa kar. Dier boylarn birinci ve ikincileri Tarihi Krkpnar grelerinde bir st boyda greir. Bykler greinde 96 kg. ve 120 kg.larda serbest ve greko-romen stilinde Avrupa ampiyonalarnda birinci olanlar, Dnya ampiyonalarnda ve Olimpiyatlarda ise ilk dereceye girenler ve Genler serbest stilde Dnya ve Avrupa ampiyonasnda 120 kg da birinci olanlar ile Federasyon Teknik Kurulunca milli takma girebilecei belirtilen sporcular Federasyondan izin almak kaydyla baa greirler. Kuak Grei: Krm lehesinde kre denilen bu greler hdrellezde ve tepre denilen elencelerde ve dnlerde yaplmaktadr. Romanya ve Trkiyedeki Krm Trkleri arasnda yaygn bir elence treninin ad olan tepre/tepre, depremek veya Arapa ferahlama, elenmek iin gezme anlamnda teferr fiilinden geldii belirtilmektedir. Krm Trkleri baharn gelii ekinlerin toprakta ba gstermesi ekinler tepreti eklinde, halkn k mevsiminin ataletini atmak ve silkinmek iin dzenledii elence trenleri ise tepre ile ifade edilmektedir (23, 62). Tepre trenlerinde Krm Trk geleneklerine gre yaplan greler dier geleneksel gre eitleri gibi davul zurna eliinde yumuak toprak veya yeil dz

78

zeminde elence amal yaplmaktadr. Ya ve arlklarna gre boya ayrlan greiler, bele sarlan iki metre uzunluundaki zel dokuma kuaklardan tutarak rakibin iki omzunu yere getirmesi -alka dmesi- iin mcadele ederler. Mahalli organizasyonlarda belli bir giyim art aranmasa da pehlivanlar soyunmaz fakat ceket ve ayakkablar karrlar. Trkiyede gsteri amal baz organizasyonlarda sar gmlek, beyaz kuak, lacivert pantolon tercih edilmektedir. Grein kaidelerini bilen tecrbeli ve tannm pehlivanlardan bir ba hakem ile iki yardmc hakem greleri ynetir. Ba hakem tarafndan ortaya isimleriyle sahaya arlan greiler birbirlerinin bellerini ellerindeki kuaklarla -bel balamak- iyice balarlar. karlkl kuak balarlar. Greler ayakta her iki greinin belindeki kuaktan tutarak balarken, kobel almak -iki eli kavuturarak rakibi sarmak, smsk tutmak- ve ayaklardan tutmak yasaktr. nc boy gen greilerin msabakas ile balayan grelerde, nc boy iin on be, ikici boy iin yirmi, birinci boy iin ise yirmi be dakikalk sreler uygulanr. Hakemlerin msabaka esnasnda greilere durumlarna gre verdii puanlarla belirtilen srelerde yenme/yenilme salanamazsa sre on dakika uzatlr. Birinci boylarda ba pehlivanlk grelerinde rakiplerini yenen grei ba pehlivan ilan edilirken, byk dle de koyun veya tokuz -dokuz paradan olumu giyim kuam hediyesi- layk grlm olur. dller ko, koyun, kuzu, dana gibi hayvanlardan oluurken, gre alannn kenarna clde denilen sra aslan mendil, pekir, havlu, evre, gmleklerden de olumaktadr (23). Orta Asyada yaygn olarak yapld belirtilen kuak grei bugn Trkmenistanda milli spor olarak yaplmaktadr. Anadoluya kuak greini Trkmenistandan Krma g eden Krm Trkleri tarafndan getirildii iddia edilmektedir. Gnmzde kuak greinin Korede irim, ssileum, ssir adlar ile yapld belirtilmektedir (61). Kuak grei Trkiyede arlkl olarak Eskiehir ve civarnda yaayan Krm Trkleri tarafndan yaplmaktadr. Ayrca bu greler mahalli organizasyonlarn yannda, Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna bal olarak resmi msabaka ynetmelii erevesinde muhtelif tarihlerde de yaplmaktadr. Dnyada kuak greine benzer geleneksel greler pek ok lkede farkl kurallarla da olsa yaplmaktadr. Bu farkllklar ortadan kaldrmak ve birliktelik

79

salamak amac ile Uluslararas Kuak Grei Birlii -International Belt Wrestling Association (IBWA)- adnda bir federasyon oluturulmutur (http://www.beltwrestling.org.). rgtn faaliyetlerinden birisi Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonu ibirlii ile Mays 2007 tarihinde stanbulda yaplmtr. Trkiyenin de temsil edildii organizasyonda bu federasyon tarafndan oluturulmu kurallar geerli olmutur. Kurallarn geleneksel Trk kuak grelerinde uygulanan kurallardan farkl Rusyada uygulanan kuak grei ile benzemesi dikkat ekicidir. 4. 5. 3. 2. Geleneksel Atl Sporlar Trklerin spor kltr ierisinde atn ok nemli unsur olduunu pek ok sosyal bilimci ve tarihi kabul etmektedir (140). Atn evcilletirilmesi ve gnlk yaamda sklkla kullanlmas bunda en byk etken olmutur (142). At uygarlklarn vazgeilmez hayvanlarndan birisidir. nsan ile ilikisinde tarihsel ve askeri bir nitelik kazanan hibir hayvan yoktur denilebilir (17). Rahvan At Yarlar; Atn tek ayak konma stiline verilen isimdir. Atn ayn taraftaki ayaklarnn birlikte hareket ettii ve binicisini sarsmayan bir kou eklidir. Ata rahvan yrtmekten ama; zerindeki binici ve tehizat ykn en uzun mesafeye, en ksa zamanda biniciyi yormadan ve en az enerji harcayarak yrtlmesini salamaktr. Rahvan yar eklinde ifade edilen bu spora Asya topluluklarndan Kazaklar, zbekler, Trkmenler, Uygurlar, Hakaslar, Gagauzlar, Karaaylar, Tatarlar, Nogaylar, ve Gney Sibiryada bulunan bir ksm Yakutlar, Yorga Sal veya Yorga Yar demektedirler. Trkiyede kullanlan Rahvan szcnn Faradan geldii

belirtilmektedir. Farsada rah-yol, anlamna gelirken, rah-van atn binicisini sarsmadan yry anlamna geldii belirtilmektedir (141). Asrlardr Anadolunun hemen her yerinde yapld belirtilen yarlarn, Trkiyede Kars, Ar, Erzurum, zmir, Balkesir, Bursa, Denizli, Artvin, Trabzon, Ordu, Zonguldak, Samsun ve Antalyada yapld belirtilmektedir (141). En nemli ve byk yarlar Balkesir-Karaprek, Ktahya-rencik ve zmir-aylda

yaplmaktadr. Yl iinde birka yerde yaplsa da en nemlisi zmir demi ayl koulardr. Hem rahvan yarlarnn buradan balayarak Trkiyeye yaylmas hem de

80

Kk Menderes ovasnn salad doal kou pistinin rahvan iin bulunamaz olmas ayl kousunun nemini artrmaktadr. Trkiyede uzun yllardan beri yaplan atl rahvan yarlarnn yapld, ayl kousu 1. Atl Rahvan Trkiye ampiyonas olarak resmiyet kazanmtr. Yarlarda atlar aadaki kategorilerde yarrlar; Deste: 3 yal taylar (1200m). Ayak: 4 yal atlar (1400m). Kk Orta: 5 ya atlar (1800m). Byk Orta: 5 ve yukar yal atlar, 3 defa kk orta kazanm atlar (2000m). Ba Alt: 5 ve yukar ya atlar, 3 defa byk orta kazanm atlar (2200m). Ba: 5 ve yukar ya atlar, 3 defa baalt kazanm atlar (2400 m). Yrme ile koma arasnda bir stille yaran atlar; yar annda drt kez ayak deitirirse, geleneksel sylem ile kpekleme yaparsa, pist dna karsa veya stili bozuk drtnala koarsa, yar d kalmaktadr. Atn bu ritmik kousu geleneksel sylem ile rahvan koan atn zerinde kahve isen bir damla dklmez eklinde anlatlmtr. Bu yarlarda nemli olan para kazanmak deil, an, eref ve dlle birlikte verilen Trk bayradr. Yar kazanan at sahibinin ald bayrak, atn boynuna aslr. Bu onun iin dllerin en bydr. Atl cirit; Orta Asyadan Anadoluya geleneksel kurallarla gnmze kadar yaplan Trklerin atl sporlar arasnda nemli yeri olan sportif oyunlardandr. Trkler iin mukaddes ve vazgeilmez bir unsur olan at nemli ve ilevsel olduu dnemlerden gnmze gelen srete atn ilevselliini kaybettii grlmektedir. Gnmze gre Osmanl dneminde ok daha canl yaayan bir atl sporumuz olan atl cirit sporu, atn gnlk hayatta ilerliinin kaybolmaya balamas sonucu gemie oranla etkinliini kaybetmitir. Atn kentleme ile ulamda, tarmda ve gndelik yaamda etkinliinin azalmas ayrca masrafl bir ura olmas nedeniyle toplumsal hayatta nemi azalmtr. nceleri geleneksel yaamn ayrlmaz paras olan ve nemli unsurlarndan olan at gnmzde pek ok ynden zor ve pahal ura haline gelmitir. Cirit at ok evik, sratli, dayankl, manevra kabiliyeti yksek aniden ileri atlp hzn arttrabilen veya

81

ok sratle giderken aniden durabilen stn rk atlardr. Cirit szc yerine clnt, kadal gibi farkl isimlerde verilmektedir. Cirit sporu iki farkl ekilde icra edilmekte, at stnde oynanana atl cirit, yaya olarak yaplana ise yaya/menzil ciridi denilmektedir. Gnmzde unutulmu olan yaya ciridinde, eldeki ciridi belli bir izgiden en uzak mesafeye atmak iin mcadele edilir (62). Cirit, Trklerin ok eskiden beri bilinen davul zurna eliinde yaplan atl sava sporlarndandr. Ky dnlerinde, bayramlarda, zel gn, tren, enlik ve festivallerde yaplmakla birlikte, zellikle Anadoluda cuma namaz sonras atl cirit oynamak Trk toplumunun gelenekleri arasndadr (50). Trk toplumu zel ilgi gsterdii cirit sporunu, morallerini ykseltmek, binicilik kabiliyetlerini artrmak, kahramanlk, savalk ve sporculuk vasflarn gelitirmek iin yapmtr (62). Trklerin nemli sportif ve sava oyunlarndan biri olan atl cirit 19. yzylda Osmanl Devletinin saraylarnda en byk gsteri sporu ve meydan ve sava oyunu olarak her tarafa yayld belirtilmitir. Gsteri ve msabaka olarak iki farkl ekilde yaplan atl cirit, tehlikeli bir oyun olduundan 1826 ylnda II. Mahmut tarafndan yasak edilmitir. Fakat bu yasan oyunun tehlikeli olmasndan kaynaklanmad dnemin siyasi gelimeleri nedeni ile kalabalklarn tehlike olarak algland tartlmaktadr (62). Osmanl Devletinde cirit oyununu biniciler/cndiler tarafndan Lahanaclar ve Bamyaclar diye iki takma -alaya- ayrlarak oynand ve gnmzdeki iddial futbol msabakalar gibi ilgi toplad belirtilmektedir. Lahanaclar krmz kadife alvar ile yeil mintan giyinir yeil bayrak tar, Bamyaclar krmz alvar ile mavi mintan giyerek krmz bayrak tad belirtilir (12, 62, 118). Atl cirit oyunu, Cumhuriyetin ilk yllarna kadar Anadolunun yaygn bir oyun iken son yllarda Balkesir, St, Konya, Kars, Erzurum, Bayburt, Sinop, Gaziantep, Antalya, Bursa, yrelerinde Dou, Bat, Gney ve Kuzey Anadolunun pek ok kynde geleneksel grelerle beraber yaplmtr. Bu arada pek ok byk ehirde ve turistik blgede nemli gn ve trenlerde gsteri eklinde yaplmaya devam etmektedir. Ayrca yurtd ran, Afganistan ve Trkistan Trkleri ve 17. yzylda Fransada, Almanyada oynand belirtilmitir (50).

82

Atl cirit sporu iki takm halinde at zerinde eldeki cirit ad verilen sopay -uzunluu 100 cm hafif aatan yaplm sopa- belirli kou mesafesinde atn stndeki rakibe isabet ettirmeye dayanan temelinde ata hakimiyeti gerektiren bir mcadeleden olumaktadr. Saylar farkl at stnde 6, 8 veya 12 sporcunun 70 metre ile 120 metre geniliinde bir alanda karlkl snrlandrlm bekleme alan -alay dura- ierisinden kendi belirledikleri sra ile oyun alanna doru at srerek rakibine elindeki ciridi atmas ve isabete gre puan almay amalamaktadr. nceleri eldeki cirit ar aatan -hurma, mee- yaplrken gnmzde insana dedii zaman zarar vermeyecek arlkta genellikle u ksmna koruyucu olarak yumuak bir kaplama yaplm kavak aacndan olumaktadr. Geleneksel atl ciridin tehlikeli boyutlara ulaabilen oyun ekli atl ciritiler tarafndan kara cirid olarak isimlendirilmekle beraber gnmzde bu oyun ekli yaplmamaktadr. Geleneksel ciridin yapld zamanlarda takmlar oluturulurken, birbirine hasml olanlarn ayr takmlarda olmas ve kar karya gelmesi engellenmitir. Atl cirit oyununun zamanla giderek sertlikten daha yumuamaya doru kayd gzlenmitir. 4. 5. 3. 3. Geleneksel Kzak Yarlar K aylarnda kar zerinde yaplan faaliyetler sporun corafi ve iklim koullar ile yakn ilikisinin en iyi rnekleri arasndadr. Bahar ve yaz aylarnda ak havada yaplan eitli sportif faaliyetleri -geleneksel greler- gibi k artlarna uygun kar zerinde kayma, atlama hareketlerinin gnmze belirli kurallarla sporlaarak

gelmitir. in kaynaklar insanlarn kar zerinde dizden aa zel aletler takarak karda yrd/kaydn belgelemektedir. Trk boylarndan Basmillerin kalkana benzer iki taraf yukarya kvrk alt tarafna kayp devrilmeyi engelleyen at derisi yaptrdklar belirtilmektedir. Yaptklar zel kzaklar yadm ile dadan aa av hayvanlarn kovaladklar ayrca dzlklerde ise ellerindeki bastonlar yardm ile kayarak avlandklar ayn kaynaklara dayandrlr. inli gezginler, ayaklarnda tahtadan yaplan kayaklar ile ok hzl kayan Trkler iin tahta atl Trkler, sr kemiklerinden yaplan buz kayaklar ile grdklerinde ise sr ayakl Trkler dedikleri belirtilir. Kemikten yaplan kayaklar

83

yumuak karda dierleri ise sert zeminde kaymak iin yaplmtr. Trklerde kzan anak, sanak, tsanak, ana, sana, tsana, gibi farkl isimler ald belirtilmektedir (111). Kzak sporunun zamanla deiik formlarda pek ok lkede farkl yarma stillerine dnerek yapld grlmektedir. Trk toplumlarnda yarmaya eklinde Anadolunun pek ok blgesinde k aylarnda eitli kzak yarlar yaplmtr. Gemite geleneksel olarak pek ok blgede yaplan kzak yarlar gnmzde Kastamonunun Kre ilesine bal Belren Ky, Ar ili ve civarnda yarma ortamnda belli kurallarla yaplmaktadr. Kzak yarlar Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna bal olarak yerel ynetimlerin destei ile k festivali eklinde organize edilmektedir. Kre belediyesi tarafndan ubat aynda dzenlenen festivalde farkl etkinlikler ve yarmalar -k atei yakma, kardan adam yapma- yaplmaktadr. Uluslararas yarma nitelii kazanm tek kiilik luge ve ift kiilik bob kzak yarlarna benzeyen geleneksel kzak yarlarnn yerel ad kayk yarlardr. Yarlarda nceden su dklerek dondurulmu eimli kzak yolundan vcudun herhangi bir blgesinden yardm almadan yukardan aaya doru zel aatan yaplm kzak/kaykla en uzaa gitmek amalanmaktadr. Geleneksel yarlarda kullanlan kayk -kayma aleti- 120-130 cm boyunda, 2122 cm geniliinde yaklak 4-5 Kg arlnda erik aacndan -yaban eriiyaplmaktadr. Tamamen el iilii ile hi metal ivi kullanmadan ahap iviler ve tutkal kullanlarak yaplan geleneksel kzan alt hayvan ene kemii kullanlarak el ile uzun uralar sonunda tesviye edilmektedir. Altnn ok sertlemesi ve dayankl olmas iin, am sakzndan elde edilen malzeme kzgn demirle eritilerek aaca yedirilmekte ve sertlemesi salanmaktadr (http://www.kayakrehberi.net/info/research/beloren.asp.). Geleneksel kzaklarnda yarlar genellikle ar kilolu kiilerden seilir kzaklarn daha iyi kaymas, uzaa gitmesi ve korunmas iin zel yaplan maddeler kzan altna srld belirtilir (14). Resmi msabaka talimatnamesinde ise; yabani erik aac veya buzda kaymaya msait sertlik ve arlkta aalardan imal edilen boyu 125 cm. den ksa 140 cm. den uzun, genilii stten, dtan da 20 cm. den geni, ykseklii 10 cm. den fazla

84

olmayan altna ahap d hibir madde aklamayan, veya ilave edilemeyen ancak, kaymay hzlandracak maddeler srlebilen alet olarak tanmlanmtr. Yarma pisti en fazla 70 derecelik ini eimi, ini eiminden sonra 20 veya 30 derece daha az k eimlidir. Yarlar ki ayak geniliinde arklarla yada uygun malzeme ile inenerek sktrlan ve su dklerek buz haline getirilen kar pistinin uzunluu en az 250 metre olmak art ile dzgn bir zeminde yaplr (http://www.gsgm.gov.tr/sayfalar/yonetmelikler/yonetmelik_htm/federasyonlar/kizak_s poru_musabaka_yon.htm.). Kzak yarlar 14 yan tamamlam bayan ve erkekler arasnda iki kategoride yaplmaktadr. Yarmalara katlacak sporcular souktan korunmak ve hzdan meydana gelecek rzgardan dnce sakatlanmamak iin; balarna herhangi bir maddeden yaplm kar bal veya benzeri bir balk, ayaklarna topuksuz lastik veya sportif ayakkab, pantolon ve ceketten oluan rzgar srtnmesini asgariye indirecek kaygan bir maddeden imal edilmi kyafetler giyerler. Bir sporcunun defa kayma hakk vardr. sterse bu hakknn n de kullanr. Birden fazla kayma hakkn kullanan sporcunun en iyi derecesi yarma derecesi olarak kabul edilir. Kzak yarmalarnda, sporcularn teknik dereceleri uzaklk mesafesine gre yaplr. En uzaa kayan sporcu birinci olmak suretiyle dereceler belirlenir. Ancak, ayn mesafede derece yapan sporculara bir yar daha yaptrlr yine eitlik bozulmazsa kura ile sralama belirlenir (http://www.gsgm.gov.tr/sayfalar/yonetmelikler/yonetmelik_htm/federasyonlar/kizak_s poru_musabaka_yon.htm.). 4. 5. 4. Kreselleme Srecinde Geleneksel Trk Sporlar Dnyann birbirinden farkl kltrleri arasnda youn etkileim sonucu farkl boyutlarda deiim ve dnmler olduu bilinmektedir. Bu deiim ve dnmler, dnyada gelenekselden modernlie ve nihai olarak ta kreselleme denilen srece doru ilemektedir. Gelien bu srecin sonular olumlu/olumsuz ynde pek ok sosyal bilimci tarafndan tartlrken, zellikle kltrel pratiklerin yaanan sreten etkilenerek deiime/dnme urad genel kabul grmtr. Makro deiimlerin yaand dnyada kltrel, siyasal ve ekonomik btnlemeler veya ayrmalar en azndan dnyann kk bir kesiminin dnda -dnyaya kapal, iletiim olanaklar

85

olmayan toplumlar- kalan blmn dorudan veya dolayl etkilemektedir. nk bilginin, sermayenin ve daha pek ok unsurun saniyelerle snrlar tesine tanmas ve uzaklarn yakn olmas mmkn olmutur. Bu srecin tartmal ksm yaanan srete toplumlarn etkileme ve etkilenme gcne eit oranda sahip olduklar veya olmadklar konusunda yaanmaktadr. Sosyal bilimciler arasnda olumlu veya olumsuz greceli bak alar bu ikilimden domaktadr. Kreselleme sreci etkileme gcne -tartmal unsurlar olmakla birlikte teknolojik gelimeler nemli kabul edilmekte- sahip, merkezi belirleyenler lehine gelitii grlmektedir. Kresel dinamiklerle beslenen ve desteklenen herhangi bir kresel olgu srece dahil olmadan ncesi ve sonras arasnda en azndan geleneksel ve kresel deerler balamnda zorunlu bir deiime urayarak yeni -z deien, asln yitiren- bir yapya dnmektedir. Bu sre geleneksel sporlarn, geleneksel el sanatlarnn ve daha pek ok geleneksel unsurun deimesinde etkili olmaktadr (80, 126). Kreselleme ve evrenselleme srecinde geleneksel kltrlerin ismi ayn kalsa da baz ritellerinin tabii dokusu deimektedir. Geleneksel kltr halkas ierisinde tamamlayc unsurlardan olan geleneksel sporlarda modern spor kalplarna girmek sureti ile bu deiimi yaamtr (36). Bu srete modern spor formuna girerek deiimden nce geleneksel olan spora -baz modern sporlar- rastlamak mmkndr. Trk kltrnn geleneksel elerinden olan geleneksel Trk sporlarnn modernleme ve kreselleme srelerine bal farkl dinamiklerden etkilenmemesi mmkn grnmemektedir. nk modernleen bir lke olan Trkiye ekonomik, siyasal ve kltrel adan bu srecin ierisinde etken -model olarak grlen lkeler asndan- ve edilgen -modern kabul edilen lkeler asndan- konumdadr. Yzyllar boyunca yapl biimi, kurallar ve organizasyonu, rf, adet ve geleneksel ritellere gre ekillenmi geleneksel Trk sporlarna dnyadaki makro sosyal deiimlerin etkisi farkl temelde ele alnabilir. Buna ramen genel olarak kreselleme srecinde geleneksel Trk sporlarndaki etkileimi ikiye ayrmak mmkndr. Bu sporlara geleneksellik salayan zelliklerinin anmas/deiimi ve otantik yapsnda

bulunmayan yeni yapsal dnmlerin oluum sreleri asndan deerlendirmek mmkndr.

86

Kreselleme srecinde zellikle edilgen -merkez kltr olamayan- konumda olan toplumlarn geleneksel ve milli kltrlerinin and veya en azndan deiim/dnme urad pek ok sosyal bilimci tarafndan tartlmaktadr. Gnmzde baz kltrel pratiklerin evrensel niteliklerle dnya genelinde dierlerine oranla daha yaygn olduu grlmektedir. Zira modern sporlarn pek ounun kkeninin geleneksel dnemlere dayand ve farkl srelerde deierek ekillendii kabul edilmektedir. rnein taekwondo, karate gibi Uzak Dou kkenli sporlarn dnyadaki ve Trkiyedeki yaygnl geleneksel Trk sporlarndan herhangi birisiyle kyaslanmayacak kadar tartmaszdr. Burada iki nemli soruya cevap aramak gerekir; belirtilen Uzak Dou sporlarnn bugnk duruma gelmesinde nelerin etkili olduu ve gnmzdeki uygulama biimlerinin ne kadar geleneksellii -otantik- yansttdr. Eer bir etkiden bahsetmek gerekiyorsa mutlaka etkilenen unsurlarn da olmas gerekir. Bu etki siyasal, kltrel, ekonomik ynden gl olma ile balantl ise her alanda daha gl farkl rnekler vermek mmkndr. Somut olarak bir nedene balamak gerekirse; taekwondo ve karatenin insanlarn kabuln kolaylatran etkenler -estetiklik, grsellik, kolay uygulanabilirlik, tantma ynelik almalar,..- ve modern spor zelliklerine uyumlu yaplar olduu sylenebilir. Modern sporlarn gnmzdeki uygulanma biimleri geleneksel dnemlere zg yapdan uzaklamam olsayd, modern spor olarak deil geleneksel -milli ve yerel deerler tayan- olarak deerlendirmek gerekirdi. nk modern spor olgusu geleneksel dnemin deil modernitenin rndr. Gnmzde evrensel deer kazanm yaygn olan modern sporlar geleneksel uygulanma dnemlerindeki ritellerinin bir ksmn yitirmitir. Bu durum geleneksel Trk sporlar asndan deerlendirildiinde bu sporlarn modern spor olma yolunda ilerledii ve baz deiim/dnmlerden getii gzlenmektedir (80). Trkiyede geleneksel sporlarn yakn gemie kadar organizasyon biimi, katlm ekli ve kurallar genel mutabakatla ritellere uygun olarak yapld bilinmektedir. zellikle 1980li yllardan sonra Trkiyede pek ok alanda meydana gelen deiim sporu da etkilemi bu dneme kadar farkl ve yerel uygulamalarla yaplan

87

baz spor dallar federasyonlara bal olarak yaplmtr. Bu rgtlenme srecinde yazl olmayan geleneksel kurallarn yazl hale getirilerek birliktelik salanmas

amalanmtr. Bu durum baz yerel uygulamalardaki farkllklar ortadan kaldrrken uzun zamandan beri gelenekselleen uygulamalardan bazlar -organizasyon, katlmdeimitir. Geleneksel sporlarn balangcndan sonuna kadar gelien doal sre, yazl kurallarla snrlandrlarak federasyonlara braklmtr. rnein gelenekselleen uygulamalarda etkin rol oynayan kiiler -aa, hakem, bilir kii- nceleri toplumun kendi arasnda deersel yarg tayan unsurlarn mutabakat ile oluurken, gnmzde farkl kriterlerle rgtl bir kurum tarafndan atanmaktadr. Bununla birlikte geleneksel uygulamada festival, dn ve zel gnlerde yaplan organizasyonlar belirli takvim ve kurallara balanarak yapay bir sre ilemektedir. Yazl olmayan fakat mutabakat gerektiren geleneksel uygulamalar gnmzde esnek olmayan resmi ve yazl kurallarla snrlanmtr. Kurallarn oluturulmas birliktelik salamak iin kurgulanrken birlikteliin salanamad, resmi kurallar ile mahalli ve geleneksel uygulamalar arasndaki baz farkllklardan anlalmaktadr. Aratrmamza konu olan sporlarn ikisi -yal gre, karakucak- Trkiye Gre Federasyonu dierleri -aba greleri, alvar grei, kuak grei, rahvan at yar, atl cirit- ise Geleneksel Spor Dallar Federasyonu tarafndan resmiletirilmi kurallara gre yaplmaktadr. Bu kurallar gerei Trkiyede herhangi bir geleneksel spor faaliyeti nceden alnmas zorunlu izine balanmtr. Doal oluum sreci resmi kurallara balanrken, baz yaptrmlar beraberinde getirdii grlmektedir. Belirli yaptrmlar gerektiren kurallarn baz blmlerinde ise geleneksel organizasyon ve mahalli organizasyon gibi ikili ayrma gidildii federasyonlarn msabaka ynetmeliklerinden anlalmaktadr. Yani birliktelii salamak iin belirli yaptrmlar gerektiren rgtsel yap bunu yapamamtr. Yal gre msabaka ynetmeliine bakldnda mahalli yal gre msabakalarnda uygulanan boy -sklet- kategorisi federasyonun dzenledii geleneksel msabakalardan farkldr. Dnyada geleneksel olarak yaplan grein rgtl bir yapya kavutuu gzlenmektedir. Bunlar arasnda Uluslararas Geleneksel Gre Sporlar Birlii

88

-International Association of Traditional Wrestling Sports (IATWS)- en nemlilerden bir tanesidir. Bu birliin amac imdilik dnyadaki geleneksel grelerin festival niteliinde faaliyetinin dzenlenmesi ve tantm yaplmas olarak belirtilmektedir (http://www.iatws.org). Bununla birlikte Uluslararas Kuak Grei Birlii

-International Belt Wrestling Association (IBWA)- Trkiyede geleneksel olarak yaplan kuak grei ve farkl lkelerde deiik formlarda yaplan kuak/kemer grelerinin birletirilmesini salamak amacyla resmiletirilmi ve UNESCO tarafndan finansal destek salanan bir rgttr (www.belt-wrestling.org). Bu rgtlenme yaps ierisinde pek ok lkenin olduu grlmektedir. UNESCOnun destekledii, Uluslararas Kuak Grei Birlii ve Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonu ibirlii ile 04 - 06 Mays 2007 tarihleri arasnda stanbulda yaplan 1. Avrupa Geleneksel Gre Sporlar Aa Dikme Festivaline -1st European Green Festival of Traditional Wrestling Sports 4-6 May 2007, Istanbul/Turkey- 20 lke sporcusunun katld gzlenmitir. Bu festivale katlan pek ok lkede geleneksel olarak yaplan gre eidinin tantm imkan domutur. Trkiyede geleneksel olarak yaplan alvar grei ve artmal aba greleri bu festivale katlan lkelerden gelen sporcu ve temsilcilere gsteri yaplarak tantlmtr. Ayn zamanda festivalle birlikte Avrupa Geleneksel Kuak Grei ampiyonas da bu organizasyon kapsamnda yaplmtr. Msabakada uygulanan kurallarn Trkiyede geleneksel olarak yaplan kuak greinden farkl olmas zellikle Rusya ve etrafndaki lkelerde yaplan geleneksel uygulamalarla benzerlik gstermesi dikkat ekicidir. Bu ampiyonaya katlan lkeler arasnda kurallar asndan birliktelik salamak amac ile yaplan teknik toplantda International Belt Wrestling Association (IBWA) yetkilileri tarafndan yazl hale getirilen kurallarn uygulanaca belirtilmitir. Trkiyede geleneksel olarak uygulanan kuak greinden farkl -kuan yaps, bele balan, sporcularn ve hakemlerin kyafeti tamamen deimi, sre kstlamas ile puanlama sistemi getirilmi- kurallarn uyguland bu ampiyona resmi kaytlara Avrupa Kuak Grei ampiyonas -Belt Wrestling European Championships- olarak gemitir.

89

Trkiyede yaplan geleneksel kuak greinden farkl yapda spor salonunda yaplan ampiyonada geleneksel kyafetli bilir kiilerin msabakada ilevsel deil sembolik olarak Uluslararas Kuak Grei Birlii yetkilileri tarafndan

grevlendirilmesi, hakem ve gzlemci sfatyla yetkili olanlarn ise modern sporlardaki benzerleri gibi giyinip hareket etmeleri dikkat ekicidir. Geleneksel olarak yaplan bu greler modern sporun temel ilkeleri ile birletirilerek metropol bir ehirde kapal spor salonunda yaplmas seyirci ve sporcu asndan geleneksel atmosferin dnda kalmasna neden olmutur. Hedeflenen seyirci kitlesi de geleneksel deil modern yaam srdren kentli kitleye dnt sylenebilir. Bu kitlenin spora katlm ve seyir alkanl farkl -modern spor, zellikle futbol- olduundan yaanan deiim ve dnmler neticesinde geleneksel Trk sporlar beklenen ilgiyi bulamamtr. zellikle basn ve medya organlarnn kreselleme srecinde sporun ekillenmesinde etken olduu bilinmektedir. Geleneksel kltr gibi geleneklerden ve ritellerden beslenen geleneksel sporlarn basn ve medyadan etkilenmemesi dnlemez. Geleneksel Trk sporlar arasnda kkl gelenek ve ritellere sahip olan yal greler arasnda Trkiye Olimpiyat olarak nitelenen Krkpnar yal grelerinin canl yayn hakk 2004 ylndan sonra devlet televizyonu (TRT) dnda

ulusal/uluslararas yayn yapan zel kanallara tanmtr. Trkiyede azmsanmayacak izleyici kitlesine ulaan greler 2005 ylnda en kkl geleneklerinden biri olan aalk seimleri ve adaylk sreci ile ilgili olarak magazin programlarna tanmtr. Yerel yneticiler tarafndan Krkpnar yal grelerine ilginin artmas iin grelerle balants olmayan medyatik insanlar Krkpnar yal gre adaylna davet edilmitir. Bu yaklam yal gre camias ierisinde farkl tartmalarn yaanmasna neden olurken, kendine zg riteli olan aaln aday olabilme kriterlerinin anmasna neden olmutur (80). zellikle zel televizyon kanallarnn yaygnlamas ile birlikte halkn geleneksel spor organizasyon ve faaliyetleri hakknda gemie nazaran daha ok haberdar olma imkan domutur. En azndan bu organizasyonlarn tarihleri internet ortamna tanm ve gemite kstl imkanlarla kylere gnderilen habercilerin yerini iletiim aralar almtr. Fakat daha fazla duyurulma imkan veren iletiim aralar baz geleneklerin kaybolmasnda etken olmutur.

90

Gnmzde geleneksel organizasyonlara ar artk iletiim aralarnda eitli ekillerde duyurularla yaplrken, rnein Krkpnarn gemite krmz dipli mum davetiyeleri artk kaybolmutur. Otantik folklorun ortadan kalmasnda kresellemenin etkili olduunu belirten A Kl Isparta ilini kapsayan almasnda, geleneksel dnlere misafir arlma geleneinin unutulduunu belirtir. Geleneksel dnlere misafirler okuyucu ad verilen kiiler tarafndan okuluk yada okunculuk diye adlandrlan kuru zm, eker gibi hediyelerle evleri dolaarak herkesi ayr ayr davet edilirken, kent kltrne geile birlikte dn okuntusunun yerini dn davetiyesinin aldn belirtmektedir (154). Gnmzde internetin hayata gemesi ile birlikte bir ok toplantya davetlerin elektronik posta yoluyla da yaplabildiini vurgulamaktadr. Geleneksel sporlarn davet edilme ve duyurulma eklinin de ksmen deitii iletiim aralarnn n plana kt gzlenmektedir. Trkiyede ulam aralarnn ve imkanlarnn gelimesi nedeni ile gemite geleneksel organizasyona kafilerle birka gnde yol zerindeki ky, ile, ehirlerde konaklayarak giden geleneksel sporcu kafileleri, artk ulam aralarn tercih etmeleri nedeni ile davullu zurnal yol st konaklama elenceleri de yaplamamaktadr. Benzer bir srecin Bat Britanyada, kendine zel geleneksel ve dini trenleri olan Pardon etkinliklerinde yaand belirtilmektedir. Yol zerinde konaklayarak eitli

etkinliklerde bulunan sporcu ve katlmclarn, Pardon etkinliklerine katlmadan nce bir geleneksel atmosfer yaad bununda katlmclar Pardon etkinliklerine katlmada olumlu etkiledii vurgulanmaktadr. Fakat ulam imkanlarnn gelimesi ile birlikte yol st elencelerinin ve burada uygulanan baz geleneklerin kaybolduu belirtilir (98). Gnmzde gelien ulam imkanlar ve iletiim teknolojileri sayesinde pek ok kolaylk salanrken, gemie ait baz geleneklerin kaybolmas veya ksmen unutulmas sz konusudur. Ulam imkanlarnn az olduu dnemlerde geleneksel spor organizasyonuna uzun sren yolculuklar srasnda yol zerindeki yerleim birimlerinde davul ve zurna eliinde sportif msabakalar ve eitli elenceler yaplrken

gnmzde birka saatlik yolculuklarla ulam kolaylam fakat o elenceler kaybolmutur. Gelien artlar bir yandan kolaylk salarken, dier yandan baz geleneksel uygulamalarn kaybolmasnda etken olmaktadr.

91

5. GERE VE YNTEM Aratrmann bu blmnde aratrmann amac ve yntemi, evren ve rneklemi, hipotezleri, aratrma verilerinin toplanmas ve bunlarn analizleri zerinde durulmutur. 5. 1. Aratrmann Yntemi Kreselleme srecine bal olarak sporda yaanan deiim ve dnmlerin geleneksel Trk sporlarna yansmalarn belirlemek amacyla yaplan aratrma, konuyla ilgili yaynlar taramas, alan almas srasnda aratrmac tarafndan yaplan gzlemler ve konunun amacna ynelik hazrlanan anketin uygulamasna

dayanmaktadr. Anket teknii belirli bir ereveyle snrl bilgilere ulamak ve bulgular rakamsal verilerle ortaya koymak amalandnda vazgeilmez bir ara olduu aktr. Anket tekniiyle yaplan aratrmalar teorik bir zemine oturmadklar takdirde, bir yn anlamsz veriye dnmektedir. Bu nedenle aratrma, teorik ve uygulamal alma olmak zere iki aamadan olumutur. Aratrmann teorik erevesi oluturulurken, son zamanlarda dnyada ve Trkiyede ska tartlan kreselleme sreci farkl alardan deerlendirilirken, sporun tarihsel geliimi dikkate alnarak kreselleme sreci ile ilikilendirilmitir. Trkiyede federasyonlara bal faaliyeti bulunan geleneksel Trk sporlar hakknda bilgi verilerek kreselleme srecinin bu sporlara yansmalar oluan deiimler zerinde durulmutur. Ayrca bizzat aratrmac tarafndan incelemeye konu olan atl cirit, atl rahvan, artmal aba grei, kapmal aba grei, alvar grei, kuak grei, yal gre, geleneksel kzak yarlar msabaka alanlarnda gzlemlere yer verilmitir. Aratrmann uygulamal blmnde, amaca uygun olduu varsaylan anket sorular aratrmann evreni ierisinde kk rneklem grubundan oluan 40 kiiye uygulanmtr. n anket almas sonrasnda elde edilen bilgiler alannda uzman kiilerin de gr alnarak gerekli dzeltmeler yaplm ve ankete son hali verilerek uygulamaya konulmutur.

92

Anket formu yirmi soru ve bunlara bal alt sorulardan olumutur. Ankette nce katlmclarn demografik zellikleri, daha sonra geleneksel sporlara ynelmeye ve katlmaya etki eden faktrleri belirlemeye ynelik sorulara yer verilmitir. Ardndan geleneksel sporlara ait baz grlere ilikin ve bu sporlarn gemie gre gnmzdeki durumunu belirlemeye ilikin sorular dzenlenmitir. Anketin son blm sadece ocuu olanlarn cevaplad ocuklarnn bu spora ynelmesini isteyip istememe durumlar ve bunun nedenlerini belirlemeye ynelik sorulara yer verilmitir. Bu sporlar yapan kiilerin gelecek kuaklar ile ilgili olarak dncelerinin cinsiyet eksenli belirlenmesi geleneksel sporlarn gelecekteki durumu hakknda ngrlerin

ekillenmesine yardmc olacaktr. Uygulamann iindeki kiilerin ocuklarnn cinsiyetlerine gre cevapladklar bu sorular geleneksel sporlardaki son durumu ortay koyacaktr. Geleneksel Trk sporlar kamuoyunu oluturduu varsaylan ve halen aktif olarak bu sporlarn ierisinde grev alan; antrenr, hakem, ynetici ve sporcularn geleneksel Trk sporlarnn iinde bulunduu durumun belirlenmesinde nemli olduu varsaylmtr. 5. 2. Aratrma Evreni ve rneklemi Aratrmann evrenini Trkiyede geleneksel Trk sporlarn gemite ve gnmzde yapan kiiler oluturmutur. Aratrmaya konu olan geleneksel Trk sporlarndan bazlar Trkiye snrlar dnda yaplm olsa da Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonu ile Trkiye Gre Federasyonuna bal olarak faaliyet ve organizasyon dzenlenen, yal gre, karakucak grei, alvar grei, kuak grei, aba greleri, atl cirit, atl rahvan ve geleneksel kzaklar ile snrlandrlmtr. Trkiyede bu spor dallarnn dnda faaliyeti dzensiz yaplan organizasyonlar aratrmaya dahil edilmemitir. Geleneksel Trk sporlarnn iinde bulunduu durumu anlamak iin dzenli faaliyeti yaplan organizasyonlarda alnan bilgilerin yeterli olduu dnlmtr. Dzenli organizasyonu yaplmayan ve yresel olarak yapl ekilleri ve kurallar deikenlik gsteren ve bir federasyon ats altnda yaplanamayan baz geleneksel oyun ve sportif uygulamalar resmi kabul grmediinden aratrma kapsam dnda tutulmutur.

93

Aratrmann rneklemi; geleneksel Trk sporlar kamuoyunu oluturduu varsaylan ve halen aktif olarak bu sporlarn ierisinde grev alan veya gemite bu sporlarn ierisinde grev yapm; geleneksel Trk sporlar kamuoyu olarak kabul ettiimiz; antrenr, hakem, ynetici ve sporculardr. Geleneksel Trk sporlar kamuoyunu oluturduu tarafmzdan kabul edilen gnmzde aktif olarak bu sporlarla antrenr, hakem, idareci ve sporcu olarak federasyonlara bal olarak faaliyet srdren kiiler olduu gibi, gemite federasyonlara balanmadan nceki dnemde veya resmi organizasyon olarak yaplmayan geleneksel kurallara bal olarak yaplan ve msabakalar; festival ve zel gnlerde dzenlenen msabakalar, kutlama, dn ve dier zel durumlarda resmi msabaka nitelii tamayan faaliyetler de grev alan ve kiileri de aratrmann kapsam alannda kabul edilmitir. Federasyona bal olarak faaliyet srdrlen; kuak grei, alvar grei, aba grei, yal gre, karakucak greleri, rahvan binicilik, atl cirit, geleneksel kzak yarlar, 1996 ylnda kurulan Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna balanmtr. Daha sonrasnda Yal Gre, Karakucak Greleri, 1997 ylnda Trkiye Gre Federasyonuna balanmtr. Bu tarihler ncesinde resmi olmayan msabakalar yaplm ve bu dnemde de pek ok sporcu, antrenr (usta, yetitirici) geleneksel olarak yaplan msabakalarda grev almtr. Gemiten gnmze yaplacak bir

deerlendirmede sadece federasyonlara bal olarak grev alm kiilerin bilgilerinin alnmas yetersiz olmasndan dolay lisans olmasa da gemite veya gnmzde resmi organizasyon nitelii tamayan faaliyetlerde grev alan kiiler de aratrma kapsamna alnmtr. 5. 3. Aratrmann Hipotezleri Bu aratrma, kreselleme srecinin dinamiklerinin baz geleneksel sporlarn zayflamasna, gerilemesine, dierlerinin ise dnya leinde yer bulmasna ve yaygnlamasna imkan salad n kabulnden yola klarak planlanmtr. Aratrmann temel sorusu; geleneksel Trk sporlarnn kreselleme srecinden nasl etkilendiidir. Bu erevede aratrma aada sralanan ana hipotezler ve onlarn alt hipotezlerinden yola klarak yaplmtr.

94

1. Toplumsal dinamiklerin etkisiyle, geleneksel Trk sporlarnn kurallar deimekte, toplumsal alg ve kltrel anlamlar farkllklamaktadr. 1. 1 Geleneksel Trk sporlar kamuoyu yaptklar sporlarn uluslararas dzeyde ilgi grmesini arzu ederler. 1. 2. Geleneksel Trk sporlar kamuoyu modern sporun dinamikleri hakknda yeterli bilince sahip deillerdir. 1. 3. Geleneksel Trk sporlar kamuoyu yabanc sporcularn katlmna kar kmaktadr. 1. 4. Bu sporlarn erkek egemen cinsiyeti yaps korunmak istenmektedir. 2. Gnmz dnyasnda geleneksel sporlar da dahil herhangi bir sporun medyada yer almadan gelierek ulusal ve uluslararas boyutlar kazanmas mmkn deildir. 3. Her spor dalnn aktif katlmclar yapm olduklar spor brannn gelimesini ister. Bu durum geleneksel Trk sporlar kamuoyu iin de geerlidir. 5. 4. Verilerin Toplanmas Aratrma iin hazrlanm olan anket formlar geleneksel Trk Sporlar msabakalar faaliyet program takip edilerek bizzat msabakalarn yapld yerlerdeki, 20/05/2006 tarihinde Samsun Sakarl Beldesi, 21/05/2006 tarihinde Bursa, 04/06/2006 tarihinde stanbul Kathane, 05/06/2006 tarihinde Erzurum Uzundere, 06/06/2006 tarihinde Kahramanmara Trkolu, 11/06/2006 tarihinde zmit Gebze, 27/06/2006 tarihinde Gaziantep, 30/06/2006 tarihinde Edirne Krkpnar, 08/07/2006 tarihinde stanbul Beykoz, 10/09/2006 tarihinde zmir demi ilesi ayl beldesi, 20/10/2006 tarihinde Kahramanmarata yaplan msabakalarda, sporcu, antrenr, hakem, ve yneticilere uygulanmtr. Ayrca Trkiye Geleneksel Spor Dallar Federasyonu ile grmeler yaplarak Federasyona bal olarak Trkiyede faaliyeti bulunan kulp ve llere gnderilmek zere anket formlar hazrlanm ve Geleneksel Spor Dallar Federasyonu tarafndan

95

yollanmas salanmtr. Anket formlarnn kulp sporcu, idareci, hakem, antrenrler tarafndan doldurulup geri gnderilmesi istenmitir. 2006 yl Mays, Haziran, Temmuz, Austos, Eyll aylar ierisinde toplanarak elde veriler anket uygulamalarn neticesinde vakit geirilmeden belirli aralklarla bilgisayar ortamna aktarlmtr. Ayn yl Ekim, Kasm, Aralk aylarnda ise bilgisayar ortamndaki veriler aratrmann amalarna ynelik belirlenen istatistiki programlar sayesinde analiz ve deerlendirmeleri oluturulmutur. 5. 5. Verilerin Analizi Anket verileri toplandktan sonra bilgisayar ortamna aktarlm, bu veriler aratrmann amalarna ynelik belirlenen istatistiki programlar sayesinde analiz ve deerlendirmeleri yaplarak aratrmann bulgular ksm oluturulmutur. ncelikle aratrmada ele alnan baz deikenler asndan aratrma grubunu oluturan antrenr, hakem, ynetici ve sporcularn frekans ve yzde dalmlar karlm, ardndan ikiden fazla gruplarn karlatrlmas iin Ki-Kare analizi teknii uygulanmtr. statistiki programlar sayesinde elde edilen verilerin baz deikenlerle iliki dzeyleri dikkate alnarak tablolara dntrlm, bu tablolar neticesinde aratrmann hipotezleri test edilerek sonular karlmtr. Bu veriler neticesinde aratrmann amacna uygun neriler gelitirilerek aratrmaya son hali verilmitir. yaplarak aratrmann bulgular ksm

96

6. BULGULAR Geleneksel spor kamuoyunu oluturduunu varsaydmz geleneksel greler, atl sporlarla ve kzak yar ierinde aktif olarak grev alan sporcu, hakem, antrenr (altrc) ve idarecilik/yneticilik yapan kiiler almann uygulamal aratrma ksmna dahil edilmitir. Birden ok geleneksel spor dalnda ve ayr dnemlerde farkl konumda olan katlmclar sonulara yanstlmakla birlikte, aratrma 800 kiiyi kapsamtr. 6. 1. Aratrma Grubunun Genel Profili Aratrmann bu blmnde uygulamal ankete katlan bireylerin genel profilini karmay amalayan bulgulara yer verilmitir. Aratrma grubunun cinsiyete gre frekans ve yzdeleri Tablo 1de verilmitir. Katlmclarn % 2sini kadnlar, % 98ini erkekler oluturmaktadrlar. Trkiyede geleneksel sporlara kadnlarn katlmna imkan salayan organizasyonun olmamas, rakamsal olarak ta almamza yansmtr. Aratrma grubuna dahil edilen kadnlar ise bir atl cirit gsteri ekibinin elemanlardr.

Tablo 1. Cinsiyet Dalm S 13 787 800 % 1,6 98,4 100,0 Geerli % 1,6 98,4 100,0

Kadn Erkek Toplam

Tablo 2. Medeni Durum Dalm S 451 344 5 800 % 56,4 43,0 0,6 100,0 Geerli % 56,3 43,0 0,6 100,0

Evli Bekar Ayrlm Toplam

97

Aratrma grubunun medeni durumlarna gre frekans ve yzdeleri Tablo 2de verilmitir. almamzdaki rnek bireylerin yardan fazlas (% 56) evlidir. Einden ayrlm olanlar yok denecek kadar azdr. rnek bireylerin dier yarya yakn ksmnn ise (% 43) bekardr. Evlilerin geleneksel sporlara aktif katlm bekarlara oranla azda olsa fazladr.

Tablo 3. Ya Dalm S 191 214 187 113 81 14 800 % 23,9 26,8 23,4 14,1 10,1 1,8 100,0 Geerli % 24,3 27,2 23,8 14,4 10,3 100,0

20 ve alt 21-30 31-40 41-50 51 ve st Cevapsz Toplam

Yalara gre frekans ve yzde dalm Tablo 3de verilmitir. Katlmclarn % 27sini 21-30 ya aral, % 23n 31-40 ya aral olutururken, % 24u 20 yann altndaki genlerden olumaktadr. Katlmclarn % 14n 41-50 ve % 10unu ise 51 ya ve zerindeki kiiler oluturmaktadr. rnek bireylerin yarya yakn 30 ya ve altndaki genlerden olumaktadr.

Tablo 4. Eitim Dzeyi Dalm S % Geerli % lkokul 181 22,6 23,3 Ortaokul 127 15,9 16,4 Lise 331 41,4 42,6 Lisans 127 15,9 16,3 Lisans st 11 1,3 1,4 Cevapsz 23 2,9 Toplam 800 100,0 100,0

98

Aratrma grubunun eitim dzeyine gre frekans ve yzdeleri Tablo 4de verilmitir. Katlmclarn % 23 ilkokul, % 16,s ortaokul, dierlerine oranla nemli ounluu (% 43) ise lise mezunudur. Lisans dzeyinde eitim alm olanlar % 16, lisansst eitim alm olanlar ise sadece % 1,4dr. rnek bireyler arlkl olarak ilkretim, ortaretim ve lise dzeyinde eitim almlardr. Lisans dzeyi ve zerinde eitim alanlarn oran da (% 17) dikkat ekicidir (Tablo 4).

Tablo 5. Meslek Dalm S 127 37 150 129 93 12 85 148 19 800 % Geerli % 15,9 16,3 4,6 4,7 18,8 19,2 16,1 16,5 11,6 11,9 1,5 1,5 10,6 10,9 18,5 19,0 2,4 100,0 100,0

Memur Emekli Serbest i ifti siz Sporcu renci Cevapsz Toplam

Aratrma grubunun meslek dalmlarna gre frekans ve yzdeleri Tablo 5de verilmitir. Aratrmaya katlanlarn % 19u serbest meslek sahibi (esnaf, iadam, ticaret yapan vb.), % 16s (retmen, subay, cretli alan, antrenr vb.) devlet memurudur. Emeklilerin oran % 5 iken isizlerin oran sadece % 2dir. iftilik yapanlar % 12, ii olarak alanlar ise % 16dr. Katlmclarn % 19u renci, % 11i ise kendilerini sporcu olarak tanmlamtr. Aratrma grubunun aylk toplam gelir dzeylerinin frekans ve yzdeleri Tablo 6da verilmitir. Aratrmaya katlanlarn aylk gelirleri incelendiinde; % 7sinin gelirlerinin 1501 YTL ve zerinde, % 12sinin 1001-1500 YTL aras, % 27sinin 5011000 YTL aras, % 40nn 500 YTL ve altnda olduu grlmektedir. rnek bireylerin arlkl olarak 1000 YTLnin altnda (% 67) gelir grubunda olduklar grlmektedir.

99

Tablo 6. Gelir Dzeyi Dalm S 318 219 96 59 108 800 % 39,8 27,4 12,0 7,4 13,5 100,0 Geerli % 46,0 31,6 13,9 8,5 100,0

500 YTL alt 501-1000 YTL aras 1001-1500 YTL aras 1501 YTL ve st Cevapsz Toplam

Tablo 7. kamet Edilen Yer Dalm S % Geerli % 119 14,9 14,9 167 20,9 21,0 294 36,8 36,9 210 26,3 26,3 7 0,9 0,9 3 0,4 800 100,0 100,0

Ky le ehir Bykehir Yurt D Cevapsz Toplam

Aratrma grubunun ikamet ettikleri yere gre frekans ve yzdeleri Tablo 7de verilmitir. kamet ettii yer incelendiinde, katlmclarn % 15inin kyde, % 21inin kasaba/ilede ve % 37sinin ehirde, % 26snn ise byk ehirde yaad grlmektedir. rnek bireyler arlkl olarak (% 63) ehir veya byk ehirde yaamaktadrlar. Geleneksel sporlarn sadece krsal kesimde ikamet edenlerin ura alan deil ehir veya byk ehirde yaayanlar tarafndan da yapld gzlenmektedir. Trkiyede pek ok nedene bal olarak krsal kesimden ehir veya byk ehirlere g edenlerin olduu dnldnde, g eden bireylerin baz alkanlklarn da beraber getirdikleri sylenebilir. Ankete katlanlarn geleneksel sporlarn dnda yapm olduklar sporlar ak ulu soru olarak yneltilmitir. Belirli gruplara ayrlan bu spor branlar katlm oranlarndaki byklk srasyla Tablo 8de verilmitir. rnek bireylerin % 58i geleneksel sporlar dnda farkl bir spor daln yapmamaktadr. Geleneksel sporlardan farkl en fazla yaplan spor dal futbol (% 30) daha sonra modern gre (% 23)

100

gelmektedir. Taekwondo, judo, karate, boks gibi sporlar yapanlarn oran ise % 15tir. Geleneksel sporlar yapanlarn farkl olarak en az yapt sporlarn ise kort tenisi, masa tenisi ve badminton olduu belirlenmitir.

Tablo 8. Geleneksel Sporlarn Dnda Yaplan Sporlar S % 101 12,6 77 9,6 50 6,3 48 6,0 24 3,0 19 2,4 14 1,7 467 58,4 800 100,0

Futbol Modern gre Taekwondo, Judo, Karate, Boks Hentbol, Voleybol, Basketbol Yzme Atletizm Raket sporlar Farkl spor yapmayanlar Toplam

6. 2. Aratrma Grubunun Geleneksel Sporlar le likisi Katlmclarn geleneksel Trk sporlar ile ilikilerini belirlemek amac ile yaptklar geleneksel spor dallar ve bu sporlar ierisindeki konumlar ve zelliklerine gre gruplandrlan geleneksel spor dallar ya, eitim dzeyi ve medeni durum ekseninde incelenmitir. Ayrca katlmclarn bu sporlar yapama sreleri de bu blmde incelenmitir. Aratrmaya dahil edilen katlmc says resmi veya gayri resmi organizasyonda grev alma durumlarna baklmakszn kendi beyanlar dorultusunda verilen bilgiler dikkate alnarak oluturulmutur. nk yal gre ve karakucak greleri dnda kalan spor dallar resmi olarak 1996 ylnda Geleneksel Spor Dallar Federasyonunun kurulmasyla balam ancak daha ncesinde mahalli dzeyde organizasyonlar yaplmtr. Aratrmaya dahil edilen katlmclarn resmi veya mahalli

organizasyonlarn herhangi birinde grev almalar yeterli kabul edilmitir. nk pek ok yal geleneksel sporcu resmi msabakalarn yapld dnemde artk bu sporlar yapmay brakmlar fakat mahalli organizasyonlarda hakem idareci veya antrenr olarak grev almlardr.

101

Katlmclarn aktif olarak yaptklar geleneksel sporlar Tablo 9da verilmitir. Aratrmada belirli dnemlerde birden ok geleneksel spor dalnda faaliyet gsterilmesi nedeni ile katlmc says 1081e ykselmesine ramen aratrma 800 kiiden olumutur. Tablo 9. Geleneksel Spor Dallar S 220 220 194 98 89 88 71 70 31 1081 % 20,4 20,4 17,9 9,0 8,2 8,1 6,6 6,5 2,9 100,0

Yal gre Karakucak grei Atl cirit Kapmal aba grei Artmal aba grei Rahvan atl binicilik Kuak grei alvar grei Kzak yar Toplam

Aratrmada yal gre ve karakucak grei % 20, alvar grei ve kuak grei % 7 ile eit oranda temsil edilmitir. Katlmclarn % 17si artmal ve kapmal aba grei yapmaktadr. Atl spor yapanlar ierisinde ise % 18i atl cirit, % 8i ise atl rahvan yar yapmaktadr. Trkiyede resmi olarak organizasyonu en az yaplan geleneksel kzak yarn yapanlar ise sadece % 3tr. Trkiyedeki organizasyon saylar dikkate alndnda bu oranlara yakn deerlerde olduu gzlenmektedir. Trkiyede yal ve karakucak gre organizasyonlarnn yaygn olarak pek ok yerde, geleneksel kzak yarlar ise sadece Trkiye Birincilii msabakalaryla snrl olarak Kastamonunun Kre ilesinde yaplmaktadr. Kzak yarlar Ar ve Erzurumda baz zel gnlerde ksmen yaplmaktadr.

102

Tablo 10. Geleneksel Spor Dallarna Gre Eitim Dzeyi lkokul % 15,5 9,6 10,0 10,0 25,0 19,8 3,2 40,9 43,2 21,1 Ortaokul % 15,5 14,2 17,1 12,9 21,6 26,0 9,7 19,3 15,9 16,9 Lise % 46,8 48,6 47,1 45,7 28,4 34,4 77,4 29,5 34,7 41,8 Lisans % 20,9 25,2 24,3 28,6 22,7 17,7 9,7 9,1 5,7 18,6 Lis. st. Toplam % % S 1,4 20,8 220 2,3 20,7 218 1,4 6,6 70 2,9 6,6 70 2,3 8,3 88 2,1 9,1 96 3,0 31 1,1 8,3 88 0,6 16,6 175 1,6 100,0 1056

Yal gre Karakucak grei Kuak grei alvar grei Art. aba grei Kap. aba grei Kzak yar Atl rahvan Atl cirit Toplam

Eitim dzeylerine gre geleneksel spor dallar frekans ve yzde dalmlar Tablo 10da verilmitir. Katlmclarn eitim dzeyleri dikkate alndnda; lisans st eitim yapanlarn iinde en yksek deer % 3lk oranla alvar grei yapanlara ait iken, en dk % 1 ile atl ciritilerdedir. Geleneksel greleri yapanlarn yarya yakn lise mezunu iken, bu oran geleneksel kzaklarda % 78dir. Atl sporlar yapanlarn ise yarya yakn (atl rahvan % 41, atl cirit % 43) ilkokul mezunudur. Orta okul mezunlar arasnda, artmal aba (% 22) ve kapmal aba (% 26) sporunu yapanlarn fazlal dikkat ekmektedir.

Tablo 11. Geleneksel Spor Dallarna Gre Ya Gruplar 20 ya ve alt % 25,6 36,4 36,2 42.0 24,4 37,0 9,7 4,5 8,4 25,2 21-30 ya 31-40 ya 41-50 ya 51 ya Genel toplam aras aras aras ve st % % % % % S 27,4 22,4 10,9 13,7 20,6 219 27,7 15,4 10,5 10,0 20,6 220 24,6 15,6 17,4 10,2 6,5 69 42,0 5,8 7,3 2,9 6,5 69 38,4 17,4 10,5 9,3 8,1 86 29,4 16,3 13,0 4,3 8,6 92 16,1 48,4 16,1 9,7 2,9 31 15,9 31,8 27,3 20,5 8,3 88 30,4 37,2 16,2 7,8 17,9 191 28,6 22,4 13,6 10,2 100,0 1065

Yal gre Karakucak grei Kuak grei alvar grei Art. aba grei Kap. aba grei Kzak yar Atl rahvan Atl cirit Genel toplam

103

Aratrma gurubu ierisinde geleneksel spor dallarna gre ya gruplar frekans ve yzde dalmlar Tablo 11de verilmitir. Spor dallarna gre katlmclarn yalar dikkate alndnda; geleneksel greler kendi ierisinde yal gre, karakucak grei ve kuak grei yapanlarn yardan fazlas alvar grei yapanlarn ise % 84 30 yan altnda genlerden olumaktadr. Kzak yapanlarn ise yardan fazlas % 75i 30 yann stnde orta yal ve yallardan olumaktadr. Atl rahvan ile ilgilenenlerin ise % 59u, 31-50 ya arasnda, atl ciritilerin ise % 71i 21-40 ya aralndadr.

Tablo 12. Geleneksel Spordaki Konumlar S 623 183 100 135 1041 % 59,8 17,6 9,6 13,0 100,0

Sporcu Hakem Antrenr dareci Toplam

Ankete katlanlarn gemite veya gnmzde geleneksel sporlarda hangi grevler aldklarnn frekans ve yzdeleri Tablo 12de verilmitir. Katlmclarn sporcu, hakem, antrenr (altrc) ve idarecilik yapma durumlar belirlenirken, baz katlmclarn birden fazla grevde bulunduu veya gemite sporcu iken gnmzde hakem, antrenr veya bal idareci olarak) olduklar veya gayri gzlenmitir. resmi Katlmclarn resmi

(Federasyonlara

(mahalli

organizasyonlar)

organizasyonlarda aldklar grevlerde dahil edilmitir. ,geleneksel yarlar ald grevler ileri yalardaki katlmclarn aratrmaya dahil edilebilmesi iin ayr tutulmamtr. Katlmclarn yardan fazlas (% 60) sporcu, % 18i hakem, % 10u antrenr (altrc), % 13 ise bir takmn banda idarecilik yapmaktadr.

104

Tablo 13. Geleneksel Spordaki Konumlarna Gre Eitim Dzeyi lkokul O. okul % % 23,3 17,2 23,8 13,3 23,2 19,2 28,9 18,0 24,1 16,8 Lise % 41,7 42,5 23,2 37,5 39,5 Lisans Lis. st. Toplam % % % S 16,7 1,2 59,7 605 18,2 2,2 17,9 181 30,3 4,0 9,8 99 14,1 1,6 12,6 128 17,9 1,7 100,0 1013

Sporcu Hakem Antrenr dareci Toplam

rnek bireylerin, geleneksel sporlardaki konumlar itibari ile eitim dzeylerine bakldnda, sporcu (% 42) ve hakemlerin (% 43) yarya yakn lise mezunu, antrenrlerin % 30unun lisans mezunu, % 23nn ise ilkokul mezunu olduu gzlenmitir. darecilerin ise kendi ierisinde ounun lise (% 38) mezunu olduu gzlenmitir. Btn konumlarda (sporcu, hakem, antrenr, idareci) lisans st eitim yapm kii says dk olmakla birlikte, genel olarak lise dzeyinde eitim aldklar grlmektedir (Tablo 13).

Tablo 14. Geleneksel Spor Yapma Sreleri S 227 175 167 84 142 5 800 % 28,4 21,9 20,9 10,5 17,8 0,6 100,0 Geerli % 28,6 22,0 21,0 10,6 17,9 100,0

1-5 yl aras 6-10 yl aras 11-15 yl aras 16-20 yl aras 21 yl ve st Cevapsz Toplam

Geleneksel sporlar yapma sreleri frekans ve yzde dalmlar Tablo 14de verilmitir. Katlmclarn % 28inin 1-5 yl aras, % 22sinin 6-10 yl aras, % 21inin 11-15 yl aras, % 18inin 16-21 yl aras ve % 18inin ise 21 yln stnde geleneksel sporlara aktif katlm saladklar grlmektedir. Geleneksel sporlar yapma sreleri dikkate alndnda katlmclarn yarsndan fazlasnn 1 ile 15 yl arasnda bu sporlar yaptklar gzlenmitir.

105

Tablo 15. Gruplandrlm Geleneksel Sporlar S 509 260 31 800 % 63,6 32,5 3,9 100,0

Geleneksel greler Atl Sporlar Kzak yarlar Toplam

Geleneksel spor dallar benzer zelliklerine gre kendi iinde; yal gre, karakucak grei, kuak grei, alvar grei, artmal aba grei, kapmal aba greleri geleneksel greler (% 64), atl cirit, atl rahvan yar ise atl sporlar (% 33) olarak snflandrlmtr (Tablo 15). Aratrmada kzak yar yapanlarn saysnn 31 ile snrl kalmas nedeniyle genel deerlendirme yaparken 800 kii ierisinde 31 kiiye ait deerler yanltc sonular douraca varsaymndan hareketle kzak yarlar bundan sonraki gruplanm geleneksel spor Ki-kare analiz tablolarna dahil edilmemitir. Tablo 16. Gruplandrlm Sporlara Gre kamet Yerleri Ky % 10,9 24,2 15,4 le % 18,2 22,7 19,7 ehir % 38,9 34,2 37,3 B. ehir % 32,0 18,8 27,5 Toplam % 66,1 33,9 766

Gel. greler Atl sporlar Toplam

2: 33,507 S.d.: 3 P: 0,000

Geleneksel spor yapanlarn ikamet yerlerine gre dalm gre Tablo 16da verilmitir. Geleneksel greleri yapanlarn % 71inin, atl sporlar yapanlarn ise % 53nn ehir veya byk ehirde ikamet ettii grlmektedir. Geleneksel sporlar yapanlarn ounluu ehir veya byk ehirde ikamet etmektedirler. Geleneksel spor dallar ile ikamet arasndaki iliki istatistiki adan anlaml bulunmutur (p<0,05). Katlmclarn medeni durumlarna gre geleneksel spor dallar dalm Tablo 17de verilmitir. Geleneksel gre yapanlarn % 44 evli iken, atl spor yapanlarda bu orann % 84e ykseldii gzlenmektedir. Atl spor yapanlarn byk bir ounluunun

106

evli olduu dikkat ekmektedir. Geleneksel spor dalar ile medeni durum arasndaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05).

Tablo 17 Gruplandrlm Sporlara Gre Medeni Durum Evli % 43,8 83,5 56,8 Bekar % 55,8 16,5 42,5 Toplam S 66,2 33,8 769

Gel. greler Atl sporlar Toplam

2: 108,783 S.d.: 2 P: 0,000

6. 3. Geleneksel Sporlara Balama likisi Aratrma grubunun geleneksel sporlara balamalarna etki eden faktrler ve etki dzeyleri ile bunlarn baz deikenlerle ilikisi ele alnmtr. Katlmclarn geleneksel sporlara balamalarna etki eden faktrlerin frekans ve yzdeleri Tablo 18de verilmitir. Geleneksel sporlara balamada aile ve bykler (ok etkili % 65) birinci, yrede ilgi duyulan ve sevilen sporlar olmas (ok etkili % 59) ikinci, evre ve arkada faktrnn ise (ok etkili % 58) nc srada olduu grlmektedir. Ayrca baarl sporcularn rnek alnmas (% 52) ile itibar ve onur kazanma istei (% 51) katlmclarn yardan fazlasnn bu sporlara balamasnda ok etkili olduu grlmektedir. Bunlara karlk katlmclarn % 65i geleneksel sporlara balamada medyann etkili olmadn belirtmitir.

Tablo 18. Geleneksel Sporlara Balama Faktrleri ok etkili S % 508 65,2 448 57,7 401 52,3 471 58,9 128 16,0 406 50,8 Biraz etkili S % 150 19,3 239 30,8 238 31,0 196 24,5 120 15,0 200 25,0 Etkisi yok S % 121 15,5 90 11,6 128 16,7 105 13,1 520 65,0 148 18,5 Toplam S 779 777 767 772 768 754

Aile ve bykler evre ve arkadalar Baarl sporcular Yrede sevilen spor olmas Basn ve medya organlar tibar ve baar kazanma istei

107

Tablo 19. Spora Balama Faktrleri le Eitim Dzeyi likisi ok etkili Biraz etkili % % Aile ve bykler lkokul 72,5 14,6 Ortaokul 65,9 18,7 Lise 62,8 21,3 Lisans ve st 57,8 23,0 Toplam 64,7 19,6 evre ve arkadalar lkokul 67,0 22,7 Ortaokul 55,6 32,3 Lise 56,1 34,0 Lisans ve st 46,6 36,1 Toplam 56,9 31,4 Baarl sporcular rnek alma lkokul 60,2 24,4 Ortaokul 50,4 37,2 Lise 50,5 32,6 Lisans ve st 45,0 31,8 Toplam 51,8 31,3 Yrede ilgi duyulan sporlar olmas lkokul 69,5 21,5 Ortaokul 56,1 30,1 Lise 60,3 24,7 Lisans ve st 53,5 29,5 Toplam 60,6 25,6 Basn ve medya organlar lkokul 20,9 13,0 Ortaokul 11,9 16,1 Lise 15,7 16,6 Lisans ve st 11,5 16,8 Toplam 15,6 15,7 tibar ve baar kazanma istei lkokul 59,8 22,5 Ortaokul 56,2 27,3 Lise 53,0 24,9 Lisans ve st 43,8 34,4 Toplam 53,5 26,4 Etkisi yok % 12,9 15,4 15,9 19,3 15,7 10,2 12,1 10,0 17,3 11,7 15,3 12,4 16,9 23,3 16,9 9,0 13,8 15,0 17,1 13,8 66,1 72,0 67,7 71,8 68,7 17,8 16,5 22,0 21,9 20,1 Toplam % 23,5 16,3 42,3 17,9 756 23,3 16,4 42,6 17,6 754 23,6 16,2 42,8 17,3 745 23,6 16,4 42,7 17,2 749 23,8 15,8 42,8 17,6 745 23,1 16,6 42,8 17,5 731

2: 8,382 Sd: 6 P: 0,211

2: 16,300 Sd: 6 P: 0,012

2: 12,695 Sd: 6 P: 0,048

2: 11,039 Sd: 6 P: 0,087

2: 7,400 Sd: 6 P: 0,285

2: 10,071 Sd: 6 P: 0;122

Katlmclarn yaptklar geleneksel sporlara balamalarna etki eden faktrlerin etki dzeyleri ile eitim seviyesi arasndaki ilikinin Ki-kare analizi Tablo 19da verilmitir. Eitim dzeyleri balamnda; evre ve arkadalar, baarl sporcular

108

rnek alma faktrlerine ait etkilerin eitim dzeyinden p>0,05 anlamllk dzeyinde bamsz olmad, aralarnda anlaml iliki olduu gzlenmitir. ki faktrden etkilenme dzeyleri incelendiinde ilkokul mezunlarnn dierlerine oranla daha ok etkilendii grlmektedir (% 67, % 60). Bu spora balama faktrleri arasnda, aile ve bykler, tibar ve baar kazanma istei, basn ve medya organlar, yrede ilgi duyulan sporlar olmasnn eitim dzeyinden bamsz gelitii, aralarndaki ilikinin ise istatistiki adan anlaml olmad gzlenmitir (p<0,05). Byk ounluunun geleneksel spora balamasnda basn ve medyann etkisinin, olmad ve ortaokul (% 72), lisans ve st (% 72) eitim dzeylerinde bu orann yksek olduu grlmektedir (Tablo 19). Geleneksel sporlara balamaya etki eden faktrler gruplandrlm spor dallar asndan deerlendirildiinde (Tablo 20), gruplanm geleneksel sporlar ile bu sporlara balamaya etki eden aile ve bykler faktr dnda kalanlarn tamam arasndaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel spora balamada; aile ve bykler geleneksel gre (% 65) yapanlarn ve atl spor (% 70) yapanlarn yarsndan fazlasnn spora balamasnda ok etkili birbirine yakn oranlarda ise biraz etkili ve etkisi yok eklinde yansmtr. Geleneksel spora balamada aile ve bykler faktrnn geleneksel spor dalndan bamsz olduu anlalmtr. evre ve arkada faktr atl spor yapanlarn yarsndan fazlasnn balamasnda (% 66) ok etkili olurken, geleneksel gre yapanlarda bu orann % 54e geriledii grlmektedir. Bu faktr geleneksel gre yapanlarn % 33 atl spor yapanlarn ise % 26s tarafndan biraz etkili olarak belirtilmitir. Spora balamada baarl sporcularn rnek alnmas geleneksel greleri yapanlarn yarsndan fazlas iin ok etkili iken, bu oran atl spor yapanlarda % 45e gerilemitir. Aradaki fark az olsa da grelerde baarl sporcularn rnek alnmasn ok etkili grenler daha fazladr. tibar kazanma ve baar istei geleneksel gre yapanlarn % 58inin bu spora balamasnda ok etkili olurken, bu orann atl spor yapanlarda % 10 geriledii gzlenmitir. Bu iki faktrn geleneksel grelerde az bir farkla da olsa daha etkili olmas geleneksel grelerde baarl olan ve efsaneleen pehlivanlarn varlna arm yaptrmaktadr. Bu sporlarn yrede ilgi duyulan ve sevilen sporlar arasnda olmasnn spora balamaya etkisi katlmclarn

109

yarsndan fazlas iin ok etkili bulunmutur. Fakat bu faktrn geleneksel spora balamaya etkisi yoktur diyenler arasnda spor dallar asndan azda olsa (% 9) bir fark grnmektedir. Medya organlarnn spora balamada etkisi yoktur diyenler katlmclarn % 68ini oluturmaktadr. Medya organlar atl spor yapanlarn % 21inin spora balamasnda ok etkili olurken geleneksel grelerde bu orann % 14e geriledii grlmektedir.

Tablo 20. Spora Balama Faktrleri le Gruplanm Geleneksel Sporlar likisi ok etkili % Biraz etkili % 18,8 16,4 18,0 32,6 25,7 30,3 27,7 36,3 30,6 24,7 27,0 25,5 17,5 10,7 15,2 25,5 27,9 26,3 Etkisi yok % 16,2 13,2 15,2 13,2 8,3 11,5 14,8 18,5 16,0 17,4 7,9 14,2 68,2 68,4 68,3 16,3 23,8 18,8 Toplam % 66,6 33,4 749 66,1 33,9 747 66,3 33,7 736 66,0 34,0 741 65,7 34,3 738 66,3 33,7 723 2: 2,302 Sd: 2 P: 0,316 2: 10,033 Sd: 2 P: 0,007 2: 10,230 Sd: 2 P: 0,006 2: 12,230 Sd: 2 P: 0,002 2:9,691 Sd: 2 P: 0,008 2: 8,048 Sd: 4 P: 0,018

Aile ve bykler Geleneksel greler 64,9 Atl sporlar 70,4 Toplam 66,8 evre ve arkadalar Geleneksel greler 54,3 Atl sporlar 66,0 Toplam 58,2 Baarl sporcular Geleneksel greler 57,6 Atl sporlar 45,2 Toplam 53,4 Yrede ilgi duyulan sporlar olmas Geleneksel greler 57,9 Atl sporlar 65,1 Toplam 60,3 Basn ve medya organlar Geleneksel greler 14,2 Atl sporlar 20,9 Toplam 16,5 tibar ve baar kazanma istei Geleneksel greler 58,2 Atl sporlar 48,4 Toplam 54,9

110

Tablo 21. Spora Balama Faktrleri le kamet Yeri likisi ok etkili Biraz etkili Etkisi yok Toplam % % % % Aile ve byklerin etki dzeyleri Ky 66,4 18,1 15,5 14,9 2: 6,134 le 65,5 20,6 13,9 21,3 Sd:6 ehir 62,7 22,5 14,8 36,6 P: 0,408 Bykehir 68,2 14,2 17,5 27,2 evre ve arkadalarn etki dzeyleri Ky 57,8 31,0 11,2 15,0 2: 4,114 le 57,3 33,5 9,1 21,2 Sd: 6 ehir 57,4 31,9 10,6 36,4 P: 0,661 Bykehir 58,0 27,4 14,6 27,4 Baarl sporcular rnek alma etki dzeyi Ky 53,4 33,6 12,9 15,2 2: 9,084 le 52,5 34,0 13,6 21,2 Sd: 6 ehir 56,3 26,7 17,0 36,3 P: 0, 169 Bykehir 46,4 32,5 21,1 27,4 Yrede ilgi duyulan sporlar olmasnn etki dzeyi Ky 60,0 29,6 10,4 15,0 2: 14,148 le 66,9 20,2 12,9 21,2 Sd: 6 ehir 64,5 24,8 10,6 36,7 P: 0,028 Bykehir 53,1 27,8 19,1 27,2 Basn ve medya organlarnn etki dzeyi Ky 15,9 20,4 63,7 14,8 2: 21,223 le 13,4 15,2 71,3 21,4 Sd: 6 ehir 24,0 12,0 64,0 35,9 P: 0,002 Bykehir 10,3 17,4 72,3 27,8 tibar ve baar kazanma isteinin etki dzeyi Ky 60,4 22,5 17,1 14,8 2: 4,904 le 54,0 26,7 19,3 21,4 Sd: 6 ehir 55,3 24,4 20,3 35,4 P: 0,556 Bykehir 48,8 30,5 20,7 28,4

Spora balamaya etki eden faktrler ikamet edilen yer ile ilikilendirildiinde (Tablo 21), bu sporlarn yrede ilgi duyulan ve sevilen sporlar arasnda olmas byk ehirde yaayanlarn % 53, iledekilerin ise % 67si tarafndan balamaya ok etkili neden olarak grlmektedir. kamet edilen yer ile bu sporlarn yrede sevilen sporlar arasnda oluu arasnda anlaml bir iliki vardr (p>0,05). Byk ehirlerde ikamet

111

edenler iin geleneksel sporlara ynelmede bu sporlarn sevilen ve ilgi duyulan sporlar arasnda olmasnn kyde oturanlara oranla daha az etkisinin olduu gzlenmektedir. Kyde ve ilede yaayanlarn spora balamasnda basn ve medyann % 64 orannda etkisi olurken, byk ehirde ikamet edenlerde bu orann % 72ye ykseldii gzlenmi ve aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Kyde ikamet edenler iin itibar ve onur kazanma istei bu sporlara balamada % 60 orannda etkiliyken, byk ehirde ikamet edenlerde bunun % 49a geriledii gzlenmitir. Byk ehirde yaayanlarn bu spora balamalarnda itibar ve onur kazanma istei kydekilere oranla daha az bulunmutur (p<0,05). Geleneksel spora balamaya etki eden dier faktrler katlmclarn yarsndan fazlasnn spora balamasnda ok etkili olurken, bunun ikamete gre deimedii gzlenmektedir. Aradaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). rnek bireylerin yaptklar geleneksel sporlara balamalarna etki eden faktrlerin etki dzeyleri ya gruplar ekseninde deerlendirildiinde (Tablo 22), aile ve byklerin, evre ve arkadalarn, baarl sporcular rnek almann, itibar ve baar kazanma isteinin etki dzeyleri ile ya gruplar arasndaki ilikinin p>0,05 anlamllk dzeyine gre birbirlerinden bamsz olduklar gzlenmektedir. Geleneksel spora balamaya etki eden faktrlerin btn ya gruplar arasnda ounlukla ok etkili olduu birbirine benzer oranlarda gzlenmitir. Buna karlk basn ve medya organlarnn etki dzeyleri dikkate alndnda yukarda ki faktrlerin aksine katlmclarn btn ya gruplarnda yardan fazlasnn geleneksel spora balamasn da etkili olmad grlmektedir. Yaplan geleneksel sporun yrede ilgi duyulan sporlar arasnda olmasnn bu spora balamada ya gruplarndan (31-40 ya aras % 70 orannda ok etkili, 51 ya ve stnde ise % 5 orannda etkisiz) bamsz olmad ve aralarnda Ki-kare analizine gre (p<0,05) anlaml bir iliki olduu saptanmtr (Tablo 22).

112

Tablo 22. Spora Balama Faktrleri le Ya Gruplar likisi ok etkili % Biraz etkili % Etkisi yok % 14,0 11,4 18,9 20,8 12,7 15,3 14,7 9,5 10,0 12,6 10,3 11,4 13,0 16,3 16,5 18,3 23,7 16,6 22,3 10,7 9,8 14,8 5,1 13,3 66,5 66,7 72,3 66,4 66,2 67,9 15,0 18,1 23,1 27,6 17,1 19,8 Toplam % 24,3 27,4 24,2 13,8 10,3 501 24,1 27,6 23,6 14,5 10,2 764 24,5 26,8 24,1 14,5 10,1 754 24,2 27,1 24,1 14,2 10,4 760 24,1 27,1 24,4 14,2 10,2

Aile ve bykler 20 ya ve alt 65,6 20,4 21-30 ya aras 66,7 21,9 31-40 ya aras 64,3 16,8 41-50 ya aras 61,3 17,9 51 ya ve st 69,6 17,7 Toplam 65,4 19,3 evre ve arkadalar 20 ya ve alt 48,9 36,4 21-30 ya aras 61,1 29,4 31-40 ya aras 65,0 25,0 41-50 ya aras 52,3 35,1 51 ya ve st 59,0 30,8 Toplam 57,6 31,0 Baarl sporcular rnek alma 20 ya ve alt 56,8 30,3 21-30 ya aras 50,5 33,2 31-40 ya aras 49,5 34,1 41-50 ya aras 52,3 29,4 51 ya ve st 53,9 22,4 Toplam 52,4 31,0 Yrede ilgi duyulan sporlar olmas 20 ya ve alt 50,0 27,7 21-30 ya aras 59,2 30,1 31-40 ya aras 69,9 20,2 41-50 ya aras 64,8 20,4 51 ya ve st 68,4 26,6 Toplam 61,3 25,4 Basn ve medya organlar 20 ya ve alt 17,6 15,9 21-30 ya aras 19,1 14,2 31-40 ya aras 16,8 10,9 41-50 ya aras 12,1 21,5 51 ya ve st 13,0 20,8 Toplam 16,6 15,5 tibar ve baar kazanma istei 20 ya ve alt 60,0 25,0 21-30 ya aras 52,3 29,6 31-40 ya aras 49,5 27,5 41-50 ya aras 51,4 21,0 51 ya ve st 53,9 28,9 Toplam 53,5 26,7

2: 8,540 Sd: 8 P: 0,383

2: 12,734 Sd: 8 P: 0,121

2: 7,935 Sd: 8 P: 0,440

2: 30,407 Sd: 8 P: 0,000

2: 10,109 S.d.: 8 P: 0,257

24,3 26,8 24,5 14,2 10,2 742

2: 11,343 Sd: 8 P: 0,183

113

6. 4. Geleneksel Spor Organizasyonuna Katlma likisi Katlmclarn geleneksel spor organizasyon tercihlerini etkileyen faktrlerin etki dzeylerini renmek amacyla organizasyona katlmaya etki eden faktrler ile baz deikenler arasnda iliki aranmtr.

Tablo 23. Geleneksel Spor Organizasyonuna Katlma Faktrleri ok etkili S % Medyann ilgi gstermesi Seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas Maddi kazan ve hediyelerin ok olmas Bu sporlara ilgi ve sevginin artmas Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi 223 366 244 465 412 29,0 46,9 31,6 59,4 53,2 Biraz etkili S % 205 301 263 254 208 26,6 38,5 34,1 32,4 26,9 Etkisi yok S % 342 114 264 64 154 44,4 14,6 34,2 8,2 19,9 Toplam S 770 781 771 783 774

Geleneksel spor organizasyonunu tercih etmeyi etkileyen faktrler ve bunlarn etki dzeylerinin frekanslar Tablo 23de verilmitir. Geleneksel spor organizasyonuna medyann ilgi gstermesi katlmclarn yaklak yarsna yaknn (% 44) etkilememektedir. Fakat seyirci ve sporcu saysnn ok olmas katlmclarn % 47sinin katlmasn nemli lde etkilemektedir. Yaplan sporlara ilgi ve sevginin artmas katlmclarn nemli bir ksm (% 92) tarafndan ok etkili bulunurken, maddi kazan ve hediyelerin ok olmas ise aratrma grubunun % 32si tarafndan ok etkili kabul edilmitir. Katlmclarn yardan biraz fazlas (% 53) yaplan sporun ve organizasyonun uluslararas olmasn kendi katlmlarnda ok etkili olarak grmektedirler. Uluslararas bir geleneksel spor organizasyonu olmasnn kendi katlmlarn etkilemeyeceini belirtenler ise % 20dir.

114

Tablo 24 Organizasyona Katlma Faktrleri le Eitim likisi ok etkili Biraz etkili Etkisi yok % % % Basn ve medyann ilgi gstermesi lkokul 23,2 28,8 48,0 Ortaokul 31,7 25,2 43,1 Lise 30,9 24,6 44,5 Lisans ve st 28,5 23,8 47,7 Toplam 45,6 25,6 28,8 Seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas lkokul 49,2 38,0 12,8 Ortaokul 44,4 41,3 14,3 Lise 49,1 36,6 14,3 Lisans ve st 43,5 35,9 20,6 Toplam 47,4 37,6 15,0 Maddi kazan ve hediyelerin ok olmas lkokul 25,7 32,6 41,7 Ortaokul 32,5 35,0 32,5 Lise 31,9 34,1 34,1 Lisans ve st 39,1 30,8 30,1 Toplam 31,8 33,3 34,9 Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas lkokul 55,9 36,2 7,9 Ortaokul 60,3 31,7 7,9 Lise 60,7 30,7 8,6 Lisans ve st 61,8 29,0 9,2 Toplam 59,7 31,8 8,4 Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi lkokul 51,7 29,8 18,5 Ortaokul 50,0 25,0 25,0 Lise 57,9 25,8 16,4 Lisans ve st 48,9 22,1 29,0 Toplam 53,5 26,0 20,5 Toplam % 23,7 16,5 42,4 17,4 747 23,6 16,6 42,5 17,3 758 23,4 16,4 42,4 17,8 748 23,3 16,6 42,9 17,2 760 23,7 16,5 42,3 17,4 751 2: 4,422 S.d.: 6 P: 0,620

2: 5,041 S.d.: 6 P: 0,539

2: 8,192 S.d.: 6 P: 0,220

2: 2,279 S.d.: 6 P: 0,892

2: 12,384 S.d.: 6 P: 0,048

Eitim seviyelerine gre geleneksel spor organizasyonunu tercih faktrlerinin Ki-kare analizi Tablo 24te verilmitir. Geleneksel spor organizasyonuna basn ve medyann ilgi gstermesi eitim dzeyleri ekseninde katlmclarn yarya yaknnn bu organizasyonu tercih etmesinde etkili deildir (ilkokul, lisans ve st % 48, lise % 45, ortaokul % 43). Seyirci ve sporcu saysnn ok olmas katlmclarn yarya yaknnn bu organizasyona katlmasnda ok etkili olarak belirtilirken, ilkokul, lise (% 49), ile ortaokul, lisans ve st (% 43) eitim dzeyleri arasnda oranlarn deitii

115

grlmektedir. Geleneksel spor organizasyonunu tercih ederken, maddi kazan ve hediyelerin ok olmas tm eitim dzeylerinde, katlmclarn yaklak te biri iin biraz etkili olarak belirtilmitir. lkokul mezunu olanlarn % 42si etkisi yok derken, lisans ve st eitim alanlarn % 40 iin ok etkilidir.Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas organizasyona katlmada lisans ve st eitim dzeyindekilerin % 62si iin ok etkili, ilkokul ve ortaokul mezunu olanlarn % 8i iin ise etkili deildir. Yukarda belirtilen faktrlerin geleneksel spor organizasyonuna katlma etkisi ile eitim dzeyi arasndaki iliki istatistiki adan anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi geleneksel spor organizasyonuna katlmada lise mezunlarnn % 58i, lisans ve st eitim dzeyinde olanlarn ise % 42si tarafndan ok etkili olarak belirtilmitir. Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi faktrnn geleneksel spora katlmaya etkisinin eitim dzeyinden bamsz olmad gzlenmektedir (Tablo 24).

Tablo 25. Organizasyona Katlma Faktrleri le Gruplanm Geleneksel Spor likisi ok etkili Biraz etkili Etkisi yok % % % Basn ve medyann ilgisi Gel. greler 28,3 24,4 47,2 Atl sporlar 26,9 30,4 42,7 Toplam 27,8 26,5 45,7 Seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas Gel. greler 50,6 32,7 16,7 Atl sporlar 42,7 46,7 10,6 Toplam 47,9 37,4 14,6 Maddi kazan ve hediyelerin ok olmas Gel. greler 38,8 32,2 29,0 Atl sporlar 17,5 38,2 44,2 Toplam 31,6 34,3 34,1 Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas Gel. greler 63,7 28,6 7,7 Atl sporlar 52,3 38,7 9,0 Toplam 59,8 32,0 8,1 Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi Gel. greler 53,5 27,6 19,0 Atl sporlar 49,0 27,7 23,3 Toplam 52,0 27,5 20,5 Toplam % 65,8 34,2 740 66,0 34,0 751 66,1 33,9 741 66,0 34,0 752 65,9 34,1 743 2: 3,141 S.d.: 2 P: 0,208 2: 15,342 S.d.: 2 P: 0,000 2: 36,765 S.d.: 2 P: 0,000 2: 9,324 S.d.: 2 P: 0,009 2:2,176 S.d.: 2 P: 0,337

116

Geleneksel spor dallarna gre organizasyona katlmaya etki eden faktrlerin dalm Tablo 25te verilmitir. Geleneksel spor organizasyonuna Basn ve medyann ilgi gstermesi katlmclarn yaklak yarsnn bu organizasyona katlmasnda etkili olmad gzlenmitir. Geleneksel gre ve atl spor yapanlarn organizasyon tercihlerini belirlemede medyann organizasyona ilgi gstermesinin ok etkili olduunu belirtenler ise yaklak katlmc saysnn te birine yakndr. Bu faktrn organizasyona katlmaya etkisinin spor dalndan bamsz olduu belirlenmitir (p>0,05). Geleneksel spor organizasyonunu tercih ederken, seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas geleneksel gre yapanlarn % 51i, tarafndan ok etkili bulunurken, atl sporlar yapanlarn % 46s tarafndan biraz etkili olmaktadr. atl spor yapanlar arasnda faktrn etki dzeylerini ok etkili (% 43) ve biraz etkili (% 47) bulma oranlar birbirine yakn iken geleneksel grelerde bu oranlarn arasndaki fark oalmtr. Geleneksel spor organizasyonuna katlmada bu faktrn etkisinin spor dalndan bamsz olmad iin aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel spor organizasyonunu tercih etmede maddi kazan ve hediyelerin ok olmas geleneksel gre yapanlarn % 39u iin ok etkili olurken, bu orann atl spor yapanlarda % 18e geriledii, gre yapanlarda etkisi yok diyenler % 29 iken, atl spor yapanlarda % 44dr. Maddi kazan ve hediyelerin ok olmas atl sporculara gre greilerin organizasyon tercihlerinde daha fazla etkilidir. Bu faktrn organizasyon tercihlerinde spor dallar arasndaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas geleneksel greilerin % 64nn atl spor yapanlarn ise % 52sinin organizasyon tercihlerini belirlemede ok etkilidir. Bu faktrn katlmda biraz etkili olduunu belirten greiler ile atl sporcular arasnda % 10luk bir fark vardr.Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi atl spor ve geleneksel gre yapanlarn yaklak yarsnn organizasyon tercihlerinde ok etkilidir. Geleneksel sporlarn uluslararas sporlara dnmesinin organizasyona katlmada etkisinin spor dalndan bamsz olduu gzlenmi aradaki iliki de anlaml kabul edilmemitir (Tablo 25).

117

Tablo 26. Organizasyonuna Katlma Faktrleri le Ya Gruplar likisi ok etkili Biraz etkili Etkisi yok % % % Basn ve medyann ilgi gstermesi 20 ya ve alt 24,5 29,9 45,7 21-30 ya aras 28,4 31,9 39,7 31-40 ya aras 29,5 25,1 45,4 41-50 ya aras 31,5 21,3 47,2 51 ya ve st 30,8 19,2 50,0 Toplam 28,4 26,9 44,6 Seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas 46,0 37,4 16,6 20 ya ve alt 44,0 43,0 13,0 21-30 ya aras 42,6 39,9 17,5 31-40 ya aras 54,1 32,4 13,5 41-50 ya aras 55,7 36,7 7,6 51 ya ve st 46,8 38,7 14,5 Toplam Maddi kazan ve hediyelerin ok olmas 35,7 38,9 25,4 20 ya ve alt 36,8 35,3 27,9 21-30 ya aras 28,0 27,5 44,5 31-40 ya aras 24,1 32,4 43,5 41-50 ya aras 25,6 35,9 38,5 51 ya ve st 31,4 33,9 34,6 Toplam Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas 63,8 29,3 6,9 20 ya ve alt 60,2 31,6 8,3 21-30 ya aras 58,4 34,6 7,0 31-40 ya aras 56,0 32,1 11,9 41-50 ya aras 54,3 38,3 7,4 51 ya ve st 59,4 32,5 8,7 Toplam Bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi 48,9 35,5 15,6 20 ya ve alt 54,9 25,0 20,1 21-30 ya aras 59,8 23,4 16,8 31-40 ya aras 50,5 18,7 30,8 41-50 ya aras 49,4 30,4 20,3 51 ya ve st 53,4 26,8 19,7 Toplam Toplam % 24,3 26,9 24,2 14,3 10,3 757 24,4 27,0 23,9 14,5 10,3 767 24,4 26,9 24,0 14,3 10,3 757 24,4 26,8 24,1 14,2 10,5 769 24,5 26,8 24,2 14,1 10,4 760

2: 9,087 S.d.: 8 P: 0,335

2: 10,652 S.d.: 8 P: 0,222

2: 25,246 S.d.: 8 P: 0,001

2: 5,618 S.d.: 8 P: 0,690

2: 20,982 S.d.: 8 P: 0,007

Geleneksel spor dallarna ynelik herhangi bir organizasyonu tercih etmeyi etkileyen faktrler ile ya gruplar ilikisi Tablo 26da verilmitir. Basn ve medyann

118

ilgi gstermesi katlmclarn yaklak yarsnn (% 40 ile % 50 arasnda) organizasyon tercihinde etkili deildir. Ya gruplar arasnda nemli bir farkllk gzlenmediinden aradaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Seyirci ve sporcu saysnn ok olmasnn katlmclarn ya gruplar arasnda % 83 ile % 87 arasnda deien oranlarda (biraz, ok) etkili olduu gzlenirken, aralarndaki iliki istatistiki adan anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Maddi kazan ve hediyelerin ok olmasnn 20 ya ve altndaki kiilerin % 25i, 31-40 ya arasndaki kiilerin % 45inin geleneksel spor organizasyonunu tercih etmesinde etkili deildir. Bu faktrn organizasyona katlmada ok etkili olduu grn benimseme oran yan ilerlemesi ile birlikte gerilemektedir. organizasyon tercihlerinin yaa gre ekillenmesi istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas bireylerin ounluunun organizasyon tercihinde ok etkili (ya gruplar arasnda % 54 ile % 64 aras deien) olduu ve ya gruplarndan bamsz gelitii gzlendiinden aralarndaki iliki anlaml deildir (p>0,05). Geleneksel sporlarn uluslararas olmas katlmclarn yarya yakn tarafndan organizasyona katlmada ok etkili bulunmu fakat bu iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05)

6. 5. Geleneksel Sporlarla lgili Grler Bu blmde, katlmclarn geleneksel sporlarn gelenekleri, kurallar ve bu sporlara kadnlarn ve yabanc sporcularn katlmna ilikin grlerini renebilmek iin katlmclara kendi yaptklar geleneksel sporlarla ilgili baz gr ve neriler sunulmutur. Bu grlere katlm dzeyleri nce kesinlikle katlyorum ile kesinlikle katlmyorum arasnda katlm dzeyi incelenmi, daha sonra katlyorum ve karym eklinde birletirilerek baz deikenlerle ilikisi incelenmitir.

119

Tablo 27. Geleneksel Sporlar le lgili Grlere Katlm Dzeyi Kesinlikle katlyor S Kadnlarn katlm tevik edilmeli, Yabanc sporcularn katlm tevik edilmeli, Daha elenceli olmas iin kurallar deimeli, Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal, Dn. yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal, Gsteri amal elencelere dntrlmeli, 206 386 % 26,1 49,6 Katlyor S 174 283 % 22,1 36,3 Katlmyor S 127 49 % 16,1 6,3 Kesinlikle katlmyor S 282 61 % 35,7 7,8 Toplam S 789 779

265

34,3

240

31,0

163

21,1

105

13,6

773

478

61,6

163

21,0

72

9,3

63

8,1

776

597

76,1

134

17,1

32

4,1

21

2,7

784

274

35,3

206

26,5

147

18,9

150

19,3

777

Aratrma gurubunun geleneksel sporlara ait grlere katlm dzeyleri, frekans ve yzde dalm Tablo 27de verilmitir. Buna gre kadnlarn geleneksel sporlara aktif katlmnn salanmas konusundaki gre katlmclarn % 52si (kesinlikle katlmyor % 36, katlmyor % 16) kar kmaktadr. Yabanc sporcularn katlmnn salanmasna byk ounluun (% 86) katld, kurallarn daha elenceli ekilde deitirilmesi gr ise pek ok (% 65) katlmc tarafndan paylalmtr. Bu sporlarn dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal diyenler katlmclarn % 83 tarafndan paylalmakla beraber, bunun geleneklere bal kalnarak yaplmas gereklilii katlmclarn byk ounluu (% 76) tarafndan kesinlik belirtilerek vurgulanmtr. Bu sporlar gsteri amal elencelere dnmeli gr katlmclarn yardan fazlas (% 62) tarafndan paylalrken, kar kanlar (% 38) ise az deildir (Tablo 27).

120

Tablo 28. Spor Dallarna Gre Grlere Katlm Katlyor Katlmyor Toplam S % S % S Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli Yal gre 46 21,1 172 78,9 218 Karakucak gre 46 21,2 171 78,8 217 Kapmal aba 48 50,5 47 49,5 95 Artmal aba 58 65,9 30 34,1 88 Kuak grei 35 49,3 36 50,7 71 alvar grei 26 37,7 43 62,3 69 Atl cirit 145 75,9 46 24,1 191 Atl rahvan 48 55,8 38 44,2 86 Kzak yarlar 28 93,3 2 6,7 30 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli Yal gre 183 83,9 35 16,1 218 Karakucak gre 181 83,8 35 16,2 216 Kapmal aba 80 84,2 15 15,8 95 Artmal aba 78 88,9 10 11,4 88 Kuak grei 57 81,4 13 18,6 70 alvar grei 55 82,1 12 17,9 67 Atl cirit 165 89,2 20 10,8 185 Atl rahvan 76 89,4 9 10,6 85 Kzak yarlar 30 100 30 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal Yal gre 205 94,9 11 5,1 216 Karakucak gre 202 93,5 14 6,5 216 Kapmal aba 91 93,8 6 6,2 97 Artmal aba 87 98,9 1 1,1 88 Kuak grei 59 84,3 11 15,7 70 alvar grei 63 92,6 5 7,4 68 Atl cirit 181 95,3 9 4,7 190 Atl rahvan 83 96,5 3 3,5 86 Kzak yarlar 24 82,8 5 17,2 29 Gsteri amal elencelere dntrlmeli Yal gre 92 42,8 123 57,2 215 Karakucak gre 100 48,3 107 51,7 207 Kapmal aba 57 60,6 37 39,4 94 Artmal aba 59 70,2 25 29,8 84 Kuak grei 29 40,8 42 59,2 71 alvar grei 38 57,6 28 42,4 66 Atl cirit 168 88,4 22 11,6 190 Atl rahvan 55 63,2 32 36,8 87 Kzak yarlar 28 93,3 2 6,7 30

121

Geleneksel spor dalna gre baz grlere katlm Tablo 28de verilmitir. Kadnlarn geleneksel grelere katlmasna yal gre ve karakucak grei yapanlar kar karken (% 78 ve zeri), atl cirit yapanlarn byk ounluu (% 76), atl rahvanclarn yarsndan fazlas (% 56), kzak yar yapanlarn ise tamamna yaknnn (% 93) kadnlarn bu sporlara aktif katlmasn istedikleri gzlenmitir. Yabanc sporcularn bu sporlara katlmas tevik edilmeli nermesine geleneksel spor kamuoyunun ok byk ounluunun (% 80 ile % 100) katldklar gzlenmektedir. Geleneksel sporlarn dnyaya yaylmas katlmclarn ok byk kesimi (% 83 ile % 99) tarafndan ancak geleneklere bal kalnma artna balanmtr. Geleneksel spor kamuoyu iin geleneklerin neminin vurgulanmas asndan nemlidir. Geleneksel sporlarn msabaka ortam dnda gsteri amal elencelere dntrlmesine geleneksel greilerin bir ksm (yal % 57, karakucak % 52, kuak % 59) kar karken, aba greileri (artmal % 70, kapmal % 61) tarafndan kabul grmtr. Atl sporcular (ciritiler % 84, rahvanclar % 63) ve kzak yarlarn yapanlar (% 93) bu sporlar gsteri ortamnda yaplmasn desteklemilerdir (Tablo 28). Geleneksel sporlardaki konumlarna gre, geleneksel sporlara ait baz grlere katlm dzeyleri frekans ve yzde dalmlar Tablo 29da verilmitir. Aratrma gurubunun geleneksel sporlardaki konumlar, sporcu, hakem, antrenr, idareci olarak snflandrlmtr. Katlmclar birden fazla konumda bulunabildiklerinden sadece yzde frekanslarna gre aklama yaplmtr. Kadnlarn geleneksel sporlara katlmasna, sporcu (% 53), hakem (% 59) ve antrenrlerin (% 58) yarsndan fazlasnn kar kt gzlenirken, idarecilerin % 62sinin katld gzlenmitir. Geleneksel sporlara yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli nermesine, sporcu (% 87), hakem (% 84), antrenr (% 88), idareci (% 85) olanlarn byk ounluu katlmaktadr. Geleneksel sporlarn daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli nermesine, sporcu (% 65), hakem (% 62), idareci (% 63) olanlar katlrken, antrenrlerin % 51i kar kmaktadr. Bu sporlarn dnyaya yaylmas iin gerekenin yaplmas grn katlmclarn byk ounluu (% 71 ile % 84 arasnda deiken) onaylarken, geleneklere bal kalnmas gerekliliini de daha byk ounluun (% 93 ile % 97 arasnda deien) vurgulad grlmektedir. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dntrlmesine sporculuk (% 62) ve idarecilik (% 70)

122

yapanlar katlrken, hakemlik (% 46) ve antrenrlk (% 46) yapanlarn ise yarya yaknnn kar kt gzlenmektedir (Tablo 29).

Tablo 29. Geleneksel Spordaki Konumlarna Gre Grlere Katlm Katlyor Katlmyor Toplam % % % S Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli Sporcu 46,9 53,1 60,7 616 Hakem 41,1 58,9 17,7 180 Antrenr 42,0 58,0 8,3 100 dareci 61,9 38,1 13,2 134 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli Sporcu 87,2 12,8 60,4 615 Hakem 83,9 16,1 17,1 174 Antrenr 87,8 12,2 9,7 98 dareci 85,4 14,6 12,8 130 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli Sporcu 64,6 35,4 60,3 605 Hakem 62,2 37,8 17,1 172 Antrenr 49,0 51.0 9,6 96 dareci 69,2 30,8 13,0 130 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal Sporcu 84,3 15,7 60,0 607 Hakem 76,4 23,6 17,2 174 Antrenr 79,6 20,4 9,7 98 dareci 71,2 28,8 13,1 132 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal Sporcu 93,0 7,0 60,2 615 Hakem 94,9 5,1 17,3 177 Antrenr 94,9 5,1 9,7 99 dareci 96,9 3,1 12,8 131 Gsteri amal elencelere dntrlmeli Sporcu 61,6 38,4 60,1 609 Hakem 54,0 46,0 17,4 176 Antrenr 54,2 45,8 9,5 96 dareci 69,7 30,3 13,0 132

123

Tablo 30. Grlere Katlm le Eitim Dzeyi likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli lkokul 53,1 46,9 23,3 Ortaokul 48,0 52,0 16,6 2: 5,644 Lise 46,5 53,5 42,4 S.d.: 3 P: 0,130 Lisans ve s. 39,7 60,3 17,7 Toplam 47,1 52,9 100,0 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli lkokul 84,3 15,7 23,5 Ortaokul 90,4 9,6 16,5 2: 2,847 Lise 84,6 15,4 42,2 S.d.: 3 P: 0,416 Lisans ve s. 85,8 14,2 17,7 Toplam 85,7 14,3 100,0 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli lkokul 64,2 35,8 23,5 Ortaokul 62,6 37,4 16,4 2: 0,425 Lise 65,6 34,4 42,3 S.d.: 3 P: 0,935 Lisans ve s. 65,7 34,3 17,9 Toplam 64,8 35,2 100,0 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal lkokul 84,2 15,8 23,5 Ortaokul 84,6 15,4 16,3 2: 0,953 Lise 81,4 18,6 42,0 S.d.: 3 P: 0,813 Lisans ve s. 82,5 17,5 18,2 Toplam 82,8 17,2 100,0 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal lkokul 84,2 15,8 23,4 Ortaokul 84,6 15,4 16,6 2: 7,258 Lise 81,4 18,6 42,0 S.d.: 3 P: 0,064 Lisans ve s. 82,5 17,5 18,0 Toplam 93,2 6,8 100,0 Gsteri amal elencelere dntrlmeli lkokul 72,9 27,1 23,5 Ortaokul 59,5 40,5 16,0 2: 14,004 Lise 56,9 43,1 42,4 S.d.: 3 P: 0,003 Lisans ve s. 56,6 43,4 18,0 Toplam 61,0 39,0 100,0

Tablo 30da geleneksel sporlara ait baz grlere katlm ile eitim dzeyi karlatrlmtr. Kadnlarn geleneksel sporlara katlmas tevik edilmeli grne ilkokul mezunu olanlarn % 53 katlrken, bu orann lisan ve st dzeyde eitim

124

alanlarda % 40a geriledii grlmekle birlikte bu gre katlm ile eitim dzeyi arasndaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Yabanc sporcularn geleneksel sporlara katlmasnn tevik edilmesi ve dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal grlerine tm eitim dzeyleri ekseninde ok byk oranda katlm saland grlmektedir. Bu grlere tm eitim dzeyleri arasnda benzer oranlarda katlm olduu iin aradaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Yine geleneksel sporlarn dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal grne tm eitim dzeylerin de katlmclarn byk ounluunun (% 81 ile % 85 arasnda deien oranlarda) katld ve oranlarn benzer olmas nedeniyle eitim dzeyleri arasnda anlaml bir farkn olmad belirlenmitir (p>0,05). Geleneksel sporlarn gsteri amal elencelere dntrlmesini

katlmclarn yarsndan fazlas benimserken, lisans ve st eitim dzeyinde katlm oran % 57 iken, ilkokul dzeyinde katlm orannn % 73e kmas dikkat ekmektedir. Geleneksel sporlarn gsteri amal elencelere dnmesi grene katlm dzeyinin eitim dzeyi arttka azalmas gzlenmitir. Bu sonu istatistiki adan anlaml (p<0,05) bulunmutur (Tablo 30). Geleneksel sporlara ait grlere katlmn ile gruplanm geleneksel spor dallar ilikisi Tablo 31de verilmitir. Kadnlarn geleneksel sporlara katlmasna gre yapanlarn % 66s kar karken, atl spor yapanlarn % 71i, katlmaktadr. Kadnlarn bu sporlara katlmasn isteme durumunun spor dallarndan bamsz olmad anlalmaktadr (p<0,05). Yabanc sporcularn geleneksel sporlara

katlmasnn tevik edilmesi gereklilii ok byk oranda kabul grmtr. Geleneksel spor dallarna gre yabanc sporcularn bu sporlara katlmasn isteme durumu arasndaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Geleneksel sporlarn daha elenceli olmas iin kurallarnn deimesine geleneksel greilerin % 41i kar karken, atl spor yapanlarn byk ounluu (% 75) katlmaktadr. Gruplanm geleneksel sporlar ile kural deiikliine katlma arasndaki iliki anlaml bulunmutur (p<0,05). Bu sporlarn dnyada yaygnlamas iin ne gerekiyorsa yaplmasna ilikin gr geleneksel greilerin (% 83) ve atl spor yapanlarn (% 80) byk ounluu tarafndan kabul edilmi, aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneklere

125

bal kalnmas art ile dnyaya yaylmas gereklilii katlmclarn % 83 ile % 96s arasnda deien oranlarda vurgulanrken, aradaki bu ilikide anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Bu sporlarn gsteri amal elencelere dnmesine geleneksel gre yapanlarn yarya yakn (% 49) kar karken atl spor yapanlarn byk ounluu onaylamaktadr. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dnmesine katlm ile spor dallar arasndaki iliki istatistiki adan (p<0,05). anlamldr (Tablo 31).

Tablo 31 Grlere Katlm le Gruplanm Geleneksel Sporlar likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlmas tevik edilmeli Gel. greler 34,0 66,0 66,3 2: 91,921 Atl sporlar 70,7 29,3 33,7 S.d.: 1 P: 0,000 Toplam 46,4 53,6 759 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli Gel. greler 83,6 16,4 66,8 2: 3,525 Atl sporlar 88,8 11,2 33,2 S.d.: 1 P: 0,060 Toplam 85,3 14,7 749 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli Gel. greler 58,9 41,1 66,5 2: 17,963 Atl sporlar 74,7 25,3 33,5 S.d.: 1 P: 0,000 Toplam 64,2 35,8 743 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal Gel. greler 83,3 16,7 65,9 2: 1,614 Atl sporlar 79,5 20,5 34,1 S.d.: 1 P: 0,204 Toplam 82,0 18,0 745 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal Gel. greler 92,6 7,4 66,2 2: 2,702 Atl sporlar 95,7 4,3 33,8 S.d.: 1 P: 0,100 Toplam 93,6 6,4 755 Gsteri amal elencelere dntrlmeli Gel. greler 50,7 49,3 65,7 2: 57,535 S.d.: 1 Atl sporlar 79,3 20,7 34,3 P: 0,000 Toplam 60,5 39,5 747

126

Tablo 32. Grlere Katlm le Ya Gruplar likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli 20 ya ve alt 43,9 56,1 24,4 21-30 ya aras 49,8 50,2 27,2 2: 2,924 31-40 ya aras 47,8 52,2 23,7 S.d.: 4 41-50 ya aras 52,7 47,3 14,5 P: 0,571 51 ya ve st 44,3 55,7 10,2 Toplam 47,7 52,3 775 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli 20 ya ve alt 83,1 16,9 24,7 21-30 ya aras 89,9 10,1 27,0 2: 7,348 31-40 ya aras 87,9 12,1 23,8 S.d.: 4 41-50 ya aras 84,5 15,5 14,4 P: 0,119 51 ya ve st 79,5 20,5 10,2 Toplam 85,9 14,1 766 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli 20 ya ve alt 63,4 36,6 24,5 21-30 ya aras 68,3 31,7 27,0 2: 3,228 31-40 ya aras 68,0 32,0 23,8 S.d.: 4 41-50 ya aras 63,3 36,7 14,4 P: 0,520 51 ya ve st 59,0 41,0 10,3 Toplam 65,3 34,7 759 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal 20 ya ve alt 89,7 10,3 24,1 21-30 ya aras 85,2 14,8 27,4 2: 13,596 31-40 ya aras 78,8 21,2 24,1 S.d.: 4 41-50 ya aras 76,1 23,9 14,3 P: 0,009 51 ya ve st 77,9 22,1 10,1 Toplam 82,7 17,3 763 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal 20 ya ve alt 86,2 13,8 24,5 21-30 ya aras 95,7 4,3 27,1 2: 20,706 31-40 ya aras 96,8 3,2 24,0 S.d.: 4 41-50 ya aras 93,6 6,4 14,3 P: 0,000 51 ya ve st 94,9 5,1 10,1 Toplam 93,3 6,7 771 Gsteri amal elencelere dntrlmeli 20 ya ve alt 53,5 46,5 24,5 21-30 ya aras 68,8 31,2 26,9 2: 12,047 31-40 ya aras 66,1 33,9 24,0 S.d.: 4 41-50 ya aras 58,2 41,8 14,4 P: 0,017 51 ya ve st 59,0 41,0 10,2 Toplam 61,9 38,1 763

127

Ya gruplar balamnda geleneksel sporlara ilikin grlere katlmn Ki-kare analizi Tablo 32de verilmitir. Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli nermesine katlm oran ya gruplar arasnda benzer dalm gstererek katlmclarn yardan fazlas kar kmaktadr. Kadnlarn geleneksel spora katlmas durumunu katlm dzeyinin ya gruplarndan bamsz olduu anlalmaktadr (p>0,05). Katlmclarn ok byk kesimi benzer oranlarda yabanc sporcularn bu sporlara katlmn tm ya gruplarndaki bireyler desteklemektedir. Bu gre katlm dzeyi ile ya gruplar arasndaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Bu sporlarn dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal nermesine katlm dzeyi yaa bal olarak deimektedir. Ya ilerlemesine bal olarak katlm oran % 90dan % 76ya gerilemektedir. Katlmclar arasnda ya dierlerine oranla gen olanlarn bu nermeye kar kma oranlarnn azalmas da dikkat ekmektedir. Bu nermeye katlm dzeyinin ya gruplarna baml olarak deitii gzlenirken, aradaki iliki istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Ayn ekilde geleneklere bal kalnarak bu sporlarn yaylmas gereklilii ya grubuna bal olarak deimektedir. katlmclarn byk ounluu geleneklere bal kalnmas gerekliliini vurgularken ileri yalarda bu orann ykseldii gzlenmitir. 20 ya ve altndaki bireylerin % 86s, geleneklere bal kalnmasna vurgu yaparken 31-40 ya aras kiilerde bu orann % 97ye kt belirlenmitir. Bu gre katlm dzeyi ya grubuna bal olarak deitiinden aradaki iliki anlaml kabul edilmektedir (p<0,05). 0 Geleneksel sporlarn gsteri amal elencelere dntrlmesi grne katlmclarn yarsndan fazlas katlmaktadr. Katlm oranlar ya gruplarna gre deimektedir. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dntrlmesi grne 20 ya ve altndaki bireylerin % 54 katlrken bu orann bir st ya grubunda (21-30) % 69a ykseldii grlmektedir. Bu sonuta istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05).

128

Tablo 33. Grlere Katlm le Medeni Durum likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli Evli 48,7 51,3 57,0 2: 0,107 Bekar 47,5 52,5 43,0 S.d.: 1 Toplam 48,2 51,8 789 P: 0,744 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli Evli 85,7 14,3 56,6 2: 0,023 Bekar 86,1 13,9 43,4 S.d.: 1 P: 0,880 Toplam 85,9 14,1 779 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli Evli 64,9 35,1 56,8 2: 0,075 Bekar 65,9 34,1 43,2 S.d.: 1 P: 0,784 Toplam 65,3 34,7 773 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal Evli 77,8 22,2 56,8 2: 16,552 Bekar 89,0 11,0 43,2 S.d.: 1 P: 0,000 Toplam 82,6 17,4 776 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal Evli 96,2 3,8 56,9 2: 14,269 Bekar 89,3 10,7 43,1 S.d.: 1 P: 0,000 Toplam 93,2 6,8 784 Gsteri amal elencelere dntrlmeli Evli 64,8 35,2 57,0 2: 3,953 Bekar 57,8 42,2 43,0 S.d.: 1 P: 0,047 Toplam 61,8 38,2 777

Geleneksel sporlara ait grlere katlm ile medeni durum ilikisi Tablo 33te verilmitir. Kadnlarn geleneksel spora katlmna evliler ile bekarlarn yaklak yars katlmaktadr. Kadnlarn bu sporlara aktif katlmas hususunda evli ile bekarlar arasnda benzer oranlar gzlenirken aradaki iliki anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Yabac sporcularn bu sporlara katlmasn evliler ile bakarlarn ok byk ounluunun istedii gzlenirken aralarnda anlaml iliki yoktur. Dnyaya yaylmas iin gerekenin yaplmasna evlilerin % 78i katlrken, bu orann bekarlarda % 89a ykseldii gzlenmekte, aradaki iliki anlaml kabul edilmektedir (p<0,05). Evlilerin tamamna yakn geleneksel sporlar dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal derken, bu orann bekarlarda % 89a geriledii gzlenmektedir. Geleneklere bal kalnmas g-

129

hususu ile medeni durumun birbirinden bamsz olmad anlalmaktadr (p<0,05). Geleneksel sporlarn gsteri amal elencelere dntrlmesine evliklerin % 65i katlrken, bekarlarn % 42si kar kmaktadr. Bu durum istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05).

Tablo 34. Grlere Katlm le kamet Edilen Yer likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli Ky 43,2 56,8 15,0 2: 2,247 le 47,6 52,4 21,1 S.d.: 3 ehir 51,2 48,8 36,8 P: 0,523 Bykehir 47,9 52,1 27,1 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli Ky 81,2 18,8 15,1 2: 2,883 le 87,3 12,7 21,4 S.d.: 3 ehir 87,3 12,7 36,5 P: 0,410 Bykehir 85,7 14,3 27,1 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli Ky 64,3 35,7 14,9 2: 2,715 le 60,2 39,8 21,6 S.d.: 3 ehir 66,4 33,6 36,4 P: 0,438 Bykehir 67,9 32,1 27,1 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal Ky 86,2 13,8 15,0 2: 23,802 le 85,2 14,8 21,0 S.d.: 3 ehir 87,6 12,4 36,5 P: 0,000 Bykehir 71,8 28,2 27,6 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal Ky 94,1 5,9 15,1 2: 0,459 le 94,0 6,0 21,3 S.d.: 3 ehir 92,7 7,3 36,7 P: 0,928 Bykehir 92,9 7,1 26,9 Gsteri amal elencelere dntrlmeli Ky 66,7 33,3 15,1 2: 5,395 le 57,2 42,8 21,4 S.d.: 3 ehir 65,1 34,9 35,9 P: 0,145 Bykehir 57,7 42,3 27,5

130

Katlmclarn ikamet ettikleri yerler dikkate alnarak geleneksel sporlarla ilgili grlere katlma dzeyleri arasndaki iliki analizi Tablo 34de verilmitir. Kyde ikamet edenlerin % 57si kadnlarn bu sporlara katlmasna kar karken ehirde yaayanlarn % 51inin katld gzlenmektedir. Katlmclarn ikamet yerleri dikkate alndnda ok byk ounluunun yabanc sporcularn bu sporlara katlmasn benzer oranlarda istedii gzlenmitir. Bu sporlarn daha elenceli olmas iin kurallarn deitirilmesi grne katlmclarn yardan fazlasnn katld gzlenmitir. Dnyaya yaylrken geleneklere bal kalnarak yaplmas gereklilii katlmclarn tamamna yakn tarafndan ikamet yerlerine gre benzer oranlarda benimsenirken, yardan fazlasnn bu sporlarn gsteri amal elencelere

dnmesine katld gzlenmektedir. kamet yerleri ile yukarda belirtilen geleneksel spora ilikin grlerin birbirinden bamsz olduu gzlenirken, aralarndaki iliki (p>0,05) anlaml kabul edilmemitir (Tablo 34). Geleneksel sporlardaki bulunma yllarna gre grlere katlm ilikisi Tablo 35te verilmitir. Kadnlarn bu sporlara aktif katlmna 5 yl ve altnda olanlarn % 62si katlrken, 21 yl ve stnde olanlarda bu orann % 32ye geriledii grlmektedir. Bu sporlarda yeni olanlarla daha tecrbeli olanlarn grleri arasnda anlaml iliki vardr (p<0,05). Yabanc sporcularn bu sporlara aktif olarak katlmasna her spor gemiinde bulunan bireylerin byk ounluun benzer oranlarda katld gzlenmitir. Bu durumun spor gemiine gre deimedii ve bamsz olduu gzlenmektedir (p>0,05). Daha elenceli olmas iin kurallarn deiimine katlmclarn yarsndan fazlas katlrken, 6-10 yl (% 73) ile 11-15 yl (% 57) arasndaki katlm oranlarndaki farkllk istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel sporlarn dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal gr katlmclarn byk ounluu tarafndan kabul edilmi fakat katlma oran 5 yl ve altnda olanlarda % 89 iken, bu orann 11-15 yl aras ve 21 yl ve zerinde olanlarda % 76ya geriledii gzlenmitir. Spor gemileri ile bu gre katlm ilikisi anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Bu sporlarn dnyaya yaylrken geleneklere bal kalnarak olmas gereklilii katlmclarn byk ounluu tarafndan vurgulanrken, 5 yl ve altnda bu sporlar yapanlarn % 88i 21 yl ve zerinde olanlarn ise % 97si katlmaktadr. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dnmesine 21 yl ve zerindeki katlmclarn yardan fazlas kar karken dier spor gemii grubundaki bireylerin

131

ounluunun katld gzlenmektedir. Spor gemileri ile geleneksel sporlarn dnyaya yaylrken geleneklere bal kalnmal ve gsteri amal elencelere dnmeli grlerine katlm ilikisi anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Tablo 35. Grlere Katlm le Spor Gemii likisi Katlyor Katlmyor Toplam % % % Kadnlarn geleneksel spora katlm tevik edilmeli 5 yla kadar 62,2 37,8 28,7 2: 34,392 6-10 yl aras 46,5 53,5 21,7 S.d.: 4 11-15 yl aras 48,5 51,5 21,0 16-20 yl aras 40,5 59,5 10,7 P: 0,000 21 yl ve st 32,1 67,9 17,9 Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmeli 5 yla kadar 83,0 17,0 28,9 2: 2,888 6-10 yl aras 87,6 12,4 21,8 S.d.: 4 11-15 yl aras 87,4 12,6 20,5 16-20 yl aras 89,0 11,0 10,6 P: 0,577 21 yl ve st 85,7 14,3 18,1 Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmeli 5 yla kadar 69,4 30,6 28,5 2: 11,835 6-10 yl aras 72,6 27,4 21,9 S.d.: 4 11-15 yl aras 57,3 42,7 21,4 16-20 yl aras 60,0 40,0 10,4 P: 0,022 21 yl ve st 62,0 38,0 17,8 Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmal 5 yla kadar 89,4 10,6 29,3 2: 16,502 6-10 yl aras 84,5 15,5 21,8 S.d.: 4 11-15 yl aras 76,3 23,8 20,8 16-20 yl aras 83,8 16,3 10,4 P: 0,002 21 yl ve st 75,9 24,1 17,8 Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmal 5 yla kadar 87,9 12,1 28,6 2: 15,565 6-10 yl aras 93,6 6,4 22,0 S.d.: 4 11-15 yl aras 95,1 4,9 20,9 16-20 yl aras 96,4 3,6 10,7 P: 0,004 21 yl ve st 97,1 2,9 17,8 Gsteri amal elencelere dntrlmeli 5 yla kadar 62,9 37,1 28,6 2: 20,452 6-10 yl aras 71,0 29,0 21,9 S.d.: 4 11-15 yl aras 61,6 38,4 21,2 16-20 yl aras 67,1 32,9 10,2 P: 0,000 21 yl ve st 46,8 53,2 18,0

132

6. 6. Geleneksel Sporlar le lgili Deerlendirmeler Bu blmde katlmclarn yapt geleneksel sporlara verilen destein yeterlilik durumlar ile baz uygulamalarn gemite ve gnmzdeki durumunun kyaslanmasn renmeyi amalayan grlerine yer verilmitir.

Tablo 36. Geleneksel Sporlara Verilen Desteklerin Dalm Destei ok S % 124 15,6 126 218 65 285 15,9 27,6 8,3 36,3 Destei az S % 354 44,6 410 379 240 326 51,7 48,0 30,5 41,5 Destei yok S % 315 39,7 257 192 481 174 32,4 24,3 61,2 22,2 Toplam S 793 793 789 786 785

Devlet ve kamu kurulular lgili federasyonlar Yerel ynetimler Medya organlar Gnll kiiler (aa, zengin)

Baz kurum ve kurulularn geleneksel sporlara verdii destein yeterlilik durumlar Tablo 36da verilmitir. Devlet ve kamu kurulularnn destei az veya hi yok diyenler % 84tr. Medya organlarnn desteinin olmadn veya az olduunu belirtenler % 92, gnll kiilerin (aalar, zenginler...), desteinin olduu gr katlmclarn % 78i, tarafndan belirtilmitir. Geleneksel sporlara verilen destek ile gruplanm geleneksel spor dal ilikisi Tablo 37de verilmitir. Devlet ve kamu kurulularnn verdii destek hakknda spor dallar arasnda anlaml farkllk vardr. Geleneksel gre yapanlarn yaklak yars devlet ve kamu kurulularnn desteini az bulurken, atl spor yapanlarn yarsndan fazlas destein olmadn belirtmitir. Geleneksel gre yapanlar ilgili federasyonun desteini % 20lik oranla ok dier % 25ise aksine yok demektedir. Ancak atl spor yapanlarda destein ok olduunu belirtenler % 5e gerilerken, destein olmadn belirtenler ise % 49 ykselmitir. Federasyonlarn verdii destein yeterlilik durumu spor dallarna gre deimekte olduundan aradaki iliki anlaml kabul edilmitir. Yerel ynetimlerin geleneksel sporlara verdii destein durumuna ait gr katlmclarn yaklak yars tarafndan spor dallar arasnda benzer ekilde az bulunmakta ve ardaki

133

iliki anlaml kabul edilmemektedir. Medyann verdii destein durumu spor dallar arasnda anlaml bir ilikiyi gsterse de farkllk ok azdr. Medyann desteinin olmad katlmclarn yarsndan fazlas tarafndan belirtilirken, geleneksel grelerin lehine % 7lik bir oranda fazla katlm sz konusudur. Gnll ve zengin kiilerin geleneksel sporlara verdii destek greilerin % 41tarafndan ok olarak belirtilirken, atl sporlarda bu orann % 29a geriledii grlmektedir. Zenginlerin ve gnll kiilerin geleneksel spor dallarn verdii destein durumunun deerlendirilmesi spor daln gre farkllk gstermektedir (p<0,05).

Tablo 37. Geleneksel Sporlara Verilen Destek le Gruplanm Spor Dal likisi Destei ok Destei az % % Devlet ve kamu kurulular Geleneksel greler 18,5 48,3 Atl sporlar 5,4 39,0 Toplam 14,0 45,1 lgili federasyonlar Geleneksel greler 20,1 54,1 Atl sporlar 5,0 45,9 Toplam 15,0 51,3 Yerel ynetimler Geleneksel greler 28,7 47,0 Atl sporlar 20,7 53,5 Toplam 26,0 49,2 Medya organlar Geleneksel greler 8,2 32,1 Atl sporlar 3,9 29,3 Toplam 6,8 31,1 Gnll kiiler (aa ve zenginler) Geleneksel greler 41,4 37,6 Atl sporlar 28,9 47,3 Toplam 37,1 40,8 Destei yok % 33,2 55,6 40,8 25,8 49,0 33,7 24,3 25,8 24,8 59,7 66,8 62,1 21,1 23,8 22,0 Toplam % 66,0 34,0 762 66,0 34,0 762 66,2 33,8 758 66,1 33,9 755 66,0 34,0 754 2: 45,142 Sd: 2 P: 0,000 2: 55,382 Sd: 2 P: 0,000 2: 5,763 Sd: 2 P: 0,056 2: 6,434 Sd: 2 P: 0,040 2:11,553 Sd: 2 P: 0,003

134

Tablo 38. Geleneksel Sporlarn Gemile Deerlendirilmesi Artyor S % 438 55,2 316 40,4 431 54,8 357 45,2 380 48,1 382 48,8 Deimiyor S % 138 17,4 290 37,0 139 17,7 239 30,3 201 25,4 180 23,0 Azalyor S % 218 27,5 177 22,6 216 27,5 194 24,6 209 26,5 221 28,2 Toplam S 794 783 786 790 790 783

Coku ve heyecan Dini ve milli kurallara ballk Seyircilerin ilgi ve katlm Sevgi ve sayg ortam Sporculara ilgi ve itibar Tesis, malzeme ve imkanlar

Geleneksel sporlarn gemi ile bugnk uygulamalar arasndaki deiimlerin frekans ve yzdeleri Tablo 38de verilmitir. Gemi ile gnmzdeki baz uygulamalar arasnda deiimler deerlendirilirken, katlmclarn % 55i coku ve heyecann, % 40 dini ve milli kurallara balln gemie gre arttn belirtirken, deimedii grn paylaanlar da artyor diyenlere yaklamtr (% 37). Geleneksel sporlarda sevgi ve sayg ortamnn azald katlmclarn % 25i, deimedii ise % 30u tarafndan belirtilmitir. Katlmclarn yarya yakn tesis malzeme ve imkanlarn gemie gre artt (% 49) grn benimsemitir. Geleneksel spor dallarnn gemie gre deerlendirilmesi ile gruplanm geleneksel spor ilikisi Tablo 39da verilmitir. Geleneksel grelerde coku ve heyecan azalyor diyenler % 32 iken artt grn benimseyenler % 50dir. Oysa atl sporlarda azalyor % 19a gerilerken, artyor diyenlerin oran % 66ya ykselmitir. Coku ve heyecann deerlendirilmesi geleneksel spor dallarna gre deitii ve aralarnda anlaml iliki olduu grlmektedir (p<0,05). Bu sporlardaki dini ve milli kurallara balln gemie gre azald gr geleneksel gre yapanlarn % 39u, atl spor yapanlarn % 42si, tarafndan paylalrken, deimediini belirtenlerin orannn artyor diyenler yakn olmas dikkat ekmektedir. Geleneksel sporlarda dini ve milli kurallara ballk deerlendirilmesinin spor dallarndan bamsz olduu gzlenmitir (p>0,05). Seyircilerin ilgi ve katlmnn artt gr geleneksel greilerin % 47si, tarafndan belirtilirken, bu orann atl sporcularda % 68e ykseldii grlmektedir. Geleneksel spor dallar arsndaki bu sonu istatistiki adan anlaml kabul edilmitir

135

(p<0,05). Geleneksel sporlardaki sevgi ve sayg ortamnn gemie gre artt gr katlmclarn yaklak yars tarafndan kabul edilmitir. Azaldn belirtenler geleneksel gre yapanlarda % 29, atl spor yapanlar da ise % 17dir. Katlmclarn yaklak te biri sevgi ve sayg ortamnn gemie gre deimedii grn de paylamaktadr. Geleneksel sporlarda sevgi ve sayg ortamna ilikin deerlendirme spor dalndan bamsz deildir (Tablo 39).

Tablo 39. Gruplanm Geleneksel Sporlara Gre Gemile Deerlendirme likisi Artyor Deimiyor % % Coku ve heyecan Gel. greler 50,3 17,5 Atl sporlar 65,8 15,4 Toplam 55,6 16,8 Dini ve milli kurallara ballk Gel. greler 38,6 37,4 Atl sporlar 42,9 36,5 Toplam 40,0 37,1 Seyircilerin ilgi ve katlm Gel. greler 47,3 20,6 Atl sporlar 68,1 12,6 Toplam 54,3 17,9 Sevgi ve sayg ortam Gel. greler 42,8 28,0 Atl sporlar 49,0 34,0 Toplam 45,0 30,0 Sporculara ilgi ve itibar Gel. greler 44,3 26,0 Atl sporlar 57,4 21,1 Toplam 48,7 24,4 Tesis ve malzeme imkanlar Gel. greler 47,7 23,6 Atl sporlar 50,2 21,7 Toplam 48,5 23,0 Azalyor % 32,2 18,8 27,7 24,0 20,6 22,9 32,1 19,3 27,8 29,2 17,0 25,0 29,6 21,5 26,9 28,7 28,1 28,5 Toplam % 65,9 34,1 763 66,5 33,5 752 66,4 33,6 755 65,9 34,1 759 66,3 33,7 759 66,4 33,6 752 2: 18,902 S.d.: 2 P: 0,000 2: 1,624 S.d.: 2 P: 0,444 2: 29,405 S.d.: 2 P: 0,000 2: 13,669 S.d.: 2 P: 0,001 2: 11,847 S.d.: 2 P: 0,003 2: 0,503 S.d.: 2 P: 0,778

Sporculara ilgi ve itibar gemie gre artyor diyenler geleneksel grelerde % 44 iken, orann atl sporlarda % 57ye ykseldii grlmektedir. Sporculara ilgi ve itibar deerlendirmesinin geleneksel spor dallarna gre deitii gzlenirken istatistiki

136

adan bu iliki (p<0,05) anlaml kabul edilmitir. Geleneksel sporlarda Tesis malzeme ve imkanlar gemie gre azalyor diyenler % 28 orannda, artyor diyenler ise katlmclarn yaklak yarsdr. Gruplar arasnda benzer dalm gzlenmi bu durum istatistiki adan anlaml (p>0,05) kabul edilmemitir (Tablo 39).

Tablo 40. Medeni Duruma Gre Gemile Deerlendirme likisi Artyor % Coku ve heyecan Evli 58,4 Bekar 50,9 Toplam 55,2 Dini ve milli kurallara ballk Evli 39,0 Bekar 42,1 Toplam 40,4 Seyircilerin ilgi ve katlm Evli 57,1 Bekar 51,8 Toplam 54,8 Sevgi ve sayg ortam Evli 43,9 Bekar 46,9 Toplam 45,2 Sporculara ilgi ve itibar Evli 46,4 Bekar 50,3 Toplam 48,1 Tesis ve malzeme imkanlar Evli 52,1 Bekar 44,4 Toplam 48,8 Deimiyor % 15,3 20,2 17,4 38,8 34,7 37,0 16,5 19,2 17,7 30,5 29,9 30,3 26,2 24,4 25,4 19,3 27,8 23,0 Azalyor % 26,3 12,5 27,5 22,2 23,1 22,6 26,3 29,0 27,5 25,6 23,2 24,6 27,3 25,3 26,5 28,5 27,8 28,2 Toplam % 56,9 43,1 794 57,0 43,0 783 57,0 43,0 786 56,8 43,2 790 57,0 43,0 790 56,8 43,2 783 2: 5,188 S.d.: 2 P: 0,075 2: 1,399 S.d.: 2 P: 0,497 2: 2,308 S.d.: 2 P: 0,315 2: 0,893 S.d.: 2 P: 0,640 2: 1,151 S.d.: 2 P: 0,563 2: 8,421 S.d: 2 P: 0,015

Evli ve bekarlarn geleneksel sporlar gemie gre deerlendirmesi Tablo 40da verilmitir. Evli ve bekarlarn yars geleneksel sporlarda coku ve heyecann gemie oranla artt grn paylamlardr. Dini ve milli kurallara balln deerlendirilmesi medeni duruma gre ekillenmemektedir. Seyircilerin ilgi ve katlmnn gemie oranla artt gr evli ve bekarlarn yaklak yarsndan fazlas

137

tarafndan paylalmakla birlikte medeni durumdan bamsz gelimektedir. Geleneksel sporlarda sevgi ve sayg ortam ile sporculara gsterilen ilgi ve itibarn artt gr katlmclarn yaklak yars tarafndan belirtilmitir. Geleneksel sporlara ilikin yukardaki deerlendirmelerin medeni duruma gre ekillenmedii gzlenirken, aradaki ilikiler istatistiki adan anlaml kabul edilmemitir (p>0,05). Geleneksel sporlarda tesis ve malzeme imkanlarnn gemie oranla artt gr evlilerin % 52si bekarlarn % 44 tarafndan deimedii gr ise evlilerin % 19u, bekarlarn % 28i tarafndan paylalmaktadr. Tesis ve malzemenin gemie gre gnmzdeki durumuna ynelik deerlendirmeler medeni durumla balantl olup aradaki iliki anlaml kabul edilmektedir (Tablo 40). Ya gruplarna gre geleneksel sporlarn gemile kyaslanma iliki Tablo 41de verilmitir. Seyircilerin ilgi ve katlm gemie gre azalyor dncesi btn ya gruplarnda benzer (yardan fazla) ekillenmekte ve ya gruplar arasndaki iliki p>0,05 anlamllk dzeyine gre birbirlerinden bamszdr. Coku ve heyecann giderek azald gr 20 yana kadar olan bireylerin % 65i, 31 ile 50 ya arasndaki bireylerin % 60, tarafndan belirtilirken, bu orann 51 yann stndeki kiilerde % 49a geriledii grlmektedir. Ya gruplar arasndaki bu iliki istatistiki adan anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Dini ve milli kurallara balln deimediini 41 ile 50 ya grubundaki kiilerin yaklak yars belirtirken, 20 ya altnda genlerin yarsndan fazlas azald kanaatini paylamtr. Sevgi ve sayg ortam artyor diyen 51 yan stnde kiilerde % 33 iken bu orann 20 yana kadar olan genlerde % 16ya gerilemitir. Sevgi ve saygnn azald gr 20 yana kadar olan genlerde % 57 iken, bu orann 41 ya ve stndeki kiilerde ortalama % 40lara geriledii gzlenmektedir. Ya gruplarna baml olarak gelien iliki anlaml kabul edilmektedir. Sporculara ilgi ve itibarn gemie gre artt dncesi yan ilerlemesine bal olarak azalmaktadr. 41 ile 50 yalardaki kiilerin te birden fazlas (% 37) ilgi ve itibarn deimedii grn paylarken, 20 ya ve altnda olanlarn yaklak te ikisi bunun arttn belirmitir. Tesis, malzeme ve imkanlarn artt gr 31-40 ya aras ve 51 yann stnde olan kiilerde % 55 iken, 20 yan altndakiler ile 41-50 ya arasndaki kiilerde % 45geriledii gzlenmitir. Gemi ile gnmzdeki

uygulamalarn karlatrld yukardaki faktrler ya gruplarndan bamsz deildir ve aralarndaki iliki anlaml (p<0,05) kabul edilmektedir.

138

Tablo 41. Ya Gruplarna Gre Gemile Deerlendirme likisi Artyor Deimiyor % % Coku ve heyecan 20 ya ve alt 64,7 16,3 21-30 ya aras 42,9 20,3 31-40 ya aras 59,5 17,8 41-50 ya aras 59,8 17,0 51 ya ve st 49,4 12,3 Toplam 27,3 17,4 Dini ve milli kurallara ballk 52,4 31,0 20 ya ve alt 34,6 37,0 21-30 ya aras 41,7 36,7 31-40 ya aras 35,1 46,8 41-50 ya aras 31,3 40,0 51 ya ve st 22,5 37,2 Toplam Seyircilerin ilgi ve katlm 55,0 21,2 20 ya ve alt 51,0 16,7 21-30 ya aras 58,5 15,3 31-40 ya aras 56,3 19,6 41-50 ya aras 57,5 12,5 51 ya ve st 27,4 17,4 Toplam Sevgi ve sayg ortam 57,1 26,7 20 ya ve alt 37,6 33,8 21-30 ya aras 45,7 31,0 31-40 ya aras 41,6 31,9 41-50 ya aras 39,2 27,8 51 ya ve st 24,5 30,5 Toplam Sporculara ilgi ve itibar 59,0 21,3 20 ya ve alt 48,1 25,9 21-30 ya aras 46,2 24,7 31-40 ya aras 34,2 36,9 41-50 ya aras 45,6 21,5 51 ya ve st 26,3 25,6 Toplam Tesis ve malzeme imkanlar 44,7 31,4 20 ya ve alt 49,0 19,0 21-30 ya aras 54,6 16,9 31-40 ya aras 45,0 27,9 41-50 ya aras 55,1 19,2 51 ya ve st 27,8 22,9 Toplam Azalyor % 18,9 36,8 22,7 23,2 38,3 55,3 16,6 28,4 21,7 18,0 28,8 40,3 23,8 32,4 26,2 24,1 30,0 55,2 16,2 28,6 23,4 26,5 32,9 45,0 19,7 25,9 29,0 28,8 32,9 48,1 23,9 31,9 28,4 27,0 25,6 49,4 Toplam % 24,4 27,2 23,7 14,4 10,4 780 24,3 27,4 23,4 14,4 10,4 769 24,4 27,1 23,6 14,5 10,3 774 24,6 27,0 23,7 14,5 10,2 777 24,2 27,3 24,0 14,3 10,2 776 24,4 27,3 23,8 14,4 10,1 770

2: 30,339 S.d.: 8 P: 0,000

2: 24,486 S.d.: 8 P: 0,002

2: 8,151 S.d.: 8 P: 0,419

2: 20,867 S.d.: 8 P: 0,008

2: 22,128 S.d.: 8 P: 0,005

2: 17,094 S.d.: 8 P: 0,029

139

Tablo 42. Spor Yapma Srelerine Gre Gemile Deerlendirme likisi Artyor Deimiyor % % Coku ve heyecan 5 yla kadar 60,4 18,7 6-10 yl aras 56,9 19,0 11-15 yl aras 53,3 12,6 16-20 yl aras 44,6 21,7 21 yl ve st 53,2 16,3 Dini ve milli kurallara ballk 5 yla kadar 53,8 27,4 6-10 yl aras 37,6 40,6 11-15 yl aras 37,7 37,0 16-20 yl aras 29,3 48,8 21 yl ve st 31,9 40,4 Seyircilerin ilgi ve katlm 5 yla kadar 60,3 15,2 6-10 yl aras 56,2 20,1 11-15 yl aras 50,6 15,9 16-20 yl aras 50,6 16,9 21 yl ve st 52,5 21,3 Sevgi ve sayg ortam 5 yla kadar 59,7 23,9 6-10 yl aras 41,4 32,8 11-15 yl aras 38,4 31,7 16-20 yl aras 37,8 36,6 21 yl ve st 38,8 31,7 Sporculara ilgi ve itibar 5 yla kadar 60,3 19,6 6-10 yl aras 47,7 25,6 11-15 yl aras 46,1 25,7 16-20 yl aras 39,0 28,0 21 yl ve st 37,1 32,9 Tesis ve malzeme imkanlar 5 yla kadar 48,2 24,6 6-10 yl aras 51,2 22,4 11-15 yl aras 47,9 22,1 16-20 yl aras 41,5 23,2 21 yl ve st 52,5 21,6 Azalyor % 20,9 24,1 34,1 33,7 30,5 18,8 21,8 25,3 22,0 27,7 24,6 23,7 33,5 32,5 26,2 16,4 25,9 29,9 25,6 29,5 20,1 26,7 28,1 32,9 30,0 27,2 26,5 30,1 35,4 25,9 Toplam % 28,5 22,0 21,1 10,5 17,8 28,7 21,9 20,8 10,5 18,1 28,7 21,6 21,0 10,6 18,1 28,8 22,2 20,9 10,4 17,7 28,5 21,9 21,3 10,4 17,8 28,8 21,9 21,0 10,5 17,9 2: 15,397 S.d.: 8 P: 0,052

2: 28,900 S.d.: 8 P: 0,000

2: 9,583 S.d.: 8 P: 0,296

2: 29,286 S.d.: 8 P: 0,000

2: 23,724 S.d.: 8 P: 0,003

2: 4,185 S.d.: 8 P: 0,840

140

Geleneksel sporlarn gemie gre kyaslamasnn spor ya ile ilikisi Tablo 42de verilmitir. Bu sporlarla 10 yl ve altnda ilgilenenlerin yarsndan fazlas coku ve heyecann arttn belirtirken, spor gemii 10 yldan fazla olanlarn te biri buna kar kmlardr. Spor gemiine bal bu iliki (p<0,05) anlaml kabul edilmemitir. Spor gemii 5 yla kadar olanlarn yarsndan fazlas dini ve milli kurallara balln giderek arttn belirtirken, bu sporlar 16 ile 20 yl arasnda yapanlarn yaklak yarya yakn (% 49) herhangi bir deimenin olmad grn paylamlardr. Spor gemiinden bamsz olmayan bu iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Sporcu ve seyirci katlmnn gemie gre artt gr katlmclarn yarya yakn tarafndan benimsenirken, 5 yl ve altndaki bireylerde % 60, 11 ile 20 yl arasndakilerde % 51, 21 yl ve stndekilerde ise % 53 olduu gzlenmitir. Sporcu ve seyirci katlmnn artna ynelik grn spor gemiinden bamsz ekillendii gzlenmektedir (p>0,05). Sevgi ve sayg ortamnn gemie gre artt gr spor gemii 5 yla kadar olanlarn % 60 tarafndan vurgulanmakta, spor ya ilerledike bu orann dt (6-10 yl aras % 41, 11-15 yl aras % 38, 16-20 yl aras % 38, 21 yl ve st % 39) gzlenirken, aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Katlmclarn yaklak yarya yakn tarafndan geleneksel sporlarda tesis ve malzeme imkanlarnn artt gr (5 yla kadar % 48, 6-10 yl aras % 51, 11-15 yl aras % 48, 16-20 yl aras % 42 ve 21 yl ve st % 53) benimsenirken aralarndaki iliki (p>0,05) anlaml kabul edilmemitir (Tablo 42). kamet edilen yer ile geleneksel sporlarn gemie gre kyaslanmas ilikisi Tablo 43te verilmitir. Kyde ikamet edenlerin % 68i geleneksel sporlarda coku ve heyecann gemie gre arttn belirtirken, bu orann ilede oturanlarda % 44e geriledii grlmektedir. Coku ve heyecann gemie gre deerlendirmesinin yerleim yerinden bamsz olmad gzlenirken aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel sporlarda dini ve milli kurallara balln gemie gre artt gr kyde oturanlarn % 53 tarafndan belirtilirken, ilede ikamet edenlerde bu orann % 40a geriledii gzlenmi, aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Seyircilerin ilgi ve katlm kyde ikamet edenlerin % 63 tarafndan artyor olarak deerlendirilirken, ilede oturanlarda bu orann % 45e geriledii gzlenmekle birlikte aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05).

141

Tablo 43. kamet Yerlerine Gre Gemile Deerlendirme likisi Artyor Deimiyor % % Coku ve heyecan Ky 68,1 10,9 le 43,7 22,8 ehir 58,7 13,5 Bykehir 53,0 21,2 Dini ve milli kurallara ballk 52,5 31,4 Ky 40,1 41,3 le 43,4 33,0 ehir 30,6 42,1 Bykehir Seyircilerin ilgi ve katlm 62,6 12,2 Ky 44,8 16,4 le 56,8 16,4 ehir 56,0 23,1 Bykehir Sevgi ve sayg ortam 55,1 27,1 Ky 40,9 33,5 le 49,3 27,2 ehir 37,7 33,5 Bykehir Sporculara ilgi ve itibar 57,6 21,2 Ky 40,7 25,7 le 50,3 25,2 ehir 45,8 28,2 Bykehir Tesis ve malzeme imkanlar 49,6 21,7 Ky 38,0 28,3 le 52,6 19,6 ehir 51,9 24,3 Bykehir Azalyor % 21,0 33,5 27,8 25,8 16,1 18,6 23,7 27,3 25,2 38,8 26,8 20,8 17,8 25,6 23,4 28,8 21,2 33,5 24,5 25,9 28,7 33,7 27,7 23,8 Toplam % 15,0 21,1 36,4 27,4 15,1 21,4 35,8 27,7 14,7 21,1 36,7 27,6 15,0 20,8 36,8 27,3 15,0 21,2 36,3 27,4 14,7 21,3 36,5 27,4 2: 22,613 S.d.: 6 P: 0,001

2: 20,381 S.d.: 6 P: 0,002

2: 22,104 S.d.: 6 P: 0,001

2: 13,615 S.d.: 6 P: 0,034

2: 11,022 S.d.: 6 P: 0,552

2: 12,228 S.d.: 6 P: 0,057

Sevgi ve sayg ortamnn artt kyde ikamet edenlerin % 55i tarafndan belirtilirken, ilede oturanlarda bu orann % 41e geriledii gzlenmekle birlikte aradaki iliki anlaml kabul edilmitir (p<0,05). Geleneksel sporlarda gemie oranla tesis ve malzeme imkanlarnn artt kyde, ehirde, byk ehirde ikamet edenlerin yaklak yars tarafndan belirtilirken, ilede oturanlarda bu orann % 38e geriledii gzlenmektedir.

142

Sporculara ilgi ve itibarn artt gr kyde ikamet edenlerin % 58i, iledekilerin % 41i tarafndan belirtilmi, azald gr ise tm ikamet yerleri ekseninde % 21 ile % 34 arasnda deien oranlarda kabul grmtr. Tesis ve malzeme imkanlar ile sporculara sevgi ve itibarn gemile deerlendirilmesinin ikamet yerlerinden bamsz olduu gzlenirken, aradaki iliki anlaml kabul edilmemitir (Tablo 43). 6. 7. Katlmclarn ocuklarnn Geleneksel Sporlara Ynelmesi Bu blmde geleneksel spor kamuoyu ierisinde evli olan ve ocuu olan bireylere ocuklarnzn bu sporlar yapmasn ister misiniz sorusunun bulgularna yer verilmitir. Aratrmaya katlan bireylerden ocuk sahibi olanlarn says 426dr. Bunlarnda kendi iindeki dalm 115 kiinin sadece erkek, 70 kiinin sadece kz 241 kiinin ise hem kz hem de erkek ocuu vardr. ocuklarnn katlmasn isteme ve istememe nedenleri de bu blmde ele alnmtr.

Tablo 44. ocuk Sahibi Olma Durumu S 241 115 70 374 800 % 30,1 14,4 8,8 46,7 100,0 Geerli % 56,6 27,0 16,4 100,0

Erkek ve kz ocuu olanlar Sadece erkek ocuu olanlar Sadece kz ocuu olanlar ocuu olmayanlar Toplam

Cinsiyete gre katlmclarn ocuklarnn dalm Tablo 44de verilmitir. Katlmclarn % 47sinin ocuu yoktur. ocuu olanlarn (% 53) % 30unun kz ve erkek, % 14nn sadece erkek, % 9unun ise sadece kz ocuklar vardr. Aratrmamzda bu ayrmn yaplmasnn nedeni ilerdeki Tablolarda grlecei zere ailelerin ocuklarn geleneksel sporlara ynlendirmedeki cinsiyet ayrmcldr.

143

Tablo 45. ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesini steme likisi stiyor Kararsz stemiyor S % S % S % Erkek ocuu olanlar 100 87,0 8 7,0 7 6,1 Kz ocuu olanlar 24 34,3 6 8,6 40 57,1 Erkek ve kz ocuu olanlar 209 86,7 11 5,9 21 8,7 Genel Toplam 333 78,2 25 5,9 68 16,0 2 : 111,764 Sd: 4 P: 0,000 Toplam S % 115 27,0 70 16,4 241 56,6 426 100,0

Geleneksel spora ocuklarnn cinsiyetlerine gre ynelmesi durumu frekans ve yzde dalmlar Tablo 44de verilmitir. Sadece erkek ocuu olanlarn % 87sinin, sadece kz ocuu olanlarn ise % 34nn ocuklarnn kendilerinin yapt geleneksel spora katlmn istedikleri grlmektedir. Kz ve erkek ocuu olanlar ise yine yukardakilere yakn oranla % 87 olduu grlyor. Geleneksel spor dallarna ynelme isteinde sadece kz, erkek veya her iki cinsiyette ocua sahip olan bireyler arasnda farkllk olaca ngrsnden hareket edilerek bu ayrma gidilmitir (Tablo 45).

Tablo 46. Spor Dalna Gre ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesini steme ster Kz Erkek % % 10,4 81,5 11,7 82,3 30,8 94,7 41,7 71,5 42,9 82,4 32,0 83,9 63,6 81,8 38,5 92,1 59,3 89,8 Kararsz Kz Erkek % % 6,5 6,2 6,6 9,7 16,6 21,4 10,7 11,8 12,0 12,9 9,1 3,8 4,8 5,1 6,6 stemez Kz Erkek % % 83,1 123 81,7 8,1 69,2 5,3 41,7 7,1 46,4 5,9 56,0 3,2 36,4 9,1 57,7 3,2 35,6 3,6 Toplam Kz Erkek S S 77 81 60 62 13 19 12 14 28 34 25 31 11 11 52 63 118 137

Yal gre Karakucak grei Kuak grei alvar grei Art. aba grei Kap. aba grei Kzak yar Atl rahvan Atl cirit

ocuklarnn cinsiyetlerini dikkate alarak kendi yapt spor dallna ynelmesi isteme durumu Tablo 46da verilmitir. Katlmclar genel olarak erkek ocuklarnn kendi yaptklar spora ynelmesini ok byk ounlukla (% 72 ile % 95 aras deiken) istemektedirler. Buna karlk kz ocuklarnn yapmasn ayn oranda

144

istedikleri sylenemez. Yal gre, karakucak grei, alvar grei ve aba grelerinde kadnlarn katlmna imkan veren msabaka ortam olmamas ve bunun mmkn olamayaca dncesi ile katlmclarn tamamna yakn tarafndan kar klmaktadr. Kz ocuunun bu sporlara ynelmesini isteyen ok az bir kesim ise msabk olarak deil seyircilik ve merak asndan deerlendirerek istedikleri anket almas srasnda belirtilmitir. Kz ocuklarnn atl cirit, rahvan ve kzak yarlarna msabk olarak katlmas isteinin Trkiyede kadnlarn spora katlm oranlar dikkate alndnda azmsanmayacak kadar oktur (Tablo 46).

Tablo 47. Gruplam Sporlara Gre ocuklarnn Geleneksel Spora Ynelmesi likisi ster Kararsz stemez Toplam S % S % S % S Yapt geleneksel sporu erkek ocuunun yapmas Gel. greler 138 85,2 12 7,4 12 7,4 162 Atl sporlar 166 90,2 11 6,0 7 3,8 184 Toplam 304 87,9 23 6,6 19 5,5 346 Yapt geleneksel sporu kz ocuunun yapmas Gel. greler 26 18,2 11 7,7 106 74,1 143 Atl sporlar 83 52,9 8 5,1 66 42,0 157 Toplam 109 36,3 19 6,3 172 57,3 300

2: 2,550 S.d.: 2 p: 0, 279 2: 39,015 S.d.: 2 p: 0,000

rnek bireylerin gruplandrlm spor dallar ile ocuklarnn cinsiyetlerini dikkate alarak bu sporlara katlma durumlar Tablo 47de verilmitir. Katlmclar kendi yaptklar geleneksel sporlara byk ounlukla erkek ocuklarnn ynelmesini istemektedirler. Geleneksel gre yapanlarn % 85i, atl spor yapanlarn % 90, erkek ocuklarnn bu sporlara katlmasn istemektedir. Geleneksel spor dallar ile erkek ocuklarnn bu sporlara katlma durumlarnn benzer oranlarda temsil edildiinden aradaki iliki p<0,05 anlaml kabul edilmemitir. Buna karlk bu sporlar kz ocuklarnn yapmasn isteme durumlar yaplan geleneksel spor dalna gre deimekte ve bu sonu p<0,05 dzeyinde anlamldr. Geleneksel gre yapanlarn % 74nn kz ocuklarnn bu spora katlmasn istemedikleri gzlenirken, atl sporlar yapanlarn % 53nn, ise bu sporlara kz ocuklarnn katlmasn istedikleri belirlenmitir. Geleneksel grelere kz ocuklarn katlmas gr gre yapanlarn

145

ounluu tarafndan istenmezken, atl spor yapanlarn yarsndan fazlas kz ocuklarnn da bu sporlara ynelmesini istemektedir.

Tablo 48. Gruplanm Sporlara Gre ocuklarn Cinsiyeti ve Spora Ynelme likisi ster % 82,8 15,4 83,8 70,3 94,4 64,3 88,3 86,7 Kararsz % 10,3 10,3 4,8 7,4 1,9 7,1 4,7 4,3 stemez Toplam % % 6,9 28,7 2:82,021 74,4 19,3 sd: 4 11,4 52,0 P: 0,000 22,3 202 3,7 25,7 2:17,438 28,6 13,3 sd: 4 7,0 61,0 P: 0,002 9,0 210

Erkek Kz Erkek ve kz Toplam Erkek Kz Erkek ve kz Toplam

katlmasn isteme durumlarnn deerlendirildii ki-kare analiz Tablosu Tablo 48de verilmitir. Katlmclardan ocuklarnn geleneksel grelere katlmasn sadece erkek ocuk sahibi olanlar % 83 ile isterken, kz ocuu olanlar bunun aksine % 74lk bir oranla kar kmaktadrlar. Erkek ocuklarnn katlmasn istedikleri fakat byk ounlukla kz ocuklarnn katlmasn istemedikleri gzlenmektedir. Bu sonu hem istatistiki hem de geleneksel spora kadnlarn katlm asndan deerlendirildiinde anlaml bulunmutur. Atl sporlarda durumun farkl olduu gzlenirken, katlclarn yardan fazlas (% 64) kz ocuklarnn katlmasn isterken, erkek ocuunun katlmasn istemeyenlerin ise yok denecek kadar az (% 4) olduu gzlenmektedir. Genel eilim atl sporlara ocuklarnn katlmasnn istedikleri ynnde kt ve bununda istatistiki adan (p<0,05) anlaml olduu gzlenmitir.

Atl sporlar

Gelenek. greler

Cinsiyete gre ocuk sahibi olmalar ile geleneksel sporlara ocuklarnn

146

Tablo 49. ocuklarnn Spora Ynelmesi stei le Eitim likisi ster Kararsz stemez Toplam % % % % Yapt geleneksel sporu erkek ocuunun yapmasn isteme lkokul 92,5 5,3 2,3 39,1 Ortaokul 76,7 11,7 11,7 17,6 2: 13,144 Lise 88,7 5,2 6,1 34,1 S.d.: 6 p: 0,041 Lisans ve s. 77,4 12,9 9,7 9,1 Toplam 87,1 7,1 5,9 340 Yapt geleneksel sporu kz ocuunun yapmasn isteme lkokul 44,6 5,0 50,4 40,6 Ortaokul 19,6 7,8 72,5 17,1 2: 13,867 Lise 35,2 4,5 60,2 29,5 S.d.: 6 p: 0,031 Lisans ve s. 28,9 13,2 57,9 12,8 Toplam 35,6 6,4 58,1 298

rnek bireylerin eitim dzeylerine gre yaptklar sporu ocuklarnn (ocuklarnn cinsiyetleri ekseninde) da yapmasn isteme durumlar Tablo 49da verilmitir. Tm eitim dzeylerinde katlmclarn yaptklar spora erkek ocuklarnn da katlmasn byk ounlukla istedikleri gzlenmitir. Erkek ocuklarnn bu sporlara ynelmesine ilkokul dzeyinde eitim alanlarn % 93 isterken, lise dzeyinde bu orann % 77ye geriledii gzlenmitir. Eitim durumu ile erkek ocuklarnn yaplan geleneksel spora katlmasn isteme durumu arasnda p<0,05 anlamllk dzeyinde bir iliki olduu grlmektedir. Tm eitim dzeylerinde katlmclarn yaptklar spora kz ocuklarnn ynelmesine farkl oranlarda kar kt gzlenmektedir. Eitim dzeyine gre ayrldnda ilkokul % 50, ortaokul % 73, lise % 61, lisans ve st % 58 oranlarnda kz ocuklarnn bu sporlara ynelmesini istememektedirler. Eitim dzeyi ile kz ocuklarnn yaplan geleneksel spora ynelmesi durumu arasnda p<0,05 anlamllk dzeyinde bir iliki olduu gzlenmitir.

147

Tablo 50. ocuklarnn Spora Ynelmesini steme Nedenleri stiyor S % 326 76,5 312 73,2 305 71,6 253 59,4 246 57,7 Cevapsz S % 100 23,5 114 26,8 121 28,4 173 40,6 180 42,3

Ata sporlarnn gelecee tanmas Gelenein devam ettirilmesi iin Milli deerlere ballk ve sevgi ocuumun itibar ve onur kazanmas Beeniyorum

ocuu olan bireyler arasnda ocuunun bu sporlara ynelmesini isteyenlere bu sporlara ynelmesini isteme nedenleri birden fazla seenek iaretlenecek ekilde sorulmutur. Bu nedenlerden ata sporlarnn gelecee tanmas iin ocuumun bu sporu yapmasn istiyorum nedeni ocuu olan katlmclarn % 76s gelenein devam ettirilmesi, % 73 milli deerlere ballk ve sevgi asndan % 72si, ocuunun itibar ve onur kazanaca seenei ise % 59u tarafndan belirtilmitir. Yaptm sporu beeniyorum onun iin ocuumun da yapmasnn istiyorum diyenler ise en son srada katlmclarn % 58i tarafndan belirtilmitir (Tablo 50 ).

Tablo 51. ocuklarnn Spora Ynelmesine Kar kma Nedenleri Kar Kendisine uygun olmadndan Gnmzde az yapldndan Uluslararas sporlar olmadndan ada ve modern sporlar olmadndan Beenmiyorum S 177 25 21 18 10 % 41,5 5,9 5,0 4,2 2,3 Cevapsz S % 249 58,5 401 94,1 405 95,0 408 95,8 416 97,7

ocuklarnn bu sporlara ynelmesini istemeyenlerin byk ounluu zellikle ocuklarna bu sporlarn uygun olmadn belirtenlerdir (% 42). Katlmclarn % 6s, gnmzde az yapldndan, % 5i uluslararas olmad iin, % 4 ada ve modern sporlar olmad iin istemediini belirtirken, beenmiyorum diyenler ise sadece % 2dir (Tablo 51).

148

Tablo 52. ocuklarnn Spora Ynelmesini steme Nedenleri le Cinsiyet likisi ocuunun spora ynelmesi Neden Belirten isteme nedenleri S % Ata sporlarnn gelecee tanmas Sadece erkek ocuu olanlar 96 85,3 Sadece kz ocuu olanlar 23 32,9 Erkek ve kz ocuu olanlar 207 85,9 Toplam 326 76,3 Gelenein devam ettirilmesi Sadece erkek ocuu olanlar 93 80,9 Sadece kz ocuu olanlar 24 34,3 Erkek ve kz ocuu olanlar 196 81,3 Toplam 313 73,3 Milli deerlere ballk ve sevgi iin Sadece erkek ocuu olanlar 88 76,5 Sadece kz ocuu olanlar 22 31,4 Erkek ve kz ocuu olanlar 196 81,3 Toplam 306 71,7 tibar ve onur kazanaca iin Sadece erkek ocuu olanlar 68 59,1 Sadece kz ocuu olanlar 18 25,7 Erkek ve kz ocuu olanlar 168 69,7 Toplam 254 59,5 Beendiim iin Sadece erkek ocuu olanlar 67 58,3 Sadece kz ocuu olanlar 19 27,1 Erkek ve kz ocuu olanlar 161 66,8 Toplam 247 57,9 Neden Belirtmeyen S % 19 47 34 100 22 46 45 113 27 48 45 120 47 52 73 172 48 51 80 179 16,5 67,1 14,1 23,7 19,1 65,7 18,7 26,7 23,5 68,6 18,7 28,3 40,9 74,3 30,3 40,5 41,7 72,9 33,2 42,2 Toplam 115 70 241 426 115 70 241 426 115 70 241 426 115 70 241 426 115 70 241 426

ocuklarnn kendi yaptklar geleneksel spora ynelmesini isteme nedenleri arasnda cinsiyetin nemli oranda faktr olduu grlmektedir. Bu nedenlerdeki oranlarda sadece kz veya sadece erkek ocuu olanlar arasnda oran fakllklar grlrken kz ve erkek ocua sahip olanlarn erkek ocuklarn dikkate alarak iaretlemi olmalar dikkate alnmaldr (Tablo 52). ocuunun geleneksel spor ynelmesini isteme nedenlerinden ata sporlarnn gelecee tanma seenei sadece erkek ocuu olanlarn % 85i, sadece kz ocuu olanlarn % 33 tarafndan belirtilmitir. Erkek ve kz ocuk sahibi olanlarn ise % 86s bu nedenden dolay ocuunun spora ynelmesini istemektedir.

149

Gelenein devam ettirilmesi asndan ocuunun spora ynelmesini neden olarak belirten ve sadece erkek ocuu olanlarn oran % 81, sadece kz ocuu olanlarn oran % 34, erkek ve kz ocuu olanlarn oran ise % 81dir. Erkek ocuu olanlarn byk ounluu ocuklarnn geleneksel spora ynelmesine neden olarak belirtmitir. Milli deerlere ballk ve sevgi asndan ocuklarnn spora ynelmesini neden olarak belirtenlerin oran % 72dir. Bu neden sadece erkek ocuklar olanlarn % 77si, sadece kz ocuu olanlardan % 31i tarafndan ocuklarnn spora ynelmesini isteme nedeni olarak iaretlenmitir. ocuunun itibar ve onur kazanmasn istedii iin geleneksel spora ynelmesini isteyenlerin yine erkek ocuklar lehinde (% 60) bir neden olarak grd belirlenmitir. Kendi yapt sporu beendii iin ocuunun da yapmasn isteme nedenine katlm % 58dir. Katlmclardan sadece erkek ocuu olarn % 58i, sadece kz ocuu olanlarn ise % 27si bunu bir neden olarak belirtmitir. Kz ocuklar olanlarn yardan fazlasnn spora ynelmede neden belirtmemi olmas dikkat ekmitir (Tablo 52).

150

7. TARTIMA VE SONU Son yllarda pek ok tartmaya konu olan kreselleme sreci dnyada makro toplumsal deiimlere neden olmaktadr. Kreselleme dnyann endstriyel

genilemeye ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamasna paralel olarak ekonomik, politik ve kltrel dzeyde ok ynl olarak iice girdii ve dnyann bir ucunda oluan olaylarn, kararlarn, etkinliklerin yresel ve ulusal snrlar tesindeki toplumlar etkileyebilmesi olarak tanmlanmaktadr. Siyasette dzene vurgu yaparken yeni dzensizliklere yol at, ekonomide umut vaat ederken eitsizlikleri arttrd, kltrde evrensellemeye yol aarken yerellikleri de canlandrd grlmektedir. Ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlarna farkl vurgular yaplarak tartlan kreselleme srecinin sonular tm toplumlar dorudan veya dolayl olarak ilgilendirmektedir. Kreselleme srecinde geleneksel Trk sporlarn incelemeyi amalayan aratrmamz iki ana blmden olumaktadr. Birinci blmde konuyla ilgili kaynaklardan yararlanarak aratrmann teorik erevesi oluturulmutur. Kreselleme srecinin ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlar ile sporun tarihsel geliiminin ana hatlar incelenmi, sporun iindeki farkllklar erevesinde geleneksel, modern ve kresel spor ayrmas irdelenmitir. Bu deerlendirmeler nda geleneksel Trk sporlarnn gnmzdeki uygulamalar ele alnmtr. Spor tarihten gnmze bir sre ierisinde incelendiinde, spora benzer etkinlikler, geleneksel sporlar, modern-geleneksel sporlar, modern sporlar ve kresel sporlar olarak kategorize edilebilir. nsanlarn doal gereksinimleri uruna her trl zorlua kar verdii mcadele spora benzet etkinlik, yerel dzeyde kurallamasn tamamlayan kendine zg ritelleri ile byk oranda deiim gstermeksizin yaplan, oyun ve elence ile i ie olan bedensel etkinlikler geleneksel spor olarak nitelenmitir. Bat dnyasnda Rnesans, Reform ve Aydnlanma dnemlerinden geerek Sanayi Devrimi ile birlikte yeni bir toplum modelinden sz etmeyi gerektirecek boyutlar kazanan modernliin oluum srecinde dier toplumsal faaliyetler gibi spor da nemli dnmler gstermitir. Spora benzer etkinliklerden yada geleneksel sporlardan bazlar makro deiim ve dnm srecine eklemlenerek modern-geleneksel sporlar

151

olarak isimlendirmeyi gerektiren yeni boyutlar kazanmlardr. Burada kast edilen sporun rgtl bir yapya kavumas, oyun kurallarnn standartlamas, iddetin azaltlmasna ynelik dzenlemeler ve doal organizasyonlarn kendiliinden

gelimeyen standart kurallara bal kalnarak oluum sreleri dorultusunda ilemesidir. Orijini geleneksel olmayan fakat sporlama srelerine bal olarak yeni icat edilmi veya bulunmu sporlar ise modern sporlar olarak deerlendirilmitir. Her iki spor da modern toplumlara ait temel dinamiklerden etkilenerek geleneksel sporlardan ayrlmaktadr. Modern sporun ayrmasna neden olan temel dinamikler arasnda cinsiyetsizleme, seklerleme, ticarileme, endstrileme,

brokratikleme gibi zellikler saylabilir. Modern sporlardan bazlarnn gnmzde kapsad alan, alglama biimi, kendine zg oluturduu sanayisi ve ticari boyutlar ile ayrt gzlenmektedir. Dnya genelinde yaygnlk kazanarak ekonomik, siyasal ve kltrel boyutlar kazanan sporlarn ise kresel sporlar olarak kavramsallatrlp deerlendirilmesi gerekmektedir. Aratrmada Trkiyede yaplan geleneksel sporlarn modern sporun

dinamiklerinden etkilenerek ona benzemeye balad belirlenmitir. Bu sporlarn ritellerinde anmalar olduu, her ne kadar aslna uygun bir biimde yaplyor grnse de deiime uram, modern ilevler yklenmi, gelenei ksmen yaatabilen sporlar olduu grlmektedir. Geleneksel Trk sporlarndaki modern spor eilimlerini ikiye ayrmak mmkndr. Birincisi bu sporlara geleneksellik salayan zelliklerinin anmas/deiimi, ikincisi ise bu sporlarn otantik yapsnda bulunmayan yeni yapsal dnmlerin olumasdr. Gemite organizasyon biimi, katlm ekli ve kurallar genel mutabakatla ritellere uygun olarak ileyen geleneksel yap, gnmzde tarihsel olarak belirli takvime balanm ve yazl kurallarla snrlandrlan faaliyetlere dnmtr. Ayrca organizasyonlarn sevk ve idaresi toplumda sevilen ve sayg duyulan bilir kiiler yerine federasyonlarn yetki ve grev alanna braklmtr. Geleneksel organizasyonlarn yaplmasnda, katlmclarn arlanmasnda, dllerin datlmasnda nemli grevler slenen aalarn yetki ve sorumluluklar sembolik bir ritele dnmtr. Bu durum

152

geleneksel sporlarn bandan sonuna kadar geleneksel atmosferinin dnda geliimine neden olmaktadr. Aratrmann saha almalar srasnda yaplan gzlemler ve geleneksel spor kamuoyu ile yaplan grmeler sonucu ksmen korunan geleneksel Trk sporlarnn genel zelliklerini; Yazl olmayan, esnek mutabakat gerektiren kurallama, Corafi ve iklim koullarnn etkisinde oluum, Usta rak ilikisinde ekillenme ve buna byk sayg gsterme, Tecrbeli kiileri nemseme ve geni insiyatif kullanma yetkisi verilmesi, Organizasyon ve faaliyet alan olarak daha ok erkek egemen yap, Gnn koullarna gre daha az kstlayc giysi ve malzeme gereksinimi, Geleneksel ve dinsel ritelleri koruyan yap, Zaman kar deil, kazanma ve kaybetmeye ynelik sonulanma, Sonucu yetenekten daha ok g ve kuvvetin etkilemesi, Organizasyonlarda daha ok topluluun nde gelen kiilerinin etkisi ve rol, Baarda itibar ve onur kazanma isteinin motivasyon salamas, Yarmac kategorilerinin fiziksel zelliklere gre deil nceki baarya gre ekillenmesi, biiminde maddeler halinde sralamak mmkndr. Gnmz sporu genel olarak incelendiinde insanlarn spordan beklentileri ve medya organlarnn bu beklentilere ticari kayglarla yaklamasnn son derece ynlendirici etkilerinin olduu gzlenmektedir. Kreselleme srecinin dinamikleri arasnda olan kitle iletiim aralar ve buna bal nedenler sayesinde toplumun spor tercihleri ve spordan beklentileri deimektedir. Dnyada ulusal veya uluslararas rgtlenme ve kurallamay zorunlu klan kresel sporun ulusal ve yerel yansmas, geleneksel Trk sporlarna da yansmtr. Geleneksel atmosferde ritellere bal kalnarak festival ve dn gibi nemli gnlerde, elence, yardmlama ve topluma yarar salamak amac ile yaplan geleneksel spor organizasyonlar federasyonlara balandktan sonra rgtl dolaysyla zorunlu faaliyetlere dnmtr.

153

Trkiyede faaliyeti bulunan geleneksel sporlarn rgtl bir yapya kavuarak organize edildii yaplan uygulamalardan anlalmaktadr. Geleneksel sporlarn faaliyet ve organizasyonlar ikiye ayrlmaktadr. Bunlardan birincisi btn ykmllkleri federasyonlar tarafndan karlanan resmi faaliyet programlarnda yer alan ve her yl tekrarlanan, ikincisi ise genellikle yerel ynetimlere bal olarak ve federasyonlarn izinleri dorultusunda yaplan mahalli organizasyonlardr. Mahalli organizasyonlarn finansman yerel ynetim veya eitli dernek ve vakflar tarafndan karlanrken, hakem ve gzlemci gibi eleman destei ise federasyonlar tarafndan salanmaktadr. Geleneksel uygulamalarda uzlamaya bal organizasyon hazrl, grevli seimi ve yetkilendirilmesi kesin kurallara balanarak standartlatrlm yazl ynetmeliklerle kesinlik kazandrlmtr. Modernleen Trkiyede yapsal dnmler bu sporlarn yazl hale gelmesini zorunlu klmtr. Geleneksel spor

organizasyonlarnda grev alan hakem ve antrenrlerin yine federasyonlar tarafndan grevlendirilmesi onlarn gemi dnemdeki insiyatif alanlarn daraltmaktadr. nceleri geleneksel deerlere bal olarak katlmclarn genel mutabakat ile grev dalm yaplrken, gnmzde bunun federasyonlarca yetki ve sorumluluklar belirlenerek grevlendirilmesi geleneksel sporun doal geliim srecinin deimesine neden olmaktadr. almann ikinci blmnde uygulamal aratrmann yntemi ve bulgular anlatlmtr. Geleneksel spor kamuoyu olarak kabul ettiimiz antrenr, hakem, idareci ve sporcu olarak geleneksel sporlara aktif katlan 800 kiiye anket uygulanmtr. Kendi iinde yerel ve blgesel farkllklar da ieren zengin bir eitlilik gsteren geleneksel sporlarn tamamnn ayn aratrmann iinde yer almas mmkn deildir. Bu nedenle alma Trkiye Gre Federasyonu ile Geleneksel Spor Dallar Federasyonuna bal faaliyeti olan geleneksel gre (yal gre, karakucak grei, kapmal aba greleri, artmal aba greleri, alvar grei, kuak grei), atl sporlar (atl cirit, rahvan at yar) ve geleneksel kzak yarlar ile snrlandrlmtr. Aratrmada geleneksel greler % 63, atl sporlar % 33 ve geleneksel kzak yarlar % 4 orannda temsil edilmitir.

154

Aratrmann ilk belirgin bulgusu zel bir seim sz konusu olmad halde aratrmaya katlanlarn neredeyse tamamna yaknnn erkek olmasdr. Bu durum daha sonra detaylar ile aklanaca zere geleneksel sporlarn erkek egemen yapsndan kaynaklanmaktadr. Katlmclarn medeni durumlar spor dalna gre deiim gstermektedir. Geleneksel gre ve kzak yapanlarn yardan biraz fazlas bekarlardan oluurken, atl spor yapanlarn byk ounluunun evli olduu gzlenmitir. Geleneksel gre yapanlarn yars ve kzak yar yapanlarn ounluu lise dzeyinde eitim alrken, atl spor yapanlarda eitimin ilkokul dzeyine geriledii gzlenmitir. Geleneksel sporlarla ilgilenenlerin eitim seviyeleri farkllk gstermekle birlikte, genel olarak deerlendirildiinde lisans ve st eitim alanlarn oran da az deildir. Nitekim 2002 ylnda Krkpnar yal grelerine katlan sporculara uygulanan bir aratrmada da benzer ekilde, sporcularn yaklak yarsnn lise dzeyinde eitim ald belirlenmitir (136). Aratrmaya katlanlarn yarsndan fazlas 30 ya ve altndaki genlerden oluurken, 40 ya ve zerinde olanlar drtte bir oranndadr. Geleneksel grelerde genlerin fazla olduu sylenebilir. zellikle alvar grei yapanlarn % 84 dier greleri yapanlarn ise yardan fazlas 30 ya ve altnda genlerden oluurken, atl spor yapanlarda ya grubu ortalamasnn ykseldii gzlenmektedir. Meslek gruplar asndan, serbest meslek sahibi olanlarn birinci srada olduu, ifti ve ii olanlar ile kendini renci veya sporcu olarak tanmlayanlarn benzer oranlarda olduu grlmektedir. Gelir dzeyleri incelendiinde, geleneksel sporlarnn daha ok gelir dzeyi dk kesim tarafndan tercih edildii dikkat ekmektedir. Nitekim bu sporlar tercih edenlerin neredeyse yarsnn aylk geliri 500 YTL ve altndadr. 2002 ylnda 550 yal grei zerinde yaplan almada da ortalama aylk gelir benzer orandadr (136). Aratrmaya katlanlarn % 63 kentlerde veya byk kentlerde yaamaktadr. Konuyla ilgili genel deerlendirmelerde geleneksel, modern ve gei srecindeki Trkiyeden sz edilmekte geleneksel faaliyetlerin, geleneksel kltr elerinin n planda olduu ky ve kasabalarda daha youn olarak grld belirtilmektedir. Ancak yapm olduumuz aratrma geleneksel sporlarn daha ok kentlerde ikamet eden

155

insanlar ve bunlarn bal olduu vakf ve dernekler tarafndan kentlerde organize edilen faaliyetler olduunu gstermitir. Bu durum modernlemenin karmak bir sre olduunu, modernliin geleneksel kltrn yeniden retimini de salad ve ilgin melezlemelerin oluturduunu ortaya koymaktadr. Daha ak bir ifade ile youn bir g ve kentleme sreci yaam olan Trkiyede kentlerde yaamaya balayan insanlarn sporlarn da beraberlerinde tadklar sylenebilir. Byk kentlerde yaplan geleneksel spor organizasyonlarnn salt spor faaliyeti olmann tesinde anlamlar tad, hemehri dayanmas, yerel kltre duyulan sayg ve balln canl tutulduu izleniminin uyandrlmas gibi ilevler de stlendii grlmektedir. Geleneksel aile yapsnn yaygn olduu Trkiyede bireylerin sosyal ve kltrel tercihlerinin belirlenmesinde ailenin son derece etkili olduu bilinmektedir. Bu durum sporlar iin de geerlidir. Spora ynelmede ailenin katksna vurgu yapan pek ok alma yaplmtr. stanbulda 481 ocuun katld bir alma (97) ile Ankarada 436 elit sporcu zerinde yaplan aratrmada ailenin spora ynelmede nemli oranda belirleyici olduu vurgulanmtr (88). T. Byrnenin Spor Bir Aile i adl makalesinde aklad gibi anne-babann ocuun spora ynlendirilmesindeki en gze arpan ve llebilir etkisi, sportif olaylar karsndaki tavr ve davranlarnda grlmektedir (30). Aratrmaya katlanlarn spora balama nedenlerini renmek amacyla alt faktr belirlenerek nem derecesi ok etkili, biraz etkili, etkisi yok eklinde sralanmtr. Geleneksel sporlara ynelmede aile ve bykler faktrnn ok etkili (% 65) olduu belirlenmitir. Bu katk geleneksel spor tercihini belirlemede byklere zenme ve onlara benzeme eklinde yansmaktadr. Bu etki geleneksel greler ve atl sporlarda ok belirgin biimde grlmekte, kzak yarlarnda ise ailenin ve byklerin etkisinin azald dikkat ekmektedir. Eitim dzeyinin ve yan ilerlemesine bal olarak spora balamada aile ve byklerin etkisinin azald tespit edilmitir. Spora balamaya etki eden faktrler arasnda sosyal evre ve arkada grubunun da nemli olduu belirtilmektedir. E. Klcgil yapt almada 436 elit sporcunun % 90nn evrelerinde ve arkada gruplarnda spor yapldn tespit etmitir. Aratrmamzdaki bulgular benzer ekilde, geleneksel sporlara ynelmede evre ve arkada faktrnn ok etkili olduu saptanmtr. Bu etki ya ve eitim dzeyine

156

gre deiirken, eitim dzeyi ykseldike evre ve arkadalardan etkilenme oranlarnn geriledii belirlenmitir. Ayn ekilde 20 ya ve alt kiilerin geleneksel spora ynelmesinde evre ve arkada faktr ok etkili olmazken, daha ileri yalarda bu etki belirgin hale gelmektedir. Bu durum eitimin bireyselletirici etkisine balanabilir. Geleneksel spora balamaya etki eden, baarl sporcularn rnek alnmas ile itibar ve baar kazanma istei faktrlerinin de katlmclarn yaklak yarsnn bu sporlara balamasnda ok etkili olduu belirlenmitir. tibar ve onur kazanma isteinin geleneksel spora balamaya etkisi kyde ikamet edenlere oranla az da olsa byk ehirde azalmaktadr. Yine anlaml dzeyde bir farkllk olmamakla birlikte, faktrn 20 ya ve alt grupta daha yksek oranda olmas dikkat ekmektedir. tibar ve baar kazanma isteinin geleneksel grelere balamaya etkisi aklanrken, Trk toplumunda pehlivanln yceltilerek, yksek stat ve kahramanlk imgesi olarak alglanmas gz ard edilmemelidir. Trk toplumunda pehlivanla verilen nem g, kuvvet gerektiren ve erkee zg bir faaliyet olarak grlen grein erkei ycelten yapsnda aranmaldr. Yresel zellikler tayan sporlarn baz blgelerde daha yaygn olmas (aba greleri Hatay ve Gaziantep, alvar greleri Kahramanmara, kzak yarlar Kastamonu, Ar) yre halknn bu sporlar tercih etmesinde sreklilik salamaktadr. Geleneksel sporlar yresel ve blgesel zellikleri de barndrd iin yrede ilgi duyulan ve sevilen sporlarn geleneksel spora balamada anlaml etkisinin olduu belirlenmitir. Ky, ile ve ehirde ikamet edenler arasnda bu faktrn etkisi asndan nemli bir fark olmamasna ramen byk ehirde bu etkinin grece azalmas dikkat ekmektedir. leri yalarda olan kiilerin geleneksel kltr ile ilikilerinin daha youn olmas ve buna bal olarak yrede sevilen spor olma seeneinin daha yksek oranda iaretlemeleri sz konusudur. Geleneksel sporlara balamaya etki eden faktrler ve bunlarn etki dzeyleri dikkate alndnda, bu sporlara ynelmede, aile ve byklerin, sosyal evre ve arkadalarn, bu sporlar yapan ve baarl olan sporculara zenme ve onlar kadar baarl ve itibarl olma isteinin ve bu sporlarn yrede seviliyor olmasnn ok etkili olduu medyann ise ayn oranda etkisinin olmad belirlenmitir.

157

Spor ile medya arasnda dngsel olarak birbirini tamamlayan ve ynlendiren balar olduu bilinmektedir. Medya organlarnn geleneksel sporlara balamaya etkisinin olmad katlmclarn % 65i tarafndan vurgulanmtr. Saha almalar srasnda, bu sporlar yapanlarn medyadan ikayeti olduklar gzlenmi, medya mensuplarna haber verildii halde ilgilerinin yetersiz olduu zellikle belirtilmitir. Medya toplumun byk kesiminin pek ok tercihinin ekillenmesinde etkilidir. Medya organlar ticari hesaplarla geleneksel sporlara ilgi gstermemektedir. eitli spor dallarnda pek ok organizasyon yaplmasna ramen bu faaliyetler ok az sayda ulusal yayn yapan kanallarda ksa haber olarak yer almakta, yaynlar genellikle futbol arlkl olmaktadr. Yaptklar sportif etkinliklere medyada sadece birka dakikalk haber olarak yer verilmesi geleneksel spor kamuoyunun tepkisine neden olmaktadr. Medyann giderek azalan destei, 2005 ylnda yaplan bir almada vurgulanmaktadr. 1946 ile 2005 yllar arasnda Trkiyede tiraj yksek be gazetenin incelendii almada 1960 yl ncesinde Krkpnar yal greleri tm gazetelerde birinci sayfadan fotorafl haber olurken, sonraki yllarda bu haberlerin gazetelerin spor sayfalarna tand, zellikle son yllarda ise spor sayfalar yanndaki magazin haberleri arasnda verildii tespit edilmitir (19). Geleneksel spor organizasyonlarnn bazlar yerel ve blgesel yayn yapan televizyon kanallar tarafndan detayl ekilde verilmektedirler. Fakat ulusal kanallar sadece bir etkinlik haberi olarak ksaca yer vermektedir. Geleneksel spor kamuoyunun esas ilgiyi ulusal yayn yapan televizyonlardan bekledii gzlenmitir. Aratrmada katlmclarn geleneksel spor organizasyonlarn tercih etmelerinde nelerin etkili olduu incelenmitir. Geleneksel spor organizasyonuna katlmay olumlu ynde etkileyen faktrler arasnda en yksek oranda bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas ikinci olarak bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi seenekleri temsil edilmitir. Bunlardan ilkinin katlmla ilgili bir gerei yanstt ikincisinin ise katlanlarn yapm olduklar sporla ilgili beklentilerini ifade ettii dnlebilir. Ancak bu sporlarn uluslararas sporlara dnmesi ncelikle yaplacak organizasyonlarn nitelikli hale gelmesini gerekli klmaktadr. Geleneksel spor organizasyonlarnda konaklama, ulam ve tesisleme asndan uluslararas etkinliklerle kyaslanmayacak derecede eksiklik grlmektedir. Organizasyonlar da ciddi eksikler

158

olduu iin katlmclar pek ok sknt ile karlamaktadr. Bu eksikliklerin en nemlisi Trkiyede geleneksel spor organizasyonuna ait zel tesislerin yok denecek kadar az olmas olanlarn da yetersiz kalmasdr. rnein Krkpnar yal greleri Trkiyede geleneksel olarak dzenlenen organizasyonlarn en gelimii olmasna ramen, grelerin yapld saha snrl seyirci ve sporcunun katlmna imkan vermektedir. Bu organizasyona katlm iin gelen sporcu ve idarecilerin kaytlar esnasnda yaadklar dzensizlik ve teknolojik destek eksiklikleri saha almas srasnda gzlenmitir. Nitekim Krkpnar greleri ile ilgili 300 kii zerinde yaplan almada da bu yetersizlik nedenleri arasnda saha artlarnn hijyenik olmad, otopark ve ulam sorunlar olduu belirlenmitir (31). Atl spor etkinliklerinde ise atlarn zellikle byk ehirlerde organizasyon yerine ulam eitli skntlara neden olmakta, bunun iin ayrlan denein yetersizlii katlmclar tarafndan ayrca vurgulanmaktadr. Organizasyon yaplan yerlerde atlarn konulaca ahrlarn eksiklii kapal otoparklarla veya farkl amalar yaplm binalarla giderilmeye allmaktadr. Sporcularn ve katlmclarn beslenme, barnma ve salk ihtiyalarnn giderilmesine ynelik tedbirlerin yetersiz olduu tespit edilmitir. Bununla birlikte katlmclarn yaklak yars tesis malzeme ve gemi dnemlere gre arttn belirtmektedirler. Geleneksel spor organizasyonuna katlmada nc etkili faktr sporcu ve seyirci katlmnn ok olmas dr. Sporcu ve seyirci saynn ok olmas katlmclarn yaklak yarsnn katlmnda ok etkilidir. Geleneksel spor organizasyonlarndan bazlar ulusal anlamlar kazanarak Trkiye birinciliini temsil eder duruma gelmilerdir. Bu organizasyonlara geleneksel spor kamuoyu tarafndan tarihsel ve geleneksel anlam ve deerler atfedilmektedir. Belirli anlamlar yklenen bu organizasyonlarda kazanlan baarlar blgesel ve yerel organizasyonlarda elde edilen baardan farkl

alglanmaktadr. Geleneksel spor organizasyonlarna katlmay etkileyen faktrler arasnda maddi kazan ve hediyelerin ok olmas da gelmektedir. Bu faktrn etkisi geleneksel grelerde atl sporlara oranla iki kat daha artmas dikkat ekmektedir. Nitekim gzlemlerimizde bu sonucu desteklemektedir. Geleneksel grelerde maddi kazan ve

159

hediye atl sporlara oranla daha fazladr. Maddi kazan ve hediye faktr ya gruplar ekseninde incelendiinde, 30 ya ve altndakilerin organizasyon tercihlerini etkileme dzeyi ileri yalara oranla ksmen artmaktadr. Aratrmada geleneksel spor organizasyonuna katlmay etkilemesi beklenen medyann nemli oranda etkili olmad belirlenmitir. Geleneksel organizasyona medyann ilgi gstermesi katlmclarn yaklak yarsnn bu organizasyonu tercih etmesinde etkili deildir. Medya ilgi gsterse de katlmc saysnda beklenen artn olmayaca gr benimsenmektedir. nk geleneksel spor organizasyonlarna katlmada medyann deil yukarda da belirtildii zere organizasyona yklenen deerin nemli olduu anlalmaktadr. Geleneksel spor organizasyonlar daha ok festival ve enlik atmosferinde elence amal yapldndan ilgi ve katlm etkileyen faktrler deimektedir. Bu tr organizasyonlara katlm etkileyen birinci faktr organizasyona katlmclarn ykledii deer yarglardr. Krkpnar yal grelerine dier organizasyonlardan daha ok ilgi ve katlm salanmas yal grein Trkiye Olimpiyat olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyenin eitli yerlerinde pek ok yal gre organizasyonu dzenlenmekte ve buralara yakn yerlerden pek ok sporcu ve seyirci katlrken, Krkpnara tm Trkiyeden katlm salanmaktadr. Ayn ekilde zmirin ayl ilesinde yaplan geleneksel atl rahvan yarlar da bunlardandr. Geleneksel greler ierisinde nemli bir etkinlik olan Krkpnar yal gre organizasyonunun turizm asndan da nemli bir yere sahip olduu Edirnede yaplan etkinliklerden anlalmaktadr. Krkpnar haftas olarak belirlenen bir haftalk zaman diliminde yaplan etkinliklerde yal greler aracl ile blgenin ve kltrel deerlerin tantm amalanmaktadr. Geleneksel grelere aktif katlm genellikle genler tarafndan gerekletirilmesine ramen izleyici kitlesi ierisinde genlerin dier ya gruplarna oranla fazla olmad belirtilmektedir. Kkaltan ve arkadalar tarafndan 2003 ylnda Krkpnar Haftas etkinlikleri erevesinde 1068 kiinin katld aratrmada, greleri izlemeye gelenlerin ounun 41 ya ve zerindeki kiilerin katld fakat genlerin (18-25 ya aras) az katlm gsterdii (% 10) belirtilmitir (97). Aratrmada internet ve basn yoluyla etkinliin tantm almalarnn yetersizlii

160

vurgulanmaktadr. Gnmzde internetin ve buna bal tantm faaliyetlerinin tantm ve pazarlama asndan nemi giderek artmaktadr. Dnyada pek ok etkinliin tantm ve rezervasyonu uluslararas boyutta internet eriim kaynaklar ile salanmaktadr. Fakat Trkiyede bu alann yeterli kullanld ve bu etkinliklerin internet zerinden tantmnn etkili yapldn belirtmek zordur. Aratrma kapsamnda geleneksel sporlarn gelenekleri ve kurallarnn deiimi, bu sporlara kadnlarn ve yabanc sporcularn aktif katlmna ilikin katlmclarn grleri bu sporlar hakknda nemli deerlendirmeler yapmamz salamaktadr. Bu sporlara yabanc sporcularn katlmasn aratrma grubunun yars kesinlikle istemektedir. Bu gruba kesinlikle vurgusunu yapmadan isteyenleri de eklediimizde nermeye katlm oran % 90a yaklamaktadr. Ancak geleneksel spor kamuoyu tarafndan yabanclarn bu sporlara katlmas istense de bunun sylemden ileri gitmedii gzlenmitir. nk gnmzde yaplan geleneksel spor organizasyonuna yabanc sporcu katlmamaktadr. Yabanc sporcularn organizasyonlara katlm iin talepleri olup olmadna ilikin bir bilgi de elimizde mevcut deildir. Sadece Krkpnar yal greleri yal gre camias ve pek ok spor tarihisi tarafndan yal grein Trkiye Olimpiyat olarak grldnden bu organizasyona yabanc sporcu katlmna kamuoyunun scak bakmad saha almas srasnda gzlenmitir. Krkpnar ba pehlivan Trkiyenin ba pehlivan olarak kabul edilmekte ve vurgulanmaktadr (61). Fakat dier geleneksel spor organizasyonlarna yabanc sporcu katlmn engelleyen resmi bir durum bulunmamakla birlikte gnmze kadar bu salanamamtr. Geleneksel sporlarda kurallarn bir ksm deimekle birlikte nemli bir ksm gnmze kadar tanmtr. Geleneksel sporlarn daha elenceli olabilmesi iin kurallarnn deimesine katlmclarn yarsndan fazlas olumlu bakmaktadr. Ancak bu gre katlm oranlar spor dallar asndan farkllk gstermektedir. Atl spor yapanlarn byk ounluu elenceli olmas iin kurallarn deimesini isterken, geleneksel gre yapanlarn yaklak yarya yakn bu gre kar kmaktadr. Gre Trk toplumunda elence amal yaplyor olsa bile, erkee yakan ve gl olmaya vurgu yapan ciddi bir etkinlik olarak grlmektedir. Geleneksel grelerde boy yerine

161

kilo ayrmlarnn yaplmas, msabakalarda sre kstlamasna gidilmesi gibi kural deiiklikleri zaten yaplmtr. Yaplan deiikliklerin, aratrma grubunun yaklak te biri tarafndan olumsuz deerlendirildii dnlebilir. nk aratrmaya katlan her kiiden birisi geleneksel sporlarn daha elenceli olabilmesi iin kurallarn deitirilmesine kar kmaktadr. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dnmesi gr katlmclarn yardan fazlas tarafndan paylalrken, katlmclarn % 38i kar kmaktadr. Bu sporlarn gsteri amal elencelere dnmesi nermesine katlm oranlar spor dallarna gre deimektedir. Atl cirit, atl rahvan, kzak yar ve geleneksel greler ierisinde aba grei yapanlarn ounluu gsteri amal organizasyon olmas grne katlrken, yal gre, karakucak grei ve kuak grei yapanlarn yaklak yars kar kmaktadrlar. Yal gre ve karakucak grelerinin gsteri eklinde yaplmasna kar klmas bu sporlarn doasyla alakaldr. Byle bir durumda grein artk gre olmaktan kaca ve bir gsteriye dnecei aktr. Bu sporlarn gsteri ekline dnmesine olumlu yaklaan atl cirit, atl rahvan, aba greleri zellikle turizm blgelerinde zel tren ve allarda gsteri eklinde yaplmaktadr. Bu spor dallarnda gsteriye uyumlu bir sre gnmzde zaten yaanmaktadr. Geleneksel sporlarn dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmasn katlmclarn % 83 arzu etmektedir. Ancak bu arzuyu ne pahasna olursa olsun biiminde alglamamak gerekir. Nitekim katlmclarn % 93 geleneksel sporlar dnyaya yaylrken geleneklere bal kalnmas grn de vurgulamaktadr. Bu durum geleneksel spor kamuoyunun kreselleme sreci ve dier etkenlerle sporlarn dnyaya yaylma aamasnda muhtemel karlaabilecei deiim ve dnmlerde geleneklerin belirleyici olduunu gstermektedir. Fakat dnyada yaygnlaan sporlarn durumu deerlendirildiinde geleneklerin anmaya urad da grlmektedir. Yaygnlk kazanm sporlar dikkate alndnda, bu organizasyonlara yabanc sporcular ve ksmen de kadnlar katlabilmektedir. En azndan kadnlarn ve yabanc sporcularn katlmasna engel tekil edecek bir durum yaygnlk kazanm sporlarda yok denebilecek kadar azdr. Fakat geleneksel sporlarda henz yabanc sporculara ve kadnlarn katlmna imkan veren organizasyon grlmemektedir.

162

Farkl ulusal kimlikteki sporculara katlma imkn salayan bir organizasyon doal olarak geleneksel veya blgesel olmaktan karak uluslararas nitelik kazanmaktadr. Dnyada yaygnlk kazanm ve uluslararas boyutta kabul grm sporlara bu nitelii kazandran unsurlarn neler olduu ayrca aratrlmas gereken bir konudur. Fakat dnyadaki rnekleri dikkate alndnda, kurallar gnmz normlarnda btn dnyann sporcu ve seyircisini kapsayan spor dallarnn uluslararas nitelikler kazand dikkat ekmektedir. Geleneksel spor kamuoyunun uygulamaya ynelik tutumlar neticesinde yabanc sporcularn ve kadnlarn bu sporlara katlmasna imkn verecek ortamn salanmas geleneksel kurallara bal kalnarak zor grnmektedir. Geleneksel sporlardaki zengin dini motifler, farkl dinlere mensup yabanc sporcularn bu sporlara katlmnn nndeki engeller arasndadr. Yabanc sporcu katlm saland takdirde, geleneksel grelerin balama seremonileri arasnda bulunan balang duas, cazgrn pehlivanlar, arrken, Trkl ve slam ycelten methiyeleri geleneksel grelerin deimesi muhtemel ritelleri arasndadr. Geleneksel sporlara verilen destein yeterlilik durumu aratrldnda, katlmclarn yaklak yarya yakn devlet ve kamu kurulularnn desteini az olduunu belirtirken, destei yok diyenlerin oran da yarya yakndr. Devlet ve kamu kurulularnn desteiyle ilgili grler spor dallarna gre farkllamaktadr. Geleneksel gre yapanlarn yaklak yars geleneksel gree az da olsa destek verildiini belirtirken, atl spor yapanlar devletin destek vermediini belirtmilerdir. lgili federasyonlarn destei katlmclarn yaklak yars tarafndan az bulunmutur. Bu durum spor dalna gre farkllk gstermektedir. Geleneksel gre yapanlarn % 26s federasyonun desteinin olmadn belirtirken, bu durum atl spor yapanlarda % 49a ykselmektedir. Atl sporlarn iinde yer ald Geleneksel Spor Dallar

Federasyonunun yetkilileri yetersizlii birden ok spor dalnda faaliyet gsterilmesine ve bu organizasyonlarn masrafl olmasna balamaktadrlar. Geleneksel sporlara yerel ynetimlerin desteinin olduu fakat bunun az bulunduu belirtilmitir. Bu durum geleneksel spor organizasyonlarnn bir ksmnn yerel ynetimler tarafndan yaplmas ile aklanabilir. Geleneksel sporlara gnll kiilerin destek verdii katlmclarn yaklak yars tarafndan belirtilmitir. Geleneksel grelerde destein fazlalamas bu etkinliklerde maddi adan destei hissedilen

163

aalk geleneinin devam etmesi ile aklanabilir. Gnmzde grev ve yetkileri snrl kalsa da geleneksel olarak her yl yaplan ak arttrmada daha fazla maddi destek salayacan vaat eden kiiler aa seilmekte ve organizasyonlara bu ekilde destek salanmaktadr. Geleneksel sporlar modern sporlardan ayran nemli farklardan birisi de bu sporlarn geleneksel, milli ve dini unsurlar tamasdr. Geleneksel Trk sporlar bu unsurlarn bazlarn gnmzde de korumaktadr. Geleneksel sporlara ait dini ve milli kurallara balln gnmzde artarak devam ettii gr katlmclar tarafndan paylalmaktadr. Bu unsurlarn gemie gre artt gr 20 yann altnda olan katlmclarn yaklak yars tarafndan belirtilirken, 41-50 ya arasndaki katlmclarn yaklak yars tarafndan dini ve milli kurallara balln gemie gre deimedii gr benimsenmektedir. Bu sporlar 5 yl ve altnda yapanlarn yaklak yars dini ve milli kurallarn arttn belirtmi 16-20 yl aras yapanlarn yars ise deimediini ifade etmilerdir. Bu sporlarda sevgi ve sayg ortamnn gemie gre artt gr kamuoyunun yaklak yars tarafndan kabul edilmektedir. Geleneksel sporlara gsterilen coku ve heyecan ve sporculara gsterilen ilgi ve itibarn gemile deerlendirildiinde artarak devam ettii gr paylalmakla birlikte, zellikle bu sporlara yeni balayan (5 yla kadar) ve 20 yan altnda olanlarda az da olsa orann yksek kmas yeni balayanlarn baz deerlerin farknda olduunun gstergesi saylabilir. Bu sporlara yeni balayanlarn, yani bu sporu yapma sreleri az olanlarn dini ve milli kurallarn arttna ynelik grleri bu sporlarn dini ve milli kurallarnn gelecek kuaklara aktarlmasna referans kabul edilebilir. Kreselleme srecinde geleneksel, milli ve kltrel deerlerin anmaya urad tezine kar zellikle gen kuaklar tarafndan bu deerlere balln arttnn belirtilmesi, bu sporlardaki geleneksel deerlerin srekliliine iaret eder. Yallarn gen kuaa bu kurallar aktarmas ve balln devam ettiinin belirtilmesini geleneksel sporlarn otantik yapsnn korunmas asndan olumlu deerlendirilebilir.

164

Kadnlarn aratrma kapsamnda yok denecek kadar az olmas Trkiye gereklii ile balantldr. Trkiyede kadnlarn katlmna imkn veren organizasyon olmamas ve geleneksel spor kltrnn erkek egemen yaps kadnlarn bu sporlara aktif katlmnn nndeki engeller arasndadr. Sadece Uakta kadnlarn da (ayn aileden) iinde olduu bir atl cirit gsteri ekibi oluturulmu, fakat faaliyet imkn bulamamtr. Trkiyede kuak grelerinin geleneksel organizasyonlar Eskiehir ve baz ilelerinde erkekler arasnda ak havada toprak veya yeil alanda yaplrken, 2007 ylnn Mays aynda bu sporun modern versiyonu spor salonunda kadnlarn da katlm salanarak yaplmtr. Bu organizasyon Trkiyede yaplan geleneksel kuak grei organizasyonlarndan farkl yapld iin buraya katlan sporcular aratrmaya konu olan geleneksel sporcularla e deer grlmemelidir. Ayrca bu organizasyona katlan kadn sporcularn judo sporu alt yapsndan geldikleri de bilinmektedir. Bir u rnek olmakla birlikte bu tr organizasyonlarn geleneksel sporlarn modern toplum dinamiklerine eklemlenmesinin tipik bir rnei olduu sylenebilir. Geleneksel sporlara kadnlarn aktif olarak katlmas tevik edilmelidir nermesine atl spor (% 71) ve kzak yar (% 93) yapanlarn byk ounluu katlsa da geleneksel gre yapanlarn % 66snn katlmad belirlenmitir. Geleneksel gre yapanlar ierisinde karakucak grei, yal gre ve alvar grei yapanlarn byk ounluu kar karken, artmal aba grei yapanlarn % 66s kadnlarn aktif olarak bu sporlara katlmasn istemektedirler. Geleneksel sporlardaki erkek egemen yapnn da etkisi ile kadnlarn bu sporlara aktif katlm sylem olarak kabul edilse de (% 48) bu grlerin uygulamaya yansmad belirlenmitir. Atl cirit (% 76) ve kzak yar (% 93) yapanlar tarafndan kadnlarn bu sporlara aktif katlmas vurgulanmakla beraber, kadnlarn katlmna imkan salayan herhangi bir organizasyon yoktur. Kadnlarn spora aktif katlmna uygun ortam salanamamas ve bunun sadece istek olarak belirtilmi olmas geleneksel spor kamuoyunun kadnlarn geleneksel spora katlmn istedii anlamna geldii sylenemez. Benzer yaklam katlmclarn kendi ocuklarnn bu sporlara ynelmesi isteinde de gzlenmitir. Erkek ocuklar sz konusu olunca, katlmclarn tamamna yakn bu sporlarn ocuklar tarafndan yaplmasn istemektedir. Fakat kz ocuklar iin deerlendirildiinde bu orann % 35e geriledii saptanmtr.

165

ocuklarnn geleneksel sporlara ynelmesi sz konusu olduunda, geleneksel gre yapan katlmclarn cinsiyeti bir yaklam sergiledii belirlenmitir. ocuklarn geleneksel sporlara ynelmesi spor dallar dikkate alnarak irdelendiinde, geleneksel gre yapanlarn ok byk ounluu erkek ocuklarnn katlmasn isterken, kz ocuklarnn katlmasna kendisine uygun olmad gerekesi ile kar kmlardr. Ancak atl spor yapanlarn ise % 64 kz ocuklarnn da bu sporlara ynelmesini istemilerdir. lkokul dzeyinde eitim alanlarn yaklak yarya yakn kz ocuklarn geleneksel spora ynelmesini isterken, lisans ve st eitim alanlarda bu oran yaklak kiiden bir kiiye gerilemektedir. Geleneksel spora ocuklarnn ynelmesi istei ile eitim arasnda istatistiksel olarak anlaml bir iliki kmasna ramen, bu durumu eitimin artmas veya azalmas ile ilikilendirmek zor grnmektedir. ocuklarnn bu sporlar yapmasn isteme nedenleri arasnda ilk sray ata sporlarnn gelecee tanmas alrken, gelenein devam ettirilmesi ve mili deerlere ballk ve beendiim iin gerekeleri de sralanmtr. Geleneksel Trk sporlarna ait geleneksel unsurlarn ksmen deierek de olsa gnmze tanmas ve korunmas, bu sporlarn dnyaya yaylmas isteine karn bunun gereklememi olmas ile aklanabilir. Dnyada yaygnlk ve evrensel boyut kazanan sporlar dikkate alndnda, pek ounun geleneksel unsurlarnn deitii grlmektedir. Geleneksel Trk sporlarnn geleneklere bal kalnarak dnyaya yaylmas istei, bu sporlarn geleneklerinin ksmen korunmasnda ve sakl kalmasnda etkili olmaktadr. Bu sporlarn dnya geneline yaylmas srasnda, meydana gelecek muhtemel deiim ve dnmler hakknda aratrma grubunun yeterli bilgiye sahip olmadklar belirlenmitir. Aratrma grubu, geleneksel sporlarn dnyaya yaylmasn istemekte, ancak bunun geleneklere bal kalarak gereklemesini vurgulamaktadr. Fakat bu sporlarn kreselleme dinamiklerine eklemlenmeden evrensel boyutlar kazanmas zor grnmektedir. Bu yndeki gelimelerin olas sonularnn grlebilmesi durumunda geleneksel sporlarn aktif katlmclarnn gr ve arzularnda kkl deiimlerin olmas muhtemeldir.

166

Kreselleme

srecinin

tm

dinamikleri

gz

nnde

bulundurularak

bakldnda, Trk sporlarnn geleneksel ritellerinin anmalara uramadan evrensel boyutlar kazanmas dnyada yaygnlk kazanm sporlar dikkate alndnda mmkn grnmemektedir. Evrensel spor kltrne entegre olmaya aday sporlarn yapsal olarak bu kltr ekillendiren glerin beklentilerini karlayacak ve farkl kltrlerin spor evrelerince benimsenmesini gerekmektedir. Geleneksel sporlar gelenek ve ritellerini koruyarak yerel kalma veya kresel dinamikler sonucu gelenekleri anarak evrensel olma ikilemiyle kar karyadr. salayacak geirgenlii ve esneklii gstermesi

167

8. EKLER 8. 1. Anket Formu.

ANKET FORMU Deerli Katlmc, Bu anket formu Kreselleme ve Geleneksel Trk Sporlar isimli doktora almasnda kullanlmak zere planlanmaktadr. Vereceiniz samimi cevaplardan dolay imdiden teekkr ederim. Ar. Gr. M. Fatih KARAHSEYNOLU M. . Beden Eitimi ve Spor Anabilim Dal 1- Cinsiyetiniz? Kadn Erkek 2- Yanz? . 3- Medeni Durumunuz? 4- ocuunuz var m? 5- Eitim Dzeyiniz? Evli Yok lkokul Bekar Var Ortaokul Einden ayrlm Ei lm (.........Erkek) Okula gitmemi

Var ise saysn yaznz. (..Kz) Lise niversite Lisansst

6- Mesleiniz?..... 7- Doum yeriniz? (ehir olarak belirtiniz)...................................................................................................... 8- u anda yaadnz yer? 9- Ortalama aylk geliriniz? Ky Kasaba/le ehir Byk ehir 10011500 YTL Yurtd 1500 YTL zeri

500 YTL ve alt

5011000 YTL

10- Geleneksel Trk sporlarndaki konumunuzu belirtiniz. (Birden fazla seenek iaretlenebilir) Sporcu Hakem Antrenr dareci

11- Aadaki geleneksel Trk sporlarndan hangilerini yapyorsunuz? (Birden fazla seenek iaretlenebilir) alvar Grei Rahvan Binicilik Yal Gre Atl Cirit Karakucak Grei Kzak Yarlar Kuak Grei Kapmal Aba Grei

Artmal Aba Grei

12- Geleneksel Trk sporlar dndaki sporlarla aktif olarak ilgileniyorsanz isimlerini yaznz. 1 2 3 13- Ka yldr Geleneksel Trk sporlar ile urayorsunuz? 1 5 yl aras 6 10 yl aras 11 15 yl aras 16 20 yl aras 21 yl ve st

14- Yaptnz geleneksel spora balamanzda (semenizde) aadakiler ne derece etkili oldu? (HER SATIRI ARETLEYNZ) Ailem ve byklerim evrem ve arkadalarm Baarl sporcular Yrede ilgi duyulan sporlar olmas Basn ve medya organlar tibar ve baar kazanma istei Dier belirtiniz ok etkili oldu Biraz etkili oldu Hi etkili olmad

168

15- Herhangi bir geleneksel spor organizasyonuna katlmanzda aadakiler ne derece etkilidir. (HER SATIRI ARETLEYNZ) Basn ve medyann ilgi gstermesi Seyirci ve sporcu katlmnn ok olmas Maddi kazan ve hediyelerin artmas Bu sporlara duyulan ilgi ve sevginin artmas Bu sporlarn Uluslararas sporlara dnmesi Dier belirtiniz 16- Yaptnz geleneksel spor ile ilgili aadaki grlerden sizce uygun olan iaretleyiniz. (HER SATIRI ARETLEYNZ) Kadnlarn katlmas tevik edilmelidir Yabanc sporcularn katlmas tevik edilmelidir Daha elenceli olmas iin kurallar deitirilmelidir Dnyaya yaylmas iin ne gerekiyorsa yaplmaldr
Dnyaya yaylabilir ama geleneklere bal kalnmaldr

ok etkili

Biraz etkili

Etkisi yok

Kesinlikle Katlyorum Katlyorum

Karym

Kesinlikle Karym

Gsteri amal elencelere dntrlmelidir 17- Katldnz geleneksel spor yarlarn gemie gre kyaslaynz? (HER SATIRI ARETLEYNZ) Coku ve heyecan Dini ve Milli kurallara ballk Seyircilerin ilgi ve katlm Sevgi ve sayg ortam Sporculara ilgi ve itibar Tesis, malzeme ve imkanlar 18- Yaptnz geleneksel sporlara verdikleri destek asndan aadakileri deerlendiriniz. (HER SATIRI ARETLEYNZ) Devlet ve Kamu Kurulularnn lgili Federasyonlarn Yerel Ynetimlerin Ulusal ve yerel medya organlarnn Gnll Kiilerin (zengin ve saygn kiiler, aalar) Destei ok Destei az Destei yok Artyor Deimiyor Azalyor

169

OCUU OLMAYANLAR N ANKET BTMTR. TEEKKR EDERM. 19- Yaptnz geleneksel sporu ocuklarnzn da yapmasn ister misiniz? Katlmasn isterim Kararszm Katlmasn istemem

20- Nedenleri aadaki seeneklerden hangileri olabilir? Sadece size uygun olan blm doldurunuz. Yaptnz geleneksel sporu ocuklarnzn da yapmasn STYORSANIZ doldurunuz (birden fazla seenek iaretlenebilir) Ata sporlarnn gelecee tanmasndan Milli deerlere ballk ve sevgi asndan Gelenein devam ettirilmesinden tibar ve onur kazanacandan Beendiimden Yaptnz geleneksel sporu ocuklarnzn yapmasn STEMYORSANIZ doldurun (birden fazla seenek iaretlenebilir) ada ve modern sporlar olmadndan Uluslararas olmadndan Gnmzde az yapldndan Kendisine uygun olmadndan Beenmediimden

Konu ile ilgili belirtmek istediiniz hususlar yaznz... ..........................................................................................................................................................................

170

9. KAYNAKLAR 1. Akn, Y.: Grbz ve Yavuz Evlatlar Erken Cumhuriyette Beden Terbiyesi ve Spor. 1. Bask, s. 18-34, 36- 49, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. 2. Altun F: Modernleme Kuram: Eletirel Bir Giri. Kre Yaynclk, stanbul, 2006. 3. Amman M. T.: Bir Modernite Projesi Olarak Spor. Osmanlda Spor Sempozyumu, s. 123-128, Petek Ofset Matbaaclk, Konya, 2000. 4. Amman M. T.: Kitle Sporunun Toplumsal Dinamikleri. s. 13-14, amlca Yaynlar, stanbul, 2006. 5. Amman M. T.: Trkiyede Tannmayan Bir Sosyolog: Norbert Elias ve Spor Sosyolojisine Katklar. Marmara niversitesi Spor Aratrmalar Dergisi, 2, 1999. 6. Amman, M. T.: Kadn ve Spor. 1. Basm, s. 17-18, 19-20, 21-22, 33-46, Morpa Kltr Yaynlar, stanbul, 2005. 7. Amman, M. T.: Kresellemenin Kltrel Boyutlar ve Krkpnar. s. 213-217, I. Tarihi Krkpnar Sempozyumu Bildirileri, Edirne, 2005. 8. Amman, M. T.: Spor Sosyolojisi. Ed: kizler H.C., Sporda Sosyal Bilimler, s. 102-103, 110-115, Alfa Yaynevi, stanbul, 2000. 9. Armaan M.: Gelenek ve Modernlik Arasnda. s. 45, z Yaynclk, stanbul, 1998. 10. Aslantrk Z., Amman M. T.: Sosyoloji Kavramlar Kurumlar Sreler Teoriler. 4 Basm, s. 226-237, 257, amlca Yaynlar, stanbul, 2001. 11. Atabeyolu C.: Basketbol, Voleybol, Boks. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, 8. cilt, s. 2243-2245. 12. Atabeyolu C.: Futbol Kulpleri Nasl Dodu. Toplumsal Tarih Dergisi. 102: 48-51, 2002. 13. Atabeyolu C.: Trkiyede Spor Yazarlnn 100. Yl. A&B Kitaplk ve Datmclk Ltd. ti, stanbul, 1992. 14. Atalay, K.: Gemiten Gnmze Geleneksel Trk Sporlar. s. 1-189, Matsan Matbaaclk, stanbul, 2005.

171

15. Atasoy F.: Kreselleme ve Milliyetilik. s. 33-39, 129-403, tken Neriyat, stanbul, 2005. 16. Avcuoullar C.: Trkiye Gre Ligine Katlan Kulplerin alma artlar ve Sporcu Kaynaklar. s. 13, stanbul Gre htisas Kulb Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. 17. Ayan D.: Kltrel Geililikte Polo/evgan Oyunu. Uluslararas Drdnc Kltr Kongresi Bildirileri, 3. cilt, Ankara, 1997. 18. Ayar A.: Trklerde Spor Gelenei ve Krkpnar Greleri. s. 96, Bilim Matbaas, stanbul, 1983. 19. Ayko E., Yamak S., Sylemez S.: Trk Basnnda Krkpnar: 1946-2005. 2. Uluslararas Tarihi Krkpnar Sempozyumu Bildirileri, Edirne, 2006. 20. Bairner A.: Globalization and Sport: The Nation Strikes Back. Phi Kappa Phi Forum. Baton Rouge: Vol. 83, s. 34 Fall 2003. 21. Bale, J.: Sports Geography. 2nd Edition. s 36-41, Florence, KY, USA: Routledge, 2002. 22. Bauman Z.: Kreselleme, Toplumsal Sonular. s.7-20, Ayrnt Yaynlar, (ev: Ylmaz A.), stanbul, 1999. 23. Bektre Y.: Tepre. s. 29-37, 39, Eskiehir Krm Folklor Dernei Yaynlar, Eskiehir, 1990. 24. Berkes N.: The Development of Secularism in Turkey. Dou Bat Yaynlar, stanbul, 1978. 25. Best S., Kellner D.: Post Modern Teori Eletirel Soruturmalar. 1. Basm, s.15, Ayrnt Yaynlar, (ev: Kk M.), stanbul, 1998. 26. Bykl Y.: Gen Grei Yetitirilmesi Konusunda Kamu Kurulularnn Rol ve Bursa rnei. s. 16-18, stanbul Gre htisas Kulb Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. 27. Bozkurt V.: Kresellemenin Toplumsal Sonular. Ed: Bozkurt V.,

Kresellemenin nsani Yz. s. 17, 1. Bask, Alfa basm Yaym, stanbul, 2000. 28. Budd A.: Capitalism, Sport and Resistance: Reflections. Culture, Sport, Society, 4, 1: 1-18, 2001. 29. Bula A.: Modernliin Kalbinde atallama: Geleneksel Kresel Modernleme. Karizma Dergisi, 1: 95, 2000.

172

30. Byrne T.: Sport its a Family Affair. s. 39-47, E &FN Spon, Ed: Lee M., Coaching Children in Sports, London, 1993. 31. Cantez . S., Cantez T., Dalg G.: Krkpnarn 21. Yzyldaki Vizyonu zerine Bir Deerlendirme. s. 41-50, I. Tarihi Krkpnar Sempozyum Bildirileri, Edirne, 2005 32. Carter T.: On the Need for an Antropological Aproach to Sport. Identities, 9, 3: 405-423, 2002. 33. Defrance J.: Sociologie du Sport. s. 20-21, La Dcouverte, Paris, 1995. 34. Dellalolu, B. F.: Toplumsaln Yeniden Yaplanmas, Habermas zerine Bir Aratrma. s. 220, Balam Yaynlar, stanbul, 1998. 35. Demiray U.: Grein Yeniden Popler Hale Getirilmesinde Medyann Rol. I. Trk Gre Kurultay. Ed.: Ziyagil M. A., mamolu O., Trkmen M., s. 49, Cem Ofset, Antalya, 2001. 36. Dyreson M.: Globalizing the Nation-Making Process: Modern Sport in World History. Journal of the History of Sport, 20: 91 106, 2003. 37. Ekin N.: Kreselleme ve Gmrk Birlii, Rekabet Gcne Sosyal Boyutlu Bir Yaklam. s. 16-50,52, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, stanbul, 1996. 38. Elias N., Dunning E.: Quest For Excitement: Sport And Leisuren The Civilizing Process. Oxford, Blackwell, 1986. 39. Elias N.: Spor ve iddet zerine. Toplumbilim Dergisi. 16: 89-100, 2002. 40. Emrence C.: Marksizmden Kreselleme Okuluna: Spor Sosyolojisi, 1970-2005. Toplum ve Bilim Dergisi, 103: 93-106, 2005. 41. Erdemli A.: nsan, Spor ve Olimpizm Spor Felsefesi Yazlar. s. 59, Sarmal Yaynevi, stanbul 1996. 42. Erginsoy F.: Kreselleme ve Yerellemenin Krsal Kesimdeki Bilekesi: Toplumda ve Kimlikte dnmler. Toplumbilim Dergisi, 8: 59, 1998. 43. Erkal M.: Kreselleme, Kimlik ve Trk Dnyas. Trk Dnyas Tarih Kltr Dergisi, 199: 13, 2003. 44. Ersoy E.: Kreselleme ve Geleneksel Kltr Girdabnda Genlik. s.146, Kreselleme ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.

173

45. Fchter J.: Sosyoloji nedir. s. 169, Atilla Kitabevi, (ev: elebi N.), Ankara, 1996. 46. Filiz K.: Sporun Tanmlanmas ve Kapsamnn Belirlenmesi zerine Bir alma. G. . Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 2: 203-211, 2002. 47. Fiek K.: 100 Soruda Trkiye Spor Tarihi. 1. Bask, s. 26, Gerek Matbaas, stanbul, 1985. 48. Fiek K.: Devlet Politikas ve Toplumsal Yapyla likileri Asndan Spor Ynetimi. s. 13-27, 30-35, 38-40, S. B. F. Yaynlar, Ankara, 1980. 49. Geleki C.: Krselleme ve Milli Kltr. s. 19-26, 58-60, 72-73, 81-89, H. . Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara, 2003 (Danman: Prof. Dr. M. C. znder). 50. Gezder N.: Geleneksel Sporlarmzdan Ata Sporu Cirit. 2. Bask, s. 94, Eser Ofset Matbaaclk, Erzurum, 1998. 51. Gllet, B.: Spor Tarihi. s. 11-12, 13-46, Geliim Yaynlar, (ev: Durak M.), stanbul, 1975. 52. Giddens A., Pierson C.: Modernlii Anlamlandrmak. 1. Bask, s. 87-89, Alfa Basm Yaym, stanbul, 2001. 53. Giddens A.: Elimizden Kap Giden Dnya. s.20, Alfa Yaynlar, (ev: Aknhay O.), stanbul, 2000. 54. Giddens A.: Modernliin Sonular. 3. Basm, s. 11-18, Ayrnt Yaynlar, (ev: Kudil E.), stanbul, 1998. 55. Gkalp E.: Medya ve Spor yada Spor Futbol Medyas. Toplum ve Bilim Dergisi. 103: 121-136, 2005. 56. Gupta A.: The Globalization of Cricket The Rise of Non-West. The International Journal of the History of Sport, 21: 91-106, 2004. 57. Guttmann A.: Games And Empires: Modern Sports And Cultural Imperialism. s. 177-178, 179, Columbia University Press, New York, 1995. 58. Guttmann A.:From Ritua to Record: The Nature of Modern Sports. Columbia University Press, New York, 2004. 59. Gne G.: Osmanl mparatorluunda 19. Yzyldan 20. Yzyla zmirde Futbol. Toplumsal Tarih Dergisi.142: 68-77, 2005.

174

60. Grsoy .: Gre retim Yntemleri. s. 17, Yeni Dou Matbaaclk, Ankara, 1996. 61. Gven .: Krkpnar Gre Kltr. Trk Dnyas Tarih Dergisi, 80: 61-62, 1993. 62. Gven .: Trklerde Spor Kltr. s. 1-2, 27, Trk Tarih Kurumu Basm Evi, Ankara, 1992. 63. Gven .: Trklerde Spor Kltr. Gelitirilmi 2. bask, s. 1-2, 3-4, 5-21, 4449, 225-231, 233, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1999. 64. Hall S.: Eski ve Yeni Kimlikler, Eski ve Yeni Etkinlikler. Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi. Bilim ve Sanat Yaynlar, (ev: Yolsal . H., Sekin G.) Ankara, 1998. 65. Hall, S.: Introduction, in Formations of Modernity. Ed.: Hall S., Gieben B., s. 10, Polity Press, Cambridge, 1992. 66. Harvey J., Rail G.: Globalization and Sport: Sketching a Theoretical Model For Empirical Analyses. Journal of Sport & Socioal Issues. Volume: 20, Issue: 3, 258-278, 1996. 67. Hatipolu Z.: ktisat Bilimine Giri. stanbul letme Fakltesi Yayn, stanbul, 1989. 68. Hiylmaz E.: Sporda Batllama Hareketleri. s. 5, Yenilik Basmevi, stanbul, 1983. 69. Hirst P., Thompson G.: Kreselleme Sorgulanyor. Dost Kitabevi, (ev: Erdem ., Ycel E.), Ankara, 1999. 70. Hobsbawnm E.: Gelenekleri cat Etmek. Der: Hobsbawm E., Ranger T., Gelenein cad. 1. Basm, s. 2, Agora Kitapl, stanbul, 2006. 71. Hong F., Hua T.: Sports in China: Conflict Between Tradition and Modernity, 1840s to 1930s. Ed.: Mangan J. A., Hong F., Sports in Asian Society Past and Present. s. 189-212, Frank Cass Publisher, London, 2003. 72. Horak R.: Futbol ve Kltr. 1. Bask, s. 42, letiim Yaynclk, stanbul, 1993. 73. Huizinga J.: Homo Ludens Oyunun Toplumsal levi zerine Bir Deneme. kinci Basm, s. 17-31, Ayrnt Yaynlar, (ev: Klbay M.), stanbul, 2006. 74. li G.: Kreselleme ve Kltr. C.. Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 2: 163-172, 2001.

175

75. mamolu O., Trkmen M., Akdenk M., ebi M.: Osmanl Devletinin Spor Politikasn Etkileyen Unsurlar. Osmanlda Spor Sempozyumu, s. 61-71, Petek Ofset Matbaaclk, Konya, 2000. 76. slamolu H.: Neden Avrupa Tarihi. s. 157, letiim Yaynlar, stanbul, 1997. 77. Kamaz .: Greko-Romen Gre Tekniklerinin Serbest Gre Msabakalarnda Baarya Etkisi. s. 1, G. . Salk Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1992 (Danman: Prof.Dr. O. Arslan). 78. Kadolu A.: Cumhuriyet radesi Demokrasi Muhakemesi. 1. Basm, s. 27, Metis Yaynlar, stanbul, 1999. 79. Kahraman A.: Osmanl Devletinde Spor. 1. bask, s. 79, Kltr Bakanl Yaynlar 1697, Ankara, 1995. 80. Karahseyinolu M. F., Yorulmazlar M., Dalolu ., Bostanc .: Kreselleme Kskacnda Krkpnar Aal. 9. Uluslararas Spor Bilimleri Kongresi, Mula, 2006. 81. Karahseyinolu M. F.: Elaz Kamuoyunun Spora Kar lgi ve Tutumlar. F. . Salk Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Elaz 1998. (Danman: Yrd. Do. Dr. C. Arslan) 82. Karakk S.: Trk Spor Kurumu Dergisi (1936-1938) Seilmi Spor Makaleleri. s. 79-86, 101-102, 103, Ankara, 1995. 83. Kaya P.: Trkiyede Kreselleme Tartmalar. s. 63, A. . Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara, 2002 (Danman: Do. Dr. H. Erba) 84. Kazgan G.: Kreselleme ve Ulus Devlet Yeni Ekonomik Dzen. 2. Bask, s. 140, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002. 85. Keyder .: Ulusal Kalknmacln flas. s. 123, Metis Yaynlar, stanbul, 1993. 86. Keyman E. F., Sarbay A. Y.: Giri Kreselleme, Siyaset ve Toplumsal Yaklam. Kreselleme Sivil Toplum ve slam. Der: Keyman E. F., Sarbay A. Y., s. 9, Vadi Yaynlar, Ankara, 1998. 87. Keyman E. F.: erif Mardin. erif Mardine Armaan. 1. Bask, Ed: Bora T., letiim Yaynlar, stanbul, 2005. 88. Klcgil E.: Sosyal evre Spor likileri. Bargan Yaynevi, Ankara, 1998.

176

89. Kzlelik S., Ergen Y.: Aklamal Sosyoloji Szl. Saray Kitapevleri, zmir, 1996. 90. Kzlelik S.: Kreselleme ve Sosyal Bilimler. 2. bask, s. 17, An Yaynclk, Ankara, 2003. 91. Kzlelik S.: Zalimler ve Mazlumlar: Kresellemenin nsani Olmayan Doas. An Yaynclk, Ankara, 2004. 92. King A.: Kltr Mekanlar, Bilgi Mekanlar. Kltr Kreselleme ve Dnya Sistemi, Bilim ve Sanat Yaynlar, (ev: Yolsal . H., Sekin G.) Ankara, 1998. 93. Kodemir K.: Kreselleme ve Trk Kltr. Kk Aratrmalar Dergisi. 1: 6-7, 1999. 94. Kongar E.: Toplumsal Deime Kurumlar ve Trkiye Gerei. 5. basm, s. 228, Remzi Kitabevi, stanbul, 1995. 95. Kker L.: Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi. s. 71, letiim Yaynlar, stanbul, 1995. 96. Kunter H. B.: Eski Trk Sporlar zerine Aratrmalar. Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1938. 97. Kkaltan D., Ouzhan A., Apak S., Boyacolu E. Z.: Blgesel Kalknmada Kltrel Turizmin Etkisi Krkpnar Yal Greleri rnei. Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 1: 1-21, Edirne, 2005. 98. Lacombe P.: The Breton in Culture and Religion. Culture, Sport, Society, 4, 3: 27-50, 2001. 99. LaFeber W.: Michael Jordan ve Yeni Kresel Kapitalizm. 1. Basm, s. 25-26, 27, Cep Kitaplar, stanbul, 2001. 100. Latourette K. S.: YMCA Trkiyede. Toplumsal Tarih Dergisi. 47: 29-31, 1997. 101. Loo H., Reijen W.: Modernlemenin Paradokslar. 1. Basm, s. 252-253, nsan Yaynlar, (ev: Canatan K.), stanbul, 2003. 102. Magnane G.: Sociologie du Sport. Gallimard, Paris, 1964. 103. Maguire J.: Sport Identity Politics and Globalization: Diminshing Contrasts and Increasing Varieties. Sociology of Sport Journal, Vol. 11 Issue 4, p 398-427, 1994. 104. Maguire, J.: Global Sport. Identities, Societies, Civilizations. Polity Pres, Oxford 1999.

177

105. Maguire, J.: Globalisation and the Making of Modern Sport. Sportwissenschaft, 1: 7-28, 2004. 106. Maguire, J.: Power And Global Sport: Zones of Prestige, Emulation And Resistance. Routledge, London, 2005. 107. Mangan J. A.: Asian Sport: From the Recent Past and Present. Sport In Asian Society. Ed: Mangan J. A., Hong F., s. 5-9, Frank Cass Publisher, London, 2003. 108. Muhammed G.: Spor ve Kltrn Kutsal Kaynaklar. 1. Bask, s. 59, nsan Yaynlar, (ev: Barcadurmu E.), stabul, 2001. 109. Mutlu E.: Globalleme Popler Kltr ve Medya. 1. Bask, topya Yaynlar, Ankara, 2005. 110. Okay C.: Sebilrread Mecmuasnda YMCA. Toplumsal Tarih Dergisi, 47:2024, 1997. 111. ngel H. B.: Trk Kltr Tarihinde Spor. Kltr Bakanl Yaynlar. 1. Bask, s. 83-85, Ankara 2001. 112. zbudun S.: Bir Yanl kilem Geleneksel Kltr Kreselleen Kltr. Kreselleme ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002. 113. ztrk F.: Toplumsal Boyutlaryla Spor. s. 1-13, Bargan Yaymevi, Ankara 1998. 114. Pala .: Anlam Ufuklarnda Bir Kaynama Oyun ve Spor. Toplum ve Bilim Dergisi, 103: 23-40, 2005. 115. Polga .: Milli Takm Seviyesindeki Greko-Romen ve Serbest Stil Trk Greilerin Sosyo-Ekonomik Yaplarnn Aratrlmas. s. 2, G. . Salk Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1998 (Danman: Yrd. Do. Dr. H. Ko) 116. Roland R.: Kreselleme Toplum Kuram ve Kresel Kltr. s. 277, Bilim Sanat Yaynlar, (ev: Yolsal . H.), Ankara, 1999. 117. Rowe, D.: Popler Kltrler, Rock ve Sporda Haz Politikas. 1. Basm, s. 172, Ayrnt Yaynlar, (ev: Kk M.), stanbul, 1996. 118. Sakaolu N.: Osmanl Saraynda Spor Msabakalar: Bamyaclar-Lahanaclar. Toplumsal Tarih Dergisi.102: 44-47, 2002.

178

119. Sar Z.: Hatayda Aba Grei. Hatay Folklor Aratrmalar Dernei Dergisi, 2: 20, Antakya, 1992. 120. Saralp R.: Spor-Kltr-Felsefe likileri. Anadolumuzda Antik Sportif Mekanlar ve Bir Hipotez. Spor Bilimleri 1. Ulusal Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990. 121. Sarbay A., Keyman F.: Global Yerel Eksende Trkiye, Siyaset ve Toplumsal Yaam. Global Yerel Eksende Trkiye, s.1, Alfa Yaynclk, stanbul, 2000. 122. Sert M.: Spor Dnyasnda Beden ktidar likisi. Toplumbilim Dergisi. 16: 101115, 2002. 123. Somel C.: Az Gelimilik Perspektifinde Kreselleme. Dou Bat Dergisi, 18: 141-150, 2002. 124. Skmen M. T.: Eski Trk Toplumlarnda Beden Eitimi-Spor ve Geleneksel Trk Sporlar. G. . Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1987. (Danman: Do. Dr. E. G. spir). 125. Stokes M.: Strong as a Turk: Power, Performance and Representation in Turkish Wrestling. Sport, Identity and Etnicity. Ed: MacClancy J., s. 22-41, Berg is the imprint of Oxford International Publishers Ltd. USA, 1996. 126. ahin Y.: Kltrel Kaynama Kreselleme Olgusunun El Sanatlarna Etkilerinin Patchwork rneinde rdelenmesi zerine Bir Deneme. s. 335343, Kreselleme ve Geleneksel Kltr Seksiyon Bildirileri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002. 127. ahin H. M.: Gaziantepte Artmal Aba Grei zerine Bir Aratrma, s. 96105, 106, G. . Salk Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1999 (Danman: Do. Dr. . Gven) 128. ahin H. M.: Trk Spor Kltrnde Aba Grei 2. Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2003. 129. ahin S.: Sosyal Deime Srecinde Grein Toplumsal Dinamikleri. M. . Salk Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, stanbul, 2006 (Danman: Prof. Dr. M. T. Amman). 130. aylan G.: Deiim Krselleme ve Devletin Yeni levi. s. 110-113, mge Kitabevi, Ankara, 1994.

179

131. enduran F. S.: Kreselleme ve Spor Eitimi. B. . Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, (Danman: Yrd. Do. Dr. H. Kazan), stanbul, 2005. 132. Tamektepligil M., mamolo O.: Trkiye de Kltrel Yapnn Spora Etkisi zerine Dnceler. G. . Beden Eitimi Spor Bilimleri Dergisi, 1, 41: 1, Ankara, 1996. 133. Tayga Y.: Trk Spor Tarihine Genel Bak. s. 1-23, Genlik ve Spor Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1990. 134. Tazegl M.: Modernleme Srecinde Trkiye. Modernleme Trkiye

Modernlemesi. s. 17-23, 24-26, 98-140, Babil Yaynlar, stanbul, 2005. 135. Terekli M.S., Katrc H., Heper E., Erkan M.: Sporda Ynetim Anlay ve ada Spor Ynetimi. H. . Spor Bilimleri Dernei Bildiri zetleri, Ankara, 2000. 136. Toksz ., Aydemir Y.: 641 Yllk Gemii le Tarihi Krkpnara Bilimsel Yaklam. s. 265-276, 1. Edirne Kltr Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Edirne, 2003 137. Tolan B.: Toplum Bilimlerine Giri. Sava Yaynlar, Ankara, 1983. 138. Toprak Z.: Vay Em Si Ey (YMCA) Jimnastikhaneleri. Toplumsal Tarih Dergisi, 2: 8-12, 1994. 139. Turan S., Ayko E.: Kreselleme: Dn, Bugn Yarn. Trakya niversitesi Bilimsel Aratrmalar Dergisi. 2, 1: 128-144, 2002. 140. Trkmen M., mamolu O., Trkmen L.: Dnden Bugne Kz ve Kelin Kovu Oyunu. Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, 1: 49-57, 2005. 141. Trkmen M.: Gemiten Gnmze Trklerde Rahvan (Yorga) Binicilik. Gazi Beden Eitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 4: 53-64, 1998. 142. Trkmen M.: Trklerde Geleneksel Atl Sporlarn Yapl, Kayna ve Bilinmeyen Yeni Boyutlar. M. . Salk Bilimleri Enstits. Doktora Tezi. stanbul, 1996 (Danman: Do. Dr. M. Bakr). 143. Trkmen M.: Yremiz alvar Grei. Elbistan Sanayici ve Adamlar Dernei Dergisi. 1: 28-29 Kahramanmara, 2006. 144. Trkne M.: Modernleme, Laiklik ve Demokrasi. 1. Basm, s. 60, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1994.

180

145. stnta Y.: Kreselleme ve nc Dnya lkeleri. s.79, K. . Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Krkkale, 2001 (Danman: Yrd. Do. Dr. M. Trkkahraman). 146. Vergin N.: Industrialisation et Changement Social. s. 45, stanbul. 1973. 147. Washington R. E., Karen D.: Sport and Society. Annual Review of Sociology; 27: 187-212, (ProQuest Social Science Journals), 2001. 148. Williams, R.: Keywords. Fontana, London, 1976. 149. Wright G.: Globalisation and Sport. Olympic Review, October-November, 26, 29: 17-21, 1999. 150. Yaprak P.: Feminist Teorilerin Sporla lgili Yaklamlarnn Trkiyede Elit Spor Ekseninde Analizi. s. 11, M. . Salk Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2006 (Danman: Prof. Dr. M. T. Amman) 151. Yetim A.: Sosyoloji ve Spor. s. 62-100, Topkar Matbaaclk, Ankara, 2000. 152. Yldran .: Geleneksel Yal Grelerin, Kltrel, Yapsal ve Bilimsel Adan Modern Minder Greleriyle Farkllklarnn Deerlendirilmesi. Gazi Beden Eitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, 2: 43-58, 1999. 153. Yldz D.: Trk Spor Tarihi. Eko Matbaas, stanbul, 1979. 154. Ylmaz A.: Modernden Postmoderne Siyasal Araylar. s. 19, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995. 155. Ylmaz K, Horzum M. B.: Kreselleme, Bilgi Teknolojileri ve niversite. nn niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 10: 103-121, 2005.

181

10. ZGEM Elazda 1970 ylnda dodu. lk ve orta renimini Elazda tamamlad. Seluk niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksek Okulunda 1990 ile 1994 yllar arasnda lisans eitimini tamamlad. Milli Eitim Bakanlna bal okullarda retmenlik yapt. 1996 ylnda Frat niversitesi Salk Bilimleri Enstitsne bal Beden Eitimi ve Spor Ana Bilim Dalnda Yksek Lisan eitimini balad. Elaz Kamuoyunun Spora Kar lgi ve Tutumlar adl Yksek Lisans almasn tamamlayarak 1998 ylnda mezun oldu. Ayn yl Frat niversitesi Beden Eitimi ve Spor Yksek Okulunda aratrma grevlisi olarak greve balad. 2003 ylnda Marmara niversitesi Salk Bilimleri Enstitsne Doktora yapmak zere grevlendirildi. Halen Marmara niversitesi Beden eitimi ve Spor Yksek Okulunda aratrma grevlisi olarak grev yapmaktadr. Trkiyede Geleneksel Sporlarn Profilinin karlmas adl DPT destekli bilimsel aratrma projesinde grev ald.

182